Sahibi

Birikim Yayımcılık Koîlektif Şirketi adına

M. Kâmîi Yüksel
Yazı İşleri Sorumlusu
Ömer Laçiner
Yöneten
Murat Belge
Yazı Kurutu
Murat Belge, Yavuz Çizmeci, Onat Kutlar,
Ömer Laçiner, Can Yücel
Teknik Sorumlu
Ferit Erkman
Yönetim Yeri
Ankara Caddesi, Güncer Han 45/18 Sirkeci
İstanbul
Yazışma Adresi
P.K, 538 Sirkeci
Abonesi
Yıllık 100 TL. Altı aylık 60 TL.
Dış ülkelere Yıllık 200 TL. Altı aylık 100 TL
Posta Havalesi
P. Çeki Hesap no; 20092991
Han
% sayfa 200 TL./1/* sayfa 400 TL/1 sayfa 800 TL.
Dizgi'Baskı
Yelken Basımevi
Küşeler
As Klişe : ‘^
Kapak Baskısı
Reyo Basımevi
Citt
Numune Ciltevi
Basıldığı Tarih
3/Mart/1975
Gönderilen bütün yazılar yazı kurulunun kararıyla
basılır. Basılmayan yazılar geri alınabilir, gönderilmez.
Yayımlanan yazı ve resimler kaynak gösterilerek
aktarılabilir.
 Türkiye'deki devrimci hareket 1970’lerde
ağır yaralar aldı. Bunun nedeni sade «dışsal»
sayılabilecek etkenler değildi. Hareketimizin
kendi eksiklikleri, teorik ve pratik yanlışları,
alman yaraların önemli «içsel» belirleyicileri
oldular. Bugün, bir toparlanma evresi içerisin­
de, geçmişi yeniden gözden geçirmek, eksik­
liklere ve yanlışlara parmak basmak için cid­
dî ve sistemli bir çalışmaya girişmeliyiz. Biri­
kim Yayınları bu çalışmaya katkıda buluna­
bilme amacıyla kurulmuştur. Yayınevi, bu ay­
lık derginin yamsıra üç aylık bir çeviri dergisi
de yayımlayacaktır. Ayrıca bir kitap dizisi ha­
zırlamaktayız.
Aylık dergi, okurlarımızla en yalcın ilişki
kurabileceğimiz yayın olduğu için, genel görüş­
lerimizle yaynıevimizin çalışma ilkelerini bu
başyazıyla sizlere iletmeyi uygun bulduk. Da­
ha sonraki sayılarda bu «başyazı» ile başlattı­
ğımız diyalogu sürdüreceğiz. Yayınlarımızın
dayandığı temel ilke, herkesin bildiği, geçerli­
liğinden kimsenin şüphe etmediği, genel bir il­
kedir: «Devrimci bir teori olmadan devrimci
hareket olamaz.»
Türkiye’de teori, neredeyse «teoriden ge­
çilmeyecek» kadar yoğun bir şekilde tartışıl­
mıştır, hâlâ da tartışılıyor. Ne yazık kİ, bütün
bu ateşli tartışmaların sonucunda gerçekten ka­
lıcı bir düşünce sistemi oluşmuş değildir. Teo­
ri, belirli bir sorunu aycSmlafma’ya yaramalı-
dır. Öte yandan sorunlar ne kadar çapraşıkla­
şırsa çapraşıklaşsın, teori kendi aydınlığım yi-
tirmemelidir. Oysa bizim teorik tartışmaları­
mızda ya çapraşıklık sorunun kendinden gel­
miş, ya da teori, amacına aykırı bir biçimde
«şematik» leştiriîmİş, dolayısıyla sorunların
çapraşıklığı karşısında alabildiğine sığlığa düş­
müştür. Her iki halde de doğru pratiği yarata­
cak olan doğru teori kurulamamıştır, kurula­
mazdı da.
Bunun iç ve dış nedenleri bulunabilir ka­
nısındayız. Yanılgıların kaynaklarına varabi­
lirsek, zararlarım durdurmamız kolaylaşır. Ge­
nel tikeli belirlediğine göre, biz de araştırma­
mıza dışsal nedenlerden başlayalım:
1 — Dünya Sosyalist Hareketi Çeşitli
Kamplara. Bölünmüş Durumdadır:
Sosyalist devletler, uluslararası politikaya
kendi özgül koşullarının zorunlu kıldığı yak­
laşımlarla girmektedirler. Kalkış noktaları ayrı
olunca kısa dönemli taktik amaçlarında da ay­
rımlar görülmekte, dolayısıyla birçok önemli
konudaki tutumları farklılaşmaktadır. Bugü­
nün dünyasında, bütün sosyalist devlet ve ku­
ruluşların bir araya gelip ortak sorunlarını tar­
tışarak, hepsi için geçerli sonuçlara varmaları­
na yarayacak merkezî bir karar orgam yoktur.
Bunun yerine, hepsi kendi başına bîr yetki mih­
rakı olduğunu İddia eden, bunu kabul ettirme­
ye çalışan devletler vardır. Hal böyle olunca
bu mihraklar dışında kalan sosyalistler yurt ve
dünya sorunlarına kendi ülkelerinin somut ko­
şullarının zorunlu kıldığı açıdan yaklaşmalıdır­
lar. Doğrusu da zaten bu dur.
2 -— Politik Kampların Ötesinde, Diya­
lektik Maddeciliğin Kavranılmasında da Ayrı­
lıklar Vardır:
Sosyalistler, büyük ölçüde hâlâ emperya­
list sistemin güdümünde olan bir dünyada ya­
şıyorlar. Bu durumda çeşitli burjuva ideoloji­
lerinin kılık değiştirerek Marksist düşünceye
sızmasını önlemek güçtür. Çünkü diyalektik
düşünce içinde en ufak bir ayak sürçmesi insa­
nı, gücünü yüzyılların alışkanlığına borçlu olan
idealizm’e düşürür.
Sozkonusu sızmalar sonucunda maddeci
felsefe İçinde birbirine karşıt akımlar belirmiş­
tir. Örneğin, Garaudy ile Stalin’i ya da Lukacs
ile Althusser’i aynı düşünce sisteminin sözcüsü
kabul etmek artık imkânsızlaşmışım.
Marksizm, gerçekliğin somut koşullar için­
de beliflendıgTnkesine dayanır. Bu genel ilke-
yi yanlış yorumlayanlar —Öyle yorumlamak^
isteyenler— her zaman, «değişen koşullara gö­
re teorinin revizyoım»nu yapmaya yönelmisler-
dir. Oysa gerçeklik koşullara göre belirlenir
yaIeHık"Yfuş^^ ^ ^ j^ ^ belıffehmez.
Koşullara bağımlı olmak bir yâna, hattâ koşul­
ları "değiştir mc ııin yolunu gösteren düşüncedir^
Her çeşit revizyonizm buradan, ymü koşullara_
teslim olma eğiliminden doğar.
Şu halde bugün dünya çapında yapılması
gereken iş, diyalektik düşüncenin bilgi teori*
sini sistemleştirmektir. Bu bilgi teorisinin öge-
Ieri, ustaların eserlerinde vardır. Bu Öğeleri or­
taya çıkarmak, diyalektik düşünceye sonradan
sızan idealist tortulara karşı onları çıkararak
teoriyi yeniden kendi bilgisel temel taşları üze­
rinde yükseltmek, bütün dünya devrimcilerine
olduğu gibi Türkiye’nin devrimcilerine de dü­
şen bir sorumluluk, bir görevdir.
Türkiye’de bugüne kadar devrimci hare­
keti yönlendirecek devrimci teorinin yeterince
oluşamamasmda bu genel nedenlerin önemli
bir payı vardır. Ama Türkiye’ye özgü bazı ko­
şullar da teorik çalışmalara uzun süre kargaşa­
lığın egemen olmasına yol açmıştır. Bu özel
koşulların başlıcaları şöyle sıralanabilir:
1 — Burjuva Kültürünün Zayıflığı
Devrimci hareketin handikapları sıralanır­
ken burjuva kültürünün zayıflığından söz et­
mek ilk bakışta tuhaf görünebilir. Ne var ki
soruna düşüncenin içinde doğduğu ortam açı­
sından bakıldığında, bunun dolaylı ama önem­
li bir yeri olduğu anlaşılacaktır.
Türkiye’nin burjuvazisi sınıf olarak zayıf
olduğu için, kültürü de zayıftır. Batı burjuva­
ları gibi alttan gelen, uzun süreli bir mücade­
le vermediği, yukarıdan aşağıya bir süreç için­
de oluştuğu için örneğin, bir Fransız burjuva­
sının politik radikalizmine hiçbir zaman eriş­
memiş, sağlam bir aydınlar geleneği yaratama­
mış, bilimsel bir tutum getirememiş, dolayısıy­
la zengin bir kültür de kuramamıştır. İdeoloji­
si, Batı’dan parça buçuk ithal edilen bir pozi-
tivizm’den ibarettir. Ama buna bile yeterince
sahip çıkamamıştır.
Bir Galile örneğini düşünelim, Batı’da
burjuva devriminin yükselişi sürecinde ortaya
çıkmış bilim adamlarından biri olarak, düşün­
celeri için hayatını tehlikeye atabilmiştir. Bir
aydının nasıl bir mücadele vererek aydın ol­
duğunun somut örneklerindendir. Oysa Tür­
kiye’de aydın olmak için, böyle zorlu mücade­
lelerden geçmek gerekmemişti, Galile’nin atıl­
dığı tehlikeleri göze almadan, Galile’nin hikâ­
yesini sadece kitaptan okuyup öğrenmiş ol­
mak, aydın sayılmaya yetiyordu.
Bu çeşitten bir aydın geleneğinin yoklu­
ğu ve genel kültürel kofluk, kısa vadede sos­
yalistler için de bir dezavantajdır. Çünkü sos­
yalist olduktan sonra yararlanacağı genel bil­
gilerden, kültürden, bilimsel yöntemden uzak
bir ortamda gelişmektedir. Bu durum, sosya­
lizmin öğrenilmesinde hazımsızlıklar, önemli
bilgi boşlukları yaratmaktadır.
Öte yandan, burjuvazinin kültürel zayıf­
lığı uzun vadede bir avantajdır. Çünkü kül­
türsüz burjuvazinin sınıf körlüğü de o derece
kesin olacağı gibi mücadeleyi gereğince yürü­
tecek güçten de yoksundur.
Bu durumda bize daha fazla çalışmak dü­
şüyor; Çünkü kültür alanında burjuvazinin bı­
raktığı hoşlukları doldurmak da bizim görevi­
mizdir. Böylece burjuvazinin ideolojik - kül­
türel tutarsızlıklarım eleştirir ve sergilerken,
geleceğin sosyalist kültürünü daha da sağlam
temellere oturtabiliriz.
2 — Sosyalist Düşüncenin Eklektizmi
Türkiye’nin tarihî gelişmesinde, Batı’nın
klasik sayılan gelişme şemalarına tam uymayan
bazı özellikler, teorik bakımdan tutarlı olma­
dığı halde ülkemizde yakın zamana kadar sos­
yalistlerin de benimsediği bir «ilericilik - geri­
cilik» kavramının oluşmasına yol açmıştır.
Teorik düzeyde ,bu yanıltıcı görüşden sıyrıla-
mayan Türkiye sosyalist geleneği, teorik yanıl­
gıyı pratikle düzeltme imkânım da yakın za­
mana kadar bulamamıştır. Çünkü az-gelişmiş-
lik yapısı İçinde proleteryamn oluşumu gecik­
miştir. Bu yüzden sosyalistler sınıf rotasını
ayarlamalarını sağlayacak sınıf koşullarına ya­
kın zamana kadar kavuşamamışlardır.
Bu, gibi nedenlerle teorik ve pratik temel­
lerini bulamayan Türkiye sosyalizmi çeşitli
burjuva ve küçük burjuva ideolojilerinin radi­
kalimsi öğeleriyle birlikte hareket etme alışkan­
lığını edinmiş, dolayısıyla kendi bağımsız prog­
ramım yaratamamıştır. Kanunların anti-de-
mokratik niteliği, arasında yaşanılan ideoloji­
lerin temellerini tartışma imkânlarını da orta­
dan kaldırmıştır. Bütün bunlar, sosyalist dü­
şünce geleneğinde girift bir eklektizm doğur­
muştur.
Böylece, Önce olması gereken sosyalist
teori ve pratik apayrı sınıfsal çıkarların poli­
tik girdabına sürüklenmiş, hattâ zaman zaman
manipüle edilmiştir. 12 Mart döneminin olay­
ları bu tutarsızlığı en aşırı noktaya vardırmış,
ama aynı zamanda Türkiye’deki bağımsız
platformunu kurma zorunluğu ile yüz yüze ge­
tirmiştir.
3 —■Fraksiyonculuğun Teorik Gelişmeyi
Durdurucu Etkileri:
Gerçek temellerini bulamayan sosyalist
hareket kaçınılmaz bir şekilde bölünmüştür.
Çünkü sosyalizmin egemen sınıflara karşı mu­
halefetini yürütememek, fraksiyonlaşmayı ka­
çınılmazlaştırır. İktidarla mücadelenin yerine,
«sol-İçi iktidar mücadelesi» geçer. Bu müca­
delede teori değil, fraksiyon bağnazlığı güçle­
nir. Sol gruplar birbirlerini baş düşman ola­
rak görmeye başlar. Böylece gruplar arası di­
yalog koptuğu gibi, sosyalist muhalefet görevi
de yerini fraksiyonların «keskinlik yarışı»na
bırakır. Bu da, çeşitli provokasyonları ardı sı­
ra getirir.
Türkiye’de kısa vadeli ideolojik gruplaş­
malar kendilerini daracık çerçeveler içine hap­
setmiş, sosyalistlerin bir kısmı böylece yurt ve
dünya sorunlarım belirli ön yargılarla algılar f
ve değerlendirir duruma gelmişlerdir; Bilim ge-
riîemiş, klasiklerin çevirileri bile kasıtlı olarak
çarpıtılmış, duygusal yaklaşımlar teşvik göre­
rek gıiçenmiştir. Teori bir takım sloganlar de­
recesine indirgenince araştırıcılığın yerini ez­
bercilik ve kalıplı düşünce alışkanlığı, geniş gö­
rüşlülüğün yerini dogmatizm almış, bilgi, eleş­
tirel tavır şüpheyle karşılanmış, grup tutarlılı­
ğı ve disiplini adına bilgisizlik, körü körüne
kişisel bağlılık yüceltilmiştir.
Sosyalizm Ve Kültür
Sosyalizmin gerçek siyasî örgütlenmesi
yerine fraksiyonculuk yanlışı konunca, sosya­
list militan tipi adına da aynı büyük yanlışlık
ürünü olarak fraksiyon devrimcisi tipi gelmiş­
tir. Sosyalizm tam anlamıyla bir ((dünya görü­
şü« olduğuna göre, pratiğimizin daha çok po­
litikada yoğunlaşması, sosyalistin sadece ak­
tüel politikayla ilgili bir kişi olması demek de­
ğildir. Hele hele, bir fraksiyon politikacısı ol­
ması hiç değildir. Sosyalizmin emrin bir ufku,
sanat ve edebiyatı, zengin İnsanî değerleri ve
gelenekleri, vani cok geniş bir kültürü vardır.
Bütün bu kültürel hazîneleri bes yüz kelimelik
bir fraksiyon sözlüğüne indirgemek sosyalist
hareketi kısırlaştırır ve boğar. Sloganlar, ide-
oloîik kalınlar, amaç değil, sınırlı durumlarda
geçerliği olan araçlardır. Sosyalist militan beş
yüz kelimeyle düşünen insan değil, geniş dün­
ya görüsünün .emrin kültürünü, somut durum­
larını kendi güncellikleriyle sınırlanmış acil
görevlerini verine getirmeye yönelik davranış
biçimiyle bağdaştırabiliri e disiplinini kazanmış
kişidir. Devrimci politika, sosyalist kültürden
koptuğu anda kısırlaşır, sonunda sapar da. Kül­
türün nnritiklmmî vurgulamak nasıl gerekiyor­
sa politikanın kültürlü olması için de aynı şe­
kilde çalışmak zorunludur.
Bu anlamda kültür bir yasama sorunu­
dur. Bilginin vasanması demektir. Bilginin, ka­
famızın bîr verinde saklanan sovut bir nesne
olmaktan rakip hayatiyetimizi meydana getiren
canlı bir öge, davramrianrmzı içeriden vöne-
ten ilke olması, beyin hücrelerimize ve damar­
larımıza yerleşmesi demektir,
Yaymevimn Amacı
Yukarıda belirtmeve çalıştığımız gibi sos­
yalizm politikası ve kültürüyle bir bütündür.
Ama günlük somut koşullar gereği r»ol hıka
pratiği Ön plana çıkar. Bu pratiği yönlendir­
mek bir Sosyalist Parti’nm görevidir. Türki­
ye’de de tekelci kapitalizme karşı toplumsal
muhalefeti yönlendirecek ve devrimci kadro­
ları çevresine toplayacak güçte bir Parti ola­
cağına inanıyoruz. Zaten bunun tersi, fraksi-
yonculuğun tozu dumanı içinde sosyalizmin
görevlerinin süresiz ertelenmesi demektir.
Türkiye’de siyasî konulara yönelen sosya­
list dergiler şimdiye kadar genellikle açık veya
üstü örtülü olarak bir siyasî mihrak haline gel-
mislerdir. Yaymevİmizİn böyle bir iddiası yok-
tur. Yeni bir alternatif olma vaadiyle yeni bir
foaksiyon yaratmayacağız. Bu, şüphesiz, siya­
sî bir görüşümüz olmadığı ya da teorik konu­
klardan uzak kalacağımız anlamına gelmez. Gö­
rüşümüze <en yakın düşen siyasî organı destek­
leyeceğiz, yayınlarımızla yardımcı olmaya ça­
lışacağız. Teorik konulara da, bir sosyalist kül­
tür «dergisi çerçevesi içinde eğileceğiz. Bugün­
kü aşamada, Türkiye için eksiksiz bir teori ol­
duğu ya da oluşturulabileceği kanısında deği­
niz. Ama bu teorinin öğeleri bugünlerde olgun­
laştırıl acaktır. Biz de bu öğelerin, özellikle de
sistemleştirilecek yöntem’in ortaya çıkarılma­
sına katkıda bulunmayı amaçlıyoruz.
Tutarlı Görüş Açısı
On sekizinci yüzyılda, Fransız Devrİmİ’n-
den önce Diderot, d’Alembert gibi Fransız dü­
şünürleri dünya çapında önemi olan Ansik­
lopedici hazırlamışlardı. Bu eserin önemi, o
dönemin ilerici, devrimci sınıfı olan burjuvazi­
ye, eski dünya görüşünden kurtulmayı, hayata,
karıncaların yaşayışından eski çağ tarihine, gü­
neş sisteminden insanın eşitliği düşüncesine
kadar bütün dünyaya çağın en ileri bilimiyle
donanmış, tutarlı bir açıdan bakabilmeyi sağ­
lamış olmasıdır.
Bizler bugün böyle bir görüş tutarlılığın­
dan uzağız. «Sol-içi iktidar mücadelesi» için
yürütülen ideolojik mücadele dar ve kısır bir
alanın dışına taşamadı. Kaldı ki, bu dar alan­
da bile diyalektik düşüncenin İdealist tortu­
lardan tamamen arınmış bir biçimde belirdiği
söylenemez. Dolayısıyla teorik ve kültürel do­
nanım sürecine gecikmenin getirdiği fazla-me-
sai ile girmemiz zorunlu oluyor.
Dünya sosyalistlerinin araştırıp üzerine
kafa yorduğu, Hegeîci diyalektikle Marksist
diyalektiğin ilişkisi, dilin doğuşu ve ideolojik
formasyondaki yeri, ilkel toplumlann evrimi
gibi sorunları, çok-uluslu şirketler ve çağdaş
devlette yarattıkları etki gibi politik konulan,
Marksizme yakın ya da uzak çağdaş düşünce
akımlarını bizim de incelememiz, bunların dı­
şında Türkiye’nin günlük ve tarihî sorunlarına
daha yakından eğilmemiz gerekiyor.
Neler Yapılmalı? Neler Yapılabilir?
Türkiye’de sosyalist hareketin geçtiği son
deneylerden sonra, gerçek anlamda bilgilenme,
tartışılmaz bir ihtiyaç olarak belirmiştir. Yön­
tem sorununun önemi artık eskisinden daha
iyi bilinmektedir. Ama bu ihtiyaçların gideril­
mesi de o kadar kolay bir iş değildir. Her şey­
den önce geniş bir kadronun oluşması demek­
tir bu.
Türkiye’de okur-yazar kişinin yalnız Türk­
çe bilerek «kültürlü» bir devrimci olabilmesi,
gerekli ana metinler bir türlü Türkçe’ye çev-
rihnediğinden güçlüklerle doludur. Bir kere,
ustaların kitapları bile henüz tamamıyla Türk­
çe’ye aktarılmamıştır. Yabancı teorisyenlerin
■—ikinci sıradaki ustaların, örneğin Dİmitrof-
larm, Gramsci’lerin, v.b.— eserleri de çevril­
memiştir. Üçünciisü, sosyalist açıdan olmasa
bile, dürüst bilim adamlarının yazdığı, hiç de­
ğilse genel bilgileri, olguları derleyip aktaran
temel kültür kitapları da yeterince çevrime-
miştir. Bunların, Türkçe’de yazılanı da pek çık­
mamıştır. Sonuç olarak, Türk dilinde yeterli
bir kültür kitaplığı kurulamamıştır.
Şu halde, karşımızdaki ana kültürel he­
deflerden biri, Türkçe-okuyan kişinin aydın
olabilmesine yetecek Türkçe kitaplığı kurmak­
tır. Çevrilmesi gerekenleri çevirmek, yazılma­
sı gerekenleri yazmaktır. Ama bunu gerçekleş­
tirmek, söylemek kadar kolay değil. Titiz, sis­
temli, uzun-vadeîi bir çalışmayla olabilir an­
cak.
Asıl güçlük, yukarıda sözkonusu edilen
tutarlı görüş açısını sağlayabilmekte. Kitap
yazdırıl abilir de, çevirtil ebilır de .Ama bir ya­
yınevinin sosyoloji konusundaki kitabıyla ik­
tisat konusundaki kitabı apayrı dünya görüş­
lerinin ürünü olursa, böyle bir yayından an­
cak sınırlı bir yarar sağlanabilir.
Yabancı dillerden çevrilen yazı ve kitap­
ların şimdiye kadar yapıldığı gibi, suyun içine
bir taş atarcasma okurun önüne atılması sa­
kıncalı oluyor. Her kitap ya da yazı kendi za­
manının, kendi özel koşullarının bîr sentezini
iletir. Yani, belirli bîr sorunsalın ürünüdür. Bu
sorunsaldan, bu arka-plandan koparılıp alınır­
sa yararlılığı da, anlasılırlığı da eksilir. Yete­
rince anlaşılmamakla kalmaz, yanlış ve anlam­
sız bağnazlıklara da yol acar. Bunun geçmişi­
mizdeki klasik örneklerinden biri, belli bir
«program» içinde sunulan Lemn’in İki Tak­
tirinin küçük buriuva radikalizmine prim ver­
me amacı için kullanılabilmiş olmasıdır.
Kitabın sorunsalını ve arka-planını okura
kitapla birlikte sunmak bu eksikliği giderir.
Bunun bir yolu tabiî kitaba önsöz ve notlar
eklemektir, ikinci, daha önemli yolu da bir tar­
tışma ortamı açmaktır. Biz, yayınlayacağımız
kitaplar ve dergiler arasında bunu amaçlayan
bir ortak çalışma yöntemi kurmak istiyoruz.
Bu yapıldığı zaman, çıkan her kitap sa­
vunulan görüş birliğine uygun olmasa da, kita­
ba o görüşle bakmak mümkün olur. Böyle bir
eleştirel yaklaşım, farklı görüşlerle yazılmış ki­
tapların hazırlıksız okurda yarattığı eklektizmi
azaltabilir, hattâ tamamen giderebilir. Kitabın
bilgilerinden yararlanmak, ama yanılgılarını
paylaşmamak mümkün olur.
Mümkün olan bir başka şey, kitapları,
yazıları, birbirleriyle ilişkilerini gözeterek ya­
yınlamaktır. Örneğin, Feuerbach üstüne Tezleri
okuduğumuz halde Feuerbach’ı bilmiyoruz.
Marx’ın Smith ve Ricardo ile ilişkisi üstüne
çok laf işittiğimiz halde bu iki iktisatçıyı ta­
nımıyoruz. Hegel adı her yerde karşımıza çı­
kıyor, ama Türkçe’de Hegel’in yazdığı ya da
Hegel üstüne yazılmış tek bir eser yok. Şüphe­
siz bu ve buna benzer yazarların bütün kitap­
larını okumamız gerekmez. Ama hiç değilse
ana kitaplar çevrilebilir, bazı kitapların özet­
leri aktarılabilir ,ayrıca hepsi yerli ve yabancı
tanıtma yazılarıyla tamamlanabilir.
Gelgel elim, bütün bunlar şimdilik daha
fazlası yapılamadığı için yapılacak şeylerdir.
Türkiye devrimcileri artık çok önemli bir eşi­
ği aşma noktasına' gelmişlerdir. Bu, bilgilen­
mede ağırlığın çeviriden yerli araştırmaya kay­
ması noktasıdır.
Şu halde sorun, kendi teorik dünyamızı
kuracak yerli yazarlarımızın, araştırıcılarımı­
zın yetişmesidir. Bu görevin üstesinden gele­
cek bir aydınlar potansiyelinin bu dönemde
Türkiye’de filizlenmeye başladığına inanıyoruz.
Bu potansiyeli potansiyel olarak durmaktan
çıkarıp etkinliğe çekmek ve ciddî bir çalışma
disiplini kurmak Birikim Yayınlarının başlıca
amacıdır. Bu, bir duyuru olduğu kadar bir
çağrıdır da. Yaymevi'nin başarısının temel öl­
çütü, gençlerimize yazar olma kapılarım arala­
mak olacaktır. Bunun için genç çevirmenlerin
yetişmesinde, genç yazarların bibliyografya,
v.b. imkânlar bulmasında, elimizden gelen her
şeyi yapacağız.
SONUÇ
Şimdi, amaçlarımızı yeniden Özetleyebili­
riz. Bu amaçlar birbirlerine sıkı sıkıya bağlı,
hattâ iç içe geçmiş durumdadır:
1) Teorinin büyük ustalarının ışığında,
kendi sorunlarımız, hedeflerimiz, kendi toplum­
sal bütünlüğümüz açısından, kendi teorik dün­
yamızı kurmak; 2) Bunu yaparken yöntemi,
bilimsel teoriyi aynı anda hem kavramak, hem
uygulamak, hem de açıklamak; yöntemi soyut­
ta değil, olması gereken yerde, somutun için­
de bulmak; 3) Geçmişin ve bugünün kültürü­
nü araştırmak, eleştirmek ve böylece geleceğin
kültürel temellerini şimdiden kurmak; 4) Sos­
yalist kültürü bir yaşama sorunu olarak ele
alıp işlemek; 5) Bütün bunların üstesinden
gelecek bir aydın kadronun oluşmasına katkı­
da bulunmak için mümkün olan her türlü ça­
bayı harcamak.
Türkiye’de bütün bunların yapılması ge­
rektiği kanısındayız ,ama bunları gerçekleşti­
recek düzeyde insanüstü kişilerin şu anda bir
yerde hazır beklediğini sanmıyoruz. Böyle
amaçlar ancak alçak gönüllü bir çalışkanlık­
la gerçekleşebilir. Birikim Yayınları yazarları
ve okurları için, birlikte ve adım adım ilerleye­
cekleri bîr okul haline getirilirse, bu hedefler­
den hiç değilse bazılarına birlikte erişebilece­
ğimize inanıyoruz. , M
 BERTOLT BREHCT

«Karar» A A Oyundan
Sliıler
Çeviren CAN YÜCEL

Aşağıdaki şiirlerin hepsi Brecht'in «Karar» adlı oyunundan. 1930'da yazılmış olan bu oyun, yazarın
«Lehrstück» dediği türden. Törkçede «Öğrenmece» diye anmayı önerdiğimiz bu tür oyunlar, fabrikalarda,
işliklerde, okullarda, kışlalarda oynanmak üzre yazılmıştır. Nazi-öncesinde hayli yaygınlık kazanan bu
oyunlar ne okunmak, ne de seyredilmek üzere yazılmıştır. Brecht bir konuşmasında böyle diyor, ve sür­
dürüyor sözünü:
«Bu oyunlar oynanmak için yazılmıştır. Aramızda oynanmak için. Bunlar, ne bir okuyucu, ne de bir
seyirci kitlesi için; bunlar oyunda söylenenleri oynayarak incelemeye teşne çocuklar, gençler için yazıl­
mıştır. Bu çocuklar, bu gençler bazen bir rolü bazen Öbürünü sırtlanarak, sırasıyla sanık, savcı tanık ve
yargıç kılığına bürünerek, bu işin üstesinden geleceklerdir. Böyfece her biri tartışma temrinlerinden geç*
miş ve sonunda diyalektiğin ne olduğuna dair bir fikir —pratik bir fikir— edinmiş olacaklardır.»
«Karanın konusunu, daha doğrusu kurgusunu uzun uzun anlatacak değiliz. Özüne değinmekle yeti­
neceğiz. Oyunun özü, Sosyalizmin bilimsel, serinkanlı, ağırbaşlı tümefliğe yatkın yanıyla, bir bakıma şiir­
sel, duygusal, insancıl ve delikanlı yanı arasındaki çekişmenin tartışılması ve yargılanmasıdır.
İlerdeki sayılarımızdan birinde oyunun bütününü yayınlamayı tasarlıyoruz.

KORO

Savaşmak istiyorsan Sosyalizm için,

Hem döğüşmeyi, hem de döğüşmemeyi bileceksin!
Sade doğru söylemeyi değil, doğru söylememeyi de befüyeceksin!
Nasıl yardıma koşmanın zamanı varsa, uzak durmanın zamanı da var!
Kendini tehlikeye atmayı bilen, zamanında da tehlikeden kaçar!
Hem sözünü tutmasını becereceksin, hem de sözünden dönmeyi!
Kimi yerde tanınmak iyidir, kimi yerde görünmez olmak iyi!
Sosyalizm için savaşmak İstiyorsan,
Başka değil, bitek erdemin olacak ancak,
O da: Sosyalizm için savaşmak!

ÖRGÜT ÇALIŞMASINA ÖVGÜ

Güzel şeydir Büyük İşler görenler çıkmadı değil,

Sınıf kavgasında ortaya çıkıp konuşmak. Ama hep ün kazanmak için;
Yalın bir sesle yığınları kavgaya çağırmak, Aynı şeyleri yaparlar mıydı, dersin,
Zalimi ezmek, mazlumu ayağa kaldırmak, Unutulacaklarını bilseler?
Lâkin namluları altında kapitalistlerin Oysa o fıkara sofrasından eksik olmaz ONUR,
Gizli gizli ve ilmik ilmik O daracık barakanın alçacık kapısından
Partinin ağlarını ören Eğilip çıkan başka türlü bir Uludur,
O ufak tefek, gündelik İşler Ve ÜN Kim yaptı bunca işi? diye
Hem yararlıdır, hem çetin. Boşuna onu arayıp durur.
Konuşacaksın, ama Sözümüz size, ey adsız sansız savaşçılar,
Bilmeyecekler konuştuğunu senin. Yüzünüzü açın n'olur!
Üstün geleceksin, ama Çıkın bir an için karanlıklardan!
Senden bilmeyecekler üstünlüğünü. Nişan değil, size dünya halklarından
Öleceksin, ama Selâm getirdik, selâm!
Kimse bilmeyecek öldüğünü.
 BERTOLT BREHCT

Birikim 1 / 7
«Kmaı» Adh Oyundan
Şiirler
Çeviren CAN YÜCEL

Aşağıdaki şiirlerin hepsi BrechVin «Karar» adlı oyunundan, 1930'da yazılmış olan bu oyun, yazarın
«Lehrstöck» dediği türden. Türkçede «Öğrenmece» diye anmayı önerdiğimiz bu tür oyunlar, fabrikalarda,
işliklerde, okullarda, kışlalarda oynanmak üzre yazılmıştır. Nazİ-öncesİnde hayli yaygınlık kazanan bu
oyunlar ne okunmak, ne de seyredilmek üzere yazılmıştır. Brecht bir konuşmasında böyle diyor, ve sür­
dürüyor sözünü:
«Bu oyunlar oynanmak için yazılmıştır. Aramızda oynanmak İçin. Bunlar, ne bir okuyucu, ne de bir
seyirci kitlesi için; bunlar oyunda söylenenleri oynayarak incelemeye teşne çocuklar, gençler için yazıl­
mıştır. Bu çocuklar, bu gençler bazen bir rolü bazen öbürünü sırtlanarak, sırasıyla sanık, savcı tanık ve
yargıç kılığına bürünerek, bu işin üstesinden geleceklerdir. Böylece her biri tartışma temrinlerinden geç­
miş ve sonunda diyalektiğin ne olduğuna dair bir fikir —pratik bir fikir— edinmiş olacaklardır.»
«Karar»ın konusunu, daha doğrusu kurgusunu uzun uzun anlatacak değiliz. Özüne değinmekle yeti­
neceğiz. Oyunun özü, Sosyalizmin bilimsel, serinkanlı, ağırbaşlı tümelliğe yatkın yanıyla, bir bakıma şiir­
sel, duygusal, insancıl ve delikanlı yanı arasındaki çekişmenin tartışılması ve yargılanmasıdır.
İlerdeki sayılarımızdan birinde oyunun bütününü yayınlamayı tasarlıyoruz.

KORO

Savaşmak istiyorsan Sosyalizm için.

Hem döğüşmeyi, hem de döğüşmemeyi bileceksin!
Sade doğru söylemeyi değil, doğru söylememeyi de belliyeceksin!
Nasıl yardıma koşmanın zamanı varsa, uzak durmanın zamanı da var!
Kendini tehlikeye atmayı bilen, zamanında da tehlikeden kaçar!
Hem sözünü tutmasını becereceksin, hem de sözünden dönmeyi!
Kimi yerde tanınmak İyidir, kimi yerde görünmez olmak iyi!
Sosyalizm için savaşmak istiyorsan,
Başka değil, bitek erdemin olacak ancak,
O da: Sosyalizm için savaşmak!

ÖRGÜT ÇALIŞMASINA ÖVGÜ

Güzel şeydir Büyük işler görenler çıkmadı değil,

Sınıf kavgasında ortaya çıkıp konuşmak, Ama hep ün kazanmak için;
Yalın bir sesie yığınları kavgaya çağırmak, Aynı şeyleri yaparlar mıydı, dersin,
Zalimi ezmek, mazlumu ayağa kaldırmak. Unutulacaklarını bilseler?
Lâkin namluları altında kapitalistlerin Oysa o tıkara sofrasından eksik olmaz ONUR,
Gizli gizli ve ilmik İlmik O daracık barakanın alçacık kapısından
Partinin ağlarını ören Eğilip çıkan başka türlü bir Uludur,
O ufak tefek, gündelik işler Ve ÜN Kim yaptı bunca işi? diye
Hem yararlıdır, hem çetin. Boşuna onu arayıp durur.
Konuşacaksın, ama Sözümüz size, ey adsız sansız savaşçılar,
Bilmeyecekler konuştuğunu senin. Yüzünüzü açın n'olur!
Üstün geleceksin, ama Çıkın bir an için karanlıklardan!
Senden bilmeyecekler üstünlüğünü. Nişan değil, size dünya halklarından
Öleceksin, ama Selâm getirdik, selâm!
Kimse bilmeyecek öldüğünü.

PİRİNÇ SALAPURYASINI ÇEKEN
YEDEKÇÎLERİN TÜRKÜSÜ
Nehrin yukarısı kentte
Bizler ipin bîr avuç pirinç var,
Ağır ama çektiğimiz salapurya
Ve aşağı akıyor sular...
Varacağımız yok yukarıya!..
Asıl ipe heye'mol,
Geberirken açlıktan!
Asıl, ama göz-kulak ol
Yandaşına çarpmıyasın!
Akşam oldu, ve sığınak,
Ki iti bağlaşan durmaz,
Bir avuç pirince patlayacak.
Yerimizde sayıyoruz,
Yer öylesine kaypak.
Asıl ipe heyamol,
Geberirken açlıktan!
Asıl, ama göz-kulak ol
Yandaşına çarpmıyasın!
Bizden dayanıklı elbet
Omzumuzu kesen halat.
Kırbacı var ya değnekçinin,
Döğdüğü bu dördüncü kuşak,
Bizim kuşak son olmayacak.
Asıl ipe heyamol,
Geberirken açlıktan!
Asıl, ama göz-kulak ol
Yandaşına çarpmıyasın!
Atalarımız tekneyi nehrin ağzından
Bir parmak çekti yukarıya,
Torunlarımız ulaçsalar da kaynağa,
Biziz arada kalan.
Asıl ipe heyamol,
Geberirken açlıktan!
Asıl, ama göz-kulak ol
Yandaşına çarpmıyasın!
Salapurya pirinç dolu.
.Pirinci üreten köylü
Ne aldı ki biz ne alalım!
Öküzler bizden kıymatlı,
İnsan olduğumuza yanalım!
Asıl ipe heyamol,
Geberirken açlıktan!
Asıl, ama göz-kulak ol
Yandaşına çarpmıyasın!
Kente ulaştı da pirinç,
Çocuklar sordu muydu: Kim
Çekti diye bu koca gemiyi?
Hiç diyor hanımı beyi.
Asıl ipe heyamol,
Geberirken açlıktan!
Asıl, ama göz-kulak o!
Yandaşına çarpmıyasın!
------------------ -------
— ----------
—
Birikim 1 / 8
Nehrin ağzındaki pirinci
Yukardaki yiyicinin ağzına
İki büklüm getiren yedekçi
Açsın ağzını havaya!
Asıl ipe heyamol,
Geberirken açlıktan!
Asıl, ama göz-kulak o!
Yandaşına çarpmıyasın!
TACİRİN TÜRKÜSÜ
(META NEYE DENİR?)
Nehrin çatalağzında pirinç var,
Yukarı illerde de pirince ihtiyaç var.
Bekleteceksin ki pirinci ambarda
Pahaya binsin yukarda,
Ve daha da az pirinç geçsin eline yedekçinir
Yâni pirinç bana daha da ucuza gelsin.
Hem pirinç nedir sahiden?
Pirinç mi? Ne bileyim ben!
Söylesin, varsa bi bilen!
Pirinç nedir bilmem, ama
Fiyatın sor, söyleyim hemen.
Kış geldi mi giyim lâzım.
Pamuğu güzden toplar, ambara kapatırım,
Soğuk bastıktan sonra, çıkarırım ortaya,
Ki giyim binsin pahaya.
İplikhanelerde ücretler yüksek tutulmuş yoksc
Ve pamuk dolu piyasa.
Hem pamuk nedir sahiden?
Pamuk mu? Ne bileyim ben!
Söylesin varsa bi bilen!
Pamuk nedir bilmem, ama
Fiyatın sor, söyleyim hemen!
Çok yemek yiyor insan,
Fiyatın yükselmesi ondan.
Gerçi yiyecek de insan elinden çıkma,
Yemeği yapan maliyeti düşürüyor, ama
Fiyatını yükseltiyor yemeği yiyen.
Piyasada insan az zâten.
Hem insan nedir sahiden?
İnsan mı? Ne bileyim ben!
Söylesin varsa bi bilen!
İnsan nedir bilmem, ama
Fiyatın sor, söyleyim hemen.
DÜNYAYI DEĞİŞTİR, KORO

Birikim 1 / 9
ACELESİ VAR!
Bizden biri yakalanır yakalanmaz,
Eğrilerle oturmaktan kaçınır mı doğru insan, Bunların yuvasını bozmadan olmaz! diye
Doğruluk güç kazanacaksa bundan? Bağırıyorlar avaz avaz
Acı diye geri çevirir mi ilâcı Ve başlıyor toplar ateş etmeye.
Ölüm döşeğinde yatan?
Namussuzluk da edilir gerektiği zaman Çünki nerede isyan etse bir sefil,
Namussuzluk kalkacaksa ortadan. Bıçağına sarılsa bir berduş,
Daha neler yapmayız, düşün, sonunda Patrondan hakkını alamadığı için değil,
Bilsek kİ değişecek devran! Bizden para aldığı için İsyan ediyormuş!
Unut kendini Devrim yolunda,
Çamura bat gırtlağına kadar, Gözlerimizden anlıyorlar hemen
Kösaba da minnet et, ama Karşı olduğumuzu sömürüye
Değiştir dünyayı, acelesi var! Ve sicilimize yazmışlar aynen:
Bunlar mazlumlardan yana, diye.

PARTİYE ÖVGÜ Yardım edenler ezilenlere

İnsanlığın başbelâsıymış madem,
Biz de onlardan olduğumuza göre,
İki tane gözün varsa senin,
İzimizi belli etmek bize haram
Binîerce gözü var partinin.
Her yoldaşın bildiği kendi kenti,
Beş kıtanın beşini de biliyor parti.
Her yoldaşın bir vakti saati var,
Partinin ise Tarih saati.
Her yoldaşı yokedebîlirler her an.
Parti ise yedi değil, binlerce can.
Yığınların öncüsü o çünki
Ve o yönetiyor cengi
Gerçeğin bilinciyle işlenmiş olan
Başyapıtların kılınciyle.

Marksist sanat anlayışının ne
olduğu konusunda çeşitli yorumlar
ve bu yorumlardan kaynaklanan
çeşitli sanat ve edebiyat akımları
vardır. Bunların büyük çoğunluğu
genel olarak «sosyalist gerçekçilik»
akımı içerisinde toplanmıştır. U-
Zun süreden beri bu anlayış, sos­
yalizmin neredeyse «resmî» sanat
anlayışı olmuştur.
«Sosyalist gerçekçilik» adı ile
tanınan sanat anlayışına bazı baş­
ka sosyalistler karşı çıkmışlardır.
Ama bunlar, karşı çıktıkları akım
gibi toplu bir hareket içinde değil­
dirler. Aralarında Lukacs, Fischer
gibi, bu çağın bazı önemli yazarla­
rı da vardır, fakat, «sosyalist ger­
çekçilik» anlayışına karşı tavırla­
rında aşağı yukarı bir ortaklık olsa
da, kendi ortaya koydukları anla­
yış bakımından birbirlerinden fark­
lıdırlar. Bir bakıma, kendi görüş­
lerinin de, eleştirdikleri ve karşı
çıktıkları «sosyalist gerçekçilik»
anlayışı tarafından büyük ölçüde
belirlendiği söylenebilir.
Bu yazarların dışında, Ispan­
ya Iç Savaşında vurulan devrım-
ci Ingiliz yazarı Christopher Caud-
well de Marksist estetik konusuna
kendine özgü bir yaklaşımla gir­
miştir. Sanat ve estetik tartışmala­
rında böylece onun da akımlar dı­
şı, özel bir yeri vardır.
Bertolt Brecht de, gerek yara­
tıcı yazar, gerekse düşünür olarak
yukarıda sözü edilen grup ve birey­
lerden farklı bir yerdedir. Brecht’in
eleştirel yazıları arasında en yaygın
olarak bilinenleri tiyatroyla ilgili o-
tanlarıdır. «Epik tiyatro» nun ku­
rucusudur Brecht. Bu yeni estetiği
kendi çalışmalarıyla oluşturmuş­
tur. En çok da bu alanda etkili ol­
muş, pek çok yazar onun tiyatroya
getirdiği yeniliği geliştirmeye çalış­
mıştır.
Ne var ki, Brecht’in yenilikle­
ri genellikle işin özüne inilmeden,
daha çok teknik düzeyde kalınarak
tekrarlanmakta, böylece de çok
zaman yararlanma biçimselleşip
kalmaktadır, Brecht kendisi de u-
zun uzadıya bilimsel bir estetik
teorisi yazmamıştı. Ancak yazıla­
rında sık sık ışıldayan sezgisel yak­
laşım ve tesbitler, yarattığı sanat
ürünlerinin ardında ve teknik dü­
zeydeki yararlanmaların inemediğİ
bir derinlikte, Özgün ve ciddî bîr
sanat teorisi bulunduğunu göster­
mektedir. Bu sanat teorisini oluş­
turan öğeler, Brecht’in kendi epik
tiyatrosunun ilkelerini aşıp genel
bir Marksist estetiğin dayanacağı
Öğeler de olabilir. Hattâ «sosyalist
gerçekçilik» ve muhalifleri arasın­
daki bitmeyen kavga, Brecht’in ge­
tirdiği birtakım ilkelerle aşılabilir.
Bu bakımdan Brecht’in gerek teorik
yazılarını, gerek sanat ürünlerini
öncelikle çevirmek ve tanıtmak is­
tiyoruz. Bu konuda bir başlangıç
olarak Brecht’in «Lukacs’a Karşı»
başlıklı yazısını (bu yazının yayını­
na Yarına Doğru’da başlanmıştı.
Yazının devamı Birildm’de yayım­
lanacak), bunun yanı sıra Betıja-
min ile Brecht’in konuşmalarını,
Benjamin ile Adorno'nun yazışma­
larını ve Adorno’nun Brecht ve,
Sartre üstüne eleştirisini yayımla­
yacağız. Bu yazılar Alman Mark­
sist estetikçilerinin görüşlerinden
Önemli bir seçmeyi bir araya getir­
mektedir.
 ONAT KÜTLAR
loptamcuveGerçekçi Bir SinemaSanalı için
TeorikAlanmGözdenGeçirilmesi Amacıyla
ilk Kollar
GİRİŞ
i reçetelere başvurmaksızın açmak mümkün olabile­
Adına ister devrimci diyelim, ister materyalist ya
da sosyalist, yeni ve toplumun gelecekteki yapısına
dönük bir sanatın sorunları ile yıllardır uğraşıyoruz.
Örneğin edebiyatımızın yakın tarihi bu konudaki
araştırmalar, tartışmalar, incelemeler hattâ kavga­
larla doludur - tiyatro ve sinema'da ise bu konula­
rın tartışılması daha cok 1960'tan sonra mümkün
olabilmiştir. Elbette, devrimci pratiğin gelişmesiyle
orantılı biçimde, ülkemizde devrimci estetiğin, si­
nema ve öbür sanatlarda çözümlenmesi gereken so­
runların teorik temellerini saptamak ve geliştirmek
kaçınılmaz bir görev olarak karşımızdadır. Devrimci
hareketin sanat alanındaki yansımalarını sadece
güncel gerekimlere, bu gerekimlerin çoğu kez ek­
sik, yetersiz hattâ yanlış tepkilerinin eline bırakmak
bizi ya mekanik bir yoruma, ya fırsatçılığa ya da
hiç bîr tutarlılığı bulunmayan bir keyfîliğe götüre­
cektir. Dolayısıyla baştan, efe aldığımız sorunun şu
iki yönünü açıkça ortaya koymalıyız:
Birincisi, söz konusu olan şey, ülkemizin somut ko­
şullarını bir yana bırakıp, dünyadaki devrimci hare­
ketten kalkarak, ülkemiz için yeni ve soyut bir te­
orik araç üretmek değildir. Dolayısıyla önce teorik
temelleri ortaya koyup, sonra bunlara uygun eser­
lerin üretilmesini beklemek değil işimiz. Ne de başka
ülkelerdeki pratiğin güncel kıldığı sorunları söz ko­
nusu ederek, ülkemizde henüz pratiğin ulaşmadığı
noktalara bir ışık tutmak istiyoruz. Araştırmanın
amacı, bizim pratiğimizin çözmek zorunda olduğu
sorun ve çelişkilerin, istenilen çözümlere ulaştırıl­
ması İçin eide bulunması zorunlu teorik kavramlar
ve yöntemin tutarlı bir biçimde araştırılmasıdır. Kı­
saca hareket noktamız, Türkiye’deki devrimci hare­
ketin sanat alanına ve bu arada özellikle Sihema’ya
yansıyan somut, nesnel sorunlarıdır.
Ele aldığımız konunun ikinci önemli yönü ise, teori­
nin tayin edici ve değiştirici niteliğinin iyice ortaya
konması, daha sonra da Markssî estetiğin Lentn ta­
rafından geliştirilen temel kavramlarının açımlana­
rak, ülkemizde şimdi varılan noktanın bir adım öte­
sine ışık tutulmasıdır.
Ancak böylece pratik ile teori arasında vazgeçilmez
ve kaçınılmaz diyalektik ilişkinin bilincinde olarak
sorunları iç içe incelemek, çözüm yollarını, kolay
cektir. Bu nedenle, bu yazının biçimi «notlar» ola­
rak saptanmıştır. Böylece sorunlar, ölü bir sistema­
tiğin donmuş ve bölmelenmiş kalıplarına sıkıştırıl­
mamış, birbiriyle sayısız İlişkileri bulunan kavram
ve alanlar dinamik bir süreç İçinde ve hayatın çiz­
gisini izleyerek temellendirilmiş olacaktır.
SİNEMA VE HALK
Sosyalist olduğum gönden bu ya­
na, sanattan bir tek şey bekledim:
Sanat, halka hizmet etmeli, hafkt
sosyaiizm'e çağırmak, halkın acı­
larını, öfkesini, umutlarını, sevinç­
lerini ve düşlerini dite getirmeli,
Sanat halkı, sosyalizmin zaferi için
verilen kavgada Örgütlemen...
NAZIM HİKMET'
Sinema, halkla en yakın ilişkiyi kurabilen sanattır.
«Kendiliğinden kuran» demiyorum. Ama, teknik ya­
pısında bu olanağın, sıkı bir diyalog’un tohumlarını
taşır. Yıllardır Türkiye'de «Halk Sineması» kuramın­
dan «Sinemanın halk yararına yapılması» isteklerine
kadar çeşitli sorunları tartışıyoruz. Bu nedenle hal­
kın sanatla ilgisinin temel biçimlerini ortaya koymak,
kavramı aydınlığa çıkarmak ve sapmaları önlemek
zorundayız.
Halkın sanatla ilgisinin dolaysız ve ilk ürünleri kı­
saca «folklor» diye adlandırılıyor. Türk halk şiiri ge­
leneğinin büyük örnekleri, haik resimleri, el sanatla­
rı, halk oyunlarımız, karagöz ve ortaoyunu, seyirlik
köy oyunları, halk müziği geniş anlamda bir «folk­
lorsun öğeleridir.
Halk sanatlarımız her zaman, yaşanan somut ger­
çeklikle yakın ilişki içinde olmuştur. Mistik, dinsel
temaların ele alındığı halk şiirlerinde bile, «halkın
acılarını, öfkesini, umut ve düşlerini» bulmak müm­
kündür. Her zaman sınıflı olmuş olan töpiunriumuzda
halk sanatlarının bir başka güçlü işlevi de, kendisi­
ni ezen tabakalara karşı başkaldıran «ezilenlerin»
sözcülüğünü yapmış olmasıdır. Bu normaldir çünkü
«her ulusal kültürde, gelişmemiş bile olsa, demok­
ratik ve sosyalist öğeler vardır. Çünkü her ulusun
yapısında, yaşama koşulları dolayısıyla demokratik
ve sosyalist bir İdeolojİ'yİ, doğuran sömürülen bir
çalışanlar kitlesi vardır»2
Halkın sanat olayına dolaylı katkısı ise, gene sınıflı
toplamlarda iki yolla olur. Bunlardan birincisi halk
sanatlarının, egemen sınıflarla uzlaşma durumunda­
ki sanatçıların eserlerine bir esin kaynağı olmaları­
dır. Örneğin; OsmanlI saray ozanlarının şiirlerinde,
anadolu halk şiiri geleneğinin birçok izlerini bulmak
mümkündür. İkinci dolaylı katkı ise halkın yaşantı­
sının nesnel bir gerçeklik olarak bu tür sanatçılara
etkisidir. Sanat, nereye hizmet ederse etsin, nesnei
gerçekliğin sanatçıdaki yansıması olduğuna göre,
bu etki kaçınılmazdır. Ama özellikle, egemen sınıf­
lardan çıkmış olmakla birlikte, demokrat özlemler ta­
şıyan dürüst sanatçılar halkın yaşantısına eğilmiş­
ler, orada sanatları için bitmez tükenmez kaynaklar
bulmuşlardır. Elbette A. Ladyguina'nın3 belirttiği
gibi «bu ilişkiler tek yanlıdır. Onlar halkın yaşantı­
sından ve eserlerinden yararlanırken, halk onların
çalışmalarını izleyemez. Ama bütün bunlara rağmen,
bu sanat eserlerinin gerçek yaratıcısının halk oldu­
ğunu bilmek zorundayız.»
Halk, sosyalist olmayan toplamlarda, nüfusun ezici
çoğunluğunu meydana getiren «Sömürülen kesimse
genel anlamda verilen addır. Terimin günlük dilde
kullanılışı, emekçi sınıfları işaret eder. Ancak bütün
tahlillerde terimi, sınıf karakterini gözönüne alarak
tamamlamak şarttır.
Şimdi, genellikle görüyoruz ki kapitalist toplumda
halk, gerek doğrudan, gerekse dolaylı olarak yarat­
tığı sanat değerlerinden yoksun bırakılmaktadır. Bu
ürünlere yabancılaştırıimaktadır. Sonuç olarak ka­
pitalist toplumda, değer verilen, ei üstünde tutulan
sanat, bir avuç oyuncaklı kişinin yararlanmasına
sunulmakta, Maksim Gorki'nin «Güzellik daüssıla»sı
dediği gereksinme, dar bir seçkinler topluluğunun
malı sayılmaktadır.
Sanatçıya halkın dışında ya da sözümona üstünde
yer tanıyan, sanat alışverişini üstün yetenekli tanrı­
sal kişilerle onları anlayabilen incelikli burjuvalar
arasında oluşan bir diyalog sayan bu anlayış bugün
ülkemizde de geçerlidir, Geçmişin «Divan», «Edebi­
yat-! Cedide», «Serveti Fünun» edebiyatları, «Ende­
run» ya da «Saray» müziği, «minyatür ve hat sa­
natları» hep böyle «yârân arasında olup biten bir
alışverişti. Nöbeti birbirine devreden egemen sınıflar
bu çemberi öylesine sıkı tutmaktadırlar ki, halka
dönük birçok sanatçı sesini emekçi kitlelerine du­
yuramamakta, hem 'burjuva ideolojisine karşı çıkıp
hem de bu direnişi sadece onlara duyurmak gibi
bir çelişkinin avlusunda dönenip durmaktadır.
Buna karşılık egemen sınıflar «halk için» dü­
şük düzeyde, değersiz bir sözümona sanat üretimini
besleyip geliştirmekte, bunlarla emekçi sınıflarının
Birikim 1/ 11
sanat beğenisini yozlaştırmayı ummaktadır. Tıpkı
kendi çocuklarını yabancı okullarda okuyup, yoksul
halkımızın çocuklarını imam-hatip okullarına gönde­
rişleri gibi, dev bir basın ve eğlence endüstrisi mil­
yonlarca emekçiyi tefrika hikâyeleri, şiddet ve seks
kitapları, bayağı filimler, dolmuş plakları ve gazino
sanatçıları (!) ile oyalamaya bakmaktadır.
Öyleyse sosyalist ve gerçekçi bir sanat için ilk gö­
revden biri, kapitalist düzenin İç çelişkisi ile kuru­
lan bu tuzağın parmaklıklarını kırmak, dar çevreler­
de devinmekten kaçınmak, halkın gerçeklerini onlar­
la diyalog kurabilecek biçimde ve bilinçle yansıtmak,
sanatı halka uzaktan bakabüen bir seçkinler klübü-
nün bilardo masası olmaktan kurtarmaktır.
Ülkemizde sinema sanatının bugünkü durumu sana­
tın halka dönük karakteri yönünden önemli sorunlar
getiriyor. Gerek ulusal sinemamızın ürünlerinin, ge­
rekse yabancı ülkelerden getirilen filimlerin büyük
çoğunluğu yukarıda belirttiğimiz yoz «kitle s a n a tı­
nın özelliklerini taşıyor. Halka geniş ölçüde ulaştırı­
lan bu sinema ürünlerinin özelliklerini, yani Faşizm'e
gereç ve ortam hazırlayan Sadizm’ini, Şiddetini, tu­
tucu, gerici yönelişlerini, halka karşı (anti populaire)
niteliklerini, gerçeklere aykırılıklarını, öz ve biçim
tutarsızlıkların, örneklerle tanıtlamak yersiz.
Buna karşılık, bir yandan ulusal endüstrinin çok az
sayıda da olsa ürettiği «halka dönük» filimlerden
bazılarıyla; «materyalist», «devrimci», «kaliteli», «ye­
ni» sinema gibi değişik kavramlarla filim yapmak is­
teyen genç sinemacıların gene az sayıdaki eserleri
şimdilik X kapitalizmin ve emperyaiizm’İn sıkıştırdı­
ğı çemberi kırıp halk kitlelerine ulaşacak gibi gö­
rünmüyor. Bugüne kadar, halkın gerçeklerini yansı­
tan sadece bir kaç filim - gene belirli bîr ölçüde,
gene bazı biçim ve öz hatalarıyla birlikte - bu zorlu
engeli aşabilmiştir. Bu bir düzine filîmin de en az
yarısı, başka Marksist-estetik kavramların ağına ta­
kılıp kalacaklardır.
Ülkemizdeki toplumsal yapının bütün koşulları göz-
önünde tutulmak, bu koşulların sınırladığı alan İçin­
de düşünülmek kaydıyla, sinema sanatçımızın iik
görevi, «kimlerin gerçeğini yansıttığını bilmek» sa­
natı «kimin yararına yaptığını bilmek» ve «kendi
halkıyla anlaşabilmenin olanaklarını araştırmaktır.»
Bu üç öge biraz açıldığında sırasıyla üç soru çıkı­
yor karşımıza: Halkın gerçeği nedir ve nasıl öğrene­
biliriz? Halkın çıkarı ve yararı nerededir? Halkın ko­
layca diyalog kurabildiği halk sanatkârından nasıl
ve ne ölçüde yararlanabiliriz?
YAYGINLIK
Lenin, Clara Zetkin'îe yaptığı konuşmada, «Sanat
halkın malıdır,» diyordu, «Sanat, köklerini, çalışan

kitleler içine derinlemesine salmış olmalıdır. Bu kit­
lelere hitap etmeli, onlar tarafından sevilmelidir...»
Bir başka yazısında ise şöyle sesleniyordu: «Sana­
tınla ya, Dikenin çiçeği, gücü ve geleceği olan mil­
yonlarca, on milyonlarca emekçiye hizmet edecek­
sin, böyiece sözcüğün yüksek anlamıyla özgür, sa­
natının yüksek işleviyle onurlu olacaksın; ya da
mutsuz kadın kahramanlan, şişmanlıklarından sıkı­
lan ve acı çekenleri, on bin ayrıcalıklı kişiyi seçe­
ceksin ve o zaman ister istemez bir tutsak gibi,
burjuva topluluğunun istediği açık saçık romanları,
tabloları üreterek kendi sanatının fahişeliğini yapa­
caksın...»4
Ülkemizde sanatın, özellikle 1960 sonrasında karşı­
laştığı büyük bunalım, sanat eserlerinin geniş halk
kitlelerine, emekçi sınıflara yönelme isteğiyle orta­
ya çıkmıştır. Devrimci bilince sahip olan sanatçılar,
mensup oldukları burjuva tabakalarının çıkarlarına
değil, emekçi halkın çıkarlarına yönelik çalışmalar
yapmaya koyulmuşlar, emekçi halkın yaşantısına,
sanatına, ve mücadelesine eğilerek eserlerinde bun­
ları yansıtmayı yeğlemişlerdir. Bu çaba hiç kuşku­
suz 1960 öncesinde de vardı ve gerekçi sanat yapıt­
larıyla başlamıştı. Ancak 1960 sonrası, emekçi halk
kitlelerine dönük sanatın, bu kitlelerle geniş bir di­
yalog kuramayışından, gene burjuvalar tarafından
izlenişinden doğan bunalımın keskinleştiği dönemin
başlangıcı sayılabilir.
Gerçi A, Ladyguina'nın haklı olarak değindiği gibi
«birbîriyle çatışan sınıfların bulunduğu toplumlarda
haik sanatlarıyla profesyonel sanat arasındaki ilişki
tek yönlüdür. Profesyonel sanatçılar halk sanatlarını
incelerler, örneklerini titizlikle toplarlar, eserlerinde
bir kaynak olarak yararlanırlar. Buna karşılık halk,
onların ne yaptıklarını bilecek durumda değildir»
ağır bir baskının altında ezilmektedir.5 Bu durum,
sadece halk sanatları konusunda değil, halkın ya­
şantı ve sorunlarının ve özellikle devrimci mücade­
lesinin sanat eserlerine yansıması konusunda da
böyledir.
Ancak egemen yapıdan doğan bu tek yanlılık, dev­
rimci sanatın bife mutlu azınlık çemberine sıkışıp
kalması, sanatçıların ileriye dönük çalışmalarını dur­
durmamış, sosyalist mücadele ile birlikte bu çalış­
malar da daha yoğun, daha güçlü atılımlarla zen­
ginleşmiştir. Çünkü bilinmektedir kİ bu çelişki, an­
cak sınıflar arasındaki temel çelişkinin ortadan kalk­
masıyla bütünüyle çözümlenmiş olacaktır. Ve bu
mücadele, toplumcu sanatın katkısı, ulaştığı kitle ne
kadar dar olursa olsun, asla küçümsenemez. Bura­
da, çok sık düşülen bir yanlışa işaret etmekte yarar
vardır: Bazı eleştirmenler ve devrimciler, toplumcu
gerçekçi sanatın «halka dönük» oluşunu ulaşabildiği
kitlelerle ölçmekte, bu kitle dar ise, o sanatı «burju­
valara hizmetle» suçlamaktadırlar. Böyiesine bir
Birikim 1 /1 2
suçlama iki yanlışı içerir. Birincisi, devrimci sanatı
özlediği kitlelere ulaşmaktan alıkoyan sınıflı toplum
yapısının gözönüne alınmayışı. İkincisi İse «burju­
valara hizmet» kavramının yanlış yorumlanışı. Burju­
valara hizmet eden sanat, halkın sorunlarından uzak,
gerçekdışı bir «sırça köşk» sanatıdır. Bu tanım, o sa­
nat eserinin ulaşabildiği kitienin sınıfsal yapısından
değil, o sanat eserinin içeriğinden, amaçlarından
kaynaklanır. Bu bakımdan, halkın gerçeklerinden
hareket eden ve ona ideoloji'nin aydınlığını ulaştır­
mak isteyen sanatçıyı, bu tıkanıklıktan sorumlu tu­
tarak suçlamak yersizdir. Ancak sanatçı da, ege­
men güçlerin çizdiği bu çemberi kırmak, ırmağı de­
nize, ulaştırabilmek için mutlaka çaba göstermeli,
her olanaktan yararlanmalı, emekçi sınıflarla gerçek
bir diyalog kurabilmek için devrim'i beklememeli­
dir.
«Sırça köşk sanatı»nı savunan burjuva estetikçileri,
«gerçek sanatsı seçkinler arası bir alışveriş, bir in­
celikler evreni sayarken halk kitleleri için de bir tür
sözümona sanat düşünüyorlar. Bu ürünler, basit ve
kaba eğlence araçları, magazin romanları, ucuz ve
hafif şarkılar, resimli öyküler vs. dir. Bunun adına
da «Pop Art», yani «Halk sanatı» diyorlar. Ve bir
yandan da, küçümsedikleri bu ürünlerin teorik te­
mellendirmesini yapıyorlar, işte tam bu noktada si­
nema olayına girelim. Guido Aristarco «Marx, Sine­
ma ve Filim Eleştirmesi» adlı eserinin 1970 baskısı­
na yazdığı «Son Söz»de şöyle diyor: «Bir fuar olayı,
izinli askerler ve çocuk gezdiren dadılar için bir eğ­
lence olarak düşünülmüş olan sinema, bugün bile
kökenindeki niteliklerinden sıyrılmış değildir.» Bu
yanıyla ve teknik özellikleri dolayısıyla sinema bütün
geleneksel sanatlardan, her türlü toplumda daha
yaygın biçimde izlenmektedir. Sinema ürünlerini ge­
niş emekçi kitleleri de görüyor. Lukacs'ın «manipu-
lation» kavramıyla açıklamaya çalıştığı kapitalist
sistemdeki beyin yıkama tekniğinin ve Lenin'in «eğ­
lendirici gösteri» diye tanımladığı vakit öldürücü boş
eğlence türünün en yaygın olduğu alan da hiç kuş­
kusuz sinema’dır.
Bu nedenle, öbür sanatlarda yaratıcının geniş halk
kitleleri üe diyalog kurabilmekte karşılaştığı güçlük,
ilk bakışta sinemada yok gibidir. Ancak hemen görü­
yoruz ki, sınıflı toplumlarda yaygın olan, egemen
çevreler tarafından özellikle yaygınlaştırılan filim tü­
rü yukarda sözünü ettiğimiz «ucuz halk sanatı»dır.
Vani burjuva estetiğinin «halk için iyidir» diye dü­
şündüğü içeriksîz, kaba ve uyutucu tapon filimler.
Bu filimlerin, daha önce «sanatın halkçı niteliğî»ni
belirlerken sözünü ettiğimiz gerçek eserlerle ilgisi
yoktur. Bu nedenle, hemen ayırmamız gereken iki
kavram «halk’a dönüklük» ve «yaygınlık»tır. Halk'a
dönük olan, emekçi halkın gerçeklerinden, sanatın­
dan ve mücadelesinden yola çıkan ve yalın bir dil
kullanan sosyalist ve gerçekçi bir sinema eseri yay­
gınlık kazanabilir, kazanmalıdır da. Ama «yaygın»
olan her filim halkın gerçeklerine dönük demek de-
ğildîr. Tam tersine, halkın çıkarlarına aykırı, geriye
dönük, kurulu düzenin yardakçısı bir filim de olabilir.
Bu nedenle, ülkemizde, yerli filmlerin yaygınlığından
hareket eden «Halk sineması kuramı» temelden yan­
lıştır ve egemen sınıfların ideolojisinin kuyruğunda
yer almaktadır.
«Eğlendirici gösteriler olabilir» diyordu Lenin. «Ama
unutulmamalıdır kî bu gösteriler gerçek sanat eser­
leri değildir. İşçilerimiz ve köylülerimiz eğlenceden
daha üstün sanat eserlerine hak kazanmışlardır.
Gerçek sanat'ı alma hakkını elde ettiler mücadele-
leleriyle.»6 Çünkü halkın gerçeği-sanatçı-seyirci ara­
sında diyalektik bir ilişki vardır. Sanat eseri gerçek­
liğin «edilgin bir yansıması» değil, sanatçının İdeo­
lojik bilinci ile gerçeğin ileriye doğru değiştirilmesi­
ne katkıda bulunan bir eylem biçimdir. «Sanat eseri
güzellikten yararlanabilen ve sanatı kavrayabilen
bir topluluğu bizzat yaratır...» 7 Sosyalist gerçek­
çi sanat, bu anlamda, izleyiciligi değil, değiştiricili-
ği görev edinmiş bir sanattır. Bu nedenle de, kitlele­
ri boş eğlencelere, gerici, uyutucu filimiere mah­
kûm etmeyi amaçlayan burjuva yasaları ile bağlı
değildir. Bu geri anlamdaki «yaygınlık», gerçek sine­
ma sanatçısının karşı koyması gereken bir kavram­
dır, Tıpkı tersi doğrultudaki «elitizm», «mutlu azın-
lıkçılık» gibi.
I dur. Ve özellikle son yıllarda, başka ülkelerdeki dev­
ULUSALLIK
Sosyalist gerçekçi bir sinema anlayışı için, emper­
yalizmin ağır baskısı altında bulunan geri bıraktı­
rılmış bir ülkede «ulusallık» kavramı olumlu sonuçlar
getirebilir. Burjuva kültürünün gittikçe daha fazla
kozmopolit nitelikler kazandığı, ekonomik egemen­
liğin kültürel baskılarla tamamlandığı günümüzde,
devrimci sinemacı ulusal çizgiyi yitirmemek, yerel
renkleri canlı tutmak, ekonomik ve kültürel emperya­
lizme karşı uyanık olmak zorundadır.
Ancak unutmamak gerekir ki, Lenin'in belirttiği gibi,
kapitalizm'in gelişme sürecinde «ulusallık» konusun­
da bîrbiriyle çelişik iki eğilim egemen olmuştur. Bun­
lardan birincisi, ulusallığı infiratçılığa götüren bir
şoven tavır, İkincisi ise, kapiîai'in güçlenmesi için
bütün ulusal engelleri yıkmak, kapitalizm'! bugünkü
uluslarası gücüne ypni emperyalizm'e ulaştırmak is­
teyen arsıulusalcık. Bu eğilimler, sonunda, ırkçılık­
tan sömürgeciliğe kadar bütün geri ve halka karşı sis
temlerin güçlenmesine yol açmıştır. Dolayısıyla kapi-
lizm’in ulusallığı şovenizm'i, kapalı ve mahkûm bir
kültürü; enternasyonalizm'i ise ekonomiden bilime
kadar bütün alanları kapital yararına birleştiren bü­
tün ulusal özellikleri yok eden, sömürgeci barbarlı­
ğını doğurmuştur.
Dolayısyla sinema sanatçısı, ulusallık kavramına
yaklaşırken, ulusal kültürün sınıfsal niteliğini asla
gözden uzak tutmamalıdır. Her ulusal kültürde, iki
ayrı kültür vardır. Egemen gerici burjuva kültürü, sa­
Birikim 1 / 1 3
dece ulusal olduğu için «haika dönük» sayılamaz.
Tersine haika karşı bir kültürdür bu. Dolayısıyla ulu­
sal olmasına, ulusal özellikler taşımasına rağmen
savaşılması gerekir.
Yerli sinemamızda, burjuva çıkarlarına hizmet için
önerilen «Halk Sineması» teorisinin bir süre sonra
«Ulusal Sinema» teorisine dönüşmesi bu bakımdan
bir rastlantı değildir. Halk sineması dedikleri şeyin
karşı olduğunu anlayan teorisyenler, bu kez görüş­
lerini haik'a tepeden indirebilmek için «Ulusallık»
kavramına sarıldılar. Ama hem halkçılığı, hem de
ulusallığı işçi sınıfı ideolojisinin dışında, ona karşı
bir tavırla kullandıkları için egemen sınıfların kuyru­
ğu oldular, halkın çıkarlarına ve tarihin gelişme çiz­
gisine ters düştüler. Emperyalizm'in zorladığı koz­
mopolit kültüre de karşı çıktıkları için, kapitalizm'in
yukarda sözünü ettiğimiz daha geri ulusalcılığına
yani şovenizme saplanıp kaldırlar.
Sonuç olarak devrimci sinemacı için önemli olan
«ulusallık» bütün içindeki «halka dönük», «işçi sını­
fı ideolojisi» çizgisindeki kültür değerlerini araştır­
mak, görevini bu kavramları bir arada gözeterek yü­
rütmektir. Bu yargı, işçi sınıfı ideolojisinin, devrimci
sanatın «enternasyonalizm»! bakımından da doğru­
rimci sinema kuramlarından yararlanan genç arka­
daşların bu tahlifi dikkatfe tartışmaları, doğru, so­
nuçlara varmaları gerekir. Çünkü başka ülkelerin
devrimci sinema kuramlarından yararlananlar «halk­
çılık» kavramını unutmuşlarsa, kendi halkları ile
hiç bir diyalog kuramıyorlarsa gerçeklik tabanını da
yitirmişler demektir. Gerçeğe dayanmayan bir dev­
rimci sanat ise mümkün değildir.
\
PARTİ ÇİZGİSİ
Lenin’in geliştirdiği estetik irdelemelere göre, sana­
tın halkçı karakterinin en üst düzeydeki ve tutarlı
ifadesi ol an «Parti çizgisi» kavramı, bu estetiğin an­
laşılmasında kilit özelliği taşır. Parti çizgisi, sanat
eserinin İdeolojik Özüdür. Gorki şöyle yazıyordu:
«Sanat, temelde lehte ya da aleyhte gerçekleştiri­
len bir kavgadır. Yani ya bir şeye karşı, ya da bir
şey için yapılan mücadele, Tarafsız, kayıtsız sanat
yoktur, olamaz. Çünkü insan bir fotoğraf makinası
değildir. Gerçekliği saptamakla yetinmez, ya onaylar
ya da değiştirir. «Sanatçı, içinde yaşadığı çağın ve
toplumun yargıçlarından biridir. Bu özelliği ile ver­
diği sanat eseri, ileri dönük olan sınıfın dünya görü­
şünün bir simgesi, somutlanışı sayılabilir. Bu kav­
ram, düşünce ile eylem arasındaki diyalektik ilişkiyi
de belirler. Çünkü sanat eserinin «parti çizgisi»ne
uygunluğu, o eserin gerçeği yansıttığını ve aynı za­
manda devrimci hareketi'in vardığı çizgide bir «gö-
rev»le toplumu ve hayatı değiştirmeyi amaçladığını
gösterir.

Bu kavram, Özellikle politik sinema konusunda he­
nüz ilk adımlarını deneyen sinema sanatımız için de
son derece önemlidir. Politik sinema, sinema sanat­
çısının tek başına saptayacağı bir politik özün gene
tek başına verilmesi olamaz. Çünkü politik sinemayı
ülkemizdeki devrimci hareket'in bütününden ayrı
düşünemeyiz. Ülkemizdeki sosyalist ve demokratik
mücadele hangi çizgide ise, devrimci sinemanın ilk
elde dikkat etmesi gerekli çizgi de odur. Ancak bu
çizgi gözönüne alındığı zaman, devrimci sinema,
sosyalist mücadelede etkin bir yere sahip olur, bir
geçerlik, işlev kazanır. Gerçi günümüzde Türkiye’de
tek bir çizgiden söz açmak mümkün değildir. Ancak
sanatçının görevi, bu durumda kendini bağlantısız
sayıp rastgele bir çizgiyi benimsemek değil, aynı
amaca yönelik hareketlerin ortak çizgisini saptama­
ya çalışarak o temel ve ortak tavrı benimsemektir.
Bu tavır sağlıklı bir biçimde gerçekleştirilemezse si­
nema sanatçısının ya sol bir sapma ile gauchisme'-
in, ya da sağ sapma ile revizyonizm’io conformis-
me’in popuüzme'in batağına saplanması kaçınılmaz
olur.
Çizginin sağlıklı bir biçimde saptanması, aynı za­
manda sinema sanatının halkla İlişkisinin de zorunlu
koşuiudur. Emekçi halkımızın sosyalizm için müca­
delesi demek olan devrimci hareket, emekçi sınıflar­
dan ayrı düşünülemez. Bu hareketin çizgisini doğru
yorumlayan sanatçı da dolayısıyla emekçi halkımız­
1. Doğu Edebiyatlarında Gerçekçiliğin Sorunları. S.
255 - Moskova Baskısı
2. Lenin - Bütün Eserleri C. 20 S. 16/V, Kondine .
Sosyalist Gerçekçilik ve Sanat Estetiği S. 149
3. A. Ladyguina - Sosyalist Sanatın Halkçı Karak-
^er*
4. Lenin - Bütün Eserleri C. 10 S. 41 - 42
la doğrudan bir diyalog kurabilmenin yolunu açmış
Bikirim 1 / 1 4
olur.
SANATIN ÖZGÜLLÜĞÜ
«Parti çizgisi» kavramının kötüye kullanılması, sol­
dan gelecek revizyonist bir hastalığın işaretidir. Sa­
nat eserinin politik özü, öbür politik eylem biçimle­
rinden önemli bir noktada ayrı «özgül nitelikler» ta ­
şır. Eserin parti çizgisine uygunluğu, onun basit, ka­
ba, ilkel, şematik olmasını gerektirmez. Çünkü bu
politik öz, sanat eserinin bir «sanat eseri olarak» ta ­
şıdığı niteliklerden ayrı düşünülemez. Söz konusu
olan şey bir sanat eserinin reçetesinin dikte edilme­
si değildir. Ne de doğru politik özün kötü bir sanat
eserini kurtarabileceğini söylebiliriz. Hatta tam ter­
sine, büyük ve haklı bir davayı kötü bir biçimde su­
nan sanat eseri zararlıdır, karşı çıkılması gerekir.
Kavram geneldir ve sanatçının tavrını, kimlerden ya­
na olduğunu belirler.
Şöyle diyor Nazım Hikmet:
«Sosyalist gerçekçiliğe bağlı sanatçı durmaksızın
araştırır. Bu araştırma süresince kendini her za­
man somut içeriğe uygun biçimi yeniden bulmaya
zorlar. Kimseye öykünmeden, kimseyi tekrarlamadan
kişiselliğini korumaya çalışır. Hiç bir mutlak kural
ve norm tanımaz, bir tek değişme kuralın dışında:
Gerçeği bir Marksist-Leninistin yüreği, aklı ve göz­
leriyle yeniden yansıtmak...»134
2 a
5. A. Ladygpina - Marksist Estetik ve Aktüalite S.
103
6. Marx - Ekonomi Politikin Eleştirisine Katkı,
7. Lenin - Sanat ve Edebiyat Üstüne S. 266
8. N. Hikmet - Sosyalist Gerçekçilik ve Türk Ede-
biyatı S. 257
 ÇEVİRİLER

Derginin başyazısında çeviri yazı veya ki­
tapların, yazıldıkları yer ve zamanda hangi so­
runsalın ürünü olduğunu belirtmeye önem ve­
receğimizi söylemiştik. Üç aylık çeviri dergisi
yayınlanmaya başlayıncaya kadar, aylık dergi­
de çeviriye de ağırlık tanıyacağız (tabiî, üç ay­
lık dergi başladıktan sonra da, erken tanıtıl-
tamamlanacak. Ayrıca, yazıların yanında boş
bırakılan sütunlara, bazen yabancı adları, ba­
zen kavramları açıklamak için notlar, bazen de
fikirlerle ilgili yorumalr yer alacak. Böylece,
dış sorunsalın ürünü olan bir yazıyı, İç sorun­
saldaki çerçeveye yerleştirmek mümkün ola­
caktır.
Bu sayıda Latin Amerika ülkelerinin ya­
pılarını ve emperyalizmle ilişkilerini ele alan
bir yazıyı öncelikle yayınlıyoruz. Böyle bir Ön­
celik tanımamızın nedeni, konusunun, Latin
Amerika ülkelerini aşan bir evrenselliğe do­
kunduğuna inancımızdır, Laclau’nuıı yazısı,
bölgesel özelliklerin ötesinde, «az-gelİşmİş» ya
da «geri-bıraktırılmış» gibi deyimlerle tanım­
ladığımız üçüncü Dünya ülkelerinin bütün em­
peryalist sistem içindeki ortak özelliklerini tes­
hil etmeyi amaçlıyor. Böylece, Türkiye için de
Birikim 1 / 1 5
büyük önemi olan «model» kavramının tartı­
şılmasında yeni bir yaklaşım getiriyor.
İkinci çevirimiz ünlü Fransız filozofu
Louis Althusser’den. Fransa’daki 68 olayları
üzerine görüşlerini iletiyor. Bu yazı A. Macci-
ochi’niîı ilginç kitabından (Italyan Komünist
Partisi içinden Louis Althusser’e Mektuplar)
alınmıştır. Macciochi 1968 yılında Italyan Ko­
münist Partisi’nin milletvekili adayı olarak Na­
poli’den seçime katıldı. Seçim kampanyası sı­
rasında halkla yakın teması sonucunda tesbİt
ettiği çeşitli çelişkileri, örneğin seçimlerin türlü
somut sorunlarını ya da Parti’nin işleyiş me­
kanizmasının özelliklerini, dostu olan Althus­
ser’e mektuplar halinde yazdı, ondan cevaplar
aldı. Sonra da bu yazışmaları bir kitap haline
getirdi, işte Althusser’in mektubu bu kitapdan
alınmadır. Althusser genellikle çok üst düzey­
de teorik sorunlarla uğraşan bir filozof olarak
tanınır. Ama Direniş zamanında savaşa fiilen
katılarak, politik pratiğin içinden gelerek Fran­
sız Komünist Partisine girmiş ve bu yüksek
düzeyde teori tartışmalarına gelmiştir. Filozo­
fun son derece somut, gündelik, pratik konula­
ra da ne kadar yakın olduğu Macciochi’nin ki­
tabı yayınlandığı zaman görülecektir.

Laclau ve Frank
Ernesto Laclau Arjantinli bir devrimci yazardır. Biz kendisini New Left
Review adlı Marksist İngiliz dergisinde yayınlanan İki yazısıyla tanıyoruz.
Bunlardan biri (yayımlanış tarihi, Mayıs-Haziran, 1971) burada çevirisini
gördüğünüz yazıdır. Öteki ise bundan önce, Temmuz-Ağustos 1970'de ya­
yımlanmıştı. «Arjantin: Emperyalist Strateji ve Mayıs Buhranı» adını taşı­
yordu bu yazı. Her iki yazısında da Laclau Komprador ve Feodallerin ege­
men sınıflarını oluşturduğu bir «az-gelişmiş ülke» modeline karşı çıkıyor.
Bu yazıda Andre Gunder Frank'ın, kapitalist üretim tarzını üretim de­
ğil de mübadele ve dolaşım düzeylerinde ele alan analiz yöntemini eleş­
tiriyor. Ancak, A.G. Frank'ın siyasî strateji konusunda söylediklerine (tek
aşamalı devrim konusunda) karşı çıkmıyor.
Laclau'nun eleştirdiği ünlü iktisatçı Andre Gunder Frank 1929'da Ber­
lin'de doğmuş, eğitimini Amerika Birleşik Devletlerinde tamamlamıştı. 1957'de
Chicago Üniversitesinde iktisat doktorası yaptı. O zamandan beri de Ame­
rika ve Kanada'da, ayrıca da Güney Amerika'da, Brezilya, Şİİi ve Mek­
sika Üniversitesinde İktisat ve toplumsal bilimler öğretti. Çeşitli ülkelerin
bilimsel dergilerinde yazılarını yayımladı. Başlıca eseri Capitalism and
Underdevelopment in Latin America (Latin Amerika'da Kapitalizm ve Az­
gelişmişlik) adlı kitabıdır.
 ERNESTO LACL.AU

Lafta Ameitta’da Feodalizmve

Kapifalizm
Çeviren EROL TULPAR

Son on yıldır solda Latin Amerika toplumlarımn kökenleri ve şimdiki

yapıları üzerine tartışma, bunların feodal ya da kapitalist olarak değerlendi­ e Türkiye'de devrimci hare­
rilmesi gerektiği sorunu üstünde odaklaşmıştır. Bu konuda, yarattığı kavram keti uzun süre İki kampa ayı­
ran «SD-MDD» tartışmasının
karışıklığı ile de önemi azalmayan uzun ve karmaşık bir tartışma sürdürül­
Latin Amerika'daki biçimi.
müştür. Ama konunun önemi yalnız teorik düzeyde kalmamıştır, çünkü
farklı teoriler farklı siyasî yargılara varılmasına yol açmıştır. Latin Amerika
toplumlarımn tarihî olarak feodal niteliktejcurulmuş ve o zamandan beri öy­
le kalmış olduğunu savunanlar, bu toplumların kapalı, geleneksel, değişime
karşı dirençli ve pazar ekonomisiyle bütünleşmişlikten uzak olduklarını vur­
gulamak isterler. Durum böyleyse, bu toplumlar kapitalist aşamaya henüz
ulaşamamışlardır ve gerçekten, kapitalist gelişmeyi hızlandıracak feodal ata­
leti ortadan kaldıracak bir burjuva-demokratik devrimin arefesindedirler. Bu
yüzden Sosyalistler millî burjuvaziyle ittifak kurmaya çalışmalı, emperyaliz­
me ve oligarşiye karşı onunla birlikte birleşik cephe kurmalıdırlar. Karşı tezi
savunanlar ise Latin Amerika’nın başından beri kapitalist olageldiğini, çün­
kü kolonyalist dönemde bütünüyle dünya pazarına sokulmuş olduklarını söy­
lüyorlar. Bu teze göre Latin Amerika toplumlarımn geriliği tamamen bu
birleşmenin bağımlı karakterinin sonucudur ve bu yüzden de sözü geçen top­
lumlar tamamen kapitalisttir. Dolayısıyla kapitalist kalkınmanın gelecek aşa­
malarını beklemek anlamsız olur. Tam tersine, emperyalizmle büsbütün bü­
tünleşmiş, onunla birlikte kitlelere karşı bir ortak cephe meydana getiren bur­
juvaziye muhalefet ederek, doğrudan doğruya sosyalizm için savaşmak gerek­
lidir.
Bu yazıda, sözkonusu polemiğin temel terimlerinin açıklanmasına katkı­
da bulunmak istiyorum.1 Çünkü çelişir gibi görünmekle birlikte, her iki
önerme de temel bir konuda çakışmaktadır: ikisi de «kapitalizm» veya «feo­
dalizm» olaylarını üretim alamnda değil, meta değişimi alanında belirlemeye
çalışmakta ve pazarla bir bağın varlığım ya da yokluğunu bu iki toplum
biçimini birbirinden ayırdeden belirleyici bir ölçüt haline getirmektedir. Bu
kavrayış, kapitalizm ve feodalizmin her şeyden önce birer üretim tarzı oldu­
ğunu kabul eden Marksist teoriye aykırıdır. Latin Amerika’nın Öteden beri
kapitalist olduğu tezinin en tanınmış savunucularından biri Andre Gunder
Frank’tır;2 bu nedenle, denememiz, tartışmada doğrulanacak veya mahkûm
edilecek teorik sorunları en keskin ve en açık biçimiyle ortaya koyduğu için
onun eseri üstünde yoğunlaşacaktır.

FRAJMKTN TEORİK ŞEMASI

Frank’m teorik perspektifi aşağıdaki tezler İçinde özetlenebilir:

1. İktisadî gelişmenin her ülkede ardarda aym aşamalardan geçeceğini e Bugünün ileri kapitalist ül­
veya bugün az - gelişmiş ulusların, gelişmiş ülkelerce çoktan geride bırakıl­ kelerinin gelişmemiş dönem­
mış bir aşamada olduğunu düşünmek yanlıştır. Tersine, bugünün ileri kapi­ lerinde bile, geri ülke anla­
talist ülkeleri hiçbir zaman bu anlamda az - gelişmiş olmamışlardır (onların mında «az-gelişmiş» olma­
da gelişmemiş olduğu bir dönem olduğu halde). dıkları doğru ve önemli bir
2. Çağdaş az-gelişmişliği, az-gelişmİş ülkenin kendi İktisadî, siyasî, tesbit. Bu, Kapitalizmin iki
kültürel ve toplumsal yapısının basit bir yansıması olarak değerlendirmek çeşidi arasında türsel bir ay­
doğru olmaz. Tersine, az-gelişmişlik, büyük ölçüde, şimdiki gelişmiş ül­ rım olduğunu gösteriyor.
kelerle uydular arasındaki ilişkilerin tarihî ürünüdür. Üstelik, bu ilişkiler ka­
pitalist sistemin yapısının ve dünya çapında evriminin ayrılmaz bir parçası-
 dır. Bunlara dayanarak Frank der ki: «Metropol, bu toplumlarm emekleri­ « Emperyalist ülke uzmanla­

Birikim 1 /1 7
nin ürününü tekelci ticaret aracılığıyla elde etmek için daha önceki toplum­ rı, az-gelişmişliği okur-yazar
sal ve İktisadî sistemlerini parçalamış ve/veya dönüştürmüştür; bu, Cortez oram, beslenme biçimi, v.b.
ve Pİzarro zamanında Meksika ve Peru’da, Clive zamanında Hindistan’da, üstyapısal etkenlerle açıklar­
Rhodes zamanında Afrika’da ve «Açık Kapı» politikası zamanında Çin’de lar. Bunlar şüphesiz vardır,
hep böyle olagelmiştir; bu toplundan kendi egemenliğindeki kapitalist dün­ ama altyapıdaki çarpıklığın
ya sistemiyle birleştirmiş ve onları kendi metropoliten sermaye birikimi ve ürünü olarak vardır.
gelişimi için birer kaynak haline getirmiştir. Bu fethedilen, dönüştürülen ya
da yeni kazanılan toplumlar için ortaya çıkan sonuç: sermayeden yoksun bı­
rakılmak, yapdarmm doğurduğu üretken olmama durumu, kitleler için dur­
madan büyüyen sefalet, başka bir söyleyişle az-gelişmişlik olmuştur ve öyle
olarak kalmaktadır».3
3. Latin Amerika toplumlarınm geleneksel «ikici» (dualist) açıklaması
bir yana bırakılmalıdır, ikici analiz, az-gelişmiş ülkelerin kesimlerinin, biri
ötekinden büyük ölçüde bağımsız ve kendi dinamiğine sahip, ikili bir yapısı
olduğunu kabul eder. Bundan şu sonuç çıkar kİ, kapitalist dünyanın etkisi
altında olan kesim modern ve görece daha gelişmiş hale gelmiş, oysa Öteki
kesim tecrit edilmiş, feodal ya da kapitalizm-öncesi, kendine - yeterli (kapa­
lı) bir ekonomi içine hapsedilmiştir. Frank’a göre bu tez tamamen yanlıştır;
ikili yapı bütünüyle hayal ürünüdür, çünkü kapitalist sistemin son yüzyıllar­
daki genişlemesi az-gelişmiş dünyanın görünürde en fazla tecrit edilmiş ke­
simlerine bile tamamen nüfuz etmiştir.
4. Metropol-uydu ilişkileri imparatorluk düzeyinde ya da uluslararası 0 Bugünlerde Türkiye'de de
düzeyde sınırlanmış olarak kalamaz, çünkü bu ilişkiler, İçlerinde, iç bölgele­ «alt-emperyalizm» adı altın­
rin uydusu olduğu alt-metropoller yaratarak bağımlı Latin Amerika ülkeleri­ da tartışılmaya başlanan
ne nüfuz ederler; İktisadî, toplumsal ve siyasî hayatı yapılaştırırlar. olay. «Alt-metropol» demek
5. Yukarıdaki önermelerden Frank şu varsayım bileşimlerini çıkarmış­ herhalde daha doğru olur.
tır: a) Uydu olmayan metropoliten merkezlerin tersine, bağımlı metropolle­ Anlatılan olay şu: emperya­
rin gelişmesi kendi uyduluk statülerince sınırlanmıştır; b) Uydular, klasik lizm farklı bölgelerde farklı
endüstriyel kapitalist büyümeyi de içeren en yüksek gelişmeyi, ancak metro­ politikalar uygular. Kendine
politen merkezlerle bağları zayıfladığı zaman gerçekleştirebilmişlerdir: 17. bağımlı bir bölgeyi, daha ge­
yüzyılda Ispanyol Buhranı, 19. yüzyılın başlarında Napoleon Savaşları, 20. ri bölgelere karşı, bir ait-
yüzyılda iki Dünya Savaşı ve 1930’lar buhranı sırasında durum böyleydi; metropol, yani kendisi ile
metropoliten merkezler İktisadî bakımdan yeniden kendilerini topladıkları geri uydular arasında bit
zaman bu kalkınmayı uyarıcı etkiler ortadan kalkıyordu; c) Şimdilerde az** ikinci kademe gibi kullanabi­
gelişmişliğin en alt kademesinde olan bölgeler geçmişte metropollere en sıkı lir.
bağlı kalmış olanlardır; d) ister plantasyon, ister lıacienda şeklinde olsun, o Latifundia: İlk olarak eski
Iatifundia aslında tipik kapitalist ticarî teşebbüsüydü. Bunlar, ürünlerinin ar­ Roma'da kullanılan, büyük
zını artırmak amacıyla sermaye, toprak ve emeklerinin toplamını genişleterek arazi anlamına gelen bir ke­
ulusal ve uluslararası pazarda gittikçe büyüyen talebi karşılamalarına imkân lime. Bugünkü dünyada, Lu­
veren kurumlan kendileri yaratmışlardır; e) Bugün tecrit edilmiş, kendine - tin Amerika'daki tarım yapı­
yeterli tarımla uğraşır durumda ve görünürde yarı-feodal olan Iatifundia lan büyük topraklara latifun­
her zaman bu durumda değildi, ürünlerine karşı talepte ya da üretkenlik ka­ dia denilir. Plantasyon, sıcak
pasitelerinde düşüş görülen kesimlerdendi. ülkelerde, genellikle köle
6. Bİr Marksist analize ne zaman ikicilik ithal edilse, toplumsal yapının emeğini zorJa çalıştırarak pa­
bir ucunda tutucu bir kesim olarak feodalizmin ve öbür ucunda dinamik bir. muk, tütün, şeker kamışı ya
kesim olarak kapitalizmin durdukları izlenimi doğuyor. O zaman bunun stra­ da kahve gibi ürünlerin ye­
tejik sonuçları da belli oluyor: «ikili toplum tezinin gerek burjuva, gerekse tiştirildiği büyük çiftliktir. Ha­
sözde Marksist yorumunda, nüfusun çoğunluğu sözde geleneksel - arkaik, cienda ise gene Latin Ameri­
feodal, az-gelişmiş durumda, değişmeden kalmış bir sektörde yaşarken, ulu­ ka ülkelerinde görülen, kapi­
sal ekonominin bir zamanlar feodal, arkaik ve aynı zamanda az-jgelişmiş ol­ talist nitelikte, pazara bağlı
duğu söylenen kesimi harekete geçmiş ve şimdi görece gelişmiş, ileri kapita­ plarak çalışan, üstünde sahi­
list sektör haline gelmiştir. Gelişmişliğin ve az-gelişmişliğin teorik ve gözlem­ binin evi bulunan çiftliktir.
sel olarak böyle yanlış yorumlarına bağlı bulunan siyasî strateji, burjuvalar Latin Amerika ekonomisinde
için çağdaşlığı arkaik kesime yaymak ve aynı zamanda bu kesimi ulusal pa­ bu kurumlann tarihî gelişme­
zara ve dünya pazarına katmak, Marksistler için ise feodal kırsal alana ka­ leri ve şimdiki önem ve etki­
pitalizmin nüfuz etme sürecim ve burjuva demokratik devrimin! tamamla­ leri üzerine kesin bir şey
mak isteği biçiminde belirir. »J söyleme sorumluluğunu ala­
Buna karşılık Frank Latin Amerika’nın daha 16. yüzyılda AvrupalI cak kadar iyi bilmiyoruz bu
güçlerce sömürgeleştirilmesinden beri kapitalist olageldiğini ileri sürmektedir. konuİGrı.
Tezini ispatlamak için birçok örnek vererek Latin Amerika’nın görünürde en
ırak ve tecrit edilmiş bölgelerinin bile genel meta mübadelesi sürecinde yer
aldığım ve bu değişikliğin egemen emperyalist güçlerin yararına olduğunu
göstermektedir. Frank’a göre, Latin Amerika’nın iktisaden en geri bölgele­

Birikim 1 / 1 8
rinin, doğal ekonomi egemenliğinde kapalı bir evren meydana getirdiği ispat-
lanabilseydi, ancak o zaman feodalizmden söz etmek yerinde olurdu. Tersi­
ne, itici kudreti egemen sınıf ve güçlerin zenginliğe duyduğu açlık olan bir
süreç içinde yer aldıkları biliniyorsa, sadece kapitalist bir İktisadî yapı kar­
şısında olduğumuz sonucuna varmak mümkündür. Sömürge fetihlerinden be­
ri Latin Amerika toplumunun temeli ve az-gelişmişliğinin kaynağı, kapita­
lizm olmuştur. Bu nedenle dinamik bir kapitalist kalkınmayı seçenek olarak
ileri sürmek anlamsızdır. Millî burjuvazi, varolduğu durumlarda emperyalist
sisteme ve sömürücü metropol/uydu ilişkilerine o denli sıkı bağlıdır kİ, onun­
la ittifak temeli üzerinde yükselen politikalar ancak az-gelişmişliği sürdür­
meye ve pekiştirmeye hizmet eder. Sonuç olarak, az-gelişmiş ülkelerde millî
burjuvazi aşaması, ikili bir toplumun varolduğu inancına dayamlarak uzatıl­
maktan çok, yok edilmeli ya da hiç değilse kısaltılın alıdır.
Görüldüğü gibi Frank’ın teorik şeması üç grup iddiayı içermektedir: 9 Laciau bu üç tezin ilkini
1. Latin Amerika başından beri pazar ekonomisine sahiptir; 2. Latin Ameri­ ve sonuncusunu kabul edi­
ka başından beri kapitalist olagelmiştir; 3. Kapitalist dünya pazarına soku­ yor, ikinci tezi ve hepsinin
luşunun bağımlı karakteri az-gelişmişliğinin nedenidir. Bu üç iddia da, 16. dayandırıldıklarım söylediği,
yüzyıldan 20. yüzyıla kadar uzanan ve temel aşamaları birbirine özdeş olan «özdeş» ve «tek» süreç an­
tek bir sürece dayandırılmaktadır. Biz bu aşamaların her birini sırayla ana­ layışını eleştiriyor.
liz edeceğiz.

İKİCİ KAVRAMLARIN ELEŞTİRİSİ

Frank’m ikici tezleri eleştirmesi ve bunun sonucunda Latin Amerika

toplumlarımn her zaman kendi içlerinden yapılaşmış, ve pazar ekonomisiy­
le tamamen bütünleşmiş oldukları konusunda İsrar etmesi, tartışmaya gerek
bırakmayacak kadar doğru ve inandırıcıdır. Frank burada, en ünlü formülas-
yonunu W.A. Lewis’in5 eserinde bulan ikili yapı kavramının toplu eleştirisini
geliştirmiştir. Geçen on yılın pek çok toplumsal bilim uzmanının kısmî ça­
lışmalarında bulunabilecek bir görüş noktasını açıklayan Lewis’e göre, eko­
nominin «kapitalist» kesimiyle «kendine-tyeterli» kesimi arasında dikkatli
bir ayrım yapmak gerekliydi. İkinci kesim tamamen statik ve sermaye, ge­
lir, büyüme hızı bakımından birincisinden aşağı olarak gösterilmişti. İkisi
arasındaki bütün ilişkiler, geri kesimin ileri kesime sınırsız bîr emek arzı
sağlamasına indirgenmiştir. Şimdiye kadar birçok kere gösterildiği gibi bu
model, kırsal alanlarda mümkün olan pazara açılma derecesini ve köylü te­
şebbüslerindeki sermaye birikimi düzeyini yeterince değerlendirememektedir.
Dahası, varsaydığı iki İktisadî kesim arasındaki ilişkileri çarpıtmakta ve faz­
lasıyla basite indirgemektedir. Latin Amerika ekonomilerinin farklı kesimle­
ri arasındaki iç bağlantılar hakkında daha derin bilgilenme, bugün ikici yapı
tezinin ilk formüllendiği biçimde ele alınmasını artık imkânsız kılmıştır.
Ayrıca, Latin Amerika’nın kendi somut durumunda, yıllardır biriken
kanıtlar kıtanın kırsal alanlarında saf bir doğal ekonomi bulunduğu yolun­
daki fikirleri bütünüyle çürütmüştür. Tam tersine, her şey göstermektedir ki
en geri köylük bölgeler bile, ince liflerle (ki bunlar henüz yeteri kadar incel­
tenmiş değildir) ulusal ekonominin «dinamik» kesimine, onun aracılığıyla
da dünya pazarına bağlanmış durumdadır. Alejandro Marroquin üstün nite­
likli kitabında6 bu ilişki sisteminin bölgesel bir incelemesini yapmıştır. Ru-
dolfo Stavenhagen, Chiapas ve Guatemala Heights bölgelerinin Maya kesi­
minde incelemeler yaparak ırklararası ilişkilerin, yaygın bir pazara katılma
süreci üzerinde yükselen sınıf ilişkileri için nasıl bir temel teşkil ettiğini gös­
teriyor.7 Bundan başka, Latin Amerika’da, sömürge döneminde - çoğu za­
man bir kapalı ekonomi aşaması olarak sözü geçer - ekseni maden bölgeleri 9 «alt-metropoller»in düzen­
olan geniş bir meta dolaşımı vardı; buna karşılık çevre alanları da tüketim lenişi. Ayrıca, emperyalizmin
malları kaynağı olarak düzenlenmişti. Örneğin, kıtanın güneyinde, merkezî her yerde farklı biçimlerde
nüve, bir tüketim alanı olan Potosİ madenleri yakınındaki Yukarı Peru’ydu, çalıştığını, «monolitik» bir
öte yandan Şili bir buğday üreticisi haline getirilmişti ve Arjantin İç bölge­ sistem olmadığını kanıtlayan
leri de merkez için mamul mallar sağlıyordu. Böyle bir bölgesel uzmanlaş­ bir durum.
mayı saf bir doğal ekonomi olarak görmek çok zordur.
İkili yapıya sahip bir toplum fikrinin Latin Amerika’da uzun bir gele­
neği vardır. İlk olarak 19. yüzyılda ülkelerini dünya pazarına ham madde
üreticisi olarak katan ve böylece onları metropoliten emperyalist ülkelerce
dikte edilen uluslararası bir İş bölümüne' sokan liberal seçkin azınlık tarafın­

Birikim 1 / 1 9
dan formüllenmiştir. Sarmiento’nun bulduğu «medeniyet ya da barbarlık»
formülü bu sürecin sloganı haline geldi. Görece farklılaşmış ekonomileri Av­
rupa mallarının rekabetine dayanamayıp çöken iç bölgelerin tepkisini geçer-
Bİzleştİrmek için bütün yolları kullanmak gerekiyordu. Bu amaçla liberalle­
rin sözcüleri öyle bir efsane yarattılar ki, buna göre sömürgeye ait her şey
durağan, Avrupa'ya ait olanlar da ilerici olarak niteleniyordu: tarihî diyalek­
tiğin Maniheist izler taşıyan bu yorumuna göre toplumun İki kesiminin bir » Maniheİst-Zerdüşt dinine
arada varolması imkansızlaşmıştı. benzeyen, hem Tanrı hem de
Bu ideolojik gelenek Latin Amerika toplumlarmı meydana getiren sü­ Şeytana inanan bir mezhe­
reçlerin yeterli biçimde kavranmasına önemli bir engel teşkil etmiştir ve bu­ bin ilkeleri gibi, yani ikici
gün bile yerini tamamen başka bir görüşün aldığı söylenemez. Görünürde (duaiıst).
kapalı İktisadî bölgeleri dünya pazarlarına bağlayan ve gerçek üreticiden top­
lanan artık değeri sömürücüye ileten gizli ticarî kanalları ortaya çıkarmak
için daha pek çok toplumsal, İktisadî ve antropolojik araştırma yapılması.ge­ e Artığa nasıl e! konduğunu
rekmektedir. -Bu nedenle Frank, ikili yapı teorilerini eleştirdiği ve Latin hâlâ açık seçik bilmiyoruz.
Amerika toplumlarmda pazar ekonomisinin egemen olduğunu iddia ettiği Bu araştırmalar Türkiye için
zaman ayağını sağlam yere basmaktadır. Fakat bu ekonomilerin kapitalist de âcil bir zorunluluktur.
olduğu yolundaki ikinci iddiasını kabul edebilir miyiz?

FRANKIN KAVRAMINDAKİ TEORİK YANLIŞLAR

İki kitabı da kapitalizmin analizini konu edinmiş olduğu halde, Frank

bu terimle neyi kastettiğini hiçbir zaman tam olarak açıklamadığı için, bu
soruyu cevaplandırmak kolay değil. Eserinde bir kavram tanımına en fazla
yaklaştığı yerlerde aşağıdaki gibi deyimlere raslanıyor:
«Kapitalizmin sömürenlerle sömürülenler arasındaki temel içsel çeliş­
kisi ulusun içinde de, en az uluslar arasında olduğu kadar ortaya çıkar...»8
Fakat bu da bizi bir yere götürmez, çünkü yalnız kapitalizm değil, feo­
dalizm de, hattâ her smiflı toplum da, sömürenlerle sömürülenler arasındaki
çelişkiyle karekterize edilir. Sorun, her bir durumda sözkonusu olan sömürü
ilişkisinin özgüllüğünü tanımlama sorunudur. Dahası, analizin konusunu ka­
rarlaştır amama alanındaki belirsizlik, Frank’ın bütün eserine egemen olan
kavram karışıklığının sadece bir tek örneğidir. Bu karışıklığın üstünde cid­
diyetle durmak gerekir, çünkü Marksistler kapitalizm9 kavramı üzerine yay­
gın tartışmaları bilmeli ve bunun ciddiyetini kavramalıdır; bu terim doğru
olarak tanımlanmadan hiçbir şekilde mutlak kabul edilemez.
Ama Frank’m kapitalizmden ne anladığını kavramaya çalışırsak, yak­
laşık olarak şu aşağıdaki sonuçlara varırız: a) bir pazar için üretim sistemi,
ki b) kâr üretimin itici gücüdür ve c) bu kâr gerçek üretici olmayan bîr
başka kişinin çıkarı için gerçekleştirilir; gerçek üretici de böylece kârdan
yoksun kalır. Öte yândan feodalizm deyince kapalı veya kendine yeterli bir
ekonomi anlamalıyız. Böylece, büyük bir pazarın varlığı ikisi arasındaki be­
lirleyici farkı meydana getirir.
îlk şaşırtıcı nokta şu: Frank yaptığı kapitalizm ve feodalizm tanımların­
da üretim ilişkilerini tamamen bir yana itmiştir. Bunun ışığında, sömüren­
lerle sömürülenler arasındaki ilişkiyi kapitalizmin temel çelişkisi olarak nite­
leyen önceki değerlendirme şaşırtıcı olmaktan çıkmaktadır. Çünkü, Frank’]
kapitalizmi tanımlamasından üretim ilişkilerini bilinçli olarak dışarı atma­
ya zorlayan şey, onun kendi ideolojik perspektifidir. Sadece onları soyutlaya­
rak, Peru’da yerli köylülük, Sili’de inquilinos, Ekvator’da huasipuııgueros,
Batı Hint adalarında şeker palntasyonlarmdaki köleler ve Manchester’de do­
kuma işçileri tarafından katlanılan çeşitli sömürü biçimlerini içeren yeterin­ • L. Amerika’da toprak
ce geniş bir kapitalizm kavramına varması mümkün olur. Çünkü bütün bu emekçiliğinin ülke koşulları­
gerçek üreticiler ürünlerim pazara sunarlar, başkalarının çıkarı için çalışırlar na ve tarihi kökenlerine gö­
ve yaratılmasına yardımcı oldukları İktisadî artıktan yoksun bırakılırlar. Bü­ re farklılaşan biçimleri.
tün bu durumlarda temel ekonomik çelişki, iki karşıt yanım sömürenlerle
sömürülenlerin oluşturduğu çelişkidir. Yalnız bir sorun vardır ve o da liste­
nin biraz kısa olmasıdır, çünkü bir Roma latifundium’undaki köleyi veya
Avrupa Ortaçağının serilerini de (en azından lordun serften elde ettiği İkti­
sadî artığı pazara sürdüğü durumlarda yani hemen hemen bütün durumlar­
da) içine alabilirdi. Böylece, şu sonuca varabiliriz: cilâlı taş devrİminden bu
yana kapitalizmden başka hiçbir şey varolmamıştır.
 Birikim 1 / 2 0
Frank bir yığın tarihî ayrıntıyı soyutlayıp modelini bu temel üzerine • Mode! kurarken hangi te­
kurmakta şüphesiz serbesttir. Hattâ ortaya çıkan bütüne kapitalizm adını da mel öğelerden yola çıkılacağı
verebilir (Normal olarak başka anlamda kullanılan kelimelerin bunca çeşit­ sorunu.
li ilişkileri tanımlamak için seçilmesine bizler taraftar olmasak da). Ama
Frank’m kullandığı kavramın Marksist anlamda kapitalizm kavramı oldu­ « Başlangıç olarak seçilen
ğunu iddia etmesi hiçbir zaman kabul edemeyeceğimiz bir şeydir. Çünkü öğeye göre, modeli de istedi­
Marx’m gözünde - eserleriyle yüzeyden de olsa ilgilenmiş herkesin bildiği gibi ğimiz biçime sokabiliriz.
- kapitalizm bir üretim tarzadır. Kapitalizmin temel İktisadî Özelliği, zorunlu Doğru başlangıcın ne oldu­
Önkoşulu gerçek üreticinin Üretim araçları mülkiyetinden yoksun kalması ğu, her zaman, Marx'ı en
demek olan, serbest işçinin iş-gücünü satmasıyla ortaya çıkar. Daha önceki fazla ilgilendiren konu ol­
toplumlarda egemen sınıflar gerçek üreticiyi sömürüyorlardı - yanı yarattığı muştur
İktisadî artığa el koyuyorlardı - hattâ bu artığın bir kısmını, tüccar sınıfl-
mn elinde geniş bir sermaye birikimine yol açacak Ölçüde pazarlıyorlardı.
Fakat serbest emek pazarı varolmadığı için, kelimenin Marksist anlamıyla
kapitalizm de yoktu. Kapital’den aşağıdaki alıntı bunu aydınlatıyor:

a ... Sermayenin durumu öyle değil. Varoluşunun tarihî koşulları hiçbir

zaman sadece para ve meta dolaşımından ibaret değildir. Ancak üretim ve
geçim araçları sahibi, pazarda, iş-gücünü satan serbest işçiyle karşılaştığı za­
man kapitalizm doğar. Ve bu tek tarihî koşul bütün dünya tarihini içerir.
Bu nedenle, sermaye ilk ortaya çıkışından bu yana, toplumsal üretim süre­
cinde yeni bir dönemin müjdecisi olur...»10

Mars’a göre ticarî sermayenin birikimi çeşitli üretim tarzlarıyla uyum

halindedir ve hiçbir şekilde kapitalist üretim tarzının varlığım Öngörmez:

«... Şimdiye kadar tüccar sermayesini yalnız kapitalist üretim tarzının

görüş açısından ve onun sınırları içinde ele aldık. Ama yalnız ticaret değil,
tüccar sermayesi de kapitalist üretim tarzından eskidir ve aslında tarihî ba­
kımdan sermayenin en eski bağımsız varoluş biçimidir...»

«... metalarm biçim değiştirmesi, hareketleri, 1 - özünde, farklı metala-

rm birbiriyle mübadelesini, ve, 2 - biçimde, metalarm satış yoluyla paraya,
paranın da alım yoluyla emtiaya çevrilmesini içerir. Tüccar sermayesinin
işlevi de emtia alım ve satımı işlemlerine ayrışır; ama bu mübadele başlan­
gıçta bile gerçek üreticiler arasındaki yalın bir mübadele olarak belirmemiş­
tir. Kölelik, feodalizm ve vasallık (ilkel topluluklar sözkonusu olduğu za4
man) koşulları altında, köle sahibi, feodal lord ve vergi toplayan devlet,
ürünlerin sahibi, ve dolayısıyla satıcısıdır. Tüccar birçok kişi için alır ve sa­
tar. Alım ve satım onun elinde toplanmıştır ve bunun sonucunda alım ve sa­
tım artık (tüccar olarak) alıcının dolaysız isteklerine bağlı değildir...»11 • Marx’m kapitalizmi tanım­
larken dayandığı kült kav­
ramları vermek bakımından
Frank’ın kullandığı kavramın Marksist anlamda kapitalizm kavramı ol­ önemli alıntılar.
duğu iddiası, görüldüğü gibi kendi kişisel isteği dışında bir temele dayan­
mamaktadır. Fakat bu sorunu bırakmadan önce yeniden metinlere dönelim,
' çünkü Meksika’da yapılan ve kitabının ikinci cildinde yansıdığı görülen bir
polemikte Frank tam bu konuda, yani kapitalizm tanımlamasında üretim
tarzını ihmal etmekle suçlanmıştı. Frank, Marx’dan, kendi tezini doğrula­
dığım iddia ettiği iki alıntıyla cevap verdi. Birinci alıntı İktisadî Doktrinler
Tarihi adlı kitaptan alınmıştır ve şunları söylemektedir:

«... Sömürgelerin ikinci bölümünde - kuruldukları andan beri ticarî spe­

külasyon ve dünya pazarı için üretim merkezi olan plantasyonlar - biçimsel
de olsa bir kapitalist üretim rejimi vardır, biçimsel çünkü zenciler arasından
ki kölelik, üzerinde kapitalist üretimin yükseldiği temeli meydana getirir, ser­
best ücretli emeği içermez. Ama köle ticareti ile uğraşanlar kapitalistlerdir.
Onların ithal ettiği üretim tarzı kölecilikten türememiştir, köleliğin içine so­
• Farklı üretim tarzlarının
kulmuştur. Bu durumda kapitalist ve toprak beyi aynı kişidir...» tek bir sistem içinde bileşimi
ve bu bileşimdeki egemen
Frank’a göre bu paragraf Marx’ın gözünde bir ekonominin özelliğini üretim tarzının nasıl tesbit
tanımlayan şeyin üretim ilişkileri olmadığını ispatlıyor (en azından ben böy­ edileceği konusunda, Marx'-
le biı* sonuca varıyorum, çünkü Rodolfo Puİggros’un «Brezilya ve Karaibler’- ın, açıklık getiren sözleri.
 deki gibi köle sahipliğinin egemen olduğu sömürgelerde ne oldu?» sorusuna

Birikim 1 /2 1
bu cevabı veriyor). Oysa aslında bu alıntı Frank’m niyetlendiği şeyin tam
tersini ispatlamaktadır, çünkü Marx plantasyon ekonomilerinde egemen üre­
tim tarzının sadece biçimde kapitalist olduğunu söylemektedir. Egemen üre­
tim tarzı biçimde kapitalisttir, çünkü bundan yararlananlar, egemen üretken
sektörlerinin artık tamamen kapitalist olduğu bir dünya pazarına katılmışlar­
dır. Bu da plantasyon ekonomisindeki toprak sahiplerinin, kendi üretim tarz­
ları kapitalist olmadığı halde, kapitalist sistemin içinde yer almasını mümkün
kılmaktadır. Ama böyle bir durumun temel koşulu, istisnaî oluşudur. Frank’-,
m alıntı olarak sunduğu paragrafı Marx’m kapitalizm - öncesi Ekonomik'
Formasyonlarından bir başka bölümle karşılaştırırsak bu durum çok daha
açık seçik ortaya çıkar sanırım:

«... Gelgeldim, bu yanlış elbette, örneğin klasik antikitede sermayenin • Her üretim tarzının tarihî
varlığından, Roma ya da Grek kapitalistlerinden söz eden bütün filologlarm- doğuş koşulları vardır ve an­
kinden daha büyük bir yanlış değildir. Bu, Roma ve Eski Yunan’da emeğin cak o koşulların gerçekleş­
serbest olduğunu söylemenin bir başka yoludur sadece; yani bu bayların hiç­ mesiyle o üretim tarzının
bir zaman ileri süremeyecekleri bir iddia. Eğer biz Amerika’daki plantasyon doğduğu söylenebilir. Kısmî
sahiplerinin kapitalist olduğunu söylüyorsak; eğer onlar kapitalist iseler; bu benzerliklere dayanarak ta­
onların serbest emek üzerinde yükselen bir dünya pazarının içinde bir istisna rihî bir üretim tarzını ya da
olarak yer almaları olgusuna dayanır...»12 herhangi bir yapıyı evrensel­
leştirmenin tehlikeleri MarxF-
ın bu alıntısında belirtiliyor.
Frank’a göre, Latin Amerika’da, kapitalist egemenlik süreci başladığı Kapitalist «sermaye», ancak
zaman, 16. yüzyıl Avrupa’sında kapitalizmin yapısal koşulları var mıydı? O kapitalizmin koşullarında
zamanlar serbest emeğin kurallaştığını söyleyebilir miyiz? Hayır, hiçbir şe­ vcroıur. Her sermaye kapita­
kilde. Feodal bağımlılık ve şehirde de küçük el sanatları, üretim faaliyetinin list olamaz.
temel biçimleri olmakta devam ediyordu. Sermaye stokunu büyük ölçüde de­
nizaşırı ticaret yoluyla genişletmiş bulunan güçlü bir tüccar sınıfın varlığı bu
sermayenin, serbest emeğinkilerden çok farklı emek ilişkilerinden üretilmiş
bir İktisadî artığın özümlenmesiyle biriktirilmiş olduğu belirleyici gerçeğini
hiçbir zaman değiştirmez. Eric Hobsbawm klasikleşmiş makalesinde 17. • Kapitalizmin doğuş koşul­
yüzyılı, Avrupa ekonomisinde kapitalist sisteme doğru gidişin dönüm nokta­ ları ilerideki sayılarda ayrın­
sı olan bir genel buhran dönemi olarak nitelemiştir, ö te yandan, 15. ve 16. tılı olarak incelenecektir.
yüzyıllardaki genişleme için tam tersine şunları öne sürmektedir:

® |er k^lhklar ve kilise gibi istisnaî genişlikte kuruluşlarca destek-

îenseydi, eğer bütün bir kıtanın ince bir örtü gibi yayılmış olan talebi do­
kumacılıkta uzmanlaşmış İtalyan ve Hollanda şehirleri gibi birkaç merkez,
deki iş adamlarının elinde yoğunlansaydı, eğer teşebbüs alanında, örneğin
fetih ya da sömürgeleştirme yoluyla geniş bir «dışa doğru yayılma» meyda­
na gelmiş olsaydı, belirli koşullar altında, hattâ feodalizm koşullarında,
böyle bir ticaret büyük çapta Üretime yol açarak yeterince büyük bir kâr
birikimi yaratabilirdi...

«... 15. ve 16. yüzyıllardaki yayılma aslında bu türdendi ve bu neden­

le hem iç, hem de denizaşırı pazarda kendi buhranını yarattı. Bu buhran
‘feodal iş adamlarının’ - ki bunlar feodal toplumda para yapmak için koşul­
lara kendilerini en iyi şekilde uydurabildiklerinden en zengin ve en güçlü
olanlardı - üstesinden gelemedikleri bir buhrandı. Değişime ayak uydura­
mamaları da buhranı şiddetlendirmiştir... b 13

. ° 7 sa Frank, tam tersine, Avrupa yayılmasının 16. yüzyıldan bu yana

kapitalist bir nitelik taşıdığını savunmaktadır. Bu iddiasını Marx’dan bîr o Çeviride «kapital», «ser­
alıntıyla desteklemektedir: «Kapitalizmin modern tarihi, 16. yüzyılda bir maye» kelimesiyle karşılan­
mıştır. Yazının aslında «kapi­
dünya pazarının ve ticaretinin yaratılmasıyla başlar...» Ama bu kez Frank
tal» ve «kapitalizm» arasın-
alıntıyı kötü bir biçimde aktarmış oluyor. Gerçekte Marx şunu söylemekte­
aaki ayrıma dikat çekilmek­
dir: «Sermayenin modern tarihî 16. yüzyılda dünyayı kucaklayan ticaretin
tedir. Sermayenin modern ta­
ve dünyayı kucaklayan bir pazarın yaratılmasından bu yana süregelmekte-* rihi ile kapitalizmin modern
dir... Ȕ4
tarihi arasında fark var. 16.
Yukarıda vurgulanmış olan sermaye (kapital) ile kapitalizm arasındaki yüzyılda, «kapitalizmsin mo­
ayrım göz Önünde bulundurulduğunda - çünkü bu ticarî sermayeyle önceki dern tarihi başlamış olamaz­
üretim tarzlarının bir arada varolmasını mümkün kılmaktadır - bu bölü­ dı.
 Birikim 1 / 22
mün anlamının tamamen değişik olduğu görülür. Marx sadece l 6. yüzyıldaki
dünya pazarı genişlemesinin denizaşırı yayılmadan ileri geldiğini ve bu ge­
nişleyen pazarın sermayenin modern büyümesine yol açan koşulları ve ge­
nel çerçeveyi yarattığım söylemektedir. Şüphesiz sermayenin önceki biçim­
lerinin varlığını kabul etmektedir - Örneğin Ortaçağ’da ve Antik Çağ’da -
ama kapitalizmden hiçbir şekilde söz etmemektedir.
Franken kavrayış yanlışı şuradan anlaşılabilir: kapitalizmi o kadar be­
lirsiz bir biçimde tanımlamıştır ki kendisi bile bundan .'herhangi bir konuda
işe yarar sonuçlar çıkaramamaktadır. Şüphesiz kendisi bu inançta değil; o,
bu platformda, Latin Amerika için burjuva - deinokratik aşamanın yersiz­
liğini gösterebileceğinden emindir. Bu konuyu inceleyelim. Frank’m temel
Önermesi şudur: burjuva - demokratik devrimin görevi feodalizmi tasfiye
etmek olduğundan, öte yandan Latin Amerika’da kapitalizm baştan beri
varolduğundan, burjuva - demokratik devrim, devrim takviminden silinmiş,
onun yerini doğrudan doğruya sosyalizm için mücadele almıştır.
Ama Frank gene sorunun terimlerini birbirine karıştırıyor, çünkü
Marksistler feodalizmin kalıntılarım temizleyen bir demokratik devrimden
söz ettikleri zaman, feodalizm kelimesine Frank’m anladığından çok farklı
bir anlam verirler. Onlar için feodalizm, pazara açılmamış kapalı^ bir sis­ 9 Önemli bir tanım ve açık­
lama. Feodalizm tarihî bir
tem anlamına gelmez; köylülüğü baskı altında tutan, İktisadî artığın
üretim tarzıdır. Bu kimliğiyle
önemli bir kısmını yutan, böylece kırsal sınıfların içsel farklılaşma sürecini yapılacak tanımı, bugünün
ve bu nedenle de tarımda kapitalizmin gelişmesini yavaşlatan, iktisat - dışı dünyasında, kapitalizmle bir­
cebir uygulamaları toplamı anlamına gelir. 1789’larııı Fransız devrimcileri likte varolan kapitalizm-ön-
de gabelle’leri ve senyörlük imtiyazlarını kaldırmakla ezdiklerini sandıkları cesi kalıntılar olarak yapıla­
feodalizmden aynen bunu anlamışlardı. Rusya’da Kapitalizmin Gelişmesi’- cak tanımından farklıdır. Biz­
nde Lenin Rusya’nın tarımsal yapısında kapitalizmin gittikçe artan ağırlı­ de yapılan tartışmalarda da
ğından söz ederken, giderek bir yanda bir zengin köylüler sınıfı, öbür yan­ bu farklı tanımlar birbirine
da da tarım proletaryası yaratan bîr sınıf farklılaşması sürecini sergilemeyi karışmış, onun için de «teo­
amaçlar. Lenin bu sürecin açıklamasını pazar için üretimin yaygınlaşması te­ rik tartışma» bir türlü aydın­
meline oturtmayı düşünmemiştir, çünkü bu tip üretim Rusya’da yüzyıllar latıcı oîGmamıştı.
Önce, üretilen buğdayı pazarlama imkânları toprak sahiplerinin serflik bas­
kısını artırmasına - gerçekte kurmasına - yol açtığı zaman, tamamen feoda­ • gabelle: Fransa’da 1789’
lizmin kaynağım meydana getirmişti Bolşevikler Rus Devrimi’nin görevleri­ dan önce devletin tuzdan al­
nin burjuva - demokratik olduğunu savunurken, devrimin feodal kalıntıları dığı vergi. Türkiye'de de
tasfiye edeceğini ve kapitalist gelişmeye yol açacağını söylemek istemişlerdi «aşamn kalkması buna ben­
(1905’de yalnız Troçki ve Parvus koşulların doğrudan doğruya sosyalizme zer.
geçişe elverişli olduğunu söylüyorlardı). Burjuvazinin demokratik görevleri­
ni yerine getiremez oluşu ve proletaryanın sayıca azlığı veri olarak alındığı
için, iktidarı ele geçiren ittifakta köylülüğün belirleyici bir rol oynaması ge­
rekeceğini hayal etmişlerdi. Böyle bir strateji için köylü sorununu varolan
rejimin çözememesi gerekiyordu, yoksa Çarlık kapitalizme giden yolu ken­
disi kurar ve böylece devrim de bilinmeyen bir tarihe ertelenmiş olurdu.
Gericiliğin kalesi haline gelecek güçlü bir zengin köylü sınıfının - bir anlam­
da I. Napoleon’dan de Gaulle’e kadarki Fransız köylülüğüne benzer biçim­
de - doğuşunu hızlandırmak için her türlü araca başvuran Çarcı Bakan Sto-
lipin de bîınu en az Bolşevikler kadar iyi kavramıştı. Lenin 1908’de şunları
yazarken onun politikasının yarattığı tehlikenin farkındaydı:

«... Stolipin Anayasası ve Stolipin tarım politikası Çarlığın eski yan -

ataerkil ve yarı - feodal sisteminin çöküşünde yeni bir aşamayı, bir orta - sı­
nıf monarşisine dönüşüm için yeni bir hareketi belirler... Bu uzun bir süre
devam ederse... bizi her türlü tarımsal programdan vazgeçmeye zorlayabilir.
Rusya’da böyle bir politikanın başarıya ulaşmasının mümkün olmadığım söy­
lemek boş ve aptalca bir demokratik gevezelik olurdu. Mümkündür! Stolipin
politikası sürdürülürse... Rusya’nın tarımsal yapısı bütünüyle burjuva bir
nitelik kazanır, daha güçlü köylüler hemen hemen bütün toprak hisselerim
ellerine geçirirler, tarım kapitalistleşir, ve kapitalizm koşullarında tarım so­
rununun her türlü çözümü - radikal ya da başka biçimde - imkânsız hale ge­
lir...»

Bu bölüm, Lenin’in hangi koşullar altında kapitalist gelişmenin burju­ • Bu konu bizim için de çok
va - demokratik aşamayı devrim takviminden silebileceğim düşündüğünü ol- önemlidir. Toprak reformu-
 bu. Bu koşullar bir uçta güçlü bir kulak sınıfının oluşması ile öbür uçta kır nu «laf» olarak biliyorduk.

Birikim 1 / 2 3
proletaryasının büyümesinden ibarettir. Aslında Frank’m Latin Amerika’da Ama Türkiye burjuvasını
bir burjuva - demokratik devrim imkânını reddetmesi sadece şuna indirgene­ «komprador» olarak görme-
bilir: feodalizm ve kapitalizm diye adlandırılan toplumsal İlişkilerin analizine yb, kompradorun toprak a-
dayanan politik bir şemayı ele alır, yarı yolda bu kavramların İçeriğini hafif­ ğasıyla ittifak halinde olduğu­
çe değiştirir ve sonra gerçeğe uymadığı için bu politik şemanın uydurma oldu­ na inanmaya alıştığımız için,
ğu sonucuna varır. Bu tür bir muhakemenin geçerliliği üstüne İsrar etmenin yerli burjuvazinin belli kesim­
gereği yoktur. (Şunu da eklememe izin verin: burada, Latin Amerika ülke­ lerinin de bir çeşit toprak
lerinden herhangi birinde burjuva - demokratik aşamanın mümkün olduğu reformu isteyebileceğini dü­
ya da olmadığı konusunu sonuçlandırmaya uğraşıyor değilim. Sadece, bu so­ şünmüyorduk. Ayrıca, köylü
runa, Frank’m analizine dayanarak bir teşhis konulamayacağım göstermeye tabanının faşizm için ne ka­
çalışıyorum.) dar geçerli bir temel olduğu
Bundan başka, Frank’m kapitalizm ve feodalizm tanımlarını ele alırsak, da pek fazla tartışılmıyordu.
Frank’m çıkardıklarından çok daha fazla şey çıkarmamız gerekir. Aslında Stolipin, komünizm’in baş
metropoliten ülkelerde 16. yüzyıldan itibaren kapitalizm egemen duruma gel­ düşmanı ve en bilinçli düş­
miş olsaydı - ticaret ve pazar ekonomisi çok öncelerden beri egemen oldu­ manı olarak, Komünizm teh­
ğu için, Frank’m neden özellikle 16. yüzyılı başlangıç noktası olarak seçtiği likesini yok etmek için top­
de açık değildir - Elizabeth İngiltere’si ve Rönesans Fransa’sının sosyalizm rak reformunu uygulamak is­
için yeterince olgunlaşmış olduğu sonucuna varmamız gerekirdi; Frank’m bile tiyordu. Stolipin hareketi için
böyle bir şeyi ileri sürmek isteyeceğini sanmam. Lenin'in yazdıkları da ne­
dense Türkiye'de hiç tartı­
jjîimdi, Frank’m Fetih Dönemi’nden beri Latin Amerika’nın kapitalist şılmadı, hattâ bilinmedi.
olduğu iddiasını (Marksist anlamda kapitalizm ve feodalizmin birer üretim
tarzı olduğunu unutmaksızm) kolaylıkla elde edilebilecek ampirik kanıtlarla
karşılaştırırsak, kapitalist tezin savunulamaz olduğu sonucuna varmamız ge­
rekir. Yerli nüfusun yoğun olduğu bölgelerde * Meksika, Peru, Bolivya veya
Guatemala’da - gerçek üreticiler üretim araçlarının mülkiyetinden yoksun
bırakılmamıştı, ama öte yandan çeşitli angarya sistemlerini - bunda Avrupa’­
daki corvee’nin eşdeğerini görmemek mümkün değildir - azamî hadde çıkar­ 9 corvée: Fransa’da köylü­
mak için iktisat-dışı baskı giderek şiddetlenmekteydi. Maden bölgelerinde, lerin senyörferine karşı yeri­
kapitalist proletaryanın oluşmasına en küçük bir benzerlik göstermeyen, kö­ ne getirmekle yükümlü ol­
leciliğin gizli biçimleri ve başka türlü cebri çalıştırma biçimleri gelişirken, dukları bir çeşit angarya.
Antiller’deki plantasyonlarda ekonomi köle emeğine dayanan bir üretim tar­
zı üzerine oturtulmuştu. Sadece Arjantin pampalarında, Uruguay’da ve yer­ » pampa: Güney Amerika'­
li nüfusun daha Önceleri varolmadığı - veya çok seyrek olup çarçabuk sürü­ da Amazon nehrinin güne­
lüp atıldığı m benzeri küçük bölgelerde, 19. yüzyılın kitle halinde göçleriy­ yindeki ağaçsız geniş ovalar.
le pekiştirilen yerleşmeler baştan beri kapitalist biçimler almıştır. Ama bu
bölgeler Latin Amerika’da egemen olan modelden çok farklıdır ve daha çok
Avustralya, Yeni Zelanda gibi ılıman bölgelerdeki yeni yerleşmelere ben­
zerler.
Latin Amerika’daki egemen üretim ilişkilerinin kapitalizm - öncesi
karakteri sadece diinya pazarı için üretimle uyum halinde olmakla kalmıyor,
pazarın yayılması kapitalizm - öncesi özellikleri şiddetlendiriyordu. Dünya
pazarının gittikçe artan talebi köylülerin yarattığı artığın son haddine çıkarıl­
masını teşvik ederken, hacienda'larm feodal rejimi de köylülük üzerindeki
serilik tasarruflarını artırma eğilimi gösterdi, Böylece, dış pazarın genişle-
mesi feodalizm Üzerinde, dağıtıcı rol oynamak bir yana, vurgulayıcı ve pe-
kiştiricı bir etki yapıyordu. Frank’ın analizinden bir örnek alalım: Sili’de
tn^uilînage evrimi. 17. yüzyıl süresince kiracı toprağın tasarruf hakkım sem­ e inquilinage: bir çeşit icara,
bolik bir ödenti karşılığı elde ediyordu, fakat 1688’deki depremden sonra kiraya verilmiş toprak.
Peru ya buğday ihracatı artarken, bu ödenti İktisadî bir önem kazanmaya
ve kiracı köylü üzerinde ağırlığım her zamankinden daha fazla duyurmaya
başladı. 19. yüzyılda bu süreç şiddetlendi; bunu belirleyen de, gene, artan
tahıl ihracatı oluyordu. Köylünün geleneksel hakları, özellikle otlak ve talaje
hakları kısıtlanırken aynı dönem içinde yapmakla yükümlü olduğu çalış­
ana çoğunlukla sürekli bir işçininkine eşdeğerdi. Aldığı ücret gündelikçi veya
usta bir işçininkinden daha düşüktü. Bu süreci kır proletaryasının ortaya çı­
kış süreci gibi görmek yanlış olur. Durum böyle olsaydı ücret, inquilino’la-
rın (toprağı kiralayan köylülerin) başlıca geçim aracı haline gelmiş olmak
gerekirdi. Ama bütün belirtiler göstermektedir ki, tersine, toprak kiracılığı
üzerine oturan kendine yeterli bir ekonomide ücret sadece ikincil bir öğe­
dir. Yani, gelirini alışılagelmiş imtiyazlar ve bir parça toprakla takviye et­
meye çalışan bir tarım ücretlisiyle değil, serflik boyunduruğuna tabi kılın­
mış bir kövlüvle karsı karsıvavız.15
 Bu durum - bazı değişikliklerle - bütün kıtada tekdüze bir şekilde tek­

Birikim 1 / 2 4
rarlanmıştır. Bundan ötürü Latin Amerika, dış pazarlar için üretimi artır­
mak amacıyla kalabalık kıyı bölgelerinde köleci ilişkilerin güçlenmesine yol
açan sürece bir istisna teşkil etmez. Batı’ya ham madde ihracında önemli
bir artışın mümkün hale geldiği 16. yüzyıldan itibaren Doğu Avrupa’nın ba­
şına gelen de budur. Bu süreç, çevresel alanların yeniden feodalleşmesinin
temelidir; Engels’in sözünü ettiği «ikinci kölelik». Şüphesiz Latin Ameri­
ka’da bu koşullar kır proletaryasının giderek büyümesiyle 19. yüzyılın so­
nundan itibaren zamanla değişmiştir. Bugün çeşitli bölgelerde köylü proleter­
leşmesinin hangi düzeye ulaştığını söylemek güçtür, çünkü bu konuda yeterli
incelemelerden yoksunuz. Fakat şüphesiz bu süreç tamamlanmış olmaktan a Bu İlişkilerin Türkiye’deki
henüz çok uzaktır ve yarı - feodal koşullar Latin Amerika kırsal alanlarının gelişmelerinin incelenmesi
halen de yaygın karakteristiğidir. Öte yandan, bu durumdan ikici strateji hâlen büyük ölçüde eksiktir.
perspektifleri çıkarmaya da hiçbir gerek yoktur, çünkü önceden görmüş ol­
duğumuz gibi genişleyen modern kesimin temelini geri kesimdeki artan serf
sömürüsü teşkil etmektedir.
Şimdi, bu polemikteki temel yanlış anlayışın yattığı noktaya geldik:
fanm kesiminde iiretim ilişkilerinin feodal karekter taşıdığım iddia etmek,
mutlaka ikici bir teri savunmayı içermez. İkicilik, «modern» ya da «ileri»
kesimle «kapalı» ya da «geleneksel» kesim arasında hiçbir bağlantının varol­
madığım ima eder. Oysa biz ispat etmiştik ki, tersine, serfleri sömürmek
bizzat aracıların - tahminen «modem» türden aracılar-kâr hadlerini artır­
ma eğilimi yüzünden güçlendirilmekte ve pekiştirilmektedir. Bu böyle olun­
ca, iki kesim arasındaki, görünürdeki bağlantısızlık ortadan kalkar. Böyle
durumlarda bir kesimin modernliği, öteki kesimin geriliğinin işlevidir. Bu • «Az gelişmişlik» yapısının
nedenle, «modernleştirici kesim»in «sol kanadı» rolündeki hiçbir politikanın tanımlayıcı özelliği olan ka­
devrimci nitelik taşımadığı ileri sürülebilir. Tersine, sistemi bir bütün olarak rışım.
karşımıza almak ve bir uçta feodal geriliğin sürmesiyle, öbür uçta bir bur­
juva dinamizminin görünüşteki gelişmesi arasında varolan kopmaz birliği
göstermek daha doğru olur, inanıyorum ki böylece, Frank’ın görüşünü de
paylaşarak, gelişmenin az-gelişmişlik yarattığını gösterebiliriz. Yalnız şu
farkla ki, bu durumda muhakememizi yalnız pazar değil, üretim ilişkileri
temeli üzerine oturtmuş oluruz. Frank gene de, «feodal tez»i savunanların -
özellikle Latin Amerika Komünist Partileri - ikici tutumu benimsediklerini
iddia edebilir. Çünkü feodal tezin savunucuları Latin Amerika ekonomileri­
nin özelliğini açıklarken Frank’ınkilere benzer kapitalizm ve feodalizm ta­
nımlan kulanmışlardır. Bu çarpıtmanın nedenlerini açıklamak şimdi çok za­
man alabilir, fakat sanırım bunlan şu olayın içinde özetleyebiliriz:
Latin Amerika solu tarihte liberalizmin sol kanadı olarak ortaya çık­
mış, buna paralel olarak ideolojisi de, 19. yüzyıl seçkin liberallerinin ana
çizgilerini yukarıda belirttiğimiz temel kategorilerince belirlenmiştir, ikici­
lik de bu kategoriler sisteminin temel öğesidir. Böylece, feodalizmi dura­
ğanlık ve kapalı ekonomiyle, kapitalizmi de dinamizm ve gelişmeyle bir tu­
tan kalıcı bir eğilim bu kaynaktan türedi. Sonra, Marksizm’in bu tipik çar-
pıtıhşı, taban tabana karşıt bir yönde, geçen son on yıl içerisinde ortaya çı­
kan kendi diyalektik karşıtını yarattı. Tarihî ve bugünkü gerçeklik üzerine
bilgiler Latin Amerika ekonomilerinin her zaman pazar ekonomisi niteliğini
taşımış bulunduğunu gittikçe belirginleştirdiği, ayrıca Latin Amerika’daki
reformist ve sözde ilerici seçkinlerin politik yenilgisi «modern» ve «gelenek­
sel» kesimler arasındaki iç bağıntıları her zamankinden daha açık bir şekil­
de gösterdiği için, yeni akım Latin Amerika’nın basından beri kapitalist ola­
geldiği sonucuna varmıştır. Frank ve onun gibi düşünenler - sayıları da hay­
li kabarık - ikilemin terimlerini Latin Amerika Komünist Partileri’nin ve
19. yüzyıl liberallerinin koyduğu gibi koymakta, ama kendileri bunun tam
karşıtı olan uçta yer almaktadırlar. Şüphesiz ki bundan ötürü ikicilikten ay-*
nîıyorlar - bakış açıları da bu nedenle görece daha doğru - fakat temel çe­ 0 Marx, bilimsel çağının
lişkiyi üretimden çok dolasım alanına yerleştirmeye çalışmakla gelişmenin eserleri olan Katkı'da ve Ka-
niçin az-gelişmfslik yarattığı sorusuna açıklık getirmek bakımından yarıdan pitar de üret im, t üket İm ve
fazla yol alamıyorlar. Frank’m, yukarıda değindiğimiz üçüncü tip iddiasını dolaşım düzeylerinin bağlantı
snalız etmek üzere yola çıktığımızda bu eksiklik daha da belirginleşiyor: bu­ ve ayrılıklarını, birbirlerine
na göre az-gelismişliğin kökeni, Latin Amerika’nın iktisaden dünya pazarı­ bağımlılık biçimlerini dikkatle
na katılışının bağımh karakterinde yatmaktadır. Ama bu noktayı incelemeye anlatır. Frank'm dolaşımla
başlamadan önce, üretim tarzlarıyla ekonomik sistemleri özellikle birbirin- üretimi yeterince ayırt etme-
den ayırd ederek, kullanacağımız analitik kategorilere daha yüksek düzeyde mesi bir «eklektizm» ürünü­

Birikim 1 / 2 5
bir kesinlik kazandırmak gereklidir. dür. Bu düşünce disiplinsizli­
ği bizde de sık sık görülmüş­
ÜRETİM TARZLARI VE EKONOMİK SİSTEMLER» tür.

Biz «üretim tarzıandan, üretim araçlarının belirli bir tip mülkiyetine

bağlı toplumsal üretici güçler ve ilişkilerinin karmaşık bütününü anlıyoruz.17
Üretim İlişkileri topluluğu arasından üretim araçları mülkiyetine ilişkin olan­
ları, temel ilişkiler sayıyoruz; çünkü, sırasıyla, üretim güçlerinin özgül geliş­
me kapasitesine temel teşkil eden, İktisadî artığın kanalize edilme biçimleri­ a Bu bölümde verilen tanım­
ni ve gerçek işbölümü düzeyini belirleyen bunlardır. Buna karşılık, mülkiyet lar çok önemli. Belki çoğu
ilişkilerinin büyüme düzeyi ve ritmi de İktisadî artığın akıbetine bağlıdır. «bilinen» şeyler. Ama bu
Bundan ötürü biz: 1 - Üretim araçlarının belirli bir tip mülkiyetinin, 2 - İkti­ «bilinen» şeylerin de sık sık
sadî artığa belirli bir el koyma biçiminin; 3 - işbölümünün belirli bir gelişme hatırlanmasında yarar var.
düzeyinin; 4 - üretici güçlerin belirli bir gelişme düzeyinin mantıkî ve uyarlı Çünkü «bilinen» bazan en
bileşimini, üretim tarzı olarak tanımlıyoruz. Bu, sadece, birbirinden bağım­ kolay «unutulan» oluyor.
sız birtakım «etkenlersin betimleme (tasvir) amacıyla ardarda sıralanması
değildir; kendi karşılıklı iç-bağmtılarının tanımladığı bir bütündür. Bu bütün
içindeki belirleyici öge ise, üretim araçlarımn mülkiyetidir,
öte yandan, bir «ekonomik sistem», ister bölgesel veya ulusal planda,
ister dünya çapında, ekonominin farklı kesimleri ya da farklı üretim birim­
leri arasındaki karşılıklı ilişkileri tanımlar. Marx, Kapitalen birinci cildin­
de artık - değer üretimi ve sermaye birikimi sürecini analiz ettiği zaman,
kapitalist üretim tarzını betimlemiştir. Ama Birinci BÖlüm’le İkinci Bölüm
arasındaki karşılıklı değişmeyi analiz eder veya ticarî kârın kökeni ya da
rant gibi sorunları sözkonusu ederken bir «ekenomik sistem»i betimlemek­
tedir. Bir ekonomik sistem, yapıcı öğeler olarak farklı üretim tarzlarını içe­
rebilir. Ama gene de bizim, sistemin çeşitli görünümlerinin birliğini mey­
dana getiren Öğeden veya hareket yasasından yola çıkarak, onu bir bütün
olarak tanımlamamız gerekir.
Feodal üretim tarzı, üretim sürecinin aşağıdaki modele göre işlediği
tipte bir üretim tarzıdır: 1 - İktisadî artık, iktisat-dışı cebir baskısı altında
olan bir emek gücü tarafından üretilir; 2 - İktisadî artığa gerçek Üretici dı­
şındaki bir başkası tarafından el konulur; 3 - Üretim araçlarının mülkiyeti
gerçek üreticinin elindedir. Kapitalist üretim tarzında da İktisadî artık özel
mülkiyete tâbidir, fakat feodalizmden farklı olarak, üretim araçlarının mül­
kiyeti iş-gücü sahibinin elinden alınmıştır; iş-'gücünün metaya dönüşmesine
ve bundan ötürü de ücret ilişkisinin doğmasına sebep olan budur. Sanırım bu
teorik çerçeve içinde, bağımlılık sorununu üretim ilişkileri düzeyinde koy­
mak mümkün olur.

BAĞIMLILIĞIN AŞAMALARI

Frank bütün eserlerinde uyduyla metropol arasındaki bağımlılık ilişki­

lerine işaret etmektedir; gerçekten de bütün teorik şeması, bu eksen çevre­
sinde düzenlenmektedir. Ama, bu bağımlılık ilişkisinin karakterini tanımla­
ma çabasına hiçbir yazısında raslanmaz. Yani, bu bağımlılık İlişkisinin da­
yandığı İktisadî çelişkileri koyma çabasına girişmemiştir. Frank bize, az-ge-
lişmiş ülkenin motrepoliten ülkelerin yayılma süreçleriyle bütünleştirildiği
bir durumu anlatıyor; sonra, gelişmiş ülkelerin kıyı alanlardaki ülkeleri na­
sıl sömürdüğünü gösteriyor; hiçbir zaman açıklamadığı şey, niçin belirli
ulusların kendi yayılma süreçleri için başka ulusların az-gelişmişliğine ihti­
yaç duyduğudur. Bu konuda en fazla söylediği, Paul Baran’ın Büyümenin
Ekonomi Politiğfne belirsiz ve genel bir biçimde değinmesidir. Oysa Baran
bildiğimiz gibi, geçmiş için geçerli sayamayacağımız, çağdaş Latin Amerika
için ise gittikçe daha az geçerli hale gelmekte olan çok özel bir azgelişmiş­
lik durumuyla uğraşmaktadır. Yoksa Frank, Baran’m bu modelinin, Arjan­
tin, Brezilya ve Meksika gibi ülkeler için de - Kuzey Amerika emperyaliz­
minin bu kıtada Venezüella’dan sonra gelen en önemli üç yatırım alanı - uy­
gulanabilir olduğuna mı İnanıyor?
Frank’m şemasındaki bu dikkati çeken boşluğun nedenlerini bulmak
pek zor dmasa gerek. Kapitalizm kavramı o kadar geniş ki, üzerinde hare­
ket ettiği soyutlama düzeyi veri olduğuna göre, kapitalizme özgü olan hiçbir
 • Gene! olarak hayatın, özel

Birikim 1 / 2 6
çelişkiyi tammlayamıyor. Eğer Cortes, Pizarro, Clİve ve Cecil Rhodes hep
bir ve aynıysa, üretim ilişkilerinde İktisadî bağımlılığın karakter ve kökenini olarak da toplumsal yapıla­
izlemenin hiçbir yolu yoktur. Ama kapitalizmi, her yerde hazır oluşu ile rın, «monolitik» olmadığının
bizi bütün açıklama dertlerinden kurtaran bir Deus ex Machina (tepeden bir başka açıklaması. Yalnız
inme kurtarıcı) olarak görmekten vazgeçer ve bunun yerine somut üretim kesintisizlik değil, belki daha
tarzlarında bağımlılığın kökenini araştırmaya çalışırsak, yapacağımız ilk iş çok kesinti, açıklama gerek­
benzeri olmayan tek bir çelişki lakırdısını kapamak olacaktır. Çünkü bağım­ tirir.
lılık ilişkileri her zaman kapitalizmin varoluşunun sınırlarında yer almıştır.
örneğin, Ortaçağ tarihçiliğinde ilerlemeler, Batı Avrupa ile Doğu Ak­
deniz arasında eşitsiz bir mübadelenin varlığını açığa çıkarmıştır. Özellikle
Ashtor’un Ortaçağ’da, Suriye’deki fiyatlar üzerine çalışması, fiyatların Batı
Avrupa’da uzun vadede yükselme eğilimi gösterirken Suriye’de durağan
kaldığını sergilemiştir. Bu ayırım Batı burjuvazilerine, Doğu’daki kıyı alan­
larından bir İktisadî artık emme kanalı sağlamıştır. İktisadî bağımlılık bir
bölgenin İktisadî artığının sürekli olarak bir başka bölge tarafından emilme­
si demek olduğuna göre, Doğu ile Batı arasındaki Ortaçağ ticaretini bir
bağımlılık ilişkisi kategorisine sokmamız gerekir, çünkü fiyatlar arasındaki
eşitsizlik - herhangi bir ticarî eylemin temeli - her zaman bu bölgelerden bi­
rini öbürüne karşı avantajlı kılar. Fakat büyük Avrupa şehirlerinde serma­
ye birikimini teşvik eden bu eylem, hiçbir şekilde üretim alanında ücret iliş­
kisinin genelleşmesi demek değildi. Tersine, çoğu zaman artığı son haddine
çıkarmak için serilik bağlarının pekiştirildiği bir feodal genişlemeye tekabül
etti. Acaba merkantilist dönemin Avrupa yayılması bu sürecin dünya çapın­
da bir uzantısı değil miydi? Tekelci durumundan yararlanan metropol Av­
rupa, madenlerde ve plantasyon sistemlerinde iktisat-dışı baskı yoluyla iş­
gücünü sömürürken, denizaşırı imparatorluklarında da fiyatları dondurdu -
amacı, kendi yararına işleyen eşitsizliğin kalıcılığını garantilemekti. Romano
soruyor: «Yakın Doğu’nun çeşitli bölgeleri arasında görülen fiyat eşitsizliği
sorunu Ispanyol Amerikası örneğinin ışığında açıklanabilir mi, böyle bir
açıklama girişimi yapılabilir mi? Amerika’daki Ispanyol imparatorluğumda
çoğu zaman görüldüğü gibi fiyat düzeyinde sürekli düşüklük sömürgelerin
(sub-colonies) kaderi/olamaz mı? Örneğin, Şili de, Peru da Ispanya’nın sö­ 9 Emperyalizmin yarattığı
mürgesi oldukları halde bu ülkelerden birincisi aynı zamanda Ötekinin alt- bölgesel farklar. Bugün «alt
sömürgesiydi...»’3 Böylece, metropoliten ülkelerin egemen İktisadî yapısının - emperyalizm» denen olayın
gelişmesi merkantilist dönemde nasıl az-ıgelişmişlik yaratabildi, bunu görmek başlangıç koşulları.
mümkün olur: kıyı alanlardaki ülkelerin İktisadî artığını kemirmekle, onla­
rın üretim ilişkilerini, biitün toplumsal farklılaşma süreçlerini yavaşlatan ve
bu ülkelerin iç pazar boyutlarını küçülten, arkaik bir iktisat-dışı baskı kalıbı
içinde dondurmakla, bu az-gelişmişliği yaratmıştır.
Gene de bu tür bağımlılık ilişkisi Avrupa yayılmasının kapitalist döne­
minde egemen olan ilişkiden çok farklıdır. Asıl sorun da budur, çünkü biz
bu dönemde de gelişmenin az-gelişmişîik yarattığını göstermek istersek, çev­
resel alanlarda kapitalizm-öncesi üretim ilişkilerinin sürdürülmesinin, mer­
kezî ülkelerdeki sermaye birikimi sürecine özgü bir koşul olduğunu ispatla­
mamız gerekir. Bu noktada, ampirik araştırmaların belirli bir sonuca ulaş­
mamıza imkân vermeyecek kadar yetersiz olduğu bir alana giriyoruz;19
gelgelelim, bu gelişmede etkin olan değişkenleri ve elde edilebilen kanıtla­
rın işaret ettiği eklemleniş (articulation) biçimlerini tesbit eden bir teorik mo­
deli, mantıkî şekilde formüîlendirebiliriz. Bu teorik model aşağıdaki şekilde
Özetlenebilir: Sermaye birikimi süreci - ki kapitalist sistemin bütününü hare­ • Emperyalizmin işleyişi üs­
ket ettiren kuvvettir - kâr oranına bağlıdır. Kâr oranı da artık - değer oram tüne dikkate değer bir ana­
ve sermayenin organik bileşimi ile belirlenir. Yedek işçi ordusunun yenilen­ liz. Şüphesiz tartışmaya açık
mesine ve ücretler düzeyinin düşüklüğünün devamına imkân veren şey tekno­ bir görüş.
lojik gelişme olduğuna göre, sermayenin organik bileşimindeki artış, kapita­
list genişlemenin zorunlu koşuludur. Ama sermayenin organik bileşimindeki
artış artık değer oranında görece bir oranın da ötesinde bir yükselişle atbaşı
gitmedikçe, kâr oranında düşüş kaçınılmazlaşır. Bu eğilim, sermayenin orga­
nik bileşiminin yüksek olduğu endüstri kollarından düşük olduğu kollara yö­
nelen sermaye hareketleriyle dengelenir: bu durum, daha ileri teknolojiye
sahip endüstrilere tekabül eden kâr oranından değerce daha yüksek olan bir
ortalama kâr oranının ortaya çıkmasına yol açar. Gelgelelim, toplam serma­
yenin organik bileşiminde gittikçe büyüyen bir artış kapitalist büyümenin
yapısında varolduğuna göre, kâr oranında uzun vadede sadece sürekli bir
 azalma sözkonusu olabilir. Tabiî bu, Marxhn formüllendirdiği ünlü: kanunun
ifadesidir.
Serbest rekabetçi kapitalizmde egemen olan eğilimleri yeterli kesinlikle
tanımlayan bu semada, desteklenmiş birikim sürecine yol açıyor gibi görü­
nen şeyin, sistemin herhangi bir kesiminde üretim birimlerinin büyümesi ol­
duğu anlaşılacaktır. Bu üretim birimlerinde ileri ya da dinamik endüstriler
sermayesinin organik bileşimindeki artışın kâr oram üzerindeki çökertici
etkisine karşı koymayı mümkün kılan da, ya geri teknoloji, ya da emeğin aşı­
rı sömürüsüdür. Günümüzde, sistemin kıyı alanlarındaki teşebbüsler bu rolü
oynamak için ideal bir durumdadırlar. Plantasyonlar ve hacienda’lar örne­
ğini ele alalım. Bu işletmelerde sermayenin organik bileşimi düşüktür.20 Sa­
nayi ürünleri karşısında hammadde üretimi zaten her zaman bu durumdadır,
iş-gücü genellikle feodal ve köleci üretim tarzlarına Özgü olan iktisat-dışı
baskı biçimlerinin etkisi altındadır; son olarak, serbest emek, varolduğu ölçü­
de, son derece bol ve bu nedenle de ucuzdur.21 Böylece, eğer bu kesimlere
yapılmış olan yatırımların kâr oranım belirlemekte önemli bir rol oynadığı
ispat edilebilirse, bunu, «metropoliten ülkelerde endüstri kapitalizminin bü­
yümesi kıyı alanlarda kapitalizm-Öncesi üretim tarzlarının hayatlarını sürdür­
mesine bağlıdır» sonucu izleyecektir. Ama bundan sonra da, şimdiye kadar
elde edilen kanıtların anlamlı olduğu, ama kesinlikle ikna edici bir mutlaklık-
ları olamayacağı görülür. Bu tez geliştirilmiş olsaydı, doğrudan doğruya üre­
tim ilişkilerinden kalkarak gelişmenin az-gelişmişlik yarattığını göstermek ve
geleneksel ikici şemayı Marksist bir görüş açısından çürütmek mümkün ola­
caktı.
Yeniden önceki terminolojimize dönersek, kapitalist dünya sisteminin -
kİ düzenleyici İlkesi, farklı teşebbüsler arasındaki karşılıklı hareketin yarat­
tığı ortalama kâr oranında bulunur - tanımına ııygun olarak, çeşitli üretim
tarzlarını içerdiğini öne sürebiliriz. Çünkü ilk tartışma çizgimiz doğruysa, bu
sistemin büyümesi sermaye birikimine, bu birikimin temposu ortalama kâr
oranına ve bu oranın düzeyi de kıyı alanlarında kapitalizm - öncesi ilişkilerin
pekiştirilmesine ve yaygınlaşmasına bağlıdır. Katıksız eksik-tüketim teorilerin­ • Tüketim alanı açmak, sö­
deki en büyük yanılgı, dışa yayılmayı yeni pazarlar için baskıya karşı bir mürgeciliğin başlıca özellik-
tepki olarak açıklamalarıdır; böylece de kolonyalist sömürünün ortalama kâr lerindendir. Ama sömürge­
oranını yükseltmeye yardım ederek, sistemin genişleme kapasitesini sadece cilik (Kolonyallzm ve emper­
gerçekleştirme anında değil, aynı zamanda yatırım anında da garanti altına yalizm) yalnız bu itkiyle açık­
aldığı gerçeğini gözden kaçırmış olurlar. lanamaz. Özellikle emperya­
Teorik tartışmayla ancak bu noktaya kadar ilerleyebiliriz. Yukarıdaki list sistem, dünya çapında
iddialar iki grup ampirik incelemeye bağlıdır: 1) 19. yüzyılda sermayenin çok daha girift ilişkileri ön-
organik bileşimindeki artışın emeğin üretkenliğindeki artıştan daha hızlı ol­ gerektirir.
duğunu; 2) dış çevredeki ülkelere yatırılmış sermayenin metropoliten ülkeler­
de yeterli bir kâr oranı sağlanmasında önemli bir rol oynamış bulunduğu­
nu açıkça göstermek gerekli olacaktır. ¡Bu koşulların her ikisinin de geçmişte
varolduğunu ancak ampirik araştırma ispatlayabilir.
Öte yandan, bu koşullar geçmişte var idiyse de, şüphesiz ki bugün bun­
lar artık geçerli değildir.22 Tekelci kapitalizmin şimdiki aşamasında emeğin
üretkenliğindeki muazzam iirtış - teknolojik değişime ilişkin olarak - emeğin
kapitalizm - öncesi aşırı sömürüsünü ekonomiye karşı hale getirme ve yatı­
rımı merkezî ülkelerde yoğunlaştırma eğilimini doğurmuştur. Aynı zamanda
- Latin Amerika bunun açık bir örneğidir - emperyalist yatırımlar, gelenek­
sel alanlardan stratejik malzeme - petrol de bunun tipik örneğidir - veya
endüstriyel ürünler üretimine kayma eğilimi göstermiştir. Metropol ile uydu a Son onyıliarda emperyalist
arasındaki ilişkinin - Frank’ın terminolojisini kullanırsak - karakteri bağım­ sistemde beliren yeni yön-
lılıktır, fakat her durumda çok ayrı bir bağımlılık tipi işlerlik kazanır. Her-, şemJer sorunu. Yatırımların
nan Cortes’den General Motors'a kadar sürecin özdeşliğini ve sürekliliğini merkezî ülkelerde yoğunlaş­
göstermeye çalışmaktansa, farklılıkları ve kesintileri belirtmek bana daha ması, eski emperaylizm anla-
yararlı göründü. . v \ I •'•TTfîj yaşımızda yeni bir değişikliği
«Feodalizm mi, Kapitalizm mi» tartışmasına dönersek, önde gelen söz­ daha gerektiriyor. Emperya­
cülerin kapitalist üretim tarzı ve dünya kapitalist ekonomik sisteminin par­ lizm, sadece az-g e(işmiş ül­
çası olma kavramlarını hep karıştırmış olduklarının açıkça görülmesi gere­ kenin yatırılan yabancı ser­
kir. Bu kavramlar arasındaki ayrımın sırf akademik bir sorun olmadığım sa­ mayeyle sömürülmesinden
nıyorum. Çünkü sürüp giden tartışma doğruysa, bu bizim metropol ile uydu ibaret değildir. Az-gelîşmiş
arasındaki ilişkiler bütününün önemli yönlerini aydınlığa çıkarmamızı sağ­ ülke, çok zaman, sermaye
layacak temel kavramdır. İkisini Özdeşleştirmek ise, Frank’m tartışmaya gelmemesi sıkıntısı içindedir.
yaptığı katkıya egemen olan yanlış anlamayı ebedileştirebilir. En iyisi, pole-
raiğin geleneksel biçimi üzerindeki son yorumu bizzat Marx’a bırakmaktır.

Birikim 1 / 28
Gününün iktisatçılarını yorumlarken geçerliliğini hâlâ koruyan şu ünlü bölü­
mü yazmıştı:
«Modern üretim tarzının - merkantilist sistem - ilk teorik değerlendiril­
mesi ister istemez tüccar sermayesinin hareketinde bireyselleşmiş yapay do­
laşım süreci olayından kaynaklanır ve bu yüzden sorunun sadece dış görü­
nüşünü kavramış olur. Bunun nedeni, kısmen tüccar sermayesinin genel
olarak sermayenin ilk serbest varoluş biçimi olması; kısmen de feodal üreti­
min ilk devrimcileştirici dönemi - modern üretimin doğuşu - boyunca yü­
rüttüğü parçalayıcı etkidir. Gerçek modern iktisat bilimi ancak teorik analiz
dolaşım sürecinden üretim sürecine yöneldiği zaman başlar...»23 gg

1) «Tarihî Analizin Kategorileri Olarak Feodalizm ve Kapitalizm» adlı ça­

lışmada etraflıca incelediğim bazı fikirler burada geliştirilmiştir, önce­
ki yazı, Torcuato Di Telia Enstitüsü, iç yayını, Buenos Aires, 1968.
2) Latin Amerikada Kapitalizm ve Azgelişmişlik, New York, 1967, ve Latin
Amerika: Azgelişmişlik ve Devrim, New York, 1969,
3) Latin Amerika: Azgelişmişlik ve Devrim, s. 225.
4) A.G.E., s. 225.
5) W.A. Lewis, «Sınırsız Emek Arzıyla Kalkınma», Manchester School,
Mayıs 1954, s. 139 - 191 ve idem, Theory of Economic Growth (İktisadî
Büyüme Teorisi), Londra, 1955. Lewis’in yol açtığı eleştirilerin bir öze­
ti için bkz. Witold Kula, Theorie Economique du Systeme Feodal (Feo­
dal Sistemin Ekonomik Teorisi), Paris 1970, s. 9 - 12; ve P.T. Bauer, «Le­
wis’in İktisadî Büyüme Teorisi», American Economic Review, XLVI, 1956,
4, s. 632 - 641,
6) Alejandro Marroquin, La Ciudad Mercade (Tlaxiaco), Meksika, 1957.
7) Rudolfo Stavenhagen, «Clases, colonialismo y aculturacion, Ensayo sobre
nu sistema. de relaciones inter - etnicas en Mesoamerica,» America Latina,
Ano 6, No. 4, Ekim - Aralık 1963, s. 63 - 104.
8) Latin America: Underdevelopment and Revolution, s. 227.
9) örneğin, Maurice Dobb, Studies in the Development of Capitalism, Lond­
ra, 1946, Bölüm I ve R. H. Hilton, «Capitalism - What’s in a Name?»
Past and Present, No, 1, Şubat 1952, s. 32 - 43.
10) Kapital, Cilt I, s. 170, Moskova, 1959.
11) Adı geçen eserde, Cilt III, s. 319 - 321,
12) Marx. Pre-Capitalist Economic Formations, Londra, 1964, s. 118-119.
13) E.J. Hobsbawm, «The Crisis of the 17. Century» (17. Yüzyılın Buhranı),
Past and Present, No. 5, Mayıs 1954, s. 41.
14) Marx, Capital, Cilt I, adı geçen edisyon, s. 146.
15) Yararlanmama izin verdiği yayımlanmamış bir notta Juan Martinez Aller
şunları belirtmişti: îktisat-dışı baskı biçimlerinin - İktisadî ilişkilerde
corvée, politik ilişkilerde ise gamonalismo - henüz ortadan kalkmadığı
Peru Sierra’smdaki hacienda’larda bunlar gene de bir ölçüde değişmiştir;
Öyle ki, köylünün toprak açlığı artık bir amaç olmaktan çıkarak bir araç
haline gelmiştir: bu toprak açlığı da şimdi temelde iş bulma özleminden
doğmaktadır. Yazar şöyle devam ediyor: «Klasik bir köylü ayaklanması­
nın (jacquerie) amacı mülk sahibini devirmektir; yani toprağın tam ta­
sarrufunu yeniden ele almak, kira Ödeme zorunluğundan kurtulmak ve
sonuç olarak iktidarın siyasal yapısını değiştirmektir, öte yandan proleter
zihniyetle yürütülen bir köylü mücadelesinin hedefleri daha fazla ücret
ve güvenlik elde etmek olacaktır ve böyle bir amaç için toprağın ele ge­
çirilmesi ya da devletleştirilmesi elverişli yollar olarak görülebilir. Topra­
ğa sahip olmayı köylüler için başlı başına bir amaç saymak yerine, ha­
cienda’larda çalışmaya gelen Sierra’mn ücretli olmayan köylüsü için temel
 sorunun iş güvenliği olduğunu düşünürsek, sonraları sosyalist gelişmeye

Birikim 1 / 29
yol açacak bir tarımsal yapıyı yerleştirme imkânı daha fazla ağır basar.»
Martinez Alier burada proleterleşme sürecini etkin biçimde başlatacak
yollardan birine işaret etmektedir. Gelgelelim, bu sürecin yürümesi iki
koşulun çakışmasını Öngerektirmektedir: 1) üretim araçlarının mülkiye­
tinden yoksun kalma sürecinin gitgide hızlanması; 2) Döngüsel dalgalan­
malara açık, ihtiyarî bir istihdam sisteminin sürekli olarak el altında bu­
lunması. Bunlar olmadıkça, angarya için talebin arzdan daha az olduğu
yerlerde baskının iktisadi bir nitelik taşıdığını ve serfin bir köylü değil
bir proleter olduğunu savunmamız gerekir. Bu durum Avrupa Ortaçağ’-
mda, lordlara, kendilerine borçlu olunan hizmetleri şiddetlendirme fırsatı
veren, nüfusun arttığı dönemlerde sık sık ortaya çıkardı. Öte yandan nü­
fusun azaldığı dönemlerde - 14. yüzyılda Kara Ölüm’ü (veba salgını) izle­
yen günlerde olduğu gibi - köylülerin lordla yüz yüze görüşüp anlaşarak
durumlarım düzeltme imkânı beliriyordu. Martinez Alier’in tanımladığı
durum, yalnız, başka istihdam alanlarının yanı sıra toprak da herhangi
bir istihdam alanı haline geldiği zamanlarda varolabilir. Bunun dışında
kalan durumlarda köylünün bilincinde, istihdam kaynağı olarak toprak • Türkiye'de bazı gruplar
ile, kendisi başlı başına bir amaç olan toprak arasında bir ayrımdan söz devrimciliği köylü için top­
edemeyiz. rak istemek sanmaktadır. Oy­
16) Bu başlığı izleyen bölüm yukarıda sözünü ettiğim incelememde geliştir­ sa çok yerde köylü toprak
diğim tartışmaların bir özetidir (Bkz. 1. dip notu), değil, iş istiyor, şehre göçü­
17) Oskar Lange, Economía Política (Ekonomi Politik), Roma, 1962. yor, v.b Bunun, proleterleş­
18) Ruggiero Romano, «Les prix au Moyen Age; dans le Proche Orient et dans me açısından, sosyalizme da­
l’Occident chrétien», Annales E.S.C., Temmuz - Ağustos, 1963. s. 699-702. ha kolay geçiş sağlayacağı,
10) Gene de, Cristian Palloix'in denemelerindeki bilgiye başvurun: «Impéria­ toprak isteğinin İse burjuva-
laşmakta direnç yaratacağı
lisme et mode de production capitaliste, L’Homme et la Société. No. 12,
Nisan - Haziran 1969, s. 175 - 194 ve Samir Amin, «Le commerce interna­ unutulmamalıdır.
tional et le flux internationaux de capitaux», aynı yerde, No. 15. Ocak -
Mart 1970, s. 77 - 102.
20) Feodalizmde gerçek üreticinin üretim araçlarının mülkiyetine sahip ol­ • Kapitalizmden başka üre­
ması teknik gelişmeye karşı bir engel yaratır. Köleci üretim tarzında kö­ tim tarzlarında «temel çeliş­
lenin âletleri tahrip etme eğilimi sabit sermaye yatırımının sınırlı kalma­ k ile ri yaratan etkenler.
sına yol açar. Marx bu konuda birçok örnek verir: Capital, Cilt I, s. 196 -
197 ve Manuel Moreno Fraginals, El Ingenio, Havana, 1964.
21) Ortalama kâr oranının meydana gelişindeki görece ağırlığını analiz etme­
miş olmasına kargın Marx bu olayın Önemine işaret etmiştir: «Gerçekten
özel mahiyeti nedeniyle araştırma alanımızın dışında kalan bir sorun da
budur: dış ve özellikle sömürge ticaretine yatırılan sermayenin yarattığı
daha yüksek kâr oranı genel kâr oranını artırır mı?
Dış ticarete yatırılan sermaye daha yüksek bir kâr oram sağlayabilir;
çünkü, öncelikle dalia aşağı düzeyde üretim imkânlarına sahip olan öbür
ülkelerde üretilmiş metalarla rekabet sözkonusudur; öyle kî daha ileri
ülke, mallarını rakip ülkelerden daha ucuza satar. Daha ileri ülkenin
emeği bu durumda daha yoğun bir emek olarak gerçekleştiğinden kâr
oranı yükselir, çünkü karşılığı daha yüksek kaliteli değilmişçesine öde­
nen emek, Öyleymişçesine satılır, Metalarm ihraç edildiği ya da kendisin­
den ithal edildiği ülke için de aynı şey geçerli olabilir. Yani, bu sonuncu­
su aynî olarak aldığı için daha fazla maddeleşmiş emek sunabilir ve bun­
dan ötürü de m etalan kendi üretebileceğinden daha ucuza elde edebilir.
Tıpkı, yeni bir buluşu henüz genel olarak kullanılır hale gelmeden uygu­
layan bir imalâtçının, malını rakiplerinden daha ucuza, fakat metanın bi­
reysel değerinin üzerinde satması, yani uyguladığı üretkenliği özellikle
daha yüksek olan emeği artık emek olarak gerçekleştirmesi gibi. Bunu
yapan böylece ek bir kâr sağlar. Öte yandan, sömürgelere yatırılmış olan
sermayeye gelince, bu da, az - gelişmişliğe ve köleler, rençberler, vb. ta­
rafından kullanılmasından ötürü muhtemelen emeğin sömürülmesine bağlı
olarak, oralarda kâr oranının daha yüksek olması nedeniyle, daha yük­
sek kâr oranları sağlayabilir.» Capital, Cilt III, s. 232 - 233.
22) Örneğin, Charles Bettelheim’in, Baran ve Sweezy’nin Monopoly Capital
(Paris, 1968) adlı eserlerine, yazdığı önsöze ve Pierre Jalée’nin L’Imperİ-
alisme en 1970 (Paris, 1970) kitabında başlattıkları önsöze bakın.
23) Capital, Cilt IH. s. 331.

Ernesto Mau’nun Yazısı ve
«6eıl Bırahtırılmış Ölke Modeli»
Sorunu
Hepimizin hatırladığı gibi, Tür­
kiye'de 1960 sonrası gelişen sos­
yalist harekette «devrim modeli»
sorunu en geniş ve en alevli şe­
klide tartışılan sorundu. O döne­
min sol siyasî örgütü olan TİP bu
modeli «Sosyalist Devrim» sloga­
nıyla açıklıyordu. Parti-dışı sol po­
tansiyeli uzun zaman tek çatı altın­
da barındıran MDD (Millî Demok­
ratik Devrim) hareketi de buna
karşı «Demokratik Devrim» mode­
lini getirmiş, «tam bağımsız ve
gerçekten demokratik Türkiye»
sloganını öne sürmüştü. İki karşıt
anlayış uzun süre bu sloganlar
çevresinde odaklaştı. Daha sonra,
iki ana gruptan çeşitli yeni fra k s i­
yon iar doğdu, «Devrim modeli»
sorunu bu fraksiyonların oluşu­
munda ve eyleminde de önemli
rol oynadı. Kimisi «kesintisiz dev­
rim» dedi. Kimisi, kendini «en doğ­
ru demokratik devrimci» olarak ta­
nıttı. Latin Amerika ve Çin model­
leri tartışıldı, denendi. Model soru­
nu içinden çıkılmaz bir hale geldi.
Bütün bu tartışmalar süresin­
ce Türkiye’nin yapısından da söz
edildi. Çünkü, devrimin ülke yapı­
sına uygun olması gereği, herkesin
bildiği bir klişedir. Bu ilkeye uymak
için, Türkiye'den de kanıtlar ge­
tirilerek genelde savunulan mode­
lin haklı gösterilmesine çalışıldı.
Ne var ki, bu tartışmalar sürüp gi­
derken yapı ve model sorunlarına
gerçekten tutarlı bir sistematik'
içinde yaklaşıldığı pek söylene­
mez. Herkesin bildiği gibi, teori
pratikte sınanır. 12 Mart öncesinin
teorileri 12 Mart pratiği ile doğru­
lanmadı; tam tersi sonuç alındı.
Genel bir devrim modeli şüp­
hesiz gereklidir. Ama bu model ,ül­
ke yapısının modeline uygun ol­
malıdır. Kapitalist bir toplum için
geçerli model, feodal veya geri
kalmış bir toplum için geçerü ola­
maz. Bu nedenle, Türkiye yapısının
öncelikle incelenmesi gerekliydi.
Bu gerek yerine getirilecek yerde
Birikim 1 / 3 0
şu İki yola başvuruldu: 1) Ya, önce
model {evrensellik iddiasıyla) ka­
bul edildi ve Türkiye'nin yapısı bu
modele uymaya zorlandı; 2) Ya da,
Türkiye'nin ampirik incelenmesi
sonucunda türlü oriinaliieler «keş­
fedildi» ve genel modellerle ilintisi
olmayan yöntemler önerildi.
Bu sorun, yani ülke modelinin
tesbiîi (devrim modeli mantıken
bundan sonra gelmelidir), bugün
de çözülmüş değildir. Laclau'nun
yazısı öncelikle Latin Amerika ül­
keleriyle ilgili olmakla birlikte, «ge- İspanya Amerikasının
ri-bıraktınimış ülke modeli» soru­ bağımsızlık savaşının en
nunu evrensel boyutları içinde koy­ önemli liderlerinden biri:
mayı amaçlaması bakımından, bi­
Simon Bolivar.
zim bu sorunu tartışmamıza da
ışık tutabilir.
«MODEUİN ÖNEMİ
«Model» sorunu, genel-teorik
bir sorundur. Önemi, insanın bil-
yiienme sürecinin yapısından gelir.
İnsan dünyayı hiçbir zaman bakir
duyularla algılamaz. Düşünsel ya­
pısı, duyularını belirler; bu belirlen­
miş duyularla dünyayı algılar. Bil­
gilenme, sadece dünyanın bilince
yansıması gibi basit bir olay değil­
dir. İdeolojik yapının belirlediği du­
yular yoluyla algılanan dünya, bi­
linçte, önceden varolan kavramlar­
la birleşir ve bu karmaşık diyalek­
tik süreç içinde algı bilgiye dönü­
şür, En kendiliğinden görünüşlü al- ,
gitarımızda bile, zihinde önceden
varolan model rol oynar. Örneğin,
adını, cinsini, varlığını bilmediği­
miz bir cins maymun görsek, ka­
famızda belii bir model olduğu için,
maymun olduğunu dnlarız.
Ama gündelik hayatta geçerli
olabilen bu tip model, bilimsel dü­
zeyde yeterli olamaz. Maymuna
benzeyen, ama farklı türde olan
bir hayvan gördüğümüzü varsaya­
lım: örneğin, bir «iemur». Maymu­
nu maymun, Jemuru da İemur ya­
pan özellikleri bilmeden, yani mo­
delin ayırıcı özelliklerini bilmeden,
 doğru teşhis koymamız imkânsızla­
şır..
Onun için model, ayırıcı özel­
likler üzerine kurulur, Türün çeşitli
cinslenni kapsayacak kadar genel,
üzerinde düşünmemizi kolaylaştı­
racak kadar da basit olmalıdır.
«Genel Sistem Teorisbnin kurucu­
larından, ünlü, çağdaş bilgin Ber-
talanffy bu konuda şunları söylü­
yor: «Basitleştirilerek, dolayısıyla
anlaşılır biçime sokularak, gerçek­
liğin belirli görünümlerini temsil
etmeleri İstenen kavramsal model­
ler, türlü teorik çabanın temelidir­
ler... Tehlike, fazla basitleştirmek­
te yatar: kavramsal olarak denet­
leyebilmek için, gerçekliği bir kav­
ramsal iskelete indirgememiz gere­
kir. Sorun, bunu yaparken anato­
minin hayatî kısımlarını kesip at­
mamaktır.»
Marx da, Grundrisse'de model
kavramının buna benzer bir tehli­
kesini, kavramın somut hayattan
kopması tehlikesini hatırlatıyor:
«Kavramsal düşünceyi gerçek in­
san sayan-bunu yapmak, felsefî bi­
lincin bir özelliğidir- ve kavramsal
dünyayı da tek gerçeklik gibi gö­
ren bilinç türüne, kategorilerin ha­
reket1 gerçek üretim edimi olarak
görünür- bu, ne yazık kİ, dışardan
bir muşta yer- çünkü dışarının ürü­
nü dünyadır.»
Model kurmak, modelle dü­
şünmek, insan düşüncesinde iç­
kin, onun için zorunlu. Ama yuka­
rında uyarıldığı gibi gene İnsan
düşüncesinde içkin çeşitli sakın­
caları da vardır. Bunlardan biri
hayatî öğeyi dışarıda bırakarak
şemalaştırma (zaten şemalaştır­
ma da, hayatî Öğeyi dışarıda bı­
rakmak demek değil midir?), biri
de böyle bir zihnî tasavvuru ger­
çekliğin yerine koyma. Geçmişte­
ki model tartışmalarımızda her iki
hatayı da bol bol işlemiştik. Bir
başka yanlışımız da (bu da insan
düşüncesinin işleyişinden doğar)
gerçeklik bizim modelimizin dışına
çıkarak değişirken, bizim ille de
modelimizi uygulamak için direte­
rek hayatın değişimine ayak uydu-
ramamamızdır.
Herhangi bir konuyu incele-
me.k üzere zihnimizde bir model
kurarken, yapısal olanla tarihî ola­
nı birbirinden ayırmaya özellikle
dikkat etmeliyiz. Bilindiği gibi mad­
deci tarih anlayışı tarihin belirli bir
zorunlu biçimleniş, bir düzen için­
de aktığını görür. Bu akışın düzen­
liliği, İdealist diyalektikte olduğu
gibi sadece «fikir»de olan bir dü­
zenlilik olmayıp, somut maddî ta­
rih içinde olduğuna göre, genel
akışın anları, uğrakları (moment)
somut ve tikel durumlar içerisinde
belirlenir. Bir örnek olarak, İngil­
tere'de bir zamanlar «grev-kırıcı»
olarak kullanılan İrlandalI işçiler
sorununu eie alalım. 19. Yüzyılda
sanayiciler fabrikalarında önemli
grevlerle karşılaştıklarında, yoksul
İrlanda'dan getirdikleri, düşük üc­
retle çalışmaya razı işçileri işe
ahr, eski işçilerine karşı lokavt
uygularlardı. Bu, İngiliz işçi sınıfı
ile İrlandalIlar arasında da gergin­
lik yaratan bir olaydı. Ama Marx,
kapitalizmin özelliklerinden birinin, ParaguaylI esirleri götüren
bir «yedek işçi ordusu» yaratmak Bolivya askerleri/1932-35
olduğunu söyier. Şu .halde genel Chaco Savaşı.
olarak üretim sürecine daha çok
sayıda insan çekmek ve böylece
gereğinde ücretleri düşürerek ser­
maye birikimine katkıda bulun­
mak, kapitalizmin yapısında olan
bir şeydir, «yapısal» bir özelliktir.
Ama belli bir tarihte, bu yedeklerin
İrlanda'dan getirilmesi, İrlandalI,
yani yabancı yedek işçi kullanılma­
sı aktüei-konjoktürel bir durum­
dur. Şu halde, yedek İşçi yapısal,
bunun «yabancı» oluşu ise «tarihî»
bir özelliktir. Biri, yani «yapısal»
oianı, «uzun-vadeii» kapitalizm mo­
delinin bir parçası, İngiltere'nin
sözkonusu dönemindeki İrlandalI
işçiler, «tikel» bir kapitalizmin, «kı-
sa-vadeli» modelinin bir parçasıdır.
«Model» konusunun en yetkin
örneği Kapitai'deâir, Marx burada
soyutlamaya başvurarak kapitalist
üretim tarzının modelini, kurar: «Bu
eserde kapitalist üretim tarzını ve
bu tarza uyan üretim ve mübadele
koşullarını incelemem gerekiyor.
Şimdiye kadar, bunların klasik ze­
mini İngiltere idi. Onun için, teorik
fikirlerimin gelişmesi sırasında
başlıca örneklerimi İngiltere'den
aldım... Kapitalist üretimin doğal 2930'larda Alman
yasalarının sonucu olan toplumsal eğitimcilerinin yetiştirdiği
antagonizmlerin yüksek ya da aşa­ Sili askerleri kaz-adımı
ğı gelişme derecesi sorunu değil­ yürüyüşte. Sili'de de, eski
dir bu. Bu yasaların kendileri, de­ başkan Carios İbanez'in
mirden bir zorunlulukla kaçınılmaz yönettiği kısa ömürlü bir
sonuçlara giden eğilimlerle İlgili bir Nazi Partisi vardı.
sorundur. Endüstride daha fazla
gelişen ülke, daha az gelişmiş ola­
na, kenefi geleceğinin imgesini
gösterir.»
Kapital'in önsözünden alman
bu sözler model kavramım adını
söylemeden veriyor. Açıkça belirti­
liyor ki burada örnekler İngiltere'­
den alınsa bile, İngiliz kapitalizmi

an ¡atılmamıştır, Fransız kapitaliz­
mi, Alman kapitalizmi, v.b. de anla­
tılmamıştır. Kapitatizm'dir, anlatı­
lan. Kapitalizmin soyut, evrensel
modeii. Kapital'de anlatılan kapita­
lizm bir anlamda hiçbir ülkede
yoktur; çünkü her ülke, kendi Ka-
pitalizm-öncesi yapısından getirdi­
ği özelliklerle kapitalist olur. Hiçbir
ülkede bu modelde olduğu gibi saf
oir kapitalizm yoktur. Öte yandan,
KapitaJ'de anlatılan kapitalizm baş­
ka bir anlamda her kapitalist ülke­
de vardır. Çünkü ancak bu özellik­
lere sahip olmakla bir ülke kapita­
list olur.
Şu halde model, anahtardır.
Her tikel durum, ancak bu genel
anahtarla açılabilir. Model, bizim
kavrama aracmvzdır. Model, aynı
zamanda kendi doğruluğunun sı­
nanma aracıdır. Çünkü yanlışımı­
zı ve doğrumuzu da ancak model­
le bilebiliriz. Modelsiz bakış, ek­
lektiktir. Eklektik bir bakış, kendi­
ni eleştiremez. Ama modele uyu­
larak girişilen pratik, beklenen so­
nucu vermiyorsa, o zaman modeii
değiştirmek gerektiğini de anlarız.
Devrim sözlüğündeki eleştiri ve
Öz-eleştiri kavramlarının temeli de
buradadır.
GERİ ÖLKE MODELİ
Marx kapitalist toplumun mo­
delini çizdiği için, devrimciler bu
üretim tarzını tanımakta güçlük
çekmediler. Geri kalmış ülkeler
ise ancak yirminci yüzyılda dünya
çapında bir sorun oldu. Bu ülkele­
rin yapısı o sıralar iyice bilinmi­
yordu. Üstelik, gerek bu yapı, ge­
rekse o yapıyı belirleyen emper­
yalizmin kendisi, belli bir değişim
süreci içindeydi. Bu süreçte, ön­
ceki bölümde değinilen, «tarihî»
iie «yapısal»ı ayırmama yanlışı ko­
layca yapılabilirdi. Nitekim, bu dö­
nemde geri ülkeler konusunda biz-
leri en çok ve en derinden etkile­
miş sosyalist iktisatçılar olan Ba­
ran İle Sweezy'nin, bu «en etkili»
modelinin aynı zamanda «en doğ­
ru» model olduğu bugün iddia edi­
lemez. Hattâ kendilerinin bile ya­
kınlarda bu konuda bazı İddiaları«
nı geri aldıkları söyleniyor.
Baran, geri kalmış ülkelerde
egemen sınıf yapısını şöyıe özet­
lemişti: «...zengin kompradorların,
güçlü tekelcilerin ve büyük toprak
öeylerinin, varolan tiçarî-feodal dü­
zeni savunmaya yönelik politik ve
Birikim 1 / 3 2
toplumsal ittifaklarıdır..» (Política!
teonomy of Growth, s, 337-38).
Laciau'nun yazısında görece­
ğimiz «ikici» tezin kaynağında İş­
te bu görüşler yatar. Aynı görüş­
ler Türkiye'de de konunun tartı­
şılmasını uzun süre çarpılmışlar­
dır. Laciau’nun yazısı bu tezi kıs­
men cevaplandırıyor. Derginin önü­
müzdeki sayısında «kolonyalizm»
ile «emperyalizm» arasındaki ay­
rılıkları inceliyeceğiz. O zaman, bu
konuda epey geniş bir alana göz Guatemala'da
atılmış olacaktır. Amerikalıların sahip
Baran ve Sweezy gibi devrim­ olduğu United Fruit
ci yazarların çizdikleri geri kalmış Company'nin önünde,
ülke modeii belki en fazla Çin'den yabancıların ülkenin
kaynak.anıyordu. Çünkü Çin, yap­ içişlerine karışmasını
tığı devrimle bu yeni tip Üçüncü kınayan bir bez afiş.
Dün/a ülkelerinin prototipi olmuş­ Bundan bir ay sonra,
tu. Böylece Baran ile Sweezy eski Haziran 1954'te ClA'nın
dönemin kalıntısı sayılabilecek bir tezgâhladığı bir karşı-devrim
kaynaktan çıkan modelin, bir «ge­ hareketi başlamıştı.
çiş dönembnin özelliklerini geri
kalmışlığın evrensel özellikleri ola­
rak dondururlar.
Böylece model, ters sonuç ya­
ratmaya başlar. Yani, süreci daha
kolay kavramamızı sağlayacağı
yerde, bunu engeller. Modei, ger­
çeklikle çelişmektedir. Baran'ın
gene aynı kitaptan şu sözlerine ba­
kın: «...çağımızda emperyalizmin
başlıca görevi...az gelişmiş ülkele­
rin ekonomik gelişmesini önlemek
ya da bu mümkün olamıyorsa ya­
vaşlatmak ve denetlemektir.» (ay­
nı yerde, s .340} Biz de uzun sü­
re, emperyalizmin en gerici sınıf­
larla 'işbirliği yaptığı edebiyatını
dinledik. Herhalde, «asker-sivil ay­
dın zümre»yi de aiite etmesi bek­
leniyordu bu gerilik hikâyesinin.
Nitekim, az gelişmiş ülkede «tica-
rî-feodal düzen» savunulur inancı­
mızdan dolayı, 12 Mart'da olup b i­
tenleri de bir türlü anlayamadık.
Oysa emperyalizmin değişmez
özelliği, başka bir söyleyişle, onu
emperyalizm yapan yapısal özel­
liklerinden biri, «az gelişmiş ülke­
lerin ekonomik gelişmesini önle­
mek...» değildir. Bu, Bartın'ın ola­
ya baktığı andaki görünüm olabi­
lir. Ama «yapısal» değii, «tarihî»
bir özelliktir. Baran'ın ikinci plana
attığı özellik ise asıl belirleyici,
«yapısal» özelliktir: «...bu mümkün
olamıyorsa,., denetlemektir.»
Baran'ın bu analizinde çeşitli
eleştirilecek yanlar var. İlkin, za­
ten tesbit ettiğimiz, «tarihîsyi «ya
pısal» yerine koyma örneğini ele
alalım. Emperyalizm çeşitli dönem-
lerde pazar sıkıntısı duyar. Uydu
 ülkenin çok durağan, çok yoksul ğunu söyler. Dolayısıyla çift aşa­

Birikim 1/33,
olması, pazar sıkıntısı duyulan dö­ malı bir devrim değil, tek aşamalı
nemlerde sakınca yaratır. Çünkü bir sosyalist devrimi Önerir Bu
emperyalistler, incelmiş zevklere bakımdan Türkiye'deki «Sosyalist
uygun metalarına alıcı bulamazlar. Devrimci» gruplara yakındır. Ama
Böyle dönemlerde uydu ülkenin yakınlık burada biter. Çünkü A.G.
belirli reformlar yaparak ölici kitle Frank L. Amerika kapitalizmini em­
yaratması, yani belli bir anlamda, peryalizmden hiçbir zaman ayır­
ilerlemesi beklenir. Bunun için maz. Hattâ neredeyse, AvrupalIlar
Metropol, uyduyu gerekli reform­ gelip kapitalizmi getirmeseler bu
lara teşvik eder, bazan da zorlar. ülkelerin yerli ekonomileriyle daha
Şu halde birinci özellik, geliş­ fazla Nerleyebiieceklerini söyleme­
meyi «önlemek» değildin Ama ge­ ye vardıracak kadar abartır em­
lişinle fazla ileri giderse ne olur? peryalizmin etkisini.
Şu ya da bu şekilde, uydu ülke Oysa Türkiye'nin yapısında
metropolün işine yaramaz olur. Şu kapitalizmin epey uzun süredir
halde, az gelişmiş ülke çok fazla egemen üretim tarzı olduğunu söy­
gelişme de göstermemelidir. Bir leyenler, Frank gibi emperyalizme
başka söyleyişle, az gelişmiş ül­ önem vermediler. Şüphesiz bir ol­
kenin gelişmesi, emperyalist ülke­ gu olarak'kabul ettiler bunu, ama
ye aörece bir gelişme olmalıdır. analizlerinin bir öğesi olarak em­
Şu halde, emperyalizmin asıl «ya­ peryalizme pek rastlanamaz. Bu,
pısal» özelliğini bulduk. Bu, met­ «ikici» MDD tezinin feodalizmi
ropol ile uydu arasında bir bağım- abartmasının politik bir antitezi­
itlik ilişkisi yaratmak ve az geliş­ dir sanki. Ama «sosyalist devrim»
miş ülkenin gelişmesini denetliye- gündeminde ne emperyalizmle ne
rek metropol ile uydu arasındaki de feodalizmle ilgili önemli bir so­
mesafeyi korumaktır. run yoktur.
Baran'ın, Svveezy'nİn, JalĞe'-
Bizce belirleyici sorun şudur.
nin ve öteki Üçüncü Dünyacılar'ırt
Türkiye'de elbette egemen üretim
sundukları «az gelişmişlik m o d e li­
tarzı kapitalizmdir. Bu kapitalizmi
ni yanlış bulan sosyalistler de ol­
yaratan elbette «komprador» de­
du. Laclau'nun yazısında eleştirdi­
ğil, «yerli» burjuvazidir. Ülkemizin
ği Andre Gunder Frank bunların
İktisadî hayatındaki tempoyu kuran
ö.nde gelenlerinden biridir. Yazı,
eibette kendi iç dinamiğimizdir.
nasıl olsa ikici tezi de, Frank'ın
Ama: Türkiye'deki üretim güçleri­
tezini de eleştirdiğine göre, biz
nin gelişmesini, Türkiye kapitaliz­
burada bu konulara girmeyeceğiz.
minin üretim ilişkileri mi engelli­
Yalnız, her iki tezin Türkiye'deki
yor? Bizde varolan kapitalizmin
paralellerine kısaca bakacağız.
klasik temel çelişkisi, yani üretim
güçleriyle üretim ilişkilerin'n ara­
MODEL'İN TÜRKİYE'DEKİ sındaki çelişki, yalnız yerli Türkiye
TARTIŞMASI kapitalizminin çelişkisi midir, yok­
sa bütün az gelişmiş dünyada ol-
Laclau yazısında ası! Frank'ı auğu gibi bizde de bu çelişkiyi em­
eleştiriyor, onun eleştirdiği «ikici» peryalizm mi yaratıyor?
tezi İse ele almak gereğini bile Bizce, bütün geri kalmış ülke­
duymuyor. Frank'ın devrim mode­ lerde olduğu gibi Türkiye’de de
line, eksiğini tamamiıyarak katı­ varolan kapitalizm, bir dünya sis­
lıyor. temi olan emperyalizmle iç içe İş­
«İkici» tez Türkiye'de «Millî leyen bir kapitalizmdir ve dolayı­
Demokratik Devrim» adı altında sıyla üretim güçlerini durduran
savunulmuştur. Orada ve burada üretim ilişkileri çarpıklığı, emper­
aynı İşlevi yerine getirdiği söyle­ yalizm olgusunun yarattığı bir çar­
nemez (çünkü orada revizyonizm- pıklıktır. Emperyalist ülkelerde,
le suçlanan «legal partilerin» görü­ egemen kapitalizmin üretim ilişki­
şüdür) ama ana çizgileriyle bizim leri, üretim güçlerini engeller. Ama
MDD ile Latin Amerika'nın «ikici» geri ülke kapitalizminde bu durdu­
tezi aynı şeydir. rucu etkiyi yapan yalnızca kapita­
Gelgelelim, Frank'ın tezine bu­ lizmin bildiğimiz klasik çelişkileri
rada paralel bulmak güçtür. Çün­ değildir. Emperyalist müdahalenin Arjantinli diktatör Peron.
kü, Frank, Laclau'nun eleştirdiği fazladan ve Özel bir biçime bürü­
şekilde üretimle dolaşımı birbirine nen durdurucu etkisi vardır.
karıştırarak Latin Amerika ülkele­ Buhlprı söylerken, bir başka
rinin başından beri Kapitalist oldu­ yanlışı sürdürmemeye dikkat etme-
 fiyiz. Her sistem gibi emperyalist
sistem de ancak en soyut ilkeleri­
ne indirgendiğinde evrensel olur.
Ama dünyadaki somut işleyişi ipin­
de, biz her yerde ve her an aynı
olan bir emperyalizm görmeyiz.
Daha doğrusu, emperyalizm aynı­
dır, ama farklı yerlerdeki işleyişi
farklıdır. Bir yerde maden sömü­
rür, başka bir yerde düpedüz ar-
tık-değeri sömürür; bir bölgede İk­
tisadî etkisi azdır, askerî etkisi
çoktur; bqşka bir bölgede artık ürü­
ne kapitalizm-öncesi yöntemlerle el
konulmasında rol oynar. Dolayısıy­
la, yapısal özelliği, yani geri kalmış
ülkelerin üretim ilişkilerini, üretim
güçlerinin gelişmesini önleyecek
şekilde çarpıtma özelliği her yerde
vardır; ama tarihi özelliği, yani bu
çarpıtmayı gerçekleştiriş biçimi,
her yerde değişik olabilir. Laclau
da, emperyalizmin «monolitik» kav­
ranışına karşı çıkıyor: «Heman
Cortes'den General Motors'a ka­
dar sürecin özdeşliğini ve sürekli­
liğini göstermeye çalışmaktansa,
farklılıkları ve kesintileri belirtmek
bana daha yararlı göründü.» Ger­
çekten daha yararlı, çünkü genel
model içinde özel modelimizi an­
cak bu farklılıklara göre kurabili­
riz.
Geri kalmış ülkenin tanımlayı­
cı özelliğinin, emperyalizme bağım­
lı olarak, kapitalizmin yukarıdan
aşağıya kuruluşu ve bu kuruluşun
biçimi gereği kapitalizm-öncesi ya­
pılarla iç içe bütünleşmesi oiduğu-
nu gördük. Bu iç içe biçimleniş
(konfigürasyon) yüzünden, yeniden
üretimin, çarpık gelişme ilişkileri­
ni yeniden ürettiğini, böylece ge­
lişmenin bile az-gelişmişlik yarat­
tığını, bu kısır çemberden nicelik
değil, ancak nitelik değişimiyle çı­
kılacağını tesbit ettik. Bütün bun­
lar, genelde doğrudur, Bu modeli
geçerli sayıyorsak, şimdi saydığı­
mız bu karakteristiklerin, Türkiye'­
nin yapısındaki özgü! gerçekleşme
biçimlerini, ilişkilerini, koşullarını
ve orantılarını hesaplamamız gere­
kiyor.
«Emperyalizme bağımlılık»,
ama ne çeşitten, hangi düzeylerde
ve nasıl işleyen bir bağımlılık?
«Kapitalizmin yukarıdan aşağıya
kuruluşu», ama hangi aşamalarla,
kimler tarafından? «Kapitalizm-ön­
cesi yapılar», ama nasıl işleyen,
hangi geçmişten geien yapılar, ar­
tığa el koymanın hangi yöntemle­
riyle? Vb, vb... Şu saydıklarımız
bile, sorunu özgüileştirmenln (spe-
sifikleştirmenin} gene en genel
Birikim 1 / 3 4
başlangıçlarıdır.
Yukarıda belirtilmeye çalışıldı­
ğı gibi, «monolitik» (yekpare taş­
tan yapılma; yani her yanı aynı
özelliği gösteren) bir yapıya sahip
olmadığına göre, sadece emperya­
lizm olgusuna dayanarak devrim
mödeii çizmek yanlıştır. Dolayısıy­
la devrim modeii, sözkonusu ülke
koşulları özellikle göz önüne alı­
narak kurulmalıdır. Başka model
bize ancak özel bir anlamda yar­
dımcı veya kaynak olurlar. Bir ül­
kenin verili koşullarında o ülke
devrimcilferinin nasıl davrandığım
görerek yararlanırız. Yani, mode*
lin kurucu öğelerini alırız («hangi
koşullarda, kiminle ittifak?» gibi)ı
Ama o ülkenin toplumsal yapısı it­
hal edilemeyeceğine göre, devrim Kübalı diktatör Batista.
modeli de model olarak kopya edi­
lemez. Başka bir söyleyişle, dev­
rim tek bir ülkenin devrimidir, bu
antamda özgüldür. Ama devrimin
modelini kuran teori, modelin geri­
sinde yatan düşünce sentezi ev­
renseldir.
Türkiye'de devrim konusunda
başlangıçta çıkan tartışma, yani
«Millî Demokratik Devrim» ile
«Sosyalist Devrim» formülleri çev­
resinde odaklaşan tartışma bir ba­
kıma, sonrakine oranla daha an­
lamlıydı. Çünkü, yukarıda belirti­
len anlamda bir ülke yapısı mode­
linin tartışılmasına yol açabilirdi,
ya da açması gerekirdi. Daha son­
raki model tartışmaları, yüzeysel
bir bakışla, dünya devrimci pra­
tiğinin daha geniş ve daha cesuı
bir değerlendirilmesine dayandığı
İzlenimini yaratmıştı. Ama bu, al­
datıcı bir görünümdü. Çünkü Çin
veya Latin Amerika modellerinin
tartışılma biçimi, Türkiye yapısının
incelenmesi zorunluluğunu tama­
men unuturdu. Devrimin yapılacağı
ülkenin özelliklerini hiç hesaba kat­
madan, genel bir «emperyalizm»
ve genel bir «anti-emperyalist mü-
cadeie» tanımı ve kavramıyla het
şey hallolur sanıldı.. Bu, yüzeyde
daha bilgili ve atak görünen mo­
del tartışmaları, böylece, temelde
daha soyut ve daha «provokatif»
oldular.
Laciau’nun yazısı bize yeniden
«ülke yapısının modeli» sorununu
getiriyor. Bu sorun da, öbür soru­
nu, yani «devrim modöii»i sorunu­
nu, daha sağlam bir perspektife
oturtmamızı sağlar.
„ «MDD-SD» tartışması bir iki­
lemdi. Bütün ikilemler gibi bunun
 .......... w jw iu m j i VIJUOII IUU Ulf
bir yana bırakıp, birbir- başka yakınlık üzerinde duralım
ırarak ve kendilerini sa- şimdi. Bizde hemen hemen hiç
oluşmuşlardı. Böylece, tartışılmamış, ama çok önemli bir
?ma niyetiyle başlayan sorundur bu.
k skolastiğe dönüştü, Biiindiği gibi sosyalizm, Avru­
tışmayı yeniden açmak pa'da doğdu ve gelişti. Küçük-bur-
olur. Biz de, devrim juva aydınları olan Marx ve En­
usunda çok şey söyle- gels, bilimsel sosyalizmin kurucu­
Oünkü bu konu hâlâ su oldular. Onların geliştirdiği sos­
ı açıktır.> Şimdiden yar- yalist teori, kısa zamanda Avrupa
yeni dogmatizmleri da­ ülkelerinin işçi sınıflarına ulaştı ve
hiniz, bir «yapı modeli» bu ülkelerin sosyalist Partileri ku­
ister İstemez bir «dev- rularak bu teorinin pratiğini yap­
tartışmasını gündeme maya başiadı.
au'nun yazısı da bunu Batı nın bu gelişme şemaları,
: burada, Laciau'nun geri kalmış ülkelerin şemalarına
den zorunlu olarak çı- uymaz. Çünkü bu ülkeler, Batı'nın
kısaca değinelim. toplumsal yapısına sahip değildir.
Bunder Frank, Latin Marx'in Manifestoca yazdığı 1848'-
klasik ikici tezini eleş- de Avrupa işçi başkaldırmalarıyla
îm Millî Demokratik sarsılıyordu. Ama Türkiye'de Hüse­
nı kökten geîen Latin yin Hilmi çok başka koşullar al­
¡ift aşamalı devrimsini tında sosyalist oldu, İşte bu, şimdi
sayıyordu. Frank'a kısaca değinmek istediğimiz soru­
Amerika toplumiarı nun özü.
beri kapitalist oiduk- Hiçbir kapitalist ülke, sosyalist
devrim de tek aşama- fikirlere kucak açmaz. Hele geri
devrim» olmalıydı, ülkelerde, egemen sınıfların yasal
rank'ı eleştiriyor. Ama ofan ve olmayan yollardan baskısı
ci tez»i geçersizleşti- bpk şiddetli olur, (herhangi bir ır-
nı daha baştan kabui- sî-ırkî nedenden değil, sırf, bura­
larda egemen sınıflar daha zayıf
/ısıyla çift-aşama so-
ve daha ürkek olduğu İçin). Bu
için de anlamsızdır,
m da, işçi sınıfı parti- durumda sosyalizm kitlelere nasıf
iktidarı tek aşamada yayılır, meşruiyetini nasıl ispatlar?
3k sosyalizmi kurdu- vok zaman, belli tavizler verilerek
yapılır bu iş. Bu tavizler kimlere
deki kapitalizmin ka­ niçin onlara ve nasıl verilir?
sı yapılarla iç içe ge-
Her toplumsal yapı, karşıtlık­
»üldüğünde, başlan-
ları içinde barındıran bir bütündür.
atik özellikleri bir
an bir devrimi öngö- Toplum içinde mücadele bitmez ve
mücadele sürecinde bazan birbiri­
3İ-kapitaiist öğelerin,
ne en aykırı görünen kanatlar ara­
3 ° İ.ciu?u 91bi ayrılığı sında bir çıkar birliği oluşuverir.
eliği göz önüne alın-
Geri kalmış ülkelerde burjuva sı­
n kimilerince öneril-
shre ya da kıra Ön- nıfı, genellikle kapitaiizm-öncesi
kesimle çelişkili bir birlik İçinde
' stratejiye değil, şe-
fİâİnİ ölÛSfıırrm hir varolur. Bu birlikte, çelişkinin yo-

değiştirecek kadar önemli olma­
malıdır. işte, geri kalmış ülkelerin
türlü bocalamaları arasında, sos­
yalistlerin bu tavizleri bazan dozu­
nu kaçırabilir.
Laclau yazısında böyle bir
konuya kısaca, ama Önemim belir­
tecek şekilde değiniyor: «Latin
Amerika solu tarihte liberalizmin
sol kanadı olarak ortaya çıkmış,
buna paralel olarak ideolojisi de,
19. yüzyıl seçkin liberallerinin...
temel kategorilerince belirlenmiş­
tir.» Bu cümıede, geri ülke sosya­
listlerinin sınırsa) kökenine de bi­
raz ışık tutuımuş oıuyor. İşçi sındı
oluşmuş üıkeıerae bile sosyalizm­
de kuçuk-buriuva kökenli aydınla­
rın önemli yeri vardır, işçi sındının
kolayca olgu maşa madiği ülkeler­
de ise sosyalistlerin ilkin burjuva
ve küçük-burjuva katlarda oluşma­
sı doğaldır. Bunu tamamlayan ikin­
ci olay da, işçi sındı hareketinin ol­
gunlaşmakta gecikmesi oranında,
küçük-burjuva sosyalizminin, bur­
juvazinin belli kesimlerinin kana­
dı altından çıkmakta gecikmesidir.
Laciau'nun Latin Amerika
için anlattığının benzerini Türkiye'­
de de görebiliyoruz. Türkiye'de iik
sosyalistler Batıcı aydınlar, yani
burjuva ve küçük-burjuva kökenli
İÖn Türkler ve sonra da İttihatçılar
arasından gelişmiştir. Ve uzun sü­
re, Türkiye sosyalizminde bu ge­
leneğin ağırlığı duyulmuştur. Ke­
malist burjuvazi, bizde, Laciau'nun
anlattığı Latin Amerika'nın «seçkin
liberallerinin» yerini almıştır.
Sonuçlar da, şaşırtıcı ölçüde
benzer sonuçlardır, Kemalist bur­
juvazinin anti-kolonyalist (önümüz­
deki sayıda bu konunun ayrıntıla­
rına inilecek} tavrı «sosyalist»
kadrolara «anîi-emperyalizm» ola­
rak tanıtılmış; Kemalist burjuvazi­
nin laiklik tutkusu ve «yobaz» düş­
manlığı «ilericilik» olarak gösteril­
miştir. Latin Amerika'daki «ikici»
tezle bizdeki «MDDsnin benzerliği
de buradan, yani temelde burjuva
politikasını yansıtmasından gel­
mektedir. TİP kurulduğunda, prog­
ramında en somut, elle tutulur so­
run «toprak reformu» sorunuydu.
TİP'e karşı oluşan MDD ise bu
soruna daha sıkı sarıldı. MDD'den
kopan bir fraksiyon, Türkiye'nin
feodal bir ülke olduğu iddiasıyla,
«toprak devrimi»m en önemli so­
run olarak tanıttı.
Bütün bu tartışmalar sırasın­
da Türkiye'de egemen sınıflardan
bazılarının da bir çeşit «toprak re­
Birikim 1 / 36
formu» isteyeceği, hattâ, bu üniü
toprak reformunun, bugün ABD’-
nin bütün geri kalmış ülkelere sa­
lık verdiği, yerine göre empoze
ettiği bir iş olduğu bilinmiyordu. Ni­
hat Erim'in ilk kabinesi ve toprak
reformu tasarıları bu yüzden bir
hayli şaşkınlık yarattı.
Feodalizm ve toprak reformu
konularında Lenin'den pek çok
alıntılar yapıldı. Ama Stoiipin'in re­
formları konusunda söylediği
önemli sözler nedense Türkiye'de
Diunmedi. Marx'm 18. Brumaire'-
ınm Köylü küçük üretici ile ili. Na-
poleon arasındaki ilişkiyi açıklayan
sözleri de tartışılmadı. Böyiece,
sol, ilerici (i) burjuvazinin reformu­
nu savunmuş, topluma empoze et­
miş oldu. Reklam görevi bir yana,
toprak reformunu yapanların «ile­ Regis Debray: 'Che' ile
rici» ve «halktan yana» sayılması çalıştığı için otuz yıla
da garantilendi. İşte bu gibi olay­ mahkûm edilen Fransız
lar, küçük-burjuva kökenli sosya­ gazetecisi.
listlerin, işçi sınıfı ile bütünleşmek­
te ve burjuvazinin kanadı altın-
tan uzaklaşmakta gecikmeleri du­
rumunda, hiçbir kötü niyetleri ol­
masa da ne gibi kombinezonlarda
Kullanılabildiklerini kanıtlamakta­
dır.
Türkiye sosyalizminin geçmişi­
ne bu perspektiften baktığımızda,
çeşitli Jegai kitle partisi deneyleri,
özeflikie de TİP, yeni bir anlam ve
önem kazanır. Görüldüğü gibi biz­
de sosyalizm küçük-burjuva kö­
kenli aydın kadroların elinde kal­
dığı sürece, bu zümrelerin Tanzi-
mat’dan beri devam eden egemen
eğilim ve özlemlerinin etkilerini
üzerinden atamamıştır. TİP, beiki
de en önemli «kitle çizgisi» arayı­
şıdır denilebilir. Bu, TİP'in beiki de
en olumlu yanıdır. Ama, sosyalist
düşünce ile kitlelerin kaynaşması
kolay bir iş değildir. TİP'de böyle
bir kaynaşma olamadı. «Kitle çiz­
gisi» daha bir potansiyel olmanın
ötesine geçemeden «popülizmse
dönüştü. Popülizm, Parti içinde
sözde - bilimsel karşıtı olarak «uv-
riyerlzmsi yarattı. Dıştan, küçük-
burjuva geleneksel çizgisinde ka­
rarlı liderlerin yönelttikleri saldırılar
da içteki açmazlara eklenince,
TİP iyice kısırlaştı. Ama sonraki
bütün bu kargaşalıklar, başlangıç­
taki «kitle» sorununun önemini bi­
ze unutturmamalıdır. O dönemde
tamamlanamayan bu adım bu dö­
nemde de tamamlanamayacaksa,
Türkiye’de sosyalizmin ciddî bir şe­
kilde gelişmesi, çıkış bildirimizde
değindiğimiz şekilde kendi bağım-
sız teorfk-pratik platformunu kur­
ması daha bir hayli gecikecek de­
mektir.
SONUÇ
Lacİau’nun yazısı da, bu ta­
nıtma yazısı da, bu konunun henüz
tamamen başlangıç aşamasının
yaklaşımlarıdır. Görüldüğü gibi, bir
yapı ve bir model sorununa eğilme
çabası, türlü yönlere yeni araştır­
ma ve İncelemelerin kapısını aralı­
yor. «Model» konusundan doğru­
ca felsefe alanına gidiyoruz. Ama
gene «model», bir başka yanıyla
bize iktisat çalışmalarının yolunu
gösteriyor. O yolda yürümek ister­
ken, «şosyolojbde tökezliyor, ora-
aa da biraz oyalanmak gerektiği­
Birikim 1 / 3 7
ni anlıyoruz. Bir yandan, yazılan
her satır sanki «tarihi unutma» di­
yor. Somut tarih araştırmaları ge­
rekli. Ama bunun İçin, «tarih ne­
dir?» sorusunu teorik bir düzey­
de cevaplandırmak özellikle gerek­
li. Bunun için gene felsefeye, bili­
me, bilgi teorisine başvuracağız.
Ve zaten diyalektik, bütün bu fark­
lı görünen düzeylere tutarlı bir bü­
tünsellik içinde bakabilme değil
mi? Ama diyalektik, yanlış yapma­
mayı bize garantilemiyor. Diyalek­
tik, ancak biz ona doğru yaklaştı­
ğımız zaman doğruları önümüze
seriyor. Mutlak çalışkanlık ve mut­
lak alçak gönüllülük bekliyor biz­
den. m
 Birikim 1 / 3 8
Louis Althusser, Unità muhabiriyle yaptığı bir konuşmada kendini şöy­
le tanıtıyor: «1948'de, 30 yaşındayken felsefe öğretmeni oldum ve Fransız
Komünist Partisi'ne katıldım. Felsefeyle ilgileniyordum; onu meslek edin­
meye çalışıyordum. Politika bir tutkuydu; bir Komünist militan olmaya ça­
lışıyordum.»
Aithusser'in felsefe öğretmenliği konusunda, Unita'nın o zamanki mu­
habiri Maria Antonietta Macciochi bir mektubunda şunları yazıyor: «Orada,
ders başlamadan bir saat önce gelip bütün sıraları dolduran çocukları ha­
tırlıyorum. O zamanlar düşünmüştüm, Paris'te, öğrenciler tarafından yuha­
lanmaktan korkmadan oniarîa konuşabilen birkaç kişiden biri olduğunu­
zu.» Sözkonusu sınıf, Aithusser'in ders verdiği École Normale Supérieure'-
dedir. Althusser burada felsefe profesörüdür.
Fransız Komünist Partisinde 1948'den beri üye olan Althusser, Kruş-
çef’in Yirminci Kongresinden sonra ortaya çıkan akımlara karşı açtığı teo­
rik savaşla ün yapmıştır. Marksizm'in hümanist olmadığını ileri sürmüştür.
Çekoslovakya olayından sonra Fransa’da açılan tartışmalarda, bu neden­
le Parti'den ayrılan Garaudy'ye karşı Partİ'nin felsefî görüşlerini Althusser
dile getirmiştir.
Batılı Marksistler içinde Althusser önemli bir akımın öncüsü oldu.
Nouvelle Observateur'ün Aralık 1974 sayısında Nicos Poulantzas Mark­
sizm'in son birkaç yılda burjuvaziye karşı defansif’den, ofansif’e geçtiğini,
bunda da Aithusser'in en önemli rolü oynadığını söylüyor. «Marksist araş­
tırma alanındaki engelleri kaldıran Aİthussercilere haklarını verelim» -
«Fransada, teorik tartışmaların en önemlileri Louis Aithusser'in eserleri
çevresinde dönmektedir.»
Althusser, felsefe alanında öncelikle Marksist bilgi teorisinin öğele­
rini aydınlığa çıkarmaya çalışıyor. Burjuva İdeolojisinin değişik kılıklarda
Marksist düşünceye sızması karşısında, bu ideolojilerle savaşırken, Mark­
sizm'de Hegel diyalektiğinin bazan eleştirilmeden alınıp kullanılmasının
bir çeşit Troya atı gibi, idealizmin Marksizmi içeriden vurmasına yol açtı­
ğını ileri sürüyor. Aithusser'in politik ve teorik hasımları da onu «strüktü-
ralist» olmakla suçluyorlar.
Fransız Komünist Partisi'nin bir üyesi olduğu halde, Althusser bu par­
tinin bütün görüşlerine ve politikalarına harfi harfine uymamıştır. Örneğin,
Mao'nun Marksist-Leninist teoriye önemli katkıları olduğunu savunurken,
ya da, Kruşçev tarzında bir Stalin eleştirisine karşı çıkarken, Partisinin
Sovyetlere yakın politikasından farklı bir tavır almıştır. Ama belki de Fran­
sa'nın düşünce hayatındaki saygıdeğer yeri dolayısıyla Parti de ona karşı
hoşgörülü bir tavır İçindedir.
Althusser şimdi Maspero yayınevinde, «Teori» adlı bir diziyi yönet­
mektedir. Kitapları şunlardır:
Montesqieu, la politique et l'histoire, (Montesquieu, Politika ve Tarih),
Pour Marx (Marx için), Ranciére, Macherey, Balibar ve Establet ile birlikte
Lire te Capital (Kapital’İ Okumak), Lénine et la Philosophie ve onu izleyen
Marx et Lénine devant Hegel (Lenin ve Felsefe ve Hegel Karşısında Marx
ve Lenin), Réponse à John Lewis (John Lewis'e cevap).
Marksist bilgi teorisinin (epistemolojisinin) tartışılması önemli bir ko­
nu olduğu ve bu konuda Althusser gerçekten yetkili bir kişi olduğu İçin,
Birikim Yayınları arasında onun kitapları da yayımlanacaktır. İlk olarak
Lenin ve Felsefe'yi yayımlayacağız. Burada Althusser Lenin'in Materyalizm
ve Ampfrio-Kritisizm kitabını inceliyerek Lenin’in Marksist epistemolo­
jiye ve felsefeye katkısını değerlendiriyor. Aithusser'in Marx için adlı kitabı
da ?u sırada yayımlanmak üzere çeviriliyor.
 Birikim 1 / 3 9
LOUIS ALTHUSSER

1968 Mayıs Olaylan Üzerine

Bir Mektup
Çeviren TACÎSER BELGE

15 Mart 1969
Sevgili M. A.,

Geçen yaz sıcak bir ağustos günü sizinle karşılaştığımda Mayıs Olaylan
ve öğrenci Hareketi üzerine bir şeyler yazmaya söz vermiştim. Şimdi, böyle
bir sözün birçok bakımdan saçma olduğunu görüyorum. Asgâri ölçüde nes­
nel belgelere sahip olmadan insan nasıl bu tür «olaylar» konusunda yazmaya
yeltenir? Mayıs Olaylarını doğuran «somut durumsun «somut analizi»ni tam
olmasa da anahatlar halinde yapabilmeyi mümkün kılacak asgâri nesnel bil-
giler olmadan, önemli bir tarihî olay konusunda konuşmaya, insan nasıl kal­
kışır?
Hastalığım yüzünden zorunlu olarak dışında kaldığım olaylar konusun­
da geçen yaz bu gerekli bilgileri edinememiştim. Bugün, «öğrenci Hareketi» • Asıl gerekli olan: İktidarla
üzerine elimde hâlâ pek az şey var. Asıl gerekli olan materyeî eksik: olağan­ yapılan boğuşmadan çok,
üstü Mayıs genel grevi’ni yapan işçi sınıfı ve (proleter olmayan) geniş hareketi yapanlar arasındaki
emekçi kitle arasında kesinlikle neler olup bitti? ilişkinin niteliği.
I/Humanit^’de çıkan makaleler ve şiardan burdan topladığım raporlar
bîr analiz için gerekli Öğelerin yalnızca en genel olanlarını sağlıyor.
Bu koşullar altında söyleyeceklerim çok kaba, şematik ve belki temelde
eksik olabilir. Aslında, analizimi tezler halinde yollamayı umuyordum. Oy­
sa elimde en fazla birtakım hipotezler var.
Ama durumun bu niteliği belirsiz bir süre, yani gerçekten Marksist ta­
rihî bir inceleme yapmanın ya da (ki o da aynı şeydir) gerçek bir Marksist
siyasî analiz yapmanın (somut bir durumun somut bir analizi) mümkün ola­
cağı günü beklemek anlamına gelmemelidir. Söyleyebileceğimiz kadarım söy­
lememiz gerekiyor. Elbette çok dikkatli olmalıyız, ama bir şey de söylemeli­
yiz. Bu zorunluk, hipotezlerimizi yoldaşlarımızın eleştirisine açmak, dolayısıy­
la onları hipotezden daha fazla bir şey haline getirmek, hepsinden önemlisi,
Mayıs-sonrası durumda olup bitenleri daha İyi görebilme ihtiyacından doğu­
yor. Çünkü Mayısta çok önemli bir şey oldu, «Batının kapitalist ülkelerin­
de» devrimci umutlar bakımından son derece önemli bir şey oldu. Bunun
titreşimleri mutlaka politikamızda duyulmalıdır, yoksa politikamızın olayla­
rın ardında sürüklenmesi tehlikesiyle karşı karşıya geliriz. Artık geçmişte
kalan Mayıs Olayları ardından değil, Mayısta olanların çok ötesine geçecek
şimdiki ve gelecekteki olayların ardından sürüklenebilir demek istiyorum.
Öyleyse nasıl yazacağım belirlendi. İki Olgu, bir Tez, ve aynı zamanda
bir Hipotez öne süreceğim.
Olgularla tartışma götürmez, kelimenin tam anlamıyla tarihî olguları,
yani ulusal ve uluslararası konjonktürü' oluşturan olguları kasdediyorum.
Tezle, kanıtlanabilir bir politik ya da teorik’önerme kasdediyorum.
Hipotezce, ya yer darlığından (çünkü ne de olsa insan mektuba bir yer­
de son vermek zorunda) ya da «alanda» yapılması gereken sosyolojik araş­
tırmaların sağlayabileceği bilgilerin yokluğundan, kesin olarak kanıtlaya-
mayacağım politik, teorik önermeleri kasdediyorum.
Yazacaklarımda izleyeceğim sıra bir ölçüde keyfî olacak. Bu, politika­
nın önceliğine tâbî olmakla birlikte, daha çok pedagojik bîr sıradır. Demek • Pedagofik derken, çocuk
ki ortaya koyduğum Olgular (1. ve 2. Olgu), Tez (1. tez) ve Hipotez (1. hi­ eğitimi ile ilgili bir şeyi kas­
potez) karışık bir sırayla sunulacak. tetmiyor, öğretsel (didaktik)
Tartışmanın pedagojik sırası, Mayıs olaylarının şimdiki güncel yorum­ demek istiyor. Yöntemle İlgi­
lan arasmda egemen olanla başlamamı zorunlu kılıyor, öyleyse: li bir konu bu. Olayların oluş
 Birikim 1 / 4 0
sırası ile mantıkî sırasi farklı
1. OLGU olabileceği gibi, çok zamdn
Mayıs olaylarında mutlak belirleyici rolü, son analizde, dokuz milyon açıklama sırası da farklı ola­
işçinin genel grevi oynamıştır. Üniversite Öğrencilerinin, lise öğrencilerinin bilir. Bir şeyi anlamaya ça­
ve kafa emekçilerinin Mayıs olaylarına kitlesel katılışları çok önemli bir olay­ lışırken olguların bağıntıları­
dı, ama bu, dokuz milyon işçinin İktisadî sınıf mücadelesine tâbi idi. mı inceleriz; anlatmaya çalı­
Bu bizi birinci olguya getiriyor: kapitalist ülkelerimizde her gün piya­ şırken, bağıntılı kavramların
saya sürülen yorumlar ve açıklamalarda bu İki olayın (genel grev ve «öğ­ sırasını gözetiriz.
renci» eylemleri) görece önem sırası tamamen tersine çevrilmiştir. • Türkiye'de aynı aldatmaca
Komünist partilerimiz, özellikle Fransız Komünist Partisi durumu böy­ başarıyla yürütülmüştür. Ba­
le görmüyor. F.K.P. olanları gerçekteki sıralarıyla sunmuştur: Öğrenci ey­ sın öğrenci olaylarına, öğren­
lemlerine karşı genel grevin önceliği. Bu yalnızca Mayısta güçler arasındaki ci önderlerine ilk sayfalarını
gerçek ilişkiyi yansıttığı için değil, aynı zamanda işçi sınıfmm, ve yalnızca ayırmış, bunların gerisinde
onun, devrimci niteliği konusundaki Marksİst-Leninist teze uyduğu için de yatan olayları dikkatle gizle­
doğrudur. «Devrimci» derken: öznel olarak devrimci ( = küçük burjuva miştir.
devrimci beyanlar) değil, nesnel olarak devrimci (proleter Devriminde so­
nuçlanan devrimci eylemler) demek İstiyoruz.1
Oysa, öğrenci Hareketleri yayınlarının büyük çoğunluğu da içinde
olmak üzere burjuva, küçük burjuva tüm yayınlarda bu ters çevirmeyle kar­
şılaşıyoruz, De Gaulle’ün «totaliter» dediği işçi sınıfına doğrudan doğruya
saldıran lanetlemeleri ve birkaç Hareket grubunun bildirileri dışında bütün
bu yayınlar genel grevi arka plâna itiyorlar; artık kimse bundan söz etmiyor.
Düpedüz, tarihin en büyük işçi grevini dünya tarihinden siliyorlar. Bunun ye­ • Bizde de öğrenci ha­
rine, Öğrenci Hareketi, Kartiye Latin barikatları ve benzeri şeyler Ön plâna reketinden sivrilen bazı kişi­
getiriliyor, sanki bu olayların önemi kabul edilince, «işçi sınıfına devrim için ler, dünyayı belli bir aktivizm
kılavuzluk eden» küçük burjuva öğrenciler Tarihî yapabilirmiş gibi. açısından görmeye başlaya­
Bazı öğrencilerin bu burjuva tuzağına düşmediklerini biliyorum. Hiç rak, işçi sınıfını «pasifizm»te
değilse, yazılarında düşmüyorlar, çünkü orada Mayıs öğrenci eylemlerine suçladılar. Marx ve Engels'in
karşı Mayıs genel grevinin önceliğini açıkça kabul ediyorlar. Ama doğru bir yeterince «volontarist» olma­
Tez yazmak kendi başına yeterli değildir; aynı zamanda bu tezin, sınırlı sa­ dığı söylendi. Gerçi bunları
yıda «bilinçli» öğrencinin beyninden dışarı çıkıp (a) kendi eylemlerine ve yazacak kadar ileri gidilme­
sonra (b) bir bütün olarak Öğrenci Hareketinin somut eylem çizgisine gir-' di, ama bu düşünceler, kısa
mesi gerekir. . . . . .. , Tf t , bir süre içinde de olsa, söy-
öğrenci hareketinin şimdiki somut eylem çizgisinin, birkaç ^dikkate de­ lenebildi.
ğer İstisna dışında, pratikte bu doğru Tezle çeliştiğini öne süreceğim, öğren­ • Bu, çök önemli bir doğru.
ci Hareketinin eylem çizgisi Öğrenci hareketinin «düşünceleri» m, yanı, başka İnsanların kafalarındaki fikrî
türlü söylersek, geniş öğrenci çoğunluğunun düşüncelerini yansıtır. Ve ge­ içerikler değişebilir. Yanlış
niş öğrenci çoğunluğu, bâlâ, Mayıs olaylarında belirleyici rolü öğrenci eylem­ bir içeriğin yerini doğru ve­
ya görece doğru bir içerik
lerinin oynadığına inanıyor.
Öğrenci kitlesinin çoğunluğu, bir yanlış anlamadan dolayı hayal içinde atabilir. Ama bu da işi hal­
yaşıyor, öğrenci kitlesi, «barikatlar»inin vahşice bastırılmasının genel grevi letmez. Önemli olan, doğru
«ateşleyen fitil» görevini yerine getirmesine dayanarak (oysa bu kronolojik içeriğin pratiği yöneten İlke
-tarihî bir olgudur) Mavısta, kendilerinin öncü olup işçi eylemlerine önderlik haline gelebilmesi, eylem çiz­
ettiklerini sanıyorlar. Bu besbelli bir yanılsamadır. Kronolojik sırayı, (ba­ gisinde somutlaşmasıdır.
rikatlar 13 Mayıs gösterisinden önce yani genel grevden Önce kuruîmuş-
■tur) «fitili ateşleyensin ya da «ormanı tutuşturan tek bir kıvılcım »m (Lenin)
rolünü, son analizde belirleyici olan tarihi (kronolojik değil) rolle karıştır­
maktır. Ve son analizde Mayısta belirleyici rolü öğrenciler değil işçiler oy­
nadılar. , . „„
Fransız, Alman, Japon, Amerikan, İtalyan, hangisi olursa olsun, öğren­
ci Hareketi, teoride (yazılarında) ve hepsinden Önemlisi pratikte («çizgisin­
de», örgütlenme ve eylem biçiminde) bn olguyu kabul etmediği sürece, Ma-*
yıs olaylarıyla İlgili yaptığı yorumlar burjuva ve küçük burjuvaların bu ko­
nudaki yorumlarıyla aynı noktada birleşecektir, öğrencilerin yorumları Öğ­
renci «örgütler»İnin gösterdikleri ideolojik değişkenliğe (özgürlükçü, neo-Lu-
xemburgist, Guevarist) lengüistik biçim bakımından da uygun olmak üzere -
burjuva yorumlarının tastamam kıyısmdadır.
öğrenciler şu olguya dikkat etmelidirler: burjuvazinin ol ayların gerçek
sırasını ters çevirmelerine, yani son analizde, Mayısta belirleyici rolü oyna­
yan dokuz milyon İsçinin genel grevini sessizce geçiştirmelerine nesnel ola­
rak yardımcı olmaktadırlar - siiphesiz öznel açıdan en devrimci niyetlerle...
Öğrencileri kabul etmedikleri bu gerçeğe inandırmak İçin, onların yara­
rına iki gözlemimi aktaracağım. Bunların ikisi de Sorbonne’nn işgaliyle il­
gili.
 Öğrenciler Sorbonne’u 13 Mayıs gösterileri sırasında yeniden İşgal edip 9 Yalnız başına öğrenci ey­
kızıl bayrağı çektiler. Sorbonne’u yeniden işgal edebilmeleri ve sonra böy-

Birikim 1/ 41
lemi. Örneğin üniversite işga­
lesine uzun süre «ellerinde tutabilmeleri» 13 mayıs gösterilerinde yüz bin­ li, gerilla teorisyeni Debray'-
lerce işçinin yer alması ve ikinci olarak da bundan sonra patlayan kitlesel nin «oto-defans» (kendînî-
genel grev sayesindedir. Bu genel grev devletin baskıcı güçlerinin çoğunluğu­ savunma) diyerek kınadığı
nu, bur iuvazi için «öğrenci cephesinden çok daha tehlikeli olan bir cep­ bir mücadele biçimine ben­
heye seferber etti. Bu grev ve bu seferberlik olmadan Sorbonne İşgali birkaç zer. Yanı sınırlı bîr yerde tec­
günden fazla dayanamazdı. rit olmaya mahkûmdur. Deb-
Aynı işgal öğrenciler için nesnel bir «sorun» çıkardı ortava. Ama, yal­ ray, Kolombiya'daki köylü
nızca kendilerine ait olduğuna pek fazla güvendikleri bir güçlülük duygusu oto-defanstnın ve Bolivya’­
yüzünden —ki. tersine bu güç aslında genel grevin gücünden kaynaklanıyor­ daki şanlı maden işçileri oto-
du—• bu soruna hemen hemen hiç eğilmediler. Bir işgal, bu yalnızca Sor- defansının kısa sürede yok
bonneün işgali de olsa, irticalen yapılamaz, öğrencilerin fabrika işgalleri oluşunu anlatır. Lenîn'in bu
konusunda hiç deneyleri olmasa da (ki bu onların «ateş altında» ilk sınan­ taktiği her zaman «ekono-
maları olduğu İçin anlaşılır bir şeydir) işgal pratiğinde çoktan uzmanlaş­ mizm» ■ve «kendiiîğindenc'-
Ilk» ilft açıkladığına değinir.
mış adamlar vardır. Tabiî, bu tür mücadeleyi 1936’da «başlatan» ve o za­
İşgal, bu olayın minyatür bîr
mandan bu yana birçok fırsatta bunu geliştirip inceliklerini keşfeden, ve Ölçekte tekrarıdır.
öğrendiklerini unutmamış, olan işçileri kasdediyorum. Bunun kanıtı, 1968 Öğrenci İdeolojisi küçük
Mayıs - Haziran fabrika işgallerinin örnek başarılarında görülebilir. burfuva kökeninden kopup
Fabrika kapılarına gidip hemen işçilere «yardımlarını sunmak» yerine, proleterleşemedîğl sürece,
Sorbonne öğrencileri, aynı zamanda, bu fabrikaların militan işçilerinden kendini özel yanılsamalardan
Sorbonne’a gelip etkili bir işgalin nasıl yürütüleceğini kendilerine öğretme­ kurtaramaz. Bizde de oto-
lerini istemeliydiler; İstenmeyen kişiler ve polis ajanlarının —herkesçe bilin­ defans bile sayılamayacak
diği şekilde—- istedikleri gibi Sorbonne’a girip çıkmalarını nasıl Önleyecekle­ işgal eylemleri, üniversitelere
rini, gerekirse baskıcı güçlerin saldırısına karşı Sorbonne’u nasıl savunacak­ yarı şaka ama yarı da ciddî,
larım onlardan öğrenmeliydiler. O zaman işgal edilmiş Sorbonne, Mayıs sı­ «kurtarılmış bölge» gözüyle
nıf mücadelesinde öğrenci eylemleriyle işçi mücadelesinin kaynaşmasının bakılmasına yol açtı. Ege­
belki de biçimlenmeye başladığı en önemli bölge olabilirdi. Bu noktada da men güçlerin fazla sert dav­
s^ u çok açık koymak gerekiyor: öğrenciler işçilerin kendilerine ihtiyacı ranmamaları, Öğrenci eyle­
olduğunu sandılar, oysa gerçekte, işçilerin öğütleri ve desteği biçiminde bir minin gücüyle açıklandı. Oy­
«yardımsa, en çok bu tür mücadelede yeni olan Öğrenciler muhtaçtı. sa egemen sınıfların kavgası
yüzünden bir denge politika­
. , Bu örnekten de, bir «karşılaşma» da rol oynayan güçlerin görece öne-
sı içinde oluşan boşlukta ve
mmm tahminini doğru ya da yanlış yapmanın pratik sonuçlarının ne olabi­
İki tarafın da ileride kullan­
leceğim ve tabii hep öyle olduğunu— görebiliriz. 13 Mayıs karşılaşmasın­
mayı hesapladığı muhtemel
dan gerçekten bir sonuç alınamazıysa ve Mayıstan sonra —bir gün gelecek sonuçları nedeniyle, keskin­
?!an7~l.î3° ^ e. sonuÇ şimdilik daha da uzakta görünüyorsa; bu biraz da leştikçe toplumsal sınıf ve
hiç değilse bizim burada tartıştığımız konu açısından, rol oynayan güçlerin tabakalardan kopan Öğrenci
gerçek önem sırasının yanlış değerlendirilmesi yüzündendir. eylemlerine izin verildi. Fran­
Bu nedenle, her şey doğru perspektife oturtulmalıdır. Aşağıdaki Tez de sa'da parti güçlü olduğu için
bu nedenle önemlidir. . ’
provokasyona izin verilme­
mişti. Türkiye'de ise bu ön­
TEZİ lenemedi.

Genellikle «Mayıs Olayları» dediğimiz şey iki tip eylemin nesnel karşı­
laşmasının sonucuydu. ’
' l. Fransız işçi ve çalışanlar kitlesinin İktisadî ve siyasî sınıf mücadele­
c i1*11 eylemi; yani, dokuz milyon erkekle kadının bir ay süren genel grevi.
Kitlelerin bu eylemi, son analizde, «Mayıs Olaylarını» tarihî olarak belirle­
yen öğeydi.
. . 2- H " m e tl e polisin baskıcı davranışlarının fitili ateşlemesiyle müthiş
bir şekilde patlayan, üniversite, lise öğrencilerinin ve genç' kafa emekçileri-
nın eylemleri. (Burjuva bakış açısından bu baskıcı davranışlar nesnel olarak
«kaba»ydı. Mayıstan bu yana politikacılarla, burjuva devlet aygıtının tem­
silcileri «yetiştiler» ve şimdi ona göre, yani, burjuva terbiyesine daha uygun
bir biçimde davranıyorlar.) Patlama, 11 mayıs gecesi barikatlarda, sonra da
Sorbonne, Odeon ye başka kültür merkezlerinde en yüksek noktasına ulaştı.
Ulup biten bir tarihî karşılaşmaydı, bir kaynaşma değildi. Bir karşılaş­
ma olabilir ya da olmayabilir. Ya da görece raslansal bir karşılaşma’ ola- « Althusser burada farklı
kesimlerin Mayıs’ta ortak he­
bilir, bu durumda güçlerin kaynaşmasına yol açmaz. Bir yandan isçilerle /
defleri olan ortak bir hareket
çalışanların öte yandan öğrencilerle genç kafa işçilerinin Mayısta bir
yaratamadıklarını anlatıyor.
araya gelmesi, çok genel ve kısaca değineceğim uzun bir nedenler dizisi Türkiye'de de, 1968 ile 12
yüzünden, hiçbir çeşit kaynaşmaya yol açmayan kısa bir karşılaşmaydı. Mart arasındaki işçi olayları
 Birikim 1 / 42
Uzun bir karşılaşma ya da uzayan bir karşılaşma kaçınılmaz olarak bir He öğrenci eylemleri arasın­
kaynaşma biçimi alır’ Böyle bir şey Mayısta olmadı. Mayıstan sonraki ge­ da gerçek değil, arızî bir bir­
lişmeler bu tezi doğruluyor: İşçi hareketiyle öğrenci eylemlerinin kaynaşma­ lik kuruldu. Her iki kesim de
sı hâlâ nesnel olarak gündemde değil. Bunun gündeme gelebilmesi ıçm, pro­ şüphesiz aynı yapının bozuk­
luklarına tepki gösteriyordu.
leter olmayan gençliğin şu anda bulunduğu noktadan kalkarak çok uzun bir
Ama bu kadarı, iki kesimi or­
meşale alması gerekmektedir, işçi hareketi de (evet o da) bir miktar mesafe tak bir mücadeleye sokmaya
almak zorundadır. Bu mesafe, her ikisince (her taraf kendi başına, kendi yetmedi. Dolayısıyla iki hare­
önündekini) katedilmedikçe, kaynaşma gündeme gelemeyecektir. Ve arada ket paralel olarak, birleşme­
geçen süre içinde işçi hareketi kendi yolunu, proleter olmayan gençlik de den ilerledi.
kendi tereddütlü rotasını izleyecektir. AA • Kronofoİi İle tarih ayrımı:
Bu 1. Tez’den haşlayarak, olayların kronolojisini Tarihe tabî tutarak bir kronoloji, olayların oluş sît
düzene koyabiliriz. Kelimenin gerçek anlamında karşılaşma, büyük 13 Ma­ rasıdır. Tarih, olayların man­
yıs gösterilerinde oldu; De Gaulle’ün darbesinden 10 yıl sonra «on yıl yeter» tıkî zorunluğunun bazan kro­
diye haykırıldı. Bu elbette, De GauIIe’ü hedef adlığı için sıyası bir slogandı nolojiyi bozan sırasıdır.
ama aynı zamanda savunma niteliğinde (De Gaulle’e karşı), olumsuz b ir slo­
gandı. Büyük yürüyüş kollarında, özellikle CDFTnin anarko-sendıkalıst se­ « Politikanın inceliğini çok
iyi yakalayan bir tesbit. Dev­
si de tek tük duyuluyordu. «İşçi iktidarı!» Sonra grıınçuklardan gelen ses:
rimin gerçekleşebilmesi, slo­
«Halka hizmet!» «İşçileri destekle!» Savunma niteliğindeki siyasî «on vıl ganların bu anlamda olum­
yeter!» sloganına ek olarak proleter enternasyonalizmi de güçlü bir şekilde suzdan olumluya geçişine
dile getirilmişti: «Kahrolsun Amerikan Emperyalizmi!» «NUF Kazanacak! bağlıdır.
Vietnam’da Zafer!» Ama kitlesel sivasî sloganlar m («Kahrolsun Emper­
yalizm», «On yıl yeter» gibi) altında neler gizlendiğini araştırırsak, 13 Mayıs
gösterilerinde ekonomik sınıf mücadelesinin sloganlarını buluruz. «Ücretle-
re zam! Kısıtlı üretime havır! İs garantisi! Sendikalardaki çatlamaları durdu­ « Sloganlar, harekete katı­
run! Saatli üretime paydos!», v.b. lan grupların aslında çok
Yüz binlerce işçi, üniversite, lise öğrencileri ve genç kafa işçilerinin farklı amaç ve hedeflerle,
yürttükîeri bu olağanüstü karşılaşmanın en olağanüstü yanı, İsçiler arasında ayrı hareketler oluşturduğu­
yaygınlaşan sloganlarla öğrenci ve aydınlar arasında yayılanlar arasındaki nu açıkça yansıtıyor. Küçük-
nesnel uyuşmazlıktı. Öğrencilerle aydınlar (başta Sauvegeot ve Geismar) yal­ burjuva sabırsızlığını ve öz­
nızca bir hükümet değişikliği («On yıl yeter», «KahrolsunJDe Gaulîe») de­ nelliğini de sergiliyor.
ğil, düpedüz devrim istiyorlardı. Dolayısıyla bu devrimci çağın zaman zaman
imarko-senrükalist sloganlar biçimini aldı: (Bunlar o noktada öğrenciler ara­
sında ve SNES-SUP ile UNEF «doktrinciler»inin devrimciliğinde egemen
olan bir anarşizm sentezini yansıtıyorlardı), «tsci iktidarı! Öğrenci iktidarı!
KÖvlü iktidim!» Ama koca isçi sıruft vığmlarının kafasında bambaşka amaç­
lar vardı ve bunlar savunma niteliğinde sivasî sloganlar biçiminde dile ge­
liyordu: «On yıl yeter!» ve sonra, daha çok ekonomik sınıf mücadelesinin
sloganları.
Bu aykırılık üzerinde durup düşünen oldu mu? Ovsa Maviş olavlanm
(hem kronoloıik. hem tarihî anlamda) izleven her sevin tonunu dikte eden de
buvdu. Bunu izleyen isçi eylemleri ile (genel grev). Öğrencilerle eenç kafa
işçileri arasındaki —pek ender olarak basarıva ulasan ya da açıkçası ger­
çekleşemeyen— karşılaşmaları her şeyden fazla bu belirledi.
Kendi paylarına öğrenciler, Sorbonne’u. Odeon’u vb. işgal ederek bura­
ları ideoloiik (kendilerince avnı zamanda siyası) aîİtasvon üslerine dönüştür­
düler. Çoğunluğu genç olmakla birlikte aralarına bazı bazı yaslıların da ka­
rıştığı İsçiler Sorbonne’a, Odeon’a serbestçe gelip gittiler. Tabii bu gelenler
arasında karınlarım doyuracak ve yatacak yer arayan, ve hattâ kendi kişisel
trajedilerini yüceltme fırsatı arayan («Katanga»dan gelme2) lumpen-proletar-
ya ve topluma uyamayan tipler de vardı.
öğrenciler, kendi paylarına, «Halka hizmet», «İşçilere yardım etmek»
istekleri ile yanıp tutuşarak birbirleriyle yarışıyorlardı: bu heyecanla fabri­
ka kapılarına, hizmetlerini sunmaya gittiler. Başlangıçta hemen her yerde
kapılar onlara açıktı ama sonraları (örneğin kapısı olmayan Flins gibi birta­
kım istisnalar dışında) kapılar kapanınca öğrenci militanlar büyük bir hayal
kırıklığına uğradılar, öğrenciler bazı durumlarda (Flins, C16on, Nantes,
Sochaux) CRS’nin fabrikalara müdahalesiyle kışkırtılan şiddetli çarpışmala -
ra doğrudan doğruya katılabildiler. Hattâ bir öğrenci Flins’de boğularak
öldü, Sochaux’da iki işçi mavzer ateşiyle öldürüldü (burada CRS de adam­
larından birkaçını yerde ölü bırakmak zorunda kaldı).
Ama genel kural işçi yığınlarının öğrencilerin heyecanlı çağınlarma^ ce­
vap vermemesiydi, öğrencilerin ütopik (ideolojik - «siyasî») umutları ile işçi-
 lerin acil talepleri arasında çok göze batan bir mesafe ve dolayısıyla bir an­

Birikim 1 / 4 3
layış eksikliği vardı.
.Öğrenciler İşi iyice basitleştirerek durumun nedenlerini CGT ve
rK P mn liderlerinin «ihanetinde» aramaya başladılar. Bu bir basitlestirme-
çdl?kü bu b o y la ra ulaşmış bir kitle hareketinde liderlerin belirleyici
rolüne inanmak Marksist-Leninist bir açıklama olamaz. Oysa işin aslı, yal-
mzMt t l eri n değil^ İşçi sımfının tümünün, genel olarak öğrencilerin ileri
sürdükleri düşünceleri «izlemeye» gönüîü olmadıklarıdır. Çünkü bu düşün­
celer gerçeği anlamaktan değil bir düşnyaşantısmdan kaynaklanıyordu.
îşçİ sınıfı —öğrencilerin sınıf mücadelesindeki tecrübesizlikleri apaçık e İşçi sınıfı, üretim süreci
ortadayken ■daha iyi bir kelime bulunmadığı için belirsiz bir serüven de­ içinde oynadığı rol gereği,
mek zorunda olduğumuz bir şeye doğru sürüklenme tehlikesiyle karşı kar­ bir sınıf rasyoneline sahiptir.
şıya geldiğini duydu, İçinden türlü türlü bireyler
işçi sınıfının kendi başına, kendi deneylerinin bilgisi ışığında, kendi çıkabilir. Ama işçilerin sınıf
yohmı^ izlemeye devam etmesi işte bu nedenden ötürüdür. Bu elbette, öğ- olarak rasyonelini bunlar de­
renci liderleri Geismar, Sauvageot ve sonra Herzberg’in yazdıkları bir dolu ğiştirmez.
bildiride gösterdikleri voî olamazdı —burjuva radyo ve basınında da keyif­ Bu rasyoneli gerçek dev­
le okunan, yansıtılan bildiriler. (Burjuvazi öğrenci «liderlerinin» sandığı ka­ rimci bilinç olarak kabul
dar aptal değildir.) (Yeri gelmişken hatırlatalım, Geismar ve Herzberg öğ­ etmek doğru değildir. Bu uv-
renci bile değildiler, öğretmenlik ve araştırıcılık görevindeydiler: Geismer riyerizme, sendîkalizme, v.b.
PSU nım, hemen o sırada kovulan Herzberg ise FKP’nİn üyesiydi.) İşçi sı­ yol açar. Öte yandan herhan­
nıfının Charlety’de PSU’nun (Birleşik Sosyalist Parti, ki o sıralar Üniversite gi bir ülkenin işçi sınıfım,
sosyalist partisi dense daha doğru olurdu) düzenlediği büyük mitinge öfke­ şırf yeterince bilinçlenmedi­
lenmesinin bir nedeni de budur. Böylelikle işçi sınıfı pratikte kendi ği için, sınıfsal rasyonelden
sorunlarım kendi çözmüştür: ilkin talepler sorununu; sonra da bazı durum­ de yoksun saymak yanlıştır.
larda^ ortava çıkan (varolan durum açısından tamamen ikincil bir sorun) İşin -öğrenciler için- acı ta­
kendi liderleriyle ilişkisi sorunu. Bu ikinci sorun, durum ne olursa olsun isçi rafı, proletaryanın içgüdüsel
akılcılığının, çok kez küçük
sınıfının kendi meselesidir, öğrencilerle bir ilgisi yoktur. Bunu anlamak öğ­
-burfuva bilgiçliğinden daha
rencilere güç de gelse, bu basit oleuvu kafalarına yerleştirmelidirler. doğru olmasıdır.
Iscı sınıfı isinin başına döndü. Bunu genellikle bîr zafer havası içinde,
bayrakları havada, yaptı. Ama bazı durumlarda birtakım sendika liderle­
riyle ciddi sorunlar ortava çıktı. Sonra her sey normal düzenine döndü. Ama
bazı şeyler değişmişti. Ücretler gecîci olarak daha fazla satın alma gücüne
kavuştu. Sendikalar fabrikalarda temel medenî haklar elde etti (Citroen te­
sislerinde bu gerçek bîr zaferdi). Ve hepsinden önemlisi Fransa’nın isçi sı­
nıfının hafızasına su bilgi (bıı kesin bir yazıttır) kazıldı; vığmlarm evlemi
karsısında, patronlar, hükümet ve devlet aygıtı bir gece içinde korkuva düş­
müştü, demek ki eylem mümkündü ve isçi sınıfının — Paris Komünü’nden
bu vana.^ 1917 ^Rusya’sından bu yana, 1949 Çin’inden bu yana--- sözünün
edildiğini işittiği bir şeye; Proleter Devrimin e yol açabilirdi.
isçi sınıfı işbaşı yaptıktan sonra öğrenciler «Bu yalnızca bir başlangıç­
tır, mücadeleye devam!» diven ünlü sloganlarıyla «mücadeleye devam etti­
ler». Neyin başlangıcı? Hangi mücadele?
Bu sorulan sormak, bir an için bile olsun, hiçbir sevin başlamadığı an­ 9 Öğrenciler için, bu, ger­
lamına gelmez. Tersine, üniversite öğrencileri, liseliler, teknik okullular ve çekten bir başlangıçtı. Ama
gene kafa isçileri için temelde bir şey başlamıştı; ama bu gerçekten bîr işçiler için «başlangıç» her­
başlangıçtı. Neyin başlangıcı? öğrenciler devrimin başlangıcı olduğunu dü­ halde çok gerilerde kalmış­
şünüyorlar. Uzun-vadeli anlamda bu elbette doğrudur ama bu başlangıç on­ tı, Türkiye'de bile, işçi hare­
ların başardığı bir sev değildi; bu, mücadeleye «başlamak üzere» Mayıs’ı bek­ keti 1960 sonrasında başla­
lemeyen, mücadeleyi bir yüzyılı askın bir zamandan beri sürdüren isçi sını­ mış değildir. Ama şüphesiz
fının başarısıydı. Bu bövle ise, Öğrenciler için başlayan nedir? «Mücadeleye bizde de, özellikle 1968'den
devam!» Eh, mücadele devam etti, va da gerçekte daha cok çözüldü ve önü­ sonra, bîr şeyler başladı. Bu
müzdeki avlarda Fransa’da, hic değilse öğrenci çevresinde öğrencilerin fazla başlayanın ne olduğunu
iddialı bir şekilde «Öğrenci Hareketi» adım verdikleri sey tam bir çözülme­ araştırmak, Batılıiar kadar
ye gidecektir. bizim için de bîr zorunluk-
Fransa da çok önce başlayan bu çözülme önce gurupçuklarm çoğal­ t ur.
ması sonucunu verdi; şimdi ise Hareket Guruplarının ideolojisinde, gurupçıı-
luğa-karşı (Neo-Luxemburgist çeşitten) bir biçim almıştır. Bu çözülme de­
vam edip daha da belirginleşecek. E. Faure’ın3 (burjuva) zekâsını da hesaba
venebm'rizUna UmverSlteler içinde bütün p l i y l e katkıda bulunacağına gü-
«Bu yalnızca bir başlangıçtır. Mücadeleye devam!» Neyin başlangıcı?
 Birikim 1 / 4 4
Hangi mücadele? Bu bir başka soruya yol açıyor: «öğrenci Hareketi» sözü­
nün anlamı nedir?

HİPOTEZ I

Başlarken şu gözlemimi belirtmek istiyorum; «öğrenci Hareketi» en

azından Fransa ve İtalya’da, ama aynı zamanda Almanya, Ispanya ve Ame­
rika’da da gerçekte kendisinin ne olduğunu tam anlamıyla yansıtmayan bir
isim taşıyor. .
Bu bakımdan, Fransa’da 1968 Mayısı bir çeşit bilimsel deney, şimdi­
ye kadar gizli kalmış birtakım olguların gün ışığına çıktığı bir doğralanma-
smavı oldu. Hepsinden önemlisi şu olgu: kelimenin gerçek anlamında birin­
cil rol ve üstünlüğü» biç değilse hareketin basında, öğrencilerde olduğunu
varsavalım: öğrenciler, kendilerinden daha önemli olan öteki tabakaların a -
tif varlığını görmezlikten eelme eğilimindeydiler. Bir kere okullular, liseli­
ler, teknik okullar ve hâttâ orta dereceli okulların son sınıflarından gelen
öğrenciler. Sonra, okul Öğrencilerinin üstünde ve Ötesinde, çok gems ye fark­
lılaşmış eenç «kafa isçileri»: genç doktorlar, avukatlar, ressamlar, mimar ar,
mühendisler, gazeteciler, aşağı ve orta seviyede beyaz-yakalı işçiler, teknis­
yenler, öğretmenler, araştırmacılar, /vb.
isin özüne bakılırsa, fazla-belirsiz, tekyönlü ve dolayısıyla yanlış olan
«Öğrenci Hareketi» sözü, çeşitli tabaklardan genç öğrencilerin, ve çentil ta­ • Aİthusser'in burada, kü-
bakalardan gene kafa isçilerinin başlattığı ve Maviş ayında bir dorusa u - çük-burjuva aydınlar arasın­
san bir koca dizi etkinliği içerir. Bu büvük çeşitlilik Mavuta olan birçok da yaptığı ayrım önemli. Tür­
şeyi açıklığa kavuşturuyor, hem eylemlerin çakışmasını (öıyıeem genç res­ kiye'de de goz önüne alın­
samların ve mimarların büvük afişleri) hem de çatışma ve hatta^ karşıtlıkları. ması gereklidir. Meslek sahi­
bi aydınlar, geçmişleri gere­
Bövlesİne büyük bîr çeşitlilik arasında bİT tek ortak nokta hükmünü sür­ ği, öğrenci keşifçine yakın­
dürdü. Küçük buriuva kökenli, ortak bir ideoloü kaynağı bu kitleye egemen dırlar. Batı ülkelerinde, mes­
oldu* Küçük buriuva ideoloîisi egemendi. Ama bu aynı çeşitlilik, Mayısta di­ lek hayatına girmek öğren­
le getirilen küçük buriuva ideolojisinin değişik türlerini açıklamaya yarıyor: cilikle bağları önemli ölçüde
egemen olan özgürlükçü anarşizm, hemen bunun yanında Trockizm, Anar- zayıflatır. Türkiye'de ise, mi­
ko-sendıkalizm, Guevarizm, ve Çin Kültür Devriminin ideoloîisi. Şunu da marlık, mühendislik, doktor­
belirtelim ki, Almanya ve İtalya gençliği arasında çok önemli olan Mar- luk gibi mesleklerde görülen
cuse’nin Fransa’da etkisi hemen hiç yoktu. yaygın gizli-lşsizlik; ayrıca
Bir gözlem daha: Yukarıda söylediklerimin ışığında «Öğrenci Hare­ bu mesleklerin oda örgütleri
keti» baslığı birçok karışıklığa yol açıyor. Şüphesiz öğrencilerin eylemlerine içinde hareketli Öğelerin, üni­
«Hareket» demek eğilim var; bu da onların nivetleri ve işçi Hareketine duy­ versitenin siyasî canlılığı
dukları hayranlık açısından bakıldığında anlaşılır bir şey. Ama bu adı tam döneminde yetişen kimseler
hak ettiklerini söyleyemeyiz. Çünkü benim düşünceme göre, bir ^hareket, alması, meslek odaları ile
örneğin işçi Hareketi, bu ada hak kazanmışsa, bu, toplumsal bir sınıfın öğrenci kesiminin bağlarını
(proîeterya) ve üstelik nesnel olarak tek devrimci sınıfın Hareketi olduğu güçlendirmektedir.
içip böyledir. Üniversite öğrencileri, lise öğrencileri ve genç kafa işçileri bir İster meslek sahibi, ister
sınıf oluşturmazlar, onlarınki daha çok, ideolojisi küçük burjuva olan bir hâlen öğrenci, küçük burjuva
.«ara tabakadır.» Her ne kadar içlerinden bazıları gerçek devrimci militan­ cydıniarımız arasında fraksi­
lar olsa da (Marx ve Lenin de toplumsal kökenleri bakımından küçük bur­ yon farkı çok. Gene de bun­
juva aydınlarıydı.) nesnel olarak devrimci değildirler. «Öğrenci H arekeli­ ların, Batı tipi bireyci ideolo­
nin gerçek bir Hareket olmadığı, yani birleşmiş bir hareket olmadığı Mayıs­ jilere benzemediği, proletar­
ta, hem insiyatifler hem de eylemlerde ortaya çıkan çelişki ve ciddi ayrı­ ya. örgütü özleminin, sadece
kavram olarak olsun, küçük-
lıklarda, bir de su Önemli olguda kendini belli etti: bazı durumlarda (örne­
ğin Charlety’de) Öğrenci Hareketi, PSU gibi temel kökeni öğrenci olmayan burjuva devrimciliğindeki te­
meli meydana getirdiğini gör­
bir siyasî partinin ideologlarına kendini teslim etmiştir. mek gerekir. Bizde, «Öğrenci
Bunu belirttikten sonra ve Öğrenci yoldaşlarımızdan, eylemlerine «Ha­ Hareketi» klişesi hiç isten­
reket» deme hakkım esirgememek için — çünkü bu onların profesyonel ve memiş, yanlışlık bunun pro­
skolastik kuramlardaki deneylerinin dışına çıkıp kapitalist devletin tüm ya­ leter Hareketi sanılması şek­
pısına yönelebilecek birleşik eylem ve birleşmiş bir örgüte duydukları özle­ linde ortaya çıkmıştır. Mar-
mi dile getiriyor— hareketi doğru perspektife oturtmak zorunludur. Şu cuse'cilik, Troçkizm, anar­
temel olguya dikkat edilmelidir: bu birkaç ülkeyi değil, hemen hemen her şizm, anarko-sendîkalfzm,
kapitalist ülkeyi ve hattâ bazı sosyalist ülkeleri de ilgilendiren bir hareket­ v.b, Türkiye'de hiç gelişme­
tir. 1968 Mayısında Fransa’da doruğuna ulaşmadan on beş yıl Önce başla­ miştir.
mış, bazı dikkate değer ilerlemeler sağlamış ve sonra bazı ülkelerde önem­
li başarısızlıklara uğramıştır, (Faşist Diktatorya tarafından bastırılan büyük « Mektubun yazılış tarihin­
Türk Öğrenci Hareketi bugün kimin hatınndadır?) den, bunu 27 Mayıs Hareke-
 1955’de doğan ve günümüze kadar uzanan, birbirini izleyen zaferlerle ti olduğu anlaşılıyor. Aslın­

Birikim 1 / 4 5
yenilgiler dizisi, geri çekilmeler ve sonra gene büyük başarılarla, uzun ömür­ da bu Hareketi de «Şaniı»,
lü bir uluslararası hareket. Öyleyse, tarihte daha önce benzeri görülmemiş, «Büyük» gibi sıfatlarla yü­
kaçınılmaz yenilgilerine karşın, kesinlikle geri döndüriilemeyecek bu olay, celtmeden bir kere daha
nedir? Bir kez başlamış olduğu için daha birçok başarısızlıklarla karşılaş­ gözden geçirmekte yarar
ması muhtemel, hatta kesin olan, ama bir daha durması mümkün olmayan var.
bu olay nedir? e Tarihte benzerinin görül­
Bunu sınırlı bilgilerime dayanarak açıklayabilmek için aşağıdaki ana memiş olması gözlemi önem­
hipotezi, sunuyorum: bu uluslararası hareket, küçük burjuva bir çevrede lidir. Bu, Öğrenci eylemleri­
yürütülen ve son analizde emperyalizmin şimdiki evresinin yanı can çekiş­ nin, emperyalizmin yeni bir
ine evresinin buhranının kışkırttığı sınıl mücadelesinin spontane biçimle­ evresinin özelliği, yeni bir
rinden —genellikle utopyacı-sol biçimlere bürünen— biridir. gelişmenin sonucu olduğunu
gösterir. Dünyanın bu yeni
Bu hareketin doğmasında ve gelişmesinde uluslararası anti-emperyalist
devrimci potansiyelinin han­
sınıf mücadelesinin zorlayıcı etkilerini görmek pek güç değildir. Araların­
gi düzeyde ve nasıl bîr dev­
dan en önemlilerini sayarak bunların genç aydınlar ve öğrenciler üzerinde­
rimci etkinliğe gireceğini bi­
ki etkilerini hatırlayalurı: Cezayir Savaşı, Küba Devrimi, Latin Amerika’da
lebilmek için, bu yeni geliş­
gerilla savaşları —Che’nin kahramanca ama siyasî bakımdan pahalıya mal meyi de incelemek ve açık­
olan ölümü ■dünyanın en büyük askerî gücüne karşı VietnamlIların yürüt­ lamak gerekir.
tüğü olağanüstü başarılı mücadele, Çin Kültür Devrimi, Amerika’nın bü­
yük şehirlerinde zenci Afro-Amerikahlarm şiddetli isyanları ve Filistin Di­
lenme Hareketi... Bu anti-emperyalist mücadeleler ülkelerimizdeki çağdaş
gençlik ve genç işçiler arasında olağanüstü bir biçimde benimsendi. (Şunu
da unutmayalım ki, Fransa’da Cezayir savaşı için seferber edilenler prole-
ter ve köylü gençliği idi, Salan’ın «darbesini» felce uğratan, subaylarını du-
raklatanlar onlardı ve bu dersi unutmadılar.)
Fek tabiidir ki, 1930 - 1960 yıllarını noktalayan olaylar dizisi burjuva
ideolojisini kopacak derecede zayıflatıp, kırılacak hale getirmeseydl, sözünü
ettiğimiz benimseme boylesine derinden olmazdı. Mussolini’nın Faşizmi*
Hitler’in Nazizmi; İspanyol İç Savaşı ve uluslararası faşizmin Cumhuriyet­
çileri yenmesi, İkinci dünya savaşı; bunun sonucunda Orta Avrupa’da mey­
dana gelen devrimler ve özellikle Çin devrimi; üçüncü dünya ülkelerinin si­
yasî (bazen de toplumsal) kurtuluşu; «zaferler» ve yenilgiler (Kore, Viet­
nam); müttefiklerinin zayıflığı ve aralarındaki çelişkiler yüzünden Emper­
yalizmin uluslararası jandarmalığı görevini tek başına yürütmek zorunda
kalan Amerika Birleşik Devletlerimin doğrudan doğruya yaptığı siyasî ve
askeri müdahaleler; kısacası burjuvazinin dev iktisadı ve askerî güçlerinin
siyasî ve ideolojik yetersizliğinin kamu önünde sergilenmesi; bütün bu olay­
lar, tam olarak yok etmediyse bile geleneksel burjuva ideolojisinin gücünü » Emperyalizmin ideolojik
etkisiz kıldı. yenilgisi önemli bir sorun.
Bu birincil derecede önemli bir tarihi olgudur; bunun önemini azım­ Aslında bütün üretim tarzla­
samak çok ciddî hata olur; bu, egemen sınıfların egemen ideolojisinin pek az rının çöküntü belirtileri ilkin
ideolojik düzeyde kendini
sözü edilen ama açıkça ortada olan yenilgisidir. Bu yenilgi bütün dünyaya gösterir.
yayılmıştır. Bu yenilgiden bir boşluk doğmuştur, bir kapı ardına kadar açıl­
mıştır ve gerçekte bunu dolduran Marksist - Leniııist İdeolojinin hegemon­
yasıdır, Başkaldıran küçük burjuva tabakaların Marksizm - Leninizm yolu­
nu «çocuksu», utopyacı, ideolojik biçimler içinde aradığını biliyoruz. Enin­
de sonunda utopyacılığın (anarşik, anarko-sendikal, neo-Luxemburgist ve
genellikle «goşist») yalnızca bir çocukluk hastalığı olduğunu ve Lenin’in
dediği gibi, «iyi bakılırsa» tedavi olacağım da biliyoruz.
.. öyleyse, bir yandan emperyalizme karşı yürütülen zafer dolu mücadele
örneklerinin prestijinin, öte yandan burjuva ideolojisinin yenilgisiyle acılan
gediğin, öğrenci ve genç aydınlar için geniş bir ideolojik başkaldırma savaş
alam sağladığına çok da şaşmamak gerekir.
^Buna ek olarak, emperyalizmin içine düştüğü İktisadî buhranm yön-
^ ¡ Sir 7.alru,zca’ ŞitiifcÇe artan bir sömürü altındaki isçi sınıfım
değil belki ılk kez küçük burjuvazinin, maddî varlığını tehdit ettiğini de dü­
şünmeliyiz. Küçük burjuvazi içinde hali vakti oldukça yerinde olan bir ta­
baka (ara kadrolar, mühendisler, öğretmenler, araştırıcılar v.b.) doğrudan
doğruya bu etkiyi duymuş, çocuklarım bekleyen işsizlik tehlikesi karsısında
savaş meydanına atılmıştır. Emperyalizmin siyasî, İktisadî, ideolojik alan­
larda can çekişmesi, küçük burjuva gençliğinin, kapitalist devletin bazı ay­
gıtlarına saldırmasına kadar varan koşulları yarattı. Bu aygıtlarm en hasın-
da, burjuva ideolojisinin artık onulmaz bir zayıflığa düştüğü ideolojik bil­
gilenmenin yürütüldüğü aygıt gelir: eğitim sistemi.
Öyleyse, benim hipotezim şu: genç öğrenci ve aydınların «Hareketi»
hem ulusal hem uluslararası düzeyde ideolojik bir başkaldırı olarak düşü­
nülmelidir. (Not: ideolojik bir başkaldırı, kendi başına, siyasî bir devrim
değildir - öğrenciler bunu öyle kabul etmeye ne kadar heves ederlerse etsin­
ler.) Bu ilkin, kapitalist devletlerin eğitim sistemi aygıtına saldıran bir ide­ 9 Bizde de olay ilkin böyle
olojik başkaldırıdır. çıkmıştı, ama politik sonuç­
Şimdilik durum bu aşamadadır. Ama bence, insan olayların nereden ları olacağı belliydi. Politik
geldiğini, köklerinin hangi tarihî derinliklerde olduğunu bilirse, bunların ne­ değişme olmadan reform ya­
reye varacağını, ya da nereye yöneldiğini ve birçok ciddi olaydan sonra, pılamazdı, nitekim yapılama­
en sonunda, nasıl sonuçlanacağını önceden kestirebilir. dı da. Ama bu, yalnız politi­
Gerçi bu, kapitalist ülkelerin genç öğrenci ve aydınların ideolojik baş­ kayla uğraşıp üniversitede
kaldırılarına ilk sahne oluşu değil. 1920 başkaldırıları, Baü Avrupa’da yapılabilecekleri tamamen
sürrealizm, Rusya’da Proletkult, ideolojik başkaldırılardır. Ama dünyanın o terk etmeyi gerektirmezdi.
günkü durumuna bağlı nedenler yüzünden, emperyalizmin ve burjuva ide­
olojisinin gücü yüzünden, ya da başka nedenlerle (Rusya’da) bu hareketler
sonuçlarına yaramamışlardı. Çocukluk hastalığı aşamasının ötesine bir tür­
lü geçilemedi - bu en azından Batı Avrupa’da böyledir.
Acaba, son Savaş’tan önce bütün Avrupa ve Japonya’da öğrenci yığın­
larının büyük bir coşkuyla faşist hareketin «ideolojik başkaldırısı»na katıl­
dıklarım kendimize hatırlatmamız gerekir mi? Ama büyük burjuvazinin işçi
sınıfına karşı dövüşmek üzere seçtiği siyasî faşist liderlerin alçakça kötüye
kullandıkları o başkaldırı çarpıtılmış, faşistlerin korkunç yöntemleriyle çü­
rütülmüş, ve sonra Mihver güçlerinin aralarındaki savaşlarda katledilmişti.
Bugün bütün bunlar değişmiştir. Egemen sınıfın neo-faşist bir tepkisie Küçük burjuva kökenli
günümüzde gerçek, nesnel ve hatta yakın görünen bir tehlike olmakla bir­ gençlik, belirli koşullarda Fa­
şizme de militan sağlar. Hat­
likte Faşist hareketin öğrenci gençliği içinden lejyonlar toplama şansı sıfır­
tâ, ideoloji olarak «sol»u ka­
dır. Burjuvazi için en iyisi, kendi gençleri arasında en seçkin olanların ide­
olojik desteğini kesinlikle kaybetmiş olduğunu kabul etmektir. İşte bu ol­ bul eden, ama gerçekten
gu yüzündendir ki, öğrenci hareketinin kaçınılmaz kusurlarına karşın (ki proleteri eşe meye n küçük
bu bazan nesnel olarak anti-komünist öğelerin karışması yüzünden tehlike­ burjuva fanatik «sol» hare­
ketlerinin nasıl çabucak «fa­
li olabilir) öğrencilerin dünya çapındaki ideolojik başkaldırılarının ilerici
olduğunu ve daha şimdiden, tabiî kendi düzeyinde ve kendi sınırları içinde,şizan» bir renge bürünebil­
diğim de kendi kendine ame­
emperyalizme karşı uluslararası sınıf mücadelesinde yabana atılmayacak,
liyat yapmak zorunda kalan
olumlu bir rol oynadığını söyleyebiliriz. bir insanın takınması gere­
Öğrenci Hareketinin şimdiye kadar belki ancak mitik bir terminoloji ken cesaretle hatırlamalı ve
içinde karşılaştığı, ama artık gerçekten yüzleşmesi gereken mesele şudur: görmeliyiz.
hangi koşullar altında, hangi süre İçinde, hangi sınanmalardan sonra, Öğ­ Türkiye'de gençlik geçmişte
renci Hareketi İşçi Hareketiyle kalıcı bir bağ kurmayı başaracak ve niha­ sık sık faşizan amaçlarla
yet onunla birleşecektir? kullanılmıştı. Turancılık, dev­
Bu noktada ikinci olguyu getirmek gerekiyor. letin işine gelen anda, genç-,
lik içinde hortlattırdı.' Tan
OLGU II olayları, Çiçek Palas olayla­
> rı, 27 Mayıs sonrasının, örne­
Bu ciddî olguyu açıkça kabul etmek biraz cesaret isteyen bir iş. Salt ğin, «Kuyrukları Tel'in Mitin­
bu kadar ciddî olduğu için bugüne kadar açıkça kabul edilmedi. gi» gibi gösteriler hatırlana­
Uluslararası sınıf mücadelesi açısından üzücü ama gerçekliği tartışma bilir.
götürmez bir olgu bu. Komünist partilerimiz, geçici olarak —umarız— e Yerleşik Partiler, Althus-
ama tam anlamıyla, Öğrenciler ve genç aydınlarla ideolojik ve siyasî tema­ ser'in burada dediği gibi,
sım kaybetti. gençlik eylemleriyle bağ ku­
Mayıs ayında Fransa’da bu temas yokluğunun en kesin kanıtı Mayıs­ ramadılar. Ama onların da
tan bu yana bunun yeniden kurulması için gösterilen çabalardır. Sanırım bunu Althusser gibi «üzücü»
aynı şey başka ülkelerde de oluyor. «Longo»mın da, İtalyan Öğrenci Ha­ bir olay olarak gördükleri
reketi «lider»lerinden birkaçıyla şahsen görüşmeyi zorunlu bulması da Ko­ şüphelidir. Bu tip Partiler ge­
münist Öğrenci Örgütlerinin, kaybettikleri teması kendi başlarına normal nellikle gençlikten «proletar­
bir biçimde yeniden kuramadıklarının bir kanıtıdır. ya disiplini» beklediler.
Mesele şu, Mayısta, Komünist Öğrenci Birliği (UEC) olayların kar­ Gençler bu disiplini göstere­
şısında yıkılıp gitti. Genç kitleler —öğrenciler, kafa emekçileri ve hattâ meyince Partiler de onlan
bazı işçiler— UEC liderlerinin değil, başka liderlerin ardından gittiler; ko­ kendi dışlarına itmeye çalış­
münist olmayan, başka sloganlar altında çarpıştılar. Cohn-Bendit’in ve tılar. Gençlik eylemlerini «kü­
onun bir örgüt bile denemeyecek «22 Mart» grubunun ardına takıldılar; çük burjuva» sapması olarak
Ulusal Fransız öğrenci Birliğini (UNEF) temsil eden Sauvageot’nun ardm- niteleyip oturmak kolaydır.
 dan gittiler —iysa bu hayalet-örgütün, eskisi istifa ettiğinden beri bir Ama ast! devrimci tavır her­
başkam bile yoktu; Üniversite Sonrası Öğrenim Kurumuna (SNES-SUP) halde Aithusser'in dediği gibi
bağlı Ulusal Öğretmenler Birliği sekreterlerinden Geİsmar ve Herzberg’in gençliğin özel potansiyelini
ardından gittiler; hattâ bazıları PSU’nun yöneticiliğini yaptığı Charlety mi­ genel toplumsal devrim po­
tinginde, PSU orada olmasına rağmen Mendees-France’ı konuşmaya razı tansiyeli İçinde nereye oturt­
edemeyince, Barjonet’yi dinlediler. UEC’nin ardından gitmediler, FKP’nin mak gerektiğini araştırmak­ c
ya da CGT’nin emirlerini —büyük 13 mayıs gösterileri dışında, ki bunun da tır. .
bir sonucu olmadı— dinlemediler. Evet, o noktada coşkuyla katıldıkları
doğrudur, ama FKP ya da CGT’den çok işçi sınıfının ardından gidiyorlar­ o CGT: Komünist Partisine
dı. Kitle haline gelince, kendi eski grupçuk’larını bile izlemediler; Mayıs bağlı büyük İşçi Sendikaları
öğrenci Hareketi kelimenin tam anlamıyla bu grupçukları ezip geçmişti. Konfederasyonu.
Bu çok ciddî ve etkili bir olgudur, öyle ki üzerinde düşünmek yeterli
olmuyor, kesin belgeler ve daha derin analiz gerektiriyor. (Zaten olgular ve
bir analiz olmadan nasıl düşünülür?)
ÖğrencÜer arasında, kendi örgütleriyle belli ölçüde temsil edilen Ko­
münist Partiler, neden öğrenci gençliğiyle onların Mayıstaki spontane ey­
lemleri ve ideolojilerinin gerisinde kalacak derecede temaslarım kaybetmiş­
lerdi?
Burada yalnızca soruyu getiriyorum, çünkü bir hipotez kurma riskini
göze alacak Ölçüde gerekli bilgilerim yok. Elbette Fransa için, Cezayir Sa­ • Fransız Komünist Partisi
vaşının öğrenciler üzerindeki etkisini araştıracak kadar geri gitmek zorun­ Cezayir Savaşında kaypak
ludur; çünkü UEC’nin çok ciddî ve zararlı iki bölünme geçirmesi bu olay bir tutum almış, Kurtuluş Ha­
ve sonuçları yüzündendir; her iki bölünme, UEC’yi hem üye hem sempa­ reketini pek desteklememiş­
tizan bakımından zayıflatmıştır. Tabiî Çin Kültür Devriminin etkilerini ve ti. Bugün bu olaya yeniden
ÇKP’nin Çin dışındaki hareketlere yönelttiği ayrılıkçı sloganları da hatırla­ baktığımızda, Cezayir'deki
Komünist Partinin Kurtuluş
malıyız. Ama bütün bunlar, genel bir nedenler sistemi içinde, kısmî öğe­
lerdir. İşte, hem ayrıntılarıyla hem de mutlaka bir bütün olarak, bu sis­ Hareketinde rol oynamadığı,
zaferden sonra halkçı önder­
temin analizini yapmak gerekir, çünkü bu yalnızca tek bir ulusun değil, ka­ lerin tasfiye olduğu, burjuva
pitalist ülkelerin çoğunluğunun ve hattâ bazı sosyalist ülkelerin de gençli­ egemenliğinin yeniden kurul­
ğini ilgilendiren bir sorundur.
duğu, Cezayir'in iktisaden
Bu temas kaybının nihaî nedenleri ne olursa olsun, kesin olan bir şey hâlâ Fransa'ya bağlı olduğu
vardır; gençliğin başkaldırısını, kaba bir terimle, solculuk (goşizm) denen düşünülebilir. FKP'nin tutu­
noktaya itmiştir. Bu terim tam bir karşılık değil çünkü bu solculuğun da mu beiki yalnız şovenizmden
alacağı çeşitli biçimler belirtilmelidir - örneğin, bazıları, bugünkü grupçukla- değil, bunları sezmesinden
rm: ve bunların eski yandaşlarının ispat ettiği üzre birbirlerine düşmandır. de ileri geliyordu. Ama ne
Şunu belirtmek gerekir kİ, burada söz konusu olan küçük-tburjuva solcu­ olursa olsun, Kurtuluşu des­
luğudur, Lenin’in sık sık ve gerekli dikkat gösterilmeden iktibas edilen Sol- teklememesi yüzünden ay­
Kanat Komünizmi’nde anlattığı proleter solculuğu değildir. Ayrıca şunu da dınların, gençlerin öfkesini
belirtmek gerekir ki, Lenin proleter solculuğunun devrim için «Sağ doktrin- çekti.
cilikten bin kat daha az tehlikeli» olduğunu ve İşçi hareketinin bir çocuk­
luk hastalığı olduğu için tedavisinin daha kolay olduğunu söylemiş olsa da,
Lenin’in formülü, küçük-burjuva öğrencilerin solculuğuna doğrudan doğru­
ya uygulanamaz. ® Bu, önemli bir nokta, işçi­
Şimdi rahatlıkla şunu kabul edebiliriz ki, küçük burjuva solculuğu «sağ­ lerin sapması, «işçi-arası»
bir sapmadır. Lenin'in bu ki­
cı doktrinerlikten kat kat daha az tehlikeli» olsa, hattâ proleter solculuğun­
tabındaki formüller öğrenci
dan da az tehlikeli olsa, bunu tedavi etmek proleter solculuğunu tedavi et­
«goşizrmine tastamam uy­
mekten kat kat daha güç olacaktır. Çünkü açıkça görüleceği gibi küçük maz. Öğrenci goşizmi, ge­
burjuvazi, «proleter sınıf güdüsü» gibi doğal bir tedavi çaresinden yoksun­ rek verdiği zararlar, gerek­
dur, tersine onda «küçük burjuva sınıf güdüsü» vardır, hele bunu «proleter se tedavi yöntemi olarak
sınıf tavrı»na dönüştürmek gerçekten çok güç bir iştir. farkiı yaklaşımlar gerektire­
Bütün bu özgül koşullar aydın ve öğrenci solculuğuna çok özel bir tür bilir.
«fedayi »yi zorunlu kılmaktadır. 1916 gençlik hareketleri için Lenin’in de­
diği gibi bunlara «her türlü yardım yapılmalıdır. Hataları karşısında sabırlı
olmalı, yavaş yavaş ve özellikle kavga değil, ikna yoluyla düzelmeye çalış­ e Lenin'in bu sözleri işçi sı­
malıyız. »
nıfı ve emekçi kitlelerle ger­
Ama, tarihte daha önce benzeri görülmemiş ideolojik bir başkaldırının çekten ciddî bağlar kurabi­
bilinmezliğine birdenbire dalıvermemelc için önce’bazı kesinlikle zorunlu (on- len, Parti karşısında ayrı bir
suz edilemeyen) koşullar yerine getirilmeden, gençliğin karmaşık solcu ide­ çizgiyi temsil etme iddiasın­
olojisinden çıkan çizginin bile tam doğru tanımım yapamayız. Bu ideolojik da olmayan gençler için
başkaldırı, bütün hatalarına, küstahlığına, ve kusurlarına karşın hiç şüp­ söylediğini de unutmayalım.
hesiz bir kitle olayı olarak ilericidir. Hem yanlışlık yapmayalım, bu sahici
ve tam anlamıyla bir kitle hareketidir; küçük burjuva olmasına küçük bur­
juvadır, ama kitle hareketidir.
 Kanımca zorunlu (onsuz edilemeyen) koşullar şunlardır:

Birikim 1 / 4 8
1. İlkin, heyecanlı Mayıs Genel grevinde olup bitenlerin özgüllüklerini
anlamak için gerekli ilan her türlü sosyolojik (İktisadî, siyasî, Ve ideolojik)
analizi kullanarak olayların tarihî sırasını yeniden kurmak: yani, dokuz
milyon işçinin genel grevinin, öğrenci ve aydın gençliğin eylemlerine karşı
(Marcuse ve taiaımnın ideolojisini süiveren) tarihî önceliğini belirtmek zo­
runludur. Bu analiz gerçekten ayrıntılı bir biçimde yapılırsa çok önemli iki
yarar sağlayacaktır; işçi sınıfım, kendi gücü ve kaynakları —dolayısıyla dev­
rimci müdahale için dehşetli gücü— konusunda aydınlattığı gibi, genç Öğ­
renci ve aydınlara da, bazı genç İşçilerle temas etmelerine karşın (bazı genç
işçiler işçi sınıfı değildir) şimdiye kadar zorunlu olarak çarpık düşüncelere
sahip oldukları İşçi Hareketinin gerçekliği konusunda eğitecektir. Bu ana­
liz aynı zamanda, talepleri ve Öfkeleri çok iyi bilinen tarım proletaryasının,
yoksul köylülerin ve küçük mülkiyet sahiplerinin, Mayısta hemen hemen
topyekûn çekimser kalmalarının nedenini de açıklığa kavuşturmalıdır. Ne­ » Althusser bu sorulan belki
den çekimser kaldılar? Buna cevap vermek için, ulusal çerçevenin dışına de üyesi olduğu Parti'ye so­
çıkıp uluslararası bağlama başvurmalıyız; emperyalizme, emperyaiizme-karşı ruyor. Dediği gibi, Mayıs'ta,
yürütülen uluslararası mücadeleye, ve Uluslararası Komünist Hareketin bö­ çeşitli sınıf ve tabakalar ara­
lünmesinin doğurduğu çok güç şartlara, gerçekliğe ve onu oluşturan yaba­ sında bir kaynaşma değil,
na atılmayacak yapıcı öğelere başvurmalıyız. bir karşılaşma oldu. Sanki
bütün bu ayrı sınıf ve politi­
kalar, aym toplumsal buh­
2. Aynı zamanda öğrenci ve genç aydınların ideolojik başkaldırısının ran caddesinde gezmeye
temelinde yatan ulusal ve uluslararası nedenlerin derinlemesine bir incele­ çıkmışlardı. Birbirlerine bak­
mesini yapmak da zorunludur. Bu analizin, gençliği, kendilerini harekete tılar, bazıları selâmlaştılar,
geçiren nedenler konusunda: «özgürlük» olarak yaşadıkları olayların zo­ sonra herkes evine döndü.
runlu olduğu konusunda; içinde sürüklendikleri ve sürüklenmeye devam ede­ Yalnız gençler, eve erken dö­
cekleri kör yolların (çıkmaz) güçlüğü konusunda aydınlatmak gibi çok bü­ nülmesine epeÿ içerlediler.
yük yararları olacaktır. Onların Mayıstaki tarihî eylemlerini yöneten küçük Ama niçin birinin ekonomik
burjuva ideolojisinin spontane biçimlerinin sınırları ve hatalarım anlamala­ sloganlara takıldığı, ötekinin
rına yardımcı olacaktır; ve onları işçi sınıfıyla birleşmeye, devrimci müca­ niçin çekimser kaldığı gibi
delede işçi sınıfının liderliği (Lenin’in açık seçik doğruladığı) ilkesini tanı­ soruları Althusser kime so­
maya hazırlayacak, kelimenin tam anlamıyla şu anda onlara azap veren bir ruyor? Bu sorulara herhalde
sorunu ele almalarına yardım edecektir: Örgütlenme zorunluğu sorunu (çün­ gençliğin cevap vermesini
kü örgüt olmadan hiçbir siyasî eylemin mümkün olmadığım onlar da sezi­ beklemiyor. Çünkü zaten bü­
yorlar, hattâ bazıları biliyor bile). Üstelik böyle bir analiz işçilere, öğrenci tün sözleri, gençliğin niçin,
ve genç aydınların ideolojik başkaldırısının nedenlerini ve anlamım, hem bu sorulara cevap veremeye­
de işçilerin çok haklı nedenlerle şaşırmalarına, ihtiyatlı davranmalarına ceğini anlatm ak. içindi. Şu
—hattâ belki güvensizliklerine— yol açan ütopik tepkilerinin nedenlerini an­ halde sorunun muhatabı,
latabilmemizi mümkün kılacaktır. Tabiî ki bu nitelikteki bir analiz, daha Althusser'in de üyesi olduğu
önce de belirttiğim gibi, hem ulusal hem uluslararası bir düzeyde yürütül­ Parti olmalıdır, Farklı sınıf
melidir. ve tabakaların birbirleriyle
f karşılaştıkları caddenin, bir
i «gezinti» yerinden farklı bir
3. Son olarak, Komünist Partilerin çoğu ile gençlik arasındaki anormal yer haline getirilmesi herhal­
temas kaybma (pratik, ideolojik ve siyasî) yol açan nedenlerin sıkı bir ana­ de Öncelikle Partinin işiydi.
lizini yapmak zorunludur. Bu noktada da — olay bir ulusun çerçevesini aş­ Beklenmedik, kendiliğinden
tığı için uluslararası nitelikte nedenlerle karşılaşmamız anlamına da gelse— bir olay karşısında, sonuçlar
derîne inmeliyiz ve bunu yaparken olayın özgül ulusal nedenlerini de tes- m ın nereye varacağı kesti­
bİt etmeliyiz. Bu olmadan, Partilerimizin şu anda öğrenciler ve genç aydın­ rilemeyen, çünkü yeni ana­
larla yeniden kurmaya çalıştıkları bağ, Mayısta ölüm kalım meselesi olan lizler gerektiren bir olay kar­
bir boşluğu au jaugé (tahminî) yöntemlerle doldurma tehlikesiyle karşı kar­ şısında, Parti kitleleri kırdıra-
şıya kalır, yani bu, boşluğu mümkün olduğu kadar iyi bir biçimde doldur­ cck bir serüven yerine (Çün­
mak anlamına gelir; bu da yapılabilecek olanın en iyisi değildir. Tabiî bu kü emperyalist güçler her­
son analizin sonuçlarının yeri —belki sınırlı ama inkâr edilemeyecek yeri—. halde Fransa'yı kolay kolay
uygun ve sabırlı bir tedavi görmedikçe önümüzde daha uzun bir süre yuka­ bırakmak istemeyeceklerdi.
rıda anlatılan gençliği yönetecek olan çeşitli solcu ideolojilerin hepsinin kit­ Kopacak kızılca kıyamette
lesel ayaklamşımn nedenlerinin analizi arasındadır. Parti Sorbonlu öğrencilerin
yardımına pek fazla güvene^
Size çok uzun ve çok gecikmiş bir mektup yolladığım için özür dile­ mezdi} ortodoks kalmayı ter­
rim. Ama Mayıs’la ilgili olarak basit değer yargıları ya da olguların basit cih etti. Bu, o zaman içih ka­
betimlemelerini biraz aşan bir şey formüle edebilmek için bütün bu süre bul edilebilir bir tavırdır. Ama
gerekliydi. Zaten onun için, Mayıstan 10 ay, sizin seçim kampanyanızdan şimdi yapılması gereken, ar­
sekiz ay sonra da olsa bu mektubu gönderiyorum. Önerilerimin bir çoğunun tık «yeni» olmaktan çıkan
 çok tehlikeli olduğunu biliyorum ve bazı durumlarda yanlışlık vaomamıs
bu olayın somut değerlen-

Birikim 1 / 4 9
o mam imkansız. Bütün isteğim yanlışlarımın bana gösterilmesi.
dirmesini tamamlamaktır,
ayî I^ na-CaSI,ni bÜerek yazdlSım bu ilk mektup, Mayıs olaylarına ışık Batı'da, toplumun teknokra-
tutabilecek bir incelemeye yol açarsa çok sevineceğim. Çünkü, esi görülnie-
tik denetim supaplarım elde
mış kalabahklarm genel grevini gören 1968 Mayısı, Düenme ve Nazildin tutacak «demokrat» zihniyet-
yenilişinden bu yana Batı tarihinin en önemli olayıdır. 9
li aydınların toplumu kurta­
racakları yolunda yeni teori
ve inançlar var. Bu gibi
inançlar oranın üniversite
Sooçliği arasında popülerleş­
tiği için, gençlik eylemi pro­
letarya politikası ile bağ ku­
ramıyor ya da kurmak iste­
miyor. Bu, Batılı Partilerin de
gençliğe karşı soğuk davran­
masına yol açıyor (Hiç değil­
se bu Partiler böyle söylü­
yor). Türkiye'de ise gençlik
böyle bir tavırda değildir.
Dolayısıyla, hem geçmişin­
den hem de Batı'daki ben­
zerlerinden farklı bir politi­
kaya girmesi beklenebilir.
Bu, edinilen bilinorn bundan
sonraki eylemefe somutlaş^
masına bağlı bir şeydir.

D,
dikk^H^ ' t v, eVrUaa- neSI>el 0tarak devrimc‘ terimleri konusunda
dikkatli olalım. Birincisi öznel niyetleri, İkincisi bireylerin ya da grup-
,a™ Proteter devrımı açısından nesnel kapasitelerim ifade eder. Bu te-
r SnCl k05uUarJa (y‘klcı bir iktisadi-siyasî - ideolojik
uhran) pndeter devranının zaferinin nesnel koşullarına erişecek düzeye
5aW a ^ deereken/ Zn<!İ kosu,larln (Par«. Parti çizgisi, kitlelerle bağ)
L ker®tln l a Um r ; ; VrimCİ dUmm ûhrtk yapbg. ayınm-
2)
BbMüklerinfMd2" ^aha. Sncf. ücretIİ asker oIarak Katanga’da hizmet
savulma d e re P°?1S saI<talanna karşı Sorbone'u koruyacak
savunma gucu pozuna geçmişlerdi. (IngilizceVe çeviren)
3 ) O donemin Eğitim Bakanı. (İngilizceye çeviren)

ÖMER LAÇİNER
Değişen Dünya işimle
öğıencl Olayımı
1. ALAN - ZAMAN ve ÖĞELER
Dönemimiz, son 25-30 yıldır,
«atom çağı», «sibernetik çağı»,
«uzay çağı», «transplantasyonlar
çağı» gibi birçok değişik ve hepsi
de ayrı alanlardaki devrimci dönü­
şümlerden esinlenen tanımlarla
nitelendirildi.
Fakat, bunların tek tek bilim
dallarında ve tüm olarak bilimsel
yapıda tutarlı bir açıklamaya ka­
vuşmuş olduklarını kabul etsek de
bitmez sorun. Çünkü bu buluşlar,
yenilikler bilimsel oldukları kadar
toplumsaldırlar ve toplum bilimle­
rince de açıklanmaları gerekir.
Eklemek gereksizdir ki, döne­
mimizin yeni boyutlara varmış her
olgusu, bu derin değişimlerin ta-
rihsel-toplumsal anlamları ve so­
nuçlarıyla belirledikleri bir çerçeve
içinde incelenmedikçe anlaşıla­
mazlar.
Bu yargı, ele alacağımız ko­
nunun, «öğrenci olaylarının çağ­
daş anlamını tesbit çabasında tü­
müyle geçerlidir. Tezimiz, bu
«olaysın kendisiyle zamandaş da­
ha genel büyük değişimlerle birlik­
te yorumlanması gerektiği ve an­
cak bu çerçeve içinde anlaşılabi­
leceğidir. Geçmişin kısa süreli ve
yerel karakterdeki «olay»ları bu­
gün sürekli ve evrensel bir olay
olarak gözler önündedir. Üstelik
«öğrenci olayları» yalnızca öğren­
cileri değil, meslek odaları, der­
nekler vs. içinde örgütlenmiş daha
geniş «aydın» katmanları kapsa­
yan, yaygın, çok yönlü bir muha­
lefet hareketinin siyasî yanı ağır
basan en görünür ve aktüel biçi­
midir.
Bu «katmansların birlikte aynı
hareketi oluşturmalarının, aynı slo­
ganları kullanmalarının anlaşılma­
yacak yönü yoktur. Çünkü biri,
öbürünün üretildiği «fabrika»dır.
Ancak, hareketin toplumsal-politlk
Birikim 1 / 5 0
i
' -- r '- f i
içeriğindeki evrensel benzerlik,
süreklilik ve sosyalist mücadeley­
le temelde bir bağ kurma yolunda­
ki genei eğilimi (hattâ bunu zorun­
lu görmesi) basitçe açıklamaların
sınırını zorlamaktadır.
Sayılarının ve üretimdeki yer­
lerinin giderek artışının yanısıra,
yukarıda sözü edilen biiimsel-tek-
nik gelişmelerin karakteristiği, so­
runun tarihsel bir konumda yeniden
ele alınmasını gerektirmektedir.
Üstelik pratik bir sorun var: Eyle­
me geçtiklerinde, hareket kısa za­
manda bir ikilemle karşılaşmakta­
dır; ya düştüğü yalnızlığı zorlama­
larla aşmak (ki hiçbir yerde başa­
rılı olamadı), veya kendi kabuğu
içinde daha da yalnızlaşmasına
varan tavırlara kapılmak. Hareke­
tin kendiliğinden çizdiği çerçevesi­
nin yetersizliğinde, «kendiliğinden-
cilik» egemen olacaktır ister iste­
mez.
Çağdaş değişimleri tarihsel
kökenlerinden çıkararak incelemek
iki nedenden ötürü mutlak gerekli­
dir. İlki, bu dönüşümlere bugün
verilen kavramsal içeriğin salt ça­
ğımızda öne çıkan görünüşleri
kapsar oluşu ve zaman boyutu­
nun eksikliğidir. İkincisi, bu dönü­
şümlere uygun yeni kavramların,
ilişkili olduğu eski kavramsal ya­
pıda bugüne dek ikinci pianda
kalmış bazı öğelerin öne alınması­
na veya derinleştirilmesine gerek
duyulmasıdır.
Bu bakımdan Marksizm’in top­
lumsal gelişime ilişkin bilimsel for-
mülasyonundaki öğelerin yeni ol­
gular ışığında yorumlanmasına ön­
celik yeriyoruz.
2. TEORİK TEMELLER
a) «Üretici güç»1 üretim sü­
recindeki insana özgü fonksiyon­
dur. Hemen eklemeliyiz ki bu gü­
cün gelişiminde her uğrak, kendi-
 ne özgü üretim araçlarıyla karak­
teriz© edilir. Yani, belli dönemlerin
ayırdedici bir insan-eşya (üretim
aracı) birlikteliği vardır. Örneğin,
tarıma dayalı bir üretimde, üretici
gücün usûl, deney ve alışkanlıkla­
rıyla ancak, orak, su-yel değirmen­
leri vs.nln kullanımı olanaklıdır.
Ve bu dönemin üretici güçlerinin
bunlarla kavranabilen bir içeriği
vardır. Kapitalist üretim biçiminde
aynı unsurların makinaiara denk
düşen ve onunla kavranabilen bir
içeriği olduğu gibi.
Teorik olarak, bu tanımın ışı­
ğında, her üretim biçiminin - dola­
yısıyla üretici gücün - kapasite
olarak - ulaşabileceği belli bir li­
mit vardır diyebiliriz. Örneğin, bir
üretim biçiminin, belli bir alan ve
zaman içinde yaratacağı ürünlerin
sayısı ve tüm bunlarla gerçekleş­
tirdiği değiştirme işlemi ölçülebi­
lir,
Farklı üretim biçimlerine ge­
çişle bu limit aşılır. Bu aşma yal­
nız sayıca değildir. Hernekadar bu
olgu mutlaksa da, asıl önemli yan
ürünlerin niteliğine değgindir. Şöy­
le de diyebiliriz: farklı üretim bi­
çimlerine geçiş; toplumun belli
bir alan ve zaman içinde gerçek­
leştirdiği değiştirme fonksiyonu­
nun nicelik ve nitelikçe değişme­
sidir. Onun içindir ki örneğin tel­
graf, daha süratli bir haberci veya
posta güvercininden öte bir şey­
dir.
Bu noktada, üretim biçimleri­
nin nitel değişimini belirleyen şeyin,
üretici güçlerdeki nitel değişim, ge­
lişim olduğunu görüyoruz.
Şimdi yeni bir soru sözkonu-
sudur. Yalın biçimiyle bu: üretici
güçlerin nicel ve nitel gelişimi,
hangi toplumsal süreçlerle oluşur?
sorusudur.
Sorunun nicel gelişimle İlgili
cevabının «bizzat üretime katılan
emekçilerin verili usûl, deney ve
alışkanlıklara özel yetilerini de ek­
leyerek sağladıkları» olduğu bili­
nir.
Nitel gelişim ile ilgili cevap
ise -Marksist teorinin özünde ol­
makla birlikte- üzerinde pek az
durulduğundan adeta unutulmuş,
körleşti rilmiştir.
Bu cevap için, «nitel gelişim»
kavramına açıklık getirmek gerekli­
dir, İnsan ve insanın eylemine, ta­
Birikim 1 / 51
rihsel sürecin ve -İlkin bir organik
varlık olarak insanın uyduğu- do­
ğal yasaların yorumunu yapmalıyız.
İnsan, bir organizmadan daha
fazia birşeydir. Bunu, insanın do­
ğayı değiştirerek kendi etkileme
kapasitesini sürekli arttırmasıyla
da izlediğimiz tarihsel gelişiminde
görüyoruz. İnsanî faaliyetleri sait
üretime, üretimi de yaşama, orga­
nik hayatı devam ettirme çabası­
na indirgemeye alışkın olanlar için
değişik bir yaklaşımdır bu. Kuşku­
suz insanın doğa üzerindeki etki­
lemelerinin büyük kısmı, organik
hayatın devamına yöneliktir. Dö­
nemsel bakışta çoğu kez sözkonu-
su bile edilmeyen, ancak tüm ta­
rihsel süreçte gözlemleyebildiğimiz Son enerji kaynağı: Atom/
bir özgüllüktür konumuz. Ve deni­ Euratom'dan bir görünüş.
lebilir kİ; ilk insanın doğadaki ey­ Bu merkez Avrupa
lemi, organizmasının isterleri için laboratuarlarındaki
yürütülmüş, ama sonuçları bu koordinasyonunu
amaçla sınırlı kalmamıştır. araştırma çalışmalarının
yapmaktadır.
«İnsan ihtiyaçlarının sonsuz­
luğu» tanımının temelinde bilinçsiz
de olsa bu gözlem vardır.
İnsanın araç kullanmaya baş­
ladığında «insanlaştığını» söyle­
mek, aynı zamanda, onun, diğer
organizmalarla birlikte uyduğu
çevreyi aştığını söylemektir de.
İnsanın tarihsel faaliyetinin,
organik hayatın gereklerini aşan
yanma «insana özgü fonksiyon»,
«insanın belirleyici yönü» diyoruz.
Organizmaların, organik haya­
tın gereklerini yerine getirişleri, dış
çevreye uyumla sağlanmaya çalı­
şılır. Bu kategori içinde en gelişkin
eylem, «iç güdü» denilen, hayvan
türlerinin, değişik gereksinmelere
göre kendiliğinden uyguladıkları
değişmez eylem biçimleridir.
Oysa insanın, gerek organik ge­
reksinmelerini yerine getirişte, ge­
rekse kültürel faaliyet diyeceğimiz
diğer eylem türlerinde değişmez
biçimlere bağlılık yoktur.
Eylemdeki yön ve biçim deği­
şimleri, tarih içinde, İnsanî faaliye­
tin çeşitli alanlardaki sonuçlarının,
«zihinse! faaliyet»Ie «bilgi» olarak
yeniden doğayla ilişkilere uygulan­
masından kaynaklanır.
Türün ayırdedici özellikleri,
organizmalarda üreme hücrelerinin
içsel işleyişleriyle aktarılır. Orga­
nik hayatın temel kurallarından bi­
ridir bu.

İnsanın ayırdedici özelliği or­
ganik süreçlerle direkt ilişkin de­
ğildir. Yalnızca bu fonksiyonunun
gerçekleşebilmesi tarihî olarak
oluşan bilginin insanın gelişkin
beyni tarafından yapım, eğitim,
öğrenim metoduyla özümlenmesini
zorunlu kılar. Burada içse! değil,
dışsal bir etkilenme, belirlenme
sözkonusudur. Tek tek bireylerde
çeşitli ölçülerde varolan bilgi, ge­
nel düzeyi ve niteliğiyle salt insa­
na özgü bir süreç olarak tarihsel-
toplumsal gelişmenin «çerçevesi­
ni» belirler.
Toplumsal hayatın çeşitli
alanlarında oluşan bilgi, ya tek tek
alanların özel bilgisi olarak veya
birbiriyle ilişkili alanların biraraya
getirilmesiyle «bilginin üretilmesi»
diyebileceğimiz bir olaya konu
olur. Zihinsel faaliyet budur. Üre­
tim faaliyeti ile benzerliği yakıştır­
ma ölçülerinin üzerindedir. Şöyle
ki:
İnsanın somut değiştirme fa­
aliyeti veya üretim faaliyeti2
OBJE Doğa ve doğal süreçler
ARAÇ İş araçları
ÜRETİCİ GÜÇ Usûl - deney - alışkanlıklar Bilgi kapasitesi
SONUÇ Ürün - kontrollü bir etkileme Yeni bir bilgi - deney
Yalnızca analiz için birbirnden
ayırdığımız bu iki faaliyet alanı iç
içedirler ve karşılıklı bir etkileme
vardır aralarında.
Bu iç içe oluşta her faaliyet
tipinin sonucu, diğerinin araç ve
üretici güç bütünselliğinde yansır.
Bu yansımada (etkilemede) somut
değiştirme faaliyetinin sonuçları
salt niceliksel, zihinsel faaliyetin
sonuçları ise hem niceliksel hem
de nitelikseldir.
Bu sonuç, şu formülasyona
vardırır bizi: Toplumsal gelişme,
somut değiştirme (üretim) faaliye­
ti ile buna değğin ve bunu nitele­
yen zihinsel faaliyetin (tarihsel
bilgi süreci) ayrılmaz ıç ¡çeliğinde
oluşur.3 Gelişimin nicel boyutu­
nu belirleyen somut değiştirme
(üretim) faaliyeti, nitel boyutunu
belirleyen- insana özgü zihinsel
faaliyettir
İnsana özgü faaliyet, bütün
bu içeriğiyle emektir. Tarihte, top­
lumsal yapı içerisinde, değişimin
nicel ve nitel boyutunu gerçekleş­
tirir. Nicel boyutunu (niceliğe Uiş-
Birikim 1 / 52
kin emeği} üretim biçimine göre,
köle, serf, işçi sınıfları, nitelik bo­
yutunu (niteliğe ilişkin emeği) her
üretim biçimine göre bireyler,
gruplar ve giderek (çağımızda)
örgütlü zümreler, eğitim .öğrenim
kurumlan temsil ederler.
Böyîece, bu sınıf ve zümrele­
rin, insana özgü faaliyetin (eme­
ğin) tarihsel sürecinde birlikteliği­
nin nesnel temeli açığa çıkmış ol­
maktadır.
3. GÜNÜMÜZ «ÖĞRENCİ
HAREKET LERİnNİN GENEL
ÇİZGİLERİ
Çağımızda yalnızca sanayi
ürünlerinin biçimlerindeki sürekli
değişimlerde ve kapasitelerinin ge­
lişmelerinde değil, tekellerarası re­
kabetin niteliğinde de gözlemlene-
büen bir olgu var: Yeni teknoloji­
lerin üretime uygulanışı daha kışa
sürelerde gerçekleşiyor ve rekabel
ürünlerin niteliği-kalitesi üzerinde
Zihinsel faaliyet3
Beyinin doğal yapısı ve
. işleyişi
Metod
yapılıyor. Bunlar «niteliğe ilişkin
emeğin» önemce artışı demektir
Böylece bu sürecin bir doğa! so­
nucunu da izleyebiliyoruz: Oto­
masyon, işbirliğinin yoğunlaşması, Bir başka atom
toplumsallaşmanın artışı, kolgücü- araştırmaları merkezi:
Ispra.
nün kontrol fonksiyonu haline ge­
lişi.
İşte, bu oluşumların toplumsal
planlarda yansımasının ilk yoğun
habercileridir öğrenci olayları.
Her yeni toplumsal hareket gi­
bi o da başlangıçta kendisini, var­
olan ideolojik çerçeve içinde ifade
etti. Kendisiyle sınırlı ekonomik,
yönetsel isteklerdi bunlar. Bu sü­
reçte kendi sorunlarıyla, toplumun
temel sorunlarının aynı kaynaklı
olduğunu sezdi. Sosyalist düşün­
cenin bir eğilim olarak harekete
yerleşmesi buradan başlar. (İçinde
bulunduğu egemen ideolojik çer­
çevenin aşılmasını bunca kısa su­
reli kılan dünyanın iki ideolojik
kampa ayrılmış oluşudur) Bu yeni
ideolojik çerçevesi içinde hareket,
kendi yerinin «küçük burjuva ay­
dınları» olarak belirlendiğini gör­
dü.
 Özellikle, geri bırakılmış ülke­
lerin öğrencî-aydın kitlesi, gerek
toplumsal yapının çarpıcı sorun­
ları ve gerekse cılız sosyalist olu­
şum yüzünden bu yeni yerinin ge­
reklerinin uygulamada fazlasıyla
isteklidir. Sosyalist birikimin olduk­
ça zayıf oluşuna oranla, hareket
içinde, geniş olarak «kadro» göre­
viyle yükümlü olanların sayısal
fazlalığı, bu «kadro»lart tabanını
da teşkil ettikleri kendine özgü bir
eylem, örgütlenme düzeyine getirdi
kısa zamanda.
Emperyalist ülkelerde biçimce
ayrı, fakat özde aynı bir süreç gö­
rüldü. Buralarda sınıflar örgütlü­
dür, güçlü komünist-sosyalist par­
tiler, sendikalar, geleneksel poli­
tikaları, geçmişin bir dizi deneyin­
den yerleşik yorumlar vardır. Ken­
disini bir isyan, protesto olarak
koyabiien öğrenci hareketi, bu ni­
teliğiyle, sosyalist-komünist parti­
leri dolaylı olarak da olsa dışında
bırakıyor, çağrısını onları aşarak
bizzat emekçi sınıflara yapıyordu.
Kuşkusuz bu koşullarda sınırlı bir
destek görüyordu.
Her iki ülkede de hareketler
«küçük burjuva aydınları»na özgü
sayıldı. Hareketin içindekiler de
bunu kabul ediyorlar, fakat çeşitli
gerekçelerle gerçek sosyalist hare­
keti temsil iddialarını sözle veya
eylemle ileri sürüyorlardı. Ve yine
önemli bir benzerlik, hareketin bu
evresine egemen sloganların, he­
men hemen tümüyle, uygulanması
emekçi sınıflarca mümkün talepler
oluşu, öğrencl-avdının öz koşulla­
rıyla taleplerden pek az söz edil­
mesidir. Eylem planında da aynı
şey vardır.
Emperyalist dünya 65'lerden 74'-
iere kadar bu toplumsal depremi
yaşadı. Bunun aktörleri, yukarıdaki
talepleri ve buna denk siyasal ey­
lemleriyle etkinliklerini sürdürdü­
ler ama sonunda ya durdu veya
yenildiler.
«Küçük burjuva aydını» olma
tanımını özellikle vurguluyoruz.
Çünkü aydınların sosyal mücade­
lede bu tanımın içeriğiyle yer alma­
ları, belirli tarihsel-toplumsal ko­
şulların var sayılmasıdır. Bu hal,
tanımın küçük burjuva aydınlarının
politik arenadaki yerlerini kendi
bireysel seçişlerine göre tayin et-
meferfnin doğaf olduğu bir döne­
me özgü oluşundandır. Aynı dö­
nemlerde İşçI-emekçi sınıflar için
sorun, bir seçiş değil, bîr tarihsel
Birikim 1 / 5 3
zorunluluktur.
Oysa baştanberi yapmaya ça­
lıştığımız açıklamalar -çağımızın
bilimsel ufkundaki değişimlerin,
toplumsal-tarihse! gelişimi belirle­
yen olguları daha açık görmemize
neden olan anlamlar* ve bizzat
çağdaş üretim pratiğinde gözlem­
lenen eğilim - aynı zorunluluğun,
«küçük burjuva aydını» İçin de ar­
tık söz konusu olduğu göstermek­
tedir. Bir aydın için, günümüzde,
«küçük burjuva aydını» olmanın sı­
nırları aşılmıştır artık. Ve toplumsal
mücadelede bu yeni fonksiyonu
ile belirli bir «zorunlu görevi» var­
dır.
Çağımızdaki aydm-öğrenci ha­
reketinin ilk ve temel yanılgısı,
bundan doğan sapmaları ve yalnız­
lığının kökeni, yukarıdaki tesbitin
bilincine varamamış olmasından­
dır. Kendisini fonksiyonu içinde
koyamamasıdır. Kendini bir «hak­
lı» tarihsel mücadelenin «gönüllü­
sü» sayması ile -her gönüllü gibi
işi bırakma hakkını da varsayar-
«yükümlü»den ayırır. Bazen çok
atılgan, bazen yılgın oluşu bundan­
dır.
Fakat artık bîr «yükümlü»dür.
Nesnel gerçekliğin, zorunluluğun
göreviyle yükümlüdür. Soru artık
bu görevin «nasıl yapılacağadır.
4. SONUÇ
Siyasal mücadelenin basit ve
temel bir kuralı vardır: Güçler ken­
di alanlarında ve birbirleriyie
uyumiu olarak eylemdedirler. Belli
anlarda güçlerin bir alanda yoğun­
laştırılması, güç kaydırılması ola­
naklıdır. Hedeflerin, eylemlerin ay­
rı biçimlerde de olsa bir uyumu
vardır. Bu uyumu gerçekleştirmek
Girişimlerin tekelleşmesi,
Parti'nin işlevidir.
yan endüstrilerin de
öğrenci-aydın hareketinin-kit- gelişmesine yolaçıyor. Bir
(esin in-tem el alanı öğrenim kurum­ zamanlar küçük
landır. İkincil olarak laboratuarlar, İmalathanelerde üretilen
araştırma kurumlan ve fabrikalar­ şeyier, bugün büyük
dır. Öğrenci-aydının bu alanlarda endüstri yatırımlarına hedef
işlevi, bilginin edinilmesi, uygulan­ oluyor.
ması ve yeniden üretilmesidir.
«Bilgi»ye değğin bu süreçler,
haldeki toplum biçiminin isterleri,
anlayışı ve ideolojisiyle yönlendiri­
lir. Bilgi sürecinin îarihsel-nesnel
biçimlenişi (toplumsallaşmanın ar­
tışı) bu ideolojik kısıtlamaya rağ­
men oluşur. Bilimin, yaşamın her
alanında uygulanabilecek ve bu

alanları daha üst gelişme düzeyie-
rine ulaştırabilecek olanakları or­
tadayken, yalnızca egemen sınıfın
siyasal ve ekonomik isterleri doğ­
rultusunda kullanılışını -nükleer
enerjinin silâh olarak, bilgisayar­
ların özellikle ticari gerekler için
yapımı vs.- görürüz.
Burada, alanın temel çelişkisi
gözlemlenir: Bilgi sürecinin nesnel
gelişimi İie, ona verilmek istenen
ideolojik biçim arasındaki çelişki.
Bu çelişkiyle genel hatlarıyla
iki farklı toplumsal düzeyde iki
farklı durum doğar ve devrimci gö­
revlerin biçimini etkiler:
1 — Bilgi edinilmesi ve bu­
nunla ilgili süreçlerin toplumsal
karakteriyle egemen ideolojik bi­
çimin çelişkili olduğu yer-durum.5
2 — Bilgi edinme ve bununla
ilgili süreçlerin henüz toplumsal­
laşmadığı ve tüm sisteme egemen
ideolojice bu sürecin engellendi­
ği yer-durum.
Dikkat edilirse birinci durum
emperyalist metropollerdeki, ikinci
durum geri bırakılmış ülkelerdeki
öğrenim-bilim-teknik'in yapısını
vermektedir.
Çağımızda emperyalizmin geri
bırakılmış ülkelerde uygulamaya
çalıştığı sınırlı-kontrollu ekonomik
gelişme politikası, «sınırlı, kontrol­
lü bilimsel-teknik gelişme» politi­
kasıyla tamamlanmakta, birlikte
yürütülmektedir. Geri bırakılmış ül­
kelere özgü bir bilimsel faaliyet
tipi yerleştirilmektedir.
Aynca en üst düzeyde, en ge­
niş olanaklarla gerçekleştirilen bi­
limsel araştırmalar, ekonomik mer­
kezileşmenin aynı bir merkezileş­
meyi bu alanda da sağlamaya yö­
neliktir. ABD dışındaki daha kü­
çük metropolleri tedirgin eden,
«teknolojik-bilimsel uçurum»dan
bahsettiren olgudur bu.
5. DEVRİMCİ GÖREV
Bu çerçeve içinde, emperyalist
metropollerde daha basitçe ortaya
konulabilen çağdaş devrimci prog­
ram, geri bırakılmış veya bağımlı
ülkelerde İki ardaşık programa sa­
hip gibi gözüküyor. Ancak,
E?
Her üretim biçiminin, yapısı ve
araçlarıyla belirlenebilen bir alan
boyutu vardır. Tarihsel süreç için­
Birikim 1 / 54
de gözlemlenebilen ve değişen bir
ölçü olduğu görülür. Temelde bu
olgu, her üretim biçiminde ger­
çekleştirilmiş doğal sınırlamaları
aşma derecesiyle belirlenir. Ka-
pitalist-emperyalist sistemle birlik­
te bu alanın küresel boyuta var­
ma yoluna girdiğini görmekteyiz.
Emperyalist sistemin bir dünya sis­
temi olduğunu buradan kalkarak
söylüyoruz. Ticarî faaliyetin -İn­
sanlar arasındaki çağdaş ilişki
olarak- artan hacmi ve haberleş­
me, iletim olanaklarının hızlı ge­
lişimi dünyayı olabileceği kadar
tek alan haline getirdi. Bu bakım­
dan alanın temel çelişkisi her bi­ Uzaya giden ilk insanı
rim alanda belirleyicidir. Hele si­ taşıyan Vostok uydusunun
yasal sınırların şu veya bu biçim­ yere konmasını sağlayan
de tartışılır olduğu bir çağdaş du­ motorların ilk aşaması.
rumda.
Bu tesbitin doğal sonucu sis­
temin, aynı nitelikle belirlenen,
farklı fonksiyonları olan alanların
toplamı olduğudur. Bunun içindir
ki emperyalist sisteme karşı müca­
dele, en genel ilkelere dayandırıl­
mıştır (Dar bir bölge sözkonusu ol­
sa da)
Bunun içindir ki geri bıraktırıl­
mış ülkelerde Öğrenci-aydm hare­
ketinin kendi alanında vereceği
mücadele, emperyalist metropol­
lerde bu alanda verilecek mücade­
leyle aynı niteliktedir. Farklılıklar
ülke veya bölgenin yapısal-tarihsel
özgüllüklerinden gelir, nisbî ve
taktik plândadır.
Burada, öğrenci-aydm hareke­
tinin artık sürekli ve evrensel bîr
olgu olarak kendi alanında zorun­
lu devrimci görevleri olan zümre­
ler olarak eie almamızı gerekli kı­
lan çözümlemenin pratik hedefle­
rinden söz edebiliriz. Bu hedefler
daha ayrıntılı, daha somut biçim­
ler İçinde verilebilir. Biz bunu, İnce­
lememizin teorik verileri ile ilşkili
biçimde genel hatlarıyla vermekle
yetiniyoruz:
1 — Öğrenim ve bilimsel-tek-
nik faliyetin amacı-fonksiyonu ve
içeriğiyle İlişkili olarak;
a) Bilimsel araştırma, deneyler ve
buluşların kullanılma ve amacı­
nın sistemin yaşatılması İçin
bir araç olmasına karşı, toplum­
sal etkinliğin sürekli artışı için
b) Kapitalist ölçülerin yönlendirdi­
ği bilimsel araştırma ve meslek

bölümlerine karşı toplumsal ge­
rekler için
c) Bilimlerin, sistem tarafından al­
maya zorlandıkları kapsama
karşı tüm boyutlarıyla öğretilip,
uygulanması için
2 — Biçimiyle ilişkin olarak
a) Tekellerin veya tekelci devletin
kontrolünde ve seçilmiş perso­
nelce yapılan yarı gizli veya giz­
li araştırmalara, deneylere karşı
b) Bilimsel olmayan sınırlandırma­
lara karşı
c) Öğretim ve öğrenimin toptu ve
karşılıklı oluşmasına rağmen,
bu alandaki yönetim ve karar
yetkisinin tek yanlılığına karşı
d) Öğrenimin kalıp dersler İçinde
sürdürülmesine karşı
b) Öğrenim - bilim kurumlan üze­
rindeki tüm kısıtlayıcı etkilere
karşı
Görüldüğü gibi, öğrenim - bi­
lim - teknik alanında akademik ta­
lepler gibi gözükmesine rağmen,
sistemin bu alanda yetersizliğini
ve kısıtlayıcı rolünü açığa çıkaran
politik içerikli bir programdır bu.
Ve bu alandaki taleplerin ilk adım­
da politik kanallara geçmesinin de
açıklanmasıdır. Sistemin bu prog­
ramın özüyle uyuşması kendinin
İnkârıdır.
Birikim 1 / 5 5
Kapitalist üretim biçiminde iş­
çi sınıfı mücadelesi, egemen sınıf­
lara rağmen, işçilerin, sınırlı da ol­
sa üretimi kontrol edebilmesini
(parti-îsendika-grevler zinciriyle)
olanaklı kılmış ve sosyalist top­
lumda üretimi tamamen yönlendi-
rebilmelerini sağlayacak tarihsel
deneyleri edinme fırsatını yarat­
mıştır.
Aynı biçimde öğrenim-biiim-
teknik alanında uygun yöntemler­
le bu alana özgü temeller sağla­
nabilir. Mücadele, amaçlarına uy­
gun kurumsal, örgütsel yapıyı, es­
ki kurumsal, örgütsel biçimlere
rağmen temellendirmelidir. Her bi-
lim-teknik alanında, eylemin temel
öğeleriyle birlikte «araştırma-ince-
teme dernekleri» kurulmalı, yaygın
bir konferanslar ağıyla öğrenci-ay-
dınlarm büyük kitlesine çağdaş bi­
limin anlayış ve ufku gösterilmeli­
dir.
Böylece; çağdaş toplumsal
mücadele İçinde seçmeye bağlı ve
geçici bir yeri değil, aksine İnsanın
tarihsel fonksiyonunca belirlenmiş,
kalıcı temel bir yeri olduğunu gör­
düğümüz aydın-öğrenci katmanla­
rı, sosyalist mücadele içinde, işçi
sınıfı yanındaki yerini öncelikle
kendi alanlarındaki bu devrimci
programları için mücadeleyle ger­
çekten alacaktır. ■

MURAT BELGE
Oniversitelefde
Devrimci Gençlik Soıunu
Türkiye'de 1960 sonrası geli­
şen devrimcî harekette, özellikle
1968’den sonra, öğrenci kesimi
önemli bîr rol oynadı. Son yıllar­
da aynı öğrenci kesim, kendi geç­
mişini eskiden pek Taslanmayan
bir eleştirellikle gözden geçiriyor.
Bu eleştirellik, gerçek bir eleşti­
rellik olduğu ölçüde, öğrenci ke­
siminin devrimci harekette bundan
sonra oynayacağı rol de daha
olumlu olacaktır,
Öğrenci kesiminin bugünkü
durumunu belirleyen İki Önemli et­
ken var diyebiliriz. Bunlardan bi­
rincisi dışsal ve aktüeldir. İçse! bîr
etken olan İkincisi ise daha uzun-
vadeii bir birikim sonucudur ve
-»ene uzun-vadell bir gelişmenin
başlangıcına dönüşebilir.
Aktüel olan etken Faşist sal­
dırılardır. Devrimci gençler geç­
mişteki provokasyona bir daha
düşmemeye karartı görünüyorlar.
Faşistlere avm yöntemle karşılık
vermeyi -haklı olarak- İstemiyor­
lar.
Provokasyona gelmemek, Fa­
şist saldırılara aynı yöntemlerle
karşılık vermemek, azgın ve katil­
ce bîr saldıraaniığa sabırla aööüs
germek... Dikkat edilecek olursa,
bunlar heo «edilain» davranıslar-
. dır. Bu. sÜDhesîz bir zorunluluktur,
onun için bu edilainlik, siyasî ter-
minoloiinin «pasîfizrmi olamaz.
Gelgelelim. savunma da sürekli ola­
maz. Şimdinin bu zorunlulukla
«edilain» tutumu ne şekilde «et­
kin» olmaya yönelecektir?
İste uzun-vadeü birikimi olan
ve uzun-vadeli aeüsmevi başlata­
bilecek İçsel etken burada ortaya
oıkıvor. Devrimci gençlik, şîmdive
kadar islenmiş vanılaılarm eleşti­
risi ışığında kendi devrime! Dotan-
siveünî nasıl aelistirecektir? Ken­
dini nasıl kullanacaktır? Bundan
sonraki sivasî tercihi ve davranışı
ne vönde olacaktır? Devrimci genç­
lik henüz bu soruların cevabını
kesinlikle formülleştlrmemiştir.
Birikim 1 / 5 6
Gençlik olarak eyleminin bugün
sadece provokasyona gelmeme
eylemi olması, yani felsefî anla­
mıyla olumsuz bir eylem olma­
sı bundan ötürüdür, Geçmişin
eleştirisi devrimci gençliğe, şim­
dilik neler yapılmaması gerektiğini
gösteriyor. Bundan sonraki zorun­
lu adım atılıp neler yapılması ge­
rektiği sorusu da aydınlanınca,
devrimci gençliğin tavrı ve eylemi
de «olumsuzsdan «oiunrılusya,
«edilgin»den «etkinse, «beiirlen-
mişsden kendini «belirleyense dö­
nüşecektir.
Gençlik sorununun bütün dün­
yadaki önemi, devrimci gençliğin,
Türkiye sosyalizminde özellikle
önemli yeri, derginin bu İlk sayı­
sında bu konuya geniş yer ayır­
mamızı zorunlu kıldı. Sosyalist kül­
tür birikimi için çalışan bir dergi­
nin, devrimci gençlikle ve devrim­
ci avdıniarla ilişkisi de zaten açık­
tır. Bu nedenle, Birİkim’in ilk sayı­
sında Gençlik üzerine üç yazı ver
alıyor. Bunlardan biri Louis Alt-
husser'inki. Althusser, Komünist
Partisİ'nin bir üyesi, ama, Partisi­
nin gençliğe daha çok önem ver­
mesini isteven bir üyesi olarak
yazıyor. Arkadaşımız Ömer Laçi-
ner’in yazısı bazı Önemli noktalar­
da Althusser’inkîvie çakışıyor, ba­
zı noktalarda ondan ayrılıyor. Bir
de, soruna ikisinden de farktı ba­
kan bu yazı var.
Gençlik sorunu şüphesiz bü­
tün dünyanın ortak bir sorunu. Bu
Hönemde ortaya çıkış biçimini be­
lirleyen şey, emperyalist dünva
sisteminin içinde bulunduğu özel
durum. Ama her evrense!, ulus­
lararası sorun, somutlaştığı zaman
ve mekânların maddî koşullan
içinde ele alınmalıdır. Başka bir
sövievîsle. uluslararası aenelik so­
runu, Türkiye’de, uluslararası bo­
yutlarına ek olarak. Türkiye'deki
özei aetisme tarihinin yarattığı
lik henüz bu soruların cevabı­
nı kesinlikle formülleştirmem iştir.
 Türkiye tarihi içindeki yerine kı­
saca bir göz atarak başlıyoruz.
Türkiye'deki öğrenci hareket­
leri istenirse çok gerilere götürü-
lebiiir. Hattâ, Celâli İsyanlarının
gerisindeki «suhte» ayaklanmala­
rı da bir çeşit «okullu» başkaldır­
ması olarak ele alınabilir. Fakat
bunlar, apayrı birer toplumsal bü­
tünsellik İçinde oluşmuş hareket­
lerdir. Yüzeysel benzerlikleri dola­
yısıyla bunları bugünkü eylemlere
bağlamak aldatıcı olur.
Tanzimat sonrası gençlik ha­
reketlerine kısaca bir göz atmak
daha faydalı sonuçlar verebilir.
Çünkü, her ne kadar o günkü sü­
reçler de artık genellikle kapanmış
sayılabilirse de, bugünün süreçle­
ri -antitez niteliğinde olanları da-
onlardan kaynaklanmıştır.
Osmanh devletinin Batılılaş­
maya karar verdikten sonraki po­
litikası gençliği o güne kadar kim­
senin hayal edemeyeceği ilişkile­
re soktu. Bu yeni durum, Çarlık
Rusya'sının daha önce içine girdi­
ği süreçle karşılaştırıiaMfir. Geri
bir ülkenin, dolaysız komşusu olan
Batı karşısında ezilmesi ve ona uy­
maya çalışmasının sonucudur bu.
Gerek Rusya'da, gerekse bizde,
Batılılaşma sürecini devtet, kendi­
ni kurtarmak için başlatmıştır. İki
ülkede de, «Batılı aydın» tipinin
doğuş koşulları bunlardır. Avrupa’­
da Lenin'le birlikte bulunduğu bîr
sırada yazdığı makalede (İngilizce
çevirisi yalnız Partisan Revievv'da
çıktı), Troçki bu süreci Rusya açı­
sından anlatıyor. Onun yazdıkları­
nı okurken insan neredeyse Türki­
ye'nin aydınlar tarihini okur gibi
oluyor:
«Bütün tarihimiz on sekizinci
yüzyıldan beri, hattâ daha da önce­
lerden bu vana. Batı’nın artan bas­
kısı altında İierlemîstir. ToDİumu-
muzun en çabuk «AvruDalılaşan»
iki zümresi buaünlerde gittikçe bir­
birlerine düşman oiuvorlar, ama
bu zümrelerin her İkisi de toplum­
sal üstyapının birer parçası ve
halkın varoluşunun temellerinden
eşit derecede uzaktırlar. Birinci
zümre, devletin maddî teknolojisi­
nin yürütülmesini elinde bulundu­
ranlardan olusuvor: bunun üvele-
ri Bntı’nın azamî baskısına acıktır
ye direnme güçleri de asgarîdir.
İkinci aruD, bilincini AvrupalI etki­
ler altında yaratılan veni bir ta­
bakadan. inteiîcensiva’dan alıvor...
İntelicenslya, Avrupa kültürü­
ne uzatılmış ulusa! bir antendi.
Devletin hem ona ihtiyacı vardı,
Birikim 1 / 5 7
hem de ondan korkuyordu. Başta
devlet tarafından zorla yaratılmış­
tı ve devlet, kırbacını eğittiklerinin
tepesinden eksik etmemişti. II.
Katerina döneminden beri intefi-
censiya devlete, sınıf ayrıcalıkla­
rına ve genei olarak da mülk sa­
hibi sınıflara gittikçe daha fazla
düşman olmuştur..,.
...Aslında, intelicensiya ken­
dini siyasî partilerin yerine koydu,
sınıfların ye hattâ halkın yerine
koydu. Bütün kültürel ’ dönemleri
yaşadı -halk İçin. Gelişme yolları­
nı tesbit etti- gene halk için. Bü­
tün bu dev çalışmalar nerede ya­
pıldı? Bu aynı intelicensiyanın ha­
yal gücünde...
Eski Rus aydınının kendini
kopardığı sınıfların kültürü ilkeldi,
bireysel bilitTpIİİiğin büyüyen güç­
lerini özümleyecek kapasitesi yok­
tu... Aydın hemen hemen hiç zah­
met çekmeden kendini eski sınıf­
sal bağlarından kurtardı... kökle­
rinden kopmuş olarak... seçilecek
yollar ve yöntemler konusunda
kendini mutlak özgürlüğe sahip pmg fiHjgVE GİnÎ râUS t » ;
tjemiiıuiı; amlMH’t ü dc-- [¡«ufli-i
sandı. Bundan, sınıfının yaptıkları­
nın pişmanlığını duyan soyluları­
mızın ve isyankâr yüksek okul öğ­
rencilerimizin öznel radikalizmi
doğdu...
Böyiece, tarihimiz boyunca,
intelicensiyanın ülkenin politik ha­
yatındaki sancaktarlık roîü, hizmet
etmek istediği sınıfa değil, sadece
o sınıfın «soyut düşüncesine bağ­
lanabildi.»
Rus aydını için söylenen bu
Mayıs olayları sırasındaki
sözler, en azından 27 Mayıs'a ka- gazete başlıkları.
darkl Türk aydını ve gençliği için
de geçerlidir. 27 Mayıs'tan sonra,
devrimciliği seçen gençliğin çaba­
ları ise, İşte bu geçmişten kurtul­
mak, bu geleneği kırmak özlemini
içinde taşır. Ama sonuç, bu özle­
min değil, gene eski kalıtımın za­
feri olmuş, nesnel Kalıtım, yeterin­
ce eleştirilip aşılamadığı için öz­
nel özlemi boğmuş, 12 Mart sonra­
sına, yani bugünlere, böyiece ge­
linmiştir.
JÖN TÜRK GELENEĞİ
Türkiye'de devlet, kendini
ayakta tutabilmek İçin avdtna İhti­
yaç duvmuş, aydın yetiştirmek zo­
runda kalmıştır. Böyle bir devlet,
bövle bîr girişimde devamîı fire
vermekten kurtulamaz. Çünkü'eği­
tim bilinçlenmedir. Bilinçlenme,
devletin varolan çerçevesinin öte-

sine geçmekte, o zaman bilinçle­
nen kişi o devleti eleştirmeye baş­
lamaktadır. Bu dürüm karşısında
devlet zora başvurmakta, böylece,
devlet ile aydınlar arasında sürek­
li bir çatışma geleneği kurulmak­
tadır. Örneğin, yakın geçmişimiz­
de, bugünümüzün, devletle öğret­
men arasında bir «bitmeyen kav­
ga» vardır. Köy Enstitülerini dev­
let açar, «fire verme» dozu artın­
ca gene kendi kapatır. Öğretmen
devlete gereklidir ama gène dev-
iet öğretmen kıyımını yürütür. Çün­
kü öğretmenin, aydının kafasında
yanan bilinçlenme ışığı, her zaman
İçin devletin istediğinden birkaç
kat daha parlaktır.
Gelgelelim, devletle aydın
arasındaki tartışmanın konusu,
son döneme kadar, sınıfsal temeli
olan bir tartışma olmamıştır, Ay­
dın, Batı'ya yöneliktir. Batı'ya ye­
tişme özlemi sabırsızdır, Devlet
ise, politikanın, nesnel zorunluluk­
ların hakkını vererek ilerlemekte­
dir. Bir başka söyleyişle, aynı yo­
lun devlet «realist», aydın ise «ide­
alist» yolcusudur. Çatışma çok za­
man buradan kaynaklanmaktadır.
Bunu, İktisadî ve sınıfsal termino-
loii içine sokarsak, açıklama şöy­
le biçimlenebilir: Devlet de, aydın
da, Batı kapitalizmini özlemekte­
dir. Ama ülkede varolan kapita­
lizm, az gelişmiş bir kapitalizmdir
ve bu, tür olarak, özlenen kapita­
lizmden farklıdır. Kuruluşu ve iş­
leyişi gereği, Kapîtaiizm-öncesiy-
le içiçedir. Dolayısıyla, devlet ya­
pısında kapitalizm-öncesi öğelerin
de ağırlığı vardır. Az-gelîşmişlik
çemberini kırmak için bir nicelik
değil (devlet ve aydınlar böyle sa­
nır), bir nitelik değişikliği gerekli­
dir. Ama, bunu yapmak, halkın ha­
reketiyle mümkündür. Bu ise, ge­
lişmiş kaoitaüzme varan bir deği­
şiklik değil, sosyalizme varacak
bir halk iktidarına vol açan bir ni­
telik değişikliğidir. Çünkü, azgeliş­
mişliğin böyle paradoksal bir duru­
mu vardır. Burjuva sınıfı elinde
ve dünya emperyalist sistemi için­
de azgelişmiş kapitalizm hiçbir za­
man gelişmiş kapitalizm olamaz:
toplum ancak proletarya öncülü­
ğünde sosyalizme yönelerek azge­
lişmişlikten kurtulur. Tabiî devlet
ve {o dönemdeki) aydın bunu da
istemez. Böylece bir kısır döngü
içinde kalınır. Aydın, hem kesin­
likle bağını kopararak devlete kar­
şı koyamaz, hem de rahat dura­
maz. Jön Türklük geleneği budur.
Birikim 1 / 56
Namık Kemal maaştı mutasar­
rıf olarak «sürgüne» gider, oğlu
yüksek maaşla «mabeyinse alınır.
Avrupa'daki Jön Türkler sıkışınca
tanıdıkları Paşalara yazıp para is­
terler. Hepsi devletle sıkı fıkı iliş­
kiler İçindedir. Falan «adamsın gö­
ze girip sadrazam olmasını bek­
lerler. Bir yandan Avrupa onları
bazan korur, bazan kovar. Bunla­
rı, bizim tarih kitaplarının koydu­
ğu şekilde «devrimcilik» eylemi
olarak görmeye çalışırsanız, apı­
şıp kalır, neyi nasıl değerlendire­
ceğinizi bilemezsiniz. Yok eğer,
şirketin nasıl yürütüleceği konu­
sunda baba-oğui arasındaki çekiş­
me olarak bakarsanız, ne olduğu­
nu çok iyi anlarsınız.
Falan paşanın ikbale gelmesi­
ni beklemek, sürgünden filan dev­
let adamıyla teması sürdürmek
son derece doğaldır. Çünkü bütün
bu adamların sınıfsa! kökeni bir­
dir. Biri, devlete hizmeti seçmiş­
tir. Öbürü, aynı devletin bir kesimi­
nin daha radikal temsilcisi olma­
yı. Yani, bir halk devrimcisi değil,
en fazla radikal burjuvadır. Az ge­
lişmişliğin kendine özgü mekaniz­
maları yüzünden, bu radikalizm
(tepeden inmeciliğiyle) «tekelci
burjuva» nın daha çok işine gelir,
kapitalizm-öncesiyle de çelişir.
Düzenin niteliğine karsı bir radika­
lizm olmadığı İçin, düzenin İstediği
zamanda ve biçimde ortaya çıkar
ve hareket eder. Çıkışıyla, bir şey­
leri kahramanca başarmış gibi gö­
rünür. işi asıl başaranlar ise per­
de arkasında kalır -Fransız ihtilâ­
linin terörünü de burjuva sınıfı
adına küçük burjuva önderlerin yü­
rütmesi gibi.
27 MAYIS VE GENÇLİK
27 Mayıs hareketinin, içinde
bulunduğumuz şu dönemde, eski­
sinden farklı bir eleştirel tutumla
gözden geçirilmesi gerekiyor. Bu,
başiı başına bir inceleme konusu.
Ama burada, gençliğin rolü açısın­
dan bu harekete kısaca değinebi­
liriz.
27 Mayıs, temelinde, sözünü
ettiğimiz bu «aydın» geleneğini,
alışılmışın dışında bir davranışa
götürmedi. Yapıda sistem-içi bir
değişim gerekiyordu. Siyasî iktida­
rın yapamadığı, hattâ engel oldu­
ğu değişikliğin gerçekleştirilmesi
İçin, aydın kesim gene öne atıldı.
Bir anlamda, devlet, hükümeti de­
ğiştirdi. Bunda da «şanlı öncülük»
rolünü gençliğe verdi Amaçlanan
değişiklik biter bitmez, «gençlik-
polis el ele» gibi slogan ve miting­
lerle, başlayan radikalizmi bitirme
girişimine geçildi. Bir yandan, 27
Mayıs'm bir devrim olarak aceley­
le ilan edilmesi, bu sınırları aşa­
cak nitelikteki bir devrimciliği dur­
durma amacım da içinde taşıyor­
du.
Toplumsal süreçlerde her za­
man olduğu gibi 27 Mayıs'ta da
olay, başlatanların öznel amaçları­
nı aşan nesnel gelişmelere yol aç­
tı. Sanayi burjuvası isteklerini kıs­
men elde etti, ama istemediği ye­
ni gelişmelerle karşılaştı. Küçük
burjuva aydın-bürokrat kesim «var­
lığını» ispat etti, ama üstesinden
bir daha gelemeyeceği sorunlarla
yüz yüze geldi. Asıl önemli sarsın­
tıyı ise gençlik geçirdi. Dünya kon-
joktürünün de zorladığı yeni bir
evreye giren Türkiye'nin toplumsal
hayatında gençlik, kendi özlemle­
riyle varolan düzen arasındaki çe­
lişkinin bilincine vardı. Küçük bir
azınlığı bu durumda tercihini dü­
zenden yana yaptı MTTB gibi
gençlik kuruluşları böylece gide­
rek Faşistleşti (devletin de teşvi­
kiyle}. Ama gençliğin ana kitlesi
her geçen gün daha radikalleşerek
sola kaydı, İkisi arasında kalan ge­
ne sayıca ufak bir kesim ise sol
sloganları kullanmakta herkesle
yarışırken, temelde Jön Türklük
geleneğini sürdürdü.
1968'DEN SONRA
GENÇLİĞİN DÜRÜMU
1968 yılında yalnız Türkiye de­
n il bütün dünya gençlik eylemle­
riyle çalkalandı. Bu döneme ka­
dar, bütün dünyada devrimci dal­
ga geri çekilmişti. Bu durgunlu­
ğun sorumluluğu, biraz haksız bir
şekilde varolan proletarya partile­
rinin «revizyonizmiyle» açıklanıyor,
konjonktürün hesabı sosyalist Par­
ti yapısından, hattâ Leninizm ilke­
lerinden soruluyordu. Doğrudan
doğruya proletaryaya «pasifist»
denemezse bile (ki bunu dahi di­
yenler oldu), örneğin bir milyon iş­
çi üyesi olan Italyan Komünist Par­
tisine kolayca «revizyonist» deni­
yordu. Çin’in Sovyetler Birliğiyle
Önderlik çekişmesinin olumsuz
yan sonuçlan, bütün dünyada Par­
ti dışı sosyalizmin hızlanmasına
voi açtı. Marcuse gibi yazarların
Marx'ı revize etmeleri ile Debray
gibi yazarların Lenin'i revize etme­
Birikim 1 / 5 9
leri atbaşı gitti.
Türkiye'de «devrimci öğrenci»
eylemleri işte bu genel konjonktür
içinde başladı. Burada, Batı ölçü­
sünde bir sosyalist kuruluş da ol­
madığı için, sosyalizmin geleneğini
temsil etme iddiasındaki bazı kişi­
ler, devrimci gençlik potansiyelini
özellikle parti dışı tutma strateji­
si şartıyla, Jön Türk geleneğiyle
ittifak kurdukları için, gençliğin
((kendiliğinden» hareketi alabildiği­
ne teşvik gördü.
Politik yelpazenin solunu dob
durmaya çalışan parti zayıftı. Güç­
lendirilmesine değil, yıkılmasına
çalışıldı (varolan yönetim yüzün­
den Parti dışı çalışılmanın tercih
edildiği söylenemez. Çünkü kongre
sonucu koskoca İstanbul il örgü­
tü ele geçirildi ve düpedüz kapa­
tıldı, çalışamaz hale getirildi)
Özet olarak, 27 Mayıs sonrası
başarısızlık, gençliğe özlemlerinin
hanqi düzende gerçekleşeceğini
göstermişti. 1968 sonrası hareket­
ler, bu hedefe yönelik çabalar ol­
du. Ama çabalar hedefe değil, çok
başka yerlere vardı Bu dönemden,
bövlece olumsuz bir ders çıktı. Ya­
ni o hedefe varmak için ne yap­
mak değil, ne yapmamak gerekti­
ği anlaşıldı
Başlıca ders, radikal kesimle­
rin kuyruğuna takılmama gereği­
nin aniaşılmasıydı. Çünkü ne yazık
ki 12 Mart dönemine devrimci ha­
reket ve cuntacılık geleneği fazla
sıkı fıkı bir durumda girdiler. Cun­
tacılık geleneği bu dönemde belki
de nihaî olacak bir darbe yedi.
Jön Türk geleneği böylece oldu­
ğundan sol görünme alışkanlığın­
dan kesinlikle vazgeçti -mahkeme­
lerde Komünizmi te lin ederek ve
günah çıkararak. Ama gerçek dev­
rimci hareket, bu sarsıntıyı daha
İleri düzeyde bir bilinçlenmeye dö­
nüştürmeyi başardı
Ne var ki, tarihte olanlar ay­
nen tekrarlanmaz. Tuzaklar, karşı­
mıza değişik kılıklarda çıkarlar.
Cuntacı geleneğin maskesini indir­
mek, yarın başka tertiplerin de
maskesini indirmemize yol aça­
caksa olumlu bir kazançtır. Bunun
için de devrimci hareketin bağım­
sız teori ve pratik platformunu
kurması gerekir.
Şimdi, böyle bir platformda Mayıs olaylarının Öğrenci
gençlik kesiminin kendi özgül ha­ liderleri: Alain Geismar,
reket alanını ve biçimini görmeye Daniel Cohn-Bendit ve
çalışalım. Jacques Sanvageot.

GENÇLİK HAREKETİ NEDİR­
NE DEĞİLDİR
Althusser'in bu sayıdaki yazı­
sı, geniş işçi tabanına ve uzun
bir geleneğe sahip büyük bir Parti
üyesinin serinkanlılığını ve taviz-
sizliğini taşıyor. Bir devrim potan­
siyeli olarak gençliği değerlendir­
mekte, üyesi olduğu Parti'ye oran­
la çok daha olumlu ve iyimser bir
tavrı olduğu biliniyor. Ama bunu,
bir parti üyesinin disiplin anlayışı
çerçevesinde dile getiriyor. Öte
yandan, gençliği potansiyelinden
ötürü çağırırken, gençliği aldatma­
ya hiç kalkışmıyor. «Siz küçük-
burjuvasınız. Sakın kendinizi pro­
letaryanın önüne koymaya kalkış­
mayın.» Düşüncesinin bütün siste­
matiğinde var bu yargı ve bu ko­
mut.
Bizim devrimcî geleneğimizde
raslanmamış bir açık sözlülük bu.
Bizde, ancak umut kesilen biri için
böyle bir dil kullanılır. Bîrini çağırı­
yorsak, çok daha dalkavukça bîr
ton kullanırız. Oysa Althusser,
gençliği çağırırken bu kadar katı.
Hiç şüphe yok kİ, Althusser'in
kişiliğiyle ilgili bir sorun değil bu.
Aynı şekilde, bizdeki tuhaf peltek­
lik de tam anlamıyla bir kişilik so­
runu değildi. Althusser'in bağlı
olduğu güçtür, onu böyle bir dille
konuşturan; bu da, dokuz milyon
işçinin genel grevini denetleyebi­
len güçtür- tıpkı, bizdeki o konuş­
ma peltekliğinin bu güçten yoksun
olmaktan ileri gelmesi gibi.
Övle bîr güç Türkiye'de varol­
madıkça konuşma tonumuza o gü­
venli sertlik gelmeyecektir. Ya,
dilimizden bal akıtarak konuşaca­
ğız. ya da, o sertliğin gülünç tak­
lidine kalkışacağız. Lumoen kaba­
dayılığı ile devrimci dobra dobra-
lıgı birbirine karıştıracağız- şimdi­
ye kadar yaptığımız gibi.
Ama, o güç kurulmadı diye
konusmavalım mı? Konusalım el­
bet. Kurulması İçin konuşalım. Ko­
nuşmak için de bu ortamın uygun
ses tonunu arayalım. Bu ton, bel­
ki de. gevezeliğe kaçmayan, dost­
ça sohbet tonudur: cevap yapıştır­
manın katılığıyla tınlamayan, soru
sormanın yumuşaklığını (ve ciddi­
yetini) taşıyan bir tondur.
Althusser'in Mayıs olayların­
dan on ay sonra Fransa'nın dev­
rimci gençlerine yönelttiği uyarıla­
rı tekrarlamamıza gerek yok. Pro­
letaryadan kopuk bir gençlik ha­
reketinin küçük-bur|uva niteliği ve
Birikim 1 / 6 0
ütopikliği (sırasında provokasyon-
cuiuğu) artık biliniyor. Gençlik ör­
gütünün proletarya örgütü olmadı­
ğı da çok iyi biliniyor. Gençliğin
başka toplumsal tabakaları uzağa
İterek, kimisini korkutarak İş ya­
pamayacağı da açık. Gençliğin
gençlik örgütleri içindeki eylemi­
nin demokratik bir eylem biçimi ol­
duğunu tekrarlamaya da gene aynı
nedenlerle gerek yok. Althusser'in
yalnız şu sözünü bugün ve her
gün tekrarlıyablliriz: doğru bilgi
ve düşüncelerin «sınırlı sayıda 'bi­
linçli' öğrencinin beyninden dışarı
çıkıp (a) kendi eylemlerine ve son­
ra (b) bir bütün olarak öğrenci ha­
reketinin somut eylem çizgisine
girmesi gerekir.»
Bütün dünyada gençlik hare­
ketleri somut bir başarıya ulaşa­
madığı gibi, proleter hareketleriy­
le de birleşemedi. Ama, bitmedi
de. Daha önce benzeri görülme­
yen bu hareketlerin, artık geri dö­
nülmez olduğu anlaşılıyor. Ayrıca,
Althusser’in dediği gibi bunların
küçük-bur|uva olsa bile «kitle» ha­
reketleri olduğu da anlaşılıyor.
Şu halde, Gençliğin, ne olma­
dığı sorusunu artık bırakıp, ne ol­
duğu sorusuna girebiliriz.
Aîthusser burada, gençlik ha­
reketlerinin oluşmasına yol açan
çeşitli etkenler sayıyor. Bunların
başında emoeryalizmin can çekişir
durumda olması yer alıyor. Althus-
ser'e göre gençlik hareketleri, can
çekişen emperyalizme karşı küçük- Olaylar sırasında Paris'de
buriuva katlarda yürütülen kendi­ bir sokak.
liğinden sınıf mücadelesinin üto-
Dîk-solcu biçime girmiş olanıdır.
Empervalizmîn çöküşü ve anti-em-
pervalîst hareketin güçlenmesi iç
içe geçmiş, bu sürecin olavları kü-
cük-buriuva kesimin muhalefetini
de hızlandırmış ve radikalleştîrmlş-
tir. Hali vakti yerinde olan orta sı­
nıflar bile, kapitalizmin buhranla­
rı karsısında mücadeleye giriş­
mektedir.
Aîthusser bütün bunları say­
dıktan sonra, ana sorun olarak,
sözü emperyalizmin fdeololik dü­
zeydeki çöküşüne ve gençliğin
ideofoiik başkaldırısına getirivor.
Gençliğin daha önce de İdeolojik
başkaldırı eylemlerine giriştiğini,
son Savaşta hattâ Faşizm'İn bu
başkaldırıyı kanalize edebildiğini,
nma bu yolun bugün artık tıkan­
dığını ve gençliğin başkaldırısının,
an ti-emperyalist mücadele içinde
gitgide bilinçlenen bir ro! oynaya­
cağını söylüyor.
 Ömer Laçiner’in gençlik konu­
suna yaklaşımı oldukça farklı. O
bir kere, bugünün gençliğinin ve
teknokrat kadrolarının, üretimdeki
yerıerı gereği, «küçük-burjuva ay­
dın» sayılmamaları gerektiğini sa­
vunuyor. Dünyanın değişen üretim
koşullarında bilim ve teknolojinin
cynaaıgı rolden ötürü, bunu uygu­
layan aydın kadronun işçi sınıfıyla
birleşmesinin, eski küçük-burjuva
aydın için olduğu gibi bir ahlâkî
seçme sorunu değil, bir tarihî zo­
runluluk olduğunu söylüyor.
Ömer Laçiner'in de Althusser'-
le birleştiği nokta, gençlik hureke-
tinin emperyalist sistem içinde, ide­
olojik düzeydeki önemidir.
Kapitalist sistem gitgide tek­
nolojiyi geliştiriyor. Üretimde bilgi,
kol emeğinin yerini daraltıyor. Böy-
İece emperyalizm koi ve kafa eme­
ğini birlikte sömürüyor. İşte, Ömer
Laçiner, bu nedenle işçi sınıfı ile
aydınların tarihî ittifakını maddî
bir zorunluluk sayıyor. Şimdiye ka­
dar ayrı düzeylerde yürüyen iki
hareketin birleşmesi gereğini sa­
vunuyor (şüphesiz, işçi sınıfının
değişmez önceliği koşuluyla bir
birleşme).
GENÇLİĞİN MÜCADELE ALANI
Bunları söylemekle, Gençlik
hareketinin ne olduğunu kesinlikle
tesbit ettiğimizi ileri süremeyiz.
Bunlar, ancak, ampirik ve teorik
araştırmalarla sınanarak doğrulan­
ması gereken yaklaşımlardır. An­
cak, bu ilk yaklaşımlar bile, genç­
liğin mücadele biçimleri konusun­
da bazı İpuçları veriyor. Türkiye-
nin deneylerini yaşayan bizler, bu
konuda pek çok ülkenin devrimci­
lerinden daha avantajlı durumda
olabiliriz. Bizde, işçi sınıfını ve ge­
niş emekçi kitleleri çatısı altıcıda
toplayarak bütün devrimcilere ve
iktidarlara kendini saydırmayı ba­
şarmış bir parti yok ama, işçi-
gençlik birleşimi açısından engel
çıkaracak, yılların alışkanlığıyla
kemikleşmiş örgütsel kalıplar, bü­
rokratikleşmiş, müzminleşmiş ta­
vırlar da yok. Bu ikinci yokluk, bi­
rinci yokluğun giderilmesi çabasın­
da bir avantaja dönüştürülebilir.
Gençlik, ne kadar «doğru» dü­
şüncelerle hareket ederse etsin,
proletaryanın örgütü olamaz. Ama
«gençler», proletarya örgütünün
militanı olabilirler. Bu, proletarya
örgütü için önemli bir kazanç ol­
duğu gibi, o gençlerin küçük-bur-
|uva zihniyet ve davranışlarından
Birikim 1/ 61
kurtulmalarını sağlaması bakımın­
dan, gençler için ae en olumlu bir
kazançtır.
Ama gençlerin proletarya ör­
gütünde militan olması, gençliğin
proletarya örgütünde militan olma­
sı demek değildir. Bütün gençlerin
böyle olması beklenemeyeceği ol­
gusu bir yana, hepsi üye olsalar
bile bu, gençlik olarak ayrı bir dü­
zeyde etkin olmamaları anlamına
geiemez. Çünkü proletarya partisi­
nin militanı olmak için, o gencin,
«gençiik» özelliklerinden mümkün
olduğu kadar çıkması ve başka bir
etkinlik biçiminin kalıbına girmesi
gerekir. Demek ki proletarya par­
tisinin yanı sıra gençlik olacaktır.
Bizim şu anda üstünde durduğu­ Kanun ve düzen
muz sorun, bu gençliğin örgütlen­ sağlayıcıları/
mesidir. Çünkü herkes gibi genç­ Ayaklanmalara karşı
iik de ancak örgütlü olduğu za­ donatılmış polisler,
man etkin olabilir.
Demokratik bir kuruluş olarak
gençlik örgütü, bütün anti-faşist
hareketlerde demokratik kuruluş­
ların bilinen hareket biçimleri içe­
risinde davranacaktır. Kurulacak
anti-faşist cephelere katılacaktır.
Birtakım olayları protesto edecek,
bildiri yayınlayacak, miting yapa­
cak, yorum düzenleyecektir.
Bunlar, devrimci gençliğin si­
yasî alandaki eylemleri olacaktır.
Ama, devrimci gençliğin tek eylem
alanı bu mudur? Bundan daha da
kendine özgü bir etkinlik düzeyi
olamaz mı gençliğin?
Althusser'e göre gençliğin ve
aydınların, yirminci yüzyılın ikinci
yarısında ulusal ve uluslararası dü­
zeyde Hareketleri, ideolojik bir
başkaldırmadır ve ilkin kapitalist
ülkelerin eğitim sistemlerine karşf
bir saldırı olarak ortaya çıkmakta­
dır.
Bu yargıda gerçek payı varsa,
ideolojik pratik, gençliğin tamamen
kendine özgü olan, başka kimseyle
paylaşmadığı etkinlik düzeyi olabi­
lir.
İdeolojik başkaldırı bütün dün­
yada ve Türkiye'de, doğal olarak,
ilk fırsatta politik eyleme dönüş­
müştü. Çünkü ideolojik eğitim ku­
rumlan, üniversiteler, v.b,, politi­
kadan soyutlanarak ele alınamaz­
dı. Sistemin bir parçasıyla çatış­
maya girince, ister istemez siste­
min bütünüyle çalışılacaktı.
Burada işçi sınıfıyla şöyle bir
paralellik kurulabilir. İşçi sınıfı İki
düzeyde mücadele verir: ekono­
mi k-demokratik ve politik. Ekono-
mik-demokratik düzeyin mücadele­
si oıan «grev» işçi sınıfının zorun­
lu eylem biçimlerindendir. Ama
yalnız ekonomik-demokratik dü­
zeyde yürütülen, politik mücadele­
ye dönüşmeyen işçi hareketi ba­
şarılı olamaz. Öyle ki, politik bi­
linci ve etkinlik biçimi tam olma­
yan işçi hareketi ekonomik-de­
mokratik düzeyde bile tam olamaz.
Şu halde, asıl belirleyici olan, po­
litik mücadeledir; ekonomik-de-
rnokratiK mücadele de bunun bu­
nun zorunlu temelidir.
Gençlik için de aynı politik bi­
linç gereKlidir, Gençlik için ekono-
fiım-ucmokratik mücadelenin yeri­
ni ise daha çok ideolojik-demok-
ratik mücadele alır. Grev nasıl
Öncelikle işçi sınıfının kendi ey­
lem düzeyinde başvurduğu mü­
cadele biçimiyse, ideolojik müca­
delenin çeşitli biçimlen de özellik­
le gençliğin üstleneceği eylem dü­
zeyidir. Tabiî bu ideolojik müra-
delede, işçi sınıfının ekonomik-de­
mokratik mücadelesinde olduğu gi-
oi, belirleyici olan politik bilinç ve
politik mücadeledir. Başka bir söy­
leyişle, ideolojik mücadele politik
Önceliğin belirleyiciliğinde, ama
gene de farklı bir etkinlik düzeyi­
dir.
İşçinin eylemi nasıl ekonomik-
demokratik alanda sürmeli, ama
onunla yetinmemeliyse, öğrenci
eylemi de Ideolojik-demûkratik dü­
zeyde sürmeli ama onunla yetin­
memelidir.
Gelgeleiim, iki farklı kesimin
politik düzeyde birleşmelerinde,
aradaki paralellik kesin olarak so­
na erer. Çünkü işçi sınıfı, sınıftır,
öğrenci gençlik ise bir ara tabaka­
dır. İşçi sınıfı, politik düzeye gelin­
ce kendi sınıfının politikasını yü­
rütür. Gençlik, küçük-burjuva sap­
masına düşmek istemiyorsa, kendi
adına politika yapmaz. İşçi sınıfı­
nın tarihî öncülük rolünü kabul
ederek onun politik önderliği altın­
da hareket eder.
' Toplumsal katların daha de­
rinlemesine bölündüğü Batı ülke­
lerinde «devrimci» gençlik bunu
henüz başaramamış, işçi sınıfı ve
toplum adına bağımsızca (ve so­
rumsuzca) davranma alışkanlığını
henüz üstünden atamamıştır. Tür­
kiye'deki devrimci gençliğin tavrı­
nın bundan farklı olacağına değil,
olduğuna inanıyoruz.
NİÇİN İDEOLOJİK ALAN?
Çağımız, teknolojinin büyük bir
hızla geliştiği bir çağdır. Sosyalist
blokta da, emperyalist blokta da
egemen özellik budur. Dolayısıyla
teknik kadrolara önemli bir iş dü­
şüyor. Dünyada, elektronikle, si­
bernetikle yeni bir üretim tarzına
geçilip geçilemeyeceği tartışılıyor
(bizce, mülkiyet ilişkileri değişme­
den böyle bir şey sözkonusu ola­
maz).
Emperyalist blok, bilgiyi olduk­
ça belirli bir hedefe yönelik olarak
kullanmak istiyor. Sibernetiğin ver­
diği imkânlarla, tam denetim altın­
da tutulan bir toplumu amaçlıyor.
Böyle bir toplumda, aydınlara, tek­
nokratlara önemli bir baskıcı görev
düşecektir.
Öte yandan, emperyalist siste­
min çelişkileri, sistemin denetçisi
olarak kullanılmak istenen aydın­
ları, sistemle mücadeleye zorluyor.
Bilginin emperyalist amaçlar için
çarpıtılması sürecine karşı direni­
yor aydınlar, öğrenciler.
Sistemler, sömürüye dayanan
sistemler çökerken, bu çöküntü­
nün ilk belirtileri «ideolojik» dü­
zeyde görülür. Egemen sınıf ideo­
lojisi, toplumun genel çıkarlarını
temsil etmekten uzaklaştıkça, sınıf
bencilliği daha fazla sırıtır. Öte
yandan, haksızlık belirginleştikçe,
bu sınıfın ideolojisi gittikçe zorba-
laşır. Böyiece, ideolojik buhran ön­
celikle patlak verir. Ama egemen
sınıf politik ve İktisadî düzeylerde­
ki egemenliğini, denetimini, daha
opey bir süre devam ettirebilir.
Emperyalizmin, bilgiye, tekno­
lojiye bağımlılığı ile ideolojik çö­
küntüsünün aynı döneme Taslama­
sı, aydın kadroları ve öğrenci
gençliği sisteme karşı seferber et­
miştir. Bu, aslında emperyalizme
son derece ciddi bir darbe vurabil­
mek için önemli bir fırsattır. Çün­
kü sistem böyiece, kendini ayakta
tutmak için ihtiyaç duyduğu kadro­
larca sarsılmaktadır.
«Niçin ideolojik alan?» soru­
sunu başlıca cevabı budur. Alanın
kendisi özellikle önemli olduğu
için ve bu alanda mücadeleyi baş­
ka kimse aynı şekilde veremeye­
ceği için. Buna, aslında aynı şeyin
bir başka türlü söyleyişi olan şu
önermeyi de ekleyebiliriz: öğrenci
gençlik, kendi yapısına en uygun
mücadele biçimi bu olduğuna göre,
en rahat, en doğal, ve en verimli
şekilde bu alanda çalışabilir.
Öğrenci gençlik, etkinliğinin
ağırlığını ideolojik alana aktarmalı­
dır. Bu söz eskiden egemen çevre-
 lerin söylediği, «öğrenciyse dersini
okusun» çeşidinden bir öneri değil­
dir. Çünkü o söz, öğrencinin kendi-
# sine okutulanı edilgin bir biçimde
öğrenmesini buyurmak demektir.
Etkinliği ideolojik alana aktarmak
«önce okuyun, sonra politika ya­
pın» mantığının da tam karşıtıdır.
Çünkü, politikayı, okumanın içine,
devrimciliği, ideolojik alanın ve et­
kinliğin kendisine taşımaktır bu.
Dikkat edilirse, eski davranış­
ta, «önce okusun, sonra politika
yapsın» sözüne karşı çıkılmış, ama
mantık, yani o tecrit edici, kav­
ramları birbirinden ayırıcı burjuva
mantığı kabul edilmişti. Çünkü,
politikaya öncelik tanınmış, ama
okuma tatil edilmişti. Dolayısıyla,
politika ve okuma aynı zamanda
yürütülememişti. (Bir bakıma, boy­
kot tam bu mantığın eylemi değil
midir?) İdeolojik bilinç alınınca, bu
yeni bilinçle politik pratik alanına
koşulmuş, ama İdeolojik pratik ala­
nı terk edilmişti. Oysa bunlar, bur­
juva ya da küçük-burjuva taktik­
leridir. Marksizm'in «içinden değiş­
tirme» yöntemine aykırıdırlar.
İDEOLOJİK ALANDA MÜCADELE
NELERE ÇÖZÜM GETİRİR?
İdeolojik alanda mücadele ön­
celikle, bu yazının başında sözko-
nusu edilen âcil pratik soruna çö>
züm getirir. Bu, gençlik örgütleri­
nin şu anda «olumsuz» belirleme­
ler İçinde olması, «olumlu etkinlik»
yolunu seçmekte güçlük çekmeleri
sorunudur. Olumsuz (felsefî an­
lamda), çünkü, neler yapılmayaca­
ğına göre belirlenen bir eylem.
«Küçük-burjuvasm, bu halinle pro­
letaryayı temsil etmeye kalkma!»,
«Demokratik Kuruluşsun, siyasî
Parti gibi hareket etme!», «Faşist­
ler provokasyona getirmek için
saldırıyor, karşılık vererek provo­
kasyona gelme!» Hepsi doğru, ama
eksik. Çünkü bütün bu «yapma»,
«etme»Jere karşılık, «ne yapılaca­
ğı», «ne edileceği» yok ortada.
Komando saldırılarının yarattı­
ğı fiilî durum önemlidir ve bizi bir
siyasî örgütle bugünkü gençtik ör­
gütün yapısı arasındaki temel ayı­
rımlardan birine getirmektedir. SP
yasî örgütte hedefler, görevler,
davranış biçimleri .organların hiye­
rarşik kademelenmesi içerisinde
tesbit olunmuş, belirlenmiştir. Bir
Parti militanı da sık sık Faşist sal­
dırılarına uğrar, bazan öldürülür.
Bu durumda Parti’nin ne yapacağı
bellidir. Öte yandan, Parti'nin bü­
Birikim 1 / 6 3
tün etkinlikleri de gereken biçim­
lerde devam eder.
Oysa, geçmiş dönemin koşul­
larını ister istemez devralan bugü­
nün Öğrenci örgütleri, daha çok,
tepkici nitelikte kuruluşlardır. Bir
olay karşısında tepki göstermek­
tedirler. Siyasî partideki gibi tesbit
olunmuş, etkinlikleri, gündelik gö­
revleri, ayrıca da, olağanüstü olay­
lardaki davranışları tam yetkiyle
tesbit edecek ve bu alanın çalış­
malarını tek başına omuzlayacak
organları pek yoktur. Olsa da, laf­
ta vardır ve gerekli koordinasyon
içinde çalışmaktan uzaktır. Genç
¡¡ği tedirgin eden de, kahpe bir
saldırıda vurulmak, ölmek korkusu
değil, devrimci olarak, böyle bir
durumda eli kolu bağlı katmaktır,
işte bunun için, örneğin bir Faşist
saldırısını arızî kılacak şekilde, as-
iî etkinlik alanının tesbit edilmesi
gerekmektedir. O zaman, gençlik
örgütü de siyasî örgüt gibi işier
tabiî ayrı düzeylerde, ama aynı
devrimci ilkelerle).
Böyle bir işlerliğin başlaması
âcil pratik sorunu çözer. Devam
etmesi, uzun devrimci sürecin çe­
şitli aşamalarında semeresini ve­
recek önemli birikimler sağlar,
Ancak, bunları incelemek için, ide­
olojik mücadelenin biçimine de kı­ Mayıs olayları sırasında
saca bir göz atmak gerekir, Bu yapılmış afişlerden örnekler.
,<onuda şimdilik kesin bir şey söy­
lenemez, alacağı biçimleri pratik
belirleyecektir. Ama genel ilkeler
şimdiden de tartışılabilir.
Varolan öğrenim kurumlarının
tam homojen bir yapıya sahip ol­
dukları söylenemez. Türkiye’nin
çarpık yapısını, farklı ulusal ve
uluslararası siyasî tercihleri bu
kurumlar da aynen yansıtmaktadır.
Böyle olması, şüphesiz bu kurum­
lar içinde ideolojik mücadeleyi sür­
dürecek gençler için daha avan­
tajlıdır.
Ne var kİ, bir bütün olarak bu
kurumlar düzenin parçasıdırlar.
Çalışmaları büyük ölçüde, 1} Bu
düzeni haklı çıkararak kabul ettir­
meye, yani, varolan bozuk toplum­
sal koşulları ebedî ve doğal koşul­
lar gibi göstermeye, 2) Bu düzen
içinde çeşitli işlevleri yerine getire­
cek elemanları a) hem gerekli bil­
gilerle, b) hem de gerekli görülen
tavırla donatmaya yöneliktir.
Bu durumda devrimci gençli­
ğin temel ilkesi, dogmatik olarak
verilene karşı eleştirel tavrı koy­
maktır. Giderek, bu eleştirelliği, ya-
 ratıeılığa dönüştürerek, verilen çar­
pık bilginin yerine doğru bilgiyi
koymaktır. Öğrenim kurumiarının
ojigi düzeyindeki yetersizliğinin,
yanıltıcılığınm, çarpıklığının sergi­
lenmesinin yanı sıra, maddî yeter­
sizlikleri de açığa çıkarılmalıdır.
Kitap sorunu, kitaplıklarda çalış­
ma koşutlarının sağlanamaması,
öğrencilerin gerekli toplumsal ih­
tiyaçlarına asgarî ölçüler içinde bi­
le karşılık verilmemesi, öğrenciye
insan muamelesi edilmemesi gibi
yüzleri bulan sorun da sergilen*
melidir.
Fakülte ve bazan fakülte içi
bölümlerde, 12 Mart'ın faşist yasa­
larının bıraktığı boşluklardan ya­
rarlanarak, üniversite mezunlarım
ve öğretim üyelerini de İçine alabi­
lecek yapıda dernekler kurulmalı­
dır. Bu dernekler yukarıda sözü
edilen demokratik işler dışında
eğitim sorunlarını da doğrudan
doğruya ele alabilecek şekilde ku­
rulmalıdır. Eğitim sorunlarından,
sadece, fakülte dışı seminer ve
konferanslar anlaşılmamalıdır. Fa­
kültede okutulan derslere paralel
çalışmalar da, ideolojik mücadele
ve çalışmanın parçalarından olma­
lıdır. Yanlış bilgilerle de, yanlış
bilgiyi empoze etmeye çalışan ez­
berci, anti-demokratik medrese ho­
cası tavrıyla da mücadele edilme­
lidir.
Yanlış bilginin yerine doğru­
sunun konması İkili bir yarar sağ­
lar. Bir kere, üniversiteye üniversi­
te içinde bir alternatif getirir. Bu,
son derece önemli bir olaydır ve
ancak bunun gerçekleşmesiyle
çağdışı öğrenim kurumiarının «be­
yin yıkama» etkinlikleri, zararları
önlenebilir. İkincisi, dışa dönük bir
yarardır. Devrimci öğrencilerin,
şüphesiz devrimci hocalarından da
yararlanarak meydana getirecekle­
ri çalışmalar, genel olarak siyasî,
entellektüel alandaki boşlukları da
doldurabilir, yani üniversite dışın­
daki okur kitlesine de ulaşabilir.
Böylece, doğru bilgiyi üretme etkin­
liği, o bilgiyi gerekli olduğu yere
ulaştırma etkinliğiyle de tamamla­
nır.
Bu çalışma, kendi süreci İçin­
de, kollektif çalışma eğitimini ve
disiplinini kazandırır. Çünkü söz-
konusu işler, bireysel olarak başa­
rılamaz. Çalışmanın kendisi kollek­
tif şekilde, birkaç öğrenci tarafın­
dan yürütüleceği gibi, genel koor­
dinasyonu da -bibliyografya, da­
nışma, yayın işleri, v.b.- ancak kol­
lektif bir yapı içinde yürütülebi­
lir. Böylece, yalnız devrimci bilgi
edinilmekle kalınmaz, bilginin edi­
nilmesi süreci de devrimselleştiri­
lir. (Eski, çok yanlış aydın düşman­
lıkları, anti-entellektüel tavırlar, v.
b. de böyle bir süreç içinde doğa!
olarak elenir.)
Bu çalışma, üniversitedeki öğ­
renci kitlesi içinde yapılabilecek
en olumlu siyasî çalışmadır. Çünkü
henüz «apolitik» olan kitle böylece
kendi varoluş alanı içindeki çeliş­
kiyle yüz yüze getirilmiş olur. So­
yut bir dille anlatıldığında kolayca
kavrayamayacağı genel toplumsal
çelişkileri kendi hayatı içinde gö­
rüp kavrar. Burada ideolojik mü­
cadeleyi veren kadroların dikkat
etmeleri gereken nokta-, öğrenci
kitlesinin olumsuz isteklerini tah­
rik ederek değil, gerçek çalışma
zevkini ve disiplinini göstererek,
canlı şekilde sergileyerek sempa­
tisini kazanmaktır,
Gençlik eylemlerinin başında
ortaya atılan «Halka dönük üniver­
site» gibi, temelde doğru olan, ama
işlenmediği için bugün hâlâ her­
hangi bir anlam taşımayan kav­
ramlara, somut bir içerik getirme­
nin yolu budur.
İdeolojik mücadele, egemen
sınıfları kendi çıkarları için yetiştir­
mek istedikleri kadroları onlardan
çalar. Ancak en eyyamcı, en dz ze­
ki, satılmaya en hazır kadrolar o
sınıfların hizmetine girmeye razı
olurlar, Öte yandan, bu eyyamcı­
ların dışında olan, en azından de­
mokratik anlayışı ve çağdaş bi­
limsel tutumu benimseyen kişiler
ve çok zaman da devrimciler, «ser­
best meslekler» diye bilinen alan­
ları ve ayrıca teknik alanı doldu­
rurlar. Bütün bu tabakaların dev­
rimci süreç boyunca olduğu gibi,
halk iktidarının gerçekleşmesin­
den sonra da yapacakları önemli
katkılar vardır.
SONUÇ
Türkiye bugünlerde birçok ba­
kımdan bir geçiş toplumunun özel­
liklerini gösteriyor. Şüphesiz, aynı
üretim tarzı, aynı toplum biçimi
içerisinde bir değişimdir, sözkonu-
su olan. Ama gene de toplumu ya­
tay ve dikey boydan boya kapla­
yan bir özel dinamizm var. Bu dö­
nemde sosyalist hareketimiz de
eski yanlışlarından arınarak geli­
şecektir. Olumlu ile olumsuzun yan
 yana varoldukları, mücadele ettik­
leri bir dönemde yaşıyoruz,
Devrimci gençliğin çeşitli ara-
nışiarı arasında, burada önerilen
yola benzer yöntemlerle de çalış­
maya başladığı görülüyor. İstanbul
Üniversitesinin bazı fakültelerinde
bizim istediğimiz türden dernekler
kuruluyor, Ankara'da örneğin Tüm-
Jktisatçıiar Birliği gibi bir kuruluş
meslekî alanda olumlu bir devrimci
etkinlik sürdürüyor.
Bugünkü gençliğin, dünkü
gençlikten temel farkı, düşüncede,
düzenin sınırları İçerisinde yaşa-1
mamasıdır. Geçmişte en ilerici
gençliğin dahi idealleri ve özlem­
leri, düzenin sınırları İçerisinde ile­
riciydi.
Buaünkü gençlik, kurmak is­
tediği toplumun ideolojik birikimini
şimdiden yapmak zorundadır. İde­
olojik birikimi yeterli olmayan bir
kadro politikada da başarılı ola­
maz. Bugün bunu gören ve buna
göre davranmaya çalışan gruplar
var. Asıl sorun, bireysel çabaları
ortak çabaya, kendiliğinden giri­
şimleri planJC bilinçli, koordine gi­
rişimlere dönüştürecek fikrî zemi­
ni ve bunun gereği olan pratik ha­
Birikim 1 / 6 5
reket imkânlarını (yani örgütlen­
meleri) yaratmaktır^
Fraksiyonculuk her zamanki
gibi böyle bir durumda da, lafta
keskin ve aktivist, ama fiilen ko­
laycı ve pasifist tutumuyla, ideolo­
jik mücadele biçimlerinin geliştiril­
mesine karşı çıkabilir, sözde-poli-
tik öncelikli hedefler gösterebilir.
Oysa, ideolojik mücadeleye ağırlığı
aktarmaktan kasıt, yukarıda da
belirtildiği gibi, politik mücadele­
den çekilmek demek değildir. Tam
tersine, politik mücadele içinde
kalmak, ama daha çok çalışarak,
şimdiye kadar İhmal edilen ideolo­
jik mücadelenin İçine de politika­
yı taşımaktır. Politika ile ideolojik-
demokratik düzeyleri birleştirecek
bir gençlik örgütü, potansiyelini,
gündelik kışkırtmalarla tökezleme­
den rasyonel bir bütünlük İçinde
kullanabilecek bir programa sahip
olur. Bunun tersini iddia etmek
gençliği yeniden o aynı kısır alana
çekmektir ki zaten faşist saldır­
ganların planı da budur. Biz, dev­
rimci gençlik kitlesinin bu oyun­
lara bir daha gelmeyeceğine ke­
sinlikle inanıyoruz. m
 ması ve ikinci baskılarda tam
IESİ
telif ücreti ödenmesi...
emli küttür olay- Bu kararların böyle bir Kong-
Uiltür Bakanlığı- re'de onaylatılması önemli ve
siyle Ankara'da olumlu bir olaydır. Ancak, her­
irk Yayın Kong- hangi bir bağlayıcılığı olmayan
<ongre 1939'daki bu temennilerin gerçekleşmesi
işriyat Kongresi'- başka bir sorundur. Gelir vergi­
ikmiş devamıydı, si ile ilgili yasa değişiklikleri
isyonu iktidara tahminen kısa dönemde ger­
rlanmış, bu ik il­ çekleştirilebilir. Ama asıl hayatî
in hazırlıkları ya- Önem taşıyan anti-demokratik
itin istifası üstü- yasalar kolay kolay değiştiril-
diki Irmak hükü- meyecektir. .Dolayısıyla, ger­
hükümet ipinde çekten sağlıklı bir yayın ortamı
m Kültür Bakan- yaratılamayacaktır.
Bir ülkenin sağlıklı bir yayın
Kongresİ'ne Tür- hayatına sahip olması, fikirlerin
Sendikası da ka- serbestçe tartışılabildiği bir hu­
başlangıçta, çağ- kukî yapıya bağlıdır. Bazı fikir­
cak, Kongre ön- leri söylemenin ceza kanunla­
rlet kitaplıklarına rıyla yasaklandığı bir ülkede,
ı Kültür Bakanlı- ancak tek-yanlı bir yayın var
;itap ve yazarlara olabilir. Türkiye, hukukî üst-ya-
3 bir sansür uy- pısı kısıtlayıcı yasalarla dolup
su, imzalı belge­ taşan bir ülkedir ve bu anti-de­
likmiş, Yazarlar mokratik yasalar ünlü 141-142'-
Yır basın toplantı- den ibaret değildir. Türkiye’de
haîka ilân etmiş- egemen çevreler, «hayatta en
tüne Kültür Baka- hakikî mürşit ilimdir» derler,
iftçi Türkiye Ya- ama dünyada iki ayrı bilim an­
asını da'ı -bu ve layışının kesinlikle kutuplaştığı
olayları tartışmak bir çağda, hangi «ilimsin «mür­
'ye davet etti. şit» olacağına karar verme
hakkını ellerinden bırakmaya
ikası ve Kongre'-
yanaşmazlar. Kendi anladıkları
ak katılan ilerici
«ilimsin dışında kalan bilim an­
ak önerileri sonu-
layışlarını da yasa dışına itme­
k Yayın Kongresi
ye çalışırlar. Alınan olumlu te­
bazı olumlu te-
menni kararlarına karşın bu
ırı aldı. Bu karar-
Kongre de, bu tutumun dışında
ızetlenebilir:
bir olay değildir.
rlüğünü kısıtlayan
Ne için toplandı II. Türk Yayın
işletilmesi. 2. İkin-
Kongresi?
savcıların 6 aylık
«Garp kültür ve tefekkür cami­
asının seçkin bir uzvu olmak
dileğinde ve azminde bulunan
cumhuriyetçi Türkiye, medenî
dünyanın eski ve yeni fikir
mahsullerini kendi diline çevir­
mek ve âlemin duyuş ve düşü­
nüşü İle, benliğini kuvvetlendir­
mek mecburiyetindedir.»
«Gençlik neşriyatının, teveccüh
etmesi lâzım gelen hedefleri
şöyle tarif edilmişti:
Altı umde, yurt sevgisi, ahlâk
ve seciye, aile, nüfus,... büyük
adamlar, büyük inkılâplar, kla­
sikler...
«...mükâfatın verilebilmesi için
İlk şart kitabın inkılâp ve reji­
mimize uygun bulunması...
«Dilimize çevrilmesi lüzumlu
görülen klasik eserlerin listesi
siziere sunulmuştur. Listedeki
eserler arasında hümanist kül­
türe taalluku olanlara bilhassa
ehemmiyet verilmesi...»
Görüldüğü gibi temel amaç, re­
jimin ideolojisini yaymaktır, O
dönemde, varolan kültür düze­
yinin düşüklüğü nedeniyle, ya­
pılan yayınlar oldukça yararlı
olmuştu. Bu faaliyetin bazı
olumlu anılarından ötürü bugün
bile birçok devrimci aydın, dev­
letin yayın hayatında rol oyna­
masını özlemle beklemekte­
dir.
Ancak, «rejimin İdeolojisini
sağlamlaştırma» hedefi bugün
biraz daha farklı anlam taşı­
yor. O dönemde sosyalizm top­
lum içinde somut bir varlık de­
ğildi. Bugün öyledir ve «ideolo­
jik» mücadele özel bir önem
zisiyle yepyeni bir çığır açıldı.
Bu diziyi yöneten kadro Batıcı
ideolojiye karşı, pre-kapitalist
OsmanlI kültürünü yaymaya;
özel bir ağırlık vermekle görev­
li bir ekipti, 12 Mart döneminin
egemen sınıflar içi kavgaları
arasında bu kadroya işten el
çektirildi.
Önümüzdeki dönemde devlet
eliyle yapılan yayınlarda gene
eski Batıcı-laik tutumun ağır­
lıkta olacağını, ama Türkiye'de­
ki pre-kapitalist kesîm’in eko-
nomik-politik yapıyla bütünleş­
mesi ve rejimin parçası haline
gelmesi oranında, yerli-uiusal
gelenek adına, Batılı kültürle
Osmanlı-Türk kültürünün kay-
naştırılmasına çalışılacağını
tahmin edebiliriz.
Gelişen sosyalist düşünceye
karşı bir burjuva ideolojisi olan
Kemalizm’in çağdaşlaştırılması
yeni yayın politikasının temel
ilkesi olacaktır. Kemalizm pozi­
tivizmden kaynaklanan bir ide­
olojidir ve pozitivizmin ise çağ­
daş burjuva dünyasında bile
yeri kalmamıştır. Bu nedenle,
egemen çevreler ideolojik ba­
kışlarında önemli revizyonlar
yanmak zoruniuğu ile yüz yüze
gelmişlerdir.
Önümüzdeki günlerde egemen
sınıflar arası çekişmenin siyasî
düzeyde billurlaşma biçimine
göre devlet yayınında ne tip
ideolojilerin ağır basacağı so­
runu belli değişiklikler göstere­
bilir. Türkçü-Osmanlıcı, pek
fazla revizyon görmemiş Kema­
list, ya da çağdaş Batı'ya daha
yakın sîbernetikçi, strüktüralist,
v.b, İdeolojilere ağırlık verebi­
lir. Ne var kî, bütün bu görece
ağırlıklara karşın, temelde de­
ğişmeyecek Özellik, yayınların
anti-marksist olmasıdır.
II. Türk Yayın Kongresi bu ge­
nel hazırlığın ön çalışmaların­
dan biri olarak değerlendiril­
meli, buradan kural-dışı olarak
geçirilmiş olumlu temenni ka­
rarlarının gerçekten ciddiye
alınması umulmamalıdır, a delesi ve hiyerarşi
«MİLLİYETÇİ CEPHE»,
SEÇİM VE TRT
Demokrasi sorunu ve bunun
kavgası günün siyasî ortamını
özetliyor, Türklye, demokrasiyi
savunanlar . ile demokrasiye
saldıranlar arasındaki çatışma­
nın sarsıntılarını en uzak köşe­
lerinde bile duyuyor. Siyasî ge­
rilim artmış, halk eskisiyle kar­
şılaştırılamayacak kadar poli­
tikleşmiş durumda. ■ Milliyetçi
Cephe her yerde saldırıyor; Fa­
şizmin iktidarda olduğu, yasa­
ları kendi yaptığı zamanlarda
bile, kendi yasalarına uyamadı-
ğınt yakından izlemiştik. Bugü­
nün ortamında ise sağ cephe
yasa, akıi, mantık; İnsanlık hiç­
bir şey tanımıyor,
Milliyetçi Cephenin bu dönem­
deki boy hedeflerinden biri do­
ğal olarak TRT'dir. Bunun ne­
deni TRT'nin «sol» olması de­
ğil, sadece «tarafsız» olmasıdır.
(Ama böyle olması, TRT'nin
böyle kızışmış bir kavgada
«sol» dan eleştirilmesini hiçbir
şekilde gerektirmez}; Çünkü
Türkiye'nin gerçekleri artık öy­
le bir nitelik almıştır ki, «taraf­
sızlık» bazılarına «sosyalizm»
gibi görünmektedir.
Bu nedenle Milliyetçi Cep­
he, gitîkçe kaçınılmazlaşan se­
çime bü TRT ile girmemek için
can havliyle Uğraşmaktadır;
TRT'nin birkaç toplumsal tema­
lı programının seyircide yarat­
tığı olumlu dikkat ve etkiye
Millivetci Ceohe partilerinin ta­
hammülü yoktur. İkinci Dünya
Savaşı’nı, Nazilerin, Faşistlerin
iktidara gelişini gösteren film­
ler Milliyetçi Cephe'nin oldukça
yakın plandan çekilmiş fotoğ­
rafları gibidir.
Sol karsısında birleşip kükre­
yen Millivetci Cephe, kendi
içinde çelişkilerle doludur, 1960
sonrasında Türkfve egemen sı­
nıflarının arasında beliren, ko­
lay kolay giderilemez ayrılıklar,
bu cephe içerisinde yok olmuş
değildir. Bu bakımdan Milliyet­
çi Ceohe yalnızca sofa karşı
bir iktidar mücadelesinin siyasî
aracı değil, avnı zamanda sa­
ğın kendi içindeki İktidar müca­
teshilinin
arenasıdır.
Seçim sağ partiler icîn herhal­
de bir bozaun olacaktır. Ecevit,
yurt içindeki «vetkîll ve etkili»
çevrelere burîüvazlnîn ağırlıklı
bir kesimine kendini kabul et­
tirmiştir. Halk desteğini kazan­
Birikim 1 / 6 7
mıştır. Dış çevreler de gelece­
ğin devlet adamı olarak onu ta­
nımaktadır. Bütün bu güç ve
desteklerle Ecevit, herhalde se­
çimi zorunlu kılacak ve kaza­
nacaktır.
CHP'nin seçimi kazanması, bu­
günkü barut fıçısını andıran or­
tamda belli bir rahatlama imkâ­
nı yaratabilir. Ancak, bundan
sonraki gelişmeler bizce şimdi
olanlardan daha Önemli ve da­
ha tehlikelidir. Çünkü CHP,
«sobu temsil ederek İktidara
gelecek, sosyal demokrasinin
utopizmî yüzünden gireceği aç­
mazlar bir ölçüde «sol»un sır­
tına yüklenecek, bu arada fa­
şizm güçlenme fırsatı bulacak­
tır. Sosyalistler için çözüm, yal­
nız CHP'ye yüklenmeye ağırlık
veren bir strateji değildir. Öte
yandan, sosyal demokrasinin
vebalini de çekemezler. Böyle
bir durum, sosyalistlerin şimdi­
ye kadar yoptıkları gibi tek-
yanlı ve kısa-vadeli politik tu­
tumları bırakmalarını, karmaşık
bir dünya ve karmaşık bir top­
lumun gerektirdiği esnek poli­
tik tutumu benimsemelerini zo­
runlu kılmaktadır. Buhranlı dö­
nemlerde, çaresiz kalan sosyal
demokrat iktidarların Nazlzm’e,
Faşizm'e nasıl ortam hazırladı­
ğı unutulmamalıdır. Öte yan­
dan, her Önemli olavda kendi
soîundaküeri valnız bırakmanın
ne gibi sonuçlar verdiğini CHP'-
fiier de belki hatırlamak gereği­
ni duyarlar' a
DEMOKRATİK KURULUŞLAR
VE DEMOKRATİK
MÜCADELE
Geçtiğimiz Şubat ayında TÖB-
DER’in sendikalaşma İsteğini
ve faşizme karşı tavrını duyur­
mak amacıyla yaptığı toplantı­
lara yönelen saldırılar, demok­
rasi sorunu çevresinde odakia-
şan ■ mücadelenin Türkiye’nin
sivasî havalındaki önemini ka­
nıtlayan pek çok olavdan biri
oldu. Demokrasi . mücadelesi,
sosvalizm mücadelesinin, sa­
dece taktik nitelikte deail. aynı
zamanda özünü de belirleyen
avnlmaz bir parçasıdır. Bugü­
nün Türkiye’sinde İse, vatay
olarak bütün vurt vüzevînde ve
dikey olarak bütün kuramlarda
DEMOKRATİK KURULUŞLAR
VE DEMOKRATİK
Mücadele

Geçtiğimiz Şubat avında TÖB-

DER'in sendikalaşma isteğini
ve faşizme karşı tavrını duyur­
mak amacıyla yaptığı toolantı-
lara yönelen saldırılar, demok­
rasi sorunu çevresinde odakia-
şan ■ mücadelenin Türkiye'nin
sivasî havalındaki önemini ka­
nıtlayan pek cok olaydan biri
oldu. Demokrasi . mücadelesi,
sosyalizm mücadelesinin, sa­
dece taktik nitelikte deail. aynı
zamanda özünü de belirleyen
avrıimaz bir parçasıdır. Buaü-
nün Türkiye’sinde ise, yatay
olarak bütün yurt vüzevînde ve
dikey olarak bütün kurumlarda
demokrasi mücadelesi veril­
mektedir. Türkiye tarihinde ilk
olarak demokrasiyi soyut bir
kavram olmaktan çıkarmanın
mücadelesidir bu, Demokrasi
elbette sosyalist içeriği kazan­
dığı zaman somut bir gerçek
olur. Ama bundan önce de sos­
yalistlerin demokrasi sorunu­
nun önemini kavramaları gere­
kir.
27 Mayıs Anayasası bazı öz­
gürlükleri yukarıdan aşağıya
bir biçimde getirmişti. Dolayı­
sıyla bu özgürlükler, aşağıdan
yukarıya uzun bir mücadele sü­
reci sonucunda kazanılmış
haklar gibi değildi. Başlangıçta
oldukça soyut görünürken, za­
manla, siyasî mücadelenin da­
ha modern bir biçim almasıyla
Anayasa'nın açtığı boş alan
yavaş yavaş dolmaya başladı.
Demokratikleşme, Türkiye'nin
geri İktisadî ve politik yapısın­
da egemen sınıflara hoş görü-
nemezdi. 12 Mart dönemi ve 27
Mayıs Anayasa'sının özünü ta­
mamen değiştirdi ve halkın ar­
tık kullanmaya alıştığı haklan
geri aldı.
Bugünkü dönemde öncelikle
karsımıza çıkan sorun bu öz­
gürlüklerin, artık aşağıdan yu­
karıya doğru gelişen bir müca­
dele ile yeniden kazanılmasıdır.
Bu mücadelede proletaryanın
sosyalist örgütünün yanı sıra
bütün demokratik kuruluşlara
da önemli görevler düşmekte­
dir. Böyle bir mücadele demok­
ratik kuruluşlara hem somut he­
defler, hem de güç birliği kur­
mak için somut koşullar yarat­
maktadır. TÖB-DER gibi, çeşitli
meslek odaları gibi kuruluşlar
İçin sendikalaşma sorunu bu
çeşitten bir hedef göstermekte­
dir.
Demokratik kuruluşların eski
dönemde İmkânları aşan tarz­
da politik mücadeleye katıl­
maları hem İçerden, hem de dı­
şardan eleştirilmişti. Özellikle
içeriden eleştirilerin olumlu so­
nucu, şimdi daha rasyonel bir
davranış biçiminin ortaya çık­
ması vojmuştur. ’Gelğelelim,
«imkânlarım aşan» davranışlara
girmemek, bu kuruluşların öne­
mi olmadığı demek değildir.
Demokratik kuruluşların genel­
likle düştükleri yanılgı («parti
gibi davranmak» diye anlatı­
lan), «demokratik baskı grubu»
olmayı daha çok «kamuoyu ay-
dıniatıcılığı» şeklinde yorumla­
maları ve bu yolda bazan ta­
banlarının Ötesinde konularda
tabanlarının çok ilerisinde de­
meçler vermeleriydi. Oysa ger­
çek bir baskı grubu olmanın
kaçınılmaz önkoşulu, tabanı
meydana getiren meslekî züm­
renin gerçekten temsilcisi ol­
maktır. Bu sağlanamazsa, «bas­
kı grubu», örneğin Yunanistan'­
la İlişkilerimizin ! gerginleştiği
her anda öne çıkarılan sekiz on
kişilik Türk-Ortodoks Cemaati
gibi desteksiz bir «bildiri kuru­
luşu» olur. Kamuoyunun bu bil­
dirileri yanıtlama kapasitesi
de gittikçe azalır. Böylece ku­
ruluş, ne tabanım temsil edebi­
len, ne de tabanı dışındaki kit­
lelere gerçekten bir şey söyle­
yebilen, toplumsal gerçeklikten
kopuk bir nitelik alır.
Bu eleştiri, geçmiş dönem İçin
şüphesiz daha geçerliydi. Bu­
gün ise demokratik kuruluşların
yerlerini ,Önemlerini ve yapabi­
leceklerini çok daha doğru bir
görüşle değerlendirdikleri görü­
lüyor. Ancak bugün de, çeşitli
fraksiyon kavgalarının kurulma­
sı gerekil güçbirliğini yıpratma­
ması umulur. ■
Bir Dergi
AYLIK POLİS DÜNYASI
Son zamanlarda Milliyetçi Cep­
henin saldırıları yoğunlaştıkça
polisin bu saldırılara karşı ta­
kındığı tavır da eleştiriliyor. Bu
eleştiriler yapılırken elimize
«Avlık Polis Dünyası» adında,
polis örqütü için yayımlanan bir
derai geçti. Derginin Ocak 1975
sayısında, İlk sayfadaki baş­
yazıdan parçalar sunuyoruz:
«Şu dünva ne garibtir. (İmlâ
yanlışlarım düzeltmedik) Ayı­
dan post. Moskoftan dost olur
mu? Olur diyenlere son günler­
de rasîar olduk. Ne korkunç bir
gaflet... Ne tez unutuldu Mos­
kof'un Ardahan'ı İstemesi...
«Komünizm, hangi ülkede refah
getirmiştir. İşte Doğu ve Batı
Almanya:
«Bir tarafta komünizm. Bir ta­
rafta karma ekonomi. Bîr taraf-

likle düştükleri yanılgı («parti
gibi davranmak» diye anlatı­
lan), «demokratik baskı grubu»
olmayı daha çok «kamuoyu ay-
dıniaticılığı» şeklinde yorumla­
maları ve bu yolda bazan ta­
banlarının Ötesinde konularda
tabanlarının çok ilerisinde de­
meçler vermeleriydi. Oysa ger­
çek bir baskı grubu olmanın
kaçınılmaz önkoşulu, tabanı
meydana getiren meslekî züm­
renin gerçekten temsilcisi ol­
maktır. Bu sağlanamazsa, «bas­
kı grubu», örneğin Yunanistan'­
la İlişkilerimizin ! gerginleştiği
her anda öne çıkarılan sekiz on
kişilik Türk-Ortodoks Cemaati
gibi desteksiz bir «bildiri kuru­
luşu» olur. Kamuoyunun bu bil­
dirileri yanıtlama kapasitesi
de gittikçe azalır. Böylece ku­
ruluş, ne tabanını temsil edebi­
len, ne de tabanı dışındaki kit­
lelere gerçekten bir şey söyle­
yebilen, toplumsal gerçeklikten
kopuk bir nitelik alır.
Bu eleştiri, geçmiş dönem İçin
şüphesiz daha geçerliydi. Bu­
gün ise demokratik kuruluşların
yerlerini .önemlerini ve yapabi­
leceklerini çok daha doğru bir
görüşle değerlendirdikleri görü­
lüyor. Ancak bugün de, çeşitli
fraksiyon kavgalarının kurutma­
sı gerekli güçbirliğini yıpratma­
ması umulur. ■ «Bugün Istanbulda bir düzüne-
Bir Dergi
AYLIK POLİS DÜNYASI
Son zamanlarda Milliyetçi Cep­
henin saldırıları yoğunlaştıkça
Dolîsin bu saldırılara karşı ta­
kındığı tavır da eleştiriliyor. Bu
eleştiriler yapılırken elimize
«Avlık Polis Dünyası» adında,
polis örgütü için yayımlanan bir
derai geçti. Derginin Ocak 1975
sayısında, lik sayfadaki baş­
yazıdan parçalar sunuyoruz:
«Şu dünva ne aarîbtir. (İmlâ
yanlışlarını düzeltmedik) Ayı­
dan post. Moskoftan dost olur
mu? Olur divenlere son günler­
de raslar olduk. Ne korkunç bir
gaflet... Ne tez unutuldu Mos­
kof'un Ardahan'ı İstemesi...
«Komünizm, hangi ülkede refah
getirmiştir. İşte Doğu ve Batı
Almanya:
«Bir tarafta komünizm. Bir ta­
rafta karma ekonomi. Bîr taraf­
ta refah bir tarafta sefalet. Ama
onlar muradlarına eremiyecek-
lerdir... Bu ülkenin vatansever
evlâtları istenildiği kadar teh­
dit edilsin, istenildiği kadar zor
bir uğraşa sürülsün mücadele­
lerinden yılmayacaklardır. Çün­
kü, onlar ecdatlarına dayanan
bozkurt efsaneleriyle büyümüş­
lerdir... Çünkü onlar Turan'ın
zaferlerine inanmışlardır. Ca­
nım kadar sevdiğim (ruhu şad-
olsun) aziz arkadaşım Yusuf
İmamoğlu Moskof uşaklarının
kurşunlarıyla Edebiyat Fakülte­
si koridorlarında şehit edildiğin­
de cebinden para olarak sade­
ce bir kırk kuruş çıkmamış-
mıydı?.. Komünistlerin son gün­
lerde tekrar dillerine doladıkları
devrim meselesine gelince, evet
devrimler ergeç gerçekleşecek­
tir. Ama bu onların sandığı gi­
bi Moskof, olmayacak, Türkçü
devrimler .olacaktır. Zafer: ülkü­
cü, Turan idealine bağlı Türkçü
devrimcilerindir. Moskof dölle­
ri bunu böyle bile...»
Aynı sayıda İstanbul Emniyet
Müdürü Arif Yükseİ’e bir açık
mektup var. Anlaşılan, dergiler
arası bir rekabet söz konusu.
Emniyet Müdürü de Aylık Polis
Dünyası dergisine beklenen im­
kânı tanımamış. Şöyle deniyor:
ye yakın Polis adı kullanılarak
mecmua ve gazete yayınlan­
maktadır. Yayın oraanı çıkar­
mak vatandaşın (Bazı kurallar
içinde) anayasal hakkıdır. An­
cak bîr imtiyaz verilirken o mokratik gelişme aöstermeksi-
şahsın hüsnühal sahibi ve bazı
vatandaşlık görevini verine ge­
tirmiş olması gerekir. Bugün bu
imtiyaz sahipleri arasında asker
kaçcskları, beynelmilel sabıkalı
dolandırıcılar, müsecce! fuhuş
simsarları ve de şerefli Türk po­
lisinin adının ardında bînbir çe­
şit dalavereler çeviren İnsanlar
bulunmaktadır. Hırsızlıktan zan­
lı olarak bazılarının mahkeme­
leri devam etmektedir. Bir as­
ker kaçağına, bîr hırsıza, bir
beynelmilel dolandırıcıya, bir
beynelmilel fuhûs simsarına na­
sıl kapılarınızı ardına kadar açı­
yorsunuz? Avnı şevleri şube
müdürleriniz nasıl yapabiliyor?..
Sizi daha aüctü aormek amacıy­
la bu konudaki tahkikatınızı
bekliyor Polis adını kullanarak
co
co sağı, solu dolandıranlara gerekli
dersi vermenizi istiyoruz.»
Dergide ayrıca İlyas Aydm'ın El
İ fetih'de devrimciler tarafından
Lh ajan olduğu gerekçesiyle kurşu­
m na dizildiği haberi ile Elfetih'de
İsrail bskmında ölen Bora Gö­
zenle arkadaşlarının haberi ve­
riliyor, «Birinci Şube Elemanları­
na» az para verildiği konusun­
da gene Arif Yüksel'e başvuru­
luyor. Ayrıca, Türkeş'in fakir
halkı bazı vergilerden kurtar­
mak için kanun teklifi yaptığı
anlatılıyor. Profesör Doktor Or­
han Düzgüneş’in «Ülkücü Ol­
mak Şereftir» adlı makalesi boz-
kurtluğu «akademik düzeyde»
övüyor; CHP’Ii bakan Üstün-
dağ'a çatıyor. Şubat olayları da
neredeyse önceden bildiriliyor
bu yazıda: «... Üstündağ... TÖB
-DER İle birlikte, onun artık bü­
tün milletçe bilinen anarşist,
İhtilâlci, millî birliği parçalayıcı
ideoiopsi istikâmetinde uygula­
malara başlayınca millî duygu­
lar yeniden canlandı...» (Dergi,
Ocak sonunda yayınlanmış.)
Aylık Polis Dünvası, İstanbul
Üniversitesi rektörü Halûk Alp
konusunda da fikir sahibi. Er­
dal İnönü'ye benzetiyor rektö­
rü: Erdal İnönü «o koltuğa otur­
duğu andan itibaren de genç
mintanlarının emrine girmişti.
Sonrası malum 12 Mart oldu.
Erdal'ın ve onun, himayesindeki
militanların neler yaptığı ortaya
döküldü.,.
«İşte şimdi Halûk Alp, aynı rolü
oynamakta, aşırı sola hoş gö­
rünmek için aynı hatalı ve ka­
nunsuz hareketleri tekrarla­
maktadır, Zira, komünist anar­
şistlerin Istanbuldakî en büyük
hamisi halen adur.» ü
Dergideki çeşitli yazılar arasın­
da. Itır Gürdemire! imzasıyla çı­
kan «İnsanlık Üstüne» başlıklı
denemeden üslûp örneği olacak
bir parça vermeden edemeyece­
ğiz.
«Her ne denli Darvin’in 'Evrim
Nazarîvesî’ buaün aorüs üstün­
lüğü olarak kabul edilîvorsa da,
ben bunu oek kabullenmiyorum;
gerçekçi bir İnsan olarak. İnsan­
ların, hayvanların devamı oldu­
ğu kanısına hiç değer vermiyo­
rum. Ki bu bîr yerde aercek ola­
rak kamtlansa da bilainieroe...»
Derainfn bu savısında, normal
ravice göre 13 000 lira tutacak
ilân var. Pe-Re-Ja, Demiryolları,
----- i
Etibank, Emayetaş, Coca-Cola
Seiko, Girna, ve Ziraat Banka­
sından alınma.
SANSÜR SÖRUNUiVE BU
KONUDA BAŞLATILAN
MÜCADELE
Türkîye'deki gnti-demokratik yö­
netim in ağirIiğinrm:.duyurduğu
kurum lardan bi ri de san sür ol­
muştur. Geçtiğimiz günlerde ye­
ni uygulamalar bu sorunu yeni­
den alevlendirdi. Önemli olay,
«Z» filiminin televizyonda oyna­
tılmasının yasaklanmasıydı (si­
nemalarda oynatılması zaten
daha önce engellenmişti). Bu
filimde anlatılam w
öldürülmesi :-vofayi#wKaı^manfis
zamanında geçmişti. Ama Ka-
ramanlis hükümeti bugün bu fi­
limin Yunanistan’da gösterilme­
sine izin vermiştir. Aynı filim,
Türkiye’de hâlen yasaklanmış
durumdadır.
«Z» olavı üstüne iki bini aşkın
işçi önderi, sanatçı ve başka
mesleklerden devrimci, ilerici
demokrat avdın sansür uygula­
masına karsı ortak b ir bildiri İm­
zaladı. Bu bildiriden bazı par­
çalar sunuyoruz:
«Türk Sinemasına ilk kez 1919
yılında Mürebbive fHimi doİayı-
sıvla isaal kuvvetleri tarafından
uvqulanan sansür, kırk yıla ya­
kın süredir Polis Vazife ve Se-
İâhîvetlerî Yasasının 6. madde­
si uyarınca düzenlenen bîr yö ­
netmeli âe aöre ve hic bir de­
zin, korkunç vanlıslarla sürdü­
rülmektedir. Bütünüvîe bir Polis
sansürü niteliğindeki bu yönet-
meîik hic bfr vasanın suc say­
madığı yasaklama nedenleriyle
doludur. Avnça son derece bu­
lanık ve belirsiz olan bu hü­
kümler sinema sanatı ve kültür
konularıvla hic bir ffaîsî bulun­
mayan sansür komisyonlarınca
yorumlanmakta: bu yorumlar
sonucu sanat deöeri. vüksek,
dünvaca ünlü bîr vaoıt ülkemiz­
de aösterUmeriiğ] aibî daha ö-
nemüsi kültürümüzün en etkin
parçası olan sinema sanatımı­
za katkıda bulunabilecek ya­
pıtlar dah senaryo aşamasında
yok edilmektedir,
«Sansür, Anavasamıza göre ya­
saktır ve yarım yüzyıldan fazla
de, bugüne kadar televizyonda
yayımlanmadı. TRT'den konuyu
sorduğumuz yetkililer bu tip ba­
zı filimlerin 12 Mart yönetimi sı­
rasında kaybolduğunu, halen de
arandığını söylediler.
«İyi akşamlar, sayın seyirciler,
Bu akşam sîzlere, TRT televiz­
yon filimleri yarışmasında Büyük
Ödül ve Başarı Ödülü alan iki
film sunacağız,
İlk kez. yarışmaya İstanbul'dan
katılan Yüksek Mimar Tan Oral'
m Büyük Ödül alan «SANSÜR»
adlı filmini izleyeceksiniz.
Tan Oral mimarlığının yanında
çeşitli sanat dallarında uğra­
şıları olan karikatürcü, grafikçi
ve amatör sinemacı, çok yönlü
bir sanatçı. Kendisiyle çalışma
yeri olarak da kullandığı ve fili-
mini hazırladığı evinde buluş­
tuk.
Fitimin izledikten sonra, soru­
larımızı cevaplandıracaklar.
Sayın Tan Ora!, izediğimiz fi­
limde TRT Televizyon filimleri
dalında Büyük Ödül kazandınız.
Sizi kutlarım. Bu filminizde ka­
mu oyunca çok tartışılan bir ko­
nuya ediliyorsunuz, filimi yap­
maktaki amacınızı ve sansür
konusundaki düşüncelerinizi so­
mut örneklerle açıklar mısınız?
Sinemayla İlginiz nasıl başla­
dı?
Anlatım aracı olarak neden fili­
mi seçiyorsunuz?
Türkiyede kısa fifimclliğin ola­
nakları nelerdir? Bu dalın ge­
lişmesi için neler Önerirsiniz?
Özellikle bugünkü durum İle a-
matör kısa filim yapımcısının
sorunları konusunda,
TRT'nin açtığı televizyon fi ¡im­
leri yarışması sizce Türk sine­
ma sanatına ne denli katkıda
bulundu? Daha başka nefer ya­
pılabilir?
Teşekkür ederim sayın Tan
Oral, başarılarınızın devamlı ol­
masını dilerim.
Teşekkür .ederim, önce. «San­
sür» çizgi filimi kendi alçakgö­
nüllü olanağı ile bir haberalma
özgürlüğü kısıtlaması olan san­
sür uygulamasına dikkatleri
çekmeye çalışmtşttr. Sinema et­
kin ve yaygın bir sanat dalıdır.
Ve böyle bir aracın özgürce
kullanılması tutucu eğemen
güçlerin işine gelmemektedir.
Üstelik özgürlüklerin ve haber­
leşme özgürlüğünün savunu­
cusu da gözükmektedirler. Bu­
na karşılık halkın temel hakla­
rından olan haberleşme özgür­
lüğü, uzun yıllardır sansür uy­
gulaması ile engellenmektedir.
Böyle bir ortamda sansür gibi
bir uygulamaya karşı itiraz hak­
kımı kullanmadan çalışma sür­
dürmeyi kendime yediremez-
dim doğrusu.
Filimi bu amaçla yaptım.
Sansür, bilindiği gibi, 14 tem­
muz 1934 tarihli «Polis Vazife ve
Selâhiyetteri Kanunundan» kay­
naklanarak çıkarılan 19 temmuz
1936 tarih ve 2-11551 sayılı «Fi­
limlerin ve Filim Senaryolarının
Kontroiuna Dair Nizamname»
gereğince uyaulanan bir engel­
lemedir, işin acı yanı bunun,
çok kişiye olağan gelmesi, alı­
şılmış olmasıdır. Bu anti-de-
mokratik uygulamaya karşı ge>
rekli tepki yeterince gösterilme­
miştir. Giderek sansürün kaldı­
rılmasının sakıncalar doğuraca­
ğını söyleyen aklıbaşında kişi­
ler bile bulunmaktadır. Tutucu
ve müstehcen filimlerin ortalı­
ğı saracağını savunmaktadır­
lar. Oysa bugün sansüre rağ­
men bu tür filimler perdeleri
doldurabilmektedir. Sansür, e-
mekcı sınıfların haberalma Öz­
gürlüğünden ve bunun sonuçla­
rından, eaemen çevrelerin ürk­
meleri sonucu konulmuş, faşi­
zan bîr önlemdir. Onun için kal­
dırılmalıdır. Sözü edilen sakın­
calar sansürün kaldırılmış ol­
ması ile belirmeyecek, tersine
giderilecektir.
Tekrarlarsam «Sansür» çizgi fil­
minin amacı, ilerici ve devrimci
güçlerin dikkatlerini bir kez da­
ha sansür olgusuna çekmektir.
Sinemayla ilgim eski olmalı.
Karartmaların yapıldığı yıllarda
Bursada gördüğüm filimleri ha­
tırlıyorum. ilk kez. Kahveci Gü­
zeli gibi verli, Nasrettin Hoca
gibi yabancı filimleri. O günden
bu yana hep vefalı bir sinema
seyircisiyim. Sinemaya karşı
kendimi hep borçlu duymuşum­
dur. Bizim - yetişmemizde sine­
ma büvük kaynaklık etmiştir.
Çocukluğumuz kitapsız geçmiş­
tir denebilir. Ama iyisiyle kötü­
süyle sinema dostluğunu hiç e-
srrgemedi bizden. Sinemayı da,
pek çok şeyi de, ilk kez yine si­
nemadan öğrenmeye başlamı-
şızdır,
Yine de bugüne kadar asıl uğra­
şı dalım çizgi sanatları, karika­
tür olmuştur. Nedeni sinemaya j
göre da az olanakla yapılabil- j
mesi olması.
Sinemayı anlatım aracı olarak
seçmem, yukarıda da söyledi­
ğim gibi benim İçin bir borç
ödeme sorunuydu.
En önemlisi de sinema, çağı­
mız teknolojisinin sanata ge­
tirdiği yeni bir boyuttur. Yeni
bir olanaktır. Dolayısıyla günü­
müz sorunlarının anlatımına da
büyük yatkınlık göstermekte­
dir. Değişen dünya, değişimini
tamamlamak ve yeni değişiklik­
lere varmak için, gerekli araçla­
rı da doğal olarak yaratmakta­
dır. Sinema bunlardan biridir.
Tutucu güçlerce de kullanılmak­
tadır. Ama sinemanın, dünyayı
değiştirme mücadelesinde, bu
dinamiği içinde taşıyan kitleler­
le tamamlasmada en etken an­
latım araçlarından biri olduğu
inancındayım. Ağır basacak o-
lan da bu yanıdır.
Ülkemizde kısa filîmciliğin ola­
nakları kuşkusuz yok denecek
kadar sınırlıdır. Önce ham filim
bulmak son derece zord.ur. Ve
bu yeter sanırım. Sonra da gös­
terilme olanakları yok gibidir.
Yine de kısa filim yapımının ge­
lişmesinde çeşitli yarışma ve
şenliklerin yararları olmuştur
bugüne kadar.
Kısa filimde de diğer sanat dal­
larında olduğunca üç Öğe var­
dır. Yapıcı, filim ve seyirci. Şim­
diye dek bu üç öğeden yalnız
birinci var olageldi çoğunlukla;
yani kısa filim İçin gereken tek­
nik olanaklar ve malzeme ile fi­
limlerin görülebilme şansı var
kılındığı ölçüde, kısa filim de
gelişme yolunda aşamalar gös­
terecektir. Bu yapımcıların ge­
lişmesini de sağlayacaktır kuş­
kusuz.
Ne var ki bu olanakların günün
birinde var olması da beklene­
mez. Olanlarla işe girişmekte
yarar vardır, zor da olsa. Ve
çalışmalar bu zorlukları yara­
tan düzenin değişmesi, engel­
lerin kaldırılması doğrultusun­
da olacaktır. Kısa filim ancak
bu mücadele içinde gelişme
gösterebilir, kanısındayım.
Yine de TRT bu konuda etkin
görevler üstlenebilir. Seyirci o-
ianağı hatta malzeme olanağı
vardır. Sonra bir de sinema sa­
lonlarında asıl filimin gösteril­
mesinden önce kesin olarak bir
kısa filmin geçilmesi zorunlu-
ğu uygulanırsa yine seyirci so­
runu bir ölçüde çözülmüş ola­
caktır, Ayrıca yalnız kısa filim ­
ler gösteren sinemalar da bu
konuda yararlı olabilir.
Özetlersek teknik olanak, ham
madde ve filimlerin gösteriiebil-
meleri, yani işlev kazanmaları,
dolayısıyla yeni yapımlar için
paraya dönüşmeleri sağlanabi­
lirse, kısa filimin gelişimi de
hızlanacaktır. Yine de bunları
beklemek gereksizdir. Bu ko­
şullar da kısa filim yaparak zor-
lanmaiıdır diyeceğim.
Kuşkusuz katkıda bulunmuştur.
Biraz önce söylediğimiz gibi ül­
kemizde kısa filimin gösterilme
şansı yok gibidir. TRT buna o-
lanak sağlamıştır. Ayrıca TRT’
nin böylesine kısa fllimlere olan
ihtiyacının büyük olduğu da a-
çıktır. Doğrusu, TRT'nin bir yıl
boyunca programlarında yer
vereceği kısa filimieri yıl sonun­
da seyircilerin de katıldığı bir
oylamayla ödüllendirmeye git­
mesinin, kısa filimin gelişmesi
açısından yepyeni ufuklar aça­
cağı inancını taşıyorum,
YANILSAMA VE
GERÇEKLİK
C hristopher Caudvel!
CÇev. M ehm et H. Doğan)
Pay el yayınevi, 320 sayfa
25 TL.
Yanılsama ve Gerçektik başarılı
yazarlığının yanı sıra kısacık bir
hayata sığdırdığı işlerin çokluğu
ve ölümünün kahramanca tra­
gedyasıyla dünya devrimcileri­
nin haklı saygısını ve sevgisini
kazanan İngiliz Marksisti Chris-
topher Caudvvell'in sanat ve es­
tetik konusunda yazdığı birkaç
önemli kitaptan bir tanesidir.
Caudvvell'in sanat konusundaki
görüşlerinin önemi, bir bakıma
onun bu görüşleri sosyalizmin
sanat anlayışını belli ideolojik
kalıplar içerisinde geliştirmeme­
sinden ileri getir. «Sosyalist
Gerçekçilik» diye tanınan akım
beiii toplumsal koşullar içinde
doğmuş, o koşulların gerekleri­
ni «teorik» değil de «ideolojik»
bir yaklaşımla değerlendirerek,
bunun için gereğinde idealist
kökenli bir «devrimci roman-
tizm» den yararlanarak oluş­
muş; bunun sonucunda kendi o-
iuşma koşullarını sanatın ge­
nel varoluş koşullarıyla özdeş­
leyerek sanatı kısırlaştıran bir
formülasyona varmıştı. Bugün
bu formülasyona karşı çıkan­
lar da değerleri ters çevirmek­
le birlikte aynı sistematik için­
de düşünmekten kendilerini pek
kurtaramıyorlar.
Caudwell sanat üstüne görüşü­
nü bu tartışmaların dışında ge­
liştirdi. Bu nedenle, araştırma­
sını konunun asıl temellerine
doğru yürütebildi. Gerçi onun
eserleriyle de Marksizm bu ko­
nuda nihaî hedeflerine ulaşmış
değildir. Caudvvell'in kitapların­
da gerek düzeltilmesi, gerekse
geliştirilmesi gereken pek çok
şey bulunur, (yaşasa, mutlaka
daha yetkin eserler verirdi}.
Ama Caudvvell'in parlak doğru­
ları, pırıl pırıl analizleri bir ya­
na, yanlışları bile düşündürü­
cü, esinlediricidir. Çünkü zihnî
yapısı ideolojik kapadıktan u-
zak, teorik açıklıklara yatkındır.
Caudvvell'in belirleyici özellikle­
rinden biri de, Alman idealist
felsefesinden uzaklığıdır, dene­
bilir. Bu, onun Hegel'in, Schil-
ler'in ve öteki Alman filozofları­
nın alabildiğine soyut, kate­
gorik estetik kavramlarına kar­
şı korumuştur. Buna karşılık,
Marksist teorinin iki temeli o-
lan bilim ve felsefenin, bilim ya­
nı Caudvvell’de biraz fazla ağır
basar. Bu bakımdan tavrı, bilim­
sel olmaktan çok «bilimci» ol­
duğu söylenerek eleştirilebilir.
Yani, yeterli bir epistemolojik
(bilgi teorisi) temeli olmaksızın
bilime yaslandığı için, böylelik­
le ortaya çıkan bilim de fazla
ampirik görünümlüdür. Fizik üs­
tüne de kitap yazmıştı Caud-
weil. Sanatın, estetik duygunun
kökenlerini ararken biyolojiye,
psikolojiye, hattâ fiziğe bir hay­
li ağırlık tanımıştır. Sanatla psi­
koloji arasında kurduğu bağlan­
tılar onu gene İngiliz ampirik
Birikim 1 /7 1
geleneğini sürdüren burjuva es­
tetikçi İ.A. Richards'a da yer yer
yaklaştırır.
Öte yandan, toplumsal felsefeye
eğildiği zaman, gene »«teorik»
olmaktan çok «ideolojik» diye­
bileceğimiz «özgürlük-zorun-
luk», «sevgi-nefret» gibi kav­
ramlar çerçevesinde düşündüğü
için, hümanist kökenli yabancı­
laşma ideolojisine yakınlaştığı
anlar vardır, Aynı ideolojinin
çağdaş yorumcusu Ernest Fisc-
her sanatın bir çeşit tedavi ol­
duğu görüşünü ondan almış o-
labiür.
Bütün bu eleştiri ve yarı-eleş-
tiriiere karşın Caudvvell'in eseri
özgün, taze, olumlu ve önem­
lidir, Bir kere sanatın kökenini
gerek tarihî, gerekse ğenel-teo-
rik düzeylerde ciddî bir şekilde
araştırır. «Blreysel-topiumsal»
ilişkisini oldukça doğru biçim­
de koyarak kültüre gerekli yeri
verir.
Ama bütün bunların ötesinde,
CaudvveU'in asıl önemli ve ge­
liştirilmesi gereken yanı, sana­
tın bilgilenme içindeki yerine
yaklaşımıdır. Yanılsama ve Ger­
çekliğin son sayfalarında şe­
malaştırtmış şekilde sunulan
bu sanat - bilim ilişkisinin ince­
lenmesi, bu kitaptaki durumuy­
la tamam olmasa bile, Caud-
vvell'in sözkonusu teorik açık­
lığı nedeniyle, geliştirilerek ta­
mamlanabilir. Bu bakımdan
Yanılmasa ve Gerçeklik eleşti­
rel bir gözle, ama mutlaka okun­
ması ve iyi değerlendirilmesi
gerekli bir kitaptır. Bu noktada
Mehmet Doğan’ın başarılı çe­
virisini anmak da bir borç olu­
yor.
100 SORUDA ESTETİK
M ehm et H. Doğan
G erçek Yayınevi, 329 sayfa
25 TL.
Mehmet H. Doğan, Gerçek Ya­
yınları arasında çıkan 100 So­
ruda Estetik kitabıyla, Türkiye'­
de pek az işlenmiş bir konuyu
ele alması bakımından, güç bir
işe girişiyor. Yazar, kısa önsö­
zünde bu güçlüğü dile getir­
miş: «Estetik konusunda klasik
yapıtların henüz çevriimediği;
estetik ve sanat tarihi çalışma­
larının ortalama okurun ilgisi-
de, bugüne kadar televizyonda
yayımlanmadı. TRT'den konuyu
sorduğumuz yetkililer bu tip ba­
zı filimlerin 12 Mart yönetimi sı­
rasında kaybolduğunu, halen de
arandığını söylediler.
«İyi akşamlar, sayın seyirciler,
Bu akşam sîzlere, TRT televiz­
yon filimleri yarışmasında Büyük
Ödül ve Başarı Ödülü alan iki
film sunacağız,
İlk kez. yarışmaya İstanbul'dan
katılan Yüksek Mimar Tan Oral'
m Büyük Ödül alan «SANSÜR»
adlı filmini izleyeceksiniz.
Tan Oral mimarlığının yanında
çeşitli sanat dallarında uğra­
şıları olan karikatürcü, grafikçi
ve amatör sinemacı, çok yönlü
bir sanatçı. Kendisiyle çalışma
yeri olarak da kullandığı ve fili-
mini hazırladığı evinde buluş­
tuk.
Fitimin izledikten sonra, soru­
larımızı cevaplandıracaklar.
Sayın Tan Ora!, izediğimiz fi­
limde TRT Televizyon filimleri
dalında Büyük Ödül kazandınız.
Sizi kutlarım. Bu filminizde ka­
mu oyunca çok tartışılan bir ko­
nuya ediliyorsunuz, filim i yap­
maktaki amacınızı ve sansür
konusundaki düşüncelerinizi so­
mut örneklerle açıklar mısınız?
Sinemayla İlginiz nasıl başla­
dı?
Anlatım aracı olarak neden fili­
mi seçiyorsunuz?
Türkiyede kısa fifimclliğin ola­
nakları nelerdir? Bu dalın ge­
lişmesi için neler Önerirsiniz?
Özellikle bugünkü durum İle a-
matör kısa filim yapımcısının
sorunları konusunda,
TRT'nin açtığı televizyon fi ¡im­
leri yarışması sizce Türk sine­
ma sanatına ne denli katkıda
bulundu? Daha başka nefer ya­
pılabilir?
Teşekkür ederim sayın Tan
Oral, başarılarınızın devamlı ol­
masını dilerim.
Teşekkür .ederim, önce. «San­
sür» çizgi filimi kendi alçakgö­
nüllü olanağı ile bir haberalma
özgürlüğü kısıtlaması olan san­
sür uygulamasına dikkatleri
çekmeye çalışmtşttr. Sinema et­
kin ve yaygın bir sanat dalıdır.
Ve böyle bir aracın özgürce
kullanılması tutucu eğemen
güçlerin işine gelmemektedir.
Üstelik özgürlüklerin ve haber­
leşme özgürlüğünün savunu­
cusu da gözükmektedirler. Bu­
na karşılık halkın temel hakla­
rından olan haberleşme özgür­
lüğü, uzun yıllardır sansür uy­
gulaması ile engellenmektedir.
Böyle bir ortamda sansür gibi
bir uygulamaya karşı itiraz hak­
kımı kullanmadan çalışma sür­
dürmeyi kendime yediremez-
dim doğrusu.
Filimi bu amaçla yaptım.
Sansür, bilindiği gibi, 14 tem­
muz 1934 tarihli «Polis Vazife ve
Selâhiyetteri Kanunundan» kay­
naklanarak çıkarılan 19 temmuz
1936 tarih ve 2-11551 sayılı «Fi­
limlerin ve Filim Senaryolarının
Kontroiuna Dair Nizamname»
gereğince uyaulanan bir engel­
lemedir, işin acı yanı bunun,
çok kişiye olağan gelmesi, alı­
şılmış olmasıdır. Bu anti-de-
mokratik uygulamaya karşı ge>
rekli tepki yeterince gösterilme­
miştir. Giderek sansürün kaldı­
rılmasının sakıncalar doğuraca­
ğını söyleyen aklıbaşında kişi­
ler bile bulunmaktadır. Tutucu
ve müstehcen filimlerin ortalı­
ğı saracağını savunmaktadır­
lar. Oysa bugün sansüre rağ­
men bu tür filimler perdeleri
doldurabilmektedir. Sansür, e-
mekcı sınıfların haberalma Öz­
gürlüğünden ve bunun sonuçla­
rından, eaemen çevrelerin ürk­
meleri sonucu konulmuş, faşi­
zan bîr önlemdir. Onun için kal­
dırılmalıdır. Sözü edilen sakın­
calar sansürün kaldırılmış ol­
ması ile belirmeyecek, tersine
giderilecektir.
Tekrarlarsam «Sansür» çizgi fil­
minin amacı, ilerici ve devrimci
güçlerin dikkatlerini bir kez da­
ha sansür olgusuna çekmektir.
Sinemayla ilgim eski olmalı.
Karartmaların yapıldığı yıllarda
Bursada gördüğüm filimleri ha­
tırlıyorum. ilk kez. Kahveci Gü­
zeli gibi verli, Nasrettin Hoca
gibi yabancı filimleri. O günden
bu yana hep vefalı bir sinema
seyircisiyim. Sinemaya karşı
kendimi hep borçlu duymuşum­
dur. Bizim - yetişmemizde sine­
ma büvük kaynaklık etmiştir.
Çocukluğumuz kitapsız geçmiş­
tir denebilir. Ama iyisiyle kötü­
süyle sinema dostluğunu hiç e-
srrgemedi bizden. Sinemayı da,
pek çok şeyi de, ilk kez yine si­
nemadan öğrenmeye başlamı-
şızdır,
Yine de bugüne kadar asıl uğra­
şı dalım çizgi sanatları, karika­
tür olmuştur. Nedeni sinemaya j
göre da az olanakla yapılabil- j
mesi olması.
Sinemayı anlatım aracı olarak
seçmem, yukarıda da söyledi­
ğim gibi benim İçin bir borç
ödeme sorunuydu.
En önemlisi de sinema, çağı­
mız teknolojisinin sanata ge­
tirdiği yeni bir boyuttur. Yeni
bir olanaktır. Dolayısıyla günü­
müz sorunlarının anlatımına da
büyük yatkınlık göstermekte­
dir. Değişen dünya, değişimini
tamamlamak ve yeni değişiklik­
lere varmak için, gerekli araçla­
rı da doğal olarak yaratmakta­
dır. Sinema bunlardan biridir.
Tutucu güçlerce de kullanılmak­
tadır. Ama sinemanın, dünyayı
değiştirme mücadelesinde, bu
dinamiği içinde taşıyan kitleler­
le tamamlasmada en etken an­
latım araçlarından biri olduğu
inancındayım. Ağır basacak o-
lan da bu yanıdır.
Ülkemizde kısa filîmciliğin ola­
nakları kuşkusuz yok denecek
kadar sınırlıdır. Önce ham filim
bulmak son derece zord.ur. Ve
bu yeter sanırım. Sonra da gös­
terilme olanakları yok gibidir.
Yine de kısa filim yapımının ge­
lişmesinde çeşitli yarışma ve
şenliklerin yararları olmuştur
bugüne kadar.
Kısa filimde de diğer sanat dal­
larında olduğunca üç Öğe var­
dır. Yapıcı, filim ve seyirci. Şim­
diye dek bu üç öğeden yalnız
birinci var olageldi çoğunlukla;
yani kısa filim İçin gereken tek­
nik olanaklar ve malzeme ile fi­
limlerin görülebilme şansı var
kılındığı ölçüde, kısa filim de
gelişme yolunda aşamalar gös­
terecektir. Bu yapımcıların ge­
lişmesini de sağlayacaktır kuş­
kusuz.
Ne var ki bu olanakların günün
birinde var olması da beklene­
mez. Olanlarla işe girişmekte
yarar vardır, zor da olsa. Ve
çalışmalar bu zorlukları yara­
tan düzenin değişmesi, engel­
lerin kaldırılması doğrultusun­
da olacaktır. Kısa filim ancak
bu mücadele içinde gelişme
gösterebilir, kanısındayım.
Yine de TRT bu konuda etkin
görevler üstlenebilir. Seyirci o-
ianağı hatta malzeme olanağı
vardır. Sonra bir de sinema sa­
lonlarında asıl filimin gösteril­
mesinden önce kesin olarak bir
kısa filmin geçilmesi zorunlu-
ğu uygulanırsa yine seyirci so­
runu bir ölçüde çözülmüş ola­
caktır, Ayrıca yalnız kısa filim ­
ler gösteren sinemalar da bu
konuda yararlı olabilir.
Özetlersek teknik olanak, ham
madde ve filimlerin gösteriiebil-
meleri, yani işlev kazanmaları,
dolayısıyla yeni yapımlar için
paraya dönüşmeleri sağlanabi­
lirse, kısa filimin gelişimi de
hızlanacaktır. Yine de bunları
beklemek gereksizdir. Bu ko­
şullar da kısa filim yaparak zor-
lanmaiıdır diyeceğim.
Kuşkusuz katkıda bulunmuştur.
Biraz önce söylediğimiz gibi ül­
kemizde kısa filimin gösterilme
şansı yok gibidir. TRT buna o-
lanak sağlamıştır. Ayrıca TRT’
nin böylesine kısa fllimlere olan
ihtiyacının büyük olduğu da a-
çıktır. Doğrusu, TRT'nin bir yıl
boyunca programlarında yer
vereceği kısa filimieri yıl sonun­
da seyircilerin de katıldığı bir
oylamayla ödüllendirmeye git­
mesinin, kısa filimin gelişmesi
açısından yepyeni ufuklar aça­
cağı inancını taşıyorum,
YANILSAMA VE
GERÇEKLİK
C hristopher Caudvel!
CÇev. M ehm et H. Doğan)
Pay el yayınevi, 320 sayfa
25 TL.
Yanılsama ve Gerçektik başarılı
yazarlığının yanı sıra kısacık bir
hayata sığdırdığı işlerin çokluğu
ve ölümünün kahramanca tra­
gedyasıyla dünya devrimcileri­
nin haklı saygısını ve sevgisini
kazanan İngiliz Marksisti Chris-
topher Caudvvell'in sanat ve es­
tetik konusunda yazdığı birkaç
önemli kitaptan bir tanesidir.
Caudvvell'in sanat konusundaki
görüşlerinin önemi, bir bakıma
onun bu görüşleri sosyalizmin
sanat anlayışını belli ideolojik
kalıplar içerisinde geliştirmeme­
sinden ileri getir. «Sosyalist
Gerçekçilik» diye tanınan akım
beiii toplumsal koşullar içinde
doğmuş, o koşulların gerekleri­
ni «teorik» değil de «ideolojik»
bir yaklaşımla değerlendirerek,
bunun için gereğinde idealist
kökenli bir «devrimci roman-
tizm» den yararlanarak oluş­
muş; bunun sonucunda kendi o-
iuşma koşullarını sanatın ge­
nel varoluş koşullarıyla özdeş­
leyerek sanatı kısırlaştıran bir
formülasyona varmıştı. Bugün
bu formülasyona karşı çıkan­
lar da değerleri ters çevirmek­
le birlikte aynı sistematik için­
de düşünmekten kendilerini pek
kurtaramıyorlar.
Caudwell sanat üstüne görüşü­
nü bu tartışmaların dışında ge­
liştirdi. Bu nedenle, araştırma­
sını konunun asıl temellerine
doğru yürütebildi. Gerçi onun
eserleriyle de Marksizm bu ko­
nuda nihaî hedeflerine ulaşmış
değildir. Caudvvell'in kitapların­
da gerek düzeltilmesi, gerekse
geliştirilmesi gereken pek çok
şey bulunur, (yaşasa, mutlaka
daha yetkin eserler verirdi}.
Ama Caudvvell'in parlak doğru­
ları, pırıl pırıl analizleri bir ya­
na, yanlışları bile düşündürü­
cü, esinlediricidir. Çünkü zihnî
yapısı ideolojik kapadıktan u-
zak, teorik açıklıklara yatkındır.
Caudvvell'in belirleyici özellikle­
rinden biri de, Alman idealist
felsefesinden uzaklığıdır, dene­
bilir. Bu, onun Hegel'in, Schil-
ler'in ve öteki Alman filozofları­
nın alabildiğine soyut, kate­
gorik estetik kavramlarına kar­
şı korumuştur. Buna karşılık,
Marksist teorinin iki temeli o-
lan bilim ve felsefenin, bilim ya­
nı Caudvvell’de biraz fazla ağır
basar. Bu bakımdan tavrı, bilim­
sel olmaktan çok «bilimci» ol­
duğu söylenerek eleştirilebilir.
Yani, yeterli bir epistemolojik
(bilgi teorisi) temeli olmaksızın
bilime yaslandığı için, böylelik­
le ortaya çıkan bilim de fazla
ampirik görünümlüdür. Fizik üs­
tüne de kitap yazmıştı Caud-
weil. Sanatın, estetik duygunun
kökenlerini ararken biyolojiye,
psikolojiye, hattâ fiziğe bir hay­
li ağırlık tanımıştır. Sanatla psi­
koloji arasında kurduğu bağlan­
tılar onu gene İngiliz ampirik
geleneğini sürdüren burjuva es­
tetikçi İ.A. Richards'a da yer yer
yaklaştırır.
Öte yandan, toplumsal felsefeye
eğildiği zaman, gene »«teorik»
olmaktan çok «ideolojik» diye­
bileceğimiz «özgürlük-zorun-
luk», «sevgi-nefret» gibi kav­
ramlar çerçevesinde düşündüğü
için, hümanist kökenli yabancı­
laşma ideolojisine yakınlaştığı
anlar vardır, Aynı ideolojinin
çağdaş yorumcusu Ernest Fisc-
her sanatın bir çeşit tedavi ol­
duğu görüşünü ondan almış o-
labiür.
Bütün bu eleştiri ve yarı-eleş-
tiriiere karşın Caudvvell'in eseri
özgün, taze, olumlu ve önem­
lidir, Bir kere sanatın kökenini
gerek tarihî, gerekse ğenel-teo-
rik düzeylerde ciddî bir şekilde
araştırır. «Blreysel-topiumsal»
ilişkisini oldukça doğru biçim­
de koyarak kültüre gerekli yeri
verir.
Ama bütün bunların ötesinde,
CaudvveU'in asıl önemli ve ge­
liştirilmesi gereken yanı, sana­
tın bilgilenme içindeki yerine
yaklaşımıdır. Yanılsama ve Ger­
çekliğin son sayfalarında şe­
malaştırtmış şekilde sunulan
bu sanat - bilim ilişkisinin ince­
lenmesi, bu kitaptaki durumuy­
la tamam olmasa bile, Caud-
vvell'in sözkonusu teorik açık­
lığı nedeniyle, geliştirilerek ta­
mamlanabilir. Bu bakımdan
Yanılmasa ve Gerçeklik eleşti­
rel bir gözle, ama mutlaka okun­
ması ve iyi değerlendirilmesi
gerekli bir kitaptır. Bu noktada
Mehmet Doğan’ın başarılı çe­
virisini anmak da bir borç olu­
yor.
100 SORUDA ESTETİK
M ehm et H. Doğan
G erçek Yayınevi, 329 sayfa
25 TL.
Mehmet H. Doğan, Gerçek Ya­
yınları arasında çıkan 100 So­
ruda Estetik kitabıyla, Türkiye'­
de pek az işlenmiş bir konuyu
ele alması bakımından, güç bir
işe girişiyor. Yazar, kısa önsö­
zünde bu güçlüğü dile getir­
miş: «Estetik konusunda klasik
yapıtların henüz çevriimediği;
estetik ve sanat tarihi çalışma­
larının ortalama okurun ilgisi-
de, bugüne kadar televizyonda
yayımlanmadı. TRT'den konuyu
sorduğumuz yetkililer bu tip ba­
zı filimlerin 12 Mart yönetimi sı­
rasında kaybolduğunu, halen de
arandığını söylediler.
«İyi akşamlar, sayın seyirciler,
Bu akşam sîzlere, TRT televiz­
yon filimleri yarışmasında Büyük
Ödül ve Başarı Ödülü alan iki
film sunacağız,
İlk kez. yarışmaya İstanbul'dan
katılan Yüksek Mimar Tan Oral'
m Büyük Ödül alan «SANSÜR»
adlı filmini izleyeceksiniz.
Tan Oral mimarlığının yanında
çeşitli sanat dallarında uğra­
şıları olan karikatürcü, grafikçi
ve amatör sinemacı, çok yönlü
bir sanatçı. Kendisiyle çalışma
yeri olarak da kullandığı ve fili-
mini hazırladığı evinde buluş­
tuk.
Fitimin izledikten sonra, soru­
larımızı cevaplandıracaklar.
Sayın Tan Ora!, izediğimiz fi­
limde TRT Televizyon filimleri
dalında Büyük Ödül kazandınız.
Sizi kutlarım. Bu filminizde ka­
mu oyunca çok tartışılan bir ko­
nuya ediliyorsunuz, filim i yap­
maktaki amacınızı ve sansür
konusundaki düşüncelerinizi so­
mut örneklerle açıklar mısınız?
Sinemayla İlginiz nasıl başla­
dı?
Anlatım aracı olarak neden fili­
mi seçiyorsunuz?
Türkiyede kısa fifimclliğin ola­
nakları nelerdir? Bu dalın ge­
lişmesi için neler Önerirsiniz?
Özellikle bugünkü durum İle a-
matör kısa filim yapımcısının
sorunları konusunda,
TRT'nin açtığı televizyon fi ¡im­
leri yarışması sizce Türk sine­
ma sanatına ne denli katkıda
bulundu? Daha başka nefer ya­
pılabilir?
Teşekkür ederim sayın Tan
Oral, başarılarınızın devamlı ol­
masını dilerim.
Teşekkür .ederim, önce. «San­
sür» çizgi filimi kendi alçakgö­
nüllü olanağı ile bir haberalma
özgürlüğü kısıtlaması olan san­
sür uygulamasına dikkatleri
çekmeye çalışmtşttr. Sinema et­
kin ve yaygın bir sanat dalıdır.
Ve böyle bir aracın özgürce
kullanılması tutucu eğemen
güçlerin işine gelmemektedir.
Üstelik özgürlüklerin ve haber­
leşme özgürlüğünün savunu­
cusu da gözükmektedirler. Bu­
na karşılık halkın temel hakla­
rından olan haberleşme özgür­
lüğü, uzun yıllardır sansür uy­
gulaması ile engellenmektedir.
Böyle bir ortamda sansür gibi
bir uygulamaya karşı itiraz hak­
kımı kullanmadan çalışma sür­
dürmeyi kendime yediremez-
dim doğrusu.
Filimi bu amaçla yaptım.
Sansür, bilindiği gibi, 14 tem­
muz 1934 tarihli «Polis Vazife ve
Selâhiyetteri Kanunundan» kay­
naklanarak çıkarılan 19 temmuz
1936 tarih ve 2-11551 sayılı «Fi­
limlerin ve Filim Senaryolarının
Kontroiuna Dair Nizamname»
gereğince uyaulanan bir engel­
lemedir, işin acı yanı bunun,
çok kişiye olağan gelmesi, alı­
şılmış olmasıdır. Bu anti-de-
mokratik uygulamaya karşı ge>
rekli tepki yeterince gösterilme­
miştir. Giderek sansürün kaldı­
rılmasının sakıncalar doğuraca­
ğını söyleyen aklıbaşında kişi­
ler bile bulunmaktadır. Tutucu
ve müstehcen filimlerin ortalı­
ğı saracağını savunmaktadır­
lar. Oysa bugün sansüre rağ­
men bu tür filimler perdeleri
doldurabilmektedir. Sansür, e-
mekcı sınıfların haberalma Öz­
gürlüğünden ve bunun sonuçla­
rından, eaemen çevrelerin ürk­
meleri sonucu konulmuş, faşi­
zan bîr önlemdir. Onun için kal­
dırılmalıdır. Sözü edilen sakın­
calar sansürün kaldırılmış ol­
ması ile belirmeyecek, tersine
giderilecektir.
Tekrarlarsam «Sansür» çizgi fil­
minin amacı, ilerici ve devrimci
güçlerin dikkatlerini bir kez da­
ha sansür olgusuna çekmektir.
Sinemayla ilgim eski olmalı.
Karartmaların yapıldığı yıllarda
Bursada gördüğüm filimleri ha­
tırlıyorum. ilk kez. Kahveci Gü­
zeli gibi verli, Nasrettin Hoca
gibi yabancı filimleri. O günden
bu yana hep vefalı bir sinema
seyircisiyim. Sinemaya karşı
kendimi hep borçlu duymuşum­
dur. Bizim - yetişmemizde sine­
ma büvük kaynaklık etmiştir.
Çocukluğumuz kitapsız geçmiş­
tir denebilir. Ama iyisiyle kötü­
süyle sinema dostluğunu hiç e-
srrgemedi bizden. Sinemayı da,
pek çok şeyi de, ilk kez yine si­
nemadan öğrenmeye başlamı-
şızdır,
Yine de bugüne kadar asıl uğra­
şı dalım çizgi sanatları, karika­
tür olmuştur. Nedeni sinemaya j
göre da az olanakla yapılabil- j
mesi olması.
Sinemayı anlatım aracı olarak
seçmem, yukarıda da söyledi­
ğim gibi benim İçin bir borç
ödeme sorunuydu.
En önemlisi de sinema, çağı­
mız teknolojisinin sanata ge­
tirdiği yeni bir boyuttur. Yeni
bir olanaktır. Dolayısıyla günü­
müz sorunlarının anlatımına da
büyük yatkınlık göstermekte­
dir. Değişen dünya, değişimini
tamamlamak ve yeni değişiklik­
lere varmak için, gerekli araçla­
rı da doğal olarak yaratmakta­
dır. Sinema bunlardan biridir.
Tutucu güçlerce de kullanılmak­
tadır. Ama sinemanın, dünyayı
değiştirme mücadelesinde, bu
dinamiği içinde taşıyan kitleler­
le tamamlasmada en etken an­
latım araçlarından biri olduğu
inancındayım. Ağır basacak o-
lan da bu yanıdır.
Ülkemizde kısa filîmciliğin ola­
nakları kuşkusuz yok denecek
kadar sınırlıdır. Önce ham filim
bulmak son derece zord.ur. Ve
bu yeter sanırım. Sonra da gös­
terilme olanakları yok gibidir.
Yine de kısa filim yapımının ge­
lişmesinde çeşitli yarışma ve
şenliklerin yararları olmuştur
bugüne kadar.
Kısa filimde de diğer sanat dal­
larında olduğunca üç Öğe var­
dır. Yapıcı, filim ve seyirci. Şim­
diye dek bu üç öğeden yalnız
birinci var olageldi çoğunlukla;
yani kısa filim İçin gereken tek­
nik olanaklar ve malzeme ile fi­
limlerin görülebilme şansı var
kılındığı ölçüde, kısa filim de
gelişme yolunda aşamalar gös­
terecektir. Bu yapımcıların ge­
lişmesini de sağlayacaktır kuş­
kusuz.
Ne var ki bu olanakların günün
birinde var olması da beklene­
mez. Olanlarla işe girişmekte
yarar vardır, zor da olsa. Ve
çalışmalar bu zorlukları yara-
n tan düzenin değişmesi, engel-
: ierin kaldırılması doğrultusun-
; da olacaktır. Kısa filim ancak
■
: bu mücadele içinde gelişme
| gösterebilir, kanısındayım.
3 Yine de TRT bu konuda etkin
I görevler üstlenebilir. Seyirci o-
ianağı hatta malzeme olanağı
vardır. Sonra bir de sinema sa­
lonlarında asıl filimin gösteril­
mesinden önce kesin olarak bir
kısa filmin geçilmesi zorunlu-
ğu uygulanırsa yine seyirci so­
runu bir ölçüde çözülmüş ola­
caktır, Ayrıca yalnız kısa filim ­
ler gösteren sinemalar da bu
konuda yararlı olabilir.
Özetlersek teknik olanak, ham
madde ve filimlerin gösteriiebil-
meleri, yani işlev kazanmaları,
dolayısıyla yeni yapımlar için
paraya dönüşmeleri sağlanabi­
lirse, kısa filimin gelişimi de
| hızlanacaktır. Yine de bunları
beklemek gereksizdir. Bu ko­
şullar da kısa filim yaparak zor-
lanmaiıdır diyeceğim.
Kuşkusuz katkıda bulunmuştur.
Biraz önce söylediğimiz gibi ül­
kemizde kısa filimin gösterilme
şansı yok gibidir. TRT buna o-
lanak sağlamıştır. Ayrıca TRT’
nin böylesine kısa filimlere olan
ihtiyacının büyük olduğu da a-
çıktır. Doğrusu, TRT'nin bir yıl
boyunca programlarında yer
vereceği kısa filimieri yti sonun-
i da seyircilerin de katıldığı bir
! oylamayla ödüllendirmeye git-
i meşinin, kısa filimin gelişmesi
■j açısından yepyeni ufuklar aça-
:;| cağı inancını taşıyorum,
S YANILSAMA VE
GERÇEKLİK
Christopher Caudvel!
CÇev. M ehm et H. Doğan)
Pay el yayınevi, 320 sayfa
25 TL.
Yanılsama ve Gerçektik başarılı
yazarlığının yanı sıra kısacık bir
hayata sığdırdığı işlerin çokluğu
ve ölümünün kahramanca tra­
gedyasıyla dünya devrimcileri­
nin haklı saygısını ve sevgisini
kazanan İngiliz Marksisti Chris-
topher Caudvvell'in sanat ve es­
tetik konusunda yazdığı birkaç
önemli kitaptan bir tanesidir.
Caudvvell'in sanat konusundaki
görüşlerinin önemi, bir bakıma
onun bu görüşleri sosyalizmin
sanat anlayışım belli ideolojik
kalıplar içerisinde geliştirmeme­
sinden ileri getir. «Sosyalist
Gerçekçilik» diye tanınan akım
beiii toplumsal koşuiiar içinde
doğmuş, o koşulların gerekleri­
ni «teorik» değil de «ideolojik»
bir yaklaşımla değerlendirerek,
bunun için gereğinde idealist
kökenli bir «devrimci roman-
tizm» den yararlanarak oluş­
muş; bunun sonucunda kendi o-
luşma koşullarını sanatın ge­
nel varoluş koşullarıyla özdeş­
leyerek sanatı kısırlaştıran bir
formülasyona varmıştı. Bugün
bu formülasyona karşı çıkan­
lar da değerleri ters çevirmek­
le birlikte aynı sistematik için­
de düşünmekten kendilerini pek
kurtaramıyorlar.
Caudvveli sanat üstüne görüşü­
nü bu tartışmaların dışında ge­
liştirdi. Bu nedenle, araştırma­
sını konunun asıl temellerine
doğru yürütebildi. Gerçi onun
eserleriyle de Marksizm bu ko­
nuda nihaî hedeflerine ulaşmış
değildir. Caudvveil'in kitapların­
da gerek düzeltilmesi, gerekse
geliştirilmesi gereken pek çok
şey bulunur, (yaşasa, mutlaka
daha yetkin eserler verirdi}.
Ama Caudvvell'in parlak doğru­
ları, pırıl pırıl analizleri bir ya­
na, yanlışları bile düşündürü­
cü, esiniediricidir. Çünkü zihnî
yapısı ideolojik kapadıktan u-
zak, teorik açıklrklara yatkındır.
Caudvvell'in belirleyici özellikle­
rinden biri de, Alman idealist
felsefesinden uzaklığıdır, dene­
bilir. Bu, onun Hegel'in, Schİİ-
ler'in ve öteki Alman filozofları­
nın alabildiğine soyut, kate­
gorik estetik kavramlarına kar­
şı korumuştur. Buna karşılık,
Marksist teorinin iki temeli o-
lan bilim ve felsefenin, bilim ya­
nı Caudvvell’de biraz fazla ağır
basar. Bu bakımdan tavrı, bitim­
se) olmaktan çok «bilimci» ol­
duğu söylenerek eleştirilebilir.
Yani, yeterli bir epistemolojik
(bilgi teorisi) temeli olmaksızın
bilime yaslandığı için, böylelik­
le ortaya çıkan bilim de fazla
ampirik görünümlüdür. Fizik üs­
tüne de kitap yazmıştı Caud-
weii. Sanatın, estetik duygunun
kökenlerini ararken biyolojiye,
psikolojiye, hattâ fiziğe bir hay­
li ağırlık tanımıştır. Sanatla psi­
koloji arasında kurduğu bağlan­
tılar onu gene İngiliz ampirik
Birikim 1 /7 1
geleneğini sürdüren burjuva es­
tetikçi İ.A. Rlchards'a da yer yer
yaklaştırır.
Öte yandan, toplumsal felsefeye
eğildiği zaman, gene »«teorik»
olmaktan çok «ideolojik» diye­
bileceğimiz «özgürlük-zorun-
luk», «sevgi-nefret» gibi kav­
ramlar çerçevesinde düşündüğü
için, hümanist kökenli yabancı­
laşma ideolojisine yakınlaştığı
aniar vardır, Aynı ideolojinin
çağdaş yorumcusu Ernest Fise-
her sanatın bir çeşit tedavi ol­
duğu görüşünü ondan almış o-
labiür.
Bütün bu eleştiri ve yarı-eleş-
tiriiere karşın Caudvvell'in eseri
özgün, taze, olumlu ve önem­
lidir, Bir kere sanatın kökenini
gerek tarihî, gerekse ğenel-teo-
rik düzeylerde ciddî bir şekilde
araştırır. «Bireysel-topiumsal»
ilişkisini oldukça doğru biçim­
de koyarak kültüre gerekli yeri
verir.
Ama bütün bunların ötesinde,
Caudvvell'in asıl önemli ve ge­
liştirilmesi gereken yanı, sana­
tın bilgilenme içindeki yerine
yaklaşımıdır. Yanılsama ve Ger­
çekliğin son sayfalarında şe­
malaştırtmış şekilde sunulan
bu sanat - bilim ilişkisinin ince­
lenmesi, bu kitaptaki durumuy­
la tamam olmasa bile, Caud-
vvell'in sözkonusu teorik açık­
lığı nedeniyle, geliştirilerek ta­
mamlanabilir. Bu bakımdan
Yanılmasa ve Gerçeklik eleşti­
rel bir gözle, ama mutlaka okun­
ması ve iyi değerlendirilmesi
gerekli bir kitaptır. Bu noktada
Mehmet Doğan’ın başarılı çe­
virisini anmak da bir borç olu­
yor.
100 SORUDA ESTETİK
M ehm et H. Doğan
G erçek Yayınevi, 329 sayfa
25 TL.
Mehmet H. Doğan, Gerçek Ya­
yınları arasında çıkan 100 So­
ruda Estetik kitabıyla, Türkiye'­
de pek az işlenmiş bir konuyu
ele alması bakımından, güç bir
işe girişiyor. Yazar, kısa önsö­
zünde bu güçlüğü dile getir­
miş: «Estetik konusunda klasik
yapıtların henüz çevriimediği;
estetik ve sanat tarihi çalışma­
larının ortalama okurun ilgisi-
nin dışında, Üniversite kürsüle­
rinin dar alanı içinde kapalı
kaldığı; sanat ve edebiyatımızın
henüz sağlam bir tarihsel de­
ğerlendirilmesinin yapılmadığı
bir zamanda estetik üzerine ki­
tap hazırlamak isteyen kişinin
büyük güçlükler ve engellerle
karşılaşması çok doğal değil
miğir?» Bunlar gerçekten böyle;
böyle olunca da, alanının ilk ki­
tabı olan .700 Soruda Estetik'i
anlayışla karşılamak gerekiyor.
AncaK bu, kitabın belli yanları­
nın eleştirilmesi zorunluluğunu
ortadan kaldırmıyor şüphesiz.
Söylenecek jlk sözlerden biri
bibliyografya ile ilgili. Kültür­
lü, meraklı, çok okumuş bir ki­
şiye işaret ediyor bjbliyoğraf-
va. Ama gene de bir amatörün
bibliyografyası. Croce var, ama
Collingwood yok. Maritain var,
ama gene dinci görüşlerden
kalkan başka önemli estetikçi­
ler yok. Strüktüralist görüş - ki
gittikçe Önem kazanıyor - hiç
yok. Freud ve Jung için çok ye­
tersiz bir kitap var. O tezi ge­
liştirenler, örneğin Emest Jo-
nes yok. Psikolojik yaklaşım­
dan mitik bir yaklaşıma varan­
lar, örneğin bir Bodkin, yok. Çe­
şitli akimların temsilcileri Hos-
pers, Langer, v.b. gene yok.
Marksist görüşlerin hepsinin
ele alındığı da. söylenemez. Çi­
te yandan, sanatlar arasında
edebiyata dengeyi bozacak ka­
dar fazla yer tanınmış. Müzik,
resim, vvb. yeterince işlenmi­
yor. Genel olarak doğu sanatı
da eksik. Ancak bunları bir uz­
mandan beklemek hak olurdu.
Mehmet Doğan ise uzman ol­
madığını belirtiyor.
Kitabın eleştirilmesi gereken
bir başka yanı gene Mehmet
Doğan'ın önsözünde belirtil­
miş; «... özellikle Fischer'İn,
Garaudy'nin çalışmaları her
konuda ışık tuttu, İpucu verdi
bana.» Gerçekten de, kitabı o-
kurken, hemerv hemen her ö-
nemli tartışma alanında yazar
kendisi susuyor ve ya Fischer'i,
ya Garaudy'yi, ya da ikisini bir­
den konuşturuyor. Böylece de
kitap, Fischer ile Garaudy'nin
çeşitli sanat görüşlerinin ser­
gilenmesi gibi oluyor ve Meh­
met Doğan suskunluğuyla on­
ları onaylıyor.
O zaman da 700 Soruda Esle­
tildin eleştirisinin ağırlık nokta­
sı Mehmet Doğan'ın çözümle­
mesinin dışına, Fischer ile Ga­
raudy'nin görüşlerinin değer­
lendirilmesine kayıyor. Çağdaş
Marksist yazarlar arasında özel­
likle Lukacs ve Lefevbre, Fisc-
her-Garaudy İkilisini destekle­
mek üzere seçilmiş. Bu, yorum­
da Hegêi’e ağırlık veren bir tu­
tum yaratıyor. Mehmet Doğan'-
m başarıyla çevirdiği Caudwell'
in, bu kitapta pek fazla rolü yok.
Brecht'in ürünlerinin estetikte
açtığı ufuklar gereğince işlen­
memiş.
Bütün bunlar, teorik bir eleştiri­
nin nesneleri: Mehmet H. Do-
ğan'ın 700 Soruda Estetik'i ala­
nında yapılmış ilk ciddi, kap­
samlı çalışma olarak, son ana­
lizde en azından bir cesaret Ör­
neği olarak, Övgüyü hak eden
bir eserdir. Ancak, önsözde, a-
maçlandığı söylenen «... yeni
savların, yeni önerilerin ortaya
çıkmasını sağlayacak bir baş­
langıç olması...» çabasının,
Fischer ve Garaudy’ye veri­
len ağırlıktan ötürü, pek başa­
rılı olduğu söylenemez. Mark-
sis estetiğin asıl başlangıcı bu
gibi yazarların tartışma biçim­
leri ve sistematiklerinin dışına
çıkıldığı zaman yapılabilecek­
tir. m
«ARKADAŞ» ÜSTÜNE
Yılmaz Güney Arkadaş filimiyle
bir diziye başlamıştı. Diziyi
meydana getiren filimler bir a-
raya gelince şüphesiz bütünün
ışığında parçalar da tek başına
sahip olduklarının ötesinde bir
anlam taşıyacaklardı Arkadaş
için söylenecekler bu nedenle
İster istemez eksik olacaktır.
Biz de bu nedenle şimdilik bu
konuda bir şey söylememeyi
düşünüyorduk. Susmak isteme­
mizin bir de duygusal nede­
ni vardı: Yılmaz yeni filimler
yaparken Arkadaş'ı değerlen­
dirmeyi tercih ederdik. Gelgele-
İim, birçok kişi doğal olarak fi­
lim üstüne konuştu, yorumlar
yaptı. Filimin büyük bir yankı
yapması kaçınılmaz bir olaydı.
Ama bu yankı, filimin eski ka­
lıplar içinde değerlendirilmesi
’ötesinde bir noktaya varamadı.
Yılmaz Güney'in bu filimiyle
«küçük burjuva reform izmi»
yaptığı gibi sözler bile söylendi,
Biz bu görüşlerin ciddiye alına­
bileceğine inanmıyoruz. Elbet­
te eleştiriye açıktır Arkadaş-e-
leştiriye açık olmayan bir şey
zaten hayatta varolamaz. Ama
bu gibi suçlamalar, eleştiri sa­
yılamaz.
Arkadaş, filimi üstüne söylenen­
ler genellikle dramatik bir sa­
nat anlayışının ürünüydü. Oy­
sa filim kendisi bu anlayışın
dışına çıkma yolunda bir adım
oiarak değerlendirilmelidir. Asıl
olumlu yanı bu olduğu gibi, e-
İeştirîye açık yanı da atıian a-
dımın eksikliği olabilir.
Fiiim neredeyse bir alegori o-
larak ele alındı. Kimin neyi tem­
sil ettiği araştırıldı, yorumlan­
dı, tesbit edildi ve filim sonuç­
ta falan kişinin filan şeyi tem­
sil etmesinin «devrimci açıdan»
doğruluğu veya yanlışlığına gö­
re değerlendirildi. Oysa fiiim,
herkesin bir şeyleri temsil ettiği
bu tipten kapalı bir eser anla­
yışına karşı yapılmıştı. Dev­
rimciliği de, falan şeyi temsil
eden kişinin söylediği söz gibi
basit bir ölçütle Ölçülemezdi.
Filimin sanatsal devrimciliği,
yapısındaydı. Hayatın açıklığı­
nı kucaklayıp boğmaya değil o
açıklığı çarpıtmadan vermeye
çalışan yapısal kuruiuşunday-
dı.
Toplum, tek-merkezii bir yapı
değildir. Son kertede alt yapının
belirlediği, ama üst yapıların da
görece bir özerkliğe sahip ol­
duğu, karmaşık bir yapılar bü­
tünlüğüdür. Bu «son kerte» za­
mansa! bir «son kerte» değil,
yapısal bir /«son kerte»dir; do­
layısıyla hiçbir zaman «son ker-
te»nin saati çalmaz. Şu halde,
toplum tek-merkez!î değil, tersi­
ne, merkezsiz bir yapıdır. Kar­
şılıklı diyalektik etkileşimler bü­
tünüdür.
Bilincin gelişmesi ile maddenin
gelişmesi ayrı oldukları için,
insan bu yapısal oluşumların
tümünü kavramaz. Bilgi, top­
lumsal gelişmeyle orantılı ola­
rak gelişir ve artar. Ama bilgi
her zamn bitimli ve bilginin
madde dünyası demek olan
nesnesi ise bitimsiz ve sınırsız­
dır. Diyalektik maddeci düşün­
cenin bilgi teorisi, en kısa öze­
tiyle, budur.
 Burjuva görüşü, gerek idealist
gerek ampirik akımlarıyla,
maddeciliğin bilgiyle nesne kar­
şıtlığını koymaz, Dolayısıyla bi­
len özne ile bilinecek nesne a-
rasında bir özdeşlik kurar. Yu­
karıda kısaca anlatılan, herke­
sin bir şeyleri temsil ettiği sa­
nat eseri, İşte bu özne -nesne
özdeşliği anlayışının bir ürünü­
dür. Bu sanat anlayışı bu ba­
kımdan kapalıdır; yani, eserin
kapalı dünyasına gerçekliğin
bütününü (ya da önemli parça­
sını) sığdırabileceğini sanır. E-
serin dünyası, aslında bir bl-
linçliliktir. Bu, yazarın, yaratıcı­
nın bilinci olabilir; ya da dra­
matik yapıda bir protagonistin
bilinci eserin dünyasını meyda­
na getirebilir. Dolayısıyla bur­
juva sanat eserinde diyalektik,
gerçekte olması gerektiği gibi
bilinçler arasında veya madde
ile bilinçlüik arasında değil;
burjuva dünyasının tek^merke-
:zlni oluşturan egemen bilinçli-
liğin İçerisinde geçer. Dramatik
sanatta o bilinçîilik ayrıştırılabi-
lir ve bilinçllliğin çeşitli görü­
nümleri çeşitli tip ve karakterler­
le verilebilir. Ama burada gene
belirleyici tektir, protagonistin
bilinçliliğidir. Desdemona, an­
cak Othello'nun sevgilisidir,
Macbeth’rn sevgilisi, olamaz;
lago da ancak Othello’nun düş­
manıdır, Hamlet’in lago gibi bir
düşmanı olamaz yani dramatik
sanatta, protagonist kendi kar­
şıtını bile kendi yaratır. Sorun
onun sorunudur; sorunun çö­
zülüş biçimi onun kişiliğinin e-
gemenliğinden çıkamaz,
işte Arkadaş'ta denenen, bu
dramatik yapıyı kırmak bilinç-
lilikte oynanan çelişkileri değil
gerçekliğin içinde varolan çe­
lişkileri sergilemektir. Amaç, bu
İkinciyi sergileme olunca, ese­
rin belli bir açıklığa sahip ol­
ması gerekir. Bitmiş, kapanmış
bir şeyin hikâyesi anlatılmaz bu
durumda; dolayısıyla hayatın
bütününü özetlemeye kalkış­
mak da sözkonusu değildir. Ya­
şayan, ilerleyen bir dinamizm
verilir. Bu da, eserde söylenen
sözle değil, eserin yapısıyla ve­
rilir. Yani, hayat gibi, bu tipten
sanat eserinin de merkezsiz bir
yapısı olmalıdır.
Şu halde Arkadaş filimi için,
«Semra şu tür devrimciliği, A-
zem bu tür reformizmi temsil e-
der, Cemil ölünce ve beriki sa­
çını kesince şöyle bîr sonuç çı­
kar» gibi yorumlar tamamen
geçersiz kalmaktadır. Neredey­
se müzik terimleriyle -heykeli e-
leştirmek gibi bir şeydir bu.
Elbette Semra bir şeyi temsil
eder, Âzem bir şeyi temsil eder.
Ama ne o, ne de öbürü bir mut­
lak değerdir. Modern matema­
tikte olduğu gibi bu sanat tü­
ründe de (bence gerçek diya­
lektik maddeci sanat) değerler
değil aradaki ilişkiler önemlidir
- gerçeklik oradadır. Değerler
ise hayatın akışı içinde değişir­
ler. Semra, evet olumludur. A-
ma öteki yoz insanların yanın­
da devrimci bir potansiyel ola­
rak. Devrimcilik süreci içinde
keskinliğini, yalınkatlığını tör­
pülemesi, kendini esnekleştir­
mesi gereken bir kişidir. Yani
eleştirelliğini gene kendi içerir.
Âzem de gene öyle. Cemil İle
Birikim 1 / 7 3
köydeki kardeşi, Hegei diyalek­
tiğinin teziyle antitezi değildir­
ler, fişle priz gibi birbirleri için
yapılmış iki öğe değildirler. Kı-
yıkent kötülendi diye Konya kö­
yünün yüceltilmiş olduğu anla­
mı çıkmaz. Eşitsiz gelişme de­
nen toplumsal yasayı, bu işle­
yiş içinde oluşan değişik yapı­
ları temsil eder bütün bunlar,
Tankların geçişi, köylünün on­
lara bakışı, kızın koka - kolayı
götürüşü, Yu-pi kamyonunun
gelişi gibi.
Arkadaş filimlnde çağdaş mad­
deci sanat anlayışına doğru bu
atılımı görmemek, Yılmaz Gü-
ney'in çabasını yanlış değer­
lendirmek demektir. Öte yan­
dan, bu filimde bu anlayışın
tam olarak gerçekleştirildiği
de söylenemez. Çünkü bütün
çabalara karşın, filimde Yılmaz
Güney’in bilinçliiiği büyük öl­
çüde egemen olmuş ve bu du­
rum amaçla bir ölçüde çeliş-
miştir. Bunda, seyircinin Yıl­
maz Güney'e bakışının da payı
vardır. Biz gene de, Arkadaş o-
layının bu yanını tartışmayı Yıl-
maz’ın yeni filimlerîni yapmaya
başladığı zamana bırakmayı ter­
cih ediyoruz. Şimdilik önemli
olan atılan adımdır. Eski Yıl­
maz Güney'den kopmuş, kendi
kuracağı yeni Yılmaz Güney'e
doğru mesafe atmıştır. Bu yeni
Yılmaz Güney'in bir an önce
kurulmasını özlemle bekliyoruz.
Murat Belge
nin dışında, Üniversite kürsüle­
rinin dar alanı içinde kapalı
kaldığı; sanat ve edebiyatımızın
henüz sağlam bir tarihsel de­
ğerlendirilmesinin yapılmadığı
bir zamanda estetik üzerine ki­
tap hazırlamak isteyen kişinin
büyük güçlükler ve engellerle
karşılaşması çok doğal değil
miğir?» Bunlar gerçekten böyle;
böyle olunca da, alanının ilk ki­
tabı olan .700 Soruda Estetik'i
anlayışla karşılamak gerekiyor.
AncaK bu, kitabın belli yanları­
nın eleştirilmesi zorunluluğunu
ortadan kaldırmıyor şüphesiz.
Söylenecek jlk sözlerden biri
bibliyografya ile ilgili. Kültür­
lü, meraklı, çok okumuş bir ki­
şiye işaret ediyor bjbliyoğraf-
va. Ama gene de bir amatörün
bibliyografyası. Croce var, ama
Collingwood yok. Maritain var,
ama gene dinci görüşlerden
kalkan başka önemli estetikçi­
ler yok. Strüktüralist görüş - ki
gittikçe Önem kazanıyor - hiç
yok. Freud ve Jung için çok ye­
tersiz bir kitap var. O tezi ge­
liştirenler, örneğin Emest Jo-
nes yok. Psikolojik yaklaşım­
dan mitik bir yaklaşıma varan­
lar, örneğin bir Bodkin, yok. Çe­
şitli akimların temsilcileri Hos-
pers, Langer, v.b. gene yok.
Marksist görüşlerin hepsinin
ele alındığı da. söylenemez. Çi­
te yandan, sanatlar arasında
edebiyata dengeyi bozacak ka­
dar fazla yer tanınmış. Müzik,
resim, vvb. yeterince işlenmi­
yor. Genel olarak doğu sanatı
da eksik. Ancak bunları bir uz­
mandan beklemek hak olurdu.
Mehmet Doğan ise uzman ol­
madığını belirtiyor.
Kitabın eleştirilmesi gereken
bir başka yanı gene Mehmet
Doğan'ın önsözünde belirtil­
miş; «... özellikle Fischer'İn,
Garaudy'nin çalışmaları her
konuda ışık tuttu, İpucu verdi
bana.» Gerçekten de, kitabı o-
kurken, hemerv hemen her ö-
nemli tartışma alanında yazar
kendisi susuyor ve ya Fischer'i,
ya Garaudy'yi, ya da ikisini bir­
den konuşturuyor. Böylece de
kitap, Fischer ile Garaudy'nin
çeşitli sanat görüşlerinin ser­
gilenmesi gibi oluyor ve Meh­
met Doğan suskunluğuyla on­
ları onaylıyor.
O zaman da 700 Soruda Este­
tik'in eleştirisinin ağırlık nokta­
sı Mehmet Doğan'ın çözümle­
mesinin dışına, Fischer ile Ga­
raudy'nin görüşlerinin değer­
lendirilmesine kayıyor. Çağdaş
Marksist yazarlar arasında özel­
likle Lukacs ve Lefevbre, Fisc-
her-Garaudy İkilisini destekle­
mek üzere seçilmiş. Bu, yorum­
da Hegêi’e ağırlık veren bir tu­
tum yaratıyor. Mehmet Doğan'-
m başarıyla çevirdiği Caudwell'
in, bu kitapta pek fazla rolü yok.
Brecht'in ürünlerinin estetikte
açtığı ufuklar gereğince işlen­
memiş.
Bütün bunlar, teorik bir eleştiri­
nin nesneleri: Mehmet H. Do-
ğan'ın 700 Soruda Estetik'i ala­
nında yapılmış ilk ciddi, kap­
samlı çalışma olarak, son ana­
lizde en azından bir cesaret Ör­
neği olarak, Övgüyü hak eden
bir eserdir. Ancak, önsözde, a-
maçlandığı söylenen «... yeni
savların, yeni önerilerin ortaya
çıkmasını sağlayacak bir baş­
langıç olması...» çabasının,
Fischer ve Garaudy’ye veri­
len ağırlıktan ötürü, pek başa­
rılı olduğu söylenemez. Mark-
sis estetiğin asıl başlangıcı bu
gibi yazarların tartışma biçim­
leri ve sistematiklerinin dışına
çıkıldığı zaman yapılabilecek­
tir. m
«ARKADAŞ» ÜSTÜNE
Yılmaz Güney Arkadaş filimiyle
bir diziye başlamıştı. Diziyi
meydana getiren filimler bir a-
raya gelince şüphesiz bütünün
ışığında parçalar da tek başına
sahip olduklarının ötesinde bir
anlam taşıyacaklardı Arkadaş
için söylenecekler bu nedenle
İster istemez eksik olacaktır.
Biz de bu nedenle şimdilik bu
konuda bir şey söylememeyi
düşünüyorduk. Susmak isteme­
mizin bir de duygusal nede­
ni vardı: Yılmaz yeni filimler
yaparken Arkadaş'ı değerlen­
dirmeyi tercih ederdik. Gelgele-
İim, birçok kişi doğal olarak fi­
lim üstüne konuştu, yorumlar
yaptı. Filimin büyük bir yankı
yapması kaçınılmaz bir olaydı.
Ama bu yankı, filimin eski ka­
lıplar içinde değerlendirilmesi
’ötesinde bir noktaya varamadı.
Yılmaz Güney'in bu filimiyle
«küçük burjuva reform izmi»
yaptığı gibi sözler bile söylendi,
Biz bu görüşlerin ciddiye alına­
bileceğine inanmıyoruz. Elbet­
te eleştiriye açıktır Arkadaş-e-
leştiriye açık olmayan bir şey
zaten hayatta varolamaz. Ama
bu gibi suçlamalar, eleştiri sa­
yılamaz.
Arkadaş, filimi üstüne söylenen­
ler genellikle dramatik bir sa­
nat anlayışının ürünüydü. Oy­
sa filim kendisi bu anlayışın
dışına çıkma yolunda bir adım
oiarak değerlendirilmelidir. Asıl
olumlu yanı bu olduğu gibi, e-
İeştirîye açık yanı da atıian a-
dımın eksikliği olabilir.
Fiiim neredeyse bir alegori o-
larak ele alındı. Kimin neyi tem­
sil ettiği araştırıldı, yorumlan­
dı, tesbit edildi ve filim sonuç­
ta falan kişinin filan şeyi tem­
sil etmesinin «devrimci açıdan»
doğruluğu veya yanlışlığına gö­
re değerlendirildi. Oysa fiiim,
herkesin bir şeyleri temsil ettiği
bu tipten kapalı bir eser anla­
yışına karşı yapılmıştı. Dev­
rimciliği de, falan şeyi temsil
eden kişinin söylediği söz gibi
basit bir ölçütle Ölçülemezdi.
Filimin sanatsal devrimciliği,
yapısındaydı. Hayatın açıklığı­
nı kucaklayıp boğmaya değil o
açıklığı çarpıtmadan vermeye
çalışan yapısal kuruiuşunday-
dı.
Toplum, tek-merkezii bir yapı
değildir. Son kertede alt yapının
belirlediği, ama üst yapıların da
görece bir özerkliğe sahip ol­
duğu, karmaşık bir yapılar bü­
tünlüğüdür. Bu «son kerte» za­
mansa! bir «son kerte» değil,
yapısal bir /«son kerte»dir; do­
layısıyla hiçbir zaman «son ker-
te»nin saati çalmaz. Şu halde,
toplum tek-merkez!î değil, tersi­
ne, merkezsiz bir yapıdır. Kar­
şılıklı diyalektik etkileşimler bü­
tünüdür.
Bilincin gelişmesi ile maddenin
gelişmesi ayrı oldukları için,
insan bu yapısal oluşumların
tümünü kavramaz. Bilgi, top­
lumsal gelişmeyle orantılı ola­
rak gelişir ve artar. Ama bilgi
her zamn bitimli ve bilginin
madde dünyası demek olan
nesnesi ise bitimsiz ve sınırsız­
dır. Diyalektik maddeci düşün­
cenin bilgi teorisi, en kısa öze­
tiyle, budur.
 Burjuva görüşü, gerek idealist
gerek ampirik akımlarıyla,
maddeciliğin bilgiyle nesne kar­
şıtlığını koymaz, Dolayısıyla bi­
len özne ile bilinecek nesne a-
rasında bir özdeşlik kurar. Yu­
karıda kısaca anlatılan, herke­
sin bir şeyleri temsil ettiği sa­
nat eseri, İşte bu özne -nesne
özdeşliği anlayışının bir ürünü­
dür. Bu sanat anlayışı bu ba­
kımdan kapalıdır; yani, eserin
kapalı dünyasına gerçekliğin
bütününü (ya da önemli parça­
sını) sığdırabileceğini sanır. E-
serin dünyası, aslında bir bl-
linçliliktir. Bu, yazarın, yaratıcı­
nın bilinci olabilir; ya da dra­
matik yapıda bir protagonistin
bilinci eserin dünyasını meyda­
na getirebilir. Dolayısıyla bur­
juva sanat eserinde diyalektik,
gerçekte olması gerektiği gibi
bilinçler arasında veya madde
ile bilinçlüik arasında değil;
burjuva dünyasının tek^merke-
:zlni oluşturan egemen bilinçli-
liğin İçerisinde geçer. Dramatik
sanatta o bilinçîilik ayrıştırılabi-
lir ve bilinçllliğin çeşitli görü­
nümleri çeşitli tip ve karakterler­
le verilebilir. Ama burada gene
belirleyici tektir, protagonistin
bilinçliliğidir. Desdemona, an­
cak Othello'nun sevgilisidir,
Macbeth’rn sevgilisi, olamaz;
lago da ancak Othello’nun düş­
manıdır, Hamlet’in lago gibi bir
düşmanı olamaz yani dramatik
sanatta, protagonist kendi kar­
şıtını bile kendi yaratır. Sorun
onun sorunudur; sorunun çö­
zülüş biçimi onun kişiliğinin e-
gemenliğinden çıkamaz,
işte Arkadaş'ta denenen, bu
dramatik yapıyı kırmak bilinç-
lilikte oynanan çelişkileri değil
gerçekliğin içinde varolan çe­
lişkileri sergilemektir. Amaç, bu
İkinciyi sergileme olunca, ese­
rin belli bir açıklığa sahip ol­
ması gerekir. Bitmiş, kapanmış
bir şeyin hikâyesi anlatılmaz bu
durumda; dolayısıyla hayatın
bütününü özetlemeye kalkış­
mak da sözkonusu değildir. Ya­
şayan, ilerleyen bir dinamizm
verilir. Bu da, eserde söylenen
sözle değil, eserin yapısıyla ve­
rilir. Yani, hayat gibi, bu tipten
sanat eserinin de merkezsiz bir
yapısı olmalıdır.
Şu halde Arkadaş filimi için,
«Semra şu tür devrimciliği, A-
zem bu tür reformizmi temsil e-
der, Cemil ölünce ve beriki sa­
çını kesince şöyle bîr sonuç çı­
kar» gibi yorumlar tamamen
geçersiz kalmaktadır. Neredey­
se müzik terimleriyle -heykeli e-
leştirmek gibi bir şeydir bu.
Elbette Semra bir şeyi temsil
eder, Âzem bir şeyi temsil eder.
Ama ne o, ne de öbürü bir mut­
lak değerdir. Modern matema­
tikte olduğu gibi bu sanat tü­
ründe de (bence gerçek diya­
lektik maddeci sanat) değerler
değil aradaki ilişkiler önemlidir
- gerçeklik oradadır. Değerler
ise hayatın akışı içinde değişir­
ler. Semra, evet olumludur. A-
ma öteki yoz insanların yanın­
da devrimci bir potansiyel ola­
rak. Devrimcilik süreci içinde
keskinliğini, yalınkatlığını tör­
pülemesi, kendini esnekleştir­
mesi gereken bir kişidir. Yani
eleştirelliğini gene kendi içerir.
Âzem de gene öyle. Cemil İle
köydeki kardeşi, Hegei diyalek­
tiğinin teziyle antitezi değildir­
ler, fişle priz gibi birbirleri için
yapılmış iki öğe değildirler. Kı-
yıkent kötülendi diye Konya kö­
yünün yüceltilmiş olduğu anla­
mı çıkmaz. Eşitsiz gelişme de­
nen toplumsal yasayı, bu işle­
yiş içinde oluşan değişik yapı­
ları temsil eder bütün bunlar,
Tankların geçişi, köylünün on­
lara bakışı, kızın koka - kolayı
götürüşü, Yu-pi kamyonunun
gelişi gibi.
Arkadaş filimlnde çağdaş mad­
deci sanat anlayışına doğru bu
atılımı görmemek, Yılmaz Gü-
ney'in çabasını yanlış değer­
lendirmek demektir. Öte yan­
dan, bu filimde bu anlayışın
tam olarak gerçekleştirildiği
de söylenemez. Çünkü bütün
çabalara karşın, filimde Yılmaz
Güney’in bilinçliiiği büyük öl­
çüde egemen olmuş ve bu du­
rum amaçla bir ölçüde çeliş-
miştir. Bunda, seyircinin Yıl­
maz Güney'e bakışının da payı
vardır. Biz gene de, Arkadaş o-
layının bu yanını tartışmayı Yıl-
maz’ın yeni filimlerîni yapmaya
başladığı zamana bırakmayı ter­
cih ediyoruz. Şimdilik önemli
olan atılan adımdır. Eski Yıl­
maz Güney'den kopmuş, kendi
kuracağı yeni Yılmaz Güney'e
doğru mesafe atmıştır. Bu yeni
Yılmaz Güney'in bir an önce
kurulmasını özlemle bekliyoruz.
Murat Belge