Nastassia Minko

Jednostki geopolityczne na mapie świata oraz powstanie i upadek państw

Państwo, które od połowy XVII wieku było najważniejszą ze wszystkich

nowoczesnych instytucji, podupada1. Od Europy Zachodniej po Afrykę wiele istniejących
państw albo łączy się w większe społeczności, albo się rozpada. Wiele z ich funkcji zostanie
prawdopodobnie przejętych przez różne organizacje, które, niezależnie od ich charakteru, nie
są państwami2.
Należy pamiętać, że nowoczesny model państwa narodowego, który obecnie dominuje
na całym świecie, jest w rzeczywistości bardzo niedawną, europejską innowacją3. Przez
większość historii ludzkość była jednak zorganizowana według bardzo różnych zasad,
przykładowo, w wieloetniczne imperia panujące nad heterogenicznymi grupami dzięki jakiejś
formie boskiego prawa. Były one normą na całym świecie4. Zaczęło się to jednak zmieniać
około XVI wieku w Europie Północnej, gdy szerzyły się umiejętności czytania, a wraz z nią
coraz bardziej otwarte kwestionowanie religijnego monopolu na wiedzę oraz towarzyszącej
mu władzy i bogactwu 5. To nie przypadek, że protestantyzm zakorzenił się właśnie w tych
częściach Europy, w których wskaźnik alfabetyzacji był najwyższy, i że wzrost protestantyzmu
doprowadził do wzrostu wskaźników alfabetyzacji, ponieważ dzieci uczono liter, aby mogły
czytać Biblię – akt surowo zabroniony przez Kościół rzymskokatolicki przez kolejne trzy
stulecia6. Jednak coraz bardziej kłótliwy charakter tej teologicznej debaty ostatecznie
doprowadził do politycznej schizmy w Niemczech między protestanckimi elektorami Świętego
Cesarstwa Rzymskiego a katolickim cesarzem Habsburgów7. Rezultatem była wojna
trzydziestoletnia, czyli konflikt, który zakończył się jedynie wzajemnym wyczerpaniem się
wszystkich potęg w Europie8.

1
Kleer J., Mączyńska E. (red.), Państwo w warunkach przesileń cywilizacyjnych,
https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/19838/Przesilenia_cywilizacyjne_18_12_05.pdf?sequence=1
&isAllowed=y, [dostęp: 07.02.2022].
2
Tamże.
3
Nikitorowicz A., Procesy tworzenia się (konstruowania) małego narodu (kulturowego) na przykładzie
mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim,
https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/855/1/Praca_doktorska_A.Nikitorowicz.pdf, [dostęp:
07.02.2022].
4
Tamże.
5
Tamże.
6
Tamże.
7
Tamże.
8
Tamże.

1
 Co więcej, popularna była wówczas doktryna „czyj rząd, tego religia”. Religia władcy
była więc religią rządzonych. Odtąd europejscy monarchowie mogli represjonować, wygnać,
torturować i mordować swoich sprzeciwiających się obywateli bez obawy o wywołanie
ogólnego konfliktu religijnego 9. Zrobiono wówczas pierwszy krok w kierunku państwa
narodowego, ale państwom Europy wciąż brakowało istotnych cech nowoczesnego państwa.
Natomiast kolejny ważny krok w ewolucji nowoczesnego państwa odbył się podczas
rewolucji francuskiej. Co więcej, wojny XVII wieku były domeną królów, mianowicie były
krwawe, ale toczyła je elita polityczna i wojskowa, a ich zasięg i destrukcja były ograniczone
przez osłabienie fanatyzmu religijnego, który charakteryzował XVI wiek i przez ograniczenia
narzucane przez wciąż prymitywny rozwój nauki, przemysłu i rolnictwa 10. Postęp w tych
trzech ostatnich dziedzinach pozwolił wojnom XVIII wieku znacznie prześcignąć te z
poprzednich epok pod względem wielkości, zakresu i czasu trwania, i dlatego w latach 60.
XVII wieku miała miejsce pierwsza europejska wojna światowa, z walkami w Europie,
Ameryce, Afryce i Azji. Kulminacja tego trendu nastąpiła podczas wojen koalicyjnych
przeciwko republikańskiej Francji11. Ta ostatnia, która dokonała egzekucji większości swojego
zawodowego korpusu oficerskiego, stanęła przed koniecznością szybkiego zebrania i
zorganizowania armii, aby odwrócić wielokrotne inwazje. Dlatego też francuscy przywódcy
rewolucyjni zwrócili się do społeczeństwa, która była prekursorem zbrojnego narodu. Każdy
sprawny fizycznie Francuz stał się obrońcą rewolucji i obrońcą Francji, a służba wojskowa
stała się patriotycznym obowiązkiem obywatela, przywróceniem nieużywanej od ponad 1500
lat koncepcji grecko-rzymskiej12. Francuskie armie żołnierzy-obywateli po raz pierwszy zostali
zjednoczeni. To wojna i życie wojskowe przekształciły tych ludzi we Francuzów i dały
początek nowoczesnemu państwu etnolingwistycznemu. Jednocześnie wrogość Republiki
Francuskiej wobec Kościoła katolickiego przekreśliła potrzebę jednolitości religijnej, choć do
dziś pozostaje ona potężną siłą13.
Warto podkreślić, że jednorodność językowa zyskała na znaczeniu dzięki
upowszechnieniu oświeceniowych zasad w nauce i edukacji, a także dzięki wzrostowi
nostalgicznego romantyzmu, który odrzucał czystą logikę i racjonalizm Oświecenia na rzecz

9
Czyżewski K., Kulas J., Golubiewski M., Podręcznik dialogu. Zaufanie i tożsamość,
https://www.academia.edu/6868033/To%C5%BCsamo%C5%9B%C4%87_i_zaufanie_Podr%C4%99cznik_dial
ogu_Sejny_2012, [dostęp: 06.02.2022].
10
Mierzejewski D. J., Bezpieczeństwo europejskie w warunkach przemian globalizacyjnych,
https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/3174/do%2520repozytorium.pdf?sequence=1&isAllowed=y,
[dostęp: 06.02.2022].
11
Tamże.
12
Tamże.
13
Tamże.

2
lepszej przeszłości z epoki starożytności14. „Oświeceni despoci” dostrzegli korzyści płynące z
wykształconej klasy średniej w pobudzaniu wzrostu przemysłowego i gospodarczego, gdy
narody rywalizowały o władzę i bezpieczeństwo, tymczasem pisarze, filozofowie i artyści na
nowo odkrywali lub wymyślali dziedzictwo kulturowe, muzyczne i artystyczne
starożytności15. Nawet gdy wskaźniki alfabetyzacji zaczęły rosnąć w większości Europy, nowo
wykształcona burżuazja kształtowała się na nowych mitach narodowych, które służyły nie
tylko do przekazywania znormalizowanej wersji języka narodowego, ale także do tworzenia
tożsamości narodowej16.
Należy zauważyć, że każde istniejące dziś państwo narodowe przeszło ten proces
homogenizacji i tworzenia mitów, w tym „państwa historyczne”, takie jak Francja, Hiszpania
i Anglia, które „istnieją” od wieków 17. Pojęcie „Hiszpana” nie istniało w nowoczesnym sensie
do końca XIX wieku. To samo dotyczy „Niemców” i „Włochów”. Niektóre narody wymagały
jeszcze bardziej ekstremalnego procesu tworzenia mitów: współczesna Rumunia została
utworzona przez wielkie mocarstwa europejskie w latach 40. XIX wieku z Wołoszczyzny i
Mołdawii, dwóch buntowniczych osmańskich zależności, które były zbyt ważne, aby mogły
zostać wchłonięte przez Rosję lub Austro-Węgry18. Nowi Rumuni musieli sięgnąć wstecz do
starożytności, do przedrzymskiej Dacji, aby ustanowić fundamentalny mit, a walka z ciemiężcą
osmańskim była kolejnym jednoczącym tematem. Tak samo Czesi, Serbowie, a nawet Grecy,
których klasyczni ateńscy przodkowie patrzyliby na bandę barbarzyńców macedońskich,
tesalskich i epirockich, dostojnych nazwą „Grek”, odpowiednio stosowaną tylko do
cywilizowanych doryckich, jońskich i jońskich barbarzyńców 19. Mieszkańcy Achajów na
południe od Beocji, Peloponezu i wybrzeża Anatolii. Ten sam proces jest dziś zauważalny w
proto-państwach, takich jak Szkocja czy Katalonia, a także w nowo niepodległych państwach,
takich jak Ukraina, kraje bałtyckie i zdekolonizowane regiony Afryki i Azji20.
Co więcej, organizacje polityczne zawsze opierały się na jasnym zestawie zasad w
historii: bezpieczeństwo przed inwazją oraz dostęp do rynków i zasobów. W niebezpiecznym
świecie bezpośrednie i pośrednie koszty podporządkowania odległej władzy są równoważone
przez bardzo realne korzyści płynące z fizycznego bezpieczeństwa przed gwałtowną śmiercią,

14
Tamże.
15
Tamże.
16
Tamże.
17
Paleczny T., Dylematy tożsamości,
https://repozytorium.ka.edu.pl/bitstream/handle/11315/5831/Dylematy_tozsamosci_2007.pdf?sequence=8&isAl
lowed=y, [dostęp: 05.02.2022].
18
Tamże.
19
Tamże.
20
Tamże.

3
a także bogactwo generowane przez wspólne ramy prawne i instytucjonalne oraz
infrastrukturę21. Te ramy koncepcyjne z łatwością wyjaśniają powstanie i upadek Cesarstwa
Rzymskiego: tak długo, jak legiony chroniły granicę, a rząd rzymski nie był ani
skorumpowany, ani zbyt rozdrobniony, cesarstwo kwitło. Kiedy granice stały się nieszczelne,
a gospodarka cesarska uległa rozdrobnieniu, koszty utrzymania scentralizowanego państwa nie
były już warte płacenia, a lokalne elity zawarły lepsze interesy ze zromanizowanymi wodzami
germańskimi okupującymi Galię, Hiszpanię i Brytanię 22. Cesarstwo Wschodnie, z silniejszą
gospodarką i wojskiem, zdołało odłożyć dzień rozliczenia o kolejne 1000 lat. Co więcej,
nowoczesne państwo narodowe szybko zdominowało system światowy, ponieważ jest wysoce
skuteczne w maksymalizacji bezpieczeństwa i korzyści ekonomicznych zapewnianych przez
scentralizowane państwo, przy jednoczesnej minimalizacji kosztów podporządkowania się i
podporządkowania. Kluczem do tej efektywności jest pojęcie tarcia 23.
Tarcie istnieje w każdej transakcji pomiędzy jednostkami oraz pomiędzy jednostkami
a innymi podmiotami, takimi jak państwa czy korporacje. To tarcie można uznać za koszt
prowadzenia działalności, i w zakresie, w jakim każda osoba jest w stanie to zrobić, wolałaby
zminimalizować swoje koszty 24. Koszty tarć zwiększają wiele czynników: odległość, różnice
językowe, kulturowe, religijne, prawne, walutowe. W imperium wieloetnicznym koszty te
ponosi wielu obywateli w państwie, co oznacza, że korzyści zapewniane przez to państwo
muszą być odpowiednio wyższe, aby uzasadnić dodatkowe koszty 25. Gdy koszty te nie są już
postrzegane jako pokrywane, powstają ruchy niepodległościowe. Tak jak koszty unii mają
tendencję do ograniczania maksymalnej wielkości państw, tak koszty obrony militarnej i
opłacalności ekonomicznej ograniczają minimalną wielkość państw 26. W tej sytuacji małe
państwa są na gorszej pozycji w walce o przetrwanie. Bardziej prawdopodobne jest, że zostaną
najechane i plądrowane niż duże państwa, a mniej prawdopodobne jest, że będą stawiać opór 27.
Są wyjątki: małe państwa mogą istnieć dzięki rywalizacji sąsiadujących ze sobą dużych
państw, których konkurencja jest gwarancją niepodległości. Jednak przez długie okresy
historyczne gwarancje te okazały się zawodne, ponieważ równowaga sił między
rywalizującymi państwami nigdy nie jest stała. Przykładowo Belgia dowiedziała się o tym na

21
Tamże.
22
Tamże.
23
Tamże.
24
Lompart A., Socjologiczne podejście do ekonomii w teoriach Talcotta Parsonsa, Niklasa Luhmanna i
Pierre’a Bourdieu, https://www.studiasocjologiczne.pl/img_upl/studia_socjologiczne_2007_nr1_s.51_73.pdf,
[dostęp: 06.02.2022].
25
Tamże.
26
Tamże.
27
Tamże.

4
w trakcie pierwszej wojnie światowej, podobnie jak Holandia w trakcie drugiej wojny
światowej.
Niektórzy uważają, że państwo narodowe zastąpiło państwo dynastyczne i imperialne
po prostu dlatego, że odniosło wyjątkowy sukces w tworzeniu na wpół jednorodnego
etnolingwistycznego państwa ze wspólnym mitem narodowym, a czasem ze wspólną religią 28.
To znacznie zmniejszyło tarcia i koszty jedności, pozwalając państwu narodowemu poświęcić
więcej zasobów na bardziej produktywne zadania – takie jak tworzenie kapitału – zamiast
kupowania obywateli i elit29.
Mapa współczesnej Europy jest wypadkową tych organicznych procesów: wojny,
czystek etnicznych i poszukiwania bezpieczeństwa. Nowoczesna Polska powstała z pragnienia
Sowietów, aby utrzymać państwo buforowe między sobą a Niemcami oraz przez masowe
czystki etniczne Niemców z zachodniej Polski pod koniec wojny. Związek Radziecki rozpadł
się, gdy koszty korupcji i rozdętego establishmentu wojskowego przewyższyły dostrzegane
korzyści dla bezpieczeństwa wynikające z ochrony ze strony natowskich faszystów i stworzyły
warunki wstępne do upadku imperialnego 30. Coś bardzo podobnego dzieje się w Europie. W
grę wchodzi ogólna dynamika, która częściowo wyjaśnia, dlaczego ruchy niepodległościowe
zyskały na sile w ostatnich latach.
Po pierwsze, upadek Związku Radzieckiego i hegemonia Stanów Zjednoczonych
stworzyły środowisko bezpieczeństwa, w którym groźba wojny stała się prawie
niewyobrażalna dla większości mieszkańców Europy Zachodniej 31. Dlatego większe korzyści
dla bezpieczeństwa większego państwa stały się mniej istotne.
Po drugie, istnienie ponadnarodowego sojuszu na rzecz bezpieczeństwa zbiorowego,
NATO, jeszcze bardziej podważyło te korzyści, ponieważ mniejsze narody mogą skutecznie
korzystać z dobrodziejstw bezpieczeństwa dużych państw bez ponoszenia kosztów utraty
niepodległości32.
Po trzecie, sukces Unii Europejskiej w tworzeniu wspólnych ram gospodarczych,
prawnych i instytucjonalnych oraz wspólnej waluty podkopał również korzyści wynikające z
przynależności do dużego państwa. Wcześniej duże państwo oznaczało duży rynek, zaś teraz

28
Paleczny T., Dylematy tożsamości,
https://repozytorium.ka.edu.pl/bitstream/handle/11315/5831/Dylematy_tozsamosci_2007.pdf?sequence=8&isAl
lowed=y, [dostęp: 05.02.2022].
29
Tamże.
30
Tamże.
31
Tamże.
32
Tamże.

5
nawet mikropaństwa w Unii Europejskiej mogą cieszyć się równym dostępem i konkurować
na rynku liczącym 450 milionów ludzi bez ponoszenia kosztów utraty niepodległości.
Trzeba podkreślić, że zwycięstwo Zachodu w zimnej wojnie zmniejszyło zagrożenie
konfliktem militarnym, podczas gdy sukces Wspólnego Rynku Europejskiego zmniejszył,
choć nie całkowicie wyeliminował, bodźce ekonomiczne oferowane przez duże narody. Im
większe sukcesy odniesie Unia Europejska w budowaniu instytucji i integrowaniu rynków, tym
mniejsze będą te przewagi33.
Państwa nie tylko zapewniają bezpieczeństwo przed inwazją, uprzywilejowany dostęp
do rynku wewnętrznego oraz ramy prawne i instytucjonalne, które zapewniają stabilność i
zmniejszają ryzyko dla właścicieli i inwestorów w nieruchomości. Koncentrują również
władzę i rozdzielają korzyści, a im większy stopień centralizacji, tym większa koncentracja
zarówno władzy, jak i korzyści w centrum. W zakresie, w jakim dostęp do tej władzy oraz
dystrybucja bogactwa i korzyści jest postrzegana jako względnie sprawiedliwa w różnych
segmentach społeczeństwa, tarcia są ograniczone 34. Jeśli jednak scentralizowane państwo staje
się nadmiernie wydobywcze, zamknięte dla obcych i jawnie skorumpowane, tarcia gwałtownie
nasilają się w bardziej odległych i zróżnicowanych regionach. To tarcie może ponownie dojść
do punktu, w którym albo reforma centrum, albo oddzielenie się od niego będą postrzegane
jako konieczne przez regiony i populacje, które uważają się za dyskryminowane 35. Bez
wątpienia wzrost nierówności, niereagujących i skorumpowanych instytucji oraz brak realnych
opcji reform – wszystko to poważnie zmniejsza korzyści płynące z przynależności do dużego
państwa.
Podsumowując, Państwo narodowe nie może być uważane za absolut, za wyspę
względem całego otoczenia. W dobie globalizacji nie tylko gospodarki, ale także wymiany
technologicznej i kulturalnej, państwo narodowe nie jest już w stanie samodzielnie
zaopatrywać się w dobro wspólne swoich społeczeństw. Dobro wspólne stało się globalne i
narody muszą się zjednoczyć dla własnej korzyści.

Bibliografia:
1. Czyżewski K., Kulas J., Golubiewski M., Podręcznik dialogu. Zaufanie i tożsamość,
https://www.academia.edu/6868033/To%C5%BCsamo%C5%9B%C4%87_i_zaufanie
_Podr%C4%99cznik_dialogu_Sejny_2012, [dostęp: 06.02.2022].

33
Tamże.
34
Tamże.
35
Tamże.

6
2. Kleer J., Mączyńska E. (red.), Państwo w warunkach przesileń cywilizacyjnych,
https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/19838/Przesilenia_cywilizacyjne_1
8_12_05.pdf?sequence=1&isAllowed=y, [dostęp: 07.02.2022].
3. Lompart A., Socjologiczne podejście do ekonomii w teoriach Talcotta Parsonsa,
Niklasa Luhmanna i Pierre’a Bourdieu,
https://www.studiasocjologiczne.pl/img_upl/studia_socjologiczne_2007_nr1_s.51_73.
pdf, [dostęp: 06.02.2022].
4. Mierzejewski D. J., Bezpieczeństwo europejskie w warunkach przemian
globalizacyjnych,
https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/3174/do%2520repozytorium.pdf?se
quence=1&isAllowed=y, [dostęp: 06.02.2022].
5. Nikitorowicz A., Procesy tworzenia się (konstruowania) małego narodu
(kulturowego) na przykładzie mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim,
https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/855/1/Praca_doktorska_A.Niki
torowicz.pdf, [dostęp: 07.02.2022].
6. Paleczny T., Dylematy tożsamości,
https://repozytorium.ka.edu.pl/bitstream/handle/11315/5831/Dylematy_tozsamosci_2
007.pdf?sequence=8&isAllowed=y, [dostęp: 05.02.2022].