G.

Yule - Nauka o języku

Rozdział 12 - Język a mózg

NEUROLINGWISTYKA
Neurolingwistyka - nauka o związkach między językiem a mózgiem.

 We wrześniu 1848 roku, w pobliżu Cavendish w stanie Vermont, brygadzista budowlany Phineas P. Gage
kierował ekipą budowlaną, która usuwała skały, aby położyć nowy odcinek linii kolejowej.
 Gdy pan Gage wpychał żelazny pręt do podbijania w otwór w skale, proch przypadkowo eksplodował i posłał
długi na trzy i pół stopy pręt do podbijania przez lewy górny policzek i na czoło. Pręt wylądował około
pięćdziesięciu metrów dalej.
 Pan Gage doznał urazu, z którego, jak zakładano, nikt nie może się wyleczyć.
 Jednak miesiąc później był już sprawny, bez widocznych uszkodzeń zmysłów i mowy. Dowody medyczne były
jednoznaczne. Ogromny metalowy pręt przeszedł przez przednią część mózgu pana Gage'a, ale jego zdolności
językowe pozostały nienaruszone. Był cudem medycyny.
 W tej dość niezwykłej opowieści chodzi o to, że choć język może znajdować się w mózgu, to z pewnością nie na
samym jego czele.

OBSZARY JĘZYKOWE W MÓZGU

 Najważniejsze części znajdują się w obszarach nad lewym uchem.
 Aby opisać je bardziej szczegółowo, musimy przyjrzeć się bliżej niektórym elementom istoty szarej.
 Należy więc wziąć głowę, usunąć włosy, skórę głowy i czaszkę, następnie odłącz pień mózgu (łączący mózg z
rdzeniem kręgowym) i odetnij ciało modzelowate (łączące dwie półkule)).
 Jeśli pominiemy pewną ilość innego materiału, to w zasadzie zostaną nam dwie części - lewa i prawa półkula.
 Jeśli na razie odłożymy na bok prawą półkulę, a lewą położymy tak, by widzieć ją z boku, otrzymamy coś
zbliżonego do przedstawionego na ilustracji:

Zacieniowane obszary na tej ilustracji wskazują ogólne umiejscowienie funkcji językowych związanych z mówieniem i
słuchaniem.

O istnieniu tych obszarów dowiedzieliśmy się głównie dzięki badaniom mózgów osób, o których za życia wiadomo było,
że mają specyficzne zaburzenia językowe.

Oznacza to, że próbowaliśmy określić, gdzie muszą znajdować się zdolności językowe normalnych użytkowników,
znajdując obszary z określonymi uszkodzeniami w mózgach osób, które miały rozpoznawalną niepełnosprawność
językową.
 OBSZAR BROCA
 Część przedstawiona jako (1)
 obszar Broca - "przednia kora mowy" - "przednia kora mowy
 Uszkodzenie tej specyficznej części mózgu wiązało się z ogromnymi trudnościami w wytwarzaniu mowy.
 Zauważono, że uszkodzenie odpowiedniego obszaru w prawej półkuli nie miało takiego efektu.
 Odkrycie to po raz pierwszy wykorzystano do argumentacji, że zdolności językowe muszą być zlokalizowane w
lewej półkuli, a od tego czasu traktuje się je jako wskazówkę, że obszar Broki jest kluczowo zaangażowany w
produkcję mowy.

OBSZAR WERNICKE'A
 Część przedstawiona jako (2)
 okolica Wernickego - "tylna kora mowy"
 Uszkodzenie tej części mózgu stwierdzono u pacjentów, którzy mieli problemy z rozumieniem mowy.
 Odkrycie to potwierdziło lewopółkulowe umiejscowienie zdolności językowych i doprowadziło do
stwierdzenia, że obszar Wernickego jest częścią mózgu kluczową dla rozumienia mowy.

KORA RUCHOWA I POWIĘŹ ŁUKOWATA (ARCUATE FASCICULUS)

(Kora ruchowa i pęczek łukowaty)

 Część oznaczona jako (3) - kora ruchowa
 Kontroluje ruch mięśni (w celu poruszania rękami, stopami, ramionami itp.).
 W pobliżu obszaru Broki znajduje się część kory ruchowej, która kontroluje mięśnie artykulacyjne twarzy,
szczęki, języka i krtani.
 Penfield i Roberts odkryli, że stosując niewielkie dawki prądu elektrycznego w określonych obszarach mózgu,
mogą zidentyfikować te obszary, w których stymulacja elektryczna zakłóca normalną produkcję mowy.

 Część przedstawiona jako (4) - wiązka włókien nerwowych zwana powięzią łukowatą - pęczek łukowaty
(wiązka włókien kojarzeniowych łącząca obszary Wernickego i Broki)
 Jest to jedno z odkryć Wernickego, a obecnie wiadomo, że stanowi istotne połączenie między obszarami
Wernickego i Broki.

WIDOK LOKALIZACJI

(Podejście lokalizacyjne)
 Konkretnym aspektom zdolności językowych można przypisać konkretne lokalizacje w mózgu.
 Użyto go, by zasugerować, że aktywność mózgu związana z usłyszeniem słowa, zrozumieniem go, a następnie
wypowiedzeniem, będzie przebiegać według określonego schematu.
 Słowo jest słyszane i rozumiane przez okolicę Wernickego.  Sygnał ten jest następnie przekazywany przez
powięź łukowatą do obszaru Broki, gdzie trwają przygotowania do jego wytworzenia.  Sygnał jest następnie
wysyłany do części kory ruchowej, aby fizycznie wyartykułować słowo.
 Prawdopodobnie najlepiej jest myśleć o każdej propozycji dotyczącej ścieżek przetwarzania w mózgu jako o
pewnej formie metafory, która może okazać się nieadekwatna, gdy dowiemy się więcej o funkcjonowaniu
mózgu.
 Metafora "ścieżki" wydaje się dość atrakcyjna w epoce elektroniki, kiedy znamy proces przesyłania sygnałów
 przez obwody elektryczne. We wcześniejszej epoce, zdominowanej bardziej przez technologię mechaniczną,
Zygmunt Freud subtelnie posłużył się metaforą "maszyny parowej", aby opisać pewne aspekty aktywności
mózgu, pisząc o skutkach represji "narastających pod ciśnieniem" aż do "nagłego uwolnienia". W jeszcze
wcześniejszej epoce Arystoteles użył metafory mózgu jako zimnej gąbki, której zadaniem było chłodzenie krwi.
 Jesteśmy zmuszeni do używania metafor głównie dlatego, że nie możemy uzyskać bezpośrednich fizycznych
dowodów na istnienie procesów językowych w mózgu.
 Ponieważ nie mamy bezpośredniego dostępu, musimy polegać na tym, co możemy odkryć za pomocą metod
pośrednich. Większość z tych metod polega na próbach ustalenia sposobu działania systemu na podstawie
wskazówek zebranych podczas problemów lub awarii systemu.

WSKAZÓWKI I POŚLIZGI JĘZYKOWE

 Każdy z nas doświadczył kiedyś trudności w sprawnym współdziałaniu mózgu z produkcją mowy.
 Tego rodzaju drobne trudności produkcyjne mogą dostarczyć wskazówek na temat tego, jak nasza wiedza
językowa jest zorganizowana w mózgu.

Zjawisko czubka języka ("Mam to na końcu języka"):

Zjawisko czubka języka - mamy wrażenie, że jakieś słowo po prostu nam umyka, że je znamy, ale ono po prostu nie
chce wyjść na powierzchnię.

Badania tego zjawiska wykazały, że osoby mówiące na ogół mają dokładny zarys fonologiczny słowa, potrafią uzyskać
poprawny początkowy dźwięk i przeważnie znają liczbę sylab w słowie.

Doświadczenie to pojawia się głównie w przypadku niecodziennych słów i nazwisk. Sugeruje to, że nasz system
"magazynowania słów" może być częściowo zorganizowany na podstawie pewnych informacji fonologicznych i że
niektóre słowa w tym magazynie są łatwiejsze do odnalezienia niż inne.

Kiedy popełniamy błędy w tym procesie (wyszukiwanie, odzyskiwanie), często występują silne podobieństwa
fonologiczne między słowem docelowym, które próbujemy wypowiedzieć, a błędem, który faktycznie popełniamy.

Na przykład:

 Mówiący tworzyli sekant, sekstet i sekstet, gdy zostali poproszeni o nazwanie konkretnego typu instrumentu
nawigacyjnego (sekstantu)
 rozróżniacz ognia (dla "gaśnicy")
 leki transcendentalne (zamiast "medytacja").

Błędy tego typu są czasem określane mianem malapropizmów, od postaci zwanej panią Malaprop (w sztuce Sheridana),
która konsekwentnie produkowała "prawie nietrafione" słowa, z doskonałym efektem komicznym. Inną komiczną
postacią z programu telewizyjnego, która była znana ze swoich malapropizmów, był Archie Bunker, który kiedyś
zasugerował, że potrzebujemy kilku śmiechów, aby rozbić monogamię.

Malapropizm - błąd w wymowie, polegający na użyciu jednego słowa zamiast innego o podobnym początku, końcu i
liczbie sylab (np. lek zamiast "medytacja")

Wyślizgiwanie się języka (Przejęzyczenie):

Przejęzyczenie - W ten sposób powstają wyrażenia takie jak: make a long shory stort (zamiast "make a long story
short"), use the door to open the key, and a fifty-pound dog of bag food.
Poślizgi tego typu są czasem nazywane spooneryzmami od imienia Williama Spoonera, anglikańskiego duchownego z
Uniwersytetu Oksfordzkiego, który słynął z poślizgów językowych. Większość przypisywanych mu przejęzyczeń polega na
zamianie dwóch początkowych głosek, jak wtedy, gdy zwracał się do grupy wiejskiej jako do szlachetnych ton ziemi, lub
opisywał Boga jako płochliwego lamparta dla swojej trzody, albo w tej skardze do studenta, który był nieobecny na
zajęciach: Syczałeś na wszystkich moich wykładach z misteriów.

Spooneryzm - przejęzyczenie, polegające na zamianie dwóch części wyrazu lub dwóch wyrazów, np. w psie z torbą
karmy (na "torbę karmy dla psów"). Truski z kluskawkami zamiast kluski z truskawkami

Przejęzyczenia często wynikają po prostu z przeniesienia dźwięku z jednego wyrazu do drugiego, jak w black bloxes (po
"czarnych skrzynkach"), lub z użycia dźwięku w jednym wyrazie w oczekiwaniu na jego pojawienie się w następnym, jak
w noman numeral (po "rzymskiej cyfrze"), lub tup of tea ("cup"), lub the most highly played player ("paid").

Ostatni przykład jest bliski poślizgowi typu reversal, zilustrowanemu przez shu flots, który może nie sprawić, że będziesz
się fetować, jeśli cierpisz na stick neff, a zawsze lepiej jest zapętlić się przed przeciekiem.

Dwa ostatnie przykłady dotyczą zamiany głosek końcowych w wyrazie i są znacznie rzadsze niż przejęzyczenia na
początku wyrazu.

Twierdzi się, że tego typu poślizgi nigdy nie są przypadkowe, nigdy nie tworzą niedopuszczalnej fonologicznie
sekwencji oraz że wskazują na istnienie różnych etapów artykulacji wypowiedzi językowych. Mimo że potknięcia są
najczęściej traktowane jako błędy artykulacyjne, sugeruje się, że mogą one wynikać z "potknięć mózgu", który
próbuje organizować komunikaty językowe.

Wypadanie ucha:

Wycięcie ucha - może dostarczyć pewnych wskazówek na temat tego, w jaki sposób mózg próbuje zrozumieć odbierany
sygnał dźwiękowy.

Może to skutkować na przykład tym, że usłyszymy wielką małpę i będziemy się zastanawiać, dlaczego ktoś miałby jej
szukać w swoim biurze. (W rzeczywistości mówca powiedział "szara taśma").

Podobny rodzaj nieporozumienia wydaje się leżeć u podstaw relacji dziecka, że w szkółce niedzielnej wszyscy śpiewali o
misiu "Gladly", który miał zeza. Źródłem tej wpadki okazał się wers z piosenki religijnej, który brzmiał: Gladly the cross I'd
bear. Może być też tak, że niektóre malapropizmy (np. transcendentalne lekarstwo) powstały jako przejęzyczenia.

APHASIA
Ludzie cierpią na różne rodzaje zaburzeń językowych.

Afazja - upośledzenie funkcji językowych spowodowane zlokalizowanym uszkodzeniem mózgu, które prowadzi do
trudności w rozumieniu i/lub tworzeniu form językowych.

Najczęstszą przyczyną afazji jest udar mózgu (kiedy naczynie krwionośne w mózgu zostaje zablokowane lub pęka), choć
podobne skutki mogą mieć również urazy głowy spowodowane przemocą lub wypadkiem.

Efekty te mogą być od łagodnych do poważnych ograniczeń zdolności posługiwania się językiem.

Osoby cierpiące na afazję często mają powiązane ze sobą zaburzenia językowe, ponieważ trudności w rozumieniu mogą
prowadzić na przykład do trudności w tworzeniu wypowiedzi.

W związku z tym klasyfikacja różnych rodzajów afazji opiera się zazwyczaj na podstawowych objawach trudności
językowych.
Afazja Broca:

Afazja Broca = "afazja motoryczna".

charakteryzuje się znacznie ograniczoną ilością mowy, zniekształconą artykulacją i powolnym, często wysiłkowym
mówieniem.

To, co jest mówione, często składa się prawie wyłącznie z morfemów leksykalnych (np. rzeczowników, czasowników).
Częste pomijanie morfemów funkcyjnych (np. partykuł, przyimków) i fleksyjnych (np. liczba mnoga -s, czas przeszły -
ed) doprowadziło do określenia tego typu mowy afazjatyków mianem "agramatycznej". W mowie agramatycznej
brakuje znaczników gramatycznych.

Przykładem wypowiedzi osoby, u której afazja nie była poważna, jest następująca odpowiedź na pytanie o to, co mówca
jadł na śniadanie:

Jaja, jem i piję kawę na śniadanie

Ten typ zaburzeń może być jednak dość poważny i skutkować mową z wieloma wahaniami i naprawdę długimi pauzami
(oznaczonymi przez ...): my cheek ... very annoyance ... main is my shoulder ... achin' all round here. Niektórzy pacjenci
mogą mieć również duże trudności z artykułowaniem pojedynczych słów, jak w przypadku tej próby wypowiedzenia
słowa "parowiec": a stail ... you know what I mean ... tal ... stail. W afazji Broki rozumienie jest zazwyczaj znacznie lepsze
niż produkcja.

Afazja Wernickego:

Afazja Wernickego - "afazja sensoryczna" - rodzaj zaburzenia językowego, którego skutkiem są trudności w rozumieniu
ze słuchu. Osoba cierpiąca na to zaburzenie może w rzeczywistości mówić bardzo płynnie, jednak często trudno jest jej
zrozumieć sens wypowiedzi.

Używa się bardzo ogólnych określeń, nawet w odpowiedzi na konkretne prośby o informacje, jak w tym przykładzie: Nie
potrafię mówić o wszystkich rzeczach, które robię, a z częścią mogę iść w porządku, ale nie potrafię odróżnić się od
innych ludzi.

Trudności ze znalezieniem właściwego słowa, określane czasem jako anomia, zdarzają się także w afazji Wernickego.
Aby przezwyciężyć trudności w znajdowaniu słów, osoby mówiące stosują różne strategie, np. próbują opisywać
przedmioty lub mówią o ich przeznaczeniu, jak w przypadku rzeczy, do której wkłada się papierosy.

Osoba mówiąca próbuje różnych strategii, gdy nie może wymyślić słowa ("latawiec") na określenie przedmiotu na
obrazku:

wieje, po prawej stronie, i są w nim cztery litery, chyba zaczyna się na C - leci - jak się go uruchomi, to wzlatuje w
powietrze - musiałbym się głowić, jak przeliterować to słowo - leci, nie leci, jak się go pociągnie, to wzlatuje w powietrze

Afazja przewodzenia (afazja przechodzeniowa):

Afazja przewodzenia - mniej powszechny typ afazji, związany z uszkodzeniem powięzi łukowatej (pęczek łukowaty)

Osoby cierpiące na to zaburzenie czasami nieprawidłowo wymawiają słowa, ale zazwyczaj nie mają problemów z
artykulacją. Porozumiewają się płynnie, ale mogą mieć zaburzony rytm z powodu pauz i wahań. Rozumienie słów
mówionych jest zazwyczaj dobre.

Jednak zadanie polegające na powtórzeniu słowa lub zwrotu (wypowiedzianego przez kogoś innego) sprawia duże
trudności, przy czym formy takie jak vaysse i fosh są zgłaszane jako próby powtórzenia słów "base" i "wash". To, co
słyszy i rozumie osoba mówiąca, nie może być z powodzeniem przeniesione do obszaru produkcji mowy.

Należy podkreślić, że wiele z tych objawów (np. trudności w znajdowaniu słów) może występować we wszystkich
rodzajach afazji. Mogą one również występować w bardziej ogólnych zaburzeniach wynikających z chorób mózgu,
takich jak demencja czy choroba Alzheimera.

Trudnościom w mówieniu mogą również towarzyszyć trudności w pisaniu. Zaburzeniom rozumienia ze słuchu zwykle
towarzyszą trudności w czytaniu.

Zaburzenia językowe tego typu, jak te opisane przez nas, są prawie zawsze wynikiem uszkodzenia lewej półkuli.
Dominacja lewej półkuli nad językiem została wykazana także w innym podejściu do badania języka i mózgu.

SŁUCHANIE DICHOTYCZNE (słuchanie dychotyczne)

Test dychotycznego słuchania - technika eksperymentalna, która wykazała dominację lewej półkuli w przetwarzaniu
sylab i słów.

Technika ta wykorzystuje powszechnie znany fakt, że wszystko, czego doświadcza prawa strona ciała, jest przetwarzane
w lewej półkuli, a wszystko, co znajduje się po lewej stronie, jest przetwarzane w prawej półkuli.

Jak pokazano w opisie Flaherty'ego (2004) na początku tego rozdziału, udar prawej półkuli mózgu spowodował paraliż
lewej nogi. Podstawowe założenie jest więc takie, że sygnał przychodzący do prawego ucha trafia do lewej półkuli, a
sygnał przychodzący do lewego ucha trafia do prawej półkuli.

Mając te informacje, można przeprowadzić eksperyment, w którym uczestnik siedzi z założonymi słuchawkami na
uszach i otrzymuje jednocześnie dwa różne sygnały dźwiękowe, po jednym przez każdą słuchawkę.

Na przykład, przez jedną słuchawkę dochodzi sylaba ga lub słowo pies, a przez drugą słuchawkę, dokładnie w tym
samym czasie, da lub kot. Osoba poproszona o powiedzenie, co słyszała, częściej prawidłowo identyfikuje dźwięk,
który dochodził przez prawe ucho. Jest to tak zwana przewaga prawego ucha dla dźwięków językowych. Proces ten
najlepiej zrozumieć na załączonej ilustracji. (Patrzysz na tył tej głowy).

W tym procesie sygnał językowy odbierany przez lewe ucho jest najpierw wysyłany do prawej półkuli, a następnie musi
zostać przesłany do lewej półkuli (centrum językowego) w celu przetworzenia. Ta niebezpośrednia droga trwa dłużej niż
w przypadku sygnału językowego odbieranego przez prawe ucho i trafiającego bezpośrednio do lewej półkuli. Pierwszy
sygnał, który zostanie przetworzony, wygrywa.

Wydaje się, że prawa półkula jest odpowiedzialna przede wszystkim za przetwarzanie wielu innych sygnałów, które
nie są językowe. W dychotycznym teście słuchowym można wykazać, że dźwięki niewerbalne (np. muzyka, kaszel,
odgłosy ruchu ulicznego, śpiew ptaków) są częściej rozpoznawane przez lewe ucho, co oznacza, że są szybciej
przetwarzane przez prawą półkulę.

Tak więc wśród specjalizacji ludzkiego mózgu prawa półkula jest w pierwszej kolejności odpowiedzialna za dźwięki
niejęzykowe (między innymi), a lewa półkula specjalizuje się w dźwiękach językowych (również między innymi).

Specjalizacje te mogą mieć więcej wspólnego z rodzajem przetwarzania, a nie rodzajem materiału, z którym najlepiej
radzi sobie każda z dwóch półkul.

Zasadnicze rozróżnienie wydaje się polegać na przetwarzaniu analitycznym, takim jak rozpoznawanie drobnych
szczegółów dźwięków, słów i struktur zdań w szybkiej sekwencji, dokonywanym przez "lewą półkulę mózgową", oraz
przetwarzaniu holistycznym, takim jak rozpoznawanie bardziej ogólnych struktur w języku i doświadczeniu,
dokonywanym przez "prawą półkulę mózgową".

OKRES KRYTYCZNY
Widoczna specjalizacja lewej półkuli w zakresie języka jest zwykle opisywana w kategoriach lateralnej dominacji lub
lateralizacji (jednostronności).

Ponieważ dziecko ludzkie nie wychodzi z łona matki jako w pełni sprawny użytkownik języka, powszechnie uważa się, że
proces lateralizacji rozpoczyna się we wczesnym dzieciństwie.

Zbiega się on z okresem, w którym następuje przyswajanie języka. W dzieciństwie istnieje okres, w którym ludzki mózg
jest najbardziej gotowy do przyjmowania informacji i uczenia się danego języka. Okres ten jest czasem nazywany
"okresem wrażliwym" dla przyswajania języka, ale bardziej ogólnie znany jest jako okres krytyczny.

Choć niektórzy uważają, że proces ten może rozpocząć się wcześniej, generalnie przyjmuje się, że okres krytyczny dla
przyswajania pierwszego języka trwa od urodzenia do okresu dojrzewania. Jeśli dziecko nie przyswoi sobie języka w
tym okresie, z któregokolwiek z wielu powodów, jego nauka w późniejszym okresie będzie fi nalna. W jednym z
niefortunnych, ale dobrze udokumentowanych przypadków udało nam się dowiedzieć, co się dzieje, gdy okres krytyczny
upływa bez odpowiedniego wkładu językowego.

GENIE
 W 1970 roku do szpitala dziecięcego w Los Angeles trafiła dziewczynka, której nadano imię "Genie".
 Miała trzynaście lat i większość swojego życia spędziła przywiązana do krzesła w małym, zamkniętym
pomieszczeniu.
 Jej ojciec nie tolerował żadnych hałasów i w dzieciństwie bił ją, gdy tylko wydała jakiś dźwięk.
 Nie było radia ani telewizji, a jedyny kontakt międzyludzki Genie miała ze swoją matką, która nie mogła spędzać
z dzieckiem więcej niż kilka minut, aby je nakarmić.
 Genie spędziła całe życie w stanie deprywacji fizycznej, sensorycznej, społecznej i emocjonalnej.
 Genie nie potrafiła posługiwać się językiem, gdy po raz pierwszy trafiła do placówki.
 W krótkim czasie zaczęła reagować na mowę innych osób, próbować naśladować dźwięki i komunikować się,
przy czym jej składnia pozostawała bardzo prosta.

Fakt, że później rozwinęła umiejętność mówienia i rozumiała dość dużą liczbę angielskich słów, stanowi pewien
dowód przeciwko tezie, że języka nie można w ogóle nabyć po okresie krytycznym.

Jednak jej zmniejszona zdolność do rozwijania mowy złożonej gramatycznie wydaje się potwierdzać tezę, że część lewej
półkuli mózgu jest otwarta na przyjęcie programu językowego w dzieciństwie, a jeśli program ten nie jest dostarczany,
jak w przypadku Genie, to ośrodek ten zostaje zamknięty.

W przypadku Genie testy wykazały, że nie ma ona zdolności językowych w lewej półkuli.

Jak więc mogła nauczyć się jakiejkolwiek części języka, nawet w niewielkim stopniu?

Te same testy wskazywały na dość niezwykły fakt, że Genie używała prawej półkuli mózgu do funkcji językowych. W
dychotycznych testach słuchowych wykazała bardzo silną przewagę lewego ucha dla sygnałów werbalnych i
niewerbalnych. Takie odkrycie, poparte innymi badaniami nad funkcjonowaniem prawej półkuli mózgu, nasuwa
przypuszczenie, że nasze zdolności językowe nie są ograniczone do jednego lub dwóch określonych obszarów, ale
opierają się na bardziej złożonych połączeniach rozciągających się w całym mózgu. Kiedy Genie zaczynała używać
mowy, zauważono, że przechodziła przez niektóre z tych samych wczesnych "etapów", które można zaobserwować u
normalnych dzieci nabywających język.