Professional Documents
Culture Documents
ĐC Môi Trường Và Phát Triển Bền Vững
ĐC Môi Trường Và Phát Triển Bền Vững
NHÀ XU T B N GIÁO D C
B n quy n thu c HEVOBCO - Nhà xu t b n Giáo d c
11 - 2007/CXB/426 - 2119/GD Mã s : 7X422T7 - DAI
2
M đ u
B O V MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG
HAY KH NG HO NG TH K XXI
3
h p v i thiên nhiên. S phát tri n c a m i ng i, m i c ng đ ng và m i qu c gia đ u
ph thu c vào nh ng đi u ki n môi tr ng c a mình và không m t th h nào đ c
phép t cho mình cái quy n đ c l m d ng hay phá hu nh ng y u t c n thi t cho s
t n t i c a các th h sau. Nh ng lu n lý này c n ph i đ c ph c p trong xã h i b ng
m t ch ng trình giáo d c môi tr ng nh m thay đ i nh n th c c a con ng i, sao
cho công dân và các quan ch c có th thay đ i hành vi, ra quy t đ nh v m i v n đ
theo h ng b n v ng.
Giáo trình Môi trường và phát triển bền vững đ c c u trúc thành 6 ch ng :
• Ch ng 2 phân tích hai mô hình phát tri n : phát tri n không b n v ng và phát
tri n b n v ng hi n nay đang đ c duy trì trên th gi i.
4
• Ch ng 5 gi i thi u m t s phép đo đ n gi n giúp đánh giá đ b n v ng đ a
ph ng.
Trong quá trình biên so n ch c ch n không tránh kh i sai sót, tác gi mong nh n
đ c ý ki n đóng góp c a ng i đ c đ có th nâng cao ch t l ng c a giáo trình.
Tác giả
5
Ch ng 1
NH NG V N Đ C B N V MÔI TR NG
1.1. MÔI TR NG LÀ GÌ ?
Luật Bảo vệ Môi trường (BVMT) Việt Nam sửa đổi (2006) có đ nh nghĩa :
"Môi tr ng bao g m các y u t t nhiên và v t ch t nhân t o bao quanh con
ng i, có nh h ng đ n đ i s ng, s n xu t, s t n t i phát tri n c a con ng i và sinh
v t".
“Ho t đ ng b o v môi tr ng là ho t đ ng gi cho môi tr ng trong lành, s ch
đẹp ; phòng ngừa, h n ch tác đ ng x u đ i v i môi tr ng, ng phó s c môi
tr ng; kh c ph c ô nhi m, suy thoái, ph c h i và c i thi n môi tr ng ; khai thác, s
d ng h p lý và ti t ki m tài nguyên thiên nhiên ; b o v đa d ng sinh h c".
"Thành ph n môi tr ng là các y u t v t ch t t o thành môi tr ng nh : đ t,
n c, không khí, âm thanh, ánh sáng, sinh v t, h sinh thái, và các hình thái v t ch t
khác".
Các y u t xã h i - nhân vĕn ch a đ c coi là y u t môi tr ng.
Bách khoa toàn thư về môi trường (1994) đ a ra m t đ nh nghĩa ng n g n và đ y
đ h n v môi tr ng :
“Môi tr ng là t ng th các thành t sinh thái t nhiên, xã h i - nhân vĕn và các
đi u ki n tác đ ng tr c ti p hay gián ti p lên phát tri n, lên đ i s ng và ho t đ ng c a
con ng i trong th i gian b t kỳ"
Có th phân tích đ nh nghĩa này chi ti t h n nh sau :
- Các thành t sinh thái t nhiên g m :
+ Đ t tr ng tr t ;
+ Lãnh th ;
+N c;
+ Không khí ;
+ Đ ng, th c v t ;
+ Các h sinh thái ;
+ Các tr ng v t lý (nhi t, đi n, từ, phóng x ).
- Các thành t xã h i - nhân vĕn (XHNV) g m :
+ Dân s và đ ng l c dân c , tiêu đùng, x th i ;
+ Nghèo đói ;
6
+ Gi i ;
+ Dân t c, phong t c, t p quán, vĕn hoá, l i s ng, thói quen v sinh ;
+ Lu t, chính sách, h ng c, l làng...
+ T ch c c ng đ ng, xã h i v.v...
- Các đi u ki n tác đ ng (ch y u và c b n là ho t đ ng phát tri n kinh t ) g m:
+ Các ch ng trình và d án phát tri n kinh t , ho t đ ng quân s chi n tranh...
+ Các ho t đ ng kinh t : nông nghi p, lâm nghi p, ng nghi p, công nghi p, du
l ch, xây d ng, đô th hoá...
+ Công ngh , kỹ thu t, qu n lý.
Ba nhóm y u t trên t o thành ba phân h c a h th ng môi tr ng, b o đ m
cu c s ng và s phát tri n c a con ng i v i t cách là thành viên c a m t c ng đ ng
ho c m t xã h i.
1 .2. C U TRÚC H TH NG MÔI TR NG
Các phân h nói trên và m i thành t trong từng phân h , n u tách riêng, thì
thu c ph m vi nghiên c u và tác đ ng c a các lĩnh v c khoa h c khác, không ph i c a
lĩnh v c khoa h c môi tr ng.
Ví dụ :
- Đ t tr ng tr t là đ i t ng nghiên c u c a khoa h c th nh ng ;
- Dân t c, vĕn hoá thu c lĩnh v c khoa h c xã h i nhân vĕn ;
- Xây d ng, công nghi p thu c lĩnh v c kinh t .
N u xem xét, nghiên c u, đi u khi n, qu n lý riêng r từng thành t , từng phân
h , thì v n đ môi tr ng b lu m và không đ c đ t đúng v trí.
V n đ môi tr ng ch đ c phát hi n và qu n lý t t khi xem xét môi tr ng
trong tính toàn vẹn h th ng c a nó. Môi trường có tính hệ thống. Đó là các h th ng
h , g m nhi u c p, trong đó con ng i và các y u t xã h i - nhân vĕn, thông qua các
đi u ki n tác đ ng, tác đ ng vào h th ng t nhiên. Không th có v n đ môi tr ng
n u thi u ho t đ ng c a con ng i. Trong b t c v n đ môi tr ng nào cǜng có đ y
đ các thành t c a ba phân h :
- Phân hệ sinh thái tự nhiên : t o ra các lo i tài nguyên thiên nhiên, nĕng l ng,
n i c trú và n i ch a đ ng ch t th i.
- Phân hệ xã hội - nhân văn : t o ra các ch th tác đ ng lên h t nhiên.
- Phân hệ các điều kiện : t o ra các ph ng th c, các ki u lo i, các m c đ tác
đ ng lên c hai h t nhiên và h xã h i nhân vĕn. Nh ng tác đ ng lên h t nhiên gây
ra do con ng i và ho t đ ng phát tri n c a con ng i đ c g i là tác đ ng môi
7
tr ng. Nh ng tác đ ng ng c l i c a h t nhiên lên xã h i và ho t đ ng c a con
ng i đ c g i là s c ép môi tr ng.
Do môi tr ng có tính h th ng nên công tác môi tr ng đòi h i nh ng ki n th c
đa ngành, liên ngành. Nh ng quy t đ nh v môi tr ng ch d a trên m t lĩnh v c
chuyên môn nh t đ nh là không hoàn h o và không hi u qu , mà c n d a trên s h p
tác c a nhi u ngành (hình 1.1 và 1.2) . Qu n lý môi tr ng chính là đi u ph i s h p
tác đó trên c s tho hi p t nguy n và b t bu c c a các ngành nh m th c hi n các
quy đ nh lu t pháp v BVMT.
8
1.3. CH C NĔNG C A H TH NG MÔI TR NG - Ô NHI M, SUY THOÁI
VÀ S C MÔI TR NG
1.3.1 . Ch c nĕng c a môi tr ng
Hệ thống môi trường có b n ch c nĕng c b n :
- Cung c p n i s ng cho con ng i (n i c trú an toàn và đ đi u ki n đ phát
tri n các ph m cách cá nhân và c ng đ ng, t o d ng b n s c vĕn hoá) ;
- Cung c p nguyên li u và nĕng l ng ;
- Ch a đ ng và t làm s ch ch t th i ;
- Cung c p (l u gi ) thông tin cho các nghiên c u khoa h c.
1 .3.2. Suy thoái môi tr ng
Suy thoái môi trường là s gi m kh nĕng đáp ng 4 ch c nĕng c b n nói trên
c a h th ng môi tr ng. Suy thoái môi tr ng có các m t bi u hi n sau :
- M t an toàn n i c trú (do s c môi tr ng, ô nhi m môi tr ng và m t n
đ nh xã h i ;
- C n ki t tài nguyên (do khai thác quá m c, s d ng không h p lý và do bi n
đ ng :đi u ki n t nhiên) ;
- X th i quá m c, ô nhi m.
Suy thoái môi tr ng th ng là quá trình ch m, khó đ nh l ng chính xác, khó
(nh ng không ph i là không th ) đ o ng c nên đòi h i ph i đ c can thi p b ng m t
chi n l c, b ng các ch ng trình phát tri n b n v ng (PTBV). Ví d đi n hình c a
suy thoái môi tr ng là suy thoái đ t.
Nguyên nhân gây suy thoái môi trường rất đa dạng, g m :
- Bi n đ ng c a thiên nhiên theo chi u h ng không thu n l i cho con ng i
nh : l t, h n hán, đ ng đ t...
- Khai thác tài nguyên quá kh nĕng t ph c h i ;
- Không xác đ nh rõ quy n s d ng/s h u tài nguyên ;
- Th tr ng y u kém ;
- Chính sách y u kém ;
- Mô hình phát tri n ch nh m vào tĕng tr ng kinh t ti n t i xây d ng m t xã
h i tiêu th ;
- Bùng n dân s , nghèo đói (ho c xa hoa) và b t bình đẳng.
1.3.3. Ô nhi m môi tr ng
Ô nhi m môi tr ng là s tích luỹ trong môi tr ng các y u t (v t lý hoá h c,
9
sinh h c) v t quá tiêu chu n ch t l ng môi tr ng, khi n cho môi tr ng tr nên
đ c h i đ i v i con ng i, v t nuôi, cây tr ng (hình l.3). Ô nhi m môi tr ng là y u t
có th đ nh l ng đ c.
10
- B nh d ch liên quan : t , l tr c khu n, th ng hàn, phó th ng hàn, tiêu ch y
trẻ em, viêm gan siêu vi trùng (có th truy n qua sò, h n), l amip, giun ch , sán ru t,
giun gan, sán hydatit, sán máng, s t rét, s t xu t huy t, b nh mù sông do giun
Onchoceare, b nh s t vàng, b nh ng Châu Phi.
2. Ô nhi m khí
- SO2 toát nhiên li u hoá th ch) : gây m a axit, khói mù axit – smog, gi m ch c
nĕng hô h p, viêm ph qu n mãn tính th ch cao hoá các công trình xây d ng b ng đá.
- NOX (đôi Sinh kh i) : t o smog, t o h p ch t PAN gây cháy lá cây có hoa, ch y
n c m t và viêm ph qu n. No t c đo t ôxy c a máu.
- F (khói nhà máy) : gây cháy lá cây. bi n d ng x ng. m n rĕng.
- CFCS (dung môi máy l nh, bình x t...) : gây hi u ng nhà kính và thông t ng
ôzôn.
- CO (đ t cháy không hoàn toàn nhiên li u) : nhi m đ c hô h p.
- CO2 ( núi l a phun, đ t nhiên li u) : khí nhà kính ch y u.
- Pb(C2H5)4( đ t xĕng pha chì) : nhi m đ c th n kinh, cao huy t áp, đ t qu ,
nh i máu c tim, trẻ ch m l n.
- Amiĕng (công nghi p luy n kim và xây d ng) : gây ung th ph i.
- Hoá ch t BVTV (vùng tr ng tr t) : nhi m đ c th n kinh, h i gan, th n, bi n đ i
di truy n.
- Hydrôcacbua th m đa vòng (đ t xĕng d u, s n, ch t th m) : gây ung th .
- Ch t phóng x (n h t nhân, đi n h t nhân, b nh vi n, phòng thí nghi m) : gây
t n th ng t bào và c ch di truy n.
-Vi trùng, vi rút : gây lao, b ch h u, t c u, cúm.
- Ti ng n : đo b ng deciben (dB).
M c khó ch u: ≥45dB
M c tai bi n : ≥100dB
Ng ng nghe c a tai : 0 ÷ 180 dB
3. Ô nhi m đ t:
- Các tác nhân gây ô nhi m : phân bón vô c , hoá ch t BVTV, ch t di t c , ch t
phóng x , kim lo i n ng, nhi u lo i vi trùng và ký sinh trùng (tr c khu n l , ph y,
khu n t ,tr c khu n th ng hàn và phó th ng hàn, l amip, giun đǜa, giun xo n, giun
móc, xo n trùng vàng da, tr c trùng than, n m ĕn da, u n ván các lo i vinh b i li t,
viêm màng não, s t phát ban, viêm c tim. viêm não trẻ s sinh)
- Ngu n phát x ô nhi m ch y u là ch t th i c a ng i và đ ng v tphân bón, hoá
11
ch t BVTV và ch t đ c dùng trong chi n tranh.
4. Thoái hoá đ t:
- M n hoá th sinh do b c h i, do t i;
-Xói mòn do n c và do gió ;
-Axit hoá th sinh : m a axit. ho t đ ng dinh d ng ch n l c c a v cây tr ng, phân
khoáng, ôxy hoá pyrit (FeS2) ;
- Đá ong hoá, karst hoá;
- R a trôi, b c màu ;
- Nhi m m n ;
- Cát l p lǜ quét ;
- Bùng phát c d i.
1. 3.4. S c môi tr ng và tai bi n môi tr ng:
S c môi tr ng là nh ng thi t h i không mong đ i x y ra b i các quá trình tai
bi n v t quá ng ng an toàn c a h th ng môi tr ng. Quá trình tai bi n là nh ng
quá trình gây h i v n hành trong h th ng môi tr ng, đó là m t đ c tính v n có, ph n
ánh tính nhi u lo n, tính b t n đ nh c a b t c h th ng môi tr ng nào.
Các s c có th có ngu n g c t nhiên hay nhân sinh, nh ng th ng là do ph i h p c
hai ki u ngu n g c đó, vì chính các quá trình nhân sinh th ng đóng góp đáng k vào
s c thông qua vi c làm thay đ i tính nh y c m tai bi n c a c ng đ ng.
Các s c có th g m lo i c p di n - x y ra nhanh, m nh và đ t ng t nh đ ng
đ t, cháy rừng, lǜ l t... và lo i tr ng di n - x y ra ch m ch p, tr ng kỳ, từ từ nh
nhi m m n, sa m c hoá,... Các s c c p di n th ng nhanh chóng k t thúc và đ c
xen k b ng m t kho ng th i gian dài bình yên không s c . Trong khi đó, các s c
tr ng di n th ng di n ra liên t c, tr ng kỳ.
ng x s c môi tr ng ch là gi i quy t tình th . Chi n l c ng x lâu b n là
nh m vào quá trình gây ra s c quá trình tai bi n. Quá trình ng x tai bi n g m hai
cách ti p c n :
- Cách ti p c n nh m vào tai bi n, đ gi m thi u thi t h i, gi m m c đ nghiêm
tr ng c a tai bi n, đ giúp cho c ng đ ng "tránh xa hi m ho ".
- Cách ti p c n nh m vào c ng đ ng, v i m c tiêu là gi m đ nh y c m tai bi n
c a c ng đ ng, t c là tĕng s c ch ng ch u, giúp cho c ng đ ng "s ng cùng tai bi n"
(hình 1 .4).
Tai bi n môi tr ng, không ph i là m t s ki n, mà là m t quá trình Quá trình tai
bi n môi tr ng g m ba giai đo n :
12
• Giai đoạn nguy cơ (hay hi m ho ) : các y u t gây h i t n t i trong h th ng,
nh ng ch a phát tri n gây m t n đ nh. H th ng môi tr ng luôn luôn có 2 tính ch t :
- Tính ch ng ch u : t o ra kh nĕng c a h th ng ch u đ c các hành đ ng phát
tri n c a con ng i. Tính ch ng ch u đ ng th i cǜng là tính t đi u khi n c a môi
tr ng.
- Tính b t n đ nh, còn g i là tính b t tr c, t o ra các quá trình tai bi n.
13
- Nuôi tr ng thi u tính toán các loài đã b bi n n p di truy n (ví d : gi ng ngô
không n y m m).
- M t cân b ng loài do :
+ Đ a vào h m t loài l có tính c nh tranh cao (ví d cb u vàng) ;
+ L y ra kh i h m t vài loài khi n cho m t vài loài còn l i trong h bùng phát
thành d ch h i (ví d d ch chu t ...).
- Ô nhi m, gây bùng phát các loài thích nghi có kh nĕng gây h i do các loài này
tr nên quen v i môi tr ng ô nhi m (ví d t o đ c, r y nâu...). Vi c s d ng lan tràn
thu c b o v th c v t thu c nhóm này.
- Vǜ khí sinh hoá : đ n pháo có vi trùng d ch h ch, bom có vi khu n than ...
- Khai thác quá m c (phá rừng, đánh cá b ng ch t n ...).
1.4. AN NINH MÔI TR NG VÀ AN TOÀN MÔI TR NG :
- An ninh môi trường:là tr ng thái mà m t h th ng môi tr ng có kh nĕng
đ m b o đi u ki n s ng an toàn c a con ng i c trú trong h th ng đó. Tr ng thái an
ninh c a riêng phan h sinh thái t nhiên đ c g i là an ninh sinh thái. Đó ch là m t
khía c nh c a an ninh môi tr ng. Quá trình gây m t n đ nh trong h th ng môi
tr ng chính là tai biến môi trường. Thu t ng "an ninh" th ng đ c hi u theo quy
mô r ng, th ng là m c qu c gia, khu v c hay qu c t . Trong ph m vi các đ a
ph ng hẹp, ng i ta th ng dùng thu t ng an toàn môi trường. Ví d rò r phóng x
từ m t b nh vi n, cháy m t khu rừng, m t tr n lǜ quét t i m t huy n, m t tr n d ch t
do ô nhi m n c t i m t đ a ph ng, m t tr n ng đ c th c ĕn do ô nhi m th c ph m
t i m t xí nghi p... th ng đ c coi là thu c ph m vi "an toàn môi tr ng". Nh ng s
ki n l n h n nh suy thoái t ng ôzôn, hi u ng nhà kính, sa m c hoá di n r ng... thu c
lĩnh v c "an ninh môi tr ng". Tuy nhiên, cǜng r t khó phân đ nh r ch ròi gi i h n
gi a "an ninh" và "an toàn".
Tỵ nạn môi trường là vi c con ng i bu c ph i r i n i truy n th ng c a mình t m
th i hay vĩnh vi n do s hu ho i môi tr ng gây nguy hi m cho cu c s ng c a h
(Chương trình môi trường Liên hợp quốc, 1985). Trên th gi i nĕm 1995 có kho ng
25 tri u ng i t n n môi tr ng, trong đó :
- Ethiopia : 1,5 tri u
- Somali : 500.000
- Su dan : 2 tri u
- Sahara : 5 tri u
- C n Sahara : 7 tri u
- Trung Qu c : 6 tri u
14
- Mêhicô : 2 tri u.
Trên th gi i hi n nay, c 225 ng i thì m t ng i ph i t n n môi tr ng.
Nguyên nhân c a t n n môi tr ng là s t h p c a m t s y u t sau:
- Không có đ t canh tác, m t đ t c trú ;
- M t rừng ;
- Hoang m c hoá ;
- Xói mòn đ t ;
- M n hoá ho c úng ng p ;
- H n hán, thi u n c;
- S c ép nông thôn : đói nghèo, áp l c dân s , thi u h t ng c s nông thôn, kỹ
thu t canh tác l c h u và thi u đ t canh tác ;
- Suy gi m đa d ng sinh h c ;
- Bi n đ ng khí h u và nh ng hi n t ng th i ti t c c đoan ;
- Áp l c dân s ;
- Suy dinh d ng và d ch b nh ;
- Nghèo đói ;
- Qu n lý nhà n c kém hi u qu .
Ty n n môi tr ng là ch th , là th c đo c a s m t n đ nh, ph n ánh s qu n lý
kém hi u qu và là m t trong nh ng nguyên nhân d n đ n xung đ t. Các y u t n d u
đ ng sau hi n t ng t n n môi tr ng là đa di n, ph c t p, th ng liên k t tác đ ng
và r t khó tách b ch riêng r .
1.5. NGHÈO KH VÀ MÔI TR NG:
Nghèo thu nhập
- T ng thu nh p :
+ Vùng nông thôn mi n núi, h i đ o : 80.000đ/tháng ;
+ Vùng nông thôn đ ng b ng : 100.000đ/tháng ;
+ Vùng đô th : 150.000đ/tháng.
(Tiêu chuẩn nghèo Việt Nam do Bộ Lao động –
Thương binh và Xã hội công bố năm 2000)
- Thu nh p d i 1USD/ng i/ngày (Theo UNDP).
Nĕm 1993, trên th gi i có 1,3 t ng i nghèo theo tiêu chu n c a UNDP (nĕm
2000 : tĕng lên 2 t ). Và Vi t Nam, theo tiêu chu n Vi t Nam thì còn kho ng trên
15
d i 12 tri u ng i có thu nh p kho ng d i 15kg g o/ng i/tháng.
Nghèo toàn diện CPM (Capability Poverty Measure):
Là t l trung bình c a ba đ i l ng (đ u liên quan đ n ph n ):
I1 : T l s ng i ch t t nhiên, ch t y u d i 40 tu i ;
I2 : T l s ng i l n (từ 15 tu i tr lên) mù ch ;
I3 : Trung bình c ng c a : t l s ng i không đ c dùng n c s ch (I3.l), s
ng i không đ c h ng d ch v y t (I3.2) và t l trẻ d i 5 tu i b suy
dinh d ng (I3.3), Theo UNDP (1997), Vi t Nam có ch s nghèo là
26,2% (ho c 0,262).
Quan h gi a nghèo kh và môi tr ng g m các m t sau đây :
- Nghèo kh làm cho các c ng đ ng nghèo ph thu c nhi u vào các ngu n tài
nguyên m ng manh c a đ a ph ng, tr nên d b t n th ng do nh ng bi n đ ng c a
thiên nhiên và xã h i.
- Nghèo làm cho thi u v n đ u t cho s n xu t, xây d ng c s h t ng, cho vĕn
hoá giáo d c và các d án c i t o môi tr ng.
- Nghèo kh làm gia tĕng t c đ khai thác tài nguyên theo h ng khai thác quá
m c, khai thác hu di t.
- Nghèo là m nh đ t lý t ng cho mô hình phát tri n ch t p trung vào tĕng
tr ng kinh t và xây d ng m t xã h i tiêu th .
- Góp ph n bùng n dân s .
1.6. DÂN S VÀ MÔI TR NG
T c đ tĕng dân s th gi i hi n nay là 1,7% m i nĕm. Th gi i m t 39 nĕm (1960
16
- 1999) đ tĕng dân s từ 3 t lên 6 t , nh ng ch m t 12 nĕm (1987 - 1999) đ t o ra t
ng i th 6. Có t i 90% dân s th gi i s ng các n c đang phát tri n, n i mà các
qu c gia ít có kh nĕng gi i quy t các h qu do gia tĕng dân s đ i v i vi c gây ô
nhi m và suy thoái môi tr ng. u tiên tr c h t c a các n c đang phát tri n là nuôi
d ng b ph n dân s ngày càng gia tĕng ch không đ s c chĕm lo đ n môi tr ng.
Tuy nhiên, tác đ ng x u đ n môi tr ng do đông dân và nghèo đói ch a ph i là
toàn b tác đ ng c a v n đ dân s . Tiêu dùng quá m c c a dân c các n c công
nghi p cǜng là m t m t quan tr ng c a v n đ này. Chính nh ng n c này đã t o ra
hình m u c a m t xã h i tiêu th . M t ng i Mỹ trung bình tiêu th nguyên li u và
nĕng l ng g p 17-20 l n m t ng i Nam Á và x th i b ng l ng x th i c a 25
ng i Trung Qu c. Ng i ta tính đ c ch riêng c ng đ ng Châu Âu, Hoa Kỳ và Liên
Xô cǜ đã phát x kho ng 45% t ng l ng khí nhà kính toàn c u.
Nh v y, tác đ ng c a dân s t i môi tr ng, ngoài s dân, còn ph n ánh m c
tiêu th trên đ u ng i và trình đ công ngh .
I=P.C.T
trong đó : I : Tác đ ng c a dân s lên môi tr ng ;
P : S dân ;
C : Tiêu th tài nguyên bình quân trên đ u ng i
T : Công ngh (quy t đ nh m c tác đ ng c a m i đ n v tài
nguyên đ c tiêu th ).
Tác đ ng c a dân s đ n môi tr ng còn ph thu c r t nhi u vào các quá trình
đ ng l c dân c : du c , di c , di dân, tái đ nh c , t n n... B n tính c a con ng i là
di chuy n và chính quá trình di chuy n đó đã làm gia tĕng tác đ ng c a dân s lên môi
tr ng (ô l.2).
18
1 .7. NH NG V N Đ MÔI TR NG TOÀN C U
1.7.1. Bi n đ i khí h u
S gia tĕng phát th i khí nhà kính (CO2, CH4, NOx, ôzôn, CFCS) cùng v i vi c
suy gi m di n tích rừng đã gây ra hi n t ng nóng lên c a khí h u toàn c u. Nhi t đ
trung bình trong th k qua đã tĕng lên trong kho ng t c - 2oC. D báo đ n 2030, nhi t
đ trung bình c a Trái Đ t có th tĕng thêm 3°C, trong đó riêng CO2 đã góp ph n tĕng
thêm 1°C. S tĕng nhi t đ không x y ra đ ng đ u trên Trái Đ t các vùng vĩ đ cao
nhi t đ có th tĕng từ 6oC đ n 16oC, trong khi nh ng vùng lân c n xích đ o, nhi t
đ ch tĕng đ n 2oC.
S nóng lên toàn c u làm thay đ i ch đ th i ti t khó l ng ; dâng cao m c
n c bi n gây xói l b và chìm ng p vùng đ t th p ven bi n ; m a l t gia tĕng vùng
ven bi n trong khi sa m c hoá tĕng c ng nh ng vùng n m sâu trong l c đ a ; d ch
b nh tĕng lên do nóng, m; các b nh nhi t đ i lan to v phía các vùng vĩ đ cao. Ngh
đ nh th Kyoto tháng 12/1997 nh m gi m phát x khí nhà kính đã b Hoa Kỳ ph n đ i,
vì Hoa Kỳ là n c phát th i khí nhà kính nhi u nh t
1.7.2. Suy gi m t ng ôzôn
Nĕm 1991 đã phát hi n t ng ôzôn b u tr i Nam C c b th ng m t l r ng 24
tri u km2, l th ng này đã tĕng lên g p r i vào nĕm 2000. Tia vǜ tr ào t tuôn xu ng
Trái Đ t qua l th ng này, đã gây ra :
- Tĕng c ng úng th da không s c t lên thêm 300.000 ca/nĕm.
- Tĕng thêm 1,7 tri u ca đ c thu tinh th m i nĕm.
- c ch h th ng mi n d ch ng i và s sinh tr ng c a th c v t (h n ch
quang h p).
- Gi m th c v t phù du bi n, từ đó làm gi m l ng h i s n.
1 .7.3. Ô nhi m xuyên biên gi i gia tĕng
- Lan truy n m a axit, ô nhi m theo các dòng sông xuyên biên gi i gia tĕng.
- Lan truy n thu tri u đ (bùng phát t o đ c h i), thu tri u đen (tràn d u) trên
bi n và đ i d ng.
- Tĕng đ phóng x : c a n c bi n do đ ch t th i h t nhân và tai n n tàu ng m
h t nhân trong su t th k qua.
1 .7.4. Xu t kh u ch t th i đ c h i
Gi a nĕm 1986 đ n 1991 có t i 175 tri u t n ch t th i đ c h i đã đ c chào hàng
trên th tr ng th gi i, đ c bi t là các n c vùng Caribe, Trung và Nam Phi. Quá
trình xây d ng và th c thi các tiêu chu n môi tr ng không đ ng đ u trên toàn th gi i
và s phát tri n nhanh c a n n kinh t th tr ng là nh ng nhân t chính t o đ ng l c
19
cho xu t kh u các ch t th i đ c h i trong nh ng nĕm g n đây Ph ng Tây, ng i
tiêu dùng có nhu c u ngày càng cao đ i v i các ngành công nghi p s ch, d n t i các
quy đ nh x lý, c t gi , th i b ch t th i đ c h i ngày càng nghiêm ng t h n. H n n a,
chi phí cǜng nh vi c thi u các bãi chôn l p các n c này cǜng đang tĕng lên, trong
khi các n c nghèo có đ t đai r ng h n và các tiêu chu n th i ít ng t nghèo h n.
Hi n nay, vi c xu t kh u ch t th i đ c h i vào các n c đang phát tri n th ng
d i d ng nh ng h p đ ng, và chuy n giao b t h p pháp thông qua các công ty t
nhân cǜng nh chính ph c a các n c nghèo.
Ví d : Các công ty Anh đã tr cho Guinea-Bissau 120 tri u USD/nĕm cho vi c
chôn l p các ch t th i công nghi p - g n t ng đ ng v i t ng s n l ng thu nh p
qu c dân bình quân nĕm c a n c đó. Congo thông qua các h p đ ng nh p kh u t
nhân, m i nĕm n c này đã nh p kh u kho ng 1 tri u t n ch t th i công nghi p từ Hà
Lan, s ti n thu đ c là 4 tri u USD trong h n 3 nĕm.
Tuy nhiên, t ng s ti n đ c tr từ các v nh p ch t th i này cǜng không đáng k
so v i m c chi phí cho c t gi , x lý và th i b các n c xu t kh u ch t th i.
Ví d : Thay cho vi c tr cho Guinea 40 USD/t n ch t th i công nghi p đ c h i,
th c ch t, Mỹ s ph i chi phí t i 1000 USD/t n khi x lý đ tho mãn đ c các quy
đ nh nghiêm ng t c a chính ph mình.
Nh n th c v các v n đ liên quan t i ch t th i đ c h i đang tĕng lên. S an toàn
c a nh ng lo i ch t th i này không ch là nh ng thách th c v m t công ngh mà còn
có th liên quan t i chính tr .
Các n c đang phát tri n còn khó khĕn h n r t nhi u so v i các n c công
nghi p trong vi c gi i quy t các ch t th i đ c h i k c v nh n th c cǜng nh v công
ngh . Nĕm 1988, T ch c th ng nh t Châu Phi đã thông qua hi p đ nh c m nh p kh u
các ch t th i đ c h i vào l c đ a này. Tuy nhiên, các n c thành viên đã thay đ i hoàn
toàn hi p đ nh này. Ch ng trình Môi tr ng Liên h p qu c (UNEP) đã đ a ra m t
danh sách g m 44 ch t đ c coi là đ c h i và khuy n ngh các n c nh p kh u nên
đ a ra b ng ch ng v kh nĕng gi i quy t ch t th i đ c thù đ i v i vi c trao đ i, mua
bán.
1.7.5. Suy thoái đa d ng sinh h c
Trong th k 20, loài ng i đã tiêu di t kho ng 700 loài đ ng, th c v t Nhi u
loài b tuy t ch ng khi còn ch a đ c con ng i bi t đ n.
- Từ nĕm 1600 tr c công nguyên đ n nĕm 1900 : trung bình 4 nĕm m t 1 loài.
- Từ nĕm 1900 đ n 1980 : 1 nĕm m t 1 loài.
- Từ nĕm 1980 đ n 2000 : 1 ngày m t 1 loài.
- D báo từ nĕm 2001 đ n 2010 : 1 gi m t 1 loài .
20
Cho đ n cu i th k 20, loài ng i đã làm bi n m t kho ng từ 20% đ n 50% s
loài trên Trái Đ t.
Suy thoái đa d ng sinh h c khi n cho loài ng i m t d n các ngu n tài nguyên
quý giá (l ng th c, th c ph m, d c li u, nguyên v t li u, đen, ti n nghi môi
tr ng...) đ ng th i ph i ch ng ch u v i các tai bi n sinh thái ngày càng gia tĕng (d ch
b nh gia súc d ch h i cây tr ng...) do m t cân b ng sinh thái.
Suy thoái đa d ng sinh h c tr c h t, là do khai thác tài nguyên sinh h c quá
m c. Sau đó, là do vi c chuy n đ i các khu v c hoang dã sang vùng nông nghi p, xây
d ng c s h t ng ho c bi n thành vùng tr tr i. Nguyên nhân chính là các vùng
hoang dã tuy có giá tr đa d ng sinh h c cao nh ng l i là vùng khó sinh l i tr c m t
cho con ng i.
1.8. NH NG V N Đ MÔI TR NG B C XÚC VI T NAM
1.8.1 . Bi n đ i khí h u
Nhi t đ cao nh t trong mùa hè, nhi t đ th p nh t trung bình nĕm và trung bình
mùa đông đang tĕng lên trên ph m vi c n c. M c tĕng phía b c cao h n phía nam.
Th i gian xu t hi n bão và áp th p nhi t đ i có xu h ng lùi d n v cu i mùa
bão từ tháng 8 - 9 (1956 - 1965) nay chuy n d n sang tháng 11 - 12, trùng v i th i kỳ
có gió mùa đông b c mi n B c làm xu t hi n nh ng tr n m a l t d d i.
1.8.2. Suy thoái đ t
Di n tích đ t nông nghi p trên đ u ng i ngày càng gi m, hi n còn 0,448
ha/ng i, b ng kho ng 1/6 m c trung bình trên th gi i. Hi n t ng hoang m c hoá
đang tĕng c ng kèm theo các quá trình tai bi n tr ng đi n nh r a trôi, xói mòn,
m n hoá, phèn hoá, ô nhi m, b i t không mong đ i, h n hán, hoang hoá, úng l t,
thoái hoá h u c , xói l b sông, b bi n...
Thoái hoá đ t đ c bi t nghiêm tr ng vùng đ i núi. Hi n nay, nhóm đ t có v n
đ c a n c ta g m 1,8 tri u ha đ t phèn; 4,8 tri u ha đ t b c màu và xói mòn trung
du và mi n núi; 0,5 tri u ha đ t cát; 2,5 tri u ha đ t xám b c màu thoái hoá.
1 .8.3. Tài nguyên và môi tr ng n c
Vi t Nam có t ng l ng n c là 880 t m3, nh ng l ng n c n i đ a ch có 325
3
t m.
T l ph thu c ngu n n c c a Vi t Nam là :
23
tr c, cháy n … Ví d :
- Khai thác than : trên d i 10 tri u t n/nĕm. C khai thác 1 t n than thì th i ra 5
- 7 m khí CH4 và 7 - 15 m3 CO2.Khai thác 1 t n than l thiên còn t o ra kho ng 6 t n
3
đ t đá.
- D u khí : th i ra nhi u dung d ch khoan và mùn th i. N c v a th i là tác nhân
gây ô nhi m bi n l n nh t, chúng có th tích kho ng 10 - 16% l ng d u khai thác và
cǜng ch a d u v i n ng đ 11 - 13mg/l.
- Thu đi n tuy là d ng nĕng l ng s ch nh ng vi c xây d ng h , đ p đã gây tác
đ ng r t sâu s c đ n môi tr ng c a m t vùng r ng l n : thay đ i ch đ thu vĕn, tái
đ nh c di n r ng, m t đ t nông nghi p, đ ng đ t kích thích, xói l h l u...
1.8.9. Môi tr ng nông thôn và nông nghi p
Hi n nay, nông thôn Vi t Nam m i có kho ng 30 - 40% s h đ c s d ng
n c sinh ho t h p v sinh. T l các h có h xí h p v sinh còn th p h n (28 - 30
Nhi u lo i d ch b nh bùng phát và l u c u nhi u nĕm nh sán lá ph i, nhi m giun, sán
lá gan nh , giun ch , d ch h ch, s t rét. Nhi u vùng có t l nhi m giun đ n 70% dân
s .
Các làng ngh th công có đi u ki n môi tr ng r t đáng ng i và cǜng r t khó
kh c ph c. Ô nhi m làng ngh đáng chú ý nh t là ô nhi m n c, ô nhi m khí.
Nông thôn đ ng b ng Vi t Nam đang tri n khai m t n n nông nghi p hoá h c
v i vi c s d ng th ng xuyên m t l ng l n phân bón hoá h c (có n i nh ngo i
thành Hà N i, l ng NPK dùg bón rau hàng nĕm lên đ n trên 2000 kg/ha) và hoá ch t
BVTV, trong đó có nhi u lo i thu c c m, thu c trôi n i, nh p l u, không rõ thành
ph n. Toàn qu c có đ n 50% s c s kinh doanh thu c BVTV không có gi y phép.
Ho t đ ng nuôi tr ng thu s n ven bi n đã tàn phá h sinh thái rừng ng p m n.
D l ng thu c di t t p, th c ĕn thừa và m m b nh từ các đ m nuôi gây ô nhi m
nghiêm tr ng môi tr ng n c, là nguyên nhân bùng n d ch b nh cho v t nuôi.
1.8.10. S c môi tr ng
- Đã phát hi n nhi u v trí có d l ng dioxin cao và chôn l p các ch t đ c hoá
h c nhi u vùng chi n s tr c đây (Bình Thu n, Khánh Hoà, Kon Tum, Đ c L c...).
Ngoài ch t đ c hoá h c, bom, mìn, đ n... còn sót l i từ th i chi n tranh cǜng đã đ c
phát hi n nhi u n i.
- Từ nĕm 1994 đ n 1998, đã th ng kê 15 v tràn d u trên bi n và c a sông, v i
s d u tràn đ t đ n 1.066 ngàn t n. Trung bình 1 nĕm có 200 ngàn t n d u tràn trên
bi n, trong đó có r t nhi u v không rõ th ph m.
- Nhi u v rò r hoá ch t công nghi p.
- Nhi u v ng đ c th c ph m.
24
- Nhi u v d ch h i cây tr ng (chu t, r y, c b u vàng, b dừa, b hung đen h i
mía, n m cây s u riêng...).
26
K T LU N CH NG 1
Môi tr ng có tính h th ng. Đó là m t h th ng có con ng i, nên v b n ch t,
môi tr ng là m t h th ng sinh thái nhân vĕn. IUCN (1996) đã mô t h th ng môi
tr ng b ng mô hình qu tr ng: lòng tr ng t ng tr ng cho phân h nuôi d ng s
s ng (h t nhiên), lòng đ t ng tr ng cho phân h xã h i - nhân vĕn, còn v m ng
manh c a qu tr ng ph n ánh tính nh y c m, d b t n th ng c a h th ng môi
tr ng.
27
Ch ng 2
PHÁT TRI N B N V NG
Xu t phát đi m Xu h ng
Trên 80% dân c s ng dàn tr i trên các Đô th hoá - trên 80% dân c t p trung
Không
vùng đ t tr ng tr t (mô hình nông thôn). trong nh ng không gian đ a lý h n ch
gian
(mô hình hệ thống đô thị).
T ch c c ng đ ng đ n gi n, quy mô nh Qu c t hoá - t ch c c ng đ ng ph c
Xã h i
(làng). t p, quy mô l n, th ch phong phú (dân
chính tr
tộc/ thế giới).
28
Gia đình, c ng đ ng, tông t c có vai trò Ph ng Tây hoá, ch nghĩa cá nhân,
n i b t trong các quan h xã h i (văn hóa quan h xã h i đ c th c hi n ch y u
Vĕn hoá
truyền thống). thông qua môi gi i c a đ ng ti n (mô
hình văn hóa thành thị quốc tế2.
Nh v y :
- Phát tri n là quy lu t chung c a m i th i đ i, c a các qu c gia.
- Phát tri n là m c tiêu trung tâm c a các chính ph .
- Phát tri n là trách nhi m chính tr c a các qu c gia.
Mô hình phát triển không bền vững
N u phát tri n ch là tĕng GDP h ng nĕm lên x% và xây d ng m t xã h i tiêu
th , tách h th ng kinh t kh i h th ng xã h i nhân vĕn và h nuôi d ng s s ng s
không th gi i quy t đ c nghèo đói cǜng nh hàng lo t các v n đ suy thoái môi
tr ng n y sinh (b ng 2.1, ô 2.2, 2.3. Đây là mô hình phát tri n không b n v ng.
Bảng 2.1. Tình tr ng nghèo kh trong th gi i đang phát tri n 1985 - 2000
% Dân s d i S ng i nghèo
Khu v c ng ng nghèo (x106)
1985 1990 2000 1985 1990 2000
Các n c đang phát tri n 30,5 29,7 24.1 1051 1133 1107
Nam Á 51,8 49.0 36,9 532 562 511
2 Xu h ng Vĕn hoá này không đ c Chính ph các n c ph ng Đông công nh n, trong đó có Vi t Nam, nh ng hình nh nó v n
ng m ng m di n ra.
29
Ô 2.3 NH NG NGH CH LÝ PHÁT TRI N
Trong nĕm 1998, loài ng i tiêu th m t l ng hàng hoá và d ch v không l tr
giá 24 nghìn t USD, tĕng g p đôi so v i nĕm 1975 và g p 6 l n nĕm 1950. Con s
này cho th y th gi i đang b c vào k nguyên tiêu dùng. Th nh ng, 86% l ng
hàng hoá và d ch v này ch ph c v cho 20% s dân th gi i đ c coi là giàu có, 20%
s dân là ng i nghèo ch đ c h ng 2% t ng s n l ng hàng hoá và d ch v này.
Ng i giàu tiêu th 45% l ng cá, th t trên th gi i, trong khi ng i nghèo ch tiêu th
5%.
N u nhìn vào báo cáo h ng nĕm c a Liên h p qu c, b c tranh ngh ch lý còn đ m
nét h n. Trong khi m c s ng t i nhi u n c có xu h ng tĕng lên, trên toàn th gi i
v n còn g n 2 t ng i (t c là 1/3 dân s Trái Đ t) s ng trong c nh đói nghèo v i m c
thu nh p d i 1USD/ngày. H t p trung ph n l n t i 48 n c ch m phát tri n nh t,
trong đó có 33 n c châu Phi. H ng nĕm, có 50 tri u trẻ em b t n th ng n ng n
v th l c ho c tinh th n do b suy dinh d ng và kho ng 130 tri u em, trong đó 80%
là các em gái không đ c đ n tr ng, 8 tri u trẻ em ch t vì ô nhi m n c và môi
tr ng s ng. Trong s 4,4 t ng i các n c đang phát tri n, g n 3/5 s ng thi u các
ph ng ti n v sinh c b n, g n 1/3 thi u n c, 1/4 không có nhà và 1/5 không có
d ch v y t hi n đ i.
Phát tri n là m t đòi h i c p thi t c a nhân lo i, th nh ng chính trong quá trình
phát tri n đang n y sinh nhi u thách th c mà tr c h t là v n đ môi tr ng. S gia
tĕng tiêu dùng các nguyên li u, nhiên li u thi u s ki m soát đang hu ho i Trái Đ t,
đe do s t n t i c a loài ng i. Hi n nay, có kho ng 1,4 t ng i trên toàn th gi i
đang b đe do v s c khoẻ do ô nhi m không khí. H ng nĕm có kho ng 17 tri u ng i
b ch t vì các b nh truy n nhi m có liên quan ch t ch đ n v n đ ô nhi m môi tr ng
s ng nh b nh s t rét, s t xu t huy t. Ô nhi m môi tr ng đang làm gia tĕng đáng k
s ng i m c b nh ung th , lao, b nh tim m ch, hô h p, viêm gan...
Ngu n : Báo Quân đội nhân dân, ngày 1/11/1998
B n ch t c a mô hình phát tri n không b n v ng là phát tri n không quan tâm
đ n môi tr ng, kích thích tiêu th quá m c và khai thác tài nguyên quá m c.
C t lõi c a mô hình phát tri n không b n v ng là tr c s n xu t tiêu th . S n xu t
th t nhi u, tiêu th th t nhi u đ có tĕng tr ng kinh t th t nhanh. S không quan tâm
c a c nhà s n xu t l n ng i tiêu dùng đ n môi tr ng đã làm tĕng c ng suy thoái, ô
nhi m môi tr ng và c n ki t tài nguyên. Từ đó s d n đ n các xung đ t môi tr ng
gi a các nhóm quy n l i. Đi u t t y u s x y ra là s xói mòn các giá tr vĕn hoá và xã
h i do các xung đ t này gây ra.
30
Xói mòn vĕn hoá - xã h i làm m t đi các rào ch n v m t vĕn hoá và đ o đ c đ i
v i s tích luỹ v n, ti n b khoa h c - công ngh và c c u quy n l c, từ đó l i thúc
đ y m t b c m i c a gia tĕng s n xu t đ tĕng c ng thu nh p và tĕng tr ng nh m
tho mãn nhi u h n cái "mu n" c a ng i giàu h n là cái "c n" c a ng i nghèo.
B c thúc đ y này t o ra m t vòng xoáy lu n qu n ngày càng gia tĕng t c đ (hình
2.1)
31
m t l i s ng m i. Ngoài ra, "Chiến lược cho cuộc sống bền vững - Hãy cứu lấy Trái
Đất c a IUCN - UNEP - WWF, 1991 đã ch ra r ng : s b n v ng trong cu c s ng c a
m t dân t c ph thu c vào vi c hoà h p v i các dân t c khác và v i gi i t nhiên. Do
đó, nhân lo i không th bòn rút đ c gì h n ngoài kh nĕng thiên nhiên có th cung
c p, và c n ph i áp d ng m t ki u s ng m i trong gi i h n thiên nhiên cho phép.
V i m t đ nh nghĩa m ch l c và ng n g n nh trên, chi n l c PTBV có th d
dàng đ c ch p nh n, tuy nhiên, ch khi tri n khai chi n l c này trong phát tri n kinh
t xã h i m i th y c c kỳ khó khĕn. Vi n Qu c t v Môi tr ng và Phát tri n
(Intemational Institute for Environmental & Development - IIED) cho r ng, PTBV
g m 3 h th ng ph thu c l n nhau (hình 2.2).
32
- Gi m thi u tác đ ng x u đ n môi tr ng do đô th hoá ;
- Nâng cao h c v n, xoá mù ch ;
- B o v đa d ng vĕn hoá ;
- Bình đẳng gi i, quan tâm t i nhu c u và l i ích gi i ;
- Tĕng c ng s tham gia c a công chúng vào các quá trình ra quy t đ nh c a các
nhà qu n lý, ho ch đ nh chính sách...
• Phân h t nhiên
- S d ng có hi u qu tài nguyên, đ c bi t là tài nguyên không tái t o ;
- Phát tri n không v t quá ng ng ch u t i c a h sinh thái ;
- B o v đa d ng sinh h c ;
- B o v t ng ôzôn ;
- Ki m soát và gi m thi u phát x khí nhà kính ;
- B o v ch t ch các h sinh thái nh y c m :
- Gi m thi u x th i, kh c ph c ô nhi m (n c, không khí, đ t, l ng th c th c
ph m), c i thi n và khôi ph c môi tr ng nh ng khu v c ô nhi m.
Trong m i t ng tác, tho hi p gi a ba h th ng ch y u trên, m i h th ng l i
xu t hi n các lĩnh v c (h th ng c p hai) đòi h i ph i đáp ng đ c nh ng yêu c u
phát tri n riêng cho m i lĩnh v c, đ cùng đ t đ c m c tiêu PTBV (ô 2.5). Đi u hoà
đ c hàng lo t các v n đ đa d ng này th c s là m t thách th c v i các n c đang
phát tri n nh Vi t Nam.
33
m i liên minh toàn c u/khu v c nh m b o v môi tr ng.
- Lĩnh vực hành chính : m m m i và thích ng, có kh nĕng t đi u ch nh và
ho ch đ nh đ c các chính sách thích h p.
2.1 .3. Các nguyên t c c a phát tri n b n v ng
Ch ng trình Môi tr ng c a Liên h p qu c (UNEP) trong tác ph m "Hãy cứu
lấy Trái Đất - chiến lược cho một cuộc sống bền vững " , 1991 đã nêu ra 9 nguyên t c
c a m t xã h i b n v ng . Tuy nhiên, các nguyên t c này th c s khó áp d ng trong
th c t c a m t th gi i đ y các bi n đ ng v chính tr , kinh t , vĕn hoá. Th c t đòi
h i c n thi t l p m t h th ng nguyên t c khác có tính kh thi và sát th c h n. Luc
Hens (1995) đã l a ch n trong s các nguyên t c c a Tuyên bố Rio về Môi trường và
phát triển đ xây d ng m t h th ng 7 nguyên t c m i c a PTBV. Nh ng nguyên t c
đó là :
Nguyên tắc về sự uỷ thác của nhân dân
Nguyên t c này yêu c u chính quy n ph i hành đ ng đ ngĕn ngừa các thi t h i
môi tr ng x y ra b t c đâu, b t k đã có ho c ch a có các đi u lu t quy đ nh v
cách ng x các thi t h i đó. Nguyên t c này cho r ng, công chúng có quy n đòi chính
quy n v i t cách là t ch c đ i di n cho h ph i có hành đ ng ng x k p th i các s
c môi tr ng.
Nguyên tắc phòng ngừa
nh ng n i có th x y ra các s c môi tr ng nghiêm tr ng và không đ o
ng c đ c, thì không th l y lý do là ch a có nh ng hi u bi t ch c ch n mà trì hoãn
các bi n pháp ngĕn ngừa s suy thoái môi tr ng. V m t chính tr , nguyên t c này r t
khó đ c áp d ng, và trên th c t nhi u n c đã c tình quên. Vi c ch n l a ph ng
án phòng ngừa nhi u khi b gán t i là ch ng l i các thành t u phát tri n kinh t đã hi n
hình tr c m t và luôn luôn đ c t ng x ng, ca ng i theo cách hi u c a tĕng tr ng
kinh t .
Nguyên tắc bình đẳng giữa các thế hệ
Đây là nguyên t c c t lõi c a phát tri n b n v ng, yêu c u rõ ràng ràng, vi c tho
mãn nhu c u c a th h hi n nay không đ c làm ph ng h i đ n các th h t ng lai
tho mãn nhu c u c a h . Nguyên t c này ph thu c vào vi c áp d ng t ng h p và có
hi u qu các nguyên t c khác c a phát tri n b n v ng.
Nguyên tắc bình đẳng trong nội bộ thế hệ
Con ng i trong cùng th h hi n nay có quy n đ c h ng l i m t cách bình
đẳng trong khai thác các ngu n tài nguyên, bình đẳng chung h ng m t môi tr ng
trong lành và s ch s . Nguyên t c này đ c áp d ng đ x lý m i quan h gi a các
nhóm ng i trong cùng m t qu c gia và gi a các qu c gia. Nguyên t c này ngày càng
đ c s d ng nhi u h n trong đ i tho i qu c t . Tuy nhiên, trong ph m vi m t qu c
34
gia, nó c c kỳ nh y c m đ i v i các ngu n l c kinh t - xã h i và vĕn hoá.
Nguyên tắc phân quyềnvà uỷ quyền
Các quy t đ nh c n ph i đ c so n th o b i chính các c ng đ ng b tác đ ng
ho c b i các t ch c thay m t h và g n gǜi nh t v i h . Các quy t đ nh c n m c
qu c gia h n là m c qu c t , m c đ a ph ng h n là m c qu c gia. Đây là nguyên t c
c b n nh m ki m soát s u quy n c a các h th ng quy ho ch t m qu c t , nh m
c vǜ quy n l i c a các đ a ph ng v s h u tài nguyên, v nghĩa v đ i v i môi
tr ng và v các gi i pháp riêng c a h , áp l c ngày càng l n đòi h i s u quy n
ngày càng tĕng. Tuy nhiên, c n ph i hi u cho đúng r ng đ a ph ng ch là m t b
ph n c a các h th ng r ng l n h n ch không đ c th c thi ch c nĕng m t cách cô
l p. Th ng thì các v n đ môi tr ng có th phát sinh ngoài t m ki m soát đ a
ph ng, ví d nh s ô nhi m “ng c dòng" c a n c láng gi ng hay c ng đ ng lân
c n. Trong tr ng h p đó, nguyên t c u quy n c n đ c x p xu ng th p h n các
nguyên t c khác.
Nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền
Ng i gây ô nhi m ph i ch u m i chi phí ngĕn ngừa và ki m soát ô nhi m, ph i
n i b hóa t t c các chi phí môi tr ng n y sinh từ các ho t đ ng c a h , sao cho các
chi phí này đ c th hi n đ y đ trong giá c c a hàng hóa và d ch v mà h cung
ng. Tuy nhiên, s không tránh kh i tr ng h p là, n u áp d ng nguyên t c này quá
nghiêm kh c thì s có xí nghi p công nghi p b đóng c a. C ng đ ng có th cân nh c,
vì trong nhi u tr ng h p, các phúc l i có đ c do có công ĕn vi c làm nhi u khi còn
l n h n các chi phí cho v n đ s c khoẻ và môi tr ng b ô nhi m. Do đó, c ch áp
d ng nguyên t c này cǜng c n linh ho t và trong nhi u tr ng h p ph i t o đi u ki n
v th i gian đ các doanh nghi p thích ng d n d n v i các tiêu chu n môi tr ng.
Nguyên tắc người sử dụng phải trả tiền
Khi s d ng hàng hóa hay d ch v , ng i s d ng ph i trang tr i đ giá tài
nguyên cǜng nh các chi phí môi tr ng liên quan t i vi c chi t tách, ch bi n và s
d ng tài nguyên.
2.2. CÁC M C TIÊU C A PHÁT TRI N B N V NG
2.2.1: H i ngh Th ng đ nh v Môi tr ng và PTBV
H i ngh Th ng đ nh Trái Đ t (The Earth Summit) h p t i Rio de Janeiro
Brazin vào tháng 6/1992 là m t s ki n l n mang ý nghĩa toàn c u và th k . T i đây
đã h i t nh ng ng i đ ng đ u và đ i di n c a 179 qu c gia đ bàn v các chính sách
môi tr ng và phát tri n c a Trái Đ t. Cùng tham gia còn có hàng trĕm các quan ch c
khác từ các t ch c Liên h p qu c, các chính quy n thành ph , các t ch c kinh doanh
và khoa h c, các t ch c phi chính ph và nhi u nhóm khác.
Rio đã đ a ra hai b n tho thu n mang tính qu c t , hai b n tuyên b nh ng
35
nguyên t c và m t ch ng trình hành đ ng l n v s PTBV. Nĕm tài li u đó là :
1. Tuyên b Rio v Môi tr ng và Phát tri n g m : 27 nguyên t c xác đ nh quy n
và trách nhi m c a các qu c gia. 50
2. Ch ng trình hành đ ng 21 nh n m nh : m t xã h i PTBV v kinh t , xã h i
và môi tr ng ph i d a trên c s trách nhi m c a m i qu c gia và g n k t b ng s
h p tác qu c t .
3. B n tuyên b các nguyên t c là kim ch nam cho vi c qu n lý b o v và PTBV
t t c các lo i rừng có t m quan tr ng đ i v i s phát tri n kinh t và duy trì cu c
s ng.
4. Công c khung c a Liên h p qu c v Bi n đ i Khí h u : nh m n đ nh các
khí gây hi u ng nhà kính trong khí quy n m c không gây đ o l n nguy hi m cho h
th ng khí h u toàn c u.
5. Công c v đa d ng sinh h c : đòi h i các n c ph i áp d ng các ph ng
pháp và ph ng ti n nh m b o v s đa d ng sinh h c, và l i ích có đ c từ s d ng
đa d ng sinh h c ph i đ c chia xẻ công b ng.
Ch ng trình Ngh s th k XXI - m t ch ng trình hành đ ng có quy mô toàn
c u - đã xác đ nh k ho ch hành đ ng cho m i qu c gia, nh m đ t đ c m c tiêu
PTBV, c th t p trung ch y u vào : s d ng h p lý tài nguyên và tính b n v ng ; duy
trì đa d ng sinh h c và tính b n v ng ; ph ng th c tiêu th trong PTBV và vai trò c a
khoa h c công ngh trong PTBV.
2.2.2. S d ng h p lý tài nguyên và tính b n v ng
Nhu c u s d ng tài nguyên c a con ng i ngày càng gia tĕng đang làm n y
sinh nh ng c nh tranh và mâu thu n. N u mu n tho mãn nhu c u đòi h i c a con
ng i m t cách b n v ng, c n ph i gi i quy t các mâu thu n đó và tìm cách s d ng
hi u qu các ngu n tài nguyên.
Quản lý bền vững tài nguyên đất và tài nguyên rừng
Đ s d ng ngu n tài nguyên đ t lâu dài và b n v ng, c n ph i tính t i các khu
b o t n, quy n s h u, các chính sách b o v rừng lâu dài.
36
- S d ng các ph ng pháp khai thác rừng phù h p, hi u qu h n v kinh t , ít
gây ô nhi m.
- Gi m thi u s d ng lãng phí g .
- Phát tri n lâm nghi p đô th , nh m ph xanh t t c nh ng n i có ng i sinh
s ng.
- Khuy n khích s d ng các hình th c khai thác rừng ít gây tác đ ng t i rừng
(nh du l ch sinh thái).
- Qu n lý b n v ng các vùng đ m.
Ngu n : Hội nghị Thượng đỉnh Trái Đất - Chương trình vì sự thay đổi, 1992
Hoang m c hoá và h n hán là quá trình suy thoái đ t do các thay đ i c a khí h u
và tác đ ng c a con ng i. Đ ngĕn ch n quá trình hoang m c hoá, vi c s d ng đ t
(bao g m c tr ng tr t và chĕn th ) ph i vừa b o v đ c đ t, vừa có th ch p nh n
đ c v m t xã h i và kh thi v m t kinh t .
37
Bảo vệ và quản lý tài nguyên nước
- Bảo vệ và quản lý đại dương
Ô 2.7 B O V VÀ QU N LÝ Đ I D NG – VÌ M C TIÊU
PHÁT TRI N B N V NG
Đ i d ng - bao g m c vùng bi n kín và n a kín - là m t b ph n thi t y u c a
h th ng duy trì đ i s ng toàn c u. Tuy nhiên, môi tr ng đ i d ng đang b s c ép
ngày m t tĕng do ô nhi m, đánh b t quá m c, s phá hu b bi n và các r n san hô.
Ngĕn ch n s ti p t c suy thoái môi tr ng bi n, gi m các nguy c nh h ng
lâu dài và b t kh kháng t i đ i d ng.
- Đ a b o v môi tr ng tr thành m t b ph n trong chính sách t ng th phát
tri n kinh t - xã h i c a qu c gia.
- Áp d ng nguyên t c "ng i gây ô nhi m ph i tr ti n" và các khuy n khích
kinh t , nh m gi m ô nhi m bi n.
- Nâng cao đi u ki n s ng cho ng i dân ven biển, đ c bi t các n c đang phát
tri n, đ h có th h tr cho vi c b o v môi tr ng bi n.
- Xây d ng và duy trì các h th ng x lý n c th i nghiêm ng t c a m i qu c
gia, tránh th i n c th i g n các bãi cá, bãi t m ; ki m soát vi c th i b ch t th i ra
bi n.
- Phát tri n nuôi tr ng thu s n ; gi m lãng phí trong đánh b t, b o qu n và ch
bi n thu h i s n ; c m s d ng ph ng th c khai thác, đánh b t cá có tính hu di t.
- B o v các h sinh thái nh y c m : h sinh thái r n san hô h sinh thái c a sông,
h sinh thái rừng ng p m n, h sinh thái bãi c bi n, và các vùng sinh đẻ, m gi ng
khác trên bi n.
Ngu n : Hội nghị Thượng đỉnh Trát Đất - Chương trình vì sự thay đổi, 1992
- Bảo vệ và quản lý nước ngọt
N c ng t có vai trò r t quan tr ng trong cu c s ng c a con ng i. nhi u n i
trên th gi i, ngu n n c ng t đang b khan hi m và ô nhi m gia tĕng. V n đ qu n lý
tài nguyên n c ph i đ c đ t c p thích h p, ph i huy đ ng đ c s tham gia c a
công chúng (bao g m c ph n , thanh niên, c ng đ ng b n đ a) vào vi c qu n lý và ra
các quy t đ nh v n c.
38
Ô 2.9. B O V VÀ QU N LÝ N C NG T - VÌ M C TIÊU
PHÁT TRI N B N V NG
- Cung c p cho toàn dân đô th t i thi u 40 rít n c u ng an toàn trong m t ngày
(m c tiêu t i nĕm 2000)
- 75% dân s đô th có đ đi u ki n v sinh (m c tiêu t i nĕm 2000). Có tiêu
chu n v th i các ch t th i thành ph và công nghi p,
- 3/4 l ng ch t th i r n đô th đ c thu gom và vi c quay vòng, tái s d ng,
th i b an toàn cho môi tr ng.
- Có n c u ng an toàn cho nhân dân nông thôn
- Ki m soát các b nh và d ch b nh liên quan t i n c
- Tĕng s l ng và ch t l ng n c c p.
- Qu n lý tài nguyên n c trong m i quan h t ng hoà v i h sinh thái thu sinh.
- Đánh giá tác đ ng môi tr ng đ i v i t t c các d án phát tri n liên quan t i
tài nguyên n c lo i l n có kh nĕng gây h i cho ch t l ng n c và h sinh thái thu
sinh.
- Phát tri n các ngu n n c ng t thay th (kh mu i, n c m a, n c quay vòng
tái s d ng) v i công ngh rẻ ti n, s n có và kh nĕng phù h p v i các n c đang phát
tri n.
- Tr ti n n c theo s l ng và ch t l ng n c s d ng.
- B o v l p ph rừng đ u ngu n và gi m thi u ch t ô nhi m nông nghi p t i
n c.
- Qu n lý vi c khai thác, đánh b t thu s n n c ng t, không phá hu h sinh
thái thu sinh.
- Nguồn : Hội nghị Thượng đỉnh Trái Đất - Chương trình vì sự thay đổi, 1992
2.2.3. Duy trì đa d ng sinh h c và tính b n v ng
Hàng hoá và d ch v thi t y u trên hành tinh c a chúng ta ph thu c vào s đa
d ng và bi n đ ng c a các ngu n ti n, các loài, s l ng các loài và các h sinh thái.
Tuy nhiên, s suy gi m đa d ng sinh h c đang di n ra nhanh chóng, ch y u là do s
phá hu môi tr ng s ng, khai thác quá m c, ô nhi m và vi c đ a vào môi tr ng các
đ ng, th c v t ngo i lai không thích h p. C n ph i có hành đ ng kh n c p và mang
lính quy t đ nh đ b o v và duy trì các ngu n ti n, các loài và các h sinh thái.
39
Ô.2.10 B O V NGU N ĐA D NG SINH H C – VÌ M C TIÊU
PHÁT TRI N B N V NG
- Đánh giá l i hi n tr ng đa d ng sinh h c trên quy mô toàn c u.
- Xây d ng các chi n l c qu c gia, nh m b o v và s đ ng b n v ng đa d ng
sinh h c; làm cho các chi n l c này ph i tr thành m t b ph n c a chi n l c t ng
th phát tri n qu c gia.
- Ti n hành các nghiên c u dài h n đánh giá t m quan tr ng c a đa d ng sinh h c
đ i v i các h sinh thái t o ra s n ph m hàng hoá và các l i ích môi tr ng.
- Khuy n khích s d ng các ph ng pháp truy n th ng có th làm tĕng thêm đa
d ng sinh h c trong nông nghi p, lâm nghi p, qu n lý đ ng c và các loài đ ng v t
hoang đã. Thu hút c ng đ ng, bao g m c ph n tham gia b o v và qu n lý các h
sinh thái.
- Phân chia h p lý và công b ng các l i ích thu đ c do s d ng tài nguyên sinh
v t và tài nguyên gen. C ng đ ng b n đ a ph i đ c chia xẻ các l i ích v kinh t và
th ng m i.
- B o v các khu b o t n thiên nhiên.
- Tĕng c ng ph c h i các h sinh thái đã b phá hu và các lo i đang b đe d a.
- Hình thành cách th c s d ng công ngh sinh h c, chuy n giao công ngh b n
v ng, đ c bi t là chuy n giao cho các n c đang phát tri n.
- Đánh giá tác đ ng c a các d án phát tri n đ n đa d ng sinh h c, tính toán đ c
h t các chi phí/m t mát ph i tr cho nh ng t n th t v đa d ng sinh h c. Đ i v i
nh ng d án có kh nĕng gây tác đ ng l n ph i đ c đánh giá tác đ ng môi tr ng có
s tham gia r ng rãi c a công chúng.
Ngu n : Hội nghị Thượng đỉnh Trái Đất - Chương trình vì sự thay đổi, 1992
Các qu c gia đ u có quy n đ i v i ngu n tài nguyên sinh h c c a mình, song
cǜng ph i có trách nhi m b o v đa d ng sinh h c c a mình và s d ng các ngu n tài
nguyên sinh h c c a mình m t cách b n v ng.
40
d ng b n v ng đa d ng sinh h c.
- Đ a b o v đa d ng sinh h c tr thành m t tiêu chí xem xét trong quá trình l p
quy ho ch và ban hành các chính sách.
- S d ng ph ng ti n truy n thông và giáo d c đ nâng cao hi u bi t v t m
quan tr ng c a đa d ng sinh h c và s c n thi t ph i có các bi n pháp b o v cho c ng
đ ng.
- Ban hành lu t pháp/chính sách b o v đa d ng sinh h c và các khu b o t n.
- T o các ph ng ti n ki m soát nguy c do các loài sinh v t b bi n đ i b i công
ngh sinh h c.
- S d ng công c đánh giá tác đ ng môi tr ng có s tham gia c a công chúng
v i các d án có kh nĕng đe do đ n đa d ng sinh h c, nh m tránh ho c gi m thi u
nh ng m t mát có th x y ra.
- Ngĕn ch n vi c đ a vào, ki m soát ho c lo i b các gi ng lo i ngo i lai có kh
nĕng đe do h sinh thái và môi tr ng s ng c a các lo i b n đ a.
Ngu n : Hội nghi Thượng đỉnh Trái Đất, Công ước về Đa dạng sinh học, 1992
Nhi u c ng đ ng đ a ph ng b ràng bu c ch t ch vào các ngu n tài nguyên
sinh h c. Các qu c gia ph i có khuy n khích v l i ích đ i v i các c ng đ ng này,
cǜng nh vi c huy đ ng các ki n th c b n đ a vào b o v đa d ng sinh h c.
2.2.4. Ph ng th c tiêu th trong PTBV
Nguyên nhân chính d n đ n s suy thoái ngày càng tĕng c a môi tr ng toàn c u
là do các nhu c u quá l n và l i s ng thi u tính b n v ng trong t ng l p nh ng ng i
giàu h n. Trong khi đó, t ng l p nghèo h n thì không đ c tho mãn các nhu c u v
l ng th c, th c ph m, chĕm sóc y t , nhà và giáo d c.
Đ gi i quy t mâu thu n tr m tr ng này, đi u c t y u là ph i có đ c các m u
hình tiêu th mang tính b n v ng. Đi u này. có th ph i đ a ra các ch s m i g n v i
phúc l i c a m i qu c gia th ng xuyên và lâu dài.
T t c các n c đ u ph i ph n đ u đ tĕng c ng các m u hình tiêu th b n
v ng, và các n c phát tri n ph i đóng vai trò tiên phong. Còn các n c đang phát
tri n ph i c g ng thi t l p cho đ c các m u hình tiêu th b n v ng. H c n đ m b o
tho mãn các nhu c u c b n c a ng i nghèo, trong khi v n tránh đ c các m u hình
tiêu th không b n v ng, không hi u su t và láng phí. S phát tri n nh v y đòi h i
ph i có s tr giúp từ các n c công nghi p hoá.
Ô 2.12 THAY Đ I CÁC M U HÌNH TIÊU TH - VÌ M C TIÊU
PHÁT TRI N B N V NG
- Tìm các con đ ng phát tri n kinh t gi m đ c s d ng nĕng l ng và v t
41
li u, gi m t o ra ch t th i, tĕng tái s d ng ch t th i.
- Xác đ nh các m u hình tiêu th cân b ng và có th duy trì đ c trên th gi i.
- Đ y m nh s n xu t có hi u qu , gi m tiêu th lãng phí.
- Xây d ng các chính sách khuy n khích chuy n sang m u hình b n v ng trong
s n xu t và tiêu th : kích thích giá c và các tín hi u th tr ng, phát tri n và m r ng
vi c dán nhãn môi tr ng ; giáo d c nâng cao nh n th c cho công chúng, qu ng cáo
lành m nh.
- Khuy n khích vi c chuy n giao các công ngh thân môi tr ng cho các n c
đang phát tri n:
Ngu n: Hội nghị Thượng đỉnh Trái Đất - Chương trình vì sự thay đổi, 1992
42
y u t t o ra nĕng l ng.
- Silicon là nguyên li u thô c b n trong công nghi p vi đi n t nên có ý nghĩa
s ng còn v i m i qu c gia trên th gi i. Nó đ c c i là ngu n nĕng l ng vì là y u t
quan tr ng trong tin h c và trong b chuy n đ i nĕng l ng từ b c x m t tr i.
- Các nguyên li u khác nh g m, ch t dẻo công nghi p có s c ch u đ ng cao và
s i t ng h p ch t l ng cao đ u đ c t o ra sau m t th i gian dài tìm tòi d a trên c
s nh ng ki n th c khoa h c v b n ch t và c u trúc c a ch t r n.
Công nghệ giúp con người khai thác các nguồn tài nguyên truyền thống rất
khó tiếp cận, góp ph n làm tĕng s l ng, ngu n nguyên li u thô.
Tr c đây, đá phi n ch a d u và cát ch a h c ín ch là ngu n hyđrôcacbon thừa,
không đ c coi là khoáng s n. Qua phát tri n công ngh ch bi n theo yêu c u, ng i
ta đã th y đ c giá tr kinh t c a nó. Hi n nay, giá s n xu t hyđrôcacbon l ng từ đá
phi n d u và cát h c ín đ t 35 - 50 USD/thùng, t ng đ ng v i giá tr m t thùng d u.
Ngoài ra, trong lĩnh v c ch t đ t, ng i ta đã hóa l ng ho c hóa khí than đá trên
b m t ho c trong lòng đ t. Đ c bi t, công ngh này còn t n d ng c than ch t l ng
kém. Giá thành s n xu t v i công ngh hi n nay đ t 35 - 45 USD/thùng.
V n đ này cǜng đúng v i các ngu n tài nguyên tái t o đ c. Ví d : vi c áp
d ng công ngh sinh h c trong ch bi n th c ph m tiêu dùng.
Công nghệ làm giảm lượng nguyên liệu và năng lượng tiêu dùng trong sản
xuất
Trong vòng 8-10 nĕm vừa qua, các nhà máy xi mĕng tiên ti n nh t trên th gi i
( Nh T Mỹ, Áo và Đ c) đã nhanh chóng thay đ i h th ng s n xu t, thi t b và b c
sang m t th h công ngh m i. Nh thi t k l i b ph n tr n, làm khô, b ph n nung
và lò s y quay trong quy trình t đã gi m đ c m t n a chi phí cho nĕng l ng đi n
và nhi t; t ng s n l ng lên t i m c có th thu h i đ c toàn b v n đ u t trong vòng
2-3 nĕm. V m t nĕng l ng, b ph n làm khô và nung đã đ c c i ti n r t nhi u, đ c
bi t là thi t b , các nguyên v t li u s d ng và đi u ki n ti n hành s n xu t. Quan tr ng
h n là nh ng thay đ i trên máy s y quay s d ng lo i s i g m m i trong lò đúc và đ a
ra thi t k cho h th ng đ t nóng và b ph n quay. M t s ti n b n a cǜng có ý nghĩa
t ng đ ng n u xét v l ng, th m chí còn cao h n n u xét v ch t và v công ngh ,
đó là vi c s d ng quy trình "n a khô" dù quy trình này c n nhi u nguyên li u thô h n
(tro nhẹ, tro pyrit...).
Công nghệ sinh học hứa hẹn sẽloạ trừ nạn đói do ngày càng đ c th nghi m
và áp d ng r ng rãi trong lĩnh v c nông nghi p, chĕn nuôi.
Các kỹ thu t đ c ng d ng r ng rãi nh t trong công ngh sinh h c nông nghi p
g m có : nhân gi ng, th tinh trong phòng thí nghi m (in vitro), b o qu n gi ng cây
(phôi), đông l nh nguyên sinh ch t, nuôi c y mô từ bao ph n, sinh s n vô tính, ch n
43
l c trong phòng thí nghi m, bi n đ i đen, phân tách riêng các hình thái.
Nhiều “công nghệ sạch” mới đã và đang được phát triển thay vì ngăn chặn
tận gốc, hay cố gắng làm giảm hậu quả của ô nhiễm
Chẳng h n trong ngành công nghi p s n xu t g ch lát, nguyên li u thu tinh thô
ch a no và chì v n đ c s d ng trong nhi u nĕm nay đ s n xu t g ch g m. Các
nguyên t này khi b th i ra môi tr ng theo n c th i là m i nguy h i cho s c khoẻ
c ng đ ng và làm ô nhi m ngu n n c. Các công ty s n xu t g ch lát đã phát hi n ra
là vi c làm trong s ch ngu n n c th i cu i quy trình t n kém và không hi u qu
b ng vi c s d ng nguyên li u thu tinh không có flo và ch thay th cho lo i nguyên
li u cǜ.
Ngoài ra, đ kh c ph c các h u qu môi tr ng đang t n t i thì không th thi u
vai trò c a khoa h c công ngh , đ c bi t là các công nghệ xử lý chất thải “cuốí đường
ống".
2.3: T NG H P NH NG QUAN NI M KHÁC BI T GI A HAI H NG
PHÁT TRI N
Bảng 2.2. Nh ng quan ni m c b n c a 2 h ng phát tri n
TT Phát tri n không b n v ng Phát tri n b n v ng
1. Tài nguyên thiên nhiên là vô Tài nguyên thiên nhiên là có h n c v s
t n. khoa h c công ngh s l ng và kh nĕng t ph c h i đ i v i tài
tìm ra các tài nguyên m i thay nguyên có th t ph c h i.
th cho các lo i đã h t.
2. Kh nĕng t làm s ch c a môi Nĕng l c s n xu t và quay vòng c a các h
tr ng là vô t n. sinh thái có th đ c tĕng c ng nh con
ng i, nh ng s tĕng c ng đó không th
v t quá gi i h n t nhiên .
3. Nghèo đói ch đ n gi n là do Đ c tính c a chính quy n là u tiên l i
tĕng tr ng kinh t ch a đ y nhu n cho nh ng ai n m quy n l c.
đ , xu t phát từ đ u t ch a Quy n l c kinh t và quy n l c chính tr có
đ m c: đây không có v n liên h ch t ch v i nhau, quy n l c này
đ quy n l c. làm tĕng quy n l c kia c a ng i
n m gi . C ng đ ng nghèo đói là c ng
đ ng không có quy n l c th c s . C t lõi
c a s nghi p xoá đói gi m nghèo là th c
hi n dân ch t n g c, đ m b o quy n làm
ch c a nhân dân lao đ ng.
44
4. Th tr ng cho phép c nh Th tr ng có c ch phân ph i r t quan
tranh t do, bình đẳng. tr ng, nh ng các lo i th tr ng đ u không
hoàn h o : đ c tính c a th tr ng là tho
mãn cái "mu n" c a ng i giàu nhi u h n
là cái "c n" c a kẻ nghèo.
5. Vay n qu c t đ đ u t cho H th ng toàn c u ch b n v ng và công
s n xu t s t o kh nĕng hoàn b ng trên c s các c ng đ ng b n v ng và
tr cho ng i đi vay và là bi u công b ng. Vay n ch có l i cho phía đi
hi n c a s bình đẳng. vay trong m t s tr ng h p, nh ng có l i
cho phía cho vay trong m i tr ng h p.
K T LU N CH NG 2
Phát tri n l y tĕng tr ng kinh t làm tr ng tâm, không quan tâm đ n môi tr ng
đang đ y xã h i loài ng i vào vòng xoáy c a s lu n qu n, trong đó vi c tĕng tr ng
kinh t - suy thoái tài nguyên môi tr ng - xói mòn vĕn hoá xã h i - tĕng tr ng kinh
t s nhanh chóng ti n đ n giai đo n kh ng ho ng c a xã h i loài ng i.
Phát tri n b n v ng không lo i trừ tĕng tr ng kinh t mà đòi h i phúc l i kinh t ph i
cân b ng v i các phúc l i sinh thái và phúc l i nhân vĕn. Đó là lĩnh v c liên ngành.
Phát tri n b n v ng là m t quá trình xã h i - chính tr . Thách th c l n nh t c a
phát tri n b n v ng không ph i là khoa h c, công ngh mà đòi h i ph i thay đ i hành
45
vi c a con ng i v m t t ch c, ho ch đ nh chính sách và chi n l c.
Phát tri n b n v ng là m t l i s ng, m t nguyên t c đ o đ c m i, m t "đ o lý toàn
c u” m i. Vì v y, giáo d c và truy n thông môi tr ng là m t công c c c kỳ quan tr ng
c a phát tri n b n v ng. Tuy nhiên, công c này ch th c s s c bén n u nh ng l a ch n
v giá tr đ c chuy n giao vào quá trình ho ch đ nh chính sách và ra quy t đ nh.
CÂU H I ÔN T P
1 . Phát tri n b n v ng là gì ?
2. Nêu các nguyên t c c b n và m c tiêu c a phát tri n b n v ng.
3. Trình bày vai trò c a khoa h c công ngh đ i v i phát tri n b n v ng.
46
Ch ng 3
MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG
CÁC VÙNG KINH T - SINH THÁI C B N
47
chuy n đ i các m c đích s d ng đ t. Hi n nay, đ t đai và lao đ ng đã đ c tính thành
ti n và ng i ta có th bán nh ng gì h t o ra và mua nh ng gì c n cho cu c s ng gia
đình. Nhi u ng i các n c đang phát tri n có th t o ra thu nh p cao h n b ng cách
m r ng ho t đ ng s n xu t nông nghi p ho c chuy n sang các ho t đ ng phi nông
nghi p. Tuy nhiên, ph n l n ng i dân nông thôn các n c này v n ch y u ch làm
công vi c đ ng áng là chính - v i nh ng công c và kỹ nĕng s n xu t đ n gi n.
49
Ô 3.2. GIÁ TR C A CÁC TRI TH C B N Đ A
“Kiến thức của người dân nông thôn cũng như của các nhà khoa học đều có
những điểm mạnh và điểm yếu. Việc kết nối chúng lại có thể tạo nên những thành công
mà nếu chỉ một mình thì sẽ không thể có được”.
Chambers. 1983
M t nhà nhân ch ng h c c a Vi n Nghiên c u Lúa g o Qu c t (Philtppinnes) đã
ch ra r ng, 90% s công ngh mà Vi n đang t v n s d ng b t ngu n từ nh ng ý
t ng c a chính nh ng ng i nông dân.
Th c t , ki n th c và nh ng đóng góp c a ng i dân b n đ a vào các ch ng
trình nghiên c u tri n khai trong nông nghi p đã đ c đ c p t i trong nhi u báo cáo
và h i ngh nghiên c u khoa h c. Các ý t ng này đã đ c th nghi m trong phòng thí
nghi m và thu đ c nhi u thành công. Tuy nhiên, trong m t đi u tra g n đây cho th y,
ch 2% trong s 4.000 tr ng h p áp d ng thành công các k t qu trong phòng thí
nghi m.
Thách th c hi n nay là ng i nông dân không đ i m i và vi c xây d ng m i
quan h nông dân - nhà nghiên c u b đánh giá th p. Do v y, các nghiên c u không
nên ch dừng l i trong phòng thí nghi m mà c n ph i đ c áp d ng trên đ ng ru ng,
đó m i là nh ng "phòng thí nghi m" th c s . Các nhà nghiên c u nên h tr nông dân
thích nghi đ c v i nh ng kỹ thu t m i h n là ch "trao tay" cho h (Elliott, 1994 ) .
3.1.2. H ng t i PTBV nông thôn
Các điều kiện cho sự thay đổi
Kh nĕng khai thác tài nguyên b gi i h n b i nhi u y u t . Chẳng h n nĕng su t
đ t ph thu c r t nhi u vào các đ c đi m c a đ t nh đ m, ch t dinh d ng,... Ngoài
đ c đi m t nhiên, m i đ a ph ng, các quy t đ nh s d ng đ t còn ph thu c vào
các nhân t nh chính sách, kinh t , xã h i (ví d , giá c th tr ng nh h ng t i
quy t đ nh l a ch n lo i gi ng cây tr ng). V i tr ng h p nh ng ng i nông dân
nghèo tài nguyên, l a ch n s d ng đ t còn ph thu c vào ngu n tài chính c a h , vào
các ngu n đ u vào từ bên ngoài và cách th c ti p c n v i công ngh .
Cách ng x c a m i cá nhân không ph i lúc nào cǜng đ c xác đ nh đ y
đ mà ph thu c nhi u vào các áp l c chính sách, xã h i và kinh t . T nh ng
hành đ ng nh s t o nên nh ng thay đ i l n.
Chambers. 1983
Ngoài ra, các n c đang phát tri n còn đang g p r t nhi u khó khĕn do chính
sách nh p kh u các m t hàng nông s n r t nghiêm c a các n c phát tri n.
V y làm sao đ có th đ t đ c PTBV nh ng khu v c này ?
50
Tr c tiên, các khu v c s n xu t nông nghi p này c n ph i có s h tr v tài
chính đ i v i xu t kh u và s n xu t hàng nông s n. M c dù, chính ph có th tr c ti p
ho c gián ti p tác đ ng t i s n xu t nông nghi p, nh ng bi n pháp ph bi n nh t mà
các n c đang phát tri n áp d ng là can thi p c a chính ph vào th tr ng (có th
thông qua chính sách giá c ). Các chính sách tr giá và các ho t đ ng m r ng th
tr ng s có nh h ng t i giá c a nông s n.
Các bài học của sự thành công
Đ phát tri n b n v ng cho vùng nông thôn, tr c h t, ph i h ng t i 5 đi m
chính sau :
1. Cách ti p c n h c h i ng i đ a ph ng ;
2. Các u tiên c a ng i dân ph i đ t lên hàng đ u ;
3 . L i ích và quy n đ c an toàn c a ng i dân ;
4. B n v ng thông qua n l c c a chính b n thân ng i dân ;
5. Nĕng l c, s t n tâm và liên k t c a các cán b phát tri n c ng đ ng.
Đi m đ u tiên trái ng c hoàn toàn v i cách ti p c n "theo k ho ch từ trên
xu ng" đã đ c s d ng r t nhi u trong các d án tr c đây. Các m c đích, th t c và
ho t đ ng ph i h ng t i s b n v ng trong toàn b các khâu c a d án. Các thay đ i
x y ra ph i có sự đối thoại giữa tất cả các bên có liên quan.
Ngoài ra, d án ch đ c coi là thành công khi d c g n v i chính những nhu
cầu của người dân địa phương. Th c t đã có quá nhi u d án trong quá kh th ng
"đ ng bên ngoài" các quan tâm c a đ a ph ng.
Bài h c th ba cho PTBV nông thôn đ c d a trên c s c n ph i có m t t m
nhìn dài h n đ i v i vi c s d ng tài nguyên. Ng i dân s không làm đ c đi u này
n u h không có đ c nh ng lợi ích cũng như khả năng an toàn khi sử dụng tài
nguyên. Cách ti p c n d a vào chính người dân địa phương giúp cho vi c h ng t i
s b n v ng không ch đ i v i d án mà còn cho c t ng lai.
Đ đ t đ c c 4 đi m trên, các cán b tr c ti p tham gia vào d án có vai trò
quan tr ng - h là nh ng ng i tr c ti p xây d ng, qu n tr d án và lôi kéo s tham
gia c a ng i dân đ a ph ng.
Phụ nữ và môi trường
Ph n nông thôn có vai trò ch y u trong vi c h ng t i PTBV vùng nông thôn
các n c đang phát tri n c trong quá trình s n xu t và tái s n xu t. Có nghĩa là ph
n có liên quan r t m t thi t t i vi c s d ng các ngu n tài nguyên (rừng, n c,...), t i
xói mòn đ t, h n hán và phá rừng. Do v y, có nhi u lý do gi i thích t i sao các d án
gi i quy t các v n đ liên quan t i môi tr ng và phát tri n nh m h ng t i PTBV
vùng nông thôn các n c đang phát tri n nên có s tham gia c a ph n . Từ nhi u
51
nĕm nay, ph n th c s chính là nh ng ng i qu n lý môi tr ng, và do đó, h có th
cung c p nh ng hi u bi t v môi tr ng đ a ph ng, cǜng nh nh ng c h i và thách
th c cho PTBV. H n n a, ph n còn là nh ng ng i tr c ti p chĕm sóc và nuôi
d ng trẻ em, nên h có nh ng nh h ng m nh m t i vi c thay đ i thái đ đ i v i
môi tr ng trong c nh ng giai đo n ng n h n và dài h n.
H tr cho ph n s giúp h c i thi n cu c s ng, từ đó tĕng kh nĕng tham gia
vào các hành đ ng phát tri n trong t ng lai. Ph n c n ph i đ c h tr đ h có th
hoà nh p vào quá trình phát tri n v : cách th c ti p c n v i đ t đai, tài chính, giáo d c,
s c khoẻ và đào t o
Ô 3.3. Đ C TR NG V MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N
VÙNG NÔNG THÔN
• Nông thôn đ ng b ng
- Đặc điểm sinh thái :
+ Nh ng b c xúc v n c s ch, v sinh môi tr ng và d ch b nh.
+ Ch t th i từ đô th và khu công nghi p.
+ Hoá ch t b o v th c v t.
+ D ch h i cây tr ng.
+ Các gi ng cây tr ng và v t nuôi bi n đ i đen (GMO).
- Đặc điểm nhân văn :
+ Đ m n t ng s (TFR) cao, bùng n dân s .
+ C ng đ ng nh , quan h tông t c, vĕn hoá truy n th ng, h c v n th p.
+ Di dân nông thôn - đô th .
- Đặc điểm kinh tế :
+ C s h t ng y u kém.
+ Bi n đ ng s d ng đ t nhanh.
+ Ph thu c thiên nhiên.
- Xu thế phát triển :
+ Tĕng c ng thành ph n kinh t phi nông nghi p.
+ Ti n t i kinh t trang tr i và s n xu t hàng hoá. Ngày càng đông nông dân bán
đ t.
+ Sinh thái hoá nông nghi p, nông nghi p s ch.
+ Tĕng c ng lao đ ng làm thuê trong nông nghi p.
52
• Nông thôn vùng bi n
- Là vùng có nhi u h sinh thái nh y c m (rừng ng p m n, san hô, c bi n, đ o
nh ...).
- H ng ch u x th i từ vùng đ t phía trong.
- Có nghĩa v cung c p tài nguyên cho s phát tri n c a các vùng phía trong.
- Khó xác đ nh quy n s h u tài nguyên đ i v i ng tr ng.
- Nhi u tai bi n môi tr ng (bão, sóng th n, xói l bi n...).
• Nông thôn vùng núi
- Nh ng tác đ ng đa d ng c a suy thoái tài nguyên rừng (xói mòn đ t, thi u n c,
tĕng c ng lǜ l t, thi u tài nguyên sinh v t, xói mòn vĕn hoá b n đ a, bùng phát di dân
nông thôn - nông thôn...).
- Tình tr ng v sinh môi tr ng, dinh d ng và s c khoẻ có nhi u v n đ .
- Ô nhi m do khai thác m .
- Nhi u khó khĕn v phát tri n kinh t xã h i :
+ C s h t ng kém phát tri n.
+ Đ u t cho d ch v xã h i c b n ch a đ m c.
+ M t b ng dân trí ch a cao.
- Nguy c t t h u và b t c đo t sinh thái.
Th o lu n
Trog su t th i gian dài, các c s d li u v môi tr ng và phát tri n th ng ch
quan tâm t i đô th h n là nông thôn. Nh ng đi m đ c đ c p t i trong ch ng này
ch y u t p trung vào : s gia tĕng các t n h i t i môi tr ng, nghèo đói và nh ng
ng i nông dân nghèo nhi u vùng sinh thái nh y c m trên th gi i .
Trong t ng lai, vi c ki m soát và có đ c các l a ch n trong s d ng tài
nguyên cǜng nh đ m b o an toàn cho các ho t đ ng s n xu t nông nghi p và phi
nông nghi p hoàn toàn không đ n gi n. Đi u quan tr ng là các ho t đ ng h ng t i
PTBV nông thôn ph i xu t phát từ vi c c i thi n đ c đi u ki n s ng cǜng nh cách
th c và c h i ki m s ng c a ng i nông dân thông qua các ch ng trình phát tri n
nông thôn, đô th hoá nông thôn, đ từ đó gi m đ c các áp l c đ i v i dân s và tài
nguyên, cǜng nh ki m soát đ c dòng di dân nông thôn - đô th .
3.2. PHÁT TRI N B N V NG ĐÔ TH
3.2.1. Các xu h ng đô th hoá toàn c u
Kinh t th gi i phát tri n kéo theo s gia tĕng dân s và đô th hoá. Nĕm 1800 ch có
53
3% dân s th gi i s m các th tr n và thành ph , t i nĕm 2000 đã có kho ng 50%.
Trong l ch s , nhi u thành ph đ c xây d ng đ ph c v cho nhi u ch c nĕng
khác nhau nh : phòng th , buôn bán, các trung tâm hành chính hay s n xu t công
nghi p. Qua các giai đo n phát tri n và suy tàn c a mình, các thành ph đ u xu t hi n
nh ng mâu thu n gi a vi c quan tâm t i t nhiên và m c đích c a thành ph . Gi a các
n c phát tri n và đang phát tri n cǜng có nh ng mâu thu n trong cách xem xét v các
quá trình và m u hình tiêu th trong xã h i đô th hoá. M c dù quá trình đô th hoá
các n c phát tri n di n ra nhanh h n (b ng 3.1) nh ng cǜng đã th y các “thách th c
đô th " trong t ng lai các n c này.
các n c đang phát tri n, đô th th ng t p trung thành m t s trung tâm (34
n c có 40% dân s đô th t p trung m t thành ph , nhi u n c khác t l này còn
trên 60%). H n n a, các n c này hi n còn có t c đ đô th hoá cao h n so v i t c đ
tĕng dân s . Đi u đó có nghĩa là ngoài s tĕng t nhiên dân s đô th còn có vai trò c a
dòng di c từ nông thôn ra thành th .
Bảng 3.1. Tĕng dân s đô th trên th gi i t nĕm 1950 đ n 1990
Dân s đô th (tri u ng i)
Ch tiêu
1950 1960 1970 1980 1990
T ng s dân đô th trên th gi i 734 1031 1371 1764 2234
T ng s dân đô th các n c phát 447 571 698 798 877
tri n
T ng s dân đô th các n c ít phát 287 460 673 966 1 357
tri n h n (LDCS)
% s dân đô th các n c LDCS so v i 39 45 49 55 61
c a th gi i
Ngu n : Tài nguyên thế giới 1988-89. Vi n Nghiên c u Th gi i, Washington DC.
N n th t nghi p đô th r t cao. Các ngành công nghi p m i ngày càng làm
gi m s l ng nhân công. B ng 3.2 cho th y đ u ra c a nhà máy tĕng lên, trong khi s
l ng nhân công không tĕng các n c đang phát tri n.
Bảng 3.2. Công nghi p hoá và nhân công các n c đang phát tri n 1963-1969
Các vùng/ T c đ tĕng s n ph m T c đ tĕng nhân công
qu c gia đ u ra (%) (%)
Châu Phi
Ethiopia 12,8 6,4
Kenya 6,4 4,3
Nigeria 14,1 5,3
Ai C p 11,2 0,7
54
Các vùng/ T c đ tĕng s n T c đ tĕng nhân côn
qu c gia ph m (%)
đ (%)
Châu Á
nĐ 5,9 5,3
Parkistan 12,3 2,6
Philippines 6.1 4,8
Thái Lan 10,7 -12,0
Châu Mỹ La Tinh
Brazin 6,5 1,1,
Colombia 5,9 2,8
Costa Rica 8,9 2,8
Dominican - Repuplic 1,7
55
Sống trong các khu vực nhạy cảm với tai biến
Ng i nghèo th ng s ng g n nh ng n i có các nguy c d x y ra tai bi n, nh
g n các nhà máy hoá ch t, nh ng n i có ô nhi m, vùng ng p l t, xói l , c nh bãi rác ...
Cơ sở hạ tầng và dịch vụ thiếu thốn
Các d ch v c b n nh cung c p n c s ch và v sinh, chĕm sóc s c khoẻ các
n c đang phát tri n ch a đ .
B ng 3.3. Cung c p n c và đi u ki n v sinh thi u th n m t s đô th
các n c đang phát tri n
56
Ô 3.4. NH NG V N Đ MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N ĐÔ TH
- Ch t l ng môi tr ng đô th : n c sinh ho t, nĕng l ng, th c Ph m, nhà , ô
nhi m (khí, n c, ti ng n, tr ng v t lí), d ch b nh do đông dân...
- Vĕn hoá đô th : ph ng Tây hoá, di dân nông thôn ra đô th (nông thôn hoá đô
th ), l i s ng tiêu th ...
- S c môi tr ng đô th : ng p úng, cháy, đ ng đ t, lún s t đ t...
C 3 v n đ trên đ u có nguy c r t cao.
Ngoài ra, đ i v i các n c đang phát tri n, các v n đ môi tr ng đô th nh ô
nhi m n c, không khí đang ngày càng tĕng do quá trình đô th hoá và công nghi p
hoá còn manh mún, thi u quy ho ch và thi u ki m soát.
Ô 3.5. N C M T C A MEXICO
Tháng 3/1992, m c ôzôn thành ph Mexico đ t m c k l c là 398 đi m.
Thành ph Mexico ng t th , r t nhi u ng i dân b viêm h ng, ch y n c m t, n c
mǜi. Ngay l p t c, Chính ph bu c h n 200 nhà máy ph i ngừng ho t đ ng, ki m soát
40% xe không đ c vào thành ph . Trong 1 tu n, ch s ôzôn đã gi m xu ng còn 360
đi m, tuy nhiên, m t báo đ ng "ô nhi m kh n c p v n đ c đ a ra và xác đ nh gi i
h n nghiêm ng t đ i v i vi c s d ng ô tô và gi m ho t đ ng c a 30% s nhà máy đã
đ c thông báo. Ngoài ra, nh ng chi c ô tô m i ph i phù h p v i b bi n đ i xúc tác
và ph i ki m tra phát x đ nh kỳ nghiêm ng t h n.
đ cao 2.256m, thành ph Mexico có t ng ôxy ít h n 23% so v i m c n c
bi n, do v y nhiên li u đ t cháy s kém hi u qu h n. Núi bao b c thành ph 3 phía
và ngĕn không cho ô nhi m phát tán ra ngoài. Tuy nhiên, nguyên nhân chính gây ra ô
nhi m ôzôn là ô tô. Theo l ch s , chính sách giao thông c a thành ph đã chuy n sang
xe ô tô t nhân, và l ng xĕng tiêu th tĕng 18% so v i nĕm 1988.
Ngu n : Reid.M. Nước mắt Mexico, Guardian. 27/3/1992
3.2.3. H ng t i PTBV đô th
Các điều kiện cho sự thay đổi
Ng i nghèo ít quan tâm t i nh ng v n đ toàn c u h n là nh ng nhu c u sinh
t n c b n trong cu c s ng c a h . V n đ đây là "nh ng quan tâm toàn c u nh
thay đ i khí h u nh n đ c nhi u s chú ý c a nh ng ng i làm quy ho ch môi
tr ng c các n c phát tri n và các n c đang phát tri n, vì chúng có nh h ng
l n t i n n kinh t , t i con ng i. Tuy nhiên, đ i v i các n c đang phát tri n, vi c l p
các chi n l c b o v môi tr ng đô th , tr c tiên, l i là vi c c n ph i gi i quy t
nh ng v n đ môi tr ng m c đ vi mô c a ng i nghèo đô th .
57
Các n c đang phát tri n b nh h ng b i các quy t đ nh nhi u c p khác
nhau. Do v y, m t s đi u ki n cho phát tri n b n v ng đô th có th đ c xác đ nh
c m c qu c t , qu c gia và c p đ a ph ng.
C ng đ ng qu c t có m t vai trò n i b t trong quá kh nh h ng t i s phát
tri n đô th các n c đang phát tri n. Trong nh ng nĕm 1950 - 1960, phát tri n kinh
t thông qua công nghi p hoá đã đ c đ y m nh nh là m t nhân t chính cho s phát
tri n t ng lai c a nh ng vùng này. Các đô th đã đ c nh n nh ng ngu n vi n tr từ
bên ngoài và đ u t trong su t giai đo n này. Các ngu n tr giúp đ c th c hi n thông
qua các d án các lĩnh v c khác nhau nh : môi tr ng đô th , công nghi p, xây
d ng nhà c a, giao thông, phát tri n c s h t ng. Tuy nhiên, nh ng nĕm 1960, ng i
ta đã nh n ra r ng, các l i ích c a "s phát tri n" này không th nhân r ng từ nh ng đô
th trung tâm t i nh ng th tr n nh và vùng nông thôn đ c, m c di c từ nông thôn
ra thành th v n tĕng lên và t o ra nhi u s c ép l n cho đô th . T i nh ng nĕm 1970,
nhi u ngu n tài tr đã đ c chuy n sang cho các d án phát tri n nông thôn nh m t o
ra các l i ích phát tri n và giúp gi m di c ra đô th .
Các chính sách tr giúp qu c t h ng t i phát tri n đô th b n v ng ph i có s
hoà nh p v i các ch ng trình phát tri n trong các lĩnh v c nh : l ng th c, đ nh c ,
n c, đ t, vi c làm,... Ngoài ra, các hi p đ nh th ng m i qu c t cǜng s là m t tri n
v ng cho s phát tri n b n v ng trong t ng lai.
Các bài học của sự thành công
Bài h c cho phát tri n đô th b n v ng đ c thi t l p trên c s các kinh nghi m
thành công. Các bài h c đ c rút ra là :
1. Nhà c a là m t v n đ quan tâm c a ng i dân ;
2. Xây d ng nĕng l c c ng đ ng ;
3. T ch c c ng đ ng ;
4. Vai trò c a nh ng ng i h tr từ bên ngoài ;
5. Tài tr từ bên ngoài.
Nhà c a là đi u ki n tiên quy t cho phát tri n đô th b n v ng, không ch đ i v i
chính ph mà còn đ i v i chính quy n đ a ph ng, các thành ph n t nhân cǜng nh
s quan tâm c a chính c ng đ ng. Hãy t o c h i đ ng i nghèo có th có gi i pháp
đ i v i v n đ nhà c a c a h . Các d án phát tri n đô th b n v ng ch ra r ng, c ng
đ ng đ a ph ng c n ph i có s h tr đ c i thi n nhà c a, cǜng nh đ c cung c p
các c s h t ng c b n. Bài h c th hai và th ba ch ra r ng, s b n v ng dài h n
ch có th đ t đ c thông qua vi c "xây d ng nĕng l c c ng đ ng", thông qua c ng
đ ng đ t ch c các ch ng trình phát tri n. Đi u đó có nghĩa là, nh ng ng i nghèo
cǜng ph i đ c tham gia vào trong quá trình xây d ng và th c thi, duy trì d án. Các
cách th c đ t ch c c ng đ ng r t khác nhau. Các d án b n v ng đã s d ng nh ng
58
ph ng pháp nh : các nhóm đào t o l u đ ng, xây d ng khung chính sách, các t
ch c ph n và các nhóm g m m t s h gia đình hay đ ng ph . T t c s cùng nhau
chia sẻ, v i cách ti p c n ph bi n là "h c thông qua làm" ; ph ng pháp t ch c linh
ho t và d a trên c s nh ng kinh nghi m và đánh giá thu đ c c a các d án tr c.
Đ c đi m th t đ i v i phát tri n đô th b n v ng là các d án cǜng nên có thêm
s h tr từ bên ngoài (có th là c a các t ch c phi chính ph ). Nh ng ng i ngoài
cu c có vai trò quan tr ng đ i v i vi c thúc đ y c ng đ ng c i thi n môi tr ng c a
mình thông qua nh ng tr giúp v kỹ thu t, lu t l , t v n, tài chính.
Tài tr từ bên ngoài d ng nh là m t tiêu chí c n thi t cho s thành công c a
các d án phát tri n đô th b n v ng.
59
Các h n ch và các đi u ki n c n thi t cho phát tri n đô th b n v ng đ c xác đ nh
nh ng m c đ khác nhau từ c ng đ ng t i các ho t đ ng kinh t và chính tr qu c t .
Các chính sách và hành đ ng c th cho nông thôn nh h tr kinh t s có nh h ng
quan tr ng t i s di chuy n c a dòng ng i từ nông thôn ra thành th . C h i cho phát
tri n b n v ng s t o s an toàn cho m i cá nhân có th đáp ng các nhu c u c b n c a
mình, ch khi chúng ta có đ c nh ng t m nhìn dài h n cho phát tri n và môi tr ng.
K T LU N CH NG 3
Phát tri n b n v ng đòi h i nh ng hành đ ng khác nhau phù h p v i các vùng kinh
t - sinh thái khác nhau : nông thôn và đô th . Ngay nông thôn cǜng g m nh ng vùng
sinh thái r t đa d ng : rừng núi, đ ng b ng, ven bi n. C t lõi c a PTBV các vùng sinh
thái này đ u d a c b n vào vi c xoá đói gi m nghèo và n đ nh các quá trình dân c .
Nhóm dân c nghèo th ng đ c d n đ y t nhiên vào nh ng vùng c trú khó khĕn.
nông thôn, vùng c trú c a ng i nghèo th ng là nh ng vùng sinh thái ít sinh
l i, khó canh tác, có s c thu hút đ u t kém. Hoàn c nh đó d dàng bi n nh ng ng i
nông dân b n đ a thành tù nhân c a các h sinh thái.
Các d án phát tri n c ng đ ng nông thôn ph i h ng t i đô th hoá nông thôn,
gi m các quá trình di c . Đi u đó đòi h i các d án ph i h ng t i l i ích c a c ng
đ ng đ a ph ng, thu hút s tham gia r ng rãi c a nông dân, đ c bi t là phát huy vai
trò c a ph n nông thôn.
đô th , nh ng ng i nghèo đô th th ng c trú trong các khu lao đ ng, các
xóm li u, khu chu t. C i thi n cu c s ng c a ng i nghèo đô th là c t lõi c a phát
tri n đô th , không c n ph i song hành v i phát tri n nông thôn đ ki m soát đ c
dòng di dân nông thôn - đô th . Không có m t đô th giàu có nào có kh nĕng đáp ng
h t cái nghèo c a nông thôn tràn vào.
Ti c thay trong nhi u th p k qua, các vùng đô th đã đ c phát tri n tách r i v i
phát tri n nông thôn và tr thành bi u t ng c a s "giàu sang", "vĕn minh", bi u
t ng đó v c b n là s n ph m c a m t xã h i tiêu th , s n ph m c a vòng lu n qu n
không b n v ng.
PTBV đô th , vì l c n ph i g n k t v i vi c "xanh hoá tiêu th ” v i vai trò r t quan
tr ng c a ng i tiêu dùng.
CÂU H I ÔN T P
1. Trình bày các đ c đi m môi tr ng và phát tri n vùng nông thôn và đô th .
2. V n đ di dân nông thôn - đô th và nông thôn - nông thôn có quan h nh th
nào v i PTBV ?
3. Các bài h c đ m b o cho PTBV thành công nông thôn và đô th là gì ?
4. Nêu vai trò c a ph n trong PTBV vùng nông thôn.
60
CH NG 4
NH NG KHÓ KHĔN TRONG B O V MÔI TR NG
VÀ PHÁT TRI N B N V NG
62
đ i hoá theo h ng b n v ng.
4.2. PHÁT TRI N C C ĐOAN
Quan đi m trào l u phát tri n c c đoan là quan đi m l y tĕng tr ng kinh t làm
tr ng tâm, "t t c cho tĕng tr ng GDP ho c GNP", coi nhẹ ho c b qua trách nhi m
v i môi tr ng.
M c dù có nh ng ngo i l , h u h t t t c các dân t c trên th gi i ngày nay đ u
đang áp d ng m t vài mô hình kinh t cho s n xu t, phân ph i và trao đ i hàng hóa ít
nhi u liên quan đ n ý t ng ban đ u c a A dam Smith và Thomas Malthus. Các mô
hình này góp m t ph n trong th ng m i qu c t , trong đó tài s n kinh t c a m t
qu c gia đ c đo trên kinh t vĩ mô b i GNP (Gross National Product), GNP là t ng
giá tr hàng hóa và d ch v đ c s n xu t b i qu c gia đó trong m t nĕm.
N u GNP tĕng tr ng n đ nh thì n n kinh t c a qu c gia đó đ c coi là phát
tri n t t. M t khác, n u GNP tĕng tr ng âm trong 3 quý liên t c thì n n kinh t đó
đ c cho là kh ng ho ng kinh t ng n kỳ, là n n kinh t đi xu ng. Rõ ràng là GNP âm
kéo dài d n đ n giai đo n đi xu ng c a kinh t cǜng kéo dài theo, và n u không có s
t ch c l i ho c không có s giúp đ từ bên ngoài đ gi i thoát thì n n kinh t s d n
t i s p đ . B i vì khái ni m tĕng tr ng là tr ng tâm c a mô hình này nên đ phân
bi t v i các mô hình khác từ nay chúng ta s coi đó là mô hình tĕng tr ng kinh t
(Growth Economic Model). Có th gi i thích r ng, mô hình tĕng tr ng kinh t xây
d ng thành công d a trên vi c tiêu th các hàng hóa và d ch v . Có nghĩa là, vai trò
c a ng i tiêu th , nh ng ng i công dân c n ph i tiêu th hàng hóa và d ch v th t
nhi u. Hay nói cách khác, h ph i chi tiêu nhi u h n ngu n thu nh p c a mình vào
nh ng nhu c u c n (needs) và c nh ng cái thích (wants). đây thích" đ c coi là
nh ng hàng hóa và d ch v không thi t y u, ch là nh ng th h mu n có thêm, đ
tho mãn lòng ham mu n c a mình. Ví d : m t ng i đã có m t cái ô tô tuy cǜ nh ng
v n ch y t t. Do b thuy t ph c b i qu ng cáo, anh ta đã đ i nó l y m t cái m i. M t
cu c đi u tra cho th y r ng, vi c t o ra "thích" th ng thành công do có marketing
thích h p, đúng ch , khôn khéo kích đ ng lòng ham mu n và s tho mãn c a ng i
tiêu dùng. Đi u này đóng m t vai trò quan tr ng trong n n kinh t c a nh ng n c
giàu. Chúng ta c n l u ý r ng, phát tri n b n v ng đáp ng nhu c u và nguy n v ng
thi t y u ch không ph i tham v ng, h ng vào tho mãn cái "c n" ch không ph i là
tho mãn cái “thích".
Tĕng tiêu th hàng hóa có nghĩa là tĕng bòn rút tài nguyên, đ c bi t là nguyên
li u thô và nĕng l ng c n thi t đ s n xu t hàng hóa v i m t s l ng kh ng l .
Nh ng lãng phí tài nguyên không c n thi t đ c hàm n trong khái ni m "thích". Và
đây chính là đi m mà mô hình tĕng tr ng kinh t không thích h p v i khái ni m phát
tri n b n v ng. B i vì, n u chúng ta ti p t c tiêu th tài nguyên đ tho mãn c nhu
c u l n tham v ng thì rõ ràng đã ph ng h i đ n kh nĕng đáp ng nhu c u cho th h
t ng lai.
63
Vi c tái ch đã giúp gi i quy t ph n l n ph th i. K t qu kh o sát bãi rác th i
c a m t s thành ph nh Bombay, Manila đã cho th y ch t th i v i ti m nĕng tái ch
h u h t đã đ c thu gom b i nh ng ng i nghèo đ ph c v cho cu c s ng đáng
th ng c a h . Ch có m t vài lo i ch t th i không tái ch đ c và các ch t th i h u
c dùng đ phân. Trong khi đó, s lãng phí và đôi khi còn đ c g i là "throw away
culture" (vĕn hóa th i b ) xu t hi n ph n l n trong l i s ng c a nh ng n c công
nghi p giàu, n i mà s a m t chi c tivi còn đ t h n là mua m t cái m i. Chính vì v y,
vi c tái ch nh ng n c phát tri n này c n ph i xúc ti n. Ví d : ng i ta đã th ng
kê 30% ô tô BMW m i ngày nay đ c làm từ nguyên li u tái ch . S d ng tài nguyên
tái t o và đ c bi t là nĕng l ng cǜng s r t có ích.
Dù sao, cǜng th t khó có th làm m t chi c ôtô m i v i 80% nguyên li u tái ch ,
hay thuy t ph c m t ng i giàu không nên mua mô m i vì mô hi n nay c a anh ta còn
dùng đ c vài nĕm n a. Và n u thuy t ph c đ c h không mua thì đi u đó l i đi
ng c v i mô hình tĕng tr ng kinh t , đó là nhu c u tĕng th t nhanh tiêu th hàng
hóa và d ch v đ góp ph n tĕng th t nhanh s n xu t.
4.3. QUAN ĐI M MÔI TR NG C C ĐOAN
Lịch sử trào lưu môi trường cực đoan (MTCĐ)
Nĕm 1975, Edward Abbaf - m t nhà vĕn Mỹ - xu t b n cu n ti u thuy t có tên là
"Con kh Wrench Gang” trong đó mô t hành đ ng c a 4 "nhà môi tr ng" cho n phá
các cây c u và các công trình xây d ng trên sông Colorado vì h cho r ng nh ng công
trình này đã phá ho i vẻ đẹp t nhiên c a dòng sông. Cǜng không ai ng r ng cu n
sách đó đã m đ ng cho m t s ng i - đa ph n là nh ng ng i giàu có - thi t l p c
s h c thuy t c a trào l u MTCĐ. D i nh h ng c a trào l u này, chính quy n
colorado đã thành công trong vi c thuy t ph c Chính ph Liên bang (Mỹ) hu h d
án xây d ng đ p Two Forks có ch c nĕng cung c p n c cho các c ng đ ng nghèo
m i nh p c vào bang Colorado, khi n cho h lâm vào tình tr ng thi u n c nghiêm
tr ng ph i di c đi n i khác.
Ng i ta không quan tâm đ n vi c h ph i di c đi đâu, nh ng dù có đi đâu thì
vi c cung ng các nhu c u v n c và tài nguyên cho h ch a ch c s ít gây t n h i
môi tr ng h n Colorado.
Nĕm 1978, toà án t i cao Mỹ d a vào lu t B o v Môi tr ng đã ra l nh ngừng
thi công đ p thu l i Tellico tr giá 78 tri u USD v i lý do là d án s gây nguy hi m
cho m t loài c đang c trú vùng d án.
Đi n hình theo trào l u MTCĐ có l ph i k đ n Theodore Kaczmski, nguyên
Phó Giáo s Toán h c c a tr ng Đ i h c Berkeley, Califomia, Hoa Kỳ. Quá th t
v ng v i n n vĕn minh hi n đ i Kaczinski mong mu n đ a con ng i tr l i v i thiên
nhiên b ng cách kh ng b và gi t h i các nhà khoa h c, công ngh và các doanh gia
hàng đ u n c Mỹ b ng bom th . Kaczinski đã h s t Moccer T. phó Ch t ch công
64
ty Qu ng cáo cho t p đoàn D u l a Ecson, Murey G. - m t ông trùm ngành khai thác
tung, Campbell H. - ch t p đoàn máy tính và là kỹ s l p trình n i ti ng. M t s nhân
v t n i ti ng khác cǜng b Kaczinski gây th ng tích nh chuyên gia hàng đ u trong
lĩnh v c sóng siêu cao t n Angelaus D., nhà hoá h c Crist B., chuyên gia hàng đ u v
gen Epstein C., nhà nghiên c u trí tu nhân t o Gelenter D., ch t ch hãng Hàng không
United Airlines Wood P. và nhi u ng i khác.
Kaczinski cǜng là ng i đã công b b n Tuyên ngôn đ i di n cho t t ng c c
đoan v môi tr ng hi n v n còn đ c l u gi tr ng Đ i h c Michigan. M c dù
n u lo i b nh ng ph n c c đoan, b n Tuyên ngôn c a Kaczinski qu là m t cáo tr ng
r t hay đ i v i trào l u phát tri n c c đoan, đ i v i xã h i tiêu th mà trong đó "con
ng i làm vi c nh m t cái máy".
Thu c v nhóm nh ng ng i hãng hái b o v môi tr ng, nh ng khác v i b o v
môi tr ng nh m phát tri n b n v ng, nh ng ng i theo trào l u MTCĐ nh m m c
tiêu "t t c vì môi tr ng", ngôi tr ng trên h t", “b o t n trên h t". H quên m t r ng
con ng i và xã h i cǜng là m t b ph n c a các h th ng sinh thái nhân vĕn (h
th ng sinh thái có con ng i). Không th hy sinh l i ích c a con ng i - m t b ph n
c a h th ng - cho l i ích c a các b ph n khác và ng c l i.
Nguyên nhân xuất hiện trào lưu MTCĐ
MTCĐ tr c h t là m t đ i l p c a phát tri n c c đoan (PTCĐ) đã nói trên.
PTCĐ có xu t x từ l ch s xa xôi c a loài ng i và gia tĕng quy mô cùng v i cách
m ng công ngh . Trào l u này ban đ u là s c g ng c a nhan lo i nh m xoá đói
nghèo và thoát kh i s ph thu c vào thiên nhiên. Ban đ u trào l u này là m t ý th c
tích c c khi mà s c ép dân s ch a tr thành v n đ b c xúc, ngu n tài nguyên và kh
nĕng t làm s ch c a Trái Đ t còn d i dào và nh ng phát minh công ngh còn ch a
đ t đ n m c t o ra nh ng s n ph m đ c h i (ví d : d a chu t ghép gen b c p, gi ng
lúa giàu vitamin A gây đau b ng kinh niên và s ng t y ch m thóp x ng s trẻ em...).
Vào cu i th k XX, suy thoái và ô nhi m môi tr ng tr nên tr m tr ng, k c
quy mô đ a ph ng và toàn c u, cùng v i l i s ng tiêu th và vô trách nhi m đ i v i
môi tr ng, đã làm bùng phát m t trào l u đ i l p v i trào l u rcđ, đó chính là trào l u
MTCĐ .
Lý do th hai là c s tri t h c c a v n đ . Ph i nói r ng, c hai h ng c c
đoan trong ý th c xã h i - PTCĐ và MTCĐ - đ u xu t phát từ ph ng Tây, n i mà
n n khoa h c th c nghi m ch công nh n nh ng gì đo đ m đ c, n i mà khoa h c
nh m vào vi c phân tích đ i t ng và s v t thành từng m ng nh đ nh n th c, n i
mà l i s ng tiêu th đánh giá cao con ng i qua cái mà h s h u, n i mà ki m soát
và đi u khi n các nhi m v qua các b tiêu chu n, quy chu n r ch ròi... Ch khi l ng
ghép đ c nh ng tinh hoa c a tri t h c ph ng Đông v i nh ng thành t u c a khoa
h c th c nghi m ph ng Tây, con ng i m i ti n t i m t ý th c h m i : ý th c h
65
d a trên h th ng và phát tri n b n v ng. Phát tri n b n v ng coi môi tr ng là m t h
th ng m m và s b n v ng c a c h th ng m i là quan tr ng. Các trào l u PTCĐ hay
MTCĐ ch đ cao b ph n riêng lẻ c a h th ng môi tr ng. Nh đã ch rõ trên, đó
chính là s n ph m c a t duy phân tích và th c nghi m.
Lý do th ba cǜng hay g p, đó là m t s nhóm MTCĐ s d ng kh u hi u "t t c
vì môi tr ng" đ v l i v kinh t ho c danh ti ng, vì môi tr ng là v n đ nh y c m
đang đ c c nhân lo i quan tâm và th ng có nhi u d án đ u t l n.
Nạn nhân của trào lưu MTCĐ
Nh ng d n ch ng trên cho th y nh ng nhà khoa h c hàng đ u nh ng nhà kinh
doanh giàu có... có th là m c tiêu kh ng b c a m t vài "nhà môi tr ng c c đoan",
tuy nhiên n n nhân ch y u c a MTCĐ chính là nh ng c ng đ ng nghèo và y u th .
Các n c nghèo vùng nhi t đ i, do ch a phát tri n, nên v n còn sót l i nhi u khu
v c t nhiên r ng rãi có giá tr đa d ng sinh h c và c nh quan cao. Ch c n khu v c
đó có m t vài loài đ ng v t đ c h u là đ lý do xây d ng khu b o t n thiên nhiên t m
c qu c gia, t o c s xin tài tr qu c t . Đã không ít l n báo chí nói đ n nh ng khó
khĕn c a các c ng đ ng dân c nghèo khó, vì lý do b o t n thiên nhiên, đã ph i di
chuy n ra kh i m nh đ t mà h đã c trú nhi u đ i nay mà không có m t s tr giúp
tho đáng.
Chúng ta hy v ng các chính sách xã h i phù h p s góp ph n c i thi n cu c s ng
c a nh ng c ng đ ng nghèo vùng b o t n thiên nhiên, nh ng các qu c gia và đ a
ph ng s ph i phát tri n ra sao n u quá nhi u khu v c thiên nhiên c n ph i "gi
nguyên hi n tr ng" đ c thành l p trên c s nh ng tính toán thi u t m chi n l c dài
h n : không m đ ng đ c, không xây đ p làm h đ c, không xây d ng đô th
đ c, không khai thác khoáng s n đ c vì ch này m t loài cá đ c h u ng tr , ch
khác m y loài kỳ nhông ph n ph , còn ch n thì ph i gi nguyên vì th y v t chân
còn t i c a m t loài dê rừng quý hi m ...
Không ai là không th y rõ nh ng l i ích c a b o t n thiên nhiên, th nh ng v n
còn hàng ch c tri u "tri u phú áo rách" s ng trong các vùng c nh quan có giá y m i
nĕm có th đ t b a đ n 6 tháng, tu i th trung bình ch a n i 50, 80% ph n trên 15
tu i mù ch , g n 60% trẻ em d i 5 tu i b suy dinh d ng, có tr n d ch s t rét gi t
ch t 90 trên t ng s 170 nhân kh u c a m t b n vì không đ thu c men và quá xa tr m
y t , thu nh p tính ra ti n m t ng i/m t nĕm ch a n i 10.000 đ (nh m t s vùng
Tr ng S n, Tây Nguyên - Vi t Nam). Nh ng c ng đ ng này - nh cách nói c a t p
chí Ambio, 1994 - có nguy c tr thành "tù nhân c a h sinh thái" mà cai ng c l i
chính là các giá tr sinh thái phi th tr ng n i h đang s ng đ c vǜ trang b ng nh ng
lý thuy t b o v môi tr ng c c đoan.
đây cǜng c n nói thêm r ng, nh ng ng i ng h tr ng phái môi tr ng c c
đoan không ph i là nh ng ng i nghèo đang ph i h ng ngày v t l n m u sinh, khát
66
khao mi ng c m manh áo và h c hành. Trong khi g i các đô th là nh ng "ung nh t
c a Trái Đ t" là "các t bào ung th trong c th t nhiên" thì nh ng ng i ng h
MTCĐ l i là nh ng dân c đô th chính c ng v i cu c s ng đ y đ ti n nghi. Đi u này
cǜng d hi u vì ch nh ng ng i đã no đ m i nghĩ nhi u đ n s ch, đã m m i lo l ng
đ n đẹp. Xu th phát tri n trên th gi i đ u th k XXI s làm tĕng c nhóm ng i
giàu có và nhóm ng i nghèo kh . Đó chính là m nh đ t làm cho c nhóm MTCĐ l n
nhóm n n nhân c a MTCĐ s còn bành tr ng trong t ng lai.
4.4. T THAM NHǛNG VÀ L I S NG TIÊU TH :
L i s ng tiêu th vừa là m c tiêu, vừa là đ ng l c thúc đ y c a mô hình tĕng
tr ng kinh t . B i vì tiêu th t o ra "c u, từ đó thúc đ y cung". L i s ng tiêu th ngày
càng lan tràn, từ các n c giàu sang các n c nghèo, từ đô th đ n nông thôn. Tiêu
chu n đ đánh giá s thành đ t c a m t con ng i b rút g n m t cách phi lý thành
vi c đánh giá nh ng th mà anh ta s h u. L i s ng tiêu th đó đ c tung hô b ng các
ki u qu ng cáo vô trách nhi m và các phóng viên cǜng vô trách nhi m không kém c a
m t s t báo.
R t nhi u l n trên thông tin đ i chúng, chúng ta g p nh ng bài vi t ca ng i Vi t
Nam là đ t n c "đáng t hào" vì là qu c gia th 8 đ ng trong danh sách nh ng n c
có tr ng đua chó hi n đ i nh t th gi i (T p chí Heritage, Vietnam Airlines) ; ng i
đàn ông có b n lĩnh ph i là ng i "bi t u ng bia Tiger" ; xe máy Suzuki là "sành
đi u”...
L i s ng tiêu th là b n đ ng hành c a t tham nhǜng. S hám l i đ c bi t là
nh ng ng i có quy n l c đã di n ra nghiêm tr ng h n t i nh ng n c nghèo đang
phát tri n, và tr thành n n tham nhǜng khó khác ph c. S phân hoá giàu nghèo ngày
càng tr nên rõ nét. Nó có th làm b n cùng hoá, làm nghèo đ t n c và th m chí làm
suy s p tri n v ng phát tri n. M t y u t đáng lo ng i n a là s tham nhǜng có câu k t
thông đ ng gi a ng i cho vay các n c phát tri n và ng i quy t đ nh n c đang
phát tri n. Tr ng h p t ng th ng Ferdinand Marcos c a Philipin là ví d đi n hình v
hành vi tham nhung từ quỹ vay cho m t d án l n c a đ t n c nh nhà máy nĕng
l ng h t nhân Batang. Và h n th n a, ông ta rõ ràng đã câu k t v i nh ng ng i cho
vay.
Nhà máy nĕng l ng h t nhân Philippines đ c xây d ng v i m t s ti n vay
khá l n từ Ngân hàng Th gi i là m t ví d đi n hình. Nó đ c xây d ng n i có 3
đ t gãy sinh đ ng đ t và 2 núi l a, 1 trong 2 núi l a đó đang giai đo n ho t đ ng:
Th t khó có th ch p nh n đ c r ng v i h c v n và s khôn ngoan, c đ i ngǜ các
chuyên gia ngân hàng th gi i và chính ph l i b thuy t ph c xây d ng nhà máy đó.
Theo th ng kê, nhà máy này đã làm thi t h i l n t ng tài chính c a ng i dân Philipin,
đ c bi t là ng i nghèo, nh ng ng i ph i lao đ ng c t l c h n đ tr n . Đây không
ph i là n i lo c a Ngân hàng Th gi i vì c n và lãi đã đ c b o đ m b i chính ph
Philippines. C th là : 44% c a GNP nĕm 1992 c a Philipines đã ph c v cho tr n ,
67
trong khi chi phí cho phúc l i y t nĕm đó ch có 3%. Th t khó mà hình dung đ c các
v n đ môi tr ng và ch t l ng cu c s ng đ c u tiên nh th nào trong k ho ch
phát tri n c a Philipin th i t ng th ng F. Marcos.
T tham nhǜng tri t tiêu ph n l n n l c c a nhân dân và chính ph trong s
nghi p b o v môi tr ng. Và h n c th n a, nó làm xói mòn vĕn hoá - xã h i. S xói
mòn này làm cho các c g ng c a chính ph nh m thoát kh i "vòng lu n qu n" c a
nghèo đói và suy thoái môi tr ng không hi u qu và m t l n n a, "vòng lu n qu n”
đó l i ti p t c tĕng t c.
4.5. BÙNG N DÂN S
T t c các khó khĕn k trên đã c n tr con đ ng đi t i phát tri n b n v ng và
v n đ càng ph c t p h n khi ta g n k t v i s bùng n dân s trên quy mô toàn c u.
Theo con s c tính thì dân s th gi i s g p đôi trong th k t i và nh h ng b t
l i đ n s thành đ t c a phát tri n b n v ng trên quy mô toàn c u. Dân s và s n xu t
l ng th c đ u tĕng nh ng không theo m t t l phù h p. Ki u s n xu t l ng th c
hi n nay trên th gi i mang tính ch t d thừa nh ng n c giàu và khan hi m
nh ng n c nghèo. Đ chuy n h ng s tĕng tr ng không đ ng đ u này gi a nhu
c u và cung c p th c ph m trên th gi i, phát tri n b n v ng cho r ng nh ng tr ng
đi m c a s n xu t c n chuy n sang nh ng vùng b thi u kém c a th gi i. M c dù là
m t lôgic đúng nh ng cǜng không ch c li u các t ch c và c c u qu c t có mu n
đi u này tr thành hi n th c hay không H n n a, th ng m i và s tr giúp qu c t
hi n nay m t l n n a tr thành b c rào ch n khó có th v t qua. Khi s tĕng tr ng
dân s nh h ng t i môi tr ng và ch t l ng cu c s ng thì s đ i l p gi a các n c
phát tri n và đang phát tri n tr nên tr m tr ng. m t s n c giàu ph ng B c, dân
s th c s đang gi m d n. Giá c cao và s đi lên c a đ i s ng, đ c bi t là nh ng t n
kém cho m t đ a con ra đ i là lý do c a vi c gi m sinh đẻ. nh h ng chính c a nó là
vi c ti p t c gi m s l ng ng i đi làm và gi m ngu n ph c p l ng h u cùng các
b o hi m xã h i khác. K t qu là, chính ph c a m t s n c ph ng Tây (Pháp, Anh,
Th y Sỹ) đã xét l i chính sách lâu dài v các v n đ nh l ng h u, l i ích an toàn xã
h i và d ch v y t qu c gia.
Trái l i, nh ng gia đình các n c đang phát tri n th ng đông h n ph n l n là
do quan ni m truy n th ng. Thi u nh ng l i ích an toàn xã h i, cha mẹ ph i d a vào
con cá' đ đ c chĕm sóc lúc tu i già. Phong t c này v n th nh hành nh ng n c
đang phát tri n, đ c bi t là ph ng Đông. Con cái đ c xem nh m t th "b o hi m"
và h u qu là h có r t nhi u con so v i các n c phát tri n, n i mà cha mẹ già ch
y u d a vào s tr c p xã h i nhi u h n là vào con cái.
Ph n - t ng l p th p kém c a các xã h i l c h u - b bó bu c trong nhi u t p
t c và b h n ch h c hành. S h n ch h c hành c a ph n , đ c bi t là nh ng thông
tin thi t y u v nh ng v n đ t ch c k ho ch hóa gia đình là nguyên nhân chính c a
vi c có nhi u con h n là s l ng con h p lý cho m t ch t l ng cu c s ng m c
68
ch p nh n đ c. Nh ng v n đ này cùng v i im ng ng và thái đ xã h i thâm cĕn c
đ đã ngĕn c m cái g i là k ho ch hóa gia đình", hình thành m t c n tr nghiêm tr ng
đ đ t đ c phát tri n b n v ng trên quy mô toàn c u trong m t h n đ nh th i gian
thích h p.
K t qu là nhi u trẻ em sinh ra b i nh ng ng i cha, ng i mẹ nghèo v i v n
h c v n ít i ho c không có, nh ng gia đình nh th là đi u không ai mong mu n.
Nh ng ng i cha mẹ nghèo kh đôi khi bu c ph i b r i còn ho c th m chí bán con
đ gi i phóng chúng kh i c nh nghèo kh c a mình, đi u đó không hi m Vi n Đông
và châu Mỹ La tinh.
69
Đ ng c đ t trong và các thi t b lò đ t s d ng than đá đã m ho cu c cách
m ng công ngh l n th 2 (sau phát minh ra đ ng c h i n c), nh ng lúc đó ch a
l ng ch a ai bi t chính nh ng phát minh này s d n đ n th m ho nóng lên c a b u
khí quy n Trái Đ t do s phát x quá nhi u khí nhà kính.
Nh ng m t trái ch a qu n tr đ c ho c h t đ c c a đi n nguyên t , c a công
ngh sinh h c ngành, công ngh hoá h c... sau vài ba th p k khi công ngh đó đ c áp
d ng vào th c t m i đ c phát hi n. Đi u đó là t t nhiên vì nh ng tác đ ng x u đ n h
sinh thái c n có th i gian đ tích t và bi u l thành s c . Ngày nay, danh m c các hoá
ch t BVTV đ c h i nh Monitor, Wofatox, DDT,... b c m s d ng trong nông nghi p
dài thêm dù t t c đ u bi t rõ là khi các hoá ch t này đ c phát minh, chúng đã đ c
chính ngành b o v th c v t đón chào và ca ng i nh nh ng v c u tinh c a nhà nông ?
S còn nhi u phát ki n khoa h c trong t ng lai, và loài ng i còn ph i t n nhi u
th i gian, ti n b c và công s c đ tìm hi u và qu n tr các tác đ ng x u đ n môi tr ng
c a các phát minh đó. Đi u này th t d hi u vì các nhà khoa h c công ngh ít khi đ ng
th i là các nhà môi tr ng. M t khác, sau m i phát minh khoa h c công ngh l i có
hàng lo t công ty b v n ra s n xu t, ng d ng và qu ng bá trên th tr ng b i vì các
công ty c n l i nhu n. Còn v n đ gi i quy t h u qu môi tr ng không ph i là đi u
h quan tâm hàng đ u.
70
và các kh p n i b th ng t n gây đau đ n, làm cho môi b khô n t, gây nên các c n
s t nhẹ, làm gi m tr ng l ng c th và m t lo t bi n ch ng khác.
Gi ng lúa Franken còn góp ph n đ y nhanh t c đ hu ho i môi tr ng. Đ canh
tác gi ng lúa này, ngoài vi c nông dân ph i b o đ m l ng n c t i tiêu nhi u h n
còn ph i s d ng r t nhi u phân bón và thu c b o v th c v t hoá h c, và chính vì th
làm cho ngu n n c nhanh chóng b c n ki t, cǜng nh hu ho i các lo i côn trùng có
ích và đ ng v t bò sát...
Đây là l n đ u tiên, các nhà khoa h c th gi i đ a ra nh ng b ng ch ng rõ ràng
v tác h i c a m t s n ph m bi n đ i từ gen.
Ngu n : H ng Hà, Báo Lao động No 5123 ngày 07/04/2000
Đ nhanh chóng kh c ph c các tác đ ng t i môi tr ng không mong đ i c a các
phát minh kỹ thu t, m t m t ngành khoa h c - công ngh v môi tr ng ph i tr thành
m t lĩnh v c m nh, đ c đ u t x ng đáng, phát tri n ngang t m v i các lĩnh v c
khoa h c công ngh khác. M t khác, chính ph c n có nh ng bi n pháp ch tài xác
đáng đ i v i các lĩnh v c khoa h c công ngh có kh nĕng ch a đ ng nhi u r i ro đ n
môi tr ng. Vi c hàng lo t chính ph trên th gi i ra s c l nh c m các nghiên c u v
nhân b n ng i b ng sinh s n vô tính là m t gi i pháp phòng ngừa r t tích c c.
K T LU N CH NG 4
Phát tri n b n v ng và b o v môi tr ng ch u s c ép r t l n từ nh ng quan đi m
chính tr . "Phi chính tr hoá môi tr ng" là m t quan đi m nh m làm cho các v n đ
môi tr ng tr nên ít đ c quan tâm. Trong khi đó thì quan đi m "Xanh hoá chính tr "
l i đ t các chính sách, chi n l c đ u ph i đ c th m đ nh v m t môi tr ng. M c dù
"Xanh hoá chính tr " là con đ ng ng n nh t d n t i PTBV, nh ng hình nh kh nĕng
"Xanh hoá chính tr " s khó đ c th c hi n vì chính các nhà l p k ho ch là nh ng
ng i đ u tiên c m th y b m t quy n l c .
Phát tri n c c đoan và môi tr ng c c đoan là hai quan đi m đ i l p c hai đ u
nh m làm tan rã tính h th ng c a môi tr ng. T tham nhǜng, l i s ng tiêu th , bùng
n dân s là nh ng s c ép d th y, tuy nhiên thay đ i đ c hi n tr ng này l i là v n đ
c c kỳ khó khĕn.
Cu i cùng, m t trái c a khoa h c và công ngh là thách th c khó qu n tr nh t.
Vì chúng ch đ c nh n th y sau m t th i gian khá dài k từ khi các ti n b khoa h c
và công ngh đ c ng d ng vào th c ti n.
CÂU H I ÔN T P
1. Trình bày nh ng thách th c (khó khĕn) ch y u đ i v i b o v môi tr ng và
phát tri n b n v ng : n i dung, nguyên nhân, t m nh h ng và ph ng h ng kh c ph c.
2. Hãy xác đ nh thêm 1 thách th c khác mà b n cho là cǜng r t quan tr ng ngoài
nh ng thách th c trên.
71
Ch ng 5
ĐÁNH GIÁ Đ B N V NG
72
2. S d ng tài - Nĕng l ng Khi s d ng tài nguyên tái t o trong các ho t
nguyên tái t o - Nông nghi p đ ng s n xu t s c p nh lâm nghi p, nông
d i ng ng - Lâm nghi p nghi p, ng nghi p, có m t nĕng su t c c đ i
t tái t o mà v t trên nó thì tài nguyên s b t đ u suy
- Du l ch
thoái. Do đó, vi c s d ng tài nguyên tái t o
- Thu l i không đ c quá kh nĕng t ph c h i c a
- Môi tr ng chúng đ b o đ m r ng tài nguyên đ c duy
-V nt i trì, th m chí tĕng lên đ ph c v nhu c u c a
- Công nghi p th h t ng lai.
3. S d ng và - Công nghi p R t nhi u tr ng h p có nh ng c h i s
qu n lý các - Nĕng l ng d ng các ch t ít gây h i cho môi tr ng, tránh
ch t đ c h i và - Nông nghi p ho c gi m x th i, nh t là ch t th i đ c h i.
ch t th i theo Ti p c n b n v ng là tìm cách s d ng các
- Thu l i
h ng thân nguyên li u đ u vào ít gây h i cho môi tr ng
môi tr ng - Môi tr ng nh t và gi m th i b ng cách s d ng các h
th ng s n xu t h p lý qu n lý ch t th i và
4. B o t n sinh - Môi tr ng M t nguyên t c c b n nh t là ph i duy trì,
v t hoang d i, - Nông nghi p c i thi n ch t l ng và các ngu n di s n thiên
các sinh c nh - Lâm nghi p nhiên cho th ng ngo n và cho phúc l i c a
và c nh quan các th h hi n t i và mai sau. Các di s n
- Thu l i
thiên nhiên này bao g m đ ng th c v t, c nh
-V nt i quan, các thành t o đ a ch t, c nh đẹp t
- Công nghi p nhiên. Nh ng di s n này cǜng th ng đi kèm
- Nĕng l ng v i di s n vĕn hoá.
- Du l ch
73
6. Duy trì và - Du l ch Các tài nguyên vãn hoá và l ch s là đ n nh t,
c i thi n ch t - Môi tr ng chúng không th đ c thay th m t khi b phá
l ng các tài - Công nghi p ho i. Đó là m t d ng tài nguyên không tái t o,
nguyên vĕn g m các công trình, ki n trúc, di ch kh o c ,
-V nt i
hoá và l ch s c nh quan, v n hoa và công viên lâu đ i ;
các l i s ng, phong t c, ngôn ng truy n
th ng. L i s ng, phong t c và ngôn ng
truy n th ng cǜng là các tài nguyên l ch s và
vĕn hoá c n đ c b o t n h p lý.
7. Duy trì và - Môi tr ng (đô th ) Nh ng thành t c b n c a môi tr ng đ a
c i thi n ch t - Công nghi p ph ng là ch t l ng không khí, n c, đ t
l ng môi - Du l ch ti ng n, c nh quan, th m mỹ. Môi tr ng đ a
tr ng đa ph ng c c kỳ quan tr ng đ i v i các khu
-V nt i
ph ng đ nh c và nh ng n i làm vi c ngh ng i c a
- Nĕng l ng nhân dân. Môi tr ng đ a ph ng ch u nh
- Thu l i h ng r t l n m i khi thay đ i các ho t đ ng
giao thông, công nghi p, xây d ng, khai m ,
phát tri n c s h t ng, phát tri n du l ch.
8. B o v khí - V n t i Các v n đ bi n đ i khí h u có ph m vi nh
quy n (ví d - Nĕng l ng h ng r ng, th ng g n li n v i ho t đ ng
bi n đ i khí - Công nghi p đ t x , m a axit, axit hoá đ t và n c. CFCS
h u) phá hu t ng ôzôn và nh h ng đ n s c khoẻ
con ng i. CO2 và các khí nhà kính khác cǜng
liên quan t i bi n đ i khí h u. Suy thoái khí
quy n gây h i lâu dài, nh t là cho các th h
t ng lai.
9. Nâng cao - Nghiên c u Nh n th c v các v n đ môi tr ng và các
nh n th c, - Môi tr ng l a ch n có vai trò quan tr ng. Các thông tin
giáo d c và - Du l ch v qu n lý môi tr ng, giáo d c và đào t o là
đào t o môi chìa khoá đ đ t đ c phát tri n b n v ng. Có
tr ng th ti n đ n m c tiêu này thông qua ph bi n
k t qu nghiên c u khoa h c, đ a môi tr ng
vào giáo d c ph thông và đào t o, s d ng
r ng rãi các ph ng ti n truy n thông và các
d ch v c a các t ch c phi chính ph ho t
đ ng trên lĩnh v c môi tr ng.
74
10.Tĕng c ng - Tất cả các lĩnh vực Tuyên ngôn Rio (UNCED, 1992) xác đ nh
s tham gia r ng, s tham gia c a c ng đ ng, nh t là các
c a c ng đ ng nhóm ch u lác đ ng, vào các quy t đ nh nh
vào vi c quy t h ng đ n quy n l i c a h là n n móng c a
đ nh liên quan phát tri n b n v ng. C ch ch y u c a s
đ n phát tri n tham gia là t v n c a c ng đ ng trong vi c
b n v ng xây d ng chính sách và quy ho ch trong quá
trình ki m soát phát tri n, trong đánh giá và
th c hi n các d án phát tri n.
75
th c trong t t c các c quan, các c p c a Chính ph ngay từ b c đ u hình thành các
chính sách, k ho ch và các d án.
13. Thi t l p h th ng giám sát t ng h p đ i v i vi c th c hi n quan tr c môi
tr ng, cǜng nh đ i v i ch t l ng c a các chính sách và d án phát tri n hi n nay và
trong t ng lai.
14. Tái ch và s d ng t i rác th i.
Bảo vệ môi trường tự nhiên
1. V rừng:
Tĕng di n tích ph xanh, m t đ , ch t l ng rừng.
2. V n c:
-L ng n c ng m và n c m t khai thác từng nĕm.
- Quy n đ c s d ng ngu n n c an toàn.
- X lý n c th i.
3 . V nĕng l ng :
- Tiêu th nĕng l ng m i nĕm theo đ u ng i
- Chi phí cho công tác d tr nĕng l ng (theo t l ph n trĕm trong GDP).
- Tiêu th nĕng l ng từ các ngu n tái t o (theo t l ph n trĕm t ng m c tiêu
th nĕng l ng).
4. V đa d ng sinh h c :
- T l các loài b đe do (tính theo t l ph n trĕm t ng s loài b n đ a).
- T l các khu b o t n so v i t ng di n tích đ t li n và bi n.
- S l ng các k ho ch, cán b công nhân viên và kho n ngân sách dành cho
công tác qu n lý các khu b o t n.
5 . V ng nghi p :
S nl ng đ c duy trì b n v ng t i đa.
Ngu n : B K ho ch Đ u t , 1999.
Nhận xét : Các "ch th " trên đây c a B K ho ch và Đ u t nêu ra th c ch t
m i ch là các tiêu chí.
5.3. TH C ĐO Đ B N V NG BS (Barometer of Sustainability) NH M XÁC
Đ NH VÀ SO SÁNH CÁC VÙNG (do IUCN đ xu t nĕm 1994)
Các ph ng án phát tri n vùng c n đ c so sánh trên c s cân nh c hi u qu
c a từng ph ng án. Hi u qu bao g m phúc l i sinh thái và phúc l i xã h i nhân vĕn.
S d ng th c đo đ b n v ng có th đánh giá m c sung mãn v sinh thái và nhân
76
vĕn, là m t công c đ t ng h p và mô t sinh đ ng các nh h ng c a các ph ng án
phát tri n :
77
• Phúc l i sinh thái
Ch th đ n lei Xã A Xã B
le1 T l di n tích đ t không b ô nhi m 0,95 x 20 = 19 0,86 x 20 = 17,2
le2 T l s h gia đình đ cc pn c s ch 0,160 x 20 = 12 0,40 x 20 = 8
Ch th đ n lhl Xã A Xã B
lh1 T l dân s có b o hi m y t 0,45 x 20 = 9 0,60 x 20 = 12
lh2 T l thu nh p ngoài ph n dành cho ĕn 0,30 x 20 = 6 0,25 x 20 = 5
u ng*
lh3 T l ng i l n (≥15 tu i) bi t ch 0,198 x 20 = 19,6 0,90 x 20 = 18
lh4 T l công dân không ph m pháp ho c dính 0,198 x 20 = 19,6 0,99 x 20 = 19,8
vào t n n xã h i
lh5 T l n cán b so v i nam cán b (c p xã) 0,10 x 20 = 2 0,15 x 20 = 3
78
le (phúc l i sinh thái)
79
- I5 : T l di n tích đ t không b ô nhi m, t tr ng C5= 1
80
(b ng 5.2).
B ng 5.2. Các ch s LSI cho 2 vùng sinh thái nhân vĕn c b n
0
N LSI (Nath & Ta lay) LSI nông thôn/mi n núi LSI đô th
Ch th đ n Ii Ci Ch th đ n Ii Ci Ch th đ n Ii Ci
1 T l trẻ v thành 2 T l trẻ < 15 tu i đ c đi h c 2 T l trẻ v thành 2
niên không ph m niên không ph m
pháp pháp
2 T l trẻ s sính 2 T l trẻ em < 5 tu i không b 2 T l trẻ em < 5 2
không t vong suy dinh d ng (nông thôn) tu i không b suy
dinh d ng
2 T l trẻ s sinh không t vong 2
(mi n núi)
81
- Ph ng Đông Kinh
Ph ng Đông Kinh (ĐK) n m phía nam th xã L ng S n, di n tích 232 ha, có
9.482 nhân kh u, trong đó ch y u là dân t c Tày và Nùng. Trên 50% dân s làm nông
nghi p v i 70% đ t ph ng dành cho s n xu t nông nghi p. Ngoài ra, ĐK có 152 h
kinh doanh d ch v , 62 h kinh doanh v n t i. ĐK không ph i là m t ph ng giàu c a
th xã, nh ng có c nh quan sinh thái còn đ c b o v khá t t, đ t đai r ng rãi, ít ô
nhi m.
So sánh phát triển của hai phường VT và ĐK trên cơ sở cho số LSI dùng cho
khu vực đô thị (b ng 5.3)
≈ 0,85
1,948 + 1,518 + 3,24 + 2,772 + 0,75 10,228
= =
12 12
82
- Phường Đông Kinh :
(0,968 x 2) + (0,714 x 2) + (0,50 x 4) + (0,824 x 3) + 0,65
LSIĐK =
12
≈ 0,71
1,936 + 1,428 + 2,0 + 2,472 + 0,65 8,486
= =
12 12
• Nhận xét :
C s đ đánh giá đ b n v ng theo LSI nh sau :
LSI : 0,0 ÷ < 0,20 : Không b n v ng
0,20 ÷ < 0,40 : Kém b n v ng
0,40 ÷ < 0,60 : Trung bình
0,60 ÷ < 0,80 : Khá b n v ng
0,80 ÷ 1,0 : B n v ng
V i LSIĐK = 0,71, đ b n v ng c a ph ng Đông Kinh thu c di n khá, trong khi
đó LSIVT= 0,85, ph ng Vĩnh Tr i có đ phát tri n thu c di n b n v ng.
- Ki n t o ch s là ph ng pháp có hi u qu trong đánh giá phát tri n c ng
đ ng, trong đó LSI là m t ch s cho phép đánh giá nhanh và rẻ vì các s li u đ u có
trong báo cáo th ng kê c a đ a ph ng.
- LSI cung c p ph ng pháp đ ki n t o nhi u lo i ch s khác tuỳ theo m c tiêu
đánh giá, c t lõi là ph i ch n các ch th đ n và tr ng s c a chúng m t cách t i u.
K T LU N CH NG 5
Vi c đo l ng đ b n v ng c a phát tri n là m t lĩnh v c m i mẻ và đang thu
hút s n l c c a gi i khoa h c. Vi c quy đ b n v ng c a h th ng môi tr ng - bao
g m c các phúc l i sinh thái và phúc l i xã h i nhân vĕn - vào m t ch s là m t vi c
làm khó khĕn và không th nói là chính xác. Tuy nhiên, ph ng pháp này r t ti n l i
cho các nhà qu n lý xã h i.
Vi c đánh giá g p khó khĕn là do :
- Không am hi u hành vi và ti n hoá c a các h sinh thái b n đ a.
- Ph n ng c a h sinh thái v i các s c ép môi tr ng là phi tuy n tính và có tính
ch m tr do s c ì c a h t o ra.
- Sai s do ch n ch tiêu và s liêu đi u tra th c t .
- V i nh ng vùng l n và kho ng th i gian đánh giá là dài (5 nĕm, 10 nĕm), các
83
s li u quan tr c th ng không đ y đ
- Cung c p d li u sai l ch vì nh ng lý do vĕn hoá - xã h i ho c chính tr
Ngoài các ph ng pháp đ n gi n và d nh BS, LSI, c n ti p t c nghiên c u
hoàn thi n các phép đo khác vì hai ch s BS và LSI ch a th c s ph n ánh h t tính
nh y c m c a h th ng môi tr ng c n quan tr c.
CÂU H I ÔN T P
1. Trình bày 10 tiêu chu n chung c a PTBV.
2. N i dung, u đi m và h n ch c a B ch th v PTBV c a Vi t Nam.
3. Nêu cách tính ch s BS và LSI : u đi m và h n ch c a hai cách tính này.
84
Ch ng 6
Đ NH H NG CHI N L C V B O V MÔI
TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG VI T NAM
86
- Đáp ng các nhu c u v môi tr ng đ h i nh p kinh t qu c t và h n ch các
tác đ ng tiêu c c từ m t trái c a toàn c u hoá.
- 100% các doanh nghi p có s n ph m xu t kh u áp d ng h th ng qu n lý môi
tr ng.
- Đ m b o 100% các gi ng, loài, các ti n nh p kh u vào n c ta ph i đ c ki m
đ nh.
- 100% sinh v t bi n đ i đen nh p kh u vào Vi t Nam ph i đ c ki m soát.
6.1.2. Đ nh h ng b o v môi tr ng đ n nĕm 2020
- Ngĕn ch n c b n m c đ gia tĕng ô nhi m, ph c h i suy thoái và nâng cao
ch t l ng môi tr ng, đ m b o PTBV đ t n c ; đ m b o cho m i ng i dân đ c
s ng trong môi tr ng có ch t l ng t t v không khí, đ t, n c, c nh quan và các
nhân t môi tr ng t nhiên khác đ t chu n m c do nhà n c quy đ nh.
M c tiêu c th nh sau:
- 80% c s s n xu t, kinh doanh đ c c p gi y ch ng nh n đ t tiêu chu n môi
tr ng ho c ch ng ch ISO 14001.
- 100% đô th , khu công nghi p, khu ch xu t có h th ng x lý n c th i t p
trung đ t tiêu chu n môi tr ng.
- 100% dân s đô th và 95% dân s nông thôn đ c s d ng n c s ch.
- Nâng c p t l đ t có rừng che ph đ t 48% t ng di n tích t nhiên c a c n c.
- 100% s n ph m, hàng hoá xu t kh u và 50% hàng hoá tiêu dùng trong n i đ a
đ c ghi nhãn môi tr ng theo tiêu chu n ISO 14021 .
6.2. K HO CH PHÁT TRI N B N V NG C A N C TA Đ N NĔM 2010
6.2.1 . M c tiêu t ng quát
Đ a đ t n c ra kh i tình tr ng kém phát tri n ; nâng cao rõ r t đ i s ng v t
ch t, vĕn hoá, tinh th n c a nhân dân ; t o n n t ng đ đ n nĕm 2020 Vi t Nam c b n
tr thành m t n c công nghi p. Ngu n l c con ng i, nĕng l c khoa h c và công
ngh , k t c u h t ng, ti m l c kinh t , qu c phòng, an ninh đ c tĕng c ng ; c ch
kinh t th tr ng theo đ nh h ng xã h i ch nghĩa đ c hình thành v c b n ; v th
c a đ t n c trên tr ng qu c t đ c nâng cao. Phát tri n kinh t - xã h i g n ch t
v i b o v và c i thi n môi tr ng, b o đ m s hài hoà gi a môi tr ng nhân t o v i
môi tr ng thiên nhiên, gi gìn đa d ng sinh h c.
6.2.2. Nh ng nguyên t c c b n c a phát tri n b n v ng Vi t Nam
- Coi con ng i là trung tâm c a PTBV. Đáp ng ngày càng đ y đ h n nhu c u
v t ch t và tinh th n c a m i t ng l p nhân dân, xây d ng đ t n c giàu m nh, xã h i
công b ng, dân ch và vĕn minh. Tĕng tr ng kinh t ph i đ c đ t trên n n t ng s
87
d ng h p lý tài nguyên, b o t n và c i thi n môi tr ng, không làm t n h i t i kh
nĕng đáp ng nhu c u c a th h t ng lai.
- Đ n nĕm 2010, ph i coi phát tri n kinh t làm nhi m v trung tâm, là m t
ph ng ti n ch y u đ đ t đ c các m c tiêu đã đ t ra. Tĕng tr ng nhanh v kinh t
s t o đi u ki n phát tri n con ng i và c i thi n môi tr ng t t nh t. Phát tri n kinh t
d a trên nguyên t c hài hoà xã h i, s d ng hi u qu tài nguyên thiên nhiên và b o v
môi tr ng m t cách b n v ng, tôn tr ng nguyên t c "kinh tế, xã hội, môi trường đều
có cơ hội". Trong nh ng tr ng h p không th th c hi n đ c nguyên t c này, thì s
tính đ n nh ng cái giá ph i tr v m t xã h i và môi tr ng cho nhi m v tĕng tr ng
kinh t , sao cho tĕng tr ng kinh t đ c cân nh c m c h p lý đ không v t quá t i
tr ng mà môi tr ng t nhiên có th ch u đ ng đ c. Không đ x y ra các tác đ ng
nghiêm tr ng t i môi tr ng m c không th s a ch a đ c, ho c n u s a ch a thì
ph i tr giá quá đ t ; phát tri n kinh t ph i n m trong khuôn kh có th ch p nh n
đ c v m t vài b t bình đẳng xã h i, nh s chênh l ch m c s ng m t m c đ nh t
đ nh gi a các vùng, các ngành, các t ng l p xã h i, không gây ra nh ng xung đ t xã
h i cĕng thẳng do quá trình tĕng tr ng kinh t mang l i.
- B o v môi tr ng ph i đ c coi là y u t không th tách r i c a quá trình phát
tri n. Vi t Nam ch tr ng xây d ng h th ng pháp lu t có hi u l c v b o v môi
tr ng, ch đ ng g n k t yêu c u c i thi n môi tr ng trong m i quy ho ch, k ho ch,
ch ng trình và d án phát tri n kinh t - xã h i, coi yêu c u b o v môi tr ng là m t
tiêu chí quan tr ng đ đánh giá các gi i pháp phát tri n. Tích c c và ch đ ng ngĕn
ch n, phòng ngừa tác đ ng x u đ i v i môi tr ng do ho t đ ng c a con ng i gây ra.
Khi ch a đánh giá tác đ ng môi tr ng ho c ch a bi t ch c ch n cĕn c khoa h c đ
x lý tác đ ng môi tr ng thì s không v i vã ti n hành các ho t đ ng. Áp d ng r ng
rãi nguyên t c "Người gây thiệt hại đến tài nguyên môi trường thì phải bồi hoàn". S
d ng ngày càng tĕng các công c kinh t đ th c hi n PTBV.
- Đ m b o bình đẳng gi a các th h trong phát tri n. Th h hi n nay ph i t o ra
nh ng n n t ng v t ch t, tri th c và vĕn hoá t t đẹp cho th h mai sau, đ ng th i s
d ng ti t ki m nh ng tài nguyên không tái t o đ c, gi gìn và c i thi n môi tr ng
s ng, phát tri n h th ng s n xu t thân thi n v i môi tr ng, xây d ng m t cu c s ng
có ch t l ng và hài hoà v i thiên nhiên.
- Khoa h c và công ngh là đ u tàu c a phát tri n. Công nghi p hoá ph i g n v i
hi n đ i hoá ngay từ đ u và trong su t các giai đo n phát tri n. Công ngh hi n đ i và
thân thi n v i môi tr ng c n đ c u tiên s d ng nh ng ngành và lĩnh v c có tác
d ng lan truy n m nh, có tác d ng thúc đ y s phát tri n c a nhi u ngành và lĩnh v c
khác.
- PTBV đ c coi là s nghi p c a toàn dân. Ph i nâng cao nh n th c nĕng l c và
t o c h i cho m t ng i phát huy h t tài nĕng, tham gia vào quá trình phát tri n và
th h ng thành qu phát tri n.
88
- M r ng quan h h p tác qu c t trong s nghi p phát tri n đ t n c. Ch đ ng
ngĕn ch n, phòng ngừa nh ng tác đ ng x u v môi tr ng do quá trình toàn c u hoá
gây ra. Tích c c th c hi n nh ng cam k t qu c t và ph i h p v i các n c, các t
ch c có liên quan đ gi i quy t nh ng v n đ phát tri n c a khu v c và toàn c u.
89
- T p trung n l c đ xoá đói, gi m nghèo, t o l p c h i bình đẳng cho m i
ng i tham gia các ho t đ ng chính tr , kinh t và xã h i.
- Đ nh h ng quá trình đô th hoá và di dân sao cho PTBV các đô th , phân b
h p lý dân c và lao đ ng theo vùng, đ m b o s phát tri n kinh t - xã h i và môi
tr ng các đ a ph ng.
- Đ i m i ph ng th c giáo d c đào t o đ nâng cao dân trí, trình đ ngh
nghi p thích h p v i yêu c u PTBV.
- Phát tri n v s l ng và nâng cao ch t l ng d ch v chĕm sóc s c kh e, c i
thi n đi u ki n lao đ ng và v sinh môi tr ng, " chú tr ng h tr các n n nhân c a
dioxin; ph c h i môi tr ng nh ng n i b nhi m đ c c a hoá ch t th i chi n tranh,
b ô nhi m do công nghi p, b thiên tai.
- Nâng cao nĕng l c qu n lý môi tr ng, qu n lý tài nguyên thiên nhiên theo
h ng b o v và s d ng b n v ng.
6.3. NH NG THÁCH TH C C N PH I V T QUA Đ Đ T Đ C PHÁT
TRI N B N V NG N C TA
- Kinh t còn kém phát tri n, ch a t o đ đi u ki n v t ch t cho PTBV. Các
ngu n đ u t ch y u nh m vào tĕng tr ng kinh t tr c m t ít ngu n đ u t dành
cho tái t o tài nguyên và b o v môi tr ng. Tĕng tr ng kinh t còn d a nhi u vào
ngu n v n vay bên ngoài, bu c các th h t ng lai ph i hoàn tr . N n c ngoài đang
tĕng lên nhanh chóng đang tr thành m i nguy c đe d a tính b n v ng c a t ng lai.
- Th ch , chính sách ch a hoàn thi n. Còn thi u c quan qu n lý có đ th m
quy n và c ch ph i h p đ gi i quy t các v n đ h p tác trên vùng và liên ngành.
Nĕng l c ho ch đ nh chính sách PTBV còn b t c p, c ch qu n lý và giám sát PTBV
ch a đ c thi t l p rõ. B máy hành chính còn đi u hành kém hi u qu [12]. Mãi đ n
đ u nĕm 2003, b máy qu n lý nhà n c v môi tr ng m i đ c t o l p đ n c p c
s nên còn nhi u v n đ ph i gi i quy t đ tĕng c ng nĕng l c cho b máy.
- S c ép v dân s ti p l c tĕng tình tr ng thi u vi c làm còn ph bi n, t l dân
s đói nghèo còn cao. M t s giá tr vĕn hoá, đ o đ c xã h i truy n th ng t t đẹp đang
b bi n d ng, nhi u lo i t n n xã h i ch a đ c ki m soát có hi u qu .
- Trình đ khoa h c, công ngh ch đ t m c trung bình ; vi c hi n đ i hoá m i
ch ti n hành đ c trong m t s ngành, m t s lĩnh v c (nh d u khí, b u chính vi n
thông, hàng không...). Đ c bi t, các lĩnh v c công ngh thân thi n v i môi tr ng còn
y u kém. Nguy c t t h u v khoa h c công ngh là r t b c xúc.
- Ch t l ng môi tr ng t nhiên (đ t, n c, rừng...) đang bi n đ ng theo chi u
h ng suy thoái. Tác h i c a chi n tranh hoá h c do Mỹ ti n hành còn ch a l ng h t
; s l m d ng hoá ch t b o v th c v t, không an toàn v sinh th c ph m, các gi ng
đ ng th c v t nh p từ n c ngoài vào ch a đ c ki m soát ch t ch ... đang tr thành
90
nh ng rào c n c a PTBV.
- Xu th toàn c u hoá trong đó có t do hoá th ng m i đang đ t n n kinh t
n c ta tr c m t cu c c nh tranh không cân s c. Bi n đ ng trong c c u chính tr và
an ninh qu c t cǜng đang t o s c ép lên chi n l c PTBV c a đ t n c.
K T LU N CH NG 6
Cùng v i s phát tri n c a n n kinh t tri th c và m ng thông tin toàn c u, th
gi i ngày nay đang bi n đ ng không ngừng v i t c đ ngày càng nhanh. M t m t là s
gia tĕng c a nghèo đói, c a chi n tranh s c t c, tôn giáo ho c tranh ch p tài nguyên đi
kèm v i kh ng b ; m t khác là s m r ng h p tác ngày càng ch t ch h n gi a các
qu c gia vì m t cu c s ng có ch t l ng h n, ngày càng b n v ng h n trong m t b i
c nh toàn c u hoá đang tr thành hi n h u.
H i ngh Th ng đ nh Th gi i t i Johannesburg v phát tri n b n v ng (2002),
cǜng nh cam k t c a Vi t Nam tham gia đ y đ và có trách nhi m vào ti n trình th c
hi n tuyên b c a h i ngh là m t b ng ch ng cho th y PTBV là xu th t t y u c a th
gi i. Tuyên b Johannesburg xác nh n r ng "thách thức cấp bách của thời đại chúng
ta vẫn là nghèo đói, thiếu phát triển, suy thoái môi trường, bất bình đẳng về kinh tế -
xã hội ở các nước và giữa các nước”. Nh ng yêu c u c b n nh t đ PTBV là “xoá
đói, giảm nghèo, thay đổi các mẫu hình sản xuất và tiêu thụ không bền vững, bảo vệ
và quản lý cơ sở tài nguyên thiên nhiên để hỗ trợ cuộc sống và phát triển kinh tế - xã
hội".
V i đ nh h ng, chi n l c b o v môi tr ng và k ho ch th c hi n PTBV do
Chính ph công b , nh ng m c tiêu c th c a giai đo n 10 nĕm đ u c a th k XXI
có th là không quá xa đ i v i n c ta.
CÂU H I ÔN T P
1. Nh ng m c tiêu và nh h ng b o v môi tr ng c a n c ta đ n nĕm 2010
và t m nhìn đ n nĕm 2020 là gì?
2. Trình bày nh ng m c tiêu PTBV n c ta. Nh ng lĩnh v c u tiên nào đ c
l a ch n cho m c tiêu PTBV ? T i sao l i s p x p th t u tiên nh v y ?
3. Nh ng thách th c mà n c ta ph i v t qua đ đ t đ c PTBV là gì ?
91
K T LU N
Đi u nguy hi m nh t đ i v i môi tr ng chính là mô hình phát tri n n a v i hi n
nay l y kinh t làm tr ng tâm và xây d ng m t xã h i tiêu th làm m c tiêu. Mô hình
phát tri n này t o cho con ng i o t ng r ng khoa h c và công ngh có th th ng tr
và thay đ i h t nhiên đ xây d ng cu c s ng b n v ng. V i t t c các tác đ ng x u
khó đ o ng c đ i v i môi tr ng đ c d u kín d i ánh hào quang c a tĕng tr ng
kinh t , con ng i ch th c s t nh táo khi nh ng th m ho môi tr ng x y ra, t c
đo t nh ng thành công c a phát tri n.
B o v môi tr ng nh m phát tri n b n v ng tr thành m t chi n l c phát tri n
m i. Chi n l c này đòi h i con ng i ph i có t duy môi tr ng trong hành vi, l i
s ng, trong quy t đ nh các chi n l c và chính sách phát tri n. Môi tr ng c a th k
XXI không ch là đ u ra c a cu c s ng mà còn là đ u vào c a s n xu t. Th c thi
nghiêm ch nh các quy đ nh pháp lu t v BVMT không ch đ n thu n là nghĩa v công
dân mà chính là b o v s sinh t n c a con ng i.
B o v môi tr ng không bao gi đ i ngh ch và c n tr phát tri n, mà đòi h i
ph i phát tri n khác đi, sao cho tĕng tr ng kinh t nh ng v n b o t n đ c h t
nhiên và tĕng tr ng phúc l i xã h i - nhân vĕn. Do đó, ki m soát dân s , xoá đói
gi m nghèo tuy t đ i, xanh hóa n n kinh t , nâng cao nh n th c môi tr ng, hoàn
thi n và th c thi có hi u qu c s lu t pháp v BVMT là các v n đ c t lõi c a phát
tri n b n v ng.
Không ch th gi i ph i đ i m t v i suy thoái và ô nhi m môi tr ng, v n đ môi
tr ng còn mang đ m các s c thái đ a ph ng. Chúng ta không th ch ch đ i các
qu c gia cùng liên k t gi i quy t v n đ môi tr ng, b i vì môi tr ng và phát tri n
b n v ng là m c tiêu c a ngay ngày hôm nay, trên bình di n m i con ng i, m i
ph ng xã, m i đ a ph ng.
92
TÀI LI U THAM KH O
94
M CL C
Trang
M đ u ..................................................................................................................................... 3
B O V MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG HAY KH NG HO NG TH
K XXI.................................................................................................................................... 3
Ch ng 1: NH NG V N Đ C B N V MÔI TR NG ................................................ 6
1.1. MÔI TR NG LÀ GÌ ?................................................................................................... 6
1.2. C U TRÚC H TH NG MÔI TR NG....................................................................... 7
1.3. CH C NĔNG C A H TH NG MÔI TR NG - Ô NHI M, SUY THOÁI VÀ S
C MÔI TR NG.................................................................................................................. 9
1.3.1 . Ch c nĕng c a môi tr ng .......................................................................................... 9
1 .3.2. Suy thoái môi tr ng ................................................................................................... 9
1. 3.4. S c môi tr ng và tai bi n môi tr ng: ................................................................. 12
1.4. AN NINH MÔI TR NG VÀ AN TOÀN MÔI TR NG : ....................................... 14
1.5. NGHÈO KH VÀ MÔI TR NG:............................................................................... 15
1.6. DÂN S VÀ MÔI TR NG......................................................................................... 16
1.7. NH NG V N Đ MÔI TR NG TOÀN C U .......................................................... 19
1.7.1. Bi n đ i khí h u.......................................................................................................... 19
1.7.2. Suy gi m t ng ôzôn .................................................................................................... 19
1 .7.3. Ô nhi m xuyên biên gi i gia tĕng ............................................................................. 19
1 .7.4. Xu t kh u ch t th i đ c h i ....................................................................................... 19
1.7.5. Suy thoái đa d ng sinh h c ......................................................................................... 20
1.8. NH NG V N Đ MÔI TR NG B C XÚC VI T NAM .................................... 21
1.8.1 . Bi n đ i khí h u......................................................................................................... 21
1.8.2. Suy thoái đ t ............................................................................................................... 21
1 .8.3. Tài nguyên và môi tr ng n c ................................................................................ 21
1 .8.4. Môi tr ng bi n......................................................................................................... 22
1.8.5. Tài nguyên rừng.......................................................................................................... 22
1.8.6. Đa d ng sinh h c ........................................................................................................ 22
1 .8.7. Môi tr ng đô th ....................................................................................................... 23
1.8.8. Môi tr ng công nghi p ............................................................................................. 23
1.8.9. Môi tr ng nông thôn và nông nghi p ....................................................................... 24
1.8.10. S c môi tr ng ...................................................................................................... 24
K T LU N CH NG 1....................................................................................................... 27
CÂU H I ÔN T P ................................................................................................................ 27
Ch ng 2: PHÁT TRI N B N V NG................................................................................. 28
2.1. KHÁI NI M VÀ N I DUNG PHÁT TRI N B N V NG (PTBV)........................ 28
2.1.1. Phát tri n và phát tri n không b n v ng..................................................................... 28
2.1 .2. Yêu c u c a phát tri n b n v ng ............................................................................... 31
2.1 .3. Các nguyên t c c a phát tri n b n v ng.................................................................... 34
2.2. CÁC M C TIÊU C A PHÁT TRI N B N V NG ................................................ 35
2.2.1: H i ngh Th ng đ nh v Môi tr ng và PTBV .................................................. 35
2.2.2. S d ng h p lý tài nguyên và tính b n v ng ........................................................ 36
2.2.3. Duy trì đa d ng sinh h c và tính b n v ng ........................................................... 39
2.2.4. Ph ng th c tiêu th trong PTBV ........................................................................ 41
2.2.5. Vai trò c a khoa h c công ngh trong PTBV ....................................................... 42
2.3: T NG H P NH NG QUAN NI M KHÁC BI T GI A HAI H NG PHÁT
TRI N .................................................................................................................................... 44
K T LU N CH NG 2....................................................................................................... 45
CÂU H I ÔN T P ................................................................................................................ 46
95
Ch ng 3: MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG CÁC VÙNG KINH T -
SINH THÁI C B N............................................................................................................ 47
3.1. PHÁT TRI N B N V NG NÔNG THÔN .............................................................. 47
3.1.1. Các v n đ môi tr ng nông thôn .............................................................................. 47
3.1.2. H ng t i PTBV nông thôn ....................................................................................... 50
3.2. PHÁT TRI N B N V NG ĐÔ TH ......................................................................... 53
3.2.1. Các xu h ng đô th hoá toàn c u......................................................................... 53
3.2.2. Nghèo đói đô th - thách th c môi tr ng toàn c u ........................................... 55
3.2.3. H ng t i PTBV đô th ......................................................................................... 57
K T LU N CH NG 3....................................................................................................... 60
CÂU H I ÔN T P ................................................................................................................ 60
CH NG 4: NH NG KHÓ KHĔN TRONG B O V MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N
B N V NG ........................................................................................................................... 61
4.1 . NH NG THÁCH TH C CHÍNH TR :...................................................................... 61
4.2. PHÁT TRI N C C ĐOAN ......................................................................................... 63
4.3. QUAN ĐI M MÔI TR NG C C ĐOAN ............................................................... 64
4.4. T THAM NHǛNG VÀ L I S NG TIÊU TH :....................................................... 67
4.5. BÙNG N DÂN S ..................................................................................................... 68
4.6. M T TRÁI C A KHOA H C - CÔNG NGH ......................................................... 69
K T LU N CH NG 4....................................................................................................... 71
CÂU H I ÔN T P ................................................................................................................ 71
Ch ng 5: ĐÁNH GIÁ Đ B N V NG.............................................................................. 72
5.1 . M I TIÊU CHU N CHUNG C A PHÁT TRI N B N V NG........................... 72
5.2. B CH TH V PHÁT TRI N B N V NG C A VI T NAM ............................... 75
5.3. TH C ĐO Đ B N V NG BS (Barometer of Sustainability) NH M XÁC Đ NH
VÀ SO SÁNH CÁC VÙNG (do IUCN đ xu t nĕm 1994) .................................................. 76
5.4. ĐÁNH GIÁ PHÁT TRI N C NG Đ NG B NG CH S B N V NG Đ A
PH NG............................................................................................................................... 79
5.4.1. Gi i thi u chung v ch s b n v ng đ a ph ng (LSI) .......................................... 79
5.4.2. Nguyên t c xác l p các ch th đ n (indicator)........................................................ 80
5.4.3. Xác l p các ch th đ n t ng đ ng....................................................................... 80
5.4.4. So sánh s phát tri n c a hai ph ng Vĩnh Tr i và Đông Kinh - th xã L ng S n
nĕm 1999 trên c s ch s LSI ............................................................................................ 81
K T LU N CH NG 5....................................................................................................... 83
CÂU H I ÔN T P ................................................................................................................ 84
Ch ng 6: Đ NH H NG CHI N L C V B O V MÔI TR NG VÀ PHÁT TRI N
B N V NG VI T NAM................................................................................................... 85
6.1. M C TIÊU VÀ Đ NH H NG B O V MÔI TR NG ....................................... 85
6.1 .1 . M c tiêu b o v môi tr ng đ n nĕm 2010 ........................................................... 85
6.1.2. Đ nh h ng b o v môi tr ng đ n nĕm 2020 ........................................................ 87
6.2. K HO CH PHÁT TRI N B N V NG C A N C TA Đ N NĔM 2010 ........... 87
6.2.1 . M c tiêu t ng quát .................................................................................................. 87
6.2.2. Nh ng nguyên t c c b n c a phát tri n b n v ng Vi t Nam .............................. 87
6.2.3. Các lĩnh v c u tiên cho phát tri n b n v ng Vi t Nam....................................... 89
6.3. NH NG THÁCH TH C C N PH I V T QUA Đ Đ T Đ C PHÁT TRI N
B N V NG N C TA .................................................................................................... 90
K T LU N CH NG 6....................................................................................................... 91
CÂU H I ÔN T P ................................................................................................................ 91
K T LU N............................................................................................................................ 92
TÀI LI U THAM KH O...................................................................................................... 93
96
Chịu trách nhiệm xuất bản :
Ch t ch HĐQT kiêm T ng Giám đ c NGÔ TR N Ái
Phó T ng Giám đ c kiêm T ng biên t p NGUY N QUÝ THAO
TR N NH T TÂN
Biên tập và sửa bản in :
HOÀNG TH QUY
Trình bày bìa :
BÙI QUANG TU N
Trình bày và chế bản :
LÊ TH H NG TH Y
97