Handboekantiekewijsbegeerte

*5,(.6((1520(,16(),/262),(
2QGHUUHGDFWLHYDQ
K.A. Algra, F.A.J. d e H aas, J.M. van Op hu ijsen en C.G. Steel
PHWELMGUDJHQYDQ
J. Mansfeld , G. van Riel, D.T. Ru nia en T. Tieleman
9LHUGHXLWJDYH

Au gu stu s 2006
:225'9225$)
Dit boek w il schrijvers en d enkers van filosofisch en algem een intellectu eel belang u it
d e Grieks-Rom einse ou d heid aan niet gespecialiseerd e lezers p resenteren op een
w etenschap p elijk verantw oord e m anier. Onom stred en hoogtep u nten als Plato,
Aristoteles en Augu stinu s w ord en in een nieuw licht gesteld ju ist d oor ze te verbind en
m et auteu rs d ie eeu w en lang ten onrechte voor heel w einig lezers toegankelijk zijn
gew eest.
Lezers en gebru ikers van het boek w ord en u itgenod igd d e red acteu rs te w ijzen op w at
erin voor verbetering vatbaar is, m ed e m et het oog op p ublicatie in boekvorm .
Leid en, Leu ven en Utrecht, augu stu s 2006

,1+28'
W OORD VOORAF..........................................................................................................................................1
INHOUDSOPGAVE ...........................................................................................................................................3
1 INLEIDIN G ..........................................................................................................................................7
1. Begrip sbep aling ........................................................................................................................7
2. Method e.....................................................................................................................................7
3. 6LW]LP/HEHQ ............................................................................................................................10
4. Bronnen en genres .................................................................................................................16
5. Tijd balk ....................................................................................................................................18
6. Invloed .....................................................................................................................................20
2 P RESOCRATICI EN H IPPOCRATES ....................................................................................................21

1.–13. Presocratici (JAAP M AN SFELD & KEIMPE A LGRA ).............................................................21
1. Presocratici .................................................................................................................................21
2. Thales ..........................................................................................................................................24
3. Anaxim and er .............................................................................................................................26
4. Anaxim enes................................................................................................................................29
5. Pythagoras en p ythagoreïsm e .................................................................................................31
6. Xenop hanes ................................................................................................................................35
7. H eraclitu s ...................................................................................................................................37
8. Parm enid es.................................................................................................................................42
9. Zeno ...........................................................................................................................................48
10. Melissu s ....................................................................................................................................51
11. Anaxagoras .............................................................................................................................53
12. Em p ed ocles .............................................................................................................................56
13. Atomisten .................................................................................................................................60
14. H ip p ocrates (TEUN TIELEMAN ) .............................................................................................64
3 SOFISTEN (JAN VAN O PH UIJSEN ) ....................................................................................................66

1. Begrip en bew eging ...............................................................................................................66
2. Them a’s en thesen ..................................................................................................................68
3. Personen ..................................................................................................................................73
3.1 Protagoras ........................................................................................................................73
3.2 Gorgias .............................................................................................................................74
3.3 Prod icu s............................................................................................................................75
3.4 H ip p ias, Antip hon en and eren .....................................................................................76
4. Slotsom ....................................................................................................................................77
4 Griekse en Rom einse filosofie
4 SOCRATES (G ERD VAN RIEL)...........................................................................................................78

1. Op zoek naar een historische Socrates ................................................................................78
2. Socrates’ m ethod e ..................................................................................................................82
3. Deu gd is inzicht .....................................................................................................................83
4. Socrates’ volgelingen .............................................................................................................84
5 P LATO (G ERD VAN RIEL).................................................................................................................87

1. Plato’s w erk.............................................................................................................................88
1.1 In d e ban van Socrates....................................................................................................88
1.2 Geschreven w erk en on geschreven leer?.....................................................................90
1.3 Chronologie .....................................................................................................................91
2. Plato’s vernieu w ingen ...........................................................................................................92
3. H et ethisch u itgangsp u nt ......................................................................................................93
4. Kennis en w are w erkelijkheid ..............................................................................................94
4.1 Kennis en m ening ...........................................................................................................95
4.2 Id eeën ...............................................................................................................................96
4.3 Particip atie .......................................................................................................................97
4.4 Sam enhang tu ssen id eeën ..............................................................................................98
4.5 De id ee van het goed e ....................................................................................................99
4.6 H erinnering ...................................................................................................................100
4.7 Dialectiek........................................................................................................................100
4.8 De grot ............................................................................................................................102
4.9 Id eeën in late d ialogen .................................................................................................102
5. De ziel ....................................................................................................................................104
5.1 Onsterfelijkheid .............................................................................................................105
5.2 Verm ogens .....................................................................................................................106
5.3 Verlangen .......................................................................................................................106
5.4 Lichaam en ziel..............................................................................................................108
5.5 H et hiernam aals ............................................................................................................108
6. Ind ivid u en gem eenschap ...................................................................................................109
7. Schoonheid en ku nst............................................................................................................112
8. De kosm os .............................................................................................................................114
9. God en ....................................................................................................................................117
6 A RISTOTELES (FRANS DE H AAS) ...................................................................................................120

1. Aristoteles en zijn school.....................................................................................................120
2. H et oeu vre.............................................................................................................................121
3. Van ‘transcend ente’ naar ‘im m anente’ vorm en ...............................................................122
4. Van aangeboren naar aangeleerd e kennis ........................................................................123
5. H et ‘w erktu ig’: logica en w etenschap sleer .......................................................................126
5.1 Syllogism e .......................................................................................................................126
5.2 Bew ijsvoerin ....................................................................................................................128
6. ‘Eerste filosofie’: leer van het zijn ......................................................................................130
7. N atu u rw etenschap ...............................................................................................................133
Inhou d 5
7.1 N atu u r en kosmos ..........................................................................................................133

7.2 De ziel ..............................................................................................................................138
7.3 Levend e w ezens .............................................................................................................142
8. Ind ivid u en sam enleving ....................................................................................................143
9. Toesp raak en traged ie .........................................................................................................147
10. De Aristotelische trad itie ....................................................................................................148
10.1 Th eop hrastu s en Eu d emu s .........................................................................................149
10.2 Strato ..............................................................................................................................149
10.3 De eerste com m entaren ...............................................................................................150
10.4 Alexand er van Ap hrod isias ........................................................................................150
10.5 Th em istiu s .....................................................................................................................151
10.6 N eop latonische comm en taren ....................................................................................151
7 H ELLENISTISCH E FILOSOFIE EN WETEN SCHAP ..............................................................................152

1. H ellenism e (KEIMPE A LGRA ) ..............................................................................................152
2. Ep icu ru s en het Ep icu rism e (KEIMPE A LGRA )...................................................................153
2.1 Ep icu ru s en zijn school..................................................................................................153
2.2 Kennisleer ......................................................................................................................155
2.3 N atu u r en kosmos.........................................................................................................158
2.4 Determ inism e en vrije w il............................................................................................160
2.5 Ind ivid u en gem eenschap ............................................................................................162
2.6 H oe egocentrisch is d it hed onism e? ...........................................................................164
2.7 Ep icu ru s en d e Cyrenaïci .............................................................................................165
3. De Stoa (TEUN TIELEMAN ) ..................................................................................................166
3.1 Ontstaan en ontw ikkeling............................................................................................166
3.2 Kennisleer en m ethod ologie........................................................................................167
3.3 Logica .............................................................................................................................169
3.4 Zijnsleer, natu u r, god en ...............................................................................................170
3.5 De m ens ..........................................................................................................................172
3.6 Determ inism e en vrije w il............................................................................................173
3.7 Ethiek: grond slagen ......................................................................................................174
3.8 Em oties ...........................................................................................................................176
3.9 Therap ie..........................................................................................................................177
4. H et scep ticism e (TEUN TIELEMAN ) ....................................................................................179
4.1 Pyrrho .............................................................................................................................179
4.2 De Scep tische Acad emie ..............................................................................................180
4.3 (N eo-)Pyrrhonism e .......................................................................................................181
4.4 Wil d e w are Scep ticu s op staan?..................................................................................182
5. Mathem atische astronomie (KEIMPE A LGRA ) ..................................................................184
6. Geneesku nd e (TEUN TIELEMAN ) .........................................................................................187
6.1 Alexand rië......................................................................................................................187
6.2 Galenu s...........................................................................................................................189
8 N IEUW P LATON ISME (C ARLOS STEEL)..........................................................................................191

1. Plato herontd ekt ...................................................................................................................191
2. Plu tarchu s .............................................................................................................................193
3. Plotinu s..................................................................................................................................194
3.1 Leven ..............................................................................................................................194
3.2 Innerlijke ervaring ........................................................................................................195
3.3 H yp ostasen ....................................................................................................................198
3.4 De w eg van d e ziel........................................................................................................202
4. N a Plotinu s ...........................................................................................................................205
4.1 Leerlingen ......................................................................................................................205
4.2 Proclu s ............................................................................................................................207
4.3 Dam asciu s. Slu iting van d e Acad em ie.......................................................................211
9 JOODS EN CHRISTELIJK DEN KEN (D OUWE RUN IA ) .......................................................................213

1. Jood s-christelijke trad itie en Griekse filosofie..................................................................213
2. De jood se voorganger: Philo...............................................................................................216
3. Christen en in Alexand rië ....................................................................................................218
4. H et Griekse oosten: Gregoriu s van N yssa ........................................................................221
5. H et Latijnse w esten: christelijk d enken voor en na Au gu stinu s ...................................223
10 BIBLIOGRAFIE .................................................................................................................................228
11 KAARTEN .......................................................................................................................................232
1. Griekenland en Klein-Azië .................................................................................................232
2. Italië .......................................................................................................................................233

,1/(,',1*
%HJULSVEHSDOLQJ
Dit boek behand elt het Griekse en Rom einse heid ense filosofische d enken m et inbegrip
van zijn w isselw erking m et Jod end om en Christend om in d e ou d heid , en m et d e
ontw ikkeling van d e w etenschapp en. Deze afbakening van d e antieke wijsbegeerte in
d e tijd is m in of m eer arbitrair en berust op p ragm atische grond en. H ier w ord t d e
Westerse filosofie behand eld vanaf haar begin in d e zesd e eeu w voor Christu s tot d e
verovering van Alexand rië d oor d e Arabieren in 640 nC.
In d e keuze van het begin volgen w e d e antieke trad itie, d ie Thales van Milete
veelvu ld ig noem t als eerste filosoof of als eerste van een groep je van zeven w ijzen d at
verd er nogal van sam enstelling verschilt in verschillend e bronnen. H et jaartal 640 nC
vorm t een praktisch bru ikbare grens m et d e Byzantijnse filosofie, d ie d e Griekse
trad itie voortzet in Constantinop el. Daar w ord t rond 610 nC Step hanus, d e laatste
Alexand rijnse filosoof van naam , d oor keizer H eraclius benoem d op een leerstoel
filosofie. In 640 nC vind t in d e beroem d e bibliotheek van Alexand rië een legend arische
brand plaats, volgens d e overlevering aangestoken d oor d e Arabieren d ie d e stad
veroveren. In d e eeuw en hierna w ord t het Griekse erfgoed d oor tu ssenkom st van
Syrische christenen vertaald in het Arabisch en and ere talen van het Mid d en-Oosten en
vorm t het d e grond slag voor een Arabische filosofische trad itie binnen d e Islam .
0HWKRGH
Wie d e antieke w ijsbegeerte bestu d eert krijgt te m aken m et d e m ethod en van filosofen
en w etenschap sbeoefenaars u it d e oud heid als voorw erp van zijn ond erzoek, m aar ook
m et d e vraag naar d e m ethod e van zijn eigen ond erzoek. Gezien d e heterogene aard
van m ateriaal, bronnen, acad em ische en ru im ere context, en filosofische invalshoeken
en interessen, is d e antieke w ijsbegeerte een VDPHQJHVWHOGH d iscip line, w aarvan d e
beoefenaar (in ond erw ijs en ond erzoek) een verscheid enheid aan m id d elen zal
toepassen van logische analyse, tekstinterp retatie, bronnenkritiek en intellectu ele
geschied enis. Deze w erktuigen d eelt hij m et and eren, en voor een d eel zijn het
specialism en gew ord en m et hu n eigen m ethod ologie. De stu d ie van d e antieke
w ijsbegeerte w ord t niet bed reven in een isolem ent: haar beoefenaar m oet op een aantal
gebied en op d e hoogte zijn van d e stand van het ond erzoek, m aar is zelf als enige
verantw oord elijk voor een toepassing van zulke m ethod en d ie aan zijn voorw erp van
ond erzoek recht d oet in relatie tot zijn gehoor.
8 Griekse en Romeinse filosofie
Mod erne op vattingen over hoe d e geschied schrijving van d e w ijsbegeerte eruit
m oet zien hebben zelf hu n geschied enis, d ie reikt tot in d e ou d heid . Op zijn m inst
sind s Aristoteles (384-322 vC) behoort een kritische beoord eling van voorgangers en
tijd genoten tot d e m ethod e van m enig filosoof. Daarm ee ontstaat d e vraag naar een
hand zaam overzicht van d e leer van filosofen gerangschikt naar ond erw erp, oftew el
d oxografie (letterlijk ‘beschrijving van m eningen’). H oew el d e soist H ip pias d e eerste
schred en op d it pad zette, w erd en d e m eest invloed rijke overzichten vervaard igd in
Aristoteles’ school, het Lyceu m . Theop hrastu s (370-287 vC), Aristoteles’ m ed ew erker
en op volger, vergaard e een 0HQLQJHQ GHU I\VLFL d at w aarschijnlijk aan het begin staat
van d eze lange trad itie. In d e school van d e Stoïcijn Posid oniu s (eerste eeu w vC) kw am
een vergelijkbaar w erk tot stand d at bekend staat als d e 9HWXVWD 3ODFLWD (2XGVWH
PHQLQJHQ). Cruciaal is het w erk van Aëtiu s (ca. 100 nC) dat d ankzij N ed erland s
ond erzoek steed s beter bekend is en m eer w ord t gew aard eerd . Een reeks van bronnen
voor presocratici en Stoa is afhankelijk van een of and ere d oxografische trad itie:
Diogenes Laertiu s’ /HYHQ HQ OHHU YDQ EHURHPGH ILORVRIHQ (d erd e eeu w nC), Eu sebiu s’
3UDHSDUDWLRHYDQJHOLFD(begin vierd e eeu w nC), Theod oretus’ *HQH]LQJYDQ*ULHNVHNZDOHQ
(ca. 450 nC), Stobaeu s’ (FORJDH (vijfd e eeuw nC) en Cyrillus van Alexand rië &RQWUD
-XOLDQXP (ca. 500 nC). De vraagstelling en ord eningsp rincipes van d e d oxografische
trad itie in d e ou d heid zijn hierd oor bep alend gew ord en voor onze toegang tot grote
d elen van d e geschied enis van d e antieke w ijsbegeerte. H et w erk van Diogenes
Laërtius w erd nog in d e 17e eeu w als m od el gebruikt voor d e geschied schrijving van
d e antieke wijsbegeerte in Thom as Stanley’s +LVWRULDSKLORVRSKLDH(1655).
Tegelijk is d u id elijk d at d e belangstelling van Aristoteles en d e zijnen niet in d e
eerste p laats historisch w as: het gaat hier om zogenaam d e ILORVRILVFKH
geschied schrijving. De w eergave van d e m eningen van voorgangers d iend e een
filosofisch d oel: d e id entificatie en analyse van filosofische p roblem en en het vind en
van een nieu w e op lossing. Later d iend e een overzicht van m eningen om een
verantw oord e keu ze te kunnen m aken d ie op zichzelf d e voorw aard e w as voor d e
filosofische levenshou d ing w aarnaar filosofen streefd en. Sceptici p utten uit d e
geschied enis als u it een arsenaal d e w ap ens w aarm ee ze d e d ogm atici in hun eigen tijd
te lijf gingen. In d e Platoonse trad itie w erd en d ergelijke gegevens gebru ikt om over d e
"verw ord ing” van het scepticism e heen teru g te grijp en naar het “w are” Platonism e
van Plato en d e vroege Acad em ie, of nog verd er naar Pythagoras of naar een p re-
filosofisch inzicht d at d e m ensheid intu ssen had verloren. Met het oog op d ergelijke
d oelstellingen is het nu ttig om inzichten en m eningen beknop t op een rij te zetten,
vaak zond er verw ijzing naar d e oorspronkelijke argu m entatieve context d ie
voorgangers tot d eze resu ltaten had gebracht. H et hind ert niet als, bew u st of
Inleiding 9
onbew u st, d e m eningen van voorgangers w ord en beschreven in d e term inologie van
d e latere au teur: hij zet ze im m ers op een rij om ze voor zijn eigen d oel in te zetten, in
zijn eigen tijd en taal. Al m et al w ord t een bep aald e geled ing van d e geschied enis van
d e filosofie gaand ew eg zelf ond erd eel van een filosofisch stand p u nt, zod at filosofen
d ie d it stand p u nt w illen verd ed igen ook genood zaakt zijn om een bep aald e kijk op d e
geschied enis van d e filosofie te ontw ikkelen. Deze om gang m et voorgangers en
tijd genoten kan als bijkom end effect hebben d at d e auteur verschijnt als een beter
filosoof d an al zijn voorgangers tezam en, zeker als hij hu n inzichten p resenteert als een
reeks d ie een ontw ikkeling, een vooruitgang of ju ist een achteruitgang, su ggereert.
In d e 18e-eeu w se geschied schrijving van d e filosofie w ord t het stilzw ijgend e
u itgangsp u nt d at d e m eningen van d e klassieke filosofen DOWLMGhu n relevantie voor het
hed en behoud en geleid elijk losgelaten. De ged achte van een nood zakelijke evolu tie
van d e m enselijke geest tot verlichting en vrijheid w ord t u itgangsp u nt voor een
nieuw e filosofische geschied schrijving bij filosofen in d e id ealistische trad itie, van
H egel in d e 19e eeu w tot Vorländ er in d e 20e. And eren blijven d ichter bij d e teksten
van Plato en Aristoteles, bep erken zich in hu n keuze van relevant geachte teksten, en
aarzelen niet d eze te lijf te gaan m et d e w ap enen van een m od ernere logica:
voorbeeld en zijn Trend elenburg in d e 19e en Ow en in d e 20e eeuw . Gezien d e
filosofische d oelstelling — d e relevantie aantonen van d eze antieke filosofen voor het
m od erne filosofische d ebat — treft ook hen niet het verw ijt van anachronism e en
falsificatie. Doord at d e eigen filosofische overtuiging hier d e d oorslag geeft is bij zu lke
filosofische geschied schrijving eenstem m igheid tussen d e au teu rs over d e interpretatie
van antieke d enkers nau w elijks te verw achten.
Tegenover d eze vorm en van filosofische geschied schrijving plaatst m en w el d e
zogenaam d e KLVWRULVFKNULWLVFKHgeschied schrijving van d e filosofie, d ie pas sind s d e 18e
eeuw d oor ond er m eer Jacob Bru cker (1696-1770) gestalte krijgt. Tegenw oord ig beoogt
d eze geschied schrijving niet d irect en p rim air een sp ecifiek filosofisch d oel; ze
p robeert m et gebru ikm aking van alle m ogelijke m id d elen (van filologie,
literatuu rtheorie, cu ltuu r-, id eeën- en w etenschap sgeschied enis, archeologie en
sociologie tot d igitale tekstanalyse) te reconstru eren en te verklaren w at een bep aald e
filosoof in d e context van zijn tijd naar alle w aarschijnlijkheid heeft w illen zeggen, en
w at voor invloed zijn op tred en en zijn geschriften hebben gehad in zijn tijd en d aarna.
Bij d it typ e geschied schrijving, w aartoe dit boek behoort, bestaat vrij algem ene
overeenstem m ing over uitgangspu nten en benad ering, en d aard oor ook over d e
u itkom sten. De filosofische canon van p ersonen en p roblem en is hier veel m ind er
afhankelijk van het filosofische stand p u nt van d e historici d an van het netw erk van
verw ijzingen aangetroffen in teksten en and ere gegevens u it d e p eriod e in kw estie.
Daarom zijn in d it boek secties gew ijd aan d e sofisten, naar w ie Plato zo vaak verw ijst,
aan d e kerkvad ers, d ie p roberen filosofen m et hu n eigen w ap ens te verslaan, en aan d e
exacte w etenschap pen en d e geneesku nd e d ie voor bepaald e filosofen een voorbeeld of
ijkp unt vorm d en. Een aantal personen d ie in d it boek staan verm eld zagen zichzelf
niet als filosofen en w erd en d oor hun tijd genoten ook niet m et d eze term aanged uid .
Deze klassen van d enkers en schrijvers kom en hier sam en ter sp rake om d at ze elkaars
w erk kend en en besp raken en om d at ze later zijn behand eld als een sam enhangend e
groep d ie een bijzond ere rol heeft gesp eeld in d e w esterse intellectuele geschied enis.
H et hoort bij d e stu d ie van d it d enken te achterhalen w elke p roblem en zij belangrijk
vond en, en voor w elke op lossingen zij zich insp and en, ongeacht of hu n p roblem en en
op lossingen voor ons even belangrijk zijn — al is ook d at zeker niet onm ogelijk. Ju ist
d e vergelijking tussen onze filosofische p roblem en en d ie van hen, en tu ssen
verschillend e benad eringen van d ezelfd e p roblem en, kan ons d oen inzien d at d e
d iscu ssies d ie ons thans bezig hou d en niet altijd zo ‘verlicht’ zijn als w ij graag d enken.
Zo zijn historici van d e filosofie in staat ed ities, com m entaren en analyses te
vervaard igen w aaruit filosofen hu n kennis van d e geschied enis van hu n vraagstu kken
p utten alvorens d eze tot voorw erp te m aken van een nieu w e beschou w ing vanuit een
eigen p erspectief. Med e d aard oor zal, zoals overal, ook hu n w erk het stem p el d ragen
van hu n tijd . Dit hoeft d e historicu s van d e filosofie niet te w eerhoud en van reflectie
op d e filosofische betekenis van zijn eigen werk — d at behoort alleen niet tot d e
expertise w aartoe d it boek een inleid ing bied t.
6LW]LP/HEHQ
De antieke filosofie is voor ons niet in d e laatste p laats interessant om d at hier voor het
eerst op een scherp zinnige, vaak invloed rijke, m anier een aantal klassieke p roblem en
aan d e ord e w ord en gesteld : het probleem van d e m ogelijkheid en reikwijd te van onze
kennis van d e w erkelijkheid , d e stru ctuu r van onze kennis en van ons red eneren, d e
fu nd ering van m orele begrip pen, d e id entiteit van d e m ens, enzovoorts. Tegelijkertijd
zal bij lezing van d it hand boek blijken d at d e p robleem stellingen, reikwijd te, m ethod e
en stijl van d e antieke filosofie niet altijd overeenkom en m et w at w ij in onze tijd
gew end zijn. Ook d e sociologische inbed d ing van d e filosofie in d e ou dheid w as niet
zond er m eer vergelijkbaar m et d e hed end aagse situ atie, of zelfs m et d ie in d e
m id d eleeu w en of in d e zeventiend e eeuw . Ook binnen d e ru im tw aalfhond erd jaar d ie
in d it hand boek w ord en bestreken vond en vrij ingrijp end e w ijzigingen p laats in d e
m anier w aarop filosofie w erd beoefend en ond erw ezen, m aar ook in d e m ate w aarin
ze erin slaagd e zich een p u bliek te verw erven. Enkele inleid end e opm erkingen over
het fu nctioneren van d e filosofie binnen d e antieke sam enleving, en over w at het in d e
Inleiding 11
ou d heid betekend e als filosoof actief te zijn, zijn d aarom hier op hu n plaats. De
p eriod isering d ie d aarbij als kad er d ient w ord t later sam engevat.
Er zijn goed e argu m enten om in navolging van Aristoteles d atgene w at w ij, en hij,
‘filosofie’ noem en te laten beginnen bij d enkers als Thales in d e zesd e eeu w (zie
hoofd stu k 2). In hu n m anier van d enken vind en w e een aantal elem enten d ie
belangrijk verschillen van het w ereld beeld van ou d e d ichters als H om eru s en
H esiod u s, en d ie horen bij w at later ‘filosofie’ genoem d zou w ord en. Wel m oeten w e
beseffen d at d e groep d ie w ij ‘voorsocratische filosofen’ noem en geen eenheid vorm d e,
d at d eze d enkers zich niet als groep id entificeerd en of m anifesteerd en, en d at zelfs het
begrip ‘filosofie’ aanvankelijk nog niet bestond . Voorzover w e ku nnen nagaan w erd en
d eze vroege d enkers gezien als ‘w ijzen’, een etiket d at echter ook w erd gebruikt voor
d ichters en voor experts op gebied en als geografie (H ecataeu s) of geneeskund e. Zij
w erkten en trad en op als ind ivid u en, niet als groep , vaak m et een sterk p olem isch
zelfbew u stzijn: elk had zijn eigen stelsel u itged acht en p resenteerd e d at als w are
w ijsheid tegenover d e ongefu nd eerd e w aarheidsaansp raken van and ere ‘w ijzen’ , of
van d e d ichters, d ie exp liciet w ord en bekritiseerd d oor Xenop hanes en H eraclitus. De
‘ou d e strijd tu ssen filosofie en d ichtkunst’ w aarover Plato sp reekt in 'H6WDDW heeft zijn
w ortels in d eze vroege rivaliteit.
Over het p ubliek van d e voorsocratische d enkers kan m en op grond van d e
w einige beschikbare inform atie beter niet generaliseren: som s zal d it beperkt zijn
gew eest tot een kleine groep FRQQRLVVHXUV, som s zal een grotere m enigte bereikt zijn. Zo
spreekt Em p ed ocles in d e inleiding van zijn .DWKDUPRL (‘Reinigingen’) d e hele
bevolking van d e stad staat Akragas toe, en w eten w ij d at Xenop hanes als d ichter of
rhap sod e (bard ) rond trok m et zijn filosofische p oëzie. Openbare voord rachten van
filosofisch w erk vervu ld en verm oed elijk een fu nctie vergelijkbaar m et voord rachten
van het w erk van d e oud e d ichters H om eru s en H esiod u s. Daarbij w ild e m en beleren,
m aar niet zeld en ook verblu ffen. H et kan nu ttig zijn d it laatste m ee te wegen bij onze
beoord eling van in onze ogen som s op zienbarend e teksten, zoals het leerd icht van
Parm enid es. Voord rachten van filosofisch w erk vond en verm oed elijk p laats bij
aristocraten en rijke particu lieren, m aar som s ook bij op enbare gelegenhed en als
festivals. Zo w eten wij d at Em ped ocles’ .DWKDUPRL d oor een rhapsod e w erd
voorged ragen in Olym pia. H oew el d e filosofen u iteraard van elkaar leerd en, en d e
latere trad itie hen graag p ortretteerd e in reeksen van leraar en leerling, w as van echte
schoolvorm ing nog geen sprake. Een u itzond ering w as d e Pythagoreïsche school, d ie
zich in Zuid -Italië ontwikkeld e tot een secte m et een bred e aanhang.
Ook d e sofisten van d e vijfd e eeuw (zie hoofd stu k 3) w aren m et elkaar
concu rrerend e ind ivid u alisten en ook zij gaven som s voord rachten d ie m oesten
verblu ffen en in zekere zin d e trad itie van d e d ichters en rhap sod en voortzetten:
zogenaam d e ‘epid eiktische’ voord rachten, letterlijk ‘d em onstraties’ van hun ku nnen.
Van Gorgias en H ipp ias w ord t zelfs verteld d at zij som s in d e p u rperen rhapsod en-
m antel gekleed gingen. Nu w erd echter d e filosofie geïntegreerd in een bred er
op voed ingsp rogram m a: sofisten w aren leraren d ie w erd en betaald voor ond erw ijs d at
gericht w as op een carrière en w aarin bijvoorbeeld ook retorica een belangrijke p laats
innam . Naast ep id eiktische voord rachten gaven ze d aarom ook voor kleine groepjes
leerlingen ‘sem inars’ en d iscu ssie-trainingen. H et ond erw ijs w erd gegeven bij
p articu lieren thuis, m aar ook op p u blieke p laatsen: in p arken, ‘gym nasia’
(sp ortscholen) en zu ilengalerijen. Overeenkom stig hu n algem een-ed ucatieve p retenties
strekte het w erkterrein van d e sofisten zich u it tot bred ere lagen van d e bu rgerij d an
alleen filosofisch geïnteresseerd en of een intellectu ele elite. Wie een ind ru k w il krijgen
van d e d agelijkse w erkzaam hed en van sofisten, leze Plato’s 3URWDJRUDV, een d ialoog d ie
een m ooi en geestig beeld schetst van een bezoek van d rie grote sofisten — H ipp ias,
Prod icu s en Protagoras — aan het hu is van d e rijke Athener Callias. Elk van d e d rie
oreert of d iscu ssieert op zijn eigen m anier ten overstaan van een groep fans en
leerlingen: Protagoras w and elend in een zu ilengalerij, H ippias vanaf een troon m et d e
leerlingen aan zijn voeten, Prod icu s vanaf zijn bed .
Met d e d oor Plato gestichte Acad em ie (zie hoofd stu k 5) had Athene voor het eerst
een echte filosofenschool (een klein gebouw encom plex m et een om m u u rd e tu in bij een
op enbaar p ark), een d ie u it alle hoeken van d e Griekse w ereld stu d enten en geleerd en
aantrok en d ie ook na Plato’s d ood bleef bestaan. Er w erd ged oceerd in d e behu izing,
in d e tu in, m aar som s ook in het op enbaar in het nabij gelegen park. De leid ing van d e
school (scholarchaat) ging van Plato over op zijn neef en leerling Speu sip p us, van hem
op Xenocrates, d aarna op Polem o, enzovoorts. Antieke bronnen geven voor d e
Acad em ie, m aar ook voor d e later gestichte concu rrerend e scholen van Aristoteles (het
Lyceum of d e Perip atos), van Ep icu ru s (d e ‘Tuin’, NrSRV) en voor d e Stoa lijsten van
scholarchen, als ging het om een ap ostolische su ccessie van pausen.
In d e Acad em ie w aren d e ond erw ijsm ethod en (p u blieke lezingen naast gesp rekken
en sem inars voor kleine groep en stu d enten) globaal d ezelfd e als d ie van d e sofisten;
het id ee van een gem eenschap van filosofisch gelijkgestem d en w as verm oed elijk
geïnsp ireerd op d e leefgem eenschap pen van d e Pythagoreërs. Plato’s school w erd op
haar beu rt in globale zin het voorbeeld voor d e scholen van Aristoteles, Ep icu ru s en d e
Stoïcijnen (zie hoofd stu kken 6 en 7). Met d eze vier grote scholen – alle p articu lier en
m et een vrij losse organisatorische stru ctu u r – w as Athene sind s rond 300 vC
onbetw ist het centru m van d e Griekse filosofische w ereld . Stud enten kond en vrijelijk
Inleiding 13
tu ssen d eze scholen heen en w eer p end elen, m aar kozen d oorgaans u iteind elijk voor
aanslu iting bij één bepaald e strom ing.
Met d it alles is niet gezegd d at d e w erkw ijze of het intellectu ele klim aat binnen elk
van d eze vier scholen id entiek w as. Acad em ie en Peripatos w aren
ond erzoeksinstituten m et een vrijzinnig klim aat, w aarin d e filosofie van d e stichters
u itgangsp u nt w as op een m anier d ie alternatieven en kritiek niet in d e w eg stond , en
w aarin d eze w erd gecom bineerd m et beoefening van and ere w etenschap pen – in d e
Acad em ie verm oed elijk vooral w isku nd ige d iscip lines, in d e Peripatos een scala van
em p irische w etenschap p en, m aar ook gram m atica, literaire kritiek en retorica. De
school van Ep icu ru s en d e Stoa hield en nad rukkelijker vast aan een d oor hu n stichters
geform u leerd e d ogm atische kern, d ie d oor latere aanhangers w erd verd ed igd en
u itgew erkt, m aar d ie niet w ezenlijk ter d iscu ssie stond . Dit verschil bleef niet zond er
gevolgen. De Acad em ie en de Peripatos ond ergingen vrij aanzienlijke
ged aanteverw isselingen. De Acad em ie ontw ikkeld e zich bijvoorbeeld in d e hellenis-
tische p eriod e (d erd e tot eerste eeuw vC) van een d ogm atische tot een scep tische
school, om later w eer een terugkeer naar d ogm atism e te beleven. De Peripatos verloor,
evenred ig m et een toenem end e gerichtheid op vakw etenschapp en, in d e d erd e eeu w
vC haar filosofische profiel. Als institu tie kw am d e school d eze inzinking niet m eer te
boven, ook al nam vanaf d e eerste eeuw vC af belangstelling voor Aristoteles’ w erk
w eer toe d oor d e her-ontd ekking en u itgave van zijn belangrijkste geschriften.
Daarentegen betekend e in d ezelfd e hellenistische p eriod e aanslu iting bij d e Stoa of d e
Epicu reïsche school het om arm en van een d u id elijk om lijnd nieuw w ereld beeld . De
beslissing Stoïcijn of Ep icurist te w ord en had d aarm ee in beginsel ver strekkend e
gevolgen voor het persoonlijk leven, enigszins vergelijkbaar m et d e im p licaties van
aanslu iting bij een religieuze secte. In d e p eriod e van d e grote scholen bleven in d e
Acad em ie, niettegenstaand e haar interne d iversiteit, m aar ook in d e Stoa en d e school
van Ep icuru s d e geschriften van d e stichters belangrijke referentiep u nten, w aaraan
latere filosofen zich bij d e behand eling van bepaald e problem en gebond en achtten. Dat
stond creativiteit niet in d e w eg, m aar voor onze m od erne notie van originaliteit is in
d eze filosofische context w einig p laats.
Al in d e hellenistische p eriod e kreeg Athene als filosofisch centru m concurrentie:
vorsten p robeerd en ind ivid uele filosofen naar hun hof te lokken, en Alexand rië (m et
zijn Mou seion) en in iets m ind ere m ate Pergam u m en later Rom e ontw ikkeld en zich
op hu n beu rt tot centra. De ged eeltelijke verw oesting van Athene d oor d e Rom einse
veld heer Su lla in 86 vC, nad at Athene d e Rom einse vijand Mithrid ates gesteu nd had ,
trof ook d e filosofenscholen – d e Acad em ie verloor naar verluid haar gehele
hand schriftenbezit – en betekend e hu n eind e als ‘m oed er-institu ten’ . De grote
filosofische strom ingen bleven bestaan, zij het versp reid , zond er hoofd kw artier.
Ind ivid u ele vertegenw oord igers van d e scholen kond en zich overal vestigen als leraar
of als hu isfilosoof, een fenom een d at in Cicero’s d agen (m id d en eerste eeu w vC) bij d e
Rom einse elite tam elijk w ijd verbreid w as. Filosofisch ond erw ijs bleef in belangrijke
m ate een kw estie van het lezen en interp reteren van d e teksten van d e stichters van d e
betrokken school en van and ere als fund am enteel beschouw d e teksten, m aar d eze
p raktijk liet zich com bineren m et vrijere beschou w ingen. Zo w eten wij d at in d e
vroege keizertijd d e Stoïcijn Epictetu s m et zijn leerlingen d e toen al m eer d an
d riehond erd jaar oud e teksten van oud e Stoïcijnen als Zeno en Chrysipp u s las. Dit
ond erw ijs com bineerd e hij m et niet aan een tekst gebond en beschou w ingen d ie
enigszins als een p reek d e Stoïsche filosofie w erkzaam m oesten m aken voor het
p ersoonlijke leven; d eze zijn d oor zijn leerling Arrianu s opgetekend en nu bekend als
zijn 'LVVHUWDWLRQHV. De Rom einse auteu r Aulu s Gelliu s (eind tw eed e eeu w nC) herinnert
zich d e lessen van zijn Platonische leerm eester als lectu u r (OHFWLRQHV) gevolgd d oor een
besp reking w aarin d e stu d enten vriju it vragen m ochten stellen en alles ter d iscu ssie
stond .
Intu ssen neem t m en w el aan d at ju ist d e in d e ‘d iasp ora’ opererend e filosofen een
toenem end e behoefte hebben gehad aan hand leid ingen en sam envattingen, en d at
hierin een d eel van d e verklaring ligt van d e vanaf het begin van onze jaartelling
toenem end e p rod uctie van inleid end e hand boeken, p arafrases en vooral
com m entaren. In het N eop latonism e van d e late oud heid (zie hoofd stu k 8) neem t d e
p raktijk van het schrijven van com m entaren op w erken van Plato en Aristoteles (w iens
filosofie inm id d els d eels geïntegreerd was binnen het Neoplatoonse systeem ) een hoge
vlu cht. N iettegenstaand e hu n inhoud elijke d iversiteit keren in d eze com m entaren
bep aald e form ele elem enten regelm atig terug. Zo vind t m en in d e inleid ing vaak een
lijst stand aard -vragen d ie m oeten w ord en beantw oord voord at d e eigenlijke
behand eling van d e tekst begint, zoals d e vraag naar d e echtheid van het
becom m entarieerd e w erk en naar zijn natu u rlijke p laats in het filosofische cu rriculum .
In w eerw il van d it soort vaste regels, van d e gebond enheid aan d e becom m entarieerd e
tekst en van het feit d at com m entatoren voor hu n eigen kritische beschouw ingen vaak
aantekeningen van colleges van hu n leerm eesters als u itgangsp u nt nam en, geven veel
laat-antieke com m entatoren blijk van grote filosofische creativiteit.
In d e ou d heid bleef filosofie grotend eels een aangelegenheid voor d e elite, d e
‘leisu re class’ d ie het zich kon p erm itteren veel tijd te bested en aan lezen en
intellectuele activiteit. Niettem in zien w ij m et d e op kom st van d e grote scholen een
gestage toenam e in d e belangstelling voor d e filosofie. Er w as echter ook op positie,
vanu it d iverse m otieven. In d e vijfd e eeu w voor Christu s w erd en filosofen in d e
Inleiding 15
kom ed ies van Aristop hanes belachelijk gem aakt als w ereld vreem d e hem elbestorm ers,
en in Athene vond en een p aar keer p rocessen plaats w aarbij filosofen als Protagoras en
Anaxagoras w erd en aangeklaagd w egens een verond ersteld e ond erm ijning van
p ublieke norm en en religie. H et beruchte proces tegen Socrates (zie hoofd stu k 4),
w aaraan een vergelijkbare aanklacht ten grond slag lag, kan in hetzelfd e licht w ord en
gezien. In d e vierd e eeu w w as d e these van Plato’ s Acad em ie d at het aanleren van
goed bu rgerschap via theoretische filosofie m oet lop en gericht tegen d e leraar
w elsp rekend heid Isocrates, d ie m et groot su cces een op leid ing aanbood w aarin kennis
van staatszaken en retorica centraal stond en. In d e Rom einse w ereld leefd e er lange
tijd groot w antrou w en jegens d e Griekse filosofie, w aarvan gevreesd w erd d at ze d e
inheem se gebru iken (PRVPDLRUXP) ond erm ijnd e. Een en and er leid d e in d e tijd van d e
Rom einse rep u bliek al enkele m alen tot verbanning van groep en filosofen. Daarnaast
d ecreteerd e in d e eerste eeu w van onze jaartelling keizer Dom itianus d e collectieve
verbanning uit Rom e van alle filosofen – red en w aarom d e Stoïcijn Ep ictetu s m oest
u itw ijken naar Griekenland – op verd enking van betrokkenheid van som m igen van
hen bij een sam enzw ering. De opkom st van het Christend om leid d e tot nieu w e
spanningen. Anti-christelijke geschriften van d e N eop latonist Porp hyriu s w erd en op
instigatie van d e christelijke keizers Constantijn en Theod osiu s verbrand . In d e vijfd e
eeuw m oest Proclu s voor een jaar Athene verlaten om vervolging op religieuze
grond en te voorkom en, en w erd in Alexand rië op instigatie van een bisschop d e
Neoplatoonse filosofe Hyp atia d oor een christelijke m eu te gelyncht.
Uit het feit d at som m ige van d eze tegengeluid en, hetzij u it christelijke of uit
heid ense hoek, religieus geïnsp ireerd w aren, m ag m en niet conclud eren d at d e niet-
christelijke antieke filosofie als geheel a-religieu s en eenzijd ig rationalistisch w as. Een
p resocraticu s als Em p ed ocles com bineert een tam elijk rationele kosm ologie m et een
m erkw aard ige theorie over reïncarnatie en boeted oening en m et een p resentatie van
zichzelf als een soort w ond erd okter (LDWURPDQWLV) of sjam aan. Ook filosofische system en
als d at van H eraclitu s, Plato, d e Stoa en het N eop latonism e hebben een religieuze
inslag. De notie van god of het god d elijke blijft een belangrijke rol spelen, zij het d at
d it god sbegrip een m eer rationele invulling krijgt d an het god sbegrip d at im pliciet of
expliciet w erd gehanteerd binnen d e religieu ze trad itie. Daarbij proberen Stoïcijnen en
Neoplatonici (Porphyriu s, Iam blichu s, Proclu s) m et m eer of m ind er succes tu ssen hu n
filosofische theologie en d e religieu ze trad itie een bru g te slaan d oor een filosofisch
her-interpreteren van god en van d e trad itie en van aan d eze god en gew ijd e riten,
gebed en en teksten.
Door actieve steun van p hilhelleense Rom einse keizers kreeg Athene in d e latere
ou d heid een d eel van zijn oud e cu ltu rele en filosofische glans teru g. Zo steld e in d e
tw eed e eeu w d e Stoïcijnse keizer Marcu s Au reliu s in Athene keizerlijke leerstoelen in

voor Platoonse, Aristotelische, Stoïsche en Ep icu reïsche filosofie. In d e late ou d heid
blijkt er in Athene zelfs w eer een, kennelijk her-op gerichte, nu N eop latoonse,
Acad em ie te bestaan d ie naast het nog steed s bloeiend e Alexand rië een m id d elpu nt
vorm t van filosofische activiteit. Er vind t d u s na d e laat-hellenistische d iasp ora w eer
een zekere institu tionalisering in filosofische centra p laats. Maar een filosofische school
kan ook w ord en gesloten, en het is d e slu iting van d eze N eop latoonse Acad em ie d oor
d e christelijke keizer Ju stinianu s in 529, ru im een eeu w vóór d e brand in d e bibliotheek
van Alexand rië, d ie vaak als sym bool is beschou w d van het eind e van d e heid ense
antieke w ijsbegeerte en als begin van d e m id d eleeu w en in intellectu eel op zicht.
%URQQHQHQJHQUHV
Onze kennis van d e antieke w ijsbegeerte p ut u it een verscheid enheid aan bronnen. Dit
heeft te m aken m et het lange tijd vak d at ze beslaat, m aar ook m et d e lange tijd sp anne
d ie ons van haar scheid t. Van w einig filosofen bezitten w e het volledige oeuvre; van
vele hebben wij niet één volled ige tekst over, van som m ige zelfs nau w elijks letterlijke
fragm enten. Vaak zijn w ij aangew ezen op allerlei secu nd aire, veelal onbetrou w bare
bronnen, d ie in een zorgvu ld ig p roces system atisch tegen elkaar m oeten w ord en
afgew ogen. De teksten d ie ons w el via d e hand schriften zijn overgeleverd behoren
bovend ien tot uiteenlop end e genres (leerd icht, prozatractaat, brief, d ialoog,
collegem ateriaal, bio-d oxografie, com m entaar) d ie elk hu n p roblem en van interpretatie
m et zich m ee brengen voor d e historicu s d ie er achter w il kom en wat een bep aald e
filosoof heeft ged acht en verkond igd . En d an hebben w e het nog niet eens over d e
grote leem tes in onze kennis van d e chronologie van leven en w erken van vrijw el alle
filosofen u it d e Oud heid . Dit alles m aakt d e geschied enis van d e antieke w ijsbegeerte
tot een incom p lete pu zzel m et talloze stukjes.
Zo zijn w e voor alle p resocratici en voor d e ou d e Stoa geheel aangew ezen op
berichten in latere au teu rs van w ie het w erk w el is overgeleverd . H ierbij kan het gaan
om letterlijke citaten, som s van aanzienlijke om vang: zogenaam d e IUDJPHQWHQ. Als een
bron-au teu r in eigen w oord en inform atie bevat over d e leer van een filosoof sp reken
w e van een WHVWLPRQLXP. Uiteraard verd ienen fragm enten voorrang boven testim onia.
Beid e m oeten altijd word en bestud eerd in d e context van d e bron-au teu r, om
eventuele kleuring d oor d iens bijbed oelingen op het sp oor te kom en. Bron-au teurs
voor d e p resocratici zijn ond er m eer Aristoteles, neoplatonici en christelijke au teu rs.
Bron-auteu rs voor d e Stoa zijn ond er m eer Cicero en latere Scep tici (Sextu s Em p iricu s),
Diogenes Laertius’ /HYHQ HQ OHHU YDQ EHURHPGH ILORVRIHQ, en christelijke bestrijd ers van
heid ens d enken.
Inleiding 17
De genres van d e overgeleverd e teksten stellen ons bovend ien voor nieu w e en
steed s w isselend e interp retatiep roblem en.
/HHUGLFKW De filosofen Parm enid es, Em p ed ocles en Lucretiu s benu tten het ou d e genre
van het leerd icht, m et Hesiod u s als groot voorbeeld , voor d e filosofie. De kenm erken
van het genre (m etru m , w oord keu s, beeld sp raak, verw ijzingen naar m ythen) hebben
d e overtu igingskracht en invloed van hu n w erk in zijn eigen tijd vergroot, m aar stellen
ons voor m oeilijkhed en bij d e precieze interpretatie van d e inhoud .
3UR]DYHUKDQGHOLQJH oew el d it genre in het H ellenistische tijd p erk belangrijk is gew eest
(Chrysip pu s, Ep icu ru s) is het binnen d e overgeleverd e filosofische literatuu r
betrekkelijk zeld zaam . We bezitten nog tractaten van Aristoteles, en verd er
bijvoorbeeld van Alexand er van Ap hrod isias (2YHU PHQJLQJ 2YHU KHW ORW), en d e
neop latonici Plotinu s (d e 54 tractaten d ie zijn (QQHDGHQvorm en gaan echter ook teru g
op d iscu ssies in d e school) en Proclu s (2YHU KHW EHVWDDQ YDQ KHW NZDDG 7KHRORJLD
3ODWRQLFD).
%ULHI De brieven op naam van Plato zijn w aarschijnlijk m aar zeer ten d ele van zijn
hand . Een briefw isseling tu ssen Seneca en d e apostel Paulu s is fictief. Ep icu ru s heeft in
d rie brieven zijn leer op het terrein van fysica, astronom ie en ethiek sam engevat. Deze
brieven zijn integraal bew aard bij Diogenes Laërtius (d erd e eeu w nC).

'LDORRJ Inform atie over Socrates en Plato ontlenen w ij m et nam e aan d e d ialogen van
Plato. H et is niet op voorhand d uid elijk, en zelfs onw aarschijnlijk, d at het p ersonage
Socrates altijd en overal d e m ening van d e historische Socrates verkond igt, en ook niet
of d it p ersonage d e m ening van Plato verkond igt. De auteu r van d e d ialogen gebruikt
zeker ook and ere p ersonages om zijn inzichten te verd u id elijken. Een d ialoog creëert
een fictieve situatie d ie is bed oeld om een w elbep aald them a in w elbepaald e m ate uit
te d iep en. De verzam eling d ialogen van Plato bied t zod oend e geen naad loos overzicht
van Plato’s d enken, eerd er een verzam eling d eelw ereld en w aarin Plato om
p ed agogische red enen m isschien juist d e kern van d e zaak heeft verzwegen. Zo is d e
DSRULH w aarin d e vroege d ialogen eind igen — een staat van verw arring w aarin
verm eend e kennis is ontm askerd , m aar niet vervangen d oor een hou d baar alternatief
— een d u id elijke p rikkel zelf op d e voorgesteld e weg verd er te d enken. Plato’s
antw oord op d e vraag vind en w e d aar niet.

&ROOHJHPDWHULDDO Aristoteles schijnt fraaie d ialogen te hebben geschreven, d ie vrijwel

geheel verloren zijn gegaan. Wat w ij bezitten is m ateriaal, in verschillend e stad ia van
bew erking, voor zijn colleges. De stijl is vaak w einig gepolijst; veel stap p en in d e
ged achtengang w ord en aan d e lezer overgelaten. Dit bied t d e creatieve d enker veel
m ogelijkhed en Aristoteles aan zijn kant te vind en. Arrianu s heeft Epictetu s’
'LVVHUWDWLRQHVvoor ons bew aard . Alcinou s’ +DQGERHNYDQKHW3ODWRQLVPH(ca. 150 nC) is
een uniek voorbeeld van een lesboek voor d ocenten. Kort en krachtig staat zijn versie
van het platonism e erin sam engevat.

%LRGR[RJUDILH Dit genre w ord t m et nam e belichaam d in /HYHQ HQ OHHU YDQ EHURHPGH
ILORVRIHQ d oor Diogenes Laertius’ (d erd e eeu w nC), d ie van d e m eeste ons bekend e
filosofen een vaak anekd otische levensbeschrijving (biografie) laat volgen d oor een
geord end overzicht van hu n leer (d oxografie). H et w erk w eersp iegelt m eerd ere
bronnen, w aarond er d e reed s genoem d e d oxografische trad itie.
&RPPHQWDDUDoor een verand erend e visie op trad itionele teksten van allerlei aard kom t
in d e late ou d heid het filosofisch com m entaar in zw ang: d aarin kan m en laten zien hoe
d e eigen visie teru ggaat op d e enige w are trad itie. H et com m entaar is een m id d el, een
voertu ig, voor d e ontw ikkeling van een eigen visie; d e com m entator is geen
letterknecht. Ook heeft een antiek com m entaar niet d e m od erne p retentie ‘objectief’ te
verklaren w at er staat. De m eeste com m entaren betreffen w erken van Plato en
Aristoteles en getu igen van d e voortgaand e belangstelling en verw erking van hu n
ged achtengoed .
Veel laat-antieke com m entaren zijn d e neerslag van colleges, zij het van d e hand van
toehoord ers of d ocent, en vertonen d aarvan som s sp oren: verd eling van d e stof in
‘lezingen’, en een ind eling in een algem ene u iteenzetting van d e leer (WKH{ULD) gevolgd
d oor com m entaar regel voor regel (OH[LV) w aarin d e m eester zijn algem ene
u iteenzetting in d etail bevestigd ziet. De com m entaren van Sim pliciu s zijn van een
hoog niveau , m eer gericht op m ed e-filosofen en d ocenten d an op stud enten. Al d eze
com m entaren w aren bed oeld voor w ijd ere circu latie — d e term ‘p ublicatie’ is op een
tijd p erk zond er m echanische boekverm enigvuld iging m aar in bep erkte m ate van
toepassing.

7LMGEDON
In d e m od erne geschied schrijving van d e antieke w ijsbegeerte w ord t trad itioneel een
vijftal period es ond erscheid en als hand vat voor d e ord ening van het m ateriaal:
Inleiding 19
3UHVRFUDWLFL VI –V vC
Deze filosofen, d ie and ers d an hu n verzam elnaam d oet verm oed en ten d ele Socrates’
tijd genoten zijn, hou d en zich voornam elijk bezig m et natu u rfilosofie. Zij stellen d e
fu nd am entele vraag naar het p rincip e of d e princip es van d e gehele kosm os zond er
genoegen te nem en m et trad itionele m ythologische antw oord en.

.ODVVLHNHSHULRGH6RFUDWHV3ODWR$ULVWRWHOHV 450–322 vC
H et p ublieke op tred en van Socrates m et zijn vragen naar d e aard van algem ene
ethische u itgangsp u nten verlegt het accent van d e filosofie van d e kosm os naar het
m enselijk hand elen. Socrates insp ireert Plato tot een invloed rijk oeuvre w aarin ethiek
en p olitiek m et metafysica, kennisleer en w ijsgerige p sychologie w ord en
gep resenteerd in een sam enhangend e visie op d e w erkelijkheid en d e p ositie van d e
m ens d aarin, georiënteerd op d e Griekse SROLV. Aristoteles oefent fund am entele kritiek
op Plato en ontw ikkelt een alternatieve visie w aarin niet zozeer d e niet-w aarneem bare
w erkelijkheid van d e Id eeën m aar d e w aarneem bare w erkelijkheid om ons heen het
ijkp unt is. H ij zet ook d e logica als d iscip line op d e kaart.
+HOOHQLVPH 21 – I vC
De Oud e Stoa ziet d e hele bew oond e w ereld als het terrein van d e m ens. Logica en
natu u rfilosofie staan in d ienst van een invloed rijke ethiek w aarin het volgen van d e
red elijke ord e van m ens en kosm os richtsnoer is. Ep icuru s en zijn school stellen d aar
d e criteria van genot en p ijn tegenover, en hanteren het atom ism e als een m id d el om
van onnod ige angst voor god en en d e d ood af te kom en. De scep tici tenslotte
beschou w en d e and ere scholen als d ogm atici w ier ongefund eerd e u itsp raken zij
grond ig ond eru it halen. H u n scherp e kritiek op m et nam e logica en kentheorie
nood zaakt hun tegenstand ers keer op keer tot herziening van hu n inzichten.
9URHJHNHL]HUWLMG I vC – 240 nC
In d eze period e verand ert het filosofisch land schap opnieu w , van een d octrinaire strijd
tu ssen d e scholen naar een gem eenschapp elijk zoeken naar d e ene u niversele
w aarheid . H ierbij hebben p ythagoreïsm e en p latonism e d e ou d ste p ap ieren, m aar ook
bijvoorbeeld d e w ijsheid belichaam d in religieuze boeken en p raktijken w ord t in acht
genom en. Aand acht voor gezaghebbend e geschriften leid t tot het ontstaan van een
trad itie van filosofische com m entaren.
1HRSODWRQLVPH 240–640 nC
Plotinu s w eet d e u iteenlop end e filosofische tend ensen in het werk van zijn
voorgangers te verenigen tot een nieu w e alom vattend e visie, d ie platonism e w il zijn
m aar fund am entele inzichten u it Aristoteles en Stoa incorp oreert. H et p latonism e
w ord t d oor latere neop latonici grond ig gew ijzigd , m ed e op grond van hernieu w d e
lezing van d e geschriften van Plato, Aristoteles en hun com m entatoren, m aar blijft een
alom vattend e religieus geïnsp ireerd e filosofie.
,QYORHG
In d e vroege Mid d eleeuw en gaat in het w esten d e d irecte toegang tot het Griekse
d enken verloren. De filosofische verw orvenhed en van d e late ou d heid blijven
ged eeltelijk bew aard d ankzij antieke teksten d ie in het Latijn w aren geschreven, m et
nam e w erken van d e kerkvad er Au gu stinu s (354-430) en d e Rom einse d ip lom aat
Boëthiu s (480-524). Tegen d e tw aalfd e eeuw kom t voor een bep erkte selectie van
Griekse filosofische w erken een m oeizaam p roces van vertaling uit Arabische bronnen
in het Latijn op gang, w aard oor althans Aristoteles m et zijn antieke com m entaren w eer
m in of m eer zelfstand ig zijn invloed kan d oen geld en. Sind s d e Renaissance vind en w e
een hernieu w d e w aard ering van vrijw el alle Griekse bronnen van d e antieke
w ijsbegeerte.
Tot op d e d ag van vand aaggrijp en Iilosofen terug op d e antieke w ijsbegeerte, als
bron van insp iratie, als d iscu ssiepartner, som s als vind p laats voor inzicht d at later
verloren is gegaan. Als filosofen beoefenen zij steed s op nieu w d e filosofische
geschied schrijving d ie w ij hierboven tot d e ou d heid zelf teru gvoerd en. Allen blijven zij
schatp lichtig aan d e ed ities, com m entaren en stud ies d ie een historisch-kritische
geschied schrijving hu n ter beschikking stelt, te beginnen m et d eze inleid ing.

35(62&5$7,&,(1+,332&5$7(6
3UHVRFUDWLFL
De geschied enis van d e Griekse filosofie laat men trad itioneel — en in het voetsp oor
van Aristoteles — beginnen in d e zesd e eeu w voor onze jaartelling, en w el m et Thales
(ca. 585 vC) uit Milete aan d e w estku st van w at nu Turkije is. Wat hier begint is
aanvankelijk QDWXXUfilosofie, rationele sp eculatie over d e fysische w erkelijkheid . Al in
d e ou d heid w erd het als een beslissend e w end ing gezien d at enige eeu w en later
Socrates († 399 vC) zich toesp itste op rationele HWKLHN. Pas in d e m od erne tijd is d e
benam ing p resocratici of voorsocratici in zw ang geraakt, niet alleen voor
(natu u r)filosofen d ie ind erd aad vóór Socrates hebben geleefd m aar ook voor
tijd genoten als Dem ocritu s, en zelfs voor d iens volgelingen. De term m oet d us niet
u itslu itend in chronologische zin w ord en opgevat; tot op zekere hoogte d u id t hij een
m entaliteit aan.
De tw ee eeu w en van Thales tot Dem ocritu s zijn gevu ld m et verblu ffend creatieve
p ersonages en vernieuw end e id eeën. H et toneel w aarop zich d it alles afsp eelt is d e
w ereld van d e Griekse stad staten van Klein-Azië (nu w estelijk Turkije) tot Zuid -Italië
en Sicilië. Athene, later d e hoofd stad van d e filosofie, d oet p as tegen het eind van d e
vijfd e eeuw m ee. De tak van filosofie d ie d eze d enkers voornam elijk bed reven,
natu u rfilosofie of filosofische fysica en kosm ologie, bestaat niet m eer. Zijn p laats is
sind s d e zeventiend e eeu w ingenom en d oor vakw etenschap p en als natu u rku nd e,
astronom ie, geografie, m eteorologie, scheiku nd e, geologie en biologie. In d e ou d heid
hebben alleen astronom ie en geografie zich op d en d u ur een van d e filosofie
onafhankelijke plaats veroverd , d ank zij een hecht verbond m et d e wisku nd e. Voor het
overige bleven vraagstu kken d ie w ij nu aan vakw etenschap p en zou d en toew ijzen
filosofische aangelegenhed en w aarover d esku nd igen van m ening kond en verschillen.
Deze vroege natuu rfilosofie verscheen niet op een tevoren leeg toneel. Ook vóór
het begin van d e filosofie had d en m ensen id eeën over d e kosm os en over zijn onstaan.
Sind s m ensenheu genis zijn gegevens over posities en bew egingen van hem ellicham en
verzam eld en geïnterp reteerd . De ged achte d at hem ellicham en m et hu n jaarlijkse
bew egingen het lot van m ensen beïnvloed en gaf aanleid ing tot vastlegging van d eze
bew egingen over jaren en zelfs eeu w en. Daarnaast is land bou w afhankelijk van w eer,
klim aat en hierm ee verbond en ged rag van rivieren, w at behoefte schept aan een
kalend er d ie aangeeft w anneer bep aald e activiteiten kansrijk of gebod en zijn. Een
kalend er kan ook bestuu rlijke en religieu ze d oeleind en d ienen: d enk aan onze
‘feestd agen’ . Voor het m aken van zo’ n kalend er is kennis vereist van d e bew egingen
van zon en m aan. Verd er ku nnen zeelied en koers hou d en d oor zich te richten naar d e
sterren nabij d e p oolster. Maar kennis d ie beru st op d it soort ervaringen gericht op d e
p raktijk is nog geen w etenschap of filosofie. Daarvoor is zij te selectief — alleen w at
nuttig is w ord t onthou d en — en te w einig system atisch, te veel beschrijvend en te
w einig verklarend .
Behalve elem entaire inform atie over hem ellicham en w aren er in d e Griekse w ereld
ook al eeu w en lang verhalen in om loop over het ontstaan van d e kosm os en d e m anier
w aarop d eze ook nu nog d oor god d elijke m achten w ord t beheerst: kleu rrijke m ythen
(PXWKRV) over onberekenbare god en verw ikkeld in een goed d eels onvoorspelbare
intrigue. Eén tekst w aarin trad itionele m ythen over het ontstaan van d e kosm os hu n
neerslag hebben gevond en is H esiod us’ leerd icht $IVWDPPLQJ GHUJRGHQ (7KHRJRQLD) u it
d e zevend e eeu w voor onze jaartelling. Uit H esiod us’ beschrijving van d e oorsp rong
van d e kosm os:
In het eerste begin onstond Chaos, en vervolgens breed borstige Gaia [aard e], d e
onw ankelbare zetel van alle d ingen, en d e schim mige Tartaru s [ond erw ereld ] d iep in d e
breed p ad ige aard e, en Eros, d e m ooiste ond er d e onsterfelijke god en, d ie d e led em aten
ontsp ant en het verstand en d e w ijze raad van alle god en en m ensen teniet d oet. Uit Chaos
onstond Erebos [ond erw ereld ], en zw arte N u x [nacht]. Uit N u x kw am en Aither
[hem ellicht] en H em ere [d ag] voort, d ie zij zw an ger baard e na zich in liefd e verenigd te
hebben m et Erebos. Gaia bracht allereerst d e besterd e Ou ranos (hem el) voort, haar gelijke
in grootte, op d at d eze haar geheel en al zou bed ekken, en op d at hij voor altijd een
onw ankelbare zetel zou zijn voor d e onsterfelijke god en (7KHRJRQLD 116-129).
Deze ontstaansgeschied enis van d e god en lijkt op , en is w aarschijnlijk schatp lichtig

aan, soortgenoten u it het nabije oosten, in het bijzond er Egyp te en Babylonië. In al d eze
ontstaansm ythen valt een aantal gem eenschap p elijke kenm erken op . Ten eerste zien
w e d e kosm os op ged eeld in d om einen d ie elk w ord en geïd entificeerd m et een god .
H ierd oor is het verhaal van het ontstaan van d eze god en, d e theogonie, ook het verhaal
van het ontstaan van d e kosm os in al zijn ond erd elen: een kosm ogonie. De god en
vorm en een fam ilie, m aar geen systeem . Ten tw eed e: hoew el w ij hier te m aken hebben
m et w at m en kosm ische god en kan noem en, w ord en d eze tot op zekere hoogte
m ensvorm ig oftew el antropom orf voorgesteld : zij ged ragen zich in ied er geval als
m ensen inzoverre ze liefd esrelaties aangaan en and ere god en baren als kind eren. Wat
d e sociologische statu s van d it soort m ythen aangaat, het zijn trad itionele verhalen,
van generatie op generatie overgeleverd — m et enige verschillen. Wat m en bij
Presocratici en H ip p ocrates 23
H esiod u s vind t is d oor hem niet bed acht m aar alleen in d ichtvorm opgetekend . De
m ythen geven aan hoe m en van oud sher over het ontstaan van d e w ereld heeft
ged acht en hebben d aard oor een fu nctie in het collectief bew u stzijn van d eze oud e
sam enlevingen. Zij m aken d eel u it van hu n religie: bij bep aald e gem eenschap pelijke
religieuze plechtighed en w erd d it soort verhalen voorged ragen.
Zu lke geschied enissen zijn overal ter w ereld aangetroffen, m aar alleen in
Griekenland heeft d e mu tatie p laatsgevond en d ie zou leid en tot een and er genre van
verklaring. Wat zijn d e belangrijkste elem enten in d eze m u tatie van een p re-filosofisch
naar een (natu ur)filosofisch w ereld beeld ? Een eerste verschil ligt in een zekere
system atisering: het verhaal (PXWKRV) w ord t tot een sam enhangend e theorie (ORJRV)
w aarvan d e ond erd elen niet m eer losse ep isod en zijn m aar in een begrijpelijk verband
staan. H esiod u s’ verhaal kon een m ens u it zijn hoofd leren; d e theorieën van d e
vroegste filosofen kan hij begrijpen. H ierm ee hangt sam en d at d e hoofd rolsp elers in
d eze theorieën niet langer god en zijn d ie d eels hand elen als m ensen en d us tot op
zekere hoogte onvoorsp elbaar zijn, m aar elem enten van d e fysische w erkelijkheid zelf
— w ater, lu cht, vuu r enzovoorts — d ie zich ged ragen op d e m anier d ie w ij van d eze
elem enten uit ervaring kennen. Men kan hier van QDWXUDOLVPH sp reken: d e natu u rlijke
w erkelijkheid w ord t u it lou ter natu u rlijke elem enten verklaard . Daarnaast valt op d at
d e theorieën van d eze filosofen niet langer een veelheid aan verklarend e factoren
p oneren — voor elk elem ent van d e kosm os een eigen god m et een eigen stam boom —
m aar ju ist proberen m et zo m in m ogelijk verklarend e factoren zo veel m ogelijk
verschijnselen te d ekken. Dit kan m en UHGXFWLRQLVPH noem en, een tend ens d ie
fu nd am enteel is gebleken in d e ontw ikkeling van d e natu u rw etenschap p en. Ten slotte
is ook d e sociologische context heel and ers. Niet langer is er sp rake van een
gezam enlijk ged eeld e, m in of m eer statische trad itie. In plaats hiervan ontstaat een
trad itie van kritisch ind ivid u alism e: filosofen zijn zich bew ust van hu n eigen vond sten
en vallen elkaars theoriën aan. N iet ten onrechte schrijft m en d e Griekse cu ltuu r een
com petitief of DJRQDDO karakter toe (DJ{Q is Grieks voor w ed strijd ): latere d enkers
streven er naar d e resultaten van hu n voorgangers te verbeteren. In d e ou d heid w ord t
zu lke inhou d elijke betrokkenheid op elkaars theorieën veelal opgevat in term en van
een verhou d ing van leerling tot leerm eester, d u s van opvolging en d e vorm ing van een
soort scholen. Zo w ord en d e oud ste d rie filosofen gezien als het begin van een
op eenvolging: Thales zou Anaxim and ers leerm eester zijn gew eest, Anaxim and er d ie
van Anaxim enes. Of d it w erkelijk zo is gegaan valt niet m eer te achterhalen.
Ook in and er op zicht is onze kennis van p resocratisch d enken lacu neu s. De
hoofd lijnen van d e ontw ikkeling kunnen w ij red elijk w el volgen, en zelfs over een
aantal d etails zijn w e vrij goed ingelicht. Maar het beeld blijft onvolled ig, d e schaarse
gegevens ten d ele voor verschillend e u itleg vatbaar. De geschriften van d eze d enkers
zijn niet bew aard ; w e hebben niet m eer d an korte en een paar langere fragm enten,
letterlijke citaten bij latere auteu rs, d ie w e m oeten aanvu llen m et getu igenissen oftew el
testim onia: p arafrases, interp retaties en w eerleggingen eveneens d oor al d an niet
objectieve latere auteu rs. Dit m aakt reconstru ctie en interp retatie p roblem atisch.
7KDOHV
De eerste d rie Griekse filosofen kw am en allen u it Milete, een stad staat in d e ku ststreek
van Klein-Azië d ie Ionië w erd genoem d ; vand aar d at ze w el aanged uid w ord en als
Milesische of Ionische natu u rfilosofen. De eerste, Thales, is d e m eest schim m ige. Al in
d e ou d heid w erd hij een figu ur m et legend arische trekken. In d e schaarse inform atie
d ie over hem is bew aard w ord en hem een aantal baanbrekend e stellingen
toegeschreven, d ie hier en d aar m et elkaar ku nnen w ord en verbond en, zond er d at er
sprake is van een d u id elijk overkoep elend systeem .
Thales’ voornaam ste stelling is d at alles is voortgekom en u it w ater. H oe d it in zijn
w erk zou zijn gegaan is niet overgeleverd , m aar het ziet er naar u it d at god en hierbij
geen rol hebben gesp eeld . De aard e d rijft nu nog steed s als een soort vlot op het w ater
van d e oer-oceaan w aaru it ze ooit is voortgekom en. Daarm ee is ook een op lossing
voorhand en voor een p robleem w aarm ee m eerd ere vroege d enkers zich
geconfronteerd zagen, nam elijk w aarom d e aard e (in tegenstelling tot bijvoorbeeld d e
zon) in ru st is, althans in onze ervaring. De op lossing is natu urlijk voorlop ig en p artieel
(w ant w at garand eert d an d e stabiliteit van het ond ersteu nd end e w ater?) en laat
d aarm ee ru im te voor betere su ggesties van latere filosofen. Een and er fenom een d at
m et d it prim itieve kosm ologische m od el verklaard kan w ord en zijn aard bevingen. Dit
zijn d e bew egingen van het m ateriaal w aaruit het vlot is sam engesteld , zoals het
gekraak van een schip op d e golven. Daarm ee w ord en aard bevingen op een
inzichtelijke, op d e alled aagse ervaring teru ggrijp end e m anier verklaard , en niet m eer
als u itingen van een god d ie u it w oed e d e aard e laat beven. In d e antieke
natu u rfilosofie blijven pogingen aard bevingen te verklaren op d e agend a staan.
Een tw eed e wap enfeit d at aan Thales w ord t toegeschreven is het m et su cces
voorsp ellen (d .w .z. berekenen van het tijd stip ) van d e zonsverd uistering van 585 vC.
Aan d e hand van d e in zijn tijd beschikbare gegevens over het vóórkom en van zons- en
m aansverd u isteringen w as zo’ n berekening, and ers d an in zeer globale zin, niet
m ogelijk. Zijn su cces is d u s tot op zekere hoogte het resu ltaat gew eest van een
gelukkige sam enloop van om stand ighed en. Niettem in w as d e achterliggend e ged achte
er één m et belangrijke consequ enties. Net als aard bevingen w erd en
zonsverd u isteringen ook lang na Thales nog d oor opp assend e m ensen gezien als
interventies van een god heid , d ie d aarm ee van zijn ongenoegen blijkgeeft. Maar als een
zonsverd u istering berekenbaar is kan er van zu lk ongenoegen m oeilijk sp rake zijn.
Aard bevingen zow el als zonsverd uisteringen w ord en zo u it d e sfeer van het d oor
d e god en w illekeu rig bep aald e gehaald . Ze zijn w elisw aar zeld zaam , m aar d aarom
niet m ind er d eel van het geheel van norm ale natu u rlijke verschijnselen. Als een
zonsverd u istering berekenbaar is gaat het om iets d at op zeker m om ent PRHW gebeu ren.
Als d e aard e op het w ater d rijft als een soort vlot PRHW ze af en toe w el kraken. Ook al
w eten w e niet of Thales zelf in d it verband over ‘nood zakelijkheid ’ gesp roken heeft, d e
ged achte d aaraan zit er zeker in. Begripp en ku nnen er zijn voord at er nam en aan
gegeven w ord en.
Met d eze geleid elijke verw ijd ering van d e god d elijke p ersonages u it het d ram a van
d e natuu r p resenteert d e filosofie zich natuu rlijk tot op zekere hoogte als een
alternatief voor het m ythisch-religieu ze w ereldbeeld . Daarm ee is niet gezegd d at
iem and als Thales d e trad itionele religie ook exp liciet bekritiseerd e. Evenm in betekent
zijn m eer natu ralistische persp ectief d at d e notie van god of god en bij hem geen p laats
m eer heeft, zoals d e aan hem toegeschreven u itsp raak d at ‘alle d ingen vol van god en’
zijn al laat zien. Wel kunnen w e constateren d at het god sbegrip bij Thales en zijn
d irecte op volgers aan het verand eren is. H et god sbeeld van d e m ythe word t van zijn
antrop om orfe elem enten ontd aan. Wat overblijft is een begrip van het god d elijke als
een bezielend e factor of bep alend e kracht in d e natu u r.
Een d erd e vernieu w end e stap d ie aan Thales w ord t toegeschreven betreft niet d e
natu u rfilosofie m aar d e m eetku nd e. Praktische (land )m eetku nd e, aan d e hand
w aarvan ongeveer d e om vang van een p erceel kan w ord en vastgesteld , bestond allang.
Ook in d e bou w en bij ingenieursw erken kon m et p raktische m eettechnieken red elijk
p recies w ord en gew erkt. Maar Thales zou m eer gew ild hebben, en d aarom enkele
eenvou d ige m eetkund ige stellingen hebben geform u leerd en bew ezen. Een voorbeeld
d aarvan is d e stelling d at d e helften van een cirkel precies even groot zijn, d ie bew ezen
w ord t d oor ze d oor om klap p ing op elkaar te leggen. Ook in and ere aan hem
toegeschreven bew ijzen sp eelt d e sym m etrie een hoofd rol. Deze p reoccu patie m et
bew ijsvoeringen is nieuw en bijzond er. Zij zou d e Griekse w iskund e blijvend
ond erscheid en van d ie van d e Egyp tenaren en d e Babyloniërs.
De theorie d at alles u it w ater is voortgekom en is sp eculatief en p rincip ieel
oncontroleerbaar, zoals het m eeste d at d e vroegste filosofen te berd e brachten over het
ontstaan van d e kosm os, of over zijn u iteind elijke structu u r. Dat w il echter niet zeggen
d at hu n sp ecu laties onbeargu m enteerd of arbitrair w aren. Aristoteles, een belangrijke
bron voor onze kennis van d e vroegste filosofie, su ggereert d at Thales zijn
oorsprongsthese baseerd e op d e ged achte d at in d e w ereld om ons heen levend e
w ezens groeien d oor w ater en d at ook het zaad w aaru it zij ontstaan m eestal vochtig is.
In d at geval vind en w ij hier een eerste voorbeeld van een analogie-red enering: het
ontstaan van d e kosm os als geheel ‘in d en beginne’ w ord t voorgesteld als analoog aan
het ontstaan van bep aald e levend e w ezens in d e w ereld om ons heen. Dit soort
analogie-red eneringen — w aarbij een vergelijking w ord t gem aakt tu ssen m ikro-
kosm os en m akro-kosm os — zijn typ erend voor d e p resocratische natu u rfilosofie als
geheel. Zij d ragen er toe bij d at d e theorieën van d e eerste filosofen inzichtelijker zijn
d an d e specu laties van d e m ythe.
Tegenw oord ig verlangen w ij van natu urw etenschapp elijke theorieën d at zij
ond ersteu nd w ord en d oor system atisch en nau w gezet em pirisch ond erzoek. Van
d ergelijk ond erzoek is bij d e p resocratici nog geen sp rake. H et beroep dat zij in hu n
analogie-red eneringen d oen op d e ervaring is tam elijk grof en ind irect. Maar het levert
een nieu w e benad ering van d e w erkelijkheid op , d ie ons, m eer d an d e m ythe d it kan
d oen, in staat stelt kosm ische p rocessen rationeel te verklaren en d ie verklaringen
vervolgens te toetsen en te verbeteren. In d eze baanbrekend nieuw e benad ering, m eer
d an in d e uiteraard nogal prim itieve inhou d van d e theorieën, ligt het historisch belang
van d e voorsocratische natu urfilosofie.
$QD[LPDQGHU
De trad itie plaatst Anaxim and er u it Milete als Thales’ leerling in d e generatie nà hem
(hij zou in 547/ 6 vC zijn overled en). Van hem zijn enkele halve zinnen en een p aar
term en w oord elijk overgeleverd . Verd er zijn er vold oend e berichten om zijn systeem
schetsm atig te reconstru eren. Volgens d e overlevering is hij d e eerste (of een van d e
eersten) d ie het schrift heeft gebru ikt voor niet-poëtische d oeleind en. De betekenis
hiervan kan m oeilijk w ord en overschat. De verspreid ing van id eeën d oor geschriften
w aarin ze zijn vastgelegd (en w aarvan d e au teur niet hoeft te reizen) help t ons het
tem po te begrijp en w aarm ee filosofie en w etenschap in d eze p eriod e terrein w innen.
Net als Thales neem t Anaxim and er aan d at alles uit één en d ezelfd e oorsp rong is
voortgekom en. H ij treed t d u s in Thales’ voetsp oren, m aar kom t verd er. Bij hem is
onm iskenbaar sprake van een V\VWHHP. Ten eerste in d e kosm ogonie. De oorsp rong is bij
hem niet iets bep aald s, m aar iets d at — in d u id elijke WHJHQVWHOOLQJ tot d e d ingen om ons
heen — ied ere bep aald heid m ist: het onbepaald e en oneind ige (DSHLURQ). N iet zeker is of
hij, zoals w el w ord t aangenom en, d eze oerbron ook exp liciet DUFKr noem d e, m et het
Griekse w oord voor ‘begin’ m aar ook voor ‘beginsel’ en ‘d om inerend e instantie’. Maar
het ‘onbep aald e’ d at zelf niet onstaan is en, alw eer in tegenstelling tot d e d ingen om
ons heen, ook ‘nooit ou d zal w ord en’, IXQJHHUW w él als begin(sel): het ‘om slu it alles en
stu u rt alles’. H oe het d at d oet blijft echter voor ons d u ister. Eigenschap pen als
‘onsterfelijkheid ’ d ie Anaxim and er eraan toekent m aken d u id elijk d at het van

god d elijke aard is, en w at god d elijk is, is nu eenm aal niet helem aal toegankelijk.
Opm erkelijk is overigens d at het god d elijke hier geen persoon is, m aar slechts
attribuu t, bijkom end e eigenschap.
Uit het onbep aald e (DSHLURQ) heeft zich volgens Anaxim and er een sp erm a-achtige
oerm assa losgem aakt, iets d at het w arm e (vu ur) en het kou d e (vocht) in zich verenigt.
Daaru it heeft zich in een soort schifting een schil van vuu r ontw ikkeld d ie een vochtige
kern om sloot zoals d e schors of bast een boom . Doord at, zoals w e w eten, w ater en
vu ur elkaar niet verd ragen kon een reeks verw ijd eringen niet u itblijven: de bast breekt
w eg, d at w il zeggen het vuu r verw ijd ert zich in een soort oer-exp losie van d e vochtige
kern, en vorm t ringen d aarom heen, m aar w ord t achtervolgd en ingesloten d oor
vochtige nevel. Door rond e gaten in d e nevel schijnt het vu ur d at binnenin d e ringen is
op gesloten naar bu iten: zo kom t het d at w e sterren, m aan en zon zien. De ring d ie het
m eeste vu u r bevat (d ie van d e zon) staat het verst van het vijand ige centru m , d e m inst
vu rige (d ie van d e sterren) staat het d ichtst bij – een elem ent d at vanu it d e system atiek
van d e kosm ogonie w ellicht te begrijp en is, m aar natu urlijk niet klopt m et d e
w aarnem ing. Een d eel van d e vochtige m assa in het m id d en d roogt op , ond er invloed
van het vu u r, en vorm t d e aard e.
Op vallend is, net als bij Thales, d e m engeling van sp eculatieve ged achten m et
vergelijkingen d ie naar alled aagse ervaringen verw ijzen (d e sp erm a-achtige
oersu bstantie, het ged rag van w ater en vuu r). Zu iver specu latief, m aar kennelijk
afhankelijk van Thales’ toepassing van d e sym m etrie-ged achte, is het m od el van het
u niversum w aarop Anaxim and er u iteind elijk lijkt uit te kom en. De verhou d ings-
getallen in kw estie zijn niet goed genoeg overgeleverd , m aar het ziet er naar u it d at 1
en 3 (als 3 x 1) en veelvou d en van 3 bep alend zijn. De aard e in het centru m is een rond e
p latte schijf (‘zuilsegm ent’) w aarvan d e hoogte zich tot d e m id d ellijn van het
op pervlak verhou d t als 1 staat tot 3. Op regelm atige afstand en (w aarschijnlijk
veelvou d en van 3) van d e aard e bevind en zich d e al genoem d e ringen, ‘wielen’ , of
rad eren van d e hem ellicham en.
Dit p rim itieve planetariu m is in later eeu wen op vele m anieren aangevu ld en
verbeterd , m aar m en kan stellen d at d e centrale ged achte van een in het m id d en
gelegen aard e m et d aarom heen bew egend e hem ellicham en het, in p rincip e, heeft
u itgehou d en tot Cop ernicu s. Afgezien d aarvan is het al een gew eld ige verw orvenheid
d at het u niversum en het reilen en zeilen ervan w ord t verklaard aan d e hand van een
UDWLRQHHO PRGHO, d at je als het w are zou ku nnen nabou w en, en d at je je in ied er geval
ku nt ind enken. N iet alleen d e stru ctu u r van het u niversum w erd d oor Anaxim and er
m et getalsm atige schem a’s verd u id elijkt. H ij tekend e ook een w ereld kaart, w aarop d rie
ongeveer sym m etrische land m assa’s (Europ a, Afrika, Azië) d e (Mid d elland se) zee
om slu iten. Ook hier d om ineert d e behoefte aan ord e en regelm aat en speelt het getal
d rie zijn rol. Zo’ n kaart is natu u rlijk w el voor verbetering vatbaar.
Zijn kosm ologische systeem steld e Anaxim and er in staat een zonsverd u istering te
verklaren, en w el op d ezelfd e m anier als d e schijngestalten van d e m aan: d oor aan te
nem en d at het gat w aard oor w ij het betreffend e hem ellichaam zien tijd elijk d oor nevel
w ord t afgesloten. Vu u r en nevel zijn in Anaxim and er’s optiek tegenstand ers d ie
voortd urend strijd m et elkaar leveren. In latere term inologie sp reekt m en hier van
tegend elen: het w arm e en d roge (vu ur) tegenover het natte en kou d e (aard e, w ater,
nevel/ lu cht). In het geval van d e m aan heeft elk van d e tegend elen om d e beurt d e
overhand , terw ijl bij d e kennelijk veel krachtiger zon het d e nevel m aar zeer incid enteel
lu kt d e op ening af te slu iten.
Dezelfd e strijd tussen tegend elen levert ook een antw oord op het trad itionele
vraagstu k — w e kw am en het ook al bij Thales tegen — hoe het kom t d at d e aard e in
ru st is. Zij bew eegt zich niet, om d at zij geen m otief heeft om zich in d eze d an w el gene
richting te bew egen — om laag te vallen of om hoog of op zij te d rijven. Om d at d e aard e
en het resterend e vocht d aarop (d e zeeën) zich zo ver m ogelijk verw ijd ert van d e
vu urringen, blijft ze p recies in het m id d en en valt haar sym m etriepu nt sam en m et het
m id d elpu nt van d e concentrische rad eren. Men kan d eze verklaring zien als een
intu ïtieve toep assing van het filosofische beginsel van d e ‘vold oend e grond ’ (UDWLR
VXIILFLHQV) .
H et ziet ernaar u it d at op d en d u u r d e bepaald e en eind ige tegend elen, of liever
tegenstand ers, in het oneind ige en onbep aald e DSHLURQ zullen w egzinken. Daarna zou
het hele p roces op nieuw ku nnen beginnen. Aan d e hand van d it conflict d er
tegend elen w ord t zo d u s niet alleen d e vaste regelm aat in allerlei natuu rverschijnselen
verklaard , zoals het elkaar afw isselen van d ag en nacht, van zom er en w inter, van d e
schijngestalten van d e m aan. Ook het verled en, d e ontw ikkeling en d e toekom st van
hem el en aard e ku nnen begrijp elijk gem aakt w ord en m et een beroep op d it
verklarend e beginsel. De verklarend e kracht van d eze theorie is d u s niet alleen op de
d etails m aar ook op het geheel van toep assing. Ook hier zien w e een bew u ste poging
om zo veel m ogelijk verschijnselen m et zo w einig m ogelijk verklarend e factoren te
begrijp en.
De halve zinnen d ie uit Anaxim and er’s geschrift zijn overgeleverd stellen in
d uistere bew oord ingen (d e citerend e bron, Theop hrastu s, noem t ze ‘ietw at d ichterlijk’)
d at d e d ingen w eer vergaan tot d at w aaru it ze zijn voortgekom en
volgens d e nood zakelijkheid ; w ant zij straffen elkaar en d oen boete bij elkaar voor het
onrecht.
Natu urlijke w etm atighed en w ord en nog in ju rid isch-m orele term en u itged ru kt. Men
zou d it ku nnen zien als een restant van het m ythische w ereld beeld , w aarin im m ers d e
kosm ische sp elers in belangrijke op zichten antrop om orf w erd en voorgesteld . We
constateren verd er d at d e nood zakelijkheid d ie bij Thales im p liciet aanw ezig is hier
expliciet w ord t uitgesp roken. Theop hrastu s voegt toe (w e w eten niet zeker of d eze
w oord en nog van Anaxim and er zelf zijn) d at de genoem d e nood zaak m oet w ord en
gezien als nood zaak ‘in d e volgord e van d e tijd ’ . Er is sp rake van een (verd er niet
gekw antificeerd e) chronologie in d e processen. Tijd ens d e zom er, bijvoorbeeld , begaat
het vu ur onrecht jegens zijn vochtige en kou d e tegenstand er. In d e w inter d oet het
vu ur boete, d at wil zeggen begaat zijn tegenstand er op zijn beu rt onrecht d oor te
overheersen. De achterliggend e ged achte m oet w el zijn d at het vu u r van d e
hem ellicham en, in het bijzond er d at van d e zon, zich voed t m et w ater (volgens
Aristoteles w as d it een w ijd verbreid e opvatting), en d at vu ur, d at uitd ooft, in water of
nevel verand ert.
Ook op een m eer ged etailleerd niveau bed reef Anaxim and er kosm ologie:
verklaringen zijn van hem overgeleverd van zonnew end en en fenom enen als regen en
w ind , bliksem en d ond er. Baanbrekend is d e these (voor ons niet op zienbarend ) d at
regen d e neerslag is van vocht d at eerd er is verd am pt — d at verd am p ing d oor
verhitting en neerslag d oor afkoeling een cyclu s vorm en. H et is niet langer op p ergod
Zeus d ie het d oet regenen w anneer hij w il, zond er d at een bron voor al d it w ater
aangegeven w ord t. N u PRHW het regenen, en w el m et nam e in bepaald e seizoenen. Ook
w ind en ontstaan w anneer d am pen op stijgen, en het zijn zu lke w ind en d ie het
zonnerad d e d raaiïng geven w aard oor d e gloeiend e op ening in d e w inter verd er van
ons af kom t te staan.
Ten slotte hield Anaxim and er zich ook bezig m et het onstaan van d e levend e
natu u r. Levend e w ezens zijn volgens hem in zee ontstaan. De eerste levensvorm en d ie
aan land gingen had d en een bescherm end e ‘stekelige bast’. Wegens d e langzame
ontw ikkeling van d e m ens tot volw assenheid nam hij aan d at d e eerste m ensen
op groeid en in d e bescherm end e om geving van d e m u il van een bep aald e vissoort, en
d at zij pas in een latere fase aan land zijn gegaan.
$QD[LPHQHV
Anaxim enes u it Milete w ord t in d e generatie na Anaxim and er ged ateerd , d u s in d e
tw eed e helft van d e zesd e eeuw vC, en w as volgens d e trad itie zijn leerling. H ij w ijzigt
het systeem van zijn voorganger d oor het in som m ige op zichten te trivialiseren en
m ind er sp eculatief te m aken. De hem el w ord t nu voorgesteld als een halve bol, of een
stolp d ie over het p latte vlak van d e aard e heen is gep laatst. De hem ellicham en d raaien
om d e aard e heen ‘op de w ijze van een m u ts d ie je om je hoofd trekt’ — zij bew egen
d us niet m eer ond er d e aard e d oor: d e zon w ord t ‘s nachts onzichtbaar d oord at hij
achter hoge bergen aan d e rand van d e aard e verd w ijnt en langs d ie rand teru greist
naar het oosten. Een verbetering, om d at het m eer recht d oet aan d e w aarnem ing, is
echter d at d e sterren, en niet m eer d e zon, nu het verst verw ijd erd zijn. Beeld end
w ord en zij voorgesteld als gloeiend e spijkers, vastzittend in een firm am ent. Maar d e
aard e rust op iets, net als bij Thales: zij is p lat, breed , en d rijft op OXFKW.
Deze ‘oneind ige’ lu cht, altijd bew egend e bron van leven, ook w el als ‘ad em’
aanged u id , is als opvolger van Thales’ w ater en Anaxim and er’ s ‘onbep aald e’ (DSHLURQ)
ook d e RRUVSURQJ van alle d ingen. Maar niet alleen d at. N ieu w is d at in zekere zin, en
zelfs w ezenlijk, alle d ingen nog steed s XLW lu cht-in-een-of-and ere-vorm EHVWDDQ. Evenals
het ‘onbepaald e’ (DSHLURQ) beheerst d e lu cht alles d at bestaat en alles d at gebeu rt, en
heeft zij god d elijke eigenschap p en. Er is zelfs een bron d ie bew eert d at Anaxim enes
heeft gezegd d at lu cht het u niversu m beheerst zoals d e (levens-)ad em ons beheerst.
Niet zeker is of het hier gaat om een au thentiek fragm ent, m aar als d at het geval is
hebben w e te m aken m et een typ isch voorbeeld van een biologische analogie-
red enering. Door verd ichting (afkoeling) of verd u nning (verhitting) kom t alles voort
u it lu cht: stenen zijn heel d ichte lu cht, vu u r is verd u nd e lu cht. Zelfs d e god en zijn u it
en van lu cht — verd er w ord t van hen niets m eer vernom en. Dat sam enpersing d oet
afkoelen en d at het tegend eel ervan verw arm t, w ord t aangetoond m et een em p irisch
voorbeeld : d oor er op te w ijzen hoe lu cht aanvoelt d ie w ord t uitgeblazen m et getuite
lipp en d an w el m et op en m ond .
Anaxim and er’ s ‘onbepaald e’ (DSHLURQ), en verm oed elijk ook Thales’ w ater, w aren
d atgene w aaru it d e d ingen voorkom en, niet d atgene w aaruit ze nog steed s bestaan.
Een and ere m anier om d it u it te d rukken is d oor te zeggen d at ze alleen beginselen
w aren, geen elem enten. Anaxim enes’ ‘lucht’ is d aarentegen zow el elem ent w aaru it
alles bestaat, als beginsel w aaru it alles is voortgekom en en nog steed s voortkom t. In
het eerste boek van zijn 0HWDSK\VLFD besp reekt Aristoteles d e theorieën van zijn
voorgangers, w aarond er d eze vroegste m aterialistische filosofen. H ij klassificeert hu n
theorieën naar het aantal oer-elem enten (w aarbij hij geen ond erscheid m aakt tu ssen
beginselen en elem enten) d at zij id entificeren. Thales, Anaxim enes en H eraclitu s —
Anaxim and er w ord t niet genoem d — vorm en d an een groep voorzover elk van hen
m et één oer-elem ent kwam . In d e m od erne historiografie w ord en ze om d eze red en
w el ‘m onisten’ genoem d .
Een and er gem eenschap p elijk kenm erk van d eze vroegste kosm ologieën is d at het
ene oer-elem ent — of het nu strikt als elem ent of lou ter als beginsel functioneerd e —
zich kennelijk u it zichzelf kan transform eren tot and ere elem enten en tot een kosm os.
De m aterie w ord t d aarm ee beschouw d alsof het een levend w ezen is d at vanzelf
bew eegt en verand ert. Dit is verm oed elijk een restant van het m ythische w ereld beeld ,
w aarin d e kosm os w erd gezien als d oor god en bezield . Bij een d ergelijke op vatting van
‘levend e’ m aterie is voor d eze verand ering of bew eging geen u itw end ige oorzaak
vereist. Met een zeventiend e-eeuw se term noem t m en d it w el hylozoïsm e (van KXOr
‘m aterie’ en ]{r ‘leven’).
3\WKDJRUDVHQS\WKDJRUHwVPH
Dank zij d e aan hem toegeschreven w isku nd ige stelling is Pythagoras ongetw ijfeld d e
bekend ste van d e presocratici , d it ond anks het feit d at niet zoveel m et enige zekerheid
over zijn opvattingen te zeggen valt. We d enken te w eten d at hij op het eiland Sam os
geboren is en om p olitieke red enen (rond 530 vC) em igreerd e naar d e Griekse stad
Kroton in Zuid -Italië, maar voor d e rest is het beeld schim m ig en controversieel. Een
p robleem is d at d e p ythagoreïsche leer veel invloed heeft gehad op Plato en latere
Platonisten, m aar d at het m oeilijk is te bepalen w at van Pythagoras zelf kom t, w at van
zijn volgelingen, en w at is toegevoegd in d e latere p latonische trad itie. In d e geleerd e
literatuu r staat d it probleem bekend als d e ‘p ythagoreïsche kw estie’ . Feit is d at onze
bronnen rijker strom en en m eer hagiografisch w ord en naarm ate ze in d e tijd verd er
van Pythagoras verw ijd erd zijn, en d at p latonische leerstellingen op zijn conto
geschreven zijn d ie zond er tw ijfel van (veel) later d atu m zijn.
Door d e latere trad itie w ord en tw ee m in of m eer onafhankelijke id eeën, of
com plexen van id eeën, als essentiële kern van het pythagoreïsm e beschou w d . Ten
eerste d e leer van d e onsterfelijke ziel m et een reeks m in of m eer hieraan gekop p eld e
ethische taboe-voorschriften. Deze leer kreeg m et nam e bekend heid via Plato’ s
ad ap tatie in d e d ialoog 3KDHGR. Een tw eed e groep id eeën betreft d e m athem atisering
van d e kosm ologie: volgens het pythagoreïsm e zou d e kosm os naar zijn w ezen bestaan
u it ‘harm onie en getal’, zoals Aristoteles het uitd ru kt. Men zou d it kunnen zien als een
p oging d e trad itie van d e vroegste presocratische kosm ologie voort te zetten, m aar d an
op een w at abstracter niveau : het centrale concept van een oer-m aterie m aakt p laats
voor het id ee dat d e kosm os zijn vorm en ord ening d ankt aan bepaald e vaste
getalsverhoud ingen. Ook in d e verd ere versp reid ing van d it elem ent van het
p ythagoreïsm e sp eeld e Plato, d it keer via zijn d ialoog 7LPDHXV, een belangrijke rol.
H et eerstgenoem d e com plex van id eeën gaat vrijw el zeker teru g op Pythagoras
zelf. Door vroege berichten (een satyrisch cou p let van Xenop hanes, een m erkw aard ig
verhaal bij d e geschied schrijver H erod otu s) w ord t nam elijk al bevestigd d at
Pythagoras aannam d at d e m enselijke ziel onsterfelijk is en na d e d ood in een and er
lichaam (m enselijk of d ierlijk) herboren w ord t: d e leer van d e w edergeboorte of
zielsverhu izing. H oe d it gebeurt hangt volgens som m ige bronnen van ons ged rag af.
Tegenw oord ig w eten w e d at aanhangers van een sekte d ie zich Orp hici noem d en of
genoem d w erd en (volgelingen van d e m ythische zanger Orp heu s), en d ie ook in Zu id -
Italië actief w aren, er overeenkom stige op vattingen op na hield en. Ook som m ige van
d e op naam van Orp heu s overgeleverd e kosm ologische fragm enten zijn ou d .
Door d eze m et d e zieleleer sam enhangend e aand acht voor m enselijk hand elen en
het m enselijk lot ond erscheid t Pythagoras zich van d e natu u rfilosofen uit Milete. Wat
je m et een groot w oord zijn ethiek ku nt noem en bestaat u it een aantal voorschriften d ie
religieus aand oen. Overgeleverd is bijvoorbeeld d at (bep aald e?) d ieren niet gegeten
m ogen w ord en (om d at er m enselijke zielen in ku nnen hu izen), en bonen ook niet (om
een overeenkom stige red en). Verd er m oeten hoofd w egen w ord en verm ed en , vu u r
m ag niet w ord en op gep ookt m et een m es, en zo m eer.
In hoeverre ook d e mathem atische kosm ologie van het latere pythagoreïsm e
teru ggaat op Pythagoras zelf is m ind er zeker. H et lijkt er op d at Pythagoras op zijn
m inst aanzetten tot d e theorie heeft gegeven. In d e Aristotelische 0DJQD0RUDOLD w ord t
aan Pythagoras in ied er geval d e ged achte toegeschreven d at bepaald e d ingen ‘getal’
zijn — het voorbeeld dat genoem d w ord t betreft d eu gd en zoals ‘rechtvaard igheid ’.
Aan Pythagoras w ord t verd er vrij algem een (m aar niet d oor Aristoteles) d e ontd ekking
toegeschreven d at op een snaar een octaaf gevorm d w ord t d oor d e verhou d ing 1:2, d e
kw int d oor 2:3, d e kw art d oor 3:4. Op een vroege vorm van getallensym boliek wijst
ook d e in versregels geform u leerd e en alleen bij latere auteu rs geciteerd e
p ythagoreïsche eed : ‘Neen, bij w ie aan ons hoofd (lees: p ersoon, ziel) d e WHWUDNW\V heeft
geop enbaard ...’. Deze eed zou vroeg ku nnen zijn gezien het feit d at hij m et ‘neen’
begint: d e p rimitieve leefregels (DNRXVPDWD genoem d ) zijn im m ers voor het m erend eel
verbod en, taboe’ s. De genoem d e WHWUDNW\V, het tiental, voorgesteld als een gelijkzijd ige
d riehoek op gebou w d u it eenhed en w eergegeven d oor p u nten, is d e som van, en
bestaat u it, d e eerste vier gehele getallen ond er elkaar: 1 + 2 + 3 + 4:
x
x x
x x x
x x x x
Aan d eze WHWUDNW\V ku n je ook d e tonale verhou d ingen van octaaf, kwint en kw art
aflezen (d e verhoud ingen tu ssen d e regels zijn im m ers 1:2, 2:3 en 3:4). Dat d e afstand en
tu ssen d e hem ellicham en w ord en bep aald d oor harm onische getalsverhou d ingen d ie
harm onische klanken genereren (d e befaam d e ‘harm onie d er sferen’, d ie w e niet
op m erken d oord at w e altijd al aan d it achtergrond geluid gew end zijn) is ook een
vroeg-p ythagoreïsche ged achte, d ie d oor Plato verd er w ord t u itgew erkt. H ij zou van
Pythagoras zelf kunnen zijn, om d at het hier in w ezen gaat om een verbeterd e versie
van Anaxim and er’s getalsm atige m od el van d e kosm os.
Van and ere kosm ologische thesen, d ie m ed e d oor d e natu urfilosofie van Milete
geïnsp ireerd lijken, is het onzeker of ze vroeg zijn. Zo is er d e d oor Aristoteles op naam
van p ythagoreërs overgeleverd e voorstelling d at ‘d e wereld u it d e oneind ige ad em
(SQHXPD) d e leegte (NHQRQ) en d e tijd inad em t’. Deze ‘leegte’ lijkt niet echt een lu chtled ig
te zijn, m aar niets and ers d an d e ingead em d e lucht, d ie d us slechts leeg is in relatieve
zin. Deze scheid t d e getallen van elkaar, vorm t ald us d e lege ruim te tu ssen d e p unten
van d e WHWUDNW\V. Zo ontstaan d e (getal-) d ingen.
Al w eten w ij niet p recies w elke elem enten teruggaan op Pythagoras zelf, we
hebben w el red elijk zicht op d e contouren van het p ythagoreïsm e zoals d at een eeu w
later, in d e vijfd e eeuw , zich ontw ikkeld had . Dit is vooral te d anken aan tw ee
bronnen: d e inform atie d ie Aristoteles ons levert en d e fragm enten van contem p oraine
p ythagoreërs als Philolaos van Croton.
Aristoteles zet in 0HWDSK\VLFD boek 1 enkele pythagoreïsche theorieën u iteen,
w aarond er d e hierboven beschreven leer van d e WHWUDNW\V, het ‘tiental’ . Een and ere leer
d ie hij noem t betreft een d ualistisch systeem van tien p aren tegend elen w aartoe alles te
herleid en is en w aaruit alles bestaat: eind ig (of: grens, SHUDV)— oneind ig (of:
onbegrensd , DSHLURQ); oneven— even; één— veelheid , rechts— links; m annelijk—
vrouw elijk; stilstaand — bew egend ; recht— krom ; licht— d u isternis; goed — kw aad ;
vierkant— rechthoekig. Al d eze tegend elen ku nnen gezien w ord en als rep resentaties
van het eerste paar (grens-onbegrensd e), d at d aarm ee fu nd am enteel is voor d e
stru ctu u r d er d ingen.
Deze gegevens stem m en in belangrijke m ate overeen m et w at w e in d e fragm enten
van Philolau s van Croton (ca. 450 vC) tegenkom en. De au thenticiteit van d eze
fragm enten is in het verled en w el bestred en: som m igen zagen hierin m ateriaal d at
beïnvloed is d oor d e filosofie van Plato, en d at d u s laat is. Voor een d ergelijke aannam e
zijn echter in d e m eeste gevallen geen d oorslaggevend e argu m enten te geven, en er
bestaat tegenw oord ig een bred e consensu s d ie althans een belangrijk d eel van d eze
fragm enten beschou w t als d e oud ste m in of m eer sam enhangend e versie van een
p ythagoreïsche kosm ologie d ie w ij kennen. Philolaos bew eert d at ‘d e natu u r in d e
w ereld ord e (NRVPRV) en alles w at zich d aarin bevind t harm onisch geord end is u it d e
onbegrensd e (of onbep aald e: DSHLUD) d ingen en d e begrenzend e (of bep alend e,
SHUDLQRQWD) d ingen’. N aast onbep aald e d ingen m oeten er ook bepalend e zijn, om d at
‘and ers niets gekend zou ku nnen w ord en’. En behalve d eze d ingen moet er ook een
‘harm onie’ zijn d ie ze m et elkaar verbind t: het Griekse KDUPRQLD bekent letterlijk
‘verbind ing’ , en vand aar ook ‘ord ening van d e toonschaal’ en d eze toonschaal zelf.
Kennis is onm ogelijk zond er getal en getalsverhou d ing: het steed s and ere p rod uct van
d oor KDUPRQLD m et elkaar verbond en onbep aald e en bep alend e d ingen.
Philolaus levert ook een soort kosm ogonie: het eerste d at tot stand kom t is een Eén,
en verm oed elijk is het d eze eerste éénheid d ie d e in het bovenstaand e al genoem d e
‘ad em ’ (of leegte) inad em t. En er is een u iteind elijke kosm ologie w aarin tien
hem ellicham en om een centraal vuu r heen d raaien. De kosm os w ord t om grensd d oor
een bu itenste ring van vu u r, en d an kom en, in volgord e van bu iten naar binnen, d e
(vijf d estijd s bekend e) p laneten, d e zon, d e m aan (volgens Philolau s d oor bijzond ere
w ezens bew oond ), d e aard e, en d e onzichtbare ‘tegenaard e’ . De these d at d e aard e
bew eegt w ord t ingegeven d oor d e ged achte d at zij te onbelangrijk is om zich, zoals
and eren d achten, in het centru m te bevind en. Die centrale en sacrale p laats is aan d e
god d elijke +HVWLD, het ‘haard vu u r’ van d e kosm ische hu ishoud ing, voorbehoud en (en
kom t d u s ook niet toe aan d e zon!). H oew el het loslaten van d e ged achte van een
centrale en bew egingsloze aard e op zich ged u rfd is, en Copernicu s in d e inleid ing van
zijn 'H UHYROXWLRQLEXV (1530) d e Pythagoreër Philolaos exp liciet als zijn voorganger
noem t, is er d u s geen substantiële gelijkenis m et Copernicu s’ heliocentrische
w ereld beeld . Aristoteles’ kritische op m erking d at in d it planetariu m d e theorie het
heeft gew onnen van d e w aarnem ing is beslist op zijn p laats. Zo lijkt d e aannam e d at er
een, onzichtbare, tegenaard e is u itsluitend ingegeven d oor d e w ens het aantal
hem ellicham en op 10 te brengen, het getal van d e p erfecte WHWUDNW\V.
H et vroege Pythagoreïsm e is interessant als een eerste p oging d e kosm ologie te
m athem atiseren en d e kenbaarheid van d e d ingen te verbind en m et d e elem enten van
bep aald heid en getal. Tegelijkertijd m oeten w e vaststellen d at d eze m athem atisering in
d e m eeste gevallen een solid e em pirische basis m ist: d e getalsm atige stru cturen d ie d e
Pythagoreërs aanw ijzen zijn in m eeste gevallen — d e leer van d e m u zikale intervallen
lijkt een u itzond ering te vorm en — niet vastgesteld op grond van een
onbevooroord eeld ond erzoek naar d e stru ctu u r van d e w erkelijkheid (d oor tellen en
m eten), m aar gebaseerd op een soort getallensym boliek, waarbij som m ige getallen
(zoals 7 en 10) m eer volm aakt heten te zijn d an and ere. Ook aan niet-fysische zaken,
zoals het ‘ju iste ogenblik’ , of m orele begrip p en als rechtvaard igheid kan zo een, uit d e
aard d er zaak nogal arbitraire en sym bolische, getalsw aard e w ord en toegekend .
Bovend ien lijkt d e status van getallen in het oud e Pythagoreïsm e niet geheel d uid elijk
te zijn. Som s su ggereren onze bronnen d at d e d ingen getallen rep resenteren , of d at ze
d oor getalsverhoud ingen w ord en beheerst, m aar som s ook gew oonw eg d at d e d ingen
getallen ]LMQ Daarbij sp eelt ongetw ijfeld m ee d at d e Pythagoreërs getallen w eergaven
als verzam elingen pu nten (ongeveer zoals d e getallen op d e vlakken van een
d obbelsteen; zie ook d e WHWUDNW\V als voorstelling van het getal 10). Daard oor is het
hierboven beschreven onstaan van getallen (van uit d e Eén d ie veelheid ‘inad em t’ ) ook
te zien als het ontstaan van ruim telijke figu ren. Vanu it d ie ged achte kan het ontstaan
van d e getallen ook w ord en geïd entificeerd m et het ontstaan van d e fysische
w erkelijkheid : d e Eén is d an het centrale vuu r, d e haard van d e kosm os, d ie leegte
inad em t en zo veelheid constitu eert. Pas in d e latere platonische recep tie van het
p ythagoreïsm e w ord en getallen als zod anig en hu n rep resentatie in d e fysische
w erkelijkheid d uid elijk ond erscheid en.
Ook d e Orfisch-Pythagoreïsche leer van d e ziel is, zoals gezegd , in d e Platoonse
trad itie op genom en. De ged achte d at ons ‘ik’ gelijkgesteld kan w ord en m et een
god d elijke en onsterfelijke ziel, en d at het lichaam voor d eze ziel in d e eerste p laats een
beletsel is, kreeg zo een p rom inente p laats in d e w esterse w ijsgerige trad itie. Dit is
eigenlijk op m erkelijk, om d at d e m eer gangbare Griekse voorstelling van leven en d ood
d e m ens juist zag als in d e eerste p laats een belichaam d w ezen. Zo w ord t bij d e d ichter
H om erus het lichaam sloos voortleven van d e zielen als schim m en in d e ond erw ereld
voorgesteld als een beklagensw aard ige vorm van p seu d o-bestaan.
In het begin van d e vijfd e eeu w w as Pythagoras al bekend genoeg om d oor
H eraclitu s te w ord en bestred en als een charlatan, veelw eter en plagiator. Maar binnen
zijn eigen school w erd hij vereerd . Bekend is d e form u le w aarm ee aanhangers een
beroep d ed en op zijn onw eerlegbaar geachte gezag: ‘hij zelf heeft het gezegd ’. Daarbij
verm eld t d e overlevering d at er binnen d e Pythagoreïsche bew eging tw ee groep en
volgelingen w aren, namelijk d e m athem atici, d ie w aren ingew ijd in d e getallenleer m et
toebehoren en d eze, m ogen w e aannem en, ten m inste voor een d eel verd er hebben
ontw ikkeld , en d e ‘akou sm atici’, d ie alleen m et d e leefregels (DNRXVPDWD) vertrouw d
zou d en zijn. Wij d oen er w aarschijnlijk goed aan d e p ythagoreërs prim air als een secte
en Pythagoras als charism atische goeroe te zien.
;HQRSKDQHV
Xenop hanes van Colop hon w erd geboren rond 560 vC en is volgens eigen zeggen
ou d er d an tw eeënnegentig gew ord en. Op relatief jeu gd ige leeftijd is hij naar Zuid -
Italië geëm igreerd . H ij w as d ichter en lijkt zijn p oëzie op sym posia te hebben
voorged ragen. De fragm enten en berichten laten iem and zien d ie kennis belangrijker
vind t d an sp ort, en d ie een originele versie van Milesische natu u rfilosofie aan d e m an
brengt. Vooral zijn bizarre w olken-leer valt op : de hem ellicham en zijn vuu r-gew ord en
w olken d ie rond d rijven, opvlam m en en u itd oven; er zijn veel van zu lke zonnen en
m anen; kom eten en m eteoren zijn concentraties van w olken; d e regenboog is een w olk
m et kleu ren. De zee is d e bron van w olken en w ind en. Oorspronkelijk is alles u it w ater
en aard e voortgekom en, het bestaat eru it, en het zal er ook w eer naar teru gkeren: tw ee
oer-elem enten, niet één zoals bij Anaxim enes. Als bevestiging voor d e oorsp rong u it
w ater lijkt hij op in d e bergen gevond en fossielen van zeed ieren gew ezen te hebben.
Belangrijker is Xenop hanes om zijn exp liciete kritiek op d e Griekse god en d ie d e
w erken van d e ou d e d ichters H om erus en H esiod u s bevolken, en d ie d oor zijn
tijd genoten w erd en vereerd . Deze zien er als m ensen u it en ged ragen zich even slecht:
Alles hebben H om eru s en H esiod u s aan d e god en toegeschreven

w at bij d e m ensen beschim p t w ord t en gelaakt:
stelen, echtbreken en elkaar bed riegen. (DK B 11)
Een d ergelijk antrop om orf beeld van d e god en kom t voort u it d e bep erkingen van ons
voorstellingsverm ogen, zoals geïllu streerd w ord t d oor het volgend e
ged achtenexp erim ent:
Als ru nd eren , p aard en en leeu w en hand en had d en,

en als ze kond en teken en en ku nstw erken m aken zoals m ensen
d an zou d en p aard en p aard achtige god envorm en tekenen
en ru nd eren ru nd achtige, en ze zou d en beeld en m aken d ie
leken op hu n eigen gestalte. (DK B 15)
Xenop hanes voert een nieu w , d eels in ontkennend e d eels in su p erlatieve term en
om schreven god sbegrip in d at een grote toekomst tegem oet zal gaan. Eén god is het
belangrijkst:
Eén god is ond er god en en m ensen d e grootste,

d ie noch in gestalte, noch in d enken op stervelingen lijkt. (DK B 23)
Deze god , d ie zelfs w at begrip sverm ogen betreft niet lijkt op m ensen , en d u s ook niet
hun im m oraliteit d eelt, bestiert alles m oeiteloos m et d e kracht van zijn geest. Altijd
blijft hij op d ezelfd e plaats, zond er zich te bew egen, en hij is één en al zien, begrijpen
en horen. Enkele van d eze eigenschap p en (m et nam e zijn eenheid en
onbew eeglijkheid ) d oen d enken aan d e attributen van het ‘zijnd e’ (HRQ) bij Parm enid es
(zie § 8), d ie m ogelijk d oor hem beïnvloed is.
Vier bew aard gebleven versregels p oneren — vrij vertaald — d at
niem and p recieze kennis heeft van w at ik u iteenzet over d e god en en alle d ingen. Zelfs als
iem and d e sp ijker op d e kop geslagen zou hebben w eet hij d at zelf niet, w ant alles is slechts
een kw estie van m enen.
Bij latere au teurs (en in d e vakliteratu ur) w ord t d it in VFHSWLVFKH zin uitgelegd : niets zou
volgens Xenop hanes zeker zijn. Die vier regels zou d en niet alleen een zeld zaam staaltje
van kritische bescheid enheid zijn, m aar ook d e geboorte-oorkond e van het
kennisp robleem . Zeker is d eze interp retatie niet: Xenop hanes kan ook bed oelen d at
ied ereen behalve hijzelf in onzekerheid verkeert. H oe d it ook zij, d e d oor Xenophanes
gesignaleerd e tegenstelling tu ssen kennis (of w aarheid ) en m ening vind en w e ook
teru g bij and ere vroege filosofen: niet alleen bij H eraclitu s, m aar m et nam e bij
Parm enid es, d ie al bij Plato en Aristoteles m et Xenophanes in verband w ord t gebracht.
+HUDFOLWXV
De Ionische d enkers en Pythagoras betitelen ZLM als ‘filosofen’ om d at zij al tenm inste
sind s Aristoteles zo genoem d w ord en en om d at d e kosm ologie en fysica, w aarm ee zij
een begin m aakten in d e w esterse trad itie een vitaal ond erd eel vorm d en van w at tot in
d e vroeg-m od erne tijd filosofie genoem d w erd . H eraclitu s (rond 500 vC of niet lang
d aarna) u it Ephese in Ionië is d e eerste d ie w e zelf het w oord SKLORVRSKRV zien
gebru iken, zij het niet als zelfstand ig naam w oord m et d e betekenis d ie het later zou
krijgen. Bij hem betekent het letterlijk ‘naar kennis (of w ijsheid ) strevend ’:
Mannen d ie naar kennis van zaken streven (SKLORVRSKRL DQGUHV) m oeten veel d ingen
ond erzoeken en vaststellen. (DK B 35)
Overgeleverd is d at hij een w erk schreef d at later d e trad itionele titel ‘Over d e natuu r’
kreeg, en d at hij een exem plaar van d at w erk d ep oneerd e in d e tem p el van Artem is in
Ephese, w aarschijnlijk om d e au thenticiteit ervan te w aarborgen: d e tem pel kon als
archief fu nctioneren. Uit d it geschrift is een aantal korte fragm enten bew aard gebleven.
De stijl van zijn p roza is d irect, gecom prim eerd , krachtig, geëngageerd , p rovocerend ,
beeld end , virtuoos, en m aakt nog altijd ind ru k. Plato, Aristoteles en Theop hrastus zijn
kritisch en vind en d at hij zich niet d u id elijk uitd ru kt. Latere au teu rs zien d aarin ju ist
een p rijzensw aard ige habitus: ‘d e d uistere’ (KR VNRWHLQRV) w erd zijn eretitel: voor m eer
d an één u itleg vatbaar. Eenvoud ig is H eraclitu s zeker niet, m aar d e raad selen w aarin
hij som s sp reekt zijn niet altijd onop losbaar. Zijn voorstellingsw ereld om vat zow el
levensw ijsheid als kritiek op religieuze gebruiken, zow el su ggesties over een
hiernam aals als taalfilosofisch interessante op m erkingen, en zow el op vattingen over d e
hem ellicham en als kritiek op grote nam en (zoals H om erus, Xenop hanes en
Pythagoras). We ku nnen enkele grond them a’ s aangeven.
H oew el H eraclitu s enerzijd s nog staat in d e Ionische trad itie, d ie een
m aterialistische verklaring van d e kosm os w il geven, en één bep aald elem ent — in
H eraclitu s’ geval is d at het vu u r — d aarbij als fysische oer-oorzaak aanw ijst, stijgt hij
in zekere zin boven d it p uu r kosm ologische niveau uit. H et centrale elem ent in zijn
systeem is im m ers een m eer algem een of abstract begrip : d e éénheid van d e
tegend elen. Deze tegend elen ku nnen elkaar afw isselen en op d ie m anier een eenheid
vorm en:
H etzelfd e is: levend en d ood , en w akend en slap end , en jong en ou d . Want d at is, erin
verkerend , d it, en d it is, erin verkerend , d at. (DK B 88)
Maar ze ku nnen ook tegelijkertijd w erkzaam zijn en juist d oor hu n ond erlinge
spanning d e w erkelijkheid stru ctu reren:
Zij begrijp en niet hoe w at u it elkaar loop t het m et zichzelf eens is: een harmonie d ie
teru gbu igt, zoals bij een boog en een lier. (DK B 51)
And ere tegend elen zijn alleen tegend elen vanu it een verschillend , al d an niet
subjectief, p ersp ectief:
Zee: het zu iverste en het vu ilste w ater — voor vissen d rinkbaar en levensnood zakelijk, voor
mensen ond rinkbaar en levensgevaarlijk. (DK B 61)
In al d eze gevallen w ord t, vanuit het ju iste p ersp ectief bezien, d e antithese w ezenlijk
tot een synthese.
De strijd d ie d e tegend elen genereert, of d ie ju ist d oor d e tegend elen w ord t
geconstitu eerd , is volgens H eraclitu s in w ezen, en letterlijk, ‘in ord e’. De d ichter
H om erus heeft d at niet gezien:
H eraclitu s d u id t het d e d ichter H om eru s eu vel d at hij schreef ‘m oge tw eed racht ond er
god en en m ensen verd w ijnen’ . (DK A 22)
Deze strijd w erkt niet alleen vorm end en stru ctu rerend in d e natuu rlijke w erkelijkheid ,
m aar ook in het m enselijke d om ein:
Oorlog is vad er van alles en koning van alles, en somm igen heeft hij god en laten zijn,
and eren m ensen, som m igen heeft hij vrij gem aakt en and eren slaaf. (DK B 53)
H eraclitu s is hierm ee d e eerste filosoof, m aar zeker niet d e laatste, d ie vanu it een
algem een-filosofisch p ersp ectief d e m aatschapp elijke VWDWXVTXR van veelvorm igheid en
ongelijkheid verd ed igt. In een p eriod e w aarin veel Griekse stad staten zich in d e
richting van een d em ocratie ontw ikkelen neem t hij een d u id elijk anti-egalitair
stand pu nt in:
Eén p ersoon is voor mij talloos velen, als hij d e beste is. (DK B 49)
De kop p eling d ie hij aanbrengt tu ssen hoe d e d ingen YDQ QDWXUH zijn en hoe zij in
m oreel op zicht PRHWHQ zijn is in d e filosofie lang niet vanzelfsp rekend . Latere filosofen
als David H u m e in d e achttiend e en G. E. Moore in d e tw intigste eeuw hebben d e
geld igheid ervan bestred en en m en betitelt d eze kopp eling tegenw oord ig w el als
‘naturalistic fallacy’. In het Griekse d enken zou het soort ethisch natu ralism e d at w e bij
H eraclitu s aantreffen echter nog een grote toekom st tegem oet gaan. Algem een nam
m en aan d at een theorie over het goed e leven, of d e goed e sam enleving, op een of
and ere w ijze m oest w ortelen in een visie op d e m enselijke natu u r (of op als natu u rlijk
ervaren gevoelens zoals genot) of op d e kosm ische natuu r en d e p laats van d e m ens
d aarin.
Op het fysische niveau m anifesteert d e strijd tu ssen d e tegend elen zich als vuu r,
het m eest d ynam ische van d e vier klassieke elem enten.
De hier gegeven mooie ord ening , één en d ezelfd e d ie alle d ingen omvat, is noch d oor een
d er god en noch d oor een m ens gem aakt, m aar zij w as altijd , is altijd en zal altijd zijn: vu u r,
eeu w ig levend , m et m ate ontvlam m end en m et m ate w eer u itd ovend . (DK B 30)
H et lijkt er d u s op d at H eraclitus, in tegenstelling tot zijn natuu rfilosofische

voorgangers, niet van een oertoestand gesp roken heeft toen alles nog vu u r w as. Er zijn
ook geen aanw ijzingen d at hij — zoals d e Stoïcijnen, d ie in m enig opzicht op hem
teru ggrijp en — aannam d at alles ooit w eer tegelijk vu ur zou w ord en. Integend eel: d e
d ingen zijn in balans d oor het ‘m et m ate’ ontvlam m en en uitd oven van het vu ur. Dit
u itd ovend e vu ur transform eert zich in and ere elem enten in een kosm ische cyclu s
w aarbij tegend elen in elkaar overgaan:
Vu u r gaat over in zee [d .w .z. w ater], zee w eer voor d e ene helft in aard e en voor d e and ere
helft in vu u rstorm — m aar zee stroom t op d eze w ijze niet alleen naar tw ee kanten w eg,
maar w ord t van d ie kanten ook w eer in d ezelfd e verhou d ing (ORJRV) toegem eten. (DK B31)
De overgang van d e ene fase van het p rim aire elem ent naar d e and ere w ord t als
afsterven van het eerste en tot leven kom en van het tw eed e gezien: d e een zijn d ood is
d e and er zijn leven, en d at is niet slechts beeld sp raak.
De allesbepalend e eenheid -in-strijd van d e tegend elen, belichaam d in het vuu r,
w ord t d oor H eraclitu s ook w el het ‘ene w ijze’, ‘god ’ of zelfs ‘Zeus’ genoem d . Hij is er
zich echter van bew u st d at hij d aarm ee een concep tie van god invoert d ie in een aantal
op zichten sterk afw ijkt van d e trad itionele:
H et ene w ijze d at alleen staat w il w el en niet m et d e naam Zeu s word en benoem d . (DK
B32)
Op basis van zijn filosofische kosm o-theologie bekritiseert hij vervolgens elem enten
van d e trad itionele religie, zoals het bid d en tot god enbeeld en, d at hij vergelijkt m et
‘p raten tegen huizen’ en d at volgens hem laat zien d at m en geen id ee heeft w at d e
w erkelijke aard van d e god en is (DK B5). And erzijd s vind en w e bij hem ook nog, net
als bij Anaxim and er, beschrijvingen van natu urlijke p rocessen in qu asi-m orele term en,
d ie w ij als restanten van het m ythisch-religieu ze w ereld beeld ku nnen beschou w en:
De zon zal d e hem toekom end e m aat niet overschrijd en: d e Fu riën, help sters van d e god in
van het recht, zou d en hem weten te vind en! (DK B 94)
De these van een voortd u rend e, d oor het ‘intelligente’ of ‘w ijze vu u r’ gestu u rd e
voortgang van in balans zijnd e en zich steed s herhalend e verand eringen en p rocessen
is bij (veel) latere auteu rs vervorm d tot d e bekend e sp reu k ‘alles stroom t en niets
beklijft’ (SDQWD UKHL NDL RXGHQ PHQHL: DK A 6). Men vind t d eze interp retatie (niet d e
aangehaald e frase) al bij Aristoteles d ie, aanknop end bij u iteenzettingen van Plato, stelt
d at Plato d eze ged achte van H eraclitu s overnam en van toep assing verklaard e op d e
fysische w erkelijkheid , w aar hij d an d e onverand erlijke w ereld van d e Id eeën
tegenover steld e. Een basis voor d eze interp retatie lijken w ij te vind en in het fragm ent,
w aarvan niet zeker is of het in d eze vorm au thentiek is, d at verm eld t dat ‘je niet tw ee
keer in d ezelfd e rivier kunt stap p en’ (DK B 91). Hier ligt d e nad ru k ind erd aad op
(su bjectieve?) onherhaalbaarheid in p laats van op steed s opnieu w iets van hetzelfd e.
Een and ere tekst zegt echter d at ‘op hen d ie in d ezelfd e rivier stap pen steed s and ere en
w eer and ere w ateren toestrom en’ (DK B 12). H ier ligt d e nad ruk op w at p erm anent is:
het w ater verand ert m aar d e rivier blijft. Dit laatste lijkt bij H eraclitu s d e leid end e
ged achte te zijn: d e eenheid d er tegend elen, d e strijd , d e oorlog, het ontvlam m end e en
u itd ovend e vuu r, God , of hoe wij verd er het allesbep alend e beginsel w illen noem en,
geeft eenheid en structu ur aan d e verand ering en d e veelheid .
Interessant genoeg kan bij H eraclitu s het w oord ‘ziel’ (SV\FKr) in d e beschrijving
van d e kosm ische cyclu s d e p laats van vu ur innem en:
Voor zielen is het d e d ood , als w ater geboren w ord t, voor water is het d e d ood als aard e
geboren word t, u it aard e w ord t water geboren, u it w ater ziel. (DK B 36)
Dit houd t niet alleen in d at d e ziel vu u r-achtig van aard is, m aar ook d at d e m enselijke
natu u r d eel uitm aakt van, geïntegreerd is in, en aan d ezelfd e cyclische regels
ond erw orp en is als, d e grote natu ur. H et is ju ist d ankzij d eze verw antschap d at w ij in
p rincipe in staat zijn d e stru ctu u r van d e kosm os te d oorgrond en. Dit is echter geen
sim p ele zaak; integend eel. Aan het begin van zijn geschrift bew eert H eraclitu s
nad rukkelijk d at m ensen d e ORJRV, d ie altijd geld t, niet en nooit begrijp en. Wat ORJRV hier
betekent is controversieel. Vele geleerd en nem en aan d at, net als later bij d e Stoïcijnen,
ORJRV ‘red e’ betekent in d e zin van een objectief bestaand e kosm ische w etm atigheid .
/RJRV zou een and ere naam zijn voor het ‘w ijze vuu r’, of voor ‘het ene w ijze’ . And eren
houd en vol d at ORJRV hier niet m eer d an ‘u iteenzetting’ of ‘verklaring’ betekent — het
gaat tenslotte om iets d at w e horen.
H oe d it ook zij, H eraclitu s voegt aan d eze inleid end e w oord en toe d at ‘d e ORJRV van
algem ene aard is, m aar d e m ensen d esond anks d oen alsof ze over eigen w ijsheid
beschikken’ (DK B 2). Wat hij hierm ee bed oelt w ord t enigszins d u id elijk in een aantal
fragm enten d ie het p robleem van d e m enselijke kennis them atiseren en d ie d aarm ee
een eerste aanzet geven tot een ep istem ologie of kennisleer. We citeren er enkele:
Ik geef d e voorkeu r aan w at, als het gezien en gehoord word t, ons iets leert. (DK B55)
Wat w ij zien (observatie) en w at w ij horen (d it slaat m isschien op w at wij horen van

w ijze m ensen zoals H eraclitu s) kan d u s in beginsel een goed u itgangsp u nt zijn om tot
kennis te kom en. Maar:
Ogen en oren zijn slechte getu igen voor d e m ensen als zij zielen hebben d ie d e taal d aarvan
niet verstaan. (DK B 107)
Niet alleen d e ‘inp u t’ d oet er toe, ook de m entale attitu d e w aarm ee w ij d eze verw erken
is van belang. En d aar schort het bij d e m eeste m ensen aan: zij laten zich m isleid en
d oor p artiële inzichten of d oor d e trad itie (wij m oeten niet hand elen en spreken ‘als
kind eren van onze ou d ers’ (DK B 74)). En d at terw ijl w ij d e basis voor inzicht bezitten
in onze eigen ziel, w aarvan d e stru ctuu r im m ers verw ant is aan d ie van d e kosm os.
Van d e onu itp u ttelijkheid van d it latente inzicht getu igt het fragm ent d at ons vertelt:
De grenzen van d e ziel zu l je niet al gaand e ku nnen ontd ekken, ook al bep roef je ied ere
mogelijke w eg; zo d iep is d e ORJRV d ie zij heeft. (DK B45)
Kennelijk is er altijd m eer te leren en te vernem en, zow el d oor introspectie (in een
and er fragm ent zegt hij: ‘ik ond ervroeg m ijzelf’ (DK B 101)) als d oor and ere vorm en
van ond erzoek. Kennis is d u s m ogelijk, en is afhankelijk van het ontw ikkelen van d e
juiste blik op d e w erkelijkheid , al blijft geld en d at d e ‘d e natu u r (SKXVLV) zich p leegt [of:
er van hou d t zich] te verbergen’ (DK B 123).
H eraclitu s’ filosofische fragm enten vorm en fascinerend e lectu u r d oor hun vorm ,
d oor d e originele verband en d ie zij w eten te leggen en d oor hu n som s bijtend e kritiek
op tijd genoten en voorgangers. Inhou d elijk zijn zij ook rijker d an w at ons resteert van
d e system en van vroegere d enkers. H eraclitus’ filosofie is niet m eer lou ter kosm ologie.
Doord at zijn verklarend e princip e ook van toep assing is op het m enselijke leven en d e
m enselijke sam enleving ku nnen w ij bij hem aanzetten vind en voor een filosofische
ethiek. En m et zijn reflecties over d e m ogelijkhed en en barrières bij onze p ogingen d e
w erkelijkheid te d oorgrond en stelt hij ook het p robleem van d e m enselijke kennis
nad rukkelijk aan d e ord e. In d ie zin is hij naar onze m od erne begrip p en m eer ‘filosoof’
d an zijn voorgangers.
3DUPHQLGHV
Op een heel and er niveau van m oeilijkheid kom en w e m et Parm enid es u it Elea in
Zu id -Italië. Een gelu kkige om stand igheid is d at naast enkele and ere korte of langere
fragm enten liefst tw eeënzestig op eenvolgend e versregels zijn overgeleverd van het
eerste en het begin van het tw eed e d eel van zijn leerd icht, w aarm ee hij w il concurreren
m et o.a. H esiod us’ 7KHRJRQLD. Dit leerd icht, voor het grootste ged eelte geform u leerd als
toesp raak van een god in, gericht tot d e bevoorrechte d ichter d ie d oor haar w ord t
ingew ijd , om vat, na het p rooem iu m (d e ‘voorzang’ ), d e leer van d e w aarheid (het
eerste d eel) en d e leer van d e m eningen (het tw eed e d eel).
De filosofen vóór Parm enid es trachten allen een theorie van d e w erkelijkheid te
form u leren, w aarbij zij aangeven hoe d eze is ontstaan (u it w ater of u it het DSHLURQ) d an
w el hoe d eze is gestru ctureerd of d oor w elk elem ent ze w ord t beheerst (lucht bij
Anaxim enes, vu u r bij H eraclitus). De argu m enten d ie zij gebru iken d oen een beroep
op onze ervaring: zij ond ersteu nen hu n specu laties over d e kosm os m et verw ijzingen
naar als analoog beschou w d e d eelverschijnselen, zoals het ontstaan van levend e
w ezens, om ons heen. Parm enid es kiest een geheel and ere benad ering. Niet langer
neem t hij d e ervaring — d e w ereld zoals w ij d ie zien in al zijn veelheid en
verand erlijkheid — als u itgangsp u nt, m aar hij gaat u it van een rad icale analyse van het
begrip w erkelijkheid , of liever: het begrip zijn. H et eerste d eel van zijn leerd icht is een
p oging om aan te geven w at w ij, lou ter vanu it d e w etten van het d enken, ku nnen
zeggen van iets w aarvan w ij bew eren d at het ‘is’: het ‘zijnd e’. Zijn benad ering is een
logisch-d ed u ctieve: gegeven d at iets als ‘zijnd e’ ged acht w ord t, w elke and ere
eigenschap p en ku nnen d an aan d it ‘zijnd e’ w ord en toegekend als verenigbaar m et, of
voortvloeiend uit, het ‘zijn’? H ierm ee is hij d e eerste d enker d ie een theorie over het
‘zijn’ als zod anig form u leert: een ontologie. Ook zijn m ethod e is geheel nieu w : hij kiest
als uitgangsp u nt iets d at voor het d enken evid ent en onontkoom baar is (m en zou het
ku nnen form uleren als d e sim p ele ged achte d at ‘w at is, is, en w at niet is, niet is’) en
p robeert d e rest van zijn theorie d aaru it via een reeks logische stap pen af te leid en.
Parm enid es kan in d eze zin zeker geld en als d e eerste rad icale rationalist in d e
w esterse filosofie.
H et prooem iu m beschrijft ons Parm enid es’ tocht naar d e openbarend e god in, ook
voorgesteld als een tocht naar het licht, volgens som m igen als een tocht naar d e
ond erw ereld (NDWDEDVLV). Deze god in neem t d e plaats in van d e m u zen d ie w ord en
aangeroepen, of van w ier insp iratie gew ag w ord t gem aakt, aan het begin van d e
ged ichten van H om eru s en H esiod u s. H et is niet im plau sibel haar te id entificeren m et
d e god in van het recht ('LNr) d ie ook eerd er in het p rooem iu m al genoem d w ord t en
verd erop in het leerd icht een intrigerend e rol sp eelt als een instantie d ie bepaalt w at
kan en niet kan (in d it geval: w at w el en niet ged acht kan w ord en). Zij verp ersoonlijkt
d e w etten van het d enken. Dat d e streng op gebou w d e argu m entatie van het leerd icht
w ord t voorgesteld als een d oor d eze god in gegeven op enbaring, kan w ord en
geïnterp reteerd als een aand u id ing d at d e w etten van het d enken, w aarop d eze hele
argu m entatie stoelt, zelf niet m eer beargum enteerd ku nnen w ord en, m aar ‘gegeven’
zijn.
In het eerste d eel van het leerd icht w ord t form eel bepaald w at als exclu sief object
van echte kennis begrep en kan w ord en. H et vorm t geen gem akkelijke lectu u r. Een
aantal cruciale form uleringen is voor m eer d an één u itleg vatbaar, niet alleen d oord at
het keu rslijf van d e versvorm beperkingen op legt, m aar ook om d at Parm enid es niet
over vakterm inologie beschikt. H ij m oet het d u s stellen m et het vocabu laire van d e
ep ische poëzie en m et d e gew one om gangstaal, en d ie zijn niet goed tegen zijn
baanbrekend e ged achten op gew assen. Bovend ien lijkt in het eerste d eel slechts
geleid elijk onthu ld te w ord en w aarom en w aarover het gaat.
De god in stelt d e d ichter om te beginnen voor een cru ciale cognitieve keu ze:
Er zijn slechts tw ee w egen van ond erzoek te d enken: d e ene, d at (het) is en d at niet
(m ogelijk) is d at (het) niet is, is d e w eg d er overtu iging, w ant d ie begeleid t d e w aarheid ; d e
and ere, d at (het) niet is en d at nood zakelijk is d at (het) niet is. Die (w eg), zeg ik u , is een
p ad w aarvan in het geheel niets te vernem en valt; w ant w at niet is ku n je niet kennen — d at
is im m ers niet te volbrengen — en al evenm in ond er w oord en brengen. (DK B 2)
Enkele aspecten zijn d u id elijk. Er w ord t streng gered eneerd . Zorgvu ld ig w ord en tw ee
op ties ond erscheid en d ie elkaar uitslu iten (zoals in een later fragm ent exp liciet w ord t
gesteld : ‘d e beslissing ligt hierin: het is of het is niet’ ). In d e latere logica noem t m en d it
een ‘exclu sieve d isju nctie’. En er w ord en aan elkaar tegengestelde begripp en
gehanteerd d ie w e eveneens uit d e latere, m od ale logica kennen: onm ogelijkheid en
nood zakelijkheid . Van d e tw ee w egen w ord t d e eerste aanbevolen en d e tw eed e
afgew ezen.
Maar er is ook het een en and er d at m ind er d u id elijk is. De grond betekenis van het
Griekse w erkw oord ‘zijn’, HLQDL, is ‘er zijn’ ; d e overige (m aar natu urlijk niet
ongerelateerd e) betekenissen zijn ‘bestaan’ , ‘zus of zo zijn’ , en ‘w aar zijn’ . Voor d e
interpretatie van Parm enid es hangt veel af van d e betekenis van ‘zijn’ d ie van
toepassing w ord t geacht. In bovenstaand vertaald fragm ent w ord t ‘is’ geïnterp reteerd
als ‘bestaat’, m aar and ere interp retaties (corresp ond erend m et and ere sp ecificaties van
d e betekenis van het w erkw oord ‘zijn’) zijn ook voorgesteld . Evenm in is d irect
d uid elijk w at het is w aarvan gezegd w ord t d at het is en d at het onm ogelijk is d at het
niet is, en w at het is w aarvan geld t d at het nood zakelijk niet is. Een plau sibele en vrij
algem een aanvaard e suggestie is d at w e in d it fragm ent ‘d at w at (er) is’ als ond erw erp
van ‘is’ en ‘zijn’ m oet d enken: het ‘zijnd e’ (HRQ), d at in een volgend fragm ent
nau w keu rig w ord t beschreven m aar nu nog ongeïd entificeerd blijft. In d at geval is d e
ged achtengang in het begin van het bovenstaand e fragm ent d e volgend e: van d atgene,
w at het ook m aar is, d at m en zich als ‘zijnd e’ voorstelt PRHW m en zeggen d at het is, en
NDQ m en QLHW zeggen d at het niet is.
Op m erkelijk is d e argu m entatie d ie vervolgens gegeven w ord t voor d e uitslu iting
van d e tw eed e denkw eg: d e red en w aarom w ij niet m ogen d enken d at w at is, niet is, is
niet, zoals m en m isschien zou verond erstellen, d at d eze ged achte een interne
contrad ictie bevat. De red en is d at w at niet is, EHUKDXSW niet ged acht kan w ord en.
Daarm ee is het enig en uitslu itend object van d enken en kennis het zijnd e. Er is een
d riekw art regel d ie m oeiteloos — zij het niet m et zekerheid — aan bovenstaand
fragm ent kan w ord en aangesloten en d ie op het eerste gezicht vertaald kan w ord en (en
vaak ook vertaald w ord t) als het w at raad selachtige:
... w ant d enken en zijn is hetzelfd e. (DK B 3)
H et Grieks van d it fragm ent (WRJDUDXWRQRHLQHVWLQWHNDLHLQDL) kan echter ook vertaald

w ord en als ‘... w ant het is hetzelfd e het te d enken en d at het is’ , w aarm ee d e
aanslu iting bij ons fragm ent op eens held erd er w ord t.
In een and er fragm ent van tw eeënzestig regels (DK B 8) trekt Parm enid es verd ere
consequ enties u it d it uitgangsp u nt. Op d e enig toelaatbare w eg van d enken — d e w eg
d ie stelt ‘d at (het, d at w il zeggen w at is) is’ — bevind en zich tal van tekenen (VrPDWD)
d ie ons tonen w elke eigenschapp en w e nog m eer ku nnen toekennen aan w at is, op
grond van het lou tere feit d át het is en d at niet-zijn niet ged acht kan w ord en. Wat is,
het zijnd e, is ‘niet ontstaan en onvergankelijk, alléén, u it één stu k, onbew eeglijk,
id entiek m et zichzelf, en volm aakt’ (B 8.2-4). ‘H et w as niet en zal niet zijn, om d at het
nu is’ (B 8.5). H et is niet op een bep aald e p laats m aar ‘op en in zichzelf’ (B 8.29). H et is
niet ontstaan, en er kan ook niet iets and ers u it ontstaan (B 8.6-15). H et is een plenu m ,
om d at het ‘helem aal vol is van w at is, en niet hier m eer (is en) d aar m ind er’.
Elk van d eze ond erling sam enhangend e eigenschap p en w ord t bew ezen vanu it d e
ged achte d at het aannem en van het tegend eel van d e betreffend e eigenschap d e
introd u ctie van d e notie niet-zijn zou verond erstellen: ontstaan en vergaan im p liceren
im m ers nog-niet-zijn en niet-m eer-zijn, en d at geld t ook voor d e noties van verled en en
toekom end e tijd ; gebrek aan volm aaktheid zou betekenen d at het zijnd e iets m ist, d u s
d at er iets niet-is. H et zijnd e is ook ond eelbaar, w ant and ers zou een w illekeurig d eel
in een and ere zin ‘zijnd e’ zijn d an een and er, en ook d at im pliceert d e notie niet-zijn.
Enzovoort.
Deze u itvoerige en abstracte argu m entatie w ord t afgesloten m et een verrassend
concreet beeld : het zijnd e (HRQ) ‘lijkt op d e m assa van een volm aakt rond e, hom ogene,
in evenw icht zijnd e en zichzelf in ied er op zicht gelijke bol’. Met d it beeld lijkt een
concessie te w ord en ged aan aan ons voorstellingsverm ogen . H et zijnd e is im m ers niet
d eelbaar, heeft (d us) geen extensie en LVd u s niet echt een bol. Belangrijker, m et nam e
ook voor d e ontw ikkeling van het d enken ná Parm enid es, zijn d e eerd er afgeleid e
kenm erken. Deze m erend eels negatief geform u leerd e eigenschapp en laten zien d at het
zijnd e (HRQ) niet tot d e w ereld van onze d agelijkse ervaring behoort. Want d aar
ontstaan en vergaan d e d ingen, zijn er heel veel verschillend e, en bew egen en
verand eren ze. Door het d enken te concentreren op w at is, m et u itslu iting van w at, in
w elke zin van d e term d an ook, geacht w ord t niet te zijn, w ord en bew eging en
verand ering bu iten d e sfeer van (correct) d enken en (cognitief verantw oord ) zijn
gep laatst.
Aan het eind e van hetzelfd e lange fragm ent kond igt d e god in aan, haar betrou w bare
verhaal af te breken en over te gaan tot een ‘bed rieglijk’ verhaal, een w eergave van
‘sterfelijke m eningen’. Van w at volgt (of liever: volgd e), het tw eed e d eel van het
leerd icht, zijn slechts een paar korte fragm enten overgeleverd . H et is d uid elijk d at in
d it tweed e d eel een kosm ogonie en een kosm ologie gebod en w erd en, gebaseerd op
WZHHHOHPHQWHQ, w aaru it alles is opgebouw d . H et begrip elem ent — d e term vind en w e
nog niet — w ord t hier, in vergelijking m et Parm enid es’ voorgangers, nieu w
ged efinieerd : elem ent is iets m et eigen eigenschapp en, iets d at niet in iets and ers kan
overgaan. H et ene element is: licht — het w ord t ook w el vu u r genoem d — d at niet
zw aar is, m aar ijl van stru ctu u r; het and ere: solid e, zw are nacht. Tw ee elem enten —
d at betekent, ald u s d e god in, m et een kennelijke verw ijzing naar het eerste d eel van het
leerd icht: één te veel. Misschien ziet zij het (in p ositieve term en beschreven) licht als
een soort fysische pend ant van het abstracte zijnd e d at zij eerd er beschreef, en d e (d eels
in negatieve term en beschreven) nacht als het fysische equ ivalent van het niet-zijnd e.
Mogelijk is ook d at ze beid e elem enten beschou w t als fysische p end anten van het
zijnd e. Ook in d at geval w ord t echter - in d e aannam e van tw ee van elkaar
verschillend e zijnd en - al op d it elem entaire niveau d e notie van het niet-zijnd e
ingevoerd . Dat w ord t nog erger, d oord at d e elem enten ook w ord en voorgesteld als
bew egend , d eelbaar, bij ontstaan en vergaan betrokken, zelf ooit onstaan en bestem d
ooit te verd w ijnen. En om d at het plenum d at zij vorm en een m engeling is van su btiel
en grof, m oeten w e conclu d eren d at d it geheel ‘hier m eer en d aar m ind er’ d icht is,
zu lks in tegenstelling tot het zijnd e (HRQ). Op m eerd ere niveau s vloekt d eze kosm ologie
d us m et d e strikte ontologie d ie ons eerd er in het leerd icht w erd gepresenteerd .
Parm enid es roep t vervolgens een god in zond er naam te hulp om d e kosm os (m ed e) op
gang te brengen. Deze god in brengt d an (URV, ‘Liefd e’ , voort, onontbeerlijk voor d e
verbind ing van d e elem ent-d eeltjes.
De tw ee elem enten zelf zijn, m erkw aard ig genoeg, geconstitueerd en van
benam ingen voorzien op grond van een d oor d e m ensen genom en beslu it, en d e
op enbarend e god in kond igt haar ged etailleerd e kosm ologie u itd rukkelijk als
‘bed rieglijk’ aan. Ook in d e p ream bu le van het leerd icht w as trou w ens al verm eld d at
zow el d e ‘fraai rond e w aarheid ’ als ‘d e onbetrou w bare m eningen d er stervelingen’
behand eld zoud en w orden. N u lijkt Parm enid es aan het begin van het leerd icht naast
d e w eg van het zijnd e en d e (onbegaanbare) w eg van het niet-zijnd e, een d erd e w eg
ond erscheid en te hebben d ie d oor d e gew one m ensen bew and eld w ord t. Van d ie
m ensen w ord t d aar ond er and ere gezegd d at ‘zijn en niet-zijn voor hen hetzelfd e is en
niet hetzelfd e’.
Vrij algem een w ord t aangenom en d at d e elem enten in Parm enid es’ kosm ologie
geïnterp reteerd m oeten w ord en als een incorrecte m anier w aarop d e mensen het ene
zijnd e (HRQ) zien en benoem en, w anneer en voorzover ze niet in staat zijn het naar
behoren te ond erscheid en van w at QLHW is. H oew el d e theorie van d e tw ee elem enten
d oor Parm enid es w el als m eer accep tabel w ord t voorgesteld d an d e alternatieven van
and eren, w ord t volgehoud en d at u iteind elijk één alléén goed is, en tw ee fou t. De
elem enten, en d u s ook onze m ooie w ereld m et alles w at d aarin is en een naam
gekregen heeft, zijn in d ie zin het resu ltaat van een d w aling. H oe bizar ook, d at d e
w ereld zoals w ij d ie ervaren op een d enkfout beru st, en d at w at d e m ensen vind en niet
betrou w baar is, is echt w at er in het leerd icht staat, en niet slechts één keer. Ook in d e
slotregels w ord t nog eens d u id elijk gem aakt d at (cu rsivering toegevoegd )
zoals hiervoor beschreven, zijn d eze d ingen ontstaan, en zijn ze, volgens d e PHQLQJ; en zo
zu llen ze op hou d en na zich te hebben ontw ikkeld ; en voor ied er d aarvan hebben d e
m ensen een betekenisvolle naam vastgelegd .
Op d e verd ere d etails van d e kosm ologie kan hier alleen terloop s w ord en
ingegaan. De god in schetst een beeld van d e kosm os m et een centrale aard e en
d aarom heen ‘kransen’ van vu u r (d e hem ellicham en), een beeld d at d oor
Anaxim and ers rad eren-stelsel beïnvloed lijkt te zijn. Daarnaast om vat d e theorie
enkele op m erkelijke ontd ekkingen: d at d e m aan zijn licht ontleent aan d e zon en d at d e
m orgenster en d e avond ster één en d ezelfd e zijn (nam elijk w at w ij nu kennen als d e
p laneet Venu s). Ook horen w e, in ind irecte overlevering, d at Parm enid es als eerste
gezegd heeft d at d e aard e rond is, m aar zeker is d it niet. In zekere zin m aken d eze
ontd ekkingen d e verhou d ing tu ssen d it ‘bed rieglijke’ verhaal en d e leer van d e
w aarheid in het eerste d eel van het leerd icht nog raad selachtiger. Zij su ggereren
im m ers d at bep aald e d ingen m et betrekking tot d e kosm os ‘het geval zijn’ en and ere
niet, en d us ook d at d e fysische w ereld niet een com p lete illusie onzerzijd s is, al is d e
m anier w aarop w ij d e w ereld in ons sp reken en d enken voorstellen d at w el.
Misschien m oeten w e conclu d eren d at het Parm enid es om d at laatste te d oen w as.
H ij w ild e ons laten zien d at w ij over d e w ereld om ons heen alleen m aar sp reken en
d enken in term en d ie ontleend zijn aan d e ervaring, en d at d ie w erkelijkheid op d eze
m anier nooit echt cognitief toegankelijk w ord t. Dat zou d an ku nnen leid en tot d e
p essim istische conclu sie d at een ‘strenge’ fysica niet m ogelijk is. Maar het zou ook
gelezen ku nnen w ord en als een u itd aging om alsnog te proberen de
ervaringsw erkelijkheid te beschrijven en te verklaren m et behoud van althans een d eel
van d e strikte logica van zijn en niet-zijn d ie Parm enid es toepast in het eerste d eel van
zijn leerd icht. In elk geval is d it laatste w at som m ige d oor hem beïnvloed e filosofen (d e
atom isten, Em p ed ocles, Anaxagoras) hebben gep robeerd . Zij trachtten recht te d oen
aan d e w erkelijkheid van d e ervaring, zond er d e ged achte op te geven d at w at in d e
w are zin van het w oord LV, niet niet kan zijn. Ook Plato’s id eeënleer is van Parm enid es’
op vattingen over w at w erkelijk LVafhankelijk.
=HQR
Parm enid es w erd op briljante w ijze verd ed igd d oor Zeno (rond 460 vC) u it Elea, d ie
d oor d e trad itie als zijn leerling w erd beschou w d . Zeno is beroem d gebleven om zijn
zogenoem d e p arad oxen. Met d eze parad oxen p robeert hij d e p roblem en aan te w ijzen
w aarin w ij verstrikt raken als w ij, in strijd m et Parm enid es’ strenge ontologie,
vasthou d en aan het FRPPRQVHQVH w ereld beeld w aarin er w él vele d ingen bestaan, niet
m aar één, en w aarin er w el tijd , bew eging en ru im te is. Zij hebben d e vorm van een
‘herleid ing tot het ongerijm d e’ (UHGXFWLR DG DEVXUGXP): het stand p unt van d e
tegenstand er w ord t als u itgangsp u nt genom en, en vervolgens w ord t d oor streng
red eneren getoond d at d it u itgangsp unt im p licaties heeft d ie absu rd zijn. Daarm ee is
het u itgangsp u nt zelf au tom atisch ged iskw alificeerd . Een van d e red eneervorm en
w aarvan hij zich hierbij vaak bed ient is laten zien d at d e theorie van d e regenstand er
leid t tot een ‘terugkeer tot in het oneind ige’ (UHJUHVVXVLQLQILQLWXP), d at wil zeggen d at
een bep aald e red eneerstap van d e tegenstand er tot in het oneind ige m oet w ord en
herhaald . Daarm ee w ord t d e positie van d e tegenstand er ged iskw alificeerd , w ant een
red enering m et een oneind ig aantal stap p en is geen acceptabele red enering en een
verklaring m et een oneind ig aantal elem enten geen accep tabele verklaring. Een goed
voorbeeld van d eze w erkw ijze is d e zogenoem d e p arad ox van d e plaats.
Parm enid es had betoogd d at het zijnd e niet op een p lek is (m aar ‘in zichzelf’), w ant
and ers zou d en w e m oeten aannem en d at er iets bu iten het zijnd e is (nam elijk d eze
p laats of ruim te), en d at zou d an p er d efinitie een niet-zijnd e zijn, w at onm ogelijk is.
Zeno bered eneert d eze visie als volgt. De gangbare opvatting lu id t:
D alles w at bestaat is ergens

E w at ergens is, is op een p laats; d u s
F alles w at bestaat is op een p laats; d u s
G voor alles w at bestaat, bestaat een p laats; d u s

H p laats bestaat
Zeno’ s tegenw erp ing is: u it d e com binatie van (F) en (H) volgt d at p laats zelf ook op een
p laats is. Vervolgens geld t d ezelfd e red enering voor d eze p laats, d ie op haar beurt op
een p laats m oet zijn, enzovoorts DG LQILQLWXP Deze p arad ox steld e filosofen na
Parm enid es, voorzover zij probeerd en theorieën te form uleren over het w ezen van
ru im te of p laats, voor een ernstig probleem . Zij m oesten d e parad ox onschad elijk
m aken d oor ofw el (F) of (H) te ontkennen. Dem ocritu s verkoos d e laatste op lossing d oor
te betogen d at p laats in d e relevante zin een niet-zijnd e is (nam elijk een niet licham elijk
zijnd e), waarm ee hij HQ SDVVDQW d e realiteit van een bep aald e vorm van niet-zijn
introd u ceerd e. Aristoteles ontkend e (F) in d e hier aangegeven vorm d oor te laten zien
d at p laats w el ‘ergens’ is, m aar d aarm ee nog niet ‘op een p laats’. Dit voorbeeld laat
zien d at Parm enid es’ p roblem atisering van bep aald e kernbegrip p en in ons alled aagse
w ereld beeld , d ie ook kernbegrip pen in d e fysica w aren, ertoe leid d e d at latere filosofen
m eer aand acht besteed d en aan d efinities en aan d e theoretische ond erbouw ing van
hun begrip p enap p araat.
Een stu k ingew ikkeld er zijn Zeno’s argu m enten tegen pluraliteit, d at w il zeggen d e
argu m enten d ie beogen aan te tonen d at er niet een veelheid van d ingen is, althans d at
m en zich d ie niet kan voorstellen zond er in onoplosbare tegenstrijd ighed en te
vervallen. Een van d eze argu m enten gaat als volgt. Als er vele d ingen zijn, ald u s Zeno,
m oeten er precies even veel zijn als er zijn; oftewel: hun aantal is d efiniet (bep aald ) en
d us eind ig; er zijn d u s eind ig veel d ingen. Maar vanw ege het feit d at men tot in het
oneind ige kan d elen zijn er altijd w eer d ingen tu ssen d e d ingen d ie er zijn; als er echt
sprake is van veelheid is er im m ers iets d at het ene d ing van het and ere scheid t, en d u s
iets tu ssenliggend s, en d eze ged achtengang kan m en d oortrekken tot in het oneind ige.
Er zijn d u s oneind ig veel d ingen. Met and ere w oord en: als er veel d ingen zijn, zijn ze
zow el eind ig veel als oneind ig veel, w at absu rd is. Er is d u s geen veelheid . Een m anier
om d eze p arad ox te neutraliseren is d oor d e contrad ictie tussen d e tw ee conclu sies w eg
te nem en, d oor te laten zien d at d e gelijkstelling (in het eerste d eel van het argu m ent)
van d efiniet en eind ig onju ist is. Sind s d e leer van d e transfiniete getallen is ontw ikkeld
d oor Cantor in d e negentiend e eeuw , w eten w ij d at een oneind ig getal w el d egelijk
d efiniet, d u s bep aald , kan zijn. In d e oud heid w as echter d e gelijkstelling van het
oneind ige m et het onbep aald e (en van het eind ige m et het bep aald e) m in of m eer
vanzelfsprekend .
H et m eest tot d e verbeeld ing sprekend , en ook het m eest becom m entarieerd , zijn
d e vier d oor Aristoteles overgeleverd e bew egingsp arad oxen. Een hiervan, bekend
gew ord en als d e tw eed eling of GLFKRWRPLH, schetst ons een hard lop er d ie een bepaald e
afstand m oet afleggen. Eerst m oet hij d e helft van d e afstand afleggen, d an van het
resterend e ged eelte d e helft (1/ 4), vervolgens d e helft van w at d an resteert, enzovoorts
DG LQILQLWXP. H ij zal d us nooit aankom en. Of het is nog erger: voord at hij bij d e
eind streep aankom t m oet hij eerst halverw ege kom en, m aar voord at hij op d e helft is
m oet hij eerst d e helft van d e halve afstand hebben afgelegd , enzovoort, tot in het
oneind ige; hij kom t d u s niet eens van zijn p laats. De pointe van d eze p arad ox is d at het
onm ogelijk blijkt om een bew eging over een lijn — voorgesteld als een continuu m , en
d us als in p rincipe d eelbaar tot in het oneind ige — te d enken. Als p end ant kan een
volgend e parad ox geld en, d ie bekend staat als d e p arad ox van d e vliegend e pijl.
Volgens Zeno bew eegt d e pijl óf op d e p laats w aar hij is, óf op d e p laats w aar hij niet is.
Op d e p laats w aar hij niet is kan hij allicht niet bew egen. Maar op d e p laats w aar hij is
kan hij d it ook niet, omd at d eze p laats w ord t bep aald d oor d e aanw ezigheid van d e
p ijl en d u s even groot is als d e p ijl, of d eze in ieder geval volkom en om sluit. Zolang hij
op d eze p laats is, staat hij d u s stil. De pijl bew eegt d u s noch op een p laats w aar hij niet
is, noch op een p laats w aar hij is. H ij bew eegt du s nergens. Deze p arad ox is een soort
com plem ent of pend ant van d e GLFKRWRPLH om d at hij laat zien d at het al even
onm ogelijk is een bew eging te d enken over een lijn d ie w e voorstellen als een
GLVcontinu e serie eenhed en d ie even groot zijn als het bew egend e object. De aannam e,
m et and ere w oord en, d at ruim te, beweging en tijd bestaan en d eelbaar zijn (of w e het
nu p roberen m et oneind ige d eelbaarheid , zoals in d e GLFKRWRPLH, of m et d eelbaarheid in
m inim ale stu kken, zoals in d e p arad ox van d e p ijl) blijkt in cognitieve zin u iterst
p roblem atisch.
Van d eze tw ee bewegingsp arad oxen is de eerste m isschien de m eest
verontru stend e, om d at hij lijkt te raken aan de grond slagen van d e m eetku nd e, in het
bijzond er aan d e conceptuele hou d baarheid van d e notie van het oneind ig d eelbare
continu u m . Aristoteles trachtte hem onschad elijk te m aken d oor een ond erscheid in te
voeren tu ssen actu ele en potentiële oneind igheid . Een gegeven eind ig lijnstu k is
p otentieel oneind ig d eelbaar, m aar d at betekent volgens hem niet d at het actueel ook
u it een oneind ig aantal d elen bestaat. In d e antieke en m id d eleeu w se Aristotelische
trad itie w erd d it d e stand aard -op lossing, m aar d eze oplossing w as afhankelijk van het
accepteren van het typ isch Aristotelische ond erscheid tu ssen p otentialiteit en
actu aliteit. Sind s d e ontw ikkeling van d e infinitesim aalrekening in d e zeventiend e
eeuw d oor New ton en Leibniz is er een filosofisch neu tralere w isku nd ige oplossing
beschikbaar en ku nnen w ij, m ede m et behu lp van het lim iet-begrip, een eind ige
bew eging over een oneind ig d eelbaar continu u m m athem atisch ad equ aat beschrijven.
In d ie zin is Zeno’s GLFKRWRPLH-p arad ox onschad elijk gem aakt. Toch lijkt d aarm ee het
laatste w oord over het d oor Zeno gesignaleerd e p robleem nog niet gezegd te zijn. H et
ku nnen rekenen m et oneind igheid im p liceert im m ers nog niet d at m en conceptuele
held erheid heeft over w at m en eigenlijk aan het d oen is. Zeno’ s parad oxen, en d e
m erites van d e in d e loop d er tijd voorgesteld e op lossingen, zijn d an ook object van
stu d ie en reflectie gebleven, ook voor m od erne filosofen en w iskund igen als Bertrand
Ru ssell en Max Black.
Ook bij and ere filosofen in d e ou d heid , zoals Ep icuru s, lieten Zeno’s p arad oxen
hun sp oren na. Meer in het algem een kan m en zeggen d at zij d e conceptuele
p roblem en d ie sam enhangen m et d e notie van oneind igheid voor het eerst, en zeker
niet voor het laatst, op d e filosofische agend a hebben gezet. H u n betekenis ontstijgt
d aarm ee d e sp ecifieke historische context w aarbinnen zij ontstond en. Die context is —
hier ku nnen w e ons baseren op d e m ed ed elingen d ie Plato in zijn d ialoog 3DUPHQLGHV
d oet over het d oel van d e p arad oxen — d e w ens om som m ige gevolgtrekkingen van
Parm enid es te ond ersteunen. Door te laten zien d at het tegend eel van Parm enid es’
p ositie onhou d baar is, argu m enteert Zeno u it het ongerijm d e voor d e juistheid van
d eze positie. Daarbij m aakt hij in d e stru ctu ur van zijn red eneringen gebru ik van d e
im p liciete logica van Parm enid es w aar d eze ook zelf argu m enteert vanu it d e keu ze
tu ssen tw ee elkaar u itsluitend e cognitieve opties: w aar is óf S óf niet-S; S is niet w aar;
d us niet-S is w aar.
0HOLVVXV
Melissu s uit Sam os w ord t in d e trad itie vaak in één ad em m et Parm enid es genoem d ,
m aar niet als d iens d irecte leerling. Betrouw baar overgeleverd is d at hij het bevel
voerd e over d e vloot van het eiland Sam os d ie in 441 vC d e Atheense vloot versloeg.
Ook van hem hebben w e een aantal w oord elijk geciteerd e fragm enten. Parm enid es’
argu m enten m et betrekking tot het zijnd e (HRQ) d at niet ontstaan is en onvergankelijk
w ord en in zijn enigszins m ilitaire p roza aangescherpt en gerad icaliseerd .
Waar Parm enid es over het zijnd e sp reekt lijkt hij het in algem ene zin te hebben
over alles w at w ij als zijnd e kunnen d enken; w aar hij het als een concreet GLQJ
voorstelt, bijvoorbeeld waar hij het vergelijkt m et een bol, lijkt slechts sprake te zijn van
een EHHOG. Melissu s gaat in d it procéd é van w at in het Du its 9HUGLQJOLFKXQJ w ord t
genoem d een stap verd er. Bij hem is het zijnd e w erkelijk een d ing, een concreet object.
Dat leid t tot een aantal interessante verd ere verschillen. Parm enid es’ zijnd e w as
begrensd om d at het als object van d enken EHSDDOG en afgebakend w as. Melissu s’
geconcretiseerd e zijnd e is ju ist onbegrensd , om d at het als d ing d oor niets and ers
begrensd w ord t (er is im m ers niets and ers). En een d ing d at d oor niets begrensd w ord t
is oneind ig in grootte. Verd er stelt Parm enid es over zijn abstracte zijnd e d at ‘het niet
w as en niet zal zijn, om d at het nu is’. H et is d u s bu iten d e tijd (w at d at ook m oge

betekenen). Melissu s’ geconcretiseerd e zijnd e echter bevind t zich w el in d e tijd : het
w as altijd w at het w as, en zal d it altijd zijn; het is d u s eeu w ig. And ers d an bij
Parm enid es, bij w ie éénheid een eigenschap van het ‘zijnd e’ is op hetzelfd e niveau als
and ere eigenschap p en hiervan, is bij d e concretiserend e Melissu s d e ged achte d at er
u itslu itend één d ing is van d oorslaggevend e betekenis: ‘w ant als er tw ee w aren
kond en d ie niet onbegrensd zijn, m aar zou d en zij elkaar begrenzen’. N et als het zijnd e
(HRQ) van Parm enid es is d it éne ‘zijnd e’ van Melissu s een p lenum en volstrekt
hom ogeen, w egens d e afw ezigheid van niet-zijnd e. Bij Melissu s vertaalt ook d it zich
echter in m eer concrete term en: noch binnen het oneind ige zijnd e noch d aarbu iten kan
er sprake zijn van lege ru im te of vacu um (NHQRQ).
H oew el Parm enid es’ rationalistische zijnsleer geen relatie had m et d e w ereld van
d e d agelijkse ervaring, d eed het tw eed e d eel van zijn leerd icht althans nog een
concessie aan d eze ervaringsw erkelijkheid d oor naast het ene zijnd e (HRQ) een tw eeheid
van elem enten in te voeren als bou w stenen van een com p lexe w ereld van bew eging en
verand ering. Bij Melissu s is d aar geen sp rake van — w aarschijnlijk ju ist om d at bij hem
d e zijnsleer al een leer van d e concrete w erkelijkheid is gew ord en. Voor een
kosm ologie in d e trad itionele zin van het w oord , een theorie over d e kosm os als een
geord end e veelheid en over p rocessen van w ord ing en verand ering, is d aard oor geen
ru im te m eer.
Enige reflectie toont ons, ald u s Melissu s, d at er iets m is is m et onze gew one
ervaring, en d at er ‘uitslu itend één iets is’. Kijk m aar naar ‘d e d ingen w aarvan d e
m ensen, op grond van d e ervaring, zeggen d at ze echt ]LMQ’ (of: ‘d at ze naar w aarheid
]LMQ’ ), zoals ‘aard e, w ater, lu cht en vu u r; en ijzer en gou d , levend en d ood , w it en
zw art, enzovoort’ . Als d ie zaken er zou d en ‘zijn’ , en ‘w ij m ensen correct kijken en
lu isteren’, zou ied er d aarvan ]R m oeten ]LMQ als w e oorsp ronkelijk d achten d at ze
w aren. Ze zou d en niet m ogen verand eren, w ant ied er d ing zou altijd zo m oeten ]LMQ als
het nu eenm aal LV, en zoals het in d e ervaring is gegeven. N u, w e bew eren d at we
correct zien en horen en begrijp en en d u s op d e ervaring kunnen bou w en — m aar w e
d enken tegelijkertijd ook d at tegend elen in elkaar verand eren (w at hard is bijvoorbeeld
w ord t zacht, en om gekeerd ), en d at d ingen verand eren en verd w ijnen. H ier klopt iets
niet: d e d ingen zijn d u s niet zo als w e d achten. Conclu sie: ‘w e kijken niet goed , en d e
m ening d at d ie d ingen m et vele zijn is onju ist’ . Wat echt LV verand ert niet, w ant niets is
sterker d an w at echt LV. En als er al veelheid zou zijn, d an zou d at een onverand erlijke
veelheid m oeten zijn.
De uit Elea afkom stige Parm enid es en Zeno, en d e zich op Parm enid es’ filosofie
baserend e Melissu s, w ord en in d e geschied schrijving van d e filosofie w el aanged uid
als d e ‘Eleaten’. H et is d u id elijk d at hu n rationalistische m ethod e en d e d aaru it

voortvloeiend e exclu sieve theorie van een enkelvoud ig zijnd e grote hind ernissen
op w ierp voor kosm ologie en fysica, w anneer m en d eze op vat als p ogingen
verklaringen te form uleren voor d e w ereld zoals d eze zich aan ons voord oet. Pogingen
om d eze hind ernissen te om zeilen, m et behou d van bepaald e elementen u it d e
Eleatische filosofie, w erd en ged aan d oor d e volgend e generatie natuu rfilosofen:
Anaxagoras, Em p ed ocles en Dem ocritu s.
$QD[DJRUDV
Anaxagoras (ca 500-428/ 7 vC) uit Clazom enae is verm oed elijk rond 455 naar Athene
getrokken, w aar hij behoord e tot d e kring rond d e staatsm an Pericles, m aar heeft d e
laatste jaren van zijn leven d oorgebracht in Lam p sacu s. In d e jaren veertig van d e
vijfd e eeu w m oest hij nam elijk Athene verlaten na, net als later Socrates, te zijn
beschu ld igd van god slastering w egens zijn theorieën over d e PHWDUVLD, d e
‘verschijnselen boven ons hoofd ’ . Zijn geschrift schijnt relatief om vangrijk gew eest te
zijn: een p aar keer w ord t uit ‘boek één’ geciteerd , w at erop w ijst d at het m eer d an één
boekrol besloeg.
Een fund am entele u itsp raak u it d it boek betreft het kennen: ‘aanblik van het het
verborgene is w at aan ons verschijnt’ (RSVLV W{Q DGrO{Q WD SKDLQRPHQD). Wat w e zien,
voelen, ruiken en p roeven staat ons toe te ond erkennen w at w e niet ku nnen zien,
voelen, ruiken en proeven. H et verborgene ligt nam elijk in het verlengd e van het
verschijnend e, en w e ku nnen het ontd ekken vanu it d it verschijnend e. Om gekeerd
levert d e verborgen realiteit, d ie een eeuw ig en onverand erlijk zijnd e vorm t, d e
verklaring voor d e verand erend e verschijnselen in d e w ereld om ons heen. Anaxagoras
w ijst hierm ee d e these van Parm enid es d at d e w ereld w aarin w ij leven beru st op een
d w aling af, en legt een verbind ing tu ssen d e w ereld van het zijnd e en d e w ereld van d e
ervaring. De verand erlijke w erkelijkheid kan volgens hem w el d egelijk in term en van
het ‘zijnd e’ w ord en beschreven en verklaard .
Bepaald e elem enten van Parm enid es’ ontologie neem t hij d aarbij over. In
Parm enid es’ voetsp oor stelt Anaxagoras exp liciet d at iets niet uit niets kan
voortkom en, en d at w at is niet QLHW kan zijn. De term en ‘ontstaan’ (nam elijk u it niet-
zijnd e) en ‘vergaan’ (tot niet-zijnd e), d ie d e Grieken gebru iken om d e fysische
p rocessen in d e w ereld om hen heen te beschrijven, zijn niet goed , zegt hij. Zoals
Parm enid es ons im m ers leerd e kan zulk ontstaan en vergaan niet echt p laatsvind en.
We m oeten term en gebru iken d ie aangeven w at er op het m eest fund am entele niveau
d an w él gebeurt, en d at is: het ‘tezam en gem engd w ord en’ (VXPPLVJHVWKDL) en ‘van
elkaar gescheid en w ord en’ (GLDNULQHVWKDL) van onverand erlijke elem entaire d eeltjes. Wat
bestond , d ie elem entaire d eeltjes (Anaxagoras sp reekt van ‘zad en’, VSHUPDWD), blijft
bestaan, zij het in kaleid oskop isch zich w ijzigend e sam enstelling.
Niet alleen ontstaan en vergaan w ord en op d eze m anier u itgesloten m aar ook, net
als bij Parm enid es, kw alitatieve verand ering. Ook d e kw aliteiten blijven als
elem entaire d eeltjes bestaan — het w arm e gaat niet over in het kou d e, enzovoort —
m aar zij m engen zich en scheid en zich w eer van elkaar af. Tegengesteld e d eeltjes
slu iten elkaar bovend ien niet u it. Zoals Anaxagoras het uitd ru kt zijn in zijn w ereld
‘w arm en kou d niet d oor een bijlslag van elkaar gescheid en’ (DK B 8). In w arm te zit
ook altijd koud e, in w it zw art, in aard e vu ur, enzovoorts.
H oe klein d e p ortie ook is d ie we van iets nem en, het heeft altijd ook een p ortie
(PRLUD) van al het and ere in zich, zond er d at d eze ingred iënten hu n eigen karakter
verliezen. Dit is m ogelijk d oord at d e d eeltjes w aarover Anaxagoras sp reekt tot in het
oneind ige d eelbaar zijn. H ij stelt d at er geen absoluu t ‘groot’ of ‘klein’ bestaat. H oe ver
je ook gaat, altijd is er iets d at groter is d an het grote of, gegeven het feit dat je tot in het
oneind ige ku nt d oorgaan m et d elen, kleiner d an het kleine. And ers d an Zeno ziet hij in
d e resulterend e oneind ige veelheid van d e zijnd en geen p robleem : er zijn oneind ig veel
d eeltjes, en het zijn er toch precies evenveel als het er zijn.
Ook al zit in elk m ateriaal al het and ere ‘bijgem engd ’, het eigen, voor ons
w aarneem baar en in ied er geval bep alend karakter van het m engsel hangt af van het
ingred iënt (PRLUD) d at erin d om ineert. Wat zijn d e ingred iënten d ie Anaxagoras
ond erkent? Tot d e ‘zijnd e d ingen’ (d e elem entaire d eeltjes) behoren niet alleen d e
bekend e elem enten als w ater en vuu r, m aar ook w eefsels, organische su bstanties zoals
vlees en bot en kleu ren en and ere kw aliteiten. Die ingred iënten ku nnen ook w eer u it
een m engsel gescheid en w ord en. In ons voed sel zijn bijvoorbeeld onwaarneem bare
hoeveelhed en vlees en bot aanw ezig, d ie als w e gegeten hebben zich afscheid en van
het voed sel en zich bij ons vlees en onze botten voegen. Dit alles betekent d at bij d e
term ‘elem entaire d eeltjes’ een kanttekening m oet w ord en gep laatst. Zij zijn elem entair
in d e zin d at ze d e constitu enten vorm en van d e m acroscop ische, zichtbare, licham en.
Ze zijn echter niet elem entair in d e zin d at ze m eer ‘fund am enteel’ zou d en zijn d an d e
zichtbare licham en of stoffen of kw aliteiten, en d at d eze laatste gered uceerd ku nnen
w ord en tot d e elem entaire m icro-d eeltjes, zoals bij Anaxim enes alles gered u ceerd kon
w ord en tot lu cht als ‘elem ent’. Op het m icro-niveau treffen w e nam elijk p recies
d ezelfd e stoffen en kw aliteiten aan als op het zichtbare m acro-niveau . In d ie zin krijgt
d e boven aangehaald e ep istem ische these, d at d e ‘aanblik van het verborgene is w at
aan ons verschijnt’, een heel sterke en letterlijke invu lling. Anaxagoras verklaart w at er
gaand e is op het zichtbare niveau w elisw aar in term en van w at er gaand e is op het
m icro-niveau — m enging en scheid ing — m aar w at w ij aantreffen op m icro-niveau
w ord t ged efinieerd in term en van w at w ij aantreffen op m acro-niveau. H ij heeft

w aarschijnlijk ook ged acht d at d e ‘alles in alles’ -these im pliceert d at uiteind elijk (hoe
lastig d at som s ook in d e p raktijk m ag zijn) ied ere stof u it ied ere and ere kan
voortkom en — iets w aarom hij later d oor Aristoteles w ord t bekritiseerd : w e zien
im m ers niet d at d it het geval is. Wellicht heeft hij ook om d eze red en gekozen voor d e
benam ing ‘zad en’ (VSHUPDWD). De ged achte d at zaad of sp erm a alle elem enten in zich
heeft van het w ezen d at het zal verw ekken w as w ijd verbreid .
De w ereld is niet altijd gew eest zoals hij nu is. Net als som m ige van zijn
voorgangers neem t Anaxagoras aan d at er ooit een oertoestand of oer-su bstantie is
gew eest, en net als zij neem t hij aan d at d eze hom ogeen w as. Maar and ers d an zij stelt
hij d at ook toen al alle elem enten aanw ezig w aren en alles m et alles w as verm engd : d e
verschillend e elem entaire d eeltjes w aren echter op zo’n kleinschalige en evenred ige
m anier m et elkaar gemengd d at nergens iets kon d om ineren. H om ogeniteit slu it d u s
een veelheid van verschillend e ‘zijnd e’ ingred iënten niet u it, integend eel. In d it op zicht
is d e oertoestand , inzoverre ook d aar alles in alles p resent is, analoog aan d e situ atie
nu. Bij d e kosm ogonie ontstaan geen nieu w e elem enten, alleen een and ere m enging.
Naast het ‘zijnd e’ oer-m engsel en d e d aarvan afkom stige hu id ige m engsels, d ie
m en m et een aristotelische term ‘m aterie’ zou ku nnen noem en, p oneert Anaxagoras in
zijn kosm ogonie een afzond erlijke oorzaak van bew eging (en m enging) d ie hij geest of
intellect (QRXV) noem t, en d ie hij beschrijft in bew oord ingen d ie trad itioneel w ord en
gebru ikt in loflied eren op god en . We herinneren ons d at ook Parm enid es, om d e
bew egingen in zijn voorw aard elijke w ereld in gang te zetten, zijn toevlu cht nam tot
een anoniem e god in en tot (URV. Anaxagoras d oet iets vergelijkbaars, waarvoor hij later
d oor Aristoteles zeer gep rezen w ord t, om d at het Aristoteles’ eigen these benad ert d at
u it m aterie alléén niets kan ontstaan en er een aparte bew egingsoorzaak nod ig is.
H et intellect (QRXV) is alw etend en kent d aard oor ied ere graad van m enging en
ontm enging, en het is het sterkste, su btielste, zu iverste en ijlste d at er bestaat (let w el:
niet iets onstoffelijks!). H et zu iverste, w ant in tegenstelling tot alle overige d ingen is
het niet m et w at d an ook verm engd . Dat m aakt ind erd aad d at het van niets afhankelijk
en aan niets gebond en is, en alm achtig over d e d ingen kan heersen. En terw ijl alle
and ere d ingen van elkaar verschillen, hoe m iniem d ie verschillen ook ku nnen zijn, is
ied er intellect hetzelfd e als ied er and er intellect. Intellect bevind t zich nam elijk in alle
levend e w ezens d ie een ziel hebben.
In d e kosm ogonie begint intellect (QRXV) d e gem engd e oerm assa te d ifferentiëren
d oor haar in een steed s sneller roterend e bew eging te brengen: een soort d raaikolk
ontstaat, d ie steed s verd er om zich heen grijp t. Door d e rotatie beginnen d e
elem entaire ingred iënten zich van elkaar af te scheid en, overigens zond er d at d e
afscheid ing ooit volled ig w ord t. Alles blijft bij alles bijgem engd , m aar nu gaan
geleid elijkaan bep aald e ingred iënten p laatselijk d om ineren. Zo w ord en als eerste lu cht
en aether (ijle, m eer vu ur bevattend e lu cht) afgescheid en. Verd er voegen zich
zw aard ere d ingen bij elkaar, zod at een aard e kan ontstaan, d ie breed en plat is en,
evenals bij Anaxim enes, steu nt op d e lu cht. De hem ellicham en zijn d oor d e d raaikolk
aan d e bu itenzijd e m eegevoerd e steenklom p en, w aarvan d e gloeiïng w ord t
veroorzaakt d oor w rijving m et d e aether w aar ze d oorheen m oeten. Een in 468/ 7 vC
neergekom en grote m eteoorsteen zag Anaxagoras als een van zo’ n hem ellichaam
afgebroken fragm ent; er w ord t zelfs bericht d at hij het neerkom en van zo iets zou
hebben voorsp eld . In d e aanklacht w egens god slastering sp eeld e zijn these d at d e zon
een gloeiend e steenklom p is (‘groter d an d e Pelop onnesu s’ , volgens d e bronnen), en
d us niet een god , een belangrijke rol.
Er is het nod ige d at ond uid elijk of p roblem atisch is aan Anaxagoras’ concep tie van
het intellect (QRXV). In d e eerste p laats zijn rol. Een intellect of geest kan iets ZLOOHQ, iets
EHGRHOHQ, m aar Plato’ s Socrates w as in d e d ialoog 3KDHGR al teleurgesteld d at d e
bed oelingen van Anaxagoras’ god d elijk intellect zo bescheid en zijn. H et zet het hele
kosm ische p roces in gang, m aar lijkt verd er niet m eer te interveniëren en zorgt ook niet
d at alles zo goed m ogelijk is geregeld . Men kan stellen d at Plato in zijn eigen
natu u rfilosofie heeft geprobeerd d eze tekortkom ingen op te heffen. Verd er zoud en w e
graag m eer w illen w eten over d e relatie van het grote intellect tot het zw akkere
intellect in ons. Du id elijk is d at het intellect van een geheel and ere ord e is d an d e
elem enten. Desond anks kent het d e d ingen p recies. Anaxagoras verw erp t d e w ijd
verbreid e ged achte d at het gelijke het gelijke kent (een variatie op d e trad itionele
stelregel d at het gelijke naar het gelijke toebew eegt, ‘soort zoekt soort’ ). Volgens hem
m erkt iets alleen d atgene w at er niet gelijk aan is, om d at iets op w at eraan gelijk is geen
enkele w aargenom en u itw erking heeft. En zo kan het intellect d e d ingen kennen, m aar
hoe d at p recies gaat blijft ond u id elijk.
(PSHGRFOHV
Em ped ocles (verm oed elijk rond 485-425 vC) u it Acragas w as een volgeling van
Parm enid es. Ook w as hij beïnvloed d oor p ythagoreïsch ged achtengoed . Overgeleverd
is, bibliografisch niet onbetrou w baar, d at hij tw ee leerd ichten geschreven zou hebben,
het ene m et d e trad itionele titel ‘Over d e natuu r’ (3HUL SKXVH{V), het and ere getiteld
‘Reinigingen’ (.DWKDUPRL). Som s w ord t bij een citaat d e titel van een van beid e w erken
aangegeven. Lang hebben d eskund igen aangenom en d at het eerste w erk m eer
Parm enid eïsch en natu u rfilosofisch, het tw eed e m eer p ythagoreïsch en ethisch-
religieus zou zijn, m aar tegenw oord ig w ord t d at d oor velen betw ijfeld . De p ublicatie,
enkele jaren geled en, van fragm enten van een antieke Em ped ocles-ed itie op pap yru s
(d e zogenoem d e Straatsbu rgse p ap yru s of (PSpGRFOH GH 6WUDVERXUJ) heeft d ie twijfel
versterkt. Er zijn zelfs geleerd en d ie betogen d at Em p ed ocles slechts één leerd icht
geschreven zou hebben. Dat is niet m akkelijk te verenigen m et het feit d at d e
p ream bu le van d e .DWKDUPRL is overgeleverd , w aarin Em p ed ocles zich tot d e bew oners
van Acragas richt (en zich als su ccesrijke god d elijke w ond erd oener voorstelt), terw ijl
het and ere ep os is opged ragen aan één enkele door d e d ichter toegesproken leerling,
Pau sanias genaam d .
Pythagoreïsch beïnvloed zijn in elk geval fragm enten w aarin ond er and ere het
d od en en eten van levend e w ezens w ord t ontrad en in d ram atische term en. H etzelfd e
geld t voor een fragm ent w aarin een ‘ik’ ons m eed eelt ooit een jonge m an, een jonge
vrouw , een stru ik, een vogel en een vis gew eest te zijn: zielsverhu izing. Ook zijn er
verzen, zelfs een w at langer fragm ent, d ie d e lotgevallen beschrijven van zo’ n
ged oem d ‘ik’ , ook ‘langlevend god d elijk w ezen’ (GDLP{Q) genoem d . Wie zich m et bloed
bevlekt m oet in d e loop van d e tijd allerlei sterfelijke gestalten aannem en, zond er
ergens thu is te zijn: d e lu cht jaagt hem d e zee in, d e zee d e aard e op , d e aard e naar d e
zonnestralen, en d e zon w eer naar d e lu cht. N iettem in is er ooit een tijd gew eest d at
geen bloed ige offers w erd en gebracht en d at d e god in d er Liefd e heerste. Deze stukken
tekst w erd en vroeger algem een aan d e 5HLQLJLQJHQ (.DWKDUPRL) toegew ezen. Dat gold
ook voor tw ee regels w aarin d it god d elijk wezen (GDLP{Q) betreu rt d at hij niet is
om gekom en voord at hij een afschu w elijke d aad (het d od en van d ieren en eten van
vlees) verrichtte. Maar d eze laatste regels zijn nu , sam en m et enige context, beter
bew aard teru ggevond en op genoem d e p ap yru s van Straatsburg: ‘... voord at m et m ijn
klauw en ik w and ad en had begaan om m ij te voed en’. En d eze pap yru s lijkt ju ist d e
tekst te geven van het and ere leerd icht, 2YHUGHQDWXXU (3HULSKXVH{V). Dit betekent d at
w e rekening m oeten houd en m et overlap tu ssen beid e ged ichten, en d at ze w at betreft
hun inhou d (fysica enerzijd s, m enselijke lotsbestem m ing and erzijd s) en sfeer niet zo
streng van elkaar ond erscheid en m oeten w ord en als lang is verond ersteld .
Em p ed ocles’ natu u rfilosofie en kennisleer zijn red elijk m et d ie van Anaxagoras op
één lijn te stellen. Ook hij volgt Parm enid es d oor te p oneren, bij herhaling zelfs, d at
w at is niet niet kan zijn, d u s niet kan ontstaan en vergaan. N et als Anaxagoras
verw ijd ert hij zich van Parm enid es d oor d e stelling te ond erschrijven d at w e op onze
zintuiglijke ervaring m ogen vertrou w en. Later in zijn leerd icht analyseert hij zelfs
ged etailleerd d e m echanism en van d e zintu iglijke w aarnem ing. Ook is hij, m et
Anaxagoras, van m ening d at d e term en ‘ontstaan’ en ‘vergaan’ m isleid end zijn, om d at
alleen sp rake is van ‘m enging en ontm enging van w at gem engd word t’, d at w il
zeggen: m enging en scheid ing van elem enten. Maar and ers d an Anaxagoras is hij
bereid het gew one sp raakgebru ik te volgen en d e term en ‘ontstaan’ en ‘vergaan’ te

gebru iken: d at m ag zolang m aar w ord t ged acht aan w at er w erkelijk plaatsvind t. In
tegenstelling tot Anaxagoras erkent Em p ed ocles slechts vier elem enten: aard e, w ater,
lu cht en vu ur, het kw artet d at in d e oud heid kanoniek is gew ord en. Ook Plato zal ze
accepteren, en Aristoteles laat ze d e w ereld van het ond erm aanse vorm en. En vier is
echt genoeg. Em ped ocles w ijst er op d at schild ers, m et slechts vier basis-kleuren (hij
noem t in d it verband zw art, w it, rood en groen) als u itgangsp unt voor hu n m engingen,
in staat zijn alle verschijnselen en levend e w ezens af te beeld en. De vier elem enten zijn
voorzien van d e voornaam ste attribu ten van Parm enid es’ ‘zijnd e’: ze zijn niet alleen
onverand erlijk, m aar ook niet-onstaan en onvergankelijk. Wel zijn ze d eelbaar en
bew eeglijk.
Deze vier elem enten w ord en in het begin van het leerd icht m et d eels nogal
m ysterieu ze god ennam en aanged uid :
H oor eerst van d e vier w ortels van alle d ingen:

stralend e Zeu s, en levenbrengend e H era, en Aid oneu s,
en N estis, d ie m et haar tranen sterfelijke bronnen bevochtigt. (DK B 6)
H et gebru ik van d e term ‘w ortels’ (UL]{PDWD) verraad t een zelfd e biologische analogie-
ged achte als Anaxagoras’ gebru ik van d e term ‘zad en’ (VSHUPDWD). N aast d it viertal als
god d elijk voorgesteld e elem enten zijn er verd er tw ee ook al onvergankelijke en m et
zich zelf id entieke bewegend e krachten van god d elijke aard : d e sam enbrengend e /LHIGH
(3KLOLD, 3KLORWrV, +DUPRQLD) en d e scheid end e +DDW (1HLNRV), w aarvan d e eerste d e
op volger van Parm enid es’ bew egend e god in en d e d oor haar voortgebrachte god (URV
is. Volm aakt is het ond erscheid in fu nctie tu ssen d ie tegengesteld e krachten niet. Liefd e
verenigt d elen van verschillend e elem enten (en scheid t d eze d elen d u s van hu n
soortgenoten, zoals Aristoteles kritisch op m erkt), H aat scheid t ze w anneer ze eenm aal
zijn gem engd (en verenigt d us d elen van hetzelfd e elem ent m et elkaar).
Om beu rten d om ineert één van beid e krachten, zoals je aan het zogenaam d e ontstaan
en vergaan van d e levend e w ezens ku nt zien. Op het niveau van d e kosm os resu lteert
d it in een cyclu s. Ooit zijn d e elem enten helem aal m et en d oor elkaar gem engd
gew eest, w aard oor niets zich ond erscheid d e. Dit d oet uiteraard d enken aan
Anaxagoras’ oertoestand . Liefd e heerst over d it m engsel, d at ‘bol’ (VSKDLURV) is
genoem d , en H aat is naar d e rand van d ie sfeer verd reven. Maar geen verbind ing of
scheid ing is p erm anent: H aat d ringt d e sfeer binnen en brengt een w ervelend e
bew eging tot stand , w aard oor op d en d uu r Liefd e w ord t teru gged rongen tot het
centrum w aar d e vier elem enten in lagen om heen kom en te liggen. Ook d it
voortkom en van d e elementen uit d e oerm enging kan goed vergeleken word en m et d e
m anier w aarop bij Anaxagoras d e ingred iënten van onze w ereld w ord en afgescheid en.
Die schifting van d e elem enten is natu u rlijk voorw aard e voor d e ind eling van d e
w ereld in d e grote m assa’s van land , w ater, lu cht en hem elvu ur.
Vanu it het centru m begint Liefd e vervolgens w eer grotere (er schiet bijvoorbeeld vu ur
d e aard e in) en kleinere m engvorm en tot stand te brengen, totd at d e totale m enging
w eer bereikt is, w aarna w eer van voren af aan begonnen kan w ord en. De god d elijke
bol (VSKDLURV) d oet in enkele op zichten aan Xenop hanes’ grootste god d enken: hij is niet
antrop om orf, d .w .z. heeft arm en noch benen noch geslachtsorganen, en hij is in een
toestand van ru st. Wat betreft zijn vorm herinnert hij aan Parm enid es’ beeld van een
bolvorm ig zijnd e (HRQ). Invloed op d e w ereld heeft d eze god heid niet, in tegenstelling
tot d ie van Xenop hanes, w ant als hij er is, is d e w ereld er niet, en om gekeerd . N ogal
op vallend , voor een Griekse god , is d at hij niet alleen ontstaat (ook d e trad itionele
god en heten geboren te zijn) m aar ook p eriod iek w eer verd wijnt.
H et in d e vakliteratu ur m eest om stred en vraagstu k m et betrekking tot Em p ed ocles’
kosm ische cyclu s betreft d e vraag of d e kosm ogonie en d e zoögonie (het ontstaan van
levend e wezens) p er cyclu s één keer of tw ee keer p laatsvind en. Ontstaat een kosm os
m et levend e w ezens alleen als Liefd e geleid elijk aan w eer d e overhand krijgt (d at w il
zeggen als d e gescheid en elem ent-lagen w eer verbind ingen m et elkaar aangaan), of
ook in d e sym m etrisch tegenoverliggend e fase w aarin d e bol (VSKDLURV) d oor H aat
gescheid en w ord t? In d e overgeleverd e fragm enten is in ied er geval een zoögonie
ond er au sp iciën van Liefd e ged ocu m enteerd . Zo zou d en oorsp ronkelijk alleen
ond erd elen van levend e w ezens, zoals ogen en voorhoofd en, d oor haar zijn gem aakt,
d ie pas aan elkaar groeien w anneer ze min of m eer bij toeval elkaar ontm oeten. Pas in
een later stad ium kom en com p lete m aar ongeslachtelijke w ezens u it d e aard e te
voorschijn, en alleen in een laatste fase d e eerste w ezens m et genoeg Liefd e om zich
geslachtelijk voort te p lanten. And erzijd s lijken w ij ons nu in een period e van
toenem end e H aat te bevind en (al wijst d e aanw ezigheid van seksualiteit op nog steed s
grote invloed van Liefd e). Ons w ord t im m ers verteld d at de tijd w aarin Liefd e heerste,
en er geen bloed ige offers gebracht w erd en, achter ons ligt. Dat zou ku nnen betekenen
d at w ij het prod u kt zijn van een zoögonie ond er toenem end e invloed van H aat; een
and ere m ogelijkheid is d at w e w elisw aar het prod ukt zijn van een zoögonie ond er
Liefd e, m aar d at ook in d eze p eriod e, w aarin kosm isch gesp roken Liefd e aan d e
w innend e hand is, H aat op het niveau van d e m enselijke beschaving, een tijd elijke
com e-back heeft gem aakt.
Aan het begin van 2YHU GH QDWXXU (3HUL SKXVH{V) heeft d e d ichter zich enkele
m alen in scherpe bew oord ingen u itgelaten over het onverm ogen van ied ereen (behalve
hijzelf) om d e w erkelijkheid te begrijp en. Kennelijk heeft niem and vóór Em p ed ocles d e
vier elem enten en d e tw ee krachten gezien. Maar d at onbegrip , d at ons herinnert aan
het onverm ogen tot begrijp en d at d oor H eraclitu s en Parm enid es aan ‘d e’ m ensen
w ord t toegeschreven, sp eelt geen rol m eer als in and ere fragm enten d e w aarnem ing
m et behulp van zintuigelijke organen op technisch ingew ikkeld e w ijze w ord t
verklaard . De hierachter liggend e ged achte lijkt te zijn d at d e zintu iglijke ervaring op
zichzelf ad equaat is, m aar ook zijn bep erkingen heeft. Al is het m aar vanw ege d e
bep erkte d u ur van het m enselijk leven:
De m ensen zien in hu n levenssp anne m aar een klein d eel van het leven:
snel stervend w ord en zij w eggenom en en vervliegen als rook,
overtu igd van d atgene alleen d at ied er van hen heeft ervaren,
terw ijl ze van hier naar d aar w erd en gevoerd ;
w ie zal zich d an erop beroem en het geheel te hebben gevond en? (DK B 2.3-6)
Een paar regels verd er w ord t d u id elijk d at Em ped ocles’ eigen theorie ons m isschien
niet alles, m aar w el het m axim aal haalbare bied t: ‘verd er is de m enselijke
scherp zinnigheid niet gekom en’ (DK B 2.9).
De taal w aarin Em p ed ocles schrijft is rijk, krachtig, vol opm erkelijke m etaforen, een
stu k p oetischer d an d ie van Parm enid es. Stilistisch staat hij op gelijke hoogte m et
H eraclitu s. Filosofisch gesp roken staat hij, zoals w ij zagen, in bep aald e op zichten het
d ichtst bij Anaxagoras. Beid e filosofen vervangen Parm enid es’ enkelvoud ige zijnd e
d oor een p lu raliteit van kw alitatief verschillend e zijnd en. In d e historiografie van d e
filosofie w ord en zij d aarom w el aanged u id als p luralisten. H et is echter niet alleen in
het DDQWDO gep ostu leerd e elem enten d at zij verschillen van d e Ionische m onisten. Door
ond er invloed van Parm enid es aan hu n zijnd en het kenm erk van onverand erlijkheid
toe te kennen, nem en ze in feite afscheid van het hylozoïsm e van d e vroegste
natu u rfilosofen. Dat betekent d at d e m aterie bij hen niet m eer uit zichzelf bew eegt en
verand ert. Vand aar d e nood zaak om externe bew egingsoorzaken (intellect, Liefd e,
H aat) in te voeren.
$WRPLVWHQ
De Atom isten u it Abd era, Leu cipp u s (rond 450 vC) en Dem ocritu s (ca. 460–na 400 vC)
zijn niet goed u it elkaar te hou d en. Met zijn enorm e en gevarieerd e œ uvre (w e kennen
eenenzestig titels) heeft Dem ocritus zijn leerm eester, d ie voor zover w ij w eten d e
au teu r is van m aar tw ee geschriften, geheel overvleu geld . De grond slagen voor zijn
natu u rfilosofische systeem legd e Leu cip pu s in een boek m et d e vermoed elijke titel
:HUHOGRUGHQLQJ ('LDNRVPRV). Ook Dem ocritu s schreef een w erk m et d eze titel. Deze tw ee
w erken w erd en later op een toen gangbare w ijze ond erscheid en d oor d e eerste d e
‘grote’ en d e tw eed e d e ‘kleine’ te noem en.
Evenals Anaxagoras en Em ped ocles zijn d e Atom isten geïnsp ireerd d oor
Parm enid es’ filosofie van het zijnd e (HRQ), en net als d eze beid e and ere natu u rfilosofen
zien zij kans elem entaire factoren in d e w ereld aan te w ijzen d ie d e toets van
Parm enid es’ kritiek kunnen d oorstaan, om d at ze eeu wig en onverand erlijk zijn,
id entiek aan zichzelf, en ‘vol’: d e atom en. Een cru ciaal verschil m et Em ped ocles en
Anaxagoras is d at d e atom en niet d eelbaar zijn en d at ze niet van elkaar verschillen
w at betreft zintu iglijk w aarneem bare kw alitatieve eigenschap p en als w arm of koud , of
kleur en d ergelijke, m aar alleen in vorm en grootte, d us alleen in kw antitatief opzicht.
Die vorm en m oeten w e ons niet in d e eerste p laats als regelm atige veelvlakken of
bolletjes voorstellen, m aar als heel grillig en uiteenlopend . Juist d oor d eze grilligheid is
het onverm ijd elijk d at elem entaire vorm p jes d ie elkaar tegenkom en som s voor een
tijd je aan elkaar vast blijven zitten. Om d at d e atom en in kw alitatief op zicht niet van
elkaar verschillen w ord en d e atom isten d oorgaans niet tot d e plu ralisten gerekend , ook
al is het aantal atom en, en d u s het aantal zijnd en, d at ze verond erstellen oneind ig.
De atom en (letterlijk ‘onsp lijtbare gestalten’, DWRPRLLGHDL) zijn altijd in beweging. Zij
bew egen in d e lege ru im te, het ‘led ige’ (NHQRQ), d at het volstrekte tegend eel is van het
‘volle’ (het atoom ). Er is geen ap arte bew egingsoorzaak nod ig: bew eging is d e
natu u rlijke toestand van atom en in d e oneind ige lege ru im te, d ie geen w eerstand bied t.
Dem ocritu s zette d e basisthese van Parm enid es en zijn volgelingen op haar kop d oor te
p oneren d at ‘het niets (RXGHQ) even goed LVals het iets (GHQ)’. Dit bestaand e niets is d e
lege ru im te, d ie al d atgene niet is w at d e onsplijtbare gestalten w el zijn.
Alle d ingen in d e w ereld om ons heen bestaan u it een com binatie van atom en en
lege ru im te; het zijn niet d e atom en zelf m aar, net als bij Anaxagoras en Em p ed ocles,
hun com binaties d ie ontstaan en vergaan. H et karakter van d e d ingen w ord t bep aald
d oor YRUP (inclu sief grootte), SRVLWLH en YROJRUGH van d e erin gecom bineerd e atom en. Dit
w ord t geïllu streerd m et letters van het alfabet. Deze illu stratie is niet toevallig gekozen:
het Griekse w oord VWRLFKHLD w ord t gebru ikt om d e ‘elem enten’ aan te d uid en, w aaru it
d ingen zijn op gebou w d , m aar in het bijzond er in een reeks geord end e elem enten, zoals
d e letters van het alfabet. Welnu , een atoom m et d e vorm A is and ers d an een atoom
m et d e vorm N . Ook positie is bep alend : N en Z, te beschouw en als een ged raaid e N ,
w ord en and ers ‘gelezen’. Tenslotte d e volgord e: NA ‘betekent’ iets and ers d an AN. De
Atom isten nem en aan d at het aantal verschillend e vorm en oneind ig m oet zijn om d e
oneind ige variëteit aan verschijnselen te ku nnen verklaren.
H oew el er geen ap arte bew egingsoorzaak is, laat staan een instantie d ie bepaald e
d oeleind en voor ogen heeft, is het in d e w ereld en van d e Atom isten toch geen chaos.
Dat zou ook niet ku nnen, w ant d e verschijnselen d ie zich aan ons voord oen vertonen
allerlei regelm atighed en en vorm en van continuïteit. Aan Leucip p us w ord t d e
u itsp raak toegeschreven (u it zijn geschrift 2YHUKHWYHUVWDQG, 3HULQRX) d at ‘niets zo m aar
gebeurt, m aar alles op verklaarbare en nood zakelijke w ijze’. Zo is het, gegeven d e
w illekeu rige bew egingen en uiteenlop end e vorm en van d e atom en, nood zakelijk d at
zij op elkaar stoten en som s aan elkaar blijven haken. Als d at m et heel veel atom en
tegelijk gebeurt gaat d e d aard oor ontstane m assa w ervelen — een bew eging d ie het
nood zakelijk p rod u ct is van d e gecom bineerd e bew egingsim p u lsen van d e ind ivid uele
atom en. En in d ie d raaiend e m assa gebeu rt iets d at vergelijkbaar is m et w at gebeu rt in
d e in kolkend e bew eging geraakte oerm assa van Anaxagoras. H et gelijke bew eegt zich
naar het gelijke, d at w il zeggen het grove naar het grove en het m ind er grove naar het
m ind er grove, enzovoort, en zo kan op d en d u ur in grote lijnen een w ereld als d e onze
ontstaan, hoew el ook and ere m ogelijkhed en zijn toegestaan. In d e oneind ige lege
ru im te m oeten im m ers oneind ig veel kosm ische system en voorkom en.
Voor d eze nood zakelijke bew eging van het gelijke naar het gelijke, m ed e bep aald
d oor d e vorm , voert Dem ocritu s op observatie gebaseerd e analogie-bew ijzen aan.
Graankorrels w ord en gesorteerd d oor d e d raaiend e bew eging van d e zeef. Golfslag
d raagt ertoe bij d at op het ene d eel van het strand alleen langw erp ige steentjes, op een
and er d eel alleen rond e steentjes terecht kom en. Dat gebeu rt d us niet ‘zo m aar’ . Van
regelm aat en een zekere ord e is ook sprake bij het ontstaan en vergaan van d e d ingen:
eenm aal m et elkaar verbond en geraakte atom en laten elkaar p as op d en d u u r of ond er
externe invloed d efinitief los. En regelm aat constateren w e ook bij d e voortp lanting
van levend e w ezens: soort zet soort voort, d oord at ond er gunstige om stand ighed en
atom en op d ezelfd e of overeenkom stige w ijze bij elkaar blijven. Kind eren hebben zelfs
iets van hu n oud ers. Ook hier gebeu rt niets ‘zo m aar’ . Leu cipp u s’ ‘niet zom aar’
betekent echter niet d at er een stu rend e of p lannend e instantie is, of een kosm isch
p atroon w aarnaar d e m aterie zich m oet conform eren. H et betekent alleen d at er in d e
chaos van d e atoom bew egingen nood zakelijkerw ijze tijd elijke en p artiële ord eningen
ontstaan. Uiteind elijk is het blind e en d od e m aterie-in-bew eging d ie alles verklaart.
Een d ergelijk verklaringsm od el w ord t later w el ‘m echanistisch’ genoem d .
Alle voorw erp en scheid en voortd urend ‘beeld jes’ (HLG{OD) af van hun opp ervlak,
atoom vervlechtingen d ie d e aard en stru ctu u r van het object w aarvan zij afkom stig zijn
een tijd lang bew aren. Deze HLG{OD zijn er d e oorzaak van d at w ij d e d ingen zien. Wij
zien d e d ingen echter niet als verzam elingen atom en, m aar als m acro-objecten m et
eigenschap p en, zoals kleu r, d ie d e atom en niet hebben. Dat kom t d oord at het zien,
m aar ook and ere vorm en van zintu iglijke w aarnem ing, d oor Dem ocritu s w ord en
verklaard als interactie tu ssen w aarnem ingsobjecten en zintu iglijke organen. De
m anier w aarop bijvoorbeeld vorm en groep ering van d e atom en van een bepaald e
d oor ons gep roefd e stof inw erken op ons sm aakverm ogen is bepalend voor d e sm aak:
bitter, of zoet, enzovoort. Wat w ij w aarnem en bestaat d u s alleen in d e w aarnem ing
zelf, om d at atom en op zichzelf niet bitter of zoet, of rood of geel, zijn. Dem ocritu s
d ru kt d it ook u it d oor te zeggen d at zintu iglijk w aarneem bare eigenschap pen
conventioneel of trad itioneel (QRP{L) zijn, en alleen atom en en lege ru im te er in
w erkelijkheid of echt (HWHrL) zijn. Door d eze eigenschapp en conventioneel te noem en
laat Dem ocritu s ook ru im te voor verschillen in w aarnem ing tu ssen verschillend e
ind ivid u en. Waarn em ingen zijn bovend ien nooit een p recieze en d irecte, m aar slechts
een afgeleid e en globale w eergave van d e atom aire en ru im telijke toestand van het
object.
In d e ou d heid (en ook nu som s) zijn ged achten als d eze w el skep tisch
geïnterp reteerd . Dem ocritus poneert echter niet d e rad icaal sceptische these d at we
niets ku nnen kennen, ook al zegt hij d at ‘w e in w erkelijkheid niets w eten, en d e
w aarheid in d e d iepte’ ligt. Wat hij bed oelt is d at w at w e d oor d e w aarnem ing kennen
van secu nd aire aard is vergeleken m et d e echte, atom aire, realiteit w aarvan d e
w aarneming een ind irect beeld geeft. De kennis d ie d e vijf zintuigen ons geven is
d aarom onheld er (VNRWLr), w at nog niet w il zeggen d at ze p rincip ieel onbetrou w baar is.
De and ere vorm van kennis, d ie via het verstand , is d e au thentieke (JQrVLr). Maar
zond er d e zintu iglijke waarnem ing zou d it verstand geen toegang tot d e d ingen w eten
te vind en. Vand aar d at Dem ocritus zich lovend u itliet over Anaxagoras’ stelregel d at
‘w at aan ons verschijnt d e aanblik is van het verborgene’, zij het d at hij d eze stelregel
in een zw akkere zin interp reteert d an Anaxagoras (d e atom en hebben im m ers niet
p recies d ezelfd e eigenschap p en als d e objecten in d e zichtbare w erkelijkheid ).
H et m erend eel van d e w oord elijk geciteerd e fragm enten d ie w e van Dem ocritu s
over hebben zijn van ethische en levensbeschou w elijke aard . Zijn aanw ijzingen zijn
nuchter, m aar niet heel schokkend en ook niet heel system atisch: voor het grootste d eel
gaat het om een soort aforistische spreuken. Waar w ij volgens Dem ocritu s naar m oeten
streven is een evenw ichtig ‘goed hu m eur’ , ‘w elbevind en’ (HXWKXPLr). Dit is alleen te
bereiken d oor een gem atigd e en terughou d end e levensw ijze, w aarbij m en niet m eer
ond erneem t d an red elijkerw ijs binnen d e m ogelijkhed en ligt, en geen voorrang geeft
aan carrière en w elslagen. Wie zich goed voelt zal zich ook tot rechtm atige en w ettige
hand elingen aangetrokken voelen. De fysische basis van d it w elbevind en is
verm oed elijk een bew egingstoestand van d e zielsatom en d ie zo gelijkm atig en constant
m ogelijk verloopt. Met d it id eaal loop t Dem ocritus in zekere zin vooru it op Ep icu ru s’
‘levensd oel’ (WHORV), onverstoorbaarheid .
Dem ocritu s’ w erk is al betrekkelijk vroeg in d e oud heid d oor d at van d e latere
atom ist Epicu ru s en zijn volgelingen overvleu geld . Van Dem ocritu s’ talrijke
natu u rfilosofische en kentheoretische geschriften hebben w e slechts enkele citaten
over, aan te vullen d oor berichten. Van zijn evenens talrijke vakw etenschapp elijke en
technische geschriften w eten w e vrijw el niets, al is er een m athem atisch fragm ent
bew aard . Dem ocritu s w as zo m ogelijk een nog universeler geleerd e en ond erzoeker
d an Aristoteles: zijn oeu vre om vatte, volgens d e in d e eerste eeu w van onze jaartelling
op gesteld e catalogu s, acht ethische titels, negentw intig natu urfilosofische (w aarond er
enige m et betrekking tot d e ziel, en negen titels m et als eerste w oord ‘oorzaken’), acht
m athem atische en astronom ische, acht ‘m u sische’ (bijvoorbeeld 2YHU GLFKWHQ, 2YHU
+RPHUXV), en acht technische titels (bijv. 2YHU VFKLOGHUNXQVW en 0HGLVFKH NHQQLV). Deze
veelheid aan beoefend e en bestud eerd e genres laat nog eens zien hoe m oeilijk
begrip p en als filosofie en w etenschap in d e voorsocratische p eriod e hanteerbaar en
toepasbaar zijn. De grenzen zijn niet strikt. Wel zien w e in al d eze gebied en een
bep aald e gem eenschap pelijke m entaliteit: een nieuw e, kritische, open trad itie van
rationele sp ecu latie. Dezelfd e m entaliteit vind en w ij in d e d oor d e natuu rfilosofie
beïnvloed e geneesku nd e van H ipp ocrates en in d e H ipp ocratische geschriften.
+LSSRFUDWHV
Een zestigtal verhand elingen over geneesku nd e is overgeleverd op naam van
H ipp ocrates, een arts uit Kos (ca. 460–370 vC?): het FRUSXV+LSSRFUDWLFXP. Verschillen in
leer, m ethod e en stijl slu iten u it d at ze het w erk zijn van één p ersoon: ze zijn d u id elijk
op verschillend e plaatsen en tijd stip pen ontstaan, d e m eeste tu ssen ca. 430 en 360 vC.
Zelfs van d e tractaten u it d e vijfd e eeuw , w aarond er /XFKWHQ ZDWHUHQ HQ SODDWVHQ 'H
KHLOLJH ]LHNWH en 'H PHQVHOLMNH QDWXXU, is het niet zeker w elke w e aan d e historische
H ipp ocrates m ogen toeschrijven. Vast staat d at d eze ten tijd e van Plato en Aristoteles
al gold als een groot m ed icus, zo niet d e grootste, m aar van zijn leven en
p ersoonlijkheid is vrijw el niets bekend . Zijn roem en gezag m aakten d at tal van
geschriften m et zijn naam w erd en gesierd bij w ijze van keu rm erk. Al in d e ou d heid
ontm askerd en geleerd en als Galenu s som m ige hiervan als niet-authentiek. Deze
‘H ip p ocratische kw estie’ d u urt tot op hed en voort.
De vroegste H ip pocratische geschriften geven een hou d ing te zien d ie wij m et d e
nod ige slagen om d e arm (vroeg-)w etenschap p elijk m ogen noem en en d ie raakp unten
vertoont m et p resocratische d enkbeeld en. De au teur van 'H KHLOLJH ]LHNWH, w at w il
zeggen epilep sie, betoogt d at d eze ziekte in strijd m et haar naam niet van een god
afkom stig is m aar w ord t veroorzaakt d oor natu u rlijke oorzaken, d ie hij ook p robeert te
id entificeren: een ep ilep tische aanval ontstaat w anneer kou d slijm zich ophoop t in d e
hersenen. Tevens levert hij als eerste een bered eneerd e kritiek op m agie. Ook d e
schrijver van /XFKWHQZDWHUHQHQSODDWVHQ d enkt d at elke ziekte een natuu rlijke oorzaak
heeft d ie ond er gelijke om stand ighed en d ezelfd e gevolgen te zien geeft. H ij w ijst op d e
fysische om geving als factor d ie bepaald e ziekten bevord ert, bijvoorbeeld ter
verklaring van im p otentie bij d e Scythen.
Naast vervanging van god d elijke d oor natuurlijke oorzaken zien w e in d e
H ipp ocratische geneesku nd e een streven naar een algem een cau saal m od el,
bijvoorbeeld gebaseerd op d e vier fysische elem enten aard e, w ater, vuu r en lucht, of,
som s in sam enhang hierm ee, lichaam svochten als het viertal bloed , slijm , zw arte gal en
gele gal. Vaak w ord t verstoring van of gebrek aan evenwicht tu ssen zu lke
bestand d elen gezien als onm id d ellijke oorzaak van ziekten. Bij d e behand eling en
p reventie van d eze ziekten sp elen naast m ed icijnen voed ing en algem ene leefw ijze een
grote rol. De Hip pocratische geneesku nst is uiterst terughou d end ten aanzien van
chirurgische ingrepen. Er w as ook nog w einig of geen anatomische kennis
voorhand en: anatom ie op m ensen toegep ast ontstond pas in het H ellenistische
tijd p erk, en zelfs toen w erd nog getw ijfeld aan haar relevantie voor therapie.
De H ip pocratische geschriften leren ons het een en and er over d e m aatschapp elijke
p ositie van een arts, en d e hou d ing d ie van hem w erd verw acht. De (HG legt nad ruk op
zijn verantw oord elijkheid jegens zijn eigen vak en geeft regels voor correcte om gang
m et p atiënten. In een aantal w esterse land en w ord t d eze tekst, nauw elijks één p agina
lang, in aangep aste vorm nog gebruikt bij d e beëdiging van beginnend e artsen.
In w eerw il van genoem d e verschillen is d e H ipp ocratische geneeskund e als geheel,
naast het w erk van Galenus, bepalend gew eest voor d e w esterse geneeskund e tot in d e
vroeg m od erne p eriod e.
Bij verscheid ene H ippocratische au teu rs vind en w e een benad ering d ie we
rationeel en em p irisch m ogen noem en — w aarbinnen nog d e nod ige verschillen van
op vatting en accent m ogelijk zijn. Geneesku nd e w as hierd oor één van d e eerste
w etenschap p en, m et alle beperkingen w aaraan w etenschap in de ou d heid
ond erw orp en w as. Filosofen als Plato, Aristoteles en d e Stoïci w aren op d e hoogte van
d e m ed ische theorieën van hu n tijd en verw erkten d eze. Om gekeerd volgd en m ed ici
ontw ikkelingen in d e filosofie. Tu ssen filosofie en geneesku nd e heeft van m eet af aan
een levend ige wisselw erking bestaan.

62),67(1
%HJULSHQEHZHJLQJ
In d e Griekse w ijsbegeerte vorm en d e sofisten een u itzond ering. De geschied enis van
d eze filosofie is m oeilijk d enkbaar zond er hen, m aar een sofist is geen filosoof, en zelfs
een gevaar voor d e filosofie — althans, d at vind en d e filosofen bij u itstek: Plato en
Aristoteles.
De eigenlijke sofistiek beslaat hoogu it een paar generaties — tijd genoten van d e
latere p resocratici en van Socrates — m aar in Plato’s d ialogen zien w e sofisten
stand pu nten verd ed igen d ie kennelijk tot halverw ege d e vierd e eeu w vC actueel zijn.
In d e eerste helft van d e vierd e eeu w w ord t het begrip filosofie in bew u ste en
op zettelijke tegenstelling tot sofistiek afgebakend en op geëist, eerst d oor d e red enaar
en leraar sp reken-in-het-openbaar Isocrates en d aarna d oor Plato. N u nog steed s heten
ongeld ige red eneringen sofism en en is sofist een afkeu rend e benam ing. Oorsp ronkelijk
had ze een gu nstiger klank — iets als ‘knapp e kop’ of VPDUWJX\ — m aar het w erk van
d e sofisten stu itte op kritiek bij d iep gravend e tegenstand ers, te beginnen m et Socrates.
De m anier w aarop d eze critici d e term sofist en het begrip filosofie invu ld en is
toonaangevend gebleven, w at er m ed e toe heeft geleid d at d e geschriften van d e
sofisten bijna alle verloren zijn gaan en d at w e over hu n d enken voornam elijk d oor
hun tegenstand ers w ord en ingelicht. Dit d oet niet af aan d e invloed d ie d e sofistiek, ten
d ele via d e retorica, is blijven uitoefenen op vorm en van p ubliek d ebat.
Wie in enig opzicht ku nd ig w as w erd in het Grieks VRSKRV genoem d ; w ie
ku nd igheid verhief tot d oel op zichzelf, en w ie eraan verd iend e, heette sofist. De
sofisten van d e vijfd e eeu w vC vorm d en een beroep sgroep ; ze vold ed en aan een vraag:
naar ond erw ijs. Deze vraag ontstond in een aantal Griekse stad -staten d oor invoering
van d em ocratische staatsvorm en en rechtsstelsels. In d e rad icale d em ocratie van het
w elvarend e Athene had het zin het w oord te nem en in d e w etgevend e vergad ering, en
kon je leven ervan afhangen of je jezelf d oeltreffend w ist te verd ed igen voor een ju ry
van leken. Waar w ij een volksvertegenw oord iger kiezen of een ad vocaat in d e arm
nem en, gelastte d e Atheense w et een bu rger zelf het w oord te voeren. Een toesp raak
voor het gerecht kon hij op bestelling laten m aken, w at een brood w inning verschafte
aan schrijvers van red evoeringen oftew el logografen. H ij kon ook te rade gaan bij een
red enaar d ie hem zelf leerd e sp reken in het op enbaar, voor d e volksrechtbank, in d e
volksvergad ering, of bij alle m ogelijke gelegenhed en. Maar w at kan en m oet een m ens
eigenlijk leren? En w at is ervoor nod ig d it te ond erw ijzen? Op d eze vragen had elke
Sofisten 67
leraar — elke sofist — zijn eigen antw oord . Wat d e sofisten tot één bew eging verbind t
is, m eer d an d e inhoud van hu n lessen, het feit d at ze hu n ond erricht aanbied en tegen
betaling. H et oud e id eaal, ‘uitblinken in w oord en d aad ’ , brengen zij binnen het bereik
van een nieu w e m id d enklasse, bem id d eld m aar zond er d e voorrechten en opvoed ing
van een erfelijke ad el. Hu n succes w ord t al snel tegen hen gebruikt. In d e ogen van d e
geïnsp ireerd e vrijbu iter Socrates en d e visionaire aristocraat Plato p laatsen ze zich d oor
geld aan te nem en m oed w illig in een afhankelijke p ositie vanwaaruit je geen m oreel
gezag ku nt d oen geld en.
Op d e lente van d e rad icale d em ocratie volgt na d e Atheense ned erlaag in d e
Pelop onnesische oorlog een kentering w aard oor ook d e red enaar Isocrates er belang bij
heeft zich van sofisten te d istantiëren en zichzelf filosoof te noem en. Plato is zijn leven
lang op zoek naar d e ju iste bep aling van het verschil tu ssen red enaar, sofist en filosoof.
Zijn oplossing, d at d e enige w are sp reker een filosoof is, gevorm d d oor d ialectiek,
overtu igt w el d e led en van zijn eigen Acad em ie en van ‘scholen’ gesticht naar haar
voorbeeld . Isocrates’ op vatting, d at de d ialecticu s als beoefenaar van d e d ebatteerku nst
een sofist is, en d e w are filosoof ju ist d e sp reker geschoold volgens d e m ethod e-
Isocrates, vind t w eerklank bij een bred er pu bliek. Iets d at beid en overnem en van d e
sofistiek is het belang d at zij hechten aan opvoed ing. Dat d oet afbreuk aan het belang
van een goed e afkom st. In d e w oord en van d e overigens vrijw el onbekend e
Lycop hron:
Afkomst is iets w aarvan d e schoonheid niet is te zien en h et aanzien beru st op horen

zeggen. (DK 83: 4)
H ierd oor zijn sofistiek, retorica à la Isocrates en filosofie à la Plato alle d rie potentieel
bed reigend voor d e trad itionele m oraal van een d oor vererving (land -) bezittend e
klasse, d ie geen belang heeft bij verand ering en niet gew end is zich te m oeten
verd ed igen of te verantw oord en. N aar het bereik van haar d enken ku nnen w e sofistiek
kenschetsen als reflectie op taal, m ens en m aatschapp ij, gew oonlijk in d e context van
een vorm ing tot sp reken in het op enbaar, vaak m et benu tting van encyclop ed ische
kennis ontleend aan een voornam elijk Ionische trad itie van ond erzoek en kritisch
vragen. Bij toeschouw ers u it behou d end e kringen kan d e ind ruk ontstaan d at zu lke
onbevangen kritische reflectie som s antisociaal en am oreel extrem ism e in d e hand
w erkt.
7KHPD·VHQWKHVHQ
De m eest originele bijd ragen van sofisten d raaien om tw ee them a’ s: ten eerste een
tegenstelling tu ssen ‘natu ur’ (SKXVLV) en iets als ‘conventie’ , ‘gebruik’, ‘zed e’ ,
‘gew oonterecht’ en vand aar ‘w et’ (QRPRV), ten tw eed e een m ethod e van stelselm atige
tegensp raak verheven tot beginsel. H et eerste lijkt een kwestie van inhou d , het tw eed e
van w erkwijze, m aar ze hangen sam en. H et eerste tornt aan ied er w ereldbeeld d at een
bep aald e ord e d er d ingen aanvaard t als vanzelfsp rekend , het tw eed e aan een voor d e
hand liggend e gevolgtrekking u it zo’ n w ereld beeld : d at voor d eze onbetw istbare ord e
één bep aald e beschrijving (ORJRV) d e ju iste is, en ied ere beschrijving d ie hiervan afw ijkt
en haar tegensp reekt onw aar. Zo’ n stand p u nt is ‘realistisch’ in d e zin d at een realiteit
w ord t aangenom en d ie voor haar bestaan en haar kenbaarheid niet afhankelijk is van
ons d enken en in het bijzond er van d e vorm ing van onze algem ene begrip p en en onze
taal, m aar d eze ju ist objectief fu nd eert. Wie d it stand p u nt aanhangt heeft niet vanzelf
d e behoefte het in w oord en u it te d ru kken; d e term en w aarin het zich laat form u leren
w ord en ju ist ontw ikkeld in d iscu ssie m et d iegenen d ie het in tw ijfel te trekken en erop
w ijzen d at m eer d an één beschrijving m ogelijk en verd ed igbaar is. Ind irect zagen w e al
een zeker ‘naïef realism e’ w eerp iegeld in het ou d ere gebru ik van tw ee Griekse
w oord en d ie in d e filosofie een grote toekom st tegem oet gaan: het werkw oord ‘zijn’
(HLQDL) d at niet ond erscheid t tu ssen (D) ‘HU zijn, voorhand en zijn’ van een voorw erp , (E)
‘]R zijn, het geval zijn’ van een stand van zaken of feit, en (F) ‘ZDDU zijn’ van een oord eel
of u itsp raak (hierboven, § 2.8); en het bijvoeglijk naam w oord voor (D) ‘w aar’ (DOrWKrV)
d at ook staat voor (E) ‘w erkelijk’ en ‘echt’, en zelfs voor (F) ‘w aar-achtig’-heid als
eigenschap van een m ens of ziel d ie klaarheid heeft verkregen over d e w erkelijkheid ,
en zich d aarm ee d e w aarheid heeft eigen gem aakt.
De m ethod e van tegenspraak vind t haar neerslag in p aren van betogen voor en
tegen een en d ezelfd e stelling, w aarbij d e sp reker aansp raak m aakt op het verm ogen
d e zw akste bew ering of red enering (al w eer ORJRV) tot sterkste te m aken. Besp reking
van een kw estie in tw ee tegengesteld e p leid ooien vind en w e in d e %HWRRJSDUHQ ('LVVRL
ORJRL) van een naam loze sofist, m aar ook bij red enaars, traged ied ichters en
geschied schrijvers. De vorm w as gew orteld in Atheense rechtsp raak en p olitiek
overleg; d e ged achte d at niet d e zaak m aar d e sp reker bep aalt w elk stand p unt
zegeviert w erd toegeschreven aan d e eerste beroep sred enaars Corax en Tisias en d e
vooraanstaand e sofist Protagoras u it Abd era. Ze w as om stred en. De im p licatie is d at
een en d ezelfd e sp reker om het even w elk van beid e stand p unten kan d oen zegevieren
naar hij verkiest. Door een ongeloofw aardige of im p opu laire stelling te verd ed igen kon
een sofist ind ru k m aken, m aar hij liep ook het gevaar zijn toehoord ers van zich te
vervreem d en.
Sofisten 69
In een d iscussie ku nnen verschillend e p artijen zich beroep en op een natu u rlijke
ord e. Wie d it d oet ontkent niet d at bep aald e om stand ighed en in het gebru ik zijn
gegroeid en d oor gew oonte in stand gehoud en: d at er conventies bestaan, al d an niet in
w oord en vastgelegd . Ook heeft hij over d eze conventies nog geen oord eel geveld . Zijn
natu u rlijke ord e kan veel of w einig om vatten; ze kan w ord en aangevoerd om trad ities
overboord te gooien, of juist te bescherm en tegen nieu w lichterij. Maar w ie erm ee
scherm t erkent hierd oor een m aatstaf voor een oord eel w aarover d iscu ssie m ogelijk is.
Een en d ezelfd e sofist kan d eze m aatstaf in verschillend e context hanteren m et
verschillend e strekking. Wanneer Gorgias u it Leontini d e natu ur gelijkstelt m et ‘w at
niet is’ en betoogt d at d it onkenbaar is en niet m eeged eeld kan w ord en, hoeven w e d it
virtu oze staaltje van briljante p iasserij niet al te ernstig op te vatten, m aar het inzicht
d at het lang niet vanzelfsp reekt w at natuu rlijk is en w at niet, is d iep en verontru stend .
Intu ssen verhind ert het Gorgias niet eld ers te schrijven
De d ingen d ie w e zien hebben een natu u r d ie niet is w at w ij w illen m aar w at het geval w il.
(+HOHQD 15)
— m et and ere w oord en: w e staan tegenover een w erkelijkheid d ie w ij niet beheersen
m aar d ie ons beheerst.
Ook Protagoras kan m et d e verhoud ing tu ssen natu ur en conventie verschillend e
kanten op . In d e d iscu ssie over correct taalgebru ik stelt hij tegenover w oord geslacht
volgens het sp raakgebru ik het natuu rlijk geslacht, als toetssteen ter correctie van
gram m aticale conventie. Wanneer Plato aan Protagoras in d e naar hem genoem d e
d ialoog een half m ythische u iteenzetting over recht en gerechtigheid (GLNr) in d e m ond
legt (3URWDJRUDV 322-27) is d e strekking ju ist een harm onieu ze aanslu iting tu ssen natu u r
en m ensenw erk: recht en in het verlengd e hiervan w et w ord en voorgesteld als
w elisw aar aangeleerd , m aar tevens nood zakelijke voorw aard e voor m enselijk leven,
analoog aan d e m id d elen w aarover d iverse d iersoorten beschikken om zich te
verd ed igen. H ierm ee grijpt Protagoras, althans bij Plato, teru g op een m ythe bij d e
archaïsche d ichter H esiod u s, m aar loop t hij ook vooru it op Aristoteles’ opvatting over
d e verw evenheid van aanleg, op voed ing en m aatschap p elijke ord e.
Meer p olariserend zet H ipp ias u it Elis de verschillend e, verand erlijke
m ensenw etten af tegen een natu u rlijke, zelfs god d elijke ongeschreven w et. Ook
Antip hon u it Rham nu s haalt in :DDUKHLG het volle p ond u it d e tegenstelling tu ssen
conventie, (gew oonte)recht of w et, en natu ur. De sancties en beloningen van d e natu u r
zijn ‘nood zakelijk’ en ‘w aar’ — w ij zou d en zeggen: ‘reëel’. Die van d e conventie
bestaan in ‘w at m ensen ervan d enken’ (GR[D), en treffen d u s niet w ie iets d oet d at

ongem erkt blijft.
Maar in het algem een ond erm ijnt alleen al het hanteren van een contrasterend
begrip p enp aar natu u r–conventie het vanzelfsp rekend e karakter van conventies. In
trad itionele sam enlevingen ligt het voor d e hand conventies als bind end op te vatten,
als even w einig manip u leerbaar en voor herziening vatbaar als d e natuu r, en ze het
gezag toe te kennen van een w et. Een contrast m et natuu r vestigt aand acht op d e grens
en het verschil tu ssen natuu r en het bereik van m enselijke instellingen (WKHVLV) en
m enselijke vaard igheid (WHFKQr, Latijn DUV), en d oet d e vraag rijzen hoeveel van ons
bestaan ‘m aakbaar’ is.
Beid e them a’s zijn aan d e ord e in d e m eest kernachtige u itsp raak u it d e sofistiek:
Protagoras’ boud e stelling,
Van alle d ingen m aat is (HHQ, GH) m ens: van d ie w elke (HU, KHWJHYDO, ZDDU) zijn d at ze HU, enz.)
zijn en van d ie w elke niet (HU, enz.) zijn d at ze niet (HU, enz.) zijn. (DK 80 B 1)
De strekking van d e begripp en ‘zijn’ en ‘d ing’ is niet beperkt of nad er bep aald , het
gebru ik van d e term ‘m aat’ overd rachtelijk, en ‘m ens’ d u bbelzinnig: elk? sam en? als
soort? Plato vat het op als: elk afzond erlijk, en d at is d e gangbare m ening. Door d it
gebrek aan bep aling blijft Protagoras’ stand pu nt w at ongrijpbaar, m aar hij zet zich
kennelijk af tegen d e verond erstelling d at een m ens voor allerlei vraagstu kken beschikt
over een m aatstaf bu iten hem zelf waaraan hij d ingen objectief genoeg kan afm eten om
er onbetw ist u itsp raak over te d oen. In p laats hiervan geeft Protagoras elk van ons een
vrijbrief zichzelf tot m aatstaf te nem en: d e d ingen te benoem en en beschrijven zoals ze
zich aan jou , d an w el m ij, voord oen. H et verband m et d e m ogelijkheid van
tegensp raak is d u id elijk: als elk van ons hetzelfd e voorw erp voor ogen heeft m aar er
niet d ezelfd e hoed anigheid aan toeschrijft hebben w e beid en of allen een geld ige
ind ruk d ie d e grond slag bied t voor bew eringen over het voorw erp . Verschillend e
beschrijvingen zijn d u s evenzeer gew ettigd ; tegensp raak tu ssen bew eringen is
toelaatbaar — als w e d it al tegenspraak m ogen noem en, en niet w illen conclu d eren d at
elke sp reker een and er w aarnem ingsproces beschrijft.
Lukt het nu een van ons d e and eren over te halen tot zijn eigen stand p u nt, d an is hij
erin geslaagd van d e zw akste bew ering en red enering (ORJRV) d e sterkste te m aken naar
een eenvou d ige, zichtbare ‘m aat’: d oor stem m en te tellen, of d oord at d eze red enering
tw eehond erd oorlogsschep en in bew eging heeft gezet.
Sofisten 71
De verzw egen voorond erstelling is d at er geen betere, of zelfs geen and ere m aat is:
d at het onm ogelijk is objectief een scheid slijn vast te leggen tu ssen geel en oranje,
verd ed iging en aggressie, belediging en goed moed ige sp ot. Relativism e in d e zin d at
u itsp raken w aar zijn in relatie tot het ind ivid u d at zich u itsp reekt, leid t zo tot een
‘p ragm atische’ w aarheid sopvatting: d e op vatting d at u itsp raken als w aar ku nnen
geld en zo lang ze binnen een gem eenschap d ienst d oen, in d e ogen van een
m eerd erheid ‘w erken’ .
Een logische gevolgtrekking is d at het innerlijk tegenstrijd ig, d u s zinled ig is van
een m eerd erheid te zeggen d at ze als zod anig ongelijk heeft. Alleen w anneer er een
m eerd erheid is gew onnen voor w at tot d an toe een m ind erheid sstand p u nt w as ku nnen
w e m et terugw erkend e kracht vaststellen d at d e voorm alige m eerd erheid ongelijk had
en d at haar stelling onw aar w as. Wanneer d e stem m en staken is een stelling even w aar
als haar ontkenning, evenzeer w aar als onw aar; haar w aarheid sw aard e is onbeslist.
H et is veelzeggend — als het w aar is — d at Protagoras’ ‘m ens m aat’ -stelling (Latijn
KRPRPHQVXUD) het begin vorm d e van een geschrift getiteld :DDUKHLG m et als ond ertitel
RI: [EHZHULQJHQ] GLH [HONDDU, of GHWHJHQVWDQGHU, of GHWRHKRRUGHU] YORHUHQ
Je ku nt vind en d at d it d e m ogelijkheid en d e zin van tegensp raak aantoont,
tegenover iem and d ie bew eert d at er van een en d ezelfd e w erkelijkheid m aar één w are
beschrijving m ogelijk is, en d at iets d at hierm ee in tegenspraak is, geen echte
beschrijving is. Maar je ku nt het ook zo op vatten d at er ju ist geen tegensp raak
op treed t; d at m ijn ind ru k d at het blad geel is en aanval zelfverd ed iging even w erkelijk
en w aar is als jou w ind ruk d at het blad oranje is en een inval im p erialisme, en evenm in
aan een and ere m aat af te m eten. Zo’n op vatting verd ed igt Euthyd em u s in Plato’s naar
hem genoem d e d ialoog ((XWK\GHPXV 286 A–B). Zu lk relativism e zal niet zo gau w tot
een w erkbaar m eerd erheid sstand p unt leid en, eerd er tot d e op vatting d at het ind ivid u
is opgesloten in een cognitief isolem ent w aaruit het niet kan w ord en bevrijd . Toch
geeft ook d eze form u lering een verband te zien m et d e tegenstelling tu ssen natu ur en
conventie: w ie overtu igd is d at m eningen gelijkgerechtigd en gelijkelijk
gerechtvaard igd zijn, en tegensp raak schijn, heeft geen p laats voor natuu rlijke ord e en
recht, m aar zal neigen tot een open sam enleving w aaraan d oor haar led en naar
behoefte en verm ogen w ord t gesleuteld . Enige ru im te voor m eningsverschil is hoe d an
ook vereist voor d e w erkzaam heid van om het even w elke sofistische leraar. Deze
ged ijt d u s beter in een dem ocratie, zoals zelfs d e anti-d em ocratisch gezind e Antip hon
aanvoert w anneer hij is beschu ld igd van steu n aan een oligarchische staatsgreep .
De rol van het su bject in w aarnem ing en oord eel w ord t im p liciet erkend w anneer
een sp reker zich beroep t op w at w aarschijnlijk (HLNRV) is. Dit m oeten w e niet begrijp en
in term en van een w aarschijnlijkheid sUHNHQLQJ, m aar in d e letterlijke zin van w at ‘erop
lijkt’, wat op het oog aannem elijk is: het is niet w aarschijnlijk d at d e zw akste partij het
hand gem een heeft uitgelokt, d at een rijk m an heeft gestolen wat hij kopen kon. De
voorond erstelling is d at tegengesteld e opvattingen beid e w aarschijnlijk ku nnen zijn, en
d at w e het over d e vraag w elke het m eest w aarschijnlijk is toch eens ku nnen w ord en.
Een beroep op w aarschijnlijkheid kan sam engaan m et het erkennen van een
achterhaalbare objectieve w aarheid ; d an is ‘w aarschijnlijk’ w at letterlijk lijkt op d e
w aarheid , wat ogenschijnlijk w aar is. Maar het KRHIW hierm ee niet sam en te gaan:
w aarschijnlijkheid kan w ord en aangebod en als alternatief voor een w aarheid d ie zo
onbereikbaar is d at w e ku nnen tw ijfelen of ze w el bestaat. Wie een natuu rlijke ord e
erkent, en hierop een m aatschap pelijk bestel w il bou w en, m oet het begrip ZHUNHOLMNheid
ond erscheid en van een w aarheid gelegen in taalu itingen, en zijn begrip ZDDUheid laten
afhangen van d eze w erkelijkheid bu iten d e taal als m aat. Hij m oet het omstred en naïef
realism e vervangen d oor een m ind er kw etsbaar realism e. Zo d aagt het relativism e van
d e sofistiek in haar m eer of m ind er rad icale varianten het Griekse d enken u it om het
bestaan te fu nd eren van een kenbare w erkelijkheid bu iten d e taal als grond slag voor
een sociale, p olitieke en m orele ord e. In volgend e hoofd stu kken zal d uid elijk w ord en
w aarom Plato en in zijn voetsp oor Aristoteles m enen te m oeten afrekenen m et d e
overbelichting van conventies d oor som m ige sofisten en m et bep aald e op vattingen
over w at natuu rlijk is van and ere sofisten, en ook w at voor w end ingen zij tot d it d oel
geven aan d e sofistische m ethod e van tegensp raak.
Aan verschillend e sofisten w ord t als ond erw ijsd oel toegeschreven correct taalgebru ik
(RUWKRHSHLD). Blijkens uiteenlop end e voorbeeld en — ond er m eer Aristop hanes’ kom ed ie
:RONHQ, w aarin Socrates d e rol van sofistische schoolm eester krijgt — om vat d eze
ru briek een allegaartje van regels en ingrep en, en is m isbru ik m ogelijk d oor
tegenstand ers aan te vallen op kw esties van vorm . Maar som m ige ku nstgrep en,
bijvoorbeeld aanpassing van w oord geslacht aan natu urlijk geslacht — niet ‘het rund ’
m aar ‘d e ru nd ’ — raken aan belangrijke ond erw erp en: geld igheid en gezag van d e
natu u rlijke taal, en haar verhoud ing tot d e red e.
Taalgebru ik om vat w oord keu s. Plato en Aristoteles verm eld en Prod icu s u it Ceos
als specialist in het ond erscheid en van betekenisnu ances tu ssen w oord en d ie synoniem
lijken, zoals blijd schap en vreu gd e. Plato’ s bezw aar is d at Prod icu s blijft steken in d e
taal en niet tot d e d ingen d oord ringt: een ernstig bezw aar, m aar daarmee w eten w e
nog hoe zijn Socrates d eze valku il d enkt te ku nnen verm ijd en. Aristoteles vind t d at
Prod icu s overd rijft; zijn eigen analyse van term en ‘m et m eer d an één u itleg’ (SROODNK{V
OHJRPHQD) betreft w elisw aar hom oniem en, w oord en van gelijke klank m et verschillend e
betekenis, veeleer d an synoniem en, w oord en van gelijke betekenis, m aar d eze analyse
Sofisten 73
toont evengoed aan hoeveel afhangt van nau w keu rige betekenisond erscheid ingen —
iets d at voor hed end aagse analytische filosofen vanzelf sp reekt.
3HUVRQHQ
Protagoras en Gorgias zijn d e eerste en m eest invloed rijke sofisten, en d ie w elke, in
hun eigen w oord en of bij Plato, het best uit d e verf kom en. Protagoras is d e alzijd ig
bekw am e sofist bij u itstek, Gorgias een eigenzinnig genie: hij geeft retorisch p roza als
genre zijn vorm , en verslaat filosofen op hun eigen w ap en.
3URWDJRUDV
Voor Protagoras (ca. 490 tot ca. 420 vC) u it Abd era zijn w e bijna helem aal afhankelijk
van m ed ed elingen bij Plato, in het bijzond er in 3URWDJRUDV en 7KHDHWHWXV. H ier is niet
gem akkelijk te ond erscheid en tu ssen w eergave en kritische analyse. We horen d at
Protagoras zijn leerlingen belooft hun te leren voor en tegen d ezelfd e stelling of zaak te
p leiten, m aar hu n ook ‘raad w eten’ of ‘w elberad enheid ’ (HXERXOLD) bij te brengen: het
gezond verstand en d e kennis w aard oor een m ens zow el in het op enbare leven als in
p rivé-zaken d oeltreffend kan optred en.
Naast d e eerd er aangehaald e stelling over d e m ens als m aat ku nnen w e nog een
and er letterlijk citaat zetten:
Van god en kan ik niet w eten d at ze (er) zijn en ook niet d at ze er) niet zijn, en evenmin w at
voor ged aante ze h ebben. Versch illend e d ingen staan d eze w etenschap in d e weg, niet
alleen het feit d at w e ze [RI het] niet ku nnen zien, m aar ook d e korte d u u r van een
mensenleven. (DK 80 B 4)
Ook hier m aakt Protagoras een voorbehou d ten aanzien van trad itionele
verond erstellingen en toont hij zelfbew u st vertrou w en op het eigen oord eel. Maar d e
stelling is voor m eer d an één uitleg vatbaar. Eén interp retatie is d at Protagoras het
onm ogelijk acht over god en zelfs m aar su bjectieve kennis te verw erven, d oord at ze
zich ond er norm ale om stand ighed en ook in een heel leven niet aan een ind ivid u
voord oen. Een and ere is d at Protagoras het vraagstu k van het bestaan van d e god en
niet binnen het bereik toelaat van d e d ingen w aarvoor d e m ens als enige m aat d ient.
Dan zou hij im p liciet een bereik afbakenen w aarbinnen kennis iets and ers is d an w at
een m ens voorkom t. And ers benad erd , hij lijkt d e geld igheid van w at ons toeschijnt te
w illen fu nd eren in w at w e m et onze zintu igen ku nnen w aarnem en én w at w e d aaru it
in d e loop van ons leven w eten op te m aken. Deze u itleg is verenigbaar — m aar niet
m eer d an d at — m et een d erd e citaat:
Voor ond erricht zijn aanleg en oefening vereist; m ensen moeten beginnen te leren wanneer
ze jong zijn. (DK 80 B 3)
Zu lke op vattingen liggen in het verlengd e van d ie van Xenophanes en Dem ocritu s.
*RUJLDV
Gorgias (ca. 485 tot in d e vierd e eeu w vC) u it Leontini op Sicilië w as volgens
overlevering leerling van d e al even charism atische Em ped ocles u it Acragas op
hetzelfd e eiland , van w ie hij een theorie van w aarnem ing overnam . Van Gorgias is
m eer eigen w erk bewaard d an van Protagoras. Voor een d eel zijn d it toespraken m et
p arad oxale ond erw erp en, w at hier w il zeggen d at ze een stelling verd ed igen d ie tegen
algem een gangbare opvattingen ingaat; m et zulke red evoeringen laat een sp reker zien
w at hij kan. H iertoe hoort een verd ed iging van H elena, d ie gew oonlijk d e schu ld krijgt
van d e Trojaanse oorlog m et al haar m enselijke verliezen. Gorgias laat H elena zelf
w ijzen op d e onw eerstaanbare m acht van overred ing, even sterk als licham elijke
d w ang of verd ovend e m id d elen, m et d e m ogelijkheid van m isleid end e begoocheling
d oor het w oord . Beslissend voor d eze u itw erking is nam elijk niet d e w aarheid , m aar
d e ku nst van d e sp reker, of het nu gaat om vraagstu kken in filosofie, natu urond erzoek
of rechtsp raak. Voor Antiphon (hierond er, § 3.4) is d it een gruw el; Gorgias lijkt er
nogal m ee ingenom en.
Ook een m eer theoretische beschou w ing over w elsp rekend heid (5HGHQDDUVNXQVW of
+HW MXLVWH RJHQEOLN) w ord t Gorgias toegeschreven en een lijst van w oord en of nam en
(2QRPDVWLNRQ). Maar zijn belang voor filosofie ligt vooral in een betoog +HWQLHW]LMQGHRI
GH QDWXXU. Dit is al even p arad oxaal en p rovocerend als Gorgias’
verd ed igingstoesp raken, m aar vooral voor toehoord ers of lezers vertrou w d m et d e
red eneerku nst van d enkers in het kielzog van Parm enid es, en d aard oor niet
rep resentatief voor d e gem id d eld e sofist en zijn p u bliek. Meteen al in titel en ond ertitel
van zijn voord racht stelt Gorgias natu ur gelijk m et ‘w at niet is’ (w at HU niet is, w at niet
KHWJHYDO is en w at niet ZDDU is: WRPrRQ), en vervolgens betoogt hij d at DOV iets (HU, enz.)
w as d it niet te bevatten zou zijn, en als het al te bevatten w as, d an toch niet u it te
d ru kken en m ee te d elen. De u itpu ttend e behand eling van d enkbare m ogelijkhed en
lijkt een p arod ie op een d ialectische m anier om een stelling te bew ijzen: d oor u it d e
ontkenning van d eze stelling een gevolg af te leid en d at in strijd is m et een evid ente
w aarheid , of innerlijk strijd ig en d u s logisch onm ogelijk. Deze m ethod e voorond erstelt
een inventaris van verschillend e, elkaar w ed erzijd s u itslu itend e logische
m ogelijkhed en. Voor Gorgias’ toehoord ers en lezers m oet het een oogverblind end e
Sofisten 75
d em onstratie zijn gew eest van het ku nnen van een spreker, en een p rikkelend e m anier
om te tornen aan w at vanzelfsp rekend lijkt. Aan zo’n sp el van p arad oxen zit, bed oeld
of niet, ook een kant van filosofische ernst. Een overigens vrijw el onbekend e sofist,
Xeniad es, bew eert
Alles is onw aarheid , ied ere voorstelling en m ening onw aar; u it w at niet (er) is ontstaat al
w at ontstaat, en tot w at niet (er) is vergaat al w at vergaat. (DK 81)
H ierm ee zet hij Parm enid es even grond ig op zijn kop als Gorgias d oet, en m et
Parm enid es d e voorond erstelling van het Griekse d enken d at niets ontstaat u it niets.
Maar zijn u itsp raak valt m et d e nod ige goed e w il ook te zien als een volgend e stap in
d e analyse van d e begrip pen zijn (HLQDL) en w ord en (= ontstaan, voortkom en,
voorkom en: JLJQHVWKDL, JHQHVLV) op w eg naar Plato’ s poging d e tegenstelling tu ssen
beid e ten d ele te verzoenen in een system atisch ond erscheid tu ssen tw ee bereiken, m et
d aartu ssen een w ijd e m aar niet geheel onoverbru gbare kloof.
3URGLFXV
Prod icu s (vóór 460 tot in d e vierd e eeu w vC) u it Ceos is bekend om zijn belangstelling
voor u itd rukking in taal en in het bijzond er voor ond erscheid in betekenis tu ssen
verschillend e w oord en. Hij gaf zijn beschou w ingen d e vorm van vergelijking en
contrast tu ssen tw ee of m eer term en: een ind eling en ond erverd eling (GLKDLUHVLV) van
w at in d e taalku nd e een w oord veld heet — d e schoolvoorbeeld en zijn term en voor
kleuren en voor verw antschap srelaties — en in d e trad itionele versie van Aristoteles’
logica een genu s-begrip , bijvoorbeeld d eu gd als genu s boven m oed en trou w als
species. Zo’n vergelijkend e benad ering kan een beroep d oen op u iteenlopend e
gegevens ontleend aan taal: algem een sp raakgebru ik, verw ante term en,
w oord afleid ing oftew el etym ologie, teksten van gezaghebbend e, ‘sp raakm akend e’
taalgebru ikers als w etgevers en d ichters. Prod icu s zelf heeft verm oed elijk stilzw ijgend
aangenom en d at m et nad ere bep aling van betekenis nau w keu riger inzicht in d e
w erkelijkheid gep aard gaat. Dit m aakt hem tot een voorloper van filosofen d ie ervan
u itgaan d at taalgebru ik betrou w bare aanwijzingen bevat voor d e kennis van d e
d ingen, zoals Aristoteles; en zelfs van tw intigste-eeu w se filosofen van d e d agelijkse
taal d ie het w erkterrein van d e filosofie zoeken in conceptu ele d istincties besloten in
het sp raakgebru ik. H iertegenover staat d e teru gkerend e vraag van Socrates bij Plato.
Deze lu id t niet ‘w at is het verschil tussen (w oord ) ‘[’ en (w oord ) ‘\’ (bijvoorbeeld
‘vreu gd e’ , ‘genoegen’ en ‘genot’ )’, m aar ‘w at LV (zaak) X’ — niet d eze of d ie X
(bijvoorbeeld d it of d at genot), m aar X zelf: w at is het d at alleen X zelf in d e volle zin LV
Deze grote vraag schep t bij Plato d e behoefte aan een geestesoog d at d e veelheid aan
verschijningsvorm en en taalu itingen achter zich laat om zicht en greep te krijgen op d e
ene w erkelijkheid — het inzicht w aartoe een gesp rek m et Socrates d e eerste im p uls
geeft.
Bu iten zijn stu d ie van w oord en d oet Prod icu s ook u itsp raken over d e ontw ikkeling
van god sd ienst. Mensen zijn eerst als god d elijk gaan vereren w at hu n het m eeste
voord eel bracht, zoals hem ellicham en, strom en en bronnen, d e elem enten, brood en
w ijn. Vervolgens hebben ze d e ontd ekkers van gew assen en voed sel, ond erd ak en
nuttige vaard ighed en als god en leren beschou w en.
+LSSLDV$QWLSKRQHQDQGHUHQ
H ipp ias (verm oed elijk vóór 460 tot in d e vierd e eeu w vC) uit Elis zet m ensenw etten af
tegen een natuu rlijke, zelfs god d elijke ongeschreven w et. In Plato’ s 3URWDJRUDV (337 C 7–
E 2) spreekt H ip pias het gezelschap toe als ‘verw anten, hu isgenoten en m ed ebu rgers
van nature, zij het niet volgens conventie’ . H ij licht toe: ‘van natu re is al w at
gelijksoortig is verw ant’, alleen ‘d e d w ang van d e conventie’ d rijft het u iteen, en w ij
d ie d e natu ur d er d ingen hebben ond erkend m oeten ons hiernaar ged ragen.
Verd er kom t H ipp ias vooral ter sp rake als beoefenaar of zelfs stichter van
u iteenlop end e takken van w etenschap , een voor zijn tijd universeel, encyclop ed isch
geleerd e. Ook ontw ikkeld e hij een m nem o-techniek: een m anier om het geheu gen te
oefenen, en hield hij zich als eerste stelselm atig bezig m et d oxografie, het
inventariseren van tot d an toe ingenom en stand p u nten.
Bij Antiphon (ca. 470 tot 411 vC) u it Rham nu s is d e eerste vraag of al onze
gegevens betrekking hebben op één en d ezelfd e persoon. In ied er geval bezitten w e
van Antip hon toesp raken voor aanklacht en verd ed iging in d ezelfd e rechtszaak. N et
als bij Protagoras en Gorgias m oeten w e rekening hou d en m et d e m ogelijkheid d at
Antip hon lou ter om w ille van d e d iscu ssie verschillend e d ingen bew eert.
Wat volgens conventie ju ist is vind t Antip hon regelrecht strijd ig m et d e natuu r. Dit
slu it niet ied ere vorm van w et of recht uit, m aar d eze zal geen gezag ku nnen ontlenen
aan een gevestigd e ord e. N et als voor Lycop hron is voor Antip hon d e grond slag van
een rechtsord e niet gelegen in afkom st; d eze veroorzaakt m ind er verschil tu ssen
m ensen d an d e fysische geografie van hu n land van herkom st. De grond slag voor een
rechtsord e ligt in w at van natu re goed is. Dat w il zeggen, in w erkelijk bestaand ,
w aarneem baar voord eel: d e m eerw aard e van leven boven d ood , en van genot boven
p ijn. Goed verenigbaar hierm ee is d e m ed ed eling d at Antip hon een toegep aste
p sychologie ontw ikkeld e, gericht op het verm ijd en of overw innen van leed en p ijn in
een soort rationeel-em otieve therap ie of p reventieve behand eling, en een theorie van
Sofisten 77
d rom en. Mind er d u id elijk is het verband m et zijn w erk op het gebied van w isku nd e,
sterrenku nd e en natu u rku nd e.
De zogenaam d e Anonym u s Iam blichi verd ed igt m ensenw et en m orele conventie
tegen hen d ie hieraan tornen m et een beroep op d e natuu r. H ij lijkt d us partij te kiezen
tegen H ipp ias en Antip hon, m isschien in navolging van Protagoras. H ij m erkt op d at
m enselijk u itblinken langd urige scholing en gew oontevorm ing vereist en d at een m ens
alleen ged ijen kan in een gem eenschap ond er een bep aald e rechtsord e. Zijn conclusie,
d at d e kracht van w etten op haar beu rt gegrond vest is op d e natu u r, zou d en Socrates,
Plato en Aristoteles beam en.
Een aantal verm eend e sofisten zijn vrijw el u itsluitend bekend als sp rekers in
Plato’ s d ialogen; hun stand pu nten ku nnen beter in d at verband aan d e ord e kom en.
Dit geld t voor Eu thyd em u s en Dionysid oru s in (XWK\GHPXV, Thrasym achu s in 'HVWDDW,
boek 1, en Callicles in *RUJLDV — als hij al een historische persoon is.
6ORWVRP
H et zicht op d e sofisten w ord t vertroebeld d oord at het m oeilijk is d e historische
figu ren zelf te scheid en van d e interp retatie d ie m et nam e Plato geeft aan het begrip
sofist, in tegenstelling tot filosoof, en d ie hij teru g p rojecteert op gereconstru eerd e
w oord voerd ers voor d e sofistiek, in gesp rekken m et Socrates als w oord voerd er voor
d e filosofie. Toch ku nnen w e u it gegevens bij Plato en and eren een beeld sam enstellen
van sofisten als groep d at hen vrij p leit van d e beschuld iging d ie nog spreekt u it onze
w oord en sofism e en sofistisch: d ie van onverantw oord e w oord kram erij, haarkloverij
en vooral: opzettelijke, cynische m isleid ing. H iervoor hoeven w e niet Plato of zijn
filosofische op volgers op hu n beurt te betichten van intellectu ele kw ad e trou w . H et
valt in te zien d at een Protagoras, al heeft hij d e beste bed oelingen m et zijn belofte d e
zw akste bew ering tot d e sterkste te m aken, zich toch bloot stelt aan Plato’s kritiek d at
hij niet kan ond erscheid en tu ssen overred ing op betere of mind er goed e grond en:
tu ssen red elijke overtuiging en d em agogie, tu ssen w aarheid en schone schijn. Of w ij
d enken d at w e hem en zijn geestverw anten tegen zu lke kritiek ku nnen verd ed igen
hangt grotend eels af van onze eigen filosofische overtu iging.

62&5$7(6
Weinigen hebben op d e geschied enis van d e filosofie zozeer hun stem pel ged ru kt als
Socrates. Van Plato en d e antieke scep tici tot Fried rich Nietzsche en lang d aarna zijn
filosofen d oor d e figu ur van Socrates gefascineerd . Dat lijkt d es te merkw aard iger
om d at w e over zijn d enken heel slecht ingelicht zijn. Socrates zelf heeft niets
geschreven, en d e m eest d irecte getu igenissen d ie w e over hem hebben, geven geen
betrou w baar beeld van d e w erkelijke, historische Socrates. Docu m enten zijn er genoeg:
al kort na zijn d ood ontstond een genre van geschriften w aarin Socrates d e hoofd rol
speelt (s{NUDWLNRLORJRL). Maar d eze geven geen eenslu id end e inform atie. H et is d u s niet
eenvou d ig Socrates’ filosofie u it d eze bronnen te reconstrueren.
2S]RHNQDDUHHQKLVWRULVFKH6RFUDWHV
De voornaam ste bronnen zijn (1) Plato, vooral in zjjn vroeg ged ateerd e, ‘Socratische’
d ialogen, (2) Xenop hon, vooral d oor zijn +HULQQHULQJHQ DDQ 6RFUDWHV (0HPRUDELOLD
6RFUDWLV); (3) Aristophanes m et zijn :RONHQ (1XEHV) en and ere kom ed ie-d ichters, en (4)
Aristoteles m et d oxografische op m erkingen, voornam elijk in 0HWDSK\VLFD en (WKLFD.
Zoals veel van zijn aristocratische leeftijd genoten kw am Plato al jong in d e ban van
Socrates. Plato heeft hem van nabij gekend , bew ond erd e hem m ateloos en trad als
filosoof u itd ru kkelijk in zijn voetsp oor. Socrates is in Plato’ s w erk bijna
alom tegenw oord ig. Op som m ige pu nten kunnen w e uit d it w erk m et red elijke
zekerheid conclu sies trekken over d e historische Socrates. We hebben geen red en om te
tw ijfelen aan Plato’s m ed ed elingen over Socrates’ leven. Zo m ogen w e aannem en d at
hij is geboren in 470/ 469 vC in Athene als zoon van een beeld hou w er en een
vroed vrou w , d at hij trou w d e m et Xanthip pe en d rie zonen kreeg, d e jongste op latere
leeftijd , d at hij als sold aat aan bu itenland se cam p agnes d eelnam en zich in het gevecht
ond erscheid d e d oor m oed , en d at hij verd er zijn vad erstad nooit verliet. Naar het zich
laat aanzien w as hij p olitiek niet geëngageerd en had hij w einig m et d e Atheense
d em ocratie op , w aar ied ereen ongehind erd d oor kennis kon m eepraten over
staatszaken. Toen na d e tirannie van d e Dertig in 404-403 d e d em ocratie w as hersteld
w erd hij aangeklaagd wegens god d eloosheid en het verd erven van d e jeu gd . In 399 vC
w erd hij ter d ood veroord eeld . Liever d an te ontvlu chten terw ijl hij d e kans had d ronk
Socrates, zeventig jaar oud , d e gifbeker.
Socrates 79
Ook van Socrates’ p ersoonlijkheid bied t Plato een betrou w baar beeld : hij w as
op recht op zoek naar w aarheid en w at goed is, en bestookte m et lastige vragen w ie
p retend eerd e een antw oord klaar te hebben. Zijn onop houd elijk kritisch vragen w erd
hem niet d oor ied ereen in d ank afgenom en; sam en m et zijn nu chtere houd ing en
sobere kled ij leverd e zijn ged rag hem d e naam op van iem and d ie ‘niet te p laatsen’
(DWRSRV) is in vertrouw d e categorieën.
Wat Socrates’ filosofische op vattingen betreft, m ag m en geru st stellen d at Plato ze
beter d an w ie ook heeft begrep en. H ij heeft ze zich d erm ate eigen gem aakt d at zijn hele
w erk Socratisch m ag w ord en genoem d . Maar juist d it m aakt het m oeilijk tu ssen
leerm eester en leerling een scheid slijn te trekken.
(2) De JHQWOHPDQ, officier en geschied schrijver Xenop hon kenschetst Socrates niet in d e
eerste plaats als filosoof m aar als p lichtsbew ust, vroom en w ijs Atheens bu rger,
red elijk en beheerst, d ie het als zijn taak ziet Atheense jongelu i p raktische raad te
geven over ethische vraagstu kken. Daarnaast zoekt zijn Socrates naar d e betekenis van
fu nd am entele begrip p en als vroom heid , staat en w et.
Over d e vraag hoe betrou w baar Xenophons beeld van Socrates is w ord t
verschillend geoord eeld . Som m igen vind en zijn w eergave objectief, om dat hij Socrates
geen eigen leer in d e m ond legt; and eren w ijzen erop d at Xenop hon m aar een p aar jaar
tot Socrates’ kring heeft behoord en p as tientallen jaren na Socrates’ d ood zijn
belangrijkste w erk over hem heeft geschreven, toen er al een om vangrijke literatu ur
over Socrates bestond en velen zich op hem beriep en als leerm eester of bron van
insp iratie. In d eze context m oet Xenophons niet-filosofische Socrates m isschien w ord en
geïnterp reteerd als een reactie op Socrates’ and ere volgelingen, d ie Xenophons eigen
agend a d ient.
(3) Socrates w as bekend genoeg om geregeld ten tonele te w ord en gevoerd in d e

Attische kom ed ie, een soort satirische revu e. Aristophanes’ :RONHQ (423 vC) bevat een
p arod ie van Socrates als w ereld vreem d geleerd e d ie theorieën u iteenzet over
d ebatteerku nst, natuu r en m oraal. Een kern van w aarheid zal d eze karikatu ur
bevatten, te m id d en van d e nod ige kom ische overd rijving: d e Socrates d ie hier een
allegaartje van id eeën verkond igt van sofisten en and ere nieu w lichters, staat voor alle
intellectuelen en geleerd en m et w ie Aristop hanes in het algem een d e d raak w il steken.
(4) Aristoteles voegt w einig inform atie over Socrates toe. H ij w erd p as vijftien jaar na
d iens d ood geboren, m aar is goed op d e hoogte van d e literatu ur over hem . H ij
bevestigt Plato’ s beeld van Socrates als filosoof, en situeert zijn verd ienste vooral op
het vlak van filosofische m ethod e en van ethiek:
Socrates hield zich niet bezig m et d e natu u r in haar geheel, m aar legd e zich toe op ethische
kw esties. H ij zocht d aarin het algem ene, en richtte als eerste zijn aand acht op d efinities.
(Aristoteles, 0HWDSK\VLFD I 6)
In één passage m aakt Aristoteles een belangrijk ond erscheid tu ssen Socrates en Plato.
H et verschil, zo zegt hij, ligt hierin d at Socrates w el algemene d efinities zocht, m aar
aan d eze d efinities en aan het u niversele geen afzond erlijk bestaan toekend e, in
tegenstelling tot d e ‘aanhangers van d e id eeën’ (0HWDSK\VLFD XIII, 4).
In het algem een ku nnen w e zeggen d at het beeld van Socrates bij Plato het m eest
getrou w en volled ig is. H et blijft m oeilijk u it Plato’s w erk het d enken van d e
historische Socrates te d istilleren, m aar d at d e leer van d e id eeën al d oor Socrates
ontw ikkeld zou zijn is niet w aarschijnlijk.
Op grond van verklaringen in d e bronnen ku nnen w e over Socrates’ filosofische

op vattingen in het algem een het volgend e vaststellen. Door zijn toed oen w end d e d e
filosofie zich af van het d enken van d e natuu rfilosofen, d ie juist hierom gezam enlijk
p re-socratici w ord en genoem d . Socrates hield zich vrijw el u itslu itend bezig m et vragen
d ie betrekking hebben op ethisch hand elen. Hierbij zocht hij niet alleen red elijke
antw oord en, m aar eiste hij ook d at inw end ige overtu igingen zich consequ ent in d ad en
u iten. Zijn ascetische levensstijl en zijn stand vastigheid in ethische keu zes, tot het
d rinken van d e gifbeker toe, hebben al zijn volgelingen gefascineerd . H ij steld e een
groot vertrou w en in red e (ORJRV) en red elijkheid , d ie mensen d w ingt hu n opvattingen
en hu n ged rag rationeel te verantw oord en. Socrates w aakt er bij Plato streng over d at
zijn gesp reksp artners zich niet achter and erm ans overtuigingen verschu ilen m aar hu n
eigen op vattingen verwoord en (zie bijvoorbeeld 3URWDJRUDV 331 C, 3ROLWHLD I, 346 A, 350
D–E). Deze op vattingen ku nnen alleen w ord en verantw oord in een gesp rek w aarin
vraag, antw oord en w edervraag ten slotte tot inzicht leid en.
H ierm ee richt Socrates zich in d e eerste p laats tegen d e sofistiek — al is zijn eigen
op tred en alleen te begrijpen tegen d e achtergrond van d e sofisten en hu n bijd rage tot
het betrekkelijk op en intellectu eel klim aat in Athene d at ook hem een gehoor heeft
verschaft. Dat kom ed ied ichters Socrates over één kam schoren m et sofisten toont aan
d at d e gem id d eld e Athener w einig verschil tu ssen hen zag, m aar het verschil is hierom
niet m ind er groot en van d oorslaggevend filosofisch gew icht. Socrates’ kritiek op d e
sofisten kom t globaal hierop neer d at zij hu n ond erw ijs op een cynische m anier vrij
Socrates 81
van w aard en m aakten. Ze bep erkten d e vorm ing van jonge m ensen tot een retorische
techniek d ie ten behoeve van om het even welk stand pu nt kon w ord en gebru ikt; het
ging hu n m ind er om w aarheid of inzicht d an om het overtuigen van hun gehoor. Zo
op end e zich d e kloof tussen ku nd igheid en w ijsheid d ie Socrates u it alle m acht zocht te
d ichten d oor d e sofistische m onoloog, gericht op overred ing, te vervangen d oor een
d ialoog, gericht op inzicht in d e w aarheid .
Met d it levensd oel m aakte Socrates zich naast toegew ijd e vriend en ook gezw oren
vijand en. In Plato’s versie van 6RFUDWHV· YHUGHGLJLQJ ($SRORJLD 6RFUDWLV), de
verd ed igingstoesp raak oftew el apologie d ie Socrates volgens Atheens p rocesrecht zelf
m oet hebben u itgesp roken, w ijst Socrates erop d at er, getu ige d e kom ed ie, al lang valse
geru chten over hem d e rond e d oen, en d at d e zogenaam d e d esku nd igen d ie hij had
ontm askerd zich allen tegen hem had d en gekeerd . Deze negatieve reacties hebben ten
slotte geleid tot d e form ele aanklacht:
Socrates is schu ld ig om d at hij d e jeu gd verd erft en om d at hij niet d e god en eert d ie d e stad
eert, m aar and ere, n ieu w e god d elijke m achten. (Plato, 6RFUDWHV·YHUGHGLJLQJ 24 B)
De aanklacht w egens verd erven van d e jeu gd had w aarschijnlijk een politieke
achtergrond in Socrates’ vriend schap m et personen als Alcibiad es en Critias, d ie
w egens opp ortu nism e en een verm eend im m orele instelling als staatsgevaarlijk
w erd en beschouw d . De grond voor d e beschu ld iging van religieuze nieuw lichterij is
m ind er d u id elijk: in onze bronnen stelt Socrates d e trad itionele god sd ienst nergens ter
d iscu ssie, m aar d it kan natuu rlijk zijn ingegeven d oor d e behoefte Socrates m et
teru gw erkend e kracht vrij te pleiten. Wel heeft Socrates klaarblijkelijk een nieu w e
ziensw ijze gehu ld igd op d e verhou d ing tussen m ens en god en. Zijn gebed aan het eind
van Plato’s 3KDHGUXV (279 B) legt nad ruk op verinnerlijking van god d elijke gaven en op
d e rol van w ijsheid d ie het m ogelijk m oet m aken u itw end ige w eeld e naar behoren te
d ragen. H ierm ee w ijst hij im p liciet d e gangbare op vatting af volgens w elke het gebed
een bepaald nut d ient — ‘ik geef op d at jij geeft’ (GR XW GHV) — en p leit hij, evenals in
Plato’ s (XWK\SKUR, voor een nieuw soort vroom heid d ie innerlijke schoonheid , w ijsheid
en zed elijkheid hoger schat d an uiterlijke verrichtingen.
Iets w at in d e aanklacht allicht zw aar heeft gew ogen is Socrates’ verw ijzing naar
het m erkw aard ige verschijnsel d at hij in beslissend e situ aties in zijn leven en op
belangrijke ogenblikken in een d iscu ssie een god d elijke kracht (GDLPRQLRQ)
gew aarw ord t d ie hij zelf niet d oorgrond t, m aar d ie ingrijp t in d e beslissingen en
keu zes w aarvoor hij staat. Over het feit d at Socrates zich op zu lke god d elijke
ingevingen beriep zijn d e bronnen het eens, over d e m anier w aarop d eze kracht hem
insp ireerd e niet: bij Plato w eerhou d t ze Socrates alleen van bep aald e stap pen zond er
een alternatief te su ggereren, bij Xenophon raad t ze hem ook d ingen aan. H oe d an ook
zal Socrates’ aansp raak op religieu ze krachten d ie zich innerlijk en in privé aan hem
m anifesteerd en zijn stad genoten als aanm atigend hebben getroffen.
Maar boven alles w as Socrates’ hou d ing p rovocerend tegenover m enselijke m acht
en gezag. In Plato’s 9HUGHGLJLQJVUHGH YDQ 6RFUDWHV ($SRORJLD 6RFUDWLV) w ord t p ijnlijk
d uid elijk hoe Socrates d e led en van d e ju ry uitd aagt en ied er kred iet bij hen verspeelt.
Wanneer hij schu ld ig is bevond en en hem d e kans w ord t gebod en zelf een straf voor te
stellen, is zijn voorstel d at hem een staatsp ensioen w ord t toegekend — een zeld zame
ond erscheid ing w egens bijzond ere verd iensten. H et gevolg is, als w e Plato m ogen
geloven, d at, terw ijl m aar een kleine meerd erheid van d e ju ry Socrates schuld ig had
geoord eeld , nu een grote m eerd erheid zich u itsp reekt voor d e zw aarst m ogelijke straf.
6RFUDWHV·PHWKRGH
Uit Plato’s Socratische d ialogen en uit Aristoteles’ getu igenis blijkt hoe Socrates zijn
actie tegen schijn-w ijsheid m ethod isch ond erbou w d e. Socrates veinst onw etend heid ,
en geeft zo zijn gesp reksp artners alle kans om hu n d eskund igheid inzake het
ond erw erp ten toon te sp reid en. H ij stelt een eenvou d ige vraag over w at ze voorgeven
te w eten, in d e trant van ‘w at is d ie vroomheid w aar u p rat op gaat?’, ‘w at is
rechtvaard igheid ’ enzovoorts. H ij bew eert d at hij zelf niets w eet, en van d e
d eskund igheid van zijn gesp reksp artner alles te leren heeft. Deze openlijk beled en
onw etend heid , d e zogenaam d e Socratische ironie, is d e eerste stap in d e toetsing
(HOHQFKRV) van ond oord achte stand pu nten: gew oonlijk blijven d e ond ervraagd en het
antw oord schu ld ig. Socrates’ houd ing is geen p ose m aar een stap in zijn w erkw ijze.
H et ontm askeren van d rogred enen en schijnw eten is onm isbaar om tot w are kennis te
kom en: w at zich aand ient als onw etend heid — d e toegeving d at eigen kennis
ontoereikend is — is het begin van ond erzoek als w eg tot d eze kennis. Deze toegeving
m aakt Socrates w ijs, volgens het orakel van Delp hi zelfs d e m eest w ijze van alle
Atheners (Plato, 6RFUDWHV·YHUGHGLJLQJ 20 E–22 E). Socrates’ w ijsheid bestaat erin d at hij
m ethod isch gezien een stap verd er is d an zijn gespreksp artners, en d e toetsing van hu n
stand pu nten d ient om ook hen tot d it niveau te brengen: p as w anneer zij hu n
onw etend heid inzien, bereiken ze d e op enheid van geest d ie nod ig is voor verd er
ond erzoek. Een aantal Socratische d ialogen van Plato kom t d it stad iu m niet voorbij: na
een lange d iscu ssie is d e u itkom st d at geen van d e sprekers het gezochte inzicht heeft;
d e d ialoog eind igt in een im passe oftew el aporie.
De tw eed e stap in Socrates’ m ethod e is het eigenlijke ond erzoek: het vaststellen
van een d efinitie. De vraag ‘w at is …?’ krijgt hier een m eer p regnante betekenis: ze
Socrates 83
p eilt niet m eer and erm ans m ening — w at is rechtvaard igheid YROJHQVMRX? — m aar d e
w are aard van het ond erw erp : w at LV rechtvaard igheid ? H et ond erzoek is ind uctief in
d e zin d at het van concrete gevallen u itgaat om hieruit algem ene begripp en te
d istilleren. De bestem m ing van d eze speurtocht is inzicht en w ijsheid .
'HXJGLVLQ]LFKW
H et inzicht d at d oor d iscu ssie w ord t bereikt m ag niet louter theoretisch zijn m aar m oet
zich uiten in het m orele leven van d e m ens: w ie inzicht heeft in d e w are aard van
ethische w aard en zal vanzelf ernaar hand elen. Deze overeenkom st tu ssen inw end ige
overtu iging en u itw end ig hand elen is m isschien Socrates’ m eest kenm erkend e
stand pu nt. Ze m aakt d eel u it van zijn reactie op d e sofisten en vorm t d e kern van d e
toetsing van stand p unten: het ond erzoek naar d e d iepste overtuigingen van
gesp reksp artners verloopt langs d e w eg van een analyse van hu n w oord en en d ad en.
(Zie bijvoorbeeld Plato, /DFKHV 187 B–189 B).
Volgens Socrates staat voortreffelijkheid oftewel ‘d eu gd ’ (DUHWr) d us gelijk m et
inzicht; het com p lem ent is d e stelling d at ‘niem and w etens en w illens kw aad d oet’ (zie
bijvoorbeeld Plato, 3URWDJRUDV 345 E). H et begrip van w at JRHG is, speelt in het m orele
hand elen een beslissend e rol: een m oreel vergrijp is teru g te voeren op een gebrekkig
inzicht in het goed e. Deze kop p eling van m orele uitm u ntend heid aan intellectuele
overtu igingen, d ie Socratisch intellectu alism e w ord t genoem d , is voorw erp van veel
kritiek. Volgens Aristoteles is het zogenaam d e akratische hand elen — het hand elen
tegen beter w eten in, d at volgens Socrates’ d efinitie van w eten u itgesloten is — ju ist
een van d e voornaam ste m orele p roblem en. Weten w at rechtvaard igheid is, m aakt ons
im m ers nog niet zelf rechtvaard ig Maar w ie in w eerw il van zijn inzicht in
rechtvaard igheid onrechtvaard ig hand elt heeft hierm ee Socrates’ stelling nog niet
w eerlegd ; Socrates kan tegenw erpen d at d eze p ersoon d oor zijn d ad en bew ijst d at hij
inzicht in d e w areaard van rechtvaard igheid m ist. Zo is alleen d e rechtvaard ige d aad
het criterium om te beoord elen of het inzicht in d e rechtvaard igheid “d aad w erkelijk” is
bereikt.
Socrates m aakt d us, evenm in als Plato na hem , ond erscheid tu ssen theoretische en
p raktische w ijsheid . Aristoteles legt het verschil tussen d eze tw ee juist ten grond slag
aan zijn kritiek. Maar ju ist bij gebrek aan d it ond erscheid krijgt d eze kritiek geen vat op
Socrates. H etzelfd e geld t voor hed end aagse kritiek op Socratisch intellectualism e: als
d eu gd gelijk staat m et inzicht, w at is d an het voorw erp van d it inzicht? H et m oet
inzicht zijn in het goed e; m aar hierm ee is m eteen gezegd d at het goed e niet hetzelfd e is
als inzicht. Ook hier w ord t uitgegaan van een splitsing tu ssen theoretische kennis en
p raktische w ijsheid ; het inzicht w aarop Socrates aand ringt is een p raktisch inzicht d at
zelf goed is en d at zich u it in goed hand elen.
6RFUDWHV·YROJHOLQJHQ
Zoals gezegd w erd Socrates al sp oed ig na zijn d ood voorw erp van interp retatie en van
toeeigening d an w el afwijzing, w aarbij d e verschillend e bestand d elen van zijn d enken
een steed s w isselend e rol sp elen. Som m igen leggen nad ruk op d e negatieve kant van
zijn m ethod e — toetsing en voorgew end e onwetend heid — en d oen d e positieve kant
af als van m ind er belang; and eren leggen ju ist nad ru k op Socrates’ p ositieve bijd rage:
het ond erscheid tu ssen w aarheid en onw aarheid , het zoeken naar w are kennis, en
vooral d e rol van inzicht bij het hand elen.
Socrates’ grootste leerling is ongetw ijfeld Plato, d e enige d ie alle asp ecten van
Socrates’ m ethod e w eet te verenigen. Naast Plato ond erscheid t d e klassieke d oxografie
ten m inste d rie scholen van ‘kleinere Socratici’ : d e Megarische, d e Cynische en d e
Cyrenaïsche. Of het echt om “scholen” gaat, is m aar d e vraag. H et gaat eerd er om losse
figu ren d ie zich d oor Socrates laten inspireren, d oor tu ssenkom st van zijn
onm id d ellijke leerlingen. Elke “school” legt nad ru k op één aspect van Socrates’ d enken
ten koste van and ere, w at hen som s in schrille tegensp raak m et elkaar en m et Plato
brengt.
De Megarici, ond er w ie Eu clid es u it Megara d e voornaam ste is, zijn gefascineerd
d oor Socrates’ sp eu rtocht naar het goed e en d oor zijn stelling d at d eu gd gelijk staat
m et inzicht. Zij ontw ikkelen d eze ged achten tot d e stelling d at het goed e één is, d at d it
goed e id entiek is m et inzicht of w ijsheid , en d at zijn tegend eel niet bestaat. Uit d eze
school stam m en logische p arad oxen als d ie van d e leu genaar — sp reekt w ie zegt ‘ik
lieg’ d e w aarheid of liegt hij? — en van d e VRULWHV: w anneer w ord t een stapel een stap el?
De Cynici — letterlijk w ie ‘hond s’ zijn — d ie als voorbeeld en Socrates’ leerling
Antisthenes en d aarna vooral Diogenes u it Sinop e had d en, vind en bij Socrates een
and er u itgangsp u nt: ‘d eu gd ,’ schrijft Antisthenes, ‘heeft aan zichzelf genoeg om ons tot
geluk te brengen. H et enige d at nod ig is, is Socrates’ w ilskracht. Deu gd is een zaak van
hand elen; ze vergt geen kennis of grote w oord en.’ (D.L. 6.11). Deugd bestaat in
insp anning (SRQRV); haar ergste vijand is genot. Volgens een overlevering zou
Antisthenes hebben verklaard d at hij Ap hrod ite, god in van liefd e, mocht hij haar
ontm oeten, zou neerschieten (Clem ens van Alexand rië, 6WURP II 20, 107.2). Liever d an
genot na te streven m oet een m ens zich erop toeleggen sober te leven, als Diogenes in
zijn ton. Dan is d eu gd ind erd aad zichzelf genoeg, en is d e m ens in staat om u it kracht
van zijn eigen natu u r te leven, onafhankelijk van om stand ighed en. In d it op zicht heeft
d e Cynische leer grote invloed u itgeoefend op d e Stoa. Inzake kennis w ijst Antisthenes
Socrates 85
Plato’ s op vatting af en verd ed igt hij d e stelling d at het niet m ogelijk is het w ezen van
d ingen te bep alen — w at niet inhoud t d at hij hun bestaan afw ijst. In een gesprek m et
Plato zei Antisthenes ‘een p aard zie ik, p aard heid niet’ (Sim p liciu s, &RPPHQWDDU RS
$ULVWRWHOHV· &DWHJRULHsQ, 208.29-32). H et enige d at w ij op het vlak van kennis ku nnen
d oen is d e w oord en analyseren w aarm ee w e naar d ingen verw ijzen.
De Cyrenaïci vorm d en ond er leid ing van Aristip p u s uit Cyrene w aarschijnlijk w el
een school. Zij zijn hed onisten: ze gaan ervan uit dat genot en smart onze enige toegang
vormen tot d e werkelijkheid . Onze kennis berust immers alleen op een strikt ind ivid uele
gewaarw ord ing van dingen. Of d aar iets w erkelijks aan beantwoord t is niet zeker. H et
enige w aar w e vat op hebben is het heden (WR SDURQ). Buiten het ogenblik van d e
gewaarw ord ing is er niets gegeven: verleden en toekomst zijn niet onmid dellijk
waarneembaar en vallen d an ook buiten de context van ons bestaan. De gewaarwording
d ie ons is gegeven, is een ervaring van afkeer: pijn, of van aantrekking: genot. Onze enige
bekommernis moet dus zijn, tegenwoordige ervaringen zo aangenaam mogelijk te d oen
verlopen. Met andere woord en: het enige goed e dat wij kunnen nastreven is genot,
ged efinieerd als ‘zachte beweging d ie d e w aarneming w ord t aangereikt’ (D.L. 2.85). Op
d eze begripsbepaling van genot voortbouwend stelt Aristippus dat het doel ‘geluk’ geen
blijvende toestand kan zijn: het kan alleen bestaan in een optelsom van alle huidige
ogenblikken van genot. Vand aar dat geluk geen d oel is op zichzelf: het ontleent zijn
waard e alleen aan een opeenvolging van m omentane ervaringen van genot, en wordt
alleen omwille hiervan nagestreefd . Dit houdt niet in dat het leven een en al
ongebreideld e begeerte tot genot zou zijn. Er is een zekere matiging nodig. De noodzaak
tot d eze matiging ligt niet bij het genot zelf: volgens Aristippus is er geen verschil tussen
het ene genot en het andere als genot, en zijn alle genietingen dus even verkieslijk. De
nood zaak tot matiging ligt bij het subject dat geniet. Om meester van zichzelf te blijven
moet dit het ‘nu’ beheersen, d at wil zeggen: niet toelaten dat het d oor het genot van het
ogenblik word t meegesleept. Er is d us praktisch inzicht (SKURQrVLV) nodig om af te wegen
in welke mate welk genot werkelijk te verkiezen is. Maar dit inzicht kan nooit d e plaats
opeisen van het hoogste goed . Het is alleen een instrumenteel goed: een middel om het
ware goed e te bereiken.
Er is geen groter contrast d enkbaar d an d at tu ssen het hed onism e van d e Cyrenaïci
en het anti-hed onism e van d e Cynici. Dat beid e richtingen zich uitd ru kkelijk op
Socrates als leerm eester beroepen stem t op nieuw tot nad enken over de leer van d e
historische Socrates. Maar er zijn ook hier opvallend e constanten: het zoeken naar
p raktisch inzicht en het goed e, en een nad ru k — ook bij d e hed onisten — op
zelfbeheersing en w ilskracht.
Socrates’ invloed eind igt niet m et d eze Socratici. Als u itvloeisel van d e Socratische
literatuu r w ord t Socrates in d e H ellenistische filosofie, m et nam e in d e Stoa en d oor
sceptici, voorgesteld als d e w ijsgeer bij uitstek, en zelfs als d e w are w ijze, bij w ie w oord
en d aad volm aakt overeenstem m en m et zijn innerlijke overtu iging.

3/$72
Plato (428/ 27–348/ 47 vC) is een u itm u ntend e vertegenw oord iger van d e ku nst en
cultivering van het d ebat d ie in d e laatste d ecennia van d e vijfd e eeuw vC in Athene
tot bloei kw am , en d ie niet lang na Plato’ s d ood lijkt te zijn u itgestorven, of alleen nog
te zijn voortgezet binnen een aantal concu rrerend e filosofische scholen.
De aristocratische jeu gd van Athene in d e late vijfd e eeu w w erd in een geest van
betrekkelijke op enheid opgevoed in een gem eenschap d ie concurrentie en rivaliteit
hoog in het vaand el voerd e. De w aard e van w ed ijver uitte zich in een cu ltu u r van het
d ebat, een krachtm eting (DJ{Q) net als een w ed strijd in een lichaam ssp ort, m aar d an
u itgevochten in w oord en en red eneringen (ORJRL). In Plato’ w erk w ord t de beeld sp raak
van d e sportieve krachtm eting vaak overged ragen op d e w oord enstrijd ; cultivering
van lichaam en geest w ord en als com p lem enten voorgesteld , en geestelijke schoonheid
op gehem eld als p end ant van licham elijke.
In d eze context had d en sofisten grote invloed : jonge m annen van Plato’ s generatie
d w eepten m et ond er meer Protagoras, H ip pias en Gorgias, d ie hun d e techniek van het
d ispu teren kond en bijbrengen. Een vreem d e eend in d eze bijt w as Socrates, d ie m et d e
sofisten zijn belangstelling voor d e m acht van het w oord d eeld e, m aar overigens
hem elsbreed van hen verschild e. H ij vroeg geen geld voor zijn ond erricht, had kritiek
op d e Atheense d em ocratie, en w ild e het gesp roken w oord niet gebru iken als
m achtsm id d el m aar als w erktuig om tot d e w aarheid d oor te d ringen. Door d eze
figu u r w erd Plato al jong gegrep en. Door fam ilieband en had hij affiniteit m et critici
van d e d em ocratie: Critias, een oom aan m oed erszijd e, w as een van d e Dertig tirannen
d ie na een staatsgreep in 404 d e d em ocratie afschaften en een d ictatu u r insteld en.
Socrates’ vragen w ekten bij Plato zo grote belangstelling voor filosofie d at hij d e
am bitie ged ichten en traged ies te schrijven op gaf en zich bij Socrates’ aanhangers
voegd e. Toen Socrates in 399 ter d ood w erd veroord eeld w as zijn d esillu sie groot.
Socrates te rechtvaard igen w erd zijn eerste grote levensd oel.
Om streeks 387 vC stichtte Plato even bu iten d e stad sm uren van Athene, rond het
heiligd om van d e heros Acad em os, een gem eenschap d ie Acad em ie w erd genoem d .
H ier kond en jongeren voor lange tijd in d e leer gaan om zich te bekw am en in
w etenschap , in het bijzond er w isku nd e, sterrenku nd e en m uziekleer. Daarnaast
w erd en ze ond erricht in filosofische them a’ s d ie Plato na aan het hart lagen:
vraagstu kken van ethiek en politiek, ingebed in een alom vattend ond erzoek naar d e
w are aard van d e w erkelijkheid . Naast gast-leraren trok d e school veel leerlingen aan
d ie na verloop van tijd zelf d iscu ssies m ochten leid en. De beroem d ste ond er hen w as
Aristoteles, d ie in 367 tot d e Acad em ie toetrad .
De school concu rreerd e m et d ie w elke d e red enaar Isocrates in 392 vC had gesticht
om zijn leerlingen op te leid en in d atgene w aarvoor hij — verm oed elijk als eerste — d e
term ‘filosofie’ invoerd e: bekwaam heid om het w oord te voeren, m et inbegrip van d e
hiervoor benod igd e om schrijvingen van begrip pen als w at rechtvaard ig is, w at ed el
enzovoorts. H ij bood d u s een theoretisch kad er m et het oog op d e p raktijk van d e
red enaar, niet een w eten om w ille van het weten: d it id eaal van Plato w ees Isocrates
van d e hand als te abstract.
Plato’ s belangstelling voor p olitiek voerd e hem een p aar keer naar Sicilië, w aar hij
d e kans kreeg zijn op vattingen over d e staat in d e praktijk te brengen, en d e
gelegenheid te baat nam om nad er kennis te m aken m et filosofische scholen d ie zich in
het Westen had d en ontw ikkeld : Eleaten en Pythagoreeërs. Aan het hof van Dionysiu s
I, alleenheerser over Syracu se, m aakte hij in 388 vC kennis m et d iens neefje Dion, m et
w ie hij zijn leven lang bevriend zou blijven. Toen Dionysiu s I in 367 stierf en w erd
op gevolgd d oor zijn zoon, Dionysiu s II, trok Plato op nieu w naar Syracu se om d e jonge
vorst een ged egen op leid ing te bied en en om zijn id eale staat uit te w erken. Maar
eenm aal aangekom en raakte hij verw ikkeld in een conflict tu ssen Dionysiu s en Dion,
d ie werd verbannen. Plato w erd enige tijd gevangen gezet en slaagd e er m et m oeite in
naar Athene teru g te keren. Een p aar jaar later toond e Dionysiu s zich inschikkelijker en
vroeg hij Plato teru g te keren, m et d e belofte d at Dions ballingschap d an zou w ord en
beeind igd . In 361 stem d e Plato hierm ee in. H ij besloot Dionysiu s op d e p roef te stellen,
d oor d e hoge eisen van zijn ond erricht u iteen te zetten. H et gevolg w as ram p zalig:
Dionysiu s kw am op nieu w op zijn beslu it teru g en zette Plato nogm aals voor een jaar
gevangen. Toen Plato in Griekenland teru gkeerd e steld e Dion hem op d e hoogte van
zijn voornem en in Syracu se d e m acht te grijpen. Van d it ogenblik af trok Plato zijn
steu n steed s m eer teru g. Dions staatsgreep slaagd e m aar half: na zijn land ing in
Syracu se in 357 volgd en jaren van verbeten strijd , tot Dion in 354 d oor een van zijn
m ed estand ers w erd verm oord . Een teleurgesteld e Plato legt in d e =HYHQGH EULHI aan
Dions m ed estand ers u it w aarom hij zich u it d it Siciliaans avontu u r geheel w enst teru g
te trekken.
3ODWR·VZHUN
,QGHEDQYDQ6RFUDWHV
Plato is een van d e w einige schrijvers u it d e oud heid van w ie het w erk volled ig is
bew aard . Hierd oor ku nnen w e ons een ongew oon volled ig beeld vorm en van zijn
Plato 89
d enken. Maar d e m anier w aarop Plato zijn inzichten p resenteert stelt hieraan
bep erkingen. Op 6RFUDWHV· YHUGHGLJLQJ ($SRORJLD 6RFUDWLV) en een aantal aan Plato
toegeschreven %ULHYHQ na zijn al Plato’s w erken d ialogen: d e schriftelijke neerslag van
m in of m eer verzonnen gesprekken. Aan d eze gesp rekken neem t Plato nooit zelf d eel,
en behalve bij 6RFUDWHV·YHUGHGLJLQJis hij ook niet als toehoord er aanw ezig. H ij laat het
gesp rek zich ontw ikkelen alsof het spontaan u it d e stand pu nten van d e d eelnem ers
voortvloeit. Dit m aakt het m oeilijk Plato’ s eigen opvatting te achterhalen.
Plato ziet d us af van een system atische presentatie, ook al is hij zelf een
system atisch d enker, in d e zin d at hij wijsgerige vraagstu kken altijd binnen een
veelom vattend e sam enhang d oord enkt. Zijn voorkeu r voor d e vorm van een d ialoog is
een bew uste keu ze nooit in eigen naam het laatste w oord te sp reken. Als filosoof
m aakt Plato een bep aald e aansp raak op w aarheid en kennis, m aar hij is zich steed s
bew ust d at elk antw oord voorlop ig is: zijn d enken blijft een YHUODQJHQ naar w ijsheid ,
een ILORsofie.
Plato’ s filosofie staat ald u s in het teken van een sp anning tu ssen het zoekend ,
voorlop ig karakter van alle w eten en het streven naar een sam enhangend e,
system atische verklaring van d e w erkelijkheid . H et is d an ook begrijpelijk d at d e latere
‘receptie’ van Plato — d e m anier w aarop zijn d enken d oorw erkt — nu eens op het ene,
d an w eer op het and ere asp ect nad ruk legt. Zo verd ed igt d e scep tische Acad em ie een
Platonism e w aarin het ap oretisch karakter van Plato’s d enken op d e voorgrond staat;
het neo-p latonism e legt Plato juist u it als een system atisch en zelfs d ogm atisch d enker.
Deze laatste interp retatie heeft and erhalf m illenniu m lang overheerst; p as sind s d e 19e
eeuw w ord t gep robeerd in m eer evenw ichtige visies aan beid e asp ecten recht te d oen.
Niet alleen een system atische p resentatie m aar ook technisch jargon w ijst Plato
bew ust af. De d ialogen zijn bestem d voor ied ereen d ie d e sp eu rtocht naar w ijsheid kan
en w il aanvatten. H iervoor is niets vereist d at m eer technisch is d an een open geest d ie
d e m oed heeft d oor w at evid ent lijkt heen te breken, en in staat is ‘d e red e te volgen
w aarheen ze m aar leid t’, d at w il zeggen in alle red elijkheid d e u iterste consequenties te
aanvaard en van elk inzicht.
Uit d it alles blijkt Socrates’ invloed . In d e meeste d ialogen leid t Socrates het
gesp rek; in bijna alle d ialogen is d e them atiek en d e globale p resentatie Socratisch: ze
beginnen m et een concrete ethische vraagstelling, w aarop d e gesp rekspartners telkens
w eer teru gvallen, en illustreren als geheel d e overtu iging d at het gesp rek d e m anier bij
u itstek is om d e sp eu rtocht naar w ijsheid te volbrengen. Plato heeft, zo zullen w e zien,
zijn eigen u nieke inbreng, m aar d eze fund am entele u itgangsp u nten van Socrates heeft
hij nooit op gegeven. Ook u it filosofisch oogpu nt is het Plato’ s voornaam ste p roject
Socrates’ levenskeu ze steed s w eer te rechtvaard igen.

*HVFKUHYHQZHUNHQRQJHVFKUHYHQOHHU"
Dikw ijls is d e vraag op gew orp en of d e a-technische, onsystem atische u itw erking van
Plato’ s d enken in d e d ialogen haar tegenhanger had in Plato’ s m ond eling ond erw ijs in
d e Acad em ie. Daar zou Plato m isschien d e technische u iteenzettingen hebben gegeven
d ie hij niet aan het schrift w ild e toevertrouw en. H et geschreven w oord zag hij, zo
schrijft hij ond er m eer in d e 3KDHGUXV, als een gif: het kan geneeskrachtig zijn, m aar
heeft schad elijke bijw erkingen. De Egyp tische u itvind er van het schrift, Theu th,
p resenteert d e farao zijn vond st en stu it onm id d ellijk op bezw aren:
Toen ze op het schrift gekomen w aren zei Th eu th: ‘Hier, sire, hebben w e een leervak d at d e
Egyp tenaren verstand iger zal m aken en hu n geheu gen zal verbeteren: m ijn u itvind ing is
een tovermid d el (IDUPDNRQ) voor geheu gen en verstand .’ De and er antw oord d e: ‘Zeer
ku nstvaard ige Theu th, d e een is het gegeven ku nsten in het leven te roep en, een and er u it
te maken in hoeverre d eze nu ttig of schad elijk zu llen zijn voor hu n gebru ikers. Dit geld t
ook u : u bent d e vad er van het schrift, en schrijft in u w vad erlijke genegenheid u w kind een
vermogen toe d at het tegend eel is van w at het w erkelijk vermag (3KDHGUXV 274 E – 275 A).
H et schrift zal nam elijk m eer vergetelheid veroorzaken d an het geheugen ontw ikkelen
en eerd er veelw eterij voortbrengen d an w ijsheid . Bovend ien is het geschreven w oord
een w eeskind , zond er hu lp van zijn vad er niet in staat voor zichzelf op te kom en (275
A-E). Alleen het gesproken w oord van w ijze leerm eesters staat voor w ijsheid garant,
het levend e, bezield e w oord van hem d ie w eet: d at w oord w aarvan het geschrevene m et
recht een soort afbeeld ing kan w ord en genoem d (3KDHGUXV276 A).
Als d it is w at Plato d acht over het schrift, w aarom vertrou w d e hij het d an zijn eigen
ged achten toe? Of zijn d e geschreven teksten d ie w e van hem hebben onechte kind eren
vergeleken m et Plato’ s echte geesteskind eren, zijn lessen in d e Acad em ie? Of d eze
lessen een and ere inhoud had d en d an zijn d ialogen is d e vraag: heeft hij een
‘ongeschreven leer’ verkond igd , ‘esoterisch’ in d e letterlijke zin d at ze w as bestem d
voor gebru ik binnen d e school, d oor een gevord erd , ingew ijd gehoor? H et is
onm ogelijk te achterhalen m aar lijkt onw aarschijnlijk. Plato’ s bezw aren tegen het
schrift zijn bed oeld om lezers te d oen beseffen d at het geschreven w oord , hoe
onm isbaar ook, onvolm aakt en ontoereikend is. Maar d at belet hem niet om zelf
literaire m eesterw erken te schrijven.
De hyp othese van een ongeschreven leer steunt ook op bronnen d ie gewag m aken
van een sam enspel, in d e w erkelijkheid op het m eest om vattend e niveau , van tw ee
Plato 91
oorzaken: eenheid oftew el ‘het ene’ , en een onbep aald e tw eeheid . Deze schaarse
bronnen — een p aar aanw ijzingen bij Aristoteles en een verw ijzing naar een lezing d ie
Plato eens zou hebben gegeven over het goed e als eenheid (Aristoxenu s, (OHPHQWD
+DUPRQLFD, 122.7-14 Macran; Sim p licius, &RPPHQWDDURS$ULVWRWHOHV·3K\VLFD, III 4, 453.19-
454.19) — hebben geleerd en uit d e ‘school van Tü bingen en Milaan’ aanleid ing
gegeven in d e d ialogen sporen van d e ongeschreven leer te vind en. Een
w aarschijnlijker alternatief is d at d e inform atie bij Aristoteles terug gaat op p assages in
d e d ialogen zoals Aristoteles’ tijd genoten in d e Acad em ie d eze u itlegd en.
&KURQRORJLH
Ond anks d e eenheid in vraagstelling en m ethod e is Plato’s w erk geen m onolithisch
blok. Daarvoor heeft Plato ook te lang — m isschien w el vijftig jaar — geschreven. H et
valt te verwachten d at Plato som m ige van zijn stand pu nten in d e loop d er jaren heeft
herzien, m aar d e d ialoogvorm m aakt het niet gem akkelijk verschuivingen in zijn leer
op te sp oren. Als een bep aald e d ialoog een bepaald them a niet aan d e ord e stelt is
hierm ee nog niet gezegd d at Plato over d it ond erw erp ten tijd e van het schrijven geen
m ening had , m aar evenm in d at zijn d enkbeeld en over het ond erw erp d ezelfd e w aren
als ten tijd e van een d ialoog w aarin het w el ter sp rake kom t. De inhoud geeft d u s
w einig aanknop ingsp u nten voor d e volgord e van Plato’ s w erken in d e tijd . De
volgord e van d e gesprekken d ie binnen d e d ialogen zelf w ord t gesu ggereerd , is een
literaire fictie: zo treed t Socrates in 3DUPHQLGHV op als jongem an, terwijl 3KDHGR d e
laatste d ag en nacht van zijn leven beschrijft. H et gesp rek in 7LPDHXV vind t plaats d aags
na d at in 'HVWDDW (3ROLWHLD oftew el 5HVSXEOLFD), w at erop w ijst d at 7LPDHXV ind erd aad na
'H VWDDW is geschreven. De volgord e w aarin Plato’s geschriften sind s d e ou d heid
w ord en verm enigvu ld igd — inged eeld in reeksen van telkens vier d ialogen oftew el
‘tetralogieën’ naar het voorbeeld van het Atheense d ram a — is d e u itkom st van een
system atisering op grond van d e them atiek d oor Thrasyllus, een geleerd e in
Alexand rië rond 30 n.Chr.
De verm oed elijk m eest betrou w bare gegevens over chronologie zijn te d anken aan
kw antitatief ond erzoek naar d e stijl w aarin d e d ialogen zijn geschreven, oftew el
stylom etrie. H et uitgangspu nt vorm t :HWWHQ, d ie sind s d e oud heid te boek staan als
Plato’ s laatste w erk. Grotere en kleinere verschillen in stijl tu ssen :HWWHQ en and ere
d ialogen ku nnen w ord en op gevat als aanw ijzingen voor een grotere of kleinere afstand
tu ssen d e tijd stipp en w aarop, of tijd vakken w aarin, ze zijn geschreven, en bied en zo d e
grond slag voor een aannem elijke volgord e.
Door d e u itkom sten van stilistisch ond erzoek te com bineren m et inhou d elijke
aanw ijzingen is een vrij algem een aanvaard e ind eling in d rie period es tot stand
gekom en:
1. vroege of ‘Socratische’ d ialogen, w aarin Socrates een concrete vraag stelt over
een ethische kw estie, zij het d e vraag naar een d efinitie van een ethisch begrip of een
m eer om vattend p robleem zoals d e vraag of m orele voortreffelijkheid kan w ord en
aangeleerd . Toetsing en w eerlegging (HOHQFKRV) van stellingen d oor Socrates neem t een
belangrijke p laats in; meestal eind igt d e d ialoog in een ap orie. Misschien is w at w e nu
kennen als boek I van 'HVWDDW begonnen als een afzond erlijke Socratische d ialoog.
2. d ialogen uit d e m id d enp eriod e, m et een sterke sam enhang tu ssen ethische,
p olitieke en m etafysische them a’s, ged ragen d oor uitw erking van, m aar ook kritiek op,
d e id eeënleer.
3. late d ialogen, w aarin d e d iscu ssie ernstiger w ord t van toon, m eer technisch en
m eer statisch, m et een gespreksleid er — m eestal niet Socrates — d ie nau w elijks w ord t
tegengesproken.
Naast d eze d ialogen is één brief, d e zevend e, w aarschijnlijk m aar niet m et
zekerheid echt van Plato afkom stig. Van and ere brieven is d e echtheid om stred en,
evenals van d ialogen getiteld $OFLELDGHV en +LSSLDV (in beid e gevallen d e langste van
tw ee d ialogen m et d eze titel, resp ectievelijk $OFLELDGHV , en +LSSLDV PDLRU), &OLWRSKR en
(SLQRPLV). Ond er Plato’s naam zijn ook nog geschriften overgeleverd d ie niem and als
echt erkent: vroege ‘gesp rekken m et Socrates’ (V{NUDWLNRLORJRL) m aar ook een aantal van
veel later d atu m , zoals $[LRFKXV. De %ULHYHQ zijn w aarschijnlijk opgesteld om d e =HYHQGH
EULHIaan te vullen tot een verhaal, een soort rom an in briefvorm .
3ODWR·VYHUQLHXZLQJHQ
Alvorens op Plato’ s filosofie in te gaan heeft het zin aan te d u id en hoe hij het d enken
van zijn voorgangers voortzet en w at zijn grootste vernieu w ingen zijn.
De kern van Plato’s filosofie is Socrates’ m anier van vragen stellen, toegep ast op
ethische vraagstu kken. H et antw oord op d eze vragen m oet rationeel w ord en
gefu nd eerd . Met zijn rationele fu nd ering van inzicht gaat Plato Socrates’ them atiek in
tw ee op zichten te boven.
(1) Socrates had al gesteld d at d e ju istheid van een m orele stellingnam e niet kan
stoelen op een w illekeu rige overtu iging over w at goed is, m aar m oet berusten op
inzicht in d e w are aard van d e d ingen. De norm voor m oreel hand elen m oet d u s
w ord en gezocht d oor inzicht in d e w aarheid . Plato trekt uit d eze stelling d e
consequ entie d at w illekeu rige overtu igingen iets van een and ere ord e zijn d an inzicht,
d at zijn eigen w erkterrein heeft, onafhankelijk van toevallige m eningsvorm ing.
Reflectie op d e tegenpolen H eraclitus en Parm enid es leert Plato d at kennis en inzicht
betrekking hebben op wat in d e w erkelijkheid vast en bestend ig is, in tegenstelling tot
Plato 93
het d om ein van d e zintuigen d at aan voortd urend e verand ering ond erhevig is. Plato’ s
grote vernieu w ing op d it vlak is d at hij d it vaste situ eert in een transcend ente,
intelligibele w erkelijkheid , d at w il zeggen een d ie niets bevat d at m et d e zintu igen
w aarneem baar is.
(2) De fu nd ering van ethische inzichten m oet w ord en ingebed in een om vattend e
leer van w at ‘goed leven’ inhou d t voor een mens binnen een gem eenschap . Deze visie
op goed leven w ord t op haar beu rt geschraagd d oor een consistente leer om trent d e
m enselijke ziel. De inw end ige ord e van d e ziel u it zich in het m oreel hand elen van d e
p ersoon. Morele verbetering is m ogelijk d oor verfijning van inzicht als hoogste
verm ogen van d e ziel. Dit d eel van Plato’ s filosofie is hoogstw aarschijnlijk geïnsp ireerd
d oor het Pythagorism e.
Deze tw ee m otieven staan niet los van elkaar, al leid en ze volgens som m ige
geleerd en tot tegensp raak, bijvoorbeeld tu ssen d e geest van vrijheid d ie filosofie als
speurtocht naar w eten bew eegt, en d e autoritaire op vatting van d e staat w aarin Plato
het goed e leven vorm geeft. Beid e m otieven convergeren echter in d e overheersend e
aand acht voor het goed e, d at zowel het streven naar w ijsheid als het verlangen naar
een goed leven op w ekt, en in d e beslissend e rol van inzicht.
+HWHWKLVFKXLWJDQJVSXQW
Plato’ s d enken is d oord rongen van d e ethische w end ing d ie Socrates gaf aan d e
filosofie. Meer in het bijzond er slu it hij zich aan bij Socrates’ reactie tegen d e sofisten,
d ie hun kw ad e roep voornam elijk d anken aan Plato’s w erk. H ij is genereu s genoeg om
d aar belangw ekkend e stand p u nten te laten verd ed igen d oor sofisten, m et nam e d oor
Protagoras, m aar het verw ijt blijft d at sofisten m et cynische op zet w ijsheid en m oreel
gehalte verw arren m et technisch ku nnen.
De sofisten m aakten nam elijk aanspraak op het verm ogen hu n leerlingen m orele
voortreffelijkheid te ond erw ijzen, d at w il zeggen hu n een levenshoud ing bij te brengen
d ie hen in staat zou stellen goed te hand elen. Met d e w oord en van Protagoras in d e
naar hem genoem d e d ialoog:
Mijn ond erricht bestaat erin zich goed te leren berad en: op p rivé-gebied over d e beste
manier om d e hu ishou d ing te beheren, in staatszaken over d e m id d elen om op tim aal te
ku nnen hand elen en sp reken in p olitieke aangelegenhed en. — Begrijp ik goed w at je
bed oelt? vroeg ik. Ik m een te verstaan d at je p olitiek bed oelt, en d at je belooft m ensen tot
goed e bu rgers te vorm en. — Dat is het p recies, Socrates, d at is m ijn p rogram m a (3URWDJRUDV
319 A).
De sofisten d iend en zich d u s aan als d esku nd igen d ie in staat w aren hu n technisch
ku nnen ook and eren bij te brengen: zoals een m ens voor technische d iscip lines als
m u ziek, gym nastiek en taal een beroep d oet op m u ziekleraren, trainers, taalkund igen
en and ere d eskund igen, zo kan hij als specialisten in m orele opvoed ing sofisten
inschakelen.
Socrates’ optred en, d oor Plato uit d e d oeken ged aan in 6RFUDWHV· YHUGHGLJLQJ
($SRORJLD 6RFUDWLV) en in Socratische d ialogen, toont aan d at d eze aansp raak van d e
sofisten ongeld ig is: w ie d e d iep te van hun ku nnen p eilt kom t uit bij een p ersoonlijke
m ening over goed en kw aad . Is d eze m ening — als ze al verd ed igbaar is — d oord acht
en gefu nd eerd in inzicht in goed en kw aad ? Meestal blijkt het tegend eel.
De ontm askering van sofisten kan w ord en toegep ast op al w ie zich bezig hou d t
m et opvoed ing en m oraal. De m eeste m ensen achten zichzelf heel goed in staat
norm en en w aard en d oor te geven. Klaarblijkelijk lu kt d at ind erd aad : d e m eeste
m ensen slagen er m in of m eer in zichzelf een gegeven m orele houd ing eigen te m aken
en d eze als op voed ers aan hu n kind eren over te d ragen. Maar op kennis stoelen zu lke
m orele overtuigingen niet. Zo kan iem and een heel goed m ens w ord en zond er te
w eten w at het is een goed m ens te zijn.
Deze alled aagse m oraal, d ie in het gu nstigste geval op ju iste m eningen beru st,
houd t een risico in. Zond er echte kennis zijn w e kw etsbaar d oor bepaald e
gebeurtenissen, ontvankelijk voor d e kw ad e invloed van slechte ‘vriend en’ en w at
verd er m aar onze m orele op vattingen ond erm ijnt. Ook een w are m ening is
gem akkelijk te beïnvloed en en om te bu igen tot een verkeerd e, zolang ze niet op
inzicht is gegrond en d aarm ee in kennis om gezet.
.HQQLVHQZDUHZHUNHOLMNKHLG
Als w e een stabiele m orele grond hou d ing w illen ontw ikkelen, d ie w e ook aan and eren
ku nnen m eed elen, m oeten w e onze m oraal fu nd eren op w are kennis. Maar w at is w are
kennis? En w at kom t in aanm erking om voorw erp hiervan te zijn? Als eerste heeft
Plato het stand p u nt verd ed igd d at w etenschap p elijke kennis zich u itslu itend
bezighoud t m et het algem een geld ige en abstracte, d at w elisw aar in concrete d ingen
tot uiting kom t, m aar zelf niet w ord t w aargenom en. Deze inzichtelijke, begripsm atige
w erkelijkheid valt niet te ‘zien’ , w e ku nnen haar alleen ‘inzien’; m aar ze is veel m éér
w erkelijk, heeft een hoger gehalte aan w erkelijkheid , d an de concrete
verschijningsvorm en w aarin ze zich voord oet. Plato’ s fu nd am entele inzicht, d at d e
w are w erkelijkheid begrip sm atig is, iets and ers en in zekere zin ergens and ers d an d e
zintuiglijke, heeft in d e w esterse rationaliteit sp ectacu laire u itw erkingen gehad .
Plato 95
.HQQLVHQPHQLQJ
Kennis is algem een geld ig, en m oet d aartoe stabiel en objectief zijn. In een
w erkelijkheid waarbinnen niets objectief is, is kennis niet m ogelijk. Daarom richt Plato
zich tegen Protagoras’ relativism e. Als w aarheid niet m eer is d an overeenstem m ing
over een bepaald e m ening, hebben w e geen garantie d at ze onom stotelijk is, laat staan
d at ze iets zegt over hoe d e w erkelijkheid echt LV:
Als jij je een oord eel hebt gevormd over iets en d at aan mij m eed eelt, zal d it oord eel volgens
Protagoras’ stelling ongetw ijfeld w aar zijn voor jou . Maar kom t het ons and eren niet toe te
oord elen over d at oord eel van jou ? Of oord elen w ij altijd d at jou w m ening d e w are is? Zijn
er integend eel niet telkens d u izend en m ensen d ie m et jou in botsing kom en en er and ers
over d enken: d ie jou w oord eel en m ening voor onw aar hou d en? — Nou en of Socrates,
GXL]HQGHQ HQ GXL]HQGHQ YRRU]HNHU, om m et H om eru s te sp reken, d ie m e een heleboel last
bezorgen (7KHDHWHWXV 170 D–E).
Liever d an d e m ening van een enkeling als w aarheid aan te nem en m oet een m ens te
rad e gaan bij een d eskund ige, ook w anneer deze tegen het m eerd erheid sstand p unt
ingaat.
In d e betrokken p assages stelt Plato het relativism e voor als gew orteld in d e
overtu iging d at kennis neerkom t op w aarnem ing (ond er m eer 7KHDHWHWXV 151 D–152 C).
Dat is een logische gevolgtrekking: d e grond slag van het relativism e is d e stelling d at
d ingen zijn zoals ze zich aan d eze of gene voord oen. H et verband tu ssen relativism e en
d e stelling d at kennis beru st op w aarnem ing w ord t gelegd d oor m id d el van een d erd e
stelling: d at d e w aarneem bare w ereld d e stabiliteit m ist d ie voor kennis is vereist. De
eerste voorw aard e voor kennis is d u s in d e zintuiglijke w ereld niet vervu ld : d eze
gevolgtrekking d oet Plato d u id elijk u itkom en d oor in 7KHDHWHWXV (152 A–160 E)
Protagoras’ relativism e te kop pelen aan H eraclitu s’ ‘m obilism e’ , zijn leer d at alles
onophou d elijk in bew eging is.
De d ingen in d e zintu iglijke w ereld bied en d u s een volstrekt onvold oend e
grond slag voor kennisverw erving. Niet alleen verand eren ze voortd urend in een
w irw ar van ontstaan en vergaan, ze zijn ook nooit zu iver m aar altijd m et hu n
tegend eel verm engd : w at groot is, is altijd in zeker op zicht ook klein, w at m oois is ook
lelijk, een rechtm atige d aad u it een and er oogp unt onrechtm atig. Van zo’ n
m engelm oes is geen kennis m ogelijk. In het gu nstigste geval leid t w aarnem ing ervan
tot w are m eningen: afd ru kken in onze w aarnem ing als in een blok w as, w aarvan d e
contou ren niet scherp en zuiver blijven (7KHDHWHWXV 187 B–201 C). Ook een rationeel
gefu nd eerd e w are m ening (DOqWKqV GR[D PHWD ORJRX) is nog geen kennis: het fu nd eren
voorond erstelt kennis, d us d e gefund eerd e m ening kan zelf niet gelijk staan m et kennis
(201 C–210 D); kennis is van een and ere ord e d an d e m ening.
,GHHsQ
Kennis gaat d u s niet over w aarneem bare voorw erp en als ‘d eze m ooie vaas’ of ‘d eze
d ap pere m ens’. Ze gaat over begrip p en d ie we in verschillend e concrete situaties
herkennen: schoonheid als zod anig, oftew el ‘het m ooie op zichzelf’ (DXWR WR NDORQ),
‘d ap p erheid op zichzelf’, d e ‘mens(heid ) op zichzelf’ enzovoorts. Zo’n begrip noem t
Plato ‘vorm ’ of ‘id ee’ (LGHD, HLGRV). Dit soort vorm en staan als voorw erp van kennis
tegenover d e voorw erp en van m ening (GR[D), d ie altijd betrekking heeft op het
afzond erlijke en gebond en blijft aan een concrete situ atie. Er is d u s een correlatie
tu ssen enerzijd s kennis en m ening, and erzijd s d e aard van d e voorw erpen w aarop elk
van beid e betrekking heeft: kennis op w at abstract, algem een geld ig, enkelvou d ig en
bestend ig is, m ening op w at concreet, afzond erlijk, veelvou d ig en verand erlijk is.
Gegeven d at kennis vastheid en eenheid voorond erstelt, en d at d e concrete
w erkelijkheid w ord t gekenm erkt d oor een voortd u rend ontstaan en vergaan, kan het
voorw erp van kennis niet in d e concrete w erkelijkheid liggen; d e id eeën m oeten
w ord en gesitueerd in een ‘id eeënw ereld ’ afgescheid en van d e w irw ar van d e
zintuiglijke w erkelijkheid . Zo w ord t ond erscheid gem aakt tu ssen een d om ein van
w ord ing, w aarover w e alleen m eningen ku nnen form u leren, en het d om ein van het
zijn, w aarop onze kennis betrekking heeft. De kloof tussen beid e is onoverbru gbaar.
Deze tw eed eling van d e ene w ereld m ag niet w ord en opgevat als een ruim telijke
splitsing in tw ee w ereld en. De id eeën w ord en nu ju ist niet ru im telijk gesitu eerd . Maar
het is niet gem akkelijk Plato’s schem a voor te stellen zond er onze toevlucht te nem en
tot ru im telijke m etaforen. Zo spreken w e van een ‘id eeënw ereld’ , net alsof d eze toch
hier of d aar een etherisch bestaan zou leid en. Ook Plato zelf w eet zu lke uitd ru kkingen
niet te verm ijd en — zo d u id t hij in 3KDHGUXV het bereik van d e id eeën aan als een ‘streek
boven d e hem el’ (KXSHURXUDQLRVWRSRV) — m aar ze m ogen ons niet m isleid en. H et gaat bij
d e id eeën om het intelligibele aspect van GH]H w ereld . Als zod anig is d it boven tijd en
ru im te verheven en bestaat het eeu w ig onverand erlijk. De id eeën bezetten d u s geen
p laats of w ereld in letterlijke zin; maar ze bestaan w el afzond erlijk (FK{ULVWD) in d e zin
d at hu n volm aaktheid , algem ene geld igheid , bestend igheid , objectiviteit en eenheid
nooit ten volle w ord en belichaam d in tastbare d ingen. In d ie zin vormen id eeën een
and ere w erkelijkheid , met een and ere zijnsw ijze d an d e zintu iglijke.
Doord at ze afzond erlijk bestaan ku nnen id eeën onafhankelijk van zintuiglijke
w aarnem ing w ord en gevat d oor het rationele verm ogen van d e ziel. Daarm ee is niet
gezegd d at id eeën louter abstracties zijn d ie w ij u it d e veelheid van d e zintuiglijke
Plato 97
w ereld afleid en — zoals volgens Aristoteles. Volgens Plato zijn id eeën geen prod u ct
van m ijn d enken — laat staan van m ijn verbeeld ing: d at zou hun objectiviteit en
algem ene geld igheid aantasten. Dat id eeën in d e hierboven om schreven zin
‘afzond erlijk’ bestaan garand eert d at ied er rationeel persoon ze op d ezelfd e m anier kan
begrijp en.
3DUWLFLSDWLH
Kennis en m ening hebben elk een eigen w erkterrein, resp ectievelijk zijn en w ord en, en
eigen voorw erpen, resp ectievelijk id eeën en zintu iglijk w aarneem bare d ingen. Deze
taakverd eling hou d t niet in d at d e tw ee niets m et elkaar te m aken hebben. De concrete
w ereld is niet alleen m aar een voortd u rend strom en en vervloeien oftew el IOX[.
Verand ering is er, en een verw arrend sam envallen van tegend elen, m aar hierin tekent
zich een vast p atroon af. Een m ens verand ert w el m aar blijft een m ens. Dat een
rechtm atige d aad in zeker opzicht ook onrechtm atig is neem t niet w eg d at ze nog
steed s rechtm atig is. Deze stabiliteit d ie in het zintu iglijk w aarneem bare d om ein aan d e
d ag treed t, is echter zelf niet het gevolg van iets zintu iglijk w aarneem baars. Ze is te
d anken aan d e aanw ezigheid van id eeën in d ingen als hu n w ezensvorm : d atgene w at
iets m aakt tot w at het is.
Id eeën zijn d u s niet alleen voorw erp van kennis m aar ook beginsel van ord ening
binnen d e zintuiglijke w ereld , als w ezensvorm van d ingen. Elk concreet iets,
bijvoorbeeld een bep aald e rechtvaard ige d aad , is w at het is d oord at het d eel heeft aan,
oftew el SDUWLFLSHHUW in, een overkoep elend e id ee, in d it geval rechtvaard igheid . In
w eerw il van d e gebreken en tekorten w aarm ee al het licham elijke en zintuiglijke is
behep t, heeft alles op zijn m anier en niveau d eel aan id eeën. Dit leerstu k van
p articip atie (PHWKH[LV) legt Plato m eestal u it m et behu lp van het m od el van u itbeeld en
(PLPrVLV): zintuiglijke d ingen zijn afbeeld ingen of afschad uw ingen van id eeën. Dit
geeft al aan d at hun w erkelijkheid sgehalte kleiner is d an d at van het voorbeeld , net als
een afbeeld ing van een zintuiglijk w aarneem baar d ing in zekere zin m ind er w erkelijk
en echt is d an d it d ing zelf. In 'H VWDDW illu streert Plato d it aan een schild erij van een
bed , d at als afbeeld ing van een afbeeld ing ver achterblijft bij het w erkelijke voorbeeld :
Dan krijgen w e d rie soorten bed d en: ten eerste het bed d at van natu re bestaat, en d at w e
d enk ik god s w erk m ogen noem en: w ie zou het and ers ku nnen m aken? — N iem and , d enk
ik. — Dan het bed d at een tim m erm an m aakt. — Zeker. — En tenslotte het bed d at het
p rod u ct is van een schild er ('HVWDDW X, 597 B).
H et eerste m od el is een eenheid :

Wat god betreft, of hij het zo w ild e of d at hij nood zakelijk w erd verhind erd in d atgene w at
van natu re bestaat m eer d an één bed te m aken, in elk geval m aakte god niet m eer d an d it
ene bed d at echt bed is. Tw ee of m eer zu lke bed d en w erd en d oor hem niet geschap en en
zu llen er ook w el nooit komen. — Waarom niet? — Om d e eenvou d ige red en d at als hij er
zelfs m aar tw ee m aakte er nog een d erd e te voorschijn zou kom en w aarvan d e and ere tw ee
hu n vorm zou d en krijgen; en d an zou d en niet d e eerste tw ee m aar d it d erd e d atgene zijn
w at echt bed is. — Dat is ju ist. — Dat w ist god d enk ik, en d aarom , om d e w erkelijke m aker
te zijn van het w erkelijk zijnd e bed , niet zo m aar een m aker van zo m aar een bed , maakte
hij d it bed als iets d at van natu re enig is in zijn soort (3ROLWHLD X, 597 B–D).
Particip atie is Plato’ s op lossing voor het probleem van eenheid tegenover d e veelheid ,
d at in zijn d enken centraal staat: w at Plato zoekt is een verklaring voor het feit d at d e
w erkelijkheid bij alle veelheid toch ook eenheid vertoont. In het 6\PSRVLXPd u id t hij d e
eenheid -in-veelheid van het schone aan:
Deze schoonheid is eeu wig, vrij van alle ontstaan en vergaan, van groeien en verkwijnen.
Ze is niet een beetje m ooi en een beetje lelijk, niet nu eens mooi en d an w eer niet, niet in één
op zicht mooi, in een and er lelijk, niet hier mooi, d aar lelijk, en d aard oor voor d e een mooi,
voor een and er lelijk (…) Dit is schoonh eid zelf, op zichzelf, eeu wig eenvorm ig m et
zichzelf; alle and ere m ooie d ingen d elen in d eze schoonheid , m aar op zo’n m anier d at zij
niet m eer of m ind er of and ers w ord t w anneer d eze d ingen ontstaan en vergaan (6\PSRVLXP
211 A–B).

6DPHQKDQJWXVVHQLGHHsQ
Particip atie is een betrekking tu ssen id eeën en het zintu iglijke. Er zijn ook betrekkingen
tu ssen id eeën ond erling: d e id ee ‘m ens’ is vanzelf ook ‘één’; d e id ee ‘rechtvaard igheid ’
behelst ‘goed heid ’ , enzovoorts. Id eeën bestaan niet onafhankelijk van elkaar; d u s ook
het begrip van een bepaald e id ee voorond erstelt het begrip van and ere id eeën. Wie w il
w eten w at d rieheid is moet eerst w eten wat eenheid is. De ond erlinge verw evenheid
van id eeën noem t Plato hun gem eenschap (NRLQ{QLD). In 'H VRILVW herleid t hij d eze
gem eenschap tot vijf ‘grootste klassen’ (PHJLVWD JHQr) of liever kenm erken d ie in alle
and ere id eeën aanw ezig zijn m aar ond erling geen verbind ing aangaan: het zijnd e, het
id entieke en het and ere, en stilstand en bew eging ('HVRILVW 249 E–259 B).
Dit begrip van ‘gem eenschap’ blijft w at raad selachtig. Dat het p as in een late
d ialoog voorkom t hou d t niet in d at het niet op d e inhou d van eerd ere d ialogen m ag
w ord en toegep ast; verm oed elijk wil het een p robleem oplossen w aarm ee Plato al
langer w orsteld e. Ond u id elijk is d e statu s van d e vijf hoofd klassen w aaraan hij het
begrip gem eenschap kop p elt. In w elke zin is hier sp rake van een klasse, en hoe
Plato 99
verhou d t een klasse in d eze zin zich tot id eeën? H et antw oord d at Plato ons hier
schu ld ig blijft hangt w aarschijnlijk sam en m et zijn hernieu w d e reflectie op d e
id eeënleer in and ere late d ialogen.
'HLGHHYDQKHWJRHGH
Ook al blijft ze zelf raad selachtig, toch kan d e ‘gem eenschap’ helpen een van d e
m oeilijkste begrip p en bij Plato op te held eren: d e id ee van het goed e. Deze id ee sp eelt
in Plato’s d enken een op m erkelijke rol: het goed e is vanzelfsp rekend het centrale
begrip in zijn ethiek, m aar het belang van d e id ee van het goed e reikt veel verd er. Plato
kent aan het goed e een rol in d e intelligibele realiteit toe d ie hij vergelijkt m et d e
w erking van d e zon in het zintuiglijk waarneem bare d om ein:
Je zu lt d enk ik erkennen d at d e zon aan d e d ingen d ie w e zien niet alleen het vermogen
verleent om te w ord en gezien, m aar d at zij hu n ook w ord ing, w asd om en voed ing
verschaft, ook al is zij zelf geen w ord ing. — N ee, hoe zou d at ku nnen? — N et zo moet je
zeggen d at ook het goed e aan voorw erp en van kennis niet alleen het gekend -word en
verleent, m aar ze bovend ien h u n bestaan en zijn aan verschaft, ook al is het goed e zelf geen
zijn, m aar iets d at, nog voorbij het zijn (HSHNHLQD WrV RXVLDV) gelegen, d it overtreft in
w aard igheid en kracht Plato, 'HVWDDW VI, 509 B).
H et goed e is boven and ere id eeën verheven, en zelfs boven het zijn. Dat is een boud e
bew ering; Socrates’ gesp rekspartner w ijst hem schertsend op d e hem elhoge
transcend entie d ie hier is bereikt:
Allemachtig, d at gaat w el alles te boven! (509 C)
Maar hoe m oeten w e d e verhevenheid van het goed e begrijp en? Plato zelf bied t niet
veel m eer inform atie. De verklaring hangt w ellicht sam en m et het d enkbeeld d at
id eeën ied er op zichzelf volm aakt zijn: ‘het rechtvaard ige’ behelst niet zom aar
rechtvaard igheid , m aar volled ige, volkom en en id eale rechtvaard igheid . De id ee is niet
alleen id eëel m aar ook id eaal. Ze is het d oel, d e vervu lling w aarnaar elke concrete
verschijningsvorm w eer tend eert en w aaraan elke verschijningsvorm w ord t getoetst. In
d ie zin d raagt ied ere id ee krachtens d e ‘gem eenschap ’ ook het goed e in zich.
Veel m eer inform atie kon Plato ook niet geven. Als grond slag van al w at is en
beginsel van kennis gaat het goed e alle kennis te boven en zal het d u s onverm ijd elijk
zelf onkenbaar blijven.
:HGHUKHULQQHULQJ
Volgens Plato is kennis van id eeën kennis D SULRUL: resultaat niet van abstractie u it d e
zintuiglijke w erkelijkheid m aar van d e zelfstand ige w erking van het d enken. H et
schoolvoorbeeld van kennis D SULRUL is w iskund e. H ier zijn d e m eeste begrip pen en
stellingen resu ltaat van zu iver inzicht, onafhankelijk van zintu iglijke w aarnem ing. De
op pervlakte van een cirkel is *r²*, altijd en voor ied ereen — ook voor w ie nooit iets
cirkelvorm igs heeft gezien, en zelfs als er in d e zintu iglijk w aarneem bare w erkelijkheid
niets cirkelvorm igs te zien w as. Plato m aakt w iskund e tot m od el voor kennis in het
algem een d oor te bew eren d at alle kennis DSULRUL is: ons kenverm ogen heeft in beginsel
toegang tot d e id eeën zond er d at hiervoor w aarnem ing is vereist. Zintuiglijke
w aarnem ing kan inform atie verschaffen d ie het proces van kennisverw erving op gang
brengt, m aar vorm t hiertoe geen nood zakelijke en al helem aal geen vold oend e
voorw aard e. Op zichzelf genom en leid t w aarnem ing alleen tot m eningen, nooit tot
kennis.
H et D SULRUL-karakter van kennis w ord t gefu nd eerd in het leerstu k van een
‘w ed erherinnering’ (DQDPQrVLV) d ie onze ziel bew aart aan een verblijf in d e
id eeënw ereld vóór onze geboorte. Daar heeft ze volw aard ige kennis op ged aan, m aar
toen ze w erd verenigd m et ons lichaam is ze d eze kennis vergeten. De id eeën zijn in
onze ziel van d e geboorte af latent en sluim erend aanw ezig. H et kom t erop aan ze
w eer te activeren. Plato illustreert d eze leer in 0HQR (82 A–86 C), w aar Socrates een
ongeschoold e slaaf een m eetku nd ige stelling laat ontd ekken, of liever in herinnering
brengt, uitslu itend d oor vraag en antw oord — al kan een lezer som m ige vragen w el
suggestief noem en. Socrates’ rol hierbij is als d ie van een vroed vrou w : zelf d raagt hij
geen vru cht, m aar een ziel d ie zw anger is van inzicht help t hij m et zijn verlosku nd e
(PDLHXWLNr) d it inzicht ter w ereld te brengen d oor het in bered eneerd e omschrijvingen
om te zetten.
'LDOHFWLHN
Kennis kom t d u s tot stand d oord at w e d e id eeën d ie ied er van ons in zich d raagt
expliciet m aken. Tenslotte zou d en w e in staat m oeten zijn zond er hulp van d e ervaring
onm id d ellijk d oor te d ringen tot in d e id eeënw ereld . De w eg w aarlangs w e het zo ver
p roberen te brengen is d ialectiek, d e m ethod e van d ialoog, het gesp rek d at w e m et
and eren voeren of m et onszelf, in d e geest; een w eg d ie ons d w ingt van elke stap
rekenschap en verantw oord ing af te leggen. Dialectiek is d e hoogste vorm van
w etenschap ,
Plato 101
d e m ensen geschonken d oor d e god en, hu n van ergens u it d e god enw ereld toegeworp en
d oor een Prom etheu s, samen m et een allerschitterend st vu u r (3KLOHEXV 16 C).
Vlak na d e vergelijking van het goed e m et d e zon stelt Plato’s Socrates verschillend e
d om einen van m ening en kennis voor als d elen van een lijnstu k. Eerst w ord t het
lijnstu k in tw eeën verd eeld : een segm ent voor d e zichtbare w erkelijkheid en een voor
d atgene w at w ord t gevat d oor het verstand . Dan w ord t elk van beid e segm enten op
zijn beu rt w eer in tw eeën verd eeld , om binnen elk bereik een grad u eel verschil in
d uid elijkheid aan te geven. H et eerste segm ent van het zichtbare w ord t gevu ld m et
beeld en: afbeeld ingen van zichtbare d ingen, w eersp iegelingen, schad uw en en
d ergelijke. H et tw eed e bevat d atgene w aarvan d it afbeeld ingen zijn: d e op hun m anier
w erkelijke, echte zintu iglijke d ingen. H et w erkelijkheid sgehalte van w at d an ook in het
eerste segm ent — een beeld — is d us volslagen afhankelijk van het
w erkelijkheid sgehalte van iets het tw eed e: zijn origineel.
Op d ezelfd e m anier w ord t nu ook het segm ent van w at kenbaar is voor het
verstand in tw ee segm enten ond erverd eeld :
in het eerste neem t d e ziel d atgene w at zo even nog het origineel w as, en gebru ikt d it nu als
w as het een afbeeld ing. Ze is bij haar ond erzoek ged w ongen van verond erstellingen u it te
gaan, en in p laats van op te klim m en naar een eerste beginsel kom t ze alleen m aar op een
gevolgtrekking u it ('HVWDDW VI, 510 B).
De ziel vergaart hier d u s kennis d oor, u itgaand e van zintu iglijke afbeeld ingen van
id eeën, abstracte red eneringen te voltrekken:
Je w eet w el d at ze zichtbare vorm en gebru iken en over zichtbare vorm en p raten, hoew el ze
niet d enken aan d eze zichtbare vorm en m aar aan d e vormen w aarop d e zichtbare lijken. Bij
het red eneren gaat het hu n om het vierkant op zichzelf en d e d iagonaal op zichzelf, niet d e
d iagonaal d ie ze tekenen ('HVWDDW VI, 510 D).
Dit is het w erkterrein van d e m eetku nd e, d ie w el id eeën hanteert m aar alleen als
verond erstelling, als onbew ezen u itgangsp u nt voor een red enering. Daarentegen stelt
het laatste segm ent d e kennis voor d ie in staat is zond er hu lp van verond erstellingen
d e eerste beginselen zelf te vatten. Dit is het bereik van d e d ialectiek, die
zond er hu lp van w elk zintu iglijk gegeven ook, m et behu lp van niets d an id eeën, van d e ene
id ee n aar d e and ere gaat en u itkom t op id eeën ('HVWDDW VI, 511 B–C).
In Plato’s d ialogen zien w e d e d ialecticu s aan het w erk; in een aantal d ialogen, ond er
m eer 3KDHGUXV, 'HVRILVWen 'HVWDDWVPDQ, licht hij zijn m ethod e toe. Op zoek naar w are
kennis ord ent een d ialecticu s eerst u iteenlop end e ‘d eel-hebbend e d ingen’ ond er het
ene hoofd begrip, gevat in een held ere d efinitie, van d e id ee w aaraan ze d eel hebben:
d e p roced u re van ‘bijeen brengen’ (VXQDJ{Jr) in één blikveld en zo ‘tezam en zien’
(VXQRSVLV). Dan ontleed t hij in d e p roced u re van ‘u iteen nem en’ (GLDLUHVLV) d it begrip in
zijn bestand d elen
volgens zijn natu u rlijke geled ingen, en w aakt ervoor d at hij als een slechte slager een van
d e led em aten in tw eeën hakt (3KDHGUXV 265 E).
'HJURW
Op d e vergelijking m et een lijnstuk volgt als d erd e d ie m et een grot ('HVWDDW VII, 514
A–517 A). Plato’s Socrates stelt onze d agelijkse leefw ereld voor als een grot w aarin we
vastgekluisterd zitten m et als enig u itzicht tegenover ons een vlakke w and . Al w at w e
zien zijn schad u w en van voorw erp en d ie een vu u r achter onze ru g projecteert op d e
w and voor ons. Zoud en w e d an niet, vraagt Socrates, d eze schad u w en beschou w en als
d e enige, w are w erkelijkheid ? We hebben nu eenm aal geen and ere m anier om d ingen
te zien. Maar op een d ag w ord t een van ons grotbew oners losgem aakt. H ij ontd ekt d e
w erkelijke voorw erp en d ie tot nu toe geen van zijn lotgenoten heeft gezien. H ij w ord t
ged w ongen nog verd er te gaan, klim t tenslotte de grot u it en vind t d aar een licht d at
onvergelijkelijk veel sterker is d an het vu u r in d e grot. Met zijn ogen knip perend
ontd ekt hij een w erkelijkheid w aarvan hij tot nu toe het bestaan zelfs niet kon
verm oed en. Eerst kan hij het licht alleen gereflecteerd in w ater verd ragen, m aar na een
tijd aanschou w t hij het volle licht van d e zon. Maar een benijd ensw aard ig lot gaat hij
niet tegem oet. H ij keert d e grot in teru g naar zijn vroegere lotgenoten om ze te
bevrijd en en zijn ontd ekking m et hen te d elen. Zij w entelen zich in hu n vertrouw d
bestaan van schad u w en. Ze zijn niet bereid hu n hu id ige zekerhed en in d e w aagschaal
te stellen en zu llen hem — d e filosoof — ten slotte ter d ood brengen.
,GHHsQLQODWHGLDORJHQ
Of Plato d e id eeënleer tot het eind van zijn leven trou w is gebleven is om stred en. In
3DUPHQLGHV levert hij er zelf ernstige kritiek op : een jeu gd ige Socrates d ie d e id eeën net
heeft ontd ekt w ord t d oor een bejaard e Parm enid es bestookt m et argum enten tegen
hun bestaan en m oet toegeven d at hij te hard van stap el is gelop en en d e laatste
consequ enties van d e id eeënleer niet heeft d oord acht. De eerste kritische vraag is van
w at voor d ingen er id eeën zijn. Van w at m ooi is, rechtvaard ige, goed enzovoorts,
Plato 103
d aarover m eend en w e het eens te zijn. Maar is er ook een id ee van d e m ens, van vu u r
en van w ater? Daar is Socrates m ind er zeker van. En zulke d ingen als haar en slijk en
vu il, hebben d ie ook d eel aan een eigen id ee? Socrates ziet d at een aantal van d eze
d ingen d u id elijk bep erkt blijven tot d e zintu iglijke w erkelijkheid , m aar gaat ook
begrijp en d at een nauw keu rige afbakening van d e id eeënw ereld niet m ogelijk is:
Die d ingen zijn p recies w at w e zien. Denken d at hier ook een id ee van bestaat zou vrees ik
w at al te ongerijm d zijn. Ik heb me w el eens bezorgd afgevraagd of d at niet voor alles geld t.
Maar w anneer ik m e op d it stand p u nt heb gesteld geef ik het vlu g w eer p rijs u it vrees
terecht te kom en in een afgrond van haarkloverijen en hierin ten ond er te gaan. Dan keer ik
teru g naar d e d ingen w aarvoor w e zo even w el id eeën aannamen [het goed e, het mooie, het
rechtvaard ige], en besteed d aaraan m ijn tijd en m ijn stu d ie (3DUPHQLGHV 130 D).
Parm enid es’ tw eed e kritische vraag geld t het begrip p articip atie. H ebben zintu iglijke
d ingen d eel aan d e id ee als geheel of — aan een d eel? Met and ere w oord en: hoe blijft
d e id ee één en ond eelbaar, ook al is ze in een veelheid van d ingen aanw ezig? En als
iets groots d eel heeft aan d e id ee van het Grote, w at garand eert d an d e groot-heid
zow el van het Grote zelf als van d it grote d ing?
Dan d u ikt er nog een id ee van groot-heid op , d ie ontstaat naast het Grote op zichzelf en d e
d ingen d ie hieraan d eel hebben; en boven d eze tezam en nog w eer een w aaraan zij op hu n
beu rt allem aal hu n grootheid d anken. Elk van jou w id eeën zal d an niet langer één zijn m aar
oneind ig in aantal (3DUPHQLGHV 132 A–B).
Precies hetzelfd e argum ent zal Aristoteles tegen d e id eeënleer in stelling brengen, d at
p articip atie ond enkbaar is zond er een d erd e instantie d ie op haar beu rt garant staat
voor d e gelijkenis tu ssen m od el en afbeeld ing: met Aristoteles’ voorbeeld (0HWDSK\VLFD
I, 6), een ‘d erd e m ens’ boven zow el ‘d e m ens’, d e ‘id ee m ens’ , als ‘een mens’ , ‘d eze (of
d ie) m ens’ . Maar d eze d erd e instantie voorond erstelt een vierd e d ie w eer haar
gelijkenis m et d e vorige tw ee m oet garand eren, en zo verd er tot in het oneind ige. Van
d eze m oeilijkheid w as Plato zelf zich kennelijk bew u st.
Maar er zijn er nog m eer: als id eeën los staan van d e zintu iglijke w erkelijkheid , hoe
kan ik ze d an ooit kennen? Om d ingen-op -zichzelf te kennen zou een soort van ‘kennis
op zichzelf’ nod ig zijn; ‘onze’ kennis kan niet d e w aarheid op zichzelf achterhalen,
hooguit een ‘w aarheid bij ons’. Om gekeerd zal het god d elijke d at w el d e w aarheid op
zichzelf kent w eer geen kennis hebben van w at zich afsp eelt in onze zintuiglijke
w erkelijkheid .
De vraag is nu hoe vernietigend d eze kritiek is bed oeld . Zw eert Plato hierbij zijn
id eeënleer af of tekent hij alleen m aar aan d at ze ook in zijn eigen ogen nog niet
volled ig is? Wie w il verd ed igen d at Plato d e ideeën overboord gooit moet aangeven
w at Plato ervoor in d e p laats stelt. Zo iem and kan w ijzen op een uiteenzetting (3KLOHEXV
23 C–31 A) over vier ‘klassen’: grens, het onbegrensd e, het gem engd e en d e oorzaak.
Al m et al lijkt het aannem elijker d at Plato zijn id eeënleer niet zond er m eer heeft
afgezw oren. Lees het slot van d e besp reking in 3DUPHQLGHV:
Maar, Socrates, verond erstel eens d at iem and w egens d e genoem d e en vergelijkbare
bezw aren het bestaan van id eeën bij d e d ingen niet toegeeft, en geen bep aald e id ee van elk
w ezen aanvaard t. Dan zal hij n iet w eten w elke kant op hij verd er moet d enken, d oord at hij
niet aanvaard t d at d e id ee van elk w ezen altijd zichzelf gelijk is, en zal het volslagen
onm ogelijk w ord en verd er te p raten. Dit bezw aar heb jij d enk ik aangevoeld , zelfs heel
scherp . — Zo is het, zei Socrates (3DUPHQLGHV 135 B–C).
De id eeën blijven nod ig om d e ord ening van d ingen te verklaren en om langs d e w eg

van d ialectiek, d e ku nst van het d iscussiëren, objectieve kennis te verw erven. Met alle
bezw aren blijft d e inzet van d e id eeënleer d ezelfd e.
Verschu ivingen zijn er in late d ialogen wel. De term inologie van p articipatie,
w ed erherinnering (DQDPQrVLV) en d ialectiek blijft gehand haafd , net als het alles
bep alend e ond erscheid tu ssen w ord en en zijn, m aar het lijkt nu eerd er te gaan om
classificaties: d e id eeën w ord en aanged u id als een klasse (JHQRV), w aarvan het zaak is
het aantal led en vast te stellen. Plato lijkt belang te stellen in kw antificatie, en d e eis d at
led en van een klasse volkom en gelijk zijn — als d ingen d ie sam en d eel hebben in één
id ee — w ord t enigerm ate losgelaten. Zo zijn in 'H VWDDWVPDQ (287 E en 288 D)
‘gevarieerd e en u itgebreid e soorten’ als d e klasse ‘vaatw erk’ of ‘grond stofp rod uctie’
eerd er p ogingen tot categorisering en w elhaast logische classificatie d an ontologische
w erkelijkhed en. Ook hierin w ijst Plato vooruit naar m ethod en en op vattingen d ie
Aristoteles nad er zal u itw erken.
'H]LHO
Plato’ s op vatting over d e ziel vorm t in m eer d an een op zicht d e slu itsteen van zijn
d enken. Zijn algem ene kenschets van d e ziel neem t hij over van d e pythagoreeërs, d ie
haar beschou w en als beginsel van leven in d e zin van zelf-bew eging en van kennis. Ze
is onsterfelijk en gaat van het ene lichaam in het and ere over, in een cyclu s van
w ed ergeboorten. Deze kenm erken m aakt Plato ond ergeschikt aan een and er
u itgangsp u nt: in d e eerste p laats w ord t d e ziel bij hem beginsel van het zed elijk leven.
Plato 105
Al vóór onze geboorte heeft zij m orele keuzes gem aakt d ie beslissend zijn voor onze
levensloop ; m aar binnen d e hierd oor gesteld e grenzen is ze ook ontvankelijk voor
strevingen d ie haar ku nnen verand eren, zij het ten goed e of ten kw ad e. Deze leer
om trent d e ziel w erkt Plato ten d ele u it in m ythen, bijvoorbeeld in 3KDHGUXV d ie van d e
ziel als een gevleu geld tw eesp an, en aan het slot van 'HVWDDW d e m ythe van Er, d ie d e
lotsbestem m ing van d e ziel vóór d e geboorte en na d e d ood beschrijft. De vorm van
een m ythe geeft d e u iteenzetting een p lechtig, welhaast religieu s karakter, m aar d u id t
er ook op d at d e inzichten d ie ter sp rake kom en niet voor strikt rationele u itleg vatbaar
zijn. Plato verbeeld t zich niet d at over d e bestem m ing van d e ziel na d e d ood d oor hem
het laatste w oord is gesp roken.
2QVWHUIHOLMNKHLG
Wat haar bestem m ing ook m oge zijn, in ied er geval is d e ziel volgens Plato onsterfelijk.
In 3KDHGR en 3KDHGUXV voert hij zijn bew ijzen aan. Ten eerste kan iets alleen u it zijn
tegend eel ontstaan en tot zijn tegend eel vergaan: leven gaat over in d ood , d ood in
leven. Dit zou inhou d en d at na d e d ood d e ziel vroeg of laat w eer tot leven kom t, en
d us totd at ze herleeft ergens (in w at d e Grieken H ad es noem en) m oet blijven. Ten
tw eed e toont ‘w ed erherinnering’ (DQDPQrVLV) aan d at d e ziel buiten het lichaam kennis
heeft op ged aan, d us vóór d e geboorte. Deze tw ee argu m enten leveren sam en één
bew ijs voor onsterfelijkheid van d e ziel: d e ene helft bew ijst haar voortbestaan na d e
d ood , d e and ere d at ze ook vóór d e geboorte al bestaat (3KDHGR70 C–78 B). Een tw eede
bew ijs gaat in op d e verw antschap van d e ziel m et d e id eeën. N et als d e id eeën is d e
ziel niet w aarneem baar voor d e zintu igen, en
als ze alleen op zichzelf iets ond erzoekt richt ze zich naar het zu ivere, eeu w ige,
onsterfelijke, onverand erlijke. Om d at ze m et d ie w erkelijkheid verw ant is verblijft ze d aar
zo vaak ze op zichzelf staat en er gelegenheid toe krijgt. Dan kom t ze tot ru st van het
rond d olen: nabij d eze d ingen blijft ze steed s d ezelfd e, zichzelf gelijk, om d at ze in aanraking
is m et d ingen van d ezelfd e aard als zij (3KDHGR 79 C–D).
De conclu sie:
Wat het m eest lijkt op wat god d elijk en onsterfelijk is, voorw erp van d enken, eenvorm ig,
niet vatbaar voor ontbind ing, altijd h etzelfd e en zichzelf gelijk, d at is d e ziel. Wat het m eest
lijkt op w at m enselijk en sterfelijk is, veelvorm ig, geen voorwerp van d en ken, vatbaar voor
ontbind ing, nooit hetzelfd e, nooit zichzelf gelijk, d at is het lichaam (3KDHGR 80 B).
H et bewijs in 3KDHGUXV(245 C–246 A) is w eer m eer stringent DSULRUL. Ziel is beginsel van
zelf-beweging. Een beginsel is niet ontstaan: ‘alles kom t voort uit een beginsel, m aar
het beginsel zelf kan niet uit iets and ers voortkom en’ . Dan kan d it beginsel ook niet
vergaan: ‘w ant als een beginsel is vergaan kan er nooit iets and ers uit ontstaan, en zelf
kan het ook niet uit iets ontstaan, om d at alles m oet ontstaan u it een beginsel’.
9HUPRJHQV
De d ialogen van d e m id d enp eriod e verbind en d e leer van d e ziel m et d ie van d e
id eeën. De ziel is niet zelf een id ee, m aar ze is w el d e enige toegang tot kennis van d e
id eeën: m eer d an eens w ijst Plato erop d at intellect (QRXV) niet kan bestaan zond er ziel.
Dit hou d t tevens in d at het intellectu ele verm ogen van d e ziel haar voornaam ste
fu nctie is.
Maar d e ziel heeft nog m eer verm ogens. H oew el ze een eenheid is, vervu lt ze
verschillend e functies. Zo kom t het voor d at iem and d orst heeft en toch niet w il
d rinken, of iets begeert en tegelijk w algt van zijn eigen verlangen. H ieru it blijkt d at een
ziel verschillend e functies tegelijk u itoefent, d ie niet nood zakelijk in elkaars verlengd e
liggen. Meer bep aald heeft een ziel d rie ‘d elen’: het verm ogen tot red eneren oftew el d e
red elijke ziel (ORJLVWLNRQ), het ‘vu rige’ of ‘d riftige’ (WKXPRHLGHV) en het verm ogen tot
begeren (HSLWKXPrWLNRQ). Elk van d eze d rie heeft zijn eigen w erkterrein en
overeenkom stig hierm ee zijn eigen d eu gd : d ie van het red elijke verm ogen is
verstand igheid (SKURQrVLV), d ie van het vu rige d ap perheid (DQGUHLD) en d ie van begeerte
m atigheid (V{SKURVXQr). De harm onieu ze vereniging van d eze d rie, zod at elk d eel zijn
eigen fu nctie vervu lt ond er leid ing van d e red e is d e overkoep elend e d eu gd
rechtvaard igheid (GLNDLRVXQr).
Met d eze nad ruk op d e inw end ige harm onie van d e ziel w ord t het m orele
verinnerlijkt: rechtvaard igheid is in d e eerste p laats een hoed anigheid binnen d e ziel,
een d ie op zichzelf verkieslijk is; p as in d e tw eed e p laats u it zij zich, in m oreel goed
hand elen. In d eze term en van inw end ig en uitw end ig kan Plato vatten w aarom
bep aald e keuzes m oreel verw erp elijk zijn. Begeerte ontspoort w anneer ze zich niet
m eer d oor d e red e een norm laat stellen; d an geeft ze zich over aan w instbejag of
ongerem d zingenot. Vu righeid ontsp oort w anneer ze zich in m achtsw ellu st en
eerzucht stort ('HVWDDW IX, 580 D–581 C).
9HUODQJHQ
In 6\PSRVLXP kop p elt Socrates d e m enselijke begeerte naar onsterfelijkheid aan d e
aanschou w ing van Schoonheid op zichzelf, d ie d e w are d eu gd zaam heid en
voortreffelijkheid m et zich m eebrengt. Begeerte — Eros — w ord t hier voorgesteld als
Plato 107
een halfgod , d e zoon d ie Rijkd om (3RURV) bij Arm oed e (3HQLD) verw ekt tijd ens het feest
voor d e geboorte van Ap hrod ite. Dat tijd stip m aakt Eros tot Ap hrod ite’ s volgeling; zijn
afstam m ing m aakt hem behoeftig en onbem id d eld m aar vind ingrijk en slim , niet
sterfelijk en niet onsterfelijk, afw isselend bloeiend m et koortsachtige energie en
u itgepu t voor d ood neerliggend , lelijk m aar altijd op jacht naar w at m ooi is: naar
schoonheid . Deze Eros d oet m ensen streven naar het goed e en naar geluk voor altijd .
Ze verlangen d u s naar onsterfelijkheid , en reiken d aarnaar d oor m id d el van een
vruchtbaarheid d ie iets onsterfelijks w il voortbrengen of verrichten. Deze
vruchtbaarheid w il ied ereen ontw ikkelen in schoonheid . Maar schoonheid d oet zich in
verschillend e ged aanten voor, d ie niet allem aal even bevred igend zijn. Diotim a, d e
p riesteres d ie Socrates in d eze geheim en heeft ingew ijd , w ijst hem d e w eg d ie leid t
naar het laatste m ysterie:
Wie d e w eg hierheen w il d oorlop en zoals het behoort, moet van jongs af aan zich richten op
schoonheid van lichaam . In het begin zal hij, als zijn gid s hem d e ju iste w eg w ijst, verliefd
zijn op m aar één lichaam , en d aarin mooie w oord en verw ekken. Maar d aarna zal hij inzien
(…) d at het d w aasheid is bij h et najagen van u iterlijke schoonheid niet d ie van alle
licham en te beschou w en als één en d ezelfd e schoonheid (6\PSRVLXP 210 A–B).
Na d it generaliseren van licham elijke schoonheid zal een m ens een and ere schoonheid
nog belangrijker gaan vind en d an d ie van het lichaam : d e schoonheid van d e ziel. Deze
ontd ekt hij eerst in zed en en gew oonten, vervolgens in kennis en w etenschap, tot hij
eind elijk zicht krijgt op d e ene schoonheid d ie in al het voorafgaand e aanw ezig w as:
De ju iste w eg om liefd e te bereiken of zich ernaartoe te laten leid en is d eze. We begin nen
met al het mooie om ons heen. Om volm aakte schoonheid te bereiken stijgen w e om zo te
zeggen trap sgew ijs op , van één m ooi lich aam naar tw ee, van tw ee naar allem aal, van m ooie
licham en naar m ooie instellingen, van instellingen naar w etenschap p en, om tenslotte van
d e w etenschap p en te kom en bij d e w etenschap d ie niets d an schoonheid zelf bestu d eert, en
op het laatst schoonheid zelf te leren kennen (6\PSRVLXP 211 B–C).
Pas d oor het aanschou w en van schoonheid zelf is een m ens in staat tot ‘voortbrengen
in schoonheid ’ . Wat hij d an verw ekt zijn geen afbeeldingen van d eugd m aar is w are
d eu gd , zo besluit Diotim a,
om d at hij m et d e w aarheid in aanraking is. En als hij zo d e w are d eu gd ontw ikkeld heeft
kan hij d e vriend schap van d e god en w innen. Als iem and ter w ereld onsterfelijk kan
w ord en is het d eze m ens (6\PSRVLXP 212 A).
/LFKDDPHQ]LHO
H et verblijf van d e ziel in het lichaam is voorbijgaand . Deze ged achte w ord t in d e
m eest krasse vorm u itged ru kt in d e stelling d at het lichaam het graf van d e ziel is
(3KDHGR 82 D–E: V{PDVrPD). Wie eenm aal is gegrep en d oor d e filosofie zal d eze situ atie
held er ond er ogen zien en zich niet d oor d e genietingen en verlokkingen van d it aard se
leven laten m isleid en. Daard oor is filosofie een oefening in het sterven (3KDHGR 67 C–68
B): ze bereid t ons voor op een leven los van het lichaam . Ze oefent ons in onze
intellectuele cap aciteiten en in voortreffelijkheid .
H et aanschouw en van d e id eeën is d e eigenlijke bestem m ing van d e ziel. In d e
m ythische taal van 3KDHGUXV w ord t d e ziel beschreven als een gevleu geld sp an paard en
— vu righeid en begeerte — m et een m enner: d e red e. Bij god d elijke zielen zijn d e
p aard en van natu re ed el en goed , bij een m ens zijn ze m oeilijk in toom te hou d en.
Maar een ziel kan vleu gels laten groeien, d ie w ord en gevoed d oor w at m ooi is en goed ,
m aar afvallen d oor het bokken en tegensp artelen van slecht afgerichte p aard en.
Naarm ate ze hierin slaagt kan d e m enner het span verd er om hoog leid en tot ‘w at
bu iten d e hem el ligt’. Doord at d e p aard en tegenw erken bereikt een m ensenziel nooit
helem aal d e hoogste sfeer. Op zijn best kan d e m enner nu en d an zijn hoofd verheffen
tot in w at boven d e hem el is; d an stort hij onverm ijd elijk w eer naar bened en, w aar hij
niet and ers kan d an zijn veren voed en ‘m et het schijnvoed sel van het m enen’ . Maar d e
ziel blijft streven naar w at haar het beste voed sel verschaft, in d e bovenhem else streek,
d e ‘vlakte van d e waarheid ’ (3KDHGUXV 246 A–249 D).
+HWKLHUQDPDDOV
De m ate w aarin d e ziel tijd ens haar verblijf in het lichaam een goed leven leid t, gew ijd
aan kennis en d eu gd , is m ed e bep alend voor haar lot na d e d ood . Wie een m oreel
hoogstaand leven heeft geleid kan een tijd lang bij d e id eeën blijven; wie een slecht
leven heeft geleid krijgt in d e ond erw ereld zijn straf. Bestraffing en beloning in het
hiernam aals kom en ter sp rake in 3KDHGR (111 C–114 C), 3KDHGUXV (248 C–249 D) en aan
het slot van 'H VWDDW (X, 614 B–621 D) in d e m ythe van Er. Deze w as op het slagveld
gesneu veld m aar na tw aalf d agen u it een toestand van schijnd ood ontw aakt. Zijn ziel
had d e w eg naar d e ond erw ereld afgelegd , w as aanw ezig gew eest bij het oord eel, en
w as u itverkoren om d e m ensen verslag te d oen van w at ze had aanschou w d . Ze had
m isd ad igers d u izend jaar straf zien krijgen, en zielen ontm oet d ie d u izend jaar hem else
genietingen kend en. Maar ze m oest verd er, sam en m et d e zielen d ie and erm aal een
licham elijk bestaan in gingen. Ze vergezeld e hen naar d e p laats van w aaru it een ziel
het heelal overziet. Dit heeft d e vorm van een sp innew iel, d at m et een aantal sferen
Plato 109
rond d raait in d e schoot van N ood zaak. Rond om het spinnew iel zitten Nood zaaks
d rie d ochters, d e schikgod innen Lachesis, Clotho en Atrop os. Lachesis m aakt loten d ie
d e volgord e bep alen waarin zielen elk hun d aem on kiezen, d e behoed er van hu n
levensloop . Een herau t spreekt hu n toe.
‘In op d racht van Lachesis, m aagd elijke d ochter van N ood zaak: Eend agszielen, d it is voor u
het begin van een nieu we levensloop op aard e, d ie op nieu w leid t tot d e d ood . N iet zal u
een d aemon als lot w ord en toegew ezen, nee, u zelf zu lt u w d aem on kiezen. Wie het eerste
lot trekt zal het eerst d e levenskeu ze m aken d ie voortaan onafscheid elijk hem vergezelt.
Deu gd is van niem and in het bijzond er: naargelang u haar eert d an w el versm aad t zu lt u
van haar m eer of m ind er bezitten. Als er schu ld is bij d e keu ze, d an bij hem d ie d e keu ze
maakt. De god heid treft geen schu ld .’ N a d eze w oord en w ierp hij d e aanw ezigen d e loten
toe. Elk raap te het lot op d at naast hem terecht w as gekom en, behalve Er, aan w ie d it niet
w as toegestaan (3ROLWHLD X, 617 D–E).
Daarop m aakten d e zielen naar eigen voorkeu r hun keu ze. De eerste storm d e naar
voren en koos d e m achtigste d ictatuu r. Maar ze w as te snel gew eest: ze had geen
rekening gehoud en m et d e verschrikkingen d ie d eze d aem on voor haar in p etto had .
Zo ging het verd er en koos ied ereen zijn leven. Elk kw am w anneer ze haar keu ze had
gem aakt bij Lachesis, d ie haar haar d aem on gaf; Clotho m aakte haar levensd raad vast
en begon hem te spinnen, en Atrop os zorgd e d at hij niet m eer uitgerafeld kon w ord en.
Daarna gingen d e zielen naar d e vlakte van Lethe, d e vergetelheid , en d ronken er alle,
behalve Er, w ater van d e rivier Am eles, w aard oor ze alles w at ze had d en m eegem aakt
vergaten.
,QGLYLGXHQJHPHHQVFKDS
Voortreffelijkheid oftew el d eu gd — echte d eugd — bestaat als gezegd in inzicht, en
vind t ond er d eze noem er haar eenheid . Toch zijn er verschillend e d eu gd en, d ie elk op
hun eigen w erkterrein inzicht tot u iting brengen in goed hand elen.
Zu lk inzicht is niet voor ied ereen w eggelegd . De m eeste m ensen kom en volgens
Plato niet voorbij m orele intuïties d ie hen w el tot goed e bu rgers m aken — vand aar
‘bu rgerd eu gd ’ (SROLWLNr DUHWr) — m aar d ie niet gegrond zijn op inzicht in w at goed is.
H u n d eugd is eerd er een prod u ct van u itw end ige factoren: sociale d ru k, scholing of
navolging van een goed voorbeeld . Maar d eze sociale verw orvenheid is w el d e
nood zakelijke voorw aard e voor een m oraal. In d e naar hem genoem d e d ialoog legt
Protagoras (320 C–323 A) u it dat d e m ens niet genoeg is aangep ast aan d e natu u r om te
ku nnen overleven, en vertelt hij hoe d it gebrek w ord t op geheven. Zeu s schenkt d e
m ensen allen tezam en recht (GLNr) en een w ed erzijd s respect (DLG{V), d ie d e kern vorm en
van sociale d eugd . De natuu rlijke ord e w ord t aangevuld m et en vervolled igd d oor een
m oraal. Maar d eze m oraal m oet nog w ord en bijgeschaafd ; d e m ate w aarin je d aarin
vord eringen m aakt bep aalt of je al d an niet een goed leven ku nt verw ezenlijken en zo
geluk verw erven.
De m eeste m ensen slagen d aar niet volled ig in. Echte d eugd is voorbehou d en aan
d e filosofische m ens, d ie bijzond ere aanleg heeft om inzicht te verw erven, goed is
op gevoed en het d oorzettingsverm ogen heeft om zijn inzicht in hand elen om te zetten.
Zu lke w erkelijke d eu gd is geen p rod u ct van aangeleerd e norm en en regels m aar u iting
van een w eloverw ogen en d oord achte levenskeuze.
Dit zijn stringente voorw aard en; m islu kking d reigt op elk vlak. Daarom m oet d e
staat zo w ord en georganiseerd d at een filosofische m ens alle kansen krijgt. De eerste
taak voor een politieke ord e is d u s m orele op voed ing van d e bu rger. Plato verinnerlijkt
d e m oraal, m aar m aatschap pelijke ord e gaat boven vrijheid van het ind ivid u. Wil d e
eenling een goed leven kunnen vew ezenlijken, d an m oet d e staat goed zijn als geheel.
Deze voorond erstellingen liggen ten grond slag aan Plato’s in m eerd ere of m ind ere
m ate utop ische politieke beschou w ingen: 'HVWDDW, 'HVWDDWVPDQ en :HWWHQ.
De m eest fu nd am entele van d eze d rie is 'H6WDDW (3ROLWHLD), een gesprek van lange
d uu r w aarin op voed ing van het ind ivid u en inrichting van d e staat d e
referentiepu nten zijn voor een analyse van kennis, d e m enselijke ziel en haar keu zen
voor en na d e geboorte, d e rol van literatu ur en nog veel m eer.
Uitgangspu nt voor d it gesp rek is d e vraag w at rechtvaard ig en rechtm atig is. Is
rechtvaard igheid (GLNDLRVXQr) het voord eel van d e sterkste? De sterkste heerst, en
vestigt w etten die zijn p ositie consolid eren. Wat is rechtvaard igheid d an and ers d an
gehoorzaam heid aan d eze w etten? Socrates brengt tegen d eze op p ortu nistische visie in
d at een goed bestu u rd er niet in d e eerste plaats zijn eigen belang d ient m aar d at van
zijn ond erd anen. Dan is rechtvaard igheid niet m eer een instru m enteel goed , een
m id d el tot het d oel van een m achthebber, m aar een goed op zichzelf, iets d at ied ereen
verkieslijk acht.
Rechtvaard igheid in d eze zin kenm erkt een staat d ie op d e beste m anier w ord t
geleid d oor hen d ie tot het hoogste inzicht zijn op gestegen en in het licht hiervan
u itslu itend het algem een belang d ienen. De led en van d it u itgelezen gezelschap zijn d e
hoed ers oftew el w achters (SKXODNHV) van d e staat. Ze m oeten m et zorg op hu n taak
w ord en voorbereid en m ogen om vold oend e belangeloos te zijn geen p rivé-eigend om
hebben, en zelfs geen fam ilieband en. Op gezette tijd en kom en m annen en vrou w en u it
d eze klasse na zorgvu ld ige selectie bijeen om zo begaafd m ogelijke kind eren te
verw ekken. De op voed ing van d eze kind eren is d an verd er een zaak van d e
gem eenschap .
Plato 111
H et behoed en van d e staat behelst ook haar interne en externe veiligheid ; vand aar
d at binnen d e klasse van w achters een sp litsing w ord t gem aakt tu ssen eigenlijke
bestu u rd ers en hun help ers (HSLNRXURL), d ie d e taken behartigen van leger en politie. De
bestu u rd ers krijgen als voorbereid ing op hu n taak boven d e m uzische en gym nastische
vorm ing van alle w achters ook nog een intensieve op leid ing in w iskund e en d ialectiek.
Ond er bestu urd ers en help ers staan de hand w erkers — land bouw ers en
am bachtslied en — d ie m oeten voorzien in d e m ateriële behoeften van d e hele
bevolking.
Deze d enkbeeld ige staat is rechtvaard ig in d e zin d at ied ere klasse zich stipt kw ijt
van zijn taak. De bestu urd ers belicham en als klasse d e d eugd van inzicht en
verstand igheid (SKURQrVLV), hu n help ers d ie van d ap perheid (DQGUHLD), d e hand w erkers
d ie van zelfbeheersing (V{SKURVXQr). Rechtvaard igheid (GLNDLRVXQr) staat als
overkoep elend e d eu gd borg voor d e ju iste ord e en harm onie tu ssen d eze bestand d elen
— alles geheel analoog aan d e verhou d ingen binnen d e ziel: Plato’s Socrates stelt
u itd rukkelijk het ind ivid u voor als een gem eenschap in het klein (PLNUD SROLV), zod at
m orele integriteit van het ind ivid u en sociale cohesie in d e staat elkaar w eersp iegelen.
Plato’ s utopie gaat ervan uit d at sociale stru ctu ren ‘m aakbaar’ zijn, en hij d einst er
niet voor teru g hiertoe grof geschu t in te zetten: rad icaal com m u nism e ond er d e
w achters, eugenetische selectie en sociale d w ang. In onze ontnuchterd e tijd en stu it
d eze bood schap op scep sis. Maar d at w e d e oplossing afw ijzen verhind ert ons niet d e
inzet te honoreren: voor alles ging het Plato om een m oraal gefu nd eerd op inzicht. De
w achters zijn geen p otentaten m aar m ensen d ie zich van natu re laten leid en d oor
inzicht en w ijsheid , en d ie d aard oor alleen het algem een belang op het oog hebben. Als
d it lukt is d e gehoorzaam heid van d e lagere klassen aan hu n heersers geen
ond erw erp ing m aar op haar beu rt d e u itkom st van inzicht. H et p robleem m et Plato’ s
staat is d u s niet zozeer d e associatie m et totalitaire regim es en externe d w ang d ie ze
onw illekeu rig bij ons op roept, als w el het utopische karakter van d e eisen d ie ze stelt
aan d e heersers. De verheven positie van d e heerser kom t nog sterker u it in 'H
VWDDWVPDQ (3ROLWLNRV), w aar d e regeerd er boven d e w et staat; d e w et is een vervanger
voor het volm aakte inzicht d at d e regeerd er kenm erkt, en is alleen maatgevend w aar
geen geschikte regeerd er te vind en is.
Een tw eed e p u nt van kritiek op d e d oor Plato geschetste staat betreft d e voorrang
van d e staatsinrichting op om het even w elke m orele houd ing. Plato d oet het
voorkom en alsof m oraal begint bij d e staatsord e en offert hieraan p rivé-eigend om en
gezinsleven op, althans bij hen d ie echte d eu gd m oeten bereiken. Dit d oet afbreu k aan
d e w aard e van m orele intu ïties d ie al eerd er aanw ezig w aren en d ie Plato zelf had
erkend als sociale d eu gd . De vraag d ringt zich op of het ond erscheid tussen sociale
d eu gd bij lagere klassen en d oord achte w eloverwogen d eugd bij w achters hierm ee niet
al te zeer op d e sp its w ord t ged reven.
In :HWWHQ toont Plato zich gevoeliger voor d it soort bezw aren. De toon is
gem atigd er; het gaat niet m eer om een id eale staat m aar om d e best m ogelijke. De
rigou reu ze verd eling van d e sam enleving in klassen blijft achterw ege: ied ere bu rger is
tevens boer en sold aat, privé-eigend om en familieleven zijn toegestaan en het bestu u r
is in hand en van m agistraten, verkozen op grond van leeftijd , w ijsheid en d eu gd , d ie
niet langer boven d e w et staan. Maar d e grote lijnen van Plato’s p olitiek d enken blijven
d ezelfd e: inzicht als m aatstaf voor m oraal, p olitiek als opvoed ing in d eugd . Om w ille
van d it op voed end karakter w ord t telkens in een voorred e u itvoerig ingegaan op d e
bed oeling van d e voorgesteld e w etten en d e op vattingen d ie eraan ten grond slag
liggen. H et m eest sprekend e voorbeeld is d e leer om trent god en in :HWWHQ boek 10.

6FKRRQKHLGHQNXQVW
Bij Plato als eerste vind en w e een opvatting u itgew erkt over ku nst in het algem een en
literatuu r in het bijzond er. Zijn theorieën op het gebied van esthetica staan in het
verlengd e van d ie op sociaal-ethisch gebied en van zijn ontologie.
H ed end aagse esthetica en algem een spraakgebru ik ond erscheid en niet stelselm atig
tu ssen w at m ooi lijkt en w at m ooi is: schoonheid van bijvoorbeeld een ku nstw erk is
een kw estie van ap preciatie d oor d egene d ie het ku nstw erk beschou w t. Plato m aakt d it
ond erscheid w el. In 3KLOHEXV stelt Socrates d at het goed e, hoew el onbereikbaar, kan
w ord en benad erd m et behulp van d rie begrip p en d ie ons althans ‘in het voorportaal
van het goed e’ brengen: schoonheid , verhou d ing en w aarheid (3KLOHEXV 64 C–65 A).
H et aand eel van verhoud ing oftew el p rop ortie (VXPPHWULD) in schoonheid is
algem een erkend . We vind en het bijvoorbeeld teru g in d e m aatstaven of richtsnoeren
(NDQ{QHV) d ie w ord en aangelegd in Griekse bou w - en beeld hou w ku nst. In m uziek is d e
verhou d ing van intervallen het w ezen van d e ku nst zelf. Aan p roportie ontleent ku nst
haar technisch karakter; alleen d oord at hij d e — w isku nd ige — regels van d e ku nst
beheerst brengt een ku nstenaar schoonheid tot stand . Vand aar d at ku nst een am bacht
is (WHFKQr, Latijn DUV).
Tenm inste even belangrijk als p rop ortie is voor Plato’s esthetica w aarheid . In 'H
VRILVW m aakt Plato ond erscheid tu ssen kunst d ie kopieert (HLNDVWLNrWHFKQr) en kunst d ie
voorstelt (SKDQWDVWLNr WHFKQr). De eerste bestaat in getrou w e rep rod u ctie van een
origineel in al zijn kleuren, m aten en verhou d ingen. De tw eed e resp ecteert d ie
verhou d ingen niet, om d at m onu m entaal beeld hou w w erk vereist d at ten behoeve van
een ju ist p ersp ectief som m ige d elen w ord en verkort en and ere verlengd om w ille van
Plato 113
het fraaie effect van het geheel — een techniek d ie w as toegepast d oor een
beeld hou w er als Phid ias. Maar hier rijst een p robleem :
Laten d eze ku nstenaars niet d e w aarheid varen w anneer ze in hu n w erk d e w are p rop ortie
inru ilen voor een d ie m ooi moet OLMNHQ? ('HVRILVW 236 A)
H oe ku nstig ook, schoonheid is hier bed rieglijk, afgestem d op het oogp u nt van d egene
d ie het ku nstw erk aanschou w t. Dit gaat Plato te ver: net als in een toespraak d oor een
sofist w ord t ku nst als techniek ingeschakeld om het p ubliek te behagen. Dat is alsof
iem and een groot, sterk w ild d ier m oet voed en, en m et het oog hierop zijn ged ragingen
en begeerten gad eslaat. Dan heeft hij geen oog voor w at w erkelijk m ooi of lelijk, goed
of kw aad , rechtvaard ig of onrechtvaard ig is: zijn op vattingen zijn helem aal afgestem d
op w at het d ier lijkt te w ensen. Met and ere w oord en, d e criteria van schoonheid ,
goed heid en rechtvaard igheid d ie hij hanteert zijn gegrond op ervaring u it om gang
m et het d ier, niet op inzicht in d e aard van d eze w aard en ('H VWDDW VI, 493 A–D,
vergelijk 3KDHGUXV 260 A over w elsprekend heid ).
Plato heeft geen ged u ld m et kunstenaars d ie hu n technisch ku nnen alleen m aar ten
d ienste stellen van w at het p ubliek w il horen of zien. In p laats van d eze benad ering,
d ie w e p erspectivistisch ku nnen noem en, stelt Plato d e eis een objectief stand p u nt in te
nem en. De kunstenaar m oet w eergeven — voor Plato blijft d e kunst altijd u itbeeld ing
— niet w at m ooi en goed lijkt, m aar w at naar waarheid m ooi en goed is. De vraag is of
d it stand p u nt nog een stand pu nt kan w ord en genoem d : het ziet af van ied ere concrete
om stand igheid , om te p eilen naar een eeu w ige waarheid achter w at zich als ku nstw erk
aanbied t.
Deze algem een esthetische opvattingen vind en hu n m eest rad icale toep assing in
Plato’ s kritiek op literatu u r, vooral in 'HVWDDW, boek 10. Literatu u r is inbegrep en in zijn
kritiek op ku nst als afbeeld ing van een afbeeld ing — d e zintu iglijke w erkelijkheid d ie
ze afbeeld t is im m ers zelf m aar een afschad u w ing van d e w are w erkelijkheid . Dit geld t
a fortiori voor literatu u r w aarin rollen w ord en vertolkt: toneel, m aar ook gezongen en
gereciteerd e verzen zoals d ie van d e lyrici en H om erus, w aarin sp rekers aan het w oord
kom en in d irecte red e. Zu lke uitbeeld ing (PLPrVLV) is w aard eloos u it ontologisch
oogp unt, m aar Plato levert ook ethische kritiek op haar invloed op d e ziel. H aar
vertolker verplaatst zich in een and er p ersonage en spreekt and erm ans w oord en —
ged icht d oor w eer iem and and ers — en verleid t een toeschou w er of toehoord er op zijn
beu rt zich in d it p ersonage in te leven en te d enken. H ierin schu ilt gevaar voor d e
zelfstand igheid en op rechtheid van een m ens als m oreel p ersoon — w e zagen al hoe
grote w aard e Socrates hechtte aan spreken u it eigen, p ersoonlijke overtu iging. Daarbij
d oen d ichters vooral een beroep op d e lagere d elen van d e ziel: em oties en
hartstochten. Alleen al d oord at ze geen recht d oen aan d e leid end e rol van het verstand
ond erm ijnen ze d e m oraal.
Dat Plato in het bijzond er literatuu r aan kritiek ond erw erp t, is om d at d eze
ku nstvorm in d e Griekse m aatschap p ij een grote rol sp eeld e en haar beoefenaars
aanzien en gezag verleend e. Plato’s bezw aar geld t in d e eerste plaats literatu u r d ie een
verw erpelijk stand p u nt vertolkt. Zo’ n laag m oreel gehalte is volgens hem te w ijten aan
het feit d at d ichters alles d oen om hu n gehoor te behagen. Zo ontstaat een vicieu ze
cirkel: ze sp elen in op het lage m orele niveau van het grote p u bliek, m et poëzie d ie d it
niveau nog verd er naar bened en haalt. Maar Plato’ s kritiek blijft niet beperkt tot
ontspoord e vorm en van literatu ur, ze stelt het bestaansrecht van alle literatu u r ter
d iscu ssie. In ,R w ijst Plato’s Socrates erop d at p oëzie beru st op insp iratie, god d elijke
ingeving (WKHLD PRLUD). Dit is iets irrationeels: d e d ichter zelf is niet in staat het te
verklaren. H ij heeft d u s geen inzicht in zijn eigen schepp ing. Op grond hiervan
verw erpt Plato d e trad itionele op vatting d at d ichters op voed ers van het volk zou d en
zijn. Wie zelf geen inzicht heeft kan m oeilijk een m orele en sociale ord e grond vesten.
Betekent d it d at Plato literatu ur verw erp t? H et vonnis in 'H VWDDW is streng: in d e
id eale staat is alleen p laats voor hym nen aan god en en lofd ichten op verd ienstelijke
m ensen ('H VWDDW X, 607 A). Maar net als bij Plato’s kritiek op het schrift m oeten w e
nuances aanbrengen. Zoals hij schrijver is in w eerw il van zijn aanval op het schrift, zo
is hij schrijver van d ialogen — gesp rekken — in w eerw il van zijn kritiek op literatu u r
d ie verschillend e sprekers aan het w oord laat. Ook betoont hij grote achting aan
H om erus en d e traged ied ichters d ie hij kritiseert. H et lijkt erop d at Plato op nieu w
vooral w il w aarschuw en voor m ogelijk verd erfelijke gevolgen. Zijn u top isch id eaal van
een m aakbare sam enleving m aakt hem opm erkzaam op invloed van literatu u r op d e
m ens. Als d ichters voorgeven hu n gehoor op te voed en w ijst Plato hu n aansp raak af. Is
er p laats voor poëzie als d ichters d eze aspiratie laten varen? Kan literatu u r d eze
roep ing w el verzaken zond er haar eigen w ezen op te geven? Dat is d e vraag — ook
voor Plato.
'HNRVPRV
In 3KDHGR laat Plato Socrates zijn intellectu ele au tobiografie vertellen. Zijn
belangstelling voor natu urw etenschap en kosm ologie w as al vroeg gew ekt, m aar m iste
het houvast van echt inzicht.
Maar toen hoord e ik eens iem and voorlezen u it een boek — van Anaxagoras, zei hij —
w aarin w erd bew eerd d at het d e geest (of het verstand , intellect: QRXV) is d ie alles ord ent en
Plato 115
veroorzaakt. Dit w as een oorzaak naar m ijn zin: ik vond het op een bep aald e m anier een
gelu kkige ged achte d e geest tot oorzaak van alles te m aken (3KDHGR 97 B–C).
H elaas: Socrates’ hoge verw achting van Anaxagoras w ord t niet ingelost. H et
p rogram m a w aarin Anaxagoras d e oorzakelijke w erking van d e geest aankond igt
w ord t in d e uitw erking van zijn kosm ologie herroep en. N iet het verstand m aar
m ateriële elem enten als w ater, lu cht enzovoorts w ord en als oorzaken aangevoerd ,
… alsof iem and zeggen zou ‘Al w at Socrates d oet, d oet hij m et zijn verstand ’ m aar d an,
w anneer hij d e oorzaken ging op noem en van alle d ingen d ie ik d oe, zou beginn en m et te
zeggen ‘Als hij nu hier zit is het om d at zijn lichaam bestaat u it botten en p ezen. De botten
zijn hard en van elkaar gescheid en d oor gew richten. Ze w ord en omsloten d oor p ezen, d ie
zich ku nn en sp annen en ontsp annen, sam en m et vlees en hu id : d at hou d t d e botten bijeen.
Doord at ze los in hu n gewrichtsholten zitten stellen Socrates’ p ezen hem op d it ogenblik in
staat d oor ze te sp annen of te ontsp annen zijn led em aten te gebru iken; d at is d e oorzaak d at
hij hier m et zijn benen op getrokken zit (3KDHGR 98 C–D).
Plato verw ijt zijn voorgangers d at ze ter verklaring van d e ord e in d e kosm os alleen
m ateriële oorzaken hebben aangevoerd . Zelfs Anaxagoras, d ie toch een belangrijke rol
voor het verstand w eggelegd zag, kw am tenslotte niet voorbij m ateriële oorzaken.
Daarm ee hebben ze d e w are oorzaak niet blootgelegd : het plan en ontw erp m et het oog
op w at goed en p assend is, d at d e kosm os als geheel zijn harm onische sam enhang
verleent. Over d eze oorzaak is Plato’ s Socrates niets te w eten gekom en:
Deze oorzaak bleef voor m ij verborgen: ik w as zelf niet in staat haar te ontd ekken en kon
haar evenm in van iem and and ers leren (3KDHGR 98 C).
De grond slag van Plato’s kosm ologie is hierm ee om schreven: d e kosm os is het prod u ct
van intelligente, d oelgerichte p lanning. Deze stelling w ord t uitgew erkt in 7LPDHXV,
Plato’ s voornaam ste d ialoog over kosm ologie. H ier horen w e d e p ythagoreeër Tim aeu s
u it Locri eerst d e m ythe vertellen van Atlantis en d an uiteenzetten hoe d e kosm os is
geord end d oor een god d elijke am bachtsm an oftew el d em iurg (GrPLRXUJRV). De
aarzeling d ie w e in 3KDHGR besp eu rd en vind en w e hier terug: het ond oorgrond elijke
van d e echte oorzaak krijgt een echo in Tim aeu s’ herhaald e op m erking d at zijn
u iteenzetting niet m eer is d an een w aarschijnlijk verhaal (HLN{V PXWKRV) of een
w aarschijnlijke beschrijving of uitleg (HLN{VORJRV).
De d em iu rg w erkt d oelbew u st en volgens p lan. H ij is geen schep p end e god : hij
brengt ord e in reed s bestaand m ateriaal. H ierd oor w ord t zijn rationele p lan
voortd urend belem m erd : m aterie d raagt een eigen vorm van oorzakelijkheid in zich
w aarm ee d e d em iu rg in d e uitvoering van zijn ontw erp rekening m oet hou d en. Deze
aan m aterie inherente oorzakelijkheid noem t Plato nood zaak (DQDQNr) of d w alend e
oorzaak (SODQ{PHQrDLWLD):
Deze w ereld is tot stand gekom en d oor verm enging: d oor com binatie van n ood zaak en
verstand . Maar verstand heeft d e leid ing over nood zaak: het heeft haar w eten over te halen
het m erend eel van d e d ingen d ie w ord en tot h et beste resu ltaat te brengen. Op d eze m anier
en in d eze om stand ighed en is ons heelal van het begin af op gebou w d : d oor nood zaak d ie
d oor verstand elijke overred ing tot gehoorzaam heid w ord t gebracht. Wie d u s naar
w aarheid w il u itd ru kken hoe d e w ereld volgens d eze beginselen is ontstaan moet ook d e
klasse van d e d w alend e oorzaak hierbij betrekken, en zeggen tot w at voor soort
bewegingen haar natu u r aanleid ing geeft (7LPDHXV 47 E–48 A).
Deze nood zaak m oet d us d oor verstand w ord en bestu u rd , m aar beperkt van haar kant
w eerbarstig d e m ogelijkhed en voor verstand en legt het haar eigen voorwaard en op .
De ord ening van het ru w e m ateriaal geschied t naar het m od el van d e id eeën, zó,
d at d ingen d ie ontstaan aan id eeën d eel hebben. H u n ontstaan vereist naast het zijn
van id eeën en het w ord en van d ingen nog een d erd e beginsel: d e ru im te (FK{UD)
w aarbinnen d ingen tot stand kom en, hu n ‘ontvangst-oord ’ (KXSRGRFKq). De aard
hiervan is nauw elijks bep aald en hierd oor m oeilijk te vatten: Plato lijkt het niet gelijk te
stellen m et het m ateriëel su bstraat, d e m aterie, al interp reteren Aristoteles en and eren
het w el in d ie zin. Plato’s beschrijving w ijst eerd er in d e richting van een ru im telijke
om geving w aarbinnen m ateriële d ingen w ord en gevorm d , m et geen and er kenm erk
d an d at ze als ontvanger d ient, en als zod anig vereist is om w at zich erin bevind t
m ogelijk te m aken:
We zu llen ons niet vergissen w anneer w e d it aand u id en als iets vorm eloos en onzichtbaars
d at alles in zich ontvangt, d at in een heel eigenaard ige verhou d ing staat tot w at
verstand elijk kenbaar is en d at u iterst moeilijk is te begrijp en. Voor zover wat we d aarnet
zeid en ons nog toestaat d e aard ervan te benad eren is het m eest ju iste d at een m ens erover
zeggen kan d it: w at iem and telkens als vu u r w aarneemt is d at ged eelte van d it d ing d at in
brand is geraakt, water is het d eel ervan d at vloeibaar is gew ord en, en als aard e of lu cht
verschijnt het naarmate het het beeld hiervan in zich op neem t (7LPDHXV 51 A–B).
Plato’ s fund am entele stelling keert teru g in zijn beschrijving van d e elem entaire
bestand d elen van m aterie. And ers d an atom isten, d ie m ateriële d eeltjes en hu n
com binaties als u itkom st van zuiver toeval beschou w en, stelt Plato d at ord e niet
toevallig kan zijn, en d at het zorgvu ld ige plan van d e kosm os ook in d e elem enten is
Plato 117
teru g te vind en. Wat zich laat begrijpen m oet zelf p rod u ct zijn van rationele
berekening. Vand aar d at Plato d e elem entaire bestand d elen van d e kosm os een
m eetku nd ige vorm toeschrijft, d ie w isku nd ig kan w ord en berekend : alle geom etrische
licham en zijn te herleid en tot d riehoekige op p ervlakken; d e hele kosm os is d u s
op gebou w d u it elem entaire d riehoeken.
Dezelfd e w isku nd ige ord ening vind en w e in d e bew eging van d e hem elsferen en
van het heelal. Dat er bew eging is w ijst erop d at er ook van het heelal een ziel bestaat:
ziel is im m ers het beginsel van zelf-bew eging. De licham elijke aard van d e w ereld als
geheel w ord t d us geleid d oor een eigen ziel, d e w ereld -ziel. Deze w ereld ziel is
volm aakt: ze is in volm aakte inwend ige harm onie en voltrekt volm aakte, d u s
cirkelvorm ige bew egingen. Dezelfd e volm aakte, eenparig cirkelvorm ige bew eging
vind en w e terug bij d e hem ellicham en, d ie eveneens d oor god d elijke zielen w ord en
bew ogen. Op grond van d eze bew eging is d e tijd geregeld :
De natu u r van het levend e is eeu w ig. H et w as natu u rlijk niet mogelijk d eze eigenschap
volled ig toe te voegen aan w at ond erhevig is aan w ord ing. Maar hij [d e d em iu rg] kw am op
d e ged achte een soort bew eeglijke afbeeld ing te m aken van d e eeu w igheid , en terw ijl hij d e
hem el verd er ord end e maakte hij van d e in eenheid blijvend e eeu w igheid een eeu w ige,
nu m eriek voortschrijd end e afbeeld ing: d ie w aaraan wij d e naam tijd hebben gegeven
(7LPDHXV 37 D).
*RGHQ
Plato’ s leer om trent god en is in verschillend e op zichten schatp lichtig aan bred ere
ontw ikkelingen in het beeld van het god d elijke bij d e Grieken. Lang voor Plato is al een
ontw ikkeling ingezet die d e god en binnen een m oraal betrekt. H et d enken over god en
verw ijd ert zich niet van antropom orfism e als zod anig, m aar van een verkeerd
begrep en antrop om orfism e: god en behou d en m enselijke trekken, m aar w ord en
verheven boven m enselijke kleinheid en im m oreel ged rag. Daarnaast beginnen
natu u rfilosofen d e Olym pische god en in te lijven in hu n kosm ologie, als oorzaak van
bew eging in d e hem el, in het bijzond er in d e afzond erlijke planeten, of als
p ersonificatie van d e w ereld ord e zelf: als besturend verstand (QRXV). Deze tw ee
tend ensen blijken op d en d u u r niet verenigbaar. Maar bij Plato w ord en ze nog bijeen
gehou d en d oor d e alom vattend e rol van het goed e als streefd oel van m oraliteit zow el
als kosm ische ord e.
In 3KDHGUXV form u leert Plato m et enig voorbehoud een stand aard -d efinitie van
god en:
N u m oeten w e p roberen te verklaren hoe m ensen ertoe gekom en zijn op een levend w ezen
d e u itd ru kkingen sterfelijk en onsterfelijk toe te p assen. … [De constellatie van m enselijk
lichaam en ziel is sterfelijk; d e kw alificatie] ‘onsterfelijk’ beru st op geen enkele red elijke
grond : zond er d at w e ooit een god h ebben gezien of toereikend begrep en, stelt onze
verbeeld ing een god heid voor als een onsterfelijk w ezen m et lichaam en ziel d ie voor
eeu w ig zijn verbond en. Laat d it zijn zoals god het w il, en laat een m ens zo hierover sp reken
(3KDHGUXV 246 C–D).
Deze d efinitie getu igt van een onzekerheid d ie Plato vaker u it m et betrekking tot het
spreken over god en. H et bestaan van god en is alvast onw eerlegbaar. Atheïsm e
bestrijd t Plato, voornam elijk in :HWWHQ boek 10, als u iting van gebrek aan inzicht in d e
stru ctu u r van d e w erkelijkheid en als m oreel verw erpelijk. Zijn aarzeling betreft d e
juiste m anier om god en ter sprake te brengen. Ze verhind ert Plato niet zijn trouw te
belijd en aan d e trad itionele god sd ienst. Alleen het am orele karakter van d e m ythische
god en w ijst hij u itd rukkelijk af.
De god en zijn m et d e w ereld begaan als hoed ers van w ijsheid , het goed e en d eu gd .
Ze kennen geen afgu nst en zijn, zoals bleek u it de m ythe van Er, niet verantw oord elijk
voor het kw aad in d e w ereld (WKHRVDQDLWLRV).
Deze trad itionele m aar m oreel gezu iverd e visie op god en verbind t Plato m et zijn
kosm ologie. De presocratische ontd ekking van d e rol van een verstand of geest in d e
kosm os leid t in Plato’ s :HWWHQ tot id entificatie van hem ellicham en m et astrale god en:
volm aakte zielen d ie, m et volm aakte licham en verenigd , eeu w ig gestalte geven aan
ord e in het heelal. De Olym p ische op pergod Zeu s, in 3URWDJRUDV nog voorgesteld als d e
behoed er van het recht d ie zelf geen m acht heeft over het lot, heeft zich in 3KLOHEXV
ontw ikkeld tot verstand (QRXV) d at het heelal veroorzaakt en bestuu rt.
Maar het god d elijke is voor Plato ru im er d an het trad itionele pantheon alleen.
God d elijk is al w at onsterfelijk is, en in het bijzond er w at onlicham elijk is. H et
p red icaat is bij u itstek van toep assing op d e intelligibele w erkelijkheid : d e
id eeënw ereld , en boven alles d e id ee van het goed e. Wegens haar onlicham elijke aard
is d eze w erkelijkheid nog verheven boven d e god en in eigenlijke zin: ze bestaat in ‘d e
d ingen w aarbij een god vertoeven m oet om god d elijk te zijn’ (3KDHGUXV 249 C). Deze
bevestiging van d e god delijke aard van het intelligibele is voor latere Platonici van het
grootste belang gew eest: niet alleen d e neo-p latonische leer stoelt hierop , ook
christelijke au teurs als Augu stinu s prijzen Plato als enige heid ense filosoof d ie het
verschil heeft begrep en tu ssen d e natu urlijke ord e en het god d elijke ('H VWDG *RGV'H
FLYLWDWH GHL 7.1). Bij Plato zelf heeft d e leer van het intelligibele d e leer om trent god en
nooit verd rongen. Id eeën, zelfs d ie van het goed e, zijn geen god en. H et blijven
abstracte beginselen w aarnaar bezield e w ezens streven, m aar d ie niet zelf bezield zijn.
Plato 119
Pas later in d e platonische trad itie gaan neoplatonici zow el als Au gu stinu s id eeën zien
als ged achten van het god d elijk verstand zelf.

$5,6727(/(6
$ULVWRWHOHVHQ]LMQVFKRRO
Aristoteles w erd in 385/ 4 vC geboren in d e Griekse kolonie Stagira op het schiereiland
Chalkid ikê, in het noord en van Griekenland . Zijn vad er w as hofarts van Am yntas III, koning
van het nabu rige Maced onië, en had geschreven over geneesku nd e en fysica; zijn m oed er
w as afkom stig u it een w elgesteld e fam ilie u it Chalcis. Beid en stierven toen Aristoteles nog
jong w as. In 367 ging Aristoteles naar Athene om in d e leer te gaan bij Plato en zijn leerlingen
in d e Acad em ie. Aristoteles bleef tot Plato’s d ood in 348/ 7 vC aan d e Acad em ie verbond en.
Na Plato’s d ood verliet Aristoteles Athene; m isschien u it teleu rstelling om d at niet hijzelf
m aar Plato’s neef Speu sipp u s Plato’s op volger w erd , of wegens d e d reiging van anti-
Maced onische sentim enten na d e slag bij Olynthu s (348), d ie leid d e tot d e inlijving van
Aristoteles’ geboortep laats Stagira d oor Maced onië (346). Met Xenocrates (ca. 396–314 vC),
eveneens lid van Plato’s Acad em ie, vertrok hij op uitnod iging van hu n vriend H erm ias naar
Lyd ië, w aar hij verbleef in Assos aan d e kust van Klein-Azië. In d e d rie jaren d ie hij hier
d oorbracht d eed hij biologisch ond erzoek, en ontm oette hij Theop hrastus u it Eresos (op
Lesbos), d ie zijn m ed ew erker en op volger zou w ord en aan d e school d ie hij zou stichten.
Kort na zijn verblijf in Assos trou w d e hij H erm ias’ d ochter Pythias. In 343/ 2 nod igd e d e
Maced onische vorst Philipp u s II Aristoteles u it om d e op voed ing van zijn zoon Alexand er
(later: d e Grote) op zich te nem en. H ij verbleef zeven jaar aan het Maced onische hof, totd at
Alexand er na Philip p us’ d ood d e troon besteeg (336). Over d e relatie tussen Aristoteles en
Alexand er zijn talrijke anekd otes bew aard , m aar geen betrou w bare aanw ijzingen. In
Maced onië stierf Pythias en hertrouw d e Aristoteles m et H erp yllis d ie hem een zoon,
Nicom achu s, en een d ochter schonk.
In 335 keerd e Aristoteles naar Athene terug en stichtte d aar het Lyceu m , zo genoem d
naar een aangrenzend e tem p el van Ap ollo Lu keios, d e Lycische Ap ollo. In d e w orstelschool
(J\PQDVLRQ) ald aar had d en sofisten als Prod icu s ged oceerd ; ook Socrates w as er geregeld
gekom en. Tw aalf jaar lang stond Aristoteles aan het hoofd van d it Lyceu m , d at m eer een
gem eenschap van ond erzoekers w as d an een ond erw ijsinstelling. N aar een zuilengalerij in
d e w orstelschool w ord t d e school ook Perip atos genoem d , ‘w and elgang’.
Na d e d ood van Alexand er d e Grote in 323 liet Aristoteles ond er d ru k van d e anti-
Maced oonse stem m ing in Athene het Lyceu m achter in hand en van Theop hrastus en vertrok
naar Chalcis, w aar hij in 322 stierf, 62 jaar ou d . In zijn testam ent, bew aard bij Diogenes
Laërtius, had hij d e toekom st van zijn vrou w , kind eren en slaven zorgvu ld ig geregeld , en
tevens bepaald d at d e as van zijn eerste vrou w overeenkom stig haar w ens m oest w ord en
gep laatst bij d e zijne.
Aristoteles 121
+HWRHXYUH

Al spoed ig na Theop hrastu s lijken d e m eeste w erken "!# %$&'&(
van Aristoteles d ie w ij nu bezitten aan het oog ) +*,#- .,/0 1 2 /
'3 4 '/'' 5 16 7'8
onttrokken te zijn. Alleen Aristoteles’ d ialogen, d ie /,/9:$$ <; 9= >@?BABC?DE
later verloren zijn gegaan, en d e 7RSLFDen 5HWRULFDlaten

sporen na in d e 3e en 2e eeu w vC. Med e bij gebrek aan Categoriae
De interp retatione
gezaghebbend e teksten van vold oend e d iep gang lijkt
Analytica p riora
d e Perip atos in het d ebat tu ssen d e H ellenistische Analytica p osteriora
Top ica
filosofenscholen al snel nauw elijks m eer een rol te Sop histici Elenchi
spelen. Maar in d e eerste eeu w vC begint het tij te Physica
De caelo
keren. Volgens d e overlevering bracht d e Rom einse De generatione et corrup tione
veld heer Sulla na zijn verovering van Athene (86 vC) Meteorologica
De anim a
als oorlogsbu it een verzam eling boeken m ee d ie d e Parva natu ralia
w erken van Aristoteles en Theophrastu s bevatte. Via De historia anim alium
De partibu s anim alium
d e gram m aticu s Tyrannion, d ie het w erk ord end e, De p rogressu anim aliu m
beland d e Aristoteles’ oeu vre in d e eerste eeu w nC bij De m otu anim alium
De generatione anim alium
And ronicu s van Rhod os d ie een volled ige catalogus Metap hysica
Ethica N icom achea
op steld e, sam envattingen schreef en het zo voor
Ethica Eu d em ia
versp reid ing d oor m id d el van nieuw e afschriften Politica
Rhetorica
geschikt m aakte. De d oor hem bep aald e volgord e van Poetica
Aristoteles’ w erken vind t slechts ten d ele steu n in d e
teksten zelf m aar w ord t in onze stand aard u itgaven nog steed s gevolgd (zie kad er). Zijn
‘ed itie’ leid d e tot een opleving in d e belangstelling voor Aristoteles’ d enken, d ie resu lteerd e
in kritische tractaten en com m entaren w aarvan sp oren te vind en zijn in com m entaren op
Aristoteles’ w erken u it d e latere ou d heid .
De volgord e d ie And ronicu s aanbracht beoogt tegelijk een system atische en een
d id actische inleid ing in d e filosofie te bied en. De logische w erken verschaffen het filosofisch
instru m entarium : vand aar hu n verzam elnaam 2UJDQRQ, ‘w erktu ig’ . De natu u rfilosofische
w erken zetten stap sgew ijs d e princip es van d e natuu rw etenschap u iteen, gevolgd d oor een
steed s ged etailleerd er toepassing op d eelgebied en van d e natu ur. H ierond er vallen
geschriften over d e ziel in haar verhoud ing tot het lichaam , d ie op hu n beu rt als voorstu d ie
d ienen voor m eer ged etailleerd e stu d ies van bezield e w ezens: p lanten, d ieren en d e m ens.
Een reeks teksten d ie And ronicu s bu nd eld e ond er d e titel 0HWDSK\VLFD voorond erstelt d it
alles en bespreekt p rincip es d ie d e gebied en van logica, natu urfilosofie en w ijsgerige
‘p sychologie’ te boven gaan, m et inbegrip van het hoogste zijnd e, een god d elijk ‘intellect’.
Geschriften over d e p laats van d e m ens als ind ivid u binnen een sam enleving slu iten d e rij.
Dit om vangrijke oeuvre vorm t nog m aar een m ind erheid van w at er aan titels op
Aristoteles’ naam is overgeleverd , en het is in d eze vorm niet eens voor versp reid ing
bed oeld gew eest. De w erken d ie Aristoteles zelf had vrijgegeven, w aarond er d ialogen d ie
beroem d w aren om hu n literaire kw aliteit, zijn op fragm enten na verloren gegaan. Wat w e
w el bezitten zijn Aristoteles’ som s m eer, som s m ind er gered igeerd e aantekeningen ten
behoeve van colleges in zijn school; w egens hun vaak ged rongen stijl geld en ze vanoud s als
d uister. Waarschijnlijk hebben jarenlang hergebruik, red actie, toevoegingen en
kru isverw ijzingen al d an niet d oor Aristoteles zelf d e ontw ikkeling in zijn d enken voorgoed
aan het zicht onttrokken. Pogingen als d ie van Werner Jaeger uit het eerste kw art van d e 20e
eeuw om bij Aristoteles zo’n ontw ikkeling aan te tonen, van aanhanger van Plato tot criticu s
van Plato en ged reven ond erzoeker van d e levend e natu u r, vind en niet m eer veel bijval. Wel
bied en d e kru isverw ijzingen sam en m et versp reid e m ethod ologische opm erkingen een
bevestiging en tot op zekere hoogte rechtvaard iging van d e d oor And ronicu s bepaald e
volgord e u it system atisch en d id actisch oogp u nt. Ze steunen pogingen tot interp retatie van
Aristoteles’ d enken als een sam enhangend geheel, zoals d eze zijn ond ernom en d oor
filosofen en com m entatoren, van Alexand er van Aphrod isias (ca. 200 nC) via d e
Neop latonici uit d e latere oud heid tot islam ieten als Averroës (12e eeu w nC) en christenen
als Albertu s Magnu s en Thom as van Aqu ino (13e eeu w nC).
9DQ¶WUDQVFHQGHQWH·QDDU¶LPPDQHQWH·YRUPHQ
Plato w as ervan overtu igd d at ied ere filosofische beschou w ing tot m islu kken ged oem d is d ie
niet bereid is aan te nem en d at d e oorzaken van onze zichtbare w ereld in zekere zin
onafhankelijk van d eze w ereld bestaan. N et zo m oet het object van w are kennis in zekere zin
onafhankelijk van ons ind ivid ueel kennen bestaan om zekerheid m ogelijk te m aken. In het
licht van d eze zekerheid ond erzoekt Plato vervolgens d e stru ctu ur van d e ons om ringend e
w ereld en d e stru ctu u r van onze kennis, d ie elk op hu n eigen m anier u itd rukking zijn van d e
onafhankelijke ‘id eeën’ . De d ialectiek bied t zicht op het netw erk van relaties tussen d eze
id eeën, d ie ook in onze w ereld m in of m eer w ord en w eerspiegeld .
De d iscu ssie over d e vraag of Aristoteles zelf ooit, in het begin van zijn verblijf aan
Plato’s Acad em ie, d eze id eeënleer heeft om arm d is nog onbeslist. Ru im te voor d iscussie w as
er in d e Acad em ie, en d ie ru im te w erd d oor d e led en benut, al zou Plato hebben verzu cht
d at Aristoteles w el een heel sp ringerig veulen w as. Bew aard e fragm enten van w erk d at in
d eze period e is geschreven, zoals 2YHU GH LGHHsQ en 2YHU ILORVRILH, d oen verm oed en d at
Aristoteles al gau w een kritisch stand p unt innam . In d e fragm enten van 2YHU GH LGHHsQ
(bew aard in Alexand er van Aphrod isias’ com m entaar op d e 0HWDSK\VLFD, 79-85) en in
Aristoteles’ eigen 0HWDSK\VLFD (A [=I] 6-9), lezen w e een ind ru kw ekkend e reeks argu m enten
tegen d e leer van d e id eeën. We noem en er d rie.
Plato’ s volgelingen zou den in het argu m ent van ‘het ene boven d e vele’ bew eren d at een
m eervoud ig aantal ind ivid uele d ingen d ie, bijvoorbeeld , m ensen zijn en alle op d ezelfd e
w ijze ‘m ensen’ w ord en genoem d , d it te d anken hebben aan één m ens d ie iets QDDVW d e
ind ivid u en is, ervan JHVFKHLGHQ en HHXZLJ: d e id ee m ens. Aristoteles m erkt op d at er d an
id eeën van ontkenningen zoud en m oeten zijn (ook ‘niet-m ens’ kan van iets w ord en gezegd );
Aristoteles 123
m aar d at is absu rd , om d at d an zaken d ie naar hu n w ezen verschillen ond er één noem er en

d aarm ee ond er één oorzaak kom en te vallen — een tafel en een hond ku n je allebei ‘niet-
m ens’ noem en. Bovend ien is het hoogu it een argum ent voor het bestaan van u niversele
EHJULSSHQ d ie and ers zijn d an d e ind ivid u ele d ingen w aard oor w ij ze leren kennen. Deze
begrip p en corresp ond eren niet nood zakelijkerw ijs m et een ap art soort d ingen, d e id eeën, d ie
een bestaansw ijze hebben JHVFKHLGHQ van d ie ind ivid u ele d ingen. In u niversele begripp en
vatten w ij d e eigenschap pen van ind ivid u ele d ingen in d e zichtbare w ereld , d ie vand aaru it
als begrip p en in ons d enken tot stand kom en. In beid e betekenissen zijn er lou ter im m anente
vorm en.
Een tw eed e argu m ent, d at Plato zelf al had geform u leerd in zijn 3DUPHQLGHV, is d at van d e
‘d erd e m an’ . Als u it d e gelijkenis tu ssen ind ivid uele m ensen m ag w ord en besloten tot het
bestaan van een id ee ‘mens’ d ie d eze gelijkenis fu nd eert en verklaart, d an m oet d e gelijkenis
tu ssen d eze id ee en d e ind ivid u en d ie erop lijken op haar beu rt beru sten op een d erd e
‘m ens’, en zo verd er tot in het oneind ige. Wie een id ee om d eze red en postu leert heeft d u s
niets bereikt: een oneind ige reeks oorzaken bied t geen hou vast en d u s geen aanvaard bare
verklaring.
Ten d erd e betoogt Aristoteles d at het postu leren van eeu w ige, onverand erlijke oorzaken
geen vold oend e verklaring bied t voor d e processen van verand ering d ie d e w aarneembare
w ereld kenm erken. Zulke oorzaken d oen niets, p rod u ceren niets, en zijn d u s een overbod ige
verd ubbeling van d e w erkelijkheid .
Nu stond Aristoteles voor d e form id abele taak alle terreinen van d e Platoonse filosofie,
d ie im m ers in laatste instantie d oor d e id eeën w erd en geschraagd , opnieu w vorm te geven.
H ij hield onverkort vast aan d e vereisten van betrou w bare kennis. Maar hoe kon d ezelfd e
zekerheid w ord en bereikt ]RQGHU d e id eeën? Sam en m et d e leer van d e id eeën w as im m ers
ook d e m ogelijkheid vervallen d at kennis aangeboren is, en in enige vorm al vóór onze
ervaringen in d e ziel aanw ezig, zod at w ij hem in onszelf ku nnen ontd ekken. Kort gezegd is
Aristoteles’ antw oord : d e ziel is in staat op grond van d e gestage stroom gegevens u it d e
zintuiglijke w aarnem ing d e p rincip es en stru ctu ren van d e w erkelijkheid te vatten. Door zijn
ziel m et gegevens van allerlei aard te voed en kan een beoefenaar van w etenschap en
w ijsbegeerte m et enig talent zichzelf inzicht verschaffen in d e w erkelijkheid . Dit antw oord
verond erstelt niet alleen een u itgew erkte w ijsgerige leer om trent d e ziel, m aar ook een
nieuw e bezinning op w at kennis is en hoe d e w erkelijkheid d ie zich ald u s aan d e ziel kan
p resenteren in elkaar steekt.
9DQDDQJHERUHQQDDUDDQJHOHHUGHNHQQLV
Aristoteles stelt vast d at d e m ens van jongs af aan w il leren. Zijn verlangen naar kennis blijkt
u it zijn w aard ering voor d e zintu igen, m et nam e het gezichtsverm ogen, en uit ontzag voor
vaklied en en w ijze m ensen. Leren, van een leerm eester of uit eigen w aarnem ing, begint altijd
bij w at d e betrokkene al w eet. Bij een kind zijn d it nog nauw elijks ged ifferentieerd e of
sam enhangend e begrip pen, m aar d oor zintuiglijke ervaring en ond erricht w ord en
aanvankelijke ruw e inzichten gaand ew eg gezu iverd van onheld erheid en onju istheid , en
w ord en m in of meer toevallig bereikte juiste inzichten beter d oorgrond . Zo d oorzien w e
steed s beter stru ctu ren en verband en in d e w erkelijkheid . Leren is een w eg van w at
inzichtelijk is voor ons, naar w at inzichtelijk is van d e natuu r uit gezien. Dit van natu re
inzichtelijke is enkelvou d ig, w ant ontleed in en herleid tot zijn elem enten, niet sam engesteld
u it nog ongeanalyseerd e bestand d elen.
De n atu u rlijke w eg verloop t van w at voor ons m eer inzichtelijk en held er is naar w at van d e
natu u r u it gezien held erd er en m eer in zichtelijk is. Wat voor ons inzichtelijk is en w at zond er
meer inzichtelijk, is niet hetzelfd e. Daarom is het nood zakelijk als volgt te w erk te gaan, van wat
van d e natu u r u it gezien m ind er d u id elijk is, m aar w el held erd er voor ons, naar w at van d e
natu u r u it gezien held erd er en m eer inzichtelijk is. Voor ons zijn in eerste instantie
onged ifferentieerd e d ingen in hogere m ate d u id elijk en held er; later w ord en van d aaru it d e
elem enten en p rincip es inzichtelijk, nam elijk w anneer w ij ze ond erw erp en aan analyse (GLKDLUHVLV;
3K\VLFDI.1, 184a16-23).
Aristoteles’ vertrou w en in d eze m ethod e beru st voor een d eel op d e ontw ikkeling van d e
astronom ie, d ie al in Aristoteles’ tijd conclu sies w ist te trekken over bew egingen van
hem ellicham en, op grond van eeu w enlange w aarnem ing van d e verschijnselen (SKDLQRPHQD).
H et staat voor Aristoteles d an ook vast d at d e theorie in overeenstem m ing m oet w ord en
gebracht m et d e w aarnem ing, niet om gekeerd , en d at één w aarnem ing d e m eest om vattend e
theorie om ver kan w erpen.
Ontw ikkeling van inzichten u it d e w aarnem ing is w at w e ind u ctie noem en, in d e zin van
een bew eging van het ind ivid u ele naar het u niversele: w aarnem ing van concrete
verschijnselen (hetzij u it eigen w aarnem ing of d oor and eren gerap porteerd ) geeft zicht op
m eer en m eer u niversele p rincip es d ie zich in d eze verschijnselen m anifesteren, net zo lang
totd at een eerste princip e is bereikt. Waarnem ing van verschillend e stenen leid t tot het
begrip steen, van hond en tot het begrip hond , van m ensen tot het begrip m ens, van p lanten
tot het begrip p lant. N ad ere bestu d ering van d eze en nieuw e w aarnem ingen, alsm ed e van d e
begrip p en m ens en hond , leid t tot het m eer algem ene begrip d ier; nad ere bestud ering van
w aarnem ingen en van d e begrip pen m ens, hond en plant leid t tot het concep t levend w ezen,
enzovoorts. Ind u ctie is hier d u s niet een logische red eneervorm of een kentheoretische
UHFKWYDDUGLJLQJ van het begrip . (H oeveel hond en m oet je zien om te w eten w at een hond is?
Toch niet allem aal?). Wat Aristoteles beschrijft is het psychische proces w aarin een algem een
inzicht w ord t YHURRU]DDNW d oord at w aargenom en objecten via d e zintu igen inw erken op d e
kennend e geest. De ziel is afhankelijk van d eze w erking d ie van d e w aargenom en objecten
u itgaat, en ond ergaat d it proces slechts:
Aristoteles 125
Als een vorm van waarnem ing ontbreekt, ontbreekt een vorm van kennis d ie niet verw orven kan
w ord en. ($QDO\WLFDSRVWHULRUDI.18, 81 a 38–39)
De ziel is zod anig d at zij d it kan ond ergaan. ($QDO\WLFDSRVWHULRUDII.19, 100 a 13–14)
De ontw ikkeling van d e filosofie illu streert volgens Aristoteles d it stram ien. De
p resocratische natuu rfilosofen zijn als kind eren: ze beschikken nog niet over een d oord acht
begrip p enap p araat; ze hebben een aantal ju iste inzichten zond er te beseffen ZDDURP d eze
juist zijn. Toch m oeten w e inzichten en analyses van filosofen en and ere ter zake kund igen
serieu s nem en. +XQ kennis, verkregen u it KXQ w aarnem ingen, is als zod anig niet m ind er
w aard d an d e onze. De zogenaam d e ‘gangbare meningen’ (HQGR[D) van d esku nd igen vorm en
een reservoir van reed s aanw ezige inform atie d at evenzeer als d e eigen w aarnem ing
u itgangsp u nt is voor verd ere reflectie en voorw erp van d ialectische toetsing. Kennis
verw erven d oen m ensen gezam enlijk en cum u latief. In Plato’ s voetspoor form u leert
Aristoteles reeksen vraagstu kken oftew el ‘aporieën’ op basis van d e inzichten van zijn
voorgangers. Deze ap orieën id entificeren d e p roblem en en d e bep erkingen van eerd er
ged ane voorstellen. Met enig gelu k geven ze ook een aanw ijzing voor w aar d e op lossing al
d an niet gezocht m oet w ord en. H et is u itd rukkelijk ond erd eel van Aristoteles’ w erkw ijze
p roblem en en onju iste inzichten van voorgangers te verklaren. H et is niet genoeg hu n
ongelijk aan te tonen: op grond van het algem een m enselijke m echanism e van het leren
verd ienen zij het d at ook hun vergissingen w ord en verklaard u it een eventueel nieu w
inzicht, en d at hu n overhaaste conclu sies een p laats krijgen in een beter begrep en geheel. In
biologie en ethiek is het aantal w aarnem ers groot; hier schroom t Aristoteles niet uit te gaan
van bij d e Grieken heersend e op vattingen. Zo ziet hij geen red en d e ind eling van het
d ierenrijk in vogels, vissen, en land d ieren ingrijpend te w ijzigen, al brengt hij d aarbinnen
nieuw e ond erscheid ingen aan.
Deze p ragm atische benad ering heeft aanleid ing gegeven tot een them atische beschrijving
van filosofische op vattingen d ie GR[RJUDILH w ord t genoem d . Door Aristoteles en led en van
zijn school zijn stelselm atig opvattingen van tijd genoten en voorgangers verzam eld en naar
ond erw erp geord end als bron voor eigen stu d ie, bijvoorbeeld op het gebied van
natu u rfilosofie en ethiek, m aar ook van wisku nd e. H et eerste d oel van zo’ n d oxografie, al
ontbreekt het niet aan historische interesse, w as niet een historisch verantw oord e, zo
m ogelijk neu trale en objectieve w eergave van het verled en, m aar het bied en van een nu ttig
overzicht d at binnen d e sam enhang van het eigen d enken m oest d ienen als op stap tot nieu w
en beter gearticu leerd inzicht. De Perip atetische kijk op d e ontw ikkeling van het d enken d ie
hieru it naar voren kom t heeft tot op hed en invloed gehad : ook nu nog kost het m oeite
p resocratici en p latonisten te beschou w en u it een niet Peripatetisch persp ectief.
Een belangrijke bron van reed s aanw ezige informatie is voor Aristoteles, net als voor een
aantal 20e-eeu w se filosofen, d e d agelijkse taal. Aristoteles’ analyses van begripp en berusten
m ed e op een inventarisatie van het betekenisveld van d e betrokken term en. Gezien het
su cces van m enselijke com m u nicatie over d e w erkelijkheid in taal zou het im m ers
onverstand ig zijn niet na te gaan of ond erscheid ingen in d e taal m isschien feitelijke
stru ctu ren in d e w erkelijkheid w eerspiegelen. In laatste instantie neem t Aristoteles aan d at
d e ervaring m et d e w erkelijkheid bij alle m ensen d ezelfd e begripp en in d e ziel tot stand
brengt, al w ord en d eze begrip p en in verschillend e talen u itged ru kt d oor verschillend e
w oord en:
Gesp roken klanken zijn herkenningstekens (V\PEROD) voor aand oeningen (Gr. SDWKrPDWD) van d e
ziel, en geschreven tekens zijn herkenningstekens van gesp roken klanken. N et als geschreven
tekens zijn ook klanken niet voor alle m ensen d ezelfd e. Maar ze zijn tekens (Gr. VrPHLD) van
aand oeningen in eerste instantie van d e ziel d ie w el bij alle m ensen d ezelfd e zijn. Tenslotte zijn d e
d ingen (Gr. SUDJPDWD) w aarvan ze afbeeld ingen zijn eveneens voor alle m ensen d ezelfd e. ('H
LQWHUSUHWDWLRQH1, 16a3-8)
Taal, en analyse van taal, geven hierd oor toegang tot inzicht in d e w erkelijkheid . Dit houd t
niet in d at Aristoteles zich aan gangbaar taalgebru ik gebond en voelt. Meer d an eens w ijst hij
op d e nood zaak nieu w e term en te bed enken voor ond erscheid ingen w aarin d e taal nog niet
voorziet, en bestaand e term en krijgen net als bij Plato geregeld in het licht van nieu w inzicht
een nieuw e d efinitie.
Aristoteles classificeert d e gebied en van het kennen als volgt. Poetica, d e aangeleerd e
vaard igheid tot het creëren van een ged icht, en retorica, d e analoge vaard igheid tot het
vervaard igen van een toesp raak, zijn evenals geneesku nd e, bou w ku nd e en and ere
am bachten SURGXFWLHYH takken van kennis, gericht op het veroorzaken van een effect
(gezond heid ) of het voortbrengen van een prod u ct (een toespraak). Daarnaast ond erscheid t
hij p raktische en theoretische kennis. 3UDNWLVFKH kennis is kennis gericht op het hand elen van
het ind ivid u . Ze om vat d e ku nd igheid als goed bu rger d eel uit te m aken van een
gem eenschap : d e sociaal-politieke filosofie u itgew erkt in verschillend e werken getiteld (WKLFD
en in d e 3ROLWLFD. 7KHRUHWLVFKH kennis tenslotte is w etenschap pelijke kennis om w ille van het
w eten en kennen zelf. H ierond er vallen Aristoteles’ m etafysische en natu u rfilosofische
w erken, m et inbegrip van d ie over d e ziel. Taalfilosofie, logica en haar toepassing in een leer
van het bew ijs als grond slag voor w etenschap p elijke kennis is als gezegd voor Aristoteles
niet een ond erd eel van d e filosofie zelf m aar een instru m entariu m d at op alle gebied en van
kennis kan w ord en ingezet.
+HW¶ZHUNWXLJ·ORJLFDHQZHWHQVFKDSVOHHU
6\OORJLVPH
Analyse van w at inzichtelijk is voor ons heeft Aristoteles gebracht tot het eerste stelsel van
logica in het w esterse d enken. In d e $QDO\WLFDSULRUDinventariseert en beschrijft hij d e vorm en
van red enering (V\OORJLVPRV) d ie w ij geld ig achten, en w eet ze te herleid en tot d rie
basisp atronen, figu ren (VFKrPD) genaam d . Deze verschillen in d e verhou d ing tu ssen d e
Aristoteles 127
term en, d ie Aristoteles sym bolisch voorstelt d oor m id d el van letters, verm oed elijk naar het
voorbeeld van d e w iskund e. Aristoteles ond erscheid t u niversele van p articu liere u itsp raken
en bevestigend e van ontkennend e, w at vier soorten u itsp raken op levert: u niverseel
bevestigend e ($ ‘w ord t gezegd van’ of ‘kom t toe aan’ alle %), u niverseel ontkennend e ($
w ord t gezegd van geen enkele %, p articu lier bevestigend e ($ w ord t gezegd van som m ige
%), en particulier ontkennend e ($ w ord t niet gezegd van som m ige %). Een syllogism e
verbind t altijd tw ee term en d oor m id d el van een d erd e, d e ‘m id d enterm ’ (PHVRQ) tu ssen
beid e ‘uitersten’ (DNUD); d e term inologie is opnieu w w iskund ig, d itm aal ontleend aan d e
harm onieleer. De m id d enterm stelt d e uiterste term en in een betrekking tot elkaar d ie in het
geval van een bew ijskrachtig syllogism e, d u s een d at w etenschap pelijke kennis verschaft,
een van beid e uiterste term en YHUNODDUW u it d e and ere. Waarom zijn alle m ensen sterfelijk?
Om d at m ensen d ieren zijn, en d ieren sterfelijk. De betrekkingen tu ssen d e d rie term en
w ord en d oorgaans verw oord in d rie u itsp raken: tw ee p rem issen en een conclu sie. N aar d e
p laats van d e m id d enterm als eerste d an w el tw eed e term in d eze u itsp raken, w ord en d rie
geld ige figu ren ond erscheid en; naar d e genoemd e vier soorten uitspraken w ord en binnen
elke figu u r ook nog verschillend e ‘wijzen’ oftew el PRGL ond erscheid en. De eerste figu ur is
d ie w aarin d e mid d enterm ind erd aad in het m id den staat.
De eerste figu u r heeft als ‘volm aakt’ syllogism e voorrang om d at het m ogelijk blijkt alle
syllogism en te herleid en tot d e universeel bevestigend e en universeel ontkennend e m od i van
d e eerste figuu r. De nood zakelijkheid van d eze tw ee m od i van d e eerste figuu r, d ie zond er
m eer kan w ord en ingezien, w ord t hierm ee als verklaring ingezet voor d e nood zakelijkheid
van alle and ere geld ige red eneringen. Zo heeft analyse van geld ige red eneringen niet alleen
geleid tot een gereed schap skist d ie d e m ogelijkheid bied t om op form ele grond en te
beslissen of een red enering al d an niet geld ig is, m aar ook tot een logisch stelsel d at afhangt
van d e onm id d ellijke inzichtelijkheid van tw ee typen red eneringen.
(1e figu u r) ‘Als A word t gezegd van alle B Alle levend e w ezens zijn sterfelijk
en B van alle C, d an is het nood zakelijk d at Alle m ensen zijn levend e w ezens
A word t gezegd van alle C’ Alle m ensen zijn sterfelijk
($QDO\WLFDSULRUDI.4, 25 b 37-39)
(2e figu u r) ‘Als B toekom t aan alle A m aar Alle m ensen zijn sterfelijk
aan geen enkele C, d an komt C toe aan Geen steen is sterfelijk
geen enkele A’ Geen m ens is een steen
($QDO\WLFDSULRUDI.5, 27 a 9-10)
(3e figu u r) ‘Als A toekom t aan alle B, en C Alle m ensen zijn red elijke w ezens
aan alle B, d an komt A toe aan som m ige C’ Alle m ensen zijn levend e w ezens
($QDO\WLFDSULRUDI.6, 28 a 17-19) Somm ige levend e w ezens zijn red elijke
w ezens
Om d at voor ied ere bew ering afzond erlijke term en d e bouw stenen vorm en is Aristoteles net
als d e sofisten gevoelig voor allerlei vorm en van m eerzinnigheid oftew el am biguïteit — of
zoals Aristoteles het noem t ‘hom onym ie’ , letterlijk gelijknam igheid : één naam , m eer d an één
betekenis. Vaak beginnen zijn analyses d an ook m et d e bew ering ‘[w ord t op m eer dan één
m anier gezegd ’ of ‘– heeft m eer d an één om schrijving’ . Pas na het ontrafelen van d eze
verschillend e gebruiksw ijzen kan d e analyse verd ergaan m et d e betekenis d ie terzake d oet;
zo w ord t allerlei m isverstand bij voorbaat u itgesloten. Met d it hulp m id d el tornt Aristoteles
aan Plato’ s id ee van het goed e: het goed e voor het oog is zien, voor het lichaam gezond heid ,
enzovoorts; één id ee Goed kan onm ogelijk verantw oord elijk zijn voor zo’n verscheid enheid
aan goed e d ingen. Aristoteles hecht d an ook groot belang aan d e keuze van d e ju iste
benam ing: niet d e bu u rm an is verantw oord elijk voor d e d akkapel d ie hij op zijn hu is zet
m aar d e klu sser, w ant hij d oet d it niet in zijn hoed anigheid van bu u rm an m aar van klu sser.
Bij een d akkapel is ‘buu rm an’ d u s niet d e ju iste aand u id ing van d e bew erkstelligend e
oorzaak. Deze nau w lettend e om gang m et benam ingen vind t haar neerslag in Aristoteles’
leer van categorieën. Verschillend e benam ingen oftew el categorisaties vestigen telkens d e
aand acht op een bep aald asp ect van d e w erkelijkheid . Eenzelfd e d ing of persoon — d e
bu urm an alias klusser — ontpop t zich als een veelvou d van voorw erpen d ie elk een eigen
filosofische behand eling vergen. Een scheid slijn tu ssen logica en m etafysica valt bij
Aristoteles d an ook nau w elijks te trekken.
Logica is van toep assing op geld ige red eneringen van ied ere graad van algem eenheid .
Vand aar d at ze p raktische gebruiksw aard e heeft in d e ku nst van het d ebat, zoals beschreven
in d e 7RSLFD. De stellingen d ie hier als uitgangspu nt d ienen zijn gangbare m eningen (HQGR[D)
d ie voorafgaand aan het d ebat niet d e statu s van w etenschap pelijke kennis hebben. Deel van
d eze toegep aste logica is het d oorzien en ontzenu w en van d rogred enen w aarvoor Aristoteles
aanw ijzingen geeft in d e 6RSKLVWLFLHOHQFKL.

%HZLMVYRHULQJ
H iernaast streeft Aristoteles ernaar vast te stellen w at een bew ijs (DSRGHL[LV) is in strikte zin.
H et bezit van een bewijs staat gelijk m et betrou w bare w etenschap pelijke kennis (HSLVWrPr).
Zo’ n bew ijs beru st op d e m eest fu nd am entele u itsp raken, en in laatste instantie op een
u itsp raak over tw ee term en d ie niet verd er kan w ord en geanalyseerd d oor m id d el van een
m id d enterm d ie beid e term en verbind t. Zu lke letterlijk ‘on-m id d el-lijke’ (DPHVRQ) uitsp raken
beru sten vaak op een d efinitie. De u itsp raak d at d e m ens een red elijk w ezen is, of d at hij een
levend w ezen is, kan volgens Aristoteles niet verd er w ord en verklaard : d e m ens is nu
eenm aal van natu re een levend en een red elijk wezen, w ant het is d e d efinitie van m ens d at
een m ens een red elijk levend w ezen is. De d efinitie geeft zo d e eerste oorzaak, het eerste
beginsel (DUFKr) van alle eigenschapp en van d e m ens. Kennis in d e strikte zin van het w oord
— w etenschap pelijke kennis — beru st op d it soort eerste beginselen. Deze zijn altijd w aar,
Aristoteles 129
on-m id d el-lijk, prim air, m eer inzichtelijk GDQ, en d aard oor d e verklaring YDQ d e conclu sies
d ie eru it ku nnen w ord en getrokken.
Kennis is hierm ee kennis van oorzaken. Kennis is niet w eten GDW d e p lotseling ingetred en
schem ering m et haar d onkere schad u w en een zonsverd uistering is, m aar ZDDURP het een
zonsverd uistering is: d oord at d e m aan, tu ssen zon en aard e gep laatst, het licht van d e zon
voor ons afscherm t — d e schad uw en zijn hiervan het gevolg. Kennis is niet kennis van alle
oorzaken om het even, m aar van ju ist d ie oorzaken d ie nood zakelijk en onverand erlijk leid en
tot een w elbep aald resu ltaat. Van toevallige oftew el accid entele oorzaken is geen kennis
m ogelijk: d at je om een boom te p lanten een kuil graaft en bij het graven een schat vind t
heeft geen w etenschapp elijk kenbare oorzaak, d at is toeval (WXFKr). Een reeks oorzaken m oet
nood zakelijk zijn beginp unt vind en in een eerste oorzaak of beginsel; een oneind ige reeks
oorzaken bied t geen verklaring, ze stelt d e id entificatie van d e oorzaak alleen m aar u it.
Vand aar d at d e tegenw erp ing van d e UHJUHVVXV DG LQILQLWXP een geliefd w ap en is tegen
onjuiste verklaringen.
H et zoeken naar een d efinitie begint m et een gangbare begripsom schrijving of nom inale
d efinitie, d e d efinitie van een w oord : d ond er is gerom m el in d e w olken. Zo’ n nom inale
d efinitie w ord t geanalyseerd , gew ogen en getoetst, in d e verw achting d at ze een
aanknop ingsp u nt bied t voor d e w erkelijke d efinitie, d e d efinitie van d e zaak. Met inbreng
van and ere w aarnem ingen is het m ogelijk, zo m eent Aristoteles, d e d efinitie te vind en d ie
het w ezen, d e essentie van d ond er aangeeft. De in d eze d efinitie uitged rukte kennis van het
w ezen van een d ing m aakt het pas m ogelijk een verklaring van zijn vaste eigenschap p en en
w erking te geven d ie nood zakelijk en onverand erlijk is, en d aarm ee d e u iteind elijke en in d ie
zin p rim aire en volled ige oorzaak aan te geven.
Recent ond erzoek naar Aristoteles’ biologische w erken heeft aangetoond d at d it id eaal
van betrou w bare kennis hem ook in zijn biologisch ond erzoek heeft geleid . In 2QGHU]RHNQDDU
GLHUHQ presenteert Aristoteles niet zom aar w etensw aard ighed en over het d ierenrijk, hij zoekt
naar p aren van kenm erken d ie onlosm akelijk m et elkaar zijn verbond en. Ware kennis laat
zich im m ers u itd ru kken in u niverseel bevestigend e uitspraken w aarin term en w ord en
gekop p eld d ie elkaar altijd im p liceren: bijvoorbeeld ‘Alle d ieren d ie lu cht in- en u itad em en
hebben long, lu chtp ijp en slokd arm ’ , ‘Alle d ieren d ie kieuw en hebben, w aarond er vissen,
hebben geen longen’ , en ‘Lu cht uit d e lu chtp ijp gaat het hart in’. In /LFKDDPVGHOHQYDQGLHUHQ
en 9RRUWSODQWLQJELMGLHUHQ w ord en zu lke p aren getoetst op p rioriteit: w elk van beid e term en is
ten opzichte van d e and ere p rim air, en verklaart d aard oor d e toekenning van d eze and ere?
Logische consequ entie w ord t hier u itd ru kking van oorzakelijk verband in d e natuu r: als w e
een hiërarchie ku nnen vaststellen in d e begrippen, hebben w e een betrekking op gesp oord
tu ssen oorzaak en gevolg, en d aarm ee onze kennis van het d ierenrijk u itgebreid . Zo
conclu d eert Aristoteles u it genoem d e w aarnem ingen — helaas ten onrechte — d at
ad em haling d ient tot koeling van het hart, w aar volgens hem d e ziel ontbrand t. Land d ieren
hebben d aarom longen, d ie om het hart heen liggen; vissen nem en voor d e koeling w ater in
d oor hu n kieu w en en hebben d an ook geen longen. Misschien juist d oor d e naïveteit van
d eze conclu sies is te zien hoe m anm oed ig Aristoteles p robeert d it onontgonnen terrein
stelselm atig in kaart te brengen, al blijven naast w aarnem ing en anatom isch ond erzoek
bestaand e naam geving en overgeleverd e ziensw ijzen ook in zijn biologische w erk een rol
spelen. Aristoteles zou verm oed elijk hebben toegegeven d at zijn inzichten voor verbetering
vatbaar w aren.
¶(HUVWHILORVRILH·OHHUYDQKHW]LMQ
Stu d ie van d e w erkelijkheid leid t tot een ond erscheid tu ssen d om einen van kennis.
Tegelijkertijd ontstaan algem ene inzichten d ie op m eer d an één zo’ n d omein of op allem aal
van toepassing zijn. Tezam en vorm en d eze d e leer van het zijnd e als zijnd e: d e m eest
algem ene categorisering van al w at is. Dit noem t Aristoteles eerste filosofie. Zijn geschriften
hierover zijn gebu nd eld ond er d e titel 0HWDSK\VLFD: boeken d ie m en volgens And ronicu s’
curricu lu m m oest lezen na (PHWD) d ie w elke Aristoteles’ natu urfilosofie bevatten (SK\VLFD). Ze
behelzen een verd ed iging van het bestaan van d it d om ein als iets and ers d an d at van d e
natu u rfilosofie, d ie vanou d s d e leer d er eerste oorzaken om vatte. De oorzaken van het zijnd e
voorzover het bew eegt, zoals Aristoteles het terrein van d e natuu rfilosofie om schrijft, zijn
niet d ie van het zijnd e zond er m eer, al bouw t Aristoteles in zijn m etafysica voort op zijn
eigen natu u rfilosofie en d aarm ee ook op d ie van zijn voorgangers. Wel ziet Aristoteles
p roblem en rond d e vraag of eerste filosofie een vorm van HSLVWrPris (in d e boeken Beta (III),
Gam m a (IV) en Epsilon (VI)): w at zijn d e eerste beginselen d ie haar ond erscheid en? Zijn d e
beginselen d ie ze bespreekt niet p er d efinitie onbew ijsbaar, en d u s geen voorw erp van
kennis in d e strikte, w etenschap p elijke zin? Is het zijnd e zond er m eer eigenlijk w el één
voorw erp ? Ook analyseert Aristoteles u itvoerig w at hij als onop losbare problem en in d e
Platonische m etafysica ziet: het bestaan van id eeën, d e notie eenheid en haar relatie tot het
zijn (boek Iota (X)), d e rol van d e objecten van d e w iskund e, w aaraan Plato in een bep aald
stad iu m een belangrijke p laats bovenin zijn id eeënrijk toekent (boeken Mu en Nu (XIII–
XIV)), en om schrijft hij d e w oord en uit het d agelijkse taalgebru ik d ie voor d it ond erd eel van
d e filosofie ter zake d oen (boek Delta (V).
Boek Gam m a (IV) besp reekt d e tw ee eerste beginselen van het bew ijs. Volgens het
beginsel van tegenspraak is het onm ogelijk d at een en hetzelfd e (attribuut) tegelijkertijd en in
hetzelfd e opzicht w el en niet toekom t aan een en hetzelfd e (d ing); volgens het beginsel van
het uitgesloten d erd e is het nood zakelijk ofw el te bevestigen of te ontkennen d at A toekom t
aan B; een m id d enw eg is er niet. Beid e beginselen w ord en aannem elijk gem aakt d oor erop te
w ijzen d at w ie ze niet aanvaard t niets m eer kan zeggen: als een sp reker iets aand u id t als
geel, en d it w oord heeft voor hem een betekenis, d an zegt hij d aarm ee al iets bep aald s d at
and ere bep alingen uitslu it, zoals ‘rood ’, ‘blauw ’ of een ontkenning d at het voorw erp
w aarnaar hij verw ijst een kleu r heeft. Wie aan d eze consequ entie probeert te ontsnapp en
Aristoteles 131
d oor niets te zeggen p laatst zichzelf buiten ied ere d iscu ssie — Protagoras’ lot in Plato’ s
7KHDHWHWXV.
De eenheid van het voorw erp van d e eerste filosofie w ord t bereikt d oor een vond st d ie
d e zijnsleer voor eeu w en zou bepalen. Aristoteles betoogt d at er families van
ongelijksoortige zijnd en zijn, d ie bijeen w ord en gehou d en d oor hun verschillend e
betrekkingen tot een en hetzelfd e zijnd e, d at in die zin hu n beginsel is. De term ‘gezond’ kan
d it illu streren: w and elen is gezond om d at het goed is voor d e gezond heid , een m ed icijn is
gezond om d at het ziektes geneest, enzovoorts. De betrekking tu ssen d eze verschillend e
vorm en van gezond -zijn berust op d e betrekking van elk tot één en d ezelfd e gezond heid . In
d e m id d eleeu w en sp rak m en hier van een ‘prop ortionaliteit –’ of ‘verhou d ing van het zijnd e’
(DQDORJLDHQWLV); tegenw oord ig verkiezen velen een sem antische benad ering en gebru iken d e
term focale betekenis. Op d ezelfd e m anier zijn alle zijnsw ijzen en alle zijnd en m et elkaar
verbond en d oor d e relatie van elk tot het zijn van d e su bstantie. Deze eenheid d oor oriëntatie
op een eenheid (DSK· KHQRV NDL SURV KHQ) acht Aristoteles vold oend e om d e eenheid van het
d om ein van d e eerste filosofie te garand eren. Er is u itd ru kkelijk niet sp rake van een genu s
‘zijnd e’ d at verschillend e gelijkw aard ige soorten zijnd en om vat. And ers d an Platonisten w il
Aristoteles d e eenheid van w at ‘is’ evenm in zien als een w erkelijke oorzaak d ie alle zijnd en
tot stand brengt, of zelfs m aar d e grond slag bied t om ze ‘zijnd e’ te noem en — al hebben
latere Platonisten w el Aristoteles zo geïnterpreteerd ten eind e transcend ente oorzaken bij
hem te vind en.
H et benoem en van het zijnd e als zod anig begint m et een onderscheid tu ssen
betekenissen van ‘zijnd e’ via een ind eling van term en d ie w ij gebru iken om w at ‘is’ aan te
d uid en. Dit zijn d e tien zogenaam d e categorieën: substantie (RXVLD), hoed anigheid of
kw aliteit, hoeveelheid of kw antiteit, betrekking of relatie, p laats, tijd , d oen, ond ergaan,
hou d ing, en ‘aan hebben’ (van kled ing of w apens). Zijn voorbeeld en zijn resp ectievelijk
‘m ens’, ‘w it’ , ‘tw ee voet lang’ , ‘d u bbel’ , ‘in het Lyceu m ’ , ‘gisteren’, ‘snijd en’, ‘gesned en
w ord en’ , ‘liggen’, ‘geschoeid ’. Aristoteles hecht niet aan het aantal van tien, m aar houd t
altijd staand e d at het gaat om verschillend e vorm en van zijn, d ie niet tot elkaar zijn te
herleid en. Categorisatie bepaalt w at w ezenlijk is en w at bijkom stig oftewel accid enteel: voor
iets d at in beschou w ing genom en en d u s aanged u id w ord t als m ens is het w ezenlijk d at het
red elijk is, voor iets d at w ord t beschouw d als vad er is het red elijk zijn evenals het m ens zijn
bijkom stig m aar het hebben van kind eren w ezenlijk: vad er zijn betekent d at d e m an in
kw estie een zoon of d ochter heeft; zond er d eze w ord t hij geen vad er genoem d . N et zo is het
ond erscheid tu ssen m an en vrou w in d e biologische context van voortplanting w ezenlijk
m aar in verhou d ing tot hun beid er m ens-zijn bijkom stig.
De onherleid bare eigenheid van verschillend e zijnsw ijzen slu it voor Aristoteles niet u it
d at er ond er d eze zijnsw ijzen een rangord e bestaat. In d e 0HWDSK\VLFD ond erzoekt Aristoteles
w at het p rim air zijnd e is. De p rioriteit kom t aan d e substantie toe, om d at d eze zelfstand ig
kan w ord en ged acht en ged efinieerd , los van bepalingen als eigenschap , hoeveelheid
enzovoorts, d ie van d it gezichtsp unt uit bijkom stig zijn. Vand aar d at substantie ook prim air
is in d e ord e van kennis en in d e ord e van d efinitie. Kennis van een kleur behelst altijd een
verw ijzing naar een op p ervlak w aarop d e kleur bestaat, m aar d e d efinitie van een m ens
m aakt geen gew ag van het p alet aan huid skleuren, d at ten op zichte van het m ens-zijn w eer
bijkom stig is.
Nu om vat d e kosm os tal van soorten substantie d ie op hun beu rt in een hiërarchische
verhou d ing tot elkaar staan: bezield e natu ur boven onbezield e, m ensen boven d ieren en
p lanten; onvergankelijke su bstanties zoals de bezield e hem ellicham en m et hun
cirkelvorm ige bew eging staan boven m ensen en, zo w il Aristoteles, een onzichtbare,
onbew eeglijke ‘substantie’ in een thans m ind er gebru ikelijke zin van het w oord , w eer boven
d e hem ellicham en. Deze laatste is volgens Aristoteles een god d elijke, w ant onvergankelijke,
intelligentie of intellect (QRXV) d ie alle m ogelijke vorm en van prioriteit in zich verenigt. Als er
in Aristoteles’ heelal één substantie iets van een Platonische id ee w eg heeft is het d it intellect.
De vraag rijst d an ook w at haar relatie is tot d e w aarneem bare w erkelijkheid . Een antw oord
kan pas w ord en gegeven w anneer w e and ere cru ciale begrip pen u it Aristoteles’ filosofie
hebben leren kennen.
De w ereld is vol bew eging en groei; d e p rocessen d ie zich voord oen in kosm os en
natu u r, en aan ons w aarnem en en d enken, vragen om verklaring. In 0HWDI\VLFD Eta en Theta
(VIII-IX) voert Aristoteles hiertoe stelselm atig een ond erscheid d oor d at nu vanzelfsprekend
lijkt: het ond erscheid tu ssen enerzijd s verm ogen en m ogelijkheid , oftew el p otentie en
p otentialiteit (GXQDPLV), and erzijd s d e verw erkelijking, w erkzaam heid en ‘w erkelijk-heid ’
oftew el act en actu aliteit van zo’ n m ogelijkheid of verm ogen (HQHUJHLD). Een p asgeborene is
p otentieel geletterd , of zelfs w iskund ige; actueel geletterd of w isku nd ige zal hij of zij p as op
een bepaald e leeftijd zijn, en na het nod ige ond erricht. Als het d e natu u rlijke bestem m ing
van d e m ens is w isku nd ige te zijn heeft d egene w iens w isku nd ige aanleg w erkelijkheid is
gew ord en d aarm ee zijn of haar verw ezenlijking en vervu lling (HQWHOHFKHLD) bereikt.
Iets d at nooit w erkelijkheid w ord t mag volgens Aristoteles geen m ogelijkheid w ord en
genoem d . Mogelijkheid voorond erstelt en im p liceert w erkelijkheid ; w erkelijkheid gaat
vooraf aan m ogelijkheid — in het grote geheel, ook al kom t in d e ontw ikkelingsgang van het
ind ivid u d e verw erkelijking p as nad at het verm ogen er al w as. Maar zelfs hier geldt d at
alleen al het verm ogen tot w isku nd ige kennis d e w erkelijkheid van d e objecten van d e
w isku nd e voorond erstelt. Voor Aristoteles zijn verand eringen alleen d an m ogelijk als er een
aanknop ingsp u nt voor is in d e vorm van een sp ecifiek verm ogen. Een stu k hou t kan in
brand vliegen — tijd elijke hind ernissen als een stortbu i d aargelaten — op grond van
bep aald e eigenschap pen d ie het heeft, ijzer heeft d eze eigenschap p en en d aarm ee d it
verm ogen niet. H eel in het algem een geld t d at hem ellicham en geen verm ogen hebben tot
een and ere verand ering d an verand ering van p laats, en tot d eze alleen in d e vorm van
circu laire bew eging. H et ond erscheid tu ssen verm ogen en w erkzaam heid w ord t ingezet om
stabiliteit en verand ering m et elkaar te verenigen en te verzoenen: d e m eeste zijnd en zijn
Aristoteles 133
enerzijd s iets bep aald s — hu n actu aliteit — m aar hebben and erzijd s tegelijk een sp ectru m
aan sp ecifieke verm ogens — hu n p otenties — d ie verklaren w aard oor ze bepaald e
verand eringen ku nnen ond ergaan, en zelfs ku nnen ontstaan en vergaan. N iets ontstaat d u s
u it een volstrekt niet-zijnd e — d at is in Griekse ogen ond enkbaar. De d ingen ontstaan u it een
p otentieel zijnd e: iets w aarin d e m ogelijkheid besloten ligt tot d eze bepaald e w ord ing.
Potentie is altijd specifiek, en m oet d u s, w il m en een filosofische verklaring geven,
specifiek w ord en aanged u id . Som m ige potenties verd w ijnen als gevolg van hun
verw erkelijking: een kind heeft d e p otentie volwassen te w ord en, m aar eenm aal volw assen
is d eze p otentie vervangen d oor d e erm ee correspond erend e act. And ere p otenties blijven
bestaan: het oog heeft d e potentie tot zien, en na d e eerste w aarnem ingen is d at nog net zo.
De verw erkelijking van een potentie is altijd afhankelijk van een and ere w erkelijkheid d ie
het p roces in gang zet: d e p asgeborene heeft zijn p otentie te d anken aan zijn vad er d ie al een
volw assen m ens is — w ij zoud en zeggen: aan zijn ou d ers. Een oog gaat w erkelijk zien
d oord at een zichtbaar voorw erp erop inw erkt m et eigenschapp en d ie d it voorw erp zelf al
heeft, en nu m ed ed eelt aan het oog. H ierm ee heeft actu aliteit p rioriteit boven potentialiteit.
Potentialiteit w ord t d an ook altijd begrep en van d e corresp ond erend e actu aliteit uit: p otentie
is altijd een verm ogen WRWLHWV terw ijl actualiteit op zichzelf kan w ord en begrep en. Op nieu w
hebben w e een ingred iënt van Aristoteles’ god d elijk intellect: w il het absolu u t p rim air zijn,
d an m oet het lou ter actu aliteit zijn, zond er enige p otentie, d ie d e d eu r op en zou zetten naar
verand ering, en d ie het voor zijn verw erkelijking afhankelijk zou m aken van een actu aliteit
d ie d aarm ee p rioriteit zou krijgen. Voor d e m eest intrigerend e asp ecten van Aristoteles’
hoogste princip e — d at het u itgerekend een intellect is, en hoe het zich tot d e ons
om ringend e kosm os verhoud t, m oeten w e te rad e gaan bij Aristoteles’ natu u rfilosofie en leer
van d e ziel.
1DWXXUZHWHQVFKDS
1DWXXUHQNRVPRV
Met w isku nd e en m etafysica — d ie Aristoteles op één p laats theologie noem t — m aakt
natu u rfilosofie het d rietal theoretische w etenschapp en com p leet. Bestu d eert d e eerste
filosofie het zijnd e voorzover het zijnd e is, natu u rfilosofie bestu d eert het voorzover het aan
verand ering ond erhevig is. Ond er natu u rfilosofie, w aaraan het grootste d eel van Aristoteles’
w erk is gewijd , vallen d us niet d ingen d ie nooit in enig op zicht verand eren — d e objecten
van d e w iskund e en het god d elijke intellect.
Natuu rfilosofie hand elt over d e natu u r (SK\VLV). Maar w at is natu u r? Uit een besp reking
van gebru iksw ijzen van d e term leid t Aristoteles af d at natuu rlijke su bstanties, in
tegenstelling tot p rod u cten van m enselijk ku nnen oftew el artefacten, een beginsel van
bew eging en ru st in zichzelf d ragen. Voorbeelden zijn d e elem enten aard e, w ater, lucht en
vu ur, en levend e w ezens. De cruciale notie van bew eging of verand ering d efinieert
Aristoteles m et behu lp van het begrip p enp aar act en p otentie:
De actu alisering van w at in p otentie is als zod anig, is bew eging. (3K\VIII.1, 201a10-11)
Dit w il zeggen d at een bew eging zolang zij d uu rt het proces is w aarin een sp ecifieke p otentie
zich aan het realiseren is. De toevoeging ‘als zod anig’ d ru kt u it d at er sp rake is van
bew eging zolang er sprake is van een p otentie: zod ra d e potentie is gerealiseerd houd t d e
bew eging op om d at haar d oel d an is bereikt. We m oeten het voorw erp van d eze realisatie
d an ook nau w keu rig als zod anig aand uid en. H et bou w en van een hu is eind igt zod ra d e
laatste d akp an op het d ak ligt en het bou w sel zijn fu nctie van beschu tting kan vervu llen;
groei hou d t op bij het bereiken van volw assenheid .
Alle kennis is zoals w e zagen kennis van oorzaken. Wat zijn d e oorzaken van d e natu u r
d ie w ord t gekenm erkt d oor verand ering? Presocratici en Plato hebben su ggesties ged aan d ie
Aristoteles verw erp t of gew ijzigd overneem t; zo beschou w t hij tegengesteld e eigenschap p en
als een belangrijk bestand d eel in het begrijp en van verand ering. Kennelijk zijn er tenm inste
tw ee oorzaken vereist, en m isschien nog een d erd e w aarop d eze tw ee inw erken (3K\VI.2-6).
Aristoteles analyseert d e Griekse m anier van spreken over w ord en en ontstaan (3K\VI.7-9)
en stelt vast d at in ied ere verand ering een factor aanw ezig is d ie gelijk blijft en d e
verand ering ond ergaat als d atgene w at ten grond slag ligt (K\SRNHLPHQRQ): ‘een ongeletterd
m ens w ord t een geletterd m ens’ . De verand ering bestaat in d e vervanging van één bepaling
d oor een and ere, haar tegengesteld e: w at ongeletterd w as w ord t geletterd . Iets and ers
beschou w d heeft het u itgangsp u nt van d e verand ering — w at Aristoteles d e m ateriële factor
noem t — tw ee asp ecten: d at w at blijft, en d e afw ezigheid (VWHUrVLV) van d e nieuw e bep aling of
vorm (HLGRV). H ierbij gaat het niet om afw ezigheid zond er m eer, m aar om d e afw ezigheid
juist van het tegend eel: vand aar d at juist d it tegend eel kan ontstaan als u itkom st van d e
verand ering. In abstracto kunnen w e vorm en afw ezigheid van vorm beschou w en als d e
tw ee tegengesteld en d ie bij ied ere verand ering een rol sp elen; d e d erd e factor is het ten
grond slag liggend e.
Deze theorie stelt Aristoteles in staat het p robleem te overw innen d at niets u it niets kan
ontstaan, w at sind s Parm enid es d e w erkelijkheid van ied er ontstaan d reigt u it te slu iten.
Aristoteles kan nu zeggen d at alles ontstaat u it iets w at is — het ten grond slag liggend e — en
alleen ind irect u it w at in absolu te zin niet is — d e afw ezigheid van vorm — w aarbij in het
resu ltaat d it niet-zijn niet m eer aanw ezig is om d at het is ‘gevu ld ’ d oor d e nieuw e vorm .
Tegelijk is d uid elijk d at d e notie vorm , of form ele factor, niet is bep erkt tot su bstantiële
vorm en als m ens, hond of p aard ebloem , m aar kan w ord en toegep ast op alle zijnsw ijzen
w aarin verand ering m ogelijk is, d u s ook op hoed anigheid , hoeveelheid en p laats. De
hierboven geschetste analyse w erkt zelfs het beste bij niet-su bstantiële verand eringen: bij
verand ering van hoed anigheid , hoeveelheid of plaats is het evid ent d at d e d rager van d e
betrokken eigenschap in and ere op zichten onverand erd is gebleven.
Aristoteles 135
Ontstaan en vergaan zijn m oeilijker te begrijp en, om d at het hier, in Aristoteles’ term en,
het sam enstel van m aterie en vorm als geheel is d at ontstaat of vergaat. Wat is d an d e
blijvend e factor? In d e latere ou d heid w ord t Aristoteles’ niet altijd even held ere besp reking
u itgelegd in het licht van d e kosm ologie u it Plato’s 7LPDHXV: er is een ‘eerste m aterie’ d ie ten
grond slag ligt aan alle natu u rlijke verand ering. Deze is zu ivere potentie, iets volstrekt
onbep aald s d at nooit zelfstand ig bestaat, m aar w aarvan d e w erkelijkheid nood zakelijk zou
volgen u it d e theorie. H et is om stred en of Aristoteles d eze op vatting zou hebben aanvaard .
Beter lijkt het Aristoteles’ w oord en serieu s te nem en w anneer hij d e m eest fu nd am entele
verand eringen in d e kosm os besp reekt: d e verand ering van d e vier elementen in elkaar. Elk
van d e vier w ord t gekenm erkt d oor tw ee w aarneem bare eigenschap p en, w arm d an w el
kou d , en d roog d an w el vochtig: aard e is kou d en d roog, w ater kou d en vochtig, lu cht w arm
en vochtig, vu u r w arm en d roog. Wanneer een of zelfs tw ee van d eze eigenschapp en in hu n
tegend eel verand eren ontstaat uit het ene elem ent het and ere. Ook hier geld t d at bij
verand ering van bijvoorbeeld w ater in lucht, d oor verd am p ing als gevolg van verhitting,
w ater d e m ateriële factor is d ie d eels bew aard blijft, en afw ezigheid van kou d e d e
afw ezigheid d ie m oet w ijken voor haar tegend eel. Maar hier is er vóór d e verand ering w ater
en geen lu cht, en na d e verand ering geen w ater m aar lucht. Zo beschou w d is d e notie van
een eerste m aterie d ie kou d e ru ilt voor w arm te overbod ig. Niet voor niets legt Aristoteles er
nad ruk op d at verand eringen van elem enten in elkaar cyclisch verlop en: d an is nooit een
and er uitgangsp u nt vereist d an één van d e elem enten.
Bij alle verand eringen d ie natuu rlijke su bstanties ond ergaan zijn behalve een m ateriële
en een form ele factor nog tw ee and ere oorzaken betrokken: een bewerkstelligend e oorzaak
oftew el oorzaak van bew eging, en een d oeloorzaak. We zagen d at een p otentie alleen kan
w ord en geactualiseerd d oor een actualiteit d ie eraan vooraf gaat. Deze vind en w e hier terug
in het typ e oorzakelijkheid d at het m eest overeenkom t m et ons alled aags gebru ik van
‘oorzaak’: d e bew erkstelligend e oorzaak, d e factor d ie d eze bep aald e bew eging in gang zet.
Voorbeeld en zijn d e voetballer d ie de aftrap geeft, d e m etselaar d ie d e materie — bakstenen
— opm etselt in d e vorm — d ie van een m u u r; m aar ook vuu r d at d e m aterie w ater zozeer
verhit d at d eze overgaat in een and ere vorm , lu cht.
Daarnaast postu leert Aristoteles een d oeloorzaak: natuu rlijke verand eringen gebeuren
niet voor niets, of in Aristoteles’ w oord en: ‘d e natu u r d oet niets voor niets’ . Een zu igeling
groeit, m et het d oel tenslotte een volw assen m ens te zijn d ie alles w at tot d e m ogelijkhed en
van een m ens behoort ook ind erd aad kan. De d oelgerichtheid van natu urlijke p rocessen
(teleologie) is even kenm erkend voor Aristoteles’ als voor Plato’s opvatting van d e natu u r.
Beid en gebru iken als mod el voor d e w erking van d e natu u r am bachtelijke vakku nd igheid .
Een m etselaar (bew erkstelligend e oorzaak) bouw t uit stenen (m aterie) een hu is (vorm ) om
w ind en regen buiten te houd en (d oel); in d it m od el zijn d e vier factoren d uid elijk
ond erscheid en, en is een d enkend e geest, een intelligentie aan het w erk d ie alles d oet w at
vereist is m et het oog op het d oel. Bij een zu igeling d ie groot w ord t is het m oeilijker zijn
eigen m ens-zijn (vorm ) te ond erscheid en van d at van een volw assen m ens (d oel), d oord at
het volgens Aristoteles d eze zelfd e vorm is d ie het groeip roces in gang zet (bew erkstelligt).
Materie, vorm , bew egings- en d oeloorzaak w ord en sam engevat als Aristoteles’
zogenaam d e ‘vier oorzaken’. Elk van d e vier is een klasse van m ogelijke voorw aard en
oftew el verklarend e factoren: m aterie is een oorzaak in d eze zin om d at som m ige d ingen van
d e ene soort m ateriaal m oeten zijn en and ere van een and ere, bijvoorbeeld eettafels van
eikenhout en hou tzagen van staal. Sam en vorm en ze een sjabloon d at voor elke verand ering
afzond erlijk m oet w ord en ingevu ld om haar volled ig te verklaren: elke oorzaak op zichzelf
specificeert een QRRG]DNHOLMNH, niet een YROGRHQGH voorw aard e, en bied t d u s m aar een d eel van
d e verklaring.
De vier oorzaken ku nnen in m eer of m ind er algem ene term en w ord en aanged u id : d e
bew erkstelligend e oorzaak van gezond heid is d e arts of d e d esku nd ige; d ie van
voortp lanting is d e vad er, m aar ook d e zon, w aarvan d e baan verantw oord elijk is voor d e
tem peratu urverschillen d ie d e seizoenen veroorzaken, en d aarm ee het su cces van
voortp lanting, d ie op w arm te beru st.
Een oorzaak is bij Aristoteles voor zijn w erking altijd afhankelijk van aanraking:
eigenschap p en als w arm , kou d , d roog en vochtig w erken alleen op elkaar in als ze elkaar
d icht genoeg nad eren. H ieru it volgt d at d e kosm os vol m oet zijn w illen w e ied er oorzakelijk
verband ku nnen verklaren — alleen al hierom is d e lege ru im te van d e atom isten
onaanvaard baar. Waarnem ing, d ie w el op afstand lijkt te w erken, m oet w ord en verklaard u it
een d oorgeven van inform atie d oor het m ed ium d at ons van het w aargenom en voorw erp
scheid t. Aristoteles’ u itgangsp u nt p laatst hem voor een natu u rku nd ig p robleem : d at van het
w erpen van een steen. Waarom bew eegt een steen nog nad at d e w erp er hem heeft
losgelaten? Aristoteles’ antw oord is: om d at d e lu cht vóór d e steen zich razend snel naar
achter d e steen begeeft en d eze van d aar verd er d uw t, of om d at d e lucht in een soort
estafette d e taak van d e w erper overneem t. Neoplatonici in d e latere Ou d heid vond en d it
antw oord niet bevred igend en w ild en, geleid d oor een m etafysisch m od el van im m ateriële
krachten, d e boogbaan d ie een steen eenm aal gew orpen aflegt verklaren uit het inp lanten in
d e steen van een bep erkt verm ogen, d at langzaam u itgew erkt raakt, zod at d e natu u rlijke
bew eging van d e steen naar bened en w eer d e overhand krijgt. Deze u itleg bereid d e d e w eg
voor d e notie van een im pu ls, en vand aar voor m od erne opvattingen van kracht.
Behalve d e notie van bew eging en d e vier oorzaken besp reekt Aristoteles in zijn 3K\VLFD
d e fu nd am entele begripp en p laats, tijd en oneind igheid . H ier m oeten Presocratici als Zeno
en d e atom isten het ontgeld en: p laats is niet lege ru im te, m aar d e eerste onbew eeglijke grens
van het om gevend e lichaam ; Zeno’s p arad oxen beru sten op verw ard e op vattingen over tijd
en oneind igheid , en m aken gebru ik van tegenstrijd ige noties van tijd , ruim te en afstand als
tegelijk continu en ‘d iscreet’ oftew el op gebouwd uit atom aire d elen. Oneind igheid bestaat
nooit volled ig en actu eel m aar berust op d e m ogelijkheid in het d enken steed s een stap
Aristoteles 137
verd er te gaan, zoals er in d e reeks van getallen na ied er getal, hoe hoog ook, nog een hoger
getal te vind en is.
Volgens Aristoteles bestaat in het ond erm aanse alles u it een bep aald e menging van d e
vier elem enten. Ond er d e ju iste om stand ighed en w erken d e vier hoed anighed en d ie d e
elem enten bep alen vanzelf op elkaar in, zod at m engsels ontstaan m et nieuw e
eigenschap p en. In 2QWVWDDQHQYHUJDDQ besp reekt Aristoteles d e grond begrip p en d ie hiervoor
zijn vereist: aanraking, d oen en ond ergaan, en m enging, en bakent hij nau w keu rig
verschillend e soorten bew eging af. Menging vorm t d e ‘gelijkd elige’ (KRPRLRPHUr) oftew el
hom ogene stoffen, d ie w elke, hoe lang je ook d oorgaat ze te d elen, hu n kenm erkend e aard
niet verliezen, bijvoorbeeld bot, m erg, bloed , vlees, steen en m etalen. Aan d e eigenschapp en
van zu lke m engsels is 0HWHRURORJLFD boek IV gew ijd , d at tot in d e zeventiend e eeu w aftrek
vond als hand boek voor (al)chem ie. Uit gelijkd elige licham en w ord en ongelijkd elige
(DQKRPRLRPHUr) op gebou w d : organen, led em aten, enzovoorts. Een arm is im m ers na d eling
geen arm m eer, hij valt u iteen in hom p en vlees en bot d ie niet als arm ku nnen d ienen. Uit
zu lke ongelijkd elige licham en, d ie niet los kunnen bestaan, zijn levend e w ezens op gebou w d .
Elk van d e vier elem enten w ord t gekenm erkt d oor een eigen bew eging naar zijn
natu u rlijke p laats, zij het om hoog: vu u r m eer d an lu cht, of om laag: aard e m eer d an w ater.
Eenm aal hier aangekom en zoud en d e elem enten in schalen om elkaar heen ru sten, als niet
and ere p rocessen voortd u rend d e m enging van d e vier in stand hield en. Aan een vijfd e
elem ent, ether, m oet als kenm erk bew eging in een cirkel w ord en toegeschreven om d e
volm aakte banen van hem ellicham en te verklaren. De vier ond erm aanse elem enten kunnen
vergaan d oor in elkaar over te gaan; ether is onvergankelijk. Aristoteles’ argu m enten voor
het bestaan van ether w ord t later verd ed igd d oor Alexand er van Ap hrod isias m aar w erd
eerd er verw orp en d oor Xenocrates en later d oor Philop onu s. Een alternatief bood Plato’ s
op vatting d at hem ellicham en bestaan u it een soort vu u r; Philop onu s’ gevolgtrekking d at ook
hem ellicham en d u s aan ontstaan en vergaan zijn ond erw orp en w erd krachtig bestred en d oor
tijd genoten als Sim pliciu s.
In een grootse p oging zijn kosm ologie tot een eenheid te sm ed en w il Aristoteles alle
kw alitatieve en kw antitatieve verand eringen herleid en tot d e circu laire bew eging van d e zon
— m et m atig su cces. De zon en alle and ere hem ellicham en zijn levend e en red elijke w ezens
d ie aan d e grond stof w aaruit zij bestaan, het vijfd e elem ent ether, hu n onverand erlijkheid en
volm aakte bew eging d anken. De ziel van elk van hen is zijn bew eger; een afzond erlijke
oorzaak hebben ze voor hu n bew eging van p laats niet nod ig, het zijn onbew ogen bew egers.
In aansluiting bij d e sterrenku nd e van zijn tijd stelt Aristoteles het aantal van d it soort
bew egers op vijfenvijftig. Als d e verp laatsing w ord t d oorgegeven van d e bu itenste naar d e
binnenste bollen oftewel ‘sferen’ w aarop d e hemellicham en zijn bevestigd , is d e onbew ogen
bew eger van d e bu itenste sfeer d e eerste onbew ogen bew eger (3K\VVII-VIII).
Van Alexand er van Ap hrod isias af hebben volgelingen van Aristoteles d e eerste
onbew ogen bew eger uit zijn 3K\VLFD gelijkgesteld m et het god d elijk intellect u it d e
0HWDSK\VLFD. Dit intellect zou d an als d oeloorzaak d ienen voor alle natu u rlijke bew eging. In
ied er geval ziet Aristoteles het volm aakte d enken van zijn god als het lichtend voorbeeld
w aarnaar d e hele kosm os, alles op zijn eigen w ijze, streeft. De volm aakte circu laire
bew eging, gep aard aan onvergankelijkheid , is d e p oging van d e onbew ogen bew egers om
d it d enken te benad eren. Alle regelmaat en ord e in d e kosm os heeft hetzelfd e d oel, evenals
d e m enselijke activiteit bij uitstek: het d enken. Zo vind t d e teleologie haar bekroning.
7.2 'H]LHO
Als natu u r d atgene is w at zijn beginsel van bew eging en ru st in zichzelf d raagt, en levend e
w ezens zijn een ond erd eel van d eze natuu r, ligt het voor d e hand te vragen w at bij levend e
w ezens het beginsel is van bew eging en ru st. Eén antw oord lag voor Aristoteles klaar: d at is
d e ziel, d oor Plato beschreven als zichzelf bew egend en d aard oor oorsprong van bew eging.
We hebben gezien hoe Aristoteles in zijn natu urfilosofie en m etafysica d e oorzaken van
bew eging and ers d efinieerd e. Dit heeft gevolgen voor zijn om schrijving van d e ziel.
Uitgangspu nt is d e algem een aanvaard e ged achte d at d e ziel verantw oord elijk is voor
leven. Leven uit zich in voed ing, voortp lanting, en bew eging; in w aarnem ing, m et als gevolg
voorstellingsverm ogen, gevoelens, en verlangen; en in d enken. Zielen vorm en een hiërarchie
naargelang ze d eze fu ncties al d an niet bezitten: p lanten zijn in staat tot voed ing en
voortp lanting, d ieren bovend ien tot beweging en w aarnem ing, m ensen ook tot d enken. Dit
inzicht verschaft Aristoteles een argum ent tegen zielsverhu izing: een m ensenziel heeft
and ere verm ogens d an d e ziel van d ier of plant en kan d u s niet voor een volgend leven naar
zo’ n and ere soort levend w ezen verhu izen. H et houd t ook in d at er niet één d efinitie van d e
ziel is te geven d ie alle zielen d ekt, al hebben d eze w el kenm erken gem een.
De ziel is onlicham elijk, het lichaam per d efinitie niet. Toch zijn het niet tw ee su bstanties,
m aar aspecten van één su bstantiële eenheid — vand aar d at d e ziel niet als een gast het ene
lichaam voor het and ere kan ru ilen. Aristoteles d efinieert d e ziel als d e vorm of actu aliteit
van een levend w ezen. In het verband van d e zieleleer vold oen d eze begripp en niet zond er
m eer. Aristoteles constateert terecht d at w e een zijnd e al als levend beschou w en als het het
YHUPRJHQheeft tot voed ing, w aarnem ing en d ergelijke, ook al oefent het tijd elijk een aantal
levensfuncties niet d aad w erkelijk u it, bijvoorbeeld als het m et d e ogen d icht ligt te slapen.
Leven is d an een zo genaam d e ‘eersteactualiteit’ , d ie bestaat in d e aanw ezigheid van d eze
verm ogens. Met elk verm ogen corresp ond eert een activiteit d ie hetzelfde levend e w ezen in
and ere om stand ighed en d aad w erkelijk vertoont, bijvoorbeeld als het m et d e ogen op en
d aad w erkelijk w aarneem t; d it w ord t ‘tw eed e actu aliteit’ genoem d . Om d at w e al bij eerste
actu aliteit van leven sp reken, is d e ziel d e HHUVWH actu aliteit van een natuurlijk lichaam d at
SRWHQWLHHO leven bezit, dat w il zeggen: d at het YHUPRJHQ bezit tot tw eed e actualiteit. Deze
actu aliteit en d it verm ogen zijn tw ee kanten van d ezelfde m éd aille, tw ee asp ecten van
hetzelfd e zijnd e.
Aristoteles 139
H oe beïnvloed t d e onlicham elijke ziel het lichaam ? In Aristoteles’ biologische w erken

speelt het SQHXPD, een soort w arm e lu cht, een belangrijke rol, in het bijzond er bij d e
voortp lanting. Door m id d el van het SQHXPDis d e ziel, d ie in het hart w ord t gep laatst, in staat
alle d elen van het lichaam te voed en en te bestu ren. Aristoteles noem t het p neu m a ook
d atgene w at bij levend e w ezens ‘analoog’ is aan ether, w at heeft geleid tot sp ecu laties over
een teru gkeer van d it etherisch beginsel naar zijn p laats van herkom st. Zei niet ook Plato d at
filosofische zielen tenslotte terugkeren naar hun p ost op een hem ellichaam ? Als d e ziel d e
eerste actu aliteit van d it p neu m a is, is het zelfs d enkbaar d at ze bij d e dood alleen van het
grofstoffelijke lichaam w ord t gescheid en om m et het p neum atisch lichaam op te stijgen tot
bij d e hem ellicham en, en vand aar vervolgens, ook nog eens bevrijd van het p neum atisch
lichaam , tot god d elijke vrijheid . Deze kijk op d e ziel vind t d e hele oud heid d oor bijval, m et
nam e bij volgelingen van Plato, en is via Platonisten uit d e Renaissance zoals Ficino
aantrekkingskracht blijven uitoefenen.
Aristoteles laat d e m ogelijkheid open d at één functie van d e ziel, het d enken, in d it
op zicht een u itzond ering vorm t d oord at het geen licham elijk orgaan nod ig heeft. In d ie zin
noem t hij het d enkend e ‘d eel’ van d e ziel ‘gescheid en’ van het lichaam , en om d eze red en
op pert Aristoteles d at het d enkend verstand als enig d eel van d e ziel onsterfelijk en d aarm ee
god d elijk zou ku nnen zijn. Zijn op m erkingen hierover zijn schaars en sum m ier; latere
d enkers hebben ze in sam enhang m et and ere p assages, m aar vooral tegen d e achtergrond
van hu n eigen overtu iging, betrokken op hetzij een op gaan van het d enkend e zieled eel in d e
ene god d elijke geest — ald us, m et een beroep op Alexand er van Ap hrod isias, een aantal
Arabisch schrijvend e d enkers — d an w el een persoonlijk voortbestaan van d e ind ivid u ele
ziel — ald u s Thom as van Aqu ino.
Zoals w e zagen m oet Aristoteles’ begrip van d e ziel ook zijn opvatting van kennis
schragen. We hebben aan hem d an ook een uitvoerige analyse te d anken van d e w erking van
zintuigen en d enkverm ogen. Waarnem ing en d enken m oeten volgens Aristoteles w ord en
begrep en m et behulp van tw ee noties: het ontvangen van d e vorm , en ond erscheid end
verm ogen.
Zintuigen zijn licham elijke organen m et een verm ogen om te ontvangen: zij ond ergaan
invloed van buiten, d ie d e w aarnem ing een objectief karakter verleent. De eigenlijke
voorw erp en van d e zintu igen zijn w aarneem bare vorm en — kleuren, geluid en, geuren
enzovoorts — w aarvan d e w erking w ord t ‘voortgep lant’ naar het zintu ig d oor een m ed iu m
— w ater of lucht. Ook van d e zintuigen bevatten som m ige vocht, bijvoorbeeld oog en
sm aakzin, en and ere lu cht, bijvoorbeeld het oor. Deze bestand d elen w ord en, net als het
m ed ium , verand erd door d e w aarneem bare vorm . Fysiologische verand ering is een
nood zakelijk d eel van w aarnem ing, m aar w aarnem ing behelst m eer. In het
w aarnem ingsp roces ku nnen d e fysiologische toestand van het orgaan en d e inform atie d ie
het orgaan verw erkt, net als m aterie en vorm , niet los van elkaar bestaan m aar hoogu it los
van elkaar w ord en beschou w d ; niet gescheid en w ord en m aar alleen ond erscheid en.
Tegelijkertijd vervu lt het vocht of d e lu cht in d e zintu igen d e rol van een stand aard , d ie
d e binnenkom end e eigenschap alleen opm erkt d ankzij verschil: van iets d at net zo w arm is
als onze hu id voelen w e d e tem peratu ur niet. Door te sterke im p u lsen kan een zintu ig
inform atie gebrekkig of verkeerd registreren — na stevige techno m issen w e even d e
nu ances van Brahm s — of zelfs kap ot gaan — net als een lu id sp reker of kop telefoon d oor
een overm atig versterkt signaal. In d ie zin is het op nem en van d e vorm tegelijkertijd het
karakteriseren van d e vorm ten op zichte van d e eigen stand aard . H et feit d at w e d e vorm
op nem en garand eert d at w e, behoud ens ziekte, een tam elijk ju ist beeld krijgen van d e
bu itenw ereld ; het ond erscheid end verm ogen stelt ons in staat d it beeld te herkennen en te
benoem en. H et is kenm erkend voor Aristoteles, in tegenstelling tot Plato en velen na hem ,
d at hij aan d e zintu igen een eigen ond erscheid end verm ogen toekent d at QLHWrationeel van
aard is: het ond erscheid end verm ogen (WRNULWLNRQ) hou d t nog geen RRUGHHO in.
In d e w aarnem ing van d e voorw erpen d ie elk zintuig eigen zijn faalt een zintuig in
beginsel nooit. Daarnaast is er een ‘algem een’ w aarnem ingsverm ogen (Latijn VHQVXV
FRPPXQLV); d it neem t ‘gem eenschap p elijke’ voorw erp en w aar — rust en bew eging, aantal,
eenheid , vorm en afm eting — d oor inform atie afkom stig van verschillend e zintu igen te
com bineren. H ierbij is vergissen w el m ogelijk. H et algem een w aarnem ingsverm ogen is
tevens verantw oord elijk voor d e gew aarw ording GDWw e w aarnem en.
De w erking van het d enken analyseert Aristoteles naar analogie van d e w aarnem ing.
Ook het d enkverm ogen, het ‘intellect in p otentie’ , is fund am enteel ontvangend , alleen zijn d e
vorm en d ie het ontvangt d enkbare vorm en. Om d at het alle vorm en m oet ku nnen d enken is
het d enkverm ogen bij onze geboorte verstoken van een eigen inhou d , d ie m et
binnenkom end e vorm en zou interfereren. Van d e w aarnem ing u it kom en w aarneem bare
vorm en als beeld en terecht in het voorstellingsverm ogen (SKDQWDVLD), d at ook d e taak van
geheugen voor zijn rekening neem t. Denkbare ‘beeld en’, d ie Aristoteles op een of and ere
m anier ‘in’ w aarneem bare beeld en vervat acht, kunnen het potentieel intellect aan zich gelijk
m aken, zod at het tot ‘intellect in act’ w ord t. H et is d u s d e buitenw ereld d ie d e ziel het hele
p roces van zintu ig tot d enken aand oet.
Toch m aakt Aristoteles in een beru chte passage in 2YHU GH ]LHO (III.5) het ond erscheid
tu ssen een intellect d at alles m aakt, en een intellect d at alles w ord t. Aristoteles illu streert d it
ond erscheid m et een vergelijking u it d e w aarnem ingstheorie. Alleen in het licht zijn kleuren
voor ons zichtbaar, zod at in zekere zin het licht p otentiële kleuren tot actu ele kleuren m aakt.
Daarbij m oeten w e bed enken d at licht voor Aristoteles d e transp arantie van lu cht of w ater is.
Dankzij d ie transp arantie kunnen d e kleu ren inw erken op het oog. Toegep ast op het intellect
zou d it ku nnen betekenen d at Aristoteles een actief intellect ond erscheid t d at het op een niet
nad er u itgew erkte w ijze m ogelijk m aakt d at voorw erp en van kennis inw erken op het
intellect d at alles w ord t. Dit m akend intellect lijkt hij bovend ien als enige d eel van d e ziel
onsterfelijk en eeu w ig te noem en.
Aristoteles 141
Latere com m entatoren zien d aarom in het m akend intellect een u niek god d elijk intellect,
voor alle m ensen hetzelfd e, en gebruiken het om te verklaren hoe het m enselijk intellect
u niversele begrip pen kan abstraheren. Zo begint volgens Alexand er van Ap hrod isias het
‘intellect in p otentie’ bij onze geboorte te d enken d oord at het ene god d elijke intellect zich
aan ied er van ons als eerste voorw erp aanbied t, w aarm ee het d e m ens het verm ogen tot
abstractie schenkt. De verleid ing is kennelijk groot d e ziel zelf het verm ogen te geven om u it
een eenvou d ig w aarnem ingsbeeld een scherp kenbare vorm te d estilleren. Deze interp retatie
gaat echter verd er d an Aristoteles’ teksten toelaten. Aristoteles laat er geen tw ijfel over
bestaan d at, als d e buitenw ereld niet au tonoom op ons inw erkt, m ensen onm ogelijk allen
d ezelfd e begrip pen ku nnen vorm en. Bovend ien stelt Aristoteles nad rukkelijk d at het
ond erscheid tu ssen m akend en w ord end intellect een ond erscheid ELQQHQonze ziel is, en niet
het ond erscheid tussen één afzond erlijk god d elijk intellect en een veelheid aan ind ivid u ele
m enselijke intellecten d ie er d e invloed van ond ergaan.
De nad ere invulling van d e noties actu aliteit en potentie in term en van een eerste en
tw eed e actu aliteit heeft m et betrekking tot kennis verregaand e consequ enties. Ze houd t in
d at d e geest bij d e geboorte zond er inhou d is en in d it stad iu m van eerste potentie alleen nog
m aar in staat kennis op te nem en d ie in w aarnem ingsbeeld en w ord t aangevoerd d oor d e
zintuigen. De kennis d ie zo w ord t verkregen is zelf een gesteld heid (KH[LV, Latijn KDELWXV) van
d e ziel, een eerste actu aliteit. Deze is tegelijk een tw eed e p otentie: eenm aal verw orven kennis
kan naar believen w ord en op geroep en, gebru ikt en toegep ast; haar tw eed e actualiteit.
Denken w e aan d e vraag naar p rioriteit d ie Aristoteles’ m etafysica beheerst, d an is het
d uid elijk d at tw eede actu aliteit m eer volm aakt is d an eerste. H et god d elijk intellect m oet d u s
volled ig verw ikkeld zijn in d e tw eed e actualiteit van d e d enkDFW. Maar w elk voorw erp kan
aansp raak m aken op zijn eeu w igd u rend e aand acht? Geen and er d an hij zelf, of beter KHW zelf:
zijn d enkact is het actuele d enken ‘van’ een actu eel d enken (QRrVLV QRrVH{V), w erkzam e
intelligentie gericht op w erkzam e intelligentie, en d aarm ee een zelf-realisatie d oor zelf-
reflectie. Gegeven d at het gekend e voorw erp p rim air is oftew el prioriteit heeft boven het
kennend subject is het hoogste beginsel bij Aristoteles d e eenheid en id entiteit van het
actu eel d enkend intellect m et zichzelf. Deze eenheid van het intellect m et zijn voorw erpen in
d e d enkact is een vru chtbare ged achte gebleken, d ie sam en m et het god d elijk Intellect u it d e
m etafysica, aanzet heeft gegeven tot een ‘m etafysica van d e geest’ d ie van d e ou d heid af te
volgen is tot in het Du itse id ealism e en d aarna.
In laatste instantie beru sten alle u itingen van leven, alle w erkingen van d e ziel niet op d e
ziel zelf m aar op het voorw erp w aarop haar verlangen is gericht. Dit verlangen kan geheel
w ord en bep aald d oor gevoelens van genoegen en pijn: het schijnbaar goed e. H et kan ook
ged eeltelijk of geheel door d e red e w ord en bijgesteld : in het laatste geval streeft ze het
w erkelijk goed e na. De bew eging van een levend w ezen w ord t altijd bepaald d oor het
voorw erp van zijn verlangen. H ierm ee is d e ziel niet m eer een zelf-bew eger. Dit brengt ons
bij het laatste kenm erk van Aristoteles’ god d elijk intellect: het w erkt als voorw erp van
verlangen en voorbeeld ter navolging, en d aarm ee als d oeloorzaak: alleen in d eze rol kan het
tegelijk zelf onbew ogen en onbew eeglijk zijn en toch bew eging veroorzaken. H et is geen
bew erkstelligend e oorzaak, en d u s geen schepp er, zoals d e d em iu rg u it Plato’ s 7LPDHXV, of d e
jood se en d e christelijke god . Zo is Aristoteles’ leer van d e ziel nau w verw even m et
kennisleer en m etafysica.
/HYHQGHZH]HQV
Aristoteles bekijkt verschillend e levensverrichtingen van bezield e w ezens afzond erlijk: hoe
bew egen zij zich (%HZHJLQJ ELM GLHUHQ)? In het bijzond er, hoe verplaatsen ze zich
(9RRUWEHZHJLQJELMGLHUHQ)? H oe geven ze hu n leven d oor in d e voortp lanting (9RRUWSODQWLQJELM
GLHUHQ)? Waartoe d ient hu n verscheid enheid aan lichaam sd elen (/LFKDDPVGHOHQ YDQ GLHUHQ)?
Zoals w e zagen w as het m ateriaal d at Aristoteles in staat steld e tot een antw oord op d eze
vragen stelselm atig bijeen gebracht in 2QGHU]RHNQDDUGLHUHQ.
H oew el Aristoteles in d e levend e natuu r hiërarchische ord eningen aanbrengt, is hij niet
op één alom vattend e ind eling oftew el taxonom ie u it, zoals m et nam e Linnaeu s (1707-1778)
heeft ontw ikkeld . Trou w aan het beginsel van categorisatie geeft Aristoteles van elk van d eze
invalshoeken u it een and ere ord ening, w aarin telkens and ere eigenschapp en w ezenlijk of
juist bijkom stig zijn. Taxonom en vind en Aristoteles m aar verw ard .
Bestud ering van lichaam sd elen heeft Aristoteles het beginsel van ‘hom ologie’ aan d e
hand ged aan. Vleugels bij vogels, vinnen bij vissen, en p oten of benen bij land d ieren zijn
hom oloog: d at w il zeggen, ze d ienen voor d ezelfd e taak, in d it geval voortbew eging, en
verschillen van elkaar ter aanpassing aan d e om geving w aarin elke soort leeft. Door d eze
nad ruk op functie oftewel d oel van licham elijke kenm erken bij d ieren illu streert Aristoteles’
biologie d e teleologische inslag van zijn d enken. H ieraan is een notie gekopp eld van
hypothetische nood zakelijkheid , d ie d e m ateriële voorw aard en voor d e verschillend e
levensverrichtingen beschrijft: DOV poten land d ieren m oeten d ragen, GDQ m oeten ze
u itgevoerd zijn in stevig m ateriaal d at ook op oneffen grond gebied d ienst kan d oen. Zo
verklaart Aristoteles d e eigen aard van botten, schu bben, hu id en haar elk uit d e taak van d e
lichaam sd elen d ie hieru it bestaan.
Aristoteles’ d enkbeeld en over voortp lanting w ekken nu bevreem d ing of zelfs ergernis.
H et zaad van het m annetje is een bloed p rod uct d at, net als het bloed d at alle voed ingsstoffen
d oor het lichaam vervoert, in potentie alle lichaam sd elen is. Ook d e bijd rage van het
vrouw tje aan het nageslacht is een bloed p rod uct, en w el m enstru atiebloed , eigenlijk zaad d at
m islukt is bij gebrek aan vitale w arm te (SQHXPD) bij het vrou w tje. Zaad bevat d e m enselijke
vorm in act, en geeft d eze d oor aan d it vrouw elijk m ateriaal d at hem alleen in p otentie bezit.
Zo zet het een bew eging in gang d ie tot een nieu w ind ivid u leid t van d ezelfd e soort. Als één
van beid e bijd ragen niet d eu gt, bijvoorbeeld d oord at ze te kou d is, ontstaan afwijkingen en
m iskram en. Is het zaad zw ak, d an w ord t het nageslacht een vrouw tje; hoe sterker het zaad ,
Aristoteles 143
hoe m eer een jong lijkt op het voorgeslacht aan vad erskant. Tegenw oord ig zal nauw elijks
iem and bestrijd en d at zo’n em bryologie w ord t ingegeven d oor sociaal bep aald vooroord eel.
De rol, te m id d en van d e and ere d rie oorzaken, van d e vorm d ie van het prille begin af
aanw ezig is, d ru kt Aristoteles kernachtig en zelfbew u st uit als volgt:
Voor elk van d e geord end e, w elbep aald e voortbrengselen van d e natu u r geld t d at het niet van
een bep aald e hoed anigheid isd oord at het zo w ord t, m aar d at het veeleer zo w ord tomd at het van
een bep aald e aard is. Word en volgt zijn (RXVLD) en is omw ille van zijn — niet om gekeerd . De ou d e
natu u rfilosofen d achten het tegend eel. De verklaring hiervoor is d at zij niet zagen d at er m eer
oorzaken zijn m aar alleen d e m ateriële oorzaak en d e oorzaak van d e bew eging, d ie ze bovend ien
niet van elkaar ond erscheid d en; d e vormoorzaak en d e d oeloorzaak lieten ze geheel bu iten
beschou w ing. (9RRUWSODQWLQJELMGLHUHQ V.1, 778 b 2–11)
,QGLYLGXHQVDPHQOHYLQJ
Aristoteles’ m oreel, sociaal en p olitiek d enken gaat u it van het inzicht d at een m ens van
natu re niet alleen een red elijk levend w ezen is m aar ook een ‘p olitiek’ levend w ezen (]{LRQ
SROLWLNRQ), d at van natu re m et and eren sam enleeft in een stad sgem eenschap (SROLV).
Volgens Aristoteles leert d e ervaring d at d oen en laten van alle m ensen is gericht op het
goed e, al zijn ze het er niet over eens w at d it goed e is: rijkd om ? roem en eer? zintu iglijk
genot? Aristoteles w il het goed e verbind en m et w at in laatste instantie het d oel is van alle
m enselijk hand elen, een vorm van geluk (HXGDLPRQLD). H iertoe is praktisch inzicht (SKURQrVLV)
vereist, d at een m ens in staat stelt ond er alle om stand ighed en te bep alen d oor w elke
m id d elen d it d oel is te bereiken: w e beraad slagen en red eneren over m id d elen, niet over het
d oel. De w etenschap d ie streeft naar een goed leven voor ied ereen, d e politiek, om vat m eer
en staat hierom hoger d an d ie w elke streeft naar het w elbevind en van het ind ivid u, d e
ethiek. Deze vorm t m et sociaal-p olitieke filosofie een onverbrekelijke eenheid : het goed van
één en het goed van allen liggen in elkaars verlengd e. Zo bied t Aristoteles een voorbeeld van
een anti-liberale com m u nitaire op vatting, w aarin d e gem eenschap voorrang krijgt boven het
ind ivid u .
Realistisch als hij is ziet Aristoteles in d at bij het bep alen van ju ist hand elen, w aarop
ethiek en politiek zijn gericht, zo veel factoren m eesp elen d at algem ene u itsp raken
onm ogelijk op alle gevallen om het even van toep assing ku nnen zijn. Meer nog d an in d e
biologie blijft d e reikw ijd te van zijn u itsp raken hier bep erkt tot het d omein van w at geld t ‘in
d e m eeste gevallen’; we m oeten van een tak van w etenschap geen grotere exactheid
verlangen d an het ond erw erp toelaat.
Dit neem t niet w eg d at Aristoteles nau w keu rig p robeert aan te geven w at het gelu k d at
een m ens kan bereiken inhoud t. Uitgangsp unt is het d enkbeeld d at d e m ens net als ied ere
and ere soort levend w ezen een eigen taak (HUJRQ) heeft. Naar analogie m et vakkund igheid —
een tim m erm an is goed als hij goed kan tim m eren — m oeten w e bep alen w elke vaard igheid
kenm erkend is voor d e m enselijke soort. Wat een m ens van and ere sterfelijke w ezens
ond erscheid t is d e red e. De sp ecifiek m enselijke w erkzaam heid is d us een leven volgens d e
red e; w il een m ens hierin u itblinken en zo vervulling en gelu k d eelachtig w ord en, d an m oet
hij zo veel hij kan volgens d e red e leven. De kw aliteit van d it leven hangt niet af van zijn
red e in p otentie m aar van d e vraag hoe veel hiervan in ‘act’ gerealiseerd w ord t, in een
m ensenleven als geheel: ‘één zw alu w m aakt nog geen zom er’ , zegt Aristoteles al.
Van d eze ru w e schets u it p robeert Aristoteles d eze notie van ‘goed zijn’ oftew el ‘d eu gd ’
in d e zin van voortreffelijkheid (DUHWr) te d efiniëren:
Voortreffelijkheid is d u s een karakterhou d ing d ie ons in staat stelt een keu ze te m aken, en d ie het
mid d en hou d t m et betrekking tot ons; een mid d en d at bep aald w ord t d oor d e red e, d at w il
zeggen: zoals een verstand ig m ens het zou bep alen. ((WKLFD ((WKLFD1LFRPDFKHD) II.6, 1106 b 36–1107
b 3)
Keu ze is w ezenlijk: zond er keu ze geen m anifestatie van karakter oftew el ‘ethos’, en d u s geen
‘ethiek’ in d e zin w aarin Aristoteles d it begrip schiep Voortreffelijkheid is niet aangeboren
m aar alleen in potentie aanw ezig; ze ontwikkelt zich in d e loop van het leven d oor
gew oontevorm ing. Als iem and leert ald oor te d oen w at d ap p er of rechtvaard ig is w ord t
rechtvaard igheid of d ap p erheid een bestend ige eigenschap van d e ziel, een karakterhou d ing
(KH[LV, Latijn KDELWXGR). Aristoteles ond erscheid t goed e eigenschap pen in tw ee soorten:
d eu gd en van het karakter en van het verstand . Die van het karakter corresp ond eren m et
niet-red elijke fu ncties van d e ziel: gevoelens en verlangens. Socrates d acht d at verkeerd
hand elen voortkom t u it gebrek aan kennis; als d it is verholpen hand el je als vanzelf volgens
het nu verw orven inzicht. Aristoteles ziet om zich heen m ensen in w eerw il van juist inzicht
verkeerd hand elen: d it hand elen tegen beter w eten in, d eze w ilszw akte (DNUDVLD) roep t om
verklaring. Ze blijkt voort te kom en u it gevoelens en verlangens d ie w e nog niet m eester zijn,
zod at ze d e keu s van d e red e d w arsbom en. Pas w anneer niet alleen juist inzicht is
verw orven m aar ook gevoel en verlangen van hu n u itersten zijn ontd aan is het m ogelijk
steed s d e ju iste keu ze te m aken. Later w ord t hier een term voor bed acht: ‘m et m ate
aanged aan w ord en’ (PHWULRSDWKHLD, in tegenstelling tot het Stoïsche id eaal van ‘niet
aanged aan w ord en’ , ‘onaand oenlijkheid ’ (DSDWKHLD).
Wat Aristoteles bed oelt m et m id d en (PHVRQ, PHVRWrV) blijkt u it zijn u itvoerige besp reking
van allerlei karakterd eugd en: m oed is d e guld en m id d enw eg tu ssen overm oed en lafheid ,
zelfresp ect tu ssen ijd elheid en ned erigheid , vrijgevigheid tussen sp ilzu cht en gierigheid ,
enzovoorts. H ierbij gaat het steed s om een m id d en in verhou d ing tot ons: w at het ju iste
m id d en is hangt af van w at in bepaald e om stand ighed en in iem and s verm ogen ligt. H et gaat
niet om een m eetku nd ig m id d en tussen tw ee uitersten; het gezochte m id d en ligt vaak
d ichter bij één van d e tw ee. H et hoeft niet altijd een p unt te zijn, som s vold oet een interval in
het continu u m tu ssen beid e u itersten. We benad eren d it m id d en p ragm atisch.
De verw ijzing in Aristoteles’ d efinitie naar een verstand ig m ens (SKURQLPRV) als m aatstaf
lijkt circulair en d u s onbevred igend . Maar bij gebrek aan stand aard gevorm d d oor het goed e
Aristoteles 145
in abstracto, zoals Plato zocht, m oeten w e het w el hebben over karakters zoals het leven ze
vorm t, zod at Aristoteles niet and ers kan d an d egene bij w ie het is gelukt ten voorbeeld
stellen aan w ie nog niet zo ver zijn.
Naast goed e eigenschap p en van het karakter ond erscheid t Aristoteles vijf goed e
eigenschap p en van het verstand . Tw ee hiervan hebben betrekking op het gebied waarop
verand ering m ogelijk is: vakku nd igheid (WHFKQr) op w at w ij m aken, p raktisch inzicht
(SKURQrVLV) op w at w ij d oen: ons hand elen. De and ere d rie hebben betrekking op w at
onverand erlijk is. Eigenlijk gaat het m aar om tw ee verschillend e eigenschapp en: inzicht
(QRXV) in beginselen oftew el intellect, en w etenschapp elijke kennis (HSLVWrPr) van oorzaken
d ie binnen d e w erkelijkheid d ie w e w aarnem en w erkzaam zijn, en d ie w e ku nnen herleid en
tot d e beginselen d ie voorw erp zijn van intellect. De som van d eze tw ee geeft als laatste
voortreffelijkheid van het verstand theoretische w ijsheid (VRSKLD). H ier zien wij d e
d oelstellingen van kennisleer en w etenschap stheorie sam envallen m et d ie van het leven van
d e m ens als red elijk w ezen: verschillend e vorm en van kennis zijn evenzovele aangeleerd e
goed e eigenschap pen van d e ziel. De hoogten van het beschou w end of beschou w elijk leven
(ELRVWKH{UrWLNRV) hebben veel w eg van d e d enkact van het god d elijk intellect; d e teleologische
ratio hiervan is d at d it tegelijk d e red en is w aarom w e ernaar streven en w aarom w e er
p lezier aan beleven. Maar in het rijk van d e zintu iglijke w aarnem ing staat een m ens als
sam enstel van lichaam en ziel aan zoveel p rikkels en afleid ing bloot — al is het m aar d oord at
hij m oet eten en d rinken — d at w e op d e hoogten van het beschou w en oftew el van
‘contem platie’ (WKH{ULD) niet vaak en niet lang ku nnen verblijven. Doord at een m ens behalve
een red elijk ook een sociaal w ezen is hoeft d it hem niet van d uu rzaam geluk te beroven. En
ook het beschou w elijk leven vergt een om geving d ie is ingericht en w ord t bestu u rd m et
p raktisch w ijs beleid .
Praktisch inzicht (SKURQrVLV) heeft d u s een scharnierfu nctie. Inzicht in w aard en, bezit van
d e vereiste voortreffelijkheid , het leid t tot niets als het verm ogen ontbreekt ze in een concrete
situ atie om te zetten in d oeltreffend hand elen.
Een synthese van d e sociale en d e rationele kant van het m ens-zijn w ord t bereikt in
vriend schap . H ierin vind en tw ee m ensen elkaar d ie, al gevord erd in het ontw ikkelen van
goed e eigenschapp en, elkaar resp ecteren en help en om d at elk in d e and er d e w aard en
herkent d ie hij zelf hoog houd t: zu lke vriend en zijn elkaars ‘tw eed e ik’ of ‘and ere ik’ (DOWHU
HJR). Dit is m eer d an vriend schap om w ille van nu t, het sociaal netw erk en vangnet d at nod ig
is in m aatschap pijen zond er sociale voorzieningen vanw ege kerk of staat, en m eer d an
vriend schap om w ille van plezier, d ie w aaraan volgens Aristoteles d e jeu gd d e grootste
behoefte heeft. Vriend schap is altijd w ed erkerig, en nooit im m u u n voor verand ering.
Botsingen ku nnen som s w ord en verholp en, m aar w anneer vriend en verand eren ligt het in
d e red e d at aan hu n vriend schap een eind e kom t. Een goed e vriend schap ontleent genoegen
aan d e genegenheid voor een and er. Voor vriend schap geld t volgens Aristoteles net als voor
and ere goed e eigenschap pen d at het d aad w erkelijk u itoefenen gepaard gaat m et genoegen
oftew el genot. And ers d an hed onisten d enken is genot niet een d oel op zichzelf, m aar een
bonus op d e ju iste m anier van d oen.
Aristoteles’ 3ROLWLFD vorm t een vervolg op zijn (WKLFD ((WKLFD 1LFRPDFKHD). De betekenis
hiervan is d at zijn d enken over een goed leven w ord t verankerd in zijn d enken over
m enselijk VDPHQleven, om d at gezien d e aard van d e m ens als p olitiek wezen (]{LRQSROLWLNRQ)
een goed leven alleen kan w ord en bereikt binnen een bep aald soort gem eenschap , d e SROLV
oftew el ‘stad -staat’ . Deze gem eenschap bestaat d an ook van nature (3ROI.1, 1253 a 1–3). Uit
d e m eest elem entaire verhou d ingen, d ie tussen m an en vrouw en tu ssen m eester en slaaf,
ontstaan volgens Aristoteles d e telkens grotere eenhed en hu ishou d en (RLNRV), d orp — een
groep sam enw erkend e hu ishou d ens — en als natu u rlijke vervolm aking d e p olis. Aristoteles
specificeert d at d eze eenhed en tot stand kom en ‘om w ille van het leven’, d u s ten behoeve van
lijfsbehoud , m aar bestaan ‘om w ille van een JRHGleven’ (1252 b 29-30).
Mod erne politieke filosofie stelt d e vraag w at voor p lichten een bu rger heeft tegenover
d e staat en hoe d e staat haar beperkend e m acht rechtvaard igt tegenover d e ind ivid u ele
bu rger. Aristoteles’ p olitiek d enken d raait om d e vraag w at goed leven is voor d e m ens als
ind ivid u ; hij beschou w t d e gem eenschap in d e eerste p laats als m id d el om zo veel m ogelijk
w eg te nem en w at hem zou verhind eren zijn verm ogens te ontp looien en ald u s gelukkig te
zijn, m aar hou d t tegelijk staand e d at actief d eel nem en in d e p olis zow el nod ig als vold oend e
is voor het bereiken van d it geluk:
De SROLV gaat van natu re vooraf aan een hu ishou d en en aan elk van ons als ind ivid u . H et geh eel
gaat nood zakelijk vooraf aan elk d eel: als het lichaam als geheel word t op geheven is er ook geen
voet of hand m eer, tenzij bij w ijze van homoniem , zoals je het hebt over een h and van steen. (…)
H ierm ee is zow el d u id elijk d at d e p olis bestaat van natu re, als d at ze voorafgaat aan elk ind ivid u :
als elk ind ivid u afzond erlijk niet onafhankelijk is, zal het in eenzelfd e verhou d ing tot het geheel
staan als and ere ond erd elen. Wie d aarentegen niet in staat is d eel te nem en in een gem eenschap ,
of d aaraan geen behoefte heeft om d at hij zichzelf genoeg is, m aakt niet d eel u it van een p olis, en is
d u s ofw el beest of god . (3ROLWLFDI.1, 1253 a 19–29)
H oew el d us zond er p olis een ind ivid u geen m ens is, bestaat d e p olis niet ‘om w ille van het
leven’ m aar van een goed leven. Dit goed e leven vind t zijn hoogste verw erkelijking in
toepassing van d e centrale d eu gd , nam elijk p raktisch inzicht, op het goed van d e
gem eenschap als geheel. Daarom is het voor het gelu k van het ind ivid u nod ig d eel te nem en
in d e p olis. Beschouw ing en besp iegeling zijn voor een m ens d e m eest verkieslijke bezigheid ,
m aar d at m aakt het beschouw elijke levennog niet tot het m eest verkieslijke leven.
Bu rger (SROLWrV) oftew el lid van d e p olis is wie d eel neem t aan p olitiek overleg en
rechtspraak. H et belang van gew oontevorm ing voor het karakter van het ind ivid u bep aalt
d e taak van d e burger in zijn zorg voor d e gem eenschap: als w etgever bevord ert hij d e
m orele ontw ikkeling van allen d oor vast te leggen w at rechtvaard ig is, zod at het als
gew oonte en gebruik kan inslijten.
Aristoteles 147
Aristoteles beoord eelt verschillend e staatsvorm en naar d e m ate w aarin zij een goed
leven bevord eren. H ij levert (boek 2) kritiek op een aantal ontw erp en voor een
staatsinrichting, w aarond er d ie van Plato. Op basis van een inventarisatie van sam enlevings-
vorm en in d e Grieks sp rekend e w ereld — waarvan alleen d e $WKHHQVH VWDDWVLQULFKWLQJ
($WKrQDL{Q SROLWHLD) is bew aard — ond erscheid t Aristoteles p ragm atische keu s in w erkelijke
om stand ighed en (boek 4-6) van form eel id eaal (boek 7-8). Id eaal is een ‘aristocratie’, d e
staatsvorm w aarin am bten w ord en bekleed d oor d e ‘besten’ — w at hier w il zeggen d e m eest
hoogstaand e karakters — zod at allen het grootst m ogelijke voord eel ten d eel valt. In d e
p raktijk gaat d e voorkeu r u it naar een gu lden m id d enw eg tu ssen oligarchie oftew el
heerschapp ij van een m ind erheid , en d em ocratie, regering bij m eerd erheid sbeslu it. Deze
m id d enw eg is d e ‘polis-constitutie’ (SROLWHLD) bij u itstek: een vorm van zelfbestuu r d oor
bu rgers m et een toelaatbaar m inim u m aan verm ogen d ie am bten verd elen naar verd ienste,
w aarnaast een klasse, afkom stig uit alle lagen van d e bevolking, zich als m ilitairen
ond erscheid t d oor het kenm erk m oed . In d e p raktijk houd t d eze constitu tie net als d ie u it
Plato’s :HWWHQin d at tal van nood zakelijke econom ische taken m oeten w ord en verricht d oor
niet-bu rgers, slaven en vreem d en, tot en met niet-Griekse allochthonen; Aristoteles’
gezichtsp u nt blijft d at van d e heersend e klasse in een Griekse p olis.
7RHVSUDDNHQWUDJHGLH
Zag Plato w elsprekend heid oftew el retorica als een vaard igheid van tw ijfelachtig allooi,
Aristoteles vind t het ond erw erp d e m oeite waard , althans — zo begint hij zijn 5HWRULFD —
voorzover het m eer inhou d t d an d at een sp reker d e gevoelens van zijn gehoor besp eelt en
zichzelf als betrou wbaar voorstelt — d e taken w aartoe bestaand e hand boeken zich
bep erkten. Wel besteed t ook Aristoteles in zijn 5HWRULFD aand acht aan d eze taken: boek 2
behand elt het karakter van d e spreker en het op w ekken van gevoelens, en vorm t zo een
aanvu lling op zijn (WKLFD. Boek 3 behand elt taalgebru ik, op bouw en voord racht, en vertoont
zo raakp u nten m et d e 3RHWLFD.
De m eerw aard e van d e aristotelische benad ering w ord t m et nam e d uid elijk in boek 1
w aar Aristoteles d e retorica verbind t m et d e d ialectiek van zijn 7RSLFD: beid e hebben een
algem een karakter in d e zin d at ze niet tot een bepaald d om ein van d e w erkelijkheid zijn
bep erkt. Retorica streeft naar overtu iging, en w at d e grootste overtu igingskracht heeft zijn
argu m enten, niet karakter of beroep op het gevoel. Als retorisch equivalent van het p roces
van ind u ctie voert Aristoteles het voorbeeld in, als retorisch equ ivalent van d ed u ctie het
zogenaam d e enthym eem (HQWK\PrPD). Dit is een geld ige, zij het vaak w at vereenvou d igd e
red enering d ie uitgaat van gangbare m eningen en d ie een ond erw erp betreft van w etgeving
of rechtsp raak, d u s van m enselijk hand elen, gelegen in d e sfeer van w at geld t ‘in d e m eeste
gevallen’ .
In d e 3RHWLFD om schrijft Aristoteles d ichtku nst (SRLrWLNr) als een am bacht d at zich van
and ere ond erscheid t d oord at het d ingen u itbeeld t (PLPrVLV). And ers d an Plato m eend e is
u itbeeld en niet nood zakelijk slechts het vervaard igen van een afgietsel of aftreksel van
hetgeen w aarom het gaat, m aar kan het ook een concrete voorstelling en verbeeld ing bied en
van een abstracte, algem ene w aarheid . N iet elk in d ichtvorm gegoten w erk is poëzie:
Em p ed ocles’ natuu rfilosofie in verzen is geen poëzie, en om gekeerd is er p roza d at w el aan
het criteriu m vold oet. Geschied schrijving d oet d at niet, d oord at ze (volgens Aristoteles) niet
boven het registreren van m in of m eer toevallige feiten u it stijgt. Uitbeeld en is iets
natu u rlijks:
Uitbeeld en is voor d e m en s van jongs af aan een natu u rlijke bezigheid ; hierin ond erscheid t hij
zich van and ere levend e w ezens, d at hij d e sterkste neiging h eeft tot u itbeeld en, d at zijn eerste
leren d oor u itbeeld ing geschied t en d at ied er m ens genoegen beleeft aan u itbeeld ingen. (3RHWLFD4,
1448 b 5–9)
De 3RHWLFD is niet volled ig bew aard . De m eeste invloed heeft eeuw enlang Aristoteles’
u itvoerige analyse van het Griekse literaire genre traged ie gehad . :
Traged ie is u itbeeld ing van een hand eling d ie serieu s is en op zichzelf volled ig — met een zekere
om vang, vervat in p er ond erd eel verschillend e soorten fraai taalgebru ik, d oor m ensen d ie iets
d oen, niet iets vertellen — d ie d oor m id d el van m ed eleven en angst een reiniging van d itzelfd e
soort gevoelens tew eeg brengt. (3RHWLFD6, 1449 b 24–28)
De hoofd p ersonen zijn geen bu itensp orig slechte of goed e m ensen: w e ku nnen ons m et hen
id entificeren. Van een p ositie van aanzien en voorsp oed vervallen zij veelal d oor een
nood lottige m isstap (KDPDUWLD) tot onverd iend ongeluk: d eze onverw achte w end ing ten
kw ad e, d e intrigu e oftew el ‘p lot’ , vorm t het geraam te, d e ruggegraat van het stu k. De
w isseling in hu n lot boezem t ons m ed eleven in, en angst, d ie w e niet als onaangenaam
ervaren. H oe het ond ervind en van d eze gevoelens tegelijk een reiniging van zulke gevoelens
(NDWKDUVLV) kan bew erkstelligen en w at d eze reiniging p recies inhou d t is om stred en. De
verklaring is w el gezocht in een m ed ische theorie: het beleven van zulke gevoelens zou een
evenw icht bevord eren tu ssen d e lichaam ssap p en.
'H$ULVWRWHOLVFKHWUDGLWLH
Aristoteles’ m ed ew erkers en leerlingen zetten zijn veelzijd ige ond erzoek voort, d at een m eer
en m eer encycloped isch karakter kreeg. N a d e d ood van Strato treed t een verval in d at d u urt
tot d e opleving van d e belangstelling d ie via d e ‘ed itie’ d oor And ronicu s ten slotte ertoe leid t
d at Aristoteles’ w erk, zij het zond er d e biologische geschriften, w ord t ingelijfd in een
Neop latonisch cu rricu lum . Verrijkt m et een groot aantal Platonisch geïnsp ireerd e
com m entaren en zelfs een paar ten onrechte aan Aristoteles’ toegeschreven N eop latonische
teksten w ord t Aristoteles’ oeuvre, naast d e heilige geschriften van d e m onotheïstische
Aristoteles 149
god sd iensten, verregaand bep alend voor het w ijsgerig d enken in d e om geving van
achtereenvolgens islam , jod end om en christend om .
7KHRSKUDVWXVHQ(XGHPXV
Tw ee m ed ew erkers d ie Aristoteles’ w erk voortzetten zijn Theophrastu s en Eu d em us. Aan
Theop hrastu s (370-288/ 5), Aristoteles’ opvolger als hoofd van zijn school, schrijft Diogenes
Laërtius een groot aantal geschriften toe. De bew aard e w erken 2QGHU]RHN QDDU JHZDVVHQ en
9RRUZDDUGHQ YRRU GH JURHL YDQ JHZDVVHQ vorm en een aanvulling op Aristoteles’ biologisch
w erk. Bij zijn voortzetting van Aristoteles’ filosofisch d enken w ijst Theophrastu s op zijn
beu rt op onop geloste p roblem en en w erpt nieu w e vraagstu kken op . In een heel beknop te
0HWDSK\VLFD stelt hij kritische vragen bij fund am entele opvattingen zoals het aannem en van
een onbew ogen bew eger en van een u niversele natuu rlijke d oelm atigheid , zond er p asklare
antw oord en te geven. Kennelijk beschou w t hij Aristoteles’ natu urfilosofie als een
verklaringsm od el d at vatbaar is voor verd ere ontw ikkeling. Van grote invloed was
Theop hrastu s’ 6WHOOLQJHQYDQQDWXXURQGHU]RHNHUV, een overzicht van d e natu u rfilosofie tot aan
Aristoteles, d e bron voor alle d oxografie op d it gebied en daard oor tot in d e 20e eeu w
bep alend voor onze kijk op d e vroegste ontw ikkeling van d e filosofie.
Een bijd rage aan hetzelfd e d oxografische project d oor Eu d em u s (geb. ca. 350vC) betrof
w isku nd e, d ie behalve rekenku nd e en m eetku nd e ook sterrenkund e om vatte, en theologie,
m isschien in d e zin van m etafysica. Daarnaast schreef hij system atische w erken over
$QDO\WLFD, het herleid en van red eneervorm en tot m eer elem entaire, 2YHU ZRRUGHQ,
verm oed elijk te vergelijken m et Aristoteles’ 'H LQWHUSUHWDWLRQH, en natu u rw etenschap p elijk
w erk (3K\VLFD). Ook hij gaat nad er in op vraagstukken en op vattingen d ie bij Aristoteles
onbeslist of im pliciet blijven, bijvoorbeeld dat d e schil van d e hem ellicham en als
onbew eeglijke bu itengrens het algem ene referentiep u nt is voor elke notie van plaats in d e
kosm os, of d at het ontstaan van tijd tegelijk m et d e bew eging van d e hem ellicham en in
Plato’s 7LPDHXV in strijd is m et d e aanw ezigheid van ongeord end e bew eging voorafgaand
aan het w erk van d e d em iu rg. Dit m aakt Eu d em u s tot een voorloper van d e com m entatoren
u it d e latere oud heid en m id d eleeu w en.
6WUDWR
Strato uit Lam p sacu s, d ie in 287/ 6 Theop hrastu s op volgd e als hoofd van het Lyceu m , lijkt
een onafhankelijke geest te zijn gew eest. H ij betw istte d e argu m enten in Plato’s 3KDHGRvoor
d e eeu w igheid van d e ziel, en d ie in Plato’ s :HWWHQ, boek 10, voor het bestaan van god en. De
Stoa bestreed hij w egens hun vorm van teleologie. Maar ook van Aristoteles w eek hij
rad icaal af, bijvoorbeeld in zijn u itleg van bew eging. H ij ontkent het bestaan van ether als
een bovenm aans vijfd e elem ent w aarvan d e natuu rlijke bew eging verloopt in een cirkel. Om
bew eging in het algem een te verklaren laat hij kleine p orties leegte in zijn u niversu m toe d ie,
gem engd d oor d e m aterie, verschillen in d ichtheid verklaren; d eze veroorzaken op hu n beurt
een verschil tu ssen d e elem enten in soortelijk gew icht, w aard oor het m ogelijk w ord t
bew eging te verklaren zond er aan te nem en d at elk elem ent zich van nature bew eegt naar
zijn natu urlijke plaats.
'HHHUVWHFRPPHQWDUHQ
And ronicu s leverd e behalve zijn ‘u itgave’ ook, m et zijn leerling Boethu s, d e eerste
com m entaar op het herontd ekte oeu vre, en w el op d e &DWHJRULHsQ, d at als eerste ond erd eel
van het logisch ‘instrum entariu m ’ voortaan het begin vorm d e van het cu rriculum . H u n d oel
w as, behalve d e tekst u itleggen, vragen op te w erp en en te beantw oord en over tekst en leer.
And eren, veelal Platonici of Stoici, schreven tegenw erp ingen tegen d e &DWHJRULHsQ d ie d oor
latere com m entaren m oesten w ord en ontzenu w d en zo aanzet gaven tot beter inzicht. Maar
d e vroegste bew aard e com m entaar, van d e hand van Aspasiu s (1e helft 2e eeu w nC) heeft
betrekking op (een d eel van) d e (WKLFD1LFRPDFKHD.
$OH[DQGHUYDQ$SKURGLVLDV
Met Alexand er, d ie rond 200 nC d oor d e keizers (Severu s en Caracalla) w erd benoem d tot
een leerstoel in Athene in d e Perip atetische filosofie, heeft het Aristotelism e zich w eer een
volw aard ige plaats veroverd naast Stoïcism e en Platonism e. In zijn w erk w ord t Aristoteles’
filosofie op d e hoogte van zijn tijd gebracht: kritiek van Platonici en Stoici w ord t gepareerd ,
en Alexand er kritiseert hen op zijn beu rt, m et argu m enten d ie van Aristotelische p rincipes
u itgaan m aar niet als zod anig bij Aristoteles staan. Alexand er’s interp retatie van Aristoteles
w erd m aatstaf voor d e perip atetische p ositie in m enig d ebat, w at het zicht op Aristoteles’
d enken niet altijd heeft bevord erd . Latere Platonici vallen in hu n com m entaren op
Aristoteles regelm atig Alexand ers ad ap taties en u itbreid ingen aan alsof het Aristoteles’
d enkbeeld en w aren.
In +HW QRRGORW ('H IDWR) bestrijd t Alexand er (zijn interpretatie van) het d oor d e Stoa
voorgestane d eterm inism e. Volgens d e Stoa vallen nood zaak en natu ur sam en; Alexand er
betoogt d at een zo strikt d eterm inism e onhou d baar is, op grond van Aristoteles’ inzicht d at
in d e natu u r oorzaken alleen LQGHPHHVWHJHYDOOHQ hetzelfd e effect sorteren. Maar hij geeft ook
een m oreel argu m ent: d eterm inism e aanvaard en leid t in zijn ogen tot fatalism e en gebrek
aan d aad kracht, en heft beloning en straf op ; alleen al hierom m oet het afgew ezen w ord en.
In goed Aristotelische trant geeft ook Alexand er een overzicht van eerd ere op vattingen, d ie
hij p resenteert volgens een scep tische strategie: hij stelt strijd ige m eningen tegenover elkaar,
en voegt er d an een p ositieve conclu sie aan toe.
In 0HQJLQJ ('HPL[WLRQH) bestrijd t Alexand er naast Stoïsche ook atom istische op vattingen,
in 9RRU]LHQLJKHLG ('HSURYLGHQWLD) d ie van d e Platonicu s Atticu s. Alexand ers geschrift over 'H
]LHO ('HDQLPD) heeft grote invloed u itgeoefend met zijn op vatting d at er één actief Intellect is
voor d e hele m ensheid . Sam en m et d e op vatting van d e ziel als vorm van het w aarneem bare
lichaam kom t d it neer op het ontkennen van d e onsterfelijkheid van d e ziel. Op Alexand ers
Aristoteles 151
naam staan verd er een verzam eling natuu rw etenschap p elijke 9UDJHQ (4XDHVWLRQHV) en een
verzam eling (WKLVFKH YUDDJVWXNNHQ (3UREOHPDWD HWKLFD) m et bijbehorend e antw oord en d ie
teru ggaan op d iscu ssies in Alexand ers school m aar verm oed elijk niet d oor Alexand er zelf op
schrift zijn gesteld .
Nog een vru cht van Alexand ers ond erw ijs zijn com m entaren op vrijw el ied er van
Aristoteles’ w erken. Bew aard zijn d ie op $QDO\WLFD SULRUD 7RSLFD 0HWHRURORJLFD 'H VHQVX HW
VHQVDWR en 0HWDSK\VLFD I-V. Ze zijn over het algem een lu cid e en anti-Platonisch: Aristoteles’
kritiek op Plato w ord t verd iep t en som s zelfs overtrokken.
7KHPLVWLXV
Them istiu s (317-388 nC) — senator in Constantinopel, vertrou w eling van keizers
Constantiu s II en Theod osiu s en oprichter van een school voor w elsp rekend heid — staat
eigenlijk buiten d e filosofische trad itie. Zijn p arap hrasen van $QDO\WLFDSRVWHULRUD3K\VLFD'H
FDHOR'HDQLPDen 0HWDSK\VLFDzijn d e vrucht van zijn vad ers filosofie-ond erricht, d at hij ook
voor een red enaar als een vereiste beschou w t. Them istiu s stem t in m et Aristoteles m aar
toont op enkele p u nten affiniteit m et Plato. Meer vernieu w end is zijn versie van 'H DQLPD,
m et nam e ten opzichte van Alexand ers op vatting van het Intellect. Mid d eleeuw se d enkers
als Thom as van Aquino citeren d it w erk om d at ze Them istius (ten onrechte) als bond genoot
zien in hun strijd tegen volgelingen van d e Arabische filosoof Averroës, d ie varianten van
Alexand ers god d elijke Intellect verd ed igen.
1HRSODWRQLVFKHFRPPHQWDUHQ
Met Plotinu s (ca. 205-270) en zijn leerling Porphyriu s (232-309 nC) krijgen Aristoteles’ (niet-
biologische) geschriften een vaste p laats in het cu rricu lu m , en w ord t zijn systeem in het
Platonische d enken ingep ast. Porp hyriu s’ ,QOHLGLQJ (,VDJRJr) op Aristoteles’ &DWHJRULHsQ is
lange tijd als inleid ing in d e logica het m eest gelezen w erk in d e w esterse filosofische trad itie
gew eest. In het Neop latonism e (zie hoofd stu k 8) blijft een grote belangstelling voor
Aristoteles bestaan d ie tot u itd rukking kom t in talrijke com m entaren op zijn w erken. Uit het
Alexand rië en Athene van d e vijfd e en zesd e eeu w na Christu s bezitten w ij zo’n 25
com m entaren d ie d e vru cht zijn van het ond erw ijs in d e filosofie in d e d aar gevestigd e
scholen. Voor d eze late Platonici is d e stu d ie van Aristoteles op m erkelijk genoeg d e
voorbereid ing gew ord en op d e stu d ie van Plato. H u n com m entaren voltrekken elk een
harm onisatie van Plato, Aristoteles en som s d e Stoa in een p roces van creatieve interp retatie
d oor een scherp zinnige geest. Ze op peren vaak m eer d an één m anier om een p robleem op te
lossen en vorm en zo een rijke bron van vernieu w end e kritiek.

+(//(1,67,6&+(),/262),((1:(7(16&+$3
+HOOHQLVPH
In 323 vC. stierf Alexand er d e Grote. Zijn vad er, Philip p u s II, had als Maced onisch vorst d e
vele onafhankelijke Griekse stad staten – inclu sief Athene, het intellectu ele centrum van d e
Griekse cu ltu u r in d e vijfd e en het begin van d e vierd e eeuw – ond er zijn heerschap p ij tot
één rijk verenigd . Alexand er zette d it p roces van exp ansie voort d oor het Grieks-
Maced onische rijk u it te breid en over het gehele Mid d en-Oosten en Egyp te. Deze exp ansie
ging gepaard m et een bew u ste cu ltu u rpolitiek: er w erd en overal Griekse sted en gesticht, en
er w erd gestreefd naar een zekere m ate van vergrieksing van d e inheem se culturen. Na
Alexand ers d ood viel het grote rijk u iteen in een aantal d elen, d e zogenoem d e
d iad ochenrijken (het Griekse GLDGRFKRV betekent ‘opvolger’: d e vorsten in d eze rijken
beschou w d en zichzelf als op volgers van Alexand er). Deze d iad ochenrijken w erd en in d e
volgend e eeuw en su ccessievelijk veroverd d oor d e Rom einen – als laatste, in 30 vC., Egyp te,
na d e zelfm oord van Cleop atra, d e laatstregerend e telg u it d e d iad ochend ynastie van d e
Ptolem aeën.
De ongeveer d rie eeuw en d ie liggen tussen d e d ood van Alexand er d e Grote en d e d ood
van Cleop atra d uid t m en sind s d e negentiend e eeu w aan als d e period e van het ‘hellenism e’ ,
een term d ie d oor d e historicu s J. G. Droysen in zijn stand aard w erk *HVFKLFKWHGHV+HOOHQLVPXV
(tw ee d elen: 1836 en 1843), eigenlijk w as ingevoerd om d e hellenisering van d e cu ltu ren van
het nabije oosten in d eze p eriod e aan te d u id en. Ook d e filosofie uit d eze p eriod e w ord t
‘hellenistisch’ genoem d . H oew el d eze p eriod isering vanuit d e filosofie zelf gezien enigszins
arbitrair is, en hoew el d e hellenistische filosofen hu n eigen p eriod e niet zagen als een nieu w
begin m aar eerd er d e continu ïteit m et het verled en benad ru kten, heeft men w el geprobeerd
iets als een gem eenschapp elijke noem er te vind en d ie d e filosofie u it d eze p eriod e
karakteriseert. Dit project is echter in zijn algem eenheid tot m islu kken ged oem d .
Eén op het eerste gezicht m isschien voor d e hand liggend e kand id aat voor d e p ositie van
gem eenschap p elijke noem er valt in elk geval af: d e hellenistische filosofie w as niet
m u lticu ltureel. H oew el er in d eze p eriod e sp rake w as van een ontm oeting – som s een
botsing - tu ssen verschillend e cu ltu ren, w erkten d e hellenistische filosofen binnen d e Griekse
trad itie en oriënteerd en zij zich op Griekse voorbeeld en. Wel valt op d at veel
vooraanstaand e hellenistische filosofen niet m eer u it Griekenland kw am en m aar u it d e
gehelleniseerd e cu ltu u rcentra van het Mid d en-Oosten. Zeno van Citiu m , d e stichter van d e
Stoa, kw am welisw aar uit Cyp rus m aar w as van Fenicische afkom st. Men kan verd er w ijzen
op Stoïcijnen als Diogenes van Babylon, Posid oniu s van Apam ea (Syrië) en een Ep icu rist als
Zeno van Sid on (Libanon).
Er is w el bew eerd d at d e hellenistische filosofie zich ond erscheid d e d oor haar
ind ivid u alistische karakter: alles zou d raaien om het geluk van het ind ivid u , m et
veronachtzam ing van het sociale leven en d e p olitiek. Met het opgaan van d e kleinschalige
H ellenistische filosofie en w etenschap 153
Griekse stad staten in d e grote hellenistische rijken, zoud en d e m ensen hun trad itionele
oriëntatie kw ijtgeraakt zijn, en zich angstig en onzeker hebben teruggetrokken in filosofieën
d ie een strikt ind ivid u eel heil beloofd en. Dit beeld beru st op een overschatting van d e
invloed van d e p olitieke om w entelingen op het leven van alled ag. Bovend ien d oet het
onrecht aan d e breed te van het filosofische sp ectru m van d e grote hellenistische scholen, d at
w el d egelijk ook sociale en p olitieke filosofie om vat.
Een karakterisering d ie w el op gaat voor het m eest in het oog springend e en
spraakm akend e d eel van d e hellenistische filosofie, d e scholen van Ep icuru s en d e Stoa
(m aar bijvoorbeeld niet voor w at er resteerd e van d e Aristotelische Perip atos), is d at hu n
ethiek rad icaler eu d aem onistisch w as d an d e filosofie van Plato en Aristoteles. Ook d eze
laatsten zagen geluk (HXGDLPRQLD) als hoogste levensd oel en ook zij zagen het bed rijven van
d e filosofie niet als een p uu r acad em ische bezigheid m aar als een w eg tot d it levensgeluk. Bij
d e Stoa en het Ep icu rism e versterkt zich d eze karakteristiek: d e overige ond erd elen van d e
filosofie staan nu m eer expliciet in d ienst van d e ethiek, d u s van d e theorie van het goed e
leven. Daarnaast is d e filosofische ethiek van d eze scholen in sterkere m ate p rescriptief d an
bijvoorbeeld Aristoteles’ ethiek. Ep icuru s en d e Stoa bied en elk een exclu sieve w eg tot het
geluk d ie in een aantal op zichten sterk onconventioneel is. Zij p roberen d e m ensen op te
voed en in nieuw e w aard enpatronen en hou d en hun het id eaalbeeld voor van d e w ijze als
iem and d ie d e filosofie in kw estie volled ig heeft geïnternaliseerd , en d ie hierd oor een leven
leid t als een god , een leven d at in veel op zichten verschilt van d at van gew one m ensen.
(SLFXUXVHQKHWHSLFXULVPH
(SLFXUXVHQ]LMQVFKRRO
Epicu ru s w erd in 341 vC geboren op het eiland Sam os. Op achttienjarige leeftijd kw am hij
naar Athene om d aar zijn ‘d ienstp licht’ (HSKrELD) te vervu llen (323/ 2 vC). Daarna leefd e hij
enige tijd in Colop hon aan d e w estku st van Klein-Azië, in Mytilene op Lesbos en in
Lam p sacu s, bij d e H ellespont. We w eten d at hij in d eze jaren al filosofisch actief w as, m aar
bekend w erd hij p as nad at hij zich in 307 in Athene had gevestigd . Daar kocht hij vlak buiten
d e stad een hu is m et een grote om m u u rd e tu in, w aar hij ond erw ijs gaf en w aar zich al snel
een hechte leefgem eenschap van volgelingen vorm d e. Ep icu ru s stierf in 271/ 0. Zijn school
bleef bestaan en zijn filosofie behield een grote aanhang tot in d e d erd e eeuw nC. Zijn
m aterialistische fysica en hed onistische ethiek bleven nog lang daarna belangrijke
filosofische referentiep u nten.
Ep icu ru s’ school in Athene — ook w el eenvou d ig ‘d e Tuin’ (NrSRV) genoem d — stond in
d e ou d heid bekend om een grote loyaliteit aan Epicu ru s en innige vriend schap sband en
tu ssen d e led en. Bijzond er w as, d at ook vrou w en en slaven als led en w erd en toegelaten. De
school vorm d e een ietw at sectarische leefgem eenschap d ie Ep icu ru s ook na zijn d ood
vereerd e als leid sm an. Dit hangt sam en m et het karakter van Epicu ru s’ d enken, d at zich
p resenteerd e als een bevrijd end e heilsleer en een therapie voor d e kw alen van het leven. H et
vind t ook zijn w eerslag in d e aard van een d eel van d e overgeleverd e epicu reïsche teksten.
Zo schreef een Rom ein, Lu cretiu s (eerste eeu w vC), een leerd icht 2YHUGHDDUGGHUGLQJHQ ('H
UHUXP QDWXUD) in zes boeken, bed oeld om Epicu ru s’ leer in een aantrekkelijke vorm uit te
d ragen. Waarschijnlijk in het begin van d e tw eed e eeu w nC m eend e een and ere ep icureër,
Diogenes, in Oenoand a (in het Zu id en van w at nu Tu rkije is) zijn stad genoten een d ienst te
bew ijzen d oor in hu n w oonplaats op een ongeveer 80 m eter lange m uu r in een op enbare
zu ilengalerij een inscrip tie te laten aanbrengen m et een overzicht van Ep icu ru s’ filosofie.
Beid e auteu rs laten zien d at het ep icurism e zichzelf niet beschouw d e als een acad em ische
filosofie voor sp ecialisten m aar als een levensleer voor ied ereen.
H et w as d e bed oeling d at volgelingen zich d e leer innerlijk eigen m aakten d oor d e
belangrijkste stellingen uit het hoofd te leren en in een soort m ed itatieve oefeningen
spreuken te overd enken, enigszins als een catechism u s. Bew aard zijn een aantal voor d it d oel
geschreven sam envattingen (HSLWRPDL) van Ep icu ru s’ hand in d e vorm van brieven (aan
H erod otu s, Pythocles en Menoeceu s) en tw ee verzam elingen leerstellingen en sp reu ken. Van
Epicu ru s’ hoofd w erken — w aarond er het zevenend ertig boekrollen tellend e 2YHUGHQDWXXU
— hebbben w ij alleen fragm enten. Een groot aantal fragm enten op p ap yrus kom t uit d e
overblijfselen van d e boekenverzam eling van een Ep icu reër, in d e achttiend e eeuw ontd ekt
in een Rom einse villa in Ercolano (in d e ou d heid H ercu laneu m ) nabij Nap els, d ie ond er d e
vu lkaanas w as verd w enen bij d e u itbarsting van d e Vesu viu s d ie in 79 ook Pom p eii
verw oestte. Ook van het w erk van d e vooraanstaand e ep icu reër Philod em u s van Gad ara (1e
eeuw vC) zijn d aar vrij om vangrijke fragm enten op p ap yrus gevond en. Onze kennis van
Epicu ru s’ w ijsgerig stelsel w ord t aangevuld d oor citaten en p arafrases bij latere niet-
Epicu reïsche auteu rs, het leerd icht van Lu cretiu s en d e inscrip tie van Diogenes van
Oenoand a.
Ep icu ru s ziet d e verschillend e d eelgebied en van d e filosofie niet als nevengeschikt en
gelijkw aard ig. De kennisleer (NDQ{QLND, letterlijk ‘kund igheid van het richtsnoer’) beschou w t
hij als m ethod ologisch fund am ent van d e fysica, niet als zelfstand ig ond erd eel van d e
filosofie. De fysica is w el een zelfstand ig ond erd eel, m aar ond ergeschikt aan d e ethiek: ze
heeft tot d oel ons te bevrijd en van bep aald e existentiële angsten. Form ele logica, zoals
beoefend in d e school van Aristoteles en d oor d e Stoa, d ient in d it verband geen enkel d oel
en w ord t d oor Ep icu ru s als nu tteloos terzijd e geschoven.
De fu nctionele ond erschikking van d e fysica aan d e ethiek neem t niet w eg d at fysica en
kosm ologie hu n eigen m ethod e hebben, m et een zelfstand ige bew ijsvoering w aarvan d e
form ele asp ecten exp liciet w ord en gem aakt in d e kennisleer. Ep icu ru s vraagt zijn
volgelingen niet zijn fysisch w ereld beeld te aanvaard en als een geloofsartikel, of lou ter om
zijn bevrijd end e w erking en ethische bru ikbaarheid . Integend eel, d it w ereld beeld kan alleen
bevrijd end w erken d oord at het w aar en bewezen is. Ep icu ru s p robeert d an ook elk
ond erd eel van zijn filosofie te verantw oord en m et een beroep op zijns inziens onw eerlegbare
u itgangsp u nten, d ie hij als princip ieel em pirist m eent te kunnen vind en in d e ervaring. Door
d eze gew oonte elk van zijn voornaam ste thesen u itvoerig te verantw oord en en d oor d e
expliciete m anier w aarop hij zijn systeem p resenteert heeft Epicu ru s’ zijn opvolgers niet veel
ru im te gelaten voor fu nd am entele correcties of m eningsverschil. Dit — en niet, zoals w el
bew eerd w ord t, een blind geloof in d e w aarheid van d e u itsp raken van d e m eester —
verklaart d at het epicu reïsche stelsel d oor d e eeu w en heen zichzelf gelijk is gebleven.
.HQQLVOHHU
Om zijn theorieën d e grootst m ogelijke zekerheid te verschaffen zoekt Ep icuru s in zijn
kennisleer naar RQEHWZLMIHOEDUH u itgangsp u nten, oftew el criteria van w aarheid (NULWrULD WrV
DOrWKHLDV) w aaraan alle uitspraken over d e w erkelijkheid , en over ons leven in d eze
w erkelijkheid , in laatste instantie ku nnen w ord en getoetst. H ij toont zich hier een em pirist:
hij p laatst d e gezochte grond slag in d e evid entie van d e zintu iglijke ervaring — zow el d ie
van voorw erp en buiten d e w aarnem er als van inw end ige gew aarw ord ingen van genot en
p ijn — en in begrip pen d ie onm id d ellijk op d eze w aarnem ing zijn gebaseerd . H et eerste en
voornaam ste criterium van w aarheid is d us zintu iglijke w aarnem ing (DLVWKrVLV).
Ep icu ru s gaat er klaarblijkelijk van uit d at w ij voorw erp en in d e w erkelijkheid om ons
heen in beginsel w aarnem en zoals ze zijn. Deze overeenkom st tu ssen w aarnem ing en
voorw erp m oet w el betekenen d at d e voorw erp en hu n vorm en stru ctu u r tot op zekere
hoogte letterlijk aan ons d oorgeven. Dat kan alleen als er bij d e w aarnem ing telkens iets van
d eze voorw erp en bij ons binnend ringt. Ep icu ru s verklaart d it als volgt. De voorw erp en in d e
w ereld om ons heen bestaan u it atom en en scheid en voortd u rend d u nne film p jes of schillen
van atom en af, d ie ‘vorm p jes’ of ‘beeld jes’ (HLG{OD) w ord en genoem d . Deze beeld jes behoud en
een tijd lang vorm en stru ctu u r van het voorw erp in kw estie, en d elen d eze aan ons m ed e
w anneer ze onze zintu igen bereiken. Dit contact is w at w ij w aarnem ing noem en.
Zu lke w aarnem ingen zijn volgens Ep icu ru s in zekere zin onbetw ijfelbaar. Deze
overtu iging d ru kt hij u it in d e stelling d at elke w aarnem ing w aar is. H ierm ee bed oelt hij d at
elke w aarnem ing w ord t veroorzaakt d oor iets d at w erkelijk bestaat in d e bu itenw ereld — zo
levert hij wat w e nu een ‘cau sale theorie van waarnem ing’ noem en — en d aard oor op een
bep aald e m anier overeenstem t m et d atgene w at haar veroorzaakt: d e beeld jes. Op het niveau
van d e w aarnem ing als zod anig is er d u s geen red en d e ene w aarnem ing boven d e and ere te
stellen in w aarheid sw aard e. Een voorbeeld : als w ij een stroom van beeld jes ontvangen van
een rechte stok, nem en w ij een rechte stok w aar. Als w e vervolgens een stroom van beeld jes
ontvangen van een rechte stok d ie ged eeltelijk in w ater is ond erged om peld , nem en w ij een
geknakte stok w aar. Ook d eze w aarnem ing is w aar, in d ie zin d at w at bij ons binnenkom t
ind erd aad beeld jes zijn van een geknakte stok: het w ater geeft im m ers aan d e stroom van
beeld jes d ie ons oog bereikt een afw ijking. Als zod anig is d aarom d e w aarnem ing van d e
geknakte stok evenm in betw ijfelbaar als d e w aarnem ing van d e rechte stok. And ers d an d e
Stoïcijnen is Ep icu ru s niet van m ening d at bep aald e w aarnem ingen zich van and ere
ond erscheid en d oord at ze als het w are een m erkteken van hu n betrou w baarheid m et zich
d ragen.
Alle w aarnem ingen ku nnen d u s als criteriu m geld en d ankzij hun cau sale oorsp rong in
d e bu itenw ereld , en ku nnen w aar genoem d w ord en d ankzij hun overeenstem m ing m et d e
beeld jes. In d e praktijk blijven w ij, ook volgens Ep icu ru s, natu urlijk niet op d it elem entaire
niveau steken, m aar verbind en w e aan onze w aarnem ingen RRUGHOHQ over het w aargenom en
voorw erp , bijvooreeld ‘d it is een geknakte stok’ , en gebru iken wij d e term ‘w aarheid ’ in een
and ere en m eer strikte zin om d e overeenstem m ing aan te geven tu ssen oord elen (of
‘p rop osities’ : zinsinhou d en) en voorw erp en in d e bu itenw ereld . Zu lke oord elen w ord en aan
d e w aarnem ing toegevoegd d oor ons verstand ; ze m aken d u s niet d eel u it van d e
w aarnem ing zelf, d ie ‘red eloos’ (DORJRV) is. And ers d an d e w aarnem ing als zod anig ku nnen
d eze oord elen ook onwaar zijn in d e bed oeld e striktere zin. Pas op d it niveau ku nnen w e in
ons kennisverw ervend contact m et d e bu itenw ereld fou ten m aken.
Waar het in d e kentheorie in laatste instantie om d raait, is d e vraag hoe wij d e w aarheid
of onw aarheid van zo’n in princip e betw ijfelbaar oord eel kunnen vaststellen aan d e hand
van het p rincip ieel onbetw ijfelbare criterium van d e w aarnem ing VHF. In som m ige gevallen –
nam elijk w anneer een held ere en ongestoord e w aarnem ing van het object in kw estie
m ogelijk is – vind t d e gew enste toetsing van een oord eel p laats d oor ‘bevestiging’
(HSLPDUWXUrVLV) van d e kant van d e w aarnem ing of d oor het u itblijven van zulke bevestiging
(RXNHSLPDUWXUrVLV). Wanneer w e bijvoorbeeld van een afstand een vierkante toren w aarnem en
als rond , kom t d it d oord at d e beeld jes d ie w e ontvangen vervorm d zijn als gevolg d e grote
afstand d ie ze hebben m oeten afleggen. De w aarnem ing als zod anig blijft onbetw ijfelbaar —
w e ontvangen beeld jes van een rond e toren — m aar het oord eel, d e m ening ‘d at d aar is een
rond e toren’ is QLHW onbetw ijfelbaar. H et kan w ord en gecontroleerd , en d u s w ord en bevestigd
of niet bevestigd , d oor m eerd ere w aarnem ingen te d oen. Zo ku nnen w e d e w aarnem ing
herhalen d ichtbij d e toren, w aar d e kans op vervorm ing van d e beeld jes klein is. Op zichzelf
is d e w aarnem ing van d ichtbij even onbetw ijfelbaar als d ie van veraf — in beid e gevallen
zijn het im m ers d e beeld jes en niet w ijzelf die d e w aarnem ing veroorzaken — m aar d e
grotere held erheid (HQDUJHLD) van d e w aarnem ing van d ichtbij stelt ons in staat het oord eel
d at w e had d en gevormd op grond van onze eerd ere w aarnem ing te corrigeren. Welke
w aarnem ingen ‘held er’ zijn en w elke niet ku nnen w ij p as vaststellen op grond van een reeks
w aarnem ingen en van onze ervaring m et om stand ighed en d ie een held ere w aarnem ing in d e
w eg staan, zoals in het geval van d e toren afstand , in het geval van d e stok w ater als
‘brekend e’ factor.
Maar een filosofische theorie w il d oorgaans over m eer ku nnen sp reken d an over torens
en stokken, en een om vattend w ereld beeld kunnen bied en. Dat schep t d e nood zaak te
oord elen over objecten d ie QRRLW held er en van d ichtbij ku nnen w ord en w aargenom en, zoals
hem ellicham en m et hu n bew egingen, d ie w e alleen van heel grote afstand w aarnem en, en
voorw erp en op m icro-niveau , in het bijzond er atom en, d ie w e helem aal niet kunnen
w aarnem en. Deze groep noem t Ep icu ru s ‘ond u id elijke’ objecten (DGrOD). Oord elen over
objecten u it d eze categorie, bijvoorbeeld ‘er bestaan atom en’ , of ‘d e zon is vele m alen groter
d an d e aard e’ ku nnen w e volgens Ep icu ru s niet toetsen aan held ere w aarnem ingen van d e
objecten in kw estie zelf, m aar w el LQGLUHFW toetsen, aan voorw erp en en verschijnselen
w aarvan w el held ere waarnem ing m ogelijk is: hetzij aan gevolgen en bijverschijnselen van
het object — zo ku nnen w e u it d e w aarnem ing van bew eging het bestaan van lege ruim te
afleid en — hetzij aan DQDORJH verschijnselen in d e wereld om ons heen. Zu lke ind irecte
toetsing kan niet leid en tot bevestiging (HSLPDUWXUrVLV) m aar w el tot w eerlegging
(DQWLPDUWXUrVLV) of ‘niet-w eerlegging’ (RXNDQWLPDUWXUrVLV).
In d e p raktijk sp eelt bij Ep icu ru s vooral bewijsvoering aan d e hand van analoge
verschijnselen een grote rol. Zo bew eert hij in d e %ULHIDDQ3\WKRFOHV (94-95) d at d e m aan haar
licht ofw el van zichzelf heeft of van d e zon, w ant ook om ons heen zien w ij ‘veel d ingen d ie
u it zichzelf licht geven, m aar ook veel d ie hun licht van iets and ers ontvangen’. Op d eze
m anier zijn er in het bereik van het d irect w aarneem bare vaak m eerd ere analoge
verschijnselen te vind en. In d it soort gevallen betekent niet-w eerlegging niet m éér d an d at
een stelling om trent het betrokken ond u id elijke verschijnsel PRJHOLMN w aar is — of zoals
Epicu ru s het u itd ru kt, d at het w aar is d at d e beschreven oorzaak het betrokken verschijnsel
NDQ verklaren. Ep icu ru s is zich van d eze bep erking terd ege bew u st en trekt er ook rigou reu s
d e consequ enties u it: op het gebied van m et nam e sterrenku nd e en m eteorologie kan en
m oet filosofie alleen reeksen alternatieve verklaringen geven. Men zou op d it p u nt ku nnen
spreken van ‘geregionaliseerd scepticism e’, d u s een scepticism e d at tot bep aald e d om einen
van d e w erkelijkheid blijft bep erkt: als em pirist, d ie d e ond ervind ing m et al haar
bep erkingen als enige grond slag aanvaard t voor alle kennis, m oet Ep icuru s conclu d eren d at
w ij lang niet alles m et zekerheid ku nnen kennen en verklaren.
Tot zover het fu nctioneren van d e w aarnem ing als criteriu m . H iernaast erkent Epicu ru s
nog d rie and ere onbetw ijfelbare w aarheid scriteria. Ten eerste is er d e zogenaam d e
‘beeldvorm end e activiteit van d e geest’ of ‘– van het d enken’ (SKDQWDVWLNrHSLEROrWrVGLDQRLDV)
een p roces w aarbij atom en van onze ziel d irect, d u s niet d oor tu ssenkom st van d e zintu igen,
w ord en geraakt d oor atoom beeld jes (HLG{OD) d ie zo fijn zijn d at ze d w ars d oor het lichaam
heen gaan. Een voorbeeld zijn d room beeld en, d ie d u s volgens Ep icuru s altijd van bu iten
kom en. Ook hier geld t d at d e beeld en als zod anig onbetw ijfelbaar zijn, maar d at w e niet aan
ied er beeld zomaar een oord eel over d e w erkelijke stand van zaken ku nnen toevoegen.
Een belangrijker criteriu m in d e praktijk is ‘preconcep tie’ (SUROrSVLV). H erhaald e
ongestoord e w aarnem ingen leveren een soort herinneringsbeeld op , d at d e belangrijkste
eigenschap p en van het regelm atig w aargenom en voorw erp in zich bevat: w e ku nnen d eze
p reconcep tie om schrijven als een natuu rlijk gevorm d algem een begrip . H et is w el m ogelijk
d at iem and als gevolg van belem m erend e factoren — zw akke geestelijke verm ogens, een
verkeerd e op voed ing — onju iste algem ene begrip p en vorm t, m aar d at zijn d an geen
QDWXXUOLMNH algem ene begrip pen, en d u s geen preconcep ties. H oew el p reconcepties niet
aangeboren zijn m aar d oor w aarnem ingen gevorm d , noem en w e ze m et recht SUH-concep ties,
‘voor-begrip pen’, om d at w e ze gebru iken om volgend e ervaringen te categoriseren.
Daarnaast gebru iken w e p reconcep ties als criterium bij het toetsen van algem ene oord elen
zoals ‘alle hond en hebben vier p oten’ . Ook van god en hebben w ij volgens Epicu ru s een
p reconcep tie, d oord at god en — d e antropom orfe god en van het Griekse pantheon over w ie
H om erus d icht — d oor d e eeu w en heen af en toe zijn w aargenom en en in d rom en
verschijnen. H et ald u s gevorm d e natuu rlijke algem ene begrip ‘god ’, d at alle w ezenlijke
eigenschap p en van een god om vat, ku nnen w e als criterium gebru iken bij het beoord elen
van uitspraken over god en.
Als vierd e en laatste criteriu m id entificeert Ep icu rus het gevoel (SDWKRV) van genot en zijn
tegend eel, p ijn oftew el onlust. Deze gew aarw ord ingen zijn een soort inw end ige
w aarnem ing. We ku nnen ze als criterium gebru iken in d e leer van d e ziel, ond erd eel van d e
natu u rfilosofie, m aar in d e p raktijk functioneren ze vooral als toetsingscriteriu m in d e ethiek.
1DWXXUHQNRVPRV
Met behu lp van d e hierboven u iteengezette m ethod ologie, d ie steunt op volgens hem
onw ankelbare criteria, constru eert Ep icu ru s zijn ‘fysica’ oftew el natu urfilosofie. Deze is
m aterialistisch: het enige d at bestaat is m aterie, d ie bestaat uit ond eelbare licham en oftew el
atom en, en leegte, d e ruim te w aard oorheen atom en zich bew egen. Ze is ook m echanistisch:
alle ontstaan en vergaan is het resu ltaat van d oelloze en ongeleid e bew egingen van atom en
d ie op elkaar stoten en tijd elijk aaneenklonten.
De stelling d at het heelal geen and ere elem enten om vat d an atom en en lege ru im te
verantw oord t Epicu ru s volgens d e regels van zijn kennisleer. Dat licham en bestaan is op
grond van onze ervaring evid ent. Dat d eze licham en u it ond eelbare d eeltjes bestaan, is
w elisw aar niet d irect w aarneem baar, m aar volgt uit het feit d at d e tegenovergesteld e these
— d at m aterie oneind ig d eelbaar is — d oor d e w aarnem ing w ord t tegengesproken: in het
geval van oneind ige d eelbaarheid zoud en w ij volgens Epicu rus licham en in het niet zien
verd w ijnen. Lege ruim te is evenm in d irect w aarneem baar, m aar atom en hebben haar nod ig
voor d e bew eging d ie leid t tot d e vorm ing van d e w ereld d ie wij w aarnem en, net als
zichtbare licham en ru im te nod ig hebben om te ku nnen bew egen.
Deze lege ruim te is oneind ig, w ant er is niets d at haar zou ku nnen begrenzen. Atom en
hebben geen and ere eigenschap pen d an hu n om vang, vorm en gew icht. H u n natu u rlijke
bew egingsrichting is om laag, haaks op het op p ervlak van d e aard e: w e zien im m ers ook alle
zichtbare licham en d ie gew icht hebben op aard e van natu re om laag vallen. Dit zou tot
gevolg hebben d at ze langs evenw ijd ige banen d oor d e oneind ige leegte bew ogen zond er
m et elkaar in aanraking te kom en en sam en te klonten tot zichtbare licham en, w are het niet
d at ze som s d oor toeval zijw aarts van hun baan afw ijken. H et bestaan van d eze
onvoorsp elbare zijw aartse afw ijking (SDUHQNOLVLV, Lat.FOLQDPHQ) im p liceert overigens ook d at
natu u rprocessen nooit volled ig ged eterm ineerd zijn.
Atom en en lege ru im te vorm en tezam en d atgene d at in d e m eest strikte zin bestaat. Alle
voorw erp en d ie w ij in d e w ereld w aarnem en bestaan in laatste instantie u it atom en en lege
ru im te. Dat w il niet zeggen d at d eze m acroscop ische voorw erp en zelf m ind er reëel zijn.
Integend eel, zij vorm en een eigen niveau van w erkelijkheid m et voor een d eel unieke
eigenschap p en. De atom en hebben alleen d e eigenschap p en om vang, vorm en gew icht. Alle
and ere eigenschap p en, zoals kleu r en tem p eratuu r, bestaan niet op het niveau van d e
atom en, m aar zijn het resu ltaat van d e m anier w aarop com binaties van atom en als
m acroscop ische voorw erp en d oor ons w ord en w aargenom en. H ierm ee form u leert Epicu ru s
voor het eerst d uid elijk het ond erscheid tu ssen p rim aire (intrinsieke) en secund aire (van
w aarnem ing afhankelijke) eigenschap p en. H et relatieve karakter van secu nd aire
eigenschap p en betekent overigens niet d at Ep icuru s er geen realiteit aan toekent: op hun
eigen niveau , d at van het zintu iglijk w aarneem bare, bestaan zij w el d egelijk en w e ku nnen er
in beginsel via d e w aarnem ing held ere kennis van hebben. H ier ligt een belangrijk verschil
m et het atom ism e van Dem ocritu s.
Alle natu u rkund ige p rocessen zijn terug te voeren op het ged rag van d e atom en d ie
eraan ten grond slag liggen; d eze vorm en d ankzij hu n bew eging — hu n ond erlinge botsingen
en verw evingen — gehelen d ie ook w eer uiteenvallen. In Ep icu ru s’ w ereld beeld krijgen d u s
van Aristoteles’ vier typ en ‘oorzaak’ alleen d e m aterie-oorzaak en d e oorzaak van bew eging
een plaats: er is niet zoals bij Plato en Aristoteles een onafhankelijke stru ctu rerend e vorm -
oorzaak en ook niet een ingebou w d e d oelgerichtheid , een teleologie. Ied ere vorm van ord e
d ie er is, is bij toeval uit chaos ontstaan en is tijd elijk — zoals in d e w anord elijke bew eging
van herfstblad eren som s tijd elijk een geord end e w erveling ontstaat. God en bestaan w el — ze
verschijnen im m ers van tijd tot tijd aan m ensen — m aar sp elen geen rol in d e kosm os. Ze
leid en een volm aakt gelu kkig bestaan — volm aakt gelu k behoort nam elijk tot onze
p reconcep tie van een ‘god ’ — onbelast d oor zorgen of w erk. Zelfs d e hem ellicham en,
trad itioneel een d om ein van het god d elijke, hebben niets god d elijks in zich:
Je m oet niet d enken d at d e bew egingen van d e hem ellicham en, hu n keren, hu n verd u isteringen,
hu n op kom st en ond ergang en alles w at d aarm ee gep aard gaat, p laatsvind en om d at er een m acht
is d ie ze leid t, d ie ze hu n p laats w ijst en ord ening geeft, terwijl hij tevens volled ig gelu k geniet in
onsterfelijkheid . Dru kte en bezorgd h eid , woed e en w elgezind heid gaan im m ers niet sam en m et
gelu k, m aar horen bij zw akheid , angst en afhankelijkheid van and eren. (%ULHIDDQ+HURGRWXV 76-77)
Epicu ru s’ ‘u itgekled e’ god sbegrip d eed tegenstand ers, zoals d e Stoïcijn Posid oniu s, hem
ervan betichten ten d iep ste, zij het niet op enlijk, atheïst te zijn. Een feit is d at zijn god en, in
tegenstelling tot d e trad itionele Griekse god en maar ook tot d ie in d e filosofie van Plato, van
Aristoteles en van d e Stoa, kosm ologisch geen enkele rol sp elen.
Wat is volgens Ep icu ru s d e kosm os d an w el? Een geord end geheel van begrensd e
om vang d at bij toeval ergens in het oneind ige heelal tot stand is gekom en en d at op een
zeker ogenblik ook w eer uit elkaar zal vallen en in d it heelal oplossen. Gezien d e oneind ige
hoeveelheid atom en in het heelal en d e oneind ige om vang van d e ru im te m oeten zich eld ers
in d it heelal and ere, eveneens tijd elijke w ereld ord eningen bevind en, d ie al d an niet lijken op
d e onze. And ers d an in het hed end aagse sp raakgebru ik d u id en d e w oord en ‘kosm os’ en
‘u niversu m ’ voor Ep icu ru s d u s heel verschillend e d ingen aan. H et u niversum is oneind ig en
kent u it zichzelf geen ord e — w aar zou d eze vand aan m oeten kom en? De kosm os
d aarentegen is begrensd van om vang en vertoont een zekere ord ening, al is d eze toevallig tot
stand gekom en en van tijd elijke aard , zoals in Ep icu ru s’ w ereld beeld ied ere ord ening
tijd elijk is. Binnen het ene, oneind ige heelal bevind t zich, tegelijkertijd , een oneind ig aantal
w ereld en.
Ook d e m enselijke ziel bestaat u it atom en, zij het van een bijzond er fijne, bew eeglijke
soort. Dit houd t in d at ook d e ziel ooit u iteen zal vallen: bij d e d ood . Een leven na d e d ood is
er niet, en angst voor straf in een hiernam aals is ongegrond .
In zijn jonge jaren noem d e Ep icu ru s zich Dem ocritu s’ volgeling. Ep icu ru s’
natu u rfilosofie en kosm ologie zijn ind erd aad in veel op zichten schatp lichtig aan d iens
atom ism e. Toch zijn er belangrijke verschillen. Een eerste belangrijk verschil w erd al even
aangestip t en is gelegen in d e kennistheoretische hou d ing van d e tw ee filosofen. Dem ocritu s
scheid d e het d om ein van d e zintu iglijke w aarnem ing, d ie volgens hem slechts onheld ere
kennis op levert, strikt van d at van d e elem entaire d eeltjes, w aar echte kennis betrekking op
m oet hebben. Dem ocritu s w as zelf geen scep ticu s, en ond erschreef Anaxagoras'these d at
‘w at aan ons verschijnt d e aanblik is van het verborgene’. Maar het p ure feit d at hij ‘w at aan
ons verschijnt’ als onheld er beschou w d e, m aakte zijn p ositie vatbaar voor een sceptische
interpretatie; en w e w eten d at in d e vierd e eeu w som m ige volgelingen zijn leer ind erd aad in
sceptische zin interp reteerd en. Bij Epicu ru s is er van een d ergelijke tend ens naar scep ticism e
geen spoor m eer: zintu iglijke kennnis is in p rincipe held er en betrou w baar, en kan ju ist
d aard oor een stevige basis vorm en voor kennis over d e stand van zaken op het m icro-
niveau. Een tw eed e vernieuw ing ten op zichte van Dem ocritu s’ atom ism e is d e introd u ctie
van d e al genoem d e toevallige zijw aartse afw ijking (FOLQDPHQ) in d e baan van d e atom en.
'HWHUPLQLVPHHQYULMHZLO
Beid e vernieu w ingen — zow el d e aannam e van d e realiteit van secund aire eigenschapp en
als d e introd u ctie van d eze afwijking — kom en sam en in Ep icu ru s’ theorie van d e vrije w il.
Mentale toestand en — w aarond er d e overtuiging d at w e althans bij bep aald e ged achten en
beslissingen vrij zijn — zijn via introsp ectie w aarneem bare secu nd aire eigenschap pen van
het conglom eraat van atom en d at onze ziel vorm t, ons ‘ik’. Verlangens, overw egingen en
beslissingen vind t m en niet op het niveau van de atom en, m aar alleen op het niveau van d e
ziel als geheel. Daarom hou d en w e d e ziel als geheel verantw oord elijk voor d enken en
ged rag, en ku nnen w e d ie verantw oord elijkheid niet afschu iven op d e ond erliggend e
ind ivid u ele atom en. (Ep icu ru s d enkt d at d it laatste d e logische consequ entie is van d e positie
van Dem ocritus, d ie im m ers d e realiteit van m acroscop ische licham en en secu nd aire
kw aliteiten in tw ijfel trekt.) Ook het introsp ectieve gevoel bij ons d enken en beslissen d at w ij
(d at w il zeggen ons ‘ik’ ) hierbij vrij en zelf verantw oord elijk zijn is, zoals gezegd , een
m entale toestand , en als zod anig een secu nd aire eigenschap van d e ziel, d ie even reëel is als
d e rood heid van een tom aat. We hebben zelfs, op basis van herhaald e introspectieve
ervaringen van eigen verantw oord elijkheid , een p reconcep tie van eigen
verantw oord elijkheid gevorm d . Deze p reconcep tie is zo sterk d at zelfs verd ed igers van het
d eterm inism e haar onbew u st ond erschrijven. H et feit alleen al d at ze m et een verd ed iging
kom en en and eren p roberen te overtu igen betekent im m ers d at ze eigenlijk geloven d at
and eren zelf het verm ogen hebben van m ening te verand eren, en d u s d at hu n m entale
toestand en niet ged eterm ineerd zijn. H ierm ee bevestigen ze zelf d e p raktische
onhoud baarheid van het d eterm inism e. Er PRHW d u s zoiets zijn als vrije w il. Maar NDQ d it er
ook zijn? De onloochenbare in d e ervaring gegeven asp ecten van d e ziel (w aarond er het
gevoel van vrijheid ) m oeten im m ers op een bep aald e m anier gefu nd eerd zijn in d e atom en
d ie d e ziel constitu eren, net zoals d e eigenschap ‘rood ’ van d e tom aat iets te m aken heeft m et
d e atom aire stru ctu u r (d ie op een bep aald e m anier op ons w aarnem ingsverm ogen inw erkt).
Maar als d e atom en in d e ziel allem aal uitslu itend via d e w etten van d e nood zakelijkheid
bew egen — d e ene bew eging levert vanzelf d e volgend e op — en als d ie bew eging d an ook
nog eens d oor d e ‘inp ut’ van bu iten (w aarnem ingen) w ord t ged eterm ineerd , hoe kan d an d e
bew eging van d e ziel als geheel iets and ers zijn d an d e som van d eze ged eterm ineerd e
bew egingen, en d u s zelf ook ged eterm ineerd ? H ier d oet Ep icu ru s een beroep op het id ee van
d e toevallige afw ijking in d e atoom bew eging (FOLQDPHQ). H oe hij d it precies toep ast, en hoe
su ccesvol d ie toep assing u iteind elijk is, is om stred en. Waarschijnlijk is d e ged achte d eze: d e
afw ijking (FOLQDPHQ) m aakt d at d e bew eging van ind ivid u ele ziele-atomen op een bep aald
m om ent niet m eer het nood zakelijke en voorsp elbare gevolg is van d e bew eging op een
vorig m om ent, zod at d e toestand van d e ziel als geheel niet m eer ged eterm ineerd is d oor zijn
voorfgaand e toestand , of d oor externe factoren (zoals d e w aarnem ing). Op het m acro-niveau
van d e ziel als geheel HUYDUHQ w ij d it als onze vrije w il. Latere tegenstand ers verw eten hem
d at ons ‘ik’ in d at geval niet w erkelijk vrij is, m aar ten p rooi aan het toeval. H et is m oeilijk
d eze tegenw erp ing te pareren, en w e w eten niet of en, zo ja, hoe Ep icuru s d at heeft ged aan.
Misschien zou hij ku nnen antw oord en d at het toeval alleen op het niveau van ind ivid u ele
atoom bew egingen w erkt, d at d e resu lterend e bew eging van d e ziel als geheel gew oon LV w at
w e ervaren als vrije w il, en d at het hem er alleen om gaat d eze ervaring te verklaren en in
ied er geval ged eterm ineerd heid d oor externe factoren u it te sluiten.
Van d e p roblem atiek rond ziel en vrije w il keren w e ten slotte nog even teru g naar het
geheel van d e Ep icureïsche fysica en kosm ologie. We ku nnen d eze karakteriseren als een
ind rukw ekkend e en illu sieloze p oging om een p u ur m aterialistisch w ereld beeld te schetsen
w aarin ied ere vorm van ord e langs d e p roefond ervind elijke w eg van WULDODQGHUURU evolueert
u it w anord e. Dit geld t voor het ontstaan van d e levenloze natuu r — d e kosm os — en van
levend e w ezens, m aar ook voor d at van m enselijke cu ltu u r: taal, het leven in geord end e
sam enlevingen en het naleven van norm en en w aard en hebben zich geleid elijk ontw ikkeld
u it d e levensom stand ighed en van ‘w ild e’ oerm ensen.
,QGLYLGXHQJHPHHQVFKDS
Epicu ru s’ op vatting van d e natuu rlijke w ereld w erkt op verschillend e m anieren d oor in zijn
ethiek. Ten eerste bevrijd t ze ons van tw ee fu nd am entele angsten: d ie voor d e god en en d ie
voor d e d ood . De w ereld w aarin w ij leven is zond er im m anente ord ening en zond er
bestu rend e m acht; god en sp elen er geen rol en bem oeien zich m et niets. Dat d e m enselijke
ziel aan d ezelfd e ‘w etten’ is ond erw orp en als het lichaam brengt m et zich m ee d at bij d e
d ood m et het lichaam ook d e ziel ontbond en word t: d e atom en d ie haar vorm d en vallen
onm id d ellijk u it elkaar. Om d at ons ‘ik’ in onze ziel gelegen is kan Ep icuru s zeggen d at op
het ogenblik van sterven d it ‘ik’ m eteen verd w enen is, zod at d e d ood strikt genom en niet
‘ons’ betreft:
H et m eest hu iveringw ekkend e van alle kw ad en, d e d ood , is d an ook niet iets d at ons aangaat,
w ant w ann eer w ij er zijn is d e d ood er niet, en w anneer d e d ood er is zijn w ij er niet m eer. (%ULHI
DDQ0HQRHFHXV 125)
Een leven na d e d ood kan er d u s niet zijn; voor straffen in een m ythische ond erw ereld hoeft
niem and bang te zijn.
Ten tw eed e geeft d e natuu rfilosofie ook als een soort negatief kad er voor d e ethiek
grenzen aan w aarm ee d e m ens bij zijn streven naar gelu k rekening m oet hou d en. H oew el er
in het heelal geen nood lot w erkzaam is en ook geen w illekeu r van m ogelijk vijand ige
god d elijke m achten is d e natu urlijke w erkelijkheid ons al evenm in gu nstig gezind . De
keerzijd e van d e u itschakeling van het god d elijke en d aarm ee van voorzienigheid is d at d e
m ens leeft in een w ereld d ie zich van hem niets aantrekt. De kosm os is er niet voor d e m ens
— d e kosm os d ient geen enkel d oel — en d at blijkt uit alle ram p en d ie ons ku nnen treffen.
Tegen d eze achtergrond ku nnen w e Ep icuru s’ ethiek zien als een p oging om binnen d e
begrenzingen d ie het leven nu eenm aal kent, d us binnen een eind ig bestaan in een fysische
w erkelijkheid d ie we niet als onze ‘natu urlijke w oning’ ku nnen beschouw en, een zekere
m ate van eigen ord e te schep p en, een om geving w aarin een m ens zich voor d e d u ur van zijn
leven thu is kan voelen.
Ep icu ru s’ ethiek beru st d u s niet op een hooggestem d filosofisch m ens- of w ereld beeld
m aar op een voor allen evid ent criteriu m . Zoals hij d e natu urfilosofie tracht te fund eren in
het onbetw ijfelbare getuigenis van w aarnem ingen en natu u rlijke algem ene begrip p en, zo
p robeert hij zijn ethiek te fu nd eren in het enige d at volgens hem onbetw ijfelbaar is in d it
d om ein: onze gevoelens (SDWKr) van genot en zijn tegend eel pijn, tezam en m et het feit d at alle
m enselijk hand elen van natu re — d at w il zeggen w anneer het niet op een d w aalsp oor w ord t
gebracht d oor d w aze m eningen — genot zoekt en p ijn w il verm ijd en. Genot is ‘u itgangsp unt
en d oel van het gelu kkig leven’ (%ULHI DDQ 0HQRHFHXV 129). Ep icu ru s’ ethiek is hed onistisch
(KrGRQr = ‘genot’): er is geen hoger d oel d an genot; and ere w aard en zijn hieraan
ond ergeschikt.
Ook al is in beginsel ied ere genotsbeleving een goed en ied ere pijn een kwaad , toch m oet
een m ens niet zond er m eer elke vorm van genot najagen en alle onlu stgevoelens verm ijd en.
Som s heeft genot onlustgevoelens tot gevolg w aarm ee w ij er d u ur voor betalen. Zo is er in
beginsel geen enkel bezw aar tegen seksu eel genot, m aar leert d e ervaring d at zond er m eer
toegeven aan seksu ele verlangens onaangenam e nevenverschijnselen kan veroorzaken:
Ik hoor d at je aand riften nogal ongerem d op seks gericht zijn. N u , zolang je d e w etten niet
overtreed t, niet tegen d e goed e gew oonten ingaat, ook niet een van je naasten schad e berokkent,
roofbou w p leegt op je lichaam of je m id d elen van bestaan erd oor jaagt, ku n je je neigingen naar
believen volgen — m aar het is onmogelijk niet in zo’n situ atie te beland en. (9DWLFDDQVHVSUHXN51 —
een fragm ent van Ep icu ru s’ leerling Metrod oru s)
And ersom kunnen w e som m ige onlu stgevoelens m aar beter verd uren, om d at zij u iteind elijk
genot op leveren d ie op w eegt tegen het ongem ak. Om d at ons lichaam niet in staat is d e voor-
en nad elen tegen elkaar af te w egen m oet ons verstand (SKURQrVLV) te hu lp kom en d oor van
geval tot geval d e nood zakelijke afw eging te m aken: d e ‘hed onistische calculu s’. Juist om d at
het actief najagen van d it soort genietingen ongu nstige gevolgen kan hebben m oeten w ij
d eze ‘kicks’ niet als het d oel van ons hand elen beschou w en. Doel is veeleer een ‘p assieve’ of
‘statische’ vorm van genot: het w elbevind en d at voortkom t u it d e afw ezigheid van behoefte,
gem is en pijn. Om d at er volgens Epicu ru s geen toestand bestaat tussen onlu st en genot of
w elbevind en in, staat afw ezigheid van onlu st, w at w il zeggen het bevred igd -zijn van onze
behoeften, gelijk aan genot, en zelfs m eteen aan het hoogste genot.
Wanneer wij d u s zeggen d at genot ons levensd oel is, hebben w ij het niet over het genot van
losband ige lied en of over d ie w elke gelegen is in actief gen ieten — zoals bep aald e m ensen d enken
d ie niet w eten w aar ze het over heben en d ie m et ons van m ening verschillen of aan onze leer een
ongu nstige u itleg geven — m aar d oelen w e op een toestand w aarin ons lichaam geen p ijn heeft en
onze ziel niet w ord t verontru st. (%ULHIDDQ0HQRHFHXV 131)
H ieru it blijkt d at Ep icuru s naast licham elijk ook geestelijk genot erkent — en d u s ook
geestelijke pijn of ongelu k. Ook hier is het hoogste genot een p assieve toestand : ‘niet
verontru st w ord en’ (DWDUD[LD). Op zu lke ogenblikken leid en w ij zelf het gelu kkige leven van
een god . Geestelijk genot kan ook d e actieve vorm aannem en van aangenam e herinneringen.
Zo m oeten w ij p ersoonlijke verliezen trachten ‘w eg te strep en’ tegen d e aangenam e
herinnering d ie w ij kunnen hebben aan w at w e kw ijt zijn, en m oeten w ij zelfs bij het
w egvallen van onze d ierbaren proberen d e rouw van het ogenblik te bestrijd en m et nu chtere
overw egingen. In d it op zicht w enste Ep icu ru s zelf een levend voorbeeld te zijn, zoals blijkt
u it een brief d ie hij op zijn sterfbed schreef aan zijn leerling en vriend Id om eneu s:
Ik schrijf ju llie d it op d eze gelu kkige d ag d ie m ijn laatste zal zijn. De kolieken en d e p ijn d ie d e
d ysenterie m ij bezorgt zijn zo hevig d at erger niet m ogelijk is. Maar tegenover d it alles staat voor
mij d e geestelijke vreu gd e van d e herinnering aan d e gesp rekken d ie w ij hebben gevoerd .
(Diogenes Laertiu s X, 22)
Epicu ru s legt er nad ruk op d at veel van onze behoeften niet natu u rlijk zijn m aar ingebeeld .
H oew el gevoelens van genot en p ijn onbetw ijfelbaar zijn, kan een m ens verkeerd oord elen
over w at d uu rzaam genot of p ijn op levert: hij kan d e hed onistische calculu s verkeerd
toepassen. Tegen zu lke m isrekeningen levert het ep icurism e therap eu tische red eneringen.
Zo vind en w e bij Lucretiu s argu m enten tegen m ensen d ie hun levensgelu k laten vergallen
d oor d ood sangst, of tegen obsessieve verliefd heid d ie aan d e p ersoon van d e geliefd e een
irrationele w aard e toekent, d ie je kw etsbaar m aakt en je leven op allerlei m anieren ontregelt.
Ook d e ged achte d at je je levensgelu k ku nt vergroten d oor m id d el van rijkd om of m acht
beru st op zo’n m isrekening. Am bitie geeft ellend e. Leef m et w at vriend en ‘in verborgenheid ’
(ODWKHEL{VDV).
+RHHJRFHQWULVFKLVGLWKHGRQLVPH"
Als genot en het verm ijd en van p ijn voor ied er m ens het hoogste d oel is, is er d an nog ruim te
voor sociale w aard en? Waarom zou binnen zo’n ethiek een m ens zich iets aan and eren
gelegen laten liggen? Ep icu ru s en zijn volgelingen hebben hu n best ged aan aan te tonen d at
ook trad itionele sociale d eugd en, en verschijnselen als vriend schap, op hed onistische
grond slag ku nnen w ord en verantw oord .
Norm en en w aard en in een sam enleving, en in het bijzond er recht, bestaan niet van
natu re en w ord en evenm in gesanctioneerd d oor een god of god en; ze berusten op een
onu itgesp roken overeenkom st tu ssen d e led en van d e sam enleving om elkaar niet te
schad en. Deze gaan zo’ n verd rag aan u it louter w elbegrep en eigenbelang: in een
sam enleving getekend d oor strijd van allen tegen allen is een leven van en voor genot
onm ogelijk. Welke invu lling p recies w ord t gegeven aan w at rechtm atig en rechtvaard ig heet
verschilt van p laats tot p laats — en d u s van cu ltu u r tot cu ltuu r — m aar ook van tijd tot tijd .
Dit houd t niet in d at rechtvaard igheid w illekeu rig of geheel en al relatief is. Al is
rechtvaard igheid een m enselijke constru ctie, het is een constru ctie m et een w elbepaald d oel:
het bep alend e criterium is altijd het voord eel d at betrokkenen er aan ontlenen in term en van
genot. Dat het ep icu reïsche begrip van rechtvaard igheid het karakter heeft van een verd rag
im pliceert d at het geen rol sp eelt in onze betrekkingen m et w ezens d ie geen afsp raken m et
ons ku nnen of w illen m aken: m ensen d ie zich bu iten d e sam enleving stellen of d ie buiten
onze beschavingskring vallen, m aar ook d ieren.
Een tw eed e p ijler van Ep icu ru s’ sociale filosofie is zijn leer om trent vriend schap . Volgens
Epicu ru s leert d e ervaring ons d at vriend schap pen bevord erlijk zijn voor een leven van
genot, d at w il zeggen voor een leven vrij van onlu st en angst. Onze bew eegred enen om
vriend schap te slu iten m et d eze of gene beru sten d an ook altijd in eerste instantie op
eigenbelang. Maar eenm aal tot stand gekom en ontw ikkelt een vriend schap een eigen
d ynam iek. Wij hechten ons aan onze vriend en, en zien hen na verloop van tijd niet m eer als
volled ig van ons gescheid en ind ivid u en w ier belangen w ij ku nnen afw egen tegen d e onze,
m aar als p ersonen d ie d eel u itm aken van onze eigen levenssfeer en w ier belang ook het onze
is. H ierm ee slu it Epicu rus aan bij een oud e trad itie volgens w elke er tu ssen ons en onze
vriend en een zod anige band bestaat van saam horigheid (NRLQ{QLD) en eensgezind heid
(KRPRQRLD) d at w ij onze vriend niet m eer eenvou d ig als een ‘and er’ beschou w en, m aar als een
‘and er ik’ (DOWHUHJR). H oew el vriend schap pen d u s in hu n oorsp rong een hed onistische basis
hebben, groeien zij als het w are boven d it hed onistisch-calculerend e stad ium u it. In een
volgroeid e vriend schap w ord t d e vriend niet m eer als w erktu ig gezien voor het eigen gelu k,
m aar als bestand d eel van het eigen ‘ik’. Doel van het hand elen blijft het verkrijgen van genot
— in d ie zin verlaat Epicu ru s zijn hed onistische u itgangsp u nt niet — m aar d it is nu een
gezam enlijk genieten, en d e p ijn d ie m oet w ord en afgew end een gezam enlijke pijn. Deze
sterke band van gem eenschap en saam horigheid betreft m aar een beperkte categorie van
onze m ed em ensen. Bu iten d eze bep erkte kring van intiem e vriend en d ie w ij behand elen
zoals w e onszelf behandelen, is er een ru im ere kring van m ensen uit d ezelfd e sam enleving
of beschaving d ie ons althans niet vijand ig gezind zijn. In d eze ru im ere kring geld t het al
genoem d e sociale verd rag. De m ensen d ie ook bu iten d eze kring vallen zijn in beginsel onze
vijand en. Met hen m oeten w ij zo w einig m ogelijk te m aken hebben. H oew el Epicu ru s d u s
zeker geen liefd e tot alle m ensen pred ikt, legt hij w el d egelijk nad ru k op het belang van
sociale norm en en van affectieve relaties binnen d e m eest intiem e kring:
Vriend schap d anst d e w ereld rond en roep t ons allen op te ontw aken en onszelf gelu kkig te
p rijzen. (9DWLFDDQVHVSUHXN 52)
(SLFXUXVHQGH&\UHQDwFL
Epicu ru s’ hed onism e verschilt d u id elijk van d at van een kleinere en rad icalere hellenistische
school, d e Cyrenaïci genoem d naar Cyrene in Libyë w aar d eze strom ing ontstond . Deze
erkennen als echt genot alleen d e ‘kick’ van d e actieve ervaring van genot, al erkennen ook
zij w el een zekere stu rend e of m atigend e invloed van het p raktisch verstand . De neutrale
toestand van vrij zijn van p ijn en verd riet, d ie volgens Ep icuru s bij u itstek het nastreven
w aard is, zien zij als d e toestand van een slap end e of van een d od e. H u n filosofie om vat geen
kosm ologie of fysica. H oew el er ook binnen d e Cyrenaïsche strom ing w el nu anceringen zijn
aangebracht kan in het algem een w ord en gezegd d at het Cyrenaïsche hed onism e behalve
rad icaler ook p essim istischer is d an d at van Ep icu ru s: veel Cyrenaïci zagen in d at hu n id eaal
geluk, het leven als een eind eloze reeks actieve genotsbelevingen, in feite onm ogelijk is,
tem eer om d at hu n filosofie, and ers d an het epicu rism e, geen m echanism e bood om het
verd riet en d e p ijn d ie het leven onverm ijd elijk brengt te neu traliseren. Volgens Cicero (7XVF.
I, 83) verkozen d aarom op zeker ogenblik zoveel aanhangers van d e Cyrenaïcu s H egesias d e
d ood d oor zelfm oord d at d e Egyptische vorst Ptolem aeu s II Philad elp hus zich genood zaakt
zag d e school ter p laatse te verbied en.
'H6WRD
2QWVWDDQHQRQWZLNNHOLQJ
Volgens een levensbeschrijving (D.L. 7.2-3) bleef Zeno u it Citiu m (ca. 334–261 vC) kort na
zijn aankom st in Athene staan bij een boekenstal en raakte hij verd iep t in een boek over
Socrates. Ond er d e ind ruk van d iens p ersoonlijkheid vroeg Zeno d e boekhand elaar w aar hij
zu lke m ensen kon vind en. Op d at ogenblik kw am d e Cynische w ijsgeer Crates voorbij. De
verkop er w ees op Crates en zei ‘Volg d ie m an’. Zo w erd Zeno Crates’ leerling. Later
stu d eerd e hij ond er m eer bij Aristoteles’ op volger Theophrastu s en bij het hoofd van Plato’ s
Acad em ie, Polem o. Rond 300 vC vestigd e hij zich als zelfstand ig filosoof en verzam eld e een
eigen kring van leerlingen om zich heen, d ie later naar d e zuilengalerij (VWRD) w aar ze
bijeenkw am en Stoïcijnen of Stoïci (6W{wNRL) w erd en genoem d .
Diogenes’ verslag w erpt enig licht op Zeno’ s w ijsgerige achtergrond en m otivatie. In
Athene w ed ijverd en rond 300 vC leerm eesters en hu n ‘scholen’ om leerlingen ond er d e jonge
m ensen d ie van heind e en ver naar Athene kw am en om w ijsheid te vind en. Voord at zo
iem and tot één school toetrad kon hij m et and ere scholen kennis m aken. Dat is w at Zeno
d oet volgens Diogenes, alleen kiest hij geen bestaand e school m aar sticht hij een nieu w e. Tot
een school behoren w as m eer d an een theoretische stellingnam e, het had gevolgen voor d e
levensw and el. H et p ersoonlijk voorbeeld van leerm eesters als Crates, m aar ook van eerd eren
als Socrates, w as d an ook van groot belang.
De Stoa zag in Socrates haar voornaam ste inspiratiebron, in elk geval totd at Zeno als
stichter het hoogste gezag verkreeg. Algem een gold Socrates als toonbeeld van een
filosofische levensw ijze tot in d e d ood ; d e Stoa nam bovend ien zijn intellectualism e over
(‘niem and hand elt w illens en w etens verkeerd ’ ).
Een tijd lang voeld e Zeno zich aangetrokken tot het levensid eaal van d e Cynici, letterlijk
w ie ‘hond s’ zijn, m et hun afkeer van overgeleverd e norm en en conventies. Maar d e Cynici
had d en net zo m in als Socrates een uitgew erkte filosofische theorie. Zij leefd en hu n filosofie,
en d at op een p rovocerend e m anier: schaam teloosheid (DQDLGHLD) w as hu n streven. Zeno bood
w el een allesom vattend e theorie, w aarvoor hij evenals zijn op volgers pu tte u it and ere
insp iratiebronnen, m et nam e Plato en het Aristotelism e.
De Stoïcijnen zijn d e eersten d ie hun filosofie presenteren als een systeem , d at w il zeggen
een organisch stelsel van d octrines. H ierin ond erscheid en zij d rie d elen: fysica, logica en
ethiek. Filosofie w erd w el vergeleken m et een tu in: d e p lanten staan voor fysica, d e
om heining voor logica en d e vru chten voor ethiek. Ethiek w ord t d us voorgesteld als
bekroning van d e filosofie. Dit slu it aan bij d e Stoïsche d efinitie van d e filosofie als
levensku nd e of -kunst: niet een zu iver theoretische d iscip line m aar een activiteit, d irect
toegep ast op d e grote en kleine vragen d es levens. De Stoïcijnen m aakten voor hun stelsel
aansp raak op w aarheid en schonken veel aand acht aan kentheoretische grond slagen, m ed e
ond er invloed van kritiek uit d e Acad em ie in haar scep tische fase.
De belangrijkste leerstellingen van d e Stoa heeft Zeno geform uleerd en in system atisch
verband gep laatst. Zijn leerling en op volger Cleanthes (ca. ? 330–230 vC) w as m ind er
origineel, m aar leverd e eigen bijd ragen aan fysica en theologie. In Cleanthes’ +\PQHDDQ=HXV
staat Zeu s niet voor d e anthrop om orfe opp ergod uit H om eru s m aar is hij d e voorzienige
alles bestierend e god van d e Stoa.
Een cru ciale rol sp eeld e het d erd e hoofd van d e school, Chrysip pu s u it Soloi (ca. 280–205
vC), aan w ie d e Stoïsche prop ositielogica w ord t toegeschreven, alsm ed e belangrijke
verfijningen in d e leer van d e ziel en in d e ethiek. ‘Zond er Chrysipp u s zou d e Stoa niet
bestaan’, w erd w el gezegd . (D.L. 7.183) De Stoïsche leer zoals ze in latere bronnen w ord t
u iteengezet gaat veelal terug op Chrysip pu s’ form u leringen.
Chrysipp u s en latere Stoïcijnen p resenteren hu n leer als u itleg van w at Zeno
oorspronkelijk had gezegd of bed oeld . Trouw aan d e stichter staat bij hen hoog in het
vaand el. H oew el d eze hou d ing aanp assingen niet u itslu it, kan toch w ord en vastgesteld d at
het Stoïsche d enken d oor d e eeu w en heen een grote m ate van continu ïteit vertoont, ook al
hebben latere bestrijd ers vaak betoogd d at vooraanstaand e Stoïcijnen op belangrijke pu nten
verd eeld w aren. Deze bronnen hebben aanleid ing gegeven tot een ond erscheid tu ssen d e
‘vroege’ of ‘ou d e’ Stoa van Zeno, Cleanthes, Chrysip p us en hu n leerlingen, een ‘Mid d en-
Stoa’ m et als voornaam ste vertegenw oord igers Panaetius (ca. 185–109 vC) en Posid oniu s (ca.
135–ca. 51 vC) en een ‘late’ Stoa in d e Rom einse keizertijd . Van verm eend e verschillen tu ssen
vertegenw oord igers van d eze d rie p eriod en — bijvoorbeeld in d e m ate w aarin zij op enstaan
voor d e invloed van Platonisten en Aristotelici of in d e nad ruk d ie ze leggen op ethiek —
blijft in recent ond erzoek w einig over. Panaetius en Posid oniu s zijn geen d issid enten
gew eest. Wel hebben ze het Stoïsche d enken ingang d oen vind en in d e Rom einse w ereld .
Pas u it d e keizertijd hebben w e volled ig overgeleverd e geschriften van d rie Stoïcijnen:
Seneca (ca. 1–65 nC), Ep ictetu s (50–130 nC) en keizer Marcu s Aureliu s (121–181 nC). In d e
loop van d e d erd e eeu w sloten d e Stoïsche scholen hu n d eu ren. De concurrentiestrijd tu ssen
d e scholen w as gew onnen d oor Platonisten — m aar hu n Platonism e had invloed ond ergaan
van d e Stoa.
.HQQLVOHHUHQPHWKRGRORJLH
Zeno ontw ikkeld e een theorie van d e vorm ing van begrip p en, d ie hij aanschouw elijk m aakte
d oor zijn hand u it te strekken. Zijn open gesp reid e hand stond voor het stad iu m w aarin een
m entale ind ruk of voorstelling (SKDQWDVLD) ontstaat, bijvoorbeeld bij w aarnem ing d oor m id d el
van d e zintu igen. Vervolgens krom d e hij zijn vingers ter illu stratie van het instem m en
(V\QNDWDWKHVLV) van ons verstand m et d e voorstelling in kw estie. Daarop bald e hij zijn vuist,
ten teken d at d e voorstelling in het verstand w ord t opgeslagen als een begrip (NDWDOrSVLV). Ten
slotte om sloot hij zijn vuist m et zijn and ere hand : d it illu streerd e d e onom stotelijkheid van
w etenschapp elijke kennis (HSLVWrPr).
Zeno ziet een m entale voorstelling kennelijk als p assief, iets d at d e ziel ond ergaat ten
gevolge van zintu iglijke w aarnem ing, of van eigen d enken, zoals in het geval van
gevolgtrekkingen m et betrekking tot d ingen d ie w e niet ku nnen zien. De volgend e stap is
juist actief: w ij geven of onthou d en onze instem m ing aan een voorstelling. Wie d e toren van
d e Utrechtse Dom van grote afstand w aarneem t als rond kan op grond van eerd ere
w aarnem ingen zijn instem m ing aan d eze voorstelling onthoud en. De Stoïcijnen zeggen d at
het ‘aan ons’ is instem m ing te verlenen of te w eigeren. Instem m ing w ord t d oorgaans
onm id d ellijk afgedw ongen d oor een voorstelling d ie held er of evid ent is — behalve bij w ie
ziek is, of geestelijk gestoord . Zu lke voorstellingen heten ‘cognitief’ oftew el ‘katalep tisch’
(NDWDOHSWLNr), naar het Griekse w oord voor begrip (NDWDOrSVLV), om d at instem m ing m et zo’n
voorstelling van zelf tot begrip leid t: d e vu ist slu it zich.
Een katalep tische voorstelling geeft een voorwerp w eer zoals het w erkelijk is. H aar
evid entie vorm t een garantie hiervoor; m et and ere w oord en, ied ere kataleptische
voorstelling d raagt haar eigen m erkteken in zich. Zij levert d e Stoa haar ‘criteriu m voor
w aarheid ’. Dit contrasteert m et d e inhou d d ie Epicu ru s aan het begrip ‘evid entie’ in relatie
tot w aarheid toekent (zie hierboven, § 2.2).
Een begrip w ord t in d e geest op geslagen als herinnering. Zo ontstaat een stelsel van
begrip p en. Als d it stelsel een hoge m ate van consistentie vertoont w ord t het vast en zeker.
Wie d it heeft bereikt laat zich niet m eer van een juist inzicht afbrengen d oor een m isleid end e
voorstelling of d e d rogred en van een aanhanger van Epicu ru s of een and ere school. Dit is
w at Zeno verstaat ond er w etenschapp elijke kennis (HSLVWrPr), d ie zoals w e zagen volgens
hem een system atisch karakter had . Zu lke kennis stelt hoge eisen. Ze kom t neer op w ijsheid :
d e best m ogelijke (eind )toestand , d ie sam envalt m et m orele voortreffelijkheid . H et valt in te
zien hoe een m ens zich tot d it d oel kan ontw ikkelen: hij toetst elke nieu w e voorstelling op d e
m ogelijkheid haar in te passen in een zich bij hem ontw ikkelend stelsel van bep roefd e, w aar
gebleken begripp en. Gaat hij op d eze w eg d oor, d an ontstaat bij hem een steed s
system atischer p atroon van d enken en hierm ee verbond en hand elen, en w ord t d e kans op
vergissingen steed s kleiner. Zijn groeiend inzicht heeft gevolgen voor zijn hand elen; zolang
hij geen w etenschap p elijke kennis had , leefd e hij in het bereik van m ening (GR[D), een
m engelm oes van ju iste begrip p en en onw aarhed en en d aard oor een nog m in of m eer
instabiele geestestoestand .
De cognitieve voorstelling (SKDQWDVLD NDWDOHSWLNr), d ie als criteriu m d ient voor w aarheid ,
vorm t d e kentheoretische hoeksteen van het Stoïsche systeem . Daarom lag ze ond er vu ur
van d e kant van scep tische tegenstand ers van d e Stoa. Een and er kernbegrip in d e Stoïsche
m ethod ologie is d e ‘p reconcep tie’ (SUROrSVLV), w aarond er een DOJHPHQH en QDWXXUOLMNH notie
w ord t verstaan. Zoals w e hierboven hebben gezien (§ 2.2), hanteerd e ook Ep icu ru s d it begrip
in d eze betekenis. Volgens d e Stoa vorm en m ensen van natu re, d oor een p roces van
abstractie, begrip pen van algem ene eigenschap p en van d ingen en w ezens. Dat d it van
natu re gebeu rt brengt m et zich m ee d at d e m eeste, zo niet alle, m ensen d eze begripp en
op d oen. De Stoa is verted erend optim istisch ten aanzien van het algem een m enselijk
verm ogen een ju iste afsp iegeling van d e w erkelijkheid te ontw ikkelen: preconcep ties
(SUROrSVHLV) ond erscheid en zich net als cognitieve voorstellingen d oor held erheid , w at
rechtvaard igt d at w e ze als u itgangsp u nt nem en voor verd ere filosofische reflectie. Stoïcijnen
m enen bijvoorbeeld (and ers d an Ep icuru s: hierboven, § 2.2–3) d at d e preconceptie van God
inhou d t d at H ij voorzienig is. De m ethod e d ie bestaat in een verfijnen en ord enen van zu lke
algem ene noties noem en zij ‘articu latie’ (GLDUWKU{VLV).
Ook d e ged ichten van Hesiod u s en H om eru s vorm d en voor d e Stoïcijnen een rijke bron
van noties d ie als uitgangspu nt kond en d ienen voor hu n p roced u re van conceptu ele
articu latie. Een belangrijke p rim aire bron voor d eze p roced u re zijn d e relatief talrijke
fragm enten van het fysische w erk 2YHU GH ]LHO van het d erd e schoolhoofd , Chrysipp u s
(hierboven, § 3.). H ierin betoogt Chrysip pu s d at het hart d e zetel is van het m enselijk
verstand , niet (zoals Plato had beweerd ) d e hersenen. H ij neem t niet alleen algem ene noties
als uitgangspu nt, m aar ook versregels van H om eru s, Eu rip id es en and ere d ichters. Ook
bied t hij een allegorische uitleg van d e d oor H esiod u s verteld e m ythe van d e geboorte van
d e god in van d e w ijsheid , Athena, u it het hoofd van haar vad er Zeu s. (Zo zetelt ook d e red e
in ons binnenste en zend t rationele taal uit d ie via ons hoofd , te w eten d oor d e m ond , ons
lichaam verlaat). Ook bed ienen Chrysip p u s en and ere Stoici zich van etym ologische
herleid ing van w oord en en nam en, bijvoorbeeld van god en. Ook d eze is erop gericht d e kern
van w aarheid d ie erin besloten ligt teru g te vind en. Zo gaven d e Stoïcijnen aan
u iteenlop end e u itingen van d e Griekse cu ltuu r een p laats in hu n stelsel en lijfd en d eze bij
hu n leer in.
/RJLFD
Was Aristoteles d e schep per van d e logica, Chrysip p us zette een tenm inste even
revolu tionaire stap d oor een logica te ontw ikkelen d ie niet zoals d ie van Aristoteles term en
of pred icaten als elem enten neem t, m aar ‘d ragers van w aarheid en onw aarheid ’ :
zinsinhou d en oftew el prop osities. Aristoteles’ syllogistiek w erkt alleen betrekkingen u it
tu ssen inhoud en van zinnen d ie bestaan u it een su bject en een p red icaat; d e Stoïsche logica
analyseert betrekkingen tu ssen p rop osities ongeacht hu n inw end ige opbou w . Uit
system atisch logisch oogp u nt bestrijkt d e syllogistiek d u s m aar een klein d eelgebied van d e
logica.
Volgens Chrysip p u s ku nnen alle geld ige red eneringen w ord en herleid tot vijf
grond vorm en oftew el ‘m od i’ , d ie zelf niet kunnen w ord en bew ezen en d us m oeten w ord en
aangenom en als axiom ata. Een van d eze vijf is bekend gew ord en als PRGXVSRQHQGRSRQHQV:
als S, d an T; w elnu S; d erhalve T. Bijvoorbeeld : als het d ag is, is er licht; het is d ag; d u s er is
licht. Net als een syllogism e volgens Aristoteles, bestaat d e red enering u it tw ee prem issen en
een conclu sie; m aar nu staan d e variabelen (S, T) niet voor term en als ‘m ens’ en ‘sterfelijk’
(bijvoorbeeld in ‘als alle M(ensen) S(terfelijk) zijn …’) m aar voor p rop osities: ‘het is d ag’ , ‘er
is licht’ . Naar d e hyp othetische op bouw van d e eerste prem isse uit ‘voorw aard e’ (DQWHFHGHQV),
vervat in een voorw aard elijke bijzin ingeleid d oor ‘als’, en ‘gevolg’ (FRQVHTXHQV), sp reekt m en
ook van ‘hyp othetische’ logica.
Voor Stoïsche zow el als Perip atetische logica geld t d at ze net als w isku nd e al gau w om
zichzelfs w ille is beoefend , als iets van intrinsiek belang en w aard e. Maar in d e eerste p laats
d iend e logica om red eneringen te ‘analyseren’ , wat oorsp ronkelijk w il zeggen: ze voor zover
m ogelijk te herleid en, in het geval van d e Stoa tot d e vijf onbew ijsbare m od i. Lu kt d it, d an is
d e red enering geld ig; met and ere w oord en, logische analyse kan d ienen om d e geld igheid
van red eneringen te toetsen. Zo sp eelt logica een rol in de articulatie van
gem eenschap p elijke noties en het verw erven van w etenschap pelijke kennis.
=LMQVOHHUQDWXXUJRGHQ
Inzake het begrip ‘zijn’ nam en d e Stoïcijnen u it Plato’s d ialoog 'H VRILVW het criteriu m over
d at iets ‘is’ krachtens zijn verm ogen iets te bew erkstelligen of te ond ergaan (6RSKLVWHV 247 D–
E). And ers d an Plato m eend en zij d at alleen licham elijke d ingen aan d it criterium vold oen.
Maar het licham elijke om vat bij hen m eer d an bij Plato: d e ziel is een soort ad em (SQHXPD), en
d aarm ee is ook haar d eu gd (DUHWr) oftew el m orele voortreffelijkheid licham elijk, evenals d e
afd ru kken in en configu raties van d e ziel d ie w ij voorstellingen en begrip p en noem en. Uit
d it m aterialistisch u itgangsp u nt vloeit voort d at er alleen ind ivid u en bestaan: algem ene
begrip p en als ‘m ens’ zijn niet m eer d an verzam elnam en, afkortingen d ie in feite verw ijzen
naar ind ivid u ele m ensen. Iets universeels bestaat alleen in d e taal, niet als d ing in d e
w erkelijkheid ; het m ist d e bep aald heid d ie het zijnd e eigen is. Met hun nad ru k op het
licham elijke, w aarneem bare ind ivid u wijzen d e Stoïcijnen Plato’ s leer van het ‘zijn’ van
transcend ente vorm en oftew el ‘id eeën’ van d e hand . Ook Aristoteles’ im m anente vorm als
w ezen of essentie van een natu u rlijke soort verw erpen zij.
H oew el d e Stoïcijnen het bereik van het licham elijke zijnd e zoveel m ogelijk oprekken,
erkennen zij d aarnaast onlicham elijke entiteiten d ie w elisw aar niet in strikte zin bestaan of
zijn, m aar w el deel uitmaken van onze ervaringsw ereld , bijvoorbeeld fictieve wezens zoals
Centauren. Ook tijd (‘vand aag’) en plaats (‘in Athene’ ) bestaan in feite niet in d e fysische
realiteit, maar zijn eerd er te zien als abstracties d ie d e geest volvoert op basis van d e realiteit.
Ook betekenissen oftew el ‘d ingen d ie w ord en gezegd ’ (OHNWD) bestaan niet in d e fysische
w erkelijkheid , bijvoorbeeld d e betekenis van d e zin ‘Cato w and elt’ (het concrete w and elend e
ind ivid u Cato – een lichaam – bestaat natuu rlijk w el.) Al d eze onlicham elijke entiteiten
hebben m et elkaar gem een d at ze staan voor iets bep aald s. Het ‘iets’ is d aarom d e hoogste
categorie, d at naast d e licham elijke d ingen ook d eze onlicham elijke entiteiten (ficties, tijd en
ru im te, betekenissen) om vat.
Binnen d e licham elijke w erkelijkheid ond erscheid t d e Stoa tw ee beginselen, het ene actief
vorm end , het and ere vorm eloos en p assief. H et eerste, actieve beginsel d u id en ze ook aan als
god , oorzaak, nood lot, natu u r, ‘(levens)ad em ’ (SQHXPD) of ‘verhoud ing’ , ‘red e’ (ORJRV); het
tw eed e heet bij hen net als bij Aristoteles m aterie. Stoïcijnen id entificeren het actieve beginsel
d us m et een god d ie als vu rige ad em (SQHXPD) alles d oord ringt en het als nood lot tot in het
kleinste d etail bepaalt. Deze god heid d ie, getu ige d e term ORJRV, volm aakt rationeel is, ord ent
op d e best m ogelijke m anier een m aterie — vergelijk d e d erd e factor, het ‘ontvangstoord ’
(K\SRGRFKr) u it Plato’s 7LPDHXV, een factor d ie vaak als m aterie werd uitgelegd , zij het d at
d eze bij Plato w eerbarstig is (hierboven, ) en bij d e Stoa louter p assief. Dit w ereld beeld
verenigt d u s god d elijke voorzienigheid m et d eterm inism e. Als w ij m enen toeval, chaos en
ellend e w aar te nem en is d at een uitvloeisel van ons bep erkte ind ivid uele persp ectief op d e
w erkelijkheid ; u it het oogp unt van d e alles om vattend e god d elijke natu ur zijn d e d ingen
op tim aal rationeel geord end .
De kosm os ziet d e Stoa als bolvorm ig, om ringd d oor lege ru im te. De meeste Stoïcijnen
hangen een cyclische op vatting van d e geschied enis aan, in overeenstem m ing m et
trad itionele Griekse intuïties over d e volmaaktheid van d e cirkelbew eging, d ie ond er m eer
zou blijken uit d e om loop van d e hem ellicham en. Boven zonnejaren m et hu n cyclus van vier
seizoenen is er ook een ‘groot jaar’ , d at volgens één bron 3.942.000 zonnejaren zou om vatten.
Deze grote cyclus w ord t gem arkeerd d oor een p eriod iek vergaan van d e w ereld telkens
w anneer het kosm ische vu u r zozeer d e overhand krijgt d at d e w ereld verbrand t. Dit is niet
een betreu rensw aard ige catastrofe, m aar een kosm isch hoogtepu nt w aarbij d e god heid
geheel en al in zichzelf op gaat. Uit het op p erm achtige vu ur constitu eren zich d an geleid elijk
d e natuu rlijke elem enten w ater, aard e en lu cht op nieu w en vorm en een nieu w e kosm os: een
nieuw tijd p erk gaat in. Om d at ook nu d e god d elijke ‘red e’ (ORJRV) alles volm aakt regelt is er
geen red en w aarom zelfs m aar het kleinste d etail van een ind ivid ueel leven and ers zou
verlop en d an in het vorige tijd p erk. Dit d enkbeeld d oet d enken aan N ietzsche’ s ‘eeu w ige
teru gkeer van hetzelfd e’ (ew ige Wied erkehr d es Gleichen), m aar terw ijl d it bij N ietzsche
m oet insp ireren tot een aanvaard ing van het eigen leven m et zijn schad uw zijd en, is d e
Stoïsche voorlop er een uiting van kosm isch op tim ism e.
De Stoa beschouw t d e kosm os naar analogie van een levend w ezen. H et actieve beginsel
(God ) w ord t gezien als w ereld ziel en voorgesteld als een w arm e ad em (SQHXPD) d ie alles
d oord ringt, vorm t en bijeenhou d t. H ierin overheersen tw ee elem enten: het w arm e of vu u r,
d at van natu re u itzet, en het koud e of lu cht, d at van natu re inkrim pt. Deze tegengesteld e
tend enties resu lteren in een ‘sp anningsveld ’, een continu u m w aarbinnen spanning (WRQRV)
heerst. Op grad u ele verschillen binnen d it continu um beru st een ‘trap d er natuu r’ (VFDOD
QDWXUDH): levenloze d ingen als stenen bezitten de laagste graad van een ‘bijeenhou d end e’
ad em (SQHXPD KHNWLNRQ), planten een m eer verfijnd e ‘natu u rlijke’ ad em (SQHXPD SK\VLNRQ),
d ieren en m ensen d e hoogste ‘ziele-ad em ’ (SQHXPD SV\FKLNRQ). Elk hoger niveau
voorond erstelt telkens het vorige; zo bezitten ook w ij mensen lichaam sd elen d ie
fu nctioneren op het vegetatieve niveau van sp ijsvertering en groei, en d elen d ie alleen m aar
coherentie vertonen, zoals botten.
'HPHQV
‘Ziele-ad em ’ heeft als fu ncties w aarnem ing (DLVWKrVLV) en ‘streving’ of ‘d rang’ (KRUPr).
Waarnem ing m aakt een ru d im entaire vorm van cognitie m ogelijk; streving verklaart
ru im telijke bew eging. Deze fu ncties hebben m ens en d ier gem een; d e m ens ond erscheid t
zich d oor d e red e (ORJRV), w aard oor hij verw ant is m et het god d elijke: onze ind ivid u ele red e
is een god d elijke vonk in ons, d ie ons in staat stelt te filosoferen, d at w il zeggen het
god d elijke, rationele p atroon in d e kosm os te zien. Deze laatste notie d oet d enken aan
p assages bij Plato en Aristoteles. Een belangrijk verschil m et Plato is d at bij d e Stoa d e ziel
d oord at ze licham elijk is, ook sterfelijk is. Minstens zo belangrijk is het verschil tu ssen beid en
w aar het gaat om d e VWUXFWXXU van d e ziel en d aarm ee hu n visie op het m entale fu nctioneren
van d e m ens als rationeel w ezen. De Stoa heeft een and ere opvatting over d e d elen en
fu ncties van d e ziel, een op vatting d ie sam enhangt m et haar pneum atische su bstantie en m et
een bep aald e fysiologische theorie. Volgens d eze theorie is het hart het belangrijkste orgaan.
H et is d e zetel van het ‘leid inggevend d eel’ (KrJHPRQLNRQ) van d e ziel, het verstand . Vand aar
gaan SQHXPD-stralen naar d e vijf zintu igen en d e organen van voortp lanting en van spraak.
H et KrJHPRQLNRQ zit als een sp in in zijn w eb en ontvangt sensorische p rikkels, verw erkt d eze
en zend t m otorische p rikkels u it. Chrysip p u s schreef:
Een sp in m id d enin zijn w eb hou d t d e beginp u nten van d e d rad en m et zijn p ootjes vast, zod at hij,
w ann eer een insect van w elke kant d an ook in zijn valstrik terecht is gekomen, d it m eteen
op m erkt. Zo hou d t ook het leid inggevend d eel van d e ziel, gelegen in d e m id d elste p ositie, het
hart, d e vertrekp u nten van d e zintu igen vast. Wanneer d eze iets berichten, neem t het
leid inggevend d eel d it d an ook terstond w aar (Calcid iu s, &RPPHQWDDURS3ODWR·V7LPDHXV, h. 220 =
69) 2.879).
H et sp innenw eb is ju ist zo’n p assend beeld om d at het ziele-SQHXPD d e p rikkels kan

d oorgeven d ankzij zijn sp anning (WRQRV, zie hierboven, § 3.4). In feite vervu lt het d e functies
d ie later – op grond van voortschrijd end anatom isch inzicht – aan het zenuw stelsel zijn
toegeschreven.
Wanneer d e Stoïcijnen over zielsd elen sp reken, d an bed oelen ze d eze acht d elen van d e
p neu m atische ziel: het bestu rend d eel en d e zeven ond ergeschikte d elen d ie voor d e
genoem d e fu ncties verantw oord elijk zijn. Dit w ijkt nogal af van Plato’s ind eling, m et naast
een rationeel zielsd eel tw ee niet-rationele d elen (zie § 5.5.4). Ook Aristoteles hield vast aan
het ond erscheid tu ssen een rationeel en een niet-rationeel, t.w . ‘begerend ’, verm ogen van d e
ziel. De Stoa zet d eze verm ogens-p sychologie overboord : er is één, d oor en d oor rationeel
verstand . Deze p ositie w ord t p sychologisch m onism e genoem d . H et is een w elbew ust
teru ggrijp en op het intellectualism e van Socrates (‘N iem and hand elt w illens en w etens
verkeerd ’ : zie § 4.3). Zij heeft belangrijke gevolgen voor m orele p sychologie en ethiek: hij
m aakt het onm ogelijk verkeerd e hand elen toe te schrijven aan factoren d ie niet voor red e
vatbaar zijn; d e hand elend e p ersoon blijft zo geheel en al verantw oord elijk. Em oties zoals
w oed e, en verd riet kom en ook voort u it het verstand : ze w ord en gezien als verkeerd e
w aard e-oord elen en d u s als cognitief (zie verd er hierond er, § 7.3.8–9).
Stoïcijnen als Cleanthes en Chrysip p u s had d en belangstelling voor natuu rw etenschap , in
het bijzond er d e fysiologie van d e m ens, en volgd en ontw ikkelingen in d e geneesku nd e
aand achtig. Maar het belang van fysica als d eel van d e filosofie is voor hen in d e eerste p laats
gelegen in algem ene feiten en fund am entele p rincipes d ie het Stoïsche beeld van w ereld en
m ens ku nnen ond ersteu nen, zoals d e leer van vier elem enten of d ie van d e ‘(levens)ad em’
(SQHXPD) als belangrijke fysiologische factor.
'HWHUPLQLVPHHQYULMHZLO
Zoals w e zagen is nood lot (IDWXP) één asp ect van d e Stoïsche god heid . De Stoa stelt zich het
w ereld gebeuren voor als een onbreekbare keten van oorzaak en gevolg. N iets in d e fysische
w erkelijkheid onttrekt zich hieraan; alles is tevoren bep aald . Tegelijk leggen Stoïci nad ru k op
d e vrijheid en verantw oord elijkheid van d e m ens. Zijn d eze stand p u nten tegenstrijd ig? Onze
bronnen geven geen u itsluitsel over d e oplossing — of oplossingen — van Zeno en
Chrysip p u s voor d it p robleem . Som s lijkt d e Stoïsche op vatting te zijn d at w ij w elisw aar aan
gebeurtenissen en d ingen bu iten onszelf niets ku nnen verand eren, m aar d at onze reacties op
d eze gebeu rtenissen, en m eer in het algem een onze innerlijke hou d ing, w el in onze eigen
hand liggen, op d e m anier van d e m entale instem m ing d ie we aan zintu iglijke ind rukken
ku nnen geven d an w el onthoud en. Ruim te voor vrijheid en verantw oord elijkheid is d an
gelegen in het feit d at een m ens d e kw aliteit van zijn eigen p sychische toestand in beginsel
kan beheersen. Men sp reekt hier w el van gem atigd , m ild of ‘soft d eterminism ’ . Deze u itleg
lijkt in bep aald e bronnen enige steun te vind en. Zo d icht Cleanthes in zijn +\PQHDDQ=HXV:
Zond er U, God , word t geen w erk ged aan op aard e, noch in het god d elijk hem elgew elf, noch op
zee, behalve w at slechte m ensen d oen in hu n d w aasheid (rr. 11-13).
Maar d eze u itleg gaat voorbij aan het feit d at d e licham elijke ziel zelf d eel u itm aakt van d e
keten van oorzaak en gevolg: ook zij ontstaat d oor fysische p rocessen en staat bloot aan d e
factoren van erfelijkheid en om geving. Dit lijkt te im pliceren d at een m ens voor zijn eigen
geestestoestand niet of m aar ten d ele verantw oord elijk is.
Volgens d e Stoïsche leer van oorzaken is d e hoofd oorzaak van een hand eling gelegen in
onze geestelijke toestand ; d e voorstellingen w aarop w ij reageren zijn d e ‘inleid end e’
oorzaak. Chrysipp u s vergelijkt onze situ atie m et een cylind er bovenop een heu vel d ie bij
w ijze van inleid end e oorzaak een zetje krijgt, en d an d oor zijn rond e vorm als hoofd oorzaak
nood ged w ongen van d e helling af rolt. Zond er inleid end e oorzaak kom t d e onverm ijd elijke
bew eging niet tot stand , m aar d e hoofd oorzaak ligt in een eigenschap d ie aan het voorw erp
inherent is (Cicero, 'H IDWR 43). Toegep ast op d e ethiek betekent d it d at Stoïcijnen d e
hoofd oorzaak van een hand eling, en d us ook d e hoofd verantw oord elijkheid , bij onze
geestestoestand leggen. Dit is niet vrijheid in d e zin w aarin w e het begrip m eestal op vatten:
d e vrijheid van iem and d ie w erkelijk and ers zou ku nnen hand elen. Vrijheid in die zin kan d e
Stoa, uit het oogp u nt van het grote kosm ische p lan w aaraan alles is ond erw orpen, niet
erkennen. Zeno vergelijkt onze cond itie m et d ie van een hond d ie aan een kar is
vastgebond en. H et d ier heeft tw ee m ogelijkhed en: zich tegen zijn w il laten m eeslep en, of
m eelop en (H ip p olytos, 3KLORV. 21). Vand aar d e Stoïsche form u lering van het levensd oel: d e
natu u r volgen.
(WKLHNJURQGVODJHQ
In overeenstem m ing m et het system atische karakter van het Stoïsche d enken berust d e
Stoïsche ethiek op d e leer van d e ziel en van het god d elijke. Zoals gezegd w ord en in d e
Stoïsche ‘trap d er natu u r’ (VFDOD QDWXUDH) levend e w ezens (]{LD), d at w il zeggen d ieren en
m ensen, gekenm erkt d oor w aarnem ing en streving of d rang (KRUPr). De eerste streving van
een p asgeboren levend w ezen is gericht op overleven, d at wil zeggen op alles w at leven
bevord ert: voed sel, w arm te, ou d erlijke bescherm ing enzovoorts; al w at het leven schaad t
m ijd t het als vanzelf. Volgens d e Stoa w ord t d it ru d im entaire ged ragsp atroon, d at w ij nu
verklaren in term en van instinct en genetische cod e, levend e w ezens ingegeven d oor
god d elijke voorzienigheid . Bij d e m ens vorm t het het uitgangsp u nt voor een steed s
com plexer en op d en d u u r m eer rationeel p atroon van hand elen. Deze m oreel-
p sychologische ontw ikkeling w ord t u iteengezet in d e leer van w at m et een haast
onvertaalbare term RLNHL{VLV w ord t genoem d , vergelijkbaar m et ‘toeëigening’ : d e term is
afgeleid van het Griekse w oord voor ‘eigen’ (RLNHLRV). Stoïcijnen d oelen erm ee op een
p sychisch m echanism e w aard oor een m ens een and er w ezen w aarneem t als hem eigen, d at
w il zeggen als p assend bij zijn eigen zich ontw ikkelend e natu u r; hij voelt er affiniteit m ee.
H ierd oor richt hij zijn streving (KRUPr) op d it and ere w ezen. Dat het hierbij in eerste instantie
gaat om lijfsbehoud is een reactie op Epicu rus’ beginsel, lu st: voorzover d e eerste
ru d im entaire hand elingen gepaard gaan m et genot is d it een bijverschijnsel of bonus, niet
het m otief.
De affiniteit d ie wij m et and ere w ezens ontw ikkelen strekt zich u it tot een steed s w ijd ere
kring: w anneer w e ons eerst hebben gehecht aan onszelf en d u s ons lijfsbehou d nastreven,
richten w e ons op onze m eest nabije verw anten, onze oud ers en later onze kind eren; als onze
m orele ontw ikkeling voorsp oed ig verloop t vorm en steed s grotere gem eenschapp en het
referentiekad er van ons hand elen: bu u rt en w ijk, p olis, natie en ten slotte d e hele m ensheid .
Maar in laatste instantie is d e Stoïsche w ijze georiënteerd op het kosm ische proces als geheel.
Een and ere m anier om hetzelfd e te zeggen is d at hij zich voegt in d e gem eenschap van d e
red e: d ie van m ensen als rationele w ezens, m aar tegelijk d e god d elijke ratio d ie d e kosm os
bestu u rt. Dit is ook d e betekenis van d e Stoïsche form ulering van het hoogste levensd oel
(WHORV), ‘d e natuu r volgen’ of ‘leven in overeenstem m ing m et d e natu u r’ : d at een m ens zijn
eigen ind ivid u ele natuu r d oor m id d el van rationeel inzicht afstem t op d e alom vattend e
god d elijke natu u r.
H et m oreel goed e — d atgene w aarop onze keu zes zijn gericht — bestaat in op tim ale
rationaliteit, dat w il zeggen in volm aaktheid van onze rationele ziel. Dit is voortreffelijkheid
oftew el ‘d eu gd ’ (DUHWr), d ie overeenkom stig het Stoïsche p sychologisch m onism e sam envalt
m et w ijsheid . De Stoïsche ethiek is eu d aem onistisch, d at w il zeggen: het m oreel goed e leid t
tot geluk (HXGDLPRQLD), en d it gelu k is w at ethisch hand elen m otiveert. Maar Stoïcijnen w ijken
op een belangrijk p unt af van hu n filosofische concurrenten: het goed e krijgt bij hen een
specifiek m orele betekenis d oord at het uitslu itend betrekking heeft op een volm aakt
innerlijk, d at wil zeggen een d eu gd zam e ziel. Uitw end ige en licham elijke goed eren zijn u it
strikt m oreel oogp u nt neu traal en ‘ind ifferent’ oftew el ‘onverschillig’. Zoals u it d e leer van
RLNHL{VLV blijkt w il d it niet zeggen d at ze volstrekt ind ifferent en zond er w aard e zijn: het is iets
natu u rlijks, d at ons d oor het god d elijke w ord t ingegeven, bepaald e d ingen na te streven en
and ere te verm ijd en. Voorbeeld en van zu lke goed eren d ie w el m oreel ind ifferent maar niet
volstrekt ind ifferent zijn, bied en d e p aren leven en d ood , m ooi en lelijk, goed e naam en
schand e, rijkd om en arm oed e: een m ens verkiest red elijkerw ijs telkens het eerste van beid e
als d atgene w at p ast bij zijn natu u r. De hand elingen d ie hieruit voortvloeien d uid en Stoïci
d an ook aan als ‘p assend e’ hand elingen (NDWKrNRQWD). Als ze voortkom en u it een volkom en
inzicht, w at w il zeggen d at d e hand elend e p ersoon een w ijze is in Stoïsche zin, d an zijn d eze
‘p assend e’ hand elingen tevens ‘ju iste’, geslaagd e hand elingen (NDWKRUWK{PDWD). In d e p raktijk
hoeft het leven van een w ijze niet af te wijken van gangbare p atronen: hij kan zijn stu d ie
afm aken, trouw en, kind eren krijgen en and ere sociale p lichten vervullen. Maar er zijn ook
p assend e hand elingen d ie afhangen van d e omstand ighed en. Vooral hierbij kom t het op
inzicht aan. Een w ijze zal van het conventionele p atroon afw ijken zod ra het m oreel goed e d it
vereist.
In laatste instantie gaat het altijd om d e toepassing van inzicht en rationaliteit, nooit om
het verw erven of verm ijd en van m oreel ind ifferente d ingen om w ille van d eze d ingen zelf.
De w ijze verkiest zelfm oord als hij hierd oor kan verm ijd en d oor een tiran te w ord en
ged w ongen tot m oreel schand elijke d ad en, of als hij d oor ziekte of tegensp oed geen kans
m eer ziet d e d eu gd in d e praktijk te brengen: d it noem t d e Stoa ‘red elijke terugtrekking’
(HXORJRVH[DJ{Jr) (uit het leven). Som m ige, in het bijzond er Rom einse Stoïcijnen zijn w elhaast
gep reoccu p eerd m et zelfm oord , zoals Seneca, d ie hiertoe ind erd aad overging toen hij d oor
keizer Nero w erd beschu ld igd van sam enzw ering (65 nC). Nero liet Seneca geen and ere
eervolle keu ze, m aar Seneca w ist zijn zelfm oord te ensceneren als voorbeeld van filosofisch
held end om à la Socrates.
De Stoïsche leer van w aard en en in het bijzond er haar bep erking van m enselijk goed en
kw aad tot d e sfeer van d e ziel is ingegeven d oor geloof in een voorzienig ged eterm ineerd e
w ereld . Een goed e Stoïcijn zal zich overeenkom stig zijn form ulering van het levensd oel
(WHORV) bij voorbaat w illen richten naar d e voorzienig bep aald e loop d er gebeurtenissen. Zelfs
als hij volgens het grote kosm ische p lan iets onaangenaam s m oest ond ervind en zou hij d it
bew ust verkiezen. Aard ig is in d it verband Chrysip p us’ u itsp raak
Zolang d e toekom st voor m ij ond u id elijk is, richt ik m ij consequ ent op w at geschikt is om d ie
d ingen te verkrijgen d ie volgens d e natu u r zijn. God zelf heeft mij nam elijk zo gem aakt d at ik
geneigd ben d ie te kiezen. Maar als ik zou w eten d at het m ij voorbeschikt w as nu ziek te zijn, d an
zou ik er zelfs naar streven ziek te zijn. Ook m ijn voet zou imm ers, als hij verstand had , ernaar
streven m et mod d er besm eu rd te raken (Ep ictetu s, &RQYHUVDWLHV2.6.9 = 69) 3.191).
Om d at d e Stoïcijn d e toekom st nu eenm aal niet kent, d u s niet w eet niet w at het
god d elijke plan voor hem in p etto heeft, zal hij u itw end ige d oeleind en altijd m et een zeker
voorbehou d nastreven. H ierbij p ast d e klassificatie van u itw end ige d ingen als ‘ind ifferent’ ,
als ond erscheid en van ‘goed ’ en ‘slecht’ , d ie betrekking hebben op het enige d at een m ens
volgens d e Stoa w erkelijk kan beheersen: zijn eigen innerlijk oftew el karakter. Gebleken is
d at d eze leer bij tegenslagen steu n en troost kan bied en, al voorond erstelt ze bij d e m ens w el
grote geestelijke en m orele kracht.
Ook voor sociaal ged rag heeft d it w ereld beeld consequenties. Een Stoïcijn zal w anneer
hij een hu is passeert d at in brand staat, stop pen om bew oners d ie nog d aarin verkeren te
red d en: een u iting van RLNHL{VLV m et betrekking tot zijn m ed em ens. Maar m ocht hij d aarin niet
slagen, WDQW SLV: d e d ood van d e bew oners is, hoew el niet verkieslijk, u it m oreel oogp unt
ind ifferent.
(PRWLHV
Wat een goed Stoïcijn tot ied ere p rijs zal p roberen te vermijd en is m oreel kw aad . Net als het
goed e is d it bep erkt tot d e sfeer van d e ziel: slecht is een zw ak karakter, d at gekenm erkt
w ord t d oor ‘affecten’, ‘aand oeningen’ (SDWKr), d at w il zeggen w at w ij em oties noem en.
Em otie d efiniëren Stoïci als onnatuu rlijke of overm atige streving (KRUPr) van d e ziel.
Gegeven het Stoïsch psychologisch m onism e kom t zo’ n streving niet voort u it een niet-
rationeel zieled eel m aar is ze een reactie van het intellect. Deze op vatting van em otie is d u s
cognitief: Stoïci d efiniëren em oties ook als verkeerd e w aard e-oord elen. Grof gesteld : em oties
ontstaan als een m ens bepaald e u itw end ige of licham elijke d ingen — d ie p rincip ieel
ind ifferent zijn — beoord eelt als goed of kw aad . H et is iets natuu rlijks som m ige van zu lke
goed eren als verkieslijk na te streven of als niet-verkieslijk te m ijd en, m aar zod ra een m ens
ze als goed d an w el kwaad gaat beschouw en kan zich een overm atige reactie en d aarm ee een
em otie voord oen. Een vrek is aan geld verslingerd om d at hij het als goed beoord eelt; d it
oord eel leid t tot u itbarstingen van d e em oties begeerte en lust, d ie bij verlies of d reigend
verlies om slaan in angst en verd riet.
Chrysipp u s brengt hierin nog een verfijning aan: voor een em otie is niet alleen een
verkeerd w aard e-oord eel vereist, m aar ook het oord eel d at een bepaald e em otionele resp ons
‘p assend ’ is. Zo kan iemand d e d ood van een geliefd e een tijd later nog steed s beschou w en
als een kw aad , m aar hierop niet langer em otioneel reageren. Volgens Chrysip p u s kan d it
w ord en verklaard d oord at d eze persoon niet m eer het oord eel huld igt d at verd riet p assend
is. Dit voorbeeld illu streert d at sociale cond itionering een belangrijke bron is van em otioneel
ged rag: w ij tonen ons em otioneel om d at w e d enken d at d it in een bep aald e situ atie van ons
w ord t verw acht. In het begin w ord t verwacht d at w e om onze d ierbare rou w en, m aar na
verloop van tijd niet meer; d an ku nnen m ensen in onze om geving zelfs vind en d at onze
rou w te lang d uu rt. Met and ere w oord en, veel em oties zijn aangeleerd . H ier toont d e Stoa
een kritische, zo al niet p essim istische kijk op d e sam enleving: lang niet alles w at ond er
m ensen gem eengoed is heeft een zo hechte natu urlijke grond slag als d e ‘gem eenschapp elijke
noties’.
Naast d eze sociale oorsp rong heeft het kw aad bij d e m ens een fysieke oorzaak: zw akheid
van zijn (licham elijke) ziel, waard oor ze w ord t m eegesleep t d oor m entale voorstellingen
(SKDQWDVLDL) d ie zich voord oen. De Stoïsche op vatting over d e d u bbele oorsp rong van kw aad
d oet d e vraag rijzen hoe d eze valt te rijm en m et d e overtu iging d at d e w ereld voorzienig is
ged eterm ineerd .
In het voorbeeld van d e vrek zagen w e d at een ziek of zw ak karakter van d e ene em otie
vervalt in d e and ere, tegengesteld e. De Stoa ond erscheid t vier ‘generieke’ em oties op grond
van (1) aard van het verond ersteld e voorw erp — goed d an w el kw aad — en (2) tijd w aarop
ze betrekking heeft — hed en d an w el toekom st. Zo is verd riet d e op vatting d at een kw aad
aanw ezig is; vrees, d at iets slechts op hand en is; genot is het oord eel d at een goed aanw ezig
is; begeerte, d at een goed op hand en is. Alle and ere em oties kunnen ond er één van d eze vier
typ en oftew el genera word en gerangschikt. Med elijd en w ord t bijvoorbeeld ged efinieerd als
verd riet om een and er — en is d u s als em otie iets ongew ensts. Woed e is een vorm van
begeerte, en w el naar w raak voor onrecht d at ons is aanged aan.
De Stoïsche voorliefd e voor precieze d efinities en system atisering inzake em oties kom t
niet alleen u it een theoretische, w etenschapp elijke instelling voort m aar d ient ook een
p raktisch d oel: inzicht in onze geestelijke hu ishoud ing d raagt ertoe bij d at w ij onze reacties
beter beheersen. Ze m aakt een therapie ten aanzien van em oties m ogelijk.
7KHUDSLH
Om d at em oties m oreel slecht zijn, is het van groot m oreel belang ervan te w ord en genezen.
Em oties zijn sym ptom en van een ziek karakter, en een frequ ent ‘uitbreken’ van em oties zal
d e ziel verd er verzw akken; het Griekse w oord SDWKRV staat voor ‘aand oening’ zow el in d e zin
van ziekte — d enk aan ‘p athologisch’ — als van em otie — d enk aan ‘p athetisch’. De Stoïsche
filosoof treed t op als arts van d e ziel: zijn eigen ziel, m aar ook d ie van and eren, d ie zich tot
hem w end en voor m orele verbetering. De filosofische therap ie d ie d e Stoa bied t is goed d eels
p reventief: om d at em oties een storing zijn van het geheel rationele intellect, is het
kenm erkend voor een em otioneel persoon d at hij niet vatbaar is voor red e, d at w il zeggen
voor d e red elijke ad viezen d ie een filosofisch leid sm an bied en kan. De Stoïsche p reventieve
benad ering kom t tot u iting in w aarschuw end e, afschrikw ekkend e beschrijvingen van
em oties als schad elijke vorm en van w aanzin oftew el p ure irrationaliteit. N og and ere
oefeningen en technieken w ord en ingezet. Voorbeeld en vind en w e in het w erk van
Stoïcijnen u it d e Rom einse keizertijd als Seneca, Ep ictetu s en Marcu s Au reliu s. Zij w ijd en
lange p assages aan w at w e m oreel ‘self-m anagem ent’ kunnen noem en. H ierbij gaat het
steed s om d e m anier w aarop w ij reageren op p rikkels van bu iten af of van ons lichaam u it;
d at w il zeggen, of w ij aan d e voorstellingen d ie zich aan ons voord oen onze instem m ing
verlenen. Ied er m ens staat zijn hele w akend e leven d oor aan allerlei ged achten bloot; d e
cognitieve therap ie van d e Stoa w il onze ged achten zu iveren en onze reacties m eer ad equ aat
m aken. Langs d eze w eg ku nnen w e ‘vord eren’, ‘vooruitgang’ (SURNRSr) boeken.
H et eind d oel van d it streven is vrij zijn van em oties oftew el ‘onaanged aan zijn’ (DSDWKHLD).
Deze toestand van gem oed sru st kenm erkt een volm aakt rationele, d u s d eu gd zam e en
gelukkige ziel. Dan bestaat w at Zeno typeerd e als ‘ju iste stroom d es levens’ (HXUUKRLDELRX).
Niet langer verstoren em oties het rationele patroon van hand elen d at d e m enselijke natu u r
eigen is, of althans zou m oeten zijn — d enk w eer aan het d oel (WHORV) ‘d e natuu r volgen’. Deze
rad icale afw ijzing van em oties ond erscheid t d e Stoa van d e Platonische en Aristotelische
trad itie, d ie p leit voor m atiging van em oties, letterlijk ‘m atigheid van aand oeningen’
(PHWULRSDWKHLD), ervan u itgaand e d at em otie een natu u rlijk d eel van ons geestesleven vorm t en
zelfs een gu nstige rol kan vervu llen. Tegenw oord ig sym pathiseren d e m eesten van ons m et
d eze laatste op vatting; d e Stoa lijkt ons een onbereikbaar, zelfs onm enselijk id eaal op te
leggen. Toch w il zij d e m ens niet tot een volstrekt gevoelloze m achine maken. De w ijze kent
als ‘goed e em oties’ (HXSDWKHLDL) w ensen, op gew ektheid en voorzichtigheid ; hij kan zelfs
verliefd w ord en, al is het ook volgens een gezu iverd e, ed u catieve variant van
liefd esverlangen (HU{V) à la Plato. Men m oet hiervoor al w el ver zijn voortgeschred en op het
p ad naar d e m orele p erfectie, w ant d e alled aagse variant van verliefd heid is een vorm van
begeerte en d aarom een em otie d ie m oet w ord en verm ed en. Vergelijk een d oor Seneca
aangehaald e u itsp raak van Panaetiu s (hierboven, § 7.3.1):
Naar m ijn m ening heeft Panaetiu s een jongem an op zijn vraag of d e w ijze verliefd zal word en
een su btiel antw oord gegeven. H ij zei: ‘Als het over d e w ijze gaat, staat d at nog te bezien. Maar
jij en ik, d ie nog ver verw ijd erd zijn van d e w ijze, m oeten het niet zover laten komen d at w ij in
een toestand raken d ie gekenm erkt w ord t d oor onru st en teu gelloosheid , d oor ond erw erp ing
aan een and ere p ersoon en d oor gebrek aan zelfresp ect. (%ULHYHQDDQ/XFLOLXV 116.5)
H et is een m isvatting d at Stoïcijnen ons alleen van heftige em oties w ild en bevrijd en, alsof
het verschil tu ssen ‘m atig aanged aan zijn’ (PHWULRSDWKHLD) en ‘onaanged aan zijn’ (DSDWKHLD) een
kw estie van naam geving w as. Uit d e bronnen blijkt d at Stoïci alle gew one, alled aagse
em oties afw ijzen. De tegenw erp ing ‘Een beetje em otie kan toch geen kw aad ?’ is volgens
Seneca (%ULHYHQDDQ/XFLOLXV 116.1) net zoiets als zeggen d at een beetje ziek zijn toch ook nu t
kan hebben.

+HWVFHSWLFLVPH
In d e geschied enis van d e Griekse filosofie hebben tw ee scholen een vorm van scep ticism e
u itged ragen. H et ‘Pyrrhoneïsch’ scep ticism e oftew el (N eo-)Pyrrhonism e w erd ontw ikkeld
d oor Aenesid em us (eerste eeuw vC) m aar beriep zich op Pyrrho uit Elis (ca. 360–270 vC); het
‘Acad em isch’ scepticism e w erd ontw ikkeld binnen Plato’ s Acad em ie in haar sceptische
p eriod e m et als voornaam ste vertegenw oord igers Arcesilau s (ca. 315–240 vC) en Carnead es
(214–129/ 8 vC). Beid e scholen w ord en m et recht scep tisch genoem d in d e zin d at hu n
aanhangers van m ening zijn d at d e w aarheid niet is gevond en en d at d aarom op schorting
(HSRFKr) van ons oord eel over d e d ingen is gebod en.
3\UUKR
Volgens d e overlevering is d e eerste scep ticu s Pyrrho. De term ‘scep ticu s’, letterlijk ‘geneigd
tot ond erzoek’ (VNHSVLV), ‘ond erzoekend ’ , stam t u it het latere Pyrrhonism e. H et is niet zeker
w at voor ervaringen en invloed en Pyrrho tot zijn levensfilosofie hebben gebracht. Diogenes
Laertius (9.61) opp ert d at hij w as geïnsp ireerd d oor zogenaam d e gym nosop histen (‘naakte
w ijzen’) d ie hij had ontm oet terw ijl hij d oor Ind ia trok m et het leger van Alexand er d e Grote.
Maar zijn leer kan ook w ord en verklaard u it w erk van eerd ere Griekse d enkers zoals
Xenophanes en Dem ocritu s d ie zich u itsp raken over het m enselijk kennen en zijn
bep erkingen. Net als Socrates heeft Pyrrho geen geschriften nagelaten. Wat w e van hem
w eten kom t u it latere bronnen d ie Pyrrho gebru iken voor hu n eigen al d an niet sceptische
agend a. Wel beschikken w e over enkele p assages van een leerling van Pyrrho, d e satirische
d ichter Tim on u it Phliu s (ca. 325–ca. 235 vC).
Vaststaat d at Pyrrho d iep e ind ru k m aakte d oor zijn p ersoonlijkheid en in het bijzond er
d oor zijn houd ing van onverstoorbaarheid (DWDUD[LD) en gem oed sru st. Een d ergelijke hou d ing
w erd d oor m eer scholen geprop ageerd , zij het ond er d ezelfd e (Ep icuru s) of een and ere naam
(d e Stoa). Maar d e w eg w aarlangs een m ens haar kan bereiken is volgens Pyrrho een heel
and ere d an d oor zijn concu rrenten w ord t verd ed igd . H ij schijnt te hebben gered eneerd als
volgt. Als m ensen m oeten w e nood zakelijkerw ijs ons baseren op w at ‘zich voord oet’, w at
‘ons toeschijnt’ (SKDLQRPHQRQ, vanw aar ‘fenom een’). Dit begrip om vat behalve zintu iglijke
w aarnem ing ook onze m eningen. Volgens Pyrrho is er geen garantie d at d eze w aarnem ingen
en m eningen ons kennis verschaffen van d ingen zoals ze w erkelijk zijn. Dit d w ingt ons ertoe
ons oord eel op te schorten. Doen w e d it, d an treed t gem oed sru st (DWDUD[LD) in.
Filosofische scholen veroorzaken d oor hu n tegenstrijd ige leerstellingen ju ist onru st. Ze
d ringen ons een keu ze op d ie w e in red elijkheid niet kunnen m aken. Pyrrho is d an ook tegen
theorie gekant; Tim on prijst hem om d at hij zich verre hield van natu urku nd ige en and ere
beschou w ingen. In feite p red ikt Pyrrho een soort anti-filosofie en is zijn hou d ing parasitair
ten opzichte van d e scholen. Eén van onze bronnen vergelijkt zijn leer m et een laxeerm id d el
d at verd w ijnt sam en m et d atgene w at het verw ijd ert. Als w e d e filosofie u it ons leven
verw ijd eren ku nnen w e overgaan tot d e ord e van d e d ag, d at w il zeggen leven volgens w at
ons toeschijnt. Doord at hierond er ook bestaand e m eningen vallen leid t Pyrrho’ s stand p u nt
tot m oreel en sociaal conform ism e.
'H6FHSWLVFKH$FDGHPLH
Met Arcesilau s u it Pitane als hoofd (van ca. 268 tot 240 vC) ging d e Acad em ie een sceptische
fase in. Bij d enkers d ie zich op Plato beroepen zou d it verw ond erlijk ku nnen lijken, m aar
Arcesilau s kon zich w el d egelijk baseren op Plato’ s d ialogen, in het bijzond er d ie w elke
‘Socratisch’ of ‘aporetisch’ w ord en genoem d , om d at Socrates hierin schijnzekerhed en
ontm askert zond er een w elom schreven conclu sie ervoor in d e plaats te stellen: het gesp rek
eind igt in een im passe of ‘aporie’. Arcesilau s w il d e trad itie van het onpartijd ig open d ebat
d oen herleven: hij pleit voor op schorting (HSRFKr) van ons oord eel over alle ond erw erpen,
om d at voor ied ere leerstelling tegenargu m enten zijn te vind en. Maar zijn m ikp unt is vooral
d e Stoa: zijn u itsp raak d at ‘niets kan w ord en gekend ’ is gericht tegen het Stoïsche criteriu m
voor w aarheid , d e ‘katalep tische voorstelling’ .
And ers d an Pyrrho bew eert Arcesilau s niet d at onthoud ing van oord elen leid t tot
gem oed sru st. Zijn bew eegred enen zijn voornam elijk ep istem ologisch. Een and er verschil
m et Pyrrho is d at Arcesilau s graag filosofische theorieën aan kritisch ond erzoek (VNHSVLV)
ond erw erp t. Een criterium op grond w aarvan leerstellingen als zeker ku nnen w ord en
aangenom en bestaat niet; m aar het is w el mogelijk onw aarhed en te ontd ekken en te
verw ijd eren. Filosofisch ond erzoek is bij Arcesilau s d u s negatief, gericht op het verm ijd en
van ongeld ige gevolgtrekkingen en onjuiste op vattingen, net als in Plato’s Socratische
d ialogen.
De Stoa brengt hiertegen in d at scep tische op schorting elke rationele keuze en d aarm ee
elk hand elen onm ogelijk m aakt. Hiertegen brengt Arcesilau s op zijn beurt het begrip in
stelling van w at ‘in d e red e’ ligt en ‘red elijk’ is (HXORJRQ): volgens hem volstaat d it als
referentiepu nt voor ons hand elen. Later kom en w e bij Carnead es (214-129/ 8 vC, van ca. 155
vC af hoofd van d e Acad em ie) iets vergelijkbaars tegen ond er d e naam van ‘overtu igend e’,
‘aannem elijke’ (m entale) voorstelling (SLWKDQrSKDQWDVLD). Met zijn analyse van rationele keu ze
w ild e hij w aarschijnlijk laten zien d at het m ogelijk is een d ergelijke voorstelling te volgen
zond er zich te com m itteren aan haar w aarheid . Er is w el betoogd d at w e d it niet m oeten
op vatten als een alternatief d at Carnead es voor zijn eigen rekening nam , m aar als een poging
d e Stoa te w eerleggen op grond van haar eigen begrip p en, d us als een argu m ent ‘op d e m an
(af)’ (DUJXPHQWXP DG KRPLQHP). Ind erd aad w erd d it typ e argu m ent w el d oor d e sceptische
Acad em ie toegep ast, en kom en w e het begrip ‘overtu igend e voorstelling’ ook bij d e Stoa
tegen.
Een d erd e vertegenw oord iger van Acad em isch scep ticism e is (0DUFXV 7XOOLXV) &LFHUR
(106-43 vC), vooraanstaand Rom eins red enaar en p oliticu s (consu l in 63 vC) d ie toen zijn
p olitieke rol w as u itgespeeld een aanzienlijk d eel van d e Griekse filosofie voor een Rom eins
p ubliek toegankelijk maakte in een aantal grotere en kleinere geschriften (46–44 vC),
w aarond er $FDGHPLVFKHEHVFKRXZLQJHQ ($FDGHPLFD), +HWORW ('HIDWR), 'HKRRJVWHGRHOHLQGHQ (van
het hand elen: 'H ILQLEXV), 3OLFKWHQ ('H RIILFLLV), *HVSUHNNHQ LQ 7XVFXOXP (7XVFXODQDH
'LVSXWDWLRQHV) en 'HQDWXXUGHUJRGHQ ('HQDWXUDGHRUXP).
Cicero had filosofen van verschillend e richtingen gehoord , m aar voeld e zich het m eest
verw ant m et Plato’ s Acad em ie in haar scep tische fase, vooral m et Acad em ische sceptici als
Carnead es en Philo van Larissa (158-84 vC), w iens colleges Cicero volgd e toen Philo in 87 vC
in Rom e verbleef. In d e stijl van het gem atigd e Acad em isch scep ticism e van Philo
ond erzoekt Cicero verschillend e op vattingen over een vraagstu k op een onbevooroord eeld e,
op en m anier; ten slotte kan hij één hiervan als m eest aannem elijke verkiezen. Zijn w erkw ijze
w eerspiegelt zich in d e op bouw van zijn geschriften, w aarin vertegenw oord igers van
verschillend e scholen om d e beurt hun stand p u nt u iteenzetten. Zo bew aart Cicero belangrijk
bronnenm ateriaal, d at hij m et enige originaliteit bew erkt.
Cicero w eet zijn zelfbeeld als Acad em isch w ijsgeer te verzoenen m et een voorkeur voor
leerstu kken van and ere scholen. Zo w eerhou d t een analyse van d e ziel à la Plato hem niet
van een voorkeur voor Chrysipp u s’ cognitieve op vatting van em oties. (7XVF. 4.10-11) In 'H
QDWXXU GHU JRGHQ ziet hij d e Stoïsche leer van god d elijke voorzienigheid als beste grond slag
voor trad itionele Romeinse zed en en norm en. Zu lk selecteren en com bineren van
leerstu kken van u iteenlop end e herkom st w ord t eclecticism e genoem d – een verschijnsel d at
w e in d eze tijd ook zien bij een and ere Platonist d ie Cicero kend e, Antiochu s van Ascalon
(ca. 130-68 vC).

1HR3\UUKRQLVPH
In d e eerste eeu w vC had d e Acad em ie haar sceptische hou d ing geleid elijk laten varen: De
hierboven genoem d e Philo u it Larissa aanvaard d e het erop nahou d en van bepaald e
m eningen. Zijn Scep ticism e, als het nog zo genoem d kan w ord en, w as tam elijk gem atigd , al
bleef hij bij d e Acad em isch-Scep tische verw erp ing van het Stoïsche criteriu m van d e
‘katalep tische voorstelling’ , d ie absolu te zekerheid garand eert. Zijn leerling, d e zoju ist
genoem d e Antiochos van Ascalon, d eeld e aanvankelijk d e ond ogm atische u itleg van Plato’ s
leer, m aar later brak hij m et Philo en keerd e hij op enlijk teru g tot het d ogm atism e. Met
and ere w oord en, hij verw ierp d e Scep tische fase van d e Acad em ie als zijnd e gebaseerd op
een onjuiste uitleg van Plato’ s filosofie. Ook m eend e Antiochu s d at d ogm atische scholen
zoals d e Perip atos en d e Stoa voornam elijk had d en voortgebou w d op w at Plato al had
gezegd of bed oeld . Daarom kond en Aristoteles en d e Stoa betrokken w ord en bij d e u itleg
van Plato en w erd een com binatie van d e id eeën van d e d rie scholen m ogelijk, d .w .z. w at w ij
een filosofisch eclecticism e of syncretism e noem en.
Antiochus’ jongere tijd genoot Aenesid em us u it Knossos w as verm oed elijk een lid van d e
Acad em ie d at zich niet kon verenigen m et d eze teru gkeer naar een d ogm atische versie van
het Platonism e. H ij p robeerd e het scep tisch erfgoed te her-ijken d oor teru g te grijp en op
Pyrrho: hij beval opnieu w d e op schorting (HSRFKr) van het oord eel aan als w eg tot
gem oed sru st (DWDUD[LD). Zijn eigen bijd rage bestond u it tw ee reeksen gestand aard iseerd e
sceptische red eneringen, d e zogenaam d e ‘w ijzen’ (‘m anieren’, PRGL). Deze laten zien d at er
altijd w eer verschillen in hu n p rincip ieel gelijkw aard ige ind rukken bestaan tu ssen m ensen
en d ieren, tu ssen verschillend e m ensen, en zelfs binnen één en hetzelfd e ind ivid u. N iem and
is zo bevoorrecht m et ind ru kken d at hij in staat is te oord elen over een w erkelijke stand van
zaken.
Deze m od i staan ook op d e voorgrond in het u itvoerige werk van Sextu s Em p iricu s
(tw eed e eeu w nC) d at d e neerslag vorm t van red eneringen van scep tici en hu n
tegenstand ers tot in Aenesid em us’ tijd . Bij Sextu s zien w e d e m od i ingezet w ord en om een
toestand te schep p en van ‘gelijkheid in kracht’ (LVRVWKHQHLD) tu ssen tegenstrijd ige m eningen,
d us een w aarin d eze ons als even aannem elijk voorkom en, zod at d e enige red elijke
consequ entie opschorting is. Zoals d e bijnaam Em p iricu s aangeeft w as Sextu s een arts d ie tot
d e m ed ische ‘school’ van d e Em pirici behoord e; klaarblijkelijk vond hij het Pyrrhonism e
verenigbaar m et d e p roefond ervind elijke m ethod e van d eze m ed ici.
:LOGHZDUHVFHSWLFXVRSVWDDQ"
Al in d e Ou d heid w erd ged ebatteerd over d e vraag w aarin d e tw ee sceptische scholen u it
filosofisch oogpu nt van elkaar verschild en. Volgens som m igen w as er in d e grond geen
enkel verschil. In elk geval was er kennelijk ook toen al ru im te voor verschillend e
interpretaties, en voorkeuren, zow el binnen als bu iten beid e scholen. Mod erne historici
hebben bovend ien te kam pen m et het probleem van gebrekkige bronnen m et hun
vertekeningen en contam inaties. Betrekkelijk onom stred en is het volgend e.
In d e eerste p laats zien w e tw ee verschillend e strategieën. Deze vloeien voort u it
u iteenlop end e op vattingen over d e m anier w aarop d e scep ticu s, gegeven zijn u itgangsp unt
— géén leerstellingen — het scep tische stand p unt kan rechtvaard igen zond er m et zichzelf in
strijd te geraken. Acad em ici nem en verond erstellingen van hu n ‘d ogm atische’
tegenstand ers, m et nam e Stoïcijnen, als p rem issen voor red eneringen d ie leid en tot d e
sceptische uitkom st van op schorting. Langs d eze w eg laten zij zien d at een goed Stoïcijn als
hij zijn eigen p rem issen serieu s neem t het scep tische stand p unt w el m oet d elen. Een centrale
rol sp eelt Arcesilau s’ argu m ent d at er m isleid end e voorstellingen zijn d ie zich in niets
ond erscheid en van een ‘katalep tische’ voorstelling volgens Stoïsche d efinitie: Stoïcijnen
had d en zelf gezegd d at d e w ijze zijn instem m ing onthou d t aan niet-kataleptische
voorstellingen; d an volgt uit Arcesilaus’ argu m ent d at een goed Stoïcijn zijn oord eel
op schort, niet alleen over een bepaald e categorie van voorstellingen m aar over alles.
Deze w erkw ijze, het w eerleggen van d e tegenstand er op grond van zijn eigen prem issen,
gaat teru g op Socrates’ m ethod e van toetsing (HOHQFKRV) en w eerlegging. Men heeft w el
aangenom en d at ook Acad em ische scep tici alleen uit w aren op w eerlegging van d e Stoïsche
d octrines in kw estie, du s d at begrip pen en verond erstellingen in hu n red eneringen niet
m oeten w ord en opgevat als stand p u nten d ie zij voor hu n eigen rekening nem en.
Voorbeeld en zou d en zijn Arcesilau s’ begrip van w at ‘red elijk’ (HXORJRQ) is en Carnead es’
‘overtuigend e’ of ‘aannem elijke’ voorstelling als grond slag voor verantw oord hand elen.
Deze begrip p en zijn van oorsp rong Stoïsch; m en zou ku nnen d enken d at Acad em ici ze d e
Stoïcijnen alleen voorhield en als alternatief voor hun ‘kataleptische’ voorstelling (SKDQWDVLD
NDWDOHSWLNr). Maar w aarschijnlijk gaven Acad em ici aan d it alternatief ook zelf d e voorkeu r. Zo
m aakte Carnead es een verfijnd ond erscheid tu ssen d rie grad en van aannem elijkheid . Dit
behelsd e een p roced u re van toetsing van m entale voorstellingen d ie leid d e tot d e m eest
verantw oord e keu ze: m en w eegt allerlei overw egingen tegen elkaar af totd at m en d e m eest
red elijke conclu sie bereikt — nog altijd m et een scep tische slag om d e arm . Dit ku nnen w e d e
gem atigd e, m ild e kant van het Acad em isch scep ticism e noem en; d e rad icale kant is d e
ontkenning van d e m ogelijkheid van kennis en het op zettelijk gebru ik van leerstellingen u it
and ere scholen.
Deze proced ure van vergelijkend e toetsing van argum enten om te kom en tot het m eest
red elijke stand p u nt kenm erkt Acad em isch scep ticism e. Pyrrhonisten vond en d it geen goed
sceptische m ethod e, om d at zo nog steed s filosofische leerstellingen w ord en toegelaten.
Aenesid em u s’ PRGL tonen d an ook een and ere strategie: hij ham ert op d e strijd ige en
d aard oor verw arrend e aard van onze m entale voorstellingen, d ie w ij echter niet te boven
ku nnen kom en. Dit noop t tot op schorting van ons oord eel over d ingen zoals ze w erkelijk
zijn, al ku nnen w e hand elen op grond van w at ons toeschijnt. H et gaat hier niet om een
filosofische red enering m et een conclu sie m aar om een bep aald e ervaring: d e op schorting
volgt d e afw eging zoals d e schad u w een voorw erp . Ook d e beloofd e gemoed sru st is niet een
bered eneerd d oeleind e (WHORV) zoals and ere scholen bied en, maar een HUYDULQJ d ie uit d e
op schorting voortvloeit. Ter illu stratie van d it laatste pu nt vertelt Sextu s d e volgend e
anecd ote over d e schild er Ap elles (tw eed e helft vierd e eeu w vC):
De Scep ticu s heeft [...] d ezelfd e ervaring gehad als naar men vertelt d e schild er Ap elles: toen hij
bezig w as een p aard te schild eren en in het schild erij het schu im op d e m ond van het p aard
wild e w eergeven, slaagd e hij d aarin zo slecht d at hij het op gaf en d e sp ons, waarm ee hij
gew oon w as d e verf van zijn p enseel te vegen, naar d e afbeeld ing sm eet. De afd ru k van d e
sp ons op het p aard leverd e d e w eergave van het schu im op (Sextu s Em p iricu s, 3\UUKRQHwVFKH
6FKHWVHQ I, 28).
0DWKHPDWLVFKHDVWURQRPLH
Een van d e p unten w aarop d e m od erne natu u rw etenschapp en, zoals zij zich van d e
zeventiend e eeu w af hebben ontw ikkeld , zich heten te ond erscheid en van d e antieke
natu u rfilosofie en kosm ologie, is het gebru ik van w iskund ige m od ellen. H oew el in d e
kosm ologische stelsels van bep aald e p resocratici en van Plato — d enk aan d e 7LPDHXV —
w isku nd ige elem enten te vind en zijn, en hoew el d e problem atiek van Zeno’s p arad oxen in
w ezen van w isku nd ige aard is, w as er bij d e antieke filosofen geen sp rake van een
system atische en consistente m athem atisering van hu n fysica. Zelfs d e Pythagoreërs, d ie
bew eerd en d at ‘alles getal is’ , kw am en op d it gebied niet zo heel ver — afgezien, m isschien,
van d e m uzikale harm onieleer — en verzand d en in een soort getallenmystiek d ie m et latere
w etenschapp elijke m od ellen w einig van d oen heeft.
Toch zijn er ook u it d e ou d heid voorbeeld en bekend van consistent d oorgevoerd e
m athem atisering van d elen van d e fysica. Deze vind t m en niet bij filosofen m aar bij
w isku nd igen, d ie van d e vierd e eeu w voor Christu s af m in of m eer onafhankelijk van
filosofische scholen zijn gaan w erken. Zij hield en zich niet alleen bezig m et zuivere
w isku nd e, in het bijzond er m eetku nd e, m aar p robeerd en d eze m eetku nd e ook te gebru iken
voor m od elm atige beschrijvingen van bestand d elen van het fysische w ereld beeld . Zo
beschrijft d e w isku nd ige op tica m et m eetku nd ige m id d elen het ged rag van lichtstralen — of
zoals het in d e ou d heid vaak w erd gesteld : van gezichtsstralen d ie van het oog u itgaan — in
het proces van visu ele w aarnem ing; d e katop trica beschrijft d e w erking van sp iegels; en d e
m athem atische astronom ie d e regelmatige om lop en van hem ellicham en. Deze laatste
d iscipline beleefd e in het hellenistische tijd vak en d e vroege keizertijd een bijzond ere bloei,
d ie ook aan filosofen niet onop gem erkt voorbij ging en zelfs leid d e tot een zekere
m ethod ologische com p etentiestrijd tussen beid e groep en. Daarom heeft het zin in het kad er
van een inleid ing in d e antieke w ijsbegeerte stil te staan bij ontw ikkelingen binnen d e
sterrenku nd e in het hellenistische tijd p erk.
Er w aren in d e oud heid m ind er w iskund igen d an filosofen, en in hun kring w erd en niet
op d ezelfd e schaal als in d e filosofie scholen gevorm d . Was d e filosofie al een
aangelegenheid voor een kleine bovenlaag in sted elijke centra van cu ltu u r, w is- en
sterrenku nd e w aren het territorium van een hand vol liefhebbers d ie m eestal w erkten in een
zeker isolem ent, al zijn er ook voorbeeld en van briefw isseling en and er contact. Ond er d eze
om stand ighed en ging een bijzond ere aantrekkingskracht uit van Alexand rië, w aar d e
Ptolem aeën een gerichte cu ltu u rp olitiek voerd en en uit d e hele Grieks sp rekend e w ereld
geleerd en van naam aantrokken. Daard oor ontstond een stim ulerend e concentratie van
talent. De m eeste belangrijke sterrenku nd igen u it hellenism e en keizertijd — Ap ollonius van
Perge, Clau d iu s Ptolem aeu s, w aarschijnlijk ook Aristarchu s van Sam os — brachten
tenm inste een d eel van hu n w erkzam e leven d oor in Alexand rië.
De taak d ie wisku nd ige sterrenkund igen zich steld en w ord t vaak in d e woord en van d e
laat-antieke com m entator Sim p licius w eergegeven als het ‘red d en’ , d at w il zeggen
verantw oord en, van d e ‘verschijnselen’ (V{L]HLQ WD SKDLQRPHQD). Bed oeld w ord t d at zij
m eetku nd ige beschrijvingen p robeerd en te geven van d e zichtbare banen d ie hem ellicham en
afleggen, veelal zond er zich uit te sp reken over d e oorzaken van d eze bew egingen of over d e
natu u rku nd ige m echanism en d ie d aarbij in het spel zijn. Een uitzond ering is op d it p unt
Ptolem aeu s, d ie een m in of m eer volled ige kosm ologie bied t. De w isku nd ige u itd aging w as
erin gelegen d e op het oog ingew ikkeld e bew egingen van m et nam e planeten te herleid en tot
com binaties van regelm atige, eenvorm ige bew egingen, w at in d e praktijk neer kw am op het
beschrijven van zichtbare bew egingen als het resu ltaat van een gelijktijd ig, m et
gelijkblijvend e snelheid , afleggen van m eerd ere cirkelvorm ige banen. Dit beginsel, in het
bijzond er d e rol van d e cirkelvorm ige baan als u itgangsp unt voor sterrenku nd ige
verklaringen, heeft d e ontw ikkeling van d e sterrenkund e tot aan Kep ler (1571-1630) bep aald .
De eerste d ie een d ergelijk m od el ontw ikkeld e was Eu d oxu s van Knid os, d ie leefd e in d e
vierd e eeu w vC en in contact stond m et Plato’ s Acad em ie. Eu d oxus beschreef d e
bew egingsbaan van elk van d e hem ellicham en, of althans van zon, m aan en p laneten, als het
resu ltaat van gecom bineerd e rotaties van m eerd ere concentrische ‘sferen’; eenvoud ig
u itged ru kt, van een reeks aan elkaar bevestigd e bolvorm ige schalen d ie allem aal, zij het m et
verschillend e d raairichting en snelheid , om hetzelfd e m id d elp unt d e aard e heen d raaien. H et
hem ellichaam w ord t hierbij voorgesteld als d eel van d e ond erste, binnenste sfeer, d ie niet
alleen zijn eigen rotatie heeft, m aar ook m eed raait m et d e verschillend e rotaties van d e
erboven en -buiten liggend e sferen. Over d e vraag hoe d e m od ellen van afzond erlijke
hem ellicham en aan elkaar gerelateerd zijn en over d e oorzaak van d e rotaties liet Eu d oxu s
zich niet u it. Aristoteles d eed d it w el: hij nam Eud oxu s’ stelsel in een d oor d iens leerling
Callipp u s aangep aste vorm over en zette het om in een fysisch m od el: d e concentrische
sferen w ord en nu beschouw d als feitelijk bestaand e sferen, w aarvan d e bu itenste, d ie van d e
vaste sterren, d oor m eer d an vijftig tu ssenliggend e sferen, elk m et haar eigen rotatie, is
verbond en m et d e ond erste sfeer, d ie van d e m aan. Ook sp rak Aristoteles zich over d e
oorzaken van al d eze rotaties u it: hij p ostu leerd e een reeks zogenaam d e onbew ogen
bew egers, m et aan het eind een eerste onbew ogen beweger, God , als oorzaak van d e
bew eging van d e bu itenste hem elsfeer. Via Aristoteles vond Eu d oxu s’ stelsel in d e oud heid
veel navolging.
Een w isku nd ig m od el d at hiervan wezenlijk verschilt w erd opgesteld d oor Aristarchu s
van Sam os (ca. 280 vC), d ie w el d e antieke Cop ernicu s is genoem d . Verm oed elijk louter als
hypothese steld e hij d at d e verschijnselen d ie w ij aan d e hem el w aarnem en ook zou d en
ku nnen w ord en verklaard d oor aan te nem en d at d e aard e om haar as roteert en in een
cirkelvorm ige baan om d e zon d raait — ook in d it stelsel blijft d e cirkelvorm ige baan d u s
bep alend . Dit stelsel, ‘heliocentrisch’ in tegenstelling tot het ‘geocentrische’ van Eu d oxu s en
Aristoteles, heeft in d e oud heid w einig w eerklank gevond en. H et belangrijkste bezw aar
ertegen, niet alleen van d e filosofenscholen u it m aar ook bij een latere sterrenku nd ige als
Ptolem aeu s, w as d at het ind ru iste tegen d e fysische theorie over natu u rlijke bew eging en
p laats van d e elem enten — aard e in het m id d en en in ru st, and ere elem enten d aarom heen —
d ie in d e stoïsche zow el als d e aristotelische trad itie gem eengoed w as geword en.
Een d erd e w isku nd ig–sterrenkund ig stelsel w erd ontw ikkeld d oor Ap olloniu s van Perge
(rond 200 vC) en H ip parchu s van Nicaea (2e eeu w vC) en w erd vooral bekend d oord at
Claud iu s Ptolem aeu s (2e eeu w nC) het toep aste in zijn :LVNXQGLJHXLWHHQ]HWWLQJ (0DWKHPDWLNr
VXQWD[LV), ook bekend als 0HJLVWrVXQWD[LV, ‘grootste u iteenzetting’ en vand aar in d e Arabische
versie van d eze titel $OPDJHVW. Een van d e nad elen van Eu d oxus’ stelsel van concentrische
sferen w as gew eest d at het niet kon verklaren d at bepaald e hem elicham en op som m ige
tijd stip p en groter en held erd er verschijnen d an op and ere en zich d u s niet steed s op d ezelfd e
afstand van d e aard e lijken te bew egen. Ap olloniu s en H ip p archu s lossen d it probleem op
d oor d e invoering van eccentrische sferen, cirkelvorm ige banen m et een m id d elp unt d at niet
m et d at van d e aard e sam envalt, en van zogenaam d e ep icycli: cirkels op cirkels. In d it laatste
geval is d e hyp othese d at het betrokken hem ellichaam zelf een kleine cirkelvorm ige baan
aflegt — d e HSLF\FOXV — m aar d at het m id d elpu nt hiervan op zijn beurt een bew eging aflegt
langs een and ere, veel grotere cirkelvorm ige baan — d e GHIHUHQV. De com binatie van d eze
tw ee bew egingen leid t d an van d e aard e af gezien tot het sp iraalvorm ig bew egingsp atroon
d at w e bij p laneten ind erd aad w aarnem en.
Deze u it d e m eetkund e afkom stige hypothetische m od ellen kregen als gezegd niet altijd
een fysische grond slag en w aren zeker niet allem aal even gem akkelijk te verenigen m et d e
kosm ologieën van d e grote filosofenscholen. In d eze om stand ighed en zagen som m ige
filosofen zich ged w ongen ten aanzien van d e rol van w isku nd e in d e astronom ie een
m ethod ologisch stand p u nt te bep alen. Aristoteles had gesteld (3K\V. II, 2) d at w isku nd ige
d isciplines zich naar hu n aard alleen bezig houd en m et kw antitatieve asp ecten van fysische
verschijnselen, d ie ze abstraheren van hu n fysische basis en beschouw en alsof ze op zichzelf
bestaan. De im p licatie hiervan is d at ze ook abstraheren van fysische noties als essentie,
vorm of oorzaak. Daarom zal w iskund e nooit het ‘w aarom’ van fysische verschijnselen als
zod anig kunnen geven. De Stoïcijnen lijken zich bij d it stand pu nt te hebben aangesloten. Zo
verklaart Posid oniu s in een invloed rijke p assage (fr. 18 Ed elstein-Kid d ) d at alleen d e fysica
zich bezighou d t m et causaal bep alend e factoren als su bstantie, kracht en kosm ische
‘w aard igheid ’ — Stoïsche kosm ologie is sterk theologisch gekleu rd — en d at zij om d eze
red en in staat is te kiezen w elke van een reeks em p irisch equ ivalente w iskund ig-
sterrenku nd ige hyp othesen, d u s verond erstellingen d ie elk voor zich d e verschijnselen even
goed verklaren, als ju iste m oet w ord en gekozen. De vroege Stoïcijn Cleanthes had langs d eze
lijnen een aanval gelanceerd op Aristarchu s’ heliocentrisch stelsel om d at d it d e aard e als
‘haard van d e kosm os’ u it zijn natuu rlijke p laats had verbannen. Een rad icaler tegenstand er
w as Ep icu ru s, d ie w isku nd ige astronom en gezam enlijk aand u id t als ‘d waze
sterrenku nd igen’. H ij is van m ening d at m eetkund ige m od ellen geen em p irische grond slag
hebben en ten onrechte als d w ingend e verklaringen w ord en voorgesteld . H ier sp eelt m ee d at
er binnen zijn m aterialistische atom ism e geen red en is aan te nem en d at hem ellicham en zich
in hu n banen aan regelm atige cirkelvorm ige p atronen zu llen hou d en — iets d at Plato,
Aristoteles en Stoïcijnen uit hoofd e van hun kijk op een inherente kosm ische ord ening w el
aannam en.
In d eze m ethod ologische com p etentiestrijd tu ssen natu urfilosofie en w iskund ige
sterrenku nd e vertegenw oord igt Claud iu s Ptolem aeu s het tegenovergesteld e stand pu nt. In
d e inleid ing op zijn $OPDJHVW betoogt hij d at ju ist d e theologie en fysica van d e filosofen
lou ter specu latief en hyp othetisch zijn — vergelijk het stand pu nt van zijn m ed ische
tijd genoot Galenu s over d ogm atische filosofenscholen — terw ijl w iskund e m et haar strenge
m ethod e onbetw ijfelbare kennis verschaft. H ierd oor is w isku nd e niet alleen d e w eg tot
kennis, voorzover m ogelijk, van d e fysische w erkelijkheid , m aar ook tot kennis, voorzover
m ogelijk, van God . Wisku nd ige sterrenku nd e bied t zelfs een grond slag voor ethiek, d oord at
het beschou w en van schoonheid en ord ening van d e hem ellicham en een m ens tot d e ju iste
spiritu ele hou d ing brengt. Deze hoge w aardering van d e rol van w isku nd e, ook in
vergelijking m et natu u rfilosofie, slu it aan bij d e trad itie van het Platonism e. Binnen d e
antieke en m id d eleeu wse aristotelische trad itie w as het stand p u nt van Aristoteles en
Posid oniu s m aatgevend en bleef toegepaste w isku nd e ond ergeschikt aan w ijsgerige fysica.

*HQHHVNXQGH
$OH[DQGULs
Nad at Alexand er d e Grote Egypte had veroverd stichtte hij aan d e m ond ing van d e N ijl een
stad d ie naar hem Alexand rië w erd genoem d . N a zijn d ood in 323 vC w erd d it d e hoofd stad
van het gebied d at toeviel aan zijn generaal Ptolem aeu s en d iens op volgers: Egyp te m et,
w isselend , nog enige and ere land streken en eiland en in het oostelijk bekken van d e
Mid d elland se Zee. Ond er hu n bew ind w erd Alexand rië een cultu reel centrum van d e eerste
ord e. De Ptolem aeïsche vorsten bevord erd en d e kunsten en w etenschap p en krachtig, ond er
m eer d oor het stichten van een ond erzoeksinstitu u t naar het voorbeeld van Aristoteles’
Lyceum genaam d Mou seion, letterlijk ‘heiligd om van d e Muzen’, en van een om vangrijke
bibliotheek.
In d it klim aat van intellectu ele exp ansie en vernieu w ing beleefd e ook d e geneesku nd e
ged u rend e d e d erd e eeuw vC een ongekend e, zij het kortstond ige bloei. Voor het eerst w as
het toegestaan lijken van m ensen open te snijd en, iets w aarop een taboe had geru st en eld ers
nog steed s ru stte. H erop hilu s (ca. 330–260 vC) en Erasistratu s (ca. 315–240 vC) beoefend en
d e anatom ie, m et inbegrip van anatom ische exp erim enten, niet incid enteel m aar
stelselm atig, als vast ond erd eel van fysiologisch ond erzoek en m et ind ru kw ekkend e
vaard igheid en p recisie. Zo ontd ekten ze stru ctu ur en w erking van het zenuw stelsel, tot en
m et het ond erscheid tu ssen sensorische en m otorische zenu w en en d e centrale rol van d e
hersenen. Ze hand haafd en het begrip van een ziel (SV\FKr), m aar bep erkten het tot functies
van het zenuw stelsel: w aarnem ing, verstand , w il. H erop hilus ond erzocht d aarnaast d e
p ulserend e bew eging van hart en slagad ers, d e stru ctu u r van het oog en van d e organen
voor voortp lanting; Erasistratu s ontd ekte d e w erking van d e hartklepp en. Deze inzichten
w erd en ten d ele verw orven d oor m id d el van anatom ische exp erim enten, m et inbegrip van
vivisectie. Ook hiervoor w erd m enselijk m ateriaal gebru ikt. Volgens enkele berichten steld en
Ptolem aeïsche vorsten ter d ood veroord eeld en hiervoor ter beschikking.
De Alexand rijnse m ed ici w aren intellectu elen d ie over hu n ond erzoek nad achten in het
licht van d e w etenschap sleer van filosofen als Aristoteles. H erophilu s w as van m ening d at
w etenschap m oet u itgaan van w aarneem bare verschijnselen (SKDLQRPHQD). H ij w as
teru ghou d end over d e m ogelijkheid kennis te verw erven van d e oorzaken achter d e
verschijnselen. Deze em pirische houd ing inspireerd e in d e generatie na hem d e op kom st van
d e m ed ische school van Em p irici oftew el Em p iristen. Deze artsen steld en d at ervaring, d at
w il zeggen een accu m u latie van w aarnem ingsgegevens, een vold oend e en betrou w bare
grond slag levert voor behand eling van zieken. Hierbij teld e niet alleen eigen ervaring m aar
ook d ie van and eren, zoals neergelegd in beschrijvingen van ziekten. Som m ige Em p irici
w aren bereid in bep aald e gevallen w anneer zich een nieu w e kw aal voordeed hu n therapie te
baseren op analogie m et ziektebeeld en d ie erop leken; and eren vond en zelfs d it al te ver
boven d e ervaring u itgaan.
De Em p irici verw ierp en theorievorm ing d ie naar niet-w aarneem bare oorzaken verw ijst.
De ervaring d ie zij hiervoor in d e p laats steld en w as voornam elijk passief opged aan;
anatom isch ond erzoek en exp erim enten w ezen zij af als nu tteloos voor d e klinische praktijk.
Betrou w bare conclu sies over een levend organism e kunnen volgens hen niet w ord en
gebaseerd op d ood m ateriaal. Ook vivisectie is, d oord at ze norm ale fysiologische p rocessen
verstoort, geen betrou w bare bron van inform atie. Op d it pu nt w ijken d e Em p irici af van
H erophilu s en Erasistratus.
Aan het nooit geheel overw onnen taboe op sectie gaven Em p irici d u s een
m ethod ologische rechtvaard iging. Sp oed ig raakte d e anatom ie op m enselijk m ateriaal w eer
in onbru ik. H erop hilus en Erasistratu s w aren er niet vold oend e in geslaagd d e relevantie van
anatom ie voor d e therapeutische p raktijk aan te tonen. Daarnaast w as hun anatom ie zeker
gem otiveerd d oor zu iver w etenschap p elijke nieuw sgierigheid ; hu n therap ieën steken als
trad itioneel af bij hu n p ioniersw erk op het gebied van d e fysiologie. Dit vernieu w end e w erk
w erd voortgezet d oor artsen, aanged uid als Rationalisten of Dogm atici, d ie and ers d an
Em p irici algem ene theorievorm ing over het gezond e lichaam w el nod ig achtten voor d e
m ed ische praktijk. Zij m oesten zich voor hu n anatom isch ond erzoek tevred en stellen m et
d ierlijk m ateriaal — afgezien van ‘gelegenheid sanatom ie’ als d e observatie van verm inkte
licham en van gesneu veld en of geëxecuteerd e veroord eeld en. H u n ond erzoek stond in
voortd urend e w isselw erking m et d e filosofische trad itie. Dit zien w e ook in het om vangrijke
w erk van Galenu s u it Pergam on.
*DOHQXV
Galenus (129–ca. 213 nC) w as in d e Rom einse p rovincie Klein-Azië ($VLD PLQRU, nu noord -
w est Turkije) geboren in d e Griekse stad Pergam on, sind s d e H ellenistische tijd een centrum
van cu ltu u r en in het bijzond er van geneesku nd e. Bij vooraanstaand e Platonisten, Aristotelici
en Stoïcijnen stu d eerd e hij filosofie. Eens d room d e zijn vad er, d ie architect w as, d at hem van
god d elijke zijd e w erd op ged ragen zijn zoon geneesku nd e te laten stud eren. Galenus begon
aan een langd u rige opleid ing tot arts. Na jarenlange om zw ervingen en stu d ie vestigd e hij
zich rond zijn veertigste in Rom e. H ier verw ierf hij een zo goed e naam d at hij w erd benoem d
tot persoonlijk geneesheer van d e filosoof keizer Marcu s Au reliu s en zijn fam ilie. Deze
benoem ing bood hem tijd en vrijheid om te schrijven over een breed scala aan m ed ische,
filosofische en zelfs taalku nd ige ond erw erp en. Van zijn om vangrijk oeuvre zijn d e m eeste
m ed ische geschriften bew aard in het oorsp ronkelijke Grieks, een aantal alleen in vertalingen
in Arabisch of m id d eleeu w s Latijn. Veel van zijn filosofisch w erk is verloren gegaan. Dit
verlies w ord t ten d ele gecom penseerd d oor het feit d at Galenu s ook in m ed ische contexten
w el op filosofische vraagstu kken ingaat. Bovend ien streeft hij ernaar d e filosofie zoveel
m ogelijk te integreren in d e geneesku nd e.
Wegens zijn onm etelijke invloed op d e w esterse geneesku nd e is Galenu s’ filosofische
kant w el eens vergeten. Ook zijn d u bbele rol van arts en filosoof w as een obstakel: d oor
historici w erd hij lang beschouw d als een w at p ed ante arts d ie graag liet zien hoe goed hij op
d e hoogte w as van d e filosofische literatuu r. Galenu s w as op zijn best een rijke bron van
inform atie over and ere filosofen. Inm id d els begrijp en w e m eer van aard en m otivatie van
Galenus’ com binatie van geneesku nd e en filosofie, en w ord t hij erkend als boeiend
zelfstand ig d enker.
Galenu s zet zijn id eaal van een m ed ische filosofie ond er m eer uiteen in een kort geschrift
'H EHVWH GRNWHU LV RRN ILORVRRI Een arts m oet een ged egen kennis hebben van d e d rie
trad itionele hoofd d elen van d e filosofie: van natu u rfilosofie ten behoeve van theorievorm ing
over het m enselijk organism e, van logica en m ethod ologie m et het oog op een zu ivere,
w etenschapp elijke m anier van red eneren, en van ethiek om w ille van een integere hou d ing
tegenover p atiënten en collega’ s. In d e om vangrijkere en m eer am bitieuze verhand eling 'H
RSYDWWLQJHQ YDQ +LSSRFUDWHV HQ 3ODWR p rojecteert Galenu s zijn id eaal van geneesku nd e-plus-
filosofie op het verled en. H ier ziet hij een grote trad itie beginnen bij H ip pocrates en Plato als
grootste arts resp ectievelijk filosoof. Dit brengt m et zich m ee d at d eze tw ee reu zen over d e
belangrijkste them a’ s m et elkaar overeenstem m en — een stelling d ie w ij nu zoud en
betw isten. Wetenschap p elijke vooruitgang bestaat volgens Galenu s in een verd er
ontw ikkelen van hu n ju iste aanzetten. Zo w as geen van beid en bekend m et het zenu w stelsel,
een H ellenistische ontd ekking m aar zagen zij toch in d at het centrale orgaan van het
organism e niet het hart is m aar d e hersenen. Galenus hu ld igt een Aristotelische op vatting
van een volledige w etenschap als een geheel van w aarhed en d ie uiteind elijk afhangen van
hoogste beginselen: axiom a’s en d efinities. Aristoteles’ teleologie rad icaliseerd e hij in +HWQXW
YDQ GH OLFKDDPVGHOHQ, m et het Aristotelische m otto ‘d e natuu r d oet niets zond er red en’: elk
orgaan is d oor een voorzienige schep p er, te vergelijken m et Plato’s d em iu rg, gevorm d m et
het oog op een bep aald e w erking en d oel. De d oelm atigheid d ie w e in d e natu u r w aarnem en
levert het bew ijs voor het bestaan van een god — een red enering d ie voortleeft ond er d e
naam DUJXPHQWIURPGHVLJQ. Anatom ie, d ie d e w ond ere w erken van God s hand bloot legt, is
volgens Galenu s een w erk van vroom heid .
Naast begripp en afkom stig van Plato en Aristoteles incorporeert Galenu s in zijn leer ook
elem enten u it and ere scholen, m et nam e d e Stoa, en d an vooral fysische begrip p en als d at
van ‘(levens)ad em ’ (SQHXPD). H et psychologisch m onism e en d e ethiek d ie d e Stoa hierop
baseert w ijst hij af. De m anier w aarop Galenu s elem enten uit verschillend e filosofische
scholen com bineert w ord t w el gekenschetst als eclecticism e. Maar Galenu s’ eclecticism e
heeft een eigen karakter. H ij w ijt d e verd eeld heid tu ssen scholen aan een neiging tot
d ogm atische specu latie; ze verschillen im m ers ju ist over d ie vraagstu kken van m ening d ie
bij gebrek aan relevante ervaringsgegevens onoplosbaar zijn: d ie van substantie en
(on)sterfelijkheid van d e ziel, natuu r van God , enzovoorts. Maar d eze vraagstu kken d oen
volgens Galenu s niet terzake voor w etenschapp elijke of m orele vooruitgang. Daarom
onthou d t hij zich van d e keuze voor een bep aalde school. H oew el hij Plato beschouw t als d e
grootste filosoof, w il hij niet tot d e Platonisten gerekend w ord en.
Galenu s’ ind ivid u alism e vloeit voort u it zijn reactie op d e strijd tu ssen m ed ische scholen
over m ethod e. In d it geschil form uleert Galenu s een com p rom is tu ssen Em pirici en
Rationalisten: theorievorm ing d ie zich beroept op niet-w aarneem bare oorzaken blijft
m ogelijk en nod ig, m aar toetsing aan d e ervaring is als rem op ongebreid eld e sp ecu latie
onm isbaar. Door Galenu s’ com p rom is is d e m ed ische 0HWKRGHQVWUHLW tu ssen verschillend e
scholen achterhaald . Zijn synthese van m ed ische en fysiologische theorieën d iend e
beoefenaars van d eze w etenschap pen tot d iep in d e m od erne tijd als uitgangsp u nt. Dit
m aakt Galenu s tot een van d e belangrijkste erflaters van d e antieke beschaving.

8
1,(8:3/$721,60(

3ODWRKHURQWGHNW
Een vergeten d enker is Plato nooit gew eest. Ook in het H ellenism e w ord t zijn w erk gelezen,
bestu d eerd en nagevolgd ; ook bu iten d e Acad em ie d ient het als aansp oring (SURWUHSWLNRV) tot
d e filosofie. Maar w at is eigenlijk Plato’s leer? Zijn op volgers in d e Acad em ie — eerst zijn
neef Sp eu sip p u s, d an Xenocrates — ontw ikkelen Plato’ s d enken in specu latieve richting, m et
aand acht voor d e m eest abstracte eerste beginselen, d e aard van d e Id eeën en hun
verhou d ing tot d e voorw erp en van d e w iskund e. Pas Arcesilau s en vooral Carnead es u it
Cyrene (214/ 3–129/ 8 vC) verlaten d eze d ogm atische benad ering van hu n stichter. Zij grijpen
teru g op Socrates’ m ethod e van d ialectische ‘toetsing’ en w eerlegging (HOHQFKRV). In Plato’ s
d ialogen is Socrates een zoeker: hij stelt vragen, analyseert antw oord en kritisch, ontm askert
het schijnw eten van zogenaam d e geleerd en, m aar neem t niet d efinitief stelling. Zo w ord t hij
het toonbeeld van d e scep ticu s, d ie tw ijfelt aan d e m ogelijkheid van kennis, en van d e
‘aporetische’ d enker, d ie geen stelsel u iteenzet m aar p roblem en op w erp t, zelfs im p asses
oftew el ‘aporieën’ aan de ord e stelt en uitw erkt. In zijn p olem iek m et Chrysip p u s bew eert
ook Carnead es d at een m ens in belangrijke vraagstu kken geen zekere kennis bereikt. De
led en van d e school d ie Plato ald us lezen heten sam en d e N ieu w e Acad em ie. Vand aar d at
‘acad em icus’ voor Au gu stinu s, m aar ook nog voor David H u m e, hetzelfd e betekent als
‘scep ticu s’ .
Rond het begin van d e keizertijd vind t een nieuw e benad ering van Plato ingang. Uit
onvred e m et d e gangbare ‘d ogm atische’, d u s niet-sceptische filosofie, het Stoïcism e, zoekt
een aantal filosofen opnieu w insp iratie in het w erk van Plato, en in m ind ere m ate d at van
Aristoteles. Om streeks 30 n.C. verzorgt Thrasyllu s een ‘u itgave’ van alle w erken d ie op
Plato’s naam staan, inged eeld in negen groep en van elk vier d ialogen, oftew el tetralogieën.
Elke d ialoog krijgt een ond ertitel, bijvoorbeeld 3DUPHQLGHV ‘over id eeën’ , 3KDHGUXV ‘over
liefd e’ , w at w ijst op een d id actische en d octrinaire bed oeling: op d e ju iste m anier
geïnterp reteerd bied en d e d ialogen een consistente leer over alle belangrijke vraagstukken
van logica, ethiek en p olitiek, zieleleer en kosm ologie, en natu u rlijk over Id eeën en
god d elijke eerste beginselen. In d e vorm d ie w e nu Mid d en-Platonism e noem en w int d eze
p latonische leer het van Stoa en Perip atos, blijkens tal van polem ische geschriften u it d e
eerste tw ee eeuw en van onze jaartelling. Er verschijnen com m entaren op d ialogen, en
hand boeken m et een overzicht van Plato’ s filosofie in leerstellingen (GRJPDWD): bekend is
Alcinoü s’ /HHUERHN ('LGDVNDOLNRV) u it d e tw eed e eeu w . Alcinou s beschou w t het ‘streven naar
w ijsheid ’ d at filosofie is, als ‘bevrijd ing van d e ziel d ie zich van het lichaam losm aakt
w anneer w ij ons richten op het intelligibele’; goed leven bestaat in ‘beschou w ing van het
eerste goed — w at men ook god kan noem en, of eerste intellect’. Wat op valt is d e
nad rukkelijk ‘transcend ente’ gerichtheid van d it Platonism e: d e ziel vindt haar bestem m ing
in het gelijk w ord en aan god , in een bovenzinnelijke w ereld . Vand aar d at Alcinoü s filosofie
ook beschrijft als een initiatie in een leven d at aan w einigen is vergund . De p olitieke
d im ensie van het platonism e verd w ijnt u it het gezicht: alleen in geval van nood zal een
w ijze, tijd elijk, zich m et p olitiek inlaten. Een tw eed e hand boek u it d eze tijd is d at van
Apu leiu s u it Mad aura (geb. 123 nC), 3ODWRHQ]LMQOHHU ('H3ODWRQHHWHLXVGRJPDWH), en Albinu s
schrijft een invloed rijke 9RRUUHGH (3URORJXV) op Plato’s w erk.
Van d e d erd e eeu w af is d it nieu w e platonism e, verrijkt m et ged achtengoed u it Stoa en
Perip atos, d e toonaangevend e filosofie gew ord en in d e antieke w ereld , en het zal d eze
leid end e rol behoud en in het christelijke d enken. Kennelijk gaf Plato’ s filosofie, m et haar
ond erscheid tu ssen w aarneem bare en intelligibele w ereld en haar leerstu k van een
onsterfelijke ziel, beter d an het stoïsche naturalism e antw oord op existentiële vragen d ie in
het u itgestrekte Rom einse keizerrijk een ontw ikkeld p ubliek bezighou d en — zoals, in d e
w oord en van een ‘gnostisch’ d enker uit d e tw eed e eeu w ,
Wie w aren w e? Wat zijn w e gew ord en? Waar w aren w e? Waar zijn w e terech tgekom en?
Waarheen gaan w e? Vanw aar kom t onze bevrijd ing? (Clem ens van Alexand rië, 8LW 7KHRGRWXV
(([FHUSWDH[7KHRGRWR) 4? 78)
Als religieu s gekleurd e filosofie kan het Platonism e beter concurreren m et nieu w e religieu ze
levensbeschou w ingen als gnosticism e en christend om .
Binnen d eze herleving van het p latonism e m aken m od erne ond erzoekers ond erscheid
tu ssen Mid d en-p latonism e en Neo-platonism e. Dit beru st niet op een scherpe insnijd ing: in
het N eo-p latonism e, d at w e m et Plotinus laten beginnen, w erken veel them a’ s uit het
Mid d en-p latonism e d oor. Wel vind en w e bij en na Plotinu s een d uid elijker stand p u nt inzake
d e eerste beginselen u itgew erkt in d e leer van d rie substantiële zijnsw ijzen oftew el
‘hyp ostasen’.
H et Mid d en-p latonism e is geen unitaire, homogene filosofie. De schaarse bronnen
m aken het m oeilijk over d e eigen bijd rage van platonisten u it d e tw eed e eeu w te oord elen.
Een oorspronkelijk d enker lijkt N um eniu s uit Ap am ea. Volgens hem vind en w e bij Plato, in
navolging van Pythagoras, d e m eest au thentieke interpretatie van d e ou d ste overlevering
over god heid en schepp ing van d e w ereld . Deze overlevering w ord t bevestigd d oor niet-
Griekse trad ities, zoals d ie van d e bijbel, w aaruit Nu m eniu s citeert. H ij w ijst op
overeenkom sten tussen Mozes en Plato, d ie hij d e Attische Mozes noem t. N a Plato is d e
filosofie in verval geraakt, ook in Plato’ s eigen Acad em ie. Nu pas is het w eer m ogelijk Plato’ s
w are leer te ontd ekken. In Nu m eniu s’ visie is d e geest d ie afgezond erd van alle zijnd en
zichzelf beschou w t, d e eerste god heid en het goed e. H ieru it kom t d e ‘d em iu rg’ voort, d e
schep p er van d e w ereld . Ten d erd e is er d e w aarneem bare w ereld , d ie zelf een geschap en
god heid is. In d e kring van Plotinus en Porp hyriu s w erd N um eniu s veel gelezen.
N ieu w Platonism e 193
3OXWDUFKXV
Beter zijn w e ingelicht over Plu tarchu s uit Chaeroneia (ca 45-120). Als telg u it een
aanzienlijke fam ilie geniet hij een goed e op voed ing: hij krijgt gelegenheid zijn horizon te
verru im en op reizen naar Alexand rië en Rom e, w aar hij contact legt m et vooraanstaand e
p olitieke figu ren. N iettem in blijft hij gehecht aan zijn vad erstad , w aar hij een soort p rivé-
school hou d t, en aan het nabij gelegen Delp hi, w aar hij tientallen jaren één van d e tw ee
hoofd priesters is in het heiligd om van Ap ollo.
Plu tarchu s heeft een om vangrijk œ uvre nagelaten. H et bekend st zijn d e /HYHQV ¶naast
elkaar’ of ‘paarsgew ijs’ (%LRLSDUDOOrORL), een reeks levensbeschrijvingen van telkens een Griek
m et een Rom einse tegenhanger: als voorbeeld ige red enaars Dem osthenes tegenover Cicero,
als veroveraars Alexand er tegenover Caesar, enzovoorts. Daarnaast schreef hij filosofische
w erken, later gebund eld als ÈWKLND, in het Latijn 0RUDOLD Deze titel is m isleid end : Plu tarchu s’
w erk bestrijkt, naast ‘technische’ ond erw erpen u it d e filosofie in engere zin, geschied enis,
god sd ienst, natu urw etenschap, literatu ur en oud heid ku nd e.
Als filosoof p laatst Plu tarchu s zich m et overtuiging in d e trad itie van Plato als
gezaghebbend referentiep unt. Met and ere vertegenw oord igers van Mid d en-platonism e d eelt
hij het geloof in d e onsterfelijkheid van d e ziel en het id eaal van een zich gelijk m aken aan
god — een god heid d ie eeu w ig is, verstand elijk d enkend , één, goed , en het enige d at
‘w erkelijk LV’ (WRRQW{VRQ); al het overige verkeert in een voortd u rend e ‘stroom ’ van w ord en
en vergaan. Door allegorische en sym bolische u itleg verenigt Plu tarchu s d eze w ijsgerige
op vatting van god m et het gangbare veelgod end om in een u itgew erkte leer van d em onen.
Bij gelegenheid ontw ikkelt Plu tarchu s nieu w e inzichten. Zijn belangrijkste bijd rage tot d e
p latonische trad itie is verm oed elijk een p ersoonlijke en controversiële u itleg van Plato’ s
7LPDHXV. Plu tarchu s vat Plato’s uiteenzetting over het ontstaan van d e kosm os letterlijk op .
De god heid heeft d e w ereld d us op een bep aald ogenblik geschapen. Maar niet uit niets (H[
QLKLOR): vóór d eze schep p ing bestaat er al chaotische m aterie, en een red eloze ziel d ie haar
bew eegt. De schep pingsd aad van d e god heid bestaat erin haar eigen rationaliteit en
harm onie m ed e te d elen aan en over te d ragen op d eze p re-kosm ische ziel. Eenm aal
geord end kan d e w ereld ziel d e chaotische bew egingen in d e m aterie harm oniseren,
w aard oor het lichaam van d e w ereld ontstaat. Deze interpretatie im pliceert d at d e oorzaak
van het kw aad niet ligt in d e ongevorm d e m aterie m aar in d e ongeord end e pre-kosm ische
ziel. Plutarchu s’ u itleg van d e schep p ing van d e w ereld ziel w erp t ook licht op d e ziel van d e
m ens: net als d e ziel van d e w ereld bestaat d ie van d e m ens u it een red elijk en een onred elijk
d eel.
Plu tarchu s staat w elw illend tegenover Aristoteles en zijn school, al form u leert hij nu en
d an kritiek. Epicu rus en d e Stoa w ijst hij af, d e eerste bijvoorbeeld om zijn id eaal van
verborgen leven, d e tw eed e om haar m onistische en intellectu alistische zieleleer, d ie
hartstochten en aand oeningen verklaart als onju iste oord elen. In enkele geschriften tracht hij
een Ep icureïsche d an w el Stoïsche theorie van binnenuit te w eerleggen, d oor bijvoorbeeld
aan te tonen d at een volgeling van Ep icuru s onm ogelijk van het leven kan genieten, of d at
een stoïcijn zichzelf op tal van pu nten tegensp reekt.
Toch heeft Plu tarchu s ook invloed van and ere scholen ond ergaan. Zoals gebru ikelijk in
Mid d enen Neo-Platonism e brengt hij binnen zijn p latonisch referentiekad er technische
term en en leerstellingen te p as d ie u it Perip atos, Stoa of Ep icu rism e stam m en m aar
gem eengoed zijn gew ord en. Zo gebru ikt hij, net als Alcinoü s, elem enten van perip atetische
en stoïsche logica binnen een p latonisch persp ectief. In d e ethiek aanvaard t hij Aristoteles’
leerstu k d at d eu gd een juist m id d en is, en neem t hij d oorgaans het Perip atetische id eaal van
een ‘m id d elm atig aanged aan w ord en’ (PHWULRSDWKHLD) over. Plu tarchu s schenkt ruim e
aand acht aan d e concrete ethische praktijk. Verschillend e teksten zijn gew ijd aan één
bep aald e hartstocht: w oed e, nieu w sgierigheid , p raatziekte, enzovoorts. Filosofie w ord t hier
een therap ie voor d e ziel, m et een u itgew erkte techniek van m orele vooruitgang d ie berust
op een rigou reu ze en consequ ent volgehou d en d iscipline van oefening en
gew oontevorm ing. Ook op d it vlak is Plutarchu s schatplichtig aan Stoa en Ep icuru s.
Al m et al hou d t Plutarchu s in zijn p latonism e rekening m et nieuw e inzichten en
behoeften en d ru kt hij d e leer in een eigentijd se taal u it. H ij ziet in d at het onm ogelijk is d e
d ichters u it het cu rricu lu m te verw ijd eren, en p leit d aarom voor filosofisch verantw oord e
lectuu r van hu n w erk als voorbereid ing op d e filosofie zelf. Ook Plato’ s politieke
d enkbeeld en w ord en om gebogen naar d e eisen van Plutarchu s’ tijd . Som s levert hij zelfs
bed ekte kritiek.
Plu tarchu s’ w erk is d ru k gelezen en heeft op tal van au teurs tot in d e m od erne tijd grote
invloed gehad .
3ORWLQXV
/HYHQ
Plotinus w erd rond 205 geboren in Egyp te. Op 28-jarige leeftijd kw am hij in Alexand rië in
aanraking m et Am m oniu s Saccas. Elf jaar lang bleef hij zijn leerling. N a een m islu kte poging
in aanslu iting bij een m ilitaire exped itie van keizer Gord ianu s het oosten te verkennen ging
hij in 245 naar Rom e en begon hij d aar in Am m onius’ geest filosofie te ond erw ijzen. H ij
verzam eld e een gevolg van leerlingen en vriend en om zich heen, van w ie velen afkom stig
w aren u it p olitiek invloed rijke kringen. Niet alleen d e originaliteit van Plotinus’ leer trok hen
aan, m aar ook d e m anier w aarop hij zijn filosofie tot uitd rukking bracht in een geheel eigen
levensw ijze. Eenzaam stierf hij in 270 op een land goed bu iten Rom e. Niets in zijn leven liet
voorsp ellen d at het d enken van d eze oorsp ronkelijke eenling een onm etelijke invloed zou
hebben op d e ontw ikkeling van d e w ijsbegeerte.
Plotinu s’ invloed is te d anken aan zijn geschriften. Toch had hij, net als zijn leerm eester
Am m oniu s en als Socrates, lang nagelaten zijn d enken op schrift te stellen. Pas op zijn
negenenveertigste begon hij op aand ringen van zijn leerlingen te schrijven. Deze geschriften
blijven nauw verbond en m et zijn m ond eling ond erricht, in een d irecte stijl, d ie d e lezer in
staat stelt Plotinu s’ ged achtengang m ee te voltrekken. Nergens zet Plotinu s zijn filosofie
system atisch u iteen. In zijn verhand elingen bespreekt hij op zijn eigen m anier d iverse
p roblem en u it d e p latonische trad itie, zoals d e onsterfelijkheid van d e ziel, d e eerste
oorzaken, het schone en het goed e. Plotinu s is zich bew ust van zijn bijzond ere verhou d ing
tot d eze trad itie. Vaak w ijst hij erop d at hij geen nieu w e leer wil ond erw ijzen, m aar alleen
een interp retatie bied t van d e leer van eerd ere filosofen, in het bijzond er van Plato. Tijd ens
zijn colleges w erd en com m entaren voorgelezen van p latonisten als Nu m enius, en van
Perip atetici als Alexand er. Ook teksten u it d e Stoa w erd en besproken. Maar Plotinu s neem t
niet zom aar iets over. De besp rekingen m et zijn leerlingen vorm en het u itgangsp u nt voor
een heel persoonlijk vertoog in beeld rijke stijl.
Plotinu s’ geschriften zijn d oor Porp hyriu s verzam eld en m et enig knip - en p lakwerk
geord end in zes reeksen van elk negen verhand elingen — d e titel (QQHDGHQ betekent
negentallen — over grote them a’s van Plotinu s’ d enken: (QQHDGH I gaat over ethische
vraagstu kken, II over kosm ologie, III over voorzienigheid , IV over d e ziel, V over d e geest,
en VI over het zijn en het ene. Een schets van Plotinu s’ leven en w erk vorm t d e inleid ing,
w aarin Porp hyriu s gelu kkig ook d e chronologische volgord e geeft van d e verhand elingen
d ie hij niet zond er systeem d w ang in het gelid heeft geplaatst.
,QQHUOLMNHHUYDULQJ
Zoals ied ere filosofie is ook het N eop latonism e een p oging tot d efinitieve verklaring van d e
w erkelijkheid . Voor Plotinus zijn d e eerste oorzaken ziel, geest en het ‘ene’ of goed e. Maar
Plotinus w il m et zijn filosofische bew ijsvoeringen niet zom aar een ingew ikkeld e verklaring
geven voor wat d e d ingen zijn, m aar beoogt ook d e ziel teru g te leid en (DQDJ{Jr) tot haar
oorspronkelijke zelf, haar eenheid m et het ene.
Porp hyriu s kenschetst d e religieu ze, zelfs m ystieke d im ensie d ie filosofie heeft voor
Plotinus:
Zijn d oeleind e en oogm erk w as één w ord en m et en nad eren tot d e god d ie boven alles is.
(3ORWLQXV·OHYHQ 23.15-16)
Dit is ook w at Plotinu s op zijn sterfbed zijn leerlingen m eegeeft bij wijze van geestelijk
testam ent:
Tracht d e god in onszelf teru g te leid en tot het god d elijke in het heelal. (3ORWLQXV·OHYHQ 2.26-27)
Dit eind d oel is alleen bereikbaar voor w ie naar w ijsgerig inzicht zoekt: w at is d e ziel, w at is
haar oorsprong en bestem m ing, w at is het god d elijke in het heelal? And ers d an religieu ze
bew egingen als gnosticism e en christend om , p robeert Plotinus in aanslu iting bij d e Griekse
w ijsgerige trad itie zijn antw oord op d e existentiële vragen w aarm ee de m ens in zijn tijd
w orstelt rationeel te rechtvaard igen.
Evenals Plato zoekt Plotinu s inzicht in het w are zijn langs d e w eg van innerlijke reflectie
binnen d e ziel. Om d at d e ziel van natu re in d e geestelijke w ereld thu is is geeft ze ons tot
d eze w ereld toegang. Sterker nog, elk van ons is zelf een geestelijke w ereld . Daard oor vind t
d e ziel in zichzelf d e hele w erkelijkheid . Welisw aar is ze als ‘m ijn’ of ‘jouw ’ ziel een
afzond erlijke geest ‘in act’, een bepaald zijnd e, m aar ‘in p otentie’ is zij geest in het algem een,
en d aarm ee — alles. In d e geestelijke w ereld bestaat im m ers geen scheid ing tu ssen d ingen
zoals hier. Daard oor kan ook onze ziel, wanneer zij één gew ord en is m et d e geest, tegelijk
zichzelf blijven en alles w ord en. Zij kan van zichzelf naar zijnd en overgaan zond er d at d it
een verand ering m ag heten. Door zichzelf te zien ziet zij alles; d oor zijnd en te zien ziet zij
zichzelf:
Doord at je niet in een d eel van het al bent gebleven m aar tot al bent gekom en, en ook niet m eer
zegt ‘zo veel, d at ben ik’, m aar ‘zoveel’ hebt laten varen, ben je alles gew ord en. (VI.5.12, 17-18)
Ook vroeger w as d e ziel d it alles al, m aar zolang w e ons toeleggen op het eigen zelf d at ons
ond erscheid t van and eren voegen w e in schijn toe, m aar d oen w e in feite af aan het grote
geheel w aartoe w e altijd behoren. Want d e eenheid m et d e overkoep elend e geest zijn w e
nooit helem aal verloren:
Ook onze ziel is nooit geheel en al afged aald — iets van haar blijft in het geestelijke, altijd . (IV.8.8,
1-2)
— Maar als d it zo is, hoe kom t het d an d at w ij d eze geestelijke rijkd om in ons niet ervaren?
(V.1.12, 1-2)
Plotinus antw oord t d at w ij ons niet alles w at zich in d e ziel afsp eelt hier en nu bew ust zijn;
w e kennen alleen w at gereflecteerd w ord t in het m id d elste ‘d eel’ van d e ziel, d at zich m et
voorstellingen bezig hou d t. Maar w e d oen en zijn veel m éér d an ons bew u ste d oen en zijn.
De sp iegel van het bew u stzijn kan w ord en gebroken of verslu ierd , m aar d aarom hoeft het
d enken in ons nog niet op te houd en. H et zelf m ag niet met het bew ustzijn w ord en
vereenzelvigd :
Verstand elijk d enken gaat met voorstelling gep aard , zond er d at d enken voorstelling is. (I.4.10, 22-
23)
Wel kunnen w e ons oefenen in een innerlijk zien, en ons beter bew u st w ord en van het
hoogste d at w e kunnen zijn:
Zoals iem and d ie w acht op een stem d ie h ij w il horen zich van and ere stem m en afw end t, en zijn
oor sp itst op d atgene w at, w anneer het hem bereikt, het beste is d at hij te horen kon krijgen, zo
moeten ook w ij hier het zintu iglijke horen laten varen behalve voorzover het onverm ijd elijk is, en
het verm ogen van d e ziel om iets te vatten zu iver hou d en, en gereed om d e klanken te horen d ie
van boven af kom en. (V.1.12, slot)
Naargelang van onze levensw ijze verw erkelijken w e telkens and ere verm ogens van onze
ziel; aan verschillend e levensw ijzen beantw oord en verschillend e ziensw ijzen, en d aarm ee
verschillend e ervaringsw erkelijkhed en:
Alle zielen zijn (…) alle d ingen, elk overeenkom stig w at w erkzaam is in haar (…), en in zoverre
elk haar blik op iets and ers gevestigd heeft, is en w ord t elk d atgene w aarop haar blik gevestigd is.
(IV.3.8, 15)
In zijn eigen leven heeft Plotinu s bijzond ere ervaringen gehad van d e verschillend e
m ogelijkhed en van d e ziel. Zij kan opgaan in d e zorg voor het lichaam en d e d ingen om haar
heen, of ze kan d oor reflectie in zichzelf terugkeren, zichzelf teru gvind en in een rijkere
w erkelijkheid , d e geestelijke, en zo zich vereenzelvigen m et het god d elijke. Plotinu s
beschrijft d eze ervaring:
Dikw ijls zie ik, w anneer ik u it mijn lichaam tot m ijzelf ontw aak en bu iten al het and ere, bin nen
mijzelf geraak, een ongem een grote, w ond erbare schoonheid . Dan vooral ben ik ervan overtu igd
d at ik tot het beste d eel behoor: d an verkeer ik in volle w erkzaamh eid in d e hoogste vorm van
leven; m et het god d elijke vereenzelvigd en d aarin gevestigd heb ik, tot d eze hoogste
w erkzaam heid gekom en, boven al h et and ere intelligibele m ijzelf gevestigd . Maar als ik, na d it stil
staan in het god d elijke, u it d e geest w eer naar het red en eren ben afged aald , d an stel ik m ij d e
vraag hoe het kom t d at ik ook nu w eer afd aal. (IV.8.1, 1-8)
Plotinus situ eert d eze geestelijke ervaring binnen een m etafysisch kad er, d e w erkelijkheid
d ie zich ontvou w t van volkom en eenheid tot uiterste verd eeld heid in licham en. Maar ook
om gekeerd w ord t zijn m etafysica, d ie som m igen als een m eta-p sychologie zou d en
beschrijven, m ed e bep aald d oor d eze ervaring. De verschillend e ‘hyp ostasen’ van d e
w erkelijkheid , zijn even zo vele d imensies van het zelf. Over 'HGULHRRUVSURQNHOLMNHK\SRVWDVHQ
hand elt (QQHDGH V.1. Na in een u itvoerig betoog te hebben aangetoond d at eenheid en het
ene het eerst is, vervolgens geest kom t en als d erd e d e ziel, beslu it Plotinus:
Zoals d eze d rie in d e natu u r bestaan, zo m oeten w e aannem en d at ze ook bij ons bestaan. (V.1.10,
5-6)
Daarom zal d e wijze niet nieu w sgierig zoeken naar w at buiten hem ligt, m aar d oor een
ethische levensw ijze en aanhou d end e intellectu ele reflectie zich naar binnen keren:
De w ijze heeft m et red eneren afgerekend . Een and er laat hij zien w at hij bij zichzelf vind t; voor
zichzelf is hij een zien: hij is al gericht op w at een is en w at in ru st is, niet alleen bu iten hem m aar
ook voor zichzelf — binnen in hem vind t hij alles. (III.8.6, 36-40)
Vand aar d at Plotinu s in zijn betoog herhaald elijk een beroep d oet op innerlijke ervaring als
een hogere w eg tot inzicht d an het w etenschap p elijk bewijs: ‘Kijk d an toch!’ De geestelijke
w erkelijkheid is alleen voor hem toegankelijk d ie zelf geest w ord t, en ald us zichzelf en alle
zijn tot voorw erp van beschouw ing neem t. Een w ijsgeer kan niet neu traal objectiverend
toeschouw er of ond erzoeker blijven van d ingen buiten zich: hij m oet
tegelijk voorw erp van zijn eigen beschou w ing zijn en zelf beschou w er, van zichzelf en al het
and ere. (VI.7.36, 11)
+\SRVWDVHQ
Om d e stru ctuu r van d e w erkelijkheid te begrijp en m oeten w e volgens Plotinu s d rie
‘oorsp ronkelijke hyp ostasen’ aannem en: ziel, geest (QRXV) en eenheid of ‘het ene’ . De
u itd rukking ‘d rie hyp ostasen’ kom t voor in d e titel van (QQHDGH V.1, d ie m isschien te d anken
is aan Porphyriu s. In het algem een betekent K\SRVWDVLV, w aarvan onze term su bstantie is
afgeleid , ‘bestaan, realiteit, natuu r’; in p regnante zin d u id t het w ezens of d ingen aan d ie niet
van iets and ers afhangen — zoals bijkom stige eigenschap p en of ‘accid enten’ afhangen van
een substantie — m aar in en d oor zichzelf bestaan. Voor p latonisten is alleen het
onlicham elijke bestaand in volle zin; licham en hebben alleen een afgeleid e vorm van bestaan.
Binnen d e onlicham elijke, geestelijke w are w erkelijkheid vorm en ziel, geest en eenheid bij
Plotinus d rie opeenvolgend e, telkens hogere niveau s: het d rietal is geen onnod ige
com plicatie van d e w erkelijkheid m aar ju ist een p oging om in d rie trap p en een volstrekt
enkelvoud ige verklaringsgrond te bereiken voor alles w at er is.
Met d eze leer neem t Plotinu s het fu nd am entele vraagstu k van d e eerste beginselen op
d at het Griekse d enken sind s Thales heeft bepaald . Alles vind t zijn laatste verklaring in het
beginsel van eenheid : d an is filosofie een ‘tot eenheid herleid en’ (DQDJ{JrHLVKHQ), w aarbij w e
op w eg naar d eze verklaring telkens op stijgen tot een hogere eenheid . H ierm ee is
Neop latonism e niet zozeer een ‘leer van w at is’, een ontologie, als w el een ‘leer van w at één
is’ , een ‘henologie’ . H et grond beginsel van Plotinu s’ m etafysica lu id t: alles w at is, hoe d an
ook, LV alleen d oord at het één is; ‘zijn’ is ‘één zijn’ . Zond er beginsel van eenheid is een huis
geen hu is m aar een hoop stenen, een levend w ezen niet levend en geen w ezen:
Wie d u s d e eenheid vat van het gewas — en d aarm ee zijn blijvend beginsel — of van het levend
w ezen, of van d e ziel, of van h et heelal, d ie vat bij elk van d eze w at h et m achtigste is en w at
w aard e heeft. (III.8.10, 13-15)
Alles w at is, is d ankzij het ene. (VI.9.1, 1)
Eenheid is d u s m eer fu nd am enteel d an zijn (RXVLD), w ant in ied er d ing is zij d atgene w at het
in stand hou d t, en w aard oor het is w at het is. Wat zou kunnen ]LMQ, zond er één te zijn? Zijn is
een ‘sp oor’ van het ene d at één m aakt:
Wie bew eert d at d it ‘zijn’ (HLQDL) — d e benaming d ie te kenn en geeft d at er zijn is — is afgeleid van
‘één’ (KHQ) heeft vermoed elijk d e w aarheid getroffen. (V.5.5, 13-15)
Zo w ord en grad aties van w erkelijkheid ond erscheid en naar grad aties van eenheid . Een
hoger beginsel geeft bestaan aan een lager — bijvoorbeeld ziel aan lichaam , en geest w eer
aan ziel — d oor het één te m aken. Eén m aken is: in stand hou d en, intact bew aren, gaaf- en
‘vol-m aken’ : volm aakt m aken. Daarom is het ene het goed e. Behalve oorsp rong is het ook
d oeleind e: heel d e w erkelijkheid streeft ernaar zich van veelvoud tot eenheid te concentreren
om haar volm aaktheid te vervullen en verw ezenlijken.
H ierd oor is d e hele w ereld één com p lex levend organism e, w aarvan d e d elen elk op hu n
eigen m anier bijd ragen tot het geheel, verbond en d oor instinctieve verw antschap en
ond erlinge ‘sym p athie’ (V\PSDWKHLD). Dit leerstuk van d e Stoa keu rt Plotinus goed en neem t
hij m et and ere bestand d elen van hu n kosm ologie over. Maar hij heeft kritiek op hun
verklaring van d e eenheid van d e kosm os u it een god d elijke ORJRV, een beginsel d at als een
inw end ige, ‘im m anente’ licham elijke kracht alles d oord ringt en bijeenhou d t. Volgens d e Stoa
neem t d it d e behoefte weg aan eeuw ige id eeën of een and er ‘transcend ent’ beginsel om d e
organisatie van en interactie binnen d e kosm os te verklaren: d e ontw ikkeling van d e kosm os
ligt besloten in d e kiem krachten w aarin d e ORJRV zich uitd ru kt. Met zu lk natu ralism e kan
Plotinus als platonist niet instem m en. And ers d an gnostische w ereld haters prijst hij d e
kosm os om zijn rationaliteit en harm onie; m aar d eze kan niet uit zichzelf w ord en verklaard :
hij is zelf geen ‘hyp ostase’. De w aarneem bare w ereld bestaat als georganiseerd geheel
d oord at ze d eel heeft aan d e volm aaktheid van d e Id eeën, w aarvan ze een afbeelding in
m aterie is. Door van d e w aarneem bare w ereld uit te gaan ku nnen w e ons een voorstelling
vorm en van d e ‘intelligibele’ w ereld van Id eeën:
Laten w e nu d eze w ereld in onze ged achten nem en — alles tezam en zo veel m ogelijk in één
geheel, w aarbij elk van zijn d elen blijft wat het is en niet m et and ere sam envloeit — zó, d at
w anneer om het even w elk d eel, bijvoorbeeld d e bu itenste hem elkoep el, zich het eerst vertoont,
het m eteen vergezeld gaat van d e voorstelling van zon en tegelijk ook d e and ere sterren, en d at
aard e, zee en alle levend e wezens te zien zijn — zoals het m et een d oorzichtige bol ind erd aad
gebeu rt d at w e alles erin ku nnen zien. (V.8.9, 1-7)
Wanneer onze ziel d eze voorstelling bevat, m oeten w e vervolgens alle m assa, ru im te en
verd eeld heid hieruit w eg d enken. De intelligibele w ereld is d u s niet een and ere w ereld naast
en buiten d e w aarneem bare: ze is d e id eële stru ctu u r d ie d e w aarneem bare w ereld d oet
bestaan, zond er tijd , ruim telijkheid en m ateriële u itgebreidheid . Daard oor is ze vrij van d e
tegensp raak en tegenstelling d ie kenm erkend is voor onze w ereld , w aarin d e d ingen niet
alleen id eëel zijn ond erscheid en m aar elkaar w erkelijk uitslu iten, m et het gevolg d at
voortd urend het ene ontstaat en het and ere vergaat. Wie in zijn geest d e w aarneem bare
w ereld ontd oet van d eze bep erkingen krijgt een schoonheid te zien w aartegen d eze w ereld ,
ook al is zij het schitterend ku nstw erk van een volm aakt ambachtsm an of ‘d em iu rg’, afsteekt
als een fletse afbeeld ing.
Wat voor w erkelijkheid heeft, of is, d eze intelligibele kosm os? De id eële vorm en zijn
onafhankelijk van d e concrete voorw erp en d ie eraan d eelhebben. Al even onafhankelijk zijn
ze van onze particuliere kennis. Gegeven hu n begrip sm atig, ‘intelligibel’ karakter staan ze
nood zakelijkerw ijs w el in relatie tot een d enken, alleen is d at niet ons ind ivid uele d enken
m aar het alom vattend e, ‘u niversele’ d enken van d e god d elijke geest. De voorw erp en van d it
d enken (LQWHOOLJLELOLD, QRrWD) bestaan LQ d it d enkend verstand , d eze geest (LQWHOOHFWXV, QRXV) In
d eze stelling geeft Plotinus m et gebru ikm aking van Aristoteles uitslu itsel inzake een
vraagstu k w aarover Plato geen klaarheid had geschapen: volgens hem vind t d e d em iu rg d e
Id eeën als in zekere zin tevoren gegeven. Iets vereenvou d igd : Plotinus verbind t Plato’ s
Id eeën m et Aristoteles’ eerste beginsel van een god d elijke geest d ie zichzelf d enkt. Deze
geest, d ie binnen in zichzelf alle Id eeën vind t, is hierm ee d e w aarheid zelf. Waarheid is d u s
niet overeenstem m ing van d e geest m et iets bu iten het d enken, m aar ‘stem t overeen m et
zichzelf’ (V.5.2, 19). H ierm ee krijgt Parm enid es’ uitspraak d at d enken en zijn hetzelfd e zijn
(of: d at w at m en kan d enken en w at er is hetzelfd e is) een nieu w e betekenis: niet d at het
d enken het zijn zou constitu eren, m aar and ersom , d at het w are, niet licham elijke zijn van d e
Id ee zijn natuu rlijke verw erkelijking vind t in het d enken. Elke Id ee is tegelijk een d enkend e
geest; elk zijnd e is een vorm van beschou w ing. De geest LV zijn en w aarheid in zu ivere vorm .
Maar d eze geest is niet rechtstreeks schepp er van d e w aarneem bare w ereld . In zijn
eeuw ig d enken is hij u itsluitend gericht op zichzelf en op d e eenheid , het een-m akend e en
ene, w aaru it hij zelf voortkom t. De w ereld kom t alleen u it d e geest voort d oor tu ssenkom st
van d e ziel. Deze is als een lagere, zij het nog w el geestelijke hypostase voortgevloeid en
overgevloeid uit d e volm aaktheid van d e geest: zij is ORJRV, tegelijk u itd ru kking van geest, en
oorsprong en beginsel van d e organisatie van d e w aarneem bare w ereld naar het intelligibele
m od el d at zij, ziel, in d e geest boven zich beschou w t. De m ateriële w ereld ontstaat
vervolgens niet op haar beurt uit een overvloed van volm aaktheid in d e ziel — d an zou zij
een vierd e hyp ostase zijn — m aar is het gevolg van een tekort in d e ziel aan beschou w end ,
contem p latief oftew el theoretisch verm ogen. Als ORJRV is d e ziel niet in staat tot het
volm aakte denken d at eigen is aan d e geest. Zij vind t haar voorw erp en niet in zichzelf m aar
boven zich, in d e geest, en zij ziet zich genood zaakt d eze voorw erpen na elkaar te d enken,
stap sgew ijs oftew el d iscu rsief, w aad oor zij nooit verzad igd raakt. Dit onru stig verlangen
m aakt d at zij u it d e eeuw igheid is vervallen in d e tijd , w aarin haar tekort aan beschou w ing
(WKH{ULD) com pensatie vind t in het voortbrengen (SRLrVLV). Om d at het haar niet lu kt het
intelligibele voorw erp voluit en d u u rzaam te aanschou w en zoals d e geest d it d oet, brengt d e
ziel er binnen haar eigen bereik een beeld van voort: d e w aarneem bare kosm os. H et
vervaard igen van een voorw erp buiten haar is haar su rrogaat voor het beschou w elijk leven
van d e geest. Uit onverm ogen d e w aarheid te vind en binnen zichzelf om haar d aar te
beschou w en, schept d e ziel zich een voorw erp ter beschouw ing buiten haarzelf, ongeveer
zoals iem and d ie geen hoofd heeft voor stud ie zich toelegt op een hand w erk. Maar alle
hand elen en m aken krijgt zijn zin p as in en d oor d e beschouw ing — ook d e schepp ing van
onze w ereld , d ie eeuw ig is voortgekom en uit d e beschouw elijke gerichtheid van d e ziel en
van d e natu u r d ie van haar afhangt. Plotinus laat het d e natu u r zelf zeggen:
Wat voortgebracht word t is w at ik in stilzwijgen beschou w , en w at van natu re als voorwerp van
beschou w ing (WKH{UrPD) is ontstaan. (… ) Wat in m ij beschou w t schep t het voorw erp van zijn
beschou w ing (WKH{UrPD) op d e m anier w aarop m eetku nd igen al beschou w end e hu n lijnen trekken
— alleen ben ik het niet d ie tekent: w anneer ik beschou w kom en d e lijnen van licham en tot stand
alsof ze aan mij ontsp rongen. (III.8.4, 5-10)
Wat volgens Aristoteles kenm erkend is voor m ensen, geld t volgens Plotinu s voor alle
vorm en van zijn van hoog tot laag: allem aal streven ze van natu re naar beschou w ing als hun
hoogste verw ezenlijking, al is w at lager staat ged w ongen tot voortbrengen, om langs d eze
om w eg te kom en tot beschou w ing van het voortgebrachte.
Al is d e geest een eeuw ig, onged eeld geheel w aarin d enken sam envalt m et zijn, ook hij is
niet geheel en al één, en d us nog niet het allereerste beginsel. Als instantie van kennis
voorond erstelt d e geest nam elijk het ond erscheid tussen w at kent en w at ge-kend w ord t en
be-kend is. Welisw aar is het id eaal op het gebied van kennis een assim ilatie van kenner aan
gekend s d ie cu lm ineert in id entiteit — een volkom en vereenzelviging — m aar d it op heffen
van ied er ond erscheid tu ssen beid e is tevens het op heffen van kennis. En ook binnen het
gekend e zijn d e intelligibele voorw erpen w eer van elkaar ond erscheid en en in ond erlinge
tegenstelling bep aald . Al ontbreken u itgebreid heid en ontw ikkeling in tijd , er is in d e geest
w el verschil en and ers-zijn: zijn d enken is gearticu leerd , een eenheid in een veelvou d van
voorw erp en van kennis en van ken-acten. Daarom kan het intelligibele universu m niet het
eerste van alles zijn:
H et d enken is niet het eerste — niet in zijn en niet in w aard e; het is het tw eed e in rang, ontstaan
terw ijl het goed e er al w as en het in zijn ontstaan in een bew egin g zette n aar zich zelf; het d enken
is w at in bew eging w erd gezet, en zag. Dat is d enken: een bew eging naar het goed e, een d ie het
goed e begeert. (V.6.5, 5)
Dit goed e ligt, zoals Plato het u itd ru kte, ‘aan gene zijd e (HSHNHLQD) van d enken en zijn’ . H et
heeft aan niets behoefte, kent geen verlangen of d enken. H et is het volslagen ene. Ju ist
d oord at het niet zelf een bepaald zijnd e is, kan het d e oorsp rong zijn van alle zijn. Doord at
het niet zelf d enkt, kan d it ene het voorw erp zijn w aarop in laatste instantie alle d enken is
gericht.
Kenm erkend voor het N eop latonism e is d u s een tw eevoud ige, getrap te transcend entie:
d ie van het zuiver intelligibele zijn boven het w aarneem bare, en d ie van het goed e boven het
intelligibele.

'HZHJYDQGH]LHO
Filosofie is als gezegd een verklarend e analyse d ie alles ‘herleid t tot eenheid ’ (DQDJ{JrHLVKHQ)
Deze herleid ing is geen lou ter verstand elijke bezigheid , het is evenzeer een levensw ijze d ie
tot ‘ver-één-vou d ing’ (KDSO{VLV) leid t. Dit één w ord en en zelf-w ord en geschied t op
verschillend e niveau s. Eerst zu ivert (NDWKDUVLV) d e ziel d oor d eu gd en te beoefenen zich van
haar ballast, het vu il d at haar is aangekleefd sind s ze in het lichaam is afged aald en zich
heeft m oeten bezig hou d en m et d it lichaam en zijn behoeften. Nu is ze versp reid over
zintuiglijke veelvoud en verstrooid ; d oor een HWKLVFKH levensw ijze m aakt zij zich hiervan los
en concentreert zich w eer op , en tot, haar zuivere ‘zelf’, als ond erscheid en van haar
verschillend e biologische fu ncties:
Keer teru g tot jezelf en zie. Als je jou w zelf d at je d an ziet nog niet ziet als mooi, d oe d an als d e
maker van w at een m ooi beeld m oet w ord en: hier haalt hij iets w eg, d aar schaaft hij iets af, d it
maakt hij glad , iets and ers rein en held er. H aal ook jij net zo alles w eg w at te veel is, m aak recht
w at krom is, reinig w at d u ister is en m aak het stralen d , en hou d niet op te w erken aan je beeld
totd at Deu gd ’ s god -gelijke glans je tegem oet straalt. (… ) Als je d it bent gew ord en, d it hebt gezien,
in zu iverheid m et jezelf tezam en bent gekom en zond er d at iets je belet ald u s één te w ord en (… ) —
als je d it bent gew ord en en d an je zelf ziet, op d at ogenblik ben je een zien gew ord en: vat m oed ,
op d at ogenblik ben je zo hoog gestegen d at niem and je d e w eg hoeft te w ijzen: hou d je blik strak
gevestigd , aanzie: d it oog alleen kan d eze schoonheid zien. (I.6.9, 7-23)
De tw eed e fase in d e op gang van d e ziel is haar WKHRUHWLVFKH w erkzaam heid : in d e

beschou w ing van d e rijkd om van d e id eeën d oor d ialectiek, vind t zij haar eenheid teru g m et
d e geest en alle zijn. Tot slot is er een ervaring d ie P\VWLHN genoem d kan w ord en; d e ziel laat
alle d enken, en d aarm ee alle bep aald heid van zijn, achter zich, om ‘alléén te ontkom en naar
w at alléén is’:
H iervan is d e ziel zw an ger d ie vervu ld is van god , d it is haar oorsp rong en eind d oel tegelijk:
oorsp rong d oord at zij d aar vand aan kom t, eind d oel, om d at d aar het goed e is: d oor d aar te kom en
kom t zij tot zichzelf, d oor d at te w ord en w ord t zij zelf zich-zelf, w at zij altijd al w as. (VI.9.9, 20-22)
Dit eind pu nt van vereniging m et het ene gaat rationeel d enken te boven; Plotinus kan het
alleen beschrijven in qu asi-religieu ze term en. Filosofie leid t ons om hoog tot een beginsel d at
ze zelf niet m eer kan bevatten of u itd rukken;
Onze verlegenheid komt vooral hierd oor, d at w ij niet d oor een w eten het (ene) ku nnen begrijp en,
of d oor een verstand elijk d enken, zoals bij and ere voorw erp en van d enken, m aar alleen d oor een
aanw ezigheid d ie sterker is d an w eten. (VI.9.4, 1-3)
Alle kennis is im m ers ORJRV, stap sgew ijze oftew el ‘d iscu rsieve’ uiteenzetting, en behelst
d aard oor verlies van eenheid , verval in veelvou d . Wil d e ziel het ene vatten, d an m oet zij al
het d enken w aarin ze onlangs nog vervulling zocht w eer prijsgeven om alleen nog één te
zijn, zond er ond erscheid tussen haar eenheid en het ene, eenheid zelf. Dit is d e parad ox: d e
ziel m oet geest w ord en om op te stijgen tot het ene, m aar zal het ene pas gew aarw ord en
w anneer ‘alle sp oren van d e geest in haar zijn uitgew ist’. Bew ijzen en red eneren volstaan
hier niet langer:
Dan m oeten w ij op het ene toe snellen, er niets m eer aan toevoegen, nee, heel stil blijven staan u it
vrees ervan verw ijd erd te raken, en in het minst niet tot tw eeheid voortgaan. (V.5.4, 8-10)
Bevrijd van haar eigen bep erkte zelf vind t d e ziel het goed e, w aarin zij verzinkt in een
ervaring van ‘u ittred ing’ of ‘buiten zichzelf raken’ (HNVWDVLV), d ie red e, w eten en d enken achter
zich laat. Wat blijft is alleen te ervaren:
Wie het zelf h eeft gezien w eet w aarover ik sp reek. (I.6.7, 2)
Deze extatische ervaring als zod anig is w el vaker aanged u id ; kenm erkend voor Plotinu s is
haar filosofische interp retatie. De eenw ord ing of vereniging (KHQ{VLV) is geen heterogeen
aanhangsel, geen verloochening van d e filosofie, ze ligt in het verlengd e van d e w ijsgerige
d oelstelling: het bereiken van het eerste beginsel (DUFKr), het overw innen van d e tw eeheid in
het d enken tu ssen kennend su bject en ge-kend voorw erp oftew el object van kennis. Alleen
w ie d oor m id d el van d ialectiek en d enken het niveau van d e geest heeft bereikt kan volgens
Plotinus nog boven d it niveau uitstijgen en d aar d e eenheid of het ene te zien krijgen. Wie
m eent d at het ene vatbaar is voor een onm id d ellijk aanschou w en of (ond er)kennen (JQ{VLV)
vervalt tot een niveau bened en d e geest:
Boven geest u it reiken is m eteen u it geest w eg vallen. (II.9.9, 52)
Wie niet d e geest als leid sm an heeft, loop t het risico d at zijn extase afglijd t naar een troebele
zintuigelijke gew aarw ord ing; alleen het d enken staat borg voor d e au thenticiteit van een
ervaring van één w ord en:
Voortged ragen als d oor d e golfslag van d e geest zelf, erd oor op geheven alsof d eze op zw ol, ziet hij
ineens het ene. (VI.7.36, 17-18)
De geest heeft im m ers een tw eeled ig verm ogen: hij d enkt d e id eeën in zichzelf, en vat
tegelijk w at boven hem is;
H et ene is het beschou w en d oor d e verstand elijke geest, het and ere d e liefhebbend e geest
w ann eer hij d oor god end rank bed w elm d zijn verstand verliest. (VI.7.35, 23-25)
Voor Plotinu s d u s geen ‘m ystiek’ zond er volled ige ontw ikkeling van ons intellectu ele
verm ogen. Eenw ord ing is geen su bstitu u t voor intellectu ele inspanning, m aar d oel en
bekroning hiervan. Wel w eet hij d at zijn filosofie m et haar red eneren d eze eenw ord ing niet
kan bew erkstelligen, alleen ernaar vooru it kan w ijzen:
Is d it betoog vold oend e om het ond erw erp nu te laten ru sten? N ee: d e ziel verkeert nog steed s in
barensw eeën — m eer d an ooit. Verm oed elijk is nu haar tijd gekom en om te baren, tot voleind ing
van haar w eeën naar het ene te snellen. Laten w e vooral haar op nieu w bezw eren, als w e ergens
een bezw ering ter verlichting van h aar w eeën ku nnen vind en. (… ) Wat zou d en w e voor nieu w e
formu le ku nnen vind en? Al d oorloop t d e ziel alle waarhed en — ook d eze — toch zoekt ze een
heenkom en w anneer iem and ze w il u itsp reken en d oord enken, w ant om iets u it te sp reken moet
ons d enken d e d ingen een-voor-een nem en; zo kom t een u it-een-zetting tot stand . Maar hoe kan
er bij het volslagen een-vou d ige een u iteenzetting zijn? (V.3.17, 15-24)
In d it p ersp ectief w ord t filosofie een vingerw ijzing tot aanschouw en:
Wat is d e ku nst, d e w eg of oefening d ie ons om hoog leid t d aar w aarheen w ij moeten gaan? (I.3.1,
1)
De w ijsgeer w eet d at zijn taal niet bij m achte is d e ervaring in al haar rijkd om uit te d ru kken,
m aar hoop t d at ze zijn gehoor ertoe zal aanzetten zichzelf te verheffen tot beschouw ing;
Vand aar d at zoals Plato zegt het ene ‘zich niet laat u itsp reken of op schrijven’ — en toch besp reken
en beschrijven w e het w ann eer w e and eren erheen geleid en en van besp reken tot beschou w en
op w ekken, d egene d ie iets w il beschou w en als het w are d e w eg w ijzen. H et ond erw ijzen hou d t
imm ers op bij d e w eg en d e reis; d e d aad van het beschou w en gaat u it van d egene d ie d e w il heeft
om te zien. (VI.9.4, 11-16)
Er is d u s geen and ere, laat staan een kortere w eg tot het goed e d an d ie van d e w ijsbegeerte.
H ieru it volgt d at d it goed e alleen bereikbaar is voor een kleine kring ‘d ie bekw aam is op te
stijgen’ . Deze filosofische religie staat ver van een religie van ‘op enbaring’ w aarin God zijn
genad e vrijelijk schenkt aan allen d ie geloven — ook ‘arm en’ van geest. De platonist m aakt
aansp raak op het verm ogen zijn heil op eigen kracht te bew erkstelligen. De christen
Augu stinu s verw erp t d it als aanm atigend . Van zijn kant verw erpt Plotinu s d e leer van een
verlossing. Dat God in d e geschied enis zou ingrijp en en zich het lot aantrekken van
ind ivid u ele p ersonen, ‘u itverkorenen’ , laat zich volgens hem niet rijm en m et een filosofisch
god sbegrip .
1D3ORWLQXV
/HHUOLQJHQ
Plotinus’ leerling en d e bezorger van zijn geschriften Porp hyriu s (ca. 233-301) u it Tyrus in
w at nu Libanon is, is zelf een veelzijd ig geleerd e en filosoof. Van 263 tot 268 volgt hij in
Rom e Plotinu s’ ond erricht. Aanvankelijk staat hij kritisch tegenover Plotinus’ interp retatie
van Plato. Na Plotinu s’ d ood keert hij van een verblijf op Sicilië naar Rom e teru g en neem t
d e leid ing van d e school op zich. H ij d eelt Plotinu s’ voorkeu r voor Plato, m aar bew ond ert
ook Aristoteles, d ie volgens hem m oet w ord en uitgelegd in ‘harm onie m et Plato’ . And ers
d an Plotinu s betoogt hij d at Aristoteles’ tien categorieën in ontologisch opzicht betrekking
hebben op d e stru ctu u r van d e w aarneem bare wereld . Zo ku nnen zij volm aakt geïntegreerd
w ord en in een p latonische filosofie d ie vooral betrekking heeft op het intelligibele d om ein.
Porphyriu s’ ,QOHLGLQJ ((LVDJ{Jr) op Aristoteles’ &DWHJRULHsQ blijft tot d e late m id d eleeu w en als
voorred e op het Organon het begin van het w ijsgerig cu rricu lu m . Porphyriu s zoekt ook
insp iratie in zo u iteenlop end e religieuze trad ities als d ie van H om erus, van Orpheu s, van
Pythagoras, en d e Egyp tische. Maar het christend om bestrijd t hij in 7HJHQ GH FKULVWHQHQ
(&RQWUD&KULVWLDQRV) fel om d at hij er een bed reiging in ziet van d e Griekse filosofische trad itie.
In 2QWKRXGLQJYDQYOHHVHWHQ ('HDEVWLQHQWLD) verd ed igt hij een vegetarische levensw ijze. In zijn
%ULHI DDQ 0DUFHOOD, d e w ed u w e en m oed er van vijf kind eren m et w ie Porphyriu s op latere
leeftijd trouw t, zet Porphyriu s zijn filosofisch id eaal welsp rekend u iteen. Filosofisch blijft hij
Plotinus’ inspiratie en zijn rationalistische stand p u nt trouw , al lijkt hij d e transcend entie van
het ene ten op zichte van d e geest m ind er rad icaal op te vatten, en in som m ige teksten het ene
te vereenzelvigen m et het zu ivere zijn. Porp hyriu s’ heeft in d e versp reid ing van het nieuw e
p latonism e grote invloed gehad , vooral in het Latijnse taalgebied , bijvoorbeeld op Mariu s
Victorinu s en Augu stinu s.
Ook Iam blichu s (ca. 245–na 325) is afkom stig uit het Mid d en-Oosten. Geboren te Chalcis
in Syrië, slu it hij zich in Rom e aan bij Porphyriu s. Al gau w keert hij zich tegen d iens
rationalistische interp retatie van Plotinu s’ leer. Iam blichus legt nad ru k op d e verw evenheid
van filosofie m et d e god sd ienstige p raktijk. Zijn verhand eling 0\VWHULsQYDQ(J\SWHQDUHQ('H
P\VWHULLV(J\SWLRUXP), gep u bliceerd ond er p seu d oniem , geeft antw oord op een reeks vragen
d ie Porp hyriu s had gericht tot een Egyp tische p riester. Centraal staat d e vraag naar d e
w aard e van religieu ze riten en m agische p raktijken binnen en voor filosofie. Iam blichu s’
geschrift m arkeert een breuk tu ssen beid e wijsgeren. Rond 290 is Iamblichu s terug in het
Oosten en richt hij een eigen filosofische school op in Ap am ea, en later in Dap hne, w aar hij
tot zijn d ood actief blijft. Van overal kom en leerlingen, niet alleen voor zijn ond erricht, m aar
ook aangetrokken d oor w ond erbare verhalen over hem zelf en zijn m agisch-religieu ze
p raktijken. Met Iam blichus slaat het Neoplatonism e een richting in w aarin filosofie m eer een
leer om trent god en w ord t, en een verd ed iging van d e heid ense religieu ze trad itie. Deze
vorm van filosofie levert keizer Julianu s d e ‘afvallige’ een id eologie in zijn p oging d e opm ars
van het christend om te stuiten en d e ou d e religieu ze p raktijk te herstellen.
Van Iam blichu s’ talrijke geschriften is w einig bew aard . Behalve genoem d e 0\VWHULsQ
bezitten w e d e eerste vier d elen van een 9HU]DPHOLQJ YDQ S\WKDJRUHwVFKH OHHUVWHOOLQJHQ d ie
begint m et Pythagoras’/HYHQ. Iam blichu s beschou w t Pythagoras als ‘leid sm an en vad er van
d e w are, god d elijke filosofie’ en stelt zich tot d oel het begrip te bevord eren van d e w are
inhou d van zijn leer. Zijn bew ond ering uit zich in een voorliefd e voor getallensym boliek en
w isku nd ige sp ecu latie. Ook in zijn com m entaren op Plato wijst hij telkens op Pythagoras’
invloed . In d eze com m entaren verd ed igt Iam blichu s een eigen herm eneu tische m ethod e.
Van elke tekst w aarop com m entaar w ord t geleverd m oet eerst het oogmerk (VNRSRV) w ord en
bep aald . Is d it eenm aal vastgesteld , d an m oeten alle ond erd elen van d e d ialoog, tot en m et
d ram atische inleid ing en schijnbare uitw eid ingen, op d it ene d oel w ord en betrokken en in
het licht hiervan begrep en.
Met Iam blichu s krijgen d e &KDOGHHXZVH RUDNHOV een vaste p laats in het Neoplatonism e.
Deze verzam eling van verzen, in d e jaren 160-180 sam engesteld d oor een zekere Ju lianu s
m et zijn zoon, verw oord t in d u istere, gezw ollen stijl een god d elijke op enbaring over
god heid , schepp ing van d e w ereld en bevrijd ing van d e ziel. Ook Porphyriu s had ernaar
verw ezen, m aar van Iam blichu s af krijgen ze het gezag van een heilige schrift. Latere
d enkers stond en voor d e taak d e leer van d eze 2UDNHOV te integreren m et het filosofisch m eer
ontw ikkeld e platonism e van na Plotinu s. Daarbij gaat het in d e 2UDNHOV niet alleen om
theoretische w ijsheid om trent god en oftew el ‘theosofie’, m aar in het bijzond er om een
m agische praktijk oftew el ‘theü rgie’, w aarin bij d e kracht van d e god en een m ens god d elijke
d ad en verricht. Zond er d eze riten, in bep aald e opzichten vergelijkbaar m et d e christelijke
sacram enten, kan d e m enselijke ziel niet w ord en verlost. H ad d en Plotinu s en Porp hyriu s
betoogd d at d e ziel zelfs terw ijl ze zich in het lichaam op houd t nooit helem aal u it het
geestelijke bereik is afged aald — het hoogste in haar is zelf geest — volgens Iam blichu s is d e
ziel w ezenlijk gescheid en van d e geest. Verbond en m et het lichaam is ze ond erhevig aan
verand ering d ie zelfs haar su bstantie raakt. De lage p laats d ie d e particuliere ziel w ord t
toegew ezen verhind ert haar op te stijgen zond er bem id d eling van d em onen, heroën en
engelen.
Iam blichu s ond erscheid t d e ontologische hypostasen scherp , en ziet zich d aard oor
genood zaakt nieuw e bem id d elend e tu ssen-niveau s in te voeren. H et ene is niet het eerste in
d e w erkelijkheid , w ant het staat al in een bep aald e verhou d ing tot w at erna kom t; aan gene
zijd e van het ene staat w at m et geen enkele term kan w ord en aanged uid , het ‘onzegbare’ of
‘onu itsp rekelijke’ (DUUrWRQ). Bened en het ene laat Iam blichu s het niveau van het intelligibele
zijn (QRrWRQ) voorafgaan aan d at van d e d enkend e geest, het ‘intellect-achtige’, ‘intellectu eel-
geaard e’ (QRHURQ).
Iam blichu s’ betekenis voor d e ontw ikkeling van het latere Neop latonism e valt m oeilijk te
overschatten: veel van w at op het oog vernieuw ing d oor Proclu s lijkt te zijn gaat op
Iam blichus teru g.
3URFOXV
Proclu s w ord t in 412 geboren in Constantinop el (thans Istanbu l) u it een fam ilie u it
Lycië, d ie in een overw egend christelijke sam enleving d e heid ense god sd ienst trou w is
gebleven. H ij beslu it zich aan d e filosofie te w ijd en, m et alle risico’s d ie d at in d eze tijd
inhou d t. In 431 trekt hij naar Athene en slu it zich aan bij d e Acad em ie ond er Syrianu s’
leid ing. Na d iens d ood neem t hij d e leid ing van d e Acad em ie over. Tot aan zijn d ood in 485
zal hij in een kring van gelijkgestem d e leerlingen en vriend en zich w ijd en aan stu d ie en
ond erricht in d e ou d e Griekse trad itie, en binnen d e school zow el ritu elen en gebed en tot
Griekse god en als theü rgische p raktijken u it d e Chald eeu w se trad itie voortzetten. Proclu s
schrijft com m entaren op d e d ialogen d ie tot het curricu lu m van d e school behoren, van
$OFLELDGHV I, een inleid ing in d e filosofie langs d e w eg van zelfkennis, tot d e d u bbele
bekroning van het p latonisch d enken in 7LPDHXV, d ie een verklaring bied t voor het ontstaan
van d e w ereld , en 3DUPHQLGHV, w aarin d e d ialectische besp reking van d e hypothese van het
ene d e w etenschapp elijk grond slag levert voor een ‘theologie’. Proclu s’ com m entaren
bested en niet alleen filologisch geschoold en geleerd aand acht aan d e verw oord ing (OH[LV),
m aar ook m eer sp eculatief aan d e d iep ere betekenis (WKHRULD). Ze p utten veel u it niet
bew aard e oud ere com m entaren op Plato; zo vorm t d e com m entaar op 7LPDHXV een rijke bron
voor d e ontw ikkeling van d e antieke kosm ologie. Proclu s’ com m entaren zu llen via M. Ficino
(15e eeu w) d e u itleg van Plato beheersen tot aan F. Schleierm acher (eerste helft 19e eeuw ).
Naast com m entaren heeft Proclu s verhand elingen geschreven over ond erw erp en als het
kw aad , d at hij opvat als een ‘neven-bestaansw ijze’ (SDUDK\SRVWDVLV), d ie p arasiteert op het
goed e. Maar bovenal beru st zijn repu tatie op tw ee system atische w erken, (OHPHQWHQ YDQ
WKHRORJLH ((OHPHQWDWLR WKHRORJLFD/ VWRLFKHL{VLV WKHRORJLNr) en 3ODWRQLVFKH WKHRORJLH (7KHRORJLD
3ODWRQLFD). Met ‘theologie’ bed oelt Proclu s een stelselm atige uiteenzetting van eerste
oorzaken: d eze w ord en van ou d sher god d elijk genoem d . Tot op zekere hoogte heeft Proclu s’
theologie d ezelfd e opzet als Aristoteles’ m etafysica, d ie Aristoteles zelf een enkele keer als
theologie betitelt. Het grote verschil is d at Aristoteles op zijn w eg naar eerste oorzaken niet
verd er kom t d an een zichzelf d enkend e geest; alleen Plato vat als allereerste beginsel van
alles het ene, nog voorbij d enken en zijn.

. Proclu s’ bekend ste w erk zijn d e (OHPHQWHQ YDQ WKHRORJLH, oftew el beginselen van een
theologische m etafysica. Deze grond slagen bew ijst Proclus op d e m anier van Eu clid es’
(OHPHQWHQ van m eetkund e, d oor ze af te leid en uit een eerste beginsel:
Ied ere veelheid heeft op een of and ere m anier d eel aan eenheid . (Stelling 1)
H et w erk om vat 211 stellingen, elk gevolgd d oor een bew ijs in m eetkund ige trant. In d e
eerste helft zet hij d e stellingen u iteen d ie heel zijn systeem schragen: p roposities over
eenheid en veelheid , over d e relatie van ‘d eel hebben aan’ oftew el p articip atie, en over
cau saliteit oftew el oorzakelijk verband . In d e tw eed e helft w ord en u itgaand e van d eze
axiom a’ s d e verschillend e niveaus van d e w erkelijkheid ontvouw d d ie u it het ene
voortkom en: van ‘eenhed en’ genaam d henad en via zijn, leven, en geest tot afzond erlijke
zielen. De (OHPHQWDWLR zal grote opgang m aken in een Arabische bew erking d ie, ond er d e titel
2RU]DNHQ (/LEHUGHFDXVLV) in d e tw aalfd e eeuw in het Latijn vertaald , w ord t toegeschreven aan
Aristoteles; p as nad at Willem van Moerbeke in 1264 d e (OHPHQWHQ rechtstreeks u it het Grieks
vertaalt w ord t d e herkom st uit het platonism e ond erkend . Van bijzond er belang zijn d rie
op vattingen:

1. 2RU]DNHOLMNYHUEDQGKHHIWGULHEHVWDQGGHOHQ. Alles w at w ord t veroorzaakt, bestaat in zekere zin
tevoren al in d e vru chtbare kracht van zijn oorzaak; d eze is d atgene oorspronkelijk, w at het
erd oor veroorzaakte is op een secu nd aire m anier. Voor zover het veroorzaakte id entiek is
m et zijn oorzaak, ‘verblijft’ (PRQr) het in d eze oorzaak zond er d at het zelf al een eigen
bestaan (K\SDU[LV) heeft. H aar eigen w erkelijkheid verkrijgt het d oor u it d e oorzaak ‘voort te
kom en’ (SURRGRV). Dit voortkom en kan niet tot in het oneind ige verd er gaan: het veroorzaakte
m oet altijd betrokken blijven op d e oorzaak w aaru it het voortkom t. Door d eze teru gw end ing
of teru gkeer (HSLVWURSKr) tot d e oorzaak kan het veroorzaakte zijn zijn behou d en — en d at is
voor d it zijnd e het goed e. In Proclu s’ w oord en,
Al w at d oor iets and ers onm id d ellijk w ord t voortgebracht, verblijft in d atgene w at het
voortbrengt en komt tegelijk eru it voort. (Stelling 30) Al w at voortkomt u it iets, keert naar zijn
w ezen teru g tot hetgeen w aaru it het voortkom t. (St. 31) (… ) Al w at voortkomt u it iets en ertoe
teru gkeert heeft d u s een cyclisch e w erkzaam heid . (St. 33)
Deze d rieled ige d ynam ische op bou w van oorzakelijkheid en veroorzaking vind en w e op alle
niveaus, van het hoogste tot het laagste, w aarop het ene zijn zich ontp looit en geleed t in d e
m eervoud ige w erkelijkheid .
2. =LMQOHYHQHQGHQNHQPlato had al ingezien (6RILVW 248 E e.v.) d at het w are zijn ook leven en
d enken om vat, en Plotinu s had d e geest gekenschetst als het w are zijn en het volle leven.
Proclu s ziet hierin een d rietal op eenvolgend e niveaus: niet alle d ingen d ie (er) zijn hebben
leven, niet alle levend e w ezens d enken. H ieruit m aakt hij op d at het zijn d e m eest algem ene,
m eest om vattend e oorzakelijke w erking heeft, en d u s hoger staat d an het leven, d at volgens
d ezelfd e red enering boven het d enken en d u s d e geest staat. In Proclu s’ stelsel is het zijn het
intelligibele (QRrWRQ) en d e geest het ‘intellect-achtige’, ‘intellectu eel-geaard e’ (QRHURQ); het
leven, d at beid e u itersten verbind t, is w at tegelijk intelligibel is en intellect (QRrWRQQRHURQ).

3. 'HHOKHEEHQRIWHZHOSDUWLFLSDWLHDe verhou d ing tu ssen d e ene Id ee en d e veelheid aan d ingen
w aarin ze aanw ezig is beschrijft Plato als een ‘d eelhebben’ . Deze beeld sp raak plaatst ons, en
Plato zelf in zijn 3DUPHQLGHV, voor grote m oeilijkhed en. H oe is d e aanw ezigheid van Vorm en
in d ingen te verenigen m et hu n statu s boven het zintu iglijke en natuu rlijke, hu n
‘transcend entie’? Als d ingen w erkelijk d eel hebben aan een vorm , m oet d eze vorm
‘im m anent’ zijn, LQ d e d ingen, en d u s over d ingen ver-d eeld ; als d e vorm één en onverd eeld
m oet blijven is het onm ogelijk er d eel aan te hebben. Proclu s zoekt d e op lossing in een
ond erscheid tu ssen gep articip eerd e en ongep articip eerd e (DPHWKHNWRQ) vorm . De id eële vorm
blijft zelf transcend ent, één en onverd eeld , boven elk d eelhebben. Wat w ord t gep articip eerd
is een im m anente vorm , te vergelijken m et d e vorm (HLGRV) d ie Aristoteles ond erscheid t van
d e m aterie waarin d eze vorm zich nood zakelijkerw ijs bevind t. Daarentegen kan voor Proclu s
als rechtgeaard e p latonist alleen d e transcend ente vorm — d ie Aristoteles afw ijst — borg
staan voor d e eenheid en algem eenheid d ie aan ied ere vorm -in-m aterie ten grond slag m oet
liggen wil het een vorm zijn. De geparticip eerd e vorm behoort tot het d ing d at er d eel aan
heeft, en w at in één d ing is kan niet tegelijk in een and er d ing zijn. In zoverre een aantal
d ingen één vorm gem een hebben d ie tot al d eze d ingen in d ezelfd e betrekking staat, m oet
d eze bij en voor alles w at aan hem d eel heeft ook onged eeld en ongep articip eerd blijven
bestaan:
Al w at niet w ord t gep articip eerd brengt u it zichzelf voort w at w el w ord t gep articip eerd , en al het
gep articip eerd e reikt teru g naar het ongep articip eerd e. (Stelling 23)
Dit ond erscheid stelt Proclu s in staat Plotinus’ leer van d rie hyp ostasen verd er u it te w erken.
Elk van d eze d rie is niet alleen oorzaak van het lagere d at eru it voortkom t — het ene oorzaak
van d e geest, en d eze weer van d e ziel — ze is eerst en vooral d e PRQDGH w aaru it een reeks
afzond erlijke vorm en ontstaan d ie erop lijken; en pas d eze w ord en gep articip eerd . Zo is er
naast d e ziel als zod anig en als m onad e, in algem ene en absolu te zin, d e veelheid aan zielen
w aaraan ond erscheid en licham en particip eren; naast geest oftew el intellect in het algem een
is er een veelheid aan afzond erlijke intellecten; naast d e eenheid van het volstrekt ene d e
veelheid aan particip eerbare ‘eenhed en’ oftew el KHQDGHQ, d e verschillend e m od aliteiten van
eenheid w aaraan ond erscheid en niveau s van zijnd en d eelhebben zond er d at het ene zelf aan
transcend entie inboet. Deze henad en zijn van elkaar ond erscheid en voor zover elk een eigen
bestaansw ijze van het ene is, en tegelijk alle één d oord at ze in en op het ene gegrond vest zijn.
Op d it leerstu k van henad en baseert Proclu s zow el d e eenheid als d e veelvuld igheid van het
god d elijke.

. (HQ 3ODWRQLVFKH WKHRORJLH Bijna alle filosofen hebben naged acht over d e vraag naar d e
eerste beginselen — en d aarm ee: d e god en — m aar Plato is verd er d an and eren gegaan, in d e
zin d at hij d eze beginselen heeft gezocht boven d enken en zijn. H ierm ee w ord t theologie
stu d ie van het ene m et d e reeks van god d elijke henad en d ie eruit voortkom en, verbond en
m et verschillend e niveaus van zijn. Proclu s ond erscheid t vier verschillend e vorm en van
theologie (in d e letterlijke zin van sp reken over god en en het god d elijke): het is m ogelijk (1)
over d e god en te spreken in verhalen, m ythen, m et gebru ik van sym bolen; (2) ind irect het
god d elijke u it te d ru kken m et behu lp van gelijkenis en analogie, bijvoorbeeld d oor mid d el
van getallen en m eetku nd ige figu ren, op d e m anier van p ythagoreeërs; (3) god en ond er
geheim e nam en te op enbaren in orakeltaal, zoals in d e Chald eeu w se orakels; en tenslotte is
er (4) w etenschapp elijke of d ialectische theologie, d ie over god en sp reekt niet in beeld en of
orakeltaal m aar in abstracte term en m et al hu n verschillen en tegenstellingen, zoals zijn;
één— veel; d eel— geheel; gelijk— ongelijk; en zelfd e-als— and er(e, -s) d an. De begripp en en
beginselen van zo’ n w etenschap pelijke theologie heeft Plato in zijn 3DUPHQLGHV volgens
Proclu s op d e ju iste m anier u itgelegd . In het tw eed e d eel van d eze d ialoog ond erzoekt
Parm enid es in een d ialectische oefening w at logisch volgt u it bevestiging d an w el
ontkenning van eenheid of het ene. Uit d e verond erstelling oftew el hyp othese van eenheid
zijn alleen ontkennend e gevolgtrekkingen m ogelijk: het ene heeft geen d elen, is niet een
geheel, niet in zichzelf m aar ook niet in een and er, niet gelijk, niet ongelijk, enzovoorts. Alle
‘attribu ten’ m oeten eraan w ord en ontzegd — zelfs ‘zijn’. Er kan niets over w ord en gezegd ; er
is geen kennis van m ogelijk. Deze logische gevolgen lijken zelf onm ogelijk. Daarom
form u leert Parm enid es d e hyp othese op nieu w , nu m et nad ru k op d e bevestiging van het
zijn: gesteld d at het ene LV«. Gegeven d at het ene LV, m oeten aan d it ene-d at-is alle m ogelijke
attribu ten w ord en toegekend d ie op grond van d e vorige hyp othese w aren ontkend . N a d eze
tw ee volgen nog and ere hyp othesen, d ie telkens op nieuw tot tegenstrijd ige conclu sies leid en.
De interp retatie van d eze hyp othesen is voorw erp van een controverse w aarover Proclu s in
zijn com m entaar bericht alvorens d e grond slag te leggen voor zijn WKHRORJLVFKH lezing van
d eze d ialectiek van het ene en het and ere. Ervan uitgaand e d at het ’ ene’ het eerste beginsel
en d u s het god d elijke is, ku nnen w e in d e op eenvolgend e hyp othesen d e verschillend e
beginselen van d e w erkelijkheid teru gvind en. H et ene van d e eerste hyp othese, w aarvan
niets bevestigd kan w ord en, is het volslagen ene. De tw eed e hyp othese hand elt over het
‘ene-d at-is’. De achtereenvolgend e logische consequ enties slaan op opeenvolgend e niveau s
w aarop het ene zich laat p articip eren, van het intelligibele af tot het laagste niveau van
onlicham elijke w erkelijkheid toe. De eerste hyp othese bied t d u s een negatieve theologie, d e
tw eed e hypothese een p ositieve w aarin verschillend e klassen van god en of henad en w ord en
afgeleid . Door d eze consequ ent d oorgevoerd e uitleg w ord t Plato’s 3DUPHQLGHV d e
theologische tekst bij u itstek:
In d eze d ialoog tred en alle god d elijke klassen in volgord e naar voren u it d e allereerste oorzaak en
tonen ze hu n ond erlinge sam enhang. (Theol. Plat. I 7, p . 31,14-16)
Zo bied t 3DUPHQLGHV een system atisch logisch kad er w aarin w e al Plato’s u itspraken over
god en ku nnen begrijp en, en w aaraan w e niet-w ijsgerige overleveringen over god en ku nnen
toetsen, bijvoorbeeld H om erus, Orfische ged ichten en Chald eeu w se Orakels.
Proclu s is lang niet d e m eest oorspronkelijke d enker u it het Neoplatonism e, m aar d oor
Plato’s w erk van com m entaar te voorzien en zijn beschou w ingen over het god d elijke in een
stelsel ond er te brengen heeft hij nog sterker d an Plotinus zijn stem p el ged rukt op d e latere
trad itie. Een belangrijke rol hierbij heeft — naast d e hierboven verm eld e Arabische
bew erking, het boek over 2RU]DNHQ (/LEHUGHFDXVLV) — ook p seu d o-Dionysius d e Areop agiet
gesp eeld , d ie in verschillend e w erken Proclus’ p latonische theologie heeft herschap en in een
christelijke. In d e Renaissance zal M. Ficino d eze aanpassing aan christelijke prem issen op
een originele m anier voltooien.
'DPDVFLXV6OXLWLQJYDQGH$FDGHPLH
Na Proclu s’ d ood w ord t Alexand rië opnieu w centru m van Neop latonisch d enken, vooral
w anneer Am m onius (ca. 440-520; niet te verw arren m et Plotinu s’ leerm eester) d e leid ing van
d e school overneem t. Bekend zijn vooral m onum entale com m entaren op Aristoteles d ie hier
tot stand zijn gekom en, naast Am m oniu s het w erk van Sim pliciu s en d e christen Johannes
Philop onu s (ca. 490-570). Meer d an Proclu s w illen zij laten zien d at Plato en Aristoteles het
over fu nd am entele vraagstukken eens zijn. Aristoteles’ kritiek zou vooral Plato’ s
u itd rukkingsw ijze betreffen, niet zijn leer. Ook ou d ere d enkers, te beginnen m et Pythagoras,
verd ed igen trouw ens een filosofie d ie in w ezen overeenstem t m et d ie van Plato. Mind er d an
Proclu s legt Am m oniu s nad ruk op d e band van d eze filosofie m et heid ens veelgod end om . In
d it op zicht zijn zijn colleges over Aristoteles id eologisch neu traal. In een aantal kw esties is
d e tegenstelling m et een christelijk w ereld beeld onverzoenlijk, vooral in d ie van d e
eeuw igheid van d e w ereld , een leerstu k d at Philoponu s fel bestrijd t.
In d e Acad em ie in Athene blijft een m eer sp eculatief Neop latonism e overheersen en is d e
band m et d e heid ense god sd ienst m eer uitgesp roken. Rond 500 krijgt Dam asciu s (geboren
ca. 458 in Dam ascu s) er d e leid ing. H ij brengt deze ou d ste w ijsgerige school tot een laatste
bloei. Dam asciu s vervaard igt op een aantal d ialogen van Plato com m entaren, m aar is vooral
bekend d oor een verhand eling over (HUVWH EHJLQVHOHQ (SHUL DUFK{QGH SULQFLSLLV). Zijn w erk
behelst een kritische besp reking en analyse van d at van voorgangers als Proclu s, d ie volgens
Dam asciu s te veel systeem en logische coherentie zoekt. Over eerste beginselen ku nnen w ij
alleen in analogieën spreken, m et aanw ijzingen u it het bereik van onze ervaring, d ie als
zod anig niet van toep assing zijn op d e hogere w erkelijkheid . In navolging van Iam blichu s
betoogt Dam asciu s d at het ene niet het allereerste kan zijn; d aarboven nog ‘is’ w at zelf niet
m eer als één, oorzaak, beginsel of w at d an ook kan w ord en bestem p eld : het onzegbare,
onu itsp rekelijke. In zijn p oging te d enken wat zich niet d enken laat, verlegt Dam asciu s d e
grenzen van red e en rationaliteit tot het u iterste. Zijn am bitie is niet een beter stelsel te
ontw ikkelen d an zijn voorgangers; zijn m ethod e is vragen form u leren en ‘ap orieën’
op w erp en. Dam asciu s’ analyse en kritiek leid t niet tot scepticism e; w at het d enken niet w eet
u it te d rukken kan d e m ythe su ggereren.
In 529 w ord t d e Acad em ie, negen eeuw en na haar stichting, bij d ecreet van keizer
Ju stinianu s gesloten. Dam asciu s vertrekt m et enkele leerlingen, ond er w ie Sim p liciu s, voor
enige jaren in ballingschap naar het hof van d e Parthische keizer Chosroës I in Ktesip hon, in
w at nu Irak is. Sym bolisch m arkeert d e sluiting van d e Acad em ie het eind e van Griekse
w ijsbegeerte buiten het christend om . In d e christelijke Byzantijnse cu ltu u r leeft het
p latonism e voort: in Constantinop el w ord t d e school in 610 op nieuw opgericht. Als hoofd
w ord t Step hanu s u it Alexand rië aangezocht. Aan zijn overstap is het verm oed elijk te d anken
d at zo veel teksten u it het late N eop latonism e zijn bew aard .

-22'6(1&+5,67(/,-.'(1.(1
-RRGVFKULVWHOLMNHWUDGLWLHHQ*ULHNVHILORVRILH
In hu n oorsprong w aren d e Griekse beschaving en d e om geving w aarin d e ou d ste d elen van
d e bijbel zijn ontstaan volstrekt gescheid en. Dit w ord t heel and ers w anneer d e Maced onische
vorst Alexand er d e Grote en zijn op volgers het oostelijk d eel van het Mid d elland se Zee-
gebied veroveren. Al gauw speelt d e Griekse cu ltuu r een overheersend e rol, zoals in onze
tijd d e w esterse overheerst. Tegelijk kom t zij in contact m et verschillend e plaatselijke
trad ities d ie vaak een lange geschied enis achter zich hebben. De Egyptische beschaving
bijvoorbeeld w as veel oud er d an d e Griekse en had d e Grieken al eeuw en lang gefascineerd .
De hoofd stad van het nieu w e Egyp te, Alexand rië, w ord t m et haar Museu m en bibliotheek
een centru m van het sterk u itgebreid e gebied w aar in het hellenism e Grieks d e voertaal is
gew ord en. Ook hier w ord en elem enten u it d e p laatselijke cultu ur, vooral op het gebied van
d e god sd ienst, op genom en in d e hellenistische. Men kan sp reken van cu lturele V\QWKHVH of
zelfs V\QFUHWLVPH, al blijft het hellenistische bestand d eel d oorslaggevend .
De w isselw erking tu ssen hellenism e en bijbel verloop t in tw ee fasen. In d e tw eed e eeu w
vC is in Alexand rië het jood se Ou d e Testam ent u it het H ebreeu w s in het Grieks vertaald : d e
vertaling staat bekend als d e Septuagint. H et u itslu itend christelijke d eel van d e bijbel, het
Nieu w e Testam ent, is in het Grieks geschreven. Ook al getuigt het van een heel and ere
levensbeschou w ing d an d e filosofie, het is geschreven in d e taal w aarin ook d e filosofie zich
u itd rukt, en bevat een aantal sleu telw oord en u it d e filosofie, zoals ‘ziel’ (SVXFKH) en d e
m oeilijk grijp bare term ORJRV, ond er m eer ‘red e’ en ‘w oord ’. Dit zal d e toenad ering van het
jood s-christelijk d enken tot d e filosofie gem akkelijker m aken — een toenad ering d ie van één
kant kom t: ontw ikkeld e christenen staan d oorgaans op en voor d e inbreng van d e
w ijsbegeerte, m aar d e m eeste filosofen staan skep tisch of zelfs vijand ig tegenover d eze
nieuw e god sd ienst.
In het bijbelboek +DQGHOLQJHQ (17:16-34) vertelt d e evangelist Lu cas d at d e ap ostel Pau lu s
een bezoek brengt aan Athene, d e hoofd stad van d e filosofie. H ij kom t in aanraking m et
Epicu reïsche en Stoïsche w ijsgeren d ie benieuw d zijn naar zijn bood schap . Paulus vertelt d at
hij een altaar heeft gezien m et het op schrift ‘aan een onbekend e god ’ . H ij p robeert zijn
filosofische gesp reksgenoten ervan te overtu igen d at d it d e god van d e bijbel is, d ie d e
w ereld heeft gem aakt en een m ens heeft gezond en d ie d e w ereld naar rechtvaard igheid zal
oord elen. Om d it te bew ijzen heeft God d eze m ens d oen op staan uit d e d ood . De filosofen
zijn niet overtu igd . Wel zijn in het gesp rek een aantal them a’s aan bod gekom en d ie later in
d e christelijke filosofie centraal zu llen staan. H et w oord SKLORVRSKLD zelf kom t in het Nieu w e
Testam ent m aar één keer voor, en w el in ongunstige zin, in een brief toegeschreven aan

Pau lu s (Kolossenzen 2:8): ‘:HHV RS XZ KRHGH HQ ODDW X QLHW PHHVOHSHQ GRRU KROOH HQ PLVOHLGHQGH
ILORVRILHsQGLHRSPHQVHOLMNHWUDGLWLHV]LMQJHEDVHHUG HQ]LFKULFKWHQRSGHPDFKWHQYDQGHZHUHOGHQ
QLHWRS&KULVWXV’
De d rie god sd iensten d ie zich beroep en op Abraham als geestelijke vad er— jod end om ,
christend om en islam — w ord en w el eens ‘god sd iensten van het boek’ genoem d , om d at ze elk
een heilige schrift aanvaard en als richtsnoer voor leven en d enken. ‘(ONH VFKULIWWHNVW LV GRRU
*RG JHwQVSLUHHUG HQ NDQ JHEUXLNW ZRUGHQ RP RQGHUULFKW WH JHYHQ’ , schrijft Pau lu s (2 Tim otheü s
3:16). Op het eerste gezicht staat d eze hou d ing lijnrecht tegenover d e filosofie, d ie geen
and er gezag aanvaard t d an d e red e. In d e p raktijk is d e tegenstelling m ind er schril, om tw ee
red enen, een herm eneu tische en een historische.
Ten eerste: ook als m en als grond slag voor zijn d enken het god d elijk gezag van een heilig
geschrift aanvaard t, houd t d it nog niet in d at d e betekenis van d it geschrift m eteen d uid elijk
is. H et m oet w ord en geïnterp reteerd . Dit vergt theologisch en filosofisch inzicht. Ook geeft
zo’ n geschrift niet op alle vragen antw oord . Wie probeert d e bijbelse overlevering te
d oord enken in een m eer om vattend stelsel, bijvoorbeeld in een system atische theologie,
brengt hierbij te pas w at hij w eet van kennisleer, natuu rfilosofie, antropologie, ethiek en
and ere ond erd elen van d e filosofie.
Ten tw eed e zijn d aar ontw ikkelingen in d e Griekse filosofie zelf. Zoals w e hebben gezien
vind t om streeks het begin van onze jaartelling een nieu w e op leving van het p latonism e
p laats, m et een ver strekkend e invloed . Filosofie beoefenen is nu veelal w erken van klassieke
filosofen als Parm enid es, Plato en Aristoteles interpreteren en van com m entaar voorzien.
Filosofen presenteren zich als volgelingen — van Plato, of Zeno, of Ep icu ru s. Au toriteit is
accep tabel gew ord en. Deze ontw ikkeling vergem akkelijkt een filosoferen op basis van een
heilige tekst. Christenen kunnen filosofen erop w ijzen d at ze Plato’s gezag accepteren, net als
zij zelf d at van God s w oord , d e bijbel aanvaard en, en d at filosofen Plato zelfs beschou w en
als god d elijk geïnspireerd . Voor beid e p artijen kom t het erop aan hu n gezaghebbend e
teksten zorgvu ld ig te lezen en uit te leggen.
Enkele christelijke d enkers ontw ikkelen d eze opvatting tot een visie op d e geschied enis
van het d enken. De geloofsverd ed iger oftew el apologeet Ju stinu s (ca. 100–165) vraagt zich af
hoe het m ogelijk is d at Griekse filosofen, d ie geen w eet had d en van Christu s, toch inzichten
van grote w aard e hebben gehad . Een d eel van het antw oord is d at ze m isschien het Oud e
Testam ent had d en gelezen. Maar Ju stinu s onthu lt een d iepere oorzaak. De oorsp rong van
w aarheid en kennis is God s w oord , d e ORJRV d ie d e w erkelijkheid heeft geschap en. De grote
w ijsgeren hebben enige notie van d eze w aarheid gehad d oord at d e ORJRV iets van zichzelf bij
d e m ensen heeft ingezaaid als god d elijke ‘kiem end e red e’ (VSHUPDWLNRV ORJRV) m et een term
ontleend aan d e Stoa. Wie heeft geleefd volgens d e red e, zoals H eraclitu s, Socrates en
Abraham , w as al christen vóór Christus’ kom st. Maar christenen van nu verkeren in een veel

Jood s en christelijk d enken 215
gu nstiger p ositie, om d at zij d e volkom en w aarheid kennen van het w oord d at vlees is
gew ord en: Jezu s zelf.
Een halve eeu w later ontw ikkelt Clem ens van Alexand rië een iets and ere theorie. De
w ijsbegeerte d ie d e Grieken hebben ontvangen sp eelt bij hen een rol vergelijkbaar m et d ie
van d e Wet bij d e jod en. De Grieken hebben iets van d e w aarheid gezien; m aar als volk zijn
d e jod en ou d er. De jood se w etgever Mozes is voor d e Grieken d e bron van bijvoorbeeld d e
leer van het zijn, d ie ze hebben gevond en in het Ou d e Testam ent (([RGXV 3:14). De Grieken
hebben hu n w aarheid d u s gestolen. In het licht van d e voorzienigheid is filosofie een
voorbereid ing op Christu s, d e leerm eester d ie m ensen tot d e volle w aarheid brengt.
H istorisch gezien is d eze theorie tw ijfelachtig, m aar ze ap pelleert aan een bestaand resp ect
voor w ijsheid u it een ver verled en. Velen hield en H om eru s, Pythagoras en Parm enid es voor
grotere w ijzen d an Plato en Aristoteles, laat staan hu n eigentijd se volgelingen. H et
christend om legitim eert zich als nieu w e god sd ienst d oor zich te beroep en op d e bijbelse
overlevering van het Ou d e Testam ent, d ie zelf haar afstam m ing teru gvoert tot aan d e
schep p ing van d e w ereld .
Deze bijbelse achtergrond levert het jood s-christelijk d enken them a’s d ie ten d ele
verw ant zijn aan Griekse, m aar m et een eigen invu lling en and ere nad ruk. Centraal staat
begrijp elijkerw ijs d e leer van God . Deze heeft zich aan zijn volk kenbaar gem aakt in d e
geschied enis, m aar w at ku nnen w ij als m ensen over hem w eten? Een tw eed e them a is d e
schep p ing. God heeft d e w ereld geschap en: w at hou d t d it in? In w at voor relatie staat God
tot zijn schepp ing? In w elke zin is hij in d e geschap en w erkelijkheid aanw ezig? Op d it p unt
w ord t vaak een verband gelegd m et d e filosofische leer van d e voorzienigheid . En als d e
w ereld is geschapen, zal ze d an ook vergaan? Voor jod en zow el als christenen is er m aar één
God , m aar d eze m anifesteert zich op verschillend e m anieren. Christenen nem en een
god d elijke d rie-eenheid aan van Vad er, Zoon en H eilige Geest. H un bood schap oftew el
‘evangelie’ sp reekt van Jezu s als God s w oord d at m ens is gew ord en en ond er ons heeft
geleefd (-RKDQQHV 1:14). Wat voor consequenties heeft d eze verbind ing van God en m ens voor
kosm ologie en filosofische ‘antrop ologie’ in d e zin van een op vatting van het m ens-zijn? Zo
kom t het jood s-christelijk d enken voor het vraagstu k te staan van aard en w ezen van d e
m ens. Wat is d e verhou d ing tu ssen lichaam , ziel en geest? Wat is d e oorsp rong van d e ziel,
w at is haar bestem m ing? Is d e ziel onsterfelijk m aar het lichaam niet? Wat is d an d e
filosofische betekenis van het bijbelse leerstuk van d e verrijzenis van d e gehele m ens op d e
laatste d ag? Dit p laatst ethische vraagstu kken op d e voorgrond : het goed e leven, vrijheid
van hand elen, p licht en schu ld . Kennis van d e filosofie help t jod en en christenen bijbelse
id eeën op d it gebied nad er u it te w erken. Veel m ind er belangstelling is er voor logische en
d ialectische vraagstu kken. Wel w ord en christelijke filosofen d oor d e centrale p laats d ie
geloof (SLVWLV) inneem t in het N ieuw e Testam ent ged w ongen na te d enken over d e
grond slagen van m enselijk d enken en kennis.

Door hu n eigen invalshoek gaan jood s-christelijke d enkers m et d e Griekse filosofie

selectief om . Ze voelen geen loyaliteit tegenover enige filosofische school. Ju stinu s vertelt hoe
hij in zijn jonge jaren alle scholen heeft bezocht, m aar niet tevred en w ordt gesteld totd at een
gesp rek m et een ou d e m an hem ervan overtu igt d at hij zich m oet aanslu iten bij d e school
van Christu s (*HVSUHN PHW 7U\SKR 1–9). In d e p raktijk is d e ene filosofische school veel
aantrekkelijker d an d e and ere. H et m aterialism e en hed onism e van Ep icu ru s is eenvoud ig
onbruikbaar. De Stoa heeft m et haar leer van een ORJRV en haar ethiek aanvankelijk m eer te
bied en. Maar voor haast alle christelijke d enkers is Plato d e filosoof d ie het m eeste van d e
w aarheid heeft gezien, en w el vóór alles d it: d at het god d elijke d e alled aagse w erkelijkheid
te boven gaat oftew el ‘transcend ent’ is, d at d e kosm os geschap en is, en d e ziel onsterfelijk.
Veel christelijke d enkers, zoals Clem ens en in zekere zin Augu stinu s, beginnen als Platonist
of voelen zich tot het p latonism e aangetrokken. Deze w elw illend e, zij het altijd kritische,
hou d ing tegenover Plato w eersp iegelt d e triom f van het p latonism e over and ere scholen
bu iten het christend om .
Van een hed end aags gezichtsp u nt is het gem akkelijk te d enken d at d e genoem d e
them a’s m eer theologisch d an filosofisch van aard zijn. Maar d at is een anachronism e.
Theologie als system atische u itleg en u itw erking van d e geop enbaard e w aarheid is pas in d e
m id d eleeu w en ontw ikkeld . Rationeel d enken over god en en het god d elijke, over d e vraag
naar d e oorsp rong van d e w ereld en d e vraag of er iets god d elijks aanw ezig is in d e w ereld
of in d e m ens, behoort in d e ou d heid tot d e filosofie. Een filosofische strom ing als het
neop latonism e is even religieu s als het christend om ; christelijke filosofie is even filosofisch
als neop latonism e.
Al liggen d e w ortels van het christend om ten d ele bu iten d e Grieks-Rom einse w ereld , d e
christelijke inw oners zelf vorm en een integraal bestand d eel van het Rom einse rijk. Op d en
d uu r gaan zij overheersen en verand eren ze d e antieke beschaving, m et inbegrip van het
antieke d enken, in iets w ezenlijk nieu w s. De m id d eleeu w se en vroeg-m od erne w ijsbegeerte
is niet goed te begrijp en zond er kennis van het jood se en christelijke d enken in d e ou d heid .
'HMRRGVHYRRUJDQJHU3KLOR
Jood s-christelijke filosofie vind en w e voor het eerst in Alexand rië, d e H ellenistische
hoofd stad van Egyp te, w aar zich kort na d e stichting van d e stad in 331 vC veel jod en u it
Palestina had d en gevestigd .
De belangrijkste jood se d enker d ie in het Grieks schrijft is Philo van Alexand rië (ca. 15
vC– 50 nC). Uit zijn w erk blijkt grote kennis van Griekse filosofie en cu ltuu r. Tegelijk blijft
Philo d e jood se god sd ienstige trad ities trouw en w il hij ze ook filosofisch rechtvaard igen.
Daarom schrijft hij com m entaren op d e boeken van d e jood se w etgever Mozes: d e eerste
boeken van het Ou d e Testam ent, d ie hij beschouw t als bron van alle w ijsheid — ook d e
Griekse. Zijn m ethod e van ‘allegorische’ uitleg ontleent hij aan Griekse filosofen, m et nam e

Stoïci, d ie haar ond er m eer op H om eru s had d en toegep ast. Allegorie hou d t in d at iets is
gezegd in and ere w oord en d an d e voor d e hand liggend e, en d us d at iets and ers is bed oeld
d an lijkt te zijn gezegd . De betekenis is verhu ld ; d e u itlegger m oet haar onthu llen. Door
allegorische interp retatie kan Philo bijvoorbeeld d e verhalen over d e aartsvad ers van Israel
u itleggen als d e sp eurtocht van d e ziel op w eg naar kennis van God als schepp er en hoogste
beginsel.
Philo’ s bekend ste w erk is 'H VFKHSSLQJ YDQ GH ZHUHOG YROJHQV 0R]HV, een com m entaar op
*HQHVLV 1–3, het verhaal van d e schep p ing. Philo vind t het een toep asselijke titel voor het
eerste boek van d e bijbel: sind s d e presocratici is JHQHVLV im m ers d e term voor w ord ing en
ontstaan. Volgens Philo geeft Mozes erm ee aan d at d e w ereld d oor God is geschapen, en d at
d e fysieke wereld van w ord ing en verand ering rad icaal verschilt van God s eeu w ig,
onverand erlijk bestaan. Plato’ s7LPDHXV begint met hetzelfde ond erscheid (27D–28A), alleen
heeft Plato het over het onverand erlijke bestaan van d e vorm en of id eeën. Ook in zijn u itleg
van d e eerste d ag p ut Philo u it d eze d ialoog. De schep p ing vind t p laats in zes d agen; op d e
zevend e, d e sabbat, ru st God uit. Philo betoogt d at d eze d agen niet letterlijk zijn bed oeld ,
m aar sym bolisch voor op bouw en ord e van het geschap ene. In *HQHVLV 1:5 zegt Mozes
trou w ens letterlijk niet ‘d e eerste d ag’ m aar ‘d ag één’. Volgens Philo is d it een aanw ijzing
voor d e bijzond ere status van d eze d ag: w at hier w ord t beschreven is niet d e schepp ing van
d e fysieke kosm os, m aar van een ‘intelligibele’ kosm os (NRVPRVQRrWRV) d ie eraan voorafgaat.
Net als een architect een stad bouw t, m aakt God in zijn geest of ORJRV eerst een ontw erp, d at
hij in d e volgend e vijf d agen u itvoert in d e schep p ing van d e w ereld . Philo’ s ‘intelligibele
kosm os’ gaat teru g op het ‘intelligibel levend w ezen’ (]{LRQQRrWRQ) u it Plato’ s7LPDHXV (31A).
Philo schrijft d at God zijn ontw erp op legt aan stof d ie ‘u it zichzelf niets goed s had , m aar in
staat w as alles te w ord en’ (§21). H ij vertelt ons niet w aar d eze m aterie vand aan kom t, w at d e
vraag d oet rijzen of ook zij op d e eerste d ag w as geschap en — d at w il zeggen, of ze w el van
God afkom stig is.
Philo’ s d enken is u itgesp roken theocentrisch. H ij stelt Israels ene god gelijk m et d ie van
d e filosofen. H ier beroep t hij zich op ([RGXV 3:14, w aar God zichzelf aan Mozes op enbaart in
d e w oord en ‘LN EHQ GLH LV’ (HJ{ HLPL KR {Q). ‘Die is’ oftew el ‘d e zijnd e’ is gram m aticaal d e
m annelijke tegenhanger van ‘w at is’ of ‘het zijnd e’ bij Plato, en kan d aard oor w ord en
op gevat als een gepersonificeerd e vorm van d it ware zijnd e: d e bovenzinnelijke oftew el
‘transcend ente’ w ereld van d e id eeën.
Philo m aakt een belangw ekkend ond erscheid tu ssen kennis van God s bestaan en kennis
van zijn w ezen. God s bestaan w ord t aangetoond d oor d e ord e en schoonheid van d e
kosm os: het ‘kosm ologische’ bew ijs. Maar zijn w ezen is voor d e m enselijke red e niet
toegankelijk. Zelfs Mozes op d e berg Sinaï werd zu lke kennis ontzegd . In p laats hiervan
bied t Philo een aand u id ing van God in ontkenningen, oftew el ‘negatieve theologie’, verw ant
aan d ie in het Mid d en-Platonism e: God is in zichzelf onzichtbaar, onkenbaar, onnoem baar,

onverand erlijk. In relatie tot d e w ereld m anifesteert hij zich op verschillend e m anieren, en
hierover kan w ord en gefilosofeerd . De god d elijke ORJRV w aarover Philo sp reekt in
sam enhang m et d e schepp ing kan w ord en gezien als het gezicht d at God d e geschap en
w ereld toekeert. Philo om schrijft d e ORJRV als d e p laats van d e intelligibele w ereld , het
w erktuig d at God gebru ikt in zijn schepp end e w erkzaam heid , en d e band d ie d e w ereld
bijeen houd t. Al heeft het gebru ik van d e term een bijbelse achtergrond , Philo’s u itw erking
van d e rol van d e ORJRV verbind t d eze met d enkbeeld en van d e Stoa en uit Plato’ s 7LPDHXV. De
ORJRV is niet id entiek m et God in zijn w ezen m aar staat ook niet los van hem . Philo sp reekt
ook over god d elijke krachten (GXQDPHLV) d ie God s w erkzaam heid in d e w ereld m anifesteren.
Deze hebben net als d e ORJRV een transcend ent en een im m anent aspect: ze horen bij God d ie
van boven over d e w ereld heerst, m aar d oortrekken d eze w ereld in hun schep pend e en
bestu rend e taakvervu lling.
In zijn ethiek ziet Philo het d oel van het leven als een ‘volgen van God ’ (Pythagoras), een
‘gelijk w ord en aan God ’ (Plato) en een ‘keu ze voor leven en tegen d ood ’ (Mozes, naar
'HXWHURQRPLXP 30:15–19). Hij p ast het Stoïsche schem a toe van geestelijke vooru itgang in
d rie stap pen. Een m ens bekeert zich: hij keert zich in d e ju iste richting en gaat op w eg. Dan is
hij ond erw eg: d oor leren en oefenen oftew el ‘ascese’ zoekt hij zijn d oel. Dit d oel is w ijs
w ord en, als Mozes: d at w il zeggen, geheel gericht op God en zijn richtsnoer voor het leven.
Philo om schrijft het ook als gelu k (HXGDLPRQLD). Als volm aakt gelu kzalig beschouw t hij God .
Dan valt ‘gelu kkig w ord en’ d u s sam en m et ‘gelijk w ord en aan God ’. Dit is d e tocht van
aartsvad er Abraham u it Chald ea naar het beloofd e land .
&KULVWHQHQLQ$OH[DQGULs
Philo’ s m anier van d enken vind t bij zijn geloofsgenoten geen navolging. Na d e verw oesting
van Jeru zalem in 70 nC en d e ram p spoed d ie d e jood se gem eenschap in Alexand rië enkele
jaren later treft, staan d e rabbijnse jod en afw ijzend tegenover d e Griekse filosofie. Philo’ s
erfenis blijft in Alexand rië m aar vervalt aan christenen.
Clem ens uit Alexand rië (ca. 150–215) d oolt na zijn scholing in het platonism e geruim e
tijd rond voord at hij zijn leerm eester vind t in Pantaenu s, aan w ie w aarschijnlijk het behou d
van Philo’ s w erk te d anken is. In zijn /DSSHQGHNHQV (6WURPDWHLV) sp reid t Clem ens zijn kennis
van Griekse cultu u r en filosofie ten toon. Tegelijk heeft hij d e hartstochtelijke overtu iging
van d e bekeerling. De christelijke leer is voor hem d e w are ‘kennis’ (JQ{VLV), d e leer van d e
w aarheid ; Christu s is, m et een and ere titel u it zijn w erk, d e w are /HHUPHHVWHU (3DLGDJ{JRV) d ie
d e m ens tot d e w aarheid voert en tot JQRVWLFXV oftew el ‘kenner’ m aakt.
H oe verhou d t d eze kennis zich tot het geloof (SLVWLV)? Is geloof een zw akke vorm van
kennis, d ie niet d e grond slag kan leggen voor verstand elijk d enken? Volgens Clem ens is er
in d e filosofie w el d egelijk een belangrijke rol w eggelegd voor het geloof. Kennis en geloof
zijn beid e vereist. Aristoteles had aangetoond d at in d e d ialectiek ied ere red enering in laatste

instantie afhangt van onbew ijsbare eerste p rem issen of ‘princip es’. Om d eze te aanvaard en is
geloof nod ig. Kennis kom t voort u it bew ijzen; geloof is een vorm van genad e d ie u itgaat van
het onbew ijsbare, en uitkom t bij w at volstrekt enkelvoud ig is: God . Geloof kan ook w ord en
gezien als een vorm van ‘preconceptie’ — m et Epicu rus’ term — d ie betekenis geeft aan
begrip p en als ORJRV en God Geloof p ast d u s zow el d e filosofisch geschoold e ‘kenner’ als d e
eenvou d ige gelovige; christenen d ie gevord erd zijn in het geloof hebben d e plicht hu n
w ijsgerige en theologische kennis te verd iepen. Zo benad eren zij het id eaal van d e w are
‘kenner’.
In zijn d enken over d e schepp ing w ijkt Clem ens niet ver af van Philo. God is schepp er
van hem el en aard e; d e kosm os toont in al zijn p racht God s goed e w il jegens zijn schep p ing.
Clem ens volgt Philo’ s uitleg van d e eerste schep p ingsd ag als een beschrijving van d e
schep p ing niet van d e zichtbare m aar van d e verstand elijke, ‘intelligibele’ w ereld . Net als bij
Philo is d e schep p ing bij Clem ens het w erk van God en van zijn ORJRV, m aar d eze ORJRV is niet
een aspect van God zoals bij Philo, en ook niet een hiërarchisch ond ergeschikte tw eed e god
zoals in het Mid d en-Platonism e: bij Clem ens is ORJRV tegelijk beginsel van god d elijke w ijsheid
en zoon van God , vlees gew ord en in d e gestalte van d e gekruisigd e Jezu s Christu s. De
verhou d ing tu ssen God d e vad er en zijn zoon d e ORJRV, is er een van w ed erkerigheid d ie zich
u itd rukt in liefd e. H ierm ee loop t Clem ens vooru it op d iscu ssies over d e god d elijke d rie-
eenheid van Vad er, Zoon en H eilige Geest.
Een generatie jonger is Origenes (ca. 185–254), een begaafd , ged iscip lineerd d enker. Zijn
kennis van d e Griekse filosofie is ongeëvenaard . Zijn hou d ing tegenover haar is koel en
afstand elijk: hij beschou w t haar als een w erktu ig, een m id d el om geloofszaken te
verd uid elijken d at zelf geen gezag heeft. Maar haar invloed heeft hij w el ond ergaan.
Net als Philo schrijft Origenes vooral com m entaren op d e bijbel volgens Philo’ s
allegorische m ethod e van u itleg. Zeker zo bekend is hij om tw ee m eer algem ene w erken. In
een geschrift 7HJHQ &HOVXV w il hij d e scherpe aanval op het christend om d oor een Platonist
p unt voor p u nt w eerleggen. Zijn (HUVWHEHJLQVHOHQ (SHUL DUFK{QGHSULQFLSLLV) in vier boeken is
een p oging tot system atische u iteenzetting van d e christelijke leer. Meteen d e titel verraad t al
filosofische invloed . De vier boeken behand elen achtereenvolgens God , w ereld , vrijheid en
op enbaring.
H ieruit is vooral Origenes’ kijk op d e ziel om stred en gew ord en. Voor w ie uitgaat van een
strikte scheid ing tu ssen lichaam en ziel rijst d e vraag w aar d e ziel vand aan kom t w anneer
het m enselijke leven begint. H et aantal m ogelijke antw oord en is beperkt. De ziel kan
rechtstreeks d oor God w ord en geschapen, ied ere keer d at een nieuw leven begint: d it
stand pu nt heet ‘creationism e’ . De ziel kan bij d e voortp lanting ontstaan d oor toed oen van d e
ou d ers: ‘trad u cianism e’. Of d e ziel kan van een eerd er bestaan u it binnentred en in het
lichaam . In d e christelijke trad itie w ord t haast altijd het eerste of het tw eed e antw oord

verd ed igd ; Origenes verkiest het d erd e, hoew el hij niets m oet hebben van d e opvatting van
zielsverhu izing d ie p ythagoreërs en p latonisten aanhangen. H ij op p ert d at alle red elijke
w ezens eens volm aakte geesten zijn gew eest, m aar d at een aantal van hen in d e u itoefening
van hu n vrije w il hebben verkozen zich niet langer op God te richten m aar af te d alen tot d e
m ateriële w ereld . De besten ond er hen w ord en engelen, d e slechtsten boze geesten oftewel
d em onen. De p laats van d e m ens is tu ssen beid e klassen in. Deze verrassend e w end ing
vloeit voort u it Origenes’ nad ru k op m enselijke vrijheid , zijn verzet tegen d eterm inism e en
fatalism e, en zijn behoefte God te vrijw aren van verantw oord elijkheid voor enig kw aad .
De hoop volle keerzijd e van d eze voorstelling van zaken is d at het d e ziel m ogelijk is zich
te bekeren tot contem p latie van God s p racht en w eer op te stijgen naar d e geestelijke w ereld .
Deze zelfverheffing verloop t in d rie stad ia. Eerst m oet d e m ens d oor ascese een ethisch
zu iver leven leid en. Daarna is het nod ig tot een juiste schatting van d e zichtbare w ereld te
kom en, w at wil zeggen: ervan d oord rongen te raken d at d e natuu rlijke w erkelijkheid aan tijd
is gebond en en d at w e haar m oeten achterlaten. Dan treed t het stad iu m in van contem p latie
gericht op God zelf. Dit proces kan een m ens niet op eigen kracht d oorm aken: alleen
god d elijke genad e en barm hartigheid stelt hem in staat tot d eze m ystieke op stijging. Ten
slotte zullen volgens Origenes alle zielen m et God w ord en verzoend in een d u urzaam herstel
(DSRNDWDVWDVLV), — m aar d it zal een aantal op eenvolgend e w ereld en vergen.
In een and er vraagstu k verd ed igt Origenes ju ist d e op vatting d ie ond er christenen
algem een aanvaard zal blijven, d oor d e op vatting te bestrijd en d ie bij d e Grieken gangbaar
is. Op zijn m inst sind s Parm enid es zijn filosofen het erover eens gew eest d at ‘w at is’, het
‘zijnd e’, niet kan voorkom en u it ‘w at niet is’, een volstrekt ‘niet-zijnd s’. In Platonische
term en w il d it zeggen d at er altijd m aterie is gew eest; in christelijke term en zou het
inhou d en d at m aterie eeu w ig is — net als God . Origenes verd ed igt voor het eerst
ond u bbelzinnig, en m et blijvend su cces, d e stelling d at God d e m aterie pas d oet ontstaan
tegelijk m et d e schepp ing van d e w ereld als geheel: het leerstu k van d e ‘schep ping uit niets’
(FUHDWLRH[QLKLOR).
Zow el Clem ens als Origenes zetten zich af tegen, m aar staan ook ond er ïnvloed van,
zogenaam d e gnostici, d enkers u it d e tw eed e en d erd e eeu w nC d ie aansp raak m aken op
spiritu eel inzicht en ‘kennis’ (JQ{VLV) voorbehou d en aan u itverkorenen. Dit inzicht in d e
spiritu ele w erkelijkheid van d e w ereld w ord t u itged rukt in het verhaal van een ontstaan
d oor een val u it een oorspronkelijke ‘volheid ’ (SOHU{PD) van zijn. Deze oergrond w ord t
gelijkgesteld m et licht, en ‘vad er’ genoem d . Delen of vonken zond eren zich ervan af, en
d alen in tot d e d u isternis. Een ervan verstou t zich het schep p end verm ogen van d e ‘vad er’
na te bootsen: w erkzaam als een kw ad e ‘d emiurg’ schep t het d e fysieke w erkelijkheid .
Afvallige geesten w ord en in d e hem el gep laatst als p laneten d ie een boosaard ige invloed
u itoefenen op d e w ereld . Ten slotte heeft d e ‘vad er’ m ed elijd en m et d e geesten d ie verstrikt

zijn geraakt in m aterie, en stu urt hij een geestelijk w ezen — bijvoorbeeld Christu s — om d e
‘kennis’ te verbreid en d ie d e oorspronkelijke vonk van licht in d e m ens in staat stelt naar zijn
oergrond teru g te keren. Maar niet bij ied er m ens: alleen d e uitverkorene.
Deze achtergrond w erp t licht op het Alexand rijnse christelijk d enken. In op zettelijke
tegenstelling tot d e aansp raken van d e gnostici op ‘kennis’, prijst Clem ens zijn id eale
christen als d e w are Kenner. Gnostici vertegenw oord igen een m eer u itgesp roken d u alism e
d an p latonisten en christenen. De fysieke w ereld is slecht, w ant gem aakt d oor een
kw aad w illend e schep per. Origenes ontw ikkelt het leerstu k van d e ‘schep p ing u it niets’
w aarschijnlijk in reactie op d eze leer: om alle schijn van d u alism e te verm ijd en verklaart hij
u itd rukkelijk, in strijd m et een grond beginsel van Grieks d enken, d at ook m aterie is
geschapen d oor God . Origenes’ verond erstelling van een val van geesten en een teru gkeer
tot god d elijke eenheid vertoont enige verw antschap m et d e oer-m ythe van gnostici; m aar d e
tegenstelling tu ssen u itverkorenen en and eren w ijst hij af. Iets vergelijkbaars geld t voor d e
stichter van het neo-p latonism e, Plotinu s: hij bestrijd t gnostici, m aar zelf verklaart hij d e
afd aling van het zijn uit d e oergrond van eenheid of ‘het Ene’ uit geestelijke ‘w aaghalzerij’ of
‘d u rf’ (WROPD) — een raakvlak m et hu n leer.
+HW*ULHNVHRRVWHQ*UHJRULXVYDQ1\VVD
And erhalve eeuw later w ord t d e Alexand rijnse christelijke trad itie voortgezet d oor
Gregoriu s uit N yssa (ca. 335–395). Zijn broer Basiliu s d e Grote, d iens vriend Gregoriu s van
Nazianzen en hijzelf zijn w erkzaam in Cap pad ocië, in het Noord -Oosten van w at nu Tu rkije
is, en staan bekend als d e Cap p ad ocische vad ers. Gregoriu s van N yssa kent het w erk van
Philo en van Origenes goed . Maar sind s Origenes’ d ood is d e kerkelijke theologie ingrijpend
verand erd . Een p riester in Alexand rië, Ariu s, heeft een crisis veroorzaakt in d e kerk d oor —
ond er invloed van platonisch hiërarchisch d enken — d e gelijkheid -in-zijn (KRPRRXVLD) te
ontkennen van God d e vad er en Christu s d e zoon: volgens hem zou er een tijd gew eest zijn
w aarin d e zoon er niet was. Deze opvatting is veroord eeld toen het Concilie van N icea in 325
d e form u le aanvaard d e d at Vad er en Zoon ‘van eenzelfd e w ezen’ (KRPRRXVLRV) zijn —
sind sd ien d e rechte leer oftew el ‘orthod oxie’ .
Gregoriu s neem t in navolging van Philo en Origenes het p latonische ond erscheid over
tu ssen geestelijke en fysieke w ereld . Du id elijker d an Origenes p ast hij nog een and er
ond erscheid toe: tu ssen het god d elijke, d at ongeschap en is, en het d oor God geschap ene, d at
niet god d elijk is, of alleen in afgeleid e zin. De d rie-eenheid van Vad er, Zoon en heilige geest
is het enige d at ongeschap en is. Al het and ere d at is, tot en m et engelen en onsterfelijke
m enselijke geest, is geschap en u it niets en afhankelijk van God s genad e. Dit w erp t d e vraag
op naar d e gevolgen van d eze ontologische kloof: is voor een m ens kennis van God
m ogelijk? Of toenad ering tot God in een m ystieke relatie?

Inzake d e vraag w at voor kennis d e m ens heeft van God volgt Gregoriu s Philo en
Origenes in hu n ond erscheid tu ssen kennis van God s bestaan en w erkzaam heid — w eten GDW
hij bestaat en ZDW hij heeft gem aakt en d oet — en kennis van zijn w ezen of essentie: w at hij LV
Ons kennen van God s w ezen is voornam elijk een ontkennen, d at zich uitd ru kt in ‘negatieve
theologie’ : God is onzichtbaar, onkenbaar, onnoem baar, onm etelijk in m acht, enzovoorts.
Philo w as bovend ien bereid te zeggen d at God s w eld ad en en goed heid als schepp er
onom schrijfbaar en onbegrensd zijn, m aar w as evenals Origenes teru gged einsd voor het
d enkbeeld d at God zelf onbegrensd en oneind ig is. Als erfgenam en van Parm enid es en Plato
associëren beid en volm aaktheid m et m aat en begrenzing, en oneind igheid juist m et m aterie
en w at niet-is. Gregorius breekt m et d eze trad itie: volgens hem is God oneind ig niet alleen in
goed heid en m acht, m aar in zijn gehele w ezen.
Deze voorstelling heeft belangrijke gevolgen voor d e m ens in zijn tocht op zoek naar God
d e schepp er en oorsp rong van d e w ereld . De mens w oont op een grens: als sam enstel van
lichaam en ziel staat hij in d e fysieke w ereld , als d enkend w ezen behoort hij tot d e
‘intelligibele w ereld ’ van d e geest. Als hij p robeert tot God te nad eren en hem te vatten stu it
hij op God s oneind igheid : tu ssen d e eind ige schepp ing en het oneind ige ongeschap ene gaap t
een kloof. Telkens w anneer hij d enkt God nabij te zijn, w ijkt d e horizon van het god d elijke.
De begrenzing van het geschap ene laat zich niet overbruggen. Een m ystieke eenw ord ing als
bij Plotinu s is niet m ogelijk. Maar d aarom hoeft een m ens niet d e hoop op te geven bij God te
kom en. Gregoriu s leert d at d e m enselijke ziel ‘reikt naar’ God (HSHNWDVLV), reikhalzend naar
hem uitziet in haar streven naar kennis van hem . Dit verlangen w ord t niet vervuld ; er volgt
geen extase en eenw ord ing. Wat w el gebeu rt is d at d e ziel steed s verd er d oord ringt in d e
d uisternis van het god d elijke m ysterie, als Mozes toen hij d e berg Sinaï beklom . Een Griekse
filosoof zou hierm ee geen genoegen nem en: w at is een ‘eind d oel’ (WHORV) d at geen eind e is
m aar een nooit eind igend e speurtocht? Gregoriu s kan het w el aanvaard en, d oor zijn geloof
d at een m ens in zijn zoeken w ord t geïnsp ireerd d oor God s liefd e, verp ersoonlijkt in
Christu s.
Origenes’ leerstu k van een schep p ing u it niets krijgt bij Gregoriu s een filosofisch
geraffineerd e uitw erking. Eerd er w as aangenom en d at God d e m aterie eerst schept en haar
d an vorm geeft. H et is een axiom a van het Griekse d enken d at een oorzaak w il zij een
verklaring bied en iets gem een m oet hebben m et d atgene w at ze veroorzaakt: d at het gevolg
iets van zijn oorzaak w eg heeft. Dit d oet d e vraag rijzen hoe iets licham elijks kan
voortkom en uit een schepp er d ie volslagen onlicham elijk is. H et antw oord d at God
alm achtig is, bevred igt niet. Gregoriu s analyseert het licham elijke, ontleed t het in zijn
bestand d elen: u itgebreid heid , grootte, gew icht, u itw end ige vorm of gestalte, kleur
enzovoorts. Geen van d eze asp ecten is zelf licham elijk; het zijn allem aal eigenschapp en van
een lichaam , elk m et haar eigen form ule oftew el ORJRV. Pas w anneer ze alle bijeen kom en
ontstaat een lichaam . Wat God d oet w anneer hij een fysieke w erkelijkheid schep t is d eze

onlicham elijke eigenschap p en bijeen brengen. Zo brengt hij, zelf onlicham elijk, al het
licham elijke tot stand . Ook zegt Gregoriu s d at d e eigenschap p en op zichzelf niets d an
ged achten of begripp en zijn. Som m ige u itleggers zien hierin een vorm van id ealism e, te
vergelijken m et het ‘im materialism e’ van Berkeley in d e achttiend e eeu w .
Gregoriu s’ w erk over=LHOHQRSVWDQGLQJ is w el eens een christelijke 3KDHGR genoem d net
als Plato’s d ialoog behelst het een gesp rek vlak voor d e d ood van d e hoofd p ersoon.
Gregoriu s zoekt zijn zu ster Macrina op in het klooster w aarin zij leeft, en vind t haar op haar
sterfbed . H ij is bed roefd , m aar zijn zu ster verm aant hem . Vanw aar d eze d roefenis? Met d e
d ood is toch niet alles voorbij, zoals bep aald e heid ense d enkers bew eren? Zijn hou d ing is
onw ijsgerig en onchristelijk. Zo beleert Macrina m et haar laatste krachten haar broer in d e
beginselen van christelijke m enskund e en zieleleer. Uit scherp zinnige red eneringen over
zu lke ond erw erpen als d e op stand ing van het lichaam op d e laatste d ag blijkt Gregoriu s’
gezichtsp u nt: hij gaat u it van bijbel en leer van d e kerk, m aar w eet d oor zijn kennis van
Griekse filosofen d e inhou d van zijn geloof te verd u id elijken en te verd iepen.
De Alexand rijnse d oord ringing van Platonische zijnsleer m et christelijke m ystiek bereikt een
u iterste in d e laat vijfd e-eeu w se pseu d o-Dionysiu s d e Areopagiet, d ie veel ontleent aan
Proclu s, m aar schrijft ond er een naam u it het Nieu w e Testam ent (+DQGHOLQJHQ 17:34).
Doord at d it p seu d oniem niet w erd ond erkend hebben zijn geschriften lange tijd een
w elhaast ap ostolisch gezag genoten en in Latijnse vertaling grote invloed u itgeoefend op het
m id d eleeu w se d enken. H oe neo-p latonisch ook, in p seud o-Dionysiu s’ transcend ente
theologie is, and ers d an bij Plotinu s, God m eer als schep per het Goed e, d an als oorsp rong
het Ene.
+HW/DWLMQVHZHVWHQFKULVWHOLMNGHQNHQYRRUHQQD$XJXVWLQXV
H et jood s en christelijk d enken d at w e tot d usver besproken hebben is u itged rukt in het
Grieks. In d e w estelijke helft van het Rom einse rijk bleef Latijn d e voertaal en w erd het d e
taal van d e kerk. Tw ee belangrijke christelijke d enkers hier hebben beid en in Noord -Afrika
gew erkt, in d e om geving van Carthago — eens d e hoofd stad van het Pu nische rijk — in w at
nu Tu nesië is.
De ged reven Tertu llianu s (ca. 160–225) schrijft in retorische stijl p olem isch w erk van
grote sp itsheid , w aarin hij d e heid ense cu ltu u r beslist afw ijst, m et inbegrip van d e filosofie:
‘w at heeft Athene m et Jeruzalem te m aken?’ (TXLG$WKHQDH+LHURVRO\PLV). Filosofen noem t hij
‘d e aartsvad ers van d e ketters’: filosofie zou m ensen op verkeerd e ged achten brengen, zod at
zij d e w aarheid van het geloof gew eld aandoen. Zijn u itsp raak ‘ik geloof, om d at het
ongerijm d is’ (FUHGR TXLD DEVXUGXP HVW) is w el op gevat als een vroege u iting van ‘fid eïsm e’,
eenzijd ige nad ru k op geloof ten koste van d e red e.

Tertu llianus’ bestrijd ing van d e filosofen neem t niet w eg d at hij van hen heeft geleerd .
Wanneer hij sp reekt over d e ziel en over God m aakt hij een som s verrassend gebru ik van
filosofische inzichten. Als enige vroeg-christelijke d enker verkiest hij in zijn op vattingen over
d e natu u r en d e ziel d e Stoa boven Plato. H ij aanvaard t d e stoïsche stelling d at alleen een
lichaam invloed kan u itoefenen op een and er lichaam , en leid t hieru it af d at zow el God als
d e ziel niet zu iver onlicham elijk m aar op één of and ere m anier m aterieel m oet zijn.
Tw eehond erd jaar later w ord t Au gustinu s (354–430) m isschien d e m eest d iepzinnige
christelijke d enker u it d e ou d heid en zeker d e m eest invloed rijke. H ij is geboren in Tagaste in
w at nu Algerije is, stu d eert in Carthago, d e hoofd stad van Rom eins Noord -Afrika, en hoopt
d aarna in Milaan carrière te m aken als red enaar. Zijn bekering in 387 tot het christend om
geeft zijn leven een heel and ere w end ing. Teru g in Afrika w ord t hij bisschop van H ip po, w at
hij zal blijven tot zijn d ood .
Met zijn %HOLMGHQLVVHQ (&RQIHVVLRQHV) schrijft Augu stinu s in of kort na 397 een intellectu ele
en sp irituele au tobiografie. Als achttienjarige stu d ent is hij d oor het lezen van Cicero’ s
+RUWHQVLXV in vu u r en vlam geraakt voor d e filosofie. Vijfentw intig later ziet hij d it als het
begin van zijn bekering:
N aar d e onsterfelijkheid van wijsheid ging ik verlangen m et ongelooflijke hartegloed . H ierm ee

w as ik begonnen op te staan om naar u teru g te keren. (… ) Zoals ik toen in vu u r en vlam stond ,
mijn God (… ) — w ant bij u is wijsheid . Liefd e tot w ijsheid heet in het Grieks ILORVRILH Met d eze
liefd e stak d it w erk m ij aan. (%HOLMGHQLVVHQ 3.4.7–8)
Zijn zoeken naar w ijsheid zal hem langs een aantal om w egen binnenvoeren in ‘d e haven van
d e filosofie’, w aarm ee hij bed oelt: het christelijk geloof. Bijna tien jaar lang is hij in d e ban
van het Manicheïsm e, een vorm van gnostisch d enken d ie in d e kosm os een fu nd am entele
tegenstelling en een eeu w ige strijd ziet tu ssen d e god d elijke m acht van het licht en d e
d uivelse m acht van het d uister. Tenslotte ziet Au gustinu s in d at d it d u alism e d e kritiek van
d e red e niet d oorstaat. Maar is het m ogelijk ergens and ers zekere kennis te vind en? Een tijd
lang w orstelt hij m et d e red eneringen van d e scep tici, d ie zich verlaten op w at w aarschijnlijk
is. Later zal hij hu n stand p u nt bestrijd en in 'H $FDGHPLFL ('H $FDGHPLFLV). Van al zijn
argu m enten is het belangrijkste d e zekerheid van het eigen bestaan, ook voor w ie aan alles
tw ijfelt. ‘Als ik nam elijk m isleid w ord , besta ik (VLHQLPIDOORUVXP); w ie niet bestaat kan ook
niet w ord en m isleid , d u s als ik w el w ord m isleid d an besta ik’.
Een belangrijke stap in Augu stinu s’ ontw ikkeling is zijn kennism aking m et het
neop latonism e. In Milaan kijgt hij ‘w at boeken van Platonisten’ in hand en: verm oed elijk een
keu ze u it Plotinu s vertaald in het Latijn. Wat hem hierin boeit is vooral het ond erscheid
tu ssen een licham elijke w erkelijkheid en een ‘intelligibele’ : een d ie alleen voor verstand elijk
d enken en begrip sverm ogen toegankelijk is. Dit stelt hem in staat een zuiver geestelijk

begrip van God te ontw ikkelen. Door in zich zelf terug te keren vind t d e ziel toegang tot het
god d elijke, leert na Plotinu s ook Au gu stinu s: het neop latonism e bied t hem het
referentiekad er binnen hetw elk het christend om voor hem intellectu eel aanvaard baar w ord t.
Niettem in raakt Au gu stinu s in een existentiële crisis. H ij heeft contact gekregen m et
christenen in Milaan en raakt gegrep en d e p reken van bisschop Am brosiu s (340–397). Hij
conclu d eert d at d e p latonisten aanm atigend zijn: ze gaan prat op hu n geestelijk inzicht, m aar
d it help t d e m ens niet in zijn w orsteling m et zinnelijke verlangens en zond e. H ij kom t tot het
besef d at alleen volled ige overgave aan d e god van het christelijk geloof hem kan help en.
In %HOLMGHQLVVHQ boek 10 legt Au gu stinu s in p latonische term en zijn lange speurtocht u it
als het zoeken van d e ziel naar w ijsheid en schoonheid . Om d at God d e w are w ijsheid en
schoonheid zelf is, m oet d it verlangen op hem w ord en gericht w il het vervu lling vind en.
Aan het bij Plato aanw ezige erotische elem ent geeft Au gu stinu s een christelijke w end ing
d oor het verlangen te id entificeren m et d e bijbelse liefd e. God s w erk is zichtbaar in d e
natu u rlijke w ereld , m aar God zelf kan d e ziel alleen vind en op haar eigen w eg d oor een
‘herinnering’ — Au gu stinus’ term (PHPRULD) om vat m eer d an ons ‘geheu gen’ ; eerd er d e
inhou d van ons bew u stzijn. Ze vind t hem niet binnen d eze schatkam ers, m aar alleen in zijn
transcend ente bestaan boven d e ziel. Augu stinu s’ beschrijft zelf het eind p unt van zijn
geestelijke sp eu rtocht:
Laat heb ik u lief gekregen, schoonheid zo ou d en zo nieu w : laat heb ik u lief gekregen. Zie, u w as
binnen in; m aar ik w as bu iten. Daar zocht ik u : op al d ie schone vorm en d ie u hebt geschap en
rend e ik, zo m isvorm d als ik zelf w as, af. U w as bij m ij; maar ik w as niet bij u . Wat m ij verre van u
hield w aren d ingen d ie niet zou d en bestaan als zij niet in u bestond en. U riep , u schreeu w d e: u
verbrak m ijn d oofheid — u straald e, u schitterd e: u verd reef m ijn blind heid — u geu rd e, ik
ad emd e in: ik sm acht naar u — ik heb gep roefd : ik honger en ik d orst — u hebt m ij aangeraakt: ik
ben ontvlam d in u w vred e. (%HOLMGHQLVVHQ 10.27.38)
Na zijn bekering geeft hij zijn p laats als leraar w elsprekend heid op. Met een groep vriend en
trekt hij zich terug op een land goed in Cassiciacu m , w aar zij d iepgravend e filosofische
gesp rekken voeren. Deze vind en hu n neerslag in Au gustinu s’ vroegste geschriften: d ialogen
over gelu k ('HYLWDEHDWD), over kennis en zekerheid ('H$FDGHPLFLV), over d e w ereld ord e ('H
RUGLQH). Later volgen d ialogen over 0X]LHN, over d e ziel, over 'HOHHUPHHVWHU ('HPDJLVWUR) en
over 9ULMHZLOVEHVFKLNNLQJ ('HOLEHURDUELWULR). Dit laatste w erk gaat in op d e oorsp rong van het
kw aad , een ond erw erp d at Au gu stinu s is blijven bezig hou d en. Alle vorm en van kw aad zijn
tenslotte te herleid en tot een verkeerd -zijn oftew el perversie van d e w il. Van zijn eigen
levenservaring uitgaand is Au gu stinu s d e w il als een afzond erlijk verm ogen gaan
ond erscheid en van het verstand .
Filosofisch het m eest oorsp ronkelijk is Au gu stinus latere, m eer ‘theologische’ w erk. In
zijn geschrift over 'HGULHHHQKHLG ('HWULQLWDWH) zoekt Au gu stinu s naar analogieën voor God s

d rievu ld igheid in d e ziel van d e m ens, w at leidt tot beschou w ingen over intellect, genoem d e
‘herinnering’ (PHPRULD), en liefd e-en-w il. In %HOLMGHQLVVHQ boek 11 ond erzoekt Au gu stinu s het
verschijnsel tijd , uitgaand e van het bijbelse ‘In het begin schiep God d e hem el en d e aard e’ .
Augu stinu s bestrijd t d e gelijkstelling van tijd met bew eging van d e hem ellicham en d ie bij
Plato en d e Stoa is te vind en. H ij staat d ichter bij Aristoteles’ opvatting van tijd als m aat of
‘getal’ van bew eging, m aar betrekt d eze rechtstreeks op d e ziel: hij stelt tijd voor als een
‘u iteenstrekken van d e geest’ (GLVWHQWLR DQLPL). Zo brengt hij d e existentiële betekenis ond er
w oord en van het feit d at het m enselijk bestaan gebond en is aan tijd , in tegenstelling tot God s
eeuw igheid .
Ook als p olitiek d enker heeft Au gu stinu s grote invloed gehad . Toen Keizer Constantijn
in 325 zich tot het christend om had bekeerd en het tot staatsgod sd ienst had gem aakt w as d e
vraag gerezen naar d e verhou d ing tu ssen kerk en staat. Eusebiu s van Caesarea (ca. 265–339),
d ie Constantijn roem t als een koning d oor God gezalfd , w ord t id eoloog van een toenad ering
tu ssen beid e. Maar w anneer d e ‘eeu w ige stad ’ Rom e in 410 w ord t verw oest d oor barbaren
krijgen christenen d e schu ld . In 'H VWDG *RGV ('H FLYLWDWH 'HL) p leit Au gustinu s hen vrij. De
‘stad God s’ is d e gem eenschap van hen d ie op God zijn gericht en in hem hu n heil hebben
gevond en. De ‘aard se stad ’ bestaat u it hen d ie zich afkeren van God en zich overgeven aan
kw aad . De stad God s staat niet gelijk m et d e kerk: d at is een aard se instelling d ie kan
ontsporen. Evenm in staat d e aard se stad gelijk m et Rom e. De m enselijke sam enleving kan
gekerstend w ord en, m aar het hem else Jeru zalem zal p as w erkelijkheid w ord en op d e d ag
van het laatste oord eel. Deze grootse visie herinnert aan d e ou d ere Griekse verond erstelling
d at een ind ivid u in d e eerste p laats d eel u itm aakt van een gem eenschap (SROLV), m aar d e
nieuw e gem eenschap strekt zich uit over d e gehele bew oond e w ereld , begrensd d oor niets
d an haar christelijk geloof.
Meer d an and ere christelijke au teurs legt Au gu stinus nad ru k op d e nood zaak het geloof
te d oord enken. Wie d e nod ige begaafd heid bezit, heeft tot taak het geloof eerst te
aanvaard en en d an te verd iep en d oor gebru ik van d e red e. Tw ee m anieren w aarop
Augu stinu s d it u itd rukt zijn ‘geloof op zoek naar inzicht’ (ILGHVTXDHUHQVLQWHOOHFWXP) en '
om in
te zien geloof ik’ (FUHGR XWLQWHOOLJDP). De bijbel is als het ‘u itw end ige w oord ’ het beginp unt
van een zoeken naar d e w aarheid . Deze kan een m ens herkennen d oor te lu isteren naar het
‘innerlijke w oord ’ , d e ‘verlichting’ (LOOXPLQDWLR) d ie d e geest ontvangt van Christu s als God s
‘w oord ’ . De jood s-christelijke leer van d e ORJRV w ord t hier gecom bineerd m et d e Platonische
op vatting van ‘herinnering’ (DQDPQrVLV): Christu s is d e w aarheid en w ijsheid d ie van boven
af d e m enselijke geest verlicht.
Wegens zijn grote invloed op het Latijnstalige w esten in d e m id d eleeu w en w ord t

Augu stinu s w el gezien als d e vad er van d e m id d eleeuw se filosofie. Op d e scheid slijn tu ssen
ou d heid en m id d eleeu w en bevind t zich d e vooraanstaand e Rom ein Boëthius (± 480–524).

H et West-Rom einse rijk is ingestort; d e m acht in Italië beru st bij een koning van d e Goten,
ond er w ie Boëthiu s hoge am bten bekleed t. Tegelijkertijd w ijd t hij zich aan d e filosofie: zijn
am bitie is alle geschriften van Aristoteles u it het Grieks in het Latijn te vertalen en van
com m entaar te voorzien. De eerste d elen van Aristoteles’ ‘Organon’ zijn ind erd aad in d eze
vorm d e m id d eleeu w en in gegaan en voor d e m id d eleeu w se filosofie bep alend gew eest
totd at eeu w en later m eer w erk van Aristoteles w erd vertaald . Aan Boëthius’ insp anningen
kom t een eind e w anneer hij van sam enzw ering w ord t beschu ld igd , gevangen gezet en ter
d ood veroord eeld . Voord at het vonnis w ord t voltrokken schrijft hij een geestelijk testam ent,
'HWURRVWYDQ)LORVRILH('HFRQVRODWLRQHSKLORVRSKLDH). H ij beschrijft hoe hij in w anhoop neerligt
en treu rt om zijn lot, w anneer een eerbied w aard ige gestalte naast hem kom t staan: Vrouw e
Philosop hia in persoon. Zij herinnert hem aan zijn liefd e voor w ijsheid en zijn besef van d e
betrekkelijkheid van al het aard se. Als hij d e filosofie trou w blijft kan hij zijn benard e
om stand ighed en trotseren en het m enselijk d oel van gelukzaligheid bereiken. In Boëthiu s’
gesp rekken m et Philosop hia kom t ook het vraagstu k van d e theod icee aan d e ord e: hoe kan
een rechtvaard ige god toestaan d at een vroom , goed m ens ten p rooi valt aan het lot? H et
antw oord berust op een ond erscheid tu ssen nood lot en voorzienigheid . N ood lot behoort tot
d e w ereld van fysieke d ingen en d e cau saliteit in d e natu u r. H ier ku nnen d ingen gebeuren
d ie een m ens zw aar treffen. Maar zijn geest hoort tot een hogere streek, d ie w ord t bestu u rd
d oor god d elijke voorzienigheid . Daar kan geen nood lot hem raken; d aar is hij vrij.
Uit niets in d it geschrift blijkt d at Boëthius christen is. Dat blijkt w el uit een aantal
subtiele en invloed rijke theologische verhand elingen. Kennelijk acht Boëthiu s, net als zijn
tijd genoot pseu d o-Dionysiu s en vele m aar niet alle filosofen in het m illenniu m na hen,
Grieks w ijsgerig d enken en christelijk geloof heel w el verenigbaar, en beid e onm isbaar voor
een ten volle m enselijke levensbeschouw ing en het m eest ad equate w ereld beeld .

%,%/,2*5$),(
$OJHPHHQ
De Strycker, E., %HNQRSWH JHVFKLHGHQLV YDQ GH DQWLHNH ILORVRILH, Kap ellen/ Baarn (Pelckm ans/ Agora),
1987 (d erd e, h erziene u itgave).
Steel, C.G., +LVWRULVFKH,QOHLGLQJWRWGH:LMVEHJHHUWH, Leu ven (Universitaire Pers Leu ven), 1989.
Sed ley, D. (ed .), &DPEULGJH&RPSDQLRQWR*UHHNDQG5RPDQ3KLORVRSK\, Cam brid ge 2003.
Shield s, C., ed . 7KH %ODFNZHOO *XLGH WR $QFLHQW 3KLORVRSK\, Mald en-Oxford -Melbou rne-Berlin:
Blackw ell Pu blishers, 2003.
3UHVRFUDWLFLHQ+LSSRFUDWHV
H . Diels & W. Kranz, 'LH )UDJPHQWH GHU 9RUVRNUDWLNHU, Berlin 1903 etc. (zgn. A-fragm enten zijn
testimonia, B-fragm enten zijn fragm enten; notatie: DK B35)
McKirahan, R.D. 3KLORVRSK\ EHIRUH 6RFUDWHV DQ LQWURGXFWLRQ ZLWK WH[WV DQG FRPPHQWDU\, Ind ianap olis
1994.
Kirk, G.S. & Raven, J.E. 7KH 3UHVRFUDWLF SKLORVRSKHUV D FULWLFDO KLVWRU\ ZLWK D VHOHFWLRQ RI WH[WV,
Cambrid ge 1957.
Laks, A., and C. Lou gu et. 4X·HVWFH TXH OD SKLORVRSKLH SUpVRFUDWLTXH", Cahiers d e p hilologie 20.
Villeneu ve d ’Ascq (N ord ): Presses u niversitaires d u Sep tentrion, 2002.
Long A.A. (ed .), 7KH&DPEULGJH&RPSDQLRQWR(DUO\*UHHN3KLORVRSK\, Cam brid ge 1999.
6RILVWHQ
TEKSTEN
H . Diels & W. Kranz (ed d .), 'LH )UDJPHQWH GHU 9RUVRNUDWLNHU Griechisch u nd Deu tsch. Vol. II. 6e
u itgave. Berlijn 1952 (en latere u itgaven en d ru kken)
Gorgias, +HW ZRRUG LV HHQ PDFKWLJ KHHUVHU Vertaald d oor V. Hu nink, ingeleid d oor J.A.E. Bons,
naw oord d oor J. Mansfeld . Groningen 1996
STUDIES
C.J. Classen (ed .), 6RSKLVWLN Darmstad t 1976
F. Decleva Caizzi, ‘Protagoras and Antip hon: sop histic d ebates on ju stice’ , in A.A. Long (ed .), 7KH
&DPEULGJH&RPSDQLRQWR(DUO\*UHHN3KLORVRSK\ Cambrid ge U.P. 1999: p p . 311-31
W.K.C. Gu thrie, $+LVWRU\RI*UHHN3KLORVRSK\ Vol. III: 7KH)LIWK&HQWXU\(QOLJKWHQPHQW Cambrid ge
U.P. 1969. Part I: 7KH:RUOGRIWKH6RSKLVWV
F. H einim ann, 1RPRVXQG3K\VLV Basel 1945
G.B. Kerferd , 7KH6RSKLVWLF0RYHPHQW Cam brid ge U.P. 1981
— (ed .), 7KH6RSKLVWVDQG7KHLU/HJDF\ Wiesbad en 1981
H .D. Rankin, 6RSKLVWV6RFUDWLFVDQG&\QLFV Lond on 1983
J. d e Rom illy, /HVJUDQGVVRSKLVWHVGDQVO·$WKqQHVGH3HULFOqV Paris 1988
P. Wood ru ff, ‘Rhetoric and relativism : Protagoras and Gorgias’, in A.A. Long (ed .), 7KH&DPEULGJH
&RPSDQLRQWR(DUO\*UHHN3KLORVRSK\ Cambrid ge U.P. 1999: p p . 290-310
6RFUDWHV
Flashar, H . (Hrsg.), 'LH3KLORVRSKLHGHU$QWLNH. Band 2/ 1: Sop histik, Sokrates, Sokratik, Mathem atik,
Med izin, Basel (Schw abe Verlag), 1998.
Giannantoni, G. (ed .), 6RFUDWLVHW6RFUDWLFRUXP5HOLTXLDH, 4 vol., N ap oli, 1990.

Bibliografie 229
Vlastos, G., Socrates, ,URQLVWDQG0RUDO3KLORVRSKHU, Cam brid ge (Cambrid ge University Press), 1991.
Brickhou se, T.C., and Smith, N.D., 7KH3KLORVRSK\RI6RFUDWHV, Bou ld er, Colorad o (Westview Press),
2000.
Rom eyer Dherbey, G. (d ir.), et Gou rinat, J.-B. (ed .), 6RFUDWHHWOHV6RFUDWLTXHV, Paris (J. Vrin), 2001.
3ODWR
De geciteerd e vertalingen zijn – m et hier en d aar kleine w ijzigingen – overgenom en u it:
Plato, 9HU]DPHOG:HUN. N ieu w e, geheel herziene u itgave van d e vertaling van X. De Win, bew erkt
d oor Ector, J., Ferw erd a, R., Kleisen, C., Steel, C., en and eren, 5 vol., Kap ellen/ Baarn
(Pelckm ans/ Agora), 1999.
H olzberg, N ., “Der griechische Briefroman. Versu ch einer Gattu ngstyp ologie”, in Holzberg, N .
(H rsg.), 'HUJULHFKLVFKH%ULHIURPDQ*DWWXQJVW\SRORJLHXQG7H[WDQDO\VH, Tü bingen, 1994, 1-52.
Mansfeld , J., 3ODWRQLVFKH%ULHIVFKULMYHULM (Qu aestion es Infinitae. Pu blications of the Zeno Institu te of
Philosop hy, Utrecht University, vol. 37), Utrecht, 2001.
Kahn, C., 3ODWR DQG WKH 6RFUDWLF 'LDORJXH 7KH 3KLORVRSKLFDO 8VH RI D /LWHUDU\ )RUP, Cam brid ge
(Cam brid ge University Press), 1996.
Moravcsik, J., 3ODWR DQG 3ODWRQLVP 3ODWR·V &RQFHSWLRQ RI $SSHDUDQFH DQG 5HDOLW\ LQ 2QWRORJ\
(SLVWHPRORJ\DQG(WKLFVDQGLW0RGHUQ(FKRHV, Oxford (Blackw ell), 1992.
H are, R.M., 3ODWR, Oxford (Oxford University Press), 1982 [rep r. in Greek Philosop hers: Socrates,
Plato, Aristotle, Oxford (Oxford University Press), 1999, 103-189].
Irw in, T., 3ODWR·V(WKLFV, Oxford (Oxford University Press), 1995.
$ULVWRWHOHVHQGH$ULVWRWHOLVFKHWUDGLWLH
VERTALIN GEN
Barn es, J., ed . 7KH&RPSOHWH:RUNVRI$ULVWRWOHWKH5HYLVHG2[IRUG7UDQVODWLRQ, Princeton 1984.
Aristoteles. 'H HHUVWH ILORVRILH. Vertaald , ingeleid en van aantekeningen voorzien d oor C. Steel.
Groningen: H istorische Uitgeverij, 2002.
Aristoteles. (WKLFD 1LFRPDFKHD. Vertaald , ingeleid en van aantekeningen voorzien d oor Christine
Pannier en Jean Verhaegh e. Groningen: H istorische Uitgeverij, 1999.
Aristoteles. 2YHU GLHUHQ Vertaald , ingeleid en van aantekeningen voorzien d oor Rein Ferw erd a.
Groningen: H istorische Uitgeverij, 2000.
SECUN DAIRE LITERATUUR

Ackrill, J.L. $ULVWRWHOHV. Translated by F. Van d er Bleij and P. Van d er Eijk. Groningen: H istorische
Uitgeverij, 1994.
Barn es, J., ed . 7KH&DPEULGJH&RPSDQLRQWR$ULVWRWOH. Cam brid ge: Cambrid ge University Press, 1995.
Lear, J. $ULVWRWOHWKHGHVLUHWRXQGHUVWDQGCam brid ge 1988.
Ross, W.D. $ULVWRWOH. 5th ed . Lond on: Methu en & Co., 1949.
Morau x, P., ed . 'HU$ULVWRWHOLVPXVEHLGHQ*ULHFKHQ9RQ$QGURQLNRVELV$OH[DQGHUYRQ$SKURGLVLDVVol.

I: Die Renaissance d es Aristotelismu s im 1. Jahrhu nd ert v.Chr.; Vol. II: Der Aristotelism u s im I.
u nd II. Jahrhu nd ert n.Chr.; Vol. III: Alexand er von Ap hrod isias [Perip atoi. Philologisch-
historische Stu d ien zu m Aristotelism u s 5-7]. Berlin-N ew York: Walter d e Gru yter Verlag, 1973.
Sharp les, R.W. “Alexand er of Ap hrod isias. Scholasticism and innovation.” In $XIVWLHJ XQG
1LHGHUJDQJGHUU|PLVFKHQ:HOW, Vol. II 36.2, 1176-1243. Berlin-N ew York, 1987.
De H aas, F.A.J. “Late Ancient Philosop hy.” In &DPEULGJH&RPSDQLRQWR*UHHNDQG5RPDQ3KLORVRSK\,

ed ited by D. Sed ley, 242-270. Cam brid ge: CUP, 2003.

Sorabji, R.R.K., ed . $ULVWRWOH 7UDQVIRUPHG 7KH $QFLHQW &RPPHQWDWRUV DQG 7KHLU ,QIOXHQFH Lond on-
Ithaca N .Y., 1990.
+HOOHQLVWLVFKHILORVRILHHQZHWHQVFKDS
Algra, K.A., et al., ed s. 7KH &DPEULGJH +LVWRU\ RI +HOOHQLVWLF 3KLORVRSK\ Cam brid ge: Cambrid ge
University Press, 1999.
Sharp les, R.W. 6WRLFV(SLFXUHDQVDQG6FHSWLFVDQLQWURGXFWLRQWR+HOOHQLVWLFSKLORVRSK\, Lond on 1996.
J. von Arnim , 6WRLFRUXPYHWHUXPIUDJPHQWD, Stu ttgart 1903-24 etc. (d rastisch herziene ed itie van d e
fragm enten d oor Fac. Wijsbegeerte Utrecht word t binnen tw ee jaar verw acht op CDROM)
Rist, J.M. 7KH6WRLFV. Berkeley-Los Angeles-Lond on, 1978.
Long, A.A. (SLFWHWXV$6WRLFDQG6RFUDWLF*XLGHWR/LIHOxford : Clarend on Press, 2002.
Algra, K.A. (SLFXUXV2YHUGHQDWXXUHQKHWJHOXNVertaald , ingeleid en van aantekeningen voorzien

d oor K. Algra. Groningen: H istorische Uitgeverij, 1998.
Sextu s Em p iricu s, *URQGVODJHQYDQKHW6FHSWLFLVPHVertaald d oor R. Ferw erd a, Baarn 1996.

Annas, J., Barnes, J. 2XWOLQHVRI6FHSWLFLVP, Cam brid ge 20002.

1LHXZ3ODWRQLVPH
Dillon, J.M. 7KH 0LGGOH 3ODWRQLVWV $ 6WXG\ RI 3ODWRQLVP %& WR $' . Lond on: Du ckw orth,
1977.
Dillon, J.M., ed . $OFLQRXV7KH+DQGERRNRI3ODWRQLVPOxford : Oxford University Press, 1993.
Plotinu s. (QQHDGHQ (met: Porp hyriu s. Over het leven van Plotinu s en d e ind eling van zijn
traktaten). Vertaald d oor R. Ferw erd a. Baarn-Amsterd am: Am bo-Atheaeu m -Polak & Van
Gennep , 1984.
Gerson, L.P., ed . 7KH&DPEULGJH&RPSDQLRQWR3ORWLQXV. Cam brid ge, 1996.
O’ Meara, D.J. 3ORWLQXVDQ,QWURGXFWLRQWRWKH(QQHDGV. Oxford : Clarend on Press, 1993.
Rist, J.M. 3ORWLQXV7KHURDGWRUHDOLW\. Cam brid ge, 1967.
Siorvanes, L. 3URFOXV1HRSODWRQLF3KLORVRSK\DQG6FLHQFHEd inbu rgh: EUP, 1996.

-RRGVHQFKULVWHOLMNGHQNHQ
N EDERLANDSTALIGE WERKEN
T. J. van Bavel, $XJXVWLQXVYDQOLHIGHHQYULHQGVFKDS (Baarn 1970)
J. d en Boeft, ‘Korte inleid ing tot Au gu stinu s’ &RQIHVVLRQHV’, /DPSDV 23 (1990) 290–308.
A. P. Bos, *HERHLG GRRU 3ODWR KHW FKULVWHOLMN JHORRI EHNQHOG GRRU KHW JOLQVWHUHQG SDQWVHU YDQ GH *ULHNVH
ILORVRILH (Kam p en 1996).
R. F. M. Brou w er, %RsWKLXV'HYHUWURRVWLQJYDQGHILORVRILH (Baarn 1990).
E. P. Meijering, 2QPRGLHX]HWKHRORJLH RYHUGHZDDUGHYDQGH WKHRORJLHYDQ¶JULHNV· GHQNHQGHNHUNYDGHUV
(Kam p en 1974)
E. P. Meijering, ,QVSLUDWLHXLWGHWUDGLWLHJHJURQGJHORRI (Kam p en 1996).
R. Rou kema, *QRVLVHQJHORRILQKHWYURHJH&KULVWHQGRP (Zoeterm eer 1998).
D. T. Ru nia, ‘Philo, jood en Alexand rijn’ , /DPSDV 22 (1989) 205-218.
C. J. d e Vogel, :LMVJHULJHDVSHFWHQYDQKHWYURHJFKULVWHOLMNGHQNHQNOHLQHJHVFKLHGHQLVYDQGH3DWULVWLVFKH
HQYURHJ²0LGGHOHHXZVHZLMVEHJHHUWH (Baarn 1970).
G. Wijd eveld , $XUHOLXV$XJXVWLQXV%HOLMGHQLVVHQ (Baarn 1988).
J. C. M. van Wind en, 'H:DUH:LMVKHLGZHJHQYDQYURHJFKULVWHOLMNGHQNHQ (Baarn 1992).

Bibliografie 231
W ERKEN IN AN DERE TALEN

H . Chad w ick, 2ULJHQ&RQWUD&HOVXP (Cambrid ge 19813)
H . Chad w ick, (DUO\&KULVWLDQ7KRXJKWDQGWKH&ODVVLFDO7UDGLWLRQ6WXGLHVLQ-XVWLQ&OHPHQWDQG2ULJHQ
(Oxford 19842)
H . Chad w ick, $XJXVWLQH (Oxford 1986, in serie Past Masters).
H . Chad w ick, 6DLQW$XJXVWLQH&RQIHVVLRQV (Oxford 1991)
H . Chad w ick, %RHWKLXVWKH&RQVRODWLRQVRI0XVLF/RJLF7KHRORJ\DQG3KLORVRSK\ (Oxford 1981)
A. Lou th, 7KH2ULJLQVRIWKH&KULVWLDQ0\VWLFDO7UDGLWLRQIURP3ODWRWR'HQ\V (Oxford 1981)
G. Mad ec, 6DLQW$XJXVWLQHWOD3KLORVRSKLH (Paris 1996)
G. May, 6FK|SIXQJDXVGHP1LFKWVGLH(QWVWHKXQJGHU/HKUHYRQGHUFUHDWLRH[QLKLOR (Berlin-N ew York
1978, English translation Ed inbu rgh 1984).
E. P. Meijering, $XJXVWLQ EHU 6FK|SIXQJ (ZLJNHLW XQG =HLW GDV HOIWH %XFK GHU %HNHQQWQLVVH,
Philosop hia Patru m 4 (Leid en 1979)
E. F. Osborn, 7KH3KLORVRSK\RI&OHPHQWRI$OH[DQGULD (Cambrid ge 1957)
E. F. Osborn, 7KH%HJLQQLQJRI&KULVWLDQ3KLORVRSK\ (Cam brid ge 1981)
E. F. Osborn, 7HUWXOOLDQ)LUVW7KHRORJLDQRIWKH:HVW (Cam brid ge 1997)
P. Rorem , 3VHXGR'LRQ\VLXVD&RPPHQWDU\RQWKH7H[WVDQGDQ,QWURGXFWLRQWR7KHLU,QIOXHQFH (Oxford -
N ew York 1993)
J. M. Rist, $XJXVWLQH$QFLHQW7KRXJKW%DSWL]HG (Cam brid ge 1994)
D. T. Ru nia, 3KLORLQ(DUO\&KULVWLDQ/LWHUDWXUHD6XUYH\ (Assen–Minneap olis 1993)
J. W. Trigg, 2ULJHQWKH%LEOHDQG3KLORVRSK\LQWKH7KLUGFHQWXU\&KXUFK (Lond on 1983)
J. R. Weinberg, $6KRUW+LVWRU\RI0HGLHYDO3KLORVRSK\ (Princeton 19745).
D. Winston, /RJRVDQG0\VWLFDO7KHRORJ\LQ3KLORRI$OH[DQGULD (Cincinatti 1985).

Danuv i us
Novae
M
a rg u s
os Odessus
n Oescus Mar cianopolis
i
Dre
Naissus
S
MU
Ser dica HAE NS
MO
Epidaurum Hebrus
Philippopolis
Scupi
Byzantium/ BOSPHORUS
Ax
Constantinopolis
Dyrr hachium io Nicomedia
s RHODOPE
MONS PROPONTIS
Philippi Nicaea
Amphipolis Thasos
Cyzicus
Apollonia Pella Thessalonica
ATHOS
Ber oia MONS Ilium/
OLYMPUS Lemnos Tr oia
MONS HELLESPONTUS
P
IN
Larissa Lesbos Pergamum s

D
Demetrias Mytilene rmo

He
U
Corcyra
S
AEGAEUM
Apamea
A ch elous
Ambracia
M
Scyrus
Smyr na Sar dis
O
Euboea
MARE
NS
IONIUM Chalcis Chios er

MARE Leucas Delphi Ephesus a nd
Ithaca M ae Laodicea
Ther mon Samos
Priene
Thebae Andros
Patra Megara Ikaria
Cephallenia
Elis Corinthus Athenae Miletus
Zacynthus Aegina Delos Halicar nassus
Olympia Argos
Paros
Naxos Cos Xanthus
Cnidus
MYRTOUM
Messene Sparta MARE Rhodos
Melos Thera Rhodos
Cythera CRETICUM Karpathos

MARE
Kydonia Knossos
CRETA L yktos
Gortyn Hierapytna
I N T E R N U M M A R E
This material originated on the Interactive Ancient Mediterranean Web site (http://iam.classics.unc.edu)
It has been copied, reused or redistributed under the terms of IAM's fair use policy.
Copyright 1998, Interactive Ancient Mediterranean.
Augusta P A Sopianae
Praetoria M O N T E S N N
S Brixia
Aquileia O N
EMediolanum Ver ona Segestica I A
Patavium
P
Sav
Padu s us
Sir mium
A L
s
Dreino
Ravenna
Va
D
rus
(H
Luna A
I TA L I A
)A
P
R L
D
Pisae M
(
Forum Arnu
s IA
T
P
Iulii Arr etium
Ancona I C U Salona A
T
)
Populonium Perusia M
I
E
/S
Clusium Asculum U A
N
Ilva PE
RU
N
CORSICA T I M Epidaurum
Tar quinii N M
Aleria ibe i s Cor finium AR
r
U E
S
I L LY
Ostia Roma
SARDOUM
MARE Antium Tarracina M Beneventum Dyrr hachium
O
RICUM
Capua
N Apollonia
Neapolis S
SARDINIA Tar entum Brundisium
TYRRHENUM/
INFERUM
MARE Sybaris/
Thurii Corcyra
Carales
Cr oton IONIUM
MARE
Lipara
AFRICUM Panor mus Locri
Messana Epizephyrii
MARE
SICILIA AETNA
Akragas/ MONS SICULUM/AUSONIUM
Hippo MARE
Regius Agrigentum
Carthago Syracusae
Lopadusa
This material originated on the Interactive Ancient Mediterranean Web site (http://iam.classics.unc.edu)
It has been copied, reused or redistributed under the terms of IAM's fair use policy.
Copyright 1998, Interactive Ancient Mediterranean.

Handboekantiekewijsbegeerte

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Handboekantiekewijsbegeerte

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

K.A. Algra, F.A.J. d e H aas, J.M. van Op hu ijsen en C.G. Steel

J. Mansfeld , G. van Riel, D.T. Ru nia en T. Tieleman

Leid en, Leu ven en Utrecht, augu stu s 2006

2 P RESOCRATICI EN H IPPOCRATES ....................................................................................................21

3 SOFISTEN (JAN VAN O PH UIJSEN ) ....................................................................................................66

4 SOCRATES (G ERD VAN RIEL)...........................................................................................................78

5 P LATO (G ERD VAN RIEL).................................................................................................................87

6 A RISTOTELES (FRANS DE H AAS) ...................................................................................................120

7.1 N atu u r en kosmos ..........................................................................................................133

7 H ELLENISTISCH E FILOSOFIE EN WETEN SCHAP ..............................................................................152

8 N IEUW P LATON ISME (C ARLOS STEEL)..........................................................................................191

9 JOODS EN CHRISTELIJK DEN KEN (D OUWE RUN IA ) .......................................................................213

tw eed e eeu w d e Stoïcijnse keizer Marcu s Au reliu s in Athene keizerlijke leerstoelen in

&ROOHJHPDWHULDDO Aristoteles schijnt fraaie d ialogen te hebben geschreven, d ie vrijwel

Deze ontstaansgeschied enis van d e god en lijkt op , en is w aarschijnlijk schatp lichtig

‘onsterfelijkheid ’ d ie Anaxim and er eraan toekent m aken d u id elijk d at het van

Alles hebben H om eru s en H esiod u s aan d e god en toegeschreven

Als ru nd eren , p aard en en leeu w en hand en had d en,

Eén god is ond er god en en m ensen d e grootste,

H et lijkt er d u s op d at H eraclitus, in tegenstelling tot zijn natuu rfilosofische

Wat w ij zien (observatie) en w at w ij horen (d it slaat m isschien op w at wij horen van

... w ant d enken en zijn is hetzelfd e. (DK B 3)

H et Grieks van d it fragm ent (WRJDUDXWRQRHLQHVWLQWHNDLHLQDL) kan echter ook vertaald

D alles w at bestaat is ergens

G voor alles w at bestaat, bestaat een p laats; d u s

w as en niet zal zijn, om d at het nu is’. H et is d u s bu iten d e tijd (w at d at ook m oge

als d e ‘Eleaten’. H et is d u id elijk d at hu n rationalistische m ethod e en d e d aaru it

w ord t ged efinieerd in term en van w at w ij aantreffen op m acro-niveau. H ij heeft

bereid het gew one sp raakgebru ik te volgen en d e term en ‘ontstaan’ en ‘vergaan’ te

H oor eerst van d e vier w ortels van alle d ingen:

Afkomst is iets w aarvan d e schoonheid niet is te zien en h et aanzien beru st op horen

bestaan in ‘w at m ensen ervan d enken’ (GR[D), en treffen d u s niet w ie iets d oet d at

(3) Socrates w as bekend genoeg om geregeld ten tonele te w ord en gevoerd in d e

Op grond van verklaringen in d e bronnen ku nnen w e over Socrates’ filosofische

H et eerste m od el is een eenheid :

Allemachtig, d at gaat w el alles te boven! (509 C)

De id eeën blijven nod ig om d e ord ening van d ingen te verklaren en om langs d e w eg

m aar d at is absu rd , om d at d an zaken d ie naar hu n w ezen verschillen ond er één noem er en

H oe beïnvloed t d e onlicham elijke ziel het lichaam ? In Aristoteles’ biologische w erken

H et sp innenw eb is ju ist zo’n p assend beeld om d at het ziele-SQHXPD d e p rikkels kan

Alles w at is, is d ankzij het ene. (VI.9.1, 1)

De tw eed e fase in d e op gang van d e ziel is haar WKHRUHWLVFKH w erkzaam heid : in d e

Wie het zelf h eeft gezien w eet w aarover ik sp reek. (I.6.7, 2)

Boven geest u it reiken is m eteen u it geest w eg vallen. (II.9.9, 52)

Door hu n eigen invalshoek gaan jood s-christelijke d enkers m et d e Griekse filosofie

N aar d e onsterfelijkheid van wijsheid ging ik verlangen m et ongelooflijke hartegloed . H ierm ee

Wegens zijn grote invloed op het Latijnstalige w esten in d e m id d eleeu w en w ord t

SECUN DAIRE LITERATUUR

Morau x, P., ed . 'HU$ULVWRWHOLVPXVEHLGHQ*ULHFKHQ9RQ$QGURQLNRVELV$OH[DQGHUYRQ$SKURGLVLDVVol.

De H aas, F.A.J. “Late Ancient Philosop hy.” In &DPEULGJH&RPSDQLRQWR*UHHNDQG5RPDQ3KLORVRSK\,

Algra, K.A. (SLFXUXV2YHUGHQDWXXUHQKHWJHOXNVertaald , ingeleid en van aantekeningen voorzien

Sextu s Em p iricu s, *URQGVODJHQYDQKHW6FHSWLFLVPHVertaald d oor R. Ferw erd a, Baarn 1996.

Siorvanes, L. 3URFOXV1HRSODWRQLF3KLORVRSK\DQG6FLHQFHEd inbu rgh: EUP, 1996.

W ERKEN IN AN DERE TALEN

Larissa Lesbos Pergamum s

Demetrias Mytilene rmo

IONIUM Chalcis Chios er

Cythera CRETICUM Karpathos

You might also like

Morau x, P., ed . 'HU$ULVWRWHOLVPXVEHLGHQ*ULHFKHQ9RQ$QGURQLNRVELV$OH[DQGHUYRQ$SKURGLVLDVVol.

Algra, K.A. (SLFXUXV2YHUGHQDWXXUHQKHWJHOXNVertaald , ingeleid en van aantekeningen voorzien

Sextu s Em p iricu s, *URQGVODJHQYDQKHW6FHSWLFLVPHVertaald d oor R. Ferw erd a, Baarn 1996.

Siorvanes, L. 3URFOXV1HRSODWRQLF3KLORVRSK\DQG6FLHQFHEd inbu rgh: EUP, 1996.