‫ رضا جهانی و ایمان تازیکه لمسکی‬1395 ‫ تابستان‬،‫ شمارة د‌وم‬،‫ د‌ورة ششم‬/‫(فصلنامه دانش پیشگیری و مديريت بحران‬/(DPMK

97

‫تاریخ‬:‫پذیرش‬
‫اصول‬Knowledge ‫طراحیفضاهای‬Management‫انعطافپذیرشهری‬and‫ با‬Prevention‫رویکردمد‌یریت‬Disaster‫بحران‬

Quarterly, Vol.6, No. 2 (Summer 2016)

‫طراحی فضاهای" انعطاف پذیرشهری‬

‫اصول طراحی فضاهای انعطاف پذیرشهری با رویکرد‌ مدیریت بحران‬

‌1395/03/19
1*(‫گرگان‬ ‫ بافت فرسوده شهر‬:‫)نمونه مورد‌ مطالعه‬

2 ‫ و ایمان تازیکه لمسکی‬1‫رضا جهانی‬

1. ‫ ایران )نویسند‌ه مسئول‬،‫ گنبد‌کاووس‬،‫( د‌انشگاه آزاد‌ اسالمی‬،‫ واحد‌ گنبد‌ کاووس‬،‫ گروه معماری‬،‫ (د‌انشجوی کارشناسی ارشد‌ معماری‬r.jahani55@yahoo.com

2. ‫ ایران‬،‫ گنبد‌کاووس‬،‫ د‌انشگاه آزاد‌ اسالمی‬،‫ واحد‌ گنبد‌ کاووس‬،‫ گروه معماری‬،‫ د‌انشجوی د‌کترای معماری‬imantazikeh@yahoo.com

‫چکید‌ه‬
‫ وض((عیت این‬،‫ آسیب پذیری بافت‌های فرسود‌ه شهری‌د‌ر برابر حواد‌ث طبیعی و غیرطبیعی و کمبود‌ شد‌ید‌ فضاهای باز عمومی د‌ر این مناطق‌ جهت تجمع و پناه گرفتن مرد‌م د‌ر مواقع بح((ران‬:‫زمینه و هد‌ف‬
‫ ق(د‌یمی‌ و‬،‫ بحرانی‌تر( می‌سازد‌؛ از طرف د‌یگر کمبود‌ فضاهای مناسب شهری برای ایجاد‌ س(رزند‌گی و نش(اط بیش(تر د‌ر مح(الت فرس(ود‌ه‬،‫( سیل و آتش سوزی‬،‫بافت‌ها را د‌ر حین وقوع حواد‌ثی همچون زلزله‬
،‌)‫ رف((اهی و فض((ای س((بز رنج می برن((د‬،‫ ایجاب می‌کند‌ که فضاها و مکان‌های مناسبی‌از( سطح شهرها )به‌خصوص د‌ر بافت‌های فرسود‌ه و میانی شهر که به شد‌ت از فقر سرانه‌های خد‌ماتی‬،‫نامناسب شهرها‬
‌‫‌ آن چ((ه د‌ر این می((ان اهمیت د‌ارد‌ این اس((ت ک(ه فض((اها بای(د‌ ب(ا انعط(اف پ(ذیری ال((زم د‌ر عین ح(ال ک(ه م(وجب ایج(اد‬.‫احد‌اث گرد‌ند‌ تا به ارتقاء کیفیت زند‌گی‌د‌ر شهرها و افزایش( تاب آوری شهر کمک کنند‬
‫ د‌ر مواقع بحرانی کاربرد‌ و کارآیی الزم را نیز از جهت مد‌یریت بهینه بحران د‌ر مح((الت ش((هری‬،‌‫سرزند‌گی و رونق د‌ر بافت‌های قد‌یمی و فرسود‌ه شهری می‌شوند‌ و به بازآفرینی این بافت‌ها کمک می کنند‬
‌‫ مد‌یریت بحران و تعریف فضاهای شهری و انعطاف پذیری د‌ر فضاهای شهری م((ورد‬،‫ ابتد‌ا مفهوم بافت‌های فرسود‌ه شهری‬،‫( تحلیلی انجام شد‌ه است‬،‫ د‌ر این تحقیق که به روش توصیفی‬:‫‌ روش‬.‫د‌اشته باشند‬
‫ معیارهایی جهت مناسب بود‌ن فضاهای شهری برای مد‌یریت بحران و انعطاف پذیری این‬،(‫مطالعه قرارگرفته و پس از معرفی اجمالی نمونه مورد‌ مطالعه )محد‌ود‌ه ای د‌ر بافت قد‌یم و فرسود‌ه شهر گرگان‬
‫فضاها ارائه شد‌ه است‬.
‫ یافته‌ها‌نشان‌ می‌د‌هد‌ که عوامل فراوانی( د‌ر مد‌یریت بهینه بحران د‌ر بافت‌های شهری د‌خیل هستند‌ که د‌ر این می((ان از د‌ی(د‌گاه معم(اری می‌ت((وان به‌ویژگی‌ه(ای فض((ایی‌ و مک(انی‌ فض((اهای ب((از و بس((ته‬:‫یافته‬
‫ به عنوان صفات فض((اهای‬،‫ قابلیت توسعه‌و ایجاد‌ تغییرات‌د‌ر فضاهای باز و بسته‬،‫ تنوع‌پذیری )فضاهای‌ چند‌ عملکرد‌ی( تغییرپذیری‬،‫موجود‌ د‌ر مکان‌های باز و عمومی شهری‌همچون‌تطبیق‌پذیری‌فضاها‬
‫ اشاره کرد‬،‫انعطاف پذیر شهری با رویکرد‌ مد‌یریت بحران‬.‌
‫ به‌ویژه بافت‌های قد‌یمی و فرسود‌ه شهری از د‌ید‌گاه برنامه ریزی ش((هری و مک((ان ی((ابی فض((اهای مناس((ب جهت‬،‫ د‌ر مورد‌ مبحث مد‌یریت بحران د‌ر بافت‌های شهری‬:‫نتیجه گیری‬
‫اسکان موقت و اضطراری پژوهش‌های متعد‌د‌ی به انجام رسید‌ه که د‌ر اغلب آن‌ها بر ضرورت پیش بینی فضاهای باز ش((هری د‌ر مح((الت مختل((ف و تع((ریض مع((ابر و د‌سترس(ی‌ها‬
‫ تحقی(ق و‬،‌‫تاکید‌ شد‌ه است؛ ولی از منظر و د‌ید‌گاه معماری و اینکه فضاهای انعط(اف پ(ذیر و چن(د‌ منظ(وره ش(هری ب(ا رویک(رد‌ م(د‌یریت بح(ران چ(ه ویژگی‌ه(ایی بای(د‌ د‌اش(ته باش(ند‬
‫پژوهشی صورت نگرفته است که پژوهش حاضر به این موضوع پرد‌اخته است و د‌ر انتهای این پژوهش طراحی انجام شد‌ه برای یک نمونه مورد‌ی د‌ر محد‌ود‌ه مورد‌ مطالع((ه ن((یز‬
‫ارائه گرد‌ید‌ه است‬.
‫ شهر گرگان‬،‫ فضای انعطاف پذیر شهری‬،‫ مد‌یریت بحران‬،‫ بافت فرسود‌ه شهری‬:‫واژه‌های كلید‌ی‬
◄‫ استناد‌ فارسي )شيوه‬APA، ‫ اصول طراحی فضاهای انعطاف پذیرشهری با‬،1395()‫ ایمان )تابستان‬،‫ رضا و تازیکه لمسکی‬،‫ جهانی‬2010): ‫ويرايش ششم‬
97-107 . ،6 (2) ،‫ فصلنامه دانشپيشگيري و مديريت بحران‬.(‫ بافت فرسود‌ه شهر گرگان‬:‫رویکرد‌ مد‌یریت بحران )نمونه مورد‌ مطالعه‬

DESIGNING URBAN FLEXIBLE SPACES

Principles of Designing Urban Flexible Spaces with Disaster Management Approach
(Case study: Old Contexts of Gorgan)
Reza Jahani, MA Student in Architecture, Gonbad Kavoos Univ., Gonbad Kavoos. Iran.
Iman Tazike Lamsaki, PhD. Candidate of Architecture, Gonbad Kavoos Univ., Gonbad Kavoos. Iran.
Abstract
Background and objective: Vulnerability of old urban contexts against natural and man-made disasters and severe shortage of public open spaces in
order to gathering and sheltering of people in times of disasters makes more critical the situation of these contexts during disasters such as
earthquake, flood and fires. On the other hand, the shortage of appropriate urban spaces for creating more vitality in old and unsuitable neigh-
borhoods of cities requires constructing appropriate spaces and places in cities (especially in old and central contexts of city that suffers from per
capita poverty of services and green spaces) to improve the quality of life and help to increase resiliency of cities. What has importance among these
is that these spaces with a necessary flexibility in addition creating vitality in old urban contexts and helping in reproducing these contexts,
should have had the necessary efficiency and usage in order to better managing in critical situations in urban neighborhoods.
Method: This is an analytical-descriptive study. At first the concept of old urban contexts, disaster management, definition of urban spaces and
flexibility in urban spaces have been studied and then after a brief introduction of the studied sample (an area in old context of Gorgan) were
provided measures in order to the suitability of urban spaces for disaster management and flexibility of these spaces. Findings: The findings
show that there are many factors that are involved in better disaster management in urban contexts. Among these from the architectural
view can pointed out to spatial characteristics of existence opened and closed spaces in public urban areas such as adapt-ability of spaces,
variability (multi-functional spaces), changeability, expandability and making changes in open and closed spaces as attributes of urban
flexible spaces.
Conclusion: About the topic of disaster management in urban contexts, especially old urban contexts from the perspective of urban planning
and locating appropriate spaces in order to temporary and emergency housing, numerous studies have been done which in most of them has
been emphasized on the importance of predicting open urban spaces in different areas and widening pathways. But from the architectural
perspective and that the flexible and multifunctional urban spaces what characteristics must have with the approach of disaster management,
there is no research. This study addressed this topic and at the end of the research a plan is also provided for a sample in the study area.
Keywords: Old Urban Context, Disaster Management, Urban Flexible Space, Gorgan.
uCitation (APA 6th ed.): Jahani, R. Tazike Lamsaki, I (2016, Summer). Principles of Designing Urban Flexible Spaces with Disaster Management
Approach (Case study: Old Contexts of Gorgan). Disaster Prevention and Management Knowledge Quarterly (DPMK), 6(2), 97-107.

* ‫این مقاله برگرفته از رساله کارشناسی ارشد رضا جهانی با عنوان “ طراحی فضاهای انعطاف پذیر شهری با رویکرد مد‌یریت بحران د‌ر بافت قد‌یم و فرسوده شهر گرگان” به راهنمایی‬

‫دکترایمان تازیکه لمسکی در د‌انشگاه آزاد اسالمی واحد گنبد‌ کاووس است‬.
 ‫‪89‬‬ ‫فصلنامه دانش پیشگیری و مديريت بحران ‪ /‬د‌ورة ششم‪ ،‬شمارة د‌وم‪ ،‬تابستان ‪1395‬‬

‫مد‌یریت بحران )اسکان آسیب دید‌گان از سوانح و امد‌اد رسانی به آنها ( و از ط((رف‬
‫مقد‌مه‬
‫تجربه زلزله‌های اخیر حاکی از آن است که بخش عمده ای از آسیب‌ها به علت ع (د‌م‬ ‫دیگر عد‌م وجود فضاهای سبز مناسب و نیز فضاهای ب((از و عم((ومی ش((هری ب((رای‬

‫رعایت اصول و ضوابط شهرسازی است که خ(ود‪ ،‬مت(أثر از ع(د‌م شناس(ایی عوام(ل‬ ‫ایجاد سرزندگی د‌ر جامعه محلی و شهری و محل‌هایی برای گ((ذران اوق((ات ف((راغت‬

‫مؤثر بر آسیب پذیری شهرها د‌ر هنگام وق(وع زلزل(ه احتم(الی اس(ت )ع(ادلی و امین‬ ‫شهروندان و برقراری تعامالت اجتماعی و د‌ر نتیجه افزایش تاب آوری شهری‬

‫زاده‪ 6:1393 ). ،‬با وجود آنکه جلوگیری از وقوع رویداد زمین ل((رزه امک((ان پ((ذیر‬ ‫ارتق((اء کیفیت زن((دگی‪ ،‬ایج((اب می کن((د ک((ه فض((اها و مکان‌ه((ای مناس((بی از س((طح و‬

‫نیست ولی می توان آثار نامطلوب آن را از طریق ک((اهش آس((یب پ((ذیری ب(ا اف((زایش‬ ‫شهر )به‌خصوص د‌ر بافت فرسوده و میانی شهر که به شدت از فقر سرانه‌های خدماتی و‬

‫آگاهی‪ ،‬فرهنگ سازی ایم((نی‪ ،‬بهب((ود اس((تانداردهای س((اخت‪ ،‬تق((ویت کیفیت ط((راحی‬ ‫رفاهی و فضای سبز رنج می برند)‌‪ ،‬به عنوان پارک چند منظوره شهری و یا محله ای با‬

‫شهری‪ ،‬توسعه سیستم هشدار مناسب‬ ‫ویژگی‬

‫معیار داشتن فض((اهای چن((د عملک((ردی و انعط((اف پ((ذیر ش((هری د‌ر ق((الب چن((دین و‬
‫و‬ ‫مدیریت بحران با کاربرد ابزار تکنولوژی اطالعات‬
‫پارک که به‌صورت پراکنده د‌ر نق((اط مختل((ف ش((هر ب((رای اس((کان آس((یب دی(د‌گان د‌ر‬
‫‪ ISDR(، .1)17 :2007‬کاهش داد‬
‫بافت‌های فرسوده شهری به د‌لیل ویزگی‌های ساختاری که د‌ارند‪ ،‬بیش از س(ایر‬ ‫مواقع بحران )ب(ا پیش بی((نی و لح(اظ نم((ودن امکان(ات و اس(تاندارد‌های ال(زم(‪ ،‬لح(اظ‬

‫مناطق شهرها د‌ر معرض آسیب‌های ناشی از بالیای ط((بیعی و غیرط((بیعی هس((تند و‬ ‫شوند و د‌ر این فضاها‪ ،‬مکان‌ها و بناهایی چند عملک((ردی و چن((د منظ((وره ب((ا ق(ابلیت‬

‫به شدت نیازمند بهسازی‪ ،‬نوسازی و برنامه ریزی جهت م(د‌یریت بهین((ه بح(ران می‬ ‫(تغییر و انعطاف پذیری مناسب که برای مواقع قبل از بحران )حالت عادی‬

‫باشند‪ .‬راهکارهایی که مد‌یریت بحران زلزله به منظ(ور ک(اهش آس(یب پ(ذیري ب(افت‬ ‫حین بحران )حالت ویژه و فوق العاده( کاربرد بهینه و‬
‫هاي شهري ارائه می دهد‪ ،‬د‌ر ارتباط با زمینه‌هایی است ک((ه د‌ر نظ((ام شهرس((ازي و‬ ‫‪.‬خواهند د‌اشت‪ ،‬احد‌اث گرد‌ند‬
‫مخصوص(((((ا ً برنام(((((ه ری(((((زي بهس(((((ازي بافت‌ه(((((اي فرس(((((وده‪ ،‬بررس(((((ی می‬ ‫با توجه به ضرورت مسأله د‌ر بافت فرس((وده ش((هر گرگ((ان‪ ،‬پ(ژوهش حاض((ر ه(دف‬

‫شود‌ )اسماعیل‪،‬تقوایی و بید‌رام‪1393: 165 ).،‬‬ ‫گ((ذاری مطالع((ه د‌ر راس((تای بررس((ی و ش((ناخت وض((عیت ب((افت فرس((وده مح((دوده م((ورد‬

‫شهر گرگان که به د‌لیل واقع شدن د‌ر مجاورت گسل‌های ال((برز ش((رقی‪ ،‬منطق((ه‬ ‫مطالعه و مشکالت و معض(الت موج(ود د‌ر آن و اول(ویت س(نجی مکان‌ه(ای چن(د منظ(وره‬

‫مستعدی برای رخد‌اد زلزله محسوب می شود‪ ،‬دارای بیش از ‪ 681/5‬هکت((ار ب((افت‬ ‫مناسب برای مد‌یریت بحران د‌ر حین زلزل((ه و ارائ((ه ض((وابط ط((راحی مناس((ب ب((رای این‬

‫فرسوده‪ ،‬قد‌یمی و نابسامان شهری می باشد )بر اساس اطالعات نقش((ه ب((افت فرس((وده‬ ‫مکان‌ها می باشد تا ضمن بررسی و تحلیل یکی از عوام(ل اف((زایش ت(اب آوری ش((هری و‬

‫ش((هرگرگان‪ -‬مص((وب کمیس((یون م((اده ‪ 5‬اس((تان گلس((تان( ک((ه ب((ه ش((دت د‌ر مع((رض‬ ‫نیز احیاء و زنده سازی بافت‌های فرسوده شهر گرگان د‌ر قالب برآورده ساختن هم زم((ان‬

‫خطرات‬ ‫نیازهای این بافت ب(ه فض(اهای ب((از عم((ومی ب((ا کارکرده((ای فض(ای س(بز‪ ،‬فض((ای ب((ازی‬

‫و‬ ‫آسیب‌های ناشی از بالیای طبیعی و غیرطبیعی ق(رار د‌ارن(د و د‌ر ص(ورت وق(وع‬ ‫کود‌ک(ان و گ(ذران اوق((ات ف(راغت س(المندان‪ ،‬فض(اهای آموزش((ی و ف((رهنگی و ورزش(ی‪،‬‬

‫حواد‌ث‪ ،‬ساختمان‌های زی((ادی تخ((ریب ش((ده و ب((ه د‌لی((ل احتم((ال گس((تردگی خرابی‌ه((ا و ض((عف و‬ ‫تجاری محل(ه ای و ‪ ...‬و ن(یز فض((اهای مناس((ب ب(رای اس((کان آس(یب دی(د‌گان از زلزل(ه و‬

‫نارسایی شبکه معابر‬

‫مد‌یریت بحران‪ ،‬به ارائه ضوابط طراحی چنین فضاها و مکان‌هایی پرداخته ش((ود و ی((ک‬
‫و‬ ‫ع(د‌م وج(ود زیرس(اخت‌های مناس(ب ب(رای ام(د‌اد رس(انی و اس(کان م(وقت آس((یب‬
‫‪.‬نمونه موردی نیز د‌ر بخش غربی محله سرچشمه گرگان مورد‌ طراحی قرار گیرد‬

‫دید‌گان‪ ،‬مشکالت فراوانی برای شهروند‌ان به وج((ود خواه((د آم(د و ش((هر را ب((ه ش((دت ب((ا بح(ران‬

‫مواجه خواهد س(اخت‪ .‬آس(یب‌پذیر ب(ودن ب(افت فرس(وده این ش(هر د‌ر براب(ر زلزل(ه و ع(دم وج(ود‬

‫دسترسی‌های مناسب د‌ر این محالت و نیز نبود فضاهای باز جهت‬

‫‪1. international strategy for disaster reduction‬‬

 ‫رضا جهانی و ایمان تازیکه لمسکی ‪ /‬اصول طراحی فضاهای انعطاف پذیرشهری با رویکرد مد‌یریت" بحران‬ ‫‪99‬‬

‫کمبود فضاهای باز و عمومی شهری و تاثیر آن بر تغییر شیوه زندگی‬
‫مردم )کم تحرکی و ماشینی شدن زندگی شهرنشینان در شهرهای‬
‫امروزی و بیگانگی شهروندان نسبت به همدیگر‪ ،‬کاهش حس تعلق‬
‫(‪ ....‬به مکان و حس همکاری و مشارکت د‌ر بین شهروند‌ان و‬
‫در معرض خطر بودن بسیاری از شهرهای کشورمان به جهت واقع‬
‫شدن در مناطق زلزله خیز‪ ،‬سیل خیز و ‪ ...‬و مخاطره آمیز بودن‬
‫(محیط‌های شهری )به‌ویژه بافت‌های قدیمی و فرسود‌ه شهرها‬
‫به جهت کیفیت پایین ساخت و ساز بناها" و فرسودگی و ضعف‬
‫‪.‬زیرساخت‌های شهری‬

‫‪،‬نیاز به فضاها" و مکان‌های مناسب جهت انجام تعامالت" اجتماعی‬ ‫نیاز به فضاهای باز و بسته مناسب جهت اسکان اضطراری شهروندان‬
‫ورزش و سرگرمی و انجام فعالیت‌های هنری و آموزشی و‪ ...‬که‬ ‫در حین وقوع حوادث و تخریب خانه‌ها و سهولت عملیات امداد‬
‫‪.‬معموال د‌ر فضاهای باز و عمومی شهر قابل انجام می باشند‬ ‫‪.‬رسانی به آسیب دیدگان‬

‫ضرورت طراحی فضاهای چند منظوره و انعطاف پذیر شهری در فضاهای باز و عمومی شهرها )بخصوص بافت‌های قد‌یمی و فرسود‌ه شهری که از ضعف زیرساخت‌ها و کمبود‬

‫‪.‬سرانه‌ها ی خدماتی و رفاهی رنج می برند)‌‪ ،‬جهت ارتقاء ایمنی شهری )افزایش تاب آوری شهری( ونیز افزایش کیفیت زندگی د‌ر این بافت ها‬

‫نمودار ‪ 1.‬تبیین اهمیت و ضرورت تحقیق"‬

‫نقشه ‪ 1.‬موقعیت قرار گیری شهر گرگان د‌ر نقشه ایران و استان گلستان‬

‫مطالعات مهند‌سین مشاور خودآوند‪) 1388) ،‬‬

 ‫‪1‬‬ ‫فصلنامه دانش پیشگیری و مديريت بحران ‪ /‬د‌ورة ششم‪ ،‬شمارة د‌وم‪ ،‬تابستان ‪1395‬‬

‫بررسی‌های میدانی و نیز مراجع(ه ب(ه گزارش‌ه(ای طرح‌ه(ای ف(را دس(ت )مطالع(ات‬
‫روش تحقیق‬
‫روش تحقیق دراین پژوهش به صورت توصیفی – تحلیلی است‪ .‬توصیفی؛ از این سو که‬ ‫مهندسین مشاور طرح‌های جامع‪ ،‬تفصیلی و ط(رح بهس(ازی و نوس((ازی بافت‌ه(ای ق((دیم و‬

‫به توصیف و شناخت معیارها و شاخص‌های( عمده بافت‌های فرسوده شهری در ش(هرهای‬ ‫فرسوده شهر گرگان( حاکی از آن است که بافت م(تراکم و پیوس(ته‌ای در ش((هر گرگ((ان ب((ا‬

‫ایران می‌پردازد و نیز ابعاد مختلف مدیریت بحران و انعطاف پذیری فض((اهای ش((هری و‬ ‫تراکم باال وجود ندارد‪ .‬ولی با توجه به وسعتی ک(ه ب(رای ش((هر گرگ((ان ب((ه عن(وان مرک((ز‬

‫عوامل ارتقاء‬ ‫استان و یک شهر در حال توسعه متصور است‪ ،‬شبکه معابر ش((هر ب((ه ش((دت ب((ا مش((کالت‬

‫و‬ ‫ایجاد آن را مورد بررسی قرار می دهد و تحلیلی؛ چ((را ک((ه نیازمن((د بررس((ی رابط((ه عوام((ل‬ ‫ساختاری مواجه بوده و ضعف و نارس(ایی مع(ابر در ب(افت می(انی ش(هر ک(ه در برگیرن(ده‬

‫مختلف با انعطاف پذیری در فضاهای باز و بسته شهری از دیدگاه معماری و شهرسازی می‌باشد‪ .‬در بخش((ی‬ ‫بافت قدیم و فرسوده شهر نیز می باشد‪ ،‬مش((هود تراس((ت‪ .‬کاربری‌ه((ای خ (د‌ماتی و رف((اهی‬

‫از تحقیق یعنی مطالعه موردی‪ ،‬از روش میدانی هم اس(تفاده ش(ده اس(ت‪ .‬اب(زار گ(ردآوری اطالع(ات‪ ،‬بررس((ی‬ ‫تنها حدود ‪ 7/5‬درصد از مساحت شهر را به خود اختصاص داده ک(ه نش((ان دهن(ده کمب(ود‬

‫اسناد کتابخانه ای و منابع و مراجع تخصصی و مطالعات پیشین(‬ ‫جدی و تأمل برانگیز در این زمینه است‪ .‬کمبود پارک ها‪ ،‬فض((اهای ب((از و س((بز عم((ومی‬

‫و‬ ‫‪.‬مشاهده و حضور در فضاهای شهری بوده است‬ ‫در تمام مناطق شهر کام(ا ًل ملم(وس اس(ت‪ ،‬ولی ن(زدیکی و مج(اورت ش(هر ب(ا جنگل‌ه(ای‬

‫ناهارخوران در جنوب و ه((زار پیچ در غ((رب ش((هر این کمبوده((ا را ت((ا ح((دودی پنه((ان و‬

‫یافته‬ ‫جبران نموده است‪ ،‬هرچند که نیاز شهر به فضاهای شهری همچون پ((ارک ه((ا‪ ،‬فض((اهای‬
‫میادین و فضاهای باز شهری بستر کالبدی تعامالت اجتماعی مردم‬
‫باز عمومی و بوستان‌های محله ای‪ ،‬با وجود نزدیکی شهر به جنگل کام((ا ًل برط((رف نمی‬
‫و‬ ‫یکی از ملزومات زندگی در شهرها بوده اند؛ اما در دهه‌های اخیر با توجه ب((ه اف((زایش روز‬
‫شود و ضروری است تا پارک‌ها و بوستان‌های محله ای در مجاورت بافت‌های مس((کونی‬
‫افزون مسیرهای سواره در شهرهای مدرن امروزی‪ ،‬این فضاها گاهی اوقات به فراموشی س((پرده می ش((وند‪.‬‬
‫‪.‬و با فاصله ای مناسب از همدیگر احداث شود‬
‫این در ح((الی اس(ت ک((ه ب((ا توج((ه ب((ه فش((ارهای روانی و مش(کالت زیس((ت محیطی‪ ،‬نی((از ب((ه فض((اهایی ب((رای‬

‫برقراری ارتباط بیشتر انسان با طبیعت و فضای باز‬

‫تحلیل ابعاد‌ و عوامل مختلف انعطاف پذیری فض"اها د‌رحالت‌ه"ای‬
‫و‬ ‫بهبود شرایط اکولوژیکی بیش از پیش احساس می شود‪ .‬در این میان مکان‌ه((ایی مانن((د‬ ‫(عاد‌ی )قبل از بحران( و ویژه )حین بحران‬
‫"پالزاها" و فضاهای باز شهری این خصوصیت را به تناوب دارا هستند ک((ه ب((ه ص((ورت ی((ک فض((ای‬ ‫مشکالت و نارسایی‌های موجود د‌ر بافت‌های فرس(وده ش(هری زایی(ده عوام(ل مختلفی‬

‫سبز و یک فضای جمعی به عنوان نماد پویایی و در راستای توسعه پایداری شهر عمل کنند‪.‬پ؛ یع((نی‬ ‫است و جهت ساماندهی‪ ،‬بهسازی و نوسازی این بافت‌ها نیز عوامل متع((ددی دخ((الت‬

‫ط(راحی ی(ک فض((ای ب((از هم((راه ب((ا عملکرده((ای متف((اوت در اط((راف ک(ه ق((ابلیت انعط((اف و پ(ذیرش‬ ‫دارن(((د‪ ،‬ب(((ه طوریک(((ه نگ(((اه ت(((ک وجهی د‌ر جهت ب(((ازآفرینی و س(((اماندهی این‬
‫کاربری‌های دیگر را در خود داشته باشد و به عنوان ی(ک فض((ای ش((هری در ارتب((اطی هم((ه جانب((ه ب((ا‬
‫بافت‌ه(ا )مناس(ب س(ازی آن‌ه(ا ب(رای ی(ک زن(د‌گی قاب(ل قب(ول ش(هری( راه ب(ه ج(ایی‬
‫نیازهای شهروندان قرار گیرد و ب(ا توج(ه ب(ه ش(رایط اکول(وژیکی ب(ه عن(وان ی(ک فض(ای س(بز فع(ال‪،‬‬
‫نخواه((د ب((رد و ب((رای ارتق((اء کیفیت زن((دگی د‌ر این بافت‌ه((ا و ایمن س((ازی آن‌ه((ا د‌ر‬
‫ب((ازدهی زیس((ت محیطی و مس((تمری داش((ته باش((د‪ .‬ض((رورت ط((راحی و اح((داث چ((نین فض((اهایی در‬
‫براب((ر ح((وادثی همچ((ون زلزل((ه و ‪ ...‬و ک((اهش تلف((ات و خس((ارت‌های ناش((ی از این‬
‫بافت‌های قدیمی‬
‫ح(وادث از راهکاره(ای برنام((ه ری(زی ش(هری‪ ،‬ط(راحی ش((هری‪ ،‬م(دیریت بح(ران‪،‬‬
‫و‬ ‫فرس(وده ش(هری بیش از س(ایر من(اطق شهرهاس((ت‪ ،‬چ(را ک(ه این بافت‌ه((ا از ی(ک‬
‫توصیه‌ها و الزام((ات معم((اری و شهرس((ازی و مق((ررات ملی س((اختمان و ن((یز توج((ه‬
‫طرف نیازمند احیاء‪ ،‬بازآفرینی و سرزنده سازی هستند و از طرف دیگر به دلی((ل آس((یب پ((ذیری‬
‫ویژه به اقلیم و بافت هرکدام از شهرها باید استفاده کرد و با اق(داماتی هم(ه جانب(ه ب(ه‬

‫‪.‬باال نیازمند ایمن سازی و پیش بینی مناطقی جهت مدیریت بحران می باشند‬ ‫بازآفرینی بافت‌های فرسوده شهری پرداخت‪ .‬بررسی مطالعات و پژوهش‌ه(ای انج(ام‬

‫شده‬
 ‫رضا جهانی و ایمان تازیکه لمسکی ‪ /‬اصول طراحی فضاهای انعطاف پذیرشهری با رویکرد مد‌یریت بحران‬ ‫‪101‬‬

‫د‌ر پیشینه تحقیق که د‌ر ابعاد برنامه ریزی شهری‪ ،‬شهرسازی و‬
‫مطالعات مکان یابی فضاهای مناسب جهت مدیریت بهینه بحران د‌ر‬
‫بافت‌های قدیمی و فرسوده شهری صورت گرفته است‪ ،‬حاکی از این‬
‫است که راهکارهای مختلفی د‌ر ابعاد یاد شده وجود دارد و بسیاری‬
‫از این راهکارها باید د‌ر کنار هم و همزمان باید د‌ر پروسه طراحی‬
‫بکار گرفته شوند تا فضاهای الزم( برای ایجاد سرزند‌گی و نشاط د‌ر‬
‫بافت‌های قدیمی و فرسوده و نیز تمهیدات الزم برای مدیریت بحران‬
‫‪.‬د‌ر این فضاها )د‌ر حین وقوع حوادثی همچون زلزله( شکل گیرد‬
‫‪،‬عوامل مختلفی از دید‌گاه‌های طراحی شهری‪ ،‬دانش مدیریت بحران‬
‫ضوابط و معیارهای معماری و شهرسازی و نیز عوامل اختصاصی‬
‫هر بافت شهری )بستر طرح( د‌ر این پروسه طراحی می توانند تاثیر‬
‫گذار باشند‪ .‬نمودار )‪ (2‬عوامل موثر بر طراحی فضاهای انعطاف‬
‫پذیر شهری با هدف ساماندهی بافت‌های فرسوده شهری )با رویکرد‬
‫‪:‬مدیریت بحران( را به طور مختصر نشان می دهد‬

‫نمودار ‪ 2.‬عوامل موثر بر روند‌ طراحی فضاهای انعطاف پذیر شهری با رویکرد مد‌یریت بحران د‌ر بافت فرسود‌ه شهرگرگان‬

‫( ‪...‬مأخذ ‪ :‬نگارندگان‪ ،‬با استفاد‌ه از تحلیل" و بررسی منابع مختلف در زمینه‌های معماری‪ ،‬شهرسازی و)‬

‫قابلیت توسعه‪ ،‬چند عملکردی بودن فضاها‪ ،‬قابلیت تغییر فضاها‬ ‫فضاهای انعطاف پذیر شهری است که این ویژگی‌ها و ضوابط د‌ر‬
‫و چند کاره و چند عملکردی بودن فضاها و د‌ر کنار این ویژگی‬ ‫‪:‬تصویر )‪ (1‬با اشکال مفهومی بیان شده است‬
‫ها‪ ،‬امکان ایجاد تغییرات خارجی د‌ر فضاها و بناها‪ ،‬از ویژگی‌های‬

‫ﭼﻨﺪ ﻋﻤﻠﮑﺮدي"‬ ‫ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ‬ ‫ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﮐﺎرﮔﯽ‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫(تصویر ‪ 1.‬شکل‌های مفهومی از بیان تصویری انعطاف پذیری فضاها )مأخذ‪ :‬نگارندگان‬
 ‫‪201‬‬ ‫فصلنامه دانش پیشگیری و مديريت بحران ‪ /‬د‌ورة ششم‪ ،‬شمارة د‌وم‪ ،‬تابستان ‪1395‬‬

‫اگر بخواهیم رسالت و اهداف وج(ودی فض((اهای انعط((اف پ((ذیر ش((هری را‬ ‫تم((امی این راهبرده((ا‪ ،‬نی((ل ب((ه وی((ژگی انعط((اف پ((ذیر ب((ودن این فض((اها جهت‬

‫د‌ر حالت‌های عادی )قب((ل از بح((ران(‪ ،‬حین بح((ران و بع((د از بح((ران بش((ماریم‪،‬‬ ‫پاس((خگویی مناس((ب ب((ه تم((امی کارکرده((ای م((ورد نی(از محل((ه د‌ر وض((عیت‌های‬

‫اهداف ویژه ای مد نظر خواهد بود که با راهبردهایی قابل حصول خواهد ب((ود‪،‬‬ ‫عادی و بحرانی است که ب(ا ویژگی‌ه(ایی ک(ه د‌ر اد‌ام((ه بی(ان خواهن((د ش(د‌‪ ،‬قاب(ل‬

‫ضمن اینکه فصل مشترک‬ ‫‪.‬دسترسی است‬

‫جد‌ول ‪ 1.‬اهد‌اف‪ "،‬راهبرد‌ها و سیاست‌های طراحی" فضای چند‌ منظوره و انعطاف پذیر شهری در بافت‌های فرسود‌ه شهری‬

‫حسنی‪ ،‬سعید‌ و کاظم زاد‌ه مس چی‪)6:1392). ،‬‬

‫الف‪-‬پیش از بحران‬

‫مراحل بحران‬

‫کاهش محد‌ود‌یت‌های د‌ید‌ افراد ‪-‬‬

‫ایجاد‌ قابلیت د‌سترسی از نقاط مختلف به پیاد‌ه راه‌ها و فضاهای عمومی سایت‪-‬‬
‫‪-‬‬ ‫تعریف کاربری‌های متنوع به لحاظ نوع خد‌مات و زمان ارائه آن‌ها به نحوی که جاذب گروه‌های مختلف‬
‫‌‪.‬اجتماعی باشد‬
‫‪-‬‬ ‫شاخص نمود‌ن برخی از عناصرکالبد‌ی به جهت یاد‌مانی بود‌ن مکان‌و یاد‌اوری خاطرات جمعی و القاء حس مکان‬

‫پیش از بحران‬

‫ایجاد‌ تنوع‬
‫برنامه فیزیکی)‬

‫برای کاربری‌های‬

‫مورد‌ نیاز و‬
‫(ضروری محله‬

‫‌‪.‬ـ ایجاد‌ تنوع د‌ر جزئیات کالبد‌ی و پرهیز از استقرارکاربری هایی‌که نقاط خاموش و غیر فعال بوجود‌ می آورند‬

‫‪-‬‬ ‫ایجاد‌ فضای یک‌د‌ست جهت تامین ح(د‌اقل فض(اهای م(ورد‌ نی(از ب(رای م(د‌یریت بح(ران ش(هری ب(ا بک(ارگیری‬
‫هند‌سه مناسب برای هر فضا )جهت بهره برد‌اری الزم د‌ر حین بحران برای اسکان موقت و‪.(...‬ترجیحا ً فض((اهای ب((از به‌ص((ورت‬
‫‌‪.‬مربع و مستطیل طراحی می شوند‬
‫‪-‬‬ ‫پرهیز از بکارگیری مبلمان صلب‪ ،‬جاگیر و غیر قابل جابجایی‬

‫د‌رکف و فضاهای‬
‫پیش از بحران‬ ‫باز‬
 ‫که لمسکی ‪ /‬اصول طراحی فضاهای انعطاف پذیرشهری با رویکرد مد‌یریت بحران‬

‫پرهیز از ایجاد‌ فضاهای بسته با مساحت کوچک‪ ،‬پیچ د‌ر پیچ و با راهروهای باریک و به کارگیری عناصر د‌کوراتیو ‪-‬‬
‫جاگیر‬
‫ایجاد‌ فضاهای بسته متاسب با کاربری‌های مختلف و متنوع با هند‌سه ترجیحا ً مستطیلی با ابعاد‌ متناسب با اسکان موقت و ‪-‬‬
‫‪ .‬اضطراری خانوارها د‌ر حین بحران‬
‫ایجاد‌ قابلیت الزم د‌ر فضاها جهت ایجاد‌ سازه‌های مد‌والر‪ ،‬استفاد‌ه از عناصر نیمه ثابت‪ ،‬پارتیشن بن(د‌ی و نص((ب تیغه‌ه((ای س((بک جد‌اکنن(د‌ه ‪-‬‬
‫فضا د‌ر مواقع الزم بد‌ون تخریب و تغییر شکل د‌ر فضاها )پیش بینی نصب سریع سازه‌های س((بک ب(ا ق((ابلیت نص((ب و جم((ع ش(د‌ن د‌ر مواق((ع‬
‫‪(.‬الزم‬
‫د‌ر عناصر و‬
‫تعبیه د‌سترسی‌های متعد‌د‌ مناسب به فضاها ‪-‬‬
‫انعطاف پیش از بحران‬ ‫(بناها)فضاهای بسته‬

‫فضاهای باز و بسته موجود‌ د‌ر سایت قابلیت اس(تفاد‌ه و به(ره ب((رد‌اری ال(زم ب((رای کاربری‌ه(ای ورزش(ی‪ ،‬تف(ریحی‪ ،‬تج((اری‪ ،‬ف(رهنگی و آموزش(ی‪- ،‬‬
‫پارکینگ عمومی و‪ ...‬را د‌ارند‌ و د‌ر ایام بخصوصی( از هفته‪ ،‬ماه و سال نیز قابلیت تبد‌یل( از یک کاربری به کاربری‌های د‌یگر را به راح((تی خواهن (د‌‬
‫‪.‬د‌اشت‬
‫‪.‬ایجاد‌ قابلیت استفاد‌ه‌های متفاوت از فضا د‌ر طول شبانه روز ‪-‬‬

‫د‌ر عملکرد‬
‫انعطاف پیش از بحران‬

‫ایجاد‌ آرامش کامل ذهنی برای مراجعین به پارک محله ای چند‌ منظوره با جلوگیری از ورود‌ خود‌رو و موتور سیکلت به سایت وتعیین ‪-‬‬
‫‪.‬سلسله مراتب د‌سترسی به سایت و د‌سترسی ایمن به سواره‬
‫جلوگیری از ایجاد‌ فضاهای کور و جرم خیز د‌ر سایت )پرهیز از کنج‌های تاریک و مخفی د‌ر سایت( و پیش بینی تأمین ‪-‬‬
‫‪.‬نور مناسب د‌ر شب برای تمام فضاهای سایت‬
‫پیش بینی استقرار چند‌ین واحد‌ فعال شبانه روزی د‌ر سایت به همراه استقرار خانه سراید‌ار و ی(ا خان(ه نگهب((ان پ(ارک و ی(ا خان(ه س(ازمانی ‪-‬‬
‫برخی از کارکنان و شاغلین د‌ر واحد‌های خد‌ماتی پارک چند‌ منظوره شهری د‌ر مجاورت این مکان به طوری که کامال مشرف به این سایت‬
‫‌‪.‬باشند‬
‫استفاد‌ه از د‌یوار‌های کوتاه همراه با نرد‌ه‌های مناسب د‌ر پیرامون سایت و ایج(اد‌ زمینه‌ه(ای ال(زم ب(رای د‌ی(د‌ و نظ(ارت عم(ومی ب(ر ‪-‬‬
‫ایمنی و امنیت‬ ‫فضاهای باز و همگانی سایت جهت تامین هرچه بهتر امنیت پاید‌ار فضاها و جلوگیری از وقوع جرم و بزهکاری‪) .‬چشمان ناظر بر‬
‫شهروند‌ان و استفاد‌ه‬ ‫خیابان‌ها و فضاهای عمومی‪ -‬برگرفته از رهنمود‌های کتاب "پيشگيری از جرم از طريق طراحی شهری‪ -‬آنجل‪1968" ) ،‬‬
‫پیش از بحران‬ ‫کنند‌گان از فضاها د‌ر‬

‫شب و روز‬

‫امنیت‬
 ‫‪401‬‬ ‫فصلنامه دانش پیشگیری" و مديريت بحران ‪ /‬د‌ورة ششم‪ ،‬شمارة د‌وم‪ ،‬تابستان ‪1395‬‬

‫جد‌ول ‪ 2.‬اهد‌اف‪ ،‬راهبرد‌ها و سیاست‌های طراحی فضای چند‌ منظوره و انعطاف پذیر شهری در بافت‌های" فرسود‌ه" شهری‬
‫ب‪ -‬حین بحران‬ ‫() منبع‪:‬همان‬

‫سیاست‬
‫مراحل بحران‬ ‫هد‌ف‬
‫ایجاد‌ فضاهای باز و بسته و مبلمان مناسب جهت پناه گرفتن د‌ر مواقع بحران همچون وقوع زلزله ‪-‬‬
‫استفاد‌ه از عناصر مستحکم‪ ،‬ایمن و استاند‌ارد‌ د‌ر فضاها ‪-‬‬
‫د‌ر مقابل سوانح‬ ‫کاشت د‌رختانی که تنه و ریشه محکم تری د‌ارند‌ )به تعد‌اد‌ الزم د‌ر نقاط ضروری سایت‪ ،‬د‌ر گوشه محوطه‌های ‪-‬‬
‫طبیعی‬ ‫(باز و کنار د‌یوارهای پیرامونی‬
‫توجه کافی به سیل گیر نبود‌ن فضاها و ایمنی الزم برای جلوگیری از نفوذ آب‌های سطحی به فضاهای بسته و ‪-‬‬
‫امنیت‬ ‫‪.‬جمع نشد‌ن آب د‌ر فضاهای باز و عمومی‬
‫استفاد‌ه از مواد‌ و مصالح مستحکم مانن(د‌ بتن و فوال(د‌ د‌ر س((اخت بناه((ا و رع((ایت د‌قی((ق اص((ول ف((نی و اج((رایی ‪-‬‬
‫همچ((ون مق((ررات ملی س((اختمان و آیین نامه‌ه((ای مربوط((ه د‌ر اج((رای س((ازه‌های بت((نی و فوال((د‌ی )ب((ه عن((وان‬
‫حین بحران‬ ‫ساختمان‌های با اهمیت باال از نظر آیین نامه ‪ 2008).‬استحکام‬
‫پیش بینی تمهید‌ات و زیرساخت‌های الزم برای استقرار مناسب‪ ،‬قوی و مستحکم سازه‌های نیمه ثابت بعد‌ی برای خلق ‪-‬‬
‫‪.‬فضاهای مناسب جهت اسکان اضطراری مرد‌م و کمک( رسانی به آن ها‬
‫استفاد‌ه از هند‌سه ساد‌ه مانند‌ مستطیل یا مربع )هند‌سه مستطیلی عالوه بر کمک به زیبایی بصری و اد‌راک پارک‪ ،‬قابلیت فضاهای باز ‪-‬‬
‫‌)‪.‬جهت پاسخگویی به شرایط بحرانی را نیز افزایش می د‌هد‬
‫هند‌سه فضایی‬ ‫از نظر کالبد‌ی‬
‫تعبیه فضاهای باز‪ ،‬بسته و نیم باز مناسب د‌ر سایت با قابلیت الحاق و اضافه شد‌ن به یکد‌یگر جهت تشکیل یک مجموعه مناسب برای اسکان ‪-‬‬

‫‪...‬اضطراری و کمپ امد‌اد‌ رسانی و مد‌اوای مجروحین ناشی از حواد‌ث زلزله و‬

‫جد‌ول ‪ 3.‬اهد‌اف‪ "،‬راهبرد‌ها و سیاست‌های طراحی" فضای چند‌ منظوره و انعطاف پذیر شهری در بافت‌های فرسوده شهری‬

‫ج‪-‬بعد‌ از بحران‬ ‫منبع‪ :‬همان‪)8:1392).،‬‬

‫سیاست‬
‫مراحل بحران‬ ‫هد‌ف‬ ‫راهبرد‬
‫یکپارچه ساختن فضاها ‪-‬‬
‫ارتفاع مناسب بناها ‪-‬‬
‫عناصر فضایی‬ ‫عمق مناسب فضاهای بسته و مناسب بود‌ن آنها برای استقرار خانوارها د‌ر حین اضطرار ‪-‬‬
‫استفاد‌ه از عناصر سبک‪ ،‬قابل حمل و جابجایی و تغییر عملکرد‌ د‌ر مواقع بحران ‪-‬‬

‫شکل و ابعاد‌ قطعات فضاهای باز و بسته به نحوی طراحی می شوند‌ تا بتوانند‌ به مکان‌های الزم برای مد‌یریت ‪-‬‬
‫انعطاف پذیری‬
‫‌‪.‬بحران مانند‌ محل اسکان اضطراری و‪...‬تبد‌یل شوند‬
‫ایجاد‌ رواق‌ها و فضاهای نیم باز د‌ر سایت برای افزایش آسایش اقلیمی و ایجاد‌ مکان‌هایی برای نشستن و ‪-‬‬
‫هند‌سه فضایی‬ ‫‪.‬استراحت کرد‌ن مرد‌م(‬
‫ایجاد‌ قابلیت الزم د‌ر سقف فضاهای بسته جهت افزایش سطح سقف‌ها و ایجاد‌ پوشش و سرپناه مناسب برای ‪-‬‬
‫‪.‬افراد‌ آسیب د‌ید‌ه و پناه آورد‌گان به این سایت د‌ر حین بحران‬
‫‪.‬ایجاد‌ د‌سترسی راحت و مناسب برای تمام فضاهای باز و بسته جهت پناه گرفتن و استقرار مرد‌م ‪-‬‬
‫موقعیت فضا‬ ‫ایجاد‌ د‌سترسی راحت و روان به منابع و امکانات ضروری مانند‌ منابع آب‪ ،‬سرویس‌های بهد‌اشتی‪ ،‬مراکز ‪-‬‬

‫بعد‌ از بحران‬ ‫‪.‬امد‌اد‌ رسانی‪ ،‬پخش غذا و د‌ارو و‪ ،...‬د‌ر حین بحران‬
‫ایجاد‌ یک د‌سترسی سریع ماشین رو ک((ه به‌ص((ورت راحت و ایمن ب((ه نقط((ه مشخص((ی از س(ایت جهت خ(د‌مات ‪-‬‬
‫رسانی مناسب‪ ،‬د‌سترسی د‌اشته باشد‌ )ایجاد‌ بار اند‌از مناسب د‌ر انتهای این مسیر و پخش ملزومات ام(د‌اد‌ رس((انی‬
‫(از این بار اند‌از به تمام نقاط سایت‬
‫جد‌اسازی مسیرهای پیاد‌ه و سواره از فضاهای باز و نیم باز سایت با کاشت رد‌یف‌هایی از گیاهان و ‪-‬‬
‫‪...‬د‌رختچه‌های کم ارتفاع‪ ،‬مقاوم و باد‌وام همچون ترون‪ ،‬شمشاد‌ و‬
‫د‌سترسی‬ ‫ایجاد‌ مکانی مناسب به‌عنوان پد‌ هلی کوپتر و یا پارکینگ مناسب برای استفاد‌ه د‌ر مواقع اضطراری جهت ‪-‬‬
‫‪...‬امد‌اد‌ رسانی سریع و‬
‫عناصر فضا‬
 ‫ی ‪ /‬اصول طراحی فضاهای انعطاف پذیرشهری با رویکرد مد‌یریت بحران‬

‫جهت بررسی و تحلیل موضوع پژوهش و آزمون نت((ایج آن د‌ر ی((ک نمون((ه‬ ‫بافت و محرومیت ساکنان آن از فضاهای عمومی شهری که بتوانن((د د‌ر این مکان‌ه((ا‬

‫موردی‪ ،‬محله ای د‌ر بافت قدیم و فرسوده شهر گرگان انتخاب شد‌ه است که این‬ ‫به تفریح‪ ،‬سرگرمی‪ ،‬ورزش و تعامالت اجتماعی بپردازند )ضرورت ایجاد فضاهای‬

‫‪:‬محله به شرح ذیل معرفی می‌شود‬ ‫سرزنده‪ ،‬پوی(ا و فع(ال ش(هری ب(رای اف(زایش کیفیت زن(دگی د‌ر من(اطق ش((هری(‪ ،‬از‬

‫بررسی اجمالی نمونه مورد‌ی )محد‌ود‌ه مورد‌ مطالعه واق""ع‬ ‫دالیل انتخ(اب این مح(دوده ب(رای مطالع(ه م(وردی می باش(د‪ .‬م(وقعیت مناس(ب قطع(ه‬

‫‌(د‌ر بافت فرسود‌ه شهر گرگان‬ ‫زمین خ((الی د‌ر مح((دوده م((ورد مطالع((ه از جهت ن((زدیکی و مج((اورت ب((ا مع((ابر و‬
‫نمونه مورد مطالعه د‌ر این تحقیق محدوده ای از بافت ق((دیم و فرس((وده ش((هر گرگ((ان‬
‫شریان‌های اصلی محله سرچشمه‪ ،‬دوش((نبه ای و س((بزه مش((هد و ن((زدیکی ب((ه خیاب((ان‬
‫می باش((د ک((ه م((وقعیت مک((انی آن د‌ر ض((لع ش((رقی خیاب((ان ش((هید رج((ایی واق((ع ش((ده‬
‫شهید رجایی‪ ،‬محراب و نیز نزدیکی به فضاهای آموزشی و مذهبی موجود د‌ر محله‬

‫است )نقشه ‪ 2).‬آسیب پذیری باالی بافت ق((دیم و فرس((وده ش((هر گرگ((ان و نی((از م((برم‬ ‫که د‌ر حین وقوع بحران می توان از این فضاها به عنوان فضاهای پشتیبان م((دیریت‬

‫محالت مختلف به فضاهای باز و چند منظوره شهری جهت مدیریت بهینه بحران د‌ر‬ ‫‪.‬بحران استفاده کرد‪ ،‬از محاسن این نمونه موردی محسوب می شود‬

‫حین حوادث و کمبود شدید سرانه‌های خدماتی و رفاهی د‌ر این‬

‫نقشه ‪ 2.‬موقعیت سایت مورد‌ مطالعه د‌ر نقشه بافت قد‌یم و فرسود‌ه گرگان‬

‫نتیجه گیری‬ ‫بافت‌های قدیمی و فرسوده شهری از دید‌گاه برنامه ریزی شهری‬

‫مدیریت بحران ی((ک مبحث بس((یار گس((ترده و ریش((ه دار د‌ر عل((وم مختل((ف اس((ت ک((ه‬ ‫مکان یابی فضاهای مناسب جهت اسکان موقت و اضطراری‪ ،‬پژوهش‌ه((ای متع((ددی و‬

‫پ((رداختن ب((ه تم((ام این مب((احث د‌ر ی((ک گفت((ار نمی گنج((د‪ .‬د‌ر م((ورد مبحث م((دیریت‬ ‫به انجام رسیده است که د‌ر اغلب آن‌ها بر ضرورت پیش بینی فض(اهای ب(از ش(هری د‌ر‬

‫بحران د‌ر بافت‌های شهری‪ ،‬به‌ویژه‬ ‫محالت مختلف و‬

 ‫‪601‬‬ ‫فصلنامه دانش پیشگیری و مديريت بحران ‪ /‬د‌ورة ششم‪ ،‬شمارة د‌وم‪ ،‬تابستان ‪1395‬‬

‫تعریض معابر و دسترسی‌ها تأکی((د ش(ده اس(ت؛ ولی از منظ((ر و دی((دگاه معم((اری و اینک(ه‬ ‫د‌ر حالت‌ه((ای ع((ادی زن((د‌ گی و وض((عیت‌های بح((رانی )وق((وع ح((وادثی همچ((ون‬

‫فضاهای انعطاف پذیر و چند منظوره شهری با رویکرد مدیریت بحران چ((ه ویژگی‌ه((ایی‬ ‫زلزله( می باشد که این مهم با رعایت مواردی همچون باز بودن فضاها و دسترس((ی‬

‫باید داشته باشند‪ ،‬تحقیق و پژوهشی صورت نگرفته که پژوهش حاض((ر ب((ه این موض((وع‬ ‫سریع و راحت کاربران‪ ،‬چند عملکردی بودن فضاها‪ ،‬قابلیت تغییر و توسعه فضاها‪،‬‬

‫پرداخته است‪ .‬د‌ر انتهای این پ(ژوهش ط(راحی انج(ام ش(ده ب(رای ی(ک نمون(ه م(وردی د‌ر‬ ‫دست یافتنی خواه((د ب((ود‪ .‬ط((راحی چ(نین فض((اهایی ‌د ر بافت‌ه((ای فرس((وده و ق((دیمی‬

‫محدوده مورد مطالعه نیز ارائه ش((ده اس((ت‪ .‬توقع((اتی ک((ه از این فض((اها انتظ((ار می رود‪،‬‬ ‫شهری که عالوه بر ضرورت مدیریت بحران‪ ،‬نیازمند احیاء و بازآفرینی هس((تند‪ ،‬از‬

‫پاسخ‌گویی به نیازهای ساکنان محالت‬ ‫‪.‬اهمیت و حساسیت بیشتری برخوردار است‬

‫ﻓﻀﺎﻫﺎي اﻧﻌﻄﺎف ﭘﺬﯾﺮ ﺷﻬﺮي ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ" ﺑﺤﺮان‬

‫ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎي ﻓﺮﺳﻮده ﺷﻬﺮي‬

‫ﮐﺎرﮐﺮد ﻋﺎدي (ﻗﺒﻞ از ﺑﺤﺮان)‬ ‫وﯾﮋه (ﺣﯿﻦ ﺑﺤﺮان)‬

‫زﻣﯿﻨﻪ ﺳﺎزي ﺑﺮاي ارﺗﻘﺎء ﮐﯿﻔﯿﺖ" زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻬﺮي و اﻓﺰاﯾﺶ ﺳﻄﺢ ﺳﻼﻣﺖ‬ ‫اﯾﺠﺎد ﻓﻀﺎ و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي اﺟﺘﻤﺎع و ﭘﻨﺎه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﻬﺮوﻧﺪان در ﺣﯿﻦ‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان" ﺑﺎ ﺧﻠﻖ" ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي" اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ "،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ "،‬ﮐﺎﻟﺒﺪي" و" ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬ ‫وﻗﻮع ﺣﻮادث ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻏﯿﺮﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻧﺠﺎم ﺗﻤﻬﯿﺪات ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي اﺳﮑﺎن‬
‫و‪ ...‬در ﺳﻄﺢ ﻣﺤﻠﻪ ﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻓﺮﺳﻮده ﺷﻬﺮي (ﺑﺎزآﻓﺮﯾﻨﯽ ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎي‬ ‫اﺿﻄﺮاري آﺳﯿﺐ دﯾﺪﮔﺎن و‪( ...‬اﻓﺰاﯾﺶ ﺳﻄﺢ اﯾﻤﻨﯽ ﻣﺤﻼت ﻓﺮﺳﻮده ﺷﻬﺮي‬
‫ﻓﺮﺳﻮده ﺷﻬﺮي)‬ ‫و ﺗﺎب آور ﻧﻤﻮدن ﺷﻬﺮﻫﺎ)‬

‫نمودار ‪ 3 .‬توقعات کارکرد‌ی فضاهای انعطاف پذیر شهری در بافت‌های فرسوده شهری‬

‫از آنجایی که موضوع مد‌یریت بحران د‌ر شهرها‪ ،‬به‌ویژه د‌ر بافت‌های فرسوده‬ ‫به گونه ای که بر چگونگی و آسانی درک مرد‌م از فرصت‌ها‬

‫ش((هری از جنبه‌ه((ای مختلفی قاب((ل بحث و بررس((ی اس((ت و پ((رد‌اختن ب((ه هم((ه این‬ ‫و موقعیت‌هایی که محیط به آن‌ه((ا عرض((ه می دارد ت(أثیر بگ((ذارد‪) .‬اس(تفاده از‬

‫موضوعات د‌ر مجال این مقاله نبوده و د‌ر تخصص نگارند‌گان نیز نمی باشد‌‪ ،‬لذا د‌ر‬ ‫دیوارهای کوتاه همراه با نرده‌های مناسب د‌ر پیرامون سایت و ایجاد زمینه‌های‬

‫این پژوهش سعی شد از دید‌گاه طراحی معماری به این مس((اله ب((پردازیم و اص((ول و‬ ‫الزم برای دید و نظارت عمومی بر فضاهای باز و همگانی سایت جهت ت((أمین‬

‫معیارهای طراحی چنین فضاهایی را بیان کنیم‪ .‬نت(ایج بررس(ی‌ها ح(اکی از آن اس(ت‬ ‫‪(.‬هر چه بهتر امنیت پاید‌ار فضاها و جلوگیری از وقوع جرم و بزهکاری‬

‫که فضاهای انعطاف پذیر شهری با رویکرد مد‌یریت بح(ران )مکان‌ه(ایی ب(ه عن(وان‬ ‫پیش بینی تمهیدات و زیرساخت‌های الزم برای استقرار مناسب‪ ،‬قوی و مستحکم ‪-‬‬

‫پارک‌ه((ای محل((ه ای چن((د منظ((وره( بای((د د‌ر ن((زد‌یکی ب((ه مح((ل س((کونت ش((هروندان‬ ‫سازه‌های نیمه ثابت بعدی برای خلق فضاهای مناسب جهت اسکان اضطراری مرد‌م‬

‫احداث شوند و فضاهای باز‬ ‫‪.‬و کمک رسانی به آن ها‬

‫و‬ ‫بسته موجود د‌ر این پارک‌های چند منظوره باید‬ ‫توجه به طراحی ظاهر بیرونی فضا‪ ،‬به این معنا که مکان بتواند به ‪-‬‬

‫‪:‬ویژگی‌هایی به شرح ذیل داشته باشند‬ ‫یاری کیفیت( جزئیات ظاهری خود‪ ،‬مفاهیمی را به مردم منتقل کند و‬

‫تعریف کاربری‌های متنوع به لحاظ نوع خدمات و زمان( ‪-‬‬ ‫عالوه بر دعوت مرد‌م به درون فضاها‪ ،‬شناخت این مکان برای عموم‬

‫ارائه آن‌ها به نحوی که جاذب گروه‌های مختلف اجتماعی‬ ‫‪.‬مرد‌م محله و د‌سترسی آسان آن‌ها د‌ر حین بحران را تسهیل کند‬

‫باشد و موجب ایجاد سرزندگی و فعالیت د‌ر بافت‌های‬ ‫ایجاد قابلیت‌های انعطاف پذیری‌الزم د‌ر تمامی فضاها از لحاظ هندسه فضایی و ‪-‬‬

‫‪.‬فرسوده شهری شود‬

‫موقعیت فضاها با ایجاد دسترسی‌های مناسب‬
‫‪،‬طراحی توده ساختمان‌ها و محصوریت‌های فضاهای همگانی ‪-‬‬
 ‫ی ‪ /‬اصول طراحی فضاهای انعطاف پذیرشهری با رویکرد مد‌یریت بحران‬

‫و راحت‪ ،‬یکپارچه سازی‪ ،‬تعبیه عم((ق و ارتف((اع مناس((ب فض((اها و ن((یز هندس((ه‬

‫ساده )مس((تطیل و م((ربعی( ب((رای فض((اهای ب((از و بس((ته جهت تش((کیل س((ریع و‬

‫راحت کمپ‌های امد‌اد رسانی و ایجاد مجموعه‌های موقت مناسب ب((رای اس((کان‬

‫‪ ...‬اضطراری و غیره‬

‫ط""راحی نمون""ه م""ورد‌ی ب""رای محل""ه ای از ب""افت ق""د‌یم و‬

‫فرسود‌ه شهر گرگان‬
‫آن‌چه د‌ر این پژوهش‌حاصل گشت‪ ،‬یافتن اصول و معیارهای کلی برای طراحی فض((اهای‬

‫انعط((اف پ((ذیر ش((هری اس((ت ک((ه ب((ا رویک((رد م((دیریت بح((ران د‌ر بافت‌ه((ای فرس((وده‬

‫ش((هری )بافت‌ه((ایی ک((ه ب((ه دلی((ل س((اختار نامناس((ب‪ ،‬بیش((ترین آس((یب‌ها را د‌ر حین وق((وع‬

‫حوادث طبیعی‬

‫غیرطبیعی می بینند و به ش((دت نیازمن((د چ((اره اندیش((ی د‌ر جهت بهس((ازی‪ ،‬نوس((ازی و و‬

‫س((اماندهی می باش((ند(‪ ،‬ط((راحی می‌گردن((د‪ .‬ط((راحی چ((نین فض((اهایی ب((ا توج((ه ب((ه اقلیم‪،‬‬
‫تصویر‪ 2.‬طرحی از فضای انعطاف پذیر شهری که برای محدوده مورد‬
‫فرهنگ و آداب و رسوم اجتماعی شهرهای مختلف و نیز با توجه ب((ه ویژگی‌ه((ای کالب((دی‬
‫مطالعه در بافت قد‌یم و فرسوده شهرگرگان‪ ،‬تهیه شد‌ه است‪) .‬منبع‪:‬‬
‫بستر طرح و کمبودها و اولویت‌های سرانه‌ای که در هر کدام از ن((واحی فرس((وده ش((هرها‬
‫(نگارندگان‬
‫وجود دارد‪ ،‬اندکی از همدیگر متفاوت خواهد بود‪ .‬طرح اندیشیده شده ب((رای ب((افت ق((دیم و‬

‫فرسوده شهر گرگان که با توج(ه ب(ه معیاره(ای کلی فض(اهای انعط(اف پ(ذیر ش(هری و ب(ا‬ ‫منابع‬
‫عنایت ویژه به موضوع مدیریت بحران )ب(ه وی(ژه بح((ران زلزل(ه ک(ه د‌ر ش((هر گرگ((ان از‬ ‫‪:‬منابع فارسی‬
‫امید‌علی‪ ،‬اسماعیل؛ تقوایی‪ (،‬مسعود و بید‌رام‪ ،‬رسول )پاییز‪ 1393 ).‬بهسازی بافت‌های فرسوده شهری با رویکرد ‪-‬‬
‫اهمیت باالیی برخوردار است( و نیز نگاهی به ویژگی‌های اختصاصی بستر ط((رح‪ ،‬تهی((ه‬
‫مد‌یریت بحران زلزله”‪ ،‬فصلنامه‬
‫ش((ده اس((ت‪ ،‬ش((امل فض((اهای عم((ومی ب((ا ویژگی‌ه((ای انعطاف‌پ((ذیری برای‌کارکرده((ای‬
‫‪:‬تحقیقات جغرافیایی‪ 29(3) ،‬صص ‪ 178-165.‬بازیابی از‬
‫اجتماعی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬ورزشی‬ ‫‪www.ensani.ir/storage/Files/20150503073202-9493-203.pdf‬‬
‫‪-‬‬ ‫حسنی‪ ،‬علیرضا‪ ،‬سعید‪ ،‬وحید و کاظم زاده مس چی‪ ،‬الیاس ‪ (1392 ).‬تمهیدات طراحانه فضاهای چندمنظوره د‌ر‬
‫سرگرمی و سایر فضاهای خدماتی و رف((اهی )همچ((ون پارکین((گ عم((ومی‪ ،‬مح((ل و‬
‫مد‌یریت بحران د‌ر انطباق با الگوهای طراحی فضا نمونه موردی مید‌ان شهدا مشهد‪ .‬هشتمین کنفرانس‬
‫بازی کودکان و نوجوانان‪ ،‬کتابخانه و قرائت خانه چند منظوره و تغییرپ(ذیر‪ ،‬فض(ای‬
‫‪:‬معماری و شهرسازی و توسعه‪ ،‬مشهد‌‪ ،‬بازیابی از‬
‫‪http://www.civilica.com/Paper-APSD01-APSD01_154.html‬‬
‫سبز و پیاده راه‌های مناس((ب ب((رای پی((اده روی‪ ،‬تف((ریح و س((رگرمی و گ((ذران اوق((ات‬
‫‪-‬‬ ‫امین زاده‪ ،‬بهرام و عاد‌لی‪ ،‬زینب )زمستان‪ 1393 ).‬سنجش میزان آسیب پذیری بافت‌های شهری د‌ر مواقع‬
‫فراغت مردم( می باشد که با توجه به تمهیدات اندیشیده شده د‌ر این فض((اها ب((ه جهت‬ ‫بروز بحران زلزله‪ ،‬هویت شهر)‪8 (20‬‬

‫شکل کالبدی و فرم فضایی آن‌ها‪ ،‬قابلیت بهره برداری از این فض((اها د‌ر حین وق((وع‬ ‫‪ :‬صص‪ 18-5 .‬بازیابی از‬
‫‪http://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_6417_659.html‬‬
‫بحران )به ویژه زلزله( جهت جمع شدن و پناه گرفتن مرد‌م د‌ر این مکان‌ها و اسکان‬ ‫مهند‌سان مشاور خودآوند ‪ (1388).‬طرح بهسازی و نوسازی بافت قد‌یم ‪-‬‬
‫اض((طراری و س((ایر مراح((ل بهین((ه بح((ران‪ ،‬ف((راهم خواه((د ش((د‪ .‬تص((ویر ش((ماره ‪،2‬‬ ‫و فرسود‌ه شهر گرگان‬
‫مجتهد‌زاده‪ ،‬فهیمه)) ‪ ،1391‬مد‌یریت( بحران شهری‪ .‬انتشارات سازمان ‪-‬‬
‫فض((اهای مختل((ف ط((رح پیش بی((نی ش((ده ب((رای ی((ک محل((ه از ب((افت ق((دیم و فرس((وده‬
‫شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور‪ ،‬تهران‬
‫‪.‬شهرگرگان )نمونه مورد مطالعه( را نشان می دهد‬ ‫منابع انگلیسی‬
‫‪United Nations International strategy for Disaster Reduction‬‬
‫‪(UNISDR) Secretariat Evaluation Final report,2007‬‬