􀁘 PENGENALAN

Topik ini mengupas berkaitan dengan Waqaf, Ibtidak serta QotoÊ dan Saktah. Ia
terlebih dahulu akan menghurai setiap satu daripada perkara tersebut
merangkumi takrifan istilah-istilah yang disebutkan. Pembahagian waqaf dan
jenis-jenisnya akan dikupas dengan panjang lebar beserta contoh-contoh untuk
memudahkan kefahaman. Begitu juga dengan ibtidak yang disentuh beserta
contoh-contohnya. Tanda sin kecil atau saktah yang terdapat di dalam al-Quran
dalam Rasm Uthmani diperincikan sebab dan tempat-tempatnya beserta kaedah
bacaannya. Turut dikemukakan kaedah apabila telah selesai membaca al-Quran
dan juga adab-adabnya.

Waqaf dan
Ibtidak
Beberapa objektif utama digariskan di dalam topik ini adalah seperti
berikut:
1. mengetahui takrifan waqaf, ibtidak, saktah dan qoto’ di dalam
pembacaan al-Quran;
2. membandingkan di antara cara waqaf dan ibtidak yang terbaik dan
cara yang bertentangan dengan kaedah pembacaan al-Quran;
3. mempraktikkan kaedah-kaedah waqaf dan mengetahui jenisjenisnya;
4. mengenali ayat-ayat al-Quran yang mempunyai saktah dan kaedah
membacanya; dan
5. memastikan bacaan al-Quran menepati kaedah yang telah
digariskan oleh ulama Qurra’ agar ia terpelihara dari segi
kesuciannya.
OBJEKTIF
WAQAF
Waqaf merupakan cara untuk berhenti dari membaca al-Quran. Walaupun di
dalam al-Quran tidak ada tempat yang wajib waqaf atau tempat yang haram
waqaf, namun jika tersilap di dalam waqaf ia boleh membawa makna yang
bertentangan dengan kehendak ayat. Adakah anda telah membaca al-Quran
mengikut kaedah waqaf yang sebenarnya?
Perbincangan berkaitan waqaf dan ibtidak adalah antara yang terpenting dalam
bab-bab ilmu tajwid. Ini berasaskan kepada kesannya yang besar dalam
menegakkan makna ayat-ayat al-Quran yang mesti diselaraskan dengan kaedah
bahas arab dan seterusnya mencapai bacaan yang tepat untuk al-Quran.
Pembaca al-Quran tidak mungkin dapat menghabiskan satu surah atau kisah
dalam al-Quran dengan satu nafas sahaja. Justeru mereka hendaklah mengetahui
waktu yang sesuai untuk berhenti dengan mengetahui kaedah yang tertentu
mengikut panduan yang telah digariskan ulamak tajwid.
Kepentingan waqaf dapat dilihat dalam athar dari Ali Ibn Abi Talib ra ketika
beliau menjelaskan makna tartil pada ayat surah muzzamil dengan katanya:
Tartil ialah memperelokkan sebutan huruf dan mengenali waqaf. Selain itu
terdapat juga athar dari Ibn ÂUmar ra yang menyatakan bahawa: Sesungguhnya
kami telah hidup sekilas kehidupan. Sesungguhnya setiap orang di kalangan

kami telah dianugerahkan iman sebelum al-Quran. Surah-surah masih

diturunkan kepada nabi saw lalu kami pelajari halal dan haramnya, arahan dan
tegahannya. Dan juga tempat yang patut pada ayat-ayatnya.
Ibn al-Jazari dalam ulasannya terhadap kata-kata Ali ibn Talib ra telah
menegaskan bahawa ia menjadi dalil kepada wajib mempelajari dan
mengetahuinya iaitu ilmu berkaitan waqaf dan ibtidak. Seterusnya beliau
mentafsir kata-kata Ibn Umar ra adalah bukti yang jelas bahawa mempelajari
waqaf dan ibtidak adalah ijmaÊ di kalangan sahabat ra.
Al-Huzali berkata peranan waqaf ialah memperelokkan bacaan dan penghiasan
kepada pembaca, penyampaian, kefahaman pendengar, kebanggaan orang yang
mengetahui. Dan dengannya juga dapat mengetahui dua makna yang berbeza,
dua perkara yang bersalahan dan dua hukum yang berbeza. Seterusnya
kepentingan ilmu waqaf ini dapat dilihat dengan penegasan Abu Hatim yang
menyatakan barangsiapa yang tidak mengetahui waqaf dia tidak mengenali al-
Quran.
Ibn al-Anbari memberi pandangan bahawa kesempurnaan mengetahui al-Quran
ialah mengenali waqaf dan ibtidak justeru seseorang tidak mengenali maknamakna
al-Quran kecuali setelah mengetahu tempat berhenti.
Justeru waqaf ibtidak adalah satu perkara penting dalam pengajian ilmu tajwid.
Sesetengah guru al-Quran tidak akan memberi sanad kepada mereka yang telah
khatam al-Quran melainkan setelah pembaca tersebut telah menguasai dengan
mendalam ilmu berkaitan waqaf dan ibtidak. Dan terdapat sebahagian ulamak
yang telah mengarang kitab-kitab yang hanya membincangkan tentang waqaf
dan ibtidak sahaja seperti Ahmad Ibn Abdul Karim al-Asymuni,Abu Amru al-
Dani dan lain-lain.
Takrif Waqaf
Waqaf dari sudut bahasa ialah menahan dan menegah. Dalam istilah ulamak
Qurra pula ia adalah memberhentikan suara di akhir kalimah dalam tempuh
bernafas dengan niat.
TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK 􀁗 129
TAKRIF WAQAF
Bahasa: Menahan dan menegah
Istilah: Memberhentikan suara di akhir kalimah dalam tempuh bernafas dengan
niat
Kepentingan:
􀁸 Memperelokkan bacaan dan penghiasan kepada pembaca, penyampaian,
kefahaman pendengar, kebanggaan orang yang mengetahui.
􀁸 Mengetahui dua makna yang berbeza, dua perkara yang bersalahan dan
dua hukum yang berbeza
Pembahagian Waqaf
Waqaf terbahagi kepada empat dan pembahagiannya adalah seperit berikut:
1. Waqaf Ikhtibari
2. Waqaf Idtirari
3. Waqaf intizari
4. Waqaf ikhtiyari
Huraian empat waqaf yang tersebut di atas adalah seperti berikut:
Pertama: Waqaf Ikhtibari
Waqaf ikhtibari bermaksud berhenti pada sesuatu kalimah bagi tujuan menguji.
Contohnya untuk menguji adakah pembaca mengetahui huruf ta di akhir
kalimah itu adakah ta maftuhah atau ta marbutoh.
Hukum waqaf jenis ini adalah harus dengan syarat ia memulakan bacaan di
tempat ia waqaf. Dan seterusnya menyambung bacaan dengan selepasnya jika
sekiranya makna ayat tersebut mengizinkan. Jika tidak ia hendaklah memulakan
bacaan sebelum kalimah yang diberhentikan mengikut kesesuian makna.
Kedua: Waqaf Idtirari
Waqaf idtirari berlaku kepada pembaca dengan sebab-sebab darurat yang
memestikannya memberhentikan bacaan pada mana-mana kalimah walaupun
tidak makna ayat tersebut tidak sempurna. Contoh yang menyebabkan
memberhentikan bacaan secara tergesa-gesa ialah bersin ketika membaca al-
Quran, menguap, batuk, kehabisan nafas dan lain-lain.
Hukum waqaf kategori ini ialah harus memberhentikan bacaan pada mana-mana
kalimah. Kemudian hendaklah ia memulakan bacaan pada kalimah tersebut jika
maknanya baik dan jika tidak sempurna makna maka hendaklah memulakan
mana-mana kalimah yang sesuai dengan makna ayat.
Ketiga: Waqaf intizari
Waqaf intizari ialah waqaf pada sesuatu kalimah dengan tujuan untuk
menghabiskan khilaf qiraat. Pembaca akan mengulang-ngulang ayat mengikut
riwayat-riwayat yang terdapat khilaf bacaan samada dari sudut usul atau Farsy.
Jelasnya, waqaf intizari adalah untuk membaca al-Quran secara berqiraat.
Keempat : Waqaf Ikhtiyari
Waqaf ikhtiyari ialah kehendak pembaca memberhentikan bacaan dengan
pilihannya tanpa dipengaruhi sebab-sebab yang terdapat dalam waqaf ikhtibari
atau idtirari. Waqaf iktiyari ini terbahagi kepada empat bahagian iaitu:
(i) Waqaf Tam
(ii) Waqaf Kafi
(iii) Waqaf Hasan
(iv) Waqaf Qabih
TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK 􀁗 131
Pertama: Waqaf Tam
Syeikh Mahmud Khalil al-Husari memberi takrif berhubung waqaf tam dengan
katanya waqaf tam ialah waqaf pada kalimah yang sempurna maknanya dan
tidak ada hubungan dengan selepasnya samada dari sudut lafaz atau makna.
Waqaf Tam ini kebiasaanya berlaku pada tempat-tempat berikut:
1. Waqaf pada akhir ayat dan di akhir kisah. Kebiasaanya keadaan tersebut
adalah waqaf tam. Waqaf sebegini juga adalah sunnah kerana Rasulullah
saw membaca dengan waqaf pada akhir ayat. Contoh waqaf tam ialah
waqaf pada firman Allah swt surah al-Hijr: 46 􀅛􀄃 􀇼􀆎􀇷􀄉􀆕 􀆉􀇵􀆊􀈐􀄃􀇈􀆥􀆎 􀆢􀇿􀄃
􀈂􀇴􀆌􀆻􀄄 􀄅􀆽􀆡 dan
menyambung dengan ayat selepasnya 􀇁􀆉 􀄄􀇂􀄄􀇇 􀈄􀆊􀇴􀄃􀇟 􀆢􀇻􀄆􀆡􀄃􀈂􀄅􀆻􀆛􀆎 􀇲􀅌
􀄉􀇣 􀄅􀇺􀇷􀄏 􀇶􀇿􀄉 􀇁􀆎 􀈁􀆾􀄄 􀇏􀄄 􀈆􀇧􀄉 􀆢􀄃􀇷 􀆢􀇼􀄃􀄅􀇟􀇄􀄃􀇻􀄃􀈁􀄃
􀅛􀄃 􀇴􀄉􀆥􀆎􀆢􀆊􀇬􀆬􀄃􀇷􀄌 atau waqaf pada akhir ayat surah al-Najm: 50
􀈄􀇳􀆊􀈁􀆘􀆌􀇳􀆒􀆡 􀆡􀆽􀄆􀆢􀇟􀄃 􀇮􀄃 􀇴􀆊􀇿􀄅 􀆗􀆊 􀄄􀇾􀇻􀄋􀆗􀆊􀈁􀄃 dan
menyambung bacaan dengan ayat selepasnya 􀈄􀆊􀇬􀄅􀆥􀆗􀆊 􀆢􀇸􀄃 􀇧􀆊 􀆽􀄃􀈂􀇸􀄄
􀆯􀆊􀄃􀈁
2. Waqaf di tengah ayat. Seperti waqaf pada kalimah 􀈆􀆎􀇻􀆔􀆢􀄃􀆳 pada ayat 􀄅􀆾􀆊􀇬􀆊􀇳
􀈆􀇻􀆎􀆔􀆢􀆳􀄃 􀆿􀆒 􀆛􀆎 􀆾􀄃 􀇠􀄅􀆥􀄃 􀇂􀆎􀆒􀇯􀇀􀅏 􀇳􀆡 􀇺􀆎 􀇟􀄃 􀈆􀇼􀆎􀇴􀅍􀄃􀇓􀆗􀆊
berhenti pada kalimah tersebut memberi makna
sempurnanya kata-kata orang zalim. Dan seterusnya menyambung bacaan
dengan ayat selepasnya 􀆢􀇳􀆆􀈁􀆌􀇀􀆻􀄃 􀇹􀄉 􀆢􀄃􀇈􀇻􀆜􀆎􀆒􀇴􀇳􀄉 􀆌􀇹􀆢􀆊􀇘􀄅􀈈􀇌􀄋
􀇳􀆡 􀆊􀇹􀆢􀇯􀆊 􀈁􀄃 surah al-Furqan: 29. Begitu
juga waqaf pada ayat al-Naml: 34 􀆨􀆆􀅍􀇳􀆿􀄉􀆗􀆊 􀆢􀄃􀈀􀄉􀇴􀄅􀇿􀆗􀆊 􀆊􀆧􀇄􀄋􀄉􀇟􀆗􀆊
􀆡􀈂􀆌􀇴􀄃􀇠􀄃􀆳􀄃􀈁 dan memulakan bacaan
dengan ayat selepasnya 􀆊􀇹􀈂􀆌􀇴􀄃􀇠􀆒􀇨􀄃􀈇 􀄃􀇮􀄉􀇳􀆊􀇀􀆊􀇯􀄃􀈁
4.
Waqaf Qabih
3.
Waqaf Hasan
2.
Waqaf Kafi
1.
Waqaf Tam
WAQAF
IKHTIARI
132 􀁘 TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK
3. Waqaf tam juga boleh berlaku pada satu kalimah di permulaan ayat. Seperti
waqaf pada kalimah 􀄃􀇮􀄉􀇳􀆊􀇀􀆊􀇯 pada ayat surah al-Kahf : 90-91
􀆡􀄆􀇂􀄅􀆬􀄉􀇇 􀆢􀈀􀄃 􀇻􀆎􀈁􀆽􀄄 􀇺􀇷􀄏 􀇶􀈀􀄄􀇳􀅍 􀇲􀇠􀄃􀄅􀆴􀇻􀄃 􀄅􀇶􀅍􀇳
􀇵􀆉􀄅􀈂􀇫􀆊 􀈄􀆊􀇴􀄃􀇟 􀄄􀇞􀆌􀇴􀆒􀇘􀆫􀄃 􀆢􀇿􀄃 􀆾􀄃 􀆳􀄃 􀈁􀄃 􀆎􀇆􀇸􀄅 􀇌􀄋 􀇳􀆡
􀇞􀄃 􀇴􀄉􀇘􀆒 􀇷􀄃 􀇢􀆊 􀇴􀆊􀆥􀄃 􀆡􀆿􀆊􀆛􀆎 􀈄􀆬􀄋􀆷􀄃
􀆡􀄆􀇂􀄅􀆦􀄄􀆻 􀄉􀇾􀄅􀈇􀄃􀆾􀆊􀇳 􀆢􀄃􀇸􀆎􀆥 􀆢􀄃􀇼􀆒􀇘􀄃􀆷􀆊􀆗 􀄅􀆾􀆊􀇫􀄃􀈁
􀄃􀇮􀄉􀇳􀆊􀇀􀆊􀇯
Begitu juga waqaf pada kalimah 􀆎􀇲􀄅􀈈􀅍􀇴􀇳􀆢􀆎􀆥􀄃􀈁 pada ayat dalam surah al-Saffat:
137-138 􀇹􀆊 􀈂􀇴􀆌􀄉􀇬􀄅􀇠􀆫􀄃 􀆢􀇴􀆊􀇧􀆊􀆗􀆊 􀇲􀆎 􀄅􀈈􀅍􀇴􀇳􀆢􀆥􀆎􀈁􀄃 􀅛􀄃 􀆸􀄉
􀆦􀆎􀄅􀇐􀇷􀄌 􀇶􀆎􀈀􀄅􀈈􀆊􀇴􀄃􀇟 􀆊􀇹􀈁􀇂􀄌􀄄􀇸􀆬􀄃􀇳􀆊 􀄅􀇶􀆌􀇰􀇻􀄋􀆛􀆎􀈁􀄃
Contoh yang lain ialah waqaf pada kalimah 􀆢􀆆􀇧􀄄􀇂􀄅􀆻􀄄􀇃􀄃􀈁 pada ayat surah al-
Zukhruf: 34-35:
􀆢􀈈􀄃􀄅􀇻􀆾􀄌 􀇳􀆡 􀄉􀆧􀆢􀈈􀄃􀆸􀄃 􀆒􀇳􀆡 􀇝􀄄 􀆢􀆬􀄃􀇷􀄃 􀆢􀇸􀄋 􀇳􀆊 􀄃􀇮􀇳􀄉􀆊􀆿
􀅎􀇲􀇯􀆌 􀇹􀆛􀆎􀄃􀈁 􀆢􀆆􀇧􀇂􀄄􀄅􀆻􀇃􀄄􀄃􀈁 􀇹􀆊 􀈁􀆚􀄄 􀄉􀇰􀆬􀄋􀈇􀄃
􀆢􀈀􀄃􀄅􀈈􀇴􀆊􀇟􀄃 􀆡􀄆􀇁􀇂􀄄􀇇􀄄 􀄃􀈁 􀆢􀆥􀄆􀆡􀄃􀈂􀄅􀆥􀆗􀆊
􀄅􀇶􀆎􀈀􀆫􀄉􀈂􀄄􀈈􀆦􀇳􀄉􀈁􀄃
􀅛􀄃 􀇬􀄉􀆬􀄋􀄄􀇸􀆒􀇴􀇳􀄉 􀇮􀄃 􀆥􀄏􀇁􀄃 􀆾􀄃 􀇼􀄉􀇟 􀆌􀆧􀇂􀄃􀆻􀄉 􀆖􀆒􀇳􀆡􀈁􀄃
4. Waqaf tam di akhir surah. Seperti waqaf pada kalimah terakhir surah al-
Nas: 6 􀇅􀆎 􀆢􀇼􀄋􀇳􀆡 􀄃􀈁 􀄉􀆨􀇼􀄋􀆎􀆴􀆒􀇳􀆡 􀇺􀄃 􀇷􀄉
Hukum waqaf tam adalah baik dan memulakan bacaan dengan ayat selepasnya
juga dikira baik.
Kedua: Waqaf Kafi
Syeikh Mahmud Khalil al-Husari menyatakan waqaf Kafi ialah waqaf pada
kalimah yang sempurna makna, tetapi ada hubungan dengan selepasnya dari
sudut makna dan tidak ada hubungan dari sudut lafaz.
WAQAF
TAM
1. Waqaf pada
akhir ayat dan
di akhir kisah
2. Waqaf di
tengah ayat
3. Waqaf pada
satu kalimah
di permulaan ayat
4. Waqaf tam
di akhir surah
TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK 􀁗 133
Menurut Dr. Muhammad Khalid Abdulaziz Mansur, waqaf kafi ini telah diambil
hujah dari Abdullah Ibn MasÊud ra beliau berkata, Nabi Muhamad saw berkata
kepadaku: bacalah al-Quran kepada ku, lalu aku berkata wahai Rasulullah saw,
adakah aku membaca kepada kamu al-Quran sedangkan al-Qura diturunkan
kepada kamu. Baginda bersabda: Ya. Lalu aku membaca surah al-Nisa
sehinggalah aku membaca sampai kepada ayat 􀇮􀄃 􀆥􀆎 􀆢􀇼􀄃􀆒􀆠􀆎􀆳􀄃􀈁 􀄊􀆾􀈈􀈀􀆎 􀇌􀄃
􀆥􀆎 􀆨􀄊􀇷􀄋􀆗 􀅏􀇲􀇯􀆌 􀇺􀇷􀄉 􀆢􀇼􀄃􀆒􀆠􀆎􀆳 􀆡􀆿􀆊􀆛􀆎 􀇦􀄃 􀄅􀈈􀇰􀆊 􀇧􀆊
􀆡􀆾􀄆 􀈈􀈀􀆎 􀇋􀄃 􀆔􀈏􀆚􀄄 􀂺􀇿􀄃 􀈄􀇴􀆊􀇟􀄃 baginda berkata: cukup, lalu aku berpaling
kepadanya dan aku
mendapati dua matanya mengalirkan air mata.
Al-Imam al-Dani menyatakan, hadith tersebut menjadi hujah bahawa harus
waqaf pada ayat yang berebentuk waqaf kafi kerana kalimah syahidan pada ayat
tersebut bukanlah tam tetapi mempunyai hubungan makna dengan selepasnya.
Makna ayat selepasnya ialah bagaimana keadaan mereka apabila pada hari
tersebut orang-orang kafir menginginkan, ini bermaksud ada hubungan dengan
sebelumnya. Justeru makna sempurna ialah waqaf pada kalimah Haditha.
Kerana ia adalah mengakhiri kisah atau cerita.
Waqaf kafi boleh berlaku dalam dua keadaan berikut:
1. Waqaf di akhir ayat. Seperti pada akhir ayat surah al-Baqarah: 3 􀆊􀇹􀈂􀄄􀇼􀄉􀇷􀄅􀆚􀄄􀈇
􀄃􀇺􀈇􀄉􀇀􀅍􀇳􀆡
􀇹􀆊 􀈂􀇬􀆌􀄉􀇨􀇼􀄄􀈇 􀄅􀇶􀄄􀇿􀆢􀇼􀄃􀆒􀇫􀄃􀇃􀄃􀇁 􀆢􀇸􀄋 􀇷􀄉􀈁􀄃 􀆧􀆊􀈐􀇐􀄋 􀇳􀆡
􀆊􀇹􀈂􀄄􀇸􀈈􀄉􀇬􀈇􀄄􀄃􀈁 􀆎􀆤􀄅􀈈􀄃􀇤􀆒􀇳􀆢􀆥􀆎 atau waqaf pada kalimah terakhir ai
ayat surah al-Baqarah: 4 􀇹􀆊 􀈂􀇼􀄄􀄉􀇫􀈂􀄄􀈇 􀄅􀇶􀄄􀇿 􀆧􀄉􀇂􀄃􀆻􀄉 􀈉􀆢􀆥􀆎􀈁􀄃 􀇮􀄃
􀇴􀄉􀄅􀆦􀇫􀆊 􀇺􀄉􀇷 􀆊􀇱􀆎􀇄􀇻􀆌􀆗 􀆢􀄃􀇷􀄃􀈁 􀄃􀇮􀄅􀈈􀇳􀆊􀆛􀆎 􀆊􀇱􀆎􀇄􀇻􀆗􀆌 􀆢􀇸􀄃
􀆥􀆎 􀇹􀆊 􀈂􀇼􀄄􀄉􀇷􀄅􀆚􀈇􀄄 􀄃􀇺􀈇􀇀􀄉 􀇳􀆡.
Begitu juga waqaf pada akhir kalimah dalam ayat surah al-Baqarah: 116 􀆢􀄃􀇷 􀄄􀇾􀅍􀇳
􀇹􀆊 􀈂􀆬􀄄􀇻􀆎􀆢􀇫􀆊 􀇾􀄄􀇳􀅍 􀇲􀅋 􀇯􀆌 􀇑􀆎 􀇁􀄅 􀈋􀃈 􀆡􀈁􀄃 􀆩􀄉 􀆡􀈁􀄃 􀆢􀇸􀄃 􀇈􀄋
􀇳􀆡 􀈆􀇧􀄉 atau surah al-Hujurat: 4 􀆔􀆡􀇁􀄃 􀈁􀄃 􀇺􀄉􀇷 􀄃􀇮􀇻􀄃􀈁􀄄􀆽􀆢􀇼􀄃􀈇􀄄
􀄃􀇺􀈇􀇀􀄉 􀅍􀇳􀆡 􀅍􀇹􀆛􀆎
􀇹􀆊 􀈂􀇴􀆌􀄉􀇬􀄅􀇠􀈇􀄃 􀆢􀇳􀆊 􀄅􀇶􀄄􀇿􀄄􀇂􀆰􀆊􀆒􀇯􀆗􀆊 􀆩􀄉 􀆡􀄃􀇂􀆴􀄄 􀆸􀄄 􀆒􀇳􀆡
2. Waqaf di pertengahan ayat yang sempurna lafaz tetapi ada hubungan
makna dengan selepasnya.seperti waqaf pada kalimah khalifah di ayat
surah al-Baqarah: 30 􀆨􀆆􀇨􀆊􀈈􀄉􀇴􀄃􀆻 􀆎􀇑􀄅􀇁􀃈􀈋􀆡 􀈆􀄉􀇧 􀇲􀆈
􀄉􀇟􀆢􀆳􀄃
􀈆􀇻􀄏􀆛􀆎 􀄉􀆨􀆊􀇰􀆟􀄉􀆊􀈐􀄃􀇸􀆒􀇴􀇳􀄉 􀄃􀇮􀆥􀄌􀄃􀇁 􀆊􀇱􀆢􀇫􀆊 􀆒􀆿􀆛􀆎􀈁􀄃 . Atau
waqaf
pada kalimah Bala pada ayat dalam surah al-Baqarah: 81 􀆨􀆆􀆠􀆊􀈈􀄏􀇇􀄃 􀆤􀄃 􀇈􀄃 􀇯􀆊
􀇺􀄃􀇷 􀈄􀇴􀆊􀆥􀄃
􀄄􀇾􀄄􀆬􀆠􀆊􀂺􀈈􀇘􀄉 􀆻􀄃 􀇾􀄉􀆥􀆎 􀄅􀆪􀇗􀆊 􀆢􀄃􀆷􀆗􀆊􀄃􀈁 dan dalam surah dan kalimah
yang yang sama pada ayat
112: 􀇺􀄇 􀇈􀃊 􀄅􀆸􀄄􀇷 􀈂􀄃 􀄄􀇿􀈁􀄃 􀇾􀄉􀇴􀆐􀇳􀄉 􀄄􀇾􀈀􀄃􀄅􀆳􀈁􀄃 􀇶􀄃 􀇴􀆊􀄅􀇇􀆗􀆊
􀄅􀇺􀇷􀄃 􀈄􀆊􀇴􀆥􀄃
134 􀁘 TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK
Hukum waqaf kafi adalah baik untuk waqaf pada kalimahnya dan diizinkan
memulakan bacaan dengan selepasnya seperti waqaf tam. Syeikh Mahmud
Khalil al-Husari menyatakan bahawa waqaf pada kalimah kafi sebegini adalah
lebih awla atau afdal dari menyambungkan bacaan.
Ketiga: Waqaf Hasan
Syeikh Mahmud Kahlilal-Husari telah memberi takrif berhubung waqaf hasan
dengan menyatakan waqaf hasan ialah waqaf pada kalam yang sempurna makna
tetap ada hubungan dengan selepasnya dari sudut lafaz dan makna. Perlu
diingat bahawa hubungan dari sudut lafaz adalah melazimkan ada hubungan
dari sudut makna tetapi jika sekiranya ada hubungan makna tidak semestinya
ada hubungan dari sudut lafaz. Hubungan dari sudut lafaz ialah dari sudut
tatabahsa arab seperti sifat, hal, maÊtuf ÂAlaih, muthtasna minh dan sebagainya.
Waqaf hasan ini boleh berlaku dalam dua keadaan seperti berikut:
1. Waqaf di akhir ayat. Seperti berhenti pada akhir ayat surah al-Fatihah: 2-3
􀇶􀆎 􀈈􀄉􀆷􀇂􀄋􀇳􀆡 􀆎􀇺􀂺􀇸􀄅􀆷􀇂􀄋􀇳􀆡 􀄃􀅛􀄉􀇸􀇳􀆊􀆢􀇠􀄃􀆒􀇳􀆡 􀆣􀄏 􀄃􀇁
􀄉􀇾􀇴􀆐􀇳 􀄄􀆾􀄅􀇸􀆸􀄃 􀆒􀇳􀆡 hubungan makna dan lafaz adalah wujud di
antara kalimah terakhir ayat dengan kalimah pertama ayat selepasnya.
Begitu juga waqaf pada kalimah 􀇹􀈂􀄄􀇼􀇷􀄉􀄅􀆚􀄄􀇸􀆒􀇳􀆡 pada ayat 4 surah al-Rum 􀇞􀆎
􀄅􀇔􀆥􀆎 􀈆􀇧􀄉
􀇹􀈂􀄄􀇼􀇷􀄉􀄅􀆚􀄄􀇸􀆒􀇳􀆡 􀄄􀆵􀇂􀄃􀆒􀇨􀈇􀄃 􀇀􀄊 􀆠􀄉􀇷􀄃􀄅􀈂􀈇􀄃􀈁􀄃 􀄄􀆾􀄅􀇠􀆥􀄃
􀇺􀄉􀇷􀄃􀈁 􀆌􀇲􀄅􀆦􀇫􀆊 􀇺􀇷􀄉 􀄄􀇂􀄅􀇷􀆘􀆊􀆒􀇳􀆡 􀇾􀄉􀅍􀇴􀇳􀄉 􀄃􀅛􀇼􀆎􀇇􀄉
sesungguhnya ayat selepasnya
􀇾􀄉􀅍􀇴􀇳􀆡 􀇂􀆎􀄅􀇐􀇼􀄃􀆥􀆎 mempunyai hubungan yang kuat dengan kalimah sebelumnya.
Hukum waqaf hasan dalam kategori ini mengikut pandangan yang sahih
dan masyhur di kalangan ulamak ialah sunnah dan baik untuk waqaf. Dan
begitu juga ibtidak dengan kalimah selepasnya samada terdapat hubungan
lafaz atau sebaliknya.
KEADAAN
WAQAF KAFI
Pertengahan ayat yang sempurna tetapi
Waqaf di akhir ayat ada hubungan makna dengan selepasnya
TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK 􀁗 135
Dalil hukum ini ialah hadith Ummu salamah ra yang menyatakan bahawa
Rasulullah saw apabila mebaca al-Quran baginda waqaf pada setiap ayat
dan berkata 􀆎􀇶􀈈􀄉􀆷􀄋􀇂􀇳􀆡 􀆎􀇺􀃈􀂺􀇸􀄅􀆷􀄋􀇂􀇳􀆡 􀄉􀇾􀆐􀇴􀇳􀆡 􀆎􀇶􀄅􀇈􀆎􀆥 waqaf
kemudian membaca 􀄏􀆣􀄃􀇁 􀄉􀇾􀆐􀇴􀇳 􀄄􀆾􀄅􀇸􀄃􀆸􀆒􀇳􀆡
􀄃􀅛􀄉􀇸􀆊􀇳􀆢􀄃􀇠􀆒􀇳􀆡 waqaf kemudian membaca 􀆎􀇶􀈈􀄉􀆷􀄋􀇂􀇳􀆡
􀆎􀇺􀂺􀇸􀄅􀆷􀄋􀇂􀇳􀆡 .
2. Waqaf pada kalimah yang bukan di akhir ayat. Hukumnya ialah baik tetapi
tidak harus ibtidak dengan selepasnya kerana terdapat hubungan dari
sudut lafaz dan makna dengan ayat sebelumnya.contohnya waqaf pada
lafaz al-Jalalah 􀄉􀇾􀆐􀇴􀇳 pada firman Allah swt al-Fatihah: 2 􀄃􀅛􀄉􀇸􀆊􀇳􀆢􀄃􀇠􀆒􀇳􀆡
􀄏􀆣􀄃􀇁 􀄉􀇾􀆐􀇴􀇳 􀄄􀆾􀄅􀇸􀄃􀆸􀆒􀇳􀆡 .
kalam inni adalah sempurna dan baik untuk waqaf tetapi tidak baik untuk
ibtidak selepasnya iaitu 􀄃􀅛􀄉􀇸􀆊􀇳􀆢􀄃􀇠􀆒􀇳􀆡 􀄏􀆣􀄃􀇁 ia merupakan sifat kepada lafaz
al-Jalalah
sebelumnya. Kedudukan sifat dan mausuf adalah seperti satu perkara yang
tidak boleh dipisahkan. Dan jika Qari membaca ibtidak dengan selepasnya
juga maka ibtidaknya itu tidak bagus.
Dari apa yang dikemukan di atas, waqaf hasan mempunyai dua keadaan iaitu
samada pada akhir ayat atau pada pertengahan ayat. Jika di akhir ayat ia juga
merupakan waqaf sunnah dan tidak perlu lagi diulang untuk ibtidak tetapi
cukup dengan membaca ayat selepasnya. Inilah yang dilakukan oleh Rasulullah
saw berdasar kepada hadith Ummu Salamah ra. Dan jika di pertengahan ayat
maka hendaklah diibtidak dengan kalimah sebelumnya mengikut kesesuian
makna.
Keempat: Waqaf Qabih
Syeikh Mahmud Khalil al-Husari telah memberi makna waqaf qabih sebagai
waqaf pada lafaz yang mana pendengar tidak faham maknanya dan tidak ada
faedah berhenti pada kalimah tersebut kerana hubungan yang kuat dari sudut
makna dan lafaz dengan kalimah selepasnya.
Dr Muhammad Khalid Abdul Aziz Mansur pula menyatakan waqaf qabih ialah
waqaf pada kalimah yang tidak sempurna maknanya dan ia adalah haram jika
sekiranya sengaja melakukanya. Perlu diingat bahawa tidak ada dalam Quran
waqaf yang wajib di mana berdosa apabila meninggalkannya. Dan tidak ada juga
waqaf yang haram dan berdosa apabila melakukannya.
Daripada ÂAddi Ibn Hatim ra bahawa seorang lelaki berkhutbah di hadapan
Rasulullah saw dengan berkata: Barangsiapa mentaati Allah dan Rasulnya
sesungguhnya ia mendapat petunjuk dan sesiapa menderhakai keduanya⁄. Lalu
lelaki tersebut berhenti, Sabda Rasulullah saw: Bangun dan pergi kamu
sesungguhnya adalah seteruk-teruk penceramah. (muslim)
136 􀁘 TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK
Perkara penting yang boleh diambil dari sabda Rasulullah saw „Kamu adalah
seteruk-teruk penceramah‰ ialah kejian baginda kerana berlaku kerosakkan
makna. Sepatutnya lelaki tersebut berhenti barangsiapa mentaati Allah dan
Rasulnya maka ia mendapat petunjuk. Dan selepas itu lelaki itu perlu berkata:
Jika menderhakai kedua-duanya maka ia adalah satu kelalaian. Jika sekiranya
berhenti pada kalam manusia dengan sebab rosak makna di larang apatah lagi
waqaf pada kalam Allah swt yang boleh merosakkan makna, sudah tentu ia
ditegah dan dibenarkan sama sekali.
Waqaf qabih ini berlaku dalam beberapa keadaan seperti berikut:
1. Hubungan kalimah yang diwaqaf dengan selepasnya begitu kuat dari
sudut makna tetapi tidak memberi apa-apa faedah.
Seperti waqaf pada mudhaf tanpa mudhaf ÂIlaih umpamanya berhenti pada
􀇶􀆎 􀄅􀇈􀆥􀆎 dalam surah al-Naml: 30 􀇶􀆎 􀈈􀆷􀄉 􀇂􀄋􀇳􀆡 􀇺􀆎 􀇸􀄃 􀆷􀄅 􀇂􀄋􀇳􀆡
􀇾􀄉􀅍􀇴􀇳􀆡 􀇶􀆎 􀇈􀄅 􀆥􀆎 􀇾􀄄􀇻􀄋􀆛􀆎􀈁􀄃 , berhenti pada 􀇮􀄉 􀇳􀄉􀆢􀂺􀇷􀄃
dalam surah al-Fatihah: 4 􀇺􀆎 􀈇􀆾􀄏 􀇳􀆡 􀆎􀇵􀄅􀈂􀈇􀄃 􀄉􀇮􀇳􀄉􀆢􀂺􀄃􀇷 .
Berhenti pada mubtada tanpa khabar seperti waqaf pada 􀄄􀆾􀄅􀇸􀄃􀆸􀆒􀇳􀆡 dalam surah
al-Fatihah: 2 􀄃􀅛􀄉􀇸􀆊􀇳􀆢􀄃􀇠􀆒􀇳􀆡 􀄏􀆣􀄃􀇁 􀄉􀇾􀆐􀇴􀇳 􀄄􀆾􀄅􀇸􀄃􀆸􀆒􀇳􀆡, berhenti
pada sifat tanpa mausuf seperti
waqaf pada lafaz 􀆊􀇕􀆡􀄃􀇂􀄏􀇐􀇳􀆡 pada ayat 6 surah al-Fatihah. 􀆊􀇕􀆡􀄃􀇂􀄏􀇐􀇳􀆡
􀆢􀂺􀂺􀂺􀂺􀄃􀇻􀄉􀆾􀇿􀆡
􀇶􀄃 􀈈􀄉􀇬􀆬􀄃􀇈􀆌􀅭􀆡
Waqaf pada FiÊl tanpa FaiÊl seperti waqaf pada kalimah 􀆌􀇲􀆦􀄋􀇬􀆊􀆬􀄃􀈇􀄃 pada ayat 27
surah al-Maidah 􀅛􀄃 􀇬􀄉􀄋􀆬􀄄􀇸􀆒􀇳􀆡 􀄃􀇺􀇷􀄉 􀄄􀇾􀆐􀇴􀇳􀆡 􀆌􀇲􀆦􀄋􀇬􀆊􀆬􀄃
􀈇􀆢􀄃􀇸􀇻􀄋􀆛􀆎
2. Waqaf pada kalimah yang menyebabkan timbul makna yang tidak
dikehendaki, seperti waqaf pada pada firman Allah swt surah al-Nisa: 43 􀆊􀈏
􀆧􀆊􀈐􀆊 􀇐􀄋 􀇳􀆡 􀆡􀆒􀈂􀆥􀄄􀄃􀇂􀆒􀇬􀆫􀄃 waqaf pada kalimah tersebut memberi maksud
larangan dari
mengerjakan sembahyang. Tetapi yang dikendaki dalam ayat tersebut ialah
larangan mengerjakan sembahyang kepada orang-orang yang mabuk.
Justeru wajib menyambung ayat tersebut hinggalah kepada 􀆒􀆡􀈂􀆌􀇴􀃊􀇈􀄃􀆬􀄅􀇤􀄃􀆫
􀄃􀈄􀄋􀆬􀄃􀆷
iaitu waqaf kafi.
TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK 􀁗 137
Waqaf pada lafaz 􀄃􀅛􀄉􀇸􀄉􀇳􀆢􀅍􀇜􀇳􀆡􀄃􀈁 dalam firman Allah swt 􀇾􀄉􀆬􀄉􀇸􀄃
􀄅􀆷􀇁􀄃 􀈆􀄉􀇧 􀆔􀆢􀄃􀇌􀈇􀄃 􀇺􀇷􀄃 􀆌􀇲􀆻􀄉 􀄅􀆾􀄄􀈇
􀆢􀄆􀇸􀈈􀇳􀄉􀆗􀆊 􀆢􀆥􀄆􀆡􀇀􀆊 􀇟􀄃 􀄅􀇶􀄄􀈀􀇳􀆊 􀆾􀄋 􀇟􀄃 􀆗􀆊 􀅛􀄃 􀇸􀄉 􀇳􀄉􀆢􀇜􀅍
􀇳􀆡􀄃􀈁 surah al-Insan: 31. Ia bermaksud orang-orang
zalimjuga termasuk dalam rahmat Allah swt. dan ini adalah merosakkan
makna justeru waqaf sebaiknya ialah pada 􀄉􀇾􀄉􀆬􀄃􀇸􀄅􀆷􀄃􀇁 ia merupakan waqaf tam.
Waqaf pada 􀆡􀈂􀄄􀇼􀇷􀄃􀆕 􀄃􀇺􀈇􀇀􀄉 􀅍􀇳􀆡􀄃􀈁 dalam firman Allah swt 􀇺􀄃
􀈇􀄉􀇀􀇳􀅍􀆡􀈁􀄃 􀆾􀄇 􀈇􀄉􀆾􀄃􀇋 􀆣􀄇 􀆡􀇀􀆊 􀇟􀄃 􀄅􀇶􀄄􀈀􀇳􀆊 􀆡􀈁􀄄􀇂􀇨􀆊􀇯􀆊 􀇺􀄃
􀈇􀄉􀇀􀇳􀅍􀆡
􀅚􀄇 􀆦􀆎􀇯􀆊 􀇂􀄇􀄅􀆳􀆗􀆊􀈁􀄃 􀆧􀆈􀇂􀄃􀇨􀄉􀄅􀇤􀇷􀄋 􀇶􀈀􀄄􀇳􀆊 􀄉􀆩􀆢􀆸􀄃 􀇳􀄉􀆢􀇐􀄋
􀇳􀆡 􀆡􀈂􀆌􀇴􀇸􀄉 􀇟􀄃 􀈁􀄃 􀆡􀈂􀇼􀄄􀄃􀇷􀆕 surah fatir: 7. Jika waqaf pada kalimah
tersebut makna ayat menjadi kesamaran dengan disangka orang beriman
dan orang masuk ke dalam azab. Dan ini adalah makna yang rosak.
Sesungguhnya Allah swt menyediakan keampunan dan nikmat berkekalan
kepada orang-orang beriman. Dan sebaik waqaf ialah pada 􀄇􀆾􀈇􀄉􀆾􀄃􀇋 􀄇􀆣􀆡􀆊􀇀􀄃􀇟
􀄅􀇶􀄄􀈀􀆊􀇳
ia adalah waqaf kafi kerana membezakan antara kesudahan orang-orang
kafir dan kesudahan orang-orang beriman.
3. Kerosakan pada makna dan menjadi jahat adab terhadap Allah swt.
sebenarnya waqaf jenis ini adalah lebih teruk dari waqaf Qabih.
Umpamanya berhenti pada kalimah lafaz al-Jalalah 􀄄􀇾􀆐􀇴􀇳􀆡􀄃􀈁 pada firman Allah
swt 􀅛􀄃 􀇸􀄉 􀇳􀄉􀆢􀇜􀅍 􀇳􀆡 􀄃􀇵􀄅􀈂􀆊􀇬􀆒􀇳􀆡 􀈅􀄉􀆾􀄅􀈀􀈇􀄃 􀆊􀈏 􀇾􀄄􀆐􀇴􀇳􀆡􀈁􀄃
􀄃􀇂􀆊􀇨􀆊􀇯 􀈅􀇀􀄉 􀅍􀇳􀆡 􀆪􀄃 􀈀􀆎 􀆦􀄄􀇧􀆊 surah al-Baqarah: 258
Waqaf pada lafaz 􀈆􀈈􀆎􀆸􀄅 􀆬􀄃􀇈􀄅 􀈇􀄃 􀈏􀆊 pada firman Allah swt 􀆣􀄃 􀇂􀆎􀄅􀇔􀈇􀄃
􀇹􀆗􀆊 􀈆􀈈􀆎􀄅􀆸􀆬􀄃􀄅􀇈􀈇􀄃 􀈏􀆊 􀇾􀄃􀅍􀇴􀇳􀆡 􀅍􀇹􀆛􀆎
􀆢􀄃􀈀􀆊􀇫􀄅􀈂􀆊􀇧 􀆢􀇸􀄃 􀇧􀆊 􀆨􀆆􀇓􀄃 􀈂􀇠􀄄􀆥􀄃 􀆢􀇷􀄋 􀈐􀆆 􀆰􀆊􀇷􀄃 surah al-
Baqarah: 26 sepatutnya waqaf pada 􀆢􀈀􀄃 􀇫􀆊􀈂􀄅 􀇧􀆊 􀆢􀇸􀄃 􀇧􀆊
Waqaf pada lafaz 􀇭􀄃 􀆢􀇼􀄃􀆒􀇴􀄃􀇇􀄅􀇁􀆗􀆊 pada firman allah swt 􀅛􀄃 􀇸􀄉
􀇳􀆊􀆢􀄃􀇠􀆒􀇴􀇳􀅏 􀆆􀆨􀄃􀇸􀄅􀆷􀄃􀇁 􀆢􀅍􀇳􀆛􀆎 􀇭􀄃 􀆢􀇼􀄃􀆒􀇴􀄃􀇇􀄅􀇁􀆗􀆊
􀆢􀇷􀄃􀈁􀄃
surah al-Anbiya: 107.
Waqaf pada 􀇱􀆉 􀈂􀇇􀄄
􀇁􀄋 􀇺􀇷􀄉 pada firman Allah swt 􀇾􀄉􀇴􀆐􀇳􀆡 􀇹􀄉 􀆒􀆿􀆜􀆎􀆥􀆎
􀇝􀄃 􀆢􀆊􀇘􀈈􀄄􀇳􀄉 􀅍􀈏􀆛􀆎 􀆉􀇱􀈂􀄄􀇇􀇁􀄋 􀇺􀄉􀇷 􀆢􀇼􀄃􀆒􀇴􀇇􀄃 􀄅􀇁􀆗􀆊
􀆢􀄃􀇷􀄃􀈁
surah al-Nisa: 64. Waqaf pada kalimah tersebut merosakkan makna,
sesungguhnya Allah swt telah mengutuskan rasul-rasul juteru waqaf yang
sahih ialah pada lafaz 􀄉􀇾􀆐􀇴􀇳􀆡
138 􀁘 TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK
WAQAF JIBRIL A.S
Waqaf jibril menurut al-Asymuni dalam kitabnya Manar al-Huda fi al-Waqf wa
al-Ibtida terdapat sepuluh waqaf jibril. Tempat-tempat tersebut adalah seperti
berikut:
Bil Surah Ayat
1. Ali ÂImran: 95 􀄄􀇾􀆐􀇴􀇳􀆡 􀄃􀇩􀄃􀆾􀄃􀇏 􀆒􀇲􀆌􀇫
2. Al-Baqarah:148 􀆢􀄆􀇠􀈈􀇸􀄉 􀆳􀄃 􀄄􀇾􀆐􀇴􀇳􀆡 􀄄􀇶􀆌􀇰􀆥􀆎 􀆩􀄉 􀆒􀆘􀈇􀄃
􀆡􀆒􀈂􀇻􀄄􀈂􀆌􀇰􀆫􀄃 􀆢􀄃􀇷 􀄃􀇺􀄅􀈇􀆗􀆊 􀄉􀆩􀆡􀇂􀄃􀄅􀈈􀆼􀄃 􀆒􀇳􀆡
􀆡􀆒􀈂􀆌􀇬􀆎􀆦􀆬􀄃􀇇􀄅 􀆢􀇧􀆊
3. Al-Maidah: 48 􀆢􀄆􀇠􀈈􀇸􀄉 􀆳􀄃 􀄅􀇶􀆌􀇰􀄄􀇠􀆳􀆎 􀄅􀇂􀇷􀄃 􀆅􀆡 􀈄􀇳􀆊􀆛􀆎
􀄉􀆩􀆡􀇂􀄃􀄅􀈈􀅬􀆊 􀆡 􀆡􀈂􀆌􀇬􀆦􀆎􀆬􀄃􀄅􀇇􀆢􀇧􀆊
4. Yusuf: 108 􀇾􀄉􀇴􀆐􀇳􀆡 􀈄􀇳􀆊􀆛􀆎 􀈂􀇟􀄄 􀄅􀆽􀆗􀆊 􀈆􀄉􀇴􀈈􀆦􀆎􀇇􀄃 􀇽􀄉􀇀􀄉 􀂺􀄃􀇿
􀆒􀇲􀇫􀆌
5. Al-Maidah: 116 􀇪􀄘 􀆸􀄃 􀆥􀆎 􀈆􀇳􀄉 􀄃􀇆􀄅􀈈􀇳􀆊 􀆢􀇷􀄃 􀇱􀆊 􀈂􀇫􀆌􀆗􀆊 􀆒􀇹􀆗􀆊
􀈆􀇳􀄉 􀆌􀇹􀈂􀇰􀆌 􀈇􀄃 􀆢􀇷􀄃 􀇮􀄃 􀇻􀄃􀆢􀄃􀆸􀄅􀆦􀇇􀄄
6. Al-RÊad: 17 􀇱􀆊 􀆢􀆰􀆊􀄅􀇷􀃈􀈋􀆡 􀄄􀇾􀆐􀇴􀇳􀆡 􀄄􀆣􀇂􀆎􀄅􀇔􀈇􀄃 􀇮􀄃 􀇳􀄉􀇀􀆊 􀇯􀆊
7. Al-Nahl: 5 􀆢􀄃􀈀􀆊􀇬􀆊􀇴􀄃􀆻 􀄃􀇵􀆢􀄃􀇠􀄅􀇻􀃈􀈋􀆡􀄃􀈁
8. Al-Sajadah: 18 􀆢􀆆􀇬􀄉􀇇􀆢􀇧􀆊 􀇹􀆊 􀆢􀆊􀇯 􀇺􀇸􀄃 􀇯􀆊 􀆢􀇼􀄆􀄉􀇷􀄅􀆚􀇷􀄄
􀆊􀇹􀆢􀇯􀆊 􀇺􀄃􀇸􀆊􀇧􀆗􀆊
9. Al-NaziÊat: 22-23 􀈃􀄃􀆽􀆢􀇼􀄃􀇧􀆊 􀇂􀄃􀇌􀄃 􀆸􀄃 􀇧􀆊 􀈄􀄃􀇠􀄅􀇈􀈇􀄃
􀄃􀇂􀆥􀄃􀄅􀆽􀆗􀆊 􀄋􀇶􀆯􀆌
10. Al-Qadr: 3 􀇂􀆉􀄅􀈀􀇋􀄃 􀇦􀄉 􀆒􀇳􀆗􀆊 􀄅􀇺􀇷􀄏 􀇂􀄇􀄅􀈈􀆻􀄃 􀇁􀆎􀄅􀆾􀇬􀆊􀆒􀇳􀆡
􀆌􀆨􀇴􀆊􀄅􀈈􀇳􀆊
3. Kerosakan pada
makna dan menjadi
jahat adab terhadap
Allah swt
2. Pada kalimah yang
menyebabkan timbul
makna yang tidak
dikehendaki
1. Hubungan kalimah
yang diwaqaf dengan
selepasnya begitu
kuat dari sudut makna
WAQAF
QABIH
TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK 􀁗 139
Syeikh Wahbah Surur al-Mahali telah menambah tujuh tempat lagi dengan
menjadikannya tujuh belas tempat, iaitu:
Bil Surah Ayat
1. Yunus: 2 􀇅􀄃 􀆢􀇼􀄋􀇳􀆡 􀆎􀇁􀄉􀇀􀇻􀆗􀆊 􀆒􀇹􀆗􀆊 􀄅􀇶􀄄􀈀􀄅􀇼􀇷􀄏 􀇲􀆉 􀄄􀆳􀇁􀄃
􀈄􀇳􀆊􀆛􀆎 􀆢􀇼􀄃􀄅􀈈􀆷􀄃 􀄅􀈁􀆗􀆊 􀆒􀇹􀆗􀆊 􀆢􀆦􀄆􀄃􀆴􀄃􀇟 􀆎􀇅􀆢􀇼􀄋􀇴􀇳􀄉 􀇹􀆊
􀆢􀆊􀇯􀆗􀆊
2. Yunus: 65 􀄅􀇶􀄄􀈀􀆌􀇳􀄅􀈂􀇫􀆊 􀇮􀄃 􀇻􀇄􀄄􀄅􀆸􀈇􀄃 􀈏􀆊 􀈁􀄃
3. Al-Nahl: 103 􀇂􀄇􀇌􀄃 􀆥􀄃 􀄄􀇾􀄄􀇸􀅏􀇴􀇠􀄃􀄄􀈇 􀆢􀄃􀇸􀇻􀄋􀆛􀆎
􀆊􀇹􀈂􀆌􀇳􀈂􀆌􀇬􀈇􀄃 􀄅􀇶􀈀􀄄 􀇻􀄋􀆗􀆊 􀄄􀇶􀆊􀇴􀄅􀇠􀇻􀄃 􀄅􀆾􀆊􀇬􀇳􀆊􀄃􀈁
4. Luqman: 13 􀇾􀄉􀅍􀇴􀇳􀆢􀆥􀆎 􀄅􀇭􀇂􀆎􀄅􀇌􀄄􀆫 􀆢􀇳􀆊 􀄋􀈆􀇼􀄃􀆥􀄄 􀆢􀈇􀄃
􀄄􀇾􀆌􀇜􀇠􀄉􀈇􀄃 􀈂􀄃 􀄄􀇿􀈁􀄃
5. Ghafir: 6 􀇁􀆎 􀆢􀇼􀄋􀇳􀆡 􀆣􀄄 􀆢􀆸􀄃 􀄅􀇏􀆗􀆊 􀄅􀇶􀄄􀈀􀇻􀄋􀆗􀆊 􀆡􀈁􀄄􀇂􀇨􀆊􀇯􀆊
􀇺􀄃 􀈇􀄉􀇀􀇳􀅍􀆡 􀈄􀆊􀇴􀄃􀇟
6. Al-Qadr: 4 􀇂􀆉􀄅􀇷􀆗􀆊 􀅏􀇲􀆌􀇯 􀇺􀇷􀄏 􀇶􀈀􀆎 􀆥􀄏􀇁􀄃 􀇹􀄉 􀆒􀆿􀆜􀆎􀆥􀆎
7. Al-Nasr: 3 􀄄􀇽􀄅􀇂􀄉􀇨􀄅􀇤􀄃􀆬􀄅􀇇􀆡􀄃􀈁 􀄃􀇮􀄏􀆥􀄃􀇁 􀄉􀆾􀄅􀇸􀄃􀆸􀆎􀆥
􀄅􀆶􀄏􀆦􀄃􀇈􀆊􀇧
1. Berikan takrifan waqaf serta kepentingannya di dalam membaca al-
Quran.
2. Waqaf terbahagi kepada empat bahagian yang besar, nyatakan
beserta contoh.
3. Berikan contoh-contoh bagi perkara berikut:
- Waqaf Tam
- Waqaf Qabih
- Waqaf Jibril a.s.
Latihan 7.1
140 􀁘 TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK
7.1 IBTIDAK
Ibtidak adalah kaedah memulakan bacaan selepas waqaf. Perkara penting di
dalam ibtidak ialah memulakan bacaan pada kalimah yang sempurna maknanya.
Justeru, pembahagian ibtidak hanya kepada dua bahagia: hasan dan qabih.
Adakah anda mengibtidak bacaan mengikut ibtidak yang hasan?
Ibtidak bermaksud memulakan bacaan selepas waqaf atau hendak memulakan
bacaaan yang baru. Jika sekiranya baru hendak memulakan bacaan maka
hendaklah pembaca memulakan bacaan dengan istÊazah diikuti dengn basmalah
jika sekiranya permulaan tersebut di awal surah. Tetapi jika permulaan bacaan
adalah pertengahan surah, pembaca ada pilihan samada membaca basmalah atau
tidak selepas membaca istÊazah.
Jika sekiranya memulakan bacaan selepas waqaf, pembaca tidak memulakan
dengan basmalah atau istiazah. Ini kerana qari dianggap sedang meneruskan
bacaan buka niat untuk berhenti. Tetapi jika sekiranya qari hendak memulakan
bacaan permulaan surah berikutnya maka hendaklah ia membaca basmalah
sebagaimana mengikut riwayat Hafs dari Imam ÂAsim.
Ibtidak adalah satu perkara pilihan bukannya seperti waqaf yang kadang-kadang
berunsurkan darurat. Justeru ibtidak mestilah mengandungi kalam yang
bersendirian dan memenuhi maksud ayat.
Ibtidak terbahagi kepada dua bahagian seperti berikut:
(i) Ibtidak yang Jaiz
(ii) Ibtidak yang Qabih
IBTIDAK
JAIZ QABIH
TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK 􀁗 141
Huraian dua bahagian ibtdak tersebut adalah seperti berikut:
Pertama: Ibtidak Jaiz
Ibtidak yang jaiz ialah apabila memulakan bacaan dengan kalam yang
berasingan yang memenuhi tujuan tanpa ada hubungan dengan sebelumnya
samada dari sudut lafaz atau makna.
Syarat ibtidak yang jaiz ialah memulakan pada kalimah yang memenuhi maksud
tanpa ada hubungan dengan sebelumnya. Perkara ini adalah berbeza samasekali
dengan waqaf yang berlaku apabila terputus nafas atau darurat seperti batuk,
bersin dan sebagainya. Dan kadang-kadang waqaf berlaku pada kalimah yang
tidak harus berhenti.
Juteru ibtidak tidak boleh dilakukan dengan faÊil tanpa fÊil, atau membaca sifat
tanpa mausuf atau tidak boleh juga membaca dengan khabar tanpa mubtada.
Tetapi semuanya itu berkecuali jika ia adalah di akhir ayat kerana waqaf ketika
itu adalah sunnah.
Imam Ibn al-Jazari telah membuat satu kaedah yang penting dalam ibtidak
dengan katanya: Setiap kalimah yang diharuskan waqaf maka diharuskan juga
ibtidak dengan kalimah selepasnya.
Kedua: Ibtidak Qabih
Ibtidak Qabih ialah ibtidak pada kalimah yang menjejaskan makna ayat atau
membawa maksud yang berlainan dari kehendak ayat dengan merosakkan
makna.
Contoh-contoh ibtidak qabih adalah sepeti berikut:
1. Ibtidak dengan lafazal-Jalah 􀇾􀄄􀇴􀅍􀇳􀆡 dalam firman Allah swt 􀇺􀄃 􀈇􀄉􀇀􀇳􀅍􀆡􀈁􀄃
􀇹􀆊 􀈂􀇬u56256 .�􀄉􀇧􀆢􀇼􀄃􀄄􀇸􀆒􀇳􀆡 􀇱􀆌 􀈂􀆌􀇬􀈇􀄃 􀆒􀆿􀆛􀆎􀈁􀄃
􀆡􀄆􀇁􀈁􀇂􀄄􀇣􀆌 􀆢􀇳􀅍􀆛􀆎 􀄄􀇾􀇳􀆌􀈂􀇇􀄄 􀄃􀇁􀄃􀈁 􀇾􀄄􀇴􀅍􀇳􀆡 􀆢􀇻􀄃􀆾􀄃 􀇟􀄃
􀈁􀄃 􀆢􀇷􀄋 􀇑􀄇 􀄃􀇂􀇷􀄋 􀇶􀈀􀆎 􀆥􀆎􀈂􀇴􀆌􀇫􀆌 􀈆􀇧􀄉 surah al-Ahzab: 12 dan ibtidak
akan
bertambah qabih jikasekiranya ia memulakan dengan kalimah 􀆢􀄃􀇻􀆾􀄃􀇟􀄃􀈁
2. Ibtidak dengan lafaz 􀇾􀄃􀆐􀇴􀇳􀆡 􀅍􀇹􀆛􀆎 dalam firman Allah swt 􀆡􀆒􀈂􀇳􀆌􀆢􀇫􀆊 􀇺􀄃
􀈇􀄉􀇀􀇳􀅍􀆡 􀇱􀆊 􀄅􀈂􀇫􀆊 􀄄􀇾􀆐􀇴􀇳􀆡 􀇞􀄃 􀇸􀄉 􀇇􀄃 􀄅􀆾􀇬􀆊􀅍􀇳
􀆔􀆢􀈈􀄃􀇼􀆎􀆒􀇣􀆗􀆊 􀄄􀇺􀄅􀆸􀇻􀄃􀈁􀄃 􀅚􀄇 􀇬􀄉􀇧􀆊 􀇾􀄃􀇴􀆐􀇳􀆡 􀅍􀇹􀆛􀆎 surah Ali
ÂImran:181 dan dalam surah al-Maidah: 72 􀄅􀆾􀇬􀆊􀇳􀆊
􀇶􀄃 􀈇􀄃􀄅􀇂􀇷􀄃 􀄄􀇺􀄅􀆥􀆡 􀆶􀄄 􀈈􀇈􀃊 􀇸􀄃 􀆒􀇳􀆡 􀈂􀄃 􀄄􀇿 􀄃􀇾􀇴􀆐􀇳􀆡 􀅍􀇹􀆛􀆎
􀆡􀆒􀈂􀆌􀇳􀆢􀆊􀇫 􀄃􀇺􀈇􀇀􀄉 􀅍􀇳􀆡 􀄃􀇂􀆊􀇨􀆊􀇯 surah al-Maidah: 73 􀇾􀄃􀇴􀆐􀇳􀆡
􀅍􀇹􀆛􀆎 􀆡􀆒􀈂􀇳􀆌􀆢􀇫􀆊 􀇺􀄃 􀈇􀄉􀇀􀇳􀅍􀆡 􀇂􀄃􀇨􀆊􀇯􀆊 􀄅􀆾􀇬􀆊􀅍􀇳
􀆨􀄊􀆯􀆊􀈐􀆊 􀆯􀆊 􀆌􀆮􀇳􀄉􀆢􀆯􀆊
142 􀁘 TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK
3. Ibtidak dengan lafaz 􀇾􀄉􀆐􀇴􀇳􀆡 􀄄􀆾􀈇􀄃 dalam surah al-Maidah: 64
􀆨􀆈􀇳􀆊􀈂􀇴􀆌􀄅􀇤􀄃􀇷 􀄉􀇾􀇴􀆐􀇳􀆡 􀄄􀆾􀈇􀄃 􀆽􀄄􀈂􀄄􀈀􀈈􀄃􀆒􀇳􀆡
􀄉􀆪􀇳􀆊􀆢􀇫􀆊􀈁􀄃
􀆡􀆒􀈂􀇳􀆌􀆢􀇫􀆊 􀆢􀄃􀇸􀆥􀆎 􀆡􀆒􀈂􀄄􀇼􀇠􀄉􀆌􀇳􀈁􀄃 􀄅􀇶􀈀􀆎 􀈇􀄉􀆾􀄅􀈇􀆗􀆊
􀄅􀆪􀇴􀅍􀇣􀆌
4. Ibtidak dengan lafaz 􀄉􀇾􀆐􀇴􀇳􀆡 􀄄􀇺􀄅􀆥􀆡 􀄇􀇂􀄅􀈇􀄃􀇄􀄄􀇟 dan 􀄉􀇾􀆐􀇴􀇳􀆡
􀄄􀇺􀄅􀆥􀆡 􀄄􀆶􀈈􀃊􀇈􀄃􀇸􀆒􀇳􀆡 dalam surah al-Taubah: 30
􀇾􀄉􀇴􀆐􀇳􀆡 􀄄􀇺􀄅􀆥􀆡 􀇂􀄇􀄅􀈇􀇄􀄃􀄄􀇟 􀆽􀄄􀈂􀈀􀄄 􀈈􀄃􀇳􀆒􀆡 􀆪􀄉 􀇳􀆊􀆢􀇫􀆊􀈁􀄃
5. Ibtidak dengan lafaz 􀇶􀆌􀇰􀆌􀇫􀄄􀇃􀄅􀇂􀄃􀈇 􀄉􀇾􀅍􀇴􀇳􀆡 􀄄􀇂􀄅􀈈􀆊􀇣 dalam surah
Fatir: 3 􀄉􀇾􀅍􀇴􀇳􀆡 􀄄􀇂􀄅􀈈􀆊􀇣 􀆉􀇪􀄉􀇳􀆢􀄃􀆻 􀄅􀇺􀄉􀇷 􀆒􀇲􀄃􀇿
􀈂􀄃 􀄄􀇿 􀆢􀇳􀅍􀆛􀆎 􀄃􀇾􀇳􀆊􀆛􀆎 􀆢􀇳􀆊 􀇑􀆎 􀄅􀇁􀆘􀆊􀆒􀇳􀆡􀄃􀈁 􀆔􀆢􀄃􀇸􀇈􀄋 􀇳􀆡
􀄃􀇺􀇷􀄏 􀇶􀆌􀇰􀆌􀇫􀄄􀇃􀄅􀇂􀈇􀄃
6. Ibtidak dengan lafaz 􀄄􀆾􀄄􀆦􀄅􀇟􀆗􀆊 􀈏􀆊 dalam surah Yasin: 22 􀇾􀄉􀄅􀈈􀇳􀆊􀆛􀆎􀈁􀄃
􀈆􀇻􀆎􀄃􀇂􀆊􀇘􀆊􀇧 􀈅􀇀􀄉 􀅍􀇳􀆡 􀆾􀄄 􀆦􀄄􀄅􀇟􀆗􀆊 􀈏􀆊 􀈆􀇳􀄉 􀆢􀇷􀄃􀈁􀄃
􀇹􀆊 􀈂􀇠􀄄􀄃􀆳􀄅􀇂􀆫􀄄
Jika ibtidak pada kalimah-kalimah yang dinyatakan makna ayat telah berubah
dan merosakkannya selain itu ia juga telah melakukan jahat adab terhadap Allah
swt.
􀈱
􀈱􀈱
7.2 QOTO’ DAN SAKTAH
QotoÊ adalah memberhentikan bacaan al-Quran bagi tujuan melakukan pekerjaan
yang lain. Oleh kerana al-Quran adalah Kalam Allah, kaedah memberhentikan
bacaan mestilah pada kalimah yang sempurna makna seperti di akhir ayat atau
di akhir surah. Saktah adalah kaedah bacaan yang terdapat di dalam riwayat
Hafs yang mesti dibaca dengan tepat
Qotok dari sudut bahasa ialah menjauhkan dan membuang. Dari sudut istilah
Qurra ia adalah selesai bacaan atau berpindah melakukan perkara lain selepas
membaca al-Quran.
1. Apakah yang dimaksudkan dengan Ibtidak? Nyatakan bahagiannya.
2. Ibtidak Jaiz mempunyai syarat-syarat tersendiri, sebutkan.
3. Apakah pendapat Imam Ibn al-Jazari berkenaan dengan Ibtidak?
Latihan 7.2
TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK 􀁗 143
Qotok tidak akan berlaku kecuali pada akhir ayat. Ini kerana akhir ayat ialah
pemisah antara ayat dengan ayat yang lain. Berlainan dengan waqaf yang boleh
berhenti di akhir ayat atau di tengah ayat dengan tujuan meneruskan bacaan. Jika
sekiranya qari memulakan kembali bacaan maka disunatkannya membaca
istiÊazah dan basmalah.
Saktah dari sudut bahasa ialah menahan. Qurra pula mengistilahkannya sebagai
menahan suara dalam tempoh sekejap tanpa bernafas dengan niat meneruskan
bacaan. Kadar tempoh berhenti sekejap untuk saktah ialah dua harakat.
TAKRIF QOTOÊ & SAKTAH
QOTOÊ SAKTAH
Bahasa Menjauhkan dan
membuang
Menahan
Istilah Selesai bacaan atau
berpindah melakukan
perkara lain selepas
membaca al-Quran
Menahan suara dalam
tempoh sekejap tanpa
bernafas dengan niat
meneruskan bacaan
Imam Hafs melalui tariq syatibiy membaca saktah di empat tempat dalam al-
Quran seperti berikut:
1. Saktah pada alif yang ditukarkan dari tanwin pada kalimah 􀆢􀄃􀆳􀄃􀈂􀄉􀇟 dalam
surah al-Kahf: 1 iaitu 􀆢􀄃􀆳􀄃􀈂􀄉􀇟 􀇾􀄄􀇳􀅍 􀇲􀇠􀄃􀄅􀆴􀈇􀄃 􀄅􀇶􀇳􀆊􀈁􀄃 􀆣􀄃
􀆢􀆬􀄃􀄉􀇰􀆒􀇳􀆡 􀇽􀄉􀆾􀄉 􀄅􀆦􀇟􀄃 􀈄􀆊u56256 .�􀄃􀇟 􀆊􀇱􀄃􀇄􀇻􀆗􀆊 􀈅􀄉􀇀􀇳􀅍􀆡
􀇾􀄉􀅍􀇴􀇳􀄉 􀆾􀄄 􀇸􀄅 􀆸􀄃 􀇳􀆒􀆡 dan
kemudian membacakan ayat selepasnya 􀇂􀄃􀇌􀄏 􀆦􀄃􀄄􀈇􀈁􀄃 􀄄􀇾􀄅􀇻􀄄􀆾􀅍􀇳 􀇺􀄉􀇷
􀆡􀆾􀄆 􀈇􀄉􀆾􀄃􀇋 􀆢􀇇􀄆 􀆒􀆘􀆥􀄃 􀇁􀄃 􀇀􀄉 􀇼􀈈􀄄􀇳􀅏 􀆢􀇸􀄆 􀈈􀄏􀇫􀆊
􀄃􀅛􀆎􀇼􀄉􀇷􀄅􀆚􀄄􀇸􀆒􀇳􀆡. Waqaf pada 􀆢􀄃􀆳􀄃􀈂􀄉􀇟 adalah jaiz kerana ia merupakan
akhir ayat.
2. Saktah pada alif di lafaz 􀆢􀇻􀄃􀆾􀄉
􀇫􀆊􀇂􀄅 􀇷􀄋 􀇺􀇷􀄉 surah yasin: 52 􀆡􀆊􀇀􀄃􀇿
􀆢􀇻􀄃􀆾􀄉 􀇫􀆊􀄅􀇂􀇷􀄋 􀇺􀄉􀇷 􀆢􀇼􀄃􀆰􀆊􀇠􀄃􀆥􀄃 􀇺􀄃􀇷 􀆢􀇼􀄃􀇴􀆊􀄅􀈇􀈁􀄃 􀆢􀈇􀄃
􀆡􀈂􀇳􀆌􀆢􀇫􀆊
􀆊􀇹􀈂􀆌􀇴􀄃􀇇􀄅􀇂􀄄􀇸􀆒􀇳􀆡 􀄃􀇩􀄃􀆾􀄃􀇏􀄃􀈁 􀄄􀇺􀄃􀇸􀄅􀆷􀄋􀇂􀇳􀆡 􀄃􀆾􀄃􀇟􀄃􀈁
􀆢􀄃􀇷 . Waqaf pada lafaz 􀆢􀄃􀇻􀄉􀆾􀆊􀇫􀄅􀇂􀄋􀇷 􀇺􀄉􀇷 adalah waqaf tam
sebagaimana dinyatakan al-Sofaqusiy tetapi jika disambungkan bacaan
maka wajib dibaca dengan saktah bagi riwayat Hafs melalui tariq syatibiy.
3. Saktah pada huruf nun di lafaz 􀄅􀇺􀄃􀇷 dalam surah al-Qiyamah: 27 􀆉􀇩􀆡􀄃􀇁 􀄅􀇺􀄃􀇷
􀆊􀇲􀈈􀄉􀇫􀄃􀈁
jika membaca di sin dengan saktah sudah tentu hendaklah mengizharkan
nun sakinah dan sekaligus tidak boleh membaca dengan idgham.
144 􀁘 TOPIK 7 WAQAF DAN IBTIDAK
4. Saktah pada lam di lafaz 􀇲􀆒
􀆥􀄃 surah al-Mutofifin: 14 􀆡􀈂􀄄􀇻􀆢􀆊􀇯 􀆢􀄋􀇷
􀇶􀆎􀈀􀆥􀆎􀈂􀆌􀇴􀆌􀇫 􀈄􀆊􀇴􀄃􀇟 􀆊􀇹􀆡􀇁􀄃 􀆒􀇲􀆥􀄃 􀆢􀇴􀅍􀆊􀇯
􀇹􀆊 􀈂􀆦􀄄􀃊􀇈􀆒􀇰􀈇􀄃 kemudia membaca 􀇶􀆎􀈀􀆥􀆎􀈂􀇴􀆌􀇫􀆌 􀈄􀆊􀇴􀇟􀄃 􀇹􀆊 􀆡􀄃􀇁.
Membaca dengan saktah di sini
ialah dengan cara mengizharkan lam dan ra. Dan sekaligus melarang dari
berlakunya idgham.
Selain empat tempat yang wahjib dibaca dengan saktah di atas terdapat dua
tempat lagi yang Hafs membaca dengan saktah dalam bentuk pilihan:
1. Pada huruf ha di kalimah 􀇾􀄅􀈈􀇳􀄉􀆢􀇷􀄃 surah al-Haqqah 􀄅􀇾􀈈􀇳􀄉􀆢􀇷􀄃 􀈆􀇼􀄏􀄃􀇟
􀈄􀇼􀄃􀆒􀇣􀆗􀆊 􀆢􀄃􀇷 diikuti
dengan ayat berikutnya.
2. Pada huruf mim di kalimah 􀄇􀇶􀈈􀄉􀇴􀄃􀇟 􀃇􀆔􀄅􀈆􀄃􀇋 􀅏􀇲􀆌􀇰􀆎􀆥 􀄃􀇾􀆐􀇴􀇳􀆡
􀅍􀇹􀆎􀆛 dengan permulaan surah al-
Taubah.
Waqaf adalah ilmu yang penting dalam kaedah membaca al-Quran.
Kesempurnaan pembacaan al-Quran diukur melalui penguasaan ilmu waqaf dan
ibtidak. Kepentingan tersebut amat jelas sehinggakan ulama meletak tanda setiap
waqaf bagi menjadi panduan kepada orang-orang yang tidak menguasai bahasa
arab. Pembahagian yang dibuat oleh ulama kepada empat jenis waqaf adalah
untuk menghasilkan bacaan al-Quran yang menepati makna dan maksud ayat.
Justeru, setiap lapisan muslim boleh menggunakan kemudahan yang telah
ditetapkan oleh ulama dalam penandaan alamat-alamat waqaf.
1. Huraikan takrifan QotoÊ dan Saktah dari sudut istilah.
2. Sebutkan kalimah yang dibaca dengan saktah pada ayat berikut:
- 􀆢􀄃􀆳􀄃􀈂􀄉􀇟 􀇾􀄄􀇳􀅍 􀇲􀇠􀄃􀄅􀆴􀈇􀄃 􀄅􀇶􀇳􀆊􀈁􀄃 􀆣􀄃 􀆢􀆬􀄃􀄉􀇰􀆒􀇳􀆡 􀇽􀄉􀆾􀄉
􀄅􀆦􀇟􀄃 􀈄􀆊􀇴􀄃􀇟 􀆊􀇱􀄃􀇄􀇻􀆗􀆊 􀈅􀄉􀇀􀇳􀅍􀆡 􀇾􀄉􀅍􀇴􀇳􀄉 􀆾􀄄 􀇸􀄅 􀆸􀄃 􀇳􀆒􀆡
- 􀆡􀈂􀄄􀇻􀆢􀆊􀇯 􀆢􀄋􀇷 􀇶􀆎􀈀􀆥􀆎􀈂􀆌􀇴􀆌􀇫 􀈄􀆊􀇴􀄃􀇟 􀆊􀇹􀆡􀇁􀄃 􀆒􀇲􀆥􀄃 􀈐􀅍 􀇯􀆊
Latihan 7.3
RUMUSAN