1.3.

ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԻՆՏԵԳՐՄԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Երկրորդ աշխարհամարտից հետո եվրոպական ինտեգրման գործընթացներին
զուգահեռ զարգացում ապրեցին նաև դրանց տեսահայեցակարգային մեկնաբանման
մոտեցումները՝ ինտեգրման տեսությունները: Միջազգային-քաղաքական ինտեգրման
հայեցակարգերի հեղինակների ուշադրության կենտրոնում են եղել եվրոպական ազգերի
կյանքից պատերազմների բացառման և դրա մեխանիզմների հարցերը: Լիարժեք
հայեցակարգային հիմք չհանդիսանալով հանդերձ համաեվրոպական մակարդակում
որոշումների ընդունման համար՝ դրանք էական դեր են խաղացել եվրոպական
ինտեգրման տեսական իմաստավորման և միասնական Եվրոպայի ապագա մոդելի
ուրվագծման համար: Ստորև կանդրադառնանք եվրոպական ինտեգրման հիմնական
տեսություններին՝ վերհանելով դրանց հիմնադրույթները, ընդհանուր և տարբերիչ գծերը,
ինչպես նաև գործնական դրսևորումները ինտեգրման պրակտիկայում:
1.3.1. Ֆեդերալիզմ [1:25-26; 2:29-30]
Ֆեդերալիզմի (դաշնապետություն) ներկայացուցիչները պնդում են, որ ինտեգրվող
կողմերի փոխհարաբերությունների հիմքում պետք է ընկած լինի միութենական
(դաշնային) պետության մոդելը, որի հիմնումը դիտարկվում է որպես ինտեգրման
վերջնական արդյունք: Ֆեդերալիզմը կարելի է բնորոշել որպես համաձայնություն, որի
նպատակն է ընդունել ընդհանուր խնդիրների լուծմանը միտված ընդհանուր որոշումներ
և մշակել ընդհանուր քաղաքականություն: Ինտեգրման այս մոտեցումն արտահայտվում
է «Գործառույթը հաջորդում է ձևին» («Function follows form») բանաձևով. նախ`
կազմակերպական ձևաչափի ստեղծում (դաշնապետական վերազգային-վերպետական
միավորում), ապա` դրա լրացում քաղաքական բովանդակությամբ և գործառույթներով:
Նրանք ընդգծում են վերպետական սահմանադրության` որպես ինտեգրման
կարևորագույն գործիքի նշանակությունը, որի միջոցով նախկինում ինքնուրույն
քաղաքական միավորներն իրենք իրենց ենթակայության են ենթարկել ընդհանուր
կենտրոնական ատյանին:
Ֆեդերալիստները գտնում են, որ ազգային ինքնիշխան լիազորություններից
(մասնակի) հրաժարման հիման վրա դաշնության ստեղծումը վերջակետ կդնի բռնության
կիրառմանը երկրների տարաձայնությունների կարգավորման գործում, քանզի
դաշնության բարձրագույն արժեքներն են խաղաղությունն ու անվտանգությունը: Նրանք
ընդգծում են վերազգային դաշնապետության երեք կարևոր առավելություններ` խոշոր
խնդիրներն ավելի փոքր զրկանքներով լուծելու հնարավորությունը, քան դա հնարավոր է
ապակենտրոնացման պայմաններում, սահմանադրորեն ամրագրված դաշնությունում
որևէ մի խմբի կողմից իշխանության զավթման անհնարինությունը և այն հանգամանքը,
որ գումարը (դաշնությունը) ավելին է, քան այն կազմող երկրների ամբողջությունը:
Ֆեդերալիստները դաշնությունը հակադրում են համադաշնությանը, որի տարբերակիչ
գիծը ինքնիշխանության պահպանումն է այն կազմող պետությունների ձեռքում, այդ
թվում՝ միության կազմից դուրս գալու իրավունքը, որը չկա դաշնապետության դեպքում:
Սակայն հարկ է տարբերակել դաշնությունը և դաշնայնացումը: Առաջինը
ենթադրում է արդեն գոյություն ունեցող և իրավական տեսանկյունից ամրագրված
հասարակական, քաղաքական, պետական միավորների յուրահատուկ կառուցվածք,
որտեղ միավորներն ունեն իրենց իրավունքները, ինքնավարությունը, լեգիտիմությունը և
դաշնության կարգի շրջանակներում դրա սուբյեկտների համար ընդհանրական
իրավասություններ` կառավարման գործառույթների հստակ բաժանմանտիրույթում: Իսկ
դաշնայնացումը ենթադրում է կառավարման այդպիսի կառուցվածքին անցման
գործընթաց, որը, սակայն, չի երաշխավորում, որ վերջնական արդյունքում անպայման
կստեղծվի կառավարման դաշնային համակարգ:
Եվրոպական ինտեգրման մեջ ֆեդերալիզմի դրսևորում կարելի է համարել
սուբսիդիարության սկզբունքի առկայությունը ԵՄ-ի կառավարման համակարգում՝
որոշումների ընդունման ընթացակարգում: Այն անգամ ամրագրված է ԵՄ-ի հիմնադրման
պայմանագրում, ըստ որի, իր բացառիկ իրավասությանը չպատկանող ոլորտներում ԵՄ-
ն գործառնում է սուբսիդիարության սկզբունքով՝ միջամտում է միայն այն դեպքում, եթե
անդամ-պետություններն իրենք չեն կարող հասնել առաջադրված նպատակներին և
նպատակահարմար է ԵՄ-ի միջամտությունը: Սուբսիդիարությունը փոխկապակցված է
մեկ այլ՝ համամասնության սկզբունքի հետ, քանի որ պայմանագիրը հստակ ամրագրում
է, որ ԵՄ-ի գործողությունները չպետք է անցնենպայմանագրում սահմանված
նպատակներից այն կողմ:
Սուբսիդիարության հիմնական նպատակը որոշումների ընդունումն է
հնարավորինս ստորին մակարդակի կառավարման մակարդակում ՝ առավել մոտ ԵՄ-ի
քաղաքացիներին: Բացի դրանից, այս մոտեցումը բխում է ԵՄ-ի այն անդամ-
պետությունների շահերից և այն քաղաքական ուժերի պատկերացումներից, որոնք դեմ են
արտահայտվում ԵՄ-ի և, մասնավորապես, Եվրոպական հանձնաժողովի ձեռքում
իշխանության կենտրոնացմանը:
Ֆեդերալիստները հաճախ են հիշատակում դաշնապետությունների հաջողված
օրինակներ, ինչպիսիք են ԱՄՆ-ը, Ավստրալիան, Կանադան և Գերմանիան: Սակայն այս
տեսության քննադատները հիշեցնում են, որ այդ պետությունների դաշնային
կառավարման համակարգերն ի հայտ են եկել են միջազգային հարաբերությունների այլ
ժամանակաշրջանում, անցել են պատմական զարգացման տևական շրջան և հնարավոր
չէ պարզապես կրկնօրինակել դրանց փորձը: Բացի այդ, քննադատների կարծիքով,
համաեվրոպական դաշնապետությունը, կանխելով պատերազմները ներսում, արտաքին
ուժերի հետ մրցակցության պայմաններումկդառնա խոշոր հակամարտությունների
աղբյուր: Ավելին, ֆեդերալիզմը ձգտում է ինքն իրենով «սանձել» ազգային
ինքնիշխանությունը, մինչդեռ եվրոպական ինտեգրման պատմությունը վկայում է, որ
մասնակից-պետությունները դժկամությամբ են իրենց ինքնիշխան լիազորությունները
փոխանցում վերազգային ինստիտուտներին, իսկ ԵՄ անդամների կազմի ընդլայնումն
ազդակ է հանդիսանում կենտրոնախույս ուժերի` ինքնիշխանության պահպանման
կողմնակիցների ակտիվացման համար, քանզի նոր անդամները դեռևս լիարժեք չեն
օգտվում ինտեգրման օգուտներից և առավել հակված են իրենց գործակցությունը
կառուցել միջկառավարական մեխանիզմների վրա:
Թեև քննադատներն ընդունում են, որ դաշնապետական մոտեցումը որոշակիորեն
ներառում է քաղաքական-արժեքային բաղադրիչ, սակայն նրանք նաև նկատում են, որ
ֆեդերալիզմը համարժեք նշանակություն չի տալիս այն սոցիալ-տնտեսական և
հասարակական-քաղաքական գործոններին, որոնք էական դեր են խաղում ինտեգրման
ցանկացած գործընթացում:
 Հատկանշական է, որ ֆեդերալիզմի և ԵՄ-ի կառավարման համակարգի
աստիճանական դաշնայնացման հետ է կապվում նաև ԵՄ-ի ներկայիս կառավարման
համակարգի յուրահատկությունը՝ դրա նմանությունը (դաշնային) պետությունների և
տարբերությունը միջազգային կազմակերպությունների կառավարման համակարգերի
հետ: Եթե համեմատելու լինենք, օրինակ, Գերմանիայի, ԵՄ-ի1 և Եվրոպայի խորհրդի
կառավարման համակարգերը, ապա կստանանք այս պատկերը.

Գերմանիայի, ԵՄ-ի և ԵԽ-ի կառավարման հիմնական մարմինները

Գերմանիա Եվրոպական միություն Եվրոպայի խորհուրդ

Նախագահ Դաշնային Եվրոպական խորհրդի
-
նախագահ նախագահ
Գործադիր Դաշնային Եվրոպական Նախարարների
մարմին կառավարություն հանձնաժողով կոմիտե
Օրենսդիր
մարմին
Վերին Բունդեսռատ (Նախարարների)
պալատ Խորհուրդ Խորհրդարանական
Ստորին Բունդեսթագ Եվրոպական վեհաժողով
պալատ խորհրդարան
Դատական Դաշնային Արդարադատության Մարդու
մարմին սահմանադրական եվրոպական իրավունքների
դատարան դատարան եվրոպական
դատարան

Այդուհանդերձ, ԵԽ-ի կառավարման մարմիններն իրենց ձևավորման կարգով և

իրավասություններով զիջում են ԵՄ-ում իրենց «համարժեքներին»: Օրինակ, եթե ԵՄ-ն
ունի «նախագահ» (Եվրոպական խորհրդի նախագահ), որն ընտրվում է անդամ-
պետությունների ղեկավարների կողմից 2,5 տարով, իսկ Գերմանիայի նախագահն
ընտրվում է օրենսդիր մարմնի երկու պալատների կողմից, ապա ԵԽ-ում չկա այդ մարմնի
համարժեքը: Երեքն էլ ունեն գործադիր իշխանության մարմին. ԵԽ-ի Նախարարների
կոմիտեն կազմվում է մեխանիկորեն և բաղկացած է միայն անդամ-պետությունների
արտգործնախարարներից: Գերմանիայի Դաշնային կառավարությունը ձևավորվում է
Բունդեսթագի կողմից՝ քաղաքական ուժերի հարաբերակցության հիման վրա: ԵՄ-ի
դեպքում այս կարգը փոքր ինչ այլ է. Եվրոպական հանձնաժողովի նախագահի
(գերմանական «համարժեքը» Դաշնային կանցլերն է) թեկնածուին որոշում են անդամ-
պետությունների ղեկավարները Եվրոպական խորհրդի գագաթնաժողովում, ապա
նախագահի թեկնածուն յուրաքանչյուր անդամ-երկրի հետ բանակցությունների
արդյունքում ձևավորում է իր «կաբինետը»: Այնուհետև, հանձնաժողովի ողջ կազմը
ներկայացվում է Եվրոպական խորհրդարանի հաստատմանը: Եթե գերմանական
                                                            
1
ԵՄ-ի կառավարման հիմնական մարմիններն իրենց կազմավորման կարգով ու լիազորություններով
կներկայացնենք ձեռնարկի մեկ այլ բաժնում:
Բունդեսթագը ձևավորվում է համապետական, իսկ Եվրոպական խորհրդարանը՝
համաեվրոպական ընտրությունների արդյունքում, ապա ԵԽ ԽՎ-ն ձևավորվում է անդամ-
պետությունների խորհրդարանական պատվիրակություններից, այսինքն, ի
տարբերություն առաջին երկուսի, ԵԽ ԽՎ-ն չի ձևավորվում քաղաքացիների
քվեարկությամբ: ԵԽ-ն չունի նաև վերին պալատ, մինչդեռ եթե Բունդեսռաթը կազմվում է
Գերմանիայի դաշնային հողերի՝ նահանգների ներկայացուցիչներից, ապա ԵՄ-ի
Խորհուրդը ձևավորում են անդամ-պետությունների նախարարները: Ըստ որում,
պետությունների ձայների թիվը քվեարկության ժամանակ որոշվում է ըստ նրանց
բնակչության թվի: Դատական մարմնի առումով ԵԽ-ն զիջում է մյուսներին նրանով, որ
ՄԻԵԴ-ն զբաղվում է բացառապես մարդու իրավունքներին առնչվող հարցերով, իսկ մյուս
երկու դատական մարմինների դեպքում այդպիսի սահմանափակում չկա2:
Այդուհանդերձ, չնայած դաշնության հետ բազմաթիվ նմանություններին, ԵՄ-ն չի
կարող դիտարկվել որպես դաշնություն, քանի որ, ի տարբերություն դաշնությունների,
անդամ-պետություններն իրավունք ունեն ցանկացած պահի դուրս գալու միության
կազմից և, բացի այդ, նրանք պահպանում են իրենց վճռորոշ ազդեցությունը մի շարք
հանգուցային ոլորտներում, ինչպիսիք են արտաքին, անվտանգության և
պաշտպանության քաղաքականությունը, ներքին գործերը և այլն: Այդ իսկ պատճառով,
լիազորությունների բնույթով ԵՄ-ն ավելի շուտ հիշեցնում է համադաշնություն, որը ևս
(օրինակ՝ Շվեյցարիան) ունի դաշնային պետությունների կառավարման համակարգի
առանձնահատկությունները:
Ֆեդերալիզմի գաղափարները մեծ դեր են խաղացել Երկրորդ աշխարհամարտից
հետո եվրոպական միավորման սկզբնական շրջանում, սակայն չափազանց հավակնոտ
նպատակների պատճառով ֆեդերալիզմն աստիճանաբար իր տեղը զիջեց ճյուղային
(գործառութային) ինտեգրման գաղափարներին, որն էլ հանդիսանում է ֆունկցիոնալիզմի
կենտրոնական գաղափարը:
1.3.2. Ֆունկցիոնալիզմ [1:26-27; 3:5]
Ֆունկցիոնալիստական մոտեցման հիմնադիր Դ. Միթրանին մերժում էր ամուր
ինստիտուցիոնալ կառուցվածքում վերազգային դաշնային քաղաքական միավորման
գաղափարը և պնդում, որ երկրների միջև պատերազմները կանխելու համար
անհրաժեշտ է ոչ թե գտնել միջազգային հանրության իդեալական ձև, այլ իրականացնել
դրան միտված անհրաժեշտ գործառույթները («Form follows function» - «Ձևը հաջորդում է
գործառույթին»): Ավելին, նա առաջնային նշանակություն էրտալիս սոցիալ-տնտեսական
հիմնախնդիրների լուծմանն ու բարեկեցության բարձրացմանը, որոնց մասին պետք է
հոգան միջազգային ինստիտուտները: Նրա կարծիքով, ինքնիշխան պետությունների միջև
մերձեցում հնարավոր է, լավագույն դեպքում, առանձին ոլորտներում առաջադիմական
գործակցության միջոցով, որի խնդիրները սոցիալ-տնտեսական ներհյուսման
պատճառով միջազգայնորեն ավելի արդյունավետ կարող են լուծվել, քան ազգային
մակարդակում: Խորացող ոչ քաղաքական համագործակցության և կառավարչական
խնդիրների ցանցի կառուցման արդյունքում կմեղմվեն նաև գործընկեր-երկրների
քաղաքական տարակարծությունները, որի արդյունքում էլ աստիճանաբար
                                                            
2 Այդուհանդերձ, քանի որ ԵՄ-ի բոլոր երկրները նաև անդամակցում են ԵԽ-ին, մարդու իրավունքների հետ

կապված հարցերը, որպես կանոն, քննարկվում են ԵԽ-ի ՄԻԵԴ-ում:

կկազմավորվի հատուկ գործառույթներով օժտված միջազգային կազմակերպությունների
ցանց:
Ֆունկցիոնալիզմի հիմնարար գաղափարներից մեկը այն է, որ միջազգային
ինտեգրումը պետք է լինի առավելագույնս ապաքաղաքականացված, իսկ
պետությունների արդյունավետ համագործակցությունն ու հակամարտություններից
խուսափումը կարող են և պետք է ձեռք բերվեն ջանքերը կենտրոնացնելու միջոցով,
առաջին հերթին, բոլորի համար ընդհանուր` բարեկեցության հարցերում: Այսինքն,
ինտեգրման վերջնական արդյունքը գործառութային համակարգի կազմավորումն է, որի
տարրերը կարող են աշխատել նաև առանց ընդհանուր քաղաքական վերնաշենքի:
Սակայն, հասկանալի է, այսպիսի զարգացում հնարավոր կլիներ, եթե այդ
համագործակցությունից բոլոր մասնակից-պետություններն անմիջական օգուտ
ստանային, իսկ արդյունքում նրանց մոտ մեծանար առկա խնդիրների համատեղ լուծման
ցանկությունը: Սակայն, բնականաբար, պետությունների ոչ բոլոր շահերն են ընդհանուր
և ոչ բոլոր շահերն են միատեսակ կարևոր նրանց համար: Նաև, չի կարելի վստահ լինել,
որ առանձին ոլորտներում համագործակցությունը բավարար կլինի պետությունների
միջև տարակարծությունները մեղմելու կամ վերացնելու համար:
Ֆունկցիոնալիստների նախանշած գործառութային կազմակերպություններին
այդպես էլ չհաջողվեց ազատվել «քաղաքականացվածությունից» և զբաղվել բացառապես
գործառութային խնդիրների լուծմամբ: Դրա վկան հանդիսացան ԵՏԸ ճգնաժամերը`
կապված որոշումների ընդունման հարցում անդամների միջև ծագած սուր
հակասությունների հետ: 1965թ. թեժ պայքար սկսվեց ԵՏԸ ղեկավար մարմինների
գործառույթների հարցի շուրջ: Ֆեդերալիստները ԵՏԸ Հանձնաժողովի աջակցությամբ
պահանջում էին ուժեղացնել ԵՏԸ ինստիտուտների վերազգային լիազորություններն ու
որոշումների ընդունման գործընթացում հրաժարվել կոնսենսուսից` հօգուտ ձայների
մեծամասնության սկզբունքի, այսինքն, պետությունները պետք է զրկվեին վետոյի
իրավունքից: Դրան կտրականապես դեմ էր Ֆրանսիան, որի պնդմամբ
տարաձայնությունները հարթելու նպատակով 1966թ. հրավիրված Խորհրդի արտահերթ
նիստում որոշվեց, որ յուրաքանչյուր երկիր կարող է պահանջել որոշումների միաձայն
ընդունման սկզբունքի կիրառում, եթե քննարկվող հարցը վերաբերում է նրա կենսական
շահերին («լյուքսեմբուրգյան փոխզիջում»):
Ֆունկցիոնալիզմի այս «պարտությունը» լիովին հասկանալի է. թեև ինտեգրացիոն
ինստիտուտները կոչված են ապահովելու, առաջին հերթին, տնտեսական զարգացումը,
այնուամենայնիվ, դրանք չեն կարող իրենց վրա չկրել քաղաքականության և
տնտեսության փոխներթափանցման, ինչպես նաև պետությունների շահերի
տարբերության ազդեցությունը: Բացի այդ, այսօր արդեն այդ ինստիտուտների վրա
դրվում են նաև քաղաքական խնդիրներ:
1.3.3. Նոր ֆունկցիոնալիզմ [1:27-29, 2:46,49,55; 3:8-10; 4:15]
Նորաֆունկցիոնալիզմի ուշադրության կիզակետում է ինտեգրման մեխանիզմը,
սակայն հանդես է գալիս նաև հօգուտ աստիճանակարգության մեջ պետությունից վեր
կանգնած վերազգային կազմավորման: Այս հեղինակները ինտեգրումը դիտարկում են
որպես մի գործընթաց, որի միջոցով երկրներն իրենց ընդհանուր շահերի ներկայացումը և
իրականացումն ապահովելու նպատակով իրենց ինքնիշխան իրավունքների մի մասը
փոխանցում են իրենց կողմից ստեղծվող և բոլորի համար միասնական ինստիտուցիոնալ
կառույցին: Ինտեգրման մասնակից-երկրներն ու նրանց կառավարությունները խաղում
են բավական պասիվ դեր, մինչդեռ վերազգային ինստիտուտները հանդես են գալիս
որպես ակտիվ կազմակերպիչներ և ինտեգրման «ոգեշնչողներ», իսկ ոչ պետական
կազմակերպված խմբերը և քաղաքական ուժերն իրականացնում են ինտեգրման
յուրօրինակ «խթանիչի» դեր: Նորաֆունկցիոնալիստները այդ ինտեգրացիոն
ընկերակցությունը ներկայացնում են որպես ինքնաբավ ինտեգրացիոն մեխանիզմներով
օժտված համակարգ, իսկ ինտեգրումը` ներքին և արտաքին փոփոխությունների
ազդեցության պայմաններում համակարգի ինքնապահպանման ունակություն:
Նորաֆունկցիոնալիզմի կենտրոնական տարրը «ցայտյունի» («spill-over»)
հայեցակարգն է, որը ենթադրում է ոչ միայն նոր ոլորտների վրա ինտեգրման տարածում,
այլև դրա խորքային, որակական զարգացում` ինտեգրման ցածր ձևերից անցում առավել
բարձրերին: Սակայն նրանք մերժում են այդ «ցայտյունի» մեխանիկական ազդեցության
գաղափարը և պնդում, որ դրանում դրված օբյեկտիվ հնարավորությունների իրագործման
համար անհրաժեշտ են նպատակաուղղված քաղաքական գործողություններ: Ավելին,
ինտեգրումը պետք է զարգանա նախևառաջ այն ոլորտներում, որտեղ այն կարող է
շոշափելի արդյունքներ տալ, այսինքն` ինտեգրումը պետք է լինի (նաև) տնտեսապես
արդարացված` ակնկալելով, որ տնտեսական ինտեգրման հետևողական զարգացումը
կհանգեցնի ինստիտուցիոնալ փոփոխությունների և նոր մակարդակի կբարձրացնի
քաղաքական ինտեգրումը:
«Ցայտյունի» հայեցակարգը նորաֆունկցիոնալիսները կիրառում են տնտեսական
ինտեգրման ողջ շղթայի` ազատ առևտրային գոտուց` մաքսային միության, ապա`
ընդհանուր շուկայի, այնուհետև` տնտեսական և արժութային միության անցման
տեսական մեկնաբանության համար: Եվ իսկապես, ԵՄ շրջանակներում տնտեսական
գործակցությունը «ցայտյունի» շնորհիվ աստիճանաբար տարածվել է տնտեսական
հարաբերությունների գրեթե բոլոր ասպեկտների վրա, ապա անցում կատարել
քաղաքականության ոլորտներ: Օրինակ, ԵՄ-ի ընդհանուր գյուղատնտեսական
քաղաքականության զարգացումը հանգեցրեց համագործակցության խորացման
հարակից, օրինակ՝ շրջակա միջավայրի պահպանության ոլորտում: Այսօր արդեն
միջպետական ներհյուսման պատճառով մասնակից-երկրներն այլևս միայնակ չեն կարող
արդյունավետ գործել ու ստիպված են իրենց ինքնիշխան լիազորությունների մի մասը
փոխանցել ԵՄ ինստիտուտներին: Այս հիմքով նորաֆունկցիոնալիստներն ընդգծում են
վերազգային ինստիտուտների հանգուցային նշանակությունն ինտեգրման առաջընթացի
համար, իսկ այդ վերազգային բնույթը դիտարկում են ոչ միայն որպես գործառութային
առավելություն, որը թույլ է տալիս լավագույնս առանձնացնելու և պաշտպանելու
ինտեգրման մասնակիցների ընդհանուր շահերը, այլ նաև հանդիսանում է ինտեգրման
ամրության և անշրջելիության գլխավոր երաշխիք:
Հետագայում, նորաֆունկցիոնալիստները փորձեցին կապակցել եվրոպական
ինտեգրման և համաշխարհային զարգացումները` առաջինի արտաքին բաղկացուցիչը
հանգեցնելով երեք հիմնական հարցերի առաջադրմանը` արտաքին աշխարհի կողմից
ինտեգրացիոն խմբավորման ճանաչման, ինտեգրման մասնակիցների
հարաբերությունների վրա արտաքին միջավայրի և արտաքին աշխարհի վրա
ինտեգրացիոն խմբավորման ազդեցությունների:
Իրականության մեջ հանդիպում են «ցայտյունի» տարբեր դրսևորումներ, իսկ
դրանցից ամենատարածվածը գործառութայինն է: Այն ենթադրում է, որ
քաղաքականությունը մի ոլորտում կարող է անկանխատեսելի ազդեցություն ունենալ այլ
ոլորտների վրա: Քաղաքական «ցայտյունը», ի տարբերություն նախորդի, անդամ-
պետությունների միջև միջկառավարական գործարք է, որն ունի կանխատեսելի
հետևանքներ: Խթանվող «ցայտյունի» օրինակ է, երբ Եվրոպական հանձնաժողովը
քաղաքական այնպիսի օրակարգ է կազմում, որը դրդում է անդամ-պետություններին
ինտեգրվելու ավելի խորը:
Բացի այդ, 1960-ական թթ. եվրոպական ինտեգրման ճգնաժամի փորձի հիման վրա
նորաֆունկցիոնալիստները սկսեցին խոսել նաև ինտեգրման հնարավոր հետընթացների
(«spill-backs») և ճգնաժամերի մասին:
1.3.4. Միջկառավարական մոտեցում [1:29-31; 2:68,70-71, 3:11-13; 4:16-17]
Միջկառավարական մոտեցման շրջանակներում ինտեգրումը դիտարկվում է որպես
պետությունների շահերի փոխազդեցության, բանակցությունների կամ առևտրի
արդյունք, խիստ սահմանափակ համաձայնություն ինքնիշխան ազգային
պետությունների միջև: Ս. Հոֆմանի կարծիքով, քանզի ոչ բոլոր շահերն են ընդհանուր և
ոչ բոլոր ընդհանուր շահերն են միատեսակ կարևոր բոլոր երկրների համար, ապա առանց
ավելորդ միջամտության ազգային ինքնիշխանությանը` բոլորի շահերը համախմբելու
միակ ուղին բնական ընտրությունն է` կապակցելով այն շահերը, որոնք ընդհանուր են
այնտեղ, որտեղ դրանք ընդհանուր են և այն չափով, որքանով դրանք ընդհանուր են:
Է. Մորավչիկի կարծիքով, ինտեգրման մասին որոշումը կայացվում է
պետութունների գործակցության արդյունավետության «ծախք-օգուտ» մեթոդով`
ռացիոնալ հաշվարկի հիման վրա: Ազգային պետությունների տնտեսական ինտեգրմանը
հաջորդող քաղաքական ինտեգրումը հանդես է գալիս ընդամենը որպես միջպետական
բանակցությունների և փոխզիջումային որոշումների արդյունք: Այդ գործընթացը նա
ներկայացնում է որպես երկմակարդակ խաղ: Առաջնային և վճռորոշ է. ազգային շահերի
ձևավորման մակարդակում քաղաքական ու սոցիալական խմբերի շահերի
համաձայնեցման և պետության ու հասարակության փոխազդեցության արդյունքում
ձևավորվում են որոշակի նպատակներ ու նախապատվություններ («ինտեգրման
պահանջմունք»), որոնցով պետությունը դուրս է գալիս խաղի երկրորդ մակարդակ`
առևտուր միջկառավարական մակարդակում («ինտեգրացիոն որոշումների առաջարկ»):
Հենց դրանով է նա բացատրում ազգային պետությունների հակասական վարքը, երբ
դրանք ընդունում են իրենց ինքնավարությունը սահմանափակող որոշումներ`
փոխարենը որոշակի առավելություններ ստանալով ավելի լայն` ինտեգրացիոն
ինստիտուտների դաշտում, որտեղ միջկառավարական առևտուրը վերածվում է դրական
գումարով խաղի:
Իսկ Ու. Ուոլեսն անհրաժեշտ է համարում տարբերել «ձևային» և «ոչ ձևային»
ինտեգրումը: Առաջինը այն ինստիտուտների §շինարարության¦ ոլորտն է, որոնք
հանդիսանում են ազգային ընտրանիների համագործակցության արդյունքը, իսկ
երկրորդինը` տնտեսական և սոցիալական փոխազդեցության և փոխներթափանցման
այն ձևերի զարգացումն է, որոնք չպետք է թույլատրված լինեն հատուկ քաղաքական
որոշումներով: Ուոլեսն առաջնայնությունը տալիս է ձևայինին, քանզի, նախ, դրա
ընթացքում ձևավորվում են եվրոպական կառավարման մասշտաբներն ու բնույթը,
հետևաբար, հենց ձևային ինտեգրումն ունի որոշիչ նշանակություն ազգային
պետությունների` որպես իշխանության կենտրոնների պահպանման համար, և երկրորդ,
իր ներկայիս ձևերով ոչ ձևային ինտեգրումն անհնար կլիներ առանց ձևայինի: Օրինակ,
անարգել անդրսահմանային տնտեսական կապերը միասնական ներքին շուկայի
շրջանակներում անհնար կլինեին առանց ԵՄԱ ընդունման, իսկ այդ փաստաթուղթն
ինքնին բարդ միջկառավարական բանակցությունների և ազգային շահերի
համաձայնեցումների արդյունք է:
Ըստ էության, «ձևային ինտեգրումը» ենթադրում է պետության ինտեգրացիոն
քաղաքականություն, իսկ «ոչ ձևային ինտեգրումը» տեղի է ունենում ոչ պետական
սուբյեկտների` տնտեսական և քաղաքական, ոչ կառավարական այլ կառույցների
անդրսահմանային փոխգործակցության շրջանակներում: Եվ եթե ոչ ձևային ինտեգրումը
տեղի է ունենում քաղաքական որոշումներից անկախ` հետևելով շուկայական
օրինաչափություններին, ապա ձևայինն արտահայտվում է քաղաքական որոշումներում,
իրավական ակտերում, որոնք խթանում կամ վերակողմնորոշում են տարերային
գործընթացները, հակազդում դրանց բացասական հետևանքներին: Ինտեգրման այդ
երկու տիպերը փոխկապակցված են: Ձևային ինտեգրման շրջանակներում որոշումներ
ընդունելիս հաշվի են առնվում նաև ոչ ձևային ինտեգրման մասնակիցների շահերը`
երբեմն ուղղակիորեն խթանելով ոչ ձևային ինտեգրումը կամ դրա այս կամ այն կողմերը:
Այդուհանդերձ, ոչ ձևային ինտեգրումը հարկ է դիտարկել որպես ձևային ինտեգրմանը
նպաստող գործոն, որը չի կարող ինքնին հանգեցնել ձևային ինտեգրման:
Ընդհանուր առմամբ, միջկառավարական մոտեցումը չի ընդունում վերպետական
ինքնիշխանության գոյության հնարավորությունը և կարևորում է անդամ-
պետությունների ինքնիշխանության պահպանումը: Այդ պատճառով էլ երբեմն կարծում
են, որ այս մոտեցումն ընդդիմանում է ինտեգրմանը: Այդուհանդերձ,
միջկառավարականությունը եվրոպական ինտեգրման անքակտելի մասն է, որն անգամ
կապվում է կոնֆեդերալիզմի ու համադաշնության գաղափարների հետ, որի շնորհիվ
անդամ-պետությունները պահպանում են իրենց նշանակությունն ինտեգրման մեջ և
շեշտադրվում է նրանց փոխշահավետ համագործակցությունը: Այս մոտեցման
անուղղակի արդյունքը կարող է լինել ավելի խորը ինտեգրումը, սակայն ոչ թե
հարկադրված լինելու պատճառով, այլ համագործակցության շնորհիվ:
1.3.5. Քաղաքական ցանց և հաղորդակցության տեսություն [1:31,33; 3:29-30; 5:36-37]
Եթե ռեալիզմի և նոր ռեալիզմի հիմքով ղեկավարվող հայեցակարգերը երկրների
մրցակցությունը միջազգային հարաբերությունների անիշխանության պայմաններում
ներկայացնում են որպես «զրոյական հաշվով խաղ», որտեղ ուժեղներն անպայման
հաղթում են, իսկ թույլերը` պարտվում, ապա, քաղաքական ցանցը համագործակցության
մի շրջանակ է, որտեղ փոխկախվածության շնորհիվ շահում են բոլոր մասնակիցները`
անկախ նրանց ուժային հնարավորություններիհարաբերակցությունից («հաղթանակ-
հաղթանակ» իրավիճակ): Սակայն հարկ է նշել, որ սա բոլորովին չի նշանակում, որ բոլոր
մասնակիցներն են հավասարապեսօգտվում: Այս իմաստով ԵՄ-ը և նրա
ինստիտուտները ներկայացնում են քաղաքական ցանցերի մի ամբողջություն, որտեղ
մասնակիցների ստացած առավելությունները նրանց շահագրգիռ են դարձնում
ինտեգրման զարգացման մեջ: Այդուհանդերձ, կա նաև «մեդալի հակառակ կողմը». նույն
ցանցային էֆեկտի պատճառով ինտեգրման մասնակից-պետություններից մեկի խնդիրը
կարող է դառնալ խնդիր ողջ միության համար: Դրա վառ օրինակ կարելի է համարել
եվրոյի գուտու ճգնաժամը. 2007-2008 թթ. համաշխարհային ֆինանսատնտեսական
ճգնաժամը 2009 թ. վերջերին եվրոյի գոտում առաջ բերեց նաև պետական պարտքի,
բանկային, տնտեսական աճի և ազգային մրցունակության համակցված ճգնաժամ:
Հիմնախնդիրը սուր դրսևորում ունեցավ հատկապես ԵՄ-ի «ծայրամասային» որոշ
անդամ-պետություններում՝ Հունաստանում, Իռլանդիայում, Պորտուգալիայում,
Իսպանիայում, Կիպրոսում: Այդ երկրներում ստեղծված իրավիճակն էլ, իր հերթին,
հետադարձ բացասական ազդեցություն ունեցավ եվրոյի գոտու վրա՝ էլ ավելի
խորացնելով ճգնաժամի խնդիրները:
Հաղորդակցության տեսությունը միջպետական ինտեգրումը ներկայացնում է որպես
այնպիսիսի ինստիտուտների ու գործիքների ստեղծում, որոնք ունակ են որոշակի
տարածքի շրջանակներում բավական տևական ժամանակահատվածով ապահովելու
«ընդհանրության զգացում» և բնակչության շրջանում «խաղաղության
փոփոխությունների» ակնկալիքներ: Կ. Դոյչն ինտեգրումը սահմանում է որպես
«փոխհարաբերություն փոխկախված սուբյեկտների միջև, որոնք միասին տալիս են
համակարգային այն արտադրանքը, որից նրանք առանձին-առանձին զրկված կլինեին»,
կամ «ինտեգրատիվ գործընթաց, որի դեպքում սկզբնապես առանձին սուբյեկտների միջև
ձեռք է բերվում այդպիսի փոխազդեցություն կամ գործերի վիճակ»: Կ. Դոյչը պնդում է, որ
հաղորդակցության մոդելների ավելացումը և փոխանակումը («գործարքը»)
դերակատարների միջև կարող է ավելի շեշտել միջազգային քաղաքական
ընկերակցության պարտավորությունները` հանգեցնելով «անվտանգության
ընկերակցության» ստեղծման, որը ներկայացվում է որպես երկրների խումբ, որոնք հասել
են ինտեգրման նշանակալի մակարդակի և գիտակցել որոշակի միասնության
անհրաժեշտությունը` պատերազմի վտանգը նվազեցնելու նպատակով:
Հաղորդակցության տեսության քննադատների կարծիքով, այն հաշվի չի առնում, որ
ԶԼՄ-ների վրա որոշակի ազդեցություն ունեցող պետությունն ունի նաև բավական
միջոցներ` չեզոքացնելու հասարակական գործընթացների անցանկալի հոգեբանական
ազդակները: Թերի է համարվում նաև այն պնդումը, որ սոցիալական հաղորդակցության
աճը մեխանիկորեն ազդում է մարդկանց գիտակցության և, միջնորդված ձևով,
միջկառավարական հարաբերությունների համակարգի վրա: Մեր համոզմամբ ևս,
հասարակական զարգացումը հակասական է, բովանդակում է ինչպես կենտրոնաձիգ,
այնպես էլ կենտրոնախույս միտումներ: Ազգային պետությանն առնչակիցավանդական
արժեքներն ունեն բարձր իներցիա և ունակ են նշանակալիորեն չեզոքացնելու աճող
սոցիալական հաղորդակցությունների գաղափարական ազդեցությունը:
1.3.6. Բազմամակարդակ կառավարում [1:31-32; 3:33-35]
Բազմամակարդակ կառավարման տեսությունը հիմնվում է մի քանի ելակետային
դրույթների վրա՝ ա. առկա է իշխանության, որոշում ընդունող մարմինների տարբեր
մակարդակների իրավասությունների հատում, բ. այդ մարմինների միջև առկա է
փոխազդեցություն (քաղաքական ցանցերի խաչաձևման գաղափարը) և գ.
քաղաքականության շատ խնդիրներ այլևս չեն կարող լուծվել առանց ոչ կառավարական
դերակատարների մասնակցության: Այս պայմաններում պետությունը գնալով ավելի է
ընկղմվում ներհասարակական և անդրազգային բանակցային հարաբերությունների մեջ,
որի արդյունքում էլ սահմանափակվում են նրա` կառավարական որոշումները միանձնյա
ընդունելու լիազորությունները: Այսպիսով, այս տեսությունը խաչաձևում է ներքին և
արտաքին քաղաքականության ոլորտներում որոշումների ընդունման գործընթացները:
ԵՄ-ի համատեքստում այն ցույց է տալիս, թե ինչպես են իշխանության վերպետական,
ազգային, տարածաշրջանային և տեղական մարմինները դարձել համաեվրոպական
քաղաքական ցանցի օղակներ, որոնք միմյանց հետ գտնվում են սերտ փոխազդեցության
մեջ: Ավելին, այդ ցանցն այսօր ներառում է նաև ոչ կառավարական դերակատարների՝
քաղաքական և քաղաքացիական տարբեր շարժումներ, հասարակական
կազմակերպություններ, բիզնես ընկերություններ և այլն: Այս իմաստով` ԵՄ-ի նման
բարդ միջազգային օրինակ մենք չենք կարող տեսնել այլ կազմակերպությունների մեջ:
Դրա պատճառներից մեկն էլ ԵՄ-ի ներսում ավանդական միջպետական
համագործակցության և վերազգային ինտեգրման փոխկապակցվածությունն է:
Արդյունքում ձևավորվել է մի բարդ քաղաքական համակարգ՝ բաղկացած եվրոպական
(Եվրոպական հանձնաժողով, Խորհուրդ, Խորհրդարան), ազգային և տարածաշրջանային
մակարդակներից: Ըստ որում, վերջին երկուսը «ներթափանցել» են նաև ԵՄ-ի
մակարդակ՝ հանձինս անդամ-պետությունները ներկայացնող Եվրոպական խորհրդի և
ԵՄ-ի խորհրդի ու անդամ-երկրների տարածաշրջանային իշխանությունները
ներկայացնող Տարածաշրջանների կոմիտեի: Այստեղ մենք տեսնում ենք նաև ոչ
կառավարական դերակատարներին՝ հանձինս Տնտեսական և սոցիալական կոմիտեի:
Այս մակարդակները փոխազդում են միմյանց հետ և՛ ուղղահայացության (կառավարման
աստիճանակարգության), և՛ հորիզոնականության (նույն մակարդակի վրա գտնվող
դերակատարների) սկզբունքներով:
1.3.7. Տարբերակված (ճկուն) ինտեգրում [1:32-33; 6:2-3, 7:95-97,102; 8]
Տարբերակված (ճկուն) ինտեգրման տեսությամբ կարելի է մեկնաբանել ինչպես ԵՄ-
ի ներսում անդամ-պետությունների ինտեգրվածության տարբեր մակարդակների,
այնպես էլ մի շարք անդամ-պետությունների «տարօրինակ» դիրքորոշումը եվրոպական
ինտեգրման որոշ, այդ թվում՝ հանգուցային հարցերում: Այս տեսության շրջանակներում
օգտագործվում են երեք հայեցակարգեր` «Եվրոպա ըստ ընտրության» (Europa a’ la carte),
«տարբեր արագությունների Եվրոպա» և «փոփոխական երկրաչափություն»:
Ի տարբերություն մյուս երկուսի, «ըստ ընտրության Եվրոպան» մերժում է բոլոր
անդամ-երկրների համար միասնական իրավական ժառանգության` որպես ինտեգրման
վերջնակետի անհրաժեշտությունը և յուրաքանչյուր անդամի կողմից ենթադրում այն
ոլորտի ընտրության հնարավորություն, , որտեղ նա շահագրգռված է մասնակցելու:
«Տարբեր արագությունների Եվրոպայի» համաձայն` առավել զարգացած երկրները
կարող են միավորել ջանքերն ինտեգրման առավել բարձր մակարդակում` նախատեսելով
որոշակի ժամանակահատվածում մյուս երկրների մասնակցությունն ապահովող
մեխանիզմներ: Այս դեպքում միասնական իրավական ժառանգությունը պահպանվում է,
սակայն միևնույն նպատակին անդամ-պետությունները հասնում են տարբեր
«արագություններով»՝ տարբեր ժամանակահատվածներում:
Այս մոտեցումը ենթադրում է, որ առկա ներքին տարբերությունների պատճառով
հնարավոր չէ բոլոր անդամ-պետություններին հարկադրել ինտեգրվել միևնույն
արագությամբ: Հակառակը, երկրներն իրենց սեփական արագությամբ պետք է առաջ
գնան ինտեգրման ճանապարհով: Ըստ այդմ, տարբերակվում են երկու արագություններ՝
«արագացված» և «դանդաղեցված»: Սակայն հանգուցայինն այստեղ այն է, որ երկու
դեպքում էլ նպատակը մնում է նույնը: Այս հայեցակարգի ակնառու օրինակ է եվրոյի
գոտու ընդլայնումը. այն ստեղծեցին ԵՄ-ի 11 անդամներ , դրան հետագայում միացավ
Հունաստանը, իսկ 2004 և 2008 թթ. ընդլայնումների արդյունքում նոր անդամ-երկրները
պարտավորվեցին համապատասխանել փոխարկելիության չափանիշներին և միանալ
եվրոյի գոտուն: Նրանցից յուրաքանչյուրն ընտրեց իր «արագությունը»:
Եթե «տարբեր արագությունների» գաղափարը հիմնվում է ինտեգրման
ժամանակային գործոնների վրա, ապա «փոփոխական երկրաչափությունը» վերաբերում
է տարածական գործոնին: Սա ևս ենթադրում է, որ ինտեգրացիոն ընկերակցության
ներսում կան սկզբունքային, էական տարբերություններ, ինչի պատճառով էլ անդամ-
պետությունները ժամանակավորապես խմբավորվում են տարբեր «շրջանակների» մեջ:
Այդ օղակներից առաջինը կամ «միջուկը» պետք է կազմեն ինտեգրվածության բարձր
աստիճան ունեցող երկրները, որոնք ԵՄ-ի հիմնադրման պայմանագրով սահմանված
«ավելի սերտ» կամ «խորացված համագործակցության» մեխանիզմի միջոցով, լինելով,
փաստորեն, դրոշակակիր, պետք է առաջ մղեն ինտեգրման ողջ գործընթացը: Երկրորդ
օղակը պետք է կազմեն ԵՄ-ին անդամակցած և ինտեգրման ավելի ցածր մակարդակում
գտնվող պետությունները: Երրորդ օղակը ներառում է ԵՄ-ին դեռևս չանդամակցած,
սակայն այդպիսի նպատակ ունեցող երկրները, որոնք կենտրոնացած են ԵՄ-ի
միասնական իրավական ժառանգության՝ acquis communautaire-ի ներդրման վրա: Չորրորդ
օղակը պետք է կազմեն ԵՀՔ-ի մասնակից-պետությունները, որոնք, միգուցե, ոչ մոտ
ապագայում կանդամակցեն ԵՄ-ին: Եվ վերջին՝ հինգերորդ օղակը ներառում է բոլոր այն
պետություններին, որոնք երբևէ կարող են ԵՄ-ին անդամակցության ցանկություն
հայտնել: Վերջին օղակը ենթադրում է, որ ԵՄ-ն պատասխանատվություն է կրում ավելի
մեծ Եվրոպայի համար, և կարող է անգամ որոշակի պատասխանատվություն ստանձնել
Եվրոպայի հարևան տարածաշրջաններում հակամարտությունների կարգավորման
գործում:
Այս հայեցակարգի արտահայտություններից է այսպես կոչված «ամուր միջուկի»
գաղափարը: Դրա համաձայն, եվրոպական ինտեգրման դրոշակակիրը պետք է դառնա
երկրների առաջատար մի խումբ` անդամակցության համար բաց «ամուր միջուկը», որը
ենթադրում է երեք մակարդակների գոյություն, որոնցից առաջինը նեղ` Գերմանիայի և
Ֆրանսիայի, երկրորդը` առաջինների և Բենիլուքսի երկրների, իսկ երրորդը՝ ԵՄ-ի մյուս
անդամների մասնակցությամբ: «Միջուկը» կազմող պետությունները պետք է ուղղորդեն
ընդհանուր գործընթացը` ԵՄ նոր «քաղաքականությունների» և նախաձեռնությունների
ներդրմամբ:
«Ամուր միջուկ» գործնականում դրսևորվել է Շենգենի գոտում, երբ մի խումբ
պետություններ որոշեցին վերացնել սահմանային ստուգումներն ու անցնել մարդկանց
ազատ տեղաշարժի ռեժիմին: Այդ «ամուր միջուկն» իրականում ստեղծվել է ԵՄ-ից դուրս,
սակայն հետագայում ինտեգրվեց Ամստերդամի պայմանագրերի մեջ, որն էլ հենց
սահմանեց «առավել սերտ համագործակցության» մեխանիզմը: Վերջինս մի խումբ
անդամ-պետությունների թույլ է տալիս ավելի խորը համագործակցություն սկսել, սակայն
պայմանով, որ, առաջին, դա չի հակասի ԵՄ-ի հիմնարար նպատակներին և, երկրորդ, այդ
խումբը բաց կլինի մյուս անդամ-պետությունների անդամակցության համար:
Ճկուն ինտեգրման օրինակները Եվրոպայում բավական շատ են: Դրանք առկա են և՛
ԵՄ-ից «դուրս», և՛ նրա «ներսում»: Այսպես, առաջին տարբերակի գործնական օրինակ
կարելի է համարել Նորվեգիայի, Շվեյցարիայի և Իսլանդիայի դեպքերը: Թեև այդ
պետություններն ունեն զարգացած, իսկ մի շարք դեպքերում, անգամ ԵՄ-ի որոշ անդամ-
երկրների համապատասխան ցուցանիշները գերազանցող տնտեսական և քաղաքական
համակարգեր, այդուհանդերձ, չեն անդամակցում ԵՄ-ին:
Նորվեգիայում երկու անգամ՝ 1972 և 1994 թթ., համապետական հանրաքվեների
արդյունքում բնակչության մեծամասնությունը դեմ արտահայտվեց ԵՄ-ին
անդամակցությանը: Սակայն Նորվեգիան անդամակցում է ԱԱԵԱ-ին և հանդիսանում
ԵՏՏ պետություն: Վերջինս Նորվեգիային տալիս է ԵՄ-ի ընդհանուր շուկային մուտքի
իրավունք: Բացի դրանից, Նորվեգիան նաև Շենգենի գոտու անդամ է, մասնակցության
իրավունք է ստացել ԵՄ-ի մի շարք ծրագրերին ու կառույցներին, ինչպիսիք են
Եվրոպական պաշտպանական գործակալությունը, Հյուսիսային մարտական խումբը,
Ֆրոնտեքսը, Եվրոպոլը, Թմրանյութերի և թմրամոլության մոնիթորինգի եվրոպական
կենտրոնը:
Իսլանդիան ևս Շենգենի գոտու, ԱԱԵԱ և ԵՏՏ անդամ է: Իսլանդիան ԵՄ-ին
անդամակցության համար դիմեց 2009 թ., բանակցություններն սկսվեցին 2010 թ.: Ի
տարբերություն Նորվեգիայի, որտեղ բնակչությունն է դեմ արտահայտվում ԵՄ-ին
անդամակցությանը, Իսլանդիայի անդամակցության խնդիրները հիմնականում կապված
են ԵՄ-ի ձկնորսական քաղաքականության, ինչպես նաև Մեծ Բրիտանիայի և
Նիդերլանդների՝ համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամի արդյունքում սննկացած
իսլանդական Landsbanki բանկում իրենց քաղաքացիների դրամական խնայողությունների
փոխհատուցման հետ: Եթե վերջին հարցում որոշակի դրական տեղաշարժ
արձանագրվեց, ապա ձկնորսական քաղաքականության հարցում կողմերը
համաձայնության չեկան: Եվրոյի գոտու ճգնաժամն էլ ավելի նվազեցրեց իսլանդական
կառավարության՝ ԵՄ-ին անդամակցելու ցանկությունը, և 2013 թ. սեպտեմբերին
Իսլանդիան դադարեցրեց բանակցությունները:
Թեև Շվեյցարիան ևս ԱԱԵԱ անդամ է, սակայն 1992 թ. հանրաքվեով բնակչությունը
դեմ արտահայտվեց ԵՏՏ-ին, իսկ 2001 թ.՝ նաև ԵՄ-ին անդամակցությանը: Այդուհանդերձ,
2005 թ. հանրաքվեով բնակչությունը կողմ արտահայտվեց Շենգենի գոտուն միանալու
հարցին, որը և տեղի ունեցավ 2008 թ.: ԵՄ-ի հետ հարաբերություններում Շվեյցարիան
որդեգրել է «երկկողմանիության» և «աստիճանականության» սկզբունքները՝
նախընտրելով ԵՄ-ի հետ հարաբերությունները կառուցել երկկողմ պայմանագրերի վրա
և համագործակցությունը խորացնել աստիճանաբար: Այսօր Շվեյցարիան և ԵՄ-ն քայլեր
են ձեռնարկում այդ երկրի համար ԵՄ-ի ընդհանուր շուկային լիարժեք մուտք
ապահովելու և համագործակցության իրավապայմանագրային բազան պարզեցնելու
նպատակով: Եվրոյի գոտուն չանդամակցող, բայց դրա մասնակից-երկրներով
շրջապատված Շվեյցարիայի (և նրա հետ սերտորեն կապված ու կախված
Լիխտենշտայնի) որոշ վայրերում եվրոն՝ որպես վճարման միջոց, փաստացի
շրջանառության մեջ է: Բացի դրանից, անգամ ոլորտային հատուկ պայմանագրի
բացակայության պայմաններում, Շվեյցարիան մասնակցում է ԵՄ-ի ԸԱՊՔ
շրջանակներում իրականացվող առաքելություններին, ինչպես նաև միացել է որոշ
երկրների նկատմամբ ԵՄ-ի կիրառած պատժամիջոցներին:
Յուրահատուկ են նաև եվրոպական «գաճաճ» պետությունների՝ Անդորրայի,
Լիխտենշտայնի, Մոնակոյի, Սան Մարինոյի և Վատիկանի3՝ ԵՄ-ի հետ
փոխհարաբերությունները: Նրանցից ոչ մեկը, մասամբ կապված անդամակցության մեծ
ծախսերի հետ, ԵՄ-ի անդամ չէ, բայց բոլորը հատուկ հարաբերություններ ունեն ԵՄ-ի
հետ: Սան Մարինոն, Մոնակոն և Վատիկանը եվրոյի գոտու անդամ են, իսկ Անդորրային
թույլ կտրվի նույնն անել, երբ նա կհամապատասխանի արդեն իսկ կնքված արժութային
համաձայնագրի պահանջներին: Ի տարբերություն նրանց, Լիխտենշտայնը շարունակում
է օգտագործել շվեյցարական ֆրանկը: Եթե Լիխտենշտայնը Շենգենի գոտու լիիրավ
անդամ է, իսկ Մոնակոն՝ փաստացի, ապա Սան Մարինոն և Վատիկանը բաց սահմաններ
ունեն իրենց հարևան Իտալիայի հետ: Եթե Անդորրան և Սան Մարինոն ԵՄ-ի մաքսային
միության, իսկ Մոնակոն՝ ԵՄ-ի մաքսային տարածության անդամ են, ապա
Լիխտենշտայնը և Վատիկանը դրանցից ոչ մեկի մեջ չեն մտնում4: Լիխտենշտայնը՝ որպես
ԵՏՏ անդամ, ԵՄ-ի ներքին ընդհանուր շուկային ունի լիիրավ, իսկ Մոնակոն՝ ոչ լիիրավ
մուտք, մինչդեռ Անդորրան, Սան Մարինոն և Վատիկանը չունեն այդ հնարավորությունը:
ԵՄ-ի ներսում առկա են ճկուն ինտեգրման բոլոր երեք տարբերակների
դրսևորումները: Այսպես, «Եվրոպա ըստ ընտրության» հայեցակարգի դրսևորումն է այն,
որ Շենգենի գոտուն չեն մասնակցում ԵՄ-ի 28 անդամներից 2-ը՝ Մեծ Բրիտանիան և
Իռլանդիան, եվրոյի գոտուց դուրս են գտնվում 3-ը՝ Մեծ Բրիտանիան, Դանիան և Շվեդիան
(փաստացի): Թեև ԵՄ-ի քաղաքացիությունն իրավաբանորեն տարածվում է բոլոր անդամ-
պետությունների քաղաքացիների վրա, սակայն գործնականում Դանիան հրաժարվել է
դրանից՝ հայտարարելով, որ դա պետք է ընդունվի համապետական հանրաքվեի միջոցով:
Դանիան չի մասնակցում նաև ԵՄ-ի ԸԱԱՔ-ին՝ այդ հարցը ևս թողնելով հանաքվեի
որոշմանը: ԵՄ-ի ՈԴՄՀ ոլորտում` ԱԱԱՏ-ից դուրս են գտնվում Դանիան, Իռլանդիան և
Մեծ Բրիտանիան: Ընդ որում, Դանիան այդ հարցը ևս կապում է հանրաքվեի հետ, իսկ
մյուս երկու պետությունները հնարավոր է որ դրան միանան փուլ առ փուլ։ ԵՄ-ի Մարդու
հիմնարար իրավունքների խարտիային չեն միացել Չեխիան, Լեհաստանը և Մեծ
Բրիտանիան, թեև Չեխիան խոստացել է միանալ դրան:
ԵՄ-ի տեսանկյունից այս «ընտրությունները» բացառություններ են կոնկրետ
անդամ-պետությունների համար: Այսպես, փաստորեն, իրենց վետոյի իրավունքը
քվեարկությունների ժամանակ կիրառելու փոխարեն, այդ պետություններին թույլ է
տրվում դուրս մնալ միասնական քաղաքականության ոլորտից և այդպիսով չխոչընդոտել
գործընթացին: Այս «բացառությունների» միջոցով ԵՄ-ն կարողանում է պահպանել իր

                                                            
3 Եվրոպայի մյուս երկու փոքր պետությունները՝ Մալթան և Լյուքսեմբուրգը, ԵՄ-ի անդամ են:
4 1995 թ-ից ԵՄ-ի մաքսային միության մեջ է գտնվում նաև անդամակցության թեկնածու Թուրքիան:
միասնական քաղաքականությունների կայուն զարգացումը և խուսափում է
ճգնաժամերից, ինչպիսին 1960-ական թթ. «դատարկ աթոռի» ճգնաժամն էր:
«Ըստ ընտրության Եվրոպայի» և «տարբեր արագությունների Եվրոպայի»
յուրօրինակ դեպքեր են եվրոյի և Շենգենի գոտիները: Եվրոյի գոտուն, փաստորեն,
անդամակցում են նաև ԵՄ-ի անդամ չհանդիսացող պետություններ5, մինչդեռ ԵՄ-ի
անդամ որոշ պետություններ դրանից դուրս են գտնվում, իսկ որոշներն էլ (Բուլղարիա,
Հունգարիա, Լիտվա, Լեհաստան, Ռումինիա, Խորվաթիա, Չեխիա) դրան պետք է միանան
ժամանակի ընթացքում: ԵՄ-ի որոշ անդամներ ևս դուրս են գտնվում Շենգենի գոտուց ,
իսկ որոշներն էլ (Ռումինիա, Բուլղարիա, Կիպրոս և Խորվաթիա) պարտավորվել են
միանալ մոտ ապագայում: Փոխարենը, Շենգենի գոտուն անդամակցում են նաև ԵՄ-ին
չանդամակցող Իսլանդիան, Նորվեգիան, Շվեյցարիան և Լիխտենշտայնը: Դրան
փաստացի միացել են նաև Մոնակոն, Սան Մարինոն և Վատիկանը, քանի որ «բաց
սահմաններ» ունեն իրենց հարևան և Շենգենի գոտուն անդամակցող Ֆրանսիայի ու
Իտալիայի հետ:
1.3.8. Ռեալիզմ, ազատականություն և նոր ինստիտուցիոնալիզմ [9:29-30; 3:27]
Ինտեգրման տեսությունների շարքում չդասվող, բայց հեղինակավոր մեկ այլ
տեսության` ռեալիզմի ներկայացուցիչների համոզմամբ, միջազգային
հարաբերությունների ոլորտում իշխանության միասնական կենտրոնի բացակայության
պայմաններում` ազգային բարձրագույն շահի գոյատևման ապահովման գլխավոր միջոցը
պետության ռազմական ներուժն է, որի կուտակումն ու ամրապնդումը մի պետության
կողմից հանգեցնում է մյուսների անվտանգության թուլացմանը: Այդ երկընտրանքի
լուծման համար երկրներն սկսում են համագործակցել, և դա այն ամենն է, ինչ նրանք
կարող են անել, քանզի պետությունները և դրանց շահերի հակասություններն անհնար է
վերացնել: Հետևաբար, ազգային պետությունների համակարգը վերազգային
ղեկավարման միջոցով ջնջելու ձգտումը երևակայական է, քանզի միջազգային
հարաբերությունների համակարգի բնական վիճակը հանդիսանում է յուրաքանչյուր
պետության` իր անվտանգության ապահովման խնդիրը, որը և ստիպում է նրանց
համագործակցել միմյանց հետ:
Ազատականության ներկայացուցիչները, ելնելով այն կանխադրույթից, որ երկրների
փոխգործակցությունն ունի պատերազմներին վերջ տալու, խաղաղությունն ու
տնտեսական բարգավաճումն ամրապնդնելու նպատակ, պնդում են, որ այդ
գործակցությունն անպայման պետք է կարգավորվի, առաջին հերթին,
միջկառավարական կազմակերպությունների և միջազգային ռեժիմների միջոցով: Իսկ
նոր-ազատականության ներկայացուցիչներն ընդգծում են քաղաքականության և
տնտեսության փոխկապակցվածությունը, երկրների սերտ փոխկախվածության
պատճառով միջազգային միջավայրի վրա անիշխանության ազդեցության թուլացումը և
դերակատարներների փոխազդեցության համատեքստի փոփոխությունը:
Չվիճարկելով ազգային պետությունների առաջատար դերը ինտեգրման մեջ` նոր
ինստիտուցիոնալիզմի կողմակիցները գտնում են, որ դրա արդյունքը չի կարող բացա-
տրվել միայն ազգային պետությունների ուժերի և նախապատվությունների
                                                            
5 Վերը նշված «գաճաճ» պետություններից բացի, եվրոն միակողմանիորեն ընդունել են նաև Չեռնոգորիան և

Կոսովոյի ինքնահռչակ հանրապետությունը:

հարաբերակցությամբ: Պատմական ինստիտուցիոնալիզմը տալիս է եվրոպական
ինտեգրման իր մեկնաբանությունը. առաջին ինտեգրացիոն ինստիտուտները ստեղծվել
են անդամների կողմից` որոշակի պատմական պայմաններում և որոշակի
նպատակներով, որոնք ներկայումս անհետացել են կամ փոփոխվել, բայց մի անգամ
ընդունված որոշումները բացել են զարգացման տրամաբանության մի ուղի, որն անհնար
էր կանխատեսել ԵԸ ստեղծման պահին: Այդ ինստիտուտները գոյություն ունեն նաև
այսօր և ունակ են ազդելու դերակատարների նպատակների ու նախասիրությունների
վրա, և այդկերպ ընդունելու քաղաքական որոշումներ և ստեղծելու քաղաքական նոր
իրավիճակներ:
Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ արդեն 28 անդամ ունեցող ԵՄ-ի
քաղաքականությունը եղել և կմնա փոխզիջումների քաղաքականություն, ինչը
նշանակում է, որ քաղաքական ինտեգրումն անխուսափելիորեն կսահմանափակվի
քաղաքական իրողություններով և մասնակիցների սեփական շահերով: Այսօր արդեն ԵՄ-
ի քաղաքական համակարգի զարգացման մեջ հստակ ուրվագծվում են դաշնայնացման
միտումները և բազմամակարդակ կառավարման համակարգի սահմանները` հիմնված
տեղական ինքնակառավարման, պետական և վերազգային մակարդակների հաշվառման
վրա, որին ավելանում է նաև երկրների տարածաշրջանային իշխանությունների
մակարդակը: Բայց ԵՄ-ը ներառում է ոչ միայն վերազգային-ինտեգրացիոն, այլև
միջկառավարական զարգացած համագործակցություն, մասնավորապես, քաղաքական
ինտեգրման այնպիսի կարևորագույն հարթության վրա, ինչպիսին արտաքին և
անվտանգության քաղաքականությունն է: Բուն եվրոպական ինտեգրումն ընթանում է
ճկուն ինտեգրման տրամաբանությամբ, քանզի, մի կողմից, նոր անդամներին որոշակի
ժամանակ է անհրաժեշտ ինտեգրման գործընթացներին լիարժեք ներգրավվելու համար,
իսկ մյուս կողմից, ոչ բոլոր անդամներն են հակված ակտիվորեն մասնակցելու
ինտեգրման բոլոր, մասնավորապես, քաղաքական նախաձեռնություններին:

Քննարկման հարցեր
1. Որո՞նք են ինտեգրման տեսությունների հիմնական տարբերությունները, ուժեղ և
թույլ կողմերը:
2. Գտե´ք ինտեգրման տեսություններից յուրաքանչյուրի հիմնական գաղափարների
արտացոլումը ժամանակակից ԵՄ-ի պրակտիկայում:
3. Ինչո՞ւ է նոր ֆունկցիոնալիզմը համարվում ԵՄ-ի «ինտեգրման մեթոդ»:
4. Ձեր կարծիքով, տարբերակված (ճկուն) ինտեգրումը նպաստո՞ւմ, թե՞ խոչընդոտում է
Եվրոպայի միավորմանը: