KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN NG EL FILIBUSTERISMO

• Ang ikalawang nobela ni Dr. Jose Rizal na El Filibusterismo, ang sikwel o

karugtong ng Noli Me Tangere, ay sinimulan niyang isulat sa kaniyang tinubuang
Calamba noong Oktubre, 1887, sa kaparehong taon kung kailan natapos ang
manuskripto at maipalimbag ang kaniyang unang nobela. Makalipas ang halos isang
taon, 1888, nirebisa ni Dr. Rizal sa London ang halos lahat ng naisulat na niya sa
ikalawang nobela. Gayunman, may mangilan-ilang sanggunian ang nagsasabing
nasimulan niyang isulat ito sa London habang tinatapos pa niya ang pagsusulat ng
Noli Me Tangere. Kung pagbabatayan naman ang talambuhay ni Dr. Rizal,
tumataliwas ang pahayag na ito dahil hindi man lámang nabanggit ang London sa mga
bayang pinuntahan ni Dr. Rizal hábang sinusulat pa niya ang kaniyang unang nobela.
Ayon sa aklat na “Rizal’s Life, Works, and Writings” ni G. Gregorio F. Zaide,
sinimulang isulat ni Dr. Rizal ang unang mga kabanata ng Noli Me Tangere sa
Madrid, Espanya noong 1884; ipinagpatuloy niya ito sa Paris, Pransiya; maging sa
Wilhelmsfeld, Alemanya sa mga buwang Abril–Hunyo; at tinapos sa Berlin,
Alemanya sa hulíng mga buwan ng 1886 at ipinalimbag sa Berliner Buchcdrukrei
Actien Gesselchaft noong 29 Marso 1887 sa halagang Php300 para sa 2,000 kopya.
Samantalà, ipinagpatuloy naman niya ang pagsusulat ng El Filibusterismo sa Paris,
Madrid, at Biarritz, Pransiya. Mapapansing iba-ibang lugar ang napuntahan ni Dr.
Rizal hábang sinusulat pa niya ang kaniyang mga nobela. Para sa Noli Me Tangere,
ang mga dahilan ay may kinalaman sa kaniyang pamamasyal sa iba’t ibang bansa at sa
kaniyang propesyon. Samantalà, mula sa Biarritz, Pransiya kung saan niya tinapos ang
pagsusulat ng ikalawang nobela ay lumipat naman siya sa Ghent, Belgium dahil sa
dalawang bagay: (1) makaiwas kay Suzanne Jacoby na kaniyang sinisinta nang mga
oras na iyon, at (2) higit na mababà ang halaga ng palimbagan sa nasabing lugar.
Bakit niya iniiwasan si Suzanne Jacoby sa mga sandaling iyon kung tunay niya itong
sinisinta? Sa kabila ng silakbo ng pagmamahal, kinailangan niyang pigilin ang
kaniyang damdamin para kay Suzanne Jacoby alang-alang sa maalab niyang pag-ibig
sa Filipinas. Isinakripisyo ni Dr. Rizal ang kaniyang nararamdaman sa isang
babae―ang kaniyang personal na pangangailangan―dahil higit na kailangan siya ng
kaniyang mga kababayang patuloy na nagtitiis sa panlalapastangan ng mga Espanyol.
Dahil na rin sa nagsilbing aral para sa kaniya ang masaklap na mga karanasan sa
pagpalalathala ng Noli, nanirahan siya sa masikip na kuwarto ng kaniyang kaibigang
si Jose Alejandrino para lámang maipalimbag ang kaniyang El Filibusterismo sa F.
Meyer-Van Loo Press, No. 66 Viaanderen Street, Ghent, Belgium. Ayon sa isa sa mga
anekdota ni Jose Alejandrino para kay Dr. Rizal, labis-labis ang pagtitipid na ginawa
nito para lámang maging matagumpay ang pagpapalimbag ng El Filibusterismo. Ayon
kay G. Alejandrino, sang-ayon sa aklat muli na “Rizal’s Life, Works, and Writings” ni
G. Gregorio F. Zaide, ang tinutuluyan nilang apartment ay may sariling canteen pero
sa halip na kumain doon, dahil sa mas mapapamahal sila, ay bumili na lámang si Rizal
ng isang latang biskuwit at ilang kape para sa mga almusal nilang dalawa sa loob ng
isang buwan. Ang ginawa pa ni Dr. Rizal, hinati niya nang pantay para sa kanilang
dalawa ang mga biskuwit. Si G. Alejandrino, dahil sa hindi nakasusunod sa kaniyang
rasyon o kung ilang biskuwit lámang ang kaniyang kailangang kainin sa isang araw ay
halos maubos na ang kaniyang mga biskuwit sa loob lámang ng kalahating buwan.
Samantalà, si Dr. Rizal ay nagawa mismong tipirin ang sarili sa pagkain para lámang
maipalimbag ang kaniyang nobela. Subalit sa hindi magandang palad, tulad sa mga
nangyari sa kaniya hábang ipinapalathala ang unang nobela, muli na namang kinapos
sa salapi si Dr. Rizal. Naubos na ang perang nakuha mulâ sa pagsangla niya sa
kaniyang mga alahas. [Hindi lámang nabanggit kung may kinita siya mulâ sa mga
pinagbilhan ng kaniyang unang nobela.] Muli na naman siyang humingi ng tulong sa
kaniyang mga kaibigan ngunit natalagan bago dumating kaya noong 6 Agosto 1891 ay
itinigil ang paglilimbag sa nobela na noo’y nasa ika-112 pahina na. Hindi nagtagal,
tulad muli sa mga nangyari hábang ipinapalimbag ang Noli, ay dumating ang salaping
kailangan ni Dr. Rizal mulâ sa isa sa kaniyang mga kaibigan na si Valentin Ventura na
noo’y nása Paris. Sa tulong ng sugo ng Diyos, ang ikalawang nobela ni Dr. Rizal ay
natapos sa pagpapalimbag noong 18 Setyembre 1891.
• Ang El Filibusterismo ay binigyan ng iba’t ibang saling-pamagat. Sa wikang Ingles,
ito ay isinalin bilang “The Filibustering”. May salin din ito sa wikang Ingles na ang
pamagat ay “The Reign of Greed” na tinumbasan naman sa wikang Tagalog ng “Ang
Paghahari ng Kasakiman”. Sa ibang aklat sa wikang Ingles, ito ay “The Subversive”
na ang salin naman sa wikang Filipino ay “Ang Subersibo”. Anuman ang pamagat,
ang salitang filibusterismo ay nanggaling sa salitang Kastila na “filibustero” na
hiniram naman sa salitang Pranses na “flibustier” na tumutukoy sa sumusunod na mga
kahulugan: pirata (pirate), isang taong mangingikil ng buwis o pag-aari ng iba
(plunderer), at isang táong may kinalaman sa rebolusyon o pumupunta pa sa ibang
bayan para suportahan ang isang pag-aaklas (freebooter). Ayon mismo kay Dr. Jose
Rizal, na mababasa rin sa ginawang introduksiyon ng kaibigan niyang si Ferdinand
Blumentritt para sa kaniyang ikalawang nobela, ang “filibustero” ay
nangangahulugang “mapanganib na táong (makabayan) mamamatay kahit na anong
oras”. Ito ang kontekstuwal na pagpapakahulugan ng mga Espanyol at ilang Filipino
noon na nakaaalam ng salitang ito. Unang pagkakataon na narinig ito ni Dr. Rizal ay
noong binitay ang tatlong paring martir dahil sa pagkakadawit sa Cavite Munity.
Labis-labis na pagkabalisa ang idinulot ng salitang ito sa mga Pilipino maging sa mga
nakapag-aral dahil ito ay parang parusang bigla na lámang ipapataw ng mga Espanyol
sa sinumang Pilipinong nais nilang mamatay. Dahil dito, ipinagbawal mismo ni
Francisco Mercado, ama ni Dr. Rizal, ang pagbanggit ng mapanganib na salitang ito,
maging ng mga salitang “Cavite” at “Burgos” (isa sa tatlong paring martir na kaibigan
ng kapatid ni Dr. Rizal na si Paciano), dahilan para kakaunti lámang ang nakaaalam
ng salitang ito.
• Labing-isang taóng gulang pa lámang noon si Dr. Rizal nang masaksihan niya ang
kalunos-lunos na pagbitay sa tatlong paring martir, ang GOMBURZA, na sina
Mariano Gomez de los Angeles, Jose Apolonio Burgos y Garcia, at Jacinto Zamora y
del Rosario. Marami ang nalungkot at marami ang nagalit dahil pinatay ang tatlong
paring inosente na dinawit lámang sa Cavite Mutiny. Ang Cavite Mutiny ay ang pag-
aaklas noon sa Cavite ng tinatayang 200 pinagsama-samang manggagawang Pilipino
dahil sa sapilitang paggawa o polo y servicio at pagkakaltas ng buwis ng mga
Espanyol. Gayunman, ang pag-aaklas na ito ay hindi naging matagumpay dahil lahat
ng nagsipag-aklas ay hinuli, pinarusahan at pinatay. Sinuman ang sumubok na
sumuporta at tumulong sa pag-aaklas ay parehong kapalaran ang sinasapit. Dahil sa
maraming Espanyol, lalong-lalo na ang mga prayle, ang galit at naiinggit sa
GOMBURZA, idinawit nila ang tatlong pari bilang mga filibustero. Sila ay binitay sa
pamamagitan ng garote sa Bagumbayan (ngayon ay Luneta Park) noong 17 Pebrero
1872. Ang karumal-dumal na pangyayaring iyon, kahit maraming taon na ang
lumipas, ay kumintal sa isipan at bumiyak sa puso ni Dr. Rizal kayâ ang
GOMBURZA ang kaniyang pinag-alayan ng pagsusulat ng nobelang El
Filibusterismo. Gayumpaman, nang isulat ni Dr. Rizal ang dedikasyon sa nobela ay
nagkaroon ng kaunting pagkakamali ang bayani. Sa kaniyang orihinal na sipi, naisulat
niya na binitay ang GOMBURZA noong 22 Pebrero 1872 at hindi 17 Pebrero 1872 na
siyang talâng pangkasaysayan. Maging sa pagsasáma ng edad ng tatlong paring martir
ay nagkaroon ng dalumat: si Mariano Gomez na namatay sa edad na 72 ay nailahad ni
Dr. Rizal ng 85 taóng gulang; si Jose Burgos, ayon sa bayani ay namatay sa edad na
30 pero ayon naman sa mga historyador ay 35 taóng gulang; at si Jacinto Zamora
naman ay namatay sa edad na 36 pero ayon kay Dr. Rizal ay 35 taóng gulang.
• Tulad sa nabanggit sa unang bahagi ng tekstong ito: nirebisa ni Dr. Rizal sa London
ang halos lahat ng naisulat na niya sa ikalawang nobela noong 1888. Ito ay may
kinalaman mismo sa kaniyang naging mga inspirasyon sa pagsusulat; ngunit naiiba sa
mga inspirasyon ng ibang manunulat: ang kaniyang masasakit na karanasan sa
totoong búhay dahilan para maging mabigat ang mga emosyon at mga pangyayaring
mayroon sa El Filibusterismo. Ang mga ito ay ang mga sumusunod: (1) ang
pagmamalupit ng mga paring Dominiko sa mga magsasaka ng Calamba at sa
kaniyang pamilya―matutunghayan sa Kabanata 4; (2) ang pagkamatay ng dalawang
Filipino sa Madrid na sina Felicisimo Gonzales at ang kaibigan niyang si Jose Maria
Panganiban; (3) ang away nilang dalawa ni [Heneral] Antonio Luna dahil sa isang
babae, si Nelly Bousted; (4) ang tunggalian sa pagitan nila ni Marcelo H. del Pilar sa
pamumuno ng samahán ng mga Kastila at mga Filipino sa Espanya―mababása sa
unang mga bahagi ng nobela ukol sa pagpapatayo ng Akademya ng wikang Kastila; at
(5) ang pagpapakasal ng kaniyang kasintahang si Leonor Rivera sa isang inhinyerong
Ingles na si Henry C. Kipping―matutunghayan sa hulíng mga bahagi ng nobela, sa
kabanata kung saan nagpakasal si Paulita Gomez kay Juanito Pelaez.
• Tulad sa Noli Me Tangere, ang ilang tauhan sa nobelang ito ay hinango mismo ni
Dr. Rizal sa tunay na buhay: (1) ang ginagalang na paring Pilipino na si Padre
Florentino ay walang iba kundi si Padre Leoncio Lopez na malapit na kaibigang pari
ni Dr. Rizal; si Isagani ay si Vicente Ilustre na isang makata; si Paulita Gomez ay si
Leonor Rivera, ang pinsan ni Dr. Rizal na naging kasintahan niya, si Leonor Rivera
din si Maria Clara sa Noli Me Tangere, mapapansin na magkaiba ang mga katangian
nina Maria Clara at Paulita Gomez pero pareho lamang hinalaw sa iisang tao; si
Simoun, ang pangunahing tauhan, ay walang iba kundi si Simon Bolivar, ang
tagapagpalaya ng Katimugang Amerika mulâ sa pananakop ng Espanya; si Padre
Salvi ay si Padre Antonio Piernavieja; si Donya Victorina ay si Donya Agustina
Medel; at si Kapitan Tiago ay si Kapitan Hilario Sunico.
• Para sa inyo, alin nga ba ang superyor o mas nakaaangat: ang Noli Me Tangere ba o
ang El Filibusterismo? Sa bagay na ito, nahati ang mga opinyon ng mga kaibigan ni
Dr. Jose Rizal. Para kina Ferdinand Blumentritt, Graciano Lopez-Jaena, Dr. Rafael
Palma (kapatid ni Jose Palma na siyang nagsatitik ng “Lupang Hinirang”), at marami
pang iba, ang higit na nakaaangat ay ang El Filibusterismo. Para naman kina Marcelo
H. del Pilar, Wenceslao Retana (hindi siya kaibigan ni Dr. Rizal, sa katunayan ay isa
siya sa mga Espanyol na bumatikos sa Noli Me Tangere at nakaaway mismo ng
bayani pero nang mamatay si Dr. Rizal ay doon siya labis na humanga rito at siya ang
kauna-unahang gumawa ng talambuhay ng bayani), at maging kay Dr. Jose Rizal, ang
superyor ay ang Noli Me Tangere. Sang-ayon mismo kay Dr. Rizal, siya ay
nakaramdam ng tabang (grain of salt) o tampo sa mga nagsabing mas nakaaangat ang
kaniyang ikalawang nobela. Bakit niya, kung gayon, sinulat ang Fili na may
mabibigat at masasakit na tema kung lalabas lámang ang kaniyang pagkaromantiko at
pagkamaginoo gaya kay Crisostomo Ibarra ng Noli? Ang kaniyang dahilan ay
gisingin ang kaniyang mga kababayan ngunit hindî niya nais na mag-aklas ang mga
ito gaya ng mga katipunero; kayâ nga pinatay niya ang karakter ni Simoun dahil para
kay Dr. Rizal, walang magandang dulot ang paggamit ng dahas. Sa kabila ng kaniya-
kaniyang opinyon, dumating naman ang pinakamagandang reaksiyon mulâ sa isa sa
mga kaibigan ng bayani, si Mariano Ponce: “It is, indeed, excellent. I can say nothing
of your book, but this: it is really marvelous like all the brilliant productions of your
pen. It is a true TWIN of the Noli.”