qâ◊fi^Œ~°≈#O

✍
#O_»∂i ~å=∞"≥∂ǨÏ#~å=Ù

qHõ
qHõìsìsѨѨaa¡+¡+¨~¨~üû üû
_À~ü
_À~ü..<≥.<≥<≥OOO..30–17–3Z,
_À~ü .30–17–3Z,
30–17–3Z,"å~°"å~°
"å~°}}}Ït"åi
Ït"åi
Ït"åigkè gkè
gkè,,ã‘,ã‘ã‘```å~åOѨ
å~åOѨ
å~åOѨÙÙ~°~°Ù~°OOO,,,
q[Ü«
q[Ü«∞∞"å_»
q[Ü« ∞"å_»
"å_»–––520
520 002.
002.á¶á¶á¶ÈÈÈ<£<£<£::0866
520002. :0866
0866–––2444156.
2444156.
2444156.
 ™ÈÖò _çã
¢ |ì≤ ∂º@~üû – PO„^Ñ
„Œè ^¨ âÕ ò
N "≥OHõ>Ëâ◊fi~° |∞H± _çáÈ
qâ◊fi^Œ~°≈#O 30-17-3A, "å~°}Ït"åi gkè,
ã‘`å~åOѨÙ~°O, q[Ü«∞"å_» - 2.
#O_»∂i ~å=∞"≥∂ǨÏ#~å=Ù á¶È<£ : 0866 - 2444156
❖❖❖
™ê~Ú "≥OHõ>Ëâ◊fi~° |∞H± _çáÈ
26-27-77, ÉÏ\Ï ëÈ~°∂"£∞ Z^Œ∞~°∞,
QÍOnè#QÆ~ü, q[Ü«∞"å_»-520 003.
á¶È<£ : (0866) 2570192, 2570309
™ÈÖò _ç㢠|ì≤ ∂º@~üû – `≥ÅOQÍ}
C Ln. I. Ramakumar, PMJF
Immadisetty Akkeswara Rao N "≥OHõ>Ëâ◊fi~° |∞H± _çáÈ
Charitable Trust, Vijayawada. áê¡\ò <≥O. 3, 103, 2-4-1085,
™ê~ÚÅH©; xˆH`«<,£
~å=∞Hõ$ëê‚ Ç¨ã¨Ê@Öò Z^Œ∞~°∞gkè,
HÍzQÆ∂_» ‰õΩ=∂~ü käÜÕ∞@~ü ^ŒQÆæ~°,
„Ѩ^=Œä ∞ =Ú„^Œ} - 2015 xOÉ’e J_»¤, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^Œ∞-500027.
á¶È<£ : (040) 65528228, 24653879
(á¶êH±û) 24745257, ÃãÖò : 9346771314
❖❖❖
"≥Å. ~°∂. 400–00 ^Œ∞~åæ |∞H± _ç¢ã≤ì|∂º@~üû
# 4–5–172, "≥Ú^Œ\ ˜ JO`«ã¨∞Î,
QÀY∞Öò @=~üû, QÀY∞Öò Kå\ò "≥#∞Hõ,
ǨÏ㨇`üQÆO*ò, HÀ\˜,
Also available at:
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ – 500 095
www.newshunt.com
á¶È<£ : (040) 24752801, 64542801
www.kinige.com Åe`å |∞H± _çáÈ
www. rockstand.in 15–1–515, ëêѨ٠<≥O.1/a. +≤HÍ Z<£̂H¡"£
ã≤^ŒúO|~ü |*Ï~ü, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ – 500012
á¶È<£ : 040–66825776
ÃãÖò. <≥O. 9290061323
=∞#q : =∂KÕ „ѨK∞« iOK«|_ç# Jxfl ~°H=õ ÚŠѨÙãÎ̈H=õ ÚÅ∞ Jxfl „Ѩ=ÚY |∞H± ëêѨÙÅÖ’#∞,
qâßÖÏO„^èŒ =∞iÜ«Ú „Ѩ*Ïâ◊HΘ |∞H± ǨÏ∫ãπ Jxfl „ÉÏOzÅÖ’#∞ ÅaèOK«∞#∞. ÅaèOK«x Ü≥∞_»Å =∞=Ú‡Å#∞
<Õ~∞° QÍ ã¨O„ѨkOK«QÅÆ ~°∞. ѨÙãHΨ ÍÅÖ’ U"≥<· å Ö’áêÅ∞, `«ÑC¨ Å∞ L<åfl `≥eÜ«∞KÕã#≤ `«^∞Œ Ѩi =Ú„^Œ}Ö’
ã¨iKÕÜ∞« QÆÅO. U q+¨Ü∞« "≥∞#ÿ ramakumarimmadisetty @yahoo.com "≥∞~ÚÖò‰Ωõ `≥eÜ«∞
*ËÜ«∞=K«∞Û#∞. g∞‰õΩ HÍ=Åã≤# ѨÙãÎ̈HÍʼnõΩ : SBI online A/c. No. 32987503888 qHõìs
Ѩa+¡ ~¨ ûü , q[Ü«∞"å_» ¿Ñ~°∞# [=∞KÕã,≤ g∞‰õΩ ^ŒQ~æÆ ° QÆÅ „\Ï<£ûáÈ~°∞ì q=~åÅ∞ `≥Å∞Ѩ=Öˇ#∞.
Published by : qHõsì Ѩa+¡ ~¨ ûü , q[Ü«∞"å_»
We have made many efforts to present this book without errors. But some errors might have crept in. We
do not take any legal responsibility for such errors and omissions. If you bring them to our notice we shall
correct them in our next edition. All disputes are subject to Vijayawada Jurisdiction only.
 "Õ∞^è•q, ^•~°≈x‰õΩ_»∞
N "ÕOHõ>Ëâ◊fi~° Ü«¸x=i≈\© =∂r "≥·ãπ Kèå#ûÅ~ü
Ü«¸x=i≈\© „QÍO\ò Hõg∞+¨<£ =∂r "≥·ãπ Kè≥·~°‡<£
Ѩ^Œ‡qÉèí∂+¨}ü, „á⁄ÃѶã¨~ü
N H˘`«Î ã¨z^Û •#O^Œ =¸iÎQÍiH˜
ã¨Q“~°=OQÍ
JOH˜`«O
 J^蕺ܫ∞ ã¨∂zHõ
1. =ÚO^Œ∞=∂@ ..................................................................... 6
2. P~°∞ºÅ ѨÓ~°fi~°OQÆO ........................................................... 23
3. P~°∞ºÅ =Å㨆 qaè#fl "å^•Å∞ ............................................... 37
4. q™êÎ~"° ∞≥ #ÿ "Õ^Œ "åV‡Ü«∞O .................................................... 59
5. ã¨ÑÎ̈ ã≤O^èŒ∞Ö’ P~°º QÆ}ÏÅ∞ ................................................... 76
6. |∞∞ˆQfi^ŒO† ''Jyflg∞àı ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«"∞£ ...—— ....................................... 86
7. WO„^Œ – =$„`« ã¨O„QÍ=∞ Hõ^Œä ................................................. 93
8. q∞„`å=~°∞}∞Å∞† W`«~° ^Õ=`«Å∞.............................................. 97
9. L+¨ã∞¨ û, T~°≈t, ™È=∞~°ãO¨ ................................................ 104
10. <åã¨nÜ«∞ ã¨∂HõOÎ Ö’ qâ◊fi ã¨$+≤ì q"ÕK#« ................................... 113
11. JOu=∞ ã¨∂HõÎO .............................................................. 122
12. P„â◊=∞ "å\˜HÅõ Ö’ âßOu áê~îåÅ∞......................................... 130
13. Hõ~‡° , *Ï˝# =∂~åæÅ ã¨=∞#fiÜ«∞O ........................................... 135
14. Dâß"å㨺O................................................................... 140
15. ''ˆH<Õ+≤`«O Ѩ`«u...—— ˆH<ÀѨx+¨`«∞Î .......................................... 157
16. P`«‡`«`fi« O Pq+¨¯iOz# Hõ~Àî Ѩx+¨`∞« Î .................................... 164
17. ã¨O„QÆÇϨ OQÍ H˘xfl LѨx+¨`∞« ÅÎ ∞ ........................................... 170
18. KèåO^ÀQÀºÑ¨x+¨`∞« Î #∞Oz H˘xfl Hõ^ÅŒä ∞ .................................... 177
19. |$ǨÏ^•~°}ºHÀѨx+¨`«∞Î ...................................................... 184
20. LѨx+¨`∞« ÅÎ ∞ : ã≤OǨ=Ö’Hõ#O ............................................ 192
21. H˘xfl J"≥k· Hõ "å^•Å∞....................................................... 196
22. |∞^ŒQú Í^èŒ ...................................................................... 203
23. |∞^ŒÉú ’^èŒ ...................................................................... 214
24. âßM’ѨâßYÅ∞QÍ É∫^Œ=ú ∞`«O ................................................ 222
25. É’kèã`¨ ∞« fi_»∞ P^Œ~≈° OQÍ =∞ǨÜ«∂#O ..................................... 226
26. <åQÍ~°∞#˚ ∞_ç =∂^躌 q∞Hõ "å^ŒO ............................................. 230
27. q*Ï˝#"å^ŒO .................................................................. 234
28. =„[Ü«∂#O, "å=∂Kå~°O .................................................. 238
29. *ˇ#· =∞`«O, ^•x qâßfi™êÅ∞ ................................................. 242
30. *ˇ·# ^Œ~°≈#O, `«~°¯ Ѩ^Œúu .................................................... 246
31. ™êOYº ^Œ~°≈#O............................................................... 251
32. J^äŒÜ≥∂QÍ#∞âßã¨#"£∞ ....................................................... 260
33. "≥·âı+≤Hõ ^Œ~°≈#O............................................................... 268
34. <åºÜ«∞^Œ~°≈#O ................................................................ 273
35. ѨÓ~°fig∞=∂O㨠............................................................... 280
36. "Õ^•O`« ^Œ~≈° #O ............................................................. 285
37. ÉèíQÆ=næ`« ...................................................................... 292
38. ã¨O„QÆǨÏOQÍ w`« ............................................................. 308
39. J^≥· fi`« „Ѩ=HõÎ Pkâ◊OHõ~∞° _»∞ ............................................... 334
40. â◊OHõ~å^≥· fi`«O ................................................................ 345
41. â◊OHõ~∞° x =∂Ü«∂"å^ŒO ..................................................... 352
42. â◊OHõ~∞° x „ѨÉÏè ==Ú ......................................................... 367
43. qtëêì^·≥ fi`« „Ѩ=HõÎ ~å=∂#∞A_»∞ .......................................... 371
44. ^≥· fi`«"åk =∞^è•fiKå~°∞º_»∞ ................................................... 380
45. Éè^Ë •Éè^Ë "Œ åk xOÉÏ~°∞¯_»∞ ................................................... 384
46. â◊√^•ú^·≥ fiu =Å¡ÉÏè Kå~°∞º_»∞ .................................................. 389
47. JzO`«º Éè^Ë •Éè^Ë "Œ åk NHõ$+¨K‚ `·≥ #« ∞º_»∞ ................................... 393
48. "≥·+¨‚= ÉèíHõÎHõ=ÙÅ∞ ............................................................. 402
49. â‹=· O : áêâ◊√Ѩ`O« , HÍáêeHõO ............................................. 412
50. â‹=· ã≤^•úO`«O, g~°â=·‹ O, HÍj~°‡ â‹=· O .................................... 417
51. â߈HÜ Î ∞« O, "å=∂Kå~°O ...................................................... 422
52. #g#Ü«ÚQÆO .................................................................. 426
53. ã¨O㨯~°Î ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ ................................................. 430
54. ^ŒÜ∂« #O^Œ ã¨~ã° fi¨ u ......................................................... 438
55. ™êfiq∞q"ÕHÍ#O^Œ ............................................................ 443
56. k=º*Ï˝# ã¨=∂[O........................................................... 463
57. J~°qO^Œ∞x k=º r=# ^Œ~≈° #O ........................................... 482
58. qâ◊fi=∂#=Ù_»∞ \ÏQÀ~ü ...................................................... 509
59. =∞Ǩ`å‡QÍOkè ................................................................ 531
60. #=º =∂#=`å"åk ZO.Z<£.~åÜü∞ ........................................ 560
61. x`«º ã¨`åº<Õfi+≤ l_»∞¤ Hõ$+¨‚=¸iÎ ........................................... 576
O
 6 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O

=ÚO^Œ∞=∂@
„ѨÑO¨ K«^~Œ ≈° # âߢ™êÎÅ#∞ ã¨O„QÆÇϨ OQÍ `≥Å∞QÆ∞ áê~ Ωõ ʼnõΩ Ñ¨iK«Ü∞« OKÕÜ∞« _»O
''qâ◊fi^Œ~≈° #O—— =ÚM’º^ÕâÌ O◊ . D L^ÕâÌ O◊ H˘O`«=~°Hˆ <≥~"° iÕ Ok. ~Ô O_»∞ ÉèÏQÍÅ∞ =∂„`«O
ѨÓiÎKÜÕ ∞« QÆeQÍ#∞.
"≥Ú^Œ\ ɘ Ïè QÆOÖ’ ѨtÛ=∞^ÕâßÅ `«`fi« "Õ`ÅΫ , "åi ã≤^•úO`åŠѨiK«Ü∞« O. ~Ô O_»=
ÉèÏQÆOÖ’ „Ѩ`ºÕ H˜Oz ÉèÏ~°`^« âÕ Ñ◊ Ù¨ `«`fi« "Õ`ÅΫ , "åi É’^èÅŒ ѨiK«Ü∞« O.
"≥Ú^Œ@QÍ D Ô~O_»∞ÉèÏQÍÅ∞ ''PO„^èŒ*’ºu—— ã¨z„`«"å~°Ñ¨„uHõÖ’ 1980 –
1996 ã¨O=`«û~åÅ =∞^躌 HÍÅOÖ’ ÃщõΩ¯ q~å=∂Å`À ã‘iÜ«∞ÖòQÍ "≥Å∞=_®¤~Ú. P
`«~°∞"å`« P "庙êÅ#∞ ã¨OHõeOz ''qâ◊fi^Œ~°≈#O – áêâßÛ`«º zO`«#——QÍ
"≥Ú^Œ\ ˜ÉèÏQÍxfl, ''qâ◊fi^Œ~°≈#O – ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#——QÍ Ô~O_»= ÉèÏQÍxfl Ô~O_»∞
ã¨OѨÙ\ÏÅ∞QÍ "≥Å∞=iOK«_O» [iyOk.
D ~Ô O_»∞ÉèÏQÍÅ ~°K<« å „Ñ¨}ÏoHõ Wk : áêâßÛ`«º zO`«#‰õΩ =¸ÅѨÙ~°∞+¨μÅ∞
„áêp#HÍÅѨ٠„w‰õΩÅ∞. "åi ѨÓ~°fi~°OQÆO`À „áê~°OÉè"í ∞≥ ÿ ^äbÕ ãπ, ¿Ñ\¡ ’ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "åi
zO`«##∞ q=iã¨∂Î, ^ÕHÍ~üÎ HÍO\ò, ÃÇÏÔQÖò "≥Ú^ŒÖˇ·# #g#Ü«ÚQÆ ^•~°≈x‰õΩÅ
ã≤^•úO`åÅ#∞ ѨiK«Ü«∞O KÕã≤, *Ïñ áÈÖò ™ê¢~°Î Jã≤Î`«fi"å^ŒO`À "≥Ú^Œ\ ˜ÉèÏQÆO
=ÚQÆ∞ã¨∞OÎ k.
WHõ ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#‰õΩ =¸ÅѨÙ~°∞+¨μÅ∞ P~°∞ºÅ∞. "åi ѨÓ~°fi~°OQÆO`À
„áê~°OaèOz "Õ^•Å∞, LѨx+¨`∞« ÅÎ ∞, É∫^ŒOú , *ˇ#· O, Kå~åfiHõO, ÉèQí =Æ næ`« "≥Ú^ŒÖ#·ˇ
"å\˜ x Ѩ ~ å=∞i≈Oz, l_» ∞ ¤ Hõ $ +¨ ‚ = ¸iÎ P^è Œ ∞ xHõ zO`« # `À Ô ~ O_» = Éè Ï QÆ O
ã¨=∂ÑÎ̈=∞=Ù`«∞Ok.
áêâßÛ`«º, ÉèÏ~°fÜ«∞ `«`fi« "Õ`ÅΫ rq`« qâıëêÅ∞, "åi `«`fi« zO`«# ã¨O„QÆÇϨ
ã¨q∞ÏHõQΔ Í D ~Ô O_»∞ÉèÏQÍÅ ~°K#« ™êyOk. ™ê^躌 "≥∞#ÿ O`« ã¨O„QÆÇϨ OQÍ#∞, gÅ~Ú#O`«
ã¨=∞„QÆOQÍ#∞ PÜ«∂ ã≤^•úO`åÅ#∞ áê~î°‰õΩʼnõΩ ã¨~°à◊OQÍ JOkOK«_»O ~°K«~Ú`«
Pâ◊Ü∞« O. D Pâ◊Ü∞« ™êѶŨ º, "≥Ñ· Ö¨¶ ϺÅ#∞ ÉËsA "ÕÜ∞« =Åã≤#"å~°∞ áê~ Ωõ Å∞.
 7 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
áêâßÛ`«º zO`«# „QÆO^äOŒ "≥Ú^Œ\ ˜ Z_ç+<¨ £ 1988 PQÆã∞¨ Öì ’#∞, ~Ô O_»= Z_ç+<¨ £
1996 _çÃãO|~°∞ Ö’#∞ "≥Å∞=_®¤~Ú. WѨC_»∞ (2003 [#=i) =¸_»= Z_ç+<¨ £
"≥Å∞=_çOk.
q∞Ï KÕuÖ’ =Ù#fl ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«# „QÆO^äOŒ "≥Ú^Œ\ ˜ Z_ç+<¨ £ 1997 [#=iÖ’
"≥Å∞=_»QÍ, WѨC_»∞ (2003 [#=i) Wk ~Ô O_»= Z_ç+<¨ .£
''qâ◊fi^Œ~≈° #O—— <åKÕ`« ~å~ÚOKåÅx Ѩ@∞ì|\˜#ì "å~°∞ <åq∞„`«∞Å∞, PO„^è*Œ ’ºu
"å~°Ñ„¨ uHõ „Ѩ^=Œä ∞ ã¨Oáê^Œ‰Ωõ Å∞ ѨÙ~å}O ã¨∞„|Ǩχ}ºâ◊~‡° QÍ~°∞. "åi ã¨Oáê^ŒH`õ fi« OÖ’
"≥Ú^Œ\ ɘ Ïè QÆO "庙êÅ∞ "≥Å∞=_®¤~Ú. "åi `«~∞° "å`« ã¨Oáê^Œ‰Ωõ Öˇ#· `À@‰õÄ~° ~°ÑÚ¨¶ QÍi
ã¨Oáê^ŒH`õ fi« OÖ’ ~Ô O_»=ÉèÏQÆO "庙êÅ ã‘iÜ«∞Öˇ*· +Ë <¨ £ [iyOk. gi~°∞=Ùi „¿Ñ~°},
XuÎ_ç ÖËx^Õ D ~°K#« [iˆQk HÍ^Œ∞.
JÖψQ, D ~°K#« H˘#™êyOK«O_»x, =∂#‰õΩO_® ѨÓiÎKÜ Õ ∞« O_»x J_»∞QÆ_∞» QÆ∞<å
XuÎ_Kç ãÕ ∂¨ ,Î „áÈ`åûǨÏq∞zÛ# q∞„`«∞ÅÖ’ =ÚY∞ºÅ∞ á⁄#∞QÀ\˜ Hõ$ëê‚~Ô _ç,¤ N~°=∞},
WO„^ŒQÆO\˜ NHÍO`«â◊~°‡QÍ~°∞¡. giH˜, "≥Ú^Œ\ ˜ÉèÏQÍxfl ѨÙã¨ÎHõ~°∂ѨOÖ’ "≥Ú^Œ@QÍ
„ѨK∞« iOz# #"À^ŒÜ∞« Ѩa+¡ ~¨ ∞° û‰õΩ, `«~∞° "å`« D ~Ô O_»∞ÉèÏQÍÅ#∞ „ѨK∞« iOz# ed`«
„ѨK∞« ~°}Å "åiH˜ <å =∞#óѨÓ~°fiHõ Hõ$`«[`˝ .«
XHõ"Ñ·≥ Ù¨ PO„^è*Œ ’ºu k#Ѩ„uHõ ã¨Oáê^ŒHõ ÉÏ^躌 `«Å∞ x~°fiiÎã∂¨ ,Î =∞~˘Hõ"Ñ·≥ Ù¨
''qâ◊fi^Œ~≈° #O—— ~°K#« KÕÜ∞« _»O <å â◊H™Î̃ ê=∞~å÷ºÅ‰õΩ, ã¨=∞Ü«∞Ѩiq∞uH˜, P~ÀQƺã≤u÷ H˜
ã¨"åÅ∞QÍ Ñ¨i}q∞OzOk. J~Ú<å, <å Pâ◊Ü∂« xfl H˘O`«=~°HÔ <· å <≥~"° ~Õ Û° QÆeQÍ##flk
XHõ¯>Ë <å `«$Ñ≤Î.
– #O_»∂i ~å=∞"≥∂ǨÏ#~å=Ù
q[Ü«∞"å_»
[#=i, 2003.
 8 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O

1. J=`åiHõ
D „ѨѨOK«O Uq∞\˜ ? nx `«`«fiO Uq∞\˜? nxfl Z=Ô~·<å ѨxHõ@∞ì‰õΩx
ã¨$+≤ìOKå~å? ÖËHõ `«#O`«@ `å<Õ ã¨$+≤ì J~ÚO^• ?
Jã¨Å∞ =∞#‰õΩ WO„kÜ«∞QÀK«~°O J=Ù`«∞#fl D „ѨѨOK«O x[OQÍ LO^• ? ÖËHõ
Jk =∞# WO„kÜ«∂Å∞, =∞#ã¨∞û KÕã¨∞Î#fl WO„^Œ*ÏÅ=∂ ?
=∂#= rq`åxH˜ ÅHõΔ ºO Uq∞\˜ ? J~°O÷ Uq∞\˜ ? Jã¨Å∞ =∂#= rq`åxH˜
XHõ ÅHõΔ ºO, J~°÷O L<åflÜ«∂ ?
<Õ<≥=ix ? ZHõ¯_ç#∞Oz D Ö’HÍxH˜ =KåÛ#∞ ? WHõ¯_ç #∞Oz ZHõ¯_çH˜ áÈ`å#∞
? [#<åxH˜ =ÚO^Œ∞ <Õ#∞ L<åfl<å ? =∞~°}Ï#O`«~O° <Õ#∞ LO\Ï<å ? WO`«H© <åÖ’x
D '<Õ#∞— Z=~°∞ ?
=∂#=Ù_»∞ ã¨fi`«O„`«∞_®? Jã¨fi`«O„`«∞_®. J`«xH˜ x~°Ü ‚ ∞« ¿ãfiK«Ûù – Free will LO^•?
=∂#=ÙÅ∞ [x‡™êÎ~°∞, ÃÑiy ÃÑ^ŒÌ"å~°=Ù`å~°∞, U"À =$uÎ "åºáê~åÅ∞ KÕѨ_»`å~°∞,
ÃÑo¡ KÕã¨∞‰õΩO\Ï~°∞, Ñ≤Å¡efl HõO\Ï~°∞, _»|∞ƒ QÆ_ç™êÎ~°∞, ã¨∞Y^Œ∞óMÏÅ∞ J#∞Éèíqã¨∂Î rq`«O
QÆ_»∞ѨÙ`å~°∞, "åº^èŒ∞Å`À<À, =$^•úѨºO`À<À =∞~°}˜™êÎ~°∞. „Ѩu „áê}˜H˜, „Ѩu =∞x+≤H˜
D [##, r=#, =∞~°}K«„Hõ„Hõ=∞O Jx"å~°ºO. WO`Õ<å =∂#= rq`«O ? ÖËHõ WO`«HõO>Ë̌
Ѩ~°=∂~°÷O U^≥·<å LO^• ? LO>Ë J^Õq∞\˜ ?...
... W=hfl =∞øeHõ „Ѩâ◊flÅ∞, â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ PÖ’K«<åѨ~°∞Öˇ·# =∂#=ÙÅ∞ J_»∞QÆ∞`«∞#fl
„Ѩâ◊flÅ∞, ã¨=∂^è•<åÅ#∞ J<Õfi+≤ã¨∞Î#fl „Ѩâ◊flÅ∞.
g\˜H˜ qq^èŒ HÍÖÏÅÖ’, qq^èŒ ^ÕâßÅÖ’, qq^èŒ `«`«fi"Õ`«ÎÅ∞ qaè#fl s`«∞ÅÖ’
ã¨=∂^è•<åÅ∞ K≥ѨÊ_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOKå~°∞. XH˘¯Hõ¯ `«`«fi"Õ`«Î XH˘¯Hõ¯ q^èŒOQÍ ã¨=∂^è•#O
K≥Ñ≤Ê `«# ã≤^•úO`« =º=ã¨÷#∞ xi‡OKå_»∞. `«`«fi"Õ`«ÎÅ∞ XHõi <˘Hõ~°∞ YO_çOK«∞‰õΩO@∂
L¢^ŒæO^ä•Å∞ „"åâß~°∞. Jq `«~°`«~åÅ∞QÍ =∂#=ÙÅ PÖ’K«#Å#∞ „ѨÉèÏq`«O KÕâß~Ú†
D<å_»∞ =∞#‰õΩ `≥eÜ«∞‰õΩO_®<Õ =∞# PÖ’K«#ÅÖ’ JO`«~åƒùQÆ"≥∞ÿáÈÜ«∂~Ú.
ѨtÛ=∞ ^ÕâßÅ `åufi‰õΩÅ PÖ’K«#Å∞ XHõ q^èŒOQÍ ™êQÍ~Ú. "åiÖ’ "åiH˜
Zxfl qÉèË^•Å∞<åfl, "≥Ú`«ÎOÃÑ· "åik Ѩ~°Ö’HõO HõO>Ë WǨÏÖ’HÍxH˜ Z‰õΩ¯= „áê^è•#ºq∞zÛ#
PÖ’K«<å ^èÀ~°}˜. áê~°Ö∫H˜Hõ Ü«∂^ä•~åúºxfl QÆ∞iOz "å~°∞ xt`«q"ÕK«# KÕÜ«∞HõáÈÖË^Œ∞.
 9 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HÍx, ^•xHõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ Ö∫H˜Hõ Ü«∂^ä•~å÷ºxH˜ „áê=ÚYºq∞KåÛ~°∞. "åi zO`«#Ö’
J~Ú^Œ∞ „Ѩ^•è # qÉèÏQÍÅ∞<åfl~Ú. 1. "≥∞@Ѷl≤ H±û (áê~°É∫è uHõ âßGO) 2. ÖÏlH± (`«~¯° âßGO)
3. ZÑ≤Ããì=∂År (*Ï˝# âßGO) 4. ZkäH±û (hu âßGO) 5. Ãã·HÍÅr (=∞#ãÎ̈`«fi âßGO).
WOHÍ ~å[huâßGO, Pi÷HõâßGO, q*Ï˝#âßGO, QÆ}˜`«âßGO "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜`À ‰õÄ_®
„Ѩ"Õ∞Ü«∞O ÃÑ@∞ì‰õΩx ѨtÛ=∞ `«`«fi"Õ`«ÎÅ PÖ’K«#Å∞ ™êQÍ~Ú.
HÍQÍ, ÉèÏ~°fÜ«∞ `«`«fi"Õ`«ÎÅ zO`«# WO^Œ∞‰õΩ aè#fl kâ◊Ö’ ™êyOk. `«=∞Ö’
`«=∞‰õΩ Zxfl qÉèË^•Å∞<åfl "åi ^Œ$+≤ì WǨÏÖ’HõOÃÑ· HõO>Ë Ñ¨~°Ö’HõO ÃÑ·<Õ Z‰õΩ¯=QÍ
„Ѩã¨iOzOk. SÇ≤ÏHõO HõO>Ë P=Ú+≤‡HÍxˆH "å~°∞ „áê^è•#ºq∞KåÛ~°∞.
„áêp#HÍÅѨ٠„w‰õΩÅ`À (^äÕbãπ, ™È„Hõ\ ©ãπ, ¿Ñ¡\’, Ji™êì\ ˜Öò....) "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ì̃,
#g#HÍÅO =~°‰õΩ (HÍO\ò, ÃÇÏÔQÖò.... ™ê¢~°Î....) =ÚY∞ºÖˇ·# áêâßÛ`«º `«`«fi"Õ`«ÎÅ zO`«##∞
ã¨O„QÆǨÏOQÍ Ñ¨iK«Ü«∞O KÕã¨∞Î#fl\ì̃k ''qâ◊fi ^Œ~°≈#O—— "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨OѨÙ@O.
Wk ÉèÏ~°fÜ«∞ `«`«fi"Õ`«ÎÅ, =∞`« „Ѩ=HõÎÅ zO`«##∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞Î#fl Ô~O_»=
ã¨OѨÙ@O. D ÉèÏQÆO P~°∞ºÅ ѨÓ~°fi~°OQÆO`À „áê~°OÉèí"≥∞ÿ, "Õ^Œ "åV‡Ü«∂xfl, LѨx+¨`«∞ÎÅ#∞
Ѩ~å=∞i≈ã¨∂Î áÈ~Ú áÈ~Ú =∞^茺ܫÚQÍÅ <å\˜ `åO„uHõ =∞`« ÉèÏ=*ÏÖÏxfl ^•\˜, ^•x
`«~åfi`«, WOHÍ, #g# Ü«ÚQƄѨ=HõÎÖˇ·# ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞, q"ÕHÍ#O^Œ∞_»∞, J~°qO^Œ∞_»∞,
~°gO„^Œ∞_»∞, QÍOkè, l_»∞¤ Hõ$+¨‚=¸iÎ "≥Ú^ŒÖˇ·#"åi zO`«#`À =ÚQÆ∞ã¨∞ÎOk.
''qâ◊fi^Œ~°≈#O—— ~°K«##∞ <Õ#∞ "≥Ú^Œ\’¡ ã¨OHõeÊOz#ѨC_»∞ H˘O^Œ~°∞ x~°∞`åûǨÏ
ѨiKå~°∞. 'D ~ÀAÅÖ’ Ѷ≤ÖÏã¨Ñ¶‘ Z=_çHͯ"åÅO_ô? HÍ=Åã≤Ok Ãã·#∞û. P ѨÙã¨ÎHÍÖË
~åÜ«∞O_ç. qâ◊fi~°∂ѨO, #~å=`å~°O ~åâß~°∞ Hõ#∞Hõ >ˇeá¶È<£, >ˇeq[<£, ˆ~_çÜ≥∂, q=∂#O
ÖÏO\˜ ã¨|˚‰õΩìÅ∞ fã¨∞H˘x `ÕeHõÉèÏ+¨Ö’ ~å¿ãÎ [#O K«^Œ∞=Ù`å~°∞— Jx XHõ~°∞ ã¨ÅǨ
WKåÛ~°∞. <å‰õÄ Ñ¶≤ÖÏã¨Ñ¶‘ ~°K«#ÃÑ· P ã¨O^ÕǨÏ"Õ∞ HõeyOk QÍx, >ˇeá¶È<£, >ˇeq[<£
=ÔQ·~åÅ#∞ <åHõO>Ë̌ ã¨=∞~°∞÷Öˇ·# ~°K«~Ú`«Å‰õΩ =kÖËã≤, Éèí=Éèí∂uÖÏ ''HÍ֒ǨϺܫ∞O x~°=kè
ifiѨÙÖÏK« Ѩ$näfi—— J#∞‰õΩO@∂, <å‰õΩ Pã¨HÎ̃, Jaè~°∞z L#fl `«`«fi ~°K«#ˆH LѨ„Hõq∞OKå#∞.
'qâ◊fi^Œ~°≈#O— Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\ì̃, áêâßÛ`«º zO`«#`À "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\ì̃# `«~åfi`«, XHõ
ѨO_ç`«∞_»∞ 'áêâßÛ`«∞ºÅ Ѷ≤ÖÏã¨Ñ¶‘ Z=_çHͯ"åÖ’Üü∞ ? â◊OHõ~°∞_ç =ÚO^Œ∞ ¿Ñ¡\’ w\’
|ÖÏ^Œ∂~ü. ~å¿ãÎ LѨx+¨`«∞ÎÅ QÆ∞iOz ~åÜü∞. â◊OHõ~°∞_ç QÆ∞iOz ~åÜü∞....— Jx
ã¨ÅǨWKåÛ_»∞. ''JÖÏ J#HõO_ç ™ê~ü. áêâßÛ`«∞ºÅÖ’#∂ L<åfl~°∞ =∞Ǩ#∞ÉèÏ=ÙÅ∞, "åi
zO`«#, "åi ^ä•\ò ‰õÄ_® KåÖÏ Pã¨HÎ̃Hõ~°"≥∞ÿOk—— Jx ã¨=∂^è•#q∞zÛ áêâßÛ`«º `«`«fi
ã¨O„QÆÇ¨Ï ~°K«# ™êyOKå#∞.
 10 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P `«~åfi`« H˘<åflà◊¡H˜ D ÉèÏ~°fÜ«∞ ^Œ~°≈# ã¨O„QÆǨÏO ~°zOKåÅx ã¨OHõeÊOK«∞‰õΩx,
<Õ#∞ KåÖÏ Q“~°qOKÕ XHõ q∞„`«∞x`À „Ѩ™êÎqOK«QÍ, WO_çÜ«∞<£ÅH˜ Ѷ≤ÖÏã¨Ñ¶‘ Uq∞@O_ô,
<å "≥ÚǨÏO!— Jx PÜ«∞# ÃÑ^Œq qiKå~°∞. PÜ«∞# =ÚYO ÉÏQÍ<Õ LO@∞Ok Hõ#∞Hõ,
<Õ#∞ JO`«QÍ x~°∞`åûǨÏѨ_»ÖË^Œ∞. ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#ÃÑ· „"åÜ«∞_®xˆH xâ◊Û~ÚOK«∞‰õΩ<åfl#∞.
=∞`«O, `«`fi« O
<å q∞„`«∞_»∞ J#fl^•xÖ’ H˘O`« x[O ÖËHõáÈÖË^Œ∞. áêâßÛ`«∞ºÅ J~°÷OÖ’ =∞#‰õΩ
Ѷ≤ÖÏã¨Ñ¶‘ ÖËHõáÈ=K«∞Û. =∞#‰õΩ =∞`«qâßfiã¨O, `«`«fizO`«# HõÅQÆeã≤ áÈ~Ú LO\Ï~Ú.
x*ÏxH˜ Jk "Õ~°∞, Wk "Õ~°∞. =∞`« qâßfiã¨O „ѨtflOK«_®xH˜ gÅ∞ ÖËxk† |Ǩïâß
„Ѩâ◊fl‰õΩ Jf`«"≥∞ÿ#k. `«`«fi zO`«# JÖÏ HÍ^Œ∞† ¿ÇÏ`«∞"å^•xfl, `«~°¯"å^•xfl PÅO|#OQÍ
KÕã¨∞‰õΩx ™êQÆ∞`«∞Ok. =∞`«O 'Hõà◊√¡ =¸ã¨∞‰õΩx qâ◊fiã≤OK«∞— JO@∞Ok. `«`«fizO`«#
'Hõà◊√§ `≥~°K«∞‰õΩx „ѨtflOK«∞— JO@∞Ok. =∞`«O ã¨Oâ◊Ü«∂`å‡ q#â◊ºu— JO@∞Ok. HÍQÍ,
`«`«fi zO`«#‰õΩ ã¨Oâ◊Ü«∞"Õ∞ P`«‡.
WO`« ‰ õ Ω =ÚO^Œ ∞ áêâßÛ`« º , Éè Ï ~° f Ü« ∞ `« ` « fi zO`« # Å aè # fl 㨠fi Éè Ï "åÅ#∞
ã¨Ê $tOKå#∞. WHõ¯_» =∞~˘Hõ™êi "å\˜ qaè#fl`åfixfl =∞~˘Hõ HÀ}O#∞Oz q=i™êÎ#∞.
„áêp# Ü«ÚQÆOÖ’ ¿Ñ¡\’ QÆ∞~°∞=Ù ™È„Hõ\ ©ãπ U^ä≥<£û ѨÙ~° g^äŒ∞ÅÖ’ t+¨μºÅ`À
Hõeã≤ u~°∞QÆ∞`«∂ 'J^Õq∞\˜, W^Õq∞\˜, nxH˜ h x~°fiK«#O Uq∞\˜†— Jx „Ѩtflã¨∂Î, K«iÛã¨∂Î
`«`«fi zO`«# KÕâß_»∞. `«=∞ qâßfi™êÅ#∞ J`«_»∞ „ѨtflOKå_»<Õ P„QÆǨÏO`À<Õ ZnäxÜ«∞#∞¡
™È„Hõ\ ©ãπ‰õΩ =∞~°}^ŒO_»# qkèOKå~°∞.
JÖψQ #g#Ü«ÚQÆOÖ’ áêâßÛ`«º ^•~°≈xHõ Ñ≤`å=∞Ǩï_»#^Œy# ^≥HÍ~üÎ uiy
ã¨Oâ◊Ü«∞O`À<Õ `«# zO`«# „áê~°OaèOKå_»∞. z=iH˜ '<Õ#∞ PÖ’zã¨∞Î<åfl#∞, Hõ#∞Hõ L<åfl#∞—
(Cogito ergo sum - I think, therefore I am) J<Õ XˆH XHõ u~°∞QÆ∞ÖËx xtÛ`«`«fiO`À
`«Ñ¨Ê J`«x `åufiHõ ã¨Oâ◊Ü«∞O Ѩiëê¯~°O HÍÖË^Œ∞.
"≥Ú`«ÎOÃÑ· áêâßÛ`«º `«`«fi zO`«#‰õΩ ã¨Oâ◊Ü«∞"Õ∞ P`«‡ J~ÚOk. 'ѨÙ~å} q∞`Õº=
# ™ê^è Œ ∞ 㨠~ ° fi "£ ∞ — J#fl@∞ì Ѩ Ó ~° ∞ fiÅ∞ K≥ Ñ ≤ Ê #^≥ · # O`« =∂„`å# ^Õ h fl QÆ ∞ _ç ¤ Q Í
qâ◊fiã≤OK«#Hõ¯~°ÖË^Œ∞. „Ѩu^•xfl `«~°z `«~°z q"ÕzOz xQÆ∞æ `ÕÅ∞ÛHÀ"åe. ã¨`åº<Õfi+¨}
J<Õk JO`«∞ÖËxk. =∞`« qâßfiã¨O „ѨtflOKÕ |∞kúx ã¨O`«$Ñ≤ΠѨ~°K«ÖË^Œ∞ – Jx áêâßÛ`«∞ºÅ
ÉèÏ=#. JO^Œ∞KÕ`«<Õ "åi `«`«fizO`«#Ö’ =∞`«qâßfiã¨O áêÅ∞ ÖËHõáÈÖË^Œ∞ QÍx KåÖÏ
ã¨fiÅÊO. ÃщõΩ¯ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ =∞`« qâßfi™êxH˜ q~°∞^ŒúOQÍ ‰õÄ_® "åi zO`«# ™êyOk.
 11 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HÍx, ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ =∞`«qâßfiã¨O, `«`«fizO`«# Ô~O_»∂ H©Δ~°h~° <åºÜ«∞OQÍ
(Kå~åfiHõO q∞#Ǩ) Hõeã≤áÈÜ«∂~Ú. XHõ\ ˜ ÖËHõ =∞~˘Hõ\ ˜ ÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« =∞`« „Ѩã¨HÎ̃,
^≥·= qâßfiã¨O, ÖË^• XHõ ã¨HõÖÏf`« â◊HÎ̃ „Ѩ"Õ∞Ü«∞O ÖˉõΩO_® ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«# QÆ∞iOz
`«i¯OK«_»O J™ê^茺O. ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ =∞`«O, `«`«fi qKå~°O XHõ>Ë Jx ѨÅ∞=Ù~°∞
P~ÀÑ≤™êÎ~°∞. D P~ÀѨ} KåÖÏ =~°‰õΩ x["Õ∞HÍx, ѨÓiÎQÍ x[O HÍ^Œ∞. H©Δ~° h~åÅ#∞
"Õ~°∞ KÕÜ«∞QÆŠǨÏOã¨Å=Öˇ =∞`«qâßfiã¨O #∞Oz `«`«fizO`«##∞ ™ê^茺"≥∞ÿ#O`«QÍ "Õ~°∞KÕã≤
"åºMϺxOz L¢^ŒæO^ä•Å∞ ~°zOz# L^ŒÌO_» ѨO_ç`«∞Å∞ ZO^Œ~À L<åfl~°∞. "åi J_»∞QÆ∞
*Ï_»ÅÖ’ 'q|∞^èŒ=~°∞Å =Å# q#flO`« Hõ#flO`«— J#fl@∞ì ™êy#\ì̃^Õ <å „Ñ¨Ü«∞`«flO.
D ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ XHõ =∞#q. =∞# W_çÜ«∞"£∞ "Õ~°∞, "åi W_çÜ«∞"£∞ "Õ~°∞,
áêâßÛ`«º"≥∞ÿ#O`« =∂„`å#<Õ Jk Q˘Ñ¨Ê J#∞HÀ=_»O ÉèÏ=^•ã¨ºO „H˜OkH˜ =ã¨∞ÎOk.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ „w‰õΩ zO`«#‰õΩ Ñ¨Ù<å^Œ∞Å∞ "Õã≤# ^äÕbãπ „ѨѨOKåxH˜ =¸ÖÏ^è•`«∞=Ù h~°∞
Jx, h\˜ #∞OKÕ ã¨=∞ã¨Î qâ◊fiO [x‡OzO^Œx ÉèÏqOKå_»∞. U `«~°¯O`À J`«_»∞ JÖÏ
ÉèÏqOKå_À `≥eÜ«∞^Œ∞ QÍx, Jk D<å_Õ HÍ^Œ∞, P<å_»∂ Z=~°∂ JOwHõiOK«ÖËx ÉèÏ=#.
HÍx, H˘O^Œ~°∞ Éè∫uHõ "å^Œ∞Å∞ ''K«∂âß~å, áêâßÛ`«∞ºÅ Q˘Ñ¨Ê^Œ#O, ^äÕbãπ K≥Ñ≤ÊOk
`«Ñ¨C HÍ=K«∞Û HÍx, „ѨѨOKåxH˜ =¸ÅHÍ~°}O Éè∫uHõ=∞x J`«_»∞ TÇ≤ÏOKå_»∞. P
`«~åfi`« HÍÅOÖ’ „w‰õΩÅ `«`«fi^Œ~°≈#O ¿Ñ¡\’ =¸ÅOQÍ ÃÑ_»^•i Ѩ\ ì̃Ok—— Jx "åk™êÎ~°∞.
^äÕbãπ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO P~°= â◊`åaÌ"å_»∞. J`«x HõO>ˡ ã¨∞=∂~°∞ "≥ÜÕ∞ºà◊§ ѨÓ~°fi"Õ∞
„áêp# ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ P<å\˜ ѨiÉèÏ+¨Ö’, `«=∞^≥·# W_çÜ«∞"£∞Ö’ – ''PáÈ"å W^Œ=∞„ˆQ
ã¨eÅ =∂ã‘`ü `«ã≤‡<£ „Ѩ*ÏѨu ~åfiÜ«ÚÉèí∂`åfi K«~°`«û W=∂=∞ Ѩâ◊º`åÎO =~åǨϟÉèí∂`åfi
ǨÏ~°`åÎO qâ◊fiHõ~å‡..——
W`åºkQÍ ÉèÏ=#KÕã≤ – PkÖ’ D ã¨=∞ã¨ÎO [Å~°∂ѨOÖ’ LO_Õ^Œx, ^•xÖ’
„Ѩ*ÏѨu "åÜ«Ú ~°∂ѨOÖ’ „Ѩ"tÕ Oz, =~åÇ¨Ï ~°∂ѨO ^èiŒ Oz Éè∂í q∞x ÃÑH· ˜ fã¨∞‰õΩ=KåÛ_»x
J<åfl~°#∞HÀO_ç. ^•xfl J~°÷OÖËx Kå^ŒãÎ̈O H˜O^Œ H˘\ì̃"Õ™êÎ~°∞. q∞ye# "Õ^Œ =∞O„`åÅ`À
áê@∞ D Ü«∞Aˆ~fi^Œ =∞O„`åxfl ‰õÄ_® D<å\˜H© Ѩ~°=∞ „Ѩ=∂}OQÍ ÉèÏqOK«_»O
ã¨=∞~°÷hÜ«∞O HÍ^Œ∞, x["Õ∞. HÍx, =¸_»∞"ÕÅ ã¨O=`«û~åʼnõΩ Ñ¨Ó~°fiO P<å\˜ "åiH˜
XHõѨC_»∞ W^ŒO`å [Å=∞Ü«∞O, ã¨$+≤ìH˜ =ÚO^Œ∞ [Å"Õ∞ L#flk J<Õ Éè∫uHõ"å^Œ ÉèÏ=#
HõÅQÆ_»OÖ’ PˆHΔÑ≤OK« ^ŒyO^Õg∞ ÖË^Œ∞. ^äÕeãπ "å^•xH˜ D ÉèÏ=# Ug∞ fã≤áÈ^Œ∞.
P^è∞Œ x‰õΩÅ q=∞~°≈
㨈~, ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«# JO@∂ XHõ\ ˜ LO_»=K«∞Û QÍx, Jk =∞#‰õΩ UO
X~°QÆɡ\ ì̃Ok? ÃÑ·QÍ Jk =∞#‰õΩ, =∞# *ÏuH˜ ZO`À Ǩx KÕÜ«∞ÖË^• ? Jk „Ѩ^è•#OQÍ
 12 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P=Ú+≤‡Hõ zO`«#. x~åâß=∞Ü«∞ zO`«#. ^•xH˜ WǨÏÖ’HõO HõO>Ë̌ Ѩ~°Ö’HõO =ÚYºO.
'[#‡ ^Œ∞óYO [~å ^Œ∞óYO, *ÏÜ«∂ ^Œ∞óYO ѨÙ#óѨÙ#ó ã¨O™ê~°O ™êQÆ~°O ^Œ∞óYO
`«™ê‡`ü *Ï„QÆ`À *Ï„QÆ`«ó JO@∂ D ^Œ∞óY=∞Ü«∞ „ѨѨOK«O #∞Oz ZO`« `«fi~°QÍ q=ÚHÎ̃
á⁄Ok, [#‡ ~åÇ≤Ï`«ºO á⁄Ok`Õ JO`« =∞Ozk, =∂#=Ù_»∞ [x‡Oz#^•kQÍ D Ö’HõO
#∞Oz âßâ◊fi`«OQÍ |Ü«∞@Ѩ_Õ =∂~åæxfl J<Õfi+≤OKåe. 'ѨÙ#~°Ñ≤ [##O ѨÙ#~°Ñ≤ =∞~°}O
ѨÙ#~°Ñ≤ [#h [~î°ˆ~ â◊Ü«∞#O...— J<åfl_»∞ â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞ – W^Œ∞QÀ, W@∞=O\˜
x~åâß=∞Ü«∞ `«`«fizO`«# HÍ~°}OQÍ<Õ =∞# *Ïu xsfi~°º"≥∞ÿ WO`« J^èÀQÆuH˜ áÈ~ÚOk.
áêâßÛ`«º ^ÕâßÅ∞ =∂#= *Ïu WO`«=~°‰õΩ Hõx qx Z~°∞QÆx XHõ =∞Ǩ <åQÆiHõ`«#∞
ã¨$+≤ìOK«∞‰õΩx =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êyáÈ`«∞O_»QÍ, =∞#n XHõ „|`«∞ˆH<å JxÑ≤OKÕ@@∞¡ =∞#O
WOHÍ =¸_è»qâßfi™êÅ ~˘K«∞ÛÖ’ Ѩ_ç ^˘~°∞¡`«∞<åfl=Ú. 㨈~, J~ÚO^Õ^À J~ÚáÈ~ÚOk.
P zO`«# QÆ∞iOz D<å_»∞ =∞m§ ѨxQÆ@∞ì‰õΩx `≥Å∞Ѩ=Åã≤Ok, `≥Å∞ã¨∞HÀ^ŒyOk U=ÚOk
Jx q=∞i≈OKÕ "å~°∞<åfl~°∞.
D "å^Œ#Ö’ HÍ^Œ#ÖËx x[O H˘O`« L#flk. ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#Ö’ x~åâ◊
(ÃÑã≤q∞[O) áêÅ∞ Z‰õΩ¯"Õ. =ÚYºOQÍ â◊OHõ~°∞x "Õ^•O`« ~°K«#ÅÖ’ Jk =∞s H˘\ÁìzÛ#@∞ì
HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
x*ÏxH˜ D x~åâß"å^ŒO J#|_Õk â◊OHõ~°∞x`À<Õ „áê~°OÉèíO HÍÖË^Œ∞. JO`«‰õΩ
"Õ~Ú ã¨O=`«û~åÅHõO>Ë =ÚO^Õ ™êHΔÍ`«∞Î Q“`«=∞ |∞^Œ∞úx`À<Õ Jk „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk.
â◊OHõ~°∞_»∞ P ÉèÏ=#<Õ =∞iO`« =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞‰õΩáÈÜ«∂_»∞.
J~Ú`Õ áêâßÛ`«∞ºÅ∞, H˘O^Œ~°∞ =∞# P^èŒ∞x‰õΩÅ∞ É∫^Œú, â◊OHõ~° ^Œ~°≈<åÅ#∞ x~åâß
"å^ŒOQÍ Ñ¨iQÆ}˜Oz#ѨÊ\˜H˜, ã¨∂÷Å ^Œ$+≤ìH˜ Jk x[=∞x JxÑ≤Oz#ѨÊ\˜H˜, Jk
áêâßÛ`«∞ºÅ∞ K≥¿ÑÊ ™ê^è•~°} x~åâß"å^ŒO HÍ^Œ∞. Jk `åufiHõ"≥∞ÿ#, ™êOˆHuHÍ~°÷O QÆÅ
"≥·~åQƺ "å^ŒO. ^•xH˜ Jáê~°÷O HõeÊOz K≥ѨÊ_»O=Å¡ áêâßÛ`«∞ºÖË HÍ^Œ∞, P^èŒ∞x‰õΩÖË
HÍ^Œ∞, ѨÓ~°fiHÍÅOÖ’ ‰õÄ_® ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ É∫^Œú, â◊OHõ~° ^Œ~°≈<åʼnõΩ =„HÍ~å÷Å∞ fã≤
ÃÑ_»^•i Ѩ\ ì̃Oz#O^Œ∞=Å¡ "å\˜H˜ KåÖÏ JѨHÍ~°O [iyOk.
|∞^Œ∞ú_»∞ <åÅ∞QÆ∞ Ѩ~°=∞ã¨`åºÅ#∞ Hõ#∞Q˘<åfl_»∞. =∂#=rq`«O ^Œ∞óYÉèÏ[#O.
^Œ∞óMÏxH˜ HÍ~°}O `«$+¨‚, ^Œ∞óY x~À^èŒO ™ê^茺"Õ∞. Jk JëêìOQÆ =∂~°æO=Å¡ ™ê^茺O Wq
PÜ«∞# „Ѩ=zOz# <åÅ∞QÆ∞ Ѩ~°=∞ã¨`åºÅ∞. PÜ«∞# `«~°¯O áÈ~Ú áÈ~Ú Jq^Œº =^ŒÌ
PyOk. Jxfl\˜H© =¸ÅO Jq^Œº. ^•xx `˘ÅyOK«∞HÀ=_»"∞Õ x~åfi}O.
„ѨѨOKåxfl ^Œ∞óY=∞Ü«∞OQÍ ^Œi≈Oz# â◊OHõ~°∞x "å^ŒO ‰õÄ_® áÈ~Ú áÈ~Ú
Jq^Œº =^ŒÌ<Õ PyOk. PÜ«∞# =∂Ü«∂ "å^ŒO qaè#fl =∂~°æOÖ’ ™êy#ѨÊ\˜H© É∫^•úxH˜
^•xH˜ H˘xfl áÈeHõÅ∞<åfl~Ú. D HÍ~°}O KÕ`«<Õ É∫^•úxfl YO_çOz# â◊OHõ~°∞xÃÑ· „ѨK«Ûù#fl
 13 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
É∫^Œ∞ú_»<Õ P~ÀѨ} =zÛOk. |∞^Œ∞ú_»∞, â◊OHõ~°∞_»∞ ^Œ∞óMÏxfl <˘H˜¯ K≥Ñ≤Ê#ѨÊ\˜H˜ ^•x
x"å~°}‰õΩ =∂~°æO L#fl^Œx K≥ѨÊ_»O=Å¡ É∫^ŒúOQÍx, âßOHõ~°OQÍx ˆH=ÅO x~åâß"å^ŒO
Jx K≥ѨÊ_®xH˜ gÅ∞ ÖË^Œ∞. JOu=∞OQÍ "å\˜x Pâß"å^ŒOQÍ<Õ =i‚OKåe.
Kåi„`«Hõ <ÕѨ^䌺O
„H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO P~°= â◊`å|ÌOÖ’ |∞^Œ∞ú_»∞ QÍx, „H©ã¨∞Îâ◊HõO Zxq∞^Œ= â◊`å|úOÖ’
â◊OHõ~°∞_»∞ QÍx „ѨѨOKåxfl ^Œ∞óY ÉèÏ[#OQÍ ^Œi≈OK«_®xH˜ HÍ~°}ÏÖË"≥∞ÿ LO\Ï~Ú?
|Ǩïâß PÜ«∂ HÍÖÏÅ ™êOѶ≤∞Hõ, ~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’<Õ P HÍ~°}ÏÅ#∞
J<Õfi+≤OKåe. P Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀQÆey`Õ `«Ñ¨Ê "åi ^Œ~°≈<åʼnõΩ "≥#∞Hõ QÆÅ
„¿Ñ~°}Å#∞ J~°÷O KÕã¨∞HÀÖË=Ú.
XHõ q+¨Ü«∞O QÆ=∞xOKåe. É∫^Œú, â◊OHõ~° ^Œ~°≈<åÅÖ’ ^Œ∞óMÏxH˜ JO`«
„Ѩ=ÚY™ê÷#O L#flѨÊ\˜H˜ PÜ«∂ HÍÖÏÅÖ’ Jq ZO^Œ∞‰õΩ JO`«QÍ „ѨKå~°O á⁄O^•~Ú,
„Ѩ*Ï ™ê=∂#ºOÖ’H˜ ZO^Œ‰õΩ JO`«QÍ K˘K«∞Û‰õΩáÈÜ«∂~Ú, „Ѩ*Ï rq`åÅÃÑ· ZO^Œ∞‰õΩ
JO`« „ѨÉèÏ=O K«∂Ñ≤OKå~Ú J#fl „Ѩâ◊flʼnõΩ ‰õÄ_® PÜ«∂ HÍÖÏŠѨiã≤÷`«∞ÅÖ’<Õ
ã¨=∂^è•<åÅ#∞ J<Õfi+≤OKåe. É∫^Œú =∞`«O "≥ÜÕ∞ºà◊¡áê@∞ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ =i÷Å¡_»"Õ∞ HÍHõ,
^ÕâßO`«~åʼnõΩ ‰õÄ_® qãÎ̈iOzOk. â◊OHõ~å^≥Âfi`«O Hõhã¨O `åi¯Hõ, `åufiHõ ™ê÷~ÚÖ’<≥·<å
<Õ\ ˜H© ѨÅ∞=Ùi P"≥∂^ŒO á⁄O^Œ∞`«∞#fl ^Œ~°≈#O.
|∞∞ˆQfi^Œ HÍÅOÖ’
ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#Ö’ x~åâß"å^ŒOQÍ =Ú„^Œ"ÕÜ«∞|_ç# ÉèÏ=#, „ѨѨOK«O ^Œ∞óY
=∞Ü«∞O Hõ#∞Hõ ^•x #∞Oz ã¨`«fi~° q=ÚHÎ̃ =∂#= rq`« ÅHõΔ º=∞#fl ÉèÏ=# Pk #∞Oz
ÖË^Œx ÃÑ·# J#∞‰õΩ<åfl=Ú. |∞∞ˆQfi^ŒHÍÖÏxfl fã¨∞‰õΩO>Ë, P<å\˜ P~°∞ºÅ r=#q^è•#OÖ’
x~åâß "å^•xH˜ ZHõ¯_® `å=ÙÖË^Œ∞. „ѨѨOKåxfl P<å\˜ |∞∞+¨μÅ∞ ^Œ∞óY=∞Ü«∞OQÍ
^Œ i ≈OK« Ö Ë ^ Œ ∞ . =∂#=[#‡ ~ÀÜ« ∞ =Åã≤ O kQÍ, q=ÚH˜ Î á⁄O^Œ = Åã≤ O kQÍ "å~° ∞
ÉèÏqOK«ÖË^Œ∞. Jã¨Å∞ ѨÙ#~°̊#‡ ÉèÏ="Õ∞ P<å_»∞ ÖË^Œ∞. "≥∂HõΔ=∞<Õ ÉèÏ="≥∞ÿ<å ÖË^Œ∞.
|∞∞ˆQfi^•~°∞ºÅ∞ WO„^Œ∞_»∞, Jyfl, "åÜ«Ú=Ù, ã¨∂~°∞º_»∞, `«fi+ì̈, =~°∞}∞_»∞, Jtfih
^Õ=`«Å∞, =∞~°∞`«∞ÎÅ∞, qâıfi ^Õ=`«Å∞ WOHÍ ZO^ŒÔ~O^Œ~À ^Õ=`«Å „Ñ‘`«º~°÷O Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ∞
KÕ¿ã"å~°∞. PÜ«∂ ^Õ=`«Å#∞ ™È΄`«O KÕã¨∂Î |∞∞‰õΩ¯Å∞ ~°zOKå~°∞. ™È=∞áê#O KÕã¨∂Î
™ê=∞QÍ#O KÕâß~°∞. "åi Ü«∞[˝Ü«∂QÍʼnõΩ "åi ™È΄`« =∞O„`åʼnõΩ XHõ>Ë ÅHõΔ ºO. Jk
"≥∂HõΔO HÍ^Œ∞. ˆH=ÅO WÇ¨Ï Ö’HõOÖ’ Éè’QÆÉèÏQͺÅ∞, PÜ«Ú~å~ÀÔQºâ◊fi~åºÅ∞! "å#Å∞
‰õΩiÑ≤OK«=∞x, ѨO@Å∞ ÉÏQÍ Ñ¨O_Õ@∞ì KÕÜ«∞=∞x, `«=∞‰õΩ Ñ¨â◊√^èŒ#O ÉÏQÍ W=fi=∞x,
`å=Ú, `«=∞ "å~°∞, ã¨=∞ã¨Î „Ѩ[Å∞ ã¨∞Y ã¨O`ÀëêÅ`À `«∞Å`«∂ˆQ@@∞ì KÕÜ«∞=∞x,
 14 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`«=∞‰õΩ q[Ü«∞O KÕ‰õÄ~°Û=∞x WOHÍ W^Õ q^èŒ"≥∞ÿ# HÀÔ~¯Å∞ HÀˆ~"å~°∞. `«=∞ HÀÔ~¯Å#∞
<≥~°"ÕiÛ#O^Œ∞‰õΩ ^Õ=`«Å#∞ á⁄y_Õ"å~°∞. <≥~°"Õ~°Û‰õáÈ`Õ ZO^Œ∞‰õΩ <≥~°"Õ~°ÛÖË^Œx PÜ«∂
^Õ=`«Å∞ `«=∞ Z^Œ∞~°∞QÍ L#fl>Ëì ÉèÏqOz xÅnã≤ J_ç̂Q"å~°∞.
WǨÏO Ѩ@¡ Ñ¿„ =∞
"≥Ú`«ÎO g∞^Œ "Õ^ŒHÍÅѨ٠P~°∞ºÅ∞ WÇ¨Ï rq`åxfl Jq∞`«OQÍ „¿Ñq∞OKå~°∞. =∂#=
rq`«O xO_»∞QÍ #∂ˆ~à◊¡áê@∞ ã¨O`À+¨OQÍ rqOK« ^ŒyOkQÍ ÉèÏqOKå~°∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ – Ü«∞Aˆ~finÜ«∞ =∂^蕺Ç≤ÏflHõ ã¨O^蕺=O^Œ# ã¨OHõÅÊOÖ’ =KÕÛ
D „H˜Ok =∞O„`«ÉèÏQÍxfl K«∂_»O_ç.
...`«K«Û‰õΔΩˆ~Ì=Ç≤Ï`«O ѨÙ~°™êÎK«∞Ûù„Hõ =ÚK«Û~°`ü Ѩâıº=∞ â◊~°^Œâ◊≈`«O, r"Õ=∞
â◊~°^Œâ◊≈`«O, #O^•=∞ â◊~°^Œ~°≈`«O, "≥∂^•=∞ â◊~°^Œâ◊≈`«O ÉèÏ"å=∞ â◊^Œ~°â◊≈`«O â◊$}"å=∞
â◊~°^Œâ◊≈`«O, „Ѩ„|"å=∞ â◊~°^Œâ◊≈`«O, Jr`å™êûº=∞ â◊~°^Œâ◊≈`«O.... W`åºkQÍ Jk
™êQÆ∞`«∞Ok.
JO>Ë ^Õ=`«Å‰õΩ Ç≤Ï`«∞_≥·# P ã¨∂~°∞º_çx #∂~°∞ â◊~°`«∞ÎÅ áê@∞ uÅH˜™êÎ=Ú,
#∂~°∞ â◊~°`«∞ÎÅáê@∞ rq™êÎ=Ú, #∂~°∞ â◊~°`«∞ÎÅáê@∞ LO\Ï=Ú. #∂~°∞ â◊~°`«∞ÎÅ áê@∞
qO\Ï=Ú, #∂~°∞ â◊~°`«∞ÎÅ áê@∞ ѨÅ∞‰õΩ`å=Ú....
– D =∞O„`«O =∂#= rq`«O Ѩ@¡ J#∞~åQÍuâ◊Ü«∂xfl, ǨÏ~å¬uˆ~HÍxfl
ã¨∂zOK«_»O ÖË^• ? Jk Pâß"å^ŒO HÍ^• ?
LѨx+¨`«∞ÎÅ HÍÅO<å\˜H˜ "≥·kHõ Hõ~°‡HÍO_»Å Ѩ@¡ x~°ã¨# |Ü«∞Å∞^Õi *Ï˝#"Õ∞
=ÚHÎ̃ =∂~°æ=∞#fl ÉèÏ=O „Ѩ|Å"≥∞ÿ#ѨÊ\˜H˜, rq`«O Ѩ@¡ J#∞~åQÆO ã¨#flyÅÖË^Œ∞. rq`«
ã¨∞MÏÅ#∞ "å~°∞ ~ÀÜ«∞ÖË^Œ∞. J~Ú`Õ – ''`Õ# `«ºˆHÎ# Éèí∞Or^ä•ó—— Jx Dâ’Ѩx+¨`«∞Î
É’kèOz#@∞ì `åºQÆ ÉèÏ=O`À "å\˜x J#∞ÉèíqOK«=∞<åfl~°∞.
–‰õΩ~°fi <Õfl"ÕÇ¨Ï Hõ~å‡}˜ lrq¿+ K«Ûù`«Q∑O ã¨=∂ó
U=O `«fi~Ú <å#º^èÕ`Àã≤Î # Hõ~°‡eѨº`Õ #ˆ~ –
Jx É’kèã¨∞Î#flk. JO>Ë =∂#=Ù_»∞ Hõ~°‡Å∞ KÕã¨∂Î xO_»∞ #∂ˆ~à◊√§ rqOKåÅx
HÀ~°∞HÀ"åe. JÖÏ KÕã≤#ѨC_Õ Hõ~°‡Å Ѷ¨e`«O #~°∞#‰õΩ JO@‰õΩO_® LO@∞Ok. WHõ¯_»
Hõ~°‡Å∞ JO>Ë U"À "≥·kHõ Hõ~°‡HÍO_»Åx J~°÷OHÍ^Œ∞. `«#‰õΩ `å#∞ xˆ~ÌtOK«∞‰õΩ#fl, ÖË^•
ã¨OѶ¨∞O xˆ~ÌtOz# q^èŒ∞ºHõÎ ^èŒ~å‡Å∞, Hõ~°Î"åºÅ∞ Jx J~°÷O. "å\˜x J<åã¨H˜Î`À
x~°fiiÎOz#ѨC_»∞ "å\˜ Ѷ¨e`åÅ∞ =∂#=Ù_çx ÉÏkèOK«=Ù.
P `«~åfi`« HÍÅOÖ’ Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞ „ѨѨOKåxfl ^Œ∞óY=∞Ü«∞OQÍ, x~åfi}O =∂#=
rq`« ÅHõΔ ºOQÍ xˆ~ÌtOKÕ ã≤^•úO`åxfl „ѨKå~°O KÕã≤<å, ^•x=Å¡ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ ™êO㨯 $uHõ,
 15 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
~å[H©Ü«∞, ™êOѶ≤∞Hõ qHÍ™êxH˜ U P@OHõO Hõey#@∞ì ÖË^Œ∞. =∞ø~°º, âß`«"åǨÏ#, QÆ∞ÑÎ̈,
ǨÏ~°¬ ™ê„=∂*ϺÅ∞ É∫^ŒúÜ«ÚQÆO <å\˜"Õ. P Ü«ÚQÆOÖ’ J^Œ∞ƒù`«=∞#^Œy# ™ê÷~ÚÖ’ "åã¨∞ÎHõà◊,
tÅÊHõà◊, z„`«ÖËY# Hõà◊, ™êÇ≤Ï`«ºO "≥Ú^ŒÖˇ·#q =iúÖÏ¡~Ú. "≥·^Œº âßGO, YQÀà◊âßGO,
~å[hu âßGO, "åºHõ~°} âßGO "≥Ú^ŒÖˇ·# J<ÕHõ âß„™êÎÅ∞ ã¨~Ú`«O =iúÖÏ¡~Ú. =ÚYºOQÍ
JÅOHÍ~° âßGO (™êÇ≤Ï`«º âßGO – DãÎ̈\ ˜H±û) zÅ=Å∞ ѨÅ=Å∞QÍ qHÍã¨O K≥OkOk.
JÖψQ â◊OHõ~°∞x =∂Ü«∂"å^ŒO, J^≥Âfi`« =∞`«O ã¨~Ú`«O Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ ™êO㨯 $uHõ
™êOѶ≤∞Hõ r=<åxH˜ ǨxHõ~°"≥∞ÿ#@∞ìQÍ K≥ѨÊ_»O ‰õÄ_® Juâ◊Ü≥∂ˆHÎ, „Hõ=∞OQÍ É∫^Œúã≤^•ÌO`«O
PK«~°}Ö’ „Éèí+¨ì=∂~°æO Ѩ\ ˜ì#>Ëì, â◊OHõ~å^≥· fi`«O ‰õÄ_® HÍÅ„Hõ=∂# ÃÑ_»^•i Ѩ\ ˜ì
LO_»=K«∞ÛQÍx P Ѩi}Ï=∞O `åufiHõ zO`«#QÍ ^•x qÅ∞=#∞ H˜OK«Ñ¨~°K«ÖËHõáÈ~ÚOk.
„Hõ=∞OQÍ ^Õâ◊O q^ÕjÜ«ÚÅ ^ŒO_» Ü«∂„`«Å`À x¿ãÎ[O. xsfi~°º"≥∞ÿáÈ~Ú ÉèÏ~°`« *Ïux
ãÎ̈|`ú « P=Ç≤ÏOz, ѨÙ~ÀQÆu xezáÈ~Ú# =∂@ =∂„`«O x[O.
#g# Ü«ÚQÆO
P `«~åfi`« Z<Àfl â◊`åÉÏÌÅ JO^èŒHÍ~° Ü«ÚQÆO `«~åfi`« „a\˜+π "åi ~åHõ`À, "åi
ѨiáêÅ#, "åi q^•º q^è•#O, WOw¡+¨μ ÉèÏëê, ã¨O㨯 $f, <åQÆiHõ`å ã¨OѨ~°¯O`À
ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’ uiy Hõ^ŒeHõ HõeyOk. K«iÛ „ѨÉèÏ= „áê|ÖϺŠHÍ~°}OQÍ
Ü«¸~°ÑπÖ’ ã¨∞=∂~°∞ "≥ÜÕ∞ºà◊¡ =∞^茺ܫÚQÍÅ JO^èŒHÍ~°O `«~åfi`« 16= â◊`åaú <å\˜H˜
ѨÙ#~°∞r˚=#O – i<Õ*Ï<£û – „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. ^Õâ◊OÖ’H˜ H˘`«Î QÍÅ∞Å∞ gKå~Ú, H˘`«Î
"≥Å∞QÆ∞Å∞ „Ѩã¨iOKå~Ú. H˘`«Î ÉèÏ"åÅ∞ „Ѩ"ÕtOKå~Ú. "å\˜ „ѨÉèÏ=OÖ’ =∞# „áêp#
ã¨O㨯 $u B#fl`åºxfl, P `«~åfi`« ã¨OÉèíqOz# Ѩ`«<åxfl QÆ∞iÎOK«_»O, x„k`« *Ïux
Ѩ Ù #~å˚ Q Æ $ `« O KÕ Ü « ∞ _®xH˜ ~å*Ï ~å=∞"≥ ∂ Ǩ Ï #~åÜü ∞ , ™êfiq∞ q"Õ H Í#O^Œ ,
~°gO„^Œ<å^ä£\ÏQÀ~ü, Dâ◊fi~° K«O„^Œ q^•º™êQÆ~ü, =∞ǨÏ^Õ"£ QÀqO^Œ ~°}_Õ, HõO^Œ∞‰õÄi
gˆ~â◊eOQÆO =O\˜ =∞Ǩ=∞ǨïÅ∞ ã¨O㨯~°}À^Œº=∂Å∞ #_»Ñ¨_»O [iyOk. JO^ŒiÖ’H˜
"Õ∞~°∞ tY~À#fl`«OQÍ xÅ|_ç *Ïu ѨÙ#~°∞r˚=<À^Œº=∞OÖ’ „Ѩ=ÚYáê„`« =Ç≤ÏOz#
=∞Ǩ=ºH˜Î ™êfiq∞q"ÕHÍ#O^Œ. PÜ«∞# LѨx+¨`«∞ÎʼnõΩ, â◊OHõ~å^≥Âfi`åxH˜ #∂`«# ÉèÏ+¨ºO
K≥Ñ≤Ê, *Ïux h~°ã≤OѨ*Ë¿ã qѨs`å~å÷Å#∞ YO_çOz, =∞# "Õ^•O`«O É’kèOKÕk x~åâ◊#∞
HÍ^Œx, JHõ~°‡}º`«fiO JO`«HõO>Ë HÍ^Œx, "≥·~åQƺ ÉèÏ=O`À ‰õÄ_ç# Hõ~°Î=º Ѩ~åÜ«∞}`«fi"Õ∞
=∞# "Õ^•O`« ™ê~°=∞x É’kèOz, *ÏuH˜ uiy [=ã¨`åfiÅ∞ KÕ‰õĈ~ q^èŒOQÍ P`«‡
qâßfi™êxfl á⁄^Œ∞H˘ÖÏÊ_»∞.
W^ŒO`å ZO^Œ∞‰õΩ K≥ѨÊ=Åã≤ =zÛO^ŒO>Ë, ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«<å^茺ܫ∞#O x™êû~°O,
x~°∞ѨÜ≥∂QÆO HÍ^Œx ã¨Ê+ì̈O KÕÜ«∞_®xˆH. ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#Ö’, ^Œ$HõÊ^äŒOÖ’, ã¨O㨯 $uÖ’,
 16 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞OÖ’, r=#q^è•#OÖ’ D<å_»∞ x~åHõiOK«^Œy#k ZO`À LOk. JÖψQ
ã‘fiHõiOK«^ŒyOk, H˘#™êyOK«^ŒyOk ‰õÄ_® LOk.
Jã¨Å∞ J^ŒO`å JÖÏ LOz D ~°K«~Ú`« L^ÕÌâ◊O`À l*Ï˝ã¨ Ñ¨ikèH˜ J=`«ÅQÍ,
Jf`«OQÍ LO_Õ q+¨Ü«∞O JO@∂ ã¨$+≤ìÖ’ ÖË^Œ∞. qâ◊fiOÖ’x „Ѩuk `«~°z `«~°z Ѩiâ’kèOz
`≥Å∞ã¨∞HÀ^ŒyO^Õ. ÉèÏ~°fÜ«∞ `«`«fi^Œ~°≈#O ‰õÄ_® JÖÏO\˜^Õ.
K«i„`« J^茺ܫ∞#O
U ^Õâ◊ K«i„`« J~Ú<å ZO^Œ∞‰õΩ K«^Œ∞=Ù`å=Ú? =∞# ѨÓ~°∞fiÅ∞ Z=~°∞, UO
KÕâß~°∞. ZÖÏ rqOKå~°∞, U q[Ü«∂Å∞ ™êkèOKå~°∞, U JѨ[Ü«∂Å∞ á⁄O^•~°∞,
=∞#‰õΩ U "å~°ã¨`«fiO q∞yeÛ "≥àÏ¡~°∞ J<Õk `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xˆH Hõ^•? Jâ’‰õΩ_»∞ UO KÕ¿ãÎ
Z=_çHͯ"åe, ZÖÏ K«¿ãÎ Z=_çHͯ"åe, P q*Ï˝#O <å ÔHO^Œ∞‰õΩ Ñ¨x H˘ã¨∞ÎOk Jx –
– U ^Õâ◊ K«i„`« K«∂z<å
U=Ú#flk QÆ~°fiHÍ~°}O
#~°*Ïu K«i„`« ã¨=∞ãÎ̈O
Ѩ~°Ñ‘_»# Ѩ~åÜ«∞}`«fiO
J#∞‰õΩO@∂ =∞#O x~åâß xˆ~fi^•Å`À, =∞#^Õâ◊ ѨÓ~°fiK«i„`«#∞ K«^Œ=‰õΩO_®,
`≥Å∞ã¨∞HÀ‰õΩO_® „`Àã≤ ѨÙK«Û_»O ÖË^Œ∞ Hõ^• ?
–Kåi„`«Hõ qÉèÏ`« ã¨O^茺Å
=∂#= Hõ^äŒ qHÍã¨"≥∞\ì̃k ?
U ^ÕâO◊ U HÍÅOÖ’
™êkèOz#^Õ Ñ¨~°=∂~°÷O ?
U tÅÊO ? U ™êÇ≤Ï`«ºO ?
U âßGO ? U QÍO^èŒ~°fiO ?
U "≥Å∞æÅH© „Ѩ™ê÷#O ?
U ã¨fiѨflO ? U kyfi[Ü«∞O ?
Jx „Ѩâ◊flÅ∞ "Õã¨∞‰õΩx K«i„`« Ѩ~î°<åxH˜ ‰õΩ`«∂ǨÏÅO`À L^Œºq∞™êÎ=Ú Hõ^• ?
^Õâ◊ K«i„`« ÉÏǨϺ „ѨѨOK« ã¨OѶ¨∞@#Å =~°‚# J~Ú`Õ, `«`«fi K«i„`« JO`«ó
„ѨѨOK«Ñ¨Ù ã¨OѶ¨∞@#Å – JO>Ë =∂#=Ùx PÖ’K«<å =º=ã¨÷Å – Ѩi}Ï=∞ K«i„`«. Jk
`≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O ZO`« J=ã¨~°"≥∂, Wn JO`Õ J=ã¨~°O.
=∞# ѨÓ~°∞fiÅ∞ Uq∞ PÖ’zOKå~°∞, ZÖÏ PÖ’zOKå~°∞, ZO^Œ∞‰õΩ JÖÏ
PÖ’zOKå~°∞, =∞#O =^Œ∞Ì á⁄=∞‡x u~°ã¨¯iOK«QÀi<å =∞# ~°HÍÎã≤÷ =∂O㨠=∞*Ï˚QÆ`«"≥∞ÿ#
 17 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„áêp#∞Å PÖ’K«#Å∞ =∞# =~°Î=∂# rq`«OÃÑ·, r=# q^è•#OÃÑ·, r=# ^Œ$HõÊ^äŒOÃÑ·
ZÖÏO\˜ „ѨÉèÏ=O Hõ#|~°∞ã¨∞Î<åfl~Ú, "å\˜ #∞Oz ZO`« ѨiǨÏiOKåe, ZO`« ã‘fiHõiOKåe,
"åi PÖ’K«#ŠѨi}Ï=∞, Ѩ~°º=™ê<åÅ∞ U kâ◊QÍ ™êQÍ~Ú – "≥Ú^ŒÖˇ·# J<ÕHõ „Ѩâ◊flʼnõΩ
ã¨=∂^è•<åÅ HÀã¨O `«`«fiâßG K«i„`« K«^Œ∞=Ù`å=Ú.
K«i„`« "å~°ã¨`«fiO
ZO^Œ∞HõO>Ë, =∞#O =∞# ^Õâ◊ K«i„`«‰õΩ =∂„`«"Õ∞ HÍ^Œ∞, =∞# ѨÓ~°∞fiÅ PÖ’K«#Å
K«i„`«‰õΩ ‰õÄ_® "å~°ã¨∞Å"Õ∞.
U *Ïf `«# QÆ`« K«i„`« „ѨÉèÏ=O #∞Oz ѨÓiÎQÍ `«Ñ≤ÊOK«∞HÀÖË^Œ∞. XHõ =ºHÎ̃ `«#
QÆ`« rq`«Ñ¨Ù h_»Å #∞Oz ZÖÏ `«Ñ≤ÊOK«∞HÀÖË_À, JÖψQ XHõ *Ïu ‰õÄ_®.
–QÆ`«O
PQÆ`«O
J<åQÆ`O« –
D =¸_»∂ x~°O`«~° „`«Ü«∞O. QÆ`«O [iyáÈ~ÚOk (Past). PQÆ`«O JO>Ë
=zÛ #\˜ìk (Present). J<åQÆ`«O JO>Ë WOHÍ ~å#\˜ìk (Future). D =¸_»∂
Ѩ ~ ° ã ¨ Ê ~å„t`« ∞ Å∞, QÆ ` « O PQÆ ` « O Ö’xH˜ K˘~° | _» ∞ `« ∞ Ok. PQÆ ` « O J<åQÆ ` « O Ö’H˜
K˘K«∞Û‰õΩáÈ`«∞Ok. JÖψQ J<åQÆ`«O JQÆ`«OQÍ, PQÆ`«O QÆ`«OQÍ =∂~°∞`å~Ú.
POQÆ¡Hõq \˜.Zãπ. WeÜ«∞\ò `«# (Four Quartets) Ö’ JO\Ï_»∞ :
- Time present and time past
Are both perhaps present in time future
And time future contained in time past.
JO^Œ∞KÕ`« QÆ`« K«i„`« `≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë `«Ñ¨Ê =~°Î=∂#O WÖÏ ZO^Œ∞‰õΩO^À, Éèíq+¨º`«∞Î
ZÖÏ ~°∂á⁄O^ŒÉ’`«∞#fl^À `≥eÜ«∞^Œ∞. JO`« =∂„`å# QÆ`«O #∞Oz q=ÚH˜Î Jã¨Å∞
ÖË^Œx, Ѩi}Ï=∞ qHÍ™êÅ∞ LO_»=x J~°÷O HÍ^Œ∞. JÖÏ J#∞HÀ=_»O Hõ~°‡ ã≤^•úO`«Ñ¨Ù
=ÅÖ’ Ѩ_çáÈ=_»"Õ∞ J=Ù`«∞Ok. =∂#=Ù_»∞ ã¨fi`«O„`«∞_»∞, ¿ãfiKåÛùrq. `«# x~°‚Ü«∞ ¿ãfiK«Ûù#∞
(Free will) LѨÜ∂≥ yOK«∞HÀÖË#O`« =~°̂H J`«_∞» QÆ`H« ÍÅѨ٠â◊$OYÖÏʼnõΩ |^Œ∞_ú ·≥ LO\Ï_»∞.
x~°‚Ü«∞ ¿ãfiK«Ûù#∞ LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩ#flѨC_»∞ QÆ`«OÖ’ Uk =∞Oz^À ^•xfl ã‘fiHõi™êÎ_»∞.
Uk K≥_À ^•xfl ѨiǨÏiOK«∞‰õΩO\Ï_»∞.
q"ÕK<« å jÅO
J^ŒO`å JÖÏ LOK«O_ç. =∂#=Ù_»∞ ã¨fiÉèÏ= ã≤^ŒúOQÍ q"ÕK«<åje. ˆ~+≤Ü≥∂ã≤<Õ+¨<£
(ratiocination) - q"ÕK«# – J<Õ ÅHõΔ}O J`«_çx [O`«∞=ÙÅ #∞Oz "Õ~°∞ KÕã¨∞Î#flk.
 18 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
[O`«∞=ÙÅ∞ `«=∞ ã¨Ç¨Ï[ ã¨O"Õ^Œ#Å ã¨Ç¨Ü«∞O`À Ѩ#∞Å∞ KÕ™êÎ~Ú. =∂#=Ù_»∞ =∂„`«"Õ∞
|∞kúx LѨÜ≥∂yOz q"Õz™êÎ_»∞. [O`«∞=ÙÅ∞ „Ѩâ◊flÅ∞ "ÕÜ«∞=Ù. =∂#=Ù_»∞ „Ѩâ◊flÅ∞
"Õ™êÎ_»∞. H˘xfl qâßfi™êÅ∞ U~°Ê~°K«∞‰õΩO\Ï_»∞.
D „ѨѨOK«O Uq∞\˜? ZO^Œ∞‰õΩ WÖÏ LOk? WOH˘Hõ q^èŒOQÍ ZO^Œ∞‰õΩ ÖË^Œ∞?
<Õ#∞ Z=~°∞? ZHõ¯_ç #∞Oz =KåÛ#∞? ZHõ¯_çH˜ "≥_»`å#∞? <å [#<åxH˜ =ÚO^Œ∞
<Õ#∞ L<åfl<å? =∞~°}O `«~åfi`« LO\Ï<å? ã¨fi~°æO, #~°HõO, ѨÓ~°fi[#‡, ѨÙ#~°̊#‡ JO@∂
L<åflÜ«∂ ?
(HÍfiO@"£∞ käÜ«∞sx „ѨuáêkOz# [~°‡<£ âßG"Õ`«Î =∂H±û áê¡OH± ã¨iQÍ WÖÏO\˜"Õ
„Ѩâ◊flÅ∞ "Õã¨∞‰õΩ<åfl_»∞.
"Whence came I and whether I go ? That is the great unfathomable
question"
<Õ#∞ ZHõ¯_ç #∞Oz =KåÛ#∞ ? ZHõ¯_çH˜ áÈ`å#∞ ?
Jn ã¨=∂^è•#O ^˘~°Hõx Q˘Ñ¨Ê „Ѩâ◊fl.
D „ѨÑO¨ KåxH˜ Pk, JO`«O L<åflÜ«∂ ? „áê}O JO>Ë Uq∞\˜ ? áêѨO JO>Ë
Uq∞\˜? ѨÙ}ºO JO>Ë Uq∞\˜ ? Uk `«Ñ¨C ? Uk XѨC ? Ö’HõOÖ’ ZO^Œ∞H˜O`«
„H“~°ºO LOk ? ZO^Œ∞H˜O`« ™êfi~°÷O, WO`« <≥·K«ºO, WO`« ÃÇ·Ï#ºO, WO`« ^≥·#ºO ? g\˜x
ѨiǨÏiOz Ö’HÍxfl WO`«HõO>Ë "Õ∞Öˇ·#kQÍ fiÛk^ŒÌ_®xH˜ gÅ∞#fl^• ?
=∂#=ÙÅÖ’ XHõ"≥·Ñ¨Ù „H“~°ºO, Ç≤ÏO™ê i~°Oã¨, ^•~°∞}"≥∞ÿ# J=∂#∞+¨`«fiO J^Õ
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù p=∞#∞ ‰õÄ_® K«OѨ_®xH˜ KÕ`«∞Å∞ ~å#O`« ^ŒÜ«∂à◊√`«fiO ''Ü«∞ã¨∞Î
ã¨~åfi}˜ Éè∂í `å<åº`«‡ <Õº"å#∞Ѩâº◊ u – ã¨~fi° Éè∂í `Õ+μ¨ Kå`å‡#O...—— J#fl@∞ì. Jxfl Éè∂í `åÅ#∞
`«#Ö’# `«##∞ Jxfl Éèí∂`åÅÖ’#∞ K«∂K«∞HÀQÆey#O`« P^蕺u‡ H“#fl`«ºO, |∞^Œú`«fiO,
„H©ã¨∞Î`«fiO.... Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ# D ^ŒfiO^Œfi „Ѩ=$`«∞ÎÅ∞ ZÖÏ =KåÛ~Ú, ZO^Œ∞‰õΩ =KåÛ~Ú?
P ^ŒfiO^Œfi „Ѩ=$uÎ x=$uÎH˜ =∂~°æO Uq∞\˜? Jã¨Å∞ =∂#= rq`« Ѩ~°=∂~°úO, Ѩ~°=∂=kè
Uq∞\˜?
Ñ„ ⨠’flѨx+¨`∞« Î
Wg, WOHÍ WÖÏO\˜ „Ѩâ◊flŠѨ~°OѨ~°. ZO^Œ∞‰õΩ? Uq∞\˜? WÖÏ „Ѩâ◊flÅ∞ "ÕÜ«∞_»O
ã¨=∂^è•<åÅ∞ J<Õfi+≤OK«_»O, Jq qâßfi™êÅ∞QÍ Ñ¨i}q∞OK«_»O, Jq H˘O`«HÍÅO `«~åfi`«
㨠O `« $ Ñ≤ Î W=fiHõ á È`Õ H˘`« Î „Ѩ â ◊ fl ʼnõ Ω , H˘`« Π㨠= ∂^è • <åÅ`À H˘`« Î qâßfi™êÅ∞
U~°Ê~°K«∞HÀ=_»O... W^˘Hõ K«„Hõ<Õq∞ „Hõ=∞O.
 19 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„Ѩâ◊flÅ∞ "ÕÜ«∞_»O áêâßÛ`«∞ºÅ QÆ∞`«Î ™⁄`«∞ÎHÍ^Œ∞. "åi HõO>ˇ ZO`À =ÚO^Œ∞ =∞#
ѨÓ~°∞fiÅ∞ ‰õÄ_® „Ѩâ◊flÅ`À<Õ `«=∞ `«`«fiÜ«∂„`« „áê~°OaèOKå~°∞.
ˆH<ÀѨx+¨`«∞Î U<å\˜^À `≥eÜ«∞^Œ∞QÍx, Jk "տ㠄Ѩâ◊flÅ∞ K«∂_»O_ç :
–ˆH<Õ+≤`«O Ѩ`«u „¿Ñ+≤`«O =∞#ó
ˆH#„áê}ó „Ѩ^äŒ=∞ó „ÃÑ·uÜ«ÚHõÎó
ˆH<Õ+≤`«O "åK«q∞=∂O =^ŒxÎ
K«‰õΔΩ„â’≈„`«O Hõ L^Õ^À Ü«Ú#HÎ̃ –
''Z=i P#u =Å¡ D =∞#ã¨∞û PÖ’z™ÈÎOk? Z=i =Å¡ D „áê}O „¿Ñ~°}
á⁄O^Œ∞`ÀOk? Z=i „¿Ñ~°} =Å¡ "å‰õΩ¯ K«‰õΔΩ=ÙÅ∞, „â◊=}ËO„kÜ«∞O, W=hfl Ѩx
KÕã¨∞Î<åfl~Ú?——
JÖψQ âıfi`åâ◊fi`«~ÀѨx+¨`«∞Î U<å\˜^À `≥eÜ«∞^Œ∞QÍx, Jk „ѨtflOKÕ f~°∞
K«∂_»O_ç:
–„|Ǩχ"åk<À =^ŒxÎ –
H˜O HÍ~°}O „|Ǩχ ‰õΩ`«ó㨇*Ï`åó
r"å#∞ ˆH# HõfiK« ã¨O„Ѩuëêª
Jkè+ª̈`åó ˆH# ã¨∞MË`«ˆ~+¨μ
=~åÎ=∞¿ÇÏ „|Ǩχ q^Àº =º=™ê÷O –
''D =∞Ǩã¨$+≤ìH˜ HÍ~°}O Uq∞\˜? ZHõ¯_» #∞Oz ZO^Œ∞‰õΩ =∞#O [x‡OKå=Ú?
^Õx =Å¡ =∞#O rqã¨∞Î<åfl=Ú? `«∞^Œ‰õΩ =∞#‰õΩ q„âßOu ã¨÷ÅO ZHõ¯_»? =∞# ã¨∞Y^Œ∞ó
MÏÅhfl Z=i =Å¡ , ^Õ x =Å¡ x~° ‚ Ü « ∞ O J=Ù`« ∞ <åfl~Ú? U âß㨠< åÅ∞ =∞#efl
#_»∞ѨÙ`«∞<åfl~Ú? Ѩ~°„|Ǩχ JO>Ë Uq∞\˜?——
z„`«O Uq∞@O>Ë Wxfl "ÕÅ Uà◊§ `«~åfi`« WѨÊ\˜H© WÖÏO\˜ „Ѩâfl◊ Å∞ U =∂„`«O
q"ÕK«<åje J~Ú# U =∂#=Ù_≥·<å U^À XHõ ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ `«#‰õΩ `å#∞ "Õã¨∞HÀ=_»O,
ÖË^• qA˝Öˇ·# "åix J_»QÆ_»O, ã¨=∂^è•<åÅ∞ ã¨O`«$Ñ≤Î HõeyOK«HõáÈ`Õ, PâßOu`À ѨÙ#ó
ѨÙ#~°fi<Õfi+≤OK«_»O [~°∞QÆ∞`«∂<Õ LOk.
D Jã¨O`«$Ñ≤Î, PâßOu, J<Õfi+¨} „Hõ=∞OÖ’ L^ŒƒùqOz#\˜ì^Õ `«`«fi zO`«#.
H˘xfl „Ѩâ◊flʼnõΩ Ãã·#∞û Éè∫uHõ ã¨∂„`åÅ ~°∂ѨOÖ’ ã¨=∂^è•#O K≥ѨÊ_®xH˜ „Ѩܫ∞uflã¨∞ÎOk.
H˘xfl\˜H˜ =∞`«O qâßfi™êÅ ~°∂ѨOÖ’ ã¨=∂^è•#O K≥ѨÊ_®xH˜ „Ѩܫ∞uflã¨∞ÎOk. =∞iH˘xfl\˜H˜
`«`«fizO`«# J<Õk ¿ÇÏ`«∞|^Œú"≥∞ÿ# É∫kúHõ q"ÕK«# ~°∂ѨOÖ’ ã¨=∂^è•#O K≥ѨÊ_®xH˜
(intellectual reasoning) „Ѩܫ∞uflã¨∞ÎOk.
 20 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ãà #· ∞û – =∞`«O – `«`fi« O
Ãã·#∞û Jxfl „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•#O W=fiÖË^Œ∞. W=fi_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOK«^Œ∞ ‰õÄ_®.
^•x Ѩikè Ѩiq∞`«O. JÖψQ =∞`«O, JÖψQ `«`«fi zO`«#. D =¸_»∂ Ѩ~°ã¨Ê~å„t`åÅ∞QÍ
™êQÆ=Åã≤O^Õ. JѨÊ\˜ÔH·<å ã¨O`«$Ñ≤ÎHõ~° ã¨=∂^è•<åÅ∞ Åaè™êÎÜ«∂ J#flk K≥ѨÊÖË=Ú.
JO^Œ∞KÕ`« =∂#=Ùx ã¨`åº<Õfi+¨} J#O`«OQÍ, x~°O`«~°OQÍ ™êQÆ=Åã≤O^Õ.
J~Ú`Õ, ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ =∂„`«O `«=∞ ã¨`åfi<Õfi+¨} Ѷ¨eOzO^Œx, `å=Ú JOu=∞
ã¨`åºxfl – JO>Ë U XHõ¯ ã¨`åºxfl Hõ#∞Q˘O>Ë q∞ye# ã¨=∞ã¨ÎO `≥eã≤#@∞ì HÍQÆÅ^À
(''Hõã≤‡<£ ÉèíQÆ"À q*Ï˝`Õ ã¨~°fiq∞^ŒO q*Ï˝`«O Éèí=u—— – =ÚO_»HÀѨx+¨`«∞Î) ^•xfl
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl@∞ì =∞# =∞ǨÏ~°∞¬Å∞ „ѨHõ\ ˜OKå~°∞. É∫kúHõOQÍ<À, Éè∫uHõOQÍ<À HÍHõ JO`«~°∞ƒkú
(intuition) ^•fi~å `å=Ú Ñ¨~°=∞ã¨`åºxfl Hõ#∞Q˘<åfl=∞x "å~°∞ K≥áêÊ~°∞: – ''"Õ^•Ç¨Ï"Õ∞`«O
ѨÙ~°∞+¨O =∞ǨO`«O
Pk`«º=~°‚O `«=∞ã¨ó Ѩ~°™êÎ`ü – (âıfi`åâ◊fi`«~ÀѨx+¨`«∞Î) JO@∂ `«=∞ã¨∞û‰õΩ
P=e f~å# Pk`«º=~°‚OÖ’ „ѨHÍtOKÕ =∞ǨѨÙ~°∞+¨μ_çx (Ѩ~°=∞ã¨`åºxfl) <Õ#∞
`≥Å∞ã¨∞HÀQÆeQÍ#∞ Jx XHõ |∞∞+≤ ã¨QÆ~°fiOQÍ, ZÅ∞ÔQuÎ L^•…\ ˜OKå_»∞.
'Ö’HõO|∞Å∞ Ö’ˆHâ◊√Å∞
Ö’Hõã¨∞÷Å∞ `≥y# `«∞k #Ö’HõO|QÆ∞ ÃÑO
rHõ\ ˜ Hõ=fiÅ <≥=fiO
_ÕHÍHõ$u "≥Å∞QÆ∞ #`«x <Õ ¿ãqO`«∞<£—— – Jx áÈ`«#.
=∞# ^Õâ◊OÖ’ U HÍÅOÖ’, U q^èŒOQÍ `«`åfi<Õfi+¨} [iyO^À ™ê^茺"≥∞ÿ#O`«
ã¨O„QÆǨÏOQÍ#∞, J=ã¨~°"≥∞ÿ#O`« ã¨qã¨Î~°OQÍ#∞, ã¨∞É’^èŒHõ=∞ÜÕ∞º@O`« ã¨~°à◊OQÍ#∞
`≥eÜ«∞*ËÜ«∞_»"Õ∞ D „QÆO^äŒ ~°K«# L^ÕÌâ◊O. "Õ^ŒÜ«ÚQÆO`À "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\˜ì, É∫^ŒúÜ«ÚQÆO
g∞^Œ∞QÍ =∞^茺 Ü«ÚQÍxfl Ѩ~å=∞i≈Oz, P^èŒ∞xHõ Ü«ÚQÆOÖ’ q"ÕHÍ#O^Œ∞_»∞, J~°qO^Œ∞_»∞,
~°gO„^Œ∞_»∞, QÍOkè, l_»∞¤ Hõ$+¨‚=¸iÎ – WÖÏ W\©=eHÍÅO =~°‰õΩ ÉèÏ~°fÜ«∞ `«`«fi
„ѨѨOK«OÖ’x z#fl, ÃÑ^ŒÌ tY~åÅ ã¨O^Œ~°≈#OQÍ qâ◊fi^Œ~°≈#O ~°K«# ™êyOKåÅ#flk
ã¨OHõÅÊO.
Wk ¿Ñ~åã¨QÍ, #=∞ÅQÆey# ^•xHõO>ˇ Z‰õΩ¯= H˘~°Hõ_»O (biting off more
than one cashew) QÍ HõxÑ≤OK«=K«∞Û. HÍx J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ |Ǩïâß –
''<Õ#∞ Ãã·`«O
Éèí∞=# Ѷ¨∞’+¨‰õΩ
"≥„iQ˘O`«∞Hõ qzÛ „"≥∂âß#∞——
ã¨∞=∂ JxÑ≤OK«∞HÀ"åÅ#fl `«Ñ¨#`À ‰õÄ_®<Õ"≥∂ Wk "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ_»∞`«∞<åfl#∞.
 21 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Pã¨H,Î̃ Jaè~∞° z
D ~°K«#‰õΩ <å‰õΩ QÆÅ J~°›`«Å∞ `«`«fizO`«# Ѩ@¡ <å‰õΩQÆÅ Pã¨H˜Î, Jaè~°∞z,
Jaèx"Õâ◊O. g\˜H˜ `À_»∞ z#fl`«#OÖ’ "≥∞^Œ_»∞Ö’ Ѩ_ç P ã≤÷uÖ’<Õ q∞yeáÈ~Ú#
"ÕѨHÍÜ«∞O`« "Õ^•O`« c[O (Wk U^À ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ Ѩ_»x ^≥=iH˜?) HÍx WO`«
|$Ǩτ^ŒK«#‰õΩ D J~°›`«Å∞ KåÅHõáÈ=K«∞Û. ÉèÏ~°fÜ«∞ ^Œ~°≈<åÅhfl <å Ѷ≤OQÆ~ü \˜ÑπûÃÑ·
L<åflÜ«∞x K≥ѨCHÀQÆÅ áêO_ç`Àº`«¯~°¬ <å‰õΩ ÖË^Œ∞. <å „Ñ¨Ü«∞`«flO ZÖÏ ™êQÆ∞`«∞O^À <åˆH
`≥eÜ«∞^Œ∞. J*Ï˝`« ã¨=Ú„^•ÅÃÑ· J^˘Hõ ™êǨÏ㨠ܫ∂„`« – XHõ ZH±ûá⁄¡ˆ~+¨<£. Ü«∂„`å
Ѷ¨e`«O ã¨O`«$Ñ≤ÎHõ~°O HÍHõáÈ`Õ JѨC_»∞ HÍo^•ã¨O`«\ ˜ =∞ǨHõq K≥ѨC‰õΩ#fl
– =∞O^Œó Hõq Ü«∞â◊ó „áês÷
QÆq∞ëêº =∞ºÑ¨Ç¨㨺`å"£∞
„áêOâ◊√ ÅÉè˺ Ѷ¨ÖË Ö’ÉèÏ
^Œ∞^•ƒÇ¨ïi= "å=∞#:–
J<Õ ~°Ñ¶¨Ú=Oâ◊ â’¡HõO <å‰õÄ LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞Ok.
=∞# ѨÓ~°∞fiÅ zO`«#Ö’ ZO`À `åº[º"≥∞ÿ#k L#fl>Ëì ѨÓ[º"≥∞ÿ#k ZO`À L#flk.
ѨiǨ~°º"≥∞ÿ#k ZO`« L#fl^À, ã‘fiHõ~å~°›"≥∞ÿ#n JO`Õ L#flk. Ô~O_çO\˜ xQÆ∞æ `ÕÅ∞ÛHÀ"åe.
=ÚYºOQÍ D<å_»∞ <≥·uHõOQÍ ã¨O‰õΔΩaè`«"≥∞ÿ áÈ~Ú# ã¨=∞HÍeHõ „ѨѨOK«OÖ’,
Pu‡HõOQÍ Uk QÆ=∞ºO, Uk =∂~°æO J<Õ ã¨O^ÕǨÅ â◊$OQÍ@HõOÖ’ xÅ|_ç P^èŒ∞xHõ
=∂#=Ù_»∞ H˜OHõ~°Î=º`å q=¸_»∞_≥· `«i¯OK«∞‰õΩO@∞#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’, D<å\˜ Ü«Ú= áœ~°∞Å∞
`«=∞‰õΩ `å=Ú `«=∞ =∂~åæxfl xˆ~ÌtOK«∞HÀ=_»OÖ’ =∞# ѨÓ~°∞fiÅ zO`«#Ö’x L`«Î"≥∂`«Î=∞
=¸ÖϺÅ∞, "åi qâßÅ =∂#=`å"å^ŒO `À_»Ê_»QÆÅ"Õ"≥∂##fl PâßÖËâ◊O D ~°K«#‰õΩ
=∞~˘Hõ „¿Ñ~°}.
áêâßÛ`« ∞ ºÅ <åQÆ i Hõ ` « Q˘Ñ¨ Ê ^Õ . J^Œ ∞ ƒù ` « " ≥ ∞ ÿ # "≥ · * Ï˝ x Hõ 㨠` åºÅ∞ "å~° ∞
Pq+¨¯iã¨∞Î<åfl~°∞. ™êOˆHuHõ q[Ü«∂Å∞ ™êkèã¨∞Î<åfl~°∞. K«O„^ŒÖ’HÍxH˜ "≥o¡ =ã¨∞Î<åfl~°∞.
J}∞=Ù #∞Oz J#O`« qâ◊fiO =~°‰õΩ J<ÕHõ ~°Ç¨Ï™êºÅ#∞ KèÕkã¨∞Î<åfl~°∞. qâ◊fi ã¨$+≤ì<å\˜
Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ TÇ≤ÏOK«_®xH˜ „Ѩܫ∞uflã¨∞Î<åfl~°∞.
HÍx XHõ q+¨Ü«∞O =∂„`«O q㨇iOK«~å^Œ∞. ÉÏǨϺ „ѨѨOKåxfl [~Úã¨∞Î#fl
=∂#=Ù_» ∞ `« # JO`« ó „Ѩ Ñ ¨ O Kåxfl [~ÚOK« Ö Ë H õ á È`« ∞ <åfl_» ∞ . `« # #∞ `å#∞
[~ÚOK«∞HÀÖËHõáÈ`«∞<åfl_»∞. áêâßÛ`«∞ºÅ <åQÆiHõ`« Éè∫uHõ q[Ü«∂Å kâ◊QÍ ™êyOk.
™êQÆ∞`«∞#flk† ™êQÆ=Åã≤O^Õ. HÍx, J^Õ =∂#= rq`« Ѩ~°=∂~°÷O HÍ^Œ∞, HÍ~å^Œ∞.
 22 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
~Ô O_»∞ aè#fl ã¨O㨯$`«∞Å∞
=∂#=Ù_»∞ `«##∞ `«#Ö’ #∞Oz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. ÉÏǨϺOQÍ ZO`« `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl
Jk <å}ËxH˜ XHõ "≥·¿Ñ J=Ù`«∞Ok. Ô~O_»= "≥·Ñ¨Ù# =Ù#fl^Õ `«`«fiq"ÕK«#.
áêâßÛ`«∞ºÅ ™êOˆHuHõ (>ˇHõflÖÏlHõÖò) <åQÆiHõ`«‰õΩ, ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ <≥·uHõ, Pu‡Hõ
ã¨O㨯 $uH˜ ã¨=∞#fiÜ«∞O [iy XHõ H˘`«Î =∂#=`å =∞`«O Pq+¨¯ $`«"≥∞ÿ`Õ ZO`«
ÉÏQÆ∞O_»∞#∞!
- Oh, East is East, and West is West,
And never the twain shall meet
(`«∂~°∞Ê `«∂ˆ~Ê, Ѩ_»=∞~° Ѩ_»=∞ˆ~, P Ô~O_»∂ Z#fl\˜H© HõeÜ«∞=Ù)–
Jx ~°∞_®º~ü¤ H˜Ñ≤¡OQ∑ ÉϺÅ_£Ö’x D ѨO‰õΩÎÅ#∞ =∂„`«"Õ∞ ™ê^è•~°}OQÍ
L^ŒÇ¨Ïi™êÎ~°∞. HÍx, P `«~åfiu ѨO‰õΩÎÅ#∞ ZO^Œ∞‰õΩ L^ŒÇ¨ÏiOK«~À `≥eÜ«∞^Œ∞.
But there is neither East nor West,
Border, nor Breed, nor Birth,
When two strong men stand face to face
Though they come from the ends of earth !
(HÍx, „ѨѨOK«Ñ¨Ù z=~°Å #∞Oz =zÛ#ѨÊ\˜H˜, W~°∞=Ù~°∞ |ÖÏ_»∞ºÅ∞ Z^Œ∞Ô~^Œ∞~°∞QÍ
xÅ|_ç#ѨC_»∞, `«∂~°∞ÊÖË^Œ∞, Ѩ_»=∞~å ÖË^Œ∞, ã¨iǨÏ^Œ∞Ì ÖË^Œ∞, ‰õΩb#`« ÖË^Œ∞, ‰õΩ@∞OÉ’#flf
ÖË^Œ∞ –) „`«qfifã≤ "≥Å¡_çOz#O^Œ∞‰õΩ, =∞# K«i„`« ~°K«#‰õΩ Ñ¨Ù<å^Œ∞Å∞ "Õã≤#O^Œ∞‰õΩ
"åiH˜ =∞#O Hõ$`«A˝Å"≥∞ÿ LO_®e.
V
 23 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
2. P~°∞ºÅ ѨÓ~°fi~°OQÆO
ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«# K«i„`« <åºÜ«∞OQÍ LѨx+¨`«∞ÎÅ`À „áê~°OÉèíO HÍ"åe. J~Ú`Õ,
LѨx+¨`«∞ÎÅ`À "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ@ì_®xH˜ =ÚO^Œ∞ "å\˜H˜ [#‡xzÛ# "≥·kHõ "åV‡Ü«∂xfl,
=ÚYºOQÍ |∞∞ˆQfi^•xfl Ѩ~å=∞i≈OKåe. HÍQÍ, |∞∞ˆQfi^Œ Ѩ~å=∞~°≈‰õΩ =ÚO^Œ∞ |∞∞ˆQfi^Œ
„ã¨+ì̈Å∞, ÖË^• '„^Œ+ì̈Å∞— J~Ú# P<å\˜ P~°∞ºÅ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe.
P~°∞ºÅ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ =ÚO^Œ∞ "åi x=ã≤Oz, "Õ^•Å∞ "≥Å~ÚOz,
"≥·kHõ ã¨O㨯 $ux ã¨$+≤ìOz# "Õ^Œ Éèí∂q∞ ÉèÏ~°`« =~°¬O QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. P~°∞ºÅ∞
"≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz ÉèÏ~°`«=~å¬xH˜ K≥Ok# "å~å, ÖËHõ W`«~° „Ѩ^ÕâßÅ #∞Oz =Å㨠=zÛ#
"å~å, =Å㨠=zÛ# "åÔ~·`Õ ZѨC_»∞, ZHõ¯_ç #∞Oz WHõ¯_çH˜ =KåÛ~°∞ J<Õk `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe.
"å~°∞ =Å㨠=zÛ ã≤÷~°Ñ¨_ç#"åÔ~·`Õ, "åiH˜ =ÚO^Œ∞ D ^Õâ◊OÖ’ x=ã≤Oz#"åÔ~=~°∞, "å
Hõ^ä• Hõ=∂g∞+¨μ Uq∞\˜ J<Õk `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe.
fQÆ, _˘OHõ :
JO^Œ∞KÕ`« Hõke¿ãÎ _˘OHõO`å Hõ^Œe#@∞ì, =∞#O K«i„`«‰õΩ JOn JO^Œx ѨÙ~å`«#
HÍÖÏxH˜ "≥o§ JHõ¯_ç #∞Oz „áê~°OaèOKåe. "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ_ç`Õ `«Ñ¨Ê ÉèÏ~°fÜ«∞
zO`«# <ÕѨ^䌺O Pq+¨¯ $`«O HÍ^Œ∞.
XHõ Q˘Ñ¨Ê z‰õΩ¯ Uq∞@O>Ë „w‰õΩʼnõΩ, `«H˜¯# Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ *Ï`«∞ʼnõΩ L#flO`«QÍ
ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz Kåi„`«Hõ ^Œ$HõÊ^äŒO `«‰õΩ¯=. K«i„`«#∞, Hõ@∞ì Hõ^äŒÅ#∞,
ѨÙH˜¯\˜ ѨÙ~å}ÏÅ#∞ HõÅQÆÅÑ≤"Õâß~°∞. nx =Å¡ J<ÕHõ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ U ã¨OѶ¨∞@# ZѨC_»∞
[iyO^À HÍÅ x~°‚Ü«∞O KÕÜ«∞_»O, Jã¨Å∞ P ã¨OѶ¨∞@# P q^èŒOQÍ [iyO^À ÖË^À, U
ѨÙ~å}O ZO`« =~°‰õΩ #=∞‡^ŒyO^À `ÕÅ∞ÛHÀ=_»O Hõ+¨ì=∞=Ù`«∞#flk.
J~Ú`Õ, ÉÏQÍ „áêp# HÍÖÏxH˜ "≥_ç`Õ U *ÏuH© ed`« K«i„`« `Õ^ÕÅ∞,
ã¨O=`«û~åÅ`À ã¨Ç¨ LO_»^Œ#∞HÀO_ç. HÍx, DlѨÙì, "≥∞ã¨á⁄>Ëq∞Ü«∂, „H©\ò, „wãπ, ~À"£∞
"≥Ú^ŒÖˇ·# ^ÕâßÅ K«i„`«#∞ H˘O`« J@∂–W@∂QÍ<≥·<å „"åÜ«∞_»O ™ê^茺Ѩ_çOk.
Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ *Ï`«∞Å∞ =∞#HõO>Ë J~åfip#"≥∞ÿ#q Hõ#∞Hõ, "åiH˜ Kåi„`«Hõ ^Œ$HõÊ^äŒO
`«QÆ∞ =∂„`«OQÍ LOk Hõ#∞Hõ "åi K«i„`« ~°K«# ã¨∞Hõ~°"≥∞ÿOk.
=∞# ѨÓ~°∞fiʼnõΩ Kåi„`«Hõ ^Œ$HõÊ^äŒO `«‰õΩ¯= HÍ=_»O =Å¡ ÉÏQÍ W\©=e K«i„`«Ö’
ã¨~Ú`«O HÍÅ x~°‚Ü«∞O KÕÜ«∞_»O Hõ+ì̈"≥∞ÿOk. "≥Ú`«ÎOÃÑ· J<ÕHõ q^è•Å Ѩiâ’^èŒ#Å ^•fi~å,
"å\˜x XHõ^•x`À XHõ^•xfl áÈeÛ K«∂_»_»O ^•fi~å, =∞# „áêp# K«i„`«#∞ XHõ "≥∂ãÎ̈~°∞QÍ
ѨÙ#ifli‡OK«_»O ™ê^茺"≥∞ÿOk. J~Ú<å, ÃщõΩ¯= q+¨Ü«∂ÅÖ’ WѨÊ\˜H© aè<åflaè„áêÜ«∂Å∞
„ѨKå~°OÖ’ L<åflÜÕ∞ `«Ñ¨Ê YzÛ`«"≥∞ÿ# HÍÅ x~°‚Ü«∞O [~°QÆÖË^Œ∞. ѨÙ~å`«`«fi Ѩiâ’^èŒ#Å∞,
 24 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„â◊√`«∞Å∞, 㨇 $`«∞Å∞, WOHÍ W`«~° âßG „QÆO^ä•Å∞, ™êÇ≤Ï`«ºO, =ÚYºOQÍ Ñ¨Ù~å}ÏÅ∞,
WuǨ™êÅ∞, PÜ«∂ HÍÖÏÅÖ’ ~åAÅ∞ *Ïs KÕã≤# âßã¨<åÅ∞, <å}ÏÅ∞, É∫^Œú ã¨∂÷áêÅ∞,
^Õ"åÅÜ«∂Å∞, qq^èŒ HÍÖÏÅÖ’ =∞# ^Õâ◊O ã¨O^Œi≈Oz# q^Õâ◊ Ü«∂„u‰õΩÅ∞ ~°K«#Å∞,
=∞# ^Õâ◊OÖ’<Õ ÉÏ}∞x ǨÏ~°¬ K«i`«, HõÅ›}∞x ~å[`«~°Oy}˜, aÅ›}∞x q„Hõ=∂OHõ ^Õ=
K«i`« =O\˜ Kåi„`«Hõ „QÆO^ä•Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# J<ÕHõ P^è•~åÅ#∞ |\˜ì Ju Hõ+¨ìO g∞^Œ
K«i„`«#∞ ‰õÄ~°Û=Åã≤ =zÛOk.
=∞# K«i„`« ѨÙ#ifl~å‡}OÖ’ áêâßÛ`«º ѨO_ç`«∞Å∞ Hõ$+≤ Z#fl\˜H˜ =∞~°∞=~åxk.
áÈ~°∞Ûwã¨∞, _»zÛ, „ÃѶOz, WOw¡+¨μ *Ï`«∞Å "å~°∞ =∞# ^ÕâßxH˜ =~°ÎHõ "å}˜*ϺŠxq∞`«ÎO
=zÛ, Ãã·<åºÅ#∞ áÈQÆ∞KÕã≤, <≥=∞‡kQÍ =∞# ~åAÅÖ’ ~åAʼnõΩ `«OѨÙÅ∞ ÃÑ\ì̃, Ñ≤@ìáÈ~°∞
Ñ≤@ìáÈ~°∞ Ñ≤e¡ fiÛ# K«O^ŒOQÍ ^Õâßxfl HÍãÎ̈ HÍãÎ̈QÍ P„Hõq∞OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. giÖ’ z=iH˜
WOw¡+¨μ "åiH˜ ^Õâ◊OÖ’ J`«ºkèHõ ÉèÏQÆO ǨÏãÎ̈QÆ`«"≥∞ÿOk. =∞#Å#∞ ÉÏx㨠*ÏuQÍ Ñ¨iQÆ}˜Oz
=∞# ^Õâ◊ ã¨OѨ^Œ#∞ H˘Å¡Q˘\ì̃ `«=∞ ^Õâßxfl Jaè=$kú KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
HÍx J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∞# ^Õâßxfl ѨiáêeOK«_®xH˜ ѨÓ#∞‰õΩ<åfl~°∞. Hõ#∞Hõ,
=∞# QÆ∞iOz, =∞# ѨÓ~°fi K«i„`«, =∞`«O, ã¨O㨯ã¨$u, PKå~° =º=Ǩ~åÅ∞, ÉèÏ+¨Å∞,
"åV‡Ü«∞O, Hõà◊Å∞, âß„™êÎÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q J^茺ܫ∞#O KÕÜ«∞_»O "åiH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿOk.
nx HÀã¨O "å~°∞ Ѩiâ’^èŒ#Å∞ ™êyOKå~°∞. nx`À WO_®År – ÉèÏ~°fÜ«∞ âßGO– J<Õ
XHõ Ѩiâ’^èŒ<åâßY „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. ã¨~ü qeÜ«∞O *’<£û, =∂H±û=ÚÅ¡~ü, *ÏH˘c,
=∂H˘¤<åÖò, H©`ü, qO@~üx*ò, g|~ü– WOHÍ ZO^ŒÔ~O^Œ~À ѨO_ç`«∞Å∞, Ѩiâ’^茉õΩÅ∞
=∞# ÉèÏëê "åV‡Ü«∂ÅÃÑ· L„^ŒæO^ä•Å∞ ~°zOKå~°∞. "å~°∞ P ~°OQÆOÖ’ JO`« Q˘Ñ¨Ê Hõ$+≤
KÕÜ«∞HõáÈ`Õ, =∞# „áêp# K«i„`« =∞#‰õΩ QÍx, W`«~°∞ʼnõΩ QÍx `≥e¿ãk HÍ^Œ∞.
JÜ«∞`Õ, áêâßÛ`«º K«i„`«HÍ~°∞ÅÖ’, Ѩiâ’^茉õΩÅÖ’ H˘O^Œ~°∞ J„Ѩܫ∞`«flOQÍ
á⁄~°áê@∞¡ KÕã≤ LO_»=K«∞Û. ÖË^• =∞# K«i„`«#∞, ã¨O㨯 $ux, =∞`åxfl, rq`« q^è•<åxfl
`«=∞ ^Œ$+≤ì LOz =∂„`«"Õ∞ K«∂_»_»O =Å¡ =„HõÉèÏëêºxH˜ J=HÍâ◊O Hõey LO_»=K«∞Û.
H˘O^Œ~°∞ x[OQÍ<Õ =∞# *Ïu „áêp#`« Ѩ@¡, B#fl`«ºO Ѩ@¡ Jã¨∂Ü«∞`À, Jã¨Ç¨Ï#O`À
=∞# K«i„`«#∞, ã¨O㨯ã¨$ux ^Œ∞~°∞ƒkú`À =„H©HõiOz LO_»=K«∞Û. HÍx, áêâßÛ`«º
Ѩiâ’^茉õΩÅO^Œ~°∞, ÖË^• "åiÖ’ Z‰õΩ¯==∞Ok, =∞# K«i„`«#∞ =„H©HõiOz Jã¨`åºÅ∞
„ѨKå~°O KÕâß~°x ÉèÏqOK«_»O `«Ñ¨C. "åiÖ’ ѨÅ∞=Ù~°∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ K«i„`«, zO`«#,
ã¨O㨯 $u Ѩ@¡ Q“~°"åaè=∂<åÅ`À<Õ Ñ¨iâ’^èŒ#Å∞ KÕâß~°∞. =∞# K«i„`« =∞#ˆH `≥eÜ«∞x
~ÀAÅÖ’, =∞# ã¨O㨯 $u "≥·t+ì̈ ºO Ѩ@¡ =∞#ˆH ãÔ̈~·# J=QÍǨÏ# ÖËx HÍÅOÖ’ "å\˜x
QÆ∞iOz Ѩiâ’^èŒ# ™êyOz, J<ÕHõ J*Ï˝`« q+¨Ü«∂Å#∞ „`«qfi fã≤ "≥Å¡_çOz#O^Œ∞‰õΩ,
=∞# K«i„`« ~°K«#‰õΩ Ñ¨Ù<å^Œ∞Å∞ "Õã≤#O^Œ∞‰õΩ "åiH˜ =∞#O Hõ$`«A˝Å"≥∞ÿ LO_®e.
 25 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∂H±û=ÚÅ¡~ü ÉèÏ~°`«^Õâßaè=∂#O
WO_çÜ«∂ HõO>Ë WOQÆ¡O_»∞ qã‘Î~°‚OÖ’QÍx, [#ã¨OYºÖ’QÍx KåÖÏ z#fl^Õâ◊O.
J~Ú<å, WOQÆ¡O_»∞ WO_®~Ú#∞ „Hõ=∞OQÍ [~ÚOz `«#‰õΩ ÉÏxã¨^Õâ◊OQÍ KÕã¨∞‰õΩ#flk.
^•^•Ñ¨Ù Ô~O_»∞=O^ŒÅ ÜÕ∞à◊√¡ ѨiáêeOzOk. WO_çÜ«∂ =O\˜ ã¨∞qâßÅ Éèí∂ÉèÏQÍxfl
WOQÆ¡O_»∞ JO`«HÍÅO ѨiáêeOK«QÆeyO^ŒO>Ë– [=ǨÏ~üÖÏÖò <≥„Ǩ˙ W#∞ѨK«„@OQÍ
=i‚Oz# S.ã≤.Zãπ. (WO_çÜ«∞<£ ã≤qÖò ã¨sfiãπ) Ü«∞O„`åOQÆO XHõ =ÚYºHÍ~°}O.
S.ã≤.Zãπ. JÉèíº~°∞÷ʼnõΩ 19= â◊`å|ÌOÖ’ WOQÆ¡O_»∞Ö’ ѨsHõΔÅ∞ ÃÑ\ì̃, `«sÊù^Œ∞WzÛ
WO_çÜ«∂Ö’ ѨxKÕÜ«∞_®xH˜ ѨOÑ≤OKÕ Ñ¨^Œúu=ÙO_Õk, WO_çÜ«∂Ö’ JkèHÍ~°∞Å∞QÍ Ñ¨x
KÕÜ«∂ÅO>Ë JÉèíº~°∞÷ʼnõΩ WO_çÜ«∂ „áêp#, #g# K«i„`«QÆ∞iOz, =∞`«O, PKå~°
=º=Ǩ~åÅ∞, ™êOѶ≤∞Hõ Ѩiã≤÷`«∞ÅQÆ∞iOz, "≥Ú`«ÎO „Ѩ[ÅQÆ∞iOz ÉÏQÍ J=QÍǨÏ#
=ÙO_®e. J@∞=O\˜ J=QÍǨÏ# HõeyOKÕ `«sÊù^Œ∞Ö’ ÉèÏQÆOQÍ ÉèÏ~°`« „áêp# <åQÆiHõ`«,
=∞`«O, `«`«fiâßGO "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜ QÆ∞iOz JÉèíº~°∞÷ʼnõΩ ‰õΔΩ}‚OQÍ `≥eÜ«∞*ËÜ«∞_®xH˜
P<å\˜ „a\˜+π „ѨÉ∞íè `«fiO 1883Ö’ =∂H±û=ÚÅ¡~#ü ∞ xÜ≥∂yOzOk.
=∂H±û=ÚÅ¡~ü [#‡`«ó [~°‡<£ J~Ú<å, ÅO_»<£Ö’ ã≤÷~°Ñ¨_®¤_»∞. "≥·kHõ, Ö∫H˜Hõ
ã¨O㨯 $`«O ÉÏQÍ JÉèíºã≤Oz "Õ^Œ "åV‡Ü«∂xfl, Ö∫H˜Hõã¨O㨯 $`« ™ê~°ã¨fi`åxfl J^茺ܫ∞#O
KÕã≤ WO_ÀÃѶ·ÖòQÍ, WO_®Ålã¨∞ìÅÖ’ J„ˆQã¨~°∞_»∞QÍ ¿Ñ~°∞á⁄O^•_»∞. WO_çÜ«∂ QÆ∞iOz
J=QÍǨÏ# HõeyOK«_®xH˜ QÍ#∞ S.ã≤.Zãπ. JÉèíº~°∞÷Å HÀã¨O =~°∞ã¨QÍ H˘xfl LѨ<庙êÅ#∞
WKåÛ_»∞. P LѨ<åºã¨ Ѩ~°OѨ~°‰õΩ ''WO_çÜ«∂ =∞#‰õΩ Uq∞ É’kèOK«QÆÅ^Œ∞? – What
India can teach us – Jx ji¬Hõ ÃÑ\Ïì_»∞. P LѨ<åºã¨"庙êÅ∞ J^Õ ji¬Hõ`À
ѨÙã¨ÎHõ~°∂ѨOÖ’ ‰õÄ_® "≥Å∞=_ç ZO`À „áêK«∞~°ºO á⁄O^•~Ú. "å\˜Ö’ =∂H±û=ÚÅ¡~ü
`«# ÉèÏ~°`«^Õâßaè=∂#O JO`å á⁄O^Œ∞ѨiKå_»∞.
WO_çÜ«∂ ZO`« ѨÙ~å`«# <åQÆiHõ`«, ã¨O㨯 $u, =∞`«O, `«`«fiâßGO Hõey#
^Õâ◊"≥∞ÿ<å, `«=∞ ÉÏxã¨^Õâ◊O Hõ#∞Hõ, ^•xѨ@¡ z#flK«∂Ѩ٠Hõey# „a\˜+π JkèHÍ~°∞Å∞,
„Ѩ[Å∞ ZO^Œ~À P ~ÀAÅÖ’ =ÙO_Õ"å~°∞. "å~°∞ WO_çÜ«∂ =O\˜ J<åQÆiHõ^Õâ◊O
„ѨѨOK«OÖ’ ÖË^Œx #q∞‡ „ѨKå~°O KÕ¿ã"å~°∞. WO_çÜ«∂#∞, ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ ÉÏQÍ
H˜OK«Ñ¨~°∞ã¨∂Î ZO^ŒÔ~O^Œ~À J_»¤"≥∞ÿ# ~å`«Å∞ ~å¿ã"å~°∞. ÉèÏ~°fÜ«∞<åQÆiHõ`« x[OQÍ
U=∞O`« ѨÙ~å`«#"≥∞ÿ#k HÍ^Œx, Q˘Ñ¨ÊkHÍ^Œx, JO`«HõO>Ë DlѨÙì, "≥∞ã¨á⁄>Ëq∞Ü«∂,
=∞`«, ™êÇ≤Ï`«º, ã¨O㨯 $`«∞Å∞ Q˘Ñ¨Ê=x "å~°∞ ™ê„=∂[º"å^Œ ^Œ∞~°Ç¨ÏOHÍ~°O`À #"Õ∞‡"å~°∞,
W`«~°∞Å#∞ #q∞‡OѨE¿ã"å~°∞.
 26 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"åi "å^•Å#∞ =∂H±û=ÚÅ¡~ü `«# „QÆO^ä•ÅÖ’ YO_çOKå_»∞. JÖψQ [~°‡<£,
„ÃѶOKü *ÏfÜ«ÚÖˇ·# WO_®Ålã¨∞ìÅ∞ ‰õÄ_® YO_çOKå~°∞. HÍx, JO^ŒiÖ’H˜ =∂H±û=ÚÅ¡~ü
ÉèÏ~°`«^Õâßaè=∂#O KåÖÏ Q˘Ñ¨Êk. J`«_»∞ `«#ÃÑ· =zÛ# q=∞~°≈ʼnõΩ [OH˜áȉõΩO_®,
x[OQÍ ÉèÏ~°`«<åQÆiHõ`«, =∞`«O, K«i„`« ZO`«Q˘Ñ¨Ê"À ''"å\ò WO_çÜ«∂ ÔH<£ \©Kü J*ò——
J<Õ „QÆO^äŒOÖ’ Kåu, q=∞~°≈‰õΩÅ <Àà◊√¡ =¸~ÚOKå_»∞. J`«_ç Jaè„áêÜ«∂ʼnõΩ =∞K«∞ÛQÍ
D „H˜Ok ¿Ñ~åÅ#∞ WHõ¯_» á⁄O^Œ∞Ѩ~°∞ã¨∞Î<åfl#∞. Wq ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl „QÆO^äŒOÖ’xq :
''"≥Ú`«ÎO „ѨѨOK«OÖ’ „ѨHõ$u `åx=fiQÆey# ã¨OѨ^Œ, â◊H˜Î, â’Éèí U^ÕâßxH˜
J`«ºkèHõOQÍ WzÛO^À, U ^Õâßxfl H˘xfl q+¨Ü«∂ÅÖ’ Éèí∂`«Åã¨fi~°æOQÍ Ñ¨iQÆ}˜OK«=K«∞Û<À,
K«∂Ñ≤OK«=∞O>Ë <Õ#∞ WO_çÜ«∂<Õ K«∂Ñ≤™êÎ#∞. U QÆQÆ# `«ÅO „H˜O^Œ =∂#=Ùx "Õ∞^èŒ `«#
Q˘Ñ¨Ê â◊‰õΩÎÅ#∞ QÆi+ª̈™ê÷~ÚH˜ Jaè=$k÷ Ѩ~°K«∞‰õΩO^À, rq`«OÖ’ =∞#O Z^Œ∞~˘¯<Õ Q˘Ñ¨Ê
ã¨=∞㨺ŠQÆ∞iOz ZO`« Ö’`«∞QÍ PÖ’zOzO^À, "å\˜Ö’ H˘xfl\˜H˜ Ѩiëê¯~åÅ#∞ –
¿Ñ¡\’, HÍO\òÅ#∞ J^茺ܫ∞#O KÕã≤#"åi ^Œ$+≤ìx ‰õÄ_® PHõi¬OK«QÆey#O`«QÍ– Hõ#∞Q˘#fl^À
K«∂Ѩ=∞x #<≥fl=Ô~·<å J_çy`Õ – <Õ#∞ WO_çÜ«∂ "≥·¿Ñ K«∂Ñ≤™êÎ#∞. WHõ¯_» Ü«¸~°ÑπÖ’
=Ù#fl =∞#O – ^•^•Ñ¨Ù ѨÓiÎQÍ „w‰õΩÅ, ~À=∞<£Å, Ããq∞\˜H± *ÏfÜ«ÚÖˇ·# Ü«¸^Œ∞Å
ÉèÏ"åÅ∞ PHõoOK«∞ ‰õΩ#fl =∞#O =∞# PO`«iHõ rq`åxfl ѨiѨÓ~°‚O KÕã¨∞H˘#_®xH˜,
qâßÅOQÍ, ™ê~°fi[h#OQÍ, x["≥∞ÿ# =∂#=`«fiO`À ‰õÄ_ç#kQÍ KÕã¨∞H˘#_®xH˜, WǨÏÖ’Hõ
rq`åxflHÍHõ, Ѩi=iÎ`,« J=∞~°rq`åxfl U ™ê~°ãfi¨ `«O #∞Oz á⁄O^ŒQÅÆ "≥∂ Jx ##∞fl
<Õ#∞ „ѨtflOK«∞HÀQÀi`Õ – <Õ#∞ uiy WO_çÜ«∂ "≥·¿Ñ K«∂Ñ≤™êÎ#∞.
<Õ#∞ K≥¿ÑÊk q∞ωõΩ Pâ◊Û~°ºO HõeyOK«=K«∞Û. =ÚYºOQÍ HõÅHõ`åÎ ÉÁOÉÏ~Ú,
=∞„^•ã¨∞ÅÖ’ KåÖÏ™ê~°∞¡ K«∞~°∞QÍæ QÆ_çÑ≤# q∞ÏÖ’ H˘O^Œ~°∞ – P ^Õâ◊Ѩ٠|*Ï~°¡Ö’QÍx,
<åºÜ«∞™ê÷<åÅÖ’ QÍx, JHõ¯_ç ã¨OѶ¨∞OÖ’ `«@ã¨÷Ѩ_Õ „Ѩ[Å#∞Oz QÍx =∞#O <Õ~°∞ÛHÀ^Œy#
áê~îåÖˇ<Àfl =Ù<åflÜ«∞x JO>Ë q„ÉèÏO`«∞Öˇ·áÈ`å~°∞, <å‰õΩ `≥Å∞ã¨∞.
S.ã≤.Zãπ. JÉèíº~°∞÷ÅÖ’ H˘O^Œ~°∞ Uà◊¡ `«~°|_ç WO_çÜ«∂Ö’ ã≤qÖò L^ÀºQÆ∞Å∞QÍ
JkèHÍ~°∞Å∞QÍ, q∞+¨#sÅ∞QÍ, =~°Î‰õΩÅ∞QÍ QÆ_çÑ≤=ÙO_»=K«∞Û. ZѨC_»∂ P~åº=~°ÎO QÆ_»¤q∞Ï^Œ
HÍÅ∞"≥∂Ñ≤ Z~°QÆx"å_»∞ WÖÏ K≥ѨÊ_»O "åiH˜ Pâ◊Û~°ºO HõeyOK«=K«∞Û. HÍx, =∞#O
Ô~O_»∞ qaè#fl ÉèÏ~°`«^ÕâßÅ QÆ∞iOz `«ÅáÈã¨∞Î<åfl=∞x =∂„`«O <Õ#∞ K≥ѨÊ^ŒÅKå#∞. "å~°∞
D<å\˜ WO_çÜ«∂#∞ QÆ∞iOz PÖ’zã¨∞Î<åfl=∞x =∂„`«O <Õ#∞ K≥ѨÊ^ŒÅKå#∞. "å~°∞ D
<å\˜ WO_çÜ«∂#∞ QÆ∞iOz PÖ’zã¨∞Î<åfl~°∞. <Õ#∞ "≥~Úº, Ô~O_»∞"ÕÅ∞, |Ǩïâß =¸_»∞"ÕÅ
Uà◊¡ „H˜O^Œ\ ˜ WO_çÜ«∂ QÆ∞iOz =∂\Ï¡_»∞`«∞<åfl#∞. "å~°∞ D <å\˜ WO_çÜ«∂ QÆ∞iOz –
JO>Ë HõÅHõ`åÎ, ÉÁOÉÏ~Ú, =∞„^•ã¨∞, ÖË^• W`«~° ÉèÏ~°fÜ«∞ Ѩ@ì}ÏÅ QÆ∞iOz
PÖ’zã¨∞Î<åfl~°∞. HÍx, <Õ#∞ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ x["≥∞ÿ# WO_çÜ«∂#∞, „QÍq∞Ï}∞Å WO_çÜ«∂#∞
^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ìH˘x =∂\Ï¡_»∞`«∞<åfl#∞....——
 27 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Wn =∂H±û=ÚÅ¡~ü ÉèÏ~°`«^Õâ◊O Ѩ@¡ `«# Jaè=∂#O „ѨHõ\ ˜OK«∞H˘#_®xH˜ KÕã≤#
XHõ „Ѩã¨OQÆOÖ’x XHõ ÉèÏQÆO.
ѨÙ~å}ÏÅ∞, K«i„`«
H˘O^Œ~°∞ ™êO„Ѩ^•~ÚHõ ѨO_ç`«∞Å∞ =∞#‰õΩ Kåi„`«Hõ ^Œ$HõÊ^äŒO ÖË^ŒO>Ë
JOwHõiOK«~°∞. ~å=∂Ü«∞}, =∞ǨÉèÏ~°`åÅ∞, Jëêì^Œâ◊ ѨÙ~å}ÏÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q #∂\˜H˜
#∂~°∞áêà◊√§ K«i„`« J<Õ"å~°∞ qâ◊fiã≤™êÎ~°∞. qâ◊fiã≤OK«x "åix áêâßÛ`«º =∂#㨠Ѩل`«∞Å∞QÍ
xOk™êÎ~°∞.
=∞# ѨÙ~å}ÏŠѨiâ’^茉õΩÅ ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O HõeÜ«ÚQÆO WѨÊ\˜H˜ J~Ú^Œ∞ "ÕÅ
ã¨O=`«û~åÅ HõO>Ë =ÚO^Õ „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. ã¨O^蕺=O^Œ# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ K≥ѨC‰õΩ<Õ
ã¨OHõÖÏÊxfl |\ì̃ – (âıfi`« =~åÇ¨Ï HõÖËÊ, "≥·=ã¨fi`« =∞#fiO`«ˆ~, HõeÜ«ÚˆQ „Ѩ^äŒ=∞ áê^Õ...)
– =∞#O WOHÍ HõeÜ«ÚQÆO „Ѩ^äŒ=∞ áê^ŒOÖ’ L<åfl=Ú. HõeÜ«ÚQÆO HÍÅѨiq∞u 4
ÅHõΔÅ 32 "ÕÅ Uà◊√¡.
ѨÙ~å}ÏÅÖ’ HÍÅ=∂#O
HõeÜ«ÚQÍxH˜ Ô~\ì̃OѨ٠^•fiѨ~°Ü«ÚQÆO, =¸_»∞ Ô~@∞¡ „`Õ`åÜ«ÚQÆO, <åÅ∞QÆ∞ Ô~@∞¡
Hõ$`«Ü«ÚQÆO. D <åÅ∞QÆ∞ Ü«ÚQÍÅ∞ Hõeã≤ XHõ =∞ǨÜ«ÚQÆO. (43,20,000 ã¨O=`«û~åÅ∞)
J@∞=O\˜ "≥~Úº =∞ǨÜ«ÚQÍÅ∞ XHõ HõÅÊO (432 HÀ@¡ ã¨O=`«û~åÅ∞). Jk „|Ǩχ^Õ=ÙxH˜
XHõ ѨQÆÅ∞. PÜ«∞# ѨQÆÅO`å ã¨$+≤ì KÕã≤, ~å„u pHõ\ ˜ Ѩ_»QÍ<Õ =∞~˘Hõ HõÅÊO áê@∞
q„â◊q∞™êÎ_»∞. JO>Ë Ô~O_»∞ HõÖÏÊÅ∞ Hõe¿ãÎ „|Ǩχ‰õΩ XHõ k#O. „|Ǩχ‰õΩ ~å„u pHõ\ ˜
Ѩ_»QÍ<Õ XHõ HõÅÊO =ÚQÆ∞ã¨∞ÎOk. JѨC_»∞ „Ѩà◊Ü«∞O =ã¨∞ÎOk. `≥Å¡"å~°QÍ<Õ ÖËz =∞m¡
ã¨$+≤ì „áê~°Oaè™êÎ_»∞. J@∞=O\˜ „|Ǩχk<åÅ∞ 360 J~Ú`Õ XHõ „|Ǩχ ã¨O=`«û~°O.
J@∞=O\˜ #∂~°∞ ã¨O=`«û~åÖˇ·`Õ XHõ „|Ǩχ PÜ«Ú~åÌÜ«∞O ѨÓiÎ J~Ú =∞~˘Hõ „|Ǩχ
=™êÎ_»∞. WÖÏ ™êyOk =∞# ѨÙ~å}ÏÅ HõÅÊ#.
=∞~˘Hõ HõÅÊ# „ѨHÍ~°O 71 =∞ǨÜ«ÚQÍÅ∞ XHõ =∞#fiO`«~°O. JO>Ë P HÍÅOÖ’
XHõ =∞#∞=Ù „ѨѨOKåxfl áêe™êÎ_»∞. J@∞=O\˜ =∞#∞=ÙÅ∞ 14 =∞Ok L<åfl~°∞.
™êfiÜ«∞OÉèí∞= =∞#∞=Ù "≥Ú^Œ\ ˜"å_»∞. PÜ«∞# ѨÙ@∞ìHõ q=~°O Wk : „Ѩà◊Ü«∞HÍÅ ã¨=Ú„^ŒOÖ’
=@Ѩ„`«âß~ÚÃÑ· Ü≥∂QÆx„^ŒÖ’ L#fl N=∞<åfl~åÜ«∞}∞_ç <åaèÖ’ #∞Oz XHõ Hõ=∞ÅO
L^ŒƒùqOzOk. ^•xÖ’ #∞Oz „|Ǩχ [x‡OKå_»∞. PÜ«∞#H˜ ™êfiÜ«∞OÉèí∞=Ù_»<Õ =∞#∞=Ù
ѨÙ\Ïì_»∞. J`«xH˜ „Ñ≤Ü«∞=`«∞_»∞, L`åÎ#áê^Œ∞_»∞ Jx W~°∞=Ù~°∞ ‰õΩ=∂~°∞Å∞. „Ñ≤Ü«∞„=`«∞x
‰õΩ=∂~°∞ÅÖ’ XHõ_∞» Jyfl„^è∞Œ _»∞. J`«_xç ã¨ÑnΨ fiáêÅÖ’ Jxfl\˜Ö’H˜ z#fl^≥#· [O|∂nfiáêxH˜
(^•x á⁄_»=Ù ÅHõΔÜ≥∂[<åÅ∞) JkèѨuQÍ KÕâß_»∞. J`«x ‰õΩ=∂~°∞_»∞ |∞∞+¨Éèí∞_»∞. J`«x
 28 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ѩل`«∞_»∞ Éèí~°`«∞_»∞. J`«_çx Ç≤Ï=∞yi ^ŒHΔ̃}Ï# L#fl Éèí∂ÉèÏQÍxH˜ ~åAQÍ KÕâß_»∞. P
Éèí∂q∞ Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ J[<åÉèíO. Éèí~°`«∞_»∞ áêeOK«_»O =Å¡ P ^ÕâßxH˜ Éèí~°`« =~°¬O Jx
¿Ñ~°∞ =zÛOk. JO^Œ∞ˆH ã¨O^蕺=O^Œ# ã¨OHõÅÊOÖ’ ''[O|∂ nfi¿Ñ, Éèí~°`«=ˆ~¬,
Éèí~°`«YO_Õ...—— Jx K≥ѨC‰õΩO\Ï~°∞.
q+¨μ‚ ѨÙ~å}OÖ’ =∞# ^Õâßxfl WÖÏ =i‚OKå~°∞ :
–L`«Î~°"£∞ Ü«∞`ü ã¨=Ú„^Œã¨º
Ç≤Ï=∂„^Õâ‹·Û= ^ŒH˜Δ}"£∞
=~°¬"£∞ `«^£ ÉèÏ~°`«"£∞ <å=∞
ÉèÏ~°fÜ«∞„`« ã¨#Îuó–
JO>Ë ã¨=Ú„^•xH˜ L`«Î~°OQÍ#∞, Ç≤Ï=∂„kH˜ ^ŒHΔ̃}OQÍ#∞ L#fl ^Õâ◊O ÉèÏ~°`«O.
^•xÖ’ x=ã≤OKÕ „Ѩ[Å∞ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞.
Hõ#∞Hõ =∞# ^Õâ◊O Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ ÉèÏ~°`« =~°¬O, ÖËHõ ÉèÏ~°`«^Õâ◊O. =∞i WO_çÜ«∂
J<Õ ¿Ñ~°∞ ZÖÏ =zÛOk? (WO_çÜ«∂ ^Œ\ ©*ò ÉèÏ~°`ü Jx =∞# ~å*ϺOQÆO ¿Ñ~˘¯O@∞#flk.)
Ѩi¬Ü«∞<£ ÉèÏ+¨Ö’ '㨗 'Ǩϗ QÍ =∂~°∞`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« „áêp# áê~°ã‘‰õΩÅ∞ =∞#
ã≤O^èŒ∞#kx Ç≤ÏO^Œ∞#kQÍ =º=ǨÏiOKå~°∞. ã≤O^èŒ∞#k K«∞@∞ì „Ñ¨Hõ¯Å, ^•xH˜ P=Å L#fl
^Õâßxfl Ç≤ÏO^Œ∂ ™ê÷#O, Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O J<åfl~°∞. „w‰õΩÅ∞ 'ZKü— J<Õ JHõΔ~°O =kÖËã≤
Ç≤ÏO^Œ∞ #kx WO_»ãπ J<åfl~°∞. P #k¿Ñ~°∞ g∞^Œ∞QÍ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâßxfl WO_£— Jx Ñ≤eKå~°∞.
J^Õ WO_çÜ∂« J~ÚOk. Jn q+¨Ü∞« O.
™êfiÜ«∞OÉèí∞= =∞#∞=Ù 71 =∞ǨÜ«ÚQÍÅ áê@∞ Éèí∂Ö’HÍxfl áêeOKå_»∞. P`«x
`«~åfi`« ™êfi~Àz+¨ =∞#∞=Ù. W`«x [#‡ =$`åÎO`«"Õ∞ =∂~°¯O_ÕÜ«∞ ѨÙ~å}O #∞Oz
fã¨∞‰õΩx ÃÑ^ŒÌ# =∞#∞K«i„`« „"åâß_»∞. (=~°∂kèxH˜ =∂Ü«∂ „Ѩ=~°∞x =Å¡ ѨÙ\ì̃# ã¨fi~ÀzH˜,
=# ^Õ=`«‰õΩ [x‡Oz#"å_»∞ ™êfi~Àz+¨μ_»∞). J`«x `«~åfi`« L`«Î=Ú_»∞, `å=∞ã¨∞_»∞,
Ô~·=`«∞_»∞, Kå‰õΔΩ+¨μ_»∞ =∞#∞=ÙÅÜ«∂º~°∞. „Ѩã¨∞Î`«O U_»="å_≥·# "≥·=ã¨fi`«∞x =∞#fiO`«~°O
(71 =∞Ǩ Ü«ÚQÍÅHÍÅO) QÆ_»∞™ÈÎOk. =∞#∞=Ù ã¨$+≤ìHõ~°Î. J`«x ã¨O`«u "å~°∞ =∂#=ÙÅ∞
(WOw¡+μ¨ Ö’ man Ѩ^ŒO =∞#∞=Ù‰õΩ ã¨O|OkèOzO^Õ)
ɡ["å_» x"åã≤, ѨO_ç`«∞_»∞, H©iÎâı+¨μ_»∞ HÀ@ "≥OHõ\ÏK«ÅO QÍ~°∞ ѨÙ~å}ÏÅhfl
Ѩiâ’kèOz WѨÊ\˜H˜ 195 HÀ@¡ 58 ÅHõΔÅ 85 "ÕÅ 48 Uà◊¡ <å\˜ˆH ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’
=∂#=ÙÅ∞ x=ã≤ã¨∞Î<åfl~°x „"åâß~°∞.
JO`ÕHÍ^Œ∞, Jã¨Å∞ =∂#=Ù_»∞ ѨÙ@ì_»"Õ∞ P~°∞º_»∞QÍ Ñ¨Ù\Ïì_»@, Éèí∂=∞O_»ÅOÃÑ·
P~åº=~°Î"Õ∞ Jxfl\˜Ö’H˜ „áêp#"≥∞ÿ# [<å"å㨠„áêO`«=∞@.
 29 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
N~å=Úx ѨÓ~°∞fi_≥·# ǨÏiâ◊ÛO„^Œ∞_»∞ WѨÊ\˜H˜ 11,95,24,232 Uà◊¡ <å\˜"å_»∞.
~å=∂=`å~°O Ѩiã¨=∂ѨÎ"≥∞ÿ WѨÊ\˜H˜ 1,46,16,006 ã¨O=`«û~åÅ∞ QÆ_çKå~Ú.
(JѨÊ\˜^#Œ fl=∂@ WѨC_»∞ q"å^ŒOÖ’ Ѩ_#ç JÜ≥∂^躌 !)
ÉèÏ~°`« Ü«Ú^ŒúO „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 3138 ã¨O=`«û~°OÖ’ [iy#@∞¡ ѨÙ~å}ÏÅ =Å¡
`ÕeOk. P ã¨O=`«û~°"∞Õ ^è~Œ ‡° ~åA Ѩ\Ïìa¿è +HõO, ѨsHΔ̃`∞« Î [##O. N Hõ$ëê‚=`å~° Ѩiã¨=∂Ñ≤Î
„H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO 3102Ö’. P "≥O@<Õ HõeÜ«ÚQÆO „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. YzÛ`«OQÍ K≥áêÊÅO>Ë
„H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO 3101 Ѷ≤„|=i 20= `Õn# J~°ú~å„u ^•\ÏHõ 2 QÆO@Å 27 xq∞ëêÅ 30
ÃãHõO_»¡‰õΩ Hõe „Ѩ"ÕtOzOk. =∞# HÍÅ=∂#O „ѨHÍ~°O P<å_»∞ „Ѩ=∂k <å=∞ ã¨O=`«û~°
K≥·„`«â◊√^Œú áê_»ºq∞.
– [#"Õ∞[Ü«Úx Ѩ\Ïìaè¿+HõO „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 3042Ö’. YQÀà◊"Õ`«Î P~°ºÉèí@∞ì
„H©.ѨÓ.2742 <å\˜"å_»∞. |∞^Œú [##O „H©.ѨÓ. 1887, PÜ«∞# =∞ǨѨix~åfi}O „H©.ѨÓ.
1807Ö’. #O^Œ = Oâ◊ O „H© ã ¨ ∞ ΠѨ Ó ~° fi O 1634–1534 㨠O =`« û ~åÅ =∞^è Œ º
ѨiáêeOzOzOk. K«O„^ŒQÆ∞ÑÎ̈ =∞ø~°∞ºx HÍÅO „H©.ѨÓ. 1534 Jâ’‰õΩx Ѩ\Ïìaè¿+HõO
„H©.ѨÓ. 1472. =∞ø~°º=Oâ◊O „H©.ѨÓ. 1218 =~°‰õΩ LOk.
PO„^èŒ âß`«"åǨÏ#∞Å =¸ÅѨÙ~°∞+¨μ_≥·# N=ÚY∞_»∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 833 <å\˜"å_»∞.
Pkâ◊OHõ~åKå~°∞º_»∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 509Ö’ [x‡Oz 477Ö’ x~åº}O K≥O^•_»∞.
=∞i JÖˇQÍ˚O_»~°∞ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÃÑ· „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 327Ö’ ^ŒO_≥uÎ =KåÛ_»∞ Hõ^•? P
`«~åfi`« #O^Œ=Oâßxfl x~°∂‡eOz =∞ø~°º ™ê„=∂*Ϻxfl ™ê÷Ñ≤Oz#@∞ì K≥ѨÊ|_»∞`«∞#fl
K«O„^ŒQÆ∞ѨÙÎ_»∞ Z=~°∞?
J`«_»∞ „H©ã¨∞Î â◊HõO 320–335 =∞^茺 HÍÖÏxH˜ K≥Ok#@∞ì POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ `«=∞
`«Ñ¨C_»∞ K«i„`«Ö’ „"åã≤# QÆ∞ѨΠ™ê„=∂[º ™ê÷Ѩ‰õΩ_»∞ QÆ∞ѨÎK«O„^ŒQÆ∞ѨÙÎ_»∞ `«Ñ¨Ê =∞ø~°º
K«O„^ŒQÆ∞ѨÙÎ_»∞ HÍ_»∞.
J`«x ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ã¨=Ú„^ŒQÆ∞ѨÙÎ_»∞. J`«x Ѩل`«∞_»∞ K«O„^ŒQÆ∞ÑÎ̈ q„Hõ=∂k`«∞º_»∞.
"åi<Õ =∞ø~°∞ºÅ∞QÍ áêâßÛ`«º K«i„`«HÍ~°∞Å∞ á⁄~°|_®¤~°∞. „w‰õΩÅ∞ ¿Ñ~˘¯#fl âßO„_»HÀ@ãπ
QÆ∞ѨÎK«O„^ŒQÆ∞ѨÙÎ_»∞.
`å=Ú WO`« Hõ+¨ìѨ_ç ÖˇHõ¯Å∞ "Õã≤ =∞# K«i„`«#∞ – Jã¨Å∞ =∂#= K«i„`«#∞
‰õÄ_® – H˘xfl HÀ@¡ ã¨O=`«û~åʼnõΩ (=∞#fiO`«~åʼnõΩ, HõÖÏÊʼnõΩ) [iÑ≤`Õ, W^ŒO`å
ѨÙ~å}ÏŠѨÙH˜¯\˜ Hõ^äŒ Jx WѨÊ\˜"å~°∞ H˘\˜ì"Õã¨∞Î<åfl~°x ™êO„Ѩ^•~ÚHõ ѨO_ç`«∞Å∞
xOk™êÎ~°∞. D xO^Œ#∞ =∞#O ÖˇHõ¯Ö’H˜ fã¨∞HÀ‰õΩO_® "åiH˜ XHõ #=∞™ê¯~°O ÃÑ\˜ì
=ÚO^Œ∞‰õΩ áÈ=Åã≤O^Õ.
 30 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ãà <· û£ K≥Ñ¿ Êk
P^èŒ∞xHõ q*Ï˝# âßG"Õ`«ÎÅ ÖˇHõ¯ „ѨHÍ~°O qâ◊fiã¨$+≤ì Ô~O_»∞ "ÕÅ HÀ@¡ Uà◊¡<å_»∞
(XHõ ÖˇHõ¯ „ѨHÍ~°O 1500 HÀ@¡ Uà◊¡<å_»∞) XHõ =∞Ǩ q™ÈÊù@O (Big bang) `À
„áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. P q™ÈÊù@OÖ’ ѨÙ\ì̃# Ѩ^•~°÷ â◊HõÖÏÅ`À QͺÅH©ûÅ∞, #HõΔ„`åÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q
Pq~°ƒùqOKå~Ú. ã¨∂~°∞º_»∞ ѨÙ\ì̃ ã¨∞=∂~°∞ 500 HÀ@¡ Uà◊√§. Éèí∂QÀà◊O =Ü«∞ã¨∞û 450
HÀ@¡ Uà◊√¡. Éèí∂q∞ÃÑ· r"À`«ÊuÎ [iy 70 HÀ@¡ Uà◊√¡. qâ◊fiOÖ’x W`«~° #HõΔ„`åʼnõΩ
K≥Ok# „QÆǨÅÖ’ =∂#=ÙÅ#∞ áÈe# "å~°∞ L<åfl~À ÖË^À, Jã¨Å∞ U ~°∂ѨOÖ’<≥·<å
r=O, r=HÀ\˜ L<åflÜ≥∂ ÖË^À, WѨÊ\˜ =~°‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞ HÍx JOQÍ~°Hõ „QÆǨÏOÖ’
XHõÑC¨ _»∞ r=O (Life) LO_Õ^Œx D =∞^茺<Õ âßG"Õ`«ÎÅ∞ „ѨHõ\ ˜OKå~°∞.
WHõ P^èŒ∞xHõ ~°∂ѨOÖ’ – JO>Ë =∞#Å#∞ =Ú=¸‡~°∞ÎÖÏ áÈe# =∂#=ÙÅ∞
(Ǩϟ"≥∂¿ãÑ≤Ü«∞<£û – =∂#= *Ïu) D Éèí∂q∞ÃÑ· ѨÙ\ì̃, JO>Ë Ñ¨i}Ï=∞O K≥Ok, Ô~O_»∞
=¸_»∞ ÅHõΔÅ Uà◊¡ HõO>ˇ Z‰õΩ¯= HÍÖË^Œ∞.
K«i„`«‰õΩ JO^Œx P HÍÖÏxfl =∂#= ã¨O㨯 $f Ѩi}Ï=∞O ^Œ$+≤ì #∞Oz áê`«~åu
Ü«ÚQÆOQÍ =∂#= âßGA˝Å∞ ѨiQÆ}˜™êÎ~°∞. P<å\˜ Pk=∂#=ÙÅ∞ HÍfi~üì*ˇ·\ò J#|_Õ
~åà◊§`À Ѩx=Ú@∞¡, PÜ«Ú^è•Å∞ `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞‰õΩ<Õ"å~°∞. ~åu QÆ^ŒÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#
PÜ«Ú^è•Å`À [O`«∞=ÙÅ#∞ "Õ\Ï_ç ѨzÛ =∂Oã¨O u<Õ"å~°∞. "å~°∞ ^•^•Ñ¨Ù [O`«∞
^Œâ◊Ö’<Õ LO_Õ "å~°∞. áê`« ~åuÜ«ÚQÆOÖ’ ~åu Ѩx=Ú@∞¡ "≥Ú~°@∞QÍ, =∞s =Ú`«HõQÍ
LO_Õq. ~å#∞ ~å#∞ =∂#=ÙŠѨx"å_ç`#« O ÃÑiyOk. ~åu Ѩx=Ú@∞¡ <åEÔH<· å~Ú.
~åu PÜ«Ú^è•Å∞ Ѩ^Œ∞<≥Hͯ~Ú. "≥·q^茺O ‰õÄ_® ÃÑiyOk. ^•xfl H˘`«Î ~åuÜ«ÚQÆO
JO\Ï~°∞.
ã¨∞=∂~°∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO Ѩk"ÕÅ Uà◊¡<å_»∞ H˘`«Î ~åuÜ«ÚQÆO „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk.
=º=™êÜ«∞O KÕã≤ PǨ~°O L`«ÊuÎ KÕ¿ã"å~°∞. QÀ^èŒ∞=∞, "≥ÚHõ¯*Á#fl, HÍÜ«∞QÆ∂~°Å∞, Ѩà◊√§
ѨO_çOKÕ"å~°∞. xѨC KÕÜ«∞_»O <ÕiÛ, =O_ç# PǨ~°O u<Õ"å~°∞. P=ÙÅ∞, Q˘„Ô~Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#
[O`«∞=ÙÅ#∞ =∞zÛHõ KÕâß~°∞. ‰õΩO_»Å `«Ü«∂s ‰õÄ_® "≥Ú^ŒÖˇ·Ok. P Ü«ÚQÆO z=iÖ’
QÆ∞ǨÏÅ #∞Oz =∞\ì̃`À, ~åà◊§`À xi‡Oz# QÆ$ǨʼnõΩ =∂~å~°∞. =∞$`«∞Å#∞ áêuÃÑ>Ëì"å~°∞.
ã¨=Ú„^•ÅÖ’ Ѩ_»=ÅÃÑ· „Ѩܫ∂}O KÕ¿ã"å~°∞. ѨuÎ`À#∞, Lxfl`À#∞ <Õã≤# =¢™êÎÅ∞
^èŒiOKÕ"å~°∞.
P `«~åfi`« ֒ǨÏÜ«ÚQÆO „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO =¸_»∞ "ÕÅ Uà◊§<å_»∞ „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk.
=∂#= K«i„`«Ö’ "≥Ú^Œ@ ~åuÜ«ÚQÆO, `«~åfi`« HõOK«∞Ü«ÚQÆO. HÍx WO_çÜ«∂Ö’
HõOK«∞Ü«ÚQÆO zǨflÅ∞ KåÖÏ `«‰õΩ¯=. "≥O_ç, |OQÍ~åÅ∞ =∂„`«O ÉÏQÍ "å_»∞HõÖ’
 31 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
LO_Õq. L`«Î~° ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ ~åuÜ«ÚQÆO `«~åfi`« ~åy Ü«ÚQÆO. `«~åfi`« W#∞Ѩ Ü«ÚQÆO.
^ŒHΔ̃} ÉèÏ~°`« ^Õâ◊OÖ’ ~åuÜ«ÚQÆO `«~åfi`« ã¨~åã¨i W#∞Ѩ Ü«ÚQÆO.
|∞∞ˆQfi^Œ HÍÖÏxH˜ W#∞Ѩ Ü«ÚQÆO =KÕÛã≤Ok. ^•xH˜ =ÚO^Œ∞ ~åy Ü«ÚQÆO
LO_®e QÆ^•? J^Õ ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`å Ü«ÚQÆO.
ã≤O^èŒ∞<åQÆiHõ`«
KåÖÏHÍÅO áê@∞ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ <åQÆiHõ`« |∞∞ˆQfi^Œ P~°∞ºÅ`À<Õ „áê~°OÉèí"≥∞ÿO^Œx
K«i„`« HÍ~°∞Å∞ ÉèÏqOKå~°∞. HÍÅÅ^Œx 1922–24 „áêO`åÅÖ’ ^Õâ◊ ѨtÛ"≥∂`«~Î ° „áêO`«OÖ’
PHõã≤‡HõOQÍ XHõ ѨÙ~å`«# <åQÆiHõ`« |Ü«∞ÅÊ_»_»O`À =∞# ^Õâ◊ K«i„`« ã¨fi~°∂ѨO
=∂iáÈ~ÚOk. ^•xfl ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`« JO\Ï~°∞. ^•x`À ÉèÏ~°`«^Õâ◊O K«i„`« ã¨∞=∂~°∞
1500 Uà◊√§ "≥#H˜¯ [iyOk. JO>Ë ã¨∞=∂~°∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 3000 Uà◊¡<å\˜H˜. Jk
^•^•Ñ¨ÙQÍ "≥∞ã¨á⁄>Ëq∞Ü«∂Ö’x ã¨∞"Õ∞iÜ«∞<£ <åQÆiHõ`«‰õΩ ã¨=∞HÍeHõO.
ã≤O^èŒ∞<åQÆiHõ`« ã¨∂÷ÅOQÍ „H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO 2300–1700 =∞^茺 HÍÖÏx^Œx ˆ~_çÜ≥∂
HÍ~°ƒ<£ Ѩ^Œúu „ѨHÍ~°O x~°‚Ü«∞"≥∞ÿOk. P <åQÆiHõ`« „H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO ã¨∞=∂~°∞ 3000
Uà◊§<å_»∞ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ 2500 Uà◊§<å\˜H˜ LK«Ûã≤÷uÖ’ =ÙO_Õ^Œx ÃщõΩ¯=∞Ok Kåi„`«‰õΩÅ∞
Jaè„áêÜ«∞Ѩ_»∞`«∞<åfl~°∞.
P <åQÆiHõ`« J=âıëêÅ∞ "≥Ú^Œ@ ã≤O^èŒ∞, ^•x LѨ#^Œ∞Å f~åÅÖ’ HÍ#=KåÛ~Ú.
JO^Œ∞KÕ`« ^•xH˜ ã≤O^èŒ∞Ö’Ü«∞ <åQÆiHõ`« (WO_»ãπ "åºb ã≤qe*Ë+¨<£) Jx ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
P `«~åfi`« HÍÅOÖ’ ѨO*Ï|∞Ö’<Õ HÍHõ, |Å∂z™ê÷<£, ~å[™ê÷<£, QÆ∞[~å`ü, ǨÏ~åº<å
"≥Ú^ŒÖˇ·# ÃщõΩ¯ KÀ@¡ KåÖÏ ã¨∞qâßÅ"≥∞ÿ# Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’ Jq HÍ#=KåÛ~Ú. "å@xfl\˜H˜
ã≤O^èŒ∞ (Ö’Ü«∞) <åQÆiHõ`« J<Õ ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~°∞.
"≥Ú^Œ@QÍ Hõ#∞Q˘#fl ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`« J=âı+¨O ǨÏ~°áêÊ tkäÅ #QÆ~°O. (JO^Œ∞KÕ`«
ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`«#∞ ǨÏ~°Ñ¨Ê<£ <åQÆiHõ`« Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.) Jk W\©=Å áêH˜™êÎ<£Ö’H˜
áÈ~Ú# ѨO*Ï|∞ Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’ XHõ<å_»∞ ~åq #k „Ѩ=Ç≤ÏOz, WѨC_»∞ ZO_çáÈ~Ú#
„Ѩ^Õâ◊OÖ’ LOk. P #QÆ~° tkäÖÏÅÖ’ ^˘iH˜# W@∞HõÅ#∞ P K«∞@∞ì „Ñ¨Hõ¯Å „QÍ=∂Å
"å~°∞ Z`«∞ΉõΩáÈ~Ú `«=∞ Wà◊¡‰õΩ "å_»∞‰õΩ<Õ"å~°@. 1853–73 =∞^茺 P „áêO`«OÖ’
Ô~·ÖËfi Öˇ·#∞ "ÕÜ«∞_®xH˜ „a\˜+π WO[h~°∞¡ ‰õÄ_® P tkäÖÏ=âıëêÅ#∞ "å_»∞‰õΩx áê_»∞
KÕâß~°∞. ^•xfl "≥Ú^Œ@QÍ P ~ÀAÅÖ’ Hõ#∞Q˘#fl"å_»∞ [#~°Öò HõxflOQ∑Ǩ"£∞. HÍQÍ,
1920–34 =∞^躌 HÍÅOÖ’ Pi¯Ü«∞ÖÏlHõÖò ã¨~ˆ fi PѶπ WO_çÜ∂« ã¨Oã¨"÷ å~°∞ ã¨~ü *Ï~ü=˚ ∂~°¬Öò
<åÜ«∞Hõ`åfi# „`«qfi P tkäÖÏÅ#∞ "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ `≥KåÛ~°∞.
 32 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ô~O_»= tkäÅ#QÆ~°O "≥ÚÃÇÏO*Á^•~À áêH˜™êÎ<£Ö’ L#fl ã≤O^èŒ∞ ~åROÖ’x ÖÏ~å¯<å
lÖÏ¡Ö’ ã≤O^èŒ∞#n f~å# |Ü«∞ÅÊ_çOk. ǨÏ~°áêÊ, "≥ÚÃÇÏO*Á^•~ÀÅ =∞^茺 ^•^•Ñ¨Ù
700 "≥∞ÿà◊¡ ^Œ∂~°O LOk.
HÍe|OQÍ J<Õk =∞~˘Hõ =∞$`« #QÆ~°O. Jk L`«Î~° ~å[™ê÷<£Ö’ WѨC_»∞
ZO_çáÈ~Ú# +¨μQÆæ~ü #k f~å# LOk. QÆ∞[~å`üÖ’x HõkäÜ«∞"å~ü lÖÏ¡Ö’ ã¨=Ú„^Œ
f~å# QÆÅ Ö’^ä•Öò =∞~˘Hõ\ ˜. "≥Ú`«ÎO P <åQÆiHõ`« =iúe¡# „áêO`«Ñ¨Ù qã‘Î~°‚O `«∂~°∞Ê
#∞Oz Ѩ_»=∞~°‰õΩ 1,000 "≥∞ÿà◊√¡, L`«Î~° ^ŒH˜Δ}ÏÅ∞QÍ 700 "≥∞ÿà◊√¡.
Jxfl\˜ Ö ’H˜ "≥ Ú ÃÇÏO*’^•~À ÃÑ^Œ Ì #QÆ ~ ° O , Ѩ Ù ~å`« # #QÆ ~ ° O ‰õ Ä _®.
("≥ÚÃÇÏO*Á^•~À JO>Ë =∞$`«∞Å k|ƒ. áê`«HÍÅѨ٠tkäÖÏÅ∞#flO^Œ∞# P ¿Ñ~°∞ =zÛ
=ÙO@∞Ok.) ^•x `«~åfi`« ÃÑ^ŒÌ #QÆ~°O ǨÏ~°áêÊ. q∞ye#q J^Õ HÍÖÏxq. ÖËHõ WOHÍ
`«~åfi`«q.
„ѨѨOK«OÖ’x ѨÙ~å`«# <åQÆiHõ`«ÅÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜k "≥∞ã¨á⁄>Ëq∞Ü«∂ HÍQÍ, `«~åfi`«k
DlѨÙìk. P Ñ≤^ŒÑ¨ ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`« =ã¨∞ÎOk. D ѨÙ~å`«# <åQÆiHõ`«Åhfl #n f~åÅÖ’<Õ
=iúÅ¡_»O QÆ=∞<å~°›O. DlѨÙì‰õΩ <≥·Öò#k, "≥∞ã¨á⁄>Ëq∞Ü«∂‰õΩ >ÿ̌„yãπ, Ü«¸„Ѷ¨\ ˜ãπ #^Œ∞Å∞
HÍQÍ, ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`«‰õΩ ã≤O^èŒ∞ #k, ^•xLѨ#^Œ∞Å∞.

"≥ÚÇà ÏO*Á^•~À `„ =« fiHÍÅÖ’ ^˘iH˜# P<å\˜ PÉè~í }° ÏÅ∞

ã¨∞"Õ∞iÜ«∞<£
ã≤O^è∞Œ <åQÆiHõ`‰« Ωõ , ã¨∞"Õ∞iÜ«∞<£ <åQÆiHõ`‰« Ωõ QÆÅ áÈeHõÅ#∞ |\˜,ì Wq WOK«∞q∞OK«∞
XHõ HÍÖÏx"Õ Jx ÉèÏqã¨∞Î<åfl~°∞. nxfl |\ì̃ |Ǩïâß ã¨∞"Õ∞iÜ«∞<£Å∞ ã≤O^èŒ∞ „áêO`åxH˜
 33 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=zÛ `«=∞ <åQÆiHõ`«#∞ ™ê÷Ñ≤OK«∞‰õΩx =ÙO\Ï~°x H˘O^Œ~°∞ TÇ≤ÏOKå~°∞. HÍx, QÍ~°¤<£
K≥·Öò¤ J<Õ K«i„`«HÍ~°∞_»∞ Jk ã¨i HÍ^Œx, ã≤O^èŒ∞<åQÆiHõ`« ™ê÷xHõ"≥∞ÿ#^Õ#x ^Œ$_è®aè„áêÜ«∞O
"≥e|∞KåÛ_»∞. XHõ =ÚYº HÍ~°}O "≥ÚÃÇÏO*Á^•~ÀÖ’ ^˘iH˜# =Ú„^ŒÅ (ã‘Öòû – ÃÑ·
=Ù#fl eÑ≤H˜, ã¨∞"Õ∞iÜ«∞<£, JˆH¯_çÜ«∞<£ eÑ≤H˜ áÈeHõÖË^Œ∞. WOHÍ =∞iH˘xfl ~°∞A=ÙÅ =Å¡
‰õÄ_® ã≤O^èŒ∞<åQÆiHõ`« ÉèÏ~°fÜ«∞"Õ∞#x ÉèÏqOK«_®xH˜ gÅ∞Ok.
ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`« D <å\˜H© Pâ◊Û~°ºO Q˘e¿Ñ@O`« Q˘Ñ¨Êk. <åQÆiHõ`« J<Õ =∂@
#QÆ~°O J<Õ =∂@ #∞Oz U~°Ê_çOk. ã≤O^èŒ∞ Ö’Ü«∞ „Ѩ[Åk JHõΔ~åÖÏ #QÆ~° <åQÆiHõ`«.
"≥ÚÃÇÏO*Á^•~À
"≥ÚÃÇÏO*Á^•~À #QÆ~°O KåÖÏ qâßÅ"≥∞ÿ#k. Pˆ~_»∞ "≥∞ÿà◊¡ qã‘Î~°‚OÖ’ =ÙOk.
`«H˜¯# ã≤O^èŒ∞#QÆ~åÅ =Öˇ Jk ‰õÄ_® XHõ áê¡<£ „ѨHÍ~°O XHõ Ѩ^ŒúuÖ’ fiÛkkÌ xi‡Oz#
#QÆ~°O. D<å\˜ =∞# Ѩ@ì}ÏÅ∞ XHõ áê¡#∂ áê_»∂ ÖˉõΩO_® J_»¤k_»¤OQÍ ZÖÏ
ÃÑiyáÈ`«∞<åflÜ≥∂ K«∂¿ãÎ J~Ú^Œ∞"ÕÅ Uà◊¡<å\˜ P #QÆ~°O (#QÆ~åÅ∞) JO`« „Ѩ}ÏoHÍ
|^ŒúOQÍ x~å‡}O HÍ=_»O Pâ◊Û~°º"Õ∞ =∞i. JO`ÕHÍ^Œ∞. D<å\˜ Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£, J"≥∞iHõ<£,
W`«~° P^èŒ∞xHõ #QÆ~åÅ =Öˇ ^•xfl ÉÏ¡H±ûQÍ qÉèÏyOz xi‡OKå~°∞.

"≥ÚÃÇÏO*Á^•~À <åQÆiHõ`«<å\˜ XHõ ѨÙ~°gkè

 34 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„Ѩu ÉÏ¡‰õΩ 400 QÆ*ÏÅ á⁄_»∞QÆ∞, 200 QÆ*ÏÅ "≥_»Å∞Ê =ÙO@∞Ok. "≥Ú`«ÎO
#QÆ~°O ã¨∞=∂~°∞ 50"ÕÅ =∞Ok x=ã≤OK«_®xH˜ J#∞=ÙQÍ =ÙOk.
QÆ$ǨÅ∞ K«∂¿ãÎ „H˜Ok `«~°QÆu „Ѩ[Å∞ x=ã≤OKÕ "å\˜H˜ XHõ\ ˜, Ô~O_»∞ QÆ^Œ∞ÖË
=ÙO>Ë, ^èŒx‰õΩÅ∞ x=ã≤OKÕq qâßÅOQÍ#∞, Z`«∞ÎQÍ#∞ =Ù<åfl~Ú. Jxfl Wà◊√¡ HÍeÛ#
W@∞HõÅ`À<Õ Hõ\Ïì~°∞. XH˘¯Hõ¯ W@∞Hõ Ô~O_»∞#fl~° JOQÆ∞àÏÅ =∞O^ŒO, Ѩ^ŒH˘O_»∞ JOQÆ∞àÏÅ
á⁄_»∞QÆ∞, J~Ú^Œ∞#fl~° JOQÆ∞àÏÅ "≥_»Å∞Ê =Ù#flk.
(ã¨∞"Õ∞iÜ«∂Ö’ JÖÏ HÍHõ ZO_»Éˇ\ ˜ì# W@∞HõÖË LѨÜ≥∂yOKÕ"å~°∞. DlѨÙìÖ’
~åà◊¡`À xi‡OKÕ"å~°∞.)
ÃÑ^ŒÌ Wà◊¡‰õΩ Ô~O_»∞, =¸_»∞ JO`«ã¨∞ÎÅ∞<åfl~Ú. <ÕÅ QÆK«∞Û KÕã≤ =ÙO_Õk. WO\˜
"≥#∞Hõ ÃÑ~°_»∞ =ÙO_Õk. ^•fi~åÅ∞, H˜\ ˜H©Å∞, ÃÑ· JO`«ã¨∞ÎʼnõΩ "≥à◊¡_®xH˜ W~°∞ÔH·# "≥∞@∞¡
=ÙO_Õq.
ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`«Ö’ Jxfl\˜HõO>Ë Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ# XHõ Q˘Ñ¨Ê qâı+¨O – ^•xH˜
K≥Ok# „Ѩ[Å∞ =ºHÎ̃QÆ`« â◊√z â◊√„Éèí`«Å‰õΩ, #QÆ~° áêiâ◊√^•úºxH˜ WzÛ# J##º„áê^è•#ºO.
D<å_»∞ ‰õÄ_® =∞#^Õâ◊OÖ’ =∞Ozh~°∞ ÅÉèíºOHÍx „QÍ=∂Å∞ "ÕÖÏkQÍ =Ù<åfl~Ú.
=Ú~°∞QÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ ™œHõ~åºÅ∞ ÖËx Ѩ@ì}ÏÅ∞ ‰õÄ_® "ÕÖÏkQÍ =Ù<åfl~Ú. D q+¨Ü«∞O
QÆ∞~°∞Î ÃÑ@∞ì‰õΩO>Ë ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å <åQÆiHõ`å „áêâ◊ã¨ÎºO `≥Å∞ã¨∞ÎOk.
™êfl# Ѷ∞¨ @ìO
"≥ÚÃÇÏO*Á^•~ÀÖ’ „Ѩu WO\˜H˜ =∞Ozh\˜ ÉÏq=ÙO_Õk. Wà◊§ „H˜O^Œ =Ú~°∞QÆ∞
h~°∞ áê~°_®xH˜ `«∂=ÚÅ∞<åfl~Ú. Jq áÈ~Ú áÈ~Ú g^äŒ∞Å „ѨHõ¯QÍ Éèí∂QÆ~°ƒùOÖ’ „`«qfi#
=Ú~°∞QÆ∞ HÍÅfiÅÖ’ HõÅ∞™êÎ~Ú.

"≥ÚÇà ÏO*Á^•~À #QÆ~° tkäÖÏÅ∞

 35 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„Ѩu WO\˜H˜ ™êfl<åxH˜ „Ѩ`ÕºH˜Oz QÆk `«Ñ¨Êxã¨i. Wq HÍHõ #QÆ~°OÖ’ „Ѩ`ÕºHõOQÍ
„Ѩ[Å LѨÜ≥∂QÍ~°÷O xi‡Oz# =∞Ǩ™êfl#Ѷ¨∞@ìO (The Great Bath) XHõ\ ˜ Hõ#|_çOk.
Jk #Å∞ K«^Œ~°OQÍ =ÙOk. ^•x K«∞@∂ì~å "≥∞@∞¡<åfl~Ú, QÆ^Œ∞Å∞<åfl~Ú. XHõ QÆkÖ’x
ÉÏq #∞Oz h\˜ T@ H˘Å#∞Ö’H˜ =ã¨∞ÎOk. =ÚiH˜h~°∞ =∞~˘Hõ `«∂=Ú QÆ∞O_® |Ü«∞\˜H˜
áÈ`«∞Ok. P H˘Å#∞ 12 g∞@~°¡ á⁄_»=Ù, 7 g∞@~°¡ "≥_»Å∞Ê, =∞^茺 ã¨∞=∂~°∞ Ô~O_»∞#fl~°
g∞@~°¡ Ö’`«∞ =ÙOk. "≥Ú`«ÎO P ™êfl# Ѷ¨∞@ìO <Õ\ ˜H© K≥‰õΩ¯ K≥^Œ~°‰õΩO_® =ÙOk.
ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å∞ ~åu`À K≥H˜¯# `«∂HÍÅ∞ H˘Å`«Å∞ LѨÜ≥∂yOKÕ"å~°∞. "åiH˜
Z<Àfl ~°HÍÅ ‰õΩ\©~° Ѩi„â◊=∞Å∞, ǨÏãÎ̈Hõà◊Å∞ =Ù<åfl~Ú. "å~°∞ KÕã≤# [O`«∞=ÙÅ, Ѩ‰õΔΩÅ
P@ÉÁ=∞‡Å∞, "≥O_ç, |OQÍ~åÅ`À#∞, ~åy`À#∞, =∞}∞Å`À#∞ KÕã≤# #QÆÅ∞ JHõ¯_»
^˘iHÍ~Ú. "å~°∞ HÍà◊¡‰õΩ Hõ_çÜ«∂Å∞, KÕ`«∞ʼnõΩ, QÍAÅ∞, "Õà◊¡‰õΩ LOQÆ~åÅ∞ ^èŒiOKÕ"å~°∞.
™œO^Œ~°ºáÈ+¨}‰õΩ =ÚYÖËѨ<åÅ∞, K«∂~å‚Å∞ "å_Õ"å~°∞. P@ =ã¨∞Î=ÙÅ∞ =∞Oz <≥·Ñ¨Ù}ºO`À
`«Ü«∂~°∞ KÕ¿ã"å~°∞. E^ŒÑ¨Ù áêzHõÅ∞ ‰õÄ_® ^˘iHÍ~Ú.
x"å㨠QÆ$ǨÖË HÍHõ, qâßÅ"≥∞ÿ# "ÕkHõÃÑ· xi‡Oz# =∞O_»áêÅ∞ ‰õÄ_® =ÙO_Õq.
XHõ =∞O_»Ñ¨O 24 g∞@~°¡ K«^Œ~°OQÍ =ÙOk. Jk U^≥·<å HõàÏ ˆHΔ„`«"≥∂, „áê~°÷<å =∞Ok~°"≥∂,
ѨÙ~°áêÅHõ Éèí=#"≥∂, ~å[ ^Œ~åƒ~À J~Ú =ÙO_»=K«∞Û.
ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å∞ QÀ^èŒ∞=∞, ÉÏs¡, ѨuΠѨO_çOK«_»"Õ∞ HÍHõ, q∞QÆ∞Å∞ ѨO@#∞ ZQÆ∞=∞u
KÕ¿ã"å~°∞.
ã≤O^èŒ∞ #QÆ~åÅÖ’ =Ú„^ŒÅ∞ ^•^•Ñ¨Ù 500 ^•HÍ ^˘iHÍ~Ú. "å\˜Ö’ H˘xfl\˜ÃÑ·
ÉÁ=∞‡Å∞ K≥Hͯ~°∞. H˘xfl\˜ÃÑ· U^À eÑ≤Ö’ „"åã≤=ÙOk. Jk z„`« eÑ≤. (Hierogliphy)
HÍQÍ ã¨∞"Õ∞iÜ«∞<£ eÑ≤x ( cuneiform) eÑ≤ JO\Ï~°∞. "≥Ú`«ÎO 400 JHõΔ~åÅ∞
LѨÜ≥∂yOKå~°∞. P eÑ≤ K«^Œ=_®xH˜ „Ѩܫ∞`åflÅ∞ WOHÍ [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. Jq Ѷ¨eOz
P „"å`« `≥Å∞ã¨∞ HÀQÆey`Õ =∞Ô~<Àfl q+¨Ü«∂Å∞ `≥Å∞™êÎ~Ú.
"åi =∞`«O U"≥∞ÿ#n `≥eÜ«∞ÖË^Œ∞. |Ǩïâß ^ÕgѨÓ[ KÕ¿ã"å~°∞. H˘xfl =Ú„^ŒÅÃÑ·
U"À =∞`« zǨflÅ =O\˜q =Ù<åfl~Ú. `«~°K«∞QÍ Hõ#|_Õ XHõ ÉÁ=∞‡ =$+¨ÉèíO. JÖψQ
=¸_»∞ `«ÅÅ XHõ ^Õ=Ù_»∞, XHõ ^Õg =¸iÎ, XHõ Ñ≤ѨÊÅ =$HõΔO ÉÁ=∞‡Å∞ K≥H˜¯# =Ú„^ŒÅ∞
Hõ#|_®¤~Ú. P =$+¨ÉèíO #Ok, P ^Õ=Ù_»∞ t=Ù_»∞, P ^Õq â◊HÎ̃ HÍ=K«∞Û. Ü≥∂QÆ=Ú„^ŒÖ’
=Ù#fl =¸iÎ t=Ù_≥· =ÙO_»=K«∞Û. JÖψQ eOQÆ ~°∂ѨOÖ’x tÅÅ∞ ^˘iHÍ~Ú.
WO`«H© "åÔ~=~°∞?
ã≤O^èŒ∞ <åQÆi‰õΩÅ∞ Z=~°∞, "åi ÉèÏ+¨ U"≥∞ÿ =ÙO@∞Ok. J<Õ „Ѩâ◊flʼnõΩ W^Œq∞`«÷"≥∞ÿ#
ã¨=∂^è•<åÅ∞ ^˘~°HõÖË^Œ∞. "å~°∞ ã¨∞"Õ∞iÜ«∂ #∞Oz =Å㨠=zÛ#"åÔ~· =ÙO\Ï~°x XHõ
TǨÏ, JÖÏHÍ^Œ∞, ÉèÏ~°`«^Õâ◊O #∞OKÕ ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`«‰õΩ K≥Ok# „Ѩ[Å∞ ã¨∞"Õ∞iÜ«∂‰õΩ
=Å㨠"≥o¡ JHõ¯_» Q˘Ñ¨Ê <åQÆiHõ`«#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°x =∞~˘Hõ "å^ŒO.
 36 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
D Ô~O_»∂ x[O HÍ^Œx, ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å∞ ™ê÷x‰õΩÖË#x, JO`ÕHÍHõ "å~°∞ „^Œq_»∞Åx
ÃщõΩ¯=∞Ok K«i„`«HÍ~°∞Å∞ ÉèÏqã¨∞Î<åfl~°∞. ã≤O^èŒ∞<åQÆiHõ`« Ѩ`«#O `«~åfi`« P „Ѩ[Å∞
^ŒHΔ̃} ÉèÏ~°`åxH˜ `«~°e"≥o¡ ã≤÷~°Ñ¨_®¤~°x, "åi ã¨O`«u "åˆ~ D<å\˜ `«q∞à◊√Å∞, PO„^èŒ∞Å∞,
Hõ#fl_çQÆ∞Å∞, =∞à◊Ü«∂mÅ∞ Jx ‰õÄ_® Kåi„`«‰õΩÅ ÉèÏ=#.
ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å∞ „^Œq_»∞Å∞ HÍ=K«∞Û##fl "å^•xH˜ XHõ P^è•~°O |Å∂z™ê÷<£Ö’
"å_»∞HõÖ’ =Ù#fl ÉèÏ+¨ÅÖ’ XHõ>ÿ̌# „ÉÏǨï~¸ ÉèÏ+¨ „^Œq_» ÉèÏëê ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok#k.
J~Ú`Õ ã≤O^èŒ∞ =Ú„^ŒÅÃÑ· eÑ≤x K«^Œ=QÆey`Õ `«Ñ¨Ê P „Ѩ[Å∞ Z=~°∞, "åi ÉèÏ+¨ Uk
J<Õk ã¨∞É’^èŒHõO HÍ^Œ∞.
U"≥∞ÿ<å "åiH˜, ã¨∞"Õ∞iÜ«∞<£Å‰õΩ =∞^茺 ~åHõáÈHõÅ∞, =~°ÎHõ "å}˜[º ã¨O|O^è•Å∞
=ÙO_Õq `«Ñ¨Ê *Ïu ÉÏO^èŒ=ºO ÖË^Œx, Jã¨Å∞ "åi ã¨O㨯 $u "Õ~°∞, gi ã¨O㨯 $u "Õ~°∞
J<Õ z=iH˜ Kåi„`«‰õΩÅ∞ x~°‚~ÚOKå~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ã≤O^èŒ∞ eÑ≤H˜, ã¨∞"Õ∞iÜ«∞<£ eÑ≤H˜
áÈeHõ ÖË^Œ∞. (D q+¨Ü«∞O WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ ¿Ñ~˘¯#|_çOk.) JnHÍHõ, ã≤O^èŒ∞Ö’Ü«∞Ö’x
¢_≥·~Ú<Õ*ò =º=ã¨÷, ™êfl# ™œHõ~åºÅ =º=ã¨÷ "≥∞ã¨á⁄>Ëq∞Ü«∞<£ <åQÆiHõ`«Ö’ ÖË=Ù. JÖψQ,
JHõ¯_ç ^Õ"åÅÜ«∂Öˇ·# 'lQÆ∞æ~°`ü—Å∞ WHõ¯_» HÍ#~å=Ù. ã≤O^èŒ∞ ^Õ=`å =¸~°∞ÎÅ#∞ áÈe#
^Õ=`«Å∞ JHõ¯_» ÖË~°∞.
JO`« =∞ǨϟK«Ûã≤÷uÖ’ =iúe¡# Q˘Ñ¨Ê <åQÆiHõ`« `«# tkäÖÏÅ∞ =∂„`«O q∞yeÛ
ZÖÏ #tOz áÈ~ÚOk? „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1700 `«~åfi`« HÍÅOÖ’ P <åQÆiHõ`å zǨflÅ∞
ZHõ¯_® Hõ#|_»ÖË^Œ∞. JO>Ë "≥ÜÕ∞ºà◊¡‰õΩ ÃÑ·QÍ Jk Ѩi_è»qe¡Ok.
ã≤O^èŒ∞#kH˜, ^•x LѨ#^Œ∞ʼnõΩ =zÛ# =~°^ŒÅÖ’ P #QÆ~åÅ∞ =ÚxyáÈ~Ú
=ÙO_»=K«∞Û<å? Jk H˘O`« x[O HÍ=K«∞Û. HÍx JO`« ѨÓiÎQÍ JO`«~åú#O HÍ=_®xH˜
|Å"≥∞ÿ# HÍ~°}O "Õ̂~ U^≥·<å =ÙO_»=K«∞Û.
P HÍÅOÖ’<Õ Ñ¨tÛ"≥∂`«Î~° kâ◊Ö’ Ç≤ÏO^Œ∂‰õΩ+π Ѩ~°fi`«„âı}˜Ö’x Hõ#∞=∞Å#∞ ^•\˜
WO_çÜ«∂Ö’ „Ѩ"ÕtOK«_»O "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ì̃# P~°∞ºÅ∞ ã≤O^èŒ∞ #QÆ~åÅ#∞ ^èŒfiOã¨O KÕã≤, P
Éèí∂ÉèÏQÆ=∞O`«\ ˜x P„Hõq∞OK«∞‰õΩx =ÙO\Ï~°#fl "å^•xfl K«i„`«HÍ~°∞ÅÖ’ Z‰õΩ¯==∞Ok
|ÅѨ~°∞ã¨∞Î<åfl~°∞. "åi "å^ŒO „ѨHÍ~°O P~°∞ºÅ∞ ÔH~°\ÏÅ∞ ÔH~°\ÏÅ∞QÍ =Å㨠=KåÛ~°∞.
<å\˜ P~°∞ºÅ‰õΩ #QÆ~° r=#O `≥eÜ«∞^Œ∞. ÃÑ·QÍ "å~°∞ #QÆ~° ^Õfi+¨μÖˇ· =ÙO_®e@. "å~°∞
"≥Ú^Œ@ ^Õâ◊„k=∞‡~°∞Å∞, `«~°∞"å`« ã≤÷~° x"åã¨O <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. "åik „QÍg∞} ã¨O㨯 $u.
ã≤O^èŒ∞ #QÆ~åÅ#∞ ^èŒfiOã¨O KÕã≤ P Ѷ¨∞#`«#∞ `«=∞ ^Õ=Ù_≥·# WO„^Œ∞_çH˜ PáêkOz =ÙO\Ï~°∞.
WO„^Œ∞_çH˜ ѨÙ~°O^Œ~°∞_»<Õ ¿Ñ~°∞ JO^Œ∞ˆH =zÛ =ÙO_»=K«∞Û. "≥Ú`«ÎOÃÑ· ã≤O^èŒ∞<åQÆiHõ`«
ZÖÏ J=`«iOzO^À, JÖψQ J~°úO`«~°OQÍ JO`«iOzOk. ^•x tkäÖÏ=âıëêÅ∞ =∂„`«"Õ∞
<Õ_»∞ q∞yÖÏ~Ú.
ã≤O^èŒ∞<åQÆiHõ`« q^èŒfiO™êxH˜ HÍ~°‰õΩÅx H˘O^Œ~°∞ ÉèÏqã¨∞Î#fl P~°∞ºÅ QÆ∞iOz
WѨC_»∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
V
 37 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
3. P~°∞ºÅ =Å㨠– qaè#fl "å^•Å∞
I
J ã¨Å∞ P~°∞ºÅ∞ Z=~°∞? ZHõ¯_ç #∞Oz ÉèÏ~°`«^ÕâßxH˜ =Å㨠=KåÛ~°∞? U HÍÅOÖ’
=Å㨠=KåÛ~°∞? "å~°∞ ~°zOz# "Õ^•Å∞ ZѨÊ\˜q? "Õ^•ÅÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜^≥·# |∞∞ˆQfi^ŒO
U<å\˜k?
D „Ѩâ◊flÅ∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«# QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞H˘#_®xH˜ XHõ <ÕѨ^䌺OQÍ
LѨHõi™êÎ~Ú. "å\˜H˜ ã¨=∂^è•<åÅ#∞ J<Õfi+≤^•Ì=Ú:
P~°∞ºÅ∞ ZHõ¯_ç"å~°∞, ZѨÊ\˜ "å~°∞ J<Õ „Ѩâ◊flÅÃÑ· KåÖÏ "å^ŒÉèË^•Å∞<åfl~Ú.
P~°∞ºÅ∞ ZHõ¯_À "≥Å∞Ѩe #∞Oz ~åÖË^Œx, WHõ¯_» "åˆ~#x XHõ "å^ŒO.
HÍ^Œ∞, "å~°∞ "Õ̂~ „áêO`«O #∞Oz =Å㨠=zÛ WHõ¯_» ã≤÷~°Ñ¨_®¤~°x "Õ~˘Hõ "å^ŒO.
D Ô~O_»= "å^•<Õfl JkèHõ ã¨OMϺ‰õΩÖˇ·# K«i„`«HÍ~°∞Å∞, Ѩiâ’^茉õΩÅ∞ JOwHõiOKå~°∞.
J~Ú`Õ, "å~°∞ ZHõ¯_ç #∞Oz, U HÍÅOÖ’ WHõ¯_çH˜ =KåÛ~°#fl ^•xÃÑ· uiy aè#fl"å^•
Å∞<åfl~Ú. H˘O^Œ~°∞ P~°∞ºÅ HÍÖÏxfl ÉÏQÍ "≥#∞Hõ‰õΩ [iáê~°∞: H˘O^Œ~°∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ
[iáê~°∞.
P~°∞ºÅ∞ ZHõ¯_ç #∞OKÀ ~åÖË^Œx, ÉèÏ~°`«^Õâ◊"Õ∞ "åi Jã¨Å∞ [#‡™ê÷#=∞x
"åkOK«_»O „a\˜+π„ѨÉèí∞`«fi HÍÅOÖ’ ^Õâ◊ÉèíHÎ̃H˜ zǨÏflOQÍ =ÙO_Õk. ^•xfl HÍ^Œ#_»O „a\˜+π
"åiH˜ =∂#ã≤Hõ ^•ã¨ºO KÕÜ«∞_»OQÍ H˘O^Œ~°∞ xOkOKÕ"å~°∞.
J~Ú`Õ, Ö’Hõ=∂#º ÉÏÅQÆOQÍ^èŒ~°uÅH± ^Õâ◊ÉèíH˜Îx Z=~°∂ â◊OH˜OK«ÖË~°∞ Hõ^•?
'ã¨fi~å[ºO <å [#‡Ç¨Ï‰õΩ¯— Jx ã≤OǨÏQÆ~°̊# KÕÜ«∞_»"Õ∞ HÍHõ, ÉèÏ~°fÜ«ÚÅÖ’ ã¨fi^Õâ◊ÉèíHÎ̃x,
ã¨fiã¨O㨯 $f ~°H˜Îx á⁄^Œ∞H˘ÅÊ_®xH˜ |Ǩï=ÚYOQÍ PÜ«∞# KÕã≤# Hõ$+≤ KåÖÏQ˘Ñ¨Êk.
J@∞=O\˜ uÅH± ã¨~Ú`«O P~°∞ºÅ∞ |Ü«∞\˜#∞Oz =zÛ ã≤÷~°Ñ¨_ç# "åˆ~##fl "å^•xfl
JOwHõiOKå_»∞.
uÅH± "å^ŒO
uÅH± "å^ŒO „ѨHÍ~°O P~°∞ºÅ∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO Ѩk"ÕÅ Uà◊§<å_»∞ L`«Î~° „^èŒ∞=
„áêO`«OÖ’ x=ã≤OKÕ"å~°∞. P HÍÅOÖ’ P „Ѩ^Õâ◊O =∂#=x"å㨠Ü≥∂QƺOQÍ =ÙO_Õ^Œx
PÜ«∞# Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_»∞. „Hõ=∞OQÍ Éè∫QÀoHõ, j`À+¨‚ã≤÷`«∞Å∞ J#∞‰õÄÅOQÍ =∂~å~Ú.
JHõ¯_» =∂#= x"åã¨O ~å#∞~å#∞ Hõ+ì̈"≥∞ÿáÈ~ÚOk. ^•x`À P~°∞ºÅ∞ JÅÅ∞ JÅÅ∞QÍ
^ŒHΔ̃}ÏxH˜ =Å㨠|Ü«∞Å∞^Õ~å~°∞. XHõ JÅ XHõ KÀ@ Py ã≤÷~°Ñ¨_ç`Õ, =∞~˘Hõ JÅ =∞~˘Hõ
KÀ@ Py ã≤÷~°Ñ¨_Õk. "Õ~˘Hõ JÅ WOHÍ =ÚO^Œ∞‰õΩ áÈ~Ú =∞~˘Hõ J#∞"≥·# KÀ@∞ K«∂ã¨∞‰õΩx
ã≤÷~°Ñ¨_Õk.
 38 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P q^èŒOQÍ "å~°∞ Ü«¸~°Ñπ JO`«\Ï "åºÑ≤OKå~°∞. H˘O^Œ~°∞ =∞^茺 Pã≤Ü«∂
g∞^Œ∞QÍ Ñ¨i¬Ü«∂ =KåÛ~°∞. P Ñ≤^ŒÑ¨ H˘O^Œ~°∞ WOHÍ PˆQflÜ«∞OQÍ áÈ~Ú WO_çÜ«∂Ö’
„Ѩ"ÕtOKå~°∞. JHõ¯_» "å~°∞ ã≤÷~°Ñ¨_®¤~°∞. Jk „H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO 5000–3000 =∞^茺 HÍÅOÖ’
[iyOk.
JÖÏ =zÛ#"åˆ~ |∞∞ˆQfi^Œ P~°∞ºÅ∞. H˘xfl Éèí∂Éè∫uHõ, YQÀà◊ Éèí∂QÀà◊ P^è•~åÅ#∞
|\ì̃ uÅH± D Jaè„áêÜ«∂xH˜ =KåÛ_»∞. JO`ÕHÍ^Œ∞. "Õ^•Å #∞Oz `«# "å^•xH˜ ™êHΔͺÅ∞
K«∂Ñ≤OK«_®xH˜ PÜ«∞# „Ѩܫ∞uflOKå_»∞. "å\˜Ö’ H˘xfl JO^ŒiH˜ Ѩiz`«"≥∞ÿ#"Õ.
=∂#= HÍÅ=∂# „ѨHÍ~°O K«∂¿ãÎ, =∞# ^Õ=`«Å‰õΩ P~°∞ <≥ÅÅ áê@∞ ѨQÆÅ∞,
P~°∞ <≥ÅÅáê@∞ ~å„u. JO>Ë XHõ =∂#= ã¨O=`«û~°O ^Õ=`«Å‰õΩ XHõ k#O.
L`«Î~° „^èŒ∞= „áêO`«OÖ’ JÖψQ =ÙO@∞Ok. P~°∞ <≥ÅÅ∞ "≥Å∞QÆ∞, P~°∞ <≥ÅÅ∞
pHõ\ ˜. JO^Œ∞KÕ`« P „áêO`«O #∞Oz =Å㨠"≥o§# P~°∞ºÅ‰õΩ '*ÏuѨÓ~°fi㨇 $u— "å^•xfl
|\˜ì, `«=∞ ѨÓ~°∞fiÅ∞ U<å_À x=ã≤Oz# „áêO`«"Õ∞ ^Õ=Ö’Hõ=∞x, "åi HÍÅ=∂#O
„ѨHÍ~°O XHõ~ÀA QÆ_ç¿ãÎ =∞#‰õΩ XHõ ã¨O=`«û~°O QÆ_»∞ã¨∞ÎO^Œx J#∞H˘x =ÙO\Ï~°∞. =∞#k
=∞#∞+¨º=∂#O. "åik ^Õ==∂#O.
W@∞=O\˜ qq^èŒ ™êHΔͺÅ`À, TǨÏÅ`À uÅH± P~°∞ºÅ L`«Î~° „^èŒ∞= (Pi¯\˜H±
Ǩϟ"£∞) „áêO`« x"åã¨"å^•xfl ÖË=nâß_»∞. "å~°∞ ã¨∞=∂~°∞QÍ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO P~°∞"ÕÅ
㨠O =`« û ~åÅ<å_» ∞ WO_ç Ü « ∂ ~å=_» O "≥ Ú ^Œ Å ∞ÃÑ\Ïì ~ ° x , „H© ã ¨ ∞ ΠѨ Ó ~° fi O 4000
ã¨O=`«û~åÅ<å_»∞ |∞∞ˆQfi^ŒO q~°z`«"≥∞ÿO^Œx PÜ«∞# ÉèÏqOKå_»∞.
|∞∞ˆQfi^Œ HÍÅO q+¨Ü«∞OÖ’ „á⁄ÃѶã¨~ü *ÏH˘c J<Õ [~°‡<£ ѨO_ç`«∞_»∞ ‰õÄ_® `å#∞
"Õ~°∞QÍ KÕã≤# Ѩiâ’^èŒ#Å#∞ |\˜ì uÅH±`À UH©ÉèíqOKå_»∞. J~Ú`Õ, q∞ye# ѨO_ç`«∞
Öˇ=fi~°∂ uÅH± ÖË=nã≤# L`«Î~° „^èŒ∞= x"åã¨"å^•xfl QÍx, PÜ«∞# |∞∞ˆQfi^Œ HÍÅx~°‚Ü«∂xfl
QÍx JOwHõiOK«ÖË^Œ∞. uÅH± K«∂Ñ≤Oz# YQÀà◊ q+¨~ÚHõ ™êHΔͺʼnõΩ PÜ«∞# K≥Ñ≤Ê#
J~å÷Å∞ Jã¨Ê+ì̈OQÍ =Ù<åflÜ«∞x, Jq #=∞‡_®xH˜ gÅ∞ÖËx=x H˘\ì̃ "Õâß~°∞.
ÉèÏ+¨ÅÖ’ áÈeHõ
Jã¨Å∞ P~°∞ºÅ∞ WO_çÜ«∂‰õΩ "≥Å∞Ѩe #∞Oz =KåÛ~°#fl "å^ŒO ~å=_®xH˜ HÍ~°}O
Uq∞\˜? P "å^•xH˜ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ@QÍ P^è•~° Éèí∂`«"≥∞ÿOk ã¨O㨯 $`« ÉèÏ+¨‰õΩ, Ü«¸~°ÑπÖ’x
=ÚYº ÉèÏ+¨Å‰õΩ QÆÅ áÈeHõ. D q+¨Ü«∂xfl (JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ XHõ áÈ~°∞Ûwã¨∞ ѨO_ç`«∞_»∞
QÆ=∞xOz Pâ◊Û~°ºÑ¨_ç#ѨÊ\˜H˜) QÆ∞iÎOz, Pâ◊Û~°ºÑ¨_»_»"Õ∞ HÍHõ, P áÈeHõʼnõΩ HÍ~°}O –
"å\˜H˜ =¸Å"≥∞ÿ# U^À „áêp#ÉèÏ+¨ XHõ\ ˜ =ÙO_ç =ÙO_®Åx, ^•x #∞OKÕ ã¨O㨯 $`«O,
`«k`«~° ÉèÏ+¨Å∞ U~°Ê_ç q_çáÈ~Ú =ÙO_»=K«∞Û#x ÉèÏqOz#"å_»∞ ã¨~ü qeÜ«∞O *’<£û.
 39 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
PÜ«∞# (1746–1794) P ÉèÏëê ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜ WO_À – Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ ÉèÏ+¨Åx
¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»∞. `å#∞ HõÅHõ`åÎÖ’ (1784) ™ê÷Ñ≤Oz# U+≤Ü«∂\˜H± ™⁄Ãã·\ © PѶπ ɡOQÍÖò
ã¨=∂"ÕâO◊ Ö’ 1786Ö’ D "å^•xfl q=iOKå_»∞. PÜ«∞#`À<Õ WO_çÜ∂« „áêp# ÉèÏëê
"å[‡Ü«∞ K«i„`«Å QÆ∞iOz# Ѩiâ’^èŒ#Å∞ „áê~°OÉèí=∞Ü«∂º~Ú. P Ѩiâ’^èŒ<å Hõ$+≤ˆH
WO_®År Jx ¿Ñ~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ Jaè*Ï˝# â߉õΩO`«ÅO <å@HÍxfl WOw¡+¨μÖ’H˜
J#∞=kOz HÍo^•ã¨ „ѨuÉèí#∞ Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£Å‰õΩ Ñ¨iK«Ü«∞O KÕã≤# Ѷ¨∞#`« ã¨~ü
qeÜ«∞O*’<£û^Õ. PÜ«∞# "≥Ú^Œ@QÍ =∞#∞㨇 $ux ‰õÄ_® J#∞=kOKå_»∞.
#~°*ÏuH˜, "å#~°*ÏuH˜ QÆÅ áÈeHõÅ#∞ |\˜ì, "å\˜H˜ =¸Å"≥∞ÿ# ѨÓ~°fi*Ïu
XHõ\ ˜ =ÙO_ç =ÙO_®Åx Ѩi}Ï=∞ "å^Œ∞Å∞ qâ◊fiã≤Oz#@∞ìQÍ<Õ, ã¨O㨯 $`åxH˜,
Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ ÉèÏ+¨Å‰õΩ QÆÅ áÈeHõÅ#∞ |\ì̃, "å\˜H˜ =¸Å"≥∞ÿ# ÉèÏ+¨ "Õ̂~ =ÙO_Õ^Œ#fl
"å^ŒO |Ü«∞Å∞^ÕiOk. JO^Œ∞KÕ`« P =¸ÅÉèÏ+¨#∞ =∂\Ï¡_ç#"å~°∞ P~°∞ºÅx J#∞‰õΩO>Ë
– "å~°∞ HÍÅ„Hõ=∂# `≥QÆÅ∞`≥QÆÅ∞QÍ q_çáÈ~Ú, "Õ̂~fi~°∞ „áêO`åÅÖ’ x"åã¨O U~°Ê~°K«∞‰õΩx,
ã≤÷~°Ñ¨_ç, "Õˆ~fi~°∞ *Ï`«∞Å∞QÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥Ok=ÙO_®e. ^•x`À "åi =∞øeHõ ÉèÏ+¨
‰õÄ_® =∂~°∞ÊK≥Ok, „Hõ=∞OQÍ "≥·kHõ ã¨O㨯 $`«O, ѨÓ~°fiѨ٠W~åxÜ«∞<£, WOHÍ qq^èŒ
S~ÀÑ‘Ü«∞ ÉèÏ+¨Å∞ Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ_»O [iy =ÙO_®e.
ã¨O㨯 $`åxH©, Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ ÉèÏ+¨Å‰õΩ QÆÅ áÈeHõÅ∞ JO^Œ~°∞ Ziy#"Õ. J~Ú<å
Jq XHõ™êi *Ï˝Ñ¨HõO KÕã¨∞HÀ^Œy#q. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ |O^èŒ∞`åfiʼnõΩ ã¨O|OkèOz# =∂@Å∞
K«∂_»O_ç.
ã¨O㨯 $`«OÖ’ Ñ≤`« JO>Ë `«O„_ç. Wk ÖÏ\˜<£Ö’ ¿Ñ`«~ü, „w‰õΩÖ’ ¿Ñu~ü, [~°‡<£Ö’
"Õ`«~ü, „áêp<åOQÆ¡O (FÖò¤ WOw¡+π) Ö’ Ѷ‘_»~ü, =∞^茺HÍeHõ POQÆ¡O (q∞_çÖò WOw¡+π) Ö’
¿Ñ¶_»~ü, P^èŒ∞xHÍOQÆ¡OÖ’ á¶ê^Œ~ü J~ÚOk.
`«e¡H˜ ã¨O㨯 $`«O =∂`«. WOw¡+¨μ =∞^Œ~ü, _Õx+π "≥Ú~Ú_»~ü, [~°‡<£ =∞@ì~ü,
SãπÖϺO_çH±Ö’ "≥∂kä~ü, ÖÏ\˜<£Ö’ "Õ∞@~ü, „w‰õΩÖ’ g∞u~ü.
ã¨O㨯 $`«OÖ’ ^Œ∂Ç≤Ï`« (‰õΩ=∂Ô~Î) ^Œ∞ÇπÏ (áêÅ∞ Ñ≤`«Hõ_»O) J<Õ ^è•`«∞=Ù #∞Oz
=zÛ# =∂@. Jk „áêp<åOQÆ¡OÖ’ ^ÀÇπÏ`«~ü, P^èŒ∞xHÍOQÆ¡OÖ’ _®@~ü J~ÚOk. [~°‡<£Ö’
\ÏHõì~ü.
ã¨O㨯 $`«OÖ’ ã¨∂#ó JO>Ë ‰õΩ=∂~°∞_»∞. „áêp<åOQÆ¡OÖ’ ã¨∂#∞, =∞^茺HÍeHõ
POQÆ¡OÖ’ ™È<£, P^èŒ∞xHÍOQÆ¡OÖ’ ã¨<£, _Õx+πÖ’ *Ï<£, [~°‡<£Ö’ ™È<£, SãπÖϺO_çH±Ö’
ã¨∂#$, QÀkäH±Ö’#∞ e^äŒ∞"ÕxÜ«∞<£Ö’#∞ ã¨∂#∞ãπ. ã¨O㨯 $`«OÖ’ =∞#∞+¨º â◊|ÌO QÀkäH±Ö’
=∞#∞ãπ HÍ=_»O QÆ=∞xOK«^ŒyOk. (=∞#∞=Ù ã¨O`«u =∂#=ÙÅ∞, =∞#∞AÅ∞, =∞#∞+¨μºÅ∞
=ÔQ·~å)
 40 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
D q^èŒOQÍ ÖˇHõ¯ÖË#xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ã¨O㨯 $`« Ѩ^•Å‰õΩ, Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ ÉèÏ+¨Å
Ѩ^•Å‰õΩ áÈeHõÅ∞ HõxÑ≤OKå~Ú. JÖψQ Ѩi¬Ü«∞<£Å =∞`« „QÆO^äŒ"≥∞ÿ# *ˇO^£ J"≥™êÎÖ’x
W~åxÜ«∞<£ ÉèÏ+¨‰õΩ, |∞∞ˆQfi^Œ ÉèÏ+¨‰õΩ QÆÅ áÈeHõÅ#∞ ‰õÄ_® QÆ=∞xOKå~°∞. (D áÈeHõÅ`À<Õ
HõOáêi\˜"£ ÃѶ·ÖÏÅr J<Õ ÉèÏëêâßG qÉèÏQÆO |Ü«∞Å∞^ÕiOk.)
D ÉèÏ+¨Å∞ =∂\Ï¡_Õ"å~°O^Œ~°∞ P~°∞ºÅx, "åiH˜ =¸Å ÉèÏ+¨ XHõ\ ˜ =ÙO_Õ^Œx,
"å~°∞ XHõѨC_»∞ XHõKÀ@ x=ã≤OKÕ"å~°x ÉèÏqOK«_®xH˜ D â◊|Ì ™ê^Œ$â◊º"Õ∞ HÍ~°}O.
JO^Œ∞KÕ`«<Õ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’x |∞∞ˆQfi^ŒHÍÅѨ٠P~°∞ºÅ∞ ™ê÷x‰õΩÅ∞ HÍ~°x, "≥Å∞Ѩe #∞Oz
=zÛ ã≤÷~°Ñ¨_ç# "å~°x ÉèÏqOK«_®xH˜ P™ê¯~°O HõeyOk.
J~Ú`Õ, P~°∞ºÅ∞ WO_çÜ«∂ #∞OKÕ Ñ¨tÛ=∞ ^ÕâßʼnõΩ =Å㨠"≥o§LO_»=K«∞Û Hõ^•?
U^À =∞~˘Hõ „áêO`«O #∞OKÕ WHõ¯_çH˜ =zÛ LO_®Å#∞HÀ=_»O ZO^Œ∞‰õΩ?
^•xH˜ ѨÅ∞=Ù~°∞ K«i„`«HÍ~°∞Å∞ K≥|∞`«∞#fl HÍ~°}O Wk: WO_çÜ«∂ J<Õk XHõ
LѨYO_»O. ^•xH˜ L`«Î~å#, "åÜ«∞"åº#, Dâß<åº# ÃÑ@ìx HÀ@Å∞QÍ L#fl`« Ѩ~°fi`«
„âı}∞Å∞<åfl~Ú. =¸_»∞ "≥·Ñ¨ÙÅ ã¨=Ú„^ŒO LOk. JO^Œ∞KÕ`« WO_çÜ«∂ #∞Oz W`«~°
^ÕâßʼnõΩ, =ÚYºOQÍ Ñ¨tÛ=∞ ^ÕâßʼnõΩ "≥à◊§_»O JO`« ã¨∞ÅÉèíOHÍ^Œ∞. Jã¨Å∞ ™ê^茺OHÍ^Œx
HÍ^Œ∞QÍx, Hõ+ì̈"≥∞ÿ# Ѩx. JO^Œ∞KÕ`« WO_çÜ«∂ #∞Oz – JO>Ë `å=Ú "≥Ú^Œ@QÍ (|∞∞ˆQfi^Œ
™êHΔͺxfl |\ì̃) `«∂~°∞ʉõΩ – JO>Ë QÆOQÍ, Ü«∞=Ú<å "≥∞ÿ^•#O "≥·Ñ¨Ù "≥o§ LO_Õ"å~°∞.
^•xfl =ÚO^Œ∞ PsºHõiOz LO_Õ"å~°∞. `«~åfi`« ^ŒHΔ̃}ÏxH˜ "åºÑ≤Oz LO_Õ"å~°∞. HÍx, P
q^èŒOQÍ ÉèÏ~°`«=~°¬Ñ¨Ù PsºHõ~°} ÉÏQÍ `«~åfi`« HÍÅOÖ’QÍx [~°QÆÖË^Œ∞.
|∞∞ˆQfi^Œ HÍÅO P~°∞ºÅ‰õΩ ã¨ÑÎ̈ ã≤O^è∞Œ ‰õΩ P=Å `«∂~°∞ÊQÍ =Ù#fl „áêO`«O K«∂KåÜ«∞QÍ
`«Ñ¨Ê `≥eÜ«∞^Œ∞. `«~åfi`« HÍÅOÖ’ Ç≤ÏO^Œ∞=ÙʼnõΩ ZO`À Ѩq„`«"≥∞ÿ# QÆOQÍ#k „Ѩ™êÎ=#
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ J~°∞^Œ∞QÍ `«Ñ¨Ê ÖË^Œ∞. Ü«∞=Ú# ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® =¸_»∞™êˆ~¡ =ã¨∞ÎOk. ZO`À¿ãѨÙ
ã≤O^èŒ∞, ^•x LѨ #^Œ∞Å∞, ã¨~°ã¨fiu, ^èŒ$+¨^Œfiu =O\˜ #^Œ∞Å∞ =∂„`«"Õ∞ ^•xÖ’ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
II
áÈ`Õ, P~°∞ºÅ`À<Õ ÉèÏ~°fÜ«∞ <åQÆiHõ`«, K«i„`« „áê~°OÉèíO HÍÖË^Œ∞. "åiH˜ ѨÓ~°fiO
ã≤O^èŒ∞<åQÆiHõ`« LO_Õk. Jk „H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO 3000 <å\˜k. „H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO ã¨∞=∂~°∞
1700 =~°‰õΩ Jk LOk. P<å\˜ "≥ÚÃÇÏO*Á^•~À, ǨÏ~°áêÊ =O\˜ #QÆ~åÅ tkäÖÏÅ∞
K«∂¿ãÎ ã≤O^èŒ∞<åQÆi‰õΩÅ∞ P~°∞ºÅ∞HÍ~°x ã¨Ê+¨ìOQÍ `≥Å∞ã¨∞ÎOk. "åik Pˆ~º`«~° *Ïu.
"å~°∞ J<å~°∞ºÅ∞. JÖÏQÆx ÉèÏqOK«_®xH˜ =ÚYºHÍ~°}O – |∞∞ˆQfi^•~°∞ºÅ‰õΩ #QÆ~°
r=#O `≥eÜ«∞^Œ∞. ÃÑ·QÍ "å~°∞ #QÆ~° ^Õfi+¨μÖˇ· LO_®e. #QÆ~åÅ#∞ áê_»∞KÕã≤#@∞ì "åi
„Ѩã¨H˜Î LOk. HÍQÍ, ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å∞ ѨÓiÎQÍ #QÆ~°r=#∞Å∞. Jk JÖÏ LOz =∞`«O
f㨠∞ ‰õ Ω <åfl ã≤ O ^è Œ ∞ „Ѩ [ Åk aè # fl *Ïu Jx `≥ Å ∞㨠∞ Î O k. L^•Ç¨ Ï ~° } ‰õ Ω , "å~° ∞
 41 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
q„QÆǨ~å^茉õΩÅ∞, |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ q„QÆǨÏѨÓ[ „Ѩã¨HÎ̃ ÖË^Œ∞. `«~åfi`« HÍÅOÖ’ ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`«,
r=# q^è•#O, =∞`«O, ÉèÏ+¨ "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜ „ѨÉèÏ=O P~°∞ºÅÃÑ· Ѩ_çOk.
ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å∞ eOQÆѨÓ[, ^Õq ѨÓ[, t= q„QÆǨ~å^èŒ# KÕã≤#@∞ì Hõ#|_»∞`«∞Ok.
~°∞„^Œ∞xH˜ |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ H˘xfl ã¨∂HÍÎÅ∞ ÖËHõáÈÖË^Œ∞ HÍx, Jq KåÖÏ H˘kÌQÍ<Õ L<åfl~Ú.
~°∞„^Œ∞_»∞ |∞∞ˆQfi^ŒO<å\˜ P~°∞ºÅ‰õΩ J„Ѩ^è•# ^Õ=`«. |Ǩïâß `«=∞ q~À^èŒ∞ʼnõΩ ^Õ=`«
Hõ#∞Hõ<Õ J`«_çx P~°∞ºÅ∞ ÉèíÜ«∞OHõ~°∞_»∞QÍ ‰õÄ_® =i‚OKå~°∞.
WHõ ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[ʼnõΩ =$+¨ÉèíO =ÚYºO. Z^Œ∞Ì „Ѩu=∞Å∞ ã≤O^èŒ∞ „áêO`«Ñ¨Ù
„`«=fiHÍÅÖ’ KåÖÏ HõxÑ≤OKå~Ú. "åi ^Õ=`« t=Ù_»∞ Hõ#∞Hõ PÜ«∞# "åǨÏ<åxH˜ „áê^è•#ºO
=ÙO_»_»OÖ’ Pâ◊Û~°ºO ÖË^Œ∞. HÍQÍ P~°∞ºÅ‰õΩ QÀ=Ù, QÆ∞„~°O =ÚYºO. "å~°∞ „Ѩ^è•#OQÍ
QÀáêʼnõΩÅ∞.
P~°∞ºÅ∞ |Ü«∞\˜ „áêO`«O#∞Oz =zÛ ã≤O^èŒ∞<åQÆiHõ`«#∞ ^èŒfiOã≤Oz#@∞ì
Hõ#|_»∞`«∞Ok. `å=Ú [~ÚOz# ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å#∞ "å~°∞ ^Œ#∞ºÅx, ^•ã¨∞Åx, J<å~°∞ºÅx,
Hõ$+¨‚ =~°∞‚Åx, J<åã¨∞Åx (K«\ ì̃ =Ú‰õΩ¯ HõÅ"å~°∞) =º=ǨÏiOKå~°∞.
"≥Ú`«ÎÅÃÑ· P~°∞ºÅ Jã¨Å∞ [#‡Éèí∂q∞ ÉèÏ~°`« =~°¬"Õ∞ J~Ú`Õ "å~°∞ |∞∞ˆQfi^ŒHÍÅOÖ’
x=ã≤Oz# ã¨ÑÎ̈ ã≤O^èŒ∞ „áêO`«OÖ’ XHõ<å_»∞ („H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO 3000 #∞Oz ã¨∞=∂~°∞QÍ
1700 =~°‰õΩ) Pˆ~º`«~° <åQÆiHõ`« ZÖÏ =iúe¡Ok? JO^Œ∞KÕ`« P~°∞ºÅ∞ J#º„áêO`åÅ
#∞OKÕ =zÛ LO\Ï~°x ÉèÏqOK«_»"Õ∞ ã¨=Úz`«O. Hõhã¨O ã≤O^èŒ∞eÑ≤x K«kq P<å\˜
=Ú„^ŒÅ (ã‘Öòû) Ö’ U=ÚO^À, Jã¨Å∞ ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å∞ Z=~À `≥Å∞ã¨∞HÀQÆey`Õ `«Ñ¨Ê,
JO`« =~°‰õΩ P~°∞ºÅ∞ |Ü«∞\˜ #∞Oz =Å㨠=zÛ#"åˆ~ J~ÚLO\Ï~°x ÉèÏqOK«Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞.
ZѨC_»∞, ZHõ¯_ç#∞Oz?
㨈~, P~°∞ºÅ∞ |Ü«∞\˜#∞Oz =zÛ#"åÔ~·`Õ, ZHõ¯_ç #∞Oz ZѨC_»∞ =KåÛ~°#flk
„Ѩâ◊fl. nxÃÑ· ‰õÄ_® qaè#fl "å^•Å∞<åfl~Ú. Z‰õΩ¯= =∞Ok K«i„`«HÍ~°∞Å∞ =∞^茺 Pã≤Ü«∂
#∞Oz P~°∞ºÅ∞ Jxfl"≥·Ñ¨ÙʼnõΩ qãÎ̈iOKå~°#fl "å^•<Õfl |ÅѨiKå~°∞.
ÃÇÏKü. l. "≥Öòû `«# „ѨѨOK« K«i„`«Ö’ P~°∞ºÅ∞ =∞^茺 Ü«¸~°Ñπ, PˆQflÜ«∞ Ü«¸~°Ñπ,
=∞^茺 Pã≤Ü«∂ÅÖ’ x=ã≤ã¨∞ÎO_Õ"å~°x, "å~°∞ ^Õâ◊ „k=∞‡~°∞Å∞QÍ ã¨OK«iã¨∞ÎO_Õ"å~°x,
"åi Jã¨Å∞ ÉèÏ+¨ XHõ>Ë J~Ú<å =∂O_»eHõ ÉèË^•Å =Å¡ "Õ̂~fi~°∞ ÉèÏ+¨Å∞ ~°∂á⁄O^•Ü«∞x
JO\Ï_»∞. J@∞ Ô~·<£ #n „áêO`«O #∞Oz W@∞ HÍã≤ÊÜ«∞<£ ã¨=Ú„^ŒO =~°‰õΩ "å~°∞
"åºÑ≤OKå~°∞. XHõ"≥·Ñ¨Ù "≥∞ã¨á⁄>Ëq∞Ü«∂, <≥·Öò, ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`«Å∞ =iúÅ∞¡`«∞O_»QÍ,
=∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù P~°∞ºÅ∞ WOHÍ ^Õâ◊„k=∞‡~°∞Å∞QÍ LO_Õ"å~°∞. ã¨∞=∂~°∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 2000
„áêO`åÅÖ’ "å~°∞ „á¶ê#∞û, „a@<£, ÃãÊ~Ú<£, W@b, „wã¨∞ÅÖ’ „Ѩ"ÕtOKå~°∞. =∞~˘Hõ
P~°º LѨ*Ïu ^ŒHΔ̃}OQÍ „Ѩܫ∂}O KÕã≤ W~å<£Ö’#∞, WO_çÜ«∂Ö’#∞ „Ѩ"ÕtOzOk. Wk
"≥Öòû "å^ŒO.
 42 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P~°÷~ü Z."≥∞QÀ¤<≥Öò "å^ŒO „ѨHÍ~°O PˆQflÜ«∞ Ü«¸~°Ñπ P~°∞ºÅ Jã¨Å∞ [#‡™ê÷#O.
JO>Ë Ç¨ÏOQÆs, P¢ã≤ìÜ«∂, ÉÁÇ‘Ïq∞Ü«∂ =ÔQ·~åÅ∞#fl „áêO`«O. H˘O^Œ~°∞ [~°‡<£ ѨO_ç`«∞Å
TÇ¨Ï „ѨHÍ~°O [~°‡h, ÖË^• ™ê¯O_ç<ÕqÜ«∂ P~°∞ºÅ [#‡Éèí∂q∞. Jã¨Öˇ·# P~°∞ºÅ∞ [~°‡<£ÖË.
<år["£∞#∞ |ÅѨ~°K«_®xH˜ Ç≤Ï@¡~ü D "å^•xfl "å_»∞‰õΩ<åfl_»∞.
=∂H±û =ÚÅ¡~ü =∞^茺 Pã≤Ü«∂ P~°ºÉèí∂q∞ J<åfl_»∞. JHõ¯_ç #∞Oz "å~°∞
Ü«¸~°ÑπÖ’H˜, ^ŒHΔ̃} Pã≤Ü«∂‰õΩ "åºÑ≤OKå~°∞. WO_çÜ«∂Ö’H˜ ã¨∞=∂~°∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1400
„áêO`åÅÖ’ „Ѩ"ÕtOz LO\Ï~°x, |∞∞ˆQfi^ŒO „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1200 <å\˜^Œx J`«x TǨÏ.
=∞~˘Hõ „Ѩ=ÚY K«i„`«HÍ~°∞_»∞ _ç._ç. HÀâßOa (=∂i¯ûã¨∞ì) Jaè„áêÜ«∞O „ѨHÍ~°O
|∞∞ˆQfi^ŒO „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1500–1200 =∞^茺HÍÅO <å\˜k.
=∞ǨѨO_ç\ò ~åǨïÖò ™êOHõ$`åºÜ«∞<£ ‰õÄ_® P~°∞ºÅ∞ „H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO 1500
„áêO`«OÖ’ WO_çÜ«∂‰õΩ =KåÛ~°x, |∞∞ˆQfi^Œ ~°K«# 1200 <å\˜^Œx Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_»∞.
"åi Jã¨Å∞ [#‡™ê÷#O ~°ëêºÖ’x "ÀÖÏæ #n f~° „áêO`«=∞x ÉèÏqã¨∂Î PÜ«∞# ''"ÀÖÏæ¿ã
QÆOQÍ—— J<Õ SuǨã≤Hõ ~°K«# „"åâß_»∞.
Z‰õΩ¯==∞Ok K«i„`«HÍ~°∞Å∞ Jaè„áêÜ«∞O P~°∞ºÅ∞ =∞^茺 Pã≤Ü«∂ „áêO`«O #∞Oz
qq^èŒ kâ◊ÅÖ’ qãÎ̈iOz#"å~°∞. =∞^茺 Pã≤Ü«∂ JO>Ë, áêg∞~ü Ѩ~°fi`åÅÖ’ ѨÙ\ì̃ 1600
"≥∞ÿà◊√§ „Ѩ=Ç≤ÏOz P~°Öò ã¨=Ú„^ŒOÖ’ Hõe¿ã P=¸ ^Œ~åº#kH˜, ^ŒHΔ̃} ~°ëêºÖ’ 1400
"≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°O „Ѩ=Ç≤ÏOz P~°Öò ã¨=Ú„^ŒOÖ’<Õ Hõe¿ã ã≤~ü ^Œ~åº#kH˜ =∞^茺 Éèí∂ÉèÏQÆO
HÍ=K«∞Û.
ѨtÛ=∞ Pã≤Ü«∂Ö’ ^˘iH˜# H˘xfl âßã¨<åÅ#∞ |\ì̃ P~°∞ºÅ∞ HÍÖÏxfl L*Ï˚~ÚOѨÙQÍ
TÇ≤ÏOK«=K«∞Û#x =∞~˘Hõ K«i„`«HÍ~°∞_»∞ P~ü.ã≤.=∞AO^•~ü JO@∞<åfl_»∞. Ç≤Ï@ì~Ú\ò
J<Õ XHõ P~°º*Ïu"å~°∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO ã¨∞=∂~°∞ 2000 „áêO`«OÖ’ @s¯Ö’x J#\’eÜ«∂Ö’
„Ѩ"ÕtOz ^•xfl ™êfinè#O KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. "åiH˜, L`«Î~° "≥∞ã¨á⁄>Ëq∞Ü«∂Ö’ q∞`«xfl
*Ïu"åix áêeOz# =∞~åºxfl ~åAʼnõΩ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 15= â◊`åaÌÖ’ ‰õΩki# XHõ
ã¨Okè X_»O|_çHõ âßã¨#O ɒѶ¨∞*ò ‰õĺÜü∞ J<Õ KÀ@ ÅaèOzOk. X_»O|_çHõ‰õΩ ™ê‰õΔΩÅ∞QÍ
^•xÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl ^Õ=`«Å ¿Ñ~°∞¡ WO^Œ~° (WO„^Œ), L~°∞<åfl (=~°∞}), q∞u~° (q∞„`«),
<åã¨`«º (Jtfih ^Õ=`«Å‰õΩ =∞~˘Hõ ¿Ñ~°∞) "≥Ú^ŒÖˇ·#q – |∞∞ˆQfi^Œ ^Õ=`«Å ¿Ñ~°¡#∞ áÈe
L<åfl~Ú. q∞`«xfl ÉèÏ+¨ „áêp# HÍÅѨ٠WO_À – W~åxÜ«∞<£ ÉèÏ+¨#∞ áÈe LOk.
JOÔHÅ∞ SHõ, `Õ~å, áêO*Ï, ã¨`åÎ "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜Ö’ ‰õÄ_® áÈeHõÅ∞<åfl~Ú.
JÖψQ DlѨÙìÖ’ ZÖò J=∞~åfl J<Õ KÀ@ ^˘iH˜# âßã¨<åÅ#∞ |\ì̃ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO
1500 „áêO`«OÖ’ ã≤iÜ«∂Ö’ áêeOz# ~å[=OâßÅ ¿Ñ~°∞¡ J~°Î=∞#º, J~°̊hÜ«∞, Ü«∞âò^Œ`å,
ã¨∞`«Î~°‚ "≥Ú^ŒÖˇ·#q – WO_À W~åxÜ«∞<£Å ¿Ñ~°¡#∞ áÈe L<åfl~Ú.
 43 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JO`«=∂„`å# „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1400 „áêO`«O <å\˜H˜ WO_À W~åxÜ«∞#∞¡ WOHÍ
ѨtÛ=∞ Pã≤Ü«∂Ö’<Õ L#fl@∞ì HÍ^Œx, XHõ P~°ºâßY JHõ¯_» ã≤÷~°Ñ¨_ç`Õ, =∞~˘Hõ âßY"å~°∞
JO`«‰õΩ =ÚO^Õ ^ŒH˜Δ}OQÍ Ñ¨Ü«∞xOz W~å<£, WO_çÜ«∂ÅÖ’ ã≤÷~°Ñ¨_ç LO_»=K«∞Û#x
P~ü.ã≤.=∞AO^•~ü Jaè„áêÜ«∞O.
WO_À W~åxÜ«∞#∞Å, WO_À Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞#∞Å Jã¨Å∞ [#‡™ê÷#OÃÑ· ZO^Œ~À
ѨO_ç`«∞Å∞, Ѩiâ’^茉õΩÅ∞ KÕã≤# "å^•Åxfl\˜x ‰õÄÅOHõ+¨OQÍ Ñ¨ijeOz =∞AO^•~ü
z=iH˜ `ÕeÛ# q+¨Ü«∞O Wk: WO_À – Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£Å Jã¨Å∞ [#‡™ê÷#O ^ŒHΔ̃} ~åëêº
J~Ú LO@∞Ok. =ÚYºOQÍ H˜iæ*ò"≥∞ÿ^•# „áêO`«O#∞Oz "å~°∞ |Ü«∞Å∞^Õi LO\Ï~°∞.
JO^ŒiÖ’H˜ =ÚO^Œ∞QÍ Ç≤Ï@ì~Ú\ò `≥QÆ"å~°∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 2000 „áêO`«OÖ’ ѨtÛ=∞OQÍ
Ѩܫ∞xOz @s¯ Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’ „Ѩ"ÕtOz ^•xfl P„Hõq∞OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. =∞~˘Hõ âßY ^ŒHΔ̃}OQÍ
=∞^茺 Pã≤Ü«∂ „áêO`åxfl KÕ~°∞‰õΩx LO@∞Ok. J^Õ WO_À–W~åxÜ«∞<£ âßY.
WO_À – W~åxÜ«∞<£ âßY =∞^茺 Pã≤Ü«∂, ~°+¨º<£ `«∞~ü¯"≥∞x™êÎ<£ „áêO`«OÖ’
x=ã≤Oz `«~åfi`« ^ŒH˜Δ}OQÍ#∞, ѨtÛ=∞OQÍ#∞ Ѩܫ∞xOzOk. W~å<£Ö’ XHõ LѨâßY
ã≤÷~°Ñ¨_»QÍ, =∞~˘Hõ LѨâßY Ç≤ÏO^Œ∂‰õΩ+π Ѩ~°fi`«„âı}˜Ö’x Hõ#∞=∞ÅQÆ∞O_® ѨO*Ï|∞Ö’
„Ѩ"ÕtOzOk. J~Ú`Õ D LѨâßYÖ’ H˘O^Œ~°∞ uiy ѨtÛ=∞OQÍ „Ѩܫ∂}OKÕã≤
"≥∞ã¨á⁄>Ëq∞Ü«∂ ã≤iÜ«∂, áêÅã‘Î<å „áêO`åÅ#∞ KÕ~°∞‰õΩx LO_»=K«∞Û. PÜ«∂ „áêO`åÅÖ’
WO_À P~°º#∞Å ^Õ=`«Å ¿Ñ~°¡`À âßã¨<åÅ∞ Hõ#|_»_®xH˜ W^Õ HÍ~°}"≥∞ÿ LO_»=K«∞Û.
"≥Ú`«ÎOÃÑ· „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1500 „áêO`«OÖ’ P~°∞ºÅ∞ ã¨Ñ¨Îã≤O^èŒ∞ Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’ „Ѩ"ÕtOz
ã≤÷~°Ñ¨_®¤~°x K≥ѨÊ=K«∞Û.
Jã¨Å∞ P~°º J<Õ =∂@ *Ïu"åK«HõO HÍ^Œx XHõ "å^ŒO L#flk. P~°∞ºÅ∞ J<Õ XHõ
*Ïu ÖË^Œx, Jk ÉèÏ+¨‰õΩ ã¨O|OkèOz#^Œx =∂H±û=ÚÅ¡~ü Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_»∞. |Ǩïâß
âıfi`« =~°‚O. `≥Å¡x A`«∞Î, n~°… <åã≤HõÅ∞, he~°OQÆ∞ Hõà◊√§ "≥Ú^ŒÖˇ·# ÅHõΔ}ÏÅ∞ HõÅ <åi¤H±
„Ѩ[ʼnõΩ, #Å¡x "åÔ~·# ɡOQÍbÅ∞, W`«~° L`«Î~° ÉèÏ~°fÜ«∞ „Ѩ[ʼnõΩ HõÅ `Õ_®#∞ |\ì̃
g~°O^Œix XˆH *Ïu "å~°∞QÍ [=∞Hõ@ì_»O Hõ+ì̈=∞xÑ≤Oz D "å^ŒO |Ü«∞Å∞^Õi =ÙO@∞Ok.
D "å^ŒO „ѨHÍ~°O ^ŒQÆæ~° áÈeHõÅ∞ HõÅ ÉèÏ+¨Å#∞, ÖË^• XHÍ<˘HõѨC_»∞ "å@xflO\˜H˜
=¸Å"≥∞ÿ# XHÍ<˘Hõ ÉèÏ+¨#∞ H˘O^Œ~°∞ =∂\Ï¡_ç#O`« =∂„`å# "å~°O^Œix XHõ *Ïu"å~°∞QÍ
ÉèÏqOK«#Hõ¯~°ÖË^Œ∞. "Õ̂~fi~°∞ *Ï`«∞Å"å~°∞ ‰õÄ_® XˆH ÉèÏ+¨ =∂\Ï¡_»=K«∞Û.
P~°º*Ïu
HÍx, D "å^•xfl `«~åfi`« HÍÅѨ٠ѨO_ç`«∞Å∞ JOwHõiOK«_»O ÖË^Œ∞. P~°∞ºÅ∞
J<Õ XHõ *Ïu xâ◊ÛÜ«∞OQÍ L#fl^Œx, "å~°∞ XHÍ<˘HõHÍÅOÖ’ XˆHKÀ@ x=ã≤Oz `«~åfi`«
 44 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
q_çáÈÜ«∂~°x, ™ê^è•~°}OQÍ XHõ *Ïu"åiˆH XHõ =∂`«$ÉèÏ+¨ LO@∞O^Œx ѨÅ∞=Ù~°∞
Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞.
|∞∞ˆQfi^ŒO<å\˜ „Ѩ[Å∞ `«=Ú‡ `å=Ú P~°∞ºÅx =º=ǨÏiOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. W`«~°∞Å∞
‰õÄ_® "åix P~°∞ºÅ<Õ Ñ≤eKå~°∞. P~°∞ºÅ∞ `«=∞ "≥·~°∞Å#∞ J<å~°∞ºÅx =º=ǨÏiOKå~°∞
‰õÄ_®. P~°º JO>Ë `«~åfi`« HÍÅOÖ’ Q“~°=hÜ«Ú_»∞, ã¨K«Ûi„`«∞_»∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# J~å÷Å∞
=zÛ#ѨÊ\˜H˜ |∞∞ˆQfi^ŒHÍÅOÖ’ =∂„`«O Jk *Ïu"åK«HOõ QÍ<Õ "å_»_O» [iyO^Œx ѨO_ç`∞« Å
Jaè„áêÜ«∞O.
JÖψQ W~å<£Ö’ ã≤~÷ Ñ° _¨ #ç "å~°∞ ‰õÄ_® `«=Ú‡ `å=Ú P~°∞ºÅ∞QÍ<Õ ÉèÏqOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.
Jaè"≥∞x_£ =Oâ◊ K«„Hõ=iÎ "≥Ú^Œ\ ˜ _≥iÜ«∞ãπ `å#∞ P~°º ã¨O`«u"å_≥·# P~°∞º_ç#x
K≥ѨC‰õΩ<åfl_»∞.
III
P~°∞ºÅ∞ J#º „áêO`åÅ #∞Oz =zÛ#"å~°∞ HÍ~°x, "å~°∞ ÉèÏ~°`«^Õâ◊ѨÙ
Pk=∞"åã¨∞ÖË#x "åkOKÕ "å~°∞ ÖË=<≥`ÕÎ =∞iH˘xfl ã¨O^ÕǨÅ#∞ WѨC_»∞ Ѩije^•Ì=Ú.
P~°∞ºÅ∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1500 <å\˜H˜ ÉèÏ~°`«^Õâ◊O =zÛ 1200–1000 ã¨O=`«û~åÅ
=∞^茺HÍÅOÖ’ "Õ^•Å∞ ~°zOKå~°x, "å\˜Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜^≥·# |∞∞ˆQfi^ŒO 1200 ã¨O=`«û~åÅ
<å\˜^Œx H˘O^Œ~°∞ Kåi„`«‰õΩÅ∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_»∞`«∞<åfl~°∞ Hõ^•? W^Õ x["≥∞ÿ`Õ ã¨ÑÎ̈ã≤O^èŒ∞Ö’
x=ã≤Oz# |∞∞ˆQfi^Œ Hõ=ÙÅ∞ `«=∞ ѨÓ~°∞fiÅ∞ J#º „áêO`«O#∞Oz =zÛ#"å~°x ZHõ¯_®
K≥ѨCHÀÖË^ÕO?
ˆH=ÅO Ô~O_»∞ =¸_»∞ =O^ŒÅ Uà◊§Ö’<Õ "å~°∞ `«=∞ *Ïu ѨÙ@∞ìѨÓ~åfiÅ#∞
=∞izáÈ~Ú LO\Ï~å? <åÅ∞QÆ∞ "Õ^•Å#∞ "ÕÅ Uà◊§áê@∞ HõO~î°ã¨÷O KÕã≤ ѨkÅѨ~°z,
`«~O° #∞Oz `«~åxH˜ JO^Œ*ãË #≤ *Ïu"å~°∞ `«=∞ *Ïu ѨÙ@∞ìÑÓ¨ ~åfiÅ#∞ JO`« ã¨fiÅÊHÍÅOÖ’
q㨇iOz LO\Ï~å? ZHõ¯_® ã¨∂K«#„áêÜ«∞OQÍ<≥·<å "å~°∞ P q+¨Ü«∞O „Ѩ™êÎqOK«ÖË^ÕO?
WO_À – Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ ÉèÏ+¨Åxfl\˜Ö’H˜ |∞∞ˆQfi^Œ"Õ∞ „áêp#`«=∞ "å[‡Ü«∞=∞x
Kåi„`«‰õΩÅ∞ UHÍaè„áêÜ«∂xH˜ =KåÛ~°∞. =∂H±û=ÚÅ¡~ü ^•xfl (the first word uttered by
the Aryan Man) P~°∞ºx <À@ q#=zÛ# "≥Ú^Œ\ ˜ =∂@ Jx =i‚OKå_»∞. ÃÑ·QÍ |∞∞ˆQfi^Œ
~°K«# ѨÓiÎQÍ ã¨ÑÎ̈ã≤O^èŒ∞ „áêO`«OÖ’<Õ [iyO^Œx JO@∞<åfl~°∞ Hõ^•?
„H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1500 „áêO`«OÖ’ ã¨Ñ¨Î ã≤O^èŒ∞ f~åxH˜ =zÛ ã≤÷~°Ñ¨_ç# P~°∞ºÖË
"≥Ú^Œ\ ˜ "å[‡Ü«∞ x~å‡`«Å∞ ZO^Œ∞‰õΩ HÍ"åe? "åi`À áê@∞QÍ =∞iH˘xfl P~°º =~åæÅ"å~°∞
qq^èŒ kâ◊Å∞QÍ, qq^èŒ ^ÕâßʼnõΩ =Å㨠"≥àϧ~°∞ Hõ^•? "åÔ~=fiiH˜ JO`« „áêp# "å[‡Ü«∞O
ÖË^ÕO?
 45 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ÉèÏ~°fÜ«∂~°∞ºÅ∞ ã¨∞=∂~°∞QÍ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO U 2000 „áêO`«OÖ’<À `«=∞
=∂`«$Éèí∂q∞ #∞Oz |Ü«∞Å∞^Õi JHõ¯_»Hõ¯_» J~Ú^•~°∞ =O^ŒÅ Uà◊§áê@∞ x=ã≤Oz,
1500 „áêO`«OÖ’ WO_çÜ«∂Ö’ „Ѩ"ÕtOz# "åÔ~·`Õ 1200 ã¨O=`«û~° „áêO`«O =~°‰õΩ –
ZO^Œ∞‰õΩ "å[‡Ü«∞ ã¨$+≤ìKÕÜ«∞ÖË^Œ∞. ã¨ÑÎ̈ ã≤O^èŒ∞ „áêO`«OÖ’<Õ P Ѩx ZO^Œ∞‰õΩ KÕâß~°∞?
JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ "å~°∞ x=ã≤Oz# U „áêO`«OÖ’#∞ "å~°∞ "å[‡Ü«∞ ã¨$+≤ì ZO^Œ∞‰õΩ
KÕÜ«∞ÖË^Œ∞?
áêâßÛ`«º ѨO_ç`«∞Å ã¨OQÆu 㨈~HÍx, P~ü.ã≤.=∞AO^•~ü, =@Hõ$+¨‚ ÃѶ∞Ï+π =O\˜
ÉèÏ~°fÜ«∞ ѨO_ç`«∞Å∞, K«i„`«HÍ~°∞Å∞ ‰õÄ_® |∞∞ˆQfi^Œ ~°K«# HÍÖÏxfl ÉÏQÍ W\©=eH˜,
JO>Ë „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1000 <å\˜H˜ [~°∞ѨÙ`«∞<åfl~°∞. ÉèÏëê ^Œ$+≤ì #∞Oz K«∂¿ãÎ JO`«‰õΩ
=ÚO^Œ∞ P "Õ^ŒO ~°K«# [iy=ÙO_»_®xH˜ gÅ∞ÖË^Œx JO@∞<åfl~°∞.
ZO^Œ∞HõO>Ë Ñ¨i¬Ü«∂‰õΩ K≥Ok# „áêp# =∞`« „QÆO^äŒO J"≥™êÎÖ’x ÉèÏ+¨‰õΩ, |∞∞ˆQfi^Œ
ÉèÏ+¨‰õΩ Jq XHõ^•x H˘Hõ\ ˜ =∂O_»eHÍÖÏ J#flO`«QÍ ^ŒQÆæ~° áÈeHõÅ∞<åfl~Ú. =ÚYºOQÍ
J"≥™êÎÖ’ Jxfl\˜ HõO>Ë Ñ¨Ù~å`«# ÉèÏQÍÖˇ·# QÍ^äŒÅ‰õΩ, "Õ^Œ |∞∞‰õΩ¯Å‰õΩ ÉèÏ+¨ s`åº ÃÑ^ŒÌ
`Õ_® ÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« W~åxÜ«∞<£Å J"≥™êÎ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ |∞∞ˆQfi^ŒO ÉèÏ+¨ s`åº K«∂¿ãÎ
XHõ HÍÖÏx"Õ J~Ú=ÙO_®Åx =∞AO^•~ü, ÃѶ∞Ï+π Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞.
"Õ^OŒ , J"≥™êÎ
W~å<£Ö’ K«i„`« Ѩiâ’^茉õΩÅ∞ Hõ#∞Q˘#fl H˘xfl „áêp# âßã¨<åÅ∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO
6= â◊`åaÌ<å\˜=x `ÕeOk. "å\˜Ö’x ÉèÏ+¨‰õΩ, J"≥™êÎ ÉèÏ+¨‰õΩ `Õ_® =Ù#flk HÍx, P
`Õ_® =∞s Z‰õΩ¯=QÍ ÖË^Œ∞. ÉèÏëê Ѩi}Ï=∞ ã¨∂„`åÅ „ѨHÍ~°O qâı¡+≤¿ãÎ |Ǩïâß 6=
â◊`åaÌ<å\˜ âßã¨<åÅ ÉèÏ+¨ HõO>ˇ, J"≥™êÎ ÉèÏ+¨ =¸_»∞ <åÅ∞QÆ∞ =O^ŒÅ Uà◊§ ѨÓ~°fiѨÙ^≥·
=ÙO@∞Ok. JO>Ë J"≥™êÎ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 900–1000 ã¨O=`«û~åÅ <å\˜^≥· =ÙO@∞Ok.
JO^Œ∞KÕ`« ÉèÏëê ™ê=∂ºxfl |\ì̃ |∞∞ˆQfi^ŒO ‰õÄ_® ^•^•Ñ¨Ù P HÍÖÏx^Õ – JO>Ë „H©ã∞¨ ÑÎ Ó¨ ~°fiO
1000 ã¨O=`«û~åÅ <å\˜^Õ J~Ú=ÙO_®e.
Wn =∞AO^•~ü, ÃѶ∞Ï+πÅ "å^ŒO, J~Ú`Õ nxH˘Hõ „Ѩu"å^ŒO. J"≥™êÎÖ’
Jxfl\˜HõO>Ë̌ ѨÙ~å`«# ÉèÏQÍÖˇ·# QÍ^äŒÅÖ’ ÃÑH˜¯O\˜x ã¨fiÜ«∞OQÍ „"åã≤#"å_»∞ Ѩi¬Ü«∞<£
=∞`« „Ѩ=HõÎ [~°`«∂G. J`«_»∞ „H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO U_»= â◊`åaÌ, ÖË^• P~°= â◊`åaÌ"å_»x,
=∞K«∞Û‰õΩ XHõ q∞#Ǩ~ÚOѨ٠J~Ú<å ÖˉõΩO_® Jxfl K«i„`« „QÆO^ä•Å∞ ÃѶ∞Ï+≤ã¨∞Î<åfl~Ú.
Ѩi¬Ü«∞<£Å∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ ™êO„Ѩ^•~ÚHõOQÍ K≥ѨC‰õΩ<Õ ÖˇHõ¯ ‰õÄ_® J^Õ. K«i„`«HÍ~°∞Å∞
=∞iO`« ã¨Ê+¨ìOQÍ [~°`«∂G „H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO 682–551 ã¨O=`«û~åÅ =∞^茺 rqOz
=Ù#fl"å_»x JO@∞<åfl~°∞ ‰õÄ_®.
 46 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~Ú#ѨC_»∞ [~°`«∂G QÍ#O KÕã≤# QÍ^äŒÅ∞, |∞∞ˆQfi^ŒO XHõ HÍÖÏxq ZÖÏ
J=Ù`å~Ú? XHõ HÍÖÏx"Õ J~Ú=ÙO_®ÅO>Ë |∞∞ˆQfi^•xfl ‰õÄ_® „H©ã∞¨ ÑÎ Ó¨ ~°fiO 7= â◊`åÉÏÌxH˜
kQÆÖÏQÍe. JÖÏ kQÆÖÏy`Õ |∞∞ˆQfi^ŒO WO_À – Ü«¸QÀ+≤Ü«∞<£ ÉèÏ+¨Åxfl\˜Ö’H˜ ѨÙ~å`«#
"å[‡Ü«∞O ZÖÏ J=Ù`«∞Ok? „w‰õΩ =∞ǨHõq Ǩϟ=∞~ü ~°K«# WeÜ«∞_£ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 850
<å\˜^Œx, JO>Ë 9= â◊`åaÌ<å\˜^Œx Kåi„`«‰õΩÅ∞ `ÕÖÏÛ~°∞. ^•xHõO>Ë J~åfip#"≥∞ÿ#^•
|∞∞ˆQfi^ŒO?
ÖË^OŒ >Ë J"≥™êÎ QÍ^äÅŒ <Õ |∞∞ˆQfi^Œ HÍÖÏxH˜ – JO>Ë =∞AO^•~ü, ÃÑ∞¶ Ï+πÅ∞ ÉèÏ+¨n`åº
x~åÌiOz# „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1000 <å\˜H˜ – "≥#H˜¯ [~°áêe. JÖÏ J~Ú`Õ [~°`«∂G ‰õÄ_®
P<å\˜ "å_Õ HÍ"åe. Jk K«i„`«‰õΩ, áêsû ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xH˜ ‰õÄ_® q~°∞^ŒúO HÍ^•?
JnHÍHõáÈ`Õ [~°`«∂G J"≥™êÎ QÍ^äŒÅ Hõ~°Î HÍ_»#∞HÀ"åe. HÍx ^•xfl Ѩi¬Ü«∞<£ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O
XѨCHÀ^Œ∞ Hõ^•?
JO^Œ∞KÕ`« J"≥™êÎ, |∞∞ˆQfi^ŒO ÉèÏ+¨Å#∞ |\˜ì Jq Ô~O_»∂ XHõ HÍÖÏx"Õ Jx
"åkOK«_»O ZO`«=~°‰õΩ ã¨=∞~°÷hÜ«∞"≥∂ `≥eÜ«∞_»O ÖË^Œ∞. |∞∞ˆQfi^ŒO „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1500
<å\˜k HÍ=K«∞Û##fl "å^Œ"Õ∞ Z‰õΩ¯= JOwHÍ~° áê„`«=∞=Ù`«∞#flk. (HÍx, [~°`«∂G „H©ã¨∞Î
ѨÓ~°fiO 700 <å\˜"å_»∞ HÍHõ 1200 <å\˜"å_»x W\©=Å H˘O^Œ~°∞ Ѩiâ’^茉õΩÅ∞ Jaè„áêÜ«∞
Ѩ_»∞`«∞<åfl~°∞.)
|∞^Œ∞xú HÍÅO
WO^Œ∞‰õΩ =∞~˘Hõ HÍ~°}O ‰õÄ_® Hõ#|_»∞`«∞#flk. Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO
P~°= â◊`åaÌ"å_»∞. PÜ«∞# HÍÖÏxH˜ Jáê~°"∞≥ #ÿ "≥k· Hõ "åV‡Ü«∞=∞O`å =KÕÛã≤Ok. |∞∞ˆQfi^ŒO
„H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1000 <å\˜^≥·`Õ |∞^Œ∞úxH˜, |∞∞ˆQfi^•xH˜ =∞^茺 500 Uà◊√§ =∂„`«"Õ∞ `Õ_®
=ÙO@∞Ok. JO>Ë |∞^Œ∞ú_»∞ "Õ^ŒHÍÖÏxH˜ ÉÏQÍ ^ŒQÆæ~° "å_»=Ù`å_»∞. J`«x HÍÅO<å\˜H˜
„Ѩ^è•# "≥·kHõ "åV‡Ü«∞=∞O`å =KÕÛã≤Ok. Hõ#∞Hõ, |∞∞ˆQfi^ŒO =∞iH˘O`« =ÚO^Œ∞ HÍÖÏx^≥·
=ÙO>Ë `«Ñ¨Ê Jáê~°"≥∞ÿ# "≥·kHõ "åV‡Ü«∞=∞O`å ã¨$+≤ìHÍ=_®xH˜ `«y#O`« =º=kè =ÙO_»^Œ∞.
JO^Œ∞KÕ`« |∞∞ˆQfi^ŒO ÃщõΩ¯=∞Ok K«i„`«HÍ~°∞Å∞ ÉèÏqã¨∞Î#fl@∞ì „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1500 <å\˜^À,
WOHÍ =ÚO^Œ∞ <å\˜^À J~Ú=ÙO_®e `«Ñ¨Ê 1000 ã¨O=`«û~åÅ <å\˜^≥· =ÙO_»^Œ∞.
x*ÏxH˜ 1500 ã¨O=`«û~åʼnõΩ =ÚO^Œ∞<å\˜k HÍ=_®xˆH J=HÍâ◊O Z‰õΩ¯=.
ZO^Œ∞KÕ`«#O>Ë ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`« „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1700 <å\˜H˜ JO`«iOz#@∞ì Kåi„`«‰õΩÅ∞
K≥|∞`«∞<åfl~°x WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ K«∂âß=Ú. ^•xfl <åâ◊#O KÕã≤#"å~°∞ J#º „áêO`åÅ
#∞Oz JÅÅ∞ JÅÅ∞QÍ ^ŒO_≥uÎ =zÛ# P~°º*Ïu"å~°x ‰õÄ_® JO@∞<åfl~°∞. "å~°∞
ã¨iQÍ 1700Ö’ =zÛ 1700Ö’<Õ ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`«#∞ ^èŒfiOã¨OKÕã≤ =ÙO_»~°∞ Hõ^•? Jxfl
 47 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P~°º QÆ}ÏÅ"å~°∞ XˆH™êi ‰õÄ_® =zÛ =ÙO_»~°∞. "å~°∞ XHõi `«~åfi`« XHõ~°∞ WO_çÜ«∂Ö’
„Ѩ"ÕtOK«_»O, ã≤O^èŒ∞ <åQÆi‰õΩÅ#∞ „Hõ=∞OQÍ [~ÚOz "åi Éèí∂=ÚÅ#∞ P„Hõq∞OK«∞H˘#_»O
JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ XHõ\ Ỗ~O_»∞ =O^ŒÅ Uà◊§áê@∞ [iy =ÙO_»=K«∞Û. JO>Ë "åi „Ѩ"Õâ◊HÍÅO
„H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1900 „áêO`åÅ J~Ú=ÙO_®e.
ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`å q<åâ◊#O `«~åfi`« |∞∞ˆQfi^Œ ~°K«# [iy# =∂@ x["≥∞ÿ`Õ
Hõhã¨O „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1000 ã¨O=`«û~åÅ „áêO`«OÖ’ |∞∞ˆQfi^Œ ~°K«# [iy =ÙO@∞O^Œ#fl
"å^ŒO „ѨHÍ~°"≥∞ÿ`Õ U_≥xq∞k =O^ŒÅ Uà◊§ =º=kè MÏmQÍ ZO^Œ∞‰õΩ =ÙO_çáÈ~Ú#@∞ì
Jx ã¨O^ÕǨÏO HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
J~Ú`Õ Zxfl q^è•Å ZO^Œ~°∞ ѨO_ç`«∞Å∞ Zxfl "å^•Å∞ ÖË=nã≤<å U XHõ¯\©
ѨÓiÎQÍ ã¨O`«$Ñ≤ÎHõ~°"≥∞ÿ#kQÍ ÖË^Œ<Õ Ñ¨iâ’^茉õΩÅ∞, ѨO_ç`«∞Å∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_»∞`«∞<åfl~°∞.
„Ѩu "å^•xH˜ „Ѩu"å^ŒO =ÙO_»_»"Õ∞ nxH˜ HÍ~°}O. JO^Œ∞KÕ`«<Õ ÉèÏ~°`«^Õâ◊ „áêp#
K«i„`«Ö’ WѨÊ\˜H© q∞ã¨ìsQÍ q∞yeáÈ~Ú# Ô~O_»∞ ã¨=∞㨺ÅÖ’ XHõ\ ˜ ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å∞
Z=~°∞, "åi <åQÆiHõ`« ZѨC_»∞, U HÍ~°}ÏÅ =Å¡ #tOzOk J<Õ^˘Hõ>ˇÿ`Õ P~°∞ºÅ∞
Z=~°∞, ZѨC_»∞, ZHõ¯_ç#∞Oz WO_çÜ«∂‰õΩ =KåÛ~°∞. ÖË^• "å~°∞ ™ê÷x‰õΩÖË HÍ=K«∞Û<å
J<Õk =∞~˘Hõ\ ˜.
P =∂@‰õΩ =¿ãÎ ÉèÏ~°fÜ«∂~°∞ºÅ q+¨Ü«∞"Õ∞ HÍ^Œ∞. WO_À – Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£
*Ï`å ѨÙ@∞ìѨÓ~åfiÅ∞ ‰õÄ_® WѨÊ\˜H© ѨÓiÎQÍ q_çáÈx q∞ã¨ìsQÍ<Õ q∞yeOk. Jhfl
TǨQÍ<åÖË. Un ѨÓiÎQÍ x~åú~°} HÍx ^Œâ◊Ö’<Õ =ÙO_çáÈ~ÚOk.
D ^Œâ◊Ö’ ^•xfl JÖψQ q_çzÃÑ\ì̃ JO`«HõO>ˇ ã¨Ê+ì̈OQÍ x~åúiOK«^Œy# q+¨Ü«∂Å∞
Z`«∞ΉõΩO^•=Ú. Jq P~°∞ºÅ∞ J#º „áêO`åÅ #∞Oz WO_çÜ«∂ =zÛ# `«~åfi`« "å~°∞
ã≤÷~°Ñ¨_ç# „áêO`åxH˜, "å~°∞ xi‡Oz# "≥·kHõ ã¨O㨯 $uH˜, "åV‡Ü«∂xH˜, r=# q^è•<åxH˜
ã¨O|OkèOz# qâıëêÅ∞.
D q+¨Ü«∂xH˜ UÔH·HÍ^è•~°O |∞∞ˆQfi^ŒO, Jk K«i„`« HÍ^Œ∞. `«=∞ QÆ∞iOz J#O`«~°
`«~åÅ"å~°∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ gÅ∞QÍ ã¨Ê+ì̈OQÍ, q=~°OQÍ P~°∞ºÅ∞ „"åã≤ÃÑ\ì̃# „QÆO^äŒO
HÍ^Œ∞. x*ÏxH˜ Jk UHõ ã¨∂„`«`« Hõey# XHõ „QÆO^äŒO ‰õÄ_® HÍ^Œ∞† JO^Œ∞Ö’#∞ ZO^Œ~À
Hõ=ÙÅ∞, |∞∞+¨μÅ∞, "åi ã¨O`«u"å~°∞ `«=∞ Ü«∞[˝Ü«∂QÍk J=ã¨~åÅ HÀã¨O, `«=∞ W+ì̈^Õ=`å
„Ñ‘`«º~°÷O ‰õÄiÛ# „áê~°÷# w`åÅ∞. "å\˜#∞Oz D<å\˜ Ѩiâ’^茉õΩÅ∞, ѨO_ç`«∞Å∞ ZO`«
gÖˇ·`Õ JO`« P~°º*Ïu K«i„`«, r=# q^è•#O, ã¨O㨯 $u Ñ≤O_ç =_»É’ã≤ =∞#‰õΩ
 48 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JO^Œ*Ëã¨∞Î<åfl~°∞. XHõ K«i„`«QÍ<Õ HÍHõ P<å\˜ P~°∞ºÅ PÖ’K«<å q^è•#O, "åi zO`«#
‰õÄ_® |∞∞ˆQfi^ŒO ^•fi~å<Õ =∞#‰õΩ ÅÉèíº=∞=Ù`«∞#flk. JO`«HõO>Ë "Õ̂~ P^è•~°"Õ∞n ÖË^Œ∞.
Hõhã¨O ã≤O^èŒ∞<åQÆiHõ`«‰õΩ ÅaèOz#@∞ìQÍ Ñ¨Ù~å`«# #QÆ~° tkäÖÏÅ ^•fi~å<≥·<å =∞#‰õΩ
P~°∞ºÅ QÆ∞iOz `≥e¿Ñ P^è•~åÅ∞ ÅaèOK«_»O ÖË^Œ∞.
IV
WѨC_»∞ "Õ^Œ "åV‡Ü«∞ „ѨѨOK«OÖ’ áê^ŒO "≥∂ѨɒÜÕ∞ =ÚO^Œ∞ =∞#O Ç≤ÏO^Œ∂
ã¨=∂[O „Ѩ`ÕºHõ`«Å∞ H˘xfl `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe.
„ѨѨOK«OÖ’x ѨÙ~å`«# <åQÆiHõ`«ÅÖ’ XHõ\ ˜ <≥·Öò #n f~å# "≥Åã≤# DlѨ¬<£
<åQÆiHõ`«. Jk D<å_»∞ =∞K«∞ÛÔH·<å ÖË^Œ∞. „|Ǩ‡O_»"≥∞ÿ# Ñ≤~°q∞_£Å#∞ =∂„`«O q∞yeÛ
Jk HÍÅQÆ~°ƒùOÖ’ Hõeã≤áÈ~ÚOk.
=∞~˘Hõ\ ˜ >ˇ„ÿ yãπ – Ü«¸„Ѷ\¨ 㘠π #^Œ∞Å =∞^躌 "≥∞ã¨á⁄>Ëq∞Ü«∂Ö’ =iúe#¡ ã¨∞"Õ∞iÜ«∞<£
<åQÆiHõ`«. Jn D<å_»∞ ÖË^Œ∞. P<å\˜ lQÆ∞æ~°`üÅ∞ <Õ_»∞ ˆH=ÅO Pã¨HÎ̃Hõ~°"≥∞ÿ# Kåi„`«Hõ
zǨflÖË.
WOK«∞q∞OK«∞ "å\˜`À áÈeHõ‰õΩ `Õ^Œy#O`« „áêp#"≥∞ÿ#k ã≤O^èŒ∞<åQÆiHõ`«. Jn
<Õ_»∞ HÍ#~å^Œ∞. (P <åQÆiHõ`«‰õΩ „Ѩ^è•# zǨÏfl"≥∞ÿ# #QÆ~° áêiâ◊√^ŒúºO Ѩ@¡ „â◊^•ú㨉õΩÎÅ∞
‰õÄ_® <Õ_»∞ =∞# #QÆ~åÅ #∞Oz z„`«OQÍ =∂Ü«∞"≥∞ÿ áÈÜ«∂~Ú.)
JÖψQ „H©\ò nfiѨOÖ’ q∞<À=<£ <åQÆiHõ`«, „wã¨∞Ö’ "≥∞ÿã‘xÜ«∞<£ <åQÆiHõ`« –
W=hfl HÍÅ™êQÆ~° f~°OÖ’ Jã¨Ê+ì̈"≥∞ÿ# J_»∞QÆ∞*Ï_»Å#∞ =∂„`«O q∞yeÛ K≥iyáÈÜ«∂~Ú.
HÍx, XHõ „áêp# ã¨O㨯 $u =∂„`«O <Õ\ ˜H© q∞ye =ÙOk. „áê~°OÉèí"≥∞ÿ#ѨC_»∞
ZÖÏ =ÙO^À, ^•^•Ñ¨Ù <Õ\ ˜H© JÖψQ xÅ|_ç =ÙOk. Jk ÉèÏ~°`«^Õâ◊"åºÑÎ̈OQÍ qÅã≤e¡#
P~°º ã¨O㨯 $u, P~°º r=#q^è•#O.
â◊`åÉÏÌÅ∞ áÈ~Ú â◊`åÉÏÌÅ∞ =ã¨∞Î<åfl Jk =∂„`«O K≥‰õΩ¯K≥^Œ~°ÖË^Œ∞.
"Men may come and men may go
But I go on for ever"
Jx >ˇxflã¨<£ =i‚Oz# JqzÛù#fl „ã¨=OuÖÏ Jk „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞Î#flk. áê~°ã‘‰õΩÅ∞,
Ü«∞=#∞Å∞, â◊‰õΩÅ∞, ã≤käÜ«∞#∞¡, Ѩi¬Ü«∞#∞¡, ÉÏ¢H˜ìÜ«∞#∞Å∞, Ǩ˙}∞Å∞, ‰õΩëê}∞Å∞,
ѨǨϡ=ÙÅ∞, WOHÍ ZO^Œ~À W`«ˆ~`«~° *Ï`«∞Å"å~°∞ =∞#^ÕâßxH˜ =KåÛ~°∞. `«#‰õΩ =ÚO^Œ∞#fl
ã≤O^èŒ∞ ã¨O㨯 $ux =Öˇ gix, gi ã¨O㨯 $`«∞Å#∞ ‰õÄ_® P~°ºã¨O㨯 $u `«#Ö’ qb#O
KÕã¨∞‰õΩ#flk. HÍx `å#∞ =∂„`«O `å#∞QÍ<Õ q∞yeáÈ~ÚOk.
„ÃѶOz Hõq „á¶êñ™êfi qÖÏ¡ñ
"Where are the snows of yesteryear?"
 49 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
(Ug `«b¡, x~°∞_»∞ ‰õΩiã≤#
Ç≤Ï=∞ ã¨=¸Ç¨Ï=ÚÅ∞?)
Jx "åáÈÜ«∂_»∞. WkQÀ, WHõ¯_» ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ =∂„`«O x~°∞_»∞ ‰õΩiã≤#
Ç≤Ï=∞ã¨=¸Ç¨Å∞ x~°∞_»∞ ‰õΩiã≤#>Ëì Hõ~°∞_»∞Hõ\ ì̃ q∞yeáÈÜ«∂~Ú.
D ã¨O㨯 $f „ã¨=Ou JqzÛù#fl`« WO`« K«Hõ¯QÍ, WO`« QÍ_è»OQÍ =∞i U ^Õâ◊OÖ’#∞
HÍ#~å^Œ∞. Jk ÉèÏ~°`«^Õâ◊Ѩ٠„Ѩ`ÕºHõ`«† ZO`≥·<å JK≥Û~°∞=ÙQ˘e¿Ñ „Ѩ`ÕºHõ`«.
QÍÜ«∞f„ =∞O„`O«
=¸_»∞"ÕÅ Uà◊§<å_»∞ ã¨~°ã¨fif #n f~å# L^ŒÜ«∞ã¨O^蕺 ã¨=∞Ü«∂# ÉèÏ~°fÜ«Ú_»∞
ã¨∂~°∞ºxH˜ Jaè=ÚYOQÍuiy J~°›ºO q_»∞ã¨∂Î,
''FO Éèí∂ ~°∞ƒù= ã¨∞û=ó
`«`«ûq`«∞ ~°fiˆ~}ºO
Éèí~Àæ ^Õ=㨺 nè=∞Ç≤Ï
kèÜ≥∂ Ü≥∂#ó „ѨKÀ^ŒÜ«∂`ü——
Jx U QÍÜ«∞„f =∞O„`«O [Ñ≤OKå_À J^Õ QÍÜ«∞„f =∞O„`åxfl P ÉèÏ~°fÜ«Úx
"å~°ã¨∞_»∞ Ô~O_»∞"ÕÅ Uà◊§<å_»∞ QÆOQÍ f~å#, "≥ÜÕ∞ºà◊§<å_»∞ QÀ^•=s f~å#, D<å_»∞
Hõ $ ëê‚ f~å# J^Õ q^è Œ O QÍ [Ñ≤ ã ¨ ∞ Î # fl ^Œ $ â◊ º Ѩ Ù ™ê^Œ $ â◊ º O KåÖÏ z„`« " ≥ ∞ ÿ # k.
Pâ◊Û~åº=ǨÏ"≥∞ÿ#k.
P QÍÜ«∞„f =∞O„`«"Õ∞ HÍ^Œ∞. WOHÍ Z<Àfl PKå~åÅ∞, Hõ~°‡HÍO_» =¸_»∞, ÖË^•
=¸_»∞#fl~° "ÕÅ Uà◊§<å\˜ "Õ^ŒHÍÅO #∞Oz <Õ\ ˜ =~°‰õΩ XH˜O`« J~Ú<å á⁄Å∞¡áȉõΩO_®
H˘#™êQÆ∞`«∞<åfl~Ú. LѨ#Ü«∞#O, q"åǨÏO, WOHÍ =∂#=Ù_»∞ [x‡Oz# <å\˜#∞Oz
=∞~°}˜OKÕ =~°‰õΩ, =∞~°}˜Oz# `«~åfi`« ‰õÄ_®, PÜ«∂ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ UÜÕ∞ =∞O„`åÅ∞
ѨiîOK«_»O [iyO^À „áêO`« ÉèË^•Å#∞ |\ì̃ z#fl z#fl =∂~°∞ÊÅ`À <Õ\ ˜H© J"Õ =∞O„`åÅ∞
JÖψQ ѨiîOK«_»O [~°∞QÆ∞`«∞#flk. D Jqz#fl`« WO`« „áêp#"≥∞ÿ# Ü«∞^ä•`«^ä•`«fiO`À
WOˆH ^Õâ◊OÖ’#∞ Hõ#|_»^Œ∞.
nxH˜ HÍ~°}O Uq∞\˜? ÉèÏ~°`«^Õâßxfl =¸_»∞ "≥·Ñ¨ÙÅ ã¨=Ú„^ŒO, XHõ"≥·Ñ¨Ù# D
J`«∞º#fl`« ^Œ∞~°æ=∞ Ѩ~°fi`«„âı}˜ Ѩi"Õ+≤ìOz =ÙO_»_»O =Å¡ KåÖÏHÍÅO áê@∞ W`«~° ^ÕâßÅ`À
ã¨O|O^èŒO ÖˉõΩO_® XO@iQÍ =ÙO_çáÈ=_»O =Å¡, D JqzÛù#fl`å „ã¨=Ou H˘#™êy
=ÙO@∞O^Œx H˘O^Œ~°∞ "åkOK«=K«∞Û. HÍx, Jk ѨÓiÎ x[O HÍ^Œ∞.
WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ ¿Ñ~˘¯#fl@∞ì ZO^Œ~°∞ Z<≥fl<Àfl ^ÕâßÅ"å~°∞, *Ï`«∞Å"å~°∞,
ÉèÏ+¨Å"å~°∞, =∞`åÅ"å~°∞ "åÜ«∞=º kâ◊#∞Oz H˘O_»Å #_»∞=∞ HÀ#Å g∞^Œ∞QÍ D
 50 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^ÕâßxH˜ Ü«∂„u‰õΩÅ∞QÍ<À, ^ŒO_»Ü«∂„u‰õΩÅ∞QÍ<À ~åÖË^Œ∞? P~°º ã¨O㨯 $ux "å~°∞ ZO`«QÍ
„ѨÉèÏq`«O KÕÜ«∞ÖË^Œ∞? P~°º ã¨O㨯 $u`À `å=Ú ZO`«QÍ „ѨÉèÏq`«∞Å∞ HÍÖË^Œ∞? J~Ú<å,
XHÍ<˘Hõ Jx~°fiK«hÜ«∞ ÉèÏ~°fÜ«∞`«, XHÍ<˘Hõ =∞øeHõ JqzÛù#fl`« "ÕÅ Uà◊√§QÍ H˘#™êQÆ∞`«∂
=ã¨∂Î<Õ =Ù#flk.
"Õ^Œ =∞O„`«O `«~åfi`« "Õ^Œ „áê=∂}Ϻxfl JOwHõiOK«Hõ <åã≤ÎHõO JxÑ≤OK«∞‰õΩ#fl
Kå~åfiHõO, *ˇ·#O, É∫^ŒúO WOHÍ Z<Àfl "å^•Å∞, =∞`åÅ∞ =KåÛ~Ú. `«=∞ J=âıëêÅ∞
q∞yeÛ =zÛ# ^À=<Õ áÈÜ«∂~Ú. "Õ^Œ =∞`«O =∂„`«O ÃÑ·ÃÑ· =∂~°∞ÊÅ`À, KÕ~°∞ÊÅ`À
JÖψQ H˘#™êyOk.
JqzÛù#fl`«
D JqzÛù#fl`« XHõ q^èŒOQÍ Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂*ÏxH˜ QÆ~°fiHÍ~°}"Õ∞. XHõ =ºHÎ̃`«fiO,
XHõ 'S_≥O\˜\ ©— JÖÏ "ÕÅ Uà◊√§QÍ H˘#™êQÆ_»O XHõ =∞ǨÏ`«Î~° qâı+¨"Õ∞. P~°º ã¨O㨯 $uÖ’,
ã¨Éèíº`«Ö’, zO`«#Ö’ |bÜ«∞"≥∞ÿ# PHõ~°¬}, HÍÖÏÉÏkè`«"≥∞ÿ#, âßâ◊fi`«"≥∞ÿ# qÅ∞= ÖËHõáÈ`Õ
JÖÏ H˘#™êy =ÙO_Õk HÍ^Œ∞.
JO^Œ∞ˆH ~åÜ«∞„áÈÅ∞"å~°∞–
''ã¨∂~°∞ºx "≥Å∞`«∞~°∞ ™È‰õΩ#O^•Hõ
F_»Å *ˇO_®Å∞ P_»∞#O^•Hõ
#~°∞_»∞ „áê}ÏÅ`À #_»∞K«∞#O^•Hõ
JO^•Hõ QÆÅ D Ü«∞#O`« Éè∂í `«ex
=∞# Éèí∂q∞ =O\˜ K«Å¡x Éèí∂q∞ ÖË^Œ∞!
....................
J==∂#"Õ∞Å~å, J#∞=∂#"Õ∞Å
Éèí~°`« Ѩل`«∞_»#OK«∞ ÉèíHÎ̃`À |Å∞HÍ!—— Jx áê~°=â◊ºO`À QÍ#O KÕâß~°∞.
x["Õ∞ HÍx, =∞~˘Hõ ^Œ$+≤ì#∞Oz P JqzÛù#fl`« XHõ J#~°÷OQÍ, J"åOKè«hÜ«∞OQÍ
‰õÄ_® Ѩi}q∞OzOk.
ZѨC_»∂ Z_»`≥QÆHõ áêˆ~ Z~°∞ ZѨC_»∂ x~°‡ÅOQÍ =ÙO@∞Ok. xÅ=h\˜
xâ◊ÛÅ`«\ÏHõO JÖÏ HÍHõ, =Ú~°∞QÆ∞`À, |∞~°^Œ`À, <å<åq^èŒ Hõâ◊‡ÅO`À xO_çáÈ~Ú
HõOѨÙH˘_»∞`«∞Ok. J<å~ÀQƺ ¿ÇÏ`«∞"Ò`«∞Ok.
Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[OÖ’ XHõ ÉèÏQÆO „ã¨=Of ã¨^Œ$â◊O. =∞~˘Hõ ÉèÏQÆO Hõ^ŒeHõ ÖËx
HÍ™ê~° [ÅOÖÏO\˜k. Jk H˘xfl "ÕÅ Uà◊§áê@∞ ã¨Î|ú"≥∞ÿ áÈ~ÚOk. Z<Àfl q*ÏfÜ«∞
ã¨O㨯 $`«∞Å`À ã¨OѨ~°¯O Hõey#ѨÊ\˜H˜, qq^èŒ HÍÖÏÅÖ’ qq^èŒ ã¨O㨯~°} „Ѩܫ∞`åflÅ∞
 51 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
[iy#ѨÊ\˜H˜, H˘xfl =∂~°∞ÊÅ∞ Jx"å~°ºOQÍ ^•xfl „ѨÉèÏq`«O KÕã≤#ѨÊ\˜H©, "≥Ú`«ÎOÃÑ·
Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[O xÅ=h\˜ H˘Å#∞ÖÏ ãÎ̈|úOQÍ xÅ|_çáÈ~ÚOk.
D ã¨Î|ú`«=Å¡, =∂~°∞Ê#∞ ã¨∞ÅÉèíOQÍ JOwHõiOK«x Ü«∞^ä•`«^äŒ q∞`«"å^ŒO
(Hõ#ûˆ~fi\˜[O) =Å¡, ã¨O„Ѩ^•Ü«∞Ѩ٠J#∂Kå#`åfixfl ¿ÇÏ`«∞"å^ŒO`À „Ѩtfl¿ãÎ ã¨Ç≤ÏOK«ÖËx
KèåO^Œã¨ =∞ø_軺O (JÉòã¨∞¯ º~åO\˜[O) =Å¡ Z<Àfl J#~åúÅ∞ =∞# ã¨=∂*Ïxfl Ѩ@∞ì‰õΩx
Ñ‘_çOKå~Ú.
‰õΩÅ =º=ã¨÷
"å\˜Ö’ „Ѩ^äŒ=∞OQÍ, „Ѩ^è•#OQÍ Z#fl ^ŒyOk =∞Ô~Hõ¯_® ÖËx ‰õΩÅ=º=ã¨÷. XˆH
=∞`«O, XˆH r=#q^è•#O HõÅ ã¨=∂*Ïxfl Jk â◊HõÅ â◊HõÖÏÅ∞QÍ peÛ"Õã≤Ok. =∞x+≤H©,
=∞x+≤H© =∞^茺 J_»∞¤QÀ_»Å∞ xi‡OzOk† Z<Àfl qÉèË^•Å∞, =º`庙êÅ∞ ã¨$+≤ìOzOk.
z„`«O Uq∞@O>Ë ''Kå`«∞~°fi~°‚ºO =∞Ü«∂ ã¨$+¨ìO.....—— Jx NHõ$+¨μ‚_»∞ `«~åfi`«
HÍÅOÖ’ ZѨC_À w`«Ö’ K≥Ñ≤Ê<å, Pk=∞ "≥·kHõ ã¨=∂[OÖ’ ‰õΩÅ=º=ã¨÷ ÖË^Œ∞. H˘O`«HÍÅO
`«~åfi`« =~°‚ =º=ã¨÷ ¿Ñ~°∞`À =~°æ qÉèí[# [iyOk. |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ =~°∞㨠„Hõ=∞OÖ’
z=ik HÍ=_»"Õ∞ HÍHõ, HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ ‰õÄ_® J~åfip#=∞x K≥ѨÊ|_Õ ^Œâ◊=∞ =∞O_»ÅOÖ’x
ѨÙ~°∞+¨ ã¨∂HõÎOÖ’ K«`«∞~°fi~°‚ =º=ã¨÷ "≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ q#|_»∞`«∞Ok.
"≥Ú^Œ\’¡ UHõ=~°‚OQÍ<Õ =ÙO_Õ P~°ºã¨=∂[OÖ’ `«~åfi`« HÍÅOÖ’ =~°‚qÉèí[#
™ê=∂lHõq^èŒ∞ŠѨ~°OQÍ<Õ [iy =ÙO@∞O^Œx ѨO_ç`«∞Å∞ TÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
=~°‚O JO>Ë ~°OQÆ∞ Jx J~°÷O. J~Ú`Õ â◊s~°=~°‚OÖ’ `Õ_®Å#∞ |\˜ì <åÅ∞QÆ∞
=~å‚Å∞ U~°Ê_ç =ÙO\ÏÜ«∞x J#∞HÀÖË=Ú. JO^Œ~°∞ P~°º *ÏfÜ«ÚÖË J~Ú#ѨC_»∞, JO^Œ~°∞
WOK«∞q∞OK«∞QÍ XˆH ~°OQÆ∞Ö’ =ÙO_ç =ÙO_®e Hõ^•? J„QÆ =~å‚Å∞QÍ ÉèÏqOK«|_Õ „ÉÏǨχ},
HõΔ„uÜ«∞, "≥·â◊º =~åæÅÖ’ XHõ^•xH˜ =∞~˘Hõ^•xH˜ =∞^茺 ~°OQÆ∞ `Õ_®Å∞ ZHõ¯_ç #∞Oz,
ZO^Œ∞‰õΩ, ZÖÏ =zÛ =ÙO\Ï~Ú?
JO^Œ∞KÕ`« ~°OQÆ∞ `Õ_®Å#∞ |\ì̃ =~°‚qÉèí[# [iyO^Œ#∞HÀ=_»O Ǩ™êºã¨Ê^ŒO.
''=$—— J<Õ ^è•`«∞=Ù #∞Oz =zÛ# =~°‚O J<Õ =∂@‰õΩ =iOK«_»O, ZOK«∞HÀ=_»O
J<Õ J~°O÷ =Ù#fl@∞ì "Õ^Œ ѨO_ç`∞« _»∞ ™êfiq∞ ^ŒÜ∂« #O^Œ ã¨~ã° fi¨ u „"åâß~°∞. JO>Ë r=<ÀáêkèH˜
ZOK«∞‰õΩ<Õ =$uÎx |\˜ì =~å‚Å∞ U~°Ê_ç =ÙO\ÏÜ«∞x, J"Õ [#‡ã≤^ŒúOQÍ ã≤÷~°Ñ¨_çáÈ~Ú
=ÙO\ÏÜ«∞x J#∞HÀ"åe.
"Õ^•^躌 Ü«∞#O, âßG q*Ï˝# ã¨=Úáê~°#˚ , Ü«∞[˝ Ü«∂QÍk „Hõ`∞« x~°fiǨÏ}, ã¨=∂*ÏxH˜
"Õ∞^è•Ñ¨~°"≥∞ÿ# <åÜ«∞Hõ`«fiO – g\˜ HÍ~°}OQÍ „ÉÏǨχ} =~°‚O (Jã¨Å∞ „|Ǩχ J<Õ =∂@‰õΩ
"≥Ú^Œ\’¡ =∞O„`«O J<Õ J~°÷O =ÙO_Õk. "Õ^Œ=∞O„`åxfl „|Ǩχ J<Õ"å~°∞. Hõ#∞Hõ ^•xx
 52 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ѨiîOKÕ"å_»∞ „ÉÏǨχ}∞_»∞)† Ü«Ú^•úÅ∞ KÕÜ«∞_»O, ~å*ϺÅ∞ áêeOK«_»O, „Ѩ[Å#∞ â◊„`«∞ÉÏ^èŒ
#∞Oz ~°H˜ΔOK«_»O =O\˜ q^èŒ∞Å HÍ~°}OQÍ HõΔ„uÜ«∞ (HõΔ`ü{„`«´HõΔu #∞Oz ~°H˜ΔOK«_»O)
=~°‚O† =º=™êÜ«∞O, "å}˜[º W`åºk q^èŒ∞Å HÍ~°}OQÍ "≥·â◊º (qâò JO>Ë x"åã¨O,
QÆ$ǨÏO. JO>Ë XHõKÀ@ ã≤÷~°x"åã¨O KÕã≤ =º=™êÜ«∂k q^èŒ∞Å∞ x~°fiiÎOK«_»O. P ^è•`«∞=Ù
#∞Oz =zÛ# =∂@ "≥·â◊º) =~°‚O U~°Ê_»QÍ, q∞ye#"å~°∞ â◊¥„^Œ =~°‚O JÜ«∂º~°∞.
(â◊¥„^Œ â◊|ÌO ZÖÏ U~°Ê_çO^À Z=~°∂ q=iOK«ÖËHõ áÈÜ«∂~°∞)
`˘e ~ÀAÅÖ’ Jã¨Å∞ =¸_»∞ =~å‚ÖË =ÙO_Õ=x, P `«~åfi`« P~°∞ºÅ∞ [~ÚOz#
ÉèÏ~°`«^Õâ◊Ѩ٠Pk=∞"åã¨∞Å#∞ ^•ã¨∞Å∞QÍ, ^Œ∞ã¨∞ºÅ∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜Oz K«`«∞~°÷=~°‚OQÍ
KÕ~°∞ÛHÀ=_»O [iyO^Œx „Ѩfu.
=~°‚ Ѩi=~°Î#
J~Ú`Õ =~°‚ qÉèí[# `˘e ~ÀAÅÖ’ U=∂„`«O =∂~°∞ÊÖËx =º=ã¨÷QÍ =ÙO_Õk
HÍ^Œx, XHõ =~°‚O #∞Oz =∞~˘Hõ =~å‚xH˜ =∂ˆ~ J=HÍâ◊O =ÙO_Õ^Œx JO\Ï~°∞. nxH˜
~°∞A=ÙQÍ ''Kå`«∞~°fi~°‚ºO =∞Ü«∂ ã¨Ê+¨ìO QÆ∞} Hõ~°‡ qÉèÏQÆâ◊....—— J<Õ w`å "åHͺxfl
L^•Ç¨Ïi™êÎ~°∞. JO>Ë QÆ∞}ÏÅ#∞ |\ì̃, Hõ~°‡Å#∞ |\ì̃ K«`«∞~°fi~°‚ qÉèÏQÆO [iyOk `«Ñ¨Ê
[#‡#∞ |\ì̃ HÍ^Œ#fl=∂@.
™ê^è•~°}OQÍ =~°‚ Ѩi=~°Î#‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}OQÍ qâßfiq∞„`«∞x Hõ^äŒ „Ѩ™êÎq™êÎ~°∞.
PÜ«∞# HõΔ„uÜ«∞ =~°‚OÖ’ ѨÙ\ì̃<å „ÉÏǨχ}∞_»∞QÍ, „|Ǩχi¬QÍ Ñ¨i=~°Î# K≥O^•_»∞. J~Ú`Õ
J`«_∞» „|Ǩχi¬ JxÑ≤OK«∞H˘#_®xH˜ `«ÅH˜O^Œ∞Å∞QÍ `«Ñ㨠∞¨ û KÕÜ∞« =Åã≤=zÛOk. JO`ÕHÍ^Œ∞,
J`«_çx ZO`« KÕã≤<å „|Ǩχi¬QÍ =∂i# HõΔ„uÜ«Ú_»∞QÍ<Õ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞ `«Ñ¨Ê Jã¨Öˇ·#
„ÉÏǨχ}∞_»∞QÍ HÍ^Œ∞. JÖψQ ã¨`º« HÍ=∞ *ÏÉÏe. J`«_∞» *ÏÉÏÅ J<Õ ^•ã≤H˜ [x‡Oz#"å_»∞.
JO>Ë ˆH=ÅO ã¨fiâ◊H˜Î=Å¡ =∞ǨÏi¬QÍ =∂i# ^•ã‘ Ѩل`«_»∞. J@∞=O\˜ "å_Õ S`«ˆ~Ü«∞
„ÉÏǨχ}Hõ~°Î J~Ú# =∞Ç‘Ï^•ã¨ =∞ǨÏi¬. J`«_»∞ W`«~° J<Õ ^•ã≤ Ѩل`«∞_»@.
J~Ú`Õ HÍÅO QÆ_»∞ã¨∞Î#fl H˘nÌ Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«OÖ’ ‰õΩÅO K«„@O Ju Hõiî#OQÍ
=∂iOk. XHõ ‰õΩÅOÖ’ ѨÙ\ì̃# =ºHÎ̃ HÍÖÏO`«~å# =∞~˘Hõ =∞`«OÖ’H˜ =∂i<å, J`«_çH˜
‰õΩÅO =^ŒÅ^Œ∞. Ѷ¨ÖÏ<å =∞`«O ѨÙK«∞Û‰õΩ#fl Ѷ¨ÖÏ<å ‰õΩÅO"å_»∞ J<Õ J`«_çx ѨiQÆ}˜™êÎ~°∞.
J#º =∞`«OÖ’ ‰õÄ_® J`«_»∞ J„QƉõΩÅO #∞Oz =zÛ#"å_≥·`Õ XHõ Q“~°=O á⁄O^Œ∞`å_»∞.
ÖËHõáÈ`Õ `«‰õΩ¯= ™ê÷~ÚÖ’<Õ =ÙO_çáÈ`å_»∞. ‰õΩÅ „áê|źO JO`« ^•~°∞}"≥∞ÿOk. QÆ~°›º"≥∞ÿOk.
HÍÅ„Hõ=∂# Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[OÖ’x <åÅ∞QÆ∞ =~å‚ÅÖ’#∞ Z<Àfl âßMÏÉèË^•Å∞
LѨÊuÖÏ¡~Ú. Z<Àfl LѨ‰õΩÖÏÅ∞ |Ü«∞Å∞^Õ~å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ „ÉÏǨχ}∞ÅÖ’ Z<Àfl
 53 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
âßYÅ∞, LѨâßYÅ∞ =Ù<åfl~Ú. HÍQÍ, K«`«∞~°÷=~°‚OÖ’ ‰õΩÖÏÅ∞, LѨ ‰õΩÖÏÅ∞ =∞s Z‰õΩ¯=.
KÕ¿ã =$uÎx |\˜ì, =$uÎ H˘Hõ\ ˜ K˘Ñ¨C# ‰õΩÖÏÅ∞, LѨ ‰õΩÖÏÅ∞ |Ü«∞Å∞^Õ~å~Ú. D
q^èŒOQÍ ˆH=ÅO "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å∞QÍ ¿Ñ~˘¯#|_»∞`«∞#fl"Õ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ <åÅ∞QÆ∞"ÕʼnõΩ
ÃÑ·QÍ Ñ¨Ù@∞ìH˘KåÛ~Ú.
N Hõ$+¨μ‚_»∞ <åÅ∞QÆ∞ =~å‚Å∞ ''ã¨$+≤ì¿ãΗ— Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂[O <åÅ∞QÆ∞"ÕʼnõΩ ÃÑ·QÍ
‰õΩÖÏÅ#∞, ‰õΩÅ ÉèË^•Å#∞, ‰õΩÅ =º`庙êÅ#∞ ã¨$+≤ìOK«∞‰õΩ#flk. "≥Ú^Œ\’¡ =~°‚ qÉèí[#‰õΩ
ÉÏ^茺`« „áêp<å~°º ã¨=∂*Ïxk HÍ=K«∞Û. HÍx, =$uÎx |\ì̃ =O^ŒÅ∞, "ÕÅ∞QÍ ‰õΩÅqÉèí[#
[iy, "å\˜Ö’ ÃÇÏK«∞Û `«QÆ∞æÅ∞ U~°Ê_»_®xH˜, XHõ ‰õΩÖÏxH˜ =∞~˘Hõ ^•xH˜ J_»∞¤ QÀ_»Å∞
ÖË=_®xH˜, ѨOH˜Î Éè’[#, ‰õΩÖÏO`«~° q"åÇ¨Ï x¿+^è•xH˜ ÉÏ^茺`«#∞, xO^Œ#∞ J#O`«~°
HÍÅѨ٠Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[O Ü«∂=`«∞Î ÉèíiOK«Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞.
D ‰õΩÖÏÅ qÉèí[# KåÅ^Œ#fl@∞ì KåÖÏ „áêp#HÍÅO #∞Oz Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂*ÏxH˜
JO@∞‰õΩ#fl =∞~˘Hõ ÃѶ∞Ï~° Hõà◊OHõO – Jã¨Ê $â◊º`«. `À\˜ =∂#=ÙÅÖ’ H˘O^Œix
JO@~åx"å~° ∞ QÍ Ñ¨ i QÆ } ˜ O z, "åix Ѩ O K« = ∞ =~° ‚ O Ö’ KÕ i Û# =∞Ǩ  áêѨ O
Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂[O "≥Ú`åÎxk. XHõ *Ïu <≥u· Hõ Ѩ`<« åxH˜ WO`«HOõ >Ë "Õ~ˆ x^Œ~≈° #O JHõ¯~°Ö^Ë ∞Œ .
D<å\˜H© D ‰õΩÅ qÉèË^•Å∞ =∞#efl q_çz ÃÑ@ì_»O ÖË^Œ∞. q_çz ÃÑ@ìHõáÈ=_»"Õ∞
HÍ^Œ∞, HÍÅO QÆ_»∞ã¨∞Î#fl H˘nÌ ™êOѶ≤∞Hõ HÍ~°}ÏÅ=Å¡ HõO>ˇ, ~å[H©Ü«∞ ™êfi~°÷ „¿Ñi`«
HÍ~°}ÏÅ=Å¡ ‰õΩÅ=º=ã¨÷, ‰õΩÅ qÉèË^•Å∞, =∞iO`« Hõiî#OQÍ aQÆ∞ã¨∞‰õΩ áÈ`«∞<åfl~Ú.
*Ïux =ÚHõ¯Å∞ =ÚHõ¯Å∞QÍ peÛ"Õã¨∞Î<åfl~Ú. ã¨=∂[OÖ’ Ѩ~°ã¨Ê~° Jã¨Ç¨Ï<åxfl, q^Õfiëêxfl
Ô~K«ÛQ˘_»∞`«∞<åfl~Ú.
V
„áêp<å~°º ã¨O㨯 $u, JqzÛù#fl`« XHõ q^èŒOQÍ =∞#‰õΩ ZO`« QÆ~°fiHÍ~°}"≥∂,
=∞~˘Hõ q^èŒOQÍ JO`« Å*Ï˚HÍ~°}"≥∞ÿO^Œx, JO`« JѨHÍ~°Hõ"≥∞ÿO^Œx „QÆÇ≤ÏOK«_®xH˜
‰õΩÅ=º=ã¨÷ XHõ L^•Ç¨Ï~°} =∂„`«"Õ∞.
J~Ú`Õ ‰õΩÅ=º=ã¨÷ Wxfl "ÕÅ Uà◊√§QÍ H˘#™êQÆ∞`«∂, WOHÍ WOHÍ |ÅѨ_»_®xH˜
ÉÏ^茺`«#∞ U XHõ¯ =~å‚xHÀ JO@QÆ@ì_»O =∂„`«O ÉèÏ=ºO HÍ^Œ∞. uÖÏáêѨO `«ÖÏ
Ñ≤_çÔH_»∞ J#fl@∞ì Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂[O Ü«∂=`«∂Î P xO^Œ#∞ ã¨=∂#OQÍ ÉèíiOKåe.
D<å_»∞ K«i„`«#∞ u@∞ì‰õΩx ÖÏÉèíO ÖË^Œ∞. Kåi„`«Hõ ã¨OѶ¨∞@#Å#∞, Kåi„`«Hõ
=º‰õΩÎÅ#∞, Kåi„`«Hõ =º=ã¨÷Å#∞ xOkOz „ѨÜ≥∂[#O ÖË^Œ∞. K«i„`« K«i„`Õ. J~Ú`Õ, P
Kåi„`«Hõ „ѨÉèÏ=O #∞Oz D<å\˜H© |Ü«∞@Ѩ_»ÖËHõáÈ`«∞#flO^Œ∞‰õΩ =∞#ÖËfl =∞#O
xOkOK«∞HÀ"åe.
 54 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''„áêp# HÍÅOÖ’ XHÍ<˘Hõ J„QÆ=~°‚O "å~°∞ ^•~°∞}"≥∞ÿ# ‰õΩÅ =º=ã¨÷#∞,
Jã¨Ê $â◊º`«#∞ U~°Ê~°z ÃѶ∞Ï~åѨHÍ~°O KÕâß~°∞. ^•xH˜ WѨC_»∞ =∞#O KÕ¿ã^Õ=ÚOk?
^•<Õfl "Õ∞=Ú H˘#™êyã¨∞<Î åfl=Ú `«Ñʨ WO^Œ∞Ö’ =∂ `«ÑC¨ U=ÚOk? `«Ñʨ O`å P<å\˜
J„QÆ=~å‚x^Õ—— Jx xOkOz, P`«‡=OK«<å`«‡Hõ ã¨O`«$Ñ≤Î`À KÕ`«∞Å∞ ^Œ∞Å∞ѨÙH˘x, J`«ºO`«
¿ÇÏÜ«∞OQÍ ‰õΩÅ=º=ã¨÷#∞, ‰õΩÅ qÉèË^•Å#∞, =º`庙êÅ#∞ áê=Ú‰õΩ áêÅ∞ áÈã≤ ÃÑOz#@∞ì
~å[H©Ü«∞, ™êOѶ≤∞Hõ, ã¨fiÖÏÉèíO HÀã¨O ÃÑOz áÈ+≤ã¨∞Î#fl =∞# ã¨OѶ¨∞ <åÜ«∞‰õΩÖË Jã¨Öˇ·#
<Õ~°∞ã¨∞÷Å∞.
JO`«=∂„`å# Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨O㨯 $ux, r=# q^è•<åxfl r=# ^Œ$HõÊ^ä•xfl ã¨=¸ÅOQÍ
<åâ◊#O KÕã≤, âıfi`« *Ï`«∞Å "≥·*Ï˝xHõ, â◊√^Œú Éè∫uHõ ã¨O㨯 $ux PeOQÆ#O KÕã¨∞‰õΩx,
ѨÓiÎQÍ áêâßÛ`«∞ºÅ#∞, "åi r=#q^è•<åxfl J#∞HõiOKåÅx HÀ~°∞HÀ=_»O HõO>Ë̌ =∂#ã≤Hõ
^•ã¨ºO "Õˆ~ =ÙO_»^Œ∞.
ÉèÏ~°`«^Õâ◊O Ѩ@¡, ÉèÏ~°fÜ«∞ r=O Ѩ@¡ ~À`«`À WOQÆ¡O_»∞‰õΩ =Åã¨áÈ~Ú POQÆ¡
=∂#㨠Ѩل`«∞_≥·# h~°^£ KÒ^èŒ∞iÖÏO\˜ "åà◊√§ H˘O^Œ~°∞O\Ï~°∞. JÖψQ q.Zãπ.#~ÚáêÖò
ÖÏO\˜ "åiH˜ WO_çÜ«∂ XHõ 'UiÜ«∂ PѶπ _®~ü¯<≥ãπ—QÍ<Õ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
HÍx, U ^ÕâK◊ i« „`«Ö’, U *Ïu r=#q^è•#OÖ’ pHõ\ ˜ HÀ}ÏÅ∞ ÖË=Ù? #∂\˜H˜
#∂~°∞áêà◊√§ P^Œ~°≈„áêÜ«∞"≥∞ÿ# r=#q^è•#O QÆÅ *Ïu U^≥·<å „Ñ¨Ñ¨OK«OÖ’ JѨC_»∞QÍx,
WѨC_»∞ QÍx =ÙO^•? áêâßÛ`«º r=# ã¨O㨯 $uÖ’x ˆH=ÅO Éè∫uHõ ã¨∞MÏ<Õfi+¨}Ï`«‡Hõ
^Œ$HõÊ^äŒO Ѩ@¡ U=yOѨÙ`À ZO^Œ~°∞ áêâßÛ`«∞ºÅ∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ P^蕺u‡Hõ`« Ѩ@¡ PHõ~°¬}`À,
J"≥∞iHõ<£ =∞ǨHõq "åÖòì q@‡<£ =Öˇ
Passage O soul to India!
Eclaircise the myths Asiatic, the primitive fables
Not you alone proud truths of the world,
Nor you alone ye facts of modern science,
But myths and fables of eld, Asia's Africa's fables,
The far-darting beams of the spirit, the unloos'd dreams,
The deep diving bibles and legends,
The daring plots of the poets, the elder religions,
....................
You too with joy I sing.
JO@∂ QÍ#O KÕÜ«∞ÖË^Œ∞?
 55 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''á꺿ã*ò @∞ WO_çÜ«∂—— J<Õ J^Õ Hõq`«Ö’ q@‡<£ WOHÍ
Passage to India
On one side China and on the other Persia and Arabia,
To the south the great seas and the bay of Bengal,
the flowing literatures, tremendous epics, religions, castes,
Old occult Brahma interminably far back, the tender and
Junior Buddha,
....................
Jx ‰õÄ_® H©iÎOKå_»∞.
XHõ *Ïux JOK«<å "Õ¿ã@ѨC_»∞ P *ÏuÖ’x xHõ$+ì̈ ÅHõΔ}ÏÅ#∞ =∂„`«"Õ∞ K«∂ã≤
p^ŒiOK«∞HÀ~å^Œ∞. xHõ$+¨ì`«ÖËx *Ïu JO@∂ „ѨѨOK«OÖ’ =ÙO^•? <Õ\ ˜ „ѨѨOKåxH˜
XHõ J^Œ∞ƒù`« <åQÆiHõ`«#∞ „Ѩ™êkOz# Ü«¸~°ÑπÖ’<Õ [~°‡<£ <åc[O, W\ÏeÜ«∞<£ á¶êã≤[O,
™ÈqÜ«∞\ò \Á\Ïe>ËiÜ«∞x[O, J"≥∞iHÍ, ^ŒH˜Δ}τѶ≤HÍÅÖ’ *Ïu q^Õfi+¨O ZO`«
^•~°∞}^•#=`åfixH˜ ^•ifÜ«∞ÖË^Œ∞?
ãÔ̈~#· JOK«<å
Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂[OÖ’ |ÅÇ‘Ï#`«Å∞, ^Œ∞~°¡HõΔ}ÏÅ∞ Å*Ï˚[#HÍÅ∞ HÍ=x ã¨=∞i÷OK«_»O
<å L^ÕÌâ◊O HÍ^Œ∞ HÍx, „Ѩu *ÏuÖ’#∞ U^À ~°∂ѨOÖ’ Jq =ÙO\ÏÜ«∞x, „ѨѨOK«OÖ’
XHõ¯ =∞# *Ïu =∂„`«"Õ∞ U=yOK«∞HÀ^ŒyO^Œx ÉèÏqOK«~å^Œx =∂„`«"Õ∞ <Õ#∞ K≥ѨÊ^ŒÅzOk.
XHõ =ºHÎ̃x ZÖÏ JOK«<å "Õ™êÎ=Ú? ˆH=ÅO J`«x |ÅÇ‘Ï#`«Å#∞, "≥·Ñ¶¨ÖϺÅ#∞
|\ì̃ =∂„`«"Õ∞<å? HÍ^Œ∞. J`«_»∞ "≥Ú`«ÎO g∞^Œ ™êkèOz# B#fl`åºxfl |\ì̃, q[Ü«∂Å#∞
|\ì̃ JOK«<å "Õ™êÎ=Ú. QÍOnèÖ’ =ºHÎ̃QÍ H˘xfl |ÅÇ‘Ï#`« Å∞O_»=K«∞Û. JÖψQ <≥„Ǩ˙Ö’.
JÖψQ =∞~˘Hõ =∞Ǩ =ºHÎ̃Ö’. H˘O^Œ~°∞ JÅÊ|∞^Œ∞úÅ∞ ѨxHõ@∞ì‰õΩx |ÅÇ‘Ï#`«Å∞ =∂„`«"Õ∞
K«∂Ñ≤Oz `«=∞ JÅÊ`åfixfl Kå@∞‰õΩO\Ï~°∞. <Õ<˘Hõ™êi ZHõ¯_À K«k"å#∞– =∞Ǩ ã¨Ow`«
q^•fiOã¨∞_»∞ c`À"≥<£#∞ J`«x ã≤OѶ¨hÅ Q˘Ñ¨Ê^Œ<åxfl |\˜ì QÆ∞~°∞ÎOK«∞‰õΩO\Ï=Ú `«Ñ¨Ê,
J`« _ » ∞ „ÉË H ± á ¶ ê ãπ ì f㨠∞ ‰õ Ω O@∂, =O\˜ g ∞^Œ HÀ_ç Q Æ ∞ _» ∞ ¤ ™⁄# áÈ㨠∞ ‰õ Ω x |@ì Å ∞
áê_»∞KÕã¨∞‰õΩ<Õ"å_»x U=yOK«∞HÀ=Ú Hõ^• Jx.
JÖψQ XHõ *Ïux QÆ∞iOz ‰õÄ_®. Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂*ÏxH˜ Jã¨Ê $â◊º`« XHõ ÃѶ∞Ï~°
Hõà◊OHõO. (J"≥∞iHõ<£Å‰õΩ #Å¡*Ïu"åiÃÑ· Jã¨Ç¨Ï#O =Öˇ, [~°‡<£ <årʼnõΩ Ü«¸^Œ∞ÅÃÑ·
^Õfi+¨O=Öˇ.....) ‰õΩÅ=º=ã¨÷ =∞~˘Hõ =∂e#ºO. ^•xfl x~°∂‡eOKåe. JO`«=~°‰õΩ Ç≤ÏO^Œ∂
ã¨=∂*Ïxfl HõΔq∞OK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^Œ∞.
 56 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HÍx, J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Ç≤ÏO^Œ∂<åQÆiHõ`« XHõѨC_»∞ ™êkèOz# Ѷ¨∞# q[Ü«∂Å#∞
– "åã¨∞Î Hõà◊Ö’, ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’, tÅÊ, z„`«ÖËY<åÅÖ’, `åufiHõzO`«#Ö’, ~å[huÖ’
Jkè~ÀÇ≤ÏOz# B#fl`åºÅ#∞ q㨇iOz, <å}ÏxH˜ XHõ "≥·Ñ¨Ù<Õ K«∂_»_»O, pHõ\ ˜ HÀ}ÏÅ<Õ
K«∂_»_»O, |∞~°^Œ QÆ∞O@Å<Õ "≥^ŒHõ_»O ‰õÄ_® HõΔ=∂~°›O HÍ^Œ∞.
"≥#Hõ\ ˜H˜ q∞ãπ "Õ∞Ü≥∂ J<Õ P"≥∞ WO_çÜ«∂ =zÛ K«∂ã≤áÈ~Ú, ''=∞^Œ~ü WO_çÜ«∂——
J<Õ Ñ¨Ùã¨ÎHõO „"åã≤ ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’x K≥_»∞#∞ =∂„`«"Õ∞ QÆ∞kQÆ∞zÛ AQÆ∞Ñ≤û`«
^Œ$HõÊ^äŒO`À z„uOzOk. P"≥∞ ã¨O‰õΩz`« ^Œ$+≤ìH˜ <˘K«∞Û‰õΩ#fl QÍOnèr q∞ãπ "Õ∞Ü≥∂#∞
''„_≥~Ú<Õ*ò W<£ÃãÊ¢ÔHìãπ PѶπ WO_çÜ«∂—— (=Ú~°∞QÆ∞ HÍÅfiÅ#∞ `«xv KÕÜ«∞_®xH˜ =zÛ#
=∞Ç≤Ïà◊) QÍ =i‚OKå_»∞. P"≥∞ ѨÙãÎ̈HõO K«kq =à◊√§ =∞O_ç# ÔH.ZÖò.Q“ÉÏ J<Õ ~°K«~Ú`«
\˜\ò Ѷ¨~ü \Ϻ\òQÍ J"≥∞iHõ<£ ã¨=∂[OÖ’x K≥_»∞#∞ =∂„`«"Õ∞ z„uã¨∂Î ''JO‰õΩÖò âß"£∞——
J<Õ „QÆO^äŒO „"åâß_»∞.
''K≥_»∞ q#~å^Œ∞. Hõ#~å^Œ∞, J#~å^Œ∞—— J<Õ ã¨∂H˜Î ZÅ¡"Õà◊ÖÏ ã‘fiHÍ~°ºO HÍ^Œ∞.
K≥_»∞#∞ `«Ñ¨ÊHõ `≥Å∞ã¨∞HÀ=Åã≤O^Õ. `≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë `«Ñ¨Ê ^•xfl `˘ÅyOK«∞HÀÖË=Ú. HÍx,
H˘O^Œ~°∞ ã¨O‰õΩz`« ^Œ$HõÊ^äŒO QÆŠѨO_ç`«=∞‡#∞ºÅ∞ "≥Ú`«ÎO Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨O㨯 $uÖ’x K≥_»∞#∞
=∂„`«"Õ∞ ZuÎK«∂ѨÙ`«∂, ^Œ∞"≥∞‡uÎáÈÜ«∞_»O [iyOk. [~°∞QÆ∞`«∞#flk. Jk J#OwHÍ~°º=∞x
K≥ѨÊ_®xH˜, <å ¿ÇÏ`«∞"å^ŒO, <å xsâ◊fi~°"å^ŒO, <å SÇ≤ÏHõ ^Œ$HõÊ^äŒO, <å =∂#=`å"å^ŒO
J_»∞¤~å=Ù.
D ~°K«# ''J=`åiHõ——Ö’ K≥Ñ≤Ê#@∞ì QÆ`«O ÖËx^Õ PQÆ`«O ÖË^Œ∞† PQÆ`«O ÖËx^Õ
J<åQÆ`«O ÖË^Œ∞. XHõ^•x „ѨÉèÏ=O =∞~˘Hõ ^•xÃÑ· ZO`ÀH˘O`« Ѩ_»∞`«∞Ok. Jk á⁄=∞‡O>Ë
áÈÜÕ ∞ k HÍ^Œ ∞ . "åÖò ì q @‡<£ Hõ q `« ''á꺿ã*ò @∞ WO_ç Ü « ∂ —— #∞ =∞~˘Hõ ™ êi
L^•Ç¨ÏiOKåÅO>Ë–
The Past - the unfathom'd retrospect!
The teeming gulf - the sleepers and the shadows!
The Past - the infinite greatness of the past!
For what is the present after all but a growth out of the past
..........................
<Õ#∞ KèåO^Œã¨ Ç≤ÏO^Œ∂`«fi ѨÙ#~°∞^ŒÌ~°} "åkx HÍ#∞. Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂[OÖ’x J<ÕHõ
^Œ∞~°¡HõΔ}ÏÅ#∞ <Õ#∞ U=yOK«∞‰õΩ<Õ HõΔ}ÏÅ#∞ Zxfl\˜<≥·<å K≥ѨÊQÆÅ#∞. HÍx Ç≤ÏO^Œ∂`«fiOÖ’,
Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨O㨯 $uÖ’, ã¨Éèíº`«Ö’ U^À XHõ Jx~°fiK«hÜ«∂Hõ~°¬}, ™ê\˜ÖËx ™œO^Œ~°ºO,
=∞~°∞=~åx =∞ǨÏ∫#fl`«ºO =Ù<åfl~Ú. "å\˜x <Õ#∞ „¿Ñq∞OK«‰õΩO_®, Jaè=∂xOK«‰õΩO_®
=ÙO_»ÖË#∞.
 57 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨∞O^Œ~° ã¨fiáêflÅ∞
Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’x Jxfl =¸_è» qâßfi™êÅ#∞, Jxfl ¿ÇÏ`«∞q~°∞^Œú ÉèÏ"åÅ#∞,
<Õ#∞ U<å_À u~°ã¨¯iOK«∞‰õΩ<åfl#∞. HÍx, J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ "≥·kHõ =∞`«O=Å¡, P~°¬^èŒ~°‡O=Å¡,
ѨÙ~å}ËuǨ㨠"å[‡Ü«∞O=Å¡ „¿Ñi`åÖˇ·# J<ÕHõ ã¨∞O^Œ~° ã¨fiáêflʼnõΩ =ÚQÆ∞ú_çx H͉õΩO_®
=ÙO_»ÖË#∞ ‰õÄ_®.
ˆH=ÅO Ç≤ÏO^Œ∂`«fiOÖ’x J=ÅHõΔ}ÏÅ HÍ~°}OQÍ – JÅ<å\˜ "Õ^Œ |∞∞+¨μÅ∞
P#O^Œ áê~°=â◊ºO`À QÍ#O KÕã≤# L+¨ã¨∂ûHÍÎÅ L[fiÅ Hõq`å ™œO^Œ~åºxfl =^Œ∞Å∞HÀÖË#∞.
P^èŒ∞xHõ "≥·*Ï˝x‰õΩÅ∞ D<å_»∞ ã¨$+≤ì ~°Ç¨Ï㨺O QÆ∞iOz U =∞øeHõ „Ѩâ◊flÅ∞
J_»∞QÆ∞`«∞<åfl~À J"Õ =∞øeHõ „Ѩâ◊flÅ#∞ =¸_»∞"ÕÅ Uà◊§<å_»∞ QÆQÆ# K«„HõO "≥·Ñ¨Ù ‰õΩ`«∂ǨÏÅ
^Œ$‰õΩ¯Å∞ ™êiOz J_çy# XHÍ<˘Hõ |∞∞Hõ¯q ~°zOz# J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ ã¨$+≤ì ã¨∂HÍÎxfl JO`«HOõ >Ë̌
=^ŒÅ∞HÀÖË#∞. JÖψQ
‰õÄ[O`«O ~å=∞~å"Õ∞u
=∞^èŒ∞~°O =∞^èŒ∞~åHõΔ~°O
P~°∞ǨϺ Hõq`å âßMÏO
=O^Õ "åb‡H˜ HÀH˜ÅO –
J<åfl~°∞. P "åb‡H˜ HÀH˜Å ѨOK«=∞ ã¨fi~°OÖ’ PÅÑ≤Oz# J#∞Ѩ=∂# ~å=∂Ü«∞} Hõq`å
~å=∞}©Ü«∞HÍxfl =^ŒÅ∞HÀÖË#∞.
–Jã¨`À =∂ ã¨^Œæ=∞Ü«∞
`«=∞™È =∂ *’ºu~°æ=∞Ü«∞
=∞$`Àº~å‡ J=∞$`«O QÆ=∞Ü«∞ –
Jx UHÍH˜ =∂#=Ù_»∞ ã¨O‰õΔΩaè`« r=# ™êQÆ~°f~°OÖ’ xÅ|_ç ZÅ∞ÔQuÎ P„HÀtã¨∂Î
KÕã≤# QÍ=Ù ˆHHõ#∞ =^ŒÅ∞HÀÖË#∞. Z=Ô~xfl qѨs`å~å÷Å∞ fã≤ ¿ÇÏà◊# KÕã≤<å. 'Hõ~°‡}˺
"åkèHÍ~°¿ãÎ =∂ Ѷ¨ÖË+¨μ Hõ^•K«#— JO@∂ =∂~ÀæѨ^Õâ◊O KÕã≤# w`«#∞ =^Œ∞Å∞HÀÖË#∞.
HÍo^•ã¨ =∞ǨHõq LѨ=∂ x~°∞Ѩ=∞`«fiO, Éèí=Éèí∂u Hõq`å qÉèí∂u Ô~O_»∂
<å‰õΩ HÍ"åe. Ü«∞=Ú<å ‰õÄÅOÖ’ ~å^è• =∂^èŒ= ~°Ç¨ÏóˆHox. '=∞^èŒ∞~° ÉèÏ= `«#‡Ü«∞`«Ö’
yi^èŒ~° QÀáêÅ∞_ç HÀã¨O `«# =∂@ H©~°Î#QÍ, `«# =∞xH˜ #~°Î#QÍ rqOz# q∞Ï~å w`«
ã¨q∞Ï~åʼnõΩ Ñ¨ÙÅH˜Oz áÈ=_»O <åÔHO`« W+¨@"≥∂ K≥ѨÊÖË#∞.
J^Õ =∞^èŒ∞~° ÉèíH˜Î „¿Ñ~°}`À JuÖ’Hõ ã¨∞O^Œ~° z„`åÅ#∞ ã¨$+≤ìOz# ~å[Ѩل`«†
HÍO„QÍ z„`«HÍ~°∞Å#∞ "≥∞K«∞ÛHÀ‰õΩO_® =ÙO_»ÖË#∞. tÅÊHõàÏ ã¨~°ã¨fiuH˜ HÍOK«# HÍOz=O\˜
™êOzã¨∂ÎѨ x~å‡} "≥·^ŒQÍúºxH˜ JK≥Û~°∞"˘O^Œ‰õΩO_® =ÙO_»ÖË#∞.
 58 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
W=hfl, WOHÍ WÖÏO\˜=hfl, <å‰õΩ HÍ"åe. g\˜H˜ ã¨=Úz`«, ã¨Q“~°= ™ê÷#O
W=fix ¿ÇÏ`«∞"å^ŒO <å‰õΩ JHõ¯~°ÖË^Œ∞. g\˜x `«∞OQÆÖ’ `˘HͯÅ<Õ "å^•xfl <Õ#∞ QÆOQÆÖ’
y~å>ËÜ«∞‰õΩO_® =ÙO_»ÖË#∞.
g@xfl\˜H© q∞ÏÖψQ <Õ#∂ "å~°ã¨∞_çx. JO^Œ∞ˆH PO„^èŒHõq ~åÜ«∞„áÈÅ∞ÖÏ –
''U =∞Oz ѨÓ=ÙÅ<£ „¿Ñq∞Oz<å"˘
x#∞ "≥∂K≥ h `«e¡ Hõ#Hõ QÆ~°ƒù=Ú#—— – Jx <Õ#∞ áê_»∞‰õΩO\Ï#∞.
JO^Œ∞ˆH POQÆ¡ Hõq ã¨~ü "åÅì~ü ™ê¯\òÖÏ
- Breathes there the man with soul so dead,
Who never to himself hath said,
This is mv own, my native land -
(''Wk <å *Ïu, <å =∂`«$Éèí∂q∞! Jx `«#‰õΩ `å#∞ XHõ¯™êÔ~·<å ã¨QÆ~°fiOQÍ
K≥ѨCHÀx áêëê} ǨÏ$^ŒÜ«Ú_»∞ ZHõ¯_≥·<å =ÙO\Ï_®?——) Jx <Õ#∂ „Ѩtfl™êÎ#∞.
q*Ï˝# âߢ™êÎÅk ¿ÇÏ`«∞"å^ŒO. Jk <å‰õÄ HÍ"åe.
HÍx, J^Õ Jhfl Jx, J^Õ Jxfl\˜H© ã¨=∂^è•<åÅ∞ K≥|∞`«∞O^Œ<Õ „Éèí=∞ <å‰õΩ ÖË^Œ∞.
q*Ï˝# âߢ™êÎÅ∞ Kåz# KÕ`«∞ʼnõΩ Z#fl\˜H© JO^Œ#O`« ^Œ∂~°OQÍ#∞, =∂i‡HÍ#∞Éèí∂uH˜
^ŒQÆæ~°QÍ#∞ XHõ ¿ÇÏ`«fif`« „ѨѨOK«O =Ù#flk. ^•x HÀã¨O =∂#=Ù_»∞ J<åkQÍ
J<Õfi+≤ã¨∞Î<åfl_»∞.
D J#O`« Ü«∂„`åѨ^äŒOÖ’ `˘e Ѩkä‰õΩÅ∞ "Õ^Œ |∞∞+¨μÅ∞. "å~°∞ `«=∞ Ü«∂„`«Ö’
^Œi≈Oz# ã¨`«ºâ◊HõÖÏÅ∞ "Õ^Œã¨HõÖÏÅ∞.
WѨC_»∞ XHõ¯™êi P "Õ^Œ "åV‡Ü«∞ Hõ"å@ qáê@#O KÕ^•Ì=Ú.

V
 59 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
4. q™êÎ~°"≥∞ÿ# "Õ^Œ "åV‡Ü«∞O
J#O`å"≥· "Õ^•! Jx J~ÀºHÎ̃. JO>Ë "Õ^•Å∞ J#O`«O, Jã¨OMϺHõO.
=∞~˘Hõ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O „ѨHÍ~°O "Õ^ŒO XHõ>Ë. |Ǩïâß "Õ^Œ =∞O„`åÅ∞ HÍã¨@
cã¨@QÍ HõÅQÆeã≤áÈ~Ú, J=º=ã≤÷`«OQÍ =ÙO_çáÈ~Ú# HÍÅO XHõ\ ˜ =ÙO_ç=ÙO_®e.
JѨC_»∞ P J=º=ã≤÷`« "åV‡Ü«∂xfl XHõ Ѩ^Œúu, XHõ „Hõ=∞O „ѨHÍ~°O qÉèílOz, <åÅ∞QÆ∞
"Õ^•Å∞QÍ ã¨OHõÅ#O KÕã≤#"å_»∞ Hõ$+¨‚ ^≥ÂfiáêÜ«∞#∞_»∞. "åºã¨ó JO>Ë qÉèí[#. "Õ^Œ qÉèí[#
KÕã≤#"å_»∞ Hõ#∞Hõ PÜ«∞#‰õΩ "åºã¨∞_»x, "Õ^Œ "åºã¨∞_»x ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œx „Ѩfu.
"åºã¨∞_»∞ ã¨OHõeOz# <åÅ∞QÆ∞ "Õ^•Å∞ – |∞∞ˆQfi^ŒO, Ü«∞Aˆ~fi^ŒO, ™ê=∞"Õ^ŒO,
J^äŒ~°fi"Õ^ŒO.
XHõ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O „ѨHÍ~°O "Õ^•Å∞ Jã¨Å∞ =¸_Õ. Jx |∞∞QƺA™êû=∞ "Õ^•Å∞.
''Ü«∞"£∞ |∞∞+¨Ü«∞ ¢ã≤Îq^è• q^Œó
|∞∞K«™êû=∂x Ü«∞EO+≤...— Jx `≥·uÎsÜ«∞ „ÉÏǨχ}O.
''„`«~¸ "≥·q^•º, |∞∞HÀ Ü«∞EO+≤ ™ê=∂x...—— Jx â◊`«Ñ¨^äŒ „ÉÏǨχ}O.
"Õ^•Å∞ "≥Ú^Œ@ =¸_Õ J<Õ ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xfl |>Ëì '„`«~¸ q^Œº— J<Õ =∂@
ѨÙ\˜ìOk.
J^äŒ~°fi"Õ^ŒO `«~åfiu HÍÅOÖ’ ZѨC_À =zÛ KÕiOk. "≥Ú^Œ\’¡ ^•xH˜ "Õ^Œ™ê÷~Ú
ÖË^Œ∞. "≥Ú^Œ\ ˜ =¸_çO\˜H˜, ^•xH˜ ã¨fiÉèÏ=`«ó ÉèË^ŒO =Ù#flk. ^•xfl Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅÖ’
LѨÜ≥∂yOKÕ"å~°∞ HÍ~°∞. ^•xfl <åÅæ= "Õ^ŒOQÍ JOwHõiOK«_®xH˜ H˘O`« HÍÅO Ѩ\ ì̃Ok.
^•x q+¨Ü«∞O `«~°∞"å`«.
"Õ^ŒÜ«∞fu "Õ^Œ : `≥eÜ«∞*Ë¿ãk Hõ#∞Hõ "Õ^ŒO. q^£–`≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O– J<Õ =∂@
#∞Oz ѨÙ\ì̃# =∂@ "Õ^ŒO.
<åÅ∞QÆ∞ qÉèÏQÍÅ∞
"Õ^•Å∞ <åÅ∞QÆ∞ =Ù#fl>Ëì, „Ѩu "Õ^ŒOÖ’#∞ <åÅ∞QÆ∞ qÉèÏQÍÅ∞O\Ï~Ú.
"≥Ú^Œ\ ˜k ã¨OÇ≤Ï`«, Ô~O_»=k „ÉÏǨχ}ÏÅ∞. =¸_»=k P~°}ºHÍÅ∞. <åÅæ=k
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞.
ã¨OÇ≤Ï`« JO>Ë =∞O„`åÅ ã¨OHõÅ#O. (Ü«∂O^ä•År). <åÅ∞QÆ∞ "Õ^•Å‰õΩ <åÅ∞QÆ∞
ã¨OÇ≤Ï`«Å∞. |∞∞HõûOÇ≤Ï`«, Ü«∞Aã¨ûOÇ≤Ï`«, ™ê=∞ã¨OÇ≤Ï`«, J^äŒ~°fiã¨OÇ≤Ï`«, Jã¨Å∞ "Õ^ŒO
JO>Ë ã¨OÇ≤Ï`å qÉèÏQÆ"Õ∞. JO>Ë =∞O„`åÅ ã¨=Ú^•Ü«∞O.
 60 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
|∞∞HõûOÇ≤Ï`«Ö’x =∞O„`åÅ#∞ |∞∞‰õΩ¯Å∞ JO\Ï~°∞. |∞∞Kü J<Õ ^è•`«∞=Ù #∞Oz
ѨÙ\ì̃# =∂@ |∞∞H±. JO>Ë ™È΄`«OQÍ LѨÜ≥∂yOKÕ =∞O„`«O.
Ü«∞Aˆ~fi^ŒOÖ’ Ü«∞Aã¨∞ûÅ∞, ™ê=∞"Õ^ŒOÖ’ ™ê=∂Å∞. J^äŒ~°fi"Õ^ŒOÖ’ JOy~°ãπÅ∞
J#|_Õ =∞O„`åÅ∞ =ÙO\Ï~Ú.
|∞∞ˆQfi^Œ =∞O„`åÅhfl Kè«O^À|^•ÌÅ∞. QÍÜ«∞„u, J#∞+¨μìÑπ, „u+¨μìÑπ, |$ǨÏu, [QÆu
"≥Ú^ŒÖˇ·# ¿Ñ~°∞¡QÆÅ ã¨∞=∂~°∞ 17 ~°HÍÅ Kè«O^Œã¨∞ûÅÖ’ |∞∞V‡O„`åÅ∞<åfl~Ú.
HÍQÍ Ü«∞Aˆ~fi^ŒOÖ’ Kè«O^ÀÉèÏQÆ"Õ∞ HÍHõ, QÆ^ŒºÉèÏQÆO ‰õÄ_® KåÖÏ =ÙOk. J~Ú`Õ
QÆ^Œº"åHͺÅ#∞ ‰õÄ_® =∞O„`åÅ=Öˇ Ѩiî™êÎ~°∞.
Jxfl\˜Ö’H˜ „Ѩ^äŒ=∞O, „Ѩ^è•#O, „áêp#O J~Ú# "Õ^ŒO |∞∞ˆQfi^ŒO. |∞∞‰õΩ¯Å`À
‰õÄ_ç#k Hõ#∞Hõ |∞∞ˆQfi^ŒO. Jyfl, WO„^Œ∞_»∞, =~°∞}∞_»∞, ã¨q`«, "åÜ«Ú=Ù, ™È=Ú_»∞,
WOHÍ ZO^Œ~À ^Õ=`«Å#∞ ™È΄`«O KÕ¿ãq |∞∞‰õΩ¯Å∞.
„Ѩu "Õ^•xH˜ J<ÕHõ âßYÅ∞<åfl~Ú. J^èÕº`«$ ÉèË^ŒO =Å¡ âßYÅ ÉèË^ŒO U~°Ê_çO^Œ@.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ |∞∞ˆQfi^•xH˜ 21 âßYÅ∞O_Õ=@. Jxfl âßYÅ∞ HÍÅQÆ~°ƒùOÖ’ Hõeã≤áÈQÍ
XˆH XHõ âßY q∞yeOk. ^•xH˜ âßHõÅâßY Jx ¿Ñ~°∞. ^•<Õfl S`«ˆ~Ü«∞âßY Jx ‰õÄ_®
JO\Ï~°∞. WѨC_»∞ =∞#O |∞∞ˆQfi^ŒOQÍ =º=ǨÏiã¨∞Î#flk âßHõÅ âßY |∞∞ˆQfi^Œ"Õ∞.
Ü«∞Aˆ~fi^ŒO Ô~O_»∞ q^è•Å∞. XHõ\ ˜ Hõ$+¨‚ Ü«∞Aˆ~fi^ŒO. Ô~O_»=k â◊√Hõ¡ Ü«∞Aˆ~fi^ŒO.
g\˜Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜k „áêp#`«~°"≥∞ÿOk.
Ü«∞Aˆ~fi^•xH˜ 101 âßYÅ∞O_Õ=@. "å\˜Ö’ WѨC_»∞ Hõ$+¨‚ Ü«∞Aˆ~fi^•xH˜
ã¨O|OkèOz# `≥·uÎsÜ«∞, "≥∞ÿ„`åÜ«∞}©Ü«∞, Hõ~î°âßYÅ∞, â◊√Hõ¡ Ü«∞Aˆ~fi^•xH˜ ã¨O|OkèOz#
HÍ}fi, =∂^茺Ok# âßYÅ∞ =∂„`«O ÅÉèíºO J=Ù`«∞<åfl~Ú. `≥·uÎsÜ«∞âßY Jxfl\˜Ö’H˜
Z‰õΩ¯= „Ѩã≤^ŒúO, Z‰õΩ¯= „ѨKå~°OÖ’ =Ù#flk.
"Õ^•Å#∞ <åÅ∞QÆ∞QÍ qÉèílOz# "åºã¨∞_»∞ XH˘¯Hõ¯ "Õ^•xfl XH˘¯Hõ¯ t+¨μº_çH˜
É’kèOKå_»@. |∞∞ˆQfi^ŒO ÃÑ·Å =∞ǨÏi¬, Ü«∞Aˆ~fi^ŒO "≥·â◊OáêÜ«∞#∞_»∞, ™ê=∞"Õ^ŒO *ˇ·q∞x,
J^äŒ~°fi"Õ^ŒO ã¨∞=∞O`«∞_»∞ JÖÏ <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. "åi t+¨º, „Ѩt+¨ºHÀ\˜ ^•fi~å <åÅ∞QÆ∞
"Õ^•Å∞ Ö’HõOÖ’ "åºÑ≤Î K≥O^•~Ú.
Ü«∞Aˆ~fi^•xH˜ XHõ Hõ^äŒ =ÙOk. ^•xfl "≥·â◊OáêÜ«∞#∞_ç =^ŒÌ Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞
JÉèíºã≤OKå_»∞. XHõ™êi QÆ∞~°∞t+¨μºÅ‰õΩ U^À q"å^ŒO =zÛOk. `«##∞ J^èŒóHõiOz#O^Œ∞‰õΩ
Ü« ∂ [˝ = Å∞¯ º_ç à ѷ H˜ x ã≤ # "≥ · â ◊ O áêÜ« ∞ #∞_» ∞ `« # =^Œ Ì <Õ i Û# q^Œ º #∞ uiy
WzÛ"ÕÜ«∞=∞<åfl_»@. Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞ JÖψQ `å#∞ <ÕiÛ#^ŒO`å HõH˜¯"ÕÜ«∞QÍ P LzÛëêìxfl
uuÎi Ѩ‰õΔΩÅ∞ Éèí∞lOKåÜ«∞@. ^•xH˜ `≥·uÎsÜ«∞=∞x ¿Ñ~°∞ =zÛOk. ^•<Õfl Hõ$+¨‚
Ü«∞Aˆ~fi^Œ=∞x JO\Ï~°∞.
 61 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P Ñ≤^ŒÑ¨ Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞ Ѩ@∞ì^ŒÅ`À ã¨∂~°∞º_çÔH· `«Ñ¨ã¨∞û KÕâß_»∞. ã¨∂~°∞º_»∞
J`«_çH˜ uiy Ü«∞Aˆ~fi^ŒO „Ѩ™êkOKå_»∞. P q^èŒOQÍ Ü«∂[˝=Å∞¯ ºxKÕ „ѨKåi`«"≥∞ÿ#^Õ
â◊√Hõ¡ Ü«∞Aˆ~fi^ŒO. ^•xˆH Pk`«º ã¨O„Ѩ^•Ü«∞=∞x, "å[ã¨<ÕÜ«∞=∞x, =∂^茺Ok#=∞x
‰õÄ_® ¿Ñ~°∞¡.
=∂=¸Å∞QÍ "Õ^ŒOÖ’ =ÚO^Œ∞ ã¨OÇ≤Ï`«, ^•xH˜ J#∞|O^èŒOQÍ „ÉÏǨχ}ÏÅ∞
=™êÎ~Ú. Hõ$+¨‚ Ü«∞Aˆ~fi^ŒOÖ’ JÖÏHÍHõ ã¨OÇ≤Ï`«, „ÉÏǨχ}ÏÅ∞ ‰õÄ_® Hõeã≤ =™êÎ~Ú.
JO^Œ∞KÕ`« Jk Ü«∞Aˆ~fi^ŒÑ¨Ù "≥Ú^Œ\ ˜ ~°∂Ѩ=∞x, „ÉÏǨχ}ÏÅ#∞ q_»nã≤# `«~åfi`« â◊√Hõ¡
Ü«∞Aˆ~fi^Œ ã¨OÇ≤Ï`« U~°Ê_çO^Œx JO\Ï~°∞.
â◊√Hõ¡ Ü«∞Aˆ~fi^ŒO L`«Î~° ÉèÏ~°`«OÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ "åºÑ≤ÎÖ’ =ÙOk. HÍQÍ, ^•HΔ̃}Ï`«∞ºÅ∞
|Ǩïà◊OQÍ LѨÜ≥∂yOKÕk Hõ$+¨‚ Ü«∞Aˆ~fi^ŒO.
|∞∞ˆQfi^ŒO "≥Ú^Œ\ ˜k, „áêp#"≥∞ÿ#k Hõ^•? `˘Å∞`«QÍ P =∞O„`åÅ#∞ Ü«∞[˝
Ü«∂QÍ^Œ∞ÅÖ’ LѨÜ≥∂yOK«_®xH˜ L^ÕÌtOK«ÖË^Œx, PÜ«∂ |∞∞+¨μÅ∞ PÜ«∂ ^Õ=`«Å#∞
ÉèíH˜Î „ѨѨ`«∞ÎÅ`À „Ѩã¨∞Îuã¨∂Î Hõq`å"Õâ◊OÖ’ "å\˜x ~°zOKå~°x, P `«~åfi`«<Õ "å\˜x
Ü«∞*Ï˝~°÷O LѨÜ≥∂yOK«_»O [iyO^Œx XHõ "å^ŒO.
~å#∞ ~å#∞ Ü«∞[˝Hõ~°‡ ã¨OH˜¡+ì̈"≥∞ÿáÈQÍ, ^•xfl ã¨∞ÅÉèíO KÕÜ«∞_®xH˜, |∞∞‰õΩ¯Å`Àáê@∞
LѨÜ≥∂yOK«_®xH˜, Ü«∞A~°‡O„`åÅ∞ ~°zOK«_»O [iyOk. Ü«∞Aãπ J<Õ =∂>Ë Jk
Ü«∞[˝ ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ#^Œx `≥Å∞ѨÙ`«∞#flk. Jâ◊fi"Õ∞^èŒ, ~å[ã¨∂Ü«∂k J<ÕHõ Ü«∂QÍÅ#∞,
x~°fiiÎOKÕ q^è•<åÅ#∞ Ü«∞Aˆ~fi^ŒO `≥Å∞ѨÙ`«∞Ok.
WHõ ™ê=∞"Õ^ŒOÖ’ "Õ~Ú âßYÅ∞O_Õ=@. g\˜Ö’ Jhfl Å∞ѨÎ"≥∞ÿáÈQÍ H“^äŒ∞=∞,
*ˇ·q∞x, ~å}ÏÜ«∞}©Ü«∞ âßYÅ∞ =∂„`«O q∞yÖÏ~Ú.
ã¨fi`«O`„ « "Õ^•Å∞
<åÅ∞QÆ∞ "Õ^•ÅÖ’ |∞∞ˆQfi^ŒO, J^äŒ~°fi"Õ^ŒO, D Ô~O_Õ ã¨fi`«O„`«"≥∞ÿ#q. „Ѩ^è•#"≥∞ÿ#q.
q∞ye# ~Ô O_»∞ "Õ^•Å∞ =ÚYº"≥∞#ÿ k HÍ^Œ∞. x*ÏxH˜ Ü«∞[˝ Ü«∂QÍ^Œ∞ÅÖ’ J"Õ „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ q.
HÍx, "å\˜H˜ JO`«QÍ ã¨fi`«O„`« „ѨuѨuÎ ÖË^Œ∞. =ÚYºOQÍ ™ê=∞"Õ^ŒOÖ’x 1530 =∞O„`åÅ∞
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ #∞Oz ã¨O„QÆÇ≤ÏOz XHõ „Hõ=∞Ѩ^ŒúuÖ’ ã¨OÇ≤ÏfHõiOz#"Õ. P |∞∞‰õΩ¯Åhfl
™È=∞Ü«∂QÆ ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ LѨÜ≥∂yOKÕ =∞O„`åÅ∞† QÍ# Ü≥∂QƺOQÍ H˘xfl =∂~°∞ÊÅ∞
KÕã≤ ã¨OHõeOKå~°∞.
Jã¨Å∞ ™ê=∞"Õ^Œ"Õ∞ QÍ# „Ѩ^•#"≥∞ÿ# "Õ^ŒO. =∞# ã¨Ow`« âߢ™êÎxH˜ J^Õ =¸ÅO
Jx „Ѩfu. ™ê=∞ =∞O„`åÅ∞ Ѩ==∂# ™È=Ú_çx „Ѩã¨∞Îuã¨∂Î QÍ#O KÕÜ«∞_®xH˜
L^ÕútOz#q.
 62 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
<åÅæ= "Õ^ŒO. J^äŒ~°fi"Õ^ŒO, ^•xH˜ "≥Ú^Œ@ "Õ^Œ „ѨuѨuÎQÍx, Ü«∞*Ï˝~°›`«QÍx
ÖË^Œx, `«~åfi`« ZѨC_À ^•xfl "Õ^Œ „âı}˜Ö’ KÕ~åÛ~°x XHõ "å^ŒO. ^•xÖ’ ‰õÄ_® z=~°
H˘xfl |∞∞‰õΩ¯Å#∞ ã¨OHõeOz KÕ~°Û_»O`À Ü«∞*Ï˝~°›`« KÕ‰õÄiO^Œ@.
J#O`«~°HÍÅOÖ’ "Õ^ŒOQÍ QÆ∞iÎOz#^≥·#ѨÊ\˜H˜ J^äŒ~°fi"Õ^ŒO „áê=ÚYºOÖ’ =∂„`«O
^ÕxH© fã≤áÈ^Œ∞. ÃÑ·QÍ Ü«∞A™êû=∂ÅHõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ#∞, |∞∞ˆQfi^ŒO`À ã¨=∞OQÍ#∞ Jk
„Ѩ=ÚY`«fiO =Ç≤ÏOzOk.
P~°∞ºÅ∞ ÉèÏ~°`«=~å¬xH˜ =Å㨠=zÛ, ã≤÷~°Ñ¨_ç# `˘e~ÀAÅÖ’ „"åã≤# Hõq`«Å∞
|∞∞‰õΩ¯Å∞. "å\˜Ö’ "å~°∞ L^ÕÌtOz<å, L^ÕÌtOK«Hõ áÈ~Ú<å, P<å\˜ P~°ºr=# q^è•#O,
ã¨OѶ¨∞Ѩiã≤÷`«∞Å∞, qâßfi™êÅ∞ Jhfl „ѨuaOaã¨∂Î =ÙO\Ï~Ú.
|∞∞ˆQfi^ŒO #∞Oz ã‘fiHõiOz# =∞O„`åÅ`À<Õ Ü«∞A™êû=∞ "Õ^•Å∞ Z‰õΩ¯=ÉèÏQÆO
xi‡`«"≥∞ÿ<å~Ú. "å\˜H˜ ã¨fi`«O„`« „ѨuѨuÎ ÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« "å\˜#∞Oz |∞∞ˆQfi^ŒO =Å¡
`≥eÜ«∞=zÛ# ^•xHõO>Ë H˘`«ÎQÍ `≥eÜ«∞=KÕÛ^Õq∞Ï ÖË^Œ∞.
J^äŒ~°fi"Õ^ŒO
J^äŒ~°fi"Õ^ŒO JÖÏHÍ^Œ∞. Jk ^•^•Ñ¨Ù ѨÓiÎQÍ ã¨fi`«O„`« "Õ^ŒO. ^•xÖ’ |∞∞ˆQfi^ŒO
#∞Oz ã‘fiHõiOz#k KåÖÏ `«‰õΩ¯=. JO^Œ∞KÕ`« ^•xÖ’ #∞Oz Z<Àfl H˘`«Î qâıëêÅ∞
`≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ gÅ∞ HõÅ∞QÆ∞`«∞#flk.
J~Ú`Õ |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’x P~°º ã¨=∂[O ^•^•Ñ¨Ù JO`å ÃÑ· `«~°QÆ`«∞ʼnõΩ K≥Ok#\ì̃k.
^•xÖ’x qâßfi㨠=º=ã¨÷ JO`å ÃÑ· `«~°QÆ`«∞Å "åiH˜ ã¨O|OkèOz#^Œ@.
HÍQÍ J^äŒ~°fi"Õ^ŒOÖ’ HÍ#=KÕÛ [#rq`«O Z‰õΩ¯=QÍ „H˜Ok `«~°QÆ`«∞ʼnõΩ
ã¨O|OkèOz#^Œx, |Ǩïâß Jk J<å~°º ã¨=∂*ÏxH˜ K≥Ok#^Œx H˘O^Œ~°∞ Ѩiâ’^茉õΩÅ∞
Jaè„áêÜ«∞Ѩ_»∞`«∞<åfl~°∞. ^•x =∞O„`åÅÖ’ ‰õΔΩ„^Œ â◊‰õΩÎʼnõΩ, Éèí∂`«„¿Ñ`« Ñ≤âßKÀKåÛ@#‰õΩ
ã¨O|OkèOz#q Z‰õΩ¯= Hõ#|_»`å~Ú.
J^äŒ~°fi"Õ^Œ ã¨OÇ≤Ï`«‰õΩ `˘q∞‡k âßYÅ∞O_Õ=x „Ѩfu. HÍx, WѨC_»∞ =∂„`«O
â∫#H©Ü«∞, ÃѷѨÊÖÏ^Œ âßYÅ∞ Ô~O_»∞ =∂„`«"Õ∞ Åaèã¨∞Î<åfl~Ú. D Ô~O\˜Ö’#∞ ÃѷѨÊÖÏ^Œ
âßY ^•^•Ñ¨ÙQÍ „ѨKå~°OÖ’ ÖË#>Ëì. JkèHõ „ѨKå~°OÖ’ =Ù#flk â∫HõH©Ü«∞âßY =∂„`«"Õ∞.
J^äŒ~°fi"Õ^Œ â∫#H©Ü«∞âßYÖ’ 20 HÍO_»Å∞, 732 ã¨∂HÍÎÅ∞, 5987 =∞O„`åÅ∞
=Ù<åfl~Ú. J~Ú`Õ "å\˜Ö’ ã¨∞=∂~°∞ 1200 =~°‰õΩ |∞∞ˆQfi^ŒO #∞Oz ã¨O„QÆÇ≤ÏOz#"Õ.
|Ǩïâß J^äŒ~°fi"Õ^•xfl "≥Ú^Œ\’¡ "Õ^ŒOQÍ JOwHõiOK«x HÍ~°}Ï# ^•xH˜ P ™ê÷~Úx
ã¨O`«iOzÃÑ@ì_®xH˜, Ü«∞[˝OÖ’ LѨÜ≥∂yOK«_®xH˜ P `«~åfi`« HÍÅOÖ’ ^•xÖ’ |∞∞ˆQfi^Œ
=∞O„`åÅ#∞ K˘Ñ≤ÊOz =ÙO\Ï~°x H˘O^Œ~°∞ ѨO_ç`«∞Å =∞`«O. "≥Ú`«ÎO q∞Ï^Œ Jk
 63 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
qÅHõΔ}"≥∞ÿ# – q∞ye# =¸_çO\˜HõO>Ë qaè#fl ã¨fiÉèÏ=O QÆÅ – "Õ^ŒO. ^•x`À Hõeã≤
z=iH˜ <åÅ∞QÆ∞ "Õ^•Öˇ·<å~Ú.
Ü«∞[˝OÖ’ #Å∞QÆ∞~°∞ |∞∞ufiAÅ∞ „Ѩ^è•#OQÍ =ÙO\Ï~°∞. |∞∞ˆQfi^Œ =∞O„`åÅ∞
ѨiîOKÕ |∞∞+≤x ÃÇÏ∂`«, Ü«∞A~°‡O„`åÅ∞ ѨiîOKÕ |∞∞+≤x J^èŒfi~°∞º_»∞, ™ê=∞QÍ#O KÕ¿ã
|∞∞+≤x L^•æ`«, J^äŒ~åfiOy~°ã¨∞ûÅ#∞ ѨiîOKÕ |∞∞+≤x „|Ǩχ JO\Ï~°∞. D #Å∞QÆ∞~°∂
Ü«∞[˝ "ÕkHõ‰õΩ <åÅ∞QÆ∞ "≥·Ñ¨ÙÅ =ÙO\Ï~°∞. giÖ’ J^èŒfi~°∞º_»∞ Ü«∞[˝ "ÕkHõ x~å‡}O
^ŒQÆæiflOz ǨÏqã¨∞ûÅ#∞ „"ÕÅÛ_»O =~°‰õΩ Jhfl KÕã¨∂Î =ÙO\Ï_»∞. JO>Ë Ü«∞[˝ Ü«∂QÍÅÖ’
Ü«∞Aˆ~fi^•x^Õ „Ѩ^è•# áê„`«. Ü«∞Aˆ~fi`«Î J~Ú# |∞∞+≤ˆH JkèHõ „áê^è•#ºO.
VI
|∞∞ˆQfi^•xfl Ô~O_»∞ q^è•Å∞QÍ qÉèÏyOK«_»O ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O. XHõ Ѩ^Œúu „ѨHÍ~°O
^•xfl Zxq∞k J+¨ìHÍÅ∞QÍ qÉèÏy™êÎ~°∞. =∞~˘Hõ Ѩ^Œúu „ѨHÍ~°O Ѩk =∞O_»ÖÏÅ∞QÍ
qÉèíl™êÎ~°∞. D Ô~O_»= Ѩ^Œú`Õ Z‰õΩ¯=QÍ "å_»∞HõÖ’ =ÙOk.
„Ѩã¨∞Î`«O „ѨKå~°OÖ’ =Ù#fl |∞∞ˆQfi^ŒâßHõÅâßY ã¨OÇ≤Ï`«Ö’ Ѩk =∞O_»ÖÏÅ∞<åfl~Ú.
"å\˜x "≥Ú`«ÎO 85 J#∞"åHÍÅ∞QÍ qÉèílOKå~°∞. "å\˜Ö’ 11 "åÅdź ã¨∂HÍÎÅ#|_Õ
"å\˜`À HõeÑ≤ 1028 ã¨∂HÍÎÅ∞ L<åfl~Ú. Jq HÍHõ dÅ ã¨∂HÍÎÅ∞ J#|_Õ 32 `À HõeÑ≤
"≥Ú`«ÎO 1060 ã¨∂HÍÎÅ∞ J=Ù`å~Ú. Jxfl ã¨∂HÍÎÅÖ’#∞ HõeÑ≤ "≥Ú`«ÎO 10,580 |∞∞‰õΩ¯Å∞
=Ù<åfl~Ú.
J+¨ìHÍÅ ÖˇHõ¯Ö’ K«∂¿ãÎ |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ Zxq∞k J+¨ìHÍÅ∞, „Ѩu J+¨ìHÍxH˜ 8
J^蕺ܫ∂Å∞, „Ѩu J^蕺ܫ∂xH˜ JxÜ«∞`« ã¨OYºÅÖ’ "≥Ú`«ÎO 2008 =~°∞æÅ∞ =Ù<åfl~Ú.
XHõ =∞O_»ÖÏxH˜ Wxfl ã¨∂‰õΩÎÅ∞, „Ѩu ã¨∂HÍÎxH˜ Wxfl |∞∞‰õΩ¯Å∞ =ÙO_®Å#fl
xÜ«∞=∞O ÖË^Œ∞. HÍx XHõ qâı+¨O U=∞O>Ë |∞∞ˆQfi^ŒO „Ѩ^äŒ=∞ =∞O_»ÅOÖ’ 191
ã¨∂HÍÎÅ∞O_»QÍ, PYi^≥·# Ѩ^Œ= =∞O_»ÅOÖ’ ‰õÄ_® 191 ã¨∂HÍÎÖË =Ù<åfl~Ú. PY~°∞#
=zÛ KÕi# =∞O_»ÅO Hõ#∞Hõ ã¨iQÍ „Ѩ^äŒ=∞ =∞O_»ÅOÖ’ Zxfl =Ù<åflÜ≥∂ J<Õfl ã¨∂HÍÎÅ#∞
^Œâ◊=∞ =∞O_»ÅOÖ’ ‰õÄ_® KÕiÛ =ÙO_»=K«∞Û#@.
„Ѩu ã¨∂HõÎOÖ’#∞ H˘xfl |∞∞‰õΩ¯Å∞O\Ï~Ú Hõ^•? Jq ™ê^è•~°}OQÍ XˆH Kè«O^Œã¨∞ûÖ’
=ÙO\Ï~Ú. XHõ ã¨∂HõÎOÖ’x |∞∞‰õΩ¯Åhfl J#∞+¨μìÑπÖ’ =ÙO>Ë =∞~˘Hõ ã¨∂HõÎOÖ’x |∞∞‰õΩ¯Åhfl
[QÆfK«ÛùO^Œã¨∞ûÖ’ =ÙO_»=K«∞Û.
„^Œ+ì̈, ^Õ=`«
„Ѩu ã¨∂HÍÎxH˜ XHõ |∞∞+≤ „^Œ+¨ìQÍ =ÙO\Ï_»∞. JO>Ë P ã¨∂HÍÎxfl P |∞∞+≤
^Œi≈OKå_»#fl=∂@ („"åâß_»x J#‰õÄ_»^Œ@ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O „ѨHÍ~°O. nxfl `«~åfi`«
K«iÛ^•Ì=Ú.) |∞∞ˆQfi^Œ =∞O„`åÅ "≥Ú`«ÎO „^Œ+ì̈Å∞ 391 =∞Ok.
 64 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JÖψQ „Ѩu ã¨∂HÍÎxH˜ XHõ ^Õ=`« =ÙO\Ï_»∞. ÖËHõ =ÙO@∞Ok. JO>Ë P ã¨∂HõÎO P
^Õ=`«#∞ L^ÕÌtOz ™È΄`«O KÕã¨∂Î K≥Ñ≤Ê# ^Œ#fl=∂@.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ |∞∞ˆQfi^ŒO „Ѩ^äŒ=∞ =∞O_»Å „Ѩ^äŒ=∞ ã¨∂HõÎO Jyfl ^Õ=`åHõ"≥∞ÿ#k.
JO>Ë Jyfl ^Õ=Ù_çx L^ÕÌtOz K≥Ñ≤Ê#k. ^•x „^Œ+ì̈ qâßfiq∞„`«Ñ¨Ù„`«∞_≥·# =∞^èŒ∞K«ÛùO^Œã¨∞_»∞.
^•x Kè«O^Œã¨∞û QÍÜ«∞„u. „Ѩ„Ѩ^äŒ=∞ ã¨∂HõÎ"Õ∞ JyflH˜ JOH˜`«"≥∞ÿOk. JO`ÕHÍ^Œ∞, Ѩk
=∞O_» Ö ÏÅÖ’#∞, Zxq∞^Œ = , `˘q∞‡^Œ = =∞O_» Ö ÏÅ∞ `« Ñ ¨ Ê q∞ye#=hfl Jyfl
^Õ=`åHõ"≥∞ÿ#q. ^•xfl |\ì̃ P<å\˜ |∞∞+¨μÅ∞ JyflH˜ ZO`« „áê^è•#ºq∞KåÛ~À „QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û.
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ã¨∂HõÎOÖ’x Jyfl ^Õ=`åHõ"≥∞ÿ# `˘q∞‡k |∞∞‰õΩ¯ÅÖ’
"≥Ú^Œ\ ˜k D q^èŒOQÍ =ÙO@∞Ok.
– Jyfl g∞àı ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«"£∞
Ü«∞[˝ã¨º ^Õ= =∞$ufi["£∞
Ǩϟ`å~°"£∞ ~°`«fl^è•`«=∞"£∞
|∞∞ˆQfi^Œ |∞∞+¨μʼnõΩ QÍÜ«∞„f K«ÛùO^Œã¨∞û KåÖÏ „Ñ‘uáê„`«"≥∞ÿ#^≥· =ÙO_®e. "≥Ú`«ÎO
10580 |∞∞‰õΩ¯Å∞ HÍQÍ. P Kè«O^Œã¨∞ûÖ’ 2451 |∞∞‰õΩ¯Å∞<åfl~Ú. ã¨∞„Ѩã≤^Œú ã¨O^蕺
=O^Œ# =∞O„`«O QÍÜ«∞„fK«ÛùO^Œ¿ãû.
=∞~˘Hõ =ÚYº qâı+¨O „Ѩ^äŒ=∞ =∞O_»ÅOÖ’x 191 ã¨∂HÍÎÅ#∞ ѨÅ∞=Ù~°∞ =∞ǨÏ~°∞¬Å∞
^Œi≈OKå~°∞. J=hfl qaè#fl ^Õ=`«Å‰õΩ JOH˜`«"≥∞ÿ #\ì̃q. JÖψQ 8,9,10 =∞O_»ÖÏʼnõΩ
‰õÄ_® ѨÅ∞=Ù~°∞ „^Œ+ì̈Öˇ·# |∞∞+¨μÅ∞<åfl~°∞. `˘q∞‡^Œ= =∞O_»ÖÏxH˜ „^Œ+ì̈Å∞ ѨÅ∞=ÙÔ~·#ѨÊ\˜H˜
^Õ=`« =∂„`«O XHõ¯_Õ. J`«_»∞ Ѩ==∂# ™È=Ú_»∞. XHõ¯ P ^Õ=Ùx HÀã¨"Õ∞ "≥Ú`«ÎO P
=∞O_»ÅO JO`å JOH˜`«"≥∞ÿOk.
WHõ Ô~O_»∞ #∞Oz 7 =~°‰õΩ =∞O_»ÖÏÅxfl\˜H˜ „^Œ+ì̈Å∞ XˆH |∞∞+≤, ÖË^• J`«x
"å~°ã¨∞Å∞, =Oj‰õΩÅ∞ =∂„`«"Õ∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ kfifÜ«∞ =∞O_»ÅO JO`å QÆ$`«û=∞^Œ
=∞ǨÏi¬ ^Œi≈Oz#\ì̃q. `«$fÜ«∞ =∞O_»ÅO qâßfiq∞„`«∞_»∞, ÖË^• "≥·âßfiq∞„`«∞Öˇ·# |∞∞+¨μÅ∞
^Œi≈Oz#\˜ìk. K«`«∞~°÷ =∞O_»ÅO "å=∞^Õ=ÙxH˜ ã¨O|OkèOz#k. ѨOK«=∞ =∞O_»ÅO
J„u =∞ǨÏi¬H˜, ÖË^• P„`ÕÜ«ÚÖˇ·# "åiH˜, +¨+¨ª=∞ =∞O_»ÅO Éèí~°^•fi[ =∞ǨÏi¬H˜ ÖË^•
ÉèÏ~°^•fiAÖˇ·# "åiH˜ ã¨O|OkèOz#q. HÍQÍ 104 ã¨∂HÍÎÅ∞ Hõey# ã¨ÑÎ̈=∞ =∞O_»ÅO
JO`å =ã≤+¨μª_»∞ „^Œ+ì̈QÍ Hõey#\ì̃k. J~Ú`Õ g@xfl\˜Ö’#∞ H˘kÌáê\˜ ã¨∂HÍÎÅ∞ W`«~°∞Åq
‰õÄ_® =Ù<åfl~Ú.
<åÅ∞QÆ∞ "Õ^•ÅÖ’#∞ "≥Ú^Œ\ ˜^≥·# |∞∞ˆQfi^ŒO, PYi^≥·# J^äŒ~°fi"Õ^ŒO =∂„`«"Õ∞
Kåi„`«Hõ,
™êO㨯 $uHõ ^Œ$+≤ì #∞Oz =ÚYº"≥∞ÿ#q Hõ#∞Hõ "å\˜x QÆ∞iOz =∞i H˘O`« q=~°OQÍ
`«~åfi`« K«∂^•Ì=Ú. „Ѩã¨∞Î`åxH˜ ã¨OÇ≤Ï`«Å#∞ =^Œe"Õã≤, "Õ^Œ "å[‡Ü«∞OÖ’ Ô~O_»=
qÉèÏQÆ"≥∞ÿ# „ÉÏǨχ}ÏÅ#∞ QÆ∞iOz ‰õΩ¡Ñ¨ÎOQÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
 65 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
É„ ÏǨχ}ÏÅ∞
„|Ǩχ JO>Ë "≥Ú^Œ\’¡ =∞O„`«O J<Õ J~°"÷ ∞Õ ~°∂_èO» QÍ =ÙO_Õk. J@∞=O\˜ „|ǨχʼnõΩ,
JO>Ë "Õ^Œ =∞O„`åʼnõΩ, q=~°}QÍ L^ŒƒùqOz# qÉèÏQÆO Hõ#∞Hõ P ™êÇ≤Ï`åºxH˜
„ÉÏǨχ}ÏÅx ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
"Õ^Œã¨OÇ≤Ï`«ÅÖ’ Ü«∞Aã¨ûOÇ≤Ï`«Ö’ =∂„`«"Õ∞ QÆ^ŒºÉèÏQÆO Z‰õΩ¯=QÍ =Ù#flk.
|∞∞HõûOÇ≤Ï`«, ™ê=∞ã¨OÇ≤Ï`« ѨÓiÎQÍ QÆ^Œº "å[‡Ü«∞O J~Ú<å "å\˜x ‰õÄ_® =∞O„`åÅ
=Öˇ Ѩiî™êÎ~°∞.
„Ѩu "Õ^Œã¨OÇ≤Ï`«‰õΩ H˘xfl „ÉÏǨχ}ÏÅ∞ J#∞ã¨Okè`åÖˇ· =ÙO\Ï~Ú. qq^èŒ Ü«∞*Ï˝ÅÖ’
"å\˜H˜ ã¨O|OkèOz# =∞O„`åÅ J~å÷Å#∞ q=iã¨∂Î, "åºMϺxã¨∂Î Ü«∞*Ï˝xfl U q^èŒOQÍ
#_»áêÖ’ qâ◊^ŒÑ¨~°K«_»O „ÉÏǨχ}ÏŠѨx. ã¨OÇ≤Ï`«Å∞ J=`«iOz# `«~åfi`« KåÖÏ HÍÖÏxH˜
"Õ^ŒÑ¨^•Å J~å÷Å∞, "å\˜ L^ÕÌâßÅ∞, „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ HÍÅ „ѨÉèÏ=OÖ’ =∂iáÈ=_»O
[iyOk. JO^Œ∞KÕ`« |∞∞ufi‰õΩ¯Å ™œHõ~åº~°÷O =∞O„`å~°÷ q^èŒ∞Å#∞ qâ◊nHõiOK«_®xH˜
„ÉÏǨχ} qÉèÏQÆO J=ã¨~°"≥∞ÿOk.
„Ѩu "Õ^•xH˜ LáêOQÍÅ∞QÍ H˘xfl „ÉÏǨχ}ÏÅ∞O\Ï~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ |∞∞ˆQfi^•xH˜
QÆÅ „ÉÏǨχ}ÏÅÖ’ S`«ˆ~Ü«∞, H“+‘`«H© (âßOMÏÜ«∞#) „ÉÏǨχ}ÏÅ∞ ã¨∞„Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#q. S`«ˆ~Ü«∞
„ÉÏǨχ}O 'W`«~å— Ñ¨Ù„`«∞_≥·# =∞Ç‘Ï^•ã¨∞ q~°z`«"≥∞ÿ# „QÆO^äŒO Hõ#∞Hõ ^•xH˜ 'S`«ˆ~Ü«∞—
„ÉÏǨχ}=∞<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk. (W`«~å JO>Ë Pˆ~º`«~° ¢ã‘Î Jx, "Õ^Œ "å[˝Ü«∞ Hõ~°ÎÅÖ’
Pˆ~º`«~° =∞ǨÏ~°∞¬Å∞<åfl~°#_®xH˜ Wk x^Œ~°≈#=∞x XHõ "å^ŒO). D „ÉÏǨχ}OÖ’
JyflëÈì=∞, ~å[ã¨∂Ü«∂k Ü«∞*Ï˝Å∞, WO„^•aè¿+Hõ, ™ê„=∂*Ϻaè¿+Hõ HÍ~åºÅ=O\˜q
=i‚OK«|_®¤~Ú.
LáêMϺ<åÅ∞
„ÉÏǨχ}ÏÅ#∞ QÆ∞iOz „"åã≤# ѨO_ç`«∞ÅO^Œ~°∞ Jq =\ì̃ ¿ÑÅ="≥∞ÿ#=x, Ѩ~î°<åxH˜
ZO`À qã¨∞QÆ∞ HõeyOKÕ=x =i‚OKå~°∞. J~Ú`Õ XHõ qâı+¨O U=∞O>Ë D „ÉÏǨχ}ÏÅÖ’<Õ
P~°∞ºÅ P<å\˜ PKå~°, =º=Ǩ~åÅ#∞, r=# q^è•<åxfl, qâßfi™êÅ#∞ Pã¨H˜ÎHõ~°OQÍ
q=iOKÕ Hõ^äŒÅ∞, LáêMϺ<åÅ∞ =™êÎ~Ú. g\˜H˜ XHõ L^•Ç¨Ï~°} S`«ˆ~Ü«∞ „ÉÏǨχ}OÖ’x
â◊√#âı≈Ѷ¨ LáêMϺ#O.
ǨÏiâ◊ÛO„^Œ∞_»<Õ ~åA `«#‰õΩ =zÛ# XHõ "åºkèx áÈQ˘@∞ìH˘#_®xH˜ XHõ Ü«∂QÆO
`«ÅÃÑ\˜ì JrQÆ~°∞Î_»<Õ =ÚxH˜ H˘xfl QÀ=ÙezÛ J`«x ‰õΩ=∂~°∞_≥·# â◊√#âı≈ѨÙ_çx Ü«∂QÆ
Ѩâ◊√=ÙQÍ H˘#∞‰õΩ¯x Ü«¸Ñ¨ãÎ̈OÉèÏxH˜ Hõ\ ì̃"Õ~Ú™êÎ_»∞. â◊√#âı≈ѨÙ_»∞ =~°∞} ^Õ=Ù_çx, WOHÍ
W`«~° ^Õ=`«Å#∞ „áêi÷Oz |O^èŒq=Ú‰õΩÎ_»=Ù`å_»∞. (â◊√#âı≈ѨÙ_»∞ D ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ K≥Ñ≤Ê#
=~°∞}, `«k`«~° ^Õ=`åHõ ã¨∂HÍÎÅ#∞ |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ KÕ~°Û_»O`À J`«_»∞ "Õ^Œi¬ JÜ«∂º_»∞.)
 66 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`«##∞ |eѨâ◊√=ÙQÍ q„Hõ~ÚOz# `«# `«O„_ç =^ŒÌ‰õΩ uiy "≥à◊§_®xH˜ â◊√#âı≈ѨÙ_»∞
W+¨ìѨ_»Hõ, qâßfiq∞„`«∞_çx `«# `«O„_çQÍ =i™êÎ_»∞. qâßfiq∞„`«∞_»∞ J`«_çx `«# *˺+¨ª
‰õΩ=∂~°∞_»∞QÍ JOwHõi™êÎ_»∞. HÍx, qâßfiq∞„`«∞_ç #∂~°∞QÆ∞~°∞ ‰õΩ=∂~°∞ÅÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜
UÉèˇ·=∞Ok â◊√#âı≈ѨÙ_çx ™È^Œ~°∞_»∞QÍ JOwHõiOK«~°∞. qâßfiq∞„`«∞_»∞ P„QÆÇ≤ÏOz `«#
"≥Ú^Œ\ ˜ UÉè̌·=∞Ok Ѩل`«∞Å#∞ hK« *Ï`«∞Å`À Hõeã≤ á⁄O_»x â◊Ñ≤™êÎ_»∞. "åˆ~ ѨÙoO^Œ∞Å∞,
PO„^èŒ∞Å∞, ѨÙO„_»∞Å∞, =¸u|∞Å∞, â◊|~°∞Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# ã¨OHõ~° *Ïu"å~°∞ JÜ«∂º~°∞.
=∞^èŒ∞K«ÛùO^Œ∞_»∞ (|∞∞ˆQfi^Œ „Ѩ^äŒ=∞ ã¨∂HõÎ „^Œ+ì̈) "≥Ú^ŒÖˇ·# q∞ye# UÉè̌· =∞Ok â◊√#âı≈ѨÙ_çx
™È^Œ~°∞_»∞QÍ JOwHõi™êÎ~°∞. (S`«ˆ~Ü«∞ „ÉÏǨχ}O <å\˜ˆH PO„^èŒ∞Å∞<åfl~°x Q˘Ñ¨ÊQÍ
K≥ѨCHÀ=_»"Õ∞ HÍx, D Hõ^äŒ#∞ |\ì̃ J^Õ=∞O`« Ѷ¨∞#"≥∞ÿ# „Ѩã¨HÎ̃QÍ Hõ#|_»^Œ∞.)
WÖÏO\˜ " Õ Z<Àfl PMϺ#, LáêMϺ<åʼnõ Ω „ÉÏǨ Ï ‡}ÏÅ∞, W`« ~ ° "≥ · k Hõ
"å[‡Ü«∞âßYÅ∞ PÅ"åÖÏÅ∞. JO`ÕHÍHõ, g\˜Ö’ ‰õΩ¡ÑÎ̈OQÍ K≥Ñ≤Ê# Hõ^äŒÖË `«~åfi`« HÍÅOÖ’
ѨÙ~å}ËuǨ™êʼnõΩ Wu =$`åÎÅ∞QÍ LѨÜ≥∂QÆѨ_®¤~Ú. ѨÙ~å} Hõ~°ÎÅ∞ D "Õ^Œ Hõ^äŒÅ<Õ
zÅ=Å∞ ѨÅ=Å∞QÍ qãÎ̈iOz Q˘Ñ¨Ê "≥∞ÿ^ä•Årx ã¨$+≤ìOKå~°∞.)
Hõ$+¨‚ Ü«∞Aˆ~fi^•xH˜ K≥Ok# „ÉÏǨχ}ÏÅÖ’ „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#k `≥·uÎsÜ«∞ „ÉÏǨχ}O.
Wk Jxfl\˜Ö’H˜ (|∞∞ˆQfi^Œ „ÉÏǨχ}ÏÅHõO>Ë ‰õÄ_®) ѨÙ~å`«#"≥∞ÿ#^Œx x~°‚~ÚOKå~°∞.
â◊√Hõ¡ Ü«∞Aˆ~fi^ŒOÖ’x „ÉÏǨχ}ÏÅÖ’ â◊`«Ñ¨^äŒ „ÉÏǨχ}O ã¨∞„Ѩã≤^Œú"≥∞ÿOk. ^•xÖ’
‰õÄ_® J<ÕHõ q^è•Öˇ·# Ü«∞*Ï˝Å#∞, "å\˜ x~°fiǨÏ} q^è•<åÅ#∞ q=iOKå~°∞. WO^Œ∞Ö’<Õ
^Œ∞+¨ºO`«, Éèí~°`« Hõ^äŒÅ∞, L^•ÌÅHõ P~°∞}˜ Hõ^äŒ, T~°fij ѨÙ~°∂~°= Hõ^äŒ "≥Ú^ŒÖˇ·# "≥<Àfl
=™êÎ~Ú. =∞`«ûº ѨÙ~å}OÖ’ =KÕÛ „áêp# [ńѨà◊Ü«∞O, =∞`åûº=`å~° Ѷ¨∞@ìO, "≥·=ã¨fi`«
=∞#∞=Ù K«i„`« ã¨qãÎ̈~°OQÍ Hõ#|_»`å~Ú.
™ê=∞"Õ^ŒOÖ’x J<ÕHõ „ÉÏǨχ}ÏÅÖ’ `åO_»º „ÉÏǨχ}O „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿOk. J^äŒ~°fi}
"Õ^•xH˜ ‰õÄ_® QÀѨ^äŒO J<Õ XHõ „ÉÏǨχ}O =Ù#flk.
"≥Ú`«ÎOÃÑ· „ÉÏǨχ}ÏÅxfl\˜Ö’#∞ Ü«∞[˝Ü«∂QÍÖË „Ѩ^è•#OQÍ =i‚OK«|_®¤~Ú. JO>Ë
^Õ=`«Å#∞ ã¨O„Ñ‘`«∞Å∞QÍ KÕã¨∞H˘#_®xH˜ ~°zOz# ã¨OÇ≤Ï`å =∞O„`åÅ#∞ `«~åfi`« HÍÅOÖ’
Ü«∞[˝Ü«∂QÍk Hõ~°‡HÍO_»‰õΩ J#∞=ÙQÍ qxÜ≥∂yOK«_®xH˜, "å\˜H˜ q=~°}Å∞, "åºMϺ<åÅ∞
W=fi_®xH˜ ~°zOz#"Õ „ÉÏǨχ}ÏÅ∞.
P~°}ºHÍÅ∞
áÈ`Õ, „Ѩu "Õ^ŒOÖ’#∞ ã¨OÇ≤Ï`«, „ÉÏǨχ}ÏÅ `«~åfi`« P~°}ºHÍÅ∞ J<Õ qÉèÏQÆO
=ã¨∞ÎOk. "å\˜ ¿Ñ~°∞#∞ |>Ëì Jq J~°}º ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ#=x J~°÷O KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. Jk
 67 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=~å‚„â◊=∞ ^èŒ~å‡Å∞ ã≤÷~°Ñ¨_ç# HÍÅO. „|ǨχK«~°º, QÆ$Ǩϙê÷„â◊=∂Å `«~åfi`« "å#„Ѩ™ê÷„â◊=∞O.
JO>Ë =#"åã¨O KÕÜ«∞_»O. =∞x+≤ „|uH˜ =Ù#flO`«HÍÅO Hõ~å‡K«~°}`«Ñ¨Ê^Œ∞ Hõ#∞Hõ,
"å#„Ѩã¨÷OÖ’ KÕÜ«∞^Œy# `«áÈ^蕺<åk Hõ~°‡Å‰õΩ ã¨O|OkèOz# q^èŒ∞Å#∞ xˆ~ÌtOKÕq
J~°}ºHÍÅ∞.
Hõ$+¨‚ Ü«∞Aˆ~fi^•xH˜ ã¨O|OkèOz# `≥·uÎsÜ«∂~°}ºHõO, â◊√Hõ¡ Ü«∞Aˆ~fi^•xH˜
ã¨O|OkèOz# |$ǨÏ^•~°}ºHõO KåÖÏ „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#q. `≥·uÎsÜ«∂~°}ºHõOÖ’x XHõ Hõ^äŒÖ’
Éèí~°Î`À ã¨Ç¨ÏQÆ=∞#O KÕÜ«∞|∂x# XHõ ¢ã‘Îx "åiã¨∂Î, J`«_ç ^èŒ#∞~åƒ}ÏÅ#∞ fã¨∞‰õΩx
zu#∞Oz "≥eH˜~å=Åã≤O^Œx L^ÀƒkèOKÕ Wu=$`«ÎO =ÙOk. nxfl |\˜ì ã¨Ç¨ÏQÆ=∞<åxH˜
"Õ^Œ „áê=∂}ºO ÖË^Œx, `«~åfi`« HÍÅOÖ’ Z=~À P ^Œ∞~å‡~°æѨ٠PKå~åxfl HõeÊOKå~°x
ÉèÏqOK«=K«∞Û.
™ê=∞"Õ^•xH˜ K≥Ok# P~°}ºHÍÅÖ’ `«Å=HÍ~° P~°}ºHõO „Ѩã≤^ŒÌ"≥∞ÿ#k. HÍQÍ,
J^äŒ~°fi"Õ^•xH˜ K≥Ok# P~°}ºHõO Un ÅÉèíºO HÍÖË^Œ∞. |Ǩïâß Jã¨Å∞ =ÙO_ç =ÙO_»Hõ
áÈ=K«∞Û#@.
LѨx+¨`∞« ÅÎ ∞
"Õ^Œ"åV‡Ü«∞OÖ’ K«`«∞~°÷ qÉèÏQÆO LѨx+¨`«∞ÎÅ∞. „Ѩu "Õ^•xH˜ =ÚO^Œ∞ ã¨OÇ≤Ï`«,
`«~åfi`« „ÉÏǨχ}ÏÅ∞, `«~åfi`« P~°}ºHÍÅ∞, PY~°∞# LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ =™êÎ~Ú. "Õ^•Å
PY~°∞Ö’ =™êÎ~Ú Hõ#∞Hõ, LѨx+¨^•fi[‡Ü«∂xH˜ "Õ^•O`«O J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
JO`ÕHÍHõ, ''"Õ^Œq*Ï˝<åxH˜ áê~°=∞ºO—— J<Õ J~°÷OÖ’ ‰õÄ_® "Õ^•O`«O J<Õ =∂@#∞
"å_»∞`å~°∞. q∞ye# =¸_»∞ qÉèÏQÍÅ∞ ^Õ=`«Å ™È΄`åÅ∞, Ü«∞[˝Ü«∂QÍk Hõ~°‡HÍO_»‰õΩ
ã¨O|OkèOz#"≥·`Õ, LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ ˆH=ÅO *Ï˝#HÍO_»‰õΩ ã¨O|OkèOz#q.
XHõ q^èŒOQÍ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ "Õ^•ÅÃÑ· u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ =O\˜=x ‰õÄ_® =i‚OK«=K«∞Û.
JO>Ë Jq ÉÏǨ@OQÍ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕâßÜ«∞x HÍ^Œ∞. Jq ‰õÄ_® "Õ^•ÅÖ’x JO`«~åƒùQÍÖˆ
"Õ^Œ „áê=∂}Ϻxfl JOwHõi™êÎ~Ú. J~Ú`Õ, JOwHõiOz#>Ëì JOwHõiOz "≥k· Hõ Hõ~‡° HÍO_»#∞
x~°ã≤™êÎ~Ú. "Õ^•Å∞ xˆ~ÌtOz# Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ∞ SÇ≤ÏHõ ã¨∞Y ™œÉèÏQͺŠHÀã¨O (ÃÑ·
JkèHÍ~°∞ʼnõΩ ÅOKåezÛ Ñ¨|ƒO QÆ_»∞ѨىõΩ#fl@∞ì) ^Õ=`«Å#∞ „áêi÷Oz, ™È΄`«O KÕã≤.
"åix =â◊Ѩ~°K«∞H˘#_®xH˜ L^ÕÌtOz#q. JO`ÕHÍHõ Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ∞ [O`«∞ |Å∞Å`À,
â◊√#âı≈ѨÙx Hõ^äŒÖ’=Öˇ XH˘¯Hõ¯™êi #~°"Õ∞^èŒO =O\˜ J<ÕHõ J<åKå~°, ^Œ∞~åKå~°, „‰õÄ~åKå~°,
=¸_è®Kå~åÅ`À ‰õÄ_ç#q. JO^Œ∞KÕ`« P Hõ~°‡HÍO_» HõO>Ë L#fl`« ™ê÷~ÚH˜ K≥Ok#
*Ï˝#HÍO_»#∞ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ Jaè=∂xOz „ѨKå~°O KÕâß~Ú. ÉèÏ~°fÜ«∞`«`«fi âߢ™êÎxH˜
J"Õ =¸ÅO.
 68 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
LѨx+¨`ü JO>Ë ''^ŒQÆæ~° ‰õÄ~ÀÛ=_»O——. Z=i ^ŒQÆæ~°? QÆ∞~°∞=Ù ^ŒQÆæ~°. ZO^Œ∞‰õΩ
‰õÄ~ÀÛ=_»O? `«`«fi K«~°Û HÀã¨O, „ÉÏǨχ*Ï˝# ã¨=Úáê~°˚# HÀã¨O. D qâ◊fiO Uq∞\˜?
Z=~°∞ nxfl ã¨$+≤ìOKå~°∞? =∂#=Ù_»∞ ZO^Œ∞‰õΩ [x‡ã¨∞Î<åfl_»∞. ZO^Œ∞‰õΩ =∞~°}˜ã¨∞Î<åfl_»∞?
=∞~°}˜Oz ZHõ¯_çH˜ "≥_»∞`«∞<åfl_»∞? =∂#= rq`«ÅHõΔ ºO Uq∞\˜? JOu=∞ ã¨`«ºO Uk?
U XHõ¯ ã¨`«ºO `≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë ã¨=∞ã¨ÎO `≥eã≤#@∞ì J=Ù`«∞Ok? `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õk Z=~°∞?
`≥Å∞ã¨∞HÀ|_Õk Uk?
Wg, WOHÍ W@∞=O\˜"Õ J<ÕHõ „Ѩâ◊flÅ∞ "Õã¨∞‰õΩx "å\˜H˜ ã¨=∂^è•<åÅ#∞
J<Õfi+≤OKå~°∞ LѨx+¨`å¯~°∞Å∞. „ѨѨOK« `åufiHõ "å[˝Ü«∞OÖ’ LѨx+¨`«∞ÎʼnõΩ D<å\˜H©
L#fl`«"≥∞ÿ# ™ê÷#O =Ù#flk.
Ѩk LѨx+¨`∞« ÅÎ ∞
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ 108 Jx z~°HÍÅѨ٠ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O. J~Ú`Õ "å\˜Ö’ J`«ºkèHõ
Éè Ï QÆ O ÉÏQÍ J~åfip#"≥ ∞ ÿ # q. `« ` « fi qKå~° O KÕ ¿ 㠄Ѩ ^ è • <ÀѨ x +¨ ` « ∞ Î Å ∞ Ѩ k .
UHÍ^Œâ’Ѩx+¨`∞« ÅÎ #∞, ^•fi^Œâ’Ѩx+¨`∞« ÅÎ #∞ ‰õÄ_® ¿Ñ~˘¯#_»O =Ù#flk HÍx, â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞
ÉèÏ+¨ºO „"åÜ«∞_®xH˜ ZOK«∞‰õΩ#flq Ѩk =∂„`«"Õ∞. Hõ#∞Hõ "å\˜<Õ „áê=∂}˜Hõ"≥∞ÿ#
^Œâ’Ѩx+¨`«∞ÎÅ∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞. â◊OHõ~°∞_»∞ ÉèÏ+¨ºO „"åã≤# LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ Dâ◊, ˆH#,
„Ѩâ◊fl, =ÚO_»Hõ, S`«ˆ~Ü«∞, `≥·uÎsÜ«∞, Hõ~î°, KèåO^ÀQƺ, =∂O_»∂Hõº, |$ǨÏ^•~°}º
HÀѨx+¨`«∞ÎÅ∞. ÉèÏ~°fÜ«∞ "Õ^•O`« ™ê~°=∞O`å D ѨkO\˜Ö’<Õ =Ù#flk.
„H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO ã¨∞=∂~°∞ 1000 #∞Oz 300–200 =~°‰õΩ LѨx+¨`«∞ÎÅ Ü«ÚQÆO
HÍ=K«∞Û. |∞^Œ∞úx <å\˜H˜ „Ѩ^è•<ÀѨx+¨`«∞ÎÅhfl =KåÛÜ«∞<Õ „Ѩfu. J~Ú`Õ P `«~åfi`«
‰õÄ_® H˘xfl =O^ŒÅ Uà◊§ =~°‰õΩ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ =zÛ KÕ~°∞`«∂<Õ =Ù<åfl~Ú. „Ѩ^è•#"≥∞ÿ#
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ x~°∞æ} „|Ǩχ`«`«fiqKå~°O KÕ¿ãq HÍQÍ, `«~åfi`« =zÛ# LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’
ã¨QÆ∞}Àáêã¨##∞ „ѨɒkèOKÕ"Õ Z‰õΩ¯=.
VII
WѨÊ\˜H˜ „Ѩ^è•#"≥∞ÿ# "Õ^Œ"åV‡Ü«∞ =~°‚# =Úyã≤Ok. HÍx "≥·kHõ "å[‡Ü«∞O
Jáê~°"≥∞ÿ#k. WѨÊ\˜ =~°‰õΩ K≥Ñ≤Ê#^ŒO`å „â◊√u "åV‡Ü«∞O. HÍx, nxH˜ J#∞|O^èŒOQÍ
q=~°}Ï`«‡HõOQÍ q™êÎ~°"≥∞ÿ# W`«~° "åV‡Ü«∞O =$kú K≥OkOk.
P "åV‡Ü«∞O QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞H˘#_®xH˜ =ÚO^Œ∞ Ô~O_»∞ =¸_»∞ Pã¨H˜ÎHõ~°
q+¨Ü«∂Å#∞ K«iÛ^•Ì=Ú. Jx q"å^Œ „QÆãÎ̈"≥∞ÿ#q ‰õÄ_®.
g\˜Ö’ XHõ\ ˜ – "Õ^•Å∞ áœ~°∞¿+Ü«∂ÖÏ, Jáœ~°∞¿+Ü«∂ÖÏ J#flk. JO>Ë "Õ^•Å∞
=∂#=ÙÅ∞ ~°zOz#"å HÍ"å Jx, "Õ^•Å∞ Jáœ~°∞¿+Ü«∂Åx, JO>Ë =∂#=ÙÅ∞ ~°zOz#q
 69 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HÍ=x XHõ „áêp# ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O „Ѩ|ÅOQÍ =Ù#flk. =∞i =∂#=ÙÅ∞ HÍHõáÈ`Õ Z=~°∞
~°zOKå~°∞? Z=~°∂ ~°zOK«ÖË^Œ∞. Jx XHõѨC_»∞ =Ù<åfl~Ú, XHõѨC_»∞ ÖË=Ù J<Õk ÖË^Œ∞.
Jq x`«ºO, âßâ◊fi`«O, J<åk. Jã¨Å∞ ã¨$+≤ìH˜ =ÚO^Œ∞ #∞Oz =Ù<åflÜ«∞x XHõ "å^ŒO†
Ѩ~°"Õ∞â◊fi~° xâßfiã¨O #∞Oz "≥Å∞=_ç#=x =∞~˘Hõ qâßfiã¨O.
„|Ǩχ^Õ=Ùx <åÅ∞QÆ∞ =ÚMÏÅ #∞Oz <åÅ∞QÆ∞ "Õ^•Å∞ "≥Å∞=_»QÍ, "å\˜x qx
PÜ«∂ |∞∞+¨μÅ∞ "å\˜x Éèí„^ŒÑ¨~°z „ѨKå~°O KÕâß~°x =∞~˘Hõ "å^ŒO. (''<åÅ∞QÆ∞ "≥∂=ÚÅ<£
xQÆ = ∞<å^Œ = Ú Å∞Ѩ Ê uÅ<£ „|K« O _» "å`« ∂ ÅǨ Ï u<£ [xOK« ∞ ~˘^Œ ` À_ç
QÆ∞Ǩ=o<˘Ñ¨C"Õ∞~°∞=ÙOÉ’e...—— Jx „|Ǩχ#∞ ÃÑ^ŒÌ# `«# =∞#∞ K«i„`«Ö’ =i‚OKå_»∞.
„|Ǩχ =ÚMÏÅ#∞Oz "≥Å∞=_»QÍ |∞∞+¨μÅKÕ q#|_ç#q Hõ#∞Hõ "Õ^•Å‰õΩ „â◊√`«∞Å∞
J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œx ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O. |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’x „Ѩu ã¨∂HÍÎxH˜ XHõ ^Õ=`« =ÙO\Ï_»∞.
P ã¨∂HõÎO P ^Õ=`«#∞ L^ÕÌtOz K≥ѨÊ|_ç#\ì̃k. JÖψQ „Ѩu ã¨∂HÍÎxH˜ XHõ |∞∞+≤ „^Œ+ì̈QÍ
=ÙO\Ï_»∞. JO>Ë P ã¨∂HÍÎxfl ^Œi≈OKå_»x J~°÷O. Wk XHõ q^èŒ"≥∞ÿ# #=∞‡HõO. "Õ^•Å‰õΩ
ã¨O|OkèOz#^Õhfl „ѨtflOK«~å^Œ#fl x~°O‰õΩâ◊"≥∞ÿ# Hõ@ì_ç XHõ\ ˜ =ÙOk Hõ#∞Hõ "Õ^•Å
Jáœ~°∞¿+Ü«∞`åfixfl QÆ∞iOz ™êO„Ѩ^•~Ú‰õΩÅ#∞ „ѨtflOz „ѨÜ≥∂[#O ÖË^Œ∞. Jk =$^ä•
„Ѩܫ∂ã¨.
x*ÏxH˜ "Õ^•ÅÖ’ =Ù#fl q+¨¨Ü«∂xfl |\ì̃ Jq Jáœ~°∞¿+Ü«∂Å∞ HÍ=Åã≤# JQÆ`«ºO
Uq∞Ï Hõ#|_»^Œ∞. "å\˜Ö’ „Ѩ^è•#OQÍ =Ù#flk Jyfl, WO„^Œ_»∞, =~°∞}∞_»∞, ã¨∂~°∞º_»∞
W`åºk ^Õ=`«Å#∞ QÆ∞iOz# ™È΄`åÅ∞. Jq =∂#=ÙÅ∞ `«=∞‰õΩ P SÇ≤ÏHõ ã¨∞MÏe=fiO_ç,
D Ö∫H˜Hõ q[Ü«∂e=fiO_ç, =∂‰õΩ ^èŒ# ^è•<åºe=fiO_ç. Éè’QÆ ÉèÏQͺ e=fiO_ç, P ~ÀQÍÅ∞
áÈQ˘@ìO_ç, D â◊„`«∞=ÙÅ#∞ x~°∂‡eOK«O_ç, Jx qq^èŒ ^Õ=`«Å#∞ „áêi÷ã¨∂Î KÕã≤#
™È΄`åÅ∞.
"å\˜x =∂#=ÙÅ `«~Ñ° Ù¨ # „|Ǩχ KÕÜ∞« =Åã≤# J=ã¨~O° Uq∞\˜? ÖË^• Ѩ~"° ∞Õ â◊fi~°∞_ç
x@∂ì~°∞Ê #∞Oz ~å=Åã≤# J=ã¨~°O Uq∞\˜? ÖË^• ã¨$ëêì ºk #∞OKÀ, ã¨$+≤ìH˜ =ÚO^Œ∞#∞OKÀ
Jq =ÙO_»=Åã≤# J=ã¨~°O Uq∞\˜? ã¨$+≤ìH˜ =ÚO^Œ∞ =∂#=ÙÖË ÖË#ѨC_»∞ =∂#=ÙʼnõΩ
ã¨O|OkèOz# „áê~°÷#Å∞, Hõ^äŒÅ∞, QÍ^äŒÅ∞ =ÔQ·~åÅ`À ‰õÄ_ç# "Õ^•Å∞ ã¨$+≤ìH˜ =ÚO^Œ∞
#∞Oz ZÖÏ =ÙO\Ï~Ú? ˆH=ÅO SÇ≤ÏHõO, Ö∫H˜HõO, =∂#gÜ«∞O J~Ú# HÀÔ~¯Å#∞
ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ ZO^Œ∞‰õΩ ã¨∂HÍÎÅ∞QÍ „"åÜ«∂e?
ÉèÏ+¨ ™êHõºΔ O
Jk J@∞Oz "Õ^Œã¨OÇ≤Ï`«Å ÉèÏ+¨#∞ |\ì̃ "å\˜Ö’, „áêp#`«, J~åfip#`« ã¨Ê+ì̈OQÍ
HõxÑ≤ã¨∞Î#fl^Œx, JO>Ë Jq XˆH™êiQÍ, XˆHHÍÅOÖ’ ~°zOz#q HÍ=x, "å\˜x
„áê~°OaèOK«_®xH˜, ѨÓiÎ HÍ=_®xH˜ =∞^茺 H˘xfl =O^ŒÅ Uà◊¡ =º=kè =ÙO_»=K«∞Û#x
 70 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ѩiâ’^茉õΩÅ∞ UHõ„w=OQÍ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_»∞`«∞<åfl~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ |∞∞ˆQfi^ŒO „Ѩ^äŒ=∞
=∞O_»ÅO Jxfl\˜HõO>Ë =ÚO^Œ∞^≥· =ÙO_®e Hõ^•? HÍ^Œ∞. ^•xÖ’x „Ѩ^äŒ=∞ ã¨∂HõÎOÖ’x
ÉèÏ¿+ Jk =∞iH˘xfl\˜ HõO>ˇ `«~åfi`«^Œx K≥ѨÊHõ<Õ K≥|∞`«∞#flk. (Jyflg∞àı ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«O
W`åºk)
'„â◊√`«∞Å∞— JO>Ë q#|_ç#q. Z=i #∞Oz q#|_ç#q? QÆ∞~°∞=Ù #∞Oz t+¨μºx
KÕ`« q#|_ç#\ì̃q. P t+¨μº_ç #∞Oz J`«x t+¨μºxKÕ`« q#|_ç#\ì̃q. JÖÏ Ñ¨~O° Ѩ~Q° Í
q#|_»∞`«∂ =zÛ#q Hõ#∞Hõ "Õ^•Å∞ '„â◊√`«∞Å∞— J~Ú<å~Ú.
D ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ XHõ Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ# qâı+¨O Uq∞@O>Ë Jáê~°"≥∞ÿ# „â◊√u "å[‡Ü«∞O
H˘xfl"ÕÅ Uà◊§áê@∞ =ÚYã¨÷OQÍ<Õ =ÙO_çáÈ~ÚOk QÍx, „QÆO^äŒã¨÷O HÍÖË^Œ∞. ã¨∞=∂~°∞QÍ
„H©ã∞¨ âÎ H◊ Oõ 14= â◊`åaÌ =~°‰Ωõ "Õ^•Å∞ eÑ≤Q`Æ O« HÍÖË^@ Œ . JO^Œ∞KÕ`<« Õ QÆ∞~°∞t+¨º Ѩ~O° Ѩ~Q° Í
"Õ^Œ"åV‡Ü«∂xfl HõO~î°ã¨÷O KÕã≤ HÍáê_»∞`«∂ ~å=_»O [iyOk. „ѨѨOK«OÖ’ U W`«~°
^Õâ◊OÖ’#∞ D q^èŒOQÍ JO`« qã¨Î $`« "åV‡Ü«∂xfl JÖÏ HõO~î°ã¨÷O KÕã≤ Éèí„^ŒÑ¨~°K«_»O
[~°QÆÖË^Œ∞.
eÑ≤ `≥eÜ«∞^•?
nxfl |\ì̃ "Õ^ŒHÍÅѨ٠P~°∞ºÅ‰õΩ eÑ≤ `≥eÜ«∞^Œx H˘O^Œ~°∞ JO@∞<åfl~°∞. JѨÊ\˜ˆH
ã¨∞"Õ∞iÜ«∂, DlѨÙì, `«k`«~° <åQÆiHõ`«ÅÖ’ eÑ≤ =ÙO_»QÍ, PYiH˜ P~°∞ºÅ‰õΩ =ÚO^Œ∞
"åÜ«∞=º ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ x=ã≤Oz# ã≤O^èŒ∞<åQÆi‰õΩʼnõΩ ã¨~Ú`«O eÑ≤ `≥eã≤=ÙO_»QÍ,
P~°∞ºÅ‰õΩ eÑ≤ ÖËHõáÈ=_»O Uq∞\˜? XHõ"Õà◊ ã¨Ñ¨Îã≤O^èŒ∞ „áêO`åxH˜ =zÛ# ~ÀAÅÖ’
eÑ≤ ÖËHõáÈ~Ú<å, P `«~åfi`«<≥·<å eÑ≤ <ÕiÛ =ÙO_®e Hõ^•? ã≤O^èŒ∞<åQÆi‰õΩÅ #∞Oz "åi
^Õ=`«Å#∞, ѨÓ*Ï q^è•<åxfl, q„QÆǨ~å^èŒ# "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x, J<ÕHõ ÉèÏëê â◊ÉÏÌÅ#∞
ã¨~Ú`«O ã‘fiHõiOz `«=∞qQÍ KÕã¨∞‰õΩ#fl P~°∞ºÅ∞ ã≤O^èŒ∞eÑ≤x ZO^Œ∞‰õΩ ã‘fiHõiOK«‰õΩO_®
=ÙO_çáÈÜ«∂~°∞? JO^Œ∞KÕ`« x`«º =º=Ǩ~åxH˜ P ~ÀAÅÖ’ eÑ≤ =ÙO_®Åx J#∞HÀ=_»"Õ∞
ã¨=Úz`«O.
XHõ"Õà◊ "≥Ú^Œ\ ˜ "ÕÜÕ∞à’§, Ѩk¿ÇÏ#∞ =O^ŒÅ Uà’¡ P~°∞ºÅ‰õΩ eÑ≤ `≥eÜ«∞^Œx
J#∞‰õΩ<åfl P `«~åfi`« HÍÅOÖ’ Ö∫H˜Hõ ã¨O㨯 $`« "åV‡Ü«∂xfl eÑ≤QÆ`«O KÕã≤# ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞
"Õ^•Å#∞ =∂„`«O „QÆO^äŒã¨÷O KÕÜ«∞‰õΩO_® =∞ødHõOQÍ<Õ ZO^Œ∞‰õΩ H˘#™êyOKå~°∞?
JO^Œ∞KÕ`« P~°∞ºÅ‰õΩ eÑ≤ `≥eÜ«∞^Œx J#_®xH˜ gÅ∞ÖË^Œx, |∞kúѨÓ~°fiHõOQÍ<Õ
"Õ ^ Œ "åV‡Ü« ∂ xfl =∞ødHõ O QÍ, „â◊ √ `« O QÍ, J#∞„â◊ √ `« O QÍ H˘#™êyOKå~° x
J#∞HÀ=Åã≤=ã¨∞ÎOk. D ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ XHõ "å^ŒO WÖÏ =Ù#flk. =~°‚O JO>Ë ~°OQÆ∞ Jx
 71 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
XHõ J~°÷O, JHõΔ~°O Jx XHõ J~°÷O =ÙOk. JHõΔ~°O J<Õ^•xfl =~°‚O Jx ZO^Œ∞‰õΩ J#=Åã≤
=zÛOk? |Ǩïâß JHõΔ~åÅ#∞ U^À ~°OQÆ∞QÆÅ ã≤~å`À „"åã≤ =ÙO_»=K«∞Û. ~°OQÆ∞QÆÅq
Hõ#∞Hõ JHõΔ~åʼnõΩ =~°‚ ã¨=∂=∂flÜ«∞O Jx ¿Ñ~°∞ =zÛ =ÙO_»=K«∞Û.
㨈~, eÑ≤ ã¨OQÆu JÖÏ =ÙOz, "Õ^•xfl =∞ødHõOQÍ<Õ ZO^Œ∞‰õΩ =ÙOKå~°∞?
"Õ^Œ=∞O„`åÅ∞ „Ѩ^è•#OQÍ LK«ÛiOK«_®xH˜, QÍ#O KÕÜ«∞_®xH˜ L^ÕÌtOz#q.
"å\˜x L^•`«ÎO, J#∞^•`«ÎO, ã¨fii`«O J<Õ LKåÛ~°} Ѩ^ŒúuÖ’ QÍ#O KÕ¿ã"å~°∞. JO>Ë
Jq ã¨fi~°Ü«ÚHõÎOQÍ =ÙO_Õq. ã¨fi~°OÖ’ á⁄~°áê@∞ ~å‰õÄ_»^Œ∞. LKåÛù~°} =∂~°‰õÄ_»^Œ∞.
JÖÏ =∂i`Õ J~°÷O ‰õÄ_® =∂iáÈ`«∞O^Œ<Õ ÉèíÜ«∞O, ÖË^• #=∞‡HõO =ÙO_Õk.
nxH˜ XHõ L^•Ç¨Ï~°}QÍ XHõ Hõ^äŒ K≥|∞`å~°∞. (Wk H©iÎâı+¨μÅ∞ =∞ÖÏ¡k
ã¨∂~°º<å~åÜ«∞} âߢã≤ÎQÍi ã¨O㨯 $`« "åV‡Ü«∞ K«i„`« #∞Oz fã¨∞‰õΩ#flk) ѨÓ~°fiO `«fi+ì̈
WO„^Œ∞xH˜ Ǩx `«ÅÃÑ\˜ì JaèKå~° Ǩϟ=∞O KÕâß_»∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ '™êfi¿ÇÏO„^Œ â◊„`«∞~°fi~°ãú fi¨ —
J<Õ =∞O„`«O LK«ÛiOK«_»OÖ’ á⁄~°áê@∞¡=Å¡ ^•x J~°÷O =∂iáÈ~ÚOk. 'WO„^Œ∞xH˜
Ѷ¨∂`«‰õΩ_»"≥·, â◊„`«∞=Ù"≥· =iúÅ∞¡— J<Õ `«`«∞Ê~°∞+¨ ã¨=∂ã¨O ~å=_®xH˜ |^Œ∞Å∞, 'WO„^Œ∞_»∞
Ѷ¨∂`«‰õΩ_»∞QÍ, â◊„`«∞=ÙQÍ QÆÅ"å_»=Ù Hõ=Ú‡—— J<Õ |Ǩï„gÇ≤Ï ã¨=∂ã¨O =zÛOk. nx=Å¡
WO„^Œ∞xKÕ K«OѨ|_»^Œy# =$„`«∞_»∞ J<Õ"å_»∞ [x‡OKå_»@.
"≥Ú`«ÎOÃÑ· "Õ^Œ=∞O„`åÅ∞ ã¨Ô~·# LKåÛ~°} g∞^Œ<Õ P^è•~°Ñ¨_ç#q Hõ#∞Hõ "å\˜x
XHõ „Ѩu #∞Oz ZuÎ, =∞~˘Hõ „Ѩu „"åã¨∞H˘<Õ@ѨC_»∞ ÖËY# „Ѩ=∂^•Å∞ `«@ã≤÷Oz,
=∂@Å∞ =∂iáÈ=K«∞Û Hõ#∞Hõ, (|Ǩïâß „QÆO^äŒ ~°∂ѨOÖ’ =ÙO>Ë "Õ^•Å∞ K«^Œ=~å^Œx,
q#~å^Œ<Õ x¿+^èŒO QÆÅ ‰õΩÖÏÅ"å~°∞, ¢ã‘ÎÅ∞ ‰õÄ_® K«k"Õ J=HÍâ◊O =ÙO@∞Ok Hõ#∞Hõ)
WOHÍ U"Õ"À qq^èŒ HÍ~°}ÏÅ =Å¡ "å\˜x "ÕÅ Uà◊§áê@∞ =ÚYã¨÷OQÍ<Õ =ÙOKå~°@.
=∞O„`«„^Œ+¨ìÅ∞QÍ ¿Ñ~˘¯#fl |∞∞+¨μÅ∞ x[OQÍ `å"Õ∞ =∞O„`« „ã¨+¨ìÅ∞ HÍQÍ, "åi
#∞Oz "åi t+¨μºÅ∞ <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. JÖÏ t+¨º, „Ѩt+¨º Ѩ~°OѨ~°QÍ "Õ^Œ q^Œº H˘#™êyOk.
VIII
q™êÎ~°"≥∞ÿ# "Õ^Œ"åV‡Ü«∂xfl H˘xfl "ÕÅ Uà◊¡áê@∞ eÑ≤|^ŒúO KÕÜ«∞‰õΩO_®, =ÚYã¨÷OQÍ
H˘#™êyOK«_»O „ѨѨOK« ™ê~°ã¨fi`« K«i„`«Ö’x =∞Ǩ^Œ∞ƒù`åÅÖ’ XHõ\ ˜. P "åV‡Ü«∞ Hõ~°ÎÅ∞
P =∞Ǩ^Œ∞ƒù`åxfl U q^èŒOQÍ ™êkèOKå~À =∞i H˘O`« q=~°OQÍ WHõ¯_» Ѩije^•Ì=Ú.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ "Õ^•ÅÖ’x H˘xfl ÉèÏQÍÅ#∞ H˘xfl ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ K˘Ñ¨C# „Ѩ`ÕºH˜Oz P
q^èŒOQÍ ‰õÄ_® Ѩ~°OѨ~°#∞ H˘#™êyOKå~°∞. |∞∞+¨μÅ∞ QÆ∞~°∞‰õΩÖÏÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕ¿ã"å~°∞.
„|ǨχKå~°∞Öˇ·# t+¨μºÅ∞ "åi =^ŒÌ KÕi "Õ^•ÉèϺã¨O KÕ¿ã"å~°∞.
 72 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J@∞=O\˜ |∞∞ë꺄â◊=∂ÅÖ’#∞, QÆ∞~°∞‰õΩÖÏÅÖ’#∞ x^ŒO`«~°"Õ^Œq^•ºÉèϺã¨O
[~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO_Õk. HÍQÍ "Õ^Œ=∞O„`åÅ∞ `«~°O#∞Oz `«~åxH˜ =∂iáÈ~Ú, ~°∂áêO`«~°O
K≥Ok „Éèí+ì̈"≥∞ÿáȉõΩO_® HÍáê_®¤xH˜ J<ÕHõ Ѩ^Œú`«∞Å#∞ |∞∞+¨μÅ∞ J#∞ã¨iOKÕ"å~°x "Õ∞Q˘¤<≥Öò
ѨO_ç`«∞_»∞ ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. "å\˜Ö’ Ѩ^Œáê~î°O XHõ\ ˜. WOHÍ „Hõ=∞, [\Ï, Ѷ¨∞<å "≥Ú^ŒÖˇ·#
~°Hõ~°HÍÅ ã¨OH˜¡+¨ì Ѩ^Œú`«∞Å∞O_Õq.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõ |∞∞‰õΩ¯Ö’x "≥Ú^Œ\ ˜ <åÅ∞QÆ∞ =∂@Å∞ Z.a.ã≤._ç J#∞HÀO_ç.
"å\˜x U =∂@‰õΩ P =∂@QÍ Z.a.ã≤._ç Jx q_»nã≤ K«^Œ=_®xfl Ѩ^Œáê~î°O JO\Ï~°∞.
JO>Ë Ñ¨^ŒqÉèÏQÆO KÕÜ«∞_»O.
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’x „Ѩ^äŒ=∞ |∞∞‰õΩ¯ :
Jyflg∞àı ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«"£∞
Ü«∞[˝ã¨º ^Õ==∞$ufi["£∞
Ǩϟ`å~°"£∞ ~°`«fl ^è•`«=∞"£∞ –
nxfl Jyfl"£∞, Dàı, ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«"£∞, Ü«∞[˝ã¨º.... WÖÏ q_»nã≤ K«^Œ∞=Ù`«∂ áÈ`Õ
Jk Ѩ^Œáê~î°O.
„Hõ=∞ áê~î°OÖ’ XHõ=∂@ `«~åfi`« "≥#∞Hõ=∂@#∞, =ÚO^Œ∞=∂@#∞ ‰õÄ_®
JO^Œ∞‰õΩO@∂, „Ѩu =∂@#∞ Ô~O_»∞™ê~°∞¡ LK«Ûi™êÎ~°∞. JO>Ë Za. aã≤, ã≤_ç....WÖÏ.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ 'Jyflq∞Ïàı, Dàı ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«"£∞, Ü«∞[˝ã¨º.....— WÖÏ K«^Œ∞=Ù‰õΩO@∂
áÈ`å~°∞.
[\Ïáê~î°O H˘OK≥O H˜¡+¨ì"≥∞ÿOk. Wk Za, aZ, Za, aã≤, ã≤a, aã≤....WÖÏ
™êQÆ∞`«∞Ok.
ÃÑ· |∞∞‰õΩ¯#∞ JѨC_»∞ 'Jyflg∞àı, Dàıyfl, =∞QÆflg∞àı, Dàı ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«"£∞, ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«
g∞àı, Dàı ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«"£∞.......— JO@∂ K«^Œ= =Åã≤=ÙO@∞Ok. WO^Œ∞Ö’ „Ѩu =∂@
P~°∞™ê~°∞¡ ~å"åe.
Ѷ¨∞<åáê~î°O =∞s H˜¡+ì̈OQÍ =ÙO@∞Ok. Jk Za, aZ, Zaã≤, ã≤aZ, Zaã≤† aã≤,
ã≤W, aã≤_ç....— W`åºk á¶ê~°∞‡ÖÏÖ’ K«^Œ∞=Ù‰õΩO@∂ áÈ"åe. Jk WÖÏ =ÙO@∞Ok.
Jyflg∞àı Dàıyfl"£∞ Jyflg∞àı ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«"£∞ ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«g∞àıyfl"£∞ Jyflg∞àı ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«"£∞
Dàı ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«"£∞ Ü«∞[˝ã¨º......—
H˜¡+ì̈ Ѩ^Œú`«∞Å∞
Wq HÍHõ WOHÍ H˜¡+¨ì`«~°O J~Ú# áê~î° Ñ¨^Œú`«∞Å∞<åflÜ«∞@. Jxfl q^è•Å∞QÍ
"Õ^•ÅÖ’ „Ѩu XHõ¯ =∞O„`åxfl HõO~î°ã¨÷O KÕÜ«∞_»O=Å¡ Jxfl "ÕÅ =∞O„`åÅ#∞ "ÕÖÏk
 73 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Uà◊§áê@∞ XHõ¯ =∂@‰õÄ_® á⁄Å∞¡ áȉõΩO_® HÍáê_»_»O [iyOk. D q^èŒOQÍ "Õ^•xfl
K«kq, JÉèϺã¨O, J^茺ܫ∞#O KÕã≤# "åi<Õ [\ÏO`«™êfi^蕺~Ú, Ѷ¨∞<åáêiî W`åºkQÍ
=º=ǨÏi™êÎ~°∞. JO^Œ∞ˆH Ѷ¨∞<åáêiî JO>Ë L^ŒúO_» ѨO_ç`«∞_»∞ J<Õ J~°÷O =∂=¸Å∞
"å_»∞Hõ Ö’H˜ ‰õÄ_® =zÛOk. Wxfl ~°HÍÅ∞QÍ "Õ^•xfl ѨiîOKåHõ Jk q㨇 $`«O ZÖÏ
J=Ù`«∞Ok? W"Õ HÍ^Œ∞. WOHÍ Z<Àfl "Õ^Œ~°HõΔ} Ѩ^Œú`«∞Å∞O_Õq. "å\˜Ö’ Ju =ÚYº"≥∞ÿ#k
J#∞„Hõ=∞}˜Hõ Ѩ^Œúu. JO>Ë "Õ^ŒOÖ’x „Ѩu q=~åxH˜ WO_≥‰õΩûÅ∞ `«Ü«∂~°∞ KÕã≤ =ÙOKÕ
Ѩ^Œúu. J@∞=O\˜ ~°Hõ~°HÍÅ J#∞„Hõ=∞}˜HõÅ∞ KåÖÏ=ÙO_»QÍ Jxfl\˜Ö’H˜ ã¨~åfi#∞„Hõ=∞}˜
J<Õk KåÖÏ Q˘Ñ¨Êk, LѨÜ≥∂QÆHõ~°"≥∞ÿ#k JO\Ï~°∞.
D ~°Hõ~°HÍÅ J#∞„Hõ=∞}˜HõÅ=Å¡ U "Õ^ŒOÖ’ Zxfl =∞O_»ÖÏÅ∞, Zxfl J+ì̈HÍÅ∞,
Zxfl HÍO_»Å∞, Zxfl J^蕺ܫ∂Å∞, Zxfl J#∞"åHÍÅ∞, Zxfl ã¨∂HÍÎÅ∞, Zxfl =~åæÅ∞,
Zxfl =∞O„`åÅ∞, Zxfl Kè«O^Œã¨∞ûÅ∞, Zxfl =∂@Å∞, PYiH˜ Zxfl JHõΔ~åÅ∞ =Ù<åfl~Ú.
ZO^Œ~°∞ ^Õ=`«Å∞, ZO^Œ~°∞ |∞∞+¨μÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# q=~åÅhfl `≥Å∞™êÎ~Ú.
"Õ^•OQÍÅ∞
WѨÊ\˜ =~°‰õΩ =∞#O K«∂ã≤Ok „â◊√u "åV‡Ü«∞O. WkHÍHõ WOHÍ q™êÎ~°"≥∞ÿ# „â∫`«
"åV‡Ü«∞O – JO>Ë „â◊√`«∞ʼnõΩ ("Õ^•Å‰õΩ) ã¨O|OkèOz# "åV‡Ü«∞O =ÙOk. ^•xfl
QÆ∞iOz ‰õΩ¡ÑÎ̈OQÍ `≥Å∞ã¨∞H˘x D J^蕺ܫ∞O =Úy^•Ì=Ú
D "åV‡Ü«∞ qÉèÏQÆOÖ’ =ÚYº"≥∞ÿ#q "Õ^•OQÍÅ∞. Wq P~°∞: tHõΔ, "åºHõ~°}O,
Kè«O^Œã¨∞û, x~°∞HõÎO, *’ºu+¨O, HõÅÊO, g\˜ „ѨÜ≥∂[#O ‰õÄ_® "Õ^•Å Ѩi~°HõΔ}Ë.
"Õ^Œ=∞O„`åÅ ~°K«#‰õΩ, "å\˜ ã¨OÇ≤Ïf Hõ~°}‰õΩ =∞^茺 KåÖÏ HÍÅO QÆ_çz "Õ^ŒÜ«ÚQÆO
=Úy¿ã <å\˜ˆH "Õ^ŒÉèÏ+¨‰õΩ, JѨÊ\˜ "åº=ǨiHõ ã¨O㨯 $`« ÉèÏ+¨‰õΩ KåÖÏ `Õ_® =KÕÛã≤Ok.
"Õ^ŒÉèÏ+¨ LKåÛù~°}, â◊ÉÏÌ~°÷O, qxÜ≥∂QÆO "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜ÃÑ· qaè#fl "å^•Å∞, q"å^•Å∞
U~°Ê_®¤~Ú. JO^Œ∞KÕ`« "å\˜x „Ѩ=∂}©HõiOK«_®xH˜ "Õ^•OQÍÅ ¿Ñ~°∞`À P~°∞ âß„™êÎÅ∞
„Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ U~°Ê_®¤~Ú.
tHõΔ JO>Ë "Õ^Œ=∞O„`åÅ ã¨fi~°, =~°‚, =∂„`å^Œ∞Å LKåÛ~°} q^è•# Ѩi~°HõΔ}‰õΩ
L^ÕÌtOz# âßGO. D "Õ^•OQÆOÖ’ J<Õ‰õΩÅ∞ „"åã≤# J<ÕHõ tHΔÍ „QÆO^ä•Å∞<åfl~Ú. g\˜Ö’
„áêuâßYº „QÆO^ä•Å∞ Jxfl\˜HõO>Ë „áêp#O. "Õ^Œã¨OÇ≤Ï`«Å qq^èŒ âßYʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
LKåÛ~°} q^è•<åxfl D „QÆO^ä•Å∞ É’kè™êÎ~Ú.
Ô~O_»= "Õ^•OQÆO "åºHõ~°}O. WO^Œ∞Ö’ ‰õÄ_® J<ÕHõ "åºHõ~°} ã¨∂„`«„QÆO^ä•Å∞
XHõѨC_»∞ =ÙO_Õq. HÍx, Jhfl #tOzáÈQÍ D<å_»∞ =∞#‰õΩ ÅÉèíº=∞=Ù`«∞#flk XHõ¯
 74 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
áê}˜x 'Jëêì^蕺~Ú— J#|_Õ ã¨∂„`«„QÆO^äŒO =∂„`«"Õ∞. HÍx, Wk JO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fiѨ٠„QÆO^ä•Å
ã¨Ç¨Ü«∞O`À xi‡Oz# ^≥·#ѨÊ\˜H˜, "Õ^ŒÉèÏ+¨‰õΩ ã¨O|OkèOz# "åºHõ~°}ÏxHõO>Ë Ö∫H˜Hõ
ã¨O㨯 $`« "åV‡Ü«∂xH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨∂„`åÅ<Õ Z‰õΩ¯=QÍ q=iã¨∞Î#flk. ÉÏëê âߢ™êÎxH˜
ã¨O|OkèOz#O`« =~°‰õΩ „ѨѨOK«OÖ’<Õ áê}˜x "åºHõ~°} =∞O`« Q˘Ñ¨Êk ÖË^Œx „Ѩã≤kÌ.
=¸_»=k x~°∞HõÎO. D âߢ™êÎxH˜ ‰õÄ_® J<ÕHõ „áêp# „QÆO^ä•Å∞O_Õ=@. HÍx,
z=iH˜ q∞ye#k Jxfl\˜Ö’H˜ =∞ǨÏ`«Î~°"≥∞ÿ#k Ü«∂ã¨∞¯x x~°∞HõÎO XHõ¯>Ë. "Õ^Œ â◊ÉÏÌÅ
=Ùº`«ÊuÎ J~å÷Å#∞ D ã¨∂„`«„QÆO^äŒO q=iã¨∞ÎOk.
<åÅæ=k Kè«O^Œã¨∞û, "Õ^•ÅÖ’ qq^èŒ K«ÛùO^Œã¨∞ûÅ#∞ |∞∞+¨μÅ∞ LѨÜ≥∂yOKå~°∞.
"å\˜ ÅHõΔ}ÏÅ#∞ D Kè«O^Œã¨∂û„`åÅ∞ q=i™êÎ~Ú. "Õ^ŒK«ÛùO^Œã¨∞ûÅ<Õ HÍHõ, Ö∫H˜Hõ
HÍ"åºÅÖ’x Kè«O^À ÅHõΔ}ÏÅ#∞ ‰õÄ_® D ã¨∂„`åÅ∞ `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~Ú.
J~Ú^Œ=k *∫ºu+¨O. Wk "Õ^•ÅÖ’ xˆ~ÌtOz# UÜÕ∞ Ü«∞*Ï˝Å#∞ UÜÕ∞ k<åÅÖ’,
UÜÕ∞ =ÚǨ˙~åÎÅÖ’ „áê~°OaèOz x~°fiiÎOKåÖ’ `≥eÜ«∞*Ë¿ã YQÀà◊âßG Ѩi*Ï˝#O ÃÑ·
P^è•~°Ñ¨_ç# "Õ^•OQÆO.
P~°=k HõÅÊO. ã¨O㨯 $`« "åV‡Ü«∞OÖ’ ã¨∂„`åÅ#|_Õq XHõ qÅHõΔ} qÉèÏQÆO.
ã¨∂„`«O JO>Ë á¶ê~°∞‡ÖÏ. XHõ qã¨Î $`«"≥∞ÿ# q+¨Ü«∂xfl ‰õΩ¡Ñ¨ÎOQÍ, H˘kÌáê\˜ á⁄_çá⁄_ç
=∂@ÅÖ’ xHΔ̃ÑÎ̈OKÕã≤ =ÙOKÕ „Ѩ„H˜Ü«∞ ã¨∂„`«~°K«#. D ã¨∂„`« "åV‡Ü«∞OÖ’ Jxfl\˜HõO>ˇ
„áêp#"≥∞ÿ#q HõÅÊã¨∂„`åÅ∞.
HõÅÊ ã¨∂`„ åÅ∞
Wq =¸_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =Ù<åfl~Ú. "å\˜Ö’ „â∫`« ã¨∂„`åÅ∞ "≥Ú^Œ\ ˜q. Wq
Ü«∞[˝Ü«∂QÍk Hõ~°‡HÍO_»‰õΩ L^ÕÌtOz# „ÉÏǨχ}ÏʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ã¨∂„`åÅ∞.
„ÉÏǨχ}ÏÅÖ’ =Ù#fl "å\˜x, H˘`«Î "å\˜x ‰õÄ_® Wq ã¨∂„fHõiOKå~Ú. uiy „â∫`«
ã¨∂„`åÅÖ’ qq^èŒ =∞ǨÏi¬ „áÈHÍÎÖˇ·#q Z<Àfl =Ù<åfl~Ú. JÖψQ qq^èŒ "Õ^•Å‰õΩ
ã¨O|OkèOz# Pâ◊fiÖÏÜ«∞#, HÍ`åºÜ«∞#, PѨã¨ÎO|, É’^è•Ü«∞# W`åºk „â∫`« ã¨∂„`«
„QÆO^ä•Å∞ Z<Àfl =Ù<åfl~Ú.
HõÅÊ ã¨∂„`åÅÖ’ Ô~O_»= qÉèÏQÆO QÆ$ǨϺã¨∂„`åÅ∞. Wq Jxfl\˜HõO>ˇ =ÚYº"≥∞ÿ#q.
=∂#=Ù_»∞ [x‡Oz#^•kQÍ =∞~°}˜OKÕ =~°‰õΩ, =∞~°}Ï#O`«~°O ‰õÄ_®, PK«iOK«^Œy#
q^èŒ∞Å#∞ D qÉèÏQÆOÖ’ ã¨∂„`«|^ŒÌO KÕâß~°∞. Wq QÆ$ǨÏã¨∞÷ʼnõΩ ã¨O|OkèOz#q Hõ#∞Hõ
QÆ $ Ǩ Ï ºã¨ ∂ „`åÅ<åfl~° ∞ . WѨ C _» ∞ =∞#O J#∞㨠i OKÕ q"åǨ Ï =∞O„`åÅ`À Wq
„áê~°OÉèí=∞=Ù`å~Ú. ('=∂OQÆź `«O`«∞<å<Õ# =∞=∞r=# ¿ÇÏ`«∞<å HõOˆ~î |^è•flq∞ ã¨∞Éèí̂Q
`«fiOr= â◊~°^•O â◊`«"£∞—)
 75 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
WOHÍ g\˜Ö’ x¿+HõO, QÆ~åƒù^è•#O, ѨÙOã¨=#O (ѨÙ~°∞+¨ ã¨O`å<å~°÷O). ã‘=∞#ÎO,
*Ï`«Hõ~°‡, <å=∞Hõ~°}O, J#fl„áêâ◊#O, LѨ#Ü«∞#O, áê}˜„QÆǨÏ}O, PYiH˜ QÆ$ǨÏx~å‡}O,
‰õÄѨx~å‡}O "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜`À ã¨Ç¨ Z<Àfl x`«º <≥·q∞uÎHõ Hõ~°‡Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_®xH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨∂„`åÅ∞ WO^Œ∞Ö’ =Ù<åfl~Ú. HõÅÊ ã¨∂„`åÅÖ’ =¸_»= qÉèÏQÆO ^èŒ~°‡
ã¨∂„`åÅ∞. Wq ~å[º ѨiáêÅ#‰õΩ, áœ~°q^èŒ∞ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# q^è•<åÅ#∞ xˆ~Ìt™êÎ~Ú.
WO^Œ∞Ö’ ^ŒO_» hu „Ѩ^è•#O. Ѩ#∞flÅ K≥e¡OѨÙ, "å~°ã¨`«fi x|O^èŒ#Å∞, ¢ã‘ÎÅ „ѨuѨuÎ
"≥Ú^ŒÖˇ·#q ‰õÄ_® WO^Œ∞Ö’ =ÙO\Ï~Ú. J`åºKå~åÅ∞, =ºaèKå~°O, ^˘OQÆ`«<åÅ ÖÏO\˜
<Õ~åʼnõΩ qkèOKÕ tHõΔÅ∞ ‰õΩÅ =º`庙êÅ#∞ |\ì̃ =∂~°∞`åÜ«∞x g\˜x |\ì̃ „QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û.
„â∫`« "åV‡Ü«∞OÖ’ WOHÍ J<ÕHõ qÉèÏQÍÅ∞<åfl~Ú HÍx, =ÚYºOQÍ ¿Ñ~˘¯#^Œy#q
"Õ^•Å‰õΩ ÉèÏëêºÅ∞. "Õ^•Å‰õΩ ÉèÏ+¨º Hõ~°ÎÅ∞ J<Õ‰õΩÅ∞<åfl~°∞. Jxfl ÉèÏëêºÅ∞ ÅaèOK«_»O
ÖË ^ Œ ∞ . HÍx, Jxfl\˜ Ö ’H˜ Ü« ∂ =^•ƒ~° ` « MϺu QÆ _ ç O z „áê=∂}˜ H õ " ≥ ∞ ÿ # kQÍ,
ã¨~Àfi`«¯ $+¨ì"≥∞ÿ#kQÍ JO^Œ~°∂ JOwHõiOz#k ™êÜ«∞} ÉèÏ+¨ºO. ™êÜ«∞}ÏKå~°∞º_»∞
PO„^èŒ∞_»∞. q[Ü«∞#QÆ~° ~å[º ã¨O™ê÷Ѩ‰õΩ_≥·# |∞Hõ¯~åÜ«∞Å HÍÅO"å_»∞. ã¨=∞ã¨Î "Õ^Œ
"åV‡Ü«∂xfl PÜ«∞# HÍz =_»É’ã≤ Jq∞`« „â◊=∞`À, J^Œ∞ƒù`« „ѨuÉèí`À ÉèÏ+¨ºO ~°zOKå_»∞.
"Õ^ŒÜ«ÚQÍxH˜ H˘xfl "ÕÅ Uà◊§ `«~åfi`« ~°zOz# ÉèÏ+¨º"≥∞ÿ<å, JO`«‰õΩ Ô~O_»∞"ÕÅ Uà◊§
=ÚO^Œ∞<å\˜ Ü«∂㨯 =∞ǨÏi¬ x~°∞HõÎO HõO>Ë ‰õÄ_® ™êÜ«∞} ÉèÏ+¨º"Õ∞ "Õ^•~å÷xfl
qâ◊^ŒÑ¨~°K«_»OÖ’ Z‰õΩ¯= ã¨Ç¨Ü«∞Hõ~°=∞x JO^Œ~°∂ JOwHõiOKå~°∞.
WHõ¯_ç`À "Õ^Œ"åV‡Ü«∞ ã¨∂÷ŠѨiK«Ü«∞O =Úyã≤Ok. ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#‰õΩ,
`«`«fiâߢ™êÎʼnõΩ =¸ÖÏ^è•~°O Jx K≥ѨÊ^ŒyOk |∞∞ˆQfi^ŒO. WO_À Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ ÉèÏ+¨ÅÖ’
ÔHÖÏ¡ J^Õ J`«ºO`« ѨÙ~å`«# ™êÇ≤Ï`«ºO ‰õÄ_®. ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«##∞ ѨiK«Ü«∞O
KÕã¨∞H˘#_®xH˜ =ÚO^Œ∞ |∞∞ˆQfi^•~°∞ºÅ QÆ∞iOz H˘xfl Pã¨H˜ÎHõ~° qâıëêÅ∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩx,
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’H˜ `˘Oy K«∂^•Ì=Ú.

V
 76 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
5. ã¨ÑÎ̈ã≤O^èŒ∞Ö’ P~°º QÆ}ÏÅ∞
P~°∞ºÅ∞ ÉèÏ~°`«^ÕâßxH˜ XHõ¯™êiQÍ ^ŒO_≥uÎ ~åÖË^Œ∞. XHõ`≥QÆ `«~åfi`« XHõ`≥QÆ–
`«~°O `«~åfi`« `«~°O, JÅ `«~åfi`« JÅ – "åÜ«∞=º kâ◊ #∞Oz H˘O_»Å∞, HÀ#Å∞,
#^Œ∞Å∞ ^•\˜ =KåÛ~°∞. #n f~åÅÖ’ ã≤÷~°Ñ¨_®¤~°∞.
„ѨѨOK«OÖ’ Jxfl =∞Ǩ<åQÆiHõ`«Å‰õΩ #n f~åÖË [#‡™ê÷<åÅ∞. Jq JHõ¯_Õ
„ѨÉèíqOz, JHõ¯_Õ =iÌÖÏ¡~Ú. P~°º <åQÆiHõ`« ‰õÄ_® JO`Õ.
P~°º r=#q^è•<åxfl, ã¨O㨯 $ux, =∞`åxfl, Jxfl\˜x `≥Å∞ã¨∞H˘#_®xH˜ |∞∞ˆQfi^Œ"Õ∞
UÔH·HÍ^è•~°O. =ÚO^Œ∞QÍ "åi r=#q^è•#O "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x ‰õΩ¡ÑÎ̈OQÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
P~°∞ºÅ∞ ã≤÷~°Ñ¨_ç# „áêO`åxfl ã¨ÑÎ̈ã≤O^èŒ∞ J<Õ"å~°∞.
''Ü«∞ |∞∞HΔÍ^ŒO ǨϙÈ=ÚK«^£,
Ü≥∂"å~åº`ü ã¨ÑÎ̈ ã≤#∞Ì+¨μ
=^èŒ~å ã¨ã¨º `«∞e#$=∞‚ h#=∞ó——
Wk |∞∞ˆQfi^ŒO 8= =∞O_»ÅOÖ’x 24= ã¨∂HõÎOÖ’ WO„^ŒãÎ̈="≥∞ÿ# 27= |∞∞‰õΩ¯.
nxH˜ H©iÎâı+¨μÅ∞ "Õ=∂x "≥OHõ@#~°ã≤OǨÏâߢã≤ÎQÍi `≥xyOѨ٠:–
''Z=_»∞ ~åHõΔ㨠Hõ$`« áêѨ"≥∞Å¡ Q˘\ì̃
ã¨ÑÎ̈ #^Œ∞ÅO^Œ∞ x=ã≤OK«∞ [#∞ÅÔHÅ¡
^èŒ#=Ú <˘ã¨QÆ∞<˘! Ü≥∞=fi_»∞ ^•`«? Ü«∞`«_»∞
^•ã¨∞ [OѨOQÆ #G=Ú ^•Å∞ÛQÍHõ—— –
ã¨ÑÎ̈ ã≤O^èŒ∞ JO>Ë U_»∞ #^Œ∞Å∞ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ „Ѩ^Õâ◊O. JHõ¯_ç "åix `«iq∞ "Õã≤,
ÖË^• ^•ã¨∞Å∞QÍ KÕã¨∞‰õΩx P~°∞ºÅ∞ P„Hõq∞OK«∞‰õΩ<åfl~°∞.
P q^èŒOQÍ WѨC_»∞ PѶ¨…x™êÎ<£ Jx Ñ≤Å∞ã¨∞Î#fl „áêO`«O, "åÜ«∞=º ã¨iǨÏ^Œ∞Ì
„áêO`«O, ã≤O^èŒ∞ ~åROÖ’ H˘O`«, HÍj‡~üÖ’ H˘O`«, ѨO*Ï|∞, ǨÏ~åº<å, WOHÍ `«∂~°∞Ê#
ã¨~Ü° ¸« #n f~°O =~°‰Ωõ P~°∞ºÅ∞ „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ [~ÚOz P„Hõq∞OK«∞‰õΩO@∂ qã¨iÎ OKå~°∞.
P qâßÅ Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’x „Ѩ^è•# ÉèÏQÍxˆH ã¨ÑÎ̈ã≤O^èŒ∞ Jx ¿Ñ~°∞.
P U_»∞ #^Œ∞ÅÖ’ Jxfl\˜Ö’H˜ ÃÑ^ŒÌk, =ÚYº"≥∞ÿ#k ã≤O^èŒ∞#k. ã≤O^èŒ∞ JO>Ë
h~°∞. P~°∞ºÅ∞ JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ JO`« =∞Ǩ "åÇ≤Ïxx K«∂ã≤ =ÙO_Œ~°∞. JO^Œ∞KÕ`« ^•xH˜
ã≤O^èŒ∞ Jx ¿Ñ~°∞ÃÑ\Ïì~°∞. P `«~åfi`« J^Õ =∂@ qâßÅ [Å~åt J~Ú# ã¨=Ú„^•xH˜
‰õÄ_® "å_®~°∞.
 77 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨~ã° fi¨ u
ã≤O^èŒ∞ `«~åfi`« =ÚYº ã¨~°ã¨fiu. ã≤O^èŒ∞ HõO>Ë |Ǩïâß ã¨~°ã¨fi`Õ =ÚYº"≥∞ÿ#k.
QÆOQÆ, Ü«∞=Ú#, ã¨~°ã¨fiu D =¸_»∂ Ç≤ÏO^Œ∞=ÙŠѨq„`« #^Œ∞Å∞. g\˜Ö’ QÆOQÆ, Ü«∞=Ú#
WѨÊ\˜H© r=#fl^Œ∞ÖËHÍx, ã¨~°ã¨fiu WѨC_»∞ =∞$`«#k. Jk J^Œ$â◊º"≥∞ÿáÈ~ÚOk. XHõѨC_»∞
Jk ѨtÛ=∞ ã¨=Ú„^ŒOÖ’ Hõe¿ãk. HÍx „Hõ=∞OQÍ Jk ~å[™ê÷<£ Z_®iÖ’ WOH˜áÈ~Ú,
ZO_çáÈ~ÚOk. <ÕÅÖ’H˜ WOH˜áÈ~ÚOk Hõ#∞Hõ, Jk JO`«~åfiÇ≤ÏxÜ≥ÿ∞, áÈ~Ú áÈ~Ú,
„Ѩܫ∂QÆ (JÅǨÉÏ^Œ∞) =^ŒÌ QÆOQÍ, Ü«∞=Ú#Å`À Hõeã≤ „u"Õ}© ã¨OQÆ=∞OÖ’ XHõ "Õ}˜
J~ÚO^Œx [#„â◊√u.

ã¨~°ã¨fif #k ZO`À Ѩq„`«"≥∞ÿ#k ‰õÄ_®, ^•x f~°OÖ’<Õ P~°∞ºÅ Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ∞

Z‰õΩ¯=QÍ [iˆQq.
Wq HÍHõ, WOHÍ J~Ú^Œ∞ #^Œ∞Å∞<åfl~Ú. Jq WѨÊ\˜H© =Ù<åfl~Ú. HÍx, "å\˜
¿Ñ~°∞¡ =∂iáÈÜ«∂~Ú. "å\˜ „Ѩ"åÇ¨Ï QÆ`«∞Å∞ ‰õÄ_® =∂iáÈÜ«∂~Ú.
J~Ú^Œ∞ #^Œ∞Å∞
|∞∞ˆQfi^ŒHÍÅOÖ’ "å\˜ ¿Ñ~°∞¡ – â◊√`«∞„k (<Õ\ ˜ ã¨>ˇ¡*ò), qáêãπ (aÜ«∂ãπ), Ѩ~°∞+≤‚
(~åq), Jã≤H˜fl (nxH˜ K«O„^ŒÉèÏQÆ J<Õ ¿Ñ~°∞O_Õk. WѨC_»∞ p<åÉò JO@∞<åfl~°∞).
 78 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
q`«ãÎ̈ (rÅO)
W=hfl ã≤O^èŒ∞#kH˜ LѨ#^Œ∞Å∞. Jhfl ã≤O^èŒ∞‰õΩ `«∂~°∞Ê "≥·Ñ¨Ù<Õ =Ù<åfl~Ú. g\˜
=¸ÅOQÍ<Õ P Éèí∂ÉèÏQÍxH˜ ѨO*ÏÉò Jx ¿Ñ~°∞ =zÛOk. ''ѨOKåѨ—— (ѨOK«{PѨ´J~Ú^Œ∞
#^Œ∞Å∞) J<Õ =∂@7‰õΩ Ñ¨O*ÏÉò Ѩi¬Ü«∞<£ Ѩ^ŒO.
D U_»∞ #^Œ∞Å∞ HÍHõ WOHÍ `«∂~°∞Ê#, Ѩ_»=∞~°# =∞iH˘xfl #^Œ∞Å#∞ P~°∞ºÅ∞
Z~°∞QÆ∞^Œ∞~°∞. "Õ^•ÅÖ’ "≥Ú`«ÎO 31 #^Œ∞Å ¿Ñ~°¡ „Ѩ™êÎ=# =ÙO_»QÍ "å\˜Ö’ 25 #^Œ∞Å
„Ѩã¨H˜Î |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ =ã¨∞ÎOk.
"å\˜Ö’ `«∂~°∞Ê# =Ù#fl "å\˜Ö’ Ü«∞=Ú# JѨÊ\˜ˆH ÉÏQÍ `≥eã≤# #k. HÍx,
`«~åfi`« HÍÅOÖ’ q+¨μ‚ áê^À^Œƒ=QÍ, t= [\ÏE@ qx~°∞‡HõÎ ^Õ=#kQÍ, Ç≤ÏO^Œ∞=ÙʼnõΩ
Ѩ~°=∞ Ѩq„`«"≥∞ÿ#k J~Ú# QÆOQÍ#k „Ѩã¨HÎ̃ |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ KåÖÏ J~°∞^Œ∞. JO>Ë P<å_»∞
P #k J„Ѩ^è•#"≥∞ÿ#k.
WOHÍ `«∂~°∞Ê#‰õΩ áÈ`Õ JÜ≥∂^茺 =^ŒÌ ã¨~°Ü«¸ (<Õ\ ˜ ã¨~°∂˚) #k.
ã≤O^èŒ∞#kH˜ Ѩ_»=∞~°QÍ áÈ`Õ ~°™ê#k J<Õk `«QÆ∞Å∞`«∞Ok. (WѨC_çk ã≤~ü^Œ~åº
#k Jx XHõ TǨÏ. J~Ú`Õ P<å\˜ "åiH˜ J=¸^Œ~åº #k `≥eÜ«∞‰õΩO_® =ÙO@∞O^•?
^•xH˜ P<å\˜ ¿Ñ~°∞?) JÖψQ ‰õΩÉèÏ =∞~˘Hõ\ ˜. Wk D<å\˜ HÍ|∂Öò #k. ^•x Ô~O_»∞
LѨ #^Œ∞ÅÖ’ XHõ\ ˜ ã¨∞"åã¨∞Î (<Õ\ ˜ ™êfi`ü), =∞~˘Hõ\ ˜ Q“i.
WOHÍ kQÆ∞=# „‰õΩ=¸ #k (‰õΩ„~°O) QÀ=∞u (<Õ\ ˜ QÀ=∞Öò) #^Œ∞Å∞ ã≤O^èŒ∞Ö’
HõÅ∞™êÎ~Ú. =∞~˘Hõ =ÚYº#k ^èŒ$+¨^Œfiu. Jk WѨÊ\˜ Ѷ¨∞QÆæ~ü #k HÍ=K«∞Û#@. ã¨~°ã¨fiuH˜,
^èŒ$+¨^ŒfiuH˜ =∞^茺QÍ, ã¨~°ã¨fiuH˜ LѨ #kQÍ, PѨܫ∂ J<Õ #k =ÙO_Õk.
=¸[=O`«O
WHõáÈ`Õ HÍo^•ã¨∞ '‰õΩ=∂~° ã¨OÉèí=O—Ö’ Jã¨∞κ`«Î~°™êºO kt ^Õ=`å`å‡,
Ç≤ Ï =∂ÅÜ≥ ∂ <å=∞ #QÍkè ~ å[ó.....—— JO@∂ =i‚ O z# Ç≤ Ï =∞=#flQÆ O P~° ∞ ºÅ‰õ Ω
`≥eÜ«∞‰õΩO_® =ÙO_»_®xH˜ gÅ∞ ÖË^Œ∞ Hõ^•? =ÚYºOQÍ ^•xH˜ K≥Ok# =¸[=O`«
tY~°O =∞s „Ѩã≤^ŒúO. ZO^Œ∞HõO>Ë HÍj‡~ü <≥·|∞∞u =¸ÅÖ’ =ÙO_Õ P Ѩ~°fi`«O ™ê#∞=ÙÅ∞
™È=∞ Å`«‰õΩ „Ѩ^è•# xÅÜ«∂Å∞. P~°∞ºÅ∞ ™È=∞Å`« J<Õ F+¨kè #∞Oz ™È=∞~°ã¨O fã≤
Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅÖ’ `«=∞ ^Õ=`«Å‰õΩ =ÚO^Œ∞QÍ JO^Œ*Ëã≤ `«~åfi`« `å=Ú =∞ã¨∞ÎQÍ
¿ãqOKÕ"å~°∞. =ÚYºOQÍ ^Õ=`« ÅO^ŒiH˜ Jkè<å^äŒ∞_≥·# WO„^Œ∞_çH˜ ™È=∞~°ã¨O =∞s
„Ñ‘uáê„`«"≥∞ÿ#^Œx, Zxfl Ü≥∂[<åÅ ^Œ∂~°O #∞Oz J~Ú<å J`«_»∞ ™È=∞~°ã¨O "åã¨#
Ѩã≤Hõ\ ì̃, Ñ≤ez<å Ñ≤Å=HõáÈ~Ú<å HõΔ}OÖ’ =zÛ „"åÖË"å_»x "Õ^ŒO =i‚OzOk. (`«=∞
 79 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Jaè~°∞z<Õ P~°∞ºÅ∞ WO„^Œ∞_çH˜ PáêkOz =ÙO\Ï~°∞.) =∂^ŒHõ „^Œ="≥∞ÿ# ™È=∞~°ã¨O
PÜ«Ú¿ãÎ*’ |Å=~°ÌHõ=∞x. J=∞$`ÀѨ=∂#=∞x P~°∞ºÅ #=∞‡HõO. (WѨC_»∞ D ™È=∞Å`«
U"≥∞ÿáÈ~ÚO^À `≥eÜ«∞^Œ∞).
WHõ |∞∞ˆQfi^Œ HÍÅѨ٠P~°ºQÆ}ÏÅ∞ : P~°º*Ïu XHõ>ÿ̌<å, Z<Àfl `≥QÆÅ∞O_Õq. "å\˜Ö’
„Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# "å\˜x ''ѨOK« [<åó—— J<Õ"å~°∞. P J~Ú^Œ∞ `≥QÆÅ∞ – Ü«∞^Œ∞=ÙÅ∞, `«∞~°fiã¨∞Å∞,
J#∞Å∞, „^Œ∞ǨïºÅ∞, ѨÓ~°∞Å∞. D ѨOK«[#∞ÅÖ’ ѨÓ~°∞Å∞ „Ѩã≤^Œ∞úÅ∞. HÍQÍ JO`Õ
„Ѩã≤^Œ∞úÖˇ·# `≥QÆ"å~°∞ Éèí~°`«∞Å∞. gi ¿Ñ~°∞ g∞^Œ∞QÍ<Õ =∞# ^ÕâßxH˜ Éèí~°`«=~°¬O, Éèí~°`«
YO_»O, ÉÏ~°`«^Õâ◊O J<Õ ¿Ñ~°∞¡ =KåÛÜ«∞x, JO`Õ `«Ñ¨Ê ^Ò+¨ºOu J~Ú# Éèí~°`«∞x ¿Ñ~°∞
g∞^Œ∞QÍ HÍ^Œx ѨO_ç`«∞Å∞ `ÕÖÏÛ~°∞.
`«$`«∞ûÅ∞ J<Õ =∞~˘Hõ `≥QÆ =Ù#flk. J~Ú`Õ, Jk "Õ̂~ `≥QÆ HÍ^Œx, Éèí~°`«∞ÅÖ’<Õ
~å[iHÍxH˜ J~°›"≥∞ÿ# =Oâ◊O =∂„`«"Õ∞#x XHõ "å^ŒO. Éèí~°`«∞ʼnõΩ ã¨xflÇ≤Ï`« q∞„`«∞Öˇ·#
ã¨$O[Ü«ÚÅ∞ =∞~˘Hõ Q˘Ñ¨Ê `≥QÆ.
^•â◊~å[˝O
|∞∞ˆQfi^Œ HÍÖÏxH˜ ã¨O|OkèOz#O`« =~°‰õΩ „Ѩ^è•# Kåi„`«Hõ Ѷ¨∞@ìO ^•â◊~å[˝
Ü«Ú^ŒúO. JO>Ë Ñ¨k=∞Ok ~åAÅ Ü«Ú^ŒúO. Jk Ѩ~°∞+‘‚#n f~å# Éèí~°`« QÆ}ÏxH˜,
=∞~˘Hõ Ѩk =∞Ok ~åAʼnõΩ [iy# =∞Ǩ ã¨O„QÍ=∞O.
Éèí~°`«∞ʼnõΩ JѨÊ\˜ =~°‰õΩ qâßfiq∞„`«∞_»∞ ‰õΩÅQÆ∞~°∞=ÙQÍ =ÙO_Õ"å_»∞. HÍx, PÜ«∞#
™ê~°^䌺OÖ’ [iy# XHõ Ü«Ú^ŒúOÖ’ Éèí~°`«∞Å∞ F_çáÈÜ«∂~°∞. ^•x`À JѨÊ\˜ Éèí~°`«~åA
ã¨∞^•ã¨∞ qâßfiq∞„`«∞_çx `˘ÅyOz =ã≤+¨μª_çx QÆ∞~°∞=ÙQÍ xÜ«∞q∞OK«∞‰õΩ<åfl_»∞. ѨÙ~å}
„Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# =ã≤+ª̈. qâßfiq∞„`«∞Å "≥·~åxH˜ Jk <åOk.
qâßfiq∞„`«∞_»∞ =ã≤+¨μìxÃÑ· ѨQÆ`À, Ѩk `≥QÆÅ ~åAÅ#∞ ã¨g∞HõiOKå_»∞. "åiÖ’
ѨOK«[#∞Öˇ·# ѨÓ~°∞, Ü«∞^Œ∞, `«∞~°fiã¨, J#∞, „^Œ∞ǨïºÖË HÍHõ JO`« „Ѩã≤^Œ∞úÅ∞ HÍx Ѷ¨‰õΩ÷Å∞
(D<å\˜ Ѷ¨‰õÄÎ#∞Å∞?), ÉèíÖÏ#∞Å∞ (D<å\˜ ÉÁÖÏ<£ Hõ#∞=∞ „áêO`«O"å~å?) t=ÙÅ∞,
Je#∞Å∞, qëê}∞Å∞ J<Õ =∞i J~Ú^Œ∞ `≥QÆÅ "åix ‰õÄ_® KÕ~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞. ã¨$O[Ü«ÚÅ∞
Éèí~°`«∞Å"≥·Ñ¨Ù KÕ~å~°∞. Ѩ~°∞+‘‚#k f~°# ''^•â◊~å[˝O—— J#|_Õ ã¨O‰õΩÅ ã¨=∞~°O [iyOk.
^•xÖ’ =ã≤+¨μªx P^èŒfi~°º=OÖ’ Éèí~°`«∞Å∞ ÔQeKå~°∞.
^•â◊~å[˝O JO`«\ ˜ „Ѩ=ÚY"≥∞ÿ#^Õ =∞~˘Hõ Ѷ¨∞@ìO ã¨∞^•ã¨∞ `«O„_ç, ÖËHõ `å`«
J~Ú# k"À^•ã¨∞ JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ Ü«∞=Ú<å #n f~å# J<å~°∞ºÖˇ·# `≥QÆÅ "åiÃÑ·
ã¨∞n~°… HÍÅO [iÑ≤# Ü«Ú^ŒúO. P Ü«Ú^ŒúOÖ’ „Ѩ^è•# â◊„`«∞=Ù H˜~å`« ~åA J~Ú#
â◊O|~°∞_»∞. J`«_»∞ =∞ǨѨ~å„Hõ=∞âße. J`«xH˜ #∂~°∞ ѨÙ~åÅ∞O_Õq. WO„^Œ∞_»∞ `«#
Éèí‰õΩÎ_≥·# k"À^•ã¨∞‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞O KÕÜ«∞QÍ 40 Uà◊§áê@∞ Ü«Ú^ŒúO [iyOk. z=iH˜
 80 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
WO„^Œ∞_»∞ â◊O|~°∞_çx ã¨OǨÏiOz (â◊O|~å~åu Jx WO„^Œ∞_ç a~°∞^Œ∞) J`«_ç #∂~°∞
PÜ«∞ã‘ (֒ǨÏ) ^Œ∞~åæÅ#∞ <åâ◊# OKÕÜ«∞_»"≥∂, k"À^•ã¨∞‰õΩ JѨÊyOK«_»"≥∂ (JO^Œ∞ˆH
ѨÙ~°O^Œ~°∞_»<Õ a~°∞^Œ∞ WO„^Œ∞_çH˜ =zÛOk) KÕâß_»∞.
J<å~°º*Ï`«∞Å∞
W^Õ q^èŒOQÍ |∞∞ˆQfi^•~°∞ºÅ∞ J<å~°∞ºÖˇ·# *Ï`«∞Å "åi`À J<Õ Ü«Ú^•úÅ∞ KÕã≤
"åix [~ÚOz H˘O_»ÅÖ’H˜ `«iq∞ "Õâß~°∞. P Ü«Ú^•úÅÖ’ `«=∞‰õΩ [Ü«∞O KÕ‰õÄ~°Û=∞x
^Õ=`«Å#∞ „áêi÷ã¨∂Î, "åix ã¨O„Ñ‘`«∞Å#∞ KÕã¨∞H˘#_®xH˜ QÍ#∞ Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ∞ KÕ¿ã"å~°∞.
=ÚYºOQÍ "å~°∞ [~ÚOz# J<å~°º *Ï`«∞ÅÖ’ H©Hõ@∞Å∞ (^ŒH˜Δ} cǨ~ü), Ѩ~°fi`«
„áêOfÜ«ÚÖˇ·# H˜~å`«∞Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# "å~°∞<åfl~°∞.
P~°∞ºÅ∞ [~ÚOz# ã≤O^èŒ∞*Ïu „Ѩ[ÅÖ’ Ѩ}∞Å∞ XHõ `≥QÆ. Ѩ}˜ J<Õ =∂@‰õΩ
Ö’aè J<Õ J~°÷O =Ù#fl^Œ@. Ѩ}O, Ѩ}ºO, Ѩ}˜H±, =}˜H±, =}˜[, "å}˜[ºO, qѨ}˜
"≥Ú^ŒÖˇ·# â◊ÉÏÌÅhfl D Ѩ}˜ â◊|Ì [<åºÖË. Ѩ}∞Å∞ ^èŒx‰õΩÅ∞, =~°ÎHõ "å}˜*ϺÅÖ’ Pi`Õi#
"å~°∞. J~Ú`Õ "åi „Ѩã¨H˜Î =zÛ#ѨC_»∞ P~°∞ºÅ∞ "åix JÜ«∞AfiÅ∞, JxO„^Œ∞Å∞,
J„=`«∞Å∞, J#º„=`«∞Å∞, ^Œ∞~åâßѨ~°∞Å∞, QÆ∞~°∞=ÙʼnõΩ ^ŒHΔ̃} e=fix"å~°∞, Ѩâ◊√`«ã¨¯~°∞Å∞
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ =∂@Å`À xOkOK«_O» [iˆQk. Ѩ}∞Å∞ ^˘OyeOz# QÀ=ÙÅ#∞ uiy W=∞‡x
J_»QÆ_®xH˜ WO„^Œ∞x ^Œ∂uQÍ "≥o§# ^Õ=â◊√x (^Õ=`«Å ‰õΩHõ¯) ã¨~°=∞‰õΩ, Ѩ}∞ʼnõΩ [iy#
ã¨O"å^ŒO (|∞∞ˆQfi^ŒO Ѩ^Œ= =∞O_»ÅO 108= ã¨∂HõÎO) KåÖÏ „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#k. Pã¨HÎ̃Hõ~°"≥∞ÿ#k.
WHõ P~°∞ºÅ∞ [~ÚOz# J<å~°º *Ï`«∞Å#∞ ^•ã¨, ^Œã¨∞º â◊ÉÏÌÅ`À ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
gix P~°º â◊„`«∞=ÙÅ∞, Hõ$+¨‚=~°∞‚Å∞ (#Å¡x "å~°∞) J<åã¨∞Å∞ (K«\ ˜ì=Ú‰õΩ¯Å∞ HõÅ"å~°∞)
=∞$„^èŒ"å‰õΩ¯Å∞ (Jã¨`«º ÉèÏ+¨}∞Å∞) "≥Ú^ŒÖˇ·# xO^• â◊ÉÏÌÅ`À ¿Ñ~˘¯<Õ"å~°∞. `«~åfi`«
HÍÅOÖ’ "åi<Õ =∂Ü«∂=ÙÅ∞QÍ, Jã¨∞~°∞Å∞QÍ, ~åHõΔã¨∞Å∞QÍ =º=ǨÏiOKÕ"å~°∞.
P~°∞ºÅ „Ѩ^è•# =$`«∞ÎÅ∞ Ѩâ◊√áÈ+¨}, =º=™êÜ«∞O JO>Ë áê_ç, ѨO@.
QÀ=ÙÅ∞ P~°ºrq`«OÖ’ KåÖÏ „áê^è•#ºO Hõey#q. ZO`« JO>Ë QÀâ◊|ÌO #∞Oz
KåÖÏ =∂@Å∞ =KåÛ~Ú. QÆ"Õ+¨} JO>Ë QÀ=ÙÅ#∞ "≥^ŒHõ_»O. QÆq+≤ì JO>Ë (QÀ=ÙÅÔH·)
Ü«Ú^ŒúO KÕÜ«∞_»O. QÀ+¨ªO JO>Ë QÀ=ÙÅ#∞ =ÙOKÕ KÀ@∞. QÀ„`«O J<åfl J^Õ J~°÷O.
J~Ú`Õ XHõ QÀ„`«OÖ’ =ÙO_Õ"å~°O`å XHõ =OâßxH˜ K≥Ok# "å~°x ‰õÄ_® J~°÷O. =zÛOk.
ã¨QÀ„u‰õΩÅ∞ JO>Ë XˆH =¸ÅѨÙ~°∞+¨μ_»∞HõÅ ‰õΩ@∞OÉÏÅ "å~°#fl=∂@. ^Œ∞Ç≤Ï`« JO>Ë
‰õΩ=∂Ô~Î. HÍx Jã¨Å∞ J~°÷O áêÅ∞ Ñ≤uˆHk. QÀ^èŒ#O JO>Ë P ~ÀAÅÖ’ =ã¨∞Î=ÙÅ
H˘#∞QÀÅ∞‰õΩ QÀ=ÙÅ<Õ ^èŒ#OQÍ "å_Õ"å~°∞. QÀ^ŒH˜Δ} JO>Ë |∞∞ufi‰õΩ¯Å‰õΩ, |∞∞+¨μʼnõΩ
~åAÅ∞ QÀ=ÙÅ#∞ ^ŒHΔ̃}QÍ WKÕÛ"å~°∞. Z=x =^ŒÌ Zxfl QÀ=ÙÅ∞O>Ë JO`« ^èŒ#=O`«∞x
„H˜O^Œ ÖˇHõ¯.
 81 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
|∞∞ˆQfi^ŒHÍÅѨ٠P~°∞ºÅ∞ „Ѩ^è•#OQÍ âßHÍǨ~°∞Öˇ·<å, =~°‚qÉèË^ŒO ÖˉõΩO_®
=∂O™êǨ~°∞Å∞ ‰õÄ_®. QÀ=∂Oã¨O, Jâ◊fi=∂Oã¨O`À ã¨Ç¨ ~°Hõ~°HÍÅ =∂O™êǨ~åÅ#∞
"å~°∞ Éèí∞lOKÕ"å~°∞.
QÀ=Ù#∞ Ju Ѩq„`«"≥∞ÿ# [O`«∞=ÙQÍ ÉèÏqOKÕ"å~°∞.HÍx, J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’
QÀ=∂O㨠ÉèíHõΔ}ÏKå~°O =ÙO_Õk. Jukä =KåÛ_»O>Ë QÀ=∂Oã¨O =O_Õ"å~°∞. JO^Œ∞ˆH
JukäH˜ QÀѶ¨Úfl_»∞ J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk. P q^èŒOQÍ QÀ ã¨OѨ^Œ `«iyáÈ`«∞O_»_»O =Å¡<Õq∞,
É∫^Œú, *ˇ·# =∞`« „ѨÉèÏ"åÅ=Å¡<Õq∞ `«~åfi`« HÍÅOÖ’ QÀ=^èŒ Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅÖ’ ѨÓiÎQÍ
x+≤^Œú"≥∞ÿOk. JO`ÕHÍHõ, H˘xfl ‰õΩÖÏÅÖ’ =∂O™êǨ~°O ѨÓiÎQÍ x+≤^Œú"≥∞ÿOk.
=º=™êÜ«∞OÖ’ Ü«∞=Å (ÉÏs¡) ѨO@ =ÚYº"≥∞ÿ#k. Éèí∂q∞x Z_»¡`À ^Œ∞#fl_»O,
q`«Î_»O, #∂~°Û_»O "≥Ú^ŒÖˇ·#=hfl "Õ^ŒOÖ’ =i‚OKå~°∞. QÀ^èŒ∞=∞, „gÇ≤Ï ‰õÄ_® =ÙO_Õq.
„gÇ≤Ï J<Õ =∂>Ë `≥Å∞QÆ∞Ö’ =i J~ÚOk. |Ǩïâß 'Jiû— (Ô~·ãπ) J<Õ „^Œq_» Ѩ^•xH˜
ã¨O㨯 $fHõ~°}"Õ∞ „gÇ≤Ï HÍ=K«∞Û#@.)
P~°∞ºÅ‰õΩ #QÆ~åÅ∞ ÖË=Ù. "å~°∞ „Ѩ^è•#OQÍ „QÍ=∞"åã¨∞Å∞. H˘xfl ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞
Hõeã≤ XHõ „QÍ=∞OÖ’ x=ã≤OKÕ"å~°∞. „QÍ=∞ =ÚY∞º_çx „QÍ=∞}˜ J<Õ"å~°∞. H˘xfl „QÍ=∂Å∞
XHõ ~å[ºO. ~å[iHõO =Oâ◊áê~°OѨ~°ºO J~Ú<å ~åAÅ#∞ Z#∞flHÀ=_»O ‰õÄ_® =ÙO_Õk.
ã¨q∞u J<Õk =∂„`«O ã¨~°fiã¨Éèíº ã¨=∂"Õâ◊O, ã¨Éèí, ã¨q∞u „QÍ=∂xH˜ ã¨O|OkèOz# Pi÷Hõ,
~å[H©Ü«∞ ™êOѶ≤∞Hõ x~°‚Ü«∂Å∞ KÕ¿ãq.
¢ã‘ÎÅ „ѨuѨuÎ
P~°∞ºÅk Ñ≤`«$™êfi=∞º ã¨=∂[O. J~Ú<å ¢ã‘ÎʼnõΩ `˘e~ÀAÅÖ’ ã¨OѶ¨∞OÖ’ Q“~°=
„Ѩ^Œ"≥∞ÿ# „ѨuѨ`ÕÎ =ÙO_Õk. q^•º~°›`«, "Õ^•~°›`« =∂„`«"Õ∞ HÍ^Œ∞. "Õ^Œ=∞O„`« „^Œ+¨ìÅÖ’
Ö’áê=Ú„^Œ, ÃѶ∞Ï+¨=O\˜ ѨÅ∞=Ù~°∞ ¢ã‘ÎÅ∞<åfl~°∞. JÖψQ LѨx+¨`å¯ÅOÖ’ ѨÙ~°∞+¨μÅ`À
ã¨=∞OQÍ „|Ǩχ"åk#∞Å∞ `«`«fiK«~°ÛÅÖ’ áêÖÁæ<Õ"å~°∞.
¢ã‘ÎÅ∞ Ü«∞*Ï˝ÅÖ’ Éèí~°ÎÅ`Àáê@∞ áêÖÁæ<Õ "å~°∞. ÉÏź q"åǨÅ∞, ~°[ã¨fiÖÏ
`«∂Ê~°fi q"åǨÅ∞ =ÙO_Õq HÍ=Ù. ѨÓiÎQÍ Ü«ÚHõÎ =Ü«∞ã¨¯Öˇ·# Hõ#ºÖË q"åǨÏ=∂_Õ"å~°∞.
q`«O`«∞ ѨÙ#ifi"åǨʼnõΩ J#∞=∞u =ÙO_Õk. Éèí~°Î xã¨ûO`«∞QÍ =∞~°}˜¿ãÎ q`«O`«∞ ÉèÏ~°º
Éèí~°Î ™È^Œ~°∞x`À ã¨OQÆq∞Oz ã¨O`å#O Hõ<Õ PKå~°O =ÙO_Õk. ^•xfl xÜ≥∂QÆO J<Õ"å~°∞.
ã¨Ç¨ÏQÆ=∞# ^Œ∞~åKå~°O P<å_»∞ ÖË^Œ∞. Z=Ô~·<å ã¨Ç¨ÏQÆ=∞<åxH˜ Ü«∞uflOz<å "åix
"åiOKÕ"å~°∞. P `«~åfi`«<Õ ZѨC_À P ÃѶ∞Ï~åKå~°O Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[OÖ’, Jk ‰õÄ_®
U"À H˘xfl „áêO`åÅÖ’, JѨC_»∞ ‰õÄ_® ã¨Hõ$`«∞ÎQÍ, „Ѩ"ÕtOzOk.
 82 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
WHõ =~°‚ =º=ã¨÷ : WO`«‰õΩ =ÚO^Õ K≥Ñ≤Ê#@∞¡ "≥Ú^Œ\’¡ =~°‚ =º=ã¨÷ ÖË^Œx ѨO_ç`«∞Å
Jaè„áêÜ«∞O. `å=Ú [~ÚOz# ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å#∞Oz Zxfl PKå~° =º=Ǩ~åÅÖ’
ã‘fiHõiOz#@∞¡ =~°‚ =º=ã¨÷#∞ ‰õÄ_® P~°∞ºÅ∞ ã‘fiHõiOKå~°x, Jk "≥Ú^Œ@ J<å~°º =º=¿ã÷
Jx P^èŒ∞xHõ Ѩiâ’^茉õΩÅ Jaè„áêÜ«∞O.
=¸_Õ =~å‚Å∞
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ PYik, J~åfip#"≥∞ÿ#k J~Ú# ^Œâ◊=∞ =∞O_»ÅO (ѨÙ~°∞+¨ ã¨∂HõÎO)Ö’
`«Ñ¨Ê, K«`«∞~°fi~°‚ „Ѩã¨HÎ̃ ~å^Œ∞. HÍx, "≥Ú^Œ\’¡ <åÅ∞QÆ∞ HÍHõ =¸_Õ =~å‚Å∞ =ÙO_Õ=#_®xH˜
x^Œ~°≈#OQÍ |∞∞ˆQfi^ŒO J+¨ì=∞ =∞O_»ÅO 35= ã¨∂HõÎOÖ’ âߺ"åâ◊fi|∞∞+≤ Jtfi#∞Å#∞
„áêi÷ã¨∂Î KÕã≤# 16,17,18 |∞∞‰õΩ¯Å#∞ H˘O^Œ~°∞ ¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~°∞.
16= |∞∞‰õΩ¯ ''„|Ǩχ l#fi`«=Ú`« l#fi`«O....—— Jx, 17= |∞∞‰õΩ¯ ''HõΔ„`«O
l#fi`«=Ú`« l#fi`«O...—— Jx, 18= |∞∞‰õΩ¯ ''^èÕ#∂i˚#fi`«=Ú`« l#fi`«O qâ’ǨÏ`«O
~°HΔÍOã≤ ¿ã^èŒ `«=∞ g∞"å: ....—— Jx „áê~°OÉèí=∞=Ù`å~Ú. g\˜Ö’x „|Ǩχ, HõΔ„`«, qâò J<Õ
â◊ÉÏÌÅ∞ „u=~°‚ (=¸_»∞ ‰õΩÖÏÅ) ã¨∂K«HÍÅ∞QÍ Ñ¨O_ç`«∞Å∞ "åºMϺxOKå~°∞.
J~Ú`Õ =~°‚=º=ã¨÷ "≥Ú^Œ\’¡ ˆH=ÅO =$uΠѨ~°OQÍ<Õ U~°Ê_ç =ÙO@∞O^Œ#_»OÖ’,
J@∞=O\˜ =º=ã¨÷ Jxfl *Ï`«∞ÅÖ’, Jxfl HÍÖÏÅÖ’ =ÙO_Õ^Œ#_»OÖ’ ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞.
PYiH˜ „w‰õΩ `«`«fi"Õ`«Î ¿Ñ¡\’ ‰õÄ_® `«# Ü«Ú\’Ñ≤Ü«∞<£ 'iѨa¡H±— „QÆO^äŒOÖ’ ã¨=∂*Ïxfl
(|Ǩïâß Ñ¨Ó~°fiѨ٠™êÊ~åì #QÆ~° ~å[º ã¨=∂*Ïxfl P^Œ~°≈OQÍ ÃÑ@∞ì‰õΩx) =$uÎ ^èŒ~å‡Å#∞
|\˜ ì =¸_» ∞ =~åæ Å ∞QÍ (|OQÍ~° O , "≥ O _ç , W#∞=Ú =~å‚ Å ∞QÍ) qÉè í l OKåÅx
„ѨuáêkOKå_»∞.
JÖψQ "Õ^ŒHÍÅOÖ’ ‰õÄ_® "≥Ú^Œ\’¡ Z=i Jaè~°∞zx |\˜ì "å~°∞ =$uÎx
Z#∞fl‰õΩ<Õ"å~°∞ `«Ñ¨Ê [#‡#∞ |\ì̃ =~°‚O J<Õ x~°‚Ü«∞O U~°Ê_»ÖË^Œx ѨO_ç`«∞Å Jaè„áêÜ«∞O.
x[OQÍ |∞∞ˆQfi^Œ P~°∞ºÅÖ’ =~°‚ =º=ã¨÷ XHõ Hõiî# =º=ã¨÷QÍ =ÙO_ç =ÙO>Ë ^•xfl XHõ\ ˜,
Ô~O_»∞ KÀ@¡ =∂„`«"Õ∞ ZO^Œ∞‰õΩ „Ѩ™êÎqOK«_»O [iyOk? HÍx, „ÉÏǨχ}ÏÅ HÍÅO
=KÕÛã¨iH˜ =~å‚„â◊=∞ =º=ã¨÷ ѨÓiÎQÍ |ÅѨ_ç, ã≤÷~°Ñ¨_ç, Ѷ¨∞hÉèíqOzOk. =~°‚=º=ã¨÷ =Oâ◊
áê~°OѨ~°ºO J~ÚOk.
=$uÎx |\ì̃ =~°O‚
JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ =$uÎx |\ì̃ =~°‚O x~°‚Ü«∞=∞ÜÕ∞ºk `«Ñ¨Ê [#‡#∞ |\ì̃ HÍ^Œ∞. P
`«~åfi`«<Õ [#‡#∞ |\˜ì =~°‚x~°‚Ü«∞O "≥Ú^ŒÖˇ·Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõ |∞∞+≤ `å#∞
=∞O„`«„^Œ+ì̈#x, `«# `«O„_ç "≥·^Œ∞º_»x, `«# =∂`å=∞Ǩï_»∞ ~åu HÍi‡‰õΩ_»x K≥ѨCH˘<åfl_»∞.
 83 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
LѨx+¨`«∞ÎÅ HÍÖÏxH˜ ‰õÄ_® „|Ǩχ q^Œº J<Õk ˆH=ÅO „ÉÏǨχ}∞ňH Ѩiq∞`«O
J<Õ xÜ«∞=∞O ZHõ¯_® ÖË^Œ∞. „|Ǩχ*Ï˝#∞ÅÖ’ ѨÅ∞=Ù~°∞ HõΔ„uÜ«ÚÅ∞ –ˆHHõÜ«∞ Jâ◊fiѨu,
„Ѩ"åǨÏ} *ˇ·"åe, [#‰õΩ_»∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#"å~°∞ WO^Œ∞‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞. 'WOHÍ `«~åfi`«
HÍÖÏxH˜ =¿ãÎ HõΔ„uÜ«ÚÖˇ·# Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞, =~°ú=∂# =∞Ǩg~°∞_»∞ ™êHΔÍ`«∞Î #∂`«# =∞`«
„Ѩ=HõÎÖË J~Ú `«`«fiÉ’^èŒ KÕâß~°∞ Hõ^•?
JÖψQ qq^èŒ =~åæÅ q"åǨÏ, ѨOHÎ̃ Éè’[# ã¨O|O^è•Å∞ ‰õÄ_® =ÙO_Õq. Jã¨Å∞
"Õ^Œ |∞∞+¨μÅÖ’ ѨÅ∞=Ùi [##, q"åÇ¨Ï =$`åÎO`åÖË KåÖÏ qz„`«OQÍ, =~°‚ ™êOHõ~°º
zǨflÅ∞QÍ =ÙO\Ï~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ |∞∞ˆQfi^Œ ã¨Ñ¨Î=∞ =∞O_»Å Hõ~°Î J~Ú# =ã≤+¨μª_»∞
^Õ="Õâ◊º T~°fit Ѩل`«∞_»∞. XHõ™êi q∞„`å=~°∞}∞ʼnõΩ T~°fij ™œO^Œ~åºxfl K«∂_»QÍ<Õ
ˆ~`«ó Ѩ`«#"≥∞ÿO^Œ@. T~°fit P ˆ~`«ã¨∞ûÅ#∞ XHõ ‰õΩO_»Ö’ Éèí„^ŒÑ¨~°K«QÍ ^•x #∞Oz
=ã≤+¨μª_»∞, JQÆã¨∞κ_»∞ [x‡OKå~°x Hõ^äŒ. (''QÆ}˜HÍ QÆ~°ƒù ã¨OÉèí∂`À =ã≤+¨ªâ◊Û=∞Ǩ=Úxó
`«Ñ¨<å „ÉÏǨχ}À*Ï`« ã¨ûO™ê¯~° ãÎ̈„`« HÍ~°}"£∞——)
=ã≤+¨μªx ÉèÏ~°º, =∞Ǩ Ѩu„=`« J~°∞O^èŒu ѨOK«=∞ *Ïu =∞Ç≤Ïà◊ Jx SuǨϺO.
P"≥∞ ᜄ`«∞_≥·# Ѩ~åâ◊~°∞_»∞ =∞`«ûºQÆOkèx "≥∂Ç≤ÏOK«QÍ "åºã¨∞_»∞ [x‡OKå_»∞. P
=∞`«ûºQÆOkè<Õ HõΔ„uÜ«Ú_≥·# â◊O`«#∞_»∞ q"åǨÏ=∂_®_»∞.
‰õΩOÉèí ã¨OÉèí=Ù_≥·# JQÆã¨∞κx ÉèÏ~°º, "Õ^Œ =∞O„`« Hõ¢iÎ J~Ú# Ö’áê=Ú„^Œ
HõΔ„uÜ«∞=x`«. J„u =∞ǨÏi+¨ ᜄ`«∞_≥·# âߺ"åâ◊√fi_»∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ "Õ^Œ ã¨∂HõÎ Hõ~°Î. J`«_»∞
~°^äŒgu J<Õ ~åA ‰õΩ=∂Ô~Î#∞ q"åÇ¨Ï =∂_®_»∞. JÖψQ =∞~˘Hõ W~°∞=Ù~°∞ "Õ^Œ~°∞¬Å∞
(=∞O„`«Hõ~°ÎÅ∞) Hõ}∞fi_»∞, JOy~°ã¨∞_»∞ #Å¡x"å~°@. JO^Œ∞KÕ`« "å~°∞ ã¨OHõ~° [#∞‡Öˇ·
=ÙO\Ï~°x _ç.Z<£.~°≠Ï J#∞=∂#O(?) S`«ˆ~Ü«∞ „ÉÏ=∞‡} Hõ~°Î =∞Ç≤Ï^•ã¨∞ 'W`«~å J<Õ
Pˆ~º`«~°~°¢ã‘ΠѨل`«∞_»@.
=~°‚ =º`庙êÅ∞
=~°‚=º=ã¨÷ U~°Ê_»_»O XHõ Z`«∞Î. ^•xÖ’ ‰õΩÅO ÃÇÏK«∞Û`«QÆ∞æÅ∞ =∞~˘Hõ Z`«∞Î.
„ÉÏǨχ} =~å‚kèHõºO WO^Œ∞‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}. Jk Wxfl"ÕÅ Uà◊§áê@∞ ZÖÏ H˘#™êyO^Œ<Õk,
Jã¨Å∞ Jk ZÖÏ =zÛO^Œ<Õk XHõ q∞ãì̈s, ã¨=∂[OÖ’ <å\˜H˜, <Õ\ ˜H˜ „ÉÏǨχ} =~å‚xk
JÅÊ ã¨OMϺHõ =~°æO. Pi÷HõOQÍ, ~å[H©Ü«∞OQÍ |ÅÇ‘Ï#=~°æO. ™ê^è•~°}OQÍ ã¨=∂[OÖ’
áêÅHõ=~åæxH˜ ÃÑ·KÕ~ÚQÍ =ÙO@∞Ok. JÖψQ =~°ÎHõ "å}˜*ϺÅ∞, ~°Hõ~°HÍÅ ÖÏÉèí™ê\˜
=$`«∞ÎÅ ^•fi~å ^èŒ<å_軺"≥∞ÿ# =~åæÅk ‰õÄ_® `«Ñ¨Êxã¨iQÍ ÃÑ·KÕ~Ú J=Ù`«∞Ok. JO`Õ`«Ñ¨Ê
ˆH=ÅO "Õ^Œ q^Œº, Ü«∞[˝Ü«∂QÍk „Hõ`«∞=ÙÅ x~°fiǨÏ}, qq^èŒ âߢ™êΊѨi*Ï˝#O, "å\˜x
=$uÎ ™ê^èŒ<åÅ∞QÍ KÕã¨∞‰õΩx r=<Àáêkè ã¨OáêkOK«∞HÀ=_»O `«Ñ¨Ê U qâı+¨O ÖËx „ÉÏǨχ}
‰õΩÖÏxk "ÕÅ Uà◊§áê@∞ ã¨=∂[OÖ’ ÃÑ·KÕ~Ú ZÖÏ J~ÚO^Œ<Õk ™êOѶ≤∞Hõ K«i„`«HÍ~°∞Å∞
 84 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ѩiâ’kèOK«=Åã≤# q+¨Ü«∞O. JO^Œ∞‰õΩ ÉÏ^茺`« P XHõ¯ ‰õΩÖÏx^Õ J~Ú =ÙO_»^Œ∞.
ã¨=∂[OÖ’ ZѨC_»∂ ÃÑ· KÕ~ÚQÍ =ÙO_Õ áêÅHõ, ã¨OѨ#fl =~åæÅ∞ `«=∞ ã¨fi„ѨÜ≥∂[<åÅ
HÀã¨O =~°‚ =º=ã¨÷Ö’x ÃÇÏK«∞Û`«QÆ∞æÅ∞ H˘#™êQÆ_»OÖ’ „Ѩ=ÚY áê„`«, x~å‚Ü«∞Hõ áê„`«
=Ç≤ÏOz =ÙO_®e. P =~åæÅ ã¨Ç¨Ü«∞, ã¨Ç¨ÏHÍ~° „áÈ`åûǨÅ∞ ÖËx^Õ Pi÷Hõ, ~å[H©Ü«∞,
[#ã¨OMϺѨ~°OQÍ U=∞O`« |bÜ«∞™ê÷#OÖ’ ÖËx „ÉÏǨχ} =~°æO ™êOѶ≤∞HõOQÍ J„QÆ`«=∞
=~°‚OQÍ JO`« HÍÅO H˘#™êQÆ_»O Jã¨OÉèí=O.
J~Ú`Õ XHõ Pâß ˆ~Y W\©=e HÍÅOÖ’ =~°‚ =º=ã¨÷Ö’x ÃÇÏK«∞Û `«QÆ∞æÅ =º`åºã¨O
„Hõ=∞OQÍ `«yæáÈ`«∞#flk. nxH˜ „Ѩ^è•# HÍ~°}O áêâßÛ`«º ã¨O㨯 $f ã¨OѨ~°¯O`À,
„Ѩ*Ï™êfi=∞º ÉèÏ"åÅ „ѨÉèÏ=O`À ™êOѶ≤∞Hõ ã¨=∂#`«fiO, =ºH˜Î ¿ãfiK«Ûù, =ºH˜Î „áê^è•#ºO
=O\˜ ÉèÏ=#Å∞ ÃÑOá⁄O^Œ_»O. JO`ÕHÍ^Œ∞. áêi„âßq∞Hõ qѨ¡"åQÆ=∞#O`À =∞#^Õâ◊OÖ’
#QÆsHõ~°} (J~°ƒ<≥·*Ë+¨<£) `«fi~° `«fi~°QÍ JkèHõ"≥∞ÿ =~°‚ =º`庙êŠѨ@¡ Jã¨Ç¨Ï# ÉèÏ=O
ÃÑOá⁄O^Œ_»O, Jã¨Å∞ P =º`庙êÅ#∞ `«∂.K« `«Ñ¨ÊHõ áê\˜OK«_»O J<Õk J™ê^茺O
HÍ=_»O ‰õÄ_® =∞~˘Hõ =ÚYºHÍ~°}O.
nxH˜ `À_»∞ ^Õâ◊ ™êfi`«O„`«º ã≤kú `«~åfi`« ÉèÏ~°`« ~å*ϺOQÆO ‰õΩÖÏxfl |\ì̃ qK«HõΔ}
K«∂¿Ñ q^è•<åxfl x¿+kèOK«_»O, =~å‚Å ÃÇÏK«∞Û `«QÆ∞æÅ#∞ QÆ∞iÎOK«HõáÈ=_»O ‰õÄ_® =º`åºã¨
ÉèÏ=# "≥#∞HõO[ "ÕÜ«∞_®xH˜ HÍ~°}"≥∞ÿOk. D<å_»∞ U XHõ¯ ‰õΩÅO U W`«~° ‰õΩÖÏxfl
hHõO>ˇ <Õ#∞ JkèHõO JO>Ë ~å[H©Ü«∞OQÍ, Pi÷HõOQÍ, ~å*ϺOQÆѨ~°OQÍ, ™êOѶ≤∞HõOQÍ
K≥Å∞¡ÉÏ@∞ HÍ<Õ~°^Œ∞.
H˘#™êQÆ∞`«∞#fl ‰õΩÅ=º=ã¨÷
WO`«=~°‰õΩ Wk x["Õ∞. HÍx, Jã¨Å∞ ‰õΩÅ=º=ã¨÷ J<Õ ^•xÖ’ =∂„`«O =∂~°∞Ê
ÖËHõáÈ=_»"Õ∞ ^Œ∞~°^Œ$+ì̈O. =∂~°∞Ê ÖËHõáÈ=_»"Õ∞ HÍHõ ‰õΩÅ=º=ã¨÷ =∞iO`« a„~°ayã≤áÈ=_»O
‰õÄ_® [iyOk. WOHÍ [~°∞QÆ∞`«∞#flk. KåÖÏ z„`«"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O Uq∞@O>Ë, ‰õΩÅ
=º`庙êÅ =Å¡ Z<Àfl JQÆKå@¡‰õΩ QÆ∞i J~Ú# ‰õΩÖÏÅ`À ã¨Ç¨ U XHõ¯ ‰õΩÅO ‰õÄ_® `«#
„Ѩ`ÕºHõ Jã≤Î`åfixfl =^ŒÅ∞H˘#_®xH˜ W+ì̈Ѩ_»HõáÈ=_»O, ‰õΩÖÏÅ =∞^茺 J#u„Hõ=∞}©Ü«∞OQÍ
JO`«HõO`«‰õΩ Z`«Î~Ú# QÀ_»Å∞ ÖË=_»O. WO^Œ∞‰õΩ Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂[O "≥Ú`«ÎO ÉÏ^茺`«
=Ç≤ÏOKåe. =ÚYºOQÍ ‰õΩÅ=º=ã¨÷ #∞Oz „ѨÜ≥∂[#O á⁄O^Œ∞`«∞#fl ~å[H©Ü«∞ =~åæÅ∞
„Ѩ^äŒ=∞ ÉÏ^茺`« =Ç≤ÏOKåe.
WO`«HõO>Ë XHõ<å\˜ P~°º ã¨=∂["Õ∞ #Ü«∞"Õ∞"≥∂. P ~ÀAÅÖ’ Hõhã¨O XHõ
‰õΩÅO #∞Oz =∞~˘Hõ ‰õΩÖÏxH˜ =∂~°_®xH˜ "≥ã¨∞Å∞ÉÏ@∞ –Mobility– J~Ú<å =ÙO_Õk.
`«~åfiu ~ÀAÅÖ’ Jk =∞$Qƺ"≥∞ÿáÈ~ÚOk. ‰õΩÅ=º=ã¨÷ HÍÅ„Hõ"Õ∞}Ï |ÅÇ‘Ï# Ѩ_»_®xH˜
 85 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
|^Œ∞Å∞ |ÅѨ_»∞`«∞#fl ^ŒxÑ≤ã¨∞Î#flk. JO`ÕHÍHõ, Jk ‰õΩÖÏÅ =∞^茺 q^ÕfiëêʼnõΩ, q~À^è•Å‰õΩ
^•i fã≤ D<å_»∞ XHõ ÃÑ#∞Éèí∂`«OQÍ `«Ü«∂Ô~·Ok. ã¨=∂[ ѨÙ~ÀQÆuH˜ J=~À^èŒ"≥∞ÿOk.
㨈~, W^ŒO`å q+¨Ü«∂O`«~°O. =~°‚=º=ã¨÷ `«~åfi`« P„â◊=∞ =º=ã¨÷. =~å‚„â◊=∞
^èŒ~å‡Å<Õ =∂@ XHõ ^ŒfiO^Œfi ã¨=∂ã¨O. P~°ºã¨=∂[OÖ’ P„â◊=∞ =º=ã¨÷ =ÚYº"≥∞ÿ#^Õ
HÍx, Jk =~°‚ – ‰õΩÅ =º=ã¨÷ JO`«QÍHõiî#"≥∞ÿ#k HÍ^Œ∞.
„|ǨχK«~°ºO, QÍ~°›ã¨÷ºO, "å#„Ѩã¨÷O, ã¨<åºã¨O – D <åÅ∞yO\˜x P„â◊=∂ÅO\Ï~°∞.
"≥Ú^Œ\ ˜k q^•ºÉèϺ㨠HÍÅO <å\˜k, Ô~O_»=k ™êO™êiHõ ^Œâ◊. =¸_»=k Ѩ@ì}ÏÅ#∞
q_çz P=Ú+≤‡Hõ zO`«#`À =#"åã¨OÖ’ QÆ_ç¿Ñ ^Œâ◊. <åÅæ=k ã¨~°fiã¨OQÆ Ñ¨i`åºQÆO.
"≥Ú^Œ\ ˜ Ô~O_»∂ Z=iÔH·<å `«Ñ¨Êxã¨i J=ã¨~åÅ∞. z=i Ô~O_»∂ SzÛùHõ"≥∞ÿ#"Õ `«Ñ¨Ê,
x~°ƒO^è•K«~°}©Ü«∂Å∞ HÍ^Œ∞.
WHõ |∞∞ˆQfi^ŒO „ѨѨOK«OÖ’<Õ Ju „áêp#`«=∞ "åV‡Ü«∞=∞x H˘O^Œ~°∞ áêâßÛ`«∞ºÅ∞
‰õÄ_® Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞. HÍx, "≥∞ã¨á⁄>Ëq∞Ü«∞<£Å‰õΩ K≥Ok# 'yÅæ"Õ∞+π— =∞`ÕuǨã¨O
„H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 2000 <å\˜^Œx K«i„`«HÍ~°∞Å∞ `ÕÖÏÛ~°∞. Hõ#∞Hõ |∞∞ˆQfi^ŒO ^•x `«~åfi`«^Õ
HÍ"åe Hõ^•?
|∞∞ˆQfi^Œ „áêp#`« J@∞Oz, JO`« =∞ǨÏ`«Î~°"≥∞ÿ#, Jã¨HÎ̃Hõ~°"≥∞ÿ# „áêp# "åV‡Ü«∞O
=∂„`«O „ѨѨOK«OÖ’<Õ ÖË^Œ∞. J^ŒO`å Kè«O^À|^Œú"Õ∞ H͉õΩO_®, KåÖÏ KÀ@¡ J^Œ∞ƒù`«
Hõq`å"Õâ◊O`À ~°zOz# ~°=∞}©Ü«∞ Ѷ¨∞\ÏìÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. Jq P^èŒ∞xHõ áê~î°‰õΩÅ#∞
ã¨~Ú`«O =ÚQÆ∞úÅ#∞ KÕ™êÎ~Ú.
''D Ô~~Úà◊¥§ ÔQ~Úà◊¥¡ Jhfl "Õ^•Ö’¡<Õ =Ù<åfl~Ú+¨—— Jx QÆ∞~°*Ï_» ¿ÇÏà◊#QÍ
JyflǨϟ„`å=^è•#∞Å KÕ`« JxÑ≤¿ãÎ JxÑ≤OKå_»∞ HÍx, x[OQÍ<Õ JO^Œ∞Ö’ (=∂=¸Å∞QÍ
=∞ǨÉèÏ~°`«O QÆ∞iOz D =∂@ JO\Ï~°∞) ÖËx q+¨Ü«∞O WOÔHHõ¯_® ÖË^Œx, W`«~°„`å
=Ù#fl^ŒO`å JO^Œ∞Ö’ =Ù#fl^Œx H˘O^Œ~°∞ JO\Ï~°∞. Q˘Ñ¨Ê Hõq`«fiO, ã¨Ow`«O, Kè«O^Œã¨∞û,
tÖÏÊk Hõà◊Å „Ѩ™êÎ=#, „áêHõ$uHõ, Éè∫QÀoHõ, MÏQÀoHõ, *’ºu+¨, "å`å=~°}, Ѩ~åº=~°},
"åº=™ê~ÚHõ, Pi÷Hõ, ~å[H©Ü«∞, `åufiHõ, `åO„uHõ, =∂O„uHõ, Ü≥∂QÍk ã¨=∞ãÎ̈ q+¨Ü«∂Å
Ѩi*Ï˝<åxH˜ Jk P@Ѩ@∞ì Jx ѨO_ç`åaè„áêÜ«∞O.
JkHÍHõ, J^Œ∞ƒù`«"≥∞ÿ# PMϺ#, LáêMϺ<åʼnõΩ Jk JÅ"åÅO. P<å\˜ P~°∞ºÅ
r=<À`åûǨxH˜ Jk „ѨfHõ, SÇ≤ÏHõ rq`åxfl "å~°∞ ZO`«QÍ „¿Ñq∞OKå~À, ^•xfl
ã¨∞Y=∞Ü«∞O KÕã¨∞H˘#_®xH˜ "å~°∞ ZO`« `åѨ„`«Ü«∞Ѩ_Õ"å~À, "å~°∞ ZO`« Pâß"å^Œ∞Ö’,
ZO`« HÍ~°º"å^Œ∞Ö’ |∞∞ˆQfi^ŒO `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. XHõ =∞ǨÏ`«Î~° ѨÙ~å`«# "åV‡Ü«∞OQÍ,
=∂#=*Ïu ™êOѶ∞≤ Hõ Ѩi}Ï=∞ Ѩi}ÏǨÏOÖ’ XHõ =ÚYºÑ¶∞¨ @ìOQÍ ^•x qÅ∞= Z#ÖËxk,
Z#fl\˜H˜ `«~°QÆxk.
V
 86 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
6. |∞∞ˆQfi^ŒO : ''Jyflg∞àı ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«"£∞...——
=∂#=*ÏuÖ’ JkèHõ ã¨OMϺ‰õΩʼnõΩ =∞`«O XHõ x`åº=ã¨~°O. [O`«∞ *ÏÅO
#∞Oz "Õ~∞° Ѩ_ç =∂#=*Ïu Ѩi}Ï=∞O K≥Ok# „Hõ=∞OÖ’ J`«ºO`« „áêp# HÍÅOÖ’<Õ
=∞`åxH˜ c*ÏÅ∞ Ѩ_®¤~Ú. Jã¨Å∞ [O`«∞=ÙÅ #∞Oz =∂#=ÙÅ#∞ "Õ~°∞ KÕã≤# (Hõ~°K«~°}ÏÅ
"Õ~åÊ@∞, ѨiHõ~åÅ LѨÜ≥∂QÆO, ÉèÏ+¨ "≥Ú^ŒÖˇ·#) ÅHõΔ}ÏÅÖ’ =∞`«O ‰õÄ_® XHõ\ ˜.
=∞`«O JO>Ë Uq∞\˜? WOw¡+¨μÖ’ 'Ô~e[<£— J<Õ =∂@‰õΩ ã¨=∂<å~°÷HõOQÍ =∞`«O
J<Õ `≥Å∞QÆ∞ =∂@#∞ "å_»∞`«∞<åfl=Ú. =∞`«O J`«ºO`« „áêp#HÍÅO #∞Oz =Ù#flѨÊ\˜H©,
Jk Pq~°ƒùqOz# P<å\˜ Pk=∞ ã≤÷uÖ’<Õ =ÙO_çáÈÖË^Œ∞. „ѨѨOK«OÖ’ „Ѩun Ѩi}Ï=∞O
K≥O^Œ∞`«∂ =ã¨∞Î#fl>Ëì =∞`«O ‰õÄ_® „Hõ=∞Ѩi}Ï=∞O K≥OkOk. `˘e<å\˜ "≥Ú~°@∞`«<åxfl
=ke <åE‰õΩ `ÕeOk. „Hõ=∞OQÍ P^Œ~°≈ rq`åxH˜, ^è•i‡Hõ x+ª̈‰õΩ, <≥·uHõ =¸ÖϺʼnõΩ
™ê^èŒ#OQÍ ~°∂á⁄OkOk. XHõ L#fl`«"≥∞ÿ#, L^•`«Î"≥∞ÿ# P^蕺u‡Hõ`åfixfl (Spirituality)
ѨÙ}˜H˜ ѨÙK«∞Û‰õΩOk.
J~Ú`Õ, <å\˜H˜ <Õ\ ˜H© ‰õÄ_® Jk |bÜ«∞"≥∞ÿ# qâßfiã¨O (faith) ÖË^• qâßfi™êÅ
=º=ã¨÷ (System of beliefs) ÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç =ÙOk. WѨÊ\˜ =∞`«, ^è•i‡Hõ, <≥·uHõ qâßfi™êÅ#∞
J@∞Oz, `˘e<åà◊§Ö’ =∞`åq~åƒù= „Hõ=∂xfl H˘OK≥O Ѩije^•Ì=Ú.
=∞`«O JO>Ë qâßfiã¨O, ^ÕxÃÑ· qâßfiã¨O? JÖ∫H˜Hõ, JÉè∫uHõ â◊‰õΩÎÅÃÑ· qâßfiã¨O.
P qâßfiã¨O HõÅQÆ_®xH˜ Uk HÍ~°}O? JÖ∫H˜Hõ â◊‰õΩÎÅѨ@¡ ÉèíÜ«∞O#∞Oz, ÉèíH˜Î #∞Oz
=∞`« qâßfiã¨O =iúe¡Ok.
JÖ∫H˜Hõ â◊‰Ωõ ÅÎ ∞
Pk=∞ =∂#=Ù_»∞ PÖ’zOK«_O» <ÕiÛ# <å\˜ #∞Oz `«# K«∂@∂ì =Ù#fl K«~åK«~°
„ѨHõ$uÖ’ =∂#= „Ѩ"Õ∞Ü«∞O ÖˉõΩO_®, =∂#= â◊HÎ̃H˜ Jf`«OQÍ [iˆQ J<ÕHõ ã¨OѶ¨∞@#Å#∞
K« ∂ ã≤ "å\˜ H ˜ HÍ~° } ÏÅ∞QÍ U"À JÖ∫H˜ H õ , JÉè ∫ uHõ â◊ ‰ õ Ω Î Å ∞ =ÙO_ç =ÙO_®Åx
TÇ≤ÏOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. "å\˜ÃÑ· #=∞‡HõO ÃÑOK«∞‰õΩ<åfl_»∞.
#n #^•Å∞, "åQÆ∞Å∞, =OHõÅ∞, ã¨~°ã¨∞ûÅ∞, ÉÏ=ÙÅ∞ – W=hfl =∂#=ÙxH˜
„áê}Ï^è•~°"≥∞ÿ# h~°∞ W™êÎ~Ú. "å\˜H˜ h~°∞ "Õ∞Ѷ¨∂Å∞ ‰õΩiÑ≤OKÕ =~å¬Å #∞Oz =ã¨∞ÎOk.
XH˘¯Hõ¯™êi J<å=$+≤ì=Å¡ [ÖÏâ◊Ü«∂Å∞ ZO_çáÈ~Ú ZHõ¯_® h~°∞ ѨÙ@ì^Œ∞. XH˘¯Hõ¯™êi
Ju=$+≤ì=Å¡ #^Œ∞Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q á⁄Oy =~°^ŒÖˇ· =∂#= x"å™êÅ#∞ =ÚOK≥uÎ [ńѨà◊Ü«∞O
ã¨$+≤ì™êÎ~Ú. ã¨HÍÅOÖ’ Ѩ~°˚=ºO =i¬¿ãΠѨ$käq ã¨ã¨ºâßex J=Ù`«∞Ok. JHÍÅOÖ’ P
Ѩ~°˚#º"Õ∞ QÆi˚¿ãÎ JO`å `«∞_»∞K«∞‰õΩáÈ`«∞Ok.
 87 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
r=ÙʼnõΩ =∞~˘Hõ „áê}Ï^è•~°"≥∞ÿ# "åÜ«Ú=Ù =ÙO_»∞O_ç „Ñ¨à◊Ü«∞ „ѨÉèíO[#"≥∞ÿ JO`å
T_çÛ ÃÑ_»∞`«∞Ok. `«∞áê#∞Å∞, LÃÑÊ#Å∞, "≥∞~°∞ѨÙÅ∞, L~°∞=ÚÅ∞, Ñ≤_»∞QÆ∞áê@∞¡,
=∞Ǩ~°}ϺÅÖ’ `«#O`« `å#∞ ~°QÆ∞Å∞‰õΩx ã¨=∞™êÎxfl ^ŒÇ≤ÏOKÕ ^Œ"å#ÅO, JyflѨ~°fi`åÅ∞,
Éèí∂HõOáêÅ∞, JO`«∞ÖË#@∞ì Hõ#|_Õ ã¨=Ú„^ŒO, x[OQÍ<Õ JO`«∞ÖËx PHÍâ◊O, Éèí∂q∞,
ã¨∂~°∞º_»∞, K«O„^Œ∞_»∞, #HõΔ„`åÅ∞, ã¨∂~°º, K«O„^Œ „QÆǨÏ}ÏÅ∞, J#O`« "≥·q^茺OQÆÅ r=HÀ\˜
... WOHÍ Zxfl\˜<À Pk=∂#=Ù_»∞ K«∂âß_»∞. q"ÕzOKå_»∞. g\˜Ö’ „Ѩu^•xH˜ U^À XHõ
J^Œ$â◊º, JÖ∫H˜Hõ, Jf`« â◊HÎ̃ HÍ~°}"≥∞ÿ =ÙO@∞O^Œx xâ◊Û~ÚOK«∞‰õΩ<åfl_»∞.
ã¨=∞ã¨Î „áê}˜HÀ\˜`Àáê@∞ =∂#=Ù_çH˜ ‰õÄ_® „Ѩ^äŒ=∞ "åº=$uÎ PǨ~å<Õfi+¨}†
PǨ~°O HÀã¨O P~å@O, áÈ~å@O.
=∂#=Ù_çx ÉÏkèOKÕ "å\˜Ö’ =ÚYº"≥∞ÿ#q ZO^Œ∞‰õΩ, ZѨC_»∞, ZÖÏ, ZHõ¯_ç
#∞Oz =™êÎÜ≥∂ `≥eÜ«∞x ÉèíÜ«∞OHõ~° "åº^èŒ∞Å∞. "å\˜H˜ ‰õÄ_® U"À JÖ∫H˜Hõ â◊‰õΩÎÖË
HÍ~°}ÏÖˇ· =ÙO_®e. JÖψQ [##O, ÉÏźO, Ü«∞ø=#O, =$^•úѨºO, Jx"å~°ºOQÍ
=∞~°}O....
„ѨHõ$uÖ’ XHõ „Hõ=∞O =ÙOk. ã¨∂~°∞º_»∞ „Ѩuk#O XHõ "≥·Ñ¨Ù<Õ L^Œ~ÚOz, XHõ
"≥Ñ· Ù¨ <Õ Jã¨qÎ ∞™êÎ_∞» . K«O„^Œ∞_»∂ JO`Õ. K«O„^Œ∞_çH˜ ѨHÍΔ x H˘Hõ™êi =$kú HõÜ
Δ ∂« Å∞ `«Ñʨ xã¨iQÍ
ã¨OÉèíq™êÎ~Ú. JÖψQ „Hõ=∞O `«Ñ¨Ê‰õΩO_® ã¨OÉèíqOKÕ |∞∞`«∞K«„Hõ Ѩi„Éèí=∞}O : „w+¨‡O,
=~°¬HÍÅO, j`«|∞∞`«∞=Ù.....
Jxfl\˜Ö’H˜ Pâ◊Û~°ºHõ~°O, ÉèíÜ«∞OHõ~°O, Jx"å~°ºO J~Ú#k =∞~°}O. ѨÙ\˜ì#
„Ѩun, ѨÙ~°∞QÆ∞ #∞Oz #~°∞x =~°‰õΩ Jxfl\˜H© =∞~°}O `«Ñ¨Ê^Œ∞. =∞~°}O JO>Ë Uq∞\˜?
JѨÊ\˜ =~°‰õΩ ã¨KÕ`«#OQÍ =Ù#fl =∞x+≤ HõΔ}OÖ’ ZO^Œ∞‰õΩ xâıÛ`«#∞_»∞ J=Ù`«∞<åfl_»∞?
^ÕǨxfl =ke „áê}O ZHõ¯_çH˜ áÈ`«∞#flk?
D „ѨH$õ uÖ’x qq^èŒ ã¨OѶ∞¨ @#ʼnõΩ Z=~°∞ HÍ~°‰Ωõ Å∞? g\˜x Z=~°∞ âßã≤ã∞¨ <Î åfl~°∞?
g@xfl\˜H˜ HÍ~°}OQÍ U^À JÖ∫H˜Hõ â◊HÎ̃, ÖË^• â◊‰õΩÎÅ∞ =ÙO_Õ=ÙO_®e. K≥@¡Ö’,
ѨÙ@ìÅÖ’, QÆ∞@ìÅÖ’, =∞|∞ƒÅÖ’, Ñ≤_»∞QÆ∞ÅÖ’, JyflÖ’, #^Œ∞ÅÖ’, H˘O_»ÅÖ’, J_»=ÙÅÖ’,
"åÜ«Ú=ÙÖ’, ã¨∂~°∞ºxÖ’, K«O„^Œ∞xÖ’ Jxfl\˜Ö’#∞ JÖ∫H˜Hõ â◊‰õΩÎÅ∞ =ÙO_ç =ÙO_®e.
JÖψQ [## =∞~°}ÏʼnõΩ, Pkè"åº^èŒ∞ʼnõΩ HÍ~°}"≥∞ÿ# â◊‰õΩÎÅ∞O_ç =ÙO_®e.
^≥·qHõ â◊‰õΩÎÅ∞
Pk=∞ #~°∞_»∞ P J~°∂Ѩ â◊‰õΩÎʼnõΩ ~°∂ѨO HõeÊOKå_»∞. "å\˜x =¸sÎHõiOKå_»∞.
ÖË^• ^≥·gHõiOKå_»∞. (Personification or Deification). P „ѨHõ$u â◊‰õΩÎÅ#∞ „Ѩã¨#flO
 88 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
KÕã¨∞‰õΩO>Ë Jq =∞#‰õΩ "Õ∞Å∞ KÕ™êÎ~Ú. P„QÆǨÏO Hõey¿ãÎ H©_»∞ KÕ™êÎ~Ú. UO KÕ¿ãÎ P
â◊‰õΩÎʼnõΩ P„QÆǨÏO HõÅ∞QÆ∞`«∞O^À, J#∞Éèí=O ^•fi~å `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl##∞‰õΩ#fl =∂#=Ù_»∞
H˘xfl Ѩ#∞Å#∞ x¿+kèOKå_»∞. H˘xfl\˜x x~°ƒùO^èŒ qkèQÍ KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞.
Ü«∂xq∞[O, =∂<å, \’>ˇq∞[O, \Ï|∂, =∂ºlH± – WOHÍ ~°Hõ~°HÍÅ qâßfi™êÅ`À
‰õÄ_ç# =º=ã¨÷ D *Ïu, P *Ïu JxHÍHõ, „ѨѨOK« "åºÑÎ̈OQÍ Jxfl Pk=∞ *Ï`«∞ÅÖ’#∞
=ÙO_Õk. XH˘¯Hõ¯ *ÏuÖ’ XH˘¯Hõ¯ q^èŒOQÍ qâßfi™êÅ∞ ~°∂ѨÙ^•ÖËÛq. HÍÅ„Hõ=∞OÖ’
Ѩi}Ï=∞O K≥O^Õq. J"Õ „Hõ=∞OQÍ =∞`åÅ∞QÍ =∂~å~Ú. U^À q^èŒ"≥∞ÿ# =∞`«O, qâßfiã¨
=º=ã¨÷ JO@∂ ÖËx *Ïu <å\˜ #∞Oz <Õ\ ˜ =~°‰õΩ XHõ¯>ÿ̌<å „Ñ¨Ñ¨OK«OÖ’ ÖË^Œ∞.
P =∂@H˘¿ãÎ `«=∞‰õΩ Uq^èŒ"≥∞ÿ# =∞`« qâßfiã¨O ÖË^Œx K≥ѨC‰õΩ<Õ "å~°∞ ‰õÄ_®
U^À XHõ q^èŒ"≥∞ÿ# qâßfiã¨O – Jk =∂#=ÙxÃÑ· qâßfiã¨O HÍ=K«∞Û. =∂#=*Ïu |OQÍ~°∞
Éèíq+¨º`«∞ÎÃÑ· HÍ=K«∞Û. `«=∞ ~å[H©Ü«∞ ã≤^•úO`«"Õ∞ Jxfl\˜ HõO>ˇ Q˘Ñ¨Êy, u~°∞QÆ∞ÖËxk
J<Õ qâßfiã¨O HÍ=K«∞Û. "≥Ú`«ÎOÃÑ· U^À XHõ qâßfiã¨O ÖˉõΩO_® – =ÙO_»~°∞. J~Ú`Õ
`å=Ú #=Ú‡`«∞#flO`« =∂„`å# `«=∞ qâßfi™êÅ∞ ѨÓiÎQÍ ¿ÇÏ`«∞|^Œú"≥∞ÿ#q, W`«~°∞Åq
¿ÇÏ`«∞ q~°∞^Œú"≥∞ÿ#q, J<Õ „Éèí=∞‰õΩ =∂„`«O "å~°∞ Ö’#=Ù`«∞O\Ï~°∞. =∂#=Ù_çH˜ ¿ÇÏ`«∞"å^ŒO
ZO`« J=ã¨~°"≥∂ qâßfiã¨O ‰õÄ_® JO`Õ J=ã¨~°O, Jx"å~°ºO ‰õÄ_®.
Pk=∞HÍÅѨ٠P~°∞ºÅÖ’ ‰õÄ_® Dq^èŒ"≥∞ÿ# qâßfi™êÅ∞O_Õq. J"Õ "≥·kHõ =∞`«OQÍ
~°∂á⁄O^•~Ú. J`«ºO`« „áê^äŒq∞HÍ=ã¨÷ #∞Oz ZO`À L#fl`«O, L^•`«ÎO J~Ú# ™ê÷~Ú
=~°‰õΩ P~°∞ºÅ qâßfi㨠=º=ã¨÷ ѨÙ~ÀQÆq∞OzOk. ^•x Ѷ¨e`«"Õ∞ "Õ^•Å∞, LѨx+¨`«∞ÎÅ∞
"≥Ú^ŒÖˇ·# "≥·kHõ "åV‡Ü«∞O.
ÉèÏ~°`«^Õâ◊Ѩ٠"åÜ«∞=º, L`«Î~° Éèí∂ÉèÏQÍÅÖ’ ã≤÷~°Ñ¨_ç#, „áêp<å~°∞ºÅ∞ WHõ¯_ç #∂`«#
Ѩiã¨~åÅÖ’ „ѨHõ$u "≥·q^蕺xfl, "≥·z„`åºxfl K«∂ã≤ Pâ◊Û~°ºÑ¨_®¤~°∞. WHõ¯_ç r= #^Œ∞Å∞,
ã¨=Ú#fl`« Ѩ~°fi`«„âı}˜, qâßÅ"≥∞ÿ# ѨzÛHõ "≥∞ÿ^•<åÅ∞, H©HÍ~°}ϺÅ∞, WHõ¯_ç hÖÏHÍâ◊O,
WHõ¯_ç „áê`«ã¨ûO^茺Å∞, WHõ¯_ç ™êÜ«∞O ã¨O^茺Å∞, WHõ¯_ç `«∞áê#∞Å∞, =~°^ŒÅ∞, `«k`«~°
„ѨHõ$u "≥·Ñ¨s`åºÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q K«∂ã≤ "å\˜Ö’ JÖ∫H˜Hõ â◊‰õΩÎÅ#∞ TÇ≤ÏOK«∞‰õΩx, "å\˜x
Jf`« ^Õ=`å =¸~°∞ÅÎ ∞QÍ ÉèÏqOK«∞‰õΩx "å\˜x „Ѩã#¨ flO KÕã∞¨ H˘#_®xH˜ qq^èŒ „Ѩ„H˜Ü∞« Å#∞
~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.
Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ∞
P „Ѩ„H˜Ü«∞ÅÖ’ =ÚYº"≥∞ÿ#q Ü«∞[˝Ü«∂QÍk „Hõ`«∞=ÙÅ∞. Ǩϟ=∞QÆ∞O_»O xi‡Oz,
^•xÖ’ Jyflx „Ѩ[fiiÅ¡*Ëã≤, P JyflÖ’ PÜ«∂ ^Õ=`«Å‰õΩ W+¨ì=∞x `å=Ú ÉèÏqOz#
ǨÏqã¨∞ûÅ#∞ „"ÕeÛ, [O`«∞=ÙÅ#∞ |e WzÛ, P ^Õ=`«Å#∞ ™È΄`«O KÕ¿ã w`åÅ#∞ QÍ#O
 89 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
KÕã≤ „áêp<å~°∞ºÅ∞ „ѨѨOK«OÖ’ WOÔHHõ¯_® ÖËx, „Ѩ`ÕºHõOQÍ `«=∞^≥·# XHõ =∞`åxfl
™ê÷Ñ≤OKå~°∞. JO^Œ∞HÀã¨O L^ŒƒùqOz#"Õ "Õ^•Å∞. "å\˜H˜ J#∞|O^èŒOQÍ =zÛ#^Õ "≥·kHõ
"åV‡Ü«∞O. P "åV‡Ü«∞O Hõ~°ÎÅ∞ Q˘Ñ¨Ê TǨÏâßÅ∞~°∞, ÉèÏ=Ù‰õΩÅ∞, Hõ=ÙÅ∞. "å~°∞ P<å_»∞
ã¨$lOz# =∞`« qâßfi㨠=º=ã¨÷ Zxfl =∂~°∞ÊÅ∞ K≥Ok<å, <Õ\ ˜H© ã¨r=OQÍ =ÙO_»_»O XHõ
qâı+¨O.
P "åV‡Ü«∂xH˜ NHÍ~°O K«∞\˜Oì k |∞∞ˆQfi^ŒO. |∞∞‰õΩ¯Å`À ‰õÄ_ç#k Hõ#∞Hõ |∞∞ˆQfi^ŒO.
Jk Ѩk =∞O_»ÖÏÅ∞QÍ =ÙO@∞Ok. "å\˜Ö’ "≥Ú`«ÎO 1060 ã¨∂HÍÎÅ∞ (hymns), "å\˜Ö’
Ѩk"ÕʼnõΩ ÃÑ·QÍ |∞∞‰õΩ¯Å∞ (XHõ áê@Ö’ K«~°}ÏÅ =O\˜q), ÖË^• =∞O„`åÅ∞ =ÙO\Ï~Ú.
„Ѩu ã¨∂HÍÎxH˜ XHõ |∞∞+≤, XHõ ^Õ=`« (^Õ=`«Å∞). P ^Õ=`«Å#∞ P ã¨∂HÍÎÅ∞ P"åǨÏ#
KÕ ™ êÎ ~ Ú. D q=~åÅhfl WO`« ‰ õ Ω =ÚO^Œ ∞ "Õ ^ Œ "åV‡Ü« ∞ O— J<Õ J^è • ºÜ« ∞ OÖ’
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl=Ú.
ZO^Œ~À ^Õ=`«Å∞
^Õ=`«Å ã¨OYº „Hõ=∞OQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ áÈ~ÚOk. "≥Ú^Œ@ =ÚQÆ∞æ~°∞ ^Õ=`«Å∞.
`«~åfi`« 33 =∞Ok. P Ñ≤^ŒÑ¨ 3339 =∞Ok. `«~åfi`« =¸_»∞ HÀ@¡ =∞Ok. WOHÍ
`«~åfi`« 33 HÀ@¡ =∞Ok. J~Ú<å „Ñ¨^è•# ^Õ=`«Å∞ 33 =∞O^Õ.
D ^Õ=`«Å∞ =¸_»∞ Ö’HÍʼnõΩ K≥Ok#"å~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜k Jxfl\˜HõO>ˇ ÃÑ·# =ÙO_Õ
^Œ∞ºÖ’HõO (JO>Ë HÍOu`À ‰õÄ_ç# Ö’HõO.) Jk ã¨∂~°∞º_»∞ =ÙO_Õ Ö’HõO. ^•x „H˜O^Œ
JO`«iHõΔ Ö’HõO. Jk WO„^Œ∞x ™ê÷#O. =¸_»=k Éèí∂Ö’HõO. Jk Jyfl=O\˜ ^Õ=`«Å∞O_Õ
™ê÷#O.
XH˘¯Hõ¯ Ö’HÍxH˜ Ѩ^ŒH˘O_»∞QÆ∞~°∞ ^Õ=`«Å∞. giÖ’ J+¨ì =ã¨∞=ÙÅ∞, UHÍ^Œâ◊
~°∞„^Œ∞Å∞, ^•fi^Œâßk`«∞ºÅ∞, ^•º"åѨ$käg ^Õ=`«Å∞ "≥Ú`«ÎO 33 =∞Ok =ÙO\Ï~°∞.
JO^ŒiÖ’H˜ „Ѩ^è•# ^Õ=`« WO„^Œ∞_»∞. J`«_çk |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ „Ѩ^äŒ=∞ ™ê÷#O. "≥Ú`«ÎO
250 ã¨∂HÍÎʼnõΩ ÃÑ·QÍ J`«_çH˜ JOH˜`«"≥∞ÿ<å~Ú. `«~åfi`« ™ê÷#O Jyfl ^Õ=Ùxk. J`«_çH˜
200 ã¨∂HÍÎÅ∞. P `«~åfi`« =ÚY∞º_»∞ ™È=Ú_»∞. J`«x ¿Ñi@ #∂\˜H˜ ÃÑ·QÍ, qâıfi^Õ=`«Å‰õΩ
60 =~°‰õΩ ã¨∂HÍÎÅ∞<åfl~Ú.
WOHÍ q∞„`«=~°∞}∞Å∞, ã¨∂~°∞º_»∞, ã¨q`«, ѨÓ+¨μ_»∞, "åÜ«Ú=Ù, =∞~°∞`«∞ÎÅ∞, ^•º"å
Ѩ$^äŒ∞fiÅ∞, Jtfih ^Õ=`«Å∞, Jku, `«fi+ì̈, „Ѩ*ÏѨu, qâ◊fiHõ~°‡, q+¨μ‚=Ù, ~°∞„^Œ∞_»∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#
"å~°∞.
giÖ’ "≥Ú^Œ@QÍ K≥ѨCHÀ=Åã≤Ok Jyflx QÆ∞iOz. P~°º rq`«OÖ’ JyflH˜
qâı+¨ „áê^è•#ºO =ÙOk. "Õ^•Å Pq~åƒù"åxH˜ =ÚO^Õ P~°∞ºÅ∞ Jyflx ^≥·gHõiOKå~°∞.
 90 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’x Ѩk =∞O_»ÖÏÅÖ’ 8,9 =∞O_»ÖÏÅ∞ `«Ñ¨Ê q∞ye#=hfl Jyfl ã¨∂HõÎO`À<Õ
„áê~°OÉèí=∞=Ù`å~Ú.
Jyfl ã¨∂HÍÎÅ∞
|∞∞ˆQfi^ŒO „Ѩ^äŒ=∞ =∞O_»ÅOÖ’x „Ѩ^äŒ=∞ ã¨∂HõÎO ~°zOz#"å_»∞ "≥·âßfiq∞„`«∞_≥·#
=∞^èŒ∞K«ÛùO^Œ#∞_»∞. ¿Ñ~°∞ =∞^èŒ∞K«ÛùO^Œãπ J~Ú<å PÜ«∞# ÃщõΩ¯ã¨∂HÍÎÅ#∞ `«# `«O„_ç „Ñ¨ã≤^ŒúO
KÕã≤# QÍÜ«∞„f K«ÛùO^Œã¨∞ûÖ’<Õ ~°zOKå_»∞. =∞K«∞Û‰õΩ H˘xfl K«∂^•Ì=Ú.
„Ѩ^äŒ=∞ ã¨∂HõÎOÖ’ „Ѩ^äŒ=∞ |∞∞‰õΩ¯ :
Jyflg∞àı ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«"£∞
Ü«∞[˝ã¨º ^Õ==∞$ufi["£∞
Ǩϟ`å~°"£∞. ~°`«fl ^è•`«=∞"£∞
''Jyfl ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«∞_»∞, ^Õ=`«, Ü«∞*Ï˝xH˜ |∞∞ufiA_»∞, |∞∞‰õΩ¯Å#∞ QÍ#O KÕ¿ã
Ǩϟ`«, ~°`«fl Éèí∂+¨}Ïk ã¨OѨ^ŒÅ∞ Hõey#"å_»∞. J@∞=O\˜ Jyflx „áêi÷ã¨∞Î<åfl#∞.——
Ô~O_»= |∞∞‰õΩ¯ :
–Jyfl : Ѩӈ~fiaè ~°$+≤aè
s_Àº #∂`« <≥·~°∞`«
㨠^Õ"åQ∑O UǨÏ=HõΔu –
''D Jyflx ѨÓ~°fi |∞∞+¨μÅ∞ ™È΄`«O KÕâß~°∞. #∂`«# |∞∞+¨μÅ∞ „Ѩã¨∞Îuã¨∞Î<åfl~°∞.
J`«_»∞ ^Õ=`«Å#∞ WHõ¯_»‰õΩ (D Ü«∞*Ï˝xH˜) fã¨∞‰õΩ ~åQÀ~°∞`«∞<åfl#∞.——
=¸_»= |∞∞‰õΩ¯ :
–Jyfl <å ~°~Ú =∞â◊fl=`ü
áÈ+¨"Õ∞= k<Õk<Õ
Ü«∞â◊ã¨O g~° =`«Î=∞O –
''Jyfl k# k# „Ѩ=~°ú=∂#=∞ÜÕ∞º Ü«∞â◊ã¨∞û#∞, g~°∞Öˇ·# ã¨∞`«∞Å#∞ Ü«∞[=∂#∞_çH˜
W=fiQÆÅ_»∞——
<åÅæ= |∞∞‰õΩ¯ :
– JˆQflÜ«∞O Ü«∞[˝ =∞^èŒfi~°O
qâ◊fi`«ó ѨiÉèí∂~°ã≤
# W^Õ ^Õ"Õ+¨μ QÆK«Ûùu –
''Jyfl qâ◊fi`À=ÚYOQÍ „Ѩ[fieã¨∞ÎO_»QÍ Ü«∞[˝O ^Õ=`«Å "≥·Ñ¨Ù "≥_»∞`«∞Ok.——
 91 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Jyfl ã¨∂HÍÎÅ∞ K≥Ñ≤Ê# "å~°O^Œ~°∞ Jyflx ^Œ∂`«QÍ, Ǩϟ`«QÍ =i‚OKå~°∞. Z=iH˜
^Œ∂`« JO>Ë ^Õ=`«Å‰õΩ ^Œ∂`«, =∂#=ÙÅ∞ KÕ¿ã Ü«∞*Ï˝Å‰õΩ ^Õ=`«Å#∞ P`«_»∞ Ñ≤Å∞K«∞‰õΩx
=™êÎ_»∞. ÖË^• Ǩϟ=∞ QÆ∞O_»OÖ’ „"ÕeÛ# ǨÏqã¨∞ûÅ#∞ ^Õ=`«Å‰õΩ fã¨∞‰õΩ"≥_»`å_»∞. JO^Œ∞ˆH
J`«_»∞ ǨÏ=º "åǨÏ#∞_»∞ JÜ«∂º_»∞.
Jyfl Jã¨Å∞ XHõ_Õ J~Ú<å =¸_»∞ Ö’HÍÅÖ’ =¸_»∞ ~°∂áêÅÖ’ =ÙO\Ï_»∞.
Éèí∂q∞ÃÑ· Ǩϟ=∂yfl. JO`«iHõΔOÖ’ "≥·^Œ∞º`åyfl ("≥∞~°∞ѨÙÅÖ’ Jyfl). ^Œ∞ºÖ’HõOÖ’
|OQÍ~°OÖÏ „ѨHÍtOKÕ ã¨∂~åºyfl.
|∞∞ˆQfi^Œ Hõ=ÙÅ =~°‚# „ѨHÍ~°O Jyfl *ÏfiÖÏ ˆHâ◊√_»∞, ^èŒ∂=∞ˆH`«#∞_»∞. J`«xq
|OQÍ~°∞ ^ŒO¢+¨ìÅ∞, J`«_çx Jâ◊fiOÖÏQÍ Ü«∞[˝âßÖÏ ã¨ÎOÉèÏxH˜ Hõ\ ˜ì"Õ¿ãÎ Ô~Hõ¯Å`À Zyi
^Õ=`«Å =^ŒÌ‰õΩ Ç¨Ï"åºÅ#∞ fã¨∞‰õΩ"≥_»`å_»∞.
Jyfl ã¨∂~°ºH˜~°}ÏÅ=O\˜ `Õ[ã¨∞û HõÅ"å_»∞. =~°¬"Õ∞Ѷ¨∂ÅÖ’x "≥∞~°∞ѨÙ#∞
áÈe#"å_»∞. J`«x „Ѩܫ∂} =∂~°æO #Å¡|_çáÈ`«∞Ok. J`«x JâßfiÅ∞ #Å¡x KåiHõÅ∞
KÕã¨∂ΠѨܫ∞x™êÎ~Ú. "åÜ«Ú „¿Ñi`«∞_≥· J`«_»∞ J_»=ÙÅÃÑ· ^•_çKÕã≤ #q∞e u<Õ™êÎ_»∞.
J`«x *ÏfiÅÅ∞ ™êQÆ~° `«~°OQÍÅ =Öˇ L~°∞‰õΩ`å~Ú. J_»=ÙÅÃÑ· ^Œ∞q∞ˆH@ѨC_»∞ =$+¨ÉèíO=Öˇ
J~° ∞ ™êÎ _ » ∞ . Ѩ z ÛHõ # ∞ ^Œ Ç ≤ Ï OKÕ @ Ѩ C _» ∞ ZQÆ ¿ ã q㨠∞ Êù e OQÍÅ#∞ K« ∂ ã≤ Ѩ ‰ õ Δ Ω Å∞
ÉèíÜ«∞Ѩ_çáÈ`å~Ú.
J`«x á⁄QÆ ã¨ÎOÉèíOÖÏ PHÍâ◊O Ѩ_çáȉõΩO_® xÅɡ_»∞`«∞Ok. "å`« ^èŒ∂`«"≥∞ÿ#
J~°∞}ÏâßfiÅ∞ ѨÓxÛ# `Õ*’ ~°^äŒOÃÑ· ^Õ=`«Å =^ŒÌ‰õΩ ^Œ∂`«QÍ "≥_»`å_»∞. J`«_»∞
Ü«∞[˝~°kä‰õΩ_»∞.
Ô~O_»∞ J~°}˜HÍëêªÅ#∞ |ÅOQÍ ~åáê_ç¿ãÎ Jyfl [x‡™êÎ_»∞. P HÍ+¨ª ^ŒfiÜ«∞O
JyflH˜ `«e¡ ^ŒO„_»∞Å∞. ѨÙ@ìQÍ<Õ `«# `«e¡^ŒO„_»∞Å#∞ `å<Õ Hõ|o™êÎ_»∞.
„Ѩu L^ŒÜ«∞O Ü«∞*Ï˝xH˜ Jyfl ~°yeOK«|_»∞`«∞Ok. Hõ#∞Hõ J`«_»∞ „áê`«óHÍÅ"Õ∞
"Õ∞Å∞‰õΩO\Ï_»∞. ^Õ=`«ÅÖ’ Jyfl x`«º Ü«∞ø=#∞_»∞. J~Ú<å JO^ŒiHõO>Ë *˺+¨μª_»∞.
ZO^Œ∞HõO>Ë Jyfl ÖËx^Õ Ü«∞[˝O ÖË^Œ∞. "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ Ü«∞*Ï˝xH˜ J`«_Õ Ñ¨Ù~ÀÇ≤Ï`«∞_»∞.
JO^Œ∞KÕ`« Jyfl =$^Œ∞ú_»∞, Ü«Ú=‰õΩ_»∞ ‰õÄ_®.
J`«xH˜ =¸_»∞ [#‡Å∞, =¸_»∞ Ö’HÍÅÖ’ (Éè∂í q∞, JO`«iHõOΔ , ^Œ∞ºÖ’HõO) x"åã¨O,
=¸_»∞ ~°∂áêÅ∞. Éèí∂Ö’HÍyfl J<ÕHõ q^è•Å∞QÍ =ÙO@∞Ok. „Ѩu QÆ$ǨÏOÖ’, „Ѩu
‰õΩ@∞O|OÖ’ =ÙO\Ï_»∞. Zxfl [#‡Å∞<åfl Jyfl XHõ_Õ. J<ÕHõ ~°∂áêÅ∞ ^èŒiOz J<ÕHõ
<å=∂Å∞ ^èŒi™êÎ_»∞. J`«xÖ’ JO^Œ~°∞ ^Õ=`«Å∞<åfl~°∞. J`«_»∞ =∞~°ÎºÖ’HõOÖ’ x=ã≤Oz<å
J=∞~°∞κ_»∞. =∂#= x"å™êʼnõΩ Jukä, QÆ$ǨÏѨu.
Éèí∂k"åʼnõΩ ^Œ∂`«, Ǩϟ`«, =~°^•`«. `«#‰õΩ Ç¨Ï"åºÅ∞ WKÕÛ"åix ã¨Ç¨Ï„ã¨<Õ„`«∞_≥·
K«∂™êÎ_»∞. â◊„`«∞=ÙÅ#∞ ZO_ç# á⁄^ŒÅ=Öˇ ÉèíH˜Δ™êÎ_»∞. K≥@∞ì #∞Oz H˘=∞‡Å∞ =zÛ#@∞ì
 92 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J`«_ç #∞Oz =~åÅ∞ =™êÎ~Ú. Jyfl PHÍâ◊O =~°‰õΩ "åºÑ≤™êÎ_»∞. Éèí∂ k"åÅ =∞^茺
J`«_∞» =O`≥#.
Jyflx „HÀ^èŒO J"Õt¿ãÎ `«# q<åâ◊Hõ â◊HÎ̃ „Ѩ^Œi≈™êÎ_»∞. J`«x cèHõ~° Ѩ^äŒO #∞Oz
Jxfl „áê}∞Å∞ áêiáÈ`å~Ú. Jyfl `å#∞ ã¨Ê $tOz# „Ѩu^•xfl ã¨=∞`«ÅOQÍ KÕ™êÎ_»∞.
=∞Ǩ~°}ϺÅ<≥·<å ‰õΔΩ~°^è•~°`À QÆ_»¤O Q˘iy#@∞ì `˘ÅyOz "Õ™êÎ_»∞.
ZѨC_»∂ J^Õ ~°∂ѨOÖ’ =ÙO_»_»∞. =∂#= QÆ$ǨÅÖ’ ™ê^èŒ∞ ~°∂ѨOÖ’ „ѨHÍt™êÎ_»∞.
=∂#=ÙÅ#∞ J#∞„QÆÇÏ≤ ™êÎ_∞» . `«#‰õΩ W+¨"ì ∞≥ #ÿ ZO_»∞ Hõ>Åìˇ #∞, Ѷ∞¨ $`åxfl Hõ+Oì≤ z `≥zÛ#"åix
^ŒÜ«∞`À K«∂™êÎ_»∞.
D q^èŒOQÍ Jyflx J<ÕHõ ã¨∂HÍÎÅÖ’ J<ÕHõ q^è•Å∞QÍ "Õ^Œ |∞∞+¨μÅ∞ ™È΄`«O
KÕâß~°∞.

V
 93 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
7. WO„^Œ – =$„`« ã¨O„QÍ=∞ Hõ^äŒ
Jyfl=Öˇ<Õ P~°∞ºÅ‰õΩ "Õ^Œ HÍÖÏxH˜ =ÚO^Œ∞#∞Oz P~å^èŒ∞º_≥·# ^Õ=`« WO„^Œ∞_»∞.
J`«_»∞ ^Õ=`«ÅO^ŒiÖ’H˜ â◊HÎ̃=∞O`«∞_»∞. Ѩ~å„Hõ=∞âße, P~°ºâ◊„`«∞ ã¨OǨ~°‰õΩ_»∞, J`«xH˜
JOH˜`«"≥∞ÿ# ã¨∂HÍÎÅ∞ 250 ÃÑ·QÍ =Ù<åfl~Ú. ^•xfl |>Ëì J`«x „áê^è•#ºO „QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û.
J~Ú`Õ, XHõ\ ˜ QÆ=∞xOKåe, "Õ^Œ |∞∞+¨μÅ∞ U ^Õ=`«#∞ ™È΄`«O KÕ¿ã@ѨC_»∞ P
^Õ=`Õ JO^ŒiÖ’H˜ Q˘Ñ¨Ê"å_»x, ™ê\˜ÖËx"å_»x „Ѩã¨∞ÎuOK«_»O Ѩiáê\˜. D ^èÀ~°}˜x
ÃÇÏ<Ànä~Ú[O (Henotheism) JO\Ï~°∞. Wk W`«~° „áêp# =∞`åÅÖ’ ‰õÄ_® =Ù#flk.
WO„^Œ∞_»∞ JO`«iHõΔ ^Õ=`«, =~å¬kèѨu, J`«_ç PÜ«Ú^èŒO =„[O, „w‰õΩÅ Eãπ
–EÑ≤@~ü‰õΩ "≥∞~°∞Ѩ٠(lightning), Ñ≤_»∞QÆ∞ (thunderbolt) PÜ«Ú^èŒO. WO„^Œ∞_ç
=„*ÏÜ«Ú^è•xfl ^•x`À áÈÖÏÛ~°∞. `«# =„*ÏÜ«Ú^èŒO`À J`«_»∞ "Õ∞Ѷ¨∂xfl KèÕkOz Jk
^•z =ÙOz# =~å¬xfl q_»∞^ŒÅ KÕ™êÎ_»∞.
„Ѩu =~°¬ ã¨=∞Ü«∞OÖ’#∞ [iˆQ D ã¨Ç¨Ï[ ã¨OѶ¨∞@##∞ "Õ^Œ |∞∞+¨μÅ∞ „ѨfHÍ`«‡Hõ
(symbolic) "≥∞ÿ# XHõ Hõ^äŒÖ’ =i‚OKå~°∞. #Å¡x =~°¬"Õ∞Ѷ¨∂xfl "å~°∞ =$„`«∞_»∞ J<Õ
~åHõΔã¨∞_»∞QÍ, JÇ≤Ï (=∞Ǩã¨~°ÊO) QÍ ÉèÏqOKå~°∞. =$„`«∞_ç`À WO„^Œ∞_»∞ Ü«Ú^ŒúOKÕã≤
ã¨OǨÏi™êÎ_∞» . JѨC_»∞ [Å^è•~°Å∞ [Å[Å „Ѩ=Ç≤Ï™êÎ~Ú. "Õ^OŒ Ö’ WO„^Œ∞_çH˜ ã¨O|OkèOz#
„Ѩ™êÎ=#Åxfl\˜Ö’H˜ Wk =ÚYº"≥∞ÿ#k, „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#k, `«~°K«∞QÍ „Ѩã¨HõÎ=∞ÜÕ∞ºk.
WO„^Œã¨∂HõÎO
|∞∞ˆQfi^ŒO „Ѩ^äŒ=∞ =∞O_»ÅO 32= ã¨∂HõÎO Ç≤Ï~°}ºã¨∂ÎѨÙ_»<Õ |∞∞+≤ „áÈHõÎO. WO„^Œ
=$„`« ã¨OѶ¨∞~°¬} ^•xÖ’ Pã¨HÎ̃Hõ~°OQÍ WÖÏ =i‚`«"≥∞ÿOk:
"≥Ú^Œ\ ˜ |∞∞‰õΩ¯ (1–32–1) Wk :
WO„^Œã¨º#∞ g~åº}˜ „Ѩ"ÀK«O Ü«∂xK« HÍ~° „Ѩ^äŒ=∂x=„r
JǨÏ#flÇ≤Ï =∞#fi ѨãÎ̈`«~°Ì„Ѩ =HõΔ}Ï Jaè=`ü Ѩ~°fi`å<å"£∞.
WO„^Œ∞x g~°Hõ$`åºÅ∞ <Õ#∞ (Ç≤Ï~°}ºã¨∂ÎѨÙ_»∞) =i‚™êÎ#∞. J`«_»∞ "Õ∞Ѷ¨∂xfl
KèÕkOKå_»∞. h\˜x „H˜OkH˜ (<ÕʼnõΩ) áêiOKå_»∞. H˘O_»ÃÑ· #∞Oz [Å „Ѩ"åǨxH˜ =∂~°æO
KÕâß_»∞.
Ô~O_»= |∞∞‰õΩ¯
JǨÏ#flÇ≤ÏO Ѩ~°fi`Õ t„tÜ«∂}ÏO `«fiëêìÃ㇠=„[O ã¨fi~°ºO `«`«HõΔ
"å„âß W=^èÕ#=ó 㨺O^Œ=∂<å JO|ó ã¨=Ú„^Œ =∞= [QÆ∞‡~åѨó
 94 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P "Õ∞Ѷ¨∞O Ѩ~°fi`åxfl P„â◊~ÚOz =ÙOk. `«fi+ì̈ WO„^Œ∞xH˜ =„*ÏÜ«Ú^èŒO xi‡Oz
WKåÛ_»∞. ^•x`À J`«_»∞ "Õ∞Ѷ¨∂xfl KèÕkOKå_»∞. JѨC_»∞ q=ÚHõÎ [Å^è•~°Å∞ P=ÙÅ∞
JOÉèÏ~°=O KÕã¨∂Î `«=∞ ^Œ∂_»Å ˆHã≤ Ѩ~°∞QÆ∞Å∞ fã≤#@∞ì ã¨=Ú„^•xfl KÕ~°_®xH˜
„Ѩ=Ç≤ÏOKå~Ú.
q∞ye# |∞∞‰õΩ¯Å∞ Wq :
3. =∞kOz# =$+¨ÉèíOÖÏ Ü«∞[˝„`«Ü«∞OÖ’x ™È=∞~°ã¨O „`åy =∞Ѷ¨∞=Ù_»∞ (WO„^Œ∞_»∞)
`«# ™êÜ«∞Hõ"≥∞ÿ# =„*ÏÜ«Ú^èŒO fã≤ „Ѩ^äŒ=∞ "Õ∞Ѷ¨∂xfl KèÕkOKå_»∞.
4. „Ѩ^äŒ=∞ "Õ∞Ѷ¨∂xfl WO„^Œ∞_»∞ KèÕkOz, Jã¨∞~° =∂Ü«∞#∞ xi˚Oz, ã¨∂~°∞º_çx,
L+¨ã¨∞û#∞, PHÍâßxfl q=ÚHõÎO KÕã≤, â◊„`«∞=Ù#∞ xâı≈+¨O KÕâß_»∞.
5. `«# Q˘Ñ¨Ê =„*ÏÜ«Ú^èŒO`À WO„^Œ∞_»∞ #Å¡x =$„`«∞_çx `åHÍ_»∞. ‰õΩeâ◊O`À H˘\ì̃#
=$HõΔO "≥Ú^ŒÅ∞ `≥y Ѩ$käfiÃÑ· Ѩ_çáÈ~Ú#@∞ì =$„`åÇ≤Ï ‰õÄeáÈÜ«∂_»∞.
6. ^Œ∞~å‡~°∞_æ #·≥ =$„`«∞_»∞ ^ŒiÊOz =∞ǨÏg~°∞_»∞, â◊„`«∞ ã¨OǨ~°‰Ωõ _»∞ J~Ú# WO„^Œ∞_ç`À
`«ÅѨ_®¤_»∞. WO„^Œ â◊„`«∞_»∞ÅO^Œi QÆ`Õ "å_çH© Ѩ\ ˜ìOk. "å_»∞ Ѩ_»_»O`À #k
QÆ@∞¡ `≥yѨ_®¤~Ú.
7. áê^•Å∞ QÍx, ǨϙêÎÅ∞ QÍx ÖËx =$„`«∞_»∞ ZkiOK«_»O`À yi™ê#∞=ÙÅ ÖÏO\˜
"å_ç Éèí∞*ÏÅ#∞ WO„^Œ∞_»∞ =„[O`À H˘\Ïì_»∞. g~°º=O`«∞_≥·# ѨÙ~°∞+¨μx=Öˇ #\˜OKÕ
+¨O_»∞_ç =∂kiQÍ =$„`«_»∞ xǨÏ`«∞_≥· <ÕÅÃÑ· Ѩ_®¤_»∞.
8. =$„`«∞_ç ÃÑ· #∞Oz [ÖÏÅ∞ „Ѩ=Ç≤ÏOz Éèí∂q∞ÃÑ· Ѩ_®¤~Ú. QÆ@∞¡ `≥y# #k =Öˇ
„Ѩ=Ç≤ÏOKå~Ú. `å#∞ x~°ƒOkèOz# h~°∞ q_»∞^ŒÅ HÍ=_»O`À JÇ≤Ï "å\˜ J_»∞QÆ∞#
Ѩ_çáÈÜ«∂_»∞.
9. =$„`«∞x `«e¡ ‰õΩ=∂~°∞x ~°HΔ̃OKåÅx "å_çÃÑ· =Oy K«∂ã¨∞ÎO_»QÍ WO„^Œ∞_»∞ P"≥∞
Ѩ$+¨ª ÉèÏQÍxfl `«# PÜ«Ú^èŒO`À H˘\Ïì_»∞. P=Ù `«# ^Œ∂_» „ѨHõ¯# Ѩ_»∞‰õΩx
=Ù#fl@∞ìQÍ P"≥∞ `«# `«#Ü«Úx „ѨHõ¯# Ѩ_çáÈ~ÚOk.
10. [Å[Å „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ [Å^è•~°Å =∞^茺 =$„`«∞x â◊s~°O Ѩ_ç H˘@∞ì‰õΩáÈ~ÚOk.
WO„^Œâ◊„`«∞=Ù n~°… `«=∞ã¨∞ûÖ’ n~°æ x„^Œ á⁄O^•_»∞.
11. Ѩ}∞Å∞ QÀ=ÙÅ#∞ |OkèOz#@∞¡, ^•ã¨ Ѩ`«∞flÅ =O\˜ [ÖÏÅ#∞ =$„`«∞_»∞
x~ÀkèOK«QÍ WO„^Œ∞_»∞ "å_çx ã¨OǨÏiOz h\˜x ^•z# QÆ∞ǨÏ#∞ `≥iz
„Ѩ=Ç≤ÏOѨ*Ëâß_»∞.
12. =$„`«∞_»∞ uiy ^≥|ƒH˘@ìQÍ, WO„^Œ∞_»∞ Jâ◊fi"åÅO =Öˇ q[$OaèOz =„*Ï
Ü«Ú^èŒO`À H˘\Ïì_»∞. WO„^Œ∞_»∞ QÀ=ÙÅ#∞ q_çÑ≤OKå_»∞. ™È=∞~°™êxfl [~ÚOKå_»∞.
ã¨ÑÎ̈ ã≤O^èŒ∞=ÙÅ#∞ „Ѩã¨iOѨ*Ëâß_»∞.
 95 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
13. JÇ≤Ï`À, WO„^Œ∞_»∞ `«ÅѨ_ç#ѨC_»∞ =$„`«∞_»∞ „ѨÜ≥∂yOz# q^Œ∞º`«∞ÎQÍx,
L~°∞=ÚQÍx, =~°¬O QÍx, Ñ≤_»∞QÆ∞ QÍx WO„^Œ∞_çx Uq∞Ï KÕÜ«∞ÖËHõáÈÜ«∂~Ú.
=∞Ѷ¨∞=Ù_»∞ Jxfl\˜ÃÑ· q[Ü«∞O ™êkèOKå_»∞.
14. JÇ≤Ïx ã¨OǨÏiOK«É’`«∂ WO„^Œ∞_»∞ WOÔH=ix K«∂ã≤ HõÅ=~°Ñ¨_ç âıº#O=Öˇ `˘OÉè̌·
`˘q∞‡k „ã¨=O`«∞Å#∞ ÅOѶ≤∞OKå_»∞?
15. JѨC_»∞ =„[ÉÏǨï_≥·# WO„^Œ∞_»∞ ã¨HõÅ K«~åK«~° Ö’HÍxH˜, â◊$OQÆ ã¨Ç≤Ï`«,
â◊$OQÆ~°Ç≤Ï`« Ѩâ◊√=ÙʼnõΩ ~å[Ü«∂º_»∞. K«„HõѨ٠P‰õΩʼnõΩ â◊Hõ@<Õq∞ P^è•~°"≥∞ÿ#@∞ìì
ã¨=∞™êÎxH˜ J`«_»∞ ~å*ˇ· `«#Ö’ W=Ú_»∞Û‰õΩ<åfl_»∞.
Wk „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# WO„^Œã¨∂HõÎO. `«~åfi`« HÍÅOÖ’ ѨÙ~å}ËuǨ™êÅÖ’ zÅ=Å∞
ѨÅ=Öˇ·# =$„`åã¨∞~° ã¨OǨ~° Hõ^䌉õΩ W^Õ P^è•~°O.
x~°∞HõÎHÍ~°∞_≥·# Ü«∂ã¨∞¯_ç #∞Oz "Õ^Œ ÉèÏ+¨ºHÍ~°∞ÅO^Œ~°∞ =$„`«∞_»∞ JO>Ë =~°¬
"Õ∞Ѷ¨∞=∞x, ^•xfl KèÕkOz [ÖÏÅ#∞ WO„^Œ∞_»∞ q_çÑ≤OKå_»x D ã¨∂HõÎOÖ’ =i‚`«"≥∞ÿ#@∞ì
K≥áêÊ~°∞. HÍx, D ÉèÏëêºxfl HÍ^Œx „Ѩ=ÚY K«i„`«HÍ~°∞_»∞ _ç._ç.HÀâßOa K≥Ñ≤Ê# J~°÷O
=∞s ^Œ∂~å#fiÜ«∞OQÍ Hõ#|_»∞`«∞Ok. PÜ«∞#‰õΩ ZO^Œ∞HÀQÍx P~°∞ºÅO>Ë f„="≥∞ÿ#
Jã¨ÇϨ #O. Jã¨Ö#·ˇ ~åHõãΔ ∞¨ Å∞ "åˆ~##fl@∞ìQÍ "åºMϺxã¨∂Î `«=∞ =∂<å# `å=Ú |`«∞‰õΩ`«∞#fl
ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å#∞, "åi <åQÆiHõ`«#∞ P~°∞ºÅ∞ xëê¯~°}OQÍ x~°∂‡eOKå~°x, "å~°∞ KåÖÏ
J<åQÆi‰õΩÅx „"åâß_»∞.
HÀâßOa "åºMϺ#O „ѨHÍ~°O =$„`«∞_»∞ JO>Ë ã≤O^èŒ∞ „Ѩ[Å∞ #^Œ∞ʼnõΩ Hõ\ ˜ì#
P#Hõ@ìÅ∞. h~°∞ xÅfiKÕã≤ HÍÅfiÅ∞ „`«qfi "å~°∞ =º=™êÜ«∞O KÕã¨∞H˘O@∞O_»QÍ ˆH=ÅO
Ѩâ◊√áêʼnõΩÖˇ·# P~°∞ºÅ∞ `«=∞ Ѩâ◊√=ÙʼnõΩ HÍ=Åã≤# ѨzÛHõ Éèí∂=ÚÅ∞ =Úxy
áÈ~Ú#O^Œ∞# ã¨Ç≤ÏOK«ÖËHõ P#Hõ@ìÅxfl\˜x (_≥·#"≥∞ÿ\ò `À<å?) |^ŒÌÅ∞ H˘\ì̃ #^Œ∞Å h\˜x
=$^ä•QÍ ã¨=Ú„^ŒO áêÅ∞ KÕâß~°@. H˘O_»K«iÜ«∞‰õΩ J_»¤OQÍ Ñ¨_ç =Ù#fl =$„`«∞_»∞ JO>Ë
_®"£∞ J#fl=∂@.
áê~å} Hõ^ÅŒä ∞
D q^èŒOQÍ HõeÊ`« Hõ^äŒÅ‰õΩ, „ѨfHÍ`«‡Hõ Hõq`«Å‰õΩ WѨÊ\˜ Ѩi*Ï˝#O`À J~°÷O
K≥|∞`«∂áÈ`Õ Ç¨™êºã¨Ê^ŒOQÍ =ÙO@∞Ok. D Ô~~Úà◊¥§ y~Úà◊¥§ "Õ^•Ö’¡<Õ =Ù<åfl~Ú
J#fl@∞ì D P#Hõ@ìÅ∞, i[~åfiÜ«∞~°∞¡ ã≤O^èŒ∞<åQÆiHõ`« HÍÅOÖ’<Õ =Ù<åfl~Ú J#∞HÀ"åe.
=ã≤+¨μª_»∞, JQÆã¨∞κ_»∞ ‰õΩOÉèíã¨OÉèí=ÙÅ<åfl~°∞ Hõ#∞Hõ, >ˇãπì@∂ºÉò ÉËcŠѨ^Œúu P ~ÀAÅÖ’<Õ
=Ù#fl^Œx K≥ѨÊ_»O ÖÏO\˜^Õ Wk. WÖÏ =∞# ''"≥∞ÿ^ä•År—— Ö’x Hõ@∞ìHõ^äŒÅ‰õΩ P^èŒ∞xHÍ~å÷Å∞
 96 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
K≥ѨC‰õΩO@∂áÈ`Õ Ñ¨iǨ™êã¨Ê^ŒOQÍ =ÙO@∞Ok. P ^•i# áÈ`Õ =∞#O ZHõ¯_® `≥=∞Å=Ú.
"Õ^Œ Hõ^äŒÅ∞, ѨÙ~å} HõÅÊ#Å∞ JO`« UHõã¨∂„`«`« Hõey#q HÍ=Ù.
''"≥∞ÿ^ä•År—— J<Õk ÉèÏ~°fÜ«∂~°∞ºÅˆH HÍ^Œ∞. „ѨѨOK«OÖ’ Jxfl ^ÕâßÅÖ’, Jxfl
HÍÖÏÅÖ’, Jxfl *Ï`«∞ʼnõΩ =Ù#fl^Õ. "≥∞ÿ^äŒÖÏlHõÖò Hõ^äŒÅ∞ JÉèí∂`« HõÅÊ#Å∞QÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú
x["Õ∞. "å\˜x „Ѩ`«ºHõΔ~° ã¨`åºÅ∞QÍ #=∞‡_»O ZO`« J*Ï˝#"≥∂, ZO^Œ∞‰õÄ Ñ¨xH˜~åx
ѨÙH˜¯\˜ ѨÙ~å}ÏÅ∞QÍ Dã¨_çOK«_»O JO`Õ á⁄~°áê@∞. P Hõ^äŒÅ∞ KåÖÏ=~°‰õΩ „ѨfHÍ`«‡Hõ
(ã≤OÉÏeH±) Hõ^äŒÅ∞. U^À XHõ QÆ∂_®~°÷O`À<Õ Jq |Ü«∞Å∞^Õi =ÙO\Ï~Ú. HÍÅ„Hõ=∂# P
QÆ∂_è®~°÷Ѩ٠ã¨∂„`«O `≥yáÈ~Ú =∞#‰õΩ Hõ@∞ìHõ^äŒÅ∞QÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú. "å\˜Ö’x ™⁄QÆã¨∞#∞,
Hõq`åQÆ∞}Ïxfl, <≥·uHõ „ѨÜ≥∂[<åxfl P™êfikOK«_»"Õ∞ =∞#O KÕÜ«∞QÆeyOk. =∞# QÆ`«
ã¨O㨯 $uH˜ Jq „ѨfHõÅ∞.
HÍÅO QÆ_çz# H˘nÌ WO„^Œ∞_ç áê„`« z„`«} qz„`«OQÍ =∂iáÈ~ÚOk. |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’
JO`« „Ѩ=ÚY∞_»∞, „Ѩ^äŒ=Ú_»∞ J~Ú# WO„^Œ∞_»∞ `«~åfi`« HÍÅOÖ’ `«# „áê^è•#ºO
HÀÖ’ÊÜ«∂_»∞. J`«_»∞ ^Õ=`«Å ~åAQÍ, ã¨fi~åækèѨuQÍ<Õ =Ù<åfl_»∞ HÍx, ѨÓ~°fiѨÙ
|ÅѨ~å„Hõ=∂Å∞ ÖË=Ù. ѨÙ~å}ÏÅÖ’ J`«_»∞ p\˜H˜ =∂\˜H˜ ~åHõΔã¨∞Å KÕuÖ’ F_çáÈ=_»O,
„|Ǩχ=^ŒÌHÀ, q+¨μ‚=Ù =^ŒÌHÀ áêiáÈ~Ú â◊~°}∞ á⁄O^Œ_»O, "å~°∞ ~åHõΔã¨∞Å#∞ ã¨OǨÏiOz
J`«_ç ™êfi~å*Ϻxfl J`«_çH˜ JѨÊyOK«_»O [iˆQk. J`«_çx x`«º™È=∞Ñ‘iîQÍ "Õ^ŒOÖ’<Õ
=i‚OKå~°∞. ѨÙ~å}ÏÅ#∞ =KÕÛã¨iH˜ J`«_»∞ ™ê^è•~°} =∂#=ÙÅ ™ê÷~ÚH˜, ÖË^• WOHÍ
H˜OkH˜ kyáÈÜ«∂_»∞. *Ï~°∞_»∞QÍ, JkèHÍ~° ^ŒiÊ`«∞_»∞QÍ, Jã¨∂Ü«∂„QÆã¨∞Î_»∞QÍ J`«_çÃÑ·
KåÖÏ Hõ^äŒÅ∞ =KåÛ~Ú. "≥Ú`«ÎOÃÑ· J`«x Ѩ@¡ "Õ^•Å <å\˜ Q“~°=O `«~åfi`« HÍÅOÖ’
ÖË^Œ∞. J`«_çx P~åkèOKÕ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O ‰õÄ_® Py áÈ~ÚOk. NHõ$+¨μ‚_»∞ `«# "åiKÕ`«,
WO„^Œ ѨÓ[#∞ =∂xÊOz#@∞ì Hõ^äŒ =ÙOk.
Jã¨Å∞ "Õ^ŒHÍÅѨ٠^Õ=`«ÅÖ’ KåÖÏ=∞Ok `«~åfi`« HÍÅOÖ’ J„Ѩ^è•#∞ÅÜ«∂º~°∞.
"åi ™ê÷<åxfl q+¨μ‚=Ù, t=Ù_»∞, q<åÜ«∞‰õΩ_»∞, ‰õΩ=∂~°™êfiq∞, ÅH˜;, áê~°fiu "≥Ú^ŒÖˇ·#"å~°∞
P„Hõq∞OKå~°∞. "≥·kHõ =∞`«O JO>Ë „ÉÏǨχ} =∞`«O. Jk KåÖÏHÍÅO „H˜O^Œ>Ë KåÖÏ
=~°‰õΩ `«yæáÈ~ÚOk. ^•x ™ê÷#OÖ’H˜ „ÉÏǨχ}Ë`«~° ‰õΩÖÏÅ =∞#ã¨∞ûÅ#∞ PHõi¬Oz#
áêѨٺÅ~ü ^Õ=`«Å P~å^èŒ<å =∞`«O =zÛOk. â‹·=O, "≥·+¨‚=O, QÍ}ÏѨ`«ºO, â߈HÎÜ«∞O
"≥Ú^ŒÖˇ·#q „Ѩ*Ï™ê=∂#ºÑ¨Ù =∞`åÅ∞, „Hõ=∞OQÍ Jq Jxfl ‰õΩÖÏÅ, Jxfl =~åæÅ „Ѩ[Å
P^Œ~°} á⁄O^•~Ú. "å\˜<Õ =¸‰õΩ=∞‡_çQÍ Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O JO@∞<åfl=Ú.
V
 97 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
8. q∞„`å=~°∞}∞Å∞, W`«~° ^Õ=`«Å∞
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’x ^Õ=`«ÅÖ’ =~°∞}∞_çk XHõ „Ѩ`ÕºHõ ™ê÷#O. WO„^Œ∞_ç `«~åfi`«
=~°∞}∞_»∞ =ÚY∞º_≥·# ^Õ=`«. J<ÕHõ q+¨Ü«∂ÅÖ’ WO„^Œ∞_ç HõO>ˇ ‰õÄ_® =~°∞}∞_çk
qt+ì̈"≥∞ÿ# ™ê÷#O ‰õÄ_®.
Ѩi¬Ü«∞<£Å J"≥™êÎÖ’x 'JǨï~ü =∞*ÏÌ—‰õΩ |∞∞ˆQfi^Œ =~°∞}∞_çH˜ ã¨fiÉèÏ= s`åº
áÈeHõÅ∞<åflÜ«∞x áêâßÛ`«º Ѩiâ’^茉õΩÅ∞ JO\Ï~°∞. JÖψQ â◊|Ì s`åº K«∂¿ãÎ „w‰õΩÅ
Ü«Úˆ~#ãπ‰õΩ =~°∞}∞_çH˜ áÈeHõ =ÙOk.
x*ÏxH˜ Ü«Úˆ~#ãπ =Öˇ =~°∞}∞_»∞ ‰õÄ_® "≥Ú^Œ\’¡ QÆQÆ# ^Õ=`Õ. `«~åfi`« HÍÅOÖ’
=∂„`«O ã¨=Ú„^•xH˜ J^èÕ^Õ=`«QÍ =∂~å_»∞. JO>Ë „w‰õΩÅ <≥ѨÓì º<£.
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ Jxfl\˜Ö’H˜ =~°∞}∞xH˜ L^ÕÌtOz# ã¨∂HÍÎÅ∞ KåÖÏ L^•`«Î
QÆOcè~°"≥∞ÿ#=x, ÉèíH˜Î ÉèÏ=ѨÓi`«"≥∞ÿ#=x ѨO_ç`«∞Å Jaè„áêÜ«∞O. J`«_»∞ „Ѩ^è•#OQÍ
|∞∞`« ~°HõΔ‰õΩ_»∞. |∞∞`«O JO>Ë „Hõ=∞O, xÜ«∞=∞O, ^èŒ~°‡O. =~°∞}∞_»∞ PHÍâ◊^Õ=`« ‰õ#∞Hõ,
|∞∞`«O`À J`«xH˜ `å^•`«‡ºO [iy =ÙO_»=K«∞Û. PHÍâ◊OÖ’ ã¨∂~°ºO, K«O„^Œ, #HõΔ„`«,
„QÆÇ¨Ï QÀàÏÅ∞ XHõ xÜ«∞=∞O „ѨHÍ~°O ~å=_»O, áÈ=_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO>Ë Jq XHõ
xÜ«∞=∂xfl, XHõ |∞∞`åxfl áê\˜™êÎ~Ú. P |∞∞`åxfl ~°HΔ̃OKÕ"å_»∞ =~°∞}∞_»∞.
J`«_»∞ Éèí∂k"åÅ#∞ ã¨$+≤ìOz, "å\˜x "Õ~°∞KÕã≤ ^Œ∂~°OQÍ xeáê_»∞. ã¨∂~°∞º_ç
„Ѩܫ∂} =∂~åæxfl qâßÅO KÕâß_»∞. J`«x P[˝`À<Õ K«O„^Œ∞_»∞ „ѨHÍt™êÎ_»∞. #HõΔ„`åÅ∞
~å„u „ѨHÍtOz ѨQÆÅ∞ JO`«~åÌ# =∞=Ù`å~Ú. #^Œ∞Å∞ J`«x P#u „ѨHÍ~°O „==Ç≤Ï™êÎ~Ú.
"Õ∞Ѷ¨∂Å∞ =i¬™êÎ~Ú. J`«x <Õ„`«O ã¨∂~°∞º_»∞. Ü«∞[˝ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Hõ#HÍO|~åÅ∞ ^èŒiOz
=zÛ ^Œ~åƒùã¨#OÃÑ· ‰õÄ~°∞ÛO\Ï_»∞.
ã¨~°fi™êHΔ̃
QÆ∞„~åÅ∞ ѨÓxÛ# =~°∞} ~°^äŒO ã¨∂~°∞ºxÖÏ ^èŒQÆ^èŒQÆ „ѨHÍtã¨∞ÎOk. `«# QÆQÆ#
™œ^èŒOÖ’ ‰õÄ~°∞Ûx J`«_»∞ =∂#=ÙŠѨ#∞Å#∞ ѨiH˜ã¨∂Î =ÙO\Ï_»∞. J`«x ^Œ$+≤ìx Un
`«Ñ≤ÊOK«∞‰õΩx áÈÖË^Œ∞. J^äŒ~°fi "Õ^ŒO „ѨHÍ~°O (4= HÍO_», 16= ã¨∂HõÎO) =~°∞}∞_»∞
Z=_»∞ Jaè=ÚY∞_≥· =Ù<åfl_À. Z=_»∞ u~À=ÚY∞_≥· =Ù<åfl_À, Z=_»∞ "≥∂ã¨yã¨∞Î<åfl_À,
Z=_»∞ ^•y L<åfl_À JO^Œix ^ŒQÆæ~° #∞Oz K«∂ã¨∞ÎO\Ï_»∞. U W~°∞=Ù~°∞ ‰õÄ~°∞Ûx QÆ∞ã¨QÆ∞ã¨
ÖÏ_»∞`«∞<åfl J`«xH˜ `≥Å∞ã¨∞ÎOk. "åi ѨHõ¯# =Ù#fl =¸_»="å_»∞ J`«_Õ. =~°∞}∞_»∞
ã¨~°fiA˝_≥· Jhfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï_»∞.
 98 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
áêѨÙÅ#∞ J`«_»∞ x~°ÌÜ«∞QÍ áêâ◊ |^Œ∞úÅ#∞ KÕã≤ tHΔ̃™êÎ_»∞. HÍx, ѨâßÛ`«ÎѨÙÎÅ#∞
HõΔq∞™êÎ_»∞.
J`«x ã¨∂HÍÎÅxfl\˜Ö’#∞ D HõΔ=∂aèHõΔ HÀ~°_»O =ÙO@∞Ok.
`«~åfi`« HÍÅOÖ’ Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’ „Ѩ=ÚY ™ê÷#O =Ç≤ÏOz# ÉèíH˜Î ÉèÏ"åxH˜,
â◊~°}ÏQÆuH˜ =~°∞} ã¨∂HÍÎÅÖ’ c*ÏÅ∞<åflÜ«∞x ѨO_ç`«∞Å ÉèÏ=#.
â◊√#âı≈ѨÙx ã¨∂HÍÎÅ∞ WO^Œ∞‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}. JrQÆ~°∞Îx Ѩل`«∞_≥·# â◊√#âı≈ѨÙ_çx
ǨÏiâ◊ÛO„^Œ∞_»∞ =~°∞}∞xH˜ |e W=fiÉ’`å_»∞. JѨC_»∞ Ü«¸Ñ¨ã¨ÎOÉèÏxH˜ Hõ@ì|_ç#
â◊√#âı≈ѨÙ_»∞ "≥Ú^Œ@ „Ѩ*ÏѨux, Jyflx, ã¨q`«#∞, z@ì z=~°‰õΩ =~°∞}∞x „áêi÷™êÎ_»∞.
(|∞∞ˆQfi^Œ „Ѩ^äŒ=∞ =∞O_»ÅO 24= ã¨∂HõÎO 6#∞Oz 15 =~°‰õΩ |∞∞‰õΩ¯Å∞).
''QÆQÆ#OÖ’ Zyˆ~ D Ѩ‰õΔΩʼnõΩ, F =~°∞} ^Õ"å! h â◊H˜Î, h Ѩ\ ˜=∞ ÖË^Œ∞. h
„HÀ^è•xH˜ Jq `åà◊ÖË=Ù. „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ [ÖÏÅ∞, gKÕ "åÜ«Ú=Ù h"ÕQÍxfl JkèQÆq∞OK«ÖË=Ù.
Ü«¸Ñ¨ãÎ̈OÉèí |^Œ∞ú_≥·# â◊√#âı≈ѨÙ_»∞ Pk`«∞º_≥·# =~°∞}∞_çx „áêi÷ã¨∞Î<åfl_»∞. =~°∞}
~åA ##∞fl |O^èŒ q=Ú‰õΩÎx HÍqOK« QÀ~°∞`«∞<åfl#∞.
F =~°∞}Ï! ##∞fl ÃÑ·#, =∞^茺, „H˜O^Œ Hõ\ ì̃ =ÙOz# áêâßÅ#∞ KèÕkOz q_çÑ≤OK«∞.
F Pk`åº! =∂ ÉèíH˜Î KÕ`« "Õ∞=Ú áêѨ q=Ú‰õΩÎÅ=Ú HÍQÆÅ=Ú—— JO@∂ â◊√#âı≈ѨÙ_»∞
=~°∞}∞_ç ã¨~°fi[˝`åfixfl WOHÍ WÖÏ „Ѩã¨∞Îu™êÎ_»∞.
''"Õ^•Ü≥∂ g<åO Ѩ^Œ =∞O`«iˆHΔ}
Ѩ`«`åO "Õ^Œ <å=ó ã¨=Ú„kÜ«∞ó——
(1–25–7)
ÃÑ· =∞O„`åxH˜ N ã¨∂~°OѨÓ_ç ÉèÏ㨯~°~å=Ù â◊√#âı≈Ѷ¨ <å@HõOÖ’x Ѩ^•º#∞"å^ŒO
Wk.
J`«_≥~°∞OQÆ∞#∞ qѨÙÅ =∞ǨO`«iHõΔ
=∞O^Œ∞ ѨÔ~îfi`«∞ΠѨ‰õΔΩÅ =∂~°æ=ÚÅ#∞
J`«_≥~°∞OQÆ∞#∞ Ѩ$^äŒ∞ ™êQÆ~°=Ú‡#O^Œ∞
`ÕeÜ«∂_≥_»∞ <å=Å f~°∞ QÆ∂_»
„Ѩ`ÕºHõOQÍ =~°∞} ^Õ=`åHõ"≥∞ÿ#q Ѩ<≥flO_»∞ ã¨∂HÍÎÅ∞ HÍQÍ, J`«_ç q∞„`«∞_≥·#
q∞„`«∞_ç`À HõeÑ≤ =∞i KåÖÏ ã¨∂HÍÎÅ∞<åfl~Ú. q∞„`å=~°∞}∞Å#∞ ™ê^è•~°}OQÍ HõeÑ≤
=º=ǨÏi™êÎ~°∞.
J~Ú^Œ= =∞O_»ÅO 69= ã¨∂HõÎOÖ’ (1,2) P„`ÕÜ«Ú_≥·# L~°∞K«„H˜ J<Õ |∞∞+≤
WÖÏ „áêi÷OKå_»∞.
 99 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''F q∞„`å =~°∞}∞ÖÏ~å! g∞~°∞ =¸_»∞ Éèí∂Ö’HÍÅ#∞, =¸_»∞ T~°÷fi Ö’HÍÅ#∞,
=¸_»∞ ^Œ∞ºÖ’HÍÅ#∞ Éèíiã¨∞Î<åfl~°∞. Ü«∞[˝O KÕ¿ã"åiH˜ g∞~°∞ ѨÙ+≤ìx, `«∞+≤ìx HõÅQÆ*Ë™êÎ~°∞.
F q∞„`å =~°∞}∞ÖÏ~å! g∞~°∞ P#u¿ãÎ<Õ ^èÕ#∞=ÙÅ∞ áêe™êÎ~Ú. g∞ P*Ï˝#∞™ê~°"Õ∞
ã≤O^èŒ∞=ÙÅ∞ (#^Œ∞Å∞) =∞^èŒ∞=∞O`åÖˇ·# [ÖÏÅ x™êÎ~Ú. g∞~°∞ âßã≤¿ãÎ<Õ "åÜ«Ú=Ù, Jyfl,
Pk`«∞º_»∞ =~°¬O ‰õΩiÑ≤™êÎ~°∞——.
q∞„`«^Õ=Ùx ¿Ñ~°∞`À =∂„`«O XˆH ã¨∂HõÎO =Ù#flk. (|∞∞ˆQfi^ŒO `«$fÜ«∞ =∞O_»ÅO
59= ã¨∂HõÎO). `«# ¿Ñ~°∞Ö’ q∞„`« â◊|ÌO QÆÅ qâßfiq∞„`«∞_»∞ ^•x Hõ~°Î.
q∞„`«∞_»∞ Éèí∂k"åʼnõΩ P^è•~° Éèí∂`«∞_»∞. =∂#=ÙÅ#∞, "åi Ѩ#∞Å#∞ xâ◊ÛÅ
<Õ„`«O`À gHΔ̃™êÎ_»∞. "åix Hõ~°‡Å‰õΩ L`«∞û‰õΩÅ#∞ KÕ™êÎ_»∞.
W`«_»∞ ‰õÄ_® WO_À – W~åxÜ«∞<£ ^Õ=`«ÅÖ’ XHõ_»∞ Jx J"≥™êÎÖ’x q∞„^ä• J<Õ
^Õ=`«`À HõÅ <å=∞ ™ê=∂ºxfl |\ì̃ ÉèÏqOK«=K«∞Û. q∞„^ä• Ñ¨i¬Ü«∞<£Å ã¨∂~°∞º_»∞. `«~åfi`«
HÍÅOÖ’ ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ ‰õÄ_® D q∞„`«∞_Õ ã¨∂~°∞º_»∞ JÜ«∂º_»∞.
ã¨∂~°∞º_»∞
™œ~° ^Õ=`«ÅÖ’ ã¨∂~°∞º_»∞ =ÚY∞º_»∞. „Ѩ`«ºHõΔ ^≥·=O. J`«xk U_»∞ QÆ∞„~åÅ∞
ѨÓxÛ# ~°^äŒO. K«~åK«~° „ѨѨOKåxH˜ J`«_»∞ P^è•~°O. J`«_»∞ pHõ\ ˜x, #~°∞Å "åº^èŒ∞Å#∞,
^Œ∞ã¨fiáêflÅ#∞ áê~°„^ÀÅ∞`å_»∞. n~å…Ü«Úq™êÎ_»∞. ™œ~° aO|O ã¨∂~°º<Õ„`«O. #~°∞Å áêѨ
ѨÙ}ϺÅ#∞ J`«_»∞ K«∂ã¨∂Î =ÙO\Ï_»∞† Hõ~°‡ ™êHΔ̃.
L+¨ã¨∞û ã¨∂~°∞º_çx |Ç≤Ï~°æ`«O KÕã¨∞ÎOk. „Ñ≤Ü«Ú_≥· J`«_»∞ P"≥∞#∞ J#∞ã¨i™êÎ_»∞.
#~°∞Å#∞ k# K«~°º‰õΩ „¿Ñˆ~Ñ≤™êÎ_»∞. J`«_»∞ ^•º"åѨل`«∞_»∞† JO`«iHΔÍxfl ^•>Ë Ñ¨HΔ̃, =$+¨ÉèíO,
`Õ*’ǨÏÜ«∞O, #Éè’~°`«flO, ~°^äŒK«„HõO. ã¨∂~°º ^Õ=`åHõ ã¨∂HÍÎÅ∞ Ѩk =~°‰õΩ =Ù<åfl~Ú.
ã¨q`«
=∞~˘Hõ ™œ~° ^Õ=`« ã¨q`«. DÜ«∞#‰õΩ 11 ã¨∂HÍÎÅ∞, WOHÍ JHõ¯_»Hõ¯_» |∞∞‰õΩ¯Å∞
=Ù<åfl~Ú. W`«_»∞ JO`å |OQÍ~°Ñ¨Ù =∞Ü«∞O. `≥Å¡x y@ìÅ∞QÆÅ Ô~O_»∞ QÆ∞„~åÅ∞ ѨÓxÛ#
|OQÍ~°∞ ~°^äŒOÃÑ· q∞@ì ѨÖÏ¡Å`À ‰õÄ_ç# =∂~åæ# „Ѩܫ∂}˜™êÎ_»∞. x„k`« #~°∞Å#∞
*ÏQÆ$`«∞Å#∞ KÕã≤ nq™êÎ_»∞. J`«x `Õ[ã¨∞û PHÍâßxfl HÍOuÅ¡ *Ëã¨∞ÎOk. J`«_»∞ Ñ‘`«
ˆHâ◊√_»∞. `«∂~°∞Ê k‰õΩ¯# "≥Å∞QÆ∞ k"≥fi "≥ey™êÎ_»∞. Jxfl „áê}∞Å#∞ K«∂ã¨∂Î =ÙO\Ï_»∞.
^Œ∞ã¨fiáêflÅ#∞, áêáêÅ#∞, ~°Hõ¯ã¨∞Å#∞, =∂O„u‰õΩÅ#∞ `«iq∞ "Õ™êÎ_»∞. ѨQÆ\ ˜H˜, ~å„uH˜
J`«_Õ HÍ~°‰õΩ_»∞. W`«~° ^Õ=`«Å∞ J`«x P*Ï˝#∞=~°∞ÎÅ∞.
 100 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨q`« „Ѩ^è•#OQÍ „ѨKÀ^Œ‰õΩ_»∞. WѨÊ\˜H© <≥·+≤ª‰õΩÅ∞ „uã¨O^茺ÅÖ’ J`«_çx [Ñ≤™êÎ~°∞.
(ã¨O^蕺=O^Œ#O, ã¨O^茺 "å~°Û_»O). ^•xfl QÍÜ«∞„f (Kè«O^Œã¨∞û#∞ |\˜ì) =∞O„`«=∞x,
™êq„f (^Õ=`« ¿Ñ~°∞#∞ |\ì̃) =∞O„`«=∞x JO\Ï~°∞. ^•x |∞∞+≤ (Hõ~°Î) qâßfiq∞„`«_»∞. Jk
|∞∞ˆQfi^Œ `«$fÜ«∞ =∞O_»ÅOÖ’ 62= ã¨∂HõÎOÖ’x 10= =∞O„`«O.
''`«`«ûq`«∞ ~°fiˆ~}ºO
Éèí~Àæ ^Õ=㨺 nè=∞Ç≤Ï
kèÜ≥∂ Ü≥∂#ó „ѨKÀ^ŒÜ«∂`ü—— –
(U `Õ[ã¨∞û J~Ú`Õ =∞# |∞^Œ∞úÅ#∞ „ѨKÀk`«O („¿Ñi`«O) KÕã¨∞Î#fl^À P ã¨q`«$
^Õ=ÙxH˜ ã¨O|OkèOz# q∞H˜¯e „âı+ª̈"≥∞ÿ# `Õ[ã¨∞û#∞ á⁄O^ŒQÆÅ=ÚQÍHõ!)
ѨÓ+¨μ_»∞
WOH˘Hõ ™œ~° ^Õ=`« ѨÓ+¨μ_»∞. W`«_»∞ „áê}∞ʼnõΩ áÈ+¨‰õΩ_»∞, ã¨O=~°ú‰õΩ_»∞. J`«_çk
Q˘„Ô~Å∞ ѨÓxÛ# ~°^äŒO. JO|e J`«_ç Éè’[#O. „Ѩ^è•#OQÍ Ñ¨â◊√ áêʼnõΩÅ ^Õ=Ù_»∞.
=ÚÅ∞¡Hõ„~°`À á⁄_»∞ã¨∂ΠѨâ◊√=ÙÅ#∞ #_çÑ≤™êÎ_»∞. `«Ñ≤ÊáÈ~Ú# Ѩâ◊√=ÙÅ#∞ Wà◊§‰õΩ KÕ~°∞™êÎ_»∞.
L+¨ã¨∞û‰õΩ „Ñ≤Ü«Ú_»∞, ã¨∂~åº^Õq Éèí~°Î. Jxfl „áê}∞Å#∞, qâ◊fi=∞O`«\ ˜x ѨiH˜™êÎ_»∞.
ã¨fi~À¡Hõ =∂~åæÅ∞ J`«xH˜ `≥Å∞ã¨∞. =∞$`«∞Å#∞ Ñ≤`«$^Õ=`«Å =^ŒÌ‰õΩ fã¨∞‰õΩáÈ`å_»∞.
^•ºÇ¨Ï Ѩ$^äŒ∞fiÅ∞
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ D W~°∞=Ùix `«~°K«∞QÍ HõeÑ≤ =º=ǨÏi™êÎ~°∞. giH˜ P~°∞
ã¨∂HÍÎÅ∞<åfl~Ú. Ѩ$käfiH˜ q_çQÍ ‰õÄ_® ã¨∂HÍÎÅ∞<åfl~Ú. ^Òºó JO>Ë PHÍâ◊^Õ=`«, ÖË^•
ã¨fi~°æÖ’HõO. Ѩ$käfi JO>Ë Éèí∂q∞. „w‰õΩÅ Eºãπ, ~À=∞<£Å EÑ≤@~ü, |∞∞ˆQfi^Œ ^Òºó
Ñ≤`«$^Õ=`« XHõ̂~. ^•fi"å Ѩ$^äŒ∞fiÅ∞ ÉèÏ~åºÉèí~°ÎÅ∞. ^Õ=`«Å`À ã¨Ç¨ JO^ŒiH˜ `«e¡^ŒO„_»∞Å∞†
„áê}∞Å#∞ "å~°∞ HõëêìÅ #∞Oz ~°HΔ̃™êÎ~°∞. XHõ~°∞ =$+¨Éèí"≥∞ÿ`Õ, XHõ~°∞ QÀ=Ù. J#fl ^•`«Å∞,
ÉèÏQƺ^è•`«Å∞, *Ï˝#∞Å∞, ѨÙ}º ã¨O=~°ú‰õΩÅ∞. "åiH˜ =$^•úѨºO ÖË^Œ∞.
|∞∞ˆQfi^ŒO „Ѩ^äŒ=∞ =∞O_»ÅO 185= ã¨∂HõÎO WÖÏ „Ѩtflã¨∞Î#flk :
''Hõ`«~å ѨÓ~åfi Hõ`«~å Ѩ~°Ü≥∂ó
Hõ^ä• *Ï`Õ Hõ=Ü«∞ó HÀ q "Õ^Œ
qâ◊fiO `«‡<å aÉèí$`À Ü«∞~°ú<å=∞
q=ˆ~Î`Õ JǨÏh K«„H˜ÜÕ∞=——
("åiÖ’ Z=~°∞ ÃÑ^ŒÌ, Z=~°∞ z#fl? ZÖÏ [x‡OKå~°∞? F |∞∞+¨μÖÏ~å! F
Hõ=ÙÖÏ~å! Z=~°∞ K≥ѨÊQÆÅ~°∞? Jxfl „áê}∞Å#∞ "å~°∞ Éèíiã¨∞Î<åfl~°∞† ~å„ux, ѨQÆ\ ˜x
K«„Hõ<Õq∞ „Hõ=∞OÖ’ „Ѩ=iÎOѨ *Ëã¨∞Î<åfl~°∞.)
 101 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ѩ~°˚#∞º_»∞
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ Ѩ~°̊#º ^Õ=`åHõ ã¨∂HÍÎÅ∞ =¸_»∞<åfl~Ú. J`«_»∞ =~å¬kè^Õ=`«. =~å¬Å∞
‰õΩiÑ≤Oz ѨÙ_»q∞x ѨÙ#~°∞r˚qOѨ *Ë™êÎ_»∞. Éèí∂q∞x F+¨nè ã¨=∞$^ŒúO, âß^ŒfiÅ âߺ=∞ÅO
KÕ™êÎ_»∞. `«~°∞ Å`å QÆ∞ÖχʼnõΩ áÈ+¨‰õΩ_»∞. [O`«∞HÀ\˜ ã¨O`å#=O`«O JÜÕ∞º@@∞ì nq™êÎ_»∞.
`«~åfi`« HÍÅOÖ’ Ѩ~°̊#∞º_»∞ `«# „Ѩ`ÕºHõ`« HÀÖ’Ê~Ú WO„^Œ∞_çÖ’ Hõeã≤áÈÜ«∂_»∞. WѨC_»∞
Ѩ~°̊#∞º_»∞ JO>Ë WO„^Œ∞_»∞.
Jtfih ^Õ=`«Å∞
Jtfi#∞Å∞ Hõ=ÅÅ∞. ^•fi"å Ѩل`«∞Å∞, ã¨∂~°ºq∞„`«∞Å∞, x`«º Ü«∞ø=#∞Å∞,
ã¨∞O^Œ~åHÍ~°∞Å∞, giÃÑ· |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ KåÖÏ ã¨∂HÍÎÅ∞<åfl~Ú. gix <åã¨`«∞ºÅx ‰õÄ_®
JO\Ï~°∞. ã¨∂~°ºÑ¨Ù„u J~Ú# ã¨∂~åº^Õqx q"åǨÏ=∂_®~°∞. "åi ~°^äŒOÃÑ· P"≥∞ ‰õÄ_®
=ÙO@∞Ok. |∞∞Éèí∞=ÙÅ∞ xi‡Oz WzÛ# P ~°^ä•xfl Ѩ‰õΔΩÅ∞, ÖË^• Ô~Hõ¯Å QÆ∞„~åÅ∞
ÖÏQÆ∞`å~Ú. Jk Éèí∂=∂ºHÍâßÅ#∞ XHõ ~ÀAÖ’ K«∞\˜ì =ã¨∞ÎOk. "åi ÉÏ@ |OQÍ~°∞
ÉÏ@. "å~°∞ „Ѩ^è•#OQÍ ^Õ= "≥·^Œ∞ºÅ∞. #~°∞Å#∞ "åº^èŒ∞Å #∞Oz, QÍÜ«∂Å #∞Oz
~°H˜Δ™êÎ~°∞. ^Œ$+≤ì ^•#O KÕ™êÎ~°∞. Ü«∞ø=#O W™êÎ~°∞. L+¨ã¨∞û "åix "Õ∞ÖÁ¯Å∞ѨÙ`«∞Ok.
LëÈ^ŒÜ«∂xH˜, ã¨∂~Àº^ŒÜ«∂xH˜ =∞^茺 =KÕÛ Ô~O_»∞ #HõΔ„`åÅ∞ Jtfih ^Õ=`«Å∞ HÍ=K«∞Û#@.
"å~°∞ ~°kä‰õΩÅ∞ Hõ#∞Hõ Jtfi#∞Å∞ J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛ =ÙO_»=K«∞Û#x XHõ TǨÏ, D W~°∞=Ù~°∞
ÉèÏ~¸Å∞ =∂=¸Å∞QÍ =∞^èŒ∞áê~¸Å∞, J_»áê`«_»áê ™È=∞áê~¸Å∞. |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’
WO„^Œ∞_»∞, Jyfl, ™È=Ú_»∞ `«~åfi`« gi<Õ Z‰õΩ¯= ã¨∂HÍÎÅ∞. Jq 50 =~°‰õΩ =ÙO\Ï~Ú.
"åÜ«Ú, [Å ^Õ=`«Å∞
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ "åÜ«Ú^Õ=ÙxH˜, "å`«^Õ=`«‰õΩ "Õ̂~fi~°∞ ã¨∂HÍÎÅ∞<åfl~Ú. HÍx P ¿Ñ~°¡#∞
Ѩ~åºÜ«∞ Ѩ^•Å∞QÍ LѨÜ≥∂yOKå~°∞. "åÜ«Ú=Ù ^Õ=`å`«‡ J~Ú`Õ, "å`« ^Õ=`«
ѨOK«Éèí∂`åÅÖ’ XHõ>ˇÿ# QÍeH˜ Jkè^Õ=Ù_»∞, "åÜ«Ú=Ù Ô~O_»∞ J~°∞}ÏâßfiÅ∞ ѨÓxÛ#
„ѨHÍâ◊=∂# ~°^äŒOÃÑ· Jq∞`« "ÕQÆO`À Ѩܫ∞x™êÎ_»∞. ™È=∞~°ã¨O W+¨ìO. #~°∞ʼnõΩ H©iÎ,
ÉèÏQƺO, ã¨O`å#O W™êÎ_»∞. â◊„`«∞ x~°∂‡Å# KÕã≤ ^Œ∞~°ƒÅ∞Å#∞ ~°HΔ̃™êÎ_»∞. J`«_»∞ gz`Õ
"åº^èŒ∞Å∞ #t™êÎ~Ú. n~å…Ü«Ú~å~ÀQͺÅ∞ HõÅ∞QÆ∞`å~Ú.
"å`« ^Õ=Ùx ~°^äŒO L~°∞=ÚÖÏ ^èŒfix KÕã¨∂Î =∞Ǩ"ÕQÆO`À áÈ`«∞Ok. PHÍâßxfl
`å‰õΩ`«∂ Jk Ѩܫ∞xã¨∞ÎOk. ^èŒ∂o ZQÆ l=Ú‡`«∂ Ö’Ü«∞Å g∞^Œ∞QÍ áÈ`«∞Ok.
„Ñ≤Ü«∞ã¨=∂QÆ=∂xH˜ ¢ã‘ÎÅ=Öˇ "åÜ«Ú gzHõÅ∞ "ÕQÆOQÍ "å`«^Õ=Ùx =^ŒÌ‰õΩ "≥_»`å~Ú.
 102 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"Õ^Œ |∞∞+¨μÅ∞ [Å ^Õ=`«#∞ <åÅ∞QÆ∞ ã¨∂HÍÎÅÖ’ ™È΄`«O KÕâß~°∞. [ÖÏÅ∞ WO„^Œ∞_»∞
`«# =„[O`À „`«qfi# Kåà◊§Ö’ „Ѩ=Ç≤Ï™êÎ~Ú. WO„^Œ∞_ç P[˝Å#∞ J#∞ã¨i™êÎ~Ú. "å\˜H˜
ã¨=Ú„^ŒO QÆ=∞ºO. [ÅO `«e¡, P"≥∞ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ Jyfl. K«~åK«~° „ѨHõ$uH˜ hˆ~ P^è•~°O.
Jxfl áêáêÅ#∞ [ÖÏÅ∞ Hõ_çy"Õ™êÎ~Ú. "åº^èŒ∞Å#∞ #Ü«∞O KÕ™êÎ~Ú. |ÅO, P~ÀQƺO,
n~å…Ü«Ú=Ù, J=∞~°`«fiO W™êÎ~Ú.
`«$+ì̈ =∞~˘Hõ =ÚYº ^Õ=`«. J`«_»∞ ^•fi^Œâßk`«∞ºÅÖ’ XHõ_»∞. ^Õ= teÊ. ^Õ=`«Å‰õΩ
áê# áê„`«Å∞, ~°^ä•Å∞, Ѩx=Ú@∞¡ `«Ü«∂~°∞ KÕã≤ W™êÎ_»∞. =∂#=, [O`«∞ â◊s~åÅ
PHõ$`«∞Å#∞ ~°∂á⁄Ok™êÎ_»∞. q=ã¨fi`«∞x ÉèÏ~°º, Ü«∞=∞, Ü«∞q∞ Hõ=Å ^Õ=`«Å `«e¡ J~Ú#
ã¨~°}∂º ^ÕqH˜ `«fi+ì̈ `«O„_ç.
WOHÍ „Ѩ*ÏѨu, qâ◊fiHõ~°‡, ^è•`«, q^è•`«, =∞#∞º, „â◊^Œú, J#∞=∞u, J~°=∞u,
ã¨∂#$`«, Jã¨∞hu "≥Ú^ŒÖˇ·# J<ÕHõ ^Õ=`«Å∞<åfl~°∞.
H˘O`« Z‰õΩ¯= „áê^è•#ºO HõÅ XHõ ^Õ=`« Jku. D =∂@‰õΩ J~°÷O J"Õ∞Ü«∞"≥∞ÿ#–
J#O`«"≥∞ÿ#– Jx. Éè∫uHõ „ѨѨOK«Ñ¨Ù J#O`«`åfixH˜ „ѨfHõ. P"≥∞ Ѩل`«∞Å∞ ^•fi^Œâßk`«∞ºÅ∞.
P"≥∞ QÆQÆ# K«„HõO. P"≥∞ `«e¡, `«O„_ç, `«#Ü«Ú_»∞, ã¨$+≤ì ã¨=∞ã¨ÎO P"≥∞ÜÕ∞#x,
ã¨$+≤ì HÍ~°}O ‰õÄ_® P"≥∞ÜÕ∞#x |∞∞+¨μÅ∞ H©iÎOKå~°∞. `«~åfi`« HÍÅOÖ’ P"≥∞ Hõâ◊ºÑ¨
„Ѩ*ÏѨu ÉèÏ~°º J~ÚOk. J`«x =∞~˘Hõ ÉèÏ~°º ku.
q+¨μ‚=Ù, ~°∞„^Œ∞_»∞
Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`« =º=ã¨÷Ö’ q+¨μ‚=Ù‰õΩ, t=ÙxH˜ HõÅ „áê=ÚYºO =∞i U ^Õ=ÙxH˜
ÖË^Œ∞. ã¨$+≤ìHõ~°Î „|Ǩχ HÍQÍ, ã≤÷uHÍ~°∞_»∞ q+¨μ‚=Ù, ÅÜ«∞HÍ~°∞_»∞ t=Ù_»∞. D =ÚQÆ∞æ~°∞
„u=¸~°∞ÎÅ∞. „|Ǩχ‰õΩ Ñ¨Ó*Ï~°›`« ÖË^Œ∞ Hõ#∞Hõ PÅÜ«∂Å∞ ÖË=Ù. HÍx q+¨μ‚=Ù‰õΩ PÜ«∞#
J=`å~åÖˇ·# ~å=ÚxH˜, Hõ$+¨μ‚xH˜, JÖψQ t=ÙxH˜ =Ù#flxfl PÅÜ«∂Å∞ WOˆH ^Õ=ÙxH˜
ÖË=Ù.
WO`« „Ѩ=ÚY ^Õ=`«Öˇ·<å t=, q+¨μ‚=ÙʼnõΩ |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ =∂„`«O „áê^è•#ºO
ÖË^Œ∞. q+¨μ‚=Ù‰õΩ P~°∞ ã¨∂HÍÎÅ∞O_»QÍ, t=ÙxH˜ ѨÓ~°fi~°∂Ѩ"≥∞ÿ# ~°∞„^Œ∞xH˜ =¸_Õ ã¨∂HÍÎÅ∞.
"åi HõO>ˇ WO„^•yfl =~°∞} ™È=ÚňH „áê=ÚYºO Z‰õΩ¯=. HÍx, Kåi„`«Hõ HÍÅO
=KÕÛã¨iH˜ gi „áê|źO `«yæáÈ~ÚOk. t=, qѶ¨∞fl=ÙÅ „áê^è•#ºO qѨs`«OQÍ
ÃÑiyáÈ~ÚOk.
q+¨μ‚=Ù#∞ |∞∞ˆQfi^ŒO „uq„Hõ=Ú_»∞QÍ =i‚OzOk. JO>Ë J`«_»∞ =¸_»∞ Ö’HÍÅ#∞
=¸_»∞ J_»∞QÆ∞Å`À P„Hõq∞OKå_»∞. XHõ\ ˜ ^Œ∞ºÖ’HõO, Ô~O_»=k JO`«iHõΔO, =¸_»=k
 103 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Éèí∂q∞. D „uq„Hõ=∞`«fiO `«~°∞"å`« HÍÅOÖ’ "å=∞<å=`å~åxH˜ „áêuѨkHõ J~ÚOk.
q+¨μ‚ â◊ÉÏÌxH˜ ã¨~°fi "åºÑ¨Hõ`«fiO Jx J~°÷O. q+¨μ‚=Ù „uq„Hõ=∞`åfixH˜ D â◊ÉÏÌ~°÷"Õ∞ P^è•~°O
J~Ú =ÙO@∞Ok.
~°∞„^Œ∞_»∞ Q“~°=~°∞‚_»∞, ã¨∂~°ºã¨=∞ `ÕA_»∞, ã¨fi~å‚Éèí~°} Éèí∂+≤`«∞_»∞, [\ÏE@^è•i,
^Œ#∞~åƒ} áê}˜. ~°∞„^Œ∞_çx Z‰õΩ¯=QÍ =∞ǨÉèíÜ«∞OHõ~°∞_≥·# ^Õ=Ù_»∞QÍ |∞∞ˆQfi^Œ |∞∞+¨μÅ∞
ÉèÏqOKå~°∞. J`«_»∞ =∞`«Î =$+¨ÉèíOÖÏ q^èŒfiOã¨Hõ~°∞_»∞. J`«_ç Ѩ~å„Hõ=∂xH˜ Z^Œ∞~°∞ÖË^Œ∞.
~“„^Œ=¸iÎ, ǨxHõ~°∞_≥·<å ~°∞„^Œ∞_»∞ [QÆuÊ`«. J`«_çx `ÕeHõQÍ „Ѩã¨#∞fl_çx KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.
ÉèíHõÎ ã¨∞ÅÉèí∞_»∞† HÀi# =~åe™êÎ_»∞† "åº^èŒ∞Å#∞ #Ü«∞OKÕ¿ã aè+¨QÆ~°∞fi_»∞.
PÜ«∞# ã¨O`å#"Õ∞ =∞~°∞^Œ∞æ}ÏÅ∞. g~°∞ ~°≠O~°≠Ï=∂~°∞`åxH˜ „ѨfHõÖˇ·# ^Õ=`«Å∞.
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ giH˜ KåÖÏ „áê^è•#ºO =ÙOk. "åiH˜ 33 „Ѩ`ÕºHõ ã¨∂HÍÎÅ∞<åfl~Ú. "åi
ã¨OYº 21(3˛7) ÖË^• 180(3˛60) g~°∞ ã¨=∞=Ü«∞ã¨∞¯Å∞. XHõKÀ@ ѨÙ\˜ì, XHõKÀ@
x=ã≤™êÎ~°∞. ~À^Œã‘ ^Õ=`« "åi ~°^äŒOÖ’ Ѩܫ∞xã¨∞ÎOk. P"≥∞ "åi „Ñ≤Ü«Ú~åÅ∞. "å~°∞
`Õ*’ ^Õ=`«Å∞. q^Œ∞ºK«∂ÛùÅ ^è•~°∞Å∞. ã¨fi~°‚ t~À"Õ+ì̈#O, ã¨fi~°‚ Ѩ~°â◊√=ÙÅ∞, ã¨fi~å‚Éèí~°}ÏÅ∞,
Ǩ~åÅ∞, Ñ‘`åO|~åÅ∞ ^èŒi™êÎ~°∞. "åi ~°^ä•Å∞ "≥∞~°∞ѨÙÅ=Öˇ „ѨHÍt™êÎ~Ú. "Õ∞Ѷ¨∞QÆ~°̊#ÖÏ
"å~°∞ â◊aÌ™êÎ~°∞. P â◊ÉÏÌxH˜ Ѩ~°fi`åÅ∞ HõOÑ≤™êÎ~Ú. =∞^ŒÑ¨Ù>Ë#∞QÆ∞Å=Öˇ =$HΔÍÅ#∞
‰õÄeÛ"Õ™êÎ~°∞. =~°¬O ‰õΩiÑ≤™êÎ~°∞. =~å¬"Õ∞Ѷ¨∞O`À ã¨∂~°º<Õ„`åxfl HõÑ≤Ê"Õ™êÎ~°∞. WO„^Œ∞_çH˜
=$„`åã¨∞~° ã¨OǨ~° ã¨=∞Ü«∞OÖ’#∞, W`«~° ~åHõΔ㨠=^èŒÅÖ’#∞ "å~°∞ `À_»Ê_®¤~°∞. =∞~°∞`«∞ÎÅ∞
Q˘Ñ¨Ê QÍÜ«∞‰õΩÅ∞. WO„^Œ∞_çx ã¨∞Îuã¨∂Î QÍ#O KÕ™êÎ~°∞.

V
 104 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
9. L+¨ã¨∞û, T~°fit, ™È=∞~°ã¨O
ã¨∂~Àº^ŒÜ«∂xH˜ =ÚO^Œ∞ `«∂~°∞Ê #∞Oz PHÍâ◊OÖ’ "åºÑ≤OKÕ `≥Å¡x "≥Å∞ˆQ
L+¨ã¨∞û. ^•xfl |∞∞ˆQfi^Œ |∞∞+¨μÅ∞ ^Õ=`«QÍ ÉèÏqOz W~°"≥· ã¨∂HÍÎÅÖ’ H©iÎOKå~°∞.
L+¨ã¨∞û#∞ „w‰õΩÅ∞ W"Àãπ J<åfl~°∞ : ÖÏ\˜<£Ö’ J~À~å.
L+¨ : HÍÅO =∞<ÀǨÏ~°OQÍ, PǨ¡^ŒHõ~°OQÍ =ÙO@∞Ok. pHõ@∞¡ qzÛáÈ~Ú,
=∞OK«∞ `≥~°Å∞ `≥~°e áÈ`«∞O\Ï~Ú. "≥∞Å¡"≥∞Å¡QÍ ~°q H˜~°}ÏÅ∞ `˘Oy K«∂ã¨∂Î „Ѩ"Õt™êÎ~Ú.
JO`«\Ï XˆH „ѨâßO`« HÍOu.
=¸_»∞ "ÕÅ Uà◊§‰õΩ =ÚO^Œ∞ P~°º~°∞¬Å=Öˇ LëÈ^ŒÜ«∂xfl JO`« Q˘Ñ¨Ê Hõq`å
HõÅÊ#`À, ~°=∞}©Ü«∞ ÉèÏ=#`À QÍ#OKÕã≤# "å~°∞ =∞Ô~=~°∂ ÖË~°∞. P<å\˜ Hõ=ÙÅ ÉèÏ=ÙHõ`«
<Õ\ ˜H© x`«º #∂`«#OQÍ =∞#efl =ÚQÆ∞úefl KÕã¨∞ÎOk.
L+¨ã¨∞û#∞ |∞Hõ¯=ÙÅ∞ JO^Œ"≥∞ÿ# ¢ã‘Î =¸iÎQÍ ÉèÏqOKå~°∞. QÆQÆ#OÖ’ U_»∞
QÆ∞„~åÅ∞ѨÓxÛ# HÍOu~°^äŒOÃÑ· P"≥∞ [x‡ã¨∞ÎOk. P"≥∞ k"À^Œ∞Ç≤Ï`« (^Œ∞Ç≤Ï`«iÌ=ó) #Å¡x
~å„uH˜ `≥Å¡x ™È^Œi. ^èŒ=àÏO|~°^è•i}˜Ü≥ÿ∞ „áêyÌâßOK«ÖÏ# L^Œ~ÚOz `«# JO^•Åhfl
Pq+¨¯iã¨∞ÎOk.
LëÈ^Õq `«∂~°∞Ê "åH˜e `≥~°=QÍ<Õ, QÀâßÅ #∞Oz PÅ=∞O^ŒÅ∞ "≥eH˜ LiH˜
=zÛ#@∞ì "≥Å∞QÆ∞Å∞ Ѩ~°∞QÆ∞Å∞ f™êÎ~Ú. P"≥∞ xâß=ã¨<åÅ#∞ qã¨i˚Oz, pHõ@¡#∞ `«iq∞
"Õã¨∞ÎOk. kfiáê`«∞ÎÅ#∞, K«`«∞ëêÊ`«∞ÎÅ#∞ "Õ∞ÖÁ¯Å∞ѨÙ`«∞Ok. Ѩ‰õΔΩÅ#∞ Zyiã¨∞ÎOk. P"≥∞
~åQÍ<Õ Ñ¨ ‰ õ Δ Ω Å∞ H˜ Å H˜ Å Hõ Š㨠fi <åÅ`À ZyiáÈ`å~Ú. #~° ∞ Å∞ `« = ∞ Ѩ # ∞ÅÖ’
x=∞QÆ∞flÅ=Ù`å~°∞. „Ѩuk#O P"≥∞ =ã¨∞ÎOk. |∞∞A=∂~°æOÖ’ Ѩܫ∞xã¨∞ÎOk. „Hõ=∞O `«Ñ¨Ê^Œ∞.
„`À= =∂~°^Œ∞.
=∞~°Å =∞~°Å L+¨ã¨∞û #=#"À<Õ‡+¨OQÍ L^Œ~Úã¨∞ÎOk. ZO`« x`«º#∂`«#∞~åÖ’
JO`« x`«ºÑ¨Ù~å`«#∞~åÅ∞. JOy~°ã¨∞_≥·# ‰õΩ`«û =∞ǨÏi¬ L+¨ã¨∞û#∞ WÖÏ =i‚OKå_»∞†
(XHõ@= =∞O_»ÅO, 113= ã¨∂HõÎO)
''Jxfl *’ºuã¨∞ûÅÖ’#∞ „âı+¨ª"≥∞ÿ# L+¨ã¨∞û `«∂~°∞Ê# JO^ŒOQÍ L^Œ~ÚOzOk.
ã¨∂~°∞º_»∞ L^Œ~ÚOK«_®xH˜ L+¨ã¨∞û HÍ~°}"≥∞ÿ#@∞ì L+¨ã¨∞û L^Œ~ÚOK«_®xH˜ ~å„u Ѩ~°ÉèÏQÆO
HÍ~°}=∞=Ù`«∞#flk. QÆuOz# Jã¨OMϺHõ L+¨ã¨∞ûÅÖ’ Wk PYik. ~å#∞#fl Jã¨OMϺHõ
L+¨ã¨∞ûÅÖ’ Wk "≥Ú^Œ\ ˜k. pHõ\ ˜x ǨÏiOz Jxfl „áê}∞Å#∞ "Õ∞ÖÁ¯Å∞ѨÙ`«∞#flk. #~°∞Å#∞
`«=∞ Ѩ#∞ʼnõΩ „¿Ñiã¨∞Î#flk. x„k`« [#∞ÖÏ~å! g∞ Ѩ_»HõÅ∞ q_çz ÖË=O_ç. L+¨ã¨∞û
 105 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=zÛOk. `«=∞ã¨∞û qzÛOk. L+¨óHÍOu ã¨∂~°∞ºxH˜ =∂~åæxfl ã¨∞QÆ=∞O KÕã≤Ok. =∞#
Éèí∞HÎ̃ ZHõ¯_» =ÙO^À JHõ¯_çH˜ áÈ^•O Ѩ^ŒO_ç.——
D |∞∞+≤ =∞~˘Hõ |∞∞‰õΩ¯Ö’ L+¨ã¨∞û#∞ =i‚Oz# f~°∞ K«∂_»O_ç:
''DÜ«Ú¿+ìÜÕ∞ ѨÓ~°fi`«~å =∞Ѩâ◊º<£
=ÙºK«ÛùhÎ =Ú+¨ã¨O =∞~åκã¨ó
J™ê‡aè~°∂ #∞ „Ѩu K«HΔͺ Éèí∂^À
`Õ Ü«∞xÎÜÕ∞ JѨs+¨μ Ѩâߺ<£——
(|∞∞ˆQfi^ŒO 1–113–11)
''=∞#HõO>Ë̌ =ÚO^Œ∞ Jã¨OMϺHõ"≥∞ÿ# LëÈ^ŒÜ«∂Å#∞ uÅH˜Oz ZO^Œ~°∞ =∂#=ÙÅ∞
=ÚQÆ∞úÅ∞ HÍÖË^Œ∞? WѨC_»∞ =∞#O D LëÈ^ŒÜ«∂xfl K«∂ã≤ =ÚQÆ∞úÅ=∞=Ù`«∞#fl>Ëì, =∞#
`«~åfi`« ZO^Œ~°∞ ~åÉ’ÜÕ∞ L+¨ã¨∞ûÅ#∞ K«∂ã≤ =ÚQÆ∞úÅ∞HÍÉ’=_»O ÖË^Œ∞?——
HõH©Δ=O`«∞_»<Õ Hõq (|∞∞ˆQfi^ŒO 1–123–1) ''P"≥∞ ~°^ä•xH˜ JâßfiÅ#∞ JѨC_Õ
ѨÓ<åÛ~°∞. J=∞~°∞ÎºÖˇ·# ^Õ=`«Å∞ ^•xfl Jkè~ÀÇ≤ÏOKå~°∞. `«Ñ¨ã¨∞û #∞Oz L+¨ã¨∞û
L^Œ~ÚOzOk. =∂#=ÙʼnõΩ P~ÀQͺxfl „Ѩ™êkã¨∞Î#flk—— JO@∂ "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ì̃, "≥Ú^Œ@
ã¨∂~°∞ºx ™È^ŒiQÍ L+¨ã¨∞û#∞ =i‚Oz# "å_»ÖÏ¡ „Hõ=∞OQÍ ~˘=∂O\˜H± =¸_£Ö’ Ѩ_®¤_»∞.
''Hõ<Õº= `«<åfi âßâ◊^•<åQ∑O
U+≤ ^Õq ^Õ= q∞Ü«∞HõΔ=∂}O
ã¨O㨇ܫ∞=∂<å Ü«Ú=uó
ѨÙ~°™êÎ^• q~°fiHΔÍOã≤ Hõ$}∞¿+ qÉèÏf——
(|∞∞ˆQfi^ŒO 1–123–10)
–¿ÇÏ Lëê! #\˜ìO@ #QÆflOQÍ ã¨OK«iã¨∂Î h ã¨~åfiOQÆ ™œO^Œ~åºxfl ã¨Ê+¨ìOQÍ
„Ѩ^Œi≈ã¨∞Î<åfl=Ù. `«~åfi`« h „Ñ≤Ü«Ú_≥·# ã¨∂~°∞ºx Z^Œ∞@ h J<åKåÛùk`« =HõΔã¨÷ÖÏxfl
Pq+¨¯iã¨∞Î<åfl=Ù–
–`« e ¡ [ÅHõ = ∂_ç O z JÅOHõ i Oz# Ü≥ ∂ ëê=∞}˜ = Öˇ h `« # ∂ÖÏ=}ºO
ã¨~°fi[#∞ʼnõΩ Hõ#|_Õ@∞ì K«∂Ñ≤ã¨∞Î<åfl=Ù. F Éèí„^Œ jÖÏ! F Lëê! J<Àº+¨ã¨∞ûÅ∞ h=Öˇ
`˘ÅyOK«ÖË=Ù Hõ#∞Hõ h"Õ D `«"≥∂=~°}Ïxfl `˘ÅyOK«∞!
~å„u, ã≤h"åe, ~åHÍ
L+¨ã∞¨ û#∞ =i‚Oz# Hõ=ÙÅ∞ ~å„ux =ke ÃÑ_»`å~å? ~å„ux ‰õÄ_® =¸sÎHiõ Oz
XHõ |∞∞Hõ¯q WÖÏ QÍ#O KÕâß_»∞:
 106 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''~å„f =ºYº ^•Ü«∞f
ѨÙ~°∞„`å ^Õ=ºHõΔaè:
qâßfi Jkè„tÜ≥∂kè`«——
(|∞∞ˆQfi^ŒO 10–127–1)
''– ~å„u ^Õ=`« =ã¨∂Î =ã¨∂Î Jxfl kâ◊ÖÏ `«# #HõΔ„`« <Õ„`åÅ`À K«∂ã≤Ok. ZO`À
â’Éèí㨯~°OQÍ JÅOHõiOK«∞‰õΩOk.
J=∞~°Îº J~Ú# P ^Õq PHÍâ◊=∞O`å "åºÑ≤OzOk. <ÕÅÃÑ·x f=Å#∞, ÃÑ·# QÆÅ
`«~°∞=ÙÅ#∞ ‰õÄ_® K«∂ã¨∞Î#flk. P `«~åfi`« `«# (#HõΔ„`«) *’ºuã¨∞û`À `«=∞ã¨∞û#∞ `«iq∞
"Õã¨∞Î#flk.
=ã¨∞Î#fl ~å„u `«# ™È^Œi L+¨ã¨∞û‰õΩ ^•ix ã¨∞QÆ=∞O KÕã≤Ok. JѨC_»∞ pHõ\ ˜
x„+¨¯q∞ã¨∞ÎOk.
~å„u ~åQÍ<Õ Ñ¨‰õΔΩÅ∞ =$HΔÍ„QÆOÃÑ· `«=∞ QÆ∂\˜x KÕ~°∞‰õΩ#fl@∞ì =∞#O =∞# QÆ$ǨÅÖ’
ѨÙ#ó „Ѩ"Õt™êÎ=Ú.
F ~å„f! `À_Õà◊§ #∞Oz, ^˘OQÆÅ #∞Oz =∞=∞‡efl HÍáê_ç Wà◊§‰õΩ KÕ~°∞Û.
¿ÇÏ ~å„f! KÕã≤# |∞∞}O ÖÏO\˜ D pHõ\ ˜x `˘ÅyOK«∞.
F xjkäh! k"À ^Œ∞Ç≤Ï`å! D w`åÅ#∞ (|∞∞‰õΩ¯Å#∞) ^èÕ#∞=ÙÅ =Öˇ fã¨∞‰õΩ=KåÛ#∞.
â◊„`«∞q*Ë`« ™È΄`åxfl, ǨÏ"åºxfl ã‘fiHõiOK«∞–——
D ã¨∂HõÎOÖ’ =i‚OzOk #HõΔ„`« Yz`«"≥∞ÿ "≥Å∞yKÕÛ ~å„ux HÍQÍ WOHÍ "Õ^Œ
|∞∞+¨μÅ∞ K«O„^ŒHõà◊ HõxÑ≤Op HõxÑ≤OK«#O`« Jã¨Ê+¨ìOQÍ =ÙO_Õ ''ã≤h"åe—— J#|_Õ
J=∂"å㨺 ~å„ux, K«O„^Œ̂~Y Jã¨ÖË QÀK«iOK«x ''‰õΩǨ˙—— J#|_Õ J=∞=ã¨xã≤x, ѨO_»∞
"≥<≥flÅ HÍ¿ã ''~åHÍ—— J#|_Õ xO_»∞ ѨÙ#flq∞ ~å„ux ‰õÄ_® =i‚OKå~°∞.
™È=Ú_»∞
„áêp<å~°º |∞∞+¨μʼnõΩ „ѨHõ$uÖ’ „ѨѨOK«OÖ’ „Ѩu z#fl, ÃÑ^ŒÌ =ã¨∞Î=Ù ^Õ=`å
=∞Ü«∞OQÍ, ^Õ=`«QÍ HõxÑ≤OzOk. JO^Œ∞KÕ`« "å~°∞ ѨOK«Éèí∂`åÅ#∞, ã¨∂~°∞º_çx, =„[
áê}˜ WO„^Œ∞_çx, QÆQÆ# ^Õ=`« =~°∞}∞_çx, Jyflx, WOHÍ J<ÕHõ ^Õ=`«Å`Àáê@∞ `å=Ú
^Õ=`«Å‰õΩ Ç¨Ï=ºOQÍ JiÊOKÕ ™È=∞~°™êxfl ‰õÄ_® =¸sÎHõiOz, ^≥·gÉèÏ=O`À xOÑ≤,
Z<Àfl ã¨∂HÍÎÅÖ’ H©iÎOKå~°∞. WO„^•yfl ^Õ=`«Å `«~åfi`« |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ Z‰õΩ¯= ã¨∂HÍÎÅ∞ –
120 =~°‰õΩ –™È=∞^Õ=Ù_ç"Õ. `˘q∞‡^Œ= =∞O_»ÅO "≥Ú`«ÎO Ѩ==∂# ™È=ÚxˆH
JOH˜`«"≥∞ÿOk. Ü«∞*Ï˝xH˜ Jyfl `«~åfi`« ™È=∞~°ã¨"Õ∞ =ÚYº"≥∞ÿ#k Hõ#∞Hõ ^•xH˜ |∞∞+¨μÅ∞
JO`« „áê=ÚYº q∞KåÛ~°∞.
 107 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
™È=∞ ^Õ=`«‰õΩ Q˘Ñ¨Ê ^èŒ#∞ã¨∞û, ã¨Ç¨Ï„ã¨=ÚY ÉÏ}O =Ù<åfl~Ú. J`«_»∞ k=º
~°^ä•~°∂_è»∞_»∞. WO„^Œ∞x ~°^äŒOÖ’ ™È=Ú_»∞ ‰õÄ_® =ÙO\Ï_»∞. (WO„^Œ∞xH˜ ™È=∞~°ã¨O =ÙO>Ë
WOˆHq∞Ï JHõ¯~°ÖË^Œ∞ Hõ^•?)
™È=Ú_»∞ =∞Ǩ~°kä‰õΩ_»∞. Ü«∞[˝ ǨÏqã¨∞ûÅ#∞ ã‘fiHõiOK«_®xH˜ =zÛ ^Œ~åƒùã¨#OÃÑ·
‰õÄ~°∞ÛO\Ï_»∞.
™È=∂xˆH WO^Œ∞ J<Õ ¿Ñ~°∞Ok. ™È=Ú_»∞ `«~åfi`« HÍÅOÖ’ K«O„^Œ∞_»∞QÍ
=∂i#ѨC_»∞ J`«xH˜ WO^Œ∞_»∞ J<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® =zÛOk. WO^Œ∞=Ù JO>Ë aO^Œ∞=Ù.
JO>Ë K«∞Hõ¯ (K«∞ˆH¯ã¨∞HÀ=_»O?).
™È=∞~°ã¨O QÀ^èŒ∞=∞, Z~°∞=Ù, #Å∞Ѩ٠~°OQÆ∞ÅÖ’ =ÙO@∞Ok. ™È=∞Å`«#∞ ~åu
|O_»ÅÃÑ· #ÅQÆ Q˘\˜ì ~°ã¨O f™êÎ~°∞. Jk Lxfl =GOÖ’ =_»É’ã≤ ^•~°∞ áê„`«ÅÖ’H˜
„Ѩ=Ç≤ÏOѨ *Ë™êÎ~°∞.
^•xfl ~°∞z HÀã¨O h\˜Ö’, ÖË^• áêÅÖ’ q∞„â◊O KÕ™êÎ~°∞. h~°∞ ^•x `«e¡, Jk
áê„`«Ö’H˜ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ QÆ∞_» QÆ∞_» â◊|ÌO "Õ∞Ѷ¨∞QÆ~°̊QÍ, Jâ◊x ^èŒfixQÍ qxÑ≤ã¨∞ÎOk. ™È=Ú_»∞
[=<åâ◊fiOÖÏ, QÆ∂\˜H˜ KÕ̂~ ѨHΔ̃ÖÏ `«fi~°=∂}∞_»∞.
™È=∂xfl J=∞$`«O J<åfl~°∞. Jk J=∞~°`«fiO Wã¨∞ÎOk. ^Õ=`«Å∞ ™È=∞áê#O
KÕã≤ J=∞~°∞ÅÜ«∂º~°∞. #~°∞Å∞ ‰õÄ_® J=∞~°∞Å=Ù`å~°∞. Jk "åº^èŒ∞Å∞ #Ü«∞OKÕ¿ã B+¨^èŒO
‰õÄ_®. QÆ∞_ç¤ "å_çH˜ K«∂ѨÙ, ‰õΩO\˜ "å_çH˜ #_»Hõ Wã¨∞ÎOk. ™È=∞~°ã¨O <åůÃÑ· Ѩ_ç`Õ "å‰õΩ¯
‰õÄ_® q[$Oaèã¨∞ÎOk. ™È=Ú_»∞ |∞kúx ‰õÄ_® *ÏQÆ$`«O KÕ™êÎ_»∞. JO^Œ∞KÕ`« J`«_»∞
Hõ=ÙʼnõΩ ~åA. ™È=∞ ~°™ê™êfi^Œ#O LOz ã¨∂HÍÎÅ∞ "≥Å∞=_»`å~Ú.
WO„^Œ∞_»∞ ™È=∞áê#O =Å¡<Õ q[$OaèOz =$„`«∞_çx ã¨OǨÏiOKå_»∞. JO>Ë
™È=Úx^Õ P Ѷ¨∞#`« JO`å. J`«xH˜ JѨ[Ü«∞O J<Õk ÖË^Œ∞. áÈ~å\ÏxˆH J`«_»∞
[x‡OKå_»∞!
Ѩ~°fi`«OÃÑ· ™È=Ú_»∞ [x‡OKå_»∞. JHõ¯_Õ x=ã≤™êÎ_»∞. ã¨fi~°æ Ѩل`«∞_»∞, ã¨fi~åækèѨu,
F+¨nèѨu.
™È=∞~°ã¨O JO>Ë P~°º |∞∞+¨μʼnõΩ ZO`« W+ì̈O JO>Ë XHõ~°∞ =i‚Oz#@∞ì XHõ~°∞
=i‚OK«‰õΩO_® J<ÕHõ q^è•Å∞QÍ ^•xfl „Ѩã¨∞ÎuOKå~°∞.
J_»=ÙÅÖ’H˜ =∞Ç≤ÏëêÅ=Öˇ, QÆ∂à◊§Ö’H˜ Ѩ‰õΔΩÅ=Öˇ ^•~°∞ áê„`«ÅÖ’H˜ ™È=∞~°ã¨O
„Ѩ=Ç≤Ïã¨∞ÎO^Œ@.
™È=∂xfl =∞^èŒ∞=ÙQÍ, J=∞$`«OQÍ =i‚OKå~°∞. =∞^èŒ∞=Ù FÖò¤ WOw¡+πÖ’ "≥∞_»∂
(Medu) WѨÊ\˜ WOw¡+¨μÖ’ q∞Ï_£ (Mead). „w‰õΩÅ JO„É’lÜ«∂ (Ambrosia) J^Õ.
=∞# J=∞$`åxfl =∞# ^Õ=`«Å∞ P™êfikOz ZÖÏ J=∞~°∞Å∞ JÜ«∂~À „w‰õΩ ^Õ=`«Å∞
 108 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
PO„É’lÜ«∂ ¿ãqOz JÖψQ J=∞~°∞ÅÜ«∂º~°∞. „w‰õΩÉèÏ+¨Ö’ (Ambrotos) (JO„|`«ãπ)
JO>Ë J=∞$`«`«fiO, J=∞~°`«fiO. Ѩi¬Ü«∞<£Å∞ ™È=∂<Õfl ÃÇÏ∂=∂ (Haoma) J<åfl~°∞.
|∞∞ˆQfi^ŒO 8= =∞O_»ÅO 48= ã¨∂HõÎOÖ’ Hõ}fiѨل`«∞_≥·# „ѨQÍ^äŒ =∞ǨÏi¬ ™È=∞áê#O
KÕã≤ Ѩ~°=tOz |Ǩïâß =∂Oz (Psychodelic state) Ö’ WÖÏ QÍ#O KÕâß_»∞:
''"Õ∞=Ú ™È=∞áê#O KÕâß=Ú. "Õ∞=Ú J=∞~°∞Å =∞Ü«∂º=Ú. ã¨fi~°æ HÍOuÖ’
„Ѩ"ÕtOKå=Ú. ^Õ=`«Å#∞ ^Œi≈OKå=Ú. WѨC_»∞ â◊„`«∞=Ù =∞=∞‡efl UO KÕÜ«∞QÆÅ_»∞?
F ™È=∂! "Õ∞=Ú x#∞fl ¿ãqOKå=Ú. Ѩل`«∞x K«∂ã≤ `«O„_ç, ¿ãflÇ≤Ï`«∞x K«∂ã≤
¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ ã¨O`À+≤Oz#@∞ì =∂ ǨÏ$^ŒÜ«∂Å#∞ ã¨O`À+¨O`À xOѨÙ. F ™È=∂! =∂‰õΩ
n~å…Ü«Ú=Ù#∞ „Ѩ™êkOK«∞.
F ™È=∞~å*Ï! =∂‰õΩ „âıÜ«∞ã¨∞û#∞ ‰õÄ~°∞Û. "Õ∞=Ú h Éèí‰õΩÎÅ=Ú. =∞=∞‡efl
J#∞„QÆÇ≤ÏOK«∞. â◊„`«∞=Ù #∞Oz =∞=∞‡efl ~°HΔ̃OK«∞.
F ™È=∂! Jxfl kâ◊Å #∞Oz =∂‰õΩ J#flO „Ѩ™êkOK«∞. ã¨fi~°æ ã¨∞MÏ e=Ùfi.
=∂Ö’ „Ѩ"ÕtOK«∞. =∞=∞‡efl "≥#∞Hõ #∞Oz, =ÚO^Œ∞ #∞Oz ~°HΔ̃OK«∞.——
ѨÙ~å} HÍÅO =KÕÛ ã¨iH˜ ™È=Ú_»∞ K«O„^Œ∞_»∞QÍ =∂~å_»∞. H©Δ~°™êQÆ~° =∞^äŒ#OÖ’
K«O„^Œ∞_»∞ [x‡OKå_»∞. JO^Œ∞ˆH ÃÑ^ŒÌ# =∞#∞K«i„`«Ö’
''HõÅâ◊ áê^äÀ~åt QÆ~°ƒù gz=∞`«e¡
Hõ_»∞áê~° <≥"åfix Hõ#fl`«e¡.........
ã¨HõÅ ^≥·=`« |∞|∞HΔÍ Ñ¨ÓiÎ ÔH"åfi_»∞
ѨÙ@∞ì QÍ#x "Õ∞x "≥∞@ìѨO@......
.............
q∞ã≤q∞ Ѩ~°ã‘=∞ =Å~åA "Õ∞#=∂=∞
"Õ "≥Å∞OQÆ∞Å *’_»∞ ˆ~ "≥Å∞OQÆ∞....
JO@∂ ǨÏ$^ŒºOQÍ =i‚OKå_»∞.——
™È=∂ e*ˇO_£ POQÆ¡ ~°K«~Ú`« PŤãπ ǨÏH±ûbH˜ KåÖÏ W+¨ì=∞ÖË¡ =ÙOk. ''„ÉË"£
#∂º =~°Öò—¤ — J<Õ `«# ѨӺK«iã≤Hì ± Ãã>ˇ~ÿ ü #=ÅÖ’ '™È=∞— J<Õ \Ïɡ\¡ ò#∞ J`«_∞» „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ\Ïì_∞» .
P #=ÅÖ’ áê„`«Å∞ `«=∞‰õΩ z~å‰õΩ, HÀѨO, ^Œ∞óYOÖÏO\˜ L^ÕfiQÍÅ∞ Hõey#ѨC_»∞ XHõ
™È=∂ \Ïɡ¡\ò <À\’¡ "Õã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. ^•O`À "åi L^ÕfiQÍÅ∞ `«yæáÈ~Ú =∞m§ `å=Ú
rqOKÕ \’\Ïe>ËiÜ«∞<£ ã¨=∂*ÏxH˜ `«y# |∞kú=∞O`«∞Öˇ·# áœ~°∞Å∞QÍ =∂iáÈ`å~°∞.
 109 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~°}º ^Õ=`«
|∞∞ˆQfi^ŒO „ѨHõ$u ã¨=∞™êÎxfl ^Õ=`å=∞Ü«∞OQÍ ^Œi≈OzOk Hõ^•? JO^Œ∞KÕ`«
J~°}ºO ‰õÄ_® ^Õ=`Õ. 'J~°}Ϻx— J<Õ P ^Õ=`«#∞ (10= =∞O_»ÅO 146= ã¨∂HõÎO)
W~°=∞‡^Œ Ѩل`«∞_≥·# ^Õ==Úx WÖÏ ã¨OÉ’kèOKå_»∞.
''F J~°}Ϻh! J~°}Ϻh! h=Ù ^•i `«Ñ≤Ê áÈÜ«∂"å? „QÍ=∂xH˜ ^•i U^Œx
Z=sfl J_»QÆ"ÕO? h‰õΩ ÉèíÜ«∞O HõÅ∞QÆ∞`«∞#fl^•? „QÍ=∂ÅÖ’ QÍÜ«∞‰õΩÅ∞ g} "≥Ú^ŒÖˇ·#
"å^•ºÅ`À ã¨Ow`«O ѨeH˜ã¨∞ÎO_»QÍ ^•xH˜ ã¨=∂^è•#OQÍ J_»qÖ’ zzÛHõ J<Õ H©@HõO
^èŒfix KÕã¨∞Î#flk. J_»qÖ’ QÀ=ÙÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q "Õ∞`« "Õ∞ã¨∞ÎO\Ï~Ú. ZHõ¯_À XHõ x"åã¨
QÆ$ǨÏO HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. F J~°}Ϻh! #~°∞Å∞ ™êÜ«∞O„`«O HÍQÍ<Õ J_»qÖ’ K≥@∞¡ H˘\˜ì
HõÅѨ#∞ â◊Hõ\ÏÅÃÑ· "Õã¨∞H˘x WO_»¡‰õΩ KÕ~°∞`å~°∞.
h=Ù#fl J_»qÖ’ XHõ_»∞ QÀ=Ù#∞ Ñ≤Å∞™êÎ_»∞. XHõ_»∞ Hõ>ì̌Å∞ H˘_»∞`«∂ =ÙO\Ï_»∞.
™êÜ«∞O„`«O ѨÓ@ J_»qÖ’ =ÙO>Ë Z=~À U"À ˆHHõÅ∞ "Õã¨∞Î#fl@∞ì qxÑ≤ã¨∞ÎOk.
=∞s ^ŒQÆæ~°‰õΩ áÈ`Õ `«Ñ¨Ê J~°}Ϻx Z=iH© JѨHÍ~°O KÕÜ«∞^Œ∞. P"≥∞ ™êfi^Œ∞=ÙÖˇ·#
Ѷ¨ÖÏÅ#∞ Éèí∞lOz `«#‰õΩ `å<Õ q„â◊q∞ã¨∞ÎOk.
JO[#QÆOkè, ã¨∞~°a,è JHõ$+‘=Å"≥∞<ÿ å (¿ã^ŒºO KÕÜ∞« HõáÈ~Ú<å) |ǨÏfi#flO Hõey#k,
=∞$QÍʼnõΩ =∂`« J~Ú# J~°}Ϻx ^Õ=`«#∞ <Õ#∞ Pâ◊Oã≤ã¨∞Î<åfl#∞.——
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ JHõ¯_»Hõ¯_» Ju =∞<ÀǨÏ~°"≥∞ÿ# ã¨O"å^Œ ã¨∂HÍÎÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. J~Ú`Õ
Jq KåÖÏ =~°‰õΩ `«ÖÏ `ÀHÍ, ѨÓ~åfiѨ~åÅ∞ ÖˉõΩO_® ˆH=ÅO ã¨O"å^Œ ~°∂ѨOÖ’<Õ
HõxÑ≤™êÎ~Ú. |Ǩïâß XHõѨC_»∞ P ã¨O"å^•Å‰õΩ P^è•~°"≥∞ÿ# Hõ^äŒÅ∞ QÆ^Œº ~°∂ѨOÖ’
=ÙO_Õ=x, |∞∞ˆQfi^Œ ã¨OÇ≤Ï`«Ö’ KÕ~°Û_»O HÀã¨O =∞O„`«ÉèÏQÍxfl =∂„`«O fã¨∞‰õΩx KÕiÛ,
QÆ^Œº Hõ^ä• ÉèÏQÍxfl PÜ«∂ Hõ=ÙÅ∞ =ke"Õã≤ =ÙO\Ï~°x H˘O^Œ~°∞ "åºMϺ`«Å∞ ÉèÏqã¨∞Î<åfl~°∞.
JÖÏ =ke"Õ ã ≤ # QÆ ^ Œ º Éè Ï QÍÖË `« ~ åfi`« HÍÅOÖ’ qq^è Œ „ÉÏǨ Ï ‡}ÏÅÖ’#∞,
ѨÙ~å}ËuǨ™êÅÖ’#∞ zÅ=Å∞ ѨÅ=Å`À Hõ^äŒÅ∞QÍ qã¨ÎiOz HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú.
#n ã¨∂HõOÎ
J@∞=O\˜ "å\˜Ö’ XHõ\ ˜ |∞∞ˆQfi^Œ `«$fÜ«∞ =∞O_»ÅOÖ’ qâßfiq∞„`« „áÈHõÎ"≥∞ÿ#
33= ã¨∂HõÎO. ã¨∞^•ã¨~å[ ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«∞_≥·# qâßfiq∞„`«∞_»∞ ~åA #∞Oz Jâı+¨ ^èŒ#O HÍ#∞HõQÍ
á⁄Ok ã¨fiQÆ$ǨxH˜ uiy "≥_»∞`«∂, qáêâò, â◊√`«∞„n #n ã¨OQÆ=∞ ã¨÷ÅO =^ŒÌ‰õΩ =™êÎ_»∞.
"å\˜x „`À= W=∞‡x „áêi÷ã¨∂Î J`«_»∞ WÖÏ JO\Ï_»∞:
 110 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''Ѩ~°fi`« ™ê#∞=ÙÅ #∞Oz ã¨=Ú„^•xfl KÕ~°_®xH˜ Hõà‹§O ã¨_»eOz# [=<åâßfiÅÖÏ,
^Œ∂_»Å#∞ ™êHõ_®xH˜ TiˆH ^èÕ#∞=ÙÅÖÏ XHõ^•xfl q∞Oz XHõ\ ˜ qáêâò, â◊√`«∞„n #n
^ŒfiÜ«∞O Ѩ~°∞QÆ∞Å∞ fã¨∂Î Hõeã≤áÈ~Ú „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞Î<åfl~Ú.
WO„^Œ∞_»∞ `˘O^Œ~°ÃÑ@ìQÍ, g∞i~°∞=Ù~°∞ ã¨=Ú„^•xfl KÕ~°_®xH˜ ~°käHõ^ŒfiÜ«∞OÖÏ
L`«∞ÎOQÆ `«~°OQÍÅ`À „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
"≥_»ÅÊ~Ú#, ã¨∞ÉèíQÆ J~Ú# =∂`«$=¸iÎ =O\˜ qáêâò #kx KÕ~å#∞. ^èÕ#∞=Ù
`«# =`«û#∞ <å‰õΩ`«∞#fl@∞ì #n^ŒfiÜ«∞O XHõ^•x <˘Hõ\ ˜ X~°ã≤ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞Î<åfl~Ú.——
JѨC_»∞ #^Œ∞Å∞ J`«_çx „Ѩtfl™êÎ~Ú. ''^Õ=`«Å∞ „`«qfi# =∂~°æOÖ’ =Ü≥∂ÉèÏ~°O`À
"Õ∞=Ú „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞Î<åfl=Ú. „Ѩ"åÇ¨Ï =∞^茺OÖ’ "Õ∞=Ú PQÆÖË=Ú. q„ѨÙ_»∞ =∞=∞‡efl ZO^Œ∞‰õΩ
Ñ≤Å∞ã¨∞Î<åfl_»∞?——
JѨC_»∞ qâßfiq∞„`«∞_»∞ "å\˜`À ''F |∞∞A =∂~°æQÍ=ÚÖˇ·# #^Œ∞ÖÏ~å! <Õ#∞ ‰õΩtHõ
ã¨∂#∞_»<≥·# qâßfiq∞„`«∞_»#∞. q∞=∞‡efl „áêi÷ã¨∞Î<åfl#∞. =ÚǨ˙~°Î =∂„`«O Py ™È=∞
=∞^èŒ∞~åÖˇ·# <å =K«ã¨∞ûÅ#∞ PÅH˜Oz áê~°O_ç—— JO\Ï_»∞.
JѨC_»∞ P #^Œ∞Å∞ ''F Hõg! h=Ù |Ǩï^Œ∂~°O #∞Oz ~°^äŒOÃÑ· JÅã≤ ™⁄Åã≤
=KåÛ=Ù. `«# ѨÜ≥∂^è•~°Å#∞ a_»¤‰õΩ ‰õΩ_ç¿Ñ `«e¡=Öˇ, Hõ#º `«# „Ñ≤Ü«Ú_çx =Öˇ "Õ∞=Ú h
=∂@Å#∞ qO\Ï=Ú—— Jx J`«xH˜ „`À= W™êÎ~Ú.
Ü«∞=∞, Ü«∞q∞ ã¨O"å^ŒO
=∞~˘Hõ Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ# ã¨∂HõÎO |∞∞ˆQfi^ŒO ^Œâ◊=∞ =∞O_»ÅOÖ’ Ü«∞=∞–Ü«∞g∞ ã¨O"å^Œ
~°∂ѨOÖ’ =¸_»= ã¨∂HõÎO:
q=ã¨fi`«∞xH˜ (ã¨∂~°∞º_»∞), ã¨~°}∂º^ÕqH˜ ѨÙ\˜ì# Hõ=Å J<åflK≥Öˇ¡à◊√§ Ü«∞=Ú_»∞,
Ü«∞q∞. ã¨OѶ¨∞huH˜ q~°∞^ŒúOQÍ Ü«∞q∞ `«# ™È^Œ~°∞_≥·# Ü«∞=Ú_çx HÍq∞ã¨∞ÎOk. `«# HÀÔ~¯
f~°Û=Åã≤OkQÍ PǨfixã¨∞ÎOk. Ü«∞=Ú_»∞ Jk hu q~°∞^Œú=∞x u~°ã¨¯i™êÎ_»∞. "åi~°∞=Ùi
=∞^茺 ã¨∞n~°…OQÍ ™êy# ã¨O"å^Œ"Õ∞ P ã¨∂HõÎO. ™È^Œ~°∞_çx XÑ≤ÊOK«_®xH˜ Ü«∞q∞ ~°Hõ~°HÍÅ
"å^•Å∞ KÕã¨∞ÎOk. ''=∞~°∞κʼnõΩ W@∞=O\˜ ã¨O|O^è•Å∞ x+≤^Œú"≥∞ÿ<å J=∞~°∞κʼnõΩ HÍ^Œ∞Hõ^•?
„|Ǩχ `«# ‰õΩ=∂Ô~Î`À ã¨OÉè’yOK« ÖË^•? `«fi+ì̈ =∞#efl =∂`«$QÆ~°ƒùOÖ’<Õ ÉèÏ~°ºÉèí~°ÎÅ∞QÍ
Hõeã≤ =ÙOKå——_»x P"≥∞ JO@∞Ok.
Ü«∞q∞ ZO`«‰õÄ =^ŒÅ^Œ∞. D XHõ¯ HÀÔ~¯#∞ f~°Û=∞x HÀ~°∞`«∞Ok. JO`«\ ˜ `«Ñ¨C
`å#∞ KÕÜ«∞#x, ™È^Œix ‰õÄ_ç# "å_çx áêáê`«∞‡_»∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°x, JO^Œ∞KÕ`« P"≥∞
=∞~˘Hõ_çx Å`« =$HΔÍxfl JÅ∞¡‰õΩ#fl@∞ì PeOQÆ#O KÕã¨∞HÀ=K«∞Û#x, "Õ~˘Hõx J#∞~åQÍxfl
HÀ~°=Åã≤O^Œx QÆ\ ì̃QÍ K≥Ñ≤Ê u~°ã¨¯i™êÎ_»∞.
 111 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
T~°fit ѨÙ~°∂~°=
Jxfl ã¨O"å^Œ ã¨∂HÍÎÅÖ’H˜ „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#k |∞∞ˆQfi^Œ ^Œâ◊=∞ =∞O_»ÅOÖ’x T~°fij
ѨÙ~°∂~°= ã¨O"å^ŒO (10–95), D ã¨∂HõÎOÖ’ T~°fij ѨÙ~°∂~°= ã¨OÉÏ+¨}O =∂„`«"Õ∞
=ÙOk `«Ñ¨Ê, ^•xH˜ ѨÓ~Àfi`«Î~° Hõ^ä•Oâ◊"Õ∞q∞Ï ÖË^Œ∞. Jk â◊`«Ñ¨^äŒ „ÉÏǨχ}OÖ’ q=~°OQÍ#∞,
ѨÙ~å}ËuǨ™êÅÖ’ zÅ=Å∞ ѨÅ=Å`À =∞iO`« qãÎ̈ $`«OQÍ#∞ Hõ#|_»∞`«∞Ok. P Hõ^äŒ#∞
P^è•~°OKÕã¨∞‰õΩx H˘O`« ã¨fiHõáÈÅ HõÅÊ#`À HÍo^•ã¨ =∞ǨHõq q„Hõ"≥∂~°fijÜ«∞=∞<Õ Q˘Ñ¨Ê
<å@HõO ~°zOKå_»∞. W\©=e HÍÅOÖ’ ~°gO„^Œ<å^ä£ \ÏQÀ~ü T~°fitx Ü«ÚQÆÜ«ÚQÍÅ
„¿ÑÜ«∞ã≤QÍ, x`«º Ü«∞ø=xQÍ ã¨OÉ’kèã¨∂Î XHõ L[fiÅ YO_»HÍ=ºO „"åâß_»∞. JÖψQ
J~°qO^Œ ÃѶ∞Ï+π XHõ T~°fit HÍ=ºO „"åâß_»∞. `≥Å∞QÆ∞Ö’ ѨÅ∞=Ù~°∞ ~°K«~Ú`«Å#∞ T~°fij
QÍ^äŒ L`ÕÎl`«∞Å#∞ KÕã≤Ok. ^Õ=ÙÅѨe¡ Hõ$+¨‚âߢã≤Î T~°fitx (`˘e qÜ≥∂yx <Õ<≥, `˘e
„¿ÑÜ«∞ã≤q <Õ<≥) „Ѩ}Ü≥ÿ∞Hõ=¸iÎQÍ ã¨OÉèÏqOz =∞$^Œ∞=∞^èŒ∞~° w`åÅ∞ „"åÜ«∞QÍ, K«ÅO
''ѨÙ~°∂~°=—— <å@HõO „"åâß_»∞.
„Ѩuëêª#ѨÙ~°O ~å[^è•xQÍ Ñ¨iáêeOKÕ Ñ¨Ù~°∂~°= K«„Hõ=iÎ ^Õ= "Õâ◊º T~°fitx
„¿Ñq∞OKå_»∞. JO`«‰õΩ=ÚO^Õ q∞„`å=~°∞}∞Å âßáêxH˜ QÆ∞i J~Ú Éèí∂Ö’HõOÖ’ XHõ
=∂#=ÙxH˜ ÉèÏ~°ºQÍ QÆ_»Ñ¨=Åã≤ =Ù#fl T~°fit XHõ +¨~°`«∞ÃÑ· J`«x „¿Ñ=∞#∞ JOwHõiã¨∞ÎOk.
J`«_»∞ ã¨OÉè’QÆ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ `«Ñ¨Ê W`«~° "Õà◊ÅÖ’ #QÆflOQÍ P"≥∞ HõO@Ѩ_»~å^Œ#flk P"≥∞
+¨~°`«∞. J`«_»∞ 㨈~ #O\Ï_»∞. "åi~°∞=Ù~°∞ <åÅ∞ˆQà◊√§ HÍѨÙ~°O KÕ™êÎ~°∞. XHõ ~å„u
T~°fitH˜ K≥Ok# Ô~O_»∞ Q˘„Ô~á⁄>Ëìà◊§#∞ ^Õ=`«Å∞ ^˘OQÆ`«#OQÍ fã¨∞‰õΩáÈ`«∞O_»QÍ "å\˜
J~°∞ѨÙÅ∞ qx ѨÙ~°∂~°=Ù_»∞ â◊Ü«∞º #∞Oz z"åÅ∞# ÖËz, #QÆflOQÍ<Õ P [O`«∞=ÙÅ#∞
~°HΔ̃OK«_®xH˜ "≥_»`å_»∞. JѨC_»∞ "≥∞~°∞Ѩ٠=ã¨∞ÎOk. P HÍOuÖ’ J`«x #QÆfl~°∂ѨO T~°fit
K«∂ã¨∞ÎOk. +¨~°`«∞ „ѨHÍ~°O P"≥∞ u~ÀÇ≤Ï`«∞~åÅ=Ù`«∞Ok. P"≥∞#∞ "≥`«∞‰õΩ¯O@∂
ѨÙ~°∂~°=Ù_»∞ H˘O_»Å∞, HÀ#Å∞ u~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO\Ï_»∞. z=~°‰õΩ =∂#ã¨ã¨~À=~°OÖ’ P"≥∞
K≥eHõ`≥ÎÅ`À [ÅHÍÖÏ_»∞`«∂ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. P"≥∞#∞ uiy `«# =^ŒÌ‰õΩ ~°=∞‡O\Ï_»∞. P"≥∞
~å^Œ∞. J`«x =∞~°}Ï#O`«~°O ã¨fi~°æOÖ’<Õ `«=∞ HõÅ~ÚHõ Jx K≥Ñ≤Ê "≥o§áÈ`«∞Ok. "åi~°∞=Ùi
ã¨OÉèÏ+¨} |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ <å@H©Ü«∞OQÍ =ã¨∞ÎOk.
ã¨~=° ∞ –Ѩ}˜
J@∞=O\˜^Õ =∞~˘Hõ K«Hõ¯x ã¨O"å^ŒO ã¨~°=∞–Ѩ}˜ ã¨∂HõÎO. (^Œâ◊=∞ =∞O_»ÅO
108= ã¨∂HõÎO) Ѩ}∞Å∞ J<Õ J<å~°º *Ïu"å~°∞ QÀ=ÙÅ#∞ ^˘OyeOK«∞‰õΩáÈ`å~°∞. "å\˜x
uiy WzÛ "ÕÜ«∞=Åã≤OkQÍ HÀ~°_®xH˜ ã¨~°=∞ J<Õ ^Õ=`å â◊√#HõO WO„^Œ∞_ç ^Œ∂uQÍ
 112 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"≥_»∞`«∞Ok. ã¨~°=∞‰õΩ, Ѩ}∞ʼnõΩ [iy# ã¨OÉèÏ+¨} P ã¨∂HõÎOÖ’ <å@H©Ü«∞ ^èÀ~°}˜Ö’
Hõ#|_»∞`«∞Ok.
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ Z_»<≥_» HõxÑ≤OKÕ WÖÏO\˜ ã¨O"å^Œ ã¨∂HÍÎÖË `«~åfi`« HÍÅOÖ’ <å@Hõ
~°K«<å tÖÏÊxH˜ c[„áêÜ«∂Öˇ·<åÜ«∞x JO\Ï~°∞.
D ã¨O"å^Œ ã¨∂HÍÎʼnõΩ =∞`« „áê=ÚYºO Ug∞ ÖË^Œ∞. =∞i "å\˜x L^•`«Î QÆOcè~°O,
ÉèíHÎ̃ ÉèÏ= |O^èŒ∞~°O J~Ú# |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ ZO^Œ∞‰õΩ P<å\˜ |∞∞+¨μÅ∞ KÕ~åÛ~À `≥eÜ«∞^Œ∞.
"å\˜Ö’ Jj¡ÅOQÍ ÉèÏqOK«^Œy# ÉèÏQÍÅ∞ ‰õÄ_® =Ù<åfl~Ú. JÖψQ Jj¡Å =∞xÑ≤OKÕ
=∞O„`åÅ∞ ‰õÄ_® |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ Hõ#|_»`å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ~À=∞â◊ J<Õ |∞∞+≤Hõ `«#
=∞~å‡=Ü«∞O`À ã¨Ç¨ â◊s~°=∞O`å ~À=∞ѨÓi`«=∞x Éèí~°Î`À K≥|∞`«∞Ok. JáêÅ J<Õ
P"≥∞ K«~°‡~ÀQÆO`À ÉÏ^èŒÑ¨_»∞`«∂ `«# =∞~å‡=Ü«∞=OÃÑ· ~À=∂Å∞ "≥ÚeKÕ@@∞ì KÕÜ«∞=∞x
WO„^Œ∞x HÀ~°∞`«∞Ok. Ö’áê=Ú„^Œ `«# Éèí~°Î JQÆã¨∞κ_»∞ `«#‰õΩ â◊s~° ™œYºO W=fi#O^Œ∞‰õΩ
HÀÑ≤Oz x+¨μª~À‰õΩÎÅ`À `«# HÀÔ~¯#∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. WOHÍ W@∞=O\˜ „Ѩ™êÎ=#Å∞
Ѩ~°=∞ Ѩq„`«OQÍ ÉèÏqOK«|_Õ |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ KåÖÏ =Ù<åfl~Ú. |Ǩïâß g@xfl\˜x
|∞∞ˆQfi^ŒHÍÅO<å\˜ P~°∞ºÅ r=<À`åûǨxH˜, WÇ¨Ï rq`«O Ѩ@¡ "åi QÍ_è®#∞~°H˜ÎH˜
x^Œ~°≈<åÅ∞QÍ fã¨∞HÀ"åe – JO`Õ `«Ñ¨Ê g\˜H˜ U"À xQÆ∂_®~å÷Å∞, P^蕺u‡HÍ~åúÅ∞
=Ù<åflÜ«∞x, Jq „ѨtflOK«~åx=x "åk¿ãÎ JOwHõiOK«_»O Hõ+ì̈O.

V
 113 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O

10. <åã¨nÜ«∞ ã¨∂HõÎOÖ’ qâ◊fi ã¨$+≤ì q"ÕK«#

ã¨$ëêìºkÖ’ Uq∞ =ÙO_Õk? Jã¨Å∞ ã¨$+≤ìH˜ Jk JO@∂ =ÙO^•?
Éèí∂q∞, ^•xÃÑ· ã¨=Ú„^•Å∞, Ѩ~°fi`åÅ∞, #^Œ∞Å∞, K≥@∞¡, KÕ=∞Å∞, [O`«∞=ÙÅ∞,
=∂#=ÙÅ∞, PHÍâ◊OÖ’ ã¨∂~°º K«O„^Œ #HõΔ„`åÅ∞, WOHÍ ^Œ∂~°OQÍ ÔQÖÏH©ûÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#
"å\˜`À ‰õÄ_ç# D =∞Ǩqâ◊fiO–Ѷ¨ÖÏ<å HõΔ}OÖ’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿO^Œx K≥ѨÊQÆÅ=∂? JÖÏ
XHÍ<˘Hõ HõΔ}OÖ’ ã¨$+≤ì „áê~°OÉèí"≥∞ÿ`Õ, JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ Uq∞ =ÙO_Õk?
JÖψQ D qâ◊fiO WHõ¯_ç`À PY~°∞, ^•xH˜ J=`«Å Uq∞Ï ÖË^Œ∞ Jx K≥ѨÊQÆÅ=∂?
WHõ¯_ç`À PY~°∞ JO>Ë P J=`«Å U^À =ÙO_®e Hõ^•? U^À =ÙO>Ë Jk ‰õÄ_® qâ◊fiOÖ’
ÉèÏQÆ"Õ∞ J=Ù`«∞Ok Hõ^•?
Jk 㨈~. D qâ◊fiO ZÖÏ L^ŒƒùqOzOk? `«#O`«@ `å<Õ ã¨$+≤ì J~ÚO^•?
Z=Ô~·<å ã¨$+≤ìOKå~å? U^≥·<å `«#O`«@ `å<Õ ZÖÏ ã¨$+≤ì J=Ù`«∞Ok? „Ѩu^•xH˜ U^À
XHõ HÍ~°}=∞O@∂ =ÙO_®e Hõ^•? Z=~À ã¨$+≤ìOKå~°O>Ë P Z=~À XHõix Z=~°∞
ã¨$+≤ìOKå~°∞? ã¨$+≤ì Hõ~°Î J~Ú# ^Õ=Ù_»∞ ã¨fiÜ«∞OÉèí∞=Ù–`«#O`«@ `å<Õ [x‡Oz#"å_»∞–Jx
ã¨=∂^è•# q∞KÕÛ@ì~Ú`Õ, PÜ«∞# Pk =∞^蕺O`«~°Ç≤Ï`«∞_»∞ HÍ~°}~°Ç≤Ï`«∞_»∞ J~Ú`Õ, D
=∞Ǩqâ◊fiO ‰õÄ_® ã¨fiÜ«∞OÉèí∞=O, HÍ~°}~°Ç≤Ï`«O, P^ŒºO`«~°Ç≤Ï`«O Jx K≥ѨÊ_®xH˜
JÉèíºO`«~°O ZO^Œ∞‰õΩO_®e?
Éè∫uHõ Ѩ^•~°÷O =ÚO^•? =∞#ã¨∞û =ÚO^•? =∞#ã¨∞û Ѩ^•~å÷xfl ã¨$lOzO^•?
xs˚= Ѩ^•~°÷OÖ’ #∞OKÕ „áê}O, r=*ÏÅO, =∂#=ÙÅ∞, =∞#ã¨∞û, W=hfl Ѩi}Ï=∞O
K≥Ok=KåÛÜ«∂?
WÖÏO\˜ „Ѩâ◊flÅ#∞ =∂#=Ù_»∞ J<åkQÍ – Éè∫uHõ, *ÏO`«= rq`«O`À `«$Ñ≤ÎѨ_»Hõ,
Ö’`« ∞ QÍ, L#fl`« O QÍ PÖ’zOK« _ » O "≥ Ú ^Œ Å ∞ ÃÑ\˜ ì # <å\˜ # ∞Oz –`« # ‰õ Ω `å#∞
"Õã¨∞‰õΩO@∂<Õ =Ù<åfl_»∞. WÖÏO\˜ „Ѩâ◊flÖË =∞`åxH˜, `«`«fi q"ÕK«#‰õΩ, Éè∫uHõ q*Ï˝#
âߢ™êÎʼnõΩ =¸ÅO.
ã¨$+≤ìH˜ HÍ~°}OQÍ =∂#=ÙÅ∞ `˘e~ÀAÅÖ’ ^Õ=`«Å#∞ TÇ≤ÏOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. "åi
K«∞@∂ì Hõ^äŒ ÅÅ∞¡‰õΩ<åfl~°∞. Jq `«$Ñ≤Î x=fiHõáÈ`Õ P ^Õ=`«Å‰õΩ ‰õÄ_® HÍ~°‰õΩ_»∞QÍ XˆH XHõ
ã¨$+≤ìHõ~°Î#∞ TÇ≤ÏOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. JѨÊ\˜H© `«$Ñ≤Î HõÅQÆHõáÈ`Õ „áêHõ$uHõ HÍ~°}ÏÅ#∞
J<Õfi+≤OKå~°∞. W^ŒO`å XHõ Z_»`≥QÆx l*Ï˝ã¨, JO`«∞ÖËx J<Õfi+¨}.
 114 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„áêp#HÍÅѨ٠„w‰õΩ `«`fi« "Õ`ÅΫ Ö’ XHõ_∞» ã¨$+≤ì ã¨=∞ã¨OÎ h\˜Ö’ #∞Oz =zÛO^Œ<åfl_»∞.
=∞~˘Hõ _ » ∞ Jyfl =¸ÅHÍ~° } =∞<åfl_» ∞ . =∞~˘Hõ _ » ∞ "åÜ« Ú =Ù J<åfl_» ∞ . z=iH˜
ѨOK«Éèí∂`å`«‡Hõ"≥∞ÿ#k D ã¨$+≤ì J<åfl~°∞. Ѩ~°"Õ∞â◊fi~°∞x ÉèÏ=OÖ’ #∞Oz D ã¨$+≤ì JO`å
=zÛO^Œx H˘O^Œ~°∞, HÍ^Œ∞, Éè∫uHõ qâ◊fi"Õ∞ =ÚO^Œ∞, P `«~åfi`«<Õ =∞#ã¨∞û, K≥·`«#ºO Jx
=∞iH˘O^Œ~°∞ J<åfl~°∞.
|∞∞ˆQfi^•~°∞ºÅ∞ ‰õÄ_® ã¨$+≤ìx QÆ∞iOz q"ÕK«# KÕâß~°∞. nxH˜ ã¨O|OkèOz#
H˘xfl Q˘Ñ¨Ê, QÆOcè~° ÉèÏ=Ü«ÚHõÎ"≥∞ÿ#, Hõq`å`«‡Hõ"≥∞ÿ#, „ѨfHÍ`«‡Hõ"≥∞ÿ# ã¨∂HÍÎÅ∞ |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’
=Ù<åfl~Ú.
Ç≤Ï~°}ºQÆ~°ƒù ã¨∂HõÎO
g\˜Ö’ XHõ\ ˜ |∞∞ˆQfi^ŒO ^Œâ◊=∞ =∞O_»ÅOÖ’x Ç≤Ï~°}ºQÆ~°ƒù ã¨∂HõÎO (121=
ã¨∂HõÎO)
Ç≤Ï~°}º QÆ~°ƒùó ã¨=∞=~°Î `儈Q
Éèí∂`«ã¨º *Ï`«ó Ѩuˆ~Hõ Pã‘`ü
ã¨^•^è•~° Ѩ$kägO ^•º=Ú`Õ=∂O
HõÃ㇠^Õ"åÜ«∞ ǨÏqëê q^èÕ=∞ (10–121–1)
– ã¨$+≤Hì ˜ "≥Ú^Œ@ Ç≤Ï~°}ºQÆ~∞° ƒù_Õ =Ù<åfl_»∞. J`«_∞» [x‡OK«QÍ<Õ ã¨~fi° Éè∂í `«=∞Ü«∞"≥∞#ÿ
[QÆ`«∞ΉõΩ UÔH·Hõ „ѨÉèí∞=Ù JÜ«∂º_»∞. ^•º"å Ѩ$^äŒ∞fiÅ#∞ WOHÍ D ã¨=∞™êÎxfl ^èŒiOKå_»∞.
J`«_çx `«Ñ¨Ê WOˆH ^Õ=Ù_çx =∞#O ǨÏ"åºÅ`À ¿ãq™êÎ=Ú?–
Ü«∞ P`«‡^• |Å^• Ü«∞㨺 qâ◊fiO
Láêã¨`Õ „Ѩt+¨O Ü«∞㨺^Õ"åó
Ü«∞㨺KåÛùÜ«∂=∞$`«O Ü«∞â◊º =∞$`«∞ºó
HõÃ㇠^Õ"åÜ«∞ ǨÏqëê q^èÕ=∞ (10–121–2)
– U Ç≤Ï~°}ºQÆ~°∞ƒù_»∞ „áê}O (breath) J<Õ ^•xfl ã¨$+≤ìã¨∞Î<åfl_À, Z=_»∞ â◊HÎ̃x
„Ѩ™êkã¨∞Î<åfl_À, Z=x âßã¨<åxfl ã¨=∞ãÎ̈ „áê}∞Å∞, ^Õ=`«Å∞ J#∞ã¨iã¨∞Î<åfl~À, Z=xH˜
J=∞$`«`«fiO, =∞$`«∞º=Ù KèåÜ«∞Öˇ· =ÙO@∞<åflÜ≥∂ J`«_çx `«Ñ¨Ê WOˆH ^Õ=Ù_çx ¿ãq™êÎ=Ú?
(10–121–3)
Z=_»∞ xâ◊fiã≤ã¨∞Î#fl, x"Õ∞+≤ã¨∞Î#fl D [QÆ`«∞Î#‰õΩ `«# =∞Ç≤Ï=∞ KÕ`« UÔH·Hõ „ѨÉèí∞"≥·
"≥Å∞QÆ∞`«∞<åfl_À, Z=_»∞ HõO\˜ HõQÆѨ_Õ kfiáê`«∞ÎʼnõΩ, K«`«∞ëêÊ`«∞ÎʼnõΩ „ѨÉèí∞"À J\ì̃ Ç≤Ï~°}º
QÆ~°∞ƒùx `«Ñ¨Ê WOˆH ^Õ=Ù_çx ¿ãq™êÎ=Ú? (10–121–4)
 115 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Z=x KÕ`« JO`«iHõΔO QÆǨÏ#OQÍ =ÙO^À, Éèí∂q∞ ã≤÷~°OQÍ =ÙO^À, ã¨∂~°ºK«O„^Œ∞Å`À
‰õÄ_ç# kq Ѩ_çáȉõΩO_® =ÙO^À, Z=_»∞ JO`«iHõΔOÖ’ L^ŒHÍÅ#∞ ã¨$lã¨∞Î<åfl_À J\ì̃
^Õ=Ù_çx `«Ñ¨Ê "ÕÔ~=ix ¿ãq™êÎ=Ú?(10–121–5)
F „Ѩ*ÏѨf! h=Ù `«Ñ¨Ê WOÔH=~°∂ WѨC_»∞ U~°Ê_ç# D ã¨~°fi Éèí∂`åÅ#∞ qâßfiÅ#∞
ã¨$lOѨ*ÏÅ~°∞. W\ì̃ ã¨~°fi â◊HÎ̃ =∞O`«∞_»"≥·# x#∞fl U HÀÔ~¯Å`À Éèíl™êÎ"≥∂ Jq =∂‰õΩ
ÅaèOKåÅx HÀ~°∞`«∞<åfl=Ú. (10–121–10)
|∞∞ˆQfi^Œ |∞∞+¨μÅ∞ WO„^•yfl =~°∞}Ïk J<ÕHõ ^Õ=`«Å#∞ `«=∞ ã¨∂HÍÎÅÖ’
H©iÎOKå~°∞. U ^Õ=`«#∞ „Ѩ™êÎqã¨∞Î#flѨC_»∞ P ^Õ=`«<Õ =∞Ǩ=∞Ǩï_»∞QÍ H©iÎOKå~°∞.
HÍQÍ, D ã¨∂HõÎOÖ’ ã¨$+≤ì ã¨=∞™êÎxH˜ Hõ~°Î J~Ú# XˆH Ç≤Ï~°}ºQÆ~°ƒù „Ѩ*ÏѨux (Hõó
„Ѩ*ÏѨux) "å~°∞ ã¨OÉèÏqOKå~°∞. J~Ú`Õ D ã¨∂HõÎ~Ö’ ã¨$+≤ì Hõ~°Î‰õΩ ‰õÄ_® [##O
=Ù#fl^Œ#_»O QÆ=∞xOK«^ŒyOk. =∞i P ã¨$+≤ìHõ~°Î [#<åxH˜ Z=~°∞ HÍ~°‰õΩÅ∞ J<Õ „Ѩâ◊fl‰õΩ
D ã¨∂HõÎO ã¨=∂^è•#O K≥ѨʉõΩO_® =ke"Õã≤Ok.
ѨÙ~°∞+¨ ã¨∂HõOÎ
=∞~˘Hõ ã¨$+≤ìHõ~°Î ã¨∂HõÎO ѨÙ~°∞+¨ã¨∂HõÎO (10–90) ¿Ñ~°∞`À [QÆ„`«Êã≤^Œú"≥∞ÿOk. ^•xH˜
|∞∞+≤ <å~åÜ«∞}∞_»∞. ^Õ=`« ѨÙ~°∞+¨μ_»∞. JO>Ë ã¨$+≤ì Hõ~°Î#∞ qâ◊fi=∞O`å `å<Õ J~Ú# XHõ
=∞Ǩ ѨÙ~°∞+¨μx ~°∂ѨOÖ’ ^Œi≈OK«_»O [iyO^Œ#fl=∂@.
^•xÖ’ D "≥Ú^Œ\ ˜ |∞‰õΩ¯, q#x "å~°∞O_»~°∞.
ã¨Ç¨Ï„㨠j~å¬Ñ¨Ù~°∞+¨ó ã¨Ç¨Ï„™êHõΔó ã¨Ç¨Ï„ã¨áê`ü
ã¨Éèí∂q∞O qâ◊fi`À =$`åfi `«ºu+¨ª ^ŒÌâßOQÆ∞Å"£∞
– ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ ã¨Ç¨Ï„㨠j~°∞¬_»∞, ã¨Ç¨Ï„™ê‰õΔΩ_»∞, ã¨Ç¨Ï„ã¨áê^Œ∞_≥·, Éèí∂q∞#O`å "åºÑ≤Oz
^•x HõO>ˇ ^ŒâßOQÆ∞à◊ Ѩi=∂}O Jkè‰õΩ_≥· q~ålÅ∞¡`å_»∞ –
ã¨Ç¨Ï„㨠j~°∞¬_»∞ W`åºkQÍ =i‚OK«_»OÖ’ Hõq L^ÕÌâ◊O P qâ◊fi =∞ǨѨÙ~°∞+¨μxH˜
Jã¨OMϺHõ t~°ã¨∞ûÅ∞, <Õ„`åÅ∞, áê^•Å∞ W`«~° J=Ü«∞"åÅ∞ HõÅ=x† JO>Ë D [QÆu
ã¨=∞ãÎ̈O J`«_Õ#x ÉèÏ=O. WO^Œ∞Ö’ Ѩ~°=∂`«‡#∞ XHõ â◊s~°^è•iQÍ, q~å\ò ã¨fi~°∂ѨÙ_»∞QÍ,
ã¨=∞ãÎ̈ qâ◊fiO =¸iÎ Hõ\ ì̃# "å_»∞QÍ TÇ≤ÏOK«_»O [iyOk.
P qâ◊fiѨÙ~°∞+¨μx =∞Ç≤Ï=∞ ZO`« Q˘Ñ¨Ê^ŒO>Ë D Hõ#|_»∞`«∞#fl ã¨=∞ã¨ÎO HõO>Ë
J`«_»∞ Jkè‰õΩ_»∞. ã¨~°fi„áê}∞Å∞ J`«xÖ’ <åÅæ==O`«∞. q∞QÆ`å =¸_»∞ =O`«∞Å`À J`«_»∞
âßâ◊fi`«∞_≥· ã¨fi~°æOÖ’ =ÙO\Ï_»∞. (10–90–3)
 116 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P ѨÙ~°∞+¨μxÖ’ =¸_»∞ÉèÏQÍÅ∞ T~°úfi QÆu HõÅq. <åÅæ=ÉèÏQÆO Éèí∂q∞ q∞Ï^Œ
=ÙO@∞Ok. Jk qq^èŒ ~°∂áêÅ`À K«~åK«~° (™êâ◊#, J#â◊#) [QÆ`«∞Î JO`å `å<Õ J~ÚOk.
(4)
P ѨÙ~°∞+¨μ_ç #∞Oz q~å\ò [xOKå_»∞. q~å\ò #∞Oz ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ [x‡OKå_»∞.
J`«_»∞ [x‡OK«QÍ<Õ =¸sÎÉèíqOKå_»∞. `«~åfi`« Éèí∂q∞x, W`«~° ^ÕǨÏQÆ`« „áê}∞Å#∞
ã¨$lOKå_»∞.
^Õ=`«Å∞ Ü«∞[˝O KÕã≤#ѨC_»∞ ѨÙ~°∞+¨μ_çx Ü«∞[˝Ñ¨â◊√=ÙQÍ KÕâß~°∞. =ã¨O`«~°∞Î=Ù
P[ºO. „w+¨‡O W^茇O (WO^èŒ#O) â◊~°`«∞ΠǨÏqã¨∞û(6)
^Œ~°ƒù â◊Ü«∞ºÃÑ· ѨÙ~°∞+¨μ_çx Ѩ~°∞O_»Éˇ\Ïì~°∞. J`«_ç`Àáê@∞ ™ê^èŒ∞ºÖˇ·# ^Õ=`«Å∞,
|∞∞+¨μÅ∞ ‰õÄ_® =Ù<åfl~°∞. ã¨~°fi Ǩï`åÅ∞ =KåÛ~Ú. ÃÑ~°∞QÆ∞, <Õ~Ú q∞„â◊O =zÛOk.
„áê}"åÜ«Ú=Ù Ñ‘ÖËÛ =#º=∞$QÍÅ∞, ÃÑOѨÙ_»∞ [O`«∞=ÙÅ∞, Ѩâ◊√=ÙÅ∞ =KåÛ~Ú. J`«_ç
#∞Oz |∞∞HÍû=∞ Ü«∞Aã¨∞ûÅ∞, Kè«O^Œã¨∞ûÅ∞ =KåÛ~Ú. JâßfiÅ∞, Ô~O_»∞ =~°∞ã¨Å Ѩà◊√§HõÅ
W`«~° [O`«∞=ÙÅ∞, QÀ=ÙÅ∞, "Õ∞HõÅ∞, Q˘„Ô~Å∞ =KåÛ~Ú. ѨÙ~°∞+¨μ_çx "å~°∞ Zxfl ÉèÏQÍÅ∞
KÕ â ß~° ∞ ? J`« _ ç <À~° ∞ , ÉÏǨ ï =ÙÅ∞, T~° ∞ =ÙÅ∞, áê^•Å∞ U"≥ ∞ ÿ < å~Ú?
(10–90–6,7,8,9,10,11)
<åÅ∞QÆ∞ =~å‚Å∞
„ÉÏǨχ}À㨺=ÚY =∂ã‘^•ƒùǨ˙~å[#ºóHõ$`«ó
T~°∂`«^Œã¨º Ü«∞^≥Âfiâ◊ºó Ѩ^•ƒùºO â◊¥„^À J*ÏÜ«∞`Õ (10–90–12)
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’#∞, „Ѩ`ÕºH˜Oz ѨÙ~°∞+¨ ã¨∂HõÎOÖ’#∞, KåÖÏ „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# |∞∞‰õΩ¯ÅÖ’
W^˘Hõ\ ˜. ZO`À q"å^•ã¨Ê^Œ"≥∞ÿ#k ‰õÄ_®. |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ D |∞∞‰õΩ¯ <åÅ∞QÆ∞ =~å‚Å#∞
"≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ ¿Ñ~˘¯O@∞#flk. ^Œâ◊=∞ =∞O_»ÅO |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ z=ik. JO>Ë q∞ye#
"å\˜HõO>ˇ `«~åfi`« HÍÅOÖ’ q~°z`«"≥∞ÿ#\ì̃k. ^•xÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ XHÍ<˘Hõ ã¨∂HõÎOÖ’
K«`«∞~°fi~°‚ „Ѩã¨HÎ̃ =zÛ#O`« =∂„`å# JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ P~°º ã¨OѶ¨∞OÖ’ =~°‚=ºã¨÷ ÖË^Œx,
P ã¨∂HõÎ ~°K«# [iy#ѨC_Õ Jk U~°Ê_çO^Œx K≥ѨÊÖË=Ú. JO`«‰õΩ=ÚO^Õ =~°‚=º=ã¨÷
U~°Ê_ç, ^•x „Ѩ™êÎ=# =∂„`«O D ã¨∂HõÎOÖ’ [iy =ÙO_»=K«∞Û.
P |∞∞‰õΩ¯ J~°÷O Wk –
''J`«x =ÚYO „ÉÏǨχ}∞Å∞, ÉÏǨï=ÙÅ∞ ~å[#∞ºÅ∞ (HõΔ„uÜ«ÚÅ∞), T~°∞=ÙÅ∞
(`˘_»Å∞) "≥·â◊√ºÅ∞, áê^•Å∞ â◊¥„^Œ∞Å∞.——
=∂#= â◊s~°OÖ’x qq^è•=Ü«∞"åÅ#∞ `«~°`«=∞ qÉèË^ŒO`À D |∞∞‰õΩ¯ ¿Ñ~˘¯O@∂,
"å\˜`À PÜ«∂ =~å‚Å#∞ áÈÅÛ_»O=Å¡, ÖË^• "å\˜#∞Oz PÜ«∂ =~å‚Å∞ L^ŒƒùqOKåÜ«∞x
 117 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
¿Ñ~˘¯#_»O=Å¡ =~°‚ =º=ã¨÷Ö’x ÃÇÏK«∞Û`«QÆ∞æÅ#∞ ‰õÄ_® ¿Ñ~˘¯#_»O [iyO^Œ<Õ "åºMϺ<åxH˜
D |∞∞‰õΩ¯ P™ê¯~°O WzÛOk. K«`«∞~°÷ =~°‚O qâ◊fi ѨÙ~°∞+¨μx áê^À^Œƒù= =∞#_»O. P
=~å‚xfl H˜OK«Ñ¨~°K«_»"Õ∞#x x~°ã≤OK«_»O ‰õÄ_® [iyOk.
J~Ú`Õ H˘O^Œ~°∞ ѨO_ç`«∞Å∞ =∂#= â◊s~°OÖ’ áê^•ÖË `«H˜¯# Jxfl J=Ü«∞"åÅ
HõO>Ë Ñ¨~=° ∞ ѨÓ[hÜ«∂Åx, Hõ#∞Hõ<Õ =∞#O Z=iÔH<· å Q“~°= ã¨∂K«HOõ QÍ #=∞㨯iOK«=Åã≤
=zÛ#ѨC_»∞ áê^•Å∞ `åH˜QÍx, q#q∞`« t~°ã¨∞¯Å"≥∞ÿQÍx áê^•aè=O^Œ#O PK«i™êÎ=∞x,
JO`Õ`«Ñ¨Ê =ÚMÏxH˜, ÉÏǨï=ÙʼnõΩ, T~°∞=ÙʼnõΩ HÍ^Œx, nxfl |\ì̃ =$uÎs`åº HÍÜ«∞Hõ+ì̈O
KÕã≤ ã¨=∂[ ã¨=∞™êÎxfl áÈ+≤OKÕ K«`∞« ~°÷ =~°‚ ѨÓ[hÜ«∞`« „QÆÇÏ≤ OѨ =K«∞Û#x "åºMϺxOKå~°∞.
U "åºMϺ#O ZÖÏ=Ù<åfl, Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂[OÖ’ â◊`åÉÏÌÅ `«~°|_ç K«`«∞~°÷=~°‚O
J#|_Õ J<ÕHõ ‰õΩÖÏÅ"å~°∞ `«H˜¯# ‰õΩÖÏÅ HõO>ˇ `«‰õΩ¯= "å~°∞QÍ J}QÆ „^˘Hõ¯|_ç, ^ÀÑ≤_çH˜
QÆ∞i J~Ú# =∂@ =∂„`«O "åãÎ̈=O. Jk q+¨Ü«∂O`«~°"≥∞ÿ# K«i„`«.
J^Õ Ñ¨Ù~°∞+¨ ã¨∂HõÎO qâ◊fiѨÙ~°∞+¨μ_»∞ Ü«∞[˝Ñ¨â◊√"≥·# `«~åfi`« K«O„^Œ∞_»∞ J`«x =∞#ã¨∞û,
ã¨∂~°∞º_»∞ <Õ„`«O, WO„^•QÆ∞flÅ∞ J`«x <À~°∞, "åÜ«Ú=Ù âßfiã¨, PHÍâ◊O J`«x <åaè, ã¨fi~°æO
J`«x `«Å, Éèí∂q∞ J`«x áê^•Å∞, <åÅ∞æ k‰õΩ¯Å∞ J`«x K≥=ÙÅ∞ J~Ú<åÜ«∞x =i‚ã¨∞Î#flk.
ã¨$+≤ìx QÆ∞iOz q"ÕzOz# =∞~˘Hõ ã¨∂HõÎO qâ◊fiHõ~°‡ ã¨∂HõÎO WÖÏ „Ѩtflã¨∞Î#flk
(10–81)
qâ◊fiã¨$+≤ì KÕã≤#ѨC_»∞ qâ◊fiHõ~°‡‰õΩ Uk P^è•~°O? J`«_»∞ ZHõ¯_» Pã‘#∞_≥· qâßfixfl
ã¨$lOKå_»∞? ZѨC_»∞ ZÖÏ ã¨$+≤ì „áê~°OaèOKå_»∞? ÃÑ·# PHÍâßxfl ZÖÏ "åºÑ≤OѨ*Ëâß_»∞?
„H˜O^Œ Éèí∂q∞x ZÖÏ Ñ¨iKå_»∞? J`«x Hõà◊√§, =ÚYO, KÕ`«∞Å∞, áê^•Å∞ JO`«\Ï =Ù<åfl~Ú.
J`«_»∞ `«# KÕ`«∞Å#∞, Ô~Hõ¯Å#∞ Hõ^Œ∞ѨÙ`«∂ Éèí∂=∂ºHÍâßÅ#∞ ã¨$lOKå_»∞. ‰õΩOÉèíHÍ~°∞_»∞
Z\˜ì "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x `≥zÛ ‰õΩO_» xi‡Oz#@∞ì qâ◊fiHõ~°‡ Éèí∂k"åÅ#∞ ã¨$lOK«_®xH˜
LѨÜ≥∂QÆѨ_ç# =#O Uk? Hõ„~° HÀã¨O LѨÜ≥∂QÆѨ_ç# =$HõΔO ZHõ¯_»∞Ok? F |∞∞+¨μÖÏ~å!
q∞Ï =∞#ã¨∞ûÖ’ D „Ѩâ◊flÅ∞ J_»QÆO_ç. D qâ◊fiã¨$+≤ì ZÖÏ [iyO^À Hõ#∞H˘#O_ç.
H˜O ã≤fi^•ã‘^Œkèëêª# =∂~°OÉèí}O
Hõ`«=∞`üã≤fi`ü Hõ^ä• ã‘`ü
Ü«∞`À Éèí∂q∞O[#Ü«∞<£ qâ◊fiHõ~å‡
q^•º =∞ø~À‚ =∞Ç≤Ï<å qâ◊fiK«HΔÍó (10–81–2)
ã¨$+≤ìã¨∂HõÎO
HÍx, |∞∞ˆQfi^•xH˜, "Õ^Œ "åV‡Ü«∂xH˜ `«Å=∂xHõO, |Ǩïâß „ѨѨOK« "åV‡Ü«∞
K«i„`«Ö’<Õ qÅHõΔ}O, qt+ì̈O J~Ú# XHõ Q˘Ñ¨Ê ã¨∂HõÎO ^Œâ◊=∞ =∞O_»ÅOÖ’x 129=
 118 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨∂HõÎO. ^•xfl ã¨$+≤ì ã¨∂HõÎO (hymn of creation) JO\Ï~°∞. <å ã¨^•ã‘`ü Jx „áê~°OÉèíO
J=Ù`«∞Ok Hõ#∞Hõ ^•xfl <åã¨nÜ«∞ ã¨∂HõÎO Jx ‰õÄ_® =º=ǨÏi™êÎ~°∞.
Wk D<å\˜H© Pâ◊Û~°ºO H˘e¿Ñ@O`« QÆOcè~°"≥∞ÿ# `«`«fi q"ÕK«#`À JÅ~å~°∞`«∞#flk.
=¸_»∞"ÕÅ Uà◊§<å_»∞ ã¨Ñ¨Îã≤O^èŒ∞#n f~åÅÖ’ #HõΔ„`« Yz`« qâ◊Å qhÖÏHÍâ◊O „H˜O^Œ,
LëÈ^Õ q `« ∂ ~° ∞ Ê# |OQÍ~° ∞ "åH˜ à ◊ √ § `≥ ~ ° ∞ 㨠∞ Î # fl 㨠= ∞Ü« ∂ ÅÖ’, xa_®~° } ϺÅ
`«=∂Å`«~°∞KåÛùÜ«∞ÅÖ’, P„â◊=∞ "å\˜HõÅÖ’, ã¨∂~°∞ºxH˜ J~°…ºO q_»∞ã¨∂Î, Ǩϟ=∞QÆ∞O_®xfl
Ѩi"Õ+≤ìOz Pã‘#∞Öˇ·, ÉèÏ~°fÜ«ÚÖˇ·# Hõ=ÙÅ∞, |∞∞+¨μÅ∞ qâ◊fi~°Ç¨Ï㨺 ^•fi~åÅ#∞ `≥~°=_®xH˜
„Ѩܫ∞`«flO KÕã¨∂Î `≥~°=∞~°∞QÆ∞# ^•y# ã¨`åºxfl Hõ#∞Q˘#_®xH˜ `«Ç¨Ï`«Ç¨ÏÖÏ_»∞`«∂, D
ã¨∂HõÎO Ѩiîã¨∂Î =ÙO_Õ"å~å J#fl T¿ÇÏ =∞#ã¨∞ûÅ#∞ U^À B^•`«ÎºO`À xOÑ≤"Õã¨∞ÎOk.
JO`« „áêp#HÍÅOÖ’ XHõ "≥·Ñ¨Ù Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ∞, Ѩâ◊√|Å∞Å∞, WO„^•QÍflºk ^Õ=`å
™È΄`åÅ∞ [~°∞QÆ∞`«∞#fl HÍÅOÖ’<Õ WO`« qz„`«"≥∞ÿ# TÇ¨Ï P<å\˜"åiH˜ ZÖÏ ã¨∞ÊùiOzOk?
Wk W@∞ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞, J@∞ áêâßÛ`«º ѨO_ç`«∞Å#∞ ‰õÄ_® Pâ◊Û~°º K«H˜`«∞Å#∞ KÕã≤#
„Ѩâ◊fl.
P ã¨∂HõÎO WÖÏ „áê~°OÉèí =∞=Ù`«∞Ok.
1. <åã¨^•ã‘<Àflã¨^•ã‘`ü `«^•hO
<åã‘„^Œ*’ <À"Àº=∂ Ѩ ~ÀÜ«∞`ü
H˜=∂ =s=ó ‰õΩǨÏHõ㨺 â◊~°‡<£
JOÉèíó H˜=∂ã‘^ŒæǨÏ#O QÆcè~°"£∞ ( 10–129–1)
JѨC_»∞ (ã¨$ëêì ºkÖ’, ã¨$+≤ìH˜ =ÚO^Œ∞) ã¨`«∞Î (LO_»_»O existence) ÖË^Œ∞, Jã¨`«∞Î
(LO_»HõáÈ=_»O, non-existence) J<Õk ÖË^Œ∞. Éèí∂q∞ ÖË^Œ∞ PHÍâ◊O ÖË^Œ∞. ^•xfl Uk
P=iOz =ÙOk? ZHõ¯_»? ^•xH˜ Uk P„â◊Ü«∞ q∞zÛOk? JHõ¯_» QÆcè~°O, QÆǨÏ#O J~Ú#
[Å~åt (chaos) =ÙO^•?
2. # =∞$`«∞º ~åã‘ ^Œ=∞$`«O # `«i›
# ~å„`åº JǨÏfl Pã‘`ü „ѨˆH`«ó
Jh^Œ"å`«O ã¨fi^èŒÜ«∂ `«^ÕHõO
`«™ê‡^•úº#fl#fl Ѩ~ó° H˜OK«<å㨠(10–129–2)
JѨC_»∞ =∞$`«∞º=Ù ÖË^Œ∞. J=∞$`«`«fiO ÖË^Œ∞. ~å„u ÖË^Œ∞. ѨQÆÅ∞ ÖË^Œ∞.
JkfifÜ«∞"≥∞ÿ# 'Jk— =∂„`«O `«# ã¨fiâ◊HÎ̃ KÕ`« (`«# ã¨fiÉèÏ"å#∞™ê~°O) "åÜ«Ú=Ù ÖˉõΩO_®
â◊fiã≤ã¨∞Î#flk. Jk `«Hõ¯ =∞ˆ~n JHõ¯_», JѨC_»∞ ÖË^Œ∞.
 119 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
3. JѨC_»∞ `˘Å∞`«QÍ pHõ\ ˜ KÕ`« P=iOK«|_ç# pHõ\ ˜ =∂„`«O =ÙOk. D ã¨=∞ãÎ̈O
J„Ѩ*Ï˝`«O, J=º=ã≤÷`«"≥∞ÿ# ã¨eÅO. `«Ñ¨ã¨∞û ("Õ_çq∞) KÕ`« â◊¥<åº=$`«"≥∞ÿ# 'Jk—
[x‡OzOk.
4. Jxfl\˜HõO>ˇ PkÖ’ HÍ=∞O (ã¨$+≤ìOKåÅ<Õ HÀÔ~¯) =ÙOk. J^Õ =∞#ã¨∞ûÖ’ ÉèÏqã¨$+≤ìH˜
„Ѩ^äŒ=∞ c[O J~ÚOk. Hõ=ÙÅ∞ `«=∞ =∞h+¨ KÕ`« `«=∞ ǨÏ$^ŒÜ«∂Å#∞ â’kèOz
ã¨`«∞ΉõΩ, Jã¨`«∞ΉõΩ HõÅ Jq<åÉèÏ= ã¨O|O^è•xfl `≥Å∞ã¨∞HÀQÆeQÍ~°∞.
5. ã¨∂~°∞º_»∞^Œ~ÚOK«QÍ<Õ JO`«\Ï `«HõΔ}O HÍOu „Ѩã¨iOz#@∞ì. HõΔ}OÖ’ "å\˜
~°t‡ u~°º QÆ=ã≤÷`«"≥∞ÿ "åºÑ≤OzOk, ^•x „H˜O^Œ Uk =ÙOk? Uk ÃÑ·# =ÙOk?
Jk ã¨$+≤ìH˜ c["≥∞ÿOk. ã¨$+≤ì HÍ~°}"≥∞ÿ# â◊HÎ̃ J~ÚOk. Éè’Qƺ „ѨѨOK«O xHõ$+ì̈O
J~ÚOk. Éè’HõÎ L`«¯ $+¨μì_»Ü«∂º_»∞.
6. ã¨$+≤ì ~°Ç¨Ï㨺O ã¨Ê+ì̈OQÍ Z=~°∞ `≥Å∞ã¨∞HÀQÆÅ~°∞? Z=~°∞ q=iOz K≥ѨÊQÆÅ~°∞?
Wk JO`å ZHõ¯_ç#∞Oz =zÛOk. ZÖÏ [x‡OzOk? D [QÆ`Ê« $+≤Hì ˜ `«~åfi`«<Õ
Hõ^• ^Õ=`«ÅO^Œ~°∂ ‰õÄ_® [x‡OKå~°∞? JO^Œ∞KÕ`« "åiH˜ ‰õÄ_® qâ’fi`«ÊuÎ
q^è•#O `≥eÜ«∞^Œ∞. =∞i W^ŒO`å ZÖÏ Pq~°ƒùqOzO^À Z=iH˜ `≥Å∞ã¨∞ÎOk?
7. D [QÆ`«∞Î ZÖÏ L^ŒƒùqOzO^À `≥Å∞ã¨∞HÀQÆÅ"å~°∞ Z=~°∂ ÖË~°∞. J`«_»∞ D
qâßfixfl ã¨$lOKå_À ÖË^À Z=iH© `≥eÜ«∞^Œ∞. Ѩ~°=∞ "Àº=∂xH˜ (ã¨fi~åæxH˜)
J^茺‰õΔΩ_»∞ J~Ú# Ѩ~°=∂`«‡‰õΩ =∂„`«"Õ∞ |Ǩïâß ã¨$ëêì º~°OÉèí ~°Ç¨Ï㨺O `≥eã≤
=ÙO@∞Ok. |Ǩïâß J`«_çH˜ ‰õÄ_® `≥eÜ«∞^Õ"≥∂.
D ã¨ÑÎ̈ |∞∞‰õΩ¯Å ã¨∂HÍÎxfl Ѩije¿ãÎ `˘e<å\˜ "Õ^Œ |∞∞+¨μÅ∞ qâ◊fiã¨$+≤ìx QÆ∞iOz
ZO`« Ö’`«∞QÍ, q㨇ܫ∞O`À q"ÕzOKå~À É’^èŒÑ¨_»∞`«∞Ok. D |∞∞‰õΩ¯ÅÖ’x ÉèÏ"åÅ`À
ã¨∂÷ÅOQÍ D<å\˜ J`åº^èŒ∞xHõ "≥·*Ï˝xHõ "å^ŒO UH©ÉèíqOK«_»O =∞#‰õΩ ZO`≥·<å Pâ◊Û~°ºO
HõÅQÆ*Ëã¨∞ÎOk.
aQ∑ ÉϺOQ∑ "å^ŒO
=∞Ǩq™ÈÊ@"å^ŒO (Big Bang theory) QÆ∞iOz áê~î°‰õΩʼnõΩ ã¨∂÷ÅOQÍ `≥e¿ã
=ÙO@∞Ok. J~Ú<å WHõ¯_» ã¨O„QÆǨÏOQÍ ^•xfl `≥eÜ«∞*Ë™êÎ#∞. D "å^ŒO WÖÏ JO@∞Ok.
qâ◊fiO qãÎ̈iã¨∞Î#flk. HõΔ} HõΔ}O qãÎ̈iã¨∞Î#flk. ZHõ¯_çH˜ qãÎ̈iã¨∞Î#flk? JѨÊ\˜HõѨC_»∞
ã¨÷ÖÏxfl (space) ã¨$+≤ìOK«∞‰õΩx qãÎ̈iã¨∞Î#flk. =∞#‰õΩ ^ŒQÆæ~°Ö’ =Ù#fl ÔQÖÏH©ûÅ∞ XHõ "≥∂ã¨Î~°∞
"ÕQÆO`À ^Œ∂~° ^Œ∂~åʼnõΩ Ñ¨iÔQ_»∞`«∞O_»QÍ, ^Œ∂~°^Œ∂~åÅÖ’, WOHÍ qâßfiOK«ÖÏÅÖ’
=Ù#fl ÔQÖÏH©ûÅ∞ ^•^•Ñ¨ÙQÍ HÍOu`À ã¨=∂#"≥∞ÿ# =∞Ǩ"ÕQÆO`À WOHÍ ^Œ∂~°OQÍ
ѨiÔQ_»∞`«∞<åfl~Ú. nxfl 'ZH±ûáêO_çOQ∑ Ü«¸x=~üÊ— JO\Ï~°∞.
 120 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
qâ◊fiO qã¨Îiã¨∞Î#fl^ŒO>Ë. qâ◊fiOÖ’x HÀ\Ï#∞ HÀ@¡ ÔQÖÏH©ûÅ∞ ^Œ∂~° ^Œ∂~åʼnõΩ
ѨiÔQ_»∞`«∞<åflÜ«∞O>Ë, WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ J=hfl XˆH KÀ@=ÙO_ç =ÙO_®e. QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬}
â◊HÎ̃ =¸ÅOQÍ ÔQÖÏH©ûÅ∞, "å\˜Ö’x #HõΔ„`åÅ∞, "å\˜ =∞^茺 ^Œ$QÀæK«~°O HÍx qâ◊fi^èŒ∂o
"≥Ú`«ÎO qâ◊fi Ѩ^•~°÷=∞O`å JO`«HõO`«‰õΩ ‰õΩkOK«∞‰õΩáÈ~Ú XˆH =Ú^ŒÌQÍ, Ѩ~°=∂}∞
Ѩi=∂}OÖ’ =ÙO_ç =ÙO@∞Ok. D ã≤÷u ã¨∞=∂~°∞ 1500 HÀ@¡, ÖË^• 2000 HÀ@¡
ã¨O=`«û~åʼnõΩ Ñ¨Ó~°fiO =ÙO_Õ^Œx P^èŒ∞xHõ qâ◊fiâßG"Õ`«ÎÅ∞ (HÍ™ê‡Ålã¨∞ìÅ∞) QÆ}˜`« s`åº
ÖˇHõ¯Å∞ "Õã≤ TÇ≤ÏOKå~°∞.
JѨC_»∞ – qâ◊fi Ѩ^•~°ú=∞O`å QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬}â◊H˜Î HÍ~°}OQÍ JÖÏ XHõ aO^Œ∞
Ѩi=∂}OÖ’ ‰õΩOzOK«∞‰õΩáÈ~Ú# P ã¨∂Hõ;, QÆ}˜`« aO^Œ∞=Ù (mathematical point)
‰õΩ "≥Å∞ѨŠUg∞ ÖË^Œ∞. D qâ◊fiO, ÔQÖÏH©ûÅ∞ Ug∞ ÖË=Ù. ã¨÷ÅO (space) ÖË^Œ∞. HÍÅO
(time) ÖË^Œ∞.
ÉÏ¡H± ǨÖòû (black holes) QÆ∞iOz áê~î°‰õΩÅ∞ qx =ÙO\Ï~°∞. ã¨∂~°∞ºx HõO>ˇ
ÃÑ^ŒÌ"≥·# #HõΔ„`åÅ∞ `«=∞Ö’x J}∞ WO^èŒ#O (nuclear fuel) JO`å Y~°Û~ÚáÈ~Ú#
`«~åfi`« QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬} â◊HÎ̃ HÍ~°}OQÍ `«=∞Ö’H˜ `å=Ú Ñ¨_çáÈ~Ú ˆHO„^ŒOÖ’ XˆH aO^Œ∞=ÙQÍ
`«Ü«∂~°=Ù`åÜ«∞x, P aO^Œ∞=Ù (singularity) ZO`« â◊HÎ̃ =∞O`«"≥∞ÿ#^ŒO>Ë ^•x PHõ~°¬}
#∞Oz HÍOu H˜~°}O ‰õÄ_® `«Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ áÈÖË^Œx âßG"Õ`«ÎÅ∞ Hõ#∞Q˘<åfl~°∞. ã¨$ëêì ºkH˜
=ÚO^Œ∞ D ã¨=∞ãÎ̈ qâ◊fiO XˆH ÉÏ¡H± ǨϟÖòÖÏQÍ =ÙO_Õk.
JѨC_»∞ P ã≤OQÆ∞ºÖÏi\© J#|_Õ aO^Œ∞=Ù `«Ñ¨Ê =∞ˆ~g∞ =ÙO_Õk HÍ^Œ∞. ^•xH˜
֒ѨÅ, "≥Å∞ѨŠJO@∂ ÖË^Œ∞. ã¨÷ÅO, HÍÅO ÖË=Ù. JѨC_»∞ r~À>ˇÿ"£∞, r~À¿ãÊãπ.
JѨC_»∞ XHõ =∞Ǩ q™ÈÊù@O – Q˘Ñ¨Ê „¿ÑÅ∞_»∞ – [iy qâ◊fiã¨$+≤ì „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. ^•<Õfl
aQ∑ÉϺOQ∑ JO\Ï~°∞. <ÀɡÖò |Ǩï=∞u „QÆÇ‘Ï`« ã‘ì"≥<£ "≥~Ú<£|~üæ ''k Ѷ¨ãπì „f q∞x\òû——
J<Õ `«# ѨÙã¨ÎHõOÖ’ r~À >ˇÿ"£∞Ö’ qâ◊fiO ZÖÏ =ÙO_Õ^À `≥eÜ«∞^Œ∞. Hõ#∞Hõ, r~À>ˇÿ"£∞
`«~åfi`« "≥Ú^Œ\ ˜ ÃãHõO_»∞Ö’ =O^À=O`«∞HÍÅO =^ŒÌ qâßfi~°OÉèí Hõ^äŒ#∞ "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì_»∞.
JѨC_»∞ qâ’fiëÈì„QÆ`« Ѩk"ÕÅ HÀ@¡ (ÔHefi<£) _ç„wÅ∞. Wk J#∂ǨϺ"≥∞ÿ# LëÈ‚„QÆ`«. P
ã≤÷uÖ’ Ѩ^•~°÷O ("Õ∞@~ü) J<Õ ^•xH˜ Jã≤Î`«fi"Õ∞ =ÙO_»^Œ∞. J}∞=ÙÅ∞, J}∞ˆHO„^•Å∞,
ZÅ„HÍì#∞¡, HÍfi~°∞¯Å∞, #∂º„\˜<ÀÅ∞ Ug∞ ÖË=Ù. JѨÊ\˜ qâ◊fi™êO„^Œ`« h\˜H˜ 400 HÀ@¡
Ô~@∞¡ Z‰õΩ¯=. (Éèí∂q∞ ™êO„^Œ`« h\˜H˜ J~Ú^Œ∞#fl~° Ô~@∞¡ Z‰õΩ¯=.)
WHõ P `«~åfi`« q™ÈÊù@OÖ’ „¿ÑeáÈ~Ú# qâ◊fiѨ^•~°÷O Jq∞`« "ÕQÆO`À ã¨÷ÖÏxfl,
HÍÖÏxfl ã¨$+≤ìOK«∞‰õΩO@∂ qã¨Îiã¨∞Î#fl H˘nÌ LëÈ‚„QÆ`« `«QÆ∞æ`«∂ HÍfi~°∞¯Å∞, ZÅ¢HÍì<£Å∞,
á¶È\Ï#∞¡, #∂º„\˜<ÀÅ∞, „áÈ\Ï#∞¡, #∂º„\Ï#∞¡, WOHÍ W`«~° J}∞â◊HõÖÏÅ∞, J}∞=ÙÅ∞,
ÃÇ·Ï„_À[<£ =O\˜ ^è•`«∞=ÙÅ∞ ~°∂á⁄Ok, „Hõ=∞ „Hõ=∞OQÍ #HõΔ„`åÅ∞, ÔQÖÏH©ûÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q
U~°Ê_®¤~Ú. J^Õ WѨC_»∞ =∞#O K«∂ã¨∞Î#fl D =∞Ǩqâ◊fiO.
 121 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
(Wk =∞iH˘O`« q=~°OQÍ `≥Å∞ã¨∞HÀQÀi# "å~°∞ D ~°K~« Ú`« „"åã≤# ''qâ◊fi~°∂ѨO——
„QÆO^äŒOÖ’ HÍ™ê‡ÅrH˜ ã¨O|OkèOz# J^蕺ܫ∂Å∞ K«∂_»=K«∞Û.)
áÈeHõÅ∞
P^èŒ∞xHõ âßG"Õ`«ÎÅ∞ „Ѩuáêkã¨∞Î#fl D aQ∑ÉϺOQ∑ käÜ«∞sx WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞
=∞#O K«kq# |∞∞ˆQfi^Œ <åã¨nÜ«∞ ã¨∂HõÎO J#|_Õ ã¨$+≤ì ã¨∂HÍÎxfl áÈeÛ K«∂_»O_ç. H˘xfl
JOâßÅÖ’ ZO`« áÈeHõ HõxÑ≤ã¨∞ÎO^À K«∂¿ãÎ Pâ◊Û~°ºO HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
qâ◊fi Ѩ^•~°÷=∞O`å XHõ aO^Œ∞=ÙÖ’ ˆHO„nHõ$`«"≥∞ÿ# ã≤÷uÖ’ Uq∞ =ÙO_Õk? Ug∞
ÖË^Œ∞. JO>Ë Ug∞ ÖËHõáÈ=_»O J<Õk =ÙO_Õk. JO>Ë Wk ã¨`ü. Wk Jã¨`ü J<Õ ÉèË^ŒO ÖËx
Ѩiã≤÷u. ^•xfl ZÖÏ TÇ≤ÏOK«∞HÀ=_»O? ã¨÷Å, HÍÅ ~åÇ≤Ï`åºxfl, r~À¿ãÊãπ, r~À>ÿ̌"£∞Å#∞
ZÖÏ TÇ≤ÏOK«∞HÀ=_»O? JO>Ë Jk ˆH=ÅO QÆ}˜`«s`åº „QÆÇ≤ÏOѨ =Åã≤O^Õ#x âßGA˝Å∞
JO@∞<åfl~°∞. =∞i |∞∞ˆQfi^Œ |∞∞+¨μÅ∞ P ã≤÷ux, ÖË^• ã¨`ü, Jã¨`üÅ∞ Ô~O_»∂ ÖËx, JO>Ë
Ô~O_»∂ =Ù#fl qz„`« ã≤÷ux, ZÖÏ ^Õx ã¨Ç¨Ü«∞O`À TÇ≤ÏOKå~°∞? =∞# ™êO„Ѩ^•~ÚHõ
ѨO_ç`«∞Å∞ K≥|∞`«∞#fl@∞ì `«=∞ k=º^Œ$+≤ì`À<å, *Ï˝# <Õ„`«O`À<å?
=∞Ǩq™ÈÊù@ "å^ŒOÖ’ q™ÈÊù@O (explosion) K≥OkOk Uq∞\˜? q™ÈÊù@O
ZO^Œ∞=Å¡ [iyOk? nxH˜ P^èŒ∞xHõ âßGA˝Å∞ `«=∞‰õΩ `≥eÜ«∞^Œx =∂„`«"Õ∞ ã¨=∂^è•#O
K≥|∞`«∞<åfl~°∞. |Ǩïâß XHÍ<˘Hõ Jã≤÷~° ã≤÷u (unstable state) Ö’ U^À `≥eÜ«∞x Hõ^ŒeHõ
„áê~°OÉèí"≥∞ÿ HõΔ}OÖ’ ã¨QÆOÖ’ ã¨QÆOÖ’ q™ÈÊù@O [iy =ÙO@∞O^Œx JO@∞<åfl~°∞. P
Hõ^ŒeHõ ZO^Œ∞=Å¡ HõeyO^À =∂„`«O `≥eÜ«∞^Œ∞. P `«~åfi`« Uq∞ [iyO^À, J}∞=ÙÅ∞,
#HõΔ„`åÅ∞, ÔQÖÏH©ûÅ∞ ZÖÏ U~°Ê_®¤Ü≥∂ =∞@∞‰õΩ QÆ}˜`«s`åº TÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
|∞∞ˆQfi^Œ |∞∞+¨μÅ∞ ‰õÄ_® ã¨$ëêì ºkH˜ =ÚO^Œ∞ ã≤÷ux QÆ∞iOz `«=∞‰õΩ QÍx,
^Õ=`«Å‰õΩQÍx `≥eÜ«∞^Œ<åfl~°∞. |Ǩïâß "≥Ú^Œ@QÍ ã¨$+≤ìOKåÅ<Õ HÀiHõ (nxfl 'ã≤ã¨$HõΔ—
JO\Ï~°∞) Hõey =ÙO@∞O^Œx, J^Õ ã¨$+≤ì HÍ~°}=∞x, Jk Ѩ~°=∂`«‡ˆH `≥eÜ«∂Åx |Ǩïâß
P Ѩ~°=∂`«‡‰õΩ ‰õÄ_® `≥eÜ«∞^Œx <åã¨nÜ«∞ ã¨∂HõÎO PYi |∞∞‰õΩ¯ „Ѩ=zã¨∞Î#flk.
W^ŒO`å |∞∞ˆQfi^Œ <åã¨nÜ«∞ ã¨∂HÍÎxH˜, P^èŒ∞xHõ"≥∞ÿ# aQ∑ÉϺOQ∑ käÜ«∞sH˜ HõÅ XHõ
áÈeHõ#∞ K«∂Ѩ_®xˆH „"åÜ«∞_»O [iyOk `«Ñ¨Ê ''Jhfl "Õ^•Ö’¡<Õ =Ù<åfl—— Ü«∞<Õ „Éèí=∞`À
HÍ^Œ∞. D áÈeHõ qA˝Å∞ qKåiOѨ^yŒ Ok.
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ ã¨$+≤ì q"ÕK«#‰õΩ ã¨O|OkèOz# ã¨∂HÍÎÖË `«~åfi`« HÍÅOÖ’ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞
„ѨuáêkOz# *Ï˝#HÍO_»#∞ „¿ÑiOKå~Ú.
V
 122 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
11. JOu=∞ ã¨∂HõÎO
|∞∞ˆQfi^•~°∞ºÅ‰õΩ „ѨѨOK«OÖ’ ^Õ=`« HÍxk Ug∞ ÖË^Œ∞. „Ѩun ^Õ=`Õ. [QÆ`«∞Î
ã¨=∞ãÎ̈O ^Õ=`å =∞Ü«∞O. J<ÕHõ ™ê^è•~°} =ã¨∞Î=ÙÅ#∞, ÉèÏ"åÅ#∞ ã¨~Ú`«O ^Õ=`«Å∞QÍ
ÉèÏqOz ã¨∂HÍÎÅÖ’ H©iÎOKå~°∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ™È=∞Å`«#∞ #ÅQÆQ˘\˜ì ™È=∞~°ã¨O fÜ«∞_®xH˜ LѨÜ≥∂yOKÕ
~°∞|∞ƒ~ÀÅ∞, á⁄„`«O ‰õÄ_® |∞∞ˆQfi^Œ |∞∞+¨μÅ ^Œ$+≤ìÖ’ ^Õ=`«ÖË. "å\˜x „QÍ"å}ó J<åfl~°∞.
JÖψQ F+¨^èŒ∞Å∞ ^Õ=`«Å∞. J#flO XHõ ^Õ=`«. JQÆã¨∞κ_»∞ J<åflxfl `«O„_ç`À áÈeÛ,
''u#^Œy#, „`åQÆ^Œy# J#fl ã¨fi~°∂ѨO ^èŒiOz# `«O„_ô! x#∞fl ¿ãqã¨∞Î<åfl=Ú. =∞=Ú‡
~°H˜ΔOK«∞—— Jx „áêi÷™êÎ_»∞. JHõΔ ã¨∂HõÎO J<Õ ^•xÖ’ ^Õ=`« E^ŒOÖ’ LѨÜ≥∂yOKÕ
áêzHõÅ∞, "å\˜`Àáê@∞ E^Œi (H˜`«=Ù_»∞) ‰õÄ_® ^Õ=`Õ. "Õ^ŒHÍÅOÖ’ E^Œ =ºã¨#O
=ÙO_Õ^Œx, E^ŒOÖ’ ã¨~°fiO HÀÖ’Ê~Ú# "å~°∞ J<ÕHõ ÉÏ^èŒÅ∞ Ѩ_Õ"å~°x P ã¨∂HõÎO =Å¡
`≥Å∞ã¨∞ÎOk ( 0–34).
''<å ÉèÏ~°º ZѨC_»∂ <åÃÑ· HÀѨyOz Z~°∞QÆ^Œ∞. `å#∞ E^Œi ÉèÏ~°º#x
K≥ѨCHÀ=_®xH˜ ã≤QÆ∞æѨ_Õk HÍ^Œ∞. q∞„`«∞Å∞ WO\˜H˜ E^ŒO P_»_®xH˜ =¿ãÎ "åix ‰õÄ_®
Q“~°qOKÕk. JÖÏ\˜ Ü≥∂QÆ∞º~åÖˇ·# ÉèÏ~°º#∞ ^Œ∂º`« =ºã¨#OÖ’ Ѩ_ç WO\˜ #∞Oz
"≥_»ÅQ˘\Ïì——#x XHõ E^Œi ÉÏ^èŒÑ¨_»`å_»∞.
=∞~˘Hõ E^Œi `«# J`«ÎQÍ~°∞ `«##∞ ^Õfi+≤OKÕ^Œx, ÉèÏ~°º E^ŒO P_»=^ŒÌx
"åiOKÕ^Œx JO@∂, E^ŒOÖ’ ÔQez#"å~°∞ F_ç#"å_çx _»|∞ƒ fã¨∞‰õΩ~å Jx XuÎ_ç
KÕ™êÎ~°x, _»|∞ƒ `ÕHõáÈ`Õ J`«_ç ÉèÏ~°º#∞ A@∞ìѨ@∞ìH˘x D_»∞Û‰õΩx =zÛ q=G#∞ ‰õÄ_®
KÕã≤ J==∂xOKÕ "å~°x (=∞ǨÉèÏ~°`« Hõ^䌉õΩ c[O |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ =Ù#fl^•?) F_ç# "å_çx
`åà◊§`À Hõ\ ì̃ fã¨∞‰õΩáÈ`«∞O>Ë `«e¡^ŒO„_»∞Å∞, ™È^Œ~°∞Å∞, W`«~° |O^èŒ∞=ÙÅ∞ ''g_»∂ =∂
"å_»∞ HÍ_»∞, g_»∞ =∂ "å_»∞ HÍ_»∞.—— JO@∂ u~°ã¨¯iOKÕ"å~°x "åáÈ`å_»∞.
WOH˘Hõ E^Œi WHõÃÑ· E^ŒO P_»#∞ Jx X@∞ì ÃÑ@∞ì‰õΩx ‰õÄ_® áêzHõÅ ^èŒfix
q#|_»QÍ<Õ =∞m¡ E^•xH˜ `«Ü«∂~°ÜÕ∞º"å_»∞. ™ê\˜"åi ÉèÏ~°ºÅ∞ K«Hõ¯QÍ JÅOHõiOK«∞‰õΩx,
WÅ∞¡ fiÛk^Œ∞̉õΩx =ÙO\Ï~°∞. "åi`À áÈeÛ `«# WO\˜x, WÖÏ¡Å∞#∞ K«∂ã¨∞‰õΩx "å_»∞
Ѩi`«Ñ≤™êÎ_»∞. ѨâßÛ`åÎѨѨ_»`å_»∞ HÍx, `≥Å¡"å~°QÍ<Õ =∞m¡ "≥_»`å_»∞. E^•xH˜ _»|∞ƒ
ÖËHõáÈ`Õ ^˘OQÆ`«<åxH˜ ‰õÄ_® ã≤^ŒúѨ_»`å_»∞.
 123 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
z=iH˜ XHõ E^Œi ã¨~°fiO HÀÖ’Ê~Ú# `«~åfi`« |∞kú `≥K«∞Û‰õΩx, W`«~°∞ʼnõΩ |∞kú
K≥|∞`å_»∞. E^ŒO P_»=^ŒÌx, â◊√„ÉèíOQÍ =º=™êÜ«∞O KÕã¨∞‰õΩO@∂, WÅ∞¡#∞, WÖÏ¡Å∞#∞
fiÛk^Œ∞ÌHÀ=∞x, Hõ+¨ìѨ_ç ã¨OáêkOK«∞H˘=∞‡x Ç≤Ï`«=Ù K≥|∞`å_»∞.
qz„`« ã¨∂HÍÎÅ∞
|∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ =∞i H˘xfl qz„`« ã¨∂HÍÎÅ∞<åfl~Ú. XHõ ^•xÖ’ WO„^•âßfiÅ∞ (WO„^Œ∞x
QÆ∞„~åÅ∞) ^Õ=`«Å∞. ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«∞ʼnõΩ ^ŒHΔ̃}eKÕÛ ^•`« XHõ ^Õ=`«. ^èŒ<å#fl^•#O XHõ ^Õ=`«.
P ã¨∂HõÎOÖ’ J#fl^•# „áêâ◊™êκxfl |∞∞+≤ „Ѩã¨∞Îu™êÎ_»∞. ''Z=_»∞ PHõe`À =Ù#fl "å_çH˜
=Ù#fl "å_çH˜ J#flO ÃÑ@ì‰õΩO_® `«<˘Hõ¯_Õ uO\Ï_À "å_çx =∞$`«∞º=Ù uO@∞Ok. J#fl"≥∂
Jx P„HÀtOKÕ ^Œ∞~°ƒÅ∞_çH˜, ¿Ñ^Œ"å_çH˜, WO\˜H˜ =zÛ# JukäH˜ Z=_»∞ uO_çÃÑ@ì_À
"å_çH˜ ã¨∞YO J<Õk ^Œ∞~°¡Éèí——=∞x P ã¨∂HõÎO É’kèã¨∞ÎOk.
XHõ ã¨∂HõÎOÖ’ „â◊^Œú ^Õ=`«. U Ѩx KÕã≤<å „â◊^Œú`À KÕÜ«∂Åx P ã¨∂HõÎÉèÏ=O.
=∞~˘Hõ ^•xÖ’ ''=∞#∞º—— („HÀ^èŒO) ^Õ=`«. WOH˘Hõ ^•xÖ’ =∞$`«∞º=Ù ^Õ=`«.
Ü«∞[=∂#∞_»∞ JO>Ë Ü«∞[˝O KÕ~ÚOKÕ"å_»∞. Ü«∞[=∂# „Ѩ=~°Î#O J<Õk XHõ
^Õ=`«. JÅH©; <åâ◊Hõ~°∞_»∞ JO>Ë ^Œ∞~°^Œ$ëêìxfl áê~°„^ÀÖË ^Õ=`«‰õΩ XHõ ã¨∂HõÎO =ÙOk.
~å[Ü«∞Hõ; (HõΔÜ«∞) ~ÀQÆ <åâ◊#O. QÆ~°ƒù„™ê= x"å~°}O, ã¨Ñ¨ffl ÉÏ^è•<åâ◊#O (ã¨=u
áÈ~°∞ `«Ñ≤ÊOKÕ ^Õ=`«), ã¨Ñ¨`«flѶ¨∞flO (`«# ÉèÏ~°º ~°O‰õΩ=∞QÆx q<åâ◊#O), ^Œ∞ã¨fiѨfl <åâ◊#O
– WÖÏO\˜ ''^Õ=`«Å#∞—— ‰õÄ_® H©iÎã¨∂Î ã¨∂HÍÎÅ∞<åfl~Ú.
x*ÏxH˜ W=hfl J^äŒ~°fi"Õ^ŒOÖ’ =ÙO_»=Åã≤# ã¨∂HÍÎÅ∞. J^äŒ~°fi"Õ^ŒO W@∞=O\˜
„áê~°÷#Å`À, q+¨[fi~åÅ∞, [Ö’^Œ~°O "≥Ú^ŒÖˇ·# ~ÀQÍÅ x"å~°}, ¢ã‘Î =jHõ~°}, `ÕÅ∞
=∞O„`«O, áê=Ú =∞O„`«O "≥Ú^ŒÖˇ·# Z<Àfl ~°Hõ~°HÍÅ =∞O„`åÅ`À ‰õÄ_ç#k. "å\˜Ö’
#∞Oz ÃÑ· # K≥ Ñ ≤ Ê # =∞O„`åÅ∞, 㨠∂ HÍÎ Å ∞ ^•i `« Ñ ≤ Ê |∞∞ˆ Q fi^Œ O Ö’xH˜
=KåÛÜÕ∞"≥∂#xÑ≤ã¨∞ÎOk. |Ǩïâß W=hfl `«~åfi`« HÍÅOÖ’ KÕ~°Û|_ç#=x H˘O^Œi
Jaè„áêÜ«∞O. JÖψQ |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ =ÙO_»=Åã≤# =∞<ÀǨÏ~°O, QÆOcè~°O, ÉèíHÎ̃ÉèÏ= |O^èŒ∞~°O
J~Ú# Q˘Ñ¨Ê „áê~°÷#Å∞, =∞O„`åÅ∞ J^äŒ~°fi "Õ^ŒOÖ’ KåÖÏ KÀ@¡ HõxÑ≤™êÎ~Ú. J^äŒ~°fi"Õ^ŒO
"≥Ú^Œ\’¡ "Õ^Œ™ê÷~Ú ÖËx^Œx, P ™ê÷~Úx ^•xH˜ HõeÊOK«_®xH˜ |∞∞ˆQfi^ŒO #∞Oz fã¨∞H˘x
H˘xfl, W`«~°„`å H˘xfl, =∞O„`åÅ#∞ KÕ~°Û_»O [iyO^Œx XHõ Jaè„áêÜ«∞O.
D q^èŒOQÍ „Ѩu^•xfl XHõ ^Õ=`«QÍ KÕÜ«∞_»"Õ∞ HÍHõ, z=~°‰õΩ qâıfi ^Õ=ÙÅ∞ J<Õ
¿Ñ~°∞`À ã¨=∞ã¨Î ^Õ=`åhHÍxfl L=∞‡_çQÍ „áêi÷OKÕ Q˘Ñ¨Ê ã¨∂HÍÎÅ∞ J<ÕHõO |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’
KåÖÏ „Ѩ=ÚYOQÍ Hõ#|_»`å~Ú.
 124 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HõÑʨ Å ã¨∂HõOÎ
XHõ Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ#, Hõq`å`«‡Hõ"≥∞ÿ# ã¨∂HõÎO HõѨÊÅ ã¨∂HõÎO. ÉèÏ~°`«^ÕâßxH˜ WѨÊ\˜=Öˇ
|∞∞ˆQfi^ŒHÍÅOÖ’ ‰õÄ_® =~°¬|∞∞`«∞=Ù (monsoon) Ju =ÚYº"≥∞ÿ#k. =~å¬Å∞ Ѩ_ç`Õ<Õ
ã¨~°ã¨∞ûÅ∞, #^Œ∞Å∞, "åQÆ∞Å∞ xO_»∞`å~Ú. ѨO@Å∞ ѨO_»∞`å~Ú. '"å<åÅ∞ ‰õΩ~°"åe
=iKÕÅ∞ ѨO_®e— J<Õk WѨÊ\˜=Öˇ JѨC_»∂ „Ѩ[Å HÀÔ~¯.
=~°¬ |∞∞`«∞=Ù ~åQÍ<Õ, PHÍâ◊OÖ’ #Å¡x =∞|∞ƒÅ∞ á⁄_»K«∂ѨQÍ<Õ, [Å∞¡Å∞
‰õΩ~°=QÍ<Õ, K≥~°∞=ÙÅ∞, ^˘~°∞=ÙÅ∞ xO_»QÍ<Õ, JѨÊ\˜=~°‰õΩ ZHõ¯_≥Hõ¯_À ^•‰õΩ¯#fl HõѨÊÅ∞
|Ü«∞\˜H˜ =zÛ ZÅ∞ÔQuÎ |$O^ŒQÍ#O KÕã¨∞Î#fl@∞ì ɡHõɡHõ ÖÏ_»∞`å~Ú. P =∞<ÀǨÏ~°
ã¨=∞+≤ìQÍ<åxfl XHõ Q˘Ñ¨Ê ã¨∂HõÎOÖ’ ZÖÏ =i‚OKå~À K«∂_»O_ç–
''ã¨O=`«û~°O â◊â◊Ü«∂<å „ÉÏǨχ}Ï
„=`« Kåi}ó
"åK«O Ѩ~°̊#º [xfi`«O
„Ѩ =∞O_»∂Hõ J"åi+¨μ.——
=∞ø#„=`«O Ѩ\ ì̃# „ÉÏǨχ}∞Å ÖÏQÍ U_®k áê@∞ xâ◊≈|ÌOQÍ q„âßOu fã¨∞‰õΩ#fl
=∞O_»∂HÍÅ∞ Ѩ~°̊#º ("Õ∞Ѷ¨∞) ÃѶ∞+¨ qx, ZÅ∞QÆ∞Å∞ qáêÊ~Ú.
2. k"åºO|∞=ÙÅ∞ [Å∞¡Å∞QÍ g∞^Œ Ѩ_»QÍ<Õ, JѨÊ\˜=~°‰õΩ ã¨~°ã¨∞ûÅÖ’x QÆ∞O@ÅÖ’
â◊√+≤¯Oz áÈ~Ú â◊~ÚOz =Ù#fl HõѨÊÅ∞ ^Œ∂_»Å`À Hõeã≤ ^èÕ#∞=ÙÅ∞ JOÉèÏ~å=O
KÕã¨∞Î#fl@∞ì J~°∞ѨÙÅ∞ "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ_»`å~Ú.
3. =~°¬ |∞∞`åfiQÆ=∞#O`À `«$+≤`« =∞O_»∂HÍÅ g∞^Œ "å# z#∞‰õΩÅ∞ Ѩ_ç, Jq
`«_»∞™êÎ~Ú. JѨC_»∞ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ `«O„_ç =^ŒÌ‰õΩ Ñ¨~°∞y_ç áÈ~Ú#@∞ì XHõ HõѨÊ
=∞~˘Hõ HõÑ¨Ê =^ŒÌ‰õΩ áÈ`«∞Ok.
4. =~°¬O ‰õΩi¿ãÎ `«_»∞ã¨∂Î =∞O_»∂Hõ ^ŒfiÜ«∞OÖ’ XHõ\ ˜ Ô~O_»= ^•xfl ~°=∞‡x Ñ≤Å∞ã¨∞ÎOk.
^èŒ∂„=∞ =~°‚OÖ’ =Ù#fl HõÑ¨Ê Ç¨Ïi`«=~°‚ =∞O_»∂HÍxfl ÔQO`«∞`«∂ "≥o¡ HõÅ∞ã¨∞ÎOk.
5. QÆ∞~°∞=Ù áê~î°O K≥|∞`«∞O>Ë t+¨μº_Õ J`«_çx J#∞HõiOz#@∞ì, XHõ HõÑ¨Ê Ô~O_»=^•x
J~°∞ѨÙ#∞ J#∞Hõiã¨∞ÎOk. JѨC_»∞ hà◊¡Ö’ ZQÆ∞~°∞`«∂ =ÙO>Ë, JѨÊ\˜=~°‰õΩ
â◊√+≤¯Oz# ^•x ^ÕǨÏO |ÅO ѨÙOA‰õΩO@∞Ok.
6. XHõ HõÑ¨Ê J~°∞Ѩ٠QÀ=Ù JOÉèÏ~å"åxfl áÈe =ÙO>Ë, =∞~˘Hõ^•x J~°∞Ѩ٠"Õ∞Hõ
ˆHHõÖÏQÍ =ÙO@∞Ok. XHõ HõÑ¨Ê ^èŒ∂„=∞ =~°‚OÖ’ =ÙO@∞Ok. =∞~˘Hõ\ ˜ P‰õΩѨK«ÛQÍ
=ÙO@∞Ok. Jhfl ¿Ñ~°∞‰õΩ HõѨÊÖˇ·<å, "Õ~°∞ "Õ~°∞ ~°OQÆ∞ÅÖ’ =ÙO\Ï~Ú. "Õ̂~fi~°∞QÍ
J~°∞™êÎ~Ú. "Õˆ~fi~°∞ „Ѩ^ÕâßÅÖ’ =ÙO\Ï~Ú.
 125 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
7. Ju~å„`«=∞<Õ ™È=∞Ü«∂QÆOÖ’ ™È=∞‰õΩOÉèíO K«∞@∂ì „ÉÏǨχ}∞Å∞ =∞O„`åÅ∞
Ѩiîã¨∞Î#fl@∞ì, [Å ã¨=∞$^Œú"≥∞ÿ# ã¨~°ã¨∞û K«∞@∂ì HõѨÊÅ∞ ‰õÄ~°∞Ûx =~°¬HÍÅѨÙ
~å„`«∞ÅѨC_»∞ ɡHõɡHõ ÖÏ_»∞`«∞<åfl~Ú.
8. ™È=∞Ü«∂QÆOÖ’ ™È=∞~°ã¨O `«Ü«∂~°∞KÕã¨∞Î#fl „ÉÏǨχ}∞Å∞ ã¨O=`«û~°=∞O`å
=∞O„`åÅ∞ Ѩiî™êÎ~°∞.
9. Ѩ<≥flO_»∞ <≥ÅÅ „Hõ=∂xfl =∞O_»∂HÍÅ∞ ~°HΔ̃™êÎ~Ú. |∞∞`«∞ ^èŒ~å‡Å#∞ Jq Z#fl_»∂
Ju„Hõq∞OK«=Ù. ã¨O=`«û~°O ѨÓiÎ J~Ú =~°¬Ñ¨Ù [Å∞¡Å∞ Ѩ_»QÍ<Õ x^•Ñ¶¨∞`«Ñ¨Î
=∞O_»∂HÍÅ∞ QÆ∞O@Å #∞Oz |Ü«∞\˜H˜ =™êÎ~Ú.
1. P=ÙÖÏ JiKÕ =∞O_»∂HõO, "Õ∞HõÖÏ ˆHHõ ¿Ñ>Ëì ÉèËHõO. =Ú^Œ∞~°∞ Ѩã¨∞ѨÙ~°OQÆ∞
HõѨÊ. P‰õΩѨK«Ûx HõÑ¨Ê Jhfl =∂‰õΩ ^è•#^è•#º ã¨=∞$kúx HõeyOK«QÀ~°∞`«∞<åfl=Ú.
ã¨Ç¨Ï„™œ+¨^èŒ∞Å#∞ =$kú K≥OkOKÕ =~°¬HÍÅOÖ’ HõѨÊÅ∞ =O^ŒÖÏk P=ÙÅ#∞ WzÛ =∂‰õΩ
PÜ«Ú~°fi$kú, HõeyOK«QÀ~°∞`«∞<åfl=Ú.
ÉèÏ~°`«^Õâ◊Ѩ٠=~°¬~°∞Î "å`å=~°}Ïxfl D ã¨∂HõÎO KåÖÏ Q˘Ñ¨ÊQÍ Ñ¨@∞ì‰õΩ#flk.
WO^Œ∞Ö’ HõѨÊÖË ^Õ=`«Å∞, JO>Ë U ã¨∂HõÎOÖ’ Z=i „Ѩã¨HÎ̃ =ÙO>Ë "åˆ~ ^Õ=`«Å#fl=∂@.
UHõO ã¨`ü
WÖÏ Ö’HõOÖ’ „Ѩu^•xfl ^Õ=`«QÍ Ñ¨ÓlOK«_»OÖ’x Jã¨O|^Œú`« Ѩ@ì "≥·=ÚYºO`À
HÍÉ’Å∞ |∞∞ˆQfi^ŒO XHõ KÀ@ J<ÕHõ`«fiOÖ’x UHõ`åfixfl (Ü«¸x\© W<£ _≥·=iû\©) XHõ
=∞ǨÏ`«Î~° =∞O„`«OÖ’ WÖÏ H©iÎOzOk.
(1–104–46)
''WO„^ŒO q∞„`«O =~°∞} =∞yfl =∂Ǩï
~°^èÀ k=ºã¨∞û=~À‚ QÆ∞~°∞`å‡<£
UHõO ã¨`ü q„áê |Ǩï^è• =^ŒxÎ
JyflO Ü«∞=∞O =∂`«iâß≈fi# =∂Ǩïó——
nx J~°÷O: WO„^Œ∞_»∞, q∞„`«∞_»∞, =~°∞}∞_»∞, Jyfl, ã¨∞Ѩ~°∞‚_≥·# QÆ~°∞`«‡O`«∞_»∞,
Ü«∞=Ú_»∞, "åÜ«Ú=Ù W`åºkQÍ qq^èŒ <å=∂Å`À qA˝Öˇ·#"å~°∞ ¿Ñ~˘¯O@∞#flѨÊ\˜H©
L#flk XHõ>.Ë
UHõO ã¨`ü – JO>Ë L#flk XHõ>Ë, ã¨`«ºO XHõ>Ë Ñ¨~°"Õ∞â◊fi~°∞_»∞ XHõ_Õ HÍx,
q„ѨÙÅ∞ |Ǩïq^è•Å∞QÍ P UHõã¨`åºxfl ¿Ñ~˘¯O@∂ =ÙO\Ï~°∞.
 126 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
W`«Î_ç`À aO^≥, HõÅâ◊O, áê„`«, Ñ¨à‹¡O WOHÍ Z<Àfl =ã¨∞Î=ÙÅ∞ `«Ü«∂~°∞KÕÜ«∞=K«∞Û.
"Õ̂~fi~°∞ =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ "Õ̂~fi~°∞ ¿Ñ~°¡`À Ñ≤Å∞™êÎ=Ú. "Õ̂~fi~°∞ Ѩ#∞ʼnõΩ "å\˜x LѨÜ≥∂y™êÎ=Ú.
J~Ú<å "å\˜Ö’x ֒ǨÏO XHõ>Ë Hõ^•? P XˆH ֒ǨxH˜ LѨÜ≥∂yOKÕ Ñ¨xx|\ì̃ "Õ̂~fi~°∞
¿Ñ~°∞¡ =º=Ǩ~°OÖ’H˜ =™êÎ~Ú.
JÖψQ |OQÍ~°O`À HõÅâ◊O, áê„`«, LOQÆ~°O, Ǩ~°O, QÍAÅ∞, =Ú‰õΩ¯Ñ¨Ù_»Hõ
W`åºkQÍ J<ÕHõ =ã¨∞Î=ÙÅ∞ `«Ü«∂~°∞KÕã≤ PÜ«∂ ¿Ñ~°¡`À Ñ≤Å∞™êÎ=Ú. HÍx "å\˜Ö’x
֒ǨÏO XHõ¯>Ë Hõ^•?
JÖψQ L#flk XHõ>Ë. Jk ã¨`«ºO, ÖË^• Ѩ~°"Õ∞â◊fi~°∞_»∞, Ѩ~°=∂`«‡. J~Ú`Õ,
XH˘¯Hõ¯ ã¨O^Œ~åƒùxfl |\ì̃ PÜ«∂ ~°∂áêÅÖ’ P UˆHâ◊fi~°∞_»∞ KÕ¿ã Ѩ#∞Å#∞ |\ì̃ "Õ̂~fi~°∞
¿Ñ~°¡`À – WO„^Œ∞_»x, q∞„`«∞_»∞, =~°∞}∞_»∞, Jyfl, QÆ~°∞_»∞_»∞, Ü«∞=Ú_»∞, "åÜ«Ú=Ù
W`åºkQÍ ¿Ñ~°¡`À – =º=ǨÏi™êÎ=Ú. x*ÏxH˜ KÕ¿ã Ѩ#∞ÅÖ’ ÉèË^ŒO =Ù<åfl, D
^Õ=`«ÅO^Œ~°∞ XHõˆ~.
Wn ÃÑ· =∞O„`«OÖ’x ÉèÏ=O. W^Õ `«~åfi`« `«~åfi`« HÍÅOÖ’ LѨx+¨`«Î`«fi zO`«#‰õΩ
P^è•~°Éèí∂`«"≥∞ÿ# ÉèÏ=#.
JO>Ë |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ =O^ŒÖÏk ~°Hõ~°HÍÅ qz„`« ^Õ=`«Å ™È΄`åÅ`À áê@∞, UˆHâ◊fi~°
ÉèÏ=# ‰õÄ_® KÀ@∞ KÕã¨∞‰õΩOk.
ã¨∞MÏ#∞~°HΘ
áÈ`Õ, =∞~˘Hõ ^Œ$+≤ì #∞Oz K«∂¿ãÎ |∞∞ˆQfi^•~°∞ºÅ∞ Éè∫uHõ rq`åxH˜, SÇ≤ÏHõ,
ã¨∞MÏʼnõΩ, Éè’QÆÉèÏQͺʼnõΩ J`«ºO`« „áê^è•#ºO WKåÛ~°x „QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û. "å~°∞ Ö∫H˜Hõ
rq`«O ^Œ∞óY=∞Ü«∞=∞x, x~åâßѨÓi`«=∞x ~ÀÜ«∞ÖË^Œ∞. SÇ≤ÏHõ rq`«O HõΔ} ÉèíOQÆ∞~°O,
^Œ∞óY ÉèÏ[#O Hõ#∞Hõ q=ÚHÎ̃ á⁄O^Œ^Œy#^Œ<Õ ÉèÏ=# "åiÖ’ ÖË^Œ∞. ã¨<庙ê„â◊=∞ „Ѩ㨈HÎ
ÖË^Œ∞., Jk `«~åfi`« HÍÅOÖ’ =zÛOk. ã¨fi~°æ „Ѩ™êÎ=#, =∞~°}Ï#O`«~° rq`« „Ѩ™êÎ=#
=Ù#flѨÊ\˜H˜ #~°Hõ „Ѩã¨HÎ̃ÖË^Œ∞.
SÇ≤ÏHõ rq`«OÖ’ ã¨∞MÏÅ HÀã¨"Õ∞ "å~°∞ ^Õ=`«Å#∞ ™È΄`«O KÕâß~°∞. Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ∞
KÕâß~°∞. J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ <≥·uHõ`åfixH˜ J`«ºkèHõ „áê^è•#ºq∞KåÛ~°∞. =∂#=Ù_»∞ rqOz#O`«
HÍÅO `À\˜"åi HÀã¨O, ã¨OѶ¨∞O HÀã¨O, [QÆ`«¯ÖϺ}O HÀã¨O Hõ$+≤KÕÜ«∂Åx, `åºQÆO
KÕÜ«∂Å<Õ ÉèÏ"å<Õfl "å~°∞ „ѨKå~°O KÕâß~°∞. „Ѩ[ÅO^Œi ã¨∞Yã¨O`ÀëêÅ#∞ "å~°∞ HÀ~å~°∞.
x`«ºâ◊√ÉèÏ<Õfl HÀ~å~°∞. Wk |∞∞ˆQfi^ŒO JO`«\Ï HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. JO`«=∂„`«# "åiH˜ â◊„`«∞=ÙÅ∞
ÖË~°x HÍ^Œ∞. â◊„`«∞=ÙÅ#∞ ^Õfi+≤OK«ÖË^Œx, "åi q<åâßxfl HÀ~°ÖË^Œx HÍ^Œ∞. JÖψQ, "å~°∞
 127 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
KÕã#≤ ^ŒO`å <≥u· Hõ=∞x, ZHõ¯_® Jhu ÖË^xŒ HÍ^Œ∞. HÍx, ã¨~fi° [QÆk`ú O« P^Œ~≈° O, ã¨~fi° =∂#=
HõàϺ}O "åi ^èպܫ∞O #∂\˜H˜ #∂~°∞áêà◊√§ `«# "åi P^Œ~å≈Å#∞ J#∞ã¨iOKÕ *Ïu
Éèí∂Ö’HõOÖ’ ZHõ¯_® Hõ#|_»^Œ∞. ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl rq`å#∞~°HÎ̃H˜, â◊√ÉèíHÍ=∞#‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}QÍ
D „Ѩã≤^Œú =∞O„`«O K«∂_»O_ç –
Éèí„^°O Hõˆ~‚aèó â◊$}∞ Ü«∂=∞^Õ"å
Éèí„^ŒO Ѩâıº=∂HõΔ aè~°º[„`åó
ã≤÷Ô~· ~°OÔQ· ã¨∞Î+¨μì "åQ∑O ã¨ã¨Î#∂aèó
=ºâı=∞ ^Õ=Ç≤Ï`«O Ü«∞^•Ü«Úó ( 1–89–8)
F ^Õ=`«ÖÏ~å! "Õ∞=Ú „|uH˜ =Ù#flO`« HÍÅO =∂ K≥=ÙÅ`À Éèí„^Œ "åHͺÖË
q#QÀ~°∞`«∞<åfl=Ú. =∂ Hõà◊¡`À Éèí„^Œ ^Œ$âߺÖË Hõ#QÀ~°∞`«∞<åfl=Ú. (JÖψQ q∞QÆ`å
WO„kÜ«∂Å`À ‰õÄ_® =∞Oz Ѩ#∞ÖË KÕÜ«∞QÀ~°∞`«∞<åfl=∞x J~°÷O qã¨ÎiOK«∞HÀ"åe.)
^Œ$_è®=Ü«∞"åÅ∞ QÆÅ `«#∞=Ù`À D [QÆ`«∞Î#∞ ¿ãqã¨∂Î ^Õ=`«Å∞ =∂‰õΩ „Ѩ™êkOz#
PÜ«Úëê¯Å=∞O`å QÆ_»Ñ¨ QÀ~°∞`«∞<åfl=Ú.
"Õ^Œ "åV‡Ü«∞OÖ’ #∂~°∞ â◊~°`«∞ÎÅ nä"£∞ KåÖÏ KÀ@¡ =ã¨∞ÎOk. JO>Ë =∂#=Ù_»∞
#∂~°∞ ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ Hõ~°‡Å∞ KÕã¨∂Î ã¨∞YOQÍ „|`«HÍÅx P<å\˜ "å~°∞ HÀ~°∞‰õΩ<Õ"å~°∞,
^Õ=`«Å#∞ „áêi÷OKÕ"å~°∞.
ÃÑ·# L^ŒÇ¨ÏiOz# =∞O„`«O `«~°"å`« ^•xÖ’ |∞∞+≤ J~Ú# ~åǨ˙QÆ} QÀ`«=Ú_»∞
qâıfi^Õ=ÙÅ#∞ WÖÏ „áêi÷OKå_»∞.
â◊`«q∞#∞fl â◊~°^À JxÎ ^Õ"å
Ü«∞„`å #â◊Û„HÍ [~°ã¨O `«#∂<åO
Ѩل`å ™È Ü«∞„`« Ñ≤`«~À Éèí=xÎ
=∂<À =∞^蕺s i+¨`åÜ«Ú~°<æ ÀÎ: (1–89–9)
–=∂#= rq`«O #∂~°∞ â◊~°`«∞ÎÅ∞QÍ xs‚`«"≥∞ÿOk. Hõ#∞Hõ, JO`«HÍÅO, F
^Õ=`«ÖÏ~å! =∂ `«#∞=ÙʼnõΩ Z\ì̃ „Ѩ=∂^ŒO ÖˉõΩO_®, =∂ Ѩل`«∞Å∞ =∂ Ñ≤`«~°∞ÅÜÕ∞º
q^èŒOQÍ, =∞=∞‡efl rqOK« x=fiO_ç. –
"Õ^•Å#∞ "≥∞K«∞ÛHÀ=_»O D ~ÀAÅÖ’ á¶êº+¨<£ HÍ^Œ∞. "Õ^•ÅÖ’ Jã¨Å∞ Ug∞ÖË^Œx,
XHõ"Õà◊ U^≥·<å =Ù<åfl J^ŒO`å Jaè=$kú x~À^èŒHõO, =¸_è» qâßfiã¨Ñ¨Ói`«O, J<åQÆiHõO
Jx XHõ Jaè„áêÜ«∞O ¿ÇÏ`«∞"å^ŒO ¿Ñi@ K≥ÖÏ=∞}˜ J=Ù`«∞#flk. Wk ѨÓiÎQÍ x[O
HÍ^Œ∞. áêHΔ̃Hõ ã¨`«ºO =∂„`«"Õ∞. P ~ÀAÅ#∞ QÆ∞~°∞ÎÖ’ =ÙOK«∞‰õΩO>Ë, ZO`À JÉèí∞º^ŒÜ«∞
 128 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨∂K«HõO J#^Œy# ÉèÏ"åÅ∞ JHõ¯_»Hõ¯_» "Õ^•ÅÖ’ ^Œ~°≈#q∞™êÎ~Ú. ^Œ∞~°^Œ$+ì̈=âß`«∞Î "Õ^Œ
"åV‡Ü«∂xfl ™êO„Ѩ^•~ÚHõ ѨO_ç`«∞Å∞ ™êO„Ѩ^•~ÚHõ"≥∞ÿ# J~å÷Å`À =∂„`«"Õ∞ "åºMϺ#O
KÕã≤, ^•xÃÑ· P^èŒ∞x‰õΩÅÖ’ Q“~°=O HõeyOK«ÖËHõáÈ`«∞<åfl~°∞. "Õ^•Å#∞ ‰õΔΩ}‚OQÍ J^茺ܫ∞#O
KÕã≤# ѨO_ç`« „ѨHÍO_»∞ Öˇ=Ô~·<å P^èŒ∞xHõ, JÉèí∞º^ŒÜ«∞Hõ~° ^Œ$HõÊ^äŒO`À – "åºMϺxOK«QÆey`Õ
ã¨OѶ¨∂xH˜, "Õ^•Å‰õΩ, ÉèÏ~°fÜ«∞ „áêp# ã¨O㨯 $uH˜ Q˘Ñ¨Ê ¿ã= KÕã≤#"å~°∞ J=Ù`å~°∞.
ã¨=∂#`«fi ã¨∂HõÎO
|∞∞ˆQfi^ŒO „Ѩ^äŒ=∞ =∞O_»ÅOÖ’ 191 ã¨∂HÍÎÅ∞<åfl~Ú. ^•x =∞O_»bHõ~°}O
„Ѩ}ÏoHÍ|^ŒúO J#_®xH˜ gÅ∞ÖË^Œ∞. PYi^≥·# ^Œâ◊=∞ =∞O_»ÅO ‰õÄ_® 191= ã¨∂HõÎO`À<Õ
=ÚyÜ«∞_»O XHõ Ѩ^uúŒ „ѨHÍ~°"∞Õ [iy LO@∞O^•? P ã¨∂Hõ„Î ^Œ+ì¨ JOy~°ã∞¨ _≥#· ã¨O=##∞_»∞
J<Õ |∞∞+≤, "Õ^Œ "åV‡Ü«∂xH˜ Pk J~Ú# |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ Hõ@ìHõ_»Ñ¨\ ˜ ã¨∂HõÎO U=∞O@∞#fl^À
K«∂_»O_ç:
''ã¨OQÆK«Ûù^èŒfiO ã¨O=^Œ^èŒfiO
ã¨O"À=∞<åOã≤ *Ï#`åO
^Õ"åÉèÏQÆO Ü«∞^ä•Ñ¨Óˆ~fi
ã¨O*Ï<å<å Láêã¨`—Õ — (10–191–2)
– F #~°∞ÖÏ~å! g∞~°∞ XˆHKÀ@, XHõ=∂@QÍ, HõÅã≤ #_»=O_ç, HõÅã≤ ѨÅHõO_ç.
g∞ =∞#ã¨∞ûÅhfl HõÅÉ’ã≤ XˆH q^èŒOQÍ PÖ’zOK«O_ç. „áêp#∞Öˇ·# ^Õ=`«Å∞ U q^èŒOQÍ<≥·`Õ
SHõ=∞`«ºO`À =∞# ǨÏq~åƒùQÍÅ∞ ã‘fiHõiOKÕ"å~À g∞~°∂ JÖψQ qÉèË^•Å∞ =∂x HõÅã≤
"≥∞Åã≤ ^èŒ#O ѨOK«∞HÀO_ç. –
ã¨=∂<À =∞O„`«ó ã¨q∞uó ã¨=∂h
ã¨=∂#O =∞#ó ã¨Ç¨Ïz`«Î "Õ∞ëêO
ã¨=∂#O =∞O„`« =∞aè=∞O„`«ÜÕ∞=ó
ã¨=∂<Õ# "À ǨÏqëê AǨϟq∞. (10–191–3)
– WHõ¯_» ã¨=∂q+¨μìÖˇ·# "å~°O^Œi „áê~°÷# ã¨=∂#OQÍ (XˆH q^èŒOQÍ) =ÙO_®e.
D ã¨q∞u =∞#HõO^ŒiH˜ ã¨=∂#OQÍ K≥O^Œ∞`«∞Ok. =∞# JO^Œi ^èպܫ∞O, „ѨÜ≥∂[#O
JO^ŒiH© ã¨=∂#O HÍ"åe. =∞# HÀiHõÅ∞ ‰õÄ_® ã¨=∂#"≥∞ÿ =ÙO_®e. JO^ŒiH˜ ã¨=∂#"≥∞ÿ#
ǨÏqã¨∞û`À D Ü«∞[˝O KÕ^•Ì=Ú. –
 129 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨=∂h= P‰õÄuó
ã¨=∂<å ǨÏ$^ŒÜ«∂h =ó
ã¨=∂# =∞ã¨∞Î"À =∞<À
Ü«∞^ä•=ó ã¨∞ã¨Ç¨ã¨u (10–191–4)
– F Ü«∞[=∂#∞ÖÏ~å! (Ü«∞[˝O KÕ¿ã"å~°∞) =∞# ã¨OHõÅÊO ã¨=∂#O HÍ"åe.
=∞# ǨÏ$^ŒÜ«∂Å∞ ã¨=∂#O HÍ"åe. =∞# JO`«óHõ~°}O ã¨=∂#O HÍ"åe. =∞#
UH©ÉèÏ"åxH˜ U q^èŒ"≥∞ÿ# JO`«~åÜ«∞O HõÅQÆ~å^Œ∞.
|Ǩïâß |∞∞ˆQfi^ŒHÍÅOÖ’ „QÍ=∞ã¨∞÷ÅO^Œ~°∞ XHõKÀ@ ‰õÄ_ç fˆ~Û ''ã¨q∞u—— J#|_Õ
ã¨~°fiã¨Éèíº ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ ÃÑ· =∞O„`åÅ#∞ „áê~°÷# w`åÅ∞QÍ LѨÜ≥∂yOKÕ "åˆ~"≥∂. ã¨~°fi
ã¨=∂#`åfixfl É’kèOKÕ D =∞O„`åÅ#∞ WѨC_»∞ ‰õÄ_® ã¨ÉèíÅ∞, ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ ã¨ÉèÏ„áê~°OÉèí
„áê~°÷# =∞O„`åÅ∞QÍ ZO^Œ∞‰õΩ LѨÜ≥∂yOK«~å^Œ∞?

V
 130 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
12. P„â◊=∞ "å\˜HõÅÖ’ âßOu áê~îåÅ∞
Jaè*Ï˝# â߉õΩO`«ÅO <å@HõOÖ’ ^Œ∞+¨ºO`«∞_»∞ ~°^äŒO ky Hõ}Ïfi„â◊=∞OÖ’ „Ѩ"Õtã¨∂Î
''JHõkä`«O——QÍ<Õ, JO>Ë Z=~°∂ K≥ѨC‰õΩO_®<Õ, Jk `«áÈ=#O Jx `≥Å∞ã¨∞Î#fl ^ŒO\Ï_»∞.
ZÖÏ `≥Å∞ã¨∞Î#fl^Œx ã¨∂`«∞_»∞ J_çy`Õ, ^Œ∞+¨ºO`«∞_»∞ `«áÈ=<åxfl WÖÏ =i‚™êÎ_»∞.
h"å~åó â◊√Hõ QÆ~°ƒùHÀ@~°=ÚY „Éèíëêì ãÎ̈~°∂}Ï =∞^èŒó
„Ѩã≤flQÍÌó HõfizkOQÆ∞n Ѷ¨Åk^Œó ã¨∂K«ºO`« U"À Ѷ¨ÖÏ!
qâßfi™ÈѨQÆ=∂ ^Œaè#fl QÆ`«Ü«∞ó â◊|ÌO ã¨Ç¨ÏO`Õ ˆ~MÏOH˜`åó
`ÀÜ«∂^è•~° Ѩ^ä•â◊fi =ůŠtMÏ x+¨º#Ì ˆ~MÏOH˜`åó
– K≥@¡ `˘„~°ÅÖ’ ^•y# zÅ∞HõÅ <Àà◊¡ #∞Oz *Ïi x=fii ^è•#ºÑ¨Ù yO[Å∞ P
K≥@¡ H˜O^Œ Ѩ_ç=Ù<åfl~Ú. JHõ¯_»Hõ¯_» ~åu ѨÅHõÅ∞ WOQÆ∞n Ѷ¨ÖÏÅ∞ z`«H˘¯@ì_»O =Å¡
#∂<≥ l_»∞¤`À HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú. P„â◊=∞OÖ’ ÉÏQÍ #=∞‡HõO`À "≥∞ã¨∞Å∞`«∂ =ÙO_»_»O
JÅ"å>ÿ̌# ÖËà◊√§ =∞# J_»∞QÆ∞Å K«Ñ¨C_»∞ qx ‰õÄ_® ÉèíÜ«∞Ѩ_»_»O ÖË^Œ∞. h\˜ Ѩ_çÜ«∞Å
"≥·Ñ¨Ù "≥àı¡^•~°∞Å∞ `«_çã≤# =ůÖÏÅ H˘ã¨Å #∞Oz *Ïi# [Å ^è•~°Å KåiHõÅ`À xO_ç
=Ù<åfl~Ú. –
P `«~åfiu â’¡HõOÖ’ ^Œ∞+¨ºO`«∞_»∞ WOHÍ WÖÏ =i‚™êÎ_»∞. Hõ}Ïfi„â◊=∞ ^Œ$âߺxfl:
– QÍe `åH˜_çH˜ K«eOKÕ HÍÅfi h\˜Ö’ K≥@¡ "≥Ú^Œà◊√¡ ã¨fiK«ÛùOQÍ Hõ_çy#@∞ì
HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú. Ǩϟ=∞QÆ∞O_®ÅÖ’ <≥~Úº áÈÜ«∞_»O =Å¡ ÃÑ·H˜ ÖËz# á⁄QÆ=Å¡ K≥@¡ z=Ùà◊¡
~°OQÆ∞ =∂iOk. WkQÀ WHõ¯_» `À@Ö’ ^Œ~°ƒùQÆ_ç¤ HÀã≤# KÀ@ <≥=∞‡kQÍ xã¨ûOHÀK«OQÍ
ÖË_ç ‰õÄ#Å∞ u~°∞QÍ_»∞`«∞<åfl~Ú.
HÍo^•ã¨ =∞ǨHõq D Ô~O_»∞ â’¡HÍÅ`À Hõ}Ïfi„â◊=∞ Hõ=∞hÜ«∞ ^Œ$âߺxfl ÉÁ=∞‡
Hõ\ ˜ì =∞# Hõ>ˇì^Œ∞@ xeáê_»∞. 'âßO`« q∞^Œ=∂„â◊=∞ Ѩ^ŒO— J#∞‰õΩO@∂ ^Œ∞+¨ºO`«∞_»∞
=ÚO^Œ∞‰õΩ J_»∞QÆ∞ "Õ™êÎ_»∞.
XHõ ã¨∞O^Œ~° ^Œ$â◊ºO
Jk U =¸_»∞ "ÕÅ Uà◊¡<å\˜ ^Œ$â◊º"≥∂, J@∞=O\˜ „ѨâßO`« =Ú<庄â◊=∂ÅÖ’<Õ
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ L^ŒƒùqOz =ÙO\Ï~Ú.
P ~ÀAÅÖ’ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ WѨÊ@O`« [<åÉèÏ ÖË^Œ∞. KåÖÏ Ñ¨ÅÛQÍ [#O
=ÙO_ç =ÙO\Ï~°∞. [#Ѩ^•Å∞, „QÍ=∂Å∞, Ѩ@ì}ÏÅ∞ ‰õÄ_® JO`Õó JHõ¯_˘Hõ\ ˜ JHõ¯_˘Hõ\ ˜
 131 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
qã≤ˆ~ã≤#@∞ìO_Õq. Z‰õΩ¯= Éèí∂ÉèÏQÆO P~°}Ϻ=$`«"≥∞ÿ =ÙO_Õk. J@∞ J~°}ϺʼnõΩ, W@∞
[#Ѩ^•Å‰õΩ, ÖË^• Ѩ@ì}ÏʼnõΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’, ѨK«Ûx á⁄ÖÏÅ =∞^茺 =Ú<庄â◊=∂Å∞O_Õq.
P„â◊=∞O JO>Ë XHõ Ѩ~°‚ ‰õΩ\©~° ã¨=Ú^•Ü«∞O. ã¨=Ú^•Ü«∞ =∞^茺OÖ’ QÆ∞~°∞=ÙQÍ~°∞O_Õ
Ѩ~°‚âßÅ. ^•xH˜ H˘O`« ^Œ∂~°OÖ’ Z^Œ∞~°∞QÍ, Z`«∞ÎQÍ Zky K«Å¡\ ˜ h_»xKÕÛ "ÕѨK≥\’ì,
~åqK≥\’ì, =∞~˘Hõ\’. ^•x K«∞@∂ì ~°K«Û|O_»ÖÏO\˜ JeH˜# J~°∞QÆ∞. JHõ¯_» „|Ǩχ"å^Œ∞Å∞
H˘O^Œ~°∞ KÕi ''ˆH<Õ+≤`«O Ѩ`«u „¿Ñ+≤`«O =∞#ó....—— JO@∂ `«`«fi qKå~°O ™êyã¨∂Î
=ÙO\Ï~°∞. ^•xH˜ J@∂ W@∂ JeH˜ =ÚQÆ∞æÅ∞ ÃÑ\˜ì# =ÚOyà◊¡Ö’ t+¨μºÅ Ö’yà◊√§.
"å\˜Ö’ #∞Oz „âß=º"≥∞ÿ# HõO~î°O`À ''Jã¨`À =∂ ã¨^Œæ=∞Ü«∞, `«=∞™È =∂ *’ºu~°æ=∞Ü«∞,
=∞$`Àº~å‡ J=∞$`«O QÆ=∞Ü«∞—— J<À, ''ã¨Ç¨Ï<å==`«∞, ã¨Ç¨Ï<ÒÉèí∞#‰õΩÎ, ã¨Ç¨Ïg~°ºO
Hõ~°"å=ÃÇ·Ï, `Õ[ã≤fi<å=nè `«=∞ã¨∞Î, =∂ qkfiëê=ÃÇ·Ï—— J<À – âßOu áê~îåÖ’, =∞~˘Hõ\’
qxÑ≤ã¨∂Î =ÙO\Ï~Ú. WOHÍ J=`«Å HÍÜ«∞QÆ∂~°Å `À@Å∞, Ѩà◊§ `À@Å∞, F=¸Å
QÀâßÅ. #_»Hõ ^Œ∂~°OÖ’ –
''JHõ~°Ì=∞ q∞^ŒO f~°÷O Éèí~°^•fi[ xâß=∞Ü«∞
~°=∞}©Ü«∞O „Ѩã¨<åflO|∞ ã¨#‡#∞+¨º =∞<ÀÜ«∞^è•——
F Éèí~°^•fi*Ï! ã¨`«∞Ê~°∞+¨μx =∞#ã¨∞û ÖÏQÍ x+¨ÊOHõ"≥∞ÿ, x~°‡Å"≥∞ÿ# [ÅO`À
~°=∞}©Ü«∞OQÍ =Ù#fl D ˆ~=Ù#∞ K«∂_»∞ – Jx ~å=∂Ü«∞}OÖ’ "åb‡H˜ =i‚Oz# `«=∞™ê
#k ÖÏO\˜#k, ÖË^• ã¨~°ã¨∞û, ÖË^• ''[Å [Å =∞OAÖÏ~°ƒù@∞Å *ÏÖÁ¯#∞ ÃãÅÜÕ∞~°∞——,
ѨO@ HÍÅfi, Ñ≤Å¡ HÍÅfi, U^À XHõ [ÖÏâ◊Ü«∞O.
^Œ∂~° ^Œ∂~åÅ #∞Oz QÆ∞~°∞=Ù =^ŒÌ „|Ǩχ q^Œº <Õ~°∞ÛH˘#_®xH˜ q^•º~°∞÷Å∞
=KÕÛ"å~°∞. J^茺ܫ∞# HÍÅOÖ’ t+¨μºÅ∞ QÆ∞~°∞=ÙQÍi "≥ÚHõ¯Å‰õΩ hà◊√¡ áÈÜ«∞_»O, QÀáêÅ#O,
QÀ ^ÀǨÏ#O, (áêÅ∞ Ñ≤`«Hõ_»O), |@ìÅ∞uH˜ ÃÑ@ì_»O, WO\˜ Ѩ#∞Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# â◊√„â◊¥+¨
KÕ¿ã"å~°∞. q^•º Ѩiã¨=∂Ñ≤Î Ñ≤^ŒÑ¨ QÆ∞~°∞=Ù‰õΩ `Àz#^Õ^À ^ŒHΔ̃}QÍ WzÛ "≥àı¡"å~°∞.
LѨx+¨`∞« ÅÎ ∞
„|Ǩχ q^Œº JO>Ë Ñ¨~åq^Œº. JO>Ë P`å‡<å`«‡ qKå~°O, „|Ǩχ`«`«fi q"ÕK«#O
W`åºk. WO^Œ∞‰õΩ áê~î°º „QÆO^ä•Å∞QÍ |Ǩïâß LѨÜ≥∂QÆѨ_Õq LѨx+¨`«∞ÎÅ∞. JO>Ë
D<å\˜ >ˇHû± ÖÏ |∞H±ûÖÏ h\òQÍ JK«∞Û"Õã≤ =ÙO_Õ=x HÍ^Œ∞. `åà◊, Éè∂í ~°˚ Ѩ„`« „QÆO^ä•Å∞QÍ<≥<· å
=ÙO_Õq HÍ=Ù. Jq ‰õÄ_® =∞ødHõ ™êÇ≤Ï`«º"Õ∞. QÆ∞~°∞ =ÚY`«ó Ѩ~°=∂~°÷O t+¨μºÅ∞
q<Õ"å~°∞. QÆ∞~°∞=ÙQÍ~°∞ K≥ѨÊQÍ t+¨μºÅ∞ Éèí\ ©ìÜ«∞O "Õ¿ãÎ J"Õ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ JÜÕ∞ºq.
ÖË^• Jk=~°̂H „Ѩ=k`«"≥∞ÿ# LѨx+¨`«∞ÎÅÃÑ· K«~°ÛÅ ^•fi~å J^茺ܫ∞#O KÕÜ«∞ˆQk.
 132 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
LѨx+¨`ü J<Õ â◊|ÌO LѨ–x–ã¨^£ J<Õ =∂@Å HõÅ~ÚHõ`À U~°Ê_çOk. JO>Ë
ã¨q∞ÏѨOÖ’ ‰õÄ~ÀÛ=_»O. QÆ∞~°∞=Ù ã¨g∞áê# t+¨μºÅ∞ ‰õÄ~°∞Ûx q^•ºÉèϺã¨O KÕÜ«∞_»O. P
q^•ºÉèϺ㨠HÍÅOÖ’ `«Ü«∂Ô~·# "åV‡Ü«∞"Õ∞ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞.
D ~° K « ~ Ú`« ‰ õ Ω LѨ x +¨ ` « ∞ Î Å ¿Ñ~° ∞ K≥ a `Õ ÃÑ· # =i‚ O z# =Ú<庄â◊ = ∞
"å`å=~°}=∞O`å =∞<À <Õ„`åÅ =ÚO^Œ∞ XHõ ã¨∞O^Œ~° ã¨fiѨflOÖÏ Hõ^ŒÖÏ_»∞`«∞Ok.
WHõ „Ѩ H õ $ `åxH˜ =zÛ LѨ x +¨ ^ £ "åVºÜ« ∂ xfl QÆ ∞ iOz 㨠O „QÆ Ç ¨ Ï OQÍ
`≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ "Õ^•Å‰õΩ z=~°–ã¨OÇ≤Ï`«, „ÉÏǨχ}ÏÅ∞, P~°}ºHÍÅ `«~åfi`« –
=™êÎ~Ú. JO^Œ∞KÕ`«<Õ "å\˜H˜ "Õ^•O`«O J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk. ã¨=∞ã¨Î qâ◊fi q*Ï˝#O
"Õ^•ÅÖ’<Õ =Ù#fl^Œx ѨÓ~°∞fi~°Å #=∞‡HõO. P q*Ï˝# ™ê~åOâ◊=∞O`å LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’
=Ù#flk Hõ#∞Hõ ‰õÄ_® "å\˜H˜ "Õ^•O`«O J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
ÉèÏ~°fÜ«∞ `«`«fizO`«# ã¨=∞ã¨ÎO LѨx+¨`«∞ÎÅ #∞OKÕ =zÛOk. "å\˜ „ѨÉèÏ=O
„Ѩ`«ºHõΔOQÍ<À, Ѩ~ÀHõΔOQÍ<À ^•xÃÑ· =ÙOk. JO^Œ∞KÕ`«<Õ ã¨∂÷ÅOQÍ ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#
ã¨=∞™êÎxH˜ "Õ^•O`«O J<Õ =∞~À ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ Zxfl? XHõ ÖˇHõ¯ „ѨHÍ~°O 223 J~Ú`Õ, "å\˜Ö’ KåÖÏ ÉèÏQÆO
W\©=e HÍÅOÖ’ "≥Å∞=_ç#q. PYiH˜ JHõƒ~ü HÍÅOÖ’ PÜ«∞# P^Õâß#∞™ê~°O XHõ
''JÖ’¡Ñ¨x+¨`ü—— ‰õÄ_® "≥Å∞=_çOk.
=ÚH˜ÎHÀѨx+¨`«∞Î JëÈì`«Î~° â◊`« (108) LѨx+¨`«∞ÎÅ#∞ ¿Ñ~°∞ ¿Ñ~°∞<å ¿Ñ~˘¯Ok.
HÍx JO^Œ∞Ö’ J`«ºkèHõ ÉèÏQÆO ã¨QÆ∞}Àáêã¨#‰õΩ, qq^èŒ ^Õ=`åHõOQÍ qxi‡`«"≥∞ÿ#"Õ.
JO^Œ∞KÕ`« Jq ‰õÄ_® J~åfip#"≥∞ÿ#q. J„Ѩ^è•#"≥∞ÿ#q, Jã¨Öˇ·# LѨx+¨^•fiV‡Ü«∞OQÍ
¿Ñ~˘¯#|_»^ŒQÆxq.
=∞i Uk ™êkèHÍ~°"≥∞ÿ#, „áêp#"≥∞ÿ#, Jã¨Å∞ ã≤ã¨Öˇ·# LѨx+¨^•fi}˜? JO>Ë
Pkâ◊OHõ~åKå~°∞º_»∞ („H©ã∞¨ Î â◊HOõ 788–820) ÉèÏ+¨ºO „"åÜ«∞_®xH˜ J~°›"∞≥ #ÿ qQÍ ZOK«∞‰õΩ#fl
Ѩk LѨx+¨`«∞ÎÅ#∞ Jã¨Öˇ·#qQÍ Ñ¨O_ç`«∞Å∞ ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞.
Jq Wq :
1. S`«ˆ~Ü≥∂Ѩx+¨`«∞Î (|∞∞ˆQfi^ŒO) 2. Dâß"å™Èºx+¨`«∞Î (â◊√Hõ¡ Ü«∞Aˆ~fi^ŒO) 3.
|$ǨÏ^•~°}ºHÀѨx+¨`«∞Î (â◊√Hõ¡ Ü«∞Aˆ~fi^ŒO) 4. `≥·uÎsÜ≥∂Ѩx+¨`«∞Î (Hõ$+¨‚Ü«∞Aˆ~fi^ŒO) 5.
Hõ~îÀѨx+¨`«∞Î (Hõ$+¨‚ Ü«ÚAˆ~fi^ŒO) 6. KèåO^ÀQÀºÑ¨x+¨`«∞Î (™ê=∞"Õ^ŒO) 7. ˆH<ÀѨx+¨`«∞Î
(™ê=∞"Õ^ŒO) 8. „Ѩâ’flѨx+¨`«∞Î (J^äŒ~°fi"Õ^ŒO) 9. =∂O_»∂HÀºÑ¨x+¨`«∞Î (J^äŒ~°fi"Õ^ŒO)
10. =ÚO_»HÀѨx+¨`«∞Î (J^äŒ~°fi"Õ^ŒO).
 133 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
H˘O^Œ~°∞ H“+‘`«H˜ (|∞∞ˆQfi^ŒO), âıfi`åâ◊fi`«~°O (Hõ$+¨‚ Ü«∞Aˆ~fi^ŒO) ‰õÄ_® KÕiÛ
Jã¨Öˇ·#q ^•fi^Œâ’Ѩx+¨`«∞ÎÅx ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞. x*ÏxH˜ D Ô~O_»∂ ‰õÄ_® KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê
LѨx+¨`«∞ÎÖË. =ÚYºOQÍ âıfi`åâ◊fi`«~ÀѨx+¨`«∞ÎÖ’ Q˘Ñ¨Ê =∞O„`åÅ∞<åfl~Ú. ''"Õ^•Ç¨Ï"Õ∞`«O
ѨÙ~°∞+¨O...—— J<Õk ^•xÖ’x^Õ. JÖψQ =∂Ü«∞ J<Õ =∂@ "≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ P LѨx+¨`«∞ÎÖ’<Õ
HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
HÍÅ x~°Ü
‚ ∞« O
WHõ, LѨx+¨`«∞ÎÅ HÍÅ x~°‚Ü«∞O ZÖÏ KÕÜ«∞_»O? ™êO„Ѩ^•~ÚHõ ѨO_ç`«∞Å∞ Wq
‰õÄ_® „â◊√`«∞ÅÖ’x ÉèÏQÍÖË Hõ#∞Hõ "Õ^•Å HÍÅ"Õ∞ LѨx+¨`«∞ÎÅ HÍÅ=∞x, Wq ‰õÄ_®
„|Ǩχ =ÚM’^Œæ`åÖË Hõ#∞Hõ J<åk Jx JO\Ï~°∞. HÍx, "Õ^Œ |∞∞‰õΩ¯ÅÔH·`Õ „^Œ+ì̈Å∞<åfl~°∞.
g\˜H˜ Z=~°∂ ÖË~°∞. Jhfl J<å=∞HõOQÍ<Õ =Ù<åfl~Ú. U"≥∞ÿ<å Jáœ~°∞¿+Ü«∞"å^•xfl
Jã¨O|^Œú"≥∞ÿ#kQÍ<Õ H˘\ì̃ "ÕÜ«∂e.
H˘O^Œ~°∞ Kåi„`«‰õΩÅ∞ LѨx+¨`«∞ÎÅ HÍÅO „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 2580–1800 =∞^茺
JO\Ï~°∞. HÍx, Jã¨Å∞ P~°∞ºÅ ÉèÏ~°`«^Õâ◊ „Ѩ"Õâ◊"Õ∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 1750 „áêO`åÖˇ·`Õ,
LѨx+¨`«∞ÎÅ#∞ WOHÍ "≥#H˜¯ ZÖÏ fã¨∞‰õΩ "≥à◊¡_»O? JO^Œ∞KÕ`« =∞Ǩ J~Ú`Õ ~å^è•Hõ$+¨‚<£
=Öˇ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO "≥~Úº ã¨O=`«û~åÅ <å\˜H˜ "å\˜x fã¨∞‰õΩáÈ=K«∞Û.
HÍx, Z‰õΩ¯= =∞Ok ѨO_ç`«∞Å∞, Ѩiâ’^茉õΩÅ∞ LѨx+¨`«∞ÎÅ#∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 800`À
"≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ_»`å~°∞. „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 200 <å\˜H˜ =ÚYº"≥∞ÿ# LѨx+¨`«∞ÎÅ ~°K«# ѨÓiÎ J~Ú
=ÙO@∞O^Œx ÉèÏqã¨∞Î<åfl~°∞. U"≥∞ÿ<å „Ñ¨^è•#"≥∞ÿ# LѨx+¨^Õfi^•O`«O |∞^Œ∞úx („H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO
6= â◊`åaÌ) <å\˜ˆH =KÕÛã≤O^Œx x~åѶ¨∂@OQÍ K≥ѨÊ=K«∞Û. J~Ú`Õ H˘xfl =ÚM’ºÑ¨x+¨`«∞ÎÅ∞
=∂„`«O |∞^Œ∞úx `«~åfi`«q, |Ǩïâß „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 400–300 =∞^茺 HÍÖÏxq Jx
~å^è•Hõ$+¨‚<£ Jaè„áêÜ«∞O.
=∞~˘Hõ „Ѩâ◊fl – LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ Wk =ÚO^Œ∞ HÍÖÏxk, Wk `«~åfi`« HÍÖÏxk
Jx „áêp<å~åfip#`«Å#∞ x~°~‚ ÚOK«_®xH˜ gÅ∞O^•? JO>Ë "å\˜ ÉèÏ+¨#∞ |\˜ì H˘O`«=~°‰Ωõ
x~°‚~ÚOK«=K«∞Û.
|∞∞HõûOÇ≤Ï`«Ö’x ã¨O㨯 $`åxH˜, P `«~åfi`« U Ô~O_»∞ "ÕÅ Uà◊§<å\˜HÀ =zÛ#
ѨÙ~å}ËuǨã¨, HÍ=º, <å@HÍÅÖ’x ã¨O㨯 $`åxH˜ áÈeHõ KåÖÏ `«‰õΩ¯=. "åºHõ~°}O
#∞Oz â◊|Ì ã¨fi~°∂ѨO =~°‰õΩ Jhfl =∂iáÈ`å~Ú.
LѨx+¨`«∞ÎÅ ÉèÏ+¨ :
HÍQÍ, LѨx+¨`∞« ÅÎ ã¨O㨯 $`«O "Õ^Œ ã¨O㨯 $`åxH˜, `åH˜Hõ ã¨O㨯 $`åxH˜ =∞^躌 ã¨O÷ QÍ
=ÙO@∞Ok. LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ „áêp#"≥∞ÿ#"å\˜ ÉèÏ+¨ "Õ^Œ ã¨O㨯 $`åxH˜, `«~°"å`«"å\˜
ÉèÏ+¨ Ö∫H˜Hõ ã¨O㨯 $`åxH˜ ^ŒQÆæ~°QÍ =ÙO\Ï~Ú.
 134 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ ÉÏQÍ „áêp#"≥∞ÿ#q QÆ^ŒºOÖ’ =Ù<åfl~Ú. Jq S`«ˆ~Ü«∞, H“+‘`«H˜,
`≥·uÎsÜ«∞, KèåO^ÀQƺ, |$ǨÏ^•~°}ºHõ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞, ˆH<ÀѨx+¨`«∞ÎÖ’x H˘xfl ÉèÏQÍÅ∞.
`«H˜¯#q Kè«O^Œ P`«‡Hõ"≥∞ÿ#q. Jxfl\˜Ö’H˜ Hõ~îÀ~°Ñ¨x+¨`«∞Î `«~åfi`« HÍÖÏx^Œx, ^•xÖ’
™êOYº, Ü≥∂QÆ ^Œ~°≈<åÅ c*ÏÅ∞<åflÜ«∞x ~å^è•Hõ$+¨‚<£ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞. ÉèíQÆ=næ`«Ö’
#∞Oz ‰õÄ_® Jk L^•Ç¨Ï~°}Å∞ fã¨∞‰õΩ#fl^Œx PÜ«∞# JO\Ï~°∞. HÍx, LѨx+¨`«∞ÎÅ,
^Œ~°≈<åÅ ™ê~åOâ◊"≥∞ÿ# ÉèíQÆ=næ`« ÉÏQÍ J~åfip#"≥∞ÿ#^≥· =ÙO_®e. J^Õ Hõ~îÀѨx+¨`«∞ÎÖ’
#∞Oz â’¡HÍÅ#∞ fã¨∞‰õΩx =ÙO_®e. =∂O_»∂HõºO Hõ~O°î HõO>ˇ `«~åfi`«^xŒ ‰õÄ_® ~å^è•Hõ$+¨<‚ £
JO\Ï~°∞. ÉèÏ+¨#∞ |\ì̃ K«∂¿ãÎ JO`Õ J~Ú=ÙO_®e.
â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ ÉèÏ~°fÜ«∞ P^蕺u‡Hõ zO`«#ÃÑ·, rq`«OÃÑ· LѨx+¨`«∞ÎÅ „ѨÉèÏ=O
WO`å JO`å HÍ^Œ∞. Jã¨Å∞ P ~°K«<å „Ñ¨„H˜Ü«∞ „ѨÉèÏ="Õ∞ QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿOk. ¿Ñ¡\’xH±
_≥·ÖÏQ∑û „Ѩ„H˜Ü«∞ =Öˇ LѨx+¨„^ŒK«<å „Ñ¨„H˜Ü«∞ ‰õÄ_® ZO^Œi<À „ѨÉèÏq`«O KÕã≤Ok. WO`«‰õΩ
=ÚO^Œ∞ ¿Ñ~˘¯#fl LѨx+¨`«∞ÎÅ X~°=_çÖ’ `«~åfiu HÍÅOÖ’ J<ÕHõ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ "≥Å∞=_»_»"Õ∞
WO^Œ∞‰õΩ x^Œ~°≈#O.
WHõ LѨx+¨zÛO`«# „ѨÉèÏ=O K≥ѨÊ#Hõ¯~°ÖË^Œ∞. ÉÏ^Œ~åÜ«∞} „|Ǩχã¨∂„`åÅ∞,
ÉèíQÆ=næ`« LѨx+¨`åû~åOâßÖË. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞, „|Ǩχã¨∂„`åÅ∞, ÉèíQÆ=næ`« – D =¸_çO\˜x
''„Ѩ™ê÷#„`«Ü«∞O—— JO\Ï~°∞. "≥Ú`«ÎO ÉèÏ~°fÜ«∞ `«`«fi zO`«##∞ P =¸_»∂ ZO`À „ѨÉèÏq`«O
KÕâß~Ú. WѨÊ\˜H© Jã¨OMϺHõ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ LѨx+¨`«Ê~î°#OÖ’, =∞##OÖ’ LѨâ◊=∞#O
á⁄O^Œ_»O [~°∞QÆ∞`«∞#flk.
ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ<Õ HÍHõ áêâßÛ`«∞ºÅ#∞ ‰õÄ_® LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ ZO`À „ѨÉèÏq`«O KÕâß~Ú.
[~°‡<£ `«`«fi"Õ`«Î ëÈÃÑ<£Ç¨˙=~ü LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ K«kq =ÚQÆ∞ú_»Ü«∂º_»∞. LѨx+¨`åû~°ã¨fi`«O
QÆ∞iOz J`«_»∞ WÖÏ JO\Ï_»∞ :
It has been the solace of my life, it will be the solace of my death. (BѨxY`ü
(LѨx+¨`«∞ÎÅ∞) <å rq`«OÖ’ LѨâßOuQÍ LѨÜ≥∂QÆѨ_çOk. JÖψQ <å =∞~°}OÖ’
‰õÄ_® LѨâßOuQÍ LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞Ok)
WOHÍ PŤãπ ǨÏH±ûb, \˜.Zãπ. WeÜ«∞\ò =O\˜ ~°K«~Ú`«Å#∞, "Õ∞^è•=ÙÅ#∞
ZO^Œi<À LѨx+¨zÛO`«# „ѨÉèÏq`«∞Å#∞ KÕã≤Ok.

V
 135 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
13. Hõ~°‡ *Ï˝#=∂~åæÅ ã¨=∞#fiÜ«∞O
"Õ ^•Å∞ WO„^•yfl =~°∞}Ïk ^Õ=`«Å‰õΩ, Ü«∞[˝Ü«∂QÍk Hõ~°‡HÍO_»‰õΩ
„áê^è•#ºq∞KåÛ~Ú. Ü«∞[˝Ü«∂QÍk „Hõ`«∞=ÙÅ`À ^Õ=`«Å#∞ „Ѩã¨#∞flÅ#∞ KÕã¨∞HÀ=_»O,
HÍq∞`å~å÷Å#∞ á⁄O^Œ_»O "Õ^Œ=∞`« „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO.
HÍx, â◊ ` åÉÏÌ Å ∞ QÆ _ » ∞ 㨠∞ Î # fl H˘nÌ "Õ ^ •Å∞, "≥ · k Hõ Hõ ~ ° ‡ Å∞, "Õ ∞ ^è • =Ùʼnõ Ω
(WO@Öˇ‰õΩÛ=ÖòQÍ) `«$Ñ≤Îx=fiÖËHõáÈÜ«∂~Ú. [O`«∞ |Å∞Å∞, WOHÍ W`«~° J<åKå~åÅ`À
‰õÄ_ç# Ü«∞[˝Ü«∂QÍk HÍ=∞º Hõ~°‡Å#∞, "å\˜=Å¡ ÅaèOKÕ SÇ≤ÏHõ „ѨÜ≥∂[<åÅ#∞
`«∞K«Ûù"≥∞ÿ#qQÍ, J^èŒ=∞ ™ê÷~ÚH˜ K≥Ok#qQÍ "å~°∞ x~°ã≤OKå~°∞. "åi x~°ã¨# LѨx+¨`«∞ÎÅ
~°∂ѨOÖ’ =ºHõÎ"≥∞ÿOk.
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ "Õ^•ÅÃÑ·, "Õ^Œ =∞`«OÃÑ· u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ É’kèOz#
=∞`«O "Õ^Œ=∞`«O HõO>ˇ aè#fl"≥∞ÿ#k. "Õ^Œ=∞`« ÅHõΔ º"≥∞ÿ# SÇ≤ÏHõ Éè’QÆÉèÏQͺÅ∞ ÖË^•
Ѩ~°Ö’Hõ ™œMϺÅ∞ Jâßâ◊fi`«"≥∞ÿ#q. âßâ◊fi`å#O^•xfl =∂#=ÙxH˜ KÕ‰õĈ~Ûk Jã¨Öˇ·# =∞`«O.
"Õ ^ Œ = ∞`« O Hõ ~ ° ‡ =∂~åæ = ÅOax. JO>Ë Ü« ∞ [˝ Ü « ∂ QÍk HÍ=∞ºHõ ~ ° ‡ Å#∞
J=ÅOaOz#k. HÍx Hõ~°‡=∂~åæ# âßâ◊fi`å#O^ŒO ÅÉèíºO HÍ^Œ∞.
âßâ◊fi`å#O^ŒO *Ï˝#=∂~åæ=ÅO|# =Å¡<Õ Åaèã¨∞ÎOk. Hõ~°‡HÍO_» HõO>ˇ *Ï˝#HÍO_»
L`«Î=∞"≥∞ÿ#k. =∂#=Ùx UÔH·Hõ ÅHõΔ ºO ã≤kú =∂„`«"Õ∞. =∞i *Ï˝#O ZÖÏ Åaèã¨∞ÎOk?
Jã¨Å∞ *Ï˝#O JO>Ë ^Õxfl QÆ∞iOz# *Ï˝#O? âßâ◊fi`å#O^ŒO JO>Ë Uq∞\˜?
q#∂`«fl =∞`«O
D „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÖË LѨx+¨`«∞ÎÅ∞. D ã¨=∂^è•<åÅ∞ "Õ^•ÅÖ’ K≥ѨÊ|_ç#
"å\˜HõO>ˇ aè#fl"≥∞ÿ#q. LѨx+¨`«∞ÎÅk XHõ q#∂`«fl =∞`«=∞x ‰õÄ_® K≥ѨÊ=K«∞Û.
J~Ú`Õ, `«=∞k "Õ^ŒÉÏǨϺ =∞`«=∞<Õ xO^Œ á⁄O^Œ_®xH˜ LѨx+¨`å¯~°∞Å∞
™êǨÏã≤OK«ÖË^Œ∞. "Õ^Œ „áê=∂}Ϻxfl JOwHõiã¨∂Î<Õ, "Õ^•Å∞ =^ŒeÃÑ\˜ì# KÀ@∞ #∞Oz
=ÚO^Œ∞‰õΩ áÈ=_®xH˜ "å~°∞ „Ѩܫ∞uflOKå~°∞. JO`ÕHÍ^Œ∞ "Õ^•ÅÖ’ ã¨Hõ$`«∞ÎQÍ Hõ#|_Õ
qâ◊fi q"ÕK«##∞, JO`«=∞ ã¨`åº<Õfi+¨}#∞ =∞iO`« =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞‰õΩáÈ=_®xH˜ "å~°∞
„Ѩܫ∞uflOKå~°∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ ã¨^Œã¨`«ûOâ◊Ü«∞ q`«~°¯O KÕã≤# <åã¨nÜ«∞ ã¨∂HõÎO,
WOHÍ Ñ¨Ù~°∞+¨ ã¨∂HõÎO, Ç≤Ï~°}ºQÆ~°ƒù ã¨∂HõÎO "≥Ú^ŒÖˇ·#q LѨx+¨`å¯~°∞ʼnõΩ „áêuѨkHõÅ∞QÍ<À,
W<£ã≤ʈ~+¨<£QÍ<À LѨÜ≥∂QÆѨ_®¤~Ú.
 136 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JÖψQ |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’x XHõ =∞Ǩ"åHõºO ‰õÄ_® LѨx+¨`å¯~°∞ʼnõΩ „áêuѨkHõQÍ
LѨÜ≥∂QÆѨ_çOk. Jk ''UHõO ã¨`ü q„áê |Ǩï^è• =^ŒOu—— J<Õ =∞ǨÏ`«Î~° "åHõºO. JO`Õ
''ã¨`«ºO XHõ¯>Ë. qA˝Å∞ ^•xfl |Ǩï q^è•Å∞QÍ ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞.—— Jx. D "åHõºOÖ’
J^≥Âfi`« ã≤^•úO`åxH˜ =¸Å c[O =ÙOk. nxfl ã‘fiHõiOz LѨx+¨<Õ‡^è•=ÙÅ∞ |Ǩï <å=∞
~°∂áêÅ`À QÀK«iOKÕ D #â◊fi~° qâ◊fiOÖ’ J#â◊fi~°O, J=ºÜ«∞O, JHõΔ~°O J~Ú# UÔH·Hõ
ã¨`«ºO HÀã¨O J<Õfi+≤OKå~°∞.
=∞øeHõ Ñ„ ⨠fl◊ Å∞
D [QÆ`«∞Î ZHõ¯_ç #∞Oz =zÛOk, ZO^Œ∞‰õΩ =zÛOk, ZÖÏ =zÛOk? nx
ã¨$+≤ìHõ~°Î Z=~°∞? [QÆ`«∞Î ã¨fiÉèÏ=O Uq∞\˜? ^•xÖ’ =∂#=Ùx áê„`« Uq∞\˜? =∂#=Ù_»∞
ZHõ¯_» #∞Oz, ZÖÏ, ZO^Œ∞‰õΩ =KåÛ_»∞? =∞~°}Ï#O`«~°O ZHõ¯_çH˜ áÈ`å_»∞? uiy
[x‡™êÎ_®? [x‡¿ãÎ [## =∞~°} ÉÏ^è• K«„Hõ<Õq∞ „Hõ=∞O#∞Oz r=Ù_»∞ q=ÚH˜Î á⁄O^Õ
=∂~°Oæ ÖË^•? =∂#= r=# Ѩ~=° ∂~°O÷ Uq∞\˜?
U=Oq^èŒ =∞øeHõ „Ѩâ◊flÅ∞ "Õã¨∞‰õΩx LѨx+¨`å¯~°∞Å∞ `«=∞ ^蕺# q"ÕK«# Ѷ¨e`«OQÍ
Hõ#∞Q˘#fl, `å=Ú ^Œi≈Oz#, `å=Ú ã¨fiÜ«∞OQÍ J#∞Éèí∂uÖ’H˜ `≥K«∞Û‰õΩ#fl, ã¨=∂^è•#
ã¨`åºÅ#∞ q=iOK«_®xH˜, W`«~°∞ʼnõΩ É’kèOK«_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOKå~°∞. "åi „Ѩܫ∞`åflÅ
Ѷ¨e`«"Õ∞ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞.
x~° O `« ~ ° O =$kú H õ Δ Ü « ∂ k <å<åq^è Œ Ѩ i }Ï=∂ʼnõ Ω Ö’#ÜÕ ∞ º „Ѩ Ñ ¨ O K« O Ö’
=∂~°∞ÊÖËxk, ã≤÷~°"≥∞ÿ#k, âßâ◊fi`«"≥∞ÿ#k `å=Ú Hõ#∞Q˘<åfl=∞x LѨx+¨^Œ$+¨μÅ∞ Kå\˜
K≥áêÊ~°∞. ^•xfl "å~°∞ „|Ǩχ J<åfl~°∞. „|Ǩχ #∞Oz D ^Œ$â◊º=∂# ã¨=∞ã¨Î qâ◊fiO
=zÛOk. „|Ǩχ֒<Õ Jk ã≤÷u =Ç≤Ïã¨∞Î#flk. z=iH˜ „|Ǩχ֒<Õ Jk Å~Úã¨∞ÎOk. („|Ǩχ
JO>Ë „u=¸~°∞ÎÅÖ’x „|Ǩχ HÍ^Œ∞. WHõ¯_» „|Ǩχ JO>Ë „u=¸~°∞ÎÅ`À ã¨Ç¨, ^Õ=`«Å∞,
=∂#=ÙÅ∞, ã¨HõÅ K«~åK«~° [QÆ∞`«∞ΉõΩ HÍ~°} Éèí∂`«OQÍ, P^è•~°Éèí∂`«OQÍ xez# Ѩ~°„|Ǩχ,
Ѩ~°=∂`«‡. „|Ǩχ, ÖË^• Ѩ~°„|Ǩχ JO>Ë, ã¨~°fi ã¨$+≤ìH˜ =¸ÅO J~Ú# Jx~°fiK«hÜ«∞O,
J=∂#㨠QÀK«~°O, ã¨~åfif`«O J~Ú# x~°∞æ}, x~åHÍ~°, x~°O[# Ѩ^•~°÷O. (Brahman
as world soul.)

„|Ǩχ Ѩ^•~°÷O
„|Ǩχ J<Õ â◊ÉÏÌxfl |∞∞ˆQfi^ŒO ™È΄`«O, „áê~°÷#, =∞O„`«O, Ü«∞[˝O "≥Ú^ŒÖˇ·# J~å÷ÅÖ’
LѨÜ≥∂yOzOk. LѨx+¨`«∞ÎÅ HÍÅO =KÕÛã¨iH˜ Jk x~°∞æ}, x~åHÍ~°, xifiHÍ~°,
 137 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
x~°fiK«<åf`« Ѩ^•~°÷OQÍ J~°÷O =∂~°∞Û‰õΩ#flk. ^•xfl J<Õfi+≤Oz, âßâ◊fi`«OQÍ „|ǨχѨ^ŒO
á⁄O^Œ_»"Õ∞ =∂#=rq`« Ѩ~°=∂~°÷OQÍ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ É’kèOKå~Ú.
J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ „Ѩu rqÖ’#∞ HõΔ} HõΔ} Ѩi=~°Î#‰õΩ, [## =∞~°}ÏʼnõΩ, ã¨∞Y
^Œ∞óMÏʼnõΩ, L„^ÕHÀ^ÕfiQÍk qHÍ~åʼnõΩ "≥#∞Hõ, "å\˜H˜ Jf`«OQÍ, ™êHΔ̃=∂„`«OQÍ xez#
P`«‡ Ѩ^•~å÷xfl LѨx+¨^Õfi`«ÎÅ∞ Hõ#∞Q˘<åfl~°∞. Ѩ~°„|Ǩχ "≥Ú`«ÎO qâ◊fi=∞O`å `å<ÕÜ≥ÿ∞,
^•xH˜ Jf`«OQÍ =ÙO_Õ ã¨`«Ê^•~°÷O. HÍQÍ, P`«‡ JO>Ë „Ѩu rqÖ’#∞ ã¨zÛ^•#O^Œ
ã¨fi~°∂Ѩ"≥∞ÿ x`«º"≥∞ÿ, ã¨`«º"≥∞ÿ "≥eˆQ JHõΔ~° =ºH˜Î.
qâßfi`«‡Ö’, ÖË^• Ѩ~°=∂`«‡Ö’ r"å`«‡ qb#"≥∞ÿ `å^•`«‡ºO K≥O^Œ_»"Õ∞ =ÚH˜Î
Jx, ѨÙ#~°˚##, ѨÙ#~°‡~°} K«„Hõ|O^èŒO #∞Oz âßâ◊fi`« q"≥∂K«#=∞x ‰õÄ_® |∞∞+¨μÅ∞
„ѨuáêkOKå~°∞. J^Õ =∂#= rq`« Ѩ~°=∂~°÷O. ^•xfl á⁄O^Œ_®xH˜ Hõ~îÀ~° xÜ«∞=∞
xã¨÷Å`À, ã¨^•Kå~°O`À, ã¨`«¯~°‡Å`À ‰õÄ_ç# rq`«"Õ∞ =∂~°æ=∞x ‰õÄ_® LѨx+¨`«∞ÎÅ∞
ÃѶ∞Ï+≤OKå~Ú.
P`«‡ Ѩ^•~°÷O
P`« ‡ J<Õ Ñ¨ ^ •xfl |∞∞ˆ Q fi^Œ O r=ÙxÖ’x âßfi㨠( breath) J"Õ J~° ÷ O Ö’
LѨÜ∂≥ yOzOk. HÍÅ„Hõ=∂# Jk „Ѩu rqÖ’ áêOK« Éè∫uHõ"∞≥ #ÿ â◊s~°O #tOz<å, U
â◊√^Œú K≥·`«#º ã¨fi~°∂ѨO J#â◊fi~°OQÍ q∞QÆ∞Å∞`«∞O^À P ã¨HõÖÏf`« x~°∞æ}, x~åHÍ~°
Ѩ^•~°÷OQÍ J~°÷O =∂~°∞Û‰õΩ#flk. „|Ǩχ Ѩ^•~å÷xH˜ QÆÅ ÅHõΔ}ÏÅhfl P`«‡‰õÄ =Ù<åfl~Ú.
JO^Œ ∞ KÕ ` « „|Ǩ Ï ‡, P`« ‡ Å JÉè Ë ^ •xfl LѨ x +¨ ` « ∞ Î Å ∞ „Ѩ u áêkOKå~Ú. <åÅ∞QÆ ∞
„Ѩ^è•<ÀѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ nxH˜ ã¨O|OkèOz# P <åÅ∞QÆ∞ „Ѩuáê^Œ#Å#∞ D <åÅ∞QÆ∞ ã¨∞„Ѩã≤^Œú
=∞Ǩ "åHͺÅ∞ "≥Å¡_çã¨∞Î<åfl~Ú.
1. KèåO^ÀQÀºÑ¨x+¨`«∞ÎÖ’x ''`«`«fi=∞ã≤—— (`«`ü `«fi"£∞ Jã≤) JO>Ë – Jk h"Õ J~Ú
=Ù<åfl=Ù Thou art that. h‰õΩ, Ѩ~°„|Ǩχ Ѩ^•~åúxH˜ `Õ_® ÖË^Œ∞.
2. |$ǨÏ^•~°}ºHÀѨx+¨`«∞ÎÖ’x ''JǨÏO „|Ǩ‡ã≤‡—— (JǨÏO „|Ǩχ Jã≤‡) JO>Ë –
''<Õ<Õ „|Ǩχ#∞ J~Ú =Ù<åfl#∞.—— I am Brahman. Ѩ~°„|Ǩχ‰õΩ, r"å`«‡‰õΩ ÉèË^ŒO
Ug∞ ÖË^Œx, Ô~O_»∂ XHõ>Ë#x J~°÷O.
3. =∂O_»∂HÀºÑ¨x+¨`«∞ÎÖ’x ''JÜ«∞=∂`å‡ „|Ǩ‡—— (JÜ«∞O P`«‡ „|Ǩχ) D P`«‡ÜÕ∞
Ѩ~°„|Ǩχ. This Atman is Brahman itself.
4. S`«ˆ~Ü≥∂Ѩx+¨`«∞ÎÖ’x ''„Ѩ*Ï˝#"£∞ „|Ǩχ——– Brahman is pure conscious-
ness. „Ѩu =∂#=ÙxÖ’, rqÖ’ =ÙO_Õ ã¨fiã¨fi~°∂áêxH˜ ã¨O|OkèOz# Z~°∞HõÜÕ∞
„|Ǩχ.
 138 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
D <åÅ∞QÆ∞ =∞Ǩ"åHͺŠqãÎ̈~°}ÜÕ∞ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞. <åÅ∞QÆ∞ z#fl "åHͺ~å÷ÅÖ’
"≥Ú`«ÎO LѨx+¨`åû~åxfl xa_ôHõ$`«O KÕÜ«∞_»O [iyOk.
D <åÅ∞QÆ∞ =∞Ǩ"åHͺÅ#∞ =ÓiˆH [Ѩ=∂Å uѨC`«∂ >ËÑπ iHÍ~°¤~ü ÖÏQÍ
ѨÙ#â◊Û~°} KÕã≤#O`« =∂„`å#, ÖË^• U"Õ"À Ü«∂l˝Hõ Hõ~°‡Å Ü«∂O„uHõ J#∞ëêª#O ^•fi~å
ѨiîOz#O`« =∂„`å# "å\˜ J~°÷O J#∞Éèí∂uÖ’H˜ ~å^Œ∞. "å\˜x x`«ºrq`«OÖ’ „Ѩu
HõΔ}O J#∞Éèí∂uÖ’H˜ `≥K«∞ÛHÀ"åe. JѨC_Õ Jq =∞#‰õΩ „`À= K«∂Ñ≤™êÎ~Ú.
Ô~O_»∞ =∂~åæÅ∞
LѨx+¨`«∞ÎÅ "Õ^•O`«OÖ’ Ô~O_»∞ ÉèÏQÍÅ∞<åfl~Ú. XHõ\ ˜ *Ï˝# =∂~°æO–<åÖˇ_£˚.
Ô~O_»=k hu=∂~°æO – ZkäH±û.
D Ô~O_»∂ Ѩ~°ã¨Ê~° ã¨OѨÓ~°HÍÅ∞ (mutually complementary). XHõ\ ˜ =∞~˘Hõ
^•xH˜ P^è•~°O. XHõ\ ˜ ÖËx^Õ Ô~O_»=k ÖË^Œ∞. XHõ^•x ^•fi~å Ô~O_»=k ™êkèOKåe.
Hõ~°‡=∂~°æO ^•fi~å *Ï˝#=∂~°æO. *Ï˝#=∂~°æO ^•fi~å Hõ~°‡=∂~°æO.
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ ˆH=ÅO *Ï˝#=∂~åæ<Õfl É’kèOKåÜ«∞O\Ï~°∞. x["Õ∞, HÍx P *Ï˝#
=∂~°æOÖ’ Hõ~°‡=∂~åæ<Õfl É’kèOKåÜ«∞O\Ï~°∞. x["Õ∞, HÍx P *Ï˝#=∂~°æOÖ’ Hõ~°‡=∂~°æO
‰õÄ_® H©Δ~° h~° <åºÜ«∞OQÍ ã¨q∞‡o`«"≥∞ÿáÈ~Ú=ÙOk.
LѨx+¨`«∞ÎÅÃÑ·, "≥Ú`«ÎO Ç≤ÏO^Œ∂ "Õ^•O`«OÃÑ· XHõ P~ÀѨ} =ÙOk. LѨx+¨kfi*Ï˝#O
=ºHÎ̃ „âıÜ«∞ã¨∞û‰õΩ, ÖË^• x„âıÜ«∞ã¨∞û‰õΩ WzÛ# „áê^è•#ºO ã¨=∂*ÏxH˜, ã¨=∞+≤ìH˜ W=fiÖË^Œx.
Jk x[O HÍ^Œ∞. =ºHÎ̃ ÖËx^Õ ã¨=∂[OÖË^Œ∞. JÖψQ ã¨=∂[O ÖËx^Õ =ºHÎ̃ ÖË^Œ∞. J^Õ
"Õ^•O`« ™ê~°O, J^Õ LѨx+¨^Àƒ^èŒ.
Hõ~°‡ JO>Ë Ü«∞[˝ Ü«∂QÍk HÍ=∞º Hõ~°‡Å∞ HÍ=Ù. "å\˜ =Å¡ „ѨÜ≥∂[#O ÖË^Œ∞.
JO`«=∂„`å# U q^èŒ"≥∞ÿ# Hõ~°‡ KÕÜ«∞‰õΩO_® =ÙO_»ÖË_»∞. ^ÕǨÏO =Ù#flO`«=~°‰õΩ U^À XHõ
Ѩx KÕã¨∂Î =ÙO_»=Åã≤#^Õ. â◊s~åxfl ~ÀÜ«∞~å^Œ∞. â◊s~° =∂^ŒºO YÅ∞^èŒ~°‡ ™ê^èŒ#O.
*Ï˝#=∂~°æO HõO>ˇ Hõ~°‡=∂~°æO `«‰õΩ¯= ™ê÷~Ú^≥·#ѨÊ\˜H˜, =∂#=Ù_»∞ =∂#= [#‡
ZuÎ#O^Œ∞‰õΩ, ã¨OѶ¨∞OÖ’ XHõ_»∞QÍ rqã¨∞Î#flO^Œ∞‰õΩ H˘xfl Hõhã¨Ñ¨Ù Hõ~°‡Å∞ Jx"å~°ºOQÍ
KÕÜ«∞Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞. Hõ~°‡ #∞Oz =∂#=Ù_»∞ `«Ñ≤ÊOK«∞HÀÖË_»∞.
J~Ú`Õ JÖÏ KÕÜ«∞Hõ`«Ñ¨Êx Hõ~°‡Å#∞ ™êfi~°÷O HÀã¨O HÍHõ Ѩ~å~°úO HÀã¨O,
„|Ǩ‡~°Ê}OQÍ KÕÜ«∂e. JѨC_»∞ Jq Hõ~°‡Å∞ H͉õΩO_® áÈ`å~Ú. Hõ~°‡=∂e#ºO #~°∞xH˜
JO@‰õΩO_® áÈ`«∞Ok. Jn LѨx+¨`«∞ÎÅ "Õ^•O`« É’^èŒ.
J~Ú`Õ, =∂#=Ù_»∞ J<åã¨HõÎ Hõ~°‡Å#∞ ZO^Œ∞‰õΩ KÕÜ«∂e?
 139 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
D „Ѩâ◊fl‰õΩ ã¨=∂^è•# q∞=fi_®xH˜ Ü«∞uflOzOk Dâß"å™ÈºÑ¨x+¨`«∞Î. Jã¨Å∞
LѨx+¨`«∞ÎÖË Hõ=∞hÜ«∞ Hõq`å ™œO^Œ~°ºO`À JÅ~å~°∞`«∂ =ÙO\Ï~Ú. Dâß"å™ÈºÑ¨x+¨`«∞Î
=∞sx.
Jk ã¨~°fi ã¨=∞„QÆO, ã¨OѨÓ~°‚O J~Ú# LѨx+¨`«∞Î. "≥Ú`«ÎO LѨx+¨`«∞ÎÅ ™ê~°=∞O`å
JO^Œ∞Ö’ Ñ≤O_ôHõ$`«"≥∞ÿ =ÙOk. Jk ѨÓiÎQÍ =∞##O KÕã≤#"å~°∞ `«H˜¯# LѨx+¨`«∞ÎÅ#∞
ѨiîOK«#Hõ¯~°ÖË^Õ"≥∂ ##flO`« ã¨=∞„QÆ ã¨∞O^Œ~°"≥∞ÿ#k. J~Ú`Õ, U LѨx+¨`«∞Î JO^ŒO, U
LѨx+¨`«∞Î K«O^ŒO ^•x^Õ##∞HÀO_ç.
JO^Œ∞ˆH uÅH±, QÍOnèʼnõΩ, \ÏQÀ~ü‰õΩ, ~å^è•Hõ$+¨‚<£‰õΩ WOHÍ =∞Ô~O^Œ~À P^èŒ∞xHõ
zO`«‰õΩʼnõΩ, ѨO_ç`« áê=∞~°∞ʼnõΩ KåÖÏ W+¨ì"≥∞ÿ#k Dâß"å™ÈºÑ¨x+¨`«∞Î.

V
 140 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
14. Dâß"å㨺O
ã¨=∞„QÆ ã¨∞O^Œ~°"≥∞ÿ# LѨx+¨`«∞Î Dâß"å™ÈºÑ¨x+¨`«∞Î. Jk ã¨Hõ֒Ѩx+¨`åû~°O,
ã¨=∞ãÎ̈ "Õ^•O`« ã¨∞^è•Ñ¨Ó~°O. J^Œ∞ƒù`« Hõq`å`«‡HõO. JO`« HõO>ˇ Z‰õΩ¯=QÍ =∂#=r=#
=∂~°æ^Œ~°≈HõO.
¿+H±ã≤ÊÜ«∞~ü 36 <å@HÍÅ∞, WOHÍ H˘xfl ÃÑ^ŒÌ HÍ"åºÅ∞, ÅѶ¨ÚHÍ"åºÅ∞ „"åâß_»∞.
"å\˜ „Ѩ`«∞Åhfl ^Œ∞~°^Œ$+¨ì=âß`«∞Î `«QÆÅ|_çáÈ`«∞<åflÜ«∞#∞HÀO_ç. "å\˜#∞Oz XˆH XHõ
~°K«##∞ ~°HΔ̃OK«_®xH˜ J=HÍâ◊O HõeyO^Œ#∞HÀO_ç ''h=Ù U XHõ¯ ~°K«##∞ ~°HΔ̃OK«_®xH˜
ZOK«∞‰õΩO\Ï=Ù? Jx XHõ ¿+H±ãÊ≤ Ü«∞~ü Jaè=∂x =∞~˘Hõ Jaè=∂xx „ѨtflOKå_»@. ''>ˇOÃÑãπì
<å@HÍxfl ZOK«∞‰õΩO\Ï#∞—— Jx Ô~O_»="å_»∞ ã¨=∂^è•# q∞KåÛ_»∞.
JO>Ë ¿+H±ã≤ÊÜ«∞~ü ~°K«<åâ◊HÎ̃ áê~°=∂ºxH˜, rq`å#∞Éèí= áê~°OQÆ`«`åfixH˜ UÔH·Hõ
„ѨfHõÖÏO\˜k ''>ˇOÃÑãπì—— <å@HõO. J^˘Hõ¯>Ë KåÅ∞ ¿+H±ã≤ÊÜ«∞~ü <å@Hõ x~å‡} „áêQÆÖσùºxfl
~°∂Ñ≤OK«_®xH˜ Jx ÃÑ· L^ŒO`«O ÉèÏ=O.
JÖψQ JëÈì`«Î~° â◊`ÀѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ U XHõ¯ ^•xfl dÅO H͉õΩO_® ~°HΔ̃OK«∞‰õΩO\Ï=x
U LѨx+¨^Œaè=∂xx J_çy<å `«_»∞=ÚHÀ‰õΩO_® ~î°Ñ‘=∞x ã¨=∂^è•#O K≥ѨÊ_®xH˜ gÖˇ·#
LѨx+¨`«∞Î Dâß"å™ÈºÑ¨x+¨`«∞Î. ^•x =∞ǨÏhÜ«∞`« JO`«\ ˜k.
Jk â◊√Hõ¡ Ü«∞Aˆ~fi^ŒOÖ’xk. ™ê^è•~°}OQÍ LѨx+¨`«∞ÎÅhfl U „ÉÏǨχ}ÏxHÀ, U
J~°}ºHÍxHÀ =∞^茺<À, z=~°<À J#∞|O^è•Å∞QÍ KÕiÛ#\ì̃q HÍQÍ. Dâß"å™ÈºÑ¨x+¨`«∞Î
XHõ¯>Ë ™êHΔÍ`«∞Î â◊√Hõ¡ Ü«∞Aã¨ûOÇ≤Ï`«Ö’<Õ ÉèÏQÆOQÍ (JOu=∂^蕺ܫ∞OQÍ) KÕiÛ#\˜ìk.
Wk ‰õÄ_® ^•x =∞ǨÏhÜ«∞`«‰õΩ x^Œ~°≈#O.
D LѨx+¨`«∞ÎÖ’x "≥Ú^Œ\ ˜ =∞O„`«O ''Dâß"å㨺O...—— Jx „áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok.
JO^Œ∞KÕ`« nxH˜ Dâß"å™ÈºÑ¨x+¨`ü Jx ¿Ñ~°∞ =zÛOk. WOHÍ ‰õΩ¡ÑÎ̈OQÍ Dâ’Ѩx+¨`ü
Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
Jxfl LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’H˜ z#flk =∂O_»∂HÀºÑ¨x+¨`ü. ^•xÖ’ 12 =∞O„`åÖË HÍQÍ,
^•x HõO>Ë P~°∞ =∞O„`åÅ∞ Z‰õΩ¯= Dâ’Ѩx+¨`«∞Î. JO>Ë ÅѶ¨Ú LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ Wk
XHõ@#fl=∂@. (Jxfl\˜Ö’H˜ n~À…Ѩx+¨`«∞Î |$ǨÏ^•~°}ºHõO. ^•x `«~åfi`« ÃÑ^ŒÌk
KèåO^ÀQƺO..)
LѨx+¨`«∞ÎÅ#∞ "Õ^•O`«O JO\Ï~°x WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl=Ú. JO>Ë
ã¨=∞ãÎ̈ "Õ^Œ™ê~°O xOÑ≤# „QÆO^ä•Åx J~°÷O. (HÍx, WO`«‰õΩ =ÚO^Õ K≥Ñ≤Ê#@∞¡ x*ÏxH˜
 141 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"≥·kHõ Hõ~°‡HÍO_»#∞ =ºuˆ~H˜Oz XHõ #∂`«fl =∞`åxfl ™ê÷Ñ≤Oz# Ѷ¨∞#`« LѨx+¨`«∞ÎÅk.
Jk q+¨Ü«∂O`«~°O)
"Õ^•O`«O J#QÍ<Õ "≥∞@ì"Õ^•O`«O J<Õ=∂@ *Ï˝Ñ¨HõO =ã¨∞ÎOk. ã¨`«∞Î, z`«∞Î
ÖÏO\˜ =º~°÷, â◊√+¨¯ q`«~°¯O`À HÍňHΔѨO KÕÜ«∞_®xH˜ `«Ñ¨Ê "Õ^•O`«O ^ÕxH©, H˘~°HÍ^Œx,
Jk rq`«O #∞Oz ѨÖÏÜ«∞<åxfl (escapism) É’kèã¨∞ÎO^Œx H˘O^Œ~°∞ "åk™êÎ~°∞. Jk
JáÈǨÏ
XHÍ<˘Hõ ^Œâ◊Ö’, =ÚYºOQÍ â◊OHõ~åKå~°∞ºx `«~åfi`«, "Õ^•O`åxH˜ â◊√+¨¯ ѨÖÏÜ«∞#
"å^ŒO, HÍëêÜ«∞ =¢™êÎÅ∞ ^èŒiOz, aèHΔÍ@#, ^Õâß@# KÕã¨∂Î, x~åfi ºáê~°OQÍ, WǨxfl,
^ÕǨxfl JÅHõΔ ºO KÕ¿ãÎ HÍÅO QÆ_»Ñ¨_»=∞<Õ ^Œ∞~°~°÷O =zÛ#=∂@ x["Õ∞. QÆO*Ï~Ú ^Œ=Ú‡
ÖÏQÆ∞`«∂ rq`« x~åã¨<åxfl É’kèOK«_»O J<Õ Jáê~°÷O =zÛ# =∂@ ‰õÄ_® Ü«∞^ä•~°÷"Õ∞.
â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞ ™ê÷Ñ≤Oz# ã¨<庙ê„â◊=∞ ^èŒ~°‡O =\˜ì ɡ·~åy `«`åfixH˜ (PÜ«∞# ^•xH˜
„Ѩ`«ºHõΔ ÉÏ^èŒ∞º_»x HÍ^Œ∞.) ^•ifã≤# =∂@ ã¨~Ú`«O HÍ^Œ#ÖË=Ú.
HÍh, W\©=e HÍÅOÖ’ ™êfiq∞q"ÕHÍ#O^Œ "Õ^•O`«O Ѩ@¡ D ^Œ∞~°aè„áêÜ«∂xfl
áÈQ˘@ì_®xH˜ `«# rq`«=∞O`å qxÜ≥∂yOKå_»∞. "Õ^•O`«O =∂#=Ù_»∞ WǨÏÖ’HõOÖ’
ã¨HõÅ ã¨`«¯~°‡Å#∞ PK«iã¨∂Î<Õ Uq^èŒOQÍ rq`« K«~°=∞ QÆ=∂ºxfl KÕ~°∞HÀ"åÖ’ É’kèã¨∞ÎO^Œ#fl
"å^•xfl `«# J"≥∂Ѷ¨∞ `«~°¯ |ÅO`À PÜ«∞# ™ê÷Ñ≤OKå_»∞.
P "å^•xH˜ „Ѩ^äŒ=∞OQÍ#∞, „Ѩ`«ºHõΔOQÍ#∞ ^ÀǨÏ^ŒO KÕ¿ã UÔH·HÀѨx+¨`«∞Î U^≥·<å
=ÙO>Ë Jk Dâ’Ѩx+¨`«∞Î. "Õ^•O`«O J#QÍ<Õ KåÖÏ=∞Ok ''ÉÏÉ’Üü∞ P "≥·~åQƺO
=∂H˘^Œ∞Ì. Jk =∞#ÔHHõ¯_» ™ê^茺=∞=Ù`«∞Ok?—— Jx ÉèíÜ«∞Ѩ_ç F #=∞™ê¯~°O ÃÑ\˜ì
`«Ñ¨C‰õΩO\Ï~°∞.
"Õ^•O`« É’^èŒÖ’x „Ѩu z#fl q=~åxfl „ѨuXHõ¯~°∂ ѨÓiÎQÍ PK«~°}Ö’ ÃÑ@ì_»O
™ê^躌 O HÍHõáÈ=K«∞Û. JO`« =∂„`«O`À "≥Ú`«OÎ "Õ^•O`« ÉèÏ=#‰õΩ ^Œ∂~°OQÍ LO_»#Hõ¯~°Ö^Ë ∞Œ .
U H˘OK≥O "Õ^•O`å~å÷xfl =∞##O ^•fi~å J=QÍǨÏ# KÕã¨∞HÀQÆey<å, J=QÍǨÏ# J~Ú#
^•xfl =∞#O Kտ㠄Ѩu „áêѨOzHõ HÍ~åºxH˜ <ÕѨ^䌺O (background) Ö’ *Ï˝`å*Ï˝`«OQÍ,
ã¨Êëêìã¨Ê+ì̈OQÍ<≥·<å 㨈~ xeÑ≤ =ÙOK«∞HÀQÆey<å, ã¨=∞HÍb# ã¨OѶ¨∞ rq`«O WѨÊ\˜ J^èŒó
Ѩ`«#O #∞Oz XHõ J~°ÃãO\©q∞Ï@~°∞ Z`«∞ÎÔH·<å ÖËz xÅ|_»∞`«∞Ok.
z„`«O Uq∞@O>Ë, ã¨=∞HÍeHõ ã¨OѶ¨∞ rq`åxfl U=yOK«∞HÀx"å~°∞ ÖË~°∞. J#∞k#O
Ѩ„uHõÅÖ’ Hõ#|_Õ ÃѶ∞Ï~åÅ∞, <Õ~åÅ∞, Jqhu, J`åºKå~åÅ∞, ǨÏ`åºHÍO_»ÖÏO\˜q
K«∂ã¨∞ÎO>Ë =∞#O x=ã≤OKÕk =∂#= Ö’Hõ=∂, ^•#= Ö’Hõ=∂ JxÑ≤ã¨∞ÎOk. J~Ú<å,
JÖÏ P ÃѶ∞Ï~åÅ#∞ u@∞ì‰õΩO@∂, =∞~°∞ xq∞+¨OÖ’ "å\˜x =∞~°záÈ~Ú Z=i Ѩ#∞ÅÖ’
 142 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"å~°∞ =ÚxyáÈ`å~°∞. H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ `å=¸ P ÃѶ∞Ï~åʼnõΩ „Ѩ`«ºHõΔOQÍ<À,
Ѩ~ÀHõΔOQÍ<À HÍ~°‰õΩÅ=Ù`å~°∞.
JÖÏO\˜ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Z=Ô~·<å "Õ^•O`« É’^èŒÖÏO\˜k KÕ¿ãÎ ''P J^ŒO`å Z=iH˜
‰õΩ^Œ∞~°∞`«∞O^ŒO_ô? D "≥∞@ì "Õ^•O`«O <å ^ŒQÆæ~° K≥ѨÊHõO_ç. Z=_ç ÖÏÉèíO "å_»∞ K«∂ã¨∞‰õΩx
|`«HÍeûO^Õ—— J#fl@∞ì =∂\Ï¡_»`å~°∞. ã¨=∞HÍeHõ rq`åxfl „Ѩu"å_»∂ u@∞ì‰õΩO\Ï_»∞
HÍx, D r=# uq∞~°OÖ’ XHõ z#fl k"≥fi#∞ "≥eyOK«_®xÔH·<å Z=iH© „â◊^Œú =ÙO_»^Œ∞.
WO`«H© K≥Ñ¨Ê =zÛO^Õq∞@O>Ë LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ É’kèOKÕk "≥∞@ì "Õ^•O`åxfl HÍ^Œ∞,
ѨÖÏÜ«∞# "å^•xfl HÍ^Œ∞† HÍ~°º"å^•xfl. =ÚYºOQÍ Dâ’Ѩx+¨`«∞Î *Ï˝#, Hõ~°‡Ü≥∂QÍÅ
ã¨=∞#fiÜ«∂xfl É’kèã¨∞ÎOk. *Ï˝<å=ÅO|#O, Hõ~å‡K«~°}O, Ô~O_»∂ =∂#=rq`åxH˜
ã¨=∂#OQÍ P=â◊ºHÍÅ∞. XHõ\ ˜ ÖËx^Õ Ô~O_»=k ÖË^Œ∞. P Ѩ~°ã¨Ê~å„t`åÅ∞, Ѩ~°ã¨Ê~°
ã¨OѨÓ~°HÍÅ∞ (Mutually complementary)
Dâ’Ѩx+¨`«∞Î É’kèOz# Hõ~°‡ "Õ^•ÅÖ’x Ü«∂l˝Hõ Hõ~°‡HÍO_» HÍ^Œ∞. Jq
Jâßâ◊fi`«"≥∞ÿ# SÇ≤ÏHõ ã¨∞MÏÅ#∞, ÖË^• Jx`«º"≥∞ÿ# ™êfiiæHõ ã¨∞MÏÅ#∞ HÀi KÕ¿ã Hõ~°‡Å∞.
Dâ’Ѩx+¨`«∞Î É’kèOKÕ Hõ~°‡ JÖÏHÍHõ x™êfi~°÷OQÍ, xëê¯=∞OQÍ KÕ¿ã Hõ~°‡. JO^Œ∞KÕ`«
Jk Hõ~°‡ HÍx Hõ~°‡. JHõ~°‡.
Dâ’Ѩx+¨`«∞Î xˆ~ÌtOKÕ *Ï˝#O P`«‡*Ï˝#O, „|Ǩχ*Ï˝#O.
L`«Î=∞Hõ~°‡ *Ï˝<åxH˜ ^•ifã¨∞ÎOk. *Ï˝#O L`«Î=∞Hõ~°‡‰õΩ ^•ifã¨∞ÎOk. "å\˜ =∞^茺
Jq<åÉèÏ= ã¨O|O^èŒO =ÙOk.
WѨC_»∞ Dâ’Ѩx+¨`«∞Î Uq∞ K≥|∞`«∞#fl^À `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
„Ѩu LѨx+¨`«∞ΉõΩ =ÚO^Œ∞ XHõ âßOu =∞O„`«O =ÙO@∞Ok. J^Õ âßOu =∞O„`«O`À
Jk JO`«=∞=Ù`«∞Ok. âßOu – âßOu Jx D ~ÀAÅÖ’ HÀ~°x"å~°∞ ÖË~°∞. HÍx Jk
D<å\˜ „Ѩ`ºÕ Hõ`« HÍ^Œ∞. „ѨÑO¨ K«âßOu, =∂#=*Ïu HõÖϺ}O P ~ÀAÅÖ’ LѨx+¨`å¯~°∞Å
„ѨQÍ_è®â◊Oã¨#O ‰õÄ_®.
Dâ’Ѩ x +¨ ` « ∞ Î ''Ѩ Ó ~° ‚ =∞^Œ ó Ѩ Ó ~° ‚ q∞^Œ O ...—— J<Õ âßOu áê~î ° O `À
„áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok. J~Ú`Õ, ^•x q=~°}O D J^蕺ܫ∞O z=~° W¿ãÎ =∞iO`« ã¨∞É’^èŒHõO,
ã¨=Úz`«O HÍQÆÅ^Œx z=i =~°‰õΩ J>Ëì ÃÑ_»∞`«∞<åfl#∞.
Dâ’Ѩx+¨`«∞Î „áê~°OÉèí =∞O„`«O "≥Ú`«ÎO LѨx+¨`«∞ÎʼnõΩ, "≥Ú`«ÎO "Õ^•O`åxH˜
ã¨OHΔ̃ÑÎ̈ ~°∂ѨO ÖÏO\˜k.
1. Dâß"å㨺q∞^ŒO ã¨~°fiO
Ü«∞u¯OK« [QÆ`åºO [QÆ`ü
`Õ# `«ºˆHÎ# Éèí∞Or^ä•ó
=∂QÆ$^èŒó Hõ㨺ã≤fi^Œú#O
 143 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
*Ï˝# Hõ~°‡ =∂~åæÅ∞ Ô~O_»∂ H©Δ~° h~° <åºÜ«∞OQÍ Hõeã≤ =Ù#fl D ã¨∞„Ѩã≤^Œú =∞O„`«O
ã¨~ÀfiѨx+¨`åû~°O.
J~°÷O : D K«~åK«~° [QÆ`«∞Î ã¨~°fi=Ú#∂fl Dâ◊√xKÕ (Ѩ~°=∂`«‡KÕ) PKåÛùk`«"≥∞ÿ=ÙOk.
JO>Ë XHõ =ã¨∞Î=Ù#∞ ^Œ∞ѨÊ\˜ HõÑ≤Ê#@∞ì HõÑ≤Ê=Ù#fl^Œx HÍ^Œ∞. ''Ü«∞u¯OK« [QÆ`åºO [QÆ`ü——
JO>Ë "≥Ú`«ÎO [QÆ`«∞Î<Õ HÍHõ, [QÆ`«∞ÎÖ’x „Ѩu =ã¨∞Î=Ù֒Ѩe „Ѩu J}∞=Ù#∞, J}∞=Ù
֒Ѩe ÉèÏQÍÅ#∞ Jxfl\˜x, JO`«\ ˜x Dâ◊fi~°∞_»∞ (Ѩ~°=∂`«‡) P=iOz=Ù<åfl_»∞. JO>Ë
[QÆ`«∞ÎÖ’ Dâ◊√_»∞ HÍxk, Dâ◊√_»∞ ÖËxk, DâßKåÛùk`«O HÍxk U H˘OK≥"≥∞ÿ<å ÖË<Õ
ÖË^Œ∞. D ã¨~°fiO Dâ◊fi~°=∞Ü«∞"Õ∞.
JO^Œ∞KÕ`« ã¨HõÅ K«~åK«~° „ѨѨOKåxfl, ã¨∞Y ^Œ∞óY=∞Ü«∞ rq`åxfl, ^•xKÕ
Ѩi`«º‰õΩÎ_»"≥· (Ѩi`«º‰õΩÎ~åÅ"≥·), J#∞ÉèíqOK«∞ (Éèí∞Or^ä•:– Éèí∞lOK«∞) ã¨HõÅ [QÆ`«∞Î#∞
Ѩi`åºQÆOKÕã≤ =∞s ^•xfl J#∞ÉèíqOK«∞.
D LѨx+¨`«∞Î KåÖÏ z„`«"≥∞ÿ#k. Ѩ~°ã¨Ê~° q~°∞^Œú"≥∞ÿ# „Ѩuáê^Œ#Å ^•fi~å L#fl`«
`«~°"≥∞ÿ# ã¨`åºxfl Pq+¨¯iã¨∞ÎOk. LѨ^Õtã¨∞ÎOk. (näã≤ãπ, Ü«∂O\© näã≤ãπ, ã≤O^ä≥ã≤ãπ J#|_Õ
ÃÇÏÔQeÜ«∞<£ Ѩ^ŒÌuÖ’).
`åºQÆO KÕã≤ J#∞Éèqí OK«_O» Uq∞\˜?
=∂#=[#‡ J#fl `«~åfi`« Hõ~å‡K«~°}O, Hõ~å‡#∞Éèí=O `«Ñ¨Ê=Ù. Hõ~°‡ KÕÜ«∞Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞,
^•x Ѷ¨ÅO J#∞ÉèíqOK«Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞. ''<Õ#∞ ã¨<åºã¨O ѨÙK«∞Û‰õΩ<åfl#∞. J_»=ÙÅÖ’H˜ áÈ~Ú
=Ú‰õΩ¯ =¸ã¨∞‰õΩx `«Ñ¨ã¨∞û KÕã¨∞‰õΩO\Ï#∞—— J<Õ ã¨~°fiã¨OQÆ Ñ¨i`åºy ‰õÄ_® âßs~°Hõ
q^èŒ∞Å#∞, U"À H˘xfl „áêѨOzHõ Hõ~°‡Å#∞ KÕÜ«∞Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞. Hõhã¨O 'H“Ñ‘# ã¨O~°HõΔ}Ï~°÷O
JÜ«∞O Ѩ\Ï\’Ѩó J<Õ^≥·<å `«Ñ¨Ê^Œ∞.
J~Ú`Õ, D ã¨~°fi=Ú#∂fl Dâ◊fi~°=∞Ü«∞O. JO`å Dâ◊fi~°=∞Ü«∞O. JO`å Dâ◊fi~°∞_Õ
Hõ#∞Hõ, P Dâ◊fi~å~°Ê} |∞kú`À, Wk <åk HÍ^Œ∞. <å XHõ¯_çn HÍ^Œ∞ J<Õ =∂#ã≤Hõ ã¨<åºã¨
|∞kú`À ã¨∞Y ^Œ∞óMÏÅ#∞ J#∞ÉèíqOKåe, ã¨`«¯~°‡Å∞ KÕÜ«∂e. '`Õ# `«ºˆHÎ# Éèí∞Or^ä•ó—
JO>Ë Jn J~°÷O.
JO`ÕHÍ^Œ∞: ''=∂QÆ$^èŒóHõ㨺ã≤fi^Œú#O——– =∞~˘Hõi ^èŒ<åxfl PtOK«=^Œ∞Ì. h^≥·# ^èŒ<åxfl
‰õÄ_® xëê¯#∞ |∞kú`À J#∞ÉèíqOK«∞. WHõ hk HÍx ^èŒ<åxfl Jã¨Å∞ PtOK«<Õ PtOK«‰õΩ.
W`«~°∞Å ^èŒ<åxfl Pt¿ãÎ hÖ’ ™êfi~°÷O „Ѩ"Õtã¨∞ÎOk. W`«~°∞Å#∞ Hõ+ì̈ÃÑ\ì̃#"å_»=Ù J=Ù`å=Ù.
JO>Ë ã¨~°fiO Dâ◊fi~°=∞Ü«∞O J<Õ ÉèÏ"åxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ „Ѩ=iÎOz#"å_çq J=Ù`å=Ù.
h‰õΩ <åºÜ«∞OQÍ K≥Ok#, K≥O^Œ=Åã≤# ^•<Õfl J#∞ÉèíqOK«∞, q∞ye# ^•xfl
Ѩi`åºQÆO K≥~Úº. JO>Ë Jk <åºÜ«∞OQÍ Z=iH˜ K≥O^•Ö’ "åiH˜ WzÛ"≥~Úº.
D =∞O„`«OÖ’ *Ï˝#, Hõ~°‡, <≥·uHõ Ü≥∂QÍÅ∞ =¸_»∂ =Ú¿ÑÊ@ "Õã¨∞‰õΩx =Ù<åfl~Ú.
D qâ◊fiO ã¨=∞ãÎ̈O Dâ◊fi~°=∞Ü«∞O – Wk *Ï˝# Ü≥∂QÆO.
 144 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^•xfl xëê¯=∞|∞kú`À J#∞Éèqí OK«∞ – Wk Hõ~°‡ Ü≥∂QÆO.
Ѩ~°∞Å ^èŒ<åxfl PtOK«‰õΩ – Wk huÜ≥∂QÆO.
D =¸_»∞ Ü≥∂QÍÅ „u"Õ}© ã¨OQÆ=∞O D =∞O„`«O.
=∞Ǩ`å‡QÍOkè D =∞O„`«O #∞OKÕ `«# „@ã‘ì +≤Ñπ ã≤^•úO`åxfl ™êkèOKå_»∞.
XHõ_»∞ XHõ Ѩi„â◊=∞ <≥ÅH˘Å∞Ê`å_»∞. HÍi‡‰õΩÅ „â◊=∞â◊HÎ̃`À ^•xÃÑ· ÖÏÉèÏÅ∞ Pi˚™êÎ_»∞. P
ÖÏÉèÏÅhfl J`«x XHõ¯_ç"Õ HÍ=Ù. JO^Œ∞Ö’ HÍi‡‰õΩʼnõΩ "å\Ï=ÙOk. P ÖÏÉèÏÅ∞ JO^Œi
™⁄`«∞Î. ÃÑ@∞ì|_ç^•~°∞ P ^èŒ<åxH˜ „@ã‘ì =∂„`«"Õ∞.
Wk ‰õΩǨÏ<å hu Jx, ^•x "≥#∞Hõ HͺÑ≤@eã¨∞ì ^ÀÑ≤_ôH˜ ã¨=∞~°ú# =ÙO^Œx,
ÃÑ@∞ì|_ç^•~°∞‰õΩ K≥Ok# ÖÏÉèÏÅÖ’ HÍi‡‰õΩÅ∞ "å\Ï HÀ~°~å^Œ<Õ D ã¨∂„`«O É’kèã¨∞ÎO^Œx
H˘O^Œ~°∞ "åkOK«=K«∞Û. HÍx Jk JѨ"åºYº =∂„`«"Õ∞. W"åà◊ '=∂i¯û[O— B\ÏѶπ
á¶êº+¨<£— J~Ú#ѨÊ\˜H˜ =∂QÆ$^èŒó Hõ㨺ã≤fi^Œú#"£∞ – Ѩ~°∞Å ^èŒ<åxfl PtOK«~å^Œ∞ – J<Õ
hu"åHõºOÖ’ =∂~°∞¯û x~°fizOz# ã¨~üѨ¡ãπ "åÅ∂º ZH±ûáê¡~Ú>Ë+¨<£ käÜ«∞s ÖÏO\˜k
QÆiƒù`«"≥∞ÿ =ÙO^Œx "åºMϺxOK«=K«∞Û.
D ''„u"Õ}©—— â’¡HÍxfl „ѨѨOK« ™ê~°ã¨fi`«OÖ’x =∞Ǩ"åHͺÅÖ’ XHõ\ ˜QÍ <Õ#∞
ѨiQÆ}˜ã¨∞Î<åfl#∞.
nx `«~åfi`« =KÕÛ â’¡HõO =∞iO`« ã¨Ê+ì̈OQÍ D LѨx+¨`åû~åxfl LѨ^Õtã¨∞ÎOk.
2. ‰õΩ~°fi<Õfl "ÕÇ¨Ï Hõ~å‡}˜
lrq¿+K«Ûù`«Q∑O ã¨=∂ó
U=O `«fi~Ú <å#º^èÕ`Àã≤Î
# Hõ~°‡ eѨº`Õ #ˆ~.
ÉèíQÆ=næ`åHÍ~°∞_çx L`ÕÎ[Ѩ~°z# =∞Ǩ â’¡HõO Wk. QÍOnèrH˜ Wk rq`«
=∂~°æ^Œi≈x. |Ǩïâß D â’¡HõO`À LnÌÑ≤Î á⁄O^Õ, PÜ«∞# #∂~°∞ HÍ^Œ∞, 125 Uà◊√§
rqOKåÅx XHõѨC_»∞ HÀ~°∞‰õΩ<åfl_»∞.
LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’x Q˘Ñ¨Ê^Œ#O Uq∞@O>Ë Jq JÖÏÊHõΔ~åÅÖ’ J#ÖÏÊ~å÷xfl
^Œ\ ì̃OKå~Ú. Jk Q˘¿ÑÊ HÍx. ^•x=Å¡ XHõ z‰õΩ¯ ~åHõáÈÖË^Œ∞. P H˘kÌ JÖÏÊHõΔ~åʼnõΩ
Z=iH˜ `Àz# J~å÷xfl "å~°∞ K≥Ñ≤Ê, Z=i =∞`åxfl "å~°∞ „Ѩu+≤ìOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. â◊OHõ~°∞_»∞,
~å=∂#∞A_»∞, WOHÍ W`«~°∞Å∞ qaè#fl, q~°∞^•ú~å÷Å∞ K≥áêÊ~°∞. H˘O^Œ~°∞ t=Ѩ~°OQÍ,
H˘O^Œ~°∞ "≥·+¨‚=Ѩ~°OQÍ WÖÏ ~°Hõ~°HÍÅ∞QÍ J~å÷Å∞ K≥áêÊ~°∞ ‰õÄ_®.
P^èŒ∞x‰õΩʼnõΩ ™êO„Ѩ^•~ÚHÍ~å÷Å∞ ~°∞zOK«=Ù. Jã¨O|^ŒúOQÍ, Kå^Œã¨ÎOQÍ
HõxÑ≤™êÎ~Ú ‰õÄ_®. JO^Œ∞KÕ`« Dâ’Ѩx+¨`«∞ÎÖ’x D â’¡HÍxH˜ ‰õÄ_® ™êO„Ѩ^•~ÚˆH`«~°
J~°÷O K≥ѨCHÀ=Åã≤ =ÙOk.
 145 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`å`«Ê~°ºO : =∞x+≤ J~Ú#"å_»∞ Hõ~°‡Å∞ KÕã¨∂Î #∂ˆ~à◊√§ |`«HÍÅx HÀ~°∞HÀ"åe.
P XHõ¯ =∂~°æO ^•fi~å<Õ #~°∞xH˜ Hõ~°‡Ñ¶¨ÅO JO@∞HÀ^Œ∞. q=~°} : WHõ¯_» Hõ~°‡ JO>Ë
Ü«∞[˝ Ü«∂QÍk Hõ~°‡Åx ™êO„Ѩ^•~Ú‰õΩÅ∞ J~°÷O K≥|∞`å~°∞. HÍx Jk ã¨iHÍ^Œ∞.
Ü«∞*Ï˝^Œ∞ʼnõΩ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ =ºuˆ~HõO.
D â’¡HõOÖ’ Hõ~°‡Å∞ JO>Ë „áêѨOzHõ"≥∞ÿ# ã¨=∞ãÎ̈ ã¨`«¯~°‡Å∞, JO`ÕHÍ^Œ∞. =∂=¸Å∞
^ÕÇ¨Ï ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ# Hõ~°‡Å∞ =∂„`«"Õ∞ HÍ^Œ∞. "å\˜`À áê@∞ H“@∞OaHõ, ™ê=∂lHõ Hõ~°Î"åºÅ∞
‰õÄ_®. JO>Ë =∞x+≤ J~Ú#"å_»∞ `«# ^ÕǨÏO Ѩ@¡, `«# ‰õΩ@∞O|O Ѩ@¡, `å#∞ x=ã≤OKÕ
ã¨=∂[O, ^Õâ◊O, „ѨѨOK«O Ѩ@¡ U Hõ~°Î"åºÅ∞ J~Ú`Õ KÕÜ«∞=Åã≤ =ÙO@∞O^À, P
Hõ~°Î"åºÅ#∞ Hõ+¨ì"≥∞ÿ<å, x+¨μª~°"≥∞ÿ<å, JѨÊ\˜H˜ ÉÏ^èŒHõeyOz<å, W+¨ì"≥∞ÿ<å, HÍHõáÈ~Ú<å,
KÕã≤ f~åe.
U Hõ~°Î=ºO Jx „Ѩâ◊fl. H˘xfl Hõ~°Î"åºÅ#∞ J~°∞˚#∞_ç HΔÍ„`«^èŒ~°‡O =Öˇ ã¨=∂["Õ∞
x~°‚~Úã¨∞ÎOk. H˘xfl Hõ~°Î"åºÅ#∞ ^≥·Ç≤ÏHÍ=ã¨~åÖË x~°‚~Ú™êÎ~Ú. H˘xfl Hõ~°Î"åºÅ#∞ =∞#
JO`«~å`«‡ x~°‚~Úã¨∞ÎOk. "å\˜`À `å`å¯eHÍ#O^ŒO á⁄O^Œ∞^•=∞<Õ HÍOHõΔ =Å¡HÍHõ, ˆH=ÅO
q^èŒ∞ºHõÎ ^èŒ~°‡O Hõ#∞Hõ<Õ KÕÜ«∞_»O=Å¡ "å\˜ Ѷ¨e`«O `åÅ∂‰õΩ =∂e#ºO =∞x+≤H˜ JO@∞HÀ^Œ∞.
x™êfi~°÷O`À KÕã≤# q^èŒ∞ºHõÎ Hõ~°‡ Hõ~°‡HÍ^Œ∞. Jk JHõ~°‡. JO^Œ∞KÕ`« Hõ~°‡ KÕÜ«∞#>Ëì
ÖˇHõ¯. Hõ#∞Hõ ^•x Ѷ¨e`«O =∞Oz^≥·<å, K≥_»¤^≥·<å h‰õΩ JO@^Œ∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Ü«Ú^ŒúOÖ’ Ãã·x‰õΩ_»∞ `«# qkè x~°fiǨÏ}Ö’ â◊„`«∞Ãã·x‰õΩ_çx
ã¨OǨÏi™êÎ_»∞. JO^Œ∞Ö’ ™êfi~°÷OÖË^Œ∞, ^Õâ◊~°HõΔ} qkè XHõ¯>Ë =ÙOk. JO^Œ∞KÕ`« ǨÏ`åº
^À+¨O J`«_çH˜ JO@^Œ∞. J^Õ w`«Ö’ Hõ$+¨μ‚_»∞ J~°∞˚#∞_çH˜ É’kèOzOk.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ – h=Ù „ѨÉèí∞`Àfi^Àºyq. „ѨÉèí∞`«fi x|O^èŒ#Å „ѨHÍ~°O h qkè h=Ù
KÕÜ«∂e. HÍx XH˘Hõ¯™êi P x|O^èŒ#Å∞ ã¨OѶ¨∂xH˜ ǨxHõ~°OQÍ =ÙO_»=K«∞Û. JѨC_»∞
P x|O^èŒ#Å#∞ LÅ¡OѶ≤∞OK«_»O, J=∞Å∞ KÕÜ«∞HõáÈ=_»O h Hõ~°Î=ºO J=Ù`«∞Ok. JѨC_»∞
P x|O^èŒ<ÀÅ¡OѶ¨∞# ^À+¨O L#fl`« ^Œ$+≤ì`À K«∂z#ѨC_»∞ h‰õΩ JO@∞HÀ^Œ∞.
D â’¡HÍxfl |\ì̃ Dâ’Ѩx+¨`«∞Î Hõ~°‡‰õΩ, Hõ~°Î"åºxH˜ ZO`«\ ˜ „áê^è•#ºO WzÛO^À
„QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û. ÉèÏ~°fÜ«∞ "Õ^•O`«O JHõ~°‡}º`åfixfl, ™È=∞i`«<åxfl, ÃÑã≤q∞*Ïxfl
É’kèã¨∞ÎO^Œx H˘O^Œ~°∞ KÕ¿ã "å^ŒO JÉ’^èŒ „¿Ñi`«=∞x ‰õÄ_® „QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û. ÉèÏ~°fÜ«∞
"Õ^•O`«O Hõ~°‡ =∂~°æxfl É’kèOzOk. Hõ~°Î=º =∂~åæ<Õfl xˆ~ÌtOzOk. nxH˜ P^è•~° ã¨∂„`«O
D LѨx+¨`∞« ÖÎ ’<Õ =ÙOk.
 146 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
II
‰õΩ¡ÑÎ̈`«`À H˜¡+ì̈`«
"≥·kHõ, LѨx+¨^•fiV‡Ü«∞O`À#∞, `åufiHõ, `«k`«~° ã¨∂„`« "åV‡Ü«∞O`À#∞ XHõ
Q˘Ñ¨Ê z‰õΩ¯#flk. P |∞‰õΩ¯Å∞QÍx, â’¡HÍÅ∞ HÍx, ã¨∂„`åÅ∞ HÍx, ZO`« ‰õΩ¡ÑÎ̈OQÍ, ZO`«
JO^ŒOQÍ =ÙO\ÏÜ≥∂ JO`« H˜¡+¨ìOQÍ, Hõ+¨ìOQÍ =ÙO\Ï~Ú. XHõ =∞O„`åxfl, ã¨∂„`åxfl
Zxfl q^è•Å∞QÍ <≥·<å J~°÷O KÕã¨∞HÀ=K«∞Û Zxfl q^è•Å∞QÍ <≥·<å J~°÷O K≥ѨÊ=K«∞Û. Z=i
J~°÷O "åiH˜ ~°∞zQÍ =ÙO@∞Ok. Z^Œ∞\˜"åi J~°÷O J~°∞zQÍ, Jã¨=∞‡`«OQÍ =ÙO@∞Ok
‰õÄ_®. JO^Œ∞ˆH LѨx+¨`«∞ÎÅ∞, ÉèíQÆ=næ`«, „|Ǩχã¨∂„`åÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#"å\˜x =zÛ#xfl
ÉèÏëêºÅ∞, "åºMϺ<åÅ∞ WOHÍ U "åV‡Ü«∂xH˜ ~åÖË^Œ∞. Ñ≤O_çH˘nÌ ~˘>ì̌ J#fl@∞ì áêO_ç`«ºO
H˘nÌ "åºMϺ#O.
Dâ’Ѩx+¨`«∞Î ‰õÄ_® nxH˜ q∞#Ǩ~ÚOѨ٠HÍ^Œ∞. D Ѩiã≤÷ux QÆ∞iÎOz WHõ
K«^Œ=O_ç.
„áêp<å~° ∞ ºÅ∞ =∂#=Ùx ã¨ Ç ¨ Ï *ÏÜ« Ú ~åÌ Ü « ∂ xfl #∂~° ∞ 㨠O =`« û ~åÅ∞QÍ
x~°‚~ÚOKå~°∞. "≥·kHõ "åV‡Ü«∞OÖ’ â◊~°^Œâ◊≈`«"£∞, â◊`«=∂#O Éèí=u â◊`åÜ«Ú+¨ºó W`åºk
ѨÅ∞‰õΩÅ∞ `«~°∞K«∞QÍ q#=™êÎ~Ú.
Dâ’Ѩx+¨`«∞Î Ô~O_»= =∞O„`«O lrq¿+K«Û`«QO∑ ã¨=∂ó Jx xˆ~tÌ OzOk. JO>Ë
=∂#=Ù_»∞ #∂ˆ~à◊√§ rqOKåÅx HÀ~°∞HÀ"åe J#flk. JO>Ë JÜ«∂z`«OQÍ ÅaèOz#–
ã¨$+≤ìÖ’ ÔHÖÏ¡ L`«Î=∞"≥∞ÿ# – =∂#= rq`åxfl ~ÀÜ«∞~å^Œ∞. ^•xfl xO_»∞QÍ, ѨO_»∞QÆQÍ
rqOKåe. `«Ñ¨Ê, rq`«O #∞Oz "Õà◊HÍx "Õà◊Ö’ `«Ñ≤ÊOK«∞‰õΩxáÈ"åÅx „Ѩܫ∞uflOK«~å^Œ∞.
JO@∂ P`«‡Ç¨Ï#<åxH˜ áêÅÊ_Õ"åix D LѨx+¨`«Î $fÜ«∞ =∞O„`«O WÖÏ x~°ã≤ã¨∞Î#flk.
3. Jã¨∂~åº <å=∞`Õ Ö’HÍ
JO^èÕ# `«=∞™ê=$`åó
`åQ∑"£∞¿ãÎ „¿Ñ`åºaè QÆK«ÛOu
ÜÕ∞ˆH K«`«‡Ç¨Ï<À [<åó
D =∞O„`«OÖ’ XHõ áê~î°ÉèË^ŒO áê#HõOÖ’ ѨÙ_»HõÖÏQÍ J_»∞¤=ã¨∞ÎOk. ''Jã¨∞~åº
<å=∞`Õ....—— J<Õ áê~îåO`«~°O H˘xfl „ѨK«∞~°}ÅÖ’ HõxÑ≤ã¨∞Î#flk. JO>Ë Jã¨∞~°∞Å`À
‰õÄ_ç# Ö’HÍÅ∞ Jx J~°÷O. Jk <å‰õΩ JO`«QÍ ~°∞zOK«ÖË^Œ∞. ''Jã¨∂~åº<å=∞`Õ....—— J<Õ
áê~î°ÉèË^Œ"Õ∞ ã¨=Úz`«OQÍ =Ù#flk. JO>Ë Jã¨∂~°º"≥∞ÿ# (ã¨∂~°º~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ#), pHõ>ÿ̌#– Jx
J~°÷O. ZO^Œ∞HõO>Ë ''JO^èÕ# `«=∞ ™ê=$`åó—— Jx `«=∞ã¨∞û „Ѩã¨HÎ̃ =ÙO_»QÍ, ''Jã¨∂~°ºO——
(ã¨∂~°º~°Ç≤Ï`«O) J<Õ áê~î°"Õ∞ ã¨=Úz`«OQÍ =ÙO@∞Ok `«Ñ¨Ê WHõ¯_» Jã¨∞~°∞Å „Ѩ"Õ∞Ü«∞O
ZO^Œ∞‰õΩ =ã¨∞ÎOk?
 147 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~Ú`Õ, â◊`« â◊~°`«∞ÎÅ∞, â◊`« =ã¨O`åÅ∞ rqOKåÅx HÀ~°∞HÀ‰õΩO_® rq`«O Ѩ@¡
q~°H˜Î`À, x~åâ◊`À P`«‡Ç¨Ï`«º‰õΩ áêÅÊ_Õ [#∞Å∞ U=∞=Ù`å~°∞? "å~°∞ =∞~°}Ï#O`«~°O
JO^èŒ `«=∞ã¨∞û KÕ`« P=iOK«|_ç#, ''Jã¨∂~店— Jx Ñ≤Å=|_Õ –pHõ\ ˜ Ö’HÍʼnõΩ "≥_»`å~°∞.
Wk <å‰õΩ `Àz# J~°÷OHÍQÍ, ™êO„Ѩ^•~ÚHÍ~°÷OÖ’ P`«‡Ç¨Ï#∞Å∞ (P`«‡Ç¨ÏO`«Å∞)
JO>Ë J#â◊fi~°"≥∞ÿ# P`«‡ JO@∂ XHõ\ ˜ L#fl^Œx Z~°∞QÆx, P`«‡*Ï˝#O ÖËx, P`«‡ x`«º`åfixfl
QÆ∞iÎOK«ÖËx Jâßâ◊fi`«, SÇ≤ÏHõ ã¨∞YÖÏÅã¨∞Öˇ·# J*Ï˝#∞Å∞. "å~°∞ P`«‡Ç¨ÏO`«Å`À
ã¨=∂#∞Åx, =∞~°}Ï#O`«~°O JO^èŒ`«"≥∂ Ö’HÍʼnõΩ "≥_»`å~°∞ Jx J~°÷O.
HÍx #∂ˆ~à◊§ Hõ~°‡}º rq`åxfl ¿Ñ~˘¯#fl Ô~O_»= â’¡HõO `«~åfi`« D â’¡HõO
=zÛ#O^Œ∞#, rq`«O Ѩ@¡ q~°HÎ̃`À P`«‡Ç¨Ï`åº áêáêxH˜ áêÅÊ_Õ"å~°∞ Jx ‰õÄ_® J~°÷O
K≥ѨÊ=K«∞Û#x qA˝Öˇ·#"åiH˜ q#flѨO. P`«‡*Ï˝#O ÖËx"åix P`«‡Ç¨ÏO`«Å∞QÍ xOkOK«_»O
HõO>ˇ D J~°÷"Õ∞ ÉÏQÆ∞#fl^Œx, =ÚYºOQÍ Ô~O_»= =∞O„`«O`À HõeÑ≤ K«kq#ѨC_»∞ P
J~°÷O K«Hõ¯QÍ #ѨC`«∞O^Œx <å Jaè„áêÜ«∞O.
"≥Ú`«ÎOÃÑ· =∂#=Ù_»∞ P`«‡*Ï˝# ™ê^èŒ#Ö’ x=∞QÆ∞fl_≥· `«#‰õΩ „ѨHõ$u x~°‚~ÚOz#
â◊`åÜ«Ú~åÌÜ«∂xfl ã¨`«¯~°‡Å`À#∞, xiÌ+¨ì Hõ~°Î=º x~°fiǨÏ}Ö’#∞ QÆ_»áêÅ#flk nx
JO`«~å~°÷=∞x, JÖÏ QÆ_»Ñ¨x"å~°∞ P`«‡Ç¨Ï#∞Åh, ÖËHõ P`«‡Ç¨Ï`«º KÕã¨∞‰õΩ<Õ"åi`À
ã¨=∂#∞Åx, ÖË^• P`«‡ LxH˜x u~°ã¨¯iOKÕ"å~°∞ Jx D =∞O„`å~°÷O.
D „H˜Ok Ô~O_»∞ ã¨∂„`åÅ`À P`«‡Ñ¨^•~°÷ ã¨fiÉèÏ"åxfl QÆ∞iOz Dâ’Ѩx+¨^Œ$+≤ì
WÖÏ K≥|∞`«∞<åfl_»∞.
Ñ¿ ~°_®‰õΩûÅ∞
4. J<Õ[^ÕHOõ =∞#™È [gÜ≥∂
<≥·#^ÕÌ"å PѨÙfl=<£ ѨÓ~°fi=∞~°¬`ü
`«^•Ì=`À<åº#`Õºu u+¨ª`ü
`«ã≤‡ #fl áÈ =∂`«iâßfi ^Œ^è•u
LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ =∞~˘Hõ qt+ì̈`« U=∞O>Ë q~°∞^Œú "åHͺÅ#∞ _èôH˘\ì̃OK«_»O ^•fi~å
ã¨`åºxfl Pq+¨¯iOK«_»O. D Ѩ^Œúu „w‰õΩÅÖ’#∂ =ÙO_Õk.
q=~°} : P`«‡ UHõ Ѩ^•~°÷O. JO>Ë ^•xÖ’ ÉèÏQÍÅ∞ JO@∂ ÖË=Ù. (L<åfl Jq
ã¨=Ú„^ŒOÖ’ JÅÅ ÖÏO\˜q) Jk XHõ>.Ë It is a whole. Jk J<Õ[`ü. JO>Ë Hõ^ŒÅ^Œ∞.
xâ◊ÛÅO. ZO^Œ∞Hõx? U =ã¨∞Î"≥·<å ZHõ¯_çH˜ Hõ^Œ∞Å∞`«∞Ok? `å#∞ ÖËx KÀ@∞Ö’H˜
Hõ^Œ∞Å∞`«∞Ok. =∞i "≥Ú`«ÎO =Ù#fl^ŒO`å P`«‡ XHõ>Ë J~Ú#ѨC_»∞, Jk ÖËxKÀ@∞ JO@∂
ÖË#ѨC_»∞ P`«‡ ZHõ¯_çH˜ Hõ^Œ∞Å∞`«∞Ok? Hõ#∞Hõ It moves not.
 148 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~Ú`Õ, Jk =∞<ÀkèHõ "ÕQÆ=O`«O ‰õÄ_®. =∞<À"ÕQÍxfl q∞Oz#k ÖË^Œ∞ Hõ^•?
HÍx P`«‡ =∞#ã¨∞û HõO>ˇ "ÕQÆ=O`«O. ZO^Œ∞HõO>Ë JO`«\Ï P`Õ‡ xO_ç=Ù#flѨC_»∞ Jk
Ѷ¨ÖÏ<å KÀ\˜#∞Oz Ѷ¨ÖÏ<å KÀ\˜H˜ |Ü«∞Å∞^Õ~°_»O J<Õ „Ѩâ◊fl ÖË^Œ∞. U=∞O>Ë Jk
|Ü«∞Å∞^Õ̂~ ã¨=∞Ü«∂xH˜ KÕ~°=Åã≤# KÀ@ ‰õÄ_® Jk=~°̂H =Ù#flk. Wk P`«‡ ™ê~°fi„uHõ`«#∞
L^•…\ O˜ K«_®xH˜ LѨÜ∂≥ yOz# XHõ Paradoxical way of expression – q~À^è•ÉèÏã¨
Ѩ^ŒúuQÍ J~°÷O KÕã¨∞HÀ"åe.
WO^Œ∞Ö’ ^Õ"å J<Õ =∂@=zÛOk. JO>Ë ^Õ=`«Å∞ Jx H˘O^Œ~°∞ J~°÷O K≥|∞`å~°∞.
HÍx, ^•xH˜ WO„kÜ«∂Å∞ Jx ‰õÄ_® J~°÷O K≥ѨCHÀ=K«∞Û. P`«‡#∞ WO„kÜ«∂Å∞ ‰õÄ_®
Ѩ~°∞ÔQuÎ JO^Œ∞HÀÖË=Ù. ZO^Œ∞HõO>Ë Jq Ѷ¨ÖÏ<å KÀ\˜H˜ "≥àı§ã¨iH˜ JHõ¯_» P`«‡ =ÙO@∞Ok.
Jk (P`«‡) xâ◊ÛÅOQÍ =ÙO@∞Ok. HÍx Jxfl\˜x ^•\˜ Ѩ~°∞ÔQ_»∞`«∞Ok. Jk
=ÙO_»_»O KÕ`«<Õ qâ◊fiâ◊HÎ̃ ÖË^• „áê}â◊HÎ̃ (=∂`«iâßfi) ã¨~°fi „áê}∞Å HÍ~°ºHõÖÏáêÅxfl\˜x
Éèíiã¨∞Î#flk. JO>Ë ã¨=∞™êÎxH˜ P`«‡ÜÕ∞ â◊HÎ̃^•~Úx Jx J~°÷O.
ã¨∞„Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# J~Ú^Œ= â’¡HõO ÃÑ· ÉèÏ"å<Õfl =∞iO`« qãÎ̈iã¨∂Î =∞iO`«QÍ q~°∞^Œú
"åHͺÅ∞ Hõey=Ù#flk. K«∂_»O_ç:
5. `«^Õ[u `«<≥Âfl[u
`«^Œ∂̈~ `«^ŒOuˆH
`«^ŒO`«~°ã¨º ã¨~°fi㨺
`«^Œ∞ ã¨~°fi™êºã¨º ÉÏǨϺ`«ó
J~°÷O : Jk K«eã¨∞Î#flk, Jk K«eOK«_»OÖË^Œ∞. Jk ^Œ∂~å# =Ù#flk. Jk
^ŒQ~æÆ Ö° ’ =Ù#flk. Jk Jxfl\˜ ֒ѨŠ=Ù#flk. Jk Jxfl\˜ "≥Å∞ѨŠ=Ù#flk.
q=~°} : Jk JO>Ë P`«‡ Ѩ^•~°÷O. (Ѩ^•~°÷O JO>Ë =∂=¸Å∞ =ã¨∞Î=x HÍ^Œ∞.
Ѩ^ŒO Ü≥ÚHõ¯ J~°÷"Õ∞ Ѩ^•~°÷O. P`«‡ J<Õ Ñ¨^ŒO U J~å÷xfl J~Ú`Õ ã¨∂zã¨∞Î#fl^À P J~°÷O
ã¨∞ÊùiOѨ*Ë¿ã =ã¨∞Î=Ù J#fl=∂@)
P P`«‡ Ѩ^•~°÷O Hõ^Œ∞Å∞`«∞#flk. JO>Ë P`«‡ Ü≥ÚHõ¯ Jaè=ºHÎ̃ J~Ú# D <å=∞~°∂Ѩ
[QÆ`«∞Î. ^•xÖ’x „Ѩu =ã¨∞Î=Ù Hõ^Œ∞Å∞`«∞Ok.
HÍx x[OQÍ Jk Hõ^ŒÅ_»OÖË^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë [QÆ`«∞ÎÖ’ ZO`« <å=∞~°∂Ѩ =ã¨∞Î
"≥·q^茺O HõxÑ≤Oz#ѨÊ\˜H˜ Jhfl UHÍ`«‡ Ѩ^•~°÷"Õ∞ Hõ#∞Hõ D "≥Ú`«ÎO Hõ^ŒÅ_»OÖË^Œ∞.
Hõ^ŒÅ_»O JO>Ë `å#∞ ÖËx KÀ@∞ˆH Hõ^•? Jk ÖËx KÀ@∞ ÖË^Œ∞ Hõ#∞Hõ, P q+¨Ü«∞O
Ziy#"å_»∞ Jk Hõ^ŒÅ_»O ÖË^Œ<Õ QÆ∞iΙêÎ_»∞.
 149 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Jk ^Œ∂~°OQÍ#∞, ^ŒQÆæ~°QÍ#∞ ‰õÄ_® =Ù#flk. P`«‡ã¨fiÉèÏ=O Z~°∞HõÖËx"å_çH˜ P`«‡
ZO`À ^Œ∂~°OQÍ, J#aèQ=Æ ∞ºOQÍ =ÙO@∞Ok. HÍx, Z~°∞Hõ HõÅ"åxH˜ P`«‡ `«# ã¨g∞ѨOÖ’<Õ,
`«#Ö’<Õ, `å#∞QÍ<Õ =ÙO@∞Ok.
P`«‡ Jxfl =ã¨∞Î=ÙŠ֒ѨŠ=Ù#flk. ÉÏǨϺ ^Œ$+≤ìH˜ HõxÑ≤OKÕ =ã¨∞Î=ÙÅxfl\˜ ֒ѨÅ
Jk =Ù#flk. JÖψQ Jxfl =ã¨∞Î=ÙÅ "≥Å∞ѨŠ‰õÄ_® =Ù#flk. JO>Ë Jk ÖËx KÀ@∞ ÖË^Œx
J~°÷O.
WO`«=~°‰õΩ K≥Ñ≤Ê#^ŒO`å áê~°Éè∫uHõ`«`«fiO – "≥∞@Ѷ≤lH±û. =∞i ^•x *Ï˝#O –
JO>Ë ^•xfl `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O – =∂#=ÙxH˜ rq`«OÖ’ U q^èŒOQÍ LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞Ok?
ÃÑ·# K≥Ñ≤Ê# "≥∞@Ѷ≤lHõÖò ã¨`åºÅ#∞ "å\˜ `åi¯Hõ Ѩ~°º=™ê#O (logical conclusion)
=~°‰õΩ D „H˜Ok Ô~O_»∞ â’¡HÍÅ∞ fã¨∞‰õΩáÈ`«∞<åfl~Ú.
P^è Œ ∞ x‰õ Ω Å∞ `« ~ ° ∞ K« ∞ QÍ „Ѩ Ü ≥ ∂ yOKÕ =∂@ÅÖ’ XHõ \ ˜ Ǩ ˙ º=∞x[O.
=∂#=`å"å^ŒO. JO>Ë =∂#=Ù_»∞ `À\˜ =∂#=Ù_»∞QÍ "≥Ú^Œ@ `À\˜ =∂#=Ù_çQÆ∞
QÆ∞iÎOKåe. `«~åfi`«<Õ `«H˜¯# ÉèË^•Åhfl.
HÍQÍ, H˘xfl"ÕÅ Uà◊§<å\˜ D „H˜Ok Ô~O_»∞ â’¡HÍÅÖ’ =∂#=`å"å^ŒO ZO`«
L#fl`«OQÍ, L^•`«ÎOQÍ =ºHõÎ"≥∞ÿO^À, =∂#=`å"å^•xfl ‰õÄ_® Ju„Hõq∞Oz ã¨=∞ãÎ̈ „áê}˜
ã¨=∂#`«fi"å^ŒOQÍ ZÖÏ Jaè=ºHõÎ"≥∞ÿO^À K«∂_»O_ç :
6. Ü«∞ã¨∞Î ã¨~åfi}˜ Éèí∂`å
<åº`«‡<Õº"å#∞Ѩâ◊ºu
ã¨~°fi Éèí∂`Õ+¨μ Kå`å‡#O
`«`À # qAQÆ∞ѨÊ`Õ.
J~°÷O : Z=Ô~·`Õ Jxfl Éèí∂`åÅ#∞ („áê}∞Å#∞) `«#Ö’<Õ ^Œi≈™êÎ_À, Jxfl
Éèí∂`åÅÖ’#∞ (ã¨=∞ãÎ̈ r=ÙÅÖ’#∞) `«#<Õ ^Œi≈™êÎ_À "å_»∞ ^Õx=Å¡#∞ AQÆ∞Ñ≤û`«∞_»∞ HÍ_»∞.
JO>Ë ^Õhfl, Z=ih ^Õfi+≤OK«_»∞.
q=~° } : WO`« H õ O >Ë =∞Ǩ Ï `« Î ~ ° =∂#=`å"å^Œ O =∞iÖË ^ Œ ∞ . WO`« = ~° ‰ õ Ω
K≥Ñ≤Ê#^Õ=∞O>Ë P`«‡ (`å#∞) HÍxk JO@∂ ÖË^Œ∞. Jhfl `å<Õ. D Z~°∞Hõ`À Jxfl „áê}∞ÅÖ’,
JO^Œ~°∞ =∂#=ÙÅÖ’ `å<Õ =Ù<åfl=x Z=_≥·`Õ ''J#∞Éèí=—— ѨÓ~°fiHõOQÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï_À,
JÖψQ Jxfl „áê}∞Å∞, JO^Œ~°∞ =∂#=ÙÅ∞ `«#Ö’<Õ =Ù#fl@∞ì „QÆÇ≤Ï™êÎ_À, J\˜ì"å_»∞
Z=ix ^Õfi+≤™êÎ_»∞? `«##∞ `å#∞ Z=_»∂ ^Õfi+≤OK«∞HÀ_»∞ Hõ^•? JO>Ë P q^èŒ"≥∞ÿ# P`«‡
*Ï˝<å#∞Éèí=O`À ã¨=∞ãÎ̈ „áê}∞Å#∞ „¿Ñq∞OKåÅx D â’¡Hõ ÉèÏ=O.
 150 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
D ÉèÏ"å<Õfl =∞~˘Hõ q^èŒOQÍ Ñ¨Ù#~°∞^•…@# KÕã¨∞Î<åfl_»∞ Dâß"å㨺 |∞∞+≤.
7. Ü«∞ã≤‡<£ ã¨~åfi}˜ Éèí∂`å<åº
`≥‡"å Éèí∂kfi*Ï#`«ó
`«„`« HÀ"≥∂ǨÏó Hõóâ’Hõ
UHõ`«fi =∞#∞Ѩâ◊º`«óó
J~°O÷ : *Ï˝x J~Ú#"å_»∞ ã¨~fi° Éè∂í `åÅ∞ („áê}∞Å∞) P`«‡QÍ<Õ (`å#∞QÍ<Õ) `≥Å∞ã¨∞HÀ
QÆÅ∞QÆ∞`å_»∞. J@∞=O\˜"å_çH˜, JO>Ë D Ö’HõOÖ’x J#O`« "≥·q^茺OÖ’ UHõ`åfixfl
^Œi≈Oz# "å_çH˜ "≥∂ǨÏO (attachment) Uq∞\˜? â’HõO Uq∞\˜?
D Ö’HõOÖ’ Jhfl h"Õ, JO`«\Ï h"Õ. h=Ù HÍxk ÖË^∞Œ . D *Ï˝<åxfl J#∞Éè=í O
^•fi~å ^Œi≈Oz#"å_çH˜ Wk <åk, Wk hk, Wk <å‰õΩ HÍ"åe J<Õ "≥∂ǨÏO =ÙO_»^Œ∞.
<å‰õΩ K≥Ok# D =ã¨∞Î=Ù áÈ~ÚO^Õ J<Õ ^Œ∞óYO =ÙO_»^Œ∞.
D „H˜Ok â’¡HõO P`«‡ Z@∞=O\˜^À, Z@∞=O\˜k HÍ^À x~°∂Ñ≤OK«_®xH˜
„Ѩܫ∞uflã¨∞Î#flk. ÉèíQÆ=næ`«#∞ „ѨÉèÏq`«O KÕã≤# â’¡HÍÅÖ’ W^˘Hõ\ ˜.
8. ã¨Ñ¨~°ºQÍ K«∞Ûù„Hõ =∞HÍÜ«∞ =∞„=}
=∞™êflq~°O â◊√^Œú =∞áêѨq^ŒúO
Hõq~°‡h+‘ ѨiÉèí∂ó ã¨fiÜ«∞OÉèí∂~åº^ä•
`«^䌺`À~å÷<£ =º^Œ^è•KåÛùâ◊fifÉèíºó ã¨=∂Éèíºó
J~°÷O : P`«‡ ã¨~°fi"åºÑ≤. „ѨHÍtOKÕk. Jk P HÍÜ«∞O (â◊s~°O ÖË^Œ∞). Jk
J„=}O (QÍÜ«∞O `«QÆÅxk). J=∂Oã¨ÅO, Ѩiâ◊√^Œú"≥∞ÿ#k. áêѨOKÕ`« HõÅ∞+≤`«O HÍxk.
P`«‡ Hõq J~Ú#k. JO>Ë „HÍO`«^Œi≈x. Jk =∞h+≤, JO>Ë ã¨=∞ãÎ̈O `≥eã≤#
*Ï˝x. JxflO\˜`À ‰õÄ_ç#k. ã¨fiÜ«∞OÉèí∞="≥∞ÿ#k. Ü«∞^ä•qkèQÍ J<åkQÍ, J#O`«
ã¨O=`«û~åÅ =~°‰õΩ D ã¨=∞ã¨Î qâ◊fiOÖ’x Jxfl =ã¨∞Î=ÙʼnõΩ, „áê}∞ʼnõΩ `«=∞ `«=∞
q^èŒ∞Å#∞ xˆ~ÌtOz#\˜ìk.
WѨC_»∞ P~°∞ qz„`« =∞O„`åÅ∞ =™êÎ~Ú. *Ï˝#, Hõ~°‡=∂~åæÅ UHõ`åfixfl,
JqÉèÏ[º`«#∞, Ѩ~°ã¨Ê~å^è•i`«`åfixfl Wq É’kè™êÎ~Ú. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ ˆH=ÅO "≥∞@ì
"Õ^•O`«=∞x, SÇ≤ÏHõ, ^≥·Ç≤ÏHõ rq`åxfl Jq JÅHõΔ ºO KÕã≤ ˆH=ÅO "≥∂HõΔO Ѩ@¡<Õ ^Œ$+≤ìx
ˆHO„nHõiOKåÜ«∞x "åkOKÕ "åiH˜ D â’¡Hõ +¨@¯O Hõ#∞qѨC Hõeyã¨∞ÎOk.
9. JO^èŒO `«=∞ó „Ѩqâ◊xÎ
ÜÕ∞q^•º =Úáêã¨`Õ
`«`ÀÉèí∂Ü«∞ W=`Õ
`«"≥∂ Ü«∞ L q^•ºÜ«∂O ~°`åó
 151 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~°÷O : Z=Ô~·`Õ Jq^Œº#∞ Láêã≤™êÎ~À "å~°∞ JO^èŒ `«=∞ã¨∞û (HÍ~°∞ pHõ\ ˜) Ö’
„Ѩ"Õt™êÎ~°∞. HÍx, Z=Ô~·`Õ q^•º~°`«∞Öˇ·, JO>Ë q^ŒºÖ’<Õ P#O^ŒO á⁄O^Õ"åÔ~· =ÙO\Ï~À
"å~°∞ JO`«HõO>Ë Z‰õΩ¯"≥·# xa_®O^èŒHÍ~°OÖ’ Ѩ_çáÈ`å~°∞.
q=~°} : D â’¡HõO "≥Ú^Œ@ K«^Œ=QÍ<Õ H˘OK≥O uHõ=∞Hõ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. LѨx+¨`«¯~°Î
L^ÕÌâ◊O „QÆÇ≤Ï¿ãÎ WO^Œ∞Ö’x "≥·z„u HÍ™êÎ qzÛáÈ`«∞Ok.
=∂=¸Å∞QÍ<Õ "Õ^•O`« ѨiÉèÏ+¨Ö’ q^Œº JO>Ë „|Ǩχ*Ï˝#O, P`«‡*Ï˝#O, Pq^Œº
JO>Ë q^ŒºHÍxk. Hõ#∞Hõ Ü«∞[˝Ü«∂QÍk Hõ~°‡HÍO_», ^•xH˜ ã¨O|OkèOz# Ѩi*Ï˝#O.
P^èŒ∞xHõ HÍÖÏxH˜ `«y#q^èŒOQÍ J~°÷O K≥ѨCHÀ"åÅO>Ë Jq^Œº‰õΩ J~°÷O x`«ºrq`åxH˜
ã¨O|OkèOz# Hõ~°‡Å∞, Hõ~°Î"åºÅ∞, "å\˜H˜ ã¨O|OkèOz# q*Ï˝#O.
"Õ^•O`«O „áêѨOzHõHõ~°‡Å∞, =º=Ǩ~° *Ï˝#O HõO>Ë „|Ǩχ*Ï˝<åxH˜ Z‰õΩ¯=
™ê÷#q∞ã¨∞ÎOk Hõ^•? J~Ú<å, ÃÑ· =∞O„`«OÖ’ Jq^Œº („áêѨOzHõ Hõ~°‡Å∞, =º=Ǩ~°
*Ï˝#O) #∞ Láêã≤OKÕ"å~°∞ pHõ\ ˜Ö’ „Ѩ"Õt™êÎ~°x, q^Œº („|Ǩχq^Œº, P`«‡*Ï˝#O)#∞
Láêã≤OKÕ"å~°∞ ^•xHõO>Ë JkèHõ"≥∞ÿ# `«=∞ã¨∞ûÖ’ Ѩ_çáÈ`å~°x K≥ѨÊ|_çO^Õ? W^≥ÖÏ
á⁄ã¨QÆ∞`«∞Ok? Jq^Œº HõO>ˇ q^Œº Q˘Ñ¨ÊkHõ^•? J~Ú<å, Jq^•º=O`«∞xHõO>Ë Z‰õΩ¯=
pHõ\ ˜Ö’ q^•º=O`«∞_»∞ ZO^Œ∞‰õΩ Ñ¨_çáÈ`å_»∞?
nxH˜ WÖÏ J~° ÷ O K≥ Ñ ¨ C HÀ"åe. „|Ǩ Ï ‡*Ï˝ # O Q˘Ñ¨ Ê ^Õ . HÍx Hõ ~ ° ‡ `À
ã¨=∞#fi~ÚOK«#ѨC_»∞ Jk Jã¨OѨÓ~°O‚ QÍ<Õ =ÙO_çáÈ`«∞Ok. ^•xfl =∂„`«"∞Õ Láêã≤OKÕ"å_»∞
„áêѨOzHõ Hõ~°‡Å#∞ =∂„`«"Õ∞ J#∞+≤ªOKÕ"å_ç HõO>Ë Z‰õΩ¯= pHõ\ ˜Ö’ Ѩ_çáÈ`å_»∞.
10. J#º ^Õ"åǨïifi^ŒºÜ«∂
J#º^•Ç¨ï ~°q^ŒºÜ«∂
Wu â◊√„â◊√=∞ nè~å}ÏO
ÜÕ∞#ã¨Î kfiK«K«H˜Δˆ~.
J~°÷O : q^Œº („|Ǩχ q^Œº) KÕ`« XHõ Ѷ¨e`«O Åaè¿ãÎ Jq^Œº („áêѨOzHõ q^Œº)
KÕ`« =∞~˘Hõ q^èŒ"≥∞ÿ# Ѷ¨e`«O =∂#=ÙxH˜ Åaèã¨∞ÎOk. D q+¨Ü«∞O nè=∞O`«∞Öˇ·#"å~°∞
q=iOK«QÍ qx =Ù<åfl=Ú.
11. q^•ºO Kåq^•ºOK« Ü«∞ãÎ̈
^Õfi^ÀÉèíÜ«∞O ã¨Ç¨Ï
Jq^ŒºÜ«∂ =∞$`«∞ºO f~åÎfi
q^ŒºÜ«∂=∞$`«=∞â◊√fl`Õ
 152 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~°÷O : Z=_≥·`Õ q^Œº#∞, Jq^Œº#∞ ‰õÄ_® J^茺ܫ∞#O KÕ™êÎ_À, J`«_»∞ Jq^Œº
(„áêѨOzHõ q^ŒºÅ∞) KÕ`« =∞$`«∞º=Ù#∞ [~Ú™êÎ_»∞. q^Œº („|Ǩχ*Ï˝#O) KÕ`« J=∞$`«`åfixfl
á⁄O^Œ∞`å_»∞.
q=~°} : D â’¡HõOÖ’ WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ Hõey# uHõ=∞Hõ `˘ÅyáÈ=_»"Õ∞ HÍHõ XHõ
L^•`åÎ~°÷O ‰õÄ_® ã≤kúã¨∞ÎOk. Jq^Œº – JO>Ë Éè∫uHõ „ѨѨOKåxH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨=∞ãÎ̈
q^ŒºÅ∞, JÖψQ x`«º rq`«OÖ’ qkèQÍ J#∞+≤ªOK«=Åã≤# ™ê^è•~°} Hõ~°‡Å∞, <≥·uHõ
Hõ~°Î"åºÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q Z#fl\˜H˜ q㨇iOK«~åxq. P q^ŒºÅ#∞ J^茺ܫ∞#O KÕÜ«∞=Åã≤O^Õ.
"å\˜ ã¨Ç¨Ü«∞O`À x`«º rq`åxfl ã¨∞Y=∞Ü«∞O KÕã¨∞HÀ=Åã≤O^Õ. =∂#=Ù_»∞ `«#‰õΩ `å#∞
JO`«~å`«‡ „Ѩɒ^è•#∞™ê~°O xˆ~ÌtOK«∞‰õΩ#fl Hõ~°Î"åºÅ#∞, ÖË^• ã¨OѶ¨∞O xˆ~ÌtOz# q^èŒ∞Å#∞
x~°fiiÎOK«=Åã≤O^Õ. J~Ú`Õ JO`«\ ˜`À<Õ `«$Ñ≤ΠѨ_ç#"å~°∞ uiy uiy [##, =∞~°}
K«„Hõ<Õq∞ ~°∂Ѩ"≥∞ÿ# ã¨O™ê~° `«=∞ã¨∞û #∞Oz q=ÚHÎ̃ =∂„`«O á⁄O^ŒÖË~°∞.
JÖψQ XHõ =∂#=Ù_»∞ SÇ≤ÏHõ, ^≥·Ç≤ÏHõ rq`åxfl ~Àã≤, ^•xѨ@¡ AQÆ∞Ѩû`À,
q~° H ˜ Î ` À, ˆ H =ÅO „|Ǩ Ï ‡*Ï˝ # O 㨠= Úáêi˚ O K« ∞ ‰õ Ω x =Ú=Ú‰õ Δ Ω =∂~åæ #
Ѩܫ∞xOK«^ŒÅK«∞‰õΩ#fl"å_≥·`Õ, J`«_»∞ "≥Ú^Œ\ ˜"åx HõO>Ë Z‰õΩ¯= QÍ_è»"≥∞ÿ# `«=∞ã¨∞ûÖ’
Ѩ_çáÈ`å_»∞. ZO^Œ∞HõO>Ë P^蕺u‡Hõ *Ï˝#O ZO`« =ÚYº"≥∂ PkèÉè∫uHõ q*Ï˝#O JO`Õ
=ÚYº"≥∞ÿ#k. U XHõ¯^•xfl JÅHõΔ ºO KÕÜ«∞~å^Œ∞. P Ô~O_çO\˜x ã¨=∂# ÉèíHÎ̃ „â◊^ŒúÅ`À
Láêã≤Oz#"å_Õ J=∞$`«`åfixfl JkèQÆq∞OK«QÆÅ∞QÆ∞`å_»∞. q^Œº, Jq^ŒºÅ UHõHÍÅ
ã¨OÜ«ÚHõÎ`« =∂„`«"Õ∞ "≥∂HõΔ „áêÑ≤οÇÏ`«∞=Ù HÍQÆÅ^Œ∞.
12. JO^èŒO `«=∞ó „Ѩqâ◊xÎ
ÜÕ∞ã¨OÉèí∂u =Úáêã¨`Õ
`«`ÀÉèí∂Ü«∞ W=`Õ `«"≥∂
Ü«∞ L ã¨OÉèí∂`åºO ~°`åó
J~°÷O : q=~°} : Wn, nx `«~åfi`« =KÕÛ Ô~O_»∞ =∞O„`åÅ∞ WO`«‰õΩ =ÚO^Œ\ ˜
=¸_» ∞ =∞O„`åÅÖ’x q+¨ Ü « ∂ <Õ fl Ѩ Ù #~° ∞ ^•… \ ˜ ã ¨ ∞ Î < åfl~Ú. HÍx, =∂@Å∞, J~° ÷ O
u~°QÆ|_®¤~Ú.
Z=Ô~·`Õ Jã¨OÉèí∂u (J=ºHõÎ x~°∞æ} Ѩ~°„|Ǩχ) x =∂„`«"Õ∞ Láêã≤™êÎ~À "å~°∞
JO^èŒHÍ~°OÖ’ „Ѩ"Õt™êÎ~°∞. HÍQÍ, ã¨OÉèí∂ux (ã¨QÆ∞}, ™êHÍ~° „|Ǩ‡xfl, ÖË^• áêOK«Éè∫uHõ
[QÆux =∂„`«"Õ∞ Láêã≤OKÕ"å~°∞ JO`«HõO>Ë QÍ_è»"≥∞ÿ# JO^èŒHÍ~°OÖ’ Ѩ_çáÈ`å~°∞.
13. J#º^Õ"åǨï : ã¨OÉèí"å
^Œ#º ^•Ç¨ï ~°ã¨OÉèí"å`ü
Wu â◊√„â◊√=∞ nè~å}ÏO
ÜÕ∞#ã¨Î kfiK«K«H˜Δˆ~
 153 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~°÷O : ã¨OÉèí∂u ([QÆ`«∞Îx) Láêã≤OK«_»O=Å¡ XHõ Ѷ¨e`«O, Jã¨OÉèí∂u (Ѩ~°„|Ǩχ)
x Láêã≤OK«_»O=Å¡ =∞~˘Hõq^èŒ"≥∞ÿ# Ѷ¨e`«O ã¨OÉèíq™êÎÜ«∞x qA˝Öˇ·#"å~°∞ K≥ѨÊQÍ "Õ∞=Ú
q<åfl=Ú.
14. ã¨OÉèí∂uOK« q<åâ◊OK«
Ü«∞ã¨Î ^Õfi^ÀÉèíÜ«∞Q∑O ã¨Ç¨Ï
q<åâı# =∞$`«∞ºO f~åκ
ã¨OÉèí∂`åº=∞$`« =∞â◊√fl`Õ
J~°÷O : q=~°} : D =∞O„`«O Jxfl\˜HõO>ˇ uHõ=∞Hõ Hõeyã¨∞Î#flk. ÃÑ· Ô~O\˜Ö’
=Öˇ ã¨OÉèí∂u, Jã¨OÉèí∂u JxHÍHõ, ã¨OÉèí∂u, q<åâ◊O Jx |∞∞+≤ ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. ã¨OÉèí∂u
JO>Ë Ñ¨Ù@∞ìHõ Hõey# „ѨѨOK«O J~Ú`Õ, q<åâ◊O Uq∞\˜? Jk ‰õÄ_® „ѨѨOK«"Õ∞
HÍ"åe Hõ^•? D ã¨OkQÆÌ`«#∞ `˘ÅyOK«_®xH˜ â◊OHõ~°∞_»∞ `«# ÉèÏ+¨ºOÖ’ =∞O„`åkÖ’
ã¨OÉèí∂ux 'J— Ö’Ñ≤Oz# Jã¨OÉèí∂uQÍ K«^Œ∞=ÙHÀ=∞<åfl_»∞. JѨC_»∞ =∂#=Ù_»∞ q<åâ◊O
– JO>Ë áêOK« Éè∫uHõ [QÆ`«∞Î Láêã¨#=Å¡ =∞$`«∞º=Ù#∞ `«iOz, Jã¨OÉèí∂u (x~°∞æ}
Ѩ~°„|Ǩχ) =Å¡ J=∞$`«`«fiO á⁄O^Œ∞`å_»∞. Jx J~°÷O ã¨=∞‰õÄ~°∞`«∞Ok. (XHõ Ѩ^ŒOÖ’x
„Ѩ^äŒ=∂HõΔ~åxfl WÖÏ =^Œe "ÕÜ«∞_®xfl ÉèÏëê âßGOÖ’ (aphesis) JO\Ï~°∞)

á„ ê~°#÷ =∞O„`åÅ∞
15. Ç≤Ï~°}ºÜÕ∞# áê„`Õ}
ã¨`«º™êºÑ≤Ç≤Ï`«O =ÚYO
`«`ü `«fiO ѨÓ+¨#fláê=$}∞
ã¨`«º^èŒ~å‡Ü«∞ ^Œ$+¨ìÜÕ∞
J~°÷O : Wk KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê „áê~°÷# â’¡HÍÅÖ’ XHõ\ ˜. WO^Œ∞Ö’ ѨÓ+¨μ_»∞ (áÈ+¨‰õΩ_»∞)
J~Ú# ã¨∂~°∞ºx L^ÕÌtOz# „áê~°÷# =ÙOk. ã¨`«ºO J<Õ ^•x =ÚYO Ç≤Ï~°}ºÜ«∞"≥∞ÿ#
(|OQÍ~°Ñ¨Ù) áê„`« KÕ`« =¸ã≤"ÕÜ«∞|_ç =ÙOk. F ã¨∂~°∞º_®! ^•xfl ^Œi≈OK«_®xH˜ gÅ∞QÍ
P „Ѩ֒ÉèíHÍ~°Hõ"≥∞ÿ# HÍOK«# áê„`«#∞ `˘ÅyOK«∞.
q=~°} : WO„kÜ«∞, =∞<ÀQÀK«~° =∞=Ù`«∞#fl – Z<Àfl PHõ~°¬}Å`À, „Ѩ֒ÉèÏÅ`À
‰õÄ_ç=Ù#fl – D áêOK«Éè∫uHõ Ö’HõO J<Õ |OQÍ~°∞ =¸`« Jxfl\˜H˜ Jf`«"≥∞ÿ# ã¨`«ºÑ¨^•~°÷O
Ü≥ÚHõ¯ Jã¨Å∞ ã¨fi~°∂áêxfl ^Œi≈OK«hÜ«∞‰õΩO_® =¸ã≤"Õã≤Ok. JO>Ë D Éè∫uHõ ã¨∞MÏÅ<Õq
P=Ú+≤‡HÍ#∞Éèí"åxH˜ J_»∞¤Ñ¨_»∞`«∞<åfl~Ú. JÖÏ Jq J_»∞¤Ñ¨_»‰õΩO_®, "å\˜#∞Oz <å‰õΩ
 154 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J#∞~°HÎ̃~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# J#∞Éèí"åxfl =∂„`«"Õ∞ HõÅQÆ*ËÜ«∞=Åã≤O^Œx D LѨx+¨`«¯~°Î ã¨∂~°∞º_çx
"Õ_»∞‰õΩO@∞<åfl_»∞. K«~°‡ K«‰õΔΩ=ÙʼnõΩ ^Œ∞ifls‰õΔΩº_≥·# ã¨∂~°∞º_çx WHõ¯_» áê~°=∂i÷Hõ ã¨`åºxH˜
=∂~°æ^Œi≈ J<Õ ã¨OˆH`«OQÍ „QÆÇ≤ÏOKåe.
16. ѨÓ+¨<ÕflHõˆ~¬ Ü«∞=∞ã¨∂~°º „áê*ÏѨ`«º
=ÓºÇ¨Ï ~°j‡<£ ã¨=¸Ç¨Ï
`Õ*’Ü«∞`ÕÎ ~°∂ѨO HõÖϺ} `«=∞O
`«`ÕΠѨâߺq∞ Ü≥∂™ê=™œ ѨÙ~°∞+¨ó ™ÈǨÏ=∞ã≤‡
J~°÷O : LѨx+¨^Œ$+≤ WÖÏ „áêi÷ã¨∞Î<åfl_»∞ : F ã¨∂~°∞º_®! UHõs¬! ã¨=∞™êÎxfl
xÜ«∞O„uOKÕ "å_®! „Ѩ*ÏѨuã¨∞`«∞_®! h HÍOux LѨã¨OǨÏiOK«∞HÀ! (h HÍOu KÕ`«
x#∞fl K«∂_»ÖËHõáÈ`«∞<åfl#∞) h HÍOux `«yæ¿ãÎ h HõÖϺ}`«=∞~°∂áêxfl K«∂_»QÆÅ#∞. hÖ’
=ÙO_Õ `«`«fiO <Õ<Õ Jx „QÆÇ≤ÏOK«QÆÅ#∞.
17. "åÜ«Ú~°xÅ =∞=∞$`«
=∞^äÕ^ŒO Éèí™ê‡O`«O â◊s~°O
FO „Hõ`À㨇~° Hõ$`«Q∑O 㨇~°
„Hõ`À㨇~° Hõ$`«Q∑O 㨇~°
J~°÷O : Dâß"å㨺 „Ѩ=HõÎ J~Ú# |∞∞+≤ J=™ê#HÍÅO Pã¨#fl"≥∞ÿ# ã¨=∞Ü«∞OÖ’
HÀ~°^Œy# HÀÔ~¯#∞ WÖÏ L^•…\ ˜ã¨∞Î<åfl_»∞.
''<å „áê}O J#O`«"åÜ«Ú=ÙÅÖ’ b#"≥∞áÿ È"åe. <å ~¸ â◊s~°O Éè™í ê‡O`«"∞≥ #ÿ \˜kì .
(JO>Ë Jk z=iH˜ |∂_ç^ŒQÍ<Õ q∞QÆ∞Å∞`«∞Ok.) F =∞#™ê! Ѩ~°=∂`«‡#∞ 㨇iOK«∞HÀ, h
ѨÓ~°fiHõ~°‡Å#∞ 㨇iOK«∞HÀ. F =∞#™ê! Ѩ~°„|Ǩχ#∞ =∞~˘Hõ™êi 㨇iOK«∞H˘x h ѨÓ~°fi
Hõ~°‡Å#∞ =∞~˘Hõ™êi 㨇iOK«∞HÀ.——
18. JˆQfl#Ü«∞ ã¨∞Ѩ^ä•~åÜÕ∞ J™ê‡<£
qâßfix ^Õ==Ü«Ú<åx q^•º<£
Ü«ÚÜ≥∂^茺 ã¨=∞A˝Ç¨ï ~å}"Õ∞<À
Éèí∂~ÚëêªO `Õ #=∞ LHÎ̃O q^èÕ=∞
J~°÷O : Dâ’Ѩx+¨`«∞Î Dâß"å㨺"≥∞ÿ# D [QÆ`«∞ÎÖ’ =∂#=Ùx `åºQÆѨÓ~°fiHõ
rq`å#∞Éèí= É’^èŒ#`À „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. WѨC_»∞ rq`å=™ê#^Œâ◊ Pã¨#fl"≥∞ÿ#ѨC_»∞
=∞~°}Ï#O`«~°O Éè∫uHõHÍÜ«∂xfl ^ŒÇ≤ÏOKÕk Jyfl Hõ#∞Hõ – Jyflx L^ÕÌtOz KÕã¨∞Î#fl
„áê~°÷#`À Jk JO`«=∞=Ù`«∞#flk.
 155 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''F Jwfl! =∞=∞‡efl WHõ Z#fl\˜H˜ uiy ~åx =∞Oz =∂~åæ# fã¨∞‰õΩáÈ. h‰õΩ =∂
ѨÓ~°fiHõ$`« Hõ~°‡Åhfl `≥eã≤#"Õ. =OK«#ѨÓi`«"≥∞ÿ# áêáêÅ PHõ~°¬} #∞Oz =∞=∞‡efl
~°HΔ̃OK«∞. WO^Œ∞HÀã¨O h‰õΩ =∞~°Å =∞~°Å J<ÕHõ #"≥∂ǨÏHÍÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞Î<åfl=Ú.——
D JOu=∞ â’¡HõOÖ’ Dâß"å㨺 |∞∞+≤ [#‡~åÇ≤Ï`«º ã≤÷ux, âßâ◊fi`« q=ÚH˜Îx
HÀ~°∞‰õΩO@∞<åfl_»x ÉèÏ=O.
WѨC_»∞ Dâß"å™ÈºÑ¨x+¨`«∞ΉõΩ „áê~°OÉèíOÖ’#∞, JO`«OÖ’#∞ QÆ∞~°∞=Ù, PÜ«∞#
ã¨xflkèx LѨã≤÷`«∞_≥·# t+¨μº_»∞ Hõeã≤ ѨiîOKÕ ã¨∞„Ѩã≤^Œú âßOu=∞O„`«O QÆ∞iOz
`≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
1. FO ѨÓ~°‚ =∞^Œó ѨÓ~°‚ q∞^ŒO
ѨÓ~å‚`ü ѨÓ~°‚ =Ú^ŒK«º`Õ
ѨÓ~°‚㨺 ѨÓ~°‚ =∂^•Ü«∞
ѨÓ~°‚ "Õ∞"å=t+¨º`Õ.
D =∞O„`«OÖ’ LѨx^Œ$+¨μÅ∞ "≥Ú`«ÎO J^≥Âfi`« "Õ^•O`« ™ê~°=∞O`å ѨÓiOKå~°∞.
J~°÷O : ѨÓ~°‚=∞^Œ : Jk ѨÓ~°‚O, ѨÓ~°‚q∞^ŒO – Wn ѨÓ~°‚"Õ∞. P ѨÓ~°‚O #∞Oz
D ѨÓ~°‚O L^ŒƒùqOzOk. P ѨÓ~°‚O #∞Oz D ѨÓ~å‚xfl fã≤"Õ¿ãÎ uiy ѨÓ~°‚"Õ∞
q∞QÆ∞Å∞`«∞Ok.
q=~°} : Jk JO>Ë qâ◊fi=∞O`å xO_ç qâßfixH˜ Jf`«OQÍ, P^è•~°OQÍ, HÍ~°}OQÍ
=Ù#fl Ѩ~°„|Ǩχ, Jk ã¨OѨÓ~°‚O. ^•xÖ’ H˜Oz`«Î~Ú<å H˘~°`«ÖË^Œ∞.
Wk JO>Ë P Ѩ~°=∂`«‡ `«#∞fl `å#∞ Jaè=ºHõÎO KÕã¨∞‰õΩ#fl D ã¨=∞ãÎ̈ [QÆ`«∞Î Wk
™êHΔÍ`«∞ΠѨ~°=∂`«‡ Jaè=ºH˜ÎÜÕ∞, Hõ#∞Hõ ^•x=Öˇ Wk ‰õÄ_® ѨiѨÓ~°‚O. WO^Œ∞Ö’#∞
H˘~°`«, ÖË^• ѨÓiOK«=Åã≤Ok Ug∞ ÖË^Œ∞.
P ѨiѨÓ~°‚"≥∞ÿ# „|ǨχO #∞OKÕ D ѨiѨÓ~°‚"≥∞ÿ# [QÆ`«∞Î L^ŒƒùqOzOk. qâı+¨O
Uq∞@O>Ë P ѨÓ~°‚ „|Ǩχ #∞Oz D ѨÓ~°‚ [QÆ`«∞Î#∞ fã≤"Õ¿ãÎ q∞yÖËk ‰õÄ_® ѨÓ~°‚"Õ∞.
(„|Ǩχ"Õ∞)
nxH˜ WOH˘Hõ J~°÷O ‰õÄ_® K≥ѨÊ=K«∞Û. ѨÓ~°‚=∞^Œó JO>Ë Ñ¨~°=∂`«‡ ѨÓ~°‚O.
ѨÓ~°‚q∞^ŒO JO>Ë D r"å`«‡ ѨÓ~°‚O. P Ѩ~°=∂`«‡ #∞OKÕ D r"å`«‡ Pq~°ƒùqOzOk.
P Ѩ~°=∂`«‡ #∞Oz D r"å`«‡#∞ fã≤"Õ¿ãÎ q∞yÖËk ‰õÄ_® ѨÓ~å‚`«‡ =∂„`«"Õ∞. JO>Ë
Ѩ~°=∂`«‡, r"å`«‡ XHõ>Ë#x, "å\˜ =∞^茺 ÉèË^ŒO ÖË^Œx J~°÷O.
D =∞O„`«O `«~åfi`« D LѨx+¨`«∞Î ''Dâß"å㨺q∞^ŒO ã¨~°fiO....—— Dâ◊√x
(Ѩ ~ ° = ∂`« ‡ ) KÕ ` « D 㨠= ∞㨠Π[QÆ ` « ∞ Î PKåÛk`« " ≥ ∞ ÿ =ÙOk... J<Õ „Ѩ u áê^Œ # `À
„áê~°OÉè=í ∞=Ù`«∞Ok. JO>Ë D âßOu =∞O„`åxH˜ Jk q=~°} J#fl=∂@.
 156 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JÖψQ P J#O`å`«‡`À r"å`«‡ qb#"≥∞ÿáÈ~Ú `å^•`«‡º ã≤÷ux á⁄Ok, ѨÓ~°‚`åfixfl
á⁄O^•Å<Õ PHÍOHõÑΔ Ó¨ ~°fiHõ „áê~°#÷ `À D LѨx+¨`∞« Î =ÚQÆ∞ã¨∞OÎ k. D q^èOŒ QÍ Dâ’Ѩx+¨`∞« Î
XHõ ™ê~°÷Hõ"≥∞ÿ# Pk, XHõ ™ê~°÷Hõ"≥∞ÿ# JO`«O Hõey, ã¨Hõ֒Ѩx+¨`«∞ÎʼnõΩ =∞‰õΩ\ÏÜ«∞=∂#"≥∞ÿ
q~ålÅ∞¡`«∞#flk. Ô~O_»∞#fl~° "ÕÅ ã¨O=`«û~åʼnõΩ ÃÑ·QÍ `«~°`«~åÅ "åix =ÚQÆ∞úÅ#∞,
L`ÕÎl`«∞Å#∞ KÕã¨∂Î, <Õ\ ˜H© x`«º #∂`«<å~å÷hHÍxfl ã¨∞ÊùiOѨKÕã¨∂Î, =∂i‡Hõ`å ^è•i‡Hõ`«Å
~°^䌺 =∞^茺, x~°O`«~åHõ~°¬}`À „ѨHÍtã¨∂Î, „Ѩɒkèã¨∂Î ÉèÏ~°fÜ«∞ l*Ï˝ã¨∞=ÙÅ#∞ „ѨKÀkã¨∂Î
JÅiã¨∞Î#flk.
FO âßOuó âßOuó âßOuó

V
 157 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O

15. ''ˆH<Õ+≤`«O Ѩ`«u...—— ó ˆH<ÀѨx+¨`«∞Î

=ÚH˜ÎHÀѨx+¨`«∞Î ¿Ñ~˘¯#fl LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ ˆH<ÀѨx+¨`«∞Î Ô~O_»=k.
Dâß"å㨺O Jx „áê~°OÉèí"≥∞ÿ#O^Œ∞# Dâß"å™ÈºÑ¨x+¨`ü Jx ¿Ñ~°∞ =zÛ#>Ëì,
D LѨx+¨`«∞Î 'ˆH#— Jx „áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok. Hõ#∞Hõ ˆH<ÀѨx+¨`ü Jx ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
WO^Œ∞Ö’ LѨx+¨^Àƒ^èŒ QÆ∞~°∞t+¨º ã¨O"å^Œ ~°∂ѨOÖ’ =Ù#flk. QÆ∞~°∞=Ù P„â◊=∞O
J~°∞QÆ∞g∞^Œ Hõ$ëê‚l#OÃÑ· Ѩ^•‡ã¨#ã¨∞÷_≥· ‰õÄ~°∞Ûx =ÙO_»QÍ, t+¨μº_»∞ ã¨g∞Ѩã¨∞÷_≥· ‰õÄ~°∞Ûx
q#Ü«∞OQÍ H˘xfl „Ѩâfl◊ Å∞ J_»∞QÆ∞`å_»∞ Jx D LѨx+¨`û« xfl"Õâßxfl |\ì̃ TÇ≤ÏOK«∞HÀ=K«∞Û.
`«# ã¨=∂^è•<åʼnõΩ x~°∂Ѩ}QÍ QÆ∞~°∞=Ù z=~°Ö’ XHõ ¿Ñ~°|∞Öò (™È^•Ç¨Ï~°}
Hõ^äŒ) K≥|∞`å_»∞. Jk KåÖÏ Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ# Hõ^äŒ.
„Ѩu LѨx+¨`«∞Î âßOu =∞O„`«O`À „áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok. Jã¨Å∞ LѨx+¨`«∞Î ZO`«
JO^Œ"≥∞ÿ#^À âßOu =∞O„`«O JO`« JO^ŒOQÍ, J~°÷™ÈÊù~°HõOQÍ =ÙO@∞Ok.
D LѨx+¨`«∞ΉõΩ Ô~O_»∞ âßOu =∞O„`åÅ∞<åfl~Ú. QÆ∞~°∞t+¨μº e~°∞=Ù~°∂ D
„H˜Ok =∞O„`«O UHõ HÍÅOÖ’ Ѩiî™êÎ~°∞ :
FO
ã¨Ç¨Ï<å==`«∞ ã¨Ç¨Ï<Ò Éèí∞#‰õΩÎ
ã¨Ç¨Ï g~°ºO Hõ~°"å =ÃÇ·Ï
`Õ[ã≤fi<å=nè`«=∞ã¨∞Î
=∂ qkfiëê =ÃÇÏ·
FO âßOuó âßOuó âßOuó
J~°÷O : J`«_»∞ (Ѩ~°=∂`«‡) =∂ QÆ∞~°∞t+¨μºÅ#∞ HÍáê_»∞`å_»∞ QÍHõ. "Õ∞q∞~°∞=Ù~°O
„|Ǩ‡#O^ŒO J#∞Éèíq™êÎ=ÚQÍHõ. "Õ∞q∞~°∞=Ù~°O „|Ǩ‡#O^Œ „áêÑ≤ÎH˜ HÍ=Åã≤# |ÅO
á⁄O^Œ∞`å=Ú QÍHõ. =∂ J^茺ܫ∞#O `Õ[ã¨fiO`«O J=Ù`«∞OkQÍHõ. "Õ∞=Ú Ñ¨~°ã¨Ê~°O
^Õfi+≤OK«∞H˘#‰õΩO_® =ÙO\Ï=ÚQÍHõ.
Wn, nx `«~åfi`« =KÕÛn PHÍOHΔÍ =∞O„`åÅ∞. JO>Ë `å=Ú Uq^èŒOQÍ „Ѩ=iÎOKåÖ’
ã¨OHõÅÊO K≥ѨÙʉõΩ<Õ (self - suggestion) HÀÔ~¯Å =O\˜ =∞O„`åÅ∞.
 158 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
FO
PáêºÜ«∞#∞Î =∞=∂OQÍx
"åH± „áê}â◊Û‰õΔΩ „â’≈„`«
=∞^èÀ|Åq∞O„kÜ«∂}˜K« ã¨~åfi}˜
ã¨~°fiO „|ǨÏ∫‡Ñ¨x+¨^ŒO
=∂ǨÏO „|Ǩχx~å‰õΩ~åºO
=∂=∂ „|Ǩχ x~åHõ~À
^Œx~åHõ~°} =∞ã¨Î fi
x~åHõ~°}O "Õ∞ã¨∞Î
`«^•`«‡x x~°`Õ
Ü«∞ LѨx+¨`«∞û^èŒ~°‡
J~°÷O : Wk t+¨μºx „áê~°÷# : <å J=Ü«∞"åÅhfl ^Œ$_è»OQÍ =ÙO\Ï~Ú QÍHõ.
JÖψ Q <å "å‰õ Ω ¯, âßfi㨠, K« ‰ õ Δ Ω =ÙÅ∞ „â’„`åÅ∞, WOHÍ ã¨ ˆ ~ fiO„kÜ« ∂ Å∞
|Ö’¿Ñ`åÅ=Ù`å~ÚQÍHõ, LѨx+¨`«∞ÎÖ’ K≥ѨÊ|_ç#^ŒO`å „|Ǩχ"Õ∞. (<å rq`« "åºÑ¨$`«∞Åhfl
™êkèOK«_®xH˜ HÍ"åÅã≤# ™ê=∞~°÷ºO <å‰õΩ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok QÍHõ).
<Õ#∞ „|Ǩχ#∞ x~åHõiOK«#∞ (=ke ÃÑ@ì#∞) ##∞fl „|Ǩχ x~åHõiOK«‰õΩO_®
=ÙO\Ï_»∞ QÍHõ (=^ŒÅ‰õΩO_® =ÙO\Ï_»∞ QÍHõ). "Õ∞=Ú Ñ¨~°ã¨Ê~°O x~åHõiOK«∞H˘#‰õΩO_®
=ÙO\Ï=ÚQÍHõ. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ UÜÕ∞ L`«Î=∞ ^èŒ~å‡Å#∞ „Ѩ=zã¨∞Î<åflÜ≥∂ J=hfl P`«‡
x~°`«∞_»<≥·# <åÖ’ ã≤÷~°OQÍ =ÙO\Ï~ÚQÍHõ.
BѨx+¨^Œ"≥∞ÿ# *Ï˝#OѨ@¡ t+¨μºxH˜ QÆÅ „â◊^•ú㨉õΩÎÅ∞ D =∞O„`«OÖ’ ã¨∞ã¨Ê+¨ìO.
JO`ÕHÍ^Œ∞. â◊s~°=∂^ŒºO YÅ∞ ^èŒ~°‡™ê^èŒ#O J#fl@∞ì â◊s~° =∂^ŒºO YÅ∞ *Ï˝#
™ê^èŒ#O‰õÄ_®. â◊s~°O, ^•x JOQÀáêOQÍÅ∞ Jhfl â◊H˜Î=∞O`åÖˇ·, ^Œ$_è»OQÍ, |e+¨ªOQÍ
=ÙO>Ë<Õ „|Ǩχ*Ï˝<å~°˚#‰õΩ =∂#=Ù_»∞ J~°∞›_»∞ J=Ù`å_»∞. Dã¨∞~À=∞x =∞#∞+¨μÅ∞O>Ë—
„áêѨOzHõ Hõ~°‡Å‰õΩ ZÖÏ J#~°∞›Å=Ù`å~À, JÖψQ „|Ǩχ*Ï˝<åxH˜hfl, LѨ"å™êÅ∞ KÕã¨∂Î,
"åÜ«Ú ÉèíHõΔ} KÕã¨∂Î, â◊s~åxfl Hõ$tOѨ*Ëã≤ `«Ñ¨ã¨∞û KÕ¿ãÎ<Õ "≥∂HõΔ„áêÑ≤Î J=Ù`«∞O^Œ#fl
JáÈÇ¨Ï "Õ^ŒHÍÅOÖ’QÍx, LѨx+¨`å¯ÅOÖ’QÍx ÖË^Œ∞. `«~åfi`« HÍÅOÖ’ ZѨC_À ZÖÏQÀ
=zÛOk.
x*ÏxH˜ â◊s~°O, J=Ü«∞= "åºáê~åÅ∞ ZO`« |e+¨ªOQÍ =ÙO>Ë JO`«QÍ
„|Ǩχx~°u „áêÑ≤Îã¨∞ÎO^Œx ÃÑ· =∞O„`«O É’kèã¨∞Î#flk. |∞^Œ∞ú_»∞ ã¨~Ú`«O "≥Ú^Œ@ â◊s~åxfl
â◊√+≤¯OѨ*Ëã≤, `«~åfi`« ^•x J"åOKè«hÜ«∞`«#∞ „QÆÇ≤ÏOKå_»∞. W\©=e HÍÅOÖ’ ™êfiq∞
 159 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
q"ÕHÍ#O^Œ ã¨~Ú`«O "≥∂HõΔ™ê^èŒ#‰õΩ ^ÕǨxfl â◊√+≤¯OѨ*ËÜ«∞_®xfl x~°ã≤ã¨∂Î JÖÏ KÕ¿ã"å_ç
HõO>Ë XHõ ѨÙ\òÉÏÖò P@QÍ_»∞ „|Ǩχ*Ï˝<åxH˜ Z‰õΩ¯= J~°∞›_»x "儉õΩKåÛ_»∞. ^Õ"åÅÜ«∂xfl
ZO`« Ѩq„`«OQÍ, Ѩiâ◊√„ÉèíOQÍ =ÙOK«∞‰õΩO\Ï"≥∂ ^ÕǨÅÜ«∂xfl (P`«‡‰õΩ ^ÕǨÏO PÅÜ«∞O
=O\˜k) ‰õÄ_® JO`Õ â◊√zQÍ, â◊√„ÉèíOQÍ, ѨiѨÙ+ì̈OQÍ =ÙOK«∞HÀ"åÅ#flk ÃÑ· =∞O„`«O
PO`«~°ºO. JO`Õ `«Ñ¨Ê =∞# zÅ∞OѨ@∞ì ɡ·~åQÆ∞ÖÏ¡QÍ, Ç≤ÏÑ‘ÊÖÏ¡QÍ =∞e# ^ÕǨÅ`À
=ÙO_»_»O ãÔ̈~·# Ѩ^Œúu HÍ^Œ#fl=∂@.
WHõ ˆH<ÀѨx+¨`«∞Î : nxÖ’ #∞Oz "≥Ú^Œ\ ˜ H˘xfl â’¡HÍÅ#∞ (=∞O„`åÅ#∞)
`≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
1. ˆH<Õ+≤`«O Ѩ`«u „¿Ñ+≤`«O =∞#ó
ˆH#„áê}ó „Ѩ^äŒ=∞ó ¢ÃÑ·u Ü«ÚHõÎó
ˆH<Õ+≤`«O "åK«q∞=∂O =^ŒxÎ
K«‰õΔΩó „â’„`«O Hõ L ^Õ"ÀÜ«Ú#HÎ̃
J~°÷O : ^Õx KÕ`« „¿Ñi`«"≥∞ÿ =∞#ã¨∞û `å#∞ PÖ’zOKÕ q+¨Ü«∂Åg∞^Œ „Ѩã¨iã¨∞Î#flk?
^Õx KÕ`« „¿Ñˆ~Ñ≤OK«|_ç Ju =ÚYº "åºáê~°"≥∞ÿ# „áê}O `«# Ѩx `å#∞ KÕã¨∞Î#flk? ^Õx
WKåÛù â◊H˜Î KÕ`« =∂#=ÙÅ∞ =∂\Ï¡_»QÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~°∞? JÖψQ Hõ#∞flÅ∞, K≥=ÙÅ∞ Z=x
P*Ï˝#∞=iÎ#∞Öˇ· `«=∞ Ѩ#∞Å∞ `å=Ú KÕã¨∞Î<åfl~Ú?
W=hfl t+¨μº_»∞ QÆ∞~°∞=ÙQÍix J_çy# „Ѩâfl◊ Å∞. ZѨC_À XHõÑC¨ _»∞ PÖ’K«<åѨ~∞° _≥#·
„Ѩu =∂#=Ù_çH˜ D J#∞=∂<åÅ∞ ~åHõ =∂#=Ù. Éè∫uHõâߢ™êÎÅ∞ Hõà◊√§, K≥=ÙÅ∞
`« k `« ˆ ~ O„kÜ« ∂ Å∞ ZÖÏ Ñ¨ x KÕ ã ¨ ∞ Î < åflÜ≥ ∂ K« H õ ¯ QÍ q=i™êÎ ~ Ú. x["Õ ∞ , "≥ ∞ ^Œ _ » ∞
P*Ï˝Ñ≤OK«_»O=Å¡ D J=Ü«∞"åÅhfl ѨxKÕã¨∞Î<åflÜ«∞x JO\Ï=∞#∞HÀO_ç. =∞i "≥∞^Œ_»∞
Z=i P[˝=Å¡ ѨxKÕã¨∞Î#fl^Œx „Ѩâ◊fl =ã¨∞ÎOk. JÖÏ ZO`«QÍ Éè∫uHõâßG ^Œ$ëêì º ZO`«
K«Hõ¯x ã¨=∂^è•#O K≥Ñ≤Ê<å „Ñ¨â◊fl q∞QÆ∞Å∞`«∂<Õ =ÙO@∞Ok. JÖÏ z@ìz=i =~°‰õΩ q∞yÖË
„Ѩâ◊flʼnõΩ Ãã·#∞û z@ìz=i ã¨=∂^è•#O K≥ѨÊÖË^Œx, `å#∞ K≥ѨÊQÆÅ#x "Õ^•O`«O JO@∞Ok.
=∂#=â◊s~°O, ^•xÖ’x ÉèÏQÍÅ∞ „áê}O =Ù#flO`«=~°ˆH `«=∞ q^èŒ∞Å∞ `å=Ú
x~°fiiΙêÎ~Ú. „áê}O ÖËHõáÈ`Õ J=hfl [_» =ã¨∞Î=ÙÖË. JO^Œ∞ˆH =∞$`«^ÕǨxfl 'Hõ>ì̌— JO\Ï=Ú.
JO`«â◊≈H˜Î
HõO\˜H˜ `«#O`«@ `å#∞ K«∂¿ã â◊HÎ̃ ÖË^Œ∞. K≥qH˜ q<Õ â◊HÎ̃ÖË^Œ∞. JÖψQ q∞ye#
WO„kÜ«∂Å∞. U^À JO`«â◊≈H˜Î „¿Ñ~°}`À Jq `«=∞ Ѩ#∞Å∞ x~°fiiÎã¨∞Î<åfl~Ú. (Ãã·#∞û
ZO`« Jaè=$kú K≥Ok<å Éè∫uHõ ã¨=∂^è•<åÅ∞ ÖËx „Ѩâ◊flÅ∞ q∞QÆ∞Å∞`«∂<Õ =ÙO\Ï~Ú.
 160 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JO^Œ∞KÕ`« LѨx+¨`«∞ÎÅ∞QÍx, ¿Ñ¡\’, HÍO\ò, ÃÇÏÔQÖò "≥Ú^ŒÖˇ·# `«`«fi"Õ`«ÎÅ∞ QÍx ÖË=<≥uÎ#
=∞øeHõ „Ѩâ◊flʼnõΩ Ãã·#∞ûÅ ^•fi~å WѨÊ\˜H© ã¨=∂^è•<åÅ∞ ÅaèOK«ÖË^Œ∞).
=∞i Uq∞\Ï JO`«â◊≈H˜Î? |Ç≤Ï~° â◊‰õΩÎʼnõΩ (HõO\˜H˜ K«∂KÕ â◊H˜Î K≥qH˜ q<Õ â◊H˜Î
=ÔQ·~å) U JO`«iHõ â◊HÎ̃ #∞Oz „¿Ñ~°} Åaèã¨∞Î#flk? Wk <å\˜H˜ <Õ\ ˜H˜ „Ѩâ◊flQÍ<Õ q∞yeOk.
D „Ѩâ◊fl<Õ l*Ï˝ã¨∞"≥·# t+¨μº_»∞ QÆ∞~°∞=Ù#∞ J_çQÍ_»∞. QÆ∞~°∞=Ù `«# â◊HÎ̃ H˘Åk
ã¨=∂^è•#O K≥áêÊ_»∞.
2. „â’„`«ã¨º „â’„`«O =∞#™È =∞<À
Ü«∞^•fiKÀÇ¨Ï "åK«O 㨠L „áê}㨺 „áê}ó
K«‰õΔΩ+¨ó K«‰õΔΩ ~°u =ÚK«º nè~åó
„¿Ñ`庙ê‡Ö’¡HÍ ^Œ=∞$`å Éèí=xÎ
J~°÷O : (Ѩ~°=∂`«‡) K≥qH˜ K≥q, =∞#ã¨∞û‰õΩ =∞#ã¨∞û, "å‰õΩ¯#‰õΩ "å‰õΩ¯. „áê}ÏxH˜
„áê}O. Hõ#∞fl‰õΩ Hõ#∞fl. D q+¨Ü«∂xfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl nè~°∞Öˇ·#"å~°∞ D WO„kÜ«∂Å∞,
=∞#¿ãû Jã¨Öˇ·# ã¨`«ºO J<Õ „ÉèÏOux =keÃÑ\˜ì J=™ê<å#O`«~°O J=∞$`«`«fiO
([#‡~åÇ≤Ï`«º ã≤÷u) á⁄O^Œ∞`å~°∞.
q=~°} : =∂#= ^ÕǨÏOÖ’ J<ÕHõ"≥∞ÿ# JOQÀáêOQÍÅ∞, JO`«~åƒùQÍÅ∞ =Ù<åfl~Ú.
Jq "Õ\ ˜ Ѩx Jk KÕÜ«∞_»O K«∂ã≤ J"Õ ã¨~°fi=¸ Jx, Jq `«Ñ¨Ê "Õˆ~ Ug∞ ÖË^Œ<Õ
„ÉèÏOuH˜ Ö’#=Ù`å_»∞ =∂#=Ù_»∞. HÍx, "å\˜x ѨxKÕ~ÚOKÕ â◊HÎ̃ "Õ̂~ =ÙOk. D WO„kÜ«∂
ÖËg ã¨fi`«O„`åÅ∞ HÍ=Ù. D WO„kÜ«∂ʼnõΩ "≥#∞HõQÆÅ JO`«â◊≈H˜Î K«∂_»=∞O>Ë<Õ Hõ#∞fl
K«∂ã¨∞ÎOk. q#=∞O>Ë<Õ K≥q qO@∞Ok. PÖ’zOK«=∞O>Ë<Õ =∞#ã¨∞û PÖ’zã¨∞ÎOk. JÖψQ
q∞ye# WO„kÜ«∂Å∞. P JO`«â◊≈HÎ̃<Õ „|ǨχOQÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl nè=∞O`«∞Å∞ WO„kÜ«∂#∞Éèí=
„ÉèÏOux =^Œe, „áê}À„`«¯=∞} "Õà◊ J=∞$`«`«fiO á⁄O^Œ∞`å~°∞.
"≥∞^Œ_»∞ ѨxKÕ¿ãÎ, ÖË^• QÆ∞O_≥ ѨxKÕ¿ãÎ ^ÕǨÏO, WO„kÜ«∂Å∞ ѨxKÕ™êÎÜ«∞x q*Ï˝#
âßGO K≥|∞`«∞Ok. HÍx, "≥∞^Œ_»∞#∞, QÆ∞O_≥#∞ ‰õÄ_® ѨxKÕ~ÚOKÕ JO`«â◊≈HÎ̃ "Õ̂~ =ÙOk.
J^Õ Ñ¨~°„|ǨχO.
WO„kÜ«∞ Ö∫ÖϺxfl qã¨i˚OKåÅO>Ë, x~åfi ºáê~°OQÍ =ÙO@∂ ˆH=ÅO „|Ǩχ^蕺#
`«`«Ê~°`«Ö’<Õ QÆ_»áêÅx J~°÷O KÕã¨∞HÀ~å^Œ∞. WO„kÜ«∞ ™œMϺ#∞Éèí=O g∞^Œ "åº"≥∂Ǩxfl
=∂„`«"Õ∞ q_çzÃÑ\ì̃, x`«º <≥·q∞uÎHõ Hõ~°‡Åxfl\˜x J#∞+≤ªã¨∂Î<Õ *Ï˝<å<Õfi+¨} KÕÜ«∂e.
3. ã¨`«„`« K«‰õΔΩ ~°æK«Ûùu
# "åQÆæK«Ûùu <À =∞#ó
# q^ÀÜ«∞ #q*Ïh=∂
Ü«∞^ä≥·`« ^Œ#∞tëêº`ü
 161 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~°÷O : JHõ¯_çH˜ (Ѩ~°=∂`«‡ =^ŒÌ‰õΩ) Hõ#∞fláÈÖË^Œ∞. "å‰õΩ¯, =∞#ã¨∞û áÈÖË=Ù. ^•xfl
"Õ∞=Ú Z~°∞QÆ=Ú. ^•xfl QÆ∞iOz W`«~°∞ʼnõΩ ZÖÏ É’kèOKåÖ’ ‰õÄ_® =∂‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞.
Jk =∞#‰õΩ `≥eã≤# ^•xHõO>ˇ aè#fl"≥∞ÿ#k. `≥eÜ«∞x ^•xHõO>ˇ ‰õÄ_® aè#fl"≥∞ÿ#k.
q=~°} : WO^Œ∞Ö’ x["≥∞ÿ# *Ï˝`« QÆ∞iOz |∞∞+≤ K≥|∞`«∞<åfl_»∞. Hõ#∞fl ^•xfl
K«∂_»ÖË^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë Hõ#∞fl `«#O`«@ `å#∞ =\ì̃ [_»Ñ¨^•~°úO. ^•xH˜ K«∂KÕ â◊HÎ̃ ^•xH˜
P^è•~°Éèí∂`«"≥∞ÿ# P`«‡#∞Oz =ã¨∞ÎOk. =∞i `«#‰õΩ K«∂KÕ â◊HÎ̃x WKÕÛ â◊HÎ̃<Õ `å#∞ ZÖÏ
K«∂_»QÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok?
JÖψQ q∞ye# J=Ü«∞"åÅ∞, WO„kÜ«∂Å∞, =∞#ã¨∞û ‰õÄ_®, J=hfl `«=∞#∞
ѨxKÕ~ÚOKÕ P`«‡ =Å¡<Õ `«=∞ Ѩ#∞Å∞ x~°fiiÎã¨∞Î<åfl~Ú. JO^Œ∞KÕ`« Jq ѨxKÕÜ«∞_®xH˜
HÍ~°}"≥∞ÿ#^•xfl QÆ∞iOz Jq `≥Å∞ã¨∞HÀÖË=Ù. P`«‡ "å\˜ Hõxfl\˜H˜ Jf`«"≥∞ÿ#k.
J@∞=O\˜ P`«‡#∞ QÆ∞iOz ZÖÏ qâ◊^ŒÑ¨~°KåÖ’ `«#‰õΩ `≥eÜ«∞^Œx QÆ∞~°∞=Ù
JOwHõiã¨∞Î<åfl_»∞. ZO^Œ∞HõO>Ë Jk =∂@ʼnõΩ Ñ¨@∞ì|_»^Œ∞. PÖ’K«#‰õΩ ^˘~°Hõ^Œ∞.
4. J#º ^Õ= `«kfik`å ^Œ^Àä Jqk`å^Œkè
Wu â◊√„â◊√=∞ Ѩӈ~fiëêO ÜÕ∞#ãÎ̈^£ "åºK«K«HΔ̃ˆ~
J~°÷O : Jk =∞#‰õΩ `≥eã≤# ^•xHõO>Ë aè#flO. JO`ÕHÍ^Œ∞, `≥eÜ«∞x ^•x Hõ<åfl
Jf`«O. JÖÏQÆx =∂ ѨÓ~°∞fiÅ∞ K≥Ñʨ QÍ q<åfl=Ú.
5. Ü«∞`ü "åKå #Éèí∞ºk`«O
ÜÕ∞# "åQÆÉèí∞º^Œº`Õ
`«^Õ= „|Ǩχ`«fiO qkú
"Õ^ŒO Ü«∞k^Œ =Úáêã¨`Õ
J~° ÷ O : U^≥ · ` Õ =∂@Å ^•fi~å `≥ ŠѨ _ ®xH˜ gÅ∞ÖË ^ À, =∂@Å<Õ U^≥ · ` Õ
`≥eÜ«∞*Ëã¨∞Î#fl^À Jk =∂„`«"Õ∞ „|Ǩχ Jx `≥Å∞ã¨∞HÀ. JO`Õ `«Ñ¨Ê, D [#∞Å∞ Láêã≤OKÕ
^Õ=Ùà◊√§ Ѩ~°„|ǨχO HÍ^Œ∞.
q=~°} : „Ѩ^è•#"≥∞ÿ# LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ ã¨QÆ∞}Àáêã¨##∞ u~°ã¨¯iOKå~Ú. „|ǨχO
x~°∞æ} =∞<Õ Jq É’kèOKå~Ú. ˆH<ÀѨx+¨`«∞ÎÖ’x ÃÑ· =∞O„`«O, JÖψQ ^•x `«~åfi`« =KÕÛ
6,7,8,9 =∞O„`åÅ∞ ‰õÄ_® x~°∞æ} „|Ǩχ<Õ L^ÕÌtã¨∞Î<åfl~Ú.
x~°∞}æ |„ Ǩχ
U^≥·`Õ =∞#ã¨∞û KÕ`« „QÆÇ≤ÏOѨ|_»^À, ^Õx KÕ`« =∞#ã¨∞û „QÆÇ≤ÏOK«QÆÅ∞QÆ∞`«∞#fl^À,
U^≥·`Õ Hõà◊§KÕ`« K«∂_»|_»^À, ^ÕxKÕ`«<≥·`Õ Hõà◊√§ K«∂_»QÆÅ∞QÆ∞`«∞<åflÜ≥∂, U^≥·`Õ K≥=ÙÅ
 162 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^•fi~å q#*ÏÅ"≥∂, ^Õx=Å¡ K≥q q#QÆÅ∞QÆ∞`«∞#fl^À, U^≥·`Õ <åã≤Hõ KÕ`« âßfiã≤OK«|_»^À,
^Õx=Å¡<≥·`Õ <åã≤Hõ âßfiã≤OK«QÆÅ∞QÆ∞`«∞#fl^À J^Õ Ñ¨~°„|Ǩχ=∞x `≥Å∞ã¨∞HÀ, JO`Õ `«Ñ¨Ê
D =∂#=ÙÅ∞ Láêã≤OKÕ zÅ¡~° ^Õ=Ùà◊√§ HÍ^Œ∞ – Jx QÆ∞~°∞=Ù KåÖÏ ã¨Ê+ì̈OQÍ t+¨μº_çH˜
LѨ^Õtã¨∞Î<åfl_»∞.
D ÉèÏ=# "Õ^ŒHÍÅO <å\˜H˜ ÖË^Œ∞. "Õ^ŒHÍÅOÖ’ WO„^•yfl =~°∞}Ïk ^Õ=`«Å
Láêã¨#ˆH „áê=ÚYºO. Ѩ~°„|Ǩχ ÉèÏ=# ÖË^Œ∞. LѨx+¨`å¯ÅOÖ’<Õ P ÉèÏ=# =zÛOk.
JO^Œ∞ˆH LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ „|Ǩχ ÉèÏ=#‰õΩ ÃÑ^ŒÌ Ñ‘@ "Õã≤, zÅ¡~° ^Õ=Ùà◊§#∞ ¿ÇÏà◊# KÕÜ«∞_»O,
x~°ã≤OK«_»O ‰õÄ_® HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ÃÑ· ÉèÏ"å<Õfl =∞iO`« qâ◊^ŒÑ¨~°K«_®xH˜ 'ˆH#i¬— D „H˜Ok ¿Ñ~°|∞Öò
K≥áêÊ_»∞.
XHõ Hõ^Œä
ѨÓ~°fiO XHÍ<˘HõѨC_»∞ ^Õ=^•#=ÙʼnõΩ Q˘Ñ¨Ê Ü«Ú^ŒúO [iyOk. Ѩ~°„|Ǩχ
™êǨÜ«∞ºO =Å¡ ^Õ=`«Å∞ ^•#=ÙÅ#∞ F_çOK«QÆeQÍ~°∞. J~Ú`Õ, J*Ï˝#O=Å¡ `å"Õ∞
`«=∞ Éèí∞[ |ÅO`À<Õ P Ü«Ú^ŒúOÖ’ ÔQÅ∞= QÆeQÍ=∞x "å~°∞ q„~°gQÆ™êQÍ~°∞.
JѨC_»∞ Ѩ~°„|Ǩχ ^Õ=`«Å QÆ~åfixfl J}z, |∞kú K≥áêÊÅ#∞‰õΩOk. XHõ =∞ǨÜ«∞HõΔ
~°∂ѨOÖ’ Jk "åiH˜ H˘O`« ^Œ∂~°OÖ’ „Ѩ`«ºHõΔ"≥∞ÿOk. ^•x ~°∂ѨO K«∂ã≤ ^Õ=`«Å∞
q„ÉèÏO`«∞ÅÜ«∂º~°∞. P â◊H˜Î Uq∞\’ "åiH˜ `≥eÜ«∞ÖË^Œ∞. JѨC_»∞ "å~°∞ Jyfl^Õ=Ù_çx
Ñ≤ez ''F Jwfl! h=Ù *Ï`«"Õ^Œ∞_»=Ù (ã¨~°fiA˝_»=Ù) Hõ^•? "≥o§ P =∞Ǩâ◊HÎ̃ U^À `≥Å∞ã¨∞‰õΩx
~å—— Jx ѨOÑ≤OKå~°∞. Jyfl q„~°gQÆ∞`«∂ 'Fãπ W^À ÖˇHͯ— J#∞‰õΩx Ü«∞HΔÍxfl ã¨g∞Ñ≤OKå_»∞.
Ü«∞HõΔO Jyflx ''Z=~°∞ h=Ù?—— Jx J_çyOk.
''<Õ#∞ Jyflx. <å‰õΩ *Ï`«"Õ^Œ∞_»<Õ a~°∞^Œ∞ =Ù#flk.—— Jx Jyfl |^Œ∞eKåÛ_»∞.
''㨈~ h Q˘Ñ¨Ê^Œ#O Uq∞@@?—— J#flk Ü«∞HõΔO.
''<Õ#∞ D Ѩ$käfiÃÑ·QÆÅ ã¨=∞ãÎ̈ =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ „`«∞\˜Ö’ ^ŒÇ≤ÏOK«QÆÅ#∞. Jn <å â◊HÎ̃——
J<åfl_»∞ Jyfl.
JѨC_® â◊HÎ̃ ''JÖÏQÍ, J~Ú`Õ D QÆ_ç¤ áÈK«#∞ HÍeÛ h â◊HÎ̃ HÍãÎ̈ <å ÔH~°yOK«∞——
J#flk.
Jyfl P QÆ_ç¤ áÈK«#∞ HÍÅÛÉ’Ü«∂_»∞. Jk HÍÅÖË^Œ∞. ZO`« Ü«∞uflOz<å Jk
^ŒQÆúO HÍÖË^Œ∞. J`«_»∞ ã≤QÆ∞æ`À `«Å =OK«∞‰õΩx ^Õ=`«Å =^ŒÌ‰õΩ uiy "≥o§ ''J^Õ^À
=∞Ǩâ◊HÎ̃. J^Õq∞\’ <å‰õΩ `≥eÜ«∞ÖË^Œ∞. ^•x =ÚO^Œ∞ <å â◊HÎ̃ áê~°ÖË^Œ∞—— J<åfl_»∞.
 163 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^Õ=`«Å∞ Pâ◊Û~°ºÑ¨_ç D™êi "åÜ«Ú^Õ=Ù_çx Ñ≤ez ''"åÜ«¸! h=Ù "≥o¡ P â◊HÎ̃
Z=~À `≥Å∞ã¨∞‰õΩx ~å—— Jx ѨOÑ≤OKå~°∞. "åÜ«Ú=Ù "åÜ«Ú"ÕQÆO`À P â◊HÎ̃x ã¨g∞Ñ≤OKå_»∞.
''Z=~ÀÜü∞ h=Ù?—— Jx J_çyOk Ü«∞HõΔO.
''<Õ#∞ "åÜ«Ú=Ù#∞. PHÍâ◊OÖ’ ã¨OK«i™êÎ#∞. Hõ#∞Hõ =∂`«iâ◊√fi_»x ‰õÄ_® JO\Ï~°∞
##∞fl—— J<åfl_»∞ "åÜ«Ú=Ù.
''=∞i h â◊HÎ̃ Uq∞\˜?—— Jx J_çyOk Ü«∞HõΔO.
''<Õ#∞ D Ѩ$näfi`«ÅOÃÑ· QÆÅ ã¨=∞ãÎ̈ =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ „`«∞\˜Ö’ ZQÆ~°Q˘@ìQÆÅ#∞—— J<åfl_»∞
"åÜ«Ú=Ù.
''F JÖÏQÍ? J~Ú`Õ D QÆ_ç¤áÈK«#∞ ZQÆ~°Q˘@∞ì K«∂^•ÌO—— J#flk Ü«∞HõΔO.
"åÜ«Ú=Ù ã¨=∞ã¨Î â◊HxΘ LѨÜ∂≥ yOKå_»∞ QÍx QÆ_¤ç áÈK« L#fl `å=Ù#∞Oz Hõ^ÅŒ ÖË^∞Œ .
ã≤QÆ∞æ`À `«Å"åeÛ uiy ^Õ=`«Å =^ŒÌ‰õΩ "≥o§ [iyOk K≥Ñ≤Ê J^Õq∞\’ `«#‰õÄ
`≥eÜ«∞ÖË^Œ<åfl_»∞.
^Õ=`« ÅѨÙ_»∞ `«=∞ ~å*ˇ#· WO„^Œ∞_çx ''F WO„^Œ^"Õ å! P â◊HxÎ̃ `≥Å∞ã¨∞Hõx ~å=_®xH˜
h"˘Hõ¯_ç"Õ ã¨=∞~°∞÷_»=Ù—— Jx PÜ«∞##∞ HÀ~å~°∞. WO„^Œ∞_»∞ 㨈~#x |Ü«∞Å∞^Õi Ü«∞HΔÍxfl
ã¨q∞ÏÑ≤ã¨∞ÎO_»QÍ<Õ Jk JO`«~åú#"≥∞ÿOk. P ã¨÷ÅOÖ’ k=º ™œO^Œ~°º=u J~Ú# ÃÇ·Ï=∞=u
(áê~°fif^Õq) „Ѩ`«ºHõΔ"≥∞ÿOk. P"≥∞#∞ WO„^Œ∞_»∞ WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ u~ÀÇ≤Ï`«"≥∞ÿ# â◊HÎ̃ Z=~À
K≥ѨÊ=∞x „áêiúOKå_»∞.
L=∂^Õq P â◊HÎ̃ÜÕ∞ Ѩ~°„|Ǩχ=∞x, ''g∞~°∞ Jã¨∞~°∞Å#∞ ÔQezOk P Ѩ~°„|Ǩχ
â◊HÎ̃=Å¡<Õ `«Ñ¨Ê g∞ ã¨fiâ◊HÎ̃=Å¡HÍ^Œ∞. g∞‰õΩ P ã¨OQÆu `≥eÑ≤ |∞kúQÆ~°Ñ¨_®xˆH P Ѩ~°„|Ǩχ
g∞‰õΩ P ~°∂ѨOÖ’ „Ѩ`«ºHõΔ=∞Ü«∂º_»∞—— Jx K≥Ñ≤ÊOk. ^Õ=`«Å∞ `«=∞ J*Ï˝<åxH˜,
JǨÏOÉèÏ"åxH˜ ѨâßÛ`«ÎѨÙÎÅÜ«∂º~°∞.
Jyfl, "åÜ«Ú=Ù, WO„^Œ∞_»∞ Ѩ~°„|Ǩχ#∞ ã¨g∞Ñ≤OK«QÆey#O^Œ∞‰õΩ "å~°∞ Q˘Ñ¨Ê"åˆ~#x
'ˆH#i¬— K≥Ñ≤Ê#ѨÊ\˜H˜, "≥·kHõ ^Õ=`«Å HõO>Ë BѨx+¨^Œ „|Ǩχ"Õ∞ Q˘Ñ¨Ê^Œx, J^Õ Jxfl\˜H©
=¸ÖÏ^è•~° â◊HÎ̃ Jx ã¨Ê+ì̈O KÕÜ«∞_»O QÆ=∞<å~°›O.

V
 164 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
16. P`«‡`«`«fiO Pq+¨¯iOz# Hõ~îÀѨx+¨`«∞Î
Hõ$+¨‚ Ü«∞Aˆ~fi^•xH˜ ã¨O|OkèOz#k Hõ~îÀѨx+¨`«∞Î, Hõ~î°∞_»<Õ |∞∞+≤KÕ „áÈHõÎ"≥∞ÿ#k
Hõ#∞Hõ Hõ~îÀѨx+¨`ü J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œ@.
ÉèÏ+¨#∞ |\ì̃ ^Œâ’Ѩx+¨`«∞ÎÅÖ’ J~åfip#"≥∞ÿ# "å\˜Ö’ XHõ\ ˜QÍ nxfl ѨiQÆ}˜™êÎ~°∞.
nx „ѨÉèÏ=O ÉèíQÆ=næ`«ÃÑ· KåÖÏ =ÙOk.
D LѨx+¨`«∞Î r"å`«‡, Ѩ~°=∂`«‡Å#∞ QÆ∞iOz qzH˜`«û KÕã¨∞ÎOk. "å\˜ `«`åfixfl
Pq+¨¯iã¨∞ÎOk. "å\˜x `≥Å∞ã¨∞H˘#_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# Hõ~îÀ~° ™ê^èŒ#‰õΩ J`«ºkèHõ „áê=ÚYºO
Wã¨∞ÎOk. P`«‡, Ѩ~°=∂`«‡Å#∞ JOwHõiOK«x "å~°∞ ‰õÄ_® D LѨx+¨`«∞Î É’kèOKÕ WO„kÜ«∞,
=∞<À x„QÆǨÅ P=â◊ºHõ`«#∞, J`«∞º#fl`« <≥·uHõ`åfixfl HÍ^Œ#ÖË~°∞.
Hõ~Àî Ѩx+¨`∞« ÖÎ ’x =ÚMϺHõ~¬° } #zˆH`ÀáêMϺ#O. P LáêMϺ#O`À D LѨx+¨`∞« Î
„áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok. „|Ǩχ*Ï˝<ÀѨ^ÕâßxH˜ XHõ "åÇ≤ÏHõQÍ LѨ^Õ+¨ì P LáêMϺ<åxfl
LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<åfl_»∞.
ѨÓ~°fiO "å[„â◊=ã¨∞_»∞ J<Õ XHõ |∞∞+≤=ÙO_Õ"å_»∞. J`«_»∞ qâ◊fil`ü J<Õ Ü«∂QÆO
KÕâß_»∞. ^•xˆH ã¨~°fi"Õ∞^èŒO J<Õ =∞~˘Hõ¿Ñ~°∞Ok. P Ü«∂QÆHõ~°Î `«# ã¨~°fi™êfixfl ^•#O
K͆Ƕe.
"å[„â◊=ã¨∞_»∞ `«# Pã≤Î áêã¨∞ÎÅxfl\˜`À áê@∞ ZO^Œ∞‰õÄ H˘~°QÍx, áêe=fix,
uO_çã¨iQÍ u#ÖËx, h~°∞ ã¨iQÍ „`åQÆÖËx =Úã¨e P=ÙÅ#∞ ‰õÄ_® „ÉÏǨχ}∞ʼnõΩ
^ŒH˜Δ}Å∞QÍ WzÛ"Õâß_»∞.
J`«xH˜ #zˆH`«∞_»<Õ ‰õΩ=∂~°∞_»∞<åfl_»∞. J`«_»∞ `«O„_ç ZO^Œ∞‰õΩ Ñ¨xH˜~åx =Úã¨e
P=ÙÅ#∞ ‰õÄ_® ^•#O KÕÜ«∞_»O K«∂âß_»∞. J@∞=O\˜ "å\˜x ^•#O KÕ¿ãÎ áêѨO
K«∞@∞ì‰õΩO@∞O^Œx J`«xH˜ `≥Å∞ã¨∞.
JO^Œ∞KÕ`« #zˆH`«∞_»∞ `«O„_çH˜ JÖÏO\˜ ^Œ∞~°æu HõÅQÆ~å^Œx ÉèÏqOz, `«O„_çx
ã¨g∞Ñ≤Oz ''`«O„_ô! =∞i ##∞fl Z=iH˜ ^•#q∞™êÎ=Ù?—— Jx J_çQÍ_»∞.
^ŒHΔ̃}Å Q˘_»=Ö’ =Ù#fl `«O„_ç Ѩل`«∞x =∂@ qxÑ≤OK«∞HÀÖË^Œ∞. #zˆH`«∞_»∞ =∞m§
J^Õ „Ѩâ◊fl J_çQÍ_»∞. ^•O`À `«O„_çH˜ HÀѨO =zÛOk. ''x#∞fl =∞$`«∞º=Ù‰õΩ ^•#q∞™êÎ#∞
á¶È—— Jx Hõã¨∞~°∞‰õΩ<åfl_»∞.
#zˆH`«∞_»∞ K«H˜`«∞_»Ü«∂º_»∞. ''<Õ#∞ H˘O`«=∞Ok`À áÈeÛ`Õ „âı+¨μª_çx. KåÖÏ=∞Ok`À
áÈeÛ`Õ =∞^茺=Ú_çx. JO`Õ `«Ñ¨Ê J^èŒ=∞„âı}˜ "å_çx HÍ#∞. =∞i ##∞fl <å `«O„_ç
 165 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∞$`«∞º=Ù‰õΩ ZO^Œ∞H˜™êÎ#<åfl_»∞? J~Ú<å Ñ≤`«$"åHõºO J#∞Å¡OѶ¨∞hÜ«∞O Hõ^•—— Jx `«ÅáÈã≤
`˘O^Œ~°Ñ¨_ç =∞$`«∞º=Ù‰õΩ WKÕÛ™êÎ#x J#flO^Œ∞‰õΩ Ñ¨âßÛ`åÎѨO`À qKåiOK«=^ŒÌx `«O„_çx
T~°_çOz Ü«∞=Úx =^ŒÌ‰õΩ |Ü«∞Å∞^Õ~å_»∞.
#zˆH`«∞_»∞ "≥o§# "Õà◊‰õΩ Ü«∞=Ú_»∞ ã¨fiQÆ$ǨÏOÖ’ ÖË_»∞. U^À ѨxÃÑ· ZHõ¯_çHÀ
"≥àϧ_»∞. #zˆH`«∞xH˜ Jukä =∞~åº^ŒÅ∞ KÕ¿ã "åÔ~=~°∂ ÖËHõáÈÜ«∂~°∞. Ü«∞=Úx HÀã¨O
=¸_»∞ ~ÀAÅ∞ xsHΔ̃OKå_»∞. <åÅ∞QÆ= ~ÀA# Ü«∞=Ú_»∞ =KåÛ_»∞. J`«x ѨiKå~°‰õΩÅ∞
''„ÉÏǨχ}∞_≥·# Jukä "≥·âßfi#~°∞x (Jyfl)ÖÏ WO\˜H˜ =KåÛ_»∞. J`«_çx Jukä =∞~åº^ŒÅ`À
âßOuOѨ *ËÜ«∂e Hõ#∞Hõ J~°…ºáê^•ºÅ∞ fã¨∞‰õΩ~°O_ç—— Jx ã¨ÅǨ WKåÛ~°∞.
JѨC_»∞ Ü«∞=Ú_»∞ ''„ÉÏǨχ}Ïukä Z=x QÆ$ǨÏOÖ’ x~åǨ~°∞_≥· =ÙO\Ï_À P
QÆ$ǨÏã¨∞÷ KÕã≤# ѨÙ}º Hõ~°‡Å Ѷ¨ÅO, Ѩل`«, Ѩâ◊√, `«k`«~° ã¨OѨ^ŒÅhfl #tOzáÈ`å~Ú.
h=Ù <å ~ÚO@ x~°â◊#∞_»"≥· =¸_»∞ ~å„`«∞Å∞<åfl=Ù Hõ#∞Hõ XH˘¯Hõ¯ ~å„uH˜ XHõ\ ˜ K˘Ñ¨C#
=¸_»∞ =~åe™êÎ#∞. HÀ~°∞HÀ—— J<å J<åfl_»∞.
JѨC_»∞ #zˆH`«∞_»∞ ã¨O`«∞+¨ì z`«∞Î_≥· ''F =∞$`«∂º! <å `«O„_ç Q“`«=Ú_»∞
("å[„â◊=#∞_ç =∞~˘Hõ ¿Ñ~°∞) <å g∞^Œ HÀѨyOz h =^ŒÌ‰õΩ ##∞fl á⁄=∞‡<åfl_»∞. <Õ#∞ uiy
WO\˜H˜ "≥o§#ѨC_»∞ PÜ«∞# HÀѨO âßOuOz, ##∞fl `«# Ѩل`«∞xQÍ uiy QÆ∞iÎOz,
P^ŒiOKÕ@@∞ì =~°q∞=Ùfi—— Jx "≥Ú^Œ\ ˜ =~°O J_çQÍ_»∞, Ü«∞=Ú_»∞ JÖψQ #<åfl_»∞.
Ô~O_»= =~°OQÍ ''ã¨fi~°æÖ’HõOÖ’ h=ÙO_»=Ù Hõ#∞Hõ =∞$`«∞º ÉèíÜ«∞O ÖË^Œ∞ [~åÉèíÜ«∞O
ÖË^Œ∞. PHõe^ŒÑ¨ÙÊÅ∞O_»=Ù. JO`å ã¨∞Y"Õ∞. =∂#=ÙʼnõΩ J@∞=O\˜ ã¨fi~åæxfl ÅaèOѨ
*ËÜ«∞QÆÅ Ü«∞[˝ „H˜Ü«∞ h‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. Jk <å‰õΩ LѨ^ÕtOK«∞. P Ü«∞[˝O KÕã≤#"å~°∞
ã¨fi~°æOÖ’ z~°HÍÅO ã¨∞MÏÅ#∞ á⁄O^Œ∞`å~°∞ Hõ^•!—— Jx J_çQÍ_»∞ #zˆH`«∞_»∞.
Ü«∞=Ú_»∞ 㨈~#x, P Ü«∞[˝ „Ѩ„H˜Ü«∞ JO`å q=~°OQÍ ã¨zˆH`«∞xH˜ É’kOKå_»∞.
JO`Õ HÍHõ WHõ #∞Oz P Ü«∞[˝O #zˆH`«∞x ¿Ñ~°∞`À #zˆH`åyfl Jx „Ѩã≤^Œú=∞=Ù`«∞O^Œx
J^Œ#OQÍ =∞~˘Hõ =~°O ‰õÄ_® „Ѩ™êkOKå_»∞. `«# =^ŒÌ #∞#fl XHõ ~°OQÆ∞ ~°OQÆ∞Å =∂Å
fã≤ HÍ#∞HõQÍ WKåÛ_»∞.
WHõ =¸_»= =~°OQÍ #zˆH`«∞_»∞ WÖÏ J_çQÍ_»∞.
''=∂#=Ù_»∞ =∞~°}˜Oz# `«~åfi`« U"≥∞ÿ<å q∞QÆ∞Å∞`«∞O^•? Ug∞ q∞QÆÅ^Œx H˘O^Œ~°∞,
q∞QÆ∞Å∞`«∞O^Œx H˘O^Œ~°∞ JO\Ï~°∞. Uk x[O? h #∞Oz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅ#∞‰õΩO@∞<åfl#∞.——
Ü«∞=Ú_»∞ HÍ¿ãѨ٠PÖ’zOz ''ã¨zˆH`å! D ã¨O^ÕǨÏO Wk =~°‰õΩ ^Õ=`«Å‰õΩ
‰õÄ_® =zÛOk. Wk ZO`À ã¨∂Hõ;"≥∞ÿ#, QÀѨº"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O. ^•xfl J~°÷O KÕã¨∞HÀ=_»O
Hõ+ì̈O. JO^Œ∞KÕ`« "Õ̂~ U^≥·<å =~°O HÀ~°∞HÀ. Wk =∂„`«O #∞#fl J_»QÆ =^Œ∞Ì—— J<åfl_»∞.
 166 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
#zˆH`«∞_»∞ ''Wk ^Õ=`«Å‰õΩ ‰õÄ_® `≥eÜ«∞x ã¨O^ÕǨÏ=∞x, J~°÷O KÕã¨∞HÀ=_»O
Hõ+ì̈=∞x h"Õ J<åfl=Ù Hõ^•? <å‰õΩ hHõO>ˇ =∞Oz PKå~°∞º_»∞ ZHõ¯_» Åaè™êÎ_»∞? Wk h"Õ
K≥áêÊe. <å‰õΩ J^Õ HÍ"åe—— J<åfl_»∞.
''h‰õΩ #∂ˆ~à◊√§ rqOKÕ Ñ¨Ù„`« ᜄ`«∞Å#∞ „Ѩ™êk™êÎ#∞. WOHÍ Ñ¨â◊√ ã¨OѨ^Œ,
QÆ*Ïâ◊fiã¨OѨ^Œ, |OQÍ~°O ZO`≥·<å W™êÎ#∞. h W+ì̈"≥∞ÿ#O`« HÍÅO rqOz ѨiáêeOK«∞HÀ,
h‰õΩ HÍ=Åã≤#O`« ^èŒ#q∞™êÎ#∞. h=Ù HÀi#=hfl W™êÎ#∞. =∂#=ÙʼnõΩ Uk KåÖÏ W+ì̈"≥∂,
Uk ã¨∞ÅÉèíOQÍ ÅÉèíºO HÍ^À Jk J_»∞QÆ, W™êÎ#∞. k=º ~°^ä•ÅÖ’, ã¨Ow`« "å^•ºÅ∞
"å~Úã¨∂Î qǨÏiOKÕ ~°=∞}© =∞}∞Å#∞ |Ǩ˙Hõi™êÎ#∞. HÍx, h =_çy# P =~°O
=∂„`«O =^Œ∞Å∞HÀ—— J<åfl_»∞ Ü«∞=Ú_»∞.
HÍx, #zˆH`«∞_»∞ `«# Ѩ@∞ì^ŒÅ =^ŒÅÖË^Œ∞. ''h=Ù K≥¿ÑÊ=hfl `«∞K«Ûù ã¨∞MÏÅ∞.
hqKÕÛ ã¨HõÅ ã¨OѨ^ŒÅ∞ `å`å¯eHÍÅ∞. ZO`« n~å…Ü«Ú=Ù Hõey# "å_çÔH·<å JO`«O `«Ñ¨Ê^Œ∞.
D Éè’Qƺ =ã¨∞Î=ÙÅhfl WO„kÜ«∂Å [=ã¨`åfiÅ#∞ H©Δ}˜OѨ*Ë¿ã"Õ. J=hfl h"Õ =ÙOK«∞HÀ.
x#∞fl ^Œi≈Oz "≥o¡# <å‰õΩ ZÖÏQÆ∂ Jáê~° ^èŒ#^è•#º, Éè’QÆÉèÏQƺ ã¨=∞$k÷ Åaèã¨∞ÎOk.
JO^Œ∞KÕ`« h=Ù <Õ#∞ HÀi# ^•xH˜ |^Œ∞Å∞QÍ W™êÎ##flq Ug <å‰õΩ J=ã¨~°O ÖË^Œ∞. <Õ#∞
HÀi# *Ï˝#"Õ∞ <å‰õΩ HÍ"åe. <å‰õΩ Jk „Ѩ™êkOK«∞—— Jx J`«_»∞ Ü«∞=Ú_çx =∞m§ =∞m§
J_çQÍ_»∞.
JѨC_»∞ Ü«∞=Ú_»∞ `å#∞ ZO`« „Ѩ֒Éèí ÃÑ\˜ì<å, ÖÁOQƉõΩO_®, JO`«\ ˜
"≥·~åQƺÉèÏ=O „Ѩ^Œi≈Oz# #zˆH`«∞_»∞ P`«‡*Ï˝#O á⁄O^Œ_®xH˜ J~°∞›_»∞QÍ, ãÔ̈~·# JkèHÍiQÍ
QÆ∞iÎOz, LѨ^Õâ◊O KÕÜ«∞_®xH˜ xâ◊Û~ÚOK«∞‰õΩ<åfl_»∞.
''=∂#=ÙʼnõΩ „âıÜ≥∂=∂~°æO, „¿ÑÜ≥∂=∂~°æO Jx Ô~O_»∞ =∂~åæÅ∞<åfl~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜k
=ÚH˜Î ™ê^èŒ#O. Ô~O_»=k „áêѨOzHõ ã¨∞MÏʼnõΩ ã¨O|OkèOz#k. |∞kúâße "≥Ú^Œ\ ˜
^•xfl ZOK«∞‰õΩO\Ï_»∞. =∞O^Œ|∞kú ã¨∞YÖÏÅã¨∞_≥· Ô~O_»= =∂~°æO HÀ~°∞‰õΩO\Ï_»∞. x#∞fl
ZO`« „Ѩ֒ÉèíÃÑ\ì̃<å Ö’|_»Hõ h=Ù „âıÜ≥∂=∂~°æO HÀ~°∞‰õΩ<åfl=Ù. Hõ#∞Hõ h=Ù D LѨ^ÕâßxH˜
`«y#"å_çq. h=Ù L`«Î=∞ t+¨μº_çq. JÖψQ L`«Î=ÚÖˇ·# PKå~°∞ºÅ∞ ‰õÄ_® =ÙO\Ï~°∞.
P`«‡`«`åfixfl Jã¨=∞~°∞÷_≥·#"å_»∞ LѨ^Õt¿ãÎ „QÆÇ≤ÏOK«_»O ™ê^茺OHÍ^Œ∞. Jk `«~°¯O=Å¡,
K«~°ÛÅ=Å¡ ÅÉèíºO HÍ^Œ∞. L`«Î=Ú_≥·# PKå~°∞º_»∞ É’kè¿ãÎ<Õ Jk ÅÉèíºO HÍQÆÅ^Œ∞. =∞~˘Hõ
=∂~°æO ÖË^Œ∞—— JO@∂ Ü«∞=Ú_»∞ #zˆH`«∞xH˜ P`«‡`«`«fiO LѨ^ÕtOKå_»∞. P LѨ^Õâ◊"Õ∞
Hõ~îÀѨx+¨`«∞Î. ^•xÖ’x H˘xfl =ÚYºâ’¡HÍÅ#∞ =∂„`«O WHõ¯_» `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
#*ÏÜ«∞`Õ „q∞Ü«∞`Õ "å qѨtÛ
<åflÜ«∞O ‰õΩ`«tÛ#fl |Éèí∂= HõtÛ`ü
J*’`«fió âßâ◊fi`ÀÜ«∞O ѨÙ~å}À
# ǨÏ#º`Õ Ç¨Ï#º=∂<Õ â◊sˆ~—— (2–18)
 167 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
(D =∞O„`åxfl ÉèíQÆ=næ`« H˘kÌ =∂~°∞ÊÅ`À ã‘fiHõiOzOk.)
Jhfl `≥eã≤#^≥·# D P`«‡ [x‡OK«^Œ∞, =∞~°}˜OK«^Œ∞, Jk ZHõ¯_ç#∞Oz ѨÙ@∞ì‰õΩx
=zÛ#n HÍ^Œ∞. ^•x#∞Oz Un ѨÙ@ìÖË^Œ∞ ‰õÄ_®. Jk [#‡~°Ç≤Ï`«O, x`«ºO, âßâ◊fi`«O,
ѨÙ~å`«#O, ã¨<å`«#O, â◊s~°O #tOz<å Jk #tOK«^Œ∞.
ǨÏO`å KÕ#‡#fi`Õ Ç¨ÏO`«∞O
ǨÏ`«âıÛ #‡#º`Õ Ç¨Ï`«"£∞
LÉè∫`Ò # q*Ïh`À
<åÜ«∞O ǨÏOu # ǨÏ#º`Õ (2–19)
(ǨÏO`« J~Ú#"å_»∞ `å#∞ =kèã∞¨ <Î åfl#x Jaè„áêÜ«∞ Ѩ_#ç @ì~Ú`Õ, JÖψQ ǨÏ`«∞_≥#·
"å_»∞ `å#∞ xǨÏ`«∞_»<<·≥ å#x ÉèÏqOz#@ì~Ú`Õ, LÉèÜí Ú« Å∞ ‰õÄ_® á⁄~°|_»∞`«∞<åfl~°#fl=∂>Ë.
x*ÏxH˜ Jk K«O¿Ñn HÍ^Œ∞. K«OѨ|_Õn HÍ^Œ∞. (D Ô~O_»∞ =∞O„`åÅ∞ ÉèíQÆ=næ`«#∞ ÉÏQÍ
„ѨÉèÏq`«O KÕâßÜ«∞x "Õ̂~ K≥ѨÊ#Hõ¯~°ÖË^Œ∞.
J}À ~°}©Ü«∂<£ =∞ǨÏ`À =∞Ç‘ÏÜ«∂
<å`å‡ã¨º [O`À iflÇ≤Ï`«O QÆ∞ǨÜ«∂O
`«=∞„Hõ`«∞ó Ѩâ◊ºu gâ’HÀ
^è•`«∞ „Ѩ™ê^• #‡Ç≤Ï=∂# =∂`«‡#ó (2–20)
P`«‡ J}∞=Ù HõO>Ë ã¨∂Hõ;"≥∞ÿ#k. „|Ǩ‡O_»O HõO>Ë ÃÑ^ŒÌk. JO^Œ∞KÕ`« ã¨~°fi"åºÑÎ̈O.
Jk r=ÙŠǨÏ$^ŒÜ«∞HÀâ◊OÖ’ =ÙO@∞Ok. ^•x =∞Ç≤Ï=∞#∞ g`«~åQÆ∞_»∞. g`«â’‰õΩ_»∞
J~Ú#"å_»∞ „Ѩã¨#flz`«ÎO`À ^蕺xOz `≥Å∞ã¨∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`å_»∞.
Pã‘<À ^Œ∂~°O „=[u
â◊Ü«∂<À Ü«∂u ã¨~°fi`«ó
Hõã¨ÎO =∞^•=∞^ŒO ^Õ=O
=∞^Œ<Àº *Ï˝`«∞ =∞~°›u (2–21)
(Wk Dâß"å㨺OÖ’x ''`«^Õ[u....—— x *Ï˝Ñ¨HõO KÕã¨∞ÎOk)
P`«‡ XHõKÀ@ ‰õÄ~°∞Û#fl>Ëì =ÙO_ç ZO`À ^Œ∂~°O "≥_»∞`«∞Ok. â◊Ü«∞xOz #>Ëì
=ÙO_ç Jxfl KÀ@¡‰õΩ „Ѩܫ∂}˜ã¨∞ÎOk. P#O^Œ=∞Ü«∞O, P#O^Œ~°Ç≤Ï`«O J~Ú# P `Õ[âß≈ex
`≥Å∞ã¨∞H˘#_®xH˜ <Õ#∞ `«Ñ¨Ê Z=_»∞ J~°∞›_»∞?
Jâ◊s~°O â◊sˆ~ +¨fi#=¿ã÷+¨º=ã≤÷`«"£∞
=∞ǨO`«O qÉè∞í =∂`å‡#O =∞`åfi nè~À # â’K«u (2–22)
Jâßâ◊fi`åÖˇ·# â◊s~åÅÖ’ =Ù#fl\˜ìk. Jâ◊s~°=¸, =∞ǨO`«=¸, ã¨~°fiQÆ`«=¸
J~Ú# P`«‡#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl `«~åfi`« nè~°∞_≥·# "å_≥=fi_»∞ ‰õÄ_® â’H˜OK«_»∞.
 168 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
<åÜ«∞=∂`å‡ „Ѩ=K«<Õ# ÅÉè’º
# "Õ∞^èŒÜ«∂# |Ǩï<å „â◊√`Õ=
Ü«∞"Õ∞ "≥·+¨ =$}∞`Õ `Õ #ÅÉèíº
ãÎ̈Ããº+¨ P`å‡ q=¨$}∞`Õ `«=∂O ™êfi"£∞
"Õ^•^茺ܫ∞#O KÕ`«QÍx, "Õ∞^è•â◊HÎ̃ KÕ`«QÍx áêO_ç`«ºO =Å¡QÍx P`«‡ á⁄O^Œ~åxk.
Jk Z=ix HÀ~°∞‰õΩO@∞O^À J`«xˆH ÅÉèíº=∞=Ù`«∞Ok. J`«xˆH Jk `«##∞ `å#∞
„ѨHõ\ ˜OK«∞‰õΩO@∞Ok.
<å q~°`À ^Œ∞â◊Ûi`å
<åfl âßO`À <å ã¨=∂q∞`«ó
<å âßO`«=∂# ™È"åÑ≤
„Ѩ*Ï˝ <Õ<≥·# =∂ѨÙflÜ«∂`ü (2–24)
^Œ∞+¨‡~°‡Å#∞ q~°q∞OK«x"å_»∞, WO„kÜ«∞x„QÆǨÏO ÖËx"å_»∞, UHÍ„QÆz`«∞Î_»∞ HÍx
"å_»∞, JâßO`« =∞#ã¨∞¯_»∞, ZO`« q*Ï˝#=O`«∞_≥·#ѨÊ\˜H˜ P`«‡*Ï˝#O á⁄O^ŒÖË_»∞.
P`å‡#O ~°kä#O qkú
â◊s~°O ~°^äŒ"Õ∞=`«∞
|∞kÌO`«∞ ™ê~°käO qkú
=∞#ó „Ѩ„QÆÇ¨Ï "Õ∞=K« (3–3)
D â◊s~°O ~°^äŒOÖÏO\˜k. r"å`«‡ ~°kä‰õΩ_»∞, |∞kú ™ê~°kä. =∞#ã¨∞û ѨQÆæO. (nx
`«~åfi`« =KÕÛ =∞iH˘xfl â’¡HÍÅÖ’ ‰õÄ_® D LѨ=∂#O K«Hõ¯QÍ á⁄_çyOK«|_çOk)
=∞#∞+¨μºÖˇ·#"å~°∞ WO„kÜ«∂Å#∞ QÆ∞„~åÅ∞ QÍ#∞, WO„kÜ«∞ q+¨Ü«∂Å#∞ Jq
ã¨OK«iOKÕ=∂~åæÅ∞QÍ#∂ =i‚™êÎ~°∞. WO„kÜ«∂Å`À, =∞#ã¨∞û`À ‰õÄ_ç# r=Ù_çx Éè’HõÎQÍ
K≥|∞`å~°∞.
Z=_≥·`Õ `«# =∞#ã¨∞û#∞ ™êfinè#OÖ’ =ÙOK«∞HÀÖËHõ J*Ï˝#OÖ’ =ÙO_çáÈ`å_À
J@∞=O\˜"å_çH˜ – ^Œ∞ëêìâßfiÅ∞ ™ê~°käH˜ ™êfinè#O HÍ#@∞ì – WO„kÜ«∂Å∞ =â◊OÖ’
=ÙO_»=Ù. HÍx Z=_≥·`Õ ZšѨC_»∞ =∞#ã¨∞û#∞ ™êfinè#OÖ’ =ÙOK«∞H˘x, q*Ï˝#=O`«∞_»∞
J=Ù`å_À, J@∞=O\˜ "å_çH˜ ™ê~°käH˜ =∞Oz JâßfiÅ∞ ™êfinè#"≥∞ÿ#@∞ì WO„kÜ«∂Å∞
=â◊OÖ’ =ÙO\Ï~Ú.
LuÎ+¨ª`« *Ï„QÆ`«
„áêѨº =~åxfl É’^èŒ`«
‰õΔΩ~°ã¨º ^è•~å xt`å ^Œ∞~°`«ºÜ«∂
^Œ∞~°æO Ѩ^äŒãÎ̈`ü Hõ=Ü≥∂ =^ŒOu (3–18)
 169 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ÖˇO_ç, J*Ï˝#O J<Õ x„^Œ#∞Oz "Õ∞Å∞HÀO_ç. „âı+¨μªÖˇ·# PKå~°∞ºÅ #∞Oz *Ï˝#O
á⁄O^ŒO_ç. *Ï˝#=∂~°æO Ѩ^Œ∞<≥·# HõuÎ"å^Œ~° (‰õΔΩ~°^è•~°) =O\˜k. Hõ+ì̈Og∞^Œ `«Ñ¨Ê ^•@ÖËxk.
Hõ=ÙÖˇ·#"å~°∞ („^Œ+ì̈Å∞) P =∂~°æO Ju Hõ+ì̈O`À `«Ñ¨Ê #_»=ÖËxkQÍ =i‚™êÎ~°∞.
ã¨∂~Àº Ü«∞^ä• ã¨~°fiÖ’Hõ㨺 K«‰õΔΩó
#eѨº`Õ Kå‰õΔΩÃ+·~ü ÉÏǨϺ^ÀÃ+·ó
UHõã¨Î^ä• ã¨~°fi Éèí∂`åO`«~å`å‡
#eѨº`Õ Ö’Hõ^∞Œ óMË# ÉÏǨϺó (5–11)
ã¨∂~°∞º_»∞ ã¨~°fiÖ’HÍʼnõΩ K«∂_®¤xH˜ HÍ~°‰õΩ_≥·#ѨÊ\˜H˜ (<Õ„`«O=O\˜ "å_≥·#ѨÊ\˜H˜)
J`«_çH˜ ÉÏǨϺ ^ÀëêÖËg JO@=Ù. JÖψQ Ѩ~°=∂`«‡ ã¨~°fiÉèí∂`åÅÖ’#∞ JO`«iflÇ≤Ï`«∞_≥·
=Ù#flѨÊ\˜H˜ Ö’Hõ ^Œ∞óMÏÖËg JO@x"å_≥· ^À+¨ ~°Ç≤Ï`«∞_»∞QÍ<Õ =ÙO\Ï_»∞.
# `«„`« ã¨∂~ÀºÉèÏu # K«O„^Œ `å~°HõO
<Õ=∂ q^Œ∞º`ÀÉèÏOu ‰õΩ`ÀÜ«∞=∞yfló
`«"Õ∞= ÉèÏO`« =∞#∞ÉèÏu ã¨~°fiO
`«ã¨ºÉèÏ™ê ã¨~°fiq∞^ŒO qÉèÏu
P Ѩ~„° |Ǩχ =Ù#flKÀ@ ã¨∂~°∞º_»∞ „ѨHÍtOK«Ö_Ë ∞» , K«O„^Œ∞_»∞ „ѨHÍtOK«_∞» , #Hõ„Δ `åÅ∞
„ѨHÍtOK«=Ù. q^Œ∞º`ü „ѨHÍâ◊O ‰õÄ_® JHõ¯_» ѨxKÕÜ«∞^Œ∞. WHõ Jyfl ã¨OQÆu K≥¿ÑÊ^Õ=ÚOk?
P Ѩ~°„|Ǩχ „ѨHÍâßxfl J#∞ã¨iOKÕ D ã¨~°fiO ÉèÏã≤ã¨∞Î#flk. ^•x „ѨHÍâ◊O =Å¡<Õ ã¨∂~°º,
K«O„^Œ, #HõΔ„`«, q^Œ∞º ^ŒQÆ∞flÅxfl\˜H˜ „ѨHÍâ◊O HõÅ∞QÆ∞`«∞#flk.
=∞$`«∞º„áÈHõÎ"≥∞ÿ# „|Ǩχq^Œº#∞, ^•xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ü≥∂QÆqkèx á⁄Ok#"å_≥·
ã¨zˆH`«∞_»∞ x~°‡Å∞_»∞, =∞$`«∞º~°Ç≤Ï`«∞_»∞ JÜ«∂º_»∞. P q^èŒOQÍ „|Ǩχ*Ï˝#O á⁄Ok#
"å_≥=_≥·<å J^Õ q^èŒOQÍ [##=∞~°} K«„Hõ q=Ú‰õΩÎ_»∞ J=Ù`å_»∞. JO@∂ Hõ~îÀѨx+¨`«∞Î
=ÚQÆ∞ã¨∞ÎOk.
=∞$`«∞º=Ù `«~åfi`« U=∞=Ù`«∞Ok. Uq∞ q∞QÆ∞Å∞`«∞Ok. J<Õk XHõ q∞ã¨ìs. Jk
J<åkQÍ l*Ï˝ã¨∞=ÙÅ#∞ ÉÏkèã¨∞Î#fl „Ѩâ◊fl. ^•xH˜ ã¨=∂^è•<åxfl K≥ѨÊ=Åã≤OkQÍ =∞$`«∞º=Ù<Õ
HÀ~°_»O D LѨx+¨`«∞ÎÖ’x ™⁄QÆã¨∞.

V
 170 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
17. ã¨O„QÆǨÏOQÍ H˘xfl LѨx+¨`«∞ÎÅ∞
^Œâ’Ѩx+¨`«∞ÎÅÖ’ =∞i H˘xfl\˜x QÆ∞iOz WѨC_»∞ ã¨O„QÆǨÏOQÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú:
Hõ~îÀѨx+¨`«∞Î `«~åfi`« =KÕÛk „Ѩâ’flѨx+¨`«∞Î. WO^Œ∞Ö’ P~°∞ „Ѩâ◊flÅ∞<åfl~Ú Hõ#∞Hõ
P ¿Ñ~°∞ =zÛOk. Wk J^äŒ~°fi"Õ^•xH˜ ã¨O|OkèOz# LѨx+¨`«∞Î.
Ѩ~°„|Ǩχ`«`«fiO QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅ<Õ ‰õΩ`«∂ǨÏÅO`À P~°∞QÆ∞~°∞ l*Ï˝ã¨∞=ÙÅ∞
Ñ≤ѨÊÖÏ^Œ∞_»<Õ =∞ǨÏi¬ =^ŒÌ‰õΩ "≥àϧ~°∞. `«=∞‰õΩ H˘xfl ã¨O^ÕǨÅ∞ HõÅ=x, "å\˜# f~°Û=∞x
J_çQÍ~°∞.
''g∞~˘Hõ U_®k áê@∞ `«Ñ¨ã¨∞û, „|ǨχK«~°ºO, „â◊^Œú J=ÅOaOz ~°O_ç. JѨC_»∞
g∞~°∞ J=QÍǨÏ#‰õΩ `«y# JkèHÍ~°O á⁄Ok =ÙO\Ï~°∞—— J<åfl_»∞ Ñ≤ѨÊÖÏ^Œ∞_»∞. "å~°∞
JÖψQ XHõ ã¨O=`«û~°O x+ª̈`À QÆ_çÑ≤ uiy PÜ«∞##∞ „Ѩâ◊flÅ∞ J_çQÍ~°∞.
"å~°∞ J_çy# „Ѩâ◊flʼnõΩ PÜ«∞# Ü«∞^äÀz`«OQÍ ã¨=∂^è•<åÅ∞ K≥Ñ≤Ê "åi ã¨O^ÕǨÏ
x=$uÎ KÕâß_»∞. "å~°∞ J`«_çx JiÛOz, ''=∞=∞‡efl Jq^Œº J=`«e f~åxH˜ KÕ~åÛ=Ù.
`«O„_ô! h‰õΩ =∂ #=∞ã¨∞ûÅ∞—— Jx ÃãÅ=Ù fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
"åiÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ „Ѩâ◊fl J_çy# "å_»∞ HÍ`åºÜ«∞# Hõ|Okè. J`«_ç „Ñ¨â◊fl. ^•xH˜
=∞ǨÏi¬ ã¨=∂^è•#O Pã¨HÎ̃Hõ~°OQÍ =ÙO\Ï~Ú.
„Ѩâ◊fl : D r=~åã¨∞Åhfl ZHõ¯_ç #∞Oz [x‡ã¨∞Î<åfl~Ú?
ã¨=∂^è•#O : „Ѩ*ÏѨu ã¨O`å#O HÀã¨O `«Ñ¨ã¨∞û KÕâß_»∞. P `«Ñ¨â◊≈HÎ̃`À ~°~Ú
J#|_Õ J<åflxfl, ^•x`À áê@∞ „áê}Ïxfl ã¨$lOKå_»∞. J#flO JO>Ë Éè∫uHõ Ѩ^•~°÷O
(matter). „áê}O JO>Ë „áê}â◊H˜Î (life force). Ѩ^•~°÷O ¢ã‘Î, „áê}O ѨÙ~°∞+¨μ_»∞. P
q∞^äŒ∞# ã¨OÜ≥∂QÆO #∞Oz D ã¨=∞ãÎ̈ r=HÀ\˜ Pq~°ƒùqOzOk.
Wk P^èŒ∞xHõ HÍÅOÖ’ "≥·@e[O J#|_Õ Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ `«`«fiâßY‰õΩ ^ŒQÆæ~°QÍ
=Ù#fl^Œx ~å^è•Hõ$+¨‚<£ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞.
q^Œ~°ƒù ^ÕjÜ«Ú_≥·# ÉèÏ~°æ=Ù_»∞ J_çy# Ô~O_»= „Ѩâ◊fl, ^•x ã¨=∂^è•#O ‰õÄ_®
Pã¨HÎ̃ Hõey™êÎ~Ú.
„Ѩâ◊fl : „áê}˜HÀ\˜x ÉèíiOKÕ ^Õ=`«Å∞ ZO^Œ~°∞? ^•xfl ZO^Œ~°∞ „ѨHÍtOѨ*Ë™êÎ~°∞?
"åiÖ’ Z=~°∞ Q˘Ñ¨Ê?
ã¨=∂^è•#O : PHÍâ◊"Õ∞ P ^Õ=`«. JÖψQ "åÜ«Ú=Ù, Jyfl, [ÅO, Ѩ$käfi, "å‰õΩ¯,
=∞#ã¨∞û, Hõà◊√§, K≥=ÙÅ∞ ‰õÄ_®. Jq â◊s~åxfl „ѨHÍtOѨ*Ëã≤, `å"Õ∞ ^•xfl Éèíiã¨∞Î<åfl=∞x
 171 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
q„~°gQÍ~Ú. JѨC_»∞ Jxfl\˜Ö’H˜ „âı+ª̈"≥∞ÿ# „áê}O ''g∞~°∞ á⁄~°|_»∞`«∞<åfl~°∞. <Õ<Õ ##∞fl
J~Ú^Œ∞ÉèÏQÍÅ∞QÍ („áê}À^•# "åº<Àáê# ã¨=∂<åÅ∞) qÉèílOK«∞‰õΩx D â◊s~åxfl
Éèíiã¨∞Î<åfl#∞—— J#flk. HÍx, Jq ^•x =∂@ q#ÖË^Œ∞. JѨC_»∞ „áê}O HÀѨyOz ÃÑ·H˜
"≥o§áÈ~ÚOk. ^•x`À áê@∞ – ~å}˜ `Õ<≥\ ©QÆ QÆ∂_»∞ #∞Oz |Ü«∞\˜H˜ "≥_ç`Õ q∞ye#
DQÆÅ∞ |Ü«∞\˜H˜ =zÛ, ~å}˜ DQÆ uiy ~åQÍ<Õ `å=¸ Ö’xH˜ uiy =zÛ#@∞ì –
"å‰õΩ¯, "≥Ú^ŒÖˇ·#q ‰õÄ_® ÃÑ·H˜ áÈ~Ú, „áê}O uiy â◊s~°OÖ’ „Ѩ"ÕtOK«QÍ<Õ `å=¸
„Ѩ"ÕtOKå~Ú. JѨC_»∞ Jq `«=∞ `«Ñ≤Ê^ŒO `≥Å∞ã¨∞‰õΩx, „áê}Ïxfl ã¨∞ÎuOKå~Ú. JO>Ë
Jxfl\˜Ö’H˜ „áê}"Õ∞ Q˘Ñ¨Ê^Œx, Jk ÖËHõáÈ`Õ `«H˜¯#"Õg ѨxKÕÜ«∞=x ÉèÏ=O.
„Ѩâ◊fl : ã¨∂~°∞ºx =∞#∞=∞_≥·# QÍ~°∞æº_»∞ J_çy# <åÅæ= „Ѩâ◊fl : =∂#=Ù_çÖ’
x„^ŒáÈÜÕ∞q Uq? Uq "Õ∞Å∞‰õΩx =ÙO\Ï~Ú? U ^Õ=Ù_»∞ HõÅÅ∞ HõO\Ï_»∞? P ã¨∞YO
Z=ik? Z=xÃÑ· W=hfl P^è•~°Ñ_¨ ç =Ù<åfl~Ú?
ã¨=∂^è•#O : Jã¨Îq∞OKÕ ã¨∂~°∞º_çÖ’ J`«x H˜~°}ÏÅhfl b#"≥∞ÿ#@∞ì uiy
L^Œ~ÚOK«QÍ<Õ ã¨∂~°∞º_ç#∞Oz H˜~°}ÏÅhfl qã¨ÎiOz#@∞ì, x„^ŒÖ’ =∂#=Ùx WO„kÜ«∞
"åºáê~åÅhfl =∞#ã¨∞ûÖ’ qb# =∞=Ù`å~Ú. JѨC_»∞ =∞x+≤ q#ÖË_»∞, K«∂_»ÖË_»∞, "åã¨#,
~°∞z, ã¨Ê~°≈ `≥Å∞ã¨∞HÀÖË_»∞. =∂\Ï¡_»ÖË_»∞, Un ã‘fiHõiOK«_»∞, ã¨O`À+≤OK«_»∞, =^ŒÅÖË_»∞,
Hõ^ŒÅÖË_»∞, JO>Ë J`«_»∞ x„kã¨∞Î<åfl_»x J~°÷O.
ã¨fiáêfl=ã¨÷Ö’<≥·`Õ, =∞#ã¨∞û Jk=~°‰õΩ K«∂ã≤# ^•xfl K«∂ã¨∞ÎOk. q#fl=hfl qO@∞Ok.
J#∞ÉèíqOz#=hfl J#∞Éèíqã¨∞ÎOk. J=hfl `å<Õ Hõ#∞Hõ, K«∂ã≤# ^•xfl, K«∂_»x^•xfl,
q#fl^•xfl, q#x^•xfl, J#∞ÉèíqOz#^•xfl, J#∞ÉèíqOK«x^•xfl, =Ù#fl^•xfl, ÖËx^•xfl
Jxfl\˜x K«∂ã¨∞OÎ k.
WHõ ã¨fiѨfl~°Ç≤Ï`« QÍ_è»x„^ŒÖ’ =∞#ã¨∞û `Õ[ã¨∞û`À xO_çáÈ~Ú Éè∫uHõâ◊s~°OÖ’
=ÙO_»QÍ<Õ P#O^ŒO J#∞Éèí"åxH˜ =ã¨∞ÎOk. JѨC_»∞ Ѩ‰õΔΩÅ∞ ZHõ¯_≥Hõ¯_À uiy uiy
z=iH˜ K≥@∞ìÃÑ· `«=∞ QÆ∂à◊¡‰õΩ KÕ~°∞‰õΩ#fl@∞ì Jhfl P`«‡Ö’ KÕiáÈ`å~Ú. Jxfl WO„kÜ«∂Å∞,
=∞#ã¨∞û, |∞kú, JǨÏOHÍ~°O, z`«ÎO, HÍOu, „áê}O Jhfl QÍ_è»x„^ŒÖ’ r"å`«‡Ö’ qb#
=∞=Ù`å~Ú. K«∂¿ãk, `åˆHk, q<Õk, "åã¨# K«∂¿ãk, ~°∞z K«∂¿ãk, PÖ’zOKÕk,
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õk, Ѩ#∞Å∞ KÕ¿ãk P`«‡ J~Ú# ѨÙ~°∞+¨μ_Õ. JHõ~Δ "° ∞≥ #ÿ P`«‡Ö’ J`«_∞» ã¨∞„Ѩu+≤`ª ∞« _≥·
=ÙO\Ï_»∞.
=ÚO_»HÀѨx+¨`«∞Î
Wn J^äŒ~°fi"Õ^•xH˜ K≥Ok#^Õ. Jq^Œº `˘ÅyáÈ=_»O ˆHâ◊=ÚO_»#O ÖÏO\˜k.
JO^Œ∞=Å¡ nxH˜ D ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œx XHõ Jaè„áêÜ«∞O.
 172 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
â∫#‰õΩ_»∞ J<Õ l*Ï˝ã¨∞=Ù JOy~°ã¨ =∞ǨÏi¬ =^ŒÌ‰õΩ =zÛ J_çQÍ_»∞ :
''Hõã≤‡<£ ÉèíQÆ"À q*Ï˝`Õ ã¨~°fiq∞^ŒO q*Ï˝`«O Éèí=u : – Uk `≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë ã¨~°fi=¸
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl@∞ì J=Ù`«∞Ok?
JOy~°ã¨∞_»∞, ''Ѩ~åq^Œº, JѨ~åq^Œº Jx Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=Åã≤#q
=Ù<åflÜ«∞x „|Ǩχq^Œ∞Å∞ JO\Ï~°∞. Ѩ~åq^Œº JO>Ë Ñ¨~°„|Ǩχ‰õΩ ã¨O|OkèOz# *Ï˝#O.
JѨ~å q^Œº JO>Ë Ö∫H˜Hõ"≥∞ÿ# ^èŒ~å‡^èŒ~å‡Å‰õΩ ã¨O|kèOz#k. Ô~O_»= ^•xHõO>Ë "≥Ú^Œ\ ˜k
Q˘Ñ¨Êk. ^•xfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl"å_»∞ ã¨O™ê~°K«„HõO #∞Oz q=Ú‰õΩÎ_»=Ù`å_»∞—— Jx K≥|∞`å_»∞.
WO^Œ∞Ö’ [QÆ`ü ã¨$+≤ìx =i‚OKÕ Ô~O_»∞ â’¡HÍÅ∞ K«∂_»O_ç :
Ü«∞^äÀ~°‚ <åaèó ã¨$[`Õ QÆ$Ǩς`ÕK«
Ü«∞^ä• Ñ¨$kä "åº"≥∂+¨^èŒÜ«∞ó ã¨OÉèí=xÎ
Ü«∞^ä• ã¨`«ó ѨÙ~°∞ëê`ü ˆHâ◊ Ö’=∂x
`«^ä•HõΔ~å`ü ã¨OÉèí=fÇ¨Ï qâ◊fi"£∞ (1–1–7)
™êÖˇÑ¨Ù~°∞QÆ∞ `«# â◊s~°OÖ’ #∞OKÕ ã¨#flx ^•~åÅ#∞ ZÖÏ ã¨$l™ÈÎO^À, "å\˜x
ZÖÏ uiy Ö’xH˜ ÖÏQÆ∞H˘O\’O^À, D Ѩ$käfi g∞^Œ F+¨^èŒ∞Å∞ ZÖÏ L^Œƒùqã¨∞Î<åflÜ≥∂,
=ºHÎ̃ â◊s~°O g∞^Œ ~À=∂Å∞ ZÖÏ Ñ¨Ù_»∞`«∞<åflÜ≥∂ JÖψQ Ѩ~°=∂`«‡ #∞Oz D xdÅqâ◊fiO
L^Œƒùqã¨∞Î#flk.
TǨωõΩ ‰õÄ_® JO^Œ#O`«QÍ, J#O`«OQÍ qã¨iÎ Oz=Ù#fl D ã¨=∞ã¨Î qâ◊fiO XHÍ<˘Hõ
HÍÅOÖ’ – x*ÏxH˜ HÍÅOQÍx, ã¨÷ÅOQÍx WOHÍ U~°Ê_»#ѨC_»∞ XHõ ÉÏ¡H± ǨϟÖò ~°∂ѨOÖ’
=ÙO_Õ^Œx, Jk q™ÈÊù@O K≥O^ŒQÍ – JO>Ë ¿Ñe áÈQÍ – P q™ÈÊù@ â◊HõÖÏÅ∞ Ѩ^•~°÷OQÍ
Ѷ¨∞hÉèíqOK«QÍ, D ã¨=∞ãÎ̈ qâ◊fiO U~°Ê_çO^Œ#flk P^èŒ∞xHõ qâ◊fiâßGA˝Å ã≤^•úO`«O. uiy
ZѨC_À XHõѨC_»∞ D qâ◊fiO ã¨=∞ãÎ̈O ‰õΩOzOK«∞‰õΩáÈ~Ú ÉÏ¡H± ÃÇÏ∂ÖòQÍ Ñ¨iã¨=∂ÑÎ̈O
J=Ù`«∞O^Œ@. JO>Ë ÃÑ· =∞O„`«OÖ’x ™êÖˇÑ¨Ù~°∞QÆ∞ ÖÏO\˜ ^Œ#fl=∂@ P^èŒ∞xHõ âßG"Õ`«ÎÅ
ÉÏ¡H± ÃÇÏ∂Öò(?) n<Õfl aQ∑ÉϺOQ∑ käÜ«∞s JO\Ï~°∞.
Ü«∞^ä• ã¨∞náêÎ `åÊ=HÍ kfiã¨∞ÊùeOQÍ
ã¨ûǨτã¨â◊ó „ѨÉèí=<ÕÎ ã¨~°∂áêó
`«^ä•HõΔ~å kfiq^è• ™Èû=∞ºÉèÏ"åó
„Ѩ*ÏÜ«∞<ÕÎ `«„`«K≥·ëêÑ≤Ü«∞xÎ (2–1–1)
ÉÏQÍ „Ѩ[fieã¨∞Î#fl Jyfl#∞Oz ^•x =∂ki"Õ J~Ú# qã¨∞ÊùeOQÍÅ∞ "ÕÖÏkQÍ
ZÖÏ „ѨÉèíqã¨∞Î<åflÜ≥∂, JÖψQ JHõΔ~°"≥∞ÿ# Ѩ~°=∂`«‡#∞Oz qq^èŒ r=ÙÅ∞ Ѩ_»∞`«∞<åfl~Ú.
uiy PÜ«∞#Ö’ b#=∞=Ù`«∞<åfl~Ú.
 173 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''aQ∑ÉϺOQ∑—— ã¨=∞Ü«∞OÖ’ U J*Ï˝`« HÍ~°}O =Å¡<À „¿ÑeáÈ~Ú# qâ◊fiaO^Œ∞=Ù
(singularity) #∞Oz J}∞ÉèÏQÍÅ∞, J}∞=ÙÅ∞, "å\˜#∞Oz qâßfixH˜ =¸Å"≥∞ÿ#
Ze"≥∞O\òû, #HõΔ„`åÅ∞, ÔQÖÏH©ûÅ∞, W=hfl U~°Ê_ç qâ◊fiO ã¨=∞ãÎ̈O qãÎ̈iã¨∞Î#fl^Œx, P^èŒ∞xHõ
âßGA˝Å∞ K≥|∞`«∞<åfl~°∞. nxfl qâ◊fi qãÎ̈~°} – käÜ«∞s PѶπ Ü«¸x=~°ûÖò ZH±ûáê#¬<£ –
JO\Ï~°∞. H˘xfl =O^ŒÅ HÀ@¡ ã¨O=`«û~åÅ `«~åfi`« ÔQÖÏH©ûÅ∞, #HõΔ„`åÅ∞, "≥Ú`«ÎO
qâ◊fiѨ^•~°÷O JO`å QÆ∞~°∞`åfiHõ~°¬} HÍ~°}OQÍ uiy XHõ KÀ\˜H˜ KÕ~°∞‰õΩx qâ◊fiaO^Œ∞=Ù
(ÉÏ¡H±Ç¨Ï∂Öò) Ö’ qb#=∞=Ù`«∞O^Œ@.
r"å`«‡, Ѩ~°=∂`«‡Å =∞^茺 Z@∞=O\˜ ã¨O|O^èŒO =Ù#fl^À q=iOKÕ „Ѩã≤^Œú
=∞O„`«O nxÖ’x^Õ.
^•fiã¨∞Ѩ~å‚ ã¨Ü«Ú*Ï ã¨MÏÜ«∂
ã¨=∂#O =$HõΔO Ѩi+¨#fi*Ï`Õ
`«Ü≥∂~°#ºó Ñ≤ѨÊÅO ™êfi^Œfi`«Îº
#â◊fl #fl<Àº JaèKåHõju (3–1–1)
ã¨=∂#"≥∞ÿ# ã¨fiÉèÏ=O Hõey âßâ◊fi`« ã¨Y∞Öˇ·# Ô~O_»∞ Ѩ‰õΔΩÅ∞ XˆH =$HõΔOÃÑ·
x=ã≤ã¨∞Î<åfl~Ú. (XHõ\ ˜ r"å`«‡, Ô~O_»=k Ѩ~°=∂`«‡. P =$HõΔO â◊s~°O). XHõ\ ˜ J*Ï˝#O
=Å¡ ~°∞zQÍ =ÙO^Œx „Éèíq∞Oz ã¨∞Y^Œ∞óY QÆ∞}Ï`«‡Hõ"≥∞ÿ# Hõ~°‡ Ѷ¨ÖÏxfl Éèí∞lã¨∞Î#flk.
Ô~O_»= ѨHΔ̃ Éèí∞lOK«‰õΩO_® ™êHΔ̃ =∂„`«OQÍ K«∂ã¨∞Î#flk.
=∞~˘Hõ „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# ã¨∞ÉèÏ+≤`«O ''ã¨`«º"Õ∞= [Ü«∞`Õ, <å#$`«O—— – ã¨`«º"Õ∞ [~Úã¨∞ÎOk.
Jã¨`«ºO HÍ^Œ∞ – J<Õk D LѨx+¨`«∞ÎÖ’x^Õ.
=∂O_»∂HÀºÑ¨x+¨`«∞Î
Wk ã¨~Ú`«O J^äŒ~°fi"Õ^•xH˜ K≥Ok#^Õ. =∞O_»∂Hõ =∞ǨÏi¬ „áÈHõÎ"≥∞ÿ#O^Œ∞# nxH˜
=∂O_»∂HÀºÑ¨x+¨`«∞Î Jx ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œx „Ѩfu. Wk Jxfl\˜Ö’H˜ z#fl LѨx+¨`«∞Î.
WO^Œ∞Ö’ Ѩ<≥flO_»∞=∞O„`åÅ∞ =∂„`«"Õ∞ =Ù<åfl~Ú. J~Ú<å "≥Ú`«ÎO Jxfl LѨx+¨`«∞ÎÅ
™ê~°=∞O`å WO^Œ∞Ö’ xHΔ̃ÑÎ̈"≥∞ÿ =ÙOk. =¸ÅO Ju ‰õΩ¡ÑÎ̈O Hõ#∞Hõ, ^•xfl "åºMϺxã¨∂Î
Q“_» áê^•Kå~°∞º_»∞ HÍiHõÅ∞ ~°zOKå_»∞. "å\˜`À ã¨Ç¨ D LѨx+¨`«∞ΉõΩ PÜ«∞# „Ѩt+¨μº_≥·#
â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞ qãÎ̈ $`« ÉèÏ+¨ºO ~°zOKå_»∞. `«# J^≥Âfi`« ã≤^•úO`åxH˜ D LѨx+¨`«∞Î<Õ
P^è•~°OQÍ KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. Wk ѨÓiÎQÍ `åufiHõ"≥∞ÿ# LѨx+¨`«∞Î. <åÅ∞QÆ∞ =∞Ǩ "åHͺÅÖ’
XHõ>ÿ̌# ((JÜ«∞=∂`å‡ „|Ǩχ—— J<Õk D LѨx+¨`«∞ÎÖ’<Õ =ã¨∞ÎOk.
Fq∞`Õº `«^ŒHõΔ~° q∞^ŒO ã¨~°fiO... Jx „áê~°OÉèí=∞ÜÕ∞º D LѨx+¨`«∞Î D ã¨=∞ãÎ̈
[QÆ`«∞Î FOHÍ~°"Õ∞#x ¿Ñ~˘¯O@∞Ok. JÖψQ Éèí∂`« =~°Î=∂# Éèíq+¨º`«∞ÎÅ∞ ‰õÄ_®
 174 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
FOHÍ~°"Õ∞#x, D „uHÍÖÏʼnõΩ Jf`«"≥∞ÿ#k U^≥·<å =ÙO>Ë Jk ‰õÄ_® FOHÍ~°"Õ∞#x
JO@∞Ok. JO>Ë D [QÆ`«∞ΉõΩ, ^•xH˜ Jf`«"≥∞ÿ# Ѩ~°=∞ ã¨`åºxH˜ Jxfl\˜H˜ FOHÍ~°O
â◊|Ì~°∂Ѩ"≥∞ÿ# „ѨfHõ J#fl=∂@.
D FOHÍ~°O ^ÕxÔH·`Õ „ѨfHõQÍ =Ù#fl^À J^Õ „|Ǩχ. „Ѩu r=Ù_çÖ’#∞ =Ù#fl P`Õ‡
„|Ǩχ. J@∞=O\˜ P`«‡‰õΩ <åÅ∞QÆ∞ áê^•Å∞<åfl~Ú.
"≥Ú^Œ\ ˜ áê^ŒO (JO>Ë <åÅ∞QÆ= ÉèÏQÆO) "≥·âßfi#~°∞_»∞. W`«_»∞ ÉÏǨϺ[QÆ`«∞Î#∞
`«# J#∞Éèí=OÖ’H˜ `≥K«∞Û‰õΩO\Ï_»∞. JO^Œ∞KÕ`« J`«_»∞ *Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’ ã¨OK«i™êÎ_»∞. Ô~O_»=
áê^ŒO `≥·[ã¨∞_»∞. W`«_»∞ r=Ùx ã¨fiáêfl=ã¨÷Ö’ ã¨OK«i™êÎ_»∞. *Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’ "≥·âßfi#~°∞_»∞
K«∂z#, J#∞ÉèíqOz# "å\˜#xfl\˜x J`«_»∞ ã¨fiáêfl=ã¨÷Ö’ ã¨∂Hõ;~°∂ѨOÖ’ K«∂™êÎ_»∞.
J#∞Éèíq™êÎ_»∞. P`«‡ Ü≥ÚHõ¯ =¸_»=áê^ŒO „áêA˝_»∞. J`«x ã¨OKå~° ™ê÷#O ã¨∞+¨μã≤Î.
JO>Ë ã¨fiѨfl~°Ç≤Ï`« QÍ_è»x„^Œ, P J=ã¨÷Ö’ J`«_»∞ *Ï„QÆ`«ûfiáêfl=ã¨÷Å∞ Ô~O\˜x qb#O
KÕã¨∞‰õΩO\Ï_»∞. JO^Œ∞KÕ`« J`«xH˜ P Ô~O_»∞ J=ã¨÷ÅÖ’#∞ J#∞ÉèíqOz# ã¨∞Y^Œ∞óMÏÅ∞
Ug J#∞Éèí"åxH˜ ~å=Ù. ˆH=ÅO P#O^•<Õfl J#∞Éèíq™êÎ_»∞. ZO^Œ∞HõO>Ë P ã≤÷uÖ’ r=ÙxH˜
U HÀiHõÅ∞ =ÙO_»=Ù. HÀiHõÅ∞O>Ë<Õ ã¨∞Y^Œ∞óMÏk J#∞Éèí"åÅhfl HõÅ∞QÆ∞`å~Ú. WHõ <åÅæ=
áê^ŒO `«∞sÜ«∂=ã¨÷. ^•xÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ =¸_»∞ J=ã¨÷Å∞qb#"≥∞ÿáÈ~Ú P`«‡ UHÍHõ$ux,
JO>Ë ã¨fiã¨fi~°∂áêxfl á⁄O^Œ∞`«∞Ok. Jk "≥Ú^Œ\ ˜ =¸_çO\˜H˜ aè#flO, Jf`«O, ^Õx`À#∞
áÈÅÛ_®xH˜, =i‚OK«_®xH˜ gÅ∞ÖËx ã≤÷u. J^Õ P`«‡, J^Õ Ñ¨~°=∂`«‡.
^•xH˜ â◊|Ì~°∂Ѩ „ѨfHõ J~Ú# FOHÍ~åxH˜ ‰õÄ_® <åÅ∞QÆ∞ áê^•Å∞<åfl~Ú.
J,L,=∞HÍ~åÅ∞ XHõ^•xÖ’ XHõ\ ˜ Hõeã≤áÈ=_»O =Å¡ FOHÍ~°O U~°Ê_çOk. JHÍ~°O
*Ï„QÆ^•=ã¨÷‰õΩ, LHÍ~°O ã¨fiáêfl=ã¨÷‰õΩ, =∞HÍ~°O ã¨∞+¨μѨκ=ã¨÷‰õΩ â◊|Ì ~°∂Ѩ „ѨfHõÅ∞, WHõ
"å\˜H˜ Jf`«"≥∞ÿ# `«∞sÜ«∂=ã¨÷‰õΩ „ѨfHõ â◊|Ì~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# FOHÍ~°O. ^•xfl „QÆÇ≤ÏOz#"å_»∞
`«##∞ Ѩ~°=∂`«‡`À UHõO KÕã¨∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`å_»∞.
Wn =∂O_»∂HÀºÑ¨x+¨`«∞Î ™ê~åOâ◊O.
`≥·uÎsÜ≥∂Ѩx+¨`«∞Î
Hõ$+¨‚ Ü«∞Aˆ~fi^•xH˜ `≥·uÎsÜ«∞âßY J<Õ ¿Ñ~°∞Ok. P âßY‰õΩ K≥Ok#k Hõ#∞Hõ
`≥·uÎsÜ≥∂Ѩx+¨`«∞Î Jx ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
Wk =¸_»∞ =Å∞¡Å∞QÍ, „Ѩu =e¡ H˘xfl J#∞"åHÍÅ∞QÍ, qÉèÏQÆ"≥∞ÿ =ÙOk. "≥Ú^Œ\ ˜k
tHΔÍ=e¡, Ô~O_»=k „|Ǩ‡#O^Œ=e¡, =¸_»=k Éèí$QÆ∞=e¡.
tHΔÍ=e¡Ö’ =∞O„`åÅ ã¨Ô~·# LKåÛù~°}‰õΩ, Láêã¨# Ѩ^Œú`«∞ʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
É’^èŒ# =ÙOk. QÆ∞~°∞=Ù `«# QÆ∞~°∞‰õΩÅOÖ’ K«^Œ∞=Ù‰õΩ<Õ q^•º~°∞÷ʼnõΩ KÕ¿ã q^•ºÉ’^èŒ`À
‰õÄ_ç#k. Hõ#∞Hõ ^•xH˜ tHΔÍ=e¡ J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
 175 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„|Ǩ‡#O^Œ=e¡Ö’ =∂#=Ùx Jã≤Î`«fiO XHõ ^•x HõO>Ë XHõ\ ˜ L#fl`«"≥∞ÿ# J~Ú^Œ∞
HÀâßÅÖ’ =ÙO@∞O^Œx K≥ѨÊ|_çOk. "≥Ú^Œ\ ˜k J#fl=∞Ü«∞ HÀâ◊O. J#flO JO>Ë Éè∫uHõ
Ѩ^•~å÷xH˜ „ѨfHõ† ^•x #∞OKÕ Jxfl r=ÙÅ∞ [x‡™êÎ~Ú. J#fl=∞Ü«∞HÀâ◊O JO>Ë
WO„kÜ«∂Å`À, J=Ü«∞"åÅ`À ‰õÄ_ç# Éè∫uHõ â◊s~°O. ^•x ֒ѨŠ„áê}=∞Ü«∞HÀâ◊O.
^•x֒ѨŠ=∞<À=∞Ü«∞ HÀâ◊O. =∞#ã¨∞û ^•fi~å<Õ PÖ’K«# JO`å [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ^•x
֒ѨŠq*Ï˝#=∞Ü«∞ HÀâ◊O. Jk |∞kúH˜ ã¨O|OkèOz# ã≤÷uH˜ xÅÜ«∞O.
Éèí$QÆ∞=e¡Ö’ n<Õfl XHõ Hõ^äŒQÍ K≥ѨÊ_»O [iyOk. Éèí$QÆ∞=Ù `«# `«O„_ç J~Ú#
=~°∞}∞x ã¨g∞Ñ≤Oz `«#‰õΩ „|Ǩχ#∞ QÆ∞iOz LѨ^ÕtOK«=∞x J_»∞QÆ∞`å_»∞. =~°∞}∞_»∞
''^Õx #∞Oz „áê}∞Å∞ [x‡ã¨∞Î<åflÜ≥∂, ^Õx =Å¡ rqã¨∞Î<åflÜ≥∂, =∞~°}Ï#O`«~°O ^ÕxÖ’
b# =∞=Ù`«∞<åflÜ≥∂ J^Õ „|Ǩχ. ^•xfl QÆ∞iOz `«Ñ¨ã¨∞û K≥~Úº—— Jx K≥áêÊ_»∞.
Éèí$QÆ∞=Ù `«Ñ¨ã¨∞û KÕã≤ J#fl"Õ∞ „|Ǩχ Jx `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï_»∞. ZO^Œ∞HõO>Ë Jxfl
r=ÙÅ∞ J#flO #∞OKÕ Ñ¨Ù\ì̃. J#flO =Å¡ rqOz, J#flOÖ’<Õ Hõeã≤áÈ`«∞<åfl~Ú. HÍx, P
*Ï˝#O J`«xH˜ `«$Ñ≤Î HõeyOK«ÖË^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë J#flO J<Õk ˆH=ÅO Éè∫uHõ"≥∞ÿ#k. Jk
`«#O`«@ `å#∞QÍ JKÕ`«#O, Jx`«ºO J~Ú#k. Jk „|Ǩχ HÍ*ÏÅ^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`«
Éèí$QÆ∞=Ù =∞m§ =~°∞}∞x „áêi÷™êÎ_»∞ „|Ǩχ#∞ `≥Å∞Ѩ=Åã≤O^Œx. ''`«Ñ¨ã¨∞û KÕã≤ `≥Å∞ã¨∞HÀ,
`«Ñ¨¿ãû „|Ǩχ—— Jx =~°∞}∞_»∞ K≥|∞`å_»∞. WÖÏ =∞i =¸_»∞ ™ê~°∞¡ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
Ô~O_»=™êi Éèí$QÆ∞=Ù „áê}"Õ∞ „|Ǩχ Jx, =¸_»=™êi =∞#¿ãû „|Ǩχ Jx, <åÅæ=™êi
q*Ï˝#"Õ∞ „|Ǩχ Jx "≥Ú^Œ@ „Éèíq∞Oz, ã¨O^ÕÇ¨Ï x=$uÎ HÍHõ, J~Ú^Œ=™êi `«Ñ¨ã¨∞û KÕã≤
P#O^Œ"Õ∞ „|Ǩχ Jx `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï_»∞. ZO^Œ∞HõO>Ë r=ÙÅ∞ P#O^ŒO#∞Oz [x‡Oz
P#O^ŒO=Å¡ rqOz, =∞~°}Ï#O`«~°O P#O^ŒOÖ’ b#=∞=Ù`«∞<åfl~Ú. (P#O^À „|¿Çχu
=º*Ï<å`ü, P#O^•^Õúº= Yefi=∂x, Éèí∂`åx *ÏÜ«∞O`Õ, P#O^Õ= *Ï`åx r=Ou,
P#O^ŒO „Ѩܫ∞O`«ºaèã¨Oqâ◊Ofu...)
J~Ú`Õ J#flO "≥Ú^ŒÖˇ·#q #â◊fi~°"≥∞ÿ# `«`åfiÖˇ·#ѨÊ\˜H˜, "å\˜=Å¡<Õ, "å\˜ ^•fi~å<Õ,
"å\˜x JkèQÆq∞OK«_»O KÕ`«<Õ P#O^Œ ã≤÷ux KÕ~°∞HÀ=_»O, „|Ǩχ*Ï˝#O á⁄O^Œ_»O
[~°∞QÆ∞`«∞Ok. Hõ#∞Hõ "å\˜x `«$}©HõiOK«~å^Œx D LѨx+¨`«∞Î K≥|∞`«∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
J#flO QÆ∞iOz K≥|∞`«∂, ''J#flO #x<å̺`ü, `«„^Œfi`«O—— (J<åflxfl xOkOK«~å^Œ∞). ''J#flO
# ѨiK«H©Δ`«, `«„^Œfi`«O (J<åflxfl áê~°"ÕÜ«∞~å^Œ∞), ''J#flO |Ǩï‰õΩsfi`«, `«„^Œfi`«O (J<åflxfl
=$kú KÕÜ«∂e) JO@∂ J#fl „áêâ◊™êκxfl D LѨx+¨`«∞Î |Ǩïq^è•Å∞QÍ „Ѩã¨∞Îuã¨∞ÎOk.
S`«ˆ~Ü≥∂Ѩx+¨`«∞Î
Wk |∞∞ˆQfi^•xH˜ K≥Ok# S`«ˆ~Ü«∞ „ÉÏǨχ} S`«ˆ~Ü«∂~°}ºHõOÖ’x LѨx+¨`«∞Î.
=∞Ç‘Ï^•ã¨ S`«ˆ~Ü«Ú_»∞ J<Õ |∞∞+≤ ~°zOz#q Hõ#∞Hõ D „ÉÏǨχ}ÏxH˜, P~°}ºHÍxH˜,
LѨx+¨`«∞ΉõΩ P ¿Ñ~°∞¡ =KåÛÜ«∞x „Ѩfu.
 176 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
PkÖ’ W^ŒO`å P`«‡ =∂„`«"Õ∞. Jk `«Ñ¨Ê WOˆHg∞ ÖË^Œ∞. JѨC_»∞ Jk Ö’HÍÅ#∞
ã¨$lOKåÅ#∞‰õΩ#flk. (P`å‡"å W^Œ"Õ∞Hõ U"å„QÆ Pã‘`ü, <å#º`ü H˜OK«#q∞+¨`ü, 㨠DHõΔ`«
Ö’HÍ#∞fl ã¨$*ÏWu) Jx D LѨx+¨`«∞Î „áê~°OÉèí"≥∞ÿ ã¨$+≤ì„Hõ=∂xfl q=iã¨∞ÎOk. z=~°Ö’
P`«‡#∞ x~°fizã¨∞ÎOk.
=∞#O Láêã≤OK«QÀˆ~ D P`«‡ J<Õk Uq∞\˜? Ô~O_çO\˜Ö’ (Ѩ~°„|Ǩχ, JѨ~°„|Ǩχ)
Uk P`«‡?
^Õ x =Å¡ rq K« ∂ 㨠∞ Î # fl^À, qO@∞#fl^À, "å㨠# K« ∂ 㨠∞ Î # fl^À, =∂\Ï¡ _ »
QÆ∞Å∞QÆ∞`«∞#fl^À, Uk ™êfi^Œ∞=Ù, Uk J™êfi^Œ∞=Ù Jx „QÆÇ≤ÏOK«QÆÅ∞QÆ∞`«∞#fl^À J^Õ P`«‡.
Uk ǨÏ$^ŒÜ«∞"≥∂, Uk =∞#™Èû Jk ‰õÄ_® P`«‡. ã¨O*Ï˝#O, J*Ï˝#O, q*Ï˝#O, „Ѩ*Ï˝#O,
"Õ∞^èŒ, ^Œ$+≤ª, ^èŒ$u, =∞u, =∞h+¨, =º^äŒ, 㨇 $u, ã¨OHõÅÊO, nHõΔ, âßfiã¨, HÀÔ~¯, ™êfinè#`«
–W=hfl „Ѩ*Ï˝#O (consciousness) J<Õ^•xH˜ ¿Ñ~°∞¡.
J^Õ „|ǨχO, WO„^Œ∞_»∞, „Ѩ*ÏѨu, D ^Õ=`«ÅO^Œ~°∞ J^Õ. ѨOK«Éèí∂`åÖˇ·#
Ѩ$käfi, "åÜ«Ú=Ù, PHÍâ◊O, [ÅO, *’ºuã¨∞û. JO_»*ÏÅ∞, Ü≥∂x*ÏÅ∞, ¿ãfi^Œ*ÏÅ∞,
=$HΔÍÅ∞, QÆ∞„~åÅ∞, P=ÙÅ∞, =∂#=ÙÅ∞, U#∞QÆ∞Å∞, WOHÍ âßfiã≤OKÕq, [OQÆ=∂Å∞,
qǨÏOQÆ=∂Å∞, ™ê÷=~åÅ∞ – W=hfl „Ѩ*Ï˝#OÖ’<Õ =Ù<åfl~Ú. Ö’HÍxfl âßã≤OKÕk „Ѩ*Ï˝#O.
[QÆ∞`«∞ΉõΩ P^è•~°O „Ѩ*Ï˝#O. „Ѩ*Ï˝#"Õ∞ „|Ǩχ. D P`«‡#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl"å_»∞ „ѨѨOKåxH˜
Jf`«∞_≥·, ã¨fi~°æÖ’HõOÖ’ Jxfl HÀiHõÅ∞ fi#"å_≥·, J=∞$`«`«fiO á⁄O^Œ∞`å_»∞.
<åÅ∞QÆ∞ =∞Ǩ"åHͺÅÖ’ =∞~˘Hõ>ÿ̌# ''„Ѩ*Ï˝#O „|Ǩχ—— J<Õk D LѨx+¨`«∞ÎÖ’x^Õ.

V
 177 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
18. KèåO^ÀQÀºÑ¨x+¨`«∞Î #∞Oz H˘xfl Hõ^äŒÅ∞
KèåO^ÀQÀºÑ¨x+¨`«∞Î ™ê=∞"Õ^•xH˜ K≥Ok#k. LѨx+¨`«∞Î Åxfl\˜Ö’H˜ ÃÑ^ŒÌk
¿Ñ~°∞‰õΩ `«y#@∞ì |$ǨÏ^•~°}ºHÀѨx+¨`«∞Î HÍQÍ, ^•x `«~åfi`« ÃÑ^ŒÌk KèåO^ÀQƺO.
WO`ÕHÍ^Œ∞. LѨx+¨`«∞ÎÅxfl\˜Ö’H˜ „áêp# `«=∞"≥∞ÿOk KèåO^ÀQƺ"Õ∞#x H˘O^Œi
Jaè„áêÜ«∞O. WO^Œ∞Ö’ ^Õ=H©Ñ¨Ù„`«∞_≥·# Hõ$+¨μ‚_çx QÆ∞iOz, "≥·z„`«º g~°∞º_≥·# ^èŒ$`«~å¢+¨μì_çx
QÆ∞iOz =KÕÛ „Ѩ™êÎ=#Å f~°∞#∞ |\ì̃ D LѨx+¨`«∞Î ÉèÏ~°`«HÍÖÏxH˜ H˘O`« ^Œyæ~° ^Õ#<Õ
Jaè„áêÜ«∂xfl J~°qO^Œ∞‰õΩ "≥Å¡_çOKå~°∞. <åÅ∞QÆ∞ =∞ǨÏ"åHͺÅÖ’ XHõ>ˇÿ# `«`«fi=∞ã≤
(That thou Art) J<Õk D LѨx+¨`∞« ÖÎ ’x^Õ.
Zxq∞k J^蕺ܫ∂ʼnõΩ qã¨ÎiOz# D LѨx+¨`«∞ÎÖ’ Pã¨H˜Î HõeyOKÕ Hõ^äŒÅ∞
KåÖÏ =™êÎ~Ú. P Hõ^äŒÅ ^•fi~å D LѨx+¨`«∞Î `å#∞ K≥ѨÊ^ŒÅz#k K≥|∞`«∞Ok.
WO^Œ∞Ö’ „|Ǩχ*Ï˝#∞Å∞, „|Ǩχ l*Ï˝ã¨∞=ÙÅ∞ J~Ú# „ÉÏǨχ}∞Å∞, HõΔ„uÜ«ÚÅ∞
=™êÎ~∞° . P HÍÅOÖ’ PÖ’K«<åѨ~∞° Öˇ#· "å~°∞ `«`fi« *Ï˝#O HÀã¨O ZO`«QÍ `«ÇϨ `«ÇϨ ÖÏ_Õ"å~À,
^•xfl J<Õfi+≤ã¨∂Î ZÖÏ ^Õâ◊=∞O`å uiˆQ"å~À, ZO`« „â◊=∞HÀiÛ ã¨`åº<Õfi+¨} KÕ¿ã"å~À
D LѨx+¨`«¯^äŒÅ ^•fi~å `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. "å~°∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#flk D HÍÖÏxH˜, D<å\˜
ã¨OѶ¨∞ Ѩiã≤÷`«∞ʼnõΩ ZO`«=~°‰õΩ LѨܫÚHõÎO. ZO`«=~°‰õΩ J#∞ѨܫÚHõÎO J<Õk J@∞Oz`Õ,
P<å\˜ "Õ∞^è•=ÙÅ *Ï˝# `«$+¨‚, "åi PÖ’K«<å <≥·t`«ºO, z`«Îâ◊√kú =∂„`«O H˘xÜ«∂_»^Œy#q.
KèåO^ÀQƺ Hõ^äŒÅÖ’ XHõ\ ˜ *Ï#„â◊√u, Ô~·‰õΩfiÅ Hõ^äŒ. *Ï# „â◊√u J<Õ ~åA, qiqQÍ
^•#^èŒ~å‡Å∞ KÕ¿ã"å_»∞. Jxfl KÀ@¡ 㨄`åÅ∞ Hõ\ ˜ìOz „ѨuKÀ@ <Õ#∞ =O_çOz ÃÑ>Ëì
J#fl"Õ∞ JO^Œ~°∂ u<åe J#∞‰õΩ<Õ"å_»∞.
ÖˇHõ¯‰õΩ q∞H˜¯eQÍ J`«_»∞ KÕã≤# ѨÙ}ºHÍ~åºÅ∞ J`«_çH˜ ZO`« ã¨O`«$Ñ≤Î HõeyOKåÜ≥∂
K≥ѨÊ_®xH˜ â◊HõºO HÍ^Œ∞. ã¨O`«$Ñ≤Î`À áê@∞ H˜Oz`ü QÆ~°fiO ‰õÄ_® HõeyOk. WHõ [#OÖ’
‰õÄ_® *Ï#„â◊√u Ѩ@¡ ZO`À Q“~°"åaè=∂<åÅ∞ HõeQÍ~Ú. JO`« Q˘Ñ¨Ê ~åA =∞i ÖË_»x
J#∞‰õΩ<Õ"å~°∞. WÖÏ =ÙO_»QÍ–
Ô~·‰õΩfix Hõ^äŒ
XHõ~ÀA ~å„u PHÍâ◊=∂~åæ# H˘xfl ǨÏOã¨Å∞ áÈ`«∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ XHõ\ ˜ `«#‰õΩ
=ÚO^Œ∞ áÈ`«∞#fl ^•x`À ''F ÉèíÖÏ¡HΔÍ! („ǨÏã¨fi ^Œ$+≤ì) *Ï# „â◊√u (J#fl^•# =∞Ç≤Ï=∞ =Å¡
Hõey#) `Õ[ã¨∞û PHÍâ◊=∞O`å "åºÑ≤OzOk. ^•xfl `åHõ=^Œ∞Ì. =∂_ç=∞Ãã·áÈ`å=Ù—— Jx
ÃÇÏK«ÛiOzOk.
 178 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=ÚO^Œ∞#fl ǨÏO㨠''Z=~å *Ï#„â◊√u? J`«_»∞ |O_ç"å_≥·# Ô~·‰õΩfix HõO>Ë
Q˘Ñ¨Ê"å_®?—— J#flk.
''Z=~å Ô~·‰õΩfi_»∞? U=∂ Hõ^äŒ?—— Jx "≥Ú^Œ\ ˜ ǨÏO㨠J_çyOk.
''E^ŒOÖ’ Z‰õΩ¯= ã¨OYºHõÅ áêzHõ "Õã≤#"å_çH˜ `«‰õΩ¯= ã¨OYºHõÅ áêzHõÅhfl
K≥Ok#@∞ì, ã¨[˚#∞Å∞ KÕ¿ã =∞Oz Ѩ#∞ŠѨÙ}º=∞O`å Ô~·‰õΩfixˆH K≥O^Œ∞`«∞Ok—— Jx
Ô~O_»= ǨÏO㨠J#flk.
P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ `«# ™œ^è•„QÆ ÉèÏQÍ# ‰õÄ~°∞Ûx q„âßOu fã¨∞‰õΩO@∞#fl *Ï#„â◊√u
=∞Ǩ~åA ǨÏOã¨Å ã¨OÉèÏ+¨} q<åfl_»∞. P ~å„u JO`å J^Õ PÖ’zã¨∂Î `≥Å¡"åi#
`«~åfi`« =Ok=∂QÆ^茙È΄`åÅ∞ qO@∂ ÖËz ¿ã=‰õΩ_çx Ñ≤ez Ô~·‰õΩfix ã¨OQÆu J_çQÍ_»∞.
¿ã=‰õΩ_»∞ ~å[ºOÖ’ KåÖÏ KÀ@¡ uiy, "≥kH˜, Ô~·‰õΩfi_»∞ J<Õ =ºHÎ̃ Hõ#|_»ÖË^Œx K≥áêÊ_»∞.
JѨC_»∞ ~åA *Ï#„â◊√u ''„|Ǩχ*Ï˝#∞ ÖˇHõ¯_» =ÙO\Ï~À, JHõ¯_» "≥^Œ∞‰õΩ—— Jx
K≥áêѨ_»∞.
¿ã=‰õΩ_»∞ =∞m¡ JO`å HõÅÜ«∞ uiy z=iH˜ XHõ |O_ç H˜O^Œ ‰õÄ~°∞Ûx ^Œ∞~°^ŒÑ¨Ù\ì̃
=à◊√¡ QÀ‰õΩ¯O@∞#fl XHõ_çx K«∂ã≤ ''ã¨Ü«ÚQÍfi (|O_ç Hõey#) Ô~·Hõfi JO>Ë g∞ˆ~<å?—— Jx
J_çQÍ_»∞. ''J=Ù#∞ <Õ<Õ—— J<åfl_»∞ |O_ç"å_»∞.
¿ã=‰õΩ_»∞ uiy =zÛ ~åA`À ''ã¨Ü«ÚQÍfi Ô~·‰õΩfi_»∞ Hõ#|_®¤_»∞.—— Jx K≥áêÊ_»∞.
JѨC_»∞ *Ï#„â◊√u P~°∞=O^ŒÅ P=ÙÅ#∞, XHõ ã¨fi~°‚ Ǩ~°O, P_»QÆ∞„~åÅ∞ ѨÓxÛ# ~°^äŒO
fã¨∞‰õΩx "≥àϧ_»∞. ''F Ô~·Hõfi =∞Ǩâ◊Ü«∂! W=hfl h‰õΩ W™êÎ#∞. h=Ù Láêã≤OKÕ ^Õ=Ù_çx
QÆ∞iOz <å‰õΩ K≥ѨC—— J<åfl_»∞.
Ô~·‰õΩfi_»∞ ''D HÍ#∞HõÅhfl hˆH =ÙOK«∞HÀ—— Jx u~°ã¨¯iOKå_»∞.
*Ï#„â◊√u D™êi "Õ~Ú P=ÙÅ∞, ã¨fi~°‚Ǩ~°O, ~°^äŒO`À áê@∞ `«# ‰õΩ=∂Ô~Î#∞
‰õÄ_® fã¨∞‰õΩ=zÛ Ô~·‰õΩfi_»∞ x=ã≤OKÕ „QÍ=∂xfl ‰õÄ_® WKåÛ_»∞. Jq fã¨∞‰õΩx LѨ^Õâ◊O
KÕÜ«∞=∞<åfl_»∞. JѨC_»∞ Ô~·‰õΩfi_»∞ ~åA‰õΩ q~å\ò `«`«fiO É’kèOKå_»∞.
*ÏÉÏe Hõ^Œä
=∞~˘Hõ\ ˜ ã¨`«ºHÍ=∞ *ÏÉÏe Hõ^äŒ. P Hõ^äŒÖ’ ã¨`«ºHÍ=Ú_»∞ J<Õ ÉÏÅ∞_»∞ =ÙO\Ï_»∞.
J`«_»∞ `«# `«e¡ [ÉÏÅ`À ''<Õ#∞ q^•ºÉèϺ㨠xq∞`«ÎO „|ǨχK«~°ºO J=ÅOaOz
QÆ∞~°∞‰õΩÅ"åã¨O KÕ^•Ì=∞#∞‰õΩO@∞<åfl#∞. QÆ∞~°∞=Ù <å QÀ„`«O Uq∞@x J_çy`Õ U=∞x
K≥áêÊe?—— Jx J_çQÍ_»∞.
`«e¡ [ÉÏÅ ''<åÜ«∞<å! hk U QÀ„`«"≥∂ <å‰õÄ `≥eÜ«∞^Œ∞. <Õ#∞ Ü«∞ø=#OÖ’
Z=Ô~=i Wà◊Ö¡ ’<À ѨiKåiHõQÍ Jukä ¿ã=Å∞ KÕã∂¨ Î =ÙO_Õ ~ÀAÅÖ’ h=Ù <å‰õΩ ÅaèOKå=Ù.
 179 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JO^Œ∞KÕ`« h `«O„_ç Z=~À, h QÀ„`«"Õ∞^À <å‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞. J~Ú<å <å¿Ñ~°∞ [ÉÏÅ.
h=Ù ã¨`«ºHÍ=Ú_çq. Hõ#∞Hõ h¿Ñ~°∞ ã¨`«ºHÍ=∞ *ÏÉÏe J=Ù`«∞Ok—— J#flk.
ã¨`«ºHÍ=Ú_»∞ Ǩi„^Œ∞=∞`« Q“`«=∞ =∞ǨÏi¬ =^ŒÌ‰õΩ "≥o§ ''JÜ«∂º! <Õ#∞ ™êfi^蕺ܫ∞O
HÀã¨O =KåÛ#∞. ##∞fl q^•ºi÷QÍ ã‘fiHõiOK«O_ç—— J<åfl_»∞. Ǩi„^Œ∞=∞`« Q“`«=Ú_»∞ ''h
QÀ„`«O Uq∞\˜?—— Jx J_çQÍ_»∞.
ã¨`«ºHÍ=Ú_»∞ `«# `«e¡ K≥Ñ≤Ê#^Õ uiy K≥áêÊ_»∞. ''<å `«e¡ Ü«∞ø=#OÖ’ ѨiKåiHõQÍ
Jukä =∞~åº^ŒÅ∞ KÕã¨∂Î =ÙO_Õ ~ÀAÖ’¡ <Õ#∞ ÅaèOKå#@. JO^Œ∞KÕ`« <å QÀ„`«O <å
`«e¡ˆH `≥eÜ«∞^Œ∞. HÍx P"≥∞ ¿Ñ~°∞ g∞^Œ∞QÍ <å ¿Ñ~°∞ ã¨`«ºHÍ=∞ *ÏÉÏe J=Ù`«∞Ok——
J<åfl_»∞.
''WÖÏ =Ù#fl^Œ∞#fl@∞ì ^•Ñ¨iHõO ÖˉõΩO_® K≥¿ÑÊ"å_»∞ „ÉÏǨχ}∞_Õ J~Ú =ÙO\Ï_»∞——
JO@∂ J`«_ç ã¨`«ºã¨O^èŒ`«#∞ "≥∞K«∞Û‰õΩx Ǩi„^Œ∞=∞`«∞_»∞ J`«_çx t+¨μº_çQÍ ã‘fiHõiOKå_»∞.
(ѨÙ@∞ìHõ =Å¡ HÍHõ ã¨`«ºã¨O^èŒ`« =Å¡, =∞OzQÆ∞}ÏÅ∞ ÖËx"å_»∞ „ÉÏǨχ}∞xH˜ ѨÙ\˜ì<å,
„ÉÏǨχ}∞_»∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜OK«#Hõ¯~°ÖË^Œx ÉèÏ=O.)
J~Ú`Õ, Ǩi„^Œ∞=∞`«∞_»∞ "≥O@<Õ J`«xH˜ q^Œº <Õ~°ÊÖË^Œ∞. `«# =^ŒÌ |Hõ¯zH˜¯,
=Ù#fl 400 P=ÙÅ#∞ K« ∂ Ñ≤ O z "å\˜ x "≥ ~ Úº JÜÕ ∞ º=~° ‰ õ Ω ÉÏQÍ "Õ ∞ Ѩ Ù ‰õ Ω x
fã¨∞‰õΩ~å=Åã≤OkQÍ P^ÕtOKå_»∞. P q^èŒOQÍ *ÏÉÏe H˘xfl ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ Jq
"≥~Úº QÀ=ÙÅ∞ JÜÕ∞º=~°‰õΩ "Õ∞Ñ≤ fã¨∞‰õΩ=KåÛ_»∞. JѨC_»∞ QÆ∞~°∞=٠Ǩi„^Œ∞=∞`«∞_»∞
ã¨O`À+≤Oz J`«_çH˜ q^•ºÉ’^èŒ KÕâß_»∞.
ã¨`«ºHÍ=Úx Hõ^äŒ KèåO^ÀQÀºÑ¨x+¨`«∞Î JO`«\ ˜Ö’H˜ KåÖÏ =ÚYº"≥∞ÿOk. Jk <åÅæ=
„Ѩáê~î°HõOÖ’ <åÅ∞QÆ∞#∞Oz `˘q∞‡^Œ= YO_»O =~°‰õΩ qãÎ̈iOz =ÙOk.
âıfi`«ˆH`«∞=Ù
=∞~˘Hõ\ ˜ âıfi`«ˆH`«∞=Ù Hõ^äŒ. P~°∞}ËÜ«Ú_≥·# (J~°∞}∞x ᜄ`«∞_»∞) âıfi`«ˆH`«∞=Ù XHõ™êi
áêOKåÅ ~åA, r=Šᜄ`«∞_≥·# „Ѩ"åǨÏ}∞x ã¨ÉèÏã¨÷eH˜ "≥àϧ_»∞. ~åA „Ѩ"åǨÏ}
*ˇ·=e J`«_çx ''h `«O„_ç h‰õΩ ÉÏQÍ K«^Œ∞=Ù K≥áêÊ_®?—— Jx J_çQÍ_»∞. ''K≥áêÊ_»∞—— Jx
âıfi`«ˆH`«∞=Ù |^Œ∞Å∞ K≥áêÊ_»∞.
''J~Ú`Õ x#∞fl H˘xfl „Ѩâ◊flÅ∞ J_»∞QÆ∞`å#∞, K≥ѨC, =∂#=ÙÅ∞ WHõ¯_ç #∞Oz
ZHõ¯_çH˜ áÈ`å~°∞? "å~°∞ WHõ¯_çH˜ ZÖÏ uiy =™êÎ~°∞? ^Õ=Ü«∂#O, Ñ≤`«$Ü«∂#O ZHõ¯_»
"Õ~°∞Ѩ_»`å~Ú? WHõ¯_ç #∞Oz ZO^Œ~°∞ "≥o§<å P Ö’HõO ZO^Œ∞‰õΩ xO_çáÈ^Œ∞?
ѨOK«=∂Ǩïu J~Ú# [ÅO ѨÙ~°∞+¨ ~°∂ѨO ZÖÏ á⁄O^Œ∞`«∞Ok?——
 180 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Jg „Ѩ"åǨÏ}∞_»∞ J_çy# „Ѩâfl◊ Å∞. "å\˜H˜ âıfi`«Hˆ `«∞=Ù ã¨=∂^è•#O K≥Ñʨ ÖËHáõ È`å_»∞.
„Ѩ"åǨÏ} *ˇ·=e ''=∞i h `«O„_ç h‰õΩ ÉÏQÍ K«^Œ∞=Ù K≥áêÊ_»<åfl=Ù Hõ^•? D „Ѩâ◊flʼnõΩ
ã¨=∂^è•#O `≥eÜ«∞xk UO K«^Œ∞=Ù?—— Jx ¿ÇÏà◊#QÍ J<åfl_»∞.
âıfi`«ˆH`«∞=Ù z#flѨÙK«∞Û‰õΩ<åfl_»∞. `«# `«O„_ç Q“`«=Úx =^ŒÌ‰õΩ "≥o§ „Ѩ"åǨÏ}
P[ã¨ÉèíÖ’ [iy#^ŒO`å K≥Ñ≤Ê ''`«O„_ô! h=Ù <å‰õΩ P q^Œº ZO^Œ∞‰õΩ K≥ѨÊÖË^Œ∞—— Jx
J_çQÍ_»∞. `«O„_ç Q“`«=Ú_»∞ ''<å‰õΩ ‰õÄ_® P „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞ `≥eÜ«∞=Ù. `≥e¿ãÎ
h‰õΩ ZO^Œ∞‰õΩ K≥ѨʉõΩO_® =ÙO\Ï#∞?—— J<åfl_»∞.
P Ñ≤^ŒÑ¨ Q“`«=Ú_»∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ ~å*Ï™ê÷<åxH˜ "≥àÏ¡_»∞. „Ѩ"åǨÏ} *ˇ·=e
Q“`«=Ú_çx KåÖÏ =∞~åº^Œ KÕã≤ ''g∞‰õΩ U ã¨OѨ^ŒÅ∞ HÍ"åÖ’ HÀ~°∞HÀO_ç, W™êÎ#∞——
J<åfl_»∞.
Q“`«=Ú_»∞ ''<å‰õΩ U ã¨OѨ^ŒÅ∂ =^Œ∞Ì. <å ‰õΩ=∂~°∞_»∞ âıfi`«ˆH`«∞=Ù#∞ g∞~°∞ H˘xfl
„Ѩ â ◊ fl Å∞ J_ç Q Í~° ∞ . "å\˜ H ˜ 㨠= ∂^è • <åÅ∞ <å‰õ Ä `≥ e Ü« ∞ =Ù. Jq g∞ #∞Oz
`≥Å∞ã¨∞HÀQÀ~°∞`«∞<åfl#∞——– J<åfl_»∞. Jk qx ~åA `≥Å¡É’Ü«∂_»∞.
''F Q“`«=∂! g∞~°∞ K≥Ñ≤Ê#^•xfl |\ì̃ D q*Ï˝#O WO`«=~°‰õΩ „ÉÏǨχ}∞Å ^•HÍ
KÕ~°#@∞ì HõxÑ≤™ÈÎOk. JO>Ë D q^Œº ˆH=ÅO HõΔ„uÜ«ÚÅ^Õ ##fl=∂@—— J<åfl_»∞ ~åA. P
`«~åfi`« ѨOKåǨï`«∞Å#∞ QÆ∞iOz, ^Õ= Ü«∂#, Ñ≤`«$Ü«∂<åÅ QÆ∞iOz ~åA Q“`«=ÚxH˜
q=iOKå_»∞.
Hˆ HõÜ∞« ~åA
JÖψQ =∞~˘Hõ Hõ^äŒÖ’ J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞ =∞Ǩ„â’„uÜ«ÚÖˇ·# q„ѨÙÅ∞ XHõ KÀ@ KÕi
''P`«‡ JO>Ë Uq∞\˜? „|Ǩχ JO>Ë Uq∞\˜?—— Jx q`«i¯™êÎ~°∞. z=~°‰õΩ ''L^•ÌÅHõ
P~°∞}˜ "≥·âßfi#~°∞x QÆ∞iOz ÉÏQÍ J^茺ܫ∞#O KÕã≤#"å_»∞. PÜ«∞##∞ ‰õ#∞‰õΩ¯O^•=Ú——
Jx PÜ«∞# =^ŒÌ‰õΩ "≥àϧ~°∞.
HÍx L^•ÌʼnõΩxH˜ ‰õÄ_® P q+¨Ü«∞O JO`« ÉÏQÍ `≥eÜ«∞^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« PÜ«∞#
''WѨC_»∞ ˆHHõÜ«Úx ‰õΩ=∂~°∞_≥·# Jâ◊fiѨu =∞Ǩ~åA "≥·âßfi#~å`«‡#∞ QÆ∞iOz ÉÏQÍ
`≥eã≤#"å_»∞. JO^Œ∞KÕ`« =∞#O JO^Œ~°O PÜ«∞# =^ŒÌ‰õΩ "≥o§ J_»∞QÆ∞^•=Ú—— Jx
"å~°O^Œix "≥O@ ÃÑ@∞ì‰õΩx "≥àϧ_»∞. Jâ◊fiѨu =∞Ǩ~åA "åiH˜ "≥·âßfi#~°∞x QÆ∞iOz
LѨ^Õâ◊O KÕ™êÎ_»∞.
Hõu„Δ Ü«ÚÖË QÆ∞~°∞=ÙÅ∞
Wg WOHÍ W@∞=O\˜ =∞iH˘xfl Hõ^äŒÅÖ’ „ÉÏǨχ}∞Å∞ P`«‡`«`«fiO QÆ∞iOz
HõΔ„uÜ«ÚÅ =^ŒÌ‰õΩ "≥o§ LѨ^ÕtOK«=Åã≤OkQÍ HÀ~°_»O, ~åAÅ∞ „ÉÏǨχ}∞ʼnõΩ LѨ^Õâ◊O
 181 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
KÕÜ«∞_»O Hõ#|_»∞`«∞Ok. JO>Ë LѨx+¨`«∞ÎÅ q*Ï˝#O JO`å "≥Ú^Œ@ Hõ#∞Q˘#flk HõΔ„uÜ«ÚÅ,
"åi =^ŒÌ #∞Oz „ÉÏǨχ}∞Å∞ <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°x, P `«~åfi`«<Õ "å~°∞ P q*Ï˝<åxfl qãÎ̈iOz
"Õ^•O`« âßGO xi‡OKå~°x H˘O^Œ~°∞ ѨO_ç`«∞Å∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞. HÍx, ''Ç≤Ïãì̈s PѶπ
WO_çÜ«∞<£ Ѷ≤ÖÏã¨Ñ¶‘—— „"åã≤# Zãπ.Z<£.^•ãπ QÆ∞ѨΠD Jaè„áêÜ«∂xfl YO_çOKå_»∞. D
Hõ^äŒÅÖ’ ^ÕxÖ’#∞, Jã¨Å∞ ã≤ã¨Öˇ·# P`«‡`«`åfixfl, „|Ǩχ*Ï˝<åxfl "≥Ú^Œ@QÍ HõΔ„uÜ«ÚÅ∞
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°#_®xH˜ ^•YÖÏÅ∞ ÖË=x, "å~°∞ LѨ^ÕtOzOk "≥·âßfi#~åyfl QÆ∞iOz,
^Õ=Ü«∂#O, Ñ≤`«$Ü«∂#O "≥Ú^ŒÖˇ·#"å\˜ QÆ∞iOKÕ `«Ñ¨Ê Jã¨Öˇ·# „|Ǩχ*Ï˝#O HÍ^Œx PÜ«∞#
Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_»∞. J~Ú`Õ, P<å\˜ HõΔ„uÜ«∞ ‰õΩÅOÖ’ `«`«fizO`«# KÕã≤#"å~°∞ ZO^Œ~À
=ÙO_Õ "å~°#_®xH˜ P Hõ^äŒÅ∞ x^Œ~°≈<åÅx PÜ«∞# JO\Ï_»∞.
„Ѩ*ÏѨu Hõ^äŒ
KèåO^ÀQƺOÖ’x =∞~˘Hõ Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ# Hõ^äŒ „Ѩ*ÏѨu =^ŒÌ WO„^Œ∞x â◊√„â◊¥+¨‰õΩ
ã¨O|OkèOzOk. XHõ™êi „Ѩ*ÏѨu WÖÏ „ѨHõ\ ˜OKå_»∞: áêѨO Z~°QÆxk, [~å=∞$`«∞º=ÙÅ∞
ÖËxk, ^Œ∞óYO, PHõe, ^ŒÑ≤ÊHõ ÖËxk, ã¨`«º"Õ∞ HÀÔ~¯QÍ, ã¨`«º"Õ∞ ã¨OHõÅÊOQÍ Hõey#k
HÀ~°∞HÀ"åe. P`«‡*Ï˝#O á⁄Ok#"å_»∞ Jxfl Ö’HÍÅ#∞, Jxfl HÀÔ~¯Å#∞ á⁄O^Œ∞`å_»∞.——
D q+¨Ü«∞O ^Õ=`«Å∞, Jã¨∞~°∞Å∞ q<åfl~°∞. J^Õ^À P`«‡@, Jk KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê^Œ@,
^•xfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë Jxfl HÀÔ~¯Å∞ <≥~°"Õ~°∞`åÜ«∞@ Jx, ^•x QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅx
Pâ◊Ѩ_®¤~°∞. ^Õ=`«Å ѨHΔÍ# WO„^Œ∞_»∞, Jã¨∞~°∞ŠѨHΔÍ# "åi ~åA q~ÀK«#∞_»∞ P`«‡
~°Ç¨Ï㨺O `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅ<Õ HÀÔ~¯`À „Ѩ*ÏѨu =^ŒÌ‰õΩ "≥àϧ~°∞. JHõ¯_» 32 ã¨O=`«û~åÅ∞
„|ǨχK«~°ºO J=ÅOaOz, â◊√„â◊¥+¨ KÕã¨∂Î QÆ_çáê~°∞. JѨC_»∞ „Ѩ*ÏѨu "åix J_çQÍ_»∞:
''g∞iHõ¯_» ZO^Œ∞‰õΩ =ÙO@∞<åfl~°∞?—— Jx.
''P`«‡`«`«fiO `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl"å~°∞ Jxfl Ö’HÍÅ#∞, Jxfl HÀÔ~¯Å#∞ á⁄O^Œ∞`å~°∞
J<åfl~°∞ Hõ^• g∞~°∞? Jk `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ =KåÛ=Ú—— Jx "å~°∞ ã¨=∂^è•#O K≥áêÊ~°∞.
„Ѩ*ÏѨu "åi`À ''D HõO\˜áêѨ֒ U ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl_À, J`«_Õ P`«‡. J^Õ
=∞$`«∞º=Ù ÖËxk, ÉèíÜ«∞O Z~°QÆxk. J^Õ „|Ǩχ—— Jx K≥áêÊ_»∞.
''J~Ú`Õ h\˜Ö’, J^ŒÌOÖ’ Hõ#|_Õk Z=~°∞?—— Jx "å~°∞ J_çQÍ~°∞.
''J^Õ P`«‡, J^Õ „|Ǩχ—— Jx, ''D h\˜Ö’ K«∂_»O_ç. Uq∞ Hõ#|_»∞`ÀOk?—— Jx
„Ѩ*ÏѨu J_çQÍ_»∞.
"å~°∞ `å=Ú ZÖÏ =ÙO>Ë JÖÏ HõxÑ≤™ÈÎO^Œx, `«=∞ ѨÓiÎ ~°∂ѨO ^•xÖ’
Hõ x Ñ≤ ™ ÈÎ O ^Œ x K≥ á êÊ~° ∞ . ''WѨ C _» ∞ g∞~° ∞ PÉè í ~ ° } ÏÅ∞, =∞Oz =¢™êÎ Å ∞ ^è Œ i Oz,
 182 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JÅOHõiOK«∞‰õΩx K«∂_»O_ç—— J<åfl_»∞ „Ѩ*ÏѨu. "å~°∞ JÖψQ KÕã≤ `å=Ú ZÖÏ
JÅOHõiOK«∞‰õΩO>Ë JÖÏ JÅOHõ$`«"≥∞ÿ# ~°∂ѨO h\˜Ö’ Hõ#|_»∞`ÀO^Œx K≥áêÊ~°∞. ''J^Õ
P`«‡. J^Õ =∞$`«∞º=Ù ÖËxk, ÉèíÜ«∞OÖËxk. J^Õ „|Ǩχ—— Jx „Ѩ*ÏѨu J<åfl_»∞.
JѨC_»∞ WO„^Œ∞_»∞, q~ÀK«#∞_»∞ `«=∞ ^ÕǨÏ"Õ∞ P`«‡. „|Ǩχ Jx ÉèÏqOz ã¨O`«$Ñ≤Î
á⁄Ok ÃãÅ=Ù fã¨∞‰õΩx "≥o§áÈÜ«∂~°∞.
„Ѩ*ÏѨu ''áêѨO g~°∞ P`«‡ JO>Ë Uq∞\’ `≥Å∞ã¨∞H˘#‰õΩO_®<Õ "≥o§áÈ`«∞<åfl~°∞.
JÖÏ `≥Å∞ã¨∞H˘x# "å~°∞ #tOzáÈ`å~°∞—— J#∞‰õΩ<åfl_»∞.
HÍx, WO„^Œ∞_»∞ ^Õ=`«Å =^ŒÌ‰õΩ uiy "≥à◊¡_®xH˜ =ÚO^Õ, H˘O`« ^Œ∂~°O "≥à◊¡QÍ<Õ
Py PÖ’zOz, JâßO`« =∞#ã¨∞¯_»Ü«∂º_»∞. J`«xH˜ `å#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#flk `«$Ñ≤Î W=fiÖË^Œ∞.
`«# ^ÕǨxfl ZÖÏ JÅOHõiOK«∞‰õΩO>Ë JÖÏ „ѨuaO|O Hõ#|_»∞`ÀOk. =∞i JÖψQ D
^ÕǨÏO QÆ∞_ç¤^≥·`Õ „ѨuaO|O ‰õÄ_® QÆ∞_ç¤k J=Ù`«∞Ok Hõ^•? ^ÕǨxH˜ JOQÆ"≥·HõźO
Hõey`Õ „ѨuaO|=¸ JO`Õ J=Ù`«∞Ok Hõ^•? ^ÕǨÏO, #t¿ãÎ Jn #tã¨∞ÎOk Hõ^•?
W@∞=O\˜ P`«‡ =Å¡ UO „ѨÜ≥∂[#O?—— J#∞‰õΩ<åfl_»∞. „Ѩ*ÏѨu =^ŒÌ‰õΩ uiy "≥àÏ¡_»∞.
`«# ã¨Oâ◊Ü«∞O "≥e|∞zÛ `«#‰õΩ Jã¨Öˇ·# P`«‡#∞ QÆ∞iOz K≥ѨÊ=∞x „áêi÷OKå_»∞. „Ѩ*ÏѨu
J`«_çx =∞i 32 ã¨O=`«û~åÅ∞ JHõ¯_» =ÙO_»=∞<åfl_»∞.
xëêª HÍÅO ѨÓiÎ J~Ú# `«~åfi`« „Ѩ*ÏѨu K≥áêÊ_»∞ : ''ã¨fiѨflOÖ’ Z=Ô~·`Õ
ã¨∞MÏ#∞Éèí=O á⁄O^Œ∞`«∂ =ÙO\Ï_À J`«_Õ P`«‡† J`«xH˜ Kå=Ù ÖË^Œ∞. ÉèíÜ«∞O ÖË^Œ∞.
J`«_Õ „|Ǩχ.——
WO„^Œ∞_»∞ 㨈~#x "≥o§áÈÜ«∂_»∞. HÍx, H˘O`« ^Œ∂~°O "≥àϧHõ =∞m§ J#∞=∂#O
HõeyOk. ''x["Õ∞. ã¨fiѨflOÖ’x P`«‡ ^ÕǨÏO QÆ∞_ç¤^≥·#ѨC_»∞ QÆ∞_ç¤k HÍ^Œ∞. HõO\˜H˜ ^≥|ƒ
`«ye`Õ ^•xH˜ `«QÆÅ^Œ∞. ^ÕÇ¨Ï ^ÀëêÖËg ^•xfl JO@_»O ÖË^Œ∞. HÍx, ã¨fiѨflOÖ’<Õ Jk
‰õÄ_® ÉÏ^èŒÑ¨_»∞`ÀOk. ^Œ∞ód™ÈÎOk. ^•x =Å¡ UO „ѨÜ≥∂[#O?—— J#∞‰õΩx =∞m§ uiy
=KåÛ_»∞. `«# ã¨O^ÕǨÏO „Ѩ*ÏѨuH˜ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞.
„Ѩ * ÏѨ u , J`« _ ç x =∞~˘Hõ 32 㨠O =`« û ~åÅ∞ JHõ ¯ _» „|Ǩ Ï ‡K« ~ ° º x+¨ ª Ö ’
=ÙO_»=∞<åfl_»∞. P `«~åfi`« J`«_ç`À „Ѩ*ÏѨu WÖÏ J<åfl_»∞ ''ã¨fiѨfl~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# QÍ_è»
x„^•ã≤÷uÖ’ =ÙO_»QÍ Z=~°∞ P ã≤÷ux J#∞Éèíqã¨∂Î =ÙO\Ï~À J`«_Õ P`«‡. J`«_çH˜ Kå=Ù
ÖË^Œ∞. ÉèíÜ«∞O ÖË^Œ∞. J^Õ „|Ǩχ.——
Jk qx WO„^Œ∞_»∞ 㨈~#x ã¨O`«$Ñ≤Î`À "≥o§áÈÜ«∂_»∞. HÍx, H˘O`«^Œ∂~°O "≥àϧHõ
J`«_çH˜ uiy ã¨O^ÕǨÏO HõeyOk. ''QÍ_è» ã¨∞+¨μÑ≤ÎÖ’ =Ù#flѨC_»∞ U ÉÏǨϺ q+¨Ü«∂Å∞
 183 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=ºHÎ̃x ÉÏkèOK«=Ù. x["Õ∞ HÍx, P ã≤÷uÖ’ Ug∞ `≥eÜ«∞^Œ∞ Hõ^•? <Õ#∞ J<Õ ã¨Ê $Ç¨Ï ‰õÄ_®
=ÙO_»^Œ∞ Hõ^•? ^•x =Å¡ „ѨÜ≥∂[#O Uq∞\˜?—— J#∞‰õΩx „Ѩ*ÏѨu =^ŒÌ‰õΩ uiy =KåÛ_»∞.
=∞m§ `«# ã¨O^ÕǨÏO K≥Ñ≤Ê ^•xfl f~°Û=∞x „Ѩ*ÏѨux HÀ~å_»∞.
„Ѩ*ÏѨu J`«_çx =∞i J~Ú^Œ∞ ã¨O=`«û~åÅ∞ JHõ¯_» =ÙO_»=∞x K≥áêÊ_»∞. JѨC_»∞
WO„^Œ∞_»∞ `«# #∞Oz LѨ^Õâ◊O á⁄O^Œ_®xH˜ `«y# J~°›`« ™êkèOz#@∞ì ÉèÏqOz J`«xH˜
P`«‡`«`«fiO É’kèOKå_»∞.
''D â◊s~°O #â◊fi~°"≥∞ÿ#k. J=™ê#O Pã¨#fl"≥∞ÿ#ѨC_»∞ =∞$`«∞º=Ù ^•xfl Hõ|oã¨∞ÎOk.
Jâ◊s~°O, J#â◊fi~°O J~Ú# P`«‡‰õΩ D â◊s~°O XHõ Láêkè =∂„`«"Õ∞. P`«‡ ZO`«
HÍÅ"≥∞ÿ`Õ D â◊s~°OÖ’ x=ã≤ã¨∂Î D â◊s~åxfl JO\˜ÃÑ@∞ì‰õΩx =ÙO@∞O^À, JO`«HÍÅO
^•xH˜ ã¨∞Y^Œ∞óMÏ#∞Éèí"åÅ∞ `«Ñ¨Ê=Ù. x*ÏxH˜ Jâ◊s~°"≥∞ÿ# P`«‡#∞ ã¨∞Y^Œ∞óMÏk ^ŒfiO^•fiÖËg
ÉÏkèOK«ÖË=Ù. ~°∂ѨO, PHÍ~°O ÖËx PHÍâ◊OÖ’ "åÜ«Ú=Ù, "Õ∞Ѷ¨∞O, `«\ ˜`«∞Î H˘kÌ¿ãѨÙ
U"À ~°∂áêÅ`À, PHÍ~åÅ`À ã¨OK«i™êÎ~Ú. "å\˜ Ѩx HÍQÍ<Õ JO`«i™êÎ~Ú. JÖψQ
â◊s~åÅ∞ P`«‡‰õΩ P^è•~åÅ∞QÍ =ÙO_ç, `«=∞ J=ã¨~°O fiáÈQÍ<Õ #t™êÎ~Ú. â◊s~åÅ#∞
JO\˜ÃÑ@∞ì‰õΩ#flO`« HÍÅO P`«‡ ‰õÄ_® Ѩ~°=∂`«‡ HõÅkQÍ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. â◊s~°O #tOK«QÍ<Õ
P`«‡ J#O`å`«‡Ö’ qb#"≥∞ÿáÈ`«∞Ok. Hõ#∞fl, K≥q, =∞#ã¨∞û "≥Ú^ŒÖˇ·#q P`«‡ K«∂_»_®xH˜,
q#_®xH˜, PÖ’zOK«_®xH˜ LѨÜ≥∂QÆѨ_»`å~Ú. P`«‡ =Å¡<Õ Hõ#∞fl K«∂ã¨∞ÎOk. K≥q
qO@∞Ok. =∞#ã¨∞û PÖ’zã¨∞ÎOk. Jxfl\˜H© =¸ÅO P`«‡. J^Õ ã¨`«ºO. J^Õ h=Ù.
`«`«Î fi=∞ã≤. (`«`ü `«fiO Jã≤)——.

V
 184 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
18. |$ǨÏ^•~°}ºHÀѨx+¨`«∞Î
LѨx+¨`å¯ÅѨ٠„áêp# ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞ Q˘Ñ¨Ê |∞∞+≤QÍ, =∞Ǩ
"Õ∞^è•qQÍ, „|Ǩχ`«`«fi"Õ`«ÎQÍ QÆ}# ÔHHͯ_»∞. J`«x `«O„_ç "å[ã¨∞_»∞. Hõ#∞Hõ J`«_»∞
"å[ã¨<ÕÜ«Ú_»Ü«∂º_»∞. "åºã¨t+¨μº_≥·# "≥·â◊OáêÜ«∞# =∞ǨÏi¬H˜ J`«_»∞ t+¨μº_»∞. QÆ∞~°∞=Ù
=^ŒÌ Ü«∞Aˆ~fi^ŒO JÉèíºã≤OKå_»∞. XHõ™êi QÆ∞~°∞=Ù`À U^À `«QÍ^• Ѩ_®¤_»∞. QÆ∞~°∞=Ù
HÀѨyOz J`«_»∞ <Õ~°∞Û‰õΩ#fl q^Œº JO`å `«#‰õΩ uiy JѨÊyOK«=∞<åfl_»∞. J`«_»∞ J^ŒO`å
HõH˜¯"Õã≤, P `«~åfi`« ã¨∂~°∞º_çx QÆ∞iOz `«Ñ¨ã¨∞û KÕâß_»∞. ã¨∂~°∞º_»∞ Ü«∂[˝=Å∞¯ º_çH˜
Ü«∞Aˆ~fi^Œ =∞O`å uiy <Õ~åÊ_»∞. Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞ `å#∞ ã¨∂~°∞º_ç #∞Oz <ÕiÛ#
Ü«∞Aˆ~fi^•xfl Ö’HõOÖ’ „ѨKå~°O KÕâß_»∞. ^•xˆH Ü«∞Aˆ~fi^Œ "å[ã¨<ÕÜ«∞ âßY Jx, â◊√Hõ¡
Ü«∞Aˆ~fi^Œ =∞x ¿Ñ~°∞¡ =KåÛ~Ú. J`«_»∞ QÆ∞~°∞=Ù‰õΩ JѨÊyOz "Õã≤# ^•xH˜ Hõ$+¨‚ Ü«∞Aˆ~fi^ŒO
Jx ¿Ñ~°∞.
^Œâ’Ѩx+¨`«∞ÎÅÖ’ PYik, Ѩi=∂}OÖ’<Õ HÍHõ „Ѩ=∂}OÖ’ ‰õÄ_® Q˘Ñ¨Êk
J~Ú# |$ǨÏ^•~°}ºHÀѨx+¨`«∞ÎÖ’ Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞ „Ѩ^è•# áê„`«, Pã¨HÎ̃ HõeyOKÕ áê„`«.
D LѨx+¨`«∞Î â◊√Hõ¡Ü«∞Aˆ~fi^ŒOÖ’xk.
J`«_çH˜ W~°∞=Ù~°∞ ÉèÏ~°ºÅ∞, XHõ ÉèÏ~°º ¿Ñ~°∞ HÍ`åºÜ«∞x, P"≥∞ ™ê^è•~°} ¢ã‘Î.
QÆ$ǨÏHõ$`åºÅ x~°fiǨÏ}Ö’ x=∞QÆ∞fl~åÖˇ· =ÙO_Õk. HÍQÍ, Ô~O_»= ÉèÏ~°º "≥∞ÿ„`Õ~Ú. P"≥∞
„|Ǩχ"åkx, `«`«fil*Ï˝ã¨ Hõey# =∞Ç≤Ïà◊.
XHõ™êi Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞ ™êO™êiHõ rq`åxfl =^ŒeÃÑ\˜ì ã¨<庙ê„â◊=∞O
ã‘fiHõiOK«QÀi "≥∞ÿ„`Õ~Ú`À ''<å ã¨OѨ^Œ JO`å g∞ W~°∞=ÙiH˜ ѨOѨHÍÅ∞ KÕÜ«∞^ŒÅKå#∞——
J<åfl_»∞. (Ü«∂[˝=Å∞¯ ºxH˜ =ÚO^Œ∞ |∞∞+¨μÖˇ=fi~°∂ ã¨<庙ê„â◊=∞O ã‘fiHõiOz#@∞ì ÖË^Œx,
^•xH˜ |Ǩïâß J`«_Õ „áê~°OÉèí‰õΩ =K«∞Û#x H˘O^Œ~°∞ ѨO_ç`«∞Å Jaè„áêÜ«∞O)
JѨC_»∞ "≥∞ÿ„`Õ~Ú ''D ã¨OѨ^ŒÅ∞, Pã≤Îáêã¨∞ÎÅ∞ <åÔHO^Œ∞‰õΩ? "å\˜=Å¡ <å‰õΩ
J=∞$`«`«fiO HõÅ∞QÆ∞`«∞O^•?—— J#flk.
''x["Õ ∞ . ^è Œ # O =Å¡ , 㨠O Ѩ ^ Œ Å =Å¡ J=∞$`« ` « fi O ã≤ k ú O K« ^ Œ ∞ —— J<åfl_» ∞
Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞.
J~Ú`Õ "å\˜=Å¡ <åˆHq∞ „ѨÜ≥∂[#O? <å‰õΩ J=∞$`«`«fiO á⁄O^Õ q^è•#O
LѨ^ÕtOK«O_ç—— J#flk "≥∞ÿ„`Õ~Ú. Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞ P"≥∞ "≥·~åQƺ ÉèÏ"åxH˜ ZO`À ã¨O`À+≤Oz
LѨ^Õâ◊O KÕâß_»∞.
 185 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`«`ÀfiѨ^Õâ◊O
PÜ«∞# D ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ KÕã≤# LѨ^Õâ◊O LѨx+¨^•fiV‡Ü«∞OÖ’ KåÖÏ „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#
ÉèÏQÆO.
''ã¨Ç¨ÏŸ"åK«,
#"å Jˆ~ Ѩ`«∞ºó HÍ=∂Ü«∞ Ѩuó „Ñ≤Ü≥∂ Éèí=u
P`«‡ #ã¨∞Î HÍ=∂Ü«∞ Ѩuó „Ñ≤Ü≥∂ Éèí=u.
#"å Jˆ~ *ÏÜ«∂Ü≥ÿ∞ HÍ=∂Ü«∞ *ÏÜ«∂ „Ñ≤Ü«∂ Éèí=u.
P`«‡#ã¨∞Î HÍ=∂Ü«∞ *ÏÜ«∂ „Ѩܫ∂ Éèí=u.
#"å Jˆ~ Ѩل`å}ÏO HÍ=∂Ü«∞ Ѩل`åó „Ñ≤Ü«∂ Éèí=xÎ
P`«‡ #ã¨∞Î HÍ=∂Ü«∞ Ѩل`åó „Ñ≤Ü«∂ Éèí=xÎ...—— D q^èŒOQÍ D LѨ^Õâ◊ =∞O„`«O
„áê~°OÉèí"≥∞ÿ ''P`å‡"å Jˆ~ „^Œ+¨ì=ºó „â’`«"Àº, =∞O`«"Àº, xkè ^蕺ã≤`«"Àº "≥∞ÿ„`Õ~Ú
P`«‡x dÅfiˆ~ ^Œ$¿+ì „â◊√`Õ =∞`Õ q*Ï˝`« W^ŒO ã¨~°fiO qk`«O—— Jx =ÚQÆ∞ã¨∞ÎOk.
''F "≥∞ÿ„`Õ~¸! ÉèÏ~°º `«# Éèí~°Î#∞ Éèí~°ÎHÀã¨O „¿Ñq∞OK«_»OÖË^Œ∞. `«# HÀã¨"Õ∞ JO>Ë
`«<å`«‡ HÀã¨"Õ∞ (`«#Ö’=Öˇ<Õ `«# Éèí~°ÎÖ’ ‰õÄ_® =Ù#fl `«# P`«‡ HÀã¨"Õ∞) ÉèÏ~°º Éèí~°Î#∞
„¿Ñq∞ã¨∞Î#flk. Éèí~°Î ÉèÏ~°º#∞ ÉèÏ~°ºHÀã¨"Õ∞ „¿Ñq∞OK«_»O ÖË^Œ∞. Éèí~°Î ÉèÏ~°º#∞ `«# HÀã¨"Õ∞
(P`«‡ HÀã¨"Õ∞) „¿Ñq∞ã¨∞Î<åfl_»∞. Ѩل`«∞Å#∞ `«e¡^ŒO„_»∞Å∞ „¿Ñq∞OKÕk Ѩل`«∞Å HÀã¨O HÍ^Œ∞.
"å~°∞ `«=∞ P`«‡ HÀã¨"Õ∞ Ѩل`«∞Å#∞ „¿Ñq∞ã¨∞Î<åfl~°∞. JÖψQ ^èŒ<åxfl, „ÉÏǨχ}∞_çx,
HõΔ„uÜ«Ú_çx, Ö’HÍÅ#∞, ã¨=∞ãÎ̈ Éèí∂`åÅ#∞ =∞# HÀã¨"Õ∞ (P`«‡ HÀã¨O) „¿Ñq∞ã¨∞Î<åfl=Ú.
WO`≥O^Œ∞‰õΩ? =∞#O ^Õxfl „¿Ñq∞Oz<å =∞# „ѨÜ≥∂[#O HÀã¨"Õ∞ "å\˜x „¿Ñq∞ã¨∞Î<åfl=Ú.
JO^Œ∞KÕ`« „Ñ≤Ü«ÚÖÏ~å! P`«‡ XHõ¯>Ë ^Œi≈OK«^Œy#k, q#^Œy#k, PÖ’zOK«^Œy#k,
^蕺xOK«^Œy#k. ^•xfl K«∂_»_»O =Å¡, q#_»O =Å¡, PÖ’zOK«_»O =Å¡, `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O
=Å¡ D ã¨=∞ãÎ̈O qk`«O J=Ù`«∞Ok.
ZO^Œ∞HõO>Ë ^Œ∞O^Œ∞aèx „"≥∂yOz#ѨC_»∞ ^•x #∞Oz "≥Å∞=_Õ qq^èŒ â◊ÉÏÌÅ#∞
^Œ∞O^Œ∞aè #∞Oz "Õ~°∞QÍ „QÆÇ≤ÏOK«ÖË=Ú. J=hfl ^Œ∞O^Œ∞aè ^è•fi#OÖ’ b#"≥∞ÿ# â◊ÉÏÌÖË.
JÖψQ â◊OYO ѨÓiOz#ѨC_»∞ [xOKÕ â◊ÉÏÌÅ∞ â◊OY^èŒfix HõO>Ë aè#fl"≥∞ÿ#q HÍ=Ù. Jq
â◊OY^èŒfixÖ’ JO`«~åƒùQÍÖˇ·# â◊ÉÏÌÖË. JÖψQ g}Ï"å^Œ#O KÕã≤#ѨC_»∞ q#|_Õ „Ѩ`ÕºHõ
ã¨fi~åÅ∞ g}Ï"å^ŒO HõO>ˇ "ÕÔ~·#q HÍ=Ù. J=hfl ^•xÖ’x ÉèÏQÍÖË. (ã¨Ü«∞^ä• g}ÏÜ≥ÿ∞
"å^Œº =∂<åÜ≥ÿ∞# ÉÏǨº#Ûù ÉÏÌ#Ûù‰õΩflÜ«∂ „^ŒæǨÏ}ÏÜ«∞, g}ÏÜ≥ÿ∞`«∞ „QÆǨÏ}Ë# – g}Ï"å^Œã¨º
"å â◊É’Ì QÆ$Ç‘Ï`«ó)
Jxfl #^Œ∞ʼnõΩ ã¨=Ú„^Œ"∞Õ QÆ=∞º™ê÷#O. Jq ^•xÖ’ qb#"≥∞ÿ `«=∞ „Ѩ`ºÕ Hõ Jã≤`Î åfixfl
`«ºl™êÎ~Ú. JÖψQ Jxfl ã¨Ê~°≈ʼnõΩ QÆ=∞ºO `«fiyO„kÜ«∞O. Jxfl "åã¨#ʼnõΩ <åã≤Hõ, Jxfl
 186 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
~°∞K«∞ʼnõΩ <åů, Jxfl â◊ÉÏÌʼnõΩ K≥=ÙÅ∞, Jxfl PÖ’K«#ʼnõΩ =∞#ã¨∞û, Jxfl q^ŒºÅ‰õΩ
ǨÏ$^ŒÜ«∞O, Jxfl Hõ~°‡Å‰õΩ KÕ`«∞Å∞, Jxfl ã¨∞MÏʼnõΩ [#<ÕO„kÜ«∞O, Jxfl qã¨~°˚#ʼnõΩ
áêÜ«Ú=Ù, Jxfl ^•~°∞ʼnõΩ HÍà◊√§, Jxfl "Õ^•Å‰õΩ "å‰õΩ¯ XˆH PÜ«∞`«#OQÍ =ÙO\Ï~Ú.
h\˜Ö’ LѨC "Õ¿ãÎ HõiyáÈ`«∞Ok. P LѨCh\˜ #∞Oz LѨC#∞ "Õ~°∞KÕÜ«∞ÖË=Ú.
LѨCh\˜Ö’ U ÉèÏQÍxfl ~°∞z K«∂z<å LѨC ~°∞KÕ =ÙO@∞Ok. JO>Ë P LѨCh\˜Ö’
LѨC ã¨~°fi"åºÑÎ̈"≥∞ÿ =ÙOk. JÖψQ Ѩ~°=∂`«‡ ‰õÄ_® J#O`«O, Jáê~°O, q*Ï˝# Ѷ¨∞#O.
D ^ÕǨÏO =¸ÅOQÍ P`«‡ „Ѩ`ÕºHõOQÍ =Ù#fl@∞ì Hõ#Ѩ_»∞`«∞Ok. HÍx, ^ÕÇ¨Ï `åºQÆOKÕã≤#
`«~åfi`« <Õ#∞ J<Õ aè#fl ã¨O[˝ÜÕ∞ =ÙO_»^Œ∞. J^≥Âfi`« ÉèÏ="Õ∞ q∞QÆ∞Å∞`«∞Ok. `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õk,
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ"å_»∞ =ÙO_»_»∞.
^≥Âfi`« ÉèÏ=O =Ù#flѨC_Õ XHõ_»∞ "Õ~˘Hõ ^•xfl "åã¨# K«∂™êÎ_»∞. XHõ_»∞ WOH˘Hõ
^•xfl Hõà◊§`À K«∂™êÎ_»∞. XHõ_»∞ K≥Ñ≤Ê#^•xfl =∞~˘Hõ_»∞ qO\Ï_»∞. XHõ_»∞ WOH˘Hõ^•xfl
PÖ’z™êÎ_»∞. XHõ_»∞ WOH˘Hõ ^•xfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï_»∞.
J^≥Âfi`« ã≤÷uÖ’, =∞~˘Hõ\ ˜ ÖË#ѨC_»∞, JO`å `å<Õ J~Ú#ѨC_»∞, Z=_»∞ ^Õxfl
"åã¨# K«∂™êÎ_»∞? Z=_»∞ ^Õxfl ^Œi≈™êÎ_»∞? Z=_»∞ ^Õxfl qO\Ï_»∞† Z=_»∞ Z=_çH˜
#=∞㨯i™êÎ_»∞? Z=_»∞ ^Õxfl PÖ’z™êÎ_»∞? Z=_»∞ ^Õxfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï_»∞? "åã¨#
K« ∂ KÕ " å_» ∞ . K« ∂ _» | _Õ k , ^Œ i ≈OKÕ " å_» ∞ , ^Œ i ≈OK« | _Õ k , q<Õ " å_» ∞ , q#|_Õ k ,
#=∞㨠¯ iOKÕ " å_» ∞ , #=∞㨠¯ iOѨ | _Õ " å_» ∞ , PÖ’zOK« | _Õ k , `≥ Å ∞㨠∞ ‰õ Ω <Õ " å_» ∞ ,
`≥Å∞ã¨∞HÀ|_Õk Ug =ÙO_»=Ù. Z=~°∂ =ÙO_»~°∞. JO`å J^ŒfiÜ«∞O, J^Õ P`«‡.
[#Hõ~å[ ã¨Éíè
q^ÕǨÏ~åA [#‰õΩ_»∞ „|Ǩχ"åkQÍ, l*Ï˝ã¨∞=ÙQÍ, ~å[i¬QÍ „Ѩã≤^Œ∞ú_»∞, PÜ«∞#
H˘Å∞=Ù ‰õÄ@OÖ’ x`«ºO `åufiHõ K«~°ÛÅ∞ ™êQÆ∞`«∂ =ÙO_Õq. „|Ǩχ*Ï˝#∞ Öˇ·#"åix
PÜ«∞# Éèí∂i ^ŒHΔ̃}Å`À, HÍ#¯Å`À ã¨`«¯iã¨∂Î =ÙO_Õ"å_»∞.
XHõ™êi PÜ«∞# XHõ Q˘Ñ¨Ê Ü«∂QÆO KÕâß_»∞. ^•xH˜ ‰õΩ~°∞, á⁄OKåÅ ^ÕâßÅ
#∞Oz Ñ≤Å=|_ç#"å~°∞, Ñ≤Å=|_»x"å~°∞ „ÉÏǨχ}∞Å<Õ‰õΩÅ∞ "≥àϧ~°∞. "åiÖ’ ã¨~°fi„âı+¨μª_≥·#
„|Ǩχ*Ï˝x Z=~À `≥Å∞ã¨∞HÀQÀi JHõ¯_» "Õ~Ú QÀ=ÙÅ#∞ xeáê_»∞. "å\˜ H˘=ڇʼnõΩ
Ѩ^Õã≤ |OQÍ~°∞ <å}ÏÅ K˘Ñ¨C# Hõ\ ˜ì JÅOHõiOz =ÙOKå_»∞. ''g∞Ö’ „|Ǩχq^Œº
^Œfii+¨μª_≥·#"å_»∞ D QÀã¨Ç¨Ï„ã¨O `ÀÅ∞‰õΩáÈ=K«∞Û—— Jx [#‰õΩ_»∞ „ѨHõ\ ˜OKå_»∞.
K«∂¿ãÎ KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê ã¨OÉèÏ=#. JO^Œ∞KÕ`« Pâ◊ ѨÙ_»∞`ÀOk. HÍx, „|Ǩχ*Ï˝x`«fi
x~°∂Ѩ} ™ê=∂#ºO HÍ^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« Z=~°∂ ™êǨÏã≤Oz =ÚO^Œ∞‰õΩ ~åÖË^Œ∞.
 187 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
z=iH˜ Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞ `«# t+¨μº_»∞ ™ê=∞„â◊=ã¨∞x`À ''P "Õ~Ú QÀ=ÙÅ∂ `ÀÅ∞‰õΩx
=∞# WO\˜H˜ fã¨∞‰õΩ"≥à◊√§—— J<åfl_»∞. „ÉÏǨχ}∞ÅO`å K«H˜`«∞ÅÜ«∂º~°∞. ''WO^Œ~°O
`«`«fiq^Œ∞ÅO =ÙO_»QÍ "å\˜x `ÀÅ∞‰õΩáÈ=_®xH˜ hÔHxfl QÆ∞O_≥Å∞? h=Ù =∂ HõO>ˡ
Q˘Ñ¨Ê"å_ç"å?—— Jx HÀѨyOKå~°∞.
^•xH˜ Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞ ã¨∂\˜QÍ ã¨=∂^è•#O K≥ѨʉõΩO_® ã¨q#Ü«∞OQÍ ''g∞~°∞
KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê"å~°∞. HÍx, <å‰õΩ D QÀ=ÙÅ∞ KåÖÏ J=ã¨~°O—— J<åfl_»∞. J`«x ѨÅ∞‰õΩÅÖ’
ã¨"åÅ∞ QÆiƒù`«"≥∞ÿ =ÙOk.
''J~Ú`Õ <å „Ñ¨â◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•#O K≥ѨC—— Jx [#Hõ~åA KÕ¿ã Ü«∂QÍxH˜ Ǩϟ`«
J~Ú# Jâ◊fiÅ∞_»∞ J<åfl_»∞. JÖψQ #<åfl_»∞ Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞. Jâ◊fiÅ∞_Õ HÍ^Œ∞. q∞ye#
„ÉÏǨχ}∞Å∞ J_çy# „Ѩâfl◊ Åxfl\˜H˜ `«_∞» =ÚHÀ‰õΩO_® @Hõ@HÍ ã¨=∂^è•<åÅ∞ K≥ÑÊ≤ "å~°O^Œix
q~°∞`«Î~°∞Å#∞ KÕâß_»∞. "åiÖ’ "åK«‰õΩflx ‰õΩ=∂Ô~Î „|Ǩχ"åkx J~Ú# QÍiæ ''<å „Ñ¨â◊flʼnõΩ
ã¨=∂^è•#O K≥ѨC—— J#flk. P „Ѩâ◊flÅ∞ Pã¨HÎ̃Hõ~°OQÍ =ÙO\Ï~Ú.
''D ã¨=∞ãÎ̈O Ѩ_»∞QÆ∞, ¿ÑHõ=Öˇ [ÅOÖ’ Ѩi"åºÑÎ̈"≥∞ÿ =Ù#flk Hõ^•? [ÅO ^ÕxÖ’
Ѩ~åºÑ¨ÎO?——
''"åÜ«Ú=ÙÖ’——
''"åÜ«Ú=Ù?——
''JO`«iHõΔÖ’HõOÖ’——
''JO`«iHõΔO?——
''QÆO^èŒ~°fiÖ’HõOÖ’——
''QÆO^èŒ~°fiÖ’HõO?——
''Pk`«º Ö’HõOÖ’——
''Pk`«º Ö’HõO?——
''K«O„^ŒÖ’HõOÖ’——
''K«O„^ŒÖ’HõO?——
''#HõΔ„`«Ö’HõOÖ’——
''#HõΔ„`«Ö’HõO?——
''^Õ=Ö’HõOÖ’——
''^Õ=Ö’HõO?——
''„Ѩ*ÏѨu Ö’HõOÖ’——
''„Ѩ*ÏѨu Ö’HõO?——
 188 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''„|Ǩχ֒HõOÖ’——
''„|Ǩχ֒HõO?——
WÖÏ QÍiæ Ô~\ì̃Oz J_»∞QÆ∞`«∞O_»QÍ Ü«∂[˝=Å∞¯ º_çH˜ HÀѨO =zÛOk. J_ç̂Q "å_çH˜
K≥¿ÑÊ"å_»∞ Ö’‰õΩ=#fl@∞ì ÉèÏqOz
''QÍsæ! K˘Ñ¨Ê^ŒO@∞ „Ѩâ◊flÅ∞ "Õã¨∞Î<åfl=Ù. U^À TÇ≤ÏOK«∞‰õΩx, J#∞=∂<å^è•~°O`À
Ѩ~°„|Ǩχ#∞ QÆ∞iOz Ñ≤zÛ „Ѩâ◊flÅ∞ "Õã¨∞Î<åfl=Ù. WHõ J_»QÆ=^Œ∞Ì. J_çy`Õ h `«Å
`≥yѨ_»∞`«∞Ok—— Jx ɡkiOKå_»∞. QÍiæ =∞ø#O =Ç≤ÏOzOk. `«~åfi`« =∞iH˘O^Œ~°∞
„Ѩâ◊flÅ∞ "Õâß~°∞. J=hfl J~Ú# `«~åfi`« QÍiæ ''D™êi Ô~O_»∞ H˜¡+ì̈"≥∞ÿ# „Ѩâ◊flÅ∞ "Õ™êÎ#∞——
Jx J_çyOk. "å\˜H˜ Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞ „Ѩ`«∞º`«Î~åeKåÛ_»∞. "≥Ú`«ÎO „ÉÏǨχ}∞ÅO^Œ~°∂
PÜ«∞# q*Ï˝# ^è•\˜H˜ Ѩ~ål`«∞Öˇ· x~°∞`«Î~°∞ÅÜ«∂º~°∞. |Ǩïâß D ã¨OѶ¨∞@# `«~åfi`«<Õ
[#‰õΩ_»∞ Ü«∂[˝=Å∞¯ ºxH˜ t+¨μº_≥· =ÙO\Ï_»∞.
ÉÏÖÏH˜, J*Ï`«â`„◊ ∞« =Ù
QÍ~°æº =Oâ◊OÖ’ [x‡Oz# ÉÏÖÏH˜ J<Õ ^Œ$ѨÙÎ_≥·# „ÉÏǨχ}∞_»∞ `«#‰õΩ `≥eÜ«∞xk
ÖË^Œx JǨÏOHõiOKÕ"å_»∞. XHõ™êi J`«_» HÍj~åA J~Ú# J*Ï`«â◊„`«∞=Ù =^ŒÌ‰õΩ "≥àϧ_»∞.
''h‰õΩ „|Ǩχ`«`«fiO LѨ^Õt™êÎ#∞—— J<åfl_»∞.
J*Ï`« â◊„`«∞=Ù ~å[i¬, „|Ǩχ"Õ`«Î. J~Ú<å Pã¨HÎ̃ Hõey ÉÏÖÏH˜H˜ "Õ~ÚQÀ=ÙÅ∞
^ŒHΔ̃}QÍ WzÛ ''JÖψQ LѨ^ÕtOK«O_ç. D ~ÀAÅÖ’ „Ѩu"å_»∂ [#‰õΩ_»∞ JO@∂ PÜ«∞#
=^ŒÌ̂H Ѩ~°∞QÆ∞Å∞ fã¨∞Î<åfl~°∞. <Õ#∞ PÜ«∞#O`« ã¨OѨ#∞fl_çx HÍHõáÈ=K«∞Û QÍx <å‰õΩ KÕ`«<≥·Ok
<Õ#∞ ^ŒHΔ̃}QÍ Wã¨∞Î<åfl#∞. <å‰õΩ „|Ǩϟ‡Ñ¨^Õâ◊O KÕÜ«∞O_ç—— J<åfl_»∞.
QÍ~°æº ÉÏÖÏH˜ ''ã¨∂~°∞ºxÖ’ =ÙO_Õ Ñ¨Ù~°∞+¨μ_Õ „|Ǩχ. J`«_çx <Õ#∞ Láêã≤ã¨∞Î<åfl#∞.
J<åfl_»∞.
''<å‰õΩ P ã¨∂~°∞º_ç QÆ∞iOz K≥ѨÊ=^Œ∞Ì. J`«_ç QÆ∞iOz <å‰õÄ `≥Å∞ã¨∞. JO^ŒiH˜,
Jxfl\˜H˜ =¸~°ú#∞º_»∞QÍ ã¨∂~°∞º_çx <Õ#∂ Láêã≤™êÎ#∞. P q^èŒOQÍ ã¨∂~Àºáêã¨# KÕ¿ã"å_»∞
JO^Œix q∞Oz#"å_≥· ~åA J=Ù`å_»∞—— Jx J*Ï`«â◊„`«∞=Ù J<åfl_»∞.
JѨC_»∞ ÉÏÖÏH˜ ''K«O„^Œ∞_çÖ’ =ÙO_Õ Ñ¨Ù~°∞+¨μ_çx „|ǨχQÍ <Õ#∞ Láêã≤ã¨∞Î<åfl#∞——
J<åfl_»∞.
''K«O„^Œ∞_çx QÆ∞iOz <å‰õΩ K≥ѨÊ=^Œ∞Ì. P „|Ǩχ <å‰õÄ `≥Å∞ã¨∞....—— J<åfl_»∞.
J*Ï`« â◊„`«∞=Ù
JÖψQ ÉÏÖÏH˜ P `«~åfi`« =~°ã¨QÍ q^Œ∞º`«∞Î#∞, PHÍâßxfl, "åÜ«Ú=Ù#∞, Jyflx,
[ÖÏxfl, J^ŒÌOÖ’ „ѨuaOÉÏxfl, =∞x+≤ #_çKÕ@ѨC_»∞ "≥#∞Hõ #∞Oz =KÕÛ ^èŒfixx, k‰õΩ¯Å#∞,
 189 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∞x+≤ h_»#∞, |∞kúx ¿Ñ~˘¯x, PÜ«∂ =ã¨∞Î=ÙÅÖ’ =ÙO_Õ Ñ¨Ù~°∞+¨μ_çx „|ǨχQÍ ¿Ñ~˘¯x P
„|Ǩχ#∞ `å#∞ Láêã≤ã¨∂Î =ÙO\Ï#x K≥áêÊ_»∞. Jxfl\˜x ''Jk „|ǨχHÍ^Œ∞, HÍ^Œ∞, ^•xfl
QÆ∞iOz <å‰õΩ K≥ѨÊ#Hõ¯~°ÖË^Œ∞—— Jx J*Ï`« â◊„`«∞=Ù YO_çOKå_»∞. z=~°‰õΩ WHõ Ug∞`ÀK«Hõ
ÉÏÖÏH˜ =∞ø#O =Ç≤ÏOKå_»∞.
''WO`Õ<å h‰õΩ `≥eã≤Ok? WOHÍ U"≥∞ÿ<å=ÙO^•?—— Jx J*Ï`«â◊„`«∞=Ù J_»QÍæ
''JO`Õ—— J<åfl_»∞ ÉÏÖÏH˜.
''WO`Õ J~Ú`Õ Jk Jã¨Öˇ·# „|Ǩχ*Ï˝#O HÍ^Œ∞. D q∞_çq∞_ç *Ï˝#O`À <å‰õΩ
ZO^Œ∞‰õΩ LѨ^Õt™êÎ#<åfl=Ù?—— Jx J*Ï`« â◊„`«∞=Ù J#QÍ ''<Õ#∞ g∞ t+¨μº_ç<Ò`å#∞.
<å‰õΩ „|Ǩχ#∞ QÆ∞iOz K≥ѨÊO_ç—— Jx ÉÏÖÏH˜ ~åA#∞ J_çQÍ_»∞.
JѨC_»∞ J*Ï`« â◊„`«∞=Ù ''„ÉÏǨχ}∞xH˜ HõΔ„uÜ«Ú_»∞ „|Ǩχ*Ï˝<ÀѨ^Õâ◊O KÕÜ«∞_»O
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ q~°∞^ŒúO. J~Ú#ѨÊ\˜H© h=Ù J_çQÍ=Ù Hõ#∞Hõ h‰õΩ K≥|∞`å#∞—— Jx LѨ^Õâ◊O
KÕâß_»∞.
J*Ï`« â◊„`«∞=Ù, ÉÏÖÏH˜ x„^ŒáÈ`«∞#fl ™È=∞~åA J<Õ XHõ =ºHÎ̃=^ŒÌ‰õΩ "≥àϧ~°∞.
J*Ï`« â◊„`«∞=Ù J`«_çx `«\ ì̃ ÖËѨ_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOKå_»∞. ™È=∞~åA QÍ_è» x„^ŒÖ’ =Ù#flO^Œ∞#
H˘O`«¿ãѨ\ ˜H˜ QÍx ÖË=ÖË^Œ∞.
''K«∂âß"å?—— D =ºHÎ̃ x„^ŒÖ’ =ÙO_»QÍ J`«xÖ’x q*Ï˝#`«`fi« O Jxfl *Ï˝<OÕ „kÜ«∂Å
K≥·`«<åºxfl `«#Ö’H˜ fã¨∞‰õΩx, J`«x ǨÏ$^ŒÜ«∂HÍâ◊OÖ’ q„âßOu fã¨∞‰õΩO@∞#flk. JѨC_»∞
P =ºH˜Î x„kã¨∞Î<åfl_»O\Ï~°∞. P ã≤÷uÖ’ J`«x "å‰õΩ¯ „Ѷ¨∂}ËO„kÜ«∞O, Hõà◊√§, K≥=ÙÅ∞,
=∞#ã¨∞û ‰õÄ_® q„â◊q∞™êÎ~Ú. J`«_Õ ã¨fiѨfl ã≤÷uÖ’ =ÙO_»QÍ, XHõ =∞Ǩ~åA HÍ=K«∞Û.
=∞Ǩ„ÉÏǨχ}∞_»∞ HÍ=K«∞Û. ^Õ=`« HÍ=K«∞Û. XHõ ~åA `«# „Ѩ[Å#∞ Ѩiáêeã¨∂Î `«#
~å[ºOÖ’ Ü«∞^äÕK«ÛùQÍ ã¨OK«iOz#@∞ì ã¨fiѨflOÖ’x =ºHÎ̃ ‰õÄ_® *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å#∞ `«#Ö’H˜
fã¨∞‰õΩx, "å\˜ ã¨Ç¨Ü«∞O`À qq^èŒ ã≤÷`«∞Å#∞ Ü«∞^äÕK«ÛùQÍ HõeÊOK«∞‰õΩx `«# ^ÕǨÏOÖ’
ã¨OK«i™êÎ_»∞. HÍx, =ºHÎ̃ QÍ_è»x„^ŒÖ’ =Ù#flѨC_»∞ J`«xH˜ ã¨fiáêfl#∞Éèí=O, U W`«~° J#∞Éèí=O
=ÙO_»^Œ∞. J`«_»∞ ѨÓ~°‚"≥∞ÿ# P#O^ŒO J#∞Éèíq™êÎ_»∞. JÖÏ J#∞ÉèíqOKÕ^Õ q*Ï˝#=∞Ü«∞"≥∞ÿ#
P`«‡. ™êÖˇÑ¨Ù~°∞QÆ∞ `«#Ö’ #∞Oz =zÛ# ^•~åÅ g∞^Œ∞QÍ #_çz#@∞ì XHõ Jyfl*ÏfiÅ
#∞Oz xѨC~°=fiÅ∞ ˆ~y#@∞ì, „ѨѨOK«OÖ’x ã¨=∞ãÎ̈ =ã¨∞Î=ÙÅ∞, „áê}∞Å∞, ^Õ=`«Å∞ Jhfl,
JO^Œ~°∞ P Ѩ~°„|Ǩχ`«`«fiO #∞OKÕ L^ŒƒùqOKå~°∞ Jx J*Ï`« â◊„`«∞=Ù K≥áêÊ_»∞.
"Õ∞Ѷ¨∞QÆ~°̊#Ö’ ^Œ ^Œ ^Œ
„Ѩ*ÏѨu Ѩل`«∞Öˇ·# ^Õ=`«Å∞, Jã¨∞~°∞Å∞, =∞#∞+¨μºÅ∞ `«=∞ `«O„_ç =^ŒÌ â◊√„â◊¥+¨
KÕã¨∂Î, „|ǨχK«~°º „=`«O J=ÅOaOz H˘O`«HÍÅO QÆ_çáê~°∞. P `«~åfi`« =ÚO^Œ∞QÍ
^Õ=`«Å∞ „Ѩ*ÏѨux ''`«O„_ô! =∂‰õΩ U^≥·<å LѨ^Õâ◊O KÕÜ«∞O_ç—— Jx „áêi÷OKå~°∞.
 190 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
PÜ«∞# 㨈~#x ''^Œ—— J<Õ JHõΔ~°O LK«ÛùiOKå_»∞. ''W^Õ <Õ#∞ g∞‰õΩ WKÕÛ LѨ^Õâ◊O,
nx J~°÷O É’^èŒÑ¨_çO^•?—— Jx J_çQÍ_»∞.
^Õ=`«Å∞ ''É’^èŒÑ¨_çOk. ^Œ JO>Ë ^•=∞º`« (^Œ=∞O). ^Õ=`«Å"≥∞ÿ# "Õ∞=Ú WO„kÜ«∞
™œMϺŠѨ@¡ Jq∞`å㨉õΩÎÅ=Ú Hõ#∞Hõ WO„kÜ«∞x„QÆǨÏO J=ÅOaOK«=∞x g∞~°∞
LѨ^ÕtOKå~°∞. JO`ÕHÍ^•?—— „Ѩ*ÏѨu J=Ù#<åfl_»∞.
`«~åfi`« =∂#=ÙÅ∞ „Ѩ*ÏѨux LѨ^ÕâßxÔH·# Ji÷OKå~°∞. „Ѩ*ÏѨu uiy ''^Œ——
Jx ''W^Õ <å LѨ^Õâ◊O. g∞‰õΩ J~°÷"≥∞ÿO^•?—— J<åfl_»∞.
''J~°÷"≥∞ÿOk. ^Œ JO>Ë ^Œ`«Î. ^•#O, =∂#=ÙÅ∞ ã¨Ç¨Ï[OQÍ Ö’Éèí∞Öˇ· =ÙO\Ï~°∞.
Hõ#∞Hõ ^•#QÆ∞}O JÅ=~°∞K«∞HÀ=∞x g∞~°∞ =∂‰õΩ É’kèOKå~°∞. J=Ù<å?—— Jx =∂#=ÙÅ#QÍ
„Ѩ*ÏѨu J=Ù#<åfl_»∞.
`«~åfi`« Jã¨∞~°∞Å∞ „Ѩ*ÏѨux `«=∞‰õΩ ‰õÄ_® LѨ^Õâ◊O KÕÜ«∞=∞<åfl~°∞. „Ѩ*ÏѨu
=∞m§ ''^Œ—— J<åfl_»∞. Jx ''W^Õ g∞‰õΩ <å LѨ^Õâ◊O. Jk J~°÷"≥∞ÿO^•?—— Jx J_çQÍ_»∞.
Jã¨∞~°∞Å∞ ''J~°÷"≥∞ÿOk ^Œ JO>Ë ^ŒÜ«∞^èŒfiO, ^ŒÜ«∂QÆ∞}O. "Õ∞=Ú ã¨Ç¨Ï[OQÍ
J^ŒÜ«∞ ã¨fiÉèÏ=ÙÅ=Ú Hõ#∞Hõ ^ŒÜ«∂QÆ∞}O <Õ~°∞ÛHÀ=∞x g∞~°∞ =∂‰õΩ É’kèOKå~°∞. JO`Õ<å?——
J<åfl~°∞. „Ѩ*ÏѨu ''J=Ù#∞ g∞~°∞ ã¨iQÍ<Õ J~°÷O KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞—— J<åfl_»∞.
P<å\˜ #∞Oz D<å\˜ =~°‰õΩ =~°¬"Õ∞Ѷ¨∞O Liq∞#ѨC_»∞ ^•x QÆ~°̊# ''^Œ ^Œ ^Œ——
Jx qxÑ≤ã¨∞ÎOk. ZO^Œ∞Hõx? JO>Ë =~°¬"Õ∞Ѷ¨∞O ^•=∞º`«, ^Œ`«Î, ^ŒÜ«∞^èŒfiO (^Œ=∞O,
^•#O, ^ŒÜ«∞) J<Õ =¸_»∞ ã¨∞QÆ∞}ÏÅ#∞ JÅ=~°K«∞HÀ=Åã≤OkQÍ ã¨~°∞fiʼnõΩ É’kèã¨∞Î#fl
„Ѩ*ÏѨu "å}˜x J#∞ã¨iã¨∂Î =ÙO@∞Ok. Hõ#∞Hõ, „Ѩu XHõ¯_»∞ D =¸_»∞ ã¨^Œ∞æ}ÏÅ#∞
JÅ=~°∞K«∞HÀ"åe.
|$ǨÏ^•~°}ºHÀѨx+¨`«∞ΠѨOK«=∂^蕺ܫ∞O, Ô~O_»= „ÉÏǨχ}OÖ’x D L^ŒO`«O
POQÆ¡ Hõq \˜.Zãπ. ZeÜ«∞\ò#∞ ZO`À PHõi¬OzOk. J`«x ''"Õãπì ÖϺO_£—— Hõq`å
ã¨OѨÙ\˜Ö’x ''"å\ò k ^äŒO_»~ü Ãã_£ (What the Thunder Said) ‰õΩ D Hõ^äŒ „¿Ñ~°}.
"............
Ganga was sunken, and the limp leaves
Waited for Rain, while the black clouds
Gathered far distant, over Himavant.
The jungle crouched, humped in silence.
Then spoke the thunder
Da
 191 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Datta : What have we given.?
..............
Datta, Dayadhvam. Damyata
Shantih Shantih Shantih" Jx P Hõq`« =ÚQÆ∞ã¨∞ÎOk.
D J^蕺ܫ∞O`À ^Œâ’Ѩx+¨`«∞ÎÅ ã¨O„QÆǨÏѨiK«Ü«∞O ѨÓiÎ J~ÚOk. x*ÏxH˜
ã¨=∞ãÎ̈ Ç≤ÏO^Œ∂ zO`«#‰õΩ P^è•~°„áêÜ«∞"≥∞ÿ# LѨx+¨`«∞ÎÅ QÆ∞iOz WO`«HõO>ˇ Ö’`«∞QÍ,
qãÎ̈ $`«"≥∞ÿ# q=~°} W¿ãÎ `«Ñ¨Ê, "å\˜H˜ <åºÜ«∞O [~°QÆ^Œ∞. HÍx, D ~°K«~Ú`« `«ÅÃÑ\ì̃#
ÉèÏ~°fÜ«∞zO`«# ã¨~°fiã¨fiOÖ’ LѨx+¨`«∞ÎÅ „Ѩ™êÎ=# XHõ ÉèÏQÆO =∂„`«"Õ∞. JO^Œ∞KÕ`«
‰õΩ¡ÑÎ̈OQÍ<Õ D „Ѩ™êÎ=# KÕÜ«∞_»O [iyOk.

V
 192 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
20. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ : ã≤OǨ=Ö’Hõ#O
WѨC_»∞ XHõ™êi LѨx+¨`«∞ÎÅ LѨ^Õâ◊™ê~°O ã¨O„QÆǨÏOQÍ K«∂^•ÌO. LѨx+¨`«∞ÎÅ
É’^èŒÅ‰õΩ c*ÏÅ∞ KåÖÏ =~°‰õΩ |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’<Õ =Ù<åfl~Ú. "å\˜x qãÎ̈iOz XHõ „Ѩ`ÕºHõ
`«`«fiOQÍ fiÛkkÌOk =∂„`«O |∞∞ˆQfi^•xH˜ KåÖÏ HÍÅO `«~åfi`«, JO>Ë ã¨∞=∂~°∞ "≥ÜÕ∞ºà◊§
`«~åfi`«.
"Õ^•ÅÖ’ „áê=ÚYºO =Ç≤ÏOz# Ü«∞[˝Ü«∂QÍk Hõ~°‡HÍO_»‰õΩ LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ `å=Ù
ÖË^Œ∞. Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ∞ WǨÏ, Ѩ~°Ö’Hõ ã¨∞MÏÅ#∞ PtOz =∂„`«"Õ∞ KÕÜ«∞|_Õq. P ã¨∞MÏÅ∞
Jâßâ◊fi`«O. JO^Œ∞KÕ`« Jq z=iH˜ ^Œ∞óY HÍ~°}ÏÅ=Ù`å~Ú. ÃÑ·QÍ Ü«∞*Ï˝ÅÖ’ „‰õÄ~°"≥∞ÿ#
[O`«∞|Å∞Å∞ `«Ñ¨Êxã¨i. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ P q^èŒ"≥∞ÿ# Ç≤ÏO™êѨ^ŒúuH˜ =ºuˆ~HõO.
âßâ◊fi`å#O^Œ „áêÑ≤HÎ ˜ Ü«∞*Ï˝k Hõ~‡° HÍO_» HÍHõ, *Ï˝#"Õ∞ UÔHH· õ =∂~°=æ ∞x LѨx+¨`∞« ÅÎ ∞
É’kèOKå~Ú. Hõ~°‡Å#∞ J<åã¨HõÎOQÍ KÕã≤#ѨC_»∞ "å\˜ Ѷ¨e`åÅ∞ =∂#=ÙxH˜ JO@=<Õ
qâßfiã¨O ‰õÄ_® LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. J~Ú`Õ, Hõ~°‡HõO>ˇ *Ï˝#"Õ∞ =ÚYº=∞x,
*Ï˝<å~°̊#‰õΩ Hõ~°‡ XHõ ™ê^èŒ#=∞x, *Ï˝# K«~°ÛˆH LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ JkèHõ „áê^è•#ºq∞KåÛ~Ú.
JO`«=∂„`å# "Õ^Œ ã¨OÇ≤Ï`«ÅÖ’ `«`«fizO`«# Jã¨Å∞ ÖË^Œx HÍ^Œ∞. „ѨѨOK«OÖ’x
"≥·q^蕺xH˜ J_»∞QÆ∞#., ^•xH˜ HÍ~°}OQÍ, P^è•~°OQÍ UHõ`«fiO =ÙO^Œx, U^À XHõ
=¸Å`«`«fiO =ÙO^Œx "Õ^Œ |∞∞+¨μÅ∞ ‰õÄ_® qâ◊fiã≤OKå~°∞. n~°…`«=Ú_»∞ J<Õ |∞∞+≤
„Ѩ=zOz# ''UHõO ã¨`ü q„áê |Ǩï^è• =^ŒOu—— J<Õ "åHõºO WO^Œ∞‰õΩ `å~å¯}O. JÖψQ
„ѨѨOKåxH˜ Pk Uk Jx q"ÕzOz# <åã¨nÜ«∞ ã¨∂HõÎO =∞~˘Hõ L^•Ç¨Ï~°}. ''`«^ÕHõO——
(`«`{ü UHõO) J#|_Õk U^À =Ù#fl^Œx, Jk `«Ñʨ =∞ˆ~n ÖË^xŒ JO@∂, D „ѨÑO¨ Kåxfl
ZѨC_»∞, ZÖÏ, Z=~°∞ ã¨$lOKå~À Z=iH˜ `≥Å∞ã¨∞, ^Õ=`«Å∞ ‰õÄ_® ã¨$+≤ìH˜ `«~åfiu "åˆ~
Hõ#∞Hõ "åiH˜ ‰õÄ_® `≥eÜ«∞^Œx, P Ѩ~°"Õ∞â◊fi~°∞_çÔH·<å `≥Å∞ã¨∞<À `≥eÜ«∞^À Jx |∞∞ˆQfi^Œ"Õ∞
ã¨O^ÕÇ≤ÏOzO^ŒO>Ë ã¨Oâ◊Ü«∞O`À „áê~°OÉèí=∞ÜÕ∞º `«`«fizO`«# JѨÊ\˜ˆH =Ù#fl^Œx
„QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û. WHõ LѨx+¨`«∞ÎÅ HÍÅO =KÕÛiH˜ `«`«fizO`«# (spirit of inquiry, philo-
sophical thinking) ѨiѨÓ~°‚qHÍã¨O K≥OkOk.
LѨx+¨`«∞ÎÅ „Ѩ^è•# „Ѩuáê^Œ# P`«‡ (self), „|Ǩχ (universal soul) |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’
P`«‡ J<Õ Ñ¨^ŒO =zÛ#ѨÊ\˜H˜ Jk LѨx+¨^Œ~°÷OÖ’ ÖË^Œ∞. |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ P`«‡#∞ „áê}O
J<Õ J~°÷OÖ’ LѨÜ≥∂yOKå~°∞. (^Œâ◊=∞ =∞O_»ÅO, 16= ã¨∂HõÎO, =¸_»= |∞∞‰õΩ¯Ö’
''ã¨∂~°ºO K«‰õΔΩ~°æK«Û`«∞"å`«=∂`å‡..) HÍx, LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ P`«‡ JO>Ë =∂#=Ùx =∞~°}O`À
WO„kÜ«∂Å∞, =∞#ã¨∞û, „áê}O Jhfl #tOK«QÍ, Jxfl\˜H© "≥#∞Hõ âßâ◊fi`«OQÍ q∞yÖË
Jx~°fiK«hÜ«∞"≥∞ÿ# =¸Å`«`«fiO U^≥·`Õ =ÙO^À Jk.
 193 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JÖψQ „|Ǩχ J<Õ Ñ¨^•xfl "Õ^ŒOÖ’ =∞O„`«O, ™È΄`«O, „áê~°÷# J<Õ J~°÷OÖ’
LѨÜ≥∂yOKå~°∞. LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ Jk ã¨=∞ãÎ̈ qâßfixH˜ HÍ~°}OQÍ, P^è•~°OQÍ, L`«ÊuÎ
™ê÷#OQÍ =ÙO_Õ Ñ¨~°=∞`«`«fiO Jx J~°÷O. z=iH˜ P`«‡‰õΩ, „|Ǩχ‰õΩ JÉèË^ŒO K≥ѨÊ|_çOk.
„|Ǩχ UHõ"Õ∞"åkfifÜ«∞O J~Ú#ѨC_»∞, Jk `«Ñ¨Ê =∞ˆ~n ÖË#ѨC_»∞, P`«‡‰õΩ =∂„`«O
„Ѩ`ÕºHõ Jã≤Î`«fiO ZHõ¯_» =ÙO@∞Ok? P`«‡ "Õ~°∞QÍ =Ù#fl^Œx ÉèÏqOK«_»O XHõ „Éèí=∞. P
„Éèí=∞ `˘Åy#ѨC_»∞ P`«‡‰õΩ, „|Ǩχ‰õΩ ÉèË^ŒO ÖË^Œx, Ô~O_»∂ XHõ>Ë#x `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O
[~°∞QÆ∞`«∞Ok. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ D q+¨Ü«∂xfl Ѩ^ÕѨ^Õ L^•…\ ˜OKå~Ú. JÜ«∞=∂`å‡ „|Ǩχ
(D P`«‡ÜÕ∞ „|Ǩχ), `«`«Îº=∞ã≤ (J^Õ h=Ù), JǨÏO „|Ǩ‡ã≤‡ (<Õ<Õ „|Ǩχ#∞), ã¨~°fiO
Yefi^ŒO „|Ǩχ (D ã¨~°fiO „|Ǩχ"Õ∞ J~Ú=Ù#flk) "≥Ú^ŒÖˇ·# =∞Ǩ"åHͺÅ`À P`«‡,
„|ǨχŠJaè#fl`åfixfl LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ É’kèOKå~Ú.
P`«‡, ÖË^• „|Ǩχ x`«ºO, âßâ◊fi`«O, J#â◊fi~°O, JHõΔ~°O, J<åk=∞^蕺O`«O,
<å=∞~°∂Ѩ QÆ∞}~°Ç≤Ï`«O. ^•xfl ã¨`ü, z`ü, P#O^ŒO Jx QÍx, =∞~˘Hõ q^èŒOQÍ QÍx
Zxfl q^è•Å∞QÍ =i‚Oz<å, Jk z=~°‰õΩ Jx~åfiK«ºO, Jx~°fiK«hÜ«∞O, Jx LѨx+¨`«∞ÎÅ∞
¿Ñ~˘¯<åfl~Ú. J~Ú`Õ Jk P#O^Œã≤÷u Jx ‰õÄ_® ѨÅ∞KÀ@¡ =i‚OKå~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
`≥·uÎsÜ≥∂Ѩx+¨`«∞ÎÖ’x D „H˜Ok ã¨∞„Ѩã≤^Œú â’¡HõO :
Ü«∞`À"åKÀ x=~°ÎO`Õ
J„áêѨ¨º =∞#™ê ã¨Ç¨Ï
P#O^ŒO „|Ǩχ}À q^•fi<£
# aÉèuË Hõ^•K«#
– "å‰õΩ¯, =∞#ã¨∞û ‰õÄ_® ^Õxfl KÕ~°ÖËHõ uiy =KÕÛ™êÎÜ≥∂ P „|ǨχÜÕ∞ P#O^Œ=∞x
Ziy# *Ï˝xH˜ ÉèíÜ«∞O J<Õk =ÙO_»^Œ∞–
z=iH˜ P`«‡#∞ ''<Õu <Õu—— – Wk HÍ^Œ∞, Wk HÍ^Œ∞ (J^˘Hõ ~°HõO singularity)
Jx `«Ñ¨Ê =∞~˘Hõ q^èŒOQÍ K≥ѨÊ_®xH˜ gÅ∞ÖË^Œx LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ É’kè™êÎ~Ú. =∂#=ÙxÖ’
J~Ú^Œ∞ HÀâßÅ∞<åfl~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜k J#fl=∞Ü«∞HÀâ◊O. ^•xÖ’ „áê}=∞Ü«∞ HÀâ◊O, ^•xÖ’
=∞<À=∞Ü«∞ HÀâ◊O, ^•xÖ’ q*Ï˝#=∞Ü«∞ HÀâ◊O. ^•x֒ѨŠJOu=∞OQÍ P#O^Œ=∞Ü«∞
HÀâ◊O. J~Ú`Õ P#O^ŒO ‰õÄ_® XHõ QÆ∞}"Õ∞. JO^Œ∞KÕ`« ^•xfl ‰õÄ_® ^•\˜áÈ`Õ `«Ñ¨Ê
x~°∞æ} „|Ǩχ ÅaèOK«^Œ∞. Jk Jx~åfiK«ºO. HÍO\ò '#∂q∞#<£— "≥Å Jk =Ù#fl^Œx
ã¨∂zOK«_»O `«Ñ¨Ê ^•xfl WOˆH q^èŒOQÍ#∞ TÇ≤ÏOK«ÖË=Ú.
LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ =∞~˘Hõ =ÚYº „Ѩuáê^Œ# Hõ~°‡"å^Œ, ѨÙ#~°̊#‡"å^ŒO. |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’
=∂#=Ù_»∞ `«# Hõ~°‡Å ѨÙ}º, áêáêÅ#∞ |\ì̃ Ѩ~°Ö’HÍÅÖ’ ã¨∞Y, ^Œ∞óMÏÅ#∞ J#∞Éèíq™êÎ_»x
=Ù#flѨÊ\˜H˜, ѨÙ#~°̊#‡ ÉèÏ=# ã¨Ê+ì̈OQÍ ÖË^Œ∞. ÉèÏ=O LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ ã¨OѨÓ~°‚O qHÍã¨O
K≥OkOk. ã¨Ç¨Ï„™êÉÏÌÅ∞QÍ Jk ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#‰õΩ, =∞`åxH˜ „áêuѨkHõ J~ÚOk.
P`«‡#∞ „`Àã≤ѨÙzÛ# Éè∫^ŒúO ‰õÄ_® ѨÙ#~°̊#‡#∞ JOwHõiOzOk.
 194 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Hõ~°‡Ñ¶¨ÅO J#∞Å¡OѶ‘∞Ü«∞O. ã¨`«¯~°‡ =Å¡ L`«Î=∞QÆ`«∞Å∞, ^Œ∞+¨¯~°‡ =Å¡ J^èŒ=∞QÆ`«∞Å∞
„áêÑ≤ΙêÎ~Ú. U Hõ~°‡ J~Ú<å ѨÙ#ó ѨÙ#~°̊#‡Å‰õΩ HÍ~°}O J=Ù`«∞Ok.
KèåO^ÀQÀºÑ¨x+¨`«∞ÎÖ’ XHõKÀ@ ѨÙ#~°˚#‡ q^è•#O =i‚`«"≥∞ÿOk. =∂#=Ùx
=∞~°}Ï#O`«~°O P`«‡ Ô~O_»∞ q^è•Å∞QÍ „Ѩܫ∂}˜ã¨∞ÎOk. XHõ\ ˜ ^Õ=Ü«∂#O, Ô~O_»=k
Ñ≤`«$Ü«∂#O.
J~°}ϺÅÖ’ „â◊^•úà◊√=ÙÖˇ· `«áÈx+ª̈Ö’ QÆ_»∞ѨÙ`«∂ rq`«O KåeOKÕ"å~°∞ =~°ã¨QÍ
`Õ*’=∂~åæ# ѨQÆ\ ˜x, `«~åfi`« â◊√Hõ¡Ñ¨HΔÍxfl, L`«Î~åÜ«∞}Ïxfl, ã¨O=`«û~åxfl, ã¨∂~°∞º_çx,
K«O„^Œ∞_çx, q^Œ∞º`«∞Î#∞ „Ѩ"Õt™êÎ~°∞. JHõ¯_» J=∂#=Ù_≥·# ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ =ÙO\Ï_»∞. J`«_»∞
P`«‡#∞ „|Ǩχ֒H˜ fã¨∞‰õΩáÈ`å_»∞. JHõ¯_ç#∞Oz WHõ uiy~å=_»O J<Õk =ÙO_»^Œ∞. Jk
[#‡~åÇ≤Ï`«ºã≤÷u. J^Õ =ÚHÎ̃, "≥∂HõΔO. P`«‡ D q^èŒOQÍ „Ѩܫ∂}O KÕ¿ãk ^Õ=Ü«∂#O.
WHõ Ñ≤`«$Ü«∂#O : „QÍ=∂ÅÖ’ Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ∞ KÕã¨∂Î, ^•#^èŒ~å‡Å =O\˜ ã¨`«¯~°‡Å∞
KÕã∂¨ ,Î ÉÏ=ÙÅ∞ „`«qfiOK«_O» =O\˜ „Ѩ*ÏÇ≤Ï`«HÍ~åºÅ∞ KÕã∂¨ Î rq`«O QÆ_Ñç #≤ "å~°∞ ^è∂Œ =∞OÖ’
„Ѩ"tÕ Oz, JHõ¯_ç #∞Oz ~å„uÖ’H˜, ~å„u #∞Oz Hõ$+¨Ñ‚ H¨ OΔõ Ö’H˜, ^•x #∞Oz ^ŒH} Δ̃ ÏÜ«∞OÖ’H˜
„Ѩ"tÕ ™êÎ~∞° . HÍx ã¨O=`«û~åxfl KÕ~∞° HÀÖË~∞° . JHõ¯_ç #∞Oz "å~°∞ Ñ≤`$« Ö’HõOÖ’H˜ „Ѩ"tÕ ™êÎ~∞° .
^•x#∞Oz PHÍâ◊OÖ’, JHõ¯_ç #∞Oz K«O„^Œ∞xÖ’ „Ѩ"Õt™êÎ~°∞. Jk ^Õ=`«Å J#flO,
^Õ=`«Å∞ ^•xfl Éèí∞l™êÎ~°∞. Jk Ñ≤`«$Ü«∂#O.
K«O„^ŒÖ’HõOÖ’ `«=∞ ѨÙ}ºHõ~°‡Å Ѷ¨ÅO ǨÏiOz áÈÜÕ∞ =~°‰õΩ „¿Ñ`«∞Å∞QÍ
x=ã≤™êÎ~°∞. Ñ≤^ŒÑ¨ u~°∞QÆ∞ „Ѩܫ∂}O „áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok. "≥Ú^Œ@ PHÍâ◊OÖ’H˜, P
`«~åfi`« "åÜ«Ú=∞O_»ÅOÖ’H˜ „Ѩ"Õt™êÎ~°∞. "åÜ«Ú=ÙQÍ =∂i, Ñ≤^ŒÑ¨ ^èŒ∂=∞OQÍ, P
Ñ≤=∞‡@ "Õ∞Ѷ¨∞OQÍ, =~°¬OQÍ =∂i Éèí∂q∞ÃÑ·H˜ kQÆ∞`å~°∞. P `«~åfi`« =i ^è•#ºOQÍ<À,
Ü«∞=^è•#ºOQÍ<À, F+¨nèÅ`«Å∞QÍ<À, =$HΔÍÅ∞QÍ<À, uÅÅ∞QÍ<À, z‰õΩ¯_»∞Å∞QÍ<À
[x‡™êÎ~°∞. P ^è•<åº^Œ∞Å#∞ Éèí∞lOz# "åiÖ’ ˆ~`«ã¨∞ûQÍ =∂i uiy=zÛ# "åiH˜
„ÉÏǨχ}, HõΔ„uÜ«∞, "≥·â◊º [#‡ÅÖ’ U^À XHõ\ ˜ „áêÑ≤Îã¨∞ÎOk. ^Œ∞+¨¯~°‡Å∞ KÕã≤#"åiH˜
â◊√#Hõ, ã¨∂Hõ~°, Kè«O_®Å [#‡Å =O\˜q „áêÑ≤ΙêÎ~Ú.
JÖÏHÍHõ l`Õ O „kÜ« Ú Öˇ · , Hõ ~ î À ~° ` « Ñ ¨ ã ¨ ∞ û KÕ ã ≤ *Ï˝ # =∂~åæ # P`« ‡ `« ` åfixfl
`≥Å∞ã¨∞HÀQÆey#"å~°∞ âßâ◊fi`« =ÚHÎ̃ á⁄O^Œ∞`å~°∞. "åiH˜ [##=∞~°} ѨÙ#~å=$uÎ =ÙO_»^Œ∞.
`å=Ú ^ÕǨÏ=∂„`«∞Å∞ HÍ^Œx, `«=∞ Jã¨Å∞ `«`«fiO P`«‡ Jx `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl"å~°∞ „|ÃÇχHõºO
K≥O^Œ∞`å~°∞. `å#∞ "Õ~°∞, „|Ǩχ "Õ~°∞ J#flk Jq^Œº =Å¡, J*Ï˝#O =Å¡ HõeˆQ „ÉèÏOu.
*Ï˝#O =Å¡ Jq^Œº `˘Åy „|Ǩχã≤÷u Åaèã¨∞ÎOk. Wk LѨx+¨`«∞ÎÅ =∞~˘Hõ =ÚM’ºÑ¨^Õâ◊O.
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ „ѨuáêkOz# D qq^èŒ ÉèÏ"åÅ#∞ – P`«‡, „|Ǩχ, ѨÙ#~°˚#‡,
=ÚH˜Î "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x– ¿ÇÏ`«∞"å^Œ∞Å∞, Éè∫uHõ"å^Œ∞Å∞, <åã≤ΉõΩÅ∞ JOwHõiOK«~°∞.
=∂#=Ùx =∞~°}Ï#O`«~°O ^ÕǨÏ=∞O`å #tOz<å P`«‡ J<Õk U^À q∞QÆ∞Å∞`«∞O^Œx
 195 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ZO^Œ∞‰õΩ #=∂‡e? P #=∞‡HÍxH˜ P^è•~°O Uq∞\˜? JÖψQ D qâßfixH˜ ã¨$+≤ìHõ~°Î J~Ú#
Ѩ~°„|Ǩχ J<Õk =ÙO^Œ#_®xH˜ P^è•~°O Uq∞\˜? Jk ˆH=ÅO TÇ¨Ï HÍ^•? XHõ =¸_è»
qâßfiã¨O HÍ^•?
x*ÏxH˜ P`«‡ J<Õk =∞~°}Ï#O`«~°O q∞QÆ∞Å∞`«∞O^Œ<Õk Jxfl *Ï`«∞ÅÖ’#∞, Jxfl
=∞`åÅÖ’#∞ =Ù#fl ÉèÏ=<Õ. J^Õ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ XHõ „Hõ=∞Ѩi}Ï=∞O K≥Ok P`«‡–„|ǨχÅ
UHõ`«fi ã≤^•úO`«OQÍ ~°∂ѨÙ^•eÛOk `«Ñ¨Ê "åã¨Î=OQÍ Jk Jâߢã‘ÎÜ«∞"≥∞ÿ# XHõ HõÅÊ#
=∂„`«"Õ∞. ^•xfl #=∞‡_»O =¸_è»`«fiO Jx ¿ÇÏ`«∞"å^Œ∞Å∞, <åã≤ΉõΩÅ∞ x~°ã≤™êÎ~°∞.
WÖÏ "åkOKÕ"å~°∞ q*Ï˝#âߢ™êÎÅ∞ qHÍã¨O K≥Ok# D HÍÅOÖ’<Õ HÍHõ, Jq
KåÖÏ „áê^ä Œ q ∞Hõ ^Œ â ◊ Ö ’ =Ù#fl „áêp#HÍÅOÖ’ ‰õ Ä _® =ÙO_Õ " å~° ∞ . J㨠∞ ~° ∞ Å∞
^ÕǨ`«‡"å^Œ∞Å∞QÍ KèåO^ÀQƺO =i‚OzOk. Dâß"å㨺O P`«‡Ç¨Ï#∞Å#∞ (P`«‡#∞
x~åHõiOKÕ"åix) ¿Ñ~˘¯#flk. Hõ~îÀѨx+¨`«∞Î H˘O^Œ~°∞ =∞~°}Ï#O`«~°O Ug∞ q∞QÆÅ^Œx
"åk™êÎ~°#fl q+¨Ü«∂xfl L@OH˜OzOk. „|Ǩχ֒HõO ZO^Œ∞Ö’ F`«„áÈ`«"≥∞ÿ (Ѩ_»∞QÆ∞,
¿ÑHõQÍ) =ÙO@∞O^Œx ã¨O^ÕǨÏ|∞kú`À „ѨtflOz# QÍiæx J@∞=O\˜ Ñ≤zÛ „Ѩâ◊flÅ∞ "Õ¿ãÎ h
`«Å `≥yáÈ`«∞O^Œx Ü«∂[˝=Å∞¯ º_»∞ ÉèíÜ«∞ÃÑ\Ïì_»∞. P ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’<Õ J@∞=O\˜^Õ XHõ
J_»QÆ~åx „Ѩâ◊fl J_çy#O^Œ∞‰õΩ âßHõÅ∞º_»∞ J<Õ „ÉÏǨχ}∞_ç `«Å x[OQÍ<Õ `≥yѨ_çO^Œx
|$ǨÏ^•~°}ºHÀѨx+¨`«∞Î ¿Ñ~˘¯#flk.
âıfi`åâ◊fi`«~ÀѨx+¨`«∞Î qâ◊fiã¨$+≤ì HÍ~°}ÏÅ#∞ QÆ∞iOz `«# HÍÅO<å\˜H˜ „ѨKå~°OÖ’
QÆÅ ~°Hõ~°HÍÅ HÍ~°}ÏÅ#∞ =~°ã¨QÆ ¿Ñ~˘¯#flk.
– HÍÅO (time) „ѨHõ$u (nature) xÜ«∞u (necessity) Ü«∞^Œ$K«Û (chance),
Ѩ^•~°÷O (matter), â◊H˜Î (energy), ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ (intelligence), Wq "Õ̂~fi~°∞QÍ QÍx Jhfl
HõeÑ≤QÍx qâ◊fiã¨$+≤ìH˜ HÍ~°}ÏÅ∞ HÍ=K«∞Û<å Jx „ѨtflOz J"Õg HÍ^Œx P LѨx+¨`«∞Î
JO@∞Ok.
(HÍÅO: ã¨fiÉèÏ"À xÜ«∞u ~°º^Œ$KåÛù Éèí∂`åx Ü≥∂xó ѨÙ~°∞+¨ WuzO`åº...)
JO>Ë ~°Hõ~°HÍÅ <åã≤ÎHõ "å^•Å∞ P HÍÅO <å\˜ˆH =Ù<åflÜ«∞x J=QÆ`« J=Ù`«∞Ok.
"≥Ú`«ÎOÃÑ· P`«‡#∞, Ѩ~°„|Ǩ‡xfl, Hõ~°‡ ã≤^•úO`åxfl, ѨÙ#~°˚#‡#∞, Ѩ~°Ö’HÍÅ#∞,
"Õ^•Å#∞, LѨx+¨`«∞ÎÅ#∞ qâ◊fiã≤OK«x"å~°∞, „ѨtflOz#"å~°∞, ZQÆ`åo KÕã≤#"å~°∞, J^ŒO`å
„ÉÏǨχ}∞Å ‰õΩH˜OΔ Éè~í `° fi« Ѩ٠"≥∂ã¨=∞x „ѨKå~°O KÕã#≤ "å~°∞ LѨx+¨`å¯ÅOÖ’#∞, P `«~åfi`«#∞
=ÙO_Õ"å~°∞. Jã¨Å∞ P`«‡"å^ŒO ZѨC_»∞ ѨÙ\ì̃O^À ^•xH˜ 'Ü«∂O\˜ näã≤ãπ—QÍ J<å`«‡"å^ŒO
‰õÄ_® JѨC_Õ Ñ¨Ù\ì̃Ok. JÖÏO\˜ J<å`«‡"å^Œ∞Å#∞ Ö’HÍÜ«∞`«∞Åx, Kå~åfi‰õΩÅx J<Õ"å~°∞.

V
 196 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O

21. H˘xfl J"≥·kHõ "å^•Å∞

ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«# "≥Ú`«ÎOÃÑ· P^蕺u‡Hõ"≥∞ÿ#^Õ HÍx, "≥Ú`«ÎOQÍ P^蕺u‡Hõ"≥∞ÿ#k
HÍ^Œ∞. JO^Œ∞Ö’ J<åu‡Hõ"≥∞ÿ#k ‰õÄ_® H˘O`« =ÙOk. ^•xfl QÆ∞iOz ‰õÄ_® ã¨∂÷ÅOQÍ
`≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. ZO^Œ∞HõO>Ë ^•x „ѨÉèÏ=O ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞`åÅÃÑ·, ^Œ~°≈<åÅÃÑ· ZO`À
=Ù#flk.
ã¨∂÷ÅOQÍ ^•xfl <åã≤ÎHõ"å^ŒO (Znä~Ú[O) J#=K«∞Û. HÍx, <åã≤ÎHõ`åfixH˜ J~°÷O
Kåi„`«HõOQÍ K«∂¿ãÎ ~°Hõ~°HÍÅ∞QÍ =∂~°∞`«∂ =ã¨∞Î#flk. =ÚYºOQÍ WѨC_»∞ <åã≤ÎHõ`«fiO
JO>Ë P`«‡ ÖË^Œ∞, ^Õ=Ù_»∞ÖË_»∞, Ѩ~°Ö’HõO, ѨÙ#~°˚#‡ ÖË=Ù – "≥Ú^ŒÖˇ·# ÉèÏ"åÅ#∞
„ѨuáêkOKÕ"å^Œ=∞x J~°÷O KÕã¨∞‰õΩO@∞<åfl=Ú. HÍx, XHõѨC_»∞ <åã≤ÎHõ`åfixH˜ x~°fiK«#O
"Õ~°∞QÍ =ÙO_Õk. ''<åã≤ÎHÀ "Õ^ŒxO^ŒHõó—— J<Õ"å~°∞. D "åHͺxfl |\˜ì "Õ^•Å#∞
xOkOKÕ"åix, JO>Ë "Õ^Œ „áê=∂}Ϻxfl JOwHõiOK«x"åix, <åã≤ΉõΩÅ∞QÍ ÉèÏqOKÕ
"å~°x J~°÷=∞=Ù`«∞#flk. JO>Ë J"≥·kHõ "å^Œ"Õ∞ <åã≤ÎHõ "å^Œ =∞#fl=∂@. JO`Õ `«Ñ¨Ê XHõ
"≥·Ñ¨Ù "Õ^•Å#∞ u~°ã¨¯iã¨∂Î<Õ, Ѩ~°Ö’HÍxfl, ѨÙ#~°˚#‡#∞, WO„^Œ∞_»∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# ^Õ=`«Å#∞
qâ◊fiã≤OKÕ"å_çx Pã≤ΉõΩ_»∞ J<Õ"å~°∞ HÍ^Œ∞.
"≥Ú`«ÎOÃÑ· ѨÓ~°fiHÍÅOÖ’x =∞`«"å^•Å‰õΩ, ^Œ~°≈<åʼnõΩ <åã≤ÎHõ, Pã≤ÎHõ qÉèí[#
=iÎOѨ*ËÜ«∞_»O HõO>ˇ, "å\˜x "≥·kHõ, J"≥·kHõ qÉèÏQÆO KÕÜ«∞_»"Õ∞ ã¨=Úz`«O.
J"≥·kHõ ^Œ~°≈<åÅÖ’, =∞`åÅÖ’ É∫^Œú, *ˇ·<åÅ∞ =ÚYº"≥∞ÿ#q. J~Ú`Õ, "å\˜
HõO>ˇ =ÚO^Œ∞QÍ Ñ¨Ù\ì̃, "å\˜H˜ ѨÓ~°fi~°OQÍxfl ã≤^ŒúO KÕã≤, "å\˜H˜ ã¨=∞HÍeHõOQÍ#∞, "å\˜
`«~åfi`« H˘O`«HÍÅO =~°‰õΩ, =iúe¡# H˘xfl J"≥·kHõ, <åã≤ÎHõ ^Œ~°≈<åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’
Ö’HÍÜ«∞`«O, ÖË^• Kå~åfiHõO J#|_Õk =ÚYº"≥∞ÿ#k.
Ö’HÍÜ«∞`«O JO>Ë Ö’HõO`À ‰õÄ_ç#k. JO>Ë =∞#‰õΩ Hõ#|_Õ D Ö’HõO XHõ¯>Ë
Ü«∞^ä•~°úOQÍ =Ù#fl^Œx, Wk `«Ñ¨Ê =∞~˘Hõ Ö’HõO Un ÖË^Œx K≥|∞`«∞Ok. Hõ#∞Hõ ^•xH˜
Ö’HÍÜ«∞`«=∞x, ^•xfl J#∞ã¨iOKÕ"åiH˜ Ö’HÍÜ«∞u‰õΩÅx ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
gi<Õ Kå~åfi‰õΩÅx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. Kå~åfi‰õΩ_»∞ J<Õ ¿Ñ~°∞QÆÅ XHõ =ºH˜Î
„ѨɒkèOz#k ‰õ#∞Hõ ^•xH˜ Kå~åfiHõ =∞`«=∞x ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œ@. =∞ǨÉèÏ~°`«O
âßOuѨ ~ ° fi OÖ’ Kå~åfi‰õ Ω _» < Õ ~åHõ Δ ã ¨ ∞ _» ∞ „ÉÏǨ Ï ‡}"Õ + ¨ O Ö’ =zÛ, Ü« Ú ^Œ ú O Ö’
|O^èŒ∞q∞„`«∞ÅO^Œix =kèOz <≥`«∞Î\ ˜ ‰õÄ\˜H˜ áêÅÊ_ç#O^Œ∞‰õΩ ^èŒ~°‡~åA#∞ xOk™êÎ_»∞.
=∞i P Hõ^äŒÖ’x Kå~åfi‰õΩx ¿Ñ~°∞ g∞^Œ∞QÍ<Õ Kå~åfiHõ ^Œ~°≈#O =zÛO^À ÖËHõ =∞~˘Hõ
Kå~åfi‰õΩ_»∞<åfl_À, Jã¨Å∞ Kå~åfi‰õΩ_»<Õ =ºHÎ̃ ¿Ñ~°∞ g∞^Œ∞QÍ HÍHõ "Õ̂~ q^èŒOQÍ P ¿Ñ~°∞
 197 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=zÛO^À `≥eÜ«∞^Œ∞. Kå~åfi‰õΩÅ∞ JO>Ë fÜ«∞x =∂@Å∞, W+ì̈"≥∞ÿ# =∂@Å∞ K≥¿ÑÊ"å~°∞
J<Õ J~°÷O =ÙOk. u#∞, `åQÆ∞, `«O^Œ<åÖÏ_»∞, ã¨∞MÏÅ#∞ÉèíqOK«∞, J^Õ rq`« ÅHõΔ ºO
Jx K≥=ÙʼnõΩ WOÃÑ·# =∂@Å∞ K≥|∞`å~°∞ Hõ#∞Hõ JÖÏ K≥¿ÑÊ Kå~°∞"å‰õΩ¯Å∞ J<Õ =∂@
g∞^Œ∞QÍ P "å^•xH˜ Kå~åfiHõO Jx ¿Ñ~°∞ =zÛ =ÙO_»=K«∞Û ‰õÄ_®.
J~Ú`Õ D ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ XHõ =∂@ K≥ѨCHÀ"åe. Wk Ö’HÍÜ«∞`«O, Wk Kå~åfiHõO
Jx ã¨Ê+ì̈OQÍ K≥¿ÑÊ ^Œ~°≈# „QÆO^ä•ÖËg ÖË=Ù. XHõ"Õà◊ XHõѨC_»∞ Jq =ÙO_ç =ÙO>Ë, "å\˜x
x~°ã≤Oz# Pã≤ΉõΩÅ∞ "å\˜x <åâ◊#OKÕã≤ =ÙO\Ï~°∞. Jã¨Å∞ Ö’HÍÜ«∞u‰õΩÅ∞, <åã≤ΉõΩÅ∞
K≥Ñ≤Ê# ^•xfl Ü«∞^ä•`«^äŒOQÍ HÍHõ, ^•xÃÑ· ^Õfi+¨O HõeyOK«_®xH˜ QÍ#∞ "å~°∞ ^•xfl
=„H©HõiOz `«=∞ „QÆO^ä•ÅÖ’ L@OH˜OK«_»O [iyOk `«Ñ¨Ê, Jã¨Å∞ Ö’HÍÜ«∞u‰õΩÅ∞,
Kå~åfi‰õΩÅ∞ JO`« qâ◊$OYÅ"å^ŒO KÕã≤ =ÙO_»~°x "åi P^èŒ∞xHÍaè=∂#∞Å∞ JO@∞<åfl~°∞.
Wk x["Õ∞ HÍ=K«∞Û.
Ö’HÍÜ«∞u‰õΩÅ∞ Éè∫uHõ "å^Œ∞Å∞. P`«‡#∞ "å~°∞ JOwHõiOK«~°∞. „Ѩ`«ºHΔÍxfl =∂„`«"Õ∞,
JO>Ë WO„kÜ«∂ʼnõΩ QÀK«iOKÕ^•xfl =∂„`«"Õ∞ "å~°∞ JOwHõi™êÎ~°∞. WO„kÜ«∞ QÀK«~°O
HÍxk Jã¨`«ºO. ^•xH˜ LxH˜ ÖË^Œ∞. J#∞=∂# „Ѩ=∂}O ‰õÄ_® ÖË^Œ∞. „Ѩ`«ºHõΔ"Õ∞ „Ѩ=∂}O.
JÖψQ PѨΠ"åHõºO (=∞#O Q“~°qOKÕ"å~°∞ K≥¿ÑÊ =∂@Å∞) ‰õÄ_® „Ѩ=∂}O HÍ^Œ∞.
„Ѩ`«ºHõΔO #∞OKÕ *Ï˝#O HõÅ∞QÆ∞`«∞#flk. JO^Œ∞KÕ`« Éè∫uHõ „ѨѨOK«"Õ∞ ã¨`«ºO.
Éè∫uHõ „ѨѨOK«O JO>Ë <åÅ∞QÆ∞ =∞øeHõ Éèí∂`åÅ`À xi‡`«"≥∞ÿ# „ѨѨOK«O. Jq
Ѩ$^ä•fi ºÑ¨¿ãÎ*’ "åÜ«Ú=ÙÅ∞. Jq âßâ◊fi`åÅ∞ „ѨѨOK« xi‡uH˜ Jq KåÅ∞. "å\˜#∞OKÕ
â◊s~°O, K≥·`«#ºO, =∞#ã¨∞û =ã¨∞Î<åfl~Ú. K«`«∞~°∂ƒù`« xi‡`« â◊s~°O #tOK«QÍ<Õ =∞#ã¨∞û,
KÕ`#« ‰õÄ_® #t™êÎ~Ú.
=∞i K«`«∞~°∂ƒù`åÅ∞ xs˚"åÅ∞, ÖË^• JKÕ`«<åÅ∞ Hõ^•? "å\˜ #∞Oz „áê}O,
K≥·`«#ºO ZÖÏ =ã¨∞Î<åfl~Ú? ^•xH˜ Kå~åfi‰õΩÅ ã¨=∂^è•#O :– =∞^•ºxfl L^•Ç¨Ï~°}QÍ
fã¨∞HÀO_ç. H˘xfl ~°HÍÅ ~°™êÜ«∞# Ѩ^•~å÷Å#∞ "Õˆ~fi~°∞ áêà◊§Ö’ HõeÑ≤ =∞^ŒºO
`«Ü«∂~°∞KÕ™êÎ~°∞. P Ѩ^•~å÷ÅÖ’ ^Õxfl q_çQÍ Ñ¨ijeOz<å JO^Œ∞Ö’ =∂^ŒHõ`«fiO =ÙO_»^Œ∞.
H˘xfl „Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# áêà◊§Ö’ "å\˜x HõeÑ≤ ѨÙeÜ«∞ɡ\ ì̃`Õ<Õ =∂^ŒHõ`« HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. JÖψQ
xs˚"åÖˇ·# <åÅ∞QÆ∞ Éèí∂`åÅ∞ qaè#fl q^è•Å∞QÍ HõeÜ«∞_»O`À „áê}O U~°Ê_»∞`«∞#flk.
JÖψQ „áê}∞Å∞ H˘xfl q^è•Å∞QÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^Œ_»O =Å¡ K≥·`«#ºO, =∞#ã¨∞û J<Õq
U~°Ê_»∞`«∞<åfl~Ú.
â◊s~°O, P`«‡ "Õ̂~fi~°∞ HÍ=Ù. Ô~O_»∂ XHõ>Ë. â◊s~°O ÖËx P`«‡#∞ Z=Ô~·<å q_çQÍ
K«∂âß~å? â◊s~°O =ÙO>Ë<Õ KÕ`«# =ÙO@∞Ok. KÕ`«# =Ù#flKÀ@ â◊s~°O ‰õÄ_® qkèQÍ
=ÙO_®e.
 198 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Éè∫uHõ"å^Œ∞ÅÖ’ H˘O^Œ~°∞ P`«‡. ^ÕǨÏO XHõ>Ë #O\Ï~°∞. H˘O^Œ~°∞ „áê}"Õ∞ P`«‡
Jx, H˘O^Œ~°∞ =∞#¿ãû P`«‡ Jx JO\Ï~°∞. U"≥∞ÿ<å P`«‡ J<Õk Éè∫uHõ=∞<Õ Kå~åfi‰õΩÅ∞
"åk™êÎ~°∞. JO^Œ∞KÕ`« =∞~°}Ï#O`«~°O P`«‡ Hõ~°‡Ñ¶¨ÅO J#∞Éèíqã¨∞ÎO^Œ<Õk J|^ŒúO. „áê}˜H˜
ѨÙ#~°̊#‡ ÖË^Œ∞. Ѩ~°Ö’HÍÅ∞ ÖË=Ù. WǨÏÖ’HõO `«Ñ¨Ê, =∞~˘Hõ Ö’HõO ÖË^Œ∞. ^Õ=Ù_»∞ ÖË_»∞.
D Ö’HõO LxH˜H˜ ã¨$+≤ìHõ~°Î J<Õ"å_ç J=ã¨~°O ÖË^Œ∞. `«# ã¨fiÉèÏ"åxfl J#∞ã¨iOz, `«#
„ѨHõ$ux J#∞ã¨iOz D Ö’HõO U~°Ê_çOk, JÖψQ Ö’HõOÖ’x ã¨=∞ãÎ̈ r=ÙÅ∞ [x‡OKå~Ú.
^≥·=ÉèÏ=O `«Ñ¨C. J^˘Hõ ~°Hõ"≥∞ÿ# [|∞ƒ. ^Õ=`«efl =∞#∞+¨μÖË ã¨$+≤ìOKå~°∞. ^Õ=`«Å`À
xq∞`«ÎO ÖˉõΩO_®<Õ Ö’HõO #_çzáÈ`«∞#flk.
J~Ú`Õ ã¨∞Y^Œ∞óMÏÅ∞<åfl~Ú. ^Œ∞óMÏefl qã¨i˚Oz, ã¨∞MÏÅ#∞ J#∞ÉèíqOKåe.
D\ò, „_çOH±, JO_£ a "≥∞„s, ѨÙ\ì̃# „Ѩu „áê}˜H˜ =∞$`«∞º=Ù `«Ñ¨Ê^Œ∞. áêѨ, ѨÙ}ϺÅ∞
ÖË=Ù. WO„kÜ«∞ x„QÆǨÏO J#=ã¨~°O. ã¨∞YO ^Œ∞óMÏxH˜ ^•ifã¨∞ÎOk Hõ^• Jx ã¨∞MÏxfl
=^Œ∞Å∞HÀ=_»O Jq"ÕHõO.
"Õ^•Åhfl `«Ñ¨C. "å\˜x U =∂„`«O Q“~°qOK«#Hõ¯~°ÖË^Œ∞. J=hfl J|^•úÅ∞.
*’ºuëÈì=∞O J<Õ Ü«∞[˝OÖ’ |e WzÛ# Ѩâ◊√=Ù‰õΩ Ñ¨Ù}ºÖ’HÍÅ∞ HõeˆQ@@ì~Ú`Õ, Ü«∞[˝O
KÕ¿ã"å_»∞ `«#`«O„_ç<Õ |e W=fi‰õÄ_»^Œ∂, â◊√„ÉèíOQÍ ã¨fi~åæxH˜ áÈ`å_»∞ Hõ^•? Ѩ~°Ö’HÍÅ<Õq
ÃÑ·# ZHõ¯_À=ÙO\ÏÜ«∞x, WHõ¯_» =∞~°}˜Oz#"å~°∞ JHõ¯_çH˜ áÈ`å~°x, U>Ë\Ï „âß^ŒúO
ÃÑ>Ëì@@ì~Ú`Õ, Ѩ~°Ö’HõOÖ’x Ñ≤`«~°∞ʼnõΩ Éè’[<åkHÍÅ∞ JO^Œ∞`åÜ«∞x #"Õ∞‡@@ì~Ú`Õ,
<ÕÅ g∞^Œ Ñ≤O_®Å∞ ÃÑ_ç`Õ ™œ^èÀѨiÉèÏQÍ# =Ù#fl"åiH˜ Jq JO^•e Hõ^•, JO^Œ∞`«∞<åflÜ«∂
=∞i? W=hfl ‰õΩHΔ̃OÉèí~°∞Öˇ·# „ÉÏǨχ}∞Å∞ HõeÊOz# =¸_è» qâßfi™êÅ∞.
WÖÏQÆ Ö’HÍÜ« ∞ u‰õ Ω Å∞ ~° H õ ~ ° H ÍÅ "å^•Å∞ KÕ ¿ ã"å~° x "åi =ºuˆ ~ ‰õ Ω Å∞
¿Ñ~˘¯<Õ"å~°∞. JÜ«∞`Õ, D "å^•Åhfl =ºuˆ~‰õΩÅ∞ ^Œ∞„+¨ÊKå~°O HÀã¨O HõeÊOz#"Õ `«Ñ¨Ê
Jã¨Å∞ Ö’HÍÜ«∞u‰õΩÅ "å^Œ∞Å∞ HÍ=x, H˘xfl â◊`åÉÏÌÅ áê@∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ „Ѩ*Ïrq`«OÃÑ·
„ѨÉèÏ=O K«∂Ñ≤Oz# Ö’HÍÜ«∞`«O JO`« Ѩã¨ÖËx "å^•Å`À ‰õÄ_ç#^≥· =ÙO_»^Œx ѨO_ç`«∞Å∞
Jaè„áêÜ«∞Ѩ_»∞`«∞<åfl~°∞.
Ö’HÍÜ«∞u‰õΩÅ∞, Kå~åfi‰õΩÅ∞ HÍHõ, ã¨fiÅÊ "å^Œ ÉèË^•Å`À W`«~° Éè∫uHõ"å^Œ∞Å∞O_Õ
"å~°∞. "åiÖ’ H˘O^Œ~°∞ ã¨∞„Ѩã≤^Œú ^•~°≈x‰õΩÅ#∞ QÆ∞iOz WHõ¯_» `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
"åiÖ’ XHõx¿Ñ~°∞ ѨÓ~°} Hõâ≈◊ Ѩ. (ѨÓ~°H‚ Íâ◊ºÑ¨Ù_»∞). ¿Ñ~°∞#∞ |\˜ì W`«_∞» „ÉÏǨχ}∞_»∞
J~Ú=ÙO_®e. W`«x ^Œ$+≤ìÖ’ áêѨѨÙ}ϺÅ∞ ÖË=Ù. W`«~°∞Å#∞ Ç≤ÏOã≤Oz<å, =kèOz<å,
^˘OQÆ`«<åÅ∞ KÕã≤<å, J|^•ÌÅ∞ K≥Ñ≤Ê<å, Ѩ~° ¢ã‘Î QÆ=∞#O KÕã≤<å áêѨO JO@^Œ∞. JÖψQ
^•# ^èŒ~å‡Å∞ KÕã≤<å, Ü«∞*Ï˝Å∞ KÕã≤<å, WO„kÜ«∂Å#∞ x„QÆÇ≤ÏOz<å, ã¨`«º„=`åxfl
áê\˜Oz<å =∞x+≤H˜ ѨÙ}ºO ~å^Œ∞.
 199 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ѨÓ~°‚ HÍâ◊ºÑ¨Ù_»∞ J„H˜Ü«∂"åk. JO>Ë P`«‡ JHõ~°Î. ^•xH˜ Hõ~°‡Ñ¶¨ÅO JO@^Œx,
™êOY∞ºÅ "å^ŒOÖ’x 'ѨÙ~°∞+¨μx— =Öˇ Jk J<åã¨HõÎ ™êHΔ̃ =∂„`«"Õ∞#x J`«x ã≤^•úO`«O
J~Ú=ÙO@∞Ok `«Ñ¨Ê, x[OQÍ J`«_»∞ =∞Oz ѨxH˜, K≥_»∞ѨxH˜ `Õ_® ÖË^Œx K≥Ñ≤Ê =ÙO_»_»∞.
J`«x ã≤^•úO`åxfl =„H©HõiOz =ºuˆ~Hõ ÉèÏ=O HõeyOK«_®xˆH J`«_çx ÃÑ· q^èŒOQÍ É∫^Œú,
*ˇ·# „QÆO^ä•Å∞ L@OH˜Oz =ÙO\Ï~Ú.
QÀâßÅ∞_»∞
=∞~˘Hõ „Ѩã≤^Œú ^•~°≈x‰õΩ_»∞ =∞Hõöe QÀâßÅ∞_»∞. W`«x J#∞Ü«∂Ü«ÚÅ#∞ Jr=‰õΩÅ∞
JO\Ï~°∞. gik kQÆ|~° ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O. g~°∞ WO„kÜ«∞ x„QÆǨxfl, Éèí∂`«^ŒÜ«∞#∞
É’kèOKå~°∞. =∞^Œº, =∂O™êk ѨOK« '=∞HÍ~åÅ∞— x¿+kèOKå~°∞. Z=Ô~·<å `«=∞O`«@
`å=Ú aèHõΔ "Õ¿ãÎ u<Õ"å~°∞ `«Ñ¨Ê aK«ÛO Z`ÕÎ"å~°∞ HÍ~°∞. ™êfl#O KÕÜ«∞Hõ Jâ◊√„ÉèíOQÍ
=ÙO_Õ"å~°∞. "åik ^Õâ◊ „k=∞‡i rq`«O, HÍx xÜ«∞=∞x+ª̈Å∞O_Õq.
=∞Hõöe QÀâßÅ∞_»∞ XHõ QÀâßÅÖ’ [x‡Oz#O^Œ∞=Å¡ P ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œ@,JÖψQ
J`«_∞» U^≥<· å =ã¨∞=Î Ù fã¨∞‰õΩ =ã¨∞OÎ >Ë Ü«∞[=∂x '=∂Ye— J<Õ"å_»@. JO>Ë `«_|» _»‰Ωõ O_®
#_»∞, ÖËHõáÈ`Õ =ã¨∞Î=٠Ѩ_Õ™êÎ=Ù Jx J~°÷O.
P r=‰õΩÅ∞ kQÆO|~°OQÍ HÍHõ KåѨÅ∞ K«∞@∞ì‰õΩ<Õ"å~°x, <≥=∞e DHõÅ QÆ∞uÎ^èŒiOKÕ
"å~°x =∞~˘Hõ „Ѩfu, <≥~Úº x+≤^Œú=∞@. PǨ~°O ZÖÏ=Ù<åfl u<Õ"å~°@.
=∞Hõöe QÀâßÅ∞_çH˜ =∞OYeQÀâßÅ∞_»x, =∞㨯i QÀâßÅ∞_»x ‰õÄ_® ¿Ñ~°∞¡<åfl~Ú.
J`«_»∞ „âß=ã≤ÎÖ’ [x‡OKå_»x, "≥Ú^Œ\’¡ =~°ú=∂# =∞Ǩg~°∞xH˜ t+¨μº_»∞QÍ =ÙO_Õ"å_»x,
=∞Ǩg~°∞x t+¨ºiHõO =Å¡ `«#‰õΩ ã≤^Œ∞úÖËg ÅaèOK«#O^Œ∞# P„QÆǨÏO`À PÜ«∞##∞
K«OѨɒܫ∂_»x, z=~°‰õΩ Ñ≤zÛ"å_»Ü«∂º_»x XHõ Hõ^äŒ =ÙOk, *ˇ·# „QÆO^ä•Å∞ J`«_ç QÆ∞iOz
Jã¨Ç¨ÏºO HõeˆQ@@∞ì „"åÜ«∞QÍ, É∫^Œú „QÆO^ä•Å∞ =∂„`«O ã¨=∞HÍe‰õΩÅ KÕ`« ã¨=∂‡x`«∞_≥·#
Q˘Ñ¨Ê f~°÷OHõ~°∞_»∞QÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~Ú.
QÀâßÅ∞_»∞ xÜ«∞u"åk. JO>Ë J`«x ^Œ$+≤ìÖ’ qâ◊fi=∞O`å xÜ«∞=∞|^Œú"≥∞ÿ
#_»∞ã¨∞Î#flk. Un Ü«∂^Œ$zÛùHõOQÍ [~°QÆ^Œ∞. XHõ xÜ«∞=∞O „ѨHÍ~°O [QÆ`«∞Î JO`å
Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∞#flk. JÖψQ ã¨=∞ãÎ̈ „áê}∞Å∞ ‰õÄ_® Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∞<åfl~Ú.
~åà◊√¡ ‰õÄ_® r=OHõÅ"Õ#@. H˘xfl =ã¨∞Î=ÙÅÖ’ XˆH WO„kÜ«∞O =ÙO>Ë =∞iH˘xfl\˜Ö’
Ô~O_»∞, =¸_»∞, <åÅ∞QÆ∞, J~Ú^Œ∞ WO„kÜ«∂Å∞O\Ï~Ú. „Ѩun [x‡ã¨∂Î, =∞~°}˜ã¨∂Î,
uiy [x‡ã¨∂Î =ÙO@∞Ok. P q^èŒOQÍ „ѨѨOK«OÖ’x „Ѩu =ã¨∞Î=Ù 84 ÅHõΔÅ =∞ǨHõÖÏÊÅ
HÍÅOáê@∞ [#‡Å∞ Z`«∞Î`«∞Ok. P `«~åfi`« ‰õÄ_® =∞iH˘xfl [#‡Å∞ ZuÎ, z=~°‰õΩ
l#`«fiO K≥Ok, "≥∂HõΔO á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
 200 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
U „áê}˜ ZѨC_»∞ "≥∂HõΔO (ѨÙ#~°̊#‡ ~åÇ≤Ï`«ºO) á⁄O^•Ö’ JѨC_»∞ á⁄O^Œ∞`«∞Ok
`«Ñ¨Ê "Õ̂~=∂~°æO ÖË^Œ∞. ã¨pÛùÅO =Å¡ XiˆQ^Õg∞ ÖË^Œ∞. Jã¨Å∞ =∞# KÕuÖ’ Ug∞ÖË^Œ∞.
ѨÙ~°∞+¨HÍ~°O =$^ä•. ZѨC_»∞ ^Œ∞óYq=ÚH˜Î á⁄O^•Ö’ JѨC_»∞ `«Ñ¨Ê, JO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞
ZO`« `«#∞fl‰õΩ<åfl Ug∞ „ѨÜ≥∂[#O ÖË^Œ∞. xÜ«∞uH˜ JO^Œ~°∂ =â◊√ÖË, ^•xfl Z=~°∂
`«Ñ≤ÊOK«∞HÀ ÖË~°∞. „Ѩu =ã¨∞Î=Ù z=~°‰õΩ f~°÷OHõ~°∞_»∞ J=Ù`«∞Ok. J~Ú`Õ ZѨC_»∞ J"åÖ’
JѨC_»∞ J=Ù`«∞Ok `«Ñ¨Ê, ^•xfl `«fii`«O KÕÜ«∞ÖË=Ú, PÅ㨺=¸ KÕÜ«∞ÖË=Ú, x"åiOK«#∂
ÖË=Ú.
Jl`«ˆHâ◊ HõO|e
É∫^Œú „QÆO^ä•Å∞ ¿Ñ~˘¯#fl P~°∞QÆ∞~°∞ f~°÷OHõ~°∞ÅÖ’ =¸_»="å_»∞ Jl`«ˆHâ◊ HõO|e.
W`«_»∞ =∂#=ˆHâßÅ`À <Õã≤# =¢™êÎÅ∞ ^èŒiOKÕ"å_»∞ ‰õ#∞Hõ P ¿Ñ~˘zÛO^Œ@. J`«x
J#∞Ü«∂Ü«ÚÅ#∞ „â◊=∞}‰õΩÅO\Ï~°∞.
^•#^èŒ~å‡Å∞ =$^ä•, Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ∞ =$^ä•, áêѨOÖË^Œ∞, ѨÙ}ºOÖË^Œ∞, WǨÏOÖË^Œ∞,
Ѩ~°OÖË^Œ∞, `«b¡ ÖË^Œ∞, `«O„_ô ÖË_»∞.
=∞x+≤ <åÅ∞QÆ∞Éèí∂`åÅ (Ѩ$kä, [ÅO, Jyfl, "åÜ«Ú=Ù) HõÅ~ÚHõ, =∞x+≤ =∞~°}˜¿ãÎ
U Éèí∂`«O P Éèí∂`«OÖ’ qb#=∞=Ù`«∞Ok. =∞~°}O Ñ≤^ŒÑ¨ Ug∞ q∞QÆÅ^Œ∞. ^ŒÇ¨Ï#O`À
JO`å XHõ q^èŒOQÍ<Õ JO`«iOzáÈ`å~°∞. Jxfl\˜H˜, JO^ŒiH˜ =∞~°}"Õ∞ QÆ=∞ºO.
=∞Oz ѨxKÕã≤<å XHõ>Ë, K≥_»∞ ѨxKÕã≤<å XHõ>Ë. `«e¡^ŒO„_»∞Å ¿ã=KÕ¿ãΠѨÙ}ºO
~å^Œ∞, KÕÜ«∞HõáÈ`Õ áêѨO ~å^Œ∞. ã¨<å‡~°∞æ_»∞, ^Œ∞~å‡~°∞æ_»∞ Z=_≥·<å㨈~ =∞~°}˜OKåHõ uiy
~å_»∞. =∞~°}Ï#O`«~°O Uq∞ [~°∞QÆ∞`«∞O^À uiQ˘zÛ K≥Ñ≤Ê#"å_»∞ ÖË_»∞. (''Z=fi~°~Ú#
=zÛ<åÔ~ =∞$u "åH˜\ ˜ ˆHy# ѨÓ~°fi Ü«∂„u‰õΩÖò?—— J<åfl_»∞ X=∞~ü YÜ«∂ºO.)
Jl`« ˆHâ◊HõO|e „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 523 „áêO`åÅ"å_»x, |∞^Œ∞úxH˜ ã¨=∞HÍe‰õΩ_»x
„Ѩfu. J`«_ç <≥·uHõ x+¨ª#∞ Jxfl É∫^Œú „QÆO^ä•Å∞ „Ѩ™êÎqOKå~Ú. WO„kÜ«∞ x„QÆǨÏO
áê\˜OKÕ"å_»x, Hõ~îÀ~° „|ǨχK«~åºxfl J=ÅOaOKå_»x Jq ¿Ñ~˘¯<åfl~Ú. WǨÏO ÖË^Œx,
`«e¡^ŒO„_»∞Å∞ ÖË~°x, WO„kÜ«∞ ã¨∞MÏÅ#∞ J#∞ÉèíqOK«O_»x J<åfl_»x H˘xflHÀ@¡ „"åã≤<å
Jk #=∞‡^ŒyOk HÍ^Œx ѨO_ç`«∞Å∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞. "≥Ú`«ÎOÃÑ· W`«_»∞ÉèÏ~°fÜ«∞
Éè∫uHõ"å^•xH˜ =¸ÅѨÙ~°∞+¨μ_»<Õ „Ѩfu=ÙOk.
HÍ`åºÜ«∞#∞_»∞
<åÅæ= f~°÷OHõ~°∞_»∞ „ѨHõ$^èŒ HÍ`åºÜ«∞#∞_»∞. W`«_çx „Ѩ„‰õΩ^ŒÌ HÍ`åºÜ«∞#∞_»x,
Ѩ‰õΩ^èŒHõKåÛÜ«∞#∞_»x, Hõ‰õΩ^Œ HõKåÛÜ«∞#∞_»x ~°Hõ~°HÍÅ ¿Ñ~°¡`À =º=ǨÏiOK«_»O [iyOk.
 201 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"≥Ú`«ÎOÃÑ· HÍ`åºÜ«∞#∞_»<Õk QÀ„`«<å=∞"≥∞ÿ =ÙO_®e. W`«_»∞ QÆ∂x"å_»x, K«hfl\˜x Z#fl_»∂
`åHõÖË^Œx, U #kx Z#fl_»∞ ^•@ÖË^Œx =~°‚#Å∞<åfl~Ú.
D HÍ`åºÜ«∞#∞_»∞ J}∞"åk. J`«x "å^ŒO „ѨHÍ~°O U_»∞ =∞øeHõ ^è•`«∞
Ѩ^•~å÷Å∞<åfl~Ú. "å\˜x Z=~°∂ xi‡OK«ÖË^Œ∞, xi‡OK«=∞x Z=~°∂ Z=ih P*Ï˝Ñ≤OK«#∂
ÖË^Œ∞.
P U_»∞ Ѩ^•~å÷Å∞ Wq :
Ѩ$käfi, [ÅO, Jyfl, "åÜ«Ú=Ù, ã¨∞YO, ^Œ∞óYO, r=O. g\˜x ã¨Ñ¨ÎHÍÜ«∂Å∞QÍ
‰õÄ_® ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞. JO^Œ∞KÕ`« J`«xk ã¨ÑÎ̈HÍÜ«∞"å^ŒO.
D U_»∞ HÍÜ«∂Å∞ âßâ◊fi`«OQÍ, ã≤÷~°OQÍ =ÙO\Ï~Ú. JO^Œ∞KÕ`« J`«xk âßâ◊fi`«
"å^ŒO ‰õÄ_®. D HÍÜ«∂Å∞ K«eOK«=Ù, =∂~°=Ù, "å\˜x Z=~°∂ `«Ü«∂~°∞KÕÜ«∞#>Ë¡,
"å\˜ #∞Oz Ug `«Ü«∂~°∞HÍ=Ù.
D U_»∞ HÍÜ«∂Å`À ã¨=∞ãÎ̈ qâ◊fiO xi‡`«"≥∞ÿOk. "å\˜ =∞^茺 MÏm *ÏQÍÅ∞<åfl~Ú.
Hõ#∞Hõ ZO`« Ѩ^Œ∞<≥·# HõuÎ`À #iH˜<å P "Õ@∞ P =∞øeHõ HÍÜ«∂ʼnõΩ `«QÆÅ^Œ∞. HõuÎ"Õ@∞
MÏmÖ’ˆH "≥_»∞`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« XHõ_»∞ XHõ_çx K«OѨ_®xH˜ <≥uÎ# HõuÎ`À #iH˜`Õ J`«_»∞
ǨÏO`«‰õΩ_»∞ HÍ_»∞, W`«_»∞ ǨÏ`«∞_»∞ HÍ_»∞. Jã¨Å∞ q<Õ"å_»∞, K≥¿ÑÊ"å_»∞, `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ"å_»∞,
`≥eÜ«∞*Ë¿ã"å_»∞ ÖË_»∞.
=∞iH˘xfl „Ѩ™êÎ=#Å „ѨHÍ~°O „ѨHõ$^äŒ HÍ`åºÜ«∞#∞_çk +¨+ª̈HÍÜ«∞"å^ŒO, ã¨∞Y^Œ∞ó
MÏÅ#∞ fã≤"Õã≤ "å\˜|^Œ∞Å∞ PHÍâßxfl KÕi¿ãÎ P~°∞ HÍÜ«∂Å∞ J=Ù`å~Ú. =∞~˘Hõ „Ѩ™êÎ=#
„ѨHÍ~°O r=O |^Œ∞Å∞ P`«‡#∞ ¿Ñ~˘¯#_»O [iyOk. P`«‡ PHõ~°Î, J=^茺O, x`«ºO,
âßâ◊fi`«O.
U_»∞ =∞øeHõHÍÜ«∂Å∞ `«=∞O`«@ `å"Õ∞ J„¿Ñi`«OQÍ ã¨OÜ≥∂QÆO K≥Ok`Õ qq^èŒ
=ã¨∞Î=ÙÅ∞, r=ÙÅ∞ U~°Ê_»∞`«∞<åfl~Ú.
z‰õ¯_»∞, ^˘~°H_õ ∞»
P~°∞QÆ∞~°∞ f~°O÷ Hõ~∞° ÅÖ’ J~Ú^Œ="å_»∞ ã¨O[Ü«∞ "ÕÅ\ª̃ÑÙ¨ `«.Î W`«_xç J<ÕHÍO`«"åk
Jx, ã¨Oâ◊Ü«∞"åk Jx ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞. W`«_ç "å^ŒO =∞iO`« z„`«OQÍ#∞, QÆO^Œ~°QÀà◊OQÍ#∞
=ÙO@∞Ok.
J`«x`À "å^ŒO ÃÑ@∞ì‰õΩO>Ë „Ѩâ’fl`«Î~åÅ∞ WÖÏ #_»∞™êÎÜ«∞x É∫^Œú„QÆO^ä•Å∞
¿Ñ~˘¯<åfl~Ú
''Ѩ~°Ö’HõO =ÙO^•?——
 202 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''Ѩ~°Ö’HõO =ÙOk Jx <Õ#∞ #q∞‡`Õ =ÙOk Jx JO\Ï#∞. HÍx, JÖÏ J##∞.
Jk WÖÏ, Wk JÖÏ Jx <Õ#∞ J##∞, Jn HÍ^Œ∞, Wn HÍ^Œ∞ Jx ‰õÄ_® J##∞. Jk
HÍ^Œ∞ J##∞, Jk HÍ^Œ∞ J<Õk HÍ^Œ∞ Jx ‰õÄ_® J##∞.——
''áÈh Ѩ~°Ö’HõO ÖË^•?——
''Ѩ~°Ö’HõO ÖË^Œ∞ Jx <Õ#∞ #q∞‡`Õ ÖË^Œ∞ Jx JO\Ï#∞. HÍx, JÖÏ J##∞...——
Jx "≥Ú^Œ\ ˜ „Ѩâ◊fl‰õΩ =Öˇ<Õ ã¨=∂^è•#O JO`å #_»∞ã¨∞ÎOk.
''áÈh, Ѩ~°Ö’HõO =Ù#fl^Œx, ÖË^Œx ‰õÄ_® h L^ÕÌâ◊=∂?—— (JuÎK«, #uÎK« Ѩ~°Ö’HÀ?)
''Ѩ~°Ö’HõO =Ù#fl^Œx, ÖË^Œx ‰õÄ_® <Õ#∞ #q∞‡`Õ JÖÏQÆ<Õ K≥|∞`å#∞. HÍx, JÖÏ
K≥ѨÊ#∞..——.... W`åºk.
(áÈh, Ѩ~°Ö’HõO =ÙO_»HõáÈ=_»O QÍx, ÖËHõáÈ=_»O QÍx ÖË^•?—— (<Õ#uÎ, <À<åuÎ,
Ѩ~°Ö’HÀ?)
''Ѩ~°Ö’HõO =ÙO_»HõáÈ=_»O QÍx, ÖËHõáÈ=_»O QÍx ÖË^Œ∞ Jx <Õ#∞ #q∞‡`Õ JÖÏQÆ<Õ
K≥|∞`å#∞. HÍx, JÖÏ K≥ѨÊ#∞..—— W`åºk...
W@∞=O\˜ "åix J=∞~åqˆHΔÑ≤‰õΩ ÅO\Ï~°@. U^≥·<å „Ñ¨â◊fl J_çy`Õ [ÅQÆÖÏ
KÕuÖ’Oz *ÏiáÈ`å~°∞. `«Ñ¨Ê zHõ¯~°∞, ^˘~°Hõ~°∞.
P~°= f~°÷OHõ~°∞_»∞ xQÆO~î°<å`«Ñ¨Ù`«Î. DÜ«∞# *ˇ·#=∞`« ™ê÷Ѩ‰õΩ_≥·# =~°ú=∂#
=∞Ǩg~°∞_»∞, DÜ«∞# QÆ∞iOz `«~åfi`« XHõ „Ѩ`ÕºHÍ^蕺ܫ∞OÖ’ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
D Éè∫uHõ, J<å`«‡, J"≥·kHõ "å^•Å#∞, "å\˜ „Ѩ=HõÎÅ#∞ WO`«QÍ q=iOK«_®xH˜
HÍ~°}O Q“`«=∞|∞^Œ∞úx HÍÅO<å\˜H˜ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ „ѨKå~°OÖ’ =Ù#fl `«`«fiâßYÅ#∞,
`åufiHõ "å`å=~°}Ïxfl `≥eÜ«∞*ËÜ«∞_»"Õ∞, "≥Ú`«ÎOÃÑ· P<å_»∞ XHõ "≥·Ñ¨Ù "≥·kHõ Hõ~°‡HÍO_»,
LѨx+¨zÛO`«#, =∞~˘Hõ "≥·Ñ¨Ù J<å`«‡"å^ŒO, Éè∫uHõ"å^ŒO W=hfl ÉèÏ~°fÜ«∞ r=<åxfl
„ѨÉèÏq`«O KÕã¨∞Î<åfl~Ú. D <ÕѨ^䌺OÖ’ #∞Oz Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞ ^èŒ~°‡K«„Hõ „Ѩ=~°Î#O KÕÜ«∞
<å~°OaèOKå_»∞. PÜ«∞# É’^èŒÅ∞ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ ^•^•Ñ¨ÙQÍ JO`«~åÌ#"≥∞ÿ<å, K≥·<å,
=∞OQÀeÜ«∂, [áê<£, NÅOHõ, WOHÍ J<ÕHõ JˆQflÜ«∂ã≤Ü«∂ ^ÕâßÅÖ’ <Õ\ ˜H© ã¨r=OQÍ
=Ù<åfl~Ú. ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#Ö’<Õ HÍHõ, „ѨѨOK« zO`«#Ö’<Õ É∫^Œú=∞`«O, É∫^Œú ^Œ~°≈#
âßYÅ∞ Jq∞`åã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ#q.

V
 203 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
22. |∞^ŒúQÍ^äŒ
=∂#= K«i„`«Ö’ J`«ºO`« „¿Ñ=∂ã¨Ê^Œ∞Öˇ·# =∞Ǩ=º‰õΩÎÅÖ’ J„QÆ`«=∞ „âı}˜H˜
K≥Ok# H˘kÌ=∞OkÖ’ XHõ_»∞ Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞. ^Œ∞ód`« =∂#"åox ^Œ∞óYq=Ú‰õΩÎÅ#∞
KÕÜ«∞QÆÅ =∂~åæxfl J<Õfi+≤OK«_®xH˜ `«# ~å*Ϻxfl, ã¨=∞ãÎ̈ Éè’QÆÉèÏQͺÅ#∞, ã¨~°fiã¨∞MÏÅ#∞
`«$} „áêÜ«∂Å∞QÍ `«ºlOz, ã¨∞n~°…, Hõ~îÀ~° `«áÈnHΔÍ#O`«~°O |∞^Œú`«fiO á⁄Ok# P
=∞Ǩ#∞ÉèÏ=Ùx rq`«K«i„`« ã¨∂÷ÅOQÍ JO^ŒiH˜ `≥eã≤O^Õ. „Ѩu K«i„`« ѨÙã¨ÎHõOÖ’#∞
Hõ#|_Õ^Õ. J~Ú<å, É∫^Œú=∞`«, ^Œ~°≈<åÅ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞H˘#_®xH˜ =ÚO^Œ∞ |∞^Œ∞úx
=∞Ǩ^Œ∞ƒù`« K«i„`«#∞ „Ѩ™êÎqOK«‰õΩO_® =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÆÖË=Ú.
|∞^Œ∞ú_»∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 563 „áêO`«OÖ’ [x‡OKå_»#flk Z‰õΩ¯==∞Ok ѨO_ç`«∞Å∞
JOwHõiOz# q+¨Ü«∞O. WѨÊ\˜ <ÕáêÖò, WO_çÜ«∂ ã¨iǨÏ^Œ∞ÌÅÖ’x HõÑ≤Å=ã¨∞Î QÆ}`«O„`«
~å[ºOÖ’ HõΔ„uÜ«∞ âßHõº =Oâ◊OÖ’ â◊√^Àú^Œ# =∞Ǩ~åA‰õΩ, Ѩ@ìѨ٠~å}˜ =∞Ǩ=∂Ü«∂^ÕqH˜
J`«_»∞ [x‡OKå_»∞.
XHÍ<˘Hõ ~å„u =∂Ü«∂^ÕqH˜ XHõ HõÅ =zÛOk.XHõ `≥Å¡ U#∞QÆ∞ ‰õΩ_ç"≥·Ñ¨Ù #∞Oz
`«# QÆ~°ƒùOÖ’ „Ѩ"ÕtOz#@∞ì P"≥∞ P ã¨fiѨflOÖ’ ^Œi≈OzOk. =∞~åfl_»∞ P"≥∞ ã¨fiѨfl
=$`åÎO`åxfl ~åA ^≥·=A˝Å‰õΩ K≥ѨÊQÍ, "å~°∞ J`«xH˜ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ [x‡™êÎ_»x, J`«_»∞
J~Ú`Õ K«„Hõ=iÎ J=Ù`å_»x, ÖËHõáÈ`Õ ã¨~°fiã¨OQÆѨi`åºy J~Ú |∞^Œ∞Ì_»∞QÍ K«i„`«
„Ѩã≤^Œ∞ú_»=Ù`å_»x *’㨺O K≥áêÊ~°∞.
#==∂™êÅ∞ QÆ_çKåHõ ѨÓ~°‚QÆ~°ƒù=u J~Ú# =∂Ü«∂^Õq "Õ∞<åÖ’ HõÑ≤Å=ã¨∞ΉõΩ
H˘O`« ^Œ∂~°OÖ’ QÆÅ `«# ѨÙ\ì̃xO\˜H˜ |Ü«∞Å∞^Õi =∂~åæÜ«∂ã¨O f~°∞ÛH˘#_®xH˜ Å∞Oax
J<Õ =#OÖ’ PyOk. JHõ¯_» P"≥∞ ã¨~°fi â◊√ÉèíÅHõΔ} ÅHΔ̃`«∞_≥·# ‰õΩ=∂~°∞x „Ѩã¨qOzOk.
P ~ÀA "≥·âßY ѨÓi‚=∞. (Å∞Oah =#O WѨC_»∞ <ÕáêÖòÖ’ =ÙOk. JHõ¯_» Jâ’‰õΩ_»∞
<≥ÅH˘eÊ# tÖÏãÎ̈OÉèíO <Õ\ ˜H© =ÙOk.)
Ѩل`À^ŒÜ«∞"≥∞ÿ# J~Ú^Œ= ~ÀA# <å=∞Hõ~°} =∞Ǩϟ`«û=O [iyOk. ã≤^•ú~°∞ú_»x
¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~°∞. JѨC_»∞ =∞~˘Hõ™êi ^≥·=A˝Å∞ J`«_»∞ WO\˜Ñ¨@∞ì<Õ =ÙO>Ë K«„Hõ=iÎ
J=Ù`å_»x, JÖÏ HÍHõ ÉÏ^è•=∞Ü«∞ ^Œ$âߺÅ#∞ K«∂¿ãÎ q~åy J~Ú, WÅ∞¡ q_çz ã¨#ºã≤™êÎ_»x
*’㨺O K≥áêÊ~°∞.
„Ѩã¨"å#O`«~°O U_»= ~ÀA# =∂Ü«∂^Õq =∞~°}˜OzOk. P"≥∞ ™È^Œi, â◊√^ÀÌ^Œ#∞x
=∞~˘Hõ ~å}˜ J~Ú# =∞Ǩ„Ѩ*ÏѨu Q“`«q∞ ã≤^•ú~°∞Ì_çx ÃÑOz ÃÑ^ŒÌ"å_çx KÕã≤Ok. P"≥∞
¿Ñ~°∞ g∞^Œ∞QÍ<Õ J`«_çH˜ Q“`«=Ú_»<Õ =∞~˘Hõ ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
 204 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`«# ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ZHõ¯_» q~åy J~Ú WÅ∞¡ q_çz "≥o§áÈ`å_À J<Õ ÉèíÜ«∞O`À
â◊√^Àú^Œ #Œ ∞_»∞ J`«_xç Ju QÍ~å|OQÍ, Z\˜ì ÉÏ^è• ^Œ$âߺÅ∞ HõO@ Ѩ_‰» Ωõ O_® *Ï„QÆ`ÑΫ _¨ ∞» `«∂,
JO`«∞ÖËx Éè’QÆÉèÏQƺ qÖÏ™êÅ =∞^茺 ÃÑOKå_»∞.
~åK«#QÆ~°∞Ö’ =¸_»∞ H˘Å#∞Å∞O_Õq. XHõ ^•xÖ’ Z„~° `å=∞~°Å∞, Ô~O_»= ^•xÖ’
he HõÅ∞=Å∞, =¸_»=^•xÖ’ âıfi`« Ѩ^•‡Å∞. ã≤^•ú~°∞÷x HÀã¨O ~åA =¸_»∞ ™œ^è•Å∞
Hõ\ ì̃OKå_»∞. XHõ\ ˜ j`« |∞∞`«∞=ÙÖ’ x"å™êxH˜, XHõ\ ˜ "Õã¨q q_çk, =∞~˘Hõ\ ˜ =~°¬~°∞Î=Ù
QÆ_»Ñ¨_®xH˜, =~°¬~°∞Î=Ù <åÅ∞QÆ∞ <≥ÅÅ∂ ã≤^•ú~°∞÷_»∞ P ™œ^è•xfl q_çz „H˜OkH˜ =KÕÛ"å_»∞
HÍ_» ∞ . 㨠∞ O^Œ ~ åOQÆ ∞ Öˇ · # Ü« Ú =`« ∞ Å #$`« º , w`åk q<À^•ÅÖ’, qÖÏ™êÅÖ’
=Úxy`ÕÖË"å_»∞.
Ѩ^ŒÇ¨~°= U@ ã≤^•ú~°∞÷xH˜ Ѩ^ŒÇ¨ˆ~à◊¡ JuÖ’Hõ ÖÏ=}º=uÜ≥ÿ∞# Ü«∞â’^èŒ~°`À
q"åǨÏ"≥∞ÿOk. P"≥∞`À Hõeã≤ ã¨HõÅ ™œMϺÅ#∞ K«∂~°Q˘<åfl_»∞. HÍx Zxfl ™œMϺŠ=∞^茺<≥·<å
ã≤^•Ì~°∞÷x =∞#ã¨∞ûÖ’ U^À XHõ =¸Å XHõ zO`å`«~°OQÆO á⁄_»K«∂ѨÙ`«∂<Õ =ÙO_Õk.
ZѨC_»∂ J#º=∞#ã¨∞¯_»∞QÍ, PÖ’K«<å=∞QÆ∞fl_»∞QÍ =ÙO_Õ"å_»∞.
<åÅ∞QÆ∞ ^Œ$âߺÅ∞
JѨC_»∞ ã≤^•ú~°∞÷xH˜ 29 ã¨O=`«û~åÅ∞. XHõ<å_»∞ ~°^ä•~°∂_è»∞_≥· ѨÙ~°g^äŒ∞ÅÖ’
qǨÏiã¨∞ÎO_»QÍ, Hõ$tOz =Ú_»`«Å∞ Ѩ_ç =OyáÈ~Ú# ^ÕǨÏO`À, Ö’`«∞‰õΩáÈ~Ú# Hõà◊§`À,
Hõ„~°Ñ¨@∞ì‰õΩx #_»Ñ‘#∞QÆ∞ÖÏ =Ù#fl XHõ =$^Œ∞ú_»∞ Hõ#|_®¤_»∞. JO`«\ ˜ ѨO_»∞ =Ú^Œ∞ã¨ex
J`«_»∞ Z#fl_»∂ K«∂_»ÖË^Œ∞. P =ºHÎ̃ ZO^Œ∞HõÖÏ =Ù<åfl_»x J_»QÍæ ™ê~°kä J`«_»∞ =$^Œ∞ú_»x,
„Ѩu =∂#=Ù_»∞ =$^•úѨºOÖ’ JÖψQ J=Ù`å_»x K≥áêÊ_»∞. P ^Œ$â◊ºO ã≤^•ú~°∞ú_ç =∞#ã¨∞û#∞
HõÅz "Õã≤Ok.
=∞~˘Hõ<å_»∞ ã≤^•ú~°∞÷_»∞ JÖψQ ѨÙ~°g^äŒ∞ÅÖ’ ~°^äŒOÃÑ· "≥_»∞`«∞O_»QÍ, ÉÏ^èŒ`À
=¸Å∞QÆ∞`«∂ `«# =∞Å=¸„`åÅÖ’ `å<Õ Ñ¨_çáÈ~Ú ÖË=_®xH˜ ‰õÄ_® â◊H˜ÎÖËx XHõ
"åºkè„QÆã¨∞Î_çx K«∂âß_»∞. J`«x „Ѩâ◊fl‰õΩ ã¨=∂^è•#OQÍ, =∂#=Ù_»#fl "å_çH˜ U^À "åºkè
~å‰õΩO_® =ÙO_»^Œx, P =ºHÎ̃ U^À ÃÑ^ŒÌ [|∞ƒ`À ÉÏ^èŒÑ¨_»∞`«∞<åfl_»x ™ê~°kä K≥áêÊ_»∞.
WOH˘Hõ<å_»∞ ã≤^•ú~°∞÷_»∞ ѨÙ~°g^äŒ∞ÅÖ’ XHõ â◊"åxfl #Å∞QÆ∞~°∞ "åǨωõΩÅ∞
"≥∂ã¨∞‰õΩ"≥_»∞`«∂ =ÙO_»_»O K«∂ã≤ J^Õq∞@x J_çQÍ_»∞. P =ºHÎ̃ =∞~°}˜OKå_»x, ѨÙ\ì̃#
„Ѩu #~°∞_»∞, „Ѩu „áê}˜ P q^èŒOQÍ =∞$uK≥O^ŒHõ `«Ñ¨Ê^Œx ™ê~°kä K≥áêÊ_»∞.
D ^Œ$âߺÅ∞ K«∂ã≤ ã≤^•ú~°∞÷_»∞ JO`«∞ÖËx zO`«Ö’ =ÚxyáÈÜ«∂_»∞. D
„ѨѨOK«OÖ’ ZO^Œ∞H˜O`« ^Œ∞óYO =ÙOk, ZO^Œ∞H˜O`« ÉÏ^èŒ=ÙOk, r=ÙʼnõΩ g\˜#∞Oz
q=ÚHÎ̃ ÖË^• J#fl „Ѩâ◊flÅ∞ J`«_çx HõÅz"Õâß~Ú.
 205 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∞~˘Hõ ~ÀA# #QÆ~° g^äŒ∞ÅÖ’ qǨÏiã¨∞ÎO_»QÍ ã≤^•ú~°∞÷xH˜ =ÚO_ç`« t~°ã¨∞¯_»∞,
HÍëêÜ«∂O|~°^è•i J~Ú# XHõ „â◊=∞}∞_»∞ Hõ#|_®¤_»∞. J`«x =^Œ#OÖ’ ZHõ¯_® ÉÏ^è•
zǨÏflO ÖË^Œ∞. Jk „ѨâßO`« QÆOcè~°OQÍ =ÙOk. U^À n~å…Ö’K«#Ö’ =Úxy P ã¨<åºã≤
`«# K«∞@∂ì „Ñ¨Ñ¨OKåxfl QÆ=∞xOK«#@∞ì #_çzáÈ`«∞<åfl_»∞. J`«_çx K«∂ã≤ ã≤^•ú~°∞÷_»∞
Pâ◊Û~°ºK«H˜`«∞_»Ü«∂º_»∞. J`«_»∞ ã¨~°fiã¨OQÆ `åºy Jx, U „áêѨOzHõ ã¨∞Y^Œ∞óMÏÅ∞ J`«_çx
JO@=x, xifiKå~°OQÍ J`«_»∞ aèHõΔ"≥∞`«∞ΉõΩx rqã¨∂Î =ÙO\Ï_»x ™ê~°kä K≥áêÊ_»∞.
Ѩi=~°Î#
WO\˜H˜ uiy=zÛ# ã≤^•ú~°∞÷x =∞#ã¨∞ûÖ’ J"Õ PÖ’K«#Å∞ ã¨∞à◊√¡ u~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.
„ѨѨOK«OÖ’ WO`« ÉÏ^èŒ, WO`« ^Œ∞óYO ZO^Œ∞‰õΩ =ÙO_®e? „Ѩu"å_»∞ P „â◊=∞}∞x=Öˇ
xifiKå~°OQÍ ZO^Œ∞‰õΩ rqOK«ÖË_»∞? `å#∞ ‰õÄ_® XHõ<å\˜H˜ P =Ú^Œ∞ã¨e =Öˇ Hõ$tOz
=OyáÈ~Ú #_»==Åã≤O^Õ<å? JÖÏ "åºkè„QÆã¨∞÷_≥·, JÖÏ =∞~°}˜OKåeûO^Õ<å? `å#∞
‰õÄ_® P ã¨~°fiã¨OQÆ`åºy J~Ú# aè‰õΔΩ=ÙÖÏ ZO^Œ∞‰õΩ rqOK«‰õÄ_»^Œ∞? D ^Œ∞ód`« [<å=oH˜
`«~°}ÀáêÜ«∂xfl Hõ#∞Q˘x ZO^Œ∞‰õΩ É’kèOK«~å^Œ∞?
D `«ÅѨÙÅÖ’ =Úxy =Ù#fl ã≤^•ú~°∞÷_çH˜ ѨiKå~°‰õΩÅ∞ Ѩل`«∞_»∞ HõeQÍ_»x â◊√Éèí"å~°Î
K≥áêÊ~°∞. ã≤^•ú~°∞÷_ç =∞#ã¨∞û JѨÊ\˜ˆH "≥·~åQƺO`À xO_çáÈ~Ú=ÙOk. J`«xH˜ P "å~°Î
ã¨O`À+¨O HõeyOK«ÖË^Œ∞. `«#‰õΩ =∞~˘Hõ ™êO™êiHõ |O^èŒO `«QÆ∞Å∞‰õΩ#fl^Œ<Õ ÉèÏ=O`À
`«# ‰õΩ=∂~°∞_çH˜ ~åǨïÅ∞_»x ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»∞.
=∞Ǩaèx¢+¨¯=∞}O
J`«_»∞ QÆ$ǨÏO q_çz ã¨`åº<Õfi+¨} Ü«∂„`«‰õΩ |Ü«∞Å∞^Õ~åÅx xâ◊Û~ÚOK«∞‰õΩ<åfl_»∞.
P<å\˜ ~å„u #QÆ~O° Ö’ `«# Ѩل`«[#<À`«û= HÀÖÏǨÏÅO ã¨^∞Œ =Ì ∞}˜y# `«~åfi`«, ~åK«#QÆ~∞° Ö’
‰õÄ_® #$`«ºw`åk ã¨O~°OÉèí=∞O`å =Úyã≤ JO^Œ~°∞ x„k`«∞Öˇ·# xâ◊≈|Ì "Õà◊, ã≤^•ú~°∞÷_»∞
ÖËKå_»∞. PY~°∞™êiQÍ JÉèíºO`«~° =∞Ok~°OÖ’, tâ◊√=ÙÃÑ· KÕ~Ú "Õã≤ P^Œ=∞~°z x„kã¨∞Î#fl
Ü«∞â’^èŒ~å ã¨ux K«∂ã≤, tâ◊√=Ù#∞ =ÚkÌ_»∞‰õΩO^•=∂ J#∞‰õΩx, ^•x =Å¡ ÉèÏ~°º‰õΩ
x„^•ÉèíOQÆO, `«#‰õΩ „Ѩܫ∞`«fl ÉèíOQÆO HÍQÆÅ=x q~°q∞Oz `«Å∞ѨÙÅ∞ `≥~°K«∞‰õΩx |Ü«∞@‰õΩ
=KåÛ_»∞. `«# ™ê~°kä Kè«#∞fl_çx ÖËÑ≤ `«# xâ◊ÛÜ«∞O `≥eáê_»∞. HõO@HõO J<Õ `«# Wëêìâßfixfl
ã¨#fl^ŒúO KÕÜ«∞=∞x K≥áêÊ_»∞. ã≤^•ú~°∞÷_»∞ ^•xfl Jkè~ÀÇ≤ÏOz ~åK«#QÆ~°∞ QÆ_»z, #QÆ~°
^•fi~åÅ∞ ^•\˜ Kè«#∞fl_»∞ "≥O@~åQÍ, ''=∞Ǩaèx¢+¨¯=∞}O—— KÕâß_»∞.
`≥Å¡"å~°∂¡ „Ѩܫ∂}O KÕã≤ XHõ J_»qx, XHõ #kx ^•\˜ "Õ~˘Hõ ~å[ºOÖ’
„Ѩ"ÕtOKå_»∞. `«# PÉèí~°}ÏÅ#∞ qÅ∞"≥·# ~å[ =¢™êÎÅ#∞ fã≤"Õã≤ Kè«#∞fl_çH˜zÛ `å#∞
 206 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HÍëêÜ«∂O|~åÅ∞ ^èŒiOKå_»∞. HõuÎ`À `«# n~°… t~À*ÏÅ#∞ YO_çOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. Kè«#∞fl_çx,
HõO@HÍâßfixfl "≥#∞Hõ‰õΩ Ñ¨OÑ≤"Õã≤, `å#∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êyáÈÜ«∂_»∞.
^ŒHΔ̃} kâ◊QÍ Ñ¨Ü«∞xOz =∞QÆ^èŒ ~å[^è•x ~å[QÆ$ǨÏO KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞. Ti |Ü«∞@
Z=~À =~°Ûã≤fi, `Õ[ã≤fi J~Ú# Ü«Ú= ã¨<åºã≤ q_çkKÕã≤ =Ù<åfl_»x Ѩi[#∞Å=Å¡ qx,
=∞QÆ^èŒ~åA aOa™ê~°∞_»∞ K«∂_»=KåÛ_»∞. ã≤^•ú~°∞÷x =$`åÎO`«=∞O`å qx ~åA K«eOz
áÈÜ«∂_»∞.
''™êfig∞! g∞‰õΩ D =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ D q~åQÆ rq`«O `«QÆ^Œ∞. <å`À ~°O_ç. <å
~å[ºO g∞H˜zÛ"Õ™êÎ#∞. ##∞fl ^èŒ#∞º_çx KÕÜ«∞O_ç—— J<åfl_»∞.
HÍx, ã≤^•ú~°∞÷_»∞ ''~å*Ï! <Õ#∞ =keÃÑ\ì̃ =zÛO^Õ XHõ ~å*Ϻxfl, ~å*’z`« qÖÏã¨
rq`åxfl, uiy Jk <åÔHO^Œ∞‰õΩ? <Õ#∞ rq`« Ѩ~°=∂~å÷xfl Hõ#∞Q˘<åÅx |Ü«∞Å∞^Õ~å#∞.
<å ^èպܫ∞O <≥~°"Õ̂~=~°‰õΩ q„â◊q∞OK«#∞—— Jx |^Œ∞Å∞K≥Ñ≤Ê, `å#∞ x[OQÍ ''ã≤^•ú~°∞÷_»∞——
(ã≤kúOz# HÀÔ~¯ QÆÅ"å_»∞) J~Ú# `«~åfi`« `«Ñ¨ÊHõ uiy =™êÎ#x =∂@ WzÛ "≥o§áÈÜ«∂_»∞.
~å[QÆ$ǨÏO #∞Oz |Ü«∞Å∞^Õi `«#‰õΩ `«y# QÆ∞~°∞=Ù HÀã¨O J<Õfi+¨} ™êyOKå_»∞.
J`«xH˜ `å~°ã≤e¡# "≥Ú^Œ\ ˜ QÆ∞~°∞=Ù PÖÏ~° HÍÖÏ=Ú_»<Õ ™êOY∞º_≥·# Ü≥∂y ѨÙOQÆ=Ù_»∞.
J`«x =^ŒÌ Ü≥∂QÆ q^ŒºÖ’ <Õ~°fiQÆey#^ŒO`å <Õ~åÛ_»∞. 'JH˜OK« <åºÜ«∞`«#O J#|_Õ
â◊¥#º`å ã¨=∂kèã≤÷ux ™êkèOKå_»∞. HÍx, Jk ã≤^•ú~°∞÷xH˜ `«$Ñ≤Î HõeyOK«ÖË^Œ∞. ÃãÅ=Ù
fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. =∞~˘Hõ QÆ∞~°∞=Ù HÀã¨O J<Õfi+≤ã¨∂Î, ~°∞„^ŒHõ ~å=∞Ѩل`«∞ (L^ŒÌHõ ~å=∞ѨÙ`«Î)
_»<Õ |∞∞+≤x HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. J`«x =^ŒÌ <≥·=ã¨O*Ï˝ <åã¨O*Ï˝Ü«∞`«#O— J#|_Õ =∞iO`«
L#fl`« ã¨=∂kèã≤÷ux ™êkèOKå_»∞.
J~Ú`Õ, W=hfl `«# rq`åâ◊Ü«∞ ™ê^èŒ#‰õΩ LѨÜ≥∂QÆѨ_Õq HÍ=Ù. uiy
Jã¨O`«$Ñ≤Î`À<Õ Ô~O_»=QÆ∞~°∞=Ù =^ŒÌ ‰õÄ_® ÃãÅ=Ù fã¨∞‰õΩx L~°∞"ÕÅ J<Õ „Ѩ^Õâ◊O KÕ~å_»∞.
Jk KåÖÏ ~°=∞}©Ü«∞ ã¨÷ÅO. XHõ K«Hõ¯x =#O, ^ŒQÆæ~°Ö’ Ô~O_»∞ áêÜ«∞Å∞QÍ pe# #k,
H˘O`« ^Œ∂~°OÖ’ ¿ã<åh J<Õ „QÍ=∞O.
Hõ~Àî ~° `«Ñ㨠∞¨ û
JHõ¯_» J`«xH˜ J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞ Ü≥∂QÆ∞Å∞ `å~°ã≤ÖÏ¡~°∞. "åi`À HõÅã≤ ã≤^•ú~°∞÷_»∞
Pˆ~à◊√¡ QÆ_çáê_»∞. J`«ºO`« Hõ~îÀ~°, Hõ~°¯â◊ Ѩ^Œú`«∞ÅÖ’ `«Ñ¨ã¨∞û KÕâß_»∞. x~åǨ~°OQÍ,
x~°˚ÅOQÍ, x~åfi`«OQÍ, xi‚„^ŒOQÍ WOHÍ Zxfl ~°HÍÅ∞QÍ â◊s~åxfl Ç≤ÏOã≤OK«=K«∞Û<À
Jxfl ~°HÍÅ∞QÍ ^•xfl Ç≤ÏOã≤OKå_»∞. Z=ÚHõÅQÆ∂_»∞, ^•xfl HõÑ≤Ê =Ú_»`«Å∞ Ѩ_ç #Å¡|_ç#
K«~°‡O q∞yeOk. gã¨"≥∞ÿ<å ~°HõÎ=∂O™êÅ∞ ÖËx P ^Œ∞~°ƒÖÏHÍ~°O`À J`«_»∞ WOHÍ JÖψQ
`«Ñ¨ã¨∞û ™êyOKå_»∞.
 207 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
XHõ ~ÀA# ã¨Ê $ǨÏ`«Ñ≤Ê Ñ¨_çáÈÜ«∂_»∞. J`«_»∞ K«xáÈÜ«∂_»<Õ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞
J#∞‰õΩ<åfl~°∞.
ã¨Ê $Ç¨Ï =zÛ# `«~åfi`« ã≤^•ú~°∞÷_»∞ ã¨`«ºâ’^èŒ#‰õΩ â◊s~° Ç≤ÏO㨠`«y# ™ê^èŒ#OHÍ^Œx
„QÆÇ≤ÏOKå_»∞. H˘kÌ H˘kÌQÍ PǨ~°O fã¨∞HÀ™êQÍ_»∞. H˘kÌ ~ÀAÅÖ’ H˘kÌQÍ HÀÅ∞‰õΩ<åfl_»∞.
„Hõ=∞OQÍ ~°HõÎO KÕiOk. uiy =∂Oã¨Å∞_»Ü«∂º_»∞. ã¨`«∞Î= KÕ‰õÄiOk. =∂=¸Å∞ =∞x+≤
JÜ«∂º_»∞. J`«x J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞ Jk K«∂ã≤ J`«_»∞ Ü≥∂QÆ™ê^èŒ# q~°q∞Oz,
™ê^è•~°} rq`«OÖ’ „Ѩ"ÕtOz, Ѩu`«∞_»Ü«∂º_»x P„QÆÇ≤ÏOz, J`«_çx q_çz "≥o¡áÈÜ«∂~°∞.
XHõ L^ŒÜ«∂# ã≤^•ú~°∞÷_»∞ XHõ =@=$HõΔKåÛùÜ«∞Ö’ ‰õÄ~°∞Ûx=ÙO_»QÍ ã¨∞*Ï`« J<Õ
Ñ¨Öˇ¡ Ѩ_»∞K«∞ J`«_çx K«∂ã≤ *ÏeѨ_ç XHõ y<≥flÖ’ áêÜ«∞ã¨O fã¨∞‰õΩ=zÛ WzÛOk. Jk
Éèí∞lOz PHõe f~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞. P Ñ≤^ŒÑ¨ XHõ Jâ◊fi`«÷ `«~°∞=¸ÅOÖ’ Ѩ^•‡ã¨<åã‘#∞
_»Ü«∂º_»∞. *Ï˝<À^ŒÜ«∞=∞ÜÕ∞º =~°‰õΩ =∞i ÖË=‰õÄ_»^Œ#∞‰õΩ<åfl_»∞.
J`«_çH˜ `«áÈÉèíOQÆO HÍqOKåÅx '=∂~°∞_»∞— (^Œ∞+¨ì^Õ=`«, Ãã·`å#∞ =O\˜"å_»∞)
`«# Ñ≤âßK«QÆ}O`À J`«_çx K«∞@∞ì=Ú\˜ì Z<Àfl ~°HÍÅ∞QÍ „Ѩ֒ÉèíÃÑ\Ïì_»∞. ã¨∞Y=∞Ü«∞
rq`«O =^Œe ÃÑ@ì_O» ^ŒO_»QÆ Jx, `å#∞ Jxfl ~°HÍÅ qÖÏ™êÅ#∞ J`«xH˜ ã¨=∞‰õÄ~°∞™êÎ#x
Pâ◊ K«∂áê_»∞. ã≤^•ú~°∞÷_»∞ ÖÁOQÆÖË^Œ∞. ^蕺#O H˘#™êyOKå_»∞. =∂~°∞_»∞ F_çáÈ~Ú
=∂Ü«∞=∞Ü«∂º_»∞.
ã¨OÉ’kè
P ~å„u "≥Ú^Œ\ ˜ *Ï=ÚÖ’ ã≤^•ú~°∞÷xH˜ ѨÓ~°fi[#‡Å 㨇 $u HõeyOk. Ô~O_»=
*Ï=ÚÖ’ k=º^Œ$+≤ì HõeyOk. =¸_»= *Ï=Ú# Jxfl "åã¨#Å#∞, =∂e<åºÅ#∞, Jq^Œº#∞
`˘ÅyOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. J*Ï˝<åO^èŒHÍ~°O `˘ÅyOk, *Ï˝#`Õ[O "≥eyOk, ã¨OÉ’kè á⁄O^•_»∞.
|∞^Œ∞ú_»Ü«∂º_»∞.
ã≤^•ú~°∞÷_»∞ |∞^Œú`«fiO á⁄Ok# „Ѩ^Õâ◊"Õ∞ <Õ\ ˜ |∞^ŒúQÆÜ«∞. Jk „H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO 528.
P<å_»∞ "≥·âßY ѨÓi‚=∞. J`«x =Ü«∞ã¨∞û 35 Uà◊√¡.
ã¨OÉ’kè `«~åfi`« Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞ J~Ú^•~°∞ "å~åÅáê@∞ J^Õ „Ѩ^Õâ◊OÖ’ =Ù<åfl_»∞.
uiy uiy ã¨=∂kèÖ’H˜ "≥_»∞`«∂, `å#∞ Hõ#∞Q˘#fl rq`« ã¨`åºxfl QÆ∞iOz =∞m¡ =∞m¡
=∞##O KÕâß_»∞.
ã¨OÉ’kè (*Ï˝<À^ŒÜ«∞O) á⁄O^Œ_®xH˜ |∞^Œ∞ú_»∞ Hõ#∞Q˘#flk =∞^茺=∞=∂~°æO. ÖË^•
=∞^茺=∞ „ѨuѨ^ŒO–JO>Ë–=∂#=Ù_»∞ ˆH=ÅO ã¨∞YÖÏÅã¨∞_≥·, WO„kÜ«∞ Ö’Å∞_≥· rqOK«_»O
`«Ñ¨C. JÖψQ Hõ~îÀ~° xÜ«∞=∂Å#∞ J#∞+≤ªã¨∂Î, â◊s~åxfl ÃѶ∞Ï~°OQÍ Ç≤ÏOã≤Oz `«Ñ¨ã¨∞û
 208 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
KÕÜ«∞_»O ‰õÄ_® `«Ñ¨C. D Ô~O_»∞=∂~åæÅ =∞^Œºã¨÷OQÍ Ü«ÚHÍÎǨ~° qǨ~å^Œ∞Å ^•fi~å
ã¨`åº<Õfi+¨} KÕÜ«∂e. J^Õ P~°º JëêìOyHõ =∂~°æO.
`å#∞ Hõ # ∞Q˘#fl 㨠` åºxfl UO KÕ Ü « ∂ e? #Å∞QÆ ∞ iH© K≥ á êÊÖÏ? `« # Ö’<Õ
^•K«∞HÀ"åÖÏ? `«# ã¨`«ºO KåÖÏ H˜¡+ì̈"≥∞ÿOk. Z=iH˜ Ѩ_ç`Õ "åiH˜ Jk XHõO`«@ J~°÷O
HÍ^Œ∞† `≥eÜ«∞*ˇÑ¨Ê_»O Hõ+¨ìO.
J~Ú`Õ, `å#∞ WÅ∞¡ =^Œe ÃÑ\˜ìOk ^ÕxH˜? ã¨OÉ’kè á⁄OkOk ^ÕxH˜? ^Œ∞óY
HÍ~°}Ïxfl, HÍ~°} x"å~°}ÀáêÜ«∂xfl Hõ#∞Q˘x ^Œ∞ód`« =∂#"åox ã¨=Ú^ŒúiOKåÅ<Õ
Hõ^•? `«# ã¨`åºxfl `å<Õ =ÙOK«∞‰õΩO>Ë `å#∞ Ѩ_ç# „â◊=∞ JO`å =$^ä• Hõ^•?
z=iH˜ ^èŒ~°‡„ѨKå~°O KÕÜ«∞_®xˆH |∞^Œ∞ú_»∞ xâ◊Û~ÚOKå_»∞. =ÚO^Œ∞QÍ Z=iH˜
É’kèOKåe? `«# „Ѩ^äŒ=∞QÆ∞~°∞=Ù PÖÏ~° HÍÖÏ=Ú_»∞ *Ï˝Ñ¨HõO =KåÛ_»∞. HÍx, qKåiOK«QÍ
J`«_»∞ JѨÊ\˜ˆH K«xáÈÜ«∂_»x `≥eã≤Ok. kfifÜ«∞ QÆ∞~°∞=Ù ~°∞„^ŒHõ ~å=∞Ѩل`«∞_ç HÀã¨O
"≥kHÍ_»∞. J`«_»∂ K«xáÈÜ«∂_»x `≥eã≤Ok.
`«^ä•QÆ`«∞_»∞
WHõ XHõ<å\˜ `«# J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞<åfl~°∞. "åix "å~°}Ïã≤ ã¨g∞ѨOÖ’
"≥kH˜ Ѩ@∞ì‰õΩ<åfl_»∞. ^Œ∂~°O #∞Oz #_çz =ã¨∞Î#fl `«^ä•QÆ`«∞_çx "å~°∞ K«∂âß~°∞. =ÚO^Œ∞QÍ
"åiH˜ J`«x Ѩ@¡ Jã¨Ç¨Ï#O HõeyOk– ã¨∞Yr=#O HÀi `«Ñ¨ã¨∞û =∂x "≥o§áÈÜ«∂_»x.
HÍx, ^ŒQÆæ~°‰õΩ =ã¨∞Î#fl H˘nÌ J`«x =ÚYOÖ’x „ѨâßO`« QÆOcè~°`«, U^À Jx~°fiK«hÜ«∞"≥∞ÿ#
`Õ[ã¨∞û, #_»HõÖ’x Q˘Ñ¨ÊP`«‡qâßfiã¨O "åi Jã¨Ç¨Ï<åxfl áÈQ˘\Ïì~Ú. ''q∞„`«=∂!
P~°ºQ“`«=∂!—— Jx ã¨OÉ’kèOKå_»∞.
|∞^Œ∞ú_»∞ `«##∞ JÖÏ ã¨OÉ’kèOK«=^ŒÌx =∞O^ŒeOKå_»∞. ''<Õ#∞ ã¨OÉ’kè á⁄O^•#∞.
<ÕxѨC_»∞ J~°›`«∞_çx, `«^ä•QÆ`«∞_çx, |∞^Œ∞ú_çx. <Õ#∞ Hõ#∞Q˘#fl ã¨`«ºO g∞‰õΩ É’kèOKåÅx
=KåÛ#∞—— J<åfl_»∞.
=¸_»∞™ê~°∞¡ J`«_»∞ J"Õ =∂@Å∞ K≥áêÊ_»∞. =¸_»∞ ™ê~°∞¡ "å~°∞ J`«_ç |∞^Œú`åfixfl
x~åHõiOKå~°∞. z=iH˜ XˆH=∂@ J<åfl_»∞. ''<Õ#∞ g∞`À Wk=~°HÔ #fl_≥<· å WÖÏ =∂\Ï¡_®<å?
<Õ#∞ ã¨`«ºO ^Œi≈OKå#x K≥áêÊ<å?——
''ÖË^Œ∞—— J<åfl~°∞ "å~°∞ – ''J~Ú`Õ q#O_ç <å =∂@Å∞—— Jx J`«_»<åfl_»∞. J`«x
=∂@ÅÖ’x â◊H˜Îx, J`«x Hõ#∞flÅ Ö’x ^Œ$_è»ã¨OHõÖÏÊxfl K«∂ã≤ "å~°∞ ''ÉèíO`Õ—— JO@∂
q#„=ÚÖˇ· áê^•aè=O^Œ#O KÕâß~°∞. J`«_»∞ "åiH˜ ^èŒ~°‡„Ѩɒ^èŒO KÕâß_»∞.
|∞^Œ∞ú_»∞ "≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ ^èŒ~°‡ „Ѩɒ^èŒO KÕã≤# P „Ѩ^Õâ◊O ¿Ñ~°∞ |∞∞+≤Ѩ`«Î#
=∞$QÆ^•=O. P |∞∞+≤ Ѩ`«Î#"Õ∞ D<å\˜ ™ê~°<å^ä£.
 209 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞ Ü≥∂QÆ∞Å∞ aè‰õΩ¯ÅÜ«∂º~°∞. |∞^Œ∞ú_»∞ ™ê÷Ñ≤Oz# ã¨OѶ¨∞OÖ’ „Ѩ^äŒ=∞
ã¨Éèí∞ºÅ∞ "åˆ~.
P~°º ã¨`åºÅ∞
|∞^Œ∞ú_»∞ `«# ã¨OÉ’kè„Hõ=∞OÖ’ ^Œi≈Oz# <åÅ∞QÆ∞ P~°º ã¨`åºÅ#∞ "åiH˜
É’kèOKå_»∞. "≥Ú^Œ\ ˜k–Ö’HõOÖ’ ^Œ∞óYO =Ù#flk. [#‡ ^Œ∞óYO, "åºkè ^Œ∞óYO, =∞$u
^Œ∞óYO, „Ñ≤Ü«∂ qÜ≥∂QÆO ^Œ∞óYO, J„Ñ≤Ü«∞ ã¨OÜ≥∂QÆO ^Œ∞óYO. ^Œ∞óYO HÍxk Ö’HõOÖ’
ÖË^Œ∞. ã¨∞YO ‰õÄ_® ^Œ∞óMÏxˆH ^•i fã¨∞ÎOk. ã¨∞YO ÅaèOK«HõáÈ`Õ ^Œ∞óYO. ÅaèOz#
ã¨∞YO #tã¨∞ÎO^Œ<Õ ÉèíÜ«∞O ^Œ∞óYO. JuÖÏÅ㨠^Œ∞óYO...
Ô~O_»=k – ^Œ∞óMÏxH˜ HÍ~°}O =Ù#flk. Jk `«$+¨‚ (`«#›) =¸_»=k –^Œ∞óY
x~À^èŒO ™ê^茺O. <åÅæ=k – ^Œ∞óYx~À^è•xH˜ =∂~°æO =Ù#flk.
^Œ∞óYO, ^Œ∞óY ã¨=Ú^ŒÜ«∞O, ^Œ∞óY ã¨=Ú^ŒÜ«∞ x~À^èŒO, ^Œ∞óY ã¨=Ú^ŒÜ«∞ x~À^èŒ
=∂~°æO – D <åÅ∞QÆ∂ |∞^Œ∞ú_»∞ Hõ#∞Q˘#fl P~°º ã¨`åºÅ∞.
|∞^Œ∞ú_»∞ É’kèOz# ^Œ∞óY x~À^èŒ=∂~°æO – P~åºëêìOyHõ =∂~°æO. JO>Ë Zxq∞k
JOâßÅ`À ‰õÄ_ç# =∂~°æO. P Zxq∞k Wq: ã¨=∞ºH± ^Œ$+≤ì. ã¨=∞ºH± ã¨OHõÅÊ#O, ã¨=∞ºH±
=K«#O, ã¨=∞ºH± Hõ~°‡, ã¨=∞ºH± r=#O, ã¨=∞ºH± „Ѩܫ∞`«flO, ã¨=∞ºH± 㨇 $u, ã¨=∞ºH± ã¨=∂kè.
D JëêìOQÆ =∂~åæ<Õfl =∞^茺=∞ =∂~°æ=∞x, =∞^茺=∞ „ѨuѨ^Œ=∞x JO\Ï~°∞.
JO>Ë Éè’QÆÖÏÅã¨, HÍÜ«∞ˆH¡â◊O – D Ô~O_»∞ Ju=~°Î<åʼnõΩ =∞^茺ã¨÷OQÍ =ÙO_Õ ã¨=Úz`«
=∂~°æO. D =∂~°æ"Õ∞ =∂#=Ù_çx ^Œ∞óY q=ÚHÎ̃_çx KÕã¨∞ÎOk. x~åfi}Ïxfl ã≤kúOѨ*Ëã¨∞ÎOk.
Q“`«=Ú_»∞ 'ã¨=∂‡ã¨O|∞kú— á⁄Ok# `«~åfi`« „Ѩ„Ѩ^=Œä ∞OQÍ KÕã#≤ D ^è~Œ ‡° „Ѩɒ^è•<Õfl
''^èŒ~°‡K«„Hõ „Ѩ=~°Î#O—— JO\Ï~°∞.
|∞^Œ∞úx Ô~O_»= „Ѩ=K«#O ''J<å`«Î ÅY¯# ã¨∞`«Î—— (J<å`«‡ ÅHõΔ} ã¨∂„`«O). ^ÕxH©
ˆH=Å`«fiO ÖË^Œ∞. Un âßâ◊fi`«O HÍ^Œ∞. P`«‡ J<Õ âßâ◊fi`« Ѩ^•~°÷"Õ∞n ÖË^Œ∞. „Ѩun
HõΔ}ÉèíOQÆ∞~° ã¨^Œ$â◊O. „Ѩun ™ê¿ÑHõΔO. Jhfl Ѩ~°ã¨Ê~å^è•i`åÖË.
u„ ~°`åflÅ∞
"å~°}Ïã≤Ö’ =ÙO_»QÍ Ü«∞â◊√_»<Õ ^èxŒ Hõ Ü«Ú=‰õΩ_»∞ `«# Éè’QÍÖÏÅ㨠qÖÏ㨠rq`«OÃÑ·
q~°H˜Î ѨÙ\˜ì |∞^Œ∞úx =^ŒÌ‰õΩ =zÛ PÜ«∞# LѨ^Õâ◊ „ѨÉèÏ=O`À t+¨μº_»Ü«∂º_»∞. J`«_çx
"≥^Œ∞‰õΩ¯O@∂ =zÛ# J`«x `«e¡, `«O„_ç. ÉèÏ~°º =~°ã¨QÍ |∞^Œ∞úx â◊~°}∞*ÁzÛ t+¨μºÅÜ«∂º~°∞.
É∫^Œú=∞`«OÖ’ [QÆ„`«Êã≤^Œú"≥∞ÿ# „u~°`åflÅ#∞ "≥Ú^Œ@QÍ ã‘fiHõiOzOk D ‰õΩ@∞O|"Õ∞. P
„u~°`åflÅ∞ U=O>Ë–
 210 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''|∞^ŒúO â◊~°}O QÆKåÛùq∞
^èŒ~°‡O â◊~°}O QÆKåÛùq∞
ã¨OѶ¨∞O â◊~°}O QÆKåÛùq∞—— –
„Hõ=∞OQÍ |∞^Œ∞úx ã¨OѶ¨∞O qã¨ÎiOK«™êyOk. Ü«∞â◊√x ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞ #Å∞QÆ∞~°∞
ã¨OѶ¨∞OÖ’ KÕ~å~°∞. P `«~åfi`« =∞i 50 =∞Ok KÕ~å~°∞. ã¨OѶ¨∞ ã¨Éèí∞ºÅ∞ 61 =∞Ok
JÜ«∂º~°∞. |∞^Œ∞ú_»∞ "åix `«# LѨ^Õâ◊ „ѨKå~° xq∞`«ÎO XHõ~°∞ "≥o¡# "≥·Ñ¨Ù =∞~˘Hõ~°∞
"≥à◊¡‰õΩO_® kâ◊ kâ◊ʼnõΩ Ñ¨OÑ≤OKå_»∞.
"å~°}Ïã≤ #∞Oz |∞^Œ∞ú_»∞ L~°∞"ÕÅ kâ◊QÍ „Ѩܫ∂}O JÜ«∂º_»∞. J`«x HÍÅOÖ’
WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ J^蕺ܫ∞OÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl "å\˜x áÈe# 62 ~°HÍÅ J"≥·kHõ, J<åu‡Hõ,
Éè∫uHõ "å^•Å∞, WOHÍ U"À"À =ÙO_Õ=@. "å\˜ PKå~°∞ºÅ`À |∞^Œ∞ú_»∞ "åkOz, F_çOz,
ZO^Œi<À `«# t+¨μºÅ∞QÍ KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. =ÚYºOQÍ Z#fl^Œy#"å~°∞ [\˜Å∞~°∞ J#|_Õ
[_»^•~°∞Å∞. É∫^ŒÌ "åV‡Ü«∞OÖ’ „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# ''Pk`«º ѨiÜ«∂Ü«∞ã¨∞`«Î—— (Fire Sermon)
J#|_Õ ã¨∂„`åxfl "åiH˜ |∞^Œ∞ú_»∞ QÆÜ«∂j~°¬O J<Õ KÀ@ LѨ^ÕtOKå_»∞.
– Ö’HõOÖ’ „Ѩun ^ŒÇ≤ÏOK«∞‰õΩáÈ`«∞#flk. ^Õx`À? ~åQÍyfl`À, ^Õfiëêyfl`À,
"≥∂Ǩyfl`À, [##, [~å, =∞~°}^Œ∞óMÏQÆ∞flÅ`À ^ŒÇ≤ÏOK«∞‰õΩáÈ`«∞<åfl~Ú.ã¨∞YO,^Œ∞óYO,
Jã¨∞YO, J^Œ∞óYO, =∞#ã¨∞û, =∞<À^èŒ~å‡Å∞, q*Ï˝<åÅ∞, ã¨Oã¨Ê~°≈Å∞, ã¨Oã¨Ê~°≈ [x`«
"Õ^Œ#Å∞ Jhfl ^ŒÇ≤ÏOѨ|_»∞`«∞<åfl~Ú. "å\˜ =Å¡ =∂#=Ù_»∞ xˆ~fi^ŒO á⁄Ok, xˆ~fi^ŒO
^•fi~å q=ÚH˜Î á⁄O^Œ∞`«∞<åfl_»∞...
(D q^è Œ O QÍ ™êˆ Q D Pk`« º Ѩ ~ åºÜ« ∞ 㨠∂ „`« O „¿Ñ~° } `À<Õ POQÆ ¡ Hõ q
\˜.Zãπ.ZeÜ«∞\ò `«# ''"Õãπì ÖϺO_£—— HÍ=ºOÖ’x =¸_»= ã¨~°æ‰õΩ Fire semon Jx ¿Ñ~°∞
ÃÑ\Ïì_»∞. P ã¨~°æÖ’x z=i ѨO‰õΩÎʼnõΩ ‰õÄ_® D ã¨∂„`«"Õ∞ „¿Ñ~°} : (Burning burning
burning burning burning)

L~°∞"ÕÅ #∞Oz |∞^Œ∞ú_»∞ `«# ã¨OÉ’kèH˜ ѨÓ~°fiO =∞QÆ^èŒ~åA aOa™ê~°∞xH˜zÛ#

=∂@ „ѨHÍ~°O ~å[QÆ$ǨxH˜ "≥àÏ¡_»∞. aOa™ê~°∞_»∞, PÜ«∞#, Ѩi"å~°O |∞^Œ∞úx
Láê㨉õΩÅÜ«∂º~°∞. ~åA |∞^Œ∞úx ã¨OѶ¨∂xH˜ "Õ}∞=#O J<Õ P~å=∂xfl HÍ#∞HõQÍ WKåÛ_»∞.
ã¨∞=∂~°∞QÍ P ã¨=∞Ü«∞OÖ’<Õ ™êiѨÙ`«Î (âßiѨل`«), "≥ÚQÆæÖÏ¡# (=∞ø^ŒæÖϺܫ∞#) J<Õ
W~°∞=Ù~°∞ „ÉÏǨχ} ã¨<åºã¨∞Å∞ |∞^Œ∞úxH˜ t+¨μºÅx „Ѩfu. "å~°∞ É∫^Œ∞úÅ∞ HÍ=_»O É∫^Œú=∞`«
K«i„`«Ö’ XHõ =ÚYº ã¨OѶ¨∞@#.
 211 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ѨÙ#~åQÆ=∞#O
P `«~åfi`« `«O„_ç HÀÔ~¯ÃÑ· |∞^Œ∞ú_»∞ Jã¨OMϺHõ t+¨º ã¨"Õ∞`«∞_≥· HõÑ≤Å=ã¨∞ÎѨÙ~°O
ã¨^Œi≈OKå_»∞. '|∞^Œú K«~°º—Ö’ ǨÏ$^ŒÜ«∂xfl „^ŒqOѨ*˿㠄Ѩã≤^Œú ã¨OѶ¨∞@#ÅÖ’ J^˘Hõ\ ˜.
P #QÆ~°OÖ’ J`«_»∞ =∞Ǩaèx¢+¨¯=∞}ÏxH˜ =ÚO^Œ∞ ~å[Éè’QÍÅ`À, ZO`À QÍ~å|OQÍ

|∞^Œ∞xú =∞ǨѨix~åfi}O (11= â◊`åaÌ – NÅOHõ)

ÃÑiy ÃÑ^ŒÌ"å_»Ü«∂º_»∞. ÃÑàϧ_®_»∞. ÃÑo§ `«~åfi`« Ѩ^Œ=¸_Õà◊√¡ JHõ¯_» ã¨HõÅ ™œMϺÅ∞
J#∞ÉèíqOKå_»∞. Ѩل`« [##O `«~åfi`« ÉèÏ~åºã¨∞`«∞Å#∞ q_çzÃÑ\ì̃ ã¨`åº<Õfi+¨}ÔH· qâßÅ
Ö’HõOÖ’H˜ x¢+¨¯q∞OKå_»∞.
J^Õ #QÆ~åxH˜ P ~ÀA# Ѩi„"å[‰õΩ_≥·, ã¨∞QÆ`«∞_≥·, `«^ä•QÆ`«∞_≥·, t+¨μºÅ‰õΩ |∞^Œú
ÉèíQÆ"å#∞_≥·, aèHΔÍ áê„`«#∞ KÕ`« Ѩ@∞ì‰õΩx U`≥OKå_»∞. â◊√^Àú^Œ#∞_»∞ J`«_çx K«∂ã≤ ZO`À
^Œ∞ódOKå_»∞. `«# „áê™ê^•xH˜ aèHõΔ‰õΩ fã¨∞‰õΩ"≥àÏ¡_»∞. Éè’[<å#O`«~°O ~å[HÍO`« ÅO^Œ~°∞
J`«_çx K«∂_»=KåÛ~°∞. `«##∞ ÃÑOz# ã¨=u `«e¡ =∞Ǩ „Ѩ*ÏѨu Q“`«q∞ ‰õÄ_® =zÛOk.
JO^Œ~°∞ |∞^Œ∞úx Láê㨉õΩÅÜ«∂º~°∞.
ÉèÏ~°º Ü«∞â’^èŒ~° =∂„`«O JO`«óѨÙ~° =∞Ok~°O ^•\˜ |Ü«∞\˜H˜ ~åÖË^Œ∞. `å#∞
ã¨^Œ∞æ}=u, ã¨pÛùÅ Jx #=∞‡HõO =ÙO>Ë `«^ä•QÆ`«∞_Õ `«# =^ŒÌ‰õΩ =™êÎ_»x P"≥∞ J#flk. P
=∂@ qx |∞^Œ∞ú_»∞ `å<Õ P"≥∞ =∞Ok~åxH˜ "≥àϧ_»∞. P"≥∞ â’HõO Hõ@ìÅ∞ `≥OK«∞‰õΩ#flk.
|∞^Œú áê^•Å#∞ ÉÏëêÊaè¿+HõO`À `«_çÑ≤"Õã≤Ok. P"≥∞ ‰õÄ_® Láêã≤Hõ J~ÚOk. `«#
Ѩل`«∞_»∞ ~åǨïÅ∞_çH˜, `«# ã¨=u `«=Ú‡_»∞ #O^Œ∞_çH˜, J`«x ÉèÏ~°º‰õΩ, (D L^ŒO`«"Õ∞
Jâ◊fiÃѶ∞Ï+¨μx ''™œO^Œ~°#O^ŒO—— ã¨O㨯 $`« HÍ"åºxH˜, HÍ@∂i – Ñ≤OQÆo ''™œO^Œ~°#O^ŒO——
`≥Å∞QÆ∞ HÍ"åºxH˜ Wu=$`«ÎO) „Ѩ„=[# nHõΔ WÑ≤ÊOKå_»∞.
 212 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`«# `«~åfi`« ~åA HÍ=Åã≤# ~åǨïÅ∞_»∞ ‰õÄ_® ã¨<åºã¨ nHõΔ Ñ¨ÙK«∞ÛHÀ=_»O K«∂ã≤
â◊√^Àú^Œ#∞_»∞ d#∞fl_≥· |∞^Œ∞ú_çx XHõ =~°O – `«e¡^ŒO„_»∞Å W~°∞=Ùi J#∞=∞u ÖˉõΩO_® U
‰õΩ=∂~°∞xH˜ „Ѩ„=[#O W=fi~å^Œx – J_çQÍ_»∞. |∞^Œ∞ú_»∞ 㨈~#<åfl_»∞.
`«~åfi`« |∞^Œ∞ú_»∞ HÀã¨Å ~å[^è•x „âß=ã≤Î "≥àÏ¡_»∞. ~åA „Ѩ¿ã#l`«∞Î J`«x
t+¨μº_»Ü«∂º_»∞. P #QÆ~°OÖ’ JѨ~° ‰õΩÉË~°∞_≥·# J<å^äŒ Ñ≤O_»‰õΩ_»∞ J<Õ ^èŒxHõ „âı+≤ª =Ù<åfl_»∞.
J`«_»∞ |∞^Œ∞úx Éèí‰õΩÎ_≥· PÜ«∞# HÀã¨O *Ë`«=#O J#|_Õ XHõ Q˘Ñ¨Ê P~å=∂xfl H˘#∞QÀÅ∞
KÕã≤ ^•#OKÕâß_»∞. <å\˜ #∞Oz |∞^Œ∞úxH˜ *Ë`«=<å~å=∞O „Ѩ^è•# x"å㨠™ê÷#"≥∞ÿOk.
J~°›`«Å∞ HÍ=_®xH˜ ¢ã‘ÎʼnõΩ J~°›`« ÖË^•? |∞^Œ∞ú# ÃÑOz# ã¨=u `«e¡ QÀ`«q∞
ÖË=<≥uÎ# D „Ѩâ◊fl#∞ |∞^Œ∞úx =∞~˘Hõ ã¨=u `«=Ú‡_»∞, „Ñ≤Ü«∞ t+¨μº_»∞, ѨiKå~°‰õΩ_»∞
J~Ú# P#O^Œ∞_»∞ (W`«x XHõ L^ŒO`«"Õ∞ \ÏQÀ~ü 'Kè«O_®eHõ, <å@HÍxH˜ Wu=$`«ÎO)
|∞^Œ∞úxH˜ x"ÕkOK«QÍ PÜ«∞# f„=OQÍ u~°ã¨¯iOKå_»∞. HÍx, P#O^Œ∞_»∞ QÆ\ ì̃QÍ "åkOz
|∞^Œ∞úx XÑ≤ÊOKå_»∞. <å\˜ #∞Oz ¢ã‘ÎʼnõΩ ‰õÄ_® H˘xfl +¨~°`«∞Å`À É∫^Œú ã¨OѶ¨∞OÖ’
ã¨Éèíº`«fiO ÅaèOzOk. ¢ã‘ÎÅ#∞ aè‰õΩ¯h ã¨OѶ¨∞OÖ’ KÕ~°∞ÛHÀ‰õΩO_® =ÙO>Ë `å#∞ ™ê÷Ñ≤Oz#
#∂`«# ^èŒ~°‡O âßâ◊fi`«OQÍ =ÙO_Õ^Œx, KÕ~°∞ÛHÀ=_»O =Å¡ ^•xH˜ H˘xfl =O^ŒÅ Uà◊¡Ö’<Õ
Ѩ`«#O `«Ñ¨Ê^Œx |∞^Œ∞ú_»∞ J<åfl_»@.
P q^èŒOQÍ |∞^Œ∞ú_»∞ 45 Uà◊¡áê@∞ ^èŒ~°‡K«„Hõ „Ѩ=~°Î#O KÕã¨∂Î ÉèÏ~°`å=xÖ’
ã¨OK«iOKå_»∞. eK«Ûù=ÙÅ ~å[^è•x "≥·âßb#QÆ~°O ã¨O^Œi≈Oz#ѨC_»∞ PÜ«∞# ^èŒxHõ,
‰õΩÅ^ŒiÊ`«, ѨÙ~°„Ѩ=ÚY∞Å Pu^䕺xfl u~°ã¨¯iOz P„=∞áêe (JO|áêe) J<Õ XHõ #~°ÎH˜
PǨfi<åxfl =∞xflOz P"≥∞ WO\˜H˜ "≥o¡ aèHõΔ ã‘fiHõiOKå_»∞. P„=∞áêe |∞^Œ∞úxH˜ `«#
P„=∞=<åxfl q~åà◊OQÍ WzÛOk.
J=™ê# Ѷ∞¨ _çÜ∞« Å∞
|∞^Œ∞úxH˜ 80 Uà◊√¡ =KåÛ~Ú. J=™ê#O ã¨g∞Ñ≤OzO^Œx `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. ÉÏQÍ
[|∞ƒ Ѩ_®¤_»∞. P#O^Œ∞x ѨiK«~°º`À HÀÅ∞‰õΩ<åfl_»∞. J~Ú`Õ, =∞i =¸_»∞ <≥ÅÅÖ’
`å#∞ `«#∂ `åºQÆO KÕÜ«∞=Åã≤ =ÙO@∞O^Œx P#O^Œ∞x`À K≥áêÊ_»∞. "≥·âße #∞Oz
|Ü«∞Å∞^Õi Ñ¨Öˇ¡Å∞, Ѩ@ì}ÏÅ∞ QÆ_»z, áê"å J<Õ „QÍ=∞OÖ’ K«∞O^Œ∞_»∞ |∞^Œ∞úxH˜, t+¨μºÅ‰õΩ
Éè’[#OÖ’H˜ ''ã¨∂~°Hõ =∞^ŒÌ#O—— J<Õ Ñ¨^•~°÷O `«Ü«∂~°∞KÕã≤ =_ç¤OѨɒܫ∂_»∞. ^•xfl
t+¨μºÅ‰õΩ ÃÑ@ì=^ŒÌx K≥Ñ≤Ê `å#∞ =∂„`«O Éèí∞lOKå_»∞. `å#∞ u#QÍ q∞yeáÈ~Ú#^•xfl
áêuÃÑ@ì=∞x K≥áêÊ_»∞.
 213 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ѨOk =∂Oã¨O`À KÕã≤# P Ѩ^•~°÷O u#flѨÊ\˜ #∞Oz |∞^Œ∞úxH˜ qѨs`«"≥∞ÿ#
L^Œ~°HÀâ◊ "åºkè =zÛOk. Jq∞`«OQÍ ÉÏ^èŒÑ¨_®¤_»∞. J~Ú<å „Ñ¨âßO`«OQÍ ÉÏ^èŒ ÉèíiOKå_»∞.
P#O^Œ∞_ç`À#∞, aè‰õΩ¯Å`À#∞ |Ü«∞Å∞^Õi ‰õΩj<å~å (‰õΩj#QÆ~°O) J<Õ =∞Å¡ ~å[º ~å[^è•x
ã¨g∞ѨOÖ’ PQÍ_»∞. XHõ KÀ@ Ô~O_»∞ ™êÅ =$HΔÍÅ =∞^茺 â◊Ü«∞º ѨiÑ≤OK«∞‰õΩx ‰õΩ_ç"≥·Ñ¨Ù
uiy XHõ HÍeÃÑ· XHõ HÍÅ∞ "Õã¨∞‰õΩx Ѩ=fioOKå_»∞.
P ~ÀA "≥·âßY ѨÓi‚=∞. `«# QÆ∞~°∞=Ù, ™È^Œ~°∞_»∞ J~Ú# |∞^Œ∞úxH˜ J=™ê#O
Pã¨#fl"≥∞ÿO^Œx „QÆÇ≤ÏOz P#O^Œ∞_»∞ J=`«eH˜ áÈ~Ú U_»∞ã¨∞Î<åfl_»∞. Jk `≥eã≤ |∞^Œ∞ú_»∞
J`«_çx ^ŒQÆæ~°‰õΩ Ñ≤eÑ≤Oz ''ZO^Œ∞ˆH_»∞™êÎ=Ù P#O^•? Ö’HõOÖ’x „Ѩu =ã¨∞Î=Ù‰õΩ q<åâ◊O
`«Ñ¨Ê^Œ∞. [x‡Oz# „Ѩu „áê}˜ [#‡`Àáê@∞ =∞~°}Ïxfl ‰õÄ_® "≥O@ `≥K«∞Û‰õΩO@∞Ok.——
Jx J`«_çx T~°_çOKå_»∞. `«~åfi`« aè‰õΩ¯ ÅO^Œix ^ŒQÆæiH˜ Ñ≤ez ''ã¨O^ÕǨÖË"≥∞ÿ<å
=ÙO>Ë J_»QÆO_ç. <å‰õΩ PYi Ѷ¨∞_çÜ«∞ ã¨g∞Ñ≤OzOk. J_»QÆÖË^Õ Jx `«~åfi`« ÉÏ^èŒÑ¨_ç
„ѨÜ≥∂[#O ÖË^Œ∞—— Jx =¸_»∞™ê~°∞¡ HÀ~å_»∞. JO`å xâ◊≈|ÌOQÍ U_»∞ã¨∞Î<åfl~°∞.
– ''ã¨$+≤ìÖ’ „Ѩun #tOKÕ^Õ. g∞~°∞ =∂„`«O g∞ rq`«^èպܫ∂xfl ™êkèOK«_®xH˜
x~°O`«~° ™ê^èŒ# KÕÜ«∞O_ç.——
– W"Õ `«^ä•QÆ`«∞x PYi =∂@Å∞. P `«~åfi`« ã¨=∂kè ã≤÷ux á⁄O^•_»∞.
H˘O`«¿ãѨ\ ˜H˜ JOu=∞ âßfi㨠q_çKå_»∞. J^Õ Q“`«=∞ |∞^Œ∞úx ''=∞Ǩ Ѩix~åfi}O——
x~åfi}O JO>Ë PiáÈ=_»O. Uk PiáÈ`«∞Ok? nѨO. Jk PiáÈ`Õ UO
q∞QÆ∞Å∞`«∞Ok? pHõ\ ˜! JÖψQ ã¨O|∞kú á⁄Ok#"å_çH˜ „áê} Ѩix~åfi}O `«~åfi`« UO
q∞QÆ∞Å∞`«∞Ok? â◊¥#ºO! [## =∞~°} ѨÙ#~å=$uÎ ~°Ç≤Ï`« â◊¥#ºO!

V
 214 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
23. |∞^ŒúÉ’^èŒ
Ö’HõOÖ’ ^Œ∞óYO =ÙOk. ã¨∞YO HõO>Ë ^Œ∞óY"Õ∞ Z‰õΩ¯= =ÙOk. ^Œ∞óY"Õ∞ =ÙOk.
Q“`«=∞ |∞^Œ∞_ú ∞» =∞Ǩ ã¨OÉ’kèÖ’ Hõ#∞Q˘#fl <åÅ∞QÆ∞ P~°º ã¨`åºÅÖ’ Wk "≥Ú^Œ\ k˜ .
PÜ«∞# LѨ^ÕâßʼnõΩ Jk „áêuѨkHõ. ã≤^•ú~°∞÷_»∞ WÅ∞¡ q_çz ã¨#ºã≤Oz |∞^Œ∞ú_»∞ HÍ=_®xH˜
„¿Ñ~°} D ã¨`«º"Õ∞. ^Œ∞óYx"å~°}‰õΩ =∂~åæ<Õfi+¨} HÀã¨"Õ∞ PÜ«∞# Hõ~îÀ~° `«Ñ¨ã¨∞û KÕâß_»∞.
|∞^Œ∞ú_»∞ ^Œ∞óMÏxH˜ WzÛ# D Jq∞`« „áê^è•#º"Õ∞ É∫^Œú=∞`«O x~åâß"å^Œ=∞x
áêâßÛ`«ºÑ¨O_ç`«∞Å∞ ѨiQÆ}˜OK«\ÏxH˜ HÍ~°}"≥∞ÿOk.
HÍx, XHõ q+¨Ü«∞O QÆ∞~°∞ÎOK«∞HÀ"åe. É∫^Œú=∞`«O Ö’HõOÖ’x ^Œ∞óMÏxfl H˘O`«
Juâ◊Ü≥∂H˜ÎQÍ „Ѩ™êÎqOz =ÙO_»=K«∞Û QÍx, „ѨѨOK«OÖ’x „Ѩ^è•# =∞`åÅhfl r=#
^Œ∞óMÏxfl <˘H˜¯ =Hͯ}˜OKå~Ú, ^Œ∞óY x"å~°}Ë `«=∞ ÅHõΔ º=∞x K≥áêÊ~Ú.
(Pleasure is oft a visitant but clings cruelly to us)
(㨠∞ YO K« ∞ @ì Ñ ¨ Ù K« ∂ Ѩ Ù QÍ =zÛáÈ`« ∞ OkQÍx ^Œ ∞ óYO =∞@∞‰õ Ω x~° ú Ü « ∞ QÍ
JO\˜ÃÑ@∞ì‰õΩx =ÙO_çáÈ`«∞Ok) Jx H©\òû (ZO_çq∞Ü«∂<£ HÍ=ºOÖ’) =ÓiˆH J#ÖË^Œ∞.
(Pleasure is frail like a dew drop, while it laughts it dies. But pain is strong
and abiding.)
(ã¨∞YO Ç≤Ï=∞Hõ}OÖÏ ^Œ∞~°ƒÅ"≥∞ÿOk. Jk #=Ùfi`«∂ #=Ùfi`«∂<Õ #tã¨∞ÎOk. ^Œ∞ó
YO =∂„`«O |ÅOQÍ Hõ~°z Ѩ@∞ì‰õΩx =ÙO_ç áÈ`«∞Ok.)
Jx qâ◊fiHõq ~°gO„^Œ∞x (QÍi¤#~ü) ã¨∞ÉèÏ+≤`«O.
^Œ∞óY HÍ~°}O `«$+¨‚. Wk |∞^Œ∞ú_»∞ Hõ#∞Q˘#fl Ô~O_»= P~°º ã¨`«ºO. `«$+¨‚ JO>Ë
^•Ç¨ÏO. ã¨∞Y^•Ç¨ÏO, ^èŒ# ^•Ç¨ÏO, HÍ=∞ ^•Ç¨ÏO, WOHÍ J<ÕHõ q^è•Å ^•Ç¨ÏO. D
^•Ç¨xH˜, `«$+¨‚‰õΩ JO`«∞ÖË^Œ∞. `å`å¯eHõOQÍ `«$Ñ≤Î ÅaèOz<å, uiy WO`«Ö’<Õ `«$+¨‚
Ñ‘_çã¨∞ÎOk. `«$Ñ≤Î, `«$+¨‚ – Wq Ô~O_»∂ XHõ^•x<˘Hõ\ ˜ `«~°∞=Ú‰õΩO@∂ =™êÎ~Ú. z=~°‰õΩ
`«$Ñ≤Î F_çáÈ`«∞Ok. `«$+¨‚ q∞yeáÈ`«∞Ok. WOHÍ WOHÍ ÃÑiyáÈ`«∞Ok. ^•x=Å¡^Œ∞óYO
WOHÍ WOHÍ JkèHõ"≥∞ÿáÈ`«∞Ok.
^Œ∞óY HÍ~°}O
=∞`«∞Î=∞O^Œ∞‰õΩ JÅ"å@∞Ѩ_ç#"å~°∞ ^•x=Å¡ HõeˆQ `å`å¯eHõ ã¨∞YO HÀã¨O WOHÍ
WOHÍ JkèHõOQÍ ¿ãqOKåÅx HÀ~°∞`å~°∞. J^˘Hõ =ºã¨#=∞=Ù`«∞Ok. „Ѩu =ºã¨#O "≥#∞Hõ
 215 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^Œ∞óYO á⁄Oz =ÙO@∞Ok. ^èŒ# ã¨Oáê^Œ# ‰õÄ_® XHõ =ºã¨#"Õ∞. ã¨OáêkOz#H˘nÌ ^èŒ#
`«$+¨‚ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. HÀ\˜ ã¨OáêkOz#"å_çH˜ WOHÀ\˜ ã¨OáêkOKÕ =~°‰õΩ `«$Ñ≤Î HõÅQÆ^Œ∞.
D `«$+¨‚ ^Œ∞óMÏxfl WOHÍ ÃÑOK«∞`«∞Ok. J^Õ q^èŒOQÍ Öˇ·OyHõ ™œYº =ºã¨#O, W`«~°
=ºã¨<åÅ∞. W=hfl ^Œ∞óYHÍ~°}ÏÅ∞.
JO`«\ ˜`À<Õ PyáÈ`Õ |∞^Œ∞ú_»∞ x~åâß"å^•xfl É’kèOz#"å_»ÜÕ∞º"å_»∞. HÍx,
JO`«\ ˜`À PQÆHõ ^Œ∞óYHÍ~°}"≥∞ÿ# `«$+¨‚#∞ x~ÀkèOKåÅ<åfl_»∞. Jk =¸_»= P~°º ã¨`«ºO.
`«$+¨‚#∞ x~ÀkèOK«_®xH˜ =∂~°æO =ÙO^Œ<åfl_»∞. Jk <åÅæ= P~°º ã¨`«ºO.
^Œ∞óYO, ^Œ∞óYHÍ~°}O, ^Œ∞óYHÍ~°} x~À^èŒO, ^Œ∞óYHÍ~°} x~À^èŒ =∂~°æO – Wq
|∞^ŒúÉ’^茉õΩ „áêuѨkHõÅ∞.
=∂#=Ùx ^Œ∞óMÏxH˜ HÍ~°}"≥∞ÿ# `«$+¨‚#∞, HÀÔ~¯#∞ x~°∂‡eOK«∞‰õΩO>Ë âßâ◊fi`« ã¨∞YO
HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. P âßâ◊fi`« ™œYº"Õ∞ x~åfi}ã≤÷u, [#‡~åÇ≤Ï`«ºã≤÷u.

|∞^Œ∞ú_»∞ (5= â◊`åaÌ – =∞^èŒ∞~°tÅÊO)

rq`«OÖ’ ^Œ∞óYO =ÙOk Hõ^• Jx ã¨∞MÏÅ#∞ ‰õÄ_® =^Œ∞Å∞HÀ=_»O– ZO^Œ∞‰õΩ?
Jx „ѨtflOKÕ"å~°∞O\Ï~°∞. JÖÏ „ѨtflOKÕ"å~°∞ x~°ÉèíºO`«~°OQÍ ã¨∞MÏ<Õfi+¨} ™êyOK«=K«∞Û.
H˘O`«HÍÖÏxH˜ "åiˆH `≥eã≤=ã¨∞ÎOk – ã¨∞MÏÅ<Õq ZO_»=∂=ÙÅx, ã¨∞YѨ٠=Úã¨∞QÆ∞
"Õã¨∞‰õΩ#fl ^Œ∞óMÏÅx.
^Œ∞óYO =∞~°}O`À ‰õÄ_® JO`«O HÍ^Œ∞. ѨÙ#~°˚#‡Ö’ Jk "≥O\Ï_»∞`«∞Ok. P
q^èŒOQÍ [#‡ `«~åfi`« [#‡Ö’ ^Œ∞óYO "≥O|_çã¨∞ÎOk. Hõ#∞Hõ [#‡~åÇ≤Ï`«ºã≤÷ux ™êkèOKåe.
 216 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„Ѩf`«ºã¨=Ú`åÊ^ŒO
|∞^Œ∞Ì_»∞ ¿ÇÏ`«∞"åk, ã¨$+≤ìÖ’ „Ѩu ^•xH˜ HÍ~°}O =ÙO^Œx, HÍ~°}O ÖËx^Õ U
„H˜Ü«∞ [~°QÆ^Œx J<åfl_»∞. ^Œ∞óYO =ÙO^Œx J#∞‰õΩ#flѨC_»∞ ^•xH˜ HÍ~°}O =ÙO_®e
Hõ^•? P HÍ~°}ÏxH˜ =∞~˘Hõ HÍ~°}O =ÙO_®e Hõ^•? |∞^Œ∞ú_»∞ WÖÏ PÖ’zã¨∂Î ^•fi^Œâ◊
HÍ~°}`À~°}Ïxfl Hõ#∞Q˘<åfl_»∞. ^•xfl ^•fi^Œâ◊ x^•<åÅx, „Ѩf`«º ã¨=Ú`åÊ^ŒO Jx
JO\Ï~°∞. Uk =ÙO>Ë Uk =ÙO@∞Ok, Uk [iy`Õ Uk [~°∞QÆ∞`«∞Ok, Uk ÖËHõáÈ`Õ
Uk ÖËHõáÈ`«∞Ok Jx `«i¯OKåe. JO>Ë Ö’HõOÖ’ Un `«#O`«@ `å#∞ ã¨OÉèíqOK«^Œ∞.
=∞~˘Hõ^•xÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç, ^•x#∞Oz ã¨=Ú`«Ê#fl=∞=Ù`«∞Ok. Jk =∞~˘Hõ ^•xÃÑ·, Jk
=∞~˘Hõ ^•xÃÑ·... W^˘Hõ HÍ~°}ÏÅ `À~°}O.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ^Œ∞óYO J<Õk =ÙOk. J~Ú`Õ, Uk =ÙO_»_»O =Å¡ ^Œ∞óYO
HõÅ∞QÆ∞`«∞#flk?
'*Ïu—=Å¡. JO>Ë [##=∞~°}ÏÅ`À ‰õÄ_ç# [#‡=Å¡.
Uk =ÙO_»_»O =Å¡ '*Ïu— HõÅ∞QÆ∞`«∞#flk? Éèí=O =Å¡. JO>Ë Ñ¨Ó~°fi[#‡ =Å¡.
Éèí=O ^Õx=Å¡ HõÅ∞QÆ∞`«∞#flk? Láê^•#O =Å¡. JO>Ë ÅaèOz# ã¨∞YO Ѩ@¡,
ÅaèOK«x ã¨∞YO Ѩ@¡ QÍ_è» "åº"≥∂ǨÏO, QÆ\ ì̃QÍ ^•xfl Ѩ@∞ì‰õΩx =ÙO_»_»O.
Láê^•#O ^Õx#∞Oz L`«Ê#fl=∞=Ù`«∞#flk? `«$+¨‚#∞Oz, JO>Ë „áêѨOzHõ =ã¨∞Î=ÙÅ
Ѩ@¡, ã¨∞MÏŠѨ@¡ JO`«∞ÖËx HÀiHõ.
`«$+¨‚‰õΩ Uk P^è•~°O? ã¨Ê~°≈. JO>Ë „áêѨOzHõ =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ ѨOKÕO„kÜ«∂Å`À
ã¨Ê $tOK«_»O, „QÆÇ≤ÏOK«_»O.
ã¨Ê~°≈‰õΩ P^è•~°O? +¨_®Ü«∞`«<åÅ∞, JO>Ë Hõ#∞fl, K≥q, =Ú‰õΩ¯, <åů, `«fi‰õΩ¯ J<Õ
J~Ú^Œ∞ *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞, =∞#ã¨∞û, W"Õ ã¨Ê~°≈‰õΩ P^è•~°=∞=Ù`«∞<åfl~Ú.
D P~°∞ PÜ«∞`«<åʼnõΩ P^è•~°O? <å=∞, ~°∂áêÅ∞, <åÅ∞QÆ∞ Éèí∂`åÅ (Ѩ$käfi,
[ÅO, Jyfl, "åÜ«Ú=Ù) =Å¡ HõÅ∞QÆ∞`«∞#fl <å=∞~°∂Ѩ ã¨Ç≤Ï`« „ѨѨOK«O.
<å=∞~°∂áêʼnõΩ Uk P^è•~°O? q*Ï˝#O. JO>Ë <Õ#∞ J<Õ ã¨Ê $ǨÏ, KÕ`«#`«fiO.
q*Ï˝#O ZÖÏ HõÅ∞QÆ∞`«∞#flk? ã¨O™ê¯~åÅ =Å¡† JO>Ë Hõ~°‡Å =Å¡, =∂#ã≤Hõ
ã≤÷`«∞Å =Å¡. Uk =ÙO_»_»O =Å¡ ã¨O™ê¯~åÅ∞ HõÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú? Jq^Œº, J*Ï˝#O.
Jq^Œº#∞ `˘ÅyOK«∞‰õΩO>Ë ã¨O™ê¯~åÅ∞O_»=Ù. ã¨O™ê¯~åÅ∞ #t¿ãÎ q*Ï˝#O
=ÙO_»^Œ∞. q*Ï˝#O ÖËHõáÈ`Õ <å=∞~°∂Ѩ „ѨѨOK«O =ÙO_»^Œ∞. Jk ÖËHõáÈ`Õ +¨_®Ü«∞`«<åÅ∞,
Jq ÖËHõáÈ`Õ ã¨Ê~°≈, Jk ÖËHõáÈ`Õ `«$+¨‚, Jk #t¿ãÎ Láê^•#O, Jk ÖËHõáÈ`Õ ^Œ∞óYO
=ÙO_»=Ù. Hõ#∞Hõ ^Œ∞óYO #∞Oz âßâ◊fi`« q=ÚHÎ̃ á⁄O^•ÅO>Ë Jq^Œº#∞ #tOѨ*ËÜ«∂e.
*Ï˝# ã¨O|∞kú á⁄O^•e.
=∞i Jxfl\˜H˜ =¸Å"≥∞#ÿ Jq^Œº#∞ ZÖÏ `˘ÅyOK«∞HÀ=_»O.
 217 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JëêìOQÆ=∂~°æO
nxH˜ |∞^Œ∞ú_»∞ Zxq∞k JOâßÅ`À ‰õÄ_ç# =∂~°æO LѨ^ÕtOKå_»∞. J^Õ P~°º
JëêìOyHõ =∂~°æO.
"≥Ú^Œ\ ˜k ã¨=∞ºH± ^Œ$+≤ì, ã¨=∞ºH± JO>Ë ãÔ̈~·#, Ü≥∂Qƺ"≥∞ÿ#.
rq`«O ^Œ∞óY=∞Ü«∞=∞x, ^•xH˜ HÍ~°}O =Ù#fl^Œx, ^•xfl `˘ÅyOK«∞H˘#_»"Õ∞
=∂#= rq`« ÅHõΔ º=∞x `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»"Õ∞ ã¨=∞ºH± ^Œ$+≤ì.
Ô~O_»=k ã¨=∞ºH± ã¨OHõÅÊO. JO>Ë HÀiHõÅ#∞ qã¨i˚OKåÅx, U „áê}˜H˜ JѨHÍ~°O
KÕÜ«∞~å^Œx ã¨OHõeÊOK«∞HÀ=_»O.
ã¨=∞ºH± =K«#O–Z\˜ì Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’#∞ Jã¨`«ºO K≥ѨÊ~å^Œ∞. J„Ñ≤Ü«∞ "å‰õΩ¯Å∞
ѨÅHõ~å^Œ∞. Z=ix `«∂Å<å_»~å^Œ∞. J=¿ÇÏà◊# KÕÜ«∞~å^Œ∞.
ã¨=∞ºH± Hõ~°‡–JÇ≤ÏOã¨, JѨi„QÆǨÏO, „|ǨχK«~°ºO, =∞^Œºx¿+^èŒO W`åºk
ã¨`«¯~å‡#∞ëêª#O.
ã¨=∞ºH± r=#O – PÜ«Ú^è•Å#∞, [O`«∞=ÙÅ#∞, =∞^Œº, =∂Oã¨, qëêÅ#∞
q„Hõ~ÚOKÕ "åºáê~°O KÕÜ«∞~å^Œ∞. =$uÎÖ’ =OK«# `«QÆ^Œ∞. Jqhu =∂~åæxfl qã¨i˚OKåe.
ã¨=∞ºH± "åºÜ«∂=∞O (=∞Oz„Ѩܫ∞`«flO) – =∞#ã¨∞ûÖ’H˜ Z\˜ì K≥_»∞`«ÅѨÙÅ∞
~åx=fi~å^Œ ∞ . =∂#ã≤ H õ ^Ò~° ƒ ù Ö ÏºÅ#∞, J=º=㨠÷ # ∞, 㨠O kQÆ ú ` « Å #∞ JiHõ \ Ïì e .
L^•`åÎÖ’K«#Å<Õ JÉèíºã≤OKåe.
ã¨=∞ºH± 㨇 $u – =∞#ã¨∞û#∞ ZѨC_»∂ x~°‡ÅOQÍ, xt`«OQÍ =ÙOK«∞HÀ"åe.
SO„kÜ«∞, „áêѨOzHõ ã¨∞MÏÅÃÑ· =∞‰õΩ¯=#∞ `«ºlOKåe.
ã¨=∞ºH± ã¨=∂kè – Ü≥∂Qƺ"≥∞ÿ# q^è•#OÖ’ ^蕺xOKåe. =∞#ã¨∞û#∞ ^Œ∞ëêìÖ’K«#ʼnõΩ
^Œ∂~°OQÍ =ÙOKåe. `«$+¨‚#∞ ѨÓiÎQÍ `«ºlOKåe. =∞#ã¨∞û#∞ U^À XHõ =∞Oz PÖ’K«#ÃÑ·
ÅQÆflOKÕã≤ ^•x ^蕺#O=Å¡ ÅaèOKÕ ã¨O`Àëêxfl J#∞ÉèíqOKåe. JѨC_»∞ =∞#ã¨∞û ã¨∞Y
^Œ∞óMÏk ^ŒfiO^•fiʼnõΩ Jf`«"≥∞ÿ, XHõ <≥·~°‡ÖϺxfl, XHõ Z~°∞‰õ#∞, XHõ ã¨OÉ’kèx á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
J^Õ x~åfi}O, âßâ◊fi`å#O^Œ ã≤÷u.
ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl JëêìOyHõ =∂~°æ q=~°}#∞ |\ì̃ |∞^Œ∞ú_»∞ <≥·uHõ`åfixH˜, ã¨`«¯~°‡‰õΩ,
ã¨pÛùÖÏxH˜, ã¨^•Ö’K«#‰õΩ, ã¨<å‡~åæ=ÅO|#‰õΩ ZO`« qÅ∞= WKåÛ_À `≥Å∞ã¨∞ÎOk. |∞^Œ∞úxk
Jxfl\˜Ö’#∞ =∞^茺=∞"å^ŒO. Éè’QÆÖÏÅ㨠ѨxH˜~å^Œ<åfl_»∞. JÖψQ â◊s~åxfl Ç≤ÏOã¨ÃÑ>Ëì
Hõ~îÀ~° `«Ñ¨ã¨∞û ‰õÄ_® ѨxH˜~å^Œ<åfl_»∞. D Ô~O_»∞ Ju ^èÀ~°}∞ʼnõΩ =∞^茺ã¨÷OQÍ L#fl`«
<≥·uHõ r=<åxfl PÜ«∞# É’kèOKå_»∞. ã¨=∞ºH± JO>Ë ã¨iÜ≥ÿ∞#, Ü≥∂Qƺ"≥∞ÿ#, ã¨=Úz`«"≥∞ÿ#,
 218 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨=∞`«∞ź"≥∞ÿ# Jx J~°÷O. JO^Œ∞KÕ`« =∂#=Ù_»∞ ã¨=∞ºQÍK«~°}#∞, ã¨=∞ºw˚=<åxfl
JÅ=~°K«∞HÀ"åe. P =∂~°æ"Õ∞ (JëêìOyHõ =∂~°æO) Jq^•ºx~°∂‡Å#‰õΩ, x~åfi}ÏxH˜,
âßâ◊fi`å#O^•xH˜ ^•i fã¨∞ÎOk. P`«‡ QÆ∞iOz, Ѩ~°=∂`«‡ QÆ∞iOz, Ѩ~°Ö’HõO QÆ∞iOz,
=∞~°}Ï#O`«~° rq`«O (Life after Death) QÆ∞iOz â◊√+¨¯K«~°ÛÅ`À HÍÅO QÆ_»Ñ¨_»O
HõO>Ë hu=∞O`«"≥∞ÿ# rq`«O QÆ_»Ñ¨_»O =ÚYº=∞x, J^Õ x=$uÎ =∂~°æ=∞x |∞^Œ∞ú_»∞
É’kèOK«_»O =Å¡<Õ É∫^Œú =∞`åxH˜ ^Õâ◊^ÕâßÅÖ’ JO`« „áêK«∞~°ºO HõeyOk.
– |∞^Œú É’^èŒÖ’ =∞iH˘xfl qâıëêÅ∞<åfl~Ú. ''<Õ#∞ K≥|∞`«∞<åfl#∞ Hõ#∞Hõ g∞~°∞
q<åe. QÆ∞_ç¤QÍ #=∂‡e—— Jx PÜ«∞# J#ÖË^Œ∞. `å#∞ `«# rq`«OÖ’ PK«iOz, xQÆ∞æ
`ÕÅ∞Û‰õΩx, x[=∞x #q∞‡# `«~åfi`«<Õ `«# =∂~åæxfl W`«~°∞ʼnõΩ É’kèOKå_»∞. `«#‰õΩ
PK«~°}™ê^茺"≥∞ÿ#k W`«~°∞ʼnõΩ ‰õÄ_® PK«~°}™ê^茺O HÍQÆÅ^Œx ÉèÏqOz =∂„`«"Õ∞
É’kèOKå_»∞. `«#=Öˇ Z=iH˜ "å~°∞ `«# LѨ^ÕâßÅ#∞ PK«iOz Jq ã¨Ô~·#"À HÍ"À
`ÕÅ∞ÛHÀ"åe. Z=~°∂ Z=iH© QÆ∞~°∞=Ù, =∂~°æ^Œi≈ HÍÖË^Œ∞. Z=iH˜ "åˆ~ QÆ∞~°∞=Ù, =∂~°æ^Œi≈.
Z=~°O`«@ "åˆ~ ã¨`åºxfl Hõ#∞Q˘<åe. ''P`«‡ náÈ Éèí=—— (h‰õΩ h"Õ nѨO HÍ"åe)
J#flk PÜ«∞# LѨ^Õâ◊O.
=~°‚ =º=ã¨÷ YO_»#
|∞^Œ∞ú_»∞ =~°‚=º=ã¨÷#∞, =~°‚ =º`庙êÅ#∞ YO_çOKå_»∞. =~°‚=º=ã¨÷ "≥·kHõ =∞`åxH˜
Ѩ@∞ìQ˘=∞‡ HÍQÍ |∞^Œ∞ú_»∞ ^•xfl u~°ã¨¯iOKå_»∞. ã¨~°fi=∂#= ã¨=∂#`åfixfl É’kèOKå_»∞.
Ü«∞[˝ Ü«∂QÍk „Hõ`«∞=ÙÅ#∞, "å\˜Ö’ [iˆQ [O`«∞ |Å∞Å#∞ x~°ã≤OKå_»∞. JÇ≤ÏOã¨#∞.
Éèí∂`«^ŒÜ«∞#∞ <˘H˜¯ =Hͯ}˜OKå_»∞. P`«‡, Ѩ~°=∂`«‡, Ѩ~°Ö’HõO "≥Ú^ŒÖˇ·#"å\˜ „Ѩ™êÎ=#
=¿ãÎ ™ê^è•~°}OQÍ =∞ø#O =Ç≤ÏOKÕ"å_»∞.
JO`ÕHÍ^Œ∞. |∞^Œ∞ú_»∞ „Ѩ^è•#OQÍ J<å`«‡"åk. É∫^Œú zO`«#Ö’ J<å`«‡"å^ŒO
=ÚYº"≥∞ÿ#k. P`«‡ J<Õ âßâ◊fi`« `«`«fiO UnÖË^Œx |∞^Œ∞ú_»∞ É’kèOKå_»∞. LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’x
P`«‡ âßâ◊fi`«`«`«fiO. P`«‡ Ѩ^•~°÷O, „|ǨχѨ^•~°÷O Ô~O_»∂ XHõ¯>Ë.
J<å`«‡"å^ŒO
HÍx, |∞^Œ∞ú_»∞ P`«‡Ñ¨^•~å÷xfl u~°ã¨¯iOKå_»∞. J`«_»∞ ^ÕxH© âßâ◊fi`«`åfixfl
JOwHõiOK«ÖË^Œ∞. „ѨѨOK«OÖ’ „Ѩuk Jâßâ◊fi`«O, HõΔ}˜HõO. „ѨѨOK«O, rq`«O HõΔ} HõΔ}
Ѩi=~°Î#Å „ã¨=Ou. „Ѩuk =∂~°∞ʉõΩ Ö’#=Ù`«∞Ok. Un HõΔ}OÖ’ ã¨QÆOÖ’ ã¨QÆO ¿ãѨÙ
‰õÄ_® xÅ=^Œ∞. XHõ\ ˜ #tã¨∞ÎOk. Jk #tã¨∂Î<Õ =∞~˘Hõ\ ˜ [x‡ã¨∞ÎOk. ^•xH© nxH©
=∞^茺 JO`«~°O =ÙO_ô ÖË#O`« ã¨fiÅÊO. =∂#=Ù_»∞ ‰õÄ_® HõΔ}HõΔ} Ѩi=~°Î#je. ZѨC_»∂
XHõ ã≤÷u #∞Oz =∞~˘Hõ ã≤÷uH˜ =∂ˆ~Ê rq`«O.
 219 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
(|∞^Œ∞ú_»∞ „Ѩ=zOz# D x`«º Ѩi=~°Î# "å^•xH˜ „w‰õΩ `«`«fi"Õ`«Î ÃÇÏ~åH˜¡@ãπ
"å^•xH˜ H˘xfl áÈeHõÅ∞<åfl~Ú. ÃÇÏ~åH˜¡@ãπ ‰õÄ_® âßâ◊fi`« Ü«∂^ä•~åúºxfl XѨCHÀÖË^Œ∞.
„Ѩun =∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∞#fl^Œx, =∂ˆ~Ê JOu=∞ Ü«∂^ä•~°úºO Jx ÃÇÏ~åH˜¡@ãπ "å^ŒO).
=∞i P`«‡"å^ŒO, P`«‡ÉèÏ=O ZÖÏ =KåÛ~Ú? ѨOK«ã¨¯O^è•Å HõÅ~ÚHõ P`«‡ÉèÏ"åxH˜
=¸ÅO. P HõÅ~ÚHõ`À U~°Ê_Õ r=Ù_ç<Õ âßâ◊fi`«"≥∞ÿ# P`«‡ Jx „Éèíq∞ã¨∞Î<åfl~°∞.
ѨOK«ã¨¯O^è•ÅÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜k ~°∂Ѩ㨯O^èŒO. JO>Ë Ñ¨$käfi, [ÅO, Jyfl, "åÜ«Ú=Ù
J<Õ <åÅ∞æ =∞ǨÉèí∂`åÅ∞, "å\˜`À U~°Ê_Õ ã¨=∞ãÎ̈ =ã¨∞Î*ÏÅO, =∂#= Éè∫uHõ â◊s~°O,
~°∂ѨO, ѨOKÕO„kÜ«∂Å∞.
q∞ye# <åÅ∞QÆ∞ 㨯O^è•Å∞ <å=∞㨯O^è•Å∞.
Ô~O_»= 㨯O^èŒO "Õ^Œ#. JO>Ë WO„kÜ«∂#∞Éèí∂`«∞Å∞. (Sensations)
=¸_»=k ã¨O[˝–WO„kÜ«∂#∞Éèí∂`«∞Å =∂#ã≤Hõ „QÆǨÏ}O =Å¡, ÉèÏgHõ~°}O (Ide-
ation) =Å¡ U~°Ê_Õk ã¨O*Ï˝ã¨¯O^èŒO.

<åÅæ=k ã¨O™ê¯~åŠ㨯O^èŒO–Jq =∞# =∂#ã≤Hõ ã≤÷`«∞Å∞ (mental states),

=∞#O KÕ¿ã Hõ~°‡Å∞. J~Ú^Œ=k q*Ï˝#O (consciousness) – JO>Ë KÕ`«#, K≥·`«#ºO,
<Õ#∞ J<Õ ÉèÏ=O HõeyOKÕ ã¨Ê $ǨÏ.
HÍOu=ÅÜ«∞O
D J~Ú^Œ∞ 㨯O^è•ÅÖ’ Un âßâ◊fi`«OHÍ^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« D J~Ú^Œ∞ 㨯O^è•Å`À
U~°Ê_Õ r=Ù_»∞ ‰õÄ_® âßâ◊fi`«O HÍ^Œ∞. (É∫^Œú=∞`«OÖ’ r=Ù_çx ѨÙ^ŒæÅ∞_»∞ JO\Ï~°∞.
É∫^Œ∞úÅk J<å`«‡"å^ŒO, ѨÙ^ŒæÅ"å^ŒO). „ѨѨOK«OÖ’ =Öˇ r=ÙxÖ’ ‰õÄ_® =∂~°∞ÊÅ∞
QÆ∞~°∞ÎѨ@ì_®xH˜ gÅ∞ÖË#O`« "ÕQÆOQÍ [~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO_»_»O =Å¡ r=Ù_»∞ ã≤÷~°OQÍ =Ù#fl@∞ì
HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. #kÖ’ h~°∞ x~°O`«~°O „Ѩ=Ç≤Ïã¨∂Î =∂iáÈ`«∞#flѨÊ\˜H˜ P <≥·~°O`«~°ºO
=Å¡<Õ #k ã≤÷~°OQÍ =Ù#fl@∞ì JxÑ≤ã¨∞ÎOk. XHõ H˘~°HõOK«∞#∞ QÆ∞O„_»OQÍ, Ju "ÕQÆOQÍ
uÑ≤Ê`Õ XHõ HÍOu =ÅÜ«∞O HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. x*ÏxH˜ J@∞=O\˜ ã≤÷~°"≥∞ÿ# HÍOu=ÅÜ«∞O
Un ÖË^Œ∞ Hõ^•? H˘~°HõOK«∞ uiˆQ "ÕQÆO =Å¡ HÍOu=ÅÜ«∞O ã≤÷~°OQÍ =Ù#fl@∞ì HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
r=Ù_»∞ ‰õÄ_® JO`Õ. HõΔ}HõΔ} Ѩi=~°Î# "ÕQÆO =Å¡ r=Ù_»∞ ã≤÷~°OQÍ =Ù#fl@∞ì, =∞~°}Ï#O`«~°O
‰õÄ_® r=Ù_»∞ P`«‡QÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#fl@∞ì „Éèí=∞ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
|∞^Œ∞ú_»∞ P`«‡ âßâ◊fi`«`åfixfl u~°ã¨¯iOz<å ѨÙ#~°˚#‡#∞, [#‡ Ѩ~°OѨ~°#∞
JOwHõiOKå_»∞. Wk |∞^ŒúÉ’^èŒÖ’x XHõ =ÚYº "≥·~°∞^茺=∞x H˘O^Œ~°∞ q=∞i≈™êÎ~°∞. P`«‡
J<Õ âßâ◊fi`« Ѩ^•~°÷O ÖËHõáÈ`Õ., =∞~°}O `«~åfi`«, áêOK«Éè∫uHõ â◊s~°O #tOz# `«~åfi`«,
ѨÙ#~°˚x‡OKÕk Z=~°∞?
 220 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
|∞^Œ∞ú_»∞ Hõ~°‡ã≤^•úO`åxfl ѨÓiÎQÍ JOwHõiOKå_»∞. ã¨`«¯~°‡ =Å¡ =∞Oz [#‡,
^Œ∞+¨¯~°‡ =Å¡ K≥_»∞ [#‡ HõÅ∞QÆ∞`åÜ«∞O\Ï_»∞. J~Ú`Õ P`«‡ J<Õ âßâ◊fi`« Ѩ^•~°÷O Un
ÖËHõáÈ`Õ Ñ¨Ù#~°̊x‡OKÕk Uk? ѨÙ#~°̊x‡Oz `«# Hõ~°‡Ñ¶¨ÖÏxfl J#∞ÉèíqOKÕk Z=~°∞?
`«$+¨‚ =Å¡, uiy [x‡Oz „áêѨOzHõ ã¨∞MÏÅ∞ J#∞ÉèíqOKåÅ<Õ f„="≥∞ÿ# HÀÔ~¯=Å¡
ѨÙ#~°˚#‡ HõÅ∞QÆ∞`«∞O^Œx É∫^Œ∞úÅO\Ï~°∞. HÍx, `«$+¨‚ J<Õk XHõ QÆ∞}O =∂„`«"Õ∞. Jk
`«#O`«@ `å#∞ [x‡OK«^Œ∞ Hõ^•? `«$+¨‚ Z=x QÆ∞}"≥∂ "å_»∞ uiy [x‡™êÎ_»∞. J@∞=O\˜
âßâ◊fi`«`«fiO Hõey# Ѩ^•~°÷O Un ÖË#ѨC_»∞ ѨÙ#~°̊#‡ ZÖÏ ™ê^茺O? D q^èŒ"≥∞ÿ# q=∞~°≈
É∫^Œú zO`«#ÃÑ· =Ù#flk.
áÈeHõÅ∞
Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞ LѨ^ÕtOzOk #∂\˜H˜ #∂~°∞áêà◊√¡ #∂`«# =∞`«O HÍ^Œ∞. JO^Œ∞Ö’
H˘O`«=∂„`«"Õ∞ #∂`«#`«fiO. É∫^ŒúO "≥·kHõ =∞`«OÖ’ #∞Oz, LѨx+¨`«∞ÎÅ <ÕѨ^䌺OÖ’
#∞Oz Pq~°ƒùqOzOk. |∞^Œ∞ú_»∞ `«# HÍÅO<å\˜H˜ „ѨKå~°OÖ’ =Ù#fl J<ÕHõ qâßfi™êÅ#∞
Ü«∞^ä•`«^äŒOQÍ ã‘fiHõiOKå_»∞. Ü«∞[˝Ü«∂QÍ^Œ∞Å#∞, =~°‚=º=ã¨÷#∞ u~°ã¨¯iOK«_»O H˘`«Î^Œ#"Õ∞.
J~Ú`Õ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ ‰õÄ_® Ü«∞*Ï˝k Hõ~°‡HÍO_»#∞ „`Àã≤ѨÙzÛ *Ï˝<åxH˜ Ѩ@ìO Hõ\Ïì~Ú.
=~°‚ =º=ã¨÷#∞ JOwHõiã¨∂Î<Õ. ѨÙ@∞ìHõ =Å¡ HõO>ˇ QÆ∞}O=Å¡<Õ =~°‚ x~°‚Ü«∞O [~°QÍÅ#fl^•xfl
ã¨∂„`«„áêÜ«∞OQÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~Ú.
x*ÏxH˜ |∞^Œ∞úx É’^茉õΩ, LѨx+¨^Àƒù^茉õΩ WOHÍ ÃщõΩ¯ áÈeHõÅ#∞ ѨO_ç`«∞Å∞
¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. |∞^Œ∞ú_»∞ Ö’HõO ^Œ∞óY=∞Ü«∞O J<åfl_»∞. Ö’HõOÖ’ „Ѩuk Jx`«º=∞<åfl_»∞.
Jq^Œº `˘Åy`Õ x~åfi}ã≤kú J<åfl_»∞. ѨÙ#~°˚#‡#∞ JOwHõiOz, Hõ~°‡#∞ |\˜ì ѨÙ#~°˚#‡
x~°‚Ü«∞ =∞=Ù`«∞O^Œ<åfl_»∞. ã¨<庙ê„â◊=∞O, aèHΔÍ@#O L`«Î=∞ r=#q^è•#OQÍ ÉèÏqOKå_»∞.
W"Õg PÜ«∞# HÍÅO<å\˜ LѨx+¨^Àƒ^èŒÅ‰õΩ =ºuˆ~HõO HÍ=Ù† ÃÑ·QÍ LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’
=Ù#fl"Õ. PÜ«∞# ¿Ñ~˘¯#fl x~åfi}O LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ K≥Ñ≤Ê# =ÚH˜Îx áÈe#^Õ. Ô~O_çO\˜H˜
[#‡~åÇ≤Ï`«º"Õ∞ ÅHõΔ ºO. |∞^Œ∞ú_»∞ É’kèOz# L#fl`« <≥·uHõ x+¨ª ‰õÄ_® LѨx+¨`«∞ÎÅ∞
L^•…\ ˜Oz# „âıÜ≥∂=∂~°æO (Hõ~îÀѨx+¨`«∞Î) =O\˜^Õ.
"≥·kHõ=∞`« <ÕѨ^䌺OÖ’ #∞Oz, LѨx+¨^Àƒ^èŒÅ „ѨÉèÏ= "å`å=~°}OÖ’ #∞Oz
[x‡Oz<å, J#uHÍÅOÖ’<Õ É∫^ŒúO "≥·kHõ=∞`åxfl ѨHõ¯‰õΩ <≥\ ì̃"Õã≤ XHõ „Ѩ`ÕºHõ =∞`«OQÍ
ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ qã¨ÎiOz "ÕÜÕ∞à◊¡áê@∞ =iúe¡Ok. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ ‰õÄ_® "≥·kHõ=∞`«OÃÑ·
u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞QÍ =zÛ#"Õ J~Ú<å, Jq ѨÓiÎQÍ "Õ^Œ„ѨÉèÏ=O #∞Oz |Ü«∞@Ѩ_»HõáÈ=_»O,
Jq ã¨O㨯 $`«OÖ’ =ÙO_»_»O, Z‰õΩ¯=QÍ XHõ\ ˜ Ô~O_»∞ J„QÆ=~å‚ňH Ѩiq∞`«O HÍ=_»O=Å¡
 221 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„Ѩ*Ï™ê=∂#ºOÖ’H˜ Jq JO`«QÍ K˘K«∞Û‰õΩáÈÖË^Œ∞. |∞^Œ∞ú_»∞ JÖÏ HÍHõ, "Õ^Œ „áê=∂}Ϻxfl
u~°ã¨¯iOz, ã¨O㨯 $`«OÖ’ HÍHõ „Ѩ[Å ÉèÏ+¨Ö’ ^èŒ~°‡„ѨKå~°O KÕâß_»∞. =~°‚=º=ã¨÷#∞
x~° ã ≤ O z 㨠~ ° fi =∂#= 㨠= ∂#`åfixfl, =∂#=`å"å^•xfl, r=HÍ~° ∞ }ºÉè Ï "åxfl
„ѨɒkèOK«_»O`À Jxfl =~å‚Å"å~°∞ PÜ«∞# É’^èŒÅ PHõ~°¬}‰õΩ Ö’#Ü«∂º~°∞. ^•xH˜ `À_»∞
|∞^Œ∞úx <å\˜ "å`å=~°}OÖ’<Õ "Õ^Œ x~åã¨O =Ù#flk. *ˇ·#O, Kå~åfiHõO =O\˜ Z<Àfl
J"≥·kHõ =∞`åÅ∞, "å^•Å∞ |∞^Œ∞úx ÉÏ@#∞ ã¨∞QÆ=∞O KÕâß~Ú. É∫^•úxH˜ J#∞‰õÄÅ
"å`å=~° } O Hõ e ÊOKå~Ú. *ˇ · # O q∞#Ǩ  , q∞QÆ ` å J"≥ · k Hõ "å^•Å∞ JO`« Q Í
ã¨∞=º=ã≤÷`«"≥∞ÿ#q HÍHõáÈ=_»O`À "≥·kHõ=∞`«O Ѩ@¡ "≥·=ÚYºO ÃÑOK«∞‰õΩ#fl"åiH˜ É∫^ŒúO
Z‰õΩ¯=QÍ P^Œ~°}©Ü«∞"≥∞ÿOk.
g@xfl\˜x q∞Oz Q“`«=∞|∞^Œ∞úx Ö’HÀ`«Î~° =ºH˜Î`«fiO, J^Œ∞ƒù`« rq`« QÍ^äŒ
„Ѩ*Ï™ê=∂<åºxfl Jq∞`«OQÍ PHõi¬OKå~Ú. ÉèÏ~°`« =~°¬OÖ’x ZO^Œ~À ~åAÅ∞,
™ê~°fiÉè∫=ÚÅ∞ qq^èŒ HÍÖÏÅÖ’ É∫^Œú=∞`å=ÅO|∞Öˇ· ^•x „ѨKå~åxH˜ áê@∞ Ѩ_»_»O
‰õÄ_® ^•xH˜ `À_»Ê_çOk. =ºH˜ÎQÍ |∞^Œ∞úx K«∞@∂ì, PÜ«∞# LѨ^ÕâßÅ K«∞@∂ì ÃÑiy#
Jáê~° =∞`«, `åufiHõ "åV‡Ü«∞O ‰õÄ_® É∫^Œú"åºÑ≤ÎH˜ XHõ HÍ~°}O.
=∂`«$^Õâ◊OÖ’ „Hõ=∞OQÍ H©Δ}˜Oz J_»∞QÆO\˜<å É∫^Œú=∞`«O K≥·<å, =∞OQÀeÜ«∂,
H˘iÜ«∂, \˜Éˇ\ò, [áê<£, |~å‡, ^ä•Üü∞ÖϺO_£, HõOÉ’_çÜ«∂, ã≤OǨÏà◊O "≥Ú^ŒÖˇ·# ^ÕâßÅÖ’
D<å\˜H© ã¨r=OQÍ xezOk. ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ É∫^ŒúO XHõ =∞`«OQÍ ^•^•Ñ¨Ù JO`«iOz<å,
x*ÏxH˜ Jk 'Ç≤ÏO^Œ∂— =∞`«OÖ’ qb#"≥∞ÿ, ^•xfl, "≥Ú`«ÎO ÉèÏ~°fÜ«∞ `åufiHõzO`«##∞
qâı+¨OQÍ „ѨÉèÏq`«O KÕã≤#O^Œ∞# Jk <Õ\ ˜H© ã¨r="Õ∞ Jx K≥áêÊe.

V
 222 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
24. âßM’ѨâßYÅ∞QÍ É∫^Œ=ú ∞`«O
|∞^Œú x~åº}O `«~åfi`« H˘O`«HÍÖÏxH˜ É∫^Œú ã¨OѶ¨∞O Ô~O_»∞QÍ peáÈ~ÚOk.
D Ô~O_»∞ peHõÅ #∞Oz ÖˇHõ¯‰õΩ q∞H˜¯eQÍ âßM’ѨâßYÅ∞ |Ü«∞Å∞^Õ~å~Ú. WOK«∞q∞OK«∞QÍ
Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’ Zxfl âßYÅ∞, LѨ âßYÅ∞ L<åflÜ≥∂ É∫^Œú=∞`«OÖ’ Jxfl xHÍÜ«∂Å∞
(âßYÅ∞) L<åfl~Ú.
JÖψQ HÍÅO QÆ_çz# H˘nÌ |∞^Œ∞úx K«∞@∂ì, PÜ«∞# LѨ^ÕâßÅ K«∞@∂ì Z<Àfl
Hõ^äŒÅ∞, QÍ^äŒÅ∞, =∞`« "åV‡Ü«∞O ÃÑiQÍ~Ú. "≥Ú`«ÎO É∫^Œú "åV‡Ü«∞O Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«
"åV‡Ü«∂xˆHg∞ fã≤áÈ^Œ∞. =¸Å„QÆO^ä•Å∞, "å\˜H˜ HÍiHõÅ∞, ÉèÏëêºÅ∞, "åºMϺ<åÅ∞,
\©HõÅ∞, q=~°}Å∞ Z<≥fl<Àfl |Ü«∞Å∞^Õ~å~Ú. |∞^Œ∞ú_»∞ ^Õ=Ù_ç QÆ∞iOz =∞ø#O =Ç≤ÏOK«QÍ,
É∫^Œ∞úÅ∞ |∞^Œ∞ú_ç<Õ ''^Õ=Ù_»∞—— KÕâß~°∞. |∞^Œ∞ú_»∞ Ö’HõOÖ’ J=`«iOK«_®xH˜ =ÚO^Œ∞ PÜ«∞#
É’kèã¨`«fi [#‡ÅÃÑ· q™êÎ~°OQÍ '*Ï`«Hõ Hõ^äŒÅ∞— "≥Å∞=_®¤~Ú.
|∞^Œ∞ú_ç x~åº}O `«~åfi`« J^Õ ã¨O=`«û~°OÖ’ PÜ«∞# t+¨μºÅ „Ѩ^äŒ=∞ ã¨^Œã¨∞û
=∞QÆ^èŒ~å[^è•x ~å[QÆ$ǨÏOÖ’ [iyOk. P ã¨^Œã¨∞û#∞ ã¨Owu JO\Ï~°∞. ^•xH˜ |∞^Œú
t+¨μºÅÖ’ „Ѩ=ÚY∞_≥·# =∞ǨHõâ◊≈ѨÙ_»∞ J^茺HõΔ`« =Ç≤ÏOKå_»∞. =∞~˘Hõ |∞^Œút+¨μº_»∞
P#O^Œ∞_»∞ |∞^Œ∞ú_»∞ LѨ^ÕtOz# ^èŒ~å‡Å#∞, Láêe J<Õ "Õ~˘Hõ t+¨μº_»∞ É∫^Œú ã¨OѶ¨∂xH˜
ã¨O|OkèOz# xÜ«∞=∞ x|O^èŒ#Å#∞ ã¨^Œã¨∞ºÅ‰õΩ q=iOKå~°∞. "å\˜ÃÑ· K«~°ÛÅ∞ [iQÍ~Ú.
"å@xfl\˜x ã¨OѶ¨∞ã¨Éèí∞ºÅ∞ „HÀ_ôHõiOz, HõO~î°ã¨÷O KÕã¨∞‰õΩx „ѨKå~°O KÕâß~°∞. HÍÅO
QÆ_çz# H˘nÌ "å\˜H˜ Z<Àfl Hõ^äŒÅ∞, QÍ^äŒÅ∞ KÕ~°∞ã¨∂Î áÈÜ«∂~°∞.
u„ Ñ≤@HÍÅ∞
|∞^Œ∞úx ^èŒ~À‡Ñ¨^ÕâßʼnõΩ ã¨O|OkèOz# "åV‡Ü«∂xfl ã¨∞`«ÎÑ≤@HõO JO\Ï~°∞. É∫^Œú
ã¨OѶ¨∞ PKå~°xÜ«∞=∂ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ^•xfl q#Ü«∞ Ñ≤@HõO JO\Ï~°∞. H˘O`«HÍÅO
`«~åfi`« ã¨∞`«ÎÑ≤@HõOÖ’x ^èŒ~å‡Å‰õΩ q=~°}QÍ Jaè^èŒ=∞‡ Ñ≤@HõO Jx =∞~˘Hõ\ ˜ KÕiOk.
D =¸_çO\˜x „uÑ≤@HÍÅ∞ JO\Ï~°∞. É∫^Œú =∞`« "åV‡Ü«∞OÖ’ W"Õ Ju „áêp#"≥∞ÿ#
„QÆO^ä•Å∞. g\˜ P^è•~°OQÍ<Õ q∞QÆ`å "åV‡Ü«∞=∞O`å |Ü«∞Å∞^ÕiOk. áêbÉèÏ+¨Ö’ =Ù#fl
D „uÑ≤@HÍÅ∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO XHõ@= â◊`åaú <å\˜H˜ QÍx eÑ≤|^ŒúO HÍÖË^Œ∞.
=¸_»∞ Ñ≤@HÍÅÖ’ ã¨∞`«Î (ã¨∂„`«) Ñ≤@HõO =ÚYº"≥∞ÿ#k. KåÖÏ q™êÎ~°"≥∞ÿ#k.
^•xfl J~Ú^Œ∞ xHÍÜ«∂Å∞ (ã¨OѨÙ\ÏÅ∞)QÍ qÉèílOKå~°∞. "å\˜x nѶ¨∞ xHÍÜ«∞O,
=∞l…=∞xHÍÜ«∞O, ã¨OÜ«Ú`«Î xHÍÜ«∞O, JOQÆ∞`«Î~° xHÍÜ«∞O, Y∞^ŒÌHõ xHÍÜ«∞O JO\Ï~°∞.
 223 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Y∞^ŒÌHõ xHÍÜ«∞OÖ’<Õ ã¨∞„Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# ^èŒ=∞‡Ñ¨^ŒO =ÙOk.
~å[ QÆ$ǨÏOÖ’ [iy# „Ѩ^äŒ=∞ ã¨OwuÖ’ [iy# K«~°ÛÅ#∞ ã¨O„QÆÇ≤ÏOz# "åix
ã¨÷q~°∞Å∞ (ÃÑ^ŒÌÅ∞, =$^Œ∞úÅ∞) JO\Ï~°∞. "å~°∞ „ѨKå~°O KÕã≤#^Õ ã¨÷q~°"å^ŒO (^äÕ~°"å^ŒO).
„Ѩ^äŒ=∞ ã¨Owu aOa™ê~°∞x Ѩل`«∞_≥·# J*Ï`«â◊„`«∞x HÍÅOÖ’ [iyOk. kfifÜ«∞
ã¨Owu #∂ˆ~à◊¡ `«~åfi`« J^Õ tâ◊√<åQÆ=OâßxH˜ K≥Ok# HÍÖÏâ’‰õΩx HÍÅOÖ’ "≥·âßeÖ’
[iyOk. JO^Œ∞Ö’<Õ É∫^Œú ã¨OѶ¨∞O ã¨÷q~°"å^Œ∞Å∞QÍ, =∞Ǩ™êOѶ≤∞‰õΩÅ∞QÍ peáÈ~ÚOk.
„áêK«º ÉèÏ~°`åxH˜ K≥Ok# É∫^Œú ã¨OѶ‘∞Ü«ÚÅ∞ ã¨OѶ¨∞ xÜ«∞=∂Å#∞ ã¨_»eOKåÅx
"åkOKå~°∞. HÍx ѨtÛ=∞ ÉèÏ~°`«O #∞Oz =zÛ#"å~°∞ P "å^•xfl u~°ã¨¯iOKå~°∞.
|∞^Œ∞úx LѨ^ÕâßÅ#∞ Ü«∞^ä•`«^äŒOQÍ áê\˜OKåÅ<åfl~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜ =~°æO"å~°∞ =∞Ǩ
™êOѶ≤∞‰õΩÅÜ«∂º~°∞. Ô~O_»= =~°æO"å~°∞ ã¨÷q~°"å^Œ∞ÅÜ«∂º~°∞.
=∞`«„ѨKå~°O
`«$fÜ«∞ ã¨Owu =∞~˘Hõ #∂ˆ~à◊¡‰õΩ ÃÑ·QÍ QÆ_çz# `«~åfi`«, Jâ’Hõ K«„Hõ=iΠѨã¨∞ѨÙ#,
J`«x QÆ∞~°∞"≥·# "≥ÚQÆæeѨÙ`«Î uã¨û J^茺HõΔ`«#, =∞QÆ^èŒ ~å[^•x áê@bѨل`«OÖ’ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO
250 „áêO`åÅÖ’ [iyOk.
Jâ’‰õΩx HÍÅOÖ’ =∞ø~°º ™ê„=∂[ºO ^ŒHΔ̃}Ï# áêO_»º, KÀà◊ ~å*ϺÅ∞ q∞#Ǩ
q∞QÆ`å ÉèÏ~°`«^Õâ◊ =∞O`«\Ï qãÎ̈iOzOk. Ѩ_»=∞@ Pá¶ê…x™êÎ<£, L`«Î~å# HÍj‡~ü, <ÕáêÖò
‰õÄ_® J`«x ™ê„=∂[ºOÖ’x"Õ. `«∂~°∞Ê# HõoOQÆ ~å*Ϻxfl ‰õÄ_® P„Hõq∞OK«QÀi Jâ’‰õΩ_»∞
KÕã≤# ^ŒO_»Ü«∂„`«Ö’ ÅHõΔ=∞Ok =∞~°}˜OKå~°∞. =∞~˘Hõ ÅHõΔ#fl~° =∞Ok HõΔ`«QÍ„`«∞ÅÜ«∂º~°∞.
JO`«\ ˜ =∞ǨÃѶ∞Ï~åxH˜ `å#∞ HÍ~°‰õΩ_»#Ü«∂º#<Õ Ñ¨âßÛ`åÎѨO`À JѨÊ\˜ =~°‰õΩ â‹·=Ù_≥·#
Jâ’‰õΩ_»∞ WHõ Ü«Ú^ŒúO KÕÜ«∞#O@∂ É∫^Œú =∞`« nHõΔ#∞ ã‘fiHõiOKå_»∞. É∫^Œú ^èŒ~å‡xfl
„ѨѨOK« "åºÑ¨ÎOQÍ „ѨKå~°O KÕÜ«∞_®xH˜ ã¨OHõeÊOKå_»∞. `«$fÜ«∞ ã¨Owu `«~åfi`«,
„uÑ≤@HÍÅ ã¨Ç¨ Ü«∞O`À „ѨKå~°OKÕÜ∞« _®xH˜ Jxfl "≥Ñ· Ù¨ ʼnõΩ ^è~Œ ‡° „ѨKå~°‰Ωõ Å#∞ ѨOÑ≤OKå_»∞.
`«# ™ê„=∂[ºOÖ’ =∂~°∞=¸ÅÅÖ’ ‰õÄ_® ã¨∂ÎáêÅ ^•fi~å, tÖÏ ãÎ̈OÉèÏÅÃÑ· âßã¨<åÅ
^•fi~å É∫^Œú=∞`« „ѨKå~°O KÕ~ÚOKå_»∞. „ѨKå~° xq∞`«ÎO „Ѩ`ÕºHõOQÍ ^èŒ~°‡ =∞Ǩ=∂„`«Å∞
"≥Ú^ŒÖˇ·# JkèHÍ~°∞Å#∞ xÜ≥∂yOKå_»∞. ѨtÛ=∂ã≤Ü«∂, =∞^蕺ã≤Ü«∂ʼnõΩ H˘O^Œix
ѨOÑ≤OKå_»∞. ^ŒH˜Δ}Ï# ã≤OǨÏàÏxH˜ É∫^Œú aè‰õΔΩ"≥·# `«# ‰õΩ=∂~°∞_»∞ =∞¿ÇÏO„^Œ∞_çx, ‰õΩ=∂Ô~Î
ã¨OѶ¨∞q∞„`«#∞ ѨOÑ≤OKå_»∞.
Jâ’‰õΩ_»∞ „ѨKå~°O KÕã≤Ok É∫^Œú ã¨÷q~°"å^ŒO, Jk ^äÕ~°"å^ŒO ¿Ñ~°∞`À ã≤OǨÏà◊O
(NÅOHõ)Ö’ D<å\˜H© H˘#™êQÆ∞`«∞#flk. JHõ¯_ç #∞Oz Jk |~å‡, HõOÉ’_çÜ«∂, ÖÏ"Àãπ
"≥Ú^ŒÖˇ·# KÀ@¡‰õΩ "åºÑ≤OzOk.
 224 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`«$fÜ«∞ ã¨OwuÖ’<Õ ã¨÷q~° "å^ŒO#∞Oz ã¨~åfiã≤Î "å^ŒO J<Õ ¿Ñ~°∞`À XHõ =~°æO
peáÈ~ÚOk.
K«`«∞~°÷ ã¨Owu „H©ã¨∞Îâ◊HõO XHõ@= â◊`åaÌÖ’ ‰õΩëê} K«„Hõ=iÎ Hõx+¨μ¯x HÍÅOÖ’
~å[^è•x ÃÑëê=~üÖ’ [iyOk. Hõx+¨μ¯_»∞ É∫^Œú =∞`å=ÅOaÜ≥ÿ∞ Jâ’‰õΩx J_»∞QÆ∞ *Ï_»ÅÖ’
É∫^Œ^ú ~Œè ‡° „ѨKå~°OKÕâß_»∞. J`«x P™ê÷# q^•fiOã¨∞ÅÖ’ HÔ ÖÏ¡ „Ѩã^≤ ∞Œ _ú ∞» Jâ◊fiÃÑ∞¶ Ï+¨ =∞ǨHõq.
PÜ«∞# |∞^Œú K«i`«, ™œO^Œ~°#O^ŒO "≥Ú^ŒÖˇ·# J<ÕHõ L¢^ŒæO^ä•Å∞ ~°zOKå_»∞.
Hõx+¨μ¯x <å\˜ˆH É∫^Œú =∞`«O =∞ǨÜ«∂#O, Ç‘Ï#Ü«∂#O J<Õ „Ѩ^è•# âßYÅ∞QÍ
peáÈ~ÚOk.
É∫^Œú âßYÅ∞
WѨC_»∞ H˘xfl =ÚYº É∫^ŒúâßYÅ QÆ∞iOz ‰õΩ¡ÑÎ̈OQÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
"≥Ú^Œ\ ˜k, Ju„áêp#"≥∞ÿ#k – ã¨÷q~°"å^ŒO. nxfl qÉèí[º"å^ŒO Jx ‰õÄ_®
JO\Ï~°∞. g~°∞ |∞^Œ∞úx Jã¨Å∞ LѨ^ÕâßÅ∞ `å=Ú áê\˜ã¨∞Î<åfl=∞x K≥ѨC‰õΩO\Ï~°∞.
ã¨÷q~°∞Å „Ѩ^è•# qâßfi™êÅ∞ ^Œ∞óYO, Jx`«º`«, J<å`«‡`«.
|∞^Œ∞úx LѨ^ÕâßÅ#∞ qâ◊fiã≤Oz J#∞ã¨iOKÕ "å_»∞ <åÅ∞QÆ∞ ^Œâ◊ÅÖ’ J~°›`«∞_»∞
J=Ù`å_»∞. "≥Ú^Œ\ ˜^Œâ◊Ö’ ™ê^茉õΩ_»∞ ÉèíHÎ̃=∂~åæ#, ÖË^• *Ï˝#=∂~åæ# ™ê^èŒ#KÕ™êÎ_»∞. J`«xH˜
ѨÙ#~°̊x‡OKÕ J=HÍâ◊O ÉÏQÍ `«yæáÈ`«∞Ok. Ô~O_»= ^Œâ◊Ö’ XHõ¯™êˆ~ ѨÙ#~°̊#‡ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
=¸_»= ^Œâ◊Ö’ [#‡~åÇ≤Ï`«ºO ã≤kúã¨∞ÎOk. <åÅæ= ^Œâ◊Ö’ J~°›`«∞_»∞ Jxfl HÀiHõÅ#∞,
|O^è•Å#∞ [~ÚOz =∞$`«∞º=Ù #∞Oz âßâ◊fi`« q=ÚHÎ̃ á⁄O^Œ∞`å_»∞. |∞^Œú^Œâ◊Ö’ x~åfi}
ã≤kú HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. Jk [##=∞~°}ÏʼnõΩ, HÍ~°ºHÍ~°}ʼnõΩ Jf`« ã≤÷u. Jk Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ
r=#∞‡H˜Î ÖÏO\˜ ã≤÷u. |∞^Œ∞ú_»∞ rqOz LO_»QÍ<Õ PÜ«∞# Hõ~å‡=âıëêÅ∞ xâı≈+¨OQÍ
#t™êÎ~Ú. P `«~åfi`« |∞^Œ∞ú_»∞ x~åfi}O K≥Ok Ѩix~åfi}O á⁄O^Œ∞`å_»∞.
Q“`«=∞ |∞^Œ∞úxH˜ =ÚO^Œ∞ P~°∞QÆ∞~°∞ |∞^Œ∞úÅ∞ J=`«iOKå~°x, Q“`«=Úx `«~åfi`«
=∞~˘Hõ |∞^Œ∞ú_»∞ =™êÎ_»x, J`«_Õ `«∞+≤`« ã¨fi~°æOÖ’ =Ù#fl "≥∞ÿ„`ÕÜ«Ú_»x, D Ü«ÚQÍO`«OÖ’
J^èŒ~°‡O ÃÑiyáÈ~Ú#ѨC_»∞ J`«_»∞ J=`«i™êÎ_»x ã¨÷q~°"å^Œ∞Å∞ qâ◊fiã≤™êÎ~°∞.
HÍÅO HõÖÏÊÅ∞QÍ K«„Hõ<Õq∞ „Hõ=∞OÖ’ QÆ_»∞ã¨∞ÎOk. „Ѩu HõÅÊOÖ’ Hõ$`«, „`Õ`å,
^•fiѨ~°, H˜ J<Õ <åÅ∞QÆ∞ Ü«ÚQÍ Å∞O\Ï~Ú. ã¨$+≤ì, ã≤÷u, ÅÜ«∞O Wq =∞m§ =∞m§
[~°∞QÆ∞`å~Ú.
J<ÕHõ Ö’HÍÅ∞<åflÜ«∞x, "å\˜K«∞@∂ì ã¨=Ú„^•Å∞, H˘O_»Å∞ L<åflÜ«∞x ‰õÄ_®
"å~°∞ #=Ú‡`å~°∞.
 225 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
2. ã¨~åfiã≤Î "å^Œ∞Å∞ : g~°∞ ã¨∂„`åÅ HõO>Ë "å\˜ qÉèÏ+¨ ("åºMϺ#O) ‰õΩ Z‰õΩ¯=
„áê=ÚYºO W™êÎ~°∞. JO^Œ∞KÕ`« gix "≥·ÉèÏ+≤‰õΩÅx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. g~°∞ ã¨~°fiO Jã≤ΖJhfl
L<åflÜ«∞x–JO\Ï~°∞. Hõ#∞Hõ ã¨~åfiã≤Î "å^Œ∞Åx ¿Ñ~°∞ =zÛOk. giH˜ <å=∞~°∂Ѩ [QÆ`«∞Î,
^•xfl xi‡Oz# ^è•`«∞=ÙÅ∞ Jhfl Ü«∞^ä•~°÷"≥∞ÿ#q. U „Ѩ`ÕºHõ =ã¨∞Î=Ù‰õΩ Jã≤Î`«fiO ÖËHõáÈ~Ú<å,
Jhfl Hõeã≤# ã¨OѶ¨∂`åxH˜ Jã≤Î`«fiO HõÅ^Œx JO\Ï~°∞. =∂#=Ù_»∞ ѨOK«ã¨¯O^è•Å`À#∞,
75 ^è•`«∞=ÙÅ`À#∞ U~°Ê_»`å_»∞. =ºHÎ̃ #tOz<å D ^è•`«∞=ÙÅ∞ x`«ºO, Jxfl [#‡ÅÖ’#∞
Jq H˘#™êQÆ∞`å~Ú. ѨÓ~°fi[#‡Ö’x ^è•`«∞=ÙŠѶ¨e`«"Õ∞ D [#‡. nx Ѷ¨e`«"Õ∞ =KÕÛ
[#‡.
3. ™œ„`åOu‰õΩÅ∞: ã¨÷q~°"å^Œ∞Å#∞Oz ã¨~åfiã≤Î "å^Œ∞Å∞ peáÈ~Ú#@∞ì,
ã¨~åfiã≤Î"å^Œ∞Å #∞Oz ™œ„`åOu‰õΩÅ∞ peáÈÜ«∂~°∞. ѨOK«ã¨¯O^è•Å =Å¡ [## =∞~°}ÏÅ∞
HõÅ∞QÆ∞`åÜ«∞x, ѨOK«ã¨¯O^è•Å∞ x~åfi}OÖ’ #t™êÎÜ«∞x, x~åfi}O`À JO`å JO`«
=∞=Ù`«∞O^Œx g~°∞ #=Ú‡`å~°∞. giH˜ ã¨O™ê¯~åÅ∞, Hõ~°‡Å∞ Ug∞ ÖË=Ù. Jhfl HõΔ}˜HõO,
Jx`«ºO, Jq =ã¨∂Î áÈ`«∂ LO\Ï~Ú. =∞x+≤ ZѨC_»∂ XHõ ã≤÷u#∞Oz =∞~˘Hõ ã≤÷uH˜
=∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∂ =ÙO\Ï_»∞. „Ѩu =∂~°∞Ê H˘`«Î^Õ HÍx ѨÓ~°fiѨ٠ã≤÷u`À ^•xH˜ áÈeHõ
LO@∞Ok. ѨÙ^ŒæÅO (ѨOK« 㨯O^èŒ xi‡`«"≥∞ÿ# rq) x`«ºO HÍ^Œ∞. J~Ú`Õ „Ѩu Hõ~°‡, „Ѩu
ÉèÏ=O =∞~˘Hõ H˘`«Î Hõ~°‡‰õΩ, ÉèÏ"åxH˜ HÍ~°}O J=Ù`«∞Ok. „Ѩu =∞x+≤H˜ É’kèã¨`«∞fi_»∞
JÜÕ∞º J=HÍâ◊O =ÙO^Œx g~°∞ #=Ú‡`å~°∞. ã¨∂„`« Ñ≤@HÍxH˜, ã¨∂„`åO`åxH˜ g~°∞
„áê=ÚYºO W™êÎ~°∞. JO^Œ∞KÕ`« ™œ„`åOu‰õΩÅx giH˜ ¿Ñ~°∞ =zÛOk. ™œ„`åOuHõ"å^Œ"Õ∞
=∞ǨÜ«∂<åxH˜ ^•ifã≤Ok.
4. =∞Ç‘Ïâß㨉õΩÅ∞ : J~°›`«∞_≥·#"å_»∞ uiy [x‡OKå_»x, ѨÙ#~°˚x‡OKÕ Ñ¨^•~°÷O
JO@∂ Ug∞ ÖË^Œx g~°∞ ÉèÏq™êÎ~°∞.
5. ^èŒ~°‡ QÆ∞Ñ≤ΉõΩÅ∞. g~°∞ "≥ÚQÆæÖÏ¡# (=∞ø^ŒæÖϺܫ∞#∞_»∞) J<Õ |∞^Œút+¨μºx
J#∞Ü«∂Ü«ÚÅ∞. ѨÙ^ŒæÅO (rq) J<ÕHõ âßs~°Hõ, =∂#ã≤Hõ ã≤÷`«∞Å ã¨OѶ¨∂`«OQÍ U~°Ê_çOk.
Hõ#∞Hõ Jk JxºO, giH˜ ã¨∂Î# x~å‡}O Ѩ@¡ =∞‰õΩ¯= Z‰õΩ¯=.
6. ã¨=∞‡fÜ«ÚÅ∞ : =∞x+≤ KÕã#≤ Hõ~‡° JO`«iOz<å, ^•x Ѷe¨ `«O H˘#™êQÆ∞`«∞O^Œx
g~°∞ JO\Ï~°∞. ^•#^èŒ~å‡Å =O\˜ ѨÙ}º HÍ~åºÅ=Å¡ =KÕÛ Ñ¶¨e`«O Q˘Ñ¨Êk. =∞$`«∞º=Ù‰õΩ,
ѨÙ#~°˚#‡‰õΩ =∞^茺 =∞~˘Hõ ã≤÷u =ÙO@∞Ok. ѨÙ^ŒæÅ∞_»∞ ѨÙ#~°˚x‡™êÎ_»∞. q*Ï˝#O (KÕ`«#)
q_çQÍ ZÖÏ =ÙO@∞Ok? ѨÙ^ŒæÅ P^è•~°O`À<Õ q*Ï˝#O H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. É’kèã¨`«∞fi_»∞
`«# =~°Î=∂# [#‡Ö’<Õ |∞^Œ∞ú_»∞ HÍQÆÅ J=HÍâ◊O =ÙO^Œx gi #=∞‡HõO.
V
 226 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
25. É’kèã¨`«∞fi_»∞ P^Œ~°≈OQÍ =∞ǨÜ«∂#O
HÍÅO QÆ_»∞ã¨∞Î#fl H˘nÌ É∫^Œú=∞`«O ^Õâ◊OÖ’ qã¨ÎiOzOk. qã¨ÎiOz# H˘nÌ
^•xÖ’ âßM’ѨâßYÅ∞ |Ü«∞Å∞^Õ~å~Ú. D qaè#fl âßYÅ∞, LѨâßYÅ∞ Ô~O_»∞ „Ѩ^è•#
âßYÅ∞QÍ ~°∂Ѩ٠^èŒiOKå~Ú.
XHõ\ ˜ Ç‘Ï#Ü«∂#O, Ô~O_»=k =∞ǨÜ«∂#O.
Ç‘Ï#Ü«∂#O JO>Ë `«‰õΩ¯= ™ê÷~Ú "åǨÏ#O. =∞ǨÜ«∂#O L`«Î=∞ ™ê÷~Ú "åǨÏ#O.
J~Ú`Õ Z=~°∂ `«=∞k `«‰õΩ¯= ™ê÷~Ú Jx ÉèÏqOK«~°∞ Hõ^•? Ç‘Ï#Ü«∂#O J<Õk
P âßY"å~°∞ ÃÑ@∞ì‰õΩ#fl ¿Ñ~°∞ HÍ^Œ∞. "åi âßY Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ ã¨÷q~°"å^ŒO (^äÕ~°"å^ŒO).
"åix |∞^Œú É’^èŒÅ‰õΩ, „uÑ≤@HÍʼnõΩ ÉÏQÍ ã¨xflÇ≤Ï`«"≥∞ÿ# qâßfi™êÅ∞, PKå~° =º=ã¨÷.
J~Ú`Õ, HÍÅ„Hõ=∂# É∫^Œ∞úÅÖ’<Õ H˘O^Œ~°∞ ã¨÷q~°"å^•xH˜, ^•xÖ’x qaè#fl
LѨâßYʼnõΩ ^Œ∂~°OQÍ [iy `«=∞^Õ Jã¨Öˇ·# É∫^ŒúO Jx, `«=∞^Õ É∫^Œú QÆ=∂ºxH˜ KÕ̂~Û
Jã¨ Ö ˇ · # L`« Î = ∞ "åǨ Ï #=∞x Éè Ï qOz `« = ∞k =∞Ǩ  Ü« ∂ #=∞x, 㨠÷ q ~° " å^Œ ∞ Åk
Ç‘Ï#Ü«∂#=∞x ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~°∞. K«i„`«Ö’ P ¿Ñ~°∞¡ ã≤÷~°Ñ¨_çáÈÜ«∂~Ú.
=∞ǨÜ«∂# É∫^•úxH˜ ѨÙ\ì̃xÅ∞¡ PO„^èŒ^Õâ◊O. =∞ǨÜ«∂#O ѨÓiÎQÍ H˘`«Îk HÍ^Œ∞.
ã¨÷q~°"å^•xH˜ K≥Ok# H˘xfl LѨâßYÅÖ’ =∞ǨÜ«∂# ÅHõΔ}ÏÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. „Hõ=∞OQÍ
„H©ã¨∞Îâ◊HõO XHõ@= â◊`åaÌ <å\˜H˜ P ÅHõΔ}ÏÅ∞ zÅ=Å∞ ѨÅ=Å∞QÍ qãÎ̈iOz =∞ǨÜ«∂#
qâßfi# =º=ã¨÷ U~°Ê_çOk. J~Ú`Õ HÍÅ„Hõ=∂# =∞ǨÜ«∂#OÖ’ ‰õÄ_® J<ÕHõ LѨâßYÅ∞
|Ü«∞Å∞^Õ~å~Ú.
=∞ǨÜ«∂#∞Å∞ „uÑ≤@HÍʼnõΩ „áê^è•#ºO W=fi~°∞. "å~°∞ J#∞ã¨iOz J#∞+≤ìOKÕk,
"åi qâßfi™êʼnõΩ P^è•~°"≥∞ÿOk ''|∞^Œú=K«#O—— J<Õ „QÆO^äŒO. Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞ ã¨O|∞kú
á⁄Ok# `«~åfi`« `å#∞ Hõ#∞Q˘#fl ã¨`åºxfl W`«~°∞ʼnõΩ É’kèOK«_»=∂ =∂#_»=∂ Jx
`«i¯Oz, z=~°‰õΩ JuH˜¡+ì̈"≥∞ÿ#, JO^ŒiH˜ ã¨∞ÅÉèíOQÍ É’^èŒÑ¨_»x H˘xfl =∂i‡Hõ q+¨Ü«∂Å#∞
H˘kÌ=∞Ok J~°∞›Å‰õΩ =∂„`«"Õ∞ LѨ^ÕtOKå_»x J<Õ ''|∞^Œú=K«#O—— Jx, P Ñ≤^ŒÑ¨
™ê=∂#∞ºÅO^ŒiH˜ É’^èŒÑ¨_Õ q+¨Ü«∂Å#∞ "Õ̂~ LѨ^ÕtOKå_»x =∞ǨÜ«∂#∞Å∞ qâ◊fiã≤™êÎ~°∞.
=ÚYº Éè^Ë •Å∞
Ç‘Ï#Ü«∂#O, =∞ǨÜ«∂#O Ô~O_çO\˜H˜ |∞^Œ∞úx É’^èŒÖË P^è•~°"≥∞ÿ<å, Ç‘Ï#Ü«∂#O
|∞^Œú É’^èŒÅ‰õΩ ™êO„Ѩ^•~ÚHÍ~å÷Å∞ K≥ѨÊQÍ, =∞ǨÜ«∂#O ã¨iH˘`«Î "åºMϺ<åÅ∞ KÕã≤Ok.
=∞ǨÜ«∂#O`À É∫^Œú=∞`«O KåÖÏ qz„`«OQÍ =∂iáÈ~ÚOk. D Ô~O_çO\˜H˜ H˘xfl
 227 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=ÚYº ÉèË^•Å#∞ K«∂^•Ì=Ú: ã¨÷q~°"å^ŒO (Ç‘Ï#Ü«∂#O) J~°›`«∞_≥·# "åxH˜ ÃÑ^ŒÌ Ñ‘@
"Õã≤Ok. J~°›`«∞_»∞ x~åfi}ÏxH˜ J~°∞›_≥·#"å_»∞. J`«_»∞ |∞^Œ∞ú_≥· [##=∞~°} ~°Ç≤Ï`« ã≤÷ux
á⁄Ok, âßâ◊fi`«OQÍ x~åfi}Ѩ^ŒO KÕ~°∞‰õΩO\Ï_»∞. WHõ J`«_»∞ uiy ~å_»∞.
J~Ú`Õ, Z=iH˜ "å~°∞ J~°›`«∞Öˇ·, |∞^Œú`«fiO á⁄Ok, x~åfi}O KÕ~°∞‰õΩO>Ë Jk
™êfi~°÷O „H˜OkH˜ ~å^•? `«=∞ ÉÏQÆ∞ `å=Ú K«∂ã¨∞HÀ=_»O HÍ^•? Ö’HõOÖ’ ^Œ∞óYO
=Ù#flO`«=~°‰õΩ, ^Œ∞ód`«∞Å∞#flO`«=~°‰õΩ Z=~°∂ x~åfi}Ïxfl PtOK«~å^Œx =∞ǨÜ«∂#∞Å∞
qâ◊fiã≤™êÎ~°∞. D qâßfi™êxH˜ É’kèã¨`«fi ÉèÏ=O LѨÜ≥∂QÆѨ_çOk, É’kèã¨`«∞fi_»∞ JO>Ë
|∞^Œú`«fiO á⁄O^Œ_®xH˜ =ÚO^Œ∞ ^Œâ◊Å#∞ „Hõ=∞OQÍ JuQÆq∞ã¨∂Î, |∞^Œú`«fi =∂~°æOÖ’
Ѩܫ∞xã¨∞Î#fl =∞ǨÏhÜ«Ú_»∞. Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞ ‰õÄ_® Z<Àfl É’kèã¨`«fi [#‡ÖˇuÎ, z=i
[#‡Ö’ ã≤^•ú~°∞÷_»∞QÍ [x‡Oz ã¨O|∞kú á⁄O^•_»∞. PÜ«∞# É’kèã¨`«fi [#‡Å QÍ^äŒÖË *Ï`«Hõ
Hõ^äŒÅ∞. D Hõ^äŒÅ∞ =∞ǨÜ«∂# =∞`åxH˜ „áêuѨkHõÖˇ·<å~Ú.
„Ѩu"å_»∞ |∞^Œ`ú åfixfl PtOK«_O» HõO>Ë É’kèã`¨ ∞« fi_»∞QÍ H˘#™êQÆ_"» ∞Õ L`«=Î ∂^Œ~≈° =∞x
=∞ǨÜ«∂#∞ÅO\Ï~°∞. É’kèã¨`«∞fi_»∞ Ö’HõOÖ’, ^Œ∞óYO =Ù#flO`«=~°‰õΩ ^Œ∞óY x=$uÎ HÀã¨O
`åºQÍÅ∞ KÕ™êÎ_»∞. =∂#=ÙÅ Hõhfl~°∞ `«∞_»=_»"Õ∞ `«# ^èŒ~°‡OQÍ ÉèÏq™êÎ_»∞. Ö’HõOÖ’ ^Œ∞ó
YO ѨÓiÎQÍ JO`«iOKÕ =~°‰õΩ J`«_»∞ `«# x~åfi}Ïxfl "å~Ú^• "Õã¨∞‰õΩO\Ï_»∞. =∞m§
=∞m§ [#‡Öˇ`∞« `Î å_»∞. =∂#=Ù_»∞QÍ<Õ HÍ^Œ∞, ѨHQΔ̃ Í, [O`«∞=ÙQÍ U „áê}˜QÍ<≥<· å É’kèã`¨ ∞« fi_»∞
[x‡OK«=K«∞Û.
Ѩk áê~°q∞`«Å∞
„Ѩu É’kèã¨`«∞fi_»∞ ^Œâ◊ áê~°q∞`«Å#∞ (Ѩk Q˘Ñ¨Ê QÆ∞}ÏÅ#∞, ÖË^• â◊‰õΩÎÅ#∞)
™êkèOK«_»O `«# ^èպܫ∞OQÍ ÉèÏq™êÎ_»∞. P Ѩk áê~°q∞`«Å∞ Wq† ^•#O, jÅO, HΔÍOu
(Fi‡), g~°ºO, ^蕺#O, „Ѩ[˝, LáêÜ«∞ H“â◊ÅO (<Õ~°∞Ê), „Ѩ}˜^è•#O (^Œ$_è»xâ◊ÛÜ«∞O),
|ÅO, *Ï˝#O.
W=hfl ™êkèOz#"å_»∞. "å\˜Ö’ ѨiѨÓ~°‚`«fiO á⁄Ok#"å_»∞ |∞^Œú`åfixH˜
J~°∞›_»=Ù`å_»∞. =ÚO^Œ∞QÍ "≥Ú^Œ\ ˜ P~°∞ áê~°q∞`«Å#∞ ™êkè™êÎ_»∞. WHõ P `«~åfi`« J`«_»∞
"≥#∞kiy K«∂_»_»∞. =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êyáÈ`å_»∞. JѨC_»∞ |∞^Œú`«fi ™ê^èŒ# `ÕeHõ J=Ù`«∞Ok.
JO>Ë J`«_»∞ „Ѩܫ∞`«fl ѨÓ~°fiHõOQÍ q∞ye# <åÅ∞QÆ∞ áê~°q∞`«Å#∞ ™êkèOK«_»∞.
J„Ѩܫ∞`«flOQÍ, `«# ã¨Ç¨Ï[ ã¨fiÉèÏ=OQÍ, z=i <åÅ∞QÆ∞ áê~°q∞`«Å#∞ `«#qQÍ
KÕã¨∞‰õΩO\Ï_»∞.
D É’kèã¨`«fi ™ê^èŒ# =∞ǨÜ«∂#∞ʼnõΩ Ñ¨~°=∂^Œ~°≈"≥∞ÿOk. x[OQÍ Jk Q˘Ñ¨Ê
ÉèÏ=#, Ö’HõOÖ’ PYi =∂#=Ùx Hõhfl~°∞ `«∞_çKÕ=~°‰õΩ, PYi „áê}˜ ‰õÄ_® x~åfi}ÏxH˜
J~°›=∞ÜÕ∞º =~°‰õΩ `å#∞ x~åfi}O PtOK«‰õÄ_»^Œ#∞H˘#_»O KåÖÏ L^•`åÎ^Œ~°fiO.
 228 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∞i Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞ =∞ǨѨix~åfi}O á⁄O^•_»∞ Hõ^•? JO>Ë WHõ ZѨÊ\˜H˜
uiy~åx, ѨÙ#~°̊#‡ ÖËx ã≤÷uÖ’H˜ "≥o¡áÈÜ«∂_»∞ Hõ^•? JO>Ë PÜ«∞# `«# ™êfi~°÷O `å#∞
K«∂ã¨∞‰õΩx "≥o¡áÈ~Ú#>Ëì<å?
=¸_»∞ â◊s~åÅ∞
nxH˜ =∞ǨÜ«∂#∞Å∞ XHõ qz„`« ã¨=∂^è•#O ÖË=nâß~°∞. Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞ Jã¨Å∞
|∞^Œ∞ú_»∞ HÍ_»∞. |∞^Œ∞úxH˜ =¸_»∞ â◊s~åÅ∞ („uHÍÜ«∂Å∞) =ÙO\Ï~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜k ^èŒ~°‡HÍÜ«∞O.
P â◊s~°OÖ’ |∞^Œ∞ú_»∞ qâ◊fi=∞O`«\Ï "åºÑ≤Oz ã¨~åfiO`«~åºq∞QÍ LO\Ï_»∞. J`«_»∞ ÖËxk
=ÙO_»^Œ∞. Jxfl\˜H˜ |∞^Œ∞úx ^èŒ~°‡HÍÜ«∞"Õ∞ HÍ~°}O.
Ô~O_»=k ã¨OÉè’QÆ HÍÜ«∞O. P â◊s~°OÖ’ |∞^Œ∞ú_»∞ ã¨fi~åæ#O^ŒO J#∞Éèíqã¨∂Î
=ÙO\Ï_»∞. =¸_»=k x~å‡}HÍÜ«∞O. D â◊s~°OÖ’ |∞^Œ∞ú_»∞ =∂#=Ù_≥· ã¨OK«i™êÎ_»∞.
x*ÏxH˜ Jk =∂Ü«∂ â◊s~°O. L#fl@∞ì Hõ#|_»∞`«∞Ok. HÍx x[OQÍ =ÙO_»^Œ∞. `À\˜
=∂#=ÙÅ#∞ L^ŒúiOK«_®xH˜ |∞^Œ∞ú_»∞ D =∂Ü«∂ â◊s~°O ^èŒi™êÎ_»∞. Q“`«=∞ |∞^Œ∞úxk
x~å‡}HÍÜ«∞"Õ∞. JO>Ë Ñ¨OK«ã¨¯O^è•Å`À xi‡`«"≥∞ÿ# â◊s~°"Õ∞.
ã¨OÉè’QÆHÍÜ«∞O (P#O^ŒO J#∞ÉèíqOKÕ â◊s~°O) Ö’ LO_Õ |∞^Œ∞úÅ∞ KåÖÏ=∞Ok
=ÙO\Ï~°∞. =∞# Ö’HÍxH˜ ã¨O|OkèOz#O`«=~°‰õΩ Jq∞`åÉèí∞_»∞ ã¨OÉè’QÆHÍÜ«∞ |∞^Œ∞ú_»∞.
PÜ«∞# JOâ◊ Hõey# É’kèã¨`«∞fi_»∞ J=Ö’H˜`Õâ◊fi~°∞_»∞ (Ѩ^Œ‡áê}˜). PÜ«∞# =∂#"å=`å~°"Õ∞
Q“`«=∞ |∞^Œ∞ú_»∞.
D =¸_»∞ â◊s~åÅ ÉèÏ=# Ç‘Ï#Ü«∂#OÖ’ ‰õÄ_® L<åfl. =∞ǨÜ«∂#OÖ’ KåÖÏ
„Ѩ=ÚY ™ê÷#O =Ç≤ÏOzOk.
ZO^Œ~À |∞^Œ∞ÅÌ ∞
H˘xfl =∞ǨÜ«∂# âßYÅ"åiH˜ J#O`«HÀ\˜ |∞^Œ∞ÌÅ∞O\Ï~°∞."å~°O^Œ~°∞ ^èŒ~°‡HÍÜ«∞
|∞^Œ∞úx JOâ◊Å∞.
XHõ âßY„ѨHÍ~°O |∞^Œ∞úÅO^ŒiH˜ J`« ™ê÷#OÖ’ Pk|∞^Œ∞ú_»∞ =ÙO\Ï_»∞.
Kåi„`«Hõ (Q“`«=∞) |∞^Œ∞úxH˜ =ÚO^Œ∞ 24 =∞Ok |∞^Œ∞úÅ∞ =ÙO_Õ"å~°x,
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ |∞^Œ∞ú_»∞ nѨOHõ~°∞_»∞ Jx XHõ #=∞‡HõO.
Ju„Ѩ=ÚY∞Öˇ·# |∞^Œ∞úÅ∞ J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞: "≥·~ÀK«#∞_»∞, JHΔÀÉèí∞º_»∞, ~°`«flã¨OÉèí=Ù_»∞,
Jq∞`åÉèí∞_»∞, J"≥∂Ѷ¨∞ã≤kú.
=∞ǨÜ«∂#∞Å qâßfiã¨O „ѨHÍ~°O =¸_»∞ ~°HÍÅ |∞^Œ∞ÌÅ∞<åfl~°∞: XHõ~°HõO "å~°∞
J~°›`« |∞^Œ∞úÅ∞: g~°∞ QÆ∞~°∞=Ù #∞Oz LѨ^Õâ◊O á⁄Ok ã¨`«ºO ^Œi≈™êÎ~°∞. Ô~O_»= ~°HõO"å~°∞
 229 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„Ѩ`ÕºHõ |∞^Œ∞úÅ∞:g~°∞ `«=∞O`«@ `å"Õ∞ ã¨`«ºO ^Œi≈™êÎ~°∞ HÍx, P ã¨`åºxfl W`«~°∞ʼnõΩ
É’kèOK«‰õΩO_® `«=∞ˆH =ÙOK«∞‰õΩO\Ï~°∞. =¸_»= ~°HõO "å~°∞ ã¨=∞ºH± ã¨O|∞^Œ∞úÅ∞: g~°∞
`«=∞O`«@ `å=Ú ã¨O|∞kú á⁄Ok ã¨`«ºO ^Œi≈OK«_»"Õ∞ HÍHõ, ^•xfl Ö’Hõ „âıÜ«∞ã¨∞û HÀã¨O
W`«~°∞ʼnõΩ É’kè™êÎ~°∞.
|∞^Œ∞ú_ç rq`«HÍÅOÖ’<Õ PÜ«∞##∞ ^≥·= ã¨fi~°∂ѨÙ_»∞QÍ t+¨μºÅ∞ ÉèÏqOKÕ"å~°∞.
HÍQÍ „Hõ=∞OQÍ PÜ«∞##∞ JO`«HõO`«‰õΩ Z‰õΩ¯=QÍ ^≥·gHõiOK«_»O [iyOk. =∞ǨÜ«∂#OÖ’
PÜ«∞# ѨÓiÎQÍ ^Õ=Ù_»∞ JÜ«∂º_»∞. „H©ã¨∞Îâ◊HõO XHõ@= â◊`åaÌ <å\˜H˜ PÜ«∞# q„QÆǨÅ∞
"≥eâß~Ú. "å\˜H˜ ѨÓ*Ï Ñ¨Ù~°ã¨¯~åÅ∞ KÕ¿ã"å~°∞. ^èŒ~°‡K«„HõO, „uâ◊~°}ÏÅ∞, |∞^Œúáê^•Å∞
"≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x ‰õÄ_® teÊOz ѨÓlOKÕ"å~°∞. É∫^Œú=∞`«O`À<Õ q„QÆǨ~å^èŒ# „áê~°OÉèí"≥∞ÿ
=ÙO_»=K«∞Û. É∫^Œú=∞`«O P^è•~°OQÍ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ D<å\˜H© JK≥Û~°∞=Ù Q˘e¿Ñ J^Œ∞ƒù`«
tÖÏÊÅ∞, "åã¨∞Î x~å‡}ÏÅ∞, ã¨∂ÎáêÅ∞, K≥·`åºÅ∞ "≥eâß~Ú. tÅÊ, z„`« Hõà◊ʼnõΩ É∫^Œú=∞`«O
P^è•~°OQÍ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ D<å\˜H© JK≥Û~°∞=Ù Q˘e¿Ñ J^Œ∞ƒù`« tÖÏÊÅ∞, "åã¨∞Î x~å‡}ÏÅ∞,
ã¨∂ÎáêÅ∞, K≥·`åºÅ∞ "≥eâß~Ú. tÅÊ, z„`« Hõà◊ʼnõΩ É∫^ŒúO WzÛ# „áÈ`åûǨÏO WO`å
JO`å HÍ^Œ∞. ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’<Õ HÍHõ, É∫ˇ^ŒúO "åºÑ≤Oz# Jxfl ^ÕâßÅÖ’#∞ É∫^Œú tÅÊ,
z„`«Hõà◊Å∞ J^Œ∞ƒ`« ™œO^Œ~°ºO`À JÅ~å~°∞`«∞<åfl~Ú.
W=hfl É∫^Œú=∞`åxH˜ ã¨O|OkèOz# qâıëêÅ∞. D <ÕѨ^䌺OÖ’ É∫^Œú`åufiHõ
zO`«##∞ ã¨∂÷ÅOQÍ Ñ¨iH˜^•Ì=Ú.

V
 230 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
26. <åQÍ~°∞˚#∞_ç =∂^茺q∞Hõ "å^ŒO
ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#Ö’ É∫^Œú ^Œ~°≈<åʼnõΩ XHõ „Ѩ`ÕºHõ ™ê÷#O =Ù#flk. "å\˜ÃÑ·
LѨx+¨`«∞ÎÅ „ѨÉèÏ=O =Ù#fl>Ëì, Ç≤ÏO^Œ∂ ^Œ~°≈<åÅÃÑ· ‰õÄ_® "å\˜ „ѨÉèÏ=O =Ù#flk.
É∫^Œú ^Œ~°≈<åÅÖ’ J„QÆQÆ}º"≥∞ÿ#k =∂^茺q∞Hõ"å^ŒO. ^•x „Ѩ=HõÎ P~°º <åQÍ~°∞˚#∞_»∞.
PÜ«∞# „H©ã¨∞Îâ◊HõO XHõ@= â◊`å|ÌOÖ’ q^Œ~°ƒùÖ’ XHõ „ÉÏǨχ} ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå_»∞.
"Õ^Œ "Õ^•OQÍÅ∞ ™êOQÀáêOQÆOQÍ JÉèíºã≤OKå_»∞. É∫^Œú=∞`«O PÜ«∞##∞ PHõi¬OzOk.
=∞ǨÜ«∂# É∫^ŒúO ã‘fiHõiOKå_»∞. QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’x NѨ~°fi`« „áêO`«OÖ’ x=ã≤OKå_»∞.
PÜ«∞# ¿Ñ~°∞ g∞^Œ∞QÍ<Õ P Ѩ~åfi`åxH˜ <åQÍ~°∞˚# H˘O_» J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk. JHõ¯_»
PÜ«∞# XHõ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O ™ê÷Ñ≤OKå_»∞. ^Õâ◊ ^ÕâßÅ #∞Oz q^•º~°∞÷Å∞ q*Ï˝<å~°˚#
HÀã¨O =KÕÛ"å~°∞. JѨÊ\˜ âß`«"åǨÏ# K«„Hõ=iÎ Q“`«g∞Ѩل`« Ü«∞[˝N <åQÍ~°∞˚#∞_çH˜ q∞„`«∞_»∞,
K«„Hõ=iÎH˜ huxÜ«∞=∂Å#∞ LѨ^Õtã¨∂Î ã¨∞ǨÏ$ÖË¡Y J<Õ ~°K«# KÕâß_»∞. J`«x Hõ$`«∞ÅÖ’
=ÚYº"≥∞ÿ#q =∞Ǩ„Ѩ*Ï˝áê~°q∞`å âßGO, =¸Å =∂^茺q∞HÍ HÍiHõÅ∞, â◊¥#º`å ã¨ÑÎ̈u,
Ü«ÚHÎ̃+¨+≤ìHõ, q„QÆÇ¨Ï "åº=~°Îx, =º=Ǩ~° ã≤kú "≥Ú^ŒÖˇ·#q.
<åQÍ~°∞˚#∞_»∞ Ü≥∂QÍÉèϺã¨O KÕã≤, J}˜=∂^Œº+ì̈ ã≤^Œ∞úÅ∞ á⁄O^Œ, J<ÕHõ =∞Ç≤Ï=∞Å∞
K«∂Ñ≤OKå_»x JO\Ï~°∞. ~°ã¨„Ѩ„H˜Ü«∞ (PÖˇ¯q∞) ‰õÄ_® <ÕiÛ#"å_»x, "≥·^ŒºâßG xëê‚`«∞_»x
‰õÄ_® „Ѩfu. HÍx, P „Ѩfu`«QÅÆ <åQÍ~°∞#˚ ∞_»∞ "Õ~˘Hõ_·≥ =ÙO\Ï_»x, JÖψQ ã≤^<úŒ åQÍ~°∞#˚ ∞_»∞
‰õÄ_® =∞~˘Hõ_≥· =ÙO\Ï_»x, =∂^茺q∞Hõ"åk J~Ú# P~°º<åQÍ~°∞˚#∞_»∞ "Õ~°x ѨO_ç`«∞Å
Jaè„áêÜ«∞O.
=∂^茺q∞Hõ"å^ŒO KåÖÏ H˜¡+ì̈"≥∞ÿ# ^Œ~°≈#O : ^Œ∞~°=QÍǨÏ"≥∞ÿ#k, Ju ã¨∂Hõ;"≥∞ÿ#
"å^Œ <≥·t`«ºO, "å^Œ "≥·z„`«ºO Hõey#\ì̃k.
(<åQÍ~°∞˚# Hõ$u J~Ú# q„QÆǨÏ"åº=~°Îx H©iÎâı+¨μÅ∞ l.q.Hõ$ëê‚~å=ÙQÍ~°∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’
Ѩ^Œº~°∂ѨOÖ’ J#∞=kOz "åºMϺxOKå~°∞. ^•xH˜ „"åã≤# „Ѩ™êÎ=#Ö’ <åQÍ~°∞˚#
=∂^茺q∞Hõ"å^•xfl `Õ@`≥Å¡O KÕÜ«∞_®xH˜ Hõ$ëê‚~å=ÙQÍ~°∞ „Ѩܫ∞uflOz ã¨Ñ¶¨Å∞~°Ü«∂º~°∞.
PÜ«∞# ÉèÏëêºxfl, WOw¡+¨μÖ’x W`«~°∞Å ~°K«#Å#∞ J#∞ã¨iOz H˘O_»O`« =∂^茺q∞Hõ
"å^•xfl H˘OK≥OQÍ K≥ѨÊ_®xH˜ KÕã≤# „Ѩܫ∞`«flO Wk:)
=∂^茺q∞Hõ "å^•xH˜ â◊¥#º"å^ŒO Jx =∞~˘Hõ ¿Ñ~°∞Ok. WOHÍ „Ѩf`«º
ã¨=Ú`åÊ^Œ"å^ŒO, J^ŒfiÜ«∞"å^ŒO, J*Ï`« "å^ŒO =O\˜ ¿Ñ~°∞¡ ‰õÄ_® =Ù<åfl~Ú. nx
„ѨÉèÏ=O â◊OHõ~°∞xÃÑ· =Ù#fl^Œ#_»O xifi"å^ŒO.
<åQÍ~°∞˚<åKå~°∞º_»∞ `«# ^Œ~°≈#OÖ’ qѨs`«"å^•Å#∞ (extreme positions)
ѨiǨÏiOz (|∞^Œ∞ú_»∞ WO„kÜ«∞ Ö∫ÖϺxH˜, Hõ~îÀ~° x+ª̈‰õΩ =∞^茺=∞ =∂~åæxfl J#∞ã¨iOKåÅx
 231 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
É’kèOz#@∞ì), XHÍ<˘Hõ =∞^茺=∞=∂~°æO (middle path) J#∞ã¨iOKå_»∞. JO^Œ∞KÕ`«<Õ
PÜ«∞# ^Œ~°≈<åxH˜ =∂^茺q∞Hõ "å^ŒO Jx ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
PÉèÏ㨠=∂„`"« ∞Õ
WO„kÜ«∞ QÀK«~°=∞=Ù`«∞#fl D „ѨѨOK«O XHõ PÉèÏ㨠(appearance) L#fl@∞ì
Hõ#|_»∞`«∞Ok. HÍx, JOu=∞ ^Œ$+≤ì#∞Oz Jk â◊¥#ºO, J"åãÎ̈=O, JÜ«∞^ä•~°÷O.
ZO^Œ∞KÕ`«#O>Ë „ѨѨOK«OÖ’ „Ѩun „Ѩf`«º ã¨=Ú`«Ê#flO. JO>Ë „Ѩ`«ºÜ«∂Å
#∞Oz L`«Ê#fl=∞=Ù`«∞#fl\˜ìk. „Ѩuk ¿ÇÏ`«∞ „Ѩ`«ºÜ«∞O g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç =ÙOk. JO>Ë
XHõ =ã¨∞Î=Ù =ÙO_»_»O=Å¡ =∞~˘Hõ =ã¨∞Î=Ù ã≤kúã¨∞Î#flk. "≥Ú^Œ\ ˜ =ã¨∞Î=Ù ÖËx^Õ Ô~O_»=
=ã¨∞Î=Ù ÖË^Œ∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõ ‰õΩO_»=Ù#flk. Jk ã¨fi`«ã≤û^Œú"≥∞ÿ# =ã¨∞Î=Ù HÍ^Œ∞. ^•x L`«ÊuÎH˜
=∞\ì̃ HÍ"åe. ‰õΩOÉèíHÍ~°∞_»∞ HÍ"åe, J`«x „â◊=∞â◊HÎ̃, <≥·Ñ¨Ù}ºO HÍ"åe, ™êÔ~ HÍ"åe.
WOHÍ Z<Àfl HÍ"åe. WÖÏ Z<Àfl =Ù#flѨC_»∞ QÍx, ‰õΩO_» `«Ü«∂~°∞HÍ^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`«
^•xH˜ ã¨fi`«ãû≤ ^Œ"ú ∞≥ #ÿ LxH˜ ÖË^∞Œ . JO^Œ∞KÕ`« Jk â◊¥#ºO. JÖψQ ^•xfl `«Ü∂« ~°∞KÕÜ∞« _®xH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# Jxfl =ã¨∞Î=ÙÅ∞ ‰õÄ_® â◊¥#º"Õ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë Jq `«=∞ LxH˜H˜ W`«~°
=ã¨∞Î=ÙÅÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç =Ù<åfl~Ú.
=∞~˘Hõ L^•Ç¨Ï~°} : J^ŒúOÖ’x „ѨuaOÉÏxfl fã¨∞HÀO_ç. Jk x["≥∞ÿ# =ã¨∞Î=Ù
HÍ^Œ∞, L#fl@∞ì Hõ#|_»∞`«∞<åfl JOu=∞ ^Œ$+≤ì #∞Oz Jk â◊¥#ºO, J^ŒÌO =ÙO_®e. ^•x
=ÚO^Œ∞ XHõ =ã¨∞Î=Ù =ÙO_®e. J^ŒÌOÖ’ P =ã¨∞Î=Ù „ѨuѶ¨eOK«_®xH˜ "≥Å∞QÆ∞ =ÙO_®e.
^•xfl K«∂_»_®xH˜ „^Œ+ì̈ (K«∂KÕ"å_»∞) =ÙO_®e. WO^Œ∞Ö’ Uk ÖËHõáÈ~Ú<å „Ñ¨uaO|*Ï˝#O
ÖË^Œ∞. „ѨѨOK«OÖ’ Jxfl =ã¨∞Î=ÙÅ∞ WÖÏO\˜"Õ, "å\˜H˜ ã¨fiÉèÏ=O ÖË^Œ∞. Jq xóã¨fiÉèÏ"åÅ∞.
=ã¨∞Î=ÙʼnõΩ ã¨fiÉèÏ=`«fiO ÖË^Œ∞. Hõ#∞Hõ Jq L`«ÊuÎ HÍ=_»O ÖË^Œ∞, <åâ◊#O HÍ=_»O
ÖË^Œ∞. Jq ~å=_»O ÖË^Œ∞, áÈ=_»O ÖË^Œ∞. =∂^茺q∞Hõ"åk ^Œ$+≤ìÖ’ PÉèÏ™ê=∂„`«"≥∞ÿ# D
Ö’HõOÖ’ ^ÕxH© ã¨fi`«ã≤û^Œú"≥∞ÿ# LxH˜ ÖË^Œ∞, ã¨fiÉèÏ=O ÖË^Œ∞. XHõ\ ˜ =Ù#flO^Œ∞# XHõ\ ˜
HõÅ∞QÆ∞`«∞#flk. JyflH˜ L+¨‚`« ã¨fiÉèÏ=O HÍ^Œ∞. =∞OK«∞‰õΩ K«Å¡^Œ#O ã¨fiÉèÏ=O HÍ^Œ∞. J<ÕHõ
Ѩiã≤÷`«∞Å HõÅ~ÚHõ =Å¡ Jq U~°Ê_»∞`«∞<åfl~Ú. JÖÏ J<ÕHõ Ѩiã≤÷`«∞Å ã¨OÜ≥∂QÆO =Å¡,
„Ѩ`«ºÜ«∞O =Å¡ U~°Ê_Õ U =ã¨∞Î=Ù‰õΩ ã¨fi`«ã≤û^Œú`« ÖË^Œ∞, ã¨fiÉèÏ=`« ÖË^Œ∞. ^Õx g∞^Œ
P^è•~°Ñ¨_»‰õΩO_® `«#O`«@ `å#∞ =ÙO_»QÆeyOk =∂„`«"Õ∞ x[OQÍ =Ù#fl^Œx K≥ѨÊ_®xH˜
gÖˇ·Ok. JÖÏO\˜k Ö’HõOÖ’ Un ÖË^Œ∞. Hõ#∞Hõ Ö’HõOÖ’ Ug∞ ÖË^Œ∞, JO`å â◊¥#ºO.
JO`å â◊¥#ºO J~Ú`Õ, JO`å J"åãÎ̈=O J~Ú`Õ, JÖÏQÆx K≥¿ÑÊ =∂^茺q∞Hõ
"å^ŒO ‰õÄ_® J"åã¨Î=O HÍ"åe Hõ^•? J=Ù#∞, J"åã¨Î="Õ∞. =∞i D"åHõºO ‰õÄ_®
J"åãÎ̈="Õ∞<å? J=Ù#∞, J"åãÎ̈="Õ∞, WÖÏ ZO`« "≥#H˜¯ "≥o§<å, J"åãÎ̈="Õ∞ q∞QÆ∞Å∞`«∞Ok.
 232 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Jhfl J"åã¨"Î åÖË
=∞i Jã¨Öˇ·# "åãÎ̈=O ÖË^•? Jã¨Öˇ·# "åãÎ̈=O ã¨OѨÓ~°‚ =∞ø#"Õ∞. JO^Œ∞ˆH |∞^Œ∞ú_»∞
P`«‡, Dâ◊fi~°∞_»∞, x~åfi}O, â◊¥#ºO "≥Ú^ŒÖˇ·#"å\˜ „Ѩ™êÎ=# =zÛ#ѨC_»∞ =∞ø#O
^•ÖËÛ"å_»∞. ZO^Œ∞HõO>Ë Jq =∂@Å`À x~°fizOK«_®xH˜ gÅ∞ÖËxq. Jq Jx~åfiK«ºO,
Jx~°fiK«hÜ«∞O. "å\˜H˜ U QÆ∞}ÏÅ#∞, U ÅHõΔ}ÏÅ#∞ PáêkOK«ÖË=Ú. Jxfl QÆ∞}ÏÅ∞,
ÅHõΔ}ÏÅ∞ D PÉèÏ™ê [QÆ`«∞ÎÖ’x"Õ. Jq J"åãÎ̈"åÅ∞, "åãÎ̈"åxH˜ J"åãÎ̈= ÅHõΔ}ÏÅ#∞
ZÖÏ Páêk™êÎ=Ú? x~åfi}O J"åãÎ̈= [QÆ`«∞ΉõΩ Jf`«"≥∞ÿ#k. ^•xfl á⁄O^ŒQÆÅ"Õ∞ `«Ñ¨Ê,
WÖÏ =ÙO@∞O^Œx =i‚OK«ÖË=Ú. Jxfl =~°‚#Å∞, Jxfl x~°fiK«<åÅ∞ J"åã¨Î= [QÆ`«∞ΉõΩ
=∂„`«"Õ∞ =iΙêÎ~Ú. J=hfl LѨâ◊q∞¿ãÎ<Õ x~åfi}ã≤kú. x~åfi}O á⁄O^Œ_®xH˜ Jq^Œº
`˘ÅQÍe. D PÉè쪐 ㄬÑO¨ K«O x[OQÍ =Ù#fl^Œ#∞HÀ=_»"∞Õ Jq^Œº. Jq^Œº `˘Åy#ѨC_»∞
PÉèÏã≤`« „ѨѨOK«O ‰õÄ_® `˘ÅyáÈ`«∞Ok† ZO_»=∂qÖÏ, ã¨fiѨflOÖÏ, QÍ~°_ô"å_»∞ ã¨$+≤ìOz#
=ã¨∞Î=ÙÖÏ =∂Ü«∞=∞=Ù`«∞Ok. Jk Jã¨Å∞ =Ù#fl^Œ<Õ *Ï˝#O ‰õÄ_® q∞QÆÅ^Œ∞.
JO`å â◊¥#ºO, J"åãÎ̈=O, xóã¨fiÉèÏ=O J~Ú`Õ D HõxÑ≤ã¨∞Î#fl^ŒO`å =\ì̃^Õ<å?
JÖÏÔQ·`Õ áêѨO, ѨÙ}ºO, ã¨∞YO, ^Œ∞óYO, [##O, =∞~°}O – D ^ŒfiO^•fiÖËg ÖË=#fl=∂@.
áêѨ ѨÙ}ϺÅ∞ ÖËHõáÈ`Õ, =∞x+≤ U Ѩ<≥·<å xã¨ûOHÀK«OQÍ KÕÜ«∞=K«∞Û<å? LǨï. KÕÜ«∞~å^Œ∞.
ZO^Œ ∞ Hõ O >Ë D [QÆ ` « ∞ Î â◊ ¥ #º=∞x J#flѨ C _» ∞ P =∂@#∞ =∂^è Œ º q∞‰õ Ω Å∞ XHõ
™êOˆHuHÍ~°÷OÖ’ LѨÜ≥∂yOKå~°∞. WHõ¯_» â◊¥#ºO JO>Ë Ñ¨ÓiÎ JÉèÏ=O Jx HÍ^Œ∞.
¿ÇÏ`«∞ „Ѩ`«ºÜ«∞O g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç L`«Ê#fl"≥∞ÿ, ¿ÇÏ`«∞ „Ѩ`«ºÜ«∞O ÖË#ѨC_»∞ ÖˉõΩO_®
áÈÜÕ∞ ã≤÷u<Õ =∂^茺q∞‰õΩÅ∞ â◊¥#ºO JO@∞<åfl~°∞.
~Ô O_»∞ ~°HÍÅ ã¨`åºÅ∞
ã¨`«ºO Ô~O_»∞ q^è•Öˇ·#k. XHõ\ ˜ "åº=ǨiHõ ã¨`«ºO. Ô~O_»=k áê~°=∂i÷Hõ ã¨`«ºO.
"åº=ǨiHõ ^Œ$+≤ì#∞Oz =∂„`«"Õ∞ D PÉèÏ™ê [QÆ`«∞Î (phenomenal world)
=Ù#flk. JOu=∞ ^Œ$+≤ì#∞Oz HÍ^Œ∞† áê~°=∂i÷Hõ ^Œ$+≤ì#∞Oz HÍ^Œ∞. "åº=ǨiHõ ã¨`«ºO
™ê¿ÑHõ"Δ ∞≥ #ÿ k JO>Ë HÍ~°}Ïxfl P¿ÑH˜OΔ KÕk, HÍQÍ áê~°=∂i÷Hõ ã¨`º« O x~°¿ÑHõOΔ . ã¨fiÉèÏ=ã≤^OúŒ ,
ã¨fi`«ã≤û^ŒúO. JO^Õ x~åfi}O.

x~åfi}O JO>Ë Ug∞ ÖËHõáÈ=_»O, â◊¥#ºO.

=∞i D „ѨѨOK«O ‰õÄ_® JOu=∞ ^Œ$+≤ì#∞Oz â◊¥#º"Õ∞#x =∂^茺q∞‰õΩÅ∞
JO@∞<åfl~°∞ Hõ^•? x~åfi}O, D „ѨѨOK«O Ô~O_»∂ â◊¥#º"≥∞ÿ`Õ Ô~O_»∂ XHõ>Ë<å? J=Ù#∞.
 233 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∂^茺q∞Hõ"å^Œ∞Å ^Œ$+≤ìÖ’ Ô~O_»∂ XHõ>Ë. x~åfi} â◊¥#º`«, „ѨѨOK« â◊¥#º`« XHõ>Ë. D
„ѨѨOK«=∞O`å JOu=∞ ^Œ$+≤ì#∞Oz x~åfi}"Õ∞. D „ѨѨOK«O, P x~åfi}O XHõ>Ë. „Ѩu
=ã¨∞Î=Ù‰õΩ P^è•~°OQÍ x~åfi}O L#flk. Jq^Œº `˘Åy#ѨC_»∞ P q+¨Ü«∞O J#∞Éèí=OÖ’H˜
=ã¨∞ÎOk. D q^èŒ"≥∞ÿ# "å^•Å`À <åQÍ~°∞˚#∞_»∞ `«# =∂^茺q∞Hõ ã≤^•úO`åxfl „Ѩu+≤ªOKå_»∞.
PÜ«∞# =¸Å =∂^茺q∞Hõ HÍiHõÅÖ’ 27 ѨiKÕÛù^•Å∞<åfl~Ú. "å\˜Ö’ =∞#O ™ê^è•~°}OQÍ
ã¨`«º=∞x qâ◊fiã≤OKÕ qq^èŒ ÉèÏ"åÅ#∞ fã¨∞‰õΩx, Jq x[OQÍ ÖË=x, Jhfl â◊¥#º=∞x,
J"åã¨Î==∞x, PÉèÏã¨Åx <åQÍ~°∞˚#∞_»∞ `«~°¯|ÅO`À x~°∂Ñ≤™êÎ_»∞. P q^èŒOQÍ PÜ«∞#
^Œ$+≤ªÖ’ HÍ~°}O (Cause), HÍ~°ºO (effect), QÆu (motion), QÆ=∞#O (movement),
QÆO`« (mover), J"åãÎ̈=O. P`«‡ (soul), ÖË^Œ∞. Dâ◊fi~°∞_»∞ (`«^ä•QÆ`«∞_»∞) ÖË_»∞. WÖÏ
Jxfl\˜x <åQÍ~°∞˚#∞_»∞ u~°ã¨¯iOz ã¨~°fiO â◊¥#ºO Jx „ѨuáêkOKå_»∞. JO^Œ∞Hõx PÜ«∞#
"å^•xH˜ â◊¥#º"å^Œ=∞<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk. PÜ«∞# `«~°¯ „ѨuÉèí JK≥Û~°∞=Ù Q˘Å∞ѨÙ`«∞Ok.

V
 234 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
27. q*Ï˝#"å^ŒO
=∞ǨÜ«∂# ^Œ~°≈<åÅÖ’ =∂^茇q∞Hõ "å^ŒO `«~åfi`« „Ѩ=ÚY"≥∞ÿ#k q*Ï˝#"å^ŒO.
nxˆH Ü≥∂QÍKå~°O J<Õ =∞~˘Hõ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® =Ù#flk.
q*Ï˝ # "å^•xH˜ =¸Å Ѩ Ù ~° ∞ +¨ μ _» ∞ „H© ã ¨ ∞ Î â ◊ H õ O Ô ~ O_» = â◊ ` åaÌ H ˜ K≥ O k#
"≥∞ÿ„`ÕÜ«∞<å^äŒ∞_»∞.
nx =¸Å „QÆO^ä•Å∞ ÅOHÍ=`å~° ã¨∂„`«O, Jâ◊fiѶ¨∞’+¨μx =∞ǨÜ«∂# „â◊^Àú`åÊ^Œ
âßGO.
q*Ï˝# "å^•xfl qãÎ̈iOz |Ǩïà◊ „ѨKå~°OÖ’H˜ `≥zÛ#"å~°∞ Jã¨OQÆ∞_»∞, J`«x
`«=Ú‡_»∞ =ã¨∞|O^èŒ∞_»∞. g~°∞ „H©ã¨∞Îâ◊HõO <åÅæ= â◊`åaÌH˜ K≥Ok#"å~°∞. q*Ï˝#"å^•xfl
QÆ∞iOz ã¨O„QÆǨÏOQÍ `≥Å∞ã¨∞H˘<Õ =ÚO^Œ∞ D J#fl^Œ=ڇʼnõΩ ã¨O|OkèOz# D L^ŒO`«O
áê~î°‰õΩʼnõΩ Pã¨HÎ̃ HõeyOK«=K«∞Û.
=ã¨∞|O^è∞Œ x Ѩi=~°#Î
=∞ǨÜ«∂# É∫^Œú K«i„`«Ö’ Jã¨OQÆ∞_»∞, =ã¨∞|O^èŒ∞_»∞ z~°ã¨‡~°}©Ü«ÚÅ∞. gi^ŒÌ~°∂
J#fl^Œ=Ú‡Å∞. ѨÙ~°∞+¨Ñ¨Ù~°O (ÃÑëê=~ü)Ö’ XHõ „ÉÏǨχ} ѨO_ç`« =Oâ◊OÖ’ [x‡OKå~°∞.
z#fl`«#OÖ’<Õ "Õ^Œ "Õ^•OQÍÅÖ’, ã¨HõÅ âߢ™êÎÅÖ’ xëê‚`«∞Öˇ·#"å~°∞.
=∞Ǩ "Õ∞^è•=ÙÅ∞, Ѩ~°=∞ Hõ~°∞}Ïà◊√=ÙÅ∞ J~Ú# gix É∫^Œú^èŒ~°‡O Jq∞`«OQÍ
PHõi¬OzOk.
W~°∞=Ù~°∂ Ç‘Ï#Ü«∂# É∫^ŒúO ã‘fiHõiOKå~°∞. Jã¨OQÆ∞_»∞ „Hõ=∞OQÍ =∞ǨÜ«∂#
=∞`å#∞Ü«∂~ÚÜ≥ÿ∞<å_»∞. =∞ǨÜ«∂#`«`«Î fiâßY J~Ú# q*Ï˝#"å^•xH˜ ™ê÷Ѩ‰õΩ_»∞,
PKå~°∞º_»∞ J~Ú<å_»∞.
''ÉÏǨϺ„ѨѨOK«O JO`å â◊¥#ºO. =∞#ã¨∞û XHõ>Ë L#flk. D =∞#ã¨∞û #∞OKÕ
ÉÏǨϺ „ѨѨOK«O Ü«∂=`«∂Î [xã¨∞Î#flk.—— J<Õ "å^•xfl Jã¨OQÆ∞_»∞ „ѨKå~°O KÕâß_»∞.
J`«x ™È^Œ~°∞_»∞ =ã¨∞|O^èŒ∞_»∞ Ç‘Ï#Ü«∂# =∞`å#∞Ü«∂~Ú. ã¨~åfiã≤Î"å^ŒOÖ’
qâßfi㨠O QÆ Å "å_» ∞ . J#uHÍÅOÖ’ J`« _ » ∞ É∫^Œ ú `« ` « Î fiOÖ’x qq^è Œ "å^•Åhfl
Hõ~°`«ÖÏ=∞ÅHõO KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞.
J~Ú`Õ D "å^•ÖË g l*Ï˝ ™ ê„HÍO`« " ≥ ∞ ÿ # J`« x =∞#㨠∞ û‰õ Ω `« $ Ñ≤ Î
KÕ‰Äõ ~°ÛÖËHáõ ÈÜ«∂~Ú. Jã¨OQÆ∞_»∞ `«# ™È^Œ~∞° x U q^è•#<≥<· å `«# =∞`åxH˜ „uÑ≤Ê"ÕÜ∂« Åx
„Ѩܫ∞uflã¨∞Î<åfl_»∞. HÍx J`«x "å^•Åxfl\˜x xt`« |∞kúÜ≥ÿ∞# =ã¨∞|O^èŒ∞_»∞ Ѩ~åãÎ̈O KÕã≤
"Õã¨∂Î =KåÛ_»∞.
 235 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Jk JÜ≥∂^蕺 #QÆ~°O. ã¨∞qâßÅ"≥∞ÿ# P„â◊=∞=#OÖ’ K«Hõ¯x É∫^Œú qǨ~°O =Ù#flk.
qǨ~°OÖ’ ѨÅ∞=Ù~°∞ „â◊=∞}‰õΩÅ∞ x=ã≤ã¨∞Î<åfl~°∞. qǨ~°OÖ’ ZO^ŒÔ~O^Œ~À =∞ǨtÅ∞ÊÅ∞
K≥H˜¯# ã¨∞O^Œ~° tÖÏÊÅ∞<åfl~Ú. JKÕ`«<å Öˇ·#ѨÊ\˜H˜ P tÖÏÊHõ$`«∞Å∞ ã¨r=OQÍ
Hõ^ŒÖÏ_»∞`«∞#fl@∞ì, U"À QÆ_çzáÈ~Ú#, QÍ^äŒÅ#∞, U"À =∞ǨÏ`«Î~° ã¨O^ÕâßÅ#∞ =∂@Å∞
ÖËx ÉèÏ+¨Ö’ q=iã¨∞Î#fl@∞ì ÉèÏã≤OKå~Ú. "å\˜x K≥H˜¯ JO`« K≥·`«#º=O`åÅ∞QÍ KÕÜ«∞QÆey#
tÅ∞ÊÅ ã¨O™ê¯~° ѨiáêHÍxfl "≥∞K«∞Û‰õΩO@∂ =ã¨∞|O^èŒ∞_»∞ "å\˜ =∞^茺 u~°∞QÍ_»∞`«∞<åfl_»∞.
WO`«Ö’ Jã¨OQÆ∞_»∞ Ö’#∞Oz =zÛ `«=Ú‡x qǨ~ÀѨi`«ÖÏxH˜ fã¨∞‰õΩ"≥àϧ_»∞. WѨC_Õ
=™êÎ#x K≥Ñ≤Ê Hõ#∞Kå>ÿ̌<å_»∞.
Z^Œ∞~°∞QÍ #n „Ѩ"åǨÏO =Ù#flk. Jk â◊~°`å¯ÅO. „Hõ=∞OQÍ pHõ\ ˜ Ѩ_çOk.
H˘O`« ¿ãѨ\ ˜H˜ K«O„^Œ∞_»∞^Œ~ÚOKå_»∞. =∞O^Œ=∞O^ŒOQÍ =∞ÅÜ«∞ Ѩ=<åÅ∞ gã¨∞Î<åfl~Ú.
z#flz#fl "Õ∞Ѷ¨∞ â◊HõÖÏÅ∞ K«O„^Œ∞x`À ^•QÆ∞_»∞ =¸`«ÖÏ_»∞`«∞<åfl~Ú. K«O„kHÍjHõ~°™êfl`«"≥∞ÿ
Ö’Hõ=∞O`å U^À JÖ∫H˜Hõ HÍOu`À „ѨHÍtã¨∞Î#flk. P UHÍO`« „ѨâßOux ÉèíOQÆO KÕã¨∂Î
Ѩ‰õΔΩÅ Jã¨Ê+¨ì HõÅHõÅã¨fi<åÅ∞ q#=ã¨∞Î<åfl~Ú. P ^èŒfi#∞Å∞ xâ◊≈ÉÏÌxfl =∞iO`« QÍ@O
KÕã¨∞Î#fl@∞ì<åfl~Ú.
D JѨ Ó ~° fi ~å=∞}© Ü « ∞ Hõ O uÅH˜ ã ¨ ∂ Î =㨠∞ |O^è Œ ∞ _» ∞ =∞O„`« = ÚQÆ ∞ ú _ ≥ · # @∞ì
`«#‡Ü«Ú_≥·<å_»∞. P HõΔ}OÖ’ [QÆ"≥ÚHõ q∞^䌺QÍ, ã¨fiѨflOQÍ, rq`«O P ã¨fiáêflO`«~°
ã¨fiѨflOQÍ =ã¨∞|O^èŒ∞x =∂#㨠ã¨~À=~°OÖ’ XHõ ÉèÏ=`«~°OQÆO Hõ^ŒÖÏ_çOk.
qǨÏOQÆ HõÅHõÅ ^è•fi<åʼnõΩ „â◊√uQÍ, qǨ~°OÖ’x `«~°∞x‰õΩO*ÏÅ=∞^茺 ^•y=Ù#fl
Jã¨OQÍKå~°º t+¨μº_˘Hõ_»∞ QÆ∞~°∞ „Ѩ}©`« â’¡HõÉèÏQÍÅ#∞ =∞^èŒ∞~° HõO~î°ã¨fi~°O`À QÍ#O
KÕÜ«∞™êy<å_»∞. =ã¨∞|O^èŒ∞x =∞#ã¨∞ûÖ’ |Ü«∞Å∞^Õi# ã¨fiѨflÉèÏ= `«~°OQÆO =∞iO`«
qã¨Î $`«"≥∞ÿOk. tÅÊHÍ~°∞x ÉèÏ=#Ö’ [xOz =∞<À*Ï˝Hõ$u`À ÉèÏã≤OKÕ tÅÊO=O\˜ D
ã¨HõÅ K«~åK«~° [QÆ`«∞Î Ü≥ÚHõ¯ x[`«`«Î fiO J`«x =∞#ã¨∞ûÖ’ QÍ_è»OQÍ <å@∞‰õΩ#flk.
D ã¨`åºxfl WO`«=~°‰õÄ HÍ^ŒO\˜<Õ J#fl =i"Õ^Œ#, ѨâßÛ`åÎѨO J`«xfl
^ŒÇ≤ÏOz"ÕÜ«∞™êQÍ~Ú.
"≥O@<Õ J`«_»∞ `«# ^ÀëêxH˜ „áêÜ«∞tÛ`«ÎOQÍ <åÅ∞Hõ KèÕkOK«∞HÀ=_®xH˜
L^Œ∞º‰õΩÎ_≥·#"å_»∞.
W^ŒO`å Kå@∞#∞Oz HõxÃÑ_»∞`«∞#fl Jã¨OQÍKå~°∞º_»∞ QÆÉèÏÅ∞# =zÛ J_»¤yOKå_»∞.
''<åÜ«∞<å! <åÅ∞Hõ ÃÑ~°∞HÀ¯=_»O J*Ï˝#ÅHõΔ}O. U <åÅ∞Hõ`À ã¨`åºxfl YO_çOKå"À P
<åÅ∞Hõ`À<Õ ã¨`åºxfl „ѨKå~° K≥~Úº. ^Œ∞óYáê~å"å~°OÖ’ `«Å=Ú#¯Ö∫`«∞#fl n#=∂#=
HÀ\˜x `«iѨOѨ*ËÜ«∞_®xH˜ h rq`« <ÒHõ#∞ PÜ«∞`«ÎO K≥~Úº. WO`«HõO>Ë Ñ¨~°=∞^èŒ~°‡O
ÖË^Œ∞—— Jx L^ÀƒkèOKå_»∞.
 236 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
<å\˜#∞Oz =ã¨∞|O^èŒ∞_»∞ =∞ǨÜ«∂# =∞`å#∞Ü«∂~ÚÜ≥ÿ∞<å_»∞. Jaè^èŒ~°‡ HÀâ◊O,
q[˝Ñ≤Î =∂„`«`å „uOtHõ "≥Ú^ŒÖˇ·# L„^ŒæO^ä•Å∞ ~°zOz ^èŒ~°‡„ѨKå~°O KÕâß_»∞.
=㨠∞ |O^è Œ ∞ _» ∞ „H© ã ¨ ∞ Î â ◊ H õ O 270 „áêO`« O Ö’ [x‡Oz, 350 „áêO`« O Ö’
=∞~°}˜OKå_»x, K«O„^ŒQÆ∞ѨΠq„Hõ=∂k`«∞ºx ã¨=∞HÍe‰õΩ_»x K≥|∞`å~°∞.
q*Ï˝#"Õ∞ ã¨`º« O
ã¨~åfiã≤Î"å^•xH˜, ™œ„`åOuHõ "å^•xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ =zÛOk q*Ï˝#"å^ŒO, ÉÏǨϺ
[QÆ`«∞Î =Ù#fl^Œx, ^•xfl „Ѩ`«ºHõΔOQÍ „QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û#x K≥¿ÑÊ"å~°∞ ã¨~åfiã≤Î "å^Œ∞Å∞: ÉÏǨϺ
[QÆ`«∞Î =Ù#flѨÊ\˜H˜ ^•xfl J#∞=∂# „Ѩ=∂}O`À<Õ „QÆÇ≤ÏOѨQÆÅ=∞x "åkOKÕ"å~°∞
™œ„`åOu‰õΩÅ∞.
q*Ï˝#"å^ŒO D Ô~O_»∞ "å^•Å‰õΩ =ºuˆ~Hõ"≥∞ÿ#k. ÉÏǨϺ [QÆ`«∞ÎÖË^Œ∞. q*Ï˝#O
XHõ>Ë ã¨`«ºO. q*Ï˝#O JO>Ë KÕ`«#, |∞kú, =∞#ã¨∞û (consciousness). Jk `«Ñ¨Ê
=∞ˆ~n ÖË^Œ∞. ÉÏǨϺ „ѨѨOK«O q∞^䌺, ÉÏǨϺ „ѨѨOK«OÖ’x =ã¨∞Î=ÙÅ∞ „Éèí=∞. =∞#ã¨∞û‰õΩ
"≥Å∞ѨŠUg∞ ÖË^Œ∞. ''ã¨~°fiO |∞kú=∞Ü«∞O [QÆ`ü——
q*Ï˝#O (consciousness) `«Ñ¨Ê =∞ˆ~g∞ ÖË^Œx D ã≤^•úO`«O K≥|∞`«∞Ok.
Hõ#∞Hõ, nxH˜ q*Ï˝#"å^ŒO Jx¿Ñ~°∞ =zÛOk. ÉÏǨϺ „ѨѨOK«O =Ù#fl^Œ<Õ „ÉèÏOux
`˘ÅyOK«∞H˘#_®xH˜ Ü≥∂QÆ"Õ∞ =∂~°æ=∞x K≥|∞`«∞Ok Hõ#∞Hõ, nxH˜ Ü≥∂QÍKå~°O Jx
‰õÄ_® ¿Ñ~°∞ =zÛOk. =∂^茺q∞Hõ"å^ŒO ˆH=ÅO `«~°¯|ÅO`À ã¨`«º x~°∂Ѩ} KÕã¨∞ÎOk.
HÍQÍ q*Ï˝#"å^ŒO ^蕺#Ü≥∂QÆ =∂~åæ# ã¨`«º ã¨fi~°∂áêxfl ^Œi≈ã¨∞ÎOk.
D "å^•xfl áêâßÛ`«º `«`«fiâßGOÖ’ |i¯b, Ǩ˙º"£∞Å "å^•Å`À áÈÅ∞Û`å~°∞.
|i¯b =∞#ã¨∞û XHõ¯>Ë x[O J<åfl_»∞. Ǩ˙º"£∞ =∞#ã¨∞û JO@∂ "Õˆ~ Ug∞ ÖË^Œx,
L#fl^ŒO`å =∞# PÖ’K«#ŠѨ~O° Ѩ~ˆ #x J<åfl_»∞.
JÖψQ q*Ï˝#"å^ŒO ‰õÄ_® ÉÏǨϺ „ѨѨOKåxfl u~°ã¨¯iã¨∞ÎOk. ÉÏǨϺ „ѨѨOKåxfl
HõeÊã¨∞Î#flk =∞# =∞#¿ãû#O@∞Ok. ^蕺#ã¨=∂kèÖ’ =Ù#fl Ü≥∂y `«# =∞#ã¨ûOHõÅÊOKÕ`«
`å#∞ HÀ~°∞‰õΩ#fl ^Œ$âߺÅ#∞, =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ ã¨$lOK«∞HÀQÆÅ_»∞. Jq ZO`« x["≥∂ D
ÉÏǨϺ =ã¨∞Î=ÙÅ∞, ^Œ$âߺÅ∞ ‰õÄ_® JO`Õ x[O. Jq ˆH=ÅO „ÉèÏOu [<åºÅ∞.
PÅÜ«∞ q*Ï˝#O
D „ÉèÏOuH˜ HÍ~°}O Uq∞\˜? "åã¨#Å∞ J<åk ã≤^ŒúO. Jq [#‡ [<å‡O`«~°
Ѩ~°OѨ~åQÆ`«OQÍ =™êÎ~Ú. P "åã¨<å Ѩ~°OѨ~°<Õ PÅÜ«∞ q*Ï˝#O JO\Ï~°∞. PÅÜ«∞
q*Ï˝#O XHõ ã¨=Ú„^ŒO ÖÏO\˜k. ã¨=Ú„^ŒOÖ’ `«~°OQÍÅ =Öˇ PÅÜ«∞q*Ï˝#OÖ’ ÉèÏ=
 237 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`«~°OQÍÅ∞ =ã¨∂Î áÈ`«∂ =ÙO\Ï~Ú. Jq [#‡ #∞Oz [#‡‰õΩ =∞x+≤H˜ ã¨O„Hõq∞™êÎ~Ú.
"å\˜x `˘ÅyOK«∞‰õΩx #tOѨ*Ëã¨∞HÀ"åe. JÖÏ "åã¨#Å∞ ѨÓiÎQÍ #tOK«_»"Õ∞ x~åfi}O.
^•<Õfl q*Ï˝# "å^Œ∞Å∞ ''`«^äŒ`å—— ã≤÷u J<åfl~°∞. `«^äŒ`å JO>Ë P q^èŒ"≥∞ÿ#k Jx J~°÷O. U
q^èŒ"≥∞ÿ#k JO>Ë ^•xH˜ P q^èŒ"≥∞ÿ#k J<Õ `«Ñ¨Ê "Õ̂~ ã¨=∂^è•#O ÖË^Œ∞. Jk =∂@ÅÖ’
=i‚OK«~åxk, Jx~°fiK«hÜ«∞O, Jx~åfiK«ºO.
ÉÏǨϺ„ѨѨOK«O JO`å „ÉèÏO`Õ J~Ú`Õ, =ºHÎ̃H˜ =∞#ó HõeÊ`«"Õ∞ J~Ú`Õ, XHõ_çH˜
HõxÑ≤Oz# ÉÏǨϺ„ѨѨOK«"Õ∞ =∞~˘Hõ_çH˜ ZÖÏ HõxÑ≤ã¨∞Î#flk? nxH˜ HÍ~°}O PÅÜ«∞ q*Ï˝#O.
Wk JO^ŒiH˜ ã¨=∂#OQÍ =ÙO@∞Ok. =∂#=ÙÅO^Œi =∞#ã¨∞ûÅ∞ PÅÜ«∞ q*Ï˝#OÖ’x
ÉèÏQÍÖË. "åi WO„kÜ«∂Å∞, =∞#ã¨∞ûÅ∞ XˆH q^èŒ"≥∞ÿ# x~å‡}O Hõey#q Hõ#∞Hõ, Jq XˆH
~°Hõ"≥∞ÿ# PÖ’K«#Å∞, „ÉèÏO`«∞Å∞ Hõey =ÙO\Ï~Ú.
J~Ú`Õ, q*Ï˝#"å^Œ∞Å∞ ÉÏǨϺ „ѨѨOKåxfl „ÉèÏOu[x`« „ѨѨOK«O JO\Ï~°∞
`«Ñ¨Ê Jã¨Å∞ ÖË^Œ#~°∞. „ÉèÏOu J<Õk x["Õ∞. „ѨѨOK«O „ÉèÏOu ~°∂ѨOÖ’ PÉèÏã≤ã¨∞ÎOk.
JO>Ë ~°A˚ã¨~°Ê „ÉèÏOu =∂kiQÍ J#fl=∂@! pHõ\ ˜ (Jq^Œº)Ö’ `å_»∞#∞ K«∂ã≤ áê=Ú
Jx „Éèíq∞™êÎ=Ú. *Ï˝# HÍOuÖ’ ^•x x[ã¨fi~°∂ѨO HõxÑ≤OKÕ =~°‰õΩ áê"Õ∞ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
P `«~åfi`« áê=Ú =∞@∞=∂Ü«∞"≥∞ÿ `å_Õ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. JÖψQ q*Ï˝#"åk ‰õÄ_® ^蕺#
Ü≥∂QÆ =∂~åæ# „ѨѨOK« „ÉèÏux `˘ÅyOK«∞‰õΩx `«^äŒ`å ã≤÷ux á⁄O^Œ∞`å_»∞. D „ÉèÏOu
"å^•xfl =∂^茺q∞‰õΩÅ∞ JOwHõiOK«~°∞.
=∞~˘Hõ L^•Ç¨Ï~°} : =∞O_»∞`«∞#fl H˘~°HõOK«∞#∞ pHõ\ ˜Ö’ QÆ∞O„_»OQÍ uѨÊO_ç,
HÍOu =ÅÜ«∞O HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. x[OQÍ Jk =ÙO^•? ÖË^Œ∞. J^˘Hõ „ÉèÏOu =∂„`«"Õ∞.
„ÉèÏOu Jx „QÆÇ≤ÏOKÕ =~°‰õΩ =∞#O =ÅÜ«∂HÍ~° HÍOu<Õ K«∂™êÎ=Ú. Jk JÉèí∂`«Ñ¨iHõÅÊO
=∂„`«"Õ∞.
=ã¨∞Î ã¨fiÉèÏ=O =¸_»∞ q^è•Å∞QÍ =ÙO@∞Ok. XHõ\ ˜ ѨiHõeÊ`« ã¨fiÉèÏ=O. Wk
=∞#ã¨∞û HõeÊOz# ÉÏǨϺ „ѨѨOK«O, Ô~O_»=k Ѩ~°`«O„`« ã¨fiÉèÏ=O. Wk ™ê¿ÑHõΔ"≥∞ÿ#k.
=¸_»=k Ѩix+¨Ê#fl ã¨fiÉèÏ=O. Wk Jã¨Öˇ·# ã¨`«º ã¨fi~°∂ѨO.

V
 238 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
28. =„[Ü«∂#O, "å=∂Kå~°O
HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ É∫^Œú=∞`«O KåÖÏ =∂~°∞ÊʼnõΩ Ö’<≥·Ok. |∞^Œ∞ú_»∞ É’kèOzOk
XHõ>ˇÿ`Õ, PÜ«∞# É’^èŒÅ‰õΩ ~°Hõ~°HÍÅ "åºMϺ<åÅ∞ |Ü«∞Å∞^Õ~å~Ú. "≥·kHõ =∞`«OÖ’
áÈ\©Ö’ xÅ^˘‰õΩ¯HÀ=_®xH˜ QÍ#∞ É∫^ŒúO |∞^Œ∞úx LѨ^ÕâßÅ #∞Oz ѨHõ¯^•~°∞¡ Ѩ\ ì̃Ok.
"å\˜Ö’ XHõ^•i =∞ǨÜ«∂#O.
|∞^Œ∞_ú ∞» ^Õ=Ù_çx u~°ã¯¨ iOKå_»∞. ^Õ=`å~å^è#Œ #∞ =ºuˆ~H˜OKå_»∞. HÍQÍ =∞ǨÜ«∂#
É∫^Œ∞úÅ∞ |∞^Œ∞ú_ç<Õ ^Õ=Ù_çx KÕâß~°∞. PÜ«∞# q„QÆǨÅ∞ K≥H˜¯, PÅÜ«∂Å∞ xi‡Oz, ѨÓ[Å∞
KÕâß~°∞. Kåi„`«Hõ |∞^Œ∞ú_ç`À `«$Ñ≤Î K≥O^ŒHõ Pk|∞^Œ∞ú_çx, =∞~˘Hõ J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞ |∞^Œ∞úÅ#∞
HõeÊOKå~°∞. ZO^Œ~À É’kèã¨`«∞fiÅ#∞, "åi ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞, J~Ú^Œ∞ =O^ŒÅ =∞OkH˜ÃÑ·QÍ
¢ã‘ΠѨÙ~°∞+¨ ^Õ=`«Å#∞, ã¨fi~åæÅ#∞ ã¨$+≤ìOKå~°∞. |∞^Œ∞ú_»∞ `«# É’^èŒÅ‰õΩ ¿ÇÏ`«∞"å^ŒOÃÑ·
P^è•~°Ñ¨_»QÍ, É∫^Œ∞úÅ∞ J<ÕHõ =¸_è»qâßfi™êÅ#∞ J=ÅOaOKå~°∞.
=∞ǨÜ«∂#O #∞Oz |Ü«∞Å∞^Õi# =∞~˘Hõ É∫^ŒúâßY =„[Ü«∂#O. Wk `«O„`«
âßGOÃÑ· P^è•~°Ñ¨_çOk Hõ#∞Hõ `«O„`«Ü«∂#O. =∞O„`«â◊HÎ̃ÃÑ· qâßfiã¨O HõÅk Hõ#∞Hõ =∞O„`«
Ü«∂#O.
=„[Ü«∂#OÖ’ `«O„`åÅk „Ѩ^äŒ=∞™ê÷#O. `«O„`«=∂~°æO ZѨC_»∞ ZÖÏ |Ü«∞Å∞
^ÕiO^ÀQÍx, Jk Ç≤ÏO^Œ∂=∞`åxH˜, É∫^Œú=∞`åxH˜ H˘kÌ `Õ_®Å`À ã¨=∂#"Õ∞. `«O„`åÅÖ’
J<ÕHõ q^è•Å∞<åfl~Ú. – áêâ◊√Ѩ`«O, "≥·+¨‚=O, â߈HÎÜ«∞O, HÍáêeHõO, É∫^ŒúO, *ˇ·#O –
WÖÏQÆ.
`«O„`«=∂~°æOÖ’ ‰õÄ_® Q˘Ñ¨Ê `åufiHõ "åV‡Ü«∞O =zÛOkHÍx, Z‰õΩ¯=QÍ Jk
JѨ=∂~°æOQÍ Ñ¨i}q∞OzOk. P JѨ=∂~åæ<Õfl "å=∂Kå~°O JO\Ï~°∞.
=„[Ü«∂#∞Å∞ =∂^茺q∞Hõ, q*Ï˝#"å^•Å #∞Oz ÃщõΩ¯ `åufiHõ q+¨Ü«∂Å#∞
ã‘fiHõiOKå~°∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ "å~°∞ ‰õÄ_® =ã¨∞Î „ѨѨOK«=∞O`å â◊¥#º=∞x, q∞^䌺 Jx #=Ú‡`å~°∞.
J~Ú`Õ JO`«=∂„`å# „ѨѨOKåxfl, „ѨѨOK« ã¨∞MÏÅ#∞ `«$}©HõiOK«~å^Œx, "å\˜x
J#∞ÉèíqOK«_»O ^•fi~å<Õ "å\˜x [~ÚOz x~åfi} ã≤kú á⁄O^•Åx "åi qâßfiã¨O.
^Œâ◊ áê~°q∞`«ÅÖ’ LáêÜ«∞O XHõ\ ˜† „Ѩ[˝ =∞~˘Hõ\ ˜. LáêÜ«∞O ѨÙOeOQÆO. „Ѩ[˝
¢ã‘Î eOQÆO. D Ô~O_»∂ ã¨OÜ≥∂QÆO K≥Ok`Õ x~åfi}O ã≤kúã¨∞ÎOk. D ã¨OÜ≥∂QÍxH˜
Éè∫uHõ „ѨfHõ ¢ã‘ΠѨÙ~°∞+¨ ã¨OÉè’QÆO.
 239 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ѨOK« =∞HÍ~åÅ∞
`«O„`«"å^Œ∞Å∞ „Hõ=∞OQÍ Ñ¨OK«'=∞—HÍ~åÅ Láêã¨##∞ J=ÅOaOKå~°∞. ѨOK«'=∞—
HÍ~åÅ∞ JO>Ë–=∞^ŒºO, =∂Oã¨O,=∞`«ûºO, =Ú„^Œ, "≥∞ÿ^äŒ∞#O, g\˜H˜ ã¨OˆH`å~å÷Å∞ HõeÊOz
P`«‡ =OK«#‰õΩ, Ѩ~° =OK«#‰õΩ áêÅÊ_®¤~°∞. ^•x`À É∫^Œú qǨ~åÅ∞ =ºaèKå~åxH˜, W`«~°
=ºã¨<åʼnõΩ xÅÜ«∂ÅÜ«∂º~Ú. ǨÏ~î°Ü≥∂QÆO ^•fi~å J}˜=∂k J+ì̈ì̈ã≤^Œ∞úÅ∞ á⁄O^Œ=K«∞Û#x,
‰õΩO_»eh Ü≥∂QÆO ^•fi~å x~åfi} ã≤kúH˜ KÕ~°∞= HÍ=K«∞Û#x =„[Ü«∂#∞Å∞ qâ◊fiã≤OKå~°∞.
=∞ÅÉèíHõΔ}O =O\˜ qHõ$`« K«~°ºÅ‰õΩ, #~°|Å∞Å =O\˜ Ѷ¨∞’~åʼnõΩ ‰õÄ_® H˘O^Œ~°∞
áêÅÊ_Õ"å~°∞. D qHõ$`« KÕ+ì̈Åhfl ~å„u "Õà◊ÅÖ’, q[# ã¨÷ÖÏÅÖ’, ~°Ç¨Ï㨺OQÍ KÕ¿ã"å~°∞.
=∞O„`«, `«O„`åÅ=Å¡ JÖ∫H˜Hõ â◊‰õΩÎÅ∞ á⁄O^Œ=K«∞Û#x #"Õ∞‡"å~°∞. "åi =∞O„`åÅÖ’
''FO =∞}˜ Ѩ^ՇǨïO—— J<Õk „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿOk.
W@∞=O\˜ "å=∂Kå~° J<åKå~åÅ`À É∫^Œú =∞`«O JѨMϺu áêÖˇO· k, J~Ú`Õ,
=∞# ^Õâ◊OÖ’ É∫^Œú=∞`«O H©Δ}˜Oz, „Hõ=∞OQÍ JO`«~åú#O HÍ=_®xH˜ ˆH=ÅO JѨMϺu
XHõ>Ë HÍ~°}O HÍ^Œ∞.
ZO^Œ∞HõO>Ë Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂[OÖ’ ‰õÄ_® "å=∂Kå~°O =ÙOk. =∞i Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«O
H˘#™êy qãÎ̈iOzO^Õ `«Ñ¨Ê, H©Δ}˜OK«ÖË^Œ∞ Hõ^•?
É∫^Œú=∞`«O ÉÏQÍ LK«Ûã≤÷uÖ’ =Ù#flѨC_»∞ ‰õÄ_® ^•x`À "≥·kHõ =∞`«O ã¨Ç¨Ïr=#O
K«∂ã¨∂Î =ÙO_Õk. „Ѩ[Å∞ É∫^Œú ^Õ=`«Å#∞, Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õ=`«Å#∞ ‰õÄ_® ѨÓlOKÕ"å~°∞.
~åAÅ∞ É∫^Œú=∞`åxfl J=ÅOaOz<å, Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`åxfl ‰õÄ_® P^ŒiOKÕ"å~°∞. J~Ú`Õ,
É∫^Œú=∞`«O Z‰õΩ¯=QÍ ~å*Ï„â◊Ü«∞OÖ’<Õ =$kú K≥OkOk. ZO^Œ∞HõO>Ë É∫^ŒúOÖ’ aè‰õΔΩ=ÙʼnõΩ,
"åi ã¨OѶ¨∂xH˜, Z‰õΩ¯= „áê^è•#ºO =ÙO_Õk. É∫^Œú ã¨OѶ¨∂xH˜ ˆHO„^ŒO 'qǨ~°O—. ~åAÅ∞
qǨ~åÅ∞ xi‡Oz, =∞_ç=∂<åºe¿ãÎ<Õ ã¨OѶ¨∞O =iúÖË¡k. Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O JÖÏ HÍHõ ™ê=∂#º,
áê=∞~°[#OÖ’H˜ ‰õÄ_® K˘K«∞Û‰õΩ áÈ~ÚOk. ™ê=∂#º [#O [##O #∞Oz =∞~°}O
^•HÍ Jxfl x`«º <≥·q∞uÎHõ Hõ~°‡Å‰õΩ „ÉÏǨχ} ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«∞ÅÃÑ·<Õ P^è•~°Ñ¨_Õ"å~°∞. W@∞=O\˜
Hõ ~ ° ‡ HÍO_» ‰ õ Ω É∫^Œ ú O Ö’ ™ê÷ # O ÖË ^ Œ ∞ . HÍx, áê=∞~° [ #O P Hõ ~ ° ‡ HÍO_» # ∞
=^Œ∞Å∞HÀÖËHõáÈÜ«∂~°∞.
"≥ · k Hõ =∞`åxH˜ Ѩ \ ˜ + ¨ ª " ≥ ∞ ÿ # ^•~° ≈ xHõ „áêuѨ k Hõ # ∞ U~° Ê ~° z , ^•xfl
ѨÙ#~°∞^ŒúiOz#"å_»∞ „H©ã¨∞Îâ◊HõO Zxq∞^Œ= â◊`åÉÏÌxH˜ K≥Ok# â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞. PÜ«∞#
J^≥  fi `« " å^•xfl ™ê÷ Ñ ≤ O K« _ ®xH˜ É∫^Œ ú =∂^è Œ º q∞‰õ Ω Å `« ~ ° ¯ „Ѩ „ H˜ Ü « ∞ #∞ Ѩ Ó iÎ Q Í
LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<åfl_»∞.
 240 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JO^Œ∞KÕ`« â◊OHõ~å^≥Âfi`«O É∫^Œú=∞`åxH˜ ^Œ~°≈<åʼnõΩ ZO`≥·<å |∞∞}Ѩ_ç =ÙOk.
J~Ú#ѨÊ\˜H˜, â◊OHõ~°∞_»∞ É∫^Œú=∞`åxH˜ |^Œúq~Àkè. ^•xfl YO_çOz, "≥·kHõ=∞`åxfl
ѨÙ#~°∞r˚qOѨ *ËÜ«∞_®xH˜ PÜ«∞# `«# rq`åxfl JOH˜`«O KÕâß_»∞. PÜ«∞# Jã¨Ç¨Ï#O
É∫^Œú =∞`«YO_»#`À PQÆHõ É∫^Œú =∞`«ã¨∞÷Å t~°óYO_»#‰õΩ ‰õÄ_® ^•i fã≤O^Œx, â◊OHõ~°∞_»∞,
PÜ«∞# =$^Œú ã¨=∞HÍe‰õΩ_≥·# ‰õΩ=∂iÅ∞_»∞ É∫^Œ∞úÅ<Õ‰õΩÅ ã¨OǨ~åxH˜ HÍ~°‰õΩÅÜ«∂º~°x
XHõ „Ѩ^äŒ LOk. nxfl "≥·kHõ =∞`« q~À^èŒ∞Å∞ „ѨKå~°O KÕã≤# Jã¨`«ºOQÍ Ñ¨O_ç`«∞Å∞
YO_çKå~°∞. x*ÏxH˜ â◊OHõ~°, ‰õΩ=∂iÅÉèí@∞ìÅ =O\˜ =∞Ǩ "Õ∞^è•=ÙÅ∞, ã¨~°fiã¨OQÆ
Ѩi`åºQÆ∞Å∞ J@∞=O\˜ ^•~°∞}ÏʼnõΩ áêÅÊ_ç =ÙO\Ï~°O>Ë #=∞‡_»O ™ê^茺OHÍ^Œ∞.
É∫^Œú=∞`«O „Hõ=∞OQÍ H©Δ}˜OK«_®xH˜ â◊OHõ~å^≥Âfi`« „áêK«∞~°º „ѨÉèÏ=O XHõ HÍ~°}O HÍ=K«∞Û.
É∫^Œ=ú ∞`«OÖ’<Õ „Ѩ"tÕ Oz# J<åKå~åÅ∞ =∞~˘Hõ HÍ~°}O HÍ=K«∞Û. KåÖÏ =∞Ok Kåi„`«‰Ωõ Å
Jaè„áêÜ«∞O „ѨHÍ~°O `«∞~°∞+¨¯^ŒO_»Ü«∂„`«ÅÖ’ É∫^Œú qǨ~åÅ∞, K≥·`åºÅ∞, P~å=∂Å∞,
ã¨∂ÎáêÅ∞ ^èŒfiOã¨O HÍ=_»O =ÚYº HÍ~°}"≥∞ÿ =ÙO_»=K«∞Û. ZO^Œ∞HõO>Ë â◊OHõ~°∞x `«~åfi`«
‰õÄ_® É∫^ŒúO aǨ~ü, ɡOQÍÖòÅÖ’ áêÅ=Oâ◊ ~åAÅ áÈ+¨}Ö’ H˘#™êyOk. „Hõ=∞OQÍ
Ѩ<≥flO_»= â◊`åaÌ z=~° #∞Oz Jk H©Δ}˜Oz, PYiH˜ JO`«iOzOk.
Ѩ~°ã¨Ê~° „ѨÉèÏ=O
J~Ú`Õ, É∫^ŒúO „ѨK«Û#flOQÍ Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’ H˘#™êyO^Œx, H˘#™êQÆ∞`«∞#fl^Œx
ѨO_ç`«∞Å Jaè„áêÜ«∞O, É∫^ŒúO "≥·kHõ=∞`«O #∞Oz H˘xfl JOâßÅ#∞ ã‘fiHõiOz#>Ëì, Ç≤ÏO^Œ∂
=∞`«O É∫^ŒúO #∞Oz Z<Àfl JOâßÅ#∞ fã¨∞‰õΩ#flk. |∞^Œ∞ú_»∞ "≥·kHõ =∞`«OÃÑ· u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞
KÕã≤#"å_≥·<å, PÜ«∞# É’^èŒÅÖ’ LѨx+¨`«∞ÎÅ „ѨÉèÏ=O HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. JÖψQ É∫^Œú ^Œ~°≈<åÅÃÑ·
‰õÄ_® LѨx+¨#‡`« „ѨÉèÏ=O =ÙOk. HÍQÍ Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O É∫^Œú=∞`«O #∞Oz KåÖÏ
ã‘fiHõiOzOk.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ: q„QÆǨ~å^èŒ# Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜#∞Op ÖË^Œ∞. É∫^Œ∞úÅ∞
|∞^Œ∞ú_çx ^Õ=Ù_»∞QÍ KÕã≤ q„QÆǨÅ∞ K≥Hͯ~°∞. PÅÜ«∂Å∞ xi‡OKå~°∞. D ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O
Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«OÖ’H˜ ‰õÄ_® „Ѩ"ÕtOzOk.
É∫^Œú =∞`«OÖ’ÔHÖÏ¡ Q˘Ñ¨Ê P^Œ~°≈O É’kèã¨`åfi^Œ~°≈O. =ºHÎ̃ `À\˜ =∂#=ÙÅ ã¨∞YO
HÀã¨O ã¨fiã¨∞MÏxfl `åºQÆO KÕÜ«∂Åx, W`«~°∞Å ^Œ∞óY x"å~°}‰õΩ áê@∞Ѩ_»_»"Õ∞ =∂#=
rq`« ™ê~°÷Hõº=∞x, „ѨѨOK«OÖ’ „Ѩu"å_»∞ =ÚH˜Îx á⁄O^Õ =~°‰õΩ =ºH˜Î `«# =ÚH˜Îx
"å~Ú^• "Õã¨∞HÀ"åÅx K≥ѨÊ_»"Õ∞ É’kèã¨`åfi^Œ~°≈OÖ’x „Ѩ^è•<åOâ◊O. WO`«HõO>ˇ
L#fl`å^Œ~å≈xfl TÇ≤ÏOK«_»"≥∞ÿ<å Hõ+ì̈O. nx „ѨÉèÏ=O Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÃÑ· ZO`≥·<å =ÙOk.
 241 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ÉèÏ~°`« *Ïu J#~å÷Åxfl\˜H˜ HÍ~°}O â◊OHõ~åKå~°∞ºx =∂Ü«∂"å^Œ"Õ∞ #x, â◊OHõ~°∞x
`«~åfi`«<Õ ÉèÏ~°`«^Õâ◊O xsfi~°º"≥∞ÿ Ѩ~°^ÕjÜ«ÚÅ ^ŒO_»Ü«∂„`«Å‰õΩ ÖÁOyáÈ~Ú áê~°
`«O„`«ºOÖ’ =ÚxyáÈ~ÚO^Œx H˘O^Œ~°∞ q=∞i≈OK«_»O Hõ^Œ∞Ì. Wk Juâ◊Ü≥∂HÎ̃. ÉèÏ~°`«*Ïu
x~åâßxã¨Ê $ǨÏÅÖ’ =ÚxyáÈ=_®xH˜ É∫^Œú=∞`«O ‰õÄ_® XHõ HÍ~°}O HÍ=K«∞Û Hõ^•?
^Œ∞óY „Ѩ™êÎ=# Jxfl =∞`åÅÖ’#∞ =Ù#fl^Õ HÍx, É∫^Œú=∞`«OÖ’ Jk =∞s Z‰õΩ¯=. "≥Ú`«ÎO
=∂#= rq`«"Õ∞ ^Œ∞óY=∞Ü«∞=∞x, ^Œ∞óY âßâ◊fi`« x"å~°}‰õΩ [## =∞~°} K«„HõO #∞Oz
`«Ñ≤ÊOKÕ x~åfi}"Õ∞ =∂~°æ=∞x |∞^Œ∞ú_»∞ É’kèOKå_»∞. r=# ^Œ∞óMÏxfl |∞^Œ∞ú_»∞ Z‰õΩ¯=
KÕã≤ K≥áêÊ_»x, Jk x~åâß"å^•xH˜ ^•i fã≤O^Œx H˘O^Œ~°∞ K«i„`«HÍ~°∞Å Jaè„áêÜ«∞O.
"≥Ú`«ÎOÃÑ· P x~åâß"å^ŒO, Hõ~°‡ã≤^•úO`«O, â◊¥#º"å^ŒO, =∂Ü«∂"å^ŒO "≥Ú^ŒÖˇ·#=hfl
Hõeã≤ ÉèÏ~°`« *Ïux |ÅÇ‘Ï# ѨiKåÜ«∞x, ^Õâ◊O Ѩ~°^ÕjÜ«ÚʼnõΩ JO`« ã¨∞ÅÉèíOQÍ
áê^•„HÍO`«O HÍ=_®xH˜ J=hfl Hõeã≤ XHõ HÍ~°}"≥∞ÿ<åÜ«∞x K≥ѨÊ_»O ã¨`åºxH˜ KÕ~°∞=QÍ
=ÙO@∞Ok.

V
 242 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
29. *ˇ#· =∞`«O, ^•x qâßfi™êÅ∞
J"≥·kHõ ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞`åÅÖ’ É∫^ŒúO `«~åfi`« Z#fl^ŒyOk *ˇ·#=∞`«O. É∫^Œú=∞`«O
`«~åfi`« *ˇ·#=∞`åxfl „Ѩ™êÎqOz<å, x*ÏxH˜ É∫^ŒúO HõO>Ë *ˇ·#"Õ∞ „áêp#"≥∞ÿOk. P =∂@
H˘¿ãÎ Jk ^•^•Ñ¨Ù "≥·kHõ =∞`«=∞O`« „áêp#=∞x „Ѩfu.
*ˇ·# ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O „ѨHÍ~°O „ѨuHõÅÊOÖ’#∞ 24 =∞Ok f~°÷OHõ~°∞Å∞ Ѩ~°OѨ~°QÍ
=™êÎ~°∞. „Ѩã¨∞Î`« HõÅÊOÖ’ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ f~°÷OHõ~°∞_»∞ |∞∞+¨Éèí^Õ=Ù_»∞. DÜ«∞# ¿Ñ~°∞
ÉèÏQÆ=`«OÖ’#∞, q+¨μ‚ѨÙ~å}OÖ’#∞ =ã¨∞ÎOk. |∞∞+¨Éèí∞_»∞ <å~åÜ«∞}Ï=`å~°=∞x, ^èŒ~°‡x+ª̈`À
~å[ºOKÕã≤ `«# #∂~°∞æ~°∞ Ѩل`«∞ÅÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ "å_≥·# Éèí~°`«∞xH˜ Ѩ\Ïìaè¿+HõO KÕã≤, ã¨#ºã≤Oz
kQÆO|~°∞_≥· ã¨OK«iã¨∂Î ã≤kú á⁄O^•_»x ÉèÏQÆ=`« Hõ^äŒ. PÜ«∞# ~å[ºO ¿Ñ~°∞ J[<åÉèíO.
Éèí~°`«∞_»∞ áêeOz#O^Œ∞# ^•xH˜ Éèí~°`«=~°¬O Jx ¿Ñ~°∞ =zÛOk. J^Õ ÉèÏ~°`«^Õâ◊"≥∞ÿOk.
|∞∞+¨Éèí∞_»∞, J`«x `«~åfi`« =zÛ# 21 =∞Ok f~°÷OHõ~°∞Å∞ ѨÙ~å} ѨÙ~°∞+¨μÖË
`«Ñ¨Ê. Kåi„`«Hõ =º‰õΩÎÅ∞ HÍ~°∞. W~°"≥· Ô~O_»="å_≥·# Ji+¨ì<Õq∞<å^äŒ∞_»∞ ^•fiѨ~åO`«OÖ’
NHõ$+¨μ‚xH˜ `«`«fiÉ’^èŒ KÕâß_»@. WHõ 23= f~°÷OHõ~°∞_»∞ áê~°≈fi<å^äŒ∞_»∞ =∂„`«O Kåi„`«Hõ
=ºˆHÎ#x ѨO_ç`«∞Å∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_»∞`«∞<åfl~°∞. J`«_»∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 800 „áêO`«O"å_»x
Kåi„`«‰õΩÅ∞ x~°‚~ÚOKå~°∞. J`«x `«O„_ç HÍj~åA Jâ◊fi¿ã#∞_»∞. `«e¡ "å=∂^Õq, ÉèÏ~°º
„ѨÉèÏ=u. =ÚѨÊ^Õà◊√¡ QÍ~°›ã¨÷º rq`«O QÆ_çÑ≤, ã¨#ºã≤Oz f~°÷OHõ~°∞_≥· 70 Uà◊§áê@∞ ^èŒ~°‡
„ѨKå~°O KÕâß_»∞.
=~°÷=∂#∞_»∞
áê~°≈fi<å^äŒ∞x `«~åfi`« 250 Uà◊¡‰õΩ *ˇ·#=∞`« „Ѩ=HõÎ =~°ú=∂#∞_»∞ "≥·âßb#QÆ~°
ã¨g∞ѨOÖ’x ‰õΩO^Œ „QÍ=∞OÖ’ [x‡OKå_»∞. J`«x `«O„_ç ã≤^•ú~°∞÷_»∞. `«e¡ „uâ◊ÖÏ^Õq,
"åik *Ï˝`«$=Oâ◊O. x„~°æO^äŒ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O. x„~°æO^äŒ JO>Ë „QÆOkä ~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ#, |O^èŒ
q=Ú‰õÎ"≥∞ÿ# Jx J~°÷O. D HÍ~°}Ï<Õ =~°ú=∂#∞_çH˜ x„~°æO^äŒ *Ï˝`«$Ѩل`« (áêb ÉèÏ+¨Ö’
xQÆO^äŒ<å`«Ñ¨Ù`«Î) Jx ¿Ñ~°∞ =zÛOk. É∫^Œ∞úÅ∞ |∞^Œ∞úx ã¨=∞HÍe‰õΩÅ∞QÍ ¿Ñ~˘¯#fl P~°∞QÆ∞~°∞
f~°÷OHõ~°∞ÅÖ’x xQÆO^äŒ <å`«Ñ¨Ù`«Î D =~°ú=∂# =∞Ǩg~°∞_Õ.
=~°ú=∂#∞_»∞ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 549Ö’ [x‡OKå_»∞. |∞^Œ∞úx ã¨=∞HÍe‰õΩ_≥·<å J`«xHõO>ˇ
ÃÑ^ŒÌ"å_»∞. |∞^Œ∞úx HõO>ˇ =ÚO^Œ∞QÍ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 477Ö’ x~åº}O K≥O^•_»∞. É∫^Œú
„QÆO^ä•Å∞ =~°ú=∂#∞_çx ¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~Ú. HÍx, *ˇ·# „QÆO^ä•ÅÖ’ |∞^Œ∞úx „Ѩ™êÎ=# ÖË^Œ∞.
 243 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=~°÷=∂#∞_»∞ eK«Ûùg ~å[=OâßxH˜ K≥Ok# Ü«∞â’^Œ#∞ q"åǨÏO KÕã¨∞‰õΩx H˘<åflà◊√¡
QÆ$ǨÏã¨÷rq`«O QÆ_çáê_»∞. `«e¡`«O„_»∞Å =∞~°}Ï#O`«~°O `«# 30= U@ QÆ$ǨÏѨi`åºQÆO
KÕ ã ≤ , 㨠# ºã≤ O Kå_» ∞ . Ѩ ^ Œ = ¸_» ∞ <≥ Å Å `« ~ åfi`« =G^è • ~° } =i˚ O z kQÆ O |~° ∞ _≥ ·
Ѩ<≥flO_Õà◊¡áê@∞ |∞∞AáêeHÍ #nf~å# [$OaèHõ „QÍ=∞ ã¨g∞ѨOÖ’ XHõ ™êÅ =$HõΔO
„H˜O^Œ Hõ~îÀ~° `«áÈnHõΔ =Ç≤ÏOz, f~°÷OHõ~°∞_≥·, ˆH=Å *Ï˝#O á⁄O^•_»∞. Jxfl\˜x
[~ÚOz#"å_»∞ Hõ#∞Hõ J`«_çx 'l#∞_»∞— J<åfl~°∞. P =∂@ g∞^Œ∞QÍ<Õ PÜ«∞# „ѨɒkèOz#
=∞`åxH˜ *ˇ·#O Jx ¿Ñ~°∞ =zÛOk. P ¿Ñ~°∞‰õΩ HÍ~°}O =~°ú=∂# =∞Ǩg~°∞_≥·<å, *ˇ·#=∞`«
ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞, qâßfi™êÅ∞ JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞#∞Oz „ѨKå~°OÖ’ =Ù<åfl~Ú. =~°ú=∂#∞_»∞
"å\˜H˜ H˘xfl =∂~°∞ÊÅ∞, KÕ~∞° ÊÅ∞ KÕã≤ qâı+"¨ åºÑ≤Î HõeyOKå_»∞. =ÚѨÊ^Õàá¡◊ ê@∞ ^Õâã◊ O¨ Kå~°O
KÕã¨∂Î =∞`«É’^èŒ KÕâß_»∞. J<Õ‰õΩÅ∞ ~åAÅ∞, ™ê=∞O`«∞Å∞, ™ê=∂#∞ºÅ∞ J`«xH˜
t+¨μºÅÜ«∂º~°∞. „âß=‰õΩÅ∞, „âßqHõÅ`À Ѩ\ ˜+ª̈"≥∞ÿ# *ˇ·# ã¨OѶ¨∂xfl U~åÊ@∞ KÕâß_»∞.
P ~ÀAÅÖ’ Pr=Hõ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ ™ê÷Ѩ‰õΩ_≥·# =∞Hõöe QÀ™êÅ∞_»∞ =∞Ǩg~°∞xH˜
t+¨μº_»Ü«∂º_»∞. W~°∞=Ù~°∞ Hõeã≤=Ù<åfl~°∞. =∞^茺֒ "åiH˜ =∞`«qâßfi™êÅ QÆ∞iOz
Jaè„áêÜ«∞ÉèË^•Å∞ =zÛ, HõÅÇ≤ÏOK«∞‰õΩx q_çáÈÜ«∂~°∞. QÀ™êÅ∞_»∞ =∞Ǩg~°∞_çx
K«OѨɒܫ∂_»x ‰õÄ_® XHõ Hõ^äŒ LOk. `«~åfi`« =∞~˘Hõ™êi "å~°∞ HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. HÍx,
uiy HõÅÇ≤ÏOK«∞‰õΩx q_çáÈÜ«∂~°∞. =∞Ǩg~°∞_»∞ `«# 72= U@ áê@bѨل`« (áê\Ïfl)
ã¨g∞ѨOÖ’x áê"å J<Õ „QÍ=∞OÖ’ ǨÏã≤ÎáêÅ∞_»∞ J<Õ ~åA QÆ$ǨÏOÖ’ x=ã≤ã¨∂Î [|∞ƒÑ¨_ç
x~åº}O K≥O^•_»∞.
É∫^Œú, *ˇ·# =∞`åʼnõΩ, "å\˜ „Ѩ=HõÎʼnõΩ H˘xfl áÈeHõÅ∞<åfl~Ú. Ô~O_»∂ J"≥·kHõ
=∞`åÖË, "Õ^Œ „áê=∂}Ϻxfl u~°ã¨¯iOz#"Õ. =~°ú=∂#∞_»∞, |∞^Œ∞Ì_»∞ ^•^•Ñ¨Ù XˆH HÍÅOÖ’,
XˆH ~å*ϺÅÖ’, XˆH Ѩ@ì}ÏÅÖ’ ã¨OK«iã¨∂Î ^èŒ~°‡ „Ѩɒ^èŒOKÕâß~°∞. "å~°∞ HõÅ∞ã¨∞‰õΩ#fl@∞ì
ÖË^Œ∞ HÍx =~°ú=∂#∞x t+¨μºÅ∞ |∞^Œ∞¤_çx Hõeã≤#@∞ì „Ñ¨fu. XˆH ~åAÅ∞ W~°∞=Ùix,
W~°∞=Ùi =∞`åÅ#∞, LѨ^ÕâßÅ#∞ ã¨=∂^ŒiOKå~°∞. J~Ú`Õ, Ô~O_»∞ =∞`åʼnõΩ =∞^茺
áÈeHõ Öˇxfl =Ù<åflÜ≥∂, ÉèË^•Å∞ ‰õÄ_® Jxfl =Ù<åfl~Ú. x*ÏxH˜ ÉèË^•ÖË Z‰õΩ¯=. Ô~O_»∂
ѨÓiÎQÍ aè#fl=∞`åÅ∞.
~Ô O_»∞ âßYÅ∞
É∫^ŒúOÖ’ Ç‘Ï#Ü«∂#, =∞ǨÜ«∂<åÅ ¿Ñ~°∞`À Ô~O_»∞ „Ѩ^è•# âßYÅ∞#fl@∞ì, *ˇ·#OÖ’
‰õÄ_® kQÆO|~°, âıfi`åO|~° âßYÅx Ô~O_»∞ qÉèÏQÍÅ∞<åfl~Ú. J~Ú`Õ, É∫^ŒúO
peáÈ~Ú#xfl âßM’ѨâßYÅ∞QÍ *ˇ·#O peáÈÖË^Œ∞. x*ÏxH˜ kQÆO|~°, âıfi`åO|~° âßYÅ
`«~åfi`« ^•xÖ’ peHõ ÖË<ÕÖË^Œ∞. Ô~O_»∞ "ÕÅ Uà◊§‰õΩ ÃÑ·QÍ Jk Z\ì̃ =∂~°∞Ê K≥O^ŒÖË^Œ∞.
 244 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
É∫^Œú=∞`«O ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ XHõѨC_»∞ ZO`À LK«Û^Œâ◊Ö’ =ÙO_ç D<å_»∞ JO`«iOz
áÈ~ÚOk. HÍQÍ É∫^Œú=∞`«O HÍHõáÈ~Ú<å, *ˇ·#O ‰õÄ_® XHõѨC_»∞ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ |Ǩïà◊
"åºÑ≤ÎÖ’ =ÙO_Õk. „Hõ=∞OQÍ ^•x „áêÉèí=O `«yæáÈ~Ú<å, É∫^ŒúO =Öˇ JO`«iOK«‰õΩO_®
D<å\˜H˜ ‰õÄ_® ^Õâ◊OÖ’ ã¨r=OQÍ =ÙOk. WѨC_»∞ *ˇ·#∞Å ã¨OYº ã¨∞=∂~°∞ 15 ÅHõΔÅ
=~°‰õΩ =Ù#fl@∞ì JOK«<å, XHõ =ÚYº"≥∞ÿ# `Õ_® É∫^ŒúO WHõ¯_» JO`«iOz Pã≤Ü«∂ ^ÕâßÅÖ’
"åºÑ≤OzOk. *ˇ·#O WHõ¯_» ã¨r=OQÍ<Õ =ÙOk QÍx, ^Õâ◊O ã¨iǨÏ^Œ∞ÌÅ∞ ^•\˜ "≥à◊¡<Õ ÖË^Œ∞.
=∞Ǩg~°∞x `«~åfi`« *ˇ·# ã¨OѶ¨∞O QÆ}^èŒ~°∞Å∞ J#|_Õ "åi <åÜ«∞Hõ`åfi# =ÙO_Õk.
Ѩ^ŒH˘O_»= QÆ}^èŒ~°∞_»∞ Éèí„^ŒÉÏǨï_»∞. J`«_»∞ =∞ø~°ºK«O„^ŒQÆ∞ѨÙÎx ã¨=∞HÍe‰õΩ_»∞.
K«O„^ŒQ∞Æ Ñ¨Ù_Î ∞» *ˇ#· =∞`åxfl P^ŒiOKå_»∞. XHõ™êi =∞QÆ^ÖŒè ’ HÍ@HõO U~°Ê_çOk. Éè„í ^ŒÉÏǨï_»∞
"ÕÖÏk `«# t+¨μºÅ`À ^ŒHΔ̃}ÏkH˜ =Å㨠"≥àÏ¡_»∞. H˘O^Œ~°∞ *ˇ·# ã¨OѶ‘∞Ü«ÚÅ∞ J`«x`Àáê@∞
"≥à◊¡_®xH˜ x~åHõiOz =∞QÆ^èŒÖ’<Õ =ÙO_çáÈÜ«∂~°∞. Éèí„^ŒÉÏǨï_»∞ "≥∞ÿã¨∂~°∞Ö’x
„âß=}ɡà◊QÀà◊ ˆHO„^ŒOQÍ *ˇ·#=∞`åxfl „ѨKå~°O KÕâß_»∞. H˘<åflà◊¡ `«~åfi`« uiy =∞QÆ^èŒ
=KåÛ_»∞. JѨÊ\˜H˜ JHõ¯_» =Ù#fl *ˇ·#ã¨OѶ¨∞O ã¨∂÷ÅÉèí„^Œ∞_»∞ J<Õ QÆ}^èŒ~°∞x <åÜ«∞Hõ`åfi#
ZO`À =∂iáÈ~ÚOk. *ˇ·#ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xH˜ q^Œ∞^ŒúOQÍ L`«Î~åk *ˇ·#∞Å∞ âıfi`åO|~åÅ#∞
^èŒiOK«_»O „áê~°OaèOKå~°∞. P<å\˜ #∞Oz *ˇ·#∞ÅÖ’ H˘O^Œ~°∞ kQÆO|~°∞Å∞, H˘O^Œ~°∞
âıfi`åO~°∞Å∞ JÜ«∂º~°∞.
=G^è•~°} q+¨Ü«∞OÖ’<Õ HÍHõ LÉèíÜ«∞ âßYʼnõΩ =∞iH˘xfl qâßfi㨠ÉèË^•Å∞<åfl~Ú.
=∞Ǩg~°∞_»∞ QÆ$Ǩϙê÷„â◊=∞OÖ’ H˘<åflà◊√¡ QÆ_çáê_»x, H˘<åflà◊√¡ =¢™êÎÅ∞ ^èŒiOKå_»x,
Ѩ<≥flO_Õà◊√¡ `«Ñ¨ã¨∞ûKÕã≤ ˆH=Å∞_»Ü«∂º_»x, =∂=¸Å∞QÍ<Õ PǨ~°O fã¨∞‰õΩ<Õ"å_»x
âıfi`åO|~°∞Å∞ JO\Ï~°∞. kQÆO|~°∞Å∞ ^•xfl XѨCHÀ~°∞. =∞Ǩg~°∞_»∞ QÆ$ǨÏã¨∞÷_»∞QÍ
ZѨC_»∂ ÖË_»x, `«Ñ¨ã¨∞û KÕÜ«∞‰õΩO_®<Õ ˆH=ÅO *Ï˝#O á⁄O^•_»x, f~°÷OHõ~°∞_≥·# `«~åfi`«
PÜ«∞# PǨ~°O fã¨∞HÀÖË^Œx kQÆO|~°∞Å #=∞‡HõO. kQÆO|~°∞Å∞ =∂„`«"Õ∞ "≥∂HΔÍ~°∞›Åx,
¢ã‘ÎÅ∞ kQÆO|~°∞Å∞ HÍÖË~°∞ Hõ#∞Hõ "åiH˜ "≥∂HΔÍ~°›`«ÖË^Œx, "å~°∞ ѨÙ~°∞+¨ [#‡ ZuÎ#
`«~åfi`«<Õ "≥∂HõΔ„áêÑ≤ÎH˜ J~°∞›Åx kQÆO|~°∞Å∞ JO\Ï~°∞. âıfi`åO|~°∞Å∞ JÖÏHÍHõ ¢ã‘ÎÅ∞
`≥Å¡x =¢™êÎÅ∞ ^èŒiOK«=K«∞Û#x, "å~°∞ ‰õÄ_® "≥∂HΔÍ~°›ÖË#x JO\Ï~°∞.
[QÆ`∞« Î P`«‡Å=∞Ü«∞O
É∫^Œ∞úÅ∞, *ˇ·#∞Å∞ xsâ◊fi~°"å^Œ∞Å∞, ã¨$+≤ìH˜ Hõ~°ÎÖË_»x JO\Ï~°∞. É∫^Œ∞úÅ∞ XHõ
J_»∞QÆ∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ "Õã≤ P`«‡ J<Õk ÖË^Œx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. "å~°∞ J<å`«‡"å^Œ∞Å∞,
*ˇ·#∞Å∞ JÖÏHÍHõ, P`«‡#∞ JOwHõiOKå~°∞. x*ÏxH˜ "å~°∞ J#O`«HÀ\˜ P`«‡Å∞<åflÜ«∞x
JO\Ï~°∞. P`«‡ JO>Ë "åi ÉèÏ=O 'r=O— Jx. „Ѩu rqÖ’#∞ P`«‡ =ÙO^Œx, rq HÍxk
ÖË^Œ∞ Hõ#∞Hõ „ѨѨOK«=∞O`å P`«‡Å =∞Ü«∞=∞x *ˇ·#∞Å qâßfiã¨O.
 245 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JÇ≤ÏO㨠É∫^Œ∞úʼnõΩ, *ˇ·#∞ʼnõΩ ã¨=∂#"Õ∞. J~Ú`Õ *ˇ·#∞Å∞ JÇ≤ÏO™ê „=`åxfl
qѨs`« ™ê÷~ÚH˜ fã¨∞‰õΩ"≥àÏ¡~°∞. nxH˜ HÍ~°}O „ѨѨOK«O r"å`«‡Å=∞Ü«∞O HÍ=_»"Õ∞.
[O`«∞=ÙÅÖ’, =$HΔÍÅÖ’<Õ HÍ^Œ∞, JKÕ`«#, [_»Ñ¨^•~å÷ÅÖ’ ‰õÄ_® r=O =ÙO@∞O^Œx
"åi qâßfiã¨O.
r=ÙÅ∞ Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞ : ™ê÷=~° r=ÙÅ∞, „`«ã¨r=ÙÅ∞.
™ê÷=~°r=ÙÅ∞ J~Ú^Œ∞~°HÍÅ∞. =∞\ì̃, ~åà◊√§, ֒ǨÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q Ѩ$näfir=ÙÅ∞.
h~°∞, =∞OK«∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q [År=ÙÅ∞. Jyfl, #HõΔ„`åÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q `Õ*’r=ÙÅ∞. QÍÅ∞Å∞
"åÜ«Úr=ÙÅ∞. K≥@∞¡ KÕ=∞Å∞ =$HõΔr=ÙÅ∞. W=hfl ã¨Ê~°≈ =∂„`«"Õ∞ =ÙO_Õ UˆHO„kÜ«∞
r=ÙÅ∞.
„`«ã¨r=ÙÅ∞ Hõ^ŒÅQÆey# r=ÙÅ∞. Jq J~Ú^Œ∞ ~°HÍÅ∞. g\˜Ö’ „H˜q∞H©@HÍÅ∞,
[ÅQÆÅ∞, "å#áê=ÚÅ∞ ã¨Ê~°≈. ~°∞z Ô~O_»∞ WO„kÜ«∂ÖË Hõey#q† p=∞Å∞, #Å∞¡Å∞, K≥^Œ
ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q ã¨Ê~°≈. ~°∞z, "åã¨#, ^Œ$+≤ì, <åÅ∞QÆ∞ WO„kÜ«∂Å∞ Hõey#q. ÃÑ^ŒÌ
[O`«∞=ÙÅhfl ã¨Ê~°≈, ~°∞z, "åã¨#, ^Œ$+≤ì, qxH˜_ç J<Õ J~Ú^Œ∞ WO„kÜ«∂Å∞ Hõey#q.
=∂#=ÙʼnõΩ, ^Õ=`«Å‰õΩ, <å~°‰õΩʼnõΩ (#~°HõÖ’Hõ"åã¨∞Å∞) ѨOKÕO„kÜ«∂Å`Àáê@∞ =∞#ã¨∞û
‰õÄ_® =ÙO@∞Ok.
JÇ≤ÏO™ê "å^ŒO
D q^èŒOQÍ „ѨѨOK«=∞O`å r==∞Ü«∞"≥∞ÿ#O^Œ∞# U rqH˜ Ǩx [~°QƉõΩO_®
K«∂_»_®xH˜ *ˇ·#∞Å∞ JÇ≤ÏO™ê„=`åxfl Ju *Ï„QÆ`«ÎQÍ J#∞+≤ª™êÎ~°∞. =∂O™êǨ~°O "åiH˜
ã¨~°fi^• x+≤^ŒúO. K≥@¡ #∞Oz ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å#∞, Ѩà◊§#∞ `«=∞O`«@ `å=Ú HÀÜ«∞~°∞. Z=Ô~·<å
HÀã≤ W¿ãÎ ã‘fiHõi™êÎ~°∞. h\˜Ö’ ã¨∂Hõ;r=ÙÅ∞O_»=K«∞Û Hõ#∞Hõ h\˜Ö’ h\˜x =_»É’ã≤ QÍx
„`åQÆ~°∞. =∂\Ï¡_Õ@ѨC_»∞ <À\˜Ö’H˜ ã¨∂Hõ;r=ÙÅ∞ áÈ~Ú K«xáÈ=K«∞Û Hõ#∞Hõ, <À\˜H˜
J_»¤OQÍ QÆ∞_»¤ Hõ@∞ì‰õΩx =∞s ã¨OÉèÏ+≤™êÎ~°∞. #_çKÕ@ѨC_»∞ HÍà◊¡ „H˜O^Œ p=∞Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q
Ѩ_ç K«xáÈ`åÜÕ∞"≥∂#x *Ï„QÆ`«ÎQÍ #_»∞™êÎ~°∞. ѨK«ÛQÆ_ç¤x ‰õÄ_® `˘Hõ¯~°∞. JO`ÕHÍHõ
Ѩ$näfir"åxH˜ <˘Ñ≤Ê HõÅQƉõΩO_® "≥∞Å¡QÍ #_»∞™êÎ~°∞. HÍe`À <ÕÅ#∞ QÆ\ ˜ìQÍ `«@ì~°∞.
aèHõΔáê„`« "≥Ú^ŒÖˇ·#q <≥=∞‡kQÍ <ÕÅ g∞^Œ =ÙOK«∞`å~°∞. PǨ~°OÖ’ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q
Ѩ_»‰õΩO_® *Ï„QÆ`«ÎQÍ K«∂ã≤ =∞s Éèí∞l™êÎ~°∞. =º=™êÜ«∞O KÕ¿ãÎ Éèí∂q∞x ^Œ∞#fl=Åã≤
=ã¨∞ÎOk Hõ#∞Hõ, =º=™êÜ«∞O *ˇ·#∞ʼnõΩ x+≤^ŒúO. JO^Œ∞ˆH *ˇ·#∞Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ =~°ÎHõ "åºáê~åÅ
=$uÎx J=ÅOa™êÎ~°∞.
V
 246 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
30. *ˇ·# ^Œ~°≈#O, `«~°¯ Ѩ^Œúu
*ˇ·#∞Å ^Œ~°≈# âßGO „ѨHÍ~°O ã¨=∞ã¨Î qâßfixfl Ô~O_»∞ „Ѩ^è•#`«`åfiÅ∞QÍ
qÉèlí OK«=K«∞Û. XHõ\ ˜ r=O. ~Ô O_»=k Jr=O.
r=O Jx *ˇ·#∞Å∞ J<Õk "≥·kHõ^Œ~°≈<åÅÖ’x P`«‡=O\˜k. J~Ú`Õ "Õ^•O`«∞Å
P`«‡‰õΩ, Ѩ~°=∂`«‡‰õΩ ÉèË^ŒO ÖË^Œ∞. HÍx, *ˇ·#∞Å∞ r=O Jx, P`«‡ Jx J<Õk JÖÏ HÍ^Œ∞.
Jk Ѩiq∞`«O† P`«‡ XHõ\ ˜ HÍ^Œ∞, J<ÕHõO, *ˇ·#∞Å ^Œ$+≤ìÖ’ P`«‡Å∞ Jã¨OMϺHõOQÍ
LO\Ï~Ú. JO^Œ∞KÕ`« Jq Ѩiq∞`« Ѩi=∂}O Hõey#q. P`«‡ ZO`« z#fl Ѩ^•~å÷xfl
P„â◊~ÚOK«∞‰õΩx =ÙO>Ë JO`« z#flkQÍ =ÙO@∞Ok. =∞~˘Hõ [#‡Ö’ ÃÑ^ŒÌ =ã¨∞Î=Ù#∞
P„â◊~ÚOK«=Åã≤=¿ãÎ P`«‡ Ѩi=∂}O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO>Ë p=∞Ö’ p=∞O`« P`«‡.
U#∞QÆ∞Ö’ U#∞QÆO`« P`«‡ LO\Ï~Ú.
*ˇ·#∞ʼnõΩ Ñ¨~°=∂`«‡Ö’, Dâ◊fi~°∞_çÖ’, ã¨$+≤ìHõ~°ÎÖ’ #=∞‡HõO ÖË^Œ∞. É∫^Œ∞úÅ=Öˇ
"å~°∞ xsâ◊fi~°"å^Œ∞Å∞. J~Ú`Õ É∫^Œ∞úÅ=Öˇ HÍHõ *ˇ·#∞Å∞ Ü«∞^ä•~å÷"å^Œ∞Å∞ (realists)
Ѩ^•~°÷"å^Œ∞Å∞ (materialists).
r=O, Jr=O
*ˇ·#∞Å∞ K≥¿ÑÊ Ô~O_»= `«`«fiO Jr=O (non-soul, non-life). r=O, Jr=O
Ô~O_»∂ J<åkQÍ L<åfl~Ú. Ô~O_»∂ ã¨fi`«O„`« `«`åfiÅ∞. J~Ú<å Ѩ~°ã¨Ê~å^è•i`åÅ∞,
r=O ÖËx^Õ Jr=O, Jr=O ÖËx^Õ r=O ÖË=Ù. Jr"åxfl P„â◊~ÚOK«∞‰õΩx r=O
LO@∞Ok. Jr=O #∞Oz r=O ZѨC_≥·`Õ q=ÚHõÎO J=Ù`«∞O^À JѨC_»∞ ^•xH˜ "≥∂HõΔO,
x~åfi}O, âßâ◊fi`å#O^ŒO.
Jr=O J~Ú^Œ∞ q^è•Å∞. WO^Œ∞Ö’ <åÅ∞QÆ∞ Jã≤ÎHÍÜ«∂Å∞. ѨÙ^ŒæÖÏã≤Î HÍÜ«∞O,
^èŒ~å‡ã≤ÎHÍÜ«∞O, J^èŒ~å‡ã≤ÎHÍÜ«∞O, Pâßã≤ÎHÍÜ«∞O, J~Ú^Œ=k HÍÅO.
r=O KÕ`«# „^Œ=ºO HÍQÍ, Jr=O JKÕ`«# „^Œ=ºO. ÃÑ·# K≥Ñ≤Ê# J~Ú^Œ∞ „^Œ"åºÅÖ’
ѨÙ^ŒæÅO XHõ¯>Ë =¸~°Î„^Œ=ºO (~°∂Ѩ ã¨Ç≤Ï`«O). q∞ye# <åÅ∞QÆ∞ J=¸~°Î „~°∂Ѩ~°Ç≤Ï`«)
„^Œ"åºÅ∞.
ѨÙ^ŒæÅO JO>Ë Éè∫uHõ xs˚= Ѩ^•~°÷O (matter). ^•xfl =∞#O ѨOKÕO„kÜ«∂Å
`À#∞, =∞#ã¨∞û`À#∞ „QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û. JO>Ë Jk HõO\˜H˜ Hõ#|_Õk. K≥qH˜ q#|_Õk,
W`åºk. Hõ#∞Hõ Jk ~°∂Ѩã¨Ç≤Ï`«O, =¸~°ÎO J~Ú# „^Œ=ºO (sensible matter).
 247 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
q∞ye# <åÅ∞QÆ∞–^Œ~°‡O, J^èŒ~°‡O, PHÍâ◊O, HÍÅO ~°∂Ѩ~°Ç≤Ï`«O. Hõ#∞Hõ
ѨOKÕO„kÜ«∂ʼnõΩ QÀK«~°OHÍ=Ù. =∞#ã¨∞û KÕ`« „QÆÇ≤ÏOKåeûO^Õ.
ѨÙ^ŒæÅO JO>Ë Éè∫uHõ Ѩ^•~°÷O. Jk Ѩ~°=∂}∞=ÙÅ∞ (atoms) ã¨OѶ¨∂`«O KÕ`«
U~°Ê_»∞`«∞Ok. JÖÏ U~°Ê_Õ Ñ¨^•~å÷xfl 㨯O^èŒO JO\Ï~°∞. Ô~O_»∞ Ѩ~°=∂}∞=ÙÅ∞ Hõeã≤#\ì̃k
Ju ã¨∂Hõ;㨯O^èŒO. HÍQÍ, J#O`« qâ◊fiO J#O`«HÀ\˜ Ѩ~°=∂}∞=ÙÅ HõÅ~ÚHõKÕ`«
U~°Ê_»∞`«∞Ok. Hõ#∞Hõ, Jk =∞Ǩ㨯O^èŒO. Ѩ~°=∂}∞=ÙÅ#∞ qÉèílOK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^Œ∞.
Jq W„kÜ«∞ QÀK«~°O HÍ=Ù.
ѨÙ^ŒæÅ „^Œ"åºxfl r=„^Œ=ºO P^è•~°O KÕã¨∞‰õΩx =ÙO@∞Ok. Jq Ô~O_»∂ J<åkQÍ
Hõeã≤ =Ù<åfl~Ú. ѨÙ^ŒæÅO #∞Oz r=O (P`«‡) âßâ◊fi`«OQÍ q_çzáÈ=_»"Õ∞ x~åfi}O,
"≥∂HõΔO.
Jr=OÖ’x Ô~O_»= „^Œ=ºO ^èŒ~å‡ã≤ÎHÍÜ«∞O. Wk =ã¨∞Î=ÙÅ K«Å<åxH˜ ^ÀǨÏ^ŒO
KÕã¨∞ÎOk. J^èŒ~å‡ã≤ÎHÍÜ«∞O =ã¨∞Î=ÙÅ xâ◊ÛÅ`«‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒO KÕã¨∞ÎOk. PHÍâßã≤ÎHÍÜ«∞O
JO>Ë â◊¥#ºã¨÷ÅO, =ã¨∞Î=ÙÅ∞O_Õ â◊¥#º ã¨÷ÅO (space). J~Ú^Œ=k HÍÅO (time).
Ü«ÚQÆ^èŒ~å‡Å∞
*ˇ·#∞Å∞ HÍÖÏxfl Ѩ<≥flO_»∞ P‰õΩÅ∞ HõÅ K«„HõO`À áÈÅ∞™êÎ~°∞. Jk Ô~O_»∞ ÉèÏQÍÅ∞QÍ
LO@∞Ok. XHõ J~°úÉèÏQÆOÖ’x P~°∞ P‰õΩÅ∞ ÃÑ·H˜ áÈ`«∞O_»QÍ, =∞~˘Hõ J~°÷ÉèÏQÆOÖ’x
P~°∞ P‰õΩÅ∞ „H˜OkH˜ kQÆ∞`«∞O\Ï~Ú. ÃÑ·H˜ áÈÜÕ∞ J~°÷ÉèÏQÆO L`«ûiÊ}˜. „H˜OkH˜ áÈÜÕ∞
J~°úÉèÏQÆO J=ã¨iÊ}˜, XHõ HõÅÊO QÆ_çKÕã¨iH˜ HÍÅK«„HõO XHõ Ѩi„Éèí=∞}O KÕã¨∞ÎOk.
J=ã¨iÊ}˜Ö’x P~°∞ P‰õΩÅÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ^•x ¿Ñ~°∞ ã¨∞+¨=∞ ã¨∞+¨=∞. P HÍÅOÖ’
=∂#=ÙÅ∞ x`«º ã¨∞Y∞Å∞, n~°…HÍÜ«ÚÅ∞, |ÖÏ_è»∞ºÅ∞, ^èŒ~å‡`«∞‡Å∞ J~Ú =ÙO\Ï~°∞. (Jk
Ç≤ÏO^Œ∂ѨÙ~å}ÏÅÖ’x Hõ$`«Ü«ÚQÆOÖÏO\˜^Œ#fl=∂@) ^•xfl J#∞ã¨iOz =KÕÛk ã¨∞+¨=∞.
nxÖ’ „Ѩ[Å ™œYºO H˘OK≥O `«QÆ∞æ`«∞Ok. (WHõ¯_ç #∞Oz =KÕÛ HÍÖÏÅÖ’ ã¨∞YO „Hõ=∞OQÍ
`«yæáÈ`«∂ =ÙO@∞Ok). `«~åfi`« ã¨∞+¨=∞ ^Œ∞+¨=∞, Ñ≤^ŒÑ¨ ^Œ∞+¨=∞ ã¨∞+¨=∞, ^•x Ñ≤=∞‡@
^Œ∞+¨=∞, z=~°QÍ ^Œ∞+¨=∞ ^Œ∞+¨=∞ =™êÎ~Ú. JO^Œ∞Ö’ PYi^≥·# ^Œ∞+¨=∞ ^Œ∞+¨=∞ HÍÅOÖ’
^Ò+¨ì ºO, ^Œ∞óYO `«Ñ¨Ê WOˆHg∞ =ÙO_»=Ù. ^Œ∞+¨=∞ 21"ÕÅ Uà◊√§, ^Œ∞+¨=∞ ^Œ∞+¨=∞ 21
"ÕÅ Uà◊√§ =ÙO\Ï~Ú. ^Œ∞+¨=∞ ^Œ∞+¨=∞ Ü«ÚQÆOÖ’ =∂#=ÙÅ∞ XHõ\ ˜#fl~° J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î
=ÙO\Ï~°∞. "å~°∞ JÖÏÊÜ«Ú+¨μ¯Å∞, JqhuѨ~°∞Å∞, ^Œ∞óYÉèÏQÆ∞Å∞. P `«~åfi`« „Ѩà◊Ü«∞O
=zÛ ã¨$+≤ì <åâ◊#=∞=Ù`«∞Ok. HÍx H˘O^Œ~°∞ q∞QÆ∞Å∞`å~°∞. =∞m¡ =ºuˆ~Hõ „Hõ=∞OÖ’
^Œ∞+¨=∞ ^Œ∞+¨=∞, ^Œ∞+¨=∞, ^Œ∞+¨=∞ ã¨∞+¨=∞, ^Œ∞+¨=∞ ã¨∞+¨=∞ ã¨∞+¨=∞, ã¨∞+¨=∞ ã¨∞+¨=∞
Ü«ÚQÍÅ∞ =™êÎ~Ú.
 248 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
WѨC_»∞ [~°∞QÆ∞`«∞#flk J=ã¨iÊ}˜Ö’ ^Œ∞+¨=∞ Ü«ÚQÆO. Wk „áê~°OÉèíO HÍ=_®xH˜
=¸_Õà◊¡ =ÚO^Œ∞ =∞Ǩg~°∞_»∞ x~åº}O K≥O^•_»∞. =¸_»=^≥·# ã¨∞+¨=∞ ^Œ∞+¨=∞ Ü«ÚQÆOÖ’
=∞`« ^èŒ~°‡ „ѨKå~°O J=ã¨~°"≥∞ÿ „Ѩ^äŒ=∞ f~°÷OHõ~°∞_≥·# |∞∞+¨Éèí<å^äŒ∞_»∞ [x‡OKå_»∞.
#=`«`åfiÅÖ’ ~Ô O_»∞ (r=O, Jr=O) JÜ«∂º~Ú. =¸_»=k ѨÙ}ºO, <åÅæ=k
áêѨO. ã¨=∞ºH±^Œ~°≈#O, ã¨=∞ºH± *Ï˝#O, ã¨=∞ºH±K«~°º, ѨÙ}ºHõ~°‡Å∞ HÍQÍ, q∞^䕺*Ï˝#O,
q∞^䕺^Œ~°≈#O, Jã¨`«ºO, Ç≤ÏOã¨, W`åº^Œ∞Å∞ áêѨHõ~°‡Å∞.
*ˇ·# =∞`«OÖ’ Hõ~°‡ ã≤^•úO`«O KåÖÏ =ÚYº"≥∞ÿ#k. Hõ~°‡ ‰õÄ_® Ѩ~°=∂}∞ ~°∂ѨOÖ’
=ÙO@∞Ok. Jk r=ÙxÖ’ „Ѩ"ÕtOK«_»"Õ∞ J~Ú^Œ= `«`«fi"≥∞ÿ# P„ã¨=O. Hõ~°‡=Å¡ r=ÙxH˜
HõeˆQ ã≤÷u P~°= `«`«fi"≥∞ÿ# |O^èŒO.
r=O Jr=O #∞Oz "Õ~°∞HÍ=_»O ã¨O=`«û~°O (7) Hõ~°‡ #∞Oz r=Ù_»∞ áêHΔ̃HõOQÍ
q=ÚHÎ̃ á⁄O^Œ_»O x~°̊~°O (8) r=Ù_»∞ ѨÓiÎQÍ Hõ~°‡|O^èŒ q=Ú‰õΩÎ_»∞ HÍ=_»O "≥∂HõΔO (9).
qz„`« `«~¯° O
*ˇ·#∞Å `«~°¯O qz„`«"≥∞ÿ#k, ã¨∂Hõ;"≥∞ÿ#k, xt`«"≥∞ÿ#k. "åi `«~°¯O ¿Ñ~°∞
J<ÕHÍO`«"å^ŒO. JO>Ë U „Ѩuáê^Œ##∞ ѨÓiÎQÍ J=Ù#x QÍx, HÍ^Œx QÍx K≥ѨÊÖË=Ú.
U^≥·<å H˘xfl Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’, H˘xfl Ѩiq∞`«∞ÅÖ’<Õ x[O. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõ |OQÆ~°∞
=ã¨∞Î=Ù#∞ fã¨∞HÀO_ç. J^˘Hõ „^Œ=ºO. J~Ú`Õ Jk J}∞ ã¨OѶ¨∂`«O =Å¡ U~°Ê_ç# „^Œ=ºO
`«Ñ¨Ê PHÍâßxfl áÈe# „^Œ=ºO HÍ^Œ∞. JO>Ë PHÍâßxfl „^Œ=ºOQÍ Ñ¨iQÆ}˜OKÕ J~°÷OÖ’
|OQÆ~°∞ =ã¨∞Î=Ù „^Œ=ºO HÍ^Œ∞. Hõ#∞Hõ |OQÆ~°∞ =ã¨∞Î=Ù UHõHÍÅOÖ’ „^Œ=ºO, „^Œ=ºO HÍ^Œ∞
‰õÄ_®.
|OQÆ~°∞ =ã¨∞Î=Ù J}∞ ã¨OÜ≥∂QÆO`À U~°Ê_ç#^≥·<å Ѩ$näfi J}∞=ÙÅ HõÅ~ÚHõ`À
U~°Ê_çOk `«Ñ¨Ê, h\˜ J}∞=ÙÅ`À U~°Ê_çOk HÍ^Œ∞† Ѩ$näfi J}∞=ÙÖˇ·<å ֒ǨÏO J}∞=ÙÅ∞
`«Ñ¨Ê =∞\ì̃ J}∞=ÙÅ∞ HÍ^Œ∞† |OQÆ~°∞ J}∞=ÙÖˇ·<å â◊kú KÕã≤# |OQÆ~°∞ J}∞=ÙÅ∞ `«Ñ¨Ê
â◊√kú KÕÜ«∞x Yx[ ~°∂Ѩ J}∞=ÙÅ∞ HÍ^Œ∞† â◊√kú KÕã≤# |OQÍ~°"≥∞ÿ<å ^Õ=^Œ`«∞Î_»∞ J<Õ
ã¨fi~°‚HÍ~°∞_»∞ KÕã≤# =ã¨∞Î=Ù `«Ñ¨Ñ¨ Ü«∞[˝^Œ`«∞Î_»∞ KÕã≤Ok. HÍ^Œ∞† ^Õ=^Œ`«∞Î_»∞ KÕã≤# |OQÆ~°∞
=ã¨∞Î=Ù J~Ú<å Jk |OQÆ~°∞ PÉèí~°}O HÍ^Œ∞, |OQÆ~°∞ áê„`«.
D q^èOŒ QÍ U „Ѩuáê^Œ# J~Ú<å XHõ Ѩiq∞`å~°O÷ Ö’<Õ `«Ñʨ , Jxfl J~å÷ÅÖ’#∞
x[O HÍ^Œ∞. JO>Ë XHõ =ã¨∞Î=Ù#∞ QÆ∞iOz J#O`«"≥∞ÿ# „Ѩuáê^Œ#Å∞ KÕÜ«∞=K«∞Û. ^•xH˜
J#O`«"≥∞ÿ# ÅHõΔ}ÏÅ∞O\Ï~Ú. HÍx, XˆH ^Œ$+≤ì #∞Oz K«∂¿ãÎ Jhfl x[O HÍ=Ù. XHõ ^Œ$+≤ì
#∞Oz XHõ „Ѩuáê^Œ<Õ x[O Hõ#∞Hõ U „Ѩuáê^Œ# ѨÓiÎ ã¨`«ºO HÍ^Œ∞. „Ѩuk áêH˜ΔHõ
 249 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨`«ºO, ™ê¿ÑHõΔ ã¨`«º"Õ∞ `«Ñ¨Ê, ã¨=∞„QÆ ã¨`«ºO HÍ^Œ∞. ã¨=∞„QÆ, ã¨OѨÓ~°÷ ã¨`åºxfl ^Œi≈OK«_»O
™ê=∂#º =∂#=ÙʼnõΩ ™ê^茺O HÍ^Œ∞. ˆH=ÅO *Ï˝xˆH Jk ™ê^茺O. =∂=¸Å∞ =∂#=ÙʼnõΩ
ÅaèOKÕk Jã¨=∞„QÆ *Ï˝#O. Ѩiq∞`« *Ï˝#O.
#Ü«∞ *Ï˝#O
J@∞=O\˜ Jã¨=∞„QÆ*Ï˝#"Õ∞ #Ü«∞ *Ï˝#O. Wk *ˇ·# `«~°¯OÖ’ =ÚYº"≥∞ÿ# qÉèÏQÆO.
#Ü«∞O JO>Ë ^Œ$HõÊ^äŒO. U^À XHõ ^Œ$HõÊ^äŒO #∞Oz =∂„`«"Õ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ|_»∞`«∞Ok, Hõ#∞Hõ
^•xfl #Ü«∞*Ï˝#O JO\Ï~°∞.
#Ü«∞*Ï˝#O Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞ : „^Œ=º #Ü«∞O, Ѩ~åºÜ«∞ #Ü«∞O.
„^Œ=º #Ü«∞O =¸_»∞ ~°HÍÅ∞ : <≥·QÆ=∞ #Ü«∞O, ã¨O„QÆÇ¨Ï #Ü«∞O, =º=Ǩ~°
#Ü«∞O.
1. <≥·QÆ=∞#Ü«∞O : „Ѩu =ã¨∞Î=Ù‰õΩ H˘xfl ™ê=∂#º ÅHõΔ}ÏÅ∞, H˘xfl qâı+¨ ÅHõΔ}ÏÅ∞
=ÙO\Ï~Ú. XHõ =ã¨∞Î=Ù#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ QÀi#ѨC_»∞ ^•x ™ê=∂#º ÅHõΔ}ÏÅ#∞ –
JO>Ë J@∞=O\˜ W`«~° =ã¨∞Î=ÙʼnõΩ, ^•xH˜ QÆÅ ã¨=∂# QÆ∞}ÏÅ#∞, –, ^•xH˜ „Ѩ`ÕºHõOQÍ
QÆÅ qâı+¨ ÅHõΔ}ÏÅ#∞ ‰õÄ_® ѨiQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞HÀ"åe. JѨC_Õ U =ã¨∞Î=Ù QÆ∞iOz
J~Ú<å ã¨=∞„QÆ*Ï˝#O Åaèã¨∞ÎOk. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ–
XHõ =∞x+≤x QÆ∞iOz PÖ’zOKÕ@ѨC_»∞ J`«xÖ’x „Ѩ`ÕºHõ ÅHõΔ}ÏÅ#∞,
=∂#=ÙÅO^ŒiH˜ ™ê=∂#º"≥∞ÿ# ÅHõΔ}ÏÅ#∞ ‰õÄ_® ѨiQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞‰õΩx, "å\˜ =∞^茺
QÆÅ ÉèË^•Å#∞ ѨiQÆ}˜OKå=∞#∞HÀO_ç. Jk <≥·QÆ=∞#Ü«∞ „^Œ=º *Ï˝#O J=Ù`«∞Ok.
2. XHõ =∞x+≤Ö’ =∂#=*Ïu JO`«\ H˜ ˜ =iÎOKÕ ™ê=∂#º ÅHõ} Δ ÏÅ#∞ =∂„`«"∞Õ
ѨiQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞‰õΩx qâı¡+≤™êÎ =∞#∞HÀO_ç. Jk ã¨O„QÆǨÏ#Ü«∞O.
3. JÖÏ HÍHõ XHõ =∞x+≤Ö’ J`«xH˜ =∂„`«"Õ∞ „Ѩ`ÕºHõOQÍ =Ù#fl ÅHõΔ}ÏÅ#∞
"Õ~°∞KÕã≤ ѨiQÆ}˜™êÎ =∞#∞HÀO_ç. P qâı¡+¨}#∞ =º=Ǩ~° #Ü«∞O JO\Ï~°∞.
WHõ Ѩ~åºÜ«∞ #Ü«∞*Ï˝#O <åÅ∞QÆ∞ ~°HÍÅ∞QÍ =ÙO@∞Ok. |∞∞Aã¨∂„`«#Ü«∞O,
â◊|Ì#Ü«∞O, ã¨=∞aè~°∂_è» #Ü«∞O, U=OÉèí∂`« #Ü«∞O.
4. XHõ =∞x+≤x QÆ∞iOz PÖ’zOKÕ@ѨC_»∞ J`«x QÆ`« rq`åxfl, ÉèÏq rq`åxfl
=^Œe"Õã≤ J`«x =~°Î=∂#O QÆ∞iOKÕ PÖ’zOK«=K«∞Û. Jk |∞∞Aã¨∂„`«#Ü«∞O.
5. „Ѩu =ã¨∞Î=Ù‰õΩ XHõ ¿Ñ~°∞ =ÙO@∞Ok. P ¿Ñ~°∞ LK«Ûùi¿ãÎ P =ã¨∞Î=Ù ã¨∞Êùiã¨∞ÎOk.
XH˘¯Hõ¯™êi XHõ =ã¨∞Î=ÙˆH "Õˆ~fi~°∞ ¿Ñ~°∞¡ =ÙO_»=K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Hõi, QÆ[O, ǨÏã≤Î,
=∞`ÕÎÉèíO, =∞`«ÎQÆ[O, ^ŒOu–W=hfl, ã¨=∂<å~°÷Hõ Ѩ^•Å∞. P J~°÷ ã¨=∂#`åfixfl =∂„`«"Õ∞
fã¨∞‰õΩx XHõ =ã¨∞Î=Ù#∞ ѨiQÆ}˜¿ãÎ Jk â◊|Ì#Ü«∞O J=Ù`«∞Ok.
 250 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
6. Hõi, QÆ[O, ǨÏã≤Î, ^ŒOu, =∞`ÕÎÉèíO "≥Ú^ŒÖˇ·# =∂@Å∞ XˆH [O`«∞=Ù#∞ ã¨∞ÊùiOѨ
*Ëã¨∞Î<åfl, "å\˜ J~å÷ÅÖ’ ã¨fiÑ¨Ê ÉèË^•Å∞<åfl~Ú. P qÉèË^•Å ^Œ$HõÊ^äŒO #∞Oz P [O`«∞=Ù#∞
QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë Jk U=OÉèí∂`«#Ü«∞*Ï˝#O J=Ù`«∞Ok. ǨÏã≤Î JO>Ë Ç¨ÏãÎ̈O (`˘O_»O)
QÆÅk. ^ŒOu JO>Ë ^ŒO`åÅ∞ QÆÅk. =Ùº`«ÊuÎ J~°÷O fã¨∞‰õΩx qâı¡+≤Oz#ѨC_»∞ Jk
U=O Éèí∂`«#Ü«∞O.
™êº^•fi^ŒO
*ˇ·# ^•~°≈x‰õΩÅ `«~°¯ „Ѩ„H˜Ü«∞Ö’ ™êº^•fi^ŒO „Ѩ=ÚY"≥∞ÿ#k, „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#k. *ˇ·#∞Å∞
U q+¨Ü«∞OÖ’#∞ P`«ºOuHõ"å^Œ∞Å∞ (extremists, alsolutists) HÍ~°∞. Ô~O_»∞ P`«ºOuHõ
"å^•Å∞O>Ë "å\˜ =∞^茺 ã¨=∞#fiÜ«∞O HÀã¨O "å~°∞ J<Õfi+≤™êÎ~°∞. "åi ^Œ$+≤ìÖ’ „ѨѨOK«OÖ’
Un ˆH=ÅO HÍ^Œ∞. Jhfl ™ê¿ÑHõΔO. ¿ÇÏà◊#QÍ J<åfl~À, „Ѩâ◊Oã¨QÍ J<åfl~ÀQÍx, *ˇ·#∞Å
ã¨=∞#fiÜ«∞O, ™ê¿ÑHõΔ"å^ŒO QÆ∞iOz H˘O^Œ~°∞ WÖÏ JO\Ï~°∞. *ˇ·#∞Å∞ JÇ≤ÏO™ê"å^Œ∞Å∞.
JÇ≤ÏO㨠q+¨Ü«∞OÖ’ =∂„`«O "å~°∞ ~årѨ_»~°∞. "åi JÇ≤ÏO™ê"å^ŒO „ѨHÍ~°O U rqx
Éè∫uHõOQÍ QÍx, =∂#ã≤HõOQÍ QÍx Ç≤ÏOã≤OK«~å^Œ∞. Z^Œ∞\˜"å_ç =∞#ã¨∞û‰õΩ <˘Ñ≤Ê
HõeyOz<å Jk Ç≤ÏO¿ã J=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« Z=ix U q^èŒOQÍ#∞ <˘Ñ≤ÊOK«~å^Œ∞.
Hõ#∞Hõ<Õ XHõ f„="å^•xfl ã¨=∞i÷¿ãÎ Ô~O_À f„="å^•xfl <˘Ñ≤ÊOz#@∞ì J=Ù`«∞Ok. nxH˜
Ѩiëê¯~°O =∞^茺=∞ =∂~°æO J#∞ã¨iOK«_»O. J^Õ ™êº^•fi^ŒO (™êfi`ü"å^ŒO), ÖË^•
J<ÕHÍO`«"å^ŒO.
^Õx<≥·<å XHõ ^Œ$+≤ì #∞Oz K«∂¿ãÎ Jk XѨC, =∞~˘Hõ ^Œ$+≤ì #∞Oz Jk `«Ñ¨C.
JO`Õ `«Ñʨ „ѨÑO¨ K«OÖ’ W^˘Hõ¯>Ë XѨC J=_®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . Jhfl X¿ÑÊ. Jhfl `«¿ÑÊ.
XHõ ^Œ$HõÊ^äŒO #∞Oz XHõ\ ˜ Ô~·@∞, WOH˘Hõ ^Œ$HõÊ^äŒO #∞Oz Jk `«Ñ¨C. ã¨`«ºO UHõ=ÚYO
HÍ^Œ∞, |Ǩï=ÚYO. J^Õ J<ÕHÍO`«"å^ŒO.
"åi ™êº`ü"å^ŒO ‰õÄ_® JÖÏO\˜^Õ. ™êº`ü JO>Ë |Ǩïâ◊ó ÖË^• HÍ=K«∞Û, (May
be) *ˇ·#∞Åk (May beism) HÍ=K«∞Û ã¨∂¯Öò PѶπ ^ä•\ò——

U „Ѩuáê^Œ# J~Ú<å ѨÓiÎQÍ x[O HÍ^Œ∞, ѨÓiÎQÍ `«Ñ¨C HÍ^Œ∞. x[O HÍ=K«∞Û,
`«Ñ¨C HÍ=K«∞Û. Un HÍHõáÈ=K«∞Û. W^Œq∞`«÷=∞x K≥ѨÊÖËHõáÈ=K«∞Û. nxfl ã¨ÑÎ̈ÉèíOy"å^ŒO
Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
1. ™êº^Œã≤Î (™êº`ü Pã≤Î) x[O HÍ=K«∞Û.
2. ™êº<åflã≤Î (™êº`ü <åã≤Î) x[O HÍHõáÈ=K«∞Û.
3. ™êº^Œã≤Î ™êº<åflã≤Î (™êº`ü Jã≤Î ™êº`ü <åã≤Î) x[O HÍ=K«∞Û, HÍHõáÈ=K«∞Û.
 251 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
4. ™êº^Œ=HõÎ=ºO (™êº`ü J=HõÎ=ºO) Jk J=HõÎ=ºO, JO>Ë W^Œq∞`«÷=∞x K≥ѨÊ_®xH˜
gÅ∞Ѩ_»xk.
5. ™êº^Œã¨Îº=HõÎ=º"£∞ (™êº`ü Jã≤Î J=HõÎ=º"£∞) x[O HÍ=K«∞ÛQÍx JÖÏQÆx QÆ\ ˜ìQÍ
K≥ѨÊÖË=Ú.
6. ™êº<åflã¨`«º=HõÎ=º"£∞ (™êº`ü <åã≤Î J=HõÎ=º"£∞) x[O HÍHõáÈ=K«∞ÛQÍx JÖÏQÆx
YzÛ`«OQÍ K≥ѨÊÖË=Ú.
7. ™êº^Œ™êκ<åflãÎ̈º=HõÎ=º"£∞ (™êº`ü Jã≤Î ™êº`ü <åã≤Î J=HõÎ=º"£∞)
x[O HÍ=K«∞Û, HÍHõáÈ=K«∞Û, HÍx JÖÏQÆx xtÛ`«OQÍ K≥ѨÊÖË=Ú.
nxH˜ x`«º rq`«OÖ’ J<ÕHõ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ Hõ#|_»`å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
q∞@ì=∞^蕺ǨÏflO ã≤x=∂‰õΩ "≥o¡ `«Å∞ѨÙÅ∞ =¸ã≤ =Ù#fl ǨÅ∞Ö’H˜ "≥à◊§QÍ<Õ JHõ¯_» JO`å
Hõ\ ˜Hõ pHõ\ ˜QÍ =ÙO_ç =ã¨∞Î=ÙÅ∞ Hõ#|_»=Ù, =∞#∞+¨μÅ∞ Hõ#|_»~°∞. HÍx, JHõ¯_Õ ‰õÄ~°∞Û#fl
"åiH˜ Jhfl HõxÑ≤ã¨∂Î<Õ =ÙO\Ï~Ú. UHõHÍÅOÖ’ XHõiH˜ Ug∞ Hõ#|_»^Œ∞. XHõiH˜ Jhfl
Hõ#|_»`å~Ú. =ã¨∞Î=ÙÅ∞ Hõ#|_»_»O ÖË^Œ∞. Hõ#|_»∞`«∞<åfl~Ú. Ô~O_»∂ x["Õ∞, Ô~O_»∂
x[O Hõ#∞Hõ ^•x Jã¨Å∞ ã¨fiÉèÏ=O J=~°‚hÜ«∞O.
*ˇ·#∞Å *Ï˝# g∞=∂O㨠„ѨHÍ~°O „Ѩu rqÖ’#∞ *Ï˝#O ã¨fi`«ã≤û^ŒúOQÍ =ÙO@∞Ok.
HÍx, Hõ~å‡=~°}O =Å¡ *Ï˝#O xѨÙ~°∞QÆÑ≤Ê# xѨCÖÏ =ÙO@∞Ok. Hõ~°‡ #tOѨQÍ<Õ *Ï˝#O
„ѨHÍtã¨∞ÎOk.
*Ï˝#O J~Ú^Œ∞ q^è•Å∞ : =∞u*Ï˝#O, „â◊√u*Ï˝#O, J=kè*Ï˝#O, =∞#ó Ѩ~åºÜ«∞
*Ï˝#O, ˆH=Å *Ï˝#O.
=∞u*Ï˝#O : =∂=¸Å∞QÍ *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å ^•fi~å, =∞#ã¨∞û ^•fi~å Åaèã¨∞ÎOk.
„â◊√u *Ï˝#O: qxH˜_ç =Å¡, *ˇ·# Ѩq„`« „QÆO^ä•Å ^•fi~å, ã¨~°fiA˝Öˇ·# f~°÷OHõ~°∞Å
É’^èŒÅ ^•fi~å Åaèã¨∞ÎOk. J=kè*Ï˝#O : JO>Ë JfO„kÜ«∞ *Ï˝#O. JO>Ë k=º^Œ$+≤ì,
^Œ∂~°„â◊=}O =O\˜ Jf`« â◊‰õΩÎÅ ^•fi~å ÅaèOKÕ *Ï˝#O. Wk n~°…™ê^èŒ# =Å¡ Åaèã¨∞ÎOk.
=∞#óѨ~åºÜ«∞ *Ï˝#ó W`«~°∞Å =∞#ã¨∞ûÅÖ’ U=Ú#fl^À `≥Å∞ã¨∞H˘#_»O. Wk Ü≥∂QÆ∞ʼnõΩ,
`«Ñ¨ã¨∞fiʼnõΩ Åaèã¨∞ÎOk. ˆH=Å *Ï˝#O : ã¨~°fiA˝Öˇ·# f~°÷OHõ~°∞ʼnõΩ ÅaèOKÕ *Ï˝#O.
g\˜Ö’ uiy „Ѩu^•xÖ’#∞ Z<Àfl q^è•Å∞<åfl~Ú. *ˇ·#∞Å ^Œ~°≈#OÖ’x XHõ "≥·z„u
Uq∞@O>Ë „Ѩu^•xfl ã¨∂HΔ͇u ã¨∂HõΔ ‡OQÍ qÉèílã¨∂Î, qâı¡+≤ã¨∂ÎáÈ`å~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
'ˆH=Å *Ï˝#O— fã¨∞HÀO_ç. ˆH=Å"≥∞ÿ#, ÖË^• ˆH=Å∞_çÜ≥ÚHõ¯ *Ï˝#O ˆH=Å *Ï˝#O. Jk
Ô~O_»∞ q^è•Å∞ : Éèí=ã¨÷ ˆH=Å *Ï˝#O, ã≤^Œú̂H=Å *Ï˝#O. ÔH·=źO á⁄Ok‰õÄ_® rqOz
=Ù#fl"åiH˜ QÆÅ *Ï˝#O Éèí=ã¨÷ˆH=Å *Ï˝#O. HÍQÍ, ã¨OѨÓ~°‚ã≤kú á⁄Ok# "åi *Ï˝#O
ã≤^ŒúˆH=Å *Ï˝#O. Éèí=ã¨÷ ˆH=Å *Ï˝#O Ô~O_»∞ q^è•Å∞. JÜ≥∂y Éèí=ã¨÷ ˆH=Å *Ï˝#O,
 252 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨Ü≥∂y Éèí=ã¨÷ ˆH=Å *Ï˝#O. JÜ≥∂y Éèí=ã¨∞Î ˆH=Å *Ï˝#O Ô~O_»∞ q^è•Å∞ : „Ѩ^äŒ=∞
JÜ≥∂y Éèí=ã¨÷ ˆH=Å *Ï˝#O, J„Ѩ^äŒ=∞ JÜ≥∂y Éèí=ã¨÷ ˆH=Å *Ï˝#O. JÖψQ ã¨Ü≥∂y
Éèí=ã¨÷ˆH=Å *Ï˝#O Ô~O_»∞ q^è•Å∞ : „Ѩ^äŒ=∞ ã¨Ü≥∂y Éèí=ã¨÷ ˆH=Å *Ï˝#O, J„Ѩ^äŒ=∞
ã¨Ü≥∂y Éèí=ã¨÷ ˆH=Å *Ï˝#O.
ã≤^Œú ˆH=Å *Ï˝#O Ô~O_»∞ q^è•Å∞ : J#O`«~° ã≤^Œú ˆH=Å *Ï˝#O, Ѩ~°OѨ~° ˆH=Å
ã≤^Œú *Ï˝#O. J#O`«~° ã≤^ŒúˆH=Å *Ï˝#O 15 ~°HÍÅ∞, Ѩ~°OѨ~° ã≤^Œú ˆH=Å *Ï˝#O 8
~°HÍÅ∞... WÖÏ K≥ѨC‰õΩO@∂ áÈ`Õ tëêº, Wk J#O`«O...

V
 253 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
31. ™êOYº^Œ~°≈#O
„ѨѨOK«O ^Œ∞óY=∞Ü«∞O– W^Õ U =∞`«O K≥Ñ≤Ê<å, =∂#=rq`«O ÉÏ^è•ÉèÏ[#O
W^Õ U =∞`« „Ѩ=HõÎ „Ѩ=zOz<å.
^Œ∞óY x"å~°}, ÉÏ^è•x=$uÎ – W^Õ U =∞`åxÔH·<å UÔH·Hõ ÅHõΔ ºO.
™êOYº=∞`åxH© JO`Õ. Z\ÁpÛ ™êOMϺxfl =∂=¸Å∞ J~°÷OÖ’ =∞`«OQÍ
ѨiQÆ}˜OK«=Ú.
Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«O J#|_Õ qâßÅ =º=ã¨÷‰õΩ K≥Ok# +¨_»¤~°≈<åÅÖ’ J^˘Hõ\ ˜. J^˘Hõ
^Œ~°≈#O. XHõ `åufiHõ zO`«# (philosophy). =∂#=ÙxH˜ âßâ◊fi`«OQÍ ^Œ∞óY x=$uÎ,
^•xH˜ =∂~°æ^Œ~°≈#O –W^Õ ™êOYº ^Œ~°≈# ÅHõΔ ºO.
+¨_»¤~°≈<åÅ∞ =¸_»∞ [O@Å∞QÍ =ÙO\Ï~Ú. XHõ\ ˜ ™êOYº, Ü≥∂QÆ ^Œ~°≈<åÅ∞.
Ô~O_»= [O@ "≥·âı+≤Hõ, <åºÜ«∞^Œ~°≈<åÅ∞. =¸_»= [O@ ѨÓ~°fi, L`«Î~° g∞=∂O™ê ^Œ~°≈<åÅ∞.
D P~°∞ ^Œ~°≈<åÅÖ’#∞ Jxfl\˜Ö’H˜ „áêp#"≥∞ÿ#k ™êOYºO Jx ѨO_ç`«∞Å
Jaè„áêÜ«∞O. |∞^Œ∞úx<å\˜ˆH Jk =Ù#fl^Œx H˘O^Œ~°∞ JO\Ï~°∞. =∞i H˘O^Œ~°∞ |∞^Œ∞úx
`«~åfiu ^ŒO\Ï~°∞. J~Ú`Õ ™êOYº^Œ~°≈# c*ÏÅ∞ âıfi`åâ◊fi`«~°O, "≥∞ÿ„`åÜ«∞}© LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’
HõxÑ≤™êÎ~Ú. "å\˜H˜ XHõ Q˘Ñ¨Ê ^Œ~°≈#OQÍ fiÛkkÌ „ѨѨOKåxH˜ „Ѩ™êkOz# „Ѩ=HõÎ
HõÑ≤Å =∞ǨÏi¬ Jx „Ѩfu. JO^Œ∞ˆH ^•xH˜ HõÑ≤Å ™êOYº=∞x ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
''<åã≤Î ™êOYºã¨=∞O *Ï˝#O—— JxÖ’HÀH˜Î. ™êOYº^Œ~°≈#O`À ã¨=∂#"≥∞ÿ# *Ï˝#O
"Õ̂~ÖË^Œx ^•x J~°÷O. HõÑ≤Å∞_»∞ Kåi„`«Hõ =ºHÎ̃ J=Ù<À HÍ^À, U<å\˜"å_À YzÛ`«OQÍ
`≥eÜ«∞^Œ∞. PÜ«∞# „Ѩã¨H˜Î =∂„`«O ÉèÏ~°`«OÖ’#∞, ÉèÏQÆ=`«OÖ’#∂ =ã¨∞ÎOk. ÉèÏQÆ=`«O
„ѨHÍ~°O HõÑ≤Å∞_»∞ q+¨μ‚=¸iÎ 24 J=`å~åÅÖ’ XHõ_»∞. `«O„_ç Hõ~°Ì=∞ „Ѩ*ÏѨu, `«e¡
^Õ=Ǩ˙u.
™êOYºâߢ™êÎxfl HõÑ≤Å∞_»∞ `«# t+¨μº_≥·# Pã¨∞iH˜ É’kèOK«QÍ, Pã¨∞i `«# t+¨μº_≥·#
ѨOK«tY∞xH˜ LѨ^ÕtOKå_»@.
~Ô O_»∞ ~°HÍÅ ™êOYºO
HõÑ≤Å∞_»∞ q+¨μ‚=¸iÎ J=`å~°=∞x ѨÙ~å} „Ѩfu =Ù<åfl. PÜ«∞# „Ѩ=zOz#
^Œ~°≈#O =∂„`«O xsâ◊fi~°O. JO>Ë Jk Dâ◊fi~°∞_çx XѨCHÀ^Œ∞. Dâ◊fi~åã≤^Õúó Jx
™êOYºã¨∂„`åÅ∞ (1–92) ¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~Ú. JO>Ë ''Dâ◊fi~°∞_»∞ =Ù<åfl_»<Õ „Ѩ=∂}O
ã≤kúOK«_»OÖË^Œ∞—— Jx nx J~°÷O. Hõ#∞Hõ ™êOYºO xsâ◊fi~°ã≤^•úO`«"Õ∞. HÍx, `«~åfi`«
HÍÅOÖ’ =∂„`«O Z=~À ^•xÖ’ Dâ◊fi~°`«`åfixfl ‰õÄ_® KÕiÛ ¿ãâ◊fi~°O KÕâß~°∞.
 254 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
™êOYº ã¨∂„`åʼnõΩ Dâ◊fi~°Hõ$+¨μ‚_»∞ 72 HÍiHõÅ∞ ~°zOKå_»∞. PÜ«∞# „H©ã¨∞Îâ◊HõO
2= â◊`åaú"å_»∞. P „QÆO^äŒOÖ’ K≥ѨÊ|_ç#\ì̃k xsâ◊fi~° ™êOYº"Õ∞. WOHÍ K«~°Hõ ã¨OÇ≤Ï`«,
ÉèÏ~°`«O. ÉèÏQÆ=`«O, ÉèíQÆ=næ`« "≥Ú^ŒÖˇ·# „QÆO^ä•ÅÖ’ ‰õÄ_® ™êOYº ^Œ~°≈# q=~°}
=ÙOk. HÍx Jk ¿ãâ◊fi~° ™êOYºO. ™êOYºã¨∂„`åʼnõΩ „H©ã¨∞Îâ◊HõO 16= â◊`åaÌ"å_≥·#
q*Ï˝# aè‰õΔΩ=Ù ‰õÄ_® ÉèÏ+¨ºO „"åâß_»∞. Jx~°∞^Œ∞ú_»∞ =∞~˘Hõ ÉèÏ+¨ºHÍ~°∞_»∞.
~Ô O_»∞ `«`åfiÅ∞
™êOYºO Ô~O_Õ Ô~O_»∞ =¸Å`«`åfiÅ#∞ „ѨuáêkOzOk. XHõ\ ˜ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞,
Ô~O_»=k „ѨHõ$u. D Ô~O_»∂ ã¨fi`«O„`« `«`åfiÅ∞. XHõ^•xH˘Hõ\ ˜ HÍ~°}O HÍ=Ù. XHõ^•x
#∞Oz XHõ\ ˜ [x‡OK«Ö^Ë ∞Œ . ^ÕxHõ^Õ J<åk, J#O`«O ‰õÄ_®. ~Ô O_»∂ Ѩ~㰠ʨ ~° q~°∞^Œ`ú `« åfiÅ∞.
"å\˜H˜ ZHõ¯_® U áÈeHÍ ÖË^Œ∞.
ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ â◊√^ŒúK≥·`«#º ã¨fi~°∂ѨÙ_»∞. (pure consciousness) "Õ^•O`«∞Å∞ K≥¿ÑÊ
r"å`«‡ =O\˜"å_»∞. J~Ú`Õ "Õ^•O`«∞Å r"å`«‡‰õΩ, Ѩ~°=∂`«‡‰õΩ ÉèË^ŒO ÖË^Œ∞. JÜ«∞
=∂`凄|Ǩ‡ J<Õ =∞Ǩ"åHͺxfl |\ì̃ P`«‡ÜÕ∞ „|Ǩχ. HÍx ™êOYºO „|Ǩχ#∞ XѨCHÀ^Œ∞.
P`«‡ =∂„`«"Õ∞ =Ù#flk. J~Ú`Õ P`«‡ XHõ\ ˜ HÍ^Œ∞, J<ÕHõO. P`«‡ JO>Ë Ñ¨Ù~°∞+¨μ_»∞.
ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ ã¨KÕ`«#∞_»∞. „ѨHõ$u JKÕ`«#O. ѨÙ~°∞+¨μÅ∞ Jã¨OMϺ‰õΩÅ∞ HÍQÍ, „ѨHõ$u
UÔH·HõO, XˆH XHõ\ ˜. ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ x„+≤¯Ü«Ú_»∞ (inactive), „ѨHõ$u „H˜Ü«∂je. (active).
ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ x~°∞æ}∞_»∞, „ѨHõ$u „uQÆ∞}Ï`«‡HõO. ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ Éè’HõÎ. „ѨHõ$u Éè’QƺO. ѨÙ~°∞+¨μxH˜
„ѨHõ$u ¢ã‘Î. ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ „ѨѨOKåxH˜ ã¨$+≤ìHõ~°Î HÍ_»∞. J`«_»∞ J„Ѩã¨=^èŒi‡. HÍQÍ „ѨHõ$u
#∞OKÕ ã¨=∞ãÎ̈ qâ◊fiO "≥Å∞=_çOk.
„ѨHõ$u (nature) JO>Ë Éè∫uHõ Ѩ^•~°÷ (matter). HÍx Jk WO„kÜ«∂ʼnõΩ
JQÀK«~°O. =∞i Jk =Ù#fl@∞ì ™êOY∞ºÅ∞ ZÖÏ ÉèÏqOKå~°∞?
=¸_»∞ *Ï˝# Ñ„ =¨ ∂}ÏÅ∞
™êOY∞ºÅ∞ *Ï˝<åxH˜ =¸_»∞ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ JOwHõiOKå~°∞. XHõ\ ˜ „Ѩ`«ºHõΔ
„Ѩ=∂}O. JO>Ë *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å^•fi~å ÅaèOKÕ *Ï˝#O. Ô~O_»=k J#∞=∂# „Ѩ=∂}O.
JO>Ë Ñ¨Ó~åfi#∞Éèí=O ^•fi~å XHõ^•xfl |\˜ì =∞~˘Hõ ^•xfl TÇ≤ÏOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ PHÍâ◊O xO_® #Å¡\ ˜ =∞|∞ƒÅ∞<åfl~Ú. JO>Ë Jq "å# ‰õΩiÑ≤OKÕ
=∞|∞ƒÅ#fl=∂@. ^Œ∂~°OQÍ XHõ KÀ@ á⁄QÆ HõxÑ≤ã¨∞Î#flk. JO>Ë JHõ¯_» xѨC =Ù#fl
^Œ#fl=∂@. ã¨=Ú„^Œ[ÅOÖ’ XHõ h\˜ K«∞Hõ¯#∞ ~°∞z K«∂¿ãÎ Jk LѨÊQÍ L#flk. JO^Œ∞KÕ`«
J^ŒO`å LѨCh~°∞ Jx „QÆÇ≤Ï™êÎ=Ú. W=hfl J#∞=∂# „Ѩ=∂}ÏxH˜ L^•Ç¨Ï~°}Å∞.
 255 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=¸_»=k â◊|Ì „Ѩ=∂}O. XHõ Q˘Ñ¨Ê ѨO_ç`«∞_»∞ ™êkèHÍ~°OQÍ „"åã≤# ^•xfl |\˜ì,
K≥Ñ≤Ê#^•xfl |\˜ì *Ï˝<å~°˚# KÕÜ«∞_»O. ^•^•Ñ¨ÙQÍ Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«ã¨∞÷ÅO^Œ~°∞ "Õ^•Å#∞
#=Ú‡`å~°∞. "Õ^•Å∞ "åiH˜ â◊|Ì „Ѩ=∂}O „H˜OkH˜ =™êÎ~Ú.
„ѨHõ$u WO„kÜ«∞ QÀK«~°O HÍ^Œ∞ Hõ#∞Hõ J#∞=∂# „Ѩ=∂}O`À ™êOY∞ºÅ∞
TÇ≤ÏOKå~°∞. D ã¨=∞ãÎ̈ qâ◊fiO, JO^Œ∞Ö’x J#O`« HÀ\˜ =ã¨∞Î=ÙÅ∞ ZHõ¯_ç#∞Oz =KåÛ~Ú?
ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ ã¨$lOKå_»#flk ã¨Ô~·# ã¨=∂^è•#O HÍ^Œ∞. ÉèíQÆ=O`«∞_≥·<å ÖËx^•x #∞Oz
=Ù#fl^•xfl ZÖÏ ã¨$l™êÎ_»∞? â◊¥#ºO #∞Oz Un ~å^Œ∞. L#fl^•x #∞OKÕ =∞~˘Hõ\ ˜
U^≥·<å =ã¨∞ÎOk. qâ◊fiO, ^•xÖ’x =ã¨∞Î=ÙÅ∞ "å\˜`À ã¨=∂# ^èŒ~°‡O QÆÅ ^•x #∞OKÕ
=zÛ =ÙO_®e. W=hfl Éè∫uHõ Ѩ^•~°÷O`À xi‡`«"≥∞ÿ#q Hõ#∞Hõ "å\˜H˜ =¸Å"≥∞ÿ# Ѩ^•~°÷O
‰õÄ_® Éè∫uHõ"Õ∞ J~Ú=ÙO_®e. J^Õ „ѨHõ$u.
Éè∫uHõ qâßfixH˜ Éè∫uHõ „ѨHõ$u HÍ~°}=∞x ZÖÏ K≥ѨÊQÆÅO?
ã¨`å¯~°º"å^ŒO
™êOYº ^Œ~°≈#OÖ’ XHõ =ÚYº ã¨∂„`«O ã¨`å¯~°º"å^ŒO. Wk HÍ~°ºHÍ~°} ã¨O|O^è•xfl
x~°fizOKÕ ã≤^•úO`«O. HÍ~°ºO, HÍ~°}O "Õ̂~fi~°∞ HÍ=Ù. Ô~O_»∂ XHõ>Ë. JO>Ë HÍ~°}OÖ’
"≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz HÍ~°ºOJ<Õk QÆiƒù`«"≥∞ÿ =ÙO@∞Ok. JO`Õ `«Ñ¨Ê H˘`«ÎQÍ, JѨÊ\˜HõѨC_»∞
ѨÙ@∞ì‰õΩ~å^Œ∞. =∞„i q`«Î#OÖ’ #∞Oz =∞„i K≥@∞ì =ã¨∞ÎOk. JO>Ë =∞„i q`«Î#OÖ’ =∞„i
K≥@∞ì "≥Ú^Œ\ ˜#∞Oz QÆiƒù`«OQÍ =Ù#fl^Œ#fl=∂@. J~Ú`Õ, =∞„iK≥@∞ì ã¨∂Hõ;~°∂ѨOÖ’,
q∞h Ãã·AÖ’ =∞„i q`«∞ÎÖ’ =Ù#fl^ŒxHÍ^Œ∞. =∞„iK≥@∞ìQÍ Ñ¨i}q∞OK«_®xH˜ `«y# ÅHõΔ}ÏÅhfl
=∞„iq`«∞ÎÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜#∞Oz =Ù<åflÜ«∞#fl=∂@.
JÖψQ =∞\ì̃#∞Oz `«Ü«∂~°ÜÕ∞º =∞\ì̃ ‰õΩO_» P =∞\ì̃Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜#∞Oz =Ù#flk.
J~Ú`Õ J=ºHõÎ ~°∂ѨOÖ’ =ÙO@∞Ok. JÖψQ |OQÍ~°Ñ¨Ù Q˘Å∞ã¨∞ |OQÍ~°Ñ¨Ù =Ú^ŒÌÖ’
QÆiƒù`«OQÍ, J=ºHõÎOQÍ =ÙO@∞Ok. D q^èŒOQÍ HÍ~°ºO J<Õk HÍ~°}OÖ’ QÆiƒù`«OQÍ
"≥Ú^Œ\ ˜#∞Oz =ÙO@∞Ok† =ÙO_ç f~°∞`«∞Ok, JÖÏ QÆiƒù`«OQÍ "≥Ú^Œ\ ˜#∞Op ÖËHõáÈ`Õ
^Õx #∞Oz U^≥·<å ~å=K«∞ÛQÍ ? =∞\ì̃Ö’ #∞Oz |OQÍ~°Ñ¨Ù #QÆ ~å=K«∞ÛQÍ? =∞„i q`«∞Î
#∞Oz =∂q∞_ç "≥ÚHõ¯ ~å=K«∞ÛQÍ? JÖÏ ~å=_»O ÖË^ŒO>Ë |OQÍ~°Ñ¨Ù #QÆ |OQÍ~°Ñ¨Ù
=Ú^ŒÌÖ’#∞, =∞„i K≥@∞ì ÅHõΔ}ÏÅ∞ =∞„i q`«∞ÎÖ’#∞ "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz =Ù<åflÜ«∞#fl=∂@.
n<Õfl ã¨`å¯~°º "å^ŒO (ã¨`üHÍ~°ºO) JO\Ï~°∞. (ã¨`ü JO>Ë =Ù#flk. HÍ~°ºO JO>Ë effect)
D "å^•xfl J#∞ã¨iOz ã¨=∞ãÎ̈ Éè∫uHõ qâ◊fiO, Éè∫uHõ =ã¨∞Î=ÙÅ∞ Éè∫uHõ „ѨHõ$u
#∞Oz =KåÛÜ«∞x =∞#O TÇ≤ÏOK«=K«∞Û. J~Ú`Õ Éè∫uHõ „ѨHõ$u ZÖÏ =ÙO@∞O^À =∞#‰õΩ
 256 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`≥eÜ«∞^Œ∞. Éè∫uHõ =ã¨∞=Î ÙÅ∞ =∂„`«"∞Õ =∞#‰õΩ Hõ#|_»`å~Ú. "å\˜x |\ì̃ "å\˜H˜ HÍ~°}"≥∞#ÿ ,
"å\˜`À ã¨=∂# ^èŒ~°‡O QÆÅ „ѨHõ$ux TÇ≤ÏOK«∞HÀ"åe.
TǨÏ=∂„`«"∞≥ #ÿ „ѨH$õ ux Ü«∞^ä•~°O÷ QÍ HõxÑ≤ã∞¨ #Î fl D Éè∫uHõ „ѨÑO¨ KåxH˜ HÍ~°}=∞x
J#∞HÀ=_»O Jã¨OQÆ`«O HÍ^• Jx „ѨtflOK«=K«∞Û. HÍx, „áêp# HÍÅOÖ’ „w‰õΩ `«`«fi"Õ`«Î
_≥"≥Ú„Hõ\ ©ãπ QÍx, "≥·âı+≤‰õΩ_≥·# Hõ}Ï^Œ∞_»∞QÍx, P^èŒ∞xHõ Éè∫uHõ âßG"Õ`«ÎÅ∞ QÍx
U=∞O@∞<åfl~°∞? HõO\˜H˜ Hõ#|_»x Ѩ~°=∂}∞=ÙÖ’, Ѩ~°=∂}∞ â◊HõÖÏÖ’ D ã¨=∞™êÎxH˜
HÍ~°}=∞x, "å\˜ #∞OKÕ qâ◊fi=∞O`å U~°Ê_çO^Œx K≥ѨÊ_»O ÖË^•? Jk ˆH=ÅO J#∞=∂#
„Ѩ=∂}O`À<À, QÆ}˜`« âߢ™êÎ^è•~°OQÍ<À K≥Ñ≤Ê#^Õ HÍ^•?
Ѩi}Ï=∞ "å^ŒO
JO^Œ∞KÕ`« XHÍ<˘Hõ „ѨHõ$u #∞Oz, JO>Ë Éè∫uHõѨ^•~°÷O J<Õ =¸Å`«`«fiO #∞Oz
D ã¨=∞ãÎ̈ „ѨѨOK«O =zÛO^Œ#_»OÖ’ Jã¨OQÆ`«O Ug∞ ÖË^Œ∞. J~Ú`Õ ZÖÏ =zÛO^Œ<Õk
„Ѩâ◊fl.
„Ѩ H õ $ u JKÕ ` « # O ( unconscious) J~Ú<å „H˜ Ü « ∂ `« ‡ Hõ O , 㨠$ [<å`« ‡ Hõ O ,
Ѩi}Ï=∂`«‡HõO. „ѨHõ$u „Hõ=∞Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ_»O=Å¡ „ѨѨOK«O U~°Ê_çOk. ZO^Œ∞‰õΩ,
ZÖÏ „Hõ=∞Ѩi}Ï=∞O K≥OkOk JO>Ë „ѨHõ$u ¢ã‘Î. Jk `«# ã¨g∞ѨOÖ’ =Ù#fl ѨÙ~°∞+¨μ_ç
#∞Oz „¿Ñ~°} á⁄Ok Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∞Ok. P ѨÙ~°∞+¨μxH˜ Éè’Qƺ q+¨Ü«∞OQÍ, JO>Ë
P ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ J#∞ÉèíqOK«_®xH˜ gÅ∞QÍ D „ѨѨOKåxfl Jk ã¨$lOzOk.
„ѨHõ$uH˜ „¿Ñ~°} ZÖÏ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok? „ѨHõ$u „uQÆ∞}Ï`«‡HõO. P =¸_»∞ QÆ∞}ÏÅ∞
ã¨`«fi~°[ã¨Î"≥∂ QÆ∞}ÏÅ∞. Wq ã¨=∞ã≤÷u (equilibrium) Ö’ =ÙO>Ë „¿Ñ~°} ~å^Œ∞. HÍx
XHõ^•xfl XHõ\ ˜ Ju„Hõq∞OKåÅx „Ѩܫ∞uflOK«_»OÖ’ "å\˜ ã¨=∞ã≤÷u K≥kiáÈ~Ú, "≥·+¨=∞ºã≤÷u
U~°Ê_ç, „ѨHõ$uH˜ „¿Ñ~°} HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok† Ѩi}Ï=∞O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
„ѨHõ$u D „H˜Ok q^èŒOQÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∞O^Œx ™êOY∞ºÅ∞ „ѨuáêkOKå~°∞.
„ѨHõ$u #∞Oz "≥Ú^Œ@QÍ =∞ǨÏ`ü |Ü«∞Öˇfi_»Å∞`«∞Ok. =∞ǨÏ`ü JO>Ë |∞kú. (intelli-
gence). |∞kú JO>Ë xâ◊ÛÜ«∂`«‡Hõ`«† Wk =∞Oz, Wk K≥_»∞, Wk HÀ~°^Œy#k, Wk HÍ^Œ∞
J<Õ xâ◊ÛÜ«∞O KÕ¿ãk. „ѨHõ$u JKÕ`«#O J~Ú#ѨC_»∞, ^•x #∞Oz `«kfi~°∞^Œú"≥∞ÿ# |∞kú
ZÖÏ L`«Ê#fl=∞=Ù`«∞Ok? ''`«`«ûxfl^è•<å ^Œkëêª`«$`«fiO =∞}˜=`ü—— (1–96) Jx
™êOYº^Œ~°≈#O K≥|∞`«∞flk. JO>Ë ã¨∂^ŒO@∞~å~Ú ^ŒQÆæ~°QÍ W#∞=Ú =Ù#flѨC_»∞ W#∞=Ú
ZÖÏ „Ѩ=iÎã¨∞ÎO^À JÖÏQÆ Ñ¨Ù~°∞+¨μx ã¨xfl^è•#OÖ’ „ѨHõ$u „Ѩ=iÎã¨∞ÎOk. ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ P
q^èŒOQÍ Hõ~°Î. JHõ~°Î‰õÄ_®. (J`«_çH˜, Ji™êì\ ˜Öò ÉèÏqOz# (unmoving mover) ‰õΩ QÆÅ
 257 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
áÈeHõ QÆ=∞xOK«O_ç.) JO>Ë ã¨g∞Ѩã¨∞÷_≥·# ѨÙ~°∞+¨μx K≥·`«#ºO #∞Oz „¿Ñ~°} á⁄Ok
„ѨHõ$u |∞kúx Pq+¨¯iã¨∞ÎOk. |∞kúÖ’ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ „ѨuѶ¨e™êÎ_»∞. „ѨuaOa™êÎ_»∞.
=∞ǨÏ`ü (|∞kÌ) #∞Oz JǨÏOHÍ~°O (ego) [xã¨∞ÎOk. JǨÏO JO>Ë '<Õ#∞— J<Õ
ã¨Ê $Ǩφ `å#∞ "Õ~°∞, W`«~° „ѨѨOK«O "Õ~°∞ J<Õ Z~°∞Hõ (sense of self). ^•x#∞Oz
Ѩ^ŒH˘O_»∞ WO„kÜ«∂Å∞, ѨOK«`«<凄`«Å∞, ѨOK« =∞ǨÉèí∂`åÅ∞ =™êÎ~Ú.
Ѩ^ŒH˘O_»∞ WO„kÜ«∂Å∞ Wq : ѨOK« Hõ̂~‡O„kÜ«∂Öˇ·# "å‰õΩ¯. (=∂@ÖÏ_»_®xH˜
LѨHõiOKÕ <À~°∞ ÖË^• <åů), KÕ`«∞Å∞, HÍà◊√§, áêÜ«Ú=Ù (qã¨~°̊<ÕO„kÜ«∞O), [#<ÕO„kÜ«∞O.
ѨOK« *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Öˇ·# <Õ„`åÅ∞, „â’„`åÅ∞, `«fi‰õΩ¯ (ã¨Êˆ~≈O„kÜ«∞O). =Ú‰õΩ¯, lǨÏfi
(~°∞zK«∂¿ã W„kÜ«∞O). Ѩ^ŒH˘O_»=k JO`«iO„kÜ«∞"≥∞ÿ# =∞#ã¨∞û (PÖ’zOKÕk).
ѨOK«`«<凄`«ÅO>Ë ~°∂Ѩ, ~°ã¨, QÆO^èŒ, â◊|Ì, ã¨Ê~°≈Å∞. ѨOK« =∞ǨÉèí∂`åÅO>Ë
Ѩ$^ä•fiѨº¿ãÎ*’"åÜ«Ú~åHÍâßÅ∞ (<ÕÅ, h~°∞, Jyfl, "åÜ«Ú=Ù, PHÍâ◊O.)
™êOYºO JO>Ë ã¨=∞ºH± *Ï˝#O Jx XHõ J~°÷O =ÙOk. ã¨OYº‰õΩ ã¨O|OkèOz#
Jx =∞~˘Hõ J~°÷O ‰õÄ_® =ÙOk. ã¨`åºxfl ã¨OMϺѨ~°OQÍ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. Hõ#∞Hõ, D
âßGO ™êOYºO J~ÚOk. ™êOYºO "≥Ú`«ÎO. 25 `«`åfiÅ#∞ ¿Ñ~˘¯O@∞#flk: ѨÙ~°∞+¨μ_»∞,
„ѨHõ$u, |∞kú, JǨÏOHÍ~°O, =∞#ã¨∞û, J~Ú^Œ∞ `«<凄`«Å∞, J~Ú^Œ∞ *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞,
J~Ú^Œ∞ Hõˆ~‡O„kÜ«∂Å∞, J~Ú^Œ∞ =∞ǨÉèí∂`åÅ∞.
„ѨHõ$uH˜ J=ºHõÎO J<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® =ÙOk. JO>Ë =ºHõÎO HÍx (unmanifested)
=¸Å Ѩ^•~°÷O, =¸Å`«`«fiO. J=ºHõÎO#∞Oz =ºHõÎ"≥∞ÿ#^Õ D Éè∫uHõ „ѨѨOK«O (mani-
festation). D ã¨=∞ãÎ̈ „ѨѨOKåxH˜ „ѨHõ$`Õ P^è•~°O. J^Õ =ÚYºO. JO^Œ∞KÕ`« ^•xH˜
„Ѩ^è•#O J<Õ =∞~˘Hõ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® =ÙOk.
„Ѩu ^•xH˜ XHõ HÍ~°}O =ÙO@∞Ok Hõ^•? „ѨHõ$uH˜ Uk HÍ~°}O J<Õ „Ѩâ◊fl
J~°÷O ÖËxk, J_»QÆ~åxk. „Ѩu ^•xH˜ XHõ HÍ~°}O =Ù#flѨÊ\˜H˜, Jxfl\˜H© Pk HÍ~°}O
J<Õk XHõ\ ˜ =ÙO@∞Ok. ZHõ¯_À XHõ KÀ@ HÍ~°}ÏÅ `À~°}ÏxH˜ ѨÙÖò™êìÑπ ÃÑ@ìHõáÈ`Õ
Jk J~°÷ ~°Ç≤Ï`«OQÍ, Jã¨O`«OQÍ ™êyáÈ`«∞Ok. „ѨHõ$uH˜ HÍ~°}O J^Õ =∂ki „ѨHõ$u
JO\Ï~°#∞HÀO_ç. ^•xH˜ Uk HÍ~°}O JO>Ë J^Õ =∂ki „ѨHõ$u J<åe. ^•xH˜ HÍ~°}O
uiy J^Õ =∂ki..... JO^Œ∞KÕ`« "≥Ú^Œ\’¡<Õ XHõ „ѨHõ$u`À<Õ ã¨i ÃÑ@∞ìHÀ"åe.
x*ÏxH˜ „ѨHõ$u ^Õhfl `«#O`«@ `å#∞ ã¨$lOK«^Œ∞. Jk Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∞Ok.
JO`«=~°‰õΩ ^•xÖ’ J=ºHõÎOQÍ =Ù#fl `«`åfiÅ∞ =ºHõÎ~°∂ѨO ^èŒi™êÎ~Ú JO`Õ.
„ѨH$õ uÖ’ #∞Oz =zÛ# D "Õ̂~fi~°∞ =ã¨∞=Î ÙÅhfl Ѩiq∞`« Ѩi=∂}O Hõey#q,
#â◊fi~°"≥∞ÿ#q, HÍ~°}ã¨Ç≤Ï`«"≥∞ÿ#q, J<ÕHõ"≥∞ÿ#q, Jã¨fi`«O„`«"≥∞ÿ#q, =ºHõÎ"≥∞ÿ#q. "å\˜H˜
HÍ~°}"≥∞ÿ# „ѨHõ$u =∂„`«O UHõO, J#O`«O, âßâ◊fi`«O, ã¨~°fi"åºÑ¨HõO, JѨiq∞`«O,
J=ºHõÎO.
 258 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ѨÙ~°∞+¨μ_»∞
WHõ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ : ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ XHõ_»∞ HÍ^Œ∞. Jã¨OMϺHõ ѨÙ~°∞+¨μÅ∞<åfl~°∞. „Ѩu rq
XHõ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞. J`«_»∞ â◊√^Œú K≥·`«#º ã¨fi~°∂ѨÙ_»∞ (Pure consciousness) x„+≤¯Ü«Ú_»∞,
x~°∞æ}∞_»∞ Hõ^•? J@∞=O\˜ "å_»∞ XHõ_»∞<åfl_»x ZO^Œ∞‰õΩ, ZÖÏ TÇ≤ÏOKå~°∞? JO>Ë
„Ѩ H õ $ u `« # ∞fl `å#∞ „Ѩ Ñ ¨ O K« O QÍ, „Ѩ Ñ ¨ O K« O Ö’x qq^è Œ =㨠∞ Î = ÙÅ∞QÍ
Ѩi}q∞OѨ*Ëã¨∞‰õΩO@∞#flk Hõ^•? ^•xH˜ HÍ~°}O „ѨѨOKåxfl ѨÙ~°∞+¨μxH˜ Éè’Qƺ q+¨Ü«∞OQÍ
KÕÜ«∞_»"Õ∞. ÖËHõáÈ`Õ „ѨHõ$u Ѩi}Ï=∂xH˜ J~°÷"Õ∞ ÖË^Œ∞. „ѨHõ$u Éè∫uHõ „ѨѨOK«OQÍ
Ѩi}q∞ã¨∞Î#flk Hõ#∞Hõ<Õ ^•xH˜ „¿Ñ~°}QÍ Ñ¨Ù~°∞+¨μ_»<Õ =¸Å`«`«fiO XHõ\ ˜ =ÙO_»=Åã≤
=ÙO@∞Ok. JO`ÕHÍ^Œ∞. „ѨѨOK«OÖ’ ã¨~°fi„`« HõxÑ≤OKÕ XHõ xiú+ì̈„Hõ=∞O, xÜ«∞=∞|^Œú`«#∞
|\ì̃ ‰õÄ_® K≥·`«#º ã¨fi~°∂Ѩ"≥∞ÿ# ѨÙ~°∞+¨μ_ç „¿Ñ~°}#∞ TÇ≤ÏOK«=K«∞Û.
J~Ú`Õ Ñ¨Ù~°∞+¨μ_»∞ x„+≤¯Ü«Ú_»∞ Hõ^•, =∞i „ѨѨOKåxfl ZÖÏ Éè’y™êÎ_»∞? |∞kú
J<Õk „ѨѨOKåxH˜, ѨÙ~°∞+¨μxH˜ =∞^茺 "åÇ≤ÏHõ. |∞kúÖ’ „ѨѨOK«=∞O`å xHΔ̃ÑÎ̈O. P |∞kú
ѨÙ~°∞+¨μxÖ’ „ѨuѶ¨eã¨∞ÎOk. ^•x Ѷ¨e`«OQÍ Ñ¨Ù~°∞+¨μ_»∞ `å<Õ |∞kú Jx, `«# HÀã¨"Õ∞
„ѨѨOK«O Jx „ÉèÏOuH˜ Ö’#=Ù`å_»∞. x*ÏxH˜ ѨÙ~°∞+¨μxH˜ Ug∞ JO@^Œ∞. HÍx Jq"ÕHõO
=Å¡, J*Ï˝#O =Å¡ P „ÉèÏOu HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. ã¨fiK«Ûù"≥∞ÿ# ã¨Êù\ ˜HõO ^ŒQÆæ~° Z„~°x ѨÙ=Ùfi
=ÙO>Ë ã¨Êù\ ˜HõO ‰õÄ_® Z„~°|_»∞`«∞Ok. ѨÙ=Ùfi#∞ `˘ÅyOK«QÍ<Õ ã¨Êù\ ˜HõO Ü«∞^䕄ѨHÍ~°O
`≥Å¡QÍ „ѨHÍtã¨∞ÎOk.
JÖψQ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ „ѨHõ$uH˜ ã¨g∞ѨOQÍ, ^•x`À Hõeã≤ =Ù#flO^Œ∞<Õ, „ѨHõ$u #∞Oz
U~°Ê_ç# „ѨѨOK« |O^èŒO J`«xH˜ `«QÆ∞Å∞‰õΩO@∞Ok† ^•x`À J`«xH˜ „ѨѨOK« ^Œ∞óYO
‰õÄ_® JO@‰õΩO@∞Ok.
u„ q^èŒ ^Œ∞óYO
^Œ∞óYO =¸_»∞ q^è•Å∞ :
''J^äŒ „uq^èŒ ^Œ∞óMÏ`«ºO`« x=$uÎ
~°`«ºO`« ѨÙ~°∞ëê~°÷:——
J<Õ ã¨∂„`«O`À HõÑ≤Å™êOYº ^Œ~°≈#O „áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok. JO>Ë =¸_»∞ q^è•Öˇ·#
^Œ∞óMÏÅ#∞ ѨÓiÎQÍ #tOѨ *ËÜ«∞_»"Õ∞ <åÅ∞QÆ∞ ѨÙ~°∞ëê~åúÅÖ’H˜ =ÚYº"≥∞ÿ# ѨÙ~°∞ëê~°÷O.
JO>Ë "≥∂HõΔO.
1. P^蕺u‡HõO : "åº^èŒ∞Å =Å¡ HõeˆQ â◊s~°Hõ ÉÏ^èŒÅ∞, HÍ=∞„HÀ^è•^Œ∞Å =Å¡ HõeˆQ
=∂#ã≤Hõ ÉÏ^èŒÅ∞ P^蕺u‡Hõ ^Œ∞óYO. 2) Pkè Éè∫uHõO : áê=ÚÅ∞, ѨÙÅ∞Å =O\˜ „‰õÄ~°
[O`«∞=ÙÅ =Å¡ HõeˆQ ÉÏ^èŒÅ∞, ^˘OQÆÅ∞, ǨÏO`«‰õΩÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# "åi =Å¡ HõeˆQ ÉÏ^èŒÅ∞
Pkè Éè∫uHõ ^Œ∞óMÏxH˜ HÍ~°}O. 3) Pkè ^≥·qHõO : Jyfl „Ѩ=∂^ŒO, Ju =$+≤ì J<å=$+≤ì,
 259 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`«∞áê#∞Å∞, =~°^ŒÅ∞, Ñ≤_»∞QÆ∞áê@∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# J<åǨ˙`åÅ∞ Pkè ^≥·qHõ ^Œ∞óYHÍ~°}ÏÅ∞.
g\˜x ^Œ∞óY „`«Ü«∞O JO\Ï~°∞.
D „uq^èŒ ^Œ∞óMÏÅ#∞ ™ê^è•~°}ÀáêÜ«∂Å`À `˘ÅyOK«∞HÀ=_»O Hõ+¨ìO HÍ^Œ∞,
"≥·^ŒºO`À "åº^èŒ∞Å#∞ #Ü«∞O KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. #^Œ∞ʼnõΩ P#Hõ@ìÅ∞ Hõ\ ˜ì, HÍÅfiÅ∞ „`«qfi
Du ÉÏ^èŒÅ#∞ `«yæOK«∞HÀ=K«∞Û, x["Õ∞, HÍx, W@∞=O\˜ LáêÜ«∂Åhfl `å`å¯eHõ"≥∞ÿ#q.
=∂#=rq`« ^Œ ∞ óMÏÅ#∞ WÖÏO\˜ ™ê^è • ~° } „áêѨ O zHÀáêÜ« ∂ Å∞ âßâ◊ fi `« O QÍ
`˘ÅyOK«ÖË=Ù. âßâ◊fi`« ^Œ∞óY x=$uÎH˜ XˆH =∂~°æO =Ù#flk. Jk „ѨHõ$u ÅOѨ@O #∞Oz
ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ âßâ◊fi`«OQÍ q=Ú‰õΩÎ_»∞ HÍ=_»O.
ѨÙ~°∞+¨μ_»∞, ÖËHõ r"å`«‡ `å<Õ D „ѨѨOK«O ã¨∞Y ^Œ∞óMÏÅ#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ
J#∞Éèíqã¨∞Î<åfl#<Õ „Éèí=∞Ö’ Ѩ_»_»O =Å¡<Õ J`«_»∞ ^Œ∞óMÏʼnõΩ Ö’#=Ù`«∞<åfl_»∞. HÍx, `å#∞
"Õ~°∞, `«#‰õΩ Un JO@^Œ∞, `å#∞ ™êH˜Δ=∂„`«∞_»∞, â◊√^ŒúK≥·`«#ºã¨fi~°∂ѨÙ_»∞ J<Õ q"ÕHõO
J`«xÖ’ L^Œ~ÚOz#ѨC_»∞, `å#∞ „ѨHõ$u HõO>Ë "ÕÔ~·#"å_»∞ J<Õ *Ï˝#O Hõey#ѨC_»∞,
J`«_»∞ ^Œ∞óY q=Ú‰õΩÎ_»=Ù`å_»∞. J^Õ "≥∂HõΔO.
"≥∂HõΔ„áêÑ≤Î
J@∞=O\˜ *Ï˝#O HõÅQÆ#O`«=~°‰Ωõ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ uiy ã¨O™ê~° ÅOѨ@OÖ’ z‰õΩ¯‰õΩx,
[##=∞~°} K«„HõOÖ’ Ѩ_ç u~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO\Ï_»∞. ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞`åÅÖ’ ÃÑH˜¯O\˜=Öˇ
™êOYºO ‰õÄ_® ѨÙ#~°̊#‡, Hõ~°‡ ã≤^•úO`åÅ#∞ #=Ú‡`«∞Ok. ѨÙ}º, áêѨHõ~°‡Å Ѷ¨e`åÅ#∞
=∞~°∞K«\ ˜ [#‡Ö’ J#∞ÉèíqOKåeûO^Õ. ѨÙ}ºHõ~°‡Å =Å¡ ‰õÄ_® =ÚHÎ̃ HõÅQÆ^Œ∞. *Ï˝<À^ŒÜ«∞O
=Å¡<Õ "≥∂HõΔO Åaèã¨∞ÎOk.
ѨÙ#~°˚x‡OKÕk Uk? =∞~°}O`À ã¨∂÷Åâ◊s~°O #tOz<å, JO`«óHõ~°} "≥Ú^ŒÖˇ·#
"å\˜`À ‰õÄ_ç# ã¨∂HõΔ ‡â◊s~°O #tOK«^Œ∞. ^•<Õfl eOQÆâ◊s~°O Jx ™êOY∞ºÅ∞ ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞.
=∞~°}Ï#O`«~°O P eOQÆ â◊s~°"Õ∞ =∞~˘Hõ ã¨∂÷Åâ◊s~åxfl P„â◊~ÚOz ѨÙ#~°̊x‡ã¨∞ÎOk. P
eOQÆ â◊s~°"Õ∞ `å#∞QÍ ÉèÏqOz ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ ѨÙ#óѨÙ#ã¨ûO™ê~° ™êQÆ~°OÖ’ =Úxy
`ÕÅ∞`«∂O\Ï_»∞. W^ŒO`å „ÉèÏOu Jx J`«_»∞ „QÆÇ≤ÏOz#<å_»∞ J`«xH˜Hõ ã¨O™ê~° |O^èŒO
=ÙO_»^Œ∞† q=Ú‰õΩÎ_»=Ù`å_»∞.
TiˆH `å#∞ "Õ~°∞, „ѨHõ$u "Õ~°∞, „ѨѨOK«O "Õ~°∞, ã¨∂÷Å, ã¨∂Hõ;â◊s~åÅ∞ "Õ~°∞
Jx ÉèÏqOK«∞‰õΩ#flO`« =∂„`å# KåÅ^Œ∞. P q"ÕHÍxfl ã¨∞ã≤÷~°O KÕã¨∞HÀ"åe. Jk JÉèϺã¨O
=Å¡ ã≤kÌã¨∞ÎOk† q~åQÆO =Å¡ Åaèã¨∞ÎOk. nxfl ™êkèOK«_®xH˜ Ü≥∂QÆO XHõ =∂~°æO.
JO^Œ∞KÕ`«<Õ ™êOYºO, Ü≥∂QÆO [O@ ^Œ~°≈<åÖˇ·<å~Ú. ™êOYº^Œ~°≈<åxH˜ ™êOYºÜ≥∂QÆO
Jx ‰õÄ_® ¿Ñ~°∞.
V
 260 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
32. J^äŒ Ü≥∂QÍ#∞ âßã¨#"£∞
+¨_»¤~°≈<åÅÖ’ ™êOYºO QÆ∞iOz q#x"å~°∞O_»=K«∞Û, "≥·âı+≤HõO JO>Ë Uq∞\’
`≥eÜ«∞x"å~°∞O_»=K«∞Û. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ Uq∞\’, „|Ǩχ ã¨∂„`åÅ∞ Uq∞ K≥|∞`«∞<åflÜ≥∂,
PYiH˜ ÉèíQÆ=næ`«Ö’ U=ÚO^À Z~°QÆx "å~°∞ ‰õÄ_® =ÙO_»=K«∞Û.
HÍx, Ü≥∂QÍÉèϺã¨O, Ü≥∂QÆ™ê^èŒ# QÆ∞iOz `≥eÜ«∞x"å~°∞ D ~ÀAÅÖ’ Z=~°∂
=ÙO_»~°∞.
Ѩ„uHõÅ∞, ѨÙã¨ÎHÍÅ ^•fi~å, ˆ~_çÜ≥∂, \˜.q. ^•fi~å, Ü≥∂QÍÉèϺã¨O „Ѩ[ÅÖ’
KåÖÏ "åºÑ≤ÎÖ’H˜ =zÛOk. P~ÀQƺO HÀã¨O, ^ÕǨxfl, =∞#ã¨∞û#∞ J^Œ∞ѨÙÖ’ =ÙOK«∞H˘#_»O
HÀã¨O Ü≥∂QÍÉèϺã¨O XHõ =ÚYº ™ê^èŒ#=∞x KåÖÏ=∞Ok #=Ú‡`å~°∞. P #=∞‡HõO
KåÖÏ=~°‰õΩ x[O ‰õÄ_®. JO^Œ∞ˆH Ü≥∂QÆ™ê^èŒ# <Õ̂~Ê ã¨Oã¨÷Å∞ KåÖÏ KÀ@¡ L<åfl~Ú. XHõ
"åºÑ¨HõOQÍ Ü≥∂QÍã¨<åÅ∞ q^•º~°∞÷ÅÖ’, Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩÅÖ’ ÉÏQÍ áêѨٺÅ~ü.
<≥„Ǩ˙QÍ~°∞ „Ѩuk#O xÜ«∞=∞O `«Ñ¨ÊHõ `≥Å¡"å~°∞ ~°≠Ï=Ú<Õ ÖËz j~å¬ã¨#O "Õ¿ã"å~°∞.
WOk~å QÍOkè ‰õÄ_® qq^è•ã¨<åÅ∞ "Õ¿ã"å~°∞. KåÖÏHÍÅOQÍ ÉèÏ~°fÜ«∞ Ü≥∂QÆ∞Å∞
q^ÕâßʼnõΩ ‰õÄ_® "≥o§ Ü≥∂QÆ q^Œº#∞ „ѨKå~°O KÕâß~°∞. áêâßÛ`«∞ºÅÖ’ ‰õÄ_® J<Õ‰õΩÅ∞
Ü≥∂QÍÉèϺã¨O KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
Ü≥∂QÆ „Ѩ„H˜Ü«∞ ѨÓiÎQÍ ÉèÏ~°fÜ«∞O. ÉÏQÍ „áêp#HÍÅO #∞Oz Jk "åºÑ≤ÎÖ’
=ÙOk. P =∂@‰õΩ =¿ãÎ ã≤O^èŒ∞ <åQÆiHõ`« <å\˜ˆH Ü≥∂QÍÉèϺã¨O ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ `≥Å∞ã¨∞
##_®xH˜ ^•YÖÏQÍ P<å\˜ tÖÏ =Ú„^ŒÅÖ’ Ü≥∂QÍã¨#OÖ’ ‰õÄ~°∞Û#fl XHõ [_»^•i
„Ѩu=∞ Hõ#|_çOk.
"Õ^•ÅÖ’, =ÚYºOQÍ J^äŒ~°fi "Õ^ŒOÖ’, LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ Ü≥∂QÆ „Ѩã¨H˜Î =ÙOk.
É∫^Œ∞úʼnõΩ, *ˇ·#∞ʼnõΩ Ü≥∂QÍÉèϺã¨O ÉÏQÍ `≥Å∞ã¨∞. Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«OÖ’ Ü≥∂QÍxH˜ WO`«
„áêK«∞~°ºO ~å=_®xH˜ |Ǩïâ◊ É∫^Œú, *ˇ·#=∞`åÖË HÍ~°}O.
Ѩ`«O[e HÍÅO
Ü≥∂QÆ™ê^èŒ##∞ XHõ ^Œ~°≈#OQÍ ~°∂á⁄OkOz# "å_»∞ Ѩ`«O[e. PÜ«∞# U HÍÅO
"å_À YzÛ`«OQÍ `≥eÜ«∞^Œ∞. „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 200‰õΩ =ÚO^Œ∞"å_»∞ HÍ_»∞, „H©ã¨∞Îâ◊HõO 300
‰õΩ `«~åfi`« "å_»∞ HÍ_»∞ Jx Ѩiâ’^茉õΩÅ Jaè„áêÜ«∞O. JO>Ë P J~Ú^Œ∞ =O^ŒÅ Uà◊§Ö’
U HÍÅOÖ’x "å_≥·<å HÍ=K«∞Û. =∞# K«i„`«`À =zÛ# zˆH¯ Wk. =∞# ѨÓ~°∞fiʼnõΩ ÉÁuÎQÍ
 261 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HÍÅ*Ï˝#O ÖË^Œ∞, Kåi„`«Hõ *Ï˝#O ÖË^Œ∞. DlÑπì, K≥·<å, ÉÏaÖ’xÜ«∂, „wãπ, ~À"£∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#
„áêp# <åQÆiHõ`«ÅÖ’ U ~å[=Oâ◊O ZѨÊ\˜k, U ~åA ZѨÊ\˜"å_»∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# J<ÕHõ
q=~åʼnõΩ ^•^•Ñ¨ÙQÍ YzÛ`«"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~°O Åaèã¨∞ÎO_»QÍ, =∞# ^ÕâßxH˜ =KÕÛã¨iH˜
|∞^Œ∞Ì_çH˜ ѨÓ~°fiѨ٠K«i„`« JO`å TǨáÈǨÏÅ á⁄QÆ =∞OK«∞ `≥~°Å "≥#∞Hõ ^•‰õΩ¯x
=ÙO_çáÈ~ÚOk. áêâßÛ`«º Ѩiâ’^茉õΩÅ∞ =∞# K«i„`«#∞ ™ê^茺"≥∞ÿ#O`« W=`«eH˜ [~°Ñ¨_®xH˜
„Ѩܫ∞uflOK«QÍ, =∞#O ™ê^茺"≥∞ÿ#O`« J=`«eH˜ [~°Ñ¨_®xH˜ Ü«∞uflOKå=Ú. P =∂@H˘¿ãÎ
XHõq^èŒ"≥∞ÿ# W<£Ñ¶‘iÜ«∂i\© HÍOÃÑ¡H±û`À Jã¨Å∞ =∞# <åQÆiHõ`«, ã¨$ëêì ºk #∞Oz, WOHÍ
=ÚO^Œ∞#∞Oz =Ù#fl^Œ<ÕO`« KèåO^Œã¨`åfixH˜ ‰õÄ_® =∞#O Ö’#Ü«∂º=Ú. U^Õ"≥∞ÿ<å, =∞#
<åQÆiHõ`«‰õΩ, ã¨O㨯 $uH˜, K«i„`«‰õΩ, *ÏuH˜ =¸ÅѨÙ~°∞+¨μÖˇ·# "åi QÆ∞iOz, =∂~°æ^Œ~°≈‰õΩÖˇ·#
"åi QÆ∞iOz KåÖÏ =~°‰õΩ JÉèí∂`« HõÅÊ#Å JÜ≥∂=∞Ü«∞OÖ’<Õ =ÙO_çáÈ=_»O =∞#
^Œ∞~°^Œ$+¨ìO.
WO`«H© Ü≥∂QÆ^Œ~°≈# Hõ~°Î Ѩ`«O[e =∞ǨÏi¬ ZѨÊ\˜"å_À W^Œq∞`«÷OQÍ `≥eÜ«∞^Œ∞.
ZѨÊ\˜"å_≥·`Õ<Õq∞QÍx, `«# HÍÅO <å\˜H˜ "åºÑ≤ÎÖ’ =Ù#fl Ü≥∂QÆ q^•º ~°Ç¨Ï™êºÅ#∞
„HÀ_ôHõiOz Ü≥∂QÆã¨∂„`åÅ∞ ~°zOKå_»∞. PÜ«∞# `«~åfi`« Ü≥∂QÆâßGO =∞iO`«QÍ =$kú
J~ÚOk. `«O„`«âßGO ‰õÄ_® =∞iO`«QÍ =$kú J~ÚOk. `«O„`« âßGO`À Hõeã≤ ǨÏ~î°Ü≥∂QÆO
J<Õ XHõ âßY KåÖÏ „ѨKå~°OÖ’H˜ =zÛOk. ^•<Õfl ‰õΩO_»eh Ü≥∂QÆO Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
™êOYºO Ü≥∂QÆO
WO`« ‰ õ Ω =ÚO^Œ ∞ („H˜ O ^Œ \ ˜ J^è • ºÜ« ∞ OÖ’) K≥ Ñ ≤ Ê #@∞ì ™êOYº^Œ ~ ° ≈ #O`À
ÃÑ#"Õã¨∞‰õΩ#fl^Õ Ü≥∂QÆ^Œ~°≈#O. ™êOYº ã≤^•úO`«O`À ѨÓiÎQÍ UH©Éèíqã¨∞ÎOk Ü≥∂QÆO.
„ѨѨOK«O ^Œ∞óY=∞Ü«∞O. „ѨHõ$u`À ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ `å^•`«‡ºO K≥O^Œ_»O =Å¡ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞
^Œ∞ód`«∞_»=Ù`«∞<åfl_»∞. „ѨHõ$u ˆH¡âßÖËg `«#‰õΩ JO@=Ù Jx ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ "≥·~åQƺO ^•fi~å,
JÉèϺã¨O ^•fi~å „QÆÇ≤ÏOz#ѨÙÊ_»∞ J`«_»∞ ^Œ∞óY q=Ú‰õΩÎ_»=Ù`å_»∞. J^Õ ÔH·=ź ã≤÷u. D
™êOYº ã≤^•úO`åxfl Ü≥∂QÆO ‰õÄ_® JOwHõiã¨∞ÎOk.
J~Ú`Õ, ™êOYºO "≥Ú`«ÎO Ü«∂^ä•~å÷ºxfl 25 `«`åfiÅ`À ‰õÄ_ç#kQÍ ¿Ñ~˘¯#flk.
JO^Œ∞Ö’ Dâ◊fi~°∞_çH˜ ™ê÷#OÖË^Œ∞. JO>Ë ™êOYºO xsâ◊fi~°O. ã¨$+≤ìHõ~°ÎÖË_»x, ã¨$+≤ì ã¨fiÜ«∞O
Éèí∞==∞x JO@∞Ok ™êOYºO. HÍQÍ, Ü≥∂QÆO 26= `«`«fiOQÍ Dâ◊fi~°∞_çx ¿Ñ~˘¯O@∞Ok.
JO>Ë Ü≥∂QÆO J<Õ ^•xfl ¿ãâ◊fi~° ™êOYºOQÍ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û. Dâ◊fi~° „Ѩ}˜^è•#O, â◊~°}ÏQÆu
=Å¡ ‰õÄ_® ÔH·=źO ã≤kúã¨∞ÎO^Œx Ü≥∂QÆO JO@∞Ok. HÍx, Ü≥∂QÆ^Œ~°≈#OÖ’ Dâ◊fi~°∞_çH˜
=ÚYº"≥∞ÿ# áê„`« Ug∞ ÖË^Œ∞. Ü≥∂QÆã¨∂„`åÅÖ’ Dâ◊fi~°∞xH˜ ã¨O|OkèOz#q „ѨH˜ΔáêÎÖˇ·
=ÙO_»=K«∞Û#x, |Ǩïâß Ü≥∂QÆO ‰õÄ_® "≥Ú^Œ\’¡ xsâ◊fi~°"Õ∞#x H˘O^Œ~°∞ ѨO_ç`«∞Å
Jaè„áêÜ«∞O.
 262 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
™êOMϺxH©, Ü≥∂QÍxH˜ Jã¨Öˇ·# ÉèË^ŒO Dâ◊fi~°`«`åfixH˜ ã¨O|OkèOz#k HÍ^Œ∞.
™êOYºO "≥∞@Ѷ≤lH±û, Ü≥∂QÆO Ãã·HÀ Ѷ≤lH±û. ™êOMϺxk *Ï˝#=∂~°æO. Ü≥∂QÍxk ™ê^èŒ#
=∂~°æO, Jk käÜ«∞s, Wk „áêH©ìãπ. ™êOYºO =Å¡ ÅaèOKÕ *Ï˝#O KåÅ^Œx, ^•xfl ã¨∞ã≤÷~°O,
ã¨∞^Œ$_è»O KÕÜ«∞_®xH˜, =∞#â◊≈s~åÅ#∞ J^Œ∞Ѩ٠KÕÜ«∂Åx, P`«‡ ã¨OÜ«∞=∞#O J=ã¨~°=∞x,
Jk n~°…™ê^èŒ# ^•fi~å ™ê^茺=∞x Ü≥∂QÆO JO@∞Ok. Jn Ü≥∂QÆO =Å¡ LѨÜ≥∂QÆO.
Ѩ`«O[e Ü≥∂QÆ ^Œ~°≈#OÖ’ "≥Ú`«ÎO 196 ã¨∂„`åÅ∞<åfl~Ú. "å\˜x <åÅ∞QÆ∞
áê^•Å∞QÍ qÉèílOKå~°∞. Jq ã¨=∂kè áê^ŒO, ™ê^èŒ# áê^ŒO, qÉèí∂u áê^ŒO, ÔH·=źáê^ŒO.
Ü≥∂QÆ ã¨∂`„ åÅ∞
''J^äŒ Ü≥∂QÍ#∞ âßã¨#"£∞—— Jx Ü≥∂QÆã¨∂„`« „QÆO^äŒO „áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok. JO>Ë
'WkQÀ Ü≥∂QÆâßGO „áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞#flk— Jx.
Ü≥∂QÆO JO>Ë Uq∞\’ Ô~O_»= ã¨∂„`«OÖ’ Ѩ`«O[e x~°fizOKå_»∞.
Ü≥∂QÆtÛ`«Î =$uÎ x~À^èŒó (1–2) Ü≥∂QÆO JO>Ë z`«Î =$`«∞ÎÅ x~À^èŒO.
[_»"≥∞ÿ# „ѨHõ$u ѨÙ~°∞+¨μx (r"å`«‡) ™êxfl^茺O=Å¡ „ѨÉèÏq`«"≥∞ÿ Ѩi}Ï=∞O
K≥O^Œ∞`«∞Ok. "≥Ú^Œ@ „ѨHõ$u#∞Oz =∞ǨÏ`ü L^Œƒùqã¨∞ÎOk. =∞ǨÏ`ü JO>Ë |∞kú. n<Õfl
z`«ÎO Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. J@∞=O\˜ z`åÎxH˜ =$`«∞ÎÅ∞O\Ï~Ú. =$`«∞ÎÅO>Ë qHÍ~åÅ∞,
"åºáê~åÅ∞. JO>Ë J#∞HõΔ}O z`«ÎOÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞ ã¨OÉèíqã¨∂Î =ÙO\Ï~Ú. P =∂~°∞ÊÅ#∞,
qHÍ~åÅ#∞, =$`«∞ÎÅ#∞ x~Àkè¿ãÎ ã¨=∂kè ã≤÷u Åaèã¨∞ÎOk. ã¨=∂kè ã≤÷`Õ ÔH·=źO. P ã≤÷uH˜
`À_»Ê_Õ^Õ Ü≥∂QÆO. Ü≥∂QÆO JO>Ë =∞<À qHÍ~åÅ#∞ x~ÀkèOK«_»"Õ∞.
''`«^•„^Œ+¨μì: ã¨fi~°∂¿Ñ=™ê÷#"£∞—— (1–3) z`«Î =$`«∞ÎÅ#∞ x~ÀkèOz#ѨC_»∞ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞
ã¨fiã¨fi~°∂ѨO á⁄O^Œ∞`å_»∞. ã¨fiK«Ûùã¨Êù\ ˜HõO =^ŒÌ U ~°OQÆ∞ ѨÙ=Ùfi#∞ =ÙOz`Õ ã¨Êù\ ˜HõOÖ’ P
~°OQÆ∞ „ѨuѶ¨eOz ã¨Êù\ ˜HõO P ~°OQÆ∞Ö’ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. ѨÙ=Ùfi#∞ `˘ÅyOz#ѨC_»∞ ã¨Ê\˜HõO
uiy ã¨fiK«ÛùOQÍ „ѨHÍtã¨∞ÎOk. JÖψQ z`«Î =$`«∞ÎÅ∞ ѨÙ~°∞+¨μxÖ’ „ѨuѶ¨eOK«_»O =Å¡, P
z`«Î =$`«∞ÎÖË `å#∞ Jx ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ PÜ«∂ qHÍ~åʼnõΩ Ö’#=Ù`å_»∞. z`«Î=$`«∞ÎÅ#∞ x~Àkè¿ãÎ
ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ ã¨fiã¨fi~°∂Ѩ *Ï˝#O á⁄O^Œ∞`å_»∞. (ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ JO>Ë =∞QÆ"å_»∞ Jx HÍ^Œ∞. ¢ã‘Î
ѨÙ~°∞+¨μÅO^ŒiÖ’#∞ „ѨHÍtOKÕ r"å`«‡ Jx J~°÷O.)
z`«Î=$`«∞ÎÅ x~À^èŒO
''JÉèϺ㨠"≥·~åQͺÉèϺO `«xfl~À^èŒó—— (1–12) JÉèϺã¨, "≥·~åQͺŠ^•fi~å z`«Î
qHÍ~åÅ#∞ x~ÀkèOKåe. JÉèϺã¨O JO>Ë z`åÎxfl WO„kÜ«∂Å ^•fi~å „QÆÇ≤ÏOKÕ ÉÏǨϺ
 263 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=ã¨∞Î=ÙÅ #∞Oz =∞m§ =∞m§ =∞~°Å∞Û`«∂ ^•xfl JO`«~°∞‡YO KÕã≤ UHÍ„QÆ`«#∞ JÉèíºã≤Oz
™êkèOK«_»O.
"≥ · ~ åQÆ º O JO>Ë ÉÏǨ Ï º q+¨ Ü « ∂ ŠѨ @ ¡ , 㨠∞ MÏ#∞Éè í " åÅѨ @ ¡ "≥ · = ÚMϺxfl
ÃÑOK«∞HÀ=_»O. nx =Å¡ ѨÙ~°∞+¨μxH˜ (r"å`«‡‰õΩ) z`«ÎO`À ã¨O|O^èŒO #tã¨∞ÎOk. J\˜ì
ã¨O|O^èŒO =ÙO_»_»O =Å¡<Õ z`«ÎO J#∞ÉèíqOKÕ ã¨∞Y ^Œ∞óMÏÅhfl `å<Õ J#∞Éèíqã¨∞Î#fl@∞ì
ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ „Éèíq∞ã¨∞Î<åfl_»∞. P „Éèí=∞ `˘ÅyáÈ"åe. J^Õ =ÚHõÎ"≥·Hõź ã≤÷u.
„Éèí=∞ `˘Åy ^Œ∞óYO Å~ÚOK«_®xH˜, P#O^ŒO ã≤kúOK«_®xH˜ XHõ LáêÜ«∞OQÍ
Dâ◊fi~° ÉèíHÎ̃ ÉèÏ"åxfl Ü≥∂QÆ ^Œ~°≈#O ¿Ñ~˘¯O@∞#flk.
''Dâ◊fi~° „Ѩ}˜^è•<å^•fi—— (1–23) Dâ◊fi~°∞x Ü«∞O^Œ∞ ÉèíHÎ̃ÉèÏ=O, ã¨~åfi~°Ê} ÉèÏ=O
Hõey# â◊~°}ÏQÆu =Å¡ÔH·=źO ã≤kúã¨∞ÎOk. Dâ◊fi~°∞_»O>Ë Z=~°∞ J<Õ „Ѩâ◊fl‰õΩ ã¨=∂^è•#OQÍ
™ê^è•~°}OQÍ r"å`«‡ J#∞ÉèíqOKÕ ˆH¡âßÅ#∞, Hõ~°‡qáêHÍxfl J#∞ÉèíqOK«‰õΩO_®, "å\˜KÕ
Ѩ~å=∞$+¨μì_»∞ H͉õΩO_® =ÙO_Õ Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«Î=Ú_Õ Dâ◊fi~°∞_»∞ Jx, Dâ◊fi~° â◊~°}ÏQÆu=Å¡
âßâ◊fi`å#O^ŒO Åaèã¨∞ÎO^Œx Ü≥∂QÆO JO@∞Ok.
Dâ◊fi~° „Ѩ}˜^è•#O XHõ LáêÜ«∞O HÍQÍ, =∞~˘Hõ LáêÜ«∞OQÍ Ü≥∂QÆ ™ê^èŒ##∞
áê`«O[ÅÜ≥∂QÆ ^Œ~°≈#O Ô~O_»=^≥·# ™ê^èŒ# áê^ŒOÖ’ ¿Ñ~˘¯O@∞#flk.
Ü≥∂QÍOQÍÅ∞
''Ü≥∂QÍOQÍ#∞ëêª<å ^Œâ◊√kúHõΔÜÕ∞
*Ï˝#nÑ≤Î ~åq"ÕHõ MϺ`Õó—— (2–28)
Ü≥∂QÍOQÍÅ#∞ J#∞+≤ªOK«_»O ^•fi~å Jâ◊√kú `˘ÅyáÈ~Ú, *Ï˝# nÑ≤Î`«, q"ÕHõ
MϺu HõÅ∞QÆ∞`å~Ú.
=∞i Ü≥∂QÍOQÍÅ∞ JO>Ë Uq∞\˜? J<Õ „Ѩâ◊fl‰õΩ ã¨=∂^è•#OQÍ
''Ü«∞=∞ xÜ«∞=∂ã¨# „áê}ÏÜ«∂=∞
„Ѩ`åºÇ¨~° ^è•~°}Ï^蕺㨠ã¨=∂^èŒÜ≥∂ëêìOQÍx—— (2–29)
Jx Ü≥∂QÆ ã¨∂„`« „QÆO^äŒO ¿Ñ~˘¯O@∞#flk. Ü≥∂QÆ ^Œ~°≈#OÖ’ Pã¨HÎ̃Hõ~°"≥∞ÿ# ÉèÏQÆO
WHõ¯_ç #∞OKÕ „áê~°OÉèíO J=Ù`«∞Ok. ÃÑ· ã¨∂„`«OÖ’ Zxq∞k Ü≥∂QÍOQÍÅ#∞, JO>Ë
Ü≥∂QÀáêÜ«∂Å#∞ Ѩ`«O[e ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. n<Õfl JëêìOQÆ Ü≥∂QÆO Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
Ü≥∂QÆO XHõ\ ˜ HÍ^Œ∞, ѨÅ∞ ~°HÍÅ Ü≥∂QÍÅ∞<åfl~Ú. Jxfl\˜Ö’H˜ ~åAÖÏO\˜k Hõ#∞Hõ
JëêìOQÆ Ü≥∂QÍ<Õfl ~å[Ü≥∂QÆO Jx ‰õÄ_® J<åfl~°∞.
Zxq∞k Ü≥∂QÍOQÍÅ∞ U=O>Ë Ü«∞=∞O, xÜ«∞=∞O, Pã¨#O, „áê}ÏÜ«∂=∞O,
„Ѩ`åºÇ¨~°O, ^è•~°}, ^蕺#O, ã¨=∂kè.
 264 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
g\˜Ö’ XH˘¯Hõ¯ ^•x ‰õΩ¡ÑÎ̈ q=~°} Wk:
1. Ü«∞=∞O : JÇ≤ÏO™ê ã¨`庿ãÎÜ«∞ „|ǨχK«~åº Ñ¨i„QÆǨ Ü«∞=∂ó (2–30)
JÇ≤ÏO㨠– JO>Ë „uHõ~°} â◊√kúQÍ (=∞<À "åHõ¯~°‡Å`À) U „áê}˜H˜ U H˘OK≥"≥∞ÿ<å
ÉÏ^èŒ HõÅQƉõΩO_® „Ѩ=iÎOK«_»O. âßs~°Hõ Ç≤ÏOã¨, =KÀÇ≤ÏOã¨, =∞<ÀÇ≤ÏO㨠D =¸_»∂
`åº*ϺÅ∞.
ã¨`«ºO – uiy „uHõ~°} â◊√kúQÍ ã¨`«º"≥∞ÿ# ^•<Õfl K≥ѨÊ_»O, KÕÜ«∞_»O, PÖ’zOK«_»O.
HÍѨ@ºO, =OK«# ÖËâ◊"≥∞ÿ<å ÖËx =∞Oz #_»=_ç.
J¿ãÎÜ«∞O – u„Hõ~°}â◊√kúQÍ `«#k HÍx =ã¨∞Î=Ù#∞ `åHõHõáÈ=_»O, JO>Ë
^˘OyeOK«HõáÈ=_»O.
„|ǨχK«~°ºO – „uHõ~°} â◊√kúQÍ "≥∞ÿ^äŒ∞# K«~°º‰õΩ ^Œ∂~°OQÍ, x+¨ªQÍ =ÙO_»_»O.
JѨ i „QÆ Ç ¨ Ï O – `« # ‰õ Ω „áê}O xÅ∞Ѩ Ù H˘#_®xH˜ , `« # q^è Œ ∞ Å∞ `å#∞
x~°fiiÎOK«∞H˘#_®xH˜, W`«~°∞ʼnõΩ ã¨Ç¨Ü«∞HÍiQÍ =ÙO_»_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ#O`« =∂„`«"Õ∞
ã¨OáêkOK«_»O. XHõ"Õà◊ ã¨OáêkOz<å ^•xfl W`«~°∞ʼnõΩ `åºQÆO KÕÜ«∞_»O† J^ÕѨxQÍ
`«~°`«~åʼnõΩ ã¨iѨ_® =¸@ Hõ@ìHõáÈ=_»O.
2. xÜ«∞=∞O –
''â∫K« ã¨O`À+¨ `«Ñ¨ó ™êfi^蕺
ÜÕ∞â◊fi~° „Ѩ}˜^è•<åx xÜ«∞=∂ó—— (2–32)
WHõ xÜ«∞=∞O JO>Ë Uq∞\˜? WO^Œ∞Ö’#∞ J~Ú^Œ∞ x+ª̈Å∞<åfl~Ú.
â∫K«O – â◊√zQÍ, â◊√„ÉèíOQÍ =ÙO_»_»O, â◊√z Ô~O_»∞ q^è•Å∞. ÉÏǨϺ â◊√z,
JO`«~° â◊√z, WÅ∞¡, Xà◊√§, Ѩiã¨~åÅ∞ Jxfl\˜x Ѩiâ◊√„ÉèíOQÍ =ÙOK«∞H˘#_»O, â◊√z
J~Ú# Éè’[#"Õ∞ P~°yOK«_»O.
HÍQÍ =∞#ã¨∞û#∞ ‰õÄ_® â◊√zQÍ, K≥_»∞ PÖ’K«#ʼnõΩ ^Œ∂~°OQÍ =ÙOK«_»O, =∞Oz
PÖ’K«#Å`À, =∞Oz "å‰õΩ¯Å`À, =∞Oz #_»=_ç`À, ~åQÆ^ÕfiëêʼnõΩ ^Œ∂~°OQÍ, x~°‡Å"≥∞ÿ#
=∞#ã¨∞û`À Ѩq„`« rq`«O QÆ_»Ñ¨_»O.
ã¨O`À+¨O – `«# qkè `å#∞ x~°fiiÎã¨∂Î ^•x=Å¡ ZO`« Ѷ¨ÅO Åaè¿ãÎ JO`«`À<Õ
`«$Ñ≤Î K≥O^Œ_»O.
J`åºâ◊‰õΩ áȉõΩO_® x`«º ã¨O`À+≤QÍ, ã¨O`«∞+¨μì_»∞QÍ rqOK«_»O.
`«Ñ¨ã¨∞û – qkè x~°fiǨÏ}Ö’ HõeˆQ âßs~°Hõ, =∂#ã≤Hõ Hõ+ì̈ x+¨μª~åÅ#∞, j`Àëê‚Å#∞
ã¨Ç≤ÏOz, XHõ L#fl`« ^èպܫ∞O HÀã¨O UHÍ„QÆ`«`À, nHõΔ`À „Ѩܫ∞uflOK«_»O `«Ñ¨ã¨∞û.
™êfi^蕺ܫ∞O – =∂#= rq`« ÅHõΔ ºO Uq∞\˜? =∂#=ÙxH˜ Uk Hõ~°Î=ºO, Uk
HÍ^Œ∞, "≥#Hõ\ ˜ "å~°∞ D q+¨Ü«∞"≥∞ÿ UO K≥áêÊ~°∞, UO KÕâß~°∞ J<Õk `≥Å∞ã¨∞H˘#_®xH˜
 265 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞, ÉèíQÆ=næ`«, Q˘Ñ¨Ê"åi rq`«K«i„`«Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# L`«Î=∞ „QÆO^ä•Å#∞ ã¨^•
ѨiîOK«_»O, <å=∞ [Ѩ"≥∂, =∞O„`« [Ѩ"≥∂ KÕÜ«∞_»O.
Dâ◊fi~° „Ѩ}˜^è•#O – ''ã¨~°fi^èŒ~å‡<£ Ѩi`«º[º =∂"Õ∞HõO â◊~°}O „=[—— J#fl@∞ìQÍ
㨠= ∞™êÎ x fl Dâ◊ fi ~å~° Ê }O KÕ ã ≤ Éè í Q Æ = K« Û ù ~ ° } ÏQÆ u á⁄O^Œ _ » O . WHõ ¯ _» D
Ü«∞=∞xÜ«∞=∂#∞ëêª#O =Å¡ HõeˆQ Ѷ¨e`åÅ#∞ Ü≥∂QÆ ^Œ~°≈#O WÖÏ `≥eÑ≤Ok.
JÇ≤ÏO™ê „=`å#∞ëêª#O =Å¡ Jk PK«iOKÕ Ü≥∂y ã¨~°fi „áê}∞ÅѨ@¡ ¿ãflǨÏ
ÉèÏ=O`À =ÙO\Ï_»∞. J`«x Ѩ@¡ Jxfl „áê}∞Å∞ "≥·~°`åºQÆO KÕã≤ "≥∞ÿ„u`À "≥∞ÅQÆ∞`å~Ú.
ã¨`«º"åHÍÊÅ#=Å¡ Ü≥∂y =â◊º"å‰õΩ¯ J=Ù`å_»∞. J`«xk J"≥∂Ѷ¨∞ "å‰õΩ¯ J=Ù`«∞Ok.
J`«_»∞ Uk JO>Ë [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
J¿ãÎÜ«∂K«~°} =Å¡ Ü≥∂yH˜ ã¨=∞ã¨Î ~°`åflÅ∞, ã¨OѨ^ŒÅ∞ =â◊=∞=Ù`å~Ú.
JѨi„QÆǨÏO=Å¡ [#<åO`«~° 㨇 $u HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. â∫K«O =Å¡ `«# ^ÕǨÏO Ѩ@¡, W`«~°∞Å
^ÕÇ¨Ï ã¨Oã¨~°æO Ѩ@¡ AQÆ∞Ѩû Hõey "≥·~åQƺ ÉèÏ=O L^Œ~Úã¨∞ÎOk. ã¨O`À+¨O (ã¨O`«∞+≤ì)
=Å¡ Jxfl HÀiHõÅ∞ fi J#O`« ã¨∞YO Åaèã¨∞ÎOk. `«Ñ¨ã¨∞û=Å¡ =∂e#ºO `˘ÅyáÈ~Ú
J}˜=∂k J+ì̈ ã≤^Œ∞úÅ∞ Åaè™êÎ~Ú. JO^ŒO, `Õ[ã¨∞û, |ÅO HõÅ∞QÆ∞`å~Ú. ™êfi^蕺ܫ∞O=Å¡
W+ì̈^Õ=`å ™êHΔÍ`å¯~°O HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. Dâ◊fi~° „Ѩ}˜^è•#O (â◊~°}ÏQÆu) =Å¡ ã¨=∂kè ã≤÷u
„áêÑ≤Îã¨∞ÎOk.

II

k=º â◊‰Ωõ ÅÎ ∞
Ü≥∂QÆ ™ê^茉õΩxH˜ ™ê^èŒ# „Hõ=∞OÖ’ J„Ѩܫ∞`«flOQÍ<À, 㨄Ѩܫ∞`«flOQÍ<À J<ÕHõ
k=ºâ◊‰õΩÎÅ∞ Åaè™êÎÜ«∞x z~°HÍÅOQÍ XHõ #=∞‡HõO =ÙOk. Ѩ`«O[e Ü≥∂QÆã¨∂„`åÅ∞
"å\˜ QÆ ∞ iOz 㨠q 㨠Π~ ° O QÍ =i‚ O Kå~Ú. P â◊ ‰ õ Ω Î Å #∞ QÆ ∞ iOz qO@∞O>Ë < Õ
<À~°∂~°∞`«∞#fl@∞ìO@∞Ok. "å\˜x =∞#O ‰õÄ_® ™êkè¿ãÎ ZO`« ÉÏQÆ∞O@∞O^À JxÑ≤ã¨∞ÎOk.
Ѩ`«O[e Ü≥∂QÆã¨∂„`åÅ „ѨÉèÏ=OÖ’ Ѩ_ç P k=º â◊‰õΩÎÅ HÀã¨O â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ =∞#
^Õâ◊OÖ’ ZO^Œ~°∞ Ü≥∂QÆ∞Å∞ f„= `«Ñ¨â◊Û~°º, Ü≥∂QÆ ™ê^èŒ# KÕâß~À TÇ≤ÏOK«∞HÀ=Åã≤O^Õ.
Ü≥∂QÆã¨∂„`åÅÖ’x =¸_»= áê^Œ"≥∞ÿ# qÉèí∂u áê^ŒOÖ’ k=º â◊‰õΩÎÅ QÆ∞iOz
=~°‚# =ÙOk.
^è•~°}, ^蕺#O, ã¨=∂kè D =¸_çO\˜x ã¨OÜ«∞=∞O JO\Ï~°∞. P =¸_çO\˜`À
‰õÄ_ç# Ü≥∂QƄѨ„H˜Ü«∞ ã¨OÜ«∞=∞O. Ü≥∂y U ^èպܫ∂xfl =∞#ã¨∞ûÖ’ xÅ∞ѨÙH˘x ã¨OÜ«∞=∞O
KÕ™êÎ_À P ^èպܫ∞O J`«xH˜ Åaèã¨∞ÎOk. J`«_»∞ P ^èպܫ∞OQÍ Ñ¨i}q∞™êÎ_»∞.
 266 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ѩi}Ï=∞ „`«Ü«∞ ã¨OÜ«∞=∂
^Œf`å<åQÆ`« *Ï˝#"£∞ (3–16)
^èŒ~°‡O, ÅHõΔ}O, J=ã¨÷ J#|_Õ =¸_»∞ q^è•Å Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞O QÆ∞iOz ã¨OÜ«∞=∞O
(^è•~°}, ^蕺#O, ã¨=∂kè) KÕ¿ãÎ Éèí∂`«, Éèíq+¨º`å¯ÖÏÅ *Ï˝#O Ü≥∂yH˜ Åaèã¨∞ÎO^Œ@. „Ѩu
=ã¨∞Î=Ù‰õΩ =¸_»∞ q^è•Å Ѩi}Ï=∞O =ÙO@∞Ok. XHõ =ã¨∞Î=Ù QÆ`«OÖ’ ZѨC_≥ѨC_»∞
UÜÕ∞ Ѩi}Ï=∂Å∞ á⁄O^Œ_»O =Å¡ WѨC_»∞ D q^èŒOQÍ U~°Ê_çO^À, WHõÃÑ· U Ѩi}Ï=∂Å∞
K≥O^Œ_»O =Å¡ Jk U q^èŒOQÍ ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞O^À "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x ã¨OÜ«∞=∞O KÕ¿ãÎ
HõeˆQ *Ï˝#"Õ∞ Jf`« J<åQÆ`« *Ï˝#O.
â◊|ÌO, J~°÷O, „Ѩ`«ºÜ«∞O J<Õ =¸_çO\˜ÃÑ· ã¨OÜ«∞q∞¿ãÎ „ѨѨOK«OÖ’ U =∂#=
ÉèÏ+¨ J~Ú<å, U [O`«∞ ÉèÏ+¨ J~Ú<å „QÆÇ≤ÏOK«QÆÅ â◊HÎ̃ Åaèã¨∞ÎOk.
ѨÓ~°fi[#‡ 㨇$u
=∞# JO`«óHõ~°}Ö’ „áÈQÆ∞Ѩ_ç J*Ï˝`«OQÍ =ÙO_Õ Ñ¨Ó~°fi ã¨O™ê¯~åÅÃÑ· ã¨OÜ«∞=∞O
KÕ¿ãΠѨÓ~°fi[#‡ 㨇 $u HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. JÖψQ W`«~°∞Å =∞#ã¨∞ûg∞^Œ ã¨OÜ«∞=∞O KÕ¿ãÎ
W`«~°∞Å =∞<ÀQÆ`« ÉèÏ"åÅ#∞ „QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û. ã¨fi â◊s~° ~°∂áêxfl ã¨OÜ«∞=∞O KÕ¿ãÎ ^•xH˜
QÆÅ „QÍǨϺâ◊HΘ ã¨OÎ aèOzáÈ`«∞Ok. JѨC_»∞ Ü≥∂y J^Œ$â◊√º_≥á· È`å_»∞. (W`«~∞° ʼnõΩ Hõ#|_»_∞» ).
™ÈѨ„Hõ=∞, x~°∞Ѩ„Hõ=∞ Hõ~°‡Å (Ѷ¨e`åÅ∞ W=fi_»O P~°OaèOz# Hõ~°‡Å∞, Ѷ¨e`åÅ∞ W=fi_»O
P~°OaèOK«x Hõ~°‡Å∞) QÆ∞iOz ^蕺x¿ãÎ =∞~°}ÏxH˜ ã¨O|OkèOz# *Ï˝#O Åaèã¨∞ÎOk.
U ÉèÏ=O QÆ∞iOz ^蕺x¿ãÎ P ÉèÏ=O ã≤kúã¨∞ÎOk. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, "≥∞ÿ„ux QÆ∞iOz
Ü≥∂y ã¨OÜ«∞=∞O KÕ¿ãÎ ã¨~°fi „áê}∞ʼnõΩ q∞„`«∞_»=Ù`å_»∞. Hõ~°∞} ã¨OÜ«∞=∞O =Å¡
Hõ~°∞}ÏO`«~°OQÆ∞_»∞ J=Ù`å_»∞. =Úk`« (ã¨O`À+¨O) ÉèÏ=OÃÑ· ã¨OÜ«∞=∞O KÕ¿ãÎ x`«º
ã¨O`«∞+¨μª_»∞ J=Ù`å_»∞. |ÅO QÆ∞iOz ã¨OÜ«∞=∞O KÕ¿ãÎ U#∞QÆ∞ |ÅO ã≤kúã¨∞ÎOk. *’ºu+¨‡f
„Ѩ=$uÎx ã¨OÜ«∞=∞O KÕ¿ãÎ Ju ã¨∂Hõ; =ã¨∞Î=ÙÅ#∞, Ѩ~ÀHõΔ =ã¨∞Î=ÙÅ#∞, ^Œ∂~° „Ѩ^ÕâßÅ#∞
Ü≥∂y ^Œi≈OK«QÆÅ_»∞. ã¨∂~°∞º_ç ã¨OÜ«∞=∞O =Å¡ ã¨HõÅÖ’HÍÅ *Ï˝#O, K«O„^Œ∞_ç ã¨OÜ«∞=∞O
=Å¡ #HõΔ„`åÅ QÆ∞iOz# *Ï˝#O Åaè™êÎ~Ú.
<åcè K«„HõO QÆ∞iOz ã¨OÜ«∞=∞O =Å¡ ã‘fiÜ«∞ â◊s~°OÖ’ qq^è•OQÍÅ *Ï˝#O
HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. HõO~î°‰õÄѨ ã¨OÜ«∞=∞O =Å¡ PHõe ^ŒÑ¨CÅ∞ #t™êÎ~Ú.
U ã¨OÜ«∞=∞O ÖˉõΩO_®<Õ „ѨuÉèí QÆÅ"å_çH˜ ã¨~°fiO `≥Å∞ã¨∞ÎOk. ^•xfl „áêuÉèí*Ï˝#O
JO\Ï~°∞.
=∂#= â◊s~°OÖ’ ѨOK« „áê}ÏÅ∞O\Ï~Ú. JO>Ë J~Ú^Œ∞ q^è•Å „áê}
"åÜ«Ú=ÙÅ∞. Jq „áê}Ïáê# "åº<À^•# ã¨=∂# "åÜ«Ú=ÙÅ∞. L^•# "åÜ«Ú=Ù#∞ [~Ú¿ãÎ
h\˜ g∞^Œ #_»=QÆÅ_»∞. ã¨=∂# "åÜ«Ú=Ù#∞ [~Ú¿ãÎ Ü≥∂y â◊s~°O `Õ[ã¨fiO`«O J=Ù`«∞Ok.
 267 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
K≥=ÙʼnõΩ, PHÍâßxH˜QÆÅ ã¨O|O^è•xfl ã¨OÜ«∞=∞O KÕ¿ãÎ ^Œ∂~°„â◊=}O, ã¨∂Hõ;
â◊|Ì „â◊=}O Åaè™êÎ~Ú. â◊s~åxH˜, PHÍâßxH˜ QÆÅ ã¨O|O^èŒOÃÑ· ã¨OÜ«∞=∞O KÕ¿ãÎ PHÍâ◊
QÆ=∞#â◊H˜Î HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
J+¨ìã≤^Œ∞úÅ∞
ѨOK«Éèí∂`åÅ#∞ [~ÚOK«_»O =Å¡ J}˜=∂k J+¨ì ã≤^Œ∞úÅ∞ Ü≥∂yH˜ Åaè™êÎ~Ú.
J+ì̈ ã≤^Œ∞úÅ∞ U=O>Ë – (1) J}˜=∞ : HÀ~°∞‰õΩ#flѨC_»∞ Ju ã¨∂Hõ; ~°∂ѨO á⁄O^Œ_»O
(ǨÏ#∞=∞O`«∞_»∞ ã¨∂Hõ;~°∂ѨO`À<Õ ÅOHõÖ’ „Ѩ"ÕtOKå_»∞. (2) ÅѶ≤∞=∞ : â◊s~°O
^Œ∂kÑ≤O[OÖÏ `ÕeÔH· áÈ=_»O (3) =∞Ç≤Ï=∞ : â◊s~åxfl ZO`≥·<å ÃÑOz"ÕÜ«∞QÆÅQÆ_»O
(4) QÆi=∞ : â◊s~°O |~°∞=Ù ZO`≥·<å ÃÑOK«_»O (5) „áêÑ≤Î : U =ã¨∞Î=Ù#∞ HÀ~°∞‰õΩO>Ë P
=ã¨∞Î=Ù#∞ á⁄O^Œ_»O (6) „áêHÍ=∞ºO : U HÀÔ~¯<≥·<å <≥~°"Õ~°∞ÛHÀQÆÅQÆ_»O (7) =t`«fiO :
U Éè∫uHõ =ã¨∞=Î Ù<≥<· å =â◊O KÕã∞¨ HÀQÆÅQÆ_O» (8) Dâ◊`fi« O : Éè∫uHõ =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ ã¨$+≤Oì K«QeÆ Qˆ
â◊H˜Î.
Wq HÍHõ PÜ«∂ Ü≥∂QƄѨ„H˜Ü«∞Å ^•fi~å ~°∂Ѩ ÖÏ=}º |ÖÏÅ#∞ á⁄O^Œ_»O,
WO„kÜ«∂Å#∞ [~ÚOz =∞<À"ÕQÆO, HÍ=∞ QÆ=∞#O =O\˜ â◊‰õΩÎÅ#∞ ã¨OáêkOK«_»O
"≥Ú^ŒÖˇ·#q Ü≥∂QÆ∞ʼnõΩ ÅÉèíº=∞=Ù`å~Ú.
J~Ú`Õ D k=º â◊‰õΩÎÅ∞, ã≤^Œ∞úʼnõΩ Ü≥∂QÆ™ê^èŒ# „Hõ=∞OÖ’ ÅaèOz#ѨÊ\˜H˜ "å\˜
"åº"≥∂ǨÏOÖ’ Ѩ_çáÈ~å^Œx, "å\˜ HÀã¨"Õ∞ Ü≥∂QÆ™ê^èŒ# KÕÜ«∞~å^Œx, "å\˜ Ѩ@¡ "≥·~åQƺO
=Ç≤ÏOz, "å\˜x `«∞K«Ûù"≥∞ÿ#qQÍ ÉèÏqOz Ѩi`«ºlOKåÅx, ÖËHõáÈ`Õ Jq ÔH·=ź ã≤kúH˜
P@OHõOQÍ Ñ¨i}q∞™êÎÜ«∞x x["≥∞ÿ# Ü≥∂QÆ∞Å∞ ÃÇÏK«Ûi™êÎ~°∞.
Ü≥∂QÆ ™ê^èŒ# Jã¨Å∞ ÅHõΔ ºO ÔH·=ź ã≤kú, ÔH·=źO JO>Ë Uq∞\’ Ü≥∂QÆã¨∂„`«
„QÆO^äŒOÖ’ PYi^≥·# ÔH·=ź áê^ŒOÖ’ Ѩ`«O[e =∞ǨÏi¬ q=iOKå_»∞.
''ѨÙ~°∞ëê~°÷ â◊¥<åº<åO, QÆ∞}Ï<åO
„Ѩu „Ѩã¨=ó ÔH·=ź"£∞ ~°∂Ѩ
„Ѩuëêª "åzu â◊Hˆ qÎ ∞u—— (4–34)
J<Õ ã¨∂„`«O`À Ü≥∂QÆ^Œ~°≈#O =ÚQÆ∞ã¨∞ÎOk. ѨÙ~°∞+¨μx (r"å`«‡) J#∞Éèí=O HÀã¨O
QÆ∞}ÏÅ∞ |∞kú, JǨÏOHÍ~°O "≥Ú^ŒÖˇ·# qq^èŒ `«`åfiÅ∞QÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^Œ_»O PyáÈ~Ú#
`«~åfi`« QÆ∞}ÏʼnõΩ WHõ KÕÜ«∞=Åã≤O^Õg∞ q∞QÆÅ^Œ∞. JѨC_»∞ ѨÙ~°∞+¨μx J#∞Éèí=O
PyáÈ`«∞Ok. J`«_»∞ ã¨fiã¨fi~°∂ѨOÖ’ ã¨∞„Ѩu+≤ª`«∞_»=Ù`å_»∞. â◊√^Œú K≥·`«#º ã¨fi~°∂ѨOQÍ
q∞yeáÈ`å_»∞. JO>Ë „ѨHõ$u #∞Oz "Õ~°=Ù`å_»∞. J^Õ ÔH·=źO.
V
 268 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
33. "≥·âı+≤Hõ^Œ~°≈#O
ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#Ö’ "≥·âı+≤Hõ ^Œ~°≈#O KåÖÏ qÅHõΔ}"≥∞ÿ#k. ^•x "≥·ÅHõΔ}ºO
„Ѩ^è•#OQÍ ^•x J}∞"å^ŒOÖ’ =Ù#flk, ã¨$+≤ìHõ~°Î JO@∂ Z=_»∂ ÖË_»x, ã¨$+≤ì ã¨=∞ãÎ̈O
J}∞=ÙÅ HõÅ~ÚHõ=Å¡ [x‡OzO^Œx "≥·âı+≤HõO „Ѩuáêkã¨∞Î#flk.
"≥·âı+≤Hõ ^Œ~°≈# Hõ~°Î Hõ}Ï^Œ∞_»∞. Jk PÜ«∞# Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ HÍ^Œx P ¿Ñ~°∞#∞ |>Ëì
`≥Å∞ã¨∞ÎOk. Jk xH±<Õ"£∞ J~Ú =ÙO@∞Ok. Hõ}Ï^Œ∞_»∞ JO>Ë Hõ}ÏÅ#∞ u<Õ"å_»∞. J`«_»∞
^•i֒Ѩ_ç# ^蕺#Ѩ٠yO[Å<À, JHõ¯_»Hõ¯_» ^˘iH˜# J#flO "≥∞`«∞‰õΩÅ<À u<Õ "å_»x,
JO^Œ∞=Å¡ P ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œx XHõ Hõ^äŒ.
J}∞=ÙÅ#∞ Hõ}ÏÅx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. "≥·âı+≤Hõ ^Œ~°≈#HÍ~°∞xk J}∞"å^ŒO, P
"å^ŒO y@ìx"å~°∞ J`«_xç J}∞=ÙÅ#∞ u<Õ"å_»<Õ J~°O÷ Ö’ Hõ}Ï^Œ∞_»∞ Jx Ñ≤ez =ÙO\Ï~°x,
P ¿Ñ~°∞ ã≤÷~°Ñ¨_çO^Œx =∞~˘Hõ Hõ^äŒ. J`«_çH˜ J^Õ J~°÷OÖ’ Hõ}Ïâ◊#, Hõ}Éèí∞*ò, Hõ}Éèí∞H±,
Hõ} ÉèíHõΔ Jx, WOHÍ Hõ}K«~°, Hõ}K«~°, Hõ}„=`« Jx ‰õÄ_® ¿Ñ~°∞¡<åfl~Ú. ~å„uѨÓ@ aèHõΔ
Z`ÕÎ"å_»∞ Hõ#∞Hõ LÅ∂Hõ (QÆ∞_»¡QÆ∂|) J<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® =zÛO^Œ@. Ñ‘Å∞ JO>Ë J}∞=Ù.
^•x g∞^Œ∞QÍ ÃÑ·Å∞Hõ, ÃÑ·ÅHõO@ Jx ‰õÄ_® J`«_çx J<Õ"å~°∞. J`«_ç QÀ„`«<å=∞O
=∂„`«O HÍâ◊ºÑ¨.
WO`«H© Hõ}Ï^Œ∞x HÍÅO `≥eÜ«∞^Œ∞, |∞^Œ∞úxH˜ 800 Uà◊§ =ÚO^Œ∞"å_»x K≥·hãπ
„QÆO^ä•ÅÖ’ =Ù#fl^Œ@. HÍx ^•xfl =∞# ѨO_ç`«∞ Öˇ=~°∂ qâ◊fiã≤OK«_»O ÖË^Œ∞. |∞^Œ∞úxH˜
YzÛ`«OQÍ `«~åfiu "å_»x, <åQÍ~°∞˚<åKå~°∞ºxH˜ =∂„`«O =ÚO^Œ∞"å_»x, |Ǩïâß
„H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 150 <å\˜ "å_»x Ѩiâ’^茉õΩÅ x~°‚Ü«∞O.
Hõ}Ï^Œ∞x ^Œ~°≈<åxH˜ "≥·âı+≤HõO J<Õ ¿Ñ~°∞ ZÖÏ =zÛOk? Jk 'qâı+¨O— J<Õ
=∂@ g∞^Œ∞QÍ =zÛOk. q∞QÆ`å ^Œ~°≈<åÅ HõO>ˇ qâı+¨ (qt+ì̈) "≥∞ÿOk Hõ#∞Hõ P ¿Ñ~°∞
=zÛO^Œx H˘O^Œ~°O\Ï~°∞.
HÍQÍ D ^Œ~°≈#O ¿Ñ~˘¯#fl P~°∞ Ѩ^•~å÷ÅÖ’ 'qâı+¨O— J<Õ^˘Hõ\ ˜ Hõ#∞Hõ, P
=∂@ g∞^Œ∞QÍ "≥·âı+≤Hõ ^Œ~°≈#O J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œx H˘O^Œ~°O\Ï~°∞. J^Õ ãÔ̈~·# J~°÷OQÍ
HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
xsâ◊fi~°"å^ŒO
Hõ}Ï^Œ∞x ã¨∂„`åÅÖ’ ã¨$+≤ìHõ~°Î, Dâ◊fi~°∞x „Ѩã¨HÎ̃ ZHõ¯_® ÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« J`«xk
HõÑ≤Å ™êOYºO=Öˇ xsâ◊fi~° ^Œ~°≈#O. J~Ú`Õ, Jk <åã≤ÎHõ ^Œ~°≈#O =∂„`«O HÍ^Œ∞† Pã≤ÎHõ
^Œ~°≈#"Õ∞.
 269 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
xsâ◊fi~° "å^•xH˜ <åã≤HÎ õ "å^•xH˜ Éè^Ë OŒ =Ù#flk. Dâ◊fi~°∞_çx (ã¨$+≤Hì ~õ #ΰ ∞) JOwHõiO
K«xk xsâ◊fi~°"å^ŒO. HÍQÍ <åã≤ÎHõO JO>Ë "Õ^Œ „áê=∂}Ϻxfl, P`«‡#∞, ѨÙ#~°˚#‡#∞
JOwHõiOK«xk, Hõ~°‡ ã≤^•úO`åxfl u~°ã¨¯iOKÕk.
Hõ}Ï^Œ "≥·âı+≤HõO Dâ◊fi~°∞_çx JOwHõiOK«HõáÈ~Ú<å, "Õ^Œ „áê=∂}Ϻxfl JOw
Hõiã¨∞ÎOk. P`«‡#∞, ѨÙ#~°̊#‡#∞, Hõ~°‡ ã≤^•úO`åxfl, "≥∂HõΔã≤kúx JOwHõiã¨∞ÎOk. JO^Œ∞KÕ`«
™êOYºO =Öˇ Jk ‰õÄ_® Pã≤ÎHõ ^Œ~°≈#"Õ∞.
Hõ}Ï^Œ ã¨∂„`åÅÖ’ Dâ◊fi~° „Ѩã¨HÎ̃ ÖËHõáÈ~Ú<å, "å\˜ÃÑ· ÉèÏëêºÅ∞ „"åã≤# "å~°O^Œ~°∞
Dâ◊fi~°∞_çx K˘Ñ≤ÊOz, ^•xfl ¿ãâ◊fi~° ^Œ~°≈#O KÕâß~°∞.
Hõ}Ï^Œ ã¨∂„`åÅÃÑ· ÉèÏëêºÅÖ’ ~å=} ÉèÏ+¨ºO Jxfl\˜Ö’H˜ „áêp#=∞@. HÍx Jk
ÅÉèíºO HÍ=_»OÖË^Œ∞. ^˘iH˜#O`« =~°‰õΩ „áêp#O, „áê=∂}˜HõO J~Ú#\ì̃k „Ѩâ◊ãÎ̈áê^Œ∞x
ÉèÏ+¨ºO, x*ÏxH˜ Jk ¿Ñ~°∞‰õΩ ÉèÏ+¨º"≥∞ÿ<å ã¨fi`«O„`« ^Œ~°≈#Ѩ٠™ê÷~Úx ã¨O`«iOK«∞‰õΩ#fl^Œx
ѨO_ç`«∞Å Jaè„áêÜ«∞O.
Hõ}Ï^Œ ^Œ~°≈#OÖ’ Ѩk J^蕺ܫ∂Å∞<åfl~Ú. „Ѩu J^蕺ܫ∞OÖ’#∞ Ô~O_Õã≤
PÇ≤ÏflHÍÅ∞. "≥Ú`«ÎO 20 PÇ≤ÏflHÍÅ∞. JO>Ë 20 ~ÀAÅÖ’ <Õ~°∞ÛHÀ^Œy# áê~îåÅ∞. "≥Ú`«ÎO
ã¨∂„`åÅ∞ 370.
<åÅ∞QÆ∞ ѨÙ~°∞ëê~å÷Å∞
'J^ä•`À ^èŒ~°‡O "åºMϺ™êº=∞:— Jx "≥·âı+≤Hõ ^Œ~°≈#O „áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok. JO>Ë
'WѨÙC_»∞ ^èŒ~°‡O QÆ∞iOz "åºMϺx™êÎ=Ú— – Jx.
Uk ^èŒ~°‡O Jx „Ѩâ◊fl.
'Ü«∞`ÀÉèí∞º^ŒÜ«∞ x„âı≈Ü«∞㨠ã≤kúó ^èŒ~°‡ó— JO>Ë ^Õx=Å¡ JÉèí∞º^ŒÜ«∞O x„âı≈Ü«∞ã¨O
ã≤kú™êÎÜ≥∂ J^Õ ^èŒ~°‡O.
^èŒ~°‡O, J~°÷O, HÍ=∞O, "≥∂HõΔO J<Õq K«`«∞ifi^èŒ Ñ¨Ù~°∞ëê~åúÅ∞, "≥Ú^Œ\ ˜^≥·# ^èŒ~°‡O=Å¡
J~°÷HÍ=∂Å∞ (JÉèí∞º^ŒÜ«∞O), z=i^≥·# "≥∂HõΔO (x„âı≈Ü«∞ã¨O) Åaè™êÎÜ«∞#fl=∂@. ^èŒ~°‡O=Å¡
`«`«fi*Ï˝#O HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. ^•x=Å¡ JÉèí∞º^ŒÜ«∞, x„âı≈Ü«∞™êÅ∞ ã≤kú™êÎ~Ú.
`«`«fi*Ï˝#O JO>Ë? Ѩ^•~°÷*Ï˝#"Õ∞ `«`«fi*Ï˝#O. JO>Ë Ñ¨^•~å÷Å#∞ QÆ∞iOz
`≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë `«`«fiO É’^èŒÑ¨_»∞`«∞Ok.
P~°∞ Ѩ^•~å÷Å∞
Ѩ^•~å÷Å∞ (categories) P~°∞ q^è•Åx "≥·âı+≤Hõ ã≤^•úO`«O.
 270 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„^Œ=ºO (matter), QÆ∞}O (quality), Hõ~°‡ (movement), ™ê=∂#ºO (general-
ity), qâı+¨O (particularity), ã¨=∞"åÜ«∞O (inherence), Wg P +¨@Ê^•~å÷Å∞. "Õ^•O`«O
=Öˇ H͉õΩO_® "≥·âı+≤HõO „ѨѨOKåxfl Ü«∞^ä•~°÷=∞x JOwHõiã¨∞ÎOk.
D P~°∞ Ѩ^•~å÷ʼnõΩ `«~åfi`« ÉèÏ+¨ºHÍ~°∞Å∞ 'JÉèÏ=O— J<Õ U_»= Ѩ^•~å÷xfl
‰õÄ_® KÕ~åÛ~°∞.
ã¨=∞ã¨Î „ѨѨOKåxfl "≥·âı+≤‰õΩÅ∞ D U_»∞ Ѩ^•~å÷ÅÖ’H˜ ‰õΩkOKå~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜
Ѩ^•~°÷"≥∞ÿ# „^Œ=ºO `˘q∞‡k q^è•Å∞QÍ =ÙO@∞Ok. Jq Ѩ$käfi, [ÅO, Jyfl, "åÜ«Ú=Ù,
PHÍâ◊O, HÍÅO, k‰õΩ¯, P`«‡, =∞#ã¨∞û. g\˜Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜ <åÅ∞QÆ∞ =¸~°Î „^Œ"åºÅ∞,
q∞ye# J=¸~åÎÅ∞, JO>Ë Hõ#|_»xq.
P`«‡ JO>Ë r"å`«‡. Jk J<åk, J#O`«O, ã¨~°fi"åºÑ≤, J<ÕHõO. J~Ú`Õ Jk
[_»O, JKÕ`#« O.
=∞#ã¨∞û JO`«iO„kÜ«∞O. Jk PÖ’zã¨∞ÎOk. P`«‡ =∞#ã¨∞û`À HõeÜ«∞_»O=Å¡
KÕ`«#O J=Ù`«∞Ok. ^•xH˜ „QÆǨÏ} â◊H˜Î HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. ã¨∞YO, ^Œ∞óYO "≥Ú^ŒÖˇ·#q
á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
„^Œ=ºO `«~åfi`« QÆ∞}O (quality). Jk ã¨fi`«O„`«OQÍ =ÙO_»*ÏÅ^Œ∞. „^Œ"åºxfl
JO\˜ ÃÑ@∞ì‰õΩx =ÙO@∞Ok. Jk Ѩk¿ÇÏ_»∞ q^è•Å∞ : ~°∂ѨO (~°OQÆ∞), ~°ã¨O (~°∞z),
QÆO^èŒO ("åã¨#), ã¨Ê~°≈, ã¨OYº, Ѩi=∂}O, Ѩ$^äŒHõÎ fiO („Ѩ`ÕºHõ`«), ã¨OÜ≥∂QÆO (HõÅ~ÚHõ),
qÉèÏQÆO ("Õ~°Ê_»_»O), Ѩ~°fi`«O (=ÚO^Œ∞), JѨ~°`«fiO ("≥#∞Hõ), |∞kú, ã¨∞YO, ^Œ∞óYO,
WK«Ûù, ^Õfi+¨O, „Ѩܫ∞`«flO (effort).
D *Ïa`åÖ’ „Ѩâ◊ãÎ̈áê^Œ∞_»∞ =∞i U_»∞ KÕ~åÛ_»∞. Jq : QÆ∞~°∞`«fiO, „^Œ=`«fiO,
¿ãflǨÏO, ^èŒ~°‡O, J^èŒ~°‡O, â◊|ÌO, ã¨O™ê¯~°O, "≥Ú`«ÎO 24. g\˜H˜ ÅѶ¨Ú`«fiO, =∞$^Œ∞`«fiO,
Hõiî#`«fiO, Hõiî#`«fiO =O\˜ =∞iH˘xfl\˜x ‰õÄ_® H˘O^Œ~°∞ KÕ~åÛ~°∞HÍx Jq xÅ=ÖË^Œ∞.
Hõ~‡°
Hõ~°‡ J~Ú^Œ∞ q^è•Å∞QÍ =ÙO@∞Ok. Hõ~°‡ JO>Ë WHõ¯_» „H˜Ü«∞ Jx HÍ^Œ∞. =∞OzѨx,
K≥_»∞Ѩx Jx HÍ^Œ∞. K«Å#O Jx J~°÷O. L`ü̂HΔѨ}O JO>Ë ÃÑ·H˜ áÈ=_»O. J=ˆHΔѨ}O
JO>Ë „H˜OkH˜ áÈ=_»O. P‰õΩOK«#O JO>Ë =Ú‰õΩà◊#O, =Ú_»∞K«∞H˘#_»O. „Ѩ™ê~°}O
JO>Ë =Ú‰õΩà◊<åxH˜ =ºuˆ~Hõ"≥∞ÿ# qãÎ̈~°}O. QÆ=∞#O JO>Ë "≥à◊§_»O. Wk ‰õÄ_® ã¨fi`«O„`«
Ѩ^•~°÷O HÍ^Œ∞, „^Œ"åºxH˜ ã¨O|OkèOz#^Õ. „^Œ=ºO ÖËx^Õ Hõ~°‡ ÖË^Œ∞.
J~Ú`Õ QÆ∞}O x`«º"≥∞ÿ#^≥·`Õ, Hõ~°‡ `å`å¯eHõO. <åÅæ= Ѩ^•~°÷O ™ê=∂#ºO.
J<ÕHõ =ã¨∞Î=ÙÅÖ’ XHõ ã¨=∂# ÅHõΔ} =ÙO_»_®<Õfl ™ê=∂#ºO (generality) JO\Ï~°∞. Wk
 271 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„^Œ=º, QÆ∞}, Hõ~°‡Å`À âßâ◊fi`«OQÍ =ÙO@∞Ok. XHõ KÀ@ J<ÕHõ QÀ=ÙÅ#∞ K«∂™êÎ=Ú.
QÀ`«fiO "å\˜ ™ê=∂#º ÅHõΔ}O. QÀ=Ù JO>Ë QÀ*Ïu JO`å ã¨∞Êùiã¨∞ÎOk. JÖψQ =$HõΔ`«fiO,
Ѷ¨∞@`«fiO W`åºk. ™ê=∂#ºO J<Õk TǨÏHõeÊ`«O HÍ^Œ∞. Jk Ü«∞^ä•~°÷OQÍ =ã¨∞Î=ÙÅÖ’
=ÙO@∞Ok.
qâı+¨O
™ê=∂<åºxH˜ =ºuˆ~Hõ"≥∞ÿ#k qâı+¨O (particularity). nx ^•fi~å<Õ XHõ =ã¨∞Î=Ù‰õΩ
=∞~˘Hõ =ã¨∞Î=Ù‰õΩQÆÅ ÉèË^•xfl QÆ∞iΙêÎ=Ú. Wk ‰õÄ_® TǨ`«‡Hõ"≥∞ÿ#k HÍ^Œ∞. Ü«∞^ä•~°÷
Ѩ^•~°÷"Õ∞#x „Ѩâ◊ã¨Î áê^Œ∞_»∞.
ã¨=∞"åÜ«∞O (inherence) Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ# ÉèÏ=O. XHõ =ã¨∞Î=Ù, ^•x QÆ∞}ÏÅ∞
"Õ~°∞ HÍ=Ù. =ã¨∞Î=Ù ÖˉõΩO_® QÆ∞}ÏÅ∞O_»=Ù. QÆ∞}ÏÅ∞ ÖˉõΩO_® =ã¨∞Î=Ù =ÙO_»^Œ∞. JO>Ë
Jq<åÉèÏ= ã¨O|O^èŒ"Õ∞ ã¨=∞"åÜ«∞O J#fl=∂@. JÖψQ J=Ü«∞q, J=Ü«∞"åÅ∞†
™ê=∂#ºO, qâı+¨O† K«Å#O, K«eOKÕ =ã¨∞Î=Ù† HÍ~°}O, HÍ~°ºO, XHõ^•xÖ’ =∞~˘Hõ\ ˜
q_»nÜ«∞~åxkQÍ xH˜ΔѨÎ"≥∞ÿ =ÙO_»_»"Õ∞ ã¨=∞"åÜ«∞O.
"≥·âı+≤HõOÖ’x =ÚYºqâı+¨O J}∞"å^ŒO. JO>Ë ã¨$+≤ì ã¨=∞ã¨ÎO J}∞ ã¨OÜ≥∂QÆ
ã¨O[x`«=∞<Õ "å^ŒO.
XHõ =ã¨∞Î=Ù#∞ JO`«HõO`«‰õΩ z#fl ÉèÏ"åÅ∞QÍ KÕã¨∂ÎáÈ`Õ z=iH˜ WHõ qÉèí[#
™ê^茺O HÍx ã≤÷u =ã¨∞ÎOk. P ã≤÷uÖ’ q∞yÖË ã¨∂HΔ͇u ã¨∂Hõ; =ã¨∞Î"Õ J}∞=Ù. Jk
x~°=Ü«∞q. JO>Ë ^•xÖ’ ÉèÏQÍÅ∞O_»=Ù. Jk JKÕÛù^ŒºO.
„`«ã¨ˆ~}∞=ÙÅ∞
H˜\ ˜H© ã¨O^Œ∞Ö’ #∞Oz QÆkÖ’H˜ =KÕÛ ã¨∂~°º~°t‡Ö’ ã¨∂Hõ;"≥∞ÿ# #ÅHõÅ∞ `ÕÅ∞`«∂,
K«eã¨∂Î =ÙO\Ï~Ú. "å\˜x „`«ã¨ ˆ~}∞=ÙÅO\Ï~°∞. „Ѩu „`«ã¨ ˆ~}∞=Ù „`«º}∞HõO, JO>Ë
Jk =¸_»∞ ^Œfi º}∞HÍÅ`À U~°Ê_»∞`«∞Ok. „Ѩu ^Œfi º}∞HõOÖ’#∞ Ô~O_»∞ J}∞=ÙÅ∞O\Ï~Ú.
J}∞=Ù HõO>ˇ ã¨∂Hõ;=ã¨∞Î=Ù ÖË^Œ∞.
"≥·âı+≤Hõ J}∞"å^•xH˜ „w‰õΩ `åufi‰õΩ_»∞ _≥"≥∂„H˜@ãπ „ѨuáêkOz# J}∞"å^•xH˜
H˘xfl áÈeHõÅ∞<åfl~Ú. _≥"≥∂„H˜@ãπ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 420 „áêO`åÅ"å_»∞. JO>Ë Hõ}Ï^Œ∞xHõO>Ë
Ѩ Ó ~° ∞ fi_» ∞ . "≥ · â ı + ≤ H õ J}∞=ÙÅÖ’ Ѩ $ nä fi J}∞=ÙÅ∞, [ÖÏ}∞=ÙÅ∞, JQÆ fl º}∞=ÙÅ∞,
<åÜ«∞"åº}∞=ÙÅ∞ WÖÏ aè<åfl}∞=ÙÅ∞O\Ï~Ú. _≥"∂≥ „H˜@ãπ TÇ≤ÏOz# J}∞=ÙÅÖ’ WÖÏO\˜
`Õ_®Å∞ ÖË=Ù. Jhfl XˆH ~°HÍxq. J~Ú`Õ, "å\˜ |~°∞=ÙÅÖ’, PHÍ~åÅÖ’, Ѩi=∂}ÏÅÖ’
=∂„`«O `Õ_®Å∞O\Ï~Ú. "å\˜ ~°Hõ~°HÍÅ ã¨OÜ≥∂QÆO =Å¡ ã¨=∞ãÎ̈ „ѨѨOK«O U~°Ê_çOk.
 272 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Hõ}Ï^Œ∞x J}∞"å^ŒO „w‰õΩÅ #∞Oz Z~°∞=Ù `≥K«∞Û‰õΩ#fl^Œx =∂i¯ûã¨∞ì J~Ú#
~åǨïÖò ™êOHõ$`åºÜ«∞<£ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_»∞. HÍx, =∞~˘Hõ =∂i¯ûã¨∞ì ѨO_ç`«∞_»∞ ^Õg„Ѩ™ê^£
Kè«\’áê^蕺ܫ∞ P "å^ŒO ã¨iHÍ^Œx „"åâß_»∞. ™ÈqÜ«∞\ò ѨO_ç`«∞Å∞ ‰õÄ_® J}∞"å^ŒO
"≥Ú^Œ@QÍ „ѨuáêkOzOk <åºÜ«∞, "≥·âı+≤HÍÅÖ’<Õ Jx Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞. Hõ}Ï^Œ∞x
J}∞"å^ŒO ã¨fi`«O„`«OQÍ „ѨuáêkOz#^Õ#x ÉèÏqOK«_»"Õ∞ ã¨=∞O[ã¨O. ~åǨïÖò
ÉèÏqOz#@∞ì Jk =∞#"å~°∞ „w‰õΩÅ #∞Oz HÍÑ‘ H˘\Ïì~°#_®xH˜ ^•YÖÏÅ∞ ÖË=Ù.
Hõ}Ï^Œ∞x J}∞=ÙÅ∞ L`«ÊuÎ J~Ú#q HÍ=Ù. Z=~°∂ "å\˜x L`«ÊuÎ KÕÜ«∞ÖË^Œ∞.
Jq J<åk ã≤^Œú"≥∞ÿ#q. "å\˜Ö’ J=Ü«∞"åÅ∞ (ÉèÏQÍÅ∞) ÖË=Ù. JO^Œ∞KÕ`« Jq x`«º"≥∞ÿ#q,
<åâ◊#O ÖËxq.
Jã¨`å¯~°º"å^ŒO
"≥ · â ı + ≤ H õ O Ö’ =∞~˘Hõ qâı + ¨ O J㨠` å¯~° º "å^Œ O . ™êOY∞ºÅ∞, "Õ ^ •O`« ∞ Å∞
ã¨`å¯~°º"å^Œ∞Å∞. JO>Ë HÍ~°}, HÍ~åºÅ UHõ`åfixfl "å~°∞ „ѨuáêkOKå~°∞. HÍ~°}O
HõO>ˇ HÍ~°ºO "Õ~°∞ HÍ^Œ∞. HÍ~°}OÖ’<Õ HÍ~°ºO xHΔ̃ÑÎ̈"≥∞ÿ =ÙO@∞Ok.
J~Ú`Õ, J=ºHõÎOQÍ =ÙO@∞Ok. q`«Î#OÖ’ K≥@∞ì =ÙO@∞Ok. =∞\˜ìÖ’ ‰õΩO_»
J=ºHõÎOQÍ, PHÍ~°~°Ç≤Ï`«OQÍ =ÙO@∞Ok. #∂Å∞ ^•~åÅÖ’ =GO J=ºHõÎOQÍ =ÙO@∞Ok.
q`«Î#O Ѩi}Ï=∞O K≥Ok K≥@∞ì J=Ù`«∞Ok. =∞\ì̃ Ѩi}Ï=∞O K≥Ok ‰õΩO_» J=Ù`«∞Ok.
#∂Å∞ ^•~åÅ #∞Oz =GO `«Ü«∂~°=Ù`«∞Ok. J^Õ HÍHõáÈ`Õ, HÍ~°ºOÖ’ HÍ~°ºO J=ºHõÎOQÍ
ÖËHõáÈ`Õ, ^ÕxÖ’ #∞Oz U^≥·<å ~å=K«∞Û. Hõ^•? Ѷ¨∞@OÖ’ #∞Oz Ѩ@O ~å=K«∞Û. HÍ~°}OÖ’
HÍ~°ºO xÇ≤Ï`«"≥∞ÿ =ÙO@∞O^Œ#flk ã¨`å¯~°º"å^ŒO.
"≥·âı+≤‰õΩÅ∞ D "å^•xfl u~°ã¨¯iOKå~°∞. "åik Jã¨`å¯~°º"å^ŒO. JO>Ë HÍ~°}O
"Õ~°∞, HÍ~°ºO "Õ~°∞. „Ѩu HÍ~åºxH˜ (effect) HÍ~°}O (cause) =Ù#flѨÊ\˜H˜, HÍ~°}OÖ’
HÍ~°ºO "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz LO_»^Œ∞. HÍ~°ºO J<Õk H˘`«ÎQÍ Ñ¨Ù@∞ì‰õΩ =ã¨∞ÎOk. HÍ~°ºOÖ’
Hõ#|_Õ ÅHõΔ}ÏÅ∞ Ug HÍ~°}OÖ’ Hõ#|_»=Ù. =∞\˜ìÖ’ #∞Oz HõO_» `«Ü«∂Ô~·<å =∞\˜ì
ÅHõΔ}ÏÅ∞ "Õ~°∞, ‰õΩO_» ÅHõΔ}ÏÅ∞ "Õ~°∞, ‰õΩO_» PHÍ~°O =∞\˜ìÖ’ ZHõ¯_»∞Ok? q`«Î#O
ѨQÆÅ QÆ\ ì̃ K«∂¿ãÎ ã¨∂Hõ; ~°∂ѨOÖ’ K≥@∞ì HõxÑ≤ã¨∞ÎO^•? #∂Å∞ ^•~åÅÖ’ =G ÅHõΔ}ÏÅ∞
ZHõ¯_»∞<åfl~Ú? x*ÏxH˜ ‰õΩO_», K≥@∞ì, =GO W=hfl H˘`«ÎQÍ Ñ¨Ù@∞ì‰õΩ =zÛ# HÍ~åºÅ∞
(effects).

V
 273 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
34. <åºÜ«∞^Œ~°≈#O
"≥Ú^Œ\’¡ "≥·âı+≤HõO, <åºÜ«∞O "Õ~°∞"Õ~°∞QÍ =ÙO_Õ=x, „Hõ=∞OQÍ Jq P^•#
„Ѩ^•<åÅ`À "Õ~°Ê~°K«~åx q^èŒOQÍ Hõeã≤áÈ~Ú ^•^ŒÑ¨Ù XˆH ^Œ~°≈#OQÍ U~°Ê_®¤Ü«∞x
ѨO_ç`«∞Å Jaè„áêÜ«∞O. JO^Œ∞KÕ`«<Õ D Ô~O_çO\˜x HõeÑ≤ <åºÜ«∞ "≥·âı+≤HõO Jx
=º=ǨÏiOK«_»O Hõ^Œ∞Ì.
Jã¨Å∞ "≥Ú^Œ@ XˆH ^Œ~°≈#O <åºÜ«∞O J<Õ ¿Ñ~°∞`À =ÙO_Õ^Œx, ^•x #∞Oz
"≥·âı+≤HõO "Õ~°Ê_ç „Ñ¨`ÕºHõ ^Œ~°≈#OQÍ ~°∂á⁄OkO^Œx =∞~˘Hõ Jaè„áêÜ«∞O ‰õÄ_® =ÙOk.
U"≥∞ÿ<å D Ô~O_çO\˜x "Õ̂~fi~°∞QÍ q=iOK«_»"Õ∞ <åºÜ«∞O. (<åºÜ«∞ ^Œ~°≈#Ö’x <åºÜ«∞O
"Õ~°∞, <åºÜ«∞O "Õ~°∞ J~°÷KåÛùÜ«∂ ÉèË^ŒO`À).
"≥·âı+≤Hõ ^•~°≈x‰õΩ_»∞ Hõ}Ï^Œ∞_»∞ HÍQÍ, <åºÜ«∞^•~°≈x‰õΩ_»∞ Q“`«=∞ =∞ǨÏi¬. QÀ`«=∞
=OâßxH˜ K≥Ok#"å_»∞. Hõ#∞Hõ Q“`«=Ú_»∞. DÜ«∞xfl QÀ`«=Ú_»∞ Jx ‰õÄ_® =º=ǨÏi™êÎ~°∞.
(„áêp# "åV‡Ü«∞OÖ’ Q“`«=ÚÅ∞ KåÖÏ =∞Ok =Ù<åfl~°∞. DÜ«∞<≥=~À QÍx JǨÏÖϺѨu
Q“`«=Ú_»x, =∞~˘Hõ_»x HÍHõ, ˆH=ÅO <åºÜ«∞ ^Œ~°≈# Hõ~°ÎQÍ =∂„`«"Õ∞ „QÆÇ≤ÏOK«_»O Lz`«O)
DÜ«∞#H˜ JHõΔáê^Œ∞_»∞ J<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® =ÙOk. JHΔÍÅ∞ J#QÍ Hõ#∞flÅ∞. áê^•ÅÖ’
Hõ#∞flÅ∞ HõÅ"å_»x J~°÷O(?) P ¿Ñ~°∞ ZO^Œ∞‰õΩ =zÛO^Œ#_®xH˜ ~°Hõ~°HÍÅ Hõ^äŒÅ∞<åfl~Ú.
XHõ™êi Q“`«=Ú_»∞ U^À PÖ’zã¨∂Î #_»∞ã¨∂Î ^èŒÉËÅ∞# XHõ ѨšOÖ’ Ѩ_®¤_»@. HÍà◊¡H˜
‰õÄ_® Hõà◊√§O>Ë WÖÏ Ñ¨_Õ "å_çx HÍ^Œ∞ Hõ^• J#∞‰õΩ<åfl_»@. ^•x`À J`«xH˜ JHõΔáê^Œ∞_»∞
Jx ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œ@. =∞~À Hõ^äŒ „ѨHÍ~°O J`«_»∞ ZѨC_»∂ U^À PÖ’K«#Ö’ Ѩ_ç `«Å
=OK«∞‰õΩx #_çKÕ"å_»@. J`«x K«∂ѨÙÅ∞ áê^•Å g∞^Œ ÅQÆfl"≥∞ÿ =ÙO_»_»OKÕ`« JHõΔáê^Œ∞_»∞
J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œ@.
Q“`«=Úx HÍÅO
¿Ñ~°∞ U^≥·<åHÍx, HÍÅ x~°‚Ü«∞O =∂„`«O uiy JÜ≥∂=∞Ü«∞OQÍ<Õ =ÙO_çáÈ~ÚOk.
<åQÍ~°∞˚#∞_ç `«~åfiu"å_»x XHõ"å^ŒO, =ÚO^Œ∞"å_Õ#x =∞~˘Hõ "å^ŒO. "≥·âı+≤HÍxH˜
=ÚO^Œ\ ˜^Õ <åºÜ«∞=∞x XHõ "å^ŒO, `«~°"å`«^Œx =∞~˘Hõ "å^ŒO.
U^≥·"≥∞ÿ<å +¨_»¤~°≈<åÅÖ’ XHõ>ÿ̌# <åºÜ«∞ ^Œ~°≈<åxfl Q“`«=Ú_»∞ ã¨∂„`«|^ŒúO KÕã≤#"å_Õ
`«Ñ¨Ê ã¨$+≤ìHõ~°Î HÍ^Œx =∂„`«O ѨO_ç`«∞ÅO^Œ~°∞ JOwHõiã¨∞Î<åfl~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë <åºÜ«∞âßG
Ѩ^Œúu KåÖÏ Ñ¨Ó~°fiHÍÅO #∞Oz ÉèÏ~°`« ^Õâ◊OÖ’ =ÙO_Õk "Õ^ŒÜ«ÚQÆO<å\˜ Ü«∞[˝âßÅÅÖ’,
~å[ ã¨ÉèíÅÖ’, QÆ∞~°∞‰õΩÖÏÅÖ’, WOHÍ #Å∞QÆ∞~°∞ ѨO_ç`«∞Å∞ ZHõ¯_» ã¨=∂"Õâ◊"≥∞ÿ`Õ JHõ¯_»ÖÏ¡
`åufiHõ ã¨=∞㨺ÅÃÑ· "å^ÀѨ"å^•Å∞ [~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO_Õq. P "å^ÀѨ"å^•Å∞ XHõ Ѩ^Œúu
 274 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„ѨHÍ~°O [~°QÍÅO>Ë H˘xfl xÜ«∞=∂Å∞, x|O^è#Œ Å∞ J=ã¨~=° ∞ÜÕ∞ºq. P xÜ«∞=∞x|O^è#Œ ÖË
'<åºÜ«∞O— ¿Ñ~°∞`À K≥Å∞¡|_ç JÜÕ∞ºq. <åºÜ«∞|^ŒúOQÍ "åkOKÕ"å~°∞ '<åºÜ«∞ "å^Œ∞Å∞—.
„wã¨∞Ö’ "åi`À =∞# '<åº"å^Œ∞Å#∞— áÈÅÛ=K«∞Û.
<åºÜ«∂xfl JhfiH˜ΔH˜ Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. JhfiHõΔ JO>Ë ÉÏQÍ, ‰õΔΩ}‚OQÍ
ѨijeOK«_O» . ^•x g∞k#∞Oz JhfiHΔ̃H˜ J<Õ=∂@ =zÛOk. JO>Ë XHõ "å^•xfl, ÉèÏ"åxfl,
ã¨OѶ¨∞@##∞ Ö’`«∞QÍ, q=∞~°≈QÍ Ñ¨ijeOz xQÆ∞æ `ÕÅ∞ÛH˘#_®xH˜ LѨHõiOKÕ âßGO
J#fl=∂@. n<Õfl `«~°¯ âßG Jx, ¿ÇÏ`«∞q^Œº, ¿ÇÏ`«∞"å^ŒO, ¿ÇÏ`«∞âßGO Jx ‰õÄ_®
JO\Ï~°∞. <åºÜ«∞ ^•~°≈x‰õΩʼnõΩ <≥·Ü«∂~Ú‰õΩÅx ¿Ñ~°∞. "åi<Õ~° ÃÇ·Ï`«∞‰õΩÅx, JhfiHΔ̃‰õΩÅx
‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
"≥·âı+≤HõOÖ’ Ѩk J^蕺ܫ∂Å∞, W~°"≥· PÇ≤ÏflHÍÅ∞ =ÙO>Ë, <åºÜ«∞OÖ’ J~Ú^Œ∞,
J^蕺ܫ∂Å∞, Ѩk PÇ≤ÏflHÍÅ∞ (^≥·xHõ áê~îåÅ∞) L<åfl~Ú.
xsâ◊fi~°O
"≥ · â ı + ≤ H õ O =Öˇ , ™êOYºO=Öˇ <åºÜ« ∞ O ‰õ Ä _® "≥ Ú ^Œ @ xsâ◊ fi ~° ^Œ ~ ° ≈ #"Õ ∞
J~Ú=ÙO_®e. JO>Ë ÉèíQÆ=¢`«Ê"Õ∞Ü«∞O ÖËx ^Œ~°≈#O. HÍx, ™êO„Ѩ^•~Ú‰õΩÅ#∞ ã¨O`«$Ñ≤Î
Ѩ~°K«_»O HÀã¨O "å\˜x=Öˇ nxfl ‰õÄ_® HÍÅ„Hõ=∂# ¿ãâ◊fi~°O KÕâß~°∞. "å\˜Ö’=Öˇ D
^Œ~°≈#OÖ’ ‰õÄ_® Dâ◊fi~°∞_çx "≥ÚQÆ=∂@O H˘nÌ KÕiÛ#@∞ì `≥Å∞ã¨∂Î<Õ =ÙO@∞Ok.
ZO^Œ∞HõO>Ë Dâ◊fi~° „Ѩã¨H˜Î ÖËHõáÈ~Ú<å D ^Œ~°≈<åÅ∞ "å\˜ =∂<å# Jq ã¨∞YOQÍ
™êyáÈ`å~Ú. HÍx, Dâ◊fi~° „Ѩã¨H˜Î ÖËHõáÈ`Õ "å\˜H˜ ã¨OѶ¨∞OÖ’ Q“~°=O ~å^Œ∞ Hõ#∞Hõ
|Å=O`å# P „Ѩã¨HÎ̃ fã¨∞‰õΩ=KåÛ~°∞. (=∞# ѨÓ~°fi âߢ™êÎÅÖ’ KåÖÏ "å\˜x áê~°fiuH˜
t=Ù_»∞ É’kèOKå_»<À, =∞~˘Hõ@<À HõeÊOz ѨiK«Ü«∞O KÕ™êÎ~°∞ – ÖËHõáÈ`Õ "å\˜H˜
Q“~°"å^Œ~åÅ∞ ÅaèOK«=x).
JÖψQ D ^Œ~°≈<åÅhfl ^Œ∞óY x=$uÎH©, "≥∂HõΔ„áêÑ≤ÎH˜ `À_»Ê_»`åÜ«∞x ¿Ñ~˘¯#_»O
XHõ Ѩiáê\˜. x*ÏxH˜ "≥·âı+≤Hõ, <åºÜ«∞ ^Œ~°≈<åÅ ã≤^•úO`åÅ#∞ K«∂¿ãÎ Jq U q^èŒOQÍ
"≥∂HΔÍxfl „Ѩ™êk™êÎÜ«∞<Õk ZO`« qKåiOz<å É’^èŒÑ¨_»^Œ∞.
Q“`«=∞ <åºÜ«∞ ã¨∂„`åÅ∞ WÖÏ „áê~°OÉèí=∞=Ù`å~Ú.
„Ѩ=∂} „Ѩ"Õ∞Ü«∞ ã¨Oâ◊Ü«∞ „ѨÜ≥∂[#
^Œ$ëêìO`« ã≤^•úO`å=Ü«∞= `«~°¯ x~°‚Ü«∞
"å^Œ [ÅÊ q`«O_®¿ÇÏ`åfiÉèÏã¨K«ÛùÅ
*Ïu x„QÆÇ¨Ï ™ê÷<å<åO `«`«fi*Ï˝<å
xfló„âıÜ«∞ ™êkèQÆ=∞ó (1–1–1)
 275 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P~°∞ Ѩ^•~å÷Å (categories) `«`«fi*Ï˝#O `≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë x„âı≈Ü«∞ã¨O ("≥∂HõΔO)
„áêÑ≤Îã¨∞ÎO^Œx "≥·âı+≤HõO Ǩg∞ WzÛOk. HÍQÍ, <åºÜ«∞^Œ~°≈#O ^•xHõO>Ë Ñ¨k P‰õΩÅ∞
Z‰õΩ¯= K«kqOk. "≥Ú`«ÎO Ѩ^ŒÇ¨~°∞ Ѩ^•~å÷Å#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë x„âı≈Ü«∞ã¨O =zÛ=à’§
Ѩ_»∞`«∞O^Œx <åºÜ«∞^Œ~°≈#O "åQÍÌ#O KÕã¨∞Î#flk.
Ѩ^ŒÇ¨~°∞ Ѩ^•~å÷Å∞
P Ѩ^ŒÇ¨~°∞ Ѩ^•~å÷Å∞ U=#QÍ – „Ѩ=∂}O, „Ѩ"Õ∞Ü«∞O, ã¨Oâ◊Ü«∞O, „ѨÜ≥∂[#O,
^Œ$ëêìO`«O, ã≤^•úO`«O, J=Ü«∞O, `«~°¯O, x~°‚Ü«∞O, "å^ŒO, [ÅÊO, q`«O_»O, ¿ÇÏ`åfiÉèÏã¨O,
Kè«ÅO, *Ïu x„QÆǨϙê÷#O.
Q“`«=∞ <åºÜ«∞ã¨∂„`åÅ∞ "≥Ú`«ÎO 524 HÍQÍ, "å\˜x qѨÙbHõiã¨∂Î, P „Hõ=∞OÖ’
J<ÕHõ H˘`«Î ã≤^•úO`åÅ#∞ KÕ~°∞ã¨∂Î ZO^Œ~À ÉèÏ+¨ºHÍ~°∞Å∞ <åºÜ«∞^Œ~°≈<åxfl XHõ „|Ǩ‡O_»"≥∞ÿ#
âßGOQÍ Jaè=$kú KÕâß~°∞. JO^ŒiÖ’H˜ „áêp#∞_»∞, „áê=∂}˜‰õΩ_»∞ "å`åûºÜ«∞#∞_»∞ (HÍ=∞
ã¨∂„`« Hõ~°ÎHÍ_»∞. =∞~˘Hõ_»∞.) PÜ«∞#k <åºÜ«∞ÉèÏ+¨ºO. L^Àº`«HÍ~°∞_»∞ "åiÎHõO „"åâß_»∞.
WOHÍ "åK«ã¨Êu q∞„â◊√_»∞. [Ü«∞O`«∞_»∞, Éèí@ì "åwâ◊√_»∞, QÆOˆQâ◊√_»∞, "≥Ú^ŒÖˇ·# ÃщõΩ¯=∞Ok
D âߢ™êÎxfl Jaè=$kú KÕâß~°∞. HÍÅ„Hõ=∂# '#=º <åºÜ«∞O— J#|_Õ <åºÜ«∞âßG âßY
‰õÄ_® qã¨Î $`«OQÍ =$kú J~ÚOk. Jã¨Å∞ <åºÜ«∞^Œ~°≈<åxH˜ Jk ZO`À ^Œ∂~°O
[iyO^ŒO\Ï~°∞.
J~Ú`Õ<ÕO, ^•x=Å¡ ÉèÏ~°fÜ«∞ `«~°¯âßGO J`«ºO`« qãÎ̈ $`«OQÍ ÃÑiyáÈ~ÚOk.
nxH˜ `À_»∞ k*ÏflQÆ∞_»∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# É∫^Œú `åufi‰õΩÅ∞, `åi¯‰õΩÅ∞ Q“`«=∞ <åºÜ«∞^Œ~°≈<åxfl,
^•x ÉèÏ+¨º™êÇ≤Ï`åºxfl YO_çã¨∂Î Jáê~°OQÍ ~°K«#Å∞ KÕâß~°∞. g\˜=Å¡ ‰õÄ_® ÉèÏ~°fÜ«∞
`«~°¯âßGO ZO`À qHÍã¨O K≥OkOk.
WHõ WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ ¿Ñ~˘¯#fl <åºÜ«∞^Œ~°≈# „Ѩ^äŒ=∞, „Ѩ^è•# ã¨∂„`åxfl ã¨O„QÆǨÏOQÍ
K«∂^•Ì=Ú. P ã¨∂„`«OÖ’ Ѩ^ŒÇ¨~°∞ Ѩ^•~å÷Å#∞ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞ Hõ^•? Uq∞\Ï Ñ¨^•~å÷Å∞?
„Ѩ=∂}O
"≥Ú^Œ\ ˜k „Ѩ=∂}O. „Ѩ=∞ JO>Ë *Ï˝#O, xtÛ`« *Ï˝#O („Éèí=∞ nxH˜ =ºuˆ~HõO.
Jk q∞^䕺*Ï˝#O). „Ѩ=∞ (*Ï˝#O) HõeyOKÕk „Ѩ=∂}O. Jk <åÅ∞QÆ∞ q^è•Å∞. Jq
U=O>Ë
''„Ѩ`º« HΔÍ#∞=∂<ÀѨ=∂# â◊ÉÏÌó „Ѩ=∂}Ïx—— (1–1–3)
„Ѩ`«ºHõΔO, J#∞=∂#O, LѨ=∂#O, â◊|ÌO – Wg <åÅ∞QÆ∞ „Ѩ=∂}ÏÅ∞.
„Ѩ`«ºHõΔO „Ѩ=∂}O JO^ŒiH© `≥eã≤O^Õ. ѨOKÕO„kÜ«∂ʼnõΩ ÉÏǨϺ „ѨѨOKåxH˜
<Õ~°∞QÍ [iˆQ ã¨xflHõ~°¬O=Å¡ HõeˆQ *Ï˝#O „Ѩ`«ºHõΔ „Ѩ=∂}O J=Ù`«∞Ok. JO>Ë Hõà◊§`À
 276 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
K«∂_»_»O =Å¡, K≥=ÙÅ`À q#_»O, <åů`À ~°∞z K«∂_»_»O, =Ú‰õΩ¯`À "åã¨# K«∂_»_»O,
`«fi‰õΩ¯`À ã¨$ÊtOK«_»O =Å¡ ÅaèOKÕ *Ï˝#O (perception)
J#∞=∂# „Ѩ=∂}O =¸_»∞ ~°HÍÅ∞ : ѨÓ~°fi=`ü – JO>Ë HÍ~°}O #∞Oz
HÍ~åºxfl „QÆÇ≤ÏOK«_»O – WO^Œ∞Ö’ ѨÓ~°fi*Ï˝#O =ÙO@∞Ok. PHÍâ◊OÖ’ #Å¡x =∞|∞ƒÅ∞
^Œ@ìOQÍ LO>Ë "å# ‰õΩ~°∞ã¨∞ÎO^Œx ѨÓ~°fiO JÖÏ [iy# ã¨O^Œ~åƒùxfl [˝Ñ≤ÎH˜ `≥K«∞Û‰õΩx
TÇ≤ÏOK«_O» ѨÓ~°fi=`ü J#∞=∂# „Ѩ=∂}O.
âı+¨=`ü – HÍ~°ºO#∞Oz HÍ~°}Ïxfl „QÆÇ≤ÏOK«_»O – JO>Ë Ñ¶¨e`«O K«∂ã≤ HÍ~°}O
TÇ≤ÏOK«_»O. #kÖ’H˜ H˘`«ÎQÍ |∞~°^Œ h~°∞ =zÛO^ŒO>Ë ÃÑ·# ZHõ¯_À ÉÏQÍ "å# ‰õΩiã≤O^Œx
TÇ≤ÏOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O.
™ê=∂#º`À ^Œ$+¨ìO.
=¸_»=k LѨ=∂# „Ѩ=∂}O : `≥eã≤# XHõ =ã¨∞Î=Ù`À `≥eÜ«∞x ^•xfl áÈeÛ
`≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O.
XHõ Ѩ@ì} "åã≤ XHõ =#"åã≤x QÆ=Ü«∞O JO>Ë Uq∞\˜ Jx J_»∞QÆ∞`å_»#∞HÀO_ç.
QÆ=Ü«∞O J<Õk QÀ=ÙÖÏ =ÙO_Õ XHõ =#º [O`«∞=Ù Jx =#"åã≤ ã¨=∂^è•#q∞™êÎ_»∞. P
`«~åfi`« U^À Ѩx=ÙO_ç Ѩ@ì}"åã≤ J_»qH˜ "≥_»`å_»∞. XHõ =∞$QÍxfl K«∂ã≤ FǨϟ Wk
QÀ=ÙÖÏQÍ =ÙO^Õ, J~Ú<å QÀ=Ù HÍ^Œ∞. |Ǩïâß QÆ=Ü«∞ =∞$QÆO J~Ú=ÙO@∞Ok Jx
TÇ≤Ï™êÎ_∞» . Jk LѨ=∂# „Ѩ=∂}O.
<åÅæ=k â◊|Ì „Ѩ=∂}O : â◊|ÌO JO>Ë WHõ¯_» "Õ^ŒO HÍ=K«∞Û. ÖË^• =∞#‰õΩ ÉÏQÍ
#=∞‡HõO =Ù#fl =∞~˘Hõ âßG „QÆO^äŒO HÍ=K«∞Û. ÖË^• =∞#‰õΩ qâßfi㨠áê„`«∞_≥·# PѨÙÎx
"åHõºO HÍ=K«∞Û. "Õ^Œ âߢ™êÎÅ∞, PѨÙÎ_»∞ K≥¿ÑÊ =∂@Å∞ =∞#O #=Ú‡`å=Ú. P q^èŒOQÍ
qq^èŒ q+¨Ü«∂ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# *Ï˝#O á⁄O^Œ∞`å=Ú. Jk â◊|Ì „Ѩ=∂}O.
Ñ„ "¨ ∞Õ Ü«∞O
WHõ „Ѩ"Õ∞Ü«∞O, „Ѩ"Õ∞Ü«∞O JO>Ë ÃÑ·# K≥Ñ≤Ê# „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ q+¨Ü«∂Öˇ·#@∞=O\˜q.
Wq 12 ~°HÍÅ∞. P`«‡, â◊s~°O, WO„kÜ«∂Å∞, J~å÷Å∞, |∞kú, =∞#ã¨∞û, „Ѩ=$uÎ ^ÀëêÅ∞,
„¿Ñ`«º ÉèÏ=O, Ѷ¨ÅO, ^Œ∞óYO, JѨ=~°æO.
P`«‡ JO>Ë r"å`«‡. Jk =ÙO^Œx ZÖÏ `≥Å∞ã¨∞ÎOk? WK«Ûù, ^Õfi+¨O, „Ѩܫ∞`«flO,
ã¨∞YO, ^Œ∞óYO, *Ï˝#O J<Õ PiO\˜=Å¡ J#∞=∂# „Ѩ=∂}ÏÅ ^•fi~å P`«‡ LxH˜x
Z~°∞QÆ=K«∞Û.
â◊s~°O JO>Ë Ñ¨OKÕO„kÜ«∂ʼnõΩ, KÕ+ì̈ʼnõΩ P„â◊Ü«∞"≥∞ÿ# Láêkè.
 277 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
|∞kú JO>Ë *Ï˝#O. =∞#ã¨∞û. P`«‡‰õΩ Ñ¨OKÕO„kÜ«∂Å`À ã¨Oã¨~°æO (ã¨O|O^èŒO)
=Ù<åfl Jk XHõ HõΔ}OÖ’ XHõ WO„kÜ«∂~å÷xfl =∂„`«"Õ∞ „QÆÇ≤ÏOK«QÆÅ^Œ∞. XHõ_»∞ U^À
^Œ$â◊ºO nHõΔQÍ K«∂ã¨∞Î<åfl_»∞. J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ U^À ^èŒfix qxÑ≤™ÈÎOk. J`«_ç =∞#ã¨∞û
^Œ$âߺxfl „QÆÇ≤Ïã¨∞Î#fl HõΔ}OÖ’ ^èŒfixx „QÆÇ≤ÏOK«ÖË^Œ∞. ^èŒfixx „QÆÇ≤Ïã¨∞Î#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ^Œ$âߺxfl
„QÆÇ≤ÏOK«ÖË^Œ∞. XHõ HõΔ}OÖ’ U^À XHõ^•<Õfl „QÆÇ≤Ïã¨∞ÎOk. ^•xfl |\ì̃ =∞#ã¨∞û J<Õ XHõ
„Ѩ`ÕºHõ Ѩ^•~°÷O "Õ~°∞QÍ =Ù#fl@∞ì „QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û#x <åºÜ«∞ âßGHõ~°‡ JO\Ï_»∞.
„Ѩ=$uÎ – =∞<À "åHͯܫ∂Å ^•fi~å KÕ¿ã Hõ~°‡Å∞, ^ÀëêÅ∞ – ~åQÆ ^Õfi+¨ "≥∂ǨÅ∞.
„¿Ñ`«ºÉèÏ=O rq =∞~°}Ï#O`«~°O P`«‡, =∞#ã¨∞û áê`« â◊s~åxfl =^Œe =∞~˘Hõ â◊s~°OÖ’
„Ѩ"ÕtOz ѨÙ#~°˚x‡OK«_»O.
Ѷ¨ÅO – Hõ~°‡Å Ѷ¨ÅO, ^Œ∞óY ~åÇ≤Ï`«ºO =Å¡ HõeˆQ "≥∂HΔÍ#O^ŒO.
ëÈ_»â◊ Ѩ^•~å÷ÅÖ’ =¸_»=k ã¨Oâ◊Ü«∞O. XHõ =ã¨∞Î=Ù#∞ QÆ∞iOz# xâ◊ÛÜ«∞
*Ï˝#O ÖËHõáÈ=_»O`À J^•, W^• J<Õ ã¨O^ÕǨxH˜ Ö’#∞HÍ=_»O (=∞ã¨Hõ "≥Å∞`«∞~°∞Ö’
`å_»∞#∞ K«∂ã≤ Jk `å_®, áê=∂ Jx ã¨Oâ◊~ÚOz#@∞ì).
„ѨÜ≥∂[#O – =ºHÎ̃ U ÅHΔͺxfl PtOz Ѩx KÕ™êÎ_À P ÅHõΔ º"Õ∞ „ѨÜ≥∂[#O.
^Œ$ëêìO`«O – ѨsHõΔ‰õΩÅ∞ (ѨO_ç`«∞Å∞), Ö∫H˜‰õΩÅ∞ (áê=∞~°∞Å∞) W~°∞=Ù~°∂ ‰õÄ_®
U q+¨Ü«∞OÃÑ· XˆH J=QÍǨÏ#‰õΩ ~åQÆÅ~À Jk ^Œ$ëêìO`«O.
ã≤^•úO`«O Wk <åÅ∞QÆ∞ ~°HÍÅ∞QÍ =ÙO@∞Ok: XHõ q+¨Ü«∂xfl ã‘fiÜ«∞"å^ŒOQÍ
™ê÷Ñ≤Oz#ѨC_»∞ ^•xfl W`«~° "å^•ÖËg YO_çOK«ÖËHõáÈ`Õ Jk ã¨~°fi`«O„`« ã≤^•úO`«O.
"åk J~Ú# "å_ç "å^ŒO „ѨHÍ~°O XHõ q+¨Ü«∞O 㨄Hõ=∞OQÍ L#flѨÊ\˜H˜, ^•xfl
W`«~° âߢ™êÎÖËg JOwHõiOK«HõáÈ`Õ Jk „Ѩu`«O„`« ã≤^•úO`«O.
"å^ŒO=Å¡ XHõ q+¨Ü«∞O ã≤kúOz#ѨC_»∞ (™ê÷Ñ≤OK«|_ç#ѨC_»∞) ^•x`Àáê@∞ ^•xH˜
ã¨O|OkèOz# =∞iH˘xfl q+¨Ü«∂Å∞ ‰õÄ_® `«=∞O`«@ `å"Õ∞ x~°∂Ñ≤`åÖˇ·#ѨC_»∞ Jk
JkèHõ~°} ã≤^•úO`«O.
XHõ q+¨Ü«∂xfl ѨsHΔ̃OK«‰õΩO_® `å`å¯eHõOQÍ JOwHõiOz P Ñ≤^ŒÑ¨ ^•xfl ‰õΔΩ}‚OQÍ
ѨsHõΔ‰õΩ QÆ∞iKÕã≤ x~°∂Ñ≤¿ãÎ Jk JÉèí∞ºÑ¨QÆ=∞ ã≤^•úO`«O (hypothesis).
J=Ü«∞=O
ëÈ_»â◊ Ѩ^•~å÷ÅÖ’ U_»=k J=Ü«∞=O. J=Ü«∞=O J<Õk ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ ã≤Ål[O
(syllogism). Ji™êì\ Ö˜ ò ÖÏlH±Ö’ XHõ ã≤Ål[O WÖÏ =ÙO@∞Ok.
(All men are mortal)
(Socrates is a man)
(Socrates is a mortal)
 278 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
WO^Œ∞Ö’ =¸_Õ J=Ü«∞"åÅ∞ (members) =Ù<åfl~Ú. Q“`«=Úx ã≤Ål[O
(J=Ü«∞q) Ö’ J~Ú^Œ∞ J=Ü«∞"åÅ∞ (ÉèÏQÍÅ∞) L<åfl~Ú:
PÜ«∞# ã¨∂„`«O „ѨHÍ~°O
''„Ѩu*Ï˝ ¿ÇÏ`«∂^•Ç¨Ï~°}ÀѨ#Ü«∞
xQÆ=∂<å#º=Ü«∞"åó——
„Ѩu[˝ (Statement), ¿ÇÏ`«∞=Ù (Reason), L^•Ç¨Ï~°} (Example), LѨ#Ü«∞
(analogy), xQÆ=∞#O(conclusion).
P H˘O_»ÃÑ· xѨC =Ù#flk. Wk „Ѩu[˝.
ZÖÏ `≥Å∞ã¨O>Ë JHõ¯_ç #∞Oz á⁄QÆ ÖËã¨∞Î#flk – ¿ÇÏ`«∞=Ù.
á⁄QÆ =Ù#flKÀ@ xѨC =ÙO@∞Ok. =O\˜O\˜Ö’ =Öˇ – L^•Ç¨Ï~°}.
=O\˜O\˜Ö’=Öˇ P H˘O_»ÃÑ· á⁄QÆ =Ù#flk – LѨ#Ü«∞O.
Hõ#∞Hõ P H˘O_»ÃÑ· xѨC =Ù#flk – xQÆ=∞#O.
D xQÆ=∞# `«~å¯xfl =∞#"å~°∞ Ji™êì\ ˜Öò #∞Oz („w‰õΩÅ #∞Oz) HÍ*Ëã≤ ™⁄O`«O
Jx |∞HÍ~Úã¨∞Î<åfl~°x H˘O^Œ~°∞ P~ÀÑ≤OKå~°∞. "åiÖ’ XHõ_»∞ ~åǨïÖò ™êOHõ$`åºÜ«∞<£.
HÍx, „w‰õΩÅ#∞Oz H˘>ËìÜ«∞=Åã≤# J=ã¨~°O ÖË^Œx, ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ ™⁄O`«OQÍ J^Õ =∂ki
`«~¯° âßGO ÃÑOá⁄OkOK«∞H˘#_®xH˜ gÅ∞#fl^Œx =∞iH˘O^Œ~∞° ѨO_ç`∞« Å∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~∞° .
`«~°¯O – ã¨iQÍ q*Ï˝`«O HÍx q+¨Ü«∂xH˜ ã¨O|OkèOz# HÍ~°}O ÅaèOK«_»O
=Å¡ ^•x P^è•~°O`À á⁄O^Õ *Ï˝#O.
x~°‚Ü«∞O – XHõ q+¨Ü«∞OÃÑ· J^• W^• Jx ã¨O^ÕǨÏO L`«Ê#fl"≥∞ÿ#ѨC_»∞, Ѷ¨ÖÏ<å
ÅHõΔ}ÏÅ∞O>Ë Jn, Ѷ¨ÖÏ<å ÅHõΔ}ÏÅ∞O>Ë Wn Hõ#∞Hõ, P q+¨Ü«∞OÖ’ Ѷ¨ÖÏ<å ÅHõΔ}ÏÅ∞<åfl~Ú
Hõ#∞Hõ, Jk Ѷ¨ÖÏ<å – J<Õ xâ◊ÛÜ«∂xH˜ ~å=_»O x~°‚Ü«∞O.
"å^ŒO – „Ѩ=∂}ÏÅ ™êǨÜ«∞ºO`À, `«~°¯ã¨Ç≤Ï`«OQÍ [iˆQ K«~°Û.
q`«O_»O – `«# "å^ŒO Uq∞\’ K≥ѨʉõΩO_® Z^Œ∞\˜"å_ç "å^•xfl "≥ÚO_çQÍ
YO_çOK«_»"Õ∞ ѨxQÍ ÃÑ@∞ìHÀ=_®xfl q`«O_»"å^ŒO JO\Ï~°∞. q`«O_»"å^ŒO KÕ¿ã"å_»∞
"≥·`«O_ç‰õΩ_»∞.
¿ÇÏ`åfiÉèÏã¨O (fallacy) ¿ÇÏ`«∞|^ŒúOQÍ =Ù#fl@∞ì Hõ#|_»∞`«∂ ¿ÇÏ`«∞~°Ç≤Ï`«O J~Ú#\ì̃
"å^ŒO ¿ÇÏ`åfiÉèÏã¨O.
Kè«ÅO – "åk XHõ J~°÷OÖ’ XHõ =∂@ LѨÜ≥∂y¿ãÎ, P =∂@‰õΩ QÆÅ "Õ~˘Hõ
J~å÷xfl fã≤ "åkx ¿ÇÏà◊# KÕã≤ YO_çOK«_»O Kè«ÅO. (nxg∞k #∞OKÕ Kè«Ö’HÎ̃ J<Õ =∂@
=zÛOk).
 279 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
*Ïu – "åk KÕ¿ã "å^•xfl YO_çOK«_®xH˜ ^•x`À ã¨=∂#, q~°∞^Œú ÅHõΔ}ÏÅ∞QÆÅ
"å^•Å#∞ LѨÜ≥∂yOK«_»O.
XHõ =∂@‰õΩ QÆÅ ™ê^èŒ~出xfl, "≥·^èŒ~出xfl P^è•~°O KÕã¨∞‰õΩx Z^Œ∞\˜"å_ç "å^Œ##∞
YO_çOK«_»O x„QÆÇ¨Ï ™ê÷#O – "åk K≥Ñ≤Ê#^•xfl ã¨iQÍ J~°÷O KÕã¨∞H˘#Hõ =∞~˘Hõ ~°HõOQÍ
J~°÷O KÕã¨∞HÀ=_»O =Å¡#∞, JÖψQ "åk K≥Ñ≤Ê#^•xfl YO_çOK«HõáÈ=_»O=Å¡#∞ „Ѩu"åk
F_çáÈ`Õ J@∞=O\˜ ã¨O^Œ~åƒùÅ#∞ x„QÆǨϙê÷<åÅ∞ JO\Ï~°∞. (Points of defeat).
Wg <åºÜ«∞^Œ~°≈#O „ѨuáêkOz# ëÈ_»â◊ (Ѩ^ŒÇ¨~°∞) Ѩ^•~å÷Å∞. ÉèÏ~°fÜ«∞`«`«fi
zO`«#ÃÑ· <åºÜ«∞^Œ~°≈#O â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ qâı+¨ „ѨÉèÏ=O Hõ#|izOk. ^•xfl ã¨=∞i÷Oz
J#∞㨠i Oz<å, q㨠Πi Oz<å, YO_ç O z<å, "≥ Ú `« Î O ÃÑ· 㨠O 㨠¯ $`« "åV‡Ü« ∞ OÖ’
<åºÜ«∞^Œ~°≈<åxH˜ qâı+¨ „áê^è•#ºO W=fi|_çOk.

V
 280 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
35. ѨÓ~°fig∞=∂Oã¨
+¨_»Ì~°≈<åÅÖ’ PYi [O@ g∞=∂Oã¨, „|Ǩχã¨∂„`åÅ∞.
g∞=∂Oã¨#∞ ѨÓ~°fi g∞=∂O㨠Jx, „|Ǩχã¨∂„`åÅ#∞ L`«Î~° g∞=∂O㨠Jx ‰õÄ_®
=º=ǨÏi™êÎ~°∞
D Ô~O_»∂ "Õ^•ÅÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç# ^Œ~°≈<åÅ∞. "Õ^•ÅÖ’ =∞O„`« ã¨OÇ≤Ï`«Å∞,
„ÉÏǨχ}ÏÅ∞ ѨÓ~°fiÉèÏQÆO. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ L`«Î~°ÉèÏQÆO.
Hõ~°‡HÍO_»‰õΩ ã¨O|OkèOz# ѨÓ~°fiÉèÏQÍxfl q=iã¨∞ÎOk Hõ#∞Hõ g∞=∂O™ê ^Œ~°≈<åxH˜
ѨÓ~°fig∞=∂O㨠Jx ¿Ñ~°∞ =zÛOk. HÍQÍ, *Ï˝#HÍO_»‰õΩ ã¨O|OkèOz# L`«Î~°ÉèÏQÍxfl
(LѨx+¨`«∞ÎÅ∞) q=iã¨∞ÎOk Hõ#∞Hõ „|Ǩχã¨∂„`« ^Œ~°≈<åxH˜ L`«Î~° g∞=∂O㨠Jx ¿Ñ~°∞
=zÛOk. g∞=∂O㨠JO>Ë q"ÕzOK«_»O, q`«i¯OK«_»O, qzH˜`«û KÕÜ«∞_»O.
ѨÓ~°fi g∞=∂O™ê Hõ~°Î *ˇ·q∞x. W`«~° ^•~°≈x‰õΩÅ =Öˇ DÜ«∞# QÆ∞iOz ‰õÄ_®
^•^•Ñ¨Ù Ug∞ `≥eÜ«∞^Œ∞. "åºã¨∞x t+¨μºÅÖ’ *ˇ·q∞x XHõ_»∞. W`«_»∞ ‰õÄ_® XHõ ÉèÏ~°`«O
„"åâß_»∞. ^•xfl *ˇ·q∞h ÉèÏ~°`«O JO\Ï~°∞. P *ˇ·q∞x, D *ˇ·q∞x XHõ_À HÍ^À `≥eÜ«∞^Œ∞.
WOHÍ *ˇ·q∞x ¿Ñ~°∞QÆÅ =∞iH˘O^Œ~°∞ |∞∞+¨μÅ∞, ã¨∂„`«Hõ~°ÎÅ∞ =Ù<åfl~°∞. "åiÖ’ U *ˇ·q∞x
D g∞=∂O™ê Hõ~°Î J~ÚOn ‰õÄ_® `≥eÜ«∞^Œ∞. J`«x HÍÅO ‰õÄ_® YzÛ`«OQÍ `≥eÜ«∞^Œ∞.
H˘O^Œ~°∞ J`«_çx |∞^Œ∞úxH˜ ѨÓ~°∞fi_»∞QÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 500 <å\˜ "å_»<åfl~°∞.
ZO^Œ∞HõO>Ë |∞^Œ∞úx „Ѩã¨HÎ̃QÍx, É∫^Œú „Ѩã¨HÎ̃QÍx g∞=∂Oã¨Ö’ ÖË^Œ∞. JO^Œ∞Hõx |∞^Œ∞úxH˜
ѨÓ~°∞fi_»∞ J~Ú=ÙO\Ï_»@. HÍx É∫^Œú „Ѩã¨H˜Î ÖË#O`« =∂„`å# |∞^Œ∞úxH˜ ѨÓ~°∞fi_»∞
HÍ#Hõ¯~°ÖË^Œ∞.
~åǨïÖò ™êOHõ$`åºÜ«∞<£ ÖÏO\˜"å~°∞ *ˇ·q∞xx „H©ã¨∞Îâ◊HõO 300 =~°‰õΩ kQÆÖÏQÍ~°∞.
^•ãπ QÆ∞ѨΠJ`«_çx „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 200 <å\˜"å_»x J#QÍ, ^Õg„Ѩ™ê^£ K«\’áê^蕺ܫ∞
„H©ã¨∞ΠѨÓ~°fiO 200 „H©ã¨∞Îâ◊HõO 200 =∞^茺 HÍÅOÖ’ rqOz# "å_»x J<åfl~°∞. ~å^è•Hõ$+¨‚<£
*ˇ·q∞xx „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 4= â◊`åaÌ "å_»<åfl~°∞.
*ˇq· ∞x HÍÅO
XHõ\ ˜ K≥Ñʨ =K«∞Û: *ˇq· ∞x ã¨∂„`åÅÖ’ É∫^ŒOú „ѨãH¨ Θ ÖËHáõ È~Ú<å, |∞^Œ∞_ú ∞» x~°ãO≤ z#
"Õ^Œ Hõ~°‡HÍO_»#∞, Ü«∞[˝ Ü«∂QÍÅÃÑ· qâßfi™êxfl ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«_»"Õ∞ "å\˜ =ÚM’º^ÕÌâ◊O
Hõ#∞Hõ Jq É∫^ŒúO ÉÏQÍ „ѨKå~°OÖ’ =Ù#fl HÍÅOÖ’ ~°∂á⁄Ok#=x K≥ѨÊ=K«∞Û. JO>Ë
|Ǩïâß „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 200 <å\˜=#fl "å^Œ"Õ∞ ãÔ̈~·#k HÍ=K«∞Û.
 281 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
g∞=∂O™ê ^Œ~°≈#OÖ’ ^•^•Ñ¨Ù 2,500 ã¨∂„`åÅ∞<åfl~Ú. Jq 12 J^蕺ܫ∂Å∞QÍ,
áê^•Å∞QÍ L<åfl~Ú.
g∞=∂Oã¨ÃÑ· Jxfl\˜HõO>ˇ „áêp#ÉèÏ+¨ºO â◊|~°™êfiq∞ ~°zOz#\ì̃k. ^•xH˜ „H©ã¨∞Î
â◊HõO 600 „áêO`åÅ<å\˜ „ѨÉèÏHõ~°∞_»∞ '|$ǨÏu— J<Õ "åºYº „"åâß_»∞. „H©ã¨∞Îâ◊HõO 700
<å\˜ ‰õΩ=∂iÅ∞_»∞ â’¡Hõ"åiÎHõO, `«O„`« "åiÎHõO, @∞Ñπ \©Hõ J<Õ "åºMϺÅ∞ „"åâß_»∞.
‰õΩ=∂iÅ∞_»∞ â◊OHõ~°∞x HõO>ˇ ÉÏQÍ =$^Œ∞ú_≥·# ã¨=∞HÍe‰õΩ_»x „Ѩfu. g~°O^Œ~°∞ É∫^•úxfl
`«=∞ „QÆO^ä•ÅÖ’ peÛ K≥O_®_ç# "åˆ~. JO^Œ∞KÕ`« x[OQÍ<Õ, JO>Ë Éè∫uHõOQÍ<Õ É∫^Œ∞úÅ#∞
peÛ K≥O_®_®~°<Õ JѨxO^Œ giH˜ =zÛOk.
'J^ä•`À ^èŒ~°‡l*Ï˝™ê— Jx *ˇ·q∞x ѨÓ~°fi g∞=∂O™ê ã¨∂„`åÅ∞ „áê~°OÉèí=∞=Ù`å~Ú.
JO>Ë 'WѨC_»∞ ^èŒ~å‡xfl QÆ∞iOz l*Ï˝ã¨ KÕ^•Ì=Ú— Jx J~°÷O. ѨÓ~°fi g∞=∂O㨠^èŒ~À‡^Œú~°}‰õΩ
L^ÕútOz# ^Œ~°≈#O. ^èŒ~°‡O JO>Ë "Õ^Œ ^èŒ~°‡O. JO>Ë Ü«∞[˝Ü«∂QÍk Hõ~°‡HÍO_». JO^Œ∞KÕ`«
nxH˜ Hõ~°‡ g∞=∂Oã¨, ^èŒ~°‡ g∞=∂O㨠J<Õ ¿Ñ~°∞¡ ‰õÄ_® =Ù<åfl~Ú.
Ü«∞[˝Hõ~°‡HÍO_»‰õΩ P^è•~°O „ÉÏǨχ}ÏÅ∞. U Ü«∞*Ï˝Å#∞ Uq^èŒOQÍ KÕÜ«∂e. U
Hõ~°‡Å#∞ U „Hõ=∞OÖ’ KÕÜ«∂e. "≥Ú^ŒÖˇ·# J<ÕHõ q=~åÅÃÑ· ã¨O^ÕǨÅ∞ |Ü«∞Å∞^Õi#ѨC_»∞
"å\˜ÃÑ· qq^èŒ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ K«~°ÛÅ∞ [iˆQq. P K«~°ÛÅÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç "å\˜ ™ê~åOâßxfl
ã¨∂„`åÅ ~°∂ѨOÖ’ g∞=∂O™ê ^Œ~°≈#OQÍ, *ˇ·q∞x „HÀ_ôHõiOKå_»∞.
„Ѩ=∂}ÏÅ∞
*Ï˝<å~°̊#‰õΩ H˘xfl =∂~åæÅ∞<åfl~Ú. "å\˜x „Ѩ=∂}ÏÅO\Ï~°∞. „Ѩ`«ºHõΔ „Ѩ=∂}O
JO>Ë *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å ^•fi~å ÅaèOKÕ *Ï˝#O. J#∞=∂# „Ѩ=∂}O JO>Ë WO„kÜ«∞
QÀK«~°"≥∞ÿ#^•x P^è•~°OQÍ WO„kÜ«∞ QÀK«~°O HÍx ^•xfl TÇ≤ÏOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O. D
q^èŒOQÍ J<ÕHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞<åfl~Ú. "å\˜ HÀ=‰õΩ K≥Ok#^Õ â◊|Ì „Ѩ=∂}O.
"Õ^•Å∞ â◊|ÌO „Ѩ=∂}OQÍ Hõey#q. â◊ÉÏÌÅ∞ Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞. =∂#=ÙÅ∞ LK«ÛiOKÕ
â◊ÉÏÌÅÖ’ H˘xfl „Ѩ=∂}O, H˘xfl J„Ѩ=∂}O. HÍx "Õ^Œâ◊ÉÏÌÅ∞ ѨÓiÎQÍ #∂\˜H˜ #∂~°∞áêà◊√§
„áê=∂}˜HõO.
ZO^Œ∞=Å¡#O>Ë "Õ^•Å∞ Jáœ~°∞¿+Ü«∂Å∞. Jq =∂#= „Ѩ}©`«"≥∞ÿ#q HÍ=Ù. Jq
J<åk, J#O`«O, x`«ºO, âßâ◊fi`«O.
"Õ^•Å∞ Jáœ~°∞¿+Ü«∂Åx ^•^•Ñ¨Ù Ç≤ÏO^Œ∂ ^•~°≈x‰õΩÅO^Œ~°∞. JOwHõi™êÎ~°∞.
HÍx, Jq Dâ◊fi~° =ÚM’^Œæ`åÅx JO\Ï~°∞. g∞=∂O™ê ^Œ~°≈#O =∞„`«O Jq Dâ◊fi~°
„áÈHÍÎÅx JOwHõiOK«^Œ∞, Jã¨Å∞ Jk Dâ◊fi~°∞_ç<Õ JOwHõiOK«^Œ∞. JO>Ë ã¨$+≤ìHõ~°Î#∞
 282 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JOwHõiOK«^Œ∞. D qâ◊fiO XHÍ<˘HõѨC_»∞ ã¨$+≤ì J~ÚO^ŒxQÍx, „Ѩà◊Ü«∞O`À <åâ◊#"≥∞ÿ,
uiy ã¨$+≤ì J=Ù`«∞O^ŒxQÍx JOwHõiOK«^Œ∞. qâ◊fiO J<åk, J#O`«O. HõÖÏÊÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#
HÍÅ qÉèí[# HõeÊ`«O. JO^Œ∞KÕ`« "Õ^•Å‰õΩ Pk ÖË^Œ∞. Jq ZѨC_»∂ =Ù#fl"Õ. QÆ∞~°∞t+¨º
Ѩ~°OѨ~°QÍ Jq H˘#™êQÆ∞`«∂ WHõÃÑ· ‰õÄ_® ZšѨC_»∂ =ÙO\Ï~Ú. Jq JHõ~°Î $HÍÅ∞.
JO>Ë "å\˜H˜ Hõ~°ÎÖË_»∞.
"Õ^•Å∞ â◊ÉÏÌÅ`À ‰õÄ_ç#q. â◊ÉÏÌÅ∞ JO>Ë =∂@Å∞, Ѩ^•Å∞, Jq ZѨC_»∂
=Ù<åfl~Ú. Jq ÖËx HÍÅO ÖË^Œ∞. J~Ú`Õ Jxfl â◊ÉÏÌÅ∞ "Õ^ŒO HÍ^Œ∞. 㨇 $`«∞Å∞, âߢ™êÎÅ∞
"≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜H˜ =∂#=Hõ~°Î $`«fiO =ÙOk. JO^Œ∞KÕ`« JO^Œ∞Ö’ H˘xfl „áê=∂}˜HÍÅ∞,
H˘xfl J„áê=∂}˜ H ÍÅ∞. "Õ ^ •~° ÷ O `À UH© É è í q OKÕ q „áê=∂}˜ H ÍÅ∞. UH© É è í q OK« x q
J„áê=∂}˜HÍÅ∞.
ã¨fi`«ó Ñ„ =¨ ∂}ÏÅ∞
"Õ^Œ â◊ÉÏÌÅ∞ JÖÏ HÍ^Œ∞. XHÍ<˘Hõ „Hõ=∞OÖ’ J=∞i# "Õ^Œ â◊ÉÏÌÅ`À ‰õÄ_ç#
"åHͺÅ∞ Jhfl „áê=∂}˜Hõ"≥∞ÿ#"Õ. ZO^Œ∞HõO>Ë "å\˜H˜ Hõ~°ÎÖË_»∞. Jq ã¨fi`«ã≤û^Œú"≥∞ÿ#q Hõ#∞Hõ
ã¨fi`«ó„Ѩ=∂}ÏÖˇ·#q. W`«~° ™êHΔͺŠP^è•~°OQÍ "å\˜ ã¨`åºxfl x~°∂Ñ≤OK«=Åã≤# J=ã¨~°O
ÖË^Œ∞. "å\˜H˜ J"Õ „Ѩ=∂}O. ZO^Œ∞HõO>Ë Jq ^èŒ~°‡ „Ѩɒ^èŒHõ"≥∞ÿ#q.
^èŒ~°‡O JO>Ë "Õ^ŒOÖ’ K≥Ñ≤Ê# q^èŒ∞Å x~°fiǨÏ}, qkè JO>Ë Hõ~°‡HÍO_»Ö’ WÖÏ
KÕÜ«∂e, JÖÏ KÕÜ«∂e Jx P^ÕtOK«_»O. qkèx QÆ∞iOz K≥¿ÑÊk KÀ^Œ#O. Hõ#∞Hõ
KÀ^Œ#O „H˜Ü«∂~°÷O. HÍx "Õ^ŒOÖ’ „Ѩu "åHõºO „H˜Ü«∂`«‡HõO HÍ^Œ∞. "Õ^ŒOÖ’ J~Ú^Œ∞
q^è•Å "åHͺÅ∞<åfl~Ú. qkè, „Ѩu¿+^èŒO, J~°÷"å^ŒO, =∞O„`«O, <å=∞^èÕÜ«∞O. z=i
=¸_»∂ „H˜Ü«∂`«‡HõO HÍ=Ù. HÍx Ѩ~ÀHõΔOQÍ "å\˜x ‰õÄ_® „H˜Ü«∂~°÷O J#=K«∞Û. =∞O„`«O
Hõ~°‡‰õΩ ã¨O|OkèOz# q^èŒ∞Å#∞ *Ï˝Ñ¨HõO KÕã¨∞ÎOk. J~°÷"å^ŒO qkèx x~°fiiÎOKåÅx,
„Ѩu¿+^è•xfl qã¨i˚OKåÅx K≥|∞`«∞Ok. <å=∞^èÕÜ«∞O ¿Ñ~°¡‰õΩ ã¨O|OkèOz#k. „H˜Ü«∞#∞
ã¨∂zã¨∞ÎOk. qkè Uk KÕÜ«∂Ö’ K≥|∞`«∞Ok. „Ѩu¿+^èŒO Uk KÕÜ«∞~å^À K≥|∞`«∞Ok.
Hõ#∞Hõ ã¨∂zã¨∞ÎOk. Hõ#∞Hõ "Õ^Œ "åHͺÅ∞ Jxfl q^è•Å∞QÍ#∞ „H˜Ü«∂~°÷O`À ã¨O|O^èŒO
=Ù#fl"Õ. Hõ#∞Hõ J=hfl „Ѩ=∂}"Õ∞. ^•<Õfl â◊|Ì „Ѩ=∂}O JO\Ï~°∞.
㨇 $`«∞Å∞, tëêìKå~°O ‰õÄ_® „Ѩ=∂}"Õ∞. „â◊√u ã¨fi`«ó „Ѩ=∂}O HÍQÍ, 㨇 $u
„â◊√uÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç, ^•xH˜ aè#flOHÍx "Õ∞~°̂H „Ѩ=∂}O. tëêìKå~°O JO>Ë P^Œ~°≈ „áêÜ«ÚÖˇ·#
ѨÓ~°fi =∞ǨÏ~°∞¬Å rq`åK«~°}. Jn „Ѩ=∂}"Õ∞.
Ü«∞[˝ Hõ~°‡Å∞ Ô~O_»∞ q^è•Å∞ : „Ѩ^è•# Hõ~°‡, JOQÆ Hõ~°‡. „Ѩ^è•#O J<Õk
Ü«∞[˝Ñ¶¨ÅO HÀã¨"≥∞ÿ# Hõ~°‡. JOQÆHõ~°‡ ˆH=ÅO Ü«∞[˝O HÀã¨"≥∞ÿ# Hõ~°‡. Hõ~°‡ `å`å¯eHõO,
Jk ѨÓiÎHÍQÍ<Õ Jk JO`«iã¨∞ÎOk. =∞i ^•x=Å¡ PtOz# Ѷ¨ÅO ZÖÏ ã≤kúã¨∞ÎOk?
 283 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ü«∞[˝O =ÚyÜ«∞QÍ<Õ Ü«∞[˝Hõ~°‡ PY~°=Ù`«∞Ok Hõ^•? JO>Ë Ü«∞[˝ Ѷ¨e`«OQÍ JѨÓ~°fiO
J#|_Õ XHõ â◊HÎ̃ L^Œƒqù Oz Ü«∞[˝H~õ Öΰ ’ „Ѩ"tÕ Oz, Ü«∞[˝ÑŨ¶ O ã≤kOú KÕ=~°‰Ωõ =ÙO_çáÈ`«∞Ok.
P `«~åfi`« Jk =∂Ü«∞=∞=Ù`«∞Ok.
Hõ~°‡Å∞ =¸_»∞ q^è•Å∞. x`«º Hõ~°‡Å∞ : Jq qkèQÍ, =ºH˜Î „âıÜ«∞ã¨∞û HÀã¨O,
ã¨OѶ¨∞„âıÜ«∞ã¨∞û HÀã¨O XHõ Hõ~°Î=ºOQÍ KÕÜ«∞=Åã≤#q (ã¨O^蕺=O^Œ#O ÖÏQÍ). <≥·q∞uÎHõ
Hõ~°‡Å∞ : JO>Ë ã¨O^Œ~åƒù#∞QÆ∞}OQÍ JѨÊ\˜HõѨC_»∞ KÕÜ«∞=Åã≤ =KÕÛ Hõ~°‡Å∞. HÍ=∞º
Hõ~°‡Å∞ : HÀÔ~¯Å∞ HÀ~°∞`«∂ KÕ¿ã Hõ~°‡Å∞.
xsâ◊fi~°O
g∞=∂O㨉õΩʼnõΩ Dâ◊fi~°∞xÖ’ #=∞‡HõO ÖË^Œ∞. Dâ◊fi~°∞_»∞ Hõ~°‡Ñ¶¨Å„Ѩ^•`« HÍ_»∞.
qkèqÇ≤Ï`«OQÍ KÕ¿ã Hõ~°‡‰õΩ ^•#O`«@ J^Õ Ñ¶¨e`«O Åaèã¨∞ÎOk. Dâ◊fi~°∞_»∞ [QÆ`«∞Î#∞
ã¨$+≤ìOKåÅO>Ë J`«xH˜ HÍà◊√§, KÕ`«∞Å∞ ÖÏO\˜ J=Ü«∞"åÅ∞, Ѩx=Ú@∞¡, Ѩ^•~å÷Å∞
LO_®e. J"Õg Dâ◊fi~°∞xH˜ =Ù#fl@∞ì ÖË^Œ∞. ã¨$+≤ìH˜ =ÚO^Õ Ñ¨x=Ú@∞¡ "≥Ú^ŒÖˇ·#q ZÖÏ
=ÙO\Ï~Ú? r=ÙÅÃÑ· HÍ~°∞}ºÉèÏ=O`À „ѨѨOKåxfl ã¨$lOKå_»#∞‰õΩO^•=∞O>Ë ã¨$+≤ìH˜
=ÚO^Œ∞ Z=~°∂ ÖË#ѨC_»∞ Z=iÃÑ· HÍ~°∞}ºÉèÏ=O =ÙO@∞Ok? XHõ"Õà◊ ã¨$+≤ìHõ~°Î JO@∂
XHõ_»∞O>Ë J`«_çx Z=~°∞ ã¨$+≤ìOKå~°#fl „Ѩâ◊fl =ã¨∞ÎOk. JO^Œ∞KÕ`« ã¨$+≤ìHõ~°Î ÖË_»∞. ã¨$+≤ì
ÖË^Œ∞. „Ѩà◊Ü«∞O ÖË^Œ∞. [QÆ`«∞Î x`«ºO, J<åk, J#O`«O.
"Õ^•Å∞ J<åk. ZO^Œ∞HõO>Ë "Õ^•Å∞ â◊ÉÏÌÅ`À ‰õÄ_ç#q. â◊ÉÏÌÅ∞ J<åkQÍ
=Ù<åfl~Ú. JO^Œ∞KÕ`« "Õ^•Å∞ ‰õÄ_® J<åk.
â◊ÉÏÌxH˜, J~å÷xH˜ =∞^茺 ã¨O|O^èŒO ã¨fi`«ã≤û^Œú"≥∞ÿ#^Õ `«Ñ¨Ê ã¨O„Ѩ^•Ü«∞Os`åº
U~°Ê_ç#\ì̃k HÍ^Œ∞. XHõ â◊ÉÏÌxH˜, JO>Ë Ñ¨^•xH˜ XHõ J~°÷O âßâ◊fi`«OQÍ xs‚`«"≥∞ÿ =ÙO@∞Ok.
Jk Z=~À HõeÊOz#k HÍ^Œ∞, ã¨Ç¨Ï["≥∞ÿ#^Õ.
"≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ XHõ =∂@ q#flѨC_»∞ ^•x J~°÷O É’^èŒÑ¨_»Hõ áÈ=K«∞Û. HÍx
J#∞Éèí=O ^•fi~å U Ѩ^•xH˜ U J~°÷O xs‚`«"≥∞ÿ =ÙO^À `≥Å∞ã¨∞ÎOk.
"Õ^•Å∞ Dâ◊fi~° „áÈHÍÎÅ∞ HÍ=Ù. ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ Jâ◊s~°∞_»∞. "Õ^•Å#∞ Ѷ¨∞’+≤OK«_®xH˜
J`«xH˜ "åyO„kÜ«∞O LO_®e Hõ^•? Jâ◊s~°∞xH˜ "åyO„kÜ«∞O ZHõ¯_ç #∞Oz =ã¨∞ÎOk?
áÈh =∂#= ~°∂ѨOÖ’ "Õ^•Å#∞ „áÈHõÎO KÕâß_»#∞‰õΩO^•=∞O>Ë =∂#gÜ«∞"≥∞ÿ# â◊ÉÏÌʼnõΩ
LO_Õ ^ÀëêÅhfl "Õ^Œ=∞O„`åʼnõΩ ‰õÄ_® ã¨O„Hõq∞™êÎ~Ú Hõ^•? HÍx "Õ^Œ=∞O„`åÅ∞
^À+¨~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ#q Hõ^•?
=∞O„`« „^Œ+ì̈Å∞
"Õ^•ÅÖ’ =∞O„`åʼnõΩ |∞∞+¨μÅ∞<åfl~°∞ Hõ^• JO>Ë "å~°∞ =∞O„`« „^Œ+¨ìÖË`«Ñ¨Ê
Hõ~°ÎÅ∞ HÍ~°∞.
 284 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"Õ^•ÅÖ’ Kåi„`«Hõ <å=∞^èÕÜ«∂Å∞<åfl~Ú Hõ^•, "Õ^•Å∞ J<åk ZÖÏ J=Ù`åÜ«∞O>Ë
P <å=∞^èÕÜ«∂Å∞ =∂#=ÙÅ ¿Ñ~°∞¡ HÍ=x, „ѨHõ$u â◊‰õΩÎʼnõΩ, W`«~° „áêHõ$uHõ q+¨Ü«∂ʼnõΩ
ã¨O|OkèOz#"Õ#x g∞=∂O㨉õΩÅ∞ JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ qâßfiq∞„`« JO>Ë qâßfixH˜
q∞„`«"≥∞ÿ# Jx J~°÷O.
Ѷ¨ÖÏxfl PtOz Ü«∞*Ï˝k Hõ~°‡Å∞ KÕÜ«∞_»OÖ’ `«Ñ¨CÖË^Œ∞. Ѷ¨ÖÏxfl PtOKÕ KÕÜ«∂e.
‰õÄ_®. ã¨fi~åæxfl Pt¿ãΠѶ¨ÖÏ<å Ü«∞[˝O† =∞~˘Hõ Ѷ¨ÖÏxfl Pt¿ãΠѶ¨ÖÏ<å Ü«∞[˝O JÖÏ
xsÎ`«"≥∞ÿ L<åfl~Ú. Ü«∞[˝ „ѨÉèÏ=O =Å¡ HõeˆQ JѨÓ~°fiO J<Õ â◊HÎ̃ Ѷ¨ÅO ã≤kúOKÕ =~°‰õΩ
Ü«∂l˝‰õΩxÖ’ =ÙO_ç, P Ñ≤^ŒÑ¨ JO`«iã¨∞ÎOk. JѨÓ~°fiO J<Õk ÖËHõáÈ`Õ Ü«∞*Ï˝xH˜, Jk
WKÕÛ Ñ¶¨ÖÏxH˜ ã¨O|O^èŒO ÖˉõΩO_® áÈ`«∞Ok. JÖÏ ã¨O|O^èŒO ÖˉõΩO_® áÈ`Õ Ü«∞[˝O
Z=~°∞ KÕ™êÎ~°∞? Ü«∞*Ï˝Å∞ KÕÜ«∞HõáÈ`Õ "Õ^•Å=Å¡ „ѨÜ≥∂[#O Uq∞\˜? JѨC_»∞ "Õ^Œ
„áê=∂}Ϻxfl â◊OH˜OѨ=Åã≤ =ã¨∞ÎOk. WÖÏO\˜ JÉèíºO`«~åÅ∞ ~å‰õΩO_® =ÙO_®ÅO>Ë
JѨÓ~°fiO J<Õ â◊HÎ̃x JOwHõiOKåe.
D q^èŒ"≥∞ÿ# qz„`« `«~°¯O`À g∞=∂O™ê ^Œ~°≈#O #_»∞ã¨∞ÎOk. ^•xÖ’ `«`«fizO`«#
áêÅ∞ `«‰õΩ¯=. Hõ~°‡HÍO_»‰õΩ ã¨O|OkèOz# q=~°} Z‰õΩ¯=. Ü«∞[˝Ü«∂QÍʼnõΩ P^Œ~°O
`«yæáÈ`«∞#fl ~ÀAÅÖ’ "å\˜Ñ¨@¡ Pã¨H˜Î HõeyOK«_®xH˜ *ˇ·q∞x ã¨∂„`åÅ∞ q~°z`«"≥∞ÿ
=ÙO\Ï~Ú. HÍx „Hõ=∞OQÍ "å\˜ „áê^è•#ºO `«yæáÈ~Ú L`«Î~° g∞=∂O㨠J#|_Õ „|Ǩχ
ã¨∂„`åÅ „áê|źO ÃÇÏzÛOk.
J~Ú`Õ ‰õΩ=∂iÅ∞_»∞, „ѨÉèÏHõ~°∞_»∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# g∞=∂O㨉õΩÅ∞ ѨÓ~°fi g∞=∂Oã¨#∞
XHõ `åi¯Hõ ^Œ~°≈#OQÍ =$kú KÕâß_»∞.

V
 285 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
36. "Õ^•O`« ^Œ~°≈#O
+¨^Œ¤~°≈<åÅÖ’ PYik, Ju =ÚYº"≥∞ÿ#k "Õ^•O`« ^Œ~°≈#O.
™êOYºO, "≥·âı+≤HõO, g∞=∂O㨠„ѨKå~°OÖ’ #∞Oz ^•^•Ñ¨ÙQÍ `«Ñ¨C‰õΩ<åfl~Ú.
Ü≥∂QÆ, <åºÜ«∞^Œ~°≈<åʼnõΩ `åufiHõ „áê^è•#ºO ÖË^Œ∞. HÍQÍ, "Õ^•O`« ^Œ~°≈#O =∂„`«O
P¿ã`«∞ j`åK«ÅO JYO_» "åºÑ≤Î á⁄OkOk. ^•xH˜ =Ù#flO`« =∞Ok J#∞Ü«∂Ü«ÚÅ∞
=∞i U `åufiHõ âßY‰õΩ ÖË~°∞.
"Õ^•O`«O JO>Ë "Õ^•Å‰õΩ JO`«ºÉèÏQÆO. JO>Ë LѨx+¨`«∞ÎÅ∞. <åÅ∞QÆ∞"Õ^•Å‰õΩ
™ê^è•~°}OQÍ JO`«OÖ’ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞O\Ï~Ú. JO^Œ∞KÕ`« "å\˜H˜ "Õ^•O`«=∞x ¿Ñ~°∞.
JO`ÕHÍ^Œ∞. ã¨OÇ≤Ï`«, „ÉÏǨχ}ÏÅ∞, P~°}ºHÍÅ∞ Hõ~°‡HÍO_»‰õΩ „áê=ÚYºq∞KÕÛq HÍQÍ,
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ *Ï˝#HÍO_»‰õΩ „áê=ÚYºq∞KåÛ~Ú. Hõ~°‡HÍO_» HõO>ˇ *Ï˝#O =ÚYº=∞x,
*Ï˝# =∂~°æ"Õ∞ "≥∂HõΔ =∂~°æ=∞x LѨ^Õt™êÎ~Ú.
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ XHõ~°∞ „"åã≤#q HÍ=Ù. ZO^Œ~À |∞∞+¨μÅ∞ "å\˜Ö’x LѨ^ÕâßÅ#∞
ã¨OHõeOKå~°∞. JO^Œ∞KÕ`« "å\˜Ö’ „Hõ=∞|^Œú`«, qã¨Ê+¨ì`«, xiÌ+¨ì`« `«‰õΩ¯=. XH˘¯Hõ¯™êi
Ѩ~°ã¨Ê~° q~°∞^Œú ÉèÏ"åÅ∞ ‰õÄ_® "å\˜Ö’ HÍ#=™êÎ~Ú.
ÉÏ^Œ~åÜ«∞}∞_»∞
JO^Œ∞KÕ`« HÍã¨@cã¨@QÍ =Ù#fl LѨx+¨`«∞ÎÅ ™ê~åxfl ã¨∂„`«|^ŒúO KÕã≤, "å\˜Ö’
UHõ ã¨∂„`«`«#∞ ™êkèOz, XHõ ^Œ~°≈# âßGO ~°∂á⁄OkOz#"å_»∞ ÉÏ^Œ~åÜ«∞}∞_»∞.
Z=s ÉÏ^Œ~åÜ«∞}∞_»∞? "Õ^Œ "åºã¨∞_çH˜ ÉÏ^Œ~åÜ«∞}∞_»<Õ ¿Ñ~°∞Ok. HÍx
ÉÏ^Œ~åÜ«∞} "Õ^•O`« ã¨∂„`åÅÖ’ ÉÏ^Œ~åÜ«∞}∞_»<Õ ¿Ñ~°∞Ok HÍx, "åºã¨∞_»<Õ ¿Ñ~°∞
ÖË^Œ∞. =∞i D ÉÏ^Œ~åÜ«∞}∞_»∞, <åÅ∞QÆ∞ "Õ^•Å#∞ qÉèílOz, 'J~Ú^Œ= "Õ^ŒO— J<Õ
¿Ñ~°∞ á⁄Ok# =∞ǨÉèÏ~°`«"Õ∞ HÍHõ, Jëêì^Œâ◊ ѨÙ~å}ÏÅ#∞ ‰õÄ_® ~°zOz# P "åºã¨∞_»∞
XHõˆ~<å? `≥eÜ«∞^Œ∞.
W`«~° ^Œ~°≈<åÅ Hõ~°ÎÅ =Öˇ<Õ "Õ^•O`« ã¨∂„`åÅ Hõ~°Î ÉÏ^Œ~åÜ«∞}∞x QÆ∞iOz
‰õÄ_® P ¿Ñ~°∞ q∞#Ǩ WOˆHg∞ `≥eÜ«∞^Œ∞. HÍÅO ‰õÄ_® `≥eÜ«∞^Œ∞. |Ǩïâß „H©ã¨∞Î
ѨÓ~°fiO 200 <å\˜ "å_»x, g∞=∂O™ê ^Œ~≈° #HÍ~°∞_≥#· *ˇq· ∞xH˜ ã¨=∞HÍe‰õΩ_≥· =ÙO_»=K«∞Û#x
ѨÅ∞=Ù~°∞ ѨO_ç`«∞Å∞ JO@∞<åfl~°∞.
"Õ^•O`« ã¨∂„`åÅ#∞ |>Ëì "Õ^•O`«O J<Õ =∂@ ÉÏQÍ „áêK«∞~°ºO á⁄OkOk.
ZO`«QÍ „áêK«∞~°ºO á⁄OkO^ŒO>Ë, Jã¨Å∞ "Õ^•O`«O JO>Ë<Õ `«`«fizO`«# Jx, Ѷ≤ÖÏã¨Ñ¶‘
 286 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JO>Ë "Õ^•O`«O Jx [#∞Å∞ J#∞‰õΩ<Õ@O`«QÍ. ÃÑ·QÍ D "Õ^•O`« ã¨∂„`åÅ ^Œ~°≈#OÃÑ·
=zÛ#xfl ÉèÏ+¨º „QÆO^ä•Å∞ WOˆH ^Œ~°≈#O g∞^Œ ~åÖË^Œx ‰õÄ_® K≥ѨÊ=K«∞Û.
Jxfl\˜Ö’H˜ „áêp#O J~Ú#k â◊OHõ~°∞_»∞ „"åã≤# âßs~°Hõ ÉèÏ+¨ºO. PÜ«∞# `«#
J^≥Âfi`« ã≤^•úO`åxfl ™ê÷Ñ≤OK«_®xH˜ P ÉèÏëêºxfl LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<åfl_»∞.
ã¨∂„`«"å[‡Ü«∞O
WHõ¯_˘Hõ q+¨Ü∞« O K≥Ñʨ =Åã≤ =ÙOk. ã¨∂„`« "åV‡Ü«∞O KåÖÏ z„`«"∞≥ #ÿ k. ã¨∞Å∞=ÙQÍ
*Ï˝Ñ¨HõO =ÙOK«∞H˘#_®xH˜, q™êÎ~°"≥∞ÿ# q+¨Ü«∂xfl ‰õΩ¡ÑÎ̈OQÍ `≥ÅѨ_®xH˜ ã¨∂„`« „Ѩ„H˜Ü«∞#∞
^•~°≈x‰õΩÖË HÍ^Œ∞, áê}˜x =O\˜ "åºHõ~°}HÍ~°∞Å∞, WOHÍ J<Õ‰õΩÅ∞ LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.
XHõ "åV‡Ü«∞ „Ѩ„H˜Ü«∞QÍ Jk KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê^Õ HÍx, ^•x=Å¡ XHõ z‰õΩ¯‰õÄ_® =ÙOk. XHõ
ã¨∂„`«OÖ’ Ô~O_À =¸_À =∂@Å∞O\Ï~Ú. P JÖÏÊHõΔ~åÅÖ’ J#ÖÏÊ~å÷xfl W=Ú_»∞Û`å_»∞
ã¨∂„`«HÍ~°∞_»∞. ã¨∂„`åxfl K«∂_»QÍ<Õ Ug∞ É’^èŒÑ¨_»^Œ∞. JO`å JÜ≥∂=∞Ü«∞OQÍ =ÙO@∞Ok.
JO^Œ∞KÕ`« P q+¨Ü«∞O P =¸ÖÏ„QÆO `≥eã≤# ѨO_ç`«∞_»∞ ^•xfl qã¨ÎiOz ÉèÏ+¨ºO
„"åÜ«∂eûO^Õ. ÉèÏ+¨ºO`À ‰õÄ_® XH˘¯Hõ¯™êi q+¨Ü«∞O `Õ@`≥Å¡O HÍ^Œ∞. ^•xH˜ =∞~˘Hõ~°∞
"åiÎHõO „"åÜ«∂e – "åºMϺ#O „"åÜ«∂e. \©Hõ „"åÜ«∂e. WOHÍ âßM’ѨâßYÅ∞QÍ
Z<Àfl „Ѩ„H˜Ü«∞ÅÖ’ q=~°}Å∞ „"åÜ«∞e. Wxfl „"å¿ãÎ `«Ñ¨Ê ã¨∂„`å~°÷O É’^èŒÑ¨_»^Œ∞.
WOH˘Hõ z‰õΩ¯ ‰õÄ_® =ÙOk. ã¨∂„`«OÖ’ Ô~O_À =¸_À á⁄_ç =∂@Å∞O_»_»O =Å¡
ã¨∂„`«HÍ~°∞_»∞ Uq∞ L^ÕÌtOKå_À "≥O@<Õ Jaè=ºHõÎO HÍ^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« ÉèÏ+¨ºHÍ~°∞_»∞
^•x`Àáê@∞ `«# ™⁄O`« L^ÕÌâßxfl ‰õÄ_® [|~°Ìã‘ÎQÍ K˘Ñ≤ÊOz W^Õ ã¨∂„`«HÍ~°∞_ç Jã¨Å∞
L^ÕÌâ◊=∞x ^ŒÉÏ~ÚOK«_®xH˜ gÅ∞Ok. P q^èŒOQÍ XˆH ã¨∂„`«„QÆO^ä•xH˜ J<ÕHõ ÉèÏëêºÅ∞,
Ѩ~°ã¨Ê~° q~°∞^Œú"≥∞ÿ#q ã¨~Ú`«O ~å=_®xH˜ gÖˇ·Ok.
~°H~õ H° ÍÅ ÉèÏëêºÅ∞
"Õ^•O`« ã¨∂„`åÅ q+¨Ü«∞OÖ’ WO`Õ [iyOk. J^≥· fi`«"å^ŒO ™ê÷Ñ≤ã¨∂Î â◊OHõ~°∞_»∞
âßs~°Hõ ÉèÏ+¨ºO „"åâß_»∞. ~å=∂#∞A_»∞ qtëêì^≥Âfi`« "å^ŒO x~°∂Ñ≤ã¨∂Î NÉèÏ+¨ºO,
=∞^è•fiKå~°∞º_»∞ ^≥Âfi`«"å^ŒO q=iã¨∂ΠѨÓ~°‚ „Ѩ[˝ ÉèÏ+¨ºO „"åâß~°∞. WO`Õ<å? ÉèÏ㨯~°∞_»<Õ
PÜ«∞# ÉèË^•ÉèË^Œ"å^ŒO, xOÉÏ~°∞¯_»∞ ^≥· fi`å^≥· fi`«O. NHõO~î°∞_»∞ â‹·= qtëêì^≥· fi`«O,
=Å¡ É è Ï Kå~° ∞ º_» ∞ â◊ √ ^Œ ú ^ ≥ · fi`« O . q*Ï˝ # aè ‰ õ Δ Ω _» ∞ JqÉè Ï QÍ^≥ · fi`« O , |Å^Õ = Ù_» ∞
JzO`«ºÉèË^•ÉèË^Œ"å^ŒO, WOHÍ ZO^Œ~À ~°Hõ~°HÍÅ "å^•Å∞ KÕã¨∂Î ÉèÏëêºÅ∞ „"åâß~°∞.
W=hfl Ѩ~°ã¨Ê~° q~°∞^Œú ÉèÏëêºÅ∞. XˆH ã¨∂„`«„QÆO^ä•xfl Wxfl ~°HÍÅ∞QÍ "åºMϺxOK«_®xH˜
gÅ∞O_»_»O qz„`«"Õ∞.
 287 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"Õ^•O`« ã¨∂„`«^Œ~°≈#O „Ѩ™ê÷#„`«Ü«∞OÖ’ XHõ\ ˜. q∞QÆ`åq LѨx+¨`«∞ÎÅ∞, ÉèíQÆ=næ`«.
ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«# ã¨=∞ãÎ̈OÖ’ „Ѩ™ê÷#„`«Ü«∂xk KåÖÏ „Ѩ^è•# áê„`«.
"Õ^•O`åxfl q=i™êÎ~Ú Hõ#∞Hõ ÉÏ^Œ~åÜ«∞}ã¨∂„`åʼnõΩ "Õ^•O`« ã¨∂„`åÅx ¿Ñ~°∞
=zÛOk. „|Ǩ‡xfl QÆ∞iOz x"Õk™êÎ~Ú ‰õ#∞Hõ „|Ǩχ ã¨∂„`åÅx ¿Ñ~°∞ =zÛOk. âßs~°‰õΩ_»∞
JO>Ë â◊s~° Ѩi=$`«∞_≥·# r"å`«‡. ^•xfl g∞=∂Oã≤ã¨∞ÎOk Hõ#∞Hõ ^•xfl âßs~°Hõ g∞=∂Oã¨
JO\Ï~°∞. WOHÍ „|Ǩχ g∞=∂Oã¨, L`«Î~° g∞=∂O㨠Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. Jxfl\˜Ö’H˜
„|Ǩχã¨∂„`åÅ<Õ ¿Ñˆ~ „ѨKå~°"≥∞ÿ ã≤÷~°Ñ¨_çOk.
„|Ǩχ ã¨∂„`« „QÆO^äŒOÖ’ <åÅ∞QÆ∞ J^蕺ܫ∂Å∞, „Ѩu J^蕺ܫ∞OÖ’ <åÅ∞QÆ∞
áê^•Å∞, „Ѩu áê^ŒOÖ’ H˘xfl JkèHõ~°}ÏÅ K˘Ñ¨C# "≥Ú`«ÎO 192 JkèHõ~°}ÏÅ∞. „Ѩu
JkèHõ~°}OÖ’ XHõ\ ˜, WOHÍ Z‰õΩ¯= ã¨∂„`åÅ K˘Ñ¨C# "≥Ú`«ÎO 555 ã¨∂„`åÅ∞.
ã¨∂„`«O XHõ>ˆ ÉèÏëêºÅ∞ J<ÕHõO. Jxfl\˜Ö’H˜ â◊OHõ~°∞x âßs~°Hõ ÉèÏ+¨ºO
„Ѩã≤^Œú"≥∞ÿOk. P `«~åfi`« ~å=∂#∞[, =∞^èŒfi, =Å¡Éèí ÉèÏëêºÅ∞. „|Ǩχ ã¨∂„`åÅ#∞
"åºMϺxOKåÅO>Ë D Jxfl\˜x „Ѩ™êÎqOKåe. Jk WHõ¯_», WѨC_»∞ ™ê^茺O HÍ^Œ∞ Hõ#∞Hõ,
"åi "åi „Ѩ`ÕºHõ ã≤^•ÌO`åÅ#∞ q=iOKÕ@ѨC_»∞ "å\˜x „Ѩ™êÎqOK«=K«∞Û. WHõ¯_»
ã¨O„QÆǨÏOQÍ =ÚK«Û\˜OK«_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
<åÅ∞QÆ∞ ã¨∂`„ åÅ∞
''J^ä•`À ^èŒ~°‡ l*Ï˝™ê—— Jx ѨÓ~°fi g∞=∂O㨠„áê~°OÉèí"≥∞ÿ#>Ëì ''J^ä•`À
„|Ǩχl*Ï˝™ê—— Jx „|Ǩχã¨∂„`åÅ∞ „áê~°OÉèí=∞=Ù`å~Ú. JO>Ë ''WѨC_»∞ „|Ǩχ#∞ QÆ∞iOz
l*Ï˝ã¨ KÕÜ«∞|_»∞`«∞Ok.—— D "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨∂„`«OÖ’x J^äŒó J<Õ "≥Ú^Œ\ ˜ =∂@#∞OKÕ
â◊OHõ~°∞x J~°÷O "Õ~°∞, ~å=∂#∞Ax J~°÷O "Õ~°∞, W`«~°∞Å J~å÷Å∞ "Õ~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜ =∂@`À<Õ
qq^èŒ "å^ŒÉèË^•Å∞ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ<å~Ú. WHõ `«H˜¯# =∂@Å∞, ã¨∂„`åÅ ã¨OQÆu K≥¿ÑÊ^Õ=ÚOk?
=∞i „|Ǩχ JO>Ë Uq∞\˜? ''[<å‡^Œºã¨ºÜ«∞`«—— Jx Ô~O_»= ã¨∂„`«O. JO>Ë D
ã¨=∞ã¨Î [QÆ`«∞ÎÜ≥ÚHõ¯ ã¨$+≤ì, ã≤÷u, ÅÜ«∞O Z=xÖ’, Z=x =Å¡ [~°∞QÆ∞`«∞<åflÜ≥∂ P
„|Ǩχ.
P „|Ǩχ Z@∞=O\˜"å_»∞? ''âßGÜ≥∂x`åfi`ü—— Jx =¸_»= ã¨∂„`«O. âßGO
JO>Ë "Õ^ŒO. "Õ^•xH˜ [‡™ê÷#"≥∞ÿ#"å_»∞, ÖË^• "Õ^Œ"Õ∞ ѨÙ@∞ìHõQÍ QÆÅ „|Ǩχ*Ï˝#O. "Õ^•xH˜
„|Ǩχ g∞=∂O㨠JO`« „áê^è•#ºO Wã¨∞Î#flk. "Õ^ŒO JO>Ë "Õ^ŒOÖ’x LѨx+¨^•ƒùQÆ=∞x
^•x L^ÕÌâ◊O.
''`«`«∞Î ã¨=∞#fiÜ«∂`ü—— Jx <åÅ∞QÆ= ã¨∂„`«O. „|Ǩχ JOu=∞ ã¨`«ºO. ^•xÃÑ· QÆÅ
qq^èŒ "å^•Å#∞ ã¨=∞#fiÜ«∞O KÕã≤ K≥ѨÊ_»O D ^Œ~°≈<À^ÕÌâ◊O.
D <åÅ∞QÆ∞ ã¨∂„`åÅ∞ KåÖÏ H©ÅHõ"≥∞ÿ#q. g\˜x K«`«∞ã¨∂û„u JO\Ï~°∞. g\˜
^•fi~å "≥Ú`«ÎO „|Ǩχã¨∂„`åÅÖ’ K≥ѨÊÉ’ÜÕ∞ q+¨Ü«∂xfl ã¨∂zOK«_»O [iyOk.
 288 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
II
„|Ǩχã¨∂„`åÅÖ’ „Ѩ^è•#OQÍ „|Ǩχ, r=Ù_»∞, [QÆ`«∞Î – D =¸_çO\˜x QÆ∞iOz
g∞=∂O㨠[~°∞QÆ∞`«∞Ok. „|Ǩχ#∞ =∂„`«"Õ∞ JOu=∞ ã¨`«ºOQÍ „QÆÇ≤ÏOz q∞QÆ`å =xfl
Jq^•º[x`«=∞x `ÕeÛ, „|Ǩχã¨∂„`åÅ #∞Oz â◊OHõ~°∞_»∞ J^≥· fi`«"å^•xfl ÖÏy#ѨÊ\˜H˜,
ÉÏ^Œ~åÜ«∞} „|Ǩχã¨∂„`åÅ∞ =∂„`«O „|Ǩχ֒ r=Ù_»∞, [QÆ`«∞Î ÉèÏQÍÅ∞ Jx, „|Ǩχ
ã¨$+≤ì Hõ~°Î Jx, r=Ùx HõO>ˇ, [QÆ`«∞Î HõO>ˇ Jkè‰õΩ_»x JO\Ï~Ú. [QÆ`«∞Î#∞ q∞^䌺QÍ Jq
z„`«OK«=Ù.
Z=Ô~·<å 㨈~, ã‘fiÜ«∞"å^•xfl ™ê÷Ñ≤OK«∞HÀ"åÅO>Ë =ºuˆ~Hõ "å^•Å#∞ Ü«ÚH˜Î
Ü«ÚHõÎOQÍ =ÚO^Œ∞QÍ YO_çOK«=Åã≤ =ÙO@∞Ok. LѨx+¨`«∞ÎÅ ™ê~°"≥∞ÿ# "Õ^•O`« ^Œ~°≈<åxH˜
„Ѩ^äŒ=∞"≥∞ÿ#, „Ѩ|Å"≥∞ÿ# â◊„`«=Ù ™êOYº"å^ŒO. ^•xfl Ѩ~åã¨ÎO KÕ¿ãÎ q∞QÆ`å "å^•Å∞
"å@O`«@ J"Õ qzÛáÈ`å~Ú. JO^Œ∞KÕ`« „|Ǩχã¨∂„`åÅ "≥Ú^Œ\ ˜ Ô~O_»∞ J^蕺ܫ∂ÅÖ’#∞
"Õ^•O`« ^Œ~°≈# x~°∂Ѩ}`Àáê@∞ W`«~° "å^•Å YO_»# =ÙOk.
[QÆ`å¯~°}O „ѨH$õ u Jx ™êOYºO JO@∞Ok. J~Ú`Õ „ѨH$õ u [_»O, JKÕ`#« O,
=∞i [QÆ`«∞ÎÖ’ XHõ „Hõ=∞O, XHõ Ѩ^Œúu HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú. J@∞=O\˜ [QÆ`«∞ΉõΩ [_» „ѨHõ$u
ZÖÏ HÍ~°}O J=Ù`«∞Ok?
„ѨHõ$u „uQÆ∞}Ï`«‡Hõ=∞x, ã¨`«fi~°[ã¨Î"≥∂QÆ∞}ÏÅ ™ê=∞ºã≤÷`Õ „ѨHõ$u Jx, P
™ê=∞ºã≤÷uH˜ ÉèíOQÆO Hõey#ѨC_»∞ ã¨$+≤ª „áê~°OÉèí =∞=Ù`«∞O^Œx ™êOY∞ºÅ∞ JO\Ï~°∞.
HÍx „ѨHõ$uÖ’x ™ê=∞ºã≤÷uH˜ ÉèíOQÆO ZO^Œ∞‰õΩ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok? K≥·`«#º ã¨fi~°∂Ѩ"≥∞ÿ# ѨÙ~°∞+¨μx
™êxfl^茺O =Å¡<Õ ÉèíOQÆO HõÅ∞QÆ∞`«∞O^ŒO\Ï~°∞. ÃÑ·QÍ Ñ¨Ù~°∞+¨μx Éè’QÆO HÀã¨O „ѨHõ$u
[QÆ`«∞Î#∞ ã¨$+≤ìã¨∞ÎO^ŒO\Ï~°∞. ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ ™êOYº=∞`«O „ѨHÍ~°O L^•ã‘#∞_»∞, x¢+≤¯Ü«Ú_»∞
Hõ^•? x¢+≤¯Ü«Ú_≥·# ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ [QÆ`«∞Î#∞ U q^èŒOQÍ J#∞Éèíq™êÎ_»∞? J#∞Éèíq¿ãÎ
J`«xQÆ∞iOz# x„+≤¯Ü«∂`«fi ã≤^•úO`åxH˜ ÉèíOQÆO HõÅQÆ^•? Hõ#∞Hõ ™êOY∞ºÅ∞ K≥Ñ≤Ê#@∞ì
„ѨHõ$u [QÆ`å¯~°}O HÍ^Œ∞.
JÖψQ "≥·âı+≤‰õΩÅ J}∞"å^ŒO. J}∞=ÙÅ∞ ã¨OÜ≥∂QÆO K≥Ok [QÆ`«∞Î U~°Ê_»∞`«∞O^Œx
"≥·âı+≤‰õΩÅO\Ï~°∞. HÍx, J}∞=ÙÅ∞ ‰õÄ_® [_®Å∞, JKÕ`«<åÅ∞. JKÕ`«<åÖˇ·# J}∞=ÙÅ∞
[QÆ`«∞ΉõΩ HÍ~°}ÏÅ∞ ZÖÏ J=Ù`å~Ú? [QÆ`«û$+≤ì, [QÆ„`«Êà◊Ü«∞O J}∞ ã¨OÜ≥∂QÆ qÉèÏQÍÅ
=Å¡ ã¨OÉèíq™êÎÜ«∞x "≥·âı+≤‰õΩÅO\Ï~°∞. J}∞=Ù‰õΩ ã¨OÜ≥∂QÆO J<Õk ã¨=∞"åÜ«∞^èŒ~°‡O
J~Ú#@ì~Ú`Õ [QÆ`«∞ΉõΩ „Ѩà◊Ü«∞O ÖˉõΩO_® áÈ"åe. HÍx, "≥·âı+≤‰õΩÅ∞ [QÆ`«∞ΉõΩ ÅÜ«∞O
=ÙO^ŒO\Ï~°∞. áÈh qÉèÏQÆO, qKÕÛù^ŒO J}∞=ÙÅ ã¨=∞"åÜ«∞^èŒ~°‡O J#∞‰õΩO>Ë JѨC_»∞
ã¨OÜ≥∂QÆO [~°QÆ^Œ∞. [QÆ`«∞Î ã¨$+≤ì HÍ^Œ∞. Jn "≥·âı+≤Hõ =∞`åxH˜ =ºuˆ~Hõ"Õ∞. JÖψQ
J}∞=ÙÅ∞ J=Ü«∞= ~°Ç≤Ï`åÅ∞ Hõ#∞Hõ, "å\˜#∞Oz J=Ü«∞= ã¨Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# [QÆ`«∞Î ã¨$+≤ì
HÍ^Œ∞.
 289 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
É∫^Œ,ú *ˇ<· åÅ YO_»#
„|Ǩχ ã¨∂„`«^Œ~°≈#O É∫^•úxfl ‰õÄ_® YO_çã¨∞ÎOk. É∫^ŒúOÖ’ „Ѩ^è•#"≥∞ÿOk
HõΔ}˜Hõ"å^ŒO. JO>Ë Un x`«ºO HÍ^Œ∞. Jhfl HõΔ}˜Hõ"Õ∞. XHõ\ ˜ #tOK«_»O =Å¡ =∞~˘Hõ\ ˜
ã¨$+≤ì J=Ù`«∞Ok. HõΔ}HõΔ}O XHõ^•x <åâ◊#O #∞Oz =∞~˘Hõ\ ˜ [x‡ã¨∞Î#flk. HÍx, JÉèÏ=O
#∞Oz ÉèÏ=O ZÖÏ =ã¨∞ÎOk? â◊¥#ºO #∞Oz [QÆ`«∞Î ZÖÏ ã¨$+≤ì J=Ù`«∞Ok? â◊â◊qëê}O
(‰õΩO^Õ\ ˜ H˘=Ú‡) #∞Oz U^≥·<å ZÖÏ =ã¨∞ÎOk? XHõ\ ˜ #tOzO^ŒO>Ë Jk WHõ ÖË^Œ#fl=∂@.
ÖËxk =∞~˘Hõ^•x ã¨$+≤ìH˜ ZÖÏ HÍ~°}O J=Ù`«∞Ok? áÈh =∞~˘Hõ\ ˜ ã¨$+≤ì JÜÕ∞º=~°‰õΩ
"≥Ú^Œ\ ˜k =ÙO@∞O^Œ#∞‰õΩO>Ë XˆH ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Ô~O_»∞ =ã¨∞Î=ÙÅ∞ =ÙO_»=Åã≤ =ã¨∞ÎOk.
Jk HõΔ}˜Hõ "å^•xH˜ q~°∞^ŒúO HÍ^•?
WHõ *ˇ·#O : [QÆ`«∞Î =ÙO_»=K«∞Û, =ÙO_»HõáÈ#∂ =K«∞Û JO\Ï~°∞ *ˇ·#∞Å∞. XHõ
=ã¨∞Î=Ù =ÙO_»_»O, =ÙO_»HõáÈ=_»O – Ô~O_»∂ UHõ HÍÅOÖ’ ZÖÏ ã¨OÉèí=O? P`«‡‰õΩ
Ѩi=∂}O (Ãã·A) LO^ŒO\Ï~°∞ *ˇ·#∞Å∞. Éè∫uHõ"≥∞ÿ# =ã¨∞Î=ÙňH Ѩi=∂}O =ÙO@∞Ok.
JÉè∫uHõ"≥∞ÿ# P`«‡‰õΩ Ñ¨i=∂}O ZÖÏ ã¨OÉèí=O?
JÖψQ „|Ǩχã¨∂„`« ^Œ~°≈#O `«#HÍÅO<å\˜H˜ „ѨKå~°OÖ’ =Ù#fl áêâ◊√Ѩ`«O,
áêOK«~å„`«O "≥Ú^ŒÖˇ·# "å^•Å#∞ ‰õÄ_® Ü«ÚHÎ̃Ü«ÚHõÎOQÍ YO_çã¨∞ÎO^•.
HÍ~°}OÖ’ HÍ~°ºO
J~Ú`Õ, ™êOYºO =O\˜ ^Œ~°≈<åÅ#∞ „â◊√`«∞ʼnõΩ q~°∞^ŒúO HÍx "Õ∞~°‰õΩ "Õ^•O`«O
JOwHõiã¨∞ÎOk. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ™êOY∞ºÅ ã¨`å¯~°º"å^•xfl Jk JOwHõiã¨∞ÎOk. JO>Ë
HÍ~°}OÖ’<Õ HÍ~°ºO =ÙO@∞O^Œx, P Ô~O_»∂ Jaè#fl=∞<Õ "å^ŒO.
HÍ~°}OÖ’ HÍ~°ºO J"åºHõ$`«OQÍ =ÙO@∞Ok `«Ñ¨Ê H˘`«ÎQÍ Ñ¨Ù@∞ì‰õΩ ~å^Œ∞. áêÅ∞
ÃÑ~°∞QÆ∞QÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^Œ∞`å~Ú. =GO =∞_»`« ÃÑ\˜ì =ÙO_»QÍ ^•x =G ÅHõΔ}O
Hõ#|_»^Œ∞. ^•xfl qÑ≤Ê Ñ¨~°z#ѨC_Õ Jk =GOQÍ LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞Ok (Ѩ@=K«Û). JÖψQ
[QÆ`å¯~°}"≥∞ÿ# „|Ǩχ ‰õÄ_®. [QÆ`«∞Î „|Ǩχ֒ #∞OKÕ [x‡ã¨∞Î#flk. [x‡OK«_®xH˜ =ÚO^Œ∞
[QÆ`«∞Î „|Ǩχ֒ J"åºHõ$`« ~°∂ѨOÖ’ =ÙO@∞Ok. áêÅ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞QÍ =∂i#@∞ì „|Ǩχ
[QÆ`«∞ÎQÍ Ñ¨i}q∞ã¨∞Î#flk.
„|Ǩχ [QÆ`«∞ÎQÍ Ñ¨i}q∞¿ãÎ WHõ „|Ǩχ JO@∂ Ug∞ q∞QÆʼnõΩO_® áÈ`«∞O^•?
JO>Ë „|Ǩχ֒ D [QÆ`«∞Î XHõ áê^ŒO =∂„`«"Õ∞ Jx, q∞ye# =¸_»∞áê^•Å∞ „|ǨχQÍ<Õ
=ÙO_ç áÈ`åÜ«∞x „|Ǩχ ã¨∂„`åÅ∞ JO\Ï~Ú. „|ǨχO JO>Ë =∂~°∞Ê ÖËxk. „|ǨχO
`å#∞ `å#∞QÍ<Õ =ÙO@∂, U =∂~°∞Ê K≥O^Œ‰õΩO_®<Õ [QÆ`«∞Î#∞ `«#Ö’ #∞Oz ã¨$+≤ìã¨∞Î#flk.
 290 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
D [QÆ`«∞ΉõΩ „|ǨχO Láê^•# HÍ~°}O, xq∞`«ÎHÍ~°}O ‰õÄ_®. ‰õΩO_»‰õΩ =∞\ì̃ Láê^•#
HÍ~°}O† ‰õΩ=∞‡i, K«„HõO, Hõ„~°, h~°∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q xq∞`«ÎHÍ~°}ÏÅ∞. J~Ú`Õ, „|ǨχO
[QÆ`«∞ΉõΩ `å<Õ Láê^•#O, `å<Õ xq∞`«ÎO. `«#Ö’ #∞OKÕ `å#∞ [QÆ`«∞Î#∞ ã¨$+≤ìã¨∞Î<åfl_»∞.
bÖÏ =∂„`O« [QÆ`∞« Î
„|Ǩχ x`«º`«$ѨÙÎ_»∞, xëê¯=Ú_»∞ Hõ^•? [QÆ`«∞Î#∞, r=ÙÅ#∞ ZO^Œ∞‰õΩ ã¨$lOz#@∞ì?
x["Õ∞. „|Ǩχ‰õΩ U H˘~°`å ÖË^Œ∞, U HÀiHÍ ÖË^Œ∞. ˆH=ÅO XHõ bÅQÍ =∂„`«"Õ∞ [QÆ`«∞Î#∞,
r=ÙÅ#∞ ã¨$lã¨∞Î<åfl_»∞. bÅ J#flO`« =∂„`å# Ö’HõOÖ’ ÉÏ^èŒÅ#∞, ^Œ∞óMÏÅ#∞ ã¨$lOz
r=ÙÅ#∞ "å\˜H˜ QÆ∞iKÕã≤ `å#∞ q<ÀkOKÕ@O`«\ ˜ x~°ÌÜ«Ú_»∞, „‰õÄ~°∞_® „|Ǩχ? Jk
HÍ^Œ∞. r=ÙÅ Hõ~°‡Ñ¶¨ÖÏ#∞Éèí"åxˆH D [QÆ`«∞Î#∞ ã¨$lã¨∞Î<åfl_»∞ `«Ñ¨Ê W`«~° „ѨÜ≥∂[<åÅ#∞
PtOz HÍ^Œ∞. [QÆ`«∞Î „|Ǩχ‰õΩ bÖÏ=∂„`«O J#_»O =Å¡ Jk „ѨÜ≥∂[# ~°Ç≤Ï`«"Õ∞ HÍHõ,
W^Œq∞`«÷=∞x ã¨=∂^è•#O K≥ѨÊ_®xH˜ gÅ∞ÖËx^Œx ‰õÄ_® J~°÷O KÕã¨∞HÀ"åe.
=∞~°}O `«~åfi`« P`«‡ U=∞=Ù`«∞Ok? P`«‡‰õΩ =∞~°}O ÖË^Œ∞. Éè∫uHõ"≥∞ÿ# â◊s~°O
=∂„`« " Õ ∞ #t㨠∞ Î O k. P`« ‡ 㨠∂ Hõ ; Éè í ∂ `åÅ`À, *Ï˝ < Õ O „kÜ« ∂ Å`À J}∞~° ∂ Ѩ O QÍ
H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. ѨÙ}ºHõ~°‡Å∞ KÕã≤# r=Ù_»∞ "å\˜ Ѷ¨ÅO J#∞ÉèíqOK«_®xH˜ ^Õ"åÜ«∞#O
^•fi~å ã¨fi~åæxH˜ "≥à◊`å_»∞. Hõ~°‡Ñ¶¨ÅO J#∞ÉèíqOKåHõ q∞ye# Hõ~°‡âı+¨O J#∞ÉèíqOK«_®xH˜
uiy =™êÎ_»∞. HÍ=∞ºHõ~°‡Å∞ KÕã≤#"å~°∞ =∞~°}Ï#O`«~°O Ñ≤`«$Ü«∂#O ^•fi~å Ñ≤`«$Ö’HõO
"≥_»`å~°∞† Hõ~°‡Ñ¶¨ÖÏxfl J#∞ÉèíqOz# `«~åfi`« uiy =™êÎ~°∞.
HÍx „|Ǩχ*Ï˝x J~Ú#"å_»∞ „|Ǩχ ™êHΔÍ`å¯~°O á⁄Ok =Ú‰õΩÎ_≥· `«# ã¨fiã¨fi~°∂áêxfl
á⁄O^Œ∞`å_»∞. „Hõ=∞=ÚH˜ÎÖ’ =∞~°}Ï#O`«~°O ™ê^茉õΩ_»∞ ^Õ=Ü«∂#O ^•fi~å „|Ǩχ֒HõO
KÕ i Hõ Ö ÏÊO`« ~ Ö’ HÍ~° º „|Ǩ Ï ‡`Àáê@∞ „|ÃÇÏ ‡ Hõ º O K≥ O ^Œ ∞ `å_» ∞ . r=#∞‡H˜ Î Ö ’
(rqOz=ÙO_»QÍ<Õ =ÚHÎ̃) „|Ǩχ *Ï˝#O á⁄Ok# r=Ù_»∞ „áê~°|ÌHõ~°‡ Ѷ¨ÅO ѨÓiÎ JÜÕ∞º=~°‰õΩ
â◊s~°^è•~°∞_≥· =ÙO\Ï_»∞. q^ÕǨÏ=ÚH˜ÎÖ’ (=∞~°}Ï#O`«~°O =ÚH˜Î) r=#∞‡‰õΩÎ_≥·# "å_»∞
=∞~°}Ï#O`«~°O „|Ǩχ#∞ á⁄O^Œ∞`å_»∞. „|Ǩχ*Ï˝xH˜ áêѨ, ѨÙ}ºHõ~°‡Å∞ JO@=Ù. J~Ú<å
x`«º, <≥·q∞uÎHõ Hõ~°‡Å#∞ J#∞+≤ªã¨∂Î<Õ =ÙO\Ï_»∞. =Ú‰õΩÎ_≥· „|Ǩχ#∞ á⁄Ok#"å_çH˜ WHõ [#‡
=ÙO_»^Œ∞. [## =∞~°} ã¨O™ê~°K«„HõO #∞Oz J`«_»∞ âßâ◊fi`«OQÍ q=Ú‰õΩÎ_≥· Z#fl\˜H©
uiy ~å_»∞.
''J^ä•`À „|Ǩχl*Ï˝™ê—— (WѨC_»∞ „|Ǩχ#∞ QÆ∞iOz q"Õz^•Ì=Ú) Jx „áê~°OÉèí"≥∞ÿ#
„|Ǩχ ã¨∂„`« „QÆO^äŒO
 291 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''J<å=$uÎó â◊ÉÏÌ^Œ<å=$uÎó â◊ÉÏÌ`ü——
(=ÚHÍÎ`«‡‰õΩ Ñ¨Ù#~å=$uÎ ÖË^Œ∞, ѨÙ#~å=$uÎ ÖË^Œ∞) Jx =ÚQÆ∞ã¨∞ÎOk.
WO`« "Õ^•O`«O K≥Ñ≤Ê ÉÏ^Œ~åÜ«∞} ã¨∂„`åÅ∞ r=ÙÅO^Œ~°∞ „|Ǩχ֒ ÉèÏQÍÖË,
„|Ǩ‡Oâ◊ÖË Jx K≥Ñ≤Ê, uiy =~å‚„â◊=∞ ^èŒ~å‡Å#∞ ѨÓiÎQÍ ã¨=∞i÷™êÎ~Ú. P„â◊=∞ ^èŒ~å‡Å#∞
=~°ã¨QÍ J#∞+≤ªOz# "å_ç̂H „|Ǩχ q^•ºkHÍ~°O =ÙO@∞O^Œx, LѨ#Ü«∞#O ÖËx â◊¥„^Œ∞ʼnõΩ
J\˜ì JkèHÍ~°OÖË^Œx Jq QÆ\ ˜ìQÍ "åkOK«_»O q_»∂¤~°OQÍ#∞ ã¨=∞i÷OK«~åxkQÍ#∞
Hõ#|_»∞`«∞Ok.

V
 292 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
37. ÉèíQÆ=næ`«
„ѨѨOK« `åufiHõ "åV‡Ü«∞OÖ’ ÉèíQÆ=næ`«#∞ áÈe# qt+¨ì „QÆO^äŒO =∞~˘Hõ\ ˜
ÖË^Œ∞. ^•xHõ^Õ ™ê\˜.
^•x ~°K«<åHÍÅO YzÛ`«OQÍ K≥ѨÊÖË=Ú HÍx, Ô~O_»∞"ÕÅ Uà◊§‰õΩ ÃÑ·=∂>Ë, |Ǩïâß
|∞^Œ∞xú `«~åfi`«^xŒ ѨO_ç\ò <≥„Ǩ˙ JO\Ï_»∞. „H©ã∞¨ ÑÎ Ó¨ ~°fiO P~°= â◊`åaÌ <å\˜^xŒ ~å^•Hõ$+¨<‚ £
Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_»∞.
WHõ „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO =¸_»=, J~Ú^Œ= â◊`å|∞ÌÅ =∞^茺 HÍÖÏx^Œx XHõ~°<åfl~°∞.
„H©ã∞¨ ÑÎ Ó¨ ~°fiO =¸_»= â◊`åaÌHOõ >ˇ =ÚO^Œ∞^Õ#x XHõ~∞° (ÔH.\˜.`≥ÅOQ∑), „H©ã∞¨ ÑÎ Ó¨ ~°fiO J~Ú^Œ=
â◊`åaÌ <å\˜^Œx XHõ~°∞, (uÅH±), „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO <åÅæ= â◊`åaÌ^Œx XHõ~°∞ (ÉèíO_®~°¯~ü), WÖÏ
XH˘¯Hõ¯~°∞ XH˘¯Hõ¯ â◊`åÉÏÌxfl w`åHÍÅOQÍ ZOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. _ç._ç. HÀâßOa w`«#∞ =∞s
„H©ã¨∞Îâ◊HõO =¸_»= â◊`åÉÏÌxH˜ [iáê_»∞. w`«Ö’ ¢ÔH·ãÎ̈==∞`« „ѨÉèÏ=O=ÙO^Œx, JO^Œ∞KÕ`«
Jk „H©ã¨∞Î `«~åfi`«k J~Ú =ÙO@∞O^Œx H˘O^Œi Jaè„áêÜ«∞O.
l.Zãπ.Mˇ·~ü J<Õ =∞Ǩ~åR ѨO_ç`«∞_»∞ w`å~°K«# XHõ¯™êiQÍ [iyOk HÍ^Œx,
=¸_»∞ q_»`«ÅÖ’, =¸_»∞ HÍÖÏÅÖ’ [iyO^Œx JO\Ï_»∞. w`«Ö’x 18 J^蕺ܫ∂ÅÖ’
"≥Ú^Œ\ ˜ P~°∞ XHõ ^Œâ◊. Jk „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 6= â◊`åaÌ <å\˜k. Ô~O_»= P~°∞ J^蕺ܫ∂Å∞
XHõ ^Œâ◊. Jk XHõ â◊`åaÌ `«~åfi`«k. =¸_»= P~°∞ J^蕺ܫ∂Å∞ XHõ ^Œâ◊. Jk =∞i
Ô~O_»∞ â◊`åÉÏÌÅ Ñ≤=∞‡\˜k.
|Ǩïâß „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO =¸_»= â◊`åaÌ <å\˜H˜ ÉèíQÆ=næ`« D<å\˜ ã¨OѨÓ~°‚, ã¨=∞„QÆ
~°∂áêxfl ã¨O`«iOK«∞‰õΩx =ÙO@∞O^Œ#fl "å^•xˆH ѨÅ∞=Ù~°∞ ѨO_ç`«∞Å∞ "≥Úyæ#@∞ì
HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. HÍx XHõ\ ˜ =∂„`«O xâ◊ÛÜ«∞O. w`å ~°K#« HÍÅO ZѨC_≥<· å, |Ǩïà◊ „ѨKå~åxH˜
=zÛOk =∂„`«O â◊OHõ~° ÉèÏ+¨ºO`À<Õ. JO>Ë ã¨∞=∂~°∞QÍ „H©ã¨∞Îâ◊HõO 8= â◊`åaÌ #∞OKÕ.
<å\˜ #∞Oz <Õ\ ˜ =~°‰õΩ Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«ã¨∞÷ÅÖ’ JkèHõ ã¨OMϺ‰õΩʼnõΩ "å~°∞ U
âßY"å~°∞, U LѨâßY"å~°∞ J~Ú<å – ÉèíQÆ=næ`« Ѩ~°=∞ ѨÓ[hÜ«∞ „QÆO^äŒO ZO^ŒiHÀ
x`«º áê~åÜ«∞} „QÆO^äŒO, =∂~°æ xˆ~Ìâ◊HõO, ã¨Oâ◊Ü«∞ qKÕÛù^ŒHõO, ^Œ∞óY x"å~°HõO J~Ú#
„QÆO^äŒO.
ã¨=∞ã¨Î ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#‰õΩ P^è•~°"≥∞ÿ# "åV‡Ü«∂xfl „Ѩ™ê÷#„`«Ü«∞O JO\Ï~°∞.
"≥Ú^Œ\ ˜ „Ѩ™ê÷#O LѨx+¨`«∞ÎÅ∞. Ô~O_»= „Ѩ™ê÷#O „|Ǩχã¨∂„`åÅ∞. =¸_»= „Ѩ™ê÷#O
ÉèíQÆ=næ`«.
 293 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ Jxfl\˜Ö’H˜ „áêp#"≥∞ÿ#q. "å\˜Ö’ zO`«<å"≥·q^ŒºO Z‰õΩ¯=.
UHõ"åHõº`« `«‰õΩ¯=. JO^Œ∞KÕ`« "å\˜™ê~°O fã≤ UHÀ#∞‡Y`« KÕ‰õÄ~°Û_®xH˜QÍ#∞ L`«Î~°
g∞=∂O㨠J#|_Õ „|Ǩχã¨∂„`åÅ∞ ("Õ^•O`« ^Œ~°≈#O) =KåÛ~Ú.

HÍQÍ, J@∞ LѨx+¨`åÊ~åxfl, W@∞ ™êOYºÜ≥∂QÆ, "Õ^•O`«^Œ~°≈<åÅ ™ê~åxfl

Ñ≤O_ç, Ñ≤O_ôHõ$`«O KÕã≤, P `«~åfi`« HÍÅOÖ’ „Ѩ=~°ú=∂#"≥∞ÿ# ^è•i‡Hõ, <≥·uHõ, P^蕺u‡Hõ
zO`«##∞, ÉèíHÎ̃ =∂~åæxfl ‰õÄ_® KÕ~°∞Û‰õΩ#fl, XHõ ã¨~°fi ã¨=∞xfi`«, ã¨OѨÓ~°‚, ã¨fi`«O„`«
^Œ~°≈#OQÍ "≥Å~ÚOz#\˜ìk ÉèíQÆ=næ`«.
w`ÀѨx+¨`«∞Î
ÉèíQÆ=næ`«#∞ ‰õÄ_® XHõ LѨx+¨`«∞ÎQÍ<Õ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞. ^•xÖ’ „Ѩu J^蕺ܫ∞O
z=~°, ''ÉèíQÆ=næ`å#∂Ѩx+¨`«∞Î...—— Jx =ÙO@∞Ok. ^•xfl „|Ǩχq^Œº Jh ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
JO>Ë „|Ǩχ#∞ QÆ∞iOz# *Ï˝#O HõeyOKÕk Jx. Ü≥∂QÆâßGO Jh J<åfl~°∞. Ü≥∂QÍÅ∞
J<ÕHõO L<åfl~Ú. Ü≥∂QÍxH˜ J<ÕHÍ~å÷Å∞<åfl~Ú. Jxfl\˜x ã¨=∞#fiÜ«∞ѨiKÕ âßGO Jx.
ÉèíQÆ=næ`«#∞ QÆ∞iOz XHõ „Ѩã≤^Œú â’¡HõO :
– ã¨~ÀfiѨx+¨^ÀQÍ"À
^ÀQÍú QÀáêÅ #O^Œ#ó
áê~À÷=`«ûó ã¨∞nè~ÀƒùHÍÎ
^Œ∞QÆúO w`å=∞$`«O =∞ǨÏ`ü.
 294 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~°÷O : ã¨~ÀfiѨx+¨`«∞ÎÅ∞ QÀ=ÙÅ∞, "å\˜ áêÅ∞ Ñ≤uˆH"å_»∞ (^ÀQÆú) Hõ$+¨μ‚_»∞, ^Œ∂_»
(=`«ûO) J~°∞˚#∞_»∞, áêÅ∞ „`åˆQ"å~°∞ (Éè’HõÎÅ∞) nè=∞O`«∞Öˇ·#"å~°∞, áêÅ∞ (^Œ∞QÆúO)
=∞ǨÏ`«Î~°"≥∞ÿ# w`å=∞$`«O.
ÉèíQÆ=næ`« =∞ǨÉèÏ~°`«OÖ’ JO`«~åƒùQÆO ("庿ã# „QÆkä`«O =∞^èÕº =∞ǨÉèÏ~°`«O)
cè+¨‡Ñ¨~°fiOÖ’ H“~°=, áêO_»= Ü«Ú^•ú~°OÉèí Ѷ¨∞@ìOÖ’ =ã¨∞ÎOk. Ü«Ú^Œú Éèí∂q∞Ö’ Hõ$+¨μ‚_»∞
J~°∞˚#∞_çH˜ `«`«Î fiÉ’^èŒ KÕã≤#@∞ìQÍ, "åi =∞^茺 ã¨O"å^Œ~°∂ѨOÖ’ Jk „"åÜ«∞|_çOk.
(ã¨O"å^Œ ~°∂ѨOÖ’ =ÙO_»_»O=Å¡ ‰õÄ_® w`« LѨx+¨`«∞ÎQÍ =ÙO_»_®xH˜ J~°›"≥∞ÿ#k.)
J~Ú<å, D<å_»∞ ÉèíQÆ=næ`« ÉèÏ~°`«OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ HõO>Ë XHõ ã¨fi`«O„`«, ã¨fiÜ«∞O
ã¨OѨÓ~°‚ „QÆO^äŒOQÍ<Õ ã‘fiHõiOz Ѩiîã¨∞Î<åfl~°∞. áê~åÜ«∞}O KÕã¨∞Î<åfl~°∞. „Ѩ^è•# Hõ^äŒ #∞Oz
q_»nã≤<å ^•x ã¨fi`«O„`« „ѨuѨuÎH˜ Z\ì̃ ÉèíOQÆO HõÅQÆ^Œ∞.
„ѨHΔ̃ÑÎ̈ ÉèÏQÆO
x*ÏxH˜ Jk ÉèÏ~°`«OÖ’ „ѨHΔ̃ÑÎ̈"≥∞ÿ# ÉèÏQÆ=∞x ѨÅ∞=Ù~°∞ ѨO_ç`«∞Å Jaè„áêÜ«∞O.
=∞ǨÉèÏ~°`«OÖ’ J@∞=O\˜ „ѨHΔ̃ÑÎ̈ YO_®Å∞ HÀH˘Å¡Å∞. D<å\˜ ã¨O㨯 $`« =∞ǨÉèÏ~°`«OÖ’
ÅHõΔ‰õΩÃÑ·QÍ â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. HÍx "≥Ú^Œ@QÍ '[Ü«∞O— ¿Ñ~°∞`À "åºã¨ q~°z`«"≥∞ÿ#ѨC_»∞,
H“~°=, áêO_»= [##O, "åi *Ï˝u "≥·~°O, Ü«Ú^ŒúO, áêO_»= q[Ü«∞O "≥Ú^ŒÖˇ·# Ѷ¨∞\ÏìÅ`À
8 "ÕÅ â’¡HÍÖË JO^Œ∞Ö’ =ÙO_Õq. P `«~åfi`« ZѨC_À "åºã¨=∞ǨÏi¬ `«# t+¨μº_≥·#
"≥·â◊OáêÜ«∞#∞_çx [#"Õ∞[Ü«Ú_çH˜ ÉèÏ~°`« Hõ^äŒ qxÑ≤OK«=∞x P^ÕtOKå_»∞. P ^Œâ◊Ö’<Õ
Jã¨Å∞ HÍ"åºxH˜ J@∂ W@∂ J<ÕHõ Hõ^ä• ÉèÏQÍÅ∞ KÕi ÉèÏ~°`«O ¿Ñ~°∞`À 24 "ÕÅ
â’¡HÍʼnõΩ ÃÑiy =ÙO@∞Ok.
P Ñ≤^ŒÑ¨ <≥·q∞âß~°}ºOÖ’ "≥·â◊OáêÜ«∞# t+¨μº_≥·# L„QÆ„â◊=ã¨∞_»<Õ ã¨∂`«∞_»∞ â∫#HÍk
=∞Ǩ=Ú#∞ʼnõΩ ÉèÏ~°`« Hõ^äŒ#∞ qxÑ≤OK«_»O`À Jã¨OMϺHõOQÍ PMϺ<åÅ∞, LáêMϺ<åÅ∞,
hu QÍ^äŒÅ∞, `«`«fiÉ’^èŒÅ∞ KÕi =∞ǨÉèÏ~°`«O ¿Ñ~°∞`À ÅHõΔ â’¡HÍʼnõΩ „QÆO^äŒO ÃÑiyOk.
P `«~åfi`« ZѨC_À ǨÏi=Oâ◊O. Éèíq+¨ºÑ¨~°fiO ‰õÄ_® KÕ~å~Ú. P „QÆO^äŒqãÎ̈~°} „Hõ=∞OÖ’<Õ
ZѨC_À ÉèíQÆ=næ`« ‰õÄ_® „Ѩ"ÕtOz =ÙO@∞Ok.
=∞ǨÉèÏ~°`«OÖ’ "åºã¨∞_»∞, "≥·â◊OáêÜ«∞#∞_»∞, ã¨∂`«∞_»∞, WÖÏ =ÚQÆ∞æi KÕ`«∞ÖË
HÍ^Œ∞, WOHÍ ZO^ŒÔ~O^Œi KÕ`«∞Ö’ Ѩ_ç =ÙO\ÏÜ«∞#_»O xifi"å^ŒO. XHõ ã¨#flx z#fl
áêÜ«∞QÍ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# ÉèÏ~°`« HÍ=º „ã¨=Ou „Ѩ"åÇ¨Ï =∂~°æOÖ’ PÜ«∂ HÍÖÏÅÖ’
„ѨKå~°OÖ’ L#fl ^èŒ~°‡âߢ™êÎÅ∞, ѨÙ~å} Hõ^äŒÅ∞, ~å[hu, Ü«Ú^Œúhu, `«`«fizO`«#, WOHÍ
™êq„f ã¨`«º=O`«∞Å Hõ^äŒ, #Å^Œ=∞Ü«∞O`«∞Å Hõ^äŒ, PYiH˜ ~å=∂Ü«∞} Hõ^äŒ, =∞Ô~<Àfl
 295 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
L"åMϺ<åÅ#∞ KÕ~°∞Û‰õΩx XHõ =∞Ǩ#kQÍ ~°∂á⁄Ok =ÙO@∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë ÉèÏ~°`«OÖ’
J_»∞QÆ_»∞QÆ∞<å `«@ã≤÷OKÕ D huÉ’^èŒÅ∞, `«`«fizO`«#, LáêMϺ<åÅ∞ „Ѩ^è•# Hõ^äŒ`À U
q^èŒOQÍ#∞ ã¨O|O^èŒO ÖËx"Õ. U ^Œâ◊Ö’ U ÉèÏQÍÅ∞ =zÛ KÕ~åÜ≥∂ K≥ѨÊÖË=ÚQÍx, Jq
ÖËHõáÈ~Ú<å Jã¨Å∞ Hõ^䌉õΩ ÉèíOQÆOÖË^Œ∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ #Ö’áêMϺ#O K«∂_»O_ç : ^èŒ~°‡~åA J~°}fi"åã¨O KÕã¨∂Î `«#=Öˇ
=#"å㨠ˆH¡â◊O J#∞ÉèíqOz# "åÔ~=Ô~·<å =Ù<åfl~å Jx J_»∞QÆ∞`å_»∞. |$ǨÏ^Œâ◊√fi_»<Õ
=Úx 'ÖË̂Hq∞<åÜ«∞<å, #Å∞_»∞ ÖË_®?— JO@∂ #Å^Œ=∞Ü«∞O`«∞Å Hõ^äŒ K≥Ñ≤Ê, 'K«∂âß"å,
JO`«\ ˜ =∞Ǩ`«∞‡_≥·# #Å∞_çˆH W_»∞=∞Å∞ `«Ñ¨ÊÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« h=Ù T~°_çÅ∞¡— Jx
^è≥·~°ºO K≥|∞`å_»∞. Wk xã¨ûO^ÕǨÏOQÍ „ѨH˜ΔѨΠÉèÏQÆ=∞x `≥eã≤áÈ`«∂<Õ =ÙOk. JÖψQ
~å=∂Ü«∞} Hõ^äŒ "≥Ú^ŒÖˇ·#=hfl, g@xfl\˜`À#∞ =∞ǨÉèÏ~°`«OÖ’ =Ãã·ºHõºO K≥_ç#=∂@
x["Õ∞HÍx, Jk „ѨѨOK« "åV‡Ü«∞OÖ’<Õ ™ê\˜ÖËx ã¨=∞„QÆ ã¨∞O^Œ~° =∞¿ÇÏuǨã¨OQÍ,
^è•i‡Hõ, `åufiHõ q*Ï˝# ã¨~°fiã¨fiOQÍ ÉèÏã≤Å¡_®xH˜ J"Õ HÍ~°}O. JO^Œ∞ˆH =∞ǨÉèÏ~°`«O
QÆ∞iOz D <å#∞_ç =zÛOk:
Ü«∞kǨã≤Î `«^Œ#º„`«
Ü«∞<≥flǨã≤Î `«`üHõfiz`ü –
J~°÷O : WO^Œ∞Ö’ =Ù#flq W`«~°„`å Hõ#|_»=K«∞Û. HÍx, WO^Œ∞Ö’ ÖËxk WOÔHHõ¯_®
=ÙO_»^Œ∞. D hu QÍ^äŒÅ∞, `«`«fiÉ’^èŒÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜`À<Õ ÉèÏ~°`åxH˜ ѨOK«=∞ "Õ^Œ=∞<Õ
¿Ñ~°∞ =zÛOk.
ÉèÏ~°`«O ZÖÏÔQ·`Õ XHõ¯™êiQÍ XHõ¯ KÕug∞^Œ∞QÍ ~åÖË^À, ^•xÖ’ ÉèÏQÆOQÍ
„Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# ÉèíQÆ=næ`« ‰õÄ_® JO`Õ. ^•xÖ’ Ѩ^≥Ìxq∞k J^蕺ܫ∂Å∞, 700 â’¡HÍÅ∞
=Ù<åfl~Ú. J=hfl qaè#fl =º‰õΩÎÅ∞, qaè#fl HÍÖÏÅÖ’ „"åã≤ KÕ~°∞Û`«∂ áÈÜ«∂~°x Ѩiâ’^茉õΩÅ
Jaè„áêÜ«∞O.
K«ifi`« K«~°fi}ÏÅ∞
WÖÏ J#_®xH˜ =ÚYºHÍ~°}O w`«Ö’ J<ÕHõ JO`«Ô~· fi~°∞^蕺Å∞, K«ifi`« K«~°fi}ÏÅ∞
=ÙO_»_»O. |Ǩïâß ^•xfl „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO =¸_»=â◊`åaÌ #∞Oz „H©ã¨∞Îâ◊HõO =¸_»= â◊`åaÌ
=~°‰õΩ Z=Ô~=~À „"åã¨∂Î<Õ =Ù<åfl~°∞. z=iHõk XHõ HõÅQÆ∂~°QÆOѨQÍ `«Ü«∂Ô~·Ok.
|Ǩïâß ÉèíQÆ=næ`«ÃÑ· =zÛ#xfl ÉèÏëêºÅ∞ "åºMϺ<åÅ∞ „ѨѨOK«OÖ’ =∞ˆ~ „QÆO^ä•xH˜
=zÛ =ÙO_»=Ù. ã¨O㨯 $`«OÖ’ 㨈~, qq^èŒ ÉèÏ~°fÜ«∞ ÉèÏ+¨ÅÖ’, q*ÏfÜ«∞ ÉèÏ+¨ÅÖ’
^•x J#∞"å^•Å∞, ÉèÏëêºÅ∞, \©HÍ `å`«Ê~åºÅ∞, q=∞~°≈Å∞ "ÕÅ ã¨OYºÖ’ =zÛ =ÙO\Ï~Ú.
 296 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Wxfl â◊`åÉÏÌÅ `«~åfi`« D<å\˜H© „Ѩu ã¨O=`«û~°O `≥Å∞QÆ∞Ö’ ã¨~Ú`«O "åºMϺ<åÅ∞
=ã¨∂Î<Õ =Ù<åfl~Ú.
=∞i Wxfl ÉèÏëêºÅ∞, Wxfl "åºMϺ<åÅ∞ =ã¨∞Î<åflÜ«∞O>Ë Jhfl Ѩ~°ã¨Ê~° „Ѩu^èŒfi#∞Öˇ·
=ÙO_»=Ù Hõ^•? x*ÏxH˜ KåÖÏ=∞Ok ÉèÏ+¨ºHÍ~°∞ÅÖ’ XHõi`À XHõ~°∞ UH©ÉèíqOKÕ"åi
HõO>Ë, qÉèËkOKÕ"åˆ~ Z‰õΩ¯=. w`å~å÷xfl Z=iH˜ `Àz# q^èŒOQÍ "å~°∞ K≥áêÊ~°∞. „Ѩu"å~°∞
`«=∞k =∂„`«"Õ∞ Jã¨Öˇ·# J~°÷O Jx "åkOKå~°∞. L#flk XHõ>Ë „QÆO^äŒ"≥∞ÿ<å ~°Hõ~°HÍÅ
ÉèÏëêºÅ∞. ''XHõ ã¨∂~°∞ºO_»∞ ã¨=∞ã¨Î r=ÙʼnõΩ `å<˘H˘¯Hõ¯_≥· `ÀK«∞ áÈeHõ...—— J#fl@∞ì,
ÉèíQÆ=næ`« XH˘¯Hõ¯ ÉèÏ+¨ºHÍ~°∞xH˜ XH˘¯Hõ¯ q^èŒOQÍ Hõ#|_çOk. P q^èŒOQÍ<Õ J~°÷O K≥áêÊ~°∞.
qq^èŒ ÉèÏëêºÅ∞
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ – w`«ÃÑ· ÉèÏëêºÅÖ’ Jxfl\˜Ö’ „áêp#"≥∞ÿ#k (ÅÉèíº"≥∞ÿ#O`«=~°‰õΩ)
â◊OHõ~° ÉèÏ+¨ºO. â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞ ^Œâ’Ѩx+¨`«∞ÎʼnõΩ, „|Ǩχ ã¨∂„`åʼnõΩ=Öˇ ÉèíQÆ=næ`«‰õΩ
‰õÄ_® ÉèÏ+¨ºO „"åâß_»∞. "å\˜x =Öˇ, nxfl ‰õÄ_® J^≥· fi`« ^Œ$HõÊ^äŒO #∞OKÕ "åºMϺxOKå_»∞.
ÉèíQÆ=næ`« *Ï˝#=∂~åæxfl LѨ^Õtã¨∞Î#fl@∞ìQÍ ÉèÏqOKå_»∞.
„u=∞`åKå~°∞ºÅÖ’ Ô~O_»="å_≥·# ~å=∂#∞*ÏKå~°∞º_»∞ w`«Ö’ qtëêì^≥· fi`åxfl
^Œ i ≈OKå_» ∞ . =∞^è • ºKå~° ∞ _» ∞ ^≥ · fi`« Ñ ¨ ~ ° O QÍ, =Å¡ É è Ï Kå~° ∞ º_» ∞ â◊ √ ^•^≥ · fi`« Ñ ¨ ~ ° O QÍ,
xOÉÏ~å¯Kå~°∞º_»∞^≥· fi`å^≥· fi`« Ѩ~°OQÍ ÉèÏëêºÅ∞ „"åâß~°∞. TiˆH „"åÜ«∞_»O HÍ^Œ∞, f„=OQÍ
qÉèËkOK«∞‰õΩO@∂ „"åâß~°∞. W@∞=O\˜"Õ qq^èŒ HÍÖÏÅÖ’ qaè#fl ÉèÏëêºÅ∞ "≥Å∞=_®¤~Ú.
^Õâ◊ÉèÏ+¨ÅÖ’ "≥Å∞=_ç# "å\˜Ö’ ã¨∞„Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#k =∞Ǩ~åR Éèí‰õΩÎ_»∞ *Ï˝#^Õ=Ù_»∞ „"åã≤#
''*Ï˝<Õâ◊fis—— "åYº.
P^è∞Œ xHõ HÍÅOÖ’ ѨO_ç`∞« _»∞, ^ÕâÉ◊ ‰íè Ωõ _Î ∞» J~Ú# Ö’Hõ=∂#º ÉÏÅQÆOQÍ^è~Œ ° uÅH±#∞
„Ѩ`ÕºH˜Oz K≥ѨCHÀ"åe. PÜ«∞# ''w`å~°Ç¨Ï㨺O—— KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê „QÆO^äŒO. Ü«Ú^Œú q=ÚY∞_≥·#
J~°∞#˚ ∞_çx Ü«Ú^Àú#∞‡Y∞_çx KÕÜ∞« _®xH˜ L^ÕtÌ Oz# w`«Ö’ PÜ«∞#‰õΩ Hõ~‡° Ü≥∂QÆO Hõ#|_»QÍ,
=∞Ǩ`å‡QÍOkèH˜ JÇ≤ÏO™ê „Ѩɒ^èŒO, J~°qO^Œ∞_çH˜ ÉèíHÎ̃=∂~°æO Hõ#|_®¤~Ú.
ÉèíQÆ=næ`« XHõ „u"Õ}© ã¨OQÆ=∞O. JO^Œ∞Ö’ *Ï˝#Ü≥∂QÆO, Hõ~°‡Ü≥∂QÆO, ÉèíHÎ̃Ü≥∂QÆO
=¸_»∂ „Ѩuáêk`åÖˇ·<å~Ú. *Ï˝#Ü≥∂QÍxH˜ LѨ#kQÍ ^蕺#Ü≥∂QÆO.
Hõ$+¨μ‚_»∞ XH˘¯Hõ¯ KÀ@ XH˘¯Hõ¯ Ü≥∂QÍxfl q∞#flQÍ K≥ѨÊ_»O Hõ#|_»∞`«∞Ok. U
Ü≥∂QÆO QÆ∞iOz K≥|∞`«∞O>Ë P Ü≥∂QÆ"Õ∞ Q˘Ñ¨ÊkQÍ Hõ#|_»∞`«∞Ok. nxfl|\˜ì Z=iH˜
"å~°∞ `«=∞ Jaè=∂# ã≤^•úO`å<Õfl w`« É’kèã¨∞Î#fl^Œx "åºMϺxOK«_®xH˜ P™ê¯~°O HõeyOk.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ â◊OHõ~°∞_»∞ w`« *Ï˝#Ü≥∂QÆ „Ѩuáê^ŒHõO JO\Ï_»∞. =∞i ÃщõΩ¯ KÀ@¡ Hõ~°‡,
 297 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ÉèíHÎ̃ Ü≥∂QÍÅ#∞ „Ѩâ◊Oã≤OK« ÖË^• JO>Ë, Jk J~°÷"å^ŒO JO\Ï_»∞. JO>Ë "å\˜ „áêâ◊ãÎ̈ºO
„â’`« =∞#ã¨∞ûÖ’ <å@∞H˘#_®xH˜ `å`å¯eHõOQÍ K≥Ñ≤Ê# =∂@ÖË `«Ñ¨Ê. J"Õ Q˘Ñ¨Ê=x
HÍ^Œx, Jxfl\˜Ö’H˜ *Ï˝#"Õ∞ "≥∂HõΔ ™ê^èŒHõ=∞x â◊OHõ~°∞x "å^ŒO. JO^Œ~°∂ *Ï˝#Ü≥∂QÆ
™ê^茉õΩÅ∞ HÍÖË~°∞. *Ï˝#=∂~åæ=ÅO|∞Å∞ L`«Î=∂kèHÍ~°∞Å∞. Hõ~°‡ =∂~åæ#∞áê~°∞Å∞
=∞^茺=∂kèHÍ~°∞Å∞. *Ï˝#=∂~°æO Hõ+ì̈"≥∞ÿOk. Hõ#∞Hõ, "≥Ú^Œ@<Õ Jk JO^ŒiH˜ J#∞ã¨~°}©Ü«∞O
HÍ^Œ∞. Hõ~°‡=∂~°æO ^•fi~å =∞#ã¨∞û Ѩiâ◊√^Œú"≥∞ÿ, *Ï˝#™ê^èŒ#‰õΩ J#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ#kQÍ
ѨHõfi=∞=Ù`«∞Ok. ÉèíH˜Î ‰õÄ_® *Ï˝#™œ^è•xH˜ ™Èáê#"Õ∞. *Ï˝#O XHõ¯>Ë "≥∂HõΔ^•Ü«∞HõO.
â◊OHõ~°∞x ^Œ$+≤ìÖ’ *Ï˝#O JO>Ë J^≥· fi`«"Õ∞. (nxfl QÆ∞iOz `«~åfi`«) *Ï˝# =∂~åæ=ÅOa
Hõ~°‡#∞ ѨÓiÎQÍ ã¨#ºã≤™êÎ_»∞. Hõ~°‡|O^èŒ q=Ú‰õΩÎ_≥·#"å_Õ *Ï˝x J~Ú "≥∂HΔÍ~°∞›_»=Ù`å_»∞. P
K«~°=∞ ã≤÷uH˜ KÕ̂~Û XHõ "≥∞@∞ì Hõ~å‡K«~°}.
ã¨~Ô #· KÀ@
=∞ǨÉèÏ~°`« Hõ^äŒÖ’ w`«#∞ „ѨHΔ̃ÑÎ̈O KÕã≤# "åÔ~=~ÀQÍx, ã¨iQÍæ JuˆH Ѷ¨∞@ìOÖ’<Õ
^•xfl K˘Ñ≤ÊOKå~°∞. Ü«Ú^ŒúO „áê~°OÉèíO HÍÉ’`«∞#flk. H“~°=, áêO_»= ¿ã#Å∞ Z^Œ∞Ô~^Œ∞~°∞QÍ
"≥∂ǨÏiOz ã≤^ŒúOQÍ =Ù<åfl~Ú. LÉèíÜ«∞ ¿ã#ÅÖ’x =∞ǨϟÜ≥∂^èŒ∞Å∞ ÉÏ~°∞Å∞fiÛ
¿ã<å„QÆÉèÏQÍ# xÅ|_®¤~°∞.
–^èŒ~°‡ˆHΔ„`Õ ‰õΩ~°∞ˆHΔ„`Õ
ã¨=∞"Õ`å Ü«ÚÜ«Ú`«û=ó
=∂=∞HÍó áêO_»"åâ‹ÂÛ=
H˜=∞‰õΩ~°fi`« ã¨O[Ü«∞ –
''^èŒ~°‡ˆHΔ„`«"≥∞ÿ# ‰õΩ~°∞ˆHΔ„`«OÖ’ H“~°= áêO_»=ÙÅ∞ Ü«Ú^Àú`åûǨÏO`À Z^Œ∞Ô~^Œ∞~°∞QÍ
xez# Ñ≤^ŒÑ¨ Uq∞ KÕâß~°∞ ã¨O[Ü«∂—— Jx ^èŒ$`«~å¢+¨μì_»∞ ã¨O[Ü«Úx J_ç̂Q D „Ѩã≤^Œú
â’¡HõO`À ÉèíQÆ=næ`« „áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok.
"åºã¨∞_»∞ ã¨O[Ü«Ú_çH˜ k=º â◊HÎ̃ WKåÛ_»∞. P â◊HÎ̃`À ã¨O[Ü«Ú_»∞ Ü«Ú^ŒúÉèí∂q∞Ö’
J^Œ$â◊√º_≥· ã¨OK«iã¨∂Î ZѨC_»∞ ZHõ¯_» Uq∞ [~°∞QÆ∞`«∞#fl^À K«∂_»QÆÅ∞QÆ∞`å_»∞. JÖÏ
`å#∞ K«∂z#^•xfl, q#fl^•xfl ã¨O[Ü«Ú_»∞ ѨÓã¨QÆ∞zÛ#@∞ì ^èŒ$`«~å¢+¨μì_çH˜ K≥|∞`å_»∞.
J@∞ áêO_»=ÙÅ∞, W@∞ H“~°=ÙÅ∞ `«=∞ ¿ã#Å`À PǨÏ"åxH˜ "≥∂ǨÏiOKå~°∞.
áêO_»= ¿ã<åkèѨu ^èŒ$+ì̈^Œ∞º=Úfl_»∞. J`«_»∞ =ӺǨÏO ~°zOKå_»∞. ѨOK«áêO_»=ÙÅ∞ HÍHõ,
Ü«ÚÜ«Ú^è•#∞_»∞, q~å@∞_»∞, „^Œ∞Ѩ^Œ∞_»∞, ^èŒ$+¨ìˆH`«∞_»∞, KÕH˜`å#∞_»∞, HÍj~åA, ѨÙ~°∞l`«∞Î,
‰õΩOuÉè’A_»∞, â‹·|∞º_»∞, Ü«Ú^è•=∞#∞º_»∞, L`«Î=∞øA_»∞, Jaè=∞#∞º_»∞, LѨ áêO_»=ÙÅ∞
"≥Ú^ŒÖˇ·# =∞Ǩ~°^äŒ∞Å∞ D "≥·Ñ¨Ù<åfl~°∞.
 298 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
WHõ H“~°=ѨHΔÍ# ^Œ∞~Àº^èŒ<åk #∂~°∞æ~°∞ ^è•~°Î~å¢+¨μìÅ∞, "åi ã¨~°fi¿ã<åx cè+¨μ‡_»∞,
„^À}∞_»∞, ‰õ~°∞‚_»∞, Hõ$ѨÙ_»∞, Jâ◊fi`å÷=∞, qHõ~°∞‚_»∞, Éèí∂i„â◊=Ù_»∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# Ü≥∂^è•#∞
Ü≥∂^èŒ∞Å∞<åfl~°∞. "å~°∞ g~°∞ ‰õÄ_® `«=∞ `«=∞ â◊OMÏÅ∞ ѨÓiOKå~°∞. Hõ$+¨μ‚_»∞ áê~°÷™ê~°kä,
J`«_»∞ áêOK«[#ºO ѨÓiOK«QÍ áê~°∞÷_»∞ ^Õ=^Œ`«ÎO ѨÓiOKå_»∞.
J~°∞˚# qëê^Œ Ü≥∂QÆO
WHõ Ü«Ú^ŒúO „áê~°OÉèíO HÍÉ’`«∞#fl^Œ#QÍ J~°∞˚#∞_»∞ ^èŒ#∞ã¨∞û ^èŒiOz –
–¿ã=Ü≥∂ ~°∞ÉèíÜ≥∂~°‡^èÕº
~°^äŒO ™ê÷Ѩܫ∞"Õ∞K«∞º`« –
''LÉèíÜ«∞ ¿ã#Å =∞^茺֒ ~°^äŒO xÅ∞ѨÙ. <Õ#∞ Z=i`À Ü«Ú^ŒúO KÕÜ«∞=Åã≤=ÙO^À
"åi<˘Hõ™êi K«∂_®Å#∞‰õΩO@∞<åfl#∞—— Jx Hõ$+¨μ‚_çx HÀ~å_»∞.
Hõ$+¨μ‚_»∞ JÖψQ LÉèíÜ«∞ ¿ã<å =∞^茺„Ѩ^Õâ◊OÖ’ ~°^äŒO xeáê_»∞. J~°∞˚#∞_»∞ H“~°=
ѨHΔÍxfl HõÅÜ«∞E_»QÍ, ‰õΩ~°∞=$^Œ∞úÅ∞, QÆ∞~°∞=$^Œú ÉÏO^èŒ=ÙÅ<Õ‰õΩÅ∞ Hõ#|_®¤~°∞. qëê^Œ
qHõÅ=∞#ã¨∞¯_»Ü«∂º_»∞. J`«x J=Ü«∞"åÅ∞ Ѩ@∞ì^ŒáêÊ~Ú. <ÀÔ~O_»∞‰õΩáÈ~ÚOk. =}∞‰õΩ
ѨÙ\ì̃Ok. QÆQÆ∞~åÊ@∞ HõeyOk. QÍO_ô=O KÕ~Ú*Ïi áÈ`«∞#flk...
''WO^Œ~°∞ |O^èŒ∞=ÙÅ#∞ K«OÑ≤ <Õ#∞ Uq∞ „âıÜ«∞O á⁄O^ŒÉ’`«∞<åfl#∞? gix
K«OѨ_»O =Å¡ =KÕÛ ~å[ºO, ã¨∞MÏÅ∞, Éè’QÆÉèÏQͺÅ∞ ^ÕxH˜ ? PKå~°∞ºÅ∞, Ñ≤`«~°∞Å∞,
Ѩل`«∞Å∞, Ñ≤`å=∞ǨïÅ∞, =∂=∞Å∞, "Õ∞#=∂=∞Å∞, =∞#∞=∞Å∞, ÉÏ==∞~°∞^Œ∞Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#
"åÔ~O^Œ~À =∞#`À Ü«Ú^ŒúO KÕÜ«∞_®xH˜ =zÛ WHõ¯_» xÅ|_®¤~°∞. g~°∞ ##∞fl K«OѨ_®xH˜
=zÛ#ѨÊ\˜H˜, ¢`≥·Ö’Hõº~å[ºO HÀã¨"≥∞ÿ<å 㨈~, <Õ#∞ gix K«OѨÖË#∞. WHõ Éèí∂Ö’Hõ~å[ºO
ã¨OQÆu K≥¿ÑÊ^Õ=ÚOk? ^Œ∞~Àº^èŒ<å^Œ∞Å∞ ^Œ∞+¨μªÖˇ·<å, P`«`å~ÚÖˇ·<å, "åix K«OÑ≤`Õ
=∞#‰õΩ áêѨ"Õ∞ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok Hõ^•? "åix K«OѨ_»O=Å¡ ‰õΩÅHõΔÜ«∞O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ‰õΩÅ
^èŒ~å‡Å∞ #t™êÎ~Ú. ‰õΩÅ=∞O`å J^èŒ~°‡O "åºÑ≤ã¨∞ÎOk. ‰õΩÅ ¢ã‘ÎÅ∞ K≥_çáÈ`å~°∞. =~°‚
ã¨OHõ~° =∞=Ù`«∞Ok. ^•x=Å¡ #~°Hõ„áêÑ≤Î `«Ñ¨Ê^Œ∞. <Õ#∞ Ü«Ú^ŒúO KÕÜ«∞#∞. x~åÜ«Ú^èŒ∞_≥·#
##∞fl ^è•~°Î~å¢+¨μìÅ∞ K«OÑ≤`Õ K«OѨh. Jn =∞Oz^Õ–—— Jx PÜ«Ú^è•Å∞ áê~°"Õã≤ â’Hõ
ã¨OqQÆfl=∂#ã¨∞_≥· ~°^äŒO g∞^Œ K«uH˜ÅѨ_®¤_»∞.
w`« Ñ„ Ü
¨ ∂≥ [#O
JѨC_»∞ Hõ$+¨μ‚_»∞ J~°∞˚#∞_çx P=Ç≤ÏOz# ǨÏ$^ŒÜ«∞ ^Ò~°ƒùÖϺxfl áÈQ˘@ì_®xH˜,
Ü«Ú^Àú#∞‡Y∞_çx KÕÜ«∞_®xH˜ w`ÀѨ^Õâ◊O KÕâß_»∞.
D Hõ^ä• ã¨O^Œ~åƒùxfl |\ì̃ Ü«Ú^Œú q=ÚY∞_≥·# J~°∞˚#∞_çx uiy Ü«Ú^Œú ã¨∞=ÚY∞_çx
KÕÜ«∞_»"Õ∞ w`ÀѨ^Õâ◊ „ѨÜ≥∂[#=∞<Õ q+¨Ü«∞O ~°∂_èç J=Ù`«∞#flk. JO^Œ∞KÕ`« Hõ$+¨μ‚_»∞ P
 299 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„ѨÜ≥∂[<åxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# "Õ∞~°̂H `«`«fiÉ’^èŒ KÕ¿ãÎ KÕã≤ =ÙO_®e `«Ñ¨Ê, HõΔ~åHõΔ~° q[˝#O,
ˆHΔ„`« ˆHΔ„`«[˝ qÉèÏQÆO, q|∂u Ü≥∂QÆO, „â◊^•ú„`«Ü«∞ qÉèÏQÆO, QÆ∞}„`«Ü«∞ qÉèÏQÆO – WÖÏ
ã¨∞n~°…OQÍ ™êy# É’^èŒ# P ã¨O^Œ~åƒùxH˜ JHõ¯~°ÖË^Œ∞. Jã¨Å∞ w`« „Ѩ^è•# „ѨÜ≥∂[#O
Ô~O_»= J^蕺ܫ∞OÖ’ ã¨∞=∂~°∞ 38= â’¡HõO`À<Õ fiHõáÈ`«∞#fl^Œx, XHõ"Õà◊ w`« ÉèÏ~°`«OÖ’
ÉèÏQÆOQÍ "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz =ÙO_ç=ÙO>Ë JO`«=~°‰õΩ =ÙO_ç =ÙO@∞O^Œx, q∞QÆ`å^ŒO`å
^Œâ◊Å"åsQÍ „ѨH˜ΔѨÎ"≥∞ÿ =ÙO@∞O^Œx H˘O^Œ~°∞ ѨO_ç`«∞Å∞ JO@∞<åfl~°∞.
JO`ÕHÍ^Œ∞, ÉèíQÆ=næ`«Ö’ 700 â’¡HÍÅ∞<åfl~Ú. K«HõK«Hõ #_çzáÈ`«∞#fl, #_çz
áÈ=Åã≤# Hõ^䌉õΩ JO`« ã¨∞n~°… ã¨=∞Ü«∞O "Õ∞~°‰õΩ J_»∞¤Ñ¨_Õ JO`« qãÎ̈ $`« „QÆO^äŒ ÉèÏQÍxfl
~°K«<åtÅÊO Ziy# U ~°K«~Ú`« P ã¨xfl"Õâ◊OÖ’ „"åã≤ =ÙO_»_»∞. J~°∞˚#∞_çH˜ "≥Ú`«ÎO
„|Ǩχ *Ï˝<åxfl "Õ^•O`« ~°Ç¨Ï™êºÅ#∞ É’kèOK«_»"Õ∞ Hõ$+¨μ‚_ç L^ÕÌâ◊"≥∞ÿ`Õ P ã¨xfl"Õâß<Õfl
ZO^Œ∞‰õΩ ZOK«∞HÀ"åe? xëê¯=∞Hõ~°Î"åºK«~°} É’^èŒ`À<Õ J~°∞˚#∞_çx Ü«Ú^•ú#∞‰õÄÅ∞_çx
KÕÜ«∞=Åã≤# J=ã¨~°O fiáÈ`«∞#flk Hõ^•? XHõ „ѨHõ¯ Ü«Ú^ŒúO „áê~°OÉèíO HÍÉ’`«∞#flk.
Ju~°^äŒ, =∞Ǩ~°^äŒ∞ÅO^Œ~°∞ â◊OMÏÅ∞ ѨÓiOK«_»O ‰õÄ_® [iyáÈ~ÚOk. =∞iH˘xfl
xq∞ëêÖË =º=kè. P =º=kèÖ’ "≥Ú`«ÎO ÉèÏ~°fÜ«∞zO`«# ™ê~°=∞O`å J~°∞˚#∞_çH˜
É’kèOK«_»O J=ã¨~°=∂? JO`«HõO>Ë HÍãÎ̈ f~°∞|_çQÍ LO_Õ ã¨=∞Ü«∂xfl Hõ$+¨μ‚_»∞ ZOK«∞‰õΩx
=ÙO_»=K«∞ÛHõ^•? JѨC_»∞ J~°∞˚#∞_»∞ =∞iO`« „â◊^ŒúQÍ qx, *Ï˝#Åaúá⁄Ok =ÙO_Õ"å_»∞
Hõ^•?
x*ÏxH˜ qã¨Î $`« „|Ǩχ*Ï˝# É’^茉õΩ Jk ã¨=∞Ü«∞O HÍ#O^Œ∞=Å¡<Õ, J~°∞˚#∞_»∞
JO`å J~°÷"≥∞ÿ#@∞ì JѨÊ\˜H˜ `«Å=ÓÑ≤<å, H˘<åflà◊§ˆH K≥Ñ≤Ê#^ŒO`å =∞izáÈÜ«∂_»∞.
Jâ◊fi"Õ∞^èŒÑ¨~°fiOÖ’ D „Ѩ™êÎ=# =ã¨∞ÎOk. Ü«Ú^•ú#O`«~°O Hõ$ëê‚~°∞˚#∞Å∞ ã¨~°ã¨ ã¨ÖÏ¡áêÅ`À
HÍÅO QÆ_∞» ѨÙ`«∂ =ÙO\Ï~°∞. XHõ<å_»∞ J~°∞#˚ ∞_»∞ `«#‰õΩ Ü«Ú^•ú~O° Éèí ã¨=∞Ü«∞OÖ’ É’kèOz#
`«`«fi*Ï˝#O JO`å =∞~°záÈÜ«∂#x, =∞~˘Hõ™êi K≥ѨÊ=∞x Hõ$+¨μ‚_çx J_»∞QÆ∞`å_»∞. Hõ$+¨μ‚_»∞
P<å_»∞ K≥ÑÊ≤ #^•xfl =∞~°Å K≥Ñʨ _»O `«#HÔ <· å ™ê^躌 OHÍ^Œx JO@∂ ÉèQí =Æ næ`Ö« ’ K≥ÑÊ≤ #^•xfl
HÍHõ W`«ˆ~`«~åOâßÅ`À ‰õÄ_ç# `«`«fiÉ’^èŒ KÕ™êÎ_»∞. ^•xfl 'J#∞w`«— JO\Ï~°∞. Jk
ÉèíQÆ=næ`« HõO>Ë Jxfl q^è•Å `«‰õΩ¯= ™ê÷~ÚÖ’ LO@∞Ok. Z=~À B`åûÇ≤ωõΩ_»∞ P
Ѷ¨∞@ìO =^ŒÌ‰õΩ =KÕÛã¨iH˜ `å#∞ =∂„`«O ZO^Œ∞‰õΩ =∞~˘Hõ w`«Ö’ `«# q*Ï˝<åxfl „QÆO^äŒã¨÷O
KÕÜ«∞‰õÄ_»^Œx JHõ¯_» „ѨHΔ̃ÑÎ̈O KÕã≤ =ÙO\Ï_»∞.
WO`«H© K≥ѨÊ=zÛO^Õ=∞O>Ë ÉèíQÆ=næ`«Ö’x J`«ºkèHõ ÉèÏQÆO `«~åfi`« HÍÖÏÅÖ’
Z=Ô~=~À „"åã≤ „QÆO^äŒO ÃÑOK«∞‰õΩO@∂ áÈ~Ú=ÙO\Ï~°∞. ÖËHõáÈ`Õ ã¨O^Œ~åƒùxH˜ JHõ¯~°ÖËx
Jxfl `åufiHõ q+¨Ü«∂Å∞ ^•xÖ’ KÀ@∞KÕã¨∞HÀ=_»O [iy=ÙO_»^Œ∞. Hõ^ä• (HÍ=º) tÅÊO
 300 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^Œ$+≤ì`À K«∂¿ãÎ ÉèÏ~°`«O Jã¨Å∞ ~°K«~Ú`« JO`« ¿ãѨ٠Hõ^ä•QÆ=∞<åxfl J_»∞¤‰õΩO@∞#fl
`«`«fiÉ’^èŒ#∞, JHõ¯_» `«#‰õΩ `å<≥· KÕiÛ =ÙO_»_»∞. P q^èŒOQÍ Hõ^ä• QÆ=∞<åxH˜ J_»∞¤Ñ¨_Õ
`åufiHõ, `«k`«~° ÉèÏQÍÅ∞ ÉèÏ~°`«OÖ’ ÖˇHõ¯‰õΩ q∞H˜¯eQÍ L<åfl~Ú. J=hfl „ѨH˜ΔáêÎÖË.
"å\˜Ö’ XHõ\ ˜ ÉèíQÆ=næ`«.
„ѨH˜ΔѨÎ"≥∞ÿ#ѨÊ\˜H© XHõ „Ѩ`ÕºHõ `åufiHõ„QÆO^äŒOQÍ K«∂¿ãÎ ÉèíQÆ=næ`« Ö’HÀ`«Î~°
™œO^Œ~°ºO`À q~ålÅ∞¡`«∞#fl ™êÇ≤Ï`«º YO_»OQÍ Ñ¨iî`«Å#∞ Ö’|~°K«∞‰õΩO@∞Ok. Ô~O_»∞
"ÕÅ Uà◊√§QÍ Jk Ç≤ÏO^Œ∂^èŒ~å‡xH˜, =∞`åxH˜ ˆHO„^ŒaO^Œ∞=ÙQÍ ÉèÏã≤Å∞¡`«∞#flk. w`« ÖËx
Ç≤ÏO^Œ∂=∞`åxfl TÇ≤ÏOK«ÖË=Ú. ^•xH˜ HÍ~°}O w`«Ö’x ™ê~°fiHÍeHõ`«, ™ê~°fi[h#`«
ÃщõΩ¯ ã¨=~°}Å`À, q∞#Ǩ~ÚOѨÙÅ`À ^•xÖ’x J<ÕHõ q+¨Ü«∂Å∞ ѨÅ∞=ÙiH˜ <Õ\ ˜H©
t~À^è•~åºÅ∞.
Ñ„ f¨ Hõ
w`ÀѨ^Õâ◊ ã¨xfl"Õâ◊O ™ê^è•~°} =∂#=rq`åxH˜ „ѨfHõ. =∂#=Ù_ç =∞#¿ãû
‰õΩ~°∞ˆHΔ„`«O. J~°∞˚#∞_çH˜ #~°∞_»∞ J<Õk <å=∂O`«~°O. JO>Ë J`«_»∞ „Ѩu #~°∞_çH˜ „ѨfHõ.
J`«_çH˜ Hõ~°Î"ÀºÑ¨^Õâ◊O KÕã≤# <å~åÜ«∞}∞_»∞ „Ѩu #~°∞xÖ’ JO`«iflÇ≤Ï`«"≥∞ÿ =ÙO_Õ
JO`«~å`«‡. J~°∞˚#∞_çH˜ Hõey# H˜OHõ~°Î=º`å q=¸_è»`« „Ѩu #~°∞_çH˜ rq`«OÖ’ qq^èŒ
ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ qq^èŒ ã¨xfl"ÕâßÅÖ’ HõÅ∞QÆ∞`«∂<Õ =ÙO@∞Ok. Ѷ¨ÖÏ<å Ѩx KÕÜ«∞=K«∞Û<å,
KÕÜ«∞‰õÄ_»^•? Uk <≥·uHõO, Uk J<≥·uHõO? Uk Hõ~°Î=ºO, Uk JHõ~°Î=ºO? J<Õ ^èŒ~°‡
ã¨O^ÕǨÏO „Ѩu =∞x+≤H˜ J<Õ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. P ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ D<å\˜H©
w`«Ö’x „Ѩ^è•<ÀѨ^Õâ◊O „ѨfHÍ`«‡HõOQÍ =iÎã¨∞ÎOk. =∂~°æ^Œ~°≈HõO J=Ù`«∞Ok. J~Ú`Õ
^Õâ◊HÍÅ áê„`«Å‰õΩ `«y#@∞ìQÍ Ñ¨Ù#ifl~°fizOK«∞HÀ"åe, ѨÙ#~°#fi~ÚOK«∞HÀ"åe.
II
ÉèíQÆ=næ`« K«kq# „Ѩu"åiH˜ H˘\ÁìzÛ#@∞ì ã¨∞¬iOKÕ XHõ JOâ◊O =~°‚=º=ã¨÷.
ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’ =~å‚„â◊=∞ ^èŒ~å‡Å∞ „Ѩ|ÅOQÍ, „Ѩ=ÚYOQÍ =Ù#fl HÍÖÏxH˜ K≥Ok#k
ÉèíQÆ=næ`«. "å\˜x, =ÚYºOQÍ =~°‚ =º=ã¨÷#∞, Jk xˆ~ÌtOKÕ ^èŒ~å‡Å#∞ w`« ã¨=∞i÷ã¨∞ÎOk.
Jã¨Å∞ =~°‚=º=ã¨÷ ÖËx^Õ ÉèíQÆ=næ`Õ ÖË^Œ∞. =~°‚=º=ã¨÷ P<å\˜ Ü«ÚQÆ^èŒ~°‡O.
J~°∞˚#∞_»∞ HõΔ„uÜ«Ú_»∞, Ü«Ú^ŒúOKÕÜ«∞_»O, â◊„`«∞=Ù#∞ xi˚Oz, ~å[ºO ÔQÅ∞K«∞‰õΩx
~å[ºáêÅ# KÕÜ«∞_»O HõΔ„uÜ«∞ ‰õΩÅ^èŒ~°‡O. ^•xfl J~°∞˚#∞_»∞ LÅ¡OѶ≤∞OK«_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOK«QÍ
Hõ$+¨μ‚_»∞ J_»∞¤‰õΩ<åfl_»∞.
~å[ºO HÀã¨O Ü«Ú^ŒúOKÕã≤ â◊„`«∞=ÙÅ<≥·<å 㨈~, ã¨OǨÏiOK«_»O áêѨO Hõ^• Jx
J~°∞˚#∞_»∞ ã¨O^ÕÇ≤Ï¿ãÎ Hõ$+¨μ‚_»∞ Jk HõΔ„uÜ«∞ ‰õΩÅ^èŒ~°‡O JO\Ï_»∞. ‰õΩÅ^èŒ~°‡O PK«i¿ãÎ
 301 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^À+¨OÖË^Œx, PK«iOK«HõáÈ=_»"Õ∞ ^À+¨=∞x JO\Ï_»∞. ‰õΩÅ^èŒ~°‡OQÍ PK«iOz#ѨC_»∞
Jk xëê¯=∞ Hõ̂~‡ J=Ù`«∞Ok. P q^èŒOQÍ xëê¯=∞OQÍ, Ѷ¨ÖÏ¿ÑHõΔ~°Ç≤Ï`«OQÍ Hõ~°‡ PK«i¿ãÎ
Ѷ¨ÅO =∂#=Ù_çH˜ JO@∞H˘#^Œx JO\Ï_»∞.
–ã¨fi^茈~‡ x^èŒ#O „âıÜ«∞ó
Ѩ~°^èŒ~À‡ ÉèíÜ«∂=ǨÏó (3–35)
''ã¨fi^èŒ~å‡K«~°}OÖ’ =∞~°}"≥∞ÿ<å „âıÜ«∞"Õ∞. Ѩ~°^èŒ~°‡O ZšѨC_»∂ ÉèíÜ«∂=ǨÏ"Õ∞——
Jx Hõ$+¨μ‚_»∞ ‰õΩÅ^èŒ~å‡xfl ã¨=∞i÷™êÎ_»∞.
ÃÑ·QÍ =~°‚ =º=ã¨÷#∞ Z=~°∂ „ѨtflOK«_®xH˜ gÅ∞ ÖˉõΩO_®
– Kå`«∞~°fi~°¡ ºO =∞Ü«∂ã¨$+¨ìO
QÆ∞}Hõ~°‡ qÉèÏQÆâ◊ :–
''QÆ∞}Ïxfl |\ì̃, Hõ~°‡#∞ |\ì̃ K«`«∞~°fi~å‚Å#∞ <Õ<Õ ã¨$lOKå#∞—— Jx w`åHÍ~°∞_»∞
Hõ$+¨μ‚_ç <À@ ѨeH˜OKå_»∞. ™êHΔÍ`«∞Î ÉèíQÆ=O`«∞_Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ ã¨$+≤ìOz# ^•xH˜
u~°∞ˆQ=ÚO@∞Ok? D q^èŒOQÍ "åkOz =~°‚ =º=ã¨÷#∞ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ ã¨∞ã≤÷~°O, âßâ◊fi`«O
KÕÜ«∞_®xH˜ ÉèíQÆ=næ`« LѨÜ≥∂QÆѨ_çO^Œ#_»OÖ’ ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞.
QÆ∞}O, Hõ~°‡
J~Ú`Õ, ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl â’¡HõÉèÏQÆO J<ÕHõ "å^Œ q"å^•Å‰õΩ HÍ~°}"≥∞ÿOk.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ QÆ∞}Ïxfl |\ì̃ =~°‚ x~°‚Ü«∞O JO>Ë Uq∞\˜? ™êufiHõO, ~å[ã≤HõO, `å=∞ã≤HõO
J<Õ =¸_»∞ QÆ∞}ÏÅ#∞ w`« ¿Ñ~˘¯O@∞#flk. XH˘¯Hõ¯x ã¨fiÉèÏ=O („ѨHõ$u) XH˘¯Hõ¯ q^èŒOQÍ
=ÙO@∞Ok. P ã¨fiÉèÏ=O #∞Oz ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl =¸_»∞ QÆ∞}ÏÅÖ’ U^À XHõ\ ˜ QÍx,
Ô~O_Õã≤ QÆ∞}ÏÅ HõÅ~ÚHõ QÍx HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. P QÆ∞}ÏÅ#∞ |\˜ì =∂#=Ùx Hõ~°‡Å∞
x~°‚Ü«∞=∞=Ù`å~Ú. ^•xfl |\ì̃ J`«x =~°‚O x~°‚Ü«∞=∞=Ù`«∞Ok.
HÍx, „ѨѨOK«OÖ’ x[OQÍ JÖÏO\˜ Ѩiã≤÷u ZHõ¯_≥·<å LO^•? XHõ_»∞ XHÍ<˘Hõ
=~å‚xH˜ K≥Ok#"å_≥·#O`« =∂„`å# J`«xÖ’ P =~å‚xH˜ ÅHõΔ}=∞x K≥ѨÊ|_ç# QÆ∞}O
qkèQÍ Hõ#|_»∞`«∞#fl^• ? ÖËHõ XHõ_»∞ Ѷ¨ÖÏ<åQÆ∞}O Hõey#"å_»∞ Hõ#∞Hõ Ѷ¨ÖÏ<å =~å‚xH˜
K≥Ok#"å_»∞ Jx K≥ѨÊQÆÅ=∂? WѨC_Õ HÍ^Œ∞. ZѨC_≥·<å, ZHõ¯_≥·<å, U QÆ∞}"≥∞ÿ<å U
=~°‚Ѩ٠=ºHÎ̃Ö’<≥·<å =ÙO_»=K«∞ÛHÍ^•? x*ÏxH˜ =~å‚xH˜, QÆ∞}ÏxH˜ ã¨O|O^èŒO ÖË^Œ∞. XHÍ<˘Hõ
QÆ∞}O Hõey#"å_»∞ U =~°‚OÖ’<≥·<å =ÙO_»=K«∞Û. XHõxH˜ [#‡`«ó XHÍ<˘Hõ QÆ∞}O, ÖË^•
ã¨fiÉèÏ=O H˘O`«=~°‰õΩ ~å=K«∞Û HÍx, KåÖÏ =~°‰õΩ Ñ¨Ù\˜ì ÃÑiy# Ѩiã¨~åÅ#∞|\˜ì,
Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ |\ì̃, ÃÑOѨHÍxfl |\ì̃ QÆ∞}ÏÅ∞, ã¨fiÉèÏ=O HõÅ∞QÆ∞`å~Ú. =Úhâ◊fi~°∞x =^ŒÌ
 302 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ÃÑiy# zÅHõ XHõ q^èŒ"≥∞ÿ# ѨÅ∞‰õΩÅ∞ ѨeH˜`Õ, Hõ™ê~Ú"åx =^ŒÌ ÃÑiy# zÅHõ =∞~˘Hõ
q^èŒ"≥∞ÿ# ѨÅ∞‰õΩÅ∞ ѨÅ∞‰õΩ`«∞O^Œ#fl Hõ^䌉õΩ W^Õ J~°÷O.
JO^Œ∞KÕ`« QÆ∞}Ïxfl |\˜ì =~°‚O x~°‚Ü«∞ =∞=Ù`«∞O^Œ#flk x[O HÍ^Œ∞. U =~°‚O
"åiÖ’<≥·<å U QÆ∞}"≥∞ÿ<å LO_»=K«∞Û. â◊¥„^Œ=~°‚OÖ’ ã¨`«fiQÆ∞} „Ѩ^è•#∞_≥·# =ºH˜Î
[x‡OK«=K«∞Û. =∞i "≥O@<Õ J`«_çx „ÉÏǨχ} =~°‚OÖ’ KÕ~°∞ÛH˘#_»O ZѨC_≥·<å [iyO^•?
HõΔ„uÜ«Ú_»∞QÍ Ñ¨Ù\˜ì# qâßfiq∞„`«∞_»∞ „|Ǩχi¬ JxÑ≤OK«∞‰õΩ#fl Hõ^äŒ `«~°K«∞QÍ K≥|∞`å~°∞.
HÍx, qâßfiq∞„`«∞_»∞ „|Ǩχi¬, ÖË^• „ÉÏǨχ}∞_»∞ HÍ=_®xH˜ "ÕÖÏk Uà◊√§ `«ÅH˜O^Œ∞Å∞QÍ
`«Ñ¨ã¨∞û KÕÜ«∞=Åã≤ =zÛOk. „|Ǩχi¬ JxÑ≤OK«∞‰õΩ<åfl, J`«_çÖ’ ã¨`«fiQÆ∞}O ã¨∞„Ѩu+≤ª`«"≥∞ÿ#
^•YÖÏÖË^Œ∞. ~°*’QÆ∞}"Õ∞ J`«_çÖ’ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok.
â◊O|∂‰õΩx Hõ^Œä
â◊O|∂‰õΩx Hõ^äŒ JO^ŒiH© `≥eã≤O^Õ. J`«_»∞ â◊¥„^Œ∞_»∞ Hõ#∞Hõ `«Ñ¨ã¨∞û KÕ¿ã JkèHÍ~°O
ÖË ^ Œ ∞ . ‰õ Ω Å^è Œ ~ å‡xfl LÅ¡ O Ѷ ≤ ∞ Oz `« Ñ ¨ ã ¨ ∞ û KÕ ã ≤ # O^Œ ∞ ‰õ Ω QÍ#∞ N~å=Ú_» ∞ J`« _ ç x
㨠O Ǩ Ï iOKå_» ∞ . `« á È=$uÎ x J=ÅOaOz#O^Œ ∞ ‰õ Ω â◊ ¥ „^Œ ∞ _ç x J„QÆ ‰ õ Ω ÖÏÅÖ’
KÕ~°∞ÛH˘#HõáÈQÍ, ‰õΩÅ xÜ«∞"≥∂Å¡OѶ¨∞#‰õΩ JO`« Hõiî# tHõΔ qkèOK«_»O [iyO^Œ#fl=∂@.
JO`«HõO>ˇ Hõ~°‡#∞ |\ì̃ =~å‚Å∞ U~°Ê_®¤Ü«∞x K≥ѨÊ_»O ã¨=Úz`«O HÍ=K«∞Û. Hõ~°‡
JO>Ë Ñ¨x. JO>Ë =$uÎ. Hõ#∞Hõ Ѷ¨ÖÏ<å =$uÎ J=ÅOaOz#"å_»∞ Ѷ¨ÖÏ<å =~å‚xH˜
K≥Ok#"å_»∞ J<Õ qÉèÏQÆO `˘Å∞`« U~°Ê_ç =ÙO_»=K«∞Û ##_®xH˜ J=HÍâ◊O =ÙOk. JÖÏÔQ·`Õ
„Ѩu"å_»∞ `«# QÆ∞}Ïxfl |\˜ì `«#‰õΩ `«y# =$uÎx ZOK«∞‰õΩx =ÙO_»=K«∞Û Hõ^•, w`«
K≥Ñ≤ÊOk J^ÕHõ^• J#=K«∞Û.
„ÉÏǨχ} HõΔ„uÜ«∞ qâßO
â◊¥„^•}ÏOK« Ѩ~°O`«Ñ¨
Hõ~å‡}˜ „ѨqÉèíHÍÎx
ã¨fiÉèÏ= „ѨÉèí"≥·~°∞æ}ˇÿó – (18–41)
''„ÉÏǨχ}, HõΔ„uÜ«∞, "≥·â◊º, â◊¥„^Œ∞ʼnõΩ "åi "åi ã¨fiÉèÏ"åÅ #∞Oz „ѨÉèíqOz#
QÆ∞}ÏÅ#∞ |\ì̃ Hõ~°‡Å∞ x~°‚Ü«∞"≥∞ÿ<å~Ú.——
HÍx, ÉèÏ~°fÜ«∞ K«i„`«Ö’ ZO`« "≥#H˜¯ "≥o§ K«∂z<å =∂#=ÙÅ∞ ¿ãfiK«ÛùQÍ `«=∞
QÆ∞}ÏÅ#∞ J#∞ã¨iOz ¿ãfiK«ÛùQÍ =$`«∞ÎÅ#∞ ZOK«∞‰õΩ#fl HÍÅO HõxÑ≤ã¨∞Î#fl^•? =∞#‰õΩ
`≥eã≤#O`«=~°‰õΩ =~°‚=º=ã¨÷, ^•xfl |\˜ì x~°‚Ü«∞"≥∞ÿ# Hõ~°‡Å∞ – J"Õ HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú.
ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ `å<Õ ã¨$lOz#@∞ì K≥Ñ≤Ê# K«`«∞~°fi~å‚Å (=∞i ѨOK«=∞=~°‚O Z=i ã¨$+≤ì ?)
 303 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HÍÅ„Hõ=∂# K«`«∞ã¨ûǨτ㨠‰õΩÖÏÅ∞QÍ =$kú K≥O^•~Ú. ã¨OѶ¨∞Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞OÖ’ "≥Ú^Œ@
=$`«∞ÎÅ#∞ |\ì̃ ‰õΩÖÏÖË~°Ê_ç =ÙO_»=K«∞Û HÍx, P `«~åfi`« =∂„`«O [#‡#∞ |\ì̃ ‰õΩÖÏÅ∞,
‰õ Ω ÖÏÅ#∞ |\˜ ì =$`« ∞ Î Å ∞ x~° ‚ Ü « ∞ "≥ ∞ ÿ < å~Ú. ‰õ Ω Å^è Œ ~ ° ‡ O J<Õ k , ‰õ Ω Å=$uÎ J<Õ k
J#∞Å¡OѶ¨∞hÜ«∞O J~ÚOk.
P^èŒ∞xHõ HÍÅOÖ’ ‰õΩÅ =º=ã¨÷#∞ =∞#O =ºuˆ~H˜ã¨∞Î<åfl=Ú. Jk ZѨÊ\˜ÔH·<å
x~°∂‡ÅO HÍ=Åã≤O^Õ#x ã¨O„Ѩ^•Ü«∞"å^Œ∞Å∞ q∞#Ǩ q∞QÆ`å "å~°O^Œ~°∂ HÀ~°∞`«∞<åfl~°∞.
J~Ú`Õ ‰õΩÅO áÈ"åÅx JO^Œ~°∂ ZO`«QÍ HÀ~°∞`«∞<åfl~À JO`«QÍ Jk |ÅѨ_»∞`«∞#flk.
ÉèÏ~°`« ~å[H©Ü«∂Å∞ ‰õΩÅ=º=ã¨÷ J<Õ q+¨ã¨~åÊxfl áêÅ∞áÈã≤ ÃÑOK«∞`«∞<åfl~Ú. ÃÑ·QÍ ‰õΩÅ
=º`庙êÅ∞ áÈ"åe `«Ñ¨Ê ‰õΩÖÏÅ∞ áÈ#Hõ¯~°ÖË^Œ<Õ qO`«"å^ŒO ‰õÄ_® qxÑ≤ã¨∞Î#flk. HÍx
‰õΩÖÏÅ∞#flO`«=~°‰õΩ ‰õΩÅ =º`庙êÅ∞ áÈÉ’=<Õ q+¨Ü«∂xfl JÖÏ "åkOKÕ"å~°∞ QÆ∞iÎOK«_»O
ÖË^Œ∞.
XHõ =∞Oz =∂~°∞Ê
QÆ∞_ç¤Ö’ "≥∞Å¡ J#fl@∞ì XHõ =∂~°∞Ê =∂„`«O =zÛOk. ‰õΩÅ=$uÎ xÜ«∞=∞O „Hõ=∞OQÍ
JO`«iã¨∞Î#flk. q^Œº, =ÚYºOQÍ L#fl`« q^Œº, ™êOˆHuHõ q^Œº ã¨OѶ¨∞OÖ’ J@ì_»∞QÆ∞
=~åæÅ =~°‰õΩ "åºÑ≤ã¨∞Î#flH˘nÌ U ‰õΩÅO"å_≥·<å, U =$uÎ J~Ú<å – ‰õΩÅ^èŒ~å‡xfl |\ì̃ –
ÉèíQÆ=næ`« K≥Ñ≤Ê#@∞ì P[<å‡O`«~° ã¨O™ê¯~° Ѷ¨e`«OQÍ =KÕÛ ã¨fiÉèÏ"åxfl |\˜ì, QÆ∞}Ïxfl
|\ì̃ HÍHõ – Jaè~°∞zx |\ì̃, Pã¨HÎ̃x |\ì̃, â◊HÎ̃ ™ê=∞~å÷ºÅ#∞ |\ì̃ =$uÎ x~°‚Ü«∞=∞=Ù`«∞#flk.
W^˘Hõ =∂ˆ~ÊHÍx, "≥Ú`«ÎOÃÑ· WѨÊ\˜H© Ç≤ÏO^Œ∂ã¨OѶ¨∞O ‰õΩÅO ã¨OÔHà◊¡ #∞Oz |Ü«∞@
Ѩ_»ÖËHõáÈ`«∞#flk.
=∞i ‰õΩÅ=º=ã¨÷#∞ Jã¨ÖË Z~°QÆx W`«~° ã¨=∂*ÏʼnõΩ, ZѨÊ\ỖH·<å ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’
‰õΩÅ~°Ç≤Ï`« ã¨=∂[O U~°Ê_ç`Õ P ã¨=∂*ÏxH˜ w`ÀѨ^Õâ◊O =iÎOK«^•? ѨÙ#ifi~°fizOK«∞‰õΩO>Ë
=iÎã¨∞ÎOk. ‰õΩÅ=º=ã¨÷ ÖËHõáÈ~Ú<å =$`«∞ÎÅ∞O\Ï~Ú Hõ^•? "≥·^Œº=$uÎ, <åºÜ«∞"å^Œ =$uÎ,
Láê^蕺ܫ∞ =$uÎ, =º=™êÜ«∞ =$uÎ, Ãã·xHõ =$uΠѨ„uHÍ ~°K«# =$uÎ – WÖÏ Z<Àfl
=$`«∞ÎÅ∞O\Ï~Ú. P =$`«∞ÎÅ#∞ |\˜ì, L^ÀºQÍÅ#∞ |\˜ì x~°‚Ü«∞=∞ÜÕ∞º xÜ«∞=∂Å∞,
^èŒ~å‡Å∞ ZѨC_»∂ LO\Ï~Ú. ã¨=∂[ „âıÜ«∞ã¨∞û ^Œ$ëêì º „Ѩu =$uÎÖ’#∞ KÕÜ«∞^Œy#
Ѩ#∞Å∞, KÕÜ«∞^ŒQÆx Ѩ#∞Å∞ x~°‚Ü«∞"≥∞ÿ =ÙO\Ï~Ú. "å\˜x ™êfi~°÷~°Ç≤Ï`«OQÍ, xëê¯=∞OQÍ
áê\˜OK«_»"Õ∞ =ºHÎ̃ Hõ~°Î=º=∞=Ù`«∞Ok. XH˘¯Hõ¯™êi =$uÎ ^èŒ~å‡xH˜, =ºHÎ̃ ^èŒ~å‡xH˜ Ѷ¨∞~°¬}
ã¨OÉèíqOK«=K«∞Û. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Uk J#∞ã¨~°}©Ü«∞"≥∂, Uk „âıÜ«∞㨯~°"≥∂ =ºH˜Î `«#
JO`«~å`«‡ „Ѩɒ^è•#∞™ê~°O x~°‚~ÚOK«∞HÀ=Åã≤O^Õ. ''ã¨fi^èŒ̂~‡ x^èŒ#O „âıÜ«∞ó—— J#flÉ’^èŒÖ’
ã¨fi^è~Œ å‡xH˜ ‰õΩÅ^è~Œ ‡° O J<Õ HÍHõ, =ºHÎ̃Q`Æ « ã‘fiÜ«∞^è~Œ ‡° O Jx J~°O÷ K≥ÑC¨ HÀ=_»OÖ’ `«ÑC¨ ÖË^∞Œ .
 304 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ÉèíQÆ=næ`« „Ѩ^è•#OQÍ É’kèOzOk Hõ~°‡Ü≥∂QÍxfl "≥Ú`«ÎO w`å „Ñ¨Ü≥∂[#O,
Ѩ~°=∂~°÷O Hõ~°‡Ü≥∂QÆ"Õ∞. â◊OHõ~°∞_»∞ w`«#∞ *Ï˝# „Ѩ^è•#"≥∞ÿ#kQÍ "åºMϺxOz #ѨÊ\˜H˜,
x*ÏxH˜ Jk Hõ~°‡Ü≥∂QÆ „Ѩ^è•#O. J~°∞˚#∞_»∞ qëê^Œ„QÆã¨∞Î_≥· Ü«Ú^ŒúO KÕÜ«∞#x JG ã¨<åºã¨O
KÕã≤#ѨC_»∞ J`«_çx Ü«Ú^Àú#∞‡Y∞_çx KÕÜ«∞_®xH˜ Hõ$+¨μ‚_»∞ Hõ~°‡Ü≥∂QÆO É’kèOKå_»∞. D
q+¨Ü«∞O =∞~°záÈ~å^Œ∞.
=∂#=Ù_≥·#"å_»∞ =∞~°} Ѩ~°ºO`«O Hõ~°‡ KÕÜ«∞=Åã≤O^Õ. „|Ǩχ *Ï˝xÜ≥ÿ∞ Jxfl
HÀÔ~¯Å#∞ `«ºlOz#"å_»∞ ‰õÄ_® ^ÕǨÏO. „áê}O L#flO`« =~°‰õΩ Hõ~°‡ KÕã¨∂Î<Õ =ÙO\Ï_»∞.
Hõ~å‡K«~°}O #∞Oz Z=_»∂ `«Ñ≤ÊOK«∞HÀÖË_»∞. `«#‰õΩ ÖËxk, `å#∞ HÀ~°^Œy#k Un ÖËx
ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ ‰õÄ_® Ö’Hõ ã¨O„QÆǨ~°÷O Hõ~°‡ PK«iã¨∂Î<Õ =Ù<åfl_»∞. ™ê^èŒ∞=ÙÅ#∞
ã¨O~°H˜ΔOK«_®xH˜, ^Œ∞+¨¯ $`«∞Å#∞ ^Œ∞#∞=∂_»_®xH˜, ^èŒ~°‡ ã¨O™ê÷Ѩ# HÀã¨O ÉèíQÆ=O`«∞_»∞
Ü«ÚQÆO `«~åfi`« Ü«ÚQÆOÖ’ Éèí∂q∞ÃÑ· J=`«iã¨∞Î<åfl_»∞.
xëê¯=∞ Hõ~‡°
J~Ú`Õ Hõ~‡° J<Õk – Jk ѨÙ}ºHõ~‡° J~Ú<å, áêѨ Hõ~‡° J~Ú<å P`«‡#∞ |Okèã∞¨ OÎ k.
=∞m¡=∞m¡ Hõ~°‡ Ѷ¨e`åÅ#∞ J#∞ÉèíqOK«_®xH˜ [x‡OKÕ@@∞ì KÕã¨∞ÎOk. J@∞=O\˜ Hõ~°‡‰õΩ
|O^èŒ# â◊H˜Î ÖˉõΩO_® KÕÜ«∂ÅO>Ë Hõ~°‡#∞ JHõ~°‡QÍ =∂~åÛe. Jk ZÖÏ ã¨OÉèí=O?
Hõ~°‡#∞ xëê¯=∞OQÍ KÕ¿ãÎ, Ѷ¨ÖÏ¿ÑHõΔ ÖˉõΩO_® "≥·~åQƺÉèÏ=O`À KÕ¿ãÎ Jk ã¨OÉèí=O.
[Ü«∂Ѩ[Ü«∂Å#∞, ÖÏÉèÏÖÏÉèÏÅ#∞ QÆ}˜OK«‰õΩO_® Jk ˆH=ÅO Hõ~°Î=ºO Hõ#∞Hõ<Õ KÕÜ«∂e.
HõΔ„uÜ«Ú_≥·#"å_»∞ Ü«Ú^ŒúO KÕã≤, â◊„`«∞=ÙÅ#∞ xi˚Oz, ~å[ºáêÅ# KÕÜ«∞_»O `«# ‰õΩÅ
^èŒ~°‡O Hõ#∞Hõ KÕÜ«∂e. P q^èŒOQÍ `«# ™êfi~°÷O HõO>ˇ L#fl`«"≥∞ÿ# Ѩ~°=∂~°÷O HÀã¨O
xëê¯=∞OQÍ, Ѷ¨ÖÏ¿ÑHõΔ ~°Ç≤Ï`«OQÍ Hõ~°‡ KÕ¿ãÎ Jk <≥·+¨¯~°‡ºOQÍ<Õ ÉèÏã≤ã¨∞ÎOk. (`Õ# `«ºˆHÎ#
Éèí∞Or^ä•ó Jx Dâß"å㨺 „Ѩ^äŒ=∞ =∞O„`«O K≥Ñ≤ÊOk D xëê¯=∞ Hõ~°‡`«`åfi<Õfl)
JÖÏO\˜ "≥·~åQƺO ZÖÏ ã≤kúã¨∞ÎOk? JO>Ë JÉèϺã¨O KÕ`«<Õ ã≤kúã¨∞ÎOk. HÀiHõÅ∞
ÖˉõΩO_®, Ѷ¨e`«O PtOK«‰õΩO_®, Ѷ¨e`«O Ѩ@¡ =∞=∞HÍ~°O ÖˉõΩO_®, Hõ~°Î=ºO Hõ#∞Hõ<Õ
Hõ~°‡ KÕÜ«∞_»O J<Õk ™ê^èŒ# ^•fi~å <Õ~°∞ÛHÀ"åe. WO„kÜ«∞ x„QÆǨÏO, ^蕺#O, Ü≥∂QÆ™ê^èŒ#
"≥Ú^ŒÖˇ·#q JO^Œ∞‰õΩ Ñ¨^Œú`«∞Å∞.
ÉèíH˜Î=∂~°æO
=∞~˘Hõ =∂~°æO ÉèíHÎ̃ Ü≥∂QÆO. U Hõ~°‡ KÕã≤<å ÉèíQÆ=^Œ~°Ê}OQÍ KÕÜ«∂e. JѨC_»∞
=∂#=Ù_»∞ Hõ~°‡q=Ú‰õΩÎ_»=Ù`å_»∞. Hõ$+¨μ‚_»∞ `å<Õ ã¨=∞™êÎxfl ã¨$lOKå#x, `«##∞ q∞Oz#
^≥·=OÖË_»x, Éèí‰õΩÎ_»∞ `«##∞ Láêã≤OK«_»O =Å¡ "≥∂HõΔO á⁄O^Œ∞`å_»x K≥áêÊ_»∞. *Ï˝#=∂~°æ
 305 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HõO>Ë, Hõ~°‡=∂~°æO HõO>Ë ÉèíH˜Î=∂~°æO ã¨∞ÅÉèíO. Ѩ„`«O, ѨÙ+¨ÊO, Ѷ¨ÅO, `ÀÜ«∞O Uk
ÉèíHÎ̃`À ã¨=∞iÊOz<å Jk `«#‰õΩ K≥O^Œ∞`«∞Ok. Jxfl Hõ~°‡Å#∞ `«ºlOz x~°‡Å z`«ÎO`À
ÉèíQÆ=O`«∞x â◊~°}∞á⁄Ok# =∂#=Ù_»∞ Jxfl áêáêÅ #∞Oz q=Ú‰õΩÎ_»=Ù`å_»∞.
ÉèíH˜Î J<Õk "≥Ú^Œ\ ˜#∞Oz Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’ =Ù#fl ÉèÏ=OHÍ^Œ∞. "Õ^•Å∞ Hõ~°‡
„Ѩ^è•#"≥∞ÿ#q. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ *Ï˝# „Ѩ^è•#"≥∞ÿ#q. Jq JO^ŒiH˜ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ ÖËxq.
JO^Œ~°∞ P =∂~åæÅ∞ J=ÅOaOK«ÖË~°∞. JO^Œ∞KÕ`« ÉèíQÆ=O`«∞_çx ™ê=∂#º =∂#=ÙʼnõΩ
KÕ~°∞=QÍ fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜QÍ#∞ ÉèíHÎ̃`«`«fiO XHÍ<˘Hõ ^Œâ◊Ö’ Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’ „Ѩ"ÕtOzOk.
^•xH˜ "≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ w`« qã¨Ê+ì̈"≥∞ÿ# ~°∂ѨO WzÛOk.
P `«~åfi`« HÍÅOÖ’ ÉèíHÎ̃ÉèÏ=# J#∂ǨϺOQÍ ÃÑiyáÈ~Ú. ^•^•Ñ¨Ù Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O
JO`«\ ˜x P„Hõq∞OK«∞‰õΩ#flk. `åufiHõOQÍ â◊OHõ~å^≥Âfi`«O J„QÆ™ê÷#O á⁄Ok =ÙO_»=K«∞ÛQÍx,
J`«ºkèHõ ã¨OMϺ‰õΩÖˇ·# „Ѩ*Ï=ox ÉèíHÎ̃ÉèÏ="Õ∞ Z‰õΩ¯=QÍ PHõi¬OzOk. JO`ÕHÍ^Œ∞. â◊¥„^Œ∞_»∞
"≥ ∂ HΔ Í xH˜ J~° ∞ › _ » ∞ HÍ_» x , "≥ ∂ HΔ Í ~° › ` « 㨠O áêkOKåÅO>Ë =∂#=Ù_» ∞ J„QÆ = ~° ‚ O Ö’
[x‡OK«=Åã≤O^Õ Jx „|Ǩχ ã¨∂„`åÅ∞ ¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~Ú. JO>Ë â◊¥„^Œ∞Å∞ „|Ǩχ*Ï˝<åxH˜
J~°∞›Å∞ HÍ~°#fl x~°ã¨# ÉèÏ=O XHõ<å_»∞ =ÙO_Õ^Œ#fl =∂@. P Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’ "≥∂HΔÍxH˜
=∞~˘Hõ =∂~°æOQÍ, *Ï˝#O HõO>Ë ã¨∞ÅÉèí"≥∞ÿ# =∂~°æOQÍ ÉèíHÎ̃ =∂~°æO Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[OÖ’
"åºÑ≤ÎÖ’H˜ =zÛOk. ÉèíQÆ=næ`«Ö’<Õ ^•xH˜ JO‰õΩ~å~ÀѨ} [iyOk. `«^Œ#O`«~° HÍÅOÖ’
Jxfl ÉèíHÎ̃ L^Œº=∂ʼnõΩ ÉèíQÆ=næ`« =∂~°æ^Œi≈x J~ÚOk.
ÉèíQÆ=næ`«Ö’ „Ѩuáêk`«"≥∞ÿ# ÉèíH˜Î Hõ$+¨‚ÉèíH˜Î. =$+≤ì =OjÜ«ÚÅ∞, Ü«∂^Œ=ÙÅ∞,
™ê`«fi`«∞Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# `≥QÆʼnõΩ <åÜ«∞‰õΩ_≥·# Hõ$+¨μ‚_»∞ „Hõ=∞OQÍ ÉèíQÆ=O`«∞_»∞QÍ, ÖËHõ q+¨μ‚
J=`å~°OQÍ Ñ¨i}q∞OKå_»∞. "Õ^ŒHÍÅO <å\˜H˜ áœ~å}˜Hõ Hõ$+¨μ‚_»∞ ÖË_»∞. |∞∞ˆQfi^ŒO
Zxq∞^Œ= =∞O_»ÅO 85,86,87 ã¨∂HÍÎÅ∞ POy~°ã¨∞_≥·# Hõ$+¨μ‚x ¿Ñ~°∞`À =Ù<åfl~Ú.
JÖψQ 96= ã¨∂HõÎOÖ’ Hõ$+¨μ‚_»<Õ Jã¨∞~°∞_çx WO„^Œ∞_»∞ ã¨OǨÏiz#@∞ì =ÙOk. HÍx, P
Ô~O_»∞ KÀ@¡ ¿Ñ~˘¯#fl Hõ$+¨μ‚_»∞ áœ~å}˜Hõ Hõ$+¨μ‚_»∞ HÍ_»x `≥Å∞ã¨∂Î<Õ =ÙOk.
KèåO^ÀQÀºÑ¨x+¨`«∞Î ¿Ñ~˘¯#fl Ѷ¨∞’~åOy~°ã¨∞x t+¨μº_≥·# Hõ$+¨μ‚_»∞ =∂„`«O ^Õ=H©Ñ¨Ù„`«
Hõ$+¨μ‚_»∞. J`«_»∞ QÆ∞~°∞=Ù =^ŒÌ <ÕiÛ# "Õ^•O`åxH˜, w`ÀѨ^ÕâßxH˜ áÈeHõÅ∞<åfl~Ú Hõ#∞Hõ
J`«_Õ w`«Ö’x Hõ$+¨μ‚_≥· =ÙO_®Åx ѨO_ç`«∞Å∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞. WHõ P `«~åfi`«HÍÅOÖ’
Ѷ¨∞’~åOy~°ã¨ t+¨μº_≥·# Hõ$+¨μ‚_Õ ^Õ=H© =ã¨∞^Õ=ÙŠѨل`«∞_≥·# áœ~å}˜Hõ Hõ$+¨μ‚_»∞QÍ Ñ¨i}Ï=∞O
K≥Ok =ÙO\Ï_»∞. J`«_Õ ÉèíQÆ=^Œ=`å~°OQÍ `«~åfi`« HÍÅOÖ’ |Ǩïà◊ „ѨKå~°O á⁄Ok
ѨÓ[hÜ«Ú _»Ü«∂º_»∞. ѨÙ~å}ËuǨ™êÅ<å\˜H˜ J`«_»∞ "Õ^Œ ^Õ=`«Å#∞ q∞Oz P~å^èŒhÜ«Ú
_»Ü«∂º_»∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Ü«∂^Œ=ÙÅ∞ WO„^À`«û=O [~°∞ѨÙ`«∞O>Ë "åi <åÜ«∞‰õΩ_≥·# Hõ$+¨μ‚_»∞
 306 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"åiOz `«##∞ P~åkèOK«=∞x P^ÕtOKå_»∞. ÉèíQÆ=næ`«Ö’ Hõ$+¨‚"åã¨∞^Õ= `«`«fiO Ѩ~åHÍ+ª̈
K≥OkOk. `å#∞ ÉèíQÆ=O`«∞_ç#x, `«# =∂Ü«∂â◊HÎ̃`À D ã¨=∞™êÎxfl ã¨$lOKå#x, `å#∞
Ѩ~°„|ǨχHõO>Ë q∞#fl J~Ú#"å_ç#x, `«##∞ ÉèíHÎ̃`À ѨÓlOz# "åiH˜ "≥∂HõΔO „Ѩ™êk™êÎ#x
„ѨHõ\ ˜OKå_»∞. *Ï˝#, Hõ~°‡=∂~åæÅ HõO>Ë ã¨∞ÅÉèí"≥∞ÿ#k ÉèíH˜Î =∂~°æ=∞x K≥|∞`«∂, Jxfl
^èŒ~å‡Å#∞ =^Œe `«##∞ â◊~°}∞ "Õ_ç# "åiH˜ ã¨~°fi áêáêÅ#∞ á⁄Q˘\ì̃ "≥∂HõΔO W™êÎ#O\Ï_»∞.
=∞^茺 Ü«ÚQÍÅ #∞Oz Hõ$+¨‚ÉèíH˜Î ZO`«QÍ „Ѩ*Ï™ê=∂#ºOÖ’ „ѨKåi`«"≥∞ÿO^À JO^ŒiH©
`≥eã≤O^Õ.
P`«‡x`«º`«fiO
w`« É’kèOz# =∞~˘Hõ „Ѩ^è•# ÉèÏ=O P`«‡x`«º`«fiO. P`«‡ XHõ¯>Ë ã¨`«ºO, x`«ºO.
P`«‡ Hõ~å‡#∞Éèí=O HÀã¨O uiy uiy áêi÷= â◊s~°O ^èŒiã¨∞ÎOk, `«ºlã¨∞ÎOk. J"Õ [##
=∞~°}ÏÅ∞. "≥∂HõΔ„áêÑ≤ΠѨ~°ºO`«O ^ÕÇ≤ÏH˜ [## =∞~°}ÏÅ∞ `«Ñ¨Ê=Ù. "≥∂HõΔO ZÖÏ ã≤kúã¨∞ÎOk?
P`«‡ `å#∞ x`«∞º_»#x, [## =∞~°}ÏÅ∞ ^ÕǨxˆH `«Ñ¨Ê `«#‰õΩ HÍ^Œx „QÆÇ≤ÏOK«_»"Õ∞
"≥∂HõΔO. *Ï˝#"Õ∞ "≥∂HõΔ^•Ü«∞HõO. J@∞=O\˜ *Ï˝#O ã≤kúOK«_®xH˜ Ü≥∂QÆ™ê^èŒ<Õ =∂~°æO.
[#‡ Ѩ~°OѨ~° =∞~˘Hõ=ÚYº ÉèÏ=#. P`«‡ x`«º`«fiO =Öˇ<Õ Wk ‰õÄ_® ˆH=ÅO
XHõ qâßfiã¨O. „H˜O^Œ\ ˜ [#‡Ö’ KÕã≤# Hõ~°‡Å‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ D [#‡ =ÙO@∞Ok.
ѨÙ}ºHõ~°‡Å∞ KÕã≤#"å_çH˜ L`«Î=∞[#‡, áêѨHõ~°∞‡_çH˜ hK« [#‡ HõÅ∞QÆ∞`å~Ú. XHõ_»∞
L`«Î=∞‰õΩÅOÖ’ [x‡OKå_»O>Ë Ñ¨Ó~°fi[#‡Ö’ ѨÙ}ºHõ~°‡Å∞ KÕã≤ =ÙO\Ï_»x, hK«‰õΩÅOÖ’
[x‡OKå_»O>Ë áêѨHõ~°‡Å∞ KÕã≤ =ÙO\Ï_»x TÇ≤ÏOKåe. J~Ú`Õ D [#‡Ö’ =∞Oz
Hõ~°‡Å∞ KÕ¿ãÎ =∞~˘Hõ [#‡Ö’ L`«Î=∞‰õΩÅOÖ’ [x‡OK«=K«∞Û. W=hfl TǨÏÅ∞. P`«‡ x`«º`«fiO
=Öˇ<Õ ™êHõΔ ºO, P^è•~°O ÖËx qâßfi™êÅ∞. HÍx g\˜ÃÑ·<Õ "≥Ú`«ÎO ÉÏ~°fÜ«∞ zO`«#
P^è•~°Ñ¨_ç =ÙOk. P`«‡ ÉèÏ=#, ѨÓ~°fi, ѨÙ#~°̊#‡Å ÉèÏ=# ÖËx^Õ ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«<Õ ÖË^Œ∞.
g\˜x D<å_Õ HÍ^Œ∞, Ju „áêp# HÍÅOÖ’<Õ „ѨtflOz#"å~°∞<åfl~°∞. Kå~åfi‰õΩÅ=Öˇ
J=¿ÇÏà◊# KÕã≤#"å~°∞<åfl~°∞.
ÉèíQÆ=næ`« `«# ã≤^•úO`åʼnõΩ LѨx+¨`«∞ÎÅÃÑ· ZO`«QÍ P^è•~°Ñ¨_çO^À ™êOYº
^Œ~°≈#OÃÑ· ‰õÄ_® JO`Õ P^è•~°Ñ¨_çOk. HõÑ≤Å ™êOMϺxfl #∂\˜H˜ #∂~°∞áêà◊√¡ ã‘fiHõiOzO^Œx
HÍ^Œ∞ HÍx, xsâ◊fi~°"≥∞ÿ# ™êOMϺxfl ¿ãâ◊fi~°™êOYºOQÍ =∂~°∞Û‰õΩ#flk. „ѨHõ$u, ѨÙ~°∞+¨μ_»∞
J<Õ =¸Å`«`åfiÅ#∞ „ѨuáêkOz# ™êOMϺxH˜ w`« ѨÙ~°∞ëÈ`«=Î ∞ `«`åfixfl ‰õÄ_® KÕiÛOk.
ѨÙ~°∞ëÈ`«Î=∞`«`«fiO XHõ¯>Ë =∞øeHõ=∞x „ѨuáêkOzOk. HÍx, HõÑ≤Å ™êOYºOÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl
„ѨHõ$u, ѨÙ~°∞+¨μ_»∞, QÆ∞}„`«Ü«∞O, |∞kú, JǨÏOHÍ~°O "≥Ú^ŒÖˇ·# qq^èŒ `«`åfiÅ#∞
P"≥∂kOzOk. =ÚYº"≥∞ÿ# =∂~°∞ÊÅ∞, KÕ~°∞ÊÅ`À ™êOMϺxfl ã‘fiHõiOzOk. HõÑ≤Å
 307 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
™êOMϺxH˜, w`å ™êOMϺxH˜ ã¨O|O^èŒO ÖË^Œx H˘O^Œ~°∞ JO\Ï~°∞ HÍx, w`«ÃÑ· HõÑ≤Å
™êOYº „ѨÉèÏ=O HõÅ^Œx K≥ѨÊ_®xH˜ ã¨O^ÕǨÏO JHõ¯~°ÖË^Œ∞.
ÉèíQÆ=næ`« Ü≥∂QÆâßG"Õ∞ HÍ^Œ∞, huâßGO ‰õÄ_®. =∂#=Ù_»∞ D Ö’HõOÖ’ ZÖÏ
„Ѩ=iÎOKåe. ZÖÏ =º=ǨÏiOKåe. Z=~°∞ ZO^Œ∞‰õΩ U q^èŒ"≥∞ÿ# Hõ~°‡Å∞ PK«iOKåe,
PYiH˜ Z@∞=O\˜ PǨ~°O Éèí∞lOKåe, ZO`«¿ãѨ٠x„kOKåe, =∞#ã¨∞û#∞, WO„kÜ«∂Å#∞
ZÖÏ x„QÆÇ≤ÏOKåe, x„QÆÇ≤Ï¿ãÎ HõeˆQ „ѨÜ≥∂[#O Uq∞\˜, x„QÆÇ≤ÏOK«HõáÈ`Õ HõeˆQ #+ì̈O
Uq∞\˜, WOHÍ J<ÕHõ h`«∞ºÑ¨^ÕâßʼnõΩ ÉèíQÆ=næ`« HÍ}Ïz, Wq <å\˜H©, <Õ\ ˜H© ZѨÊ\˜H©
P^Œ~°}©Ü«∂ÖË, PK«~°}©Ü«∂ÖË.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ "≥∂HõΔã¨<åºã¨Ü≥∂QÆOÖ’ w`åKå~°∞º_»∞ =¸_»∞ ~°HÍÅ ã¨∞MÏÅ#∞
¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. XHõ\ ˜ ™êufiHõã¨∞YO, Ô~O_»=k ~å[㨠ã¨∞YO, =¸_»=k `å=∞㨠ã¨∞YO.
™êufiHõ ã¨∞YO Z@∞=O\˜k?
Ü«∞`«Î^Œ„ˆQ q+¨∞= Ѩi}Ï"Õ∞=∞$`ÀѨ=∞O
`«`«∞ûYO ™êufiHõO „áÈHõÎ=∂`«‡ |∞kú „Ѩ™ê^Œ[O 18–37
Uk "≥Ú^Œ\’¡ q+¨OÖÏ =ÙO_ç z=~°Ö’ J=∞$`«OÖÏ =ÙO@∞O^À, `«# |∞kú
<≥·~°‡ÅºO KÕ`« HõÅ∞QÆ∞`«∞O^À Jk ™êufiHõã¨∞YO.
JÖψQ U ã¨∞Y"≥∞ÿ`Õ "≥Ú^Œ@ q+¨¨ÜÕ∞O„kÜ«∞ ã¨OÜ≥∂QÆO KÕ`« J=∞$`«OÖÏ =ÙO_ç
z=~°Ö’ q+¨OQÍ Ñ¨i}q∞ã¨∞ÎO^À Jk ~å[㨠ã¨∞YO. WHõ x„^Œ, JÅã¨`«fiO, „Ѩ=∞`«Î`«
J<Õ"å\˜#∞Oz ѨÙ\ì̃#^≥· "≥Ú^Œ\’¡#∞, z=~°Ö’#∞ ‰õÄ_® „Éèí=∞#∞, P*Ï˝<åxfl HõÅQÆ*Ëã¨∞ÎO^À
Jk `å=∞㨠ã¨∞YO.
D „uq^èŒ qÉèí[# x`«º ã¨`«º=∞x JOwHõiOK«_®xH˜ JÉèíºO`«~°O =ÙO_»#Hõ¯~°ÖË^Œ∞.
w`«Ö’ 18 J^蕺ܫ∂Å∞, 700 â’¡HÍÅ∞ =Ù<åfl~Ú. J^蕺ܫ∂Å "åsQÍ H˘xfl
=ÚYº"≥∞ÿ#, „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#, ã¨∞Ѩiz`«"≥∞ÿ# â’¡HÍÅ ã¨Ç¨Ü«∞O`À w`å~å÷xfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.

V
 308 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O

38. ã¨O„QÆǨÏOQÍ w`«

ÉèíQÆ=næ`«Ö’ 18 J^蕺ܫ∂Å∞<åfl~Ú. „Ѩ^äŒ=∂^蕺ܫ∞O J~°∞˚# qëê^ŒÜ≥∂QÆO.
kfifÜ«∂^蕺ܫ∞O ™êOYºÜ≥∂QÆO. WÖψQ „Ѩu J^蕺ܫ∂xfl XHõ Ü≥∂QÆOQÍ ¿Ñ~˘¯#_»O
[iyOk.
Ü≥∂QÆO JO>Ë HõÅ~ÚHõ (union). ã¨OÜ≥∂QÆO J<åfl HõÅ~ÚˆH. JO^Œ∞KÕ`« Ü≥∂QÆO,
ã¨OÜ≥∂QÆO XHõ>Ë. J~Ú`Õ, Ü≥∂QÆO J<Õ â◊ÉÏÌxH˜ <å<å~å÷Å∞<åfl~Ú. ã¨O^Œ~åƒùxfl |\˜ì
J~°÷O K≥ѨCHÀ"åe.
Ü≥∂QÆO JO>Ë Ñ¨^Œúu (method), =∂~°æO (Way, Means) Jx ‰õÄ_® J~°÷O
K≥ѨÊ=K«∞Û. J~°∞˚# qëê^ŒÜ≥∂QÆO JO>Ë J~°∞˚#qëê^ŒO J<Õ Ñ¨^Œúu, =∂~°æO. qëê^ŒO
=∂~°æO ZÖÏ J~ÚO^ŒO>Ë, Ü«Ú^èŒÌÉèí∂q∞Ö’ J~°∞˚#∞_çH˜ Hõey# qëê^Œ"Õ∞ J`«_»∞ *Ï˝#O
á⁄O^Œ_®xH˜ =∂~°æO J~ÚOk.
™êOYºÜ≥∂QÆO JO>Ë ™êOYºO J<Õ Ñ¨^Œúu, =∂~°æO. Hõ~°‡Ü≥∂QÆO JO>Ë Hõ~°‡=∂~°æO,
ÉèíHÎ̃Ü≥∂QÆO JO>Ë ÉèíHÎ̃=∂~°æO. WÖÏ Jxfl J^蕺ܫ∂ʼnõΩ J~°÷O K≥ѨCHÀ"åe.
"≥Ú^Œ\ ˜^≥·# J~°∞˚# qëê^ŒÜ≥∂QÆO WO`«‰õΩ =ÚO^Õ q=iOK«|_çOk. WѨC_»∞
™êOYºÜ≥∂QÆO.
2. ™êOYºÜ≥∂QÆO
H“~°=, áêO_»= ¿ã#Å =∞^茺 ~°^äŒOÃÑ· xÅ|_ç# J~°∞˚#∞_»∞ H“~°=¿ã#Ö’x `«#
|O^èŒ∞q∞„`å^Œ∞ÅO^Œix K«∂_»QÍ<Õ qëê^ŒxǨÏfiÅ∞_≥·, Ü«Ú^ŒúO KÕÜ«∞#O@∂ JGã¨<åºã¨O
KÕ¿ãã¨iH˜, ™ê~°kä Hõ$+¨μ‚_»∞ Pâ◊Û~°ºÑ¨_®¤_»∞.
''W^Õq∞\˜ ? "Õà◊HÍx "Õà◊ h‰õΩ D J<å~°º+¨ìO, Jã¨fi~°æºO, JH©iÎHõ~°O J~Ú#
=∂#ã≤Hõ =∂e#ºO ZÖÏ HõeyOk ? D ÔH¡|ºO (J^è≥·~°ºO) h‰õΩ `«QÆ^Œ∞. ǨÏ$^ŒÜ«∞
^Ò~°ƒÖϺxfl qã¨i˚Oz ÖË. LuÎ+ª̈ Ѩ~°O`«Ñ¨–—— Jx ÃÇÏK«ÛiOKå_»∞. (ÔH¡|ºO ´ #ѨÙOã¨Hõ`«fiO).
JѨC_»∞ J~°∞˚#∞_»∞ ''Hõ$ëê‚! cè+¨‡„^À}Ïk ѨÓAºÅ#∞ ZÖÏ ã¨OǨÏiOK«QÆÅ#∞?
"åix K«OÑ≤ P <≥`«∞Î\ ˜ ‰õÄ_»∞ u#_»O HõO>Ë aK«Û"≥∞`«∞ΉõΩx „|`«Hõ_»O =∞Ozk. WѨC_»∞
<å‰õΩ Uk Hõ~°Î=º"≥∂ `≥eÜ«∞_»O ÖË^Œ∞. <Õ#∞ h‰õΩ t+¨μº_çx, „Ѩã¨#∞fl_ç"≥· WÖÏ K≥~Úº WÖÏ
K≥~Úº Jx <å‰õΩ Hõ~°Î"ÀºÑ¨^Õâ◊O HÍqOK«∞—— JO@∂ ^Œ∞óM’kfiQÆ∞fl_»Ü«∂º_»∞.
 309 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''J~°∞˚<å! h=Ù â’H˜OѨ^ŒQÆx "åix QÆ∞iOz â’H˜ã¨∞Î<åfl=Ù. ѨO_ç`«∞Öˇ·# "å~°∞
(*Ï˝#∞Å∞) =∞~°}˜Oz#"åi QÆ∞iOzQÍx, „|uH˜=Ù#fl"åi QÆ∞iOz QÍx ^Œ∞ódOK«~°∞——
Jx Hõ$+¨μ‚_»∞ *Ï˝# É’^èŒ HÍqOKå_»∞.
''<Õ#∞ QÍx, h=ÙQÍx, JÖψQ D ~åAÅ∞QÍx XHõѨC_»∞ ÖËHõáÈ=_»OQÍx,
WHõ=ÚO^Œ∞ ÖËHõáÈ=_»OQÍx ÖË^Œ∞, =ÙO_»^Œ∞. r=Ù_çH˜ â◊s~° ^èŒ~°‡OQÍ H“=∂~°O, Ü«∞ø=#O,
=$^•úѨºO ZÖÏ `«Ñ¨Ê"À, JÖψQ XHõ ^ÕǨÏO =∞~°}˜Oz# `«~åfi`« =∞~˘Hõ ^ÕǨÏO á⁄O^Œ_»O
‰õÄ_® `«Ñ¨Ê^Œ∞. ÖËx ^•xH˜ ÉèÏ=O (LxH˜) ÖË^Œ∞. L#fl^•xH˜ JÉèÏ=O (<åâ◊#O) ÖË^Œ∞.
x`«∞º_»∞. <åâ◊~°Ç≤Ï`«∞_»∞, J„Ѩ"Õ∞Ü«Ú_»∞ J~Ú# P`«‡ ^èŒiOKÕ D ^ÕǨÅhfl #t™êÎ~Ú.
Jq Jâßâ◊fi`åÅ∞. "å\˜HÀã¨O ^Œ∞ódOK« #=ã¨~°O ÖË^Œ∞. Hõ#∞Hõ Ü«Ú^ŒúO K≥~Úº –
`«™ê‡^èŒ∞º^茺ã¨fi.
P`«‡ J<Õ^•xfl K«O¿ÑkQÍ#∞, K«xáÈÜÕ∞kQÍ#∞ ÉèÏqOK«_»O J*Ï˝#O. D P`«‡
K«O¿Ñk HÍ^Œ∞, K«OѨ|_Õk HÍ^Œ∞ (<åÜ«∞O ǨÏxÎ # ǨÏ#º`Õ) P`«‡‰õΩ Ñ¨Ù@∞ìHõÖË^Œ∞, Kå=ÙÖË^Œ∞.
Wk =~°‰õΩ ÖËHõáÈ~Ú, WHõÃÑ· =ÙO_Õk HÍ^Œ∞. P`«‡ x`«ºO, âßâ◊fi`«O, ѨÙ~å`«#O† â◊s~°O
K«OѨ|_ç<å ^•xH˜ Kå=ÙÖË^Œ∞ – (# ǨÏ#º`Õ Ç¨Ï#º=∂<Õ â◊sˆ~)
"å™êOã≤ r~å‚x Ü«∞^ä• qǨÜ«∞
#"åx QÆ$Ǩ‚Ü«∞ #~À Ѩ~å}˜
`«^ä• â◊s~å}˜ qǨÜ«∞ r~å‚
#º<åºx ã¨OÜ«∂u #"åx ^ÕÇÏ‘ (2–22)
=∞x+≤ r~°‚ =¢™êÎÅ#∞ qã¨i˚Oz ZÖÏÔQ·`Õ #∂`«fl =ã¨<åÅ#∞ ^èŒi™êÎ_À, JÖψQ D
P`«‡ tkäÅ â◊s~åÅ#∞ =^Œe. #∂`«fl â◊s~åÅ#∞ „QÆÇ≤Ïã¨∞Î<åfl_»∞.
(=∂#=ÙxÖ’ â◊s~°O, WO„kÜ«∂Å∞, =∞#ã¨∞û "≥Ú^ŒÖˇ·#=hfl #tOz<å, #tOK«xk,
uiy uiy â◊s~åxfl ^èŒiOKÕk J~Ú# P`«‡ J<Õk XHõ\ ˜ =Ù#fl^Œx, Wk x`«ºO, âßâ◊fi`«O
J<Õ ÉèÏ=O ã¨=∞ãÎ̈ ÉèÏ~°fÜ«∞ Pã≤ÎHõ zO`«#‰õΩ P^è•~°O. ^•x ѨÙ<åkÃÑ·<Õ q∞QÆ`å Ç≤ÏO^Œ∂
"Õ^•O`«™œ^èŒ=∞O`å xi‡`«"≥∞ÿOk. <åã≤ΉõΩÅ∞, Kå~åfi‰õΩÅ∞, Éè∫uHõ"å^Œ∞Å∞ D ÉèÏ"åxfl
JOwHõiOK«~°∞. =∂#=Ù_»∞ XHõ¯™êˆ~ [x‡™êÎ_»∞† XHõ¯™êˆ~ =∞~°}˜™êÎ_»x, Éè∫uHõ „ѨHõ$u
Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞OÖ’ XHõ ^Œâ◊Ö’ K≥·`«#ºO L^Œ∞ƒ^Œú =∞=Ù`«∞O^Œx, P K≥·`«#ºO âßâ◊fi`«OQÍ
H˘#™êQÆ∞`«∞O^Œ#_®xH˜ ^•YÖÏ ÖË^Œx "å~°∞ JO\Ï~°∞.)
ÉèíQÆ=næ`«Ö’ P`«‡ x`«º`åfixfl, ^•x Jf`«`åfixfl D Ô~O_»∞ „Ѩã≤^Œú â’¡HÍÅ∞ KåÖÏ
Q˘Ñ¨ÊQÍ =i‚™êÎ~Ú.
 310 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
<≥·#O zèO^ŒOu â◊¢™êÎ}˜
<≥·#O ^ŒÇ¨Ïu áê=Hõó
#K≥·#O ˆH¡^ŒÜ«∞<åκáÈ
#â’+¨Ü∞« u =∂~°∞`«ó (2–23)
– P`«‡#∞ â◊¢™êÎÅ∞ KèÕkOK«ÖË=Ù. Jyfl ^ŒÇ≤ÏOK«ÖË^Œ∞. h~°∞ `«_»Ñ¨ÖË^Œ∞. QÍe
â◊√+≤¯OѨ*ËÜ«∞ÖË^Œ∞.
JKÕÛù^ÀºÜ«∞ =∞^•Ç¨ÏŸºÜ«∞
=∞ˆH¡^Àº â’+¨º U=K«
x`«ºã¨Ê~°fi QÆ`« ™ê÷û}∞
~°KÖ« ’Ü«∞O ã¨<å`«#ó (2–24)
''P`«‡ KèÕkOK«|_»^Œ∞, ^ŒÇ≤ÏOѨ|_»^Œ∞, `«_»Ñ¨|_»^Œ∞, â◊√+≤¯OѨ|_»^Œ∞. Jk x`«ºO——
ã¨~°fiQÆ`«O, ™ê÷}∞=Ù (ã≤÷~°O), JK«ÅO, ã¨<å`«#O.
XHõ"Õà◊ ^ÕǨÏO`Àáê@∞ P`«‡ ‰õÄ_® K«xáÈ`«∞O^Œx h=Ù ÉèÏq¿ãÎ JѨC_»∞ ‰õÄ_®
h=Ù ^Œ∞ódOK«^ŒQÆ^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë –
*Ï`«ã¨ºÇ≤Ï „^èŒ∞"À =∞$`«∞º
„~°∞ú=O [#‡ =∞$`«ã¨ºK«
`«™ê‡ ^ŒÑ¨iǨˆ~º #
`«fiO â’z`«∞=∞~°›ã≤ (2–27)
''ѨÙ\˜ì#"å_çH˜ Kå=Ù `«Ñ¨Ê^Œ∞. y\˜ì#"å_çH˜ ѨÙ@∞ìHõ `«Ñ¨Ê^Œ∞. Jk JѨiǨ~°ºO,
Jx"å~°ºO. ^•x HÀã¨O h=Ù ^Œ∞ódOK« Ѩx ÖË^Œ∞.——
D q^èŒOQÍ *Ï˝#É’^èŒ KÕã≤ Hõ$+¨μ‚_»∞ J~°∞˚#∞_çH˜ WHõ Hõ~°Î"ÀºÑ¨^Õâ◊O KÕã¨∞Î<åfl_»∞.
ã¨fi^è~Œ ‡° x~°fiǨÏ}#∞ =∂x"ÕÜ∞« _®xH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . Hõ„Δ uÜ«ÚxH˜ ^è~Œ ‡° Ü«Ú^ŒOú – ^è~Œ ‡° O`À
‰õÄ_ç#, ^èŒ~°‡O H˘~°ÔH·# Ü«Ú^Œú"Õ∞ – „âıÜ«∞㨯~°O. ã¨fi^èŒ~°‡O. PK«iOK«Hõ áÈ=_»O áêѨO,
JѨH©iÎHõ~°O. JѨH©iÎ Kå=ÙHõO>Ë Z‰õΩ¯"≥·#k. hqѨC_»∞ Ü«Ú^ŒúO KÕÜ«∞HõáÈ`Õ ÉèíÜ«∞O=Å¡,
Ñ≤iH˜`«#O =Å¡ u~À=ÚY∞_ç"≥·<å=x W`«~°∞Å∞ ÉèÏq™êÎ~°∞. Jk =∞s ÉÏ^è•Hõ~°O—— Jx
XHõ War Cry ÖÏO\˜ ÃÇÏK«ÛiHõ KÕã¨∞Î<åfl_»∞.
ǨÏ`À"å „áêѨûº¿ã ã¨fi~°æO
l`åfi"å Éè’HõΔ º¿ã =∞Ç‘ÏO
`«™ê‡^Œ∞uÎ+¨ª H“<ÕÎÜ«∞
Ü«Ú^•úÜ«∞ Hõ$`«xâ◊ÛÜ«∞ó (2–37)
 311 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''^èŒ~°‡Ü«Ú^ŒúOÖ’ ǨÏ`«∞_ç"≥·`Õ g~°ã¨fi~°æO á⁄O^Œ∞`å=Ù. [~Ú¿ãÎ ~å[ºO J#∞Éèíq™êÎ=Ù.
D Ô~O_»∂ – ã¨=∂#OQÍ HÀ~°^Œy#"Õ. JO^Œ∞KÕ`« Hõ$`« xâ◊ÛÜ«Ú_»"≥· Ü«Ú^•úxH˜ ÖË.
ã¨∞Y ^Œ∞óMË ã¨"Õ∞Hõ$`åfi
ÖÏÉèÏÖÏÉè∫ [Ü«∂[Ü«∞ø
`«`À Ü«Ú^•úÜ«∞ Ü«Ú[ºã¨fi
<≥=· O áêѨ =∞"åѨûºã≤ (2–38)
ã¨∞Y^Œ∞óMÏÅÖ’, #ëêìÅÖ’, [Ü«∂Ѩ[Ü«∂ÅÖ’ ã¨=∞|∞kÌ Hõey Ü«Ú^ŒúO K≥~Úº,
JѨC_»∞ h‰õΩ áêѨO JO@^Œ∞.
D â’¡HõO`À w`«Ö’x „Ѩ^è•# É’^èŒ JO`å =KÕÛã≤O^Œx, q∞QÆ`å^ŒO`å `«~åfi`«
KÕiÛO^Œx H˘O^Œ~°∞ JO\Ï~°∞. HÍx, `«~åfi`« =KÕÛ H˘xfl „Ѩã≤^Œú â’¡HÍÅÖ’ ÃÑ· ÉèÏ"åxfl
ã¨qã¨Î~°OQÍ ã¨O^ÕǨÏ~°Ç≤Ï`«OQÍ q=iOK«_»O [iyO^Œx QÆ∞~°∞ÎOK«∞‰õΩO>Ë Jk x[O
HÍ^ŒxÑ≤ã¨∞ÎOk. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ D „Ѩã≤^Œú â’¡HõO K«∂_»O_ç :
Hõ~°‡}˺"åkèHÍ~°¿ãÎ =∂ Ѷ¨ÖË+¨μ Hõ^•K«#
=∂ Hõ~°‡Ñ¶¨Å ¿ÇÏ`«∞~°∂ƒù~å‡`Õ ã¨OQÀ ãÎ̈ fiHõ~°‡}˜ (2–27)
''h‰õΩ Hõ~°‡ KÕÜ«∞_®xˆH JkèHÍ~°O =ÙOk `«Ñ¨Ê, Hõ~°‡Ñ¶¨ÅO PtOK«_®xH˜ JkèHÍ~°O
ÖË^Œ∞. JÖÏQÆx Hõ~°‡Å∞ KÕÜ«∞HõáÈ=_»O Ѩ@¡ ‰õÄ_® h‰õΩ Pã¨HÎ̃ HõÅQÆ~å^Œ∞.
JO>Ë xëê¯=∞Hõ~°‡#∞ Hõ$+¨μ‚_»∞ É’kèOKå_»#fl=∂@. Wk Ü«∂=`ü w`ÀѨ^ÕâßxH˜
ˆHO„^Œ"≥∞ÿ# ÉèÏ=O. n<Õfl J@∞ W@∞ uÑ≤Ê w`« JO`«\Ï Ñ¨Ù#óѨÙ#~°∞HÎ̃QÍ K≥ѨÊ_»O [iyOk.
Ü≥∂QÆã¨÷ó ‰õΩ~°∞ Hõ~å‡}˜
ã¨OQÆO `«ºHÍÎ fi ^èŒ#O[Ü«∞
ã≤^Œúºã≤^Àúºó ã¨"≥∂Éèí∂`åfi
ã¨=∞`«fiO Ü≥∂QÆ LK«º`Õ (2–48)
Ü≥∂QÆx+ª̈Ö’ =ÙO_ç, =∞=∞HÍ~°O qã¨i˚Oz, ã≤kú, Jã≤kú Ѩ@¡ ã¨=∞ÉèÏ=O`À Hõ~°‡Å∞
K≥~Úº. ã¨=∞|∞kú, ã¨=∞`«fi"Õ∞ Ü≥∂QÆO.
Ü≥∂QÆO J<Õ â◊ÉÏÌxH˜ J<ÕHõ q^è•Å∞QÍ J~°÷O K≥áêÊ~°∞. ÃÑ· â’¡HõOÖ’ XHõ q#∂`åfl~°÷O
K≥ѨÊ_»O [iyOk. XHõ Hõ~°Î=ºO PK«iOz#ѨC_»∞ ^•x Ѷ¨e`«O ã≤kúOK«_»O Ѩ@¡QÍx,
ã≤kúOK«Hõ áÈ=_»O Ѩ@¡QÍx Pã¨HÎ̃ ÖˉõΩO_®, J<åã¨HõÎOQÍ, Ô~O_çO\˜Ñ¨@¡ ã¨=∂# ÉèÏ=O
Hõey =ÙO_»_»"Õ∞ Ü≥∂QÆO – Jx WHõ¯_» x~°fiK«#O. H˘kÌ `Õ_®`À =∞~˘Hõ x~°fiK«#O :
|∞kú Ü«ÚHÀÎ [ǨfǨÏ
LÉèË ã¨∞Hõ$`« ^Œ∞+¨¯ $`Õ
`«™ê‡ ^ÀºQÍÜ«∞ Ü«Ú[ºã¨fi
Ü≥∂QÆó Hõ~°‡ ã¨∞H“â◊ÅO (2–50)
 312 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã≤kú, Jã≤kú ã¨=∞`«fi|∞kú Hõey#"å_»∞ ã¨∞Hõ$`« ^Œ∞+¨¯ $`åÅ#∞ D [#‡Ö’<Õ q_çz
ÃÑ_»∞`«∞<åfl_»∞. JÖÏO\˜ ã¨=∞`«fi|∞kú`À xëê¯=∞Hõ~°‡ K≥~Úº. Hõ~°‡ H“â◊Å"Õ∞ Ü≥∂QÆO.
(JO>Ë xëê¯=∞OQÍ Hõ~°Î=ºO PK«iOK«QÆÅ <Õ̂~Ê Ü≥∂QÆO.)
Hõ~°=∞ (Hõ~°Î=ºO) KÕã¨∞Î#flѨC_»∞ Hõ~°‡Ñ¶¨ÅO g∞^Œ Pã¨HÎ̃x q_çz ÃÑ@ì_»O =Å¡ =∂#=Ùx
=∞#ã¨∞û JO`å Hõ~°‡ g∞^Œ<Õ, JO>Ë Hõ~°‡#∞ H“â◊ÅO`À, <≥·Ñ¨Ù}ºO`À, K«Hõ¯QÍ KÕÜ«∞_»O
g∞^Œ<Õ ÅQÆfl"≥∞ÿ =ÙO@∞Ok. P q^èŒOQÍ =∞#ã¨∞û#∞ KÕã¨∞Î#fl Ѩx g∞^Œ<Õ ÅQÆflO KÕÜ«∞_»"Õ∞
Ü≥∂QÆO. Hõ~°‡, =∞#ã¨∞ûÅ ã¨OÜ≥∂QÆ"Õ∞ Ü≥∂QÆO.
(|∞^Œ∞ú_»∞ É’kèOzOk ‰õÄ_® W^Õ. HÀiHõÖË ã¨=∞ãÎ̈ ^Œ∞óMÏxH˜ =¸ÅO. JO^Œ∞KÕ`«
HÀiHõÅ#∞ =^Œe "ÕÜ«∂Å<åfl_»∞. JO>Ë Hõ~°‡Ñ¶¨ÅO g∞^Œ HÀÔ~¯#∞ =ke ÃÑ\ì̃ Hõ~°‡ KÕÜ«∂e.)
P q^èŒOQÍ ã≤÷~°|∞kú, ã¨=∞|∞kú HõÅ"å_ç<Õ ã≤÷`«„ѨA˝_»∞ JO\Ï~°∞. J~°∞˚#∞_»∞ WÖÏ
„ѨtflOKå_»∞.
ã≤÷`«„Ѩ[˝ã¨º HÍ ÉèÏëê
ã¨=∂kèã¨÷㨺 ˆHâ◊=
ã≤÷`«nèó H˜O „ѨÉèÏ¿+`«
H˜ =∂ã‘`« „=*Ë`« H˜O (2–54)
''ã¨=∂kèÖ’ =ÙO_Õ ã≤÷`«„ѨA˝_ç ÅHõΔ}O Uq∞\˜ ? ã≤÷`«nè (ã≤÷~°|∞kÌ) J~Ú#"å_»∞
ZÖÏ =∂\Ï¡_»`å_»∞, ZÖÏ =ÙO\Ï_»∞, ZÖÏ „Ѩ=iΙêÎ_»∞?——
^•xH˜ Hõ$+¨μ‚x ã¨=∂^è•#O :
^Œ∞óMË+¨fi#∞kfiQÆfl=∞<åó
ã¨∞MË+¨μ qQÆ`« ã¨Ê $ǨÏó
g`«~åQÆ ÉèíÜ«∞ „HÀ^èŒó
ã≤÷`«nè ~°∞‡x ~°∞K«º`Õ (2–56)
''^Œ∞óMÏÅÖ’ J#∞kfiQÆflOQÍ =ÙO_Õ"å_»∞, ã¨∞MÏÅÖ’ qQÆ`å㨉õΩÎ_»∞, g`«~åQÆ
ÉèíÜ«∞„HÀ^èŒ∞_»∞ J~Ú# "å_çx ã≤÷`«„ѨA˝_»∞ ÖËHõ ã≤÷`«nè JO\Ï~°∞.
Ü«∞^• ã¨OǨÏ~°`Õ KåÜ«∞O
‰õÄ~À‡OQÍh= ã¨~°fiâ◊ó
WO„kÜ«∂}©O„kÜ«∂ˆ~÷Éèíº
ãÎ̈㨺 „Ѩ*Ï˝ „Ѩu+≤ª`å (2–58)
WHõ¯_» XHõ K«Hõ¯x LѨ=∂#O`À ã≤÷`«„ѨA˝x ÅHõΔ}O K≥ѨÊ|_çOk: ã≤÷`«„ѨA˝_≥·#
Ü≥ ∂ y `« # WO„kÜ« ∂ Åxfl\˜ x – `åÉË Å ∞ `« # J=Ü« ∞ "åÅ#∞ `« # Ö’xH˜ ZÖÏ
 313 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=Ú_»∞K«∞‰õΩO@∞O^À JÖÏ – WO„kÜ«∂~å÷Å #∞Oz, JO>Ë ã¨=∞ã¨Î „ѨѨOK«O #∞Oz,
LѨã¨OǨÏi™êÎ_»∞. JѨC_»∞ J`«x *Ï˝#O ã¨∞„Ѩu+≤ª`«"≥∞ÿ =ÙO@∞Ok.
=∂#=Ù_çH˜ P`«‡*Ï˝#O á⁄O^Œ_»O =∂„`«"Õ∞ KåÅ^Œ∞. ^•xfl ã¨∞ã≤÷~°O KÕã¨∞HÀ=_»O
‰õÄ_® J=ã¨~°O. ^•xH˜ x~°O`«~° ™ê^èŒ# HÍ"åe. Jk Ü≥∂QÆO ^•fi~å<Õ ™ê^茺O. ™êOYºO
(*Ï˝#), Ü≥∂QÆO (™ê^èŒ#) D Ô~O_»∂ K≥\ÏìѨ\ÏìÅ∞ "Õã¨∞‰õΩx =ÙO_®e. JѨC_»∞ ã≤÷`«
„Ѩ[˝`«fiO ™ê^茺O. ã≤÷`«„ѨA˝_≥·# "å_Õ Pã¨H˜Î~°Ç≤Ï`«OQÍ Hõ~°‡#∞ PK«iOK«QÆÅ∞QÆ∞`å_»∞.
JO^Œ∞KÕ`« xëê¯=∞Hõ~°‡Ü≥∂QÍxH˜ *Ï˝#O P^è•~°Éèí∂`«"≥∞ÿ#k.
Z@∞=O\˜"å_»∞ Ü≥∂y?
Ü«∂xâß ã¨~°fi Éèí∂`å<åO
`«™êºO *ÏQÆiÎ ã¨OÜ«∞g∞
Ü«∞™êºO *Ï„QÆu Éèí∂`åx
™êxâß Ñ¨âº◊ `À =Úxó (2–69)
ã¨~°fi „áê}∞ʼnõΩ Uk ~å„`À, P ~å„u"Õà◊ Ü≥∂y "Õ∞Å∞‰õΩx =ÙO\Ï_»∞. U
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ (ѨQÆÅ∞) Jxfl „áê}∞Å∞ "Õ∞Å∞H˘x =ÙO\ÏÜ≥∂ P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =Ú#∞ʼnõΩ
~å„u J=Ù`«∞Ok.
JO>Ë „áêѨOz‰õΩʼnõΩ Uk ~å„`À Jk *Ï˝#∞ʼnõΩ Ñ¨QÆÅ∞. áê=∞~°∞ʼnõΩ Uk
ѨQÆÖ’ Jk *Ï˝#∞ʼnõΩ ~å„u. *Ï˝#∞Å Ü≥∂QÆ ™ê^èŒ# JÖÏ ™êQÆ∞`«∞Ok.
=∞~˘Hõ JO^Œ"≥∞ÿ# â’¡HõOÖ’ ã≤÷`«„Ñ¨Ù˝_≥·# Ü≥∂y ÅHõΔ}Ïxfl Hõ$+¨μ‚_»∞ WÖÏ q=iOKå_»∞.
JѨÓ~°fi =∂} =∞K«Å „Ѩu+ª̈O
ã¨=Ú„^Œ =∂Ѩó „Ѩqâ◊Ou Ü«∞^Œfi`ü
`«^Œfi`å¯=∂ Ü«∞O „Ѩqâ◊Ou㨈~fi
㨠âßOu =∂áÈflu # HÍ=∞ HÍg∞ (2–38)
ã¨=Ú„^ŒOÖ’ #n[ÖÏÅ∞ „Ѩ"ÕtOK«_»O =Å¡ ã¨=Ú„^ŒO ã¨OѨÓ~°‚OQÍ xO_ç#ѨÊ\˜H˜
JK«ÅOQÍ, ã¨∞ã≤÷~°OQÍ ZÖÏ =ÙO_ç áÈ`«∞O^À, JÖψQ Jxfl Éè’Qƺ q+¨Ü«∂Å∞ „|Ǩχ*Ï˝x
J~Ú# "å_çx á⁄Ok#ѨÊ\˜H˜ J`«_çx K«eOѨ*ËÜ«∞Å=Ù. HÍx, HÍ=∞HÍq∞ J~Ú#"å_»∞,
JO>Ë q+¨Ü«∂ã¨HÎ̃ HõÅ"å_»∞ WO^Œ∞‰õΩ q~°∞^ŒúO.
nx qâßÖÏ~°÷O : HÀiHõÅ#∞ Jã¨ÖË J}z"ÕÜ«∂Åx HÍ^Œ∞. `å=∞~å‰õΩÃÑ· h\˜ÉÁ@∞ì
Ѩ_ç<å Jk `å=∞~å‰õΩ#∞ JO@∞HÀ^Œ∞. ã¨=Ú„^ŒOÖ’ Zxfl #^Œ∞Å∞ qb#"≥∞ÿ<å ã¨=Ú„^ŒO
Ü«∞^ä•`«^äŒOQÍ<Õ =ÙO_çáÈ`«∞Ok. JÖψQ „|Ǩχ x+¨μª_≥·# ã≤÷`«„ѨA˝_»∞ Zxfl Éè’QÆÉèÏQͺ
Å#∞Éèíqã¨∞Î<åfl =∂#ã≤HõOQÍ K«eOK«_»∞. J`«_çH˜ "å\˜ Ѩ@¡ J#∞~°H˜ÎHõÅQÆ^Œ∞. J`«_»∞
âßOu<Õ á⁄O^Œ∞`å_»∞.
 314 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
II
3. Hõ~‡° Ü∂≥ QÆO
Ô~O_»= J^蕺ܫ∞OÖ’ Hõ$+¨μ‚_»∞ "≥Ú^Œ@ x`«º"≥∞ÿ# P`«‡`«`åfixfl É’kèOKå_»∞. `«~åfi`«
xëê¯=∞Hõ~°‡#∞ É’kèOKå_»∞. =∞m§ WO„kÜ«∞x„QÆǨÏO QÆ∞iOz, ã≤÷`«„ѨA˝x ÅHõΔ}ÏÅ#∞
QÆ∞iOz, „|Ǩχ x+ª̈#∞ QÆ∞iOz K≥áêÊ_»∞. JѨC_»∞ J~°∞˚#∞_»∞ Hõ~°‡HõO>Ë *Ï˝#"Õ∞ Q˘Ñ¨Ê^ŒO@∂
Hõ$+¨μ‚_»∞ LѨ#ºã≤OKå_»x `«Åz, ''J~Ú`Õ =∞i ##∞fl Ѷ¨∞’~°"≥∞ÿ# D Ü«Ú^ŒúHõ~°‡Ö’H˜
ZO^Œ∞‰õΩ kOѨÙ`«∞<åfl=Ù Hõ$ëê‚?—— Jx „ѨtflOKå_»∞.
JѨC_»∞ Hõ$+¨μ‚_»∞ `å#∞ ѨÓ~°fiHÍÅOÖ’ *Ï˝<å㨉õΩÎʼnõΩ *Ï˝#Ü≥∂QÍxfl, Hõ~å‡ã¨‰õΩÎʼnõΩ
Hõ~°‡Ü≥∂QÍxfl LѨ^ÕtOKå#x, Z=i „Ѩ=$uÎx|\˜ì "å~°∞ P Ü≥∂QÍxfl J#∞+≤ªOKåÅx
JO\Ï_»∞. (*Ï˝# Ü≥∂ˆQ# ™êOMϺ<åO, Hõ~°‡Ü≥∂ˆQ# Ü≥∂y<åO)
J~Ú#ѨÊ\˜H˜ Hõ~°‡Å∞ KÕÜ«∞#O`« =∂„`å# U =∂#=Ù_»∂ P`«‡*Ï˝#O á⁄O^ŒÖË_»∞.
JHõ~°‡}º`«fiO =∞Ozk HÍ^Œ∞. ÃÑ·QÍ Jk J™ê^茺O ‰õÄ_®. ZO^Œ∞HõO>Ë Hõ~°‡ KÕÜ«∞‰õΩO_®
Z=~°∂ HõΔ}HÍÅ"≥∞ÿ<å =ÙO_»ÖË~°∞. Hõ̂~‡O„kÜ«∂Å#∞, *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å#∞ J}zÃÑ\ì̃ Z=_≥·`Õ
=∞#ã¨∞û`À =∞m§ WO„kÜ«∂~å÷Å#∞ (Éè’Qƺ=ã¨∞Î=ÙÅ#∞ QÆ∞iOz) zOuã¨∂Î =ÙO\Ï_À "å_»∞
=\˜ì "≥∂ã¨QÍ_»∞. JÖÏHÍHõ Z=_≥`· Õ WO„kÜ«∂ÅxflO\˜x =∞#ã¨∞û Jnè#OÖ’ LOz J<å㨉Ωõ _Î ·≥
Hõ~å‡K«~°}O KÕ™êÎ_À "å_Õ qt+ì̈ =ºHÎ̃.
Hõ$+¨μ‚_»∞ D J^蕺ܫ∞OÖ’ Hõ~°‡KÕÜ«∞Hõ áÈ=_»O HõO>Ë Hõ~°‡ KÕÜ«∞_»O L`«Î=∞=∞x,
J~Ú`Õ xÜ« ∞ `« " ≥ ∞ ÿ # Hõ ~ ° ‡ #∞KÕ Ü « ∂ Åx, Hõ ~ ° ‡ KÕ Ü « ∞ Hõ á È`Õ â◊ s ~° Ü« ∂ „`« ‰õ Ä _®
J™ê^茺=∞=Ù`«∞O^Œx K≥áêÊ_»∞. P`«‡*Ï˝#∞Öˇ·# "å~°∞ ‰õÄ_® Ö’Hõã¨O„QÆǨ~°÷O Hõ~°‡Å∞ KÕ™êÎ~°∞.
"å~°∞ Hõ~°‡ KÕÜ«∞HõáÈ~Ú<å Ѩ~°"åÖË^Œ∞. x*ÏxH˜ "å~°∞ PK«iOK«=Åã≤# Hõ~°‡ J<Õk ÖË^Œ∞
‰õÄ_®. J~Ú#ѨÊ\˜H˜ "å~°∞ Ö’HõHõÖϺ}O HÀã¨O Hõ~°‡ KÕã¨∂Î<Õ =ÙO\Ï~°∞. [#‰õΩ_»∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#
"å~°∞ JÖψQ KÕâß~°∞. ÃÑ·QÍ –
Ü«∞^Œº ^•K«~°u „âı+ª̈
ãÎ̈`«Î ^Õ"Õ`«~À [#ó
ã¨Ü«∞„`«Ê=∂}O ‰õΩ~°∞`Õ
Ö’HõãÎ̈ ^Œ#∞=~°Î`Õ (3–21)
„âı+¨μª_≥·#"å_»∞ Uk KÕ™êÎ_À W`«~°∞Å∞ ‰õÄ_® J^Õ KÕ™êÎ~°∞. J`«_»∞ ^Õxfl „Ѩ=∂}OQÍ
fã¨∞‰õΩO\Ï_À q∞ye# "å~°∞ ‰õÄ_® ^•<Õfl „Ѩ=∂}OQÍ ÉèÏq™êÎ~°∞.
„âı+¨μª_≥·#"å_»∞ JHõ~°‡}∞º_≥·`Õ ™ê^è•~°} [#∞Å∞ ‰õÄ_® J`«_ç<Õ P^Œ~°≈OQÍ fã¨∞‰õΩx
™È=∞iáÈ`«∞Å=Ù`å~°∞. JO^Œ∞KÕ`« „Ѩu"å_»∞ Hõ~°‡Å∞ PK«iOK«=Åã≤O^Õ. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
Hõ$+¨μ‚_»∞ `«#‰õΩ „uÖ’HÍÅÖ’#∞ KÕÜ«∞^Œy# Ѩx JO@∂ Un ÖËHõáÈ~Ú#ѨÊ\˜H˜,
 315 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
á⁄O^Œ|_»xk, á⁄O^Œ=Åã≤Ok Un ÖËHõáÈ~Ú#ѨÊ\˜H˜ `å#∞ Hõ~°‡Å#∞ q_çzÃÑ\˜ì
K≥_çáÈ`å~°x, "åix `å<Õ K≥_»Q˘\ì̃#"å_ç#=Ù`å#x J~°∞˚#∞_ç`À K≥|∞`å_»∞.
*Ï˝x J~Ú#"å_»∞ Hõ~°‡Å#∞ Ѷ¨ÖÏ¿ÑHõΔ`À KÕ¿ã"åix =∞O^ŒeOK«~å^Œ∞. `«#
xëê¯=∞Hõ~å‡K«~°} ^•fi~å áê=∞~°[#∞ʼnõΩ P^Œ~°≈„áêÜ«Ú_≥· "åiÖ’ Ѩi=~°Î# fã¨∞‰õΩ~å"åe.
J~Ú`Õ „Ѩu"å_»∞ ã¨fi^èŒ~å‡xfl J#∞+≤ªOKåe. xÜ«∞`«Hõ~°‡<Õ PK«iOKåe.
„âıÜ«∂<£ ã¨fi^èŒ~À‡ qQÆ∞}ó Ѩ~°^èŒ~å‡ `«ûfi#∞+≤ª`å`ü
ã¨fi^èŒ̂~‡ x^èŒ#O „âıÜ«∞ó Ѩ~°^èŒ~À‡ ÉèíÜ«∂=ǨÏó (3–35)
K«Hõ¯QÍ PK«iOz# Ѩ~°^èŒ~°‡O HõO>ˇ JO`«ÉÏQÍ KÕÜ«∞x^≥·<å ã¨fi^èŒ~°‡"Õ∞ „âıÜ«∞㨯~°O.
ã¨fi^èŒ~å‡K«~°}Ö’ =∞~°}"≥∞ÿ<å "Õ∞ÖË. Ѩ~°^èŒ~°‡O ÉèíÜ«∂=ǨÏ"≥∞ÿ#k.
WHõ¯_» ã¨fi^èŒ~°‡O JO>Ë ã¨fi‰õΩÅ ^èŒ~°‡O. Ѩ~°^èŒ~°‡O JO>Ë Ñ¨~° ‰õΩÅ ^èŒ~°‡O. J~°∞˚#∞_»∞
HõΔ„uÜ«Ú_»∞. HõΔ„uÜ«∞ ^èŒ~°‡O Ü«Ú^ŒúO. Ü«Ú^Œú "≥·=ÚYºO HõΔ„uÜÕ∞`«~°"≥∞ÿ# ^èŒ~°‡O. J~Ú`Õ
ã¨fi^èŒ~°‡O J<Õ ^•xH˜ D HÍÅOÖ’ =∞#O ‰õΩÅ^èŒ~°‡O JxHÍHõ, =ºHÎ̃QÆ`« ã‘fiÜ«∞^èŒ~°‡O Jx
J~°÷O K≥ѨCHÀ=K«∞Û.
III
4. *Ï˝#Ü≥∂QÆO
xëê¯=∞Hõ~°‡=Å¡ =∞#ã¨∞û x~°‡Å"≥∞ÿ *Ï˝#ã≤kúH˜ ã≤^ŒúOQÍ =ÙO@∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« D
J^蕺ܫ∞OÖ’ Hõ$+¨μ‚_»∞ *Ï˝#Ü≥∂QÍxfl LѨ^Õtã¨∞Î<åfl_»∞. J~Ú<å WO^Œ∞Ö’ Hõ~°‡ „Ѩ™êÎ=#
=ÙOk. *Ï˝#O, Hõ~°‡, WO„kÜ«∞ x„QÆǨÏO, HÍOHΔÍ Ñ¨i`åºQÆO – WÖÏ Jhfl HõÅQÆeã≤
=ÙO\Ï~Ú, Hõ$+¨μ‚_»∞ w`«Ö’ z=i=~°‰õΩ ZHõ¯_çHõHõ¯_» Hõ~°‡#∞ *Ï˝Ñ¨HõO KÕã¨∂Î<Õ =ÙO\Ï_»∞.
`å#∞ ZÖÏÔQ·`Õ HÀ~°^Œy#^ŒO@∂ ÖËHõáÈ~Ú<å, Ö’Hõã¨O„QÆǨ~°÷O Hõ~°‡ PK«iã¨∂Î<Õ =Ù<åfl_À,
JÖψQ P`«‡*Ï˝x J~Ú#"å_»∞ ‰õÄ_® Ö’HõO HÀã¨O Hõ~°‡ PK«iã¨∂Î<Õ =ÙO\Ï_»∞.
Hõ$+¨μ‚_»∞ `å#∞ XHÍ<˘HõѨC_»∞ D xëê¯#∞ Hõ~°‡Ü≥∂QÍxfl ã¨∂~°∞ºxH˜ K≥ѨÊQÍ,
J`«_»∞ "≥·=ã¨fi`« =∞#∞=Ù‰õΩ K≥áêÊ_»x, =∞#∞=Ù WHΔͺ‰õΩxH˜ K≥áêÊ_»x, P q^èŒOQÍ XHõi#∞Oz
XHõ~°∞ ^•xfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂ =KåÛ~°x, „Hõ=∞OQÍ J\˜ì Hõ~°‡*Ï˝#O Ö’HõO#∞Oz
JO`«iOzO^Œx, =∞m§ D<å_»∞ h‰õΩ É’kèã¨∞Î<åfl#x J~°∞˚#∞_ç`À JO\Ï_»∞. D =∂@Å∞
qx J~°∞˚#∞_»∞ Pâ◊Û~°ºÑ¨_ç ''Jk ZÖÏ ã¨OÉèí=O? h=Ù WѨÊ\˜"å_»=Ù, ã¨∂~°∞º_»∞ KåÖÏ
ѨÙ~å`«#∞_»∞ Hõ^•? h=Ù J`«xH˜ Hõ~‡° Ü≥∂QÆO QÆ∞iOz K≥Ñʨ _»O ZÖÏ ™ê^躌 O—— Jx „Ѩtfl™êÎ_∞» .
^•xH˜ ã¨=∂^è•#OQÍ Hõ$+¨μ‚_»∞ Ô~O_»∞ „Ѩã≤^Œú â’¡HÍÅÖ’ WÖÏ JO\Ï_»∞.
Ü«∞^•Ü«∞^•Ç≤Ï ^èŒ~°‡ã¨º QÍ¡x ~°ƒù=u ÉèÏ~°`«
JÉèí∞º`å÷# =∞^èŒ~°‡ã¨º `«^•`å‡#O ã¨$*Ï=∞ºÇ¨ÏO. (4–7)
 316 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ZѨC_≥ÑC¨ _≥`· Õ ^è~Œ å‡xH˜ QÍ¡x ã¨OÉèqí Oz J^è~Œ ‡° O =$kú K≥O^Œ∞`«∞O^À JѨC_»ÑC¨ _»ÖÏ¡
##∞fl <Õ#∞ ã¨$lOK«∞‰õΩO@∂ =ÙO\Ï#∞.
Ѩi„`å}ÏÜ«∞ ™ê^èŒ∂<åO q<åâßÜ«∞K« ^Œ∞+¨¯ $`åO
^èŒ~°‡ã¨O™ê÷Ѩ<å~å÷Ü«∞ ã¨OÉèí"åq∞ Ü«ÚˆQ Ü«ÚˆQ (4–8)
™ê^èŒ∞=ÙÖˇ·# "åix ~°HΔ̃OK«_®xH˜, ^Œ∞~å‡~°∞æÅ#∞ tHΔ̃OK«_®xH˜, ^èŒ~å‡xfl Ö’HõOÖ’
ã¨O™ê÷Ñ≤OK«_®xH˜ „Ѩu Ü«ÚQÆOÖ’#∞ <Õ#∞ =∞m¡ =∞m¡ J=`«iã¨∂Î =ÙO\Ï#∞.
JO^Œ∞KÕ`« `«#‰õΩ Ñ¨Ù@∞ìHõ ÖËHáõ È~Ú#ѨÊ\˜H,˜ JO`«O ÖËHáõ È~Ú#ѨÊ\˜H˜ `«# =∂Ü«∂
â◊HÎ̃KÕ`« `«#∞fl `å#∞ ZѨÊ\˜HõѨC_»∞ ã¨$lOK«∞‰õΩO@∂ =ÙO\Ï#x Hõ$+¨μ‚_»∞ JO\Ï_»∞. P
q^èŒOQÍ J=`«iOz Hõ~°‡Å∞ KÕã¨∞Î#flѨÊ\˜H˜ `å#∞ JHõ~°Î<Õ ã¨∞=∂ Jx JO^Œ∞H˘Hõ L^•Ç¨Ï~°}
K≥|∞`å_»∞. Wk `«~°K«∞QÍ L^ŒÇ¨ÏiOK«|_Õ â’¡HõO: q"å^•ã¨Ê^Œ"≥∞ÿ# â’¡HõO ‰õÄ_®.
Kå`«∞~°fi~°‚ºO =∞Ü«∂ ã¨Ê+ì̈O QÆ∞}Hõ~°‡ qÉèÏQÆâ◊ó
`«ã¨º Hõ~åÎ~°=∞Ñ≤ =∂O q^ŒúºHõ~åÎ~°=∞=ºÜ«∞O
„ÉÏǨχ}, HõΔ„uÜ«∞, "≥·â◊º, â◊¥„^Œ =~å‚Å∞ <åeæO\˜x "åi"åi QÆ∞}ÏÅ#∞ |\ì̃, P
QÆ∞}ÏʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ KÕ¿ã Hõ~°‡Å#∞ |\ì̃ qÉèÏyOz <Õ#∞ ã¨$lOKå#∞. P ã¨$+≤ìH˜ <Õ#∞
Hõ~°Î<≥·#ѨÊ\˜H˜ ##∞fl x*ÏxH˜ JHõ~°ÎQÍ#∞, J=ºÜ«Ú_»∞QÍ#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ.
K«`∞« ~°fi~å‚Å#∞ ™êHΔÍ`«∞Î ÉèQí =Æ O`«∞_Õ ã¨$lOKå_»x, JO^Œ∞KÕ`« =~°=‚ º=ã¨,÷ =~°^‚ ~Œè å‡Å∞
J#∞Å¡OѶ¨∞hÜ«∂Åx., âßâ◊fi`«OQÍ Jq =ÙO_®eûO^Õ#x "åkOK«_®xH˜ D â’¡HÍ<Õfl
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞"å^Œ∞Å∞ L^•Ç¨Ïiã¨∂Î =ÙO\Ï~°∞.
Hõ~°‡~°Ç¨Ï㨺O KåÖÏ QÆǨÏ#"≥∞ÿO^Œx. ^•xfl ѨO_ç`«∞Öˇ·#"å~°∞ ‰õÄ_® ã¨∞ÅÉèíOQÍ
`≥Å∞ã¨∞HÀ*ÏÅ~°x JO@∂ Hõ$+¨μ‚_»∞ WÖÏ JO\Ï_»∞.
Hõ~°‡}ÀǨϺÑ≤ É’^Œú=ºO É’^Œú=ºO K« qHõ~°‡}ó
JHõ~°‡}â◊Û É’^Œú=ºO QÆǨÏ<å Hõ~°‡}À QÆuó (4–17)
âßGqÇ≤Ï`«"≥∞ÿ# Hõ~°‡#∞, âßG x+≤^Œú"≥∞ÿ# Hõ~°‡#∞, Hõ~°‡~°Ç≤Ï`«ã≤÷ux QÆ∞iOz ÉÏQÍ
`≥Å∞ã¨∞HÀ=Åã≤ =Ù#flk. ZO^Œ∞HõO>Ë Hõ~°‡ã¨fiÉèÏ=O J<Õk KåÖÏ QÆǨÏ#"≥∞ÿ#k.
Hõ~°‡}ºHõ~°‡Ü«∞ó Ѩâıº ^ŒHõ~°‡}˜ K« Hõ~°‡Ü«∞ó
㨠|∞kú=∂<£ =∞#∞¿+º+¨μ 㨠ܫÚHõÎó Hõ$`«ûfl Hõ~°‡Hõ$`ü (4–18)
Z=_≥·`Õ Hõ~°‡Ö’ JHõ~°‡#∞, JHõ~°‡Ö’ Hõ~°‡#∞ K«∂_»QÆÅ_À J`«_Õ =∂#=ÙÅÖ’
|∞kúâßeQÍ, Ü≥∂yQÍ, ã¨~°fiHõ~°‡Å∞ J#∞+≤ªOKÕ"å_»∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜OѨ|_»`å_»∞.
`«ºHÍÎfi Hõ~°‡ Ѷ¨ÖÏã¨OQÆO x`«º`«$™ÈÎ x~å„â◊Ü«∞ó
Hõ~°‡}ºaè„Ѩ=$`ÀÎÑ≤ <≥·=H˜Oz `«¯~Àu ã¨ó (4–20)
 317 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Z=_≥·`Õ Hõ~°‡Ñ¶¨ÖÏŠѨ@¡ Pã¨H˜Îx Ѩi`«ºlOz, ZšѨC_»∞ `«$ѨÙÎ_»∞QÍ, ^Õhfl
P„â◊~ÚOK«‰õΩO_® ã¨fi`«O„`«OQÍ =ÙO\Ï_À J`«_»∞ Hõ~°‡Å∞ KÕã¨∞Î#flѨÊ\˜H˜ Hõ~°‡KÕÜ«∞x"å_Õ
J=Ù`å_»∞.
w`ÀѨ^Õâ◊OÖ’x „Ѩ^è•# ã¨∂„`«O W^Õó Hõ~°‡Ñ¶¨ÖÏŠѨ@¡ Pã¨HÎ̃x q_çzÃÑ\ì̃ Hõ~°‡Å∞
KÕÜ«∂e. JѨC_»∞ J`«_»∞ Hõ~°‡ KÕÜ«∞x"å_Õ J=Ù`å_»∞. ZO^Œ∞HõO>Ë J`«_çH˜ Hõ~°‡Ñ¶¨ÖÏÅ∞
`åHõÖË=Ù. Hõ~°‡Ü≥∂QÆO JO>Ë J^Õ.
*Ï˝#O Q˘Ñ¨Ê^Õ. HÍx *Ï˝#™ê^èŒ#‰õΩ =∂~°æO Hõ~°‡. xëê¯=∞Hõ~°‡ =Å¡ =∞#ã¨∞û, |∞kú
ѨHõfi"≥∞ÿ *Ï˝<À^ŒÜ«∞O J=Ù`«∞Ok. JO>Ë ã¨~°fiHõ~°‡Å∞ *Ï˝#OÖ’ Ѩ~°ºÑ¨ã≤™êÎ~Ú, J^Õ
*Ï˝#Ü«∞[˝O, Jxfl Ü«∞*Ï˝ÅÖ’H˜ J^Õ Q˘Ñ¨Êk. HÍx ^•xH˜ UÔH·Hõ =∂~°æO Hõ~°‡, =∂#=ÙʼnõΩ
Hõ~°‡ JѨiǨ~°ºO.
Ü«∞^ä≥·^è•Oã≤ ã¨q∞^Àúyfl ~°ƒù㨇™ê`«∞¯~°∞`Õ~°∞˚#
*Ï˝<åyfl ã¨û~°fiHõ~å‡}˜ Éèí㨇™ê`«∞¯~°∞`Õ `«^ä• (4–37)
U q^èŒOQÍ ÉÏQÍ =∞O_»∞`«∞#fl Jyfl Hõ>ˇìѨÙÅ¡Å#∞ Éèí㑇Éèí∂`«O KÕã¨∞ÎO^À, P
q^èŒOQÍ<Õ *Ï˝<åyfl J<Õk ã¨~°fiHõ~°‡Å#∞ Éèí㨇O KÕã¨∞ÎOk. JO>Ë *Ï˝#O`À ‰õÄ_ç# Hõ~°‡Å#∞
KÕÜ«∂Å#fl =∂@.
Hõ~°‡Å#∞ U^À q^èŒOQÍ KÕÜ«∞_»O HÍ^Œ∞. Ü≥∂QÆã¨∞÷Å"≥∞ÿ KÕÜ«∂e. Ü≥∂QÆO JO>Ë
H“â◊ÅO. Hõ#∞Hõ <Õ~°∞Ê`À Hõ~°‡ KÕÜ«∂e. J<å㨉õΩÎÅ"≥∞ÿ KÕÜ«∂e. J<å㨉õΩÎÅ"≥∞ÿ KÕÜ«∂e.
J<åã¨H˜Î ^•#O`«@ Jk HõÅQÆ^Œ∞ Hõ^•? *Ï˝#O =Å¡ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. Uq∞\Ï *Ï˝#O?
JO>Ë P`«‡ x`«º"≥∞ÿ#k, Kå=ÙѨÙ@∞ìHõÅ∞ ÖËxk W`åºk *Ï˝#O. Jk ZÖÏ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok?
JO>Ë WO„kÜ«∂Åx, =∞#ã¨∞ûx x„QÆÇÏ≤ Oz J<åã¨H`Θ À Hõ~‡° Å∞ KÕÜ∞« _»O=Å¡. JO>Ë *Ï˝#O=Å¡
J<åã¨HõÎ Hõ~°‡, J<åã¨HõÎ Hõ~°‡=Å¡ *Ï˝#O. P Ô~O_»∂ Ѩ~°ã¨Ê~å„t`åÅ∞, Jq<åÉèÏ"åÅ∞.
„â◊^•ú"å<£ ÅÉèí`Õ *Ï˝#O `«`«Ê~°ó ã¨OÜ«∞`ÕO„kÜ«∞ó
*Ï˝#O ÅÉÏúºO Ѩ~åOâßOu =∞zˆ~}ÏkèQÆK«Ûùu (4–39)
„â◊^•úà◊√"≥·# "å_»∞, `«`«Ê~°∞_≥·# "å_»∞, l`ÕO„kÜ«Ú_≥·#"å_»∞ *Ï˝#O á⁄O^Œ∞`«∞<åfl_»∞.
*Ï˝#O ÅaèOK«_»O =Å¡ Q˘Ñ¨Ê^≥·# âßOux á⁄O^Œ∞`«∞<åfl_»∞.
J[˝âßÛ„â◊^Œú^è•#â◊Û ã¨Oâ◊Ü«∂`å‡ q#â◊ºu
<åÜ«∞O Ö’HÀã≤Î # Ѩ~À # ã¨∞YO ã¨Oâ◊Ü«∂`«‡#ó (4–40)
J*Ï˝x, J„â◊^ŒúHõÅ"å_»∞, ã¨Oâ◊Ü«∂`«∞‡_»∞ #tOzáÈ`å_»∞. D Ö’HõOÖ’ QÍx,
Ѩ~°Ö’HõOÖ’ QÍx ã¨Oâ◊Ü«∂`«∞‡_çH˜ ã¨∞YO ÖË^Œ∞.
 318 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨Oâ◊Ü«∂`å‡q#â◊ºu J<Õk Ö’Hõ„Ѩã≤^Œú "åHõºO. P^èŒ∞x‰õΩʼnõΩ Wk q=∞~°≈hÜ«∞OQÍ
HõxÑ≤OK«=K«∞Û. HÍh nx J~°÷O Jã¨Å∞ ã¨O^ÕǨÏ"Õ∞ ѨxH˜~å^Œx HÍ^Œ∞. J~Ú`Õ „Ѩu^•xfl
„Ѩu"Õà◊ ã¨O^ÕÇ≤ÏOK«~å^Œ∞. qâßfiã¨O ÖËx^Õ „|`«HõÖË=Ú. HÍx ѨÓ~°∞fiÅ∞ K≥áêÊ~°∞ Hõ^•
Jx Jxfl\˜x QÆ∞_ç¤QÍ #=∞‡~å^Œ∞ ‰õÄ_®. ã¨Oâ◊~ÚOz, q`«i¯Oz, xQÆ∞æ `ÕÅ∞ÛHÀ"åe.
JÖψQ ѨÓ~°∞fiÅ∞ K≥áêÊ~°∞ Hõ^• Jx „Ѩu^•xfl ã¨Oâ◊~Úã¨∂Î áÈ~å^Œ∞. ѨÓ~°∞fiÅ∞
K≥ Ñ ≤ Ê #^•xÖ’ #=∞‡^Œ y #k, #=∞‡^Œ Q Æ x k ‰õ Ä _® =ÙO@∞Ok. #=∞‡^Œ y # ^•xfl
#=∞‡HõáÈ=_»O=Å¡ =∞x+≤ #t™êÎ_»∞. JÖψQ #=∞‡^ŒQÆx ^•xfl #=∞‡_»O=Å¡ ‰õÄ_® #t™êÎ_»∞.
Jxfl\˜x ã¨Oâ◊~ÚOKåe J<Õ^•xfl XHõ =¸_è»qâßfiã¨O ™ê÷~ÚH˜ fã¨∞‰õΩáÈ~å^Œ∞.
5. Hõ~‡° ã<¨ åºã¨ Ü≥∂QÆO
D J^蕺ܫ∞OÖ’ J~°∞˚#∞_»∞ *Ï˝#, Hõ~°‡Ü≥∂QÍÅÖ’ Uk „âı+ª̈O Jx „Ѩtfl™êÎ_»∞.
^•xH˜ Hõ$+¨μ‚x ã¨=∂^è•#O :
Hõ~°‡ã¨<åºã¨O (*Ï˝#Ü≥∂QÆO), Hõ~°‡Ü≥∂QÆO Ô~O_»∂ "≥∂HõΔ„Ñ¨^•ÖË. J~Ú#ѨÊ\˜H˜ Hõ~°‡
ã¨<åºã¨O HõO>Ë Hõ~°‡Ü≥∂QÆ"Õ∞ Q˘Ñ¨Êk. [(`«Ü≥∂ã¨∞Î Hõ~°‡ ã¨<庙ê`«¯~°‡Ü≥∂QÀ qt+¨º`Õ.
(5–2)]) Jã¨Å∞ D Ô~O_»∂ "Õ~°∞ "Õ~°∞ HÍ=Ù. *Ï˝#, Hõ~°‡Ü≥∂QÍÅ∞ Ô~O_»∂ XHõ>Ë.
Ü≥∂QÆÜ«ÚHÀÎ qâ◊√^•ú`å‡ ql`å`å‡ l`ÕO„kÜ«∞ó
ã¨~°fiÉèí∂`å`«‡ Éèí∂`å`å‡ ‰õΩ~°fi#flÑ≤ #eѨº`Õ (5–7)
(Wk Dâß"å㨺OÖ’x Ô~O_»= =∞O„`åxfl *Ï˝Ñ¨HõO KÕã¨∞ÎOk. ‰õΩ~°fi<Õfl"ÕǨÏ
Hõ~å‡}˜...W`åº^ŒÜ«∞ó) xëê¯=∞Hõ~°‡Ü≥∂QÆO KÕ¿ã"å_»∞, Ѩiâ◊√^•ú`«∞‡_»∞, l`«=∞#ã¨∞¯_»∞,
l`ÕO„kÜ«Ú_»∞ J~Ú#\˜ì"å_»∞, Jxfl „áê}∞ÅÖ’x P`«‡, `«#Ö’x P`«‡ XHõ>Ë Jx
Ziy#"å_»∞ Hõ~°‡Å∞ PK«iOz#ѨÊ\˜H˜ P Hõ~°‡Ñ¶¨ÅO J`«_çx JO@^Œ∞.
WO^Œ∞Ö’ Hõ~°‡„áêâ◊ã¨ÎºO, *Ï˝#"≥·t+¨ì ºO, WO„kÜ«∞x„QÆǨÏO "≥Ú^ŒÖˇ·#q Hõ$+¨μ‚_»∞
=i‚OKå_»∞.
6. P`«‡ãO¨ Ü«∞=∞ Ü≥∂QÆO
nxÖ’ =∞#ã¨∞û#∞, WO„kÜ«∂Å#∞ U q^èŒOQÍ x„QÆÇ≤ÏOK«=Öˇ<À P ^蕺#
Ü≥∂QÆѨ^Œú`«∞Å#∞ q=iOKå_»∞. JO^Œ∞KÕ`« D J^蕺ܫ∂xH˜ P`«‡ã¨OÜ«∞=∞ Ü≥∂QÆO Jx
¿Ñ~°∞ =zÛOk.
L^Œúˆ~^•`«‡<å`å‡#O <å`å‡# =∞=™ê^ŒÜÕ∞`ü
P`≥·‡= Ǩº`«‡<À|O^èŒ∞ ~å`≥·‡= iѨ٠~å`«‡#ó (6–5)
 319 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Wk KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê â’¡HõO† ZÅ¡iH˜, ZÅ¡HÍÖÏʼnõΩ =iÎOKÕk. P`«‡KÕ`«<Õ P`«‡#∞
L^ŒúiOK«∞HÀ"åe. P`«‡KÕ`« P`«‡#∞ #tOѨ*ËÜ«∞~å^Œ∞. P`«‡‰õΩ P`«‡ÜÕ∞ |O^èŒ∞=Ù. P`«‡‰õΩ
P`«‡ÜÕ∞ â◊„`«∞=Ù.
JO>Ë „Ѩu"å_»∞ `«##∞ `å#∞ L^ŒúiOK«∞HÀ=Åã≤O^Õ `«Ñ¨Ê Z=_À =zÛ U^À
L^Œiú ™êÎ_x» „Éèqí ∞OK«~å^Œ∞. JÖψQ `«##∞ `å#∞ <åâ◊#O KÕã∞¨ HÀ=Åã≤O^Õ `«Ñʨ , Z=i=Å¡<À
<åâ◊#=∞Ü«∂º#x ÉèÏqOK«~å^Œ∞. `«#‰õΩ `å<Õ |O^èŒ∞=Ù, `«#‰õΩ `å<Õ â◊„`«∞=Ù ‰õÄ_®.
^蕺#Ü≥∂QÆO J<Õk Z@∞=O\˜ "å_çH˜ ™ê^茺=∞=Ù`«∞O^À Ô~O_»∞ K«Hõ¯x â’¡HÍÅÖ’
q=iOѨ|_çOk. x*ÏxH˜ P xÜ«∞=∂Å∞ Ü≥∂yˆH HÍ^Œ∞, „Ѩu #~°∞xH˜ ‰õÄ_® =iΙêÎ~Ú.
<å`«ºâ◊fl`«ã¨∞Î Ü≥∂QÀã≤Î #K≥·HÍO`« =∞#â◊fl`«ó
#Kåu ã¨fiѨfljÅ㨺 *Ï„QÆ`À <≥·=Kå~°∞˚# (6–16)
D Ü≥∂QÆO J<Õk JuQÍ u<Õ"å_çH˜, Jã¨Å∞ uO_Õ u#x "å_çH˜, JuQÍ
x„^ŒáÈÜÕ∞"å_çH˜, Jã¨Å∞ x„^ŒáÈx "å_çH˜ ™ê^茺O JÜÕ∞ºk HÍ^Œ∞.
Ü«ÚHÍÎǨ~° qǨ~°ã¨º Ü«ÚHõÎKÕ+¨ì㨺 Hõ~°‡ã¨∞
Ü«ÚHõÎã¨fiáêfl=É’^èŒã¨º Ü≥∂QÀÉèí=u ^Œ∞óYǨ (6–17)
q∞`«OQÍ PǨ~°O Éèí∞lOKÕ"å_çH˜, q∞`«OQÍ ã¨OK«iOKÕ"å_çH˜, q∞`«OQÍ
„Ѩ=iÎOKÕ"å_çH˜, q∞`«OQÍ x„^ŒáÈÜÕ∞"å_çH˜, q∞`«OQÍ "Õ∞Å∞‰õΩx =ÙO_Õ"å_çH˜ Ü≥∂QÆO
J<Õk ã≤kúOz ^Œ∞óMÏxfl ǨÏiã¨∞ÎOk. Jxfl\˜Ö’#∞ "≥∂_»ˆ~+¨<£ – q∞`«`«fiO J=ã¨~°=∞x
D â’¡HõO É’kèã¨∞ÎOk. (q∞`«OQÍ áêáêÅ∞ KÕÜ«∞=KåÛ, q∞`«OQÍ J|^•úÖÏ_»=KåÛ Jx
ɡ~ü„\ÏO_£ ~°ÃãûÖò "Õˆ~ XHõ ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ "ÕàÏHÀà◊O KÕ™êÎ_»∞. J~Ú`Õ "≥∂_»ˆ~+¨<£ J<Õ
ã¨∂„`åxfl ‰õÄ_® "≥∂_»ˆ~\òQÍ<Õ „ѨÜ≥∂yOKåÅ#fl^Õ, q∞`«`åfixH˜ ‰õÄ_® q∞`«O =ÙO_®Å#fl^Õ
nxH˜ ã¨=∂^è•#O.)
ã¨~°fiÉèí∂`«ã¨÷=∂`å‡#O ã¨~°fiÉèí∂`åxKå`«‡x
DHõΔ`Õ Ü≥∂QÆ Ü«ÚHÍÎ`å‡ ã¨~°fi„`« ã¨=∞^Œ~°≈#ó (6–29)
Ü≥∂QÆÜ«ÚHÍÎ`«∞‡_≥·# "å_»∞ ã¨~°fi„áê}∞ÅѨ@¡ ã¨=∞^Œ$+≤ìHõÅ"å_≥·, ã¨~°fi„áê}∞ÅÖ’#∞
`«##∞, `«#Ö’ ã¨~°fi„áê}∞Å#∞ K«∂ã¨∞Î<åfl_»∞. Hõ~°‡Ñ¶¨ÖÏÅ#∞ PtOK«~å^Œ#_®xH˜ D ã¨∂„`«"Õ∞
P^è•~°O. ã¨=∞ã¨ÎO `å<Õ J~Ú#"å_çH˜ WHõ HÀ~°^ŒyOk U=ÚO@∞Ok? (D â’¡HõOÖ’
Dâß"å™ÈºÑ¨x+¨`«∞Î „ѨÉèÏ=O Hõ#|_»∞`«∞Ok.)
D J^蕺ܫ∞OÖ’ P`«‡ã¨OÜ«∞=∞O P=â◊ºHõ`«, ^•xfl ™êkèOKÕ =∂~°æO K≥|∞`«∂,
Ü≥∂QÆ„Éèí+¨μì_≥· Ü≥∂QÆã≤kú á⁄O^Œx"å_»∞ ‰õÄ_® L`«Î=∞QÆ`«∞ÖË á⁄O^Œ∞`å_»x, =∞Oz Ѩx U
H˘OK≥O KÕã≤<å KÕã≤# "Õ∞~°‰õΩ Jk =∞Oz Ѷ¨e`åÖË Wã¨∞ÎO^Œx w`åHÍ~°∞_»∞ ^è≥·~°ºO K≥|∞`å_»∞.
 320 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
IV
7. q*Ï˝# Ü≥∂QÆO
*Ï˝#O `ÕǨÏO ã¨q*Ï˝#
q∞^ŒO =HΔͺ=∞ºâı+¨`«ó
Ü«∞`ü*Ï˝`åfi <ÕǨÏÉèí∂Ü≥∂
#º`ü *Ï˝`=« º =∞=t+¨º`Õ (7–2)
^Õxfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë D WǨÏÖ’HõOÖ’ `≥Å∞ã¨∞HÀ^ŒyOk WHõ =ÙO_»^À J@∞=O\˜
q*Ï˝#O`À ‰õÄ_ç# *Ï˝<åxfl h‰õΩ Ñ¨ÓiÎQÍ `≥eÜ«∞*Ë™êÎ#∞ JO@∂ – Hõ$+¨μ‚_»∞ h\˜Ö’
~°∞z, ã¨∂~°ºK«O„^Œ∞ÅÖ’ HÍOu, ã¨=∞ãÎ̈ "Õ^•ÅÖ’ FOHÍ~°O, PHÍâ◊OÖ’ â◊|ÌO, #~°∞ÅÖ’
áœ~°∞+¨O `å<Õ#x, WOHÍ "Õ\ ˜Ö’ `å#∞ J~Ú=Ù<åfl_À J~°∞˚#∞_çH˜ D J^蕺ܫ∞OÖ’
q=i™êÎ_»∞.
8. JHõΔ~° Ѩ~°„|ǨχÜ≥∂QÆO
D J^蕺ܫ∞OÖ’ JHõΔ~°"≥∞ÿ# (<åâ◊OÖËx) Ѩ~°„|Ǩχ#∞ QÆ∞iOz K≥ѨÊ|_çOk.
„áê}„Ѩܫ∂} ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∂#=Ù_»∞ ^Õxfl 㨇i¿ãÎ ^•xfl á⁄O^Œ∞`å_»x,
ÉèíQÆ=O`«∞_çx 㨇i¿ãÎ ÉèíQÆ=O`«∞_çx á⁄O^Œ∞`å_»x, JO^Œ∞KÕ`« ZšѨC_»∞ `«#<Õ ã¨‡iOK«=∞x
Hõ$+¨μ_‚ ∞» D J^蕺ܫ∞OÖ’ LѨ^tÕ ™êÎ_∞» . ZO^Œ∞HõO>Ë „áê}Ï=™ê# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÉèQí =Æ O`«∞_çx
㨇iOKåÅO>Ë P ã¨=∞Ü«∂xH˜ ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ *Ï˝Ñ¨HõO ~å"åe. HÍx ~åHõáÈ=K«∞Û ‰õÄ_®.
*Ï˝Ñ¨HõO =KÕÛ J=HÍâ◊O ÖËHõáÈ=K«∞Û ‰õÄ_®. ZO^Œ∞HõO>Ë =∞~°} ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ã¨Ê $ǨÏ
ÖËHõáÈ=K«∞Û, PHõã≤‡Hõ „áê=∂kHõ =∞~°}O K≥O^Œ=K«∞Û.
JÖÏHÍHõ ZšѨC_»∞ ÉèíQÆ=O`«∞_çx 㨇iOKÕ"å_çH˜ qkèQÍ J=™ê# ã¨=∞Ü«∞OÖ’
‰õÄ_® ÉèíQÆ=O`«∞_Õ ã¨‡ $ugkäÖ’ *Ï˝`«OQÍ<À, J*Ï˝`«OQÍ<À "≥∞^Œ∞Å∞`«∂<Õ LO\Ï_»∞.
9. ~å[q^•º ~å[QÆ∞ǨϺ Ü≥∂QÆO
D J^蕺ܫ∞OÖ’ Jxfl\˜Ö’H˜ „âı+ª̈*Ï˝#O, Ju~°Ç¨Ï㨺"≥∞ÿ# *Ï˝#O h ‰õΩѨ^Õt™êÎ#∞
Jx Hõ$+¨μ‚_»∞ J~°∞˚#∞_ç`À JO\Ï_»∞.
ã¨=∞™êÎxfl `å#∞ ã¨$+≤ìOz<å, `å#∞ ™êHΔ̃ =∂„`«∞_»#x, JO^Œ∞KÕ`« [QÆ`«∞Î, ^•x
Hõ~°‡Å∞ `«#‰õΩ JO@=x JO\Ï_»∞.
WO^Œ∞Ö’x Ô~O_»∞ =¸_»∞ „Ѩã≤^Œú â’¡HÍÅ∞ K«∂^•Ì=Ú. Wq ѨÓiÎQÍ ÉèíHÎ̃Ü≥∂QÍxfl
„Ѩɒkèã¨∞Î<åfl~Ú.
 321 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J#<åºtÛO`«Ü«∞O`À
=∂O ÜÕ∞ [<åó Ѩ~°∞ºáêã¨`Õ
`ÕëêO x`åºaèÜ«ÚHÍÎ<åO
Ü≥∂QÆ̂HΔ=∞O =Ǩ=∞ºÇ¨ÏO. (9–22)
Z=Ô~·`Õ J##º=∞#ã¨∞¯Öˇ· ##∞fl QÆ∞iOz zOuã¨∂Î =ÙO\Ï~À, ##∞fl Láêã≤ã¨∂Î
=ÙO\Ï~À, x`«ºO <å`À JÉèË^Œ ÉèÏ=O`À =ÙO\Ï~À, J@∞=O\˜"åi Ü≥∂QƈHΔ=∂Å#∞
<Õ#∞ =Ç≤Ï™êÎ#∞.
Ѩ„`«O ѨÙ+¨ÊO Ѷ¨ÅO `ÀÜ«∞O
Ü≥∂"Õ∞ ÉèíHÍκ „Ѩܫ∞K«Ûùu
`«^ŒÇ¨ÏO Éèí‰õΩκѨǨÏ$`«
=∞âßflq∞ „Ѩܫ∞`å`«‡#ó. (9–26)
Z=Ô~·`Õ <å‰õΩ ÉèíHÎ̃`À Ѩ„`«O, ѨÙ+¨ÊO, Ѷ¨ÅO, [ÅO =O\˜ ZO`«ã¨fiÅÊ =ã¨∞Î"≥·<å
ã¨=∞iÊ™êÎ~À Jk ÉèíH˜Î`À W=fi|_çOk Hõ#∞Hõ <å‰õΩ „Ñ‘uáê„`«=∞=Ù`«∞Ok. ^•xfl <Õ#∞
ã‘fiHõi™êÎ#∞.
=∞#‡<å Éèí= =∞^ŒƒùHÀÎ
=∞^•ºr =∂O #=∞ã¨∞¯~°∞
=∂"Õ∞"≥·+¨ºã≤ Ü«ÚÔH· fi=
=∂`å‡#O =∞`«Ê~åÜ«∞}ó (9–34)
#<Õfl ZšѨC_»∞ 㨇iã¨∂Î, <å Éèí‰õΩÎ_»"≥·, ##∞fl ѨÓlã¨∂Î #=∞㨯iã¨∂Î =ÙO_»∞. D
q^èŒOQÍ =∞#ã¨∞û#∞ <åÜ«∞O^Õ xeÑ≤ #<Õfl h ã¨~°fiã¨fiOQÍ ÉèÏqã¨∂Î =ÙO>Ë `«∞^Œ‰õΩ #<Õfl
á⁄O^ŒQÆÅ=Ù.
ÉèíHÎ̃`«`åfixfl D â’¡HÍÅ∞ K«Hõ¯QÍ x~°fizã¨∞Î<åfl~Ú.
10. qÉèí∂uÜ≥∂QÆO
D ^Œâ◊=∂^蕺ܫ∞OÖ’ Hõ$+¨μ‚_»∞ `«# qÉèí∂ux, JO>Ë `«# =∂Ǩ`出xfl =i‚Oz
K≥áêÊ_»∞. JO^Œ∞KÕ nxH˜ qÉèí∂uÜ≥∂QÆO Jx ¿Ñ~°∞ =zÛOk. Wk KåÖÏ Pã¨HÎ̃Hõ~°"≥∞ÿ#
J^蕺ܫ∞O.
J~°∞˚#∞_»∞ WÖÏ J_çQÍ_»∞ : ''F Hõ$ëê‚! x#∞fl U q^èŒOQÍ ^蕺xOK«∞`«∂
`≥Å∞ã¨∞HÀ"åe? UÜÕ∞ q+¨Ü«∂ÅÖ’ hÃÑ· =∞#ã¨∞û ÅQÆflO KÕã≤ ^蕺xOKåe?——
 322 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨=∞ãÎ̈O ÉèíQÆ=#‡Ü«∞"Õ∞ J~Ú<å, UHÍ„QÆ`« HÀã¨O U „ѨHÍ~°O UÜÕ∞ =ã¨∞Î=ÙÅÖ’
ÉèíQÆ=O`«∞x ^蕺#O KÕÜ«∂Å<Õk J~°∞˚#∞_ç „Ñ¨â◊fl. JѨC_»∞ Hõ$+¨μ‚_»∞ `å#∞ HÍxk Ug∞
ÖË^Œx JO@∂<Õ, `«# qÉèí∂u (Sâ◊fi~°ºO, =∞ǨÏ`«∞Î)x `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ q^è•<åxfl LѨ^ÕtOKå_»∞.
''Pk`«∞ºÅÖ’ q+¨μ‚=Ù#∞ <Õ<Õ. *’ºu~ÀæàÏÅÖ’ ã¨∂~°∞º_çx <Õ<Õ, =∞~°∞`«∞ÎÅÖ’ =∞szx
<Õ<Õ. #HõΔ„`åÅÖ’ K«O„^Œ∞_çx <Õ#∞.
"Õ^•ÅÖ’ ™ê=∞"Õ^ŒO, ^Õ=`«ÅÖ’ WO„^Œ∞_»∞, WO„kÜ«∂ÅÖ’ =∞#ã¨∞û, Éèí∂`åÅÖ’
(„áê}∞ÅÖ’) K≥·`«#ºO – ~°∞„^Œ∞ÅÖ’ â◊OHõ~°∞_»∞, Ü«∞HõΔ ~åHõΔã¨∞ÅÖ’ ‰õΩÉË~°∞_»∞, =ã¨∞=ÙÅÖ’
Jyfl, tY~åÅÖ’ "Õ∞~°∞=Ù, ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«∞ÅÖ’ |$ǨÏã¨Êu, ¿ã<å#∞ÅÖ’ ‰õΩ=∂~°™êfiq∞,
ã¨~°ã¨∞ûÅÖ’ ã¨=Ú„^ŒO, =∞ǨÏ~°∞¬ÅÖ’ Éèí$QÆ∞=Ù, "å‰õΩ¯ÅÖ’ „Ѩ}=O, Ü«∞*Ï˝ÅÖ’ [Ѩܫ∞[˝O,
™ê÷=~åÅÖ’ Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞O, =$HΔÍÅÖ’ ~åqK≥@∞ì, ^Õ=~°∞¬ÅÖ’ <å~°^Œ∞_»∞, QÆO^èŒ~°∞fiÅÖ’
z„`«~°^äŒ∞_»∞, ã≤^Œ∞úÅÖ’ HõÑ≤Å∞_»∞, JâßfiÅÖ’ LK≥ÂÛ„â◊=O, U#∞QÆ∞ÅÖ’ S~å=`«O, #~°∞ÅÖ’
~åA, PÜ«Ú^è•ÅÖ’ =„*ÏÜ«Ú^èŒO, QÀ=ÙÅÖ’ HÍ=∞^èÕ#∞=Ù. „Ѩ[Å L`«ÊuÎH˜ HÍ~°‰õΩ_≥·#
=∞#‡^äŒ∞_»∞, ã¨~åÊÅÖ’ "åã¨∞H˜, <åQÆ∞ÅÖ’ Pkâı+¨μ=Ù, [Å^Õ=`«ÅÖ’ =~°∞}∞_»∞,
Ñ≤`«$^Õ=`«ÅÖ’ P~°º=Ú_»∞, tHΔ̃OKÕ"åiÖ’ Ü«∞=Ú_»∞, ^≥·`«∞ºÅÖ’ „ѨǨ¡^Œ∞_»∞, =∞$QÍÅÖ’
ã≤OǨÏO. Ѩ‰õΔΩÅÖ’ QÆ~°∞`«‡O`«∞_»∞, PÜ«Ú^èŒ^è•~°∞ÅÖ’ N~å=Ú_»∞, KÕѨÅÖ’ "≥Úã¨e,
#^Œ∞ÅÖ’ QÆOQÆ, JHõΔ~åÅÖ’ JHÍ~°O, ã¨=∂™êÅÖ’ ^ŒfiO^Œfiã¨=∂ã¨O, ™ê=∞QÍ<åÅÖ’
|$ǨÏ`åû=∞O, Kè«O^Œã¨∞ûÅÖ’ QÍÜ«∞„u, =∂™êÅÖ’ =∂~°æt~°O, |∞∞`«∞=ÙÅÖ’ =ã¨O`«O,
=$+≤‚=OjÜ«ÚÅÖ’ "åã¨∞^Õ=Ù_»∞, áêO_»=ÙÅÖ’ J~°∞˚#∞_»∞, =Ú#∞ÅÖ’ "åºã¨∞_»∞, Hõ=ÙÅ
(*Ï˝#∞Å)Ö’ â◊√„‰õΩ_»∞, ~°Ç¨Ï™êºÅÖ’ =∞ø#O, *Ï˝#∞ÅÖ’ *Ï˝#O – W=hfl `å<Õ Jx
Hõ$+¨μ‚_»∞ `≥eáê_»∞. D q^èŒOQÍ ã¨=∞ã¨Î „ѨѨOK«OÖ’ „âı+¨ª`«=∞™ê÷<åÅxfl\˜Ö’#∞ `«#
qÉèí∂u`À „ѨHÍtã¨∂Î =ÙO\Ï#x J<åfl_»∞. WÖÏ ZO`« K≥Ñ≤Ê<å WOHÍ K≥ѨÊ=Åã≤ =ÙO@∂<Õ
=ÙO@∞O^Œx, `«# qÉèí∂u q™êÎ~°O JO`«∞ÖËx^Œx, D [QÆ`«∞Î JO`«\ ˜Ö’#∞ `å#∞ `«#
XHõ JOâ◊`À<Õ Ñ¨i"åºÑ¨ÙÎ_»<≥· =Ù<åfl#x q=i™êÎ_»∞.
11. qâ◊fi~°∂Ѩ ã¨O^Œ~°≈#Ü≥∂QÆO
D J^蕺ܫ∞OÖ’ J~°∞˚#∞_»∞ ''Hõ$ëê‚! J=ºÜ«∞"≥∞ÿ# h =∂Ǩ`«‡ºO JO`å ã¨qãÎ̈~°OQÍ
q<åfl#∞. WѨC_»∞ ™êHΔÍ`«∂Î h qâ◊fi~°∂áê<Õfl K«∂_»QÀ~°∞`«∞<åfl#∞. JÖÏ K«∂_»_»O <å‰õΩ
â◊Hõº=∞x h=Ù ÉèÏq¿ãÎ ^ŒÜ«∞KÕã≤ <å‰õΩ K«∂Ñ≤OK«∞—— Jx J_çQÍ_»∞. JѨC_»∞ NHõ$+¨μ‚_»∞ `«#
qâ◊fi~°∂áêxfl =∂#=ÙÅ∞ ˆH=Å Éè∫uHõ<Õ„`åÅ`À K«∂_»*ÏÅ~°∞ Hõ#∞Hõ J~°∞˚#∞_çH˜ k=º
^Œ$+≤ìx „Ѩ™êkOKå_»∞. <å<åq^è•Öˇ·#\ì̃, <å<å =~å‚Å∞ Hõey#\ì̃, =O^ŒÅ∞, "ÕÅH˘ÅkQÍ
=Ù#fl\˜ì `«# k=º ~°∂áêÅ#∞, ã¨∂~°∞ºÅ#∞, =ã¨∞=ÙÅ#∞, ~°∞„^Œ∞Å#∞, Jtfih^Õ=`«Å#∞,
=∞~°∞`«∞ÎÅ#∞ – WO`≥O^Œ∞‰õΩ, ã¨=∞ãÎ̈ K«~åK«~° [QÆ`«∞Î#∞, `«# â◊s~°OÖ’ XHõ¯KÀ@ =Ù#fl@∞ìQÍ
K«∂_»=Åã≤OkQÍ J~°∞˚#∞_çH˜ K≥áêÊ_»∞.
 323 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~°∞˚#∞_»∞ P q^èŒOQÍ K«∂ã≤ WÖÏ J<åfl_»∞:
J<ÕHõ ÉÏǨ˙^Œ~° =„HõÎ <Õ„`«O
Ѩâߺq∞ `åfiO ã¨~°fi`À#O`«~°∂ѨO
<åO`«O # =∞^茺O ѨÙ#ãÎ̈<åkO
Ѩâߺq∞ qâıfiâ◊fi~° qâ◊fi~°∂Ѩ (11–16)
FO qâıfiâ◊fi~å ! qâ◊fi~°∂ѨÙ_® ! J<ÕHõ ÉÏǨï=ÙÅ∞, L^Œ~åÅ∞, =ÚMÏÅ∞, <Õ„`åÅ∞
Hõey# J#O`« ~°∂ѨÙ_»∞QÍ x#∞fl K«∂ã¨∞Î<åfl#∞. h J#O`« ~°∂áêxfl ã¨~°fi„`å K«∂ã¨∞Î<åfl#∞.
HÍx h Pk =∞^蕺O`åÅ∞ =∂„`«O <å‰õΩ Hõ#|_»_»O ÖË^Œ∞.
F =∞Ǩ`å‡ ! ^•º"å Ѩ$näfi =∞^茺 „Ѩ^Õâ◊=∞O`å, ^Œâ◊kâ◊ÖÏ h"Õ "åºÑ≤Oz
=Ù<åfl=Ù. L„QÆ"≥∞ÿ#, k=º"≥∞ÿ# h qâ◊fi~°∂ѨO K«∂ã≤ =¸_»∞ Ö’HÍÅ∞ cèuÅ∞¡`«∞<åfl~Ú.
~°∞„^Œ∞Å∞, Pk`«∞ºÅ∞, =ã¨∞=ÙÅ∞, ™ê^èŒ∞ºÅ∞, qâıfi^Õ=`«Å∞, Jtfih ^Õ=`«Å∞, =∞~°∞`«∞ÎÅ∞,
QÆO^èŒ~°∞fiÅ∞, Ü«∞‰õΔΩÅ∞, Jã¨∞~°∞Å∞, ã≤^Œ∞úÅ∞ JO^Œ~°∞ qã≤‡`«∞Öˇ· x<Õfl gH˜Δã¨∞Î<åfl~°∞. J<ÕHõ
ÉÏǨï=ÙÅ∞, T~°∞=ÙÅ∞, áê^•Å∞, L^Œ~åÅ∞, HÍà◊^ŒO¢+ì̈Å∞ Hõey# h qâ◊fi~°∂ѨO K«∂ã≤
Ö’‰õΩÅ∞ ÉèíÜ«∞Ѩ_»∞`«∞<åfl~°∞. <Õ#∂ JÖψQ ÉèíÜ«∞Ѩ_»∞`«∞<åfl#∞. <å‰õΩ Ug∞ `≥eÜ«∞_»O
ÖË^Œ∞. JÜ≥∂=∞Ü«∞"≥∞ÿ áÈ`«∞<åfl#∞. F ^Õ"Õâß! [QÆxfl"å™ê! „Ѩã¨#∞fl_»=Ù HÍ=Åã≤OkQÍ
HÀ~°∞`«∞<åfl#∞. D ^è•~°Î~å¢+¨μìÅ∞, cè+¨μ‡_»∞, „^À}∞_»∞, Hõ~°∞‚_»∞, D ~åAÅ∞, JÖψQ =∞#
¿ã#Ö’x =ÚY∞ºÅ∞ JO^Œ~°∂ h ÉèíÜ«∞OHõ~° =„HÍÎÅÖ’ „Ѩ"Õtã¨∞Î<åfl~°∞. "åiÖ’ H˘O^Œ~°∞
h Ѩà◊¡ã¨O^Œ∞ÅÖ’ z‰õΩ¯‰õΩ áÈ~Ú K«∂i‚`« t~°ã¨∞ûÅ`À Hõ#|_»∞`«∞<åfl~°∞.——
J~°∞˚#∞_»∞ WOHÍ Ñ¨iѨi q^è•Å∞QÍ Hõ$+¨μ‚x qâ◊fi~°∂áêxfl =i‚Oz ÉèíÜ«∞Ѩ_ç ''F
^Õ"å! WO`«H© D ÉèíÜ«∞OHõ~åHÍ~°O`À „Ѩ`«ºHõΔ"≥∞ÿ# h=Ù Z=~°"À <å‰õΩ `≥eÜ«∞_»OÖË^Œ∞.
<å‰õΩ h QÆ∞iOz `≥eÜ«∞K≥ѨC. ##fl#∞„QÆÇ≤ÏOK«∞—— Jx „áêi÷OKå_»∞.
JѨC_»∞ Hõ$+¨μ‚_»∞ ''<Õ#∞ Ö’Hõã¨OǨ~°‰õΩ_≥·# HÍÅ∞_»#∞, „áê}∞Å#∞ ã¨OǨÏiOK«_»O
HÀã¨O <Õ#∞ D „ѨѨOK«OÖ’ „Ѩ=iÎã¨∞Î<åfl#∞. WHõ¯_» h „ѨuѨHõΔOÖ’x Ãã·x‰õΩÅ∞ h=Ù
ÖËHõáÈ~Ú<å, ZÖÏQÆ∂ =∞~°}˜OK«Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« h=Ù â◊„`«∞=ÙÅ#∞ xi˚Oz Ü«∞â◊ã¨∞û#∞
á⁄O^Œ∞. ~å*Ϻxfl x+¨¯O@HõOQÍ J#∞ÉèíqOK«∞. g~°O^Œ~°∂ <åKÕ`« Wk=~°̂H K«OѨ|_®¤~°∞.
h=Ù ˆH=ÅO xq∞`«Î =∂„`«∞_»∞QÍ =ÙO_»∞. (xq∞`«Î=∂„`«O Éèí= ã¨=º™êz<£)
Jx D q^èŒOQÍ K≥Ñ≤Ê, z=iH˜ `«# Ü«∞^ä•Ñ¨Ó~°fi ™œ=∞º~°∂áêxfl á⁄O^•_»∞.
12. ÉèHí Î̃ Ü≥∂QÆO
D J^蕺ܫ∞OÖ’ ÉèíHÎ̃ ÅHõΔ}ÏÅ∞, Éèí‰õΩÎx ÅHõΔ}ÏÅ∞ Hõ$+¨μ‚_»∞ q=iOKå_»∞.
WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ Hõ$+¨μ‚_»∞ XH˘¯Hõ¯™êi ã¨QÆ∞}Àáêã¨# B`«¯ $ëêì ºxfl, =∞~˘H˘¯Hõ¯™êi
x~°∞æ}Àáêã¨# B`«Î=∂ºxfl É’kèã¨∂Î =KåÛ_»∞. JO^Œ∞KÕ`« J~°∞˚#∞_çH˜ ã¨QÆ∞}, x~°∞æ}
Láêã¨#ÅÖ’ Uk Q˘Ñ¨Ê^À J#fl ã¨Oâ◊Ü«∞O HõeyOk. Hõ$+¨μ‚_çx P q+¨Ü«∞"Õ∞ J_çQÍ_»∞.
 324 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Hõ$+¨μ‚_»∞ P Ô~O_»∞ q^è•Å Láêã¨<å=∂~åæÅ∂ Q˘Ñ¨Ê"Õ #O\Ï_»∞. Z=~°∞ U q^èŒOQÍ
Láêã≤Oz#ѨÊ\˜H˜ `«∞^Œ‰õΩ `«#<Õ KÕ~°∞`«∞<åfl~°x Hõ$+¨μ‚_»∞ JO\Ï~°∞.
''J~Ú`Õ, ã¨QÆ∞} „|Ǩϟ‡áêã¨# HõO>Ë x~°∞æ} „|Ǩϟ‡áêã¨# Hõ+ì̈`«~°O, H˜¡+ì̈`«~°O.
J=ºHõÎ"≥∞ÿ# Ѩ~°„|Ǩχ=∞O^Œ∞ Pã¨HÎ̃ HõÅ =∞#ã¨∞û HõÅ"åi ™ê^èŒ# Hõ+¨ì`«~°"≥∞ÿ#k. ZO^Œ∞HõO>Ë
x~°∞æ} „|Ǩχ=∂~°æO ^ÕǨaè=∂#O HõÅ"åiH˜ JO`« ã¨∞ÅÉèíOQÍ Ñ¨@∞ìѨ_»^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`«
Z=Ô~·`Õ ã¨~°fiHõ~°‡Å#∞ <å‰õΩ ã¨=∞iÊOz J##º"≥∞ÿ# Ü≥∂QÆO`À #<Õfl ^蕺xã¨∂Î Láêã≤™êÎ~À,
J@∞=O\˜"åix =∞$`«∞º ã¨O™ê~°™êQÆ~°O #∞Oz j„Ѷ¨∞OQÍ ã¨=Ú^Œúiã¨∞Î<åfl#∞. P q^èŒOQÍ
#<Õfl ã≤÷~°OQÍ h =∞#ã¨∞ûÖ’ xÅ∞ѨىõΩ<Õ â◊HÎ̃ ÖËHõáÈ`Õ, ZÖÏQÀ FÖÏQÆ∞ JÉèϺã¨Ü≥∂QÆOKÕ`«
P ã≤÷ux ™êkèOK«∞. P q^èŒ"≥∞ÿ# ™ê^èŒ# =Å¡ h‰õΩ ÉèíQÆ=`«Î`«Ê~°`« Åaèã¨∞ÎOk. Jk ‰õÄ_®
™ê^茺O HÍHõáÈ`Õ ÉèíQÆ=`«ûO|O^èŒ"≥∞ÿ# Hõ~°‡Å∞ KÕã¨∂Î =ÙO_®e. Jk ‰õÄ_® "≥∂HõΔ=∂~°æ"Õ∞.
Jn ™ê^茺O HÍHõáÈ`Õ ™ê^è•~°} Hõ~°‡Å<Õ "å\˜ Ѷ¨ÖÏÅ#∞ Ѩi`«ºlOz xÜ«∞q∞`« |∞kú`À
KÕã¨∂Î =ÙO_»∞.——
Z@∞=O\˜"å_»∞ `«#H˜+¨μì_À K≥|∞`«∂ ''Z=_ç =Å¡ Ö’‰õΩÅ∞ ÉèíÜ«∞O á⁄O^Œ~À,
Ö’‰õΩÅ =Å¡ Z=_»∞ ÉèíÜ«∞O á⁄O^Œ_À, Z=_»∞ ǨÏ~å¬=∞~°¬ ÉèíÜ≥∂^ÕfiQÍÅ #∞Oz q=Ú‰õΩÎ_À
J@∞=O\˜ " å_» ∞ <å‰õ Ω W+¨ μ ì _ » ∞ . JO`Õ H Í^Œ ∞ . â◊ „ `« ∞ =ÙÅÜ≥ ∞ _» , q∞„`« ∞ Å Ü≥ ∞ _» ,
=∂#==∂„`«∞ÅÜ≥∞_», j`À+¨ì ã¨∞Y^Œ∞óMÏÅ Ü≥∞_» ã¨=∞|∞kú Hõey=ÙO\Ï_À, ^ÕxѨ@¡
Pã¨HÎ̃ ÖˉõΩO_®, xO^•ã¨∞Î`«∞ŠѨ@¡ ã¨=∂#|∞kú`À =∞ø#OQÍ =ÙO\Ï_À, ^˘iH˜# ^•x`À
ã¨O`«∞+¨μì_»∞QÍ =ÙO\Ï_À J`«_»∞, xiÌ+ì̈"≥∞ÿ# x"åã¨O ÖËx"å_»∞, ã¨∞ã≤÷~°=∞u, ÉèíHÎ̃=∞O`«∞_»∞
<å H˜+¨μì_»∞—— Jx Hõ$+¨μ‚_»∞ JO\Ï_»∞.
13. ˆHΔ„`« ˆHΔ„`«[˝ qÉèÏQÆ Ü≥∂QÆO
D J^蕺ܫ∞OÖ’ J~°∞˚#∞_»∞ ˆHΔ„`«O JO>Ë Uq∞\˜, ˆHΔ„`«A˝_»∞ JO>Ë Z=~°∞, „ѨHõ$u,
ѨÙ~°∞+¨μ_»∞, *Ï˝#O, *Ë̋Ü«∞O W=hfl `≥eã≤H˘#QÀ~°∞`å_»∞.
Hõ$+¨μ‚_»∞ WÖÏ q=iOKå_»∞. ''D â◊s~°"Õ∞ ˆHΔ„`«O, ^•xfl, `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ"å_Õ ˆHΔ„`«A˝_»∞.
Jxfl ˆHΔ„`åÅÖ’#∞ LO_Õ ˆHΔ„`«A˝_»#∞ <Õ<Õ. D ˆHΔ„`« ˆHΔ„`«A˝Å#∞ QÆ∞iOz `≥eÜ«∞*ˇ¿ÑÊ
*Ï˝#"Õ∞ x["≥∞ÿ# *Ï˝#O.
Ѩ$^ä•fi ºÑ¨¿ãÎ*’"åÜ«Ú~åHÍâßÅ∞ J#|_Õ Ñ¨OK« =∞ǨÉèí∂`åÅ∞, JǨÏOHÍ~°O, |∞kú,
„ѨHõ$u, ѨOK«*Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞, ѨOK«Hõˆ~‡O„kÜ«∂Å∞, =∞#ã¨∞û J#|_Õ Ñ¨^ŒH˘O_»∞
WO„kÜ«∂Å∞, â◊|Ì, ~°∂Ѩ, ã¨Ê~°≈, ~°ã¨ QÆO^è•Å<Õ J~Ú^Œ∞ WO„kÜ«∞ q+¨Ü«∂Å∞, WK«Ûù,
^Õfi+¨O, ã¨∞YO, ^Œ∞óYO, Z~°∞Hõ, ^è≥·~°ºO, Wg, g\˜ qHÍ~åÅ∞ Hõeã≤ ˆHΔ„`«O U~°Ê_»∞`«∞Ok.
J=∂x`«fiO ((™Èfi`«¯~°¬ÖˉõΩO_® LO_»_»O), J^ŒOaè`«fiO (^ŒOÉèíO ÖˉõΩO_»_»O),
JÇ≤ÏOã¨, HõΔ=∂QÆ∞}O, P~°˚=O (|∞∞AQÍq∞`«fiO), PKå~°∞ºÅ#∞ ¿ãqOK«_»O, â◊√z`«fiO,
 325 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ÃãÂ÷~°ºO, =∞<À x„QÆǨÏO, „áêѨOzHõ q+¨Ü«∂ŠѨ@¡ "≥·~åQƺO, J#ǨÏOHÍ~°O, [#‡,
=∞$`«∞º, [~å, "åºkè =Å¡ HõeˆQ ^Œ∞óMÏxfl QÆ∞iOz x`«ºO ÉèÏqã¨∂Î LO_»HõáÈ=_»O,
ÉèÏ~åºÑ¨Ù„`«∞Å∞, QÆ$Ǩ^Œ∞ŠѨ@¡ J<åã¨H˜Î, WëêìxëêìÅ∞ ã¨OÉèíqOz#ѨC_»∞ ã¨=∞z`«ÎO`À
ã‘fiHõiOK«_»O, <å Ü«∞O^Œ∞ (ÉèíQÆ=O`«∞x Ѩ@¡) UHÍ„QÆ ÉèíH˜Î, qqHõÎ „Ѩ^Õâ◊OÖ’ x"åã¨O,
[# ™êOQÆ`«ºO Ѩ@¡ Pã¨HÎ̃ ÖËHõáÈ=_»O, x`«ºO P^蕺u‡Hõ *Ï˝#x+ª̈, `«`«fi*Ï˝<åã¨HÎ̃ W=hfl
Hõeã≤ *Ï˝#O J#|_»`å~Ú. g\˜H˜ q~°∞^Œú"≥∞ÿ#^ŒO`å J*Ï˝#O.
WHõ *Ë̋Ü«∞O JO>Ë? ã¨~°fi„`« "åºÑ≤Oz# KÕ`«∞Å∞, HÍà◊√¡, Hõà◊√¡, K≥=ÙÅ∞, `«ÅÅ∞,
=ÚMÏÅ∞ Hõey ã¨=∞ãÎ̈ „ѨѨOKåxfl P=iOK«∞‰õΩx L#fl Ѩ~°„|Ǩχ"Õ∞ *Ë̋Ü«∞O.
„ѨHõ$u, ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ Pk ÖËxq. ã¨=∞ãÎ̈"≥∞ÿ# =∞<ÀqHÍ~åÅ∞, ã¨`«fi ~°[ ãÎ̈"≥∂QÆ∞}ÏÅ∞
Jhfl „ѨHõ$u =Å¡ Hõey#\ì̃q. „ѨHõ$uÖ’ =Ù#fl ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ „ѨHõ$u =Å¡ Hõey# QÆ∞}ÏÅ#∞
J#∞Éèíqã¨∞Î<åfl_»∞. „uQÆ∞}ÏÅ∞ J<ÕHõq^è•Å∞QÍ HõeÜ«∞_»O =Å¡<Õ r=ÙxH˜ L`«Î=∞ [#‡,
hK«[#‡ HõÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. J~Ú`Õ Ñ¨Ù~°∞+¨μ_»∞ â◊s~°OÖ’ =Ù<åfl, `å#∞ â◊s~°O HõO>Ë "Õ~°∞
Jx, ™êHΔ̃=∂„`«∞_»#x `≥Å∞ã¨∞HÀQÍ<Õ J`«_»∞ [#‡~°Ç≤Ï`«∞_≥· =ÚHÎ̃ á⁄O^Œ∞`«∞<åfl_»∞.
14. QÆ∞}„`Ü
« ∞« qÉèÏQÆÜ∂≥ QÆO
™êOYº^Œ~°≈#O „ѨHÍ~°O „ѨHõ$u, ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ =¸Å`«`åfiÅ∞. „ѨHõ$u ã¨`«fi~°[ãÎ̈"≥∂
QÆ∞}ÏÅ`À ‰õÄ_ç#\ì̃k. D QÆ∞}ÏÅÖ’ Uk `«#Ö’ Z‰õΩ¯=QÍ LO>Ë P q^èŒOQÍ r=Ù_»∞
„Ѩ=iΙêÎ_»∞.
ã¨`«fi~°[ãÎ̈"≥∂QÆ∞}ÏÅ∞ r"å`«‡#∞ ^ÕǨxH˜ |OkèOz =ÙOK«∞`«∞<åfl~Ú. ã¨`«fiQÆ∞}O
x~°‡Å"≥∞ÿ#k. „ѨHÍâ◊Hõ"≥∞ÿ#k, J<å=∞Ü«∞"≥∞ÿ#k. Jk ã¨∞MÏã¨HÎ̃`À#∞, *Ï˝<åã¨HÎ̃`À#∞ r=Ù_çx
|OkèOz =ÙOK«∞`«∞#flk.
~°*’QÆ∞}O ~åQÍ`«‡Hõ"≥∞ÿ#k. `«$ëê‚HÍ~°Hõ"≥∞ÿ#k. Jk Hõ~°‡Ñ¶¨ÖÏŠѨ@¡ Pã¨HÎ̃ HõÅQÆ*Ëã≤
^•x`À r=Ù_çx |Okèã¨∞ÎOk. WHõ `«"≥∂QÆ∞}O J*Ï˝#[#º"≥∞ÿ, ã¨=∞ãÎ̈ „áê}∞ʼnõΩ "≥∂ǨÏO
HõÅQÆ*Ëã¨∞ÎOk† „Ѩ=∞`«Î`«, JÅã¨`«fiO, x„^Œ "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜KÕ`« r=Ù_çx |Okèã¨∞ÎOk.
g\˜Ö’ ã¨`«fiQÆ∞}O „Ѩ=~°ú=∂#=∞=Ù`«∞O_»QÍ =∞~°}˜Oz#"å_»∞ L`«Î=∞Ö’HÍÅ#∞
á⁄O^Œ∞`å_»∞. ~°*’QÆ∞}O „Ѩ=$^ŒúO J=Ù`«∞O_»QÍ =∞~°}˜Oz#"å_»∞ Hõ~å‡ã¨‰õΩÎÖˇ·#"åi
WO@ [x‡™êÎ_»∞. `«"≥∂QÆ∞}O Jaè=$kú J=Ù`«∞O_»QÍ =∞~°}˜Oz#"å_»∞ J*Ï˝#∞Å,
áê=∞~°∞Å QÆ~åƒù# [x‡™êÎ_»∞.
Z=_≥·`Õ ##∞fl ÉèíH˜Î`À ¿ãq™êÎ_À "å_»∞ D „uQÆ∞}ÏʼnõΩ Jf`«∞_≥·# „|ÃǷχHõºO
á⁄O^Œ_®xH˜ ã¨=∞~°∞÷_»=Ù`å_»x Hõ$+¨μ‚_»∞ J~°∞˚#∞_çH˜ LѨ^ÕtOKå_»∞.
15. ѨÙ~°∞ëÈ`«=Î ∞ á„ êÑ≤Î Ü≥∂QÆO
™êOYº^Œ~°≈#O xsâ◊fi~°O. „ѨHõ$u, ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ Wq J<åkQÍ, Z=i „Ѩ"Õ∞Ü«∞O
ÖˉõΩO_® L#fl ã¨fi`«O„`« =¸Å`«`åfiÅ∞. HÍQÍ ÉèíQÆ=næ`« ¿ãâ◊fi~° ™êOMϺxfl É’kèã¨∞Î#flk.
 326 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ѨÙ~°∞+¨μÅO^ŒiH˜ „ѨÉ∞íè "≥#· ѨÙ~°∞ëÈ`«=Î Ú_çx Jk „Ѩuáêkã¨∞#Î flk. J`«_Õ ã¨$+≤Hì ~õ .ΰ J@∞=O\˜
ѨÙ~°∞ëÈ`«Î=Ú_çx á⁄O^Œ_®xH˜ =∂~åæxfl LѨ^Õtã¨∞ÎOk Hõ#∞Hõ D J^蕺ܫ∞O ѨÙ~°∞ëÈ`«Î=∞
„áêÑ≤ÎÜ≥∂QÆO.
WO^Œ∞Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜ â’¡HõO „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#k.
T~°Ìfi =¸Å =∞^èŒâß≈Y
=∞â◊fi`«÷O „áêǨï ~°=ºÜ«∞O
Kè«O^•Oã≤ Ü«∞#ºÑ¨~å‚x
Ü«∞ãÎ̈"Õ^Œ ã¨"Õ^Œq`ü (11–16)
"Õ^•Å∞ ^ÕxH˜ P‰õΩÅ∞QÍ L<åflÜ≥∂ P ã¨O™ê~°O J<Õ Jâ◊fi`«÷ =$HΔÍxH˜ ÃÑ·#"Õà◊√¡,
H˜O^Œ âßYÅ∞ HõÅ=Ù. Jk <åâ◊O ÖËxk (HÍx *Ï˝#„áêÑ≤Î`À #tã¨∞ÎOk). ^•xfl
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl"å~°∞ "Õ^•~°÷O Ziy#"å~°∞ J=Ù`«∞<åfl~°∞.
Ѩ~°=∂`«‡ #∞OKÕ ã¨=∞ã¨Î [QÆ`«∞Î Pq~°ƒùqOzOk. JO^Œ∞KÕ`« ^•x "Õà◊√¡ ÃÑ·#
[QÆ`«∞ΉõΩ Jf`«OQÍ L<åfl~Ú. Jk H˜OkH˜ ã¨O™ê~° („ѨѨOK«) ~°∂ѨOQÍ qãÎ̈iOzOk.
JO>Ë D ã¨=∞ã¨Î [QÆ`«∞ΉõΩ P^è•~°O ÃÑ·# (Jf`«OQÍ) L#fl Ѩ~°=∂`«‡, D =$HΔÍxH˜
Pk=∞^蕺O`åÅ∞ ÖË#>Ëì Hõ#|_»∞`«∞#flk. P q^èŒOQÍ ^Œ$_»"≥∞ÿ# "Õà◊√§ QÆÅ D ã¨O™ê~°=∞<Õ
Jâ◊fi`«÷=$HΔÍxfl ^Œ$_è»"≥∞ÿ# Jã¨OQÆO, ÖË^• J<åã¨HÎ̃ ("≥·~åQƺO) J<Õ â◊GO KÕ`« KèÕkOKåe.
P Ñ≤^ŒÑ¨ U ™ê÷#OÖ’ „Ѩ"ÕtOz#"å~°∞ D [QÆ`«∞ÎÖ’H˜ uiy~å~À, Z=x #∞Oz
ѨÙ~å`«#"≥∞ÿ# D ã¨O™ê~° =$HõΔO ã¨~°fi„`« "åºÑ≤OzO^À, P ѨÙ~°∞ëÈ`«Î=Ú_ç<Õ <Õ#∞
â◊~°}∞á⁄O^Œ∞`«∞<åfl#∞ J<Õ ÉèÏ=O`À P ѨÙ~°∞ëÈ`«Î=∞ Ѩ^•xfl J<Õfi+≤OKåe.
# `«^•ƒùã¨Ü«∞`Õ ã¨∂~Àº
# â◊âßOHÀ # áê=Hõó
Ü«∞^Œæ`åfi # x=~°Î<ÕÎ
`«^•Ì=∞ Ѩ~°=∞O =∞=∞ (15–6)
'P Ѩ~°=∂`«‡ ™ê÷<åxfl ã¨∂~°∞º_»∞, K«O„^Œ∞_»∞, Jyfl „ѨHÍtOѨ*ËÜ«∞*ÏÅ~°∞. ^Õxfl
á⁄Ok`Õ =∞#∞AÅ∞ uiy D ã¨O™ê~° [QÆ`«∞ΉõΩ uiy~å~À J^Õ <å Ѩ~°=∞^è•=∞"≥∞ÿ
L#flk.
D â’¡HõO Hõ~îÀѨx+¨`«∞ÎÅÖ’x ''# `«„`« ã¨∂~ÀºÉèÏu # K«O„^Œ `å~°HõO...—— J<Õ
=∞O„`åxfl áÈe =Ù#flk.
 327 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
16. ^≥"· åã¨∞~° ã¨OѨkfiÉèÏQÆ Ü≥∂QÆO
D J^蕺ܫ∞OÖ’ ÉèíQÆ=O`«∞x á⁄O^Œ_®xH˜ `À_»Ê_Õ ^≥·=QÆ∞}ÏÅ∞ Z@∞=O\˜"À,
ÉèíQÆ=O`«∞x ^Œ∂~°O KÕ¿ã Jã¨∞~° ÅHõΔ}ÏÅ∞ Z@∞=O\˜"À, Z\˜ì ã¨Å¡HõΔ}ÏÅ∞ HõÅ"å_»∞
`«##∞ á⁄O^Œ∞`å_À, U ^Œ∞~°¡HõΔ}ÏÅ∞ HõÅ"å_»∞ `«##∞ á⁄O^Œ*ÏÅ_À Hõ$+¨μ‚_»∞ q=iOKå_»∞.
JO^Œ∞KÕ`« ^≥·gQÆ∞}ÏÅ#∞ ™ê^èŒ# KÕÜ«∂e. Pã¨∞s QÆ∞}ÏÅ#∞ `«ºlOKåe.
"≥Ú^Œ@QÍ Hõ$+¨μ‚_»∞ ¿Ñ~˘¯#fl ^≥·gQÆ∞}O JÉèíÜ«∞O. JO>Ë ÉèíÜ«∞~åÇ≤Ï`«ºO. ÉèíÜ«∞O
– Jk ^ÕxѨ@¡<≥·<å 㨈~, Jxfl J#~å÷ʼnõΩ =¸ÅO. ÉèíÜ«∂xfl [~ÚOz# =∂#=Ù_»∞
Jxfl\˜x [~ÚOz#>Ë.ì
P Ñ≤^ŒÑ¨ z`«Î<≥·~°‡ÅºO, *Ï˝#OÖ’#∂, Ü≥∂QÆOÖ’#∞ ã¨∞ã≤÷~°`«fiO, ^•#O, WO„kÜ«∞
x„QÆǨÏO, Ü«∞[˝O (JO>Ë q^èŒ∞ºHõÎ Hõ~°‡Å∞ KÕÜ«∞_»O), âߢ™êÎÅ J^茺ܫ∞#O, `«Ñ¨ã¨∞û,
|∞∞A=~°Î#O, JÇ≤ÏOã¨, ã¨`«ºO, „HÀ^èŒ~åÇ≤Ï`«ºO, `åºQÆ|∞kú, âßO`«QÆ∞}O, W`«~°∞Å QÆ∞iOz
K≥_∞» =∂@Å∞ ѨÅHõHáõ È=_»O, ã¨~fi° „áê}∞ŠѨ@¡ ^ŒÜ∂« ã¨fiÉèÏ=O, q+¨Ü∂« ã¨HÎ̃ q_çzÃÑ@ì_O» ,
`Õ*’QÆ∞}O, HõΔ=∂QÆ∞}O, ^è≥·~°ºO, ÉÏǨºO`«~° â◊√z`«fiO, „^ÀǨÏzO`«# ÖˉõΩO_»_»O,
™êfiuâ◊Ü«∞~åÇ≤Ï`«ºO – W=hfl ^≥·gQÆ∞} ã¨OѨ^Œ. Wq Hõey#"å~°∞ ÉèíQÆ=O`«∞xH˜ „Ñ‘uáê„`«∞Öˇ·
L`«Î=∞ Ö’HÍÅ∞ á⁄O^Œ∞`å~°∞.
WHõ ^•OaèHõ ã¨fiÉèÏ=O, ^Œ~°ÊO, q∞ug∞i# ™êfiaè=∂#O, „HÀ^èŒO, áê~°∞+¨ºO,
J*Ï˝#O – W=hfl Pã¨∞s ^Œ∞~°∞æ}ÏÅ∞. Wq HõÅ"å~°∞ hK«[#‡Å∞ á⁄O^Œ∞`å~°∞.
17. â„ ^◊ •ú`„ Ü
« ∞« qÉèÏQÆÜ∂≥ QÆO
„â◊^Œú JO>Ë qâßfiã¨O, |Å"≥∞ÿ# Jaèx"Õâ◊O. Wk =¸_»∞ ~°HÍÅ∞, Jq ™êufiHõ,
~å[ã≤Hõ, `å=∞ã≤Hõ „â◊^ŒúÅ∞. U „â◊^Œú HõÅ"å_çH˜ U ÅHõΔ}ÏÅ∞O\ÏÜ≥∂ D J^蕺ܫ∞OÖ’
q=iOKå_»∞ Hõ$+¨μ‚_»∞.
„â◊^Œú, qâßfiã¨O J<Õk =∂#=Ùx ã¨fiÉèÏ"åxfl|\ì̃, ã¨O™ê¯~åxfl|\ì̃, JO`«ó Hõ~°}Ïxfl
|\ì̃ HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. ™êufiHõ „â◊^HúŒ Åõ "å_»∞ ^Õ=`«Å#∞, ~å[㨠„â◊^úŒ HõÅ"å_»∞ Ü«∞HõΔ ~åHõãΔ ∞¨ Å#∞,
`å=∞㨠„â◊^ŒúHõÅ"å_»∞ Éèí∂`«„¿Ñ`åÅ#∞ ѨÓl™êÎ~°∞.
w`«Ö’ D „uq^èŒ qÉèÏQÍxfl KåÖÏ"å\˜H˜ =iÎOѨ*Ëâß~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ – PǨ~°O
=¸_»∞ q^è•Å∞ : PÜ«Ú~å~ÀQͺÅ#∞, âßs~°Hõ, =∂#ã≤Hõ |ÖÏxfl, ã¨∞MÏxfl, LÖÏ¡™êxfl
ÃÑOá⁄OkOKÕq, ~°∞zHõ~°O, ã≤flQÆúO, ã≤÷~°OQÍ LO_Õq. ǨÏ$^Œº"≥∞ÿ#q J~Ú# Ѩ^•~å÷Å∞
™êuÎ fiHÍǨ~°O.
KÕ^Œ∞QÍ, ѨÙÅ¡QÍ, LѨÊQÍ, HÍ~°OQÍ =∞s "Õ_çQÍ, ™ê~°Ç‘Ï#OQÍ, ^•Ç¨ÏHÍ~°HõOQÍ
^Œ∞óYO, ÉÏ^èŒ, ~ÀQÆO HõÅQÆ*Ë¿ã@∞ìQÍ LO_Õq ~å[™êǨ~°O.
 328 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
WHõ ÉÏQÍ K«ÖÏ¡iáÈ~Ú#, ~°ã¨Ç‘Ï#OQÍ, ^Œ∞~åfiã¨#`À ‰õÄ_ç „H˜O^Œ\ ˜ ~ÀA#
=O_ç#\˜ìk, LzÛ+¨ì"≥∞ÿ#k, J"Õ∞^茺"≥∞ÿ#k J~Ú#\˜ì PǨ~°O `«"≥∂QÆ∞}O HõÅ"åiH˜
W+¨ì"≥∞ÿ#k.
WÖψQ Ü«∞[˝O =¸_»∞ q^è•Å∞ : Ѷ¨ÖÏ¿ÑHõΔ ÖËxk, qkèã¨=∞‡`«"≥∞ÿ#k, UHÍ„QÆ
=∞#ã¨∞û`À KÕ¿ãk ™êufiHõÜ«∞[˝O. Ѷ¨ÖÏ¿ÑHõΔ`À KÕ¿ãk, _»OÉèÏKå~°OQÍ KÕ¿ãk ~å[ã¨Ü«∞[˝O.
=∞O„`«Ç‘Ï#O, ^ŒHΔ̃}Ç‘Ï#O, „â◊^•úÇ‘Ï#O J~Ú#k `«=∞㨠ܫ∞[˝O.
`«Ñ¨ã¨∞û =¸_»∞ q^è•Å∞ : ^Õ=`«Å#∞, kfiAÅ#∞, QÆ∞~°∞=ÙÅ#∞, =∞Ǩ`«∞‡Å#∞
ѨÓlOK«_»O, â◊√z`«fi, |∞∞A`«fiO, „|ǨχK«~°ºO, JÇ≤ÏOã¨, âßs~°Hõ `«Ñ¨ã¨∞û. W`«~°∞ʼnõΩ
ÉÏ^èŒ HõeyOK«xk, ã¨`«º"≥∞ÿ#k. „Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ#k J~Ú# ѨÅ∞‰õΩÅ∞ ѨÅHõ_»O, Ѩq„`« „QÆO^ä•Å#∞
J^茺ܫ∞#O KÕÜ«∞_»O Wq "åzHõ `«Ñ¨ã¨∞û. „Ѩã¨#fl =∞#㨯`«, ™œ=∞º`«fiO, =∞ø#O,
=∞<Àx„QÆǨÏO, Ѩiâ◊√^•úÖ’K«#Å∞ KÕÜ«∞_»O =∂#ã≤Hõ `«Ñ¨ã¨∞û. D =¸_»∞q^è•Å `«Ñ¨ã¨∞ûÅ#∞
™êufiHõ `«Ñ¨ã¨∞û JO\Ï~°∞.
W`«~°∞Å "≥∞ѨCHÀã¨O _»OÉÏKå~°OQÍ KÕ¿ãk ~å[㨠`«Ñ¨ã¨∞û. =¸~°öѨ٠Ѩ@∞ì^ŒÅ`À
â◊s~åxfl Ñ‘_çã¨∂Î KÕ¿ãk, W`«~°∞Å#∞ <åâ◊#O KÕÜ«∞_®xH˜ L^ÕÌtOz KÕ¿ãk `å=∞㨠`«Ñ¨ã¨∞û.
^Õâ◊HÍÅ áê„`«Å Bz`«ºO `≥eã≤ x[OQÍ J=ã¨~°O HõÅ"åxH˜ KÕ¿ãk ™êufiHõ^•#O.
„ѨuѶ¨ÅO PtOz KÕ¿ãk, Jx+ì̈OQÍ KÕ¿ãk ~å[ã¨^•#O. ^Õâ◊ HÍÅ áê„`Òz`«ºO ÖˉõΩO_®
KÕ¿ãk, J==∂# ѨÓ~°fiHõOQÍ KÕ¿ãk `å=∞ã¨^•#O.
18. "≥∂HõΔ ã¨<åºã¨ Ü≥∂QÆO
Wk ÉèíQÆ=næ`«Ö’ PYi J^蕺ܫ∞O. "≥Ú`«ÎO w`å™ê~°=∞O`å WO^Œ∞Ö’ xHΔ̃ÑÎ̈"≥∞ÿ
L#fl^Œx, WO`«=~°‰õΩ Hõ$+¨μ‚_»∞ J~°∞˚#∞_çH˜ K≥Ñ≤Ê#^ŒO`å ã¨O„QÆǨÏOQÍ WO^Œ∞Ö’
á⁄O^Œ∞Ѩ~°K«|_çO^Œx qA˝Å∞ JO\Ï~°∞.
D J^蕺ܫ∂xH˜ "≥∂HõΔ ã¨<åºã¨Ü≥∂QÆO J<Õ ¿Ñ~°∞ ZÖÏ =zÛOk? ѨÅ∞=Ù~°∞
ѨÅ∞~°HÍÅ J~å÷Å∞ K≥áêÊ~°∞. HÍx, "≥∂HõΔO H˘~°ÔH·# – "≥∂HΔÍxfl „Ѩ™êkOKÕ – ã¨<庙êxfl
(Hõ~‡° ѶŨ `åºQÍxfl) É’kèOKÕk Hõ#∞Hõ "≥∂HõΔ ã¨<åºã¨Ü∂≥ QÆO J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛ#@∞ìQÍ ÉèÏqOK«_O»
ã¨=Úz`«OQÍ LO@∞Ok. ("≥∂HõΔO JO>Ë [##=∞~°} K«„HõO#∞Oz q=ÚHÎ̃, ÔH·=źã≤kú).
J~°∞˚#∞_çH˜ XHõ ã¨O^ÕǨÏO HõeyOk. ã¨<åºã¨O JO>Ë Uq∞\˜? `åºQÆO JO>Ë
Uq∞\˜? "å\˜x QÆ∞iOz q_çq_çQÍ `≥Å∞ã¨∞HÀQÀ~°∞`«∞<åfl#∞ Jx Hõ$+¨μ‚_çx HÀ~å_»∞.
Hõ$+¨μ‚x ã¨=∂^è•#O :
HÍ=∞ºHõ~°‡Å#∞, JO>Ë HÀiHõÅ`À ‰õÄ_ç# Hõ~°‡Å#∞ =^Œe"ÕÜ«∞_»"Õ∞ ã¨<åºã¨O Jx,
JÖÏHÍHõ =∂=¸Å∞QÍ Jxfl Hõ~°‡Å#∞ KÕã¨∂Î<Õ "å\˜ Ѷ¨ÖÏÅ#∞ =∂„`«O =keÃÑ@ì_»"Õ∞
 329 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`åºQÆO Jx JO\Ï~°∞. U Hõ~°‡Å<≥·<å =keÃÑ@ì=K«∞ÛQÍx Ü«∞[˝O, ^•#O, `«Ñ¨ã¨∞û J<Õ
Hõ~°‡Å∞ =∂„`«O =^ŒeÃÑ@ì^Œy#q HÍ=Ù. ZO^Œ∞HõO>Ë Jq =∞h+¨μÖˇ·#"åiH˜ =∞<À<≥·~°‡ÖϺxfl
KÕ‰õÄ~°ÛQÆey#\ì̃q. "å\˜x ‰õÄ_® Ѷ¨ÖÏã¨HÎ̃x Ѩi`«ºlOz =∂„`«"Õ∞ KÕÜ«∞=Åã≤ =ÙO@∞Ok.
âßG xÜ«∞`«"≥∞ÿ# Hõ~°‡Å#∞ =^Œe"ÕÜ«∞_»O =∞OzkHÍ^Œ∞. J*Ï˝#OKÕ`« Z=Ô~·<å
JÖÏ q_çzÃÑ_ç`Õ Jk `å=∞ã¨`åºQÆO J=Ù`«∞Ok. JÖψQ Z=Ô~·<å HÍÜ«∞Hõ+ì̈O F~°∞ÛHÀÖËHõ
âßG xiÌ+"ì̈ ∞≥ #ÿ Hõ~‡° Å#∞ `«ºl¿ãÎ Jk ~å[ã¨`åºQÆO J=Ù`«∞Ok. WHõ q^è∞Œ ºHõ"Î ∞≥ #ÿ Hõ~‡° Åxfl\˜x
Ѷ¨ÖÏ¿ÑHõΔ ÖˉõΩO_® xëê¯=∞OQÍ, xã¨ûOQÆOQÍ KÕã≤#@ì~Ú`Õ, P q^èŒ"≥∞ÿ# Hõ~°‡Ñ¶¨Å`åºQÆO
™êufiHõ`åºQÆO J#|_»∞`«∞Ok.
#Ç≤Ï ^ÕǨÏÉèí$`åâ◊HõºO
`«º‰õΩÎO Hõ~å‡}º=âı+¨`«ó
Ü«∞ã¨∞Î Hõ~°‡Ñ¶¨Å `åºw
㨠`åºw `«ºaènÜ è ∞« `Õ (18–11)
^ÕÇ≤Ï J~Ú#"å_çH˜ Hõ~°‡Å#∞ ѨÓiÎQÍ q_çzÃÑ@ì_»O J<Õk ™ê^茺OHÍx Ѩx.
JO^Œ ∞ KÕ ` « q_ç z ÃÑ@ì = Åã≤ O k Hõ ~ ° ‡ Å#∞ HÍ^Œ ∞ , "å\˜ Ѷ ¨ Ö ÏÅ#∞, Hõ ~ ° ‡ Ѷ ¨ Ö Ïxfl
q_çzÃÑ\ì̃#"å_Õ `åºy J#|_»`å_»∞.
D J^è • ºÜ« ∞ OÖ’ ‰õ Ä _® 㨠` « fi ~° [ 㨠Π" ≥ ∂ QÆ ∞ }qÉè í [ # =∞iH˘xflO\˜ H ˜
J#fi~ÚOK« | _ç O k. *Ï˝ # O, Hõ ~ ° ‡ , Hõ ~ ° Î , |∞kú , ^è ≥ · ~ ° º O, 㨠∞ YO – W=hfl
ã¨`«fi~°[ãÎ̈"≥∂QÆ∞}ÏʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ „uq^èŒOQÍ =ÙO\ÏÜ«∞x ã¨q=~°OQÍ Hõ$+¨μ‚_»∞ "å\˜x
=i‚™êÎ_»∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ – ã¨~°fi„áê}∞ÅÖ’x P`«‡ XHõ>Ë#x, Jk J=ºÜ«∞=∞x U *Ï˝#O
KÕ`« =∂#=Ù_»∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∞<åfl_À Jk ™êufiHõ*Ï˝#O. Jxfl „áê}∞ÅÖ’#∞ J<ÕHõ
~° ∂ áêÅ`À, J<Õ H õ Éè Ï "åÅ`À =ÙO_Õ r"å`« ‡ Å#∞ "Õ ˆ ~ fi~° ∞ Å∞QÍ U *Ï˝ # OKÕ ` «
`≥Å∞ã¨∞H˘O@∞<åfl_À P *Ï˝#O ~å[ã¨*Ï˝#O. JÖψQ U *Ï˝#O U^À XHõ q+¨Ü«∞O g∞^Œ<Õ
`«QÆ∞Å∞‰õΩx J^Õ ã¨~°fiã¨fiO Jx ÉèÏqOKÕ@@∞ì KÕã¨∞ÎO^À, Z\˜ì ÉèÏ=O J¿ÇÏ`«∞Hõ"≥∞ÿ,
J`åufiHõ"≥∞ÿ, JÅÊ"≥∞ÿ#kQÍ =ÙO@∞O^À Jk `å=∞ã≤Hõ*Ï˝#O.
w`«Ö’x D JOu=∂^蕺ܫ∞OÖ’ =∞~°Å =~°‚=º=ã¨÷ „Ѩã¨HÎ̃ =ã¨∞ÎOk. ''Kå`«∞~°fi~°‚ºO
=∞Ü«∂ã¨$+ì̈O, QÆ∞}Hõ~°‡ qÉèÏQÆâ◊ó—— Jx WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ Hõ$+¨μ‚_»∞ ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. ^•xfl D
J^蕺ܫ∞OÖ’ =∞iH˘O`« q=iOKå_»∞.
„ÉÏǨχ} HõΔ„uÜ«∞ qâßO â◊¥„^•}ÏOK« Ѩ~°O`«Ñ¨
Hõ~å‡}˜ „ѨqÉèíHÍÎx ã¨fiÉèÏ= „ѨÉèí"≥·~°∞æ}ÿ̌ó (18–41)
 330 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„ÉÏǨχ}, HõΔ„uÜ«∞, "≥·â◊º, â◊¥„^Œ =~å‚ʼnõΩ "åi "åi ã¨fiÉèÏ"åÅ #∞Oz ѨÙ\ì̃#
QÆ∞}ÏÅ∞ P^è•~°OQÍ "å~°∞ KÕÜ«∞=Åã≤# Hõ~°‡Å#∞ qÉèílOK«_»O [iyOk.
JO>Ë =∂#=ÙÅ QÆ∞}ÏÅ#∞ |\ì̃, Hõ~°‡Å#∞ |\ì̃ "å~°∞ U =~å‚ʼnõΩ K≥Ok#"å~À
x~°‚~ÚOK«|_çO^Œ#fl=∂@. P ã¨∂„`«OÖ’x L^ÕÌâ◊O =∞Oz^Õ HÍ=K«∞ÛQÍx, ã¨~°fi™ê^è•~°}OQÍ
=∂#=ÙÅÖ’ ã¨`fi« ~°[ãÎ̈"∂≥ QÆ∞}ÏÅ∞ HõÅQÆe¿ã LO\Ï~Ú. ѨÓiÎQÍ ã¨`fi« QÆ∞} ã¨OѨ#∞flÅO@∂
ZHõ¯_® LO_»~°∞. JÖψQ ~°*’QÆ∞}∞Å∞, `«"≥∂QÆ∞}∞Öˇ·# "å~°∞. JO`ÕHÍ^Œ∞, U =ºHÎ̃Ö’ U
QÆ∞}O L#fl^Œ<Õk x~åúiOK«_»O Hõ+¨ìO, Jk ™ê^茺OHÍ^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« Pk=∞HÍÅOÖ’<Õ
=∂#=ÙÅÖ’ ã¨`«fiQÆ∞} ã¨OѨ#∞flÅO^Œ~°∞ „ÉÏǨχ}∞Å∞QÍ, ~°*’QÆ∞}∞ÅO^Œ~°∞ HõΔ„uÜ«ÚÅ∞QÍ,
WÖÏ q_çáÈ~Ú `«=∞ QÆ∞}ÏʼnõΩ `«y# Hõ~°‡Å#∞ KÕѨ\ ì̃ PÜ«∂ =~å‚ÅÖ’ ã≤÷~°Ñ¨_çáÈ~Ú=ÙO\Ï
~°#_»O Ѩ~°=∞ Jã¨O|^ŒúOQÍ =ÙO@∞Ok. |Ǩïâß Kåi„`«Hõ Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞OÖ’ qq^èŒ
‰õΩ@∞OÉÏÅ"å~°∞ J=ÅOaOz# =$`«∞ÎÅ#∞ |\˜ì "åi =~å‚Å∞, ‰õΩÖÏÅ∞ x~°‚~ÚOK«|_ç
=ÙO\Ï~Ú. HÍÅ„Hõ=∂# XHõ =~°‚OÖ’, XHõ ‰õΩÅOÖ’ [x‡Oz#O`« =∂„`å#<Õ =º‰õΩÎʼnõΩ
"åi Hõ~°‡Å∞ (=$`«∞ÎÅ∞, q^èŒ∞Å∞) x~°‚Ü«∞"≥∞ÿáÈ=_»O ‰õÄ_® [iyOk. JO^Œ∞KÕ`« QÆ∞}Ïxfl
|\˜ìHÍHõ, [#‡#∞ |>Ëì =~°‚O, ‰õΩÅO, =$uÎ, Hõ~°‡ Jhfl J=∞Å¡OѶ¨∞hÜ«∞OQÍ x~åú~°}
J~ÚáÈ=_»O [iyOk.
â◊"≥∂ ^Œ=∞ ãÎ̈Ѩ â∫≈K«O HΔÍOu ~å~°̊="Õ∞=K«
*Ï˝#O q*Ï˝# =∂ã≤ÎHõºO „ÉÏǨχO Hõ~°‡ ã¨fiÉèÏ=[O (18–42)
â◊=∞O (=∞<Àx„QÆǨÏO) ^Œ=∞O (WO„kÜ«∞ x„QÆǨÏO), `«Ñ¨ã¨∞û (UHÍ„QÆ"≥∞ÿ# Hõ$+≤),
â◊√z`«fiO, ã¨Ç¨Ï#O, |∞∞A=~°Î#O, âßG*Ï˝#O, J#∞Éèí= q*Ï˝#O, ^≥·= qâßfiã¨O, W=hfl
ã¨fiÉèÏ=s`åº x~°‚~ÚOK«|_ç# „ÉÏǨχ} Hõ~°‡Å∞.
Wxfl L`«Î=∞ QÆ∞}ÏÅ∂ Hõey =ÙO_»_»O J<Õ^•xfl XHõ Q˘Ñ¨Ê P^Œ~°≈=∂„`«OQÍ<Õ
ÉèÏqOKåe. HÍx W"Õg ÖËHõáÈ~Ú#ѨÊ\˜H˜, „ÉÏǨχ}‰õΩÅOÖ’ ѨÙ\˜ì#"å_»∞ „ÉÏǨχ}∞_»∞
H͉õΩO_® áÈ=_»OÖË^ÕO? ZO^Œ∞HõO>Ë [#‡#∞|>Ëì ‰õΩÅO x~°‚Ü«∞=∞=Ù`«∞#flk Hõ^•!
â∫~°ºO `Õ*’^èŒ$u~åúHõΔ ºO Ü«Ú^ÕúKå ѨºÑ¨ÖÏÜ«∞#O
^•#g∞â◊fi~°ÉèÏ=â◊Û HΔÍ„`«O Hõ~°‡ ã¨fiÉèÏ=[O (18–43)
â∫~°ºO, `Õ[ã¨∞û, ^è≥·~°ºO, Ü«Ú^ŒúOÖ’ áêiáȉõΩO_»_»O, ^•#QÆ∞}O, „ѨÉèí∞`«
<≥~°Ñ¨QÆey# â◊HÎ̃, W=hfl ã¨fiÉèÏ=[#º"≥∞ÿ# HõΔ„uÜ«∞Hõ~°‡QÍ Ñ¨iQÆ}˜OKåe.
Hõ$+≤ QÀ~°HõΔ "å}˜[ºO "≥·â◊ºO Hõ~°‡ ã¨fiÉèÏ=[O
ѨiK«~åº`«‡HõO Hõ~°‡ â◊¥„^Œ™êºÑ≤ ã¨fiÉèÏ=[O (18–44)
 331 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=º=™êÜ«∞O, QÀ ã¨O~°HõΔ}O, "å}˜[ºO J<Õq "≥·â◊√ºÅ‰õΩ ã¨fiÉèÏ=ã≤^Œú"≥∞ÿ# Hõ~°Î=ºO.
HÍQÍ Ñ¨iK«~åº`«‡Hõ"≥∞ÿ# Hõ~°‡ â◊¥„^Œ∞xH˜ ã¨fiÉèÏ= ã¨Ç¨Ï["≥∞ÿ# qkè J~Ú=Ù#flk.
"≥Ú^Œ\ ˜ =¸_»∞ =~å‚Å q^èŒ∞Å∞ 㨈~. â◊¥„^Œ∞ʼnõΩ ã¨fiÉèÏ=ã≤^ŒúOQÍ<Õ Ñ¨iK«~°º,
J„QÆ=~å‚Å ¿ã= J<Õk xiÌ+¨ì"≥∞ÿ =ÙO@∞O^Œ#_»O Jã¨O|^ŒúO, JÉèíºO`«~°Hõ~°O, YO_çOK«
^ŒyOk. Z=_çÔH·<å QÆ`«ºO`«~°O ÖËHõáÈ`Õ `«Ñ¨Ê áÈ~ÚáÈ~Ú =∞~˘HõiH˜ ¿ã= KÕã¨∂Î „|`«HÍÅ<Õ
ã¨fiÉèÏ=O ѨÙ@∞ìHõ`À<Õ HõÅ∞QÆ∞`«∞O^•? JkèHõ ã¨OMϺHõ „Ѩ[Å#∞ `«=∞ ÉÏxã¨Å∞QÍ KÕã¨∞‰õΩ#fl
J„QÆ =~å‚ʼnõΩ ã≤^•úO`«Ñ¨~°"≥∞ÿ# ã¨=∞~°÷#QÍ (Justification) D "å^ŒO LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞Ok.
JO`ÕHÍ^Œ∞. Jã¨Å∞ ÉèíQÆ=næ`« „Ѩuáêkã¨∞Î#fl Hõ~°‡ ã≤^•úO`«"Õ∞ "≥Ú`«ÎOQÍ,
ã¨=¸ÅOQÍ u~°ã¨¯iOK«^ŒyOk. XHõ_»∞ `«‰õΩ¯= ‰õΩÅOÖ’ ѨÙ\ì̃ HõëêìÅ∞ J#∞Éèíqã¨∞Î<åfl_»O>Ë
^•xH˜ HÍ~°}O ѨÓ~°fi[#‡Ö’ "å_»∞ áêáêÅ∞ KÕã≤ =ÙO\Ï_»x, JO^Œ∞ˆH D [#‡Ö’
hK«‰õΩÅOÖ’ ѨÙ\˜ì HõëêìÅ∞ J#∞Éèíqã¨∞Î<åfl_»x Hõ~°‡ ã≤^•úO`«O K≥|∞`«∞Ok. Wk Jq∞`«
^•~°∞}"≥∞ÿ# ã≤^•úO`«O. D HÍÅOÖ’<Õ HÍ^Œ∞ U HÍÅOÖ’<≥·<å. Jk ã¨OѶ¨∞OÖ’ ÃÑ·
=~åæÅ"å~°∞ `«=∞ PkèѨ`åºxfl ã¨∞ã≤÷~°Ñ¨~°K«∞H˘#_®xH˜, „H˜Ok =~åæÅ#∞ =∞ÉèíºÑ¨ÙzÛ
J}QÆ„^˘H˜¯ =ÙOK«_®xH˜ HõeÊOz# ÉèÏ="Õ∞ `«Ñ¨Ê =∞~˘Hõ\ ˜ HÍÉ’^Œ∞. nxfl ѨÓiÎQÍ
u~°ã¨¯iOK«=Åã≤O^Õ. `«∞OQÆÖ’ `˘Hõ¯=Åã≤O^Õ.
''„Ѩu"å_»∞ `«#‰õΩ xˆ~ÌtOz# ^èŒ~å‡xfl PK«iOKåe. KåÖÏ ÉÏQÍ PK«iOz#
Ѩ~°^èŒ~°‡O HõO>Ë XHõ =∂kiQÍ PK«iOz# ã¨fi^èŒ~°‡"Õ∞ "Õ∞Å∞. ã¨fiÉèÏ= xÜ«∞`«"≥∞ÿ# Hõ~°‡#∞
J#∞+≤ªOKÕ =∂#=ÙxH˜ Jk Z\˜ì^≥·<å㨈~, áêѨO K«∞@∞ìHÀ^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë ã¨~°fiHõ~°‡Å∞
^À+¨Éèí∂~Ú+¨ª"≥∞ÿ#"Õ. ^À+¨~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# Hõ~°‡ JO@∂ Ö’HõOÖ’ÖË^Œ∞.——.
D q^èŒOQÍ K≥|∞`«∂ Hõ$+¨μ‚_»∞ J~°∞˚#∞_çx WÖÏ ÃÇÏK«Ûi™êÎ_»∞ :
Ü«∞^ŒºÇ¨ÏOHÍ~° =∂„t`«º ã¨Ü≥∂`«ûº Wu =∞#º¿ã
q∞^ä≥·º+¨ =º=™êÜ«∞¿ãÎ „ѨHõ$u™êκO xÜ≥∂HõΔ ºu (18–59)
XHõ " Õ à ◊ h=Ù JǨ Ï OHõ i Oz Ü« Ú ^Œ ú O KÕ Ü « ∞ #x cè + ≤ ‡ OK« ∞ ‰õ Ω x ‰õ Ä ~° ∞ ÛO^•
=∞#∞‰õΩO@∞<åfl<Õ"≥∂. J^ÕO ‰õΩ^Œ~°^Œ∞. h HõΔ„uÜ«∞ ã¨fiÉèÏ="Õ∞ x#∞fl Ü«Ú^•úxH˜
ѨÙiH˘Å∞Ê`«∞Ok.
nx `«~åfi`« â’¡HõOÖ’ ‰õÄ_® Hõ$+¨μ‚_»∞ J^Õ ÃÇÏK«ÛiHõ#∞ ѨÙ#~°∞^•…\ ˜™êÎ_»∞ :
ã¨fiÉèÏ=*Ë# H“O`ÕÜ«∞ x|^Œú¿ãûº# Hõ~°‡}Ï
Hõ~°∞ÎO <ÕK«Ûùã≤ Ü«∞<À‡Ç¨ `«¯i+¨ºã¨ºâ’Ñ≤`«`ü (18–60)
U Hõ~°‡<≥·`Õ h=Ù KÕÜ«∞É’#x J*Ï˝#OKÕ`« ÉèÏqã¨∞Î<åfl"À P Hõ~°‡#∞ h ã¨fiÉèÏ=ã≤^Œú"≥∞ÿ#
Hõ~°‡KÕ`« x|^Œ∞Ì_»<≥· qkèQÍ KÕã≤ f~°∞`å=Ù.
 332 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Wk x~åâ◊, xã¨Ê $Ç¨Ï HõeyOKÕ ÉèÏ=O. x~°‚Ü«∞ ¿ãfiK«Ûù#∞ (Free will) D ÉèÏ=O
x~åHõiã¨∞Î#flk. =∂#=Ù_»∞ `«#‰õΩ [#‡ã≤^Œú"≥∞ÿ# ã¨fiÉèÏ=O #∞Oz, QÆ∞}ÏÅ #∞Oz ZѨÊ\˜H©
q=Ú‰õΩÎ_»∞ HÍÖË_»#fl ÉèÏ"åxfl D â’¡HÍÅ∞ Ѷ¨∞’+≤ã¨∞Î<åfl~Ú. JO>Ë =∂#=Ù_»∞ ZO`«
„Ѩܫ∞uflOz<å `«# ã¨fiÉèÏ"åxfl Ju„Hõq∞OK«ÖË_»#fl=∂@. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ â◊¥„^Œ∞_»∞QÍ
ѨÙ\ì̃#"å_»∞ `«# ‰õΩÖÏxH˜ ã¨Ç¨Ï[=∞x xˆ~ÌtOѨ|_ç# ¿ã"åÉèÏ"åxfl Ju„Hõq∞Oz ã¨`«fiQÆ∞}
ã¨OѨ#∞fl_»∞ HÍ"åÅx „Ѩܫ∞uflOz<å, HÍÖË_»#fl =∂@. =∞i =∞Oz Hõ~°‡Å∞ KÕã≤ =KÕÛ
[#‡ÅÖ’ L`«Î=∞ [#‡Å∞ á⁄O^Œ_»O ZÖÏ? WHõ Zxfl [#‡ ÖˇuÎ#ѨÊ\˜H© "å_ç Hõ~°‡ JO`Õ
##fl=∂@. w`åKå~°∞º_»∞ WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ J^蕺ܫ∂ÅÖ’ K≥Ñ≤Ê#^•xfl D â’¡HÍÅ`À
„`Àã≤ѨÙKåÛ_»∞. ÃÑ·QÍ Wk ã¨fi=KÀq~°∞^ŒúOQÍ Hõ#|_»∞`«∞Ok.
ZO^Œ∞HõO>Ë P `«~åfi`« XHõ â’¡HõOÖ’ Hõ$+¨μ‚_»∞ WÖÏ J<åfl_»∞ :
Wu `Õ *Ï˝# =∂MϺ`«O QÆ∞Ǩº^Œ∞æǨϺ`«~°O =∞Ü«∂
q=∞$â‹·º`«^Œâı¿+} Ü«∞^äÕK«Ûùã≤ `«^ä• ‰õΩ~°∞ (18–63)
~°Ç¨Ï™êºÅÖ’ ÔHÖÏ¡ ~°Ç¨Ï㨺"≥∞ÿ#, J`«ºO`« QÆ∞ǨϺ"≥∞ÿ# *Ï˝#O h‰õΩ É’kèOKå#∞.
nxfl ÉÏQÍ q=∞i≈OK«∞‰õΩx h‰õΩ ZÖÏ W+ì̈"≥∞ÿ`Õ JÖÏ K≥~ÚºO.
ÃÑ· â’¡HõOÖ’ Hõ$+¨μ‚_»∞ <Õ#∞ K≥Ñ≤Ê#^ŒO`å q<åfl=Ù Hõ^•? ^•xfl ÉÏQÍ `«i¯Oz,
ZÖÏ KÕ¿ãÎ ÉÏQÆ∞O@∞O^Œx h‰õΩ `À¿ãÎ JÖÏ K≥Ü«∞º=∞x J~°∞˚#∞_çH˜ ¿ãfiK«Ûù Wã¨∞Î<åfl_»∞. =∞i
WHõ¯_» J~°∞˚#∞_çH˜ ã¨Ç¨Ï[ã¨fiÉèÏ=O KÕ`« xˆ~ÌtOK«|_ç# Hõ~°‡ U=∞=Ù`«∞#flk? XHõ =ºHÎ̃H˜
J<ÕHõ =∂~åæÅ∞ Z^Œ∞@=ÙO_»QÍ U^À XHõ\ ˜ ZOK«∞‰õΩ<Õ ¿ãfiK«Û L#fl^Œ<Õ ÉèÏ=O ÃÑ·â’¡HõOÖ’
^Àº`«HõO HÍ=_»O ÖË^•? Wk WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ K≥Ñ≤Ê# ''ã¨fiÉèÏ=*Ë# H“O`ÕÜ«∞...—— W`åºk
â’¡Hõ ÉèÏ"åxH˜ "åºÑ¶¨∂`«OQÍ ÖË^•?
WOH˘Hõ â’¡HõOÖ’ K«∂_»O_ç. ÉèíQÆ=næ`«Ö’x J`«ºO`« „Ѩã≤^Œú â’¡HÍÅÖ’ W^˘Hõ\ ˜.
ÉèíH˜ÎÉèÏ"åxH˜ nxfl Ѩ~åHÍ+¨ªOQÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û.
ã¨~°fi^èŒ~å‡<£ Ѩi`«º[º =∂"Õ∞HõO â◊~°}O „=[
JǨÏO `åfi ã¨~°fiáê¿ÑÉè’º "≥∂HõΔ ~Úëêºq∞ =∂â◊√K«ó (18–66)
ã¨~°fi^èŒ~å‡Å#∞ Ѩi`«ºlOz #<Õfl (ÉèíQÆ=O`«∞_ç<Õ, Hõ$+¨μ‚_ç<Õ) â◊~°}∞á⁄O^Œ∞, <Õ#∞
x#∞fl ã¨=∞ãÎ̈ áêáêÅ #∞Oz q=Ú‰õΩÎ_çx HÍx™êÎ#∞. h"Õg∞ qKåiOK«=^Œ∞Ì.
Wk ZO`« „Ѩã≤^Œú â’¡Hõ"≥∂ JO`« ã¨fi=KÀ"åºÑ¶¨∂`«Hõ"≥∞ÿ# â’¡HõO. Hõ$+¨μ‚_»∞
w`ÀѨ<åºã¨O „áê~°OaèOz#k "≥Ú^ŒÅ∞ WѨÊ\˜ =~°‰õΩ – Hõ~°‡Ü≥∂QÆ"Õ∞ Q˘Ñ¨Êk. Hõ~°‡
KÕã≤f~åe, Hõ~å‡K«~°}O #∞Oz Z=_»∂ `«Ñ≤ÊOK«∞HÀÖË_»∞. PYiH˜ ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ ‰õÄ_®
`«Ñ≤ÊOK«∞HÀÖË_»∞. J~Ú`Õ Hõ~°‡ PK«iOz, Hõ~°‡ Ѷ¨ÖÏxfl =∂„`«O q_çzÃÑ@∞ì JO@∂
É’kèOz#"å_»ÖÏ¡ D â’¡HõOÖ’ ã¨~°fi^èŒ~å‡Å∞ (Hõ~°‡Å∞) q_çzÃÑ\˜ì #<Õfl â◊~°}∞ á⁄O^Œ∞
 333 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J#_»OÖ’ Bz`«ºO U=ÚOk? WHõ¯_çH˜ =KÕÛã¨iH˜ w`åHÍ~°∞_çH˜ Hõ~°‡Ü≥∂QÆO HõO>Ë Éèí̂HÎ
Q˘Ñ¨ÊkQÍ Hõ#|_çOk. nxfl J<Õ‰õΩÅ∞ J<ÕHõ q^è•Å∞QÍ ã¨=∞i÷™êÎ~°∞HÍx J=hfl ‰õΩO\˜
"å^•Å∞QÍ<Õ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
Hõ$+¨μ‚x w`ÀѨ^Õâ◊=∞O`å q#fl `«~åfi`« J~°∞˚#∞_»∞ –
#ëÈì "≥∂ǨÏó 㨇 $u~°¡ÉÏú `«fi„`«Ê™ê^•#‡Ü«∂K«∞º`«
ã≤÷`Àã≤‡ QÆ`« ã¨O^ÕǨÏó Hõi¿+º=K«#O `«= (18–73)
F JK«∞º`å! h J#∞„QÆǨÏO KÕ`« <å J*Ï˝#O #tOzOk. <å Hõ~°Î=º*Ï˝#O <å‰õΩ
HõeyOk. <å ã¨O^ÕǨÅhfl fiáÈÜ«∂~Ú. WHõ h P[˝#∞ <≥~°"Õ~°∞™êÎ#∞ – J<åfl_»∞.
P Ñ≤^ŒÑ¨ ã¨Oâ◊Ü«∞~°Ç≤Ï`«∞_»∞, ^Œ$_è»ã¨OHõÅ∞Ê_»∞ J~Ú# J~°∞˚#∞_»∞ Ü«Ú^ŒúO KÕã≤
q[Ü«∞O á⁄O^•_»∞.
Ü«∞„`« Ü≥∂ˆQâ◊fi~°ó Hõ$ëÈ‚ áê~À÷ ^èŒ#∞~°ú~°ó
`«„`« Nifi[Ü≥∂Éèí∂u ¢~°∞Ì"åhu~°‡u~°‡=∞ (18–78)
''ZHõ¯_» Ü≥∂ˆQâ◊fi~°∞_≥·# Hõ$+¨μ‚_»∞ =ÙO\Ï_À, ZHõ¯_» ^èŒ#∞~åúi J~Ú# áê~°∞÷_»∞
=ÙO\Ï_À, JHõ¯_» ã¨OѨ^Œ, q[Ü«∞O, Sâ◊fi~°ºO, ã≤÷~°"≥∞ÿ# hu =ÙO\Ï~Ú Jx ã¨O[Ü«Ú_»∞
^Œ$`«~å¢+¨μìx`À ѨeH˜# ѨÅ∞‰õΩÅ∞ QÆÅ ÃÑ· „Ѩã≤^Œúâ’¡HõO`À w`« Ѩiã¨=∂ÑÎ̈=∞=Ù`«∞Ok.
"≥Ú^Œ@<Õ ¿Ñ~˘¯#fl@∞ì ÉèíQÆ=næ`« Ç≤ÏO^Œ∂=∞`åxH˜ P^è•~°„áêÜ«∞"≥∞ÿ# `åufiHõ
Éèí∂q∞Hõ#∞ „Ѩuáêkã¨∞Î#flk. ^•xfl ѨiîOKÕ@ѨC_»∞ ^•x HÍÖÏxfl, P<å\˜ ã¨OѶ¨∞=º=ã¨÷#∞,
P<å\˜ P^蕺u‡Hõ ÉèÏ=*ÏÖÏxfl ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ìHÀ"åe. áê`«#∞ q=∞i≈OK«_»O `ÕeˆH :
J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_»"∞Õ Hõ+Oì¨ . áê`«ÉÏè "åŠѨÙ<åkÃÑ<· Õ H˘`«Î =º=ã¨,÷ H˘`«Î ÉèÏ"åÅ∞ U~°Ê_»∞`å~Ú.
áê`« ÖËx^Õ H˘`«Î ÖË^Œ∞. x#fl <Õ\ ˜H˜ áê`«. <Õ_»∞ ˆ~Ѩ\ ˜H˜ áê`«. D<å_»∞ =∞#O J`«ºO`«
¿ÇÏ`«∞Ü«ÚHõÎO J#∞‰õΩO@∞#fl ÉèÏ=*ÏÅO =∞iH˘<åflà◊§Ö’ =∞# "å~°ã¨∞ʼnõΩ Ñ¨~°=∞
¿ÇÏÜ«∞OQÍ HõxÑ≤OK«=K«∞Û. JO^Œ∞KÕ`« áê`«#∞ J~°÷O KÕã¨∞HÀ=_®xH˜ H˘O`« ™ê#∞Éèí∂u`À
‰õÄ_ç# qâßÅ^Œ$+≤ì HÍ"åe. '=∞Oz QÆ`«=Ú# H˘OK≥"Õ∞<ÀÜü∞— J<åfl_»∞ Hõq. P H˘OK≥O
=∞Ozx ã‘fiHõiOKåe. q∞QÆ`åk qã¨i˚OKåe.
ÉèíQÆ=næ`«Ö’x "≥∞@Ѷ≤lHõÖò ÉèÏQÍxfl JÖÏ =ÙOz`Õ x`«º rq`«OÖ’ LѨܫÚHõÎ"≥∞ÿ#
=∂~°æ^Œ~°≈Hõ"≥∞ÿ# huÉ’^èŒHõ„QÆO^äŒOQÍ ^•x qÅ∞= ZO`≥·<å L#flk. =ºH˜Î WëêìxëêìÅ
HõO>Ë xiÌ+¨ì qkè x~°fiǨÏ} Q˘Ñ¨Ê^Œx, qkèx~°fiǨÏ} "≥Ú^Œ@ q+¨„áêÜ«∞OQÍ `Àz<å
z=~°‰õΩ J=∞$`ÀѨ=∂#O J=Ù`«∞O^Œx, Ѷ¨ÖÏ¿ÑHõΔOÇ≤Ï`«OQÍ KÕã≤# Hõ~°‡Ö’x ^À+¨O
=∂#=Ù#‰õΩ JO@∞HÀ^Œx, Hõ~å‡K«~°} (Hõ~°Î"åºK«~°}) =ÚYº=∞x, J~Ú`Õ J<åã¨HõÎOQÍ
KÕÜ«∂Åx W`åºkQÍ w`« É’kèã¨∞Î#flk. XHõ P^Œ~°≈OQÍ Wk xã¨ûO^ÕǨÏOQÍ ã‘fiHÍ~å~°›O.
V
 334 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
39. J^≥·fi`« „Ѩ=HõÎ Pkâ◊OHõ~°∞_»∞
J^˘Hõ z#fl Ñ¨Öˇ¡@∂~°∞. „ѨHõ¯<Õ XHõ #k, XHõ<å\˜ L^ŒÜ«∞O P #kÖ’ Zxq∞^Õà◊§
ÉÏÅ∞_˘Hõ_»∞ ™êfl#O KÕã¨∞Î<åfl_»∞. ǨÏ~îå`«∞ÎQÍ XHõ "≥Úã¨e J`«x HÍÅ∞ Ѩ@∞ì‰õΩ#flk.
֒ѨeH˜ D_»∞Û‰õΩ áÈ=_®xH˜ „Ѩܫ∞uflã¨∞Î#flk. ÉÏÅ∞_»∞ ''~°H˜ΔOK«O_ç, ~°H˜ΔOK«O_ç—— Jx
ˆHHõÅ∞ "Õã¨∞Î<åfl_»∞.
J`«_ç ˆHHõÅ∞ q#fl QÆ@∞ì g∞^Œ [#O áÈQÆÜ«∂º~°∞. ^ŒQÆæ~°Ö’<Õ L#fl WO\˜ #∞Oz
ÉÏÅ∞_ç `«e¡ ‰õÄ_® Ѩ~°∞QÆ∞ Ѩ~°∞QÆ∞# =zÛOk. U_»∞ã¨∂Î ''<å ‰õΩ=∂~°∞_çx "≥Úã¨e
ÖωõΩ¯áÈ`«∞#flk. "å_çx HÍáê_»O_ç ÉÏ|∂——! Jx "Õ_»∞‰õΩ#flk. HÍx Z=~°∂ #kÖ’ ky
ÉÏÅ∞_çx ~°HΔ̃OKÕ ™êǨÏã¨O KÕÜ«∞ÖËHõáÈÜ«∂~°∞.
ÉÏÅ∞_çx "≥Úã¨e WOHÍ Ö’xH˜ |ÅOQÍ ÖÏQÆ∞`«∞#flk. q_çÑ≤OK«∞H˘#_®xH˜ ÉÏÅ∞_»∞
WOHÍ WOHÍ |ÅOQÍ „Ѩܫ∞uflã¨∞Î<åfl_»∞. z=iH˜ `«# „Ѩܫ∞`«flO =$^ä• J#∞‰õΩ<åfl_»∞.
''J=∂‡! <å‰õΩ =∞~°}O `«Ñ¨Ê^Œ∞. ã¨#ºã≤OK«_®xH˜ J#∞=∞u W=∞‡x Z<åflà◊§ #∞OKÀ
"Õ_»∞‰õΩO@∞<åfl#∞. h=Ù J#∞=∞uOK«ÖË^Œ∞. WѨC_≥·<å J#∞=∞uOK«∞. D J=™ê#
ã¨=∞Ü«∞OÖ’<≥·<å <å HÀÔ~¯ <≥~°"Õi`Õ `«$Ñ≤ÎQÍ K«xáÈ`å#∞. ÖË^• ã¨#ºã≤Oz# "å_ç`À
<åˆHq∞@x D "≥Úã¨e ##∞fl q_çz ÃÑ\ì̃<å q_çzÃÑ@ì=K«∞Û. J=∂‡! <å =∂@ HÍ^Œ#‰õΩ——
Jx Z<Àfl q^è•Å „|u=∂Å∞‰õΩ<åfl_»∞. WHõ KÕ¿ãkÖËHõ `«e¡ ‰õΩ=∂~°∞_çx ã¨<庙êxH˜
J#∞=∞uOzOk.
P ÉÏÅ∞_»∞ =∂#ã≤HõOQÍ ã¨HõÅ Éèí=|O^è•Å#∞ `≥OK«∞‰õΩ<åfl_»∞. =∂#ã≤Hõ ã¨<åºã≤
JÜ«∂º_»∞. "≥O@<Õ P "≥Úã¨e J`«_çx q_çzÃÑ\˜ì `«# ^•ix áÈ~ÚOk. ÉÏÅ∞_»∞
D^Œ∞‰õΩO@∂ X_»∞¤KÕ~å_»∞. `«e¡ áê^•Å‰õΩ #=∞㨯iOKå_»∞. `«e¡ J`«_çx H“QÆeOK«∞‰õΩx
=Ú^•Ì_ç ''~å, <åÜ«∞<å! WO\˜H˜ áÈ^•O!—— J#flk.
''<Õ#∞ ã¨#ºã≤OKå#∞ Hõ^•? WHõ <å‰õΩ „ѨѨOK«"Õ∞ WÅ∞¡, <å‰õΩ ÃãÅ=Ù W=Ùfi——
J<åfl_»∞ ÉÏÅ∞_»∞. `«e¡ ZO`« „|u=∂e<å q#ÖË^Œ∞. P"≥∞#∞ JHõ¯_» KÕi# |O^èŒ∞q∞„`«∞ʼnõΩ
JѨÊyOz *Ï„QÆ`«ÎQÍ K«∂ã¨∂Î =ÙO_»=∞x HÀ~å_»∞. ''J=∂‡! <åHÀã¨O ɡOQÆ Ñ¨_»‰õΩ. h
J=™ê# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ##∞fl 㨇iOK«∞. <Õ#∞ `«Ñ¨ÊHõ =™êÎ#∞. <å KÕ`«∞Åg∞^Œ∞QÍ<Õ h‰õΩ
L`«Î~°„H˜Ü«∞Å∞ [iÑ≤™êÎ#∞—— J<åfl_»∞.
`«e¡H˜, |O^èŒ∞q∞„`«∞ʼnõΩ, JO^ŒiH˜ g_À¯Å∞ ѨeH˜ J`«_»∞ L`«Î~åaè=ÚYOQÍ
™êyáÈÜ«∂_»∞. J`«_»∞ Hõ#|_ç#O`« ^Œ∂~°O J`«_ç"≥·¿Ñ Hõhfl\˜ `≥~°ÅÖ’ #∞Oz K«∂ã¨∂Î
Hõ#∞=∞~°∞ÔQ·# `«~åfi`« P `«e¡ WO\˜ =ÚYO Ѩ\ ì̃Ok.
 335 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P ÉÏÅ∞x ¿Ñ~°∞ â◊OHõ~°∞_»∞. P =Ó~°∞ <Õ\ ˜ =∞ÅÉÏ~°∞Ö’x HÍÅ_ç. ^•x „ѨHõ¯<Õ
„Ѩ=Ç≤Ïã¨∞Î#fl #k ѨÓ~å‚#k. D L^ŒO`«O [iy ã¨∞=∂~°∞ 1200 ã¨O=`«û~åÖˇ·Ok.
ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#Ö’<ÕHÍ^Œ∞, „ѨѨOK«`«`«fi zO`«#Ö’<Õ â◊OHõ~°∞xk JkfifÜ«∞
™ê÷#O. J`«x "Õ∞^è• â◊HÎ̃ x~°∞Ѩ=∂#O. =∞Ǩ`åufi‰õΩ_»∞, =∞Ǩ`åi¯‰õΩ_»∞. ˆH=ÅO `«~°¯
|ÅO`À J`«_»∞ `«# HÍÅOÖ’x J<ÕHõ q=∞`åÅ#∞, ‰õΩ=∞`åÅ#∞ YO_çOz, J^≥· fi`« =∞`«
™ê÷Ѩ# KÕã≤# „ѨuÉèÏâße. J`«x `«~åfi`« ~å=∂#∞A_»∞, =∞^èŒ∞fi_»∞, =Å¡Éèí∞_»∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#
ZO^Œ ~ À =∞Ǩ  =∞Ǩ ï Å∞ J^≥ · fi`« =ºuˆ ~ Hõ =∞`åÅ#∞ „Ѩ K å~° O KÕ â ß~° ∞ . Jq
„Ѩ*ÏÉÏǨïàϺxH˜ JOwHÍ~åºÅ~Ú<å~Ú ‰õÄ_®. HÍx, ˆH=ÅO `åufiHõ^Œ$+≤ì #∞Oz J=hfl
â◊OHõ~å^≥· fi`«O`À ã¨i`«∂QÆÖËx"Õ. D<å\˜H© "Õ∞^è•q =~åæÅÖ’ J^≥· fi`åx^Õ J„QÆ™ê÷#O.
áêâßÛ`«∞ºÅ‰õΩ ã¨~Ú`«O ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«# JO>Ë *Ï˝Ñ¨HõO =KÕÛk J^≥· fi`«"Õ∞.
â◊OHõ~∞° x HÍÅO
ÉèÏ~°`«^Õâ◊ K«i„`«Ö’ HÍÅ
x~°‚Ü«∞O ZѨC_»∂ q"å^Œ„QÆã¨Î"Õ∞.
â◊ O Hõ ~ ° ∞ x HÍÅO ‰õ Ä _® JO`Õ .
„H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 509= ã¨O=`«û~°O
<å\˜"å_»x XHõ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O HÍQÍ,
„H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO 44 <å\˜"å_»x =∞~˘Hõ
㨠O „Ѩ ^ •Ü« ∞ O. HÍx, J<Õ H õ
Kåi„`«HÍ^è•~åÅ`À Ѩiâ’^茉õΩÅÖ’
Z‰õΩ¯==∞Ok J`«_çk „H©ã¨∞Îâ◊HõO
Zxq∞^Œ = , `˘q∞‡^Œ = â◊ ` å|∞Ì Å
=∞^茺HÍÅO Jx „^èŒ∞gHõiOKå~°∞.
„H©ã¨∞Îâ◊HõO 788Ö’ [x‡Oz 820Ö’
x~åº}O K≥O^•_»#fl "å^•xfl Z‰õΩ¯=
=∞Ok JOwHõiOKå~°∞.
â◊OHõ~°∞x rq`«O JO^Œ~°∞
Éèí‰õΩÎÅ rq`åÅ =Öˇ<Õ =∞Ç≤Ï=∞Å`À,
JÖ∫H˜Hõ ã¨OѶ¨∞@#Å`À, JÉèí∂`« HõÅÊ#Å`À xO_ç =ÙO@∞Ok. J=hfl =∞#O #=∞‡#Hõ¯~°
ÖË^Œ∞. HÍx "å\˜x fã≤"Õ¿ãÎ â◊OHõ~°∞x rq`« K«i„`« JO@∂ ^•^•Ñ¨ÙQÍ Ug∞ q∞QÆÅ^Œ∞.
Ѩ~°OѨ~å#∞QÆ`«OQÍ K≥ѨC‰õΩ<Õ XHõ Hõ^äŒQÍ J`«x rq`« K«i„`« KåÖÏ Pã¨H˜ÎHõ~°OQÍ
 336 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
LO@∞Ok. ÉèÏ~°fÜ«∞ `«`«fiâßG K«i„`«Ö’ â◊OHõ~°∞x „Ѩ=ÚY™ê÷#O HÍ~°}OQÍ |∞^Œ∞úx
rq`« Hõ^äŒ=Öˇ J`«x rq`« Hõ^äŒ ‰õÄ_® XH˜O`« q=~°OQÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
â◊OHõ~°∞x `«O„_ç t=QÆ∞~°∞_»∞. `«e¡ P~åºO|. "åik #O|∂„k „ÉÏǨχ} =Oâ◊O.
KåÖÏ HÍÅOáê@∞ "åiH˜ ã¨O`å# ÉèÏQƺO HõÅQÆÖË^Œ∞. â‹·= ˆHΔ„`åÖˇ<Àfl ã¨O^Œi≈Oz ѨÓ[Å∞
KÕâß~°∞. z=iH˜ „uK«∂~°∞Ö’x t"åÅÜ«∞O KÕi H˘xfl <≥ÅÅ∞ JHõ¯_» x=ã≤Oz t=Ùx
JiÛOKå~°∞. XHõ<å\˜ ~å„u t=Ù_»∞ t=QÆ∞~°∞x HõÅÖ’ „Ѩ`«ºHõΔ"≥∞ÿ ''ѨÓ~å‚Ü«Ú~åÌÜ«∞O
Hõey ™ê^è•~°}∞Öˇ·# ÃщõΩ¯=∞Ok Ѩل`«∞Å∞ HÍ"åÖÏ? ÖËHõ JÖÏÊÜ«Ú+¨μ¯_≥·# J™ê^è•~°}
„ѨuÉèí Hõey# XHõ¯ ‰õΩ=∂~°∞_Õ HÍ"åÖÏ?—— Jx J_çQÍ_»∞. t=QÆ∞~°∞_»∞ JÖÏÊÜ«Ú+¨μ¯_»∞,
J™ê^è•~°}∞_»∞ J~Ú# XHõ¯ Ѩل`«∞_ç<Õ HÀ~°∞‰õΩ<åfl_»∞. t=Ù_»∞ `å<Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ "åiH˜
Ѩل`«∞_»∞QÍ [x‡™êÎ#x =~°q∞zÛ JO`«~åÌ#∞_»Ü«∂º_»∞.
P~åºO| QÆ~°ƒùO ^•eÛ #==∂™êÅ∞ xO_ç# `«~åfi`« Ѩل`«∞x Hõ#flk. J`«_çH˜
â◊OHõ~°∞_»x <å=∞Hõ~°}O KÕâß~°∞. P ÉÏÅ∞xk J^Œ∞ƒù`« "Õ∞^è•â◊HÎ̃. U_®k =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ
=∂`«$ÉèÏ+¨ eÑ≤ <Õ~åÛ_»∞. Ô~O_Õà◊¡ˆH „"åã≤Ok K«^Œ=_»O <Õ~åÛ_»∞. =¸_»= U@ HÍ"åºÅ∞,
ѨÙ~å}ÏÅ∞ J~°úO KÕã¨∞‰õΩ<Õ *Ï˝#O ã¨OáêkOKå_»∞. LѨ#Ü«∞#O HÍHõ=ÚO^Õ `«O„_ç
K«xáÈÜ«∂_»∞. J~Ú^Œ= U@ LѨ#Ü«∞#O [iyOk. `«~åfi`« QÆ∞~°∞‰õΩÅOÖ’ "Õ^Œ
"Õ^•OQÍÅ∞, qq^èŒ ^Œ~°≈<åÅ∞, âߢ™êÎÅ∞ J^茺ܫ∞#O KÕâß_»∞.
QÆ∞~°∞‰õΩÅOÖ’ â◊√„â◊¥+¨KÕ¿ã ~ÀAÅÖ’ XHõ<å_»∞ â◊OHõ~°∞_»∞ XHõ ¿Ñ^Œ~åeO\˜H˜
aèHΔÍO^ÕÇ≤Ï JO@∂ "≥àϧ_»∞. P QÆ$Ç≤Ï}˜ aèHõΔ"ÕÜ«∞_®xH˜ WO\˜Ö’ Ug∞ÖËHõ XHõ =¸Å
Hõ#|_ç# Lã≤iHõ ѨO_»∞#∞ aèHΔÍ áê„`«Ö’ "Õã≤Ok. P"≥∞ ^•i„^Œº ^≥·<åºxfl „QÆÇ≤ÏOz#
â◊OHõ~°∞_»∞ ÅH©;^Õqx ™È΄`«O KÕâß_»∞. Hõ#Hõ^è•~åãÎ̈=OQÍ „Ѩã≤kúÔHH˜¯# P ™È΄`«O:
''JOQÆO Ǩψ~ó ѨÙÅHõÉèí∂+¨} =∂„â◊Ü«∞Of
Éèí$OQÍOQÆ<Õ= =Ú‰õΩàÏ Éèí~°}O `«=∂ÅO
JOwHõ$`ådÅ qÉèí∂u~°áêOQÆ bÖÏ
=∂OQÆź ^•ã¨∞Î =∞=∞ =∞OQÆà◊^Õ=`åÜ«∂ó——
J<Õ â’¡HõO`À „áê~°OÉèí =∞=Ù`«∞Ok. (nxH˜ |∂~°∞æÅ ~å=∞Hõ$+¨‚~å=ÙQÍi J#∞"å^ŒO:
''ѨÙÅHõÅ∞ Éèí∂+¨}=Ú‡Å~Ú á⁄Å∞Û =Ú‰õΩO^Œ∞x "Õ∞# xeÛ Ü«∞
QÆæÅ=ÚQÆ "≥ÚQÆæÅ<£ ^˘_»∞QÆ∞ HÍ#∞QÆ∞ *ËÔ~_ç `Õ\ ˜áÈe¯, HÀ
=∞Å #Ü«∞"åOK«Å=ڇŠã¨=∞ãÎ̈ qÉèí∂`«∞Å ^•zH˘#fl N
ÅÅ# Ü«∞áêOQÆ=∞OQÆà◊qÖÏã¨=Ú <å‰õΩ â◊√Éèí=Ú‡ eK«∞Û`«<£——)
 337 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
D ™È΄`«O ѨÓiÎ JÜÕ∞º ã¨iH˜ P ¿Ñ^Œ~åe QÆ$ǨÏO |OQÍ~°Ñ¨Ù Lã≤iHõ ѨO_»¡`À
xO_çáÈ~ÚO^Œx SuǨϺO.
Zxq∞^Õà◊§ˆH â◊OHõ~°∞_»∞ "Õ^Œ"åV‡Ü«∞O, `«~°¯O, ™êOYºO, Ü≥∂QÆO, g∞=∂Oã¨
"≥Ú^ŒÖˇ·# âߢ™êÎÅ∞ PáÈâ◊#O Ѩ\ ì̃ q^•ºÉèϺã¨O ѨÓiÎKÕâß_»∞. P Ñ≤^ŒÑ¨ "≥Ú^Œ@ ¿Ñ~˘¯#fl
=∞Hõ~° „QÆǨÏ} ã¨OѶ¨∞@# [iyOk. D L^ŒO`åxH˜ WÖÏ „ѨfHÍ`«‡HÍ~°÷O ‰õÄ_®
K≥ѨCHÀ=K«∞Û. ã¨O™ê~åxfl („ѨѨOKåxfl) ™êQÆ~°OQÍ, Ji+¨_»fi~°æO JO^Œ∞Ö’ u~°∞QÍ_Õ
r=ÙÅ#∞ „QÆã≤OKÕ "≥Úã¨eQÍ ÉèÏq¿ãÎ, =∂#ã≤HõOQÍ Jxfl Ö∫H˜Hõ |O^è•Å#∞ ã¨#ºã≤OK«_»O=Å¡
r=ÙÅ∞ ã¨O™ê~° q=Ú‰õΩÎÅ=Ù`å~°∞. â◊OHõ~°∞_»∞ JÖψQ =∂#ã≤Hõ ã¨<åºã¨O ã‘fiHõiOK«_»O`À
ã¨O™ê~°O J<Õ "≥Úã¨e ÉÏi #∞Oz q=Ú‰õΩÎ_»Ü«∂º_»∞.
L`«~Î ^° âÕ ◊ Ü«∂`„ «
WO\˜#∞Oz L`«Î~åaè=ÚYOQÍ ™êyáÈ~Ú# â◊OHõ~°∞_»∞ J_»=ÙÅ∞, H˘O_»Å∞, HÀ#Å∞,
#^Œ∞Å∞, Ñ¨Öˇ¡Å∞, Ѩ@ì}ÏÅ∞ QÆ_çz, #_çz, z=~°‰õΩ #~°‡^•#n f~°O KÕ~å_»∞. JHõ¯_» XHõ
H˘O_» QÆ∞ǨÏÖ’ QÀqO^Œ ÉèíQÆ=`åÊ^Œ∞_»<Õ ã¨<åºã≤ t+¨ºã¨"Õ∞`«∞_≥· x=ã≤ã¨∞Î<åfl_»∞. QÀqO^Œ∞_»∞
=∂O_»∂HÀºÑ¨x+¨`«∞ΉõΩ HÍiHõÅ∞ ~°zOz qâ◊fiqMϺ`«∞_≥·# Q“_»áê^•Kå~°∞ºx t+¨μº_»∞.
PÜ«∞##∞ â◊OHõ~°∞_»∞ ã¨g∞Ñ≤Oz `«##∞ t+¨μºxQÍ ã‘fiHõiOK«=∞x HÀ~å_»∞. ''Z=~°∞
h=Ù?—— Jx QÀqO^Œ∞_»∞ J_çQÍ_»∞. Ѩiâı+¨<åºÜ«∞O „ѨHÍ~°O Jxfl\˜x <Õu<Õu Jx
`˘ÅyOK«∞‰õΩO@∂áÈ`Õ Uk q∞QÆ∞Å∞`«∞O^À J^Õ P`«‡, J^Õ <Õ#∞ Jx J~°÷O =KÕÛ
Ѩkâ’¡HÍÅÖ’ â◊OHõ~∞° _»∞ ã¨=∂^è•#O K≥áêÊ_»∞. "å\˜x ^Œâ◊ â’¡H˜ JO\Ï~°∞. QÀqO^•Kå~°∞º_»∞
â◊OHõ~°∞xH˜ ã¨<åºã¨O WKåÛ_»∞. JHõ¯_» J`«_»∞ H˘<åflà◊√§ x=ã≤Oz WOHÍ `≥Å∞ã¨∞HÀ=Åã≤#
âßG ~°Ç¨Ï™êºÅhfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. ÃãÅ=Ù fã¨∞‰õΩx "≥o§áÈ`«∞O_»QÍ QÀqO^Œ∞_»∞
„|Ǩχã¨∂„`åʼnõΩ ÉèÏ+¨ºO „"åÜ«∞=∞x â◊OHõ~°∞_çx P^ÕtOKå_»∞.
â◊OHõ~°∞_»∞ #~°‡^•f~°O #∞Oz |Ü«∞Å∞^Õi H˘<åflà◊§‰õΩ HÍj KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞. J`«x
„ѨuÉèÏqâıëêʼnõΩ PHõ$+¨μìÖˇ·# J<Õ‰õΩÅ∞ J`«xH˜ t+¨μºÅÜ«∂º~°∞. "åiÖ’ ã¨#O^Œ#∞_»<Õ
"å_˘Hõ_»∞. XHõ~ÀA# â◊OHõ~°∞_»∞ QÆOQÆ D=e QÆ@∞ì# =ÙO_»QÍ P=e QÆ@∞ì# ã¨#O^Œ#∞_»∞
Hõ#|_®¤_»∞. ''ã¨#O^Œ<å! WÖÏ~å—— Jx Ñ≤eKå_»∞. ã¨#O^Œ#∞_»∞ =∞~À PÖ’K«# ÖˉõΩO_®
QÆOQÆÃÑ· #_çz =KåÛ_»∞. J`«_»∞ J_»∞QÆ∞ fã≤ J_»∞QÆ∞ "Õã≤#ѨC_»ÖÏ¡ áê^•Å „H˜O^Œ Ѩ^•‡Å∞
„Ѩ`«ºHõΔ"≥∞ÿ J`«_»∞ =ÚxyáȉõΩO_® HÍáê_®~Ú. <å\˜#∞Oz J`«xH˜ Ѩ^Œ‡áê^Œ∞_»<Õ ¿Ñ~°∞
=zÛOk.
 338 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∞~˘Hõ t+¨μº_»∞ Ѩ^Œ=¸_Õà◊§ =¸QÆ ÉÏÅ∞_»∞. J`«_çx `«O„_ç â◊OHõ~°∞x áê^•ÅÃÑ·
Ѩ_»"Õã≤ g_çx g∞ˆ~ HÍáê_®Åx „áêi÷OKå_»∞. ''h"≥=~°∞?—— Jx â◊OHõ~°∞_»∞ J`«_çx J_»QÆQÍ
=¸QÆ`«#O =∞@∞=∂Ü«∞"≥∞ÿ `å#∞ P`«‡#∞ Jx ''㨠x`ÀºÑ¨Åaú ã¨fi~°∂áÈÇ¨Ï =∂`凗—
JO@∂ ã¨=∂^è•#q∞KåÛ_»∞. KÕuÖ’ Lã≤iHõѨO_»∞ =ÙOz#O`« ã¨Ê+ì̈OQÍ (Hõ~°`«ÖÏ=∞ÅHõO
=Öˇ) J`«_»∞ P`«‡ ã¨fi~°∂áêxfl q=iOKå_»∞ Hõ#∞Hõ J`«xH˜ ǨϙêÎ=∞ʼnõΩ_»∞ J<Õ ¿Ñ~°∞
=zÛOk.
WOH˘Hõx ¿Ñ~°∞ HÍÅ<å^äŒ∞_»∞. J`«_»∞ â◊OHõ~°∞_çx „`À@HõK«ÛùO^Œã¨∞ûÖ’ ã¨∞Îuã¨∂Î
â’¡HÍÅ∞ K≥Ñ≤Ê `«##∞ t+¨μº_»∞QÍ ã‘fiHõiOK«=∞x HÀ~å_»∞. J`«_çH˜ ã¨<åºã¨O WzÛ
„`À@HÍKå~°∞º_»x ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»∞. â◊OHõ~°∞x =ÚY∞ºÖˇ·# #Å∞QÆ∞iÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ "å~°∞ D
=ÚQÆ∞æ~°∞: Ѩ^Œ‡áê^Œ∞_»∞, ǨϙêÎ=∞ʼnõΩ_»∞, „`À@‰õΩ_»∞.
XHõ<å_»∞ â◊OHõ~°∞_»∞ HÍjѨÙ~° g^äŒ∞ÅQÆ∞O_® QÆOQƉõΩ ™êfl<å~°÷O "≥_»∞`«∞<åfl_»∞. XHõ
ѨOK«=Ú_»∞ <åÅ∞QÆ∞ ‰õΩHõ¯Å`À J_»∞¤=KåÛ_»∞.
â◊OHõ~°∞_»∞ Jã¨Ç≤ϺOK«∞‰õΩx ''áÈáÈ ^•i `˘ÅQÆ∞—— Jx J^ŒeOKå_»∞. ѨOK«=Ú_»∞
''Z=ix `˘ÅQÆ=∞O@∞<åfl=Ü«∂º? `˘ÅyáÈ=Åã≤Ok Uk† <å â◊s~°=∂? Jxfl â◊s~åÅ∞
XHõ¯>Ë Hõ^•? XHõ â◊s~°O #∞Oz =∞~˘Hõ â◊s~°O ZO^Œ∞‰õΩ `˘ÅyáÈ"åe? <å P`«‡#∞
`˘ÅyáÈ=∞O@∞<åfl"å? P`«‡ ZHõ¯_çH˜ ZÖÏ `˘ÅyáÈ`«∞Ok ? JO`«\Ï `å<Õ Hõ^•? P`«‡
#∞Oz P`«‡ ZÖÏ `˘ÅyáÈ`«∞Ok ? J*Ï˝#O=Å¡ P`«‡ÃÑ· ^ÕǨxfl J^蕺~ÀѨO KÕÜ«∞_»O=Å¡
JÖÏ JO@∞<åfl=Ù. x*ÏxH˜ W`«_»∞ „ÉÏǨχ}∞_»∞, W`«_»∞ Jã¨Ê $â◊√º_»∞ Jx ZÖÏ K≥|∞`å=Ù?
JO^ŒiÖ’#∞ „ѨHÍtOKÕ P`«‡ XHõ>Ë Hõ^•? QÆOQÆh\˜Ö’ „ѨuѶ¨eOKÕk XHõ ã¨∂~°∞º_»∞,
ѨOK«=ÚÅ gkä =ÚiH˜ HÍÅfiÖ’ „ѨuѶ¨eOKÕk =∞~˘Hõ ã¨∂~°∞º_»∞ HÍ^Œ∞ Hõ^•? L#flk
XHõ ã¨∂~°∞º_Õ Hõ^•? L#flk XHõ P`«‡ÜÕ∞ Hõ^•?...—— Jx ѨOK«=Ú_»∞ LѨ#ºã≤OKå_»∞.
Jk qx â◊OHõ~°∞_»∞ ã≤QÆ∞æѨ_®¤_»∞. `«# `«Ñ≤Ê^ŒO „QÆÇ≤ÏOKå_»∞. `å#∞ J^è≥· fi`«"åk
J~Ú#ѨÊ\˜H˜ WOHÍ `«#Ö’ J*Ï˝#O `˘ÅQÆ#O^Œ∞‰õΩ, ‰õΩÅÉèË^ŒO áê\˜ã¨∞Î#flO^Œ∞‰õΩ Ñ¨âßÛ`åÎѨ
Ѩ_®¤_∞» . ''h=Ù „|Ǩχ*Ï˝xq. „|Ǩχ*Ï˝x „ÉÏǨχ}∞_≥<· å, JO`«ºA_≥<· å XHõ>.Ë <å‰õΩ Hõ#∞qѨC
HõeyOKå=Ù—— JO@∂ ™êëêìOQÆѨ_ç, ''=∞hëêѨOK«HõO—— J#|_Õ â’¡HÍÅ∞ K≥áêÊ_»∞. JѨC_»∞
JO`« º A_» ∞ , J`« x <åÅ∞QÆ ∞ ‰õ Ω Hõ ¯ Å∞ =∂Ü« ∞ "≥ ∞ ÿ t=Ù_» ∞ K« ` « ∞ ˆ ~ fi^Œ Ѩ i "Õ + ≤ ì ` « ∞ _≥ ·
„Ѩ`«ºHõΔ=∞Ü«∂º_»∞. „|Ǩχ ã¨∂„`åʼnõΩ ÉèÏ+¨ºO „"åÜ«∞=∞x P^ÕtOz JO`«~åú#∞_»Ü«∂º_»∞.
P Ñ≤^ŒÑ¨ â◊OHõ~°∞_»∞ HÍj #∞Oz u#flQÍ |^Œs<å^ä£ "≥àϧ_»∞. JѨÊ\˜H˜ J`«xH˜
Ѩ<≥flO_Õà◊√§. JHõ¯_» `«# QÆ∞~°∞"≥·# QÀqO^Œ∞x QÆ∞~°∞=Ù Q“_»áê^Œ∞_çx HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞.
PÜ«∞# P^Õâ◊Oá⁄Ok uiy HÍj =zÛ =∞}˜Hõi‚HÍ Ñ¶¨∂\òÖ’x XHõ =∞O@ѨOÖ’ ‰õÄ~°∞Ûx
nHõΔQÍ „|Ǩχã¨∂„`«O ÉèÏ+¨ºO ~°zOKå_»∞. â◊OHõ~°∞x J^≥· fi`«"å^•xH˜ ã¨∂„`« ÉèÏ+¨º"Õ∞
=¸Å „QÆO^äŒO.
 339 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Éèí[QÀqO^ŒO
XHõ<å_»∞ â◊OHõ~∞° _»∞ t+¨μºÅ∞ "≥O@~åQÍ HÍj#QÆ~° g^ä∞Œ ÅÖ’ "≥_∞» `«∞<åfl_»∞. XHõKÀ@
XHõ WO\˜ J~°∞QÆ∞ÃÑ· XHõ =$^Œ∞ú_»∞ áê}˜x "åºHõ~°} ã¨∂„`åÅ#∞ Ñ¨Öˇ¡ "Õã¨∞Î<åfl_»∞. Jk qx
*ÏeѨ_ç â◊OHõ~°∞_»∞ ''ZO^Œ∞‰õΩ ™êfig∞ ! D =$^•úѨºOÖ’ WO`« Hõ+ì̈Ѩ_ç "åºHõ~°} ã¨∂„`åÅ∞
Ñ¨Öˇ¡"Õã¨∂Î HÍÅO =$^ä• KÕã¨∞Î<åfl=Ù? J=™ê#"Õà◊ Jq x#∞fl ~°H˜Δ™êÎÜ«∂? ÉèíQÆ=O`«∞x
ÉèílOz =ÚH˜Îá⁄O^Œ∞—— JO@∂
''Éèí[QÀqO^ŒO Éèí[QÀqO^ŒO
QÀqO^ŒO Éèí[ =¸_è»=∞`Õ!
ã¨O„áê¿ãÎ ã¨xflÇ≤Ï`Õ HÍÖË
#Ç≤Ï #Ç≤Ï ~°HõΔu _»∞Hõ$*ò Hõ~°}Ë....——
Jx „áê~°OÉèí=∞ÜÕ∞º „Ѩã≤^Œú â’¡HÍÅÖ’ `«# "Õ^•O`«=∞O`å xHΔ̃ÑÎ̈O KÕã≤ LѨ^Õâ◊O
KÕâß_»∞.
J#O`«~° HÍÅOÖ’ â◊OHõ~°∞_»∞ ÉèíQÆ=næ`«‰õΩ, ^Œâ’Ѩx+¨`«∞ÎʼnõΩ ‰õÄ_® ÉèÏ+¨ºO
„"åâß_»∞. PÜ«∞# `åufiHõ ~°K«#ÅÖ’ ã¨∂„`«ÉèÏ+¨ºO `«~åfi`« Z#fl^ŒyOk =∂O_»∂HÀºÑ¨
x+¨`«∞ΉõΩ „"åã≤# ÉèÏ+¨ºO. Q“_»á⁄^Œ∞_»∞ „"åã≤# =∂O_»∂Hõº HÍiHõʼnõΩ â◊OHõ~°∞_»∞ D
ÉèÏ+¨ºO „"åâß_»∞. Jk KåÖÏ „Ѩã≤kú á⁄OkOk. ã¨∂„`«O ÉèÏ+¨ºO`À ã¨=∂#OQÍ =∂O_»∂Hõº
ÉèÏ+¨ºO â◊OHõ~å^≥· fi`åxH˜ =¸Å„QÆO^äŒOQÍ „Ѩâ◊ã≤Î QÍOzOk.
P HÍÅOÖ’ ^Õâ◊OÖ’ É∫^ŒúO, *ˇ·#O, â‹·=O, "≥·+¨‚=O, ™œ~°O, â߈HÎÜ«∞O, áêâ◊√Ѩ`«O,
áêOK«~å„`«O, HÍáêeHõO WOHÍ Z<≥fl<Àfl =∞`åÅ∞ "åºÑ≤ÎÖ’ L<åfl~Ú. #~°|Å∞Å∞, [O`«∞
|Å∞Å =O\˜ „‰õÄ~åKå~åÅ∞ ‰õÄ_® =ÙO_Õq. "å\˜#xfl\˜x YO_çã¨∂Î ã¨fi=∞`åxfl „Ѩu+≤ªã¨∂Î,
„ѨKå~°O KÕã¨∂Î ^Õâ◊O #Å∞=¸ÅÅ uiQÍ_»∞. ~å#∞ ~å#∞ J`«x t+¨º |$O^ŒO
ÃÑiyáÈ~ÚOk.
‰õΩ=∂iÅÉèí@∞ì
=ÚYºOQÍ P<å_»∞ qâı+¨ "åºÑ≤ÎÖ’ =Ù#flk *ˇ·q∞hÜ«∞ ѨÓ~°fig∞=∂O™ê=∞`«O.
Wk "≥·kHõ Hõ~°‡HÍO_»‰õΩ =∂„`«"Õ∞ „áê^è•#ºq∞KÕÛ =∞`«O. ѨÓ~°fi g∞=∂Oã≤‰õΩÅ ‰õΩÅѨu
‰õΩ=∂iÅÉèí@∞ì. J`«_»∞ =∞Ǩ `«~°¯"Õ`«Î. É∫^Œú=∞`åxfl YO_çOK«_®xH˜QÍ#∞, É∫^Œú qǨ~åÅÖ’
É∫^Œú ã¨<åºã≤ "Õ+¨OÖ’ KÕi "åi QÆ∞@∞ì=∞@∞ìÅhfl ÖÏy, "å^ŒOÖ’ "åix F_çOKå_»∞.
"Õ^•Å∞ ã¨fi`«ó„Ѩ=∂}ÏÅx JO@∂, ã¨$+≤ìHõ~°Î J~Ú# Dâ◊fi~°∞_çx ‰õÄ_® u~°ã¨¯iOKÕ"å_»∞.
HÍx É∫^Œ∞úÅ#∞ =OzOK«_»O, Dâ◊fi~°∞_»∞ ÖË_»x "åkOK«_»O J`«_çx =$^•úѨºOÖ’
 340 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ѨâßÛ`åÎѨO`À ÉÏkèOKå~Ú. `«# áêáêxH˜ „áêÜ«∞tÛ`«ÎOQÍ P`å‡Ç¨ïu KÕã¨∞HÀ^ŒÅKå_»∞.
`«∞ëêyfl (THõ#∞ JO\˜Oz# Jyfl) Ö’ ^ŒÇ¨Ï#O HÍ=_®xH˜ xâ◊Û~ÚOKå_»∞.
‰õΩ=∂iÅÉèí@∞ì`À "åkOz ѨÓ~°fi g∞=∂O㨠HõO>Ë L`«Î~° g∞=∂O㨠(ÉÏ^Œ~åÜ«∞}
„|Ǩχã¨∂„`åÅ∞) Q˘Ñ¨Ê^Œx XÑ≤ÊOKåÅx, `«# ã¨∂„`«ÉèÏëêºxH˜ J`«x KÕ`« "åiÎHõO
„"å~ÚOKåÅx `«ÅáÈã≤# â◊OHõ~°∞_»∞ ‰õΩ=∂iÅÉèí@∞ì P`å‡Ç¨ïuH˜ ã≤^ŒúѨ_»∞`«∞<åfl_»x `≥Åã≤
Ǩï\ÏǨï\˜QÍ J`«_»∞#fl „Ѩ^ÕâßxH˜ t+¨μºÅ`À ã¨Ç¨ "≥àϧ_»∞. JѨÊ\˜ˆH ‰õΩ=∂iÅ∞_»∞
`«∞ëêyfl =∞^茺OÖ’ =Ù<åfl_»∞. â◊s~°O H˘O`« HÍeOk. HÍx WOHÍ `≥eqÖ’<Õ =Ù<åfl_»∞.
â◊OHõ~°∞_»∞ J`«_çx |Ü«∞@‰õΩ ~°=∞‡x HÀ~å_»∞. J`«_çx uiy ã¨fiã¨∞÷_çx KÕ™êÎ#x,
`«#`À "åkOK«=∞x J_çQÍ_»∞. HÍx ‰õΩ=∂iÅ∞_»∞ Jyfl#∞Oz |Ü«∞\˜H˜ ~å=_®xH˜
x~åHõiOKå_»∞. ''<å‰õΩ „|`«HÍÅx ÖË^Œ∞. |Ü«∞\˜H˜ =¿ãÎ <å‰õΩ =$^ä•QÍ P`å‡Ç¨ïu „Ѩu[˝
KÕâß#<Õ JѨH©iÎ =ã¨∞ÎOk. h`À "åkOKåÅx ÖË^Œ∞. h‰õΩ t+¨μº_ç<≥· "Õ^•O`« „ѨKå~°O
KÕÜ«∂Åx ‰õÄ_® =ÙOk. HÍx WѨC_»∞ ã¨=∞Ü«∞O q∞OzáÈ~ÚOk. <å |^Œ∞Å∞ =∂Ç≤Ï+¨‡f
#QÆ~°"åã≤ J~Ú# <å t+¨μº_»∞ =∞O_»#q∞„â◊√x`À "åkOz F_çOz, J`«xKÕ`« ÉèÏ+¨º
"åiÎHõO „"å~ÚOK«∞—— Jx â◊OHõ~°∞x`À K≥Ñ≤Ê ‰õΩ=∂iÅ∞_»∞ „áê}ÏÅ∞ =kÖÏ_»∞.
=∞O_»#q∞„â√◊ x`À "å^ŒO
â◊OHõ~°∞_»∞ t+¨ºã¨"Õ∞`«∞_≥· PHÍâ◊=∂~åæ# =∂Ç≤Ï+¨‡f #QÆ~°O "≥àϧ_»∞. P ã¨=∞Ü«∂xH˜
=∞O_»#q∞„â◊√x WO\˜Ö’ „âß^ŒúHõ~°‡ [~°∞QÆ∞`«∞#flk. gkä `«Å∞ѨÙÅ∞ "Õã≤ =Ù<åfl~Ú. â◊OHõ~°∞_»∞
uiy PHÍâ◊=∂~åæ# WO\˜Ö’ „Ѩ"ÕtOKå_»∞. „âß^ŒúHõ~°‡ [~°∞QÆ∞`«∞O_»QÍ ã¨<åºã¨∞Å∞
K«∂_»QÆ∂_»^Œ∞. ã¨<åºã≤ J~Ú# â◊OHõ~°∞_»∞ J#∞=∞u ÖˉõΩO_®, ~åQÆ∂_»x KÀ\˜H˜ ~å=_»O
K«∂ã≤ =∞O_»#q∞„â◊√_»∞ =∞O_çѨ_ç ''Z=~°∞. h=Ù? ZÖÏ =KåÛ=Ù ? "≥o§áÈ—— Jx QÆkÌOKå_»∞.
J`«_çH˜, â◊OHõ~°∞xH˜ ã¨O㨯 $`«OÖ’ [iy# ã¨OÉèÏ+¨} KåÖÏ Pã¨H˜ÎHõ~°OQÍ =ÙO@∞Ok.
=∞O_»#∞_»∞ J_çy# „Ѩu „Ѩâ◊fl‰õΩ "Õˆ~ J~°÷O fã≤ ¿ÇÏà◊# KÕã¨∂Î J`«_çx x~°∞`«Î~°∞_çx
KÕâß_»∞ â◊OHõ~°∞_»∞. z=~°‰õΩ ''h`À âßGK«~°Û KÕÜ«∂Åx =ÙOk—— Jx J_çQÍ_»∞.
â◊OHõ~°, =∞O_»#∞ʼnõΩ [iy# "å^Œ „Ѩu"å^•Å‰õΩ =∞O_»#∞_ç ÉèÏ~°º, Q˘Ñ¨Ê
q^Œ∞+‘=∞}˜ J~Ú# LÉèíÜ«∞ÉèÏ~°u =∞^茺=iÎxQÍ =º=ǨÏiOzOk. "å^ŒOÖ’ `å#∞ F_çáÈ`Õ
â◊OHõ~°∞_»∞ QÆ$Ǩϙê÷„â◊=∞O ã‘fiHõiOKåe. =∞O_»#q∞„â◊√_»∞ F_çáÈ`Õ J`«_»∞ ã¨<åºã¨O
ѨÙK«∞ÛHÀ"åe. Jn+¨~°`«∞.
W~°∞=Ùi "å^Œ „Ѩu"å^•Å∞ KåÖÏ ~ÀAÅáê@∞ [iQÍ~Ú. z=~°‰õΩ =∞O_»#
q∞„â◊√_»∞ F_çáÈÜ«∂_»∞. J~Ú`Õ J`«x ÉèÏ~°º `å#∞ J`«x J~å÷Oy Hõ#∞Hõ `«##∞ ‰õÄ_®
 341 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
F_ç¿ãÎQÍx =∞O_»#∞_»∞ F_çáÈ~Ú#@∞ì HÍ^Œx ã¨"åÅ∞ KÕã≤Ok. â◊OHõ~°∞_»∞ 㨈~#<åfl_»∞.
"åi "å^ŒO ‰õÄ_® Z<åflà◊§‰õΩ `≥QÆÖË^Œ∞. HÍx LÉèíÜ«∞ÉèÏ~°u F_çáÈÜÕ∞ ã¨∂K«#Å∞
HõxÑ≤OKå~Ú. JѨC_®"≥∞ F@q∞ JOwHõiOK«_»O W+ì̈OÖËHõ XHõ Z`«∞Î "Õã≤Ok. â◊OHõ~°∞_»∞
PÉÏź ã¨<åºã≤ J`«xH˜ HÍ=∞âßGO `≥eã≤ =ÙO_»^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« P âßGOÖ’ „Ѩâ◊flÅ∞ "Õ¿ãÎ
J`«_»∞ `«Ñ¨ÊHõ F_çáÈ`å_»∞. WÖÏ PÖ’zOz P"≥∞ ''HÍ=∞ Hõà◊Å∞ Zxfl ? "å\˜ ã¨fi~°∂ѨO
Uk ? "å\˜ ™ê÷#O Uk ? â◊√Hõ¡, Hõ$+¨‚ ѨHΔÍÅÖ’ HÍ=∞ Hõà◊Å∞ ZÖÏ =∂~°∞`«∂ =ÙO\Ï~Ú?
Jq ѨÙ~°∞+¨μÅÖ’ ZÖÏ =ÙO\Ï~Ú, ¢ã‘ÎÅÖ’ ZÖÏ =ÙO\Ï~Ú ?—— W`åºk „Ѩâ◊flÅ∞ "Õã≤Ok.
Ѩ~H° ÍÜ«∞ Ñ„ "¨ âÕ O◊
â◊OHõ~°∞_»∞ YOQÆ∞u<åfl_»∞. XHõ<≥Å QÆ_»∞=Ù HÀ~å_»∞. JHõ¯_ç #∞Oz t+¨μºÅ`À
Hõeã≤ |Ü«∞Å∞^Õi áÈ`«∞O_»QÍ XHõKÀ@ XHõ ~åA â◊=O Hõ#|_çOk. ^•x K«∞@∂ì J`«x
ÉèÏ~°ºÅ∞ KÕi U_»∞ã¨∞Î<åfl~°∞. =∞O„`«∞Å∞, Éèí@∞Å∞, |O^èŒ∞ q∞„`«∞Å∞ JO`å "åix Ѩi"Õ+≤ìOz
=Ù<åfl~°∞. Jk K«∂ã≤ â◊OHõ~°∞_çH˜ XHõ PÖ’K«# `ÀzOk. t+¨μºÅ`À `«# â◊s~åxfl Éèí„^ŒOQÍ
HÍáê_»∞`«∂ =ÙO_»=∞x K≥Ñ≤Ê Ñ¨~°HÍÜ«∞ „Ѩ"Õâ◊ q^Œº`À ~åA =∞$`«^ÕǨÏOÖ’ „Ѩ"ÕtOKå_»∞.
zug∞`« =Ù#fl ~åA x„^Œ #∞Oz "Õ∞ÖϯOz#@∞ìÖËz ‰õÄ~°∞Û<åfl_»∞. JO^Œ~°∂ Pâ◊Û~°ºÑ¨_®¤~°∞,
ã¨O`À+¨Ñ¨_®¤~°∞. ~åA#∞ HÀ@‰õΩ fã¨∞‰õΩ"≥àϧ~°∞.
~åA â◊s~°OÖ’ =Ù#fl â◊OHõ~°∞_»∞ XHõ <≥Å ~ÀAÅáê@∞ ~å[ºáêÅ# KÕã¨∂Î
~å[Ѩ`«∞flÅ`À â◊$OQÍ~° „H©_»ÅÖ’ =ÚxH˜ `Õe HÍ=∞ HõàÏ ~°Ç¨Ï™êºÅhfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞.
=∞O„`«∞Å∞ J`«x KÕ+ì̈Å∞ K«∂ã≤, =∂@Å∞ qx J`«_»∞ `«=∞ ~åA HÍ_»x, Z=~À Ѩ~°HÍÜ«∞
„Ѩ"âÕ O◊ KÕã#≤ =∞Ǩ ѨÙ~°∞+¨μ_»x „QÆÇÏ≤ OKå~°∞. J`«_xç uiy áÈhÜ«∞~å^Œx xâ◊Û~ÚOK«∞‰õΩx
P ~å[ºOÖ’ ZHõ¯_≥·<å JO`«º„H˜Ü«∞Å∞ [~°QÆx â◊=O Hõ#|_ç`Õ ^•xfl ^ŒQÆúO KÕÜ«∞=∞x
~å[Éèí@∞Å#∞ #Å∞k‰õΩ¯Å‰õΩ Ñ¨OÑ≤OKå~°∞. Éèí@∞ʼnõΩ XHõ KÀ@ H˘O_»QÆ∞ǨÏÖ’ XHõ
=∞$`«^ÕǨÏO, ^•xfl Éèí„^ŒOQÍ HÍáê_»∞`«∞#fl H˘O^Œ~°∞ ã¨<åºã¨∞Å∞ Hõ#|_®¤~°∞. "åix
`«iq∞"Õã≤ P â◊"åxfl `«QÆÅɡ@ì_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOKå~°∞. `«# Jã¨Å∞ â◊s~°O H˘O`« HÍÅOQÍ<Õ
JHõ¯_» â◊OHõ~°∞_çH˜ ѨÓ~°fi 㨇 $u Hõey `«HõΔ}O ~åA â◊s~°O =keÃÑ\ì̃ `«# â◊s~°OÖ’
„Ѩ"ÕtOKå_»∞. ''ÅH©;#$ã≤OÇ¨Ï =∞=∞^ÕÇ≤Ï Hõ~å=ÅO|O....—— JO@∂ #$ã≤OǨÏ=¸iÎx
„áêi÷OKå_»∞. H˘O`« HÍe# J`«x ^ÕǨÏO Ü«∞^䕄ѨHÍ~°O J~ÚOk.
P Ñ≤^ŒÑ¨ <≥ÅQÆ_»∞=Ù =ÚyÜ«∞É’`«∞#flO^Œ∞# QÆQÆ#QÆ=∞#O`À â◊OHõ~°∞_»∞ uiy
=∂Ç≤Ï+¨‡f #QÆ~°O KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞. LÉèíÜ«∞ÉèÏ~°u J_çy# HÍ=∞âßG „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞
K≥Ñ≤Ê P"≥∞#∞ P "å^ŒOÖ’ F_çOKå_»∞. =∞O_»#q∞„â◊√_»∞ +¨~°`«∞ „ѨHÍ~°O ã¨∞ˆ~â◊fi~åKå~°∞º_»∞
J<Õ ¿Ñ~°∞`À ã¨<åºã¨O ã‘fiHõiKå_»∞.
 342 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
â◊OHõ~° Ñ‘sÅî ∞
â◊OHõ~°∞_»∞ uiy ^Õâß@#O „áê~°OaèOKå_»∞. q=∞`«ã¨∞÷Å`À, ‰õΩ=∞`«ã¨∞÷Å`À "åkã¨∂Î
F_çã¨∂Î `«# J^≥· fi`« =∞`åxfl ™ê÷Ñ≤ã¨∂Î ^Õâ◊=∞O`«\Ï uiQÍ_»∞. ^Õâ◊O <åÅ∞QÆ∞ kâ◊Å
<åÅ∞QÆ∞ Ñ‘~îåÅ∞ ™ê÷Ñ≤OKå_»∞. L`«Î~å# |^Œs<å^ä£Ö’ *’ºu+‘Ê~î°O, ѨtÛ=∂# ^•fi~°HõÖ’
HÍoÑ‘~î°O, `«∂~°∞Ê# ѨÓs [QÆ<åfl^äŒOÖ’ QÀ=~°ú# Ñ‘~î°O, ^ŒH˜Δ}Ï# â◊$OˆQiÖ’ âß~°^•
Ñ‘~î°O – Jq P<å_»∞ â◊OHõ~°∞_»∞ =∞~îåÅ∞ ™ê÷Ñ≤Oz# „Ѩ^ÕâßÅ∞. ^ŒH˜Δ}Ïk<Õ HõOzÖ’
HÍ=∞HÀ\˜ Ñ‘~åî xfl ‰õÄ_® ™ê÷ÑO≤ Kå_»x JO\Ï~°∞. HÍx D q+¨Ü∞« O H˘O^Œ~∞° JOwHõiOK«_O»
ÖË^Œ∞. ^ŒHõΔ}OÖ’<Õ Ô~O_»∞ Ñ‘~îåÅ∞ ZO^Œ∞‰õΩ ™ê÷Ñ≤™êÎ_»x JO@∞<åfl~°∞. U"≥∞ÿ<å WOHÍ
^Õâ◊OÖ’ qq^èŒ „Ѩ^ÕâßÅÖ’ â◊OHõ~°∞_»∞ =∞~îåÅ∞ ™ê÷Ñ≤OKå_»x JO@∞<åfl~°∞. U"≥∞ÿ<å
WOHÍ ^Õâ◊OÖ’ qq^èŒ „Ѩ^ÕâßÅÖ’ â◊OHõ~°∞_»∞ =∞~îåÅ∞ ™ê÷Ñ≤OKå_»x XHõ „Ѩfu =ÙOk.
WÖÏ â◊OHõ~°∞_»∞ ™ê÷Ñ≤Oz# qq^èŒ Ñ‘~îåÅÖ’ Ѩ~°OѨ~°QÍ â◊OHõ~åKå~°º ¿Ñ~°∞`À Ñ‘~îåkèѨ`«∞Å∞
H˘#™êQÆ∞`«∞<åfl~°∞ â◊OHõ~° Ñ‘~îåkèѨ`«∞Öˇ·# "å~°O^Œ~°∞ â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ<Õ =º=ǨÏiOѨ
|_»∞`«∞O_»_O» KÕ`« "å\˜x "≥Ú^Œ@ ™ê÷ÑO≤ z# â◊OHõ~∞° _çx Pkâ◊OHõ~åKå~°º (Pk â◊OHõ~∞° _»∞)
J<Õ ¿Ñ~°∞`À =º=ǨÏiOK«_»O PKå~°"≥∞ÿOk.
â◊OHõ~°∞_»∞ ^Õâß@#OÖ’ =ÙO_»QÍ XHõ<å_»∞ `«# `«e¡ P~åºO| J=™ê#^Œâ◊Ö’
=ÙO^Œx `≥eã≤Ok. "≥O@<Õ PHÍâ◊=∂~åæ# HÍÅ_ç KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞. `«e¡ `«# Ѩل`«∞x Hõ_»™êi
K«∂ã≤ ã¨O`«$Ñ≤Î`À Hõ#∞fl=¸ã≤Ok. ã¨<åºã¨∞ʼnõΩ Hõ~å‡kèHÍ~°O ÖË^Œ∞. J~Ú<å â◊OHõ~°∞_»∞
`«e¡H˜ WzÛ# =∂@„ѨHÍ~°O ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xfl kèHõ¯iOz, |O^èŒ∞=ÙÅ∞ "åiã¨∞Î<åfl ÖˇHõ¯
KÕÜ«∞Hõ P"≥∞‰õΩ `«# KÕ`«∞Å g∞^Œ∞QÍ Jyfl ã¨O™ê¯~°O [iáê_»∞.
=∞m§ ^Õâ◊Ü«∂„`«Å∞, "å^Œ „Ѩu"å^•Å∞, J<ÕHõ „Ѩ^ÕâßÅÖ’ J<ÕHõ ^Õ"åÅÜ«∂Å
ã¨O^Œ~°≈#, „QÆO^äŒ~°K«# – =ÚYºOQÍ qq^èŒ ^Õ=`«Å g∞^Œ ™È΄`« ~°K«# – Wn â◊OHõ~°∞x
"åºÑ¨HõO. z=i =~°‰õΩ `«# „ѨKå~°O H˘#™êyOKå_»∞. PÜ«∞# z=i k<åÅ∞ |^Œs<å^ä£Ö’
QÆ_çKå~Ú. JHõ¯_ç #∞Oz P ã¨g∞ѨOÖ’ =Ù#fl ˆH^•~ü<å^ä£ "≥àϧ_»∞. JHõ¯_Õ x~åº}O
K≥O^•_»∞.
J™ê^è•~°} "Õ∞^è•q
™êO„Ѩ^•~ÚHõOQÍ =ã¨∞Î#fl Hõ^äŒÅ „ѨHÍ~°O, WOK«∞q∞OK«∞ K«i„`«HÍ~°∞ÅO^Œi
Jaè„áêÜ«∞O „ѨHÍ~°O, â◊OHõ~°∞_»∞ rqOzOk 32 Uàı§. P ã¨fiÅÊ HÍÅOÖ’<Õ PÜ«∞#
W`«~°∞Å∞ XHõ ѨÓiÎ rq`«HÍÅOÖ’ KÕÜ«∞ÖË#xfl =∞ǨÏ`«Î~° HÍ~åºÅ∞ KÕâß_»∞. =ÚYºOQÍ
Pâ◊Û~°ºO HõeyOKÕk j¢Ñ¶¨∞ „Ѩܫ∂} ™ê^èŒ<åÅ∞ ÖËx P HÍÅOÖ’, (PHÍâ◊QÆ=∞<åxfl
 343 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JÉèí∂`«HõÅÊ#QÍ H˘\ì̃"ÕÜ«∂e). H˘O_»Å∞, ^Œ∞~°æ=∂~°}ϺÅ∞, #n #^•Å∞ QÆ_»z â◊OHõ~°∞_»∞
P ¿ã`«∞ j`åK«ÅO XHõ™êi HÍHõ ÃщõΩ¯™ê~°∞¡ ZÖÏ Ü«∂„`«Å∞ KÕâß_»#flk.
â◊OHõ~°∞_çx QÆ∞iOz D „H˜Ok â’¡HõO „Ѩã≤^ŒúO:
''J+ì̈=ˆ~¬ K«`«∞ˆ~fin ^•fi^Œâı ã¨~°fi âßGq`ü
ëÈ_»âıHõ$`«"å<åƒù+¨ºO ^•fi„uOâı =Úx~°ÉèíºQÍ`ü——
– Zxq∞^Õà◊§ˆH PÜ«∞# <åÅ∞QÆ∞ "Õ^•Å∞ J^茺ܫ∞#O KÕâß_»∞. Ѩ<≥flO_Õà◊§ˆH ã¨~°fi
âߢ™êÎÅ∞ ѨiîOKå_»∞. Ѩ^ŒÇ¨ˆ~à◊§ˆH „|Ǩχ ã¨∂„`åʼnõΩ ÉèÏ+¨ºO „"åâß_»∞. =ÚѨÊk Ô~O_Õà◊§ˆH
=ÚxQÍ "≥o§áÈÜ«∂_»∞.
KåÖÏ z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ Q˘Ñ¨Ê QÆ}˜`«âßG „ѨuÉèí K«∂Ñ≤#"å~°∞, Q˘Ñ¨Ê ã¨Ow`«
„ѨuÉèí K«∂Ñ≤#"å~°∞, WOHÍ WÖÏ qq^èŒ ~°OQÍÅÖ’ Jâı+¨ „Ѩ[˝ Hõ#|~°z# "å~°∞
ÖËHõáÈÖË^Œ∞QÍx, â◊OHõ~°∞x=Öˇ Zxq∞^Õà◊§‰õΩ "Õ^Œ "åV‡Ü«∂xfl, Ѩ<≥flO_Õà◊§‰õΩ ã¨~°fiâߢ™êÎÅ#∞
PáÈâ◊# Ѩ\ ì̃ Ѩ^ŒÇ¨ˆ~à◊§‰õΩ JuQÆǨÏ#"≥∞ÿ# „|Ǩχ ã¨∂„`åʼnõΩ ÉèÏ+¨ºO „"åÜ«∞_»=∞#flk,
P `«~åfi`« ã¨fiÅÊHÍÖÏxˆH LѨx+¨`«∞ÎʼnõΩ, w`«‰õΩ ÉèÏëêºÅ∞ ~°zOK«_»=∞#flk #=∞‡^Œy#kQÍ
Hõ#|_»^Œ∞. ("≥Ú`«ÎOÃÑ· PÜ«∞# ~°zOz#@∞ìQÍ K≥ѨÊ|_Õq ã¨∞=∂~°∞ 300 „QÆO^ä•Å∞<åfl~Ú.
ѨOKåj`Õ
HÍx PÜ«∞# =ÚѨÊk ~Ô O_Õà§◊ Hˆ x~åº}O K≥O^•_»#flk x[O HÍHõáÈ=K«∞Û ##_®xH˜
XHõ PO`«iHÍ^è•~°O (internal evidence) =Ù#flk. Jk â◊OHõ~åKå~°∞ºx ™È΄`« ~°K«#ÅÖ’
XHõ>ÿ̌# ''^Õ=ºÑ¨~å^èŒ HõΔ=∂Ѩ} ™È΄`«O——Ö’ J~Ú^Œ= â’¡HõO :
''Ѩi`«ºHÍÎ^Õ"å qq^èŒ qkè ¿ã"å‰õΩÅ`«Ü«∂
=∞Ü«∂ ѨOKåj`Õ ~°kèHõ =∞Ѩh`Õ `«∞ =Ü«∞ã≤
W^•hOKÕ <å`«‡ãÎ̈= Ü«∞k Hõ$™ê<åã≤ Éèíq`å
x~åÅOÉ’ ÅOÉ’^Œ~°[#x HõO Ü«∂q∞ â◊~°}O——
– Z#Éèˇ· J~Ú^Õà◊√§ (ѨOKåj`Õ) =Ü«∞ã¨∞ ^•\˜# <Õ#∞ qq^èŒ qkè q^è•<åÅ
„ѨHÍ~°O ¿ãqOK«_»OÖ’ "庉õΩÅ`« K≥Ok W`«~° ^Õ=`« ÅO^Œix Ѩi`«ºlOKå#∞. WѨC_»∞
h=Ù Hõ$Ѩ K«∂ѨHõáÈ`Õ F ÅOÉ’^Œ~° [#h ! U PÅO|#O ÖËx <Õ#∞ WOÔH=ix â◊~°}∞
"Õ_»QÆÅ#∞?–
WO^Œ∞Ö’ ™È΄`« Hõ~°Î Pkâ◊OHõ~°∞_Õ J~Ú`Õ `«# P"Õ^Œ##∞ ^Õx`À q#flqOK«∞‰õΩO@∂
`« # ‰õ Ω 85 Uà◊ √ § ^•\ÏÜ« ∞ x JO@∞<åfl_» ∞ . JO^Œ ∞ KÕ ` « â◊ O Hõ ~ ° ∞ _» ∞ 32 Uà◊ § ˆ H
=∞~°}˜OKå_»#flk x[O HÍ^Œ#fl=∂@. Wk Ѩiâ’^茉õΩÅ∞ `ÕÅÛ=Åã≤# q+¨Ü«∞O.
 344 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HÍx D â’¡HõO U ѨO_ç`«∞x ^Œ$+≤ìH˜ ~åHõáÈ=_»O, =zÛ<å ^•xfl Ѩ\ ì̃OK«∞H˘#Hõ
áÈ=_»O Pâ◊Û~°ºO. W^ÕHÍ^Œ∞, â◊OHõ~°∞x „QÆO^ä•ÅÖ’ Uk K«∂z<å, =Ü«∞ã¨∞ g∞i#"å_»∞,
rq`åxfl `«~°z K«∂z#"å_»∞, ã¨O™ê~°O x™êû~°=∞x ™êfi#∞Éèí=O`À „QÆÇ≤ÏOz q~°‰õΩÎ_≥·#
"å_»∞, Jáê~°Ö’HÍ#∞Éèí=O, Ö’Hõ[˝`« Hõey#"å_»∞ =∂„`«"Õ∞ „"åÜ«∞QÆey# q+¨Ü«∂Å∞
J<ÕHõO HõxÑ≤™êÎ~Ú. Jq Zxq∞^Õà◊§ ÉÏÅ∞_»∞, Ѩ^ŒÇ¨ˆ~à◊§ Ü«Ú=‰õΩ_»∞ „"åÜ«∞QÆey#qQÍ
HõxÑ≤OK«=Ù.
â◊OHõ~∞° x Ö’Hõ[`˝ «
WO`«H© PÜ«∞# ÉÏź, Ü«∞ø=<åÅÖ’<Õ Jxfl „QÆO^ä•Å∞ „"åÜ«∞HõáÈ~Ú#O`« =∂„`å#
PÜ«∞# Ѷ¨∞#`«‰õΩ =zÛ#֒Ѩ"Õ∞g∞ =ÙO_»^Œ∞. PÜ«∞# Z<Õflà◊√§ rqOKå_»#flk ã¨Oâ◊Ü«∂ã¨Ê^Œ
q+¨Ü«∞"≥∞ÿ<å PÜ«∞# J™ê^è•~°} "Õ∞^è•âße J#_»OÖ’, ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«##∞ XHõ =∞Å∞ѨÙ
uÑ≤Ê# =∞h+≤ Jx, D<å\˜H© PÜ«∞# `«~°¯ "≥·âß~°^ŒºO JK≥Û~°∞=Ù Q˘Å∞ѨÙ`«∞#fl^Œx J#_»OÖ’
ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞. ÉèÏ~°fÜ«∞ [#rq`«OÃÑ· WO`«QÍ „ѨÉèÏ=O K«∂Ñ≤# `åufi‰õΩ_»∞ =∞~˘Hõ_»∞
ÖË_»#_»OÖ’ ‰õÄ_® q„ѨuѨuÎ ÖË^Œ∞. D<å\˜H˜ ‰õÄ_® PÜ«∞# "å^Œ „ѨÉèÏ=O ѨO_ç`«,
áê=∞~° [#OÃÑ· ã¨=∂#OQÍ Hõ#|_»∞`«∞Ok.
J~Ú`Õ P „ѨÉÏè =O Z@∞=O\˜k, Jk =∞Oz^•, =∞Ozk HÍ^• J#fl „Ѩâfl◊ ÃÑ·
Jaè„áêÜ«∞ ÉèË^•Å∞<åfl~Ú. HÍx, U =∞Ǩ=ºHÎ̃x QÆ∞iOz aè<åflaè„áêÜ«∂Å∞ ÖË=Ù ? ~å=Ú_»∞,
Hõ$+¨μ‚_»∞, |∞^Œ∞ú_»∞ =O\˜ 'J=`å~°— ѨÙ~°∞+¨μÅ #∞Oz P^èŒ∞xHõ HÍÅOÖ’ QÍOkè, <≥„Ǩ˙,
=∂~ü ¯ û, Öˇ x <£ Å =O\˜ " åi =~° ‰ õ Ω Z=i QÆ ∞ iOz J~Ú<å ^Œ ∂ +¨ } Éè í ∂ +¨ }
u~°™ê¯~åÅ∞<åfl~Ú. Jk Ö’Hõ ã¨Ç¨Ï[O. â◊OHõ~°∞_»∞ ‰õÄ_® "å\˜H˜ Jf`«∞_»∞ HÍ_»∞. HÍx
=ÚO^Œ∞QÍ â◊OHõ~°∞x J^≥· fi`« "å^ŒO QÆ∞iOz ã¨O„QÆǨÏOQÍ K«∂^•Ì=Ú.

V
 345 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
40. â◊OHõ~å^≥·fi`«O
â◊OHõ~åKå~°∞ºx ¿Ñ~°∞ K≥ѨÊQÍ<Õ =∂Ü«∂"å^ŒO *Ï˝Ñ¨HõO =ã¨∞ÎOk. =∂Ü«∂"å^ŒO
J#QÍ<Õ â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞ *Ï˝Ñ¨HõO =™êÎ_»∞.
W^ŒO`å =∂Ü«∞. D [QÆ`«∞Î ã¨=∞ã¨ÎO q∞^䌺† XHõ „ÉèÏOu, XHõ ã¨fiѨflO, Ug∞
ÖË^Œ∞. L#flk XHõ¯>Ë. Jk „|ǨχO. `«H˜¯#^ŒO`å Jã¨`«ºO.
â◊OHõ~åKå~°∞ºx =∂Ü«∂"å^ŒO QÆ∞iOz |Ǩïà◊ „ѨKå~°OÖ’ =Ù#fl Jaè„áêÜ«∞O
Wk. JO^Œ∞ˆH NN `«# ''q∞^䕺"åk—— w`«OÖ’
''=∂Ü«∞O\Ï"å? JO`å
q∞^䌺O\Ï"å?
<å =Ú^Œ∞ÌÅ "Õ^•Of
U=∞O\Ï=Ù?
=∂Ü«∞O\Ï=Ó? Ö’HõO
q∞^䌺O\Ï=Ó?
Hõ#|_ç#k Hõ#|_»^Œx
q#|_ç#k q#|_»^xŒ
[QÆu =∞~°Ñ¨Ù, ã¨fiѨflO, x
â◊≈|ÌO, Wk
=∂Ü«∞! =∂Ü«∞!
=∂Ü«∞O\Ï=Ó? JO`å
q∞^䌺O\Ï=Ó?
[g∞O^•~°∞ ~ÀÅ∞û HÍ~°∞
=∞Ǩ~åA =∞h Ѩ~°∞û....
áêeHÍѨ٠#∞^Œ∞\˜ K≥=∞@,
‰õÄe"åx QÆ∞O_≥ K≥~°∞=Ù
aK«ÛQÍx Hõ_»∞Ѩ٠Hõ~°∞=Ù
=∂Ü«∞O\Ï=Ó ?
`«∞áê#∞Å∂, Éèí∂HõOѨO
u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞¡, ã¨O„QÍ=∞O
=∂Ü«∞O\Ï=Ó?
UÜü∞ U=∞O\Ï=Ù?...——
 346 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Jx ZÅ∞ÔQuÎ „ѨtflOKå_»∞.
W=hfl J_»QÆ=Åã≤# „Ѩâ◊flÖË. Z=Ô~·<å ÃÑ·# K≥Ñ≤Ê#@∞ì "åkOz – ''W^ŒO`å
=∂Ü«∞, q∞^䌺, „ÉèÏOu, g∞‰õΩ [~°∞QÆ∞`«∞#fl J<åºÜ«∂Åhfl „ÉèÏOu. Ö’HõOÖ’ [iˆQ
J„Hõ=∂Åhfl „ÉèÏOu. ^èŒx‰õΩÅ Éè’QÆ ÉèÏQƺ qÖÏ™êÅ∞, HÍi‡‰õΩÅ „â◊=∞ ^ÀÑ≤_ç, Hõ+ì̈r=ÙÅ
Hõhfl\˜ QÍ^äŒÅ∞ Jhfl „Éèí=∞. J=hfl =∂Ü«∞. JO^Œ∞KÕ`« Jxfl\˜x ã¨Ç≤ÏOz =Ó~°∞HÀ"åe.
W"Õg ÖË=x, =Ù#fl^ŒO`å „|ǨχO XHõ¯>Ë#x ã¨=∂^è•#Ѩ_ç, ã¨O`«$Ñ≤Î á⁄O^•e. |Å=O`«∞Å∞
^Ò~°̊#ºOKÕ¿ãÎ u~°QÆ|_»HõO_ç, „ѨtflOK«HõO_ç—— JO@∂ â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞ K≥Ñ≤Ê# "Õ^•O`«O
W^Õ Jx =∞Éèíº Ñ¨ÙK«Û_®xH˜ „Ѩܫ∞ufl¿ãÎ, â◊OHõ~°∞x J^≥· fi`åxfl D ^•~°∞} =OK«# HÀã¨O
"å_»∞‰õΩO>Ë, NNÖÏ „ѨtflOK«=Åã≤O^Õ, YO_çOK«=Åã≤O^Õ.
HÍx â◊OHõ~°∞_»∞ W^ŒO`å =∂Ü«∞ J#flk XHõ `åufiHõ ^Œ$+≤ì (philosophical
Standpoint) #∞Oz `«Ñ¨Ê ^≥·#Ok#, x`«º "åº=ǨiHõ ^Œ$+≤ì#∞Oz HÍ^Œ∞. =∞#‰õΩ „ѨuHõΔ}O
J#∞Éèí=OÖ’H˜ =KÕÛ [QÆ`«∞Î#∞ q∞^䌺 J#flk `åufiHõOQÍ<Õ. `«`«fi`«ó W^Õg∞ ÖË^Œ∞. L#flk
XHõ¯>ˆ Jk „|Ǩχ. J^Õ ã¨`«ºO. W^ŒO`å Jã¨`«ºO. HÍx, "åº=ǨiHõ ^Œ$+≤ì #∞Oz K«∂¿ãÎ
[QÆ`«∞Î ã¨`«º"Õ∞. JO^Œ∞KÕ`« D [QÆ`«∞ÎÖ’ =∞#‰õΩ Z^Œ∞~°ÜÕ∞º ã¨=∞㨺efl "åº=ǨiHõOQÍ
Z^Œ∞~À¯=Åã≤O^Õ, Ѩi+¨¯iOK«∞HÀ=Åã≤O^Õ.
ã¨$+≤Öì ’<Õ `Õ_®
`«Ñ¨Ê^Œ∞. D `Õ_® ã¨$+≤ìÖ’<Õ =ÙOk. ã¨∂÷Å^Œ$+≤ìH˜ Hõ#|_Õk =∂„`«"Õ∞ ã¨`«ºO
HÍ#Hõ¯~°ÖË^Œ∞. ã¨∂Hõ;^Œ$+≤ì J<Õk ‰õÄ_® =ÙOk. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ =∞#O D „ѨѨOKåxfl
HÍ=∞<£Ãã<£û ^Œ$+≤ì#∞Oz K«∂™êÎ=Ú. ^•<Õfl XHõ q*Ï˝# âßG"Õ`«Î Ãã·#∞û ^Œ$+≤ì #∞Oz K«∂™êÎ_»∞.
D Ô~O_»∞ ^Œ$HõÊ^ä•Å‰õΩ ZHõ¯_® á⁄O`«# ÖË#O`« `Õ_® =ÙOk. =∞#O x=ã≤ã¨∞Î#fl D
Éèí∂QÀà◊O ã≤÷~°OQÍ, Hõ^ŒÅ‰õΩO_® =Ù#fl^Œx, PHÍâ◊OÖ’ D z=i #∞Oz P z=~°‰õΩ
„Ѩܫ∂}O KÕã¨∞Î#flk ã¨∂~°∞º_Õ#x =∂=¸Å∞QÍ J#∞‰õΩO\Ï=Ú. HÍx, Ãã·O\˜ã¨∞ì D
=∂@ XѨCHÀ_»∞. <å<≥û<£û. ã¨∂~°∞º_»∞ Hõ^ŒÅ_»O ÖË^Œ∞. Éèí∂QÀà◊"Õ∞ `«# K«∞@∂ì `å#∞
QÆO@‰õΩ "≥~Úº "≥∞ÿà◊§ "ÕQÆO`À „Ѩ^ŒH˜Δ}O KÕã¨∂Î ã¨∂~°∞º_ç K«∞@∂ì ÃãHõO_»∞‰õΩ 18 1/2
"≥∞ÿà◊§ =∞Ǩ"ÕQÆO`À Ѩi„Éèíq∞ã¨∞Î#fl^Œx JO\Ï~°∞.
=∞i D Ô~O_çO\˜Ö’ Uk Ô~·@∞? Ô~O_»∂ Ô~·>Ë. x`«º "åº=ǨiHõ (HÍ=∞<£ Ãã<£û)
^Œ$+≤ì #∞Oz Éèí∂q∞ Hõ^ŒÅ_»O ÖË^Œx, ã¨∂~°∞º_Õ `«∂~°∞Ê# L^Œ~ÚOz PHÍâ◊=∞O`å „Ñ¨Ü«∂}O
KÕã≤ Ѩ_»=∞@ JãÎ̈q∞ã¨∞Î<åfl_»#flk ã¨`«ºO. HÍx Ãã·O\˜ã¨∞ì ^Œ$+≤ìÖ’ =∞# HÍ=∞<£Ãã<£û =\ì̃
<å<≥û<£û. J`«_çk "≥·*Ï˝xHõ ^Œ$+≤ì.
JÖψQ ~å„uѨÓ@ PHÍâ◊OÖ’ #HõΔ„`åÅ∞. Jq Hõ^ŒÅ‰õΩO_® ã≤÷~°OQÍ =Ù#fl@∞ì
Hõ#|_»`å~Ú. x*ÏxH˜ (Ãã#· ∞û ^Œ$+≤ì #∞Oz) Jq Jáê~° "ÕQÍÅ`À â◊¥<åºHÍâ◊OÖ’ „ѨÜ∂« }O
 347 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
KÕã¨∞Î<åfl~Ú. WO^•Hõ, Hõ^ŒÅ_»O ÖË^Œ#∞‰õΩ#fl ã¨∂~°∞º_»∞ ‰õÄ_® JO`Õ. KåÖÏ "ÕQÆO`À
„Ѩܫ∂}O KÕã¨∞Î<åfl_»∞. =∞#‰õΩ Hõ#|_»∞`«∞#fl #HõΔ„`åÅhfl áêÅѨÙO`« J#|_Õ #HõΔ„`« qâ◊fiѨÙ
(QͺÅH©û) ˆHO„^ŒO K«∞@∂ì Ѩi„Éèíq∞ã¨∞Î<åfl~Ú. WO`ÕHÍ^Œ∞. Ãã·#∞û ^Œ$+≤ì#∞Oz D ã¨=∞ãÎ̈
qâ◊fiO HõΔ}HõΔ}ÏxH˜ qãÎ̈iã¨∞Î#flk. HÍx =∞#‰õΩ =∂„`«O Jk `≥eÜ«∞_»O ÖË^Œ∞.
WOH˘Hõ\ ˜ – g∞ã¨Ê~°≈‰õΩ WO`« QÆ\ ì̃QÍ, ã¨Ê+ì̈OQÍ `«QÆ∞Å∞`«∞#fl D ѨÙãÎ̈HõO, g∞~°∞
‰õÄ~°∞Û#fl ‰õΩsÛ, Z^Œ∞~°∞QÍ |Å¡, g∞ WÅ∞¡, g∞ â◊s~°O Jhfl ã¨∂Hõ; ^Œi≈xH˜ ‰õÄ_®
Hõ#|_»#O`« z#fl J}∞=ÙÅ ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞. P J}∞=ÙÅ =∞^茺 Jáê~°^Œ∂~åÅ∞. P
J}∞=ÙÅÖ’ JO`«HõO>Ë z#fl"≥·# áêiìH˜Öòû P áêiìH˜ÖòûÖ’ JO`«HõO>Ë z#fl"≥·# HÍfi~ü¯û
J#|_Õ Ze"≥∞O@s áêiìH˜Öòû. x*ÏxH˜ Jq áêiìH˜Öòû =∂„`«"Õ∞ HÍ^Œ∞† `«~°OQÍÅ∞ (Waves)
‰õÄ_®. XˆH =ã¨∞Î=Ù XHõ ^Œ$+≤ì #∞Oz áêiìH˜Öòû (Hõ}O), =∞~˘Hõ ^Œ$+≤ì #∞Oz `«~°QÆO
(Wave). "å\˜`À<Õ D =∞Ǩqâ◊fiO, JO^Œ∞Ö’x ã¨=∞ãÎ̈ =ã¨∞Î=ÙÅ∞ xi‡OK«|_®¤~Ú.
=∞i Uk x[O? QÆ\ ˜ìQÍ, Hõiî#OQÍ `«yÖË D =ã¨∞Î=ÙÅ∞ x[=∂? "å\˜Ö’
"ÕQÆOQÍ ã¨OK«iã¨∞Î#fl Ju ã¨∂Hõ;"≥∞ÿ# J}∞=ÙÅ∞, J}∞â◊HõÖÏÅ∞ x[=∂? JO>Ë XHõ
^Œ$+≤ì#∞Oz Jk x[O, WOH˘Hõ ^Œ$+≤ì#∞Oz Wk x[O.
JO^Œ∞KÕ`« ã¨`«ºO J<ÕHõ ™ê÷~ÚÅ (levels) Ö’ =ÙO@∞O^Œ<Õk XѨCH˘#Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞.
HÍ=∞<£ Ãã#∞û‰õΩ Hõ#|_Õ ^˘Hõ¯>Ë x[O HÍ^Œ∞. J<£HÍ=∞<£ Ãã#∞û‰õΩ Hõ#|_Õk ‰õÄ_® x["Õ∞.
Uk HÍ=Åã≤=zÛ#ѨC_»∞ ^•xfl „QÆÇ≤ÏOKåe. ^Õx`À J=ã¨~°O Hõey#ѨC_»∞ ^•xfl
"å_»∞HÀ"åe.
<åÅ∞QÆ∞ =Ú‰õ¯ÅÖ’ J^≥fi· `«O
JÖψQ `åufiHõ ^Œ$+≤ì, `åufiHõ ã¨`«ºO ‰õÄ_®. Ãã·O\˜ã¨∞ìÅ∞ "≥·*Ï˝xHõ ã¨`åºÅ∞
K≥|∞`«∞#fl>Ëì, XHõ<å_»∞ â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞ XHõ `åufiHõã¨`«ºO K≥áêÊ_»∞. PÜ«∞# K≥Ñ≤Ê#^•xfl
<åÅ∞ˆQ <åÅ∞QÆ∞ =ÚHõ¯ÅÖ’ K≥ѨÊ=Åã≤ =¿ãÎ WÖÏ K≥áêÊe :
– „|Ǩχã¨`«º"£∞
[QÆx‡^䕺
r"À„|ÃǷχ=
<å Ѩ~°ó–
''„|Ǩχ XHõ¯>Ë ã¨`«ºO. [QÆ`«∞Î JO`å q∞^䌺. D r=Ù_Õ P „|ǨχO. P Ô~O_»∂
"Õ~°∞ HÍ^Œ∞.——
â◊OHõ~°∞_»∞ „|Ǩ‡xfl áê~°=∂i÷Hõ ã¨`«ºO J<åfl_»∞. JO>Ë Ultimate Truth. ^•x
^Œ$+≤ì #∞Oz K«∂¿ãÎ D ã¨=∞ãÎ̈ K«~åK«~° qâ◊fiO Jã¨`«ºO, q∞^䌺, „ÉèÏOu. =∞i PÜ«∞<Õ
 348 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
x`«º =º=Ǩ~° ^Œ$+≤ì #∞Oz K«∂¿ãÎ [QÆ`«∞Î ã¨`«º"Õ∞ #<åfl_»∞. Jk "åº=ǨiH˜ ã¨`«ºO
(Pragmatic or empirical truth) "åº=ǨiHõ [QÆ`«∞ÎÖ’ rqã¨∞Î#flO`« HÍÅO ^•x
"åº=ǨiHõ ã¨`«º`åfixfl JOwHõiOz, ^•xH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ „Ѩ=iÎOK«Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞. XHõ
ã¨<åºã≤x XHõ<å_»∞ XHõ U#∞QÆ∞ `«~°∞=ÚH˘ã¨∞ÎO>Ë áêiáÈ`«∞<åfl_»@. Jk K«∂ã≤ XHõ_»∞
¿ÇÏà◊#QÍ ''U#∞QÆ∞ q∞^䌺 Hõ^•. ZO^Œ∞‰õΩ áêiáÈ`«∞<åfl——=x J_çQÍ_»∞. ã¨<åºã≤ ''QÆ[O
q∞^䌺 ѨÖÏÜ«∞#O q∞^䌺—— (P U#∞QÆ∂ q∞^äÕº <Õ#∞ áêiáÈ=_»=¸ q∞^äÕº) Jx ã¨=∂^è•#O
WzÛ =∞m§ Ѩ~°∞QÆ∞ ÅOH˜OK«∞‰õΩ<åfl_»∞. [QÆ`«∞ÎÖ’ rqã¨∞Î#flO`«HÍÅO ^•x Ü«∞^ä•~åúºxfl
JOwHõiOKåe. ^•xH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ „Ѩ=iÎOKåe. JÖÏHÍHõ ZѨC_≥·`Õ W^ŒO`å q∞^䌺
J#fl *Ï˝#O L^Œ~Úã¨∞ÎO^À, JO`å „|Ǩχ=∞Ü«∞O J#fl Z~°∞Hõ HõÅ∞QÆ∞`«∞O^À ^•xH˜
J#∞QÆ∞}"≥∞ÿ# „Ѩ=~°Î# ^•#O`«@ J^Õ =ã¨∞ÎOk.
ÉèÏ~°fÜ«∞ `«`«fi"Õ`«ÎÅÖ’ ^•^•Ñ¨Ù JO^Œi=Öˇ â◊OHõ~°∞_»∞ ‰õÄ_® D [QÆ`«∞Î#∞,
=∂#= rq`åxfl ^Œ∞óY=∞Ü«∞OQÍ<Õ ^Œi≈OKå_»∞. =∂#=Ù_»∞ ^Œ∞óYOÖ’ ѨÙ\ì̃, ^Œ∞óYOÖ’
rqOz, ^Œ∞óYOÖ’ =∞~°}˜ã¨∞Î<åfl_»∞. ã¨∞YO J<Õk XHõ „Éèí=∞. ã¨∞YO J<Õ ¿Ñ~°∞`À
J#∞Éèí=OÖ’H˜ =KÕÛk ‰õÄ_® z=iH˜ ^Œ∞óY QÆǨÏfi~°OÖ’ˆH fã¨∞‰õΩ"≥_»∞`«∞Ok.
''[#‡ ^Œ∞óYO, [~å ^Œ∞óYO
*ÏÜ«∂ ^Œ∞óYO ѨÙ#ó ѨÙ#ó
ã¨O™ê~° ™êQÆ~°O ^Œ∞óYO
`«™ê‡`ü *Ï„QÆ`« *Ï„QÆ`«——
=∞i D ^Œ∞óMÏxH˜ HÍ~°}O Uq∞\˜? |∞^Œ∞_ú ∞» K≥ÑÊ≤ O^Õ "Õ~∞° =∂@ÅÖ’ â◊OHõ~∞° _»∞
K≥áêÊ_»∞ HÀiHõÖË HÍ~°}O. `«$+¨,‚ JO`«∞ÖËx `«$+¨,‚ `«$Ñ≤Î Z~°QxÆ `«$+¨‚ ^Œ∞óMÏxH˜ HÍ~°}O. –
JOQÆO QÆe`«O Ѩe`«O =ÚO_»O
^Œâ◊# qÇ‘Ï#O *Ï`«O `«∞O_»O
=$^ÀúÜ«∂u QÆ$Ç‘Ï`åfi^ŒO_»O
`«^ÑŒ ≤ # =ÚOK«u PâßÑ≤O_»O
â◊OHõ~°∞x Hõq`å ~°K«#ʼnõΩ `«Å=∂xHõ =∞#^Œy# Éèí[QÀqO^ŒO â’¡HÍÅÖ’xk
D â’¡HõO. ''â◊s~°O =Úã¨e^≥·áÈ~ÚOk. A@∞ì <≥iã≤áÈ~ÚOk. Ѩà◊√§ =Ó_çáÈÜ«∂~Ú.
=$^•úѨºO =Å¡ Hõ„~° Ѩ@∞ì‰õΩx QÍx #_»=ÖË_»∞. J~Ú<å HÀiHõÅ#∞ =∂„`«O =keÃÑ@ì_»∞——
ѨÙ#~°̊#‡Å∞
P HÀiHõÖË =∂#= ^Œ∞óMÏxH˜ HÍ~°}O. HÀiHõÅ∞ f~°_®xH˜ =∞x+≤ U^À XHõ Ѩx
KÕã¨∂Î<Õ =ÙO_®e. =∞i KÕã≤# U Ѩh =$^ä•áÈ^Œ∞ Hõ^•? „Ѩu ѨxH˜ =∞Oz^À, K≥_»∞^À
Ѷ¨e`«O =ÙO@∞Ok. P Ѷ¨e`åxfl =∂#=Ù_»∞ J#∞ÉèíqOK«Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞. H˘xfl Ѷ¨e`åÅ#∞
JѨÊ\˜HõѨC_Õ J#∞Éèíq™êÎ_»∞. H˘xfl\˜x P `«~åfi`« ZѨC_À J#∞Éèíq™êÎ_»∞. H˘xfl Hõ~°‡Å
 349 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ѷ¨e`åÅ∞ D [#‡Ö’ J#∞ÉèíqOK«ÖËHõáÈ=K«∞Û. =∞x+≤ =∞~°}˜Oz<å Hõ~°‡Ñ¶¨ÅO #tOK«^Œ∞.
Jk P`«‡#∞ "åã¨<å ~°∂ѨOÖ’ JO\˜ÃÑ@∞ì‰õΩx H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ =ÙO@∞Ok.
JO^Œ∞KÕ`« D [#‡Ö’ J#∞Éèí"åxH˜ ~å‰õΩO_® q∞yeáÈ~Ú# Hõ~°‡Ñ¶¨ÅO qkèQÍ
r=Ù_çx =∞~˘Hõ [#‡ Z`ÕÎ@@∞ì KÕã¨∞ÎOk. =∞m§ P [#‡Ö’ r=Ù_»∞ H˘xfl Hõ~°‡Å∞ KÕ™êÎ_»∞.
P Hõ~°‡ Ѷ¨ÖÏÅÖ’ H˘xfl q∞yeáÈ`å~Ú. =∞m§ [#‡ Z`«∞Î`å_»∞. H˘xfl Hõ~°‡Ñ¶¨ÖÏÅ∞
J#∞Éèqí OKåHõ WOHÍ H˘xfl q∞yeáÈ`å~Ú. "å\˜x J#∞Éèqí OK«_®xH˜ =∞~˘Hõ [#‡ Z`«=Î Åã≤
=ã¨∞ÎOk. áê`« Hõ~°‡Å J#∞Éèí"åÅ∞ `«iyáÈ`«∞O>Ë H˘`«Îq ÃÑiyáÈ`«∞O\Ï~Ú. W^˘Hõ
x~°O`«~° K«„HõO, q+¨ãπ ã¨i¯Öò. ^•xH˜ Pk ÖË^Œ∞, JO`«∞ ÖË^Œ∞. JO^Œ∞ˆH =∂#=Ù_»∞ [##
=∞~°} Ѩ~°OѨ~° J<Õ K«„HõOÖ’ Ѩ_ç u~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO\Ï_»∞. J^Õ Hõ~°‡ ã≤^•ÌO`«O (Law of
Karma). ^•xfl Ѷ≤l‰õΩûÖ’ Law of Conservation of Energy `À áÈÖÏÛ~°∞ qA˝Å∞.
Z#s˚H˜ #tOѨ٠ÖË^Œ∞. ~°∂áêO`«~°O K≥O^Œ∞`«∞Ok. JO`Õ. JÖψQ Hõ~°‡ ‰õÄ_®. Jk
=∂#=Ù_çx [<å‡O`«~åʼnõΩ ‰õÄ_® "≥<åfl_»∞`«∂<Õ =ÙO@∞Ok.
– ѨÙ#~°Ñ≤ [##O ѨÙ#~°Ñ≤ =∞~°}O
ѨÙ#~°Ñ≤ [#h [~î°̂~ â◊Ü«∞#O
WÇ¨Ï ã¨O™êˆ~ |Ǩï ^Œ∞™êÎ̂~
Hõ$Ѩܫ∂ áêˆ~ áêÇ≤Ï =Ú~åˆ~ –
Wn Éèí[QÀqO^Œ â’¡Hõ"Õ∞. ''=∞m¡ =∞m¡ [##, =∞m§ =∞m§ =∞~°}O. =∞m§ =∞m§
=∂`«$ QÆ~°ƒùOÖ’ â◊Ü«∞#O. ^•@_»O ™ê^茺O HÍx D ã¨O™ê~° ™êQÆ~°O #∞Oz F =Ú~ås!
##∞fl ^ŒÜ«∞`À `«iOѨ*ˇ~Úº——
ÃÑ·# K≥Ñ≤Ê# =∂#= ^Œ∞óY HÍ~°}Ïxfl â◊OHõ~°∞_»∞ ''P`å‡<å`«‡ q"ÕHõO—— J<Õ „ѨHõ~°}
„QÆO^äŒOÖ’ WÖÏ q=iOKå_»∞.
–P`«‡#ó H˜O xq∞`«ÎO ^Œ∞óYO?
â◊s~° Ѩi„QÆÇ¨Ï xq∞`«ÎO –
(''P`«‡‰õΩ HõeˆQ D ^Œ∞óMÏxH˜ HÍ~°}O?——
''â◊s~°O ^èŒiOz# HÍ~°}Ï#——)
– â◊s~° Ѩi„QÆǨÏó ˆH# Éèí=u?
Hõ~°‡}Ï!–
(P`«‡ D â◊s~åxfl ZO^Œ∞=Å¡ ^èŒiOK«=Åã≤ =ã¨∞Î#flk?——
''Hõ~°‡=Å¡—— „H˜O^Œ\ ˜ [#‡ÅÖ’ =∞#O KÕã¨∞‰õΩ#fl Hõ~°‡Å Ѷ¨e`åÅ#∞ J#∞ÉèíqOK«_®xH˜
Jx J~°O÷ )
– Hõ~°‡ ˆH# Éèí=fu KÕ`ü?
 350 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
~åQÍkÉèíºó–
(Hõ~°‡KÕÜ«∞_»O ZO^Œ∞=Å¡ [~°∞QÆ∞`«∞#flk?
''~åQÆO "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜=Å¡.——
JO>Ë ~åQÆ ^Õfiëê^Œ∞Å =Å¡. U^À á⁄O^•Å<Õ HÀiHõ =Å¡, P HÀiHõ
„¿Ñˆ~Ñ≤OK«_»O KÕ`« Hõ~°‡ KÕÜ«∞_»O [~°∞QÆ∞`«∞#flk)
–~åQÍ^ŒÜ«∞ó Hõ™ê‡`ü Éèí=Ofu KÕ`ü?
Jaè=∂<å`ü –
(''~åQÍ^Œ∞Å∞ ZO^Œ∞=Å¡ HõÅ∞QÆ∞`å~Ú?——
''Jaè=∂#O =Å¡.—— JO>Ë Jk <åk. Wk <å‰õΩ HÍ"åe J<Õ Jaè=∂#O
=Å¡, ^•x =Å¡ HõeˆQ JǨÏOHÍ~°O =Å¡ ~åQÆ^Õfiëê^Œ∞Å∞ =∞x+≤H˜ HõÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.)
– Jaè=∂<ÀÑ≤ Hõ™ê‡^Œƒù=u ?
Jq"ÕHÍ`ü –
(''Jq"ÕHõO =Å¡——. Jq"ÕHõO JO>Ë Wk =∞Oz, Wk K≥_»∞, Wk ã¨`«ºO,
Wk ã¨`«ºO HÍ^Œ∞ Jx q"ÕzOKÕ â◊HÎ̃ ÖËHõáÈ=_»O)
–Jq"ÕHõó Hõ™ê‡^Œƒù=u?
J*Ï˝<å`ü –
(Jq"ÕHõO ^Õx=Å¡ HõÅ∞QÆ∞`«∞#flk?——
''J*Ï˝#O =Å¡——)
– P*Ï˝#O Hˆ # Éè=í fu KÕ`?ü
#ˆH"åÑ≤. J*Ï˝#O <å=∞ KÕ`ü?
ã¨^Œ ã¨^•ƒùº =∞x~°fiK«hÜ«∞O...
(''J*Ï˝#O ^Õx =Å¡ HõÅ∞QÆ∞`«∞#flk?——
''^Õx =ÖÏ¡ HÍ^Œ∞. ^•xH˜ HÍ~°}O ÖË^Œ∞. J*Ï˝#O J<Õk J<åk. JO>Ë ^•x
ѨÙ@∞ìHõ Z=~°∂ Z~°QÆxk. Jk L#flk, ÖË^Œ∞ ‰õÄ_®, JO^Œ∞KÕ`« Jk Jx~°fiK«hÜ«∞O, J^Õ
=∂Ü«∞. Jk „uQÆ∞}Ï`«‡HõO, *Ï˝# x~Àkè. ^•<Õfl J*Ï˝#O JO\Ï~°∞.——)
ã≤OǨ=Ö’Hõ#O
WѨC_»∞ ã≤OǨ=Ö’Hõ#O KÕ¿ãÎ, J*Ï˝#O =Å¡ Jq"ÕHõO, Jq"ÕHõO =Å¡ Jaè=∂#O
Jaè=∂#O =Å¡ ~åQÍ^Œ∞Å∞, ~åQÍ^Œ∞Å =Å¡ Hõ~°‡Å∞, Hõ~°‡Å =Å¡ â◊s~°^è•~°}, â◊s~°
^è•~°}=Å¡ ^Œ∞óYO HõÅ∞QÆ∞`«∞<åflÜ«∞x `≥Å∞ã¨∞ÎOk.
 351 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JO^Œ∞KÕ`« ^Œ∞óMÏxH˜ J*Ï˝#"Õ∞ HÍ~°}=∞=Ù`«∞#flk. =∞i ^Œ∞óYO ZÖÏ x=$uÎ
J=Ù`«∞Ok ? â◊s~°^è•~°} x"å~°} J~Ú#ѨC_»∞. â◊s~°^è•~°} x"å~°} ZÖÏ [~°∞QÆ∞`«∞Ok?
Hõ~°‡ x=$uÎ =Å¡. Hõ~°‡ x=$uÎ ZÖÏ [~°∞QÆ∞`«∞Ok? ~åQÍ^Œ∞Å x=$uÎ=Å¡. ~åQÍk x=$uÎ
ZÖÏ [~°∞QÆ∞`«∞Ok? Jaè=∂# x=$uÎ =Å¡, Jaè=∂# x=$uÎ ZÖÏ [~°∞QÆ∞`«∞Ok? Jq"ÕHõ
x=$uÎ =Å¡. Jq"ÕHõ x=$uÎ ZÖÏ [~°∞QÆ∞`«∞Ok? J*Ï˝# x=$uÎ =Å¡. =∞i J*Ï˝#O ZÖÏ
x=$uÎ J=Ù`«∞Ok? JO>Ë *Ï˝#O L^Œ~ÚOK«_»O =Å¡.

Uk *Ï˝#O? P`å‡<å`«‡ q"ÕHõ"Õ∞ *Ï˝#O. Wk P`«‡, Jk P`«‡ HÍ^Œ∞ Jx

q"ÕzOK«∞‰õΩO@∂ J<å`«‡#∞ ѨiǨÏiOz P`«‡, ÖË^• „|Ǩχ ™êHΔÍ`å¯~°O á⁄O^Œ_»"Õ∞
*Ï˝#O. ^•x =Å¡ J*Ï˝#O #tã¨∞ÎOk. ^•x =Å¡ ^Œ∞óY x=$uÎ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
nx q=~°}Ë â◊OHõ~å^è≥· fi`«=∞O`å. WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ K≥Ñ≤Ê#@∞ì PÜ«∞# J^≥· fi`«
`«`«fi=∞O`å ''„|Ǩχ ã¨`«ºO [QÆxfl^䌺. r"À „|ÃǷχ= <å Ѩ~°ó—— J<Õ ã¨∂„`«OÖ’
xH˜ΔѨÎ"≥∞ÿ=ÙOk.
"≥Ú^Œ@ [QÆ`«∞Î q∞^䌺 J<Õ ÉèÏ=O fã¨∞‰õΩO^•=Ú. WO`« ã¨Ê+¨ìOQÍ Hõ>ˇì^Œ∞@
HõxÑ≤ã¨∞Î#fl „ѨѨOKåxfl q∞^䌺 (ÖËxk) Jx â◊OHõ~°∞_»∞ ZÖÏ ã≤^•úO`«O KÕâß_»∞?

V
 352 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
41. â◊OHõ~∞° x =∂Ü«∂"å^ŒO
''Uk ã¨`«ºO? Uk ã¨`«ºO?——
Wk „áêK«∞ºÅ∞ HÍx=fiO_ç, áêâßÛ`«∞ºÅ∞ HÍx=fiO_ç, `«`«fi"Õ`«ÎÅO^Œ~°∞ "Õã¨∞‰õΩ<Õ
=∞øeHõ „Ѩâ◊fl.
^Œ$HõÊù^ä•ÅÖ’ ZO`« ÉèË^Œ"≥∞ÿ<å =ÙO_»x=fiO_ç† Éè∫uHõ"åk J~Ú<å, ÉèÏ="åk
J~Ú<å – ¿Ñ\¡ ’ J~Ú<å, =∂~ü¯û J~Ú<å – ÃÇÏÔQÖò J~Ú<å, ™ê¢~ΰ J~Ú<å – „Ѩu
`«`«fi"Õ`«Î J_ç̂Q „Ѩâ◊fl W^Õ:
ÃÑ·H˜ Hõ#|_Õ D ^Œ$â◊ºO, D =ã¨∞Î=Ù, D =º=ã¨÷ Jã¨Å∞ ã¨fiÉèÏ=O Uq∞\˜? Jã¨Å∞
`«`«fiO Uq∞\˜ ? Jk JÖÏ ZO^Œ∞‰õΩ =Ù#flk? Uk Jã¨Å∞ ã≤ã¨Öˇ·# ã¨`«ºO?
â◊OHõ~°∞_»∞ ‰õÄ_® W^Õ „Ѩâ◊fl "Õã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. ^•xH˜ `«#‰õΩ `«\ ì̃# ã¨=∂^è•#OQÍ,
WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ ¿Ñ~˘¯#fl@∞ì –
„|Ǩχ ã¨`«ºO, [QÆx‡^䕺
r"À „|ÃǷχ= <å Ѩ~°ó
J<Õ x~°‚Ü«∂xH˜ =KåÛ_»∞.
J^≥· fi`«"å^Œ ™ê~åOâ◊=∞O`å D x~°‚Ü«∞OÖ’ =ÙOk. J^è≥· fi`«O (non-dualism)
JO>Ë W^Õ. Ô~O_»∞ =ã¨∞Î=ÙÅ∞ ÖË=Ù. x[OQÍ =Ù#flk XHõ>Ë, Ô~O_»=k =Ù#fl@∞ì HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
HÍx x[OQÍ ÖË^Œ∞. J|^ŒúOQÍ L#flk. JO>Ë „ÉèÏOuQÍ, q∞^䕺 ~°∂ѨOÖ’ =Ù#flk.
ã¨∂~°∞º_»∞ ^Œ~ÚOK«QÍ<Õ pHõ\ ˜ `˘Åy#@∞ì, *Ï˝<À^ŒÜ«∞O HÍQÍ<Õ q∞^䕺uq∞~°O
=∂Ü«∞"≥∞ÿáÈ`«∞Ok.
"≥Ú^Œ@QÍ [QÆ`«∞Î q∞^䌺 J<Õ ÉèÏ=O fã¨∞‰õΩO^•=Ú. q∞^䌺 JO>Ë ÖËxk, Jã¨`«ºO.
J~Ú`Õ â◊OHõ~°∞x ™êOˆHuHÍ~°÷O "Õ~°∞. q∞^䌺 JO>Ë x[OQÍ ÖËx^•xfl =Ù#fl@∞ìQÍ „Éèí=∞
HõeyOKÕk. JO>Ë =O^蕺Ѩل`«∞_»∞ (Q˘„_®e H˘_»∞‰õΩ), QÆQÆ#‰õΩã¨∞=∞O, â◊â◊qëê}O (‰õΩO^Õ\ ˜
H˘=Ú‡) ÖÏQÍ Jã¨Å∞ ÖËx^Œx HÍ^Œ∞. x[OQÍ ÖˉõΩO_® =Ù#fl@∞ì „ÉèÏOu HõeyOKÕk.
x[O `≥e¿ã=~°‰õΩ =Ù#fl@∞ìQÍ<Õ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. x[O `≥eÜ«∞QÍ<Õ Jã¨`«ºOQÍ `ÕeáÈ`«∞Ok.
q∞^䌺#∞ D ™êOˆHuHÍ~°÷OÖ’ „QÆÇ≤Ï¿ãÎ â◊OHõ~å^≥· fi`«O QÆ∞iOz# JáÈÇ¨Ï KåÖÏ=~°‰õΩ
`˘ÅyáÈ`«∞Ok.
L#flk, ÖË^∞Œ
[QÆ`«∞Î =Ù#flk, ÖË^Œ∞ ‰õÄ_®. It is and is not.... Jk =ÙO_»_®xH˜, ÖËHõáÈ=_®xH˜
=∞^茺QÍ, ÉèÏ"åÉèÏ"åʼnõΩ =∞^茺QÍ – =ÙOk. Wk ZÖÏ ã¨OÉèí=O? XHõ =ã¨∞Î=Ù =ÙO_»<≥·<å
=ÙO_®e. ÖËHõáÈ<≥·<å ÖËHõáÈ"åe. XˆH ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =ÙO_»_»O, =ÙO_»HõáÈ=_»O ZÖÏ?
 353 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JO^Œ∞ˆH [QÆ`«∞Î#∞ =∂Ü«∞ – illusion – Jx â◊OHõ~°∞_»∞ J<åfl_»∞. =∂Ü«∞‰õΩ
HÍ~°}O Jq^Œº. Jq^Œº‰õΩ HÍ~°}O =∂Ü«∞. JO>Ë P Ô~O_»∂ XHõ>Ë. Jq^Õº =∂Ü«∞.
=∂ÜÕ∞ Jq^Œº. Jq^Œº JO>Ë J*Ï˝#O. *Ï˝<À^ŒÜ«∞O HÍQÍ<Õ J*Ï˝#O, Jq^Œº, =∂Ü«∞
ã¨∂~°ºHÍOuH˜ á⁄QÆ=∞OK«∞ `≥~°Å∞ `≥~°eáÈ~Ú#@∞ì =∂Ü«∞Ü≥ÿ∞ áÈ`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« Jk
=Ù#flk, ÖË^Œ∞ ‰õÄ_®. HÍx =Ù#fl^Œh K≥ѨÊÖË=Ú, ÖË^Œh K≥ѨÊÖË=Ú. Jk Jx~°fiK«hÜ«∞O.
(ã¨^Œã¨^•ƒùº =∞x~°fiK«hÜ«∞"£∞) =∂Ü«∞ J<Õ ^•xfl W^Œq∞`«÷=∞x x~°fizOK«ÖË=∞x â◊OHõ~°∞_»∞
Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_»∞. D ÉèÏ"åxfl <å<≥û<£ûQÍ H˘\ì̃"ÕÜ«∞_®xH˜ `˘O^Œ~°Ñ¨_Õ =ÚO^Œ∞ "≥∂_»~°<£
Ãã·<£û‰õΩ Ñ¨Ù<åk J~Ú# ÃÇ·Ï*ˇ<£Éˇ~üæ Hõ#∞Q˘#fl ''„Ñ≤xûѨÙÖò PѶπ W<£_ç@Ô~‡xã‘—— – Prin-
ciple of indeterminacy x *Ï˝Ñ¨HõO KÕã¨∞HÀ"åe. (Jn Wn XHõ@x HÍ^Œ∞ ã¨∞=∞O_ô)

~°A˚ã¨~°Ê „ÉèÏOu
D ÉèÏ"åxH˜ â◊OHõ~°∞_»∞ `«# ~°K«#ÅÖ’ `«~°K«∞QÍ ¿Ñ~˘¯<Õ L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
~°A˚ã¨~°Ê„ÉèÏOu. =∞ã¨HõpHõ\ ˜Ö’ g∞ Z^Œ∞~°∞QÍ H˘O`« ^Œ∂~°OÖ’ XHõ #Å¡x `å_»∞ "≥∞eHõÅ∞
uiy Ѩ_=ç ÙOk. g∞~°∞ ^•xfl K«∂_»QÍ<Õ áê=Ú Jx „Éèqí ∞™êÎ~∞° . ÉèÜ í ∞« O`À aQÆ∞ã¨∞‰õΩáÈ`å~°∞.
ÖË^• Hõ„~°HÀã¨O J@∂ W@∂ K«∂™êÎ~°∞. Hõ„~° fã¨∞‰õΩx H˘@ì_®xH˜ „Ѩܫ∞ufl™êÎ~°∞. ÖË^•
ˆHHõÅ∞ "Õ™êÎ~°∞.
WO`«Ö’ "≥∞Å¡QÍ "≥Å∞`«∞~°∞ =ã¨∞ÎOk. Jk áê=Ú HÍ^Œx, `å_»∞ Jx `≥Å∞ã¨∞ÎOk.
ÖË^• Z=~À ^•ˆ~áÈÜÕ∞"å~°∞ Jk áê=ÚHÍ^Œx, `å_»∞ Jx K≥|∞`å~°∞. ǨÏ~îå`«∞ÎQÍ Jk
áê=Ú HÍ^Œ∞, `å_»∞ Jx „QÆÇ≤Ï™êÎ~°∞. g∞ ÉèíÜ«∂O^Àà◊#‰õΩ g∞ˆ~ ã≤QÆ∞æѨ_»`å~°∞. ǨÏ=∞‡Ü«∞º
Jx x@∂ì~°∞™êÎ~°∞.
[QÆ`«∞Î ‰õÄ_® JÖÏO\˜ ~°A˚ã¨~°Ê „ÉèÏO`Õ#x â◊OHõ~°∞_»∞ J<åfl_»∞. `å_»∞#∞ K«∂ã≤
áê=Ú J#∞‰õΩ#flO`«¿ãѨ٠JHõ¯_» x[OQÍ áê"Õ∞ =Ù#flk. Jk `å_»∞ Jx `≥eÜ«∞QÍ<Õ
áê=Ú =∂Ü«∞"≥∞ÿ `å_»∞ „Ѩ`«ºHõΔ"≥∞ÿOk. JHõ¯_» x[OQÍ =Ù#flk `å_≥·<å áê=ÚQÍ „Éèí=∞
HõeyOk. JO>Ë XˆH ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Jk `å_»∞, áê=Ú ‰õÄ_®. *Ï„QÆ`«ÎQÍ, x^•#OQÍ D
z‰õΩ¯ ã¨=∞㨺#∞ QÆ∞iOz PÖ’zOK«O_ç. x[OQÍ `å_»∞ J~Ú# =ã¨∞Î=Ù H˘xfl HõΔ}ÏÅ
áê@∞ x[OQÍ áê=ÚQÍ =Ù#flk. J^Õ =∂Ü«∞ JO>Ë.
[QÆ`«∞Î ‰õÄ_® áê=ÚÖÏO\˜^Õ. =∞#O J*Ï˝#O J<Õ =∞ã¨HõpHõ\ ˜Ö’ =Ù#flO`«HÍÅO
[QÆ`«∞Î x[OQÍ =Ù#fl>Ëì HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. HõxÑ≤OK«_»"Õ∞ HÍ^Œ∞, x[OQÍ =ÙO@∞Ok ‰õÄ_®.
Jk =∞# WO„kÜ«∂Å∞, =∞#ã¨∞û HõeÊã¨∞Î#fl „Éèí=∞ Jx `≥eÜ«∞QÍ<Õ [QÆx‡^䕺`«fiO
=∂Ü«∞"≥∞ÿáÈ`«∞Ok.
~° A ˚ ã ¨ ~ ° Ê „Éè Ï OuÖ’ [iyO^Õ q ∞@O>Ë , ~° A ˚ = Ù („`å_» ∞ ) g∞^Œ 㨠~ ° Ê O
J^蕺~ÀÑ≤`«"≥∞ÿOk. JO`Õ `«Ñ¨Ê P HÍ¿ãѨ٠„`å_»∞ áê=ÚQÍ =∂~°_»O [~°QÆÖË^Œ∞. `å_»∞
 354 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`å_»∞QÍ LO_»QÍ<Õ áê=ÚQÍ Hõ#|_»_»O =∂„`«"Õ∞ [iyOk. JO>Ë `å_»∞ÃÑ· áê=Ú#∞
=∞# =∞#ã¨∞û ZH˜¯OzO^Œ#fl=∂@. ^•<Õfl â◊OHõ~°∞_»∞ J^蕺~ÀѨO, J^蕺㨠J<åfl_»∞.
[QÆ`«∞Î q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® J^蕺~ÀѨO [~°∞QÆ∞`«∞#flk. ^ÕxÃÑ·#? „|Ǩχ ÃÑ·#.
L#flk XHõ¯>Ë. Jk „|Ǩχ. ''ã¨~°‡O Yefi^ŒO „|Ǩχ—— Jx LѨx+¨^•fiHõºO. HÍx =∂#=Ù_»∞
=∂Ü« ∂ =~° } OÖ’ z‰õ Ω ¯‰õ Ω x H˘@∞ì ‰ õ Ω O@∞#flO`« HÍÅO „|Ǩ Ï ‡Og∞^Œ [QÆ ∞ `« ∞ Î # ∞
J^蕺~ÀÑ≤ã¨∞Î<åfl_»∞. JO>Ë „|ǨχO „|ǨχOQÍ<Õ =ÙO@∞#flk. ^•x`À =∂~°∞ÊÖË^Œ∞. HÍx
J*Ï˝#O =Å¡ Jk [QÆ`«∞ÎQÍ HõxÑ≤ã¨∞Î#flk. ZѨC_≥·`Õ =∂#=ÙxH˜ „|Ǩχ*Ï˝<À^ŒÜ«∞
=∞=Ù`«∞O^À JѨC_»∞ [QÆ`«∞Î =∂Ü«∞"≥∞ÿ ã¨~°fiO Yefi^ŒO „|Ǩχ J=Ù`«∞Ok. x[OQÍ
„|ǨχѨ^•~°÷O J~Ú#\˜ìk =∞# J*Ï˝#OKÕ`« [QÆ`«Ê^•~°÷OQÍ J=ÉèÏã≤ã¨∞Î#flk. D
ã≤^•úO`åxˆH q=~°Î"å^ŒO Jx ¿Ñ~°∞.
â◊OHõ~°∞_»∞ `«~°∞K«∞QÍ ¿Ñ~˘¯<Õ =∞~˘Hõ L^•Ç¨Ï~°} â◊√HÎ̃ ~°[`« „ÉèÏOu.
`å=`ü ã¨`«ºO [QÆ^•ƒùu
â◊√H˜ÎHÍ ~°[`«O Ü«∞^ä•
Ü«∂=#fl*Ï˝Ü«∞`Õ „|Ǩχ
ã¨~åfikèëêª# =∞^ŒfiÜ«∞"£∞ (P`«‡É’^茖7)
=∞#O U =ã¨∞=Î Ù g∞^Œ =∞~˘Hõ =ã¨∞=Î Ù#∞ J^蕺~ÀÑ≤ã∞¨ <Î åfl"≥∂ P =ã¨∞=Î Ù#∞ Jkèëêª#O
JO\Ï~°∞. WHõ¯_» ã¨~åfixH˜, JO>Ë D ã¨=∞ãÎ̈ [QÆ`«∞ΉõΩ Jkèëêª#O „|Ǩχ"Õ∞. Jk J^ŒfiÜ«∞O.
JO>Ë Ô~O_»=k ÖËxk. P q+¨Ü«∞O `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ=~°‰õΩ Jk [QÆ`«∞ÎQÍ PÉèÏã≤ã¨∞ÎOk. ZÖÏ
QÆO>Ë =∞#O Z^Œ∞~°∞QÍ ZO_»Ö’ "≥∞~°∞ã¨∞Î#fl =Ú`«ºÑ¨ÙzÑ¨Ê (â◊√HÎ̃)#∞ K«∂ã≤ "≥O_ç (~°[`«O)QÍ
„Éèíq∞™êÎ=Ú. ^ŒQÆæ~°‰õΩ "≥o§ K«∂¿ãÎ Jk =Ú`«ºÑ¨ÙzÑ¨Ê Jx `≥Å∞ã¨∞ÎOk. =Ú`«ºÑ¨ÙzѨÊÃÑ·
"≥O_çx J^蕺ã≤Oz#@∞ìQÍ<Õ „|ǨχOg∞^Œ [QÆ`«∞Î#∞ J^蕺ã≤ã¨∞Î<åfl=Ú.
=∞~˘Hõ LѨ=∂#O ZO_»=∂=ÙÅ∞. =∞O_»∞>ˇO_»Ö’ Z_®iÖ’ ^ŒÑ≤ÊHõQ˘x #_»∞ã¨∞Î#fl
"å_çH˜ JÅ¡O`«^Œ∂~å# [ÖÏâ◊Ü«∞O =Ù#fl@∞ì. ^•xÖ’ h~°∞ JÅÅ∞ JÅÅ∞QÍ Hõ^Œ∞Å∞`«∞#fl@∞ì
HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. HÍx ZO`« ^Œ∂~°O #_çz<å [ÖÏâ◊Ü«∞O ~å^Œ∞. JÖψQ pHõ\ ˜Ö’ ^Œ∂~å#
`«∞=∞‡"≥∂_»∞#∞ K«∂ã≤ ^˘OQÆ Jx ÉèíÜ«∞Ѩ_»`å=Ú. ^ŒQÆæ~°‰õΩ áÈ~Ú K«∂¿ãÎQÍx `«∞=∞‡"≥∂_»∞
Jx `≥eÜ«∞^Œ∞.
ã¨fiѨfl =ã¨∞=Î ÙÅ∞
HÍx [QÆx‡^䕺`åfixfl x~°∂Ñ≤OK«_®xH˜ â◊OHõ~°∞_»∞ (`«# QÆ∞~°∞=Ù QÆ∞~°∞"≥·#
Q“_»áê^Œ∞x=Öˇ) „Ѩ^è•#OQÍ P^è•~°Ñ¨_çOk ã¨fiáêfl=ã¨÷ g∞^Œ.
 355 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
– ã¨O™ê~°ó ã¨fiѨfl `«∞Ö’ºÇ≤Ï
~åQÆ^Õfiëêk ã¨O‰õΩÅó
ã¨fiѨfl HÍÖË ã¨`«º=^•ƒùu
„Ѩɒ^èÕã¨`«º= ^Œƒù"Õ`ü (P`«‡É’^茖6)
''~åQÆ^ÕfiëêÅ`À ã¨O‰õΩÅ"≥∞ÿ# D ã¨O™ê~°O ã¨fiѨfl `«∞ź"≥∞ÿ#\˜ìk. ã¨fiѨflOÖ’
=Ù#flO`«¿ãѨ٠ã¨fiѨflO ã¨`«ºOQÍ<Õ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. "≥∞ʼnõΩ= ~åQÍ<Õ JO`å Jã¨`«º"≥∞ÿáÈ`«∞Ok.——
Q“_»áê^Œ∞_»∞ =∂O_»∂HÀºÑ¨x+¨`«∞ΉõΩ HÍiHõÅ#∞ ~°zOKå_»∞. J^≥· fi`«"å^•xH˜
JO‰õΩ~å~ÀѨ} KÕã≤#"å_»∞ Q“_»áê^Œ∞_Õ. PÜ«∞# "å^•<Õfl H˘kÌ =∂~°∞ÊÅ∞, KÕ~°∞ÊÅ`À
â◊OHõ~°∞_»∞ qã¨ÎiOz „ѨKå~°O KÕâß_»∞.
ã¨fiáêfl=ã¨÷‰õΩ, *Ï„QÆ^Œ=ã¨÷‰õΩ ÉèË^ŒOÖË^Œx, Jq Ô~O_»∂ ã¨=∂<åO`«~°OQÍ =ÙO\ÏÜ«∞x
Q“_»áê^Œ∞_»∞ JO\Ï_»∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ HõÅÖ’x q+¨Ü∂« Å∞ HõÅ K«∂ã¨∞#Î fl"å_ç̂H `≥Å∞™êÎÜ∞« x,
W`«~°∞ʼnõΩ `≥eÜ«∞=x J#∞‰õΩO\Ï=Ú. HÍx Jk x[OHÍ^Œ∞. HõŠ֒Ѩe q+¨Ü«∂Å∞ HõÅ
֒ѨŠ=ÙO_Õ "å~°O^ŒiH˜ ™ê=∂#º"Õ∞. HõÅ K«∂¿ã"å_çH˜ HõxÑ≤OKÕ =ã¨∞Î=ÙÅ∞, ã¨OѶ¨∞@#Å∞
HõŠ֒Ѩe W`«~° =º‰õΩÎÅO^ŒiH˜ HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú.
*Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’ =∞x+≤H˜ ^•Ç¨Ï"≥∞ÿ`Õ =∞Ozhà◊√¡ `åy ^ŒÑ≤ÊHõ f~°∞Û‰õΩO\Ï_»∞.
ã¨fiáêfl=ã¨÷Ö’ =∞x+≤ =∞Ozhà◊√¡ `åy#@∞ì HõÅ=zÛ<å ^•Ç¨ÏO f~°^Œ∞Hõ^• Jx „Ѩâ◊fl.
HÍx, HõÅÖ’ =∞x+≤ =∞Ozhà◊√¡ `åy`Õ HõÅ HõO@∞#flO`«¿ãѨ٠J`«xH˜ ^•Ç¨ÏO fi#>Ëì
JxÑ≤ã¨∞ÎOk.
ã¨fiѨflHÍÅO H˘kÌ¿ã¿Ñ HÍQÍ, *Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’ HÍÅO Uà◊¡`«~°|_ç =ÙO@∞Ok Hõ^•
Jx „Ѩâ◊fl. HÍx ã¨fiѨflOÖ’ ‰õÄ_® ã¨fiáêflO`«~°æ`« HÍÅ=∂#O „ѨHÍ~°O Zxfl Uà◊√¡ J~Ú<å
QÆ_çzáÈ=K«∞Û.
JÖψ Q *Ï„QÆ ^ Œ = 㨠÷ Ö ’ â◊ s ~åxH˜ U^≥ · < å QÍÜ« ∞ O `« y e`Õ x[OQÍ ÉÏ^è Œ
J#∞Éèíq™êÎ=Ú. ã¨fiѨflOÖ’ J@∞=O\˜ ÉÏ^èŒ=ÙO_»^Œ∞ Hõ^• Jx ã¨O^ÕǨÏO. HÍx, ã¨fiѨflO
K«∂ã¨∞Î#fl"å_çH˜ ã¨fiѨflOÖ’ QÍÜ«∞O `«ye`Õ, *Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’ ZO`« ÉÏ^èŒ J#∞Éèíq™êÎ_À,
ã¨fiѨflOÖ’ ‰õÄ_® JO`« ÉÏ^èŒ J#∞Éèíq™êÎ_»∞.
D q^èŒOQÍ ÉÏǨϺ[QÆ`«∞ÎÖ’ J#∞Éèí"åÅ∞ ZO`« x["≥∞ÿ#qQÍ HõxÑ≤™êÎÜ≥∂,
ã¨fiѨfl[QÆ`«∞ÎÖ’ J#∞Éèí"åÅ∞ ™êfiÑ≤fl‰õΩ_çH˜ JO`« x[OQÍ#∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. JO^Œ∞KÕ`« ã¨fiѨfl,
*Ï„QÆ^=Œ ã¨Å÷ ‰õΩ H˜Oz`«~Î Ú<å `Õ_®ÖË^xŒ , *Ï„QÆ^=Œ ã¨÷ J<Õk "Õ∞ÖÁ¯x K«∂¿ã HõÅ (*Ï„QÆ`û« fiѨflO)
ÖÏO\˜^Õ#x Q“_»áê^Œ∞_»∞ "åk™êÎ_»∞.
 356 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~Ú`Õ â◊OHõ~°∞_»∞ ÉÏǨϺ„ѨѨOK«O ã¨fiѨflOÖÏO\˜^Õ#x JO@∂<Õ, ^•xH˜
"åº=ǨiHõ ã¨`åÎ (empirical reality) #∞ JOwHõiOKå_»∞. „|Ǩχ*Ï˝#O ÅaèOKÕ=~°‰õΩ
[QÆ`«∞Î x[OQÍ =Ù#fl>Ëì HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. P Ñ≤^ŒÑ¨ ^•x q∞^䕺`«fiO J#∞Éèí=OÖ’H˜ =ã¨∞ÎOk.
"Õ^•O`«∞Å∞ ã¨`åºxH˜ =¸_»∞ ™ê÷~¸ÉèË^•Å#∞ „ѨuáêkOKå~°∞. XHõ\ ˜ „áêuÉèÏã≤Hõ
ã¨`«ºO (semming reality) nxH˜ ~°A˚ã¨~°Ê „ÉèÏOu, JÖψQ ã¨fiѨfl ^Œ$âߺÅ∞, WO„^Œ*ÏÅOÖ’
^Œ$âߺÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q L^•Ç¨Ï~°}Å∞. Wq K«∂ã¨∞Î#flO`«¿ãѨ٠x[OQÍ =Ù#fl>Ëì „Éèí=∞
HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. =ºHÎ̃ `«# `«Ñ¨C `≥Å∞ã¨∞HÀQÍ<Õ, ÖË^• "≥∞ʼnõΩ= ~åQÍ<Õ, J^Œ$â◊º=∞=Ù`å~Ú.
Jk "≥·Ü«∞HÎ̃Hõ „ÉèÏOu (individual illusion)
=∞~˘Hõ\ ˜ "åº=ǨiHõ ã¨`«ºO. Wk ÉÏǨϺ[QÆ`«∞Î JO`«\ ˜H˜, JO^ŒiH˜ =iÎã¨∞ÎOk.
nxfl „ѨѨOK«=∂Ü«∞ (world illusion) QÍ =i‚OK«=K«∞Û. XHõ =ºHÎ̃ `«#‰õΩ *Ï˝<À^ŒÜ«∞O
HÍQÍ<Õ „ѨѨOKåxfl =∂Ü«∞QÍ QÆ∞iÎOz P =∂Ü«∂„ѨÉèÏ=O #∞Oz q=Ú‰õΩÎ_≥·#ѨÊ\˜H˜
W`«~°∞ʼnõΩ P „ѨѨOK«=∂Ü«∞ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok.
=¸_»=k áê~°=∂i÷Hõ ã¨`«ºO. (absolute reality). D ™ê÷~ÚÖ’ „|Ǩχ XHõ>Ë
ã¨`«ºO. `«H˜¯#^ŒO`å q∞^䌺. x*ÏxH˜ „|Ǩχ XHõ¯>Ë Jã¨Öˇ·# ã¨`«ºO. =∞~˘Hõ\ ˜ ÖË^Œ∞.
â◊OHõ~°∞x ^Œ$+≤ìÖ’ Uk Jã¨Öˇ·# ã¨`«ºO, Uk áê~°=∂i÷Hõ ã¨`«ºO JO>Ë, ã¨~°fiHÍÅ
ã¨~åfi=ã¨÷ÅÖ’#∞ ^Õxfl HÍ^Œ#_®xH˜, ÖË^Œ#_®xH˜ gÅ∞ÖË^À, ^Õxfl YO_çOK«_®xH˜, ^Õxfl
ã¨÷ÅHÍÖÏʼnõΩ Ñ¨iq∞`«O KÕÜ«∞_®xH˜ gÅ∞ÖË^À, Uk x~°¿ÑHõΔ"≥∂, Uk J„Ѩ"Õ∞Ü«∞"≥∂,
Uk ã¨fi`«O„`«"≥∂, Uk x`«º"≥∂ J^Õ ã¨`«ºO. D x~°fiK«<åxH˜ ÉÏǨϺ [QÆ`«∞Î xÅ=^Œ∞.
Jk ™ê¿ÑHΔ̃Hõ"≥∞ÿ# ã¨`«ºO – (relative truth) – =∂„`«"Õ∞.
=∞# Hõ>ì̌^Œ∞@ HõxÑ≤OKÕ D =ã¨∞Î=ÙÅ∞ XHõѨC_»∞ ÖË=Ù. H˘O`«HÍÅO QÆ_ç¿ãÎ =ÙO_»=Ù.
Jq =∞^躌 Ö’ =zÛ =∞^躌 Ö’ áÈ`å~Ú. JO>Ë Jq „uHÍÖÏÅ KÕ`« ÉÏkè`å Öˇ#· =#fl=∂@.
Jq Jx`«º"≥∞ÿ#q. Jx`«º"≥∞ÿ#q ã¨`«ºO HÍ=_®xH˜ gÅ∞ÖË^Œ∞. Jq x~°O`«~°O =∂~°∞Ê
K≥O^Œ∞`«∞<åfl~Ú. Jq XHõ HõΔ}OÖ’ =Ù#fl@∞ì =∞~˘HõHõΔ}OÖ’ =ÙO_»=Ù. áÈ`Õ J=hfl
`«=∞O`«@ `å=Ú ã¨fi`«O„`«OQÍ, x~°¿ÑHõΔOQÍ, J„Ѩ"Õ∞Ü«∞OQÍ ÖË=Ù. Jq `«=∞ LxH˜H˜
=∞# WO„kÜ«∂ÅÃÑ·#. =∞#ã¨∞ûÃÑ·# P^è•~°Ñ¨_ç=Ù<åfl~Ú.
WO„kÜ«∂Å WO„^Œ*ÏÅO
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ =∂#=Ù_çH˜ Hõ#∞fl J<Õ *Ï˝<ÕO„kÜ«∞O ÖËHõáÈ`Õ ^Œ$â◊º „ѨѨOK«O
ÖË^Œ∞. K≥q ÖËHõáÈ`Õ â◊|Ì „ѨѨOK«O ÖË^Œ∞. JÖψQ =Ú‰õΩ¯ ÖËHõáÈ`Õ "åã¨#‰õΩ, `«fi‰õΩ¯
ÖËHõáÈ`Õ ã¨Ê~°≈‰õΩ, <åÅ∞Hõ ÖËHõáÈ`Õ ~°∞zH˜ ã¨O|OkèOz# PÜ«∂ „ѨѨOKåÅ∞ ÖË=Ù. W=hfl
 357 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=ÙO_ç =∞#ã¨∞û J<Õ JO`«iO„kÜ«∞O ÖËHõáÈ`Õ PÜ«∂ *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å ^•fi~å =∞#O
`≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∞#fl áêOK«Éè∫uHõ „ѨѨOK«O ÖË^Œ∞. JO>Ë D „ѨѨOKåxfl HõeÊOz Jk
=Ù#fl@∞ì „Éèíq∞OѨ*Ëã¨∞Î#flk =∞#¿ãû##fl=∂@.
– ã¨fi¿Ñfl Ü«∞^ä• xifi+¨ÜÕ∞Ñ≤ ã¨Oã¨$uO
ã¨∂`Õ =∞#ó ã¨fiã≤÷`« "åã¨<å |ÖÏ`ü
`«^ä≥·= *Ï„QÆ`«ºÑ≤ ѨÓ~°∞+¨ã¨º
ã¨~°fiO =∞#ó HõÅÊÜ«∞`Õ ã¨fiâ◊HÍκ – (â◊OHõ~°∞x ''=∞Ǩ"åHõº ^Œ~°Ê}O—— – 59)
''ZÖÏÔQ·`Õ U q+¨Ü«∂Å∞ ÖËHõáÈ~Ú#ѨÊ\˜H˜, ã¨fiѨflOÖ’ =∞#ã¨∞û `«# "åã¨<å
(ã¨O™ê¯~°) |ÅOKÕ`« „ѨѨOKåxfl HõeÊã¨∞Î#fl^À JÖψQ, =∂#=Ù_»∞ *Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’ =Ù#flѨC_»∞
‰õÄ_® P =∞#¿ãû ã¨fiâ◊HÎ̃KÕ`« ã¨~åfixfl HõeÊã¨∞Î#flk.——
*Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’ *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞, =∞#ã¨∞û Ѩx KÕã¨∂Î =ÙO\Ï~Ú. Hõ#∞Hõ ÉÏǨϺ
[QÆ`«∞Î QÀK«~°=∞=Ù`«∞Ok. ã¨fiáêfl=ã¨÷Ö’ *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞ =∞#ã¨∞ûÖ’ b#=∞=Ù`å~Ú.
JѨC_»∞ ÉÏǨϺ[QÆ`«∞Î J^Œ$â◊º=∞=Ù`«∞Ok. HÍx "≥∞ʼnõΩ=QÍ =Ù#flã¨=∞Ü«∞OÖ’ `å#∞
ÉÏǨϺ„ѨѨOK«OÖ’ K«∂ã≤# =ã¨∞Î=ÙÅ#∞, q+¨Ü«∂Å<Õ Jq „Ѩ`«ºHõΔOQÍ ÖËHõáÈ~Ú<å =∞#ã¨∞û
uiy HõeÊã¨∞ÎOk. WHõ QÍ_»x„^ŒÖ’ =∞#ã¨∞û ‰õÄ_® x„kã¨∞ÎOk. JѨC_»∞ =∞#ã¨∞û ѨxKÕÜ«∞^Œ∞
Hõ#∞Hõ, ÉÏǨϺ „ѨѨOK«ã¨Ê $ǨÏ, *Ï˝#O U =∂„`«O =ÙO_»=Ù. JO^Œ∞KÕ =∞#¿ãû *Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’
‰õÄ_® ÉÏǨϺ[QÆ∞`«∞Î#∞ ã¨fiâ◊HÎ̃ KÕ`« HõeÊã¨∞Î#fl^Œ#fl=∂@. JO`Õ `«Ñ¨Ê ÉÏǨϺ[QÆ`«∞Î x[OQÍ
ÖË^∞Œ . x*ÏxH˜ WO„kÜ«∂Å∞, =∞#ã¨∞û ‰õÄ_® =∂Ü«∂=~°}OÖ’x"Õ. Jq ‰õÄ_® Jx`«º"≥∞#ÿ "Õ.
"å\˜H˜ ã¨fi`«O„`«ã¨`åÎ ÖË^Œ∞.
II
ÉÏǨϺ [QÆ`«∞ΉõΩ, ^•xÖ’x ÉèÏQÍÖˇ·# ^Õ¿ÇÏO„kÜ«∂ʼnõΩ, =∞#ã¨∞û‰õΩ, ^ÕxH˜ ã¨fi`«O„`«
ã¨`åÎ ÖË^Œx, Jxfl\˜H˜ ™ê¿ÑHΔ̃Hõ"≥∞ÿ# ã¨`åÎ =∂„`«"Õ∞ =Ù#fl^Œx J#∞‰õΩ#flѨC_»∞, =∞i ã¨fi`«O„`«
ã¨`åÎ Hõey# =ã¨∞Î"Õ^≥·<å =Ù#fl^• Jx „Ѩâ◊fl. Jã¨Å∞ ã¨fi`«O„`« ã¨`åÎ JO>Ë Uq∞\˜?
Uk `«# LxH˜ÔH· =∞~˘Hõ^•xÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç =ÙO_»^À Jk ã¨fi`«O„`« ã¨`åÎ. J^Õ
ˆH=Å ã¨`«ºO (absolute reality). WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ „"åã≤#@∞ì ã¨~°fiHÍÅ ã¨~°fiHÍÅ
ã¨~åfi=ã¨÷ÅÖ’#∞ ^Õxfl HÍ^Œ#_®xH˜, ÖË^Œ#_®xH˜, YO_çOK«_®xH˜, ã¨÷Å HÍÖÏʼnõΩ Ñ¨iq∞`«O
KÕÜ«∞_®xH˜ gÅ∞ ÖË^À, Uk =∂~°∞Ê ÖËx^À, Uk x~°¿ÑHõΔ"≥∂, Uk ã¨fi`«O„`«"≥∂, Uk
x`«º"≥∂ J^Õ ˆH=Å ã¨`«ºO.
P q^èŒ"≥∞ÿ# x~°fiK«<åxH˜ Hõ@∞ì|_Õk P`«‡ XHõ>Ë. P`«‡ JO>Ë '<Õ#∞— J<Õ â◊√^ŒúK≥·`«#ºO
(Pure consciousness). „ѨѨOK«OÖ’ ^Õx LxH˜<≥·<å â◊OH˜OK«=K«∞Û QÍx '<Õ#∞— J<Õ
K≥·`«<åºxfl â◊OH˜OK«_®xH˜ gÅ∞ ÖË^Œ∞. `å#∞ ÖË_»x PYiH˜ Ñ≤zÛ"å_»∞ ‰õÄ_® K≥ѨÊ_»∞.
 358 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„ѨѨOK«OÖ’ U =ã¨∞Î"≥·<å =∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∞Ok HÍx D K≥·`«#ºO J<Õk =∂~°∞Ê K≥O^Œ^Œ∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ =∞# ^ÕǨÏO =∞#O [x‡Oz#ѨC_»∞ XHõ q^èŒOQÍ, ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O_»QÍ XHõ
q^èŒOQÍ, =$^•úѨºOÖ’ XHõ q^èŒOQÍ =ÙO@∞Ok. JÖψQ *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞, JÖψQ =∞#ã¨∞û.
ѨÙ\ì̃#ѨC_»∞ XHõ q^èŒOQÍ, Ü«∞ø=#OÖ’ XHõ q^èŒOQÍ, JÖψQ qq^èŒ ^Œâ◊ÅÖ’ qq^èŒOQÍ
=ÙO@∞Ok. HÍx, D Jxfl aè#fl ^Œâ◊ÅÖ’#∞ =∂~°∞Ê K≥O^Œxk <Õ#∞ J<Õ K≥·`«#ºO XHõ¯>Ë.
Jxfl =∂~°∞ÊʼnõΩ Jk Jkèëêª#O.
*Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’ Jk 'qâ◊fi— ã¨O[˝`À Jxfl\˜H˜ "≥#∞Hõ =ÙO@∞Ok. WO„kÜ«∂Å∞,
=∞#ã¨∞û Jhfl ^•x P[˝‰Ωõ Ö’|_ç Ѩx KÕ™êÎ~Ú. ÉÏǨϺ „ѨÑO¨ Kåxfl „QÆÇÏ≤ ™êÎ~Ú. ã¨fiáêfl=ã¨Ö÷ ’
P`«‡ '`≥·[㨗 J<Õ ã¨O[˝`À =∞#ã¨∞û KÕ`« Ѩx KÕ~Úã¨∞ÎOk. P ã≤÷uÖ’ WO„kÜ«∂Åxfl\˜x
=∞#ã¨∞ ^•fi~å LѨã¨OǨÏiã¨∞ÎOk. ã¨∞+¨μÑ≤Î (ã¨∞{ã¨∞Ñ≤δQÍ_è»x„^Œ) J=ã¨÷Ö’ =∞#ã¨∞û#∞,
WO„kÜ«∂Å#∞ Jxfl\˜x P`«‡ LѨã¨OǨÏiã¨∞ÎOk. JѨC_»∞ ÉÏǨϺ „ѨѨOK«O QÆ∞iOz#
ã¨Ê $Ç¨Ï U =∂„`«O =ÙO_»^Œ∞. P`«‡ =∂„`«O „áêA˝_»∞ J<Õ ~°∂ѨOÖ’ "Õ∞Å∞‰õΩx =ÙO@∞Ok.
ã¨∞+¨μÑ≤ÎÖ’ U ÉÏǨº#∞Éèí=O, =∂#ã≤HÍ#∞Éèí=O =ÙO_»^Œ∞. P`å‡#∞Éèí=O XHõ¯>Ë =ÙO@∞Ok.
P`«‡ JO>Ë P#O^ŒO. JO^Œ∞ˆH QÍ_è» x„^Œ #∞Oz "Õ∞ÖÁ¯#QÍ<Õ 'J|ƒ. ZO`« Ǩ~ÚQÍ
x„^ŒáÈÜ«∂#∞. P x„^ŒÖ’ ZO`« P#O^ŒO J#∞ÉèíqOKå#∞— Jx r=Ù_»∞ [˝Ñ≤ÎH˜
`≥ K « ∞ Û‰õ Ω O\Ï_» ∞ . JO>Ë ÉÏǨ Ï º =∂#ã≤ H õ [QÆ ` « ∞ Î J^Œ $ â◊ º "≥ ∞ ÿ # Ѩ C _» ∞ U Éè ∫ uHõ ,
=∂#ã≤ H Í#∞Éè í = O ÖË x ã≤ ÷ u Ö’ P`« ‡ ˆ H =ÖÏ#O^•#∞Éè í " åxfl ( pure bliss )
á⁄O^Œ∞`«∞O^Œ#fl=∂@.
J~Ú`Õ <Õ#∞ J<Õ K≥·`«#ºO JO>Ë x`«ºO =∞# J#∞Éèí=OÖ’H˜ =KÕÛ JǨÏOHÍ~°O
(ego-idea) HÍ^Œ∞. D JǨÏOHÍ~°"Õ∞ <Õ#∞ J<Õ â◊√^Œú K≥·`«#ºO g∞^Œ ^ÕǨxfl, =∞#ã¨∞û#∞
J^蕺~ÀÑ≤`«O (Super impose) KÕã¨∞Î#flk. Jk ^ÕǨ`«‡ÉèÏ=O. ^ÕǨÏ"Õ∞ P`«‡QÍ ÉèÏqOKÕ
ã≤÷u. P ã≤÷u =Å¡<Õ '<Õ#∞ |ÅOQÍ =Ù<åfl#∞. <Õ#∞ P~ÀQƺOQÍ =Ù<åfl#∞. <Õ#∞ ~°K«~Ú`«#∞,
<Õ#∞ "åºáê~°ã¨∞Î_çx, <Õ#∞ HÍi‡‰õΩ_çx, <Õ#∞ `≥e"≥·#"å_çx— "≥Ú^ŒÖˇ·# ã¨=∞ã¨Î ÉèÏ"åÅ∞
HõÅ∞QÆ∞`å~Ú. D J^蕺~ÀѨO (Superimposition) =¸ÅOQÍ<Õ P`«‡‰õΩ ^ÕǨÏÉèÏ=O
HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. ^ÕǨÏO, =∞#ã¨∞û J#∞ÉèíqOKÕ ã¨∞Y ^Œ∞óMÏÅhfl `å<Õ J#∞Éèíqã¨∞Î#fl@∞ì
ÉèÏ=O HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
Jk Jã¨Öˇ·# â◊√^Œú K≥·`«#ºO HÍ^Œ∞. â◊√^ŒúK≥·`«#ºO J<Õk ZѨC_»∂ U =∂~°∞ʉõΩ
Ö’#∞HÍx, x~°∞æ}O, xifiHõÅÊO, xifiHÍ~°O, x~å„â◊Ü«∞O, x~°=kèHõO, xifiâı+¨O,
x~°=Ü«∞=O, x`«ºO J~Ú# ˆH=Å ã¨`åÎ (Pure existence) ZѨC_≥·`Õ ˆH=ÅO K≥·`«#º
ã¨fi~°∂Ѩ"≥∞ÿ# P`«‡ `å#∞ ^ÕǨÏOHÍ^Œx „QÆÇ≤Ïã¨∞ÎO^À JѨC_»∞ 'JǨÏO „ÉÏǨ‡ã≤‡— – <Õ<Õ
„|ǨχO – J<Õ *Ï˝#O á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
 359 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Jã≤Î`«fi"åk ™ê¢~°Î To be conscious is to be consicous of something J<åfl_»∞.
ã¨Ê $Ç¨Ï Hõey =ÙO_»_»O JO>Ë U^À XHõ q+¨Ü«∂xfl QÆ∞iOz# ã¨Ê $Ç¨Ï =ÙO_»_»"Õ∞#x
J`«x L^ÕÌâ◊O. Jk Ѩiq∞`« ã¨Ê $Ç¨Ï (finite consciousness). HÍx J^≥· fi`« "Õ^•O`«
„ѨHÍ~°O Ѩiq∞`« K≥·`«<åºxH˜ P^è•~°OQÍ, Jkèëêª#OQÍ â◊√^ŒúK≥·`«#ºO (pure consiousness)
J<Õk =Ù#flk. ^•xH˜ XHõ q+¨Ü«∞O (object) J<Õk ÖË^∞Œ . Jk `å#∞ HÍx U q+¨Ü∂« xfl
QÆ∞iOz# *Ï˝#O. Z~°∞Hõ#∞ QÆ∞iOz# Z~°∞Hõ. JHõ¯_» *Ë̋Ü«∞O JO@∂ÖË^Œ∞. *Ï˝`« JO@∂
ÖË^Œ∞. *Ï˝#O XHõ¯>Ë =ÙOk. *Ë̋Ü«∞O, *Ï˝`«, *Ï˝#O Jhfl J^Õ. JO^Œ∞KÕ`« ^•xH˜ Ѩiq∞u
ÖË^Œ∞. ''ã¨`«ºO *Ï˝# =∞#O`«O „|Ǩχ— Jx LѨx+¨^•fiHõºO. Jk x~°=Ü«∞q. JO>Ë
^•xÖ’ ÉèÏQÍÅ∞ ÖË=Ù. ˆH=ÅO J^˘Hõ¯>Ë =ÙOk.
Jk ã¨fiÜ«∞O„ѨHÍâ◊HõO. JO>Ë Jk =Ù#fl^Œ<Õ q+¨Ü«∂xfl, ^•x LxH˜x =∞~˘Hõ^•x
ã¨Ç¨Ü«∞O`À `≥Å∞ã¨∞HÀ #Hõ¯~°ÖË^Œ∞. Jk nѨOÖÏO\˜k. náêxfl K«∂Ñ≤OK«_®xH˜ =∞~˘Hõ
nѨO JHõ¯~°Ö#Ë >Ëì â◊√^ŒKú `·≥ #« ºO LxH˜x Pq+¨¯iOK«_®xH˜ =∞~˘Hõ^•x ã¨Ç¨ Ü«∞O JHõ¯~°Ö^Ë ∞Œ .
x*ÏxH˜ nѨ"Õ∞ Jxfl\˜ g∞^Œ HÍOux „Ѩã¨iOz Jxfl\˜x K«∂Ñ≤ã¨∞ÎOk. ^•x HÍOuÖ’<Õ
Jhfl =ÙO@∞<åfl~Ú, Jhfl `≥Å∞ã¨∞<Î åfl~Ú.
K≥·`«#ºO XHõ¯>Ë ã¨`«º"≥∞ÿ#ѨÙ_»∞, Jk J#O`«O (Infinite) J~Ú#ѨC_»∞ Jxfl „Ѩ`ÕºHõ,
Ѩiq∞`« K≥·`«<åºÅ∞ ZO^Œ∞‰õΩ HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú. h K≥·`«#ºO, <å K≥·`«#ºO J<Õ ÉèË^ŒO ZO^Œ∞‰õΩ
HõÅ∞QÆ∞`«∞#flk?
nxH˜ HÍ~°}O Jq^Œº. =∂Ü«∞ P=iOK«_»O =Å¡ Jq^Œº HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. Jq^Œº
HÍ~°}OQÍ UHõ`«fiO ™ê÷#OÖ’ aè#fl`«fiO QÀK«iã¨∞ÎOk. Jq^Œº `˘Åy`Õ =∂Ü«∞ =∂Ü«∞"≥∞ÿ
â◊√^ŒúK≥·`«#ºO „ѨHÍtã¨∞ÎOk.
nxfl `Õ@Ѩ~°K«_®xH˜ â◊OHõ~°∞_»∞ Ѷ¨∞\ÏHÍâ◊O J<Õ ^Œ$ëêìO`«O K≥|∞`å_»∞. Z^Œ∞~°∞QÍ
‰õΩO_»=Ù#flk. ^•x ֒ѨŠ‰õΩO_» Ѩi=∂}O KÕ`« Ѩiq∞`«"≥∞ÿ# PHÍâ◊O =Ù#flk. ^•x
K«∞@∂ì ^Õx KÕ`« Ѩiq∞`«O HÍx J#O`åHÍâ◊O =Ù#flk. ‰õΩO_» `«# ֒Ѩe PHÍâ◊O "Õ~°∞,
`«# K«∞@∂ì PHÍâ◊O "Õ~°∞ J#∞‰õΩO@∞Ok. x*ÏxH˜ ‰õΩO_»Ö’x PHÍâ◊O, ‰õΩO_» "≥Å∞Ѩe
PHÍâ◊O XHõ>Ë. Láêkè (‰õΩO_») HÍ~°}OQÍ aè#fl`«fiO HõxÑ≤ã¨∞Î#flk. ‰õΩO_»#∞ ѨQÆÅ Q˘_ç`Õ
JO`å UHÍHÍâ◊"Õ∞.
JÖψQ r"å`«‡, Ѩ~°=∂`«‡ qÉèË^ŒO ‰õÄ_®. â◊s~° Ѩs=$`«"≥∞ÿ# r"å`«‡ `å#∞
"Õ~°∞, Ѩ~°=∂`«‡ "Õ~°∞ J#∞‰õΩO@∞Ok. JÖÏ J#∞HÀ=_»"Õ∞ Jq^Œº. Jq^Œº `˘ÅyáÈQÍ<Õ
'JǨÏO „|Ǩ‡ã≤‡— J<Õ *Ï˝#O L^Œ~Úã¨∞ÎOk. '`«`«fi=∞ã≤— (`«`ü`«fiO Jã≤) – J^Õ h=Ù J~Ú
=Ù<åfl=Ù – That thou art – J<Õ LѨx+¨^•fiHͺxH˜ Jn J~°úO.
 360 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=ºHÎ̃H˜ ã¨O|OkèOz#O`« =~°‰õΩ ÉÏǨϺ [QÆ`«∞Î J`«x =∞#ã¨∞ûÃÑ·, WO„kÜ«∂ÅÃÑ·
P^è•~°Ñ¨_ç =Ù#flѨÊ\˜H˜, Jk ™ê¿ÑHõΔ ã¨`«º"≥∞ÿ#ѨÊ\˜H˜, =ºHÎ̃ `«##∞ „QÆÇ≤ÏOK«#O`« =∂„`å#
ÉÏǨϺ[QÆ`«∞Î ÖˉõΩO_® áÈ^Œ∞. W`«~° r=ÙʼnõΩ Jk H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ =ÙO@∞Ok. W`«~°
HÍÖÏÅÖ’ Jk H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ =ÙO@∞Ok. r=Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞OÖ’ Jã¨Å∞ =∂#=*Ïu,
=∂#= =∞#ã¨∞û, =∂#= K≥·`«#ºO ÖËx HÍÅOÖ’ ‰õÄ_® ÉÏǨϺ Éè∫uHõ [QÆ`«∞Î H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ
=ÙOk. Jk ˆH=Å ã¨`«ºO (absolute reality) HÍHõáÈ~Ú<å, ™ê¿ÑHΔ̃Hõ ã¨`«ºO (relative
reality) QÍ<≥·<å Jk H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ =ÙOk, =ÙO@∞Ok. J~Ú`Õ `«# LxH˜H˜ Jk ^ÕxÃÑ·
P^è•~°Ñ¨_ç =ÙOk?
WO^Œ∞HÀã¨O Dâ◊fi~°∞_»∞ J<Õ „Ѩ`«ºÜ«∂xfl =∞#O ѨiQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞H˘#Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞.
`å_»∞ÃÑ· áê=Ú#∞ P^è•~ÀÑ≤Oz#ѨC_»∞ „|ǨχO Jkèëêª#O J~ÚOk† [QÆ`«∞Î J^蕺ã¨
J~ÚOk. J^蕺㨠J~Ú# [QÆ`«∞Î ÖËHõáÈ~Ú<å Jkèëêª#"≥∞ÿ# „|ǨχO =ÙO@∞Ok HÍx,
Jkèëêª#"≥∞ÿ# „|Ǩχ ÖËx^Õ J^蕺㨠J~Ú# [QÆ`«∞Î ÖË^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë „|Ǩχ ˆH=Å ã¨`«ºO
HÍQÍ [QÆ`«∞Î ™ê¿ÑHõΔ ã¨`«ºO. `å_»∞ ÖËx^Õ áê=Ú ÖË#@∞ì „|Ǩχ ÖËx^Õ [QÆ`«∞Î ÖË^Œ∞.
áê=Ú LxH˜ `å_»∞ g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç#@∞ì [QÆ`«∞Î LxH˜ „|ǨχO g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç =ÙOk.
`å_»∞ áê=Ú‰õΩ HÍ~°}"≥∞ÿ#@∞ì „|Ǩχ [QÆ`«∞ΉõΩ HÍ~°}"≥∞ÿOk.
J~Ú`Õ „|Ǩχ x~°∞æ}O, xifiHõÅÊO, x¢+≤¯Ü«∞O Hõ#∞Hõ Jk `«#O`«@ `å#∞ =∞~˘Hõ
^•xH˜ HÍ~°}O HÍ*ÏÅ^Œ∞. Jk HÍ~°ºHÍ~°}`åfixH˜ Jf`«"≥∞ÿ# x`«º, â◊√^Œú, |∞^Œú,
=ÚHõÎã¨fiÉèÏ=O Hõey#k. JO^Œ∞KÕ`« [QÆ`«∞ΉõΩ Jk „Ѩ`«ºHõΔOQÍ HÍ~°}O HÍÖË^Œ∞. =∞i
[QÆ`«∞ΉõΩ HÍ~°}O Uq∞\˜? „|Ǩχ"Õ∞. HÍx, =∂Ü«∞`À ã¨O|O^èŒO ÃÑ@∞ì‰õΩ#fl „|Ǩχ. Jk
ã¨QÆ∞} „|Ǩχ, HÍ~°} „|ǨχO. ^•x<Õ Dâ◊fi~°∞_»∞ Jx "Õ^•O`«∞Å∞ JO\Ï~°∞. Dâ◊fi~°∞_»∞
`«# J#O`« =∂Ü«∂â◊HÎ̃ KÕ`« ã¨=∞™êÎxfl ã¨$lã¨∞Î<åfl_»∞. J`«_»∞ [QÆ`«∞ΉõΩ xq∞`«Î HÍ~°}O
(efficient cause), Láê^•# HÍ~°}O (material cause) ‰õÄ_®.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, ‰õΩOÉèíHÍ~°∞_»∞ =∞\˜ì #∞Oz ‰õΩO_»Å∞ `«Ü«∂~°∞KÕ™êÎ_»∞. ‰õΩOÉèíHÍ~°∞_»∞
‰õΩO_»‰õΩ xq∞`«ÎHÍ~°}O. =∞\ì̃ Láê^•# (Éè∫uHõ) HÍ~°}O, HÍQÍ, ‰õΩO_» Láêkè J=Ù`«∞Ok.
‰õΩO_» ÖËHõáÈ~Ú<å =∞\ì̃, ‰õΩOÉèíHÍ~°∞_»∞ =Ù#fl@∞ì, [QÆ`«∞Î ÖËHõáÈ~Ú<å Dâ◊fi~°∞_»∞ =ÙO\Ï_»∞.
HÍx ‰õΩOÉèíHÍ~°∞_»∞, =∞\ì̃ ÖËHõáÈ`Õ ‰õΩO_» ÖË#@∞ì, Dâ◊fi~°∞_»∞ ÖËx^Õ [QÆ`«∞Î ÖË^Œ∞.
™êOY∞ºÅ∞ [QÆ`«∞ΉõΩ HÍ~°}O „ѨHõ$u JO\Ï~°∞. "å~°∞ „ѨuáêkOz# ѨÙ~°∞+¨μ_»∞,
„ѨHõ$u Ô~O_»∂ ‰õÄ_® ã¨fi`«O„`« ã¨`åÎÖË (independent beings). „ѨH$õ u `«#O`«@ `å#∞
Ѩi}Ï=∞O K≥Ok [QÆ`«∞ÎQÍ, ^•xÖ’x qq^èŒ =ã¨∞Î=ÙÅ∞QÍ ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞#flk.
HÍx J^≥· fi`«∞Å∞ D "å^•xfl JOwHõiOK«~°∞. „ѨHõ$u K≥·`«#º~°Ç≤Ï`« [_» Ѩ^•~°÷O.
Jk `«#O`«@ `å#∞ Ѩi}Ï=∞O K≥Ok XHõ „Hõ=∞O, XHõ Ѩ^Œúu (order) =Ù#fl [QÆ`«∞ÎQÍ
 361 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ZÖÏ ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok? Hõ#∞Hõ ™êOYº"å^ŒO `«Ñ¨C. K≥·`«#º ã¨fi~°∂ѨÙ_≥·# Dâ◊fi~°∞_Õ `«#
=∂Ü«∂â◊H˜Î KÕ`« Ѩi}Ï=∞jÅ"≥∞ÿ# [QÆ`«∞Î#∞ ~°∂á⁄Okã¨∞Î<åfl_»∞.
J~Ú`Õ ™êOY∞ºÅ 㨠` å¯~° º "å^•xfl =∂„`« O J^≥ · fi`« ∞ Å∞ JOwHõ i OKå~° ∞ .
ã¨`å¯~°º"å^ŒO JO>Ë HÍ~°}O (cause) HõO>Ë HÍ~°ºO (effect) aè#flO HÍ^Œ∞ J<Õ ã≤^•úO`«O.
HÍ~°}Ïxfl q_çz HÍ~°ºO ÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« HÍ~°}O HÍ~°ºOÖ’ aè#fl~°∂ѨOÖ’ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ =∞\ì̃ #∞Oz ‰õΩO_» ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« =∞\ì̃ HõO>Ë ‰õΩO_» aè#flO
HÍ^Œ∞. <å=∞, ~°∂áêÅÖ’ =∂„`«"Õ∞ aè#fl"≥∞ÿ# ‰õΩO_» ‰õÄ_® x*ÏxH˜ =∞>Ëì. ^•x <å=∞
~°∂áêÅ#∞ JO`«O KÕ¿ãÎ ‰õΩO_» uiy =∞\˜ìQÍ `«Ü«∂~°=Ù`«∞Ok. JÖψQ ã¨fi~°‚HÍ~°∞_»∞
|OQÍ~°O #∞Oz #QÆÅ∞ `«Ü«∂~°∞KÕ™êÎ_»∞. |OQÍ~°O #QÆÅÖ’ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`«
|OQÍ~°O HõO>Ë #QÆÅ∞ aè#fl"≥∞ÿ#q HÍ=Ù.
J^Õ q^èŒOQÍ Dâ◊fi~°∞_»∞ `«# =∂Ü«∂â◊HÎ̃ KÕ`« [QÆ`«∞Î#∞ ã¨$+≤ìã¨∞Î#flѨC_»∞, Dâ◊fi~°∞_»∞
=∂Ü«∞`À ã¨Ç¨ [QÆ`∞« ÖÎ ’ H˘#™êQÆ∞`«∞<åfl_»∞. x*ÏxH˜ Dâ◊fi~°∞_Õ [QÆ`∞« QÎ Í Ñ¨i}q∞ã¨∞<Î åfl_»∞.
[QÆ`«∞ÎÖ’x "≥·q^蕺xH˜ P^è•~°OQÍ Dâ◊fi~°∞x UHõ`«fiO =ÙOk. [QÆ`«∞Î ã¨=∞ãÎ̈O Dâ◊fi~°∞_Õ.
''Dâß "å㨺 q∞^ŒO ã¨~°fiO, Ü«∞u¯OK« [QÆ`åºO [QÆ`ü—— J#fl LѨx+¨^•fiHͺxH˜ J~°÷O
W^Õ. [QÆ`«∞Î֒ѨÅ, "≥Å∞ѨÅ, JO`«\Ï Dâ◊fi~°∞_Õ =Ù<åfl_»∞. [QÆ`«∞ÎH˜ ã¨$+≤ì Hõ~°Î, Éèí~°Î,
ǨÏ~°Î Dâ◊fi~°∞_Õ. x~°∞æ} „|ǨχO `å#∞ `å#∞QÍ<Õ =ÙO@∂, [QÆ`«∞ΉõΩ HÍ~°}"≥∞ÿ#ѨC_»∞
=∂„`«O ã¨QÆ∞} „|ǨχOQÍ PÉèÏã≤ã¨∞Î#flk. x~°∞æ} „|Ǩχ"Õ∞ "åº=ǨiHõ ^Œ$+≤ì#∞Oz ã¨QÆ∞}
„|Ǩχ"≥∞ÿ#ѨC_»∞ ^•xH˜ Pk, JO`«O ZHõ¯_»? ã¨QÆ∞} „|Ǩχ ‰õÄ_® P^ŒºO`«~°Ç≤Ï`«O.
JÖψQ ã¨QÆ∞} „|Ǩχ ã¨$+≤ìÜ≥ÿ∞# [QÆ`«∞Î ‰õÄ_® P^ŒºO`« ~°Ç≤Ï`«O. Jk JÖÏ J#O`«OQÍ
H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ =ÙO@∞Ok.
J~Ú`Õ, =∂Ü«∂=$`«"≥∞ÿ# r"å`«‡‰õΩ Pk ÖËHõáÈ~Ú<å JO`«O =∂„`«O =ÙOk.
`å#∞ „|ǨχHõO>Ë, â◊√^Œú K≥·`«#ºO HõO>Ë "Õ~°∞ HÍ^Œx „QÆÇ≤ÏOK«QÍ<Õ r"å`«‡ =∂Ü«∞ #∞Oz
q=ÚHõÎ"≥∞ÿ „|Ǩχ"≥∞ÿáÈ`«∞Ok.
P ã≤÷ux á⁄O^Œ_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOK«_»"Õ∞ =∂#= rq`«ÅHõΔ º=∞x â◊OHõ~°∞_»∞
„ѨuáêkOKå_»∞. WO^Œ∞‰õΩ *Ï˝#"Õ∞ =∂~°æ=∞<åfl_»∞. ÉèíH˜Î, Láêã¨#, Hõ~°‡=∂~åæÅ∞ ÔH·=ź
ã≤÷ux „Ѩ™êkOK«ÖË=Ù. z`«Î <≥·~°ºÅº ™ê^èŒ#‰õΩ, "≥·~åQƺ ™ê^èŒ#‰õΩ Jq LѨHõi™êÎ~Ú. HÍx,
JOu=∞OQÍ J*Ï˝<åxfl, Jq^Œº#∞ `˘ÅyOK«∞H˘#_»"Õ∞ *Ï˝# ã≤kúH˜ UÔH·Hõ =∂~°æO Jx
â◊OHõ~°∞x L^Àƒù^èŒ.
JO>Ë x~°∞æ} „|Ǩχ"Õ∞ JOu=∞ ã¨`«º"≥∞ÿ#ѨÊ\˜H˜, â◊OHõ~°∞_»∞ "åº=ǨiHõ ã¨`«ºOQÍ
[QÆ`«∞Î#∞, ^•xH˜ ã¨$+≤ìHõ~°ÎQÍ Dâ◊fi~°∞_çx JOwHõiOKå_»∞. z`«Î<≥·~°‡ÖϺxH˜ Dâ◊fi~Àáêã¨##∞
‰õÄ_® JOwHõiOKå_»∞. HÍx, =ÚHÎ̃ ™ê^èŒ#‰õΩ UÔH·Hõ =∂~°æO =∂„`«O ''r"À „|ÃǷχ= <å
Ѩ~°ó—— (r=Ù_Õ „|Ǩχ. W`«~°O HÍ^Œ∞) J<Õ *Ï˝#"Õ∞#x ã≤^•ÌO`«O KÕâß_»∞.
 362 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
III
HõqQÍ â◊OHõ~åKå~°∞ºÅ∞
Q“_»áê^Œ∞_»∞ [QÆ`«∞Î#∞ *Ï„QÆ`«ûfiѨflOQÍ ÉèÏqOKå_»∞. ã¨fiáêflxH˜, *Ï„QÆ^Œ=ã¨÷‰õΩ
`Õ_® ÖË^Œ<åfl_»∞. ã¨~°fiO q∞^䌺 J<åfl_»∞. Jã¨Å∞ ã¨$¿+ì [~°QÆÖË^Œ∞ á⁄=∞‡<åfl_»∞. J`«xk
J*Ïu"å^ŒO.
Q“_»áê^Œ∞_»∞ â◊OHõ~°∞xH˜ Ѩ~°=∂Kå~°∞º_»∞. â◊OHõ~°∞_»∞ Q“_»áê^Œ∞xH˜ „Ѩt+¨μº_»∞.
`«# =∂Ü«∂ "å^•xH˜ Q“_»áê^Œ∞x "å^•<Õfl P^è•~°O KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. J~Ú`Õ [QÆ`«∞ΉõΩ
"åº=ǨiHõ ã¨`«º`åfixfl JOwHõiOKå_»∞. Dâ◊fi~° ã¨$+≤ìHõ~°Î $`åfixfl JOwHõiOKå_»∞.
Dâ◊fi~°∞_çx JOwHõiOz# `«~åfi`« `«H˜¯# ^Õ=`«Å#∞ JOwHõiOK«_®xH˜ JÉèíºO`«~°O
=ÙO_»#Hõ¯~°ÖË^Œ∞. "åº=ǨiHõ ã¨`«ºOQÍ ™êO„Ѩ^•~ÚHõ ѨÓ*Ï qkè, q^è•<åÅ#∞
JOwHõiOKå_»∞. ^Õâ◊OÖ’ ѨÅ∞KÀ@¡ =∞~îåÅ∞, Ñ‘~îåÅ∞ <≥ÅH˘ÖÏÊ_»∞. PÜ«∂ ^Õg, ^Õ=Ùà◊§#∞
ã¨∞Îuã¨∂Î J<ÕHõ ™È΄`åÅ∞ ~°zOKå_»∞. XHõ ÖˇHõ¯ „ѨHÍ~°O â◊OHõ~åKå~°∞º_ç „QÆO^äŒ ã¨OK«Ü«∞O
300 ^•HÍ LO@∞Ok. HÍx J=hfl PÜ«∞# „"åã≤#q HÍ=x, PÜ«∞# t+¨º, „Ѩt+¨μºÖ’,
ÖËHõ `«~åfi`« HÍÅOÖ’ qq^èŒ â◊OHõ~°Ñ‘~îåÅ â◊OHõ~åKå~°∞ºÖ’ „"åã≤ PÜ«∞# ¿Ñ~°∞ ÃÑ\ì̃#"À
HÍ=K«∞Û#x XHõ Jaè„áêÜ«∞O.
„Ѩ™ê÷# „`«Ü«∞ÉèÏëêºÅ∞ â◊OHõ~°Hõ$`«∞Åx YzÛ`«OQÍ K≥ѨÊ=K«∞Û. JÖψQ LѨ^Õâ◊
™êǨτã≤, q"ÕHõ K«∂_®=∞}˜, WOHÍ H˘xfl „ѨHõ~°} „QÆO^ä•Å∞, t"å#O^ŒÅǨÏi,
™œO^Œ~°ºÅǨÏi =O\˜ H˘xfl ™È΄`« ~°K«#Å∞ ‰õÄ_® PÜ«∞# Hõ$`«∞ÖË#x ѨO_ç`«∞Å x~åú~°}.
U"≥∞ÿ<å â◊OHõ~åKå~°∞ºx ~°K«#ÅÖ’ H˘xfl\˜x K«∂¿ãÎ PÜ«∞# ZO`« Q˘Ñ¨Ê `åufi‰õΩ_À
JO`« Q˘Ñ¨ÊHõq Jx K≥ѨÊ_®xH˜ ã¨O^ÕǨÏO JHõ¯~°ÖË^Œ∞. `åufi‰õΩ_»∞ HÍHõáÈ`Õ HõqQÍ K«i„`«Ö’
PÜ«∞# xezáÈÜÕ∞"å_»∞. PÜ«∞# `«`«fizO`«##∞ JOwHõiOK«ÖËx"å~°∞ ‰õÄ_® PÜ«∞#
Hõq`å â◊HÎ̃x K«∂ã≤ =ÚQÆ∞úÅ∞ HÍHõ `«Ñ¨Ê^Œ∞. Z\ÁpÛ â◊OHõ~°∞x ¿Ñ~°∞ K≥a`Õ PÜ«∞# zO`«<Õ
*Ï˝Ñ¨HõO =ã¨∞ÎOk QÍx Hõq`«fiO *Ï˝Ñ¨HõO ~å^Œ∞. PÜ«∞# `åufiHõ`«, „|Ǩχ*Ï˝x`«, PÜ«∞#
Hõq`å „áêQÆÖσºxfl q∞OˆQâß~Ú. PÜ«∞# ÉèíHÎ̃ ÉèÏ=#Ö’ áêÅ∞ ѨOK«∞HÀ‰õΩO_®<Õ PÜ«∞#
Hõq`å „áœ_èçx =∞#O Q“~°qOK«=K«∞Û.
t"å#O^ŒÅǨÏi
=∞K«∞Û‰õΩ H˘xfl â’¡HÍÅ∞ :– „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# ''t"å#O^ŒÅǨÏi——Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜ â’¡HõO –
HõÖÏÉèϺO K«∂_®ÅOHõ$`« â◊tHõÖÏÉèϺO – x[`«Ñ¨ó
Ѷ¨ÖÏÉèϺO Éèí̂HÎ+¨μ „ѨHõ\ ˜`« Ѷ¨ÖÏÉèϺO Éèí=`«∞"Õ∞
t"åÉèϺ =∞™ÈÎHõ „uÉèí∞=# t"åÉèϺO ǨÏ$kѨÙ#
~°ƒù"åÉèϺ =∂#O^Œ ã¨∞Êù~°^Œ#∞Éèí"åÉèϺO #u iÜ«∞O–
 363 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''HõàÏ=¸~°∞ÎÅ∞, ëÈ_»â◊ â◊tHõà◊Å#∞ t~°ã¨∞ûÃÑ· JÅOHõiOK«∞‰õΩ#fl"å~°∞. z~°HÍÅ
`«Ñ¨ã¨∞û‰õΩ Ñ¶¨Å"≥∞ÿ#\˜ì"å~°∞, ÉèíHõÎHÀ\˜H˜ =∞<Àcè+¨ìã≤kúx KÕ‰õĈ~Û"å~°∞, t=ã¨fi~°∂ѨÙÅ∞,
„uÉèí∞=<åʼnõΩ t=OHõ~°∞Öˇ·#"å~°∞, ǨÏ$^ŒÜ«∞OÖ’ =∞~°Å =∞~°Å L^Œ~ÚOKÕ"å~°∞, P#O^•xfl
ã¨∞ÊùiOѨ*Ë¿ã ã¨fi~°∂áêÅ∞ HõÅ"å~°∞ J~Ú# áê~°fif Ѩ~°"Õ∞â◊fi~°∞ʼnõΩ #=∞㨯iã¨∞Î<åfl#∞.——
D tYi}© =$`«ÎOÖ’ HõÖÏÉèϺO, Ѷ¨ÖÏÉèϺO W`åºk Ѩ^•Å∞ PÜ«∂ áê^•ÅÖ’
ѨÙ#~°∞HÍÎÅ∞ HÍ=_»O`À â’¡HÍxH˜ XHõ TQÆ∞, `«∂QÆ∞, ÅÜ«∞ HõÅQÆ_»O QÆ=∞xOK«=K«∞Û.
D „H˜Ok âß~°∂ÌÅ =$`«ÎOÖ’ â◊OHõ~°∞_»∞ =∞Ǩáê~°=â◊ºO`À `å#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ
K«∂ã¨∞Î#fl>Ëì t=Ùx ã¨O^蕺 `åO_»"åxfl ZÖÏ =i‚OKå_À K«∂_»O_ç :
''ã¨O^蕺 Ѷ¨∞~°‡ k<å`«ºÜ≥∂ ǨÏiHõ~åѶ¨∂`« „ѨÉèí∂`å#Hõ
^蕺<À "åi^Œ QÆi˚`«O kq+¨^•O ^Œ$+≤ìK«Ûù\Ï K«OK«ÖÏ
ÉèíHÍÎ<åO Ѩi`À+¨ ÉÏ+¨Ê q`«u~°fi$+≤ì~°‡Ü«¸s t"å
Ü«∞ã≤‡#∞fl[˚fiÅ `åO_»=O q[Ü«∞`Õ `«O hÅHõO~î°O Éèí*Ë
''ã¨O^蕺 ã¨=∞Ü«∂# =~å¬~°OÉèí HÍÅOÖ’ ǨÏi `«# Hõ~åÅ`À =∞^≥ÌÅ#∞ „"≥∂yOK«QÍ
=zÛ# â◊|ÌO "Õ∞Ѷ¨∞QÆ~°˚#=Öˇ L#flk. t=`åO_»=O K«∂_»_®xH˜ kq #∞Oz ky =KÕÛ
^Õ=`«Å ^Œ$‰õΩ¯Å∞ "≥∞~°∞ѨÙÅ =Öˇ =Ù<åfl~Ú. Éèí‰õΩÎÅ ã¨O`À+¨ [x`« ÉÏ+¨Ê^è•~° =~°¬O=Öˇ
=Ù#flk. WHõ t"åh^Õq P_» <≥=∞e =Öˇ Hõ#|_çOk. hÅHõO~î°∞_»∞ P =∞Ü«¸ix K«∂z
L[fiÅOQÍ `åO_»=O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì_»∞. J@∞=O\˜ t=Ù_çx Éèílã¨∞Î<åfl#∞.——
t"å#O^ŒÅǨÏiÖ’ Q˘Ñ¨ÊHõq`å „Ñ¨uÉèí HõxÑ≤OK«QÍ, â◊H˜Î ã¨fi~°∂Ñ≤}˜ J~Ú#
áê~°fif^Õqx ã¨∞Îuã¨∂Î ~°zOz# ™œO^Œ~°ºÅǨÏiÖ’ J<ÕHõ =∞O„`«âßG, `«O„`«âßG
~°Ç¨Ï™êºÅ#∞ â◊OHõ~°∞_»∞ á⁄O^Œ∞ѨiKå_»x "åºMϺ`«Å∞ K≥|∞`«∞<åfl~°∞. [QÆ[˚#x ™œO^Œ~°º
=~°‚#O, â◊$OQÍ~° ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ# =~°‚#Å∞ ‰õÄ_® D ™È΄`«OÖ’ KÀ@∞KÕã¨∞HÀ=_»O qâı+¨O.
ÅH©;#~°ãO≤ Ç¨Ï ™ÈÎ`„ O«
â◊OHõ~∞° x ™È΄`«~K° #« ÅÖ’ qt+ì̈"∞≥ #ÿ "å\˜Ö’ XHõ>#ÿ̌ ÅH©;#$ã≤OÇ¨Ï ™È΄`«O J`«ºO`«
ǨÏ$^ŒÜ«∞OQÆ=∞OQÍ =ÙO@∞Ok. ''ÅH©;#$ã≤OÇ¨Ï =∞=∞^ÕÇ≤Ï Hõ~å=ÅO|O—— J<Õ =∞‰õΩ@O
Hõey# P â’¡HÍÅ∞ K«^Œ∞=Ù`«∞O>Ë ã¨O™ê~°ÉÏ^è•ã¨~°Ê^Œ+¨μì_≥·# =∂#=Ù_»∞ qâßÖÏHÍâ◊O
„H˜O^Œ XO@iQÍ xÅ|_ç KÕ`«∞ÖˇuÎ ZÅ∞ÔQuÎ `«##∞ ~°H˜ΔOK«=∞x U J^Œ$â◊º â◊H˜Î<À
"Õ_»∞H˘O@∂, P„HÀtã¨∞Î#fl ^Œ$â◊ºO Hõà‹§^Œ∞@ Hõ#|_»∞`«∞Ok. ÖË^• ã¨O™ê~°™êQÆ~° =∞^茺OÖ’
=ÚxyáÈ`«∞#fl XO@i=∞x+≤ ÃÑ·H˜ `ÕÅ_®xH˜ „Ѩܫ∞uflã¨∂Î, =ÚxyáÈ`«∂ `«#‰õΩ
Hõ~å=ÅO|#O WKÕÛ "åiHÀã¨O Q˘O`≥uÎ Ñ≤Å∞ã¨∞Î#fl ^Œ$â◊ºO Hõ#|_»∞`«∞Ok. XHõ
 364 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
xi‚„^Œ[Åáê`«O ǨϟÔ~`«∞Î`«∞#fl@∞ì, XHõ ~°≠O~°≠Ï xÅO Ѷ¨¸i‚Å∞¡`«∞#fl@∞ì, =∞Ǩ"Õâ◊O`À,
=∞Ǩϟ^ÕfiQÆO`À ~°zOz# P â’¡HÍÅÖ’ r=Ù_ç JO`«~åO`«~° "Õ^Œ# JO`å Ѷ¨∞hÉèíqOz#
ÉèÏ=# HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. =∞K«∞Û‰õΩ XHõ â’¡HõO:
– ã¨O™ê~° ™êQÆ~° qâßÅ Hõ~åÅ HÍÅ
#„Hõ„QÆÇ¨Ï „QÆã≤`« x„QÆÇ¨Ï q„QÆǨÏ㨺
=º„QÆ㨺 ~åQÆxK«Ü≥∂i‡xÑ‘_ç`«ã¨º
ÅH©;#$ã≤OÇ¨Ï =∞=∞^ÕÇ≤Ï Hõ~å=ÅO|O –
''D ã¨O™ê~°O XHõ ™êQÆ~°"≥∞ÿ`Õ, WO^Œ∞Ö’ ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ# "≥Úã¨à◊√¡ <å x„QÆǨÏ=∞<Õ
q„QÆÇ¨ xfl Hõ|oOz"Õâß~Ú. <Õ#∞ =º„QÆ =∞#ã¨∞¯_»<·≥ =Ù<åfl#∞. ~åQÆ xK«Ü∞« O D ™êQÆ~O° Ö’x
`«~°OQÍÅ∞. Jq x`«ºO ##∞fl Ñ‘_çã¨∞Î<åfl~Ú. F ÅH©;#$ã≤OǨ! <å‰õΩ KÕÜ«¸`«xzÛ
~°H˜ΔOK«∞.——
=∞~˘Hõ „Ѩã≤^Œú ™È΄`«~°K«# ǨÏig∞_Õ ã¨∞Îu. nx â’¡HÍÅ =∞‰õΩ@O ''`«O ã¨O™ê~°
^è•fiO`« q<åâ◊O ǨÏig∞_Õ.—— (ã¨O™ê~°=∞<Õ pHõ\ ˜x JO`«O KÕ¿ã ǨÏix ã¨∞Îuã¨∞Î<åfl#∞).
ã¨O™ê~°^è•fiO`åxfl JO`«O KÕÜ«∞QÆÅkQÍ ÉèíQÆ=^ŒƒùHÎ̃x H©iÎã¨∞ÎOk D ™È΄`«O.
=∞~˘Hõ Q˘Ñ¨Ê ~°K«# ''^Õ=ºÑ¨~å^èŒ HõΔ=∂Ѩ} ™È΄`«O——. WO^Œ∞Ö’<Õ ã¨∞Ѩiz`«O.
ã¨∞„Ѩã≤^ŒúO J~Ú# ã¨∞ÉèÏ+≤`«O XHõ\ ˜ =ÙOk :
''‰õΩѨل`À *ÏÜÕ∞`« Hõfiz^ŒÑ≤ ‰õΩ=∂`å # Éèí=u——
(`«e¡ Ѩ@¡ ^Œ∞+¨μì_≥·# ‰õΩ=∂~°∞_»∞ =ÙO_»=K«∞ÛQÍx, Ѩل`«∞_»∞ Ѩ@¡ J#∞~åQÆ ~°Ç≤Ï`«OQÍ
„Ѩ=iÎOKÕ [#x ZHõ¯_® =ÙO_»^Œ∞.)
Éèí[QÀqO^ŒO
Jhfl XHõ Z`«∞Î. ''Éèí[QÀqO^ŒO XHõ Z`«∞Î. ˆH=ÅO "≥·~åQƺ É’^èŒHõ"≥∞ÿ# á⁄_ç á⁄_ç
ÉèÏ"åÅ#∞ JO`« Hõq`å`«‡HõOQÍ K≥ѨÊ_»O Q˘Ñ¨Ê qâı+¨O. â◊OHõ~°∞x Kè«O^èŒt≈ÅÊO D
w`«OÖ’ Ѩ~åHÍ+ª̈ JO^Œ∞‰õΩ#flk. ÅÜ«∞|^Œú K«`«∞~°„㨠QÆu`À, JO`«º„áêã¨Å`À â◊OHõ~°∞_»∞
JÅ"ÀHõQÍ Hõq`åã‘=∞Ö’ P_»∞‰õΩ#fl@∞ì JxÑ≤ã¨∞ÎOk.
Éèí[QÀqO^ŒO Éèí[QÀqO^ŒO
QÀqO^ŒO Éèí[ =¸_è»=∞`Õ
ã¨O„áê¿ÑÎ ã¨xflÇ≤Ï`Õ HÍÖË
#Ç≤Ï#Ç≤Ï ~°HõΔu _»∞Hõ$*ò Hõ~°}Ë–
 365 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Jx „áê~°OÉèí=∞ÜÕ∞º D w`«O â◊OHõ~°∞x ~°K«#Åxfl\˜Ö’H˜ Z‰õΩ¯= „ѨKå~°O
á⁄OkOk. (ÃÑ· K«~°}OÖ’x Ô~O_»=áê^ŒOÖ’ =∞m¡ Éèí[QÀqO^ŒO J#‰õΩO_® QÀqO^ŒO
Éèí[ Jx u~°̂Qã≤ K≥ѨÊ_»OÖ’ â◊OHõ~°x tÅÊ„áœ_èç=∞ HõxÑ≤ã¨∞ÎO^Œx NN Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_»∞.)
<åsã¨Î#Éèí~° "åcè^Õâ◊O
^Œ$ëêì º =∂QÍ "≥∂Ǩ"Õâ◊O
U `«<å‡O㨠=™êkqHÍ~°O
=∞#ã≤ qzO`«Ü«∞ "å~°O "å~°O–
''<ås ãÎ̈# ÉèÏ~°O "≥∂ã¨∞Î#fl <åcè „Ñ¨^Õâßxfl K«∂ã≤ "≥∂Ǩq+¨μì_çq HÍÉ’‰õΩ. J^ŒO`å
Hˆ =ÅO =∂O㨠=™êk qHÍ~°=∞x =∞#ã¨∞ûÖ’ =∂\˜ =∂\˜H˜ zO`«# K≥~Úº.——
– #mh^Œà◊ QÆ`« [Å=∞u `«~°ÅO
`«^Œfir˚q`« =∞uâ◊Ü«∞ K«Ñ¨ÅO
qkú "åº^茺aè=∂# „QÆãÎ̈O
Ö’HõO â’HõǨÏ`«O K« ã¨=∞ãÎ̈O –
''`å=∞~å‰õΩ g∞^Œ h\˜ÉÁ@∞ìÖÏQÍ rq`«O Jâßâ◊fi`«"≥∞ÿOk. D „ѨѨOK«O
"åº^èŒ∞Å`À#∞, ~åQÆ^ÕfiëêÅ`À#∞, â’HõO`À#∞ ‰õÄ_ç#^Œx „QÆÇ≤ÏOK«∞.——
– HÍ`Õ HÍ<åÎ Hõ¿ãΠѨل`«ó
ã¨O™ê~À Ü«∞=∞f= qz„`«ó
Hõ㨺 `«fiO Hõó ‰õΩ`« PÜ«∂`«ó
`«`«fiO zO`«Ü«∞ `«kÇ¨Ï „ÉèÏ`«ó –
''Z=~°∞ h ÉèÏ~°º? h Ѩل`«∞_≥=~°∞? D ã¨O™ê~°O KåÖÏ qz„`«"≥∞ÿOk. h=Ù
Z=i"å_çq? ZHõ¯_ç #∞Oz =KåÛ=Ù ™È^Œ~å? D q+¨Ü«∞O WѨC_»∞ PÖ’zOK«∞.——
– ã¨`«ûOQÆ`Õfi xã¨ûOQÆ`«fiO
xã¨ûOQÆ`Õfi x~À‡Ç¨Ï`«fiO
x~À‡Ç¨Ï`Õfi xâ◊ÛÅ`«`«fiO
xâ◊ÛÅ`«`Õfi r=#∞‡H˜Îó
''ã¨[˚# ™êOQÆ`«ºO =Å¡ J<åã¨HõÎ`« HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. J<åã¨HõÎ`«=Å¡ q+¨Ü«∞"åOKèå
"≥·=ÚYºO HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. nx=Å¡ =∞#ã¨∞û‰õΩ xâ◊ÛÅ UHÍ„QÆ`« U~°Ê_»∞`«∞Ok. ^•x=Å¡
r=#∞‡H˜Î Åaèã¨∞ÎOk.——
 366 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
â◊OHõ~°∞_»∞ Ô~O_»∞ ~°HÍÅ =ÚH˜Îx „ѨuáêkOKå_»∞. XHõ\ ˜ r=#∞‡H˜Î. =∂#=Ù_»∞
„|Ǩχ*Ï˝#O á⁄O^ŒQÍ<Õ, `å<Õ „|ǨχO, „|Ǩχ"Õ∞ `å#∞ J<Õ Ñ¨~°=∞ ã¨`åºxfl „QÆÇ≤ÏOK«_»O
`À>Ë J`«xH˜ rqOz =ÙO_»QÍ<Õ =ÚHÎ̃ Åaèã¨∞ÎOk. Ô~O_»=k q^ÕǨÏ=ÚHÎ̃. Wk „|Ǩχ*Ï˝x
J~Ú# "å_çH˜ =∞~°}Ï#O`«~°O ÅaèOKÕ =ÚHÎ̃. JO>Ë r"å`«‡ „|ÃǷχHõºO K≥O^Œ_»O. W^Õ
=∂#=[#‡ ÅHõΔ º=∞x â◊OHõ~∞° x „Ѩuáê^Œ#. D Ѩ~=° ∞, K«~=° ∞ ÅHΔͺxfl „ѨKå~°O KÕÜ∞« _®xˆH
â◊OHõ~°∞_»∞ `«# rq`«O JOH˜`«O KÕâß_»∞.

V
 367 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
42. â◊OHõ~°∞x „ѨÉèÏ=O
â◊OHõ~°∞_çx „ѨK«Ûù#fl É∫^Œ∞ú_»O\Ï~°∞. J^˘Hõ xO^•Ñ¨^ŒO. É∫^Œ∞úÅ∞ "Õ^ŒÉÏǨïºÅ∞
Hõ^•? JO^Œ∞KÕ`« „ѨK«Ûù#fl É∫^Œ∞ú_»∞ JO>Ë "Õ^•Ou =Úã¨∞QÆ∞Ö’ L#fl É∫^Œ∞ú_»∞ J#fl=∂@.
â◊OHõ~°∞x J^≥· fi`«O y@ìx PÜ«∞# „Ѩ`«º~°∞÷Å∞ PÜ«∞#ÃÑ· „ѨÜ≥∂yOz# u@∞ì Jk.
D xO^Œ ~å=_®xH˜ HÍ~°}O â◊OHõ~°∞x =∂Ü«∂"å^•xH˜ É∫^Œ∞úÅ =∂^茺q∞Hõ,
q*Ï˝# "å^•Å‰õΩ áÈeHõÅ∞O_»_»"Õ∞.
q*Ï˝#"å^Œ∞Å∞ D [QÆ`«∞Î x[OQÍÖË^Œx, =∂#=Ùx KÕ`«#, ÖË^• =∞#ã¨∞û
HõeÊOz#^Õ#x JO\Ï~°∞. WHõ =∂^茺q∞Hõ `«`«fi"Õ`«Î <åQÍ~°∞˚#∞_»∞ =∞#ã¨∞û ‰õÄ_® x[OQÍ
ÖË^Œx, Jk ‰õÄ_® „ÉèÏOuÖ’ ÉèÏQÆ"Õ∞#x J<åfl_»∞.
â◊OHõ~°∞x =∂Ü«∂"å^ŒO ‰õÄ_® W@∞=O\˜^Õ. x*ÏxH˜ â◊OHõ~°∞_»∞ `«#O`«@ `å#∞
J^≥· fi`åxflQÍx, =∂Ü«∂"å^•xflQÍx ã¨fi`«O„`«OQÍ „ѨuáêkOK«ÖË^Œ∞. PÜ«∞# Ѩ~°=∞
QÆ∞~°∞"≥·# Q“_»áê^Œ∞_»∞ J^≥· fi`åxH˜ =¸ÅѨÙ~°∞+¨μ_»∞. J~Ú`Õ Q“_»áê^Œ∞_»∞ `«# J^≥· fi`åxH˜
É∫^Œ∞ÌÅ∞ =∂^茺q∞Hõ, q*Ï˝# "å^•Å<Õ P^è•~°O KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. JO`ÕHÍ^Œ∞. `«# =∂O_»∂Hõº
HÍiHõÅÖ’ 'JÖÏ`« HÍOu— =O\˜ É∫^Œú ѨiÉèÏ+¨#∞ qiqQÍ LѨÜ≥∂yOKå_»∞. JÖÏ`«
JO>Ë =∞O_»∞`«∞#fl H˘~°HõOK«∞. ^•xfl QÆ∞O„_»OQÍ uÑ≤Ê`Õ =ÅÜ«∂HÍ~°OQÍ *ÏfiÅ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
x*ÏxH˜ J@∞=O\˜ *ÏfiÖÏ=ÅÜ«∞OÖË^∞Œ . =\ì̃ H˘~°HOõ K«∞ =∂„`«"∞Õ =ÙOk. *ÏfiÖÏ=ÅÜ«∂xH˜
HÍ~°}O =∞# ^Œ$yO„kÜ«∞O Hõeyã¨∞Î#fl „ÉèÏOu. D „ѨѨOK«O ‰õÄ_® J@∞=O\˜ „ÉèÏOu
[#º"Õ∞. D "å^•xfl Q“_»áê^Œ∞_»∞ "å_»∞‰õΩ<åfl_»∞. "Õ^•Ou J~Ú =ÙO_ç‰õÄ_® |∞^Œ∞ú_çx
=∂#"À`«Î=Ú_»∞QÍ „Ѩã¨∞ÎuOKå_»∞. JO^Œ∞KÕ`« Jã¨Öˇ·# „ѨK«Ûù#fl É∫^Œ∞Ì_»∞ Q“_»áê^Œ∞_Õ.
LѨx+¨`«∞ÎÅ „Ѩuáê^Œ#ʼnõΩ, |∞^Œ∞úx LѨ^ÕâßʼnõΩ ÉèË^ŒO ÖË^Œx, É∫^ŒúO ‰õÄ_®
LѨx+¨`«∞ÎÅÖ’ #∞Oz =zÛ#^Õ#x x~°∂Ñ≤OK«_®xˆH JÖÏ PÜ«∞# É∫^Œú ^•~°≈xHõ "å^•Å#∞
ã‘fiHõiOKå_»x H˘O^Œ~°∞ JO\Ï~°∞.
â◊¥#º"å^ŒO, q*Ï˝# "å^ŒO
U"≥∞ÿ<å â◊OHõ~°∞_»∞ Q“_»áê^Œ∞x J^≥· fi`åxfl H˘kÌ =∂~°∞ÊÅ∞, KÕ~°∞ÊÅ`À ã‘fiHõiOz
qã¨ÎiOKå_»∞. JO^Œ∞KÕ`«<Õ J`«x =∂Ü«∂"å^•xH˜, =∂^茺q∞Hõ, q*Ï˝#"å^•Å‰õΩ Jxfl
áÈeHõÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ <åQÍ~°∞˚#∞_»∞ [QÆ`«∞ΉõΩ P^è•~°OQÍ =Ù#flk â◊¥#º"Õ∞#x
J<åfl_»∞. JOu=∞ ã¨`«ºO â◊¥#ºO Jx „ѨuáêkOKå_»∞. nxH˜, â◊OHõ~°∞_»∞ „ѨuáêkOz#
x~°∞æ}O, x~åHÍ~°O, xifiHÍ~°O, xifiHõÅÊO, xifiâı+¨O, xifi+¨Ü«∞O, x~°=Ü«∞=O J~Ú#
 368 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„|Ǩ‡xH˜ P>Ëì `Õ_® ÖË^Œ∞. J^≥O`« x„+≤≤¯Ü«∞"≥∂ Wn JO`« x„+≤¯Ü«∞"Õ∞. Z\ÁpÛ â◊OHõ~°∞_»∞
„|Ǩ‡xfl â◊√^ŒúK≥·`«#º=∞x ÉèÏqOKå_»∞. HÍQÍ <åQÍ~°∞˚#∞_ç â◊¥#º`« ˆH=Å â◊¥#º`«. Jk
K≥·`«#ºO ‰õÄ_® HÍ^Œ∞. „|ǨχO =Öˇ Jk ‰õÄ_® Jx~åfiK«ºO, Jx~°fiK«hÜ«∞O. =∂@ʼnõΩ,
=∞#ã¨∞û‰õΩ JO^Œxk, J#∞Éèí∂`≥·ºHõ "Õ^Œº"≥∞ÿ#k. â◊OHõ~°∞x ѨÙ#~å=$uÎ~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# =ÚHÎ̃H˜,
É∫^Œ∞úÅ x~åfi}ÏxH˜ ‰õÄ_® `Õ_® ÖË^Œ∞. LÉèíÜ«ÚÅ∞ UHõ ã¨`åÎ"å^Œ∞ÖË, J^≥· fi`«∞ÖË.
WHõ Jã¨OQÆ, =ã¨∞|O^èŒ∞Å q*Ï˝#"å^ŒO ‰õÄ_® JO`Õ, q*Ï˝#"å^Œ∞Å∞ JO`å
„ÉèÏOu, ~°A˚ ã¨~°Ê„ÉèÏOu, =∞#ã¨∞û{WO„kÜ«∂Å∞ HõeÊã¨∞Î#fl „ÉèÏOu J<åfl~°∞. â◊OHõ~°∞_»∞
‰õÄ_® JO`Õ Hõ^•?
Wxfl áÈeHõÅ HÍ~°}OQÍ<Õ â◊OHõ~°∞_çx „ѨK«Ûù#fl É∫^Œ∞ú_»∞QÍ ÉèÏqOK«_»O [iyOk.
=∞~˘Hõ áÈeHõ ‰õÄ_® K«∂_»=K«∞Û. â◊OHõ~°∞_»∞ [QÆ`«∞Î#∞ q∞^䌺QÍ H˘\ì̃"Õã¨∂Î ‰õÄ_® ^•x
"åº=ǨiHõ ã¨`«º`åfixfl (apparent, phenomenal, pragmatic reality) JOwHõiOKå_»∞.
<åQÍ~°∞˚#∞_»∞ ‰õÄ_® JO`Õ [QÆ`«∞Î Ü≥ÚHõ¯ ã¨O=$uÎ ã¨`«º`åfixfl JOwHõiOKå_»∞. â◊|Ì
ÉèË^ŒO `«Ñ¨Ê =∞ˆ~OÖË^Œ∞.
P~ÀѨ}Å∞
É∫^Œú ^Œ~°≈<åÅ #∞Oz â◊OHõ~°∞_»∞ ZO`« ã¨O„QÆÇ≤ÏOz `«# "å^•xH˜ "å_»∞‰õΩ<åfl,
„H˜Ü«∞Ö’#∞, "å^ŒOÖ’#∞ ‰õÄ_® É∫^•úxH˜ |^Œúq~Àkè, É∫^Œú=∞`åxfl f„=OQÍ YO_çOKå_»∞.
Jã¨Å∞ =∞# ^Õâ◊OÖ’ É∫^ŒúO #tOzáÈ=_®xH˜ PÜ«∞<Õ HÍ~°‰õΩ_»x JO\Ï~°∞. JO`ÕHÍ^Œ∞,
â◊OHõ~°∞_»O>Ë y@ìx "å~°∞ J`«_»∞ É∫^Œ∞úÅ#∞ ^•~°∞}OQÍ K«OÑ≤OKå_»x, QÍ#∞QÆÅÖ’ "Õã≤
z„`«=^èŒ KÕ~ÚOKå_»x, É∫^•ú~å=∞, qǨ~åÅ#∞ ^èŒfiOã¨O KÕ~ÚOKå_»x „ѨKå~°O KÕâß~°∞.
nxfl Ѩ~°=∞ ^Œ∞~å‡~°æ"≥∞ÿ# ^Œ∞„+¨ÊKå~°OQÍ, „ÉÏǨχ} =∞`« =ºuˆ~Hõ`«Ö’ ÉèÏQÆOQÍ
ѨiQÆ}˜OKåe.
É∫^ŒúO <å<åq^èŒ ^Œ∞~åKå~åʼnõΩ PÅ"åÅ"≥∞ÿ, „Ѩ*Ï^Œ~åxfl HÀÖ’Ê~Ú ^•^•Ñ¨ÙQÍ
JOu=∞^Œâ◊Ö’ =Ù#fl HÍÅOÖ’ â◊OHõ~°∞_»∞ =zÛ `«# "å^ŒÑ¨\ ˜=∞`À ^•xH˜ Kå=Ù^≥|ƒ
H˘\ì̃ =ÙO_»=K«∞Û. P `«~åfi`« H˘O`«HÍÖÏxH˜ Jk „Hõ=∞OQÍ JO`«iOzOk. =∞# ^Õâ◊OÃÑ·
^ŒO_≥uÎ [~ÚOz# Ѩ~°=∞`«ã¨∞÷Å∞ É∫^Œ∞úÅ#∞ Ç≤ÏOã≤Oz K«OÑ≤OKå~°<Õ "å^Œ∞Ö’ ZO`«
x[O =ÙO^À `≥eÜ«∞^Œ∞QÍx, Hõ~°∞}Ïà◊√=ÙQÍ, q~åyQÍ q#∞uÔHH˜¯# â◊OHõ~°∞_»∞ J@∞=O\˜
PHõ$`åºÅ‰õΩ X_çQÆ\Ïì_»O>Ë #=∞‡_»O Hõ+¨ìO. J`«x Hõq`åHõ$`«∞ÅÖ’ ‰õÄ_® ã¨[˚#∞_»∞,
™œ=Úº_»∞, q~åy, Éèí‰õΩÎ_»∞ J~Ú# =ºHÎ̃ =ºHõÎ=∞=Ù`å_»∞ `«Ñ¨Ê Ç≤ÏO™È<å‡k HÍ^Œ∞.
â◊OHõ~°∞x "≥·~åQƺ É’^èŒÅ∞, =∂Ü«∂"å^ŒO ^ÕâßxH˜ K≥~°∞Ѩ٠KÕâßÜ«∞x, |∞^Œ∞úx
`«~åfi`« ^Õâ◊O ã¨~°fi`À=ÚY qHÍã¨O K≥O^ŒQÍ, â◊OHõ~°∞x `«~åfi`« ^Õâ◊O Jxflq^è•Å P^èÀQÆuH˜
 369 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
áÈ~ÚO^Œx XHõ P~ÀѨ}. Wn x~å^è•~°"Õ∞. É∫^Œú=∞ǨÜ«ÚQÆOÖ’ "åã¨∞Î, tÅÊ z„`«ÖËY<åk
Hõà◊Å∞ qHÍã¨O K≥Ok# =∂@ x["Õ∞. HÍx P Hõà◊Å∞ â◊OHõ~å#O`«~° HÍÅOÖ’
=iúÅ¡ÖË^Œ#_®xH˜ P^è•~°O ÖË^Œ∞. J<ÕHõ ã¨∞„Ѩã≤^Œú Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õ"åÅÜ«∂Å∞ WO^Œ∞‰õΩ `å~å¯}O.
É∫^Œú=∞`«O =∂„`«"Õ∞, tÅÊ, "åã¨∞Î Hõà◊ʼnõΩ „¿Ñ~°Hõ"≥∞ÿO^Œx, Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«O HÍ^Œx J#_®xH˜
gÅ∞ÖË^Œ∞. â◊OHõ~°∞xH˜ =ÚO^Œ∞ (ZÖ’¡~å, ZeÃѶO\Ï) `«~åfi`« (YA~åǨϟ, HÀ}Ï~°¯)
"≥Åã≤# J<ÕHõ PÅÜ«∂Å∞ JO^Œ∞‰õΩ x^Œ~°≈#O.
WHõ â◊OHõ~°∞x "≥·~åQƺO, =∂Ü«∂"å^ŒO ^Õâßxfl xsfi~°ºO KÕã≤O^Œ<Õ "å^ŒO ‰õÄ_®
^Œ∞~å~À+¨}Ë, â◊OHõ~å^≥· fi`åxH˜, É∫^•úxH˜QÆÅ áÈeHõÅ#∞ H˘xfl\˜x WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞
K«∂âß=Ú. JO^Œ∞KÕ`« ^Õâßxfl xsfi~°ºÑ¨~°K«_»"Õ∞ [iy`Õ JO^Œ∞‰õΩ â◊OHõ~å^≥·º`«O ZO`«
HÍ~°}"≥∂, É∫^ŒúO ‰õÄ_® JO`Õ HÍ~°}"≥∞ÿ LO_®e. â◊OHõ~°∞_»∞ „|Ǩχ*Ï˝# ™ê^èŒ#‰õΩ
ã¨<庙ê„â◊=∞O q∞H˜¯e J#∞"≥·#^Œx ÉèÏqOKå_»∞. ^•xfl ^Œâ◊q^è•Å∞QÍ (P#O^Œ, f~°÷,
ã¨~°ã¨fiu, ÉèÏ~°u, yi W`åºkQÍ) =º=ã‘÷HõiOKå_»∞. J~Ú`Õ É∫^Œú=∞`«OÖ’ ‰õÄ_®
ã¨<庙ê„â◊=∂xH˜ QÆÅ „áê^è•#ºO `«‰õΩ¯"Õg∞ HÍ^Œ∞. x*ÏxH˜ â◊OHõ~°∞_»∞ D q+¨Ü«∞OÖ’
‰õÄ_® É∫^ŒúO #∞OKÕ ã¨∂ÊùiÎ á⁄Ok =ÙO_®e.
^Œ∞„+¨ÊÉèÏ=O
[QÆ`«∞Î Ü≥ÚHõ¯ "åº=ǨiHõ ã¨`«º`åfixfl â◊OHõ~°∞_»∞ JOwHõiOz#O^Œ∞‰õΩ PÜ«∞#
ÉèíQÆ=^ŒƒùH˜Îx, qq^èŒ ^Õ=`å~å^èŒ##∞ J#∞=∞uOKå_»∞, „áÈ`«ûÇ≤ÏOKå_»∞. *Ï˝#=∂~°æO
ã¨~°fiã¨OQÆ Ñ¨i`åºQÆ∞ÅÔH·`Õ, ÉèíH˜Î, Hõ~°‡=∂~åæÅ#∞ `«H˜¯# "åiH˜ É’kèOKå_»∞. áÈ`Õ ~å#∞
~å#∞ É∫^Œú=∞`«O ZÖÏ "≥„i`«ÅÅ∞ "Õã≤O^À, âßOHõ~° =∞`«O ‰õÄ_® JO`Õ. ã¨<åºã¨∞Å
"Õ + ¨ O Ö’ "≥ ∂ 㨠Q Íà◊ √ §, Ѩ ~ å#flÉè í ∞ ‰õ Ω ¯Å∞, ™È=∞iáÈ`« ∞ Å∞, zÅ∞OѨ @ ∞ì ɡ · ~ åQÆ ∞ Å∞
(''Hõ<åºâ◊√ůO——Ö’ ɡ·~åyÖÏO\˜"å~°∞), â◊√+¨¯ "Õ^•O`« É’^茉õΩÅ∞, "≥∞@ì "Õ^•O`«∞Å∞
|Ü«∞Å∞^Õ~å~°∞. J^≥· fi`«O XHõ `åufiHõ ^Œ$HõÊ^äŒ"Õ∞ `«Ñ¨Ê ã¨∞ÅÉèíOQÍ PK«~°} ™ê^茺"≥∞ÿ#
=∞`«O HÍ^Œ∞. ^•x=Å¡ ‰õÄ_® J^≥· fi`«=∞`«O Ѩ@¡ x~°ã¨# |Ü«∞Å∞^ÕiOk.
â◊OHõ~°∞_»∞ `«# ã¨=∞HÍb# ã¨=∂*ÏxH˜ Jf`«∞_»∞HÍ_»∞ – JO^Œ∞KÕ`« =~å‚„â◊=∂Å
=º=ã¨÷#∞ J`«_»∞ ã¨=∞i÷OKå_»∞. Hõ~°‡ ã≤^•úO`åxfl |ÅѨiKå_»∞. D [#‡Ö’ Hõ+ì̈ã¨∞MÏʼnõΩ
ѨÓ~°fi[#‡Ö’ KÕã≤# áêѨ, ѨÙ}º Hõ~°‡ÖË HÍ~°}=∞#fl "å^•xH˜ Hõ~°‡ ã≤^•úO`«"Õ∞ P^è•~°O.
Wk Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂[O g∞^Œ Jq∞`« „ѨÉèÏ=O K«∂Ñ≤OzOk. „Ѩu^•xH˜ ''JO`å =∞#
Hõ~°‡. =∞#O KÕÜ«∞QÆeyO^Õg∞ ÖË^Œ∞ – JO`å Dâ◊fiˆ~K«Ûù—— J<Õ xi¡ÑÎ̈ =∞#ãÎ̈`åfixH˜ Jk
HÍ~°}"≥∞ÿOk. J~Ú`Õ Hõ~°‡ ã≤^•úO`åxH˜ â◊OHõ~°∞_»∞ P^Œ∞º_»∞ HÍ_»∞. Jk Ju „áêp#HÍÅO
 370 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
#∞Oz ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’ =Ù#fl^Õ† ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞`åÅxfl\˜H˜ Jk ã¨=∂#"Õ∞.
[#‡ Ѩ~°OѨ~° J<Õk XHõ TÇ¨Ï =∂„`«"Õ∞. ^•xH˜ "≥·*Ï˝xHõ"≥∞ÿ#, ¿ÇÏ`«∞|^Œú"≥∞ÿ#
P^è•~°O Ug∞ ÖË^Œ∞. JÖψQ P`«‡"å^ŒO ‰õÄ_®. x*ÏxH˜ =∂#= rq`«OÖ’x Hõ+ì̈ ã¨∞MÏʼnõΩ,
W`«~å#∞Éèí"åʼnõΩ, Ѩiã≤÷`«∞ʼnõΩ Ñ¨Ó~°fi[#‡Å∞ HÍ~°}O HÍ#Hõ¯~°ÖË^Œ∞. D [#‡Ö’<Õ Jxfl\˜H˜
HÍ~°}ÏÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú, H˘xfl HÍ~°}ÏÅ∞ ÉÏǨ@OQÍ HõxÑ≤OK«HõáÈ=K«∞Û. Ö’HõOÖ’x
J<åºÜ«∂ʼnõΩ, ^Œ∞~å‡~åæʼnõΩ, ^Œ∞óMÏʼnõΩ, „Ѩ=$`«∞ÎʼnõΩ ™êOѶ≤∞Hõ, Pi÷Hõ, ~å[H©Ü«∞, "≥·*Ï˝xHõ,
Éè∫uHõ HÍ~°}ÏÅ∞ =ÙO\Ï~Ú. „ѨѨOK«OÖ’ [iˆQ „Ѩu ã¨OѶ¨∞@#‰õΩ „ѨѨOK«OÖ’<Õ HÍ~°}ÏÅ∞
=ÙO\Ï~Ú. JÖ∫H˜Hõ <ÕѨ^䌺OÖ’H˜ "≥o§ HÍ~°}ÏÅ#∞ "≥^ŒHõ#Hõ¯~°ÖË^Œ∞. =∞#O WѨC_»∞
Hõ#∞Q˘#ÖËHõáÈ~Ú#O`« =∂„`å# Jq ÖˉõΩO_® áÈ=Ù. Éè∫uHõ, `«k`«~° q*Ï˝# âߢ™êÎÅ∞
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl H˘nÌ Jq "≥Å¡_ç J=Ù`«∞O\Ï~Ú.
â◊OHõ~°∞_»∞ `«# HÍÅO<å\˜ ã¨=∂*Ïxfl |\˜ì, Ѩiq∞`«∞Å#∞|\˜ì J^≥· fi`åxH˜ U
ÉèÏ+¨ºO K≥Ñ≤Ê<å, =∞#O D<å\˜ ã¨=∂*Ïxfl, Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx, ‰õΩÅ,
=∞`«, *Ïu, eOQÆ qÉèË^ŒO ÖˉõΩO_® ^•x ™ê~°fi[h#`«#∞ ѨÙ#ifl~°fizOK«∞HÀ"åe. HõëêìÅÖ’
L#fl `À\˜"åi Ѩ@¡ =∞# ǨÏ$^ŒÜ∞« OÖ’ ™ê#∞Éè∂í u gzHõ gz# „Ѩu™êi, "åi Hõhfl\˜x
`«∞_»=_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOz# „Ѩu™êi, "åi ^Œ∞óYOÖ’ áêÅ∞ѨOK«∞H˘#fl „Ѩu™êi,
Ö’HõOÖ’x J<åºÜ«∂Å#∞, ^Œ∞~å‡~åæÅ#∞ ã¨`庄QÆǨ"Õâ◊OÖ’ Z^Œ∞~˘¯#fl „Ѩu™êi,
ã¨~°fi=∂#= ã¨=∂#`åfixH˜, ™œ„ÉèÏ„`åxH˜ =∞# ǨÏ$^ŒÜ«∞OÖ’ Ѩ\Ïìaè¿+HõO KÕã≤# „Ѩu™êi
=∞# aè#fl`åfixfl Ju„Hõq∞Oz, ''r"À „|ÃǷχ= <åѨ~°ó—— J<Õ =∂#"åo UHõ`«fiѨÙ
Ѩ~°=∂#∞Éèí∂u "≥·Ñ¨Ù Hõhã¨O XHõ J_»∞ÔQ·<å =ÚO^Œ∞‰õΩ "Õã¨∞Î<åfl =∞#fl=∂@. P "Õ∞~°‰õΩ
â◊OHõ~°∞x J^≥· fi`« É’^èŒ =∞#‰õΩ t~À^è•~°ºO.

V
 371 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
43. qtëêì^≥·fi`« „Ѩ=HõÎ ~å=∂#∞A_»∞
"Õ^•O`«O J#QÍ<Õ =ÚO^Œ∞QÍ *Ï˝Ñ¨HõO =KÕÛk â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞, PÜ«∞# J^≥· fi`«O.
"Õ^•O`«O. J^≥· fi`«O – D Ô~O_»∂ Ѩ~åºÜ«∞Ѩ^•Åx J#∞‰õΩ<Õ@O`«QÍ â◊OHõ~°∞x „ѨÉèÏ=O
"Õ^•O`« zO`«#ÃÑ· Ѩ_çOk.
x*ÏxH˜ J^≥· fi`«O "Õ^•O`« ^Œ~°≈<åÅÖ’ XHõ\ ˜ =∂„`«"Õ∞. LѨx+¨`«∞ÎÅ#∞,
„|Ǩχã¨∂„`åÅ#∞ „Ѩ=∂}OQÍ ã‘fiHõiOz qãÎ̈iOz# "Õ^•O`« ^Œ~°≈<åÅ∞ =∞iH˘xfl =Ù<åfl~Ú
– ^≥· fi`«O, ^≥· fi`å ^≥· fi`«O, qtëêì^≥· fi`«O, â◊√^•ú^≥·`«O "≥Ú^ŒÖˇ·#q.
W=hfl â◊ O Hõ ~ ° ∞ x`À f„=OQÍ qÉè Ë k OKå~Ú : =ÚYºOQÍ =∂Ü« ∂ "å^Œ O
ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ. [QÆx‡^䕇`åfixfl â◊OHõ~°∞_»∞ P`«ºOuHõ ã≤÷uH˜ ( extreme position)
fã¨∞‰õΩáÈÜ«∂_»∞. ^•xfl KåÖÏ=∞Ok "Õ^•O`«∞Å∞ JOwHõiOK«ÖËHõáÈÜ«∂~°∞. J`«_»∞ JO`å
q∞^䌺 JO>Ë, "å~°∞ JO`å ã¨`«º"Õ∞ J<åfl~°∞. uiy "åiÖ’ "åiH˜ ã¨fiÅÊ qÉèË^•Å∞
á⁄_»K«∂áê~Ú. ^•x`À ~°Hõ~°HÍÅ "Õ^•O`« âßYÅ∞ |Ü«∞Å∞^Õ~å~Ú.
â◊OHõ~°∞_»∞ „ѨuáêkOz# „|ǨχO x~°∞æ}O, x~åHÍ~°O, x~°=Ü«∞=O, xifiâı+¨O,
xifi+¨Ü∞« O W`åºk. Wk TǨωõΩ JO^Œ^∞Œ . x~°fiK«<åxH˜ á⁄O^Œ^∞Œ . W^Œq∞`«=÷ ∞x K≥Ñʨ _®xH˜
gÅ∞ÖË^Œ∞. J@∞=O\˜ x~°∞æ} „|Ǩ‡xfl U q^èŒOQÍ ÉèÏqOKåe, ZÖÏ ã¨OÉèÏqOKåe?
^•xfl Jã¨Å∞ UO KÕã¨∞HÀ"åe?
D q^èŒOQÍ Jã¨O`«$Ñ≤Î K≥Ok# "Õ^•O`«∞Å∞ x~°∞æ} „|ǨχO ™ê÷#OÖ’ ã¨QÆ∞}
„|Ǩ‡xfl „ѨuáêkOKå~°∞. ã¨QÆ∞} „|Ǩϟ‡áê㨉õΩÅÖ’ Ô~O_»∞ âßYÅ"å~°∞<åfl~°∞. XHõ~°∞
â‹·=ÙÅ∞, t=Éèí‰õΩÎÅ∞, Ô~O_»= âßY"å~°∞ "≥·+¨‚=ÙÅ∞, q+¨μ‚Éèí‰õΩÎÅ∞. D Ô~O_»∞ âßYÅ∞
^ŒH˜Δ}ÏkÖ’<Õ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ ^Õâ◊=∞O`å qã¨ÎiOKå~Ú.
J<ÕHõ LѨâßYÅ∞
"≥·+¨‚=OÖ’ uiy ÃщõΩ¯ LѨâßYÅ∞<åfl~Ú. "å@xfl\˜Ö’H˜ „Ѩ^è•#"≥∞ÿ# âßY
qtëêì^≥· fi`«O. nx „Ѩ^è•<åKå~°∞º_»∞ ~å=∂#∞A_»∞. PÜ«∞# ¿Ñ~°∞ g∞^Œ∞QÍ ^•xfl ~å=∂#∞[
=∞`«O Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. ^•x "åºÑ≤ÎH˜, „áê=ÚMϺxH˜ PÜ«∞# HÍ~°‰õΩ_≥·<å, x*ÏxH˜
PÜ«∞#‰õΩ KåÖÏ =ÚO^Œ∞#∞OKÕ P =∞`« ã≤^•úO`åʼnõΩ c*ÏÅ∞ Ѩ_®¤~Ú. PÜ«∞#
ѨÓ~°fi~°OQÍxfl, rq`« Hõ^äŒ#∞ ‰õΩ¡ÑÎ̈OQÍ K«∂^•Ì=Ú.
q+¨μ‚=¸iÎx ã¨QÆ∞} „|ǨχOQÍ Láêã≤Oz ÉèíHÎ̃ „ѨѨ`«∞ÎÅ`À P~åkèOz, "≥·+¨‚"åxH˜
ѨÙ<å^Œ∞Å∞ "Õã≤#"å~°∞ PàÏfi~°∞Å∞. g~°∞ „H©ã¨∞Îâ◊HõO 7–9 â◊`åÉÏÌÅ =∞^茺 =iúe¡#"å~°∞.
 372 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
g~°∞ "≥Ú`«ÎO Ѩ<≥flO_»∞ =∞Ok. P Ѩxfl^ŒÌi `«~åfi`« PàÏfi~°∞ŠѨ~°OѨ~° PyáÈ~ÚOk.
giÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜"å_»∞ á⁄Üü∞ÔQ· PàÏfi~°∞. WOHÍ D PàÏfi~°∞ÅÖ’ #=∂‡àÏfi~°∞, ÃÑiÜ«∂àÏfi~°∞
(P=ÚHõÎ=∂ź^ŒÖ’x q+¨μ‚z`«∞Î_»∞), PÜ«∞# ‰õΩ=∂Ô~Î PO_®àò (P=ÚHõÎ=∂ź^ŒÖ’x
'QÀ^•^Õq—) `˘O_»~°_çá⁄Ê_çÜ«∂àÏfi~°∞ (q„Ѩ<å~åÜ«∞}∞_»∞), ˆH~°à◊ „áêO`«Ñ¨Ù ~åA
‰õΩÅâıY~åàÏfi~°∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# „Ѩã≤^Œ∞úÅ∞<åfl~°∞. g~°∞ Q˘Ñ¨Ê Hõq`å"Õâ◊O`À áêâ◊√~åÅ#|_Õ
w`åÅ∞ „"åã≤ q+¨μ‚ÉèíHÎ̃x „ѨKå~°O KÕâß~°∞.
PàÏfi~°∞Å `«~åfi`« "≥·+¨‚==∞`åxfl „ѨKå~°O KÕã≤# "åix PKå~°∞ºÅO\Ï~°∞. "åiÖ’
XHõ „Ѩã≤^Œ∞ú_»∞ <å^äŒ=Úx. W`«_»∞ Ѩ^Œ= â◊`åÉÏÌ~°OÉèíO <å\˜"å_»∞. J`«x "å~°ã¨∞_»∞
J`« x =∞#∞=∞_≥ · # Ü« ∂ =Ú<åKå~° ∞ º_» ∞ . (DÜ« ∞ # Hõ ^ ä Œ ‰ õ Ä _® Hõ $ +¨ ‚ ^ Õ = ~åÜ« ∞ Å
P=ÚHõÎ=∂ź^ŒÖ’ =ã¨∞ÎOk). DÜ«∞# [##O 953 „áêO`åÅÖ’ P<å\˜ áêO_»º~åA
P™ê÷#OÖ’ q^•ºQÆifi`«∞_≥·# XHõ ѨO_ç`«∞_»∞ =ÙO_Õ"å_»∞. J`«_çx "å^ŒOÖ’ F_çOz#
"åxH˜ J~°÷~å[ºO W™êÎ#x áêO_»º~åA Kå\˜OÑ≤OKå_»∞. JѨÊ\˜H˜ WOHÍ #∂#∂QÆ∞
g∞™êÖˇ·<å ~åx Ü«∂=Ú<åKå~°∞º_»∞ P ѨO_ç`«∞_çx "å^ŒOÖ’ F_çOz áêO_»º^Õâ◊OÖ’
J~°÷ÉèÏQÍxH˜ ~åA JÜ«∂º_»∞. Ü«∂=Ú<åKå~°∞º_»∞ ~å[Éè’QÍÅÖ’ =Úxy `ÕÅ∞`«∂ HÍÅO
=$^ä• KÕã¨∞ÎO_»QÍ ã¨Ç≤ÏOK«ÖËHõ, J`«x `å`« <å^äŒ=Úx XHõ ^Œ∂`«#∞ ѨOÑ≤ J`«xH˜ Hõ~°Î=ºÉ’^èŒ
KÕ~Ú™êÎ_»∞.
JѨC_»∞ Ü«∂=Ú#∞_»∞ `«# `«Ñ≤Ê^ŒO `≥Å∞ã¨∞‰õΩx, ~å*Ϻxfl Ѩi`«ºlOz ã¨<åºã¨O
ã‘fiHõiOz, N~°OQÆ<å^äŒ Éèí‰õΩÎ_»∞ JÜ«∂º_»∞. N~°OQÆOÖ’x ^Õ"åÅÜ«∂xH˜ JkèѨuQÍ =ÙO_ç
J<ÕHõ L„^ŒæO^ä•Å∞ „"åâß_»∞. „|Ǩχ ã¨∂„`åʼnõΩ â◊OHõ~åKå~°∞ºx ÉèÏëêºxfl YO_çã¨∂Î "Õ̂~
ÉèÏ+¨ºO „"åÜ«∂Å#flk Ü«∂=Ú<åKå~°∞ºx rq`åâ◊Ü«∞O. HÍx, Jk <≥~°"Õ~°‰õΩO_®<Õ J`«_çH˜
J=™ê#^Œâ◊ ã¨g∞Ñ≤OzOk.
Ü«∂=Ú<åKå~°∞ºx =∞#∞=∞~åe ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ~å=∂#∞A_»∞. J`«_»∞ 1017
ã¨O=`«û~°OÖ’ N ÃÑ~°∞O|∞^Œ∂~°∞Ö’ [x‡OKå_»∞. z#fl`«#OÖ’<Õ J`«_»∞ HõOz "≥o§
Ü«∂^Œ= „ѨHÍâ◊√_»<Õ J^≥· fiu=^ŒÌ "Õ^•O`« q^•ºÉèϺã¨O KÕâß_»∞. J#uHÍÅOÖ’ t+¨μº_çH˜
QÆ∞~°∞=Ù`À Jaè„áêÜ«∞ ÉèË^•Å∞ =KåÛ~Ú. Ü«∂^Œ= „ѨHÍâ◊√x J^≥· fi`«"å^ŒO ~å=∂#∞A_çH˜
`«$Ñ≤Î HõeyOK«ÖË^Œ∞. `«# t+¨μº_Õ `«##∞ "å^ŒOÖ’ ZkiOK«_»O`À Ü«∂^Œ= „ѨHÍâ◊√_»∞
P„QÆÇ≤ÏOKå_»∞. ^•x`À ~å=∂#∞A_çx K«OÑ≤OKåÅx ‰õÄ_® ‰õΩ„@Ѩ<åfl_»∞. Jk `≥eã≤
LáêÜ«∞OQÍ ~å=∂#∞A_»∞ `«Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. P `«~åfi`« KåÖÏ HÍÖÏxH˜ ~å=∂#∞Ax
„ѨuÉèÏqâıëêÅ#∞ „QÆÇÏ≤ Oz, Ü«∂^Œ= „ѨHÍâ◊√_»∞ ѨâßÛ`åÎÑѨ _¨ ,ç `å<Õ J`«_Hç ˜ t+¨μº_»Ü∂« º_»∞.
 373 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=¸_»∞ "åQÍÌ<åÅ∞
WÖÏ =ÙO_»QÍ N~°OQÆOÖ’ =∞~°}â◊Ü«∞º g∞^Œ=Ù#fl Ü«∂=Ú<åKå~°∞º_»∞ ~å=∂#∞Ax
"Õ∞^è•â◊H˜Îx, `≥Å∞ã¨∞‰õΩx, `«# `«~åfi`« J`«_Õ N~°OQÆ<å^ä•ÅÜ«∂xH˜ JkèѨu HÍ"åÅx,
„|Ǩχ ã¨∂„`åʼnõΩ ÉèÏ+¨ºO „"åÜ«∂Åx `«ÅáÈã≤, J`«_çx fã¨∞‰õΩx ~°=∞‡x t+¨μºÅ#∞
ѨOÑ≤OKå_»∞. HÍx, ~å=∂#∞A_»∞ N~°OQÆO =KÕÛã¨iˆH Ü«∂=Ú#∞_»∞ =∞~°}˜OKå_»∞. PÜ«∞#
Éè∫uHõHÍÜ«∂xfl ã¨=∂kèÔH· fã¨∞‰õΩáÈÉ’`«∞O_»QÍ ~å=∂#∞A_»∞ =KåÛ_»∞. Ü«∂=Ú#∞_ç
‰õΩ_çKÕu =¸_»∞"Õà◊√§ =Ú_»∞K«∞‰õΩx =ÙO_»_»O K«∂âß_»∞. J^Õq∞@x JHõ¯_»∞#fl t+¨μºÅ#∞
J_çQÍ_»∞. Ü«∂=Ú<åKå~°∞ºxH˜ =¸_»∞ f~°x HÀiHõÅ∞O_Õ=x "å~°∞ K≥áêÊ~°∞. "å\˜Ö’
XHõ\ ˜ „|Ǩχ ã¨∂„`åʼnõΩ ÉèÏ+¨ºO „"åÜ«∞_»O. `å#∞ „"å™êÎ#x ~å=∂#∞A_»∞ "åQÍú#O
KÕâß_»∞.
"≥O@<Õ XHõ"ÕÅ∞ qK«∞Û‰õΩ#fl^Œ@. Ѩ~åâ◊~° =∞ǨÏi¬ JO>Ë Ü«∂=Ú#∞_çH˜ =∞ǨÉèíHÎ̃.
Jk qx ~å=∂#∞A_»∞ J~°∞›_≥·# "å_çx "≥kH˜ Ѩ@∞ì‰õΩx J`«_çH˜ Ѩ~åâ◊~°∞_ç ¿Ñ~°∞
ÃÑ_»`å#<åfl_»∞. "≥O@<Õ =∞~˘Hõ "ÕÅ∞ q_ç=_çOk. JÖψQ Ѩxfl^ŒÌ~åàÏfi~°∞ÅÖ’ XHõÔ~·#
#=∂‡àÏfi~°∞ J#|_Õ â◊~î°QÀѨ™êfiq∞ ~°K«#ŠѨ@¡ Ü«∂=Ú#∞_çH˜ Jq∞`« ÉèíHÎ̃. JÖÏQÆ~Ú`Õ
â◊~î°QÀѨ™êfiq∞ ~°K«#ʼnõΩ XHõ =∞Oz ѨO_ç`«∞xKÕ`« "åºMϺ#O „"å~Ú™êÎ#x ~å=∂#∞A_»∞
"åQÍÌ#O KÕâß_»∞. ^•x`À =¸_»= "ÕÅ∞‰õÄ_® q_çáÈ~ÚOk.
 374 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨<åºã¨ ã‘fiHÍ~°O
~å=∂#∞A_»∞ P `«~åfi`« HõOz uiy "≥o§ ÃÑiÜ«∞#Oa J<Õ QÆ∞~°∞=Ù=^ŒÌ "Õ^•O`«O
JÉèíºã≤OKå_»∞. q"åǨÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. H˘O`«HÍÅ"≥∞ÿ# `«~åfi`« q~°H˜ÎK≥Ok ã¨O™ê~åxfl
`«ºlOz ã¨#ºã≤OKå_»∞. N~°OQÆO "≥àϧ_»∞.
N~°OQÆOÖ’ ~å=∂#∞A_»∞ QÀ+≤Ѫ Ó¨ ~°∞_‚ <» Õ PKå~°∞ºxH˜ t+¨μº_≥· `«#‰õΩ `å~°Hõ =∞O„`«O
LѨ^ÕtOK«=∞x HÀ~å_»∞. HÍx, ~å=∂#∞A_»∞ Zxfl™ê~°∞¡ J_çy<å QÀ+≤ªÑ¨Ó~°∞‚_»∞
=∞O„`ÀѨ^Õâ◊O KÕÜ«∞ÖË^Œ∞. WÖÏ KåÖÏ™ê~°∞¡ J_çyOK«∞‰õΩx, XHõ +¨~°`«∞ÃÑ· =∞O„`ÀѨ^Õâ◊O
KÕ™êÎ#<åfl_»∞. `å#∞ LѨ^ÕtOz# =∞O„`«O [Ñ≤¿ãÎ Jk "≥∂HõΔO „Ѩ™êkã¨∞ÎOk. HÍx, ^•xfl
W`«~°∞ Öˇ=fiiH˜ LѨ^ÕtOK«~å^Œ∞. JÖÏ LѨ^Õt¿ãÎ #~°HÍxH˜ "≥_»`å=<åfl_»∞.
~å=∂#∞A_»∞ 㨈~#<åfl_»∞. QÆ∞~°∞=Ù =∞O„`ÀѨ^Õâ◊O KÕâß_»∞. ~å=∂#∞A_»∞ P
=∞~åfl_»∞ ~°OQÆ<å^ä•ÅÜ«∞O =^ŒÌ‰õΩ TiÖ’x [<åxfl ~°=∞‡x Ñ≤ez JHõ¯_» XHõ "ÕkHõ ZH˜¯
QÆ∞~°∞=Ù `«#‰õΩ LѨ^ÕtOz# ''FO #"≥∂ <å~åÜ«∞}ÏÜ«∞—— J<Õ JëêìHõΔs =∞O„`åxfl aQÆæ~°QÍ
JO^ŒiH˜ q#|_Õ@@∞ì LK«ÛiOKå_»∞. Jk `≥eã≤ QÆ∞~°∞=Ù QÀ+≤ªÑ¨Ó~°∞‚_»∞ =∞O_çѨ_®¤_»∞.
''Z=iH© K≥ѨÊ=^ŒÌO>Ë ZO^Œ∞‰õΩ K≥áêÊ=Ù? #~°HÍxH˜ áÈ`å=Ù `≥Å∞™ê?—— Jx QÆkÌOKå_»∞.
~å=∂#∞A_»∞ `˘}∞‰õΩ Éˇ}∞‰õΩ ÖˉõΩO_® ''™êfig∞! Wxfl =O^ŒÅ =∞Ok [#O "≥·‰õΩO~îåxH˜
áÈÜÕ∞ J=HÍâ◊O =ÙO_»QÍ, <Õ<˘Hõ¯_çx #~°HÍxH˜ áÈ`Õ UO——? J<åfl_»∞. QÆ∞~°∞=Ù
x~°∞`«Î~°∞_»Ü«∂º_»∞.
~å=∂#∞A_»∞ #ÅÉè̌·Uà◊√§ N~°OQÆOÖ’ ~°OQÆ<å^ä•ÅÜ«∂xH˜ JkèѨuQÍ =Ù<åfl_»∞.
XHõ™êi ÉèÏ~°`«^Õâ◊O #Å∞=¸ÅÖÏ – ~å"Õ∞â◊fi~°O #∞Oz ѨtÛ=∞OQÍ "≥o§ L`«Î~å#
|^Œs<å^ä£ =~°‰õΩ, JHõ¯_ç #∞Oz `«∂~°∞ÊQÍ uiy ^ŒHΔ̃}ÏxH˜ – Ѩ~°º\˜Oz, "≥·+¨‚= =∞`«
„ѨKå~°O KÕã≤ =KåÛ_»∞. P ~ÀAÅÖ’<Õ „|Ǩχã¨∂„`åʼnõΩ ÉèÏ+¨ºO „"åâß_»∞. â◊OHõ~°∞x
ÉèÏëêºxH˜ âßs~°Hõ ÉèÏ+¨ºO Jx ¿Ñ~°∞. ~å=∂#∞[ ÉèÏëêºxH˜ NÉèÏ+¨ºO Jx ¿Ñ~°∞. Jk
qtëêì^≥· fi`« =∞`åxH˜ „áê=∂}˜Hõ „QÆO^äŒO. WOHÍ ÉèíQÆ=næ`«‰õΩ ÉèÏ+¨ºO „"åâß_»∞. JkHÍHõ
WOHÍ "Õ^•O`« ™ê~°O, "Õ^•O`« nѨO, â◊~°}ÏQÆu QÆ^ŒºO, "≥·‰õΩO~î° QÆ^ŒºO, x`«ºO
"≥Ú^ŒÖˇ·# „QÆO^ä•Å∞ ~°zOKå_»∞. W=hfl N"≥·+¨‚=ÙʼnõΩ Ñ¨Ó[hÜ«∞, „áê=∂}˜Hõ „QÆO^ä•Å∞.
z=i ^Œâ◊Ö’ ~å=∂#∞A_»∞ HõëêìÅ#∞ÉèíqOKå_»∞. P<å\˜ KÀà◊~åA ‰õΩÖ’`«∞ÎOQÆ
KÀà◊√_»∞ â‹·=Ù_»∞. J`«_»∞ ~å=∂#∞A_çx "≥·+¨‚=O =ke"Õã≤ â‹·=O ã‘fiHõiOK«=∞x XuÎ_ç
KÕâß_»@. ^•x`À ~å=∂#∞A_»∞ N~°OQÆO#∞Oz Ǩϟܫ∞™êÅ Ü«∂^Œ= ~å[ºOÖ’x
"≥∞ÿã¨∂~°∞‰õΩ ~°Ç¨Ï㨺OQÍ "≥o§áÈÜ«∂_»∞. JHõ¯_Õ "Õ∞Ö’¯\ò J<Õ KÀ@ x=ã≤Oz, 1137=
㨠O =`« û ~° O Ö’ =∞~° } ˜ O Kå_» ∞ . JO>Ë PÜ« ∞ # 120 㨠O =`« û ~åÅ n~° … H ÍÅO
rqOKå_»#fl=∂@.
 375 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
II
XHõ qz„`«O Uq∞@O>Ë â◊OHõ~°∞x J^≥· fi`«O, ~å=∂#∞Ax qtëêì^≥· fi`«O Ô~O_»∂
"≥·^•OuHõ ^Œ~°≈<åÖË. „Ѩ™ê÷#„`«Ü«∞"≥∞ÿ# LѨx+¨`«∞ÎÅ∞, „|Ǩχ ã¨∂„`åÅ∞, ÉèíQÆ=næ`« W~°∞=ÙiH˜
Ѩ~°=∞ „Ѩ=∂}ÏÅ∞. J~Ú`Õ â◊OHõ~°∞_»∞ "å\˜x J^≥· fi`«Ñ¨~°OQÍ "åºMϺxOKå_»∞. JO>Ë
"å\˜Ö’ `«# J^≥· fi`åxfl ã¨=∞i÷OKÕ ÉèÏQÍňH „áê=ÚYºq∞zÛ q∞QÆ`å"å\˜x ã¨Ê $tOz
=kÖËâß_»∞. ÖË^• "å\˜ J~å÷xfl =∂~åÛ_»∞. JÖψQ ~å=∂#∞A_»∞ „Ѩ™ê÷#„`«Ü«∂xH˜ `«#
qtëêì^≥· fi`«Ñ¨~°OQÍ<Õ "åºMϺ#O K≥áêÊ_»∞.
LÉèíÜ«ÚʼnõΩ „Ѩ™ê÷#„`«Ü«∞ „áê=∂}ºOÃÑ· `«Ñ¨Ê ^•^•Ñ¨ÙQÍ =∞i ^ÕxÃÑ·#
UHÍaè„áêÜ«∞O ÖË^Œ∞. "åi ã≤^•úO`åÅ∞, qâßfi™êÅ∞ Jhfl Ѩ~°ã¨Ê~° q~°∞^•úÅ∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ â◊OHõ~°∞_»∞ „|Ǩχã¨`«‡O, [QÆx‡^䌺 J<åfl_»∞. [QÆ`«∞Î`Àáê@∞ r=Ù_»∞
‰õÄ_® q∞^äÕº J<åfl_»∞. r=ÙxH˜ *Ï˝<À^ŒÜ«∞"≥∞ÿ`Õ, JO>Ë `å<Õ „|Ǩχ J<Õ *Ï˝#O Hõey`Õ,
r=Ù_»∞ J<Õ"å_ç LxH˜ ‰õÄ_® q∞^äÕº J=Ù`«∞O^Œ<åfl_»∞.
~å=∂#∞A_»∞ nx`À f„=OQÍ qÉèËkOKå_»∞. „|Ǩχ ã¨`«º"Õ∞ HÍx, [QÆ`«∞Î, r"å`«‡
q∞^䌺 HÍ^Œ∞. „|ǨχO, r"å`«‡. [QÆ`«∞Î – D =¸_»∂ ã¨`«º Ѩ^•~å÷ÖË. r"å`«‡, Ѩ~°=∂`«‡
z`«ûfi~°∂áêÖË J~Ú<å, Jq Ô~O_»∂ "Õˆ~fi~°∞ Ѩ^•~å÷Å∞. Ѩ~°=∂`«‡ ã¨∂~°∞º_»∞ J~Ú`Õ,
r"å`«‡Å∞ ã¨∂~°∞ºx HÍOu H˜~°}ÏÅ=O\˜q. ã¨∂~°∞ºx q_çz HÍOu H˜~°}ÏÅ∞ ÖË#>Ëì
„|Ǩ‡xfl q_çz r"å`«‡Å∞ ÖË=Ù. Ѩ~°=∂`«‡ ã¨~°fi ã¨fi`«O„`«∞_»∞. r"å`«‡ Ѩ~°`«O„`«∞_»∞,
Ѩ~°=∂`«‡‰õΩ Jnè#∞_»∞.
ã¨Q∞Æ } |„ ǨχO
„|ǨχO x~°∞æ}=∞x, Jk â◊√^ŒúK≥·`«#º=∞x â◊OHõ~°∞x"å^ŒO. „|ǨχO x~°∞æ}O HÍ^Œ∞,
ã¨QÆ∞}"Õ∞#x ~å=∂#∞Ax "å^ŒO. XHõ"Õà◊ LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ „|Ǩ‡xfl x~°∞æ}=∞x ¿Ñ~˘¯<åfl,
Jã¨Å∞ U QÆ∞}O ÖËHõáÈ=_»=∞x ^•x J~°÷O HÍ^Œ∞. '¿ÇÏÜ«∞ QÆ∞}ÏÅ∞— ÖËHõáÈ=_»"Õ∞#x
J~°÷O. x*ÏxH˜ Ѩ~°=∂`«‡, ÖË^• Ѩ~°„|ǨχO, ÖË^• Dâ◊fi~°∞_»∞ J#O`«HõÖϺ}QÆ∞}
ã¨OѨ#∞fl_»∞. P =∂@‰õΩ =¿ãÎ Jã¨Å∞ QÆ∞}~°Ç≤Ï`«OQÍ U Ѩ^•~°÷"≥∞ÿ<å ZÖÏ =ÙO_»QÆÅ^Œ∞?
Ѩ~°=∂`«‡ â◊√^Œú K≥·`«#º"Õ∞ J#∞‰õΩO>Ë â◊√^ŒúK≥·`«#º"Õ∞ XHõ QÆ∞}O J=Ù`«∞Ok. WOHÍ "åk¿ãÎ
x~°∞æ}`«fi"Õ∞ XHõ QÆ∞}O J=Ù`«∞Ok.
r=Ù_»∞ „|Ǩχ"Õ∞#x, Jq^Œº=Å¡ `å#∞ "Õ~°∞ Jx „Éèíq∞ã¨∞Î<åfl_»x, D „Éèí=∞Ö’
J`«_»∞ ã¨O™ê~°™êQÆ~° x=∞QÆ∞fl_≥· [#‡ Ѩ~°OѨ~°‰õΩ Ö’#=Ù`«∞<åfl_»x â◊OHõ~°∞_»∞. nxfl
~å=∂#∞A_»∞ YO_çOKå_»∞. r=Ù_»∞ "Õ~°∞, „|ǨχO "Õ~°∞. „|ǨχO â◊si. r=Ù_»∞ â◊s~°O.
JÖψQ [_» „ѨHõ$u ‰õÄ_®. r=Ù_»∞, [_» „ѨHõ$u Ô~O_»∂ „|Ǩ‡xH˜ â◊s~°O.
 376 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„|Ǩχ HÍx^ŒO`å Jã¨`«ºO, „ÉèÏOu Jx â◊OHõ~°∞_»∞. HÍ^Œ∞ „ÉèÏOu ‰õÄ_® ã¨`«º"Õ∞#x
~å=∂#∞A_»∞. HÍHõáÈ`Õ „ÉèÏOu J<Õk Jã¨OѨÓ~°‚ ã¨`«ºO. D q+¨Ü«∞O `≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë
ã¨OѨÓ~°‚ ã¨`«º*Ï˝#O HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
*Ï˝#=∂~°æO XHõ¯>Ë „|Ǩ‡#∞Éèí"åxH˜ ^•i fã¨∞ÎO^Œx â◊OHõ~°∞_»∞ ÉèÏqOKå_»∞.
ÉèíH˜Î, Hõ~°‡=∂~åæÅ∞ =∂#=Ùx =∞#ã¨∞û#∞ qx~°‡ÅO, qâ◊√^ŒúO KÕã≤, *Ï˝<åxH˜ =∂~åæxfl
ã¨∞QÆ=∞O KÕ™êÎ~Ú. JO`Õ`«Ñ¨Ê Jq `«=∞O`«@ `å=Ú =∂#=ÙxH˜ =ÚHÎ̃x „Ѩ™êkOK«ÖË=Ù.
r=Ù_»∞ `å<Õ „|ǨχO J<Õ *Ï˝<åxfl á⁄O^Œ_»"Õ∞ =ÚHÎ̃H˜ UÔH·Hõ =∂~°æO. Dâ◊fi~°∞_Õ =∂Ü«∞Ö’
ÉèÏQÆ"≥∞ÿ#ѨC_»∞ Dâ◊fi~°∞x Ѩ@¡ ÉèíHÎ̃ "≥∂HõΔ™ê^èŒ#O ZÖÏ J=Ù`«∞Ok?
ÉèíHÎ̃ =∂~°æO
~å=∂#∞A_»∞ nxfl =ºuˆ~H˜Oz, ÉèíHÎ̃ XHõ¯>Ë UÔH·Hõ "≥∂HõΔ™ê^èŒ#O J<åfl_»∞. *Ï˝#,
Hõ~°‡=∂~åæÅ∞ ÉèíH˜ÎH˜ „`À=#∞ ã¨∞QÆ=∞O KÕ™êÎ~Ú. ÉèíH˜ÎH˜ ^•ifÜ«∞x *Ï˝#, Hõ~°‡Ü≥∂QÍÅ∞
=$^ä• Jx ~å=∂#∞[ =∞`«O.
â◊OHõ~°∞_»∞ „ѨuáêkOz# x~°∞æ}, x~åHÍ~°, xifi+¨Ü«∞, xifiâı+¨, x~°=Ü«∞=,
ˆH=Å K≥·`«#º ã¨fi~°∂Ѩ"≥∞ÿ# „|ǨχѨ^•~°÷O `«~°¯ã¨Ç¨Ï"≥∞ÿ# "å^ŒO HÍ=K«∞Û. "Õ∞^è•=ÙʼnõΩ,
ã¨~°fiã¨OQÆ Ñ¨i`åºQÆ∞ʼnõΩ ã¨=∞‡`«O HÍ=K«∞Û. HÍx, ã¨QÆ@∞ =∞x+≤H˜, =ÚYºOQÍ áê=∞~°∞_≥·#
#~°∞xH˜ Jk ZO`«=∂„`«O ã¨O`«$Ñ≤Î HõeyOK«QÆÅk HÍ^Œ∞. U q^èŒOQÍ#∞ TǨωõΩ JO^Œx,
x~°∞æ}† x~åHÍ~° „|ǨχO =Å¡ =∂#=ÙxH˜ Uq∞ „ѨÜ≥∂[#O? ^•xÖ’ qb#"≥∞ÿáÈ~Ú
`«# „Ѩ`ÕºHõ =ºHÎ̃`åfixfl HÀÖ’Ê`Õ =ºHÎ̃H˜ Uq∞ X~°∞QÆ∞`«∞Ok?
D HÍ~°}OKÕ`« ~å=∂#∞A_»∞ â◊OHõ~å^≥· fi`åxfl YO_çOKå_»∞. x~°∞æ} „|ǨχO
™ê÷#OÖ’ ã¨QÆ∞} „|Ǩ‡xfl „ѨuáêkOKå_»∞. P ã¨QÆ∞} „|Ǩχ"Õ∞ ã¨=∞ãÎ̈ ã¨$+≤ìH˜ Hõ~°Î. J`«_Õ
Dâ◊fi~°∞_»∞. P Dâ◊fi~°∞_Õ <å~åÜ«∞}∞_»∞. P <å~åÜ«∞}∞_Õ q+¨μ‚=Ù. D q^èŒOQÍ
~å=∂#∞A_»∞ "≥·+¨‚= =∞`åxfl „Ѩu+≤ìOz „ѨKå~°O KÕâß_»∞. <å~åÜ«∞}∞_çx ÉèíHÎ̃ „ѨѨ`«∞ÎÅ`À
H˘ez P~åkèOK«_»"Õ∞ =ÚHÎ̃ =∂~°æ=∞x É’kèOKå_»∞. PÜ«∞#n J^≥· fi`«"Õ∞. PÜ«∞#H© „|ǨχO
XHõ¯>Ë ã¨`«ºO. HÍx PÜ«∞# „|ǨχO r=Ù_»∞, [QÆ`«∞Î J<Õ Ô~O_»∞ qâı+¨ `«`åÎ fiÅ`À ‰õÄ_ç#
„|ǨχO. JO^Œ∞KÕ `« PÜ«∞#k qtëêì^≥· fi`«O, qâı+≤OK«|_ç# J^≥· fi`«O.
qtëêì^≥· fi`«OÖ’ =¸_»∞ qaè#fl ÉèÏQÍÅ∞<åfl~Ú. XHõ\ ˜ `«`«fiO, Ô~O_»=k Ç≤Ï`«O,
=¸_»=k ѨÙ~°∞ëê~°÷O.
=¸_»∞ `«`åfiÅ∞
`«`«fiO J<Õk ѨiѨÓ~°‚ ã¨`«ºO Ü≥ÚHõ¯ ã¨fiÉèÏ"åxfl qâ◊^ŒO KÕ¿ãk. WO^Œ∞Ö’ =¸_»∞
`«`åfiÅ∞ q∞o`«"≥∞ÿ =Ù<åfl~Ú. XHõ\ ˜ z`«∞Î, Ô~O_»=k Jz`«∞Î, =¸_»=k Ѩ~°=∂`«‡ ÖË^•
Dâ◊fi~°∞_»∞.
 377 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
z`«∞Î J}∞ ~°∂ѨOÖ’ =ÙO@∞Ok. J^Õ P`«‡, r"å`«‡. Jk ^Õ¿ÇÏO„kÜ«∂ÅHõO>ˇ,
=∞#ã¨∞ûHõO>ˇ aè#fl"≥∞ÿ#k. =∂#=ÙxÖ’ <Õ#∞ J<Õ K≥·`«#ºO ^ÕxH˜ =iÎã¨∞ÎO^À J^Õ P`«‡.
<å ^ÕǨÏO, <å K≥~Úº, <å WO„kÜ«∂Å∞, <å =∞#ã¨∞û, <å „áê}O JO\Ï=Ú. JO>Ë
W"Õg <Õ#∞ HÍ##fl=∂@. W=hfl ^ÕxH˜ K≥O^Œ∞`åÜ≥∂ J^Õ P`«‡. <å P`«‡ Jx ‰õÄ_®
"åº=ǨiHõOQÍ JO\Ï=Ú HÍx, Jk =\ì̃ "å_»∞Hõ =∂„`«"Õ∞. P`«‡ JO>Ë<Õ <Õ#∞ (self)
J~Ú#ѨC`«_∞» <å Ü≥ÚHõ¯ <Õ#∞ J#_»OÖ’ J~°O÷ U=ÚOk?
r"å`«‡ ã¨fi`«O„`«∞_»∞HÍ_»∞. ÉèQí =Æ ^•nè#∞_»∞. HÍx, J*Ï˝#O KÕ`« `å#∞ ã¨fi`«O„`«∞_»#x
Hõ~°‡Å∞ KÕã¨∂Î =ÙO\Ï_»∞. P Hõ~°‡Å∞ J`«_çx |Okè™êÎ~Ú. Hõ~°‡|^Œ∞ú_≥· [#‡Å∞ Z`«∞Î`«∂
=ÙO\Ï_»∞. `å#∞ ã¨fi`«O„`«∞_»#∞ HÍ#x, Dâ◊fi~ånè#∞_»#x „QÆÇ≤ÏOz `«# ã¨=∞™êÎxfl
Dâ◊fi~å~°Ê}O KÕã≤#ѨC_»∞ J`«_»∞ [## =∞~°} q=Ú‰õΩÎ_»∞ J=Ù`å_»∞. J`«_»∞ ã¨fi`«ã≤û^ŒúOQÍ
P#O^Œ ã¨fi~°∂ѨÙ_»∞. HÍx Láêkè HÍ~°}OQÍ áêOK«Éè∫uHõ ^ÕǨÏO`À `å^•`«‡ºO K≥O^Œ_»O=Å¡
^Œ∞ód J=Ù`«∞<åfl_»∞.
Ô~O_»=`«`«fiO „ѨHõ$u. [QÆ`«∞ΉõΩ ã¨∂Hõ;~°∂ѨO „ѨHõ$u. Jk Dâ◊fi~°∞x =∂Ü«∂
â◊H˜ÎKÕ`« ã¨∂÷Å~°∂ѨO ^èŒiã¨∞ÎOk. <å=∞~°∂Ѩ [QÆ`«∞Î U~°Ê_»∞`«∞Ok. ^•x Ѩi}Ï=∞O
™êOY∞ºÅ ã≤^•úO`åxfl J#∞ã¨iOz =ÙO@∞Ok. „ѨHõ$u „uQÆ∞}Ï`«‡Hõ"≥∞ÿ#k. ã¨$+≤ìH˜ =ÚO^Œ∞
ã¨`«fiO, ~°[ã¨∞û, `«=∞ã¨∞û J<Õ D =¸_»∞ ã¨=∞`«∞ź ã≤÷uÖ’ =ÙO\Ï~Ú. Dâ◊fi~° „¿Ñ~°}`À
D =¸_»∞QÆ∞}ÏÅ ã¨=∞`«∞ź`« K≥kiáÈ`«∞Ok. "≥Ú^Œ@ =∞ǨÏ`ü (|∞kú, intelligence)
=ã¨∞ÎOk. ^•x#∞Oz JǨÏOHÍ~°O (ego), =∞#ã¨∞û (mind) =™êÎ~Ú. WHõ P `«~åfi`«
=~°ã¨QÍ Ñ¨OK« *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞ (Hõ#∞fl, =Ú‰õΩ¯, K≥q, <åů, K«~°‡O) ѨOK« Hõ̂~‡O„kÜ«∂Å∞
(KÕ`«∞Å∞, HÍà◊√§, <À~°∞ áêÜ«Ú=Ù, LѨã¨÷) ѨOK«`«<凄`«Å∞ (~°∂Ѩ, ~°ã¨, QÆO^èŒ, â◊|Ì,
ã¨Ê~°≈Å∞), "å\˜ ã¨∂÷Å ~°∂áêÖˇ·# ѨOK« =∞ǨÉèí∂`åÅ∞ (Ѩ$käfi, [ÅO, `Õ[ã¨∞û, "åÜ«Ú=Ù,
PHÍâ◊O) U~°Ê_»∞`å~Ú.
WHõ =¸_»=`«`«fiO Dâ◊fi~°∞_»∞, PÜ«∞<Õ Ñ¨~°=∂`«‡, Ѩ~°„|ǨχO, <å~åÜ«∞}∞_»∞,
q+¨μ‚=¸iÎ. PÜ«∞<Õ ã¨$+≤ì Hõ~°Î, Éèí~°Î, `å#∞ `å#∞QÍ LO@∂<Õ, `«# =∂Ü«∂ â◊HÎ̃KÕ`«, `«#
„H©_® xq∞`«ÎO `å<Õ ã¨$+≤ìQÍ Ñ¨i}q∞ã¨∞Î<åfl_»∞. Dâ◊fi~°∞_»∞ ã¨$+≤ìH˜ xq∞`«ÎHÍ~°}O (effi-
cient cause) Láê^•# HÍ~°}O (material cause) ‰õÄ_®. JO^Œ∞KÕ`« ã¨$+≤ìÖ’ „Ѩun
Dâ◊fi~°∞_Õ. Jxfl\˜Ö’#∞ PÜ«∞# JO`«~åºq∞, ã¨~åfiO`«~åºq∞. PÜ«∞# ã¨~°fiâ◊HÎ̃ ã¨OѨ#∞fl_»∞,
J#O`« HõÖϺ}QÆ∞} ã¨=Ú¿Ñ`«∞_»∞, xÜ«∂=∞‰õΩ_»∞, xÜ«∞O`«.
r"å`«‡‰õΩ „ѨHõ$u â◊s~°O. D Ô~O_»∂ Dâ◊fi~°∞xH˜ â◊s~°O. JO>Ë D ã¨=∞ãÎ̈ ã¨$+≤ì
ÉèíQÆ=O`«∞xH˜ â◊s~°O. J~Ú#ѨÊ\˜H˜ D K«~åK«~° ã¨$+≤ìH˜ ã¨O|OkèOz# QÆ∞}^ÀëêÖËg
PÜ«∞##∞ JO@=Ù. ÉÏkèOK«=Ù. PÜ«∞##∞ ^èŒ~°‡ Éèí∂`« *Ï˝#O JO\Ï~°∞. JO>Ë *Ï˝#"Õ∞
`«# ^èŒ~°‡OQÍ Ñ¨~°º=ã≤Oz#"å_»∞. *Ï˝#O, |ÅO, Sâ◊fi~°ºO, g~°ºO, `Õ[ã¨∞û, â◊HÎ̃ – D
+¨_»∞æ}ÏÅ∞ ÉèíQÆ=O`«∞xÖ’ ѨiѨÓ~°‚ ã≤÷ux á⁄Ok =ÙO\Ï~Ú.
 378 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
#=q^èŒ ÉèíHÎ̃
Dâ◊fi~°∞_»∞ k=º=∞OQÆà◊q„QÆǨï_»∞. JÅ "≥·‰õΩO~î°Ñ¨Ù~°O|∞Ö’ #QÆiÖ’ P =¸Å
™œ^èŒO|∞Ö’... k=º =∞O@ѨOÖ’ âı+¨âß~ÚÜ≥ÿ∞ =ÙO\Ï_»∞. N^Õq, Éèí∂^Õq, bÅ PÜ«∞#
ÉèÏ~°ºÅ∞. â◊OY K«„Hõ Ѩ^Œ‡ âß~üVæ #O^ŒHõ^è•iÜ≥ÿ∞ Ö’HÍÅ#∞ Ѩiáêeã¨∂Î, Ѩi~°H˜Δã¨∂Î,
=ÙO\Ï_»∞. `«##∞ ÉèHí `Î̃ À H˘eKÕ r=ÙʼnõΩ "≥∂HõOΔ „Ѩ™êk™êÎ_∞» . ÉèHí Î̃ #=q^è•Å∞QÍ =ÙO@∞Ok
– '„â◊=}O H©~°Î#O qëÈ‚ó 㨇~°}O áê^Œ ã¨O¿ã=#O J~°Û#, =O^Œ#O ^•ã¨ºO ã¨YºO
P`«‡ x"Õ^Œ#O.—
"≥∂HõΔO JO>Ë [## =∞~°} x=$uÎ á⁄Ok âßâ◊fi`«OQÍ ÉèíQÆ=`ü ™êÖ’Hõº ™êg∞Ѩº
™ê~°∂Ѩº ™êÜ«Ú[º ã≤÷`«∞Å#∞ á⁄O^Œ_»O. r=Ù_»∞ ÉèíQÆ=O`«∞x KÕ~°∞‰õΩ#flѨÊ\˜H˜ `«# „Ѩ`ÕºHõ
Jã≤Î`åfixfl HÀÖ’Ê_»∞. âßâ◊fi`«OQÍ ÉèíQÆ=`≥·¯OHõ~°º ÉèÏQͺxfl, P#O^•xfl J#∞Éèíqã¨∂Î<Õ
=ÙO\Ï_»∞.
ÉèíQÆ=O`«∞x á⁄O^Œ_®xH˜ ÉèíH˜Î UÔH·HÀáêÜ«∞O. J^Õ =∂#=ÙxH˜ Ç≤Ï`«O. "≥∂HõΔO
K«`«∞ifi^èŒ Ñ¨Ù~°∞ëê~å÷ÅÖ’ XHõ\ ˜. ^•xfl q∞Oz# ѨOK«=∞ ѨÙ~°∞ëê~°÷O ÉèíQÆ=`åûÜ«Ú[ºO.
*Ï˝#, Hõ~°‡ Ü≥∂QÍÅ ^•fi~å ÉèíH˜Î =∂~åæxfl J=ÅOaOK«_®xH˜ ã¨OѶ¨∞OÖ’x ÃÑ· =¸_»∞
=~å‚Å"åˆ~ J~°∞›Å∞.
=∞i W`«~°∞Å ã¨OQÆu? x*ÏxH˜ ÉèíHÎ̃x q∞Oz# =∂~°æO =∞~˘Hõ\ ˜ =Ù#flk. Jk
„ѨѨuÎ =∂~°æO. „ѨѨuÎ JO>Ë ÉèíQÆ=K«Ûù~°}ÏQÆu. ''ã¨~°fi ^èŒ~å‡<£ Ѩi`«º[º =∂"Õ∞HõO â◊~°}O
„=[...—— Jx Hõ$+¨μ‚_»∞ ÉèíQÆ=næ`«Ö’ K≥Ñ≤Ê#@∞ì ã¨~°fi™êfixfl ÉèíQÆ=O`«∞_çH˜ JiÊOK«_»O,
PÜ«∞##∞ â◊~°}∞á⁄O^Œ_»O „ѨѨuÎ. Jk "å~°∞, g~°∞ J#‰õΩO_® *Ïu, =∞`«, ‰õΩÅ, eOQÆ,
`«k`«~° ÉèË^•Å∞ Ug ÖˉõΩO_® ã¨=∞ã¨Î =∂#=HÀ\˜H˜ JO^ŒiH˜ J#∞ã¨~°}©Ü«∞=∂~°æO.
„uHõ ~ ° } â◊ √ kú Q Í `« # #∞ `å#∞ Éè í Q Æ = O`« ∞ xH˜ JiÊOK« ∞ HÀ"åe. J}∞=∂„`« " ≥ ∞ ÿ < å
q∞#Ǩ~ÚOѨ٠ѨxH˜~å^Œ∞. J@∞=O\˜ „ѨѨ#∞fl_çH˜ ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ „Ѩã¨#∞fl_≥· ™êÜ«Ú[ºO
„Ѩ™êk™êÎ_»∞.
`≥OQÆÖ,ò =_»QÖÆ ò
Éèí‰õΩÎxH˜, ÉèíQÆ=O`«∞xH˜ =∞^茺 ã¨O|O^è•xfl "≥·+¨‚=ÙÅÖ’ Ô~O_»∞ =~åæÅ"å~°∞ Ô~O_»∞
aè#fl q^è•Å∞QÍ =i‚OKå~°∞. XHõ =~°æO "åix `≥OQÆÖò (^ŒHΔ̃} =∂~°æO) "å^Œ∞Å∞ JO\Ï~°∞.
g~°∞ ÉèíQÆ=`åûxfl^茺O á⁄O^Œ_®xH˜ =∂#= „Ѩܫ∞`«flO JHõ¯~°ÖË^Œx, ÉèíQÆ=`«¯ $Ѩ xˆ~›`«∞Hõ
*ÏÜ«∞=∂#=∞x JO\Ï~°∞. KÕÜ«∞=Åã≤#^ŒÖÏ¡ XHõ¯>Ë. Éèí‰õΩÎ_»∞ „ѨѨuÎ`À ÉèíQÆ=O`«∞xH˜ `«#
ã¨=∞™êÎxfl JiÊOK«∞HÀ"åe. P`«‡ x"Õ^Œ#O KÕã¨∞HÀ"åe. JѨC_»∞ ÉèíQÆ=O`«∞_Õ `«#O`«@
 379 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`å#∞ Éèí‰õΩÎxH˜ ™êÜ«Ú[ºO „Ѩ™êk™êÎ_»∞. nxfl =∂~å˚ÅH˜â’~° <åºÜ«∞O JO\Ï~°∞. Ñ≤e¡
`«# Ñ≤ÅÅ¡#∞ `å#∞ "≥∞_» =^ŒÌ Hõ~°z Ѩ@∞ì‰õΩx XHõ KÀ\˜#∞Oz XHõ KÀ\˜H˜ ã¨∞~°HΔ̃`«OQÍ
KÕ~°∞ã¨∞ÎOk. Ñ≤Å¡Å∞ `«=∞ ÉèÏ~åxfl ѨÓiÎQÍ `«e¡ˆH =ke"Õã≤ xâ◊ÛO`«QÍ =ÙO\Ï~Ú. `≥OQÆÖò
Éèí‰õΩÎÅ∞ ‰õÄ_® JO`Õ. h@ =ÚOz<å, áêÅ =ÚOz<å h^Õ ÉèÏ~°O Jx ÉèíQÆ=O`«∞xÃÑ·
ÉèÏ~°O "Õã≤ xtÛO`«QÍ =ÙO>Ë "åi Ü≥∂QÆ̂HΔ=∂Å#∞ ÉèíQÆ=O`«∞_Õ K«∂ã¨∞H˘O\ÏL.
Ô~O_»=k =_»QÆÖò ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O. WO^Œ∞Ö’ ÉèíQÆ=`«¯ $Ѩ á⁄O^Œ_®xH˜ =∂#=
„Ѩܫ∞`«flO J=ã¨~°O J=Ù`«∞Ok. Éèí‰õΩÎ_»∞ „Ѩܫ∞`«flѨÓ~°fiHõOQÍ ÉèíQÆ=O`«∞x J`«ºO`« „â◊^•ú
Éèí‰õΩÎÅ`À P~åkèOKåe. JѨC_»∞ ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ `«# Éèí‰õΩÎ_çx J#∞„QÆÇ≤Ï™êÎ_»∞. nxfl =∞~°¯@
H˜â’~° <åºÜ«∞O JO\Ï~°∞. `«e¡HÀux Ñ≤Å¡ HÀu á⁄@ì=^ŒÌ QÆ\ ì̃QÍ JO\˜ÃÑ@∞ì‰õΩx =ÙO@∞Ok.
^•xfl `«e¡ HÀu ã¨∞~°HΔ̃`«OQÍ QÆ=∞º ™ê÷<åʼnõΩ KÕ~°∞ã¨∂Î =ÙO@∞Ok.
â◊OHõ~åKå~°∞ºx Hõ~îÀ~°"≥∞ÿ# J^≥· fi`«=∂~åæxH˜ „Ѩ`åº=∂flÜ«∞OQÍ ã¨~°fi[# ã¨∞ÅÉèí"≥∞ÿ#
ÉèíHÎ̃ =∂~åæxfl ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ ã¨∞„Ѩu+≤ª`«O KÕã≤# Ѷ¨∞#`« `«H˜¯# "å~°O^ŒiHõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ#∞,
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ@QÍ#∞ qtëêì^≥· fi`« „Ѩ=HõÎ ~å=∂#∞*ÏKå~°∞ºxˆH ^Œ‰õΩ¯`«∞Ok. â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞
‰õÄ_® ^Õ=`å~å^èŒ##∞, ÉèíH˜Îx JOwHõiOz, „ѨɒkèOz#ѨÊ\˜H˜, ÉèíH˜ÎH˜ PÜ«∞# Ô~O_»=
™ê÷#"Õ∞ WKåÛ_»∞. *Ï˝# „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ Hõ~Àî ~° ã¨<åºã¨ =∂~åæxfl J=ÅOaOK«ÖxË "åi ™œHõ~åº~°O÷
=∂„`«"Õ∞ PÜ«∞# ÉèíHÎ̃x JOwHõiOz#@∞ì `Àã¨∞ÎOk.
HÍx J^≥ · fi`« = ∂~° æ O Ѩ O _ç ` « áê=∞~° ∞ ÅO^Œ i x, =ÚYºOQÍ, QÆ $ Ǩ Ï ã¨ ∞ ÷ Å #∞
PHõi¬OK«QÆey#kHÍ^Œ∞. JO^Œ∞ˆH ~å=∂#∞A_»∞ ¢ã‘ΠѨÙ~°∞+¨, ѨO_ç`« áê=∞~°, ‰õΩÅ, *Ïu,
=Ü≥∂ÉèË^•Å‰õΩ Jf`«OQÍ ÉèíH˜Î =∂~åæxfl, „ѨѨuÎ =∂~åæxfl „ѨɒkèOK«=Åã≤ =zÛOk.
PÜ«∞# Hõ$+≤HÍ~°}OQÍ Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ∞, Hõ~°‡HÍO_», *Ï˝#HÍO_» "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜`À „Ѩ"Õ∞Ü«∞O
ÖˉõΩO_® ÉèíHÎ̃ =∂~°æO ÉèÏ~°`«^Õâ◊=∞O`«\Ï ã¨~°fi [#∞ʼnõΩ J=ÅO|hÜ«∞"≥∞ÿOk.

V
 380 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
44. ^≥·fi`«"åk =∞^è•fiKå~°∞º_»∞
â◊OHõ~∞° x`À ~å=∂#∞A_»∞ qÉèkË OKå_»∞. â◊OHõ~,° ~å=∂#∞AÅ`À =∞^è•fiKå~°∞º_»∞
qÉèËkOKå_»∞. =∞s =ÚYºOQÍ â◊OHõ~°∞x`À.
WOHÍ ~å=∂#∞A_≥·<å qt+¨ì"≥∞ÿ# J^≥· fi`«O JO@∂ HÍã¨Î "≥∞`«ÎѨ_®¤_Õ"≥∂QÍx,
=∞^è•fiKå~°∞ºxk ~årÖËx J^≥· fi`« =ºuˆ~Hõ`«. Jk ã¨OѨÓ~°‚^≥· fi`«O. r=Ù_»∞, „|ǨχO
XHõ>Ë#x â◊OHõ~°∞_»<åfl_»∞. r=Ù_»∞ "Õ~°∞, ^Õ=Ù_»∞ "Õ~°∞ Jx =∞^èŒ∞fi_»<åfl_»∞. Jã¨Å∞
LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ K≥Ñ≤ÊOk ^≥· fi`«"Õ∞#<åfl_»∞.
D q+¨Ü«∂xfl x~°∂Ñ≤OK«_®xH˜ =∞^è•fiKå~°∞º_»∞ LѨx+¨`«∞ÎʼnõΩ, „|Ǩχã¨∂„`åʼnõΩ,
ÉèíQÆ=næ`«‰õΩ ÉèÏëêºÅ∞ „"åâß_»∞. |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’x "≥Ú^Œ\ ˜ 40 ã¨∂HÍÎʼnõΩ "åºMϺ#O „"åâß_»∞.
WOHÍ ÉèÏ~°`«, ÉèÏQÆ=`åʼnõΩ ‰õÄ_® „"åâß_»∞. `«~°¯O „"åâß_»∞. "≥Ú`«ÎO PÜ«∞#q 37
„QÆO^ä•Å∞. Jhfl XHõ ^•xH˘Hõ\ ˜ ѨÓ~°HÍÅ∞† ^≥· fi`«=∞`« „Ѩuáê^ŒHÍÅ∞, "å@xfl\˜x HõeÑ≤
ã¨~°fi=¸ÅO JO\Ï~°∞.
=∞^èŒ∞fi_»∞ Hõ~å‚@HõÖ’x L_çÑ≤ ã¨g∞Ѩ „QÍ=∞OÖ’ 1199 ã¨O=`«û~°OÖ’ XHõ „ÉÏǨχ}
‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå_»∞. PÜ«∞# Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ "å=∞^Õ=Ù_»∞. gkä |_çÖ’ K«^Œ∞=Ù ™ê=ÚÅ∞
<Õ~åÛ_»∞. J`«_»∞ =∞Oz ‰õΩâß„QÆ|∞kú. `«fi~°Ö’<Õ "Õ^Œ "Õ^•OQÍÅ∞, qq^èŒ âߢ™êÎÅ∞,
ѨÙ~å}ÏÅ∞ K«k"å_»∞. K«^Œ∞=ÙÖ’ ZO`« Ѷ¨∞\˜‰õΩ_À ™ê=ÚÖ’#∞ JO`« k@ì. =∞Oz |Åâße.
=™êÎ^Œ∞ÖÏ =ÙO_Õ"å_»∞. ã¨Ç¨Ï q^•º~°∞÷Å#∞ HõqfiOz P@ÅÖ’#∞, Ѩ~°∞QÆ∞, ‰õΩã‘ÎÖÏO\˜
"å\˜Ö’#∞ áÈ\©KãÕ ≤ "åix J=bÅQÍ F_çOKÕ"å_»∞.
ѨÓ~°fi „ѨA˝_»∞
Ü«∞ø=#OÖ’<Õ J`«xH˜ "≥·~åQƺO JaƒOk. `«e¡^ŒO„_»∞Å J#∞[˝ á⁄Ok JK«∞º`«
„¿Ñ‰õΔΩ_»<Õ J^≥· fi`« ã¨<åºã≤ =^ŒÌ 25= U@ nHõΔ Ñ¨ÙK«∞Û‰õΩ<åfl_»∞. J`«x ¿Ñ~°∞ ѨÓ~°‚„ѨA˝_»∞QÍ
=∂iOk. P#O^Œ f~°∞÷_»<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® J`«xH˜ =ÙOk.
PÜ«∞# "å^ŒO „ѨHÍ~°O r=Ù_»∞ "Õ~°∞, ^Õ=Ù_»∞ "Õ~°∞. r=Ù_»∞ q∞^䌺 HÍ^Œ∞. JÖψQ
[_» [QÆ`«∞Î ‰õÄ_® q∞^䌺 HÍ^Œ∞. Dâ◊fi~°∞_»∞ ZO`« ã¨`«º"≥∂ r=, [QÆ`«∞ÎÅ∞ ‰õÄ_® JO`«
ã¨`«ºO. J`«xk ѨOK« ÉèË^Œ"å^ŒO. JO>Ë J~Ú^Œ∞ q^è•Å ÉèË^•Å#∞ =∞^è•fiKå~°∞º_»∞
¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. XHõ\ ˜ – r=Ù_»∞ "Õ~°∞, „|ǨχO "Õ~°∞. Ô~O_»∞ – [_» [QÆ`«∞Î "Õ~°∞, „|ǨχO
"Õ~°∞. =¸_»∞ – XHõ r=Ù_çH˜, W`«~° r=ÙʼnõΩ aè#fl`«fiO =Ù#flk. <åÅ∞QÆ∞ – r=Ù_çH˜, [_»
[QÆ`«∞ΉõΩ ÉèË^ŒO =Ù#flk. J~Ú^Œ∞ – [_» [QÆ`«∞ÎÖ’ XHõ =ã¨∞Î=Ù‰õΩ, W`«~° =ã¨∞Î=ÙʼnõΩ
ÉèË^ŒO =Ù#flk.
 381 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
D ÉèË^•Å∞ x`«ºO âßâ◊fi`«O, r=Ù_»∞ =ÚHÎ̃ á⁄Ok# `«~åfi`« ‰õÄ_® P ÉèË^•Å∞
H˘#™êQÆ∞`å~Ú.
[QÆ`«∞Î q∞^䌺 HÍ^Œ∞, ã¨`«ºO. ZO^Œ∞HõO>Ë Jk „Ѩ`«ºHõΔOQÍ =∞# Z^Œ∞@ HõxÑ≤ã¨∞Î#flk.
^À+¨~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# WO„kÜ«∂#∞Éèí=OÖ’ #∞Oz HõeˆQ *Ï˝#O ã¨`«ºO. JO^Œ∞KÕ`« [QÆ`«∞Î
x[OQÍ<Õ =Ù#flk. Jk Jâßâ◊fi`«"≥∞ÿ#O`« =∂„`å# ÖˉõΩO_® áÈ^Œ∞. x~°O`«~° Ѩi}Ï=∞O
K≥O^Œ∞`«∞#flO`« =∂„`å# ÖˉõΩO_® áÈ^Œ∞.
ѨOpHõ~°}O J<Õ Ñ¨^ŒúuÖ’ „Ѩu =ã¨∞Î=ÙÖ’#∞ Jxfl W`«~° =ã¨∞Î=ÙÅ ÅHõΔ}ÏÅhfl
=ÙO\ÏÜ«∞x ~å=∂#∞A_»∞ J<åfl_»∞. nxfl =∞^èŒ∞fi_»∞ H˘\ì̃"Õâß_»∞. XHõ =ã¨∞Î=Ù#∞ áÈe
=∞~˘Hõ\ ˜ =ÙO_»^∞Œ . Jxfl\Ï Éè^Ë OŒ =Ù#flk. „Ѩu =ã¨∞=Î ÙÖ’#∞ W`«~° =ã¨∞=Î ÙÅ ÅHõ}
Δ ÏÅ∞O_»_O»
[~°QÆ^Œ∞.
„|Ǩχ ã¨~Àfi`«Î=∞O. JO>Ë ã¨=∞ã¨Î
ã¨^Œ∞æ}ÏÅ∞ „|ǨχOÖ’ =Ù<åfl~Ú. „|ǨχO
P#O^Œ ã¨fi~°∂ѨO. P#O^ŒO HÍ~°}OQÍ<Õ,
^•xKÕ „¿Ñ~° } á⁄Ok „|Ǩ Ï ‡O `« #
bÖÏxq∞`«ÎO D [QÆ`«∞Î#∞ ã¨$+≤ìOzOk. [QÆ`«∞Î
„|ǨχOÜ≥ÚHõ¯ =ºHõÎ ~°∂ѨO. ã¨$+≤ìH˜ =ÚO^Œ∞
[_» [ QÆ ` « ∞ Π㨠∂ Hõ ; ~° ∂ Ѩ O Ö’ J=ºHõ Î O QÍ
„|ǨχOÖ’ =ÙO@∞Ok. ã¨$+≤ì ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Jk
ã¨∂÷Å~°∂ѨO á⁄Ok =ºHõÎ=∞=Ù`«∞Ok. „|ǨχO
`«##∞ `å#∞ =ºHõÎO KÕã¨∞‰õΩ<Õ q^è•#"Õ∞ D
ã¨=∞ã¨Î [QÆ`«∞Î.
JO^Œ∞KÕ`« „|ǨχO HõO>Ë aè#flOQÍ [QÆ`«∞Î ÖË^Œ∞. Hõ#∞Hõ P Ô~O_çO\˜H˜ JÉèË^ŒO.
J~Ú`Õ „|ǨχO [QÆ`«∞ΉõΩ Jf`«O. JO^Œ∞=Å¡ „|Ǩ‡xH˜, [QÆ`«∞ΉõΩ ÉèË^ŒO =Ù#flk.
JO`«=∂„`å# [QÆ`«∞Î ã¨fi`«O„`«=∞x HÍ^Œ∞. „|Ǩχ HõO>Ë aè#fl=∞x =∂„`«"Õ∞ J~°÷O. aè#flO
HÍ^ŒO>Ë Jk ã¨fi`«O„`«O HÍ"åe. HÍx ã¨fi`«O„`« ã¨`åÎ XHõ¯ „|Ǩ‡xˆH LOk. „|ǨχO ÖË^•
Dâ◊fi~°∞_»∞ ã¨~°fi ã¨fi`«O„`«∞_»∞, ã¨~°fiA˝_»∞, ã¨~°fi â◊H˜Îâße, ã¨~°fi"åºÑ≤.
[_» [QÆ`«∞Î=Öˇ r"å`«‡ ‰õÄ_® ã¨fi`«O„`«∞_»∞ HÍ_»∞. Hõ~°Î HÍ^Œ∞. XHõ¯ Dâ◊fi~°∞_»∞
=∂„`«"Õ∞ Hõ~°Î. PÜ«∞#^Õ ã¨~°fiHõ~°Î $`«fiO. r"å`«‡ `å<Õ Hõ~°Î J#∞‰õΩO\Ï_»∞. Jk „ÉèÏOu.
`å#∞ Hõ~°Î#∞ HÍ#x, xq∞`«Î =∂„`«∞_»#x „QÆÇ≤ÏOz Dâ◊fi~°∞xH˜ `«##∞ `å#∞ ã¨OѨÓ~°‚OQÍ
JiÊOK«∞‰õΩx xëê¯=∞Hõ~°‡ KÕ¿ãÎ, Jk r=ÙxH˜ |O^èŒ#O HÍÉ’^Œ∞. `å#∞ Hõ~°Î#∞ Jx
 382 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JǨÏOHÍ~°O`À#∞, =∞=∞HÍ~°O`À#∞ „Éèí=∞ K≥O^Œ_»O=Å¡<Õ r"å`«‡ ã¨∞Y^Œ∞óMÏʼnõΩ
`«Å"˘QÆæ=Åã≤ =ã¨∞Î#flk. x*ÏxH˜ ã¨~°fiHõ~°Î <å~åÜ«∞}∞_Õ.
ã¨`«¯~°‡=Å¡ =∞#ã¨∞û Ѩiâ◊√^Œú =∞=Ù`«∞O^Œx, Jk *Ï˝<åxH˜ ^•i fã¨∞ÎO^Œx,
J@∞=O\˜ *Ï˝#"Õ∞ "≥∂HõΔ^•Ü«∞Hõ=∞x â◊OHõ~°∞_»∞ K≥Ñ≤ÊOk ã¨iHÍ^Œ∞. *Ï˝#O=Å¡<Õ ã¨`«¯~°‡
KÕÜ«∞HõÅ∞QÆ∞`å=Ú. r=Ù_»∞ `å#∞ Hõ~°Î#∞ HÍ#x „QÆÇ≤ÏOK«_»O=Å¡<Õ ã¨fiã¨fi~°∂Ѩ *Ï˝#O
á⁄O^Œ∞`å_»∞. Jk ãÔ̈~·# Hõ~°‡‰õΩ ^•i fã¨∞ÎOk.
ÉèíHÎ̃`À<Õ =ÚHÎ̃
ÉèíHÎ̃ XHõ¯>Ë =ÚHÎ̃^•Ü«∞HõO. J~Ú`Õ, Z@∞=O\˜ ÉèíHÎ̃? *Ï˝# ѨÙ~°ã¨¯ $`«"≥∞ÿ# ÉèíHÎ̃.
r"å`«‡ `«# ã¨fiã¨fi~°∂Ѩ *Ï˝#O á⁄Ok# `«~åfi`« ã¨~°fiHõ~°Î J~Ú# Dâ◊fi~°∞_çѨ@¡ ÃÑOK«∞‰õΩ<Õ
ÉèíHÎ̃ =∂„`«"Õ∞ =ÚHÎ̃H˜ HÍ~°}=∞=Ù`«∞Ok.
*Ï˝#O q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® =∞^è•fiKå~°∞º_»∞ â◊OHõ~°∞x`À qÉèËkOKå_»∞. â◊OHõ~°∞_»∞
*Ï˝#O XHõ¯>Ë =ÙO^Œx J<åfl_»∞. *Ï˝`« (`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ"å_»∞), *Ë̋Ü«∞O (`≥Å∞ã¨∞HÀ|_Õk) "Õ~°∞QÍ
ÖË=x, Jhfl XHõ>Ë#x J<åfl_»∞. nxfl =∞^è•fiKå~°∞º_»∞ YO_çOKå_»∞. *Ï˝`«, *Ï˝#O, *Ë̋Ü«∞O
"Õˆ~fi~°∞. *Ï˝`« – JO>Ë `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ"å_»∞, ÖˉõΩO_® *Ï˝#O ZÖÏ =ÙO@∞Ok? *Ï˝#O
*Ï˝`«"≥∞ÿ =ÙO_®e Hõ^•? JÖψQ *Ë̋Ü«∞O, `≥Å∞ã¨∞HÀ|_Õ q+¨Ü«∞O =ÙO_®e Hõ^•? *Ï˝`«,
*Ë̋Ü«∞O ÖˉõΩO_® *Ï˝#O ÖË^Œ∞.
x~°∞æ} „|ǨχO, ˆH=Å *Ï˝#O J<Õq ÖË=Ù. ZO^Œ∞HõO>Ë x~°∞æ}`«fiO ‰õÄ_® XHõ
QÆ∞}"Õ∞ J=Ù`«∞Ok.
Jq^Œº (Ignorance) =Å¡<Õ J^蕺㨠(Superimposition) [~°∞QÆ∞`«∞#fl^Œ<Õk `«Ñ¨C.
Jq^Œº r"å`«‡ˆH Hõ^•? r"å`Õ‡ Ѩ~°=∂`«‡ JO@∞#flѨC_»∞ Jq^Œº Ѩ~°=∂`«‡‰õΩ ‰õÄ_®
=iÎã¨∞ÎOk. ã¨~°fiA˝_≥·# Ѩ~°=∂`«‡ Jq^•º ÉÏkè`«∞_»∞ ZÖÏ J=Ù`å_»∞?
r=ÙÅ∞ =¸_»∞ q^è•Å∞. XHõ =~°æO ÉèíQÆ=^Œƒù‰õΩÎÖˇ· ^è•i‡Hõ r=#O QÆ_»∞ѨÙ`«∂
=Ú‰õΩÎÅ=Ù`å~°∞. Ô~O_»=~°HõO"å~°∞ ZѨÊ\˜H© =Ú‰õΩÎÅ∞ HÍÖË~°∞. [## =∞~°} ã¨O™ê~°
K«„HõOÖ’ Ѩ_ç H˘@∞ìq∞\Ïì_»∞`«∂ =ÙO\Ï~°∞. =¸_»=~°HõO r=ÙÅ∞ ÉèíQÆ=kfi~À^èŒ∞Öˇ· âßâ◊fi`«
#~°HõO á⁄O^Œ∞`å~°∞.
<åÅ∞QÆ∞ ~°HÍÅ =ÚHÎ̃
=ÚH˜ Î <åÅ∞QÆ ∞ q^è • Å∞. XHõ \ ˜ ™êÖ’Hõ º O, r"å`« ‡ Éè í Q Æ = O`« ∞ x Ö’Hõ O Ö’
ÉèíQÆ=O`«∞x`Àáê@∞ x=ã≤OK«_»O. Ô~O_»∞ – ™êg∞ѨºO. ÉèíQÆ=O`«∞_ç ã¨xfl^è•#OÖ’ x=ã≤ã¨∂Î
HÍq∞`å~å÷Å#∞ J#∞ÉèíqOK«_»O. =¸_»∞ – ™ê~°∂ѨºO. ÉèíQÆ=O`«∞x ~°∂ѨO á⁄Ok W+ì̈
 383 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Éè’QÍÅ∞ J#∞Éèíqã¨∂Î P#OkOK«_»O. <åÅ∞QÆ∞ – ™êÜ«Ú[ºO. Éèí‰õΩÎ_»∞ ÉèíQÆ=O`«∞x`À
b#"≥∞ÿ<å PÜ«∞# HõO>Ë "Õ~°∞QÍ =ÙO@∂<Õ PÜ«∞# P#O^ŒOÖ’ áêÅ∞ѨOK«∞HÀ=_»O.
~å=∂#∞Ax=Öˇ =∞^è•fiKå~°∞º_»∞ „|ǨχO JO>Ë ã¨QÆ∞} „|Ǩχ"Õ∞#x qâ◊fiã≤OKå_»∞.
ã¨QÆ∞} „|ǨχO q+¨μ‚"Õ#x, <å~åÜ«∞}∞_»<åfl, NǨÏi J<åfl, "åã¨∞^Õ=Ù_»<åfl, Hõ$+¨μ‚_»<åfl
q+¨μ‚"Õ#x PÜ«∞# =∞`«O. JO^Œ∞KÕ`« ~å=∂#∞[ =∞`«O=Öˇ =∞^èŒfi=∞`«O ‰õÄ_® "≥·+¨‚="Õ∞.
J~Ú`Õ ~å=∂#∞Axk N"≥·+¨‚=O. =∞^èŒ∞fixk ã¨^≥· fi+¨‚=O. =∞^è•fiKå~°∞_»∞ ‰õÄ_®
J¿ã`«∞j`«#QÆ Ñ¨~°ºO`«O ^Õâ◊=∞O`å Ѩ~°º\˜Oz, qq^èŒ =∞`åÅ "åi`À "å^ÀѨ"å^•Å∞
KÕã≤ `«# ^≥· fi`«=∞`åxfl „ѨKå~°O KÕâß_»∞. ÃщõΩ¯KÀ@¡ =∞~îåÅ∞ xi‡OKå_»∞. HÍx, â◊OHõ~°∞x
J^≥· fi`«O, ~å=∂#∞Ax qtëêì^≥· fi`«O JO`«QÍ ^≥· fi`«O „ѨKå~°OÖ’H˜ ~åÖË^Œ<Õ K≥áêÊe.
J~Ú`Õ ^Õâ◊OÖ’ "≥·+¨‚= =∞`« "åºÑ≤ÎH˜, =ÚYºOQÍ Hõ$+¨‚ÉèíHÎ̃ "åºÑ≤ÎH˜ =∞^èŒfi=∞`«O ZO`«QÍ<À
`À_»Ê_çO^Œ#_»OÖ’ ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞. PÜ«∞# `«# 79= U@, 1278Ö’ x~åº}O K≥O^•_»∞.

V
 384 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
45. ÉèË^•ÉèË^Œ"åk xOÉÏ~°∞¯_»∞
„|Ǩχã¨∂„`åʼnõΩ aè#fl ^Œ$HõÊ^ä•Å#∞OKÕ J~Ú<å ™êkèHÍ~°OQÍ ÉèÏëêºÅ∞ „"åã≤#
=∞Ǩ=∞ǨïÅ∞ J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞<åfl~°∞. "å~°∞ =~°∞ã¨QÍ â◊OHõ~°∞_»∞, ~å=∂#∞A_»∞, =∞^èŒ∞fi_»∞,
xOÉÏ~°∞¯_»∞, =Å¡Éèí∞_»∞.
â◊OHõ~°∞_»∞ J^≥· fi`«"åk. ~å=∂#∞A_»∞ qtëêì^≥· fiu. =∞^èŒ∞fi_»∞ ^≥· fi`« =∞`«ã¨∞÷_»∞.
xOÉÏ~°∞¯xk ^≥· fi`å^≥· fi`«O. =Å¡Éèí∞xk â◊√^•ú^≥· fi`«O.
"≥Ú^Œ\ ˜ =ÚQÆ∞æix QÆ∞iOz WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl=Ú. WѨC_»∞ q∞ye#
W^ŒÌi QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë "Õ^•O`« ^•~°≈x‰õΩÅÖ’ „Ѩ=ÚY∞Öˇ·# J~Ú^Œ∞QÆ∞ix QÆ∞iOz
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl@∞ì J=Ù`«∞Ok. XHõ z„`«O Uq∞@O>Ë „|Ǩχ ã¨∂„`«HÍ~°∞_≥·# ÉÏ^Œ~åÜ«∞}∞_»∞
B`«Î~åǨï_»∞. HÍQÍ PÜ«∞# ÉèÏ+¨ºHÍ~°∞Öˇ·# D J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞ ^•HΔ̃}Ï`«∞ºÅ∞.
WOHÍ qâı+¨O Uq∞@O>Ë giÖ’ â◊OHõ~°∞_»∞ ˆH~°à◊ „áêO`«O"å_»∞. ~å=∂#∞A_»∞
`«q∞à◊ „áêOfÜ«Ú_»∞. =∞^èŒ∞fi_»∞ Hõ~å‚@Hõ ^Õâ◊ã¨∞÷_»∞. WHõ q∞ye# W^ŒÌ~°∞–xOÉÏ~°∞¯_»∞,
=Å¡Éèí∞_»∞ PO„^èŒ∞_»∞.
xOÉÏ~å¯Kå~° ∞ º_» ∞ |àϧi =∞O_» Å OÖ’x xO|„QÍ=∞O (xOÉÏѨ Ù ~° O )Ö’
[x‡OKå_»x, JO^Œ∞=Å¡ PÜ«∞#‰õΩ P ¿Ñ~°∞ =zÛO^Œx JO\Ï~°∞. =∞~˘Hõ TÇ¨Ï „ѨHÍ~°O
PÜ«∞#k QÀ^•=s f~° „áêO`«O. [## HÍÅO YzÛ`«OQÍ `≥eÜ«∞^Œ∞. XHõ "å^ŒO
„ѨHÍ~°O ~å=∂#∞A_çH˜ J`«_»∞ H˘kÌQÍ `«~°∞"å`« "å_»∞, JO>Ë 11= â◊`åaÌ. =∞iH˘O^Œi
ÖˇHõ¯ „ѨHÍ~°O =∞^èŒ∞fixH˜ ‰õÄ_® `«~åfiu"å_»∞. JO>Ë 13= â◊`å|ÌO, `«O„_ç [QÆ<åfl^äŒ∞_»∞.
`«e¡ ¿Ñ~°∞ ã¨~°ã¨fiu.
W`«_»∞ ‰õÄ_® "≥·+¨‚= ã¨O„Ѩ^•Ü«∞OÖ’x"å_Õ. W`«xk ã¨#Hõ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O JO>Ë
ã¨#Hõ=∞ǨÏi¬ <≥ÅH˘eÊ# ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O. "Õ^•O`«Ñ¨~°OQÍ K«∂¿ãÎ J`«xk ^≥· fi`å^≥· fi`«O.
^•xfl Éè^Ë •Éè^Ë "Œ å^ŒO Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. D Éè^Ë •Éè^Ë "Œ å^•xfl "≥Ú^Œ@QÍ „Ѩ=zOz#"å_»∞
â◊OHõ~°∞x `«~åfiu"å_≥·# ÉèÏ㨯~åKå~°∞º_»∞. HÍQÍ, xOÉÏ~°∞¯_»∞ H˘xfl =ÚYº"≥∞ÿ# =∂~°∞ÊÅ∞,
KÕ~°∞ÊÅ`À ÉèË^•ÉèË^Œ"å^•xfl „Ѩu+≤ªOKå_»∞.
„|Ǩχã¨∂„`åʼnõΩ xOÉÏ~°∞¯_»∞ „"åã≤# ÉèÏ+¨ºO ¿Ñ~°∞ '"Õ^•O`« áêi*Ï`« ™œ~°ÉèíO—
J~Ú`Õ Jn JÜ«∞óÑ≤O_»"Õ∞. JO^Œ∞Hõx ^•xH˜ =∞m§ PÜ«∞# t+¨μº_≥·# Nx"å™êKå~°∞º_»∞
'"Õ^•O`« H“ã¨∞ÎÉèíO— J<Õ ¿Ñ~°∞`À XHõ "åºMϺ#O „"åÜ«∞=Åã≤ =zÛOk. ^•xfl =∞m§
ã¨∞É’^èŒHõO KÕÜ«∞_®xH˜ ˆHâ◊= HÍj‡sÉèí@∞ì '"Õ^•O`« H“ã¨∞ÎÉèí „Ñ¨Éèí— J<Õ WOH˘Hõ "åºMϺ#
„QÆO^äŒO „"åâß_»∞.
 385 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=¸_»∞ =¸Å`«`åfiÅ∞
xOÉÏ~°∞¯_»∞ ‰õÄ_® „|ǨχO, r=Ù_»∞, [QÆ`«∞Î J<Õ =¸_»∞ =∞øeHõ`«`åfiÅ#∞
JOwHõiOKå_»∞. r"å`«‡, [QÆ`∞« Î „Ѩ`ºÕ Hõ `«`åfiÖË J~Ú<å, ã¨fi`«O„`«``« åfiÅ∞ HÍ=Ù. „|ǨχOÃÑ·
P^è•~°Ñ¨_ç#"Õ.
Ѩ~°„|Ǩχ"Õ∞ r"å`«‡Å∞QÍ#∞, [QÆ`«∞ÎQÍ#∞ Ѩi}Ï=∞O K≥OkOk. JO>Ë `«#∞fl
`å#∞ `«# â◊HÎ̃ ^•fi~å Ѩi}Ï=∞O K≥OkOK«∞‰õΩ#flk. JÖÏ Ñ¨i}Ï=∞O K≥Ok#O`« =∂„`å#
„|ǨχO "≥Ú`«ÎOQÍ r"å`«‡ÅÖ’#∞, [QÆ`«∞ÎÖ’#∞ =ÙO_ç áÈ~ÚO^Œx HÍ^Œ∞. Ѩi}Ï=∞O
K≥Ok#ѨÊ\˜H˜ Ѩ~°„|ǨχOÖ’ H˜Oz`«∞Î ‰õÄ_® `«~°∞QÆ∞ =ÙO_»^Œ∞. Wk Ü«∞^ä•`«^äŒOQÍ<Õ
=ÙO_ç áÈ`«∞Ok. Jk J#O`«O. r=. [QÆ`∞« ÅÎ ∞QÍ Ñ¨i}q∞Oz#ѨÊ\˜H˜ ^•x J#O`«`åfixH˜
ÉèíOQÆOÖË^Œ∞.
„|ǨχO JO>Ë ã¨QÆ∞} „|Ǩχ"Õ∞. Jk `«# â◊H˜ÎKÕ`« J#O`«HÀ\˜ r=ÙÅ∞QÍ#∞,
<å=∞~°∂Ѩ [QÆ`«∞ÎQÍ#∞ Ѩi}q∞ã¨∞Î#flk. Jk ã¨$+≤ìH˜ xq∞`«ÎHÍ~°}O (efficient cause),
Éè∫uHõHÍ~°}O (material cause) ‰õÄ_®.
‰õΩO_»‰õΩ =∞\ì̃ Éè∫uHõ HÍ~°}O. ‰õΩO_» `«Ü«∂~°∞ KÕ¿ã"å_»∞ xq∞`«ÎHÍ~°}O. J~Ú`Õ
r=, [QÆ`«∞ÎÅ q+¨Ü«∞OÖ’ xq∞`«Î, Éè∫uHõ HÍ~°}ÏÅ∞ Ô~O_»∂ „|Ǩχ"Õ∞. =ÚO_»HÀѨx+¨`«∞ÎÖ’
XHõ Q˘Ñ¨Ê =∞O„`«O L#flk !
''Ü«∞^äÀ~°‚<åaè ã¨$[`Õ QÆ$Ǩς`ÕK«
Ü«∞^ä•Ñ¨$kä "åº"≥∂+¨^èŒÜ«∞ó ã¨OÉèí=xÎ
Ü«∞^ä• ã¨`«ó ѨÙ~°∞ëê`ü ˆHâ◊Ö’=∂x
`«^ä•HõΔ~å`ü ã¨OÉèí=fÇ¨Ï qâ◊fi"£∞——
™êÖˇ ѨÙ~°∞QÆ∞ `«# â◊s~°OÖ’ #∞OKÕ ã¨#flx ^•~åÅ#∞ ZÖÏ ã¨$lã¨∞Î#fl^À, ZÖÏ
uiyÖ’xH˜ ÖÏQÆ∞H˘O@∞#fl^À, D Ѩ$käfig∞^Œ F+¨^èŒ∞Å∞ ZÖÏ L^Œƒùqã¨∞Î<åflÜ≥∂, =∞x+≤
â◊s~°O g∞^Œ ~À=∂Å∞ ZÖÏ Ñ¨Ù_»∞`«∞<åflÜ≥∂, JÖψQ Ѩ~°=∂`«‡#∞Oz D xdÅ qâ◊fiO
Pq~°ƒùqã¨∞Î#flk.
ÉèË^ŒO, JÉèË^ŒO
„|ǨχO `å#∞ ã¨$lOz# r=ÙxHõO>ˇ "Õ~°∞HÍ_»∞, „|ǨχO JOt, r=Ù_»∞ JOâ◊O,
JÖψQ [QÆ`«∞Î ‰õÄ_®. Jk „|ǨχO HõO>ˇ "Õ~°∞ HÍ^Œ∞. ã¨∂~°∞ºx HÍOu H˜~°}ÏÅ∞ ã¨∂~°∞ºx
HõO>Ë ZÖÏ aè#flO HÍ"À, ã¨=Ú„^Œ`«~°OQÍÅ∞ ã¨=Ú„^ŒO HõO>Ë ZÖÏ "Õ~°∞ HÍ"À, JÖψQ
„|ǨχO HõO>Ë r=ÙÅ∞, [QÆ`«∞Î "Õ~°∞ HÍ=Ù. „|Ǩ‡xH˜, "å\˜H˜ JÉèË^ŒO =Ù#flk. =∞\ì̃Ö’
 386 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
#∞Oz ‰õΩO_» `«Ü«∂~°=Ù`«∞#flk. Hõ#∞Hõ P =∞\˜ì HõO>Ë ‰õΩO_» "Õ~°∞ HÍ^Œ∞. ‰õΩO_» "≥Ú`«ÎOQÍ
=∞\ì̃ =∂„`«"Õ∞. JÖψQ r=[QÆ`«∞ÎÅ∞, „|ǨχO ‰õÄ_®.
HÍx, J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ „|Ǩ‡xH˜, r=, [QÆ`«∞ÎʼnõΩ ÉèË^ŒO ‰õÄ_® =Ù#flk. ã¨=Ú„^Œ
`«~°OQÍʼnõΩ, ã¨=Ú„^•xH˜ ÉèË^ŒO =Ù#flk. JÖψQ ã¨∂~°∞ºxH˜, ã¨∂~°ºH˜~°}ÏʼnõΩ `Õ_® =Ù#flk.
=∞\ì̃H˜, ‰õΩO_»‰õΩ `Õ_® =Ù#flk. JÖψQ „|ǨχO, r=, [QÆ`«∞ÎÅ∞.
„|ǨχO ã¨fi`«O„`«`«`«fiO. r=, [QÆ`«∞ÎÅ∞ Ѩ~°`«O„`«`«`åfiÅ∞. ‰õΩO_» g∞^Œ =∞\˜ì
P^è•~°Ñ¨_ç ÖË^Œ∞. =∞\˜ì =ÙO_»QÆÅ^Œ∞. JÖψQ „|ǨχO g∞^Œ r=, [QÆ`«∞ÎÅ∞ P^è•~°Ñ¨_ç
=Ù<åfl~Ú. „|ǨχO ÖËHõáÈ`Õ Jq ÖË=Ù.
Ѩ~°=∂`«‡ xÜ«∞O`«, xÜ«∂=∞‰õΩ_»∞, âß㨉õΩ_»∞, áêʼnõΩ_»∞, `å<Õ r=, [QÆ`«∞ÎÅ∞QÍ
Ѩ i }q∞OKå_» ∞ Hõ # ∞Hõ Ѩ ~ ° = ∂`« ‡ Jxfl\˜ H ˜ JO`« ~ åºq∞QÍ =Ù<åfl_» ∞ . J`« _ » ∞
ã¨~°fiA˝_»∞,ã¨~°fi"åºÑ≤, ã¨~°fi â◊H˜Î=∞O`«∞_»∞, ã¨$+≤ìHõ~°Î, D QÆ∞}ÏÖËg r=ÙxH˜ ÖË=Ù. Ѩ~°=∂`«‡
J#O`« ™œO^Œ~°º=¸iÎ, J#O`« P#O^Œ=¸iÎ, ^À+¨ ~°Ç≤Ï`«∞_»∞, =∂e#º ~°Ç≤Ï`«∞_»∞.
JO^Œ∞KÕ`« Ѩ~°=∂`«‡‰õΩ, ÖË^• Ѩ~°„|Ǩ‡xH˜, r=ÙʼnõΩ, [QÆ`«∞ΉõΩ ÉèË^ŒO =Ù#flk.
D HÍ~°}O KÕ`«<Õ xOÉÏ~°∞¯x ã≤^•úO`åxH˜ ÉèË^•ÉèË^Œ"å^Œ=∞x, ^≥· fi`å^≥· fi`«=∞x
¿Ñ~°∞ =zÛOk. XˆH ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÉèË^ŒO, JÉèË^ŒO. XˆH ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ^≥· fi`«O, J^≥· fi`«O.
r"å`«‡
r"å`«‡ JO>Ë z`ü, KÕ`«# Ѩ^•~°÷O. Jk [QÆ`«∞Î HõO>ˇ aè#flO. ^ÕǨÏO, WO„kÜ«∂Å∞,
„áê}O, =∞#ã¨∞û, |∞kú HõO>ˇ ‰õÄ_® r"å`«‡ aè#flO. r"å`«‡ „|ǨχO=Öˇ z`«Ê^•~°"÷ ∞≥ #ÿ ѨÊ\˜H,˜
„|ǨχO J#O`«O HÍQÍ, r"å`«‡ J*Ï˝# =âß# ^Õ¿ÇÏO„kÜ«∂ʼnõΩ, [## =∞~°} ã¨O™ê~°
K«„HÍxH˜ |^Œ∞ú_»∞. D HÍ~°}Ï# J`«_»∞ Hõ~°‡Å∞ KÕ™êÎ_»∞. P Hõ~°‡Å Ѷ¨e`«OQÍ, P Hõ~°‡
Ѷ¨ÖÏÅ#∞ J#∞ÉèíqOK«_®xH˜QÍ#∞ ѨÙ#óѨÙ#~°̊x‡™êÎ_»∞. `å#∞ ^Õ¿ÇÏO„kÜ«∂ÅHõO>ˇ aè#fl=∞<Õ
q+¨Ü«∞O `≥eÜ«∞x J*Ï˝#O J`«_çx P=iOz =ÙO@∞Ok. ZѨC_≥·`Õ `å#∞ ÉèíQÆ=^ŒOâ◊
Jx, `«# ã¨fiã¨fi~°∂ѨO z`ü Jq „QÆÇ≤Ï™êÎ_À, JѨC_»∞ r"å`«‡ =Ú‰õΩÎ_»=Ù`å_»∞. "≥∂HõΔO
á⁄O^Œ∞`å_»∞. "≥∂HõΔO JO>Ë Ñ¨~°=∂`«‡`À r=Ù_»∞ ™ê=∞º ã≤÷ux, ™ê^èŒ~°‡ºã≤÷ux á⁄O^Œ_»O.
J~Ú`Õ "≥∂HõΔO á⁄Ok#ѨÊ\˜H˜ r"å`«‡ `«# „Ѩ`ÕºHÍã≤Î`åfixfl xÅ∞ѨىõΩO\Ï_»∞. r"å`«‡
„|ǨχO=Öˇ<Õ P^ŒºO`«~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# âßâ◊fi`« `«`«fiO.
"≥∂HΔÍxH˜ =∂~°æO Uq∞\˜? *Ï˝#O XHõ =∂~°æO. *Ï˝<À^ŒÜ«∞O JO>Ë r=ÙxH˜
ã¨fiã¨fi~°∂Ѩ *Ï˝#O HõÅQÆ_»O. J~Ú`Õ *Ï˝#O `«#O`«@ `å#∞ "≥∂HõΔ =∂~°æO HÍ^Œ∞. *Ï˝#
ÉèíH˜ÎH˜ ^•i fã¨∞ÎOk. ÉèíH˜Î JO>Ë Dâ◊fi~°∞x Ѩ@¡ Jq∞`« „¿Ñ=∞, Jq∞`å#∞~åQÆO. ÉèíH˜Î
HõO>Ë L#fl`« ã≤÷u „ѨѨuÎ. JO>Ë ÉèíQÆ=K«Ûù~°}ÏQÆu. ÉèíHÎ̃ ^•#O`«@ Jk HõÅQÆ^Œ∞. ^•xH˜
‰õÄ_® ÉèíQÆ`«¯ $Ѩ HÍ"åe. ÉèíQÆ=^Œ#∞„QÆǨÏO =Å¡<Õ Éèí‰õΩÎx ǨÏ$^ŒÜ«∞OÖ’ ÉèíHÎ̃ Ѩšqã¨∞ÎOk.
 387 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
z`«∞Î (Intelligence) ‰õΩ aè#flO Jz`«∞Î (Non-sentient principle) J<Õ „ѨHõ$u.
„ѨHõ$u "≥Ú^Œ@ J=ºHõÎ, ã¨∂Hõ;~°∂ѨOÖ’ „|ǨχOÖ’ =ÙO@∞Ok. „|Ǩχ „¿Ñi`«"≥∞ÿ „ѨHõ$u
[QÆ`«∞ÎQÍ Ñ¨i}q∞ã¨∞ÎOk. „|ǨχO HÍ~°}O (cause), [QÆ`«∞Î HÍ~°ºO (effect) HÍ~°}O
HõO>ˇ HÍ~°ºO aè#flO HÍ^Œ∞. HÍ~°ºO J"åºHõ$`« (unmanifest), ã¨∂Hõ; (subtle) ~°∂ѨOÖ’
HÍ~°}OÖ’ =ÙO@∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« HÍ~°}O "Õ~°∞, HÍ~°ºO "Õ~°∞, HÍ~°}O J"åºHõ$`«O,
HÍ~°ºO "åºHõ$`«O, JÖψQ „|ǨχO, [QÆ`«∞Î ‰õÄ_®, „|ǨχO J"åºHõ$`«O, [QÆ`«∞Î "åºHõ$`«O.
[QÆ`«∞Î#∞ ã¨`«º=∞x JOwHõiOz# `«~åfi`« Dâ◊fi~°∞_»∞ [QÆ`«û$+≤ì ZO^Œ∞‰õΩ KÕâß_»x
„Ѩâ◊fl =ã¨∞ÎOk. Jk J<åkQÍ q#=ã¨∞Î#fl „Ѩâ◊fl. ã¨O`«$Ñ≤ÎHõ~° ã¨=∂^è•#O ^˘~°Hõx „Ѩâ◊fl.
Dâ◊fi~°bÅ
Dâ◊fi~°∞_»∞ ã¨$+≤ì ZO^Œ∞‰õΩ KÕâß_»∞ J<Õ „Ѩâ◊fl‰õΩ xOÉÏ~°∞¯_»∞ K≥Ñ≤Ê# ã¨=∂^è•#O
`«# „H©_® xq∞`«ÎO Jx. `«# bÅ HÀã¨O Dâ◊fi~°∞_»∞ ã¨$+≤ì KÕ™êÎ_»∞. bÖÏO`«OÖ’ [QÆ`«∞Î#∞
Å~ÚOѨ*Ë™êÎ_»∞. P ã≤÷uÖ’ [QÆ`«∞Î ã¨∂HΔ͇u~°∂ѨOÖ’ Dâ◊fi~°∞_çÖ’ xHΔ̃ÑÎ̈"≥∞ÿ =ÙO@∞Ok.
JѨC_»k J=ºHõOÎ (unmanifest), uiy ã¨$+≤ì ã¨=∞Ü«∞O =KÕÛã¨iH˜ Jk ã¨∂÷Å [QÆ`«∞ÎQÍ
Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∞Ok.
qâ◊fiã¨$+≤ì, ÅÜ«∞O Dâ◊fi~°∞xH˜ XHõ bÅ, XHõ „H©_», XHõ q<À^ŒO J<Õ D "≥·^•OuHõ
ÉèÏ"å<Õfl „Ѩã≤^ŒúHõq =_®¤k ã¨∞Éσ~åÜ«Ú_»∞QÍ~°∞ `«=∞ ÉèíH˜Î zO`å=∞}˜ â◊`«HõOÖ’x D
„H˜Ok Ѩ^ŒºOÖ’ ZO`« ǨÏ$^ŒºOQÍ K≥áêÊ~À K«∂_»O_ç :
Ѩ_»∞K«∞Öò "Õ_»∞Hõ ÉÁ=∞‡iO_ç¡ã¨∞HõÖ’ ÉÏQ˘Ñ¨Ê xi‡Oz, K˘
ѨÊ_» „=ÚQÆ∞æÖò ѨK«iOz, Ü«∂_»∞H˘x, Ü«∂ÃÑ· <å@Q˘Å¡OK«∞ñQÆ
@ì_»=ÚÖò áê _˘#iOz áÈ=ÙQÆu, "Õ_»¯Öò h‰õΩ h qâ◊fi=ÚÖò
á⁄_»=∞O *Ëã≤, ÉèíiOz, =∂ѨÙ@Å∞ <≥Ѩ٤<£† ÉèíHõÎ zO`å=∞}©!
=∂Ü«∂"å^Œ YO_»#
ã¨`åºxfl „QÆÇ≤ÏOK«_®xH˜ =¸_»∞ „Ѩ=∂}ÏÅ∞<åfl~Ú. Jq „Ѩ`«ºHõΔ, J#∞=∂#, â◊|Ì
„Ѩ=∂}ÏÅ∞. â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞ K≥Ñ≤Ê#@∞¡ „|ǨχO x~°∞æ}"≥∞ÿ`Õ D =¸_»∞ „Ѩ=∂}ÏÅÖ’
^Õx=Å¡ ‰õÄ_® x~°∞æ} „|ǨχO LxH˜x „QÆÇ≤ÏOK«ÖË=Ú. WO„kÜ«∂ʼnõΩ, =∞#ã¨∞û‰õΩ JO^Œ^Œ∞
Hõ#∞Hõ x~°∞æ} „|Ǩχ*Ï˝<åxH˜ „Ѩ`«ºHõΔ „Ѩ=∂}O x¢+¨ÊÜ≥∂[#O J=Ù`«∞Ok.
x~°∞æ} „|ǨχO xifiâı+¨O Jx ‰õÄ_® â◊OHõ~°∞_»∞ J<åfl_»∞. JÖÏÔQ·`Õ Jk J#∞=∂#
„Ѩ=∂}ÏxH˜ ‰õÄ_® JO^Œ^Œ∞. JÖψQ x~°∞æ} „|Ǩ‡xfl =∂@ÅÖ’ =i‚OK«ÖË=Ú Hõ#∞Hõ â◊|Ì
„Ѩ=∂}O („â◊√u „Ѩ=∂}O) ‰õÄ_® ^•xH˜ ѨxH˜~å^Œ∞.
 388 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
â◊OHõ~°∞_»∞ K≥Ñ≤Ê#@∞ì „|ǨχO ã¨fiÜ«∞O „ѨHÍâ◊Hõ"≥∞ÿ`Õ Jk `«#O`«@ `å<Õ Jaè=ºHõÎO
HÍ"åe. WHõ ^•xHÀã¨O „â◊√u „Ѩ=∂}O ^ÕxH˜?
[QÆ`«∞Î#∞ q∞^䌺 Jx, „ÉèÏOu Jx ¿Ñ~˘¯#_»O ‰õÄ_® K≥Å¡^Œ∞. ~°A˚ã¨~°Ê„ÉèÏOuÖ’
~°A˚=Ù ZO`« ã¨`«º"≥∂ ã¨~°Ê„ÉèÏOu ‰õÄ_® JO`Õ ã¨`«ºO. P „ÉèÏOuH˜ P^è•~°O ~°A˚=Ù‰õΩ,
ã¨~åÊxH˜ QÆÅ áÈeHõÅ∞. „ÉèÏOu `˘ÅQÆ_®xH˜ P^è•~°O Ô~O_çO\˜H˜QÆÅ `Õ_®Å∞. „|ǨχO
q+¨Ü«∞OÖ’ J@∞=O\˜ „ÉèÏOuH˜, „ÉèÏOu x~°∂‡Å#‰õΩ J=HÍâ◊O ÖË^Œ∞. U QÆ∞}ÏÅ∞ ÖËx
„|ǨχO x~°∞æ}O Hõ#∞Hõ, ^•xH˜ [QÆ`«∞Î`À áÈeHõʼnõΩ, `Õ_®Å‰õΩ J=HÍâ◊O ÖË^Œ∞. U
QÆ∞}ÏÅ∞ ÖËx „|ǨχO QÆ∞}ã¨Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# [QÆ`«∞ΉõΩ P^è•~°O ZÖÏ HÍQÆÅ^Œ∞? „|ǨχO ˆH=Å
*Ï˝#O J~Ú`Õ Jk J*Ï˝<åxH˜ P^è•~°O ZÖÏ J=Ù`«∞Ok? pHõ\ ˜H˜ HÍOu ZÖÏ
P^è•~°=∞=Ù`«∞Ok? â◊OHõ~å^≥· fi`åxfl xOÉÏ~°∞¯_»∞ W@∞=O\˜ "å^•Å`À Z^Œ∞~˘¯<åfl_»∞.
ÉèíH˜Î L^Œº=∂xH˜ „áÈk KÕã≤# "Õ^•O`«∞Å HÀ=‰õΩ K≥Ok# xOÉÏ~å¯Kå~°∞º_»∞
PO„^茄áêO`«O "å_≥·#ѨÊ\˜H˜ Z‰õΩ¯=HÍÅO L`«Î~å# =∞^èŒ∞~° ã¨g∞ѨOÖ’x |$O^•=#
ã‘=∞Ö’ x=ã≤OKå_»∞. JO^Œ∞KÕ`«<Õ WѨÊ\˜H© PÜ«∞# =∂~åæxfl J#∞ã¨iOKÕ"å~°∞ JHõ¯_»
J<Õ‰õΩÅ∞<åfl~°∞. "åiÖ’ ã¨<åºã¨∞Å∞, QÆ$ǨÏã¨∞÷Å∞ ‰õÄ_® =Ù<åfl~°∞.
xOÉÏ~°∞¯x ã¨QÆ∞} „|ǨχO ™êHΔÍ`«∞Î N Hõ$+¨μ‚_»∞. Hõ$+¨μ‚_Õ ã¨$+≤ì Hõ~°Î, Éèí~°Î, ǨÏ~°Î
Hõ$+¨μ‚x`À áê@∞ J`«x „¿ÑÜ«∞ã≤ ~å^èŒ ‰õÄ_® xOÉÏ~°∞¯xH˜ P~å^茺 ^Õq. PÜ«∞#k ~å^è•Hõ$+¨‚
=∞`«O. |$O^•=#O ~å^è•Hõ$+¨μ‚Å∞ "ÕÖÏk QÀÑ≤HõÅ`À qǨÏiOz# Ѩq„`« ã¨÷ÅO. JO^Œ∞ˆH
xOÉÏ~°∞¯_»∞ |$O^•=<åxfl `«# x"åã¨OQÍ KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. Hõ$+¨‚ÉèíH˜Îx „ѨKå~°O KÕã≤#
"åiÖ’ xOÉÏ~°∞¯_»∞ „Ѩ=ÚY∞_»∞.

V
 389 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
46. â◊√^•ú^≥·fiu =Å¡ÉèÏKå~°∞º_»∞
~å^è•Hõ$+¨‚ ÉèíH˜Î ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xfl xOÉÏ~°∞¯_»∞ „áê~°Oaè¿ãÎ ^•xfl Ѩ~åHÍ+¨ª‰õΩ
fã¨∞‰õΩáÈ~Ú# "åiÖ’ „Ѩ=ÚY∞_»∞ =Å¡Éèí∞_»∞. J`«x rq`«HÍÅO 1473–1531. T~°∞
HõOHõ~°= „QÍ=∞O. `«O„_ç ÅHõΔ ‡}Éèí@∞ì. `«e¡ ZÅ=∞QÆ~°.
"åik "≥·+¨‚= ѨO_ç`« =Oâ◊O. "≥·kHõ xëêª ‰õΩ@∞O|O. ÅHõ;}Éèí@∞ì Ô~O_»=
‰õΩ=∂~°∞_»∞ =Å¡Éèí∞_»∞. J`«_»∞ QÆ~°ƒùã¨∞÷_≥· =ÙO_»QÍ ÅHõ;}Éèí@∞ì ÉèÏ~åºã¨"Õ∞`«∞_≥· f~°÷Ü«∂„`«Å‰õΩ
|Ü«∞Å∞^Õ~å_»∞. „Ѩܫ∂QÆ, HÍj f~å÷Å∞ ¿ãqOKå_»∞. HÍjÖ’ =ÙO_»QÍ =∞`«HõÅǨÅ∞
ã¨OÉèíqOz JO`å HõÖ’¡e`«"≥∞ÿáÈ~ÚOk. Éèí@∞ì ÉèíÜ«∞Ѩ_ç HÍj#∞Oz ѨÖÏ~Ú`«∞_≥·
K«Oáê~°}ºO KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞. P J_»qÖ’ a‰õΩ¯a‰õΩ¯=∞O@∂ ã¨OK«iã¨∞ÎO_»QÍ ÉèÏ~°º
„Ѩã¨qOzOk. H˘<åflà◊§ `«~åfi`« ÅHõ;}Éèí@∞ì =∞m§ HÍj "≥àϧ_»∞. JHõ¯_» ã≤÷~°Ñ¨_®¤_»∞.
=Å¡Éèí∞x ÉÏźO, q^•ºÉèϺã¨O HÍjÖ’ QÆ_çKå~Ú. #∂#∂QÆ∞ g∞™êÅ „áêÜ«∞xˆH
"Õ^Œ "Õ^•OQÍÅ∞, qq^èŒ âߢ™êÎÅ∞, Jëêì^Œâ◊ѨÙ~å}ÏÅ∞ ѨiîOKå_»∞. ÃÑ^ŒÌ"å_≥·# `«~åfi`«
"≥·+¨‚= =∞`«"åºÑ≤Îx rq`« ÅHõΔ ºOQÍ ÃÑ@∞ì‰õΩ<åfl_»∞. ^Õâ◊=∞O`å ÃщõΩ¯™ê~°∞¡ uiy, qq^èŒ
„Ѩ^ÕâßÅÖ’ qq^èŒ =∞`«ã¨∞÷Å`À "å^ÀѨ"å^•Å∞ [iÑ≤, `«# =∞`åxH˜ =∞o§OKå_»∞.
XHõ™êi PO„^茄áêO`åxH˜ =KåÛ_»∞. q[Ü«∞#QÆ~°O "≥àϧ_»∞. Jk Hõ$+¨‚^Õ=~åÜ«∞Å
ѨiáêÅ<å HÍÅO. ~å*Ï™ê÷#OÖ’ â‹·=ÙÅ#∞ "å^ŒOÖ’ F_çOKå_»∞. uiy L`«Î~åaè=ÚYOQÍ
|Ü«∞Å∞^Õi L[˚~Úx ^Œi≈OKå_»∞. „Ѩܫ∂QÆ, HÍj, ǨÏi^•fi~°O, |^Œs, ˆH^•~°O "≥Ú^ŒÖˇ·#
ѨÙ}ºã¨÷ÖÏÅ#∞ ã¨O^Œi≈OKå_»∞.
|$O^•=# "åã≤
z=iH˜ =∞^äŒ∞~° =^ŒÌ |$O^•=#O KÕi JHõ¯_» x=ã≤OKå_»∞. XHõ<å_»∞ J`«xH˜
NHõ$+¨μ‚_»∞ HõÅÖ’ Hõ#|_ç ã¨g∞ѨOÖ’x QÀ=~°ú#yiÃÑ· XHõKÀ@ N<å^äŒ q„QÆǨÏO HõÅ^Œx,
^•xfl „`«qfi fã≤ PÅÜ«∞O xi‡Oz „Ѩu+≤ªOz, ѨÓ*ÏkHÍÅ∞ [iˆQ@@∞ì U~åÊ@∞ KÕÜ«∞=∞x
P*Ï˝Ñ≤OKå_»∞. P q^èŒOQÍ<Õ JHõ¯_» =Å¡ÉèÏKå~°∞º_»∞ 1520Ö’ N<å^äŒ PÅÜ«∞O xi‡OKå_»∞.
JHõ¯_ç ^Õ=Ùx ¿Ñ~°∞g∞^Œ∞QÍ<Õ =Å¡Éèí∞x =∞`åxfl N<å^äŒ =∞`«O JO\Ï~°∞. =∞^äŒ∞~° #∞Oz
=Å¡Éèí∞_»∞ uiy "å~°}Ïã≤ "≥o§ JHõ¯_» ã≤÷~°Ñ¨_®¤_»∞. ÉÏ^Œ~åÜ«∞} „|Ǩχ ã¨∂„`åʼnõΩ
(J#∞ÉèÏ+¨ºO), *ˇ·q∞x ѨÓ~°fig∞=∂O™ê ã¨∂„`åʼnõΩ ÉèÏ+¨ºO „"åâß_»∞. ÉèÏQÆ=`« ^Œâ◊=∞
㨯O^è•xH˜ ã¨∞É’kèx J<Õ "åºMϺ#O ~°zOKå_»∞.
 390 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
â◊OHõ~åKå~°∞ºx ã≤^•úO`åÅ`À =Å¡Éèí∞_»∞ ‰õÄ_® qÉèËkOKå_»∞. Ѩ~°„|Ǩ‡xfl =∂Ü«∞
P=iOz =∞~°∞QÆ∞Ѩ~°∞ã¨∞ÎO^Œ#fl "å^•xfl u~°ã¨¯iOKå_»∞. ZO^Œ∞HõO>Ë D "å^ŒOÖ’ =∂Ü«∞
kfifÜ«∞`«`«fiO J~ÚOk. Jk J^≥· fi`åxH˜ q~°∞^ŒúO HÍ^•? =∂Ü«∂=$`«O HÍx Ѩ~°„|ǨχO
Ѩ~°=∞ ã¨`«º=∞x „ѨuáêkOKå_»∞. =∂Ü«∂"å^•xfl u~°ã¨¯iOz #O^Œ∞=Å¡ J`«x "å^•xH˜
â◊√^•ú^≥· fi`«=∞<Õ (pure non-dualism) ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
ã¨`ü z`ü P#O^ŒO
Ѩ~°„|ǨχO x~°∞æ}O HÍ^Œ∞. ã¨QÆ∞}"Õ∞ Ѩ~°„|ǨχO, ã¨`üz`ü P#O^Œ ã¨fi~°∂ѨÙ_»∞†
ã¨~°fi"åºÑ≤, ã¨~åfiO`«~åºq∞, âßâ◊fi`«∞_»∞, ã¨$+≤ìHõ~°Î.
ã¨$+≤ìH˜ HÍ~°}O Uq∞\˜, „¿Ñ~°}O Uq∞\˜?
''㨠" Õ <≥ · = ˆ ~ "Õ ∞ , `« ™ ê‡^Õ H ÍH© # ~° = ∞`Õ ,
ã¨kfifÜ«∞"≥∞ÿK«Ûù`ü...—— (Ѩ~°=∂`«‡ ã¨O`À+¨OQÍ
=ÙO_»ÖËHõáÈÜ«∂_»∞. UHÍH˜ J~Ú#"å_»∞ Z=_»∂
㨠O `À+¨ O QÍ =ÙO_» Ö Ë _ » ∞ . ã¨ Ç ¨ Ï Kåi}˜ x
HÀ~°∞‰õΩ<åfl_»∞) Jx |$ǨÏ^•~°}ºHõOÖ’ K≥Ñ≤Ê#@∞ì
`å<Õ `«# bÅ xq∞`«OÎ J#O`«HÀ\˜ r=ÙÅ∞QÍ,
[_» [QÆ`«∞ÎQÍ Ñ¨i}q∞OKå_»∞. ã¨$+≤ì ÉèíQÆ=b¡Å
^•x xq∞`«ÎHÍ~°}O (efficient cause) „|Ǩχ"Õ∞,
Láê^•# HÍ~°}O (material cause) ‰õÄ_®
„|Ǩχ"Õ∞. JO^Œ∞KÕ`« ã¨=∞ã¨Î ã¨$+≤ìÖ’ Ѩ~°=∂`«‡
xO_ç=Ù<åfl_»∞. `«#Ö’#∞Oz ã¨=∞ã¨Î [QÆ`«∞Î
L^Œƒqù Oz<å J`«x J#O`«`åfixH˜ U Ö’@∞ ÖË^∞Œ .
''Ü«∞^ä• ã¨∞náêÎ`åÊ=HÍkfiã¨∞ÊùeOQÍ
ã¨ûǨτã¨â◊ó „ѨÉèí=<ÕÎ ã¨~°∂áêó
`«^ä•HõΔ~å kfiq^è• ™Èû=∞ºÉèÏ"åó
„Ѩ*ÏÜ«∞<ÕÎ `«„`« K≥·"åÑ≤ Ü«∞xΗ—
ÉÏQÍ „Ѩ[fieã¨∞Î#fl Jyfl#∞Oz ZÖÏÔQ·`Õ Jyflx áÈe# "ÕÖÏk qã¨∞ÊùeOQÍÅ∞
ѨÙ@∞ì‰õΩ =ã¨∂Î =ÙO\ÏÜ≥∂, JÖψQ JHõΔ~°"≥∞ÿ# Ѩ~°=∂`«‡ #∞Oz Jã¨OMϺHõ r"å`«‡Å∞
„ѨÉèíqOz `«∞^Œ‰õΩ Ñ¨~°=∂`«‡<Õ KÕ~°∞`«∞<åfl~Ú Jx =ÚO_»HÀѨx+¨`«∞Î (2–1) K≥Ñ≤Ê#@∞ì
D ã¨=∞ãÎ̈O Ѩ~°„|ǨχO #∞OKÕ L^Œƒùqã¨∞Î#flk.
 391 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨`ü–z`ü
Ѩ~°=∂`«‡ ã¨zÛ^•#O^Œã¨fi~°∂ѨO HÍQÍ, r=Ù_»∞ ã¨`üz`ü ~°∂ѨO =∂„`«"Õ∞. J`«_ç
#∞Oz P#O^•xfl Dâ◊fi~°∞_»∞ =∞~°∞QÆ∞ѨiKå_»∞. JO^Œ∞KÕ`«<Õ r=Ù_»∞ J*Ï˝#=â◊√_≥·, ã¨O™ê~°
|^Œ∞ú_≥·, ^Œ∞ód J=Ù`«∞<åfl_»∞. WHõ [_» [QÆ`«∞Π㨄^Œ∂ѨO =∂„`«"Õ∞. ^•x#∞Oz Dâ◊fi~°∞_»∞
`«# z`ü, P#O^Œ ÅHõΔ}ÏÅ#∞ =∞~°∞QÆ∞ ѨiKå_»∞. J~Ú#ѨÊ\˜H˜ Ѩ~°=∂`«‡ #∞Oz
Ѩi}q∞Oz# "≥·#O^Œ∞# r"å`«‡Å∞, [QÆ`«∞ΠѨ~°=∂`«‡`À `å^•`«‡ºO Hõey#"Õ. Hõ#∞Hõ<Õ
=Å¡Éèí∞x =∞`«O â◊√^•ú^≥· fi`«"≥∞ÿOk.
r"å`«‡Å∞ Ô~O_»∞ q^è•Å∞. XHõ\ ˜–^ÕǨ`«‡ ÉèÏ=O`À, J*Ï˝#OÖ’ =ÚxyáÈ~Ú
[##=∞~°} Ѩ~°OѨ~°‰õΩ Ö’<≥·#"å~°∞. Ô~O_»∞–J*Ï˝#O #∞Oz, "≥∂ǨÏO #∞Oz q=Ú‰õΩÎÖˇ·,
ã¨`åûOQÆ`«ºO =Å¡ *Ï˝<À^ŒÜ«∞"≥∞ÿ, "≥·~åQƺO`À Éèí‰õΩÎÖˇ·, ÉèíQÆ=O`«∞x „¿Ñq∞Oz PÜ«∞#
Hõ$Ѩ`À "≥∂HõΔO á⁄O^Õ"å~°∞. "åiÖ’ H˘O^Œ~°∞ '=∞~åº^•— Éèí‰õΩÎÅ∞. g~°∞ ÉèíQÆ=O`«∞xÖ’
ѨÓiÎQÍ SHõº"≥∞ÿáÈQÀ~°∞`å~°∞. =∞iH˘O^Œ~°∞ 'ѨÙ+≤ì— Éèí‰õΩÎÅ∞. ѨÙ+≤ì JO>Ë ÉèíQÆ=^Œ#∞„QÆǨÏO.
g~°∞ ã¨OѨÓ~°÷ ™êÜ«Ú*Ϻxfl HÀ~°~°∞. âßâ◊fi`« ÉèíQÆ=`åûxfl^蕺xfl, ™êOQÆ`åºxfl HÀ~°∞‰õΩO\Ï~°∞.
 392 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ѩ~°„|ǨχO, Ѩ~°=∂`«‡, Dâ◊fi~°∞_»∞, ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ Jx U ¿Ñ~°∞ÃÑ\˜ì Ñ≤ez<å
=Å¡É∞íè x=∞`«OÖ’ J`«_∞» NHõ$+¨μ_‚ ∞» . J`«_∞» ã¨zÛ^•#O^Œ â◊s~°∞_»∞. k=º=∞OQÆà◊ q„QÆÇï¨ _»∞.
J`«_Õ Ñ¨Ù~°∞ëÈ`«Î=Ú_»∞. NHõ$+¨μ‚x ã¨`«fiÅHõΔ}O q+¨μ‚=¸iÎ ~°∂ѨO ^èŒiã¨∞ÎOk. J`«_»∞
ã¨$+≤ìx ~°H˜Δã¨∂Î =ÙO\Ï_»∞. ~°[ã¨∞û „|Ǩχ^Õ=Ù_≥· ã¨$+≤ì HÍ~°}=∞=Ù`«∞Ok. `«=∞ã¨∞û t=Ù_≥·
ÅÜ«∞HÍ~°Hõ=∞=Ù`«∞Ok.
QÀÖ’HõO
q+¨μ‚Ö’Hõ"≥∞ÿ# "≥·‰õΩO~î°O HõO>Ë ÃÑ·# ZHõ¯_» NHõ$+¨μ‚x ^è•=∞O =ÙOk. J^Õ QÀÖ’HõO.
NHõ$+¨μ‚_»∞ Éèí∂Ö’HõOÖ’ bÖÏ=∂#∞+¨ q„QÆǨï_≥· ã¨OK«iOz# HÍÅO<å\˜ QÀ‰õΩÖÏxH˜,
|$O^•=<åxH˜ Jk k=º„ѨfHõ, k=º „Ѩu~°∂ѨO. QÀ‰õΩÅOÖ’ Ü«∞=Ú<å #n `«\Ï#
NHõ$+¨μ‚_»∞ ~å^è•ã¨"Õ∞`«∞_≥· QÀѨ QÀÑ‘[# ã¨Ç¨Ï„ã¨O`À =Ú~°mQÍ#O KÕã¨∂Î ~åã¨bÖÏ q<ÀkÜ≥ÿ∞
qǨ Ï iOz#@∞ì , QÀÖ’Hõ O Ö’ NHõ $ +¨ μ ‚ _ » ∞ ~å^è • 㨠" Õ ∞ `« O QÍ, Éè í H õ Î [ # Ѩ i "Õ + ≤ ì ` « ∞ _≥ · ,
bÖÏq<À^•Å`À qǨÏi™êÎ_»∞. =Å¡Éèí=∞`«OÖ’x ѨÙ+≤ì =∂~åæ=ÅO|∞Å∞ P q^èŒOQÍ
[##=∞~°} x=$uÎ á⁄Ok QÀÖ’HõO KÕ~°∞‰õΩx NHõ$+¨μ‚x ã¨xfl^è•#OÖ’ âßâ◊fi`«OQÍ x=ã≤ã¨∂Î
ÉèíQÆ=f¯~°Î#OÖ’, ~åã¨#~°Î#OÖ’ =Úxy`ÕÅ∞`«∂. âßâ◊fi`« „|Ǩ‡#O^ŒO J#∞Éèíqã¨∂Î
=ÙO\Ï~°∞. NHõ$+¨‚ Éèí‰õΩÎ_»∞ J@∞=O\˜ âßâ◊fi`å#O^•<Õfl HÀ~°∞‰õΩO\Ï_»∞. ^•x HÀã¨"Õ∞
rq`«=∞O`å Ѩi`«Ñ≤™êÎ_»∞. ã¨$+≤ìÖ’x „ѨurqÖ’, „Ѩu =ã¨∞Î=ÙÖ’, J}∞=}∞=ÙÖ’
NHõ$+¨μ_‚ <ç Õ J<Õfi+≤ã∂¨ ,Î XHõ<å\˜ |$O^•=#OÖ’ QÀѨHÍO`«Å∞ Hõ$+¨μx‚ HÔ · á⁄Ok# q~°ÇϨ "Õ^#Œ
=O\˜ "Õ^Œ#Ö’ „=∞yæáÈ`«∂, `«# rq`« ã¨=∞ãÎ̈O Hõ$ëê‚~°Ê}OQÍ, `«# PÖ’K«# ã¨=∞ãÎ̈O
Hõ$ëê‚~°Û#OQÍ QÆ_»∞ѨÙ`å_»∞. J@∞=O\˜"å_»∞ ÉèíQÆ=`«¯ $Ѩ`À =Ú‰õΩί_≥·, =∞~°}Ï#O`«~°O
QÀÖ’HõOÖ’ NHõ$+¨μ‚x ã¨xfl^è•#O KÕ~°∞‰õΩO\Ï_»∞. Jn =Å¡Éèí=∞`«O.

V
 393 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
47. JzO`«º ÉèË^•ÉèË^Œ"åk NHõ$+¨‚ K≥·`«#∞º_»∞
WO`«=~°‰õΩ J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞ "Õ^•O`« ^•~°≈x‰õΩÅ#∞ K«∂âß=Ú. "åiÖ’ â◊OHõ~°∞_»∞
"≥∂HΔÍxH˜ *Ï˝#O =∂„`«"∞Õ =∂~°=æ ∞x qâ◊fiã≤Oz# J^≥· fiu, x~°∞} æ „|Ǩϟ‡áêã≤. ~å=∂#∞A_»∞
"≥Ú^ŒÖˇ·# q∞ye# #Å∞QÆ∞~°∞ qtëêì^≥· fi`«=∞x, ^≥· fi`å^≥· fi`«=∞x U ¿Ñ~°∞¡ ÃÑ@∞ì‰õΩ<åfl
"≥Ú`«ÎO g∞^Œ ^≥· fi`«∞Å∞, q+¨μ‚=Ù, ǨÏi, <å~åÜ«∞}∞_»∞, NHõ$+¨μ‚_»∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# ¿Ñ~°¡`À "åi
Dâ◊fi~°∞_»∞ ã¨QÆ∞}„|ǨχO. "å~°∞ ã¨QÆ∞} „|Ǩϟ‡áê㨉õΩÅ∞.
gi HÀ=ˆH K≥Ok# =∞~˘Hõ =∞ǨÉèí‰õΩÎ_»∞ NHõ$+¨‚K≥·`«#∞º_»∞. â◊OHõ~°, ~å=∂#∞*Ï^Œ∞Å∞
^•HΔ̃}Ϻ`«∞ºÅ∞ HÍQÍ, W`«_»∞ „áêQ̓ù~°`åxH˜ K≥Ok#"å_»∞, =OQÆ^ÕjÜ«Ú_»∞. =Å¡ÉèÏKå~°∞ºxH˜
W`«_»∞ ã¨=∞HÍe‰õΩ_»∞. qâßfi™êÅÖ’ ‰õÄ_® J`«xH˜ W`«xH˜ áÈeHõÅ∞<åfl~Ú. W~°∞=Ù~°∞
~å^è•Hõ$+¨‚ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞"å^Œ∞Å∞. P ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xfl Ѩ~åHÍ+ª̈‰õΩ fã¨∞‰õΩ"≥o¡#"å~°x ‰õÄ_®
K≥ѨÊ=K«∞Û. K≥·`«#∞º_»∞ =ºHÎ̃QÍ, Éèí‰õΩÎ_»∞QÍ J`«ºO`« qÅHõΔ}∞_»∞, J`«ºO`« „¿Ñ=∂ã¨Ê^Œ∞_»∞.
„áêQ̓ù~°`«OÖ’ "≥·+¨‚= =∞`« „áêK«∞~°º, „áê|ÖϺʼnõΩ J`«_»∞ „Ѩ^è•#HÍ~°‰õΩ_»∞. WѨÊ\˜H©
ɡOQÍÖò, Xi™êûÅÖ’ "≥·+¨‚==∞`«O JO>Ë K≥·`«#º=∞`«"Õ∞. PO„^èŒÖ’ ‰õÄ_® J~Ú^•~°∞
^ŒâßÉÏÌÅ<å_»∞ ''NHõ$+¨‚ K≥·`«#º „ѨÉèí∞ x`åº#O^Œ – Ǩψ~~åO Ǩψ~Hõ$+¨‚ ~å^èÕ QÀqO^Œ...——
JO@∂ `«#‡Ü«ÚÖˇ· Éèí[# KÕã¨∂Î <å@ºO KÕ¿ã"å~°∞ ZO^Œ~À Hõ#|_Õ"å~°∞. W\©=e HÍÅOÖ’
K≥·`«#º ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O Ǩψ~Hõ$+¨‚ L^Œº=∞O, W™ê¯<£ (WO@ˆ~fl+¨#Öò ™⁄Ãã·\ © Ѷ¨~ü Hõ$ëê‚
HÍ#¬ã<π ã≥ )π ¿Ñ~°`¡ À JO`«~å˚fÜ«∞OQÍ ‰õÄ_® („a@<£, J"≥∞iHÍ =O\˜ ^ÕâßÅÖ’) qã¨iÎ OzOk.
ÉèíH˜Î`«`«fiO
K≥ · ` « # ∞º_ç x QÆ ∞ iOz `≥ Å ∞㨠∞ H˘<Õ =ÚO^Œ ∞ Éè í H ˜ Î ` « ` « fi O QÆ ∞ iOz ‰õ Ω ¡ Ñ ¨ Î O QÍ
K≥ѨC‰õΩO^•=Ú. |∞∞ˆQfi^ŒHÍÅOÖ’ qq^èŒ ^Õ=`«Å ™È΄`åÅ∞#flѨÊ\˜H˜, ÉèíHÎ̃ ÉèÏ=O HõO>Ë,
Ü«∞[˝Ü«∂QÍÅ „ѨÉèÏ="Õ∞ Z‰õΩ¯=. Ü«∞*Ï˝ÅÖ’ ^Õ=`«Å#∞ ™È΄`åÅ ^•fi~å P"åǨÏ# KÕã≤
ǨÏqã¨∞ûÅ∞ JiÊOz „Ѩã¨#∞flÅ∞ KÕã¨∞HÀ=_»O „Ѩ^è•#O. HÍQÍ LѨx+¨`«∞ÎÅ HÍÅO <å\˜H˜
Ü«∞[˝ Hõ~°‡HÍO_» HõO>Ë *Ï˝# =∂~åæxˆH „áê^è•#ºO ÃÇÏzÛOk.
"≥·kHõ Hõ~°‡HÍO_», LѨx+¨^£*Ï˝#HÍO_» J„QÆ=~å‚Å "åiˆH Ѩiq∞`«O. HÍQÍ,
ã¨OѶ¨∞OÖ’x Jxfl =~å‚Å "åiH˜, q^•º q*Ï˝<åÅ`À ã¨O|O^èŒO ÖˉõΩO_® Jxfl =~åæÅ"åiH˜,
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ =ÙO_Õ =∞~˘Hõ =∂~°æO J=ã¨~°"≥∞ÿOk. J^Õ ÉèíHÎ̃ =∂~°æO. ÉèíQÆ=næ`« ~°K«#
ѨÓiÎ JÜÕ∞º<å\˜H˜, *Ï˝#, Hõ~°‡=∂~åæÅ`À áê@∞, ÖË^• "å\˜HõO>Ë q∞#flQÍ ÉèíH˜Î=∂~°æO
 394 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„áê^è•#ºO =Ç≤ÏOzOk. ÉèíQÆ=O`«∞_çx
t=Ù_»<À, ˆHâ◊=Ù_»<À, U ¿Ñ~°∞`À Ñ≤ez<å,
J`«x Ѩ@¡ ÉèíH˜ÎÉèÏ=O U =~å‚xH˜, U
=~åæxH˜, U ™êOѶ≤∞Hõ ™ê÷~ÚH˜ Ѩiq∞`«
"≥∞#ÿ k HÍ^Œ∞. Z=Ô~<· å, ¢ãΑ ѨÙ~°∞+¨, tâ◊√=$^Œú
ѨO_ç`« áê=∞~° qÉèË^ŒO ÖˉõΩO_®, ÉèíH˜Î
=∂~åæ=ÅO|∞Å∞ HÍ=K«∞Û. D HÍ~°}O
KÕ`«<Õ ÉèíH˜Î XHõ =∞Ǩϟ^Œº=∞OÖÏ ^Õâ◊
=∞O`«\Ï "åºÑ≤OzOk. Hõ~∞° _»∞ Hõ\ #ì˜ x~°∞}æ
„|Ǩϟ‡áêã≤ Jk â◊OHõ~°∞_»∞ ‰õÄ_®, „Ѩ*Ï
ÉÏǨïà◊ºO HÀã¨O ã¨QÆ∞} „|Ǩ‡xfl JOwHõiOz t=, q+¨μ‚, ^Õg™È΄`åÅ<ÕHõO „"åÜ«∞=Åã≤
=zÛOk. PÜ«∞# `«~åfi`« =zÛ# "å~°∞ â‹=· ÙÖ<·ˇ å, "≥+· =‚¨ ÙÖ<·ˇ å, ^Õg Láê㨉Ωõ Öˇ<· å ÉèHí Θ =∂~åæ<flÕ
„ѨKå~°O KÕâß~°∞. =ÚYºOQÍ –
''J#<åº tÛO`«Ü«∞O`À =∂O ÜÕ∞ [<åó Ѩ~°∞ºáêã¨`Õ
`ÕëêO x`åºaèÜ«ÚHÍÎ<åO Ü≥∂QƈHΔ=∞O =Ǩ=∞ºÇ¨ÏO——
Jx `«# Éè‰í Ωõ ÅÎ ‰õΩ NHõ$+¨μ_‚ ∞» JÉèÜ
í ∞« q∞zÛ# ÉèQí =Æ næ`« ÉèHí =Θ ∂~åæxH˜ ZO`À ^ÀǨÏ^ŒO
KÕã≤Ok. *Ï˝#=∂~åæxfl ÉÏ^Œ~åÜ«∞} „|Ǩχã¨∂„`åÅ =Öˇ, ÉèíHÎ̃=∂~åæxfl <å~°^Œ ÉèíHÎ̃ ã¨∂„`åÅ∞
ã¨∂„`«|^ŒúO KÕâß~Ú. q+¨μ‚Éèí‰õΩÎÅÖ’ J„QÆQÆ}∞º_≥·# <å~°^Œ∞x ¿Ñ~° J~åfip#∞Öˇ=~À, ''J^ä•`À
ÉèíHÎ̃O "åºMϺ™êº=∞ó—— Jx "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ì̃ „"åã≤# ''ÉèíHÎ̃ ã¨∂„`åÅ∞—— ÉèíHÎ̃ JO>Ë ÉèíQÆ=O`«∞x
Ѩ@¡ Ѩ~°=∞ „¿Ñ=∞ (™ê`«fiã≤‡<£ Ѩ~°=∞ „¿Ñ=∞ ~°∂áê) Jx, P „¿Ñ=∞ J=∞$`«OÖÏ =∞^èŒ∞~åu
=∞^èŒ∞~° (J=∞$`«ã¨fi~°∂áêK«) =∞x, ÉèíHÎ̃ J<Õ J=∞$`åxfl „QÀe#"å_»∞ =∞i U =ã¨∞Î=ÙÅ#∞
HÀ~°_»x, U HõëêìʼnõΩ â’H˜OK«_»x, Z=ix ^Õfi+≤OK«_»x, U ã¨∞MÏxH˜ ã¨O`À+≤OK«_»x, U
„áêѨOzHõ HÍ~°ºO =Å¡ L`åûÇ≤ÏHÍ_»x (Ü«∞„`åÊѨº #H˜Oz ^•fiOKè«u – # â’K«u # ^Õfi+≤ì
# ~°=∞`Õ <À`åûÇ‘Ï Éèí=u) x~°fizOzOk.
ÉèÏQÆ=`« „ѨÉèÏ=O
"≥·kHõ, Hõ~°‡HÍO_», *Ï˝#HÍO_» JO`å J„QÆ=~å‚Å ™êO㨯 $uHõ "åÇ≤ÏHõ J~Ú#
ã¨O㨯 $`« ÉèÏ+¨Ö’ xH˜ΔѨÎO HÍQÍ, ÃÇ·ÏO^Œ= =∞`«OÖ’ „Ѩ^è•# ÉèÏQÆ"≥∞ÿ# ÉèíH˜Î L^Œº=∞O
XHõ<å\˜ É∫^Œú, *ˇ·<åÅ=Öˇ ^Õâ◊ ÉèÏ+¨Å ^•fi~å „Ñ¨Kåi`«"≥∞ÿOk. ZO^ŒÔ~O^Œ~À ÉèíHõÎ Hõ=ÙÅ∞
`«=∞ `«=∞ „áêOfÜ«∞ ÉèÏ+¨ÅÖ’ Éèí[#Å∞, H©~°Î#Å∞, HÍ"åºÅ∞ „"åã≤ ÉèíH˜Î L^Œº=∂xfl
 395 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„ѨKå~°O KÕâß~°∞. HÍQÍ ÉèíHÎ̃=∂~°æO Ju qãÎ̈ $`«OQÍ „Ѩ*Ï™ê=∂#ºOÖ’x Jxfl =~åæʼnõΩ
„áêHõ_®xH˜ XHõ HÍ~°}O Jëêì^Œâ◊ ѨÙ~å}ÏÅ∞. g\˜Ö’ "≥·+¨‚= ѨÙ~å}ÏÅ∂ =Ù<åfl~Ú. â‹·=
ѨÙ~å}ÏÅ∞ =Ù<åfl~Ú. =ÚYºOQÍ ^Õâ◊OÖ’ "≥·+¨‚==∞`«O Ju "ÕQÆOQÍ „ѨKå~°O HÍ=_®xH˜
^ÀǨÏ^ŒÑ¨_ç# UÔH·Hõ ѨÙ~å}O ÉèÏQÆ=`«O. ÉèÏ~°fÜ«∞ [# rq`åxfl, qâßfi™êÅ#∞ ~å=∂Ü«∞},
ÉèÏ~°`åÅ∞ ZO`«QÍ „ѨÉèÏq`«O KÕâßÜ≥∂, ÉèÏQÆ=`«O ‰õÄ_® JO`«QÍ „ѨÉèÏq`«O KÕã≤Ok.
q+¨μ‚=Ù ^Œâß=`å~åÅ Hõ^äŒÅ∞, =ÚYºOQÍ NHõ$+¨μ‚x ÉÏź„H©_»Å∞, J`«x =∞Ç≤Ï=∞Å∞,
J^Œ∞ƒù`« HÍ~åºÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x ÉèÏQÆ=`«O „ѨKå~°O KÕã≤Ok. ^•x`Àáê@∞ ¿Ñ~˘¯#^Œy#
=∞i Ô~O_»∞ „QÆO^ä•Å∞ ǨÏi=Oâ◊O, q+¨μ‚ѨÙ~å}O, "≥Ú`«ÎO "≥·+¨‚==∞`« ã¨O„Ѩ^•Ü«∞=∞O`å
D =¸_»∞ „QÆO^ä•Å „áêuѨkHõÃÑ· ÃÑiy ÃÑ^ŒÌ^≥·#\ì̃^Õ.
P "≥·+¨‚= ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xH˜ J`«ºkèHõ ^ÀǨÏ^ŒO KÕã≤#"åiÖ’ XHõ_»∞ NHõ$+¨‚ K≥·`«#∞º_»∞.
J`« x rq`« H ÍÅO 1485–1533. =Å¡ É è í ∞ _» ∞ =∞^ä Œ ∞ ~° , |$O^•=# „áêO`åÅÖ’
~å^è•Hõ$+¨‚=∞`åxfl „ѨKå~°O KÕã¨∞Î#fl HÍÅOÖ’<Õ K≥·`«#∞º_»∞ ɡOQÍÖò, Xi™êûÅÖ’ J^Õ
=∞`åxfl „ѨKå~°O KÕâß_»∞.
K≥·`«#∞ºx [#‡ã¨÷ÅO #=nfiѨO (D<å\˜ #kÜ«∂). Jk ^Õâ◊=∞O`å ¿Ñ~°∞„"≥∂y#
ã¨O㨯 $`« ã¨O㨯 $f Hˆ O„^ŒO. L^ŒOÌ _» ѨO_ç`∞« ʼnõΩ xÅÜ«∞O. =ÚYºOQÍ `«~¯° , "åºHõ~}
° ÏʼnõΩ
<≥Å=Ù.
K≥·`«#∞º_ç `«e¡^ŒO„_»∞ʼnõΩ "≥Ú^Œ@ Zxq∞k =∞Ok ã¨O`å#O ѨÙ@ì_»O, "≥O@"≥O@<Õ
K«xáÈ=_»O [iy# `«~åfi`« `˘q∞‡^Œ= ã¨O`å#O xezOk. P tâ◊√=Ù‰õΩ qâ◊fi~°∂ѨÙ_»x
<å=∞Hõ~°}O KÕâß~°∞. J`«_»∞ z#fl`«#OÖ’<Õ ã¨<åºã¨O ѨÙK«∞Û‰õΩx ^ŒHΔ̃}ÏxH˜ "≥o§áÈÜ«∂_»∞.
PYi"å_»∞ K≥·`«#∞º_»∞. J`«xH˜ `«e¡^ŒO„_»∞Å∞ ÃÑ\˜ì# ¿Ñ~°∞ qâ◊fiOÉèí~°∞_»∞. `≥Å¡QÍ,
"≥∞iã≤áÈ`«∂ ZO`À JO^ŒOQÍ =Ù#flO^Œ∞# J`«_çx Q“~åOQÆ∞_»x Ñ≤eKÕ"å~°∞ WkHÍHõ
J`«_çx `À\˜ Ñ≤Å¡Å∞ x=∂~Ú Jx Ñ≤eKÕ"å~°∞. NHõ$+¨‚ K≥·`«#∞º_»<Õ ¿Ñ~°∞ ã¨<庙ê„â◊=∞O
ã‘fiHõiOz# Ñ≤^ÑŒ ¨ =zÛOk.
Q“~åOQÆ∞_»∞ z#fl`«#OÖ’<Õ ã¨HõÅ âߢ™êÎÅ∞, ѨÙ~å}ËuǨ™êÅ∞ K«kq =∞ǨѨO_ç`«∞
_»Ü«∂º_»∞. =ÚYºOQÍ `«~°¯O, "åºHõ~°}O J`«x Jaè=∂# q+¨Ü«∂Å∞. Ѩ^ŒÇ¨~°= U@<Õ
#=nfiѨOÖ’ J`«_»∞ áê~î°âßÅ ™ê÷Ñ≤Oz =O^ŒÖÏk q^•º~°∞÷ʼnõΩ `«~°¯ "åºHõ~°}ÏÅ∞
É’kèOKå_»∞. ã¨O㨯 $`«OÖ’ XHõ "åºHõ~°} „QÆO^äŒO ‰õÄ_® ~°zOKå_»∞.
Q“~åOQÆ∞x Ѩ^ŒH˘O_»= U@ `«O„_ç K«xáÈÜ«∂_»∞. PÜ«∞# „âß^ŒÌHõ~°‡Å#∞
x~°fiiÎOK«_®xH˜ `«# 23= U@ Q“~åOQÆ∞_»∞ XHõ™êi QÆÜ«∞ "≥àϧ_»∞. JHõ¯_» XHõ
qëꂺÅÜ«∞OÖ’ ѨÓ[Å∞ KÕã¨∞ÎO_»QÍ J`«x ǨÏ$^ŒÜ«∞O ÉèíQÆ=O`«∞x Ѩ@¡ Jáê~° ÉèíH˜Î
 396 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ÉèÏ=O`À xO_çáÈ~Ú `«#‡~¸ ÉèÏ=O HõeyOk. P ã≤÷uÖ’ J`«_çx K«∂ã≤ Dâ◊fi~°Ñ¨Ùi
J<Õ ™ê^èŒ∞=Ù J`«_»∞ =∞ǨÉèí‰õΩÎ_»∞ HÍQÆÅ_»x `«Åz, Hõ$+¨‚=∞O„`ÀѨ^Õâ◊O KÕâß_»∞.
ã¨<åºã¨O
Q“~åOQÆ∞_»∞ #=nfiѨO uiy=zÛ x~°O`«~° Hõ$+¨‚ ^蕺#OÖ’, Hõ$+¨‚ ã¨OH©~°Î#OÖ’
=ÚxyáÈÜ«∂_»∞. áê~î°âßÅ#∞ =¸ã≤"Õâß_»∞. Hõ$+¨‚ÉèíH˜Î ~ÀA ~ÀAH˜ ÃÑiyáÈ`«∞O_»QÍ,
WHõ ÉèíiOK«ÖËHõ ã¨O™êiHõ rq`åxfl q_»<å_ç ã¨<åºã¨O ѨÙK«∞ÛHÀ^ŒeKå_»∞. XHõ<å\˜
ã≤^•ú~°∞÷x=Öˇ Q“~åOQÆ∞_»∞ `«# 25= U@ ~°∂Ѩã≤, Ü«∞ø=x J~Ú# ÉèÏ~°º‰õΩ, #=nfiѨ
„Ѩ[ʼnõΩ g_À¯Å∞ ѨeH˜, ˆHâ◊=ÉèÏ~°u J<Õ ã¨<åºã≤ #∞Oz ã¨<åºã¨ nHõΔ Ñ¨ÙK«∞Û‰õΩ<åfl_»∞.
"Õ^•Ou J~Ú# ˆHâ◊=ÉèÏ~°u J`«xH˜ '`«`«fi=∞ã≤— J<Õ LѨx+¨#‡Ç¨"åHͺxfl LѨ^ÕtOKå_»∞.
H˘O`«HÍÅO [QÆ<åfl^äŒ ˆHΔ„`«"≥∞ÿ# ѨÓi Ö’#∞, H˘O`«HÍÅO NHõ$+¨‚ ÉÏź„H©_®ã¨÷Å"≥∞ÿ#
|$O^•=#OÖ’#∞ x=ã≤OKå_»∞. J`«xH˜ `«~°K«∞QÍ `«#‡Ü«∞ã≤÷u HõeˆQk. z=i 12 Uà◊√¡
ã¨QÆO HÍÅO ã¨=∂kèã≤÷uÖ’#∞, ã¨QÆO ¿ãѨ٠*Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’#∞ QÆ_ç¿Ñ"å_»@. ã¨=∂kèÖ’
=ÙO_»QÍ Hõ$+¨‚ ã¨OÜ≥∂QÆ ã¨∞YOÖ’x "Õ^Œ##∞, *Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’ Hõ$+¨‚ qÜ≥∂QÆ "Õ^Œ#Ö’x
ã¨∞MÏxfl J#∞ÉèíqOKÕ"å_»∞.
J`«_»∞ `«# 48= U@ [QÆ<åfl^äŒ ^Õ"åÅÜ«∞OÖ’ ѨÓ*Ï xq∞`«ÎO `«Å∞ѨÙÅ∞
`≥~°K«∞‰õΩx ֒ѨeH˜ "≥o¡#"å_»∞ "≥o¡#>Ëì "≥o¡, =∞Ǩ„Ѩ™ê÷#O KÕâß_»@. JO>Ë "≥#∞kiy
~åÖË^Œ∞. ™êfiq∞ q„QÆǨÏOÖ’ SHõº"≥∞ÿáÈÜ«∂_»x XHõ Hõ^äŒ, „Ѩ"åǨÏOÖ’ ™êfl#O KÕã¨∞ÎO_»QÍ
J`«_çx =∂=¸Å∞QÍ P=iOKÕ "≥∞ÿHõOÖÏO\˜ ÉèíQÆ=`«Î#‡Ü«∞`«fiO P=iOz JÖψQ
=ÚxyáÈ~Ú, `«#∞=Ù KåeOKå_»x XHõ Hõ^äŒ „ѨKå~°OÖ’ =Ù<åfl~Ú.
JO^Œ∞ˆH "≥·+¨‚= Éèí‰õΩÎÅO^ŒiÖ’H˜ K≥·`«#∞º_çk XHõ qz„`« =ºHÎ̃`«fiO. J`«_»∞ â◊OHõ~°,
~å=∂#∞AÅ=Öˇ "Õ^•Ou HÍ_»∞. JO>Ë „|Ǩχã¨∂„`åʼnõΩ ÉèÏ+¨ºO „"åÜ«∞ÖË^Œ∞. ÉèÏQÆ=`åxfl
q∞Oz# „|Ǩχã¨∂„`« ÉèÏ+¨ºO U=ÚOk J<Õ"å_»∞.
t+¨μºÅ ~°K#« Å∞
K≥`· #« ∞º_»∞ `«#^ŒO@∂ XHõ =∞`åxfl, ã≤^•úO`åxfl ™ê÷ÑO≤ K«Háõ È~Ú<å, J`«x t+¨μºÅ∞,
„Ѩt+¨μºÅ∞ J#O`«~° HÍÅOÖ’ „|Ǩχã¨∂„`åʼnõΩ J`«x ^Œ$+≤ì #∞Oz ÉèÏ+¨ºO „"åÜ«∞_»"Õ∞HÍHõ,
J`«x ã≤^•úO`åʼnõΩ XHõ qã¨Ê+¨ì~°∂ѨO WzÛ „QÆO^ä•Å∞ „"åâß~°∞. K≥·`«#º=∞`åxH˜ Jq
„áê=∂}˜Hõ „QÆO^ä•Å∞. t+¨μºÅ∞, J#∞K«~°∞ÅÖ’ ~°∂ѨQÀ™êfiq∞, ã¨<å`«# QÀ™êfiq∞, r=
QÀ™êfiq∞ „Ѩ=ÚY∞Å∞. ~°∂ѨQÀ™êfiq∞ ÉèíH˜Î~°™ê=∞$`« ã≤O^èŒ∞=Ù, L[˚fiÅ hÅ=∞}˜ J<Õ
 397 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„QÆO^ä•Å∞, ã¨<å`«#∞_»∞ "≥·+¨‚=`À+≤}˜ J<Õ „QÆO^äŒO, r= QÀ™êfiq∞ ã¨`«ûO^Œ~°ƒùO. ÉèÏQÆ=`«
\©Hõ, ã≤^•úO`«O, LѨ^Õâß=∞$`«O „"åâß~°∞.
K≥`· #« º ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xH˜ K≥Ok# "Õ^•O`åxfl JzO`«º Éè^Ë •Éè^Ë "Œ å^ŒO Jx JO\Ï~°∞.
=∞`«Ñ¨~°OQÍ ^•xH˜ Q“_ôÜ«∞ "≥·+¨‚=O Jx ‰õÄ_® ¿Ñ~°∞.
^Õ=Ù_»∞ JzO`«º (zO`«#‰õΩ JO^Œx) â◊H˜ÎHõÅ"å_»∞. J`«_»∞ `«# bÖÏq<À^ŒO
xq∞`«ÎO [QÆ`«∞ÎQÍ Ñ¨i}q∞™êÎ_»∞. (P`«‡Hõ$`Õó Ѩi}Ï=∞`ü) FOHÍ~°O („Ѩ}=O) ^Õ=Ùx
~°Ç¨Ï㨺<å=∞O. J^Õ Dâ◊fi~°∞_»∞, J^Õ [QÆ`«∞ÎQÍ =∂~°∞`«∞Ok.
„ѨHõ$uˆH â◊H˜Î Jx ¿Ñ~°∞. â◊H˜Î â◊H˜Î=∞O`«∞x HõO>Ë aè#flO. Hõ#∞Hõ â◊H˜ÎH˜ â◊H˜Î=∞O`«∞_≥·#
(â◊HÎ̃x Hõey=Ù#fl) Dâ◊fi~°∞xH˜ ÉèË^ŒO =Ù#flk. J~Ú`Õ, â◊HÎ̃ HõÅ"å_çx q_çz â◊HÎ̃ "Õ~°∞QÍ
ÖË^Œ∞. LO_»*ÏÅ^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« â◊HÎ̃H˜, â◊HÎ̃=∞O`«∞xH˜ JÉèË^ŒO =Ù#flk. Hõ#∞Hõ<Õ D "å^ŒO
ÉèË^•ÉèË^Œ"å^Œ „âı}˜H˜ K≥Ok#\ì̃k. Jk PÖ’K«#‰õΩ JO^Œx (zOuOK«~åx) xQÆ∂_è» q+¨Ü«∞O.
Hõ#∞Hõ ^•xH˜ JzO`«º ÉèË^•ÉèË^Œ"å^ŒO J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
„|ǨχO JO>Ë ã¨`ü (pure existence), z`ü (pure consciousness), P#O^ŒO
(pure bliss). „|ǨχO J#O`«HÀ\˜ â◊‰õΩÎÅ∞ HõÅ"å_»∞. "å\˜Ö’ =¸_»∞ „Ѩ^è•#"≥∞ÿ#q.
XHõ\ ˜ – ã¨fi~°∂Ѩâ◊H˜Î (zK«ÛùH˜Î). Jk K≥·`«#º=∞Ü«∞"≥∞ÿ#, PO`«~°OyHõ (internal) â◊H˜Î.
Jxfl\˜Ö’H˜ J^Õ =ÚYº"≥∞ÿ#k. Ô~O_»=k =∂Ü«∂â◊HÎ̃. Wk [_»O, JKÕ`«#O, |Ç≤Ï~°OQÆO
(external) J~Ú# â◊HÎ̃. ã¨fi~°∂Ѩâ◊HÎ̃ „¿Ñ~°} ÖËx^Õ =∂Ü«∂â◊HÎ̃ U Ѩx KÕÜ«∞*ÏÅ^Œ∞. W^Õ
ã¨`«fi~°[ãÎ̈"≥∂QÆ∞} ã¨q∞‡o`«"≥∞ÿ# „ѨHõ$u. Wk [QÆ`«∞ÎQÍ Ñ¨i}q∞ã¨∞ÎOk. =¸_»=k r=â◊HÎ̃.
nxÖ’ #∞OKÕ J#O`«HÀ\˜ r"å`«‡Åhfl ã¨∂~°∞º_ç #∞Oz HÍOu H˜~°}ÏÅ=Öˇ "≥Å∞=_»`å~Ú.
„|ǨχO x~°∞æ}∞_»∞. JO>Ë Jã¨Å∞ U QÆ∞}ÏÅ∞ ÖËx"å_»x HÍ^Œx J~°÷O. „ѨHõ$uÖ’x
„uQÆ∞}ÏÖˇ·# ã¨`«fi~°[ã¨Î=∞ã¨∞ûÅ∞ ÖËx"å_»x, "å\˜H˜ Jf`«∞_»x J~°÷O. x*ÏxH˜ PÜ«∞#
ã¨Q∞Æ }∞_Õ. ã¨~fi° [˝`fi« O (omniscience), ã¨~fi° "åºÑ≤`fi« O (omnipresence) ã¨`ü z`ü P#O^ŒO
– W=hfl PÜ«∞# QÆ∞}ÏÖË. HÍx ã¨÷Å, HÍÅ, HÍ~°ºHÍ~°}`åfiʼnõΩ PÜ«∞# Pf`«∞_»∞.
P#O^Œ ã¨fi~°∂ѨÙ_»∞
„|ǨχO JO>Ë ã¨`«ºO, t=O, ã¨∞O^Œ~°O. Jxfl\˜H˜ q∞Oz P#O^Œ"Õ∞ PÜ«∞#
ã¨fi~°∂ѨO. P P#O^ŒO Z@∞=O\˜k ? =∞^èŒ∞~åu =∞^èŒ∞~°"≥∞ÿ#k. Jk J`«ºO`«
P™êfi^ŒhÜ«∞O, J`«ºO`« ã¨∞O^Œ~°O, J`«ºO`« PHõ~°¬}©Ü«∞O. D ÅHõΔ}ÏÅhfl Z=xÖ’
=Ù<åfl~Ú? NHõ$+¨μx‚ Ö’. JO^Œ∞KÕ`« „|ǨχO JO>Ë NHõ$+¨μ_‚ ∞» . J`«xÖ’ „|ǨχO ã¨OѨÓ~°O‚ QÍ
J=`«iOz =Ù<åfl_»∞. NHõ$+¨μ‚_Õ Ñ¨~°=∞„|ǨχO.
 398 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Hõ$+¨μ‚x ~°∂ѨO x*ÏxH˜ J#O`«"≥∞ÿ<å, Éèí‰õΩÎÅ „¿Ñ=∞‰õΩ Xky Jk Ѩiq∞`« =∂#=
~°∂ѨOÖ’ ™êHΔÍ`«¯iã¨∞ÎOk. Hõ$+¨μ‚_»∞ ã¨~°fi"åºã≤, x`«º Ü«∞ø=#∞_»∞, Jq∞`« ã¨∞O^Œ~°∞_»∞.
J`«_»∞ `«# x[^è•=∞"≥∞ÿ# QÀÖ’HõOÖ’ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å`À x`«º ~åã¨bÖÏÖ’Å∞_≥·, "Õ}∞QÍ#O`À
g#∞Å qO^Œ∞KÕã¨∂Î, qǨÏiã¨∞ÎO\Ï_»∞. P ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞ Z=~°∞? PÜ«∞#‰õΩ QÆÅ J#O`«HÀ\˜
â◊‰õΩÎÖË. "å\˜x ã¨YÅ∞QÍ KÕã¨∞‰õΩx „H©_çã¨∞ÎO\Ï_»∞. P â◊‰õΩÎÅxfl\˜x q_çz Hõ$+¨μ‚_»∞ ÖË_»∞.
Hõ$+¨μ‚x q_çz P â◊‰õΩÎÅ∞ ÖË=Ù. Hõ#∞Hõ Hõ$+¨μ‚xH˜, "å\˜H˜ JÉèË^ŒO L#flk. P =∂„`å#
Hõ$+¨μ‚x P`å‡~å=∞`åfixH˜ ÉèíOQÆO ÖË^Œ∞. HÍx, `«# bÅ HÀã¨O, P#O^•#∞Éèí=O HÀã¨O P
â◊‰õΩÎÅ#∞ ã¨Y∞Å∞QÍ KÕã¨∞‰õΩx Hõ$+¨μ‚_»∞ q<Àk™êÎ_»∞. JO^Œ∞KÕ`« ÉèË^ŒO ‰õÄ_® =Ù#flk.
r"å`«‡#∞ =∂Ü«∂ („ѨHõ$u) â◊H˜Î P=iOK«_»O =Å¡ J`«xH˜ ã¨fiã¨fi~°∂Ѩ 㨇 $u
áÈ`«∞Ok. JK«OK«ÅO, Jq∞`«QÍ_è»O J~Ú# ÉèíHÎ̃`À uiy ã¨fiã¨fi~°∂ѨO Åaèã¨∞ÎOk.
J~Ú^Œ∞ ~°HÍÅ ÉèHí Î̃
ÉèíHÎ̃ J<ÕHõ q^è•Å∞. Jxfl\˜Ö’H˜ J~Ú^Œ∞ „Ѩ^è•#"≥∞ÿ#q. QÍ_è»`åfixfl (intensity)
|\˜ì "å\˜ „Hõ=∞`«fiO (order) =ÙO@∞Ok. ™ê^èŒ# ^Œâ◊Ö’xk Ѩ~åÉèíH˜Î. ã≤kú ^Œâ◊Ö’xk
JѨ~åÉèíHÎ̃. D Ô~O_»= ^•xÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ^Œâ◊ âßO`« ÉèíHÎ̃. q+¨Ü«∞ q~°‰õΩÎ_≥·, ˆH=Å "≥·~åQƺO`À,
„|Ǩχ*Ï˝x J~Ú#"å_»∞ âßO`«Éèí‰õΩÎ_»∞. ã¨#Hõã¨#O^Œ#∞Å∞, ã¨#`«∞¯=∂~°∞_»∞, â◊OHõ~°∞_»∞
"≥Ú^ŒÖˇ·#"å~°∞ D HÀ=Ö’H˜ =™êÎ~°∞.
Ô~O_»=k ^•ã¨º ÉèíH˜Î. ÉèíQÆ=O`«∞_çx Ü«∞[=∂xQÍ#∞, `«##∞ ^•ã¨∞_»∞QÍ#∞
ÉèÏqOK«∞‰õΩx P q^èŒ"≥∞ÿ# ÉèíH˜Î`À Láêã≤OKÕ"å_»∞ ^•ã¨º Éèí‰õΩÎ_»∞. „^èŒ∞=Ù_»∞, „ѨǨ¡^Œ∞_»∞,
JO|s+¨μ_»∞, ǨÏ#∞=∞O`«∞_»∞, ÅHõ;} Éèí~°`« â◊„`«∞Ѷ¨ÚflÅ∞ J@∞=O\˜ "å~°∞.
=¸_»=k ã¨YºÉèíH˜Î. ÉèíQÆ=O`«∞_çx `«#‰õΩ ã¨Y∞_»∞QÍ, ã¨=∂#∞_»∞QÍ ÉèÏqOz
Láêã≤OKÕ"å_»∞ D HÀ=‰õΩ K≥Ok#"å_»∞. ‰õΩKÕÅ∞_»∞, L^Œ=ú Ù_»∞, J~°∞#˚ ∞_»∞ D „âı}Ö˜ ’x"å~°∞.
<åÅæ=k "å`«ûźÉèíHÎ̃. ÉèíQÆ=O`«∞_çx `«=∞ ‰õΩ=∂~°∞_»∞QÍ ÉèÏqOz ¿ãqOKÕ"å~°∞.
Ü«∞â’^•#O^Œ∞Å∞ J@∞=O\˜"å~°∞. ‰õΩ=∂~°∞xÃÑ· `«e¡^ŒO„_»∞Å∞ K«∂¿Ñ "å`«ûźO K«∂ѨÙ`«∂,
J`«_»∞ `«=∞"å_»∞, J`«xÃÑ· `«=∞‰õΩ JkèHÍ~°O =ÙOk, J`«_çx J=ã¨~°"≥∞ÿ`Õ QÆ^Œ=∂~ÚOz
J^Œ∞ѨÙÖ’ ÃÑ\Ïìe Jx g~°∞ ÉèÏq™êÎ~°∞. J@∞=O\˜ "å`«ûźÉèí‰õΩÎÅ#∞ P q^èŒOQÍ<Õ
ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ `«# `«e¡^ŒO„_»∞Å∞QÍ ÉèÏqOz P^Œi™êÎ_»∞.
=∞^è∞Œ ~°ÉHíè Î̃
J~Ú^Œ=k, PYik =∞^èŒ∞~°ÉèíHÎ̃. Jk ÉèíHÎ̃H˜ Ѩ~åHÍ+ª̈. ^•xfl q∞Oz#k ÖË^Œ∞. D
HÀ=‰õΩ K≥Ok# Éèí‰õΩÎ_»∞ ÖË^• Éèí‰õΩÎ~åÅ∞ ÉèíQÆ=O`«∞_çx „Ñ≤Ü«Ú_»∞QÍ, `«##∞ „Ñ≤Ü«Ú~åÅ∞QÍ
 399 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ÉèÏqOK«∞‰õΩO\Ï~°∞. ¢ã‘ÎѨÙ~°∞+¨ ã¨O|O^èŒOÖ’ „¿ÑÜ«∞ã‘, „Ñ≤Ü«ÚÅ ã¨O|O^èŒO HõO>Ë
L#fl`«"≥∞ÿOk, P#O^Œ^•Ü«∞Hõ"≥∞ÿOk ÖË^Œ∞. JO`«HõO>Ë ã¨xflÇ≤Ï`«O, QÍ_è»O J~Ú# ã¨O|O^èŒO
=∞~˘Hõ\ ˜ ÖË^∞Œ . XHõiÖ’ XHõ~∞° h=Ù, <Õ#∞ J<Õ Éè^Ë OŒ ÖˉΩõ O_® Wq∞_çáÈ=_®xH˜, Éè^Ë ÉŒ Ïè "åxfl
#tOѨ*ËÜ«∞_®xH˜, `å^•`«‡ºO, `«#‡Ü«∞`«fiO HõeyOK«_®xH˜ JO`«HõO>Ë ã¨=∞~°÷"≥∞ÿ# ÉèÏ=#
=∞~˘Hõ\ ˜ÖË^Œ∞. P ÉèÏ=#Ö’ XHõ~°∞ P#O^•xfl J#∞ÉèíqOK«_»OÖ’ HõO>Ë, XHõiH˜ P#O^ŒO
W=fi_»OÖ’ Z‰õΩ¯= ™œYºO =ÙO@∞Ok. ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ JO>Ë NHõ$+¨μ‚_Õ Hõ#∞Hõ, NHõ$+¨μ‚_çx
„Ñ≤Ü«Ú_»∞QÍ, `«##∞ „¿ÑÜ«∞ã≤QÍ ÉèÏqOz PÜ«∞##∞ ã¨~åfi`«‡<å „¿Ñq∞Oz, P „¿Ñ=∞Ö’x
=∂^èŒ∞~åºxfl J#∞Éèíqã¨∂Î J#∞ÉèíqOѨ*Ëã¨∂Î QÆ_»Ñ¨_»O =∞^èŒ∞~°Éèí‰õΩÎ_ç ÅHõΔ}O. D ÉèíHÎ̃Ö’
„¿ÑÜ«∞ã‘ „¿Ñq∞Hõ ã¨xflÇ≤Ï`« ã¨O|O^èŒ =∂^èŒ∞~°ºO ™ê\˜ÖËxk Hõ#∞Hõ nxH˜ =∞^èŒ∞~° ÉèíHÎ̃ Jx
¿Ñ~°∞ =zÛOk. |$O^•=#OÖ’x QÀÑ≤HõÅ∞ D ÉèíHÎ̃H˜ Ѩ~°"≥∂^•Ç¨Ï~°}Å∞. WOHÍ Kåi„`«Hõ
HÍÅOÖ’ PO_®àò, [Ü«∞^Õ=Ù_»∞, g∞~åÉÏ~Ú, K≥·`«#∞º_»∞, q^•ºÑ¨u, "≥Ú^ŒÖˇ·#"åix
=∞^èŒ∞~° Éèí‰õΩÎÅ∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞.
~å^è• QÍ^äŒ
HÍx, =∞^èŒ∞~°ÉèíH˜ÎH˜ ~å^èŒ#∞ q∞Oz# L^•Ç¨Ï~°} =∞iÖË^Œ∞. =∞^èŒ∞~° ÉèíH˜Îx
=∞^èŒ∞~°ÉèÏ=O Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. P =∞^èŒ∞~°ÉèÏ=OÖ’ ‰õÄ_® P"≥∞k =∞ǨÉèÏ=O Jx
¿Ñ~°∞ á⁄OkOk. D ÉèÏ=OÖ’x qt+ì̈`« Uq∞@O>Ë, ^•xÖ’ ÉèíQÆ=O`«∞x Ѩ@¡ ÉèíHÎ̃ Jxfl
P@OHÍÅ#∞, J=~À^è•Å#∞ „`Àã≤"Õã≤ =∞Ǩ"ÕQÆO`À ^Œ∂ˆH x~°…~° „Ѩ"åǨÏO ÖÏO\˜k.
™ê^è•~°} „¿ÑÜ«∞ã‘ „¿Ñq∞‰õΩÅ „Ѩ}Ü«∞O JO`«\ ˜ "ÕQÆ=u HÍ^Œ∞. Jk=~°ˆH q"åǨÏ"≥∞ÿ,
=∞~˘Hõi ÉèÏ~°ºÜ≥ÿ∞, q"åǨÏxÜ«∞=∞, x|O^èŒ#Å#∞, ™êOѶ≤∞Hõ"≥∞ÿ# Jxfl =∞~åº^ŒÅ#∞,
Hõ@∞ìÉÏ@¡#∞ ã¨OHÔ à◊√Q¡ Í ÉèÏqOz "å\˜x „`Àã≤"ãÕ ≤ PѨÖxË , FѨÖxË „¿Ñ"≥∂^ÕfiQÆO`À „Ñ≤ÜÚ« _çx
KÕ~°_»O D '=∞ǨÉèÏ=— ÅHõΔ}O. JO^Œ∞Ö’ „Ñ≤Ü«Ú~åÅ∞ Ѩ~°H©Ü«∞ J~Ú=ÙO_®e. ~å^èŒ
J@∞=O\˜k. P"≥∞ Jk=~°̂H XHõx ÉèÏ~°º. P"≥∞ Hõ$+¨μ‚xH˜ =~°ã¨ ‰õÄ_® HÍ^Œ∞. ™êHΔÍ`«∞Î
"Õ∞#`«Î. J~Ú<å x~°¡[˝QÍ, P"≥∞ Hõ$+¨μ‚x „¿Ñq∞Oz Jaèã¨iOzOk. P"≥∞ „¿Ñ=∞Ö’ HÍ=∞"åã¨#
ÖË^Œ∞. ™ê^è•~°}, Ö∫H˜Hõ „¿Ñ=∞Ö’ ã‘fiÜ«∂#O^Œ ÖÏÉèíÉèÏ="Õ∞ LO@∞Ok. HÍx ~å^èŒ „¿Ñ=∞
JÖ∫H˜HõO, JÉè∫uHõO. ~°[xQÍ~°∞ J#fl@∞ì 'Z=~°∞ q<åflÔ~=~°∞ Hõ<åfl~°∞? ~åkèHÍ
„Ѩ}Ü«∞=Ú‡#‰õΩ ™ê\˜? =∂^èŒ=Ùx „¿Ñ=∞O|∞#‰õΩ ™ê\˜?—
~å^èŒ ÉèíQÆ=O`«∞x ѨÓ~°‚â◊H˜Î. Hõ$+¨μ‚_»∞ ѨÓ~°‚â◊H˜Î=∞O`«∞_»∞. "åi~°∞=Ùi =∞^茺 ÉèË^ŒO,
JÉèË^ŒO ‰õÄ_®, ~å^èŒÖ’ Hõ$+¨‚`«`«fiO =ºHõÎ=∞=Ù`«∞Ok. Hõ$+¨μ‚xÖ’ ~å^è•`«`«fiO b#"≥∞ÿ
 400 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=ÙO@∞Ok. "åi "≥·bźOÖ’ ''"Õ~°∞QÍ ÖË=ÚHõ^•!—— J<Õ P#O^ŒO Ö’x "Õ^Œ#, "åi
aè#fl`«fiOÖ’ ''JÜ≥∂º, "Õ~°∞QÍ L<åfl"Õ∞!—— J<Õ "Õ^Œ#Ö’x P#O^ŒO q∞o`«"≥∞ÿ =ÙO\Ï~Ú.
''~°™È"≥· ã¨ó ~°ã¨Q∑ ¿ÇϺ"åÜ«∞O
JÉÏúº#OnÉèí=u–––—— Jx
`≥·uÎsÜ≥∂Ѩx+¨`«∞Î (11–7) K≥|∞`«∞#flk. ~°ã¨O JO>Ë P#O^ŒO. ~°™È"≥· ã¨ó
JO>Ë P#O^Œ"Õ∞ „|ǨχO, ÉèíQÆ=O`«∞_»∞, ÖË^• NHõ$+¨μ‚_»∞. ~å^è•Hõ$+¨μ‚Å JÖ∫H˜Hõ
ã¨OÜ≥∂QÆOÖ’ J@∞=O\˜ Jf`å#∞Éèí=O LOk. ~å^èŒ ~°ã¨O, Hõ$+¨μ‚_»∞ ~°ã≤‰õΩ_»∞. P"≥∞
~°ã≤‰õΩ~åÅ∞, Hõ$+¨μ‚_»∞ ~°ã¨O.
~å^èŒ – Hõ$+¨μ‚_»∞
D q^èŒ"≥∞ÿ# JÖ∫H˜Hõ ÉèË^•ÉèË^Œ ÉèÏ"åxfl K≥·`«#∞º_»∞ J#∞ÉèíqOKå_»∞. „Ѩ=zOKå_»∞.
J`«x QÆ∞~°∞=Ù â◊OHõ~å^≥· fiu J~Ú# ˆHâ◊=ÉèÏ~°u LѨ^ÕtOz# '`«`«fi=∞ã≤— =∞Ǩ"åHͺ~°÷O
J^Õ. `«`ü `«fiO Jã≤ – J^Õ h=Ù. Jk – h=Ù – D Ô~O\˜H˜ ÉèË^ŒO, JÉèË^ŒO Ô~O_»∂
=Ù<åfl~Ú. z=iH˜ ^≥· fi`«O, J^≥· fi`«O XHõ¯>Ë##fl ã¨`«ºO Hõ$+¨‚ K≥·`«#º `«`«fiOÖ’ ~°∞A==Ù`«∞#fl
^Œ#fl=∂@. K≥·`«#∞º_»∞ `«~°∞K«∞QÍ ã¨=∂kèã≤÷uÖ’H˜ *ÏiáÈÜÕ∞"å_»∞. P ã≤÷uÖ’ J`«_»∞
`å#∞ ~å^èŒ, `å<Õ Hõ$+¨μ‚_»∞ JÜÕ∞º"å_»∞. Jk â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞ „Ѩ=zOz# ''r"À„|ÃǷχ=
<å Ѩ~°ó—— J#fl ã≤÷u. JHõ¯_» r=Ù_»∞ ÖË_»∞, ^Õ=Ù_»∞ ÖË_»∞. L#flk XHõ>Ë, Jk J^≥· fi`«ã≤÷u.
HÍQÍ K≥·`«#∞º_»∞ *Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’H˜ uiy=zÛ#ѨC_»∞ NHõ$+¨‚q~°Ç¨Ï "Õ^Œ#Ö’ "Õ™êi
áÈ`«∞#fl q~°Ç¨ÏŸ`«¯Oiî`«ÖÏ, ÖË^• NHõ$+¨‚ ã¨OÜ≥∂QÆ™œMϺxfl 㨇 $uH˜ `≥K«∞Û‰õΩO@∞#fl
™êfinè# ѨuHõÖÏ ÉèíQÆ=`«ûOH©~°Î#Ö’, ÉèíQÆ=`Õ¯m #~°Î#OÖ’ `«#‡Ü«Ú_≥·, K«∂Ѩ~°∞ʼnõΩ
k„Q̓ùOuÖ’ =ÚOK≥`ÕÎ"å_»∞. JѨC_»∞ r=Ù_»∞ "Õ~°∞, ^Õ=Ù_»∞ "Õ~°∞. Jk ^≥· fi`«ã≤÷u. P
q^èŒ"≥∞ÿ# ~å^è•Hõ$+¨‚ `«`åfixH˜ K≥·`«#∞º_»∞ „ѨfHõ.
J@∞=O\˜ =∞^èŒ∞~°ÉèíH˜Î ÉèÏ=##∞ =∞^茺 Ü«ÚQÍÅ<å\˜ "≥·+¨‚= Hõ=ÙÅ∞ ÉÏQÍ
Ѩ@∞ì‰õΩ<åfl~°∞. P^èŒ∞xHõ HÍÅOÖ’ ^Õ=ÙÅѨe¡ Hõ$+¨‚âߢã≤ÎQÍ~°∞ D ÉèÏ"åxfl `«=∞ ''Hõ$ëê‚+ì̈q∞——
ˆQÜ«∞<å\˜HõÖ’x D w`«OÖ’ ZO`« ~°=∞}©Ü«∞OQÍ =ºHõÎOKÕâß~À K«∂_»O_ç: `«Å∞Ѩ٠`«Å∞ѨÙ
J<Õ Ñ≤Å∞Ѩ٠qx ~å^èŒ #=Ùfi‰õΩO@∞Ok :
"ÕÜ«∞É’=x Ñ≤Å∞ѨÙ
fÜ«∞=∞O@∂ Ñ≤Å∞ѨÙ
~å^èŒÔHO^Œ∞‰õΩ #=ÙfiQ˘Å∞ѨÙ
401 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
hÖ’# <åÖ’#
x^Œ∞~°áÈÜÕ∞ =ÅѨÙ
"Õ∞Å∞‰õΩO>Ë ÖË^Œ∞ `«Å∞ѨÙ
qâ◊fi=∞O`å „áê}
qÉèí∞x =∞Ok~°"≥∞ÿ#
gkä "åH˜e Uk K≥Öˇ¡ÖÏ
qâ◊fiqÉèí∞_Õ ~å^èŒ
"≥O@#O\© ~åQÆ
`«Å∞¿Ñk Ñ≤Å∞¿Ñk K≥Öˇ¡ÖÏ

V
 402 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
48. "≥·+¨‚= ÉèíHõÎHõ=ÙÅ∞
Ç≤ÏO^Œ∂=∞`« =∞Ǩ=$HΔÍxH˜ QÆÅ Ô~O_»∞ „Ѩ^è•# âßYÅÖ’ XHõ>ÿ̌# "≥·+¨‚=O XHõ
„Ѩ|Å"≥∞ÿ# ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ =º=ã¨÷QÍ P¿ã`«∞ j`åK«ÅO "åºÑ≤Oz ã≤÷~°Ñ¨_»_®xH˜ "≥·+¨‚= =∞`«
™ê÷Ѩ‰õΩÖˇ·# PKå~°∞º ÖˇO`«HÍ~°‰õΩÖ’, "≥·+¨‚= ÉèíHõÎHõ=ÙÅ∞ JO`Õ HÍ~°‰õΩÅ∞. "å~°∞ "Õ^•O`«∞Å∞
HÍ~°∞, ^•~°≈x‰õΩÅ∞ HÍ~°∞. H˘`«Î ã≤^•úO`åÖËg "å~°∞ ~°∂á⁄OkOK«ÖË^Œ∞. "å~°∞ ˆH=ÅO
Éèí‰õΩÎÅ∞, Hõ=ÙÅ∞. `«=∞ ÉèíHÎ̃x `«=∞ Hõq`«fiOÖ’ =ºHõÎO KÕã≤#"å~°∞. ѨO_ç`«∞Å#∞, áê=∞~°∞Å#∞,
=ÚYºOQÍ áê=∞~°∞Å#∞ ~°OlOѨ*Ë¿ã Hõq`åfixfl ѨO_ç`«ÉèÏ+¨Ö’ HÍHõ, „Ѩ[Å ÉèÏ+¨Ö’
„"åâß~°∞. "åi Éèí[#w`åÅ∞, H©~°Î#Å∞, `«`åfiÅ∞ T~°∂~å, "å_»"å_»ÖÏ, WO\˜O\Ï
=∂~°∞„"≥∂QÍ~Ú. „Ѩ[Å <À@ Wxfl =O^ŒÅ Uà◊√¡QÍ ã¨r=OQÍ xeKå~Ú. <Õ\ ˜H© Jq
=∞# „Ѩ*Ïr=#OÖ’ XHõ ÉèÏQÆOQÍ H˘#™êQÆ∞`«∞<åfl~Ú.
PàÏfi~°∞Å∞
"≥·+¨‚=O Ju „áêp#HÍÅO #∞Oz XHõ =∞`«OQÍ =Ù#flѨÊ\˜H˜ XHõ =º=ã¨÷QÍ, XHõ
Ѩ^ŒúuÖ’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ =iúŤ_»O Z‰õΩ¯=QÍ `«q∞à◊ „áêO`«OÖ’<Õ [iyOk. ^•x „áê~°OÉèí‰õΩÅ∞,
„ѨKå~°‰õΩÅ∞ WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ ¿Ñ~˘¯#fl PàÏfi~°∞Å∞. g~°∞ Ѩ<≥flO_»∞QÆ∞~°∞. "≥·kHõ=∞`«O =Öˇ
H͉õΩO_® "≥·+¨‚==∞`«O Kå`«∞~°fi~傺xfl QÆ∞iÎOK«ÖË^Œ∞. ‰õΩÅ =º=ã¨÷#∞ Jk „`Àã≤ ѨÙzÛOk.
ÉèíQÆ=^Œ#∞„QÆǨxH˜ áê„`«∞Å∞ HÍ=_®xH˜ ‰õΩÅ, eOQÆ, `«k`«~° ÉèË^•ÖËg ÖË=x "≥·+¨‚=
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O Kå\˜ K≥Ñ≤ÊOk. Ѩxfl^Œú ~åàÏfi~°∞ÅÖ’ „ÉÏǨχ}∞Å∞, „ÉÏǨχ}Ë`«~°∞Å∞, XHõ
¢ã‘Î ‰õÄ_® L<åfl~°∞. gi ¿Ñ~°∞¡ =~°∞ã¨QÍ á⁄Üü∞ÔQ· PàÏfi~ü, Éèí∂`«`åÎ~ü PàÏfi~ü, ¿ÑÜü∞
PàÏfi~ü, u~°∞=∞eâ‹· PàÏfi~ü, #=∂‡àÏfi~ü (â◊~î°QÀѨ PàÏfi~ü), =∞^èŒ∞~°Hõq PàÏfi~ü,
‰õΩÅâıY~åàÏfi~ü, ÃÑiÜ«∂àÏfi~ü (q+¨μz‚ `«∞_Î ∞» ), PO_®àò (QÀ^•^Õq, K«∂_ç H˘_»∞`«<Î åzÛÜ«∂~ü,
P=ÚHõÎ=∂ź^Œ,) `˘O_»~°_çá⁄Ê_ç PàÏfi~ü (ÉèíHÍÎO„Ѷ≤∞ˆ~}∞=Ù, q„Ѩ<å~åÜ«∞}∞_»∞), u~°∞áêÊ"£
PàÏfi~ü, u~°∞=∞OÔQ· PàÏfi~ü.
g~°∞ „"åã≤# `«q∞à◊ ÉèíHÎ̃ Hõq`«Å#∞ k=º „Ѩ|O^è•Å∞ JO\Ï~°∞. g~°∞ ã¨∞=∂~°∞QÍ
5= ÖËHõ 6= â◊`åaÌ #∞Oz 9= â◊`åaÌ =~°‰õΩ =iúe¡#"å~°∞. gi Hõq`«Å∞ „Ѩ*Ï™ê=∂<åºxfl
"≥·+¨‚=O "≥·Ñ¨Ù ZO`«QÍ<À PHõi¬OKå~Ú. qëê‚fiÅÜ«∂ÅÖ’ gi q„QÆǨÅ#∞ „Ѩu+≤ìOK«_»O
‰õÄ_® Ѩiáê\˜.
JO^ŒiÖ’H˜ #=∂‡àÏfi~ü „Ѩã≤^Œ∞Ì_»∞. PÜ«∞# <åÅ∞QÆ∞ HÍ"åºÅ∞ „"åâß_»∞. P Hõq`«Ö’
„|Ǩχ ™êHΔÍ`å¯~°O HÀã¨O r=Ùx"Õ^Œ# „Ѩã¨∞Êù@=∞=Ù`«∞Ok. PÜ«∞#k =∞^èŒ∞~°ÉèíH˜Î
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O.
 403 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
PO_®àò
PO_®àò J#|_Õ Éèí‰õΩÎ~åÅ∞ Nqe¡Ñ¨Ù`«∂Î~°∞Ö’ x=ã≤Oz# ÃÑiÜ«∂àÏfi~°∞ ÃÑOѨÙ_»∞
‰õΩ=∂Ô~Î. P"≥∞ N~°OQÆOÖ’x N~°OQÆ<å^äŒ∞_çx =ÅzOk. `«O„_ç „Ñ¨uk#O QÆ∞zÛ ^Õ=ÙxH˜
JiÊOKÕ Ñ¨ÓÅ=∂Å#∞ `«O„_çH˜ `≥eÜ«∞‰õΩO_® `å#∞ =ÚO^Œ∞QÍ ^èŒiOKÕk. XHõ<å_»∞
ѨÓÅ=∂ÅÖ’ "≥O„@∞Hõ Hõ#|_çOk. `«O„_ç QÆkÌOz J_»QÆQÍ `å#∞ ^•xfl ^èŒiOKå#x
XѨC‰õΩ#flk. `«O„_ç D ^≥·"åѨKå~åxH˜ d#∞fl_»Ü«∂º_»∞. HÍx P<å\˜ ~å„u J`«xH˜
~°OQÆ<å^äŒ∞_»∞ HõÅÖ’ Hõ#|_ç P"≥∞ `«# Éèí‰õΩÎ~åÅx, `å#∞ P"≥∞#∞ =ÅKå#x, WHõÃÑ·
‰õÄ_® P"≥∞ ^èŒiOz# `«~åfi`«<Õ Ñ¨ÓÅ=∂Å#∞ `«#‰õΩ JiÊOK«=∞x K≥|∞`å_»∞. P"≥∞‰õΩ
~°OQÆ<å^äŒ∞xÃÑ· „¿Ñ=∞ q∞‰õΩ¯@ =∞=Ù`«∞Ok. PÜ«∞# „¿Ñ=∞#∞ á⁄O^Œ_®xH˜ ѨÓ~°fiO Hõ$+¨μ‚x
HÀã¨O QÀÑ≤HõÅ∞ PK«iOz# =∂~°æo „=`åxfl `å#∞ ‰õÄ_® PK«iã¨∞ÎOk. =∂~°æt~° =∂ã¨OÖ’
„Ѩuk#O ~ÀAH˘Hõ\ ˜ K˘Ñ¨C# `«# ÉèíHÎ̃x =ºHõÎO KÕ¿ã áêâ◊√~åÅ#|_Õ w`åÅ∞ ~°zOzOk.
P áêâ◊ √ ~° 㨠= Ú^•Ü« ∂ xfl u~° ∞ áêÊ"≥ · JO\Ï~° ∞ . z=iH˜ P"≥ ∞ Éè í Q Æ = O`« ∞ xÖ’
SHõº=∞=Ù`«∞Ok. `«q∞à◊ "≥·+¨‚=ÙʼnõΩ J`«ºO`« „Ñ‘uáê„`åÖˇ·# P"≥∞ áêâ◊√~åÅÖ’ XHõ\ ˜.
– Un Un, h ^ŒÜ∂« gHõ} Δ =Ú Un Un?
WOzOK«∞Hõ Ѩ~°=Ù=Ú =∂ÃÑ·, =∂ÃÑ·
z~°∞QÆ*ˇ˚Å =Öˇ qi¿ã Z~° <≥„~°x `å=∞~°Å
`≥~°QÆ∞# qHõã≤OKÕ P ÔHO*ÏÜ«∞ HõO^À~Ú Un Un?
ã¨∞O^Œ~°=Ú h QÆ^≥Ì „H˜O^Œ |$O^Œ=ÚÖˇ·#
K«O^Œ=Ú#, xÅ∞K«∞ =∂ _≥O^Œ=ÚÅ∞ K«Å¡|_»....Un...Un?
XHõ¯ Hõ#∞H˘# „áêÃÑ KåÅ∞#∞, KåÅ∞#∞ áêѨ=ÚŠѨi=∂~°Ê#∞
XHõ¯ Hõ#∞H˘# „áêÃÑ KåÅ∞#∞, KåÅ∞#∞ `åѨ=ÚÅ K«ÖÏ¡~Ê° #∞...Un...Un?
(Hõ$+¨‚âߢã≤Î J#∞"å^ŒO)
`«q∞à◊ „áêO`«O #∞Oz =∞Ǩ~åR‰õΩ "≥·+¨‚=O „áêH˜Ok. `«q∞à◊ „áêO`« "≥·+¨‚"åxH˜
N~°OQÆO ˆHO„^ŒO HÍQÍ, =∞Ǩ~åR "≥·+¨‚"åxH˜ ѨO_»iѨÙ~°O ˆHO„^ŒO. JHõ¯_ç q+¨μ‚=¸iÎ
N~°OQÆ<å^äŒ∞_»∞ J~Ú#@∞ì, WHõ¯_» q~î°Å∞_»∞, q~îÀÉÏ, áêO_»∞~°OQÆ_»∞. D q~î°Å (Wk
q+¨μ‚ J<Õ Ñ¨^•xH˜ „ÉèíOâ◊ ~°∂ѨO) ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xH˜ ѨÙO_»s‰õΩ_»∞ J<Õ Éèí‰õΩÎ_»∞ „áê~°OÉèí‰õΩ_»∞
JO\Ï~°∞. WHõ¯_ç ^Õ=Ù_»∞ ~°∞H˜‡}© ã¨"Õ∞`«∞_»∞.
<å=∞^Õ=Ù_»∞
áêO_»∞~°OQÆ Éè‰í Ωõ ÅÎ Ö’ J„QÆQ}
Æ ∞º_»∞ <å=∞^Õ=Ù_»∞. W`«_∞» ^Œs˚ ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok#"å_»∞.
HÍÅO 1270 „áêO`«O. ‰õΩÅ =$uÎ W+¨ìO ÖËHõ ÉèíQÆ=f¯~°Î#OÖ’ =Úxy `ÕÖË"å_»∞.
 404 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
q„QÆǨ~å^èŒ#‰õΩ f„= =ºuˆ~H˜. '~åu q„QÆǨxfl ѨÓl¿ãÎ U=∞=Ù`«∞Ok? ^Õ=Ù_»∞ ÖËx
KÀ@∞ ÖË^Œ∞. „=`åÅ∞, <À=ÚÅ∞, LѨ"å™êÅ∞, ^ŒO_»∞QÆ. f~°÷Ü«∂„`«Å∞ =º~°÷O. h
ǨÏ$^ŒÜ«∞OÖ’<Õ NǨÏix ^Œi≈Oz ¿ãqOK«∞–— J#flk W`«x „Ѩɒ^èŒO. DÜ«∞# JÉèíOQÆO
J<Õ Kè«O^Œã¨∞ûÖ’ ÉèíHÎ̃ w`åÖˇ<Àfl „"åã≤, áê_ç ÉèíHÎ̃ „ѨKå~°O KÕâß_»∞.
<å=∞^Õ=Ùx ã¨=∞HÍe‰õΩ_»∞ *Ï˝#^Õ=Ù_»∞. DÜ«∞# â◊OHõ~åKå~°∞ºx =Öˇ z#fl`«#OÖ’<Õ
"Õ^Œ "Õ^•OQÍÅ∞, qq^èŒ âߢ™êÎÅ∞ K«k"å_»∞. ÉèíQÆ=næ`«‰õΩ WѨÊ\˜H© =∞Ǩ~å„+¨μìÅ∞
Ѩ~°=∞„áê=∂}˜HõOQÍ, ѨÓ[hÜ«∞OQÍ ÉèÏqOKÕ – Q˘Ñ¨Ê "åºMϺ<åxfl 'Fx— J<Õ Kè«O^Œã¨∞ûÖ’
KåÖÏ z#fl`«#OÖ’<Õ, `«# 15= U@ „"åâß_»∞. uiy â◊OHõ~°∞x =Öˇ (?) z#fl`«#OÖ’<Õ
`«# 22= U@ „H©ã¨∞Îâ◊HõO 1297Ö’ ã¨=∂kè á⁄O^•_»∞.
`«∞HÍ~åO
=∞Ǩ~åR Éèí‰õΩÎÅO^ŒiÖ’H˜ J`«ºO`« „¿Ñ=∂ã¨Ê^Œ∞_»∞ `«∞HÍ~åO. ѨÓ<å #QÆ~åxH˜
ã¨g∞áê# QÆÅ ^ÕÇ¨ï „QÍǨÏOÖ’ 1607Ö’ [x‡Oz 1649Ö’ Ѩ~°=∞ѨkOKå_»∞. J`«_»∞
„ÉÏǨχ}Ë`«~°∞_»∞, "åºáê~°ã¨∞Î_»∞. W^ŒÌ~°∞ ÉèÏ~°ºÅ∞. "åºáê~°OÖ’ HõO>Ë ÉèíQÆ=`Õû=Ö’<Õ x`«ºO
QÆ_»Ñ¨_»O =Å¡ "åºáê~°O ^≥|ƒux ZѨC_»∂ ^•i„^ŒºOÖ’<Õ =ÙO_Õ"å_»∞. J~Ú<å xtÛO`«QÍ
=ÙO_Õ"å_»∞. ÃÑ^ŒÌÉèÏ~°º PHõe ÉÏ^èŒ`À<Õ K«xáÈ~ÚOk. Ô~O_»= ÉèÏ~°º PHõeÉÏ^èŒ `åà◊ÖËHõ
ZѨC_»∂ ™êkèOKÕk. J`«_»∞ ‰õÄ_® JÉèíOQÆK«ÛùO^Œã¨∞ûÖ’<Õ H©~°Î#Å∞ „"åâß_»∞. Jq WѨÊ\˜H©
„Ѩ[Å <À@ q#|_»∞`«∂ LO\Ï~Ú. Jk t"år ѨiáêÅ<å HÍÅO. `«∞HÍ~åO MϺu qx
XHõ™êi t"ål J`«xH˜ Z<Àfl HÍ#∞HõÅ∞ ѨOÑ≤OKå_»∞. "å\˜x (`åºQÆÜ«∞º=Öˇ) J`«_»∞
u~°ã¨¯iOKå_»∞. `«∞^Œ‰õΩ XHõ #kÖ’ =Úxy =∞Ǩ„Ѩ™ê÷#O KÕâß_»x „Ѩfu. W`«_»∞ ‰õÄ_®
<å=∞^Õ=Ùx =Öˇ, "Õ=∞# =Öˇ â◊√+¨¯ ÉÏǨºKå~åÅ#∞, P_»O|~åÅ#∞ YO_çOKå_»∞.
''Ѩq„`« #kÖ’ ™êfl#O KÕ¿ãÎ U"≥∞ÿOk? h ^ÕǨÏO â◊√„ÉèíѨ_çOk. HÍx h JO`«~°OQÆO
â◊√„ÉèíѨ_çO^•?... #∞=ÙfiÅ∞, aÜ«∞ºO xѨCÖ’ „"ÕÖÏÛ=Ù. HÍx h HÀѨO, HÀÔ~¯Å∞ JÖψQ
=ÙO_çáÈÜ«∂~Ú. áêO_»∞~°OQÆx ¿ã= =ke W=hfl ^ÕxH˜? =∞`åKå~åÅ#∞ YO_çOK«∞.
^≥·=^蕺#O, ѨÙ}ºHÍ~åºÅ∞ W"Õ =ÚYº=∞x ÉèÏqOK«∞...—— Wn `«∞HÍ~åO ÉèÏ= ÅǨÏi.
Hõc~°∞
`«∞HÍ~åO HõO>ˇ =ÚO^Œ∞"å_»∞, J^Õ q^èŒOQÍ ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xH˜ Z^Œ∞sk =∞`«
ã¨O㨯~°}‰õΩ áê@∞Ѩ_ç#"å_»∞ J~Ú# =∞~˘Hõ =∞Ǩ ÉèíHõÎHõq Hõc~°∞. J`«_»∞ 1440–1510
=∞^茺 HÍÅOÖ’ rqOKå_»∞. J`«x ã¨fiã¨÷ÅO "å~°}Ïã≤. XHõ „ÉÏǨχ} q`«O`«∞=Ù‰õΩ
[x‡OKå_»x, XHõ =Úã≤¡O W™ê¡O =∞`« ã¨O„Ѩ^•Ü«∂#∞™ê~°OQÍ ÃÑOz ÃÑ^ŒÌ"å_çx KÕâß_»x
„Ѩfu. HÍx J`«_»∞ XHõ ^Œâ◊Ö’ ~å=∂#O^Œ∞_»<Õ ÉèíHõÎÜ≥∂yH˜ t+¨μº_≥· Ç≤ÏO^Œ∂=∞`åxfl
 405 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
‰õÄ_® Jaè=∂xOKå_»∞. ~å=Ú_»∞ J`«x W+ì̈^≥·=O. J~Ú`Õ Ç≤ÏO^Œ∂, W™ê¡O =∞`åÅÖ’
J`«_»∞ ^Õhfl ѨÓiÎQÍ JOwHõiOK«ÖË^Œ∞. Ô~O_çO\˜Ö’x Q˘Ñ¨Ê^Œ<å<Õfl ã‘fiHõiOKå_»∞. P
Ô~O_»∞ =∞`åÅ#∞ ã¨=∞#fiÜ«∞O KÕÜ«∞_®xH˜ Ü«∞uflOKå_»∞. =∞`åʼnõΩ Jf`«"≥∞ÿ#
=∂#=`åfixfl, ã¨~°fi=∂#= ã¨Ç¨ÏŸ^Œ~°`åfixfl „ѨɒkèOKå_»∞. J`«x LѨ^ÕâßʼnõΩ 'Hõc~°∞
ѨO^䣗 J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk. Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O #∞Oz ѨÙ#~°˚#‡ "å^•xfl, Hõ~°‡ ã≤^•úO`åxfl
ã‘fiHõiOKå_»∞. HÍx q„QÆǨ~å^èŒ##∞, â◊√+¨¯ „=`åÅ#∞, ‰õΩÅ =º=ã¨÷#∞ u~°ã¨¯iOKå_»∞.
W™ê¡O #∞Oz ^Õ=Ù_»∞ XHõ¯_Õ J<Õ qâßfi™êxfl ã‘fiHõiOKå_»∞. Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ∞, =Úã¨Öχ#∞Å∞
Z=ˆ~=∞<åfl `«# ^Õ=Ù_»∞ „Ѩu „áê}˜Ö’#∞ =Ù<åfl_»x Hõc~°∞ JO\Ï_»∞.
(–*’w QÀ~°Mò QÀ~°Mò Hõ~°~¸
Ç≤ÏO^Œ∂ ~å=∞<å"£∞ LK«Û~å~Ú
=Úã¨Öχ<£ Hõ¿ÇÏ UH± Y∞^•~Ú
Hõc~åH˘ ™êfig∞ Ѷ¨∞\ò Ѷ¨∞\ò ~°Ç≤ÏÜ≥∂ ã¨=∂~Ú).
J`«xÃÑ· W™ê¡O‰õΩK≥Ok# ã¨∂Ѷ‘ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ „ѨÉèÏ=O KåÖÏ LOk. Ç≤ÏOnÖ’
x~°ÅOHÍ~°O, ã¨~°à◊O, â◊H˜Î=∞O`«O J~Ú# â‹·eÖ’ J`«_»∞ „"åã≤# Éèí[#w`åÅ∞
„Ѩ*ÏÉÏǨïà◊ºO Ö’H˜ ZO`« Ö’`«∞QÍ K˘K«∞Û‰õΩ áÈÜ«∂Ü≥∂ JO^ŒiH© `≥eã≤O^Õ.
`«∞Åã‘^•ã¨∞
Ç≤ÏOn ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ J„ˆQã¨~° ™ê÷#O á⁄Ok D<å\˜H© `«#‰õΩ `å<Õ ™ê\˜ Jx
„Ѩ[ʼnõΩ x`«º =O^ŒhÜ«Ú_≥·# =∞ǨHõq `«∞Åã‘^•ã¨∞. J`«_»∞ 1543Ö’ [x‡Oz 1623Ö’
Ѩ~°=∞ѨkOKå_»∞. J`«x [#‡ã¨÷ÅO ‰õÄ_® "å~°}Ïã≤. J`«_»∞ ‰õÄ_® ~å=∞Éèí‰õΩÎ_»∞. `«#
~å=ÚxH˜ x"Õ ^ Œ # QÍ ~å=∞K« i `« =∂#ãπ J<Õ =∞Ǩ  HÍ=ºO „"åâß_» ∞ . "åb‡H˜
~å=∂Ü«∞}OÖ’x =¸ÅHõ^äŒ#∞ J#∞ã¨iOz<å JѨÊ\˜ˆH „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# J^蕺`«‡ ~å=∂Ü«∞}O
#∞Oz ã¨∂ÊùiÎ á⁄O^•_»∞. L`«Î~°ÉèÏ~°`«OÖ’ Hõ$+¨‚ÉèíHÎ̃`À ã¨=∂#OQÍ, |Ǩïâß JO`« HõO>Ë
q∞#flQÍ ~å=∞ÉèíHÎ̃ ™ê„=∂[ºO qãÎ̈iOK«_®xH˜ UÔH·Hõ HÍ~°‰õΩ_»∞ `«∞Åã‘^•ãπ Jx qA˝Å∞
ÉèÏq™êÎ~°∞.
g∞~åÉÏ~Ú
„Ѩ*Ï™ê=∂#ºOÖ’ „áêK«∞~°ºOÖ’ Hõc~°∞`À#∞, `«∞Åã‘^•ã¨∞`À#∞ áÈÅÛ^Œy#
Éèí‰õΩÎ~åÅ∞ Hõ=~Ú„u g∞~åÉÏ~Ú. '"å#Ö’ `«_çÜ«∞x"å~°∞— ÖË#@∞ì, P"≥∞ ¿Ñ~°∞ q#x"å~°∞,
P"≥∞ =∞^èŒ∞~° =∞^èŒ∞~° ÉèíH˜Î w`å=∞$`«^è•~°Å#∞ „QÀÅx"å~°∞, `«xÜ«∞x"å~°∞ LO_»~°∞.
P"≥∞ ~å[Ѩل`« ¢ã‘Î. ~å[Ѩل`« ã¨O™ê÷#OÖ’ ~å~îÀ~ü =OjÜ«Ú_≥·# ~°`«<£ã≤OQ∑ P"≥∞ `«O„_ç.
 406 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„H©ã¨∞Î â◊HõO 1504Ö’ "≥∞~å\Ï J<Õ KÀ@
P"≥∞ [x‡OzOk. `«e¡ Hõ$+¨‚Éèí‰õΩÎ~åÅ∞.
z#fl`«#OÖ’ `«# `«e¡ WzÛ# Hõ$+¨‚q„QÆǨÏO
P"≥∞‰õΩ rq`« ã¨~°fiã¨fi"≥∞ÿOk. Hõ$+¨μ‚_ç<Õ `«#
„Ñ≤ Ü « Ú _» ∞ QÍ, 㨠Y ∞_» ∞ QÍ Éè Ï qOKÕ k .
㨠O w`« O , #$`« º O, ~å[huâßGO
JÉèíºã≤OzOk. "Õ∞"å~°∞ Ü«Ú= ~åA`À
1516Ö’ q"åǨÏ"≥∞ÿOk. P"≥∞ x`«ºO Hõ$+¨‚
ÉèíH˜ÎÖ’, ÉèíH˜ÎQÍ#OÖ’ =Úxy `ÕÅ∞`«∂,
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ q~°∞^ŒúOQÍ ã¨OK«iOK«_»O`À
Éèí~°Î, J`«x |O^èŒ∞=ÙÅ∞ P"≥∞#∞ KåÖÏ
ÉÏ^èŒÅ∞ ÃÑ>Ëì"å~°∞. ZѨC_»∂ ™ê^èŒ∞=ÙÅ`À
ã¨`«ûOQÆO <≥~°¿Ñk. `«#^≥·# Hõ$ëê‚ÅÜ«∞OÖ’
Hõ$+¨‚ ã¨OH©~°Î#OÖ’ „á⁄^Œ∞ÌѨÙKÕÛk. P"≥∞ áÈHõ_»Å∞ ~å[ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ #K«ÛÖË^Œ∞. P"≥∞#∞
ǨÏ`«º KÕÜ«∞_®xH˜ Hõhã¨O Ô~O_»∞ „Ѩܫ∞`åflÅ∞ [iQÍ~Ú. XHõ™êi ѨÓÅ|∞@ìÖ’ áê=Ú#∞
ÃÑ\ì̃ ѨOÑ≤OKå~°∞. P áê=Ú P"≥∞#∞ HÍ@∞ "Õã≤<å, P"≥∞ K≥‰õΩ¯ K≥^Œ~°ÖË^Œ∞. Jk P"≥∞
"≥∞_»Ö’ ѨÓÅ=∂Å J~ÚOk. =∞~˘Hõ™êi P"≥∞‰õΩ áê# áê„`«Ö’ q+¨O áÈã≤ WKåÛ~°∞.
P"≥∞ Hõ$+¨μ‚_ç<Õ ^蕺#O KÕã¨∂Î q+¨áê#O KÕã≤Ok HÍx K«xáÈÖË^Œ∞. JuÎO\˜ #∞Oz ѨÙ\ì̃O\˜H˜
"≥o¡áÈ~ÚOk. JHõ¯_® =ÙO_»ÖËHõ, f~°÷Ü«∂„`«Å∞ KÕã¨∂Î uiyOk. ^•fi~°HõÖ’ ã≤÷~°Ñ¨_çOk.
XHõ™êi |$O^•=#O ã¨O^Œi≈OzOk. JHõ¯_» Hõ$+¨‚K≥·`«#∞ºx „Ѩ=ÚYt+¨μº_≥·# ~°∂ѨQÀ™êfiq∞
XHõ P„â◊=∞OÖ’ =ÙO_Õ"å_»∞. J`«_çx g∞~åÉÏ~Ú K«∂_»QÀiOk. HÍx J`«x P„â◊=∞OÖ’
¢ã‘ÎʼnõΩ „Ѩ"Õâ◊O ÖË^Œ∞. ^•x`À P"≥∞ ''Ö’HõOÖ’ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ XHõ¯_Õ, J`«_Õ NHõ$+¨μ‚_»∞.
q∞ye# "å~°O`å J`«x „Ñ≤Ü«Ú~åà◊¡~Ú# QÀÑ≤HõÖË Hõ^•?—— Jx QÀ™êfiq∞H˜ ã¨O^Õâ◊O
ѨOÑ≤OzO^Œ@. ^•x`À J`«_»∞ ã≤QÆ∞æѨ_ç P"≥∞#∞ P„â◊=∞OÖ’xH˜ ~åxKåÛ_»∞.
P"≥∞ JÖÏ ^Õâ◊=∞O`å u~°∞QÆ∞`«∞O_»QÍ JѨÊ\˜ "Õ∞"å~°∞ ~å}Ï `«~°Ñ¨Ù# H˘O^Œ~°∞
„ÉÏǨχ}∞Å∞ =zÛ HõÅ∞ã¨∞‰õΩx q∞=∞‡efl ~å}Ï L^ŒÜ«∞ã≤OQ∑ fã¨∞‰õΩ~°=∞‡<åfl~°x K≥áêÊ~°∞.
JÖψQ =™êÎ#x P"≥∞ P ~å„u Hõ$ëê‚ÅÜ«∞OÖ’ „Ѩ"ÕtOz `«Å∞ѨÙÅ∞ "Õã¨∞‰õΩx x„kOzOk.
=∞~åfl_»∞ á⁄^Œ∞Ì# `«Å∞ѨÙÅ∞ fã≤ K«∂_»QÍ P"≥∞ =∂Ü«∞"≥∞ÿOk. Hõ$+¨μ‚xÖ’ SHõº"≥∞ÿO^Œx
JO`å ÉèÏqOKå~°∞.
 407 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
g∞~åÉÏ~Ú H©~°Î#ÅÖ’ =∞^èŒ∞~° ÉèíHÎ̃ L\ì̃Ѩ_»∞`«∂ LO@∞Ok. Ç≤ÏOn ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’
"å\˜H˜ „Ѩ=ÚY™ê÷#O LOk. WѨÊ\˜H© Jq qãÎ̈ $`« „ѨKå~°OÖ’ =Ù<åfl~Ú.
bÖÏâ◊√‰õΩ_»∞
L`«Î~° ÉèÏ~°`«OÖ’#∞, P `«~åfi`« ^Õâ◊=∞O`«\Ï "≥·+¨‚= =∞`åxH˜ ZO`À ^ÀǨÏ^ŒO
KÕã≤# =∞~˘Hõ ÉèíHõÎHõq bÖÏâ◊√‰õΩ_»∞. J`«x Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ aÅfi=∞OQÆà◊√_»∞. J`«_»∞ `˘e
~ÀAÅÖ’ zO`å=∞}˜ J<Õ "Õâ◊º#∞ =Åz P"≥∞`À =ÙO_Õ"å_»∞. z=iH˜ "≥·~åQƺO`À
ã¨#ºã≤Oz bÖÏâ◊√Hõ <å=∞O`À Éè‰í Ωõ _Î Ü
» ∂« º_»∞. J`«_∞» „"åã≤# Hõ$+¨H‚ ~õ å‚=∞$`«O ã¨O㨯 $`«OÖ’x
Q˘Ñ¨Ê ÉèíH˜Î HÍ"åºÅÖ’ XHõ\ ˜. JO^Œ∞Ö’x â◊|Ì ™œO^Œ~°ºO, ÉèÏ=ÖÏe`«ºO ™ê\˜ ÖËxq.
Ju =∞^èŒ∞~°"≥∞ÿ# Hõ$+¨‚Hõ~å‚=∞$`« â’¡HÍÅÖ’ XHõ\ ˜ :
– =∞O^ŒO =∞O^ŒO =∞^èŒ∞~° x#^≥· ˆ~fi}∞=∂ ѨÓ~°Ü«∞O`«O
|$O^ŒO |$O^•=# Éèí∞q QÆ"åO Kå~°Ü«∞O`«O K«~°O`«O
Kè«O^À ÉèψQ â◊`«=∞Y =∞Y^èŒfiOã≤"åO ^•#"å<åO
ǨÏO`å~°O `«O Hõ^äŒÜ«∞ ~°ã¨<Õ QÀѨ Hõ<åº Éèí∞[OQÆO –
(F lǨfi! =∞^èŒ∞~° â◊ÉÏÌÅ`À "Õ}∞=Ù T^Œ∞`«∞#fl "å_»∞, |$O^•=#OÖ’
PÅ=∞O^ŒÅ#∞ HÍK«∞`«∞#fl"å_»∞, "Õ^Œ =∞O„`åÅÖ’ ã¨OK«iã¨∞Î#fl"å_»∞, WO„^Œ∞x Ü«∂QÆO
^èŒfiOã≤Oz# ~åHõΔã¨∞Å#∞ ã¨OǨÏiOz#"å_»∞, QÀÑ≤HÍ ¢ã‘ÎʼnõΩ *Ï~°∞_»∞ J~Ú# NHõ$+¨μ‚x
H©iÎOK«∞!)
Wk ''¿ÇÏ QÀáêÅHõ ¿ÇÏ Hõ$áê[Åx^èÕ ¿ÇÏ ã≤O^èŒ∞ Hõ<åºÑ¨`Õ....—— J<Õ â’¡HõO.
''Hõã¨∂Îs uÅHõO ÅÖÏ@ Ѷ¨ÅˆH =HõΔã¨÷ÖË H“ã¨∞ÎÉèíO...—— J<Õ â’¡HõO <À\˜H˜ ~åx `≥Å∞QÆ∞
~°ã¨A˝Å∞ ™ê^è•~°}OQÍ =ÙO_»~°∞. JÖψQ–
JOQÆ<å=∞OQÆ<å =∞O`«ˆ~ =∂^èŒ"À
=∂^èŒ=O =∂^èŒ=O Kå#Έ~}ÏOQÆ<å
W`«÷=∂ HõeÊ`Õ =∞O_»ÖË =∞^茺QÆó
ã¨O[Q“ "Õ}∞<å ^Õ=H©#O^Œ#ó–
Jx „áê~°OÉè=í ∞ÜÕ∞º ~å㨄H©_®+¨Hì õ â’¡HÍÅ∞ JK«ÛQÍ ~åã¨#~°#Î O KÕã∞¨ #Î fl>Ëì #_»∞™êÎ~Ú.
ã¨O㨯 $`« ÉèíH˜Î™êÇ≤Ï`«º =∞}˜Ç¨~°OÖ’ NHõ$+¨‚Hõ~å‚=∞$`«O XHõ J#~°…~°`«flO.
[Ü«∞^Õ=Hõq
WѨC_çHõ K«∂_»=Åã≤Ok J@∞ `«∂~°∞Ê# L`«¯à◊, =OQÆ^ÕâßÅÖ’ ÉèíH˜Î=∂~åæxH˜
„áÈk KÕã≤# =∞ǨHõq [Ü«∞^Õ=Ù_çx. ã¨O㨯 $`« ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ HÍo^•ã¨∞ "Õ∞Ѷ¨∞ ã¨O^Õâ◊O
 408 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ZÖÏ XHõ H˘`«ÎѨÙO`«#∞ Ѩ~°zO^À, [Ü«∞^Õ=Ù_ç w`« QÀqO^ŒO JÖÏ q#∂`«fl ѨO^ä•#∞
U~°Ê~°zOk. ã¨O㨯 $`« ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ â’¡Hõ Hõq`«fiO Z‰õΩ¯=, ˆQÜ«∞ Hõq`«fiO `«‰õΩ¯=. HÍQÍ
[Ü«∞^Õ=Ùx w`«QÀqO^ŒO J+ì̈Ѩ^Œ∞Å∞ J#|_Õ w`åÅ`À ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ ã¨∞„Ѩã≤^Œú"≥∞ÿOk.
ÅHõ;}¿ã#∞_»∞ J<Õ =OQÆ^âÕ Ñ◊ Ù¨ ~åA P™ê÷#OÖ’ [Ü«∞^Õ=Ù_»∞ Hõq. J`«x [#‡™ê÷#O
c~üÉèí∂"£∞ lÖÏ¡Ö’x ˆHO^Œ∞aÅfiO. ÉèÏ~°º Ѩ^•‡=u. P"≥∞ #~°ÎH˜, [Ü«∞^Õ=Ù_»∞ J+ì̈Ѩ^Œ∞Å∞
QÍ#O KÕã¨∞ÎO_»QÍ P"≥∞ #$`«ºO KÕ¿ãk. `«##∞ `å#∞ ''Ѩ^•‡=f K«~°} Kå~°} K«„Hõ=iΗ—QÍ
[Ü«∞^Õ=Ù_»∞ Jaè=i‚OK«∞‰õΩ<åfl_»∞. `«# Hõq`å ã¨~°ã¨fiux ''=∞^èŒ∞~° HÀ=∞Å HÍ#ΠѨ^•=m——
Jx K≥ѨC‰õΩ<åfl_»∞. x[OQÍ<Õ JO`« =∞^èŒ∞~°O, HÀ=∞ÅO, HÍO`«O J~Ú# Ѩ^•Å`À
ã¨O㨯 $`«OÖ’ „"åã≤# =∞~˘Hõ ˆQÜ«∞ HÍ=ºO ÖË^Œ∞.
[Ü«∞^Õ=Ù_»∞ =∞^èŒ∞~° ÉèÏ= „¿Ñi`«∞_≥· ~å^è•Hõ$+¨μ‚Å „Ѩ}Ü«∂xfl =i‚OKå_»∞. "åi
q~°Ç¨Ï`åáêxfl, "åi ã¨OÜ≥∂QÆ =∂^èŒ∞~åºxfl `«#‡Ü«Ú_≥· H©iÎOKå_»∞. Jã¨Å∞ „áê~°OÉèíâ’¡Hõ"Õ∞
J^Œ∞ƒù`«"≥∞ÿ# ™œO^Œ~°ºO`À PHõ@∞ì‰õΩO@∞Ok.
– "Õ∞ÃѶ∞ÿ ˆ~‡^Œ∞~° =∞O^Œ~°O =#Éèí∞= âß≈º=∂ã¨Î=∂Å „^Œ∞"≥∞ÿó
#HõÎO cè~°∞ ~°Ü«∞O `«fi"Õ∞= `«k=∞O ~°^èÕ QÆ$ǨÏO „áêѨܫ∞
W`«÷O #O^Œ x^Õâ◊`«â◊ÛeÜ≥∂ó „Ѩ`«º^èŒfi‰õΩO[ „^Œ∞=∞O
~å^è•=∂^èŒ=Ü≥∂ ~°̊Ü«∞Ou ‰õÄÖË ~°Ç¨Ïó ˆHÅÜ«∞ó
(PHÍâ◊O "Õ∞Ѷ¨∂=$`«"≥∞ÿ =ÙOk. J_»q JO`å `«=∂Å `«~°∞=ÙÅ`À r|∞~°∞
=∞O@∞#flk. ~å„u "Õà◊. g_»∞ ÉÏÅ∞_»∞, ÉèíÜ«∞Ѩ_»`å_»∞. "å_»∞ XO@iQÍ WO\˜H˜ "≥à◊§ÖË_»∞
Hõ#∞Hõ, h=Ù "å_çx WO\˜H˜ fã¨∞‰õΩ"≥à◊√§ J<Õ #O^Œ∞x P^Õâ◊OÃÑ· ~å^èŒ Hõ$+¨μ‚_çx WO\˜H˜
fã¨∞‰õΩ"≥_»∞`«∞O_»QÍ =∂~°æ=∞^茺OÖ’ Ü«∞=Ú<å `«@OÃÑ· „Ѩu á⁄^ŒiO\˜Ö’, „Ѩu `«~°∞=Ù
Hõ_» ~å^è• =∂^èŒ=ÙÅ∞ [iÑ≤# ~°Ç¨Ï㨺 „H©_»Å‰õΩ [Ü«∞=∞QÆ∞QÍHõ!)
''Åe`« Å=OQÆÅ`å ѨijÅ# HÀ=∞Å =∞ÅÜ«∞ ã¨g∞ˆ~——
''nè~° ã¨g∞ˆ~ Ü«∞=Ú<å fˆ~ =ã¨u =<Õ =#=∂b——
W`åºk J+ì̈Ѩ^Œ∞Å∞ `≥eÜ«∞x"å~°∞, q#x"å~°∞ =ÙO_»~°∞. J~°÷O `≥eÜ«∞‰õΩO_®<Õ
Ñ¨Öˇ¡@∂à◊¡Ö’, Ѩ@ì}ÏÅÖ’ D w`åÅ∞ áê_»∞‰õΩ<Õ"å~°∞ ZO^Œ~À =Ù<åfl~°∞. X_çÑ‘û #$`«º
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞OÖ’ J+¨ìѨ^Œ∞Å^Õ „Ѩ=ÚY™ê÷#O.
w`«QÀqO^ŒO P `«~°∞"åu ÉèíHõÎ Hõ=ÙÅ g∞^Œ „Ѩã¨iOz# „ѨÉèÏ=O J"Õ∞Ü«∞"≥∞ÿ#k.
\ÏQÀ~ü `˘e ~ÀAÅÖ’ `«# ɡOQÍb w`åÅÖ’ [Ü«∞^Õ=Ùx Hõq`åâ‹e· x J#∞HõiOKå_»x
 409 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JO\Ï~°∞. J~Ú`Õ ~å^è•Hõ$+¨μ‚ŠѨÙ#ã¨Ê=∂QÆ=∞ ã¨xfl"Õâ◊OÖ’ "åi ~°uˆHox [Ü«∞^Õ=Ù_»∞
=∞s ѨzÛQÍ, q∞ug∞i# HÍ=ÚHõ`«fi=∞Ü«∞OQÍ =i‚OKå_»<Õ q=∞~°≈ ‰õÄ_® =ÙOk. U"≥∞ÿ<å
ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨O㨯 $uÃÑ·, =ÚYºOQÍ ÉèíH˜Î ™êÇ≤Ï`«ºOÃÑ· [Ü«∞^Õ= w`«QÀqO^ŒO K≥~°QÆx
=Ú„^Œ "Õã≤Ok. JÖψQ ~å[™ê÷h, HÍO„QÍ "≥Ú^ŒÖˇ·# z„`« HõàÏs`«∞ÅÃÑ· w`« QÀqO^Œ
„ѨÉèÏ=O Z#ÖËxk. JO^Œ∞Ö’x ã¨OÉè’QÆ â◊$OQÍ~°O HÍ~ÚHõ"≥∞ÿOk HÍ^Œx, P^蕺u‡Hõ"≥∞ÿO^Œx
J`«x Jaè=∂#∞Å∞ "åk™êÎ~°∞.
q^•ºÑ¨u
„áêQ̓ù~°`«OÖ’ [Ü«∞^Õ=Ùx `«~åfi`« K≥ѨCHÀ^Œy# W~°∞=Ù~°∞ Hõ=ÙÅ∞ q^•ºÑ¨u,
K«O_ô^•ã¨∞. giÖ’ q^•ºÑ¨u cǨ~üÖ’x q∞käÅ „áêO`«O "å_»∞. ^Œ~°ƒùOQÆ lÖÏ¡Ö’x
=∞^èŒ∞|x `åÅ∂HÍÖ’ aã¨Ñ≤ „QÍ=∞OÖ’ 1350Ö’ [x‡OKå_»∞. W`«_»∞ =$uÎs`åº ~å*’^Àºy,
~å[hu qâß~°^Œ∞_»∞. „Ѩ=$uÎ s`åº Hõq, =∞^èŒ∞~°ÉèÏ= Éèí‰õΩÎ_»∞. J`«_»∞ "≥∞ÿkäbÉèÏ+¨Ö’
J<ÕHõ QÆ^Œº, Ѩ^Œº „QÆO^ä•Å∞ „"åâß_»∞. ~å^è•Hõ$+¨‚ „Ѩ}Ü«∂xfl H©iÎã¨∂Î w`åÅ∞ J<ÕHõOQÍ
~°zOKå_»∞. J`«x Hõq`å „Ñ¨ÉèÏ=O =OQÆ ÉèÏ+¨ Hõ=ÙÅÃÑ· ‰õÄ_® KåÖÏ =ÙOk.
K«O_ô^•ã¨∞
=∞~˘Hõ ÉèíHõÎHõq 14–15= â◊`åÉÏÌÅ =∞^茺HÍÅOÖ’ rqOz# K«O_ô^•ã¨∞. J`«_»∞
"≥Ú^Œ\’¡ âßHõÎ=∞`«ã¨∞÷_»∞. "åã¨∞ÖÏ^Õq PÅÜ«∞OÖ’ ѨÓ*Ïi. ~åq∞ J<Õ ~°[Hõ ¢ã‘Îx
"≥∂Ç≤ÏOKå_»∞. P"≥∞Ö’ ~å^èŒ#∞ K«∂âß_»∞. `å#∞ Hõ$+¨μ‚_»∞. D q^èŒ"≥∞ÿ# ÉèíH˜ÎÉèÏ"åxfl
ã¨Ç¨Ï[Ü«∂#O JO\Ï~°∞. JO>Ë =∂#=ÙʼnõΩ ã¨Ç¨Ï["≥∞ÿ# â◊$OQÍ~° ÉèÏ=O ÉèíH˜Î`À
q∞o`«"≥∞ÿ#ѨC_»∞ P^蕺u‡Hõ=∞=Ù`«∞Ok. „¿ÑÜ«∞ã≤ `«# „Ñ≤Ü«Ú_çÖ’ Hõ$+¨μ‚_çx K«∂ã¨∞ÎOk.
„Ñ≤Ü«Ú_»∞ „¿ÑÜ«∞ã≤Ö’ ~å^èŒ#∞ K«∂™êÎ_»∞. "åi „¿Ñ=∞Ö’ Éè∫uHõ"≥∞ÿ# â◊$OQÍ~°KåÛÜ«∞ =ÙO_»^Œ∞.
JÖ∫H˜Hõ"≥∞ÿ# (¿Ñ¡\’xH±?) „¿Ñ=∞ ÉèÏ="Õ∞ =ÙO@∞Ok.
K«O_ô^•ã¨∞, ~åq∞ „Ѩ}Ü«∞O J@∞=O\˜k. ~åq∞x H©iÎã¨∂Î K«O_ô^•ã¨∞ ɡOQÍbÖ’
J<ÕHõOQÍ Q˘Ñ¨Ê w`åÅ∞ „"åâß_»∞. „ÉÏǨχ}∞_≥· =ÙO_ç XHõ ~°[Hõ ¢ã‘Îx "≥∂Ç≤ÏOKå_»<Õ
HÍ~°}Ï# „ÉÏǨχ} ã¨OѶ¨∞O K«O_ô^•ã¨∞#∞ "≥e"Õã¨∞ÎOk. J`«_»∞ xã¨ûOHÀK«OQÍ `«#
‰õΩ@∞OÉÏxfl =^ŒÅ∞‰õΩx ~åq∞`À "≥o§áÈ`å_»∞. J`«x Hõq`«fiO ɡOQÆb ™êÇ≤Ï`«ºOÃÑ·
Jq∞`«„ѨÉèÏ=O Hõ#|~°zOk. (J`«x Hõ^äŒ fã¨∞‰õΩx `≥Å∞QÆ∞Ö’ `«ÖÏ¡=~°≠Å t=â◊OHõ~°
âߢãÎ≤ ''ã¨ÇϨ [ Ü«∂#ѨOnä—— J<Õ Qˆ Ü«∞ <å\˜H,õ ~°[hHÍO`«~å=Ù ''K«O_ô^•ã¨∞—— J<Õ Qˆ Ü«∞<å\˜Hõ
„"åâß~°∞). "≥·+¨‚=ÉèíHÎ̃ Ѩ^Œú`«∞ÅÖ’ ã¨Ç¨Ï[Ü«∂#O XHõ\ ˜. ^•xfl J#∞ã¨iOz# "≥Ú^Œ\ ˜"å_»∞
K«O_ô^Œ¿ã HÍ=K«∞Û.
 410 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
WHõ ^ŒHΔ̃}ÏxH˜ =¿ãÎ =∞Ǩ"åˆQæÜ«∞HÍ~°∞_≥·# ѨÙ~°O^Œ~°^•ã¨∞ó J`«_»∞ 1480–1564
=∞^茺HÍÅOÖ’ rqOKå_»∞. Hõ~å‚@Hõ ã¨Ow`åxH˜ J`«_»∞ Ñ≤`å=∞Ǩï_»∞. ÉèíHÍκ"Õâ◊OÖ’
J`«_»∞ J<ÕHõ w`åÅ∞ ~°zOKå_»∞. Hõ~å‚@HõÖ’ J`«x w`åÅ∞ WѨÊ\˜H© ZO`À „ѨKå~°OÖ’
=Ù<åfl~Ú.
J#fl=∂Kå~°∞º_»∞
PO„^èŒ „áêO`åxH˜ =¿ãÎ "Õ∞~°∞#QÆO`À áÈÅÛ^Œy# =∞Ǩϟ#fl`«∞_»∞ `åà◊§áêHõ
J#fl=∂Kå~°∞º_»∞. PÜ«∞# ѨÙ~°O^Œ~°^•ã¨∞‰õΩ ã¨=∞HÍe‰õΩ_»∞. 1408Ö’ [x‡Oz 1503
=~°‰õΩ L<åfl_»∞. "ÕOHõ>Ëâ◊fi~°™êfiq∞ÃÑ· "ÕÖÏk H©~°Î#Å∞ „"åâß_»∞. ѨO_ç`« ÉèÏ+¨Ö’ HÍHõ,
„Ѩ[Å x`«º =º=Ǩ~°OÖ’x fÜ«∞x `≥Å∞QÆ∞Ö’ „"åâß_»∞. JO`« "≥·q^茺O K«∂Ñ≤# =∞~˘Hõ
Hõq ÖË_»∞. QÍ<åxH˜, #$`åºxH˜ ‰õÄ_® J#∞"≥·#q PÜ«∞# H©~°Î#Å∞. `≥Å∞QÆ∞ ^Õâ◊Ѩ٠*Ï#Ѩ^Œ
ã¨O㨯 $f ™œO^Œ~°ºO, *Ï#Ѩ^Œ∞ŠѨÅ∞‰õΩ|_»∞Å =∂^èŒ∞~°ºO PÜ«∞# Hõq`«ÅÖ’ ѨÓiÎQÍ
Hõ#|_»`å~Ú. Ѩ^Œ Hõq`«fiOÃÑ· =∞# „Ѩ|O^èŒ Hõ=ÙʼnõΩ QÆÅ J<å^Œ~°O =Å¡ ÖÏÜ«∞#‰õΩ
~å=Åã≤#O`« H©iÎ ~åÖË^Œ∞. D â◊`å|ÌOÖ’ ~åà◊§Ñ¨e¡ J#O`« Hõ$+¨‚â◊~°‡QÍ~°∞ u~°∞=∞Å
^Õ"åÅÜ«∞OÖ’ ~åyˆ~‰õΩÅÃÑ· „"åÜ«∞|_ç xHΔ̃ÑÎ̈"≥∞ÿ =Ù#fl H©~°Î#Å#∞ "≥eH˜fã≤ „ѨKå~°OÖ’H˜
`≥KÕÛ=~°‰õΩ J#fl=∂Kå~°∞ºx QÆ∞iOz „Ѩ[ʼnõΩ JO`«QÍ `≥eÜ«∞^Œ∞.
J#fl=∂Kå~°∞ºx `«~åfi`« ˆHΔ„`«Ü«∞º
W`«_»∞ 1595 – 1660 =∞^茺 HÍÅO "å_»∞. Hõ$ëê‚lÖÏ¡ "≥Ú=fi W`«x ã¨fiã¨÷ÅO.
Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ =~°^ŒÜ«∞º. ã¨#ºã≤Oz ˆHΔ„`«Ü«∞º JÜ«∂º_»∞. DÜ«∞# ‰õÄ_® J#fl=∂Kå~°∞ºx
â◊$OQÍ~° H©~°Î#ŠѨ^ŒúuÖ’ =O^ŒÖÏy Ѩ^•Å∞ ~°zOKå_»∞. J~Ú`Õ KåÖÏ KÀ@¡ DÜ«∞#
ÉèíH˜Îx |∂`«∞ JxÑ≤OKÕ Ñ¨zÛ â◊$OQÍ~°O q∞Oy"Õã≤Ok. HÍx, ÃщõΩ¯w`åÅÖ’ KåÖÏ
ã¨∞xfl`«"≥∞ÿ# =∞^èŒ∞~°ÉèíHÎ̃ ѨÓi`« Hõq`å „áêQÆŃùºO HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
~å=∞^•ã¨∞
P `«~åfi`« Éèí„^•K«Å ~å=∞^•ã¨∞ J#|_Õ HõOK«~°¡QÀѨ#fl. Y=∞‡O lÖÏ¡ <ÕÅH˘O_»Ñ¨e¡
J`«x ã¨fiã¨÷ÅO. 17= â◊`åaÌ"å_»∞. QÀÖÁ¯O_» #"å|∞ `åhëê UÅ∞|_çÖ’x Éèí„^•K«ÖÏxH˜
J`«_»∞ `åã≤ÖÏÌ~°∞QÍ Ñ¨xKÕâß_»∞. tkäÅ"≥∞ÿ =Ù#fl ~å=∂ÅÜ«∂xfl ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«_®xH˜ J`«_»∞
P~°∞ÅHõΔÅ =~°Ç¨Å „ѨÉèí∞`«fi ^èŒ<åxfl "≥zÛOK«_»O, HÍ~åQÍ~°OÖ’ Ѩ_»_»O, `«~åfi`« J`«x
Q˘Ñ¨Ê^Œ#O `≥eã≤ `åhëê J`«_çx Y~Ú^Œ∞ #∞Oz q_çÑ≤OK«_»O JO^ŒiH© `≥eã≤# Hõ^äÕ.
 411 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
~å=∞^•ã¨∞ ~å=∞Éèí‰õΩÎ_»∞. ~å=ÚxÃÑ· Z<Àfl H©~°Î#Å∞ „"åâß_»∞. ''U f~°∞QÆ ##∞ ^ŒÜ«∞
K«∂K≥^Œ"À W# =Oâ’`«Î=∞ ~å=∂! <å `«~°=∂ Éèí=™êQÆ~° g∞^Œ#∞, #o# ^ŒàıHõΔ} ~å=∂!——
W`åºk PÜ«∞# H©~°Î#Å∞ WѨÊ\˜H© =∞# Ñ¨Öˇ¡ÅÖ’ ǨÏi^•ã¨∞Å HõO~îåÅÖ’ ã¨r=OQÍ
=Ù<åfl~Ú.
`åºQÆ~åA
~å=∞^•ã¨∞ J_»∞QÆ∞*Ï_»ÅÖ’ #_çz âßâ◊fi`« H©iÎHÍÜ«Ú_≥·# =∞~˘Hõ ~å=∞Éèí‰õΩÎ_»∞,
=∞Ǩ"åˆQæÜ«∞HÍ~°∞_»∞ `åºQÆÜ«∞º. =O^ŒÅ∞, "ÕÅ∞QÍ =Ù#fl PÜ«∞# Hõ$`«∞Å∞ `≥Å∞QÆ∞ÉèÏ+¨‰õΩ,
™ê~°ã¨fi`åxH˜ J=¸ÖϺÅOHÍ~åÅ∞. ^•H˜Δ}Ï`«º ã¨Ow`« „ѨѨOKåxH˜ "≥ÅÖËx HÍ#¯Å∞.
~å=∞ÉèíHÎ̃ ™ê„=∂*ϺxH˜ PÜ«∞# =∞‰õΩ@O ÖËx =∞Ǩ~åA. `≥Å∞QÆ∞"å_≥·, `≥Å∞QÆ∞Ö’<Õ `«#
Hõ$`«∞Åhfl „"åã≤<å, `«q∞à◊ „áêO`«OÖ’ x=ã≤Oz# "å_≥·#O^Œ∞# `«q∞à◊√ÖË PÜ«∞# ã¨Ow`«
"å~°ã¨`åfixfl ÉèÏq`«~åʼnõΩ Ñ¨kÅѨ~°z JOkOKå~°∞. Hõ~å‚@Hõ ã¨Ow`« „u=¸~°∞ÎÖˇ·#
`åºQÆÜ«∞º, âߺ=∞âߢã‘Î . =Ú`«∞Ιêfiq∞ nHΔ̃`«~ü ã¨=∞HÍe‰õΩÅ∞, XˆH =Ói"å~°∞ (u~°∞"å~°∂~°∞)
HÍ=_»O qâı+¨O, `«H˜¯# U "åˆQæÜ«∞HÍ~°∞Å Hõ$`«∞ÅÖ’ HõO>ˇ `åºQÆÜ«∞º Hõ$`«∞ÅÖ’ ZO`À
QÍ_è»`«, PiÎ, ÉèíHÍκ"Õâ◊O, `åufiHõl*Ï˝ã¨, r=Ùx "Õ^Œ#, ^Œ∞ód`« =∂#"åo ~À^Œ# „â’`«Å#∞
PHõ@∞ì‰õΩO\Ï~Ú. `åºQÆÜ«∞º =∞Ǩϟ#fl`« =ºHÎ̃`«fiO PÜ«∞# Hõ$`«∞ÅÖ’ ѨÓiÎQÍ „ѨuѶ¨eã¨∂Î
=ÙO@∞Ok. 'ã¨Ow`« *Ï˝#=Ú ÉèíHÎ̃ q<å ã¨<å‡~°æ=Ú HõÅ^Õ— Jx `åºQÆÜ«∞º „ѨtflOz ÖË^Œx
`ÕÅ∞Û‰õΩ<åfl_»∞. 'xkè KåÖÏ ã¨∞Y=∂ ~å=Úx ã¨xflkè ¿ã= ã¨∞Y=∂— Jx „ѨtflOz, ~å=Úx
ã¨xflkè ¿ã"Õ ÃÑxflkè Jx =∞#™ê "åKå Hõ~°‡}Ï qâ◊fiã≤Oz#"å_»∞. "≥·+¨‚= "åˆQæÜ«∞HÍ~°∞ÅÖ’
PÜ«∞#`À `«∞Å`«∂ˆQ"å~°∞ ÖË~°<Õ K≥ѨÊ=K«∞Û.
WO`«=~°‰õΩ ¿Ñ~˘¯#fl"å~°∞, WHõ¯_» ¿Ñ~˘¯#x"å~°∞ ZO^Œ~À =∞ǨÉèíHõÎHõ=ÙÅ∞,
QÍÜ«∞‰õΩÅ∞ J@∞ "≥·+¨‚==∞`« „ѨKå~åxH˜ ^ÀǨÏ^ŒO KÕã¨∂Î, =∞~˘Hõ "≥·Ñ¨Ù ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨O㨯 $ux
ѨiѨÙ+ì̈O KÕâß~°∞. ÉèíHÎ̃ ™êÇ≤Ï`åºxH˜, ÉèíHÎ̃ ã¨Ow`åxH˜ "å~°∞ KÕã≤# ¿ã= z~°ã¨‡~°}©Ü«∞O.
WѨÊ\˜H˜ "≥·+¨‚==∞`«, ^Œ~°≈# ѨijÅ# =Úyã≤Ok. WHõ K«∂_»=Åã≤Ok â‹·=O.
âßHõÎO, `«O„`«O.

V
 412 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
49. â‹·=Oó áêâ◊√Ѩ`«O, HÍáêeHõO
q+¨μ‚=Ù, t=Ù_»∞ |∞∞ˆQfi^Œ ^Õ=`«ÖË. J~Ú`Õ WO`«‰õΩ =ÚO^Õ XHõ KÀ@ K≥Ñ≤Ê#@∞ì
P W~°∞=ÙiH˜ `«~åfi`« HÍÅOÖ’ =zÛ# „áê=ÚYºO |∞∞ˆQfi^Œ HÍÅO<å_»∞ ÖË^Œ∞. "å~°∞
Q˘Ñ¨Ê"å~°∞, =∞Ǩ =∞Ç≤Ï"≥∂¿Ñ`«∞Å∞ J~Ú<å, J<ÕHõ ^Õ=`«ÅÖ’ q+¨μ‚=Ù XHõ_»∞, t=Ù_»∞
XHõ_»∞. WO„^Œ∞_»∞, Jyfl, =~°∞}∞_»∞, ™È=Ú_»∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# ѨÅ∞=Ù~°∞ ^Õ=`«Å `«~åfi`«<Õ
"åi ™ê÷#O. ZO^Œ∞HõO>Ë PÜ«∂ ^Õ=`«Å ¿Ñ~°¡`À =Ù#flxfl ã¨∂HÍÎÅ∞, =∞O„`åÅ∞ gi
¿Ñ~°¡`À ÖË=Ù ÃÑ·QÍ P<å_»∞ t=Ù_»∞ P ¿Ñ~°∞`À „Ѩã≤^Œ∞ú_»∞HÍ_»∞. J`«_çx ~°∞„^Œ∞_»∞ J<Õ
¿Ñ~°∞`À<Õ |∞∞ˆQfi^ŒO ¿Ñ~˘¯#flk. ~°∞„^Œ∞_»∞ J<Õ ¿Ñ~°∞ t=Ù_çH˜ J#fi~ÚOK«_»O `«~°∞"åu
"Õ^•Å HÍÅOÖ’#∞, „ÉÏǨχ}ÏÅ HÍÅOÖ’#∞ [iyOk.
HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ WO„^Œ∞_»∞, Jyfl, `«k`«~° ^Õ=`«Å „áê=ÚYºO `«yæáÈ~ÚOk. "åi
™ê÷<åxfl „u=¸~°∞ÎÖˇ·# „|Ǩχ, q+¨μ‚, =∞¿ÇÏâ◊fi~°∞Å∞ P„Hõq∞OKå~°∞. „|Ǩχ – ã¨$+≤ìHÍ~°∞_»∞,
q+¨μ‚=Ù, ã≤÷uHÍ~°∞_»∞, t=Ù_»∞ ÅÜ«∞HÍ~°∞_»∞. „|Ǩχ‰õΩ „Ѩ*Ï~°›`« ÖËHõáÈ=_»O`À q+¨μ‚=Ù,
t=Ù_»∞ P~å^èŒhÜ«ÚÅÜ«∂º~°∞. "åiH˜ ÖˇHõ¯ÖË#xfl PÅÜ«∂Å∞ "≥eâß~Ú. "≥·+¨‚=O, â‹·=O
„Ѩ^è•# =∞`åÅ∞QÍ Ñ¨i_è»qÖÏ¡~Ú. `«H˜¯# |∞∞ˆQfi^Œ ^Õ=`«ÅO^Œ~°∞ P W~°∞=Ù~°∞ ^Õ=`«Å
=ÚO^Œ∞ `«Å=Oz xÅ|_»=Åã≤# "å~°Ü«∂º~°∞. â‹·=, "≥·+¨‚=, =∞`åÅ∞ áÈ\ÏáÈ\©QÍ
Jaè=$kú JÜ«∂º~Ú. "å\˜ =∞^茺 ã¨Ê~°úÅ∞ ÃÑiQÍ~Ú. Ô~O_çO\˜ J#∞Ü«∂Ü«ÚÅ =∞^茺
`«~°∞K«∞QÍ Ñ¶¨∞~°¬}Å∞ [iˆQq. XHõ^•x „áê|ÖϺxfl =∞~˘Hõ\ ˜ `«yæOK«_®xH˜ „Ѩܫ∞`åflÅ∞
[iQÍ~Ú. JѨC_»Ñ¨C_»∞ ''t"åÜ«∞ q+¨μ‚~°∂áêÜ«∞, t=~°∂áêÜ«∞ q+¨‚"Õ – t=㨺ǨÏ$^ŒÜ«∞QÆO
q+¨μ‚O q+¨μ‚â◊ÛǨÏ$^ŒÜ«∞QÆO t=ó—— JO@∂ LÉèíÜ«∞ ^Õ=ÙÅ =∞^茺 JÉèË^•xfl, LÉèíÜ«∞
=∞`åÅ =∞^茺 ã¨Ç¨Ïr=#, ™ê=∞~°™êºÅ#∞ ™êkèOK«_®xH˜ „Ѩܫ∞`åflÅ∞ [~°QÆHõáÈÖË^Œ∞.
''ǨÏiǨÏ~°—— <å=∞O`À P W~°∞=Ùix XˆH ^Õ=Ù_»∞QÍ UH©HõiOK«_®xH˜ ‰õÄ_® „Ѩܫ∞`åflÅ∞
[iQÍ~Ú. J~Ú<å, J"Õg Ѷ¨eOK«ÖË^Œ∞. KåÖÏ HÍÅOáê@∞ â‹·=, "≥·+¨‚"åÅ =∞^茺 "≥·+¨=∞ºO,
"≥·~°∞^茺O, q~À^èŒ"Õ∞ H˘#™êyOk.
J<å~°º ^Õ=Ù_»∞?
Jã¨Å∞ ~°∞„^Œ∞_»∞ P~°∞ºÅ ^Õ=`«HÍ_»x, P~°∞ºÅ ~åHõ‰õΩ =ÚO^Œ∞ D ^Õâ◊OÖ’ J<åkQÍ
x=ã≤Oz# J<å~°º*Ï`«∞Å ^Õ=Ù_»x, "å~°∞ ~°∞„^Œ∞_çx eOQÆ~°∂ѨOÖ’ ѨÓlOKÕ"å~°x,
P~°∞ºÅ∞ J<å~°∞ºÅ#∞ [~ÚOz# `«~åfi`« "åi ÃщõΩ¯ PKå~° =º=Ǩ~åÅ`Àáê@∞, "åi
 413 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^Õ=Ùà◊§#∞, =∞`« qâßfi™êÅ#∞ ‰õÄ_® `«=∞qQÍ KÕã¨∞‰õΩ<Õ „Hõ=∞OÖ’ ~°∞„^Œ∞_»∞ P~°º=∞`«OÖ’xH˜
„Ѩ"ÕtOKå_»x H˘O^Œ~°∞ ѨO_ç`«∞Å Jaè„áêÜ«∞O. |∞∞ˆQfi^ŒOÖ’ ~°∞„^Œ∞_»∞ ÉèíÜ«∞OHõ~° ^Õ=`«.

J~°<÷ åsâ◊fi~°∞_»∞ (9= â◊`åaÌ tÅÊO)

J`«_∞» Ѩâ√◊ =ÙÅ#∞, =∂#=ÙÅ#∞ ã¨OǨÏiã¨∂Î ã¨OK«iOKÕ"å_»∞. J`«_xç „Ñ¨ã#¨ ∞fl_»∞QÍ
KÕã¨∞HÀ=_®xH˜ P~°∞ºÅ∞ „áê~°÷#Å∞ KÕ¿ã"å~°∞.
'=∂ Ѩâ◊√, Ѩل`«, Ѩi"å~åxfl ÉÏkèOK«‰õΩ. =∞=∞‡efl Hõ~°∞}˜OK«∞, =∂ HÀiHõb_Õ~°∞Û—
JO@∂ ~°∞„^Œ∞_çx ™È΄`«O KÕ¿ã"å~°∞.
~°∞„^Œ∞xH˜ KåÖÏ ¿Ñ~°∞¡<åfl~Ú. Dâ◊√_»∞, Dâ◊fi~°∞_»∞, =∞¿ÇÏâ◊fi~°∞_»∞, Ѩ~°"Õ∞â◊fi~°∞_»∞,
t=Ù_»∞, Éèí=Ù_»∞, JÉèí=Ù_»∞, HõѨiÌ, â◊~°∞fi_»∞, Ѩâ◊√Ѩu, â◊OÉèí∞_»∞, â◊OHõ~°∞_»∞, ǨÏ~°∞_»∞,
Hõ$uÎ"åã¨∞_»∞, =∞Ǩ^Õ=Ù_»∞... W`åºkQÍ Z<Àfl. D Jxfl\˜Ö’H˜ t=Ù_»∞ J<Õ ¿Ñˆ~
~°∂_è»"≥∞ÿáÈ~ÚOk. t=Ùx K«∞@∂ì J#O`«OQÍ áœ~å}˜Hõ QÍ^äŒÅ∞, =∞`« qâßfi™êÅ∞
ÃÑiyáÈÜ«∂~Ú. z=iH˜ PÜ«∞# â‹·=ÙÅ ^Œ$+≤ìÖ’ `«H˜¯# JO^Œ~°∞ ^Õ=Ùà◊¡‰õΩ Pk ^Õ=Ù_»∞
JÜ«∂º_»∞. JO`ÕHÍ^Œ∞. P`«ºOuHõ ã¨`«ºO (ultimate turth) J~Ú# Ѩ~°„|ǨχO t=Ù_Õ#x
"å~°∞ ã≤^•úO`«O KÕâß~°∞.
~°∞„^Œ∞_»∞, ÖË^• t=Ù_»∞ =∂#= x"å™êʼnõΩ ^Œ∂~°OQÍ â◊‡âß<åÅÖ’ =ÙO\Ï_»∞.
L#fl`« Ѩ~°fi`åÅÖ’, ^Œ∞~°æ=∂~°}ϺÅÖ’ qǨÏi™êÎ_»∞. HõáêÅ^è•iÜ≥ÿ∞, K«~å‡O|~°O ^èŒiOz,
 414 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
X_»ÅO`å Éèí㨇O JÅ^Œ∞‰õΩx, „uâ◊¥Åáê}˜Ü≥ÿ∞, <åQÆÉèí∂+¨}∞_≥·, #Ok"åǨÏ#∞_≥·, „Ѩ=∞^äŒQÆ}
Ѩi"Õ+≤ì`«∞_≥· ã¨OK«i™êÎ_»∞. PÜ«∞# J~å÷Oy áê~°fiu. "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ P"≥∞
ˆH<ÀѨx+¨`«∞ÎÖ’ ÃÇ·Ï=∞=uQÍ, L=∂^ÕqQÍ WO„^•k ^Õ=`«Å‰õΩ ^Œ~°≈#q∞ã¨∞ÎOk. áê~°fiu
JO>Ë â◊H˜Î. P"≥∞ t=ÙxÖ’ ã¨QÆO. JO^Œ∞KÕ`« t=Ù_»∞ J~°÷<åsâ◊fi~°∞_»∞. JO>Ë áê~°fiu
ÖËx^Õ t=Ù_»∞ ÖË_»∞. t=Ù_»∞ ÖËx^Õ áê~°fiu ÖË^Œ∞. <≥uÎ# QÆOQÆ, <≥Å=OHõ, HõO~î°OÖ’
QÆ~°à◊O, ã≤÷~°x"åã¨O ÔH·ÖÏã¨O. „Ѩu ™êÜ«∞Oã¨O^蕺 ã¨=∞Ü«∞OÖ’#∞ t=Ù_»∞ ã¨fã¨"Õ∞`«∞_≥·
_»=∞~°∞HõO "≥∂yã¨∂Î `åO_»= #$`«ºO KÕ™êÎ_»∞.
– J=^èŒiO`«∞=Ù „Ѩu k=™êO`«=∞O^Œ∞
x`«º #∂`«# `åO_»= #$`«ºHˆ o
F~Ú #@~å[! `«ÅÖˇ#· #∂ѨÖHË õ
Éèí∞=#=ÚÅ∞ ^Œ∞~°ƒù~å#O^Œ=Ú# #_»OQÆ!.... (Hõ$+¨‚âߢã≤Î)
áê~°fiuH˜ L=∞, Q“i, ^Œ∞~°æ, K«O_ç, Kå=ÚO_ç, HÍo, Hõ~åo WOHÍ Z<Àfl ¿Ñ~°∞¡<åfl~Ú.
t=ÙxH˜ P"≥∞ J~å÷Oy Hõ#∞Hõ t=Ùx`Àáê@∞ P"≥∞ ‰õÄ_® ѨÓ[hÜ«Ú~åÖˇ·Ok. P"≥∞ t=Ùx
â◊HÎ̃ Hõ#∞Hõ, Pkâ◊HÎ̃ Hõ#∞Hõ, t=Ùx HõO>ˇ Z‰õΩ¯=QÍ P~å^èŒ∞º~åÖˇ·Ok ‰õÄ_®.
"≥·+¨‚= =∞`«O =Öˇ â‹·=O ‰õÄ_® J`«ºO`« „áêp#"≥∞ÿOk. "≥·+¨‚= =∞`«OÖ’ "≥Ú^Œ@QÍ
`«ÖˇuÎ# âßY "åã¨∞^Õ=O. "åã¨∞^Õ= Hõ$+¨μ‚x ѨÓ[QÍ, J`«x Ѩ@¡ ÉèíH˜ÎQÍ "≥·+¨‚=O
„áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. HÍQÍ, "åã¨∞^Õ= ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xH˜ ã¨=∞HÍeHõOQÍ, ã¨=∂O`«~°OQÍ â‹·=OÖ’
"≥Ú^Œ@ `«ÖˇuÎ# âßY áêâ◊√Ѩ`«O. "åã¨∞^Õ=O „H©ã¨∞ÎѨÓ~°fiO =¸_»= â◊`åaÌ<å\˜^Œx
ѨO_ç`«∞Å Jaè„áêÜ«∞O. áêâ◊√Ѩ`«O ‰õÄ_® P<å\˜^Õ J~Ú=ÙO_®e.
áêâ◊√Ѩ`«O
t=ÙxH˜ Ѩâ◊√Ѩu J<Õ ¿Ñ~°∞Ok. P ¿Ñ~°∞ g∞^Œ∞QÍ<Õ áêâ◊√Ѩ`«O J<Õ â‹·=âßY
|Ü«∞Å∞^ÕiOk. ^•x „áê~°OÉèí‰õΩ_»∞ ™êHΔÍ`«∞Î t=Ù_Õ#x ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O. t=Ù_»∞ XHõ =∞$`«
â◊s~°OÖ’ „Ѩ"ÕtOz P r=Ù_çx ѨÙ#~°∞r˚qOѨKÕâß_»@. J`«_»∞ ʼnõΩbâ◊√_»∞ J<Õ ¿Ñ~°∞`À
uiy rqOKå_»∞. Jk t=Ù_»∞ ZuÎ# PYi =∂#"å=`å~°=∞@. P ʼnõΩbâß=`å~°OÖ’
t=Ù_Õ áêâ◊√Ѩ`« =∞`«„ѨKå~°O KÕâß_»@. L`«Î~° ÉèÏ~°`«OÖ’ H˘xflKÀ@¡ áêâ◊√Ѩ`«
^Õ"åÅÜ«∂ÅÖ’ kQÆO|~°∞_≥·# XHõ Ü≥∂y XHõ ^ŒO_®xfl (ʼnõΩ@O) Z_»=∞ KÕu`À ^èŒiOz
=Ù#fl@∞ì, J`«x =∞~å‡OQÆO xHõ¯ÉÁ_»∞K«∞‰õΩx =Ù#fl@∞ì HõxÑ≤OKÕ q„QÆǨÅ∞<åflÜ«∞@. P
Ü≥∂y ʼnõΩbâ◊√_Õ#x ѨO_ç`«∞Å Jaè„áêÜ«∞O.
áêâ◊ √ Ѩ ` « =∞`« O ÃÑ· ™êOYº^Œ ~ ° ≈ # „Ѩ É è Ï =O LOk. P =∞`« O Ö’ t=Ù_» ∞
ã¨~°fiã¨fi`«O„`«`«`«fiO HÍQÍ, „ѨHõ$u, ѨÙ~°∞+¨μÅ∞ t=ÙxÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç# `«`åfiÅ∞. =ÚHõÎr=ÙÅ∞
 415 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
âßâ◊ fi `« O QÍ t=™êÜ« Ú [ºO á⁄O^Œ ∞ `å~° ∞ . Ü≥ ∂ QÆ ^Œ ~ ° ≈ #OÖ’ =ÚYº"≥ ∞ ÿ # Ü« ∞ =∞,
xÜ«∞=∂^Œ∞Å∞ áêâ◊√Ѩ`åxH˜ ‰õÄ_® =ÚYº"Õ∞, r=Ùx ^Œ∞óMÏxfl âßâ◊fi`«OQÍ x"åiOK«_»O
D =∞`«O ^èպܫ∞O, WO^Œ∞‰õΩ J~Ú^Œ∞ ^Œâ◊Å#∞ ™ê^茉õΩ_»∞ JkèQÆq∞OKåe. "≥Ú^Œ\ ˜^Œâ◊Ö’
™ê^茉õΩ_»∞ kQÆO|~°OQÍ, X_»eH˜ |∂_ç^Œ#∞ ~ÀA‰õΩ =¸_»∞™ê~°∞¡ JÅ^Œ∞‰õΩx ã¨OK«iã¨∂Î,
t=Ùx ѨÓlã¨∂Î, t=`åO_»"åxfl J#∞HõiOz <å@ºO KÕÜ«∂e. Ô~O_»= ^Œâ◊Ö’ W=hfl
=∂x"Õã≤ L<å‡kÖÏ ã¨OK«iã¨∂Î JO^Œi KÕ`« Jã¨Ç≤ϺOK«∞HÀ|_»∞`«∂ =ÙO_®e. q∞ye#
^Œâ◊ÅÖ’ ‰õÄ_® Hõ~îÀ~° xÜ«∞=∂Å#∞ J#∞+≤ªã¨∂Î â◊‡âß<åÅÖ’ u~°∞QÆ∞`«∂, WO„kÜ«∂Å#∞
[~ÚOz „áêѨOzHõ |O^è•Åxfl\˜h „`≥OK«∞HÀ"åe. P q^èŒOQÍ KÕã¨∞ÎO>Ë z=iH˜ J`«_»∞
t=Ùx=Öˇ k=º^ÕǨÏO á⁄Ok, k=º=∞Ç≤Ï=∞Å∞ ã¨OáêkOz, ã¨~°fiâ◊HÎ̃ ã¨OѨ#∞fl_»=Ù`å_»x
áêâ◊√Ѩ`«∞Å #=∞‡HõO.
W^Õ ~À`« ѨÙ\ì̃OKÕ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O HÍQÍ, nxfl q∞Oz# Jã¨Ç¨ÏºO HõeyOKÕ =∞i
Ô~O_»∞ â‹·=âßYÅ∞ =∞^茺ܫÚQÍÅÖ’ |Ü«∞Å∞^Õ~å~Ú. "å\˜Ö’ XHõ\ ˜ HÍáêeHõO. Ô~O_»=k
HÍÖÏ=ÚYO. D Ô~O_»∞ âßYÅ J#∞Ü«∂Ü«ÚÅ#∞ Ju=∂iæ‰õΩÅ∞ JO\Ï~°∞. JO>Ë
f„="å^Œ∞Å∞ (extremists).
g~°∞ 10–11 â◊`å|∞ÌÅ<å\˜H˜ ÉÏQÍ „áê|źOÖ’ =ÙO_Õ"å~°∞. HÍx JO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞
H˘xfl â◊`åÉÏÌÅ <å_Õ D f„="å^•Å∞, =ÚYºOQÍ HÍáêeHõO, „ѨKå~°OÖ’ =ÙO_Õq.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Zxq∞^Œ= â◊`åaÌ<å\˜"å_≥·# â◊OHõ~åKå~°∞º_ç rq`«Hõ^äŒÖ’ XHõ Ѷ¨∞@ìOÖ’
PÜ«∞##∞ ã¨OǨÏiOK«_®xH˜ XHõ HÍáêe‰õΩ_»∞ „Ѩܫ∞uflOK«_»O, z=iH˜ `å<Õ =kèOK«|_»_»O
J<Õ XHõ L^ŒO`«O =ÙOk. áÈ`Õ. P â◊`åÉÏÌxHÀ, ÖËHõ =ÚO^Œ∞ â◊`åÉÏÌxHÀ K≥Ok#
=∞ǨHõq Éèí=Éèí∂u „"åã≤# <å@HõO ''=∂Åf =∂^èŒ=O——Ö’ XHõ ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ <å~ÚHõ
=∂Åux XHõ HÍáêe‰õΩ_»∞, J`«_ç t+¨μº~åÅ∞ Ѩ@∞ì‰õΩx |e W=fiÉ’=_»O, P"≥∞ z=iH˜
QÆO_»O QÆ_çz ã¨∞~°H˜Δ`«OQÍ |Ü«∞@Ѩ_»_»O Hõkä`«"≥∞ÿOk.
^Œ∞~åKå~åÅ∞
t=Ù_çH˜ Pkaè‰õΔΩ=<Õ ¿Ñ~°∞Ok. PÜ«∞# aèHΔÍáê„`« =∂#=HõáêÅO. HÍáêe‰õΩÅ∞
‰õÄ_® t=Ù_çx J#∞Hõiã¨∂Î =∞x+≤ ѨلÔ~#∞ ѨÙK«∞Û‰õΩx uiˆQ "å~°∞. g~°∞ P~°∞ =Ú„kHõÅ∞
^èŒiOKÕ"å~°∞. XHõ\ ˜ – HõO~î°Ç¨~°O. Ô~O_»∞ – U^À XHõ PÉèí~°}O. =¸_»∞ – K≥q áÈQÆ∞.
<åÅ∞QÆ∞ – t~À=∞}˜. J~Ú^Œ∞ – Éèí㨇O. P~°∞ – [O^≥O.
kQÆO|~°∞Öˇ·, =∞x+≤ ѨلÔ~Ö’ PǨ~°O ÃÑ@∞ì‰õΩx u#_»O, =∞^ŒºO „`åQÆ_»O,
qK«ÛùÅq_çQÍ "≥∞ÿ^äŒ∞#O KÕÜ«∞_»O, =∂#= =∞$`« Hõàı|~åÅ #∞Oz =∂Oã¨O fã≤ Éèí∞lOK«_»O,
z`«∞Å #∞Oz Éèí㨇O ¿ãHõiOz =O\˜H˜ ѨÓã¨∞HÀ=_»O, â◊‡âß<åÅÖ’ ¢ã‘Î â◊= Ü≥∂xÖ’x
P`«‡ÃÑ· ^Œ$+≤ì xeÑ≤ ^蕺xOK«_»O, „QÍ=∂ÅÖ’H˜ =zÛ#ѨC_»∞ ¢ã‘ΊѨ@¡ Jã¨Éèíº"≥∞ÿ# KÕ+ì̈Å`À
 416 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„Ѩ=iÎOK«_»O ‰õÄ_® KÕ¿ã"å~°@. W^ŒO`å t=ÉèíH˜ÎÖ’ ÉèÏQÆ=∞x "åi L^ÕÌâ◊=∞@. WÖÏ
KÕ¿ãÎ t=Ù_»∞ Hõ~°∞}˜™êÎ_»x, `«=∞‰õΩ ‰õÄ_® t=`«fiO J|∞ƒ`«∞O^Œx "åi #=∞‡Hõ=∞@.
HÍÖÏ=ÚY â‹·= âßY ‰õÄ_® WÖÏO\˜ J<åKå~°, ^Œ∞~åKå~åʼnõΩ „áê^è•#º q∞zÛ#
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞"Õ∞. HÍÖÏ=ÚY∞Å∞ =ÚMÏ# #Å¡\ ˜ ÉÁ@∞ì ÃÑ@∞ì‰õΩ<Õ "å~°∞. JO^Œ∞=Å¡ "åiH˜
P ¿Ñ~°∞ =zÛOk.

U"≥∞ÿ<å áêâ◊√Ѩ`«O, HÍáêeHõO, HÍÖÏ=ÚYO =O\˜ ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å =Å¡ â‹·=O

Ѩ@¡ „Ѩ[ÅÖ’ U=yOѨ٠HõeyOk. Ѩ~°=∞ AQÆ∞™êûHõ~°O. ÉèíÜ«∂=ǨÏO PÜ«∞# P
ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞ „Hõ=∞OQÍ H©Δ}˜Oz 14= â◊`åaÌ<å\˜H˜ ^•^•Ñ¨ÙQÍ JO`«iOKå~Ú. D
Ju=∂~°æ ã¨O„Ѩ^•Ü«∂ŠѨ@¡ ~À`«`À<Õ â‹·"åxfl XHõ Q“~°=„Ѩ^Œ"≥∞ÿ# `åufiHõ ^Œ~°≈#OQÍ,
ã¨OѶ∞¨ OÖ’ JO^ŒiH˜ P"≥∂^ŒÜ∂≥ Qƺ"≥∞#ÿ , <åQÆiHõ"∞≥ #ÿ =∞`« ã¨O„Ѩ^•Ü«∞OQÍ ã¨O㨯iOKåÅ<Õ
L^ÕÌâ◊O`À H˘xfl „Ѩܫ∞`åflÅ∞ [iQÍ~Ú.
V
 417 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
50. â‹·= ã≤^•úO`«O, g~°â‹·=O, HÍj‡~°â‹·=O
áêâ◊√Ѩ`«O, HÍáêeHõO, HÍÖÏ=ÚYO =O\˜ ã¨O„Ѩ^•Ü«∂ʼnõΩ K≥Ok#"å~°∞
J#∞ã¨iOz# AQÆ∞áêûHõ~° Ѩ^Œú`«∞Å =Å¡ â‹·= =∞`«O „Ѩ*Ïaè=∂<åxH˜, =ÚYºOQÍ Ñ¨O_ç`«
=~åæÅ P^Œ~åxH˜ ^Œ∂~°"≥∞ÿOk.
^•x`À â‹·"åxH˜ ‰õÄ_® XHõ ã≤^•úO`« „áêuѨkHõ#∞ xi‡OK«_®xH˜ „Ѩܫ∞`åflÅ∞
[iQÍ~Ú. P „Ѩܫ∞`åflŠѶ¨e`«OQÍ ~°∂á⁄Ok# „áêuѨkHõÅÖ’ XHõ\ ˜ â‹·= ã≤^•úO`«O.
Wk Z‰õΩ¯=QÍ ^ŒHΔ̃}ÏkÖ’ „áêK«∞~°ºO á⁄OkOk.
â‹·= ã≤^•úO`åxH˜ „áêuѨkHõ ‰õÄiÛ# "åV‡Ü«∞OÖ’ PQÆ=∂Å∞ =ÚYº"≥∞ÿ#q.
â‹·"åQÆ=∂Å∞ 28 Jx, ã¨fiÜ«∞OQÍ t=„áÈHÍÎÅx „Ѩfu. JqHÍHõ `«q∞à◊OÖ’ u~°∞=ÚÔ~·
J<Õ â‹·= w`« "åV‡Ü«∞O, ÃÑiÜ«∞ ѨÙ~å}O J#|_Õ â‹·=<åÜ«∞<å~°¡ rq`« Hõ^ä•qâıëêÅ`À
‰õÄ_ç# „QÆO^äŒO, "Õ∞~ÚHõO_»~ü ~°K«# t=*Ï˝# É’^èŒO, J~°∞àò#Ok t=*Ï˝# ã≤kú "≥Ú^ŒÖˇ·#q
â‹·==∞`« "åV‡Ü«∞OÖ’ =ÚYº"≥∞ÿ#q.
â‹·= =∞`«`«`åfixfl q=iOKÕk â‹·= ã≤^•úO`«O. Jk „Ѩ^è•#OQÍ xQÆ=∂QÆ=∂ÅÃÑ·
P^è•~°Ñ¨_ç# ã≤^•ÌO`«O. Jk =¸_»∞ =∞øeHõ`«`åfiÅ#∞ JOwHõiOzOk.
=¸_»∞ `«`åfiÅ∞
XHõ\ ˜ Ѩu, Ô~O_»=k Ѩâ◊√=Ù, =¸_»=k áêâ◊O, Ѩu JO>Ë t=Ù_»∞. Ѩâ◊√=Ù
JO>Ë r"å`«‡. áêâ◊O JO>Ë r=Ù_çx „ѨѨOKåxH˜ |OkèOz =ÙOKÕ Éèí=|O^èŒO.
Ѩu J~Ú# t=Ù_»∞ ™êHΔÍ`«∞ΠѨ~°„|ǨχO. PÜ«∞# ã¨~°fiA˝_»∞, ã¨~°fiâ◊H˜Îâße,
ã¨~ÀfiѨQÆ`«∞_»∞. PÜ«∞#‰õΩ „Ѩ^è•#OQÍ J~Ú^Œ∞ â◊‰õΩÎÅ∞<åfl~Ú. P â◊‰õΩÎÖË PÜ«∞# `«##∞
`å#∞ =ºHõÎO KÕã¨∞‰õΩ<Õ ~°∂áêÅ∞. t=Ù_»∞ `«#O`«@ `å#∞QÍ Un KÕÜ«∞_»∞. `«# â◊‰õΩÎÅ
^•fi~å<Õ Ñ¨x KÕ™êÎ_»∞. J~Ú^Œ∞ â◊‰õΩÎÅ`À J~Ú^Œ∞ q^è•Å Ѩ#∞Å∞ KÕ™êÎ_»∞. Jq ã¨$+≤ì,
ã≤÷u, ÅÜ«∞O, u~À^è•#O, =~°^•#O.
t=Ù_»∞ [QÆ`«∞ΉõΩ „Ѩ`«ºHõΔOQÍ, `«#‰õΩ `å#∞QÍ ã¨$+≤ìHõ~°Î, HÍ_»∞. JÖÏ JÜÕ∞@ì~Ú`Õ
Jk PÜ«∞##∞ Ѩiq∞`«∞_çx KÕã¨∞ÎOk. `«# ã¨$[#â◊HÎ̃ ^•fi~å t=Ù_»∞ [QÆ`«∞ΉõΩ (‰õΩO_»‰õΩ
‰õΩOÉèíHÍ~°∞x=Öˇ) xq∞`«ÎHÍ~°}O (instrumental cause) J=Ù`å_»∞. PÜ«∞<Õ (‰õΩO_»‰õΩ
=∞\˜ì=Öˇ) [QÆ`«∞ΉõΩ Láê^•#HÍ~°}O (material cause) J=Ù`å_»∞. PÜ«∞<Õ [QÆ`«∞ΉõΩ
PkHÍ~°}O (first cause) ‰õÄ_®.
 418 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
t=ÉèíHÎ̃ JKÕ`«#O HÍ^Œ∞. Jk ã¨KÕ`«#O. J^Õ t=Ùx â◊s~°O. t=Ù_»∞ JO>Ë â◊√^Œú
K≥·`«#º ã¨fi~°∂ѨO HÍQÍ „ѨHõ$u â◊√^Œú JKÕ`«#O. â◊√^Œú KÕ`«<åxH˜, â◊√^Œú JKÕ`«<åxH˜
J#∞ã¨O^è•#O ‰õĈ~Ûk t=ÉèíHÎ̃.
Ѩu (t=Ù_»∞) H˜ Ѩâ√◊ =ÙÅ∞O\Ï~Ú. JO^Œ∞KÕ`« t=Ù_»∞ Ѩâ√◊ Ѩu JÜ«∂º_»∞. Ѩâ√◊ =ÙÅ∞
JO>Ë r"å`«‡Å∞. "å\˜H˜ ѨÙ@∞ìHõÖË^Œ∞. q<åâ◊O ÖË^Œ∞. Jq J<åk, J#O`«O, J#â◊fi~°O.
r"å`«‡ J}∞~°∂ѨOÖ’ =ÙO@∞Ok. Éèí=|O^èŒO `≥yáÈQÍ<Õ r"å`«‡ t=Ù_»∞
J=Ù`«∞Ok. Éèí==Ú‰õΩÎÅO^Œ~°∞ t=ÙÖË. =ÚHÎ̃ J<Õk r=ÙxH˜ t"å#∞„QÆǨÏO =Å¡<Õ Åaèã¨∞ÎOk.
JO^Œ∞=Å¡ r=Ù_»∞ ã¨fi`«O„`«∞_»∞ HÍ_»∞. t=ÙxÃÑ· ѨÓiÎQÍ P^è•~°Ñ¨_ç# `«`«fi"Õ∞ r"å`«‡.

áê~°fiu (10= â◊`åaÌ KÀà◊tÅÊO)

áêâ◊O JO>Ë Éèí=|O^èŒO. Jk =¸_»∞ q^è•Öˇ·#k. XHõ\ ˜ Jq^Œº (J}∞`«fiO),
Ô~O_»=k Hõ~°‡. =¸_»=k =∂Ü«∞, Jq^Œº =Å¡ r=Ù_»∞ `«##∞ `å#∞ J}∞=ÙQÍ
Éè Ï qOK« ∞ ‰õ Ω O\Ï_» ∞ . `« # â◊ √ ^Œ ú K≥ · ` « # º 㨠fi ~° ∂ áêx# =∞~° z áÈ~Ú, ^Õ Ç ¨  xH˜
Ѩiq∞`«"≥∞ÿ#"å_»∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜OK«∞‰õΩO\Ï_»∞.
Hõ~‡° , =∂Ü«∞
Hõ~°‡ Jq^Œº‰õΩ LѨHõ~°}O. ^•x=Å¡<Õ r"å`«‡ ^ÕǨÏO`À `å^•`«‡ºO K≥O^Œ∞`«∞Ok.
P`«‡ `«# Hõ~°‡ Ѷ¨e`åÅ#∞ `å#∞ xâı≈+¨OQÍ J#∞ÉèíqOKÕ =~°‰õΩ Hõ~°‡‰õΩ <åâ◊OÖË^Œ∞,
P`«‡‰õΩ =ÚH˜Î ÖË^Œ∞.
 419 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∂Ü«∞ J<Õk [QÆ`«∞ΉõΩ Éè∫uHõHÍ~°}O. Jk ã¨KÕ`«#"Õ∞ HÍx, „ѨHõ$uQÍ
~°∂ÃÑuÎ#ѨC_»∞ JKÕ`«#O J=Ù`«∞Ok.
áêâ◊<åâ◊O `«~åfi`« r=Ù_»∞ t=Ù_»∞ J=Ù`å_»∞. t=ÙxÖ’ ã¨=∂#∞_»∞ J=Ù`å_»∞.
=ÚHÎ̃ JO>Ë t=ÙxÖ’ SHõº"≥∞ÿáÈ=_»O HÍ^Œ∞. t= ã¨xflkèÖ’ âßâ◊fi`«OQÍ =ÙO@∂ PÜ«∞##∞
ÉèíH˜Î`À ¿ãqOK«_»O.
ã¨$+≤ì„Hõ=∞O
â‹·= ã≤^•úO`«OÖ’ ã¨$+≤ì„Hõ=∞O KåÖÏ=~°‰õΩ ™êOYºâߢ™êÎxfl J#∞ã¨iOz =ÙO@∞Ok.
™êOYºOÖ’ 25 `«`åfiÅ∞ HÍQÍ, â‹·=OÖ’ 36 `«`åfiÅ∞. ѨÙ~°∞+¨μx (r"å`«‡) =~°‰õΩ
Ô~O_»∂ ã¨=∂#"Õ∞. P ÃÑ·# â‹·=OÖ’ J~Ú^Œ∞ HõOK«∞HÍÅ∞ =Ù<åfl~Ú. Jq xÜ«∞u („Hõ=∞O),
HÍÅO, ~åQÆO, q^Œº, Hõà◊ (â◊H˜Î). ^•xÃÑ·# =∂Ü«∞, â◊√^Œú q^Œº, Dâ◊fi~°∞_»∞, ã¨^•t_»∞_»∞,
â◊HÎ̃, JOu=∞OQÍ t=Ù_»∞.
ã¨^•t=Ù_»∞, Dâ◊fi~°∞_»∞, â◊√^Œú q^Œº q^•º`«`åfiÅ∞, =∂Ü«∞#∞Oz q∞QÆ`åq
P`«‡`«`åfiÅ∞. "å\˜#∞Oz Ѩi}Ï=∞O K≥O^Õq r"å`«‡Å∞.
â◊OHõ~å^≥· fi`«O „ѨѨOKåxfl q∞^䌺 JO@∞Ok. nxfl â‹·= ã≤^•ÌO`«O JOwHõiOK«^Œ∞.
[QÆ`«∞Î J<åk, ã¨`«ºO. Jk Dâ◊fi~° bÅ HÍ^Œ∞. r=ÙÅ L^Œú~°} HÀã¨O XHõ ™ê^èŒ#OQÍ
t=Ù_»∞ ã¨$lOz#k. r=ÙÅ#∞ =Ú‰õΩÎÅ#∞QÍ KÕÜ«∞_®xH˜ t=Ù_»∞ x`«ºO „Ѩܫ∞uflã¨∂Î<Õ
=ÙO\Ï_»∞.
Jxfl áêáêʼnõΩ HÍ~°}O =∂Ü«∞. ^•xfl `˘ÅyOK«∞HÀ"åe. JÖψQ J}∞`«fiÉèÏ=O.
^•xfl [~ÚOKåe. JÖψQ Hõ~°‡|O^è•xfl xâı≈+¨O KÕÜ«∂e. W^ŒO`å <≥·uHõ <≥·+≤ªHõ r=#O
^•fi~å#∞, QÆ∞~°∞Hõ$Ѩ ^•fi~å#∞, t"å#∞„QÆǨÏO ^•fi~å#∞ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
K«~°º ^•fi~å „H˜Ü«∞ („=`å^Œ∞Å∞), ^•x ^•fi~å Ü≥∂QÆO (Ü«∞=∞xÜ«∞=∂^Œ∞Å∞),
^•x ^•fi~å <≥·+≤ªHõ r=#O Åaè™êÎ~Ú. t"å#∞„QÆǨÏO =Å¡ *Ï˝#O. ^•x ^•fi~å "≥∂HõΔO.
t"ÀǨÏO
"≥∂HõΔO JO>Ë `å<Õ t=Ù_»∞ (t"ÀǨÏO) J<Õ ÉèÏ=O HõÅQÆ_»O. t=ÙxH©, r=ÙxH©
ÉèË^ŒO =ÙOk. JÉèË^ŒO =ÙOk. t=`«fiO`À UHõ`«fiO HõÅQÆ_»"Õ∞ =ÚH˜Î. J~Ú`Õ ^•x=Å¡
r=ÙxH˜ `«# „Ѩ`ÕºHõ Jã≤Î`«fiO áÈ^Œ∞. t=ÙxÖ’ "Õ~°∞QÍ =ÙO@∂<Õ UHõ`«fiÉèÏ=O Hõey
=ÙO\Ï_»∞. h\˜Ö’ LѨC Hõiy¿ãÎ Jk LѨCh~°∞ J=Ù`«∞Ok. P h~°O`å LѨÊQÍ LO@∞Ok.
JO`« =∂„`å# h~°∞, LѨC XHõ\ ˜ HÍ^Œ∞, h~°∞ hˆ~ LѨC L¿ÑÊ. JÖψQ r=Ù_»∞ t=`«fiO
á⁄Ok#ѨÊ\˜H˜ `å#∞ `å#∞QÍ<Õ =ÙO\Ï_»∞. D ÉèË^•ÉèË^Œ ÉèÏ="Õ∞ =ÚHÎ̃.
 420 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`«q∞à◊ ^Õâ◊OÖ’ â‹·==∞`« „áê|ź, „áêK«∞~åºÅ‰õΩ =ÚYº HÍ~°}O <åÜ«∞<å~°∞¡
J#|_Õ t=Éèí‰õΩÎÅ∞. g~°∞ J~°"≥· =ÚQÆ∞æ~°∞. uiy g~°O^ŒiÖ’H˜ *Ï˝# ã¨O|O^èŒ=¸iÎk
J„QÆ™ê÷#O. DÜ«∞# U_»= â◊`åaú"å_»x H˘O^Œ~°∞ Ѩiâ’^茉õΩÅ∞ `ÕÖÏÛ~°∞. PÜ«∞# „"åã≤#
384 ѨkÌQÆOÅ∞ â‹·= "åV‡Ü«∞OÖ’ Ju =ÚYº"≥∞ÿ#q. *Ï˝# ã¨O|O^èŒ∞xH˜ =$^Œú
ã¨=∞HÍe‰õΩ_»∞ JѨÊ~ü =∞~˘Hõ =ÚY∞º_≥·# <åÜ«∞<å~ü. "Õ~˘Hõ~°∞ =∂}˜Hõ¯ "åã¨QÆ~ü. PÜ«∞#
„"åã≤# u~°∞"åã¨QÆO â‹·= "åV‡Ü«∞OÖ’ „Ѩ=ÚY™ê÷#O á⁄OkOk. D <åÜ«∞<å~°∞¡ „"åã≤#
ÉèíHÎ̃w`åÅ∞ W`«~° ~°K«#Å∞, `«q∞à◊ ^Õâ◊OÖ’ â‹·= „ѨKå~åxH˜ ZO`À `À_»Ê_®¤~Ú.
g~°â‹·=O
=∞~˘Hõ "≥·Ñ¨Ù Hõ~å‚@HõÖ’ ‰õÄ_® =∞^茺ܫÚQÍÅÖ’ â‹·=O ÉÏQÍ "åºÑ≤OzOk. JHõ¯_»
^•x ¿Ñ~°∞ g~°â‹·=O. g~°â‹·=ÙÅ<Õ eOQÍÜ«∞`«∞Å∞ JO\Ï~°∞. D =∞`«ã¨∞÷Å∞ qkèQÍ
eOQÆHÍÜ«∞#∞ "≥∞_»Ö’ ^èŒi™êÎ~°∞. Hõ#∞Hõ giH˜ eOQÍÜ«∞`«∞Å∞ J<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk. g~°∞
D<å_»∞ ‰õÄ_® Hõ~å‚@HõÖ’ „Ѩ|Å"≥∞ÿ# =~°æOQÍ =Ù<åfl~°∞.
Hõ~å‚@Hõ g~°â‹·= „Ѩ=HõÎ |ã¨"Õâ◊fi~°∞_»∞ Jx „Ѩfu. Jk x[O HÍ^Œx, |ã¨=xH˜
=ÚO^Õ Hõ~å‚@HõOÖ’ g~°â‹·=O =ÙO_Õ^Œx, |ã¨=_»∞ P =∞`åxfl áÈ+≤Oz, =$kúKÕâß_»x
H˘O^Œ~°∞ ѨO_ç`«∞Å∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_»∞`«∞<åfl~°∞. U"≥∞ÿ<å XHõ\ ˜ =∂„`«O x[O. g~°â‹·=O
J#QÍ<Õ |ã¨=x ¿Ñˆ~ =ÚO^Œ∞QÍ *Ï˝Ñ¨HõO =ã¨∞ÎOk. |ã¨=x „áêѨHõO ÖËx^Õ g~° â‹·"åxH˜
JO`« „áê|źO =KÕÛk HÍ^Œ<Õk JO^Œ~°∞ JOwHõiOz# q+¨Ü«∞O.
HõàϺ}ü#∞ 1157–1167 =∞^茺 HÍÅOÖ’ ѨiáêeOz# a[˚Å∞x =^ŒÌ |ã¨"Õâ◊fi~°∞_»∞
=∞O„uQÍ =ÙO_Õ"å_»∞. PÜ«∞# rq`« K«i„`«#∞ `≥e¿Ñ „QÆO^äŒO |ã¨=ѨÙ~å}O. â‹·=ÙʼnõΩ
qK«ÛÅq_çQÍ ^•#^èŒ~å‡Å∞ KÕ¿ã"å_»∞. D q^èŒOQÍ `«# HÀâßQÍ~åxfl qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O
a[˚Å∞_»∞ ã¨ÇÏ≤ OK«ÖHË áõ ÈÜ«∂_»∞. J`«_∞» W~°∞=Ù~°∞ â‹=· ÙÅ#∞ ^ŒO_çOKå_»@. ^•xH˜ HÀѨyOz#
|ã¨=x „¿Ñ~°}`À â‹·=ÙÅ∞ a[˚Å =∞Ǩ~åA#∞ ǨÏ`«º KÕâß_»@.
|ã¨=_»∞ „ÉÏǨχ}∞_≥·# LѨ#Ü«∞<åk „ÉÏǨχ} ã¨O™ê¯~åÅ#∞ u~°ã¨¯iOKå_»∞.
=~°‚=º=ã¨÷#∞ =ºuˆ~H˜OKå_»∞. g~°â‹·"åxfl „Ѩ^è•#OQÍ XHõ ã¨O㨯~°}À^Œº=∞OQÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞.
g~°â‹·=O =~°‚=º=ã¨÷#∞ QÆ∞iÎOK«ÖË^Œ∞. â‹·=ÙÅO^ŒiH˜ Jk ã¨=∂# „ѨuѨuÎx WzÛOk.
HÍj‡~°∞Ö’
â‹·= =∞`«OÖ’ =∞~˘Hõ =ÚYºâßY HÍj‡~°â‹·=O. HÍj‡~°OÖ’ =∞^茺ܫÚQÍÅÖ’
â‹·=O Ju qãÎ̈ $`«OQÍ#∞, „Ѩ|ÅOQÍ#∞ LO_Õk. ^•xH˜, ^ŒHΔ̃}ÉèÏ~°`« â‹·=âßYʼnõΩ KåÖÏ
ÉèË^ŒO =ÙOk. HÍj‡~°â‹·=O J^≥· fi`åxH˜ ^ŒQÆæ~°. ™êOYºO`À ‰õÄ_® ^•xH˜ áÈeHõÅ∞<åfl~Ú.
^•xÖ’ ÔOO_»∞ LѨâßY Å∞<åfl~Ú. XHõ\ ˜ „Ѩ`«ºaè*Ï˝"å^ŒO. Ô~O_»=k ã¨ÊO^Œ"å^ŒO.
 421 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"≥Ú^Œ\ ˜^•xfl „ѨKå~°O KÕã≤#"å_»∞ ™È=∞#O^Œ∞_»∞. J`«_»∞ t=^Œ$+≤ì J<Õ „QÆO^äŒO „"åâß_»∞.
J`«x t+¨μº_»∞ L`«ÊÖÏKå~°∞º_»∞, J`«x t+¨μº_»∞ ÅHõ;}QÆ∞ѨÙÎ_»∞, J`«x t+¨μ¤_»∞
Jaè#=QÆ∞ѨÙÎ_»∞. D Jaè#= QÆ∞ѨÙÎ_»∞ ã¨O㨯 $`« JÅOHÍ~° âßGOÖ’ =∞Ǩ„Ѩ*Ï˝xkè.
P#O^Œ=~°÷#∞x ^èŒfi<åºÖ’HÍxH˜ J`«_»∞ „"åã≤# Ö’K«# "åºYº ã¨O㨯 $`« "åV‡Ü«∞OÖ’
ã¨∞„Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#k. J`«_»∞ â‹·=`åufiHõ „QÆO^ä•Å∞ ‰õÄ_® KåÖÏ „"åâß_»∞.
t=Ù_»∞ „ѨѨOKåxH˜ Jf`«∞_»∞, JO`«~åºq∞‰õÄ_®. JO^Œ∞KÕ`« [QÆ`«∞Î t=Ùx HõO>Ë
aè#flO HÍ^Œ∞. t=Ùx ã¨∞Êù~°}"Õ∞ [QÆ`«∞Î. t=ÙxÖ’ Jk ã¨∂Hõ;~°∂ѨOÖ’ =ÙO@∞Ok.
ã¨∞Êù~°}O =Å¡ Jk ã¨∂÷Å~°∂ѨO á⁄O^Œ∞`«∞Ok. t=ÙxH˜ J~Ú^Œ∞ â◊‰õΩÎÅ∞<åfl~Ú. Jq
zK«ÛùHÎ̃, P#O^Œ â◊HÎ̃, WKåÛùâ◊HÎ̃, *Ï˝#â◊HÎ̃, „H˜Ü«∂â◊HÎ̃, r=Ù_»∞ Hõ~°‡Ö’ Ѩ_ç `«# k=ºã¨fi~°∂áêxfl
q㨇iã¨∞Î<åfl_»∞.
J~Ú`Õ nxH˜ â◊OHõ~å^≥· fi`åxH˜ XHõ =ÚYº Éè^Ë OŒ – â◊OHõ~∞° x Ѩ~„° |ǨχO x„+≤¯Ü«∞O.
„Ѩ`«ºaè*Ï˝â‹·=OÖ’ t=Ù_»∞ ã¨$+≤ìHõ~°Î.
ã¨$+≤ì, ã≤÷u, ÅÜ«∞O, x„QÆǨÏO, J#∞„QÆǨÏO t=Ùx ѨOK«Hõ$`åºÅ∞, t=ÙxH˜, [QÆ`«∞ΉõΩ
J^•ÌxH˜, „ѨuaOÉÏxH˜ =ÙO_Õ ã¨O|O^èŒO =O\˜k =ÙOk. aO|O HõO>ˇ „ѨuaO|O
aè#flO, Jaè#flO ‰õÄ_®.
r=ÙxH˜ P=~°}ÉèíOQÆO HÍ=_»"Õ∞ "≥∂HõΔO. `å<Õ t=Ù_»#x „QÆÇ≤ÏOz t=Ùx`À
`å^•`«‡ºO K≥Ok#ѨC_»∞ r=ÙxH˜ =ÚH˜Î HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. D P=~°} ÉèíOQÆ"å^•xfl
Jaè=QÆ∞ѨÙÎ_»∞ `«# JÅOHÍ~° âßG"å^•xH˜ ‰õÄ_® =iÎOѨ*Ëâß_»∞.
~°OQÆã¨÷ÅOÃÑ· U^≥·<å <å@Hõ „Ѩ^Œ~°≈##∞ K«∂ã¨∞Î#flѨC_»∞, <å@HõOÖ’x áê„`«Å`À
„¿ÑHõΔ‰õΩ_»∞ `å^•`«‡ºO K≥O^Œ∞`å_»∞. JO>Ë J`«_»∞ `«# Ѩiq∞`« =ºH˜Î`«fiѨ٠P=~°}#∞
Ju„Hõq∞OK«∞`å_»∞. P q^èŒOQÍ P=~°} ÉèíOQÆ"≥∞ÿ Z^Œ∞@ QÆÅ áê„`«Å J#∞Éèí"åÅ`À
`å^•`«‡ºO K≥O^Œ_»O =Å¡ ã¨Ç¨Ï$^ŒÜ«Ú_≥·# „¿ÑHõΔ‰õΩxH˜ P#O^ŒO HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. J`«x
Ѩ~°=∂~°÷™ê~°O, „Ѩ`«ºaè*Ï˝ q=∞i≈x, `«O„`åÖ’HõO "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x â‹·"å^≥· fi`« "å^•xH˜
„áê=∂}˜Hõ „QÆO^ä•Å∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞.

V
 422 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
51. â߈HÎÜ«∞O, "å=∂Kå~°O...
Ç≤ÏO^Œ∂=∞`« âßYÅÖ’ â‹·=, "≥·+¨‚"åÅ `«~åfi`« „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ#k, „Ѩ=ÚY"≥∞ÿ#k
âßHõÎO.
âßHõÎO JO>Ë â◊HÎ̃ Láêã¨#‰õΩ ã¨O|OkèOz# =∞`«O. â◊HÎ̃ t=Ùx ÉèÏ~°º. JO^Œ∞KÕ`«
ã¨∂÷ÅOQÍ âßHõÎ=∞`åxfl â‹·=OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ<Õ Ñ¨iQÆ}˜OK«=K«∞Û. HÍx, "åã¨Î=OÖ’ âßHõÎO
â‹·=O HõO>ˇ aè#fl=∂~°æOÖ’, XHõ ã¨fi`«O„`«, „Ѩ`ÕºHõ =∞`«OQÍ =$kú K≥OkOk.
t=Ù_»∞, â◊HÎ̃ XˆH `«`«fiOÖ’x Ô~O_»∞ ÉèÏQÍÅ∞. JO^Œ∞KÕ`« t=Ù_»∞ ÖËx^Õ â◊HÎ̃ ÖË^Œ∞.
â◊HÎ̃ ÖËx^Õ t=Ù_»∞ ÖË_»∞. t=Ù_»∞ JO>Ë Ñ¨~°„|Ǩχã¨fi~°∂Ѩ"Õ∞. PÜ«∞# x~°∞æ}∞_»∞, x~åHÍ~°∞_»∞,
x„+≤¯Ü«Ú_»∞. â◊H˜Î ã¨Ç¨Ü«∞O`À PÜ«∞# ã¨QÆ∞}∞_»∞, ™êHÍ~°∞_»∞, 㨄H˜Ü«Ú_»∞ J=Ù`å_»∞.
t=ÙxÖ’ ã¨QÆO ÉèÏQÆO â◊HÎ̃. D TǨÏ#∞OKÕ t=Ù_çH˜ J~°÷<åsâ◊fi~°∞_»<Õ ¿Ñ~°∞ =zÛOk.
HÍo^•ã¨ =∞ǨHõq ''~°Ñ¶¨∞=Oâ◊—— „áê~°OÉèí â’¡HõO JO^ŒiH˜ `≥eã≤O^Õ.
"åQÆ~å÷q= ã¨OѨ$H“Î "åQÆ~°÷ „ѨuѨ`«ÎÜÕ∞
[QÆ`«ó Ñ≤`«~“ =O^Õ áê~°fif Ѩ~°"Õ∞â◊fi~“
â◊HÎ̃H˜ J<ÕHõ <å=∂Å∞<åfl~Ú. "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ P"≥∞ ˆH<ÀѨx+¨`«∞ÎÖ’ L=∞QÍ
^Õ=`«Å‰õΩ „Ѩ`«ºHõΔ=∞=Ù`«∞Ok. HÍÅ„Hõ=∂# P"≥∞‰õΩ Z<Àfl ¿Ñ~°∞¡ ã¨O„Hõq∞OKå~Ú. |Ǩïâß
^Õâ◊OÖ’ qq^èŒ „áêO`åÅÖ’ "Õˆ~fi~°∞ ^Õ=`«Å#∞ "Õˆ~fi~°∞ ¿Ñ~°¡`À =º=ǨÏiOK«_»O, P
„áêOfÜ«∞ ^Õ=`«Å K«∞@∂ì J<ÕHõ Hõ^äŒÅ∞ |Ü«∞Å∞^Õ~°_»O, `«~åfi`« HÍÅOÖ’ PÜ«∂
^Õ=`«ÅO^Œix XˆH ^ÕqQÍ ã¨OÉèÏqOK«_»O [iy =ÙO_»=K«∞Û. ÃÇ·Ï=∞=u, Q“i, âßOÉèíq,
Éèí"åx, ~°∞„^•}˜, t"åx, â◊~åfi}˜, áê~°fiu, ^Œ∞~°æ, HÍo, K«O_ç, Kå=ÚO_», Hõ~åo, ‰õΩ=∂i,
HÍáêe, HÍ`åºÜ«∞x, „uѨÙ~°ã¨∞O^Œi, Åe`«, =∞Ç≤Ïëêã¨∞~° =∞iúx WÖÏ Z<Àfl ÖˇHõ¯ÖË#xfl
¿Ñ~°∞¡. D qq^èŒ ^Õ=`å ~°∂áêÅÖ’ HÍo Ju ÉèíÜ«∞OHõ~° ^Õ=`«. P"≥∞ #~°|e, [O`«∞|e
HÀ~°∞`«∞Ok. „QÆ∞_»∞¡~°∞=Ú`«∂, ã¨∞~åáê#O KÕã¨∂Î, HõáêÅ =∂Å ^èŒiOz, <åÅ∞Hõ "≥à◊§Éˇ\ ì̃
ÉèíÜ«∞OQ˘Å∞ѨÙ`«∞Ok. ɡOQÍÖòÖ’ HÍoHÍѨÓ[ Z‰õΩ¯=. (''HõÅHõ`åÎ HÍoHõ <åÅ∞Hõ – ~°∞„^•eHõ
#Ü«∞# *ÏfieHõ——) K«O_ç, Kå=ÚO_», ^Œ∞~°æ ‰õÄ_® HÍo JO`«QÍ HÍHõáÈ~Ú<å ÉèíÜ«∂#Hõ
~°∂áêÖË. HÍQÍ áê~°fiu, „uѨÙ~°ã¨∞O^Œi. Åe`« "≥Ú^ŒÖˇ·#"å~°∞ ™œ=∞º, ã¨∞O^Œ~°
^Õ=`å=¸~°∞ÎÅ∞.
`åO„uHõ =∞`«O
â◊‰õΩκáêã¨# Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’ XHõ =ÚYºÉèÏQÆO. P"≥∞#∞ P~åkè¿ãÎ "åOzè`å~å÷Å∞
ã≤kú™êÎÜ«∞x ™ê=∂#∞ºÅ∞ ÉèÏq¿ãÎ, H˘xfl Hõ~îÀ~° ™ê^èŒ<åÅ ^•fi~å P"≥∞#∞ „Ѩã¨#∞fl~åeQÍ
KÕã¨∞‰õΩO>Ë JÖ∫H˜Hõ â◊‰õΩÎÅ∞ Åaè™êÎÜ«∞x, P"≥∞ Láêã¨# "≥∂HõΔ ™ê^èŒHõ=∞x W`«~°∞Å qâßfiã¨O.
 423 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
âßHõÎOÖ’ ÉèÏQÆ"Õ∞ `«O„`«âßGO. J~Ú`Õ `«O„`åÅ∞ âßHÍÎxH˜ Ѩiq∞`«"≥∞ÿ#q HÍ=Ù.
É∫^Œú=∞`«OÖ’, *ˇ·#=∞`«OÖ’ ‰õÄ_® `«O„`åÅ∞<åfl~Ú. Jq HÍHõ ''„ÉÏǨχ} `«O„`åÅ∞
=Ù<åfl~Ú. uiy „ÉÏǨχ} `«O„`åÅÖ’ "≥·+¨‚=, â‹·=, âßHõÎ, ™œ~°, QÍ}ÏѨ`«º `«O„`åÅ∞<åfl~Ú.
Ju „áêp#HÍÅO #∞Oz âßHõÎ `«O„`åÅ∞<åfl~Ú. Jhfl t=Ù_»∞ áê~°fiuH˜
LѨ^Õtã¨∞Î#fl@∞ìQÍ ã¨O"å^Œ ~°∂ѨOÖ’ =ÙO\Ï~Ú. Jq #∂\˜H˜ ÃÑ·QÍ<Õ =Ù<åflÜ«∞O\Ï~°∞.
HÍx, z~°HÍÅOQÍ "å\˜Ö’ J`«ºkèHõÉèÏQÆO ~°Ç¨Ï㨺OQÍ<Õ =ÙO_çáÈÜ«∂~Ú. W\©=e HÍÅOÖ’
‰õΩÖÏ~°‚= `«O„`«OÖÏO\˜ H˘xfl `«O„`« âßG „QÆO^ä•Å∞ ã¨~ü *Ï<£ =Ù„_®Ñ¶π =O\˜ áêâßÛ`«º
ѨO_ç`«∞Å J#∞"å^•Å∞, Ѩiâ’^èŒ#Å∞, "åºMϺ<åÅ ^•fi~å "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ =KåÛ~Ú. Z=~°∞
Ѩ_ç`Õ "å~°∞ `«O„`« q^Œº#∞ JÉèíºã≤OK«~å^Œx, ^•xH˜ =ÚO^Œ∞QÍ J~°›`«, JkèHÍ~°O
ã¨OáêkOKåÅx, ã¨^Œ∞æ~°∞=Ù =^ŒÌ nHõΔ á⁄Ok QÆ∞~°∞=Ù =∂~°æ^Œ~°≈Hõ`«fiOÖ’<Õ JÉèíºã≤OKåÅx,
ɡ_çã≤ H˘_»∞`«∞O^Œx POHõΔÅ∞<åfl~Ú. JO^Œ∞KÕ`«<Õ J<ÕHõ â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ `«O„`« "åV‡Ü«∂xfl
~°Ç¨Ï㨺OQÍ<Õ =ÙOK«_»O [iyOk. `åO„uHõ=∞`«OÖ’ QÆ∞~°∞=Ù, =ÚYºOQÍ ã¨^Œ∞æ~°∞=Ù
„áê^è•#ºO WO`å JO`å HÍ^Œ∞. QÆ∞~°∞=Ù ÖËx^Õ `åO„uHõ =∞`«"Õ∞ ÖË^Œ∞.
`«O„`«™ê^èŒ# ^•fi~å ™ê^茉õΩxH˜ JÖ∫H˜Hõ â◊‰õΩÎÅ∞ HõÅ∞QÆ∞`åÜ«∞<Õ #=∞‡HõO ‰õÄ_®
`«O„`« "åV‡Ü«∂xfl QÀѨºOQÍ =ÙOK«_®xH˜ HÍ~°}"≥∞ÿOk. Z=~°∞ Ѩ_ç`Õ "å~°∞ JÖ∫H˜Hõ
â◊‰õΩÎÅ∞ ã¨Oáêk¿ãÎ Ö’HÍxH˜ Ǩx HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok Hõ^•? `åO„uHõ JÖ∫H˜Hõ â◊‰õΩÎÅ ÉèÏ=#Ö’
#∞Oz J<ÕHõ z„`« qz„`« áœ~å}˜Hõ Hõ^äŒÅ∞, *Ï#Ѩ^Œ Hõ^äŒÅ∞ „ѨKå~°OÖ’H˜ =KåÛ~Ú.
J}˜=∂k J+ì̈ã≤^Œ∞úÅ∞ `åO„uHõ JÖ∫H˜Hõ â◊‰õΩÎÅÖ’x"Õ. D â◊‰õΩÎÅ#∞ ™êkèOz# ã≤^Œ∞úÅ∞,
Ü≥∂QÆ∞Å Hõ^äŒÅ∞ JO^ŒiH˜ Ѩiz`åÖË. ''HõàÏѨÓ~À‚^ŒÜ«∞O——Ö’ =∞}˜ã¨ÎO|∞_»<Õ ã≤^Œ∞ú_»∞
ã≤OǨÏO g∞^Œ ZH˜¯ PHÍâ◊QÆ=∞#O KÕã¨∂Î HõÅÉèÏ+≤}˜x K«∂ã≤ H˜OkH˜ ky P"≥∞#∞ =OzOz
=∞$ˆQO„^Œ "åǨÏ# J<Õ ^Õ=`«‰õΩ |e W=fiÉ’~Ú# L^ŒO`«O ã¨∞„Ѩã≤^ŒúO. WÖÏO\˜ Hõ^äŒÅ∞
=∞# *Ï#Ѩ^Œ "åVºÜ«∞OÖ’ ÖˇHõ¯ÖË#xfl.
ѨOK« =∞HÍ~åÅ∞
`åO„uHõ „QÆO^ä•Å∞ "Õ^•Kå~°O, ã≤^•úO`åKå~°O, H“ÖÏKå~°O, ã¨=∞Ü«∂Kå~°O,
^ŒH˜Δ}ÏKå~°O, "å=∂Kå~°O "≥Ú^ŒÖˇ·# ™ê^èŒ# =∂~åæÅ#∞ ¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~Ú. g\˜Ö’
"å=∂Kå~°O J<Õk „Ѩ=ÚY"≥∞ÿ#k. JO^ŒiH˜ `≥eã≤#\ì̃k. D "å=∂Kå~°OÖ’ ѨOK«`«`åfiÅ∞
=ÚYºO. P J~Ú^Œ∞ `«`åfiÅ∞ =∞HÍ~°O`À „áê~°OÉèí=∞=Ù`å~Ú. Hõ#∞Hõ "å\˜H˜ ѨOK« '=∞—
HÍ~åÅ<Õ ¿Ñ~°∞ ‰õÄ_® =zÛOk. Jq =~°∞ã¨QÍ =∞^ŒºO, =∂Oã¨O, =∞`«ûºO, =Ú„^Œ,
"≥∞ÿ^äŒ∞#O. `«O„`« ™ê^茉õΩ_»∞ `«# ÅHõΔ º"≥∞ÿ# ^Õg J#∞„QÆÇ¨Ï ã¨Oáê^Œ#‰õΩ "≥Ú^Œ\ ˜ ^Œâ◊ÅÖ’
D ѨOK« =∞HÍ~åÅ#∞ ¿ãq™êÎ_»∞. =∞^ŒºO „`åQÆ_»O, =∂Oã¨, =∞`åûºÇ¨~åÅ∞ Éèí∞lOK«_»O,
=Ú„^Œ (J@∞‰õΩÅ∞?) P~°yOK«_»O (nx=Å¡ ã¨OÉè’QÆ â◊HÎ̃ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œx XHõ #=∞‡HõO).
 424 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"≥∞ÿ^äŒ∞# „H˜Ü«∞ KÕÜ«∞_»O Wg ѨOK« =∞HÍ~åÅ∞. ™ê^茉õΩ_»∞, ™êkèHõ Hõeã≤ "å=∂Kå~åxfl
J#∞+≤ªOKåÅx xÜ«∞=∞O.
W=hfl ™ê^è•~°} ã¨OѶ¨∞ xÜ«∞=∂Å „ѨHÍ~°O x+≤^Œú"≥∞ÿ#q. D ѨOK« =∞HÍ~åÅ∞
„ѨfHõÅ∞ =∂„`«"Õ∞#x, Éè∫uHõ"≥∞ÿ#q HÍ=x `åO„u‰õΩÅ∞ K≥|∞`å~°∞. =∞^ŒºO JO>Ë â◊HÎ̃.
=∂Oã¨O t=Ù_»∞, =∞O„`ÀKåÛ~°} KÕã¨∂Î =∞^Œº, =∂O™êÅ∞ ¿ãqOKåe. =∞^ŒºO t=–â◊HÎ̃
ã¨OÜ≥∂QÆO=Å¡ [xOKÕ P#O^•=∞$`åxH˜ „ѨfHõ. =∂Oã¨O JO>Ë áêѨ, ѨÙ}ϺÅ∞ J<Õ
[O`«∞=Ù#∞ *Ï˝#Y_»æO`À ã¨OǨÏiOz P~°yOK«_»O. =∞`«ûºO JO>Ë WO„kÜ«∂Å#∞
x„QÆÇ≤ÏOz P`«‡Ö’ xHΔ̃ÑÎ̈O KÕÜ«∞_»O. =Ú„^Œ JO>Ë Ñ¨~°â◊HÎ̃x P`«‡`À J#∞ã¨O^è•xOK«_»O,
"≥∞ÿ^äŒ∞#O JO>Ë ^ŒfiO^•fiÅ ã¨OÜ≥∂QÆO, ÖË^• t=–â◊HÎ̃ ã¨OÜ≥∂QÆO. W@∞=O\˜ U J~å÷Å∞
K≥Ñ≤Ê<å PK«~°}Ö’ "å=∂Kå~°O „Éèí+¨ì"≥∞ÿ qâ◊$OYÅ =~°Î#‰õΩ ^•i fã≤ ã¨OѶ¨∞ ÉÏǨϺ
=∂~°æ"≥∞ÿOk.
ǨÏ~î°Ü≥∂QÆO
`«O„`« âßGOÖ’x^Õ Ç¨Ï~îÜ ° ∂≥ QÆ Ñ¨^uúŒ . nxfl ‰õΩO_»eh Ü≥∂QÆO Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
â◊H˜Î „|Ǩ‡O_»=∞O`«\Ï xO_ç =Ù#flk. =∂#=^ÕǨÏO J#O`«qâßfixH˜ ã¨OH˜ΔѨÎ~°∂ѨO.
JO^Œ∞Ö’ â◊HÎ̃ ‰õΩO_»ex ~°∂ѨOÖ’ =ÙO@∞Ok.
=∂#= ^ÕǨÏOÖ’ 72 "ÕÅ <å_»∞Å∞<åfl~Ú. Wq HõO\˜H˜ HõxÑ≤OK«#O`«\ ˜ J`«ºO`«
ã¨∂Hõ;~°∂ѨOÖ’ =ÙO_ç ^ÕǨÏ=∞O`«\Ï "åºÑ≤Oz =ÙO\Ï~Ú. "å\˜Ö’ =¸_»∞ <å_»∞Å∞
ã¨∞+¨μ=∞fl, W_», Ñ≤OQÆà◊ <å_»∞Å∞ =ÚYº"≥∞ÿ#q. ã¨∞+¨μ=∂fl <å_ç "≥#∞ÉÏ=ÚQÆ∞O_® áÈ`«∞Ok.
^•xH˜ W@∂ J@∂ W_», Ñ≤OQÆà◊ <å_»∞Å∞O\Ï~Ú. ã¨∞+¨μ=∂fl <å_ç á⁄_»=Ù<å P~°∞ K«„HÍÅ∞
=ÙO\Ï~Ú. "å\˜Ö’ QÆ∞^Œ™ê÷#O ã¨g∞ѨOÖ’ =ÙO_Õk =¸ÖÏ^è•~° K«„HõO. ^•x "Õ∞ÖÁ¯ÅÊ_®xH˜
LѨÜ≥∂QÆѨ_Õ ™ê^èŒ<åÅÖ’ XHõ\ ˜ ǨÏ~î°Ü≥∂QÆO. ‰õΩO_»eh j~°¬O ã¨∞+¨μ=∂fl<å_ç „H˜Ok
ÉèÏQÆOÖ’ QÆÅ „|Ǩχ^•fi~åxfl =¸ã≤"Õã≤ =ÙO@∞Ok. ^•xfl "Õ∞ÖÁ¯eÑ≤#ѨC_»∞ Jk
ã¨∞+¨μ=∂fl<å_ç QÆ∞O_® =¸ÖÏ^è•~° K«„HÍxfl KÕ~°∞`«∞Ok. ^•xH˜ =∞iH˘O`« ÃÑ·# =∞~å‡=Ü«∞=
ã¨g∞ѨOÖ’ =ÙO_Õk ™êfikèëêª# K«„HõO. ^•xH˜ ÃÑ·# <åaèH˜ "≥#∞Hõ "≥·Ñ¨Ù# =∞}˜Ñ¨Ó~° K«„HõO.
^•xfl ^•\˜áÈ`Õ Ç¨Ï$^ŒÜ«∞HÀâ◊O "≥#∞HõQÍ =ÙO_Õk J<åǨÏ`«K«„HõO. WOHÍ ÃÑ·# qâ◊√^ŒúK«„HõO.
^•xfl ^•\˜áÈ`Õ „Éèí∂=∞^茺 ÉèÏQÍxH˜ "≥#∞HõQÍ P*Ï˝K«„HõO.
ã¨~åÊHõ$uÖ’ =ÙO_Õ ‰õΩO_»eh â◊HÎ̃ K«∞@ìÅ∞ qѨC‰õΩx =¸ÖÏ^è•~°K«„HõOÖ’ #∞Oz
„|Ǩ Ï ‡^•fi~° O QÆ ∞ O_® |Ü« ∞ Å∞^Õ i ™êfikè ë êª # , =∞}˜ Ñ ¨ Ó ~° , J<åǨ Ï `« , qâ◊ √ ^Œ ú ,
P*Ï˝K«„HÍÅQÆ∞O_® ÃÑ·ÃÑ·H˜ ÖËã¨∞ÎOk. W^ŒO`å ǨÏ~î°Ü≥∂QÆ ™ê^èŒ#=Å¡ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ‰õΩO_»ex
XH˘¯Hõ¯ K«„HÍxfl KÕi#ѨC_»ÖÏ¡ ™ê^茉õΩxH˜ qz„`« â◊‰õΩÎÅ∞, qz„`å#∞Éèí∂`«∞Å∞ HõÅ∞QÆ∞`å~Ú.
 425 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P*Ï˝ K«„HÍxfl ‰õÄ_® ^•\˜áÈ~Ú, ‰õΩO_»eh â◊HΘ t~°ã∞¨ ûÖ’x ã¨ÇϨ „™ê~° K«„HõO KÕ~∞° ‰õΩO@∞Ok.
Jk Ѩ~°=∞ t=Ùx ™ê÷#O. JHõ¯_» ‰õΩO_»eh â◊H˜Î `«# <å^äŒ∞_≥·# t=Ùx`À ã¨OÜ≥∂QÆO
K≥O^Œ∞`«∞Ok. J^Õ t=–â◊HÎ̃ ã¨OÜ≥∂QÆO. P ã¨OÜ≥∂QÆOÖ’ [xOKÕ J=∞$`åxfl ™ê^茉õΩ_»∞
P™êfikã¨∂Î „|Ǩ‡#O^ŒO á⁄O^Œ∞`å_»∞. Jk ã¨=∂kè ã≤÷u. P ã≤÷u ™ê^茉õΩ_≥·# Ü≥∂yH˜
=∞m§ =∞m§ HõÅ∞QÆ∞`«∂ =ÙO@∞Ok.
ǨÏ~îåÜ≥∂QÆOÖ’ =ÚYº"≥∞ÿ#k „áê}ÏÜ«∂=∞O. JO>Ë âßfi㨠xÜ«∞O„`«}O. QÍex
LK«Ûfiã≤OK«_»O (ѨÓ~°HõO), ãÎ̈OaèOK«_»O (‰õΩOÉèíHõO), xâ◊fiã≤OK«_»O (ˆ~K«HõO) – D =¸_»∞
„H˜Ü«∞Å`À ‰õÄ_ç# P=$`«Î"Õ∞ „áê}ÏÜ«∂=∞O. nx ^•fi~å „áê} â◊H˜Îx ™ê^茉õΩ_»∞ `«#
Jnè#OÖ’ =ÙOK«∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`å_»∞. D ™ê^èŒ#Ö’ ^ÕǨÏOÖ’ L+¨‚â◊HÎ̃ [xã¨∞ÎOk. P Lëê‚xH˜
=¸ÖÏ^è•~° K«„HõO =^ŒÌ x„kOKÕ ‰õΩO_»ex "Õ∞Å∞‰õΩO@∞Ok. ^•xfl "Õ∞Å∞H˘ÖËÊ XHõ
LáêÜ«∞"Õ∞ „áê}ÏÜ«∂=∞O.
„áê}ÏÜ«∂=∞ ™ê^èŒ#‰õΩ LáêOQÍÅ∞QÍ Pã¨<åÅ∞, <å_ô â◊√kúH˜ L^ÕÌtOz# ^èÒu,
=ã≤Î, <Òe, <Õu, „`å@HõO, HõáêÅ ÉèÏu J#|_Õ +¨„\˜¯Ü«∞Å∞, |O^è•Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# qq^èŒ
„Ѩ„H˜Ü«∞Å#∞ ǨÏ~î°Ü≥∂QÆ∞Å∞ PK«i™êÎ~°∞.
=∞O„`O« – Ü«∞O„`O«
WkHÍHõ â◊‰õΩκáêã¨#Ö’ =∞i Ô~O_»∞ =ÚYº"≥∞ÿ# JOâßÅ∞ =∞O„`«O, Ü«∞O„`«O,
=∞O„`Àáêã¨# =∂#ã≤Hõ"≥∞ÿ# ѨÓ[, Ü«∞O„`«O ÉÏǨϺѨÓ[. =∞O„`åʼnõΩ, c*ÏHõΔ~åʼnõΩ
(SO H©¡O „Ç‘ÏO) JÖ∫H˜Hõ â◊‰õΩÎÅ∞<åflÜ«∞x "å\˜ ^•fi~å ^Õ=`«#∞ =â◊Ѩ~°K«∞HÀ=K«∞Û#x
`åO„u‰õΩÅ #=∞‡HõO. JÖψQ NK«„HõO, QÍÜ«∞„fÜ«∞O„`«O "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x „Ѩu+≤ªOz
"å\˜x ѨÓlOK«_»O ^•fi~å ^Õ=`«#∞ ã¨O„Ñ‘`«∞~åex KÕã¨∞HÀ=K«∞Û#x =∞~˘Hõ #=∞‡HõO.
=∞^茺ܫÚQÍÅÖ’ =∞# ^Õâ◊OÖ’ `åO„uHõ =∞`«O ÉÏQÍ „ѨKå~°OÖ’ =ÙO_Õk.
`åO„uHõ ™ê^èŒ# Ѩ^Œú`«∞Å∞, `åO„uHõ "åV‡Ü«∞O Jáê~°OQÍ, âßM’ѨâßYÅ∞QÍ ÃÑiQÍ~Ú.
("å\˜Ö’ â◊`åOâßxfl ‰õÄ_® WHõ¯_» ã¨Ê $tOK«ÖË^Œx, ˆH=ÅO k*χ„`«OQÍ<Õ ã¨∂zOK«_»O
[iyO^Œx =∞#q.) „Ѩ*Ï™ê=∂#ºOÖ’ ã¨~Ú`«O `«O„`«O, =∞O„`«O, Ü«∞O„`«O – g\˜Ñ¨@¡
qâı+¨"≥∞ÿ# #=∞‡HÍÅ∞O_Õq. P<å\˜ „Ѩ[Å#∞ `åO„uHõ =∞`«O ZO`«QÍ „ѨÉèÏq`«O KÕã≤O^À
K«∂¿ãÎ Pâ◊Û~°ºO HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. D<å\˜H© g\˜Ñ¨@¡ H˘xfl =~åæÅÖ’ #=∞‡HÍÅ∞<åfl~Ú.
P^èŒ∞xHõ q*Ï˝#O ^•i P^èŒ∞xHõ q*Ï˝<åx^Õ. =∞`«qâßfi™êÅ ^•i =∞`«qâßfi™êÅ^Õ.
WѨÊ\˜H˜ ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#Ö’ „Ѩ^è•#"≥∞ÿ# âßYÅ#∞ KåÖÏ=~°‰õΩ – D ~°K«#‰õΩ
J=ã¨~°"≥∞ÿ# "Õ∞~°‰õΩ – W`«~° Ѩiq∞`«∞ʼnõΩ Ö’|_ç, k*χ„`«OQÍ ã¨Ê $tOK«_»O [iyOk.
WѨC_»∞ =∞^茺ܫÚQÍÅ #∞Oz |Ü«∞@Ѩ_ç #g#Ü«ÚQÆ „áêOQÆ}OÖ’ J_»∞QÆ∞
ÃÑ_»^•=Ú.
V
 426 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
52. #g#Ü«ÚQÆO
ÉèÏ~°`«^Õâ◊ K«i„`« „H©ã¨∞Îâ◊HõO 18= â◊`åaÌ =~°‰õΩ XHõ Z`«∞Î, P `«~åfi`« XHõ
Z`«∞Î. „H©ã¨∞Î [#<åxH˜ J@∞ 17 â◊`åÉÏÌÅ∞, W@∞ 17 â◊`åÉÏÌÅ∞† "≥Ú`«ÎO 3400, ÖË^•
ã¨∞=∂~°∞ 4000 ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ ÉèÏ~°`«K«i„`«Ö’ „áêp#, =∞^茺ܫÚQÍÅ∞ QÆ_çKå~Ú.
„H©ã¨∞Î â◊HõO 18= â◊`åaÌÖ’, YzÛ`«OQÍ K≥áêÊÅO>Ë – 1757Ö’ áê¡ã‘ Ü«Ú^ŒúO Ñ≤^ŒÑ¨,
„a\˜ + π "åi `« ∂ ~° ∞ Ê WO_ç Ü « ∂ Hõ O ÃÑh Ѩ i áêÅ# ^Õ â ◊ O Ö’ ã≤ ÷ ~ ° Ñ ¨ _ ç , q㨠Π~ ° }
H˘#™êyOK«_»O`À, ÉèÏ~°`« ^Õâ◊O #g#Ü«ÚQÆ „áêOQÆ}OÖ’ J_»∞QÆ∞ ÃÑ\ì̃Ok. JѨÊ\˜=~°‰õΩ
ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«# Ѩ^äŒO XHõ q^èŒO, P `«~åfi`« #∞Oz =∞~˘Hõ q^èŒO.
áÈ~°∞Ûwã¨∞ <åq‰õΩ_»∞ "å™È¯_çQÍ=∂ WO_çÜ∂« ‰õΩ ã¨=Ú„^Œ=∂~°Oæ HõxÃÑ@ì_O» P^è∞Œ xHõ
„ѨѨOK« K«i„`«#∞ XHõ =∞Å∞Ѩ٠uÑ≤Ê# =∞ǨÏ`«Î~° ã¨OѶ¨∞@#. J`«_»∞ 1497 EÖˇ· 8=
`Õn# e㨃<£Ö’ |Ü«∞Å∞^Õ~å_»∞. P„Ѷ≤HÍ ^ŒHΔ̃}Ï„QÍ# ˆHÑπ PѶπ QÆ∞_£Ç¨ÏŸÑπ#∞ K«∞\ì̃ WO_çÜ«∂
ѨtÛ=∞f~å# HÍeHõ\ò#∞ 1498 E<£ 17= `Õn# KÕ~å_»∞. P<å\˜ #∞Oz J\Ï¡O\˜H±,
Ç≤ÏO^Œ∂ =∞Ǩã¨=Ú„^•Å g∞^Œ∞QÍ WO_çÜ«∂‰õΩ áêâßÛ`«∞ºÅ ~åHõáÈHõÅ∞ „áê~°OÉèí=∞Ü«∂º~Ú†
P„Ѷ≤HÍ, Pã≤Ü«∂ ^ÕâßÅ K«i„`«QÆ`«∞Å#∞ =∂iÛ"Õâß~Ú.
áÈ~°∞Ûwã¨∞ "åi `«~åfi`« =~°ã¨QÍ _»zÛ"å~°∞, „ÃѶOz"å~°∞, WOw¡+¨μ"å~°∞ WO_çÜ«∂‰õΩ
=~°ÎHõ "å}˜*ϺŠHÀã¨O ~å™êQÍ~°∞. `«=∞ "å}˜[º=ã¨∞Î=ÙÅ Éèí„^Œ`« q∞+¨`À ™⁄O`« Ãã·<åºÅ#∞
ã¨=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. Ãã·xHõ |ÅO`À ^Õâ◊OÖ’x z#fl, ÃÑ^ŒÌ ~å*ϺŠ=º=Ǩ~åÅÖ’ *’HõºO
KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. "å\˜ =∞^茺 `«QÆ=ÙÅ#∞ fˆ~Û q∞+¨`À XHõ™êi XHõ ~åA ѨHΔÍ#, =∞~˘Hõ™êi
=∞~˘Hõ ~åA ѨHΔÍ# KÕi, Ñ≤@ìáÈ~°∞ Ñ≤@ìáÈ~°∞ Ñ≤e¡ fiÛ#@∞ì, XH˘¯Hõ¯ ~å*Ϻ<Õfl Hõ|oOKå~°∞,
ÖË^• `«=∞ P„t`«, ™ê=∞O`« ~å*ϺÅ∞QÍ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
WOw¡+μ¨ "åi á„ ê|źO
JO^ŒiÖ’H˜ PY~°∞Ö’ =zÛ# WOw¡+¨μ"å~°∞ <ÒHÍ|ÅOÖ’ q∞ye# "åiHõO>ˇ
q∞#fl HÍ=_»O`À „Hõ=∞OQÍ q∞ye# Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ *Ï`«∞Å "åix F_çOz, ^Õâ◊O #∞Oz
`«iq∞"Õã≤, ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÃÑ· u~°∞QÆ∞ÖËx PkèѨ`«ºO ã¨OáêkOKå~°∞. J`«ºkèHõ Éèí∂ÉèÏQÆO
WOw¡+¨μ "åi `«∂~°∞ÊWO_çÜ«∂ HõOÃÑh „Ѩ`«ºHõΔ áêÅ# „H˜OkH˜, q∞ye# Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’x
J~Ú^•~°∞ =O^ŒÅ ã¨fi^Õj ã¨O™ê÷<åÅ∞ ^•x Ѩ~ÀHõΔáêÅ# „H˜OkH˜ =KåÛ~Ú. áÈ~°∞Ûwã¨∞,
_»zÛ, „ÃѶOz *Ï`«∞ʼnõΩ <å=∞=∂„`«OQÍ z#fl z#fl Éèí∂ÉèÏQÍÅ∞, Ѩ@ì}ÏÅ∞ "å~°∞
 427 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
q∞yÖÏÛ~°∞. WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ ¿Ñ~˘¯#fl@∞ì 1757Ö’ áê¡ã‘ Ü«Ú^ŒúOÖ’ ɡOQÍÖò #"å|∞
ã¨∞~åA^ÒúÖÏÃÑ· HõOÃÑh Ãã·#ºO ÔQÅ∞á⁄O^Œ_»O`À WO_çÜ«∂Ö’ WOw¡+πáêÅ# ã≤÷~°Ñ¨_çOk.
ã¨iQÍ #∂ˆ~à◊§ `«~åfi`« 1857Ö’ ã≤áê~Ú u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞#∞ J}z"ÕÜ«∞_»O`À `«∂~°∞Ê
WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêÅ# ™ê÷#OÖ’ „a\˜+π ~å}˜ „Ѩ`«ºHõΔáêÅ# „áê~°OÉèí"≥∞ÿ WO_çÜ«∂
„a\˜+π ™ê„=∂[º =∞}˜ H˜s@OÖ’x 'HÀÇ≤Ï#∂~ü—QÍ =∂iOk.
WO_çÜ«∂ K«i„`«Ö’ XHõ „Ѩ^è•# Ѷ¨∞@ì"≥∞ÿ# áê¡ã‘ Ü«Ú^ŒúO`À â◊`åÉÏÌÅ ÉèÏ~°fÜ«∞
<åQÆ i Hõ ` « à ѷ áêâßÛ`« º <åQÆ i Hõ ` å „Ñ¨ É è Ï =O „áê~° O Éè í " ≥ ∞ ÿ O k. "Õ ^ Œ H ÍÅO #∞Oz
WOK«∞q∞OK«∞QÍ Pkâ◊OHõ~°∞x =~°‰õΩ „áêp#Ü«ÚQÍÅ∞. â◊OHõ~°∞_ç #∞Oz =∞^茺ܫÚQÍÅ∞,
HÍQÍ „a\˜+π ѨiáêÅ#`À =∞^茺ܫÚQÍÅ∞ JO`«"≥∞ÿ #g#Ü«ÚQÍ~°OÉèíO.
#g#Ü«ÚQÆO JO>Ë? Ü«¸~°ÑπÖ’ 15=, 16= â◊`åÉÏÌÅÖ’ ™êOѶ≤∞Hõ, ™êO㨯 $uHõ
ѨÙ#~°∞r˚=#O (i<Õ*Ï<£û) „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. =∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù =∂iì<£ Å∂^äŒ~ü áÈÑπ =∞`«
™ê~°fiÉè∫=∞`«fiOÃÑ· u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕã≤ „á⁄>ˇÃãìO\ò =∞`åxH˜ P^Œ∞º_»Ü«∂º_»∞. =∞^茺ܫÚQÍÅ
=¸_è» qâßfi™êÅ J*Ï˝<åO^èŒHÍ~°O #∞Oz |Ü«∞@Ѩ_ç, q*Ï˝#âߢ™êÎÅ∞, Hõà◊Å∞, `«k`«~°
q^ŒºÅÖ’ Ü«¸~°Ñπ XHõ #∂`«#=∂~åæxfl J#∞ã¨iOzOk. HÀѨiflHõã,π QÔ beÜ≥∂Å∞ ™œ~°Hˆ O„^Œ
ã≤^•úO`åxfl ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. P Ѩi}Ï=∂<Õfl K«i„`«HÍ~°∞Å∞ #g# Ü«ÚQÍ~°OÉèíOQÍ
¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞.
Ü«¸~°ÑπÖ’ 15–16 â◊`åÉÏÌÅÖ’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# #g#Ü«ÚQÆ Ñ¨Ù#~°∞r˚=#O
WO_çÜ«∂Ö’ 18= â◊`å|ÌO =∞^茺ÉèÏQÆO `«~åfi`«QÍx „áê~°OÉèíO HÍÖË^Œ∞. WOHÍ YzÛ`«OQÍ
K≥áêÊÅO>Ë 19= â◊`å|ÌѨ٠„Ѩ^äŒ=∞áê^ŒO =~°‰õΩ „áê~°OÉèíO HÍÖË^Œ∞. P „Ѩ^äŒ=∞áê^ŒOÖ’<Õ
WOw¡+¨μ q^•º q^è•<åxH˜ =∞# ^Õâ◊OÖ’ JO‰õΩ~å~ÀѨ} [iyOk. ÉèÏ~°fÜ«∞ ѨÙ#~°∞r˚=#O
(i<Õ*Ï<£û) ‰õÄ_® JѨC_Õ „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk.
#∂`«fl ѨiáêÅ# q^è•#O
WO_çÜ«∂Ö’ `«=∞ „ѨÉèí∞`«fiO ã¨∞ã≤÷~°"≥∞ÿ# `«~åfi`« WOw¡+¨μ"å~°∞ JѨÊ\˜=~°‰õΩ
J=∞Å∞Ö’ =Ù#fl Ç≤ÏO^Œ∂, =∞ǨÏ=∞‡nÜ«∞ ѨiáêÅ# =º=ã¨÷Å#∞ ã¨O㨯iOz "å\˜x `«=∞
^Õâ◊OÖ’x ѨiáêÅ# =º=ã¨÷ #∞Oz H˘xfl JOâßÅ#∞ fã¨∞‰õΩx ™ê÷xHõ Ѩiã≤÷`«∞ʼnõΩ,
PKå~° =º=Ǩ~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ =∞ÅK«∞‰õΩx, "å\˜x q∞o`«O KÕã≤, XHõ #∂`«#
ѨiáêÅ<å q^è•<åxfl ^Õâ◊OÖ’ J=∞Å∞KÕâß~°∞. ™ê÷xHõ Ѩiã≤÷`«∞ʼnõΩ J#fi~ÚOz, `«=∞
âßã¨<åÅ#∞, =ÚYºOQÍ #∂`«# <åºÜ«∞K«\ÏìÅ#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. `«=∞ ™ê„=∂[º ~°HõΔ}‰õΩ
`«=∞ ^ÕjÜ«ÚÅ`À#∞, ™ê÷x‰õΩÅ`À#∞ „|Ǩ‡O_»"≥∞ÿ# Ãã·<åºxfl U~åÊ@∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P
Ãã·#ºO ~åHõáÈHõÅ HÀã¨O, `«=∞ ѨiáêÅ##∞ ^Õâ◊O #Å∞=¸ÅÅ K≥ÖÏ=∞}© KÕÜ«∞_»O
HÀã¨O qãÎ̈ $`«OQÍ ~À_»∞¡, Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ xi‡OKå~°∞. `«Ou, `«áêÖÏ ™œHõ~åºÅ∞ U~åÊ@∞
 428 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
KÕâß~°∞. Jxfl\˜ HõO>ˇ =ÚYºOQÍ WOw¡+¨μ q^Œº#∞ É’kèOKÕ áê~î°âßÅÅ∞, HõàÏâßÅÅ∞,
qâ◊fi q^•ºÅÜ«∂Å∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. Ü«∞O„`« <åQÆiHõ`«#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ì̃ áêi„âßq∞Hõ qѨ¡"åxH˜
<åOk ѨeHÍ~°∞.
D #∂`«# Ѩi}Ï=∂Å`À â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ qãÎ̈|ú"≥∞ÿáÈ~Ú, U=∂„`«O Hõ^ŒeHõ ÖËx
=Ú~°∞QÆ∞h\˜ =∞_»∞QÆ∞ÖÏ =ÙO_çáÈ~Ú# ÉèÏ~°fÜ«∞ r=# `«\ÏHõO <≥=∞‡kQÍ Hõ^ŒÖÏ_»_»O
„áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. áê`« h~°∞ XHõ"≥·Ñ¨Ù #∞Oz H˘@∞ì‰õΩáÈ`«∞O_»QÍ, =∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù #∞Oz H˘`«Î
h~°∞ ~å™êyOk.
ÉèÏ~°`«^Õâ◊O J<ÕHõ â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ áê~°ã‘‰õΩÅ∞, Ü«∞=#∞Å∞, â◊‰õΩÅ∞, (Ñ≤käÜ«∞#∞¡),
Ǩ˙}∞Å∞, ‰õΩëê}∞Å∞, =∞ǨÏ=∞‡nÜ«ÚÅ∞, =∞OQÀÅ∞Å∞, "≥ÚQÆÅ∞Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# ZO^Œ~°∞
q*ÏfÜ«ÚÅ∞, q=∞`«ã¨∞÷Å áêÅ# „H˜OkH˜ áÈÖË^Œ∞? HÍx, "åiÖ’ W™ê¡q∞H± =∞`«ã¨∞÷Å∞
`«Ñ¨Ê q∞QÆ`å "å~°O^Œ~°∞ Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O J#|_Õ „Ѩ^è•# r=#„ã¨=OuÖ’ HõÅã≤áÈÜ«∂~°∞.
=∞Ǩ Ï =∞‡nÜ« Ú Å ^Œ O _» Ü « ∂ „`« Å `À, Ѩ i áêÅ#`À ‰õ Ä _® ™êOѶ ≤ ∞ Hõ O QÍ QÍx,
™êO㨯 $uHõOQÍ QÍx ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ =∞øeHõ"≥∞ÿ# ÃÑ#∞=∂~°∞ÊÅ∞ ã¨OÉèíqOK«ÖË^Œ∞.
ã¨OÑ„ ^¨ •Ü«∞ kHͯ~°O
HÍx, Pã≤ Ü « ∂ ^Õ â ßÅ <åQÆ i Hõ ` « Å ‰õ Ω , 㨠O 㨠¯ $`« ∞ ʼnõ Ω Ñ¨ Ó iÎ Q Í aè # fl"≥ ∞ ÿ #
Ü« ¸ ~ÀÑ≤ Ü « ∞ <£ *Ï`« ∞ Å <åQÆ i Hõ ` å, 㨠O 㨠¯ $f „Ѩ É è Ï =O`À Éè Ï ~° f Ü« ∞ 㨠= ∂[O
=¸Å=∞@ìOQÍ HõkeáÈ~ÚOk. =ÚYºOQÍ WOw¡+¨μ q^Œº`À H˘`«Î PÖ’K«<å ^èÀ~°}∞Å∞
„áê~°OÉèí"≥∞ÿ<å~Ú. áê`« qÅ∞=Å∞ áÈ~Ú H˘`«Î qÅ∞=Å∞ =KåÛ~Ú. â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ
„ѨtflOK«~åxqQÍ, J#∞Å¡OѶ¨∞hÜ«∂Å∞QÍ H˘#™êy# PKå~° =º=Ǩ~åÅ#∞, =∞`«, ™êOѶ≤∞Hõ
qâßfi™êÅ#∞ „ѨtflOK«_»O, kèHõ¯iOK«_»O „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. =¸_è»qâßfi™êÅ ™ê÷<åxfl
¿ÇÏ`«∞"å^ŒO P„Hõq∞OzOk. qã¨û#fl K≥Ñ≤ÊO^Õ "Õ^ŒO J<Õ ™ê"≥∞`«Ö’ =Öˇ HÍHõ, ѨÓ~°∞fiÅ∞
K≥Ñ≤Ê#^•xfl ^Õhfl – Jk–"Õ^Œ"≥∞ÿ<å 㨈~, =∞~˘Hõ>ˇÿ<å 㨈~–QÆ∞_ç¤QÍ qâ◊fiã≤OK«~å^Œx,
x~°ƒùÜ«∞OQÍ „ѨtflOKåÅx, „Ѩu^•xfl ã¨fiÜ«∞OQÍ Ñ¨iâ’kèOz xQÆ∞æ `ÕÅ∞ÛHÀ"åÅ#fl ã¨fi`«O„`«
^èÀ~°}˜ P<å\˜ Ü«Ú=‰õΩÅÖ’ U~°Ê_çOk. ^•x`À, â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ ZHõ¯_» "Õã≤# Q˘OQÆo
JHõ¯_Õ J#fl@∞ìQÍ =ÙO_çáÈ~Ú# ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’, =ÚYºOQÍ Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[OÖ’
Hõ^ŒeHõ „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ÉÏź q"åǨÅ∞ P<å\˜ Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[OÖ’ ã¨~°fi™ê=∂#ºO.
¢ã‘ÎÅ∞ ZO`« z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ q`«O`«∞=ÙÖˇ·<å ѨÙ#ifi"åǨxH˜ J#~°∞›Å∞. ÃÑ·ÃÑK«∞Û, =∞$`«∞_≥·#
Éèí~°Î â◊=O`Àáê@∞ ÉèÏ~°º ‰õÄ_® zuÖ’ ^Œ∂H˜ ã¨fi~åæxH˜ (?) ã¨Ç¨ÏQÆ=∞#O KÕÜ«∞_»O ^Õâ◊OÖ’x
H˘xfl „áêO`åÅÖ’ x~°ƒO^èŒOQÍ J=∞Å∞ [iˆQk. "Õ^ŒHÍÅO <å\˜ QÍiæ, "≥∞ÿ„`Õ~ÚÖÏO\˜
 429 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
L^•Ç¨Ï~°}Å#∞ Zxfl\˜x K«∂Ñ≤<å, "≥Ú`«ÎOÃÑ· ¢ã‘ÎʼnõΩ q^•º~°›`« =ÙO_Õk HÍ^Œ∞. (ã¨O㨯 $`«
<å@HÍÅÖ’ ''hK«—— áê„`«Å`À áê@∞ ¢ã‘ÎÅ KÕ`« ‰õÄ_® „áêHõ$`«OÖ’<Õ =∂\Ï¡_çOK«_»O
WO^Œ∞ˆH.) WHõ Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂[OÖ’ ‰õΩÅ=º`庙êÅ „áê|ÖϺxfl QÆ∞iOz, Jã¨Ê $â◊º`å
^Œ∞~åKå~° ^•~°∞}`åfixfl QÆ∞iOz "Õ̂~ K≥ѨÊ#Hõ¯~° ÖË^Œ∞.
WOw¡+μ¨ q^Œº Ñ„ ɨ Ïè =O
D Ѩiã≤÷`«∞Åxfl\˜x QÆ∞iOz ѨÙ#~åÖ’zOKÕ@@∞ì KÕã≤# Ѷ¨∞#`« WOw¡+¨μ q^ŒºˆH
^Œ‰õΩ¯`«∞Ok. |∞^Œ∞úx <å\˜#∞Oz â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ ZO^ŒÔ~O^Œ~À ã¨O㨯~°ÎÅ∞ KÕÜ«∞ÖËx Ѩxx
㨠∞ =∂~˘Hõ â◊ ` å|Ì O Ö’ WOw¡ + ¨ μ q^Œ º ™êkè O zOk. =∞# ^Õ â ßxfl WOw¡ + ¨ μ "å~° ∞
=∂Ü≥∂áêÜ«∂Å`À#∞, q#∂`«fl Ü«Ú^Œú `«O„`«O`À#∞ [~ÚOz, ™êfinè#O KÕã¨∞HÀ=_»O,
J=∂#∞+¨ suÖ’ =Å㨠áêÅ# ™êyOK«_»O, ^Õâ◊ã¨OѨ^Œ#∞ H˘Å¡Q˘\˜ì `«=∞ ^ÕâßxH˜
`«~°eOK«_»O =Ú=∂‡\˜H© YO_çOK«^Œy#^Õ.
J~Ú<å, J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ "å~°∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ì# WOw¡+¨μ q^Œº =∞~˘Hõ q^èŒOQÍ
^ÕâßxH˜ =∞ǨϟѨHÍ~°O KÕã≤Ok. JO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ `≥eÜ«∞<≥·<å `≥eÜ«∞x
XHõ #∂`«# „ѨÑO¨ KåxH˜ Jk ^•fi~åÅ∞ `≥izOk. #∂`«# PÖ’K«<å ã¨~o° x <ÕiÊOk.
x~°O‰õΩâ◊"≥∞ÿ# ã¨<å`«# ã¨O„Ѩ^•Ü«∞"å^ŒO ™ê÷#OÖ’ ¿ÇÏ`«∞"å^•xfl, e|~°Öò ÉèÏ"åÅ#∞
„Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ì̃Ok. z=iH˜ WOw¡+¨μ áêÅ#<Õ `«∞^Œ=Ú\ì̃OKåÅ#fl *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ ‰õÄ_®
WOw¡+μ¨ q^Õº <ÕiÊOk.
D =∂~°∞ÊʼnõΩ H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅ`À „Ѩ`«ºHõΔOQÍ#∞, =∞iH˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’
Ѩ~ÀHõOΔ QÍ#∞ HÍ~°‰Ωõ _»∞, „¿Ñ~°‰Ωõ _»∞ J~Ú# =∞Ǩ=ºHÎ̃ ÉèÏ~°`^« âÕ Ñ◊ Ù¨ #g#Ü«ÚQÆ "≥`· åo‰õΩ_»∞QÍ
¿Ñ~˘Ok# ~å*Ï ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞.

V
 430 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
53. ã¨O㨯~°Î ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞
x~°O`«~° ѨÙ~ÀQÆ=∞#O =∂#= ã¨=∂[ ÅHõΔ}O. "≥Ú#fl\˜ HõO>ˇ x#fl, x#fl\˜HõO>ˇ
<Õ_»∞, <Õ\ ˜ HõO>ˇ ˆ~Ѩ٠„ѨQÆujÅO Hõey#\ì̃q. ZO^Œ∞HõO>Ë, ã¨=∂[O QÆ`å#∞Éèí"åÅ#∞
^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx, "å\˜Ö’ ã¨OѶ¨∞ r=<åxH˜ ǨxHõ~°"≥∞ÿ# "å\˜x `˘ÅyOK«∞‰õΩx =ÚO^Œ∞‰õΩ
™êyáÈ`«∞Ok.
HÍx, =∂#"åo =∂~°∞Ê#∞, #=º`«#∞, ѨÙ~ÀQÆux ZO`«QÍ HÀ~°∞`«∞O^À, =Ù#fl^•xfl
HÍáê_»∞HÀ"åÅx, Ü«∞^è•`«^äŒã≤÷u H˘#™êQÍÅx JO`«QÍ#∞ HÀ~°∞`«∞Ok. JO>Ë Ñ¨Ù~ÀQÆ=∞#
"å^•xH˜, Ü«∞^è•`«^äŒ "å^•xH˜ =∞^茺 Ѷ¨∞~°¬} x~°O`«~°OQÍ H˘#™êQÆ∞`«∂ =ÙO@∞Ok.
"å\˜Ö’ Uk |bÜ«∞"≥∞ÿ`Õ Jk ÔQÅ∞ã¨∞ÎOk. Jk xÅ∞ã¨∞ÎOk. ѨÙ~ÀQÆ=∞# â◊‰õΩÎÅ∞ |bÜ«∞OQÍ
=ÙO>Ë ã¨OѶ¨∞O =ÚO^Œ∞‰õΩ áÈ`«∞Ok. „ѨfѨ â◊‰õΩÎÅ∞ |ÅOQÍ =ÙO>Ë ã¨OѶ¨∞ ѨÙ~ÀQÆ=∞#O
xezáÈ`«∞Ok. ãÎ̈|Ì`« P=iã¨∞ÎOk. u~ÀQÆ=∞#O ‰õÄ_® [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
HÍx, ã¨Î|úã≤÷u ZO`À HÍÅO H˘#™êQÆ^Œ∞. ã¨Î|ú`« =∞i ÉèíiOK«ÖËx ã≤÷ux
KÕ~°∞‰õΩ#flѨC_»∞ ã¨=∂[O `«# ѨÙ~ÀQÆ=∞# â◊‰õΩÎÅ#∞ `å<Õ ã¨$lOK«∞‰õΩO@∞Ok. ãÎ̈|ú`«#∞
=keOK«∞‰õΩx =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êyáÈ`«∞Ok.
ÃÇÏÔQÖò nxfl =∞iO`« âߢã‘ÎÜ«∞OQÍ, näã≤ãπ, Ü«∂O\© näã≤ãπ, ã≤O^ä≥ã≤ãπ J<Õ
„uHõ"å^ŒOQÍ x~°fizOKå_»∞. „Ѩu näã≤ãπ `«# Ü«∂O\© näã≤ãπ#∞ "≥O@ ÃÑ@∞ì‰õΩx =ã¨∞ÎOk.
P Ô~O\˜O\˜ =∞^茺 Ѷ¨∞~°¬} Ѷ¨e`«OQÍ =KÕÛ ã≤O^ä≥ã≤ãπ "≥Ú^Œ\ ˜ ^•x HõO>ˇ L#fl`« ™ê÷~ÚÖ’
=∞~˘Hõ näã≤ãπQÍ ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
ѨÙ~ÀQÆ=∞# â◊‰Ωõ ÅÎ ∞
=∂#= ã¨=∂[ ѨÙ~ÀQÆ=∞#O xezáÈ~Ú# „Ѩu™êi ''ã¨OÉè"í åq∞ Ü«ÚQˆ Ü«ÚQˆ ——
J#fl@∞ìQÍ, uiy ã¨=∂*Ïxfl =ÚO^Œ∞‰õΩ #_çÑ≤OKÕ â◊‰õΩÎʼnõΩ „ѨfHõÅ∞QÍ, „Ѩux^èŒ∞Å∞QÍ
ã¨OѶ¨∞ã¨O㨯~°ÎÅ∞, ã¨OѶ¨∞ qѨ¡=HÍ~°∞Å∞ ѨÙ@∞ìH˘™êÎ~°∞. "å~°∞ #=ºK«i„`«#∞ ã¨$+≤ì™êÎ~°∞.
ã¨=∂[O uiy ѨÙ~ÀQÆq∞ã¨∞ÎOk.
ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[O 18–19 â◊`åÉÏÌÅ Ü«ÚQÆ ã¨Okè ^Œâ◊Ö’ XHÍ<˘Hõ ãÎ̈|úã≤÷ux
KÕ~°∞‰õΩ#flѨC_»∞, ^•xfl =ÚO^Œ∞‰õΩ HõkeOz# â◊‰õΩÎÅ „ѨuxkèQÍ [x‡Oz# =∞Ǩ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞
~å*Ï ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞. ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ #g# Ü«ÚQÍxH˜ PÜ«∞# "≥·`åo‰õΩ_»∞.
~å=∞"≥∂ǨÏ<£~åÜü∞H˜ #∂ˆ~à◊§ `«~åfi`« ~°gO„^Œ<å^ä£ \ÏQÀ~ü XHõ Q˘Ñ¨Ê „áê~°÷#
w`«OÖ’ WÖÏ "Õ_»∞‰õΩ<åfl_»∞.
 431 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''ZHõ¯_» =∞#ã¨∞û ÉèíÜ«∞~°Ç≤Ï`«"≥∂, t~°ã¨∞û L#flq∞`«"≥∂,
ZHõ¯_» *Ï˝#O â◊$OYÖÏq=ÚH«Î"≥∂,
ZHõ¯_» [QÆ`«∞Î ã¨O‰õΩz`« *ÏfÜ«∞`å‰õΩ_®ºÅ`À â◊Hõe`«O HÍ^À,
ZHõ¯_» "å‰õΩ¯Å∞ ã¨`«ºQÆ~°ƒùO #∞Oz L^Œæq∞™êÎÜ≥∂,
ZHõ¯_» ѨiѨÓ~°‚`å QÆQÆ#O "≥·Ñ¨Ù Jq~°à◊ Hõ$+≤ `«# ǨϙêÎÅ∞ KåK«∞`«∞O^À,
ZHõ¯_» ¿ÇÏ`«∞"å^ŒO J<Õ qx~°‡Å [ńѨ"åǨÏO =∞$`« ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ =∞~°∞Éèí∂q∞
Ãã·Hõ`åÅÖ’ WOH˜áÈ^À,

ZHõ¯_» x`«º q™êÊùi`«"∞≥ #ÿ PÖ’K«#Ö’H˜, PK«~}

° Ö’H˜, =∂#= "Õ∞^è#Œ ∞ h=Ù #_çÑã≤ ∂¨ Î
=ÙO\Ï"À, P ¿ãfiKåÛù ã¨fi~°æOÖ’xH˜ – F `«O„_ô! <å ^Õâßxfl *ÏQÆi`«O K≥~Úº.——
#∂ˆ~à◊§ `«~åfi`« \ÏQÀ~ü D w`«O „"åã≤#ѨÊ\˜H˜, ã¨iQÍ J@∞=O\˜ ÉèÏ"åÖË
P<å_»∞ ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ =∞#ã¨∞ûÖ’ "≥∞^Œe =ÙO\ÏÜ«∞x TÇ≤ÏOK«_»OÖ’ `«Ñ¨C ÖË^Œ∞.
ZO^Œ∞HõO>Ë, \ÏQÀ~ü =i‚Oz# ¿ãfiKåÛùã¨fi~°æOÖ’xˆH `«# ^Õâßxfl, `«# „Ѩ[Å#∞ *ÏQÆ$`«O
KÕÜ«∞_®xH˜ ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ `«# rq`åxfl ^è•~°áÈâß_»∞. '`«=∞™È =∂ *’ºu~°æ=∞Ü«∞—
Jx "Õ^Œ |∞∞+≤ „áêi÷Oz#@∞ì, =∞^茺ܫÚQÍÅ =¸_è»`«fiѨ٠`«=∞ã¨∞û #∞Oz #g#Ü«ÚQÆ
*’ºuã¨∞ûÖ’xH˜ `«# *Ïux #_çÑ≤OK«_®xˆH PÜ«∞# rq`«=∞O`å Hõ$+≤ KÕâß_»∞.
Jaè#= ÉËH<õ £
K«i„`«HÍ~°∞Å∞ ~åÜü∞x Ü«¸~°ÑπÖ’ #g#Ü«ÚQÍk "ÕkHõÃÑ· xÅ|_ç# „á¶êxûãπ
ÉËHõãπ`À, ¢ÔH·ãÎ̈= =∞`« ã¨O㨯~°Î =∂iì<£ Å∂^äŒ~ü`À áÈÖÏÛ~°∞. "åi=Öˇ ~åÜü∞ xã¨ûO^ÕǨÏOQÍ
 432 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
XHõ 'e|ˆ~@~ü— =¸_è»qâßfi™êÅ, ^•~°∞} ^Œ∞~åKå~åÅ TaÖ’ kQÆ|_çáÈ~Ú# ã¨=∞HÍeHõ
ã¨=∂*Ïxfl ÃÑ·H˜ ÖË=<≥uÎ ^•x QÆ=∞#kâ◊#∞ =∂~°Û_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOz# =∞ǨÏhÜ«Ú_»∞
~åÜü∞.
~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ 1772Ö’ |~åÌfi<£ lÖÏ¡ (ѨtÛ=∞ ɡOQÍÖò) Ö’x ~å^è•#QÆ~ü
J<Õ „QÍ=∞OÖ’ XHõ ‰õΩb#, ^èŒxHõ „ÉÏǨχ} ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå_»∞. J`«x ÉÏźO
QÆ∞iOz Z‰õΩ¯=QÍ `≥eÜ«∞^Œ∞. J`«xH˜ q*Ï˝#^•Ç¨ÏO, `«`«fil*Ï˝ã¨ Z‰õΩ¯= Jx =∂„`«O
K≥|∞`å~°∞. J`«xk ã¨<å`«# "å^Œ ™êO„Ѩ^•~ÚHõ ‰õΩ@∞O|"≥∞ÿ<å, ~å=∞"≥∂ǨÏ#∞_çÃÑ·
=∂„`«O =Úã≤¡ ã¨O㨯 $f „ѨÉèÏ=O ÉÏQÍ Ñ¨_çOk. =ÚYºOQÍ ã¨∂Ѷ‘[O „ѨÉèÏ=O =ÙO_Õk.
JÅ"å@∞¡, Jaè~°∞K«∞Å∞, "Õ+¨ÉèÏ+¨ÅÖ’ =Úã≤¡=ÚÅ#∞ J#∞HõiOKÕ"å_»∞. z#fl<å@<Õ
Ѩi¬Ü«∞<£, J~°aH±, Ç‘Ï„|∂, „w‰õΩ, ÖÏ\˜<£ ÉèÏ+¨Å∞ JÉèíºã≤OKå_»∞. Y∞~å<£, ɡ·aÖò ѨiîOKå_»∞.
g@xfl\˜ Ѷ¨e`«OQÍ J`«_»∞ Ç≤ÏO^Œ∞=ÙʼnõΩ =ÚMϺKå~°"≥∞ÿ# q„QÆǨ~å^èŒ##∞ =ºuˆ~H˜OKå_»∞.
q„QÆǨ~å^èŒ##∞ YO_çã¨∂Î "åkOKÕ"å_»∞. ã¨<å`«# "åk J~Ú# `«O„_ç =∞O_çѨ_ç
‰õΩ=∂~°∞_çx WO\˜ #∞Oz "≥à◊§Q˘\Ïì_»∞.
~å=∞"≥∂ǨÏ#∞_»∞ <åÅ∞ˆQà◊√§ ^Õâ◊ „k=∞‡iQÍ uiy "å~°}Ïã≤Ö’ ã≤÷~°Ñ¨_®¤_»∞.
ã¨O㨯 $`«O <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞, W`«~° `åufiHõ „QÆO^ä•Å∞ K«k"å_»∞. `«O„_ç
1803Ö’ K«xáÈÜ«∂_»∞. "å~°ã¨`«fiOQÍ H˘O`« Pã≤Î ÅaèOzOk. =¸i¬^•ÉÏ^£Ö’ ã≤÷~°Ñ¨_®¤_»∞.
UˆHâ◊fi~Àáêã¨#
JѨÊ\˜ˆH J`«_»∞ UˆHâ◊fi~° =∞`åxfl Jaè=∂xOKÕ"å_»∞. U =∞`«O"å~°∞ U ¿Ñ~°∞`À
Ñ≤ez<å, U q^èŒOQÍ P~åkèOz<å, ZÖÏ „áêi÷Oz<å, Jxfl =∞`åÅ∞ L^ÕÌtã¨∞Î#flk XˆH
^Õ=Ù_ç#x, Ç≤ÏO^Œ∞=ÙʼnõΩ XHõ ^Õ=Ù_»∞, =Úã≤¡=ÚʼnõΩ XHõ ^Õ=Ù_»∞, ¢ÔH·ãÎ̈=ÙʼnõΩ XHõ ^Õ=Ù_»∞
JO@∂ "Õˆ~fi~°∞ ^Õ=Ùà◊√§ ÖË~°x PÜ«∞# qâ◊fiã≤OKå_»∞. P UˆHâ◊fi~°∞_»∞ ã¨$+≤ìHõ~°Î, ã¨$+≤ì Éèí~°Î.
=∂#=ÙÅO^ŒiH˜ PÜ«∞# [#‰õΩ_»∞. =∂#=ÙÅO^Œ~°∞ PÜ«∞# a_»¤Å∞. =∂#=ÙÅO^Œ~°∞
ã¨Ç¨ÏŸ^Œ~°∞Å∞, W^Õ Jã¨Öˇ·# =∞`«O Jx É’kèOKå_»∞.
Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’ qq^èŒ ^Õ=`«Å P~å^èŒ# =Ù#flѨÊ\˜H˜ Jk Jã¨Öˇ·# Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«
ÅHõΔ}O HÍ^Œ∞. ''UHõO ã¨`ü q„áê |Ǩï^è• =^ŒOu—— Jx |∞∞ˆQfi^ŒO "åH˘#flk. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞
‰õÄ_® XˆH Ѩ~°=∂`«‡#∞, XˆH Ѩ~°„|Ǩ‡xfl ¿Ñ~˘¯<åfl~Ú. D ã¨`«ºO „QÆÇ≤ÏOz#"å_»∞
=∂#= ã¨=∂[OÖ’x JO`«ifiÉèË^•Å∞ JO`«i™êÎ~Ú. ã¨~°fi =∂#= ã¨Ç¨ÏŸ^Œ~°`«fiO
"≥e¡q~°∞ã¨∞ÎOk Jx ~åÜü∞ „ѨKå~°O KÕâß_»∞.
rqHõ HÀã¨O `«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂ HõOÃÑhH˜ K≥Ok# *Ï<£ _çwƒ J<Õ JkèHÍi =^ŒÌ
~åÜü∞ 1805 #∞Oz 1814 =~°‰õΩ Ñ¨xKÕâß_»∞. P ~ÀAÅÖ’ J`«_»∞ Ç≤ÏO^Œ∂, É∫^Œú,
 433 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
*ˇ·# „QÆO^ä•Å∞, `«O„`«âßGO K«k"å_»∞. WOw¡+¨μ <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞. ˆH#, Dâ◊, Hõ~î°, =ÚO_»Hõ,
=∂O_»∂HÀºÑ¨x+¨`∞« ÅÎ #∞ ɡOQÍbÖ’H˜ `«~∞° =˚ ∂ KÕâß_»∞. P^è∞Œ xHõ P^è∞Œ xHõ ɡOQÍb =K«<åxH˜
~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞x =∂~°æ^Œi≈QÍ ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞. ɡOQÍb "åºHõ~°}O ‰õÄ_® „"åâß_»∞.
ÃщõΩ¯ „áê~°÷<å w`åÅ∞ „"åâß_»∞.
*Ï<£ _çwƒ 1814Ö’ WOQÆ¡O_»∞ "≥o§áÈ=_»O`À ~åÜü∞ HõÅHõ`åÎ =zÛ JHõ¯_»
ã≤÷~°Ñ¨_®¤_»∞. áêâßÛ`«º ã¨O㨯 $f „ѨÉèÏq`«∞Öˇ·# ѨÅ∞=Ùi`À Hõeã≤ Pf‡Ü«∞ ã¨Éèí J<Õ ã¨Oã¨÷#∞
™ê÷Ñ≤OKå_»∞. ã¨Éèí∞ºÅO^Œ~°∞ "å~åxH˘Hõ ~ÀA ã¨=∂"Õâ◊"≥∞ÿ UˆHâ◊fi~° =∞`«OÃÑ· K«~°ÛÅ∞,
QÀ+¨μªÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ"å~°∞. ~åÜü∞x P ~ÀAÅÖ’ ¢ÔH·ãÎ̈= hu Z‰õΩ¯=QÍ (Christian mo-
rality) PHõi¬OzOk. Jk JO^ŒiH˜ J#∞ã¨~°}©Ü«∞=∞x ÉèÏqOKå_»∞. J~Ú`Õ, J`«_»∞
¢ÔH·ã¨Î=ÙÅ∞ qâ◊fiã≤OKÕ „H©ã¨∞Î =∞Ç≤Ï=∞Å#∞, „\˜x\© ã≤^•úO`åxfl „`Àã≤ѨÙKåÛ_»∞. `«#
J™êO„Ѩ^•~ÚHõ ÉèÏ"åÅ`À XHõ"≥·Ñ¨Ù Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨<å`«#"å^Œ∞Å#∞Oz, =∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù ɡ·aÖòÖ’x
JÖ∫H˜Hõ ã¨OѶ¨∞@#Å#∞ „`Àã≤ѨÙzÛ#O^Œ∞‰õΩ ¢ÔH·ãÎ̈==∞`« QÆ∞~°∞=ÙÅ#∞Oz f„= =ºuˆ~Hõ`«#∞
J`«_»∞ Z^Œ∞~˘¯#=Åã≤ =zÛOk.
„ÉÏǨχã¨=∂[O
`«# =∞`«, ™êOѶ≤∞Hõ ã¨O㨯~°} ÉèÏ"åʼnõΩ =∞iO`« qãÎ̈ $`« „ѨKå~°O HÀã¨O ~åÜü∞
1828Ö’ „ÉÏǨχ ã¨Éèí J<Õ ã¨Oã¨÷#∞ ™ê÷Ñ≤OKå_»∞. XHõ U_®k `«~åfi`« ^•x ¿Ñ~°∞ „ÉÏǨχ
ã¨=∂[OQÍ =∂~åÛ_»∞. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ ¿Ñ~˘¯#fl ã¨~åfif`« Ѩ~°„|Ǩχ`«`åfixfl qâ◊fiã≤OKÕ"åi
ã¨Oã¨÷ J~Ú#O^Œ∞# ^•xH˜ ''„ÉÏǨχ ã¨=∂[O—— J<Õ ¿Ñ~°∞ ÃÑ@ì_»O [iyOk. P ã¨Oã¨÷‰õΩ
áêâßÛ`«º ã¨O㨯 $f „ѨÉèÏq`«∞Öˇ·# ^•fi~°Hõ<å^ä£ \ÏQÀ~ü (~°gO„^Œ∞x `å`«) =O\˜ H˘O^Œ~°∞
^èŒx‰õΩÅ∞ ^èŒ# ã¨Ç¨Ü«∞O KÕ¿ã"å~°∞. Jk "≥Ú^Œ@ XHõ J^≥Ì WO\˜Ö’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. P
`«~åfi`« ™⁄O`« Éèí=#O ã¨OáêkOK«∞‰õΩ#flk. „ÉÏǨχ ã¨=∂[O „Ѩ[Å#∞, =ÚYºOQÍ
Ü«Ú=`«~åxfl qâı+¨OQÍ PHõi¬OzOk. "å~°O "å~°O „áê~°÷# ã¨=∂"ÕâßÅ∞ [iˆQq.
LѨx+¨`«∞ÎÅ ã¨O㨯 $`« áê~î°O, ^•xH˜ ɡOQÍb J#∞"å^ŒO K«k"Õ"å~°∞, ^•xÃÑ· K«~°ÛÅ∞
[iˆQq.
P ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ ™êOѶ≤∞Hõ, ~å[H©Ü«∞ ã¨=∞㨺Å#∞ ‰õÄ_® K«iÛOKÕ"å~°∞. P
~ÀAÅÖ’ ã¨~°fi ™ê=∂#º"≥∞ÿ# ÉÏź q"åǨÅ#∞, |ǨïÉèÏ~åº`åfixfl, ¢ã‘Îtâ◊√ ǨÏ`«ºÅ#∞
„ÉÏǨχã¨=∂[O =ºuˆ~H˜OzOk. ¢ã‘Î q^Œº#∞, q`«O`«∞ ѨÙ#ifi"åǨÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOzOk.
‰õΩÅ =º`庙êÅ x~°∂‡Å##∞ „ѨKå~°O KÕã≤Ok. =¸_è»qâßfi™êÅ#∞, q„QÆǨ~å^èŒ##∞
YO_çOzOk.
 434 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨ÇϨ QÆ=∞# x¿+^èOŒ
~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ ¿Ñ~°∞ K≥ѨÊQÍ<Õ „ÉÏǨχã¨=∂[O `«~åfi`« „Ѩ^è•#OQÍ
*Ï˝Ñ¨HõO=KÕÛk ã¨fã¨Ç¨ÏQÆ=∞# x¿+^èÀ^Œº=∞O. P ~ÀAÅÖ’ Éèí~°Î K«xáÈQÍ<Õ ÉèÏ~°º
ã¨Ç¨ÏQÆ=∞#O KÕÜ«∂Å<Õ ^Œ∞~åKå~°O H˘xfl „áêO`åÅÖ’ „Ѩ|ÅOQÍ =ÙO_Õk. ã¨Ç¨ÏQÆ=∞#O
Ѩu„=`«Å ÅHõΔ}=∞<Õ qâßfiã¨O nxH˜ P^è•~°O. K«xáÈ~Ú# Éèí~°Î ã¨fi~åæxH˜ "≥_ç`Õ JHõ¯_»
J`«_çH˜ P_»`À_»∞ =ÙO_®e Hõ#∞Hõ ÉèÏ~°º ‰õÄ_® J`«x zu֒Ѩ_ç K«xáÈ"åÅx, JѨC_»∞
Éèí~°Î`Àáê@∞ âßâ◊fi`«OQÍ ã¨fi~°æ ã¨∞MÏÅ∞ J#∞ÉèíqOK«=K«∞Û#x, Wk Ç≤ÏO^Œ∂ ^èŒ~°‡âߢ™êÎÅ∞
Ѩu„=`«Å‰õΩ qkèOz# xÜ«∞=∞=∞x „ѨKå~°O KÕ¿ã"å~°∞. D „ѨKå~åxfl z#fl`«#O #∞Oz
#∂iáÈÜ«∞_»O`À Ü«Ú= q`«O`«∞=ÙÅ∞ ã¨~Ú`«O ã¨Ç¨ÏQÆ=∞<åxH˜ ã≤^ŒúѨ_Õ"å~°∞. HÍx,
JÖÏO\˜ ã¨fiK«ÛùO^Œ ã¨Ç¨ÏQÆ=∞<åÅ∞ ã¨Hõ$`«∞Î HÍQÍ, x~°ƒO^èŒ ã¨Ç¨ÏQÆ=∞<åÖË Z‰õΩfi=.
J`«ºkèHõ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ q`«O`«∞=ÙÅ#∞ |Å=O`«OQÍ zuÖ’H˜ `À¿ã"å~°∞.
XH˘¯Hõ¯™êi Éèí~°Î â◊=O`Àáê@∞ ÉèÏ~°º#∞ Hõ\ ˜ìѨ_Õ¿ã"å~°∞. P"≥∞ J~°∞ѨÙÅ∞, U_»∞ѨÙ
q#|_»‰õΩO_® _»Ñ¨CÅ∞ „"≥∂yOKÕ"å~°∞. zu#∞Oz ^Œ∂H˜ ~å"åÅx „Ѩܫ∞ufl¿ãÎ "≥^Œ∞~°∞
Hõ„~°Å`À <˘H˜¯Ñ¨>"ìË å~°x, Hõ>Åì̌ #∞ ZQÆ^Àã≤#@∞ì Hõ„~°Å`À ZQÆ^À¿ã=~°x ‰õÄ_® K«i„`«HÍ~°∞Å∞
„"åâß~°∞.
WO`«HõO>ˇ ~åHõΔã¨O, ÃÑ·âßzHõO J~Ú# ^Œ∞~åKå~åxfl TÇ≤ÏOK«_»"≥∞ÿ<å Hõ+¨ìO.
=∞`« qâßfiã¨OQÍ nxfl ѨiQÆ}˜Oz<å, KåÖÏ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ =∞$`«∞_≥·# Éèí~°Î Pã≤Î "å~°ã¨`åfixH˜
J_»∞¤ÖˉõΩO_® KÕã¨∞‰õΩ<Õ L^ÕÌâ◊O`À ‰õÄ_® ÉèÏ~°º ã¨Ç¨ÏQÆ=∞<åxfl J`«_ç |O^èŒ∞=ÙÅ∞
„áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕ"å~°@.
`«# ™È^Œ~°∞x ÉèÏ~°º D q^èŒOQÍ ã¨Ç¨ÏQÆ=∞#O KÕÜ«∞_®xfl HõàÏ¡~å K«∂ã≤#
~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ D ^Œ∞~åKå~åxfl f„=OQÍ YO_çOKå~°∞. `«# Ѩ„uHõÅ ^•fi~å ã¨Ç¨ÏQÆ=∞#
x¿+^è•=â◊ºHõ`«#∞ „ѨKå~°O KÕâß_»∞. áêʼnõΩʼnõΩ q[˝Ñ¨ÙÎÅÃÑ· q[˝Ñ¨ÙÎÅ∞ ѨO¿Ñ"å_»∞.
„a\˜+π áêʼnõΩÅ∞ P ^Œ∞~åKå~åxfl ZO`«QÍ U=yOK«∞‰õΩ<åfl, ÉÏ~°fÜ«Ú "Õ∞^è•=ÙÅ∞
ZO`«QÍ „áê^èÕÜ«∞Ѩ_ç<å, ^•xfl âßã¨#O ^•fi~å x¿+kèOK«_®xH˜ `«@Ѩ\Ï~ÚOKå~°∞. Jk
ã¨fi^Õâ◊ã¨∞÷Å =∞`«qâßfi™êÅÖ’ *’HõºO KÕã¨∞HÀ=_»O J=Ù`«∞O^Œx `«@ã¨÷OQÍ =Ó~°∞‰õΩ<Õ"å~°∞,
z=iH˜ ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ =O\˜ ã¨O㨯~°ÎÅ, "Õ∞^è•=ÙÅ q[˝Ñ¨ÙΊѶ¨e`«OQÍ<Õq∞, „a\˜+π
áêÅHõ =~åæÅÖ’ ã¨fiK«ÛùO^ŒOQÍ<Õ Hõey# „¿Ñ~°}=Å¡<Õq∞ 1829 _çÃãO|~°∞ 4= `Õn#
JѨÊ\˜ „a\˜+π QÆ=~°fl~ü [#~°Öò ÖÏ~ü¤ qeÜ«∞O ɡO\˜OH± ã¨fã¨Ç¨ÏQÆ=∞<åxfl x¿+kèã¨∂Î
âßã¨#O *Ïs KÕâß_»∞.
 435 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"≥Ú^Œ@ ɡOQÍÖòÖ’#∞, `«~åfi`« ^Õâ◊OÖ’x W`«~° „áêO`åÅÖ’#∞ D x¿+^èŒO
Hõiî#OQÍ J=∞Å∞ [iyOk. J~Ú<å, „ѨÉèí∞`«fiO Hõ#∞flQÆÑ≤Ê JHõ¯_»Hõ¯_» ã¨Ç¨ÏQÆ=∞#
ã¨OѶ¨∞@#Å∞ [~°∞QÆ∞`«∂<Õ =ÙO_Õq. WO`≥O^Œ∞‰õΩ† ã¨Ç¨ÏQÆ=∞# x¿+^èŒ âßã¨#O =zÛ#
^•^•Ñ¨Ù 170 Uà◊§ `«~åfi`« WѨÊ\˜H˜ ‰õÄ_® ~å[™ê÷<£ =O\˜ „áêO`åÅÖ’ J_»áê`«_»áê
ã¨Ç¨ÏQÆ=∞<åÅ∞ [~°QÆ_»O K«∂ã¨∞Î<åfl=Ú. P ^Œ∞~åKå~åxfl H˘O^Œ~°∞ ~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞,
=∞`« <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ã¨=∞i÷OK«_»O =∞s ÉÏ^è•Hõ~°O, U"≥∞ÿ<å, ɡO\˜OH± qkèOz# x¿+^èŒO
`«~åfi`« ã¨Ç¨ÏQÆ=∞# ^Œ∞~åKå~°O ^•^•Ñ¨ÙQÍ x~°∂‡e`«O HÍ=_»O [iyOk. P Ѩi}Ï=∂xH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# ™êOѶ≤∞Hõ "å`å=~°}Ïxfl HõeÊOz#"å_»∞ ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞.
WOw¡+¨μ q^Œº
=∞~˘Hõ K«i„`å`«‡Hõ Ѩi}Ï=∂xH˜ ‰õÄ_® ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ „Ѩ`«ºHõΔ, Ѩ~ÀHõΔ „¿Ñ~°}
=Ù#flk. Jk ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ WOw¡+¨μ q^•º "åºÑ≤Î. „a\˜+π áêʼnõΩÅ∞ `˘e~ÀAÅÖ’
WOw¡+¨μ q^•ºq^è•<åxfl D ^Õâ◊OÖ’ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_®xH˜ L`åûǨÏO K«∂Ñ≤OK«ÖË^Œ∞.
™êO„Ѩ^•~ÚHõ q^•º q^è•#"Õ∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ áê~î°âßÅÅÖ’ J=∞Å∞Ö’ =ÙO_Õk. ã¨O㨯 $`«
ÉèÏ+¨, "åº~°}O, `«~°¯O, =∞`«, `«`«fi „QÆO^ä•Å∞, ѨÙ~å}ÏÅ∞, HÍ"åºÅ∞ W"Õ „Ѩ^è•#
É’^èŒ<åOâßÅ∞QÍ =ÙO_Õq. D q^è•<åxfl =∂~°Û=Åã≤OkQÍ H˘O^Œ~°∞ q[˝Ñ¨ÙÎÅ∞ KÕã≤<å
áêʼnõΩÅ∞ JOwHõiOK«ÖË^Œ∞.
J~Ú`Õ q∞+¨#sÅ ^•fi~åQÍx, W`«~°„`åQÍx WOw¡+¨μ áê~î°âßÅÅ∞ <≥ÅH˘#HõáÈÖË^Œ∞.
HÍx, Jq ã¨Hõ$`«∞ÎQÍ =ÙO_Õq. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ 1817Ö’ HõÅHõ`åÎÖ’ Ç≤ÏO^Œ∂HÍÖËr ™ê÷Ѩ#
[iyOk. J^Õ P `«~åfi`« HÍÅOÖ’ „ÃÑã≤_≥hû HÍÖËrQÍ =∂~°∞Ê K≥OkOk. ^•x ™ê÷Ѩ##∞
„áÈ`«ûÇ≤ÏOz# "åiÖ’ ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ XHõ_»∞.
HÍQÍ, 1823Ö’ JѨÊ\˜ QÆ=~°fl~ü [#~°Öò ÖÏ~ü¤ Ü«∂"£∞ǨÏ~üì û „ѨÉèí∞`«fi x^èŒ∞Å`À,
„Ѩ É è í ∞ `« fi Ü« ∂ [=∂#ºOÖ’ XHõ 㨠O 㨠¯ $`« áê~î ° â ßÅ ™ê÷ Ñ ¨ # ‰õ Ω ã¨ O Hõ e ÊOK« _ ®xfl
~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ ã¨Ç≤ÏOK«ÖËHõáÈÜ«∂_»∞. ^•xfl f„=OQÍ =ºuˆ~H˜OKå_»∞. `«# =ºuˆ~Hõ`«#∞
QÆ=~°fl~ü [#~°Öò‰õΩ „"åã≤# XHõ ã¨∞n~°…ÖËYÖ’ WÖÏ =ºHõÎOKÕâß_»∞.
''g∞~°∞ ™ê÷Ñ≤OK«^ŒÅz# D q^•ºÅÜ«∞O (WÖÏO\˜q Ü«¸~°ÑπÖ’ ÉËHõ<£‰õΩ =ÚO^Œ∞
=ÙO_Õq) =ºH˜HÎ Q˜ Íx, ã¨OѶ∂¨ xH˜QÍx ZO^Œ∞‰õÄ Ñ¨xH˜~åx "åºHõ~}° qâıëêÅ`À#∞, áê~°É∫è uHõ
TǨ QÍ<åÅ`À#∞ Ñ≤Å¡Å =∞#ã¨∞ûÅ#∞ xOÑ≤"Õã¨∞ÎOk. nx=Å¡ D<å\˜ q^•º~°∞÷Å∞
Ô ~ O_» ∞ "Õ Å Uà◊ § <å\ ˜ "å~° ∞ `≥ Å ∞㨠∞ ‰õ Ω #fl qâı ë êÅ#∞, q*Ï˝ < åxfl =∂„`« " Õ ∞
`≥Å∞ã¨∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`å~°∞. =∞Ǩ J~Ú`Õ P `«~åfiu `«`«fi"Õ`«ÎÅ∞ „ѨuáêkOz# â◊√+¨¯`åufiHõ
ã¨∂HΔ͇Å#∞ ‰õÄ_® `≥Å∞ã¨∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`åˆ~"≥∂. Wk WѨC_»∞ WO_çÜ«∂Ö’ JxflKÀ@¡
LѨ^ÕtOK«|_»∞`«∞#fl q^Õº...
 436 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J@∞=O\˜ â◊√+¨¯áêO_ç`åºxfl „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O ZO`« ^ŒO_»QÀ „QÆÇ≤ÏOKåÅO>Ë,
XHõ¯™êi g∞~°∞ ÖÏ~ü¤ ÉËHõ<£‰õΩ =ÚO^Œ∞ Ü«¸~°ÑπÖ’ Ãã·<£û, ™êÇ≤Ï`«ºO U ã≤÷uÖ’ =ÙO_Õ"À,
P `«~åfiu HÍÅOÖ’ ZO`« q*Ï˝<åaè=$kú [iyO^À áÈeÛ K«∂_»QÀ~°∞`«∞<åfl#∞. „a\˜+π
*Ïux Jã¨Öˇ·# q*Ï˝#O #∞Oz ^Œ∂~°OQÍ =ÙOK«_»"Õ∞ `«=∞ ÅHõΔ º"≥∞ÿ =ÙO>Ë, J*Ï˝<åxfl
âßâ◊fi`«O KÕÜ«∞_®xH˜ =∂„`«"Õ∞ ѨxH˜=KÕÛ q^•ºq^è•#O ™ê÷#OÖ’ ÉËHõãπ q^è•<åxfl „a@<£Ö’
„Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_»O [iˆQk HÍ^Œ∞.
JÖψQ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ =∂#ã≤Hõ qHÍã¨"Õ∞ „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fi ÅHõΔ º"≥∞ÿ#O^Œ∞# =∞iO`«
L^•~°O. „ѨQÆu HÍ~°HõO J~Ú# q^Œº#∞ Jk „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«=Åã≤ =ÙOk. JO^Œ∞Ö’ QÆ}˜`«O,
Ѷ≤lH±û, ÔHq∞¢ã‘ì, J<å@g∞ WOHÍ W`«~° LѨܫÚHõÎ q*Ï˝#âߢ™êÎÅ∞ <Õ~°Ê=Åã≤=ÙOk.
Ü«¸~°ÑπÖ’ K«^Œ∞=Ù‰õΩ#fl xѨÙ}∞Å∞, q^•ºkè‰õΩÅ∞ J~Ú#"åix D áê~î°âßÅʼnõΩ
"≥zÛOK«^ŒÅz# x^èŒ∞Å`À<Õ Láê^蕺ܫÚÅ∞QÍ xÜ≥∂yOz, J=ã¨~°"≥∞ÿ# „QÆO^ä•Å∞,
ѨiHõ~åÅ∞, W`«~° ™ê=∞„y ã¨=∞‰õÄ~°Û=Åã≤ =ÙO@∞Ok——.
~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ KÕã≤# q[˝Ñ≤ΠѶ¨e`«O "≥O@<Õ HõxÑ≤OK«HõáÈ~Ú =ÙO_»=K«∞ÛHÍx
H˘O`«HÍÅO `«~åfi`« 1835Ö’ ÖÏ~ü¤ (^ä•=∞ãπ ÉϺaOQÆì<£) "≥∞HÍÖË Hõq∞\© PѶπ Ѩa¡H±
W<£¢ãì̈HõΔ<£ J^茺‰õΔΩ_»∞QÍ XHõ q∞x\ò#∞ ~°∂á⁄OkOz „ѨÉèí∞`åfixH˜ ã¨=∞iÊOKå_»∞. ^•xÖ’
J`«_»∞ WOw¡+¨μ q^•º q^è•<åxfl WO_çÜ«∂Ö’ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ÏìÅx QÆ\ ì̃QÍ ã≤á¶ê~°ã¨∞ KÕâß_»∞.
"≥Ú`«ÎO „áêK«º^ÕâßÅ áêO_ç`«ºO *Ï<£ ÖÏH± "≥∞\ÏѶ≤l‰õΩû =ÚO^Œ∞, S*ÏH± #∂º@<£ Ѷ≤l‰õΩû
=ÚO^Œ∞ |ÖÏ^Œ∂~ü Jx `«# 'q∞x\ò—Ö’ J`«_»∞ Dã¨_çOKå_»∞. =¸_è»qâßfi™êÅ
=Ú~°∞QÆ∞Ö’#∞, J*Ï˝<åO^èŒHÍ~°OÖ’#∞ =Úxy=Ù#fl ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ áêâßÛ`«º q*Ï˝#"Õ∞
ã¨=Ú^ŒúiOK«QÆÅ^Œx „ѨQÆeƒùOKå_»∞. Wk J`«xÖ’ Hõ~°_»∞QÆ\ ˜ì# âıfi`« *Ï`«ºÇ¨ÏOHÍ~åxH˜,
=Å㨠áêÅHõ=~°æ QÆ~åfixH˜ x^Œ~°≈#O J#_»OÖ’ ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞. J~Ú`Õ P<å_»∞ U
HÍ~°}ÏÅ=Å¡, U „¿Ñ~°}=Å¡ WOw¡+¨μ q^•º q^è•<åxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_»O [iy<å, Jk
z=~°‰õΩ WO_çÜ«∂‰õΩ =∞ǨϟѨHÍi J~ÚO^Œ#_»OÖ’ ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞.
~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ 1830 #=O|~°∞Ö’ P<å\˜ _èçb¡ "≥ÚQÆÖò áê^Œ∞ëê Ô~O_»=
JHõƒ~ü Ѩ#∞ѨÙ# WOQÆ¡O_»∞ |Ü«∞Å∞^Õi "≥àϧ_»∞. J`«x =∞`«, ™êOѶ≤∞Hõ, ã¨O㨯~°}À`åûǨÏ
H©iÎ J`«x HõO>ˇ =ÚO^Õ WOQÆ¡O_»∞Ö’ J_»∞QÆ∞ ÃÑ\˜ìOk. „a\˜+π ~å[H©Ü«∞<åÜ«∞‰õΩÅ∞,
JO`«HõO>ˇ Z‰õΩ¯= lÔ~g∞ ɡO^ä•"£∞ =O\˜ "Õ∞^è•=ÙÅ∞ J`«xH˜ „|Ǩχ~°^äŒO Ѩ\Ïì~°∞.
„a\˜+π ~åA <åÅæ= qeÜ«∞O#∞ ÅO_»<Ö£ ’#∞, „ÃÑO¶ z ~åA Å∂~¸Ñ¶e≤ Ñπ#∞ áêiãπÖ’#∞
HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. J`«_»∞ „a@<£Ö’ =Ù#flO`« HÍÅO J`«_çx XHõ Ç‘Ï~ÀQÍ, XHõ =∞Ǩϟ#fl`«
=ºH˜ÎQÍ, "Õ∞^è•qQÍ P~åkèOz# „a\˜+π "åÔ~O^Œ~À =ÙO_Õ"å~°∞. JHõ¯_»=Ù#fl HÍÅOÖ’<Õ
~åÜü∞ [|∞ƒ Ѩ_®¤_»∞. „aãì̈Öò #QÆ~°OÖ’ 1833Ö’ K«xáÈÜ«∂_»∞.
~åÜü∞ `«~åfi`« „ÉÏǨχã¨=∂[O |ÅÇ‘Ï# Ѩ_çOk. =¸_»∞ ã¨=∂*ÏÅ∞QÍ Jk
peáÈ~ÚOk. XHõ\ ˜ =∞ǨÏi¬ ^Õ"ÕO„^Œ<å^ä£ \ÏQÀ~ü (~°gO„^Œ∞x `«O„_ç) <åÜ«∞Hõ`åfi#
 437 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
(Pk„ÉÏǨχ ã¨=∂[O), =∞~˘Hõ\ ˜ ˆHâ◊=K«O„^Œ¿ã<£ <åÜ«∞Hõ`åfi# („ÉÏǨχ ã¨=∂*ò PѶπ
WO_çÜ«∂), =∞~˘Hõ\ ˜ =∞iO`« Ju"å^Œ∞Öˇ·# ѨO_ç\ò t=<å^ä£ âߢã≤Î=O\˜ Ü«Ú=‰õΩÅ
<åÜ«∞Hõ`åfi# (™ê^è•~°} „|Ǩχ ã¨=∂*ò) LO_Õq.
ѨÙ#~°∞r˚=# ^ÀǨÏ^ŒO
D ã¨Oã¨÷Å∞ "Õ̂~fi~°∞QÍ L<åfl, ɡOQÍÖòÖ’ ™êO㨯 $uHõ, ~å[H©Ü«∞ ѨÙ#~°∞r˚=<åxH˜
Jq KÕã≤# ^ÀǨÏ^ŒO WOuO`«x K≥ѨÊÖËxk. P ~ÀAÅÖ’#∞, P `«~åfi`« HÍÅOÖ’#∞
=OQÆ^Õâ◊Ѩ٠™êOѶ≤∞Hõ, ™êO㨯 $uHõ, ~å[H©Ü«∞~°OQÍÅÖ’ ã¨∞„Ѩã≤^Œ∞úÖˇ·# "åÔ~O^Œ~À
„Ѩ`º« HõOΔ QÍ<À, Ѩ~ÀHõOΔ QÍ<À, „ÉÏǨχ ã¨=∂[ „ѨÉÏè "åxH˜ Ö’<≥#· "åˆ~. ÉèÏ~°`« *ÏfÜ«∞HÍO„ÔQãπ
`˘e J^茺‰õΔΩÅÖ’ XHõ_≥·# P#O^Œ"≥∂ǨÏ<£ É’ãπ, Dâ◊fi~°K«O„^Œ q^•º™êQÆ~ü, [QÆn+π
K«O„^ŒÉ’ãπ, ã¨∞ˆ~O„^Œ<å^ä£ Éˇ#s˚, aÑ≤<£ K«O„^ŒáêÖò, „ѨѨÙÅ¡ K«O„^Œ ˆ~, ÖÏ~ü¤ ã≤<å›, z`«Î~°O[<£
^•ãπ, ~°gO„^Œ<å^ä£ \ÏQÀ~ü, ã¨~Àlh^Õq =O\˜ ~å[H©Ü«∞, "≥·*Ï˝xHõ, ™êÇ≤Ï`«º~°OQÆ =∞Ǩ
=∞ǨïÖˇO^Œi<À „ÉÏǨχ ã¨=∂[Ѩ٠P^Œ~å≈Å∞ „ѨÉèÏq`«∞Å#∞ KÕâß~Ú.
ɡOQÍÖò #∞Oz „ÉÏǨχã¨=∂[ „ѨÉèÏ=O ^Õâ◊OÖ’x W`«~° „áêO`åʼnõΩ ‰õÄ_®
áêH˜Ok. PO„^èŒ „áêO`«OÖ’ HõO^Œ∞‰õÄi gˆ~â◊eOQÆO „ÉÏǨχã¨=∂[ „ѨÉèÏ=OÖ’ =∞~˘Hõ
~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞QÍ, #"åºO„^èŒ x~å‡`«QÍ ¿Ñ~°∞á⁄O^•_»∞. PO„^èŒÖ’ ã¨OѶ¨∞ã¨O㨯~°}‰õΩ,
P^èŒ∞xHõ ™êÇ≤Ï`«ºqHÍ™êxH˜ "≥·`åo‰õΩ_»Ü«∂º_»∞. JÖψQ QÆ∞~°*Ï_» JáêÊ~å=Ù, „|Ǩχi¬
~°Ñ¶¨ÚѨu "≥OHõ@~°`«flO <åÜ«Ú_»∞, zÅHõ=∞iÎ ÅH©;#~°ã≤OǨÏO „ѨÉèí$`«∞Å#∞ ã¨OѶ¨∞
ã¨O㨯~°}À^Œº=∂xH˜ „¿Ñˆ~Ñ≤OzOk „ÉÏǨχ ã¨=∂["Õ∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ QÆ∞~°*Ï_» JáêÊ~å=Ù
„"åã≤# D =Ú`åºÅã¨~°O K«∂_»O_ç.
Wk ѨÓiÎQÍ „ÉÏǨχã¨=∂[ „ѨÉèÏ=OÖ’ q„QÆǨ~å^èŒ# =ºuˆ~Hõ`«#∞, =∂#=`å
"å^•xfl „Ѩɒkèã¨∂Î „"åã≤O^Õ.
=∞x+≤ KÕã≤# ~å~Ú ~°Ñ¨ÊH˜ ^Õ=Ù_≥Hõ_À ^•ÔQ#O@∂
=∞Ç≤Ï=∞ HõÅ^Œx ™êy "≥Ú‰õΩ¯`«∞ H˘O_» HÀ#Å "≥`«∞‰õΩÖÏ_Õ "ÕÖÏ?
=∞#∞+¨μÅO>Ë ~å~Ú ~°Ñ¨ÊÅ Hõ#∞fl `≥~°z# HÍ#|_»_À?
Hõ#fl Hõx+ì̈O QÍ#∞ K«∂™êÎ =∞x+≤ =∂„`«∞_ç Ü«∞O^Œ∞ ÖË_À?
"ÕÅ ÉËÖÏ? Ü≥∞iy HÀi# Hõiy ~¸_À
=ÚH˜Î?

V
 438 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
54. ^ŒÜ«∂#O^Œ ã¨~°ã¨fiu
H˘xfl"ÕÅ ã¨O=`«û~åÅ ã¨∞n~°… K«i„`« QÆÅ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ „H©ã¨∞Îâ◊HõO ѨO^˘q∞‡^Œ=
â◊`åÉÏÌxk XHõ „Ѩ`ÕºHõ`«. P â◊`å|ÌOÖ’<Õ ÉèÏ~°`«^Õâ◊O #g#Ü«ÚQÆOÖ’ J_»∞QÆ∞ÃÑ\ì̃Ok.
`«~°`«~åÅ =¸_è»qâßfi™êÅ#∞, ™êOѶ≤∞Hõ ^Œ∞~åKå~åÅ#∞ =keOK«∞‰õΩx =∞`«, ™êOѶ≤∞Hõ,
™êO㨯 $uHõ ѨÙ#~°∞r˚=# Ѩ^äŒOÖ’ „Ѩܫ∂}O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\˜ìOk.
D Ѩ i }Ï=∂xH˜ „Ѩ ^ è • # „¿Ñ~° } Ü« ¸ ~ÀÑ≤ Ü « ∞ <£ <åQÆ i Hõ ` « ` À Hõ e y#
ѨiK«Ü«∞O#∞Oz =zÛO^Œx, WOw¡+¨μ q^•ºq^è•#O JO^Œ∞‰õΩ Jq∞`« ^ÀǨÏ^ŒO KÕã≤O^Œx
WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ K«^Œ∞=Ù‰õΩ<åfl=Ú.
Jk „Ѩ^è•#OQÍ =∞`«, ™êOѶ≤∞Hõ ã¨O㨯~°}Å HÍÅO. ZO`«QÍ áêâßÛ`«º ÉèÏ=
„ѨÉèÏ"åxH˜ Ö’<≥·#ѨÊ\˜H˜ ~å*Ï ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ =O\˜ ã¨O㨯~°ÎÅ∞ ÉèÏ~°`«*ÏfÜ«∞
=∞`åÅ#∞QÍx, ѨÙ~å`«# ã¨O㨯 $ux, `åufiHõzO`«##∞QÍx ѨÓiÎQÍ „`Àã≤ѨÙKåÛÅx
ÉèÏqOK«ÖË^Œ∞. "å\˜Ö’x P¿ÇÏ`«∞Hõ`åfixfl, KèåO^Œ™êxfl, =∞ø_论xfl, ǨxHõ~°, „ѨfѨ
^èÀ~°}∞Å#∞ =∂„`«O =keOK«∞‰õΩx, ÉèÏ~°fÜ«∞`«Ö’x xã¨~°æ ™œO^Œ~åºxH˜ â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ
Ѩ\ ì̃# =∂e<åºxfl HΔÍà◊#O KÕã≤ P^èŒ∞xHõ HÍÖÏxH˜ `«y# q^èŒOQÍ =∞ÅKåÅ#fl^Õ P<å\˜
=∞`«, ã¨OѶ¨∞ ã¨O㨯~°ÎÅ „Ѩܫ∞`«flO.
W\ì̃ „Ѩܫ∞`«flO KÕã≤# "åiÖ’ ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ XHõ_»∞ HÍQÍ, ™êfiq∞ ^ŒÜ«∂#O^Œ
ã¨~°ã¨fiu =∞~˘Hõ_»∞. W~°∞=Ù~°∂ ÉèÏ~°`« *ÏfÜ«∞`«ÃÑ· JK«OK«Å ÉèíHÎ̃ qâßfi™êÅ∞ Hõey#"åˆ~
HÍx, "åi ^•~°∞Å∞ "Õ~°∞. ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ D<å\˜ ѨiÉèÏ+¨Ö’ Ãã‰õΩºÅiã¨∞ì. Jxfl
„Ѩ^è•# =∞`åÅ ™ê~°O XHõ>Ë#x, Jxfl =∞`åÅ ^Õ=Ù_»∞ XHõ_Õ#x PÜ«∞# #=∂‡_»∞. Jxfl
=∞`åÅÖ’x =∞Ozx fã¨∞‰õΩx „áêp# Ç≤ÏO^Œ∂=∞`åxH˜, "Õ^•O`« zO`«#‰õΩ q~°∞^ŒúOHÍx
#∂`«# =∞`åxfl <≥ÅH˘ÅÊ_»O PÜ«∞# Pâ◊Ü«∞O. W™ê¡O#∞Oz q„QÆǨ~å^èŒ#`À xq∞`«ÎO
ÖËx ÉèíHÎ̃ÉèÏ"åxfl fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. ¢ÔH·ãÎ̈=O #∞Oz ^•x <≥·uHõ`åfixfl (morals) fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞.
ÃÇ·ÏO^Œ=O #∞Oz LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ L^ÕÌtOz# „|Ǩχ`«`åfixfl ã‘fiHõiOKå_»∞. „ÉÏǨχ ã¨=∂*Ïxfl
™ê÷Ñ≤OKå_»∞.
HÍQÍ, ^ŒÜ«∂#O^Œ∞_»∞ JK«Û"≥∞ÿ# Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«"åk. W™ê¡O#∞, ¢ÔH·ãÎ̈"åxfl PÜ«∞#
JOwHõiOK«ÖË^Œ∞. ^Õâ◊OÖ’ "å\˜ "åºÑ≤Îx, „ѨÉèÏ"åxfl x~ÀkèOK«_»O PÜ«∞# rq`åâ◊Ü«∞O.
=ÚYºOQÍ D Ô~O_»∞ =∞`åÅ"åi =∞`åO`«sHõ~°} Ѩ^Œúux PÜ«∞# =ºuˆ~H˜OKå_»∞. P
=∞`åÅ #∞Oz uiy Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’xH˜ ~åQÀi#"åiH˜ ''â◊√kú—— HÍ~°º„Hõ=∂xfl x~°fiÇ≤ÏOz
Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’xH˜ KÕ~°∞Û‰õΩ<Õ Ñ¨^Œúux „áê~°OaèOKå_»∞. W™ê¡O#∞, ¢ÔH·ã¨Î"åxfl ZO`«
=ºuˆ~H˜Oz<å, D q+¨Ü«∞OÖ’ =∂„`«O "å\˜#∞Oz ã¨∂ÊùiÎx á⁄O^•_»∞. ZO^Œ∞HõO>Ë,
 439 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ZѨ C _À â◊ ` åÉÏÌ Å <å_» ∞ Ü« ∞ =#∞Å∞, â◊ H õ Å ∞, Ǩ ˙ }∞Å=O\˜ "å~° ∞ HÍÅ„Hõ = ∂#
Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’ qb#"≥∞ÿáÈ~Ú =ÙO_»=K«∞ÛHÍx, ~å#∞ ~å#∞ Ç≤ÏO^Œ∂ =~°‚ =º=ã¨÷=Öˇ
Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O ‰õÄ_® [#‡`«ó =∂„`«"Õ∞ ã¨O„Hõq∞OKÕk J~ÚáÈ~ÚOk. XHõ =ºH˜Î
Ç≤ÏO^Œ∞=ÙQÍ<À, ÃÇ·ÏO^Œ"Õ`«~°∞_»∞QÍ<À [x‡™êÎ_»∞ `«Ñ¨Ê =∞^茺֒ Ç≤ÏO^Œ∞=ÙQÍ =∂~°_»∞.
HÍQÍ, ^ŒÜ«∂#O^Œ ''â◊√kú—— HÍ~°º„Hõ=∞O ^•fi~å =∞`åO`«sHõ~°} (Proselytisation) Ѩ^Œúux
„Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì_»∞.
PÜ«∞# JK«Û"≥∞ÿ# Ç≤ÏO^Œ∞"≥·#O`« =∂„`å#, Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’ â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ
¿Ñ~°∞‰õΩáÈ~Ú# PKå~åÅ#∞, qâßfi™êÅ#∞ Ü«∞^ä•`«^äŒOQÍ JOwHõiOKå_»x HÍ^Œ∞. "å\˜x
„ѨHΔÍà◊#O KÕã≤ =∞s ã‘fiHõiOKå_»∞. q„QÆǨ~å^èŒ##∞ ѨÓiÎQÍ u~°ã¨¯iOKå_»∞. =~°‚=º=ã¨÷#∞
JOwHõiOz<å Ü«∞^ä•`«^äŒOQÍ HÍ^Œ∞† ''QÆ∞} Hõ~°‡ qÉèÏQÆâ◊ó—— J#fl@∞ì, Jk =~å‚O`«sHõ~°}‰õΩ
J=HÍâ◊q∞KÕÛ =~°‚=º=ã¨÷. ‰õΩÖÏO`«~° q"åǨÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKå_»∞. Jã¨Ê $â◊º`«#∞ f„=OQÍ
YO_ç O Kå_» ∞ . Jk Ç≤ Ï O^Œ ∂ =∞`åxH˜ =∂Ü« ∞ x =∞K« Û Jx Éè Ï qOK« _ » " Õ ∞ HÍHõ ,
''Jã¨Ê $â◊√º——Å#|_Õ "åix [O^≥O"Õã≤ ã¨=~°∞‚Å∞QÍ KÕ¿ã Ѩ^Œúux „áê~°OaèOKå_»∞.
ÉÏź q"åǨÅ#∞ x~°ã≤OKå_»∞. q`«O`«∞ ѨÙ#ifi"åǨÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKå_»∞.
q`«O`«∞=ÙʼnõΩ, J<å^äŒÅ‰õΩ J<ÕHõ â◊~°}ÏÅÜ«∂Å#∞ ™ê÷Ñ≤OKå_»∞.

™êfiq∞ ^ŒÜ«∂#O^Œ `«# ã¨O㨯~°}À^Œº=∞ =∞O`å "Õ^ŒqÇ≤Ï`«=∞x qâ◊fiã≤OKå_»∞.

"Õ^•ÅÖ’ Jã¨Ê $â◊º`« ÖË^Œx, =~°‚=º=ã¨÷ ‰õÄ_® "Õ^ŒHÍÖÏxH˜ `«~åfiu^Õ#x J<åfl_»∞. "Õ^Œ
ã¨=∂[O P^Œ~≈° ã¨=∂[=∞x ÉèÏqOKå_»∞. PÜ«∞# ™È¡Q<Æ £ "Back to the Vedas". "Õ^•ÅÖ’<Õ
Jhfl =Ù<åflÜ«∞x, "Õ^•ÅÖ’ ÖËx q*Ï˝#OÖË^Œx, P^èŒ∞xHõ q*Ï˝#O ‰õÄ_® "Õ^Œq*Ï˝<åxH˜
ã¨i~å^Œx PÜ«∞# qâßfiã¨O.
 440 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JO`Õ H Í^Œ ∞ . "Õ ^ Œ = ∞`åxfl, "Õ ^ Œ q*Ï˝ < å<Õ fl HÍHõ "Õ ^ Œ 㨠= ∂*Ïxfl ‰õ Ä _®
ѨÙ#~°∞^ŒúiOKåÅx ^ŒÜ«∂#O^Œ „ѨɒkèOKå~°∞. D<å_»∞ „ѨѨOKåxfl "Õkèã¨∞Î#fl ã¨=∞㨺ʼnõΩ
"Õ^•Å∞ Ѩiëê¯~°=∂~°æO K«∂ѨQÆÅ=x PÜ«∞# J<åfl_»∞.
^ŒÜ«∂#O^Œ "Õ^Œ„áê=∂}Ϻxfl JOwHõiOz „ѨKå~°O KÕâß_»O>Ë "≥Ú`«ÎO "Õ^Œ
"åV‡Ü«∂xfl JOwHõiOKå_»x HÍ^Œ∞. "Õ^Œ ã¨OÇ≤Ï`«Å#∞ =∂„`«"Õ∞. =ÚYºOQÍ |∞∞ˆQfi^•xfl.
x*ÏxH˜ PÜ«∞# LѨx+¨`«∞ÎÅ#∞ ‰õÄ_® =ÚYº"≥∞ÿ#qQÍ ÉèÏqOK«ÖË^Œ∞. "Õ^•O`åxfl,
JO^Œ∞Ö’#∞ â◊OHõ~å^≥· fi`åxfl PÜ«∞# JOwHõiOK«ÖË^Œ∞. ѨÙ~å}ÏŠѨ@¡, Jx É’kèOz#
=∞`« qâßfi™êŠѨ@¡, ^Õ=Ùx J=`å~åŠѨ@¡, =∞Ç≤Ï=∞ŠѨ@¡ PÜ«∞#‰õΩ U =∂„`«O
#=∞‡HõO ÖË^Œ∞. "å\˜x PÜ«∞# f„=OQÍ =ºuˆ~H˜OKå_»∞ ‰õÄ_®. |Ǩïà◊ ^Õ=`å~å^èŒ##∞
‰õÄ_® YO_çOz UˆHâ◊fi~å~å^èŒ##∞ |ÅѨiKå_»∞.
WѨC_»∞ XHõ¯™êi ^ŒÜ«∂#O^Œ ѨÓ~åfi„â◊=∂xfl ^Œi≈OK«∞^•=Ú. PÜ«∞# Jã¨Å∞
¿Ñ~°∞ =¸ÖÏâ◊OHõ~ü. HõkäÜ«∞"å~üÖ’x "≥∂ifi J<Õ z#fl ã¨fi^Õj ã¨O™ê÷#OÖ’ 1824Ö’
[x‡OKå_»∞. `«O„_ç ¿Ñ~°∞ JOÉÏâ◊OHõ~ü. "åik ^èŒxHõ „ÉÏǨχ} ‰õΩ@∞O|O. `«e¡^ŒO„_»∞Å∞
t=Éèí‰õΩÎÅ∞. `«O„_ç ‰õΩ=∂~°∞_çx ‰õÄ_® `«#`À áê@∞ qq^èŒ „Ѩ^ÕâßÅÖ’x t"åÅÜ«∂ʼnõΩ
fã¨∞‰õΩ"≥_»∞`«∞O_Õ"å_»∞. t=ÉèíH˜Îx #∂iáÈâß_»∞.
JѨC_»∞ =¸ÖÏâ◊OHõ~ü‰õΩ 14 Uà◊¡ =Ü«∞ã¨∞û. t=~å„u k<å# `«e¡^ŒO„_»∞Å∞
LѨ"åã¨O =Ù<åfl~°∞. =¸ÖÏâ◊OHõ~ü KÕ`« ‰õÄ_® LѨ"åã¨nHõΔ Ñ¨\ ì̃OKå~°∞. P ™êÜ«∞OHÍÅO
=Ói "åi`À áê@∞ JOÉÏâ◊OHõ~ü t"åÅÜ«∂xH˜ "≥_∞» `«∂ H˘_»∞‰õΩ#∞ ‰õÄ_® fã¨∞‰õΩáÈÜ«∂_»∞.
t=ѨÓ[, t==∞Ç≤Ï=∞ H©~°Î# JÜ«∂ºHõ P ~å„u JO`å *ÏQÍ~°O KÕÜ«∂Åx, JÖÏ KÕ¿ãÎ
ѨÙ}º=∞x `«O„_ç H˘_»∞H˜¯, K≥áêÊ_»∞. =¸ÖÏâ◊OHõ~ü JÖψQ#x x„^ŒáȉõΩO_® Z^Œ∞~°∞QÍ
=Ù#fl t=eOQÆO"≥·¿Ñ K«∂ã¨∂Î *ÏQÍ~°O KÕâß_»∞. JO`« t=Éèí‰õΩÎ_≥·# `«O„_ô, ™êHΔÍ`«∞Î PÅÜ«∞
ѨÓ*Ïs ‰õÄ_® ZѨC_À `«=∞‰õΩ `≥eÜ«∞‰õΩO_®<Õ x„^ŒÖ’H˜ *Ï~°∞‰õΩ<åfl~°∞. =¸ÖÏâ◊OHõ~ü
=∂„`«O "Õ∞Å∞‰õΩ<Õ =Ù<åfl_»∞.
WO`«Ö’ J~°÷~å„u ^•\ÏHõ ZHõ¯_ç#∞OKÀ XHõ ZÅ∞Hõ =zÛ eOQÆOg∞kH˜ áêH˜
Ü«∞^äÕK«ÛùQÍ qǨÏiOzOk. t=ÙxH˜ ÃÑ\˜ì# <≥·"Õ^ŒºO u<Õã≤Ok. W^ŒO`å K«∂ã¨∂Î#fl
=¸ÖÏâ◊OHõ~üH˜ XHõ =∞øeHõ â◊OHõ HõeyOk. ~åueOQÆO t=Ù_®? t=Ù_Õ J~Ú`Õ, `«#
g∞^Œ ZÅ∞Hõ áê‰õΩ`«∂, `«# „Ѩ™ê^ŒO u<Õã¨∂Î, P „Ѩ^Õâßxfl =∞e#O KÕã¨∞ÎO>Ë K«∂ã¨∂Î
=Ó~°∞‰õΩO\Ï_®? `«#x `å#∞ HÍáê_»∞HÀÖËx ^Õ=Ù_»∞ Ö’HÍÅ#∞ ZÖÏ HÍáê_»∞`å_»∞? WÖÏ
PÖ’zã¨∂Î =¸ÖÏâ◊OHõ~ü `«O„_çx ÖËÑ≤ [iyO^ŒO`å K≥áêÊ_»∞. h‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞ÖË, t=Ù_»∞
P eOQÆOÖ’ x[OQÍ =Ù<åfl_»∞. P eOQÆ"Õ∞ t=Ù_»∞ Jx `«O„_ç ZO`«QÍ<À #K«ÛK≥áêÊ_»∞.
 441 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HÍx, =¸ÖÏâ◊OHõ~ü‰õΩ eOQÆOg∞^Œ #=∞‡HõO HõÅQÆÖË^Œ∞. ÉèíHÎ̃ HõÅQÆÖË^Œ∞. `«O„_ç`À
K≥Ñ≤Ê WO\˜H˜ "≥àϧ_»∞. PHõe "Õã¨∞Î#fl^Œx `«e¡`À K≥Ñ≤Ê Hõ_»∞áê~å Éè’[#O KÕâß_»∞. x„^Œ
=ÚOK«∞‰õΩ =ã¨∞Î#fl^Œx K≥Ñ≤Ê Hõ#∞ÖÏ~å x„^ŒáÈÜ«∂_»∞. `«O„_ç `≥Å¡"å~åHõ PÅÜ«∞O#∞Oz
=zÛ, ‰õΩ=∂~°∞_»∞ t=~å„u „=`åxfl LÅ¡OѶ≤∞Oz#O^Œ∞‰õΩ HÀѨyOKå_»∞. h‰õΩ áêѨO
K«∞@∞ì‰õΩO@∞O^Œ<åfl_»∞. ZO`« KÕã≤<å =¸ÖÏâ◊OHõ~ü‰õΩ t=eOQÆO, t=Ù_»∞ XHõ>Ë##fl
#=∞‡HõO HõÅQÆÖË^Œ∞. eOQÍxflHÍx, U W`«~° q„QÆǨxfl HÍx ZO^Œ∞‰õΩ Ñ¨ÓlOKåe Jx
„ѨtflOKå_»∞. JѨÊ\˜#∞Oz J`«_»∞ q„QÆǨ~å^èŒ#‰õΩ f„==ºuˆ~H˜ JÜ«∂º_»∞. ^ŒÜ«∂#O^Œ
D L^ŒO`«=∞O`å `«# ã‘fiÜ«∞K«i„`«Ö’ LÖË¡dOKå_»∞.
=¸ÖÏâ◊OHõ~ü ÃÑ^ŒÌ"å_»∞ HÍQÍ<Õ ÃÑo¡KÕÜ«∂Åx `«e¡^ŒO„_»∞Å∞ xâ◊Û~ÚOKå~°∞.
HÍx JѨÊ\˜ˆH J`«x =∞#ã¨∞û P^蕺u‡Hõ q+¨Ü«∂ÅÃÑ· ÅQÆfl"≥∞ÿ =ÙOk. `«e¡^ŒO„_»∞Å PÖ’K«#
`≥eã≤, J`«_»∞ Z=i`À#∞ K≥ѨʉõΩO_® WÅ∞¡ q_çz "≥o¡áÈÜ«∂_»∞. 1845 #∞Oz 1860
=~°‰õΩ, Ѩk¿ÇÏ<Õà◊¡ áê@∞ `«y# QÆ∞~°∞=Ù HÀã¨O J<Õfi+≤ã¨∂Î ^Õâß@#O KÕâß_»∞. Ü≥∂QÍÉèϺã¨O
KÕâß_»∞. Ѩà◊√¡, áêÅ∞ W"Õ J`«x PǨ~°O.
z=iH˜ J`«x J<Õfi+¨} Ѷ¨eOzOk. ™êfiq∞ q~°*Ï#O^Œ J<Õ Ü≥∂yx QÆ∞~°∞=ÙQÍ
ZOK«∞‰õΩx â◊√„â◊¥+¨ KÕã¨∂Î "Õ^•^茺ܫ∞#O KÕâß_»∞. QÆ∞~°∞^ŒHΔ̃}QÍ QÆ∞~°∞=Ù t+¨μº_çx XHõ\ ˜
HÀ~å_»∞. Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’x =¸_è®Kå~åÅ#∞, ѨÙ~å}ÏÅÖ’x Jã¨O|^Œú QÍ^äŒÅ#∞ YO_çã¨∂Î
"Õ^Œ^èŒ~å‡xfl „ѨKå~°O KÕã¨∂Î ã¨<å`«# =∞`À^Œú~°}‰õΩ rq`åxfl JOH˜`«O KÕÜ«∞=∞x QÆ∞~°∞=Ù
K≥áêÊ_»∞. t+¨μº_»∞ JÖψQ "åQÍÌ#O KÕâß_»∞. P "åQÍÌ<åxfl `«∂Kå `«Ñ¨ÊHõ <≥~°"Õ~åÛ_»∞.
=∞m¡ ^Õâß@#O KÕã¨∂Î J<ÕHõ ã¨ÉèíÅÖ’ q„QÆǨ~å^èŒ##∞ YO_çã¨∂Î „Ѩã¨OyOKÕ"å_»∞.
ѨO_ç`«∞Å`À "å^ÀѨ"å^•Å∞ KÕ¿ã"å_»∞. XHõ™êi HõÅHõ`åÎ "≥o§ JѨÊ\˜ ã¨∞„Ѩã≤^Œú „ÉÏǨχ
ã¨=∂[ <åÜ«∞‰õΩ_»∞ ˆHâ◊= K«O„^Œ¿ã<£#∞ HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. LÉèíÜ«ÚʼnõΩ "å^ÀѨ"å^•Å∞
[iQÍ~Ú. „ÉÏǨχã¨=∂[O áêâßÛ`«º ¿ÇÏ`«∞"å^•xfl Jaè=∂xã¨∞ÎOk. WOw¡+¨μ K«^Œ∞=ÙÅ#∞
ã¨=∞i÷ã¨∞ÎOk. "Õ^Œ „áê=∂}Ϻxfl u~°ã¨¯iã¨∞ÎOk. g@xfl\˜H˜ ^ŒÜ«∂#O^Œ =ºuˆ~HõO. HÍx
ˆHâ◊=K«O„^Œ¿ã<£, ^ŒÜ«∂#O^Œ XHõi =ºH˜Î`«fiO Ѩ@¡ XHõ~°∞ PHõi¬`«∞ÅÜ«∂º~°∞. „ÉÏǨχ
ã¨=∂[O"å~°∞ ^ŒÜ«∂#O^Œ#∞ `«=∞ ã¨Oã¨÷Ö’H˜ PHõi¬OKåÅx K«∂âß~°x, ^•xfl ^ŒÜ«∂#O^Œ
„ѨuѶ¨∞\˜OKå_»x H˘O^Œ~°∞, „ÉÏǨχ ã¨=∂[O "åi<Õ `«# "å^ŒO"≥·Ñ¨Ù PHõi¬OKåÅx
^ŒÜ«∂#O^Œ „Ѩܫ∞uflOK«QÍ "å~°∞ „ѨuѶ¨∞\˜OKå~°x H˘O^Œ~°∞ JO\Ï~°∞. U"≥∞ÿ<å z=~°‰õΩ
"åi =∞^茺 ~år ‰õΩ^Œ~°ÖË^Œ∞. J~Ú`Õ, ^ŒÜ«∂#O^Œ‰õΩ „ÉÏǨχã¨=∂[ =º=ã¨÷ #zÛOk. P
Ѩ^Œú`«∞ÅÖ’ XHõ ã¨Oã¨÷#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ«∂Å#fl xâ◊ÛÜ«∞O HõeyOk.
 442 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^ŒÜ«∂#O^Œ ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ 1875 U„Ñ≤Öò 10= `Õn# "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ P~°ºã¨=∂*ò#∞
™ê÷Ñ≤OKå_»∞. P `«~åfi`« `«# Zxq∞^Õà◊¡ rq`«âıëêxfl ã¨<å`«# ^èŒ~°‡„ѨKå~°O HÀã¨O „QÆO^äŒ
~°K«#Ö’ QÆ_çáê_»∞. PÜ«∞# „QÆO^ä•ÅÖ’ =ÚYº"≥∞ÿ#k. ''ã¨`åº~°÷ „ѨHÍâ◊—— J<Õ „QÆO^äŒO.
WOHÍ PÜ«∞# "Õ^ŒÉèÏ+¨º Éèí∂q∞Hõ, "Õ^Œ ÉèÏ+¨ºO "≥Ú^ŒÖˇ·# „QÆO^ä•Å∞ „"åâß_»∞.
^ŒÜ«∂#O^Œ "Õ^•^茺ܫ∞<åxfl P~°ºã¨=∂[ ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ x~°ƒO^èŒO KÕâß_»∞. "Õ^•Å#∞
„ÉÏǨχ}Ë`«~°∞Å∞ K«^Œ=~å^Œ<Õ x|O^èŒ##∞ =ºuˆ~H˜Oz *Ïu, =~°‚, eOQÆ qÉèË^ŒO ÖˉõΩO_®
Z=Ô~·<å K«^Œ==K«∞Ûx PÜ«∞# K≥áêÊ_»∞. "Õ^•ÅÖ’ ÖËxk ÖË^Œx K≥ѨÊ_»OÖ’ H˘OK≥O
''Ju——H˜ ‰õÄ_® "≥àÏ¡_»∞ . "Õ^•ÅÖ’ P^èŒ∞xHõ ™êOˆHuHõ âߢ™êÎʼnõΩ fã≤áÈx q*Ï˝#O
=ÙO^Œx, L^•Ç¨Ï~°}∞‰õΩ D<å\˜ ZÅ¢Hì̃ã≤\ © "å_»HõO P<å\˜ˆH =Ù#fl^Œx PÜ«∞# J<åfl_»∞.
(|Ǩïâß D "å^ŒO qx =ÙO_»_»O=Å¡<Õ"≥∂ ''Hõ<åºâ◊√ůO——Ö’ QÆ∞~°*Ï_» JáêÊ~å=Ù
''D Ô~~Úà◊¥¡ y~Úà◊¥¡ "Õ^•Ö’¡<Õ =Ù<åflÜ«∞+¨—— Jx JyflǨϟ„`å=^è•#∞¡ KÕ`« JxÑ≤OKå_»∞.)
XHõ\ ˜ =∂„`«O x[O. ™êfiq∞ ^ŒÜ«∂#O^Œ Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’ ¿Ñ~°∞‰õΩáÈ~Ú# J<ÕHõ
=¸_è®Kå~åÅ#∞, ^Œ∞~åKå~åÅ#∞ „ѨHΔÍà◊#O KÕÜ«∞_®xH˜ áê@∞ Ѩ_®¤_»∞. Ç≤ÏO^Œ∞=Ù#x
K≥ѨCH˘#_®xH˜ „Ѩu Ç≤ÏO^Œ∞=Ù QÆifiOKåÅx „ѨɒkèOKå_»∞. ã¨fi=∞`åaè=∂#O`À áê@∞
ã¨fi^ÕâÉ◊ Híè xΘ ‰õÄ_® PÜ«∞# ÃÑOá⁄OkOKå_»∞. ÉèÏ~°`« *ÏfÜ≥∂^Œº=∂xH˜ Ѩ~ÀHõOΔ QÍ ^ÀǨÏ^ŒO
KÕã≤# "åiÖ’ ^ŒÜ«∂#O^Œ XHõ~°∞.
Ѩ~°"Õ∞â◊fi~°∞_»∞ *Ï˝<åxH˜ QÆ=∞ºO. PÜ«∞# ã¨zÛ^•#O^Œ ã¨fi~°∂ѨÙ_»∞, x~åHÍ~°∞_»∞,
ã¨~°fiâ◊HÎ̃ ã¨OѨ#∞fl_»∞, ^ŒÜ«∂à◊√_»∞, P^ŒºO`«~°Ç≤Ï`«∞_»∞, Ѩi}Ï=∞~°Ç≤Ï`«∞_»∞, [QÆ^•^è•~°∞_»∞,
[QÆ„`«ÊÉèí∞=Ù, [QÆxflÜ«∞O`«, ã¨~åfiO`«~åºq∞, x`«∞º_»∞, ã¨$+≤ìHõ~°Î "≥Ú^ŒÖˇ·# qâßfi™êÅ#∞
„Ѩu P~°ºã¨=∂[ ã¨Éèí∞º_çH˜ PÜ«∞# xˆ~ÌtOKå_»∞. ã¨=∞ãÎ̈ „ѨѨOKåxH˜ =∞Oz KÕÜ«∂Åx,
„Ѩu =ºHÎ̃ JO^Œi „âıÜ«∞ã¨∞û‰õΩ Hõ$+≤KÕÜ«∂Åx PÜ«∞# „ѨɒkèOKå_»∞.
H˘xfl q+¨Ü«∂ÅÖ’ ™êfiq∞ ^ŒÜ«∂#O^Œ ѨÙ#~°∞^Œú~°} "åk (revivalist) J~Ú<å,
ÉèÏ~°`«*Ïu ѨÙ#~°∞r˚=#OÖ’ PÜ«∞# x~°fiÇ≤ÏOz# áê„`« KåÖÏ Q˘Ñ¨Êk. `å#∞ ™ê÷Ñ≤Oz#
P~°º ã¨=∂*Ïxfl ˆH=ÅO =∞`«, ã¨OѶ¨∞ ã¨O㨯~°}ˆH HÍHõ, „H˜ã≤ìÜ«∞<£ q∞+¨<£Å Ѩ^ŒúuÖ’
ã¨OѶ¨∞ ¿ã=‰õΩ ‰õÄ_® PÜ«∞# qxÜ≥∂yOKå_»∞. `«∞áê#∞Å∞, =~°^ŒÅ∞, Éèí∂HõOáêÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#
„ѨHõ$u "≥·Ñ¨s`åºÅ ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’#∞, W`«~° „Ѩ=∂^Œ ã¨OѶ¨∞@#Å ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’#∞ P~°º
ã¨=∂[ âßYÅ∞ x™êûfi~°÷ ¿ã=Å∞ JOkOz „Ѩâ◊O™êáê„`åÖˇ·<å~Ú. ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’
z~°ã¨‡~°}©Ü«ÚÖˇ·# #g# Ü«ÚQÆ =∞ǨѨÙ~°∞+¨μÅÖ’ ™êfiq∞ ^ŒÜ«∂#O^Œ ã¨~°ã¨fiu XHõ~°∞.

V
 443 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
55. ™êfiq∞ q"ÕHÍ#O^Œ
ѨÙ#~°∞r˚=#O JO>Ë uiy rqOѨ*ËÜ«∞_»O. [_»„áêÜ«∞OQÍ =Ù#fl ã¨=∂*ÏxH˜,
=∞$`«„áêÜ«∞OQÍ =Ù#fl =º=ã¨÷‰õΩ, H˘`«Î TÑ≤i áÈã≤, H˘`«Î <≥`«∞Î~°∞ ZH˜¯Oz, H˘`«Î L`åûǨxfl
HõeyOz, uiy rqOKÕ@@∞ì KÕÜ∞« _»O – Jk ѨÙ#~°∞r˚=#O (Renaissance).
Ѩ^≥Ìxq∞^Œ=, ѨO^˘q∞‡^Œ= â◊`åÉÏÌÅÖ’ [_»„áêÜ«∞"≥∞ÿ, ãÎ̈|ú"≥∞ÿáÈ~Ú# ÉèÏ~°fÜ«∞
ã¨=∂*Ïxfl P q^èŒOQÍ Ñ¨Ù#~°∞r˚qOѨ*ËÜ«∞_®xH˜ `«=∞ rq`åÅ#∞ JOH˜`«O KÕã≤#
=∞Ǩ=∞ǨïÖˇO^Œ~À L<åfl~°∞. "åiÖ’ WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ K«kq# ~å=∞"≥∂ǨÏ# ~åÜü∞
XHõ~°∞† ^ŒÜ«∂#O^Œ ã¨~°ã¨fiu =∞~˘Hõ~°∞. P HÀ=‰õΩ K≥Ok# =∞~˘Hõ =∞ǨÏhÜ«Ú_»∞ ™êfiq∞
q"ÕHÍ#O^Œ.
D =ÚQÆ∞æiÖ’ Z=i ^•i "åik. ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ =∞`«, ã¨OѶ¨∞ ã¨O㨯~°}Å`À,
WOw¡+¨μ q^•ºq^è•#O ^•fi~å ÉèÏ~°fÜ«∞ ѨÙ#~°∞r˚=<åxH˜ „Ѩܫ∞uflOK«QÍ, ^ŒÜ«∂#O^Œ
ã¨~°ã¨fiu "Õ^Œ =∞`À^Œú~°} ^•fi~å ѨÙ#~°∞r˚=<åxH˜ „Ѩܫ∞uflOKå_»∞. HÍQÍ, ™êfiq∞ q"ÕHÍ#O^Œ
"Õ^•O`« ÉèËix „"≥∂yOK«_»O ^•fi~å x„k`« ÉèÏ~°`«*Ïux "Õ∞ÖÁ¯ÅѨ_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOKå_»∞.
"Õ^•O`«^~Œ ≈° #O ‰õΩǨÏ<å"Õ^•O`«∞Å KÕuÖ’ Ѩ_,ç XHõ<å\˜ `«# B#fl`åºxfl, Q“~°"åxfl
HÀÖ’Ê~ÚOk. "≥∞@ì"Õ^•O`«O J<Õ JѨMϺu `≥K«∞Û‰õΩOk. Jk „ѨѨOK« x~åHõ~°}OQÍ,
rq`« x~åã¨#OQÍ U=yOѨÙ#‰õΩ Ö’<≥O· k.
Jã¨Ö#·ˇ "Õ^•O`«O
HÍx, Jã¨Öˇ·# "Õ^•O`«O „ѨѨOK« x~åã¨#O, rq`« Ѩ~åV√‡Y`« HÍ^Œx, D
Ö’HõO, D rq`«O ^•fi~å<Õ =∂#=Ù_»∞ `«# P^蕺u‡Hõ ÅHΔͺxfl KÕ~°∞HÀQÆÅ_»x, P q^èŒOQÍ
ÅHõΔ º™ê^èŒ#‰õΩ =∂~°æO K«∂¿Ñ^Õ "Õ^•O`«=∞x PÜ«∞# É’kèOKå_»∞. x["≥∞ÿ# "Õ^•O`«O
=∂#=ÙxÖ’x |ÅÇ‘Ï#`«#∞, x~åâß"å^•xfl áÈQ˘_»∞`«∞Ok. P`«‡qâßfiã¨O Hõeyã¨∞ÎOk.
rq`åxfl ãÔ̈~·# ^Œ$HõÊ^äŒO`À Z^Œ∞~˘¯<Õ =∂~åæxfl K«∂Ñ≤ã¨∞ÎOk.
x["≥ ∞ ÿ # "Õ ^ •O`« O *Ïu, =∞`« , ‰õ Ω Å, `« k `« ~ ° qÉè Ë ^ •Å‰õ Ω Jf`« O QÍ
=∂#=ÙÅO^Œ~°∞ ã¨Ç¨ÏŸ^Œ~°∞Åx É’kèã¨∞ÎOk. JO`ÕHÍ^Œ∞. h=Ù, <Õ#∞ J<Õ ÉèË^ŒÉèÏ"åxfl
~°∂ѨÙ=∂ѨÙ`«∞Ok. `À\˜ =∞x+≤x „¿Ñq∞OK«_»=∞O>Ë x#∞fl h=Ù „¿Ñq∞OK«∞H˘#_»"Õ∞ J<Õ
UHõ`«fiÉèÏ"åxfl Hõeyã¨∞ÎOk. =∂#=Ù_çÖ’ k=º`åfixfl K«∂_»_»O <Õ~°∞Ê`«∞Ok. =∂#=Ù_çx
¿ãqOK«_»O JO>Ë ^Õ=Ù_çx ¿ãqOK«_»"Õ∞#<Õ =∞ǨÏ`«Î~°ã¨`åºxfl J#∞Éèí"åxH˜ `≥ã¨∞ÎOk. D
q^èŒ"≥∞ÿ# ÉèÏ"åÅ#∞ q"ÕHÍ#O^Œ Ö’HÍxH˜ Kå\Ï_»∞.
 444 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Q“`«=∞ |∞^Œ∞_ú xç XHõ<å_»∞ U Hõ~Àî ~°rq`« "åãÎ̈"åÅ∞ ã¨`åº<Õfi+¨}‰õΩ „¿Ñ~ˆ Ñ≤OKåÜ≥∂,
J"Õ "åãÎ̈"åÅ∞ q"ÕHÍ#O^Œ#∞ ‰õÄ_® „¿Ñˆ~Ñ≤OKå~Ú. |∞^Œ∞ú_»∞ „ѨѨOK« ^Œ∞óMÏxfl K«∂ã≤
K«eOz áÈ~Ú, =∂#=Ù_çx ^Œ∞óYO #∞Oz q=Ú‰õΩÎ_çx KÕÜ«∞_®xH˜ `å#∞ Hõ#∞Q˘#fl
#∂`«# =∂~åæxfl W`«~°∞ʼnõΩ É’kèOKå_»∞. q"ÕHÍ#O^Œ∞_»∞ ‰õÄ_® JÖψQ =∂#"åox
ÉÏ^è•ã¨~°ÊѨi+¨fiOQÆO #∞Oz q=ÚHõÎO KÕÜ«∞QÆÅ^Œx `å#∞ ÉèÏqOz# =∂~åæxfl „ѨѨOKåxH˜
Kå\Ï_»∞. J^Õ "Õ^•O`« =∂~°æO.
*Ïu J^èÀQÆu
Jk ÉèÏ~°`«*Ïu Jxfl q^è•Å∞QÍ J^èÀQÆuÖ’ Ѩ_çáÈ~Ú# HÍÅO. Z@∞K«∂ã≤<å
HÀ\Ï¡k „Ѩ[Å∞ ^Œ∞~°ƒù~° ^•i„^ŒºOÖ’ H˘@∞ìq∞\Ïì_»∞`«∞#fl HÍÅO† q^Œº‰õΩ, q*Ï˝<åxH˜
^Œ∂~°OQÍ, =¸_è»qâßfi™êÅ, ^•~°∞} ™êOѶ≤∞Hõ ^Œ∞~åKå~åÅ Hõ|O^èŒÇ¨Ï™êÎÅÖ’ #eyáÈ`«∞#fl
HÍÅO. ^•xH˜`À_»∞ XHõ Ѩ~å~Ú *Ïu áêÅHõ*ÏuQÍ ^Õâ◊OÖ’ u+¨ª"Õã¨∞‰õΩx ‰õÄ~°∞Ûx,
*Ïux ~å[H©Ü«∞OQÍ `«# áê^•„HÍO`«O KÕã¨∞‰õΩx, Pi÷HõOQÍ H˘Å¡Q˘_»∞`«∂, ™êO㨯 $uHõOQÍ
ÉÏxã¨=∞#ãÎ̈`«fiO`À x¿ãÎ[O, xsfi~°ºO KÕã¨∞Î#fl HÍÅO.
J@∞=O\˜ ^Œ∞ã¨ûÇ¨Ï ^Œ$âߺxfl K«∂ã≤ q"ÕHÍ#O^Œ∞_»∞ D ^Õâßxfl, D *Ïux ZÖÏ
ã¨=Ú^ŒúiOK«_»O, ^•xÖ’ P`«‡Q“~°"åxfl, ã‘fiÜ≥∂^Œú~°}HÍOHõΔ#∞ ZÖÏ Ñ¨Ùi H˘ÅÊ_»O Jx
`«Ñ≤Oz áÈÜ«∂_»∞. „ѨѨOK«Ñ¨Ù Hõhfl\˜x U XHõ¯_»∂ `«∞_çz "ÕÜ«∞ÖË_»∞. „ѨѨOK« ^Œ∞óMÏxfl
U XHõ¯_»∂ f~°ÛÖË_»∞. „ѨѨOK« ã¨=∞㨺Å#∞ U XHõ¯_»∂ Ѩi+¨¯iOK«ÖË_»∞. HÍx, `«=∞
Ѩiq∞`« â◊H˜Î`À<Õ, P =∞ǨÏ`«Î~° Hõ~°Î=º x~°fiǨÏ}‰õΩ =∞Ǩ`«∞‡Öˇ·#"å~°∞ `«=∞ rq`åÅ#∞
^è•~°áÈ™êÎ~°∞. q"ÕHÍ#O^Œ∞_»∞ ‰õÄ_® JÖψQ ^Œ∞ód`« =∂#"åo ÉÏ^èÀѨâ◊=∞<åxH˜ `«#^≥·#
=∂~åæ# „Ѩܫ∞uflOKå_»∞.
~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞
™êfiq∞ q"ÕHÍ#O^Œ#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞H˘#_®xH˜ =ÚO^Œ∞ PÜ«∞# QÆ∞~°∞=Ù,
=∂~°æ^Œi≈ J~Ú# ~å=∞Hõ$+¨‚ Ѩ~°=∞ǨÏOã¨#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. ~å=∞Hõ$+¨‚ ÖËx^Õ
q"ÕHÍ#O^Œ ÖË_»∞. q"ÕHÍ#O^Œ∞x Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ #ˆ~O„^Œ<å^ä£ ^Œ`«Î. P #ˆ~O„^Œ<å^ä£ #∞Oz
q"ÕHÍ#O^Œ∞_çx ã¨$+≤ìOz „ѨѨOKåxH˜ JOkOz# =∞Ǩ`«∞‡_»∞ ~å=∞Hõ$+¨‚ Ѩ~°=∞ǨÏOã¨.
~å=∞Hõ$+¨μ‚x =O\˜ Q˘Ñ¨Ê QÆ∞~°∞=Ù‰õΩ q"ÕHÍ#O^Œ∞x =O\˜ Q˘Ñ¨Ê t+¨μº_»∞ ÅaèOz#
ã¨O^Œ~°ƒùO K«i„`«Ö’ =∞~˘Hõ¯>Ë =ÙOk. „áêp# HÍÅѨ٠„wã¨∞Ö’ ™È„Hõ\ ©ãπ J@∞=O\˜ Q˘Ñ¨Ê
QÆ∞~°∞=Ù. ¿Ñ¡\’ J@∞=O\˜ Q˘Ñ¨Ê t+¨μº_»∞. ™È„Hõ\ ©ãπ „w‰õΩ zO`«#Ö’ XHõ #∂`«<å^蕺ܫ∂xfl
`≥iKå_»∞. PÜ«∞#‰õΩ ÉèÏ+¨ºHÍ~°∞_»∞QÍ ¿Ñ¡\’ áêâßÛ`«º „ѨѨOK« zO`«#Ö’ XHõ #∂`«#
ÉèÏ=^è•~°‰õΩ HÍ~°‰õΩ_»Ü«∂º_»∞.
 445 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
™È„Hõ\ ©ãπ =Öˇ ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ ‰õÄ_® ™ê^è•~°} =ºHÎ̃. q^•º=O`«∞_»∞ HÍ_»∞. HÍx
P^蕺u‡HÍ#∞Éèí=OÖ’ ÉèÏ~°`« K«i„`«Ö’<Õ ™ê\˜ÖËx =ºH˜ÎQÍ ¿Ñ~°∞á⁄O^•_»∞. `«# ã¨Ç¨Ï[,
ã¨~°à◊ ^èÀ~°}˜Ö’ PÜ«∞# K≥Ñ≤Ê# "Õ^•O`«™ê~åxfl q"ÕHÍ#O^Œ qãÎ̈iOz, LѨx+¨#‡`åxH˜
q#∂`«fl ÉèÏ+¨ºO K≥áêÊ_»∞. Jk P^èŒ∞xHõ HÍÖÏxH˜, P^èŒ∞xHõ "≥·*Ï˝xHõ "å`å=~°}ÏxH˜
JOwHÍ~° Ü≥∂Qƺ"≥∞ÿ# ÉÏ+¨ºOQÍ Ñ¨Å∞=Ù~°∞ ѨiQÆ}˜™êÎ~°∞.
~å=∞Hõ$+¨μ‚x Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ QÆ^•^èŒ~° K«\’ìáê^蕺ܫ∞. Ǩïw¡ lÖÏ¡Ö’x HÍ=∂~ü
ѨىõÄ~ü „QÍ=∞OÖ’ XHõ¿Ñ^Œ „ÉÏǨχ} ‰õΩ@∞O|OÖ’ 1836Ö’ [x‡OKå_»∞. P =Ói
áê~î°âßÅÖ’ KÕi H˘kÌQÍ K«^Œ=#∞, „"åÜ«∞#∞ <Õ~åÛ_»∞. JO`Õ. q^•ºÉèϺã¨OÃÑ· J`«xH˜
=∞#ã¨∞ áÈÖË^Œ∞. ZO`«¿ãѨ٠ÉèíQÆ=^•úº#O – ÖË^• P =Ói g∞^Œ∞QÍ Ñ¨Ós Ѩ@ì}ÏxH˜ =KÕÛ
áÈÜÕ∞ ™ê^èŒ∞=ÙÅ`À, ã¨<åºã¨∞Å`À HÍÅO QÆ_ç¿Ñ"å_»∞. "å~°∞ K≥¿ÑÊ ÉèíQÆ=`«¯^äŒÅ∞,
ѨÙ~å}QÍ^äŒÅ∞ q<Õ"å_»∞. "å~°∞ áê_Õ Éèí[#Å∞, H©~°Î#Å∞ <Õ~°∞Û‰õΩ<Õ"å_»∞.
XHõ ™ êi J`« x J~Ú^Œ = U@<À, P~° = U@<À, QÆ ^ •^è Œ ~ ° ∞ _» ∞ =iKÕ Å Ö’
u~°∞QÆ∞`«∞O_»QÍ, PHÍâßxfl #Å¡x =∞|∞ƒÅ∞ P=iOKå~Ú. WO`«Ö’ ^Œ∂~° kQÆO`«O
#∞Oz `≥Å¡x H˘OQÆÅÉÏ~°∞ ZQÆ∞~°∞`«∂ =zÛOk. #Å¡x "Õ∞Ѷ¨∞Ü«∞=xHõ g∞^Œ `≥Å¡x
|ÖÏHõ„âı}˜! P =∞<ÀǨÏ~° ^Œ$â◊ºO K«∂ã≤ QÆ^•^èŒ~°∞xH˜ =∞uáÈ~ÚOk. P `«#‡Ü«∞`«fiOÖ’
ZO`«¿ãѨÙ<åfl_À, J`«_çx Z=~À K«∂ã≤ WO\˜H˜ KÕiÛ# `«~åfi`«QÍx ã¨Ê $Ç¨Ï ~åÖË^Œ∞.
P `«~åfi`« ‰õÄ_® JѨC_»Ñ¨C_»∞ QÆ^•^èŒ~°∞xH˜ JÖÏO\˜ `«#‡Ü«∞ã≤÷u HõÅ∞QÆ∞`«∂<Õ
=ÙO_Õk. K«Hõ¯x „ѨHõ$u ^Œ$âߺÅ∞ K«∂ã≤ ѨÙÅH˜OzáÈÜÕ∞"å_»∞. WÖÏ=ÙO_»QÍ 1855
„áêO`åÅÖ’ HõÅHõ`åÎ ã¨g∞ѨOÖ’ QÆOQÍ#k X_»∞¤# ^ŒHΔ̃}Ëâ◊fi~ü J<Õ KÀ@ ~å}˜ ~åã¨=∞}˜
J<Õ ^èŒxHõ =x`« XHÍ"≥∞ ÉèÏs =ºÜ«∞O`À HÍoHÍ^Õq PÅÜ«∞O „|Ǩ‡O_»OQÍ Hõ\ ì̃OzOk.
^•xH˜ J~°Û‰õΩ_»∞QÍ QÆ^•^èŒ~°∞x J#fl ~å=∞‰õΩ=∂~ü#∞ xÜ≥∂yOzOk. QÆ^•^èŒ~°∞_»∞
J#fl`Àáê@∞ ^ŒHΔ̃}Ëâ◊fi~ü "≥àϧ_»∞. J#fl‰õΩ Ñ¨Ó*Ï HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ `À_»Ê_»∞`«∂ =ÙO_Õ"å_»∞.
J#fl K«xáÈ~Ú# `«~åfi`« QÆ^•^èŒ~°∞_Õ J~°ÛHõq^èŒ∞Å∞ x~°fiiÎOK«™êQÍ_»∞.
k"Àº<å‡^ŒO
QÆ^•^èŒ~°∞_»∞ PÅÜ«∞OÖ’ HÍoHÍ^Õq q„QÆǨÏO K«∂ã≤# HõΔ}O #∞Oz J`«xÖ’
ÃÑ^ŒÌ=∂~°∞Ê =zÛOk. P q„QÆǨxfl =\˜ì ~åu q„QÆǨÏOQÍ J`«_»∞ ÉèÏqOK«ÖË^Œ∞. Jk
™êHΔÍ`«∞Î HÍoHÍ^Õ"Õ#x J`«xH˜ ÉèÏ=# HõeˆQk. P q„QÆǨÏOÖ’ =Ù#fl ^Õq `«#‰õΩ „Ѩ`«ºHõΔO
HÍ"åÅx, `«#`À =∂\Ï¡_®Åx `«Ñ≤OzáÈÜÕ∞"å_»∞. x~°O`«~°O J^Õ PÖ’K«#. ^•x`À
Ѩiã¨~åÅ#∞, `«# ѨÓ*Ï HÍ~°º„Hõ=∂xfl, W`«~° q^èŒ∞Å#∞ =∞izáÈÜÕ∞"å_»∞. J^˘Hõ q^èŒ"≥∞ÿ#
Ñ≤zÛÖ’ =ÙO_Õ"å_»∞. Jk k"Àº<å‡^ŒO. XH˘¯Hõ¯™êi #QÆflOQÍ ã¨OK«iOKÕ"å_»∞. ~ÀAʼnõΩ
~ÀAÅ∞ ^Õg ™êHΔÍ`å¯~°O HÀã¨O U_»∞ã¨∂Î x„^•Ç¨~åÅ∞ =∂x <ÕÅÃÑ· Ѩ_ç ^˘~°∞¡`«∂,
 446 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P„HõOkã¨∂Î, =∂~¸ =∂~¸ Jx J~°∞ã¨∂Î =ÙO_Õ"å_»∞. ZO`« KÕã≤<å ^Õq „Ѩ`«ºHõΔO
HÍÖË^Œ∞. WHõ ÉèíiOK«ÖËHõáÈÜ«∂_»∞. PÅÜ«∞OÖ’ =Ù#fl HõuÎ fã≤ #~°∞‰õΩ¯x P`«‡Ç¨Ï`«º
KÕã¨∞HÀÉ’Ü«∂_»∞. JѨC_»∞ HÍoHÍ^Õq „Ѩ`«ºHõΔ"≥∞ÿOk. P`«‡Ç¨Ï`«º #∞Oz "åiOzOk.
KÕ~°nã≤Ok. "å`«ûźO`À =∂\Ï¡_çOk. J`«_»∞ ã¨=∂kèã≤÷uÖ’ Ô~O_»∞ ~ÀAÅ∞ ÉÏǨϺã¨Ê $ǨÏ
ÖˉõΩO_® =ÙO_çáÈÜ«∂_»∞.
<å\˜#∞Oz J`«xH˜ ZѨC_»∞ HÀi`Õ JѨC_»∞ =∂`« „Ѩ`«ºHõΔ=∞ÜÕ∞ºk. P"≥∞ Z^Œ∞~°∞QÍ
=Ù#fl>Ëì =∂\Ï¡_Õ"å_»∞. „Ѩ™ê^ŒO P~°yOѨ*Ë¿ã"å_»∞. =Ú^ŒÌÅ∞ <À\˜Ö’ ÃÑ\ì̃ uxÑ≤OKÕ"å_»∞.
`«#Ö’ `å#∞ áê@Å∞ áê_»∞‰õΩ<Õ"å_»∞, =∂@ÖÏ_»∞H˘<Õ"å_»∞, P=~°}Ö’x Lã≤iHõ K≥@∞ì
„H˜O^Œ ^蕺#OÖ’ x=∞QÆfl=∞ÜÕ∞º"å_»∞. J`«_çH˜ Ñ≤zÛ ZuÎO^Œ<Õ JO^Œ~°∂ ÉèÏqOKå~°∞.
ѨÓ*ÏkHÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ‰õÄ_® ã¨iQÍ x~°fiiÎOK«ÖËHõáÈÜÕ∞"å_»∞. P~ÀQƺO ‰õÄ_® H©Δ}˜OzOk.
^•x`À J`«x ™ê÷#OÖ’ =∞~˘Hõix xÜ«∞q∞OKå_»∞. ã¨fi„QÍ=∂xH˜ ѨOÑ≤Oz"Õâß~°∞. JHõ¯_®
JO`Õ.
JѨÊ\˜H˜ J`«xH˜ 23 Uà◊√§. ÃÑo¡ KÕ¿ãÎ Ñ≤zÛ ‰õΩ^Œ∞~°∞`«∞O^Œx `«e¡^ŒO„_»∞Å∞ J`«xH˜
ã¨O|O^è•Å∞ "≥^ŒHõ_»O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì~°∞. P „Ѩܫ∞`åflÅ∞ K«∂ã≤ QÆ^•^èŒ~°∞_»∞ `«#‰õΩ ÉèÏ~°º
HÍÉ’ÜÕ∞ ÉÏeHõ Ѷ¨ÖÏ<å =Óà’§ Ѷ¨ÖÏ<å "åi WO\˜Ö’ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl^Œx K≥áêÊ_»∞. J`«_»∞
K≥Ñ≤Ê# „ѨHÍ~°O "≥o§ K«∂¿ãÎ JHõ¯_» =Ù#flk J~Ú^Õà◊§ =Ú‰õΩ¯Ñ¨K«ÛÖÏ~°x ÉÏeHõ. P"≥∞
¿Ñ~°∞ âß~°^•=∞}˜. P"≥∞xzÛ ÃÑo§ KÕâß~°∞. P `«~åfi`« H˘O`«HÍÖÏxH˜ J`«_»∞ uiy
^ŒHΔ̃}Ëâ◊fi~ü "≥o§ ѨÓ~°fiѨ٠J~°ÛHõ q^èŒ∞ÅÖ’ =ÚxyáÈÜ«∂_»∞.
ã¨~fi° ‰õΩÅ, =∞`« ã¨=∞ÉèÏ=O
„ѨѨOK«OѨ@¡, ^•x J#∞Éèí"åŠѨ@¡ Q˘Ñ¨Ê "≥·~åQƺÉèÏ=O J`«_çx P=Ç≤ÏOzOk.
^èŒ#"åº"≥∂ǨÏO =keOK«∞HÀ=_®xH˜ QÍ#∞ „Ѩu~ÀA QÆOQÆ X_»∞¤‰õΩ "≥o§ XHõ KÕuÖ’
=∞\ì̃, Ô~O_»=KÕuÖ’ <å}ÏÅ∞ Ѩ@∞ì‰õΩx D Ô~O_»∂ XHõ>Ë Jx [Ñ≤ã¨∂Î "å\˜x h\˜Ö’
qã≤ˆ~¿ã"å_»∞. =∂#=ÙÅO^Œ~°∂ XˆH ‰õΩÅO Jx, ‰õΩÅÉèË^•Å∞ ÖË=x ÉèÏqã¨∂Î P ÉèÏ=##∞
ã≤÷~°Ñ¨~°K«∞H˘#_®xH˜ ѨOK«=ÚÅ Wà◊§‰õΩ "≥o§ "åi áê~ÚMÏ<åÅ#∞ "å~°∞ K«∂_»x
ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ =\˜ì KÕ`«∞Å`À â◊√„ÉèíO KÕ¿ã"å_»∞. "åi <ÕÅ#∞ `«# á⁄_»"å\˜ A@∞ì`À
`«∞_çKÕ"å_»∞. ¢ã‘Îx `åH˜`Õ =à◊√§ HÍeáÈ~Ú#@∞ì JÜÕ∞ºk. ^Œ∞~åÖ’K«#Å∞ HõÅ"åix K«∂z<å,
`åH˜<å #~åÅ∞ z\˜á¡ È~Ú#@∞ì JÜÕ∞ºk.
Jxfl =∞`åÅ∞ XHõ>Ë. ^Õ=Ù_»∞ XHõ_Õ. U =∞`«O "å~°∞ ѨÓlOz<å P ^Õ=Ù_ç<Õ.
^Õ=Ù_çx XH˘¯Hõ¯~°∞ XH˘¯Hõ¯ ¿Ñ~°∞`À Ñ≤Å∞™êÎ~°∞. XH˘¯Hõ¯ q^èŒOQÍ P~åkè™êÎ~°∞. JO`«‰õΩ
`«Ñ¨Ê "Õˆ~ `Õ_® ÖË^Œ∞. Wk QÆ^•^èŒ~°∞x ^Œ$_è» qâßfiã¨O. J~Ú`Õ, P qâßfi™êxfl `«#‰õΩ
 447 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`å#∞ ~°∞A=Ù KÕã¨∞HÀ"åe., JO^Œ∞HÀã¨O PÜ«∂ =∞`åKå~åÅ „ѨHÍ~°O ѨÓ[ KÕã≤, ^蕺#O
KÕã≤, P~åkèOz PÜ«∂ ~°∂áêÅÖ’<Õ ^Õ=Ù_çx „Ѩ`«ºHõΔO KÕã¨∞HÀ"åe. Wn J`«x Pâ◊Ü«∞O.
XHõ~ÀA# HÍëêÜ«∂O|~åÅ∞ ^èŒiOz# XHõ ã¨<åºã≤x Ѩ_»=Ö’ QÆOQÆ ^•\˜
^ŒH˜Δ}Ëâ◊fi~ü PÅÜ«∂xH˜ =zÛOk. P"≥∞ Éèˇ·~°q† `åO„u‰õΩ~åÅ∞. =Ü«∞ã¨∞û 35–40 Uà◊§
=∞^茺 á⁄_»∞QÍæ, JO^ŒOQÍ =ÙOk. QÆ^•^èŒ~°∞_çx K«∂_»QÍ<Õ J`«_»∞ J™ê^è•~°} =ºHÎ̃ Jx
„QÆÇ≤ÏOzOk. J`«_»∞ JO^Œ~°∞ ÉèÏqã¨∞Î#fl@∞ì Ñ≤zÛ"å_»∞ HÍ_»x, ^≥·= ÉèÏ"À#‡`«∞Î_»x JO^ŒiH˜
K≥Ñ≤ÊOk. `«~°K«∞QÍ áê~°=â◊ºOÖ’ =ÚxyáÈ=_»O, ã¨=∂kèã≤÷uÖ’H˜ "≥à◊§_»O "≥Ú^ŒÖˇ·#=hfl
''=∞ǨÉèÏ=O—— (=∞^èŒ∞~°ÉèÏ=O) J#|_Õ ÉèíH˜Î ÅHõΔ}ÏÅx, Hõ$+¨‚K≥·`«#∞º_»∞ ‰õÄ_® JÖψQ
=ÙO_Õ"å_»x `≥eÑ≤Ok. J`«_çH˜ `åO„uHõ™ê^èŒ# <ÕiÊOk. "≥·+¨‚=`«O„`«O LѨ^ÕtOzOk.
P"≥∞ `«~åfi`« [\Ï^è•i J<Õ =∞~˘Hõ Ü≥∂y J`«xH˜ QÆ∞~°∞=Ü«∂º_»∞. "å~°∞ É’kèOz#
=∂~åæÅÖ’ QÆ^•^èŒ~°∞_»∞ ™ê^èŒ# KÕâß_»∞. N~å=Ú_çx „Ѩ`«ºHõΔO KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. `å#∞ ™êHΔÍ`«∞Î
ǨÏ#∞=∞O`«∞_»Ü«∂º_»∞. Hõ$+¨μ‚_çx ™êHΔÍ`«¯iOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. `å#∞ ~å^èŒ JÜ«∂º_»∞. <å\˜#∞Oz
J`«_»∞ ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»Ü«∂º_»∞.
Ü≥∂QÆ™ê^èŒ#
XHõ™êi `À`åѨÙi J<Õ XHõ ™ê^èŒ∞=Ù PÅÜ«∂xH˜ =KåÛ_»∞. ~å=∞Hõ$+¨μ‚x K«∂_»QÍ<Õ
J`«_»∞ =∞ǨÉèí‰õΩÎ_»x, =∞Ǩ`«∞‡_»x „QÆÇ≤ÏOKå_»∞. `À`åѨÙi PÅÜ«∞OÖ’ KåÖÏ <≥ÅÅ∞
x=ã≤OKå_»∞. J`«_»∞ J^≥· fi`«"Õ^•Ou. J^≥· fi`« =∞`«™ê~°O ~å=∞Hõ$+¨μ‚xH˜ É’kèOKå_»∞.
Ü≥∂QÆ™ê^èŒ# #∞~åÊ_»∞. XHõ¯~ÀAÖ’ ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ Ü≥∂QÆ q^•º ~°Ç¨Ï㨺O <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞.
Juã¨∞ÅÉèíOQÍ xifiHõÅÊ ã¨=∂kèÖ’H˜ "≥o§áÈÜ«∂_»∞. JÖÏ =¸_»∞ ~ÀAÅáê@∞ ã¨=∂kèÖ’
=ÙO_çáÈÜ«∂_»∞. Jk K«∂ã≤ `å#∞ 40 Uà◊√§ „â◊q∞OzQÍx ™êkèOK«ÖËHõáÈ~Ú# xifiHõÅÊ
ã¨=∂kèã≤÷ux ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ XHõ¯ ~ÀAÖ’ ™êkèOK«QÆey#O^Œ∞‰õΩ `À`åѨÙi Pâ◊Û~°ºáÈÜ«∂_»∞.
P Ñ≤^ŒÑ¨ ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ =Úã≤¡O ã¨∂Ѷ‘ =∞`«ã¨∞÷ŠѨ^ŒúuÖ’ ^蕺#O ^•fi~å
k"åº#∞Éè í = O á⁄O^•_» ∞ . ¢Ô H · ã ¨ Î = 㨠< åºã¨ ∞ Å ™ê^è Œ # =∂~° æ O Ö’ U㨠∞ „H© ã ¨ ∞ Î # ∞
™êHΔÍ`«¯iOK«∞‰õΩ<åfl_»∞.
JѨÊ\˜H˜ âß~°^•=∞}˜ =º‰õΩÎ~åÖˇ· Éèí~°Î $™êxfl^蕺xÔH· `«Ç¨Ï`«Ç¨ÏÖÏ_»∞`«∞#flk. z=iH˜
`«O„_çx "≥O@ɡ@∞ì‰õΩx 30–40 "≥∞ÿà◊√¡ #_çz ^ŒHΔ̃}Ëâ◊fi~ü KÕ~°∞‰õΩ#flk. ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ P"≥∞#∞
HÍm=∂~ÚQÍ ÉèÏqOKå_»∞. P"≥∞ ‰õÄ_® `å#∞ ™êO™êiHõ rq`åxfl QÆ_»Ñ¨QÀ~°_»O ÖË^Œx,
ˆH=ÅO Éèí~°Î $ ¿ã=Ö’ rq`«O QÆ_»Ñ¨_»"Õ∞ `«# HÀiHõ Jx K≥Ñ≤ÊOk. P"≥∞ ‰õÄ_® HÍm
Éèí‰õΩÎ~åÅ∞QÍ ^Õg Láêã¨# KÕã¨∂Î Éèí~°Î‰õΩ Jxflq^è•ÖÏ KÕ^À_»∞ "å^À_»∞QÍ =ÙO@∂, PYi
HõΔ}O =~°‰õΩ PÜ«∞##∞ ¿ãqã¨∂Î rqOzOk. Éèí~°Î =∞~°}O `«~åfi`« PÜ«∞# LѨ^ÕâßÅ#∞
„ѨKå~°O KÕã¨∂Î âß~°^•=∂~ÚQÍ „Ѩã≤kÌÔHH˜¯ KåÖÏ Uà◊√§ rqOzOk.
 448 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
~å=∞Hõ$+¨μx‚ PHõ~¬° }
~å=∞Hõ$+¨μ‚x qq^èŒ ™ê^èŒ#Å∞, J`«x qz„`« rq`« Hõ^äŒ J#uHÍÅOÖ’ „ѨKå~°O
á⁄O^•~Ú. J`«_çx K«∂_»_®xH˜, J`«x`À ã¨OÉèÏ+≤OK«_®xH˜ ZO^ŒÔ~O^Œ~À =KÕÛ"å~°∞.
™ê^è•~°} „Ѩ[ÖË HÍ^Œ∞. WOw¡+¨μ K«^Œ∞=Ù‰õΩx, ÃÑ^ŒÌÃÑ^ŒÌ JkèHÍ~° Ѩ^Œ=ÙÅÖ’ =Ù#fl
q^•ºkè‰õΩÅ∞, "Õ∞^è•=ÙÅ∞, ¿ÇÏ`«∞"å^Œ∞Å∞, „ÉÏǨχ =∞`«ã¨∞÷Å∞, ^èŒx‰õΩÅ∞ ZO^Œ~À J`«x
=ºH˜Î`åfixH˜ PHõi¬`«∞ÅÜ«∂º~°∞. ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ ‰õÄ_® „Hõ=∞OQÍ PÅÜ«∂xfl =ke "≥o§
"åix, gix HõÅ∞ã¨∞‰õΩO@∂ =ÙO_Õ"å_»∞. JÖÏ HõÅ∞ã¨∞‰õΩ#fl"åiÖ’ =∞Ǩi¬ ^Õ"ÕO„^Œ<å^ä£
\ÏQÀ~ü XHõ_»∞. ™ê^è•~°} „ÉÏǨχ ã¨=∂[ <åÜ«∞‰õΩ_»∞, "Õ∞^è•q, =∞Ǩ=HõÎ J~Ú# ˆHâ◊"£
K«O„^Œ¿ã<£ =∞~˘Hõ_»∞.
JO^ŒiÖ’H˜ ˆHâ◊"£ K«O„^Œ¿ã<£ ~å=∞Hõ$+¨μ‚xH˜ ã¨xflÇ≤Ï`«∞_»Ü«∂º_»∞. J`«x #=∞‡HÍÅ∞
J`«xq. "å\˜x J`«_»∞ =∂~°∞ÛHÀÖË^Œ∞. HÍx, ~å=∞Hõ$+¨μ‚x J^Œ∞ƒù`« rq`«Hõ^äŒ, J^Œ∞ƒù`«
`«Ñ¨™êû^èŒ#, J^Œ∞ƒù`« =ºH˜Î`«fiO Jhfl Hõx, qx =ÚQÆ∞ú_»Ü«∂º_»∞, Jaè=∂x JÜ«∂º_»∞.
`«~°∞K«∞QÍ ~å=∞Hõ$+¨μ‚x HõÅ∞ã¨∞H˘#_®xH˜ =KÕÛ"å_»∞. ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ ÃÑ^ŒÌQÍ K«^Œ∞=ÙH˘#fl"å_»∞
HÍHõáÈ~Ú<å, JuQÆǨÏ#"≥∞ÿ# "Õ^•O`åxfl Ju ã¨~°à◊OQÍ, ^≥·#Ok# rq`«O #∞Oz
LѨ=∂<åÅ ^•fi~å, L^•Ç¨Ï~°}Å ^•fi~å z#fl z#fl Hõ^äŒÅ ^•fi~å qâ◊nHõiOK«_»O ˆHâ◊"£
K«O„^Œ¿ã<£‰õΩ Pâ◊Û~°ºO HõeyOKÕk. PÜ«∞# QÆ∞iOz JO^ŒiH˜ K≥¿ÑÊ"å_»∞. Ѩ„uHõÅÖ’
„"å¿ã"å_»∞. =∞# =∞^茺 Ju x~å_»O|~°∞_≥·# XHõ =∞Ǩ`«∞‡_»∞<åfl_»x `«# LѨ<庙êÅÖ’
H©iÎOKÕ"å_»∞. ~å=∞Hõ$+¨μ‚x QÆ∞iOz "≥Ú^Œ@QÍ |Ü«∞\˜ „ѨѨOKåxH˜ `≥eÜ«∞*ˇÑ≤Ê „ѨKå~°O
KÕã≤# "åiÖ’ ˆHâ◊"£ K«O„^Œ¿ã<£ =ÚY∞º_»∞.
~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ `«# =^ŒÌ‰õΩ =KÕÛ"å~°O^ŒiH˜ XˆH „Ѩ}ÏoHõ#∞ xˆ~ÌtOK«ÖË^Œ∞.
QÆ$ǨÏã¨∞÷ʼnõΩ, =Ü«∞ã¨∞û =∞o§#"åiH˜ XHõ q^èŒO† Ü«Ú=‰õΩÅ∞, „|ǨχKå~°∞ʼnõΩ =∞~˘Hõ
q^èŒO. QÆ$ǨÏã¨∞÷Å∞ QÆ$Ǩϙê÷„â◊=∞OÖ’ =ÙO@∂<Õ ™ê^èŒ# KÕÜ«∂e. `«=∞ Pã≤Îáêã¨∞ÎʼnõΩ
^èŒ~°‡Hõ~°ÎÅ∞QÍ =∂„`«"Õ∞ =ÙO@∂ x~°‡ÅOQÍ =∂#=¿ã= KÕÜ«∂e. Ü«Ú=‰õΩÅ∞ JÖÏHÍHõ
„|ǨχK«~°ºO J=ÅOaOz, ÖË^• ã¨<åºã¨O ã‘fiHõiOz, `«# ã¨O^Õâßxfl „ѨѨOK«OÖ’ „ѨKå~°O
K͆Ƕe.
#ˆ~O„^Œ∞_»∞
PÜ«∞# „ѨMϺu qx ZO^Œ~À q^•ºkè‰õΩÖˇ·# Ü«Ú=‰õΩÅ∞ K«∂_»=KÕÛ"å~°∞. "åiÖ’
XHõ_»∞ `«~åfi`« HÍÅOÖ’ ™êfiq∞ q"ÕHÍ#O^Œ∞_»∞QÍ „ѨѨOK« „Ѩã≤^Œ∞ú_≥·# #ˆ~O„^Œ<å^ä£ ^Œ`«Î.
J`«_»∞ HõÅHõ`åÎÖ’ 1863 [#=i 12= `Õn# HÍÜ«∞ã¨÷ (HõΔ„uÜ«ÚÅÖ’ XHõ LѨ‰õΩÅO)
 449 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå_»∞. `«O„_ç qâ◊fi<å^ä£ ^Œ`«Î. <åºÜ«∞"å^Œ =$uÎÖ’ Ô~O_»∞ KÕ`«∞ÖÏ
QÆ_çOKå_»∞. QÆ_çOz# ^•xH˜ Ô~\˜ìOѨ٠Y~°∞Û ÃÑ\Ïì_»∞. ‰õΩ=∂~°∞_çx ‰õÄ_® `«#ÖÏ
<åºÜ«∞"åkx KÕÜ«∂Åx, WOQÆ¡O_»∞‰õΩ Ñ¨OÑ≤Oz K«kqOKåÅx J#∞‰õΩ<Õ"å_»∞.
#ˆ~O„^Œ∞_»∞ z#fl`«#OÖ’ JÅ¡i Ñ≤Å¡"å_»∞QÍ ¿Ñ~°∞ `≥K«∞Û‰õΩ<åfl_»∞. HÍx, ZO`«
JÅ¡i KÕ¿ã"å_À JO`« ‰õΩâß„QÆ|∞kú. K«^Œ∞=ÙÖ’ ZѨC_»∂ J„QÆ„âı}˜Ö’ =ÙO_Õ"å_»∞. JÅ¡i
KÕã¨∂Î<Õ Láê^蕺ܫÚ_»∞ K≥¿ÑÊk „â◊^ŒúQÍ qx *Ï˝Ñ¨HõO ÃÑ@∞ì‰õΩ<Õ"å_»∞. P@ÅÖ’#∞,
K«^Œ∞=ÙÖ’#∞ J`«_ç^Õ "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#O. "åºÜ«∂=∞O =Å¡ â◊s~°O QÆ\ ˜ìѨ_ç =™êÎ^Œ∞ÖÏ
=ÙO_Õ"å_»∞. Hõ„~°™ê=Ú, QÆ∞„~°Ñ¨Ù™êfis, ‰õΩã‘Î, ÉÏH˜ûOQ∑, Ѩ_»= #_»Ñ¨_»O, Ѩ~°∞ÔQ`«Î_»O,
D`«H˘@ì_»O "≥Ú^ŒÖˇ·# „H©_»Å∞ <Õ~åÛ_»∞. J~Ú^Œ_»∞QÆ∞Å Zxq∞k#fl~° JOQÆ∞àÏÅ á⁄_»QÆi.
qâßÅ"≥∞ÿ# #∞^Œ∞~°∞, qâßÅ"≥∞ÿ# <Õ„`åÅ∞, qâßÅ"≥∞ÿ# Kèåf, H˘OK≥O ã¨∂÷ÅHÍÜ«∞O.
K«∂_»QÍ<Õ =∞m§ =∞m§ K«∂_®ÅxÑ≤OKÕ ~°∂ѨO`À, ~å[sîq`À, ^Œ~°ÊO`À K«∂Ѩ~°∞Å#∞
PHõi¬OKÕ"å_»∞. =∞Oz =∂@HÍi. ã¨OÉèÏ+¨}Ï K«`«∞~°∞_»∞, Hõq, =∞Oz QÍÜ«∞‰õΩ_»∞,
Ǩ㨺„Ñ≤Ü«Ú_»∞.
"≥Ú^Œ\ ˜#∞Oz #ˆ~O„^Œ∞xH˜ l*Ï˝ã¨ Z‰õΩ¯=. `«`«fiâßGO J`«_ç Jaè=∂# q+¨Ü«∞O.
áêâßÛ`«º `«`«fiâßG „QÆO^ä•Å∞ ÉÏQÍ K«k"å_»∞. *Ï<£ ã¨∞ì=~üì q∞Öò, _Õq_£ Ǩ˙ºO, ÃÇÏ~°ƒ~üì
ÃãÊ#û~ü, HÍO\ò, ÃÇÏÔQÖò, ëÈÃÑ<£Ç¨ÏŸ=~ü=O\˜ "åi „QÆO^ä•Å∞ K«kq "åi zO`«##∞
PHõoOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. HÍx, Jq Ug J`«_çH˜ `«$Ñ≤Î HõeyOK«ÖË^Œ∞. XHõ"≥·Ñ¨Ù =∞# „áêp#
ã¨O㨯 $u, =∞`«O, `«`«fizO`«# g∞^Œ Jaè=∂#O. =∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù áêâßÛ`«∞ºÅ q*Ï˝# âߢ™êÎÅ∞,
"å\˜ÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç# ¿ÇÏ`«∞"å^ŒO Ѩ@¡ =∞‰õΩ¯=. D Ô~O_»∞ q~°∞^Œú`«`åfiÅ =∞^茺 #ey
=∞^äŒ#Ѩ_Õ"å_»∞.
D ~ÀAÅÖ’ ɡOQÍÖòÖ’ „ÉÏǨχã¨=∂[ „ѨÉèÏ=O Z‰õΩ¯=QÍ =ÙO_Õk. ™ê^è•~°}
„ÉÏǨχ ã¨=∂[ <åÜ«∞‰õΩ_≥·# ˆHâ◊"£K«O„^Œ¿ã<£ LѨ<庙êÅ∞, ~°K«#Å∞ Ü«Ú=‰õΩÅ#∞
L„~°∂`«Å∂yOKÕq. PÜ«∞# PHõ~°¬}‰õΩ Ö’<≥·# #ˆ~O„^Œ∞_»∞ ™ê^è•~°} „ÉÏǨχã¨=∂[OÖ’
ã¨Éèí∞º_»∞QÍ KÕi, H˘<åflà◊√¡ H˘#™êQÍ_»∞. HÍx, `«fi~°Ö’<Õ "≥ÚQÆO "≥ÚuÎOk. "≥∂A `«yæOk.
#=∞‡HõO ã¨_»eOk. =∞m§ ã¨O^ÕǨÅ∞ `«Öˇ`åÎ~Ú. ''g∞~°∞ ^Õ=Ù_çx K«∂âß~å? Jã¨Å∞
^Õ=Ù_»<Õ"å _»∞<åfl_®?—— Jx "åix gix J_çˆQ"å_»∞. „ÉÏǨχ ã¨=∂[ <åÜ«∞‰õΩÅÖ’
=∞~˘Hõ „Ѩã≤^Œ∞ú_»∞. =∞ǨÏi¬ ^Õ"ÕO„^Œ<å^ä£ \ÏQÀ~ü (~°gO„^Œ∞x `«O„_ç)#∞ XHõ™êi Hõeã≤
PÜ«∞##∞ ‰õÄ_® W^Õ „Ѩâ◊fl J_çQÍ_»∞. ^Õ=Ù_»∞<åfl_»x, J~Ú`Õ `å#∞ K«∂_»ÖË^Œx PÜ«∞#
WzÛ# ã¨=∂^è•#O #ˆ~O„^Œ∞xH˜ `«$Ñ≤Î HõeyOK«ÖË^Œ∞.
 450 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„Ѩ^äŒ=∞ ^Œ~°≈#O
1881Ö’ XHõ<å_»∞ XHõ „ÉÏǨχ ã¨=∂[ ã¨Éèí∞ºx WO\˜Ö’ ~å=∞Hõ$+¨‚ Ѩ~°=∞ǨÏOã¨#∞
#ˆ~O„^Œ∞_»∞ K«∂âß_»∞. JѨÊ\˜ˆH PÜ«∞# QÆ∞iOz "å~°∂, g~°∂ Q˘Ñ¨ÊQÍ K≥ѨC‰õΩO@∞O_»QÍ
qx =Ù<åfl_»∞. ã¨Ç¨Ï[OQÍ<Õ ~å=∞Hõ$+¨μ‚x Ѩ@¡ Pã¨H˜Î HõeyOk. ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ x=ã≤OKÕ
^ŒH˜Δ}Ëâ◊fi~ü "≥o§ fiHõQÍ HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. ''h HÀã¨"Õ∞ W<åflà◊¥¡ Z^Œ∞~°∞ K«∂ã¨∞Î<åfl#∞
#ˆ~<£! ZO`« PÅ㨺OQÍ =KåÛ=Ù ÉÏ|∂!—— J<åfl_»∞ ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞.
''g∞~°∞ ^Õ=Ù_çx K«∂âß~å? Jx #ˆ~O„^Œ∞_»∞ J_çQÍ_»∞. ''K«∂âß#∞. x#∞fl K«∂ã¨∞#Î flO`«
ã¨Ê+ì̈OQÍ – TÇ¨ï† WOHÍ Z‰õΩ¯= ã¨Ê+ì̈OQÍ – ^Õ=Ù_çx K«∂âß#∞—— Jx ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞
ã¨=∂^è•# q∞KåÛ_»∞. JѨÊ\˜ =~°‰õΩ Z=ifl J_çy<å ^Õ=Ù_»∞<åfl_»x, HÍx `å=Ú K«∂_»ÖË^Œx
["åazÛ#"åˆ~ `«Ñ¨Ê, ^Õ=Ù_çx ã¨fiÜ«∞OQÍ K«∂âß=∞x K≥Ñ≤Ê# "å~˘Hõ~°∂ #ˆ~O„^Œ∞xH˜
`«@ã¨÷Ѩ_»ÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« ~å=∞Hõ$+¨μ‚x ã¨=∂^è•#O #ˆ~O„^Œ∞xH˜ Pâ◊Û~°ºO HõeyOzOk.
~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ #ˆ~O„^Œ∞_çx `«# ѨHõ¯# ‰õÄ~ÀÛ=∞<åfl_»∞. `«# ‰õΩ_çáê^ŒO J`«xH˜
`åH˜OKå_»∞. P ã¨Ê~°≈‰õΩ #ˆ~O„^Œ∞xH˜ ^•^•Ñ¨ÙQÍ ã¨Ê $Ç¨Ï áÈ~ÚOk. JO`«\ ˜ ^Œ$_è»HÍÜ«Ú_»∞,
^Œ$_è» =∞#ã¨∞¯_»∞, Z@∞=O\˜ =¸_è» qâßfi™êÅ#∞ ^ŒiH˜ ~åx=fix"å_»∞ J~Ú# #ˆ~O„^Œ∞_çH˜
Hõà◊√¡ `≥~°K«∞‰õΩ<Õ =Ù<åfl~Ú. QÆkQÀ_»Å∞, QÆkÖ’x =ã¨∞Î=ÙÅ∞ y~°y~° u~°∞QÆ∞`«∂ =∂Ü«∞
=∞=Ù`«∞#fl@∞ì `ÀzOk. `«#`Àáê@∞ „ѨѨOK«=∞O`å U^À â◊¥#ºOÖ’H˜ áÈ`«∞#fl@∞ì
`ÀzOk. ''UO KÕã¨∞Î<åfl~°∞? <å‰õΩ WO\˜ =^ŒÌ `«e¡^ŒO„_»∞Å∞<åfl~°∞ Jx JiKå_»∞.
~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ #=Ùfi`«∂ 'WѨÊ\˜H˜k KåÅ∞— J<åfl_»∞.
`«O„_ç PHõã≤‡Hõ =∞~°}O`À ‰õΩ@∞O|O JѨCÅáêÖˇ·Ok. WÅ∞¡ QÆ_»=@O Hõ+ì̈"≥∞ÿOk.
L^ÀºQÍ<Õfi+¨} KÕâß_»∞. HÍx, ZHõ¯_® L^ÀºQÆO ^˘~°HõÖË^Œ∞. x~åâß xã¨Ê $ǨÏÅ∞ J`«_çx
P=iOKå~Ú.
XHõ™êi ~å=∞Hõ$+¨μ‚_çx J_çQÍ_»∞ `«#‰õΩ xifiHõÅÊ ã¨=∂kèÖ’H˜ áÈ~Ú P ã≤÷uÖ’<Õ
JÖÏ =ÙO_çáÈ"åÅx =Ù#fl^Œx. HÍx, ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ Jk `«QÆ^Œx ''h=Ù n# =∂#"åoH˜
¿ã= KÕÜ«∞\ÏxH˜, "åix L^ŒúiOK«_®xH˜ [x‡OKå=Ù. h rq`« Ѩ~°=∂~°úO "Õ̂~ =ÙOk——
J<åfl~°∞. #ˆ~O„^Œ∞_»∞ P L^ÕÌâ◊O =∂~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞. ~å=∞Hõ$+¨μ‚x `«# QÆ∞~°∞=ÙQÍ ÉèÏqOK«∞‰õΩx
™ê^èŒ# KÕÜ«∞_»O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì_»∞.
QÆ∞~°∞=Ù J=™ê#O
~å=∞Hõ$+¨μ‚xH˜ J=™ê#O ã¨g∞Ñ≤ã¨∞Î#flk. PÜ«∞#‰õΩ 1885Ö’ ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ# Q˘O`«∞
Hͺ#û~ü =zÛOk. ^èŒxHõ t+¨μºÅ∞ PÜ«∞#‰õΩ Z<≥fl<Àfl "≥·^•ºÅ∞ KÕ~ÚOKå~°∞. HÍx, U
zH˜`«û‰õΩ "åºkè ÖÁOQÆÖË^Œ∞. <å<å\˜H˜ =ÚkiOk.
 451 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∞i =¸_»∞, <åÅ∞QÆ∞ ~ÀAʼnõΩ =∞~°}˜™êÎ_»#QÍ, ~å=∞Hõ$+¨μ‚_»∞ #ˆ~O„^Œ∞_çx
Ñ≤ez ^ŒQÆæ~° ‰õÄ~ÀÛɡ@∞ì‰õΩx, J`«x =ÚYOÃÑ·<Õ K«∂Ѩ٠xeáê_»∞. JÖÏ UHÍ„QÆOQÍ
K«∂ã¨∂Î<Õ `«#‡Ü«∞ã≤÷uÖ’H˜ "≥àÏ¡_»∞. uiy ÖËz, ''<å ã¨~°fiã¨fiO h‰õΩ ^è•~°áÈâß#∞. WѨC_»∞
<å =^ŒÌ Ug∞ÖË^Œ∞. <Õ#∞ aHÍix, <ÕxzÛ# â◊H˜Î`À h=Ù „ѨѨOKåxH˜ ¿ã= K≥~Úº. h
Hõ~°Î=ºO ѨÓiÎ JÜÕ∞º=~°‰õΩ uiy ~å‰õΩ—— Jx K≥áêÊ_»∞.
P ~ÀA 1886 PQÆã¨∞ì 15. ~å=∞Hõ$+¨μ‚xH˜ JOu=∞ Ѷ¨∞_çÜ«∞Å∞ Pã¨#fl"≥∞ÿ<å~Ú.
K«∞@∂ì KÕi# t+¨μºÅ#∞ K«∂Ñ≤Oz #ˆ~O„^Œ∞x`À ''D ÉÏÅ∞~°#∞ h‰õΩ JѨÊyã¨∞Î<åfl#∞.
gix *Ï„QÆ`«ÎQÍ K«∂ã¨∞HÀ—— Jx ã¨=∂kèÖ’H˜ "≥o§áÈÜ«∂_»∞. Jk ~å=∞Hõ$+¨‚ Ѩ~°=∞ǨÏO㨉õΩ
uiy "≥∞ʼnõΩ= ÖËx PYi ã¨=∂kè.
^Õâß@#O
JѨÊ\˜H˜ #ˆ~O„^Œ∞_çH˜ 23 Uà◊¡ ÖË`« =Ü«∞ã¨∞û. QÆ∞~°∞=Ù JѨÊyOzO^Õ"≥∂ QÆ∞~°∞`«~°
Hõ~°Î=ºO. Uk `«# rq`« ÅHõΔ º"≥∂ x~°‚~ÚOK«∞H˘#_®xH˜ KåÖÏ Uà◊√¡ Ѩ\ ˜ìOk. `À\˜
t+¨μºÅ`À ÉÏ~å#QÀ~üÖ’ XHõ WÅ∞¡fã¨∞H˘x „áê~°÷#Å∞, Éèí[#Å∞, K«~°ÛÅ∞, ^蕺#O,
Ü≥∂QÆ™ê^èŒ#`À Ô~O_Õà◊√¡ QÆ_çáê_»∞. ã¨<åºã¨O ã‘fiHõiOKå_»∞. HõÅHõ`åÎ rq`«O qã¨∞QÆ∞ѨÙ\ì̃Ok.
^Õâß@#O KÕÜ«∂Å#fl |Å"≥∞ÿ# HÀÔ~¯ HõeyOk. 1888Ö’ "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\ì̃, J~Ú^Õà◊§áê@∞
P¿ã`«∞ j`åK«ÅO aèHΔÍ@#O KÕã¨∂Î ^Õâß@#O KÕâß_»∞. =∞^茺=∞^茺 [|∞ƒ Ѩ_Õ"å_»∞.
HÀÅ∞‰õΩ#fl`«~åfi`« =∞m¡ ^Õâß@#O. áê^ŒÜ«∂„`« ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ ^˘OQÆÅ∞, ǨÏO`«‰õΩÅ∞,
Ѩu`«∞Å∞, „Éèí+¨μìÅ∞, ÉÏ^è•ã¨~°Ê^Œ+¨μìÅ∞ J~Ú# ~°Hõ~°HÍÅ =∞#∞+¨μÅ`À Hõeã≤"≥∞eã≤
u~°QÆ=Åã≤ =KÕÛk. XHõ ~ÀA ã¨<åºã¨∞Å`À QÆ_ç¿ãÎ =∞~˘Hõ ~ÀA =∞Ǩ~åAÅ`À QÆ_çKÕk.
ZO^Œ~À PÜ«∞#‰õΩ t+¨μºÅÜ«∂º~°∞. Jaè=∂#∞Å∞, P~å^茉õΩÅ∞ JÜ«∂º~°∞.
^Õâß@#O ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ ~å"Õ∞â◊fi~°O "≥o¡, JHõ¯_ç #∞Oz Hõ<庉õΩ=∂i KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞.
Jk =¸_»∞ ã¨=Ú„^•Å ‰õÄ_»e. ÉèÏ~°`« Éèí∂ÉèÏQÍxH˜ `«∞k H˘ã¨. JHõ¯_» xÅ|_ç K«∂¿ãÎ
Z^Œ∞~°∞QÍ ã¨=Ú„^ŒOÖ’ XHõ H˘O_»QÆ∞@ì Hõ#|_çOk. ã¨=Ú„^ŒO D^Œ∞‰õΩO@∂ "≥o¡ QÆ∞@ì#∞
KÕ~å_»∞. JHõ¯_» qhÅ, qâßÖÏHÍâ◊O „H˜O^Œ, UHÍO`«OQÍ, =∞ø#OÖ’, ^蕺#OÖ’, ã¨=Ú„^Œ
`«~°OQÍÅ xi‚„^Œ ã¨Ow`«O qO@∂ =¸_»∞ ~ÀAÅ∞ QÆ_çáê_»∞. Z^Œ∞~°∞QÍ qâßÅ ÉèÏ~°`«^Õâ◊O.
"Õ^•Å‰õΩ, LѨx+¨`«∞ÎʼnõΩ, *ˇ·#O, É∫^ŒúO =O\˜ Q˘Ñ¨Ê =∞`åʼnõΩ, `«`«fizO`«#ʼnõΩ
ѨÙ\ì̃xÅ¡~Ú# ѨÙh`« ÉèÏ~°`«^Õâ◊O. Z<Àfl ™ê„=∂*ϺÅ, <åQÆiHõ`«Å Ѩ`«# JÉèí∞º^ŒÜ«∂ʼnõΩ
™êHΔ̃QÍ xez# ѨÙ~å`«# ÉèÏ~°`«^Õâ◊O. HÍx, <Õ_»∞ J^Õ ÉèÏ~°`«^Õâ◊O XHõ<å\˜ P^蕺u‡Hõ
B#fl`åºxfl HÀÖ’Ê~Ú, â◊`åÉÏúÅ∞QÍ áê~°`«O„`«ºOÖ’ H˘@∞ìq∞\Ïì_»∞`«∞#flk. Z@∞K«∂¿ãÎ
 452 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J@∞ x~åâ◊, n#`«fiO, Ç‘Ï#`«fiO, ^Œ∞~°ƒù~° ^•i„^ŒºO, JO`«∞ÖËx J*Ï˝#O, Ü«Ú=‰õΩÅÖ’
x¿ãÎ[O, =$^Œ∞úÅÖ’ xã¨ûǨÜ«∞`«, <≥·uHõOQÍ, Éè∫uHõOQÍ xsfi~°º"≥∞ÿ# ÉèÏ~°`« *Ïu!
#ˆ~O„^Œ∞_»∞ Z_»`≥QÆx PÖ’K«#ʼnõΩ ã¨fiã≤ÎK≥Ñ≤Ê, WHõÃÑ· `å#∞ Ѩܫ∞xOK«=Åã≤#
=∂~°Oæ QÆ∞iOz, `«# ^ÕjÜ«ÚʼnõΩ K«∂Ñ≤OK«=Åã≤# =∂~°Oæ QÆ∞iOz, ã¨Ê+ì̈"∞≥ #ÿ J=QÍǨÏ#‰õΩ
=KåÛ_»∞. uiy D^Œ∞‰õΩO@∂ X_»∞¤ KÕ~å_»∞. =∞„^•ã¨∞ "≥àÏ¡_∞» . `«# t+¨μºÅ‰õΩ, Jaè=∂#∞ʼnõΩ
`«# „Ѩ}ÏoHõ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞.
+≤HÍQÀѨܫ∞#O
1893 ÃãÃÑìO|~°∞Ö’ +≤HÍQÀ #QÆ~°OÖ’ „ѨѨOK« =∞`« ã¨^Œã¨∞û –Parliament of
World Religions– [~°QÆÉ’`«∞#flk. ^•xH˜ Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`« „ѨuxkèQÍ "≥o¡, =∞# =∞`«O
QÆ∞iOz. =∞# "Õ^•O`« zO`«# Q˘Ñ¨Ê^Œ#O QÆ∞iOz ѨtÛ=∞ ^ÕâßÅ"åiH˜ `≥eÜ«∞*ˇÑ≤Ê,
=∞# ^Õâ◊ „Ѩ[Å#∞ ¿Ñ^ŒiHõO #∞Oz, J*Ï˝#O #∞Oz L^ŒúiOK«_®xH˜ "åi ã¨Ç¨Ü«∞
ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞ HÀ~åÅ#flk `«# ã¨OHõÅÊ=∞x q"ÕHÍ#O^Œ (JѨÊ\˜H˜ #ˆ~O„^Œ<å^ä£ ^Œ`«Î ™êfiq∞
q"ÕHÍ#O^Œ JÜ«∂º_»∞) `«# Jaè=∂#∞ʼnõΩ "≥Å¡_çOKå_»∞. "å~°∞ PÜ«∞# ã¨OHõÖÏÊxH˜
ǨÏ~°¬O "≥e|∞KåÛ~°∞. qiqQÍ q~åÖÏÅ∞ „áÈQÆ∞KÕã≤ ™êfiq∞rH˜ ã¨=∞iÊOKå~°∞.
q"ÕHÍ#O^Œ 1893 "Õ∞ 31= `Õn# ÉÁOÉÏ~Ú #∞Oz F_»Ö’ |Ü«∞Å∞^Õi Ѩã≤Ѷ≤H±
ã¨=Ú„^Œ=∂~åæ# "åO‰õÄ=~ü g∞^ŒQÍ AÖˇ·Ö’ +≤HÍQÀ #QÆ~°O KÕ~å_»∞. ÃãÃÑìO|~°∞<å\˜
„ѨѨOK« =∞`« ã¨^Œã¨∞û‰õΩ „ѨuxkèQÍ ¿Ñ~°∞ #"≥∂^Œ∞ KÕ~ÚOK«∞‰õΩ<Õ ã¨=∞Ü«∞O JѨÊ\˜ˆH
^•\˜áÈ~ÚOk. +≤HÍQÀÖ’ WHõ KÕ¿ãk Öˉõ#∞, ÃÑ·QÍ JHõ¯_» r=#=ºÜ«∞O KåÖÏ Z‰õΩ¯=
Hõ#∞Hõ#∞, `«# =^ŒÌ =Ù#fl H˘kÌáê\˜ _»|∞ƒ#∞ á⁄^Œ∞ѨÙQÍ "å_»∞HÀ"åÅ<Õ L^ÕÌâ◊O`À, +≤HÍQÀ
HõO>ˇ H˘OK≥OKÒHõ Jx "å~°∂ g~°∂ K≥ѨÊ_»O`À É’ãì̈<£ #QÆ~åxH˜ Ô~·Å∞Ö’ |Ü«∞Å∞^Õ~å_»∞.
Ô~·Å∞Ö’ XHõ J"≥∞iHõ<£ =∞Ç≤Ïà◊ `å~°ã¨Ñ¨_çOk. q"ÕHÍ#O^Œ =$`åÎO`«=∞O`å `≥Å∞ã¨∞‰õΩ#flk.
É’ã¨ì<£Ö’ `«#‰õΩ `≥eã≤# XHõ Ü«¸x=iû\© „á⁄ÃѶã¨~ü#∞ ѨiK«Ü«∞O KÕã≤Ok. PÜ«∞#
q"ÕHÍ#O^Œ „ѨuÉèÏ áêO_ç`åºÅ‰õΩ =ÚQÆ∞ú_≥·, +≤HÍQÀ „ѨѨOK« =∞`« ã¨^Œã¨∞û ÃãÅHõΔ<£
Hõq∞\© K≥·~°‡<£‰õΩ ã≤á¶ê~°∞û L`«Î~°O „"åã≤ WKåÛ_»∞. q"ÕHÍ#O^Œ +≤HÍQÀ uiy =KåÛ_»∞
HÍx, ^Œ∞~°^Œ$+¨ì=âß`«∞Î „á⁄ÃѶã¨~ü WzÛ# ã≤á¶ê~°∞û L`«Î~°O, JO^Œ∞Ö’ =Ù#fl J„_»ã¨∞
áÈQ˘@∞ì‰õΩ<åfl_»∞. x~åâ◊`À, PHõe`À g^äŒ∞Åhfl u~°∞QÆ∞`«∂, aèHõΔ#∞ Ji÷Oz H˘O^Œi`À
áÈáÈ JxÑ≤OK«∞H˘x, JÅã≤áÈ~Ú, XHõ KÀ@ ~À_»∞¤ ѨHõ¯# K«uH˜ÅѨ_®¤_»∞. HÍx, WO`«Ö’
PÜ«∞# J^Œ$+¨ìO =∞m¡ XHõ =∞Å∞Ѩ٠uiyOk. Z^Œ∞iO\˜ XHõ =$^Œú, ^èŒxHõ =∞Ç≤Ïà◊
PÜ«∞xfl K«∂ã≤ *ÏeѨ_ç, WO\˜Ö’xH˜ PǨfixOz, ™ê^Œ~°OQÍ Éè’[#O ÃÑ\ì̃Ok. PÜ«∞xfl
 453 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∞`« ã¨^Œã¨∞û J^茺‰õΔΩxH˜ ѨiK«Ü«∞O KÕã≤Ok. JѨC_»∞ PÜ«∞# ¿Ñ~°∞#∞ Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«
„ѨuxkèQÍ #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
J#~°æà◊ „Ѩã¨OQÆO
ÃãÃÑìO|~°∞ 11= `Õn# „ѨѨOK« =∞`« ã¨^Œã¨∞û „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. J<ÕHõ ^ÕâßÅ
#∞Oz qq^èŒ =∞`åʼnõΩ „Ѩux^èŒ∞Å∞ =O^ŒÖÏkQÍ Ç¨Ï[~°Ü«∂º~°∞. JO^Œi „Ѩã¨OQÍÅ∞
J~Ú# `«~åfi`« q"ÕHÍ#O^Œ =O`«∞ =zÛOk. ÖËz xÅ|_ç "Sisters and Brothers of
America..." JO@∂ „Ѩã¨OQÆO „áê~°OaèOKå_»∞. P ã¨OÉ’^èŒ# f~°∞, PÜ«∞# "Õ∞Ѷ¨∞ QÆOcè~°
ã¨fi~°O, =ÚY=~°Ûã¨∞û, `Õ[ã¨∞û, sîq, ^Œ~°ÊO, HÍëêÜ«∞ =¢™êÎÅ "Õ+¨^è•~°} Jhfl K«∂ã≤,
"ÕÖÏk ã¨ÉèÏã¨^Œ∞Å∞ ã¨Q“~°=OQÍ XHõ¯™êiQÍ ÖËz xÅ|_ç Ô~O_»∞ xq∞ëêÅ¿ãѨ٠KÕã≤#
Hõ~°`åà◊ ^èŒfi#∞Å`À ã¨ÉèÏ=∞Ok~°O =∂~°∞„"≥∂yáÈ~ÚOk.
P Ñ≤^ŒÑ¨ ‰õΩ¡Ñ¨ÎOQÍ<Õ J~Ú<å J#~°æà◊OQÍ „Ѩ"åǨÏOÖÏ q"ÕHÍ#O^Œ „Ѩã¨OQÆO
™êyOk. ã¨^Œã¨∞û [iy# Ѩ^ŒÇ¨~°∞ ~ÀAÅÖ’ Ѩk Ѩ<≥flO_»∞™ê~°∞¡ LѨ#ºã≤OKÕ J=HÍâ◊O
PÜ«∞#‰õΩ =zÛOk. Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O QÆ∞iOz, ^•x B#fl`«ºO QÆ∞iOz, ^•x Ѩ~°=∞`«
ã¨Ç¨Ï#O QÆ∞iOz, ^•x qâ◊fi[h#`« QÆ∞iOz PÜ«∞# „Ѩã¨OQÍÅ∞ KÕâß_»∞, J"≥∞iHõ<£
Ѩ„uHõÅ∞ PÜ«∞##∞ PHÍâßxÔH`ÕÎã¨∂Î ''Ãã·HÀ¡xH± Ç≤ÏO^Œ∂——QÍ ¿Ñ~˘¯O@∂, "å~°ÎÅ∞, "åºYºÅ∞
„ѨK«∞iOKå~Ú. „ѨѨOK« =∞`« ã¨^Œã¨∞û‰õΩ Ç¨[Ô~·# qq^èŒ =∞`« „Ѩux^èŒ∞ÅO^ŒiÖ’H˜
=∞Ǩ=∞Ǩï_»∞QÍ "Õ<Àà◊¡ H˘xÜ«∂_®~Ú. PÜ«∞# ¿Ñ~°∞ ^Õâ◊=∞O`å =∂~°∞„"≥∂yOk. qq^èŒ
#QÆ~åÅ #∞Oz PǨfi<åÅ∞ =KåÛ~Ú. PÜ«∂ #QÆ~åÅÖ’ LѨ<庙êeã¨∂Î, "Õ^•O`« `«`«fi
„ѨKå~åxH˜ ˆHO„^•Å∞ ™ê÷Ñ≤ã¨∂Î, =¸_»∞#fl~° Uà◊¡áê@∞ J"≥∞iHÍÖ’ Ѩ~°º\˜OKå_»∞. =∞^茺֒
Ô~O_»∞™ê~°∞¡ WOQÆ¡O_»∞ "≥o¡=KåÛ_»∞. ZO^Œ~À "Õ∞^è•=ÙÅ∞ PÜ«∞#‰õΩ Jaè=∂#∞ÅÜ«∂º~°∞.
WHõ t+¨μºÅ‰õΩ ÖˇHõ¯ÖË^Œ∞. J"≥∞iHÍ, WOQÆ¡O_£, Ü«¸~°ÑπÅÖ’ ZO^Œ~À PÜ«∞#‰õΩ t+¨μº
ÅÜ«∂º~°∞. J"≥∞iHõ<£ `«`«fi"Õ`«Î qeÜ«∞O *Ë"£∞û q"ÕHÍ#O^Œ ''~å[Ü≥∂QÆ—— „QÆO^äŒO K«kq
„ѨÉèÏq`«∞_»Ü«∂º_»∞. ÅO_»<£Ö’ WO_®Ålãπì =∂H±û=ÚÅ¡~ü q"ÕHÍ#O^Œ‰õΩ Jaè=∂x
JÜ«∂º_»∞.
uiy ~åHõ
ѨtÛ=∞ ^ÕâßÅÖ’ =¸_»∞#fl~° Uà◊√¡ QÆ_çÑ≤# `«~åfi`« 1897 [#=iÖ’ WO_çÜ«∂
uiy=KåÛ_»∞. „ѨÑO¨ Kåxfl [~ÚOz uiy=zÛ# XHõ K«„Hõ=iÎH˜ „Ѩ[Å∞ Z@∞=O\˜ ™êfiQÆ`O«
W™êÎ~À J@∞=O\˜ J^Œ∞ƒù`« ™êfiQÆ`«O ã≤OǨÏà◊OÖ’ J_»∞QÆ∞ ÃÑ\ì̃#ѨÊ\˜#∞Oz =∞„^•ã¨∞,
`«k`«~° ^ŒH˜Δ} ÉèÏ~°`« Ѩ@ì}ÏÅ g∞^Œ∞QÍ HõÅHõ`åÎ KÕˆ~=~°‰õΩ q"ÕHÍ#O^Œ‰õΩ ÅaèOzOk.
 454 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
PÜ«∞# q^ÕâßÅÖ’ ™êkèOz# q[Ü«∂Å#∞ QÆ∞iOz Ѩ„uHõÅ ^•fi~å JѨÊ\˜Hˆ ZO`À qx
=Ù#fl ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ PÜ«∞# "≥o¡# „ѨuKÀ@ „|Ǩχ~°^äŒO Ѩ\Ïì~°∞.
Ô~O_»∞#fl~° Uà◊√§ ã¨fi^Õâ◊OÖ’ xifi~å=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ =Úxy `ÕÅ∞`«∂ QÆ_çáê_»∞.
~å=∞Hõ$+¨‚ Ѩ~°=∞ǨÏO㨠rq`«O, LѨ^ÕâßÅ QÆ∞iOz „ѨѨOKåxH˜ Kå\˜K≥ѨÊ_®xH˜, ã¨OѶ¨∞
¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_®xH˜ ~å=∞Hõ$+¨‚ =∞~îü, ~å=∞Hõ$+¨‚ q∞+¨<£ J<Õ Ô~O_»∞
ã¨Oã¨÷Å∞ ™ê÷Ñ≤OKå_»∞. HõÅHõ`åÎ ã¨g∞áê# QÆOQÆ X_»∞¤# ÉËÅ∂~°∞ =^ŒÌ q^Õj ^èŒ# ã¨Ç¨Ü«∞O`À
XHõ ã¨∞qâßÅ ã¨÷ÅO H˘#∞QÀÅ∞ KÕâß_»∞. JHõ¯_» ~å=∞Hõ$+¨‚ q∞+¨<£ „Ѩ^è•# HÍ~åºÅÜ«∂xfl
<≥ÅH˘ÖÏÊ_»∞. 1898Ö’ PÜ«∞# t+¨μº~åÅ∞ =∂~°æˆ~\ò <À|∞Öò WO_çÜ«∂ =zÛ ã≤ã¨ì~ü
x"Õk`«QÍ ¿Ñ~°∞ =∂~°∞Û‰õΩx n# =∂#=¿ã=‰õΩ `«##∞ `å#∞ JOH˜`«O KÕã¨∞‰õΩ#flk.
PÖ’‡~å lÖÏ¡ =∂Ü«∂=uÖ’ ™ê÷Ñ≤Oz# =∞~îåxH˜ ÃãqÜ«∞~ü J<Õ J"≥∞iHõ<£ t+¨μº_»∞
JkèѨuQÍ xÜ«∞q∞`«∞_»Ü«∂º_»∞. "Õ^•O`« `«`«fi„ѨKå~åxH˜ JHõ¯_ç#∞OKÕ ''„Ѩ|∞^Œú ÉèÏ~°u——
Ѩ„uHõ „ѨK«∞~°} „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk.
1899 E<£Ö’ =∞~À™êi ѨtÛ=∞ ^ÕâßʼnõΩ "≥àϧ_»∞. D™êi XHõ\ #˜ fl~° Uà◊√<¡ åfl_»∞.
âß<£„á¶êxû™È¯Ö’ XHõ "Õ^•O`« ˆHO„^ŒO ™ê÷Ñ≤OKå_»∞. `å#∞ JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ ™ê÷Ñ≤Oz#
ˆHO„^•Å∞ ZÖÏ Ñ¨xKÕã¨∞Î<åflÜ≥∂ Ѩ~°º"ÕH˜Δã¨∂Î J"≥∞iHÍÖ’ Ѩ~°º\˜OKå_»∞. uiy 1900
_çÃãO|~°∞Ö’ ã¨fi^Õâ◊O =KåÛ_»∞.
t+¨μºx J=™ê#O
x~°O`«~° Ѩ~°º@#Å`À, `≥~°Ñ≤ ÖËx HÍ~°º„Hõ=∂Å`À âßs~°HõOQÍ, =∂#ã≤HõOQÍ
JÅã≤áÈÜ«∂_»∞. P~ÀQƺO „Hõ=∞OQÍ H©Δ}˜OzOk. L|ƒã¨O Ѩ\ ì̃ Ñ‘_çOzOk.
z=i <≥ÅÅ∞ ÉËÅ∂~°∞ =∞~î°OÖ’<Õ Hõ^ŒÅ‰õΩO_® QÆ_çáê_»∞. QÀp ^èŒiOz, ÃÑ·#
HÍëêÜ«∞=GO HõѨC‰õΩ<Õ"å_»∞. Z‰õΩ¯=QÍ =∞ø#O, ÖË^• ^蕺#O. ÃÑOѨÙ_»∞ [O`«∞=ÙÅ`À<À,
`À@ѨxÖ’<À, =O@ ѨxÖ’<À HÍÅO QÆ_ç¿Ñ"å_»∞. ~ÀE t+¨μºÅ‰õΩ "Õ^•O`« áê~îåÅ∞
K≥ѨÊ_»O, `«##∞ K«∂_»=KÕÛ"åi`À, LѨ^Õâ◊O á⁄O^ŒQÀi =KÕÛ"åi`À J<å~ÀQͺxfl
ã¨~Ú`«O ÖˇHõ¯KÕÜ«∞‰õΩO_® ã¨OÉèÏ+≤ã¨∂Î "åix ã¨O`«$Ñ≤ΠѨiKÕ"å_»∞.
Jk 1902 *ˇ·Öˇ· <≥Å 4= `Õn, L^ŒÜ«∞O PÅÜ«∂xH˜ "≥o¡ H˜\ ˜H©Å∞, `«Å∞ѨÙÅ∞
Jhfl =¸ã≤"ãÕ ∞¨ H˘x H˘xfl QÆO@Å∞ ^蕺#OÖ’ =Ù<åfl_»∞. H©~#ΰ Å∞ QÍ#O KÕâß_»∞. =∞^蕺ǨÏflO
=∂=¸Å∞QÍ PǨ~°O fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. JO^Œi`À Hõeã≤ Éèí[#Å∞ KÕâß_»∞. `«~åfi`« =¸_»∞
QÆO@Å¿ãѨ٠t+¨μºÅ‰õΩ ã¨O㨯 $`« áê~îåÅ∞ K≥áêÊ_»∞. ™êÜ«∞OHÍÅO "åǨºoH˜ "≥o¡=KåÛ_»∞.
`«# QÆkÖ’ XHõ QÆO@¿ãѨ٠^蕺#O Ñ≤^ŒÑ¨ =∞OK«O g∞^Œ Ѩ_»∞‰õΩ<åfl_»∞. H˘O`«¿ãѨ\ ˜H˜
 455 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J@∞#∞Oz W@∞ XuÎyÖÏ¡_»∞. Ô~O_»∞™ê~°∞¡ QÆ\ ˜ìQÍ QÍe Ñ‘ÖÏÛ_»∞. P `«~åfi`« JO`å
xâ◊≈|ÌO.
WѨÊ\˜H© ÉËÅ∂~°∞Ö’ PÜ«∞# x=ã≤Oz# QÆ$ǨÏOÖ’ PÜ«∞# =∞OK«O, ã¨Ow`«
"å^•ºÅ∞, LѨÜ≥∂yOz# W`«~° =ã¨∞Î=ÙÅ∞ JÖψQ K≥‰õΩ¯K≥^Œ~°‰õΩO_® J=∞iÛ=Ù<åfl~Ú.
ÉèÏ~°`«=∂`« Hõ#fl =∞ǨѨÙ~°∞+¨μÅÖ’ XHõ_≥·# q"ÕHÍ#O^Œ rq`«QÍ^äŒ#∞, 㨇 $`«∞Å#∞, "å\˜x
1992Ö’ ã¨fiÜ«∞OQÍ K«∂ã≤# D ~°K«~Ú`« =O\˜ K«∂Ѩ~°∞ʼnõΩ Jq *Ï˝Ñ¨HõO KÕã¨∂Î
=ÙO\Ï~Ú. x~åº}O <å\˜H˜ q"ÕHÍ#O^Œ‰õΩ 39 Uà◊√¡. JO`« ã¨fiÅÊ rq`«HÍÅOÖ’ See
original. Many lines are missing, J<åfl_»∞. JO`ÕHÍ^Œ∞. qq^èŒ =∞`åÅ =∞^茺 ™ê=∞~°ã¨º
™ê^èŒ#‰õΩ J^≥· fi`« "Õ^•O`«"Õ∞ L`«Î=∞ ™ê^èŒ#=∞x PÜ«∞# ÉèÏqOKå_»∞. qâ◊fi[h#O HÍQÆey#
J~°›`« J^≥· fi`åxˆH HõÅ^Œx, =∂#"åoH˜ ÉèÏqHÍÅOÖ’ UÔH·Hõ =∞`«O HÍQÆeyOk ‰õÄ_®
J^Õ#x PÜ«∞# J<åfl_»∞. ÉèÏ~°`«^ÕâßxH˜ ã¨O|OkèOz#O`« =~°‰õΩ Ç≤ÏO^Œ∂, =Úã≤¡O =∞`«
™ê=∞~°™êºxH˜ J^≥· fi`« "Õ^•O`«O LѨHõiã¨∞ÎO^Œx, =∞#‰õΩ W™ê¡q∞H± â◊s~°O, "Õ^•O`«
ǨÏ$^ŒÜ«∞O HÍ"åÅx, =∞# ^Õâ◊OÖ’ =∞`« qÉèË^•Å‰õΩ W^Õ Ñ¨iëê¯~°=∂~°æ=∞x, P Ô~O_»∞
=∞`åÅ#∞ UHõO KÕÜ«∂Åx ‰õÄ_® PÜ«∞# É’kèOKå_»∞.
''Jxfl =∞`åÅ#∞ P"≥∂k™êÎ#∞. U =∞`«ã¨∞÷Å`Àáê@∞ P =∞`«O ^Õ=Ù_çx
P~åkè™êÎ#∞. =∞ǨÏ=∞‡nÜ«ÚÅ`À =∞ã‘^Œ∞‰õΩ "≥_»`å#∞. ¢ÔH·ã¨Î=ÙÅ`À K«iÛH˜"≥o¡ tÅ∞=
=ÚO^Œ∞ "≥∂Hõi™êÎ#∞. É∫^Œ∞úÅ`À É∫^ŒúqǨ~åxH˜ "≥o¡ |∞^Œ∞ú_çx â◊~°}∞HÀ~°∞`å#∞.
Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ`Àáê@∞ J_»qH˜ áÈ~Ú `«Ñ¨ã¨∞û KÕ™êÎ#∞—— Jx XHõ ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ q"ÕHÍ#O^Œ
J<åfl_»∞. J^≥· fiuH˜ =∂„`«"Õ∞ D UHõ`«fi ^Œ$+≤ì ™ê^茺=∞x PÜ«∞# ÉèÏ=#.
=∂Ü«∂"å^ŒO
q"ÕHÍ#O^Œ J^≥· fi`«O â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞ „Ѩ=zOz# J^≥· fi`« "Õ^•O`«"Õ∞.
~° A ˚ ã ¨ ~ ° Ê „Éè Ï OuÖ’ `å_» ∞ áê=ÚQÍ x[OQÍ Ñ¨ i }Ï=∞O K≥ O ^Œ Ö Ë ^ Œ ∞ † K≥ O k#@∞ì
Hõ#|_»∞`«∞#flk. JO`Õ. „ÉèÏOu =Ù#flO`« HÍÅO Ѩi}Ï=∞O [iy#>Ëì ÖˇHõ¯, „ÉèÏOu
`˘Åy# `«~åfi`« Ѩi}Ï=∞O q∞^䌺 Jx `ÕÅ∞`«∞Ok. „ÉèÏOuH˜ HÍ~°}O =∂Ü«∞. „|Ǩχg∞^Œ
[QÆ`«∞Î XHõ J^蕺ã¨, XHõ P~ÀѨO. JO`«=∂„`å# „|Ǩχ֒ =∂~°∞Ê [iyO^Œx HÍ^Œ∞.
P~ÀÑ≤`«O J~Ú#ѨC_»∞ ‰õÄ_® „|Ǩχ֒ =∂~°∞Ê ÖË^Œ∞. =∂Ü«∞ JO>Ë UHõHÍÅOÖ’ =Ù#flk,
ÖËxk ‰õÄ_®. *Ï˝<À^ŒÜ«∞O HÍQÍ<Õ =∂Ü«∞ =∂Ü«∞=∞=Ù`«∞Ok. JO>Ë ^•xH˜ x["≥∞ÿ#
LxH˜ ÖË^Œ∞. HÍx, ÖËx [QÆ`«∞Î#∞ =Ù#fl@∞ì K«∂Ñ≤ã¨∞ÎOk ‰õ#∞Hõ Jk ÖËxn HÍ^Œ∞. Jk
Jx~åfiK«ºO. JO>Ë =zOK«_®xH˜, q=iOK«_®xH˜ gÅ∞ÖËxk. =∂Ü«∂"å^ŒO J<Õk =∞#
 456 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^Õâ◊OÖ’ H˘xfl"ÕÅ Uà◊√¡QÍ XHõ ÃÑ^ŒÌ `åufiHõ ã¨=∞㨺QÍ H˘#™êQÆ∞`«∞#flk. ^•x `«ÅHÍÜ«∞
ÖËx `«Å<˘Ñ≤Ê`À (It is a head-ache without a head) q"ÕHÍ#O^Œ áÈÖÏÛ_»∞.
ZO^Œ∞HõO>Ë D =∂Ü«∞ J<Õk ZÖÏ =zÛO^Œ<Õ „Ѩâ◊fl J_»QÆ~åxk, J~°÷O ÖËxk.
D „Ѩâ◊fl L^Œ~ÚOK«_®xH˜ HÍ~°}O ‰õÄ_® =∂ÜÕ∞. =∂Ü«∞Ö’ =Ù#flO`« HÍÅO =∞x+≤H˜
D „Ѩâ◊fl `«Ñ¨Ê^Œ∞. =∂Ü«∞ HÍ~°}OQÍ<Õ =∂Ü«∞‰õΩ HÍ~°}O Uq∞\˜ J<Õ „Ѩâ◊fl =ã¨∞Î#flk.
=∂Ü«∞ `˘Åy#ѨC_»∞ P „Ѩâ◊fl ‰õÄ_® =ÙO_»^Œ∞. =∂Ü«∞ =Ù#flO`«HÍÅO P „Ѩâ◊fl‰õΩ
ã¨=∂^è•#O ~å^Œ∞. =∂Ü«∞ `˘Åy# `«~åfi`« ã¨=∂^è•#O`À Ѩ<Õ ÖË^Œ∞.
â◊OHõ~°∞x D "Õ^•O`åxfl q"ÕHÍ#O^Œ JOwHõiOz<å, Jk U H˘kÌ=∞Ok
ã¨~°fiã¨OQÆѨi`åºQÆ∞Ö’ J_»=ÙÅÖ’<À, QÆ∞ǨÏÅÖ’<À, =∞~îåÅÖ’<À J#∞+≤ªOK«^ŒyOk HÍ^Œx,
J^≥· fi`« "Õ^•O`åxfl J#∞k# rq`«OÖ’H˜ J#∞=kOK«∞HÀ"åÅx, <åÅ∞QÆ∞ ~À_»¡ ‰õÄ_»eÖ’xH˜
fã¨∞‰õΩ=zÛ ^•xfl x`«º rq`« „Ѩ=~°Î#Ö’H˜ Ѩi=iÎOK«∞HÀ"åÅx, JѨC_Õ ^•xH˜ x["≥∞ÿ#
qÅ∞=, ™ê~°÷Hõ`« Åaèã¨∞ÎO^Œx q"ÕHÍ#O^Œ L^ÀƒkèOKå_»∞.
#∂`«# ÉèÏ+¨ºO
WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ K≥Ñ≤Ê#@∞ì q"ÕHÍ#O^Œ H˘`«Î =∞`åxfl QÍx, H˘`«Î `åufiHõ =º=ã¨÷#∞
QÍx ™ê÷Ñ≤OK«ÖË^Œ∞. ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ "Õ^ŒHÍÅO #∞Oz <Õ\ ˜=~°‰õΩ ã¨Ç¨Ï„™êÉÏÌÅ∞QÍ,
JqzÛù#flOQÍ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞Î#fl =∞`«, `«`«fizO`«#Å „ã¨=Oux H˘`«Î=∂~°æO Ѩ\ ˜ìOK«_®xH˜
„Ѩܫ∞uflOKå_»∞. ѨÙ~å`«# =∞`åxH˜, `«`åfixH˜ #∂`«# ÉèÏ+¨ºO K≥ѨÊ_®xH˜ Hõ$+≤ KÕâß_»∞.
„Ѩu =∞x+≤H˜ XHõ ã‘fiÜ«∞ =ºHÎ̃`«fiO =ÙO@∞Ok. JÖψQ „Ѩu ^ÕâßxH˜, „Ѩu *ÏuH˜
XHõ ã‘fiÜ«∞ =ºHÎ̃`«fiO =ÙO@∞Ok. JÖÏO\˜ =ºHÎ̃`«fiO ÖËx<å_»∞, ^•xfl ѨiáÈ+≤OK«∞HÀÖËx
<å_»∞ P *Ïu #tOzáÈ`«∞Ok. =∞~˘Hõ *ÏuQÍ =∂iáÈ`«∞Ok. ÉèÏ~°`« *Ïu `«#
ã¨Ç¨Ï„™êÉÏÌÅ K«i„`«Ö’ Zxfl "≥·Ñ¨ÙÅ#∞Oz, Zxfl *Ï`«∞Å#∞Oz, Zxfl =∞`åÅ#∞Oz, Zxfl
`åH˜_»∞ʼnõΩ Ö’<≥·<å D<å\˜H© `«# =ºHÎ̃`åfixfl xÅ∞ѨىõΩx XHõ „Ѩ`ÕºHõ *ÏuQÍ ã¨r=OQÍ
xÅ|_»_®xH˜ HÍ~°}O XHõ>Ë. ÉèÏ~°`« *Ïu =ºHÎ̃`«fiO „Ѩ`ÕºH˜Oz ^•x^Õ J~Ú# Ç≤ÏO^Œ∂
=∞`«OÖ’ =Ù#flk. ^•x "Õ^•O`« zO`«#Ö’ =Ù#flk. áêâßÛ`«º *Ï`«∞Å∞ Éè∫uHõOQÍ
ѨÙ~ÀQÆq∞OKå~Ú. "å\˜k ÉÏǨϺ^Œ$+≤ì? "å\˜k Éè∫uHõ <åQÆiHõ`«. =∞#k JÖÏHÍHõ, PO`«~°
^Œ$+≤ì, P^蕺u‡Hõ ã¨O㨯 $u, =∞`åxfl, `«`«fizO`«##∞ =^ŒeÃÑ\ì̃ áêâßÛ`«∞ºÅ <åQÆiHõ`å
=∂~åæxfl J#∞ã¨iOz#"å_»∞. Ç≤ÏO^Œ∂*Ïu Ç≤ÏO^Œ∂ *ÏuQÍ q∞QÆÅ^Œ∞. Jk =∞~˘Hõ
*ÏuQÍ =∂iáÈ`«∞Ok. JÖÏ =∂~°‰õÄ_»^ŒO>Ë =∞# =ºH˜Î`åfixfl =∞# =∞`«OÖ’,
`«`«fizO`«#Ö’ xÅ∞ѨÙHÀ"åe.
HÍx, Ü«∞^ä•`«^äŒOQÍ HÍ^Œ∞. =∞# =∞`«, `«`«fizO`«#ʼnõΩ P^èŒ∞xHõ „ѨѨOK«Ñ¨Ù
J=ã¨~åʼnõΩ `«y#@∞ì H˘`«ÎÉèÏ+¨ºO K≥ѨCHÀ"åe.
 457 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∞#O H˘xfl â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ „ѨѨOK«^ÕâßÅ #∞Oz "Õ~°∞Ѩ_ç, uiy# QÍ_çÖ’<Õ
u~°∞QÆ∞`«∞<åfl=Ú. =∞# *ÏfÜ«∞ r=#O ã¨Î|ú"≥∞ÿáÈ~ÚOk. ã¨Î|ú`« =∞~°}ÏxH˜ zǨÏflO.
Hõ^ŒeHõ rq`åxH˜ ã¨OˆH`«O.
áêâßÛ`«∞ºÅ Éè∫uHõ <åQÆiHõ`« #∞Oz, „áêѨOzHõ ^Œ$HõÊ^äŒO #∞Oz =∞#O
<Õ~°∞ÛHÀ=Åã≤Ok ZO`À=ÙOk. =∞#O D<å_»∞ Jxfl q^è•Å∞QÍ "≥#∞Hõ|_ç =ÙO_»_®xH˜
=ÚYºHÍ~°}O Éè∫uHõ ^Œ$+≤ìx JÅHõΔ ºO KÕÜ«∞_»"Õ∞. ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ J`«ºkèHõ ã¨OMϺ‰õΩÅ∞
^Œ∞~°ƒù~° ^•i„^ŒºOÖ’, J*Ï˝#OÖ’, J<å~ÀQƺOÖ’ =∞QÆ∞æ`«∞<åfl~°∞. ¿Ñ^ŒiHõO =Å¡ =KÕÛ
ã¨=∞ãÎ̈ J#~å÷Å∞ "åiÖ’ =¸sÎÉèíqOz=Ù<åfl~Ú. ¿Ñ^ŒiHÍxfl =ÚO^Œ∞QÍ áê~°„^ÀÅ∞HÀ"åe.
PHõe`À =∞Å=∞Å =∂_çáÈ`«∞#fl"å_çH˜ =∞`«É’^èŒ, `«`«fiÉ’^èŒ KÕã≤ „ѨÜ≥∂[#O ÖË^Œ∞.
P^蕺u‡Hõ`« XHõ¯>Ë =∞#efl L^ŒúiOK«É’^Œ∞. JÖψQ áêâßÛ`«∞ºÅ Éè∫uHõ`« XHõ¯>Ë =∞#‰õΩ
=∂~°æ^Œ~°≈HõO HÍÉ’^Œ∞. D Ô~O_çO\˜ ã¨=∞#fiÜ«∞"Õ∞ =∞#‰õΩ Hõ~°Î=ºO HÍ"åe.
|ÅÇ‘Ï#`Õ áêѨO
„ѨÑO¨ K«OÖ’ áêѨO J<Õk =ÙO>Ë Jk |ÅÇ‘Ï#`« XHõ¯>Ë. âßs~°HOõ QÍ, =∂#ã≤HOõ QÍ,
P^蕺u‡HõOQÍ =∞#efl P=Ç≤ÏOz# ã¨=∞ãÎ̈ |ÅÇ‘Ï#`«Å#∞ =keOK«∞HÀ"åe. |ÅÇ‘Ï#`Õ
áêѨO† Jk =∞$`«∞º=Ù ÖÏO\˜k. =∞x+≤ |ÅOQÍ, x~°ƒùÜ«∞OQÍ =ÙO_®e. =∞# ^ÕâßxH˜
WѨC_»∞ HÍ=Åã≤Ok W#∞Ѩ HõO_»~åÅ∞, L‰õΩ¯ #~åÅ∞! ^ÕxH© ÖÁOQÆx JK«OK«Å ã¨OHõÅÊ|ÅO
HÍ"åe. J=ã¨~°"≥∞ÿ`Õ ã¨=Ú„^ŒO J@ì_»∞QÆ∞‰õΩáÈ~Ú =∞$`«∞º =ÚYOÖ’H˜ `Õiáê~° K«∂_»QÆÅ
x~°ƒùÜ«∞`«fiO HÍ"åe.
`åO„uHõ`«, =∂i‡Hõ`« W=hfl ѨxH˜~åx "å^•Å∞. U^≥·<å 㨈~, Éè∫uHõOQÍ,
=∂#ã≤HõOQÍ, P^蕺u‡HõOQÍ x#∞fl |ÅÇ‘Ï#Ѩi¿ãÎ ^•xfl q+¨OÖÏ =kÖˇ~Úº. Jk ã¨`«ºO
HÍ^Œ#fl=∂@. ã¨`«ºO =∞x+≤H˜ |ÅO Hõeyã¨∞ÎOk. Ѩiâ◊√„ÉèíѨ~°∞ã¨∞ÎOk, L`ÕÎ[Ѩ~°∞ã¨∞ÎOk.
=¸_è» qâßfi™êÅ∞ `«QÆ=Ù. =∞#O =¸_è»qâßfi™êÅ∞ Hõey# =¸~°∞öÅ∞QÍ HõO>ˇ
Hõ~°∞_»∞QÆ\ ì̃# <åã≤ΉõΩÅ∞QÍ =ÙO_»_»"Õ∞ =∞Ozk. <åã≤ΉõΩ_»∞ ã¨r=OQÍ =Ù#fl@∞ì ÖˇHõ¯. HÍx
=¸_è»qâßfiã¨O =∞#Ö’ „Ѩ"Õt¿ãÎ "≥∞^Œ_»∞ "≥Ú^Œ∞ÌÉÏi áÈ`«∞Ok. =∂i‡Hõ "å^ŒO,
=¸_è»qâßfiã¨O |ÅÇ‘Ï#`å zǨflÅ∞.
^Õâ◊O ã¨=∞ãÎ̈ ã¨OѨ^ŒÅ`À `«∞Å`«∂QÍe. Ѩi„â◊=∞Å∞ ™ê÷Ñ≤OKåe. =~°ÎHõ "å}˜*ϺÅ∞
=$kú HÍ"åe. „Ѩu XHõ¯_»∞ ¿Ñ^ŒiHõO#∞Oz PHõe#∞Oz q=Ú‰õΩÎ_»∞ HÍ"åe. =ÚO^Œ∞
Hõ_»∞Ѩ٠xO_®e. P `«~åfi`«<Õ ÉèíQÆ=zÛO`«#. HÍÖË Hõ_»∞ѨÙ`À U =∞x+‘ ÉèíQÆ=O`«∞xÃÑ·
^Œ$+≤ì xÅ∞ѨÖË_»∞. JÖÏ ^Œ$+≤ì xÅѨ=∞x ¿Ñ^Œ"å_çH˜ É’kèOK«_»O ‰õÄ_® <Õ~°"Õ∞. J@ì_»∞QÆ∞
=∞x+≤x ‰õÄ_® ã¨=Ú^ŒúiOKåe. ã¨O`À+¨O, ™œÉèÏQƺO JqÉèÏ*ϺÅ∞. ^Õâ◊OÖ’ Z‰õΩ¯==∞Ok
~ÀQÆ„QÆã¨∞ÎÖˇ·, Jq^ŒºÖ’, J*Ï˝#OÖ’ H˘@∞ìq∞\Ïì_»∞`«∞#flO`« HÍÅO q∞QÆ`å H˘kÌ=∞Ok
 458 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨∞YOQÍ, ã¨O`À+¨OQÍ =ÙO_»ÖË~°∞. JÖÏ =ÙO_»_»O, =ÙO_®Å#∞HÀ=_»O ‰õÄ_® `«¿ÑÊ.
JO^Œ∞KÕ`« „Ѩu"å~°∞ `«=∞Hõ<åfl ^Œ∞~°^Œ$+ì̈=O`«∞Öˇ·#"åix `«=∞ ™ê÷~ÚH˜ fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜
„Ѩܫ∞uflOKåe. ZO^Œ∞HõO>Ë „ѨurqÖ’#∞ =Ù#flk XˆH P`«‡. ''P`«‡=`«û~°fiÉèí∂`åx—— –
Z=_ç ™êfi~°÷O "å_»∞ K«∂ã¨∞HÀ~å^Œ∞. Ѩ~å~å÷xfl q∞Oz# Ѩ~°=∂~°÷O ÖË^Œ∞. `À\˜ =∂#=Ù_çx
¿ãq¿ãÎ ^Õ=Ù_çx ¿ãqOz#>Ëì. =∂#= ¿ã=#∞ q∞Oz# =∂^èŒ= ¿ã= ÖË^Œ∞. ÅHõΔÖÏk „Ѩ[Å∞
‰õÄ_»∞, QÆ∂_»∞, QÆ∞_»¤ ÖˉõΩO_® JÅ=∞\˜OKÕ ^Õâ◊O =∞#k. "åix ã¨=Ú^ŒúiOK«_»O HõO>ˇ
^Õâ◊ÉèíHÎ̃ "Õ̂~ ÖË^Œ∞. TiˆH LѨ<庙êe=fi_»O HÍ^Œ∞. U^À XHõ\ ˜ KÕÜ«∂e.
''ã¨Ç¨Ï„㨠j~å¬ Ñ¨Ù~°∞+¨ó....——
Jxfl\˜HõO>Ë =ÚYºO P`«‡qâßfiã¨O. =ÚѨÊk HÀ@¡ ^Õ=`«Å#∞ qâ◊fiã≤Oz<å, =∞#Ö’
=∞#‰õΩ qâßfiã¨O ÖËHõáÈ`Õ „ѨÜ≥∂[#O ÖË^Œ∞. P`«‡ qâßfi™êxfl ÃÑOK«∞HÀ"åe. P`«‡qâßfiã¨O
Hõey# H˘kÌ=∞Ok ^Œ$_è»z`«∞ÎÅ K«i„`Õ „ѨѨOK« K«i„`«. J\˜ì qâßfiã¨O =Å¡ =∞#Ö’x
^≥·=`«fiO "Õ∞Å∞‰õΩO@∞Ok. JѨC_»∞ =∞#O KÕÜ«∞ÖËxk ÖË^Œ∞. =∞x+≤QÍx, *ÏuQÍx `«#Ö’
#=∞‡HõO HÀÖ’Ê=_»"Õ∞ =∞~°}O, Ѩ`«#O. hѨ@¡ h=Ù qâßfiã¨O ÃÑOK«∞HÀ. P `«~åfi`«<Õ
^Õ=Ù_çx #=Ú‡. XHõ Ü«∂Éèˇ· Uà◊§áê@∞ ™êO„Ѩ^•~ÚHõ ^Õ=`«Å#∞ =∞~°záÈ^•O. XˆH
^Õ=Ù_çx #=Ú‡^•O. JO`«\Ï J`«x KÕ`«∞Å∞, HÍà◊√¡, K≥=ÙÅ∞, Hõà◊√¡... ã¨=∞ãÎ̈ =∂#"åoÖ’
"åºÑ≤Oz =Ù#flk P ^Õ=Ù_Õ. =∞# K«∞@∂ì P=iOz=Ù#fl P q~å„_»∂áêxfl ѨÓlOK«_»O
=∂x"Õâß=Ú. =∞#O =∞# ^ÕjÜ«ÚÅ#∞ ѨÓl¿ãÎ ÉèíQÆ=O`«∞_çx ѨÓlOz#>Ëì... <Õ#∞ =∞m¡
=∞m¡ [x‡™êÎ#∞ <Õ#∞ Ziy# XˆH XHõ ^Õ=Ù_çx ¿ãqOK«_®xH˜. "≥~Úº ÉÏ^èŒÅ∞ J#∞Éèíq™êÎ#∞
J`«_çx ѨÓlOK«_®xH˜, – JO>Ë ã¨~åfi`«‡Å ã¨=∂Ǩ~åxfl. =ÚYºOQÍ ^Œ∞+¨μìÅÖ’#∞,
ÉÏkè`«∞ÅÖ’#∞, Jxfl *Ï`«∞ʼnõΩ K≥Ok# ¿Ñ^ŒÅÖ’#∞ =Ù#fl ÉèíQÆ=O`«∞_çx P~åkèOKÕ
J=HÍâ◊O HÀã¨O ѨÙ#ó...ѨÙ#~°̊#‡Å#∞ HÀ~°∞‰õΩO\Ï#∞.
D q^èŒOQÍ „Ѩã¨OQÍÅ∞ KÕã¨∂Î q"ÕHÍ#O^Œ P¿ã`«∞ j`åK«ÅO Ѩ~°º\˜OKå_»∞.
„Ѩ[Å#∞ L`ÕÎ[ѨiKå_»∞. XHõ H˘`«Î ~°HõO ã¨<庙êxfl L^ÀƒkèOKå_»∞. ã¨<åºã¨O JO>Ë
Z=i =ÚHÎ̃x "å~°∞ ã¨OáêkOK«∞HÀ=_»O HÍ^Œx, `À\˜ =∂#=ÙÅ#∞ ¿ãqOK«_»"Õ∞ x["≥∞ÿ#
ã¨<åºã¨=∞x L^•…\ ˜OKå_»∞. n# =∂#= ¿ã= HÀã¨"Õ∞ Ô~O_»∞ ã¨Oã¨÷Å#∞ ™ê÷Ñ≤Oz
x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞. Jq <Õ\ ˜H© q"ÕHÍ#O^Œ∞x J_»∞QÆ∞*Ï_»ÅÖ’ #_»∞ã¨∂Î P^蕺u‡HõOQÍ#∞,
P^蕺u‡ˆH`«~°OQÍ#∞ „Ѩâ◊Oã¨hÜ«∞"≥∞ÿ# „Ѩ*Ï¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiiÎã¨∞Î<åfl~Ú.
''<Õ#∞ ™È+¨eã¨∞#ì ∞——
q"Õ H Í#O^Œ HÍÅO <å\˜ H ˜ ™È+¨ e 㨠∞ ì É è Ï "åÅ∞ „Ѩ Ñ ¨ O K« O Ö’ JѨ C _» Ñ ¨ C _Õ
"åºÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú. "Õ∞^è•=ÙÅ∞ KåÖÏ=∞Ok P ÉèÏ"åÅ#∞ qâ◊fiã≤OK«_»O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì~°∞.
 459 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
q"ÕHÍ#O^Œ ‰õÄ_® ™È+¨e[O „ѨÉèÏ"åxH˜ Ö’#Ü«∂º_»∞. ''<Õ#∞ ™È+¨eã¨∞ì#∞—— Jx PÜ«∞#
„ѨHõ\ ˜OK«∞‰õΩ<åfl_»∞. ''™È+¨e[O Jxfl\˜HõO>ˇ L`«Î=∞=º=ã¨÷ Jx HÍ^Œ∞ QÍx, Jã¨Å∞ ~˘>ì̌
ÖËHõáÈ=_»O HõO>ˇ ã¨QÆO ~˘>ì̌ J~Ú<å "Õ∞ÖË Hõ^•? „ѨѨOK«O WѨÊ\˜H˜ Z<Àfl ~å[H©Ü«∞,
Pi÷Hõ =º=ã¨÷Å`À „ѨÜ≥∂QÍÅ∞ KÕã≤Ok. WѨC_»∞ ™È+¨e[O#∞ ‰õÄ_® „ѨÜ≥∂QÍ`«‡HõOQÍ
PziOz K«∂^•ÌO—— Jx PÜ«∞# ÉèÏqOKå_»∞.
J~Ú`Õ, J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’x =~°‚=º=ã¨÷#∞ ã¨=∞i÷OKå_»∞.
^•xfl L`«Î=∞"≥∞ÿ# ™êOѶ≤∞Hõ, ~å[H©Ü«∞ =º=ã¨÷QÍ „Ѩã¨∞ÎuOKå_»∞. =~°‚ qÉèí[# J<Õk =ºHÎ̃
QÆ∞}, Hõ~°‡Å#∞ |\ì̃ [iyO^Œx, „ѨѨOK«OÖ’x Jxfl ^ÕâßÅÖ’, *Ï`«∞ÅÖ’, ã¨=∂*ÏÅÖ’
=~°‚ qÉèí[# J<Õk U^À ~°∂ѨOÖ’ Pk=∞HÍÅO #∞Oz J^èŒ∞<å`«# HÍÅO =~°‰õΩ
=Ù#fl\ì̃^Õ#x J^˘Hõ J`«ºO`« ã¨Ç¨Ï["≥∞ÿ#, ã¨=∞~°÷"≥∞ÿ# U~åÊ@∞ Jx PÜ«∞# ÉèÏqOKå_»∞.
JO`ÕHÍ^Œ∞. qq^èŒ ^Õâ◊ K«i„`«Å#∞ K«∂¿ãÎ <åÅ∞QÆ∞ =~å‚ÅÖ’ XH˘¯Hõ¯ HÍÅOÖ’ XH˘¯Hõ¯\˜
„áê|źO =Ç≤ÏOz ã¨=∂*Ïxfl #_çÑ≤Oz#@∞ì HõxÑ≤ã¨∞ÎO^Œx J<åfl_»∞. "≥Ú^Œ@ „ÉÏǨχ}
=~åæxk PkèѨ`«ºO. JO>Ë P^蕺u‡Hõ â◊HÎ̃ ã¨OѨ#fl"≥∞ÿ# "Õ∞^è•q=~°æO. HÍÅ„Hõ=∂# q∞ye#
=~å‚Å#∞ J}z"ÕÜ«∞_®xH˜ P =~°æO `«# "Õ∞^è•â◊HÎ̃x LѨÜ≥∂yOK«_»O`À ^•x „áê|źO
H©Δ}˜OzOk. Ô~O_»=k HõΔ„uÜ«∞=~°‚O. Éèí∞[â◊H˜Î`À D =~°æO ã¨OѶ¨∂xfl ~°H˜ΔOKÕ ÉÏ^茺`«
fã¨∞‰õΩ#flk. ^•xk ÃÑ·KÕ~Ú J~Ú#ѨC_»∞ Jk ~å*ϺÅ#∞, ™ê„=∂*ϺÅ#∞ ™ê÷Ñ≤Oz
|ÅѨ_çOk. q∞ye# =~å‚Å#∞ J}z"Õã≤Ok. P Ñ≤^ŒÑ¨ `«$fÜ«∞"≥∞ÿ# "≥·â◊º =~å‚xk
ÃÑ·KÕ~Ú J~ÚOk. Wk =~°ÎHõ "å}˜*ϺÅ`À ^èŒ<å_軺"≥∞ÿ# |∂~°∞˚"å =~°æO. „ÉÏǨχ}∞Å∞
"Õ∞^è•â◊H˜Î`À, HõΔ„uÜ«ÚÅ∞ Éèí∞[â◊H˜Î`À, "≥·â◊√ºÅ∞ ^èŒ#â◊H˜Î`À ã¨=∂[OÃÑ· PkèѨ`åºxfl
ã¨OáêkOz ''Ѩ~°ã¨Ê~åǨÏ~°}À^ÀºQÆO——Ö’ =ÚxyáÈ`Õ =∞i – K«i„`« „áê~°OÉèí"≥∞ÿ#ѨÊ\˜
#∞Oz D<å\˜=~°‰õΩ – K«`«∞~°÷"≥∞ÿ# â◊¥„^Œ=~°‚O ZHõ¯_»∞Ok? Jxfl\˜HõO>ˇ J@ì_»∞QÆ∞#,
=¸_»∞ J„QÆ=~å‚Å =¸‰õΩ=∞‡_ç ^ÀÑ≤_ôH˜ QÆ∞i J~Ú# Ñ‘_ç`«=~°æOQÍ Ñ¨_ç=ÙOk.
â◊¥„^Œ=~°‚O
â◊¥„^Œ=~°‚O JO>Ë HÍÜ«∞Hõ+¨ìO KÕã≤ "≥Ú`«ÎO ã¨=∂*Ïxfl áÈ+≤OKÕ HÍi‡Hõ=~°æO.
K«i„`« „áê~°OÉèí HÍÅO #∞Oz Jxfl <åQÆiHõ`«Å‰õΩ P^è•~°Éèí∂`«"≥∞ÿ# =~°æO. P =~°æѨÙ
„â◊=∞â◊ˆHÎ ÖËHõáÈ`Õ =∞#O u<Õ PǨ~°O ÖË^Œ∞, =∞#O ^èŒiOKÕ =¢™êÎÅ∞ ÖË=Ù, =∞#O
x=ã≤OKÕ QÆ$ǨÅ∞ ÖË=Ù. =∞#‰õΩ hiKÕÛ ÉÏ=ÙÅ∞, K≥~°∞=ÙÅ∞, HÍÅfiÅ∞, =∞#O #_çKÕ
~À_»∞¡, =∞#O „Ѩܫ∂}˜OKÕ "åǨÏ<åÅ∞, =∞#O, =∞#O ^≥·#Ok# rq`«OÖ’ LѨÜ≥∂yOKÕ
Ѩx=Ú@∞¡, "å\˜`À `«Ü«∂Ô~·# =ã¨∞Î=ÙÅ∞ Ug ÖË=Ù. Jã¨Å∞ =∂#= <åQÆiHõ`Õ ÖË^Œ∞,
=∂#= ã¨=∂["Õ∞ ÖË^Œ∞, rq`«"Õ∞ ÖË^Œ∞. "åi „â◊=∞â◊HÎ̃x ^ÀK«∞‰õΩx, "åix J@ì_»∞QÆ∞#
J}QÆ„^˘H˜¯ =ÙOKå~Ú q∞QÆ`å =¸_»∞ =~å‚Å∞. Wk WO_çÜ«∂Ö’<Õ HÍ^Œ∞, Jxfl ^ÕâßÅÖ’#∞,
 460 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Jxfl HÍÖÏÅÖ’#∞ [iyOk. HÍHõ á È`Õ WO_ç Ü « ∂ Ö’ D =~° ‚ qÉè í [ # [#‡`« ó
ã¨O„Hõq∞OzOk. PkÖ’ WÖÏ =ÙO_Õk HÍ^Œ∞. JѨC_»∞ QÆ∞}, Hõ~°‡Å#∞ |\ì̃ =~°‚ qÉèÏQÆO
=ÙO_Õk. XHõ =~°‚O#∞Oz =∞~˘Hõ =~å‚xH˜ '"≥Úae\©—, =∂iÊ_ç =ÙO_Õk. „ÉÏǨχ} =~°‚O
Jxfl\˜Ö’H˜ L`«Î=∞"≥∞ÿ#kQÍ, P^Œ~°≈„áêÜ«∞"≥∞ÿ#kQÍ =ÙO_Õk. q∞QÆ`å =~å‚Å"å~°∞ `«=∞
J~°›`«#∞ |\ì̃ „ÉÏǨχ} =~°‚OÖ’H˜ =∂~°_®xH˜ ã¨OѶ¨∞O J#∞=∞uOKÕk. HÍx HÍÅ„Hõ=∂#
=~°‚ =º=ã¨÷ „Éèí+¨μìѨ\ ì̃áÈ~ÚOk. =~°‚O J<Õk, ‰õΩÅO J<Õk [#‡#∞|\ì̃ ã¨O„Hõq∞OKÕkQÍ
=∂iáÈ~ÚOk. =~°‚=º=ã¨÷ =∂~°∞Ê#‰õΩ J=HÍâ◊O ÖËxkQÍ Ñ¶¨∞hÉèíqOzOk.
=¸_»∞ J„QÆ=~å‚Å∞ <åÅ∞QÆ= =~°‚"≥∞ÿ# â◊¥„^Œ=~å‚xfl J}z=ÙOK«_®xH˜ =~°‚
=º`庙êÅ#∞ LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<åfl~Ú. `å=Ú J`«ºkHõ ã¨OMϺ‰õΩÖˇ·#ѨÊ\˜H˜, ã¨=∞ã¨Î
ã¨OѨ^Œ#∞ ã¨$+≤ìOKÕk `å"Õ∞ J~Ú#ѨÊ\˜H˜ â◊¥„^Œ∞Å∞ `«=∞Ö’ `«=∞ J<≥·HõºO HÍ~°}OQÍ
J„QÆ=~å‚ŠѨ^ŒÑ¶¨∞@ì# „H˜O^Œ #eyáÈÜ«∂~°∞.
''WOHÍ<å, WHõÃÑ· ™êQÆ^Œ∞——
HÍx, =~°‚ =º`庙êÅÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç# D ™êOѶ≤∞Hõ ^èŒ~°‡O WOHÍ<å, WHõÃÑ· ™êQÆ^Œ∞.
â◊¥„^Œ∞Å∞ `«=∞ ™ê=∂lHõ „áê=ÚMϺxfl QÆ∞iÎOz `«=∞ „áê|ÖϺxfl ™ê÷Ñ≤OK«∞‰õΩ<Õ ~ÀA
`«Ñ¨ÊHõ =ã¨∞ÎOk. "å~°∞ â◊`åÉÏÌÅ x„^Œ #∞Oz "Õ∞ÖÁ¯x `å=Ú ÉÏxã¨Å∞QÍ „|`«∞‰õΩ`«∞<åfl=∞x,
`«=∞ ™êfi`«O„`åºxfl `å=Ú ã¨OáêkOK«∞HÀQÆÅ=∞x „QÆÇ≤ÏOKÕ ~ÀA `«Ñ¨ÊHõ =ã¨∞ÎOk. P
Ѩi}Ï=∞Ѩ٠ã¨∂K«#Å∞ JѨC_Õ Hõ#|_»∞`«∞<åfl~Ú. P Ѩi}Ï=∂xfl `«fii`«O KÕÜ«∞_®xH˜
ã¨=∂[OÖ’x "Õ∞^è•q=~åæÅ∞, `«k`«~°∞Å∞ ‰õÄ_® Hõ$+≤KÕÜ«∂e. â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ J@ì_»∞QÆ∞
=~åæʼnõΩ [iy#, WOHÍ [~°∞QÆ∞`«∞#fl J<åºÜ«∂xfl x~°∂‡eOK«_®xH˜ ^ÀǨÏ^ŒO KÕÜ«∂e...
™êfiq∞ q"ÕHÍ#O^Œ 1902Ö’ =∞~°}˜OKå_»∞. PÜ«∞# HÍÅO <å\˜H˜ PÜ«∞# ÉèÏ"åÅ∞
qѨ¡"å`«‡Hõ"≥∞ÿ#"Õ. =~°‚qÉèí[# „ѨHõ$u ã¨Ç¨Ï[=∞x, Jk Jxfl *Ï`«∞ÅÖ’#∞ U^À ~°∂ѨOÖ’
=Ù#fl^Õ#x JO@∂<Õ, ^•x=Å¡ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ JkèHõ ã¨OMϺ‰õΩÖˇ·# qq^èŒ =$`«∞ÎÅ
HÍi‡Hõ=~åæxH˜ [iy# J<åºÜ«∂xfl `˘ÅyOKåÅx Ѷ¨∞’+≤OKå_»∞. ™êOѶ≤∞Hõ, Pi÷Hõ
ã¨=∂#`«fiOÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç ™ê=∞º"å^ŒO U^À XHõ ~°∂ѨOÖ’ ~åHõ `«Ñ¨Ê^Œx ÉèÏqOz
^•xfl, PǨfixOKå_»∞. ÉèÏ~°`«^Õâ◊O P^èÀQÆuÖ’ =ÙO_çáÈ=_®xH˜ QÆÅ =¸_»∞ HÍ~°}ÏÅÖ’
XHõ\ ˜ â◊¥„^Œ=~å‚xfl J}z"ÕÜ∞« _»O HÍQÍ, ~Ô O_»=k ¢ãÅΑ #∞ J}z"ÕÜ∞« _»O Jx ÉèÏqOKå_»∞.
=¸_»=k =∂#=ÙÅO^ŒiÖ’#∞ =Ù#flk XHõ>Ë P`«‡ Jx â◊√+¨¯"Õ^•O`åxfl zÅ∞Hõ
ѨÅ∞‰õΩÅ∞QÍ =e¡ã∂¨ <Î Õ H˘O^Œ~∞° ^Œ∞~°^$Œ +ì̈ =O`«∞Å#∞ JO@~åx"å~°∞QÍ, ã¨OѶ∞¨ ÉÏǨïºÅ∞QÍ
ѨiQÆ}˜OK«_»O.
JÖψQ „ÉÏǨχ} ^èŒ~°‡O Jxfl\˜Ö’H˜ L`«Î=∞O, P^Œ~°≈„áêÜ«∞O Jx „Ѩã¨∞Îuã¨∂Î<Õ
ÉèÏ~°`«^Õâ◊O ™ê\˜ ^ÕâßÅÖ’ J^èŒóѨ`«#O K≥O^Œ_®xH˜ =ÚYºHÍ~°}O ‰õΩH˜ΔOÉèí~°∞Öˇ·#
 461 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«=~°æO Jx ZÅ∞ÔQuÎ Kå\Ï_»∞. Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O, Ç≤ÏO^Œ∂ "Õ^•O`«O JxflO\˜HõO>ˇ
Q˘Ñ¨Ê^Œx H©iÎã¨∂Î<Õ, P^蕺u‡Hõ`« XHõ¯>Ë ^Õâßxfl L^ŒúiOK«*ÏÅ^Œx, áêâßÛ`«∞ºÅ Éè∫uHõ"å^Œ
^Œ$HõÊ^ä•xfl, Éè∫uHõ <åQÆiHõ`«#∞, "≥·*Ï˝xHõ ѨÙ~ÀQÆ=∞# Ѷ¨e`åÅ#∞ =∞#O =∞# ѨÙ~ÀQÆuH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# "Õ∞~°‰õΩ ã‘fiHõiOKåÅx x~°ƒùÜ«∞OQÍ „ѨHõ\ ˜OKå_»∞. Éè∫uHõ ѨÙ~ÀQÆu ÖËx^Õ
P^蕺u‡Hõ ѨÙ~ÀQÆu ÖË^Œx L^ÀƒkèOKå_»∞. Ãã·#∞û‰õΩ, =∞`åxH˜ =∞^茺 q~À^èŒO ÖË^Œx,
Ô~O_çO\˜x ã¨=∞#fi~ÚOz J#∞ã¨iOKåÅx É’kèOKå_»∞.
W=hfl P HÍÖÏxH˜ h\˜H˜ Z^Œ∞s^Œ_»O =O\˜ qѨ¡"å`«‡Hõ ÉèÏ"åÖË. Jq ^ÕjÜ«ÚÅ#∞,
=ÚYºOQÍ P<å\˜ *ÏfÜ«∞"å^Œ∞Å#∞, ™êfi`«O„`«ºÜ≥∂^èŒ∞Å#∞ ZO`À L`ÕÎ[ѨiKå~Ú.
^Õâ◊ ~å[H©Ü«∞ ™êfi`«O„`«ºO HÀã¨O [iy# L^Œº=∂xH˜ <≥·uHõ, P^蕺u‡Hõ „¿Ñ~°}#∞
HõeyOz#"åiÖ’ ™êfiq∞ q"ÕHÍ#O^Œ J`«ºO`« „Ѩ=ÚY∞_»#_»OÖ’ ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞. PÜ«∞#
ˆH=ÅO =Ú‰õΩ¯ =¸ã¨∞‰õΩx `«Ñ¨ã¨∞ûKÕã≤ ã‘fiÜ«∞"≥∂HΔÍxfl ™êkèOK«∞HÀ"åÅ<Õ "åi HÀ=‰õΩ
K≥Ok#"å_»∞ HÍ_»∞. ã¨~°fiO Yefi^ŒO „|Ǩχ J<Õ "Õ^•O`« ã¨∂„`åxfl x`«º rq`« „Ѩ=~°Î#Ö’H˜
J#∞=kOK«∞HÀ"åÅx, PHÍâ◊=∂~°æOÖ’ qǨÏiOKÕ J^≥· fi`«zO`«##∞ <ÕʼnõΩ kOz =∂#=
rq`«OÖ’ J_»∞QÆ_»∞QÆ∞# J#∞ã¨iOKåÅx L^À…+≤Oz# =∞Ǩ=∞h+≤ ™êfiq∞ q"ÕHÍ#O^Œ,
LѨ x +¨ ` « ∞ Î Å ™ê~åOâ◊ " ≥ ∞ ÿ # *Ï˝ # , Hõ ~ ° ‡ =∂~åæ Š㨠= ∞#fiÜ« ∂ xfl x`« º rq`« O Ö’
™êkèOKåÅ#_»"Õ∞ PÜ«∞# *ÏuH˜ WzÛ# ã¨O^Õâ◊O. Jk <Õ\ ˜H© áê`«|_»x, qÅ∞= HÀÖ’Êx
ã¨O^Õâ◊O.
™êfiq∞ q"ÕHÍ#O^Œ ~°K«#Å∞ áê~åÜ«∞}O KÕã≤#O`«QÍ z#fl<å_»∞ K«kq K«kq
„ѨÉèÏq`«∞_≥· D ~°K«~Ú`« UÉèíÜ«∂ºˆ~à◊§<å_»∞ „"åã≤# XHõ w`«O Wk :–
"Õ∞ÖÁ¯Å∞ѨÙ
"Õ^•O`« ÉèËs x<å^Œ=Ú‡
qxÑ≤OK≥xHõ x„^Œ ÖË"À~Ú!
xa_» ^Œ∞óY^è•fiO`« ã¨OÑ≤Ç≤Ï`«
xdÅ =∂#=HÀ\˜ |O^è"Œ ∂≥
HõΔ}ÉèËi qxÑ≤OK≥ ÖË"À~Ú
HõΔ}"≥∞ÿ# `«_»Ñ¨Ù ¿ãÜ«∞‰õΩ"≥∂~Ú!
"Õ^•O`« ÉèËs....
462 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨$+≤ì "≥·q^茺=∞O ^ÕHõ`«fi
g∞H˜ΔOѨÙ=∞#∞ LѨx+¨`«∂ûH˜Î,
`åºQÆ"Õ∞ <ÒHõQÍ =∂Ü«∂aÌ
`«~°} "≥Ú#iOѨ٠=∞#∞ ã¨`«∂ûHÎ̃
qxÑ≤OK≥ xHõ x„^Œ ÖË"À~Ú!
HõΔ}"≥∞ÿ# `«_»=Ù ¿ãÜ«∞‰õΩ"≥∂~Ú!
"Õ^•O`« ÉèËs x<å^Œ=Ú‡
qxÑ≤OK≥xHõ x„^ŒÖË"À~Ú!
(nx ~°K«# HÍÅO: Ѷ≤„|=i 1946† ~°K«#ã¨÷ÅO : t"å#O^•„â◊=∞O, ǨÏ$+‘ˆHâ◊O)

V
 463 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
56. k=º*Ï˝# ã¨=∂[O
ѨO^˘q∞‡^Œ= â◊`å|ÌѨ٠z=i ^Œâß|ÌOÖ’#∞, W~°"≥·Ü«∞= â◊`å|ÌѨ٠"≥Ú^Œ\ ˜
Ô~O_»∞ =¸_»∞ ^ŒâßÉÏÌÅÖ’#∞ k=º*Ï˝# ã¨=∂[O – käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ © – WO_çÜ«∂Ö’
ÉÏQÍ "åºÑ≤ÎÖ’ =ÙO_Õk. q^•ºkè‰õΩÅ∞, "Õ∞^è•=ÙÅ∞ KåÖÏ=∞Ok ^•x"≥·Ñ¨Ù PHõi¬`«∞ÅÜ«∂º~°∞.
D PHõ~°¬}‰õΩ ^•^•Ñ¨ÙQÍ UÔH·Hõ HÍ~°}O Ph aÃãO\ò, P"≥∞ ÔHi*χ\˜H± Ѩ~°û<åe\©.
aÃãO\ò, HÍ=_®xH˜ „a\˜+π =∞Ç≤Ïà◊ J~Ú#ѨÊ\˜H˜, P"≥∞‰õΩ ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞`åÅѨ@¡,
ÉèÏ~°fÜ«∞ `«`«fizO`«#, ѨÙ~å}ÏÅ∞, ã¨O㨯 $u, ã¨O㨯 $`«OѨ@¡ Jq∞`åã¨H˜Î. `«#
ѨÓ~°fi[#‡ÅÖ’ `å#∞ Ç≤ÏO^Œ∞=Ù#x, ÉèÏ~°`«^Õâ◊"Õ∞ `«# Jã¨Öˇ·# =∂`«$^Õâ◊=∞x P"≥∞
K≥ѨC‰õΩ<Õk. „ѨѨOK«OÖ’ÔHÖÏ¡ Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«"Õ∞ J`«ºO`« ѨÙ~å`«#=∞x, Jxfl =∞`åʼnõΩ
J^Õ =∂`«$=∞`«=∞x P"≥∞ qâßfiã¨O. ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ J#=ã¨~°OQÍ Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ <åQÆiHõ`å
"åº"≥∂ǨÏO֒Ѩ_ç, `«=∞ „áêp# =∞`«, ã¨O㨯 $f, ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å#∞ JÅHõΔ ºO KÕã¨∞Î<åfl~°x
P"Õ^#Œ K≥Ok, "å\˜Ñ@ ¨ ¡ "åiÖ’ uiy Q“~°=O HõeyOz, P`«‡#∂º#`å ÉèÏ"åxfl áÈQ˘\˜ì
P`«‡qâßfiã¨O HõeyOK«_®xH˜ P"≥∞ ѨÅ∞ q^è•Å∞QÍ Hõ$+≤KÕã≤Ok.
<åã≤HÎ "õ åkx
Ph =Ù_£ (P"≥∞ Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞) Ss+π =x`«, ÅO_»<£Ö’ 1847Ö’ XHõ ã¨OѨ#fl
‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OzOk. ã¨fiÉèÏ=`«ó ¿ãfiKåÛù„Ñ≤Ü«Ú~åÅ∞. Ô~=Ô~O_£ „á¶êOH± aÃãO\ò`À
q"åǨÏ"≥∞ÿOk HÍx, P#u HÍÅOÖ’<Õ J`«x`À ã¨iѨ_»Hõ, q_çáÈ~ÚOk. `«# ã¨=∞HÍeHõ
~å[H© Ü « ∞ , ™êOѶ ≤ ∞ Hõ , HÍi‡HÀ^Œ º =∂Å`À K« ∞ ~° ∞ ‰õ Ω QÍ áêÖÁæ < Õ k . =ÚYºOQÍ ¢ã‘ Î
q"≥∂K«<À^Œº=∞OÖ’ Hõ$+≤ KÕã≤Ok. ¢ã‘ÎÅ∞ U ~°OQÆOÖ’#∞, U q^èŒOQÍ#∞ ѨÙ~°∞+¨μÅHõO>ˇ
`«‰õΩ¯="å~°∞ HÍ~°x, "åiH˜ ѨÙ~°∞+¨μÅ`À ã¨=∂#OQÍ ™êOѶ≤∞Hõ, ~å[H©Ü«∞Ѩ~°"≥∞ÿ#
ǨωõΩ¯Å∞O_®Åx L^Œº=∂Å∞ ÖË=nã≤Ok. ã≤_ôfl "≥Éò, aÜ«∂„\˜ãπ "≥Éò, ɡ~åfl~ü¤ëê "≥Ú^ŒÖˇ·#
"åi`À Hõeã≤ ¿Ñ¶aÜ«∞<£ ™È+¨eã¨∞ì L^Œº=∞OÖ’ ѨxKÕã≤Ok. <åã≤ÎHõ"åk KåÔ~¡ãπ „ÉÏ_£ÖÏ
„ѨÉèÏ"åxH˜Ö’<≥·, `«#‰õΩ ¢ÔH·ãÎ̈==∞`«OÖ’ #=∞‡HõO ÖË^Œx, `å#∞ <åã≤ÎHõ"åkx#x ^è≥·~°ºOQÍ
„ѨHõ\ ˜OzOk.
JO`« f„=ÉèÏ"åÅ∞ HõÅ Ph aÃãO\ò XHõ¯™êiQÍ JO`Õ f„=ÉèÏ"åÅ∞ HõÅ
Pã≤ΉõΩ~åÅ∞QÍ =∂iáÈ~ÚOk. =∞^•O ÉÏ¡=\ò㑯 „"åã≤# ''k ã‘„ÔH\ò _®¢H˜ì"£—— (~°Ç¨Ï㨺
ã≤^•úO`«O) „QÆO^äŒO K«kq, ^•x=Å¡ „ѨÉèÏq`«∞~åÖˇ· 1889Ö’ k=º*Ï˝# ã¨=∂[OÖ’
ã¨Éèí∞º~åÅ∞QÍ KÕiOk.
 464 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ÉÏ¡=\ò㯑
k=º*Ï˝# ã¨=∂[O ™ê÷Ѩ‰õΩ~åÅ∞ ÃÇÏb<å "å<£Ç¨ãπ (ÃÑo§ J~Ú# `«~åfi`« ÉÏ¡=\ò㑯)
1831Ö’ ~°ëêºÖ’ XHõ ‰õΩb# ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OzOk. z#fl<å\˜ #∞Oz P"≥∞‰õΩ
JfO„kÜ«∞ â◊‰õΩÎÅѨ@¡ Pã¨H˜Î =ÙO_Õk. `«#HõO>ˇ 22 Uà◊√¡ ÃÑ^ŒÌ"å_≥·# ÉÏ¡=\ò㑯 J<Õ
‰õΩb#∞_ç`À `«# 18= U@ q"åǨÏO [iyOk HÍx, Z‰õΩ¯= HÍÅO J`«x`À HÍѨÙ~°O
KÕÜ«∞ÖËHõáÈ~ÚOk. J`«_ç #∞Oz q_çáÈ~Ú# `«~åfi`« ÉÏ¡=\ò㑯 J<Õ ¿Ñ~°∞#∞ H˘#™êyã¨∂Î<Õ
1875Ö’ #∂ºÜ«∂~ü¯Ö’ =∞~˘Hõix q"åǨÏ=∂_çOk HÍx, P ^•OѨ`«ºO ‰õÄ_® ã¨∞YOQÍ
H˘#™êQÆÖË^Œ∞.
ÃÇÏb<å‰õΩ ÉÏźO#∞OKÕ HõÅÅÖ’ `«~°K«∞QÍ XHõ =∞ǨѨÙ~°∞+¨μ_»∞ ™êHΔÍ`«¯iã¨∂Î
=ÙO_Õ"å_»@. P `«~åfi`« `«# W~°"≥·Ü«∞= U@ `«O„_ç`À HõÅã≤ ÅO_»<£ "≥o§#ѨC_»∞ JHõ¯_»
x[OQÍ<Õ P =∞ǨѨÙ~°∞+¨μ_»∞ ™êHΔÍ`«¯iOKå_»@. J`«_»∞ "≥∂~°º J<Õ XHõ Ç≤ÏO^Œ∂
~å[=Oj‰õΩ_»∞. <å\˜#∞Oz P"≥∞‰õΩ J`«_»∞ Ѩ~°=∞QÆ∞~°∞"≥· P^ÕâßÅ∞ „Ѩ™ê~°O KÕã¨∂Î
=ÙO_Õ"å_»∞.
P =∞~°∞K«\ ˜ ã¨O=`«û~°O (1852) ÃÇÏb<å WO_çÜ«∂#∞ ã¨O^Œi≈OzOk. Ñ≤^ŒÑ¨
JѨC_»Ñ¨C_»∞ =∞iH˘xfl™ê~°∞¡ WO_çÜ«∂ =zÛOk. \˜Éˇ\ò "≥o¡ JHõ¯_» Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ Ѩ~°fi`åÅ
=∞^茺 <åQÆiHõ „ѨѨOKåxH˜ ^Œ∂~°OQÍ, J*Ï˝`«OQÍ P„â◊=∂ÅÖ’ x=ã≤OKÕ =∞ǨÏ~°∞¬Å#∞,
=∞Ǩ`«∞‡Å#∞ HõÅ∞ã¨∞‰õΩ#flk. "åiÖ’ "≥∂~°º (=∞ãì̈~ü ZO.) XHõ_»∞† ‰õÄ\òǨϟg∞ (=∂ãì̈~ü
ÔH.ÃÇÏKü.) =∞~˘Hõ_»∞. "åi =^ŒÌ `åO„uHõ "åV‡Ü«∂xfl J^茺ܫ∞#O KÕã≤Ok.
™⁄Ãã\· © ™ê÷Ñ#¨
=∂ãì̈~ü ZO., =∂ãì̈~ü ÔH.ÃÇÏKü.Å P^ÕâßÅ##∞ã¨iOz =∞^•O ÉÏ¡=\ò㑯 1873Ö’
J"≥∞iHÍ "≥o¡Ok. JHõ¯_Õ ã≤÷~°Ñ¨_çOk. P"≥∞‰õΩ J"≥∞iHõ<£ áœ~°`«fiO ‰õÄ_® ÅaèOzOk.
Hõ~°flÖò ÃÇÏ„h (ÃÇÏKü.Zãπ.) PÖϯ\ò J<Õ ÖÏÜ«∞~°∞`À#∞, qeÜ«∞O ‰õĺ. [_ç̊ J<Õ =∞~˘Hõ
=ºHÎ̃`À#∞ Hõeã≤ 1875Ö’ #∂ºÜ«∂~°∞¯Ö’ käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ © (k=º*Ï˝# ã¨=∂[O)x
™ê÷Ñ≤OzOk.
P ™⁄Ãã·\ ˜ „Ѩ^è•<åâ◊Ü«∂Å∞ Wq:
1. *Ïu, =~°‚, =∞`«, eOQÆ qK«HõΔ} ÖˉõΩO_®, qâ◊fi=∂#= ã¨Ç¨ÏŸ^Œ~°`«fiO J<Õ P^Œ~å≈xfl
„áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O.
2. qq^èŒ ^ÕâßʼnõΩ K≥Ok# „áêp# =∞`åÅ, `«`«fiâߢ™êÎÅ, q*Ï˝#âߢ™êÎÅ J^茺ܫ∞<åxfl
„áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O.
 465 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
3. „ѨHõ$uÖ’ WѨÊ\˜=~°‰õΩ J~°÷O H͉õΩO_®, J*Ï˝`«OQÍ =ÙO_çáÈ~Ú# ~°Ç¨Ï㨺
ã¨∂„`åÅÃÑ· Ѩiâ’^è#Œ KÕÜ∞« _®xH˜, =∂#=ÙxÖ’ x„^•}OQÍ =Ù#fl JÖ∫H˜Hõ â◊‰Ωõ ÅÎ #∞
"≥eH˜fã≤ qHõã≤OѨ*ËÜ«∞_®xH˜ ^ÀǨÏ^ŒO KÕÜ«∞_»O.
WO_çÜ«∂‰õΩ |kb
#∂ºÜ«∂~ü¯Ö’ ™⁄Ãã·\ ©x ™ê÷Ñ≤Oz#ѨÊ\˜H˜, =∞^•O ÉÏ¡=\ò㑯 `«# Ѩ~°=∞ QÆ∞~°∞=ÙÅ
P^Õâß#∞™ê~°O, P ã¨Oã¨÷‰õΩ Jx# q^è•Å J#∞"≥·# „Ѩ^Õâ◊O WO_çÜ«∂ÜÕ∞ Jx ÉèÏqOz
1879Ö’ ^•xfl ÉÁOÉÏ~ÚH˜ |kbKÕã≤, JHõ¯_» `å`å¯eHõ ˆHO„^Œ HÍ~åºÅÜ«∞O <≥ÅH˘eÊOk.
P Ñ≤=∞‡@ 1882Ö’ JO`«HõO>ˇ J#∞"≥·#kQÍ =∞„^•ã¨∞ ã¨g∞ѨOÖ’x J_»Ü«∂~°∞#∞
ZOÑ≤HõKÕã≤, JHõ¯_» ™⁄Ãã·\ © âßâ◊fi`« „Ѩ^è•# HÍ~åºÅÜ«∞O ™ê÷Ñ≤OzOk. P HÍ~åºÅÜ«∞O
WѨÊ\˜H© JHõ¯_Õ =ÙOk. „ѨѨOK«OÖ’x k=º *Ï˝# ã¨=∂[ ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ qâßfi™êÅѨ~°OQÍ#∞,
W`«~°∞ʼnõΩ @∂iã¨∞ì ã¨÷ÅOQÍ#∞ =∞„^•ã¨∞Ö’x =ÚMϺHõ~°¬}ÅÖ’ J^˘Hõ\ ˜. 1897Ö’<Õ
ÉÏ¡=\ò㑯 käÜ«∞™êÑ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ © P^Œ~å≈Å#∞, ã≤^•úO`åÅ#∞ „ѨKå~°O KÕÜ«∞_®xH˜
„áê~°OaèOz# =∂ã¨Ñ¨„uHõ ''k käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ãπì—— WѨÊ\˜H© JqzÛù#flOQÍ #_»∞ã¨∞Î#flk.
Ѩ~=° ∞ QÆ∞~°∞=ÙÅ∞
ÉÏ¡=\ò㑯, käÜ«∂ã¨Ñ¶‘H˜ ã¨O|OkèOz# ã≤^•úO`åÅ#∞ q=iã¨∂Î ''k ã‘„ÔH\ò _®¢Hì̃<£——,
''k "å~Úãπ PѶπ Ãã·Öˇ<£û—— "≥Ú^ŒÖˇ·# „QÆO^ä•Å∞ „"åã≤Ok. käÜ«∂ã¨Ñ¶‘ (k=º*Ï˝#O)Ö’
`å#∞ H˘`«ÎQÍ Hõ#∞Q˘#fl^Õg∞ ÖË^Œx, qq^èŒ ^ÕâßÅ „áêp#=∞`åÅ #∞Oz, "å\˜ ~°Ç¨Ï㨺
„QÆO^ä•Å #∞Oz ¿ãHõiOz# ã≤^•úO`åÅ#∞ „HÀ_ôHõiOK«_»O, q=iOK«_»O =∂„`«"Õ∞ `å#∞
KÕâß#x K≥ѨC‰õΩ#flk. =∂#"åoH˜ ^Œ∂~°OQÍ, ZHõ¯_À Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ Ѩ~°fi`åÅ =∞^茺
J*Ï˝`«OQÍ#∞, J^Œ$â◊ºOQÍ#∞ ѨiѨÓ~°‚ =∂#=ÙÖˇ·# =∞Ǩ`«∞‡Å∞<åfl~°x, "å~°∞ `«#‰õΩ
QÆ∞~°∞=ÙÅx, "åi =^ŒÌ‰õΩ `å#∞ `«~°∞K«∞QÍ "≥o¡ =ã¨∂Î, "åi P^ÕâßÅ#∞, ã¨O^ÕâßÅ#∞
JO^Œ∞‰õΩx P „ѨHÍ~°O KÕã¨∂Î =ÙO\Ï#x P"≥∞ XѨC‰õΩ#flk. P =∞Ǩ`«∞‡Å∞ Ü«ÚQÆ
Ü«ÚQÍÅ∞QÍ ã¨r=ÙÅ∞QÍ =ÙO_ç, =∂#= *Ïu L#fl`« ^Œâ◊ʼnõΩ ZkˆQ P^蕺u‡Hõ
Ѩi}Ï=∞„Hõ=∂xH˜ `À_»Ê_»∞`«∂ =ÙO\Ï~°x ‰õÄ_® P"≥∞ K≥Ñ≤ÊOk.
HÍx, P"≥∞ K≥¿ÑÊ^ŒO`å |∂@Hõ=∞x, P"≥∞ K≥¿ÑÊ =∞ǨÏ~°∞¬Å∞, =∞Ǩ`«∞‡Å∞ JO`å
JÉèí∂`«HõÅÊ#Åx, P"≥∞ „Ѩ^Œi≈OKÕ JfO„kÜ«∞ â◊‰õΩÎÅ∞ =\ì̃ QÍ~°_ô q^ŒºÅx P"≥∞ÃÑ· P
~ÀAÅÖ’ P~ÀѨ}Å, q=∞~°≈Å QÍe ^Œ∞=∂~°O ˆ~yOk. "å\˜`À d#∞fl~åÖˇ·# ÉÏ¡=\ò㑯
1885Ö’ WO_çÜ«∂ #∞Oz „a@<£ "≥o¡áÈ~ÚOk† uiy ~åQÀiOk QÍx, ã¨O^Œ~°ƒùѨ_»ÖË^Œ∞.
=∞^•O ÉÏ¡=\ò㑯 käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ ©x 1875Ö’ ™ê÷Ñ≤Oz#k "≥Ú^ŒÅ∞ 1891Ö’
K«xáÈÜÕ∞=~°‰õΩ ^•xH˜ „ÃÑã≤_≥O\òQÍ =Ùflk P"≥∞ `«~åfi`« P"≥∞ ã¨Ç¨Ï™ê÷Ѩ‰õΩ_»∞ Hõ~°flÖò
 466 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ÃÇÏKü.Zãπ.PÖϯ\ò 1907Ö’ K«xáÈÜÕ∞=~°‰õΩ „ÃÑã≤_≥O\òQÍ =Ù<åfl_»∞. P Ñ≤^ŒÑ¨ 1933Ö’
`å#∞ K«xáÈÜÕ∞=~°‰õΩ Ph aÃãO\ò „ÃÑã≤_≥O\òQÍ H˘#™êyOk.
aÃãO\ò~åHõ
Jh aÃãO\ò 1893Ö’ +≤HÍQÀ #QÆ~°OÖ’ [iy# „ѨѨOK« =∞`« ã¨^Œã¨∞û‰õΩ käÜ«∂ã¨Ñ¶‘
„ѨuxkèQÍ Ç¨[Ô~·, J@∞#∞Oz JO>Ë WO_çÜ«∂ =zÛ "≥Ú^Œ@ ɡ<å~°ãπÖ’ ã≤÷~°Ñ¨_çOk.
Hõ@∞ìÉÁ@∞ì`À ã¨Ç¨ Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«, ™êOѶ≤∞Hõ PKå~åÅ#∞ J#∞ã¨iOzOk. ã¨O㨯 $`«O
JÉèíºã≤Oz, LѨx+¨`«∞ÎÅ∞, ~å=∂Ü«∞}O, ÉèÏ~°`«O, ѨÙ~å}ÏÅ∞, WOHÍ W`«~° Ç≤ÏO^Œ∂,
É∫^Œú "åV‡Ü«∂xfl J^茺ܫ∞#O KÕã≤Ok. Q˘Ñ¨Ê ѨO_ç`«∞_≥·# `«# q∞„`«∞_»∞ _®Hõì~ü ÉèíQÆ"å<£
^•ãπ`À Hõeã≤ ÉèíQÆ=næ`«#∞ WOw¡+¨μÖ’H˜ J#∞=kOzOk. ÉèÏ~°`«*Ïu ѨÙ#~°∞r˚=<åxH˜
J<ÕHõ q^è•Å∞QÍ Hõ$+≤ KÕã≤Ok.
Jk ã¨O㨯~°ÎÅ Ü«ÚQÆO, „a\˜+π =Å㨠áêÅ# HÍ~°}OQÍ, WO_çÜ«∂‰õΩ áêâßÛ`«º
q^ŒºÅ∞, áêâßÛ`«º ã¨O㨯 $f <åQÆiHõ`«Å`À „Ѩ`«ºHõΔ ã¨OѨ~°¯O HõÅQÆ_»O`À ^Õâ◊OÖ’ ¿ãfiKåÛù
"åÜ«Ú=ÙÅ∞ „Ѩã¨iOK«_»O „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. =∞# =∞`«, ã¨OѶ¨∞=º=ã¨÷ÅÖ’ ^•~°∞}"≥∞ÿ#
Ö’áêÅ∞<åflÜ«∞x, "å\˜ HÍ~°}OQÍ<Õ ^Õâ◊O Jxfl q^è•ÖÏ J^èÀQÆu áêÖˇ·O^Œx, P Ö’áêÅ#∞
`˘ÅyOK«∞HÀx^Õ ÉèÏ~°`« *Ïu ѨÙ~ÀQÆq∞OK«ÖË^Œx XHõ #∂`«# ÉèÏ=*ÏÅO „ѨK«e`«"≥∞ÿ,
^Õâ◊OÖ’ "Õ∞^è•=ÙÖˇ·# "åiÖ’ ã¨O㨯~°}ÏaèÖÏ+¨ "≥ÚÅÔHuÎOk. `«`«Êùe`«OQÍ ~å*Ï
~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ HÍÅO #∞Oz qq^èŒ ~°OQÍÅÖ’ ã¨O㨯~°}À^Œº=∂Å∞ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ<å~Ú.
ã¨O㨯~°QÎ Í aÃãO\ò
JhaÃãO\ò XHõ " ≥ · Ñ ¨ Ù Éè Ï ~° f Ü« ∞ „áêp# =∞`åÅ"≥ · Ñ ¨ Ù , `« ` « fi zO`« # "≥ · Ñ ¨ Ù
PHõi¬`«∞~åÖˇ·#ѨÊ\˜H˜, =∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’x Ö’áêÅ#∞ `˘ÅyOK«_»O
J`«º=ã¨~=° ∞x ÉèÏqOzOk. `å#∞ q^Õj =x`«, áêÅHõ *ÏuH˜ K≥Ok# =∞Ç≤Ïà◊ J~Ú#ѨÊ\˜H˜
P"≥∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨O㨯~°Î Öˇ=iH˜ fã≤áÈx q^èŒOQÍ ã¨O㨯~°}À^Œº=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#flk.
ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨OѶ¨∞ rq`«OÖ’ JhaÃãO\ò =ºuˆ~H˜Oz# "å\˜Ö’ XHõ\ ˜ =~°‚=º=ã¨÷.
XHõ<å\˜ Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[OÖ’ P =º=ã¨÷ LѨÜ≥∂QÆHõ~°"≥∞ÿ#, x~å‡}Ï`«‡Hõ"≥∞ÿ# áê„`«
x~°fiÇ≤ÏOz =ÙO_»=K«∞Û HÍx, ~å#∞~å#∞ Jk Jaè=$kú x~À^ŒHõ =º=ã¨÷QÍ kQÆ*ÏiáÈ~ÚOk.
JO^Œ ∞ KÕ ` « ‰õ Ω ÅqÉè Ë ^ •Å∞, ‰õ Ω Å=º`庙êÅ∞ `˘ÅQÆ # O`« HÍÅO Éè Ï ~° ` « * Ïu
ѨÙ~ÀQÆq∞OK«*ÏÅ^Œx P"≥∞ „ѨɒkèOzOk.
JÖψQ ÉèÏ~°`« *Ïu ѨÙ~ÀQÆux x~Àkèã¨∞Î#fl ^Œ∞~°¡HõΔ}ÏÅÖ’ =∞~˘Hõ\ ˜ ¢ã‘ÎÅ J}z"Õ`«.
XHõ<å_»∞ ¢ã‘ÎÅ#∞ ZO`À Q“~°qOz# ÉèÏ~°`«*Ïu ~å#∞~å#∞ "åix =O@~ÚO\˜H˜,
Ѩ_»Hõ\ ˜O\˜H˜ Ѩiq∞`«O KÕã≤, ÉÏxã¨Å∞QÍ, ã¨O`å<À`«ÊuÎ KÕ¿ã Ü«∞O„`åÅ∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜Oz,
 467 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J}QÆ„^˘H˜¯ "ÕÜ«∞_»O [iyO^Œx, D Ѩiã≤÷ux ã¨O㨯iOKåÅx, ¢ã‘ÎʼnõΩ ~å[H©Ü«∞, ™êOѶ≤∞Hõ,
`«k`«~° ã¨HõÅ~°OQÍÅÖ’ ã¨=∂#"≥∞ÿ# ǨωõΩ¯e"åfiÅx P"≥∞ L^ÀƒùkèOzOk.
JhaÃãO\ò „Ѩ^è•#OQÍ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ J=∞Å∞Ö’ =Ù#fl q^•ºq^è•# ã¨O㨯~°}ÃÑ·
^Œ$+≤ìx ˆHO„nHõiOzOk. ÉÏÅÉÏeHõÅ#∞ L`«Î=∞ =∂#=ÙÅ∞QÍ fiÛk^•ÌÅO>Ë, „ѨuÉÏÅ∞_»∞,
„Ѩ u ÉÏeHõ `« # „Ѩ ` Õ º Hõ =ºH˜ Î ` åfixfl, `« # Ö’ x„^•}~QÍ =Ù#fl â◊ ‰ õ Ω Î Å #∞
qHõãO≤ Ѩ*ãË ∞¨ H˘#_®xH˜ `À_»Ê_Õ ã¨~Ô #· q^Œº#∞ "åiH˜ É’kèOKåÅx ÉèÏqOz, `«# P^Œ~å≈ʼnõΩ
J#∞QÆ∞}"≥∞ÿ# q^•ºã¨Oã¨÷Å#∞ ™ê÷Ñ≤OzOk. ɡ<å~°ãπÖ’ Ç≤ÏO^Œ∂ Ü«¸x=i≈\©QÍ =∂iOk.
JÖψQ ɡ<å~°ãπÖ’<Õ P"≥∞ =ã¨O`å„â◊=∞ ÉÏeHõÅ áê~î°âßÅ, |OH˜Ñ¨Ó~üÖ’ POQÀ¡–âß<£„ã≤¯\ò
ÃÇ·Ïã¨∂¯Öò, ÉèÏ=#QÆ~üÖ’ ã¨<å`«# ^èŒ~°‡ ÃÇ·Ïã¨∂¯Öò, HÍ#∂Ê~üÖ’ käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ÃÇ·Ïã¨∂¯Öò
"≥Ú^ŒÖˇ·# q^•ºã¨Oã¨÷Å#∞ ™ê÷Ñ≤OzOk. `«# H©iÎ „Ѩu+ª̈Å#∞ qxÜ≥∂yOz P ã¨Oã¨÷ʼnõΩ
^èŒ# x^èŒ∞Å#∞ ¿ãHõiOz "å\˜x Jaè=$kú KÕã≤Ok.
~å[H©Ü«∂ÅÖ’ aÃãO\ò
WO_çÜ«∂#∞ `«# =∂`«$^Õâ◊OQÍ ÉèÏqOz WHõ¯_çH˜=KÕÛ=ÚO^Œ∞ `å#∞ ~å[H©Ü«∂ʼnõΩ
^Œ∂~°OQÍ =ÙO_®Åx, ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞`«, ™êOѶ≤∞Hõ ã¨O㨯~°}Å ~°OQÆOÖ’ =∂„`«"Õ∞
Hõ$+≤KÕÜ«∂Åx JhaÃãO\ò J#∞‰õΩ#flk HÍx, „a\˜+π =Å㨠áêʼnõΩÅ∞ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞
~å[H©Ü«∞OQÍ, Pi÷HõOQÍ, ™êOѶ≤∞HõOQÍ, ™êO㨯 $uHõOQÍ ZÖÏ J}z"Õã¨∞Î<åfl~À ã¨fiÜ«∞OQÍ
K«∂ã≤# `«~åfi`«, „a\˜+π ^Œ=∞#huH˜ =ºuˆ~HõOQÍ [~°∞QÆ∞`«∞#fl ~å[H©Ü≥∂^Œº=∂ÅÖ’
`å#∞ áêÖÁæ#_»O `«Ñ¨Êxã¨i Jx xâ◊Û~ÚOK«∞‰õΩ#flk. ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ ã¨fiÜ«∞OáêÅ#
„ѨuѨuÎx „Ѩ™êkOKåÅx „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiOÃÑ· XuÎ_ç `Õ=_®xH˜QÍ#∞ ǨϟO~°∂Öò bQ∑#∞
™ê÷Ñ≤OzOk. `«# '#∂º WO_çÜ«∂— Ѩ„uHõÖ’ „a\˜+π áêʼnõΩÅ ^Œ=∞#hux `«∂~åÊ~°Ñ¨_»∞`«∂
f„=OQÍ „"å¿ãk. *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#flO^Œ∞‰õΩ P"≥∞‰õΩ HÍ~åQÍ~° tHõΔѨ_çOk ‰õÄ_®.
P"≥∞ LѨ<庙êÅ∞, „"å`«Å∞ „Ѩ[Å#∞ L`ÕÎ[ѨiKÕq.
(P"≥∞ LѨ<庙êÅ∞ qx P"≥∞Ѩ@¡ PHõ~°¬} ÃÑOK«∞‰õΩx käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ ©Ö’
KÕi#"åiÖ’ XHõ_»∞ Ѩ^Œ=¸_Õà◊¡ [=ǨÏ~å¡Öò <≥„Ǩ˙. z#flѨC_»∞ [=ǨÏ~ü‰õΩ k=º*Ï˝#
ã¨=∂[ ã¨Éèí∞º_≥·# ZѶπ.\˜.„|∂H±û J<Õ @∂º@~ü =ÙO_Õ"å_»∞. J`«_»∞ "å~°O "å~°O ã¨Éèí∞ºÅ
ã¨=∂"ÕâßÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ"å_»∞. P q^èŒOQÍ [=ǨÏ~å¡Öò‰õΩ käÜ«∂ã¨Ñ¶‘ g∞^Œ Pã¨HÎ̃ HõeyOk.
ѨÙ#~°̊#‡Å∞, JÉè∫uHõ â◊s~åÅ∞, =∞x+≤x P=iOz=ÙO_Õ `Õ*’ =ÅÜ«∂Å∞, Hõ~°‡ ã≤^•úO`«O
"≥Ú^ŒÖˇ·# q+¨Ü«∂Å#∞ ÉÏ¡=\ò㑯 ѨÙãÎ̈HÍÅÖ’ K«kq qâ◊fi~°Ç¨Ï™êºÅ#∞ QÆ∞iOz, J^Œ$â◊º
Ö’HÍÅ QÆ∞iOz PÜ«∞# PÖ’zã¨∂Î =ÙO_Õ"å_»@. `«O„_ç J#∞=∞u`À k=º*Ï˝# ã¨=∂[OÖ’
 468 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨Éèí∞º_»∞QÍ KÕ~å_»∞. `«O„_ç "≥∂fÖÏÖò <≥„Ǩ˙ JO`«‰õΩ=ÚO^Õ =∞^•O ÉÏ¡=\ò㑯 „¿Ñ~°}`À
P ã¨=∂[OÖ’ H˘<åflà◊√¡ ã¨É∞íè º_»∞QÍ=Ù<åfl_»∞. [=ǨÏ~å¡Öò#∞ ã¨É∞íè º_»∞QÍ JhaÃãO\ò ã¨fiÜ«∞OQÍ
KÕ~°∞Û‰õΩ#flk. P `«~åfi`« `å#∞ ÃÑ· K«^Œ∞=ÙʼnõΩ WOQÆ¡O_£ "≥à◊¡_»O`À käÜ«∂ã¨Ñ¶‘ QÆ∞iOz
ѨÓiÎQÍ =∞izáÈÜ«∂#x, JhaÃãO\òÃÑ· HÍHõáÈ~Ú<å käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ g∞^Œ `«# Q“~°=O
„Hõ=∞OQÍ `«yæáÈ~ÚO^Œx <≥„Ǩ˙ ã‘fiÜ«∞ K«i„`«Ö’ „"åã¨∞‰õΩ<åfl_»∞.
J#fl@∞ì QÍOnèr ‰õÄ_® ÅO_»<£Ö’ q^•ºi÷QÍ =Ù#fl ~ÀAÅÖ’ =∞^•O ÉÏ¡=\ò㑯,
JhaÃãO\òʼnõΩ Ñ¨iK«Ü«∞O JÜ«∂º_»∞. Ç≤ÏO^Œ∂=∞`åxfl `«`«fizO`«##∞ käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞
ZO`«QÍ Jaè=∂xã¨∞Î<åfl~À `≥Å∞ã¨∞‰õΩx `å#∞ ‰õÄ_® "å\˜g∞^Œ Pã¨H˜Î ÃÑOK«∞‰õΩ<åfl_»∞.
"åi „¿Ñ~°}`À<Õ PÜ«∞# "≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ ÉèíQÆ=næ`« K«kq, ^•xfl `«# rq`åxH˜
=∂~°æ^Œ~°≈HõOQÍ x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. JѨÊ\˜Ö’ käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ ©Ö’ PÜ«∞# KÕ~°ÖË^Œ∞.
HÍx, _»~åƒ<£Ö’ =ÙO_»QÍ ^•xÖ’ J™Èã≤ÜÕ∞>ˇ_£ ã¨Éèí∞º_»∞QÍ KÕi P~°∞ <≥ÅÅ∞ =∂„`«O
H˘#™êQÍ_»∞.
HÍO„QÔ ãπ ÑÄ ã≤_O≥ \ò
ÉèÏ~°`*« ÏuÖ’ P`«‡ qâßfi™êxfl áê^Œ∞H˘ÅÊ_®xH˜ aÃãO\ò KÕã#≤ Hõ$+≤H˜ QÆ∞iÎOѨÙQÍ#∞,
*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ P"≥∞ x~°fiÇ≤ÏOz# „Ѩ=ÚY áê„`«Ñ¨@¡ Hõ$`«[˝`å ã¨∂K«HõOQÍ#∞ P"≥∞#∞
ÉèÏ~°`« *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ 1917 Ö’ HõÅHõ`åÎ =∞Ǩã¨Éèí‰õΩ J^茺‰õΔΩ~åÅ∞QÍ
Z#∞fl‰õΩx Q“~°qOKå~°∞. HÍO„ÔQãπ‰õΩ „ÃÑã≤_≥O\òQÍ ZxflÔH·# "≥Ú^Œ\ ˜ =∞Ç≤Ïà◊ JhaÃãO\ò.
XHõ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ P"≥∞ ZO`«QÍ „Ѩ*Ïaè=∂#O K«∂~°Q˘#fl^ŒO>Ë, ^Õâ◊OÖ’ ÃщõΩ¯ Ѩ@ì}ÏÅÖ’,
#QÆ~åÅÖ’ P"≥∞ ¿Ñ~°∞`À ¿Ñ@Å∞ "≥eâß~Ú† ~À_»¡‰õΩ P"≥∞ ¿Ñ~°∞ ÃÑ@ì_»O [iyOk.
JhaÃãO\ò „a\˜+π „ѨÉ∞íè `«fi ^Œ=∞# hux YO_çOK«_O» Ö’ Z=iH© fã≤áÈx f„="åkx
J~Ú<å, ~å[H©Ü«∞OQÍ q∞`«"åkx „H˜O^Œ<Õ ÖˇHõ¯. ÉèÏ~°`«^ÕâßxH˜ ã¨OѨÓ~°‚ ã¨fi~å*Ϻxfl
HÍHõ ã¨fiÜ«∞OáêÅ# ǨωõΩ¯#∞ (ǨϟO~°∂Öò#∞) =∂„`«"Õ∞ P"≥∞ HÀiOk. ^•xfl ‰õÄ_®
K«@ì|^Œú"≥∞ÿ# áÈ~å\ÏÅ ^•fi~å =∂„`«"Õ∞ ™êkèOKåÅ#flk P"≥∞ Jaè=∞`«O. D HÍ~°}OQÍ
QÍOnär`À, PÜ«∞# P ~ÀAÅÖ’ #_çÑ≤# ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°}À^Œº=∞O`À, P `«~åfi`«
#_çÑ≤# ã¨`庄QÆǨϟ^Œº=∂Å`À P"≥∞ qÉèËkOzOk. WO^Œ∞=Å¡ `å#∞ „Ѩ*Ï^Œ~°O
HÀÖ’Ê`«∞<åfl#x `≥eã≤#ѨÊ\˜H˜ P"≥∞ `«# q^è•<åxfl =∂~°∞ÛHÀÖË^Œ∞.
JhaÃãO\ò XHõ"Ñ·≥ Ù¨ ÉèÏ~°`« ~å[H©Ü∞« , ™êOѶ∞≤ Hõ ~°OQÍÅÖ’ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæO@∂<Õ,
=∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù J_»Ü«∂~°∞#∞ `«# „Ѩ^è•# HÍ~°º™ê÷#OQÍ KÕã¨∞‰õΩx käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ ©
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ H˘#™êyOzOk. =∞^•O ÉÏ¡=\ò㑯x `«# QÆ∞~°∞=ÙQÍ ÉèÏqOz, P"≥∞
 469 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J_»∞QÆ∞*Ï_»ÅÖ’ #_»∞K«∞‰õΩ#flk. ÉÏ¡=\ò㑯 "≥∂ã¨QÆ`≥Î Jx, P"≥∞ „Ѩ^Œi≈Oz# JÖ∫H˜Hõâ◊‰õΩÎÅ∞
=\ì̃ QÍ~°_ôÜÕ∞#x =zÛ# q=∞~°≈Å#∞ YO_çOzOk. käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ © Pâ◊Ü«∂Å#∞
„ѨKå~°O KÕã¨∂Î, käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ã≤^•ÌO`åÅ#∞ „Ѩ[ʼnõΩ qâ◊^ŒÑ¨~°∞ã¨∂Î „QÆO^ä•Å∞ ~°zOzOk,
LѨ<庙êezÛOk. `«# ~°K«<å H“â◊ÅO`À, =HõÎ $`«fiѨ\ ˜=∞`À „Ѩ[Å#∞ L„~°∂`«
Å∂yOzOk. käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ ˜ "åºÑ≤ÎH˜ P"≥∞ KÕã≤# ^ÀǨÏ^ŒO JO`å WO`å HÍ^Œ∞.
k=º*Ï˝#O
käÜ«∂ãπ (Theos) JO>Ë ^Õ=Ù_»∞† ™ÈѶ≤Ü«∂ (Sophia) JO>Ë *Ï˝#O. D Ô~O_»∞
„w‰õΩ =∂@Å HõÅ~ÚHõ`À U~°Ê_ç# käÜ«∂ã¨Ñ¶‘ (Theosophy) J<Õ =∂@‰õΩ ^Õ=Ùx QÆ∞iOz#
*Ï˝#O, ÖË^• k=ºK≥·`«<åºxfl QÆ∞iOz# *Ï˝#O Jx J~°÷O. JO^Œ∞KÕ`« käÜ«∂ã¨Ñ¶‘x k=º*Ï˝#O
Jx, käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ ©x k=º*Ï˝# ã¨=∂[=∞x =º=ǨÏiOK«_»O Ѩiáê\˜. JhaÃãO\ò
„ѨÉèí$`«∞Å∞ käÜ«∂ã¨Ñ¶‘x Ѩ~åq^Œº Jx, „|Ǩχq^Œº Jx, P`«‡q^Œº Jx, WOHÍ U"Õ"À
¿Ñ~°¡`À =º=ǨÏiOz<å, k=º*Ï˝#O J<Õ =∂>Ë ~°∂_èçѨ^Œ"≥∞ÿOk.
käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìʼnõΩ H˘xfl ã≤^•ÌO`åÅ∞, H˘xfl QÍ_è» qâßfi™êÅ∞ =Ù<åfl~Ú. "åi
qâßfi™êÅ∞ H˘xfl qz„`«OQÍ#∞, q„ÉèÏOu[#HõOQÍ#∞ =ÙO\Ï~Ú. Jq D<å\˜"åiˆH HÍHõ
P<å\˜"åiH˜ ‰õÄ_® – =ÚYºOQÍ áêâßÛ`«∞ºÅ‰õΩ – q_»∂¤~°OQÍ HõxÑ≤OKå~Ú. "å\˜ÃÑ·
q=∞~°≈Å∞ ‰õÄ_® =KåÛ~Ú. J~Ú`Õ P q=∞~°≈Å#∞ JhaÃãO\ò `«# `«~°¯ Ѩ\ ˜=∞`À
Z^Œ∞~˘¯x käÜ«∂ã¨Ñ¶‘x „ѨKå~°O KÕã≤Ok.
käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ãπì ã≤^•úO`åÅ∞, qâßfi™êÅÖ’ H˘xfl\˜x WHõ¯_» ‰õΩ¡Ñ¨ÎOQÍ K«∂^•Ì=Ú.
„Ѩu =∂#=Ù_»∞ k=ºK≥·`«#ºOÖ’ ÉèÏQÆ=∞x käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞ #=Ú‡`å~°∞. JO>Ë „Ѩu=∞x+≤
^≥·= ã¨fi~°∂ѨÙ_Õ. JO^Œ∞KÕ`« =∂#=ÙÅO^Œ~°∞ *Ïu, =∞`«, eOQÆ, `«k`«~° qK«HõΔ} ÖˉõΩO_®
ã¨=∂#∞Å∞, ã¨Ç¨ÏŸ^Œ~°∞ÖË#x "å~°∞ ÉèÏq™êÎ~°∞. Hõ#∞Hõ `«=∞ ™⁄Ãã·\ ©Ö’ U ^Õâ◊O, U *Ïu,
U =∞`«O "åÔ~·<å `«=∞ =∞`«O "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x q_çzÃÑ@ì‰õΩO_®<Õ x~°ÉèíºO`«~°OQÍ
KÕ~°=K«∞Û#x `«=∞k qâ◊fi=∞`«=∞x ‰õÄ_® "å~°∞ K≥|∞`å~°∞. J~Ú`Õ `«=∞ ™⁄Ãã·\ ©Ö’
KÕ~°^ŒÅz#"å~°∞ JOwHõiOK«=Åã≤# UÔH·Hõ ã¨∂„`«O ã¨~°fi=∂#= ã¨=∂#`«fiO, ã¨Ç¨ÏŸ^Œ~°`«fiO
=∂„`«"Õ∞.
H˘xfl qâßfi™êÅ∞
käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞ ѨÙ#~°̊#‡#∞, Hõ~°‡ã≤^•ÌO`åxfl #=Ú‡`å~°∞. `å#∞ U k=ºK≥·`«#ºO
#∞Oz q_ç=_®¤_À P k=ºK≥·`«<åºxfl uiy KÕ~°∞‰õΩx, ^•xÖ’ qb#O HÍ=_»"Õ∞ „Ѩu
=∂#=Ùx rq`«ÅHõΔ ºO. J~Ú`Õ P ÅHõΔ ºO XHõ [#‡Ö’ <≥~°"Õ~°^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« =∂#=Ù_»∞
(¢ã‘Î QÍx, ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ QÍx) J<ÕHõ [#‡Öˇ`«Î=Åã≤ =ÙO@∞Ok. z=iÔHѨC_À ÅHõΔ ºO ã≤kúã¨∞ÎOk.
 470 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∂#=ÙxH˜ =∞~°}O J<Õk ÖË^Œ∞. Éè∫uHõ â◊s~°O =$^•úѨºO =Å¡ tkäÅ"≥∞ÿ #tOz<å,
r"å`«‡‰õΩ =∞~°}O ÖË^Œ∞. ''"å™êOã≤ r~å‚x Ü«∞^ä•qǨÜ«∞ – #"åx QÆ$Ǩ‚u #~ÀѨ~å}˜...——
(=∂#=Ù_»∞ r~°‚=¢™êÎxfl qã¨i˚Oz #∂`«fl=¢™êÎxfl ^èŒiOz# q^èŒOQÍ) Jx w`«Ö’ K≥Ñ≤Ê#@∞ì,
#~°∞_»∞ tkäÅ"≥∞ÿ# â◊s~åxfl q_çzÃÑ\ì̃ #∂`«fl â◊s~åxfl ^èŒiã¨∂Î =ÙO\Ï_»∞. `«# Hõ~°‡‰õΩ
J#∞QÆ∞}"≥∞ÿ# [#‡#∞ á⁄O^Œ∞`å_»∞. r"å`«‡‰õΩ Jxfl [#‡ÅÖ’#∞ H˘#™êˆQ HÍ~°}â◊s~°O
(causal body) J<Õk XHõ\ ˜ =ÙO@∞Ok. ^•xÖ’ qq^èŒ [#‡ÅJ#∞Éèí"åÅhfl xH˜ΔѨÎ"≥∞ÿ
=ÙO\Ï~Ú. P J#∞Éèí"åÅ∞ =∂#=Ùx ѨÙ#~°̊#‡#∞ x~°‚~Ú™êÎ~Ú.
J~Ú`Õ käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞ XHõ q^èŒ"≥∞ÿ# Ѩi}Ï=∞"å^•xfl #=Ú‡`å~°∞. Ѩi}Ï=∞"å^Œ
âßGA˝Å∞ r=O J<Õk x`«º Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∂, JO`«HõO`«‰õΩ L#fl`À#fl`«"≥∞ÿ# ^Œâ◊Å#∞
á⁄O^Œ∞`«∂ =ÙO@∞O^Œx JO\Ï~°∞. JÖψQ käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞ r"å`«‡ ‰õÄ_® XHõ™êi
=∂#=^Œâ◊#∞ JO^Œ∞‰õΩ#fl `«~åfi`«, áêѨHõ~°‡ Ѷ¨e`«OQÍ uiy JO`«HõO>ˇ J^èŒ=∞ ^Œâ◊Å#∞
u~ÀQÆq∞OK«_»O [~°QÆ^Œx, QÆ`« [#‡ÅÖ’x J#∞Éèí"åÅ #∞Oz <Õ~°∞Û‰õΩx ZѨÊ\˜HõѨC_»∞
=∞iO`« L`«Î=∞, L#fl`« [#‡Å#∞ á⁄O^Œ∞`å_»x JO\Ï~°∞. JO>Ë =∂#=Ù_»∞ „Ѩu [#‡Ö’#∞
ZO`À H˘O`« ѨÙ~Àaè=$kú á⁄Ok, „Hõ=∞OQÍ Ñ¨iѨÓ~°‚`«fiO (perfection) "≥·Ñ¨Ù „Ѩܫ∂}˜ã¨∂Î
=ÙO\Ï_»∞. z=iH˜ Z#fl\˜HÀ XHõ<å\˜H˜ k=º`«fiO á⁄O^Œ∞`å_»∞.
=∞Ǩ`«∞‡Å∞
Ji+¨_»fi~åæÅ#∞ [~ÚOz, ™êfi~å÷xfl, ã¨fi Ѩ~° ÉèË^Œ ÉèÏ"åxfl ѨÓiÎQÍ `«ºlOz#"å~°∞,
ã¨~°fi=∂#=™œ„ÉèÏ„`«OÖ’ PK«~°}ѨÓ~°fiHõ"≥∞ÿ# #=∞‡HõO Hõey#"å~°∞, `«=∞Ö’x J*Ï˝`«
k=º â◊‰õΩÎÅ#∞ Jaè=$kú KÕã¨∞H˘#_®xH˜ Ѩiâ’^èŒ#, x`«º™ê^èŒ# KÕÜ«∂Å#fl `«Ñ¨#
Hõey#"å~°∞, ^Œ∞ód`« =∂#"åoH˜ ¿ã= KÕÜ«∞_®xH˜ `«=∞ rq`åÅ#∞ qxÜ≥∂yOKÕ"å~°∞,
W@∞=O\˜"Õ qq^èŒ ã¨^Œ∞æ}ÏÅ∞ Hõey#"å~°∞ `«fi~°`«fi~°QÍ Ñ¨i}Ï=∞ x„âı}˜Ö’ L#fl`«
™Èáê<åÅ#∞ Jkè~ÀÇ≤ÏOz ÅHΔͺxfl KÕ~°∞‰õΩO\Ï~°∞. P q^èŒ"≥∞ÿ# ™ê^èŒ#‰õΩ XHõ ™ê^èŒ#OQÍ
k=º*Ï˝# ã¨=∂[O LѨHõiã¨∞ÎOk. JO`ÕHÍ^Œ∞† P q^èŒ"≥∞ÿ# ™ê^èŒ# Ѩ@¡ QÍ_è®ã¨HÎ̃ HõÅ"åiH˜
tHõΔ} W=fi_®xH˜ Jk=~°̂H ÅHõΔ ºã≤kúá⁄Ok# ã≤^Œ∞úÅ ã¨=∂[O, =∞Ǩ`«∞‡Å |$O^ŒO ã≤^ŒúOQÍ
=ÙO@∞Ok. (gi QÆ∞iOz# „Ѩ™êÎ=# uiy D J^蕺ܫ∞O z=~° =ã¨∞ÎOk).
áÈ`Õ, käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞ q=iOKÕ [QÆxfl~å‡}O, [QÆ`«Êi}Ï=∞O WOK«∞q∞OK«∞QÍ
Ãã·<£û Ѷ≤HõΔ<£#∞ áÈe#O`« qz„`«OQÍ, q㨇ܫ∞Hõ~°OQÍ =ÙO@∞Ok. "å~°∞ K≥¿ÑÊ^•x „ѨHÍ~°O
ã¨$+≤ìÖ’ =∞#O x=ã≤ã¨∞Î#fl qâ◊fiO XHõ>Ë HÍ^Œ∞† J#O`«HÀ\˜ qâßfiÅ∞<åfl~Ú. JÖψQ „Ѩu
qâ◊fiOÖ’#∞ Jã¨OMϺHõOQÍ ™œ~° =º=ã¨÷ Å∞O\Ï~Ú. JO>Ë ˆHO„^ŒOÖ’ XHõ ã¨∂~°∞º_»∞, P
ã¨∂~°∞ºx K«∞@∂ì uiˆQ H˘xfl „QÆǨÅ∞, LѨ„QÆǨÅ∞, =∞# qâ◊fiOÖ’ ‰õÄ_® =∞# ™œ~°
 471 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=º=ã¨÷#∞ áÈe#q ÖˇHõ¯‰õΩ q∞H˜¯eQÍ =Ù<åfl~Ú. uiy „Ѩu ™œ~° =º=ã¨÷Ö’#∞ H˘xfl
^Œ$â◊ºÖ’HÍÅ∞, H˘xfl J^Œ$â◊º Ö’HÍÅ∞.
J^Œ$â◊ºÖ’HÍÅ∞
=∞# ™œ~° =º=ã¨÷Ö’ ‰õÄ_® Éèí∂Ö’HõO`Àáê@∞ H˘xfl HõxÑ≤OKÕq, H˘xfl HõxÑ≤OK«xq
Ö’HÍÅ∞<åfl~Ú. JO>Ë =∞# Éèí∂q∞ "≥Ú`«ÎO U_»∞ Ö’HÍÅ ã¨=Ú^•Ü«∞O J#fl=∂@.
WO^Œ∞Ö’ Éèí∂q∞ XHõ¯>Ë Éè∫uHõÖ’HõO. q∞ye#q JÉè∫uHõ, J^Œ$â◊ºÖ’HÍÅ∞.
=∞x+≤H˜ Éè∫uHõ „ѨѨOK«OÖ’ (physical world) ã¨OK«iOK«_®xH˜ J#∞"≥·# Éè∫uHõ
â◊s~°O (physical body) Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞OÖ’ U~°Ê_çOk. Éè∫uHõ „ѨѨOK«OÖ’x ^Œ$âߺÅ#∞
K«∂_»_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# Hõà◊√§, â◊ÉÏÌÅ#∞ q#_®xH˜ HÍ=Åã≤# K≥=ÙÅ∞, JÖψQ `«k`«~°
*Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞, Ѩ#∞Å∞ KÕÜ«∞_®xH˜ KÕ`«∞Å∞, HÍà◊√¡ "≥Ú^ŒÖˇ·# Hõ̂~‡O„kÜ«∂Å∞ U~°Ê_®¤~Ú.
JÖψQ „Ѩu =∞x+≤H˜ J^Œ$â◊º „ѨѨOKåÅÖ’ ã¨OK«iOK«_®xH˜ HÍ=Åã≤# ã¨∂Hõ;
â◊s~åÅ∞, "å\˜x `≥Å∞ã¨∞H˘#_®xH˜, "å\˜Ö’ ѨxKÕÜ«∞_®xH˜ JÉè∫uHõ *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞,
Hõ̂~‡O„kÜ«∂Å∞ =ÙO\Ï~Ú. D q+¨Ü∞« OÖ’ ã¨O^ÕÇ¨ ʼnõΩ `å=ÙÖË^xŒ , `å#∞,`«# ã¨ÇϨ K«~∞° Öˇ#·
käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞ ^•^•Ñ¨Ù 25 Uà◊¡áê@∞ Ѩiâ’^èŒ#Å∞, „ѨÜ≥∂QÍÅ∞ KÕã≤ D J^Œ$â◊ºÖ’HÍÅ∞,
ã¨∂Hõ;â◊s~åÅ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl=∞x JhaÃãO\ò „"åã≤Ok.
=∞# Éèí∂q∞H˜ ã¨O|OkèOz#O`«=~°‰õΩ "≥Ú`«ÎO U_»∞ „ѨѨOKåÅ∞<åfl~Ú. Jxfl\˜
HõO>ˇ L#fl`«"≥∞ÿ#k, "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜k, Jxfl\˜H˜ HÍ~°}"≥∞ÿ#k Pk (divine) „ѨѨOK«O.
Ô~O_»=k J#∞áê^ŒHõ (monadic) „ѨѨOK«O. D Ô~O_»∞ „ѨѨOKåÅ∞ =Ù<åflÜ«∞x `«Ñ≤Ê`Õ
– =∂#=Ù_çH˜ J`«x „Ѩã¨∞Î`« Ѩi}Ï=∞ ^Œâ◊Ö’ – q=~åÖËg `≥eÜ«∞=Ù. Jq J=ºHõÎ
„ѨѨOKåÅ∞. =¸_»=k Pu‡Hõ (spiritual) „ѨѨOK«O. <åÅæ=k Éè∫kúHõ (intuitional)
„ѨѨOK«O. J~Ú^Œ=k =∂#ã≤Hõ (mental) „ѨѨOK«O. P~°=k *’ºu„+¨ÊѨOK«O (astral
world). U_»=k, PYik Éè∫uHõ (physical) „ѨѨOK«O.

JÉè∫uHõ â◊s~åÅ∞
WO^Œ∞Ö’ Éè∫uHõ „ѨѨOKåxfl, ã¨∂÷Å"≥∞ÿ# ÉÏǨϺqâßfixfl `≥Å∞ã¨∞H˘#_®xH˜ =∞x+≤H˜
ã¨∂÷Åâ◊s~°O ÖË^• Éè∫uHõâ◊s~°O (physical body) =ÙO@∞Ok. JÖψQ P~°=^≥·#
*’ºu„+¨ÊѨOKåxH˜ J#∞"≥·#kQÍ =∞x+≤H˜ *’ºuâ◊≈s~°O (astral body) =ÙO@∞Ok. =∂#ã≤Hõ
„ѨÑO¨ KåxH˜ =∂#ã≤Hõ â◊s~°O, É∫kúHõ „ѨÑO¨ KåxH˜ É∫kúHõ â◊s~°O (atomic body) =ÙO\Ï~Ú.
q∞ye# Ô~O_»∞ „ѨѨOKåÅÖ’ =∞x+≤ Jâ◊s~°∞_»∞.
=∞x+≤H˜ QÆÅ qaè#fl â◊s~åÅÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜^≥·# Éè∫uHõ â◊s~°O ÉÏǨϺ „ѨѨOKåxfl
`≥ Å ∞㨠∞ H˘#_®xH˜ Q Í#∞ "≥ Ú @ì " ≥ Ú ^Œ @ QÍ Ñ¨ i }Ï=∞O K≥ O kOk. ^•xH˜ J~Ú^Œ ∞
 472 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
*Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞, J~Ú^Œ∞ Hõˆ~‡O„kÜ«∂Å∞ =ÙO\Ï~Ú. HÍQÍ, Éè∫uHõ â◊s~åxfl P=iOz
D^äŒiH± _»|∞Öò (etheric double) J#|_Õ XHõ ã¨∂Hõ; â◊s~°O =ÙO@∞Ok. nxH˜ ‰õÄ_®
"≥Ú`«ÎO Ѩk WO„kÜ«∂Å∞O\Ï~Ú. Jq ã¨∞_»∞Å∞ (vortices) ÖË^• K«„HÍÅ~°∂ѨOÖ’ =ÙO_ç
"ÕQÆOQÍ K«eã¨∂Î =ÙO\Ï~Ú.
Jxfl\˜Ö’H˜ ÃÑ·# =ÙO_Õk ã¨Ç¨Ï„™ê~°K«„HõO. Jk `«ÅÖ’ ÃÑ·ÉèÏQÍ# „|Ǩχ ~°O„^è•xH˜
^ŒQÆæ~°QÍ =ÙO@∞Ok.
Ô~O_»=k Ô~O_»∞ Hõ#∞ÉÁ=∞Å =∞^茺 ÉèÏQÆOÖ’ =ÙO@∞Ok. Jk P*Ï˝K«„HõO. =¸_»=k
HõO~î°ÉèÏQÆOÖ’ =ÙO_Õ qâ◊√^ŒúK«„HõO. <åÅ∞QÆ=k ǨÏ$^ŒÜ«∞™ê÷#OÖ’ =ÙO_Õ J<åǨÏ`« K«„HõO.
J~Ú^Œ=k <åaè "≥#∞Hõ Ñ‘¡Ç¨ÏO (spleen) =^ŒÌ =ÙO_Õ =∞}˜Ñ¨Ó~°HõK«„HõO. P~°=k eOQÆ
(Ü≥∂x ™ê÷#O) "≥#∞Hõ á⁄uÎHõ_»∞ѨÙÖ’ =ÙO_Õ ™êfikèëêª#K«„HõO. U_»=k "≥<≥fl=ÚHõ
„áê~°OÉèí=∞ÜÕ∞º KÀ@ QÆ∞^Œ™ê÷#O "≥#∞Hõ QÆÅ =¸ÖÏ^è•~°K«„HõO. W=hfl ǨÏ~î°Ü≥∂QÆOÖ’
K≥ѨÊ|_ç# K«„HÍÖË. WHõ Zxq∞k, `˘q∞‡k, Ѩ^Œ= K«„HÍÅ∞ =¸ÖÏ^è•~åxH˜ WOHÍ kQÆ∞=#
=ÙO\ÏÜ«∞@. "å\˜x ‰õΔΩ„^Œq^•º ™ê^茉õΩÅ∞ LѨÜ≥∂y™êÎ~°∞. JÖ∫H˜Hõ, ~°Ç¨Ï㨺 â◊‰õΩÎÅ
™ê^èŒ#Ö’ D J^Œ$â◊º K«„HÍÅ∞ ѨxKÕÜ«∞_»O „áê~°Oaè™êÎ~Ú.
D^äŒiH± _»|∞Öò J#|_Õ ã¨∂Hõ;â◊s~°O ZO`« |ÅOQÍ =ÙO>Ë Éè∫uHõâ◊s~°O JO`«
P~ÀQƺOQÍ =ÙO@∞Ok. Éè∫uHõ â◊s~åxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# â◊HÎ̃x W=fiQÍ WOHÍ q∞ye# `«#
â◊H˜Îx ã¨∂Hõ; â◊s~°O ã¨∂Hõ; `«~°OQÍÅ∞QÍ |Ü«∞\˜H˜ „Ѩã¨iã¨∂Î =ÙO@∞Ok. JO^Œ∞ˆH
Ü≥∂QÆ™ê^èŒ# =Å¡ P~ÀQƺOQÍ =Ù#fl =ºH˜Î#∞Oz =∂ÔQfl\˜H± â◊H˜Î `«~°OQÍÅ∞ K«∞@∂ì
Ѩiã¨~åÅÖ’H˜ „Ѩã¨iã¨∂Î ã¨g∞ѨOÖ’x =º‰õΩÎʼnõΩ P~ÀQͺxfl HõÅQÆ*Ë™êÎ~Ú. HÍx,
|ÅÇ‘Ï#OQÍ, J<å~ÀQƺOQÍ =Ù#fl =ºH˜Î JÖÏ HÍHõ Ѩiã¨~åÅ #∞Oz, ã¨g∞Ѩ =º‰õΩÎÅ
#∞Oz „áê}â◊ H ˜ Î x PǨ Ï i™êÎ _ » ∞ . JO>Ë J`« x J<å~ÀQÆ º O K« ∞ @∂ì =Ù#fl"åiH˜
JO@∞‰õΩO@∞O^Œ#fl=∂@.
ã¨∂Hõ; â◊s~åxH˜QÆÅ ã¨∂Hõ; ^Œ$+≤ì ã¨∂÷Å^Œ$+≤ì HõO>ˇ xt`«OQÍ =ÙO@∞Ok. P
^Œ$+≤ì`À J}∞=ÙÅ#∞, q^Œ∞º`«Î~°OQÍÅ#∞ K«∂_»=K«∞Û. Éèí∂`« „¿Ñ`« Ñ≤âßKåÅ#∞ ‰õÄ_®
K«∂_»=K«∞Û.
*’ºuâ◊≈s~°O
Ô~O_»=k *’ºu~À¡HõO (astral world)Ö’ =ÙO_Õ *’ºuâ◊≈s~°O. Ü«∂¢ã¨ìÖò JO>Ë
#HõΔ„`«ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ# Jx J~°÷O. P „ѨѨOK«O #HõΔ„`« HÍOuÖÏ "≥∞~°∞ã¨∂Î =ÙO_Õ ã¨∂Hõ;
Ѩ^•~°÷O`À xi‡OѨ|_çOk. P Ѩ^•~°÷ „ѨHõOѨ#ʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ã¨ÊOkOKÕ J^Õ
Ѩ^•~°÷O`À *’ºuâ◊≈s~°O (astral body) xi‡`«=∞=Ù`«∞Ok. ^•xÖ’ =∂#=Ùx HÀÔ~¯Å∞
(desires), L„^ÕHÍÅ∞, L^ÕfiQÍÅ∞ (emotions) Jhfl xH˜ÑΔ "Ψ ∞≥ ÿ =ÙO\Ï~Ú. "å\˜=Å¡ =∂#=Ùx
 473 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
K≥·`«#º ã≤÷uÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞ ‰õÅ∞QÆ∞`å~Ú. P =∂~°∞ÊÅ =Å¡ *’ºu+¨Ê^•~°÷O (astral matter)
Ö’ `«~°OQÍÅ∞ „Ѩã¨i™êÎ~Ú P `«~°OQÍÅ∞ ~°OQÆ∞Å∞QÍ ã¨∂Hõ;^Œ$+≤ìH˜ HõxÑ≤™êÎ~Ú. XH˘¯Hõ¯
L^ÕfiQÍxH˜ XH˘¯Hõ¯ ~°OQÆ∞ =ÙO@∞Ok. „HÀ^èŒO Z~°∞Ѩ٠~°OQÆ∞QÍ, „¿Ñ=∞ QÆ∞ÖÏc ~°OQÆ∞QÍ,
ÉèíHÎ̃ hÅO ~°OQÆ∞QÍ, W`åºkQÍ =ºHõÎ=∞=Ù`å~Ú. *’ºuâ◊≈s~°O =∂#=Ùx Éè∫uHõ ^ÕǨxfl
P=iOz =ÙO@∞Ok. Jk J`«x Ѩi}Ï=∞ ^Œâ◊#∞ |\ì̃ =∞|∞ƒÖÏO\˜ Jã¨ÊëêìHõ$uÖ’<À,
ã¨Ê+¨ì"≥∞ÿ# =ÅÜ«∂HÍ~°OÖ’<À =ÙO@∞Ok. x„^ŒÖ’ =∂#=Ù_»∞ *’ºuâ◊≈s~°O`À Éè∫uHõ
^ÕǨÏO #∞Oz q_ç=_ç ^Œ∂~°^Œ∂~åʼnõΩ qǨÏiOK«QÆÅ_»∞. J^Õ =∞#‰õΩ HõÅÅ ~°∂ѨOÖ’
HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
=¸_»=k =∂#=Ùx =∂#ã≤Hõ â◊s~°O. Wk PÖ’K«<å`«‡Hõ"≥∞ÿ#k. WO^Œ∞Ö’ #∞OKÕ
=∂#=Ùx PÖ’K«#Åhfl L`«Ê#fl=∞=Ù`å~Ú. Wk ‰õÄ_® Ô~O_»∞ q^è•Å∞QÍ =ºHõÎ=∞=Ù`«∞Ok.
XHõ\ ˜ H˘OK≥O ã¨∂÷ŠѨ^•~°÷O`À xi‡`«"≥∞ÿ# =∂#ã≤Hõ â◊s~°O. Ô~O_»=k ã¨∂Hõ;`«~°
Ѩ^•~°÷O`À xi‡`«"≥∞ÿ# HÍ~°}â◊s~°O.
<åÅæ=k É∫kúHõ â◊s~°O. nxÖ’ `«# JO`«~°∞ƒkú (intuition `«~å¯f`« q"ÕK«#)
^•fi~å =∂#=Ù_»∞ qq^èŒ q+¨Ü«∂Å#∞ ã¨Ê+ì̈OQÍ, xt`«OQÍ „QÆÇ≤ÏOK«QÆÅâ◊HÎ̃ Hõey=ÙO\Ï_»∞.
Jk ã¨=∞ãÎ̈ qâ◊fiOÖ’#∞ UHõ`åfi<Õfl K«∂ã¨∞ÎOk. Jk q"ÕHÍ`«‡Hõ"≥∞ÿ# â◊HÎ̃.
J~Ú^Œ=k =∂#=Ùx P^蕺u‡Hõ â◊s~°O. Wk r"å`«‡ ~°∂ѨOÖ’ =ÙO@∞Ok.
WO^Œ∞Ö’ r"å`«‡ ã¨OHõÅÊO ^≥·= ã¨OHõÅÊO`À `å^•`«‡ºO á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
=∂#=Ùx D qq^èŒ â◊s~åÅ∞ `«=∞ `«=∞ „ѨѨOKåÅÖ’ `å=Ú =ÙO_ç =∂#=
Ѩi}Ï=∞^Œâ◊Å#∞ x~°‚~Úã¨∂Î „ѨuѶ¨eã¨∂Î =ÙO\Ï~Ú. JO^Œ∞KÕ`« =∂#=Ù_»∞ ˆH=ÅO Éè∫uHõ
â◊s~°=∂„`«∞_Õ Jx J#∞HÀ~å^Œ∞. JO`«HõO>ˇ L#fl`«O, ã¨∂Hõ;O J~Ú# â◊s~åÅ∞ ‰õÄ_®
J`«xH˜ =Ù<åfl~Ú.
[QÆx‡~å‡}O
WѨC_»∞ [QÆxfl~å‡} q^è•<åxfl K«∂^•Ì=Ú. (D ã¨=∂Kå~°O „Ѩ=ÚY k=º*Ï˝x
KåÔ~¡ãπ Öˇ_£c@~ü ~°K«#Å #∞Oz ¿ãHõiOz#k).
käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞ K≥¿ÑÊ (matter) Ѩ^•~°÷O =∞#O =∂=¸Å∞QÍ K«∂¿ã Éè∫uHõ
Ѩ^•~°÷O (physical matter) HÍ^Œ∞. ÖË^•, Éè∫uHõ Ѩ^•~°÷O =∂„`«"Õ∞ HÍ^Œ∞. P`«‡ (spirit).
Ѩ^•~°÷O (matter) J<Õq XˆH ã¨`åºxH˜ Ô~O_»∞ áê~å≈fiÅ∞. P`«‡ JO>Ë K«Å#O. Jk HÍÅO
(time) QÍ =ºHõÎ=∞=Ù`«∞Ok. Ѩ^•~°÷ JO>Ë xâ◊ÛÅ#O. Jk ã¨÷ÅO (space) QÍ
=ºHõÎ=∞=Ù`«∞Ok.
"≥Ú`«ÎO ã¨÷ÅO JO`å D^äŒ~ü J#|_Õ J`«ºO`« ã¨∂Hõ; Ѩ^•~°÷O`À xO_ç=ÙOk.
J~Ú`Õ, Jk XHÍ<˘HõѨC_»∞ Éè∫uHõ âßGA˝Å∞ TÇ≤ÏOz# D^äŒ~ü J<Õ Ñ¨^•~°÷O HÍ^Œ∞.
 474 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
â◊¥#º ã¨÷ÅO xO_® D^äŒ~ü xO_ç=Ù#fl^Œx, P D^äŒ~üÖ’<Õ HÍOu `«~°OQÍÅ∞ „Ѩܫ∂}O
KÕ™êÎÜ«∞x XHõѨC_»∞ Ãã·O\˜ã¨∞ìÅ∞ TÇ≤ÏOKå~°∞. HÍx, J@∞=O\˜ D^äŒ~ü Jã¨Å∞ ÖË^Œx,
HÍOu `«~°OQÍÅ∞ „Ѩܫ∂}O KÕÜ«∞_®xH˜ Z@∞=O\˜ g∞_çÜ«∞O JHõ¯~°ÖË^Œx, â◊¥#ºã¨÷ÅOÖ’
‰õÄ_® HÍOu „Ѩܫ∂}O KÕã¨∞ÎO^Œx QÆ`« â◊`å|ÌOÖ’ „ѨÜ≥∂QÆs`åº Hõ#∞Q˘<åfl~°∞. P
q^èŒOQÍ âßGA˝Å∞ ÖË^Œx ~°∞A=ÙKÕã≤# D^äŒ~ü HÍ^Œ∞ käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞ K≥¿ÑÊ D^äŒ~ü. gik
JO`«HõO>ˇ ã¨∂Hõ;`«~°"≥∞ÿ# D^äŒ~ü. Jk Éè∫uHõ *Ï˝<ÕO„kÜ«∂ʼnõΩ QÀK«~°=∞ÜÕ∞ºk HÍ^Œ∞.
JO`« =∂„`å# Jk â◊¥#ºO (vaccum) ‰õÄ_® HÍ^Œ∞. x*ÏxH˜ Jk J`«ºO`« ™êO„^Œ`«
(density) HõŠѨ^•~°÷O. Jk h\˜ HõO>ˇ Ѩk "ÕÅ Ô~@∞¡ ™êO„^ŒO (dense) QÍ =ÙO@∞Ok.
^•x XuÎ_ç „Ñ¨u K«^Œ~°Ñ¨Ù JOQÆ∞à◊O g∞^Œ U_»∞#fl~° ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞. Jk k=º ^Œ$+≤ì HõÅ
(clairvoyant) "å_çH˜ =∂„`«"Õ∞ Hõ#|_»∞`«∞Ok. (Öˇ_£ c@~ü‰õΩ k=º^Œ$+≤ì (clairvoyance)
=ÙO_Õ^Œ@.
D^ä~Œ ü |∞_»QÅÆ ∞
ã¨$+≤Hì ~õ ΰ J~Ú# Dâ◊fi~°∞_»∞ PkHÍÅOÖ’ XHÍ<˘HõÑC¨ _»∞ ã¨Å÷ OÖ’x XHõ ÉèÏQÆOÖ’xH˜
`«# J"Õ∞Ü«∞ â◊HÎ̃x „Ѩ™ê~°O KÕâß_»∞. ^•x`À D^äŒ~üÖ’ Jã¨OMϺHõ"≥∞ÿ# |∞_»QÆÅ∞ (babbles)
U~°Ê_®¤~Ú. D |∞_»QÆÅ∞ Jxfl\˜HõO>ˇ ã¨∂Hõ;`«~°"≥∞ÿ# Ѩ~°=∂}∞=ÙÅ∞. J~Ú`Õ, Jq
=∂=¸Å∞ Éè∫uHõâßGA˝Å∞ K≥¿ÑÊ Ñ¨~°=∂}∞=ÙÅ∞ (atoms) HÍ^Œ∞. Wq "å\˜HõO>ˇ
aè#fl"≥∞ÿ#q, ã¨∂Hõ;`«~°"≥∞ÿ#q.
=∞# ™œ~°=º=ã¨÷ (solar system)‰õΩ Ñ¨iáêʼnõΩ_≥·# ^Õ=Ù_»∞ `«# â◊HÎ̃x "≥Ú^Œ\ ˜™êi
„Ѩ™ê~°O KÕã≤#ѨC_»∞ ™œ~° =º=ã¨÷Ö’x ã¨÷ÅO JO`«\Ï Jã¨OMϺHõOQÍ ã¨∞_»∞Å∞ (vorti-
ces) U~°Ê_®¤~Ú. P ã¨∞_»∞ÅÖ’ „Ѩu XHõ¯^•xÖ’H˜ 7˛7´49 K˘Ñ¨C# WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞
K≥Ñ≤Ê# |∞_»QÆÅ∞ (bubbles) =zÛ KÕ~°∞`å~Ú. „Ѩu 49 |∞_»QÆÅ`À#∞ U~°Ê_ç# XH˘¯Hõ¯
|∞^Œ∞ƒ^Œ ã¨=Ú^•Ü«∞O XH˘¯Hõ¯ J}∞=Ù J=Ù`«∞Ok. D J}∞=ÙÅ`À<Õ Ô~O_»= „ѨѨOK«O
U~°Ê_»∞`«∞Ok. D J}∞=ÙÅ∞ U~°Ê_»QÍ q∞ye# „áê^äŒq∞HõѨ٠|∞_»QÆÅ`À Pk„ѨѨOK«O
U~°Ê_»∞`«∞Ok.
Ô~O_»= „ѨѨOKåxfl J#∞áê^ŒHõ „ѨѨOK«O (monadic world) JO\Ï~°∞. ^•x
x~å‡}ÏxH˜ HÍ=Åã≤# J}∞=ÙÅ∞ áÈQÍ q∞ye# |∞^Œ∞ƒ^Œ ã¨=Ú^•Ü«∂Å#∞ H˘O`«HÍÅO
QÆ_çz# `«~åfi`« ™œ~° ^Õ=Ù_»∞ (solar deity) `«#Ö’xH˜ ÖωõΩ¯x uiy Jq∞`« "ÕQÆO`À
=keÃÑ_»`å_»∞. JѨC_»∞ =∞m¡ ã¨∞_»∞Å∞ U~°Ê_»`å~Ú. „Ѩu ã¨∞_çÖ’xH˜ 49˛49´2401
K˘Ñ¨C# |∞_»QÆÅ∞ =zÛ KÕi =∞iO`« ã¨Ot¡+ì̈"≥∞ÿ# (complex) J}∞=ÙÅ∞ U~°Ê_»`å~Ú.
D J}∞Ѩ^•~°÷O`À =¸_»=^≥·# Pu‡Hõ „ѨѨOK«O (spiritual world) xi‡`«=∞=Ù`«∞Ok.
 475 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Jk x~å‡}O HÍQÍ q∞ye# J}∞=ÙÅ#∞ ™œ~° ^ Õ = Ù_» ∞ `« # Ö’xH˜
LѨã¨OǨÏiOK«∞‰õΩx uiy Jq∞`« "ÕQÆO`À =keÃÑ_»`å_»∞. ^•x=Å¡ U~°Ê_ç# ã¨∞_»∞ÅÖ’
„Ѩu^•xÖ’#∞ 49˛49˛49˛ K˘Ñ¨C# |∞_»QÆÅ∞ =zÛ KÕi Jq =∞iO`« ã¨Ot¡+¨ì
J}∞=ÙÅ∞ J=Ù`å~Ú. P J}∞=ÙÅ`À <åÅæ=^≥·# É∫kúHõ „ѨѨOK«O (intuitional world)
U~°Ê_»∞`«∞Ok. W^Õ Ñ¨^ŒúuÖ’ ™œ~°^Õ=Ù_»∞ JO`«HõO`«‰õΩ ÃÑ^ŒÌÃã·A J}∞=ÙÅ#∞ ã¨$+≤ìOz,
JO`«HõO`«‰õΩ ã¨∂÷Å"≥∞ÿ# J~Ú^Œ=, P~°= „ѨѨOKåÅ#∞ xi‡™êÎ_»∞. z=~°‰õΩ WOHÍ q∞ye#
|∞_»QÅÆ `À Jxfl\˜HOõ >ˇ ã¨∂Å÷ "≥∞#ÿ J}∞=ÙÅ#∞ ã¨$+≤™ì êÎ_∞» . J@∞=O\˜ „ѨuXHõ¯ ã¨∂Ö÷ Ï}∞=ÙÅ
ã¨=Ú^•Ü«∞O (physical atoms) 49 @∞ k Ѩ=~ü PѶπ ã≤H±û |∞_»QÆÅ`À U~°Ê_»∞`«∞Ok.
J@∞=O\˜ ã¨∂÷ÖÏ}∞=ÙÅ`À<Õ =∞#‰õΩ WO„kÜ«∞ QÀK«~°=∞=Ù`«∞#fl D Éè∫uHõ „ѨѨOK«O
(physical world) xi‡`«"≥∞ÿOk. P ã¨∂÷ÖÏ}∞=ÙÖË D<å_»∞ Éè∫uHõ âßGA˝Å∞ K≥|∞`«∞#fl
J}∞=ÙÅ∞ (atoms), D J}∞=ÙÅ#∞, "å\˜Ö’x „áÈ\Ï#∞¡, #∂º„\Ï#∞¡, ZÅ¢HÍì#∞¡ "≥Ú^ŒÖˇ·#
J}∞ â◊HÖõ ÏÅ<Õ (subatomic particles) âßGA˝Å∞ „ѨÜ∂≥ QÆs`åº Hõ#∞Q˘x, WO`«‰Ωõ q∞Oz#
Ѩ^•~°÷O (matter) JO@∂ Ug∞ ÖË^Œx „Éèí=∞ Ѩ_»∞`«∞<åfl~°∞. x*ÏxH˜ âßGA˝Å∞ K≥¿ÑÊ D
J}∞=ÙÅ∞, J}∞ â◊HõÖÏÅ HõO>ˇ áÈ#∞ áÈ#∞ ã¨∂Hõ;"≥∞ÿ# Ѩ~°=∂}∞=ÙÅ∞ (WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞
K≥Ñ≤Ê#q) =Ù<åfl~Ú. "å\˜`À<Õ =∞#‰õΩ JQÀK«~°"≥∞ÿ# qq^èŒ „ѨѨOKåÅ∞ (WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞
K≥Ñ≤Ê# Ü«∂¢ãì̈Öò =~°Öò¤, "≥∞O@Öò =~°Öò¤ "≥Ú^ŒÖˇ·#q) U~°Ê_®¤~Ú. P Ѩ~°=∂}∞=ÙÅ`À<Õ
=∂#=Ùx qq^èŒ J^Œ$â◊º â◊s~åÅ∞ (Ü«∂¢ãì̈Öò ÉÏ_ô, "≥∞O@Öò ÉÏ_ô =ÔQ·~å) ‰õÄ_® U~°Ê_®¤~Ú.
D Ö’HÍÅ∞ ZHõ¯_»∞<åfl~Ú?
=∞i, =∞# HõO\˜H˜ HÍx, ZO`« â◊HÎ̃=∞O`«"≥∞ÿ# ã¨∂Hõ;^Œi≈xH˜QÍx, QÆ}˜`« Éè∫uHõ
âßGA˝Å Ѩiâ’^èŒ#ʼnõΩ QÍx Hõ#|_»x D J^Œ$â◊º „ѨѨOKåÅ∞ ZHõ¯_» =Ù<åfl~Ú? Éèí∂Ö’HõO
#∞Oz ÃÑ·HÀ, H˜OkHÀ, áÈQÍ áÈQÍ XH˘¯Hõ¯\© =™êÎÜ«∂? g\˜ LxH˜ ZHõ¯_»?
JO>Ë P Ö’HÍÅ∞ ZHõ¯_≥Hõ¯_À ÖË=Ù. WHõ¯_Õ =∞#=^ŒÌ<Õ, =∞# K«∞@∂ì<Õ =Ù<åflÜ«∞x
käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞ K≥|∞`å~°∞. D Éèí∂QÀà◊O`À áê>Ë, Éèí∂QÀà◊O U ã¨÷ÖÏxfl P„Hõq∞Oz
=Ù#fl^À P ã¨÷ÅOÖ’<Õ, P „ѨѨOKåÅhfl =Ù<åfl~Ú. J~Ú`Õ Jq =∞# HõO\˜H˜ Hõ#|_»=Ù
=∞# ã¨Ê~°≈‰õΩ `«QÆÅ=Ù. =∞# *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞ ã¨∂÷ŠѨ^•~°÷O`À `«Ü«∂Ô~·<å~Ú. Jq ã¨∂÷Å
„ѨѨOKåxfl =∂„`«"Õ∞ K«∂_»QÆÅ=Ù. `åHõQÆÅ=Ù. `«=∞HõO>ˇ ã¨∂Hõ;Ѩ^•~°÷O`À `«Ü«∂Ô~·#
ã¨∂Hõ; „ѨѨOKåÅ#∞, "å\˜Ö’x r=ÙÅ#∞, =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ Jq K«∂_»ÖË=Ù, `åHõÖË=Ù.
Éè∫uHõ"≥∞ÿ# Éèí∂Ö’HõO U_»= „ѨѨOK«O. ^•xÖ’H˜ K˘K«∞Û‰õΩx P~°= „ѨѨOK«O,
^•xfl K˘K«∞Û‰õΩx J~Ú^Œ= „ѨѨOK«O, WÖÏ Jxfl „ѨѨOKåÅ∞ XHõ ^•xÖ’ #∞Oz XHõ\ ˜
K˘K«∞Û‰õΩáÈ`«∂ XHõ¯ KÀ>Ë =Ù<åfl~Ú. JO>Ë =∞# K«∞@∂ì~å, =∞#Ö’#∞Oz, =∞# =ã¨∞Î=ÙÅÖ’
 476 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
#∞Oz P „ѨѨOKåÅÖ’x =∞#∞+¨μºÅ∞ ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈ`«∞<åfl~°∞. JHõ¯_ç =ã¨∞Î=ÙÅ∞ K˘K«∞Û‰õΩ
áÈ`«∞<åfl~Ú. D HõΔ}OÖ’<Õ <Õ#∞QÍx, g∞~°∞QÍx ‰õÄ~°∞Û#fl ‰õΩsÛÖ’ =∞#`Àáê@∞ =∞~˘Hõ
J^Œ$â◊º =ºHÎ̃ ‰õÄ~°∞Ûx =ÙO_»=K«∞Û. HÍx =∞# LxH˜ "å_çH˜, "å_ç LxH˜ =∞#H˜ `≥eÜ«∞^Œ∞.
Wk q#_®xH˜ KåÖÏ q_»∂¤~°OQÍ =ÙO_»=K«∞Û. HÍx, Wk JHõΔ~åÖÏ x[=∞x käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞
JO\Ï~°∞. P =∂@H˘¿ãÎ HÍã≤‡H± H˜~°}ÏÅ∞, #∂º„\˜<ÀÅ =O\˜ ã¨∂HΔ͇}∞=ÙÅ∞, J}∞
â◊HõÖÏÅ∞ =∞#efl x~°O`«~åÜ«∞OQÍ ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈ`«∞<åfl~Ú. HÍx, "å\˜ LxH˜ =∞#H˜
`≥eÜ«∞_»O ÖË^Œ∞Hõ^•? JÖψQ D ã¨∂Hõ; „ѨѨOKåÅ∞. "å\˜Ö’ x=ã≤OKÕ =∞#∞+¨μºÅ∞
‰õÄ_®#∞ Jx käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞ J#=K«∞Û. J~Ú`Õ HÍã≤‡H± H˜~°}ÏÅ∞, #∂º„\˜<ÀÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#
"å\˜ LxH˜x âߢã‘ÎÜ«∞ Ѩiâ’^èŒ#Å`À „ѨÜ≥∂QÍÅ`À âßGA˝Å∞ ~°∞A=Ù KÕâß~°∞. HÍx, D
ã¨∂Hõ; „ѨѨOKåʼnõΩ J@∞=O\˜ ~°∞A=Ù ÖËg ÖË=ÙHõ^• Jx Z=Ô~·<å "åk¿ãÎ "å\˜H˜
‰õÄ_® YzÛ`«"≥∞ÿ# ~°∞A=ÙÅ∞<åflÜ«∞x, HÍ=e¿ãÎ "å\˜x Hõ#∞Q˘#_®xH˜, K«∂_»_®xH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# ~°Ç¨Ï㨺 Ü≥∂QÆ (occult) ™ê^èŒ# KÕÜ«∞O_ç. g∞‰õΩ ‰õÄ_® Jq HõxÑ≤™êÎÜ«∞x
käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞ JO\Ï~°∞. J^Œ$â◊º „ѨѨOKåÅ∞, J^Œ$â◊º =º‰õΩÎÅ∞ x[OQÍ =Ù<åflÜ«∞x
JhaÃãO\ò ÃщõΩ¯™ê~°∞¡ „ѨHõ\ ˜OzOk. Jq ÖË=x "åkOKÕ "åix f„=OQÍ YO_çOzOk.
JO^Œ∞KÕ`« #=∞‡^ŒÅz#"å~°∞ #=∞‡_»O, #=∞‡^ŒÅK«x"å~°∞ #=∞‡HõáÈ=_»O `«Ñ¨Ê "Õˆ~
=∂~°æO ÖË^Œ∞.
XˆH =¸ÅѨ^•~°÷O
Éè∫uHõ „ѨѨOK«O (physical world) U =¸Å Ѩ^•~°÷O`À xi‡`«"≥∞ÿO^À J^Œ$â◊º
„ѨѨOKåÅ∞ ‰õÄ_® J^Õ =¸Å Ѩ^•~°÷O`À xi‡`åÖˇ·<å~Ú. J~Ú`Õ U „ѨѨOKåxH˜
P^è•~°"≥∞ÿ# =¸Å Ѩ^•~°÷O ZO`« ã¨∂÷ÅOQÍ, ÖË^• ZO`« ã¨∂Hõ;OQÍ =Ù#fl^Œ<Õ^•xfl|\ì̃,
P =¸Å Ѩ^•~°÷O ZO`« zHõ¯QÍ, ÖËHõ ZO`« ѨÅÛQÍ L#fl^Œ<Õ ^•xfl|\˜ì P „ѨѨOK«
ã¨fiÉèÏ=O x~°‚Ü«∞=∞=Ù`«∞Ok. JO`Õ `«Ñ¨Ê ã¨fiÉèÏ=`«ó ã¨∂÷Å, ã¨∂Hõ; „ѨѨOKåÅÖ’x
Ѩ^•~°÷=∞O`å XHõ>Ë.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ – Éè∫uHõ „ѨѨOK«OÖ’x J}∞=ÙÅhfl ã¨fiÉèÏ=s`åº XHõ>Ë. JO>Ë P
J}∞=ÙʼnõΩ P^è•~°"≥∞ÿ# „á⁄\Ï#∞¡, ZÅ¢HÍì#∞¡ Jhfl XˆH =∂kiq. J~Ú`Õ XHõ J}∞=ÙÖ’
Zxfl „á⁄\Ï#∞¡, Zxfl ZÅ¢HÍì#∞¡ =Ù<åflÜ«∞<Õ^•xfl |\ì̃ P J}∞=Ù U ^è•`«∞=Ù‰õΩ K≥Ok#
J}∞"À x~°‚Ü«∞=∞=Ù`«∞Ok. XˆH „áÈ\Ï<£, XˆH ZÅ¢HÍì<£ =Ù#fl J}∞=Ù ÃÇ·Ï„_˘[<£ J}∞=Ù
J=Ù`«∞Ok. Ô~O_»∞ „á⁄\Ï#∞¡, Ô~O_»∞ ZÅ¢HÍì#∞¡ =ÙO>Ë Pk Ç‘ÏeÜ«∞O J}∞=Ù J=Ù`«∞Ok.
Zxq∞k „á⁄\Ï#∞¡, Zxq∞k ZÅ¢HÍì#∞¡ =ÙO>Ë Jk PH˜û[<£, 26 „á⁄\Ï#∞¡, 26 ZÅ¢HÍì#∞¡
=ÙO>Ë Jk W#∞=Ú, 79 „á⁄\Ï#∞¡, 79 ZÅ¢HÍì#∞¡ =ÙO>Ë |OQÍ~°O – WÖÏ „á⁄\Ï<£,
 477 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ZÅ¢HÍì<£ ã¨OYº#∞ |\˜ì ^è•`«∞=Ù =∂~°∞`«∞Ok. ^è•`«∞ ã¨fiÉèÏ=O =∂~°∞`«∞Ok. JÖψQ
Éè∫uˆH`«~°"≥∞ÿ# „ѨѨOKåÅÖ’x Ѩ^•~°÷O ‰õÄ_®, WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ K≥Ñ≤Ê# Ѩ^ŒúuÖ’ XHõ
Ѩ^•~°÷OÖ’ J}∞=ÙÅ zHõ¯^Œ#O =∂~°∞`«∞#fl H˘nÌ P Ѩ^•~°÷O Ü≥ÚHõ¯ ã¨fiÉèÏ=O =∂~°∞`«∞Ok.
=¸ÅѨ^•~°÷O ÉÏQÍ ã¨∂÷ÅOQÍ#∞, zHõ¯QÍ#∞ =ÙO>Ë ^•x`À =∞# Éè∫uHõ „ѨѨOK«O
xi‡`«=∞=Ù`«∞Ok. =∞# *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞ ‰õÄ_® J^Õ ã¨∂÷ŠѨ^•~°÷O`À U~°Ê_»`å~Ú.
JO^Œ∞KÕ`« Éè∫uHõ „ѨѨOK«Ñ¨Ù Ѩ^•~°÷OÖ’x J}∞=ÙÅ∞ U "ÕQÆO`À „ѨHõOÑ≤ã¨∂Î (vibrate)
=ÙO\ÏÜ≥∂, J^Õ "ÕQÆO`À =∞# *Ï˝<ÕO„kÜ«∂ÅÖ’x Ѩ^•~°÷Ѩ٠J}∞=ÙÅ∞ ‰õÄ_® K«eã¨∂Î
=ÙO\Ï~Ú. Hõ#∞Hõ<Õ =∞# *Ï˝<ÕO„kÜ«∂Å∞ `«=∞`À ã¨=∂# ^èŒ~°‡OHõÅ Éè∫uHõ „ѨѨOKåxfl
K«∂_»QÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. `åHõ QÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. Ѩ^•~°÷OÖ’x J}∞=ÙÅ∞ JO`«HõO>ˇ Z‰õΩ¯=
"ÕQÆO`À K«eOz<å, `«‰õΩ¯= "ÕQÆO`À K«eOz<å P Ѩ^•~°÷O =∞#‰õΩ QÀK«~°O HÍ^Œ∞.
JÖψQ q^Œ∞º^ŒÜ«∞™ê¯O`« (ZÅ¢HÀì =∂ÔQfl\˜H±) `«~°OQÍÅ ^è≥·~å…ºxfl (length) |\ì̃,
„Ñ‘ÔHfihûx |\˜ì "å\˜x =∞#O K«∂_»QÆÅQÆ_»O, K«∂_»ÖËHõáÈ=_»O P^è•~°Ñ¨_ç =ÙO@∞Ok.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHÍ<˘Hõ Ѩiq∞`«∞Å „âı}˜ (range)Ö’x q^Œ∞º^ŒÜ«∞™ê¯O`« `«~°OQÍÅ#∞
=∂„`«"Õ∞ HÍOu `«~°OQÍÅ ~°∂ѨOÖ’ =∞# Hõà◊√§ K«∂_»QÆÅ=Ù. JO>Ë Z~°∞ѨÙ, =Ü≥ÚÖˇ\òÅ
=∞^茺 `«~°OQÍÖË =∞#‰õΩ HÍOu ~°∂ѨOÖ’ HõxÑ≤™êÎ~Ú. Z~°∞Ѩ٠HõO>ˇ `«‰õΩ¯= Ѩiq∞uÖ’xH˜
"≥_ç`Õ (JO>Ë W<£„á¶ê Ô~_£ H˜~°}ÏÅ∞) Jq ‰õÄ_® =∞#‰õΩ HõxÑ≤OK«=Ù. JÖψQ =Ü≥ÚÖˇ\ò#∞
^•\˜áÈ~Ú# `«~O° QÍÖˇ`· ,Õ (JO>Ë J¢ÖÏì =Ü≥ÚÖˇ\ò H˜~}
° ÏÅ∞) Jq ‰õÄ_® =∞#‰õΩ HõxÑ≤OK«=Ù.
JO`«=∂„`å# – W<£„á¶êÔ~_£, J„ÖÏì =Ü≥ÚÖˇ\ò q^Œ∞º^ŒÜ«∞™ê¯O`« `«~°OQÍÅ∞ =∞# HõO\˜H˜
HõxÑ≤OK«#O`« =∂„`å# –Jq ÖË=x =∞#O J#ÖË=Ú. "å\˜x á¶È\’ fã≤ K«∂_»=K«∞Û.
JÖψQ â◊|Ì `«~°OQÍÅ∞ ‰õÄ_®. Jq XHõ xiÌ+ì̈ Ѩikè ֒ѨŠ=ÙO>Ë<Õ (ÃãHõO_»∞‰õΩ
30 #∞Oz 20,000 Ãã·H˜Öòû „Ѷ‘ÔHfihûÖ’ „ѨHõOÑ≤ã¨∂Î =ÙO>Ë<Õ) =∞# K≥=ÙÅ∞ â◊ÉÏÌÅ#∞
q#QÆÅ=Ù. JO`«‰õΩ `«‰õΩ¯= „Ѷ‘ÔHfihû J~Ú<å, Z‰õΩ¯= „Ѷ‘ÔHfihû J~Ú<å â◊|ÌO =∞#‰õΩ
q#|_»^Œ∞.
J}∞=ÙÅ Ñ„ H¨ Oõ Ѩ#Å∞
J^Õq^èŒOQÍ Ñ¨^•~°÷OÖ’x J}∞=ÙÅ „ѨHõOѨ#Å∞ =∞# Éè∫uHõ „ѨѨOK« Ѩ^•~°÷ѨÙ
ѨikèÖ’ =ÙO>Ë<Õ =∞#O „QÆÇ≤ÏOK«QÆÅ=Ú. ÖËHõáÈ`Õ ÖË^Œ∞. Éè∫uˆH`«~° „ѨѨOKåÅÖ’x
Ѩ^•~å÷Å „ѨHõOѨ#Å∞ HõO>ˇ `«‰õΩ¯=QÍ<À, Z‰õΩ¯=QÍ<À =ÙO_»_»O=Å¡<Õ =∞#O P
„ѨѨOKåÅ#∞ „QÆÇ≤ÏOK« ÖËHõáÈ`«∞<åfl=Ú. HÍx, ~°Ç¨Ï㨺 Ü≥∂QÆ™ê^èŒ# ^•fi~å JfO„kÜ«∞
â◊‰õΩÎÅ#∞ (occult powers) ã¨OáêkOz#"å~°∞ J\ì̃ ã¨∂Hõ; „ѨѨOKåÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀQÆÅ~°∞†
 478 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"å\˜`À ã¨O|O^è•Å#∞ ÃÑ@∞ìHÀQÆÅ~°∞. "å\˜Ö’H˜ „Ѩܫ∂}OKÕã≤ ~åQÆÅ~°∞. ѨÓ~°fiHÍÅOÖ’
Ü≥∂QÆ∞Å∞, ã≤^Œ∞úÅ∞, |∞∞+¨μÅ∞ P q^èŒOQÍ HÍ=∞~°∂áêÅ`À HÍ=∞QÆ=∞#O`À W`«~° Ö’HÍʼnõΩ
"≥o§=ã¨∂Î =ÙO_Õ"å~°x ѨÙ~å}ÏÅÖ’ K«^Œ∞=Ù`«∂ =ÙO\Ï=Ú. (<å~°^Œ∞_»∞ „uÖ’Hõ ã¨OKå~°O
KÕ¿ã"å_»∞.) "åiH˜ D<å_»∞ käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞ K≥¿ÑÊ JHõ¯Öòì â◊‰õΩÎÅ∞ =ÙO_Õ=<Õ =∞#O
J#∞HÀ"åe. PÜ«∂ J^Œ$â◊º „ѨÑO¨ KåÅÖ’x Ѩ^•~å÷Å J}∞=ÙÅ∞ U "ÕQÍÅ`À K«eã¨∞<Î åflÜ≥∂,
P "ÕQÍÅ`À<Õ K«eOKÕ Ñ¨^•~å÷Å`À xi‡`«"≥∞ÿ# â◊s~åÅ#∞ ^èŒiOK«QÆey`Õ– JO>Ë =∞#
Éè∫uHõ â◊s~åÅÖ’#∞Oz =∞#O P ã¨∂Hõ; â◊s~åÅÖ’H˜ =∂~°QÆey`Õ – PÜ«∂ J^Œ$â◊º
„ѨѨOKåÅÖ’ =∞#O ‰õÄ_® qǨÏiOK«=K«∞Û. JO>Ë *’ºuâ◊≈s~°O (astral body)`À
*’ºu~À¡HõO (astral world)Ö’, =∂#ã≤Hõ â◊s~°O (mental body)`À =∂#ã≤Hõ „ѨѨOK«O
(mental world)Ö’ ã¨OK«iOK«=K«∞Û. P q^èŒOQÍ ã¨OK«iOK«QÆÅ â◊‰õΩÎÅ∞ `«#‰õΩ HõÅ=x
KåÔ~¡ãπ Öˇ_£c@~ü K≥ѨC‰õΩ<åfl_»∞.
XHõ Ö’HõOÖ’ =∞~À Ö’HõO
áÈ`Õ =∞~˘Hõ ã¨O^ÕÇϨ O ~å=K«∞Û. XˆH ã¨Å÷ OÖ’, XˆH ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Éè∫uHõ „ѨÑO¨ K«O`À
ã¨Ç¨ U_»∞ „ѨѨOKåÅ∞ ZÖÏ Wq∞_ç=Ù<åfl~Ú? Jk ZÖÏ ™ê^茺"≥∞ÿO^ŒO>Ë –=∞# Éè∫uHõ
„ѨѨOK«Ñ¨Ù J}∞=ÙÅ#∞ fã¨∞HÀO_ç. J}∞=Ù J<Õk KåÖÏ ã¨∂Hõ;"≥∞ÿ# Ѩ^•~°÷O. ^•xfl
ZO`« â◊HÎ̃=O`«"≥∞ÿ# "≥∞ÿ„HÀ™È¯ÑπÖ’ <≥·<å K«∂_»ÖË=Ú. J@∞=O\˜ J}∞=ÙÅ`À<Õ "åÜ«Ú,
„^Œ=, Ѷ¨∞# Ѩ^•~å÷Åhfl U~°Ê_®¤~Ú. "åÜ«Ú Ñ¨^•~°÷OÖ’ J}∞=ÙÅ∞ XHõ^•xH˘Hõ\ ˜ ^Œ∂~°
^Œ∂~°OQÍ K«eã¨∂Î =ÙO\Ï~Ú. "å\˜ =∞^茺 "å\˜ Ãã·A`À áÈeÛ`Õ Jáê~° ^Œ∂~åÅ∞<åfl~Ú.
„^Œ= Ѩ^•~°÷OÖ’ J}∞=ÙÅ∞ =∞iH˘O`« ^ŒQÆæ~° ^ŒQÆæ~°QÍ =ÙO\Ï~Ú. Ѷ¨∞# Ѩ^•~å÷ÅÖ’
WOHÍãÎ̈ ^ŒQÆæ~° ^ŒQÆæ~°QÍ =ÙO\Ï~Ú. HÍx ZO`« ^ŒQÆæ~°QÍ =Ù#flѨÊ\˜H˜ J}∞=ÙÅ Ãã·AÖ’
áÈeÛ`Õ J}∞=ÙÅ =∞^茺 ^Œ∂~åÅ∞ KåÖÏ Z‰õΩ¯=QÍ<Õ =ÙO\Ï~Ú. WHõ J}∞ˆHO„^ŒO
(#∂ºH˜¡Ü«∞ãπ)Ö’ „á⁄\Ï#∞¡ J#|_Õ Ju ã¨∂Hõ; J}∞ â◊HõÖÏÅ∞ =ÙO\Ï~Ú. „á⁄\Ï#∞¡QÍx,
ZÅ¢HÍì#∞¡QÍx ZO`« z#fl=O>Ë "å\˜ Ãã·AÅ`À áÈeÛ`Õ „á⁄\Ï#∞¡ áÈQÆ∞Ѩ_ç# J}∞
ˆHO„^•xH˜, ZÅ¢HÍì#∞¡ uiˆQ =ÅÜ«∂ʼnõΩ =∞^茺 Jáê~° ^Œ∂~åÅ∞O\Ï~Ú. JO>Ë J}∞=ÙÅ
֒ѨŠZO`À MÏm ã¨÷ÖÏÅ∞<åfl~Ú. JÖψQ J}∞=ÙÅ =∞^茺 ‰õÄ_® ZO`À MÏm
*ÏQÍÅ∞<åfl~Ú. Hõ#∞Hõ =∞#O Ѷ¨∞# Ѩ^•~°÷O J#∞‰õΩ<Õ ^•x֒ѨŠZ‰õΩ¯= ÉèÏQÆO â◊¥#º"≥∞ÿ#
MÏm ã¨÷Å"Õ∞ =ÙOk. KåÖÏ ã¨fiÖÏÊu ã¨fiÅÊ"≥∞ÿ# ÉèÏQÆOÖ’ =∂„`«"Õ∞ „á⁄\Ï#∞¡, ZÅ¢HÍì#∞¡,
#∂º„\Ï#∞¡ =O\˜ Ѩ^•~°÷ â◊HõÖÏÅ∞<åfl~Ú.
D q^èŒOQÍ J`«ºkèHõ ÉèÏQÆO MÏmQÍ L#fl Éè∫uHõ Ѩ^•~°÷OÖ’x â◊¥#ºOÖ’H˜
JO`«HõO>Ë ã¨∂Hõ;"≥∞ÿ# Ѩ^•~°÷O K˘K«∞Û‰õΩx =ÙO_»_»OÖ’ qO`«ÖË^Œ∞. JO>Ë Éè∫uHõ
 479 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„ѨѨOK«OÖ’ J`«ºkèHõ ÉèÏQÆO â◊¥#ºOQÍ =ÙO_»_®xfl J=HÍâ◊OQÍ fã¨∞‰õΩx, ^•xÖ’x
JO`«HõO>Ë ã¨∂Hõ; Ѩ^•~°÷O`À xi‡`«"≥∞ÿ# *’º`«„+¨ÊѨOK«O (astral world) K˘K«∞ÛH˘x
=ÙO_»_»O `«@ã≤÷ã¨∞ÎOk.
MÏm *ÏQÍÅ∞
Éè∫uHõ „ѨѨOK«OÖ’ =Öˇ<Õ *’ºu„+¨ÊѨOK«OÖ’ ‰õÄ_® =∞iO`« â◊¥#º"≥∞ÿ# MÏm
„Ѩ^Õâ◊"Õ∞ Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« JO`«HõO>Ë ã¨∂Hõ;"≥∞ÿ# Ѩ^•~°÷O`À xi‡`«"≥∞ÿ#
=∂#ã≤Hõ „ѨѨOK«O *’ºu¢+¨ÊѨOK«OÖ’H˜ K˘K«∞Û‰õΩáÈ~Ú =ÙO@∞Ok. JÖψQ P =∂#ã≤Hõ
„ѨѨOK«OÖ’H˜, É∫kúHõ „ѨѨOK«O (intuitional world), ^•xÖ’xH˜ Pu‡Hõ „ѨѨOK«O (spiri-
tual world), ^•xÖ’xH˜ J#∞áê^ŒHõ „ѨѨOK«O ( monadic world) K˘K«∞Û‰õΩáÈ~Ú
=ÙO\Ï~Ú. D q^èŒOQÍ XˆH ã¨÷ÖÏxfl, XˆH ã¨=∞Ü«∞OÖ’ qaè#fl „ѨѨOKåÅ∞ P„Hõq∞OK«∞‰õΩx
=ÙO_»_»O ã¨OÉèíqã¨∞ÎOk.
J~Ú`Õ Éè∫uHõ „ѨѨOK«O HõO>Ë q∞QÆ`å J^Œ$â◊º „ѨѨOKåÅ∞ XHõ^•xHõO>Ë XHõ\ ˜
ÃÑ^ŒÌq. JO^Œ∞KÕ`« Jq Éèí∂=∞O_»ÖÏxfl P„Hõq∞OK«_»"Õ∞HÍHõ, XHõ^•xfl q∞Oz XHõ\ ˜ áÈ#∞
áÈ#∞ ÃÑ^ŒÌ"≥·# ã¨÷ÖÏÅ#∞ P„Hõq∞ã¨∂Î áÈ`å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Éèí∂=∞O_»ÖÏxH˜ `«~åfi`«k
J~Ú# *’ºu~°‡O_»ÅO (astral world) Éèí∂=∞O_»ÖÏxfl P„Hõq∞OK«_»"Õ∞ HÍHõ WOK«∞q∞OK«∞QÍ
K«O„^Œ=∞O_»ÅO ^•HÍ =Ù#fl ã¨÷ÖÏxfl P„Hõq∞Oz =ÙO@∞Ok. *’ºu~°‡O_»ÅO `«~åfiu^≥·#
=∂#ã≤Hõ „ѨѨOK«O (mental world) Éèí∂Ö’HÍxfl, *’ºu~À¡HÍ<Õfl HÍHõ "å\˜x ^•\˜ WOHÍ
KåÖÏ ^Œ∂~°O =~°‰õΩ qãÎ̈iOz =ÙO@∞Ok. WÖψQ q∞QÆ`å „Ñ¨Ñ¨OKåÅ∞ ‰õÄ_®#∞.
W^ŒO`å =∞# ™œ~°=º=ã¨÷ (solar system)‰õΩ ã¨O|OkèOz# qaè#fl „ѨѨOKåÅ
=$`åÎO`«O. W@∞=O\˜ ™œ~° =º=ã¨÷Å∞ =∞# qâ◊fiO (universe)Ö’#∞, WOHÍ J#O`«OQÍ
=Ù#fl W`«~° qâßfiÅÖ’#∞ Jã¨OMϺHõOQÍ =Ù<åfl~Ú.
HÍQÍ „Ѩu ™œ~° =º=ã¨÷‰õΩ ^•xfl ѨiáêeOKÕ XHõ ^Õ=Ù_»∞ =ÙO\Ï_»∞. "≥Ú`«ÎO
™œ~°=º=ã¨÷ PÜ«∞# ã¨fi~°∂Ѩ"Õ∞. ^•xfl ã¨$+≤ìOzOk PÜ«∞<Õ. PÜ«∞#Ö’ XHõ ã¨fiÅÊ ÉèÏQÆO
=∂„`«"Õ∞ =∞# ™œ~° =º=ã¨÷. JyflÖ’ #∞Oz qã¨∞ÊùeOQÍÅ∞ "≥_»e uiy JyflÖ’<Õ
ÅÜ«∞"≥∞ÿ#@∞ìQÍ, ™œ~° =º=ã¨÷ ™œ~° ^Õ=Ùx (solar deity)Ö’ #∞Oz "≥Å∞=_ç z=~°‰õΩ
ZѨC_À PÜ«∞#Ö’<Õ Å~Úã¨∞ÎOk. W^ŒO`å WÖÏ ZO^Œ∞‰õΩ [~°∞QÆ∞`«∞#flk J<Õk =∞#O
J_»QÆ~åx „Ѩâ◊fl. ã¨=∂^è•#O ÖËx „Ѩâ◊fl. =∞Ǩ J~Ú`Õ ^Õ=Ù_»∞ `«# HÀã¨O `«##∞ `å#∞
Jaè=ºHõÎO KÕã¨∞‰õΩ<Õ „Ѩ„H˜ÜÕ∞ D ã¨$+≤ì JO`å. =∞# ™œ~° =º=ã¨÷ ѨiáêʼnõΩ_»∞ (^Õ=Ù_»∞)
ã¨#`«∞¯=∂~°∞_»@.
 480 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ѩi}Ï=∞ ^ŒâÅ◊ ∞
ã¨$+≤ìÖ’x ã¨=∞ãÎ̈O ^Õ=ÙxÖ’#∞OKÕ L^ŒƒùqOzOk. D ã¨=∞ãÎ̈O J<åkHÍÅO #∞Oz
JO`«HõO`«‰õΩ L#fl`À#fl`«"≥∞ÿ# ^Œâ◊ʼnõΩ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∂ =ã¨∞Î#flk. D Ѩi}Ï=∞
„Hõ=∞OÖ’ J`«∞º#fl`« ^Œâ◊#∞ KÕ~°∞‰õΩ#fl rq =∂#=Ù_»∞. J`«_»∞ ^Õ=Ùx JOâ◊QÍ ^Õ=Ùx
#∞Oz q_ç=_ç#"å_»∞. J`«_»∞ `˘Å∞`« J#∞áê^ŒHõ „ѨѨOK«OÖ’ (monadic world) XHõ
=ºHÎ̃ (monad)QÍ =ÙO\Ï_»∞. Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞OÖ’ P =ºHÎ̃ =~°∞ã¨QÍ „H˜Ok „ѨѨOKåÅÖ’H˜
ky=™êÎ_»∞. J#∞áê^ŒHõ „ѨѨOK«OÖ’ #∞Oz Pu‡Hõ(spiritual) „ѨѨOK«OÖ’H˜ P`«‡
ã¨fi~°∂ѨO`À =™êÎ_»∞. ^•xH˜ kQÆ∞=# É∫kúHõ (intuitional) „ѨѨOK«O. ^•xÖ’ É∫kúHõ
â◊s~°O`À =∂#=Ù_»∞ =ÙO\Ï_»∞. ^•x kQÆ∞=# T~°úº =∂#ã≤Hõ „ѨѨOK«O =ÙO@∞Ok.
JO^Œ∞Ö’ =∂#=Ù_»∞ HÍ~°} â◊s~°O (causal body) ^èŒi™êÎ_»∞. WOHÍ kQÆ∞=# J^èÀ
=∂#ã≤Hõ „ѨѨOK«OÖ’ =∂#㨠â◊s~°O`À#∞ JO`«HõO>Ë kQÆ∞=# *’ºu~À¡HõO (astral
world) Ö’ *’ºuâ◊≈s~°O`À#∞ =ÙO\Ï_»∞. P Ñ≤^ŒÑ¨ =∂`«$ QÆ~°ƒùO#∞Oz "≥Å∞=_ç# tâ◊√=ÙQÍ
Éè∫uHõ ^ÕǨÏO ^èŒi™êÎ_»∞.
=∂#= É∫uHõ â◊s~°O =$kú J~Ú =∂#= rq`«O =Úyã≤# `«~åfi`« P â◊s~°O
tkäÅ"≥∞ÿ =∞#O =∞~°}O Jx ÉèÏqOKÕk ã¨OÉèíqã¨∞ÎOk. uiy K«„Hõ<Õq∞ „Hõ=∞O
„áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok. *’ºuâ◊≈s~°O`À *’ºu~À¡HõOÖ’ H˘<åflà◊√§ QÆ_»∞ѨÙ`å_»∞. Z<åflà◊√§
J<Õk – J`«x HÀÔ~¯Å∞, L„^ÕHÍÅ#∞ |\ì̃ =ÙO@∞Ok. Éè∫uHõ rq`«OÖ’ J`«x HÀÔ~¯Å∞,
L„^ÕHÍÅ∞ ÉÏQÍ |ÅOQÍ =ÙO>Ë – "å\˜ |ÅO HõΔ~ÚOKÕ=~°‰õΩ J`«_»∞ P Ö’HõOÖ’ P
â◊s~°O`À =ÙO\Ï_»∞. JÖψQ q∞ye# „ѨѨOKåÅÖ’ J`«# x"åã¨O ‰õÄ_®. Éèí∂Ö’HõOÖ’
J`«_»∞ QÆ_çÑ≤# rq`«Ñ¨Ù J#∞Éèí"åÅ∞, "åã¨#Å#∞ |\ì̃ J`«_»∞ PÜ«∂ „ѨѨOKåÅÖ’ QÆ_ç¿Ñ
HÍÅO P^è•~°Ñ¨_ç =ÙO@∞Ok.
É’kèã`¨ ∞« fiÅ∞
=∂#=Ù_»∞ Dâ◊fi~åOâ◊QÍ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ, J<ÕHõ [#‡ÅÖ’ J<ÕHõ J#∞Éèí"åÅ∞ á⁄Ok
JO`«HõO`«‰õΩ Ñ¨i}˜`«∞_≥· `«∞^Œ‰õΩ Dâ◊fi~° ã¨xflkè KÕ~°∞‰õΩO\Ï_»∞. J~Ú`Õ P q^èŒOQÍ
Ѩi}u á⁄Ok#"å~°∞ Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞OÖ’ `«=∞HõO>Ë „H˜Ok ^Œâ◊ÅÖ’ ZHõ¯_À PyáÈ~Ú#
"åi ã¨=Ú^Œú~°} HÀã¨O `å=Ú ^Õ=ÙxÖ’ SHõº"≥∞ÿáȉõΩO_®, `«=∞ „Ѩ`ÕºHõ Pã≤Î`åfixfl
xÅ∞ѨىõΩO@∂ `«=∞ J^Œ$â◊ºâ◊s~åÅ`À H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ =ÙO\Ï~°x käÜ«∂ã¨Ñ¶≤ã¨∞ìÅ∞
#=Ú‡`å~°∞. P J~°º#fl`« ^Œâ◊#∞ KÕ~°∞‰õΩ#fl"åˆ~ É’kèã¨`«∞fiÅ∞. "åix =∞Ǩ`«∞‡Åx,
=∞ǨÏ~°∞¬Åx, J~°›`«∞Åx, Ѩ~°=∞ QÆ∞~°∞=ÙÅx, =∂ã¨ì~üû Jx WOHÍ Z<Àfl q^è•Å∞QÍ
=º=ǨÏi™êÎ~°∞. "åiH˜ `«=∞ HÀã¨O JO@∂ WHõ KÕÜ«∞=Åã≤# Hõ~°‡ÖË^Œ∞. KÕ~°=Åã≤#
 481 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ѨiѨÓ~°‚`« (perfection) ÖË^Œ∞. "å~°∞ ѨÓ~°‚ „ѨA˝Å∞. J@∞=O\˜ "å~°∞ JѨC_»Ñ¨C_»∞
''Ѩi„`å}ÏÜ«∞ ™ê^èŒ∂<åO – q<åâßÜ«∞K« ^Œ∞+¨¯ $`åO – ^èŒ~°‡ ã¨O™ê÷Ѩ<å~å÷Ü«∞ –
ã¨OÉèí"åq∞ Ü«ÚˆQ Ü«ÚˆQ—— J#fl@∞ìQÍ Éèí∂Ö’HõOÖ’ Éè∫uHõ â◊s~åÅ`À uiy J=`«i™êÎ~°∞.
#∂`«# =∞`åÅ∞ ™ê÷Ñ≤™êÎ~°∞. ^Œ∞ód`« =∂#"åoH˜ =∂~°æ^Œ~°≈‰õΩÅ∞ J=Ù`å~°∞. Ѩi¬Ü«∂Ö’
*Á~åãì̈~ü, WO_çÜ«∂Ö’ =∞#∞=Ù, |∞^Œ∞ú_»∞, ™êÅã‘Î<åÖ’ „H©ã¨∞Î J@∞=O\˜ „Ѩ=HõÎÖË. "å~°∞
k=º =∂#=ÙÅ∞.
H˘O^Œ~°∞ =∞Ǩ`«∞‡Å∞ Éè∫uHõ ^ÕǨxfl q_çz Pu‡Hõ â◊s~åxfl ^èŒi™êÎ~°∞. =∞iH˘O^Œ~°∞
Éè∫uHõ ^ÕǨÏO`À<Õ H˘#™êQÆ∞`å~°∞. P q^èŒ"≥∞ÿ# =∞Ǩ`«∞‡Å∞ <Õ\ ˜H© qq^èŒ ^ÕâßÅÖ’
J*Ï˝`«OQÍ L<åfl~°∞. =∂ãì̈~ü rã¨ãπ Öˇ|<å<£ Ѩ~°fi`åÅÖ’, =∂ãì̈~ü Ç≤ÏÖÏiÜ«∞ãπ DlѨÙìÖ’,
=∂ãì̈~ü "≥∂~°º, =∂ãì̈~ü ‰õÄ`ü Ǩ˙g∞ \˜Éˇ\òÖ’, =∂ãì̈~ü ~åHÀH˜˚ ǨÏOQÆsÖ’ =ÙO@∞<åfl~°∞.
giÖ’ =∞^•O ÃÇÏKü.Ñ≤.ÉÏ¡=\ò㑯 ^•fi~å käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ ©x ™ê÷Ñ≤Oz# "å~°∞ =∂ãì̈~ü
"≥∂~åº. =∂ãì̈~ü ‰õÄ`ü Ǩ˙g∞. "å~°∞ =∂#"åo ã¨=Ú^Œú~°}ˆH P ™⁄Ãã·\ ©x ™ê÷Ñ≤OKå~°∞.
ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl@∞ì =∂#"åox Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞OÖ’ =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞‰õΩáÈ=_®xH˜,
"åiH˜ #∂`«# ã¨O^ÕâO◊ JO^Œ*ãË ≤ =∂~°^æ ~Œ ≈° ‰õΩÅ∞ HÍ=_®xH˜ =∞Ǩ`«∞‡Öˇ#· "å~°∞ JѨC_»ÑC¨ _»∞
Éèí∂Ö’HõOÖ’ J=`«iã¨∂Î =ÙO\Ï~°∞. J@∞=O\˜ XHõ =∞Ǩ`«∞‡_»∞ 19= â◊`å|ÌѨ٠PYi
ã¨O=`«û~åÅÖ’ [x‡OK«#∞<åfl_»x. PÜ«∞# J=`«~°} HÀã¨O P<å\˜ ã¨O‰õΔΩaè`« „ѨѨOK«O
ѨiѨHõfiOQÍ =Ù#fl^Œx käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ © ã¨Éèí∞ºÅ∞ qâ◊fiã≤OKå~°∞. [QÆ^Œ∞æ~°∞=Ù HÍ^Œy#
J@∞=O\˜ =∞ǨѨÙ~°∞+¨μ_»∞ ZHõ¯_» ZѨC_»∞ [x‡™êÎ_À#x Z^Œ∞~°∞ K«∂âß~°∞. z=iH˜
ѨxQÆ@∞ì‰õΩx J>Ëì J<Õfi+≤OK«=Åã≤# J=ã¨~°O ÖˉõΩO_®<Õ "å~°∞ Z^Œ∞~°∞K«∂ã≤# [QÆ^Œ∞æ~°∞=Ù
ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’<Õ, k=º*Ï˝# ã¨=∂[Ѩ٠„Ѩ^è•# HÍ~åºÅÜ«∞ ã¨g∞ѨOÖ’<Õ, P ã¨=∂[O
„ÃÑã≤_≥O\ò J~Ú# JhaÃãO\ò, `«k`«~° „Ѩ=ÚY ã¨Éèí∞ºÅ Z~°∞HõÖ’<Õ, "åi Hõà◊§=ÚO^Œ∞
u~°∞QÍ_»∞`«∂ Pâ◊Û~°ºHõ~°OQÍ `«@ã¨÷Ѩ_®¤_»∞. P ''[QÆ^Œ∞æ~°∞=Ù—— QÆ∞iOz =Ú#∞‡O^Œ∞
`≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.

V
 482 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
57. J~°qO^Œ∞x k=º r=#^Œ~≈° #O
HÀ@¡H˘Åk ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ r= Ѩi}Ï=∞O x~°O`«~åÜ«∞OQÍ, JqzÛù#flOQÍ
[~°∞QÆ∞`«∞#flk. XHÍ<˘Hõ HÍÅOÖ’ ã¨=Ú„^•ÅÖ’ xs˚= ~°™êÜ«∞xHõ Hõ}ÏÅ Ü«∂^Œ$zÛùHõ
ã¨OÜ≥∂QÆO (accidental combination) =Å¡ [xOz# XˆH ã¨OHΔ̃¡+ì̈ Hõ}OQÍ r=O (life)
„áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. P `«~åfi`« |ǨïHõ} r=ÙÅ∞QÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥OkOk. WOHÍ `«~åfi`«
=$HõΔ*Ïu r=ÙÅ∞QÍ, „Hõ=∞OQÍ [ÅK«~åÅ∞QÍ, P `«~åfi`« <ÕÅÃÑ·H˜ "åºÑ≤Oz LÉèíÜ«∞ K«~°
r=ÙÅ∞QÍ, P Ñ≤^ŒÑ¨ ~°Hõ~°HÍÅ [O`«∞ *Ïu r=ÙÅ∞QÍ ~°∂á⁄OkOk.
`˘Å∞`« Ju „áê^äŒq∞Hõ"≥∞ÿ# Jg∞ÉÏ (Amoeba) =O\˜ UHõH}
õ „áê}∞Å`À "≥Ú^ŒÅ∞
ÃÑ\˜ì r=O HÀ@¡ ã¨O=`«û~åÅ HÍÅOÖ’
JO`«HõO`«‰õΩ L#fl`« ^Œâ◊ʼnõΩ K≥Ok# r=
*Ï`« ∞ Å∞QÍ Ñ¨ i }q∞OzOk. Ѩ i }Ï=∞O
JO>Ë ˆ H =ÅO =∂~° ∞ Ê =∂„`« " Õ ∞ HÍ^Œ ∞ .
„Hõ=∞OQÍ L#fl`« ^Œâ◊Å "≥·Ñ¨Ù [iˆQ =∂~°∞Ê<Õ
Ѩi}Ï=∞O (evolution) JO\Ï~°∞.
"≥ < ≥ fl =ÚHõ ÖË x [O`« ∞ =ÙÅ∞,
"≥<≥fl=ÚHõQÆÅ [O`«∞=ÙÅ∞, JO_»*ÏÅ∞, ãÎ̈#º
[O`«∞=ÙÅ∞, ~°Hõ~°HÍÅ "å#~° *Ï`«∞Å∞,
~°Hõ~°HÍÅ =∂#= ã¨^Œ$â◊*Ï`«∞Å∞ (Homo
Sapiens ) D q^è Œ O QÍ Ñ¨ i }Ï=∞O

ѨÙ~ÀQÆq∞OzOk. P `«~åfi`« ‰õÄ_® Pk=∞ =∂#= ã¨=∂*ÏÅ #∞Oz J<ÕHõ J<åQÆiHõ

^Œâ◊Å#∞ JuQÆq∞Oz `«∞^Œ‰õΩ P^èŒ∞xHõ <åQÆiHõ ã¨=∂*ÏÅ =~°‰õΩ Ñ¨i}Ï=∞O H˘#™êyOk.
(D Ѩi}Ï=∞ K«i„`«ÃÑ· Pã¨HÎ̃ HõÅ"å~°∞ D ~°K«~Ú`« „"åã≤# '#~å=`å~°O— K«∂_»=K«∞Û).
Ѩi}Ï=∞OÖ’ Ñà · ^Œâ◊
HÍx r=Ѩ i }Ï=∞O ( evolution of life ) =∂#=ÙxÖ’ PyáÈ~ÚO^Œ x ,
PyáÈ`«∞O^Œx âßGA˝Å∞ K≥ѨÊ_»OÖË^Œ∞. J~Ú`Õ, WHõ=ÚO^Œ∞ Ѩi}Ï=∞O U kâ◊QÍ
[~°∞QÆ∞`«∞O^Œ<Õ ^•xÃÑ· ~°Hõ~°HÍÅ TǨQÍ<åÅ∞ `«Ñ¨Ê YzÛ`«"≥∞ÿ# "å^•Å∞ ã≤^•úO`åÅ∞
Ug ÖË=Ù.
 483 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∞#‰õΩ `≥eã≤#O`«=~°‰õΩ =∂„`«O D<å_»∞ Ѩi}Ï=∞OÖ’ =∂#=Ù_Õ J`«∞º#fl`«
^Œâ◊. ZO^Œ∞HõO>Ë Éè∫uHõ Ѩi}Ï=∂xH˜ ã¨O|OkèOz#O`« =~°‰õΩ =∂#=Ù_»∞ [O`«∞HÀ\˜H˜
K≥Ok# "å_≥·<å, U [O`«∞=Ù‰õΩ ÖËx ™ê÷~ÚÖ’ PÖ’zOKÕ =∞#ã¨∞û J`«xH˜ =Ù#flk. P
=∞#ã¨∞û`À<Õ J`«_∞» <Õ_∞» ã¨$+≤Hì ˜ „Ѩuã¨$+≤ì KÕã,≤ „|Ǩ‡O_»"∞≥ #ÿ <åQÆiHõ`#« ∞ ã¨$+≤Oì K«∞‰õΩ<åfl_»∞.
J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ Ãã#· ∞û#∞, >ˇHÍflÅrx, HõàÅ◊ #∞, `«`fi« âߢ™êÎxfl, =∞`åÅ#∞ Jaè=$kú KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl_»∞.
Éè∫uHõ"≥∞ÿ# D „ѨѨOK«O, D ã¨=∞ã¨Î ã¨$+≤ì, r=HÀ\˜ ZÖÏ =KåÛ~Ú, ZHõ¯_ç #∞Oz
=KåÛ~Ú, ZO^Œ∞‰õΩ =KåÛ~Ú Jx Ãã·#∞û ^•fi~å, `«`«fizO`«# ^•fi~å J<Õfi+≤ã¨∞Î<åfl_»∞,
q"Õzã¨∞Î<åfl_»∞. U"À ã¨=∂^è•<åÅ∞ Åaèã¨∞Î<åfl~Ú HÍx, XHõ ã¨=∂^è•#O Åaè¿ãΠѨk
„Ѩâ◊flÅ∞, Ѩk ã¨O^ÕǨÅ∞ `«Öˇ`«∞Î`«∞<åfl~Ú, WOHÍ WOHÍ ã¨`åº<Õfi+¨} ™êQÆ∞`«∞#flk.
JOu=∞ ã¨`«ºO HÀã¨O JO`«∞ÖËx J<Õfi+¨} H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ =Ù#flk.
Hõ#∞Hõ<Õ Éè∫uHõ q*Ï˝# âßG=∂~åæ# J<Õfi+≤Oz #O`«HÍÅO JOu=∞ ã¨`«ºÑ¨Ù JO`«∞
zHõ¯^Œx P^蕺u‡Hõ"å^Œ∞Å∞ JO\Ï~°∞. Jã¨Å∞ =∂#=Ùx J<Õfi+¨} JO`«∂á⁄O`«∂ ÖˉõΩO_®
™êQÆ∞`«∞#fl^ŒO>Ë<Õ – J`«x l*Ï˝™ê Ñ≤áê㨠`«$Ñ≤ÎѨ_»_»O ÖË^ŒO>Ë<Õ– J`«_»∞ JO^Œ∞HÀ=Åã≤#
JOu=∞ ã¨`º« O WOHÍ U^À ZHõ¯_À =ÙO^Œ#fl =∂>ËH^õ •? Uq∞\Ï JOu=∞ ã¨`º« O?
=∞iO`« L#fl`« ^Œâ?◊
r=O UHõHõ}„áê}˜`À `«$Ñ≤ΠѨ_»Hõ áÈ=_»O=Å¡<Õ |ǨïHõ} rqQÍ, =$HõΔ, [O`«∞
*Ï`«∞Å∞QÍ z=iH˜ =∂#=Ù_»∞QÍ, =∂#= =∞#ã¨∞ûQÍ ÃÑ·H˜, WOHÍ ÃÑ·ÃÑ·H˜, 'L`«Êi}Ï=∞O—
K≥O^Œ∞`«∂ =zÛOk. J~Ú<å, =∂#= =∞#ã¨∞û U^À Jã¨O`«$Ñ≤Î`À WOHÍ ^ÕxHÀã¨"≥∂
J<Õfi+≤ã¨∂Î<Õ =Ù#fl^ŒO>Ë, Jk JO^Œ∞HÀ=Åã≤# L#fl`« Ѩi}Ï=∞ ^Œâ◊ WOHÍ U^À =Ù#fl
^Œ#fl=∂@.
J~Ú`Õ XHõ\ .˜ r= Ѩi}Ï=∞O ''=∞#ã¨∞û—— J<Õ D<å\˜ L#fl`« ^Œâ#◊ ∞ JO^Œ∞‰õΩ#fl
`«~åfi`« – JO>Ë r= Ѩi}Ï=∞O =∞#ã¨∞ûkâ◊QÍ ™êy# `«~åfi`« – WOHÍ Jk
JO^Œ∞HÀ=Åã≤# =∞iO`« L#fl`« ''Éè∫uHõ^Œâ◊—— Un ÖË^Œ#fl=∂@. =∞#ã¨∞û `«# ã¨`åº<Õfi+¨}Ö’
á⁄O^Œ∞`«∞#fl Jã¨O`«$Ñ≤Îx |\ì̃ K«∂¿ãÎ WHõÃÑ· Ѩi}Ï=∞O Éè∫uHõOQÍ HÍHõ, =∞#ã¨∞û ^Œâ◊#∞
^•\˜ WOHÍ ÃÑ·^Œâ◊Å"≥·Ñ¨ÙQÍ [~°QÆ=Åã≤ =ÙO^Œ#fl=∂@.
"≥∞Oÿ _£ `«~åfi`« ã¨∂Ѩ~"ü ∞≥ Oÿ _£
=∞i =∂#= =∞#ã¨∞û HõO>Ë L#fl`« ^Œâ◊ JO@∂ XHõ\ ˜ =Ù#fl^•? L#flk. Jk
Ju=∞#ã¨∞û – ã¨∂Ѩ~ü"≥∞ÿO_£ (supermind). P Ju =∞#ã¨∞û`À<Õ =∂#=Ù_»∞ K«~°=∞
ã¨`åºxfl „QÆÇ≤ÏOK«QÆÅ_»∞, J@∞=O\˜ Ju =∂#㨠K≥·`«#ºO (supramental conscious-
ness) kâ◊QÍ<Õ =∂#=Ѩi}Ï=∞O (r= Ѩi}Ï=∞O) ѨÙ~ÀQÆq∞ã¨∞Î#flk. Jx"å~°ºOQÍ,
 484 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J„ѨuǨÏ`«OQÍ, ѨÙ~ÀQÆq∞ã¨∞Î#flk. ZѨÊ\ỖH·<å =∂#=*Ïu =∞<À^Œâ◊ (mental state)#∞
^•\˜, Ju=∞<À^Œâ◊ (supramental state) #∞ JO^Œ∞‰õΩO@∞Ok. J^Õ k=ºK≥·`«#º (di-
vine consciousness) ^Œâ◊. P ^Œâ◊#∞ KÕ~°∞‰õΩ#fl =∂#=Ù_»∞ (man) Jkè=∂#=Ù_»∞ (su-
perman) J=Ù`å_»∞. „Hõ=∞OQÍ XHõ Jkè=∂#= *Ïu (a race of supermen) J=`«iOz<å
Pâ◊Û~°ºO ÖË^Œ∞. J~Ú`Õ, P Ѩi}Ï=∞O Jx"å~°º"Õ∞ J~Ú<å, ^•xfl `«fii`«O KÕÜ«∞_®xH˜
=∞#O Hõ$+≤KÕÜ«∂e. ™ê^èŒ# KÕÜ«∂e.
=∞Ǩ=∞h+≤ J~°qO^Œ∞_»∞
D q^èŒ"≥∞ÿ# XHõ q#∂`«# Ѩi}Ï=∞"å^•xfl – ^•xfl ѨÙ~°ã¨¯iOK«∞‰õΩ#fl XHõ
qÅHõΔ} `«`«fizO`«##∞ – "≥Å~ÚOz# =∞Ǩ=∞h+≤ N J~°qO^Œ∞_»∞, PÜ«∞# zO`«#
"Õ^•ÅÃÑ·, LѨx+¨`«∞ÎÅ∞, ÉèíQÆ=næ`«, Ü≥∂QÆâßGO, `«O„`«âßGO "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜ÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç#
^≥·#ѨÊ\˜H©, J<ÕHõ q+¨Ü«∂ÅÖ’ "å\˜x ^•\˜ =ÚO^Œ∞‰õΩ áÈ~ÚOk. â◊OHõ~å^≥· fi`«O, `«k`«~°
"Õ^•O`« âßYÅ`À qÉèËkOz, ѨÓiÎQÍ `«#^≥·# XHõ q#∂`«# zO`«<å =º=ã¨÷#∞ PÜ«∞#
Pq+¨¯iOKå_»∞. ^Õâ◊, q^ÕâßÅÖ’ PÜ«∞#‰õΩ ZO^Œ~À J#∞Ü«∂Ü«ÚÅ∞<åfl~°∞. D â◊`å|ÌѨÙ
Q˘Ñ¨Ê `åufi‰õΩÅÖ’ PÜ«∞<˘Hõ~°∞. PÜ«∞# zO`«# ZO`« Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∂, PÜ«∞# rq`«
Hõ^äŒ#O JO`« Pã¨HÎ̃ Hõeyã¨∞ÎOk. k*χ„`«OQÍ PÜ«∞# rq`åxfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
rq`« qâıëêÅ∞
J~°qO^Œ Ѷ¨∞’+π HõÅHõ`åÎÖ’ 1872 PQÆã¨∞ì 15= `Õn# XHõ ã¨OѨ#fl ɡOQÍb
‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå_»∞. `«O„_ç Hõ$+¨‚^èŒ<£ Ѷ¨∞’+π‰õΩ „a\˜+π =Å㨠áêʼnõΩÅÃÑ·, "åi
ã¨O㨯 $uÃÑ·, <åQÆiHõ`«ÃÑ·, PYiH˜ "åi "Õ+¨ÉèÏ+¨ÅÃÑ· =Å¡=∂e# "≥∂A. `«# Ñ≤Å¡Å∞
JK«ÛOQÍ Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£Å=Öˇ =∂iáÈ"åÅx ÉèÏqOKå~°∞.
PÜ«∞#‰õΩ #Å∞QÆ∞~°∞ ‰õΩ=∂~°∞Å∞. J~°qO^Œ∞_»∞ =¸_»= ‰õΩ=∂~°∞_»∞. J`«#H˜ 20
Uà◊√§ ^•>Ë =~°‰õΩ =∂`«$ÉèÏ+¨ <Õ~°∞ÛHÀ‰õΩO_® `«O„_ç Hõ@ì_ç KÕâß_»∞. WO\’¡ ɡOQÍb
<ÒHõ~°∞¡ =ÙO>Ë Ñ≤šʼnõΩ ÉˇOQÍb JO@∞`«∞O^Õ"≥∂ Jx, WOw¡+¨μ, Ç≤ÏOn =∂„`«"Õ∞ <ÕiÛ#
"åix xÜ«∞q∞OKå_»∞. (WOw¡+¨μѨ@¡ PÜ«∞# "åº"≥∂Ǩxfl =∞#O U=yOK«∞HÀ=K«∞ÛQÍx,
^ÕâßxH˜ ™êfi`«O„`«ºO =zÛ 50 Uà◊√§ J=Ù`«∞<åfl WѨÊ\˜H© =∞#Ö’ KåÖÏ=∞OkH˜ `≥Å∞QÆO>Ë
ZO`«z#fl K«∂áÈ, WOw¡+¨μ g∞_çÜ«∞O q^ŒºÑ¨@¡, J"≥∞iHÍ =O\˜ áêâßÛ`«º^ÕâßÅÖ’
K«^Œ∞=٠Ѩ@¡, L^ÀºQÍÅѨ@¡ ZO`« "≥∂*’ =∞#‰õΩ `≥eã≤O^ÕHõ^•? JO^Œ∞KÕ`« P
áê~°`«O„`«ºÑ¨Ù ~ÀAÅÖ’ Hõ$+¨‚^èŒ<£ Ѷ¨∞’+π =O\˜ "åi WOw¡+¨μ ÉèÏëê, ã¨O㨯 $f "åº"≥∂ǨÏO
J~°÷O KÕã¨∞HÀ^ŒyO^Õ.)
 485 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
WOQÆ¡O_£Ö’ K«^Œ∞=Ù
J~°qO^Œ∞x J~Ú^Œ= U@ J`«_xç , J`«_ç J#flÅ#∞ `«O„_ç _®i˚eOQ∑Ö’x XHõ
Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ áê~î°âßÅÖ’ KÕiÛ K«kqOKå_»∞. J`«x U_»= U@ "åix `«#`À WOQÆ¡O_£
fã¨∞‰õΩáÈ~Ú JHõ¯_» XHõi WO\˜Ö’ =ÙOz =KåÛ_»∞. J~°qO^Œ∞_»∞ WOw¡¿+HÍHõ, „ÃѶOz,
ÖÏ\˜<£, „wH± ÉèÏ+¨Å#∞ ‰õΔΩ}‚OQÍ#∞, W\ÏeÜ«∞<£, [~°‡<£, âßÊx+π ÉèÏ+¨Å#∞ H˘OK≥OQÍ#∞
<Õ~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞. ¿+H±ã≤ÊÜ«∞~ü, Ã+b¡, H©\òû Hõq`åfixfl PáÈâ◊# Ѩ\Ïì_»∞. `å#∂ Hõq`«fiO
„"å¿ã"å_»∞. S.ã≤.Zãπ. ѨsHõΔ‰õΩ Hõ\ ì̃ XHõ ѨsHõΔÖ’ áêºã¨Ü«∂º_»∞ HÍx, q∞ye# ѨsHõΔʼnõΩ
|∞kúѨÓ~°fiHõOQÍ<Õ ÔQ·~ü Ǩ[~°∞ J~Ú#O^Œ∞# S.ã≤.Zãπ. ѨÓiÎHÍÖË^Œ∞. ÃÑ·QÍ JѨÊ\˜ˆH
`«O„_ç Hõ$+¨‚^èŒ<£`À áê@∞, J~°qO^Œ∞xH˜ ‰õÄ_® WOw¡+¨μ "åiѨ@¡ "≥∂A`«yæ, U=yOѨÙ
ÃÇÏzÛOk.
uiy ~åHõ
ã¨fi^ÕâßxH˜ J~°qO^Œ∞_»∞ 1893Ö’ uiy =KåÛ_»∞. |~À_® =∞Ǩ~å*Ï PǨfi#OÃÑ·
P ã¨O™ê÷#OÖ’ Ô~q#∂º âßYÖ’ L^ÀºQÆOÖ’ KÕ~å_»∞. `«~åfi`« =∞Ǩ~å*Ï HÍÖËrÖ’
WOw¡+¨μ, „ÃѶOz ÉèÏ+¨Å ÖˇHõÛ~°~°∞QÍ#∞, P Ñ≤^ŒÑ¨ "≥·ãπ „Ñ≤<£ûáêÖò QÍ#∞ ѨxKÕâß_»∞.
|~À_®Ö’ 1893 #∞Oz 1906 =~°‰õΩ =Ù<åfl_»∞. ÉÏźOÖ’ PÜ«∞#‰õΩ ZO`«
qѨs`«OQÍ WOw¡+¨μ ã¨O㨯 $uѨ@¡ "åº"≥∂ǨÏO =ÙO_Õ^À |~À_® "≥o§# H˘kÌ ~ÀAňH
JO`« *ÏfÜ«∞"åkQÍ#∞ =∂~å_»∞. =ÚO^Œ∞QÍ ÉˇOQÍb <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞. ã¨O㨯 $`«O`Àáê@∞
QÆ∞[~åf, =∞~åsî ÉèÏ+¨Å∞ J^茺ܫ∞#O KÕâß_»∞. ã¨O㨯 $`«OÖ’ ÉèÏ~°`«, ~å=∂Ü«∞}ÏÅ#∞,
HÍo^•ã¨, Éèí=Éèí∂`«∞Å HÍ"åºÅ#∞,<å@HÍÅ#∞ K«k"å_»∞. 1901Ö’ =∞$}Ïoh^Õq`À
q"åǨÏ"≥∞ÿOk. HÍx, "å~°∞ J>ËìHÍÅO HõÅã≤ HÍѨÙ~°O KÕÜ«∞ÖË^Œ∞. ÉÁOÉÏ~Ú #∞Oz
"≥Å∞=_Õ ''WO^Œ∞„ѨHÍ+π—— J<Õ POQÆ¡ "å~°Ñ¨„uHõÖ’ qѨ¡"å`«‡Hõ "庙êÅ∞ `«~°K«∞QÍ „"å¿ã"å_»∞.
HÍx, Jq =∂s f„=OQÍ =Ù#flO^Œ∞# „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO P Ѩ„uHõ#∞ x¿+kèã¨∞ÎO^Õ"≥∂#<Õ
ÉèíÜ«∞O`À ^•x ã¨Oáê^Œ‰õΩ_»∞ *’~°∞ `«yæOK«=∞x HÀ~°_»O`À „Hõ=∞OQÍ Jã¨Å∞ P "庙êÅ<Õ
q~°q∞OKå_»∞.
f„="åkQÍ J~°qO^Œ∞_»∞
ã¨∞=∂~°∞QÍ 1902 #∞Oz =~°∞ã¨QÍ ÉèÏ~°`« *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨ÉèíʼnõΩ Ç¨[~°=Ù`«∂
=ÙO_Õ"å_»∞. HÍx ^•x q∞`«"å^Œ ~å[H©Ü«∂Å∞, =∞ǨÏ[~°¡ q^è•#O PÜ«∞#‰õΩ #K«ÛÖË^Œ∞.
1905 <å\˜ ɡOQÍÖò qÉèí[#`À =∞iO`« f„="åkQÍ =∂~å_»∞. 1907 Ö’ ã¨∂~°`ü
=∞Ǩã¨ÉèíÖ’ ã¨∞ˆ~O„^Œ<å^ä£ Éˇ#s˚, ~åãπaǨs Ѷ¨∞’+π, QÀYÖË=O\˜"å~°∞ q∞`«"å^Œ∞Å∞
(moderates) QÍ#∞, aÑ≤<£ K«O„^ŒáêÖò, uÅH±, Å[Ѩu~åÜü∞ =O\˜"å~°∞ Ju"å^Œ∞Å∞
 486 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
(extremists) QÍ#∞ q_çáÈ~Ú Ñ¨~°ã¨Ê~°O ã¨OѶ¨∞i¬OK«∞‰õΩx HÍO„ÔQãπ ã¨Oã¨÷Ô~O_»∞QÍ
peáÈ~Ú#ѨC_»∞ J~°qO^Œ∞_»∞ Ju"å^Œ∞ŠѨHΔÍ# xeKå_»∞. „Hõ=∞OQÍ PÜ«∞#‰õΩ uÅH±
`«~åfi`« JO`«\ ˜ <åÜ«∞‰õΩ_»<Õ QÆ∞iÎOѨ٠=zÛOk.
WO`«Ö’ PÜ«∞# `«=Ú‡_»∞ ÉÏs<£Ñ¶¨∞’+π XHõ ~°Ç¨Ï㨺 qѨ¡= ã¨Oã¨÷#∞ ™ê÷Ñ≤OKå_»∞.
J~°qO^Œ∞_»∞ >ˇ„~°i[O#∞ ã¨=∞i÷OK«ÖË^Œ∞QÍx, ™êÜ«Ú^èŒqѨ¡"åxfl „áÈ`«ûÇ≤Ïã¨∂Î „ѨKå~°O
KÕâß_»∞. ѨÓ~°‚ã¨fi~å*ò =∞# ^èպܫ∞O HÍ"åÅx „ѨHõ\ ˜OKå_»∞. aÑ≤<£ K«O„^ŒáêÖò #_»∞ѨÙ`«∞#fl
''=O^Õ=∂`«~°O—— Ѩ„uHõÖ’ „a\˜+π "åiÃÑ· xѨCÅ∞ Hõ̂H¯ ~°K«#Å∞ KÕâß_»∞. P Ѩ„uHõ#∞ `«#
¿Ñ~°∞ ÃÑ@∞ìHÀ‰õΩO_® Z_ç\òKÕ¿ã"å_»∞. XHõ™êi PÜ«∞##∞ „ѨÉèí∞`«fiO ~å[„^ÀÇ¨Ï <Õ~åxH˜
JÔ~ã¨∞ì KÕã≤Ok HÍx `«y# ™êHõΔ ºO ^˘~°Hõ¯ =ke"Õã≤Ok.
HÍ~åQÍ~° tHõΔ
XHõ™êi XHõ WOw¡+π "≥∞l¢¿ãì\ò J=∂#∞+¨ „Ѩ=~°Î#‰õΩ P„QÆÇ≤ÏOz# qѨ¡=HÍ~°∞Å∞
J`«_çx JO`«O KÕÜ«∂Åx ‰õΩ„@ KÕã≤, XHõ Hõ¡Éò #∞Oz |Ü«∞\˜H˜ =ã¨∞Î#fl QÆ∞„~°Ñ¨Ù |O_çÖ’
J`«_»∞<åfl_»#∞‰õΩx á⁄~°|_ç ÉÏO|∞ qã≤~å~°∞. |O_çÖ’x W~°∞=Ù~°∞ WOw¡+¨μ =∞Ç≤Ïà◊Å∞
K«xáÈÜ«∂~°∞. J~°qO^Œ∞x `«=Ú‡_≥·# ÉÏsãπ#∞, Y∞n~åO É’ãπ J<Õ qѨ¡="åkx,
=∞iH˘O^Œix „ѨÉèí∞`«fiO JÔ~ã¨∞ì KÕã≤Ok. "≥Ú`«ÎO 42 =∞OkÃÑ· ˆHã¨∞ ÃÑ\ì̃Ok.
P ã¨OѶ∞¨ @#`À U =∂„`«O ã¨O|O^èOŒ ÖËHáõ È~Ú<å J~°qO^Œ∞_çx ‰õÄ_® >ˇ„~°iã¨∞Qì Í
J#∞=∂xOz J`«_çx ‰õÄ_® JÔ~ã¨∞ì KÕã≤ JbѨÓ~ü *ˇ·Å∞Ö’ 1908 "Õ∞ 5= `Õn#
x~°ƒOkèOzOk. JbѨÓ~ü ÉÏO|∞ ˆHã¨∞QÍ „Ѩã≤kúÔHH˜¯# P ˆHã¨∞Ö’ J~°qO^Œ∞x ѨHΔÍ#
^Õâ◊|O^èŒ∞ z`«Î~°O[<£^•ãπ "åkOKå_»∞. `«# "å^Œ Ѩ\ ˜=∞`À HÀ~°∞ìÖ’ J~°qO^Œ∞x
x~ÀÌ+≤`åfixfl x~°∂Ñ≤OKå_»∞. „ѨÉèí∞`«fiO J~°qO^Œ∞_çx 1909 "Õ∞ 6# *ˇ·Å∞ #∞Oz qkè
ÖËHõ q_»∞^ŒÅ KÕã≤Ok. HÍx, PÜ«∞# HÍ~°ºHõÖÏáêÅÃÑ· xѶ¨∂ "Õã≤ LOzOk. JѨÊ\˜
QÆ=~°fl~ü [#~°Öò ÖÏ~ü¤ q∞O\’ Ãã„Hõ@s PѶπ ¿ãì\ò Ѷ¨~ü WO_çÜ«∂ ÖÏ~ü¤ "≥∂ˆ~¡‰õΩ XHõ ÖËY
„"åã¨∂Î ''D<å_»∞ ^Õâ◊OÖ’HõÖÏ¡ J`«ºO`« „Ѩ=∂^ŒHÍi J~Ú# =ºH˜Î—— Jx J~°qO^Œ∞_çx
QÆ∞iOz „Ѩ™êÎqOKå_»∞. J`«_çH˜ nfiáêO`«~° "å㨠tHõΔ qkèOKåÅx ‰õÄ_® J`«_»∞ ã≤á¶ê~°ã¨∞
KÕâß_»∞.
Ü≥∂QÆq^ŒºÃÑ· Pã¨HÎ̃
|~À_®Ö’ L^ÀºQÆ O KÕ ã ¨ ∞ Î # fl ~ÀAÅÖ’<Õ J~° q O^Œ ∞ xH˜ Éè Ï ~° f Ü« ∞ `« ` « fi
zO`«#`Àáê@∞ Ü≥∂QÆ q^ŒºÃÑ· ‰õÄ_® Pã¨H˜Î HõeyOk. „Hõ=∞O `«Ñ¨ÊHõ Ü≥∂QÆ ™ê^èŒ#
KÕ¿ã"å_»∞. „áê}Ï=∂Ü«∞ ™ê^èŒ#=Å¡ PÜ«∞#Ö’ âßs~°HõOQÍ#∞, =∂#ã≤HõOQÍ#∞, =∂~°∞ÊÅ∞
~å™êQÍ~Ú. JbѨÓ~ü *ˇ·Å∞Ö’ U_®káê@∞ x~°ƒO^èŒOÖ’ QÆ_çÑ≤#ѨC_»∞ ‰õÄ_® PÜ«∞#
 487 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ü≥∂QÆ ™ê^èŒ##∞ q_çzÃÑ@ìÖË^Œ∞. P ~ÀAÅÖ’<Õ PÜ«∞#‰õΩ ™êfiq∞ q"ÕHÍ#O^Œ Jâ◊s~°
ã¨O^ÕâßÅ∞ q#=KÕÛq.
q_»∞^ŒÅ `«~åfi`« 1909Ö’ Hõ~°‡Ü≥∂y J<Õ WOw¡+¨μ Ѩ„uHõ, ^èŒ~°‡ J<Õ ÉˇOQÍb
Ѩ„uHõ ™ê÷Ñ≤Oz #_çáê_»∞. HÍx JÖÏ ZO`ÀHÍÅO QÆ_»=ÖË^Œ∞. „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO ZÖÏÔQ·<å
J~°qO^Œ∞_çx ~å[„^ÀÇ≤ÏQÍ x~°∂Ñ≤Oz nfiáêO`«~°"å㨠tHõΔѨ_Õ@@∞ì KÕÜ«∂Åx f„=OQÍ
„Ѩܫ∞uflOzOk. P ã¨OQÆu ã≤ãì̈~ü x"Õk`«‰õΩ `≥eã≤ J~°qO^Œ∞xH˜ ~°Ç¨Ï㨺OQÍ =~°Î=∂#O
ѨOÑ≤OzOk. "≥O@<Õ ^Õâ◊O#∞Oz "≥o§áÈ~Ú =∞~˘HõKÀ\˜#∞Oz ^Õâ◊ ™êfi`«O„`«º ã¨=∞~°O
™êyOK«=Åã≤OkQÍ P"≥∞ ã¨ÅǨ WzÛOk.
áêO_çKÕiH˜ KÕiHõ
P ã¨ÅǨ J~°qO^Œ∞xH˜ #zÛOk. „ѨÉèí∞`«fiO `«##∞ JÔ~ã¨∞ì KÕã¨∞ÎO^Œx, tHõΔ
qkèã¨∞ÎO^Œx ÉèíÜ«∞Ѩ_çHÍHõ, `«# P^蕺u‡Hõ ™ê^èŒ#‰õΩ JO`«~åÜ«∞O HõÅ∞QÆ∞`«∞O^Œ<Õ ÉèíÜ«∞O`À
J~°qO^Œ∞_»∞, W~°∞=Ù~°∞ q∞„`«∞Å`À HõÅã≤ 1910 Ѷ≤„|=i 10= `Õn# "≥Ú^Œ@ „ÃѶOz
áêe`« „áêO`«"≥∞ÿ# K«O^Œ~ü#QÀ~ü "≥àϧ_»∞. Jk ‰õÄ_® JO`« ã¨∞~°H˜Δ`« ã¨÷Å=∞x
JxÑ≤OK«ÖË^Œ∞. „a\˜+π áÈbã¨∞Å∞ PÜ«∞##∞ "≥<åfl_»∞`«∞<åfl~°∞. "åi ‰õ#∞flQÆÑ≤Ê 1910
U„Ñ≤Öò 2= HõÅHõ`åÎ ˆ~=Ù #∞Oz XHõ <ÒHõÖ’ ~°Ç¨Ï㨺OQÍ |Ü«∞Å∞^Õi 4= `Õn<å\˜H˜
=∞~˘Hõ „ÃѶOz =Å㨠J~Ú# áêO_çKÕi KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞.
<å\˜#∞Oz PÜ«∞#‰õΩ J^Õ ã≤÷~° x"åã¨"≥∞ÿOk. `˘e ~ÀAÅÖ’ uO_çH˜, =ã¨uH˜
W|ƒOk HõeyOk. „Hõ=∞OQÍ Ñ¨iã≤÷`«∞Å∞ J#∞‰õÄeOKå~Ú. uiy Ü≥∂QÆ™ê^èŒ#Ö’
x=∞QÆ ∞ fl_» Ü « ∂ º_» ∞ . `˘e 㨠O =`« û ~åÅÖ’ XHõ \ ˜ Ô ~ O_» ∞ qѨ ¡ = 㨠O 㨠÷ Å `À
ã¨O|O^è•Å∞O_ÕqHÍx, „Hõ=∞OQÍ J=hfl q_çzÃÑ\˜ì ~å[H©Ü«∂ʼnõΩ ^Œ∂~°OQÍ =ÙO_»_»O
„áê~°OaèOKå_»∞. uÅH±, Å[Ѩu~åÜü∞, ã≤.P~ü. ^•ã¨∞=O\˜ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ J~°qO^Œ∞_çx
uiy „a\˜ + π WO_ç Ü « ∂ =zÛ ™êfi`« O „`Àº^Œ º =∞OÖ’ áêÖÁæ # =Åã≤ O kQÍ ZO`À
„|u=∂Å∞‰õΩ<åfl~°∞. HÍx, PÜ«∞# "åi q[˝Ñ¨ÙÎÅ#∞ u~°ã¨¯iOKå_»∞. ^Õâ◊ ™êfi`«O„`«º
™ê^èŒ#Ѩ@¡ `«#‰õΩ Pã¨HÎ̃ ÖËHõ HÍ^Œx, HÍx P áÈ~å\Ïxfl #_ç¿Ñ ÉÏ^茺`«#∞ W`«~°∞ʼnõΩ
=ke"Õã¨∞Î<åfl#x, `«# rq`«ÅHõΔ ºO "Õˆ~ =ÙO^Œx, ^•xfl ™êkè¿ãÎ<Õ QÍx, `å#∞ „a\˜+π
WO_çÜ«∂‰õΩ uiy ~å#x =∞~åº^ŒQÍ PÜ«∞# ã¨=∂^è•#O K≥|∞`«∂ =KåÛ_»∞. WO_çÜ«∂‰õΩ
™êfi`«O„`«º ã≤kú MÏÜ«∞=∞x, `å#∞ =∂„`«O P^蕺u‡Hõ =∂~°æOÖ’ ѨiѨÓ~°‚`«#∞ ™êkèOK«_®xH˜
QÍ#∞ Jxfl\˜H©, JO^ŒiH˜ ^Œ∂~°OQÍ =ÙO_»^ŒÅK«∞‰õΩ<åfl#x ã¨Ê+ì̈O KÕâß_»∞.
"≥Ú^Œ\’¡ „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO J^ŒO`å JÔ~ã¨∞ì#∞, tHõΔ#∞ `«Ñ≤ÊOK«∞HÀ=_®xH˜ "Õã¨∞Î#fl
^˘OQÆ "Õ+¨=∞x ÉèÏqOz H˘<åflà◊√¡ áÈbã¨∞ QÆ∂_è»Kå~°∞Å#∞ ѨOÑ≤Oz "ÕkèOzOk. HÍx
J~°qO^Œ∞_»∞ "åix ÖˇHõ¯ KÕÜ«∞ÖË^Œ∞. `«# ^À=# `å#∞ Ü≥∂QÆ™ê^èŒ#Ö’, `«Ñ¨ã¨∞ûÖ’
 488 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=ÚxyáÈÜ«∂_»∞. z=~°‰õΩ „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO J~°qO^Œ∞_çx PÜ«∞# =∂<å# PÜ«∞##∞
=^Œe"Õã≤Ok.
n~°`… Ñ« 㨠∞¨ û
J~°qO^Œ∞_»∞ 1910 #∞O_ç 1950Ö’ x~åº}O K≥O^Õ=~°‰õΩ 40 ã¨O=`«û~åÅáê@∞
`«Ñ¨ã¨∞û H˘#™êyOKå_»∞. Jaè=∂#∞Å∞ PÜ«∞##∞ ѨÓ~°fiHÍÅѨ٠|∞∞+¨μÅ`À áÈÅ∞Û`å~°∞.
P |∞∞+¨μÅ∞ U „|Ǩχ*Ï˝#O HÀã¨O `«Ñ¨ã¨∞û KÕ¿ã"å~À, P „|Ǩχ*Ï˝# ã≤kúH˜ PÜ«∞<˘Hõ
q#∂`«fl =∂~°æO Hõ#∞Q˘#fl@∞ì "å~°∞ ÉèÏq™êÎ~°∞.
J~°qO^Œ∞x ã¨∞n~°… `«áÈx+ª̈Ö’ 30 Uà◊¡áê@∞ KÕ^À_»∞ "å^À_»∞QÍ =º=ǨÏiOz#
=∞Ǩ=ºHÎ̃ XHõ „ÃѶOz =x`«. PÜ«∞#`À ã¨=∂#OQÍ P"≥∞ ‰õÄ_® „ѨѨOK« „Ѩã≤^Œ∞ú~åÖˇ·Ok.
P"≥∞#∞ N=∂`« – =∞^Œ~ü – Jx =º=ǨÏi™êÎ~°∞.
N=∂`«
=∞^Œ~ü 1878 Ѷ≤„|=i 21# áêiãπÖ’ [x‡OzOk. ¿Ñ~°∞ q∞„~å. z#fl`«#O
#∞Oz P"≥∞k J^˘Hõ `«~°Ç¨. XO@iQÍ, Ѩ~°^蕺#OQÍ K≥@∞¡ ѨÙ@ìÅ =∞^茺 u~°∞QÆ∞`«∂
=ÙO_Õk. JfO„kÜ«∂#∞Éèí"åÅ∞ HõeˆQq. ÉèíQÆ=næ`« "≥Ú^ŒÖˇ·# ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞`«, `åufiHõ
„QÆO^ä•Å∞ K«kqOk. q"ÕHÍ#O^Œ '~å[Ü≥∂QÆ— „QÆO^äŒO P"≥∞#∞ „ѨÉèÏq`«∞~åÅx KÕã≤Ok.
1877Ö’ 20= U@ P"≥∞‰õΩ q"åǨÏ"≥∞ÿOk. XHõ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ HõeQÍ_»∞. Éèí~°Î`À
ã¨iѨ_»HõáÈ=_»O`À q"åǨÏO qѶ¨Å"≥∞ÿOk. =∞~˘Hõi`À q"åǨÏ"≥∞ÿOk. Ô~O_»= Éèí~°Î‰õΩ
P^蕺u‡Hõ q+¨Ü«∂ÅÃÑ· Jaè~°∞z =ÙO_Õk. "åi^ŒÌ~°∂ `˘e™êiQÍ 1914Ö’ áêO_çKÕi
=zÛ J~°qO^Œ∞x ^Œi≈OKå~°∞. q∞„~å J~°qO^Œ∞x K«∂_»QÍ<Õ `«#‰õΩ `«~°K«∞QÍ ã¨fiáêflÅÖ’
™êHΔÍ`«¯iOKÕ NHõ$+¨μ‚_»∞ PÜ«∞<Õ##fl ã¨∞Êù~°} HõeyOk.
1920 U„Ñ≤Öò 24= `Õn# P"≥∞ =∞~˘Hõ™êi áêO_çKÕi =zÛOk. D™êi P"≥∞
Éèí~°Î#∞ =ke âßâ◊fi`«OQÍ áêO_çKÕiÖ’ J~°qO^Œ∞x ã¨xflkèÖ’ =ÙO_çáÈ=_®xH˜ =zÛOk.
JHõ¯_» ã≤÷~°Ñ¨_çOk. P„â◊=∂xfl ™ê÷Ñ≤Oz ^•x x~°fiǨÏ} ÉÏ^茺`«#∞ `å#∞ =Ç≤ÏOzOk.
JÖ∫H˜Hõ â◊‰Ωõ ÅÎ ∞
J~°qO^Œ∞_»∞ ~å[H©Ü«∂ʼnõΩ Éè∫uHõOQÍ ^Œ∂~°OQÍ =Ù<åfl, =∂#ã≤HõOQÍ ã¨xflÇ≤Ï`«O
QÍ<Õ =ÙO_Õ"å_»∞. ~å[H©Ü«∞ Ѩi}Ï=∞Å#∞ „â◊^ŒÌQÍ QÆ=∞xã¨∂Î =ÙO_Õ"å_»∞. 1911–12
<å\˜H˜ PÜ«∞#‰õΩ H˘xfl JÖ∫H˜Hõ â◊‰õΩÎÅ∞ =KåÛ~Ú. k=º^Œ$+≤ì`À [~°QÆÉ’ÜÕ∞ "å\˜x
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ"å_»∞. ^Œ∂~°OÖ’ =Ù#fl"åiH˜ ‰õÄ_® `«# Ü≥∂QÆâ◊HÎ̃`À ã¨O^ÕâßÅ∞ ѨOѨQÆeˆQ
"å_»∞. =∞#∞+¨μºÅ#∞ K«∂_»QÍ<Õ "åi PÖ’K«#Å∞, ã¨fiÉèÏ=O HõxÃÑ@ìQÆeˆQ"å_»∞. 1917Ö’
 489 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
~åëêºÖ’ Hõ=¸ºx+¨μì qѨ¡=O q[Ü«∞=O`«O HÍ=_»OÖ’ J~°qO^Œ∞x P^蕺u‡Hõ ^ÀǨÏ^ŒO
=Ù#fl^Œ@. ÃãÊ~Ú<£ JO`«~°∞º^ŒúOÖ’ iѨa¡Hõ<£ =~°æO ÔQÅ∞á⁄O^Œ_»OÖ’ PÜ«∞# =∂#ã≤Hõ
*’HõºO HõÅ^Œ@. 1938Ö’ „ѨѨOK« âßOuH˜ ÉèíOQÆO HõeˆQ ã¨∂K«#Å∞ Hõ#|_»_»O`À
PÜ«∞# `«# `«Ñ¨ã¨∞û#∞ f„=O KÕâß_»∞. 1945Ö’ Ç≤Ï@¡~ü F_çáÈ=_®xH˜ „a\˜+π ѨHΔÍ#
`«# `«Ñ¨â◊≈HÎ̃x ^è•~°áÈâß_»∞.
WO_çÜ«∂ ã¨fi`«O„`«O HÍQÆÅ^Œx H˘xfl ^ŒâßÉÏÌʼnõΩ =ÚO^Õ ™êHΔÍ`«∞Î NHõ$+¨μ‚_ç
#∞Oz J~°qO^Œ∞xH˜ ã¨O^Õâ◊O JOkO^Œ@. 1947 PQÆã¨∞ì 15# PÜ«∞# [#‡k#O<å_Õ
WO_çÜ«∂ ã¨fi`«O„`«O HÍ=_»O XHõ qâı+¨O.
HÍx, ~å[H©Ü«∞OQÍ PÜ«∞# f„="åk. QÍOnè q^è•<åÅ`À PÜ«∞# qÉèËkOKå_»∞.
1924Ö’ QÍOnèr ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ^Õ=^•ã¨∞ QÍOkè `«##∞ ^Œi≈Oz#ѨC_»∞ J~°qO^Œ∞_»∞
J<åfl_»@ – PѶπѶ¨∞#∞Å∞ WO_çÜ«∂ÃÑ· ^ŒO_≥uÎ`Õ =∞#O "åix JÇ≤ÏOã¨`À Z^Œ∞~À¯"åÖÏ
Jx. QÍOnè ã¨`庄QÆÇ¨Ï Ñ¨^Œú`«∞Å#∞ WO_çÜ«∞<£ \ÏÖò™êì~Ú[OQÍ PÜ«∞# H˘>Ëìâß_»∞.
x~åº}O
1950 _çÃãO|~ü 5= `Õn# J~°qO^Œ∞_»∞ x~åº}O K≥O^•_»∞. PÜ«∞# Ü≥∂QÆ™ê^èŒ#
ZO`« =∞ǨÏ`«Î~°"≥∞ÿ#^ŒO>Ë PÜ«∞# =∞$`«^ÕǨÏO 111 QÆO@Åáê@∞ K≥_çáÈHõáÈQÍ
HÍOu=∞O`«OQÍ =ÙO_ç áÈ~ÚOk. J~Ú^Œ∞ ~ÀAÅ `«~åfi`« ^•xfl XHõ ~À*ò=Ù_£ ¿Ñ\˜HõÖ’
ÃÑ\ì̃ P„â◊=∞O P=~°}Ö’<Õ XHõ =$HõΔKåÛùÜ«∞Ö’ ã¨=∂kè KÕâß~°∞. `å#∞ ã¨fiK«ÛùO^ŒOQÍ `«#
tkäÅ â◊s~åxfl =kÖËã¨∞Î<åfl#x, uiy Ju=∂#ã≤Hõ â◊s~°O`À J=`«i™êÎ#x PÜ«∞#
J<åfl_»@.
1926 #=O|~ü 24= `Õn# Jkè=∞#ã¨∞û (overmind) Éè∫uHõâ◊s~°OÖ’H˜
"≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ J=~ÀÇ≤ÏOzOk. HÍQÍ, 1956 Ѷ≤„|=i 29= `Õn# – J~°qO^Œ∞_»∞
=∞~°}˜Oz# ã¨∞=∂~°∞ Pˆ~à◊§‰õΩ – Ju=∞#ã≤Hõ (ã¨∞„áê"≥∞O@Öò) K≥·`«#ºO ^è•~åáê`«OQÍ
Éèí∂q∞ÃÑ· „Ѩã¨iOzO^Œ@. (F=~ü"≥∞ÿO_£, ã¨∂Ѩ~ü"≥∞ÿO_£ QÆ∞iOz `«~åfi`« `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú).
1926‰õΩ =ÚO^Œ∞ J~°qO^Œ∞_»∞ `«# P„â◊=∞OÖ’ „Ѩu~ÀE Jaè=∂#∞ʼnõΩ ^Œ~°≈#O
WKÕÛ"å_»∞. P `«~åfi`« PÜ«∞# ѨÓiÎ `«áÈx+ª̈Ö’ =ÙO_çáÈÜ«∂_»∞. XO@iQÍ QÆ_ç¿Ñ"å_»∞.
P„â◊=∞ =º=Ǩ~åÅ∞ =∞^Œ~ü K«∂ã¨∂Î =ÙO_Õk. J~Ú`Õ J~°qO^Œ∞_»∞ U_®kH˜ <åÅ∞QÆ∞™ê~°∞¡
– =∞^Œ~ü [#‡k#"≥∞ÿ# Ѷ≤„|=i 21, =∞^Œ~ü áêO_çKÕi =zÛ ã≤÷~°Ñ¨_ç# U„Ñ≤Öò 24, `«#
[#‡k#"≥∞ÿ# PQÆã¨∞ì 15, F=~ü"≥∞ÿO_£ J=`«~°} k#"≥∞ÿ# #=O|~°∞ 24 `ÕnÅÖ’ –
Éèí‰õΩÎʼnõΩ ^Œ~°≈#q∞KÕÛ"å_»∞.
 490 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
qiqQÍ ~°K«Å∞
WOw¡+¨μ ÉèÏ+¨Ö’ J~°qO^Œ∞x H“â◊ÅO J™ê^è•~°}O. ~å[H©Ü«∞, ™êOѶ≤∞Hõ, =∞`«,
`åufiHõ q+¨Ü«∂ÅÃÑ· XHõ Q˘Ñ¨Ê P"Õâ◊O`À „"å¿ã"å_»∞.
WOQÆ¡O_»∞Ö’#∞, WO_çÜ«∂ =zÛ# `«~åfi`«, „"åã≤# HÍ"åºÅ∞, "庙êÅ∞HÍHõ,
1914Ö’ PQÆã¨∞ì 15# „áê~°OaèOz# ''P~°º— Ѩ„uHõÖ’ k ã‘„ÔH\ò PѶπ "Õ^Œ ("Õ^Œ~°Ç¨Ï㨺O),
Z¿ãûãπ P<£ w`« (ÉèíQÆ=næ`«ÃÑ· "庙êÅ∞), k ã≤O^ä≥ã≤ãπ PѶπ Ü≥∂QÆ (Ü≥∂QÆ ã¨=∞#fiÜ«∞O)
"≥Ú^ŒÖˇ·# J<ÕHõ „QÆO^ä•Å∞ ã‘iÜ«∞Öˇ·*ò KÕã≤ `«~åfi`« „QÆO^äŒã¨÷O KÕâß_»∞.
WOHÍ ¿+H±ã≤ÊÜ«∞~ü, ^•O`Õ, ˆQ>ËÅÃÑ·, "åºã¨, "åb‡H˜, HÍo^•ã¨∞Å "åV‡Ü«∞OÃÑ·
Q˘Ñ¨Ê ѨijÅ<å`«‡Hõ ~°K«#Å∞, |∞∞`«∞ ã¨OǨ~°O, "Õ∞Ѷ¨∞^Œ∂`«O, q„Hõ"≥∂~°fijÜ«∞O,
=∂à◊qHÍyflq∞„`«O J#∞"å^•Å∞, Zxq∞k =ÚM’ºÑ¨x+¨`«∞ÎÅ J#∞"å^ŒO, ÉèíQÆ=næ`«
J#∞"å^ŒO, q^•º=u w`åÅ J#∞"å^ŒO, T~°fit, WeÜ«∞<£ J<Õ ã¨fi`«O„`« HÍ"åºÅ∞
"≥Ú^ŒÖˇ·#q PÜ«∞# ~°K«#ÅÖ’ H˘xfl.
k=º r=#O
WqHÍHõ Jxfl\˜Ö’H˜ Z#fl^Œy#q, J~°qO^Œ ^Œ~°≈<åxH˜ P^è•~° „QÆO^ä•Å#^Œy#q
Ô~O_»∞ „QÆO^ä•Å∞<åfl~Ú : XHõ\ ˜ k Öˇ·Ñ¶π _ç"≥·<£ (The Life Divine, – k=º r=#O),
Ô~O_»=k ™êq„u (=∞ǨHÍ=ºO), Öˇ·Ñ¶π _ç"≥·<£Ö’ `«# ^•~°≈xHõ ã≤^•úO`«=∞O`å xH˜ΔѨÎO
KÕâß_»∞. Ô~O_»∞ ÉèÏQÍÅ∞QÍ 1070 ¿ÑrÅ∞QÆÅ D |$Ǩτ^ŒK«# XHõ J^Œ∞ƒù`«, JѨÓ~°fi,
JѨÙ~°∂Ѩ „QÆO^äŒO† XHõO`«@ H˘~°∞‰õΩ_»∞ Ѩ_»x, ã¨∞ÅÉèí „QÍǨϺOQÍx, [\˜Å, QÆǨÏ#
„QÆO^äŒO‰õÄ_®.
™ê^è•~°}OQÍ „Ѩu Q˘Ñ¨Ê `«`«fi"Õ`«Î `«# ѨiÉèÏ+¨#∞ `å<Õ ã¨$+≤ìOK«∞‰õΩO\Ï_»∞.
(L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ HÍO\ò Ѷ≤ÖÏã¨Ñ¶‘Ö’ Noumenon: Thing - in - itself ) J~°qO^Œ∞_»∞ `«#
^Œ~°≈#OÖ’ ‰õÄ_® `«# ѨiÉèÏ+¨#∞ `å<Õ ã¨$+≤ìOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ PÜ«∞# ã≤^•úO`«
„QÆO^äŒOÖ’ Supramental – ã¨∞„áê"≥∞O@Öò – J<Õ =∂@ `«~°K«∞QÍ =ã¨∞ÎOk. JÖψQ
Supermind (ã¨∂Ѩ~" ü ∞≥ Oÿ _£), Overmind (F=~ü"∞≥ Oÿ _£), Gnostic Being (<åã≤Hì ± c~ÚOQ∑),
Inconscience (W<£HÍx¬Ü«∞<£û), Sub conscience (ã¨ É ò H Íx¬ Ü « ∞ <£ û ), Nescience
(<≥+≤Ü«∞<£û) "≥Ú^ŒÖˇ·# =∂@Å#∞ PÜ«∞# KåÖÏ Z‰õΩ¯= LѨÜ≥∂y™êÎ_»∞. "å\˜ J~å÷Å#∞
ã¨Ê+ì̈OQÍ QÆ∞~°∞ÎOK«∞H˘#HõáÈ`Õ PÜ«∞# `«`«fiO J=QÍǨÏ# HÍ=_»O Hõ+ì̈O. PÜ«∞# `«`åfixfl
q=iOK«=Åã≤ =zÛ#ѨC_»∞ P =∂@ʼnõΩ ã¨Ô~·# `≥Å∞QÆ∞ =∂@ʼnõΩ ~°∂á⁄OkOK«_»O
‰õÄ_® Hõ+ì̈"Õ∞. JO^Œ∞ˆH J~°qO^Œ∞x ^Œ~°≈<åxfl `≥Å∞QÆ∞Ö’ q=iOK«_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOz#
"å~°∞ XH˘¯Hõ¯~°∞ XH˘¯Hõ¯ q^èŒOQÍ PÜ«∞# áêiÉèÏ+≤Hõ Ѩ^•Å#∞ J#∞=kOK«∞‰õΩx
 491 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
LѨÜ≥∂yOKå~°∞. nx`À J~°qO^Œ∞_çx `≥Å∞QÆ∞Ö’ K«kq J~°÷O KÕã¨∞HÀ=_»O H˘OK≥O
Hõ+¨ì"Õ∞ J=Ù`«∞#flk.
''™êq„u—— ZÑ≤H±
WHõ ''™êq„u—— =∞ǨHÍ=ºO =O\˜k WOw¡+¨μÖ’<Õ HÍHõ =∞ˆ~ „ѨѨOK« ÉèÏ+¨Ö’#∞
ÖË^Œx J~°qO^Œ∞x Jaè=∂#∞Å∞ JO\Ï~°∞. =∞ǨÉèÏ~°`«OÖ’x ™êq„u ã¨`«º=O`«∞Å Hõ^äŒ#∞
fã¨∞‰õΩx, ^•x ^•fi~å `«# ^Œ~°≈# ã¨=∞™êÎxfl J~°qO^Œ∞_»∞ Pq+¨¯iOKå_»∞. J~°qO^Œ∞_»∞
ZO`« Q˘Ñ¨Ê `åufi‰õΩ_À JO`« Q˘Ñ¨Ê Hõq‰õÄ_® Hõ#∞Hõ, WOw¡+¨μ ÉèÏ+¨Ö’x =∞ǨHÍ"åºÅÖ’
XHõ\ ˜QÍ Jk q~ålÅ∞¡`«∞#flk. ^•xfl áÈeÛ`Õ q∞Åì<£ áêº~°_≥·*ò ÖÏãπì, áêº~°_≥·*ò sÔQ~Ú<£¤
ZÑ≤H±û`À#∞, „w‰õΩ ÉèÏ+¨Ö’ Ǩϟ=∞~ü „"åã≤# WeÜ«∞_£, X_çã‘ûÅ`À#∞, ÖÏ\˜<£Ö’ =i˚Öò
„"åã≤# Dh_£`À#∞ áÈÖÏÛe. HÍx, "å\˜HõO>Ë Ãã·AÖ’ – 49 HͺO\’Å∞, 23, 814
ѨO‰õΩÎÅ∞ QÆÅ ''™êq„u—— KåÖÏ ÃÑ^ŒÌk.
J~°qO^•„â◊=∞O
áêO_çKÕiÖ’ =∞^Œ~ü Ü«∂[=∂#ºOÖ’ J~°qO^•„â◊=∞O 1926Ö’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ
WѨ Ê \˜ H © K« H õ ¯ QÍ #_» ∞ 㨠∞ Î # flk. ™ê÷ Ñ ¨ ‰ õ Ω Å∞ ^•xfl J~° q O^Œ ∞ x k=ºr=# P^Œ ~ ° ≈
™ê^èŒ#ˆHO„^ŒOQÍ L^ÕÌtOKå~°∞. JO^Œ∞Ö’ Jxfl ^ÕâßÅ"å~°∞, *Ï`«∞Å"å~°∞ ™ê^茉õΩÅ∞QÍ
=Ù<åfl~°∞. =∂#= rq`åxfl kgºHõiOz, Éè∂í q∞ÃÑ· k=º r=<åxfl J=`«iOѨ*Ü Ë ∞« _®xH˜
"å~°∞ ™ê^èŒ# KÕ™êÎ~°∞. ˆH=ÅO Ü≥∂QÆ ™ê^èŒ<Õ HÍHõ P„â◊=∞"åã¨∞Å∞ Z=iH˜ KÕ`«<≥·# =$uÎx
"å~°∞ KÕѨ_»`å~°∞. q^•ºÉ’^茉õΩÅ∞QÍ, "≥∞HÍxH±ûQÍ, KÕ<Õ`« HÍi‡‰õΩÅ∞QÍ, ^Œs¡Å∞QÍ, WOHÍ
~°Hõ~°HÍÅ =$`«∞ÎÅ∞ J=ÅOaOz# "å~°∞QÍ, P =$`«∞ÎÅ#∞ ‰õÄ_® ™ê^èŒ#Ö’ ÉèÏQÆOQÍ
"å~°∞ x~°fiiΙêÎ~°∞. 1943Ö’ U~åÊ>ˇÿ# P„â◊=∞ áê~î°âßÅ 1952Ö’ N J~°qO^Œ
JO`«~å˚fÜ«∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞ ˆHO„^ŒOQÍ#∞, 1959 Ö’ N J~°qO^Œ JO`«~å˚fÜ«∞ q^•º
ˆHO„^ŒOQÍ#∞ =∂iOk.
1968 Ѷ≤„|=i 28= `Õn# áêO_çKÕi ã¨g∞ѨOÖ’ P~ÀqÖò (Auroville)
â◊O‰õΩ™ê÷Ѩ# [iyOk. Ѩk¿ÇÏ#∞ K«^Œ~°Ñ¨Ù "≥∞ÿà◊§ qã‘Î~°‚OÖ’ 50 "ÕÅ =∞Ok x=ã≤OK«_®xH˜
J#∞=ÙQÍ ^•xfl áê¡<£ KÕâß~°∞. 124 ^ÕâßÅ#∞Oz, 23 ÉèÏ~°fÜ«∞ ~å¢ëêìÅ #∞Oz =∞$uÎHõ#∞
¿ãHõiOz, JHõ¯_» x~å‡}OÖ’ LѨÜ≥∂yOKå~°∞. *Ïu, =∞`«, ~å[H©Ü«∂ʼnõΩ Jf`«OQÍ,
âßOu, JÉèí∞º^ŒÜ«∞, ™ê=∞~°™êºÅ ™ê^èŒ# xq∞`«ÎO P Ѩ@ì}Ïxfl L^ÕÌtOKå~°∞. J^˘Hõ
JѨÓ~°fi „ѨÜ≥∂QÆO. ^•xH˜ ~°∂ѨHõÅÊ# KÕã≤# =∞ǨÏhÜ«Ú~åÅ∞ =∞^Œ~ü 1973 #=O|~ü
17= `Õn# `«# 95= U@ x~åº}O K≥O^•~°∞.
 492 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~°qO^Œ ^Œ~°≈#O
J~°qO^Œ∞x ^Œ~°≈#O KåÖÏ Pã¨H˜ÎHõ~°O. J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ J`« QÆǨÏ#O. J@∞
áêâßÛ`«º zO`«##∞, P^èŒ∞xHõ q*Ï˝# 'âߢ™êÎÅ#∞, W@∞ "≥·kHõ "åV‡Ü«∂xfl, +¨_»¤~°≈<åÅ∞,
w`«, Ü≥∂QÆ, `«O„`«âߢ™êÎÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x PÜ«∞# PHõoOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. z=iH˜ ѨÓiÎQÍ
`«#^Õ PÜ«∞# XHõ #∂`«# ^Œ~°≈<åxfl „ѨuáêkOKå_»∞. ^•xfl WO>ˇ„QÆÖò <å<£ _»∂ºÜ«∞e[O,
ѨÓ~°‚ q*Ï˝#"å^ŒO, ѨÓ~°‚"å^ŒO, WOHÍ "Õ̂~fi~°∞ ¿Ñ~°¡`À =º=ǨÏiã¨∞Î<åfl~°∞.
~Ô O_»∞ x~åHõ~}° Å∞
`«`«fiâßGOÖ’ ã¨∂÷ÅOQÍ Ô~O_»∞ q^è•Öˇ·# x~åHõ~°} (negations) Å∞<åfl~Ú.
XHõ \ ˜ Éè ∫ uHõ " å^Œ O ( materialism), Ô ~ O_» = k Éè Ï ="å^Œ O ( idealism), ÖË ^ •
P^蕺u‡Hõ"å^ŒO (spiritualism) Éè∫uHõ"å^Œ∞Å∞ P^èŒ∞xHõ q*Ï˝#âߢ™êÎÅ#∞ =∂„`«"Õ∞
JOwHõi™êÎ~°∞. D Éè∫uHõqâ◊fiO XHõ¯>Ë x[O. nxH˜ P=Å, nxH˜ Jf`«OQÍ nxH˜
P^è•~°OQÍ =∞~˘Hõ>Ën ÖË^Œ∞. Éè∫uHõѨ^•~°÷O (matter) J<Õk Jxfl\˜H˜ P^è•~°O, „áê^äŒq∞HõO
(primary), Ѩ^•~°÷O Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∂ áÈQÍ áÈQÍ ^•xÖ’ #∞Oz r=O (Life)
"≥Å∞=_çOk. Jk uiy Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∂ áÈQÍ áÈQÍ UHõHõ} rq, ^•x #∞Oz
|ǨïHõ} r=ÙÅ∞, qq^èŒ =$HõΔ *Ï`«∞Å∞, [O`«∞*Ï`«∞Å∞, z=iH˜ =∂#=*Ïu Ѩi}Ï=∞O
K≥O^Œ_»O [iyOk. WHõÃÑ· ‰õÄ_® r= Ѩi}Ï=∞O x~°O`«~åÜ«∞OQÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. D
Éè∫uHõqâßfixH˜ ã¨$+≤ìHõ~°Î J<Õ"å_»∞ ÖË_»∞. Jk ã¨fiÜ«∞OÉèí∞=O, ã¨fiÜ«∞OѨi}Ï=∞ jÅO.
^•xHõO>Ë J#º"≥∞ÿ#^Õg∞ ÖË^Œ∞. Wk Éè∫uHõ"å^ŒO.
HÍQÍ, ÉèÏ="å^Œ∞Å∞ Ѩ^•~°÷O HõO>Ë ÉèÏ=O (idea) „áê^äŒq∞HõO (primary) JO\Ï~°∞.
P^蕺u‡Hõ"å^Œ∞Å∞ Dâ◊fi~°∞_»∞ (God), ÖË^• Ѩ~°=∂`Õ‡ ã¨$+≤ìHõ~°Î Jx JO\Ï~°∞. D "å^•ÅÖ’
J<ÕHõ ÉèË^•Å∞<åfl~Ú. J^≥· fi`«∞Å∞ K≥¿ÑÊ^•xfl |\ì̃ Ѩ~°„|Ǩχ XHõ¯>Ë ã¨`«ºO, [QÆ`«∞Î q∞^䌺.
Jk ~°A˚ã¨~°Ê„ÉèÏOu =O\˜k.
x~åHõ~}° Å x~åHõ~}°
J~°qO^Œ∞_»∞ D Ô~O_»∞ x~åHõ~°} "å^•Å#∞ x~åHõiOKå_»∞. Ѩ~°=∂`«‡ ZO`«
Ü«∞^ä•~°÷"≥∂, Ѩ^•~°÷O ‰õÄ_® JO`« Ü«∞^ä•~°÷O J<åfl_»∞. „ѨѨOK«O =∂Ü«∞ HÍ^Œ∞, q∞^䌺HÍ^Œ∞.
Éè∫uHõ =ã¨∞Î=ÙÅ <å=∞~°∂áêÅ∞ ZѨÊ\˜HõѨC_»∞ =∂~°∞`«∞<åfl, #tã¨∞Î<åfl, Jq ‰õÄ_®
Ü«∞^ä•~°÷"Õ∞. PkèÉè∫uHõO, P^蕺u‡HõO J<Õq XˆH <å}ËxH˜ Ô~O_»∞ "≥·Ñ¨ÙÅ =O\˜q. Jã¨Å∞
Éè∫uHõO J<Õk "Õ̂~ ÖË^Œ∞. =∞#O Éè∫uHõO J#∞‰õΩ<Õk ‰õÄ_® P^蕺u‡Hõ"Õ∞. Jã¨Å∞ D
ã¨=∞ã¨Î K«~åK«~° qâ◊fiO P^蕺u‡Hõ"Õ∞. JO^Œ∞KÕ`« qâ◊fiO Ü«∞^ä•~°÷"Õ∞. Ѩ^•~°÷O ''XHõ¯>Ë——
ã¨`«ºO J#fl Éè∫uHõ "å^ŒO, Ѩ~°=∂`«‡ ''XHõ¯>Ë—— ã¨`«ºO J#fl P^蕺u‡Hõ"å^ŒO Ô~O_»∂
 493 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`«¿ÑÊ. L#flk XHõ¯ Ѩ~°=∂`Õ‡##flk x["Õ∞. JO`«=∂„`«# Éè∫uHõ[QÆ`«∞Î x[O H͉õΩO_®
áÈ^Œ∞. Jk =∂Ü«∞ HÍ^Œ∞. Ѩ~°=∂`«‡Ö’ JO`«~åƒùQÆOQÍ, Ѩ~°=∂`«‡ Ü≥ÚHõ¯ Jaè=ºH©ÎHõ~°}
(manifestation) QÍ Jk ‰õÄ_® ã¨`«º"Õ∞. D q^èŒOQÍ J~°qO^Œ∞_»∞ ÃÑ· Ô~O_»∞ qѨs`«
(extreme) "å^•Å#∞ ã¨=∞#fiÜ«∞O KÕÜ«∞_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOKå_»∞.
JO`«∞ÖËx Ñ„ ⨠fl◊ Å∞
PÖ’K«<åѨ~°∞_≥·# „Ѩu"å_çH˜ rq`«OÖ’ ZѨC_À XHõѨC_»∞ Jx"å~°ºOQÍ H˘xfl
„Ѩâ◊flÅ∞^Œ~Ú™êÎ~Ú D „ѨѨOK«O Uq∞\˜? Z=~°∞ nxfl ã¨$lOKå~°∞? ZO^Œ∞‰õΩ ã¨$lOKå~°∞?
WO^Œ∞Ö’ <å áê„`« Uq∞\˜? <Õ#∞ ZO^Œ∞‰õΩ [x‡OKå#∞? ѨÙ@ì_»O, ÃÑ~°QÆ_»O, U"À H˘xfl
=∞Oz Ѩ#∞Ö’, K≥_»∞ Ѩ#∞Ö’ KÕã≤ K«xáÈ=_»O – WO`Õ<å =∂#= rq`«O? ÖËHõ nxH˜
"Õˆ~ „ѨÜ≥∂[#O, Ѩ~°=∞ „ѨÜ≥∂[#O, L#fl`« „ѨÜ≥∂[#O =Ù#fl^•? =∂#= rq`«
Ѩ~°=∂~°÷O, K«~°=∞ÅHõΔ ºO Uq∞\˜?
Éè∫uHõ"å^ŒO „ѨHÍ~°"≥∞ÿ`Õ, [_»[QÆ`«∞Î J<åkQÍ =ÙOk. JO^Œ∞Ö’ Ü«∂^Œ$zÛùHõ
Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’ r=O (Life) L^Œ~ÚOz, uiy Ü«∂^Œ$zÛùHõOQÍ<Õ, JO^èŒ â◊‰õΩÎÅ „ѨÉèÏ=OÖ’
Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∂ z=iH˜ =∂#=~°∂ѨO ^èŒiOzOk. Ü«∂^Œ$zÛùHõOQÍ [iy#
Ѩi}Ï=∂xH˜ „ѨÜ≥∂[#O JO@∂ U=ÚO@∞Ok? „ѨÜ≥∂[#~°Ç≤Ï`«O (purposeless),
J~°÷~°Ç≤Ï`«O (meaningless), QÆ=∞º~°Ç≤Ï`«O (goalless) J~Ú#\˜ìk =∂#=rq`«O,
Jã≤Î`«fi"å^Œ∞Öˇ·# *Ï áÈÖò ™ê„~°Î, PŃ~üì HÍ=¸ =O\˜"å~°∞ W^ŒO`å Jã¨O|^ŒúO (ab-
surd, I absurdite) J<åfl~°∞.
=∞Ǩ J~Ú`Õ Éè∫uHõ"å^Œ∞ÅÖ’ H˘O^Œ~°∞ U=∞O\Ï~°O>Ë – =∂#= rq`åxH˜
Dâ◊fi~°∞_À =∞~˘Hõ_À âßâ◊fi`«OQÍ x~°‚~ÚOz ÃÑ\ì̃# „ѨÜ≥∂[#=∞O@∂ Ug∞ ÖË^Œ∞ Hõ#∞Hõ,
=∂#=Ù_Õ `«# rq`åxH˜ `å#∞ XHõ J~å÷xfl, QÆ=∂ºxfl „ѨÜ≥∂[<åxfl x~°‚~ÚOK«∞‰õΩx P
„ѨHÍ~°O rqOKåe Jx, Éè∫uHõ "å^Œ∞ÅÖ’<Õ Kå~åfi‰õΩÅ∞, ZÑ≤‰õĺiÜ«∞#∞¡ =O\˜ "å~°∞
=Ù#fl <åÅ∞QÆ∞<åà◊√§ ã¨∞YOQÍ rqOK«∞, ã¨∞Y ™ê^èŒ# XHõ¯>Ë rq`«ÅHõΔ ºO JO\Ï~°∞.
J^≥·fi`«O
WHõ P^蕺u‡Hõ "å^Œ∞Å – =ÚYºOQÍ J^≥· fi`«∞Å–"å^ŒO „ѨHÍ~°O [QÆ`«∞Î q∞^䌺
J~Ú#ѨC_»∞ =∂#= rq`«O ‰õÄ_® q∞^äÕº Hõ^•? HÍx Jk x[=∞x „Éèí=∞Ѩ_»∞`«∞<åfl=Ú.
P „ÉèÏOu =Å¡ =∂#=ÙxH˜ [#‡Ñ¨~°OѨ~°, ^Œ∞óY Ѩ~°OѨ~° HõÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. `å`å¯eHõOQÍ
ã¨∞YO Hõey<å ^Œ∞óYO =∞x+≤x h_»ÖÏ "≥<åfl_»∞`«∞#flk. ^Œ∞óY x"å~°}‰õΩ XHõ¯>Ë =∂~°æO.
[#‡Ñ¨~°OѨ~°#∞ ZHõ¯_À XHõKÀ@ „`«∞Oz"ÕÜ«∂e. D rq`«O `«∞K«ÛùO, Jx`«ºO, Jâßâ◊fi`«O,
^Œ∞óY ÉèÏ[#O. Hõ#∞Hõ âßâ◊fi`« ã¨`«º"≥∞ÿ# Ѩ~°„|Ǩχ#∞ QÆ∞iOz# *Ï˝<åxfl á⁄O^Œ_»O
 494 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^•fi~å [#‡ Ѩ~°OѨ~° #∞Oz q=ÚH˜Î á⁄O^•e. rq`åxH˜ QÆÅ XˆH XHõ „ѨÜ≥∂[#O
rq`«O#∞Oz âßâ◊fi`« q=ÚHÎ̃x á⁄O^Œ_»O. JO`«‰õΩ q∞Oz =∞ˆ~n ÖË^Œ∞.
D Ô~O_»∞ "å^•Å#∞ J~°qO^Œ∞_»∞ YO_çOKå_»∞. x*ÏxH˜ Jã≤Î`«fi"å^•xH˜,
J^≥· fi`åxH˜ ÃÑ^ŒÌQÍ `Õ_® ÖË^Œ∞. Jã≤Î`«fi"å^ŒO D „ѨѨOK«O, =∂#= rq`«O Jã¨O|^ŒúO
(absurd) JO@∞Ok. J^≥· fi`«O W^ŒO`å q∞^䌺, =∂Ü«∂HõeÊ`«O JO@∞Ok. Ô~O_»∂
x~åâß"å^•xˆH ^•if™êÎ~Ú.
J~°~÷ Ç° Ï≤ `«O HÍ^Œ∞
=∂#=rq`«O J~°÷~°Ç≤Ï`«O, „ѨÜ≥∂[# ~°Ç≤Ï`«O HÍ^Œ∞† ^•xH˜ „ѨÜ≥∂[#O =Ù#flk.
XHõ QÆ=∞ºO =Ù#flk. Jk q∞^䌺 HÍ^Œ∞. ã¨`«º"Õ∞. r= Ѩi}Ï=∞O Ü«∂^Œ$zÛùHõOQÍ [~°QÆÖË^Œ∞.
XHõ YzÛ`«"≥∞ÿ# „ѨÜ≥∂[<åxfl PtOz „ѨHõ$u JO`«HõO`«‰õΩ L#fl`«"≥∞ÿ# r=~åã¨∞Å#∞
ã¨$+≤ìOz, WѨÊ\˜H˜ =∂#= ~°∂áêxH˜, =∞#ã¨∞û J=`«~°}‰õΩ KÕ~°∞‰õΩ#flk. =∂#=â◊s~°O,
=∂#= rq`«O U=yOK«∞HÀ^Œy#q HÍ=Ù. Jq JO`«HOõ >Ë L#fl`«"∞≥ #ÿ XHõ „ѨÜ∂≥ [<åxfl
™êkèOK«_®xH˜ ™ê^èŒ<åÅ∞. =∂#=Ù_»∞ `«#‰õΩ =∂#=[#‡ ÅaèOz#O^Œ∞‰õΩ, J^Œ∞ƒù`«"≥∞ÿ#
=∂#=â◊s~°O, =∂#= =∞#ã¨∞û ÅaèOz#O^Œ∞‰õΩ ZO`≥·<å ã¨O`À+≤OKåe. ZO^Œ∞HõO>Ë
Jq `å#∞ KÕ~°=Åã≤# JOu=∞ QÆ=∂ºxfl KÕ~°_®xH˜ `«#‰õΩ „Ѩ™êkOK«|_ç# L`«Î=∞
™ê^èŒ<åÅ∞. "å\˜x ã¨kfixÜ≥∂QÆO KÕã¨∞HÀ"åe.
rq`«OѨ@¡ J#∞~°HÎ̃
„ѨѨOKåxH˜, r=Ѩi}Ï=∂xH˜, =∂#= rq`åxH˜ D q^èŒ"≥∞ÿ# ÉèÏ+¨ºO K≥ѨÊ_»O
^•fi~å J~°qO^Œ∞_»∞ "å\˜Ñ¨@¡ J#∞~°HÎ̃x HõeyOKå_»∞. =∂#=ÙxÖ’ XHõ Q˘Ñ¨Ê PâßÉèÏ"åxfl
HõeyOKå_»∞. PÜ«∞# _®ifix[O#∞QÍx, J^≥· fi`åxflQÍx ѨÓiÎQÍ HÍ^Œ#ÖË^Œ∞. näã≤ãπ,
Ü«∂O\˜näã≤ãπÅ =O\˜ P "å^•Å#∞ Ju„Hõq∞Oz XHõ ã≤O^ä≥ã≤ãπ#∞ ~°∂á⁄OkOKå_»∞. Jn
PÜ«∞# ™êkèOz# q[Ü«∞O.
JOu=∞ Ü«∞^ä•~°÷O – (ultimate truth) – ã¨zÛ^•#O^ŒO. JO>Ë ã¨`ü (pure
existence), z`ü (pure consciousnes), P#O^ŒO (pure bliss). P ã¨zÛ^•#O^Œ
ã¨fi~°∂Ѩ"Õ∞ Ѩ~°„|Ǩχ, Ѩ~°=∂`«‡. ã¨`ü JO>Ë Jã≤Î`«fiO, LxH˜. JO>Ë Ñ¨~°„|Ǩχ ˆH=ÅOQÍ,
x~°¿ÑHõΔOQÍ, x`«ºOQÍ =Ù#flk. TiˆH =ÙO_»_»O HÍ^Œ∞. `«# LxH˜x QÆ∞iOz# ã¨Ê $ǨÏ
Hõey=Ù#flk. J^Õ z`«∞Î, KÕ`«#, K≥·`«#ºO. JO`ÕHÍ^Œ∞. Jk `å#∞ ˆH=ÅOQÍ =Ù<åfl ##fl
ˆH=Å K≥·`«#ºO=Å¡ HõeˆQ ˆH=Å P#O^ŒO ‰õÄ_®. JO>Ë JOu=∞ ã¨`«ºO „u=ÚMÏ`«‡Hõ"≥∞ÿ#k:
ã¨`ü, z`ü, P#O^ŒO. Jq =¸_»∂ "Õ̂~fi~°∞ ÅHõΔ}ÏÅ∞ HÍ=Ù† Jq Ѩ~°ã¨Ê~° Jq<åÉèÏ="≥∞ÿ#
ÔH·=źO.
 495 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∞i D <å=∞~°∂áê`«‡Hõ"≥∞ÿ# [QÆ`«∞Î Uq∞\˜? ZHõ¯_çk? Jk x["≥∞ÿ#^•,
Jã¨`«º"≥∞ÿ#^•?
[QÆ`«∞Î ã¨`«ºO
ã¨zÛ^•#O^Œ ã¨fi~°∂Ѩ"≥∞ÿ# Ѩ~°=∂`«‡ `«# HÀã¨O `«##∞ `å#∞ Jaè=ºHõÎO
KÕã¨∞H˘#_®xH˜ ã¨$lOz#^Õ D [QÆ`«∞Î. Ѩ~°=∂`«‡ HÍxk Ug∞ ÖË^Œ∞ Hõ#∞Hõ, Ѩ~°=∂`Õ‡
`«##∞ `å#∞ [QÆ`«∞ÎQÍ Ñ¨i}q∞OѨ*Ëã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. JO>Ë D [QÆ`«∞ΠѨ~°=∂`«‡ ã¨fi~°∂Ѩ"Õ∞.
''Dâß"å㨺q∞^ŒO ã¨~°fiO Ü«∞u¯OK« [QÆ`åºO [QÆ`ü—— Jx LѨx+¨`«∞Î K≥|∞`«∞#flk. Ѩ~°=∂`«‡
ã¨$lOz#k, Ѩ~°=∂`«‡Ö’ ÉèÏQÆ"≥∞ÿ#k Jã¨`«ºO ZO^Œ∞‰õΩ J=Ù`«∞Ok? Ѩ~°=∞ ã¨`«º"≥∞ÿ#
Ѩ~°=∂`«‡Ö’ áêÅ∞ѨOK«∞‰õΩO@∞#flk Hõ#∞Hõ [QÆ`«∞Î ‰õÄ_® ã¨`«º"Õ∞.
ã¨$+≤ìÖ’x „Ѩu =ã¨∞Î=ÙÖ’#∞ Ѩ~°=∂`«‡=Ù<åfl_»∞. `«# zK«ÛùHÎ̃ (consciousness)`À
D ã¨=∞™êÎxfl ã¨$lOKå_»∞ Hõ#∞Hõ, D ã¨=∞ã¨ÎOÖ’#∞, ã¨=∞ã¨ÎOÖ’x „Ѩu J}∞=ÙÖ’#∞
Ѩ~°=∂`«‡ zK«ÛùHÎ̃ ~°∂ѨOÖ’ =Ù<åfl_»∞. JO>Ë [_»O, xs˚=O Jx =∞#O J#∞‰õΩ<Õ „Ѩu
=ã¨∞Î=ÙÖ’#∞, Ѩ^•~°÷O (matter) Ö’#∞ zK«ÛùH˜Î, k=º K≥·`«#ºO =Ù#flk. J~Ú`Õ, Jk
J=ºHõÎOQÍ =Ù#flk. Ѩ~°=∂`«‡ `«##∞ `å#∞ `«# HÀã¨O, `«# Jaè=ºHÎ̃ (manifestation)
QÍ [_» [QÆ`«∞Î#∞, [_»Ñ¨^•~å÷xfl ã¨$lOKå_»∞. JO^Œ∞Ö’ J=ºHõÎO (unmanifested) QÍ
=Ù#fl Ѩ~°=∂`«‡#∞ Jaè=ºHõÎO (manifest) KÕÜ«∞_®xH˜ [iy#\ì̃^Õ [QÆ`«Êi}Ï=∞O.
J=Ѩi}Ï=∞O, L`«Êi}Ï=∞O
[QÆ`«Êi}Ï=∞O Ô~O_»∞ q^è•Å∞QÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. XHõ\ ˜ – Ѩ~°=∂`«‡ `«##∞
`å#∞ [_»Ñ¨^•~°÷OQÍ Ñ¨i}q∞OѨKÕã¨∞‰õΩO\Ï_»∞. Ô~O_»=k – uiy P [_»Ñ¨^•~°÷O
Ѩ~°=∂`«‡#∞ KÕ~°∞H˘#_®xH˜ Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∞Ok. XHõ\ ˜ ÃÑ· #∞Oz kQÆ∞=‰õΩ
Ѩi}Ï=∞O. Jk J=Ѩi}Ï=∞O – involution. Ô~O_»=k „H˜Ok#∞Oz ÃÑ·H˜ Ѩi}Ï=∞O.
Jk L`«Êi}Ï=∞O – evolution.
[_», xs˚= Ѩ^•~°÷O (matter) ÃÑ· ^Œâ◊ʼnõΩ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^Œ_»O JO>Ë ^•xÖ’
J=ºHõÎOQÍ xa_ôHõ$`«"≥∞ÿ =Ù#fl zK«ÛùHÎ̃ `«##∞ Jaè=ºHõÎO KÕã¨∞HÀ=_®xH˜ Ѩ^•~°÷OÃÑ· XuÎ_ç
(pressure) KÕã¨∞ÎOk. P XuÎ_ç Ѷ¨e`«OQÍ r=O Pq~°ƒùqã¨∞ÎOk. JO>Ë xs˚= Ѩ^•~°÷OÖ’
#∞Oz – Éè∫uHõ Ѩi}Ï=∞"å^Œ∞Å∞ K≥|∞`«∞#fl@∞ìQÍ<Õ – H˘xfl ~°™êÜ«∞xHõ „Ѩ„H˜Ü«∞Å
^•fi~å r=O "≥Å∞=_»∞`«∞Ok. Jk qq^èŒ =$HõΔ, [O`«∞ *Ï`«∞Å∞QÍ, z=iH˜ =∂#=Ù_»∞QÍ
Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∞Ok. HÍx, D Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞OÖ’ r"åq+¨¯~°} XHõ¯>Ë HÍ^Œ∞ [iyOk.
XHõ ^Œâ◊Ö’ KÕ`«# (consciousness) ‰õÄ_® Pq+¨¯ $`« =∞=Ù`«∞Ok. Jk JO`«HõO`«‰õΩ
qHÍã¨O K≥Ok, z=~°‰õΩ =∂#=ÙxÖ’ =∞#ã¨∞û (mind) QÍ Ñ¨i}`« =∞=Ù`«∞Ok.
 496 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Éè∫uHõ Ѩi}Ï=∂xH˜ ã¨O|OkèOz#O`« =~°‰õΩ J`«∞º#fl`« ^Œâ◊ =∞#ã¨∞û. JO>Ë
Ѩ^•~°÷O (matter), „áê}O (life), KÕ`«# (consciousness, psyche), =∞#ã¨∞û (mind)
–Jn L`«Êi}Ï=∞ „Hõ=∞O. =∞#ã¨∞û JO>Ë Uq∞\˜? `å#∞ =Ù<åfl#<Õ ã‘fiÜ«∞ K≥·`«#ºO
(self-consciousness) Hõey =ÙO_»_»"Õ∞HÍHõ, <Õ#∞ ZHõ¯_ç #∞Oz =KåÛ#∞, ZO^Œ∞‰õΩ
=KåÛ#∞, ZHõ¯_çH˜ <Õ#∞ "≥àϧe Jx q"ÕK«# ‰õÄ_® KÕÜ«∞QÆÅ ™ê^èŒ#O. Jk =∂#=ÙxÖ’<Õ
Pq~°∂ƒù`«"≥∞ÿOk.
=∞#ã¨∞û Ѩiq∞`«∞Å∞
J~Ú`Õ, =∞#ã¨∞û (mind) Éè∫uHõ ã¨`åºÅ#∞ q"ÕK«# KÕã≤ Hõ#∞Q˘#QÆŠѨiHõ~°"Õ∞
`«Ñ¨Ê, P^蕺u‡Hõ ã¨`åºxfl Hõ#∞Q˘#QÆey# ™ê^èŒ#O HÍ^Œ∞. J@∞=O\˜ ™ê^èŒ#O HÀã¨O
Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞O WOHÍ Ñ¨Ù~ÀQÆq∞OK«=Åã≤ =Ù#flk. JO^Œ∞KÕ`« Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞O =∞#ã¨∞û`À
PyáÈ=_»O ÖË^Œ∞. WOHÍ ÃÑ· ^Œâ◊‰õΩ Ñ¨i}Ï=∞O [~°QÍe. P ^Œâ◊‰õΩ Ñ¨i}Ï=∞O Z^ŒQÍe.
P ÃÑ· ^Œâı ã¨∂Ѩ~ü"≥∞ÿO_£ (super mind). =∞#ã¨∞û HõO>ˇ ÃÑ· ™ê÷~Úk Hõ#∞Hõ ^•xfl
=∞#O `≥Å∞QÆ∞Ö’ Ju=∞#ã¨∞û J#=K«∞Û. JO>Ë WѨÊ\˜ =∞# mental consciousness
– =∂#ã≤HõK≥·`«#ºO – supra mental consciousness– Ju =∂#ã≤Hõ K≥·`«#ºOQÍ –
Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ=Åã≤ =Ù#flk. supra mental J<Õk J~°qO^Œ∞_»∞ ã¨$+≤ìOz# =∂@.
Jk PÜ«∞# ã‘fiÜ«∞^Œ~°≈#O, ™⁄O`« concept.
ã¨`å¯~°º "å^ŒO?
WHõ¯_» =∞~˘Hõ ÉèÏ=O (concept) #∞ qâ◊^ŒO KÕÜ«∂e. Ѩi}Ï=∞O JO>Ë ÃÑ·
^Œâ◊ʼnõΩ =∂~°∞Ê. J~Ú`Õ J~°qO^Œ∞x ^Œ~°≈#O „ѨHÍ~°O Ѩi}Ï=∞O JO>Ë Jk =~°‰õΩ
ÖËxk H˘`«ÎQÍ Ñ¨Ù@∞ì‰õΩ~å=_»O HÍ^Œ∞† Jk=~°ˆH JO`«~°æiƒù`«OQÍ, J=ºHõÎOQÍ =Ù#fl\˜ìk
=ºHõÎO (manifest) HÍ=_»O, |Ç≤Ï~°æ`«O HÍ=_»O.
[_» Ѩ^•~°÷O #∞Oz r=O (life) Pq~°ƒùqOzO^ŒO>Ë Jk =~°‰õΩ ÖËxk H˘`«ÎQÆ
ã¨$+≤ì J~ÚO^Œx HÍ^Œ∞. xs˚= Ѩ^•~°÷O Jx =∞#O J#∞‰õΩ<Õk x[OQÍ xs˚=O HÍ^Œ∞.
JO^Œ∞Ö’ ‰õÄ_® r=O =Ù#flk† J~Ú`Õ J=ºHõÎOQÍ =Ù#flk. Jk `«#‰õΩ J#∞‰õÄÅ
Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ HõeÊOK«∞H˘#_»O ^•fi~å, JO>Ë H˘xfl ~°™êÜ«∞xHõ Hõ}ÏÅ#∞ ã¨OÜ≥∂yOK«_»O
^•fi~å Jaè=ºHõÎO J=Ù`«∞#flk.
P Ñ≤^ŒÑ¨ qq^èŒ r=~åã¨∞ŠѨi}Ï=∞O ‰õÄ_® Ü«∂^Œ$zÛùHõO, J#∞kÌ+ì̈O HÍ^Œ∞.
XHõ „H˜Ok ^Œâ◊ #∞Oz ÃÑ· ^Œâ◊‰õΩ „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ r=O Z^Œ∞QÆ∞`«∞Ok. =∞^茺֒ ^•xÖ’
"≥·Ü«∞HÎ̃Hõ ã¨Ê $Ç¨Ï Hõey# r"å`«‡ =ºHõÎ=∞=Ù`«∞Ok. (^•xx J~°qO^Œ∞_»∞ psyche) JO\Ï_»∞.
^•x Ñ≤=∞‡@ =∂#=Ùx =∞#ã¨∞û (human mind). Jk ‰õÄ_® H˘`«ÎQÍ ã¨$+≤ì JÜÕ∞ºk
 497 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HÍ^Œ∞. r=OÖ’ `˘e#∞Oz =Ù#fl^Õ† `«#‰õΩ J#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ# =∂#= ~°∂ѨO Ѩi}Ï=∞O
K≥O^ŒQÍ<Õ ^•xÖ’ Jk =ºHõÎ=∞=Ù`«∞Ok.
=∂#= Ѩi}Ï=∞O
"≥Ú^Œ\’¡ Éè∫uHõ =∂#=Ù_»∞ : Pk=∞HÍÅOÖ’ =∞x+≤ Éè∫uHõ=∂#=Ù_»∞QÍ,
[O`«∞„áêÜ«Ú_»∞QÍ<Õ LO_Õ"å_»∞. [O`«∞=ÙÅ=Öˇ, J`«_»∞ PǨ~° x„^• ÉèíÜ«∞"≥∞ÿ^äŒ∞<åňH
Ѩiq∞`«∞_≥· =ÙO_Õ"å_»∞. J`«xk ˆH=ÅO Éè∫uHõ =∞#ã¨∞û. P `«~åfi`« J`«_»∞ „áê}˜ =∂#=Ù_»∞
(vital man) J=Ù`å_»∞. J`«xk „áê}˜Hõ =∞#ã¨∞û (vital mind). JO>Ë Ñ¨iã¨~åÅÃÑ·
PkèѨ`åºxH˜ „Ѩܫ∞uflOKÕ =∞#ã¨∞û. `«~åfi`« WO„kÜ«∞ =∞#ã¨∞û (sensational mind).
Jk WO„kÜ«∂Å ^•fi~å ѨxKÕã¨∞ÎOk. ^•xÃÑ·# WO„kÜ«∞ ã¨O"Õ^Œ#ʼnõΩ qÅ∞= Hõ@ì_®xH˜
q"ÕK«##∞ LѨÜ≥∂yOKÕ =∞#ã¨∞û (reasoning mind). P `«~åfi`« PÖ’zOKÕ =∞#ã¨∞û
(thinking mind). WѨÊ\˜=~°‰õΩ =∂#=Ù_»∞ D =∞<À^Œâ◊ =~°‰õΩ =∂„`«"Õ∞ ZkQÍ_»∞. nx
`«~åfi`« J`«_∞» JO^Œ∞HÀ=Åã≤Ok P^蕺u‡Hõ =∞#ã¨∞û (spiritual mind) P Ñ≤^ÑŒ ¨ Ju=∞#ã¨∞û
(supermind).
Ô~O_»∞ J~°úQÀàÏÅ∞
WHõ ÃÑ·#∞Oz „H˜OkH˜ [iˆQ J=Ѩi}Ï=∞O (involution) K«∂^•Ì=Ú. K≥·`«#ºO
XHõ ѨÓ~°‚QÀà◊O =O\˜^≥·`Õ, JO^Œ∞Ö’ Ô~O_»∞ J~°÷QÀàÏÅ∞, XHõ\ ˜ Ѩ~å~°÷ QÀà◊O (higher
hemisphere). Ô~O_»=k JѨ~å~°÷QÀà◊O (lower hemisphere). Ѩ~å~°÷ QÀà◊O Ѩ~°„|Ǩχ
ÅHõΔ}ÏÖˇ·# ã¨`ü, z`ü, P#O^ŒO`À ‰õÄ_ç#k. Ѩ~°„|Ǩχ ã¨zÛ^•#O^Œ ã¨fi~°∂ѨÙ_»∞. HÍQÍ,
JѨ~å~°÷ QÀà◊O J*Ï˝# ÅHõΔ}ÏÖˇ·# Éè∫uHõ Ѩ^•~°÷O, r=O, =∞#ã¨∞û`À ‰õÄ_ç#k. Ѩ~å~°÷QÀà◊O
JѨ~å~°÷OÖ’H˜ ky =ã¨∞ÎOk. Jk J=~ÀǨÏ} (descent). JѨ~å~°÷QÀà◊O Ѩ~å~°÷QÀà◊O
Ö’xH˜ Z^ŒQÆ_®xH˜ „Ѩܫ∞uflã¨∞ÎOk. Jk P~ÀǨÏ} (ascent).
D J=~ÀǨÏ} P~ÀǨÏ} Ѩi}Ï=∂Å#∞ ã¨∞QÆ=∞O KÕÜ«∞_®xH˜ Ô~O_»∞ J~°÷QÀàÏÅ
=∞^茺 "å~°kèQÍ, J#∞ã¨O^è•# ™ê^èŒ#OQÍ =ÙO_Õk Ju=∞#ã¨∞û (supermind). =∞^茺ã¨÷OQÍ
=Ù#flk Hõ#∞Hõ ^•xÖ’ ÃÑ· J~°÷QÀà◊OÖ’x ã¨zÛ^•#O^Œ ÅHõΔ}ÏÅ∞ =ÙO\Ï~Ú. „H˜Ok J~°÷
QÀà◊OÖ’x =∞#ã¨∞û`À ^•xH˜ áÈeHõ ÖËHõáÈ~Ú<å, =∞#ã¨∞û‰õΩ Jk ѨÓiÎQÍ aè#flO HÍ^Œ∞
Hõ#∞Hõ, =∞#ã¨∞û ÅHõ}
Δ ÏÅ∂ H˘xfl =ÙO\Ï~Ú. =∂#=Ù_»∞ ã¨zÛ^•#O^Œ ã≤u÷ x JO^Œ∞H˘#_®xH˜
J#∞"≥·# ™ê^èŒ#OQÍ Ju=∞#ã¨∞û =ÙO@∞Ok.
P~ÀǨÏ}, J=~ÀǨÏ}
K≥·`«#º Ѩi}Ï=∞OÖ’x J=~ÀǨÏ}, P~ÀǨÏ} „Hõ=∞O D „H˜Ok q^èŒOQÍ
=ÙO@∞Ok† Ѩ~å~°÷ QÀà◊OÖ’x, z`ü, P#O^ŒO, Ju=∞#ã¨∞û J<Õq JѨ~å~°÷ QÀà◊OÖ’x
 498 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∞#ã¨∞û, r=O, Ѩ^•~°÷OQÍ Jaè=ºHõÎ=∞=Ù`å~Ú. ã¨`ü (pure existence) JO>Ë J#O`«"≥∞ÿ#
Jã≤Î`«fiO. Jk `«##∞ `å#∞ ‰õΩkOK«∞‰õΩx Éè∫uHõѨ^•~°÷OQÍ =ºHõÎ=∞=Ù`«∞Ok. z`ü (pure
consciousness) J<Õk r=O (life) QÍ#∞, Ju=∞#ã¨∞û (supermind) =∞#ã¨∞û (mind)
QÍ#∞ `«=Ú‡ `å=Ú Ñ¨iq∞`«O KÕã¨∞‰õΩO\Ï~Ú. Ѩ^•~°÷O, r=O, =∞#ã¨∞û D =¸_»∞`«`åfiÅ
„QÆOkä (knot, nodus, =Ú_ç) =^ŒÌ Ѩ^•~°÷QÀà◊OÖ’x =∞~˘Hõ `«`«fi"≥∞ÿ# P#O^ŒO Ü≥ÚHõ¯
Jaè=ºHÎ̃QÍ r"å`«‡ (psyche, soul) =ÙO@∞Ok. WѨC_»∞ J=~ÀǨÏ}–P~ÀǨÏ} K«„HÍxfl
D „H˜Ok q^èŒOQÍ z„uOK«=K«∞Û.
J=~ÀǨÏ} „H˜Ü«∞ P~ÀǨÏ} „H˜Ü«∞
ã¨`ü Ѩ^•~°÷O
z`ü – â◊HÎ̃ r=O
P#O^ŒO r"å`«‡
Ju=∞#ã¨∞û =∞#ã¨∞û
Ѩ~°=∂`«‡ ã¨`ü z`ü P#O^ŒO g∞^Œ∞QÍ Ju=∞#ã¨∞ûÖ’xH˜ J=`«iOz, ^•x ^•fi~å
qâ◊fi`«`«fiOÖ’xH˜ J=~ÀÇ≤Ï™êÎ_»∞. uiy Ѩ^•~°÷O, r=O, =∞#ã¨∞û, Ju=∞#ã¨∞ûÖ’xH˜
P~ÀÇ≤ÏOz Ѩ~°=∂`«‡ ã¨fi~°∂Ѩ"≥∞ÿ# ã¨zÛ^•#O^ŒOÖ’ qb#=∞=Ù`å~Ú. D Ô~O_»∞
J~°÷QÀàÏÅ „QÆOkä Ju=∞#ã¨∞û, =∞#ã¨∞û Hõe¿ãKÀ@ =ÙO@∞Ok. Ô~O_çO\˜ #_»∞=∞ XHõ
`≥~° =ÙO@∞Ok. P `≥~°#∞ qzÛù#flO KÕÜ«∞_»"Õ∞ =∂#"åoH˜ k=ºr=# „Ѩ^•~Úx
J=Ù`«∞Ok.
J~Ú^Œ∞ HÀâßÅ∞
D ÉèÏ=# LѨx+¨`«∞ÎÅ∞ ¿Ñ~˘¯#fl HÀâ◊ ѨOK«HÍxfl áÈe=Ù#flk. r"å`«‡ J~Ú^Œ∞
HÀâßÅÖ’ =ÙO@∞Ok. "≥Ú^Œ\ ˜k J#fl=∞Ü«∞ HÀâ◊O (Ѩ^•~°÷O, (matter) JO^Œ∞Ö’ =ÙO_Õk
J#fl=∞Ü«∞ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ (Éè∫uHõ =∂#=Ù_»∞), Ô~O_»=^≥·# „áê}=∞Ü«∞ HÀâ◊OÖ’ „áê}=∞Ü«∞
ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ („áê}˜Hõ =∂#=Ù_»∞, vital man), =¸_»=^≥·# =∞<À=∞Ü«∞ HÀâ◊OÖ’ =∞<À=∞Ü«∞
ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ (=∂#ã≤Hõ =∂#=Ù_»∞, (mental man), <åÅæ=^≥·# q*Ï˝#=∞Ü«∞ HÀâ◊OÖ’
q*Ï˝#=∞Ü«∞ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ (Ju=∂#ã≤Hõ =∂#=Ù_»∞, supramental man). HÍQÍ, J~Ú^Œ=^≥#·
P#O^Œ=∞Ü«∞ HÀâ◊OÖ’ ã¨zÛ^•#O^Œ ã¨fi~°∂ѨÙ_≥·# Ѩ~°„|Ǩχ.
Ѩ~°„|Ǩχ JO>Ë ÔH·=źO, J#O`«`«fiO, UHõ`«fiO. Jk `«##∞ `å#∞ Jaè=ºHõÎO
KÕã¨∞H˘#_®#H˜ QÍ#∞ Ju=∞#ã¨∞û J<Õ LѨHõ~°}O (instrument) ^•fi~å `«##∞ `å#∞
Ѩiq∞`«O KÕã¨∞‰õΩO@∞Ok. ÔH·=źO ™ê¿ÑHõΔ`«QÍ, J#O`«`«fiO Ѩiq∞`«`«fiOQÍ, UHõ`«fiO
J<ÕHõ`«fiOQÍ =∂~°∞`å~Ú. J^Õ D ã¨=∞ãÎ̈ Éè∫uHõ [QÆ`«∞Î. Wk uiy Ѩ~°„|Ǩχ#∞ KÕ~°∞‰õΩ<Õ
 499 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„Hõ=∞OÖ’ WѨÊ\˜H˜ =∂#= =∞#ã¨∞û J<Õ Ñ¨i}Ï=∞ ^Œâ#◊ ∞ KÕ~∞° ‰õΩ#flk. Jk ZO`« J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ
PÖ’K«<å â◊HÎ̃ Hõey# ^≥·#ѨÊ\˜H© J*Ï˝#O (ignorance) ѨikèÖ’<Õ Ñ¨xKÕã¨∞ÎOk. ^•xH˜
JOu=∞ ã¨`åºxfl „QÆÇ≤ÏOK«QÆÅ â◊HÎ̃ ÖË^Œ∞. JO^Œ∞‰õΩQÍ#∞ Jk Ju=∞#ã¨∞ûQÍ Ñ¨i}Ï=∞O
K≥O^Œ=Åã≤ =Ù#flk.
J~Ú`Õ D Ѩi}Ï=∞OÖ’ PÖ’K«<å`«‡Hõ =∞#ã¨∞û (thinking mind) =ÚO^Œ∞QÍ
Pu‡Hõ =∞#ã¨∞û (spiritual mind) QÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^•e. P `«~åfi`« Pu‡Hõ =∞#ã¨∞û
=∞i <åÅ∞QÆ∞^Œâ◊ÅÖ’ Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∞Ok.
=∞#ã¨∞û Ѩi}Ï=∞ ^ŒâÅ◊ ∞
g\˜Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜^Œâ◊ T~°Ìfi =∞#ã¨∞û (highermind) D ^Œâ◊Ö’ Jã¨Ê+¨ì`« J<Õk
=ÙO_»^Œ∞. „Ѩuk qâ◊^ŒOQÍ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. ™ê^è•~°} =∂#= =∞#ã¨∞û ÖÏQÍ T~°Ìfi =∞#ã¨∞û
U q+¨Ü«∂xfl QÆ∞iOz J_»∞QÆ∞ `«~åfi`« J_»∞QÆ∞ "Õã¨∂Î q"ÕK«# KÕÜ«∞#Hõ¯~°ÖË^Œ∞. Jk
ã¨=∞„QÆ *Ï˝#O P^è•~°OQÍ Ñ¨xKÕã¨∞ÎOk PÖ’K«#Å∞ q_çq_çQÍ ^ÕxHõkQÍ =zÛ<å XHõ
ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ =™êÎ~Ú. XHõ¯ K«∂ѨÙ`À Jk ã¨`åºxfl PHõoOK«∞HÀQÆÅ^Œ∞. ã¨`«ºO Ü≥ÚHõ¯
qq^èŒ ^Œâ◊Å∞ T~°Ìfi =∞#ã¨∞û‰õΩ ^Œ$QÀæK«~°"≥∞ÿ z=iH˜ ã¨`«ºO UHõYO_»OQÍ `≥eÜ«∞=ã¨∞ÎOk.
Jk "≥Ú`«ÎO =ºHÎ̃x L#fl`«, #∂`«# K≥·`«#ºO`À xOѨÙ`«∞Ok† XHõ L#fl`« ã¨`«ºÑ¨Ù Jã≤Î`«fiOQÍ
=∂~°_®xH˜ ѨÙ<åk "Õã¨∞ÎOk.
HÍx ™ê^è•~°} =∞#ã¨∞û#∞ WÖÏ =∂~°Û_®xH˜ T~°Ìfi=∞#ã¨∞û ÃÑ· #∞Oz ky
=KÕÛ@ѨC_»∞ ^•xfl ™ê^è•~°} =∞#ã¨∞û x~Àkèã¨∞ÎOk. ^•x`À T~°Ìfi=∞#ã¨∞û Ü≥ÚHõ¯
PÖ’K«<å|ÅO H˘O`« `«QÆ∞æ`«∞Ok. J~Ú<å, ™ê^è•~°} =∞#ã¨∞û#∞ L#fl`« ^Œâ◊ʼnõΩ
fã¨∞‰õΩ"≥àı§ "≥Ú^Œ\ ˜ "≥∞@∞ìQÍ T~°Ìfi =∞#ã¨∞û LѨHõiã¨∞ÎOk.
Ñ„ n¨ ÑÎ̈ =∞#ã¨∞û
J@∞=O\˜ ÃÑ·^Œâ◊ÅÖ’ XHõ\ ˜ WÅ∂ºq∞<£¤ "≥∞ÿO_£ (illumined mind) `≥Å∞QÆ∞Ö’
nxfl „ѨnѨΠ=∞#ã¨∞û JO@∞<åfl~°∞. Jk L#fl`åÖ’K«#‰õΩ PÅ"åÅ"≥∞ÿ# T~°Ìfi =∞#ã¨∞û
ÖÏO\˜k HÍ^Œ∞. Jk ã¨`«ºOÃÑ· P^蕺u‡Hõ HÍOux „Ѩã¨iOKÕ â◊H˜Î Hõey#k. WO^Œ∞Ö’
PÖ’K«<å "≥·â◊^ŒºO (clarity of thinking) ™ê÷#OÖ’ XHõ fHõΔ}"≥∞ÿ# Pu‡Hõ „ѨHÍâ◊O
=ÙO@∞Ok. Wk PÖ’K«#`À ѨxKÕ¿ã =∞#ã¨∞û HÍ^Œ∞. ^Œ$Hõ≈HÎ̃ (vision) `À ѨxKÕã¨∞ÎOk.
PÖ’K«# P„Ѩ^è•# áê„`« =Ç≤Ïã¨∞ÎOk. ^Œ$+≤ìk „Ѩ^è•#áê„`«.
=∂#= =∞#ã¨∞û PÖ’K«#<Õ #=Ú‡‰õΩO@∞Ok. *Ï˝<å~°̊#‰õΩ J^Õ =ÚYº ™ê^èŒ#=∞x
#=Ú‡`«∞Ok. HÍx P^蕺u‡Hõ Ü«∂„`å=∂~°æOÖ’ PÖ’K«# J„Ѩ^è•#O. ZO^Œ∞HõO>Ë PÖ’K«#
J<Õk ÉèÏ+¨ ã¨Ç¨ÏÜ«∞O`À [~°∞QÆ∞`«∞Ok. Jk Jq^Œº (ignorance) Ü≥ÚHõ¯ Ѩ^Œúu. HÍx,
 500 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
K≥·`«#ºO (consciousness) ^Œ$+≤ì`À ‰õÄ_® ѨxKÕÜ«∞QÆÅ^Œ∞. P q^èŒOQÍ ^Œ$+≤ì ã¨Ç¨Ü«∞O`À
ã¨`åºxfl ^Œi≈OK«QÆÅ"å_ç<Õ „^Œ+ì̈ (seer) JO\Ï~°∞ „^Œ+ì̈‰õΩ PÖ’K«#, `«~°¯O JHõ¯~°ÖË^Œ∞.
JO`«~° ^Œ$Hõ≈HÎ̃ PÖ’K«# â◊HÎ̃ JO>Ë |Å"≥∞ÿ#k, ã¨Ê+ì̈"≥∞ÿ#k, „ѨnÑÎ̈ =∞#ã¨∞û XHõ
„Ѩ`«ºHõΔ JO`«~° ^Œ~°≈#O`À, L`ÕÎ[O`À ã¨`åºxfl „ѨHÍtOѨ*Ëã¨∞ÎOk. ǨÏ$^ŒÜ«∂#∞Éèí∂`«∞ʼnõΩ
ǨÏ$^ŒÜ≥∂^ÕfiQÍʼnõΩ XHõ P^蕺u‡Hõ ^Œ$+≤ìx, „áê} â◊HÎ̃ (vital energy) H˜ XHõ P^蕺u‡Hõ
„¿Ñ~°}#∞ Hõeyã¨∞ÎOk. â◊s~° Hõ}ÏÅÖ’ ã¨~Ú`«O XHõ HÍOux, K≥·`«<åºxfl „Ѩ=Ç≤ÏOѨ*Ëã¨∞ÎOk.
Éè∫uHõ =∞#ã¨∞û Ѩiq∞`«∞Å#∞ (limitations), JÅã¨`åfixfl JuQÆq∞OK«QÆÅ HÍOux „ѨnÑÎ̈
=∞#ã¨∞û „Ѩã¨iã¨∞ÎOk. =∂=¸Å∞ =∞#ã¨∞û‰õΩ =ÙO_Õ Ñ¨iq∞`«∞Å#∞, HõeˆQ ã¨O^ÕǨÅ#∞
^Œ$+≤ì =∂„`«O KÕ`«<Õ Ñ¨\ÏѨOK«Å∞ KÕã¨∞ÎOk.
T~°Ìfi =∞#ã¨∞û =∂#=ÙxÖ’ J=`«iOz#ѨC_»∞ |∞∞+≤, "Õ∞^è•q (thinker)
J~Ú#"å_»∞ L#fl`åÖ’K«# ^•fi~å ™êѶ¨ÅºO ™êkè™êÎ_»∞. HÍQÍ „ѨnѨΠ=∞#ã¨∞û ky
=zÛ#ѨC_»∞ „^Œ+¨ì (seer) ˆH=Å— ^Œ~°≈# =∂„`«O KÕ`«<Õ ã¨`«ºO QÆ∞iOz# *Ï˝#á⁄Ok
™êѶ¨ÅºO á⁄O^Œ∞`å_»∞.
ã¨O|∞^Œú =∞#ã¨∞û
^•xHõO>Ë ÃÑ·^Œâ◊ WO@∂º\˜"£ "≥∞ÿO_£ (intuitive mind). WO@∂º+¨<£ JO>Ë JO`«ó
ã¨∂ÊùiÎ, ÖË^• JO`«óã¨∞Êù~°}. ^•x`À ѨxKÕ¿ãk ã¨O|∞^Œú =∞#ã¨∞û. Jk *Ï˝<åxfl „Ѩ`«ºHõΔOQÍ,
<Õ~°∞QÍ ã¨^Œºóã¨∞Êù~°}`À QÆ∞~°∞ΠѨ@ì_»O ^•fi~å ѨxKÕ¿ã K≥·`«#ºâ◊HÎ̃. *Ï˝#Ѩ^Œ#O Jã¨Ê+ì̈`«
=Úã¨∞QÆ∞Ö’ ^•‰õΩ¯#flѨC_»∞ (Ç≤Ï~°}‡ÜÕ∞# áê„`Õ}ã¨`«º™êºÑ≤ǨÏ`«O =ÚY"£∞..), ^•xfl
K«\ÏÅ∞#, <Õ~°∞QÍ, U PÖ’K«#, U HÍOu ã¨Ç¨Ü«∞O ÖˉõΩO_® ã¨∞Êù~°} ^•fi~å QÆ∞~°∞Î
Ѩ@ìQÆÅ â◊HÎ̃ Jk. XHõ =ºHÎ̃ K≥·`«#ºO XHõ =ã¨∞Î=ÙÖ’x K≥·`«<åºxfl HõÅ∞ã¨∞‰õΩ#flѨC_»∞, P
=ã¨∞Î=ÙÖ’xH˜ K˘~°|_ç, ^•x ã¨`åºxfl K«∂_»_»O, ã¨Ê $tOK«_»O, ^•x=Å¡ HõeˆQ ëêH±
#∞Oz "≥Å∞=_Õ q^Œ∞ºÅ¡`« ÖÏO\˜ *Ï˝#"Õ∞ WO@∂º+¨<£ – JO`«ó ã¨∞Êù~°} ÖË^• ã¨O|∞kú.
D WO@∂º+¨<£‰õΩ <åÅ∞QÆ∞ q^è•Å â◊‰õΩÎÅ∞<åfl~Ú. 1. Jk ã¨`åºxfl `«HõΔ}Ïq+¨¯~°}
^•fi~å ^Œi≈OK«QÆÅ^Œ∞. 2. JO`«ó ã¨∂ÊùiÎ ^•fi~å ã¨`åºxfl q#QÆÅ^Œ∞. 3. `«HõΔ} ã¨Ê~°≈
^•fi~å ã¨`åºxfl „QÆÇ≤ÏOK«QÆÅ^Œ∞. 4. XHõ ã¨`åºxH˜, =∞~˘Hõ ã¨`åºxH˜QÆÅ ã¨O|O^è•xfl
`«HõΔ}O J„Ѩܫ∞`«flOQÍ, YzÛ`«OQÍ qK«HõΔ} â◊HÎ̃ ^•fi~å „QÆÇ≤ÏOK«QÆÅ^Œ∞. JO>Ë =∂=¸Å∞
=∞#ã¨∞û `«# q"ÕK«# â◊HÎ̃`À KÕÜ«∞QÆŠѨ#∞ÅxflO\˜x ã¨O|∞^Œú =∞#ã¨∞û `«# ã¨=Ú#fl`«
„Ѩ„H˜Ü«∞ ^•fi~å x~°∞Ì+ì̈OQÍ `«_»ÉÏ@∞ ÖˉõΩO_® KÕÜ«∞QÆÅ ^Œ#fl=∂@.
Jkè=∞#ã¨∞û
^•xHõO>Ë ÃÑ· ^Œâ◊, PYi ^Œâ◊ F=~ü"≥∞ÿO_£ (overmind). Wk T~°Ìfi =∞#ã¨∞û,
nÑÎ̈ =∞#ã¨∞û, ã¨O|∞^ŒÌ =∞#ã¨∞û – D =¸_çO\˜H˜ ÃÑ· ™ê÷~ÚÖ’ =ÙO@∞Ok Hõ#∞Hõ nxfl
 501 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Jkè=∞#ã¨∞û JO\Ï~°∞. ã¨O|∞^Œú =∞#ã¨∞û (intuition) nxH˜ „Ѩ"Õâ◊ ^•fi~°O =O\˜k. Wk
qâ◊fi"åºÑ¨Î K≥·`«<åºxH˜ ã¨O|OkèOz# â◊H˜Î. Jk `«#HõO>Ë ÃÑ·#∞#fl Ju=∂#ã≤Hõ *Ï˝#O
#∞Oz =KÕÛ HÍOux „QÆÇ≤ÏOz qâ◊fi*Ï˝<åxfl ã¨O`«iOK«∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
Jkè=∞#ã¨∞û J=`«iOz#ѨC_»∞ ^•x qâ◊fi qâßÅ K≥·`«#ºOÖ’ JǨÏO`«$ ã¨Ê $ǨÏ
(Ego-sense), "≥·Ü«∞HÎ̃Hõ ã¨Ê $Ç¨Ï `«QÆæáÈ`«∞Ok† „Hõ=∞OQÍ Jk JO`«iã¨∞ÎOk ‰õÄ_®. ^•x
™ê÷#OÖ’ XHõ qâ◊fi"åºÑÎ̈ J=QÍǨÏ#, J#O`« qâßfi`«‡ Ü≥ÚHõ¯ J#∞Éèí∂u HõÅ∞QÆ∞`å~Ú.
PÖ’K«# J<Õk =ºHÎ̃H˜ `«# =∞#ã¨∞ûÖ’ #∞Oz L^Œ~Úã¨∞Î#fl@∞ì JxÑ≤OK«^Œ∞. Jk qâ◊fi=∂#ã¨
`«~°OQÍÅ g∞^Œ∞QÍ =ã¨∞ÎOk. "≥·Ü«∞HÎ̃Hõ J=QÍǨÏ# XHõ PO`«~åq+¨¯~°}QÍ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
HÍx, Jk "≥·Ü«∞HÎ̃Hõ"≥∞ÿ#kQÍ HÍHõ qâ◊fi*Ï˝#O #∞Oz Åaèã¨∞ÎOk. JÖψQ J#∞Éèí∂`«∞Å∞,
L^ÕfiQÍÅ∞, ã¨O"Õ^Œ#Å∞ qâ◊fi"≥·âßźO #∞Oz JÅÅ =∂kiQÍ =ã¨∂Î=ÙO\Ï~Ú. P J#=kèHõ
K≥·`«#ºOÖ’ "≥·Ü«∞HÎ̃Hõ JǨÏO`« Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ`ÕºHõ Pã≤Î`«fiO ѨÓiÎQÍ JO`«iã¨∞ÎOk. WHõ q∞yÖËk
qâ◊fiã¨`ü, qâ◊fiz`ü, qâßfi#O^ŒO, qâ◊fiâ◊‰õΩÎÅ ˆHo.
=∂#=Ùx P^蕺u‡Hõ Ѩi=~°Î# (spiritual transformation) Ö’ Jkè=∞#ã¨∞û –
F=~ü"≥∞ÿO_£ – PYi ^Œâ◊. ^•x „H˜O^ŒQÆÅ =¸_»∞ ^Œâ◊Å#∞ Jk `«#Ö’ b#O
KÕã¨∞‰õΩO@∞Ok. "å\˜ q^èŒ∞ʼnõΩ qâ◊fi qâßÅ K≥·`«<åºxfl, â◊HÎ̃x KÕ‰õÄ~°∞ã¨∞ÎOk.
J~Ú`Õ, "≥Ú`«ÎO P^蕺u‡Hõ Ѩi}Ï=∞OÖ’ Jkè=∞#¿ãû `«∞kѶ¨∞@ìO HÍ^Œ∞. ^•xH˜
‰õÄ_® H˘xfl Ѩiq∞`«∞Å∞<åfl~Ú. Jk K≥·`«#ºÑ¨Ù JѨ~å~°÷QÀà◊O (lower hemisphere) Ö’
J`«∞º#fl`«^Œâ◊. ^•xH˜ P^è•~°O qâ◊fiѨ٠UHõ`«fiO J~Ú#ѨÊ\˜H©, ^•x PK«~°} =∂„`«O
qÉèÏ[º`« (division) ‰õΩ, J<ÕHõ`åfixH˜ (multiplicity) Hõ@∞ì|_ç =ÙO@∞Ok.
Ѩ i }Ï=∞ „Hõ = ∞OÖ’ Jkè = ∞#㨠∞ û J=`« i Oz#Ѩ Ê \˜ H ˜ , Jk JKÕ ` « # #∞
(inconscience) ѨÓiÎQÍ Ñ¨i=iÎOѨKÕÜ«∞ÖË^Œ∞. Jk KÕÜ«∞QÆeyO^ŒÖÏ¡, Jk J=`«iOz#
„Ѩu =∞x+≤Ö’#∞ JO`«~°ƒÇ≤Ïâ‹·Û`«<åºxfl (inner and outer conscious being) `«#
=¸Å„^Œ=ºO (stuff) Ö’H˜ =∂iÛ"Õã¨∞ÎOk. ^•x`À P *Ï˝<åxfl qâ◊fi"åºÑÎ̈ ã¨`«ºOQÍ, qâ◊fi
"åºÑÎ̈ *Ï˝#OQÍ Ñ¨iѨiÎOѨKÕã≤, nÑ≤OѨ KÕã¨∞ÎOk. Jk "≥·Ü«∞HÎ̃Hõ =∞#ã¨∞û#∞ qâ◊fi=∞#ã¨∞û`À,
=ºHÎ̃ P`«‡#∞ qâßfi`«‡`À J#∞ã¨Okèã¨∞ÎOk. J~Ú<å J*Ï˝#O, Jq^Œº (nescience) WOHÍ
JÖÏ q∞yeáÈÜÕ∞ =ÙO@∞Ok. ^•xfl `˘ÅyOK«_»O Jkè=∞#ã¨∞û ѨxHÍ^Œ∞. JO^Œ∞‰õΩ
Ju=∞#ã¨∞û (supermind) HÍ"åe. Ѩ~°ã¨`«Î (transcendence) Ü≥ÚHõ¯ =ºH©ÎHõ~°}
Ju=∞#ã¨∞ûÖ’ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
Jkè=∞#ã¨∞û K≥·`«<åºxfl XHõ qâ◊fi[h#`« =~°‰õΩ fã¨∞‰õΩ"≥_»∞`«∞Ok. JO>Ë â◊√^Œú
ã¨`ü, â◊√^ŒÌ z`ü, â◊√^ŒÌ P#O^ŒO QÆ∞iOz# J=QÍǨÏ# =~°‰õΩ fã¨∞‰õΩ"≥_»∞`«∞Ok. JO`Õ.
WHõ P `«~åfi`« Jkè=∞#ã¨∞û Ѩ~å~°÷QÀà◊O ^•fi~åÅ∞ `≥~°∞K«∞‰õΩO>Ë `«Ñ¨Ê Ö’xH˜ áÈÖË^Œ∞.
 502 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ju=∞#ã¨∞û
P q^èŒOQÍ Ñ¨~å~°÷QÀà◊O ^•fi~åÅ∞ `≥~°∞K«∞‰õΩ<Õk Ju=∞#ã¨∞ûÖ’xH˜. Jk
[QÆ`«Êi}Ï=∂xH˜ PYi ^Œâ◊. =∞# Ѩi}Ï=∞O P ^Œâ◊ kâ◊QÍ<Õ Ñ¨Ù~ÀQÆq∞ã¨∞Î#flk. Ѩ^•~°÷O
r=OQÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥OkOk. r=O =∞#ã¨∞ûQÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥OkOk. WHõ =∞#ã¨∞û
Ju=∞#ã¨∞ûQÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^Œ=Åã≤ =ÙOk.
Ju=∞#ã¨∞û JO>Ë =∂=¸Å∞ =∂#= =∞#¿ãû J`«ºkèHõ â◊HÎ̃`À ѨxKÕ¿ã ã≤÷u Jx
J#∞HÀ~å^Œ∞. =∂=¸Å∞ =∞#ã¨∞û‰õΩ Ju=∞#ã¨∞û‰õΩ áÈeHõ ÖË^Œ∞. =∂=¸Å∞ =∞#ã¨∞û
J*Ï˝#O ѨikèÖ’<Õ =ÙO_ç ѨxKÕã¨∞ÎOk. Ju=∞#ã¨∞û JÖÏHÍHõ ѨÓiÎQÍ *Ï˝#O Ѩikè
֒ѨŠ=ÙO@∞Ok. =∞#ã¨∞û Ju =∞#ã¨∞ûQÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^Œ_®xH˜ =ÚO^Œ∞ =ÙO_Õ
T~°úfi =∞#ã¨∞û "≥Ú^ŒÖˇ·# <åÅ∞QÆ∞ ^Œâ◊Å∞ ‰õÄ_® J*Ï˝#O ѨikèÖ’x"Õ.
HÍQÍ, Jkè=∞#ã¨∞û (overmind) ^Œâ◊ KÕi# `«~åfi`« K≥·`«#ºO XHõ¯™êiQÍ *Ï˝#ѨikèH˜
K≥Ok# Ju =∞#ã¨∞ûQÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∞Ok. =∞#ã¨∞û‰õΩ, Ju =∞#ã¨∞û‰õΩ ã¨fiÉèÏ=`«ó
ZO`« JO`«~°O =ÙO@∞O^ŒO>Ë– Jg∞ÉÏÖ’x KÕ`«#‰õΩ, =∂#= =∞#ã¨∞û‰õΩ =∞^茺 ZO`«
JO`«~°"≥∂ JO`«.
P ^Œâ◊Ö’ Ju =∞#ã¨∞û "≥Ú`«ÎO Ѩi}Ï=∂xfl `«# Jnè#OÖ’H˜ `≥K«∞Û‰õΩO@∞Ok.
Éè∫uHõ, =∞#ó, „áê}, â◊s~åʼnõΩ "å\˜ P^蕺u‡Hõ ã¨`«º`«#∞, k=º`åfixfl "å\˜H˜
Z~°∞HõѨ~°∞ã¨∞ÎOk. "≥Ú`«ÎO „ѨHõ$uÖ’ ѨiѨÓ~°‚ *Ï˝<åxfl, â◊HÎ̃x, Jf`« Jã≤Î`«fiѨ٠(tran-
scendental existence) J=QÍǨÏ##∞, K≥·`«<åºxfl ѨÓiã¨∞ÎOk. r"å`«‡ Jq^Œº Ѩikèx
^•\˜, `å#∞ U Ѷ∞¨ @ìOÖ’ k=ºK≥`· #« ºO #∞Oz q_ç=_çO^À, P Ѷ∞¨ \Ïìxfl uiy KÕ~∞° ‰õΩO@∞Ok.
*Ï˝#*’ºu J=`«~°} =Å¡ Jq^Œº q^ŒºQÍ Ñ¨ÓiΠѨi=~°Î# K≥O^Œ∞`«∞Ok.
UHõ`fi« =∞#∞Ѩâº◊ `«ó
™ê^è•~°} =∞#ã¨∞û (human mind) ã¨`åºxfl qq^èŒOQÍ K«∂ã¨∞ÎOk. Ju =∞#ã¨∞û
ã¨`åºxfl UHõ`fi« O (unity) QÍ ^Œi≈ã¨∞ÎOk. J^Õ ^•xH˜, nxH˜ =ÚYº"≥∞ÿ# `Õ_®. D `Õ_®#∞
JuQÆq∞OKåÅx =∞#ã¨∞û „Ѩܫ∞uflã¨∞ÎOk. Jk ^•x ã¨Ç¨Ï[QÆ∞}O. ZO^Œ∞HõO>Ë ^•xÖ’
Ju =∞#ã¨∞û Ü≥ÚHõ¯ ÅHõΔ}ÏÅ∞ H˘kÌQÍ =ÙO_»_»O =Å¡ (Ju =∞#¿ãû `«# P=Ѩi}Ï=∞
„Hõ=∞OÖ’ – involution – =∞#ã¨∞û Ö’xH˜ J=~ÀÇ≤ÏOzOk Hõ^•!) *Ï˝<åxfl áêHΔ̃HõOQÍ<≥·<å
á⁄O^ŒQÆÅ∞QÆ∞`«∞#flk. HÍx, =∞#ã¨∞û‰õΩ Jk `«$Ñ≤Î W=fi^Œ∞. Ju =∞#ã¨∞û#∞ JO^Œ∞HÀ"åÅx
P~å@Ѩ_»∞`«∞Ok. JO>Ë ÃÑ· ^Œâ◊‰õΩ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^•Åx „Ѩܫ∞uflã¨∞ÎOk. P „Ѩܫ∞`«flOÖ’
WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ K≥Ñ≤Ê# <åÅ∞QÆ∞ =∂#ã≤Hõ ^Œâ◊Å#∞ ^•\˜ z=iH˜ Ju =∞#ã¨∞ûÖ’xH˜
Z^Œ∞QÆ∞`«∞Ok.
 503 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ѩi}Ï=∞`«fi~°}O
D Ѩi}Ï=∞O ^•#O`«@ Jk [~°QÍÅO>Ë Ju n~°…HÍÅO Ѩ_»∞`«∞Ok. ^•xfl
`«fii`«O KÕÜ«∞_®xH˜ =∂#=Ù_»∞ „Ѩܫ∞uflOKåe. JÖÏ „Ѩܫ∞uflOK«_»O J`«x =∞#ã¨∞û
x~å‡}OÖ’<Õ =Ù#flk. P „Ѩܫ∞`«flO ZѨC_À XHõѨC_»∞ qkèQÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. J^˘Hõ
™ê^èŒ#.
Ju=∂#ã≤Hõ (supramental) ã≤÷uÖ’ ÉÏ^èŒ, ^Œ∞óYO "≥Ú^ŒÖˇ·#q =ÙO_»=Ù† k=º
K≥·`«#ºO (divine consciousness) =∂#=ÙxÖ’xH˜ ky =zÛ#ѨC_»∞ Jq P#O^ŒOQÍ
=∂~°∞`å~Ú. P ã≤÷ux JO^Œ∞‰õΩ#fl ™ê^è•~°} =∂#ã≤Hõ, ™êOѶ≤∞Hõ ã¨∂„`åÅ∞, <≥·uHõ
xÜ«∞=∂Å∞ =iÎOK«=Ù. J`«_»∞ "å\˜H˜ Jf`« ã≤÷ux á⁄O^Œ∞`å_»∞. JO`«=∂„`å# J`«_»∞
J<≥·uHõOQÍ „Ѩ=iΙêÎ_»x, „Ѩ=iÎOK«=K«∞Û#x HÍ^Œ∞. J`«_»∞ ã¨`«ºÑ¨^èŒO #∞Oz "≥·^˘ÅQÆ_»∞.
J`«xk |∞∞A=∂~°æO, |∞∞`«=∂~°æO. J`«_çx ÉèíQÆ=næ`«Ö’ K≥Ñ≤Ê# ã≤÷`«„ѨA˝_ç`À áÈÅÛ=K«∞Û.
r=#∞‡‰õΩÎx`À (JO>Ë rqOz =ÙO_»QÍ<Õ =Ú‰õΩÎ_≥·#"å_»∞) ‰õÄ_® áÈÅÛ=K«∞Û. HÍx, Ju
=∂#ã≤Hõ ã≤÷ux á⁄O^Œ_»O r=#∞‡HÎ̃ HõO>Ë L#fl`«^Œâ◊ Jx J~°qO^Œ∞_»∞ JO\Ï_»∞.
|„ Ǩχ*Ï˝x
J@∞=O\˜ Ju=∂#ã≤Hõ K≥·`«#ºO (supramental consciousness) á⁄Ok#
=ºH˜ÎH˜ <åã≤ìH± c~ÚOQ∑ - Gnostic Being - Jx J~°qO^Œ∞_»∞ ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»∞. <åã≤<£
(Gnosis) JO>Ë P^蕺u‡Hõ *Ï˝#O. Hõ#∞Hõ J~°qO^Œ∞x <åã≤ìH± c~ÚOQ∑#∞ „|Ǩχ*Ï˝x Jx
QÍx, *Ï˝x Jx QÍx =∞#O =º=ǨÏiOK«=K«∞Û. J`«_çx ã¨∂Ѩ~ü"Õ∞<£ Jx ‰õÄ_®
=º=ǨÏiOK«=K«∞Û. JO>Ë Ju=∂#=Ù_»∞. Ju=∂#ã≤Hõ K≥·`«<åºxfl á⁄Ok#"å_»∞ Hõ#∞Hõ
Ju=∂#=Ù_»∞.
[~°‡<£ `«`«Î fi"Õ`«Î h¿+ ‰õÄ_® XHõ ~°Hõ"≥∞ÿ# superman#∞ TÇ≤ÏOKå_»∞. [~°‡<£
ÉèÏ+¨Ö’ h¿+ "å_ç# =∂@ obermensch. WOw¡+μ¨ Ö’ Jk overman J=Ù`«∞Ok. HÍx
WOw¡+μ¨ Ö’ superman J<Õ =∂@<Õ LѨÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞.
J~Ú`Õ h¿+ ã¨∂Ѩ~ü"Õ∞<£‰õΩ, J~°qO^Œ∞x ã¨∂Ѩ~ü"Õ∞<£‰õΩ ZHõ¯_® áÈeHõ ÖË^Œ∞.
h¿+ 'D K≥OѨÃÑ· H˘_ç`Õ P K≥OѨ#∞ ‰õÄ_® K«∂Ñ≤OK«∞— J<Õ „ÔH·ãÎ̈=huH˜ |^Œú =ºuˆ~H˜.
XHõ_»∞ =∞~˘Hõ_çx XHõ K≥OѨÃÑ· H˘_ç`Õ, Ô~O_»="å_»∞ "≥Ú^Œ\ ˜"åx Ô~O_»∞ K≥OѨÅ∞
"åÜ«∞Q˘\ÏìÅ#flk h¿+ hu. JO>Ë J`«xk ^Œ∞~°ƒÅ∞Å hu HÍ^Œ∞. âßs~°HõOQÍ,
=∂#ã≤HOõ QÍ, Pu‡HõOQÍ Jxfl q^è•ÖÏ |bÜ«ÚÖˇ#· "åi hu J`«xk. SÇ≤ÏHõ rq`åxfl
„¿Ñq∞OKåÅx É’kèOKÕ^Õ Jã¨Öˇ·# hu Jx J`«x „Ѩɒ^èŒO.
 504 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
SÇ≤ÏHõ rq`åxfl x~°ã≤OK«~å^Œ#flO`« =~°‰õΩ h¿+ J~°qO^Œ∞Å É’^èŒ#ÅÖ’ ™ê=∞ºO
QÀK«iã¨∞Î<åfl h¿+k ѨÓiÎQÍ SÇ≤ÏHõO, ^≥·= =ºuˆ~HõO, „áê|ź ™ê^èŒ<Õ =∂#=Ùx ^èպܫ∞O
(will to power) J<Õ ã≤^•úO`«O, J~°qO^Œ∞xk nxH˜ q~°∞^ŒúOQÍ k=º r=<åxH˜ ™Èáê#
„âı}˜ =O\˜k SÇ≤ÏHõ rq`«O Jx É’kèOKÕ ã≤^•úO`«O.
JOu=∞ ^Œâ◊
Ѩi}Ï=∂xH˜ JOu=∞ ^Œâ◊ „|Ǩχ*Ï˝x. P `«~åfi`« J`«_»∞ JO^Œ∞HÀ=Åã≤# ^Œâ◊
ÖË^Œ∞, *Ï˝#O ÖË^Œ∞. „|Ǩχ, ÖË^• Ѩ~°„|Ǩχ JO>Ë ã¨`ü z`ü P#O^ŒO. „|Ǩχ*Ï˝x
JOu=∞OQÍ á⁄O^Œ=Åã≤#k P ã¨zÛ^•#O^Œ"∞Õ . Jk J`«x KÕuÖ’ Ѩx.
Ju=∂#=Ù_»∞
J~°qO^Œ∞x Ju=∂#=Ù_»∞ ã¨=∞ã¨Î „áê}˜HÀ\˜ Ö’#∞, qâ◊fiOÖ’#∞ XˆH P`«‡#∞
^Œi≈™êÎ_»∞. ã¨=∞ã¨ÎOÖ’ `«##∞, `«#Ö’ ã¨=∞™êÎxfl ^Œi≈™êÎ_»∞. J`«x „Ѩ=~°Î# ѨÓiÎQÍ
P^蕺u‡HõO J=Ù`«∞Ok. JO>Ë J`«x PÖ’K«#, PK«~°}, r=# q^è•#O XHõ qâ◊fi"åºÑÎ̈
P^蕺u‡Hõ K≥·`«#ºO`À xO_ç =ÙO\Ï~Ú. J`«xk ã¨~°fi ã¨OѨÓ~°‚ *Ï˝#O. J`«_»∞ „ѨHõ$uÃÑ·
ã¨~åfikèѨ`«ºO Hõey =ÙO\Ï_»∞. „ѨHõ$uÖ’ `«##∞ `å#∞ =ºHõÎO KÕã¨∞‰õΩO\Ï_»∞.
J`«xH˜ qâ◊fiK≥·`«#ºO, qâßfi=QÍǨÏ#, qâßfi#∞Éèí∂u =ÙO\Ï~Ú. JO^Œ∞KÕ`«
qâ◊firq`«O J`«x =ºH˜ÎQÆ`« rq`«OÖ’ ÉèÏQÆO J=Ù`«∞Ok. J`«_»∞ U ѨxKÕã≤<å XHõ
ã¨OѨÓ~å‚#O^ŒO`À KÕ™êÎ_»∞. J`«xH˜ U HÀiHõÅ∞, H˘~°`«Å∞ =ÙO_»=Ù – Ѩ~°=∂`«‡ `«#Ö’
=ºHõ Î O HÍ"åÅ<Õ XHõ ¯ HÀiHõ `« Ñ ¨ Ê . Un H˘`« Î Q Í Hõ # ∞Q˘#=Åã≤ O k =ÙO_» ^ Œ ∞ .
qâ◊fiq*Ï˝#=∞O`å J`«xH˜ Hõ~°`«ÖÏ=∞ÅHõO J=Ù`«∞Ok. J`«_˘Hõ H˘`«Î =ºHÎ̃, L#fl`« =ºHÎ̃
J=Ù`å_»∞. J`«xÖ’x Jxfl q^è•ÖÏ â◊‰õΩÎÅ∞ q[$Oaè™êÎ~Ú. J`«x ^ÕǨÏO XHõ P^蕺u‡Hõ
™ê^èŒ#O J=Ù`«∞Ok.
XHõ `Õ_®
=∞# ™êO„Ѩ^•~Ú‰õΩÅ∞ K≥¿ÑÊ r=#∞‡‰õΩÎ_çH˜, J~°qO^Œ∞x Ju=∂#=Ù_çH˜ XHõ
`Õ_® =ÙOk. r=#∞‡‰õΩÎ_»∞ Hõ~°‡âı+¨O =Ù#flO`«=~°‰õΩ â◊s~°^è•iQÍ =ÙO_ç Hõ~°‡Å∞ KÕã≤
`«∞^Œ‰õΩ =ÚHÎ̃ á⁄O^Œ∞`å_»∞. Ju=∂#=Ù_»∞ JÖÏHÍHõ, `å#∞ Ju=∂#ã≤Hõ ã≤÷ux á⁄O^Œ_»O`À
PyáÈHõ, Ju=∂#ã≤Hõ K≥·`åºxfl, k=º r=<åxfl, k=º `Õ[ã¨∞û#∞ „ѨѨOK«OÖ’H˜, Ѩi}Ï=∞
„Hõ=∞OÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜ „Ѩܫ∞ufl™êÎ_»∞. JO>Ë ã¨=∞™êÎxfl ^≥·gHõiOK«_®xH˜ (divinise)
„Ѩܫ∞ufl™êÎ_»∞ `«#=O\˜ W`«~°∞Å∞ Ju=∂#= *ÏuQÍ Ñ¨i=~°Î# K≥O^Œ_®xH˜ Hõ$+≤ KÕã¨∂Î
=ÙO\Ï_»∞.
 505 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J`«_»∞ `«# HÀã¨O `å#∞ rqOK«_»∞. W`«~°∞Å HÀã¨O rq™êÎ_»∞. JO>Ë W`«~°∞Å#∞
`«#ÖψQ „¿Ñq∞™êÎ_»∞. P`«‡=`«û~°fiÉèí∂`åx J<Õ ÉèÏ=O`À, JO`å „|Ǩχ=∞Ü«∞=∞<Õ
J=QÍǨÏ#`À, Jxfl\˜Ö’#∞ QÆiƒù`«"≥∞ÿ =Ù#fl K≥·`«#ºO XHõ>Ë#<Õ Z~°∞Hõ`À rq™êÎ_»∞.
=∂=¸Å∞QÍ ZO`« Ѩi}`« =∂#=Ù_çÔH·<å ã¨∞Y ^Œ∞óMÏÅ∞, [Ü«∂Ѩ[Ü«∂Å∞, ÖÏÉèí#ëêìÅ∞,
Pâß x~åâ◊Å∞, JxtÛu, ÉèíÜ«∞O, PO^Àà◊#, L„^ÕHÍÅ∞ W=hfl ã¨Ç¨Ï[=∞x, `«Ñ¨Êx
ã¨iJx J#∞‰õΩO\Ï=Ú. nxH˜ Jf`« ã≤u÷ x J"åã¨=Î HõÅÊ#QÍ „`Àã≤"™Õ êÎ=Ú. HÍx „|Ǩχ*Ï˝x
^ŒfiO^•fiʼnõΩ Jf`«∞_»∞. ã¨zÛ^•#O^Œ ã≤÷ux WǨÏrq`«OÖ’xH˜ J#∞=kOK«∞HÀQÆÅ_»∞.
J`«x ^Œ$HõÊ^äŒ"Õ∞ "Õ~°∞. J`«xk k=º K≥·`«#ºO. P ã≤÷ux =i‚OK«_»O Hõ+ì̈O.
™ê^èŒ# =∂~°æO
P k=º r=<åxfl ZÖÏ "åãÎ̈=O KÕÜ«∞_»O? =∂#= Ѩi}Ï=∂xH˜ J^Õ PYi
^Œâ◊ J~Ú`Õ, Jk =∞#‰õΩ ZÖÏ Åaèã¨∞ÎOk? Jk ZѨÊ\˜ÔH·<å ~å=Åã≤O^ÕHÍx, ^•xfl
QÆ∞iÎOz ^•x J=`«~°}#∞ `«fii`«O KÕÜ«∞_»"Õ∞ =∂#= rq`« ÅHõΔ ºO HÍ"åÅx J~°qO^Œ∞_»∞
É’kèOKå_»∞. =∂#=rq`åxH˜ Ѩ~°=∞ „ѨÜ≥∂[#O, K«~°=∞ QÆ=∞ºO J^Õ.
^•xfl ™êkèOK«_®xH˜ Ü≥∂QÆO XHõ =ÚYº=∂~°æO Jx J~°qO^Œ∞_»∞ JO\Ï_»∞..
'Ü«Ú*ò— J<Õ ^è•`«∞=Ù #∞Oz 'Ü≥∂QÆO— J<Õ =∂@ =zÛOk. Ü≥∂QÆO JO>Ë J#∞ã¨O^è•#O,
HõÅ~ÚHõ. JO>Ë Ñ¨~°„|Ǩχ֒, ã¨zÛ^•#O^ŒOÖ’ r"å`«‡ qb#O HÍ=_»O. J@∞=O\˜
J#∞ã¨O^è•#O Ju=∂#=ã≤u÷ (supramental state ) Ö’<Õ ™ê^躌 O. P ã≤u÷ x ™êkèOK«_®xˆH
Ü≥∂QÆ ™ê^èŒ#.
ѨÓ~°‚ Ü≥∂QÆO
J~°qO^Œ∞_»∞ LѨ^ÕtOz#k (integral Yoga) – ѨÓ~°‚Ü≥∂QÆO. nx ÅHõΔ ºO =ºHÎ̃
q=ÚH˜Î =∂„`«"Õ∞ HÍ^Œ∞. =ºH˜Î q=ÚH˜Î`Àáê@∞ =∂#"åo q=ÚH˜Îx ™êkèOK«_®xH˜
„Ѩܫ∞uflOK«_»O. Jk ѨÓ~°‚Ü≥∂QÆO ZÖÏ J~ÚO^ŒO>Ë =∂#=Ù_»∞ WǨÏÖ’HõOÖ’, WHõ¯_»,
D rq`«OÖ’<Õ, D =∞#ã¨∞û, D â◊s~°OÖ’<Õ Ñ¨iѨÓ~°‚`« (perfection) ™êkèOK«_»O
^•x ^èպܫ∞O.
™êO„Ѩ^•~ÚHõOQÍ J~Ú^Œ∞ Ü≥∂QÆ Ñ¨^Œú`«∞Å∞<åfl~Ú. ǨÏ~î°Ü≥∂QÆO, ~å[Ü≥∂QÆO,
Hõ~°‡Ü≥∂QÆO, ÉèíHÎ̃ Ü≥∂QÆO, *Ï˝# Ü≥∂QÆO. J~°qO^Œ∞_»∞ D Jxfl\˜x ã¨=∞#fiÜ«∞O (syn-
thesis of yoga) KÕã¨∂Î `«# Ü≥∂QÆѨ^Œúux JO^ŒiH˜ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ fã¨∞‰õΩ=KåÛ_»∞.
WO^Œ∞Ö’ â◊√núHõ~°} (purification), P^蕺f‡Hõ~°} (spiritualisation) =ÚYºO.
Z=Ô~·<å nxfl KÕÜ«∞=K«∞Û. Wk P`«‡, Wk P`«‡HÍ^Œ∞ J<Õ ÉèË^ŒO ÖË^Œ∞. J<å`«‡ J#|_Õ
^•xfl ‰õÄ_® Pf‡HõiOK«_®xH˜ J~°qO^ŒÜ≥∂QÆO „Ѩܫ∞uflã¨∞ÎOk. Éè∫uHõ^ÕǨxfl =∞#O
 506 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
x~°ã≤OK«~å^Œ∞. ^•xfl ‰õÄ_® Ju=∂#㨠HÍOu`À `Õ[iÅ¡*ËÜ«∂e. =∂=¸Å∞ Ü≥∂QÆâßGO
ã¨=∂kèã≤÷uH˜ „áê^è•#ºq∞zÛ, J^Õ Dâ◊fi~°∞x`À J#∞ã¨O^è•#O JO@∞Ok. J~°qO^Œ∞_»∞
JÖÏHÍHõ, *Ï„QÆ^Œ=ã¨÷Ö’ ‰õÄ_® Dâ◊fi~å#∞ã¨O^è•#O á⁄O^Œ=K«∞Û#O\Ï_»∞.
ѨÙ#~°˚#‡"å^ŒO
ѨÙ#~°̊#‡Ö’ qâßfiã¨O J<Õk ÖËHõáÈ`Õ Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«"Õ∞ ÖË^Œ∞. Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«"Õ∞ HÍ^Œ∞,
É∫^Œú, *ˇ·# =∞`åÅ∞ ‰õÄ_® ѨÙ#~°̊#‡#∞ qâ◊fiã≤™êÎ~Ú.
„Ѩu „H˜Ü«∞‰õΩ „Ѩu„H˜Ü«∞ LO@∞Ok. (Every action has a reaction) XHõ Ѩx
KÕâß=∞O>Ë ^•xH˜ Ѷ¨e`«OQÍ =∞~˘Hõ\ ˜ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ^•x #∞Oz Z=~°∞ `«Ñ≤ÊOK«∞HÀÖË~°∞.
XHõ_»∞ áêѨO KÕ¿ãÎ ^•x Ѷ¨e`åxfl D [#‡Ö’<Õ J#∞ÉèíqOKåe. JÖÏ J#∞ÉèíqOK«HõáÈ`Õ,
J#∞ÉèíqOK« ÖËHõáÈ`Õ =∞~˘Hõ [#‡ ZuÎ JO^Œ∞Ö’ J#∞ÉèíqOz P áêѨ Ѷ¨ÖÏxfl xâı≈+¨O
KÕÜ«∂e. JÖψQ ѨÙ}ºÑ¶¨ÅO ‰õÄ_®. [#‡, rq`«O =Ù#flxfl<åà◊√§ =∂#=Ù_»∞ Z<Àfl Hõ~°‡Å∞
KÕã¨∂Î<Õ =ÙO\Ï_»∞. "å\˜ áêѨ, ѨÙ}º ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞ |\ì̃ "å\˜ Ѷ¨e`åÅ#∞ XHõ [#‡Ö’<À,
J<ÕHõ [#‡ÅÖ’<À J#∞ÉèíqOK«=Åã≤O^Õ.
[#‡Å∞#flO`« HÍÅO Hõ~°‡Å∞ `«Ñ¨Ê=Ù. Hõ~°‡Å∞#flO`« HÍÅO [#‡Å∞ `«Ñ¨Ê=Ù. J^˘Hõ
q+¨=∞ =ÅÜ«∞O. Wk =∞# Hõ~°‡ ã≤^•úO`«O. nxfl `«Ñ≤ÊOK«∞‰õΩx, Hõ~°‡Ñ¶¨ÖÏÅ∞ =∞#H˜
JO@‰õΩO_® KÕã¨∞H˘#_®xH˜, Hõ~°‡#∞ P q^èŒOQÍ xâı≈+¨O KÕã¨∞H˘#_®xH˜, P q^èŒOQÍ
[#‡~åÇ≤Ï`åºxfl, [#‡Ñ¨~°OѨ~° #∞Oz "≥∂HΔÍxfl (liberation) á⁄O^Œ_®xH˜ ÉèÏ~°fÜ«∞
=∞`åÅ∞ J<ÕHõ =∂~åæÅ∞ ã¨∂zOKå~Ú. Jk q+¨Ü«∂O`«~°O.
Ѩi}Ï=∞ ^ŒâQ◊ Í Ñ¨Ù#~°̊#‡
J~°qO^Œ∞_»∞ ‰õÄ_® ѨÙ#~°˚#‡#∞ qâ◊fiã≤OKå_»∞. J~Ú`Õ, PÜ«∞# qâßfi™êxH˜,
™êO„Ѩ^•~ÚHõ qâßfi™êxH˜ `Õ_® LOk ѨÙ#~°˚#‡#∞ Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞OÖ’ XHõ ÉèÏQÆOQÍ
PÜ«∞# ѨiQÆ}˜™êÎ_»∞. [_» Ѩ^•~°÷O „áê} Ѩ^•~°÷OQÍ, „áê} Ѩ^•~°÷O =∞#ó Ѩ^•~°÷OQÍ
=∂~°∞`«∞#flk. J~Ú`Õ =∂#= =∞#ã¨∞û`À Ѩi}Ï=∞O JO`«O HÍ=_»OÖË^Œ∞. Jk
Ju=∞#ã¨∞û (super mind) kâ◊QÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∞Ok. J^Õ k=º K≥·`«#ºO. ^•xH˜,
nxH˜ =∞^茺 J<ÕHõ JO`«~°Ìâ◊Å∞<åfl~Ú. "å\˜x KÕ~°_®xH˜ XHõ [#‡ KåÅHõáÈ=K«∞Û. JO^Œ∞ÔH·
J<ÕHõ [#‡Å∞ Z`«Î=Åã≤ =ÙO@∞Ok.
=∞x+≤ XHõ [#‡Ö’ ã¨OáêkOK«∞‰õΩ#fl J#∞Éèí"åÅ#∞, *Ï˝<åxfl "≥Ú`«ÎOQÍ
=∞~°∞[#‡Ö’H˜ fã¨∞‰õΩáÈ~Ú LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩO\Ï_»∞. P ѨÙ<åkÃÑ· H˘`«Î J#∞Éèí"åÅ#∞,
*Ï˝<åxfl ã¨OáêkOK«∞‰õΩO\Ï_»∞. U z#fl, ÃÑ^ŒÌ J#∞Éèí=O =$^ä•áÈ^Œ∞. „Ѩuk ZHõ¯_À
 507 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
XHõKÀ@ *Ï˝`«OQÍ<À, J*Ï˝`«OQÍ<À xH˜ΔѨÎ"≥∞ÿ =ÙO@∞Ok. Jk =∂#=ÙxH˜ Ѩi}Ï=∞
„Hõ=∞OÖ’ L#fl`« ^Œâ◊Å#∞ JO^Œ∞H˘#_®xH˜ LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∂<Õ =ÙO@∞Ok.
™êO„Ѩ^•~ÚHõ qâßfiã¨O „ѨHÍ~°O =∞x+≤ `«# Hõ~°‡Å‰õΩ J#∞QÆ∞}"≥∞ÿ# ѨÙ#~°̊#‡#∞
á⁄O^Œ∞`å_»∞. JO>Ë áêѨHõ~°‡Å∞ KÕã≤#"å_»∞ hK«[#‡Å∞ á⁄O^Œ∞`å_»∞. ѨÙ}ºHõ~°‡Å∞
KÕã≤#"å_»∞ L`«Î=∞ [#‡Å∞ á⁄O^Œ∞`å_»∞. áêÑ≤ J~Ú#"å_»∞ `«# áêѨO f„=`«#∞ |\ì̃
hK«[O`«∞=ÙQÍ, „H˜q∞QÍ, K≥@∞ìQÍ ‰õÄ_® ѨÙ@ì=K«∞Û. ѨÙ}ºHõ~°‡ KÕã≤#"å_»∞ ѨÙ}º QÆi=∞#∞
|\ì̃ WOHÍ WOHÍ =∞Oz [#‡Å∞ á⁄O^Œ=K«∞Û. =∂#= [#‡Ñ¨~°OѨ~° =∞#O q<À^•~°÷O
P_»∞‰õΩ<Õ áê=ÚÅ∞, xK≥Û#Å`À ‰õÄ_ç# Ѩ~°=∞Ѩ^Œ ™Èáê# Ѩ@O ÖÏO\˜k.
u~ÀQÆ=∞#O ÖË^∞Œ
HÍx, J~°qO^Œ∞x "å^ŒO „ѨHÍ~°O XHõ™êi Ѩi}Ï=∞O =∂#=^Œâ◊‰õΩ KÕ~°∞‰õΩ#fl
`«~åfi`« r"å`«‡ JÖÏ Ñ¨Ù~ÀQÆq∞ã¨∂Î<Õ =ÙO@∞Ok. J~Ú`Õ, XH˘¯Hõ¯™êi =∂#=ÙxÖ’
Ѩâ◊√„Ѩ=$uÎ „Ѩ|ÅOQÍ LO>Ë ^•xfl =keOK«∞H˘#_®xH˜ Ѩâ◊√[#‡ Z`«Î=Åã≤ ~å=K«∞Û.
HÍx, P „Ѩ=$uÎ #∞Oz q=ÚHÎ̃ ÅaèOK«_»O`À uiy =∂#= [#‡ Z`«∞Î`å_»∞. =∞i, =ºHÎ̃
=∞~°}˜Oz# `«~åfi`« J`«x P`«‡ "≥O@<Õ Ñ¨Ù#~°˚x‡ã¨∞ÎO^•, ÖËHõ [#‡‰õΩ [#‡‰õΩ =∞^茺
=º=kè LO@∞O^•?
"≥O@<Õ [x‡¿ãÎ J^Õ =ºHÎ̃ J^Õ ã¨fiÉèÏ=O`À, J"Õ QÆ∞}QÆ}ÏÅ`À [x‡™êÎ_»∞. JÖÏHÍHõ,
=º=kè LO_Õ Ñ¨HõΔOÖ’, P =ºHÎ̃ U Ö’HÍʼnõΩ "≥_»`å_»∞? ZHõ¯_», ZÖÏ =ÙO\Ï_»∞† uiy
Éèí∂q∞H˜ ZÖÏ uiy=™êÎ_»∞? "≥Ú^ŒÖˇ·# „Ѩâ◊flÅ∞ L^Œ~Ú™êÎ~Ú.
ѨÙ#~°̊#‡‰Ωõ =º=kè
Éèí∂q∞ `«Ñ¨Ê, ÖË^• D Éè∫uHõ qâ◊fiO `«Ñ¨Ê, =∞~˘Hõ\ ˜ ÖË#@ìÜ«∞`Õ, Ѩi}Ï=∞
„Hõ=∞OÖ’ P`«‡ Éè∫uHõ =∞~°}O `«~åfi`« "≥O@<Õ uiy [#‡ Z`åÎe. XHõ ^ÕǨxfl q_çz
=∞~˘Hõ ^ÕǨxfl P„â◊~ÚOKåe. HÍx W`«~° Ö’HÍÅ∞<åfl~Ú. Jq =∞# Ö’HõO`À ã¨Ç¨Ïr=#O
KÕã¨∂Î =ÙO\Ï~Ú. Jq Ö’HÍÖË HÍ#Hõ¯~°ÖË^Œ∞. `«ÖÏÅ∞ (planes, strata) HÍ=K«∞Û. Jq
Éè∫uHõ `«ÅO`À x`«ºO ã¨|O^è•Å∞ Hõey=ÙO\Ï~Ú.
=∂#=Ù_»∞ P JÉè∫uHõ `«ÖÏÅ#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩx "å\˜Ö’ „Ѩ"ÕtOK«QÆÅ_»∞.
Éè∫uHõ â◊s~°O`À J~Ú`Õ áêHΔ̃HõOQÍ#∞, =∞~°}Ï#O`«~°O J~Ú`Õ Ñ¨ÓiÎQÍ#∞ P `«ÖÏÅÅ#∞
QÍx, Ö’HÍÅ#∞ QÍx ã¨O^Œi≈OK«QÆÅ_»∞.
=∞~°}Ï#O`«~°O r"å`«‡‰õΩ =º=kè ZO^Œ∞‰õΩ =ÙO@∞O^ŒO>Ë, =∂#=Ùx J#fl=∞Ü«∞
(Éè∫uHõ) â◊s~°O #tOz<å, „áê}=∞Ü«∞, =∞<À=∞Ü«∞ (ã¨∂Hõ;) â◊s~åÅ∞ q∞yÖË =ÙO\Ï~Ú.
"å\˜Ö’ =ÙO_Õ r"å`«‡ QÆuOz# Éè∫uHõ rq`«Ñ¨Ù J#∞Éèí"åÅÖ’ Uq =∞Ozq, Uq
 508 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
K≥ _ » ¤ q Jx q`« i ¯OK« ∞ ‰õ Ω x, H˘`« Î rq`åxfl ZHõ ¯ _» , ZÖÏ „áê~° O aè O Kåe Jx
x~°‚~ÚOK«∞H˘#_®xH˜ =º=kè HÍ"åe.
Ѩi}`« =º‰õΩÅÎ ∞
HÍx, „áê}=∞Ü«∞, =∞<À=∞Ü«∞ HÀâßÅ∞ JO`«QÍ Jaè=$kú HÍx =º‰õΩÎʼnõΩ W`«~°
Ö’HÍÅ`À ã¨O|O^èŒO ÃÑ@∞ì‰õΩ<Õ â◊H˜Î =ÙO_»^Œ∞. "åiH˜ W`«~° Ö’HÍÅ∞ =ÙO_»=#fl=∂@.
"å~°∞ "≥O@<Õ Ñ¨Ù#~°̊x‡™êÎ~°∞. HÍQÍ =∞iH˘O^Œ~°∞ Ѩi}`« =º‰õΩÎʼnõΩ "åi z^•`«‡ ÉÏQÍ
Ѩi}u á⁄Ok#^≥·#O^Œ∞# "å~°∞ ‰õÄ_® "≥O@<Õ Ñ¨Ù#~°˚x‡™êÎ~°∞. "åiH˜ ‰õÄ_® =º=kè
JHõ¯~°ÖË^Œ∞. "≥O@"≥O@<Õ Ñ¨Ù#~°̊#‡ÖˇuÎ `«fi~°QÍ `«=∞ Ѩi}Ï=∂xfl ѨÓiÎ KÕã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
=∂#=ÙÅ∞ Ju=∂#=ÙÅ∞ (supermen) QÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥Ok#ѨÊ\˜H˜ Ѩi}Ï=∞
„Hõ=∞OÖ’x „H˜Ok ^Œâ◊Å∞ JO`«i™êÎÜ«∞x ÉèÏqOK«~å^Œ∞. =∂#=Ù_»∞ Éèí∂q∞ÃÑ· J=`«iOz#
ѨÊ\˜H© =$HõΔ, [O`«∞ HÀ\˜ H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ =Ù#flk Hõ^•? JÖψQ Ju=∂#=ÙÅ∞
JO`«iOz#ѨÊ\˜H˜ =∂#= *Ïu H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. Ju=∂#=ÙÅ ã¨OYº ÃÑiy Ju=∂#=
ã¨=∂*ÏÅ∞ U~°Ê_ç#ѨC_»∞, "åi „ѨÉèÏ=O ™ê^è•~°} =∂#=ÙÅÃÑ· qkèQÍ Ñ¨_»∞`«∞Ok. –
WѨC_»∞ ™ê^è•~°} =∂#=ÙÅ „ѨÉèÏ=O W`«~° r=~åâ◊√ÅÃÑ·#, [_» „ѨHõ$uÃÑ·# Ѩ_»_»O
ÖË^•? JÖψQ, Ju=∂#=ÙÅ Ju=∂#ã≤Hõ K≥`· #« º „ѨÉÏè =O =∂=¸Å∞ =∂#=ÙÅÃÑ· Ѩ_,ç
JO^ŒiÖ’#∞ XHõ #∂`«fl K≥·`«#ºO "≥e¡q~°∞ã¨∞ÎOk. ã¨OѶ¨∞~°¬} ™ê÷#OÖ’ ™ê=∞~°ã¨ºO,
k=º r=#O KèåÜ«∞Å∞ „Ѩã¨i™êÎ~Ú. Ѩi}Ï=∞O `«fii`«O J=Ù`«∞Ok.

V
 509 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
58. qâ◊fi=∂#=Ù_»∞ \ÏQÀ~ü
~°gO„^Œ<å^ä£ \ÏQÀ~ü!
D ¿Ñ~°∞ 㨇i¿ãÎ –
`À@Ö’ q~°QÆ|∂z# ~°OQÆ∞ ~°OQÆ∞ŠѨÙ=ÙfiÅ∞, ^Œ∂~å# #kÖ’ `≥~°KåѨ ZuÎ
"≥∞e¡ "≥∞e¡QÍ ™êyáÈÜÕ∞ XO@i Ѩ_»=, QÍe JÅÅÃÑ· `Õe=KÕÛ Ñ¨_»="åx áê@,
PHÍâ◊OÖ’ =∞O^Œ =∞O^ŒOQÍ HõkeáÈÜÕ∞ â◊~°`å¯ÅѨ٠`≥e=∞|∞ƒÅ∞, ^Œ∂~° kQÆO`åÅ"≥·Ñ¨Ù
ZyiáÈÜÕ∞ Ѩ‰õΔΩÅ QÆ∞OѨÙ, K≥~°∞=ÙÖ’ hà◊√§ xOѨىõΩx Hõ_»=Å∞ K«OHõ<≥`«∞ΉõΩx Wà◊§‰õΩ
uiy áÈÜÕ∞ Hõ<≥flѨ_»∞K«∞Å∞, ZHõ¯_ç #∞OKÀ "Õ}∞<å^ŒO, "å# h\˜Ö’ Z=~À =ke
HÍy`«O Ѩ_»=, J=∞‡"˘_çÖ’ Ѩ_»∞‰õΩx g~° QÍ^äŒÅ∞ qO@∂ TH˘>Ëì Ñ≤Å¡"å_»∞, <≥Å=OHõ,
#HõΔ„`åÅ∞. WOHÍ...
r"å`«‡, Ѩ~°=∂`«‡ – „ѨHõ$u, ѨÙ~°∞+¨μ_»∞ – UHõ`«fiO, J<ÕHõ`«fiO – J#O`«`«fiO,
Ѩiq∞`«`«fiO – "≥Å∞QÆ∞, pHõ\ ˜ – ã¨∞YO, ^Œ∞óYO – =∂#=Ù_»∞, Dâ◊fi~°∞_»∞ – Dâ◊fi~°∞x
H˘Å∞=Ù‰õÄ@OÖ’ `«#‡Ü«Ú_≥· QÍ#OKÕ¿ã QÍÜ«∞‰õΩ_»∞ WOHÍ...
ã¨$+≤ìÖ’x ™œO^Œ~°ºO, „¿Ñ=∞Ö’x =∂^èŒ∞~°ºO, =∂#= rq`«Ñ¨Ù JѨÙ~°∂Ѩ`«, U^À
`≥eÜ«∞x QÆ=∞ºO"≥·Ñ¨Ù Ü«ÚQÍÅ∞QÍ Ñ¨Ü«∞xã¨∞Î#fl XO@i Ü«∂„u‰õΩ_»∞...
WÖÏ Z<≥flxfl ^Œ$âߺÅ∞, ÉèÏ"åÅ∞, ã¨O"Õ^Œ#Å∞, J#∞Éèí∂`«∞Å∞....
=∂O„uHõ „ѨѨOK«O
\ÏQÀ~ü `«# Hõq`«fiO`À, W`«~° ~°K«#Å`À XHõ J^Œ∞ƒù`«, =∂O„uHõ „ѨѨOKåxfl
ã¨$+≤ìOKå_»∞. `«# `«~åxfl, `«# `«~åfi`« `«~åÅ#∞ L„~°∂`«Å∂yOKå_»∞. ™êÇ≤Ï`«º ™êO㨯 $uHõ
~°OQÍÅ#∞ Jq∞`«OQÍ „ѨÉèÏq`«O KÕâß_»∞. „ѨѨOK«=∞O`«\Ï ÃщõΩ¯™ê~°∞¡ Ѩ~°º\˜Oz ^Õâ◊
^ÕâßÅ "Õ∞^è•=ÙÅ#∞ `«# Jaè=∂#∞Å∞QÍ KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. =∂`«$ÉèÏ+¨ ɡOQÍbÖ’ „"åã≤<å,
"å\˜ WOw¡+¨μ, `«k`«~° ÉèÏëê#∞"å^•Å ^•fi~å D<å\˜H© „ѨѨOK« „Ѩ[Å ^Œ$+≤ìx PHõi¬ã¨∂Î<Õ
=Ù<åfl_»∞. PÜ«∞# QÆuOz ^ŒâßÉÏÌÅ∞ ^•\˜áÈ~Ú<å <Õ\ ˜H© PÜ«∞# 㨇 $u, PÜ«∞# H©iÎ
K≥‰õΩ¯K≥~°^Œ‰õΩO_® xeKÕ =Ù<åfl~Ú.
J~Ú`Õ, \ÏQÀ~ü „Ѩ^è•#OQÍ Hõq, ~°K«~Ú`Õ `«Ñ¨Ê, `«`«fi"Õ`«Î HÍ_»∞. PÜ«∞# U
=∞`åxfl ™ê÷Ñ≤OK«ÖË^Œ∞, U `åufiHõ =º=ã¨÷#∞ xi‡OK«ÖË^Œ∞. J~Ú<å, Jã¨OMϺHõOQÍ „"åã≤#
=∂i‡Hõ Hõq`«ÅÖ’, <å@HÍÅÖ’, <å\˜HõÅÖ’, qq^èŒ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ KÕã≤# „Ѩã¨OQÍÅÖ’
PÜ«∞# `åufiHõ ^Œ$HõÊ^äŒO =ºHõÎ=∞=Ù`«∞Ok. U =∞`åxfl ™ê÷Ñ≤OK«HõáÈ~Ú<å, PÜ«∞# XHõ
 510 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„Ѩ=HõÎ=Öˇ ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«<å ~°OQÆOÖ’ ÉèÏã≤OKå_»∞. <å #$+≤ó ‰õΩ~°∞`Õ HÍ=º"£∞ Jx
<å#∞_ç. |∞∞+≤ HÍx"å_»∞ HÍ=ºO „"åÜ«∞ÖË_»∞. |∞∞+¨μÅ∞ Hõ#∞Hõ<Õ "åb‡H˜, "åºã¨∞_»∞ „"åã≤#
=∞ǨHÍ"åºÅ∞ <Õ\ ˜H© ÉèÏ~°`«*ÏuH˜ ѨÓ[hÜ«∂Å∞QÍ xez=Ù<åfl~Ú. Hõq J<Õ =∂@‰õΩ
Jã¨Å∞ J~°÷O „^Œ+¨ì–.. Jx. "Õ^Œ|∞∞+¨μÅ∞ Hõ=ÙÖË. "å~°∞ "Õ^Œ =∞O„`åÅ#∞ ^Œi≈OKå~°∞.
"å~°∞ =∞O„`« „^Œ+ì̈Å∞. P J~°÷OÖ’ \ÏQÀ~ü ‰õÄ_® Hõq, |∞∞+≤.
`å`«, `«O_„ ç
~°gO„^Œ∞_»∞ ɡOQÍÖòÖ’x XHõ ã¨OѨ#fl „ÉÏǨχ} ‰õΩ@∞O|OÖ’ 1861Ö’ [x‡OKå_»∞.
PÜ«∞# `å`« ^•fi~°Hõ<å^ä£ \ÏQÀ~ü‰õΩ q™êÎ~°"≥∞ÿ# =º=™êÜ«∞ ˆHΔ„`åÅ∞O_Õq. =∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù
~°Hõ~°HÍÅ =~°ÎHõ, "å}˜*ϺÅ∞ KÕã≤ Jáê~° ^èŒ<åxfl, qiqQÍ ^•#^èŒ~å‡Å∞ KÕã≤ H©i΄Ѩu+ª̈Å#∞
QÆ_çOKå_»∞. PÜ«∞##∞ „Ñ≤<£û J<Õ"å~°∞. ~å*Ï ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ HõO>ˇ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’
ÉÏQÍ z#fl"å_≥·<å PÜ«∞#‰õΩ PÑÎ̈ q∞„`«∞_»∞. ã¨OѶ¨∞ ã¨O㨯~°}ÏaèÖÏ+≤, P<å\˜ JÉèí∞º^ŒÜ«∞
HÍ=ÚÅ=Öˇ, ÉèÏ~°`«^Õâ◊O =∞^茺 Ü«ÚQÍÅ JO^èŒHÍ~°O #∞Oz |Ü«∞@Ѩ_ç P^èŒ∞xHõ ^Õâ◊OQÍ
=∂~°_®xH˜ „a\˜+π áêÅ# ^ÀǨÏ^ŒHõ~°=∞x ÉèÏqOKÕ"å_»∞.
PÜ«∞# ÃÑ^ŒÌ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ^Õ"ÕO„^Œ<å^ä£ (1817–1905). `«O„_ç =∞~°}O `«~åfi`«
‰õΩ@∞O|O JѨCÅáêÖˇ· k"åÖÏ fÜ«∞QÍ, JѨCÅhfl fiÛ Pã≤Îx =∞iO`« =$kú KÕâß_»∞.
~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞ ™ê÷Ñ≤Oz# „ÉÏǨχ ã¨Éèí#∞ H©Δ}Ï=ã¨÷ #∞Oz L^ŒúiOz, „ÉÏǨχ ã¨=∂*òQÍ
=∂iÛ, Ѩ\ ˜+ª̈OQÍ fiÛk^•Ì_»∞. PÜ«∞# P^蕺u‡Hõ x+ª̈ HÍ~°}OQÍ =∞ǨÏi¬ J<Õ a~°∞^Œ∞
=zÛOk. J~Ú`Õ XHõ =OHõ P^蕺u‡Hõ rq`«O QÆ_»∞ѨÙ`«∂<Õ, =∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù „áêѨOzHõ
q+¨Ü«∂ÅÖ’ Pã¨HÎ̃ K«∂Ñ≤OKÕ"å_»∞. JO^Œ∞ˆH HÍ=K«∞Û. ~å=∞Hõ$+¨‚ Ѩ~°=∞ǨÏO㨠PÜ«∞##∞
[#Hõ~å[i¬`À áÈÖÏÛ_»∞. ^Õ"ÕO„^Œ<å^䣉õΩ 15 =∞Ok ã¨O`å#O. "åiÖ’ 14="å_»∞
~°gO„^Œ∞_»∞.
~°gO„^∞Œ x J#flÅ∞
=∞ǨÏi¬ ^Õ"ÕO„^Œ<å^ä£ ã¨O`å#OÖ’ ^•^•Ñ¨ÙQÍ JO^Œ~°∂ U^À ~°OQÆOÖ’ „áêg}ºO
QÆ_çOz ¿Ñ~°∞ `≥K«∞Û‰õΩ#fl"åˆ~. ÃÑ^ŒÌ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ kfi*ËO„^Œ<å^ä£ Hõq, QÍÜ«∞‰õΩ_»∞, `«`«fi"Õ`«Î.
Ô~O_»= ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ã¨`ÕºO„^Œ<å^ä£ ã¨O㨯 $`« ѨO_ç`«∞_»∞, ~°K«~Ú`«, Sã≤Zãπ ѨsHõΔÖ’
LfÎ~°∞‚_≥·# „Ѩ^äŒ=∞ ÉèÏ~°fÜ«Ú_»∞. J~Ú^Œ= ‰õΩ=∂~°∞_»∞ *’ºuiO„^Œ<å^ä£ |Ǩï=ÚY
„Ѩ*Ï˝âße, Hõq, <å@HõHõ~°Î, ã¨Ow`« q^•fiOã¨∞_»∞. WÖψQ W`«~° ã¨O`å#O, W`«~° ‰õΩ@∞O|
ã¨Éèí∞ºÅ∞ ‰õÄ_®.
HõÅHõ`åÎÖ’x *’~åâ◊OHÀ Éèí=#O ZѨC_»∞ K«∂ã≤<å ^Õ"ÕO„^Œ<å^ä£ ‰õΩ=∂~°∞Å∞,
‰õΩ=∂Ô~ÎÅ∞, =∞#∞=∞Å∞, =∞#∞=∞~åO„_»`À HõÅHõÅÖÏ_»∞`«∂ ã¨Ow`«, ™êÇ≤Ï`«º, #$`«º,
z„`«ÖËY#, <å@Hõ "å`å=~°}O`À ã¨O^Œ_çQÍ =ÙO_Õk.
 511 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J@∞=O\˜ "å`å=~°}OÖ’ ~°gO„^Œ∞_»∞ ÃÑiQÍ_»∞. ã¨∂¯Å∞Ö’ K«^Œ∞=Ù ™êQÆ#O^Œ∞#
WO\˜=^ŒÌ<Õ K«^Œ∞=Ù K≥Ñ≤ÊOKå~°∞. `«e¡ |Ǩï ã¨O`å#=u HÍ=_»O`À J`«_çx JO`«QÍ
Ѩ\ ˜ìOK«∞HÀ#O^Œ∞#, J„QÆ™È^Œi ÃÑOѨHõOÖ’, <ÒHõ~°¡ J[=∂~Ú+‘Ö’ ÃÑiQÍ_»∞. H˘kÌQÍ
ÃÑ^ŒÌ"å_≥·# `«~åfi`«, `«~°K«∞QÍ Ç≤Ï=∂ÅÜ«∂ʼnõΩ `«Ñ¨ã¨∞û HÀã¨O "≥à◊√`«∞O>Ë `«O„_ç`Àáê@∞
~°gO„^Œ∞_»∞ ‰õÄ_® XHõ™êi "≥àϧ_»∞. Ç≤Ï=∂ÅÜ«∂ÅÖ’ <åÅ∞QÆ∞ <≥ÅÅáê@∞ `«O„_ç tHõΔ}Ö’
q^•ºÉèϺã¨O KÕâß_»∞. ɡOQÍb, ã¨O㨯 $`«O, WOw¡+¨μ K«k"å_»∞. D J#∞Éèí"åÅhfl J`«x
ÖË`« =∞#ã¨∞ûÃÑ· K≥~°QÆx=Ú„^Œ "Õâß~Ú. ÉÏźO #∞OKÕ Hõq`«fiO „"åã¨∂Î =ÙO_Õ"å_»∞.
1878Ö’ J`«_çx ÃÑ· K«^Œ∞=ÙʼnõΩ WOQÆ¡O_£ ѨOÑ≤OKå~°∞. JHõ¯_» 18 <≥ÅÅ∞ =∂„`«O
=ÙO_ç, K«^Œ∞=Ù ™êQÆHõ uiy =KÕÛâß_»∞. =∞m§ J`«_çx ѨOÑ≤OK«_®xH˜ [iy# „Ѩܫ∞`«flO
<≥~°"Õ~°ÖË^Œ∞.
q"åǨÏO
~°gO„^Œ∞x „áê~°OÉèí ~°K«#ÅÖ’ =ÚYº"≥∞ÿ#k ''"åb‡H˜ „ѨuÉèí—— J<Õ ã¨Ow`« ~°∂ѨHõO.
^•xÖ’ `å<Õ "åb‡H˜QÍ #\˜OKÕ"å_»∞. P `«~åfi`« ã¨O^蕺 ã¨Ow`ü, „ѨÉèÏ`ü ã¨Ow`ü J<Õ
Hõq`å ã¨OHõÅ<åÅ∞ K≥ѨCHÀ^Œy#q. W=hfl PÜ«∞# W~°=ÜÕ∞ºà◊§ =Ü«∞ã¨∞û <å\˜ˆH "≥Å∞=_ç#
~°K«#Å∞. W~°"≥· Ô~O_»= U@ `«#HõO>Ë Ñ¨^ŒH˘O_Õà◊√§ z#fl^≥·# Éèí=`åi}˜ (D ¿Ñ~°∞ ÉÏQÍ
ÖË^Œx =∞$}ÏoxQÍ =∂~åÛ_»∞) J<Õ ™ê=∂#º ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# Ñ≤Å¡#∞ q"åǨÏO
KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. PÜ«∞#‰õΩ =ÚQÆ∞æ~°∞ ‰õΩ=∂~°∞Å∞, W~°∞=Ù~°∞ ‰õΩ=∂Ô~ÎÅ∞ HõeQÍ~°∞. "åiÖ’
z=~°‰õΩ q∞yeOk XHõ ‰õΩ=∂~°∞_»∞, XHõ ‰õΩ=∂Ô~Î.
~°gO„^Œ∞xÃÑ· ÉÏź, Ü«∞ø=<åÅÖ’ HõqQÍ, QÍÜ«∞‰õΩ_»∞QÍ J`«x Ѩi}Ï=∞OÃÑ·
JkèHõ „ѨÉèÏ=O K«∂Ñ≤≤#"åiÖ’ XHõ~°∞ J#fl *’ºuiO„^Œ<å^è£, =∞~˘Hõ~°∞ ~°∂Ѩ=u J~Ú#
PÜ«∞# ÉèÏ~°º HÍ^ŒO|i. ~°gO„^Œ∞_»∞, P"≥∞ WOK«∞ q∞OK«∞ XHõ D_»∞"å~°∞, J`«x
~°K«#ÅÖ’ ÃÑH˜¯O\˜H˜ P"≥∞ „¿Ñ~°}, „áÈ`åûǨÏO =ÙO_Õ=O\Ï~°∞. 1884Ö’ `«# 25=
U@ HÍ^ŒO|i – U HÍ~°}O=Å¡<À Z=iH© `≥eÜ«∞^Œ∞ – P`«‡Ç¨Ï`«º KÕã¨∞‰õΩ#flk. P"≥∞
JHÍÅ qëê^Œ =∞~°}O ~°gO„^Œ∞x KåÖÏHÍÅOáê@∞ ÉÏkèOzOk.
~°K<« å Ѩ~O° Ѩ~°
Ü«∞ø=# „áê^Œ∞~åƒù= HÍÅO#∞Oz "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ì̃ ~°gO„^Œ∞x ÖËdx #∞Oz ѨÙOMÏ#∞
ѨÙOYOQÍ, Hõq`å ã¨OHõÅ<åÅ∞, n~°… Hõq`«Å∞, áê@Å∞, <å@HÍÅ∞, #=ÅÅ∞, z#fl
Hõ^äŒÅ∞. `åufiHõ, ™êOѶ≤∞Hõ, ~å[H©Ü«∞ q+¨Ü«∂ÅÃÑ· "庙êÅ∞ Z_»`≥QƉõΩO_® "≥Å∞=_®¤~Ú.
Hõq`«ÅÖ’ „¿Ñ=∞w`åÅ∞, „ѨHõ$uw`åÅ∞, =∂i‡Hõ Hõq`«Å∞, Kåi„`«Hõ, WuǨã≤Hõ Hõq`«Å∞,
Ñ≤Å¡Å Hõq`«Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q =ÙO_Õq. \ÏQÀ~ü ‰õΩ@∞O|O „ѨK«∞iOKÕ ÉèÏ~°u, ÉÏÅH±,
 512 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
™ê^èŒ# "≥Ú^ŒÖˇ·# Ѩ„uHõÅÖ’ PÜ«∞# ~°K«#Å∞ "≥Å∞=_Õq. 1890 #∞Oz H˘O`«HÍÅO
PÜ«∞# `«=∞ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# Z¿ãì\ò =º=Ǩ~åÅ#∞ K«∂ã¨∂ΠɡOQÍÖò Dâß#º
„áêO`«OÖ’ Ѩ^•‡#k X_»∞¤# â‹b^•ÇπÏ J<Õ „QÍ=∞OÖ’ QÆ_çáê_»∞. P ~ÀAÅÖ’ PÜ«∞#
JHõ¯_ç Ñ¨Öˇ¡ „Ѩ[Å r=# Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ Ñ¨ijeOKå_»∞. "åi J=∂Ü«∞Hõ`«fiO,
Jq^Œº, =¸_è» qâßfi™êÅ∞, ¿Ñ^ŒiHõO K«∂ã≤ ÉÏ^èŒÑ¨_Õ"å_»∞. "åiH˜ ã¨Ç¨Ü«∞Hõ~°OQÍ ã¨Ç¨ÏHÍ~°
ã¨Oã¨÷Å∞, ÉϺO‰õΩÅ∞, ã¨∂¯à◊√§, Pã¨Ê„`«∞Å∞, K≥~°∞=ÙÅ∞, ~À_»∞¡ "≥Ú^ŒÖˇ·#"å\˜ x~å‡}OÖ’
„â◊^•ú㨉õΩÎÅ∞ Hõ#|~°KÕ"å_»∞.
Hõ^•ä ~°K#«
P ~ÀAÖ’¡<Õ ~°gO„^Œ∞_»∞ "≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ
z#fl Hõ^äŒÅ∞ „"åÜ«∞_»O „áê~°OaèOKå_»∞. XHõ"Õà◊
PÜ«∞# Hõq`«fiO „"åã≤ =ÙO_»HõáÈ~Ú<å, ˆH=ÅO
z#fl Hõ^ÅŒä `À<Õ Q˘Ñ¨Ê ~°K~« Ú`«QÍ (‰õΩ+¨fiO`üãO≤ Q∑
PÜ« ∞ # Hõ ^ ä Œ Å ∞ Hõ ^ ä Œ Å ∞ HÍ=x ZO`« Q Í
Dã¨_çOz<å) ¿Ñ~°∞ `≥K«∞Û‰õΩ<Õ"å_»∞. #=ÅÅÖ’
HõO>ˇ z#fl Hõ^ÅŒä Ö’<Õ ~°gO„^Œ∞x „ѨuÉèí Z‰õΩ¯=QÍ
Hõ#|_»∞`«∞Ok. ǨÏO„w ™Èì<£û, HÍ|∂b"åÖÏ,
áÈãπì=∂ãì̈~ü, ã¨∞ÉèÏÖÏO\˜Q˘Ñ¨Ê Hõ^äŒÅ∞ P<å\˜"Õ.
ɡOQÍb Hõ^äŒ#∞ fiÛ kkÌ# Ѷ¨∞#`« ~°gO„^Œ∞x
^Õ#x ѨÅ∞=Ù~°∞ ÉèÏq™êÎ~°∞.
1892–94 „áêO`åÅ #∞Oz ~°gO„^Œ∞x Hõq`«fiOÖ’ =∂i‡Hõ (mysticism) ^èÀ~°}˜
Z‰õΩ¯"≥·Ok. LѨx+¨`«∞ÎÅ∞, "åºã¨, "åb‡H˜, HÍo^•™ê^Œ∞Å Hõq`«fiO, |∞^Œ∞úx rq`«O,
É∫^Œú=∞`«O, É∫^ŒúzO`«#, [Ü«∞^Õ=Ù_»∞, q^•ºÑ¨u, K«O_ô^•ã¨∞=O\˜ "≥·+¨‚= Hõ=ÙÅ Hõq`«Å∞,
=ÚYºOQÍ Hõc~°∞ w`åÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#"å\˜ „ѨÉèÏ=O PÜ«∞# Hõq`«fiOÃÑ· QÍ_è»OQÍ =ÙO_Õk.
âßOuxˆH`«<£
JѨÊ\˜H˜ KåÖÏHÍÅO „H˜O^Œ>Ë ^Õ"ÕO„^Œ<å^ä£ \ÏQÀ~ü `«# ^≥·=^蕺<åxH˜, UHÍO`«
„áê~°÷#ʼnõΩ J#∞"≥·# ã¨÷ÅOQÍ É’Å∂Ê~ü J<Õ „QÍ=∞ ã¨g∞ѨOÖ’ 26 ZHõ~åÅ ã¨÷ÅO H˘<åfl_»∞.
^•xH˜ âßOuxˆH`«<£ Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»∞. ^•xfl z#fl`«#OÖ’ ~°gO„^Œ∞_»∞ XHõ™êi K«∂âß_»∞.
P ã¨÷ÅO PÜ«∞#‰õΩ KåÖÏ W+¨ìO. JHõ¯_» 1901Ö’ XHõ ã¨∂¯Å∞ „áê~°OaèOKå_»∞. Jk
J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞ (`«#`À HõeÑ≤) PKå~°∞ºÅ`À#∞, J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞ q^•º~°∞÷Å`À#∞ „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk.
 513 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`˘e ~ÀAÅÖ’ ã¨∂¯Å∞ x~°fiǨÏ}‰õΩ KåÖÏ W|ƒO^Œ∞Å∞ Ѩ_®¤_»∞. ''HõqQÍi =∞~˘Hõ
„ѨÜ≥∂QÆO——QÍ âßOuxˆH`«<£ áê~î°âßÅ#∞ H˘O^Œ~°∞ ¿ÇÏà◊# KÕâß~°∞. `å#∞ z#flѨC_»∞
q^•ºÉèϺã¨OÖ’ á⁄Ok# KÕ^Œ∞ J#∞Éèí"åÅ#∞ ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx, JÖÏO\˜q `«#
q^•º~°∞÷ʼnõΩ HõÅQÆ~å^Œx XHõ #∂`«# q^•º q^è•<åxfl ~°∂á⁄OkOKå_»∞.
Ñ≤ÅÅ¡‰õΩ q^ÕjÉèÏ+¨Ö’ HÍHõ =∂`«$ÉèÏ+¨Ö’<Õ K«^Œ∞=ÙK≥áêÊe. |~°∞"≥·# q+¨Ü«∂Å#∞
Ñ≤Å¡Å ÖË`« |∞„~°ÅÖ’ ^Œ\ ˜ìOKåÅx „Ѩܫ∞uflOK«~å^Œ∞. Ñ≤Å¡Å#∞ <åÅ∞QÆ∞ QÀ_»Å =∞^茺
|OkèOz K«^Œ∞=Ù #∂iáÈÜ«∞~å^Œ∞. „áêp#HÍÅѨ٠|∞∞+≤ "å\˜HõÅÖ’x QÆ∞~°∞‰õΩÖÏÅ#∞
áÈe# "å`å=~°}OÖ’, „ѨHõ$u Ѩiã¨~åÅ =∞^茺, ¿ãfiK«ÛùQÍ u~°QÆxã¨∂Î P@áê@Å`À
áê~îåÅ∞ K≥áêÊe. Ñ≤Å¡ÅÖ’ q*Ï˝# ^•Ç¨ÏO ÃÑOKåe. `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅ<Õ ‰õΩ`«∂ǨÏÅO
HõeyOKåe `«Ñ¨Ê ^ŒO_» „ѨÜ≥∂QÆO KÕã≤ K«^Œ∞=Ù K≥ѨÊ~å^Œ∞. „Ѩun `«=∞O`«@ `å=Ú
Ѩiâ’kèOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ@@∞ì KÕÜ«∂e. K≥@∞¡, ѨÙ=ÙfiÅ∞, Ѩ‰õΔΩÅ`À HõÅHõÅÖÏ_Õ „ѨHõ$ux
„¿Ñq∞OK«_»O <Õ~åÊe. "≥∞^Œ_»∞`À HõO>Ë HÍà◊√§, KÕ`«∞Å∞, Hõà◊√§, K≥=ÙÅ∞ LѨÜ≥∂yOz
<Õ~°∞Û‰õΩ<Õ K«^Œ∞"Õ ÉÏQÍ =O@Ѩ_»∞`«∞Ok. x["≥∞ÿ# L`«Î=∞ QÆ∞~°∞=Ù „ѨHõ$`Õ. D q^èŒ"≥∞ÿ#
ÉèÏ"åÅ`À ~°gO„^Œ∞_»∞ `«~°QÆu QÆ^Œ∞ÅÖ’ HõO>ˇ P~°∞|Ü«∞@ K≥@¡ H˜O^Œ<Õ Z‰õΩ¯=QÍ
HÍ¡ã¨∞Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ"å_»∞. =∂=¸Å∞ K«^Œ∞=ÙÖËHÍHõ, ã¨Ow`«O, #$`«ºO, z„`«ÖËY#O
"≥Ú^ŒÖˇ·# Hõà◊Å#∞ ‰õÄ_® Ñ≤Å¡Å Jaè~°∞zx |\ì̃ É’kèOK«_»O [iˆQk.
qâ◊fiÉèÏ~°u
J<ÕHõ =ºÜ«∞ „Ѩܫ∂ã¨ÅHÀiÛ âßOuxˆH`«<£#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î<Õ 1921Ö’ ã¨~°fi=∂#=
ã¨Ç¨ÏŸ^Œ~°`«fiѨ٠P^Œ~°≈O`À qq^èŒ ^ÕâßÅ q^•º~°∞÷Å#∞ PHõi¬Oz XHõ JO`«~å˚fÜ«∞ q^•º
Hˆ O„^ŒOQÍ fiÛk^ÕÌ Pâ◊Ü∞« O`À ''qâ◊fiÉèÏ~°u—— J<Õ XHõ qâ◊fi q^•ºÅÜ«∂xfl ‰õÄ_® ~°gO„^Œ∞_»∞
™ê÷Ñ≤OKå_»∞. ^•x P^Œ~°≈ã¨∂„`«O ''Ü«∞„`« qâ◊fi"£∞ Éèí=u UHõ h_»"£∞—— – (ZHõ¯_» qâ◊fi=∞O`å
XˆH ‰õΩÖÏÜ«∞"≥∂).
P `«~åfi`« „QÍg∞} Ѩi„â◊=∞Å#∞, ǨÏã¨ÎHõà◊Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_®xH˜ "å\˜H˜
ã¨O|OkèOz# q^ŒºÅ#∞ É’kOKÕ ''NxˆH`«<£——#∞ ~°gO„^Œ∞_»∞ ™ê÷Ñ≤OKå_»∞. D ã¨Oã¨÷Åhfl
`å#∞ rqOz =Ù#fl HÍÅOÖ’ Pi÷HõOQÍ Zxfl X_ç^Œ∞_»∞‰õΩʼnõΩ Ö’<≥·<å KåÖÏ Ñ¨@∞ì^ŒÅ`À
x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞. 1913Ö’ `«#‰õΩ <ÀɡÖò |Ǩï|u ^•fi~å ÅaèOz# ^èŒ<åxfl âßOuxˆH`«<£
x~°fiǨÏ}ˆH qxÜ≥∂yOKå_»∞. P `«~åfi`« HÍÅOÖ’ x^èŒ∞Å∞ J=ã¨~°"≥∞ÿ#ѨC_»ÖÏ¡ ~°gO„^Œ∞_»∞
`«# Ѩi"å~°O`À |Ü«∞Å∞^Õi #$`«º, <å@Hõ, ã¨Ow`« „Ѩ^Œ~°≈#eã¨∂ΠѨ~°º@# KÕã≤ ^èŒ#O
¿ãHõiOKÕ"å_»∞. PÜ«∞# `«~åfi`« PÜ«∞#`À<Õ JO`«iOK«‰õΩO_® P ã¨Oã¨÷Å∞ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiѨÙ
P^Œ~°}`À D<å\˜H© K«Hõ¯QÍ #_»∞ã¨∂Î =ÙO_»_»O qâı+¨"Õ∞.
 514 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
~°gO„^Œ∞x ÉèÏ~°º =∞$}Ïox 1902Ö’ K«xáÈ~ÚOk. `«O„_ç ^Õ"ÕO„^Œ<å^ä£ 1905Ö’
88= U@ ѨO_»∞ =Ú^Œ∞ã¨eQÍ HÍÅ^èŒ~°‡O K≥O^•_»∞. J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞ ã¨O`å#OÖ’ W~°∞=Ù~°∞
‰õΩ=∂~°∞Å∞, XHõ ‰õΩ=∂Ô~Î JHÍÅ =∞~°}O K≥O^•~°∞. JÖψQ `«# ã¨∞n~°… rq`«OÖ’
J#flÅ∞, JHõ¯Å∞, =k<≥Å∞, W`«~° Pf‡Ü«ÚÖˇO^Œi<À áÈQ˘@∞ì‰õΩ<åfl_»∞. Jxfl qÜ≥∂QÆ
^Œ∞óMÏÅ#∞ Q˘Ñ¨Ê Fi‡`À F~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞.
<ÀɡÖò |Ǩï=∞u
1913Ö’ <ÀɡÖò ™êÇ≤Ï`«º |Ǩï=∞u ÅaèOK«_»O \ÏQÀ~ü rq`«OÖ’ XHõ ã¨∞=~°‚
Ѷ ¨ ∞ @ì O . JѨ Ê \˜ ˆ H ɡ O QÍÖò Ö ’ XHõ Q˘Ñ¨ Ê Hõ q QÍ, ~° K « ~ Ú`« Q Í \ÏQÀ~ü ¿Ñ~° ∞
=∂~°∞„"≥∂QÆ∞`«∞#flk. PÜ«∞# H©iΠɡOQÍÖò#∞ ^•\˜ Ü«∂=^•ƒù~°`«OÖ’#∞ "åºÑ≤OzOk.
1912Ö’ PÜ«∞# Jã¨fiã¨∞_÷ Ü » ∂« º_»∞. "≥^· ºŒ O, q„âßOu xq∞`«OÎ WOQÆO¡ _£ „ѨÜ∂« }=∞Ü«∂º_»∞.
JO`« ‰ õ Ω =ÚO^Õ Éˇ O QÍbÖ’ „Ѩ K « ∞ iOz# w`åO[e, w`« = ∂ź, <≥ · " Õ ^ Œ º , MË Ü « ∞
ã¨OѨÙ\ÏÅ#∞Oz H˘xfl w`åÅ#∞ Ui WOw¡+¨μÖ’H˜ J#∞=kOKå_»∞. g\˜x WOQÆ¡O_£
"≥o§#ѨC_»∞ „Ѩ=ÚY z„`«HÍ~°∞_»∞ ã¨~ü qeÜ«∞O ~å^ä≥<£ã¨ì~Ú<£‰õΩ K«∂Ñ≤OK«QÍ PÜ«∞#
KåÖÏ "≥∞K«∞Û‰õΩ<åfl_»∞. PÜ«∞# "å\˜x „Ѩ=ÚY Si+π Hõq _»|∞¡ º.a. ÜÕ∞\òû‰õΩ K«∂Ñ≤OK«QÍ.
PÜ«∞<å K«kq =ÚQÆ∞ú_»Ü«∂º_»∞. 'w`åO[e— ¿Ñ~°∞`À "≥Ú`«ÎO 103 =K«<å#∞"å^Œ Hõq`«Å#∞
WO_çÜ«∂ ™⁄Ãã·\ © „ѨK«∞iOzOk. "å\˜Ö’ #∞Oz H˘xfl\˜x „a\˜+π Hõ=ÙÅ ã¨=∂"Õâ◊OÖ’
ÜÕ∞\òû K«kq qxÑ≤OK«QÍ "å~°O`å "≥∞K«∞Û‰õΩ<åfl~°∞. ѨÙã¨ÎHÍxH˜ ÜÕ∞\òû `«# Ñ‘iîHõÖ’
''...D J#∞"å^•Å „"å`« „Ѩux H˘xfl ~ÀAÅáê@∞ <å "≥O@ fã¨∞‰õΩx Ô~·à◊§Ö’, |ã¨∞ûÅÖ’,
Ô~™êìÔ~O\òûÖ’ K«k"Õ "å_çx. Jk ##∞fl ZO`«QÍ HõkeOz "Õã≤O^ŒO>Ë H˘`«Î"åÔ~=Ô~·<å
K«∂™êÎ̂~"≥∂#x `«~°∞K«∞QÍ Ñ¨ÙãÎ̈HõO =¸ã≤"ÕÜ«∞=Åã≤ =KÕÛk...—— Jx „"åâß_»∞.
1913 ÃãÃÑOì |~üÖ’ WOQÆO¡ _£, J"≥∞iHÍ Ñ¨~º° @#Å∞ ѨÓiÎKãÕ ∞¨ ‰õΩx \ÏQÀ~ü WO_çÜ∂«
uiy=KåÛ_»∞. P U_®k PY~°∞Ö’ ''w`åO[e—— Hõq`å ã¨OѨÙ\˜H˜QÍ#∞ \ÏQÀ~ü‰õΩ <ÀɡÖò
™êÇ≤Ï`«º |Ǩï=∞u „ѨHõ\ ˜OKå~°∞. JѨÊ\˜ˆH Ü«∂=^•ƒù~°`« MϺu á⁄Ok# \’QÀ~ü ¿Ñ~°∞
^•x`À „ѨѨOK«=∞O`å „"≥∂yáÈ~ÚOk. XHõ âıfi`Õ`«~° *ÏfÜ«ÚxH˜, JO^Œ∞Ö’#∞ XHõ
=Å㨠^ÕâßxH˜ K≥Ok# HõqH˜, <ÀɡÖò |Ǩï=∞`«∞Å#∞ <≥ÅH˘eÊ# 13 Uà◊§ˆH, e@~°s
J"å~°∞¤#∞ |Ǩ˙HõiOK«_»O J<Õ‰õΩÅ#∞ qã≤‡`«∞Å#∞ KÕã≤Ok. ѨÅ∞=Ù~°∞ Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞#∞¡,
J"≥∞iHõ#∞¡, ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ ‰õÄ_® \ÏQÀ~ü Ѩ@¡ J#∂Ü«∂„QÆã¨∞ÎÖˇ· q=∞~°≈Å∞ ‰õÄ_®
QÆ∞Ñ≤ÊOKå~°∞. HÍx, JkèHõ ã¨OMϺ‰õΩÅ∞ \ÏQÀ~ü P |Ǩï=∞uH˜ Jxfl q^è•ÖÏ J~°∞›_»<Õ
„Ѩâ◊Oã≤OKå~°∞. \ÏQÀ~ü‰õΩ P |Ǩï=∞u „Ѩ^è•#O KÕ¿ã <å\˜H˜ =∞ǨHõq ÜÕ∞\òûˆH Jk
~åÖË^Œ∞. J#\’Öò „á¶ê<£û, ~À=∂~À ÖÏ, ^ä•=∞ãπ =∂<£ ɡ~åfl~ü¤ ëê "≥Ú^ŒÖˇ·# =∞Ǩ=∞ǨïʼnõΩ
‰õÄ_® P `«~åfi`« ZѨC_ÀQÍx P |Ǩï=∞u ÅaèOK«ÖË^Œ∞.
 515 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J#kèHÍ~° ~åÜ«∞ÉÏi
<å\˜ #∞Oz \ÏQÀ~ü ÉèÏ~°`«^Õâ◊Ѩ٠„áêp# ã¨O㨯 $f <åQÆiHõ`«Å#∞, `«`«fizO`«#
B#fl`åºxfl áêâßÛ`«º ^ÕâßʼnõΩ q=iOKÕ J#kèHÍ~° ~åÜ«∞ÉÏiQÍ ¿Ñ~°∞á⁄O^•_»∞. HÍo^•ã¨∞
`«~åfi`« JO`« Q˘Ñ¨Ê Hõq [x‡OK«ÖË^Œx ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ J<åfl~°∞. „ѨMϺ`« `åufi‰õΩ_»∞
PŃ~üì Ã+Âfi@˚~ü ÉèÏ~°`«^Õâ◊Ѩ٠ˆQ>ËQÍ \’QÀ~ü#∞ =i‚OKå_»∞ „H©ã¨∞Î `«~åfi`« JO`« Q˘Ñ¨Ê
„Ѩ=HõÎ Jx H˘O^Œ~°<åfl~°∞. JO`« =∞Ǩ=∞Ǩï_çx =∞~˘Hõ_çx `å#∞ K«∂_»ÖË^Œx „Ѩã≤^Œú
[~°‡<£ `«`«fi"Õ`«Î H©[~üeOQ∑ „Ѩã¨∞ÎuOKå_»∞. w`åO[e „ѨK«∞~°} `«~åfi`« ɡ~åfl~ü¤ ëê,
ÃÇÏKü.l. "≥Öòû, *Ï<£ QÍÖòû=~åÌ, *Ï<£ "Õ∞ãπѶ‘Öò¤, ~å|~üì „a_≥˚ãπ, iK«~ü¤ K«~üÛ =O\˜ „a\˜+π
~°K«~Ú`«Å∞, ~À=∂~ÀÖÏ, ÃÇÏ„h ɡ~üæã¨<£, ^ä•=∞ãπ =∂<£, ÃÇÏ~°‡<£ H©[i¡OQ∑, qO@~üx\ò˚
"≥Ú^ŒÖˇ·# Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ "Õ∞^è•=ÙÅ∞ PÜ«∞#‰õΩ Jaè=∂#∞ÅÜ«∂º~°∞. ^Õâ◊^ÕâßÅ #∞Oz
PÜ«∞#‰õΩ PǨfi<åÅ∞ JO^Õq. ^Õhfl HÍ^Œ#‰õΩO_® PÜ«∞# "≥Ú`«ÎO 11 ™ê~°∞¡ „ѨѨOK«
Ѩ~°º@# KÕâß_»∞. WOQÆ¡O_£, J"≥∞iHÍÅ∞HÍHõ, J@∞ „á¶ê<£û, [~°‡h, ɡe˚Ü«∞O, ǨÖˇO_£,
W@b, ™ÈqÜ≥∞\ò Ü«¸xÜ«∞<£, HÔ #_®, JÔ~O˚ \©<å, W@∞ K≥<· å, [áê<£, =∞ÅÜ«∂, ã≤OQÆÑÓ¨ ~ü,
*Ï"å, ã≤OǨÏà◊O, Ѩi¬Ü«∂ "≥Ú^ŒÖˇ·# ^ÕâßÅÖ’ Ѩ~°º\˜ã¨∂Î „Ѩã¨OQÍÅ∞ KÕâß_»∞. WO_çÜ«∂Ö’
‰õÄ_® qq^èŒ #QÆ~åÅ #∞Oz =zÛ# PǨfi<åÅ#∞ ѨÙ~°ã¨¯iOK«∞‰õΩx ÃщõΩ¯™ê~°∞¡
Ѩ~°º\˜OKå_»∞.
„a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO PÜ«∞#‰õΩ ã¨~ü a~°∞^Œ∞ |Ǩ˙HõiOzOk. HÍx, 1919 U„Ñ≤Öò
13= `Õn# J=∞$`üã¨~üÖ’ [eÜ«∞<£"åÖÏÉÏQ∑Ö’ [iy# Ѷ¨∞’~° =∂~°}HÍO_»‰õΩ x~°ã¨#QÍ
ã¨~ü a~°∞^•xfl qã¨i˚OKå_»∞.
^ÕâÉ◊ Híè Î̃ w`åÅ∞
`«# HÍÅOÖ’ [~°∞QÆ∞`«∞#fl *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ \ÏQÀ~ü áêÖÁæ#Hõ áÈÖË^Œ∞QÍx,
„Ѩ=ÚY áê„`« =Ç≤ÏOK«x =∂@ x[O. JO`« =∂„`å# PÜ«∞# ^Õâ◊ÉèíHÎ̃x â◊OH˜OK«ÖË=Ú.
QÍOnèrѨ@¡ PÜ«∞# QÍ_è®aè=∂<åxfl, „ѨQÍ_è» "≥∞ÿ„ux `«‰õΩ¯=KÕã≤ K≥ѨÊÖË=Ú. PÜ«∞#
„Ѩ^è•#OQÍ Hõq, ~°K«~Ú`« Hõ^•! `«# Jã¨OMϺHõ ~°K«#Å ^•fi~å<Õ PÜ«∞# `«# ^Õâ◊ÉèíHÎ̃x
„ѨHõ\ ˜OKå_»∞ `«Ñ¨Ê „Ѩ`«ºHõΔOQÍ HÍ~°º~°OQÆOÖ’H˜ ^Œ∂HõÖË^Œ∞.
1885Ö’ ÉèÏ~°`« *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ™ê÷Ѩ# [iyOk. P =∞~°∞ã¨\ ˜ ã¨O=`«û~°O
^•x „Ѩ^äŒ=∞ "åi¬Hõ =∞Ǩã¨Éèí HõÅHõ`åÎÖ’ [iy#ѨC_»∞ \ÏQÀ~ü XHõ ^Õâ◊ÉèíHÎ̃w`«O „"åã≤
áê_®_»∞. 1898Ö’ „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO Ãã_ç+¨<£ aÖò „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ìQÍ ^•xfl =ºuˆ~H˜ã¨∂Î „"åâß_»∞.
1905Ö’ "≥·„™ê~Ú ÖÏ~ü¤ Hõ~°̊<£ ɡOQÍÖò#∞ qÉèílOz#ѨC_»∞ ^•xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ [iy#
 516 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=O^Õ=∂`«~°O L^Œº=∞OÖ’ \ÏQÀ~ü K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<åfl_»∞ HÍx, Jk Ç≤ÏO™ê~°∂ѨO
^èŒiOKÕã¨iH˜ `«Ñ¨C‰õΩ<åfl_»∞.
HõÅHõ`åÎÖ’ 1911Ö’ [iy# *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ =∞Ǩã¨ÉèíÖ’ \ÏQÀ~ü ''[#QÆ}=∞#
Jkè<åÜ«∞Hõ [Ü«∞¿ÇÏ—— J<Õ w`«O ZÅ∞ÔQuÎ PÅÑ≤OKå_»∞.
Jk ÉèÏ~°`« ÉèÏQƺq^è•`« J~Ú# Dâ◊fi~°∞_çH˜ JOH˜`«OQÍ „"åã≤# w`«O. ^•xfl
J~Ú^Œ=*Ïi˚ K«„Hõ=iÎx H©iÎã¨∂Î „"åã≤#^Œx H˘O^Œ~°∞ ^Œ∞¢+¨ÊKå~°O KÕâß~°∞. P Jã¨`«º"å^•xfl
ÖˇHõ¯KÕÜ«∞Hõ <≥„Ǩ˙ ^•xfl =∞# *ÏfÜ«∞ w`«OQÍ *ÏuKÕ`« JOwHõiOѨ*Ëâß_»∞.
QÍOkè, \ÏQÀ~ü
J~Ú`Õ \ÏQÀ~ü QÍOkè=Öˇ ~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩ_»∞ HÍ_»∞. *ÏfÜ≥∂^Œº=∂xH˜ PÜ«∞#
HõqQÍ, ~°K«~Ú`«QÍ, QÍÜ«∞‰õΩ_»∞QÍ<Õ ã¨ÊOkOKå_»∞. „Ѩu ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’#∞ `«# ^Õâ◊ÉèíH˜Îx
Kå@∞‰õΩ<åfl_»∞. QÍOnèrѨ@¡, PÜ«∞# =ºH˜Î`«fiO Ѩ@¡ ZO`« Jaè=∂#O =Ù<åfl, PÜ«∞#
J#∞ã¨iOz# Ѩ^Œú`«∞Å`À UH©ÉèíqOK« ÖËHõáÈÜ«∂_»∞. HÍx, QÍOkèx =∞Ǩ`«∞‡_»∞QÍ
ã¨OÉ’kèOz# "≥Ú^Œ\ ˜"åiÖ’ XHõ_»∞ \ÏQÀ~ü.
JÖψQ \ÏQÀ~ü#∞ QÆ∞~°∞^Õ=Ù_»∞QÍ<Õ QÍOnèr ZѨC_»∂ ã¨OÉèÏqOKÕ"å_»∞. qq^èŒ
q+¨Ü«∂ÅÖ’ UH©ÉèíqOK« ÖËHõáÈ~Ú#O`« =∂„`å# "åi~°∞=Ùi =∞^茺"≥∞ÿ„uH˜, Ѩ~°ã¨Ê~°
Q“~°"åxH˜ P@OHõO HõÅQÆÖË^Œ∞. x*ÏxH˜ 1915Ö’ QÍOnèr WO_çÜ«∂ ~åQÍ<Õ "≥Ú^Œ@QÍ
HõÅ∞ã¨∞‰õΩ#fl "åiÖ’ XHõ~°∞ \ÏQÀ~ü. P `«~åfi`« "åi~°∞=Ù~°∞ âßOuxˆH`«<£Ö’ ѨÅ∞™ê~°∞¡
HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. 1932Ö’ QÍOnèr Hõ=¸º#Öò J"å~°∞¤‰õΩ x~°ã¨#QÍ x~åǨ~° nHõΔ
ѨÓx#ѨC_»∞ \ÏQÀ~ü Ü«∞~°"å_» *ˇ·Å∞Ö’ PÜ«∞##∞ ã¨O~°k≈OKå_»∞. QÍOnèr nHõΔ
q~°q∞Oz#ѨC_»∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ <åiO[~°ã¨O JOkOKå_»∞. JÖψQ \ÏQÀ~ü =$^•úѨºOÖ’
`«# q^•º ã¨Oã¨÷ʼnõΩ q~åàÏÅ HÀã¨O `«# #@|$O^ŒO`À ^Õâ◊Ü«∂„`« KÕã¨∞Î#flѨC_»∞ PÜ«∞#
P =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ Ѩ~°º\˜OK«_»O K«∂ã≤ ÉÏ^èŒÑ¨_ç QÍOnèr PÜ«∞#‰õΩ XHõ J*Ï˝`« Jaè=∂x
^•fi~å 50 "ÕÅ ~°∂áê~ÚÅ q~åà◊O JO^Œ*Ëâß_»∞. \ÏQÀ~ü QÍOnèrx Hõ_»™êi
HõÅ∞ã¨∞‰õΩ#flѨC_»∞ '<å q^•º ã¨Oã¨÷Å ÉèÏ~åxfl g∞‰õΩ JѨÊyã¨∞Î<åfl—#x K≥áêÊ_»∞.
HÍx QÍOkè q^è•<åÅ`À \ÏQÀ~ü qÉèËkOKå_»∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ 1921Ö’ QÍOnèr
ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°}À^Œº=∂xfl „áê~°OaèOz#ѨC_»∞ \ÏQÀ~ü ^•xfl ã¨=∞i÷OK«ÖË^Œ∞. QÍOnèr
ã¨fiÜ«∞OQÍ âßOuxˆH`«<£ =zÛ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O Ji÷Oz<å \ÏQÀ~ü u~°ã¨¯iOKå_»∞. K«~°MÏ
=_»Hõ_»O ^•fi~å ™êfi`«„`«ºO =ã¨∞ÎO^ŒO>Ë `å#∞ #=∞‡ÖË#x J<åfl_»∞. "åi^ŒÌi =∞^茺
|Ç≤Ï~°OQÆOQÍ Ñ¨„uHõÅÖ’ "å^ÀѨ"å^•Å∞ [iQÍ~Ú. ~ÀE XHõ J~°QÆO@¿ãѨ٠K«~°MÏ
 517 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
uáêÊÅx QÍOnèr HÀ~°QÍ 'J~°QÆO>Ë ZO^Œ∞‰õÄ? Zxq∞k#fl~° QÆO@Å∞ ZO^Œ∞‰õΩ
=_»Hõ~å^Œ∞?? K«~°MÏ ^•fi~å<Õ P~°∞ <≥ÅÅÖ’ ã¨fi~å[ºO =KÕÛ@ì~Ú`Õ Jk U=∞O`«
HÀ~°∞HÀ^Œy# ã¨fi~å[ºO HÍ^Œ∞— Jx \ÏQÀ~ü "åkOKå_»∞. ã¨fi~å[º ™ê^èŒ#‰õΩ ã¨∞n~°… L^Œº=∞O
J=ã¨~°=∞x, ^•xÔH· HÀ\Ï¡k „Ѩ[Å#∞ K≥·`«#º=O`«∞Å#∞ KÕÜ«∂Åx J<åfl_»∞.
\ÏQÀ~üÃÑ· P ~ÀAÅÖ’ KåÖÏ q=∞~°≈Å∞ =KåÛ~Ú. JÖÏO\˜ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ \ÏQÀ~ü
HõÅHõ`åÎ #∞Oz âßOuxˆH`«<£ "≥o§áÈ~Ú L^Œº=∂xH˜ ^Œ∂~°OQÍ =ÙO_Õ"å_»∞. *ÏfÜ«∞"å^ŒO
ã¨O‰õΩz`«O HÍ~å^Œx, ã¨fi*Ï`«ºaè=∂#O Ѩ~°*Ïu ^Õfi+¨OQÍ =∂~°~å^Œx J<Õ"å_»∞. x*ÏxH˜
\ÏQÀ~ü JO`«~å˚fÜ«∞"åk, *ÏfÜ«∞"å^ŒO *Ï`«∞Å =∞^茺 J_»∞¤QÀ_»Å∞ xi‡ã¨∞Î#fl^Œx
ÉèÏqOKÕ"å_»∞. JO^Œ∞ˆH qâ◊fi=∂#=`«#∞ P^Œ~°≈OQÍ fã¨∞‰õΩx 1921Ö’ 'qâ◊fiÉèÏ~°u—
ã¨Oã¨÷#∞ ™ê÷Ñ≤OKå_»∞.
|Ǩï=ÚY Ñ„ u¨ Éèí
\ÏQÀ~ü „ѨuÉèí |Ǩï=ÚY"≥∞ÿOk. HõqQÍ<Õ HÍHõ, QÍÜ«∞‰õΩ_»∞QÍ ‰õÄ_® „Ѩã≤^Œ∞ú_»∞,
Ô~O_»∞ "ÕʼnõΩ ÃÑ·QÍ ˆQÜ«∂Å∞ ~°zOKå_»∞. "å\˜Ö’ KåÖÏ "å\˜H˜ `å<Õ =~°ã¨Å∞ ‰õÄiÛ
QÍ#O KÕ¿ã"å_»∞. '~°cO„^Œ ã¨Ow`ü— ¿Ñ~°∞`À PÜ«∞# w`åÅ∞ <Õ\ ˜H© ɡOQÍÖòÖ’ |Ǩïà◊
„ѨKå~°OÖ’ =Ù<åfl~Ú. #@∞_»∞QÍ `«# <å@HÍÅÖ’ „Ѩ^è•# áê„`«Å∞ ^èŒiOKÕ"å_»∞. rq`«
K«~°=∞^Œâ◊Ö’ JO>Ë z=i Ѩ^Œ=¸_Õà◊§Ö’ PÜ«∞# z„`«HÍ~°∞_»∞QÍ ‰õÄ_® ~å}ÔHHͯ_»∞.
ã¨∞=∂~°∞ =¸_»∞"ÕÅ =~°‰õΩ=Ù#fl PÜ«∞# z„`åʼnõΩ <å<å\˜H© y~åH© ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#flk.
1937 #∞Oz PÜ«∞# P~ÀQƺO H©Δ}˜OK«™êyOk. kfifÜ«∞ „ѨѨOK« Ü«Ú^ŒúO
PÜ«∞# JO`«~å˚fÜ«∞ "å^ŒOÃÑ· Jâ◊xáê`«OÖÏ Ñ¨_çOk. J~Ú<å =∂#=ÙxÃÑ·, =∂#=Ùx
Éèíq`«=ºOÃÑ·, =∂#=`å"å^ŒOÃÑ· PÜ«∞# `«# qâßfi™êxfl HÀÖ’ÊÖË^Œ∞. 1941 PQÆã¨∞ì 7=
`Õn# PÜ«∞# n~°…~°∞QƇ`« `«~åfi`« âßâ◊fi`«OQÍ Hõ#∞fl=¸âß_»∞. z=i =~°‰õΩ PÜ«∞#
Hõq`«Å∞ „"åã¨∂Î<Õ =Ù<åfl_»∞. „"åÜ«∞ÖËHõ áÈ~Ú#ѨC_»∞ `«#‰õΩ Ñ¨iK«~°ºÅ∞ KÕã¨∞Î#fl "åiH˜
_ç̂Hì\ò KÕ¿ã"å_»∞. PÜ«∞# JOu=∞ Hõq`«ÅÖ’ XHõ JѨÓ~°fi ™œO^Œ~°ºO ^Àº`«Hõ =∞ÜÕ∞º^Œx
PÜ« ∞ # Jaè = ∂#∞Å∞ JO\Ï~° ∞ . \ÏQÀ~ü =∞~° } O`À Éè Ï ~° ` « K « i „`« Ö ’ XHõ â◊ H õ O
=Úyã≤#@ì~ÚOk. rqOz =ÙO_»QÍ<Õ „ѨÑO¨ K«MϺu á⁄Ok# \ÏQÀ~ü H©iÎ =∞~°}Ï#O`«~O°
W#∞=∞_çOzO^Õ QÍx, =<≥fl `«~°QÆÖË^Œ∞.
=∂i‡Hõ"å^ŒO
'q∞ã≤ìã≤[O— (Mysticism) J<Õ =∂@‰õΩ =∂i‡Hõ"å^ŒO, ~°Ç¨Ï㨺"å^ŒO J<Õ
=∂@Å#∞ J#∞"å^Œ Ѩ^•Å∞QÍ "å_»∞`«∞<åfl~°∞. ÉèíQÆ=^ŒƒùHÎ̃Ö’ q∞ã≤ìã≤[O XHõáêÜ«∞. Ö∫H˜Hõ
ã¨Ê $ǨωõΩ Jf`«"≥∞ÿ#, JO>Ë WO„kÜ«∂ʼnõΩ, =∞#ã¨∞û‰õΩ ‰õÄ_® JO^Œx XHÍ<˘Hõ Jf`«
 518 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
K≥·`«#º ã≤÷uÖ’ áê~°=â◊ºOÖ’, `«#‡Ü«∞`«fiOÖ’ Éèí‰õΩÎ_»∞ ÉèíQÆ=O`«∞x`À <Õ~°∞QÍ ã¨O|O^èŒO
ÃÑ@∞ì‰õΩO\Ï_»∞. P ã≤÷uÖ’ ÉèíQÆ=O`«∞_çx Éèí‰õΩÎ_»∞ U q^èŒOQÍ ã¨OÉèÏqOK«∞‰õΩO>Ë, U
q^èŒ"≥∞ÿ# ã¨O|O^èŒO ÃÑ@∞ì‰õΩO>Ë P q^èŒOQÍ ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ Éèí‰õΩÎxH˜ ™êHΔÍ`«¯i™êÎ_»∞. P
ã¨O|O^èŒO Ç≤ÏO^Œ∂ ÉèíH˜Î ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O „ѨHÍ~°O ~°Hõ~°HÍÅ∞QÍ =ÙO@∞Ok. Éèí‰õΩÎ_»∞
ÉèíQÆ=O`«∞_çx `«# ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞QÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û. `«O„_ç=Öˇ, Ü«∞[=∂x=Öˇ, „ѨÉèí∞=Ù=Öˇ
ÉèÏqOK«=K«∞Û. ÃщõΩ¯ ã¨O^Œ~åƒÅÖ’ ÉèíQÆ=O`«∞_çx `«# „Ñ≤Ü«Ú_»∞QÍ, `«##∞ „¿ÑÜ«∞ã≤QÍ
ã¨OÉèÏqOK«=K«∞Û. XH˘¯Hõ¯™êi ÉèíQÆ=O`«∞_ç<Õ `«#‰õΩ „¿ÑÜ«∞ã≤QÍ, `«##∞ „Ñ≤Ü«Ú_»∞QÍ ‰õÄ_®
TÇ≤ÏOK«∞HÀ=K«∞Û. Éè‰í Ωõ xÎ ÉèÏ"ÀkfiQÆfl`«#∞ |\˜,ì P~å^è<Œ å f„=`«#∞ |\˜ì J`«xH˜ ÉèQí =Æ O`«∞_»∞
™êHΔÍ`«¯iOK«_»O P^è•~°Ñ¨_ç =ÙO@∞Ok.
q∞ã≤ìã≤[OÖ’ =∞~˘Hõ qâı+¨O =ÙOk. Éèí‰õΩÎ_»∞ ÉèíQÆ=O`«∞xÃÑ· `«# ÉèíHÎ̃x, „¿Ñ=∞#∞
ZO`« QÍ_è»OQÍ „ѨHõ\ ˜™êÎ_À, ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ ‰õÄ_® Éèí‰õΩÎ_çÃÑ· `«# „¿Ñ=∞#∞ JO`« QÍ_è»OQÍ#∞
„ѨHõ\ ˜™êÎ_»∞. "åi~°∞=Ùi =∞^茺 XHõ áê~°ã¨Ê~°ºO =ÙO@∞Ok. Éèí‰õΩÎ_»∞ ÉèíQÆ=`åûxfl^茺O
HÀã¨O "≥OѨ~å¡_»∞`å_»∞. q~°Ç¨Ï`åѨO`À "ÕyáÈ`å_»∞. „Ñ≤Ü«ÚxHÀã¨O „Ñ≤Ü«Ú~åe =Öˇ,
„Ñ≤Ü«Ú~åe HÀã¨O „Ñ≤Ü«Úx=Öˇ "å~°∞ XHõi H˘Hõ~°∞ XHõ~°∞ Z^Œ∞~°∞ `≥#∞flÅ∞ K«∂™êÎ~°∞.
ã¨OÜ≥∂QÆ ™œYºO HÀã¨O `«Ç¨Ï`«Ç¨Ï ÖÏ_çáÈ`å~°∞. q∞ã≤ìH± J~Ú# Éèí‰õΩÎ_»∞ x[OQÍ<Õ `«##∞
„Ñ≤Ü«Ú~åeQÍ ÉèÏqOK«∞‰õΩO\Ï_»∞. JÖÏ ÉèÏqOK«∞‰õΩ#fl ÉèíH˜Îx '=∞^èŒ∞~°ÉèÏ=O— JO\Ï~°∞.
„¿ÑÜ«∞ã‘ „Ñ≤Ü«ÚÅ „¿Ñ=∞Ö’ â◊$OQÍ~° ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ# =∂^èŒ∞~°ºO =ÙO@∞Ok Hõ#∞Hõ ^•xfl
=∞^èŒ∞~°ÉèÏ=O, ÖËHõ =∞^èŒ∞~°ÉèíH˜Î J<åfl~°∞. \ÏQÀ~ü Hõq`åfixfl – =ÚYºOQÍ w`åO[e,
„ѨÓ\ò ˆQ^ŒiOQ∑ "≥Ú^ŒÖˇ·# ã¨OѨÙ\ÏÅÖ’x Hõq`«Å#∞ q∞ã≤ìH± Hõq`«fiOQÍ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û.
PÜ«∞#ÃÑ· q^•º=u, K«O_ô^•ãπ, [Ü«∞^Õ=Ù_»∞, Hõc~ü^•ã¨∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# ÉèíHõÎ Hõ=ÙÅ „ѨÉèÏ=O,
ɡOQÍÖòÖ’x ÉÏ=ÙÖò J#|_Õ *Ï#Ѩ^Œ QÍÜ«∞‰õΩÅ `«`åfiÅ „ѨÉèÏ=O, UˆHâ◊fi~Àáêã¨##∞
„ѨKå~°O KÕã≤# „ÉÏǨχ ã¨=∂[ „ѨÉèÏ=O, ɡ·aÖòÖ’x _Õq_£ ™ê"£∞û (psalms) „ѨÉèÏ=O,
W=hfl HõÅQÆeã≤ =Ù<åfl~Ú. ɡOQÍb =¸ÅOÖ’x w`åÅ =∂^èŒ∞~°ºOÖ’ XHõ =O`«∞
JÜ«∞<å WOw¡+¨μ J#∞"å^ŒOÖ’ ~åÖË^Œx JO\Ï~°∞ HÍx ˆH=ÅO P J#∞"å^•Å#∞ K«∂ã≤<å
\ÏQÀ~ü ÉèÏ"Ò#fl`åºxfl „QÆÇ≤ÏOK«=K«∞Û. (P J#∞"å^Œ Hõq`«ÅˆH <ÀɡÖò |Ǩï=∞u =zÛOk.)
=∂i‡Hõ Hõq
\ÏQÀ~ü Hõq`«ÅÖ’ ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ XH˘¯Hõ¯™êi „Ñ≤Ü«Ú_»∞QÍ, ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞QÍ, „ѨÉèí∞=ÙQÍ,
Ѩ_»= #_ç¿Ñ Hõ~°‚^è•iQÍ, ÉÏ@™êiQÍ, aè‰õΔΩ‰õΩ_»∞QÍ, WOHÍ Ñ¨Å∞ q^è•Å∞QÍ ™êHΔÍ`«¯i™êÎ_»∞.
XH˘¯Hõ¯™êi Hõq `«##∞ ÉèíQÆ=O`«∞x H˘Å∞=Ù ‰õÄ@OÖ’x P™ê÷# QÍÜ«∞‰õΩxQÍ
TÇ≤ÏOK«∞‰õΩO\Ï_»∞.
 519 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''h=Ù ##∞fl áê_»=∞x P*Ï˝Ñ≤Oz#ѨC_»∞ <å ǨÏ$^ŒÜ«∞O QÆ~°fiO`À Ѩye
áÈ`«∞O^Õ"∂≥ #xÑ≤ã∞¨ OÎ k. <Õ#∞ h =ÚYOˆHã≤ K«∂™êÎ#∞. <å Hõà√◊ § J„â◊√=ÙÅ`À xO_çáÈ`å~Ú.
<å rq`«OÖ’ Ѩ~°∞+¨"≥∞ÿOn, „â◊√u~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿOn JO`å XˆH =∞^èŒ∞~° ã¨fi~° "Õ∞à◊Ö’
HõiyáÈ`«∞Ok. <å P~å^èŒ# ã¨O`À+¨O`À ã¨=Ú„^ŒO g∞^Œ∞QÍ ZyiáÈÜÕ∞ qǨÏOQÆOÖÏ
Ô~Hõ¯Å∞ qѨC`«∞Ok.
<å áê@ Ѩ@¡ h Pã¨HÎ̃ <å‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. h ã¨xflkèH˜ <Õ#∞ ~å=_»O QÍÜ«∞‰õΩ_»∞QÍ<Õ
Jx ‰õÄ_® `≥Å∞ã¨∞.
Z#fl\˜H© <å‰õΩ <Õ#∞QÍ KÕ~°ÖËx h áê^•Å#∞ <å QÍ# ѨHΔÍOK«ÖÏÅ`À<Õ ã¨Ê $t™êÎ#∞.
QÍ# áê~°=â◊ºOÖ’ Xà◊√§ `≥eÜ«∞Hõ <å „Ñ¨Éèí∞"≥·# x#∞fl 'q∞„`«∞_®— Jx ã¨OÉ’kè™êÎ#∞——
(w`åO[e–2)
=∞~˘Hõ™êi ÉèíQÆ=O`«∞_Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ `«# áê@ qxÑ≤™êÎ_»∞.
''h=Ù JO`« Q˘Ñ¨ÊQÍ ZÖÏ áê_»`å"À <å‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞ „ѨÉ∂íè ! <Õ<Ñ≥ C¨ _»∂ Pâ◊Û~°ºO`À
KÕ+¨ìÅ∞_çy qO\Ï#∞.
h ã¨Ow`« HÍOu Ö’HÍxfl ^ÕnѨºO KÕã¨∞ÎOk. h áê@ QÍeÖ’ `ÕÅ∞`«∂ xOy D
=¸Å#∞Oz P =¸Å‰õΩ Ñ¨~°∞QÆ∞e_»∞`«∞Ok. h Ѩq„`« QÍ# ~°≠i J_»∞¤=KÕÛ ~åà◊§#∞
ÃÑHõeOK«∞‰õΩx „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞ÎOk.
hQ˘O`«∞`À Q˘O`«∞ HõÅáêÅx <å =∞#ã¨∞û Lqfià◊¥¡~°∞`«∞Ok. HÍx Q˘O`«∞ ÃÑQÆÅ^Œ∞.
U^À J#É’`å#∞. HÍ# =∂@ áê@QÍ qiÜ«∞^Œ∞. qǨÏfiÅ∞_»<≥· "≥„iQÍ J~°∞™êÎ#∞ h
ã¨Ow`«Ñ¨Ù Z_»`≥QÆx z‰õΩ¯=Ú_»∞Å`À <å ǨÏ$^ŒÜ«∂xfl |OkèOz "Õâß=Ù. „ѨÉèí∂!——
(w`åO[e–3)
=∞ø#ÉèÏ~°O
"Õ~˘Hõ™êi „¿ÑÜ«∞ã‘ „Ñ≤Ü«ÚÅ =∞^茺 `å`å¯eHõOQÍ =KÕÛ „Ѩ}Ü«∞ HõÅǨÏOÖ’ =Öˇ
™êfiq∞ `å#∞ ZO`« =∂\Ï¡_çOz<å =∂\Ï¡_»HõáÈ=_»O`À Éèí‰õΩÎ_»∞ a`«Î~°áÈ`å_»∞. HÍx UO
KÕÜ«∞QÆÅ_»∞, "Õz =ÙO_»_»O `«Ñ¨Ê?
''=∂\Ï_»‰õΩ#flKÀ
=∞i áÈxÖË <å^ä!Œ
h =∞ø# ÉèÏ~°=Ú‡
<å =∞kx Éèií ~ÚO`«∞!
JK«Å `å~å<Õ„u
Ü«∞ø ~å„u =Öˇ #^èÀ
 520 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=^Œ#<≥·, Ju ã¨Ç¨Ï#
=u<≥·, xsH˜ΔO`«∞!
L^ŒÜ«∞ HÍO`«∞Å∞ `˘}H˜
L„QÆ uq∞~°=Ú `«Åy
q∞<≥flÅ¡ rÅ∞Û‰õΩx
Z#fl_À h QÍ#
¿ÇÏ=∞ ‰õΩźÅ∞ "å~°∞
h =∂„`« "≥∞~°∞QÆ∞^Œ∞#∞
<Õ <≥~°∞OQÆ∞^Œ∞ #O`«
h =∂@ h áê@
„Ѩu ‰õΩÖÏÜ«∞=Ú#∞O_ç
ѨHΔÍÅ <≥QÆ~ÚOK«∞,
„Ѩu =# x‰õΩO*Ï#
„Ѩã=¨ `«uQÍ qiÜ«Ú
(w`åO[e–19. D ~°K~« Ú`« J#∞"å^ŒO – 1945)
=∂#=ÙxH˜ ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ ZO`« J=ã¨~°"≥∂, ÉèíQÆ=O`«∞xH˜ =∂#=Ù_»∂ JO`«
J=ã¨~°"Õ∞. 'UHÍH˜ # ~°=∞`Õ— Jx LѨx+¨`«∞Î "Õ̂~ ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ J#flk. Jk WHõ¯_» ‰õÄ_®
=iÎã¨∞ÎOk. #~°∞xÖ’ Dâ◊fi~°∞_»∞ `«##∞ K«∂K«∞‰õΩO\Ï_»∞. `«# P#O^•xfl =ºHõÎO KÕ™êÎ_»∞.
r"å`«‡, Ѩ~°=∂`«‡Å áê~°ã¨Ê~°ºO JO>Ë J^Õ. JO^Œ∞ˆH \ÏQÀ~ü Ѩ~°=tOz WÖÏ
QÍ#O KÕâß_»∞.
''JO^Œ∞ˆH <å #∞Oz h‰õΩ JO`« ã¨OѨÓ~°‚"≥∞ÿ# P#O^ŒO Åaè™ÈÎOk JO^Œ∞ˆH h=Ù
<å ^ŒQÆæiH˜ ky =KåÛ=Ù. F ã¨~°fiÖ’ˆHâ◊fi~å! <Õ<Õ ÖËHõáÈ`Õ h „¿Ñ=∞O`å Uq∞ KÕã¨∞‰õΩ<Õ"å_çq?
D ã¨=∞ãÎ̈ ã¨OѨ^Œ‰õΩ ##∞fl h ÉèÏQÆ™êfiq∞QÍ KÕã¨∞‰õΩ<åfl=Ù. <å ǨÏ$^ŒÜ«∞OÖ’ h
P#O^Œ"Õ∞ x~°O`«~°O `åO_»qã¨∞Î#flk. <å rq`«OÖ’ h ã¨OHõÅÊ"Õ∞ P#O`«HÍÅOQÍ
PHõ$u ^èŒiã¨∞Î#flk.
WO^Œ∞ˆH, <å ǨÏ$^ŒÜ«∂xfl ã¨"≥∞‡Ç≤ÏOѨ *ËÜ«∞_®xˆH ~å*Ïkè~åA"≥·# h=Ù x#∞fl
JO`« JO^ŒOQÍ JÅOHõiOK«∞‰õΩ<åfl=Ù. WO^Œ∞HÀã¨"Õ∞ h „¿Ñ=∞ h „¿Ñq∞‰õΩx „¿Ñ=∞Ö’
`å^•`«‡ºO K≥O^Œ∞`«∞#flk. LÉèíÜ«ÚÅ ã¨OѨÓ~°‚ ã¨OÜ≥∂QÆOÖ’ h"Õ ™êHΔÍ`«¯iã¨∞Î<åfl=Ù——
(w`åO[e–56)
 521 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Dâ◊fi~åQÆ=∞#O
WO`ÕHÍ^Œ∞, Dâ◊fi~° ™êxfl^茺O HÀã¨O Éèí‰õΩÎ_»∞ ZO`«QÍ `«Ç¨Ï`«Ç¨Ï ÖÏ_çáÈ`å_À,
Éèí‰õΩÎx`À ã¨=∂QÆ=∞O HÀã¨O Dâ◊fi~°∞_»∂ JO`«QÍ#∂ q~°Ç¨Ï "Õ^Œ#Ö’ "ÕyáÈ`å_»∞. Hõ#∞Hõ<Õ
J`«_»∞ Ü«ÚQÍÅ∞QÍ x~°O`«~°OQÍ Éèí‰õΩÎx`À HõÅ~ÚHõ HÀã¨O Jaèã¨iOz =ã¨∂Î =ÙO\Ï_»#fl
ÉèÏ"åxfl \ÏQÀ~ü WÖÏ QÍ#O KÕâß_»∞.
J`«x xâ◊≈|Ì Ñ¨^Œ^èŒfih h=Ù q#ÖË^•? J`«_»∞ =ã¨∞Î<åfl_»∞, =ã¨∞Î<åfl_»∞, ZšѨC_»∂
=ã¨∂Î<Õ =Ù<åfl_»∞.
XH˘¯Hõ¯ ÉèÏ"å"Õâ◊OÖ’ XH˘¯Hõ¯ q^èŒOQÍ áê@Å∞ áê_®#∞. HÍx JxflO\˜ ã¨fi~åÅ∂
Ѷ¨∞’+≤OzOk. XˆH XHõ¯ q+¨Ü«∞O–J`«_»∞ =ã¨∞Î<åfl_»∞, =ã¨∞Î<åfl_»∞, x~°O`«~°O =ã¨∞Î<åfl_»∞.
K≥·„`« =∂ã¨Ñ¨Ù ã¨∞~°aèà◊ k<åÅ ZO_»Ö’ =#Ѩ^ä•Å "≥O|_ç J`«_»∞ =ã¨∞Î<åfl_»∞,
=ã¨∞Î<åfl_»∞, x`«ºO =ã¨∞Î<åfl_»∞.
„âß=} =∂ã¨Ñ¨Ù pHõ\ ˜ ~å„`«∞Å =~å¬ÅÖ’, Li"Õ∞ "Õ∞Ѷ¨∂Å ~°^äŒOÃÑ· J`«_»∞
=ã¨∞Î<åfl_»∞, q~°u ÖËHõ =ã¨∂Î<Õ =Ù<åfl_»∞.
^Œ∞óYO `«~åfi`« ^Œ∞óYOÖ’ <å ǨÏ$^ŒÜ«∞ `«ÅOÃÑ· Ѩ_»∞`«∞#flq J`«x J_»∞QÆ∞Öˆ
<å ã¨O`ÀëêÅ#∞ „ѨHÍtOѨ *Ëã¨∞Î#flk J`«x áê^•Å ã¨∞=~°‚ ã¨Êˆ~≈. (w`åO[e–45)
=∂Ü«∂"å^Œ u~°ã¨¯$u
â◊OHõ~åKå~°∞ºx =∂Ü«∂"å^•xfl \ÏQÀ~ü u~°ã¨¯iOKå_»∞. „ѨѨOKåxfl q∞^䌺QÍ,
J*Ï˝ # [#º"≥ ∞ ÿ # kQÍ, ˆ H =ÅO ^Œ ∞ óY Éè í ∂ ~Ú+¨ ª " ≥ ∞ ÿ # kQÍ, JO^Œ ∞ KÕ ` «
Jã¨ Ç ≤ Ï ºOK« ∞ HÀ=Åã≤ # kQÍ PÜ« ∞ # Éè Ï qOK« Ö Ë ^ Œ ∞ . JÖψ Q =∂#= ^Õ Ç ¨ Ï O
U=yOK«∞HÀ^Œy#kQÍ, =∂#= [#‡O `«∞K«Ûù"≥∞ÿ#kQÍ, U^À q^èŒOQÍ `«Ñ≤ÊOK«∞HÀ^Œy#kQÍ
PÜ«∞# JOwHõiOK«ÖË^Œ∞. „ѨѨOKåxfl PÜ«∞# „¿Ñq∞OKå_»∞. ^•xfl Dâ◊fi~°∞x Jaè=ºH˜Î
(manifestation) QÍ, „ѨHõ$uÖ’ „ѨuѶ¨eOKÕk ÉèíQÆ=O`«∞x ™œO^Œ~°ºOQÍ, „ѨHõ$ux
„¿Ñq∞OK«_»O ÉèíQÆ=O`«∞x „¿Ñq∞OK«_»OQÍ ÉèÏqOKå_»∞. \ÏQÀ~ü Hõq`«Ö’ „ѨHõ$u ™œO^Œ~°ºO
J^Œ∞ƒù`«OQÍ =i‚`«"≥∞ÿOk ^•xÖ’ ѨÙ=ÙfiÅ∞, Å`«Å∞, K≥@∞¡, PHÍâ◊O, =∞|∞ƒÅ∞, #HõΔ„`åÅ∞,
"≥<≥flÅ, Ѩ‰õΔΩÅ∞, ѨzÛHõ, #^Œ∞Å∞, H˘O_»Å∞, HÀ#Å∞ J_»∞QÆ_»∞QÆ∞<å ѨÅHõi™êÎ~Ú. WO`«
JO^Œ"≥∞ÿ# „ѨѨOKåxfl =ke "≥∂HΔÍxfl HÀ~°∞HÀ=_®xfl x~°ã≤OKå_»∞. „ѨѨOK«O #∞Oz
Dâ◊fi~°∞_»∞ "Õ~°∞QÍ ÖË_»x PÜ«∞# JO\Ï_»∞.
''ã¨#ºã≤OK«_»O ^•fi~å "≥∂HΔÍxfl <Õ#∞ HÀ~°∞HÀ#∞. P#O^•xfl HõeyOKÕ "≥~Úº
ã¨OÔHà◊§Ö’<Õ <å‰õΩ =ÚHÎ̃HÍO`« H“ye Åaèã¨∞ÎOk.:
 522 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
D =∞$}‡Ü«∞ áê„`«xO_® ZѨÊ\˜HõѨC_»∞ h=Ù h qq^èŒ =~å‚Å, qq^èŒ Ñ¨i=∞àÏÅ
#∂`«# =∞^èŒ∞=Ù#∞ xOѨÙ`«∂ =ÙO\Ï=Ù.
h *ÏfiÅ`À <å „Ñ¨Ñ¨OK«O =O^Œ náêÅ#∞ "≥eyOz h PÅÜ«∞OÖ’x ѨÓ*Ï
q`«iÌHõÃÑ· =ÙOK«∞`«∞Ok.
ÖË^Œ∞, <å WO„kÜ«∞ ^•fi~åÅ#∞ Z#fl\˜H˜ =¸ã≤"ÕÜ«∞#∞. ZO^Œ∞HõO>Ë ã¨∞O^Œ~°
^Œ$âߺÅÖ’, =∞<ÀǨÏ~°ã¨fi~åÅÖ’, =∞^èŒ∞~° ã¨Ê~°≈Ö’ <å‰õΩ HõeˆQ P#O^•Å∞ h P#O^ŒÑ¨Ù
„Ѩu~°∂áêÖË.
P#O^ŒÑ¨Ù nÑ≤ÎÖ’ <å „Éèí=∞Åhfl ^ŒQÆú"≥∞ÿáÈ`å~Ú. <å HÀiHõÅhfl „¿Ñ=∞ Ѷ¨ÖÏÅ∞QÍ
ѨiѨHõfi=∞=Ù`å~Ú. (w`åO[e–73)
ã¨~°fiã¨OQÆ Ñ¨i`åºQÆO ¿Ñ~°∞`À „¿Ñ=∞ |O^è•Å#∞Oz ѨÖÏÜ«∞#O KÕÜ«∞QÀ~°_®xfl
=∞~˘Hõ Hõq`«Ö’ Hõq WÖÏ x~°ã≤OKå_»∞.
''J~° ÷ ~ å„u"Õ à ◊ 㨠# ºã≤ O K« _ ®xH˜ "≥ o §áÈ"åÅx xâ◊ Û ~ÚOz# =∞x+≤ WÖÏ
J#∞‰õΩ<åfl_»∞.
'WÅ∞¡ =^Œe ^Õ=Ùx J<Õfi+≤OK«_®xH˜ W^Õ =∞Oz ã¨=∞Ü«∞O. WO`«HÍÅO ##∞fl
WHõ¯_» „Éèí=∞Ö’ Hõ\ ì̃ Ѩ_»"Õã≤Ok Z=~À?——
^Õ=Ù_»∞ '<Õ<Õ— Jx ~°Ç¨Ï㨺OQÍ J<åfl_»∞. HÍx P =∞x+≤ K≥=ÙÅ∞ =¸ã¨∞‰õΩx
=Ù<åfl_»∞.
J`«x ÉèÏ~°º =∞OKåxH˜ XHõ ѨHõ¯QÍ „ѨâßO`«OQÍ x^Œ∞i™ÈÎOk. P"≥∞ ~˘=Ú‡ÃÑ·
tâ◊√=Ù x„kã¨∞Î<åfl_»∞.
'#xflO`«HÍÅO "≥∂ã¨yOz# g∞~°∞ Z=~°∞?— J<åfl_»∞ =∞x+≤.
'"å~°∞ ™êHΔÍ`«∞Î Dâ◊fi~°∞_Õ— J#flk Jâ◊s~°"å}˜.
tâ◊√=Ù HõÅ Hõx HõÅ=iã¨∂Î `«e¡H˜ =∞iO`« ^ŒQÆæ~°QÍ [iQÍ_»∞.
^Õ=Ù_»∞ 'PQÆ∞ =¸~°∞ö_®! WÅ∞¡ q_çz "≥à◊§=^Œ∞Ì— Jx P*Ï˝Ñ≤OKå_»∞. HÍx, P
=∞x+≤ qxÑ≤OK«∞HÀÖË^Œ∞. ^Õ=Ù_»∞ x@∂ì~°∞Ê q_çz, '##∞fl =ke <å Éèí$`«∞º_»∞ <å HÀã¨O
"≥^Œ∞‰õΩ`å_Õq∞\˜? Jx qã¨∞ÎáÈÜ«∂_»∞. (QÍi¤#~ü–75)
Dâß"å㨺 q∞^ŒO ã¨~fi° O
ã¨$+≤ì ã¨=∞ãÎ̈O Dâ◊fi~°∞x Jaè=ºˆHÎ #x, `«# ã¨$+≤ìÖ’ `«# ã¨fi~°∂áêxfl K«∂K«∞‰õΩx
P#OkOK«_®xˆH [QÆ`«∞Î#∞ Dâ◊fi~°∞_»∞ ã¨$+≤ìOKå_»<Õ ÉèÏ"åxfl =∞~˘Hõ w`«OÖ’ \ÏQÀ~ü
WÖÏ =i‚OKå_»∞.
''á⁄Oy á⁄~° Ö Ë <å r=# áê„`« #∞Oz <å „Ñ¨ É è í ∂ ! U k"åº=∞$`åxfl
P™êfikOK«QÀ~°∞`«∞<åfl=Ù?
 523 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O

<å Hõg! <å <Õ„`åÅ #∞Oz h ã¨$+≤ìx J=Ö’H˜OK«_»"Õ∞ h‰õΩ P#O^Œ=∂? <å
„â◊=} ^•fi~åÅ =^ŒÌ xez h x`«º =∞^èŒ∞~° ã¨fi~°"Õ∞à◊#∞ PÅH˜OK«_»"Õ∞ h Jaè=∞`«=∂?
h ~¸ „ѨÑO¨ K«O <å =∞#ã¨∞ûÖ’ =∂@ÅÃÑ· =∂@Å∞ JÅ∞¡`∞« #flk. h P#O^ŒO
"å\˜x ã¨fi~° QÆ∞OѶ≤`«O KÕã¨∞Î#flk. „¿Ñ=∂uâ◊Ü«∞O`À x#∞fl h=Ù<å‰õΩ JiÊOK«∞‰õΩO@∞<åfl=Ù.
<åÖ’ h =∂^èŒ∞~°º=∞O`å „QÀÅ∞`«∞<åfl=Ù—— (w`åO[e – 65)
x~åHÍ~°O, x~°∞æ}O, xifiHÍ~°O J~Ú# Ѩ~°„|Ǩχ `«# P#O^ŒO HÀã¨O D
ã¨$+≤ìKÕâß_»∞. `«# J#O`« `«`åfixfl Ѩiq∞`« [QÆ`«∞ÎQÍ ‰õΩkOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. `«# UHõ`åfixfl
J<ÕHõ`«fiOQÍ qÉèílOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. ...Ü«∞^ä• ã¨∞náêÎ`ü áê=HÍ`ü–qã¨∞ÊùeOQÍ: ã¨Ç¨Ï„ã¨â◊ó
„ѨÉèí=O`Õ ã¨~°∂áêó Jx LѨx+¨`«∞Î K≥Ñ≤Ê#@∞ìQÍ Ñ¨~°=∂`«‡ #∞OKÕ r"å`«‡Åhfl
L`«Ê#fl=∞=Ù`å~Ú. `«∞^Œ‰õΩ Ñ¨~°=∂`«‡Ö’<Õ qb#=∞=Ù`å~Ú. J~Ú`Õ =∂Ü«∂ "≥∂Ç≤Ï`«∞_≥·#
r"å`«‡ `å#∞ "Õ~°∞ Jx, JO`å `«# „Ѩ[˝ Jx „Éèíq∞™êÎ_»∞.
\ÏQÀ~ü JO\Ï_»∞ :
''<Õ#∞ ™êfiuâ◊Ü«∞O`À JǨÏOHõiOK«_»O, <å JǨÏOHÍ~åxfl Jxfl "≥·Ñ¨ÙʼnõΩ „uÑ≤Ê
h `Õ[ã¨∞ûÃÑ· ~°OQÆ∞Å h_»Å∞ „Ѩã¨iOѨ *ËÜ«∞_»O– W^ŒO`å h =∂Ü«∞.
h Jã≤Î`«fiOÖ’ h‰õΩ h"Õ Ñ¨iq∞u qkèOK«∞‰õΩO\Ï=Ù. h „Ѩ`«ºQÍ`«‡#∞ h=Ù
Jã¨OMϺHõ ã¨fi~åÅ`À Ñ≤Å∞™êÎ=Ù. h ~¸ ã‘fiÜ«∞ Ѩ$^äŒHõ¯~°}"Õ∞ <åÖ’ â◊s~°O ^èŒiOzOk...
...h=Ù, <Õ#∞ Hõeã≤ áêÖÁæO@∞#fl D Tˆ~yOѨ٠QÆQÆ# ÉèÏQÆ=∞O`å qãÎ̈iOzOk.
h=Ù, <Õ#∞ Hõeã≤ PÅÑ≤ã¨∞Î#fl ~åQÆO`À "åÜ«Ú=Ù `«~°Oy`« =∞=Ù`ÀOk. h=Ù, <Õ#∞ Hõeã≤
P_»∞`«∞#fl D ^•QÆ∞_»∞ =¸`«ÖÏ@`À Ü«ÚQÍÅ∞ QÆ_çzáÈ`«∞<åfl~Ú. (w`åO[e – 71)
 524 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
D „ѨѨOK«O ^Õ=Ùx „Ѩu~°∂Ѩ"Õ∞, ^Õ=Ùx Jaè=ºˆHÎ HÍx, ^•xfl J#∞ÉèíqOKÕ@ѨC_»∞
''`Õ# `«ºˆHÎ# Éèí∞Or^ä•.—— J#fl@∞ì q~°H˜Î`À, `åºQÆ ÉèÏ=O`À J#∞ÉèíqOKåeHÍx, J^Õ
ã¨~°fiã¨fiO J#∞‰õΩx ^•xH˜ ÉÏx㨠HÍ~å^Œ∞. ^•x "åº"≥∂ǨÏ*ÏÅOÖ’ |On HÍ~å^Œ∞. D
ÉèÏ"åxfl Hõq WÖÏ =ºHõÎO KÕâß_»∞:
''D ã¨OÔHà◊√¡ ZO`« Hõ\ ˜#"≥∞ÿ#q! q~°QÆQ˘\ÏìÅx Ü«∞uflOz#ѨC_»ÖÏ¡ <å =∞#ã¨∞û
ÉÏ^èŒÑ¨_»∞`«∞Ok.
<å‰õΩ HÍ=Åã≤Ok ¿ãfiK«Ûù HÍx, ^•xfl PtOK«_®xH˜ ‰õÄ_® <å‰õΩ ã≤QÆæ=Ù`«∞Ok.
h =^ŒÌ J=¸Åº ã¨OѨ^Œ ZO`À HõÅ^Œx <å‰õΩ xâ◊ÛÜ«∞OQÍ `≥Å∞ã¨∞. h=Ù <å
PѨÎq∞„`«∞_»=x ‰õÄ_® `≥Å∞ã¨∞. HÍx, <å QÆkxO_® ¿Ñ~°∞‰õΩ#fl D K«g∞¯K≥`«Î#∞
T_çÛ"ÕÜ«∞_®xH˜ =∞#™⁄ѨÊ^Œ∞.
##∞fl PKåÛùkOz# =Úã¨∞QÆ∞ =∞#∂fl =∞âß#Ѩ٠=Úã¨∞QÆ∞. J^ŒO>Ë <å‰õΩ Jã¨Ç¨Ïº"Õ∞.
HÍx, ^•<Õfl "≥∂A`À HõѨC‰õΩO\Ï#∞.
<Õ#∞ ZO^ŒiHÀ |∞∞}Ѩ_®¤#∞. <å JѨ[Ü«∂Å∞ Whfl Jhfl HÍ=Ù. <å J==∂#
ÉèÏ~°O Z=iH© `≥eÜ«∞^Œ∞. J~Ú<å, ##∞fl Hõ~°∞}˜OK«=∞x J_»QÆ_®xH˜ =™êÎ"å, <å „áê~°÷#
ZHõ¯_» Ѷ¨eã¨∞ÎO^À#x ÉèíÜ«∞Ѩ_»`å#∞.——(w`åO[e – 28)
UˆHâ◊fi~Àáêã¨#
~°gO„^Œ∞x `«O„_ç ^Õ"ÕO„^Œ<å^ä£ „|Ǩχ ã¨=∂[ <åÜ«∞‰õΩ_»∞. `«#Ü«ÚxÃÑ· `«O„_ç
„ѨÉèÏ=O z#fl<å@<Õ Ñ¨_çOk. ~°gO„^Œ∞x =∞`« qâßfi™êÅ∞ `«O„_ç #∞Oz =zÛ#"Õ. „ÉÏǨχ
ã¨=∂[O"å~°∞ UˆHâ◊fi~Àáê㨉õΩÅ∞† q„QÆǨ~å^èŒ#‰õΩ =ºuˆ~‰õΩÅ∞. ~°gO„^Œ∞_»∞ ‰õÄ_® JO`Õ.
Éè í Q Æ = O`« ∞ _» ∞ PÅÜ« ∞ OÖ’ ÖË _ » x , qâ◊ fi =∞O`å xO_ç = Ù<åfl_» x , „Ѩ u =∂#=Ù_» ∞
ÉèíQÆ=`«ûfi~°∂ѨÙ_Õ#x #=Ú‡`å_»∞. Jã¨Öˇ·# ÉèíQÆ=^•~å^èŒ# „â◊=∞ r=#OÖ’, ¿Ñ^ŒÅ
Hõ+¨ìã¨∞MÏÅ#∞ ѨOK«∞HÀ=_»OÖ’ =ÙO^Œx ZÅ∞ÔQuÎ Kå\˜K≥|∞`å_»∞.
^Õ=Ù_»∞ ZHõ¯_»?
''D =∞O„`åÅ∞, [áêÅ∞, Éèí[#Å∞ =kÖˇÜü∞! D QÆ∞_çÖ’ `«Å∞ѨÙÅhfl =¸ã≤"Õã≤
D XO\˜x pHõ\ =˜ ¸Å Z=i#Ü«∂º h=٠ѨÓlOKÕk? Hõà√◊ § `≥iz K«∂_»∞. h ^Õ=Ù_»∞ h
Z^Œ∞@ ÖË_»∞.
Hõ~°¬‰õΩ_»∞ c_»∞<ÕÅ#∞ ^Œ∞#∞fl`«∞#flKÀ@, HÍi‡‰õΩ_»∞ ÉÏ@ "ÕÜ«∞_®xH˜ ~åà◊√§
ѨQÆÅQ˘_»∞`«∞#fl KÀ@. JHõ¯_» ^Õ=Ù_»∞<åfl_»∞. ZO_»Ö’, "å#Ö’ "åi`Àáê@∞ JHõ¯_»∞<åfl_»∞.
PÜ«∞# =GO ^Œ∞=Ú‡ H˘@∞ì‰õΩx =ÙOk. h HÍëêÜ«∞ =¢™êÎÅ∞ =kÖËã≤ PÜ«∞#=Öˇ ^Œ∞=Ú‡Ö’H˜,
^èŒ∂oÖ’H˜ ~å.
 525 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"≥∂HõΔ=∂? ZHõ¯_»∞O^ŒÜ«∂º D "≥∂HõΔO? ™êHΔÍ`«∞Î =∞# „ѨÉèí∞"Õ Ñ¨~°=∂#O^ŒO`À
„ѨѨOK«Ñ¨Ù ã¨OÔHà◊§`À `«#∞fl `å#∞ |OkèOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. âßâ◊fi`«OQÍ =∞#`Àáê@∞ PÜ«∞#
‰õÄ_® |OnÜ≥ÿ∞áÈÜ«∂_»∞.
h ^蕺#OÖ’Oz |Ü«∞\˜H˜~å. h ѨÙ=ÙfiÅ∂, JQÆ~°∞ ^èŒ∂ѨO JHõ¯_Õ =kÖˇ~Úº. h
=¢™êÎÅ∞ ziyáÈ`Õ<ÕO, |∞~°^Œ JO\˜`Õ<ÕO? HÍÜ«∞Hõ+ì̈OÖ’, #∞^Œ∞\˜ K≥=∞@Ö’ PÜ«∞##∞
HõÅ∞ã¨∞HÀ. PÜ«∞# „ѨHõ¯<Õ xÅ|_»∞! (w`åO[e – 11)
ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ n#[# ѨHõΔáêu J<Õ ÉèÏ"åxfl =∞~˘Hõ w`«OÖ’ Hõq WÖÏ =ºHõÎO
KÕâß_»∞.
''WkQÀ h áê^ŒÑ‘~î°O, h áê^•Å∞ "≥∂Ñ≤# P ã¨÷ÅO n#∞Å∞, Ç‘Ï#∞Å∞, x~å„â◊Ü«ÚÅ∞
x=ã≤OKÕ `å=Ù.
<Õ#∞ h‰õΩ =Oy #=∞㨯iOK«É’`Õ, <å =Ú‰õΩo`« ǨϙêÎÅ∞ h áê^Œ Ñ‘iîx
`åHõÖËHõáÈ`«∞<åfl~Ú. Jk n#∞Å∞, Ç‘Ï#∞Å∞ x~å„â◊Ü«ÚʼnõΩ xÅÜ«∞O.
h=Ù x~°∞¿Ñ^Œ‰õΩ `«y# =¢™êÎÅ∞ ^èŒiOz #_çKÕ KÀ@∞#∞ QÆifi+¨μªÖˇ·#"å~°∞ KÕ~°ÖË~°∞.
ZO^Œ∞HõO>Ë Jk n#∞Å∞, Ç‘Ï#∞Å∞, x~å„â◊Ü«ÚÅ∞ =ÙO_ÕKÀ@∞. U `À_»∂ h_® ÖËx
"åi`À h=Ù ã¨OK«iOKÕ P „Ѩ^ÕâßxH˜ <å ǨÏ$^ŒÜ«∞O Z#fl_»∂ "≥à◊§ÖË^Œ∞. Jk n#∞Å∞,
Ç‘Ï#∞Å∞, x~å„â◊Ü«ÚʼnõΩ x"åã¨O.—— (w`åO[e – 10)
~°gO„^Œ∞xk Z#Éè̌· ã¨O=`«û~åÅ ã¨∞n~°… rq`«O. J~Ú<å =∞$`«∞º=Ù#∞ PǨfixã¨∂Î
PÜ«∞# „"åã≤#xfl Hõq`«Å∞ =∞ˆ~ Hõg „"åÜ«∞ÖË^Õ"≥∂. =∞$`«∞º=Ù ÉèíÜ«∞Ѩ_»^ŒyOk HÍ^Œx,
[##O ZO`« ã¨Ç¨Ï["≥∂ =∞~°}O JO`« ã¨Ç¨Ï[O (*Ï`«ã¨ºÇ≤Ï=∞~°}O „^èŒ∞"À..) Jx ѨÙ#ó
ѨÙ#~°∞^•…\ ˜OKå_»∞.
=∞$`«∞º=Ù‰õΩ ™êfiQÆ`«O
''=∞$`«∞º=Ù h `«Å∞Ѩ٠`«\ ì̃# ~ÀA h=Ù J`«xH˜ U LáêÜ«∞O W™êÎ=Ù?——
''F. <å Jukä Z^Œ∞@ <å ѨÓ~°‚ rq`« HõÅâßxfl =ÙOK«∞`å#∞. iHõΠǨϙêÎÅ`À
J`«_xç Z#fl\˜H˜ uiyáÈx=fi#∞.
<å â◊~°`å¯ÅѨ٠k<åÅ, „w+¨‡ ~å„`«∞Å =∞^èŒ∞~åã¨"åxfl, fiHõÖËx rq`«OÖ’ <Õ#∞
ã¨OáêkOK«∞‰õΩx, áÈQÆ∞KÕã¨∞‰õΩ#fl ã¨OѨ^Œ#∞ <å JOu=∞ k<åÅÖ’ <å `«Å∞Ѩ٠`«\ ˜ì#
=∞$`«∞º=Ù‰õΩ ã¨=∞iÊ™êÎ#∞—— (w`åO[e – 90)
„ѨѨOK«OѨ@¡, rq`«OѨ@¡ QÍ_è»"≥∞ÿ# J#∞~°H˜Î \ÏQÀ~ü `«`«fi™ê~°O. D rq`«O
`«#‰õΩ ÅaèOz#O^Œ∞‰õΩ á⁄OyáÈ`å_»∞. x~°æq∞OK«Hõ `«Ñ¨Ê#ѨC_»∞ x~°ƒù~å#O^ŒO`À
x¢+¨¯q∞™êÎ#O\Ï_»∞. D „ѨѨOK«Ñ¨Ù J^Œ∞ƒù`å#∞Éèí"åxfl PÜ«∞# XHõ w`«OÖ’ WÖÏ
„Ѩã¨∞Îu™êÎ_»∞:
 526 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
''WHõ¯_ç #∞Oz x„+¨¯q∞OKÕ =ÚO^Œ∞ <Õ<˘Hõ `«∞k =∂@ K≥Ñ≤Ê "≥o§áÈ`å#∞. <Õ#∞
^Œi≈Oz#^ŒO`å J^Œ∞ƒù`«O.
HÍOu™êQÆ~°O g∞^Œ qáêÊi# D Ѩ^Œ‡OÖ’ xHΔ̃ÑÎ̈"≥∞ÿ =Ù#fl =∞^èŒ∞=Ù <å™êfikOKå#∞†
^èŒ#∞º_ç #Ü«∂º#∞. W^Õ <å g_À¯Å∞ ѨÅ∞‰õΩ.
D J#O`« ~°∂áêÅ „H©_®=∞Ok~°OÖ’ <Õ#∞ P_»∞‰õΩ<åfl#∞. x~åHÍ~°∞_≥·# PÜ«∞##∞
WHõ¯_Õ ^Œi≈OKå#∞.
ã¨Ê~°≈‰õΩ Jf`«∞_≥·# PÜ«∞# ã¨Ê~°≈`À <å ã¨=∞ãÎ̈ ^ÕǨÏO. <å ã¨~åfi=Ü«∞"åÅ∞ ѨÙÅH˜Oz
áÈÜ«∂~Ú. J=™ê#O Pã¨#fl =∞=Ù`«∞O>Ë, JÖψQ HÍx~Úº. W^Õ <å g_À¯Å∞ ѨÅ∞‰õΩ.——
(w`åO[e – 96)
JOu=∞w`«O
w`åO[eÖ’x PYi w`«O =∞~˘Hõ g_À¯Å∞ w`«O. Dâ◊fi~°∞x L^ÕtÌ Oz Hõq WÖÏ
„áê~°÷# KÕâß_»∞. Wk ɡOQÍb =¸ÅO:
UH±\ ˜ #=∞™ê¯ˆ~ „ѨÉèí∂!
UH±\ ˜ #=∞㨯ˆ~
ã¨HõÅ ^ÕÇ¨Ï Å∞\˜ÜÕ∞ Ѩ_»∞H±
`À=∂~ü ÜÕ∞ ã¨O™êˆ~– UH±\ ˜...
Ѷ¨∞#„âß|}ü "Õ∞¿Ñ¶∞~ü =∞`À
~°¿ã~ü Éèí̂~ #„=∞ #`À – UH±\ ˜...
ã¨=∞ãÎ̈ =∞<£ Ѩ_çÜ«∂ ^ä•H±
`«= Éèí=# ^•fiˆ~.
<å<å ã¨∞ˆ~~ü P‰õΩÅ ^è•~å
q∞eÜÕ∞ kÜÕ∞ P`«‡Ç¨~å–UH±\ ˜...
ã¨=∞ãÎ̈ QÍ<£ ã¨=∂ÑπΠǨϟH±
h~°Éò áê~åÉψ~
ǨÏO㨠*Ë=∞<£ =∂#㨠*Ï„f
`Õ=¸x™ê~å k|ã¨~å„f – UH±\ .˜ ..
ã¨=∞ãÎ̈ „áê}ü L_Õ K«Å∞H±
=∞Ǩ =∞~°}ü áêˆ~
UH±\ ˜ #=∞™ê¯ˆ~ „ѨÉèí∂!
UH±\ ˜ #=∞™ê¯ˆ~
 527 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ÃÑ· ɡOQÍb =¸ÖÏxH˜ D ~°K«~Ú`« `≥xyOѨ٠: (1947)
XHõ #=∞™ê¯~°=Ú‡`À „ѨÉèí∂!
XHõ #=∞™ê¯~°=Ú‡`À
h Ѩ^Œ=ڇŠ„"≥∂Å h Éèí∞q
ã¨HõÅ ^ÕǨÏ=Ú`À ã¨Ê $tO`«∞#∞– XHõ #=∞™ê¯~°=Ú‡`À...
~°ã¨Éèí~°=Ú‡# #„=∞#`«=∞QÆ∞
Ѷ¨∞# „âß=} "Õ∞Ѷ¨∞ =∞@∞ìÅ∞
=∞#ã¨û=∞ãÎ̈=Ú =Oy „"åÅ∞#∞
Éèí=^Œƒù=# ^•fi~°=∞O^Œ∞# – XHõ #=∞™ê¯~°=Ú‡`À....
<å<å ã¨fi~å‰õΩe`« ^è•~°Å∞
UHõ wu qb# =∞QÆ∞QÆu
ã¨=∞ãÎ̈ QÍ#=Ú ã¨=∂ÑÎ̈ =∞QÆ∞x^≥
h~°= áê~å"å~° =∞O^Œ∞# – XHõ #=∞™ê¯~°=Ú‡`À...
ˆ~Å∞ Ѩ=Å∞#∞ =∂#™È#∞‡Y
=∞QÆ∞K«∞ <≥yÔ~_ç ǨÏO㨠sux
<å ã¨=∞ãÎ̈ „áê} "≥∞QÆÜ«Ú#∞
=∞Ǩ =∞~°}Ѩ٠áê~°=∞O^ŒQÆ–XHõ #=∞™ê¯~°=Ú‡`À...
J~Ú`Õ â◊OHõ~°∞x J^≥· fi`«O K≥|∞`«∞#fl@∞ìQÍ =∞Ǩã¨=Ú„^ŒOÖ’ [ÅaO^Œ∞=Ù=Öˇ
r"å`«‡ „Ѩ`ÕºHõ =ºH˜Î`«fi~°Ç≤Ï`«OQÍ x~°∞æ}, x~åHÍ~° Ѩ~°„|Ǩχ֒ âßâ◊fi`«OQÍ qb#O
HÍ=_»"Õ∞ =∂#= rq`« ÅHõΔ º=∞#fl ÉèÏ"åxfl \ÏQÀ~ü u~°ã¨¯iOKå_»∞. PÜ«∞# qâßfiã¨O
^≥· fi`åxH˜ ^ŒQÆæ~°. J~Ú<å [## =∞~°} ѨÙ#~å=$uÎ ~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# "≥∂HΔÍxfl PÜ«∞# HÀ~°ÖË^Œ∞.
''##∞fl =∞m§ =∞m§, h =^ŒÌ‰õΩ ~°Ñ≤ÊOK«∞HÀ „ѨÉèí∂!—— Jx PÜ«∞# "Õ_»∞‰õΩO\Ï_»∞. w`åO[e
„Ѩ^äŒ=∞ w`«OÖ’<Õ D ÉèÏ=O "≥Å¡_ç J=Ù`«∞Ok.
''##∞fl h=Ù J#O`«∞_»∞QÍ KÕâß=Ù. J^Õ h‰õΩ ã¨O`À+¨O. D qj~°‚ áê„uHõ#∞
=∞m§ =∞m§ MÏm KÕã,≤ ZѨÊ\˜HÑõ C¨ _»∞ #=r=#O`À xOѨÙ`å=Ù.
D z~°∞ Ñ≤Å¡#„QÀqx H˘O_»Å q∞Ï^Œ∞QÍ, HÀ#Å g∞^Œ∞QÍ fã¨∞‰õΩáÈ~Ú, x`«º
#∂`«# ~åQÍÅ#∞ PÅÑ≤™êÎ=Ù.
h J=∞$`« Hõ~° ã¨Ê~°≈`À <å ǨÏ$^ŒÜ«∞O J=^èŒ∞Öˇ~°∞QÆx P#O^ŒOÖ’ =ÚxyáÈ~Ú,
Jx~åfiK«º"≥∞ÿ# ѨÅ∞‰õΩ ÖÁÅ∞‰õΩ`«∞Ok.
ÖˇHõ¯ÖË#xfl h HÍ#¯Å∞ <å zxfl KÕ`«∞ÅÖ’H˜ ‰õΩiÑ≤™êÎ=Ù. Ü«ÚQÍÅ∞ QÆ_»∞™êÎ~Ú.
h=Ù Hõ$áê ~°ã¨O =i¬ã¨∂Î<Õ =ÙO\Ï=Ù. J~Ú<å áê„`« xO_»<Õ xO_»^Œ∞—— (w`åO[e – 1)
 528 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=º+≤ì, ã¨=∞+≤ì
ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞`åÅ∞ x~åâß"å^•xfl É’kè™êÎÜ«∞x, „ѨѨOKåxfl u~°ã¨¯i™êÎÜ«∞x
áêâßÛ`«∞ºÅ∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞. D Jaè„áêÜ«∞O `«Ñ¨C Jx \ÏQÀ~ü `«# Hõq`«Å ^•fi~å
x~°∂Ñ≤OKå_»∞. PÜ«∞# „Ѩ^•è #OQÍ =∂#=`å"åk. `«#k =∂#=`å =∞`«=∞x PÜ«∞#
K≥ѨC‰õΩ<åfl_»∞. U =∂#=Ù_»∞ UHÍH˜QÍ „|`«∞HõÖË_»x, ã¨=∂[OÖ’ ã¨Éèí∞º_»∞QÍ<Õ J`«x
=∞#∞QÆ_» ™ê~°÷Hõ=∞=Ù`«∞O^Œx, =ºHÎ̃ "≥∂HõΔO =∂#=*Ïu ã¨=∞+≤ì "≥∂HõΔO`À =Ú_ç=_ç=ÙO^Œx
\ÏQÀ~ü qâ◊fiã≤OKå_»∞.
JHõΔ~åÉèϺã¨O KÕã¨∞Î#fl ÉÏÅ∞_»∞ XH˘¯Hõ¯ JHõΔ~°"Õ∞ J P W D JO@∂ <Õ~°∞Û‰õΩO@∂
áÈ`å_»∞. J~°÷OѨ~°÷O ÖËx D JHõΔ~åʼnõΩ „ѨÜ≥∂[#=∞O@∂ =Ù#fl^• Jx qã¨∞‰õΩ¯O@∂
=ÙO\Ï_»∞. HÍx JHõΔ~åÅhfl <Õ~°∞Û‰õΩ#fl `«~åfi`« "å\˜Ö’ H˘xfl\˜x ZOK«∞‰õΩx ¿ÑiÛ`Õ
=∂@Å∞QÍ ~°∂ѨÙ^•Å∞™êÎÜ«∞x, P =∂@Å#∞ XHõ „Hõ=∞OÖ’ ¿ÑiÛ`Õ XHõ "åHõºO
~°∂á⁄O^Œ∞`«∞O^Œx, P "åHͺxH˜ XHõ J~°÷O =ÙO@∞O^Œx P ÉÏÅ∞_Õ <≥=∞‡kQÍ „QÆÇ≤Ï™êÎ_»∞.
J@∞=O\˜ "åHͺÅ#∞ Zxfl\˜<À KÕiÛ`Õ XHõ =∞Ǩ~°÷O ã≤kúã¨∞ÎO^Œx `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï_»∞.
JѨC_»∞ J`«xH˜ XHõ ~°Ç¨Ï㨺O J=QÆ`« =∞=Ù`«∞Ok. `å#∞ <Õ~°∞Û‰õΩ#fl JHõΔ~åÅ∞ q_çq_çQÍ
K«∂¿ãÎ J~°÷O ÖËx"Õ. HÍx, "å\˜x J<Àº#º ã¨O|O^èŒO HõÅ XHõ „Hõ=∞OÖ’ KÕiÛ`Õ XHõ
Q˘Ñ¨Ê J~°÷O "å\˜ #∞Oz L`«Ê#fl=∞=Ù`«∞O^Œx, P =∞Ǩ~å÷xH˜ ^ÀǨÏ^ŒO KÕÜ«∞_»"Õ∞
JHõΔ~åŠѨ~°=∂~°÷=∞x.
JÖψQ `À\˜"åiH˜ ^Œ∂~°OQÍ, XO@iQÍ, `«#Ö’ `å#∞, `«#`À `å#∞, `«#HÀã¨O
`å#∞ „|uˆH =∂#=Ùx rq`«O J~°÷~°Ç≤Ï`«O. ã¨OѶ¨∞OÖ’ XHõ_»∞QÍ, ã¨OѶ¨∞O`À áê@∞QÍ,
ã¨OѶ¨∞O HÀã¨O rqOKÕ "åx rq`«"Õ∞ ™ê~°÷HõO. JHõΔ~åÅ∞ XHÍ<˘Hõ „Hõ=∞OÖ’ J=∞i#ѨC_Õ
J~°÷=O`«"≥∞ÿ#@∞ì, =∂#=ÙÅ∞ Ѩ~°ã¨Ê~° „âıÜ«∞ã¨∞û ^èպܫ∞OQÍ ã¨Ç¨Ïr=#O KÕã≤#ѨC_Õ "åi
rq`åÅ∞ J~°÷=O`«=∞=Ù`å~Ú. ã¨=∞+≤ìÖ’<Õ =º+≤ìH˜ J~°÷O. ã¨=∞+≤ìÖ’<Õ ÉèíQÆ=O`«∞_»∞
ã¨OѨÓ~°‚OQÍ Jaè=ºHõÎ=∞=Ù`å_»∞. „Ѩu XHõ¯_»∞ „Ѩu =∞~˘Hõ¯x HÀã¨O áê@∞Ѩ_»_»"Õ∞
=∂#"åoH˜ P^Œ~≈° O HÍ"åe. W^Õ \ÏQÀ~ü `«# ~°K#« ÅÖ’ „Ѩ=zOz# =∂#=`å"å^ŒO.
PÜ« ∞ # =∂#=`å"å^Œ O *Ïu 㨠i Ǩ Ï ^Œ ∞ Ì Å #∞ Ju„Hõ q ∞Oz qâ◊ fi =∂#"åox `« #
Ѩi+¨fiOQÆOÖ’ KÕ~°∞Û‰õΩ#fl\˜ìk. áêâßÛ`«∞ºÅ *ÏfÜ«∞"å^ŒO ã¨O‰õΩz`«"≥∞ÿOk. Jk *ÏuH˜
*ÏuH˜ =∞^躌 J_»∞Q¤ À_»Å∞ xi‡ã¨∞OÎ k. =∂#=ÙÅ#∞ "Õ~∞° KÕã∞¨ OÎ k. Jk =∞#‰õΩ J#∞ã¨~}
° Ü
© ∞« O
HÍ^Œ∞. Ö’HÍã¨Ê=∞™êÎã¨∞Êùaè <ÀÉèí=O`«∞– 㨈~fi[<å ã¨∞ûd<À Éèí=O`«∞– Jx HÀ~°∞‰õΩ<Õk
ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨O㨯 $uÖ’x qâ◊fi=∂#=`å"å^ŒO. \ÏQÀ~ü J@∞=O\˜ qâ◊fi=∂#=`Õ =∞#‰õΩ
P^Œ~°≈O HÍ"åÅx „ѨɒkèOKå_»∞.
 529 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=~°‚ =º=ã¨÷
ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂*ÏxH˜ =~°‚ =º=ã¨÷ XHõѨC_»∞ LѨܫÚHõÎOQÍ<Õ =ÙO_ç=ÙO_»=K«∞Û.
HÍx, áÈ#∞ áÈ#∞ Jk Hõiî#"≥∞ÿ Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂*Ïxfl ÖˇHõ¯ÖË#xfl ‰õΩÖÏÅ∞QÍ, LѨ‰õΩÖÏÅ∞QÍ
qÉèílOz f~°x Ǩx HõeyOzOk. ^•xfl \ÏQÀ~ü f„=OQÍ x~°ã≤OKå_»∞. JÖψQ
Ç≤ÏO^Œ∂ã¨=∂*ÏxH˜ ZO`À Ǩx HõeyOz# KèåO^Œã¨ =∞`« ÉèÏ"åÅ#∞, =¸_è»qâßfi™êÅ#∞
PÜ«∞# x~°ã≤OKå_»∞. "å\˜#∞Oz |Ü«∞@Ѩ_»x^Õ ÉèÏ~°`«^Õâ◊O Jaè=$kú Ѩ^äŒOÖ’
ѨÙ~ÀQÆq∞OK«ÖË^Œx L^ÀƒùkèOKå_»∞. áêâßÛ`«∞ºÅ #∞Oz =∞#O <Õ~°∞ÛHÀ=Åã≤Ok ZO`À
=Ù#fl^Œx, JO^Œ∞Ö’ =ÚYº"≥∞ÿ#k L^•~°"å^Œ=∞x PÜ«∞# ÉèÏqOKå_»∞. `«# Hõq`«fiOÖ’#∞,
<å@HÍÅÖ’#∞ ZO`« q∞ã≤ìã≤[O, ZO`« ~˘=∂O\˜ã≤[O xOÑ≤<å, PÜ«∞# #=ÅÅÖ’#∞,
z#fl Hõ^äŒÅÖ’#∞ "åãÎ̈qHõ`«, xt`« =∞#ãÎ̈`«fi ѨijÅ# L\ì̃Ѩ_»∞`«∂ =ÙO\Ï~Ú. "å\˜=Öˇ
PÜ«∞# W`«~° =K«# ~°K«#Å∞ ã¨~Ú`«O JÉèí∞º^ŒÜ«∞ ÉèÏ=ѨÓi`åÅ∞QÍ =ÙO\Ï~Ú.
„áê~°÷#w`«O
[QÆ„`«Êã≤^Œú"≥∞ÿ# D „áê~°÷<å w`«O \ÏQÀ~ü `«# ^ÕâßxH˜, `«# *ÏuH˜ Z@∞=O\˜
™êfi`«O„`åºxfl HÀ~°∞H˘<åfl_À `Õ@`≥ÅO¡ KÕã∞¨ OÎ k. \ÏQÀ~ü HÍÅO <å\˜Hˆ HÍ^Œ∞, Jk U<å\˜HÔ <· å
ÉèÏ~°`«*ÏuˆH HÍ^Œ∞, "≥Ú`«ÎO =∂#"åoˆH x`«º „áê~°÷<åw`«O HÍ^ŒyOk
XHõ<å\˜ LѨx+¨^Œ$+¨μÅ∞
''Jã¨`À =∂ ã¨^Œæ=∞Ü«∞
`«=∞™È =∂ *’ºu~°æ=∞Ü«∞
=∞$`Àº~å‡ J=∞$`«O QÆ=∞Ü«∞——
Jx „áêi÷OKå~°∞. \ÏQÀ~ü D w`«OÖ’ `«# Dâ◊fi~°∞_çx WÖÏ "Õ_»∞‰õΩ<åfl_»∞ Wk
PÜ«∞# ã¨=∞ãÎ̈ `åuÎ fiHõ, ™êOѶ≤∞Hõ zO`«#‰õΩ ™ê~°„áêÜ«∞"≥∞ÿ#k. „Ѩã≤^Œú `«`«fi"Õ`«Î ɡ„~åìO_£
~°ÃãûÖò D w`åxfl `«# ѨÙãÎ̈HÍÅÖ’ XHõ^•xH˜ =ÚO^Œ∞ KÕ~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞ Where the mind
is without fear and the head is held high Jx „áê~°OÉèí=∞ÜÕ∞
z`«Î"≥∞K«@ ÉèíÜ«∞ ~°Ç≤Ï`«=Ú
t~° "≥∞K«Û@ L#flq∞`«=Ú
*Ï˝# "≥∞K«@ =ÚHõÎ=Ú
ZK«@ =ã¨∞^èŒ ã¨O‰õΩz`« QÆ$ǨÏ
„áêHÍ~° ‰õΩ_»º=ÚÅ â◊HõÅ
â◊HõÅ=ÚÅ∞ H͉õΩO_»∞#∞†
530 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ZK«@ "å‰õΩ¯ ã¨`«ºÇ¨Ï$^ŒÜ«∞ qx~°æ`«=Ú
ZK«@ Jq„âßO`« =∂#= Ü«∞`«fl=Ú
ѨiѨÓ~°‚`«kâ◊QÍ ˆHÅ∞™êz ™êQÆ∞#∞†
ZK«@ `«∞K«Ûù PKå~°=ÚÅ =∞~°∞Éèí∂q∞x
x~°‡Å qKå~° "åÇ≤Ïx WOH˜ áȉõΩO_»∞#∞
ZK«@ h=Ù =∂#ã¨=Ú#∞ x`«º qãÎ̈ $`«
zO`«<å, „H˜Ü«∞ÅÖ’xH˜ #_çÑ≤O`«∞=Ù
J\ì̃ ™êfi`«O„`«º ã¨fi~°æ=ÚÖ’xH˜
`«O„_ô! <å ^Õâ◊=Ú#∞ *ÏQÆi`« "≥Ú#~°∞Ê=Ú!

V
 531 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
59. =∞Ǩ`å‡QÍOnè
=∞Ǩ`å‡QÍOnè 1946 <å\˜ Ç≤ÏO^Œ∂ =Úã≤¡O =∞`« HõÅǨÅ ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ âßOu
ѨÙ#~°∞^Œú~°}‰õΩ ÉˇOQÍÖòÖ’ áê^ŒÜ«∂„`« KÕã¨∞Î<åfl_»∞. Ѩ„uHÍ qÖËY‰õΩÅ∞ PÜ«∞xfl ɡOQÍb
„Ѩ[ʼnõΩ U^≥·<å ã¨O^Õâ◊O W=fiO_»x HÀ~å~°∞.
P<å_»∞ PÜ«∞# =∞ø#„=`«O. XHõ ѨÅHõg∞^Œ ɡOQÍb eÑ≤`À ''J=∂~ü r|h
J=∂~ü ÉÏh—— Jx QÍOnèr „"åâß_»∞. JO>Ë ''<å rq`«"Õ∞ <å ã¨O^Õâ◊O—— –My life is my
message)–

x["Õ∞ =∞i. =∞Ǩ`«∞‡x rq`«"Õ∞ =∞Ǩ`«∞‡x ã¨O^Õâ◊O. PÜ«∞# rq`«O "Õ~°∞,

zO`«# "Õ~°∞HÍ^Œ∞† PÖ’K«# "Õ~°∞, PK«~°} "Õ~°∞HÍ^Œ∞. Ô~O_»∂ XHõ>Ë. `å#∞ #q∞‡#^Õ
Ö’HÍxH˜ Kå\˜ K≥áêÊ_»∞. Ö’HÍxH˜ K≥Ñ≤Ê# ^•<Õfl `«# rq`«OÖ’ PK«iOz K«∂áê_»∞.
`å#∞ PK«iOK«x^•xfl, PK«iOK« ÖËHõáÈ~Ú#^•xfl W`«~°∞ʼnõΩ É’kèOK«ÖË^Œ∞. `«# rq`åxfl
XHõ „ѨÜ≥∂QÆâßÅQÍ, ֡ɒÔ~@sQÍ =∂~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞. `«# qâßfi™êÅ#∞, ã≤^•úO`åÅ#∞
^•xÖ’ Ѩiâ’kèOKå_»∞. "å\˜ xQÆ∞æ `ÕÅ∞Û‰õΩ#fl `«~åfi`«<Õ W`«~°∞ʼnõΩ K≥áêÊ_»∞. JO^Œ∞ˆH
1924Ö’ „"åã≤# `«# P`«‡Hõ^䌉õΩ (The Story of My Experiments with Truth) Jx
¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»∞. JO>Ë ''ã¨`«ºO`À <å „Ñ¨Ü≥∂QÍÅ Hõ^äŒ.——
QÍOnèr `«# ã¨∞n~°… rq`«OÖ’ KÕã≤# Jxfl „ѨÜ≥∂QÍÅ∞ ã¨`«ºO`À<Õ. ã¨`«ºO,
JÇ≤ÏO㨖 D Ô~O_»∂ PÜ«∞# P^Œ~å≈Å∞. Jq Ô~O_»∂ "Õ̂~fi~°∞ HÍ=Ù† XHõ>Ë, XˆH <å}ËxH˜
ÉÁ=∞‡ ÉÁ~°∞ã¨∞ ÖÏO\˜q ã¨`«ºO, JÇ≤ÏOã¨, "å\˜HÀã¨"Õ∞ PÜ«∞# rqOKå_»∞. "å\˜ HÀã¨"Õ∞
PÜ«∞# =∞~°}˜OKå_»∞.
ã¨`«ºO, JÇ≤ÏO㨠ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ QÍOnèr H˘`«ÎQÍ É’kèOz#q HÍ=Ù. Jq ÉèÏ~°fÜ«∞
zO`«#Ö’ Ü«ÚQÆÜ«ÚQÍÅ∞QÍ JO`«~åƒùQÍÅ∞. "å\˜x PÜ«∞# |∂A ^Œ∞eÑ≤ "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜
`≥zÛ XHõ H˘`«Î Kåi„`«Hõ <ÕÑ^¨ ºŒä OÖ’ „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ\˜ì XHõ q#∂`«fl Ѩ^uúŒ Ö’ PK«iOz K«∂Ñ≤OKå_»∞.
Ü«ÚQÆÜ«ÚQÍÅ =∂#=*Ïu `åufiHõ zO`«#‰õΩ PÜ«∞# rq`«O XHõ „ѨfHõ. Z_çfi<£ P~åflÖò¤
|∞^Œ∞_ú xç Pã≤Ü∂« *’ºu – J<åfl_»∞. P a~°∞^•xfl Pã≤Ü∂« ‰õΩ Ñ¨iq∞`«O KÕÜ∞« Hõ „ѨÑO¨ KåxˆH
qãÎ̈iOz`Õ, |∞^Œ∞úx `«~åfi`« „H©ã¨∞Î `«~åfi`« QÍOnè – Jn qâ◊fi*’ºu Ѩ~°OѨ~°.
âßG"Õ`«Î J~Ú<£ã¨ì~Ú<£ QÍOnè ǨÏ`«º "å~°Î q#QÍ<Õ XHõ „ѨHõ@#Ö’ ''WO`«\ ˜
=∞Ǩ=ºH˜Î D Éèí∂q∞ g∞^Œ #_çKå_®, =∞# =∞^茺 rqOKå_® Jx ÉèÏq`«~åÅ"å~°∞
Pâ◊Û~°ºÑ¨_»`å~°∞—— J<åfl_»∞.
 532 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
QÍOnèr =∞~°}˜Oz J~°÷â◊`åaú ^•\˜Ok. PÜ«∞##∞ =ºH˜ÎQÆ`«OQÍ Ziy#"å~°∞,
K«∂ã≤#"å~°∞, PÜ«∞#`À ã¨OÉèÏ+≤Oz# "å~°∞ WOHÍ =∞# =∞^茺=Ù<åfl~°∞. PÜ«∞# rq`«
K«i„`«Å∞ Jã¨OMϺHõOQÍ =KåÛ~Ú. PÜ«∞# =∞s W\©=e =ºHÎ̃. PÜ«∞# rq`«O `≥iz#
ѨÙãÎ̈HõO ÖÏO\˜k. JO^Œ∞Ö’ ^•Ñ¨iHõO ÖË^Œ∞. "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ ~åxk ÖË^Œ∞. J~Ú<å QÍOnè
É’^èŒÅ#∞ q=iOKÕ =ÚO^Œ∞ ''qâ◊fi^Œ~°≈#O—— P#∞"å~Úf „ѨHÍ~°O QÍOnèQÍ^äŒ#∞ ‰õÄ_®
ã¨O„QÆǨÏOQÍ `≥eÜ«∞*ˇÑ¨ÊHõ `«Ñ¨Ê^Œ∞.

"≥∂ǨÏ<£^•ãπ Hõ~°OK«O^£QÍOnè 1869 JHÀì|~°∞ 2= `Õn# HõkäÜ«∞"å~ü (QÆ∞[~å`ü)

Ö’x áÈ~ü|O^Œ~üÖ’ [x‡OKå_»∞. `«e¡ ѨÙ`«bÉÏ~Ú† `«O„_ç Hõ~°OK«O^£ "≥Ú^Œ@
áÈ~ü|O^Œ~üÖ’ ã¨O™ê÷<åxH˜, `«~åfi`« ~å*òHÀ@ ã¨O™ê÷<åxH˜ k"å<£QÍ Ñ¨xKÕâß_»∞. P
Ô~O_»∞ KÀ@¡ "≥∂ǨÏ<£^•ãπ „áê^äŒq∞Hõ q^•ºÉèϺã¨O KÕâß_»∞. ÃÑiy ÃÑ^ŒÌ"å_»~Ú# `«~åfi`«
PÜ«∞#Ö’ „ѨѨOK«O ^Œi≈Oz# =∞Ǩ`«‡ ÅHõΔ}ÏÅÖ’ Ug PÜ«∞# ÉÏźrq`«OÖ’
Hõ#|_ÕqHÍ=Ù. ™ê^è•~°} =∂#=ÙÅÖ’ Hõ#|_Õ |ÅÇ‘Ï#`«Åhfl PÜ«∞#Ö’ =ÙO_Õq.
XHõ\ÁHõ\ ˜QÍ [~ÚOz „Hõ=∞Ѩi}Ï=∞OÖ’ =∞Ǩ`«∞‡_»Ü«∂º_»∞. ™ê^è•~°}=ºHÎ̃ J™ê^è•~°}
=ºHÎ̃ JÜ«∂º_»∞. Jn PÜ«∞# rq`« ã¨O^Õâ◊O.
z#fl`«#OÖ’ "≥∂ǨÏ<£^•ãπ a_çÜ«∞ã¨∞Î_»∞, Ñ≤iH˜"å_»∞. |Hõ¯QÍ, |ÅÇ‘Ï#OQÍ
=ÙO_Õ"å_»∞, `À\˜Ñ≤Å¡Å`À Hõeã≤ P@áê@ÅÖ’ áêÖÁæ<Õ"å_»∞ HÍ^Œ∞. `«# J#fl ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞
 533 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
¿+H± =∞ǨÏ`åÉò =™êÎ^Œ∞ÖÏ =ÙO_Õ"å_»∞. WOw¡+¨μ"å~°∞ WO_çÜ«∂#∞ [~ÚOz áêeOK«_®xH˜
HÍ~°}O ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ âßs~°HõOQÍ |ÅÇ‘Ï#∞Å∞ HÍ=_»"Õ∞#x JO@∂ =∞x+≤ |Åâße
HÍ"åÅO>Ë =∂O™êǨ~°O ÉÏQÍ u<åÅx J`«_»∞ "≥∂ǨÏ<£^•ãπ‰õΩ Ç≤Ï`«É’^èŒ KÕ¿ã"å_»∞.
Jk #q∞‡ "≥∂ǨÏ<£^•ãπ Kå@∞QÍ =∂O™êǨ~°O u<Õ"å_»∞. "åik "≥·â◊º ‰õΩ@∞O|O,
âßHÍǨ~°∞Å∞. `«ÑC¨ KÕã∞¨ <Î åfl#x ÉÏ^èÑŒ _¨ ∞» `«∂<Õ "≥∂ǨÏ<£^•ãπ JÖÏ H˘xfl™ê~°∞¡ =∂O™êǨ~°O
u<åfl_»∞. HÍx, `«e¡^ŒO„_»∞ʼnõΩ `≥eÜ«∞‰õΩO_® Kå@∞QÍ u#_»O `«Ñ¨C JxÑ≤OzOk. "å~°∞
áÈÜ«∂Hõ. |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ u#=K«∞Û ##∞‰õΩx, JѨÊ\˜H˜ =∂<Õâß_»∞. HÍx P Ñ≤^ŒÑ¨ Z#fl_»∂
=∂Oã¨O *’eH˜ áÈÖË^Œ∞. Kå@∞QÍ ã≤QÆÔ~@∞ì Ñ‘HõÅ∞ U~°∞‰õΩx HÍÖËÛ"å_»∞. ã≤QÆÔ~@∞¡ H˘#_®xH˜
WO\˜ <ÒHõ~°¡ =^ŒÌ _»|∞ƒÅ∞ HÍ*Ë¿ã"å_»∞. XHõ™êi XHõ q∞„`«∞_»∞ "Õâ◊º ^ŒQÆæiH˜ ‰õÄ_®
fã¨∞‰õΩ"≥àϧ_»∞. HÍx "Õâߺ ã¨OѨ~å¯xH˜ ÉèíÜ«∞Ѩ_ç "≥#H˜¯ uiy =KÕÛâß_»∞. =∞~˘Hõ™êi
_»|∞ƒ ^˘OyeOz#O^Œ∞‰õΩ Ñ¨âßÛ`åÎѨѨ_ç, `«O„_ç`À =ÚY`«: K≥ѨÊ_®xH˜ ^è≥·~°ºO KåÅHõ,
L`«Î~°O „"åã≤ WKåÛ_»∞. `«O„_ç Jk K«kq Hõhfl~°∞ HÍ~°Û_»O `«Ñ¨Ê =∞O^ŒeOK«ÖË^Œ∞.
PÜ«∞# Hõhfl\˜`À `«# áêѨO „ѨHΔÍà◊#O J~Ú#@∞ì "≥∂ǨÏ<£^•ã¨∞ ÉèÏqOKå_»∞.
ÃÇ·Ïã¨∂¯Å∞Ö’ K«^Œ∞=Ù‰õΩ<Õ ~ÀAÅÖ’<Õ 13= U@ "≥∂ǨÏ<£^•ãπ‰õΩ q"åǨÏ"≥∞ÿOk.
ÉèÏ~°º Hõã¨∂Î~åƒ~ÚH˜ ‰õÄ_® J^Õ D_»∞, H˘<åflà◊¡‰õΩ `«O„_ç [|∞ƒ Ѩ_®¤_»∞. PÜ«∞#‰õΩ Ñ¨iK«~°º
KÕã¨∞Î<åfl ÉèÏ~°º g∞^Õ =∞#ã¨∞û. XHõ~ÀA ~å„u `«O„_çH˜ J=™ê#O Pã¨#fl"≥∞ÿOk. J~Ú<å
`«O„_ç ѨiK«~°º#∞ =∞~˘HõiH˜ JѨÊ*ˇÑ≤Ê Ñ¨_»HõQÆkÖ’ ^Œ∂i x„^ŒáÈ`«∞#fl ÉèÏ~°º#∞ ÖËÑ≤
â◊$OQÍ~°„H©_»Ö’ =ÚxyáÈÜ«∂_»∞. WO`«Ö’ `«O„_ç PYi âßfi㨠q_çKå_»∞. PYi Ѷ¨∞_çÜ«∞Ö’
`å#∞ `«O„_ç =^ŒÌ ÖËHõáÈ=_»"Õ∞ HÍHõ, ÉèÏ~°º ѨHõ¯Ö’ QÆ_çÑ≤#O^Œ∞‰õΩ Jq∞`«OQÍ ÉÏ^èŒÑ¨_®¤_»∞.
P ѨâßÛ`åÎѨO rq`åO`«O PÜ«∞##∞ "≥O\Ï_çOk.
JѨÊ\˜H˜ "≥∂ǨÏ<£^•ã¨∞‰õΩ 16Uà◊√¡. =∞i Ô~O_Õà◊¡‰õΩ "≥∞„\˜H± áêºã¨Ü«∂º_»∞. XHõ
‰õΩ@∞O| q∞„`«∞_ç ã¨ÅǨÃÑ· ÉÏiã¨ì~°∞ K«^Œ∞=Ù K«kq ~å"åÅx xâ◊Û~ÚOKå_»∞. J`«_»∞
q^ÕâßʼnõΩ "≥à◊¡_®xH˜ `«e¡ H˘xfl +¨~°`«∞Å`À JOwHõiOzOk: =∞QÆ∞=‰õΩ, =∞^•ºxH˜,
=∂O™êxH˜ ^Œ ∂ ~° O QÍ =ÙO\Ï#x „Ѩ = ∂}O KÕ ~ ÚOK« ∞ ‰õ Ω Ok. 㨠= Ú„^Œ Ü « ∂ #O
Ç≤ÏO^Œ∞=ÙʼnõΩ x+≤^ŒÌ"≥∞ÿ<å, x¿+^è•xfl kèHõ¯iOz 1888 Ö’ WOQÆ¡O_»∞ "≥àÏ¡_»∞.
ÅO_»<£Ö’ =Ù#fl =¸_Õà◊√¡ `«e¡ qkèOz# x¿+^è•Å#∞ `«∞.K« `«Ñ¨ÊHõ áê\˜OKå_»∞.
J~Ú`Õ WOw¡+¨μ"åi "Õ+¨ÉèÏ+¨ÅÃÑ·, ã¨O㨯 $uÃÑ·, rq`« q^è•#OÃÑ· "≥∂A=∂„`«O
ÃÑOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. =ÚYºOQÍ PÜ«∞##∞ PHõi¬OzOk, rq`åO`«O PÜ«∞# áê\˜OzOk,
WOw¡+¨μ "å~°∞ x`«ºrq`«OÖ’ â◊√z, â◊√„Éèí`«Å‰õΩ WKÕÛ J`«ºO`« „áê^è•#ºO. JO`ÕHÍ^Œ∞.
WOw¡+¨μ "å~°∞ ZO`« =Åã¨"å^Œ∞Öˇ·<å âßã¨#|^Œú ѨiáêÅ<å ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xfl áê\˜™êÎ~°x
‰õÄ_® #"Õ∞‡"å_»∞. D #=∞‡HõO KåÖÏ Uà◊§ áê@∞ PÜ«∞##∞ g_»ÖË^Œ∞.
 534 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=¸_Õà◊√¡ ÅO_»<£Ö’ QÆ_çÑ≤# `«~åfi`« WO_çÜ«∂ uiy =KåÛ_»∞. DÖ’QÍ `«e¡
K«xáÈ~ÚOkQÍx, WO\˜H˜ KÕ~°∞‰õΩ<Õ =~°‰õΩ PÜ«∞#‰õΩ P q+¨Ü«∂xfl |O^èŒ∞=ÙÖˇ=~°∂
`≥eÜ«∞*ËÜ«∞ÖË^Œ∞. =∂`«$qÜ≥∂QÆO KåÖÏHÍÅO ÉÏkèOzOk. ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ ÖÏÜ«∞~°∞QÍ
„áêH©ìã¨∞ ÃÑ\Ïì_»∞ HÍx, ˆHã¨∞Å∞ =KÕÛq HÍ=Ù† =zÛ<å a_çÜ«∞O=Å¡, P`«‡qâßfiã¨O ÖËHõáÈ=_»O
=Å¡ ã¨iQÍ "åkOK«ÖËHõ =zÛ# ˆHã¨∞Å#∞ ‰õÄ_® =kÖË¿ã"å_»∞. z=iH˜ 1893Ö’
^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍÖ’ XHõ ÉèÏ~°fÜ«∞ =Úã≤¡O HõOÃÑh ^•"åÖ’ ExÜ«∞~ü ÖÏÜ«∞~°∞QÍ Ñ¨xKÕ¿ã
J=HÍâ◊O =zÛOk. P J=HÍâßxH˜ á⁄OyáÈ~Ú# "≥∂ǨÏ<£^•ã¨∞ P U_®k U„Ñ≤ÖòÖ’
_»~åƒ<£ |Ü«∞Å∞^Õi "≥àÏ¡_»∞.
^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍÖ’ QÍOnè QÆ_çÑ≤# 22 ã¨O=`«û~åÅ∞ PÜ«∞# =∞Ǩ`«‡`åfixH˜ J„ÃÑO\˜ãπ
HÍÅO. JHõ¯_» PÜ«∞# á⁄Ok# J==∂<åÅ∞, [Ü«∂Å∞, JѨ[Ü«∂Å∞, W`«~å#∞Éèí"åÅ∞
PÜ«∞# rq`«QÆux =∂iÛ"Õâß~Ú. H˘`«Î =∞x+≤QÍ fiÛk^•Ì~Ú. 1893Ö’ ^ŒH˜Δ}τѶ≤HÍ
"≥o¡# QÍOnè "Õ~°∞, 1915Ö’ ã¨fi^Õâ◊O uiy =zÛ# QÍOnè "Õ~°∞† PÜ«∞# =∂=¸Å∞
=∞x+≤QÍ "≥o¡ =∞Ǩ`«∞‡_»∞QÍ uiy =KåÛ_»∞. (J#fl@∞ì 1893 ã¨O=`«û~åxH˜ H˘xfl
„Ѩ ` Õ º Hõ ` « Å ∞#fl@∞ì < åfl~Ú P 㨠O =`« û ~° O Ö’<Õ ™êfiq∞ q"Õ H Í#O^Œ zHÍQÀÖ’
[QÆ„`«Êã≤^Œ∞ú_»Ü«∂º_»∞† ÅO_»<£Ö’ q^•ºÉèϺ™ê#O`«~°O J~°qO^Œ Ѷ¨∞’+π ã¨fi^Õâ◊O uiy
=KåÛ_»∞. JhaÃãO\ò WO_çÜ«∂Ö’ âßâ◊fi`« x"å™êxH˜ =zÛOk† QÍOnè H˘`«Î rq`«O
„áê~°OaèOK«_®xH˜ ^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍÖ’ J_»∞QÆ∞ÃÑ\Ïì_»∞...)
„Ѩu =∞Ǩ=ºHÎ̃H˜ `«# rq`«QÆ=∞#OÃÑ· Jq∞`« „ѨÉèÏ=O Hõ#|~°z# XHõ\’ Ô~O_À
=ÚYº ã¨OѶ¨∞@#Å∞O\Ï~Ú. QÍOnèH˜ ‰õÄ_® JÖψQ PÜ«∞# rq`åxfl XHõ Q˘Ñ¨Ê =∞Å∞ѨÙ
uÑ≤Ê# ã¨OѶ¨∞@# ^ŒH˜Δ}τѶ≤HÍÖ’ J_»∞QÆ∞ÃÑ\˜ì# H˘kÌ<åà◊¡ˆH [iyOk. XHõ<å_»∞ QÍOnè
_»~åƒ<£ (<Õ\ÏÖò ~åROÖ’ `«∂~°∞Ê f~å# QÆÅ =ÚYº"≥∞ÿ# ˆ~=ÙѨ@ì}O) #∞Oz „\Ï<£û"åÖò
~åR =ÚYºÑ¨@ì}"≥∞ÿ# „Ñ≤\’iÜ«∂‰õΩ `å#∞ KÕѨ\ ì̃# ˆHã¨∞ ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ "≥à◊¡=Åã≤ =zÛOk.
Ѷ¨ãπìHÍ¡ãπ \ỖH¯\ò H˘x, Ô~·ÖˇHͯ_»∞. Ô~·Å∞ <Õ\ÏÖò ~å[^è•x =∂i\ò˚|~üæ ¿ãì+¨<£Ö’ PyOk. XHõ
`≥Å¡"å_»∞ QÍOnè ZH˜¯# HõOáê~üì"≥∞O\òÖ’<Õ ZHͯ_»∞. ''~°OQÆ∞*Ïu =ºHÎ̃—— J~Ú# QÍOnèx
K«∂ã≤ kyá⁄=∞‡<åfl_»∞. `«# =^ŒÌ Ѷ¨ãπìHÍ¡ãπ \˜ÔH¯\ò =ÙO_»QÍ ZO^Œ∞‰õΩ kQÍÅx QÍOnè
kQÆ#<åfl_»∞. `≥Å¡"å_»∞ Ѷ≤~åº^Œ∞ KÕÜ«∞QÍ áÈbã¨∞"å_»∞ =zÛ QÍOnèx áê¡\òá¶ê"£∞ g∞kH˜
`À¿ãâß_»∞† PÜ«∞# ňQlx, F=~ü HÀ@∞#∞ ‰õÄ_® Ô~·ÖËfi JkèHÍ~°∞Å∞ ™êfinè#O KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
Jk K«eHÍÅO Hõ#∞Hõ P ~å„u JO`å QÍOnè K«eH˜ QÆ[QÆ[ =}∞‰õΩ`«∂ ¿ãì+¨<£Ö’ QÆ_çáê_»∞.
D ã¨OѶ¨∞@# – ˆH=ÅO â◊s~°Ñ¨Ù ~°OQÆ∞ HÍ~°}OQÍ `«##∞ Ç‘Ï#*Ïu"å_»∞QÍ
ѨiQÆ}˜Oz `≥Å¡"å_»∞ J==∂xOK«_»O QÍOnèÃÑ· K≥~°QÆx =Ú„^Œ"Õã≤Ok. P =∞~åfl_»∞
 535 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
PÜ«∞# H˘#™êyOz# „ѨÜ∂« }OÖ’ =∞iH˘xfl J==∂<åÅ#∞ K«qK«∂_»=Åã≤ =zÛOk.
"å\˜x Éèíiã¨∂Î xã¨ûǨÜ«∞OQÍ ^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍÖ’<Õ H˘#™êQÆ_»=∂, ÖËHõ JHõ¯_» H˘#™êQÆ_»O
J#=㨠~ ° = ∞x 㨠fi ^Õ â ◊ O uiy áÈ=_» = ∂, ÖË H õ JHõ ¯ _Õ =ÙO_ç âı fi `« * ÏfÜ« Ú Å
*Ï`«ºÇ¨ÏOHÍ~°Ñ¨Ói`« ^Ò~°˚<åºÅ#∞, J<åºÜ«∂Å#∞ ^è≥·~°ºOQÍ Z^Œ∞~˘¯#_»=∂ Jx
PÖ’zOKå_»∞. "≥#H˜¯ u~°QÆ_»O J==∂#Hõ~°=∞x ÉèÏqOz =ÚO^Œ∞ˆH áÈÜ«∂_»∞.
„Ñ≤\’iÜ«∂Ö’ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ ã¨=∂"Õâ◊Ѩ~°z `«#‰õΩ [iy# J==∂<åÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞.
J@∞=O\˜ "å\˜x ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ Z\ì̃ „ѨfHÍ~° "åOKè«ÖˉõΩO_®, ^è≥·~°ºOQÍ, JÇ≤ÏO™ê`«‡HõOQÍ
Z^Œ∞~˘¯<åÅx K≥áêÊ_»∞. QÍOnè #∂`«fl rq`åxH˜ P ã¨=∂"Õâ◊O <åOk ѨeH˜Ok.
P Ñ≤^ŒÑ¨ H˘kÌ~ÀAʼnõΩ <Õ\ÏÖò âıfi`«*Ïu „ѨÉèí∞`«fiO XHõ ÃÑ^ŒÌ J<åºÜ«∞O
`«ÅÃÑ\ì̃Ok† ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ "À@∞ ǨωõΩ¯ ÖˉõΩO_® KÕÜ«∞_®xH˜ XHõ aÅ∞¡ „Ѩ"Õ=ÃÑ\ì̃Ok.
P aÅ∞¡ JO`«~å~åúxfl QÍOnè ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ q=iOz, "åix ã¨OѶ¨∞\˜`«∞Å#∞ KÕã≤
„ѨuѶ¨∞\˜OKå_»∞. ^•x Ѷ¨e`«OQÍ ÅO_»<£Ö’x ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO P aÅ∞¡#∞ g\’ KÕã≤OkQÍx,
<Õ\ÏÖòÖ’x ™ê÷xHõ „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO =∞~˘Hõ ~°∂ѨOÖ’ J^Õ aÅ∞¡#∞ K«@ìO KÕÜ«∞_»O`À
QÍOnè áêH˜ΔHõ q[Ü«∞O =∂„`«"Õ∞ á⁄Ok#@∞ì J~ÚOk. J~Ú<å, QÍOnè Ѩ@∞ì^ŒÅ,
J‰õΩO\˜`« ^è≥·~°ºO, <åºÜ«∞x~°u K«∂ã≤ ™ê÷xHõ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ PÜ«∞##∞ `«=∞ <åÜ«∞‰õΩ_»∞QÍ
ZOK«∞H˘x J#∞ã¨iOK«™êQÍ~°∞. QÍOnè <Õ\ÏÖò WO_çÜ«∞<£ HÍO„ÔQãπ#∞ ™ê÷Ñ≤Oz, ^•x
^•fi~å ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ <åºÜ«∞"≥∞ÿ# ǨωõΩ¯ÅHÀã¨O áÈ~å@O ™êyOKå_»∞. ZѨÊ\˜HõѨC_»∞
ã¨fi^Õâ◊O uiy ~å"åÅx „Ѩܫ∞uflOKå_»∞ HÍx, ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ XuÎ_ç HÍ^Œ#ÖËHõ "≥Ú`«ÎOÃÑ·
=¸_Õà◊¡áê@∞ JHõ¯_Õ =ÙO_çáÈÜ«∂_»∞. z=iH˜ 1896Ö’ WO_çÜ«∂ =zÛ, ^ŒHΔ̃}τѶ≤H͉õΩ
D™êi ÉèÏ~åºã¨"Õ∞`«OQÍ uiy "≥àÏ¡_»∞.
JѨÊ\˜ˆH _»~åƒ<£Ö’x `≥Å¡"å~°∞ QÍOnèÃÑ· Hõã≤`À =Ù<åfl~°∞. _»~åƒ<£ ˆ~=ÙÖ’ ky
‰õΩ@∞OÉÏxfl XHõ q∞„`«∞_ç WO\˜H˜ XHõ |O_çÖ’ ã¨∞~°H˜Δ`«OQÍ Ñ¨OÑ≤Oz, `å#∞ HÍe
#_»Hõ# P WO\˜H˜ XO@iQÍ |Ü«∞Å∞^Õ~å_»∞. „`À=Ö’ PÜ«∞##∞ `≥Å¡ ~“_ô‰õΩ„~°"åà◊√¡
QÆ∞~°∞ÎѨ\ ˜ì `«<åfl~°∞. ~åà◊√¡ qã≤~å~°∞. ^•ixáÈ`«∞#fl XHõ WOw¡+¨μ =∞Ç≤Ïà◊ Jk K«∂ã≤
PÜ«∞#x ~°H˜ΔOz ã¨∞~°H˜Δ`« ã¨÷ÖÏxH˜ KÕiÛ =ÙO_»HõáÈ`Õ QÍOnè JHõ¯_çHõHõ¯_Õ K«xáÈ~Ú
=ÙO_Õ"å_»∞. q∞„`«∞_ç WO\˜H˜ KÕi# `«~åfi`« ‰õÄ_® `≥Å¡~“_ôÅ∞ PÜ«∞##∞ `«=∞‰õΩ
JѨÊyOKåÅx _ç=∂O_£ KÕã¨∂Î WO\˜x =Ú@ì_çOKå~°∞. XHõ áÈbã¨∞ ã¨∂ѨiO>ˇO_≥O\ò
ã¨Ç¨Ü«∞O`À QÍOnèx–PÜ«∞# =ºuˆ~H˜ã¨∞Î<åfl – =∂~°∞"Õ+¨OÖ’ JHõ¯_ç #∞O_ç `«Ñ≤ÊOK«_»O,
PÜ«∞# Kå=Ù `«Ñ≤ÊOK«∞HÀ=_»O [iyOk. ^ŒH˜Δ}τѶ≤HÍÖ’ W@∞=O\˜"Õ =∞iH˘xfl
ã¨OѶ¨∞@#Å∞ [iy QÍOnèx ѨÓiÎQÍ =∂iÛ"Õâß~Ú. „Hõ=∞OQÍ PÜ«∞#Ö’ x~°ƒùÜ«∞`«fiO,
 536 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P`«‡qâßfiã¨O ÃÑiQÍ~Ú. PÜ«∞# J#O`«~° rq`«=∞O`å D QÆ∞}ÏÅÃÑ·<Õ P^è•~°Ñ¨_çOk.
ã¨`«ºO`À, JÇ≤ÏOã¨`À PÜ«∞# „ѨÜ≥∂QÍÅ∞ ^ŒH˜Δ}τѶ≤HÍÖ’<Õ „áê~°OÉèí=∞Ü«∂º~Ú.
QÍOnè rq`«OÖ’ =∞~˘Hõ =ÚYºã¨OѶ¨∞@# : 1899Ö’ É’Ü«∞~ü (^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍÖ’x
_»zÛ ã¨O`«u"å~°∞)ʼnõΩ, WOw¡+¨μ"åiH˜ [iy# Ü«Ú^ŒúOÖ’ PÜ«∞# WOw¡+¨μ"åi ѨHΔÍ#
xeKå_»∞. Ü«Ú^ŒúOÖ’ áêÖÁæ<åfl_»x HÍ^Œ∞† "åi <åºÜ«∞x~°uѨ@¡ ÃÑOK«∞‰õΩ#fl #=∞‡HõO
H˘nÌ =O^ŒÖÏkQÍ ÉèÏ~°fÜ«ÚÖˇ·# "åÅO\©~°¡#∞ ã¨g∞HõiOz Ü«Ú^ŒúÉèí∂q∞Ö’ HõΔ`«„QÍ`«∞Å#∞
Pã¨Ê„`«∞ʼnõΩ KÕ~°Û_®xH˜ JO|∞ºÖˇ<£û ^ŒàÏxfl ã¨OѶ¨∞\˜OKå_»∞. Jk „a\˜+π "åi "≥∞ѨC
á⁄OkOk.
É’Ü«∞~ü Ü«Ú^ŒúO `«~åfi`« 1901Ö’ QÍOnè WO_çÜ«∂ uiy =KåÛ_»∞. 1902Ö’
HõÅHõ`åÎÖ’ [iy# HÍO„ÔQãπ =∞Ǩã¨Éèí‰õΩ Ç¨[Ô~· ѨÅ∞=Ù~°∞ <åÜ«∞‰õΩÅ#∞ ѨiK«Ü«∞O
KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. 1902 z=~°Ö’ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ #∞Oz =∞~˘Hõ™êi Ñ≤Å∞ѨÙ~åQÍ ^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍ
"≥àϧ_»∞. P "≥à◊¡_»O ^•^•Ñ¨Ù Ѩ<≥flO_Õà◊√¡ JHõ¯_Õ =ÙO_çáÈÜ«∂_»∞. D™êi *’Ǩ<£û|~üæÖ’
=∞HÍO ÃÑ\Ïì_»∞.
ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ìÖ’ ÖÏÜ«∞~°∞QÍ KÕ~å_»∞. ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ ã¨OѶ¨∞\˜`«O KÕÜ«∞_®xH˜
''WO_çÜ«∞<£ XÑ‘xÜ«∞<£—— J<Õ "å~°Ñ¨„uHõ#∞ WOw¡+¨μ, Ç≤ÏOn, QÆ∞[~å`ü, `«q∞à◊ ÉèÏ+¨ÅÖ’
„áê~°OaèOKå_»∞. P ~ÀAÅÖ’ PÜ«∞# P^Œ~°≈=º‰õΩÎÅ∞, ^äÀ~À, ~°ã≤¯<£† x`«º Ѩ~î°#„QÆO^ä•Å∞
ɡ·aÖò, ÉèíQÆ=næ`«, *ˇ·#^Œ~°≈<åÅ∞.
JѨÊ\˜Ö’ ÃÇÏKü.Zãπ.áÈÅH± J<Õ WOw¡+¨μ =ºH˜Î QÍOnèH˜ QÍ_è» q∞„`«∞_»Ü«∂º_»∞.
"åi "≥∞ÿ„u rq`åO`«O H˘#™êyOk. áÈÅH± QÍOnèH˜ Ãã„Hõ@sQÍ Ñ¨xKÕâß_»∞. J`«_»∞
Ü«∞^ä•ÖÏѨOQÍ WzÛ# *Ï<£ ~°ã≤¯<£ „QÆO^äŒO ''J<£@∞ kãπ ÖϺãπì—— K«kq QÍOnè Jq∞`«OQÍ
„ѨÉèÏq`«∞_»Ü«∂º_»∞. ^•xfl QÆ∞[~åfÖ’xH˜ ''ã¨~Àfi^ŒÜ«∞—— J<Õ ji¬Hõ`À `«~°∞˚=∂ KÕâß_»∞.
=ºH˜Î „âıÜ«∞ã¨∞û‰õΩ, ã¨OѶ¨∞ „âıÜ«∞ã¨∞û‰õΩ =∞^茺 "≥·~°∞^茺O ÖË^Œx, ã¨=∂[OÖ’x PYi =ºH˜ÎH˜
‰õÄ_® „âıÜ«∞ã¨∞û#∞ HõÅQÆ*Ë¿ãÎ<Õ ã¨=∂[ „âıÜ«∞ã¨∞û#∞ ™êkèOz#@∞ì J=Ù`«∞O^Œx ~°ã≤¯<£
ã≤^•úO`«O. Jk QÍOnè P^Œ~å≈ÅÖ’ XHõ>ÿ̌Ok.
1906 Ѷ≤„|=iÖ’ EÅ∂*Ïu P„Ѷ≤Hõ<£Å∞ „a\˜+π x~°O‰õΩâ◊`«fiOÃÑ· u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞
KÕâß~°∞. "åix „a\˜+π"å~°∞ „‰õÄ~°OQÍ J}z"Õâß~°∞. QÍOnè =∞~˘Hõ™êi HõΔ`«„QÍ`«∞Å
¿ã=xq∞`«ÎO JO|∞ºÖˇ<£û ^ŒàÏxfl U~åÊ@∞ KÕâß_»∞. P J#∞Éèí"åÅ =∞^茺<Õ PÜ«∞# n#
=∂#=¿ã=‰õΩ `«# rq`åxfl JOH˜`«O KÕÜ«∂Å#fl xâ◊ÛÜ«∂xH˜ =zÛ, P P^Œ~å≈xH˜
J=~À^èŒOQÍ xÅ=‰õΩO_® Hõ~îÀ~° „|ǨχK«~°º„=`åxfl J=ÅOaOKå_»∞. JѨÊ\˜H˜ PÜ«∞#
=Ü«∞ã¨∞û 37 Uà◊√¡† JѨÊ\˜ˆH #Å∞QÆ∞~°∞ ‰õΩ=∂~°∞Å∞ HõeQÍ~°∞.
 537 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„a\˜+π"åi <åºÜ«∞|∞kú Ѩ@¡ ZO`À #=∞‡HõO`À É’Ü«∞~ü, EÅ∂ áÈ~å\ÏÅÖ’
"åiH˜ JO`«QÍ ¿ã=Å∞ KÕã≤# QÍOnèH˜ `«fi~°Ö’<Õ PâßÉèíOQÆO HõeyOk. EÅ∂ *Ïux
J}z"Õã≤#>Ëì ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ ‰õÄ_® J}QÆ„^˘HͯÅ#fl ^Œ∞~°∞ƒkú`À „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO
„\Ï<£û"åÖòÖ’x ÉèÏ~°fÜ«∞ ¢ã‘Î, ѨÙ~°∞+¨, tâ◊√, =$^Œ∞úÅO^Œ~°∞ JkèHÍ~°∞Å =^ŒÌ il+¨ì~°∞
KÕ~ÚOK«∞H˘x „"Õe=Ú„^ŒÅ`À ã¨Ç¨ QÆ∞iÎOѨ٠Ѩ„`åÅ#∞ á⁄O^•Åx, "å\˜x ZÅ¡"Õà◊Å
^ŒQÆæ~° =ÙOK«∞‰õΩx =∞s u~°QÍÅx, âßã¨#O KÕã≤Ok. P âßã¨<åxfl kèHõ¯iOK«_»O QÍOnèè
rq`«OÖ’ XHõ =∞Ǩϟ[fiÅѶ¨∞@ìO. „\Ï<£û"åÖò „ѨÉèí∞`«fi âßã¨<åxH˜ „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO
P"≥∂^Œ=Ú„^Œ Ѩ_»‰õΩO_® q[˝Ñ≤Î KÕÜ«∞_®xH˜ ÅO_»<£ |Ü«∞Å∞^Õi"≥àÏ¡_»∞. HÍx PÜ«∞#
„Ѩ Ü « ∞ `« fl O Ѷ ¨ e OK« Ö Ë ^ Œ ∞ . x~åâ◊ ` À uiy=zÛ f„=™ê÷ ~ ÚÖ’ „Ѩ u Ѷ ¨ ∞ @<À^Œ º =∞O
x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞. QÍOnèèx, W`«~° ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ =O^ŒÖÏkQÍ JÔ~ã¨∞ì KÕã≤ Hõiî# HÍ~åQÍ~°
tHõΔ qkèOKå~°∞. PÜ«∞# `«# L^Œº=∂xH˜ "≥Ú^Œ@QÍ \ÏÖò™êìÜü∞ ã¨∂ÊùiÎ`À ÃÑ\ì̃# ¿Ñ~°∞
áêºã≤"£ Ô~ã≤Ããì<£û (âßOuÜ«Ú`« „ѨuѶ¨∞@#). `«~åfi`« ^•xfl ^äÀ~À#∞ J#∞ã¨iOz ã≤qÖò
_ç*Ác_çÜ«∞<£û (âßã¨<ÀÅ¡OѶ¨∞#) Jx =º=ǨÏiOKå_»∞. P Ñ≤^ŒÑ¨ Ô~O_çO\˜x HõeÑ≤ ã≤qÖò
Ô~ã≤Ããì<£û (áœ~° „ѨuѶ¨∞@#) J<åfl_»∞. XHõ QÆ∞[~åf J#∞K«~°∞_»∞ 'ã¨^•„QÆǨÏO— J<Õ ¿Ñ~°∞
ã¨∂zOKå_»∞. z=iH˜ ã¨`庄QÆǨÏO J<Õ =∂@#∞ QÍOnè ã≤÷~°Ñ¨iKå_»∞. <å\˜#∞Oz P
=∂@ „ѨѨOK« „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿOk.
^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍÖ’ =ÙO_»QÍ QÍOnèè \ÏÖò™êìÜü∞ rq`« K«~°=∞^Œâ◊Ö’ `å#∞ ^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍÖ’
xã¨ûǨÜ«∞ ÉèÏ~°fÜ«ÚŠǨωõΩ¯ÅHÀã¨O ™êyã¨∞Î#fl áÈ~å@O QÆ∞iOz, \ÏÖò™êìÜü∞ ~°K«#Å
#∞Oz `å#∞ á⁄O^Œ∞`«∞#fl ã¨∂ÊùiÎ QÆ∞iOz L`«Î~åÅ∞ „"å¿ã"å_»∞. \ÏÖò™êìÜü∞ uiy
"≥∞K«∞ÛHÀÅ∞QÍ „Ѩ`«∞º`«Î~åÅ∞ „"å¿ã"å_»∞. QÍOnè q^è•<åÅÃÑ· \ÏÖò™êìÜü∞ „ѨÉèÏ=O ZO`≥·<å
=ÙOk.
^ŒH˜Δ}τѶ≤HÍÖ’ =ÙO_»QÍ QÍOnè Ô~O_»∞ P„â◊=∂Å∞ ™ê÷Ñ≤Oz x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞.
XHõ\ ˜–_»~åƒ<£ ã¨g∞ѨOÖ’ Ѷ‘xH±û J<ÕKÀ@ =O^Œ ZHõ~åÅ ã¨÷ÅOH˘x xi‡OKå_»∞. ^•xfl
Ѷ‘xH±û P„â◊=∞O J<Õ"å~°∞. Ô~O_»=k – *’Ǩ<£û|~üæ‰õΩ =∞HÍO =∂iÛ# `«~åfi`« ^•xH˜
ã¨g∞áê# 1100 ZHõ~åÅ ã¨Ö÷ Ïxfl [~°‡<£ q∞„`«∞_»∞ HÍÖˇ<É£ ÏH± H˘x W=fiQÍ JHõ¯_» xi‡OKå_»∞.
\ÏÖò™êìÜü∞ J#∞=∞uá⁄Ok ^•xH˜ \ÏÖò™êìÜü∞ P„â◊=∞O Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»∞. „\Ï<£û"åÖò
„ѨÉèí∞`«fiO KÕã≤# #Å¡ K«\Ïìxfl kèHõ¯iOz *ˇ·à◊¡ áêÖˇ·# ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ JHõ¯_»
QÍOnèè P„â◊=∞O HõeÊOKå_»∞. P ‰õΩ@∞OÉÏÅ ã¨Éèí∞ºÅ`À Hõeã≤ "≥∞eã≤ `å#∞ ‰õÄ_® Ѩx
KÕ¿ã"å_»∞.
 538 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍÖ’x ÉèÏ~°fÜ«ÚÅÖ’ JkèHõâß`«O JHõ¯_» `≥Å¡"åi `À@ÅÖ’ rqHõHÀã¨O
ѨxKÕÜ«∞_®xH˜ HõO„\ωõΩì Ѩ^ŒúuÖ’ ‰õÄbÅ∞QÍ "≥o¡#"å~°∞, HÍO„\ωõΩì HÍÅѨiq∞u ѨÓiÎ
J~ÚáÈ~Ú<å JHõ¯_» H˘#™êQÆ∞`«∞#fl "åiÃÑ· „ѨÉèí∞`«fiO áÈÖò\ÏH±û qkèOzOk. JÖψQ
XHõ ~åRO #∞Oz =∞~˘Hõ ~åROÖ’xH˜ „Ѩ"ÕtOKåÅO>Ë „ѨÉèí∞`«fiѨ٠J#∞=∞u HÍ"åe.
WÖψQ Z<Àfl J<åºÜ«∞Ѩ٠POHõΔÅ#∞ K«\ÏìÅ#∞ âßOuÜ«Ú`«OQÍ kèHõ¯iã¨∂Î ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ
ѨHΔÍ# QÍOnèè Z<Àfl áÈ~å\ÏÅ∞ ™êyOKå_»∞. H˘xfl\˜Ö’ ѨÓiÎ q[Ü«∞O ™êkèOK«QÍ,
H˘xfl\˜Ö’ áêH˜ΔHõ q[Ü«∞O á⁄O^•_»∞† "≥·Ñ¶¨ÖϺÅ∞ ‰õÄ_® K«qK«∂_»HõáÈÖË^Œ∞. HÍx U
áÈ~å\ÏÅ∞ ™êyOz<å JÇ≤ÏO™êÜ«Ú`«OQÍ ™êyOKå_»∞. `«~°∞"å`« HÍÅOÖ’ WO_çÜ«∂Ö’
QÍOnèr ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`«º ã¨=∞~°OÖ’ J#∞ã¨iOz# Ѩ^Œú`«∞ʼnõΩ c*ÏÅ∞ ^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍÖ’<Õ
Ѩ_®¤~Ú.
WO_çÜ«∂‰õΩ QÍOnè 1914 EÖˇ· 18# ‰õΩ@∞O|ã¨"Õ∞`«OQÍ u~°∞QÆ∞„Ѩܫ∂}O
Hõ\Ïì_»∞. ÅO_»<£Ö’ H˘<åflà◊√§<åfl_»∞. JHõ¯_» P~ÀQƺO H©ΔxOzOk. 1915 [#=iÖ’
|Ü«∞Å∞^Õi WO_çÜ«∂ KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞. W~°"≥· Ô~O_Õà◊¡ H˜O^Œ@ J<å=∞‰õΩ_≥·# ÉÏiã¨ì~°∞QÍ
=∂=¸Å∞ =∞x+≤QÍ ^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍ "≥o¡# QÍOnèè XHõ =∞ǨÏ`«Î~° ѨiѨÓ~°‚ Ѩi}Ï=∞O á⁄Ok
=∞Ǩ`«∞‡_»∞QÍ ã¨fi^Õâ◊O uiy =KåÛ_»∞.
XHõ U_®káê@∞ ^Õâ◊=∞O`å Ѩ~°º\˜Oz Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ PHõoOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. "≥Ú^Œ@
âßOuxˆH`«<£ "≥o¡ ~°gO„^Œ<å^ä£ \ÏQÀ~ü#∞ ã¨O^Œi≈Oz JHõ¯_˘Hõ "å~°O ~ÀAÅ∞ QÆ_çáê_»∞.
"åi~°∞=ÙiH˜ ÉÏǨϺ Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’ U q^èŒ"≥∞ÿ# áÈeHõ ÖË^Œ∞. XHõ~°∞ HÍ~°ºâ◊¥~°∞_»∞, =∞~˘Hõ~°∞
HÍ=ºâ◊¥~°∞_»∞. XHõ~°∞ PQÆ~°ƒù N=∞O`«∞_»∞, =∞~˘Hõ~°∞ HÀiHÀi ™ê=∂#ºrq`åxfl
=iOz#"å_»∞, "Õ+¨ÉèÏ+¨ÅÖ’ ZO`À =º`åºã¨O. J~Ú<å, P^Œ~å≈ÅÖ’, <≥·uHõ`«fiOÖ’
ZO`À ™ê~°∂ѨºO. XO_˘~°∞ŠѨ@¡ Jáê~°Q“~°=O. QÍOnèx =∞Ǩ`«∞‡_çQÍ Ñ≤ez# "≥Ú^Œ\ ˜
H˘kÌq∞OkÖ’ \ÏQÀ~ü XHõ_»∞.
QÍOnèè JǨÏ=∞‡^•ÉÏ^Œ∞ ã¨g∞ѨOÖ’x ã¨|~°‡f #n f~å# XHõ P„â◊=∞O xi‡OK«∞‰õΩx
JHõ¯_» x=ã≤OKå_»∞. Jã¨Ê $â◊√ºÅ#∞ ‰õÄ_® P„â◊=∞OÖ’ KÕ~∞° ÛH˘x ^•x x~å‡}, x~°fiǨÏ}ʼnõΩ
ã¨Ç¨Ü«∞O KÕã¨∞Î#fl ѨÅ∞=Ùi Jã¨=∞‡uH˜ QÆ∞i JÜ«∂º_»∞. J~Ú<å PÜ«∞# ÖˇHõ¯KÕÜ«∞ÖË^Œ∞.
WO_çÜ«∂ =zÛ# `«~åfi`« QÍOnè "≥Ú^Œ@QÍ 1917Ö’ KÕѨ\ ˜ì#\˜ìk cǨ~üÖ’x
K«Oáê~°}ü lÖÏ¡Ö’ he=∞O^Œ∞ ѨO_çOKÕ ¿Ñ^ŒÔ~·`«∞ÅѨ@¡ `≥Å¡*Ïu Ü«∞[=∂#∞Å∞
J#∞ã¨iã¨∞Î#fl ^ÀÑ≤_ç q^è•<åxH˜ „ѨuѶ¨∞@<À^Œº=∞O. Ô~·`«∞Å#∞ Ô~K«ÛQ˘_»∞`«∞<åfl_»<Õ ™ê‰õΩ`À
QÍOnèx áÈbã¨∞ ã¨∂ѨiO>ˇO_≥O\ò lÖÏ¡#∞ q_çz á⁄=∞‡x P*Ï˝Ñ≤OKå_»∞.† QÍOnè
 539 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
u~°ã¨¯iOKå_»∞. HÀ~°∞ìÖ’ Ǩ[~°∞Ѩ~°K«QÍ Éˇ~ÚÖò HÀi`Õ q_çz ÃÑ_»`å#x "Õ∞l¢¿ãì\òK≥áêÊ_»∞.
QÍOnè ɡ~ÚÖò HÀ~°_®xH˜ =∞m¡ u~°ã¨¯iOKå_»∞. KÕ¿ãk ÖËHõ qKå~°} ÖˉõΩO_®<Õ "Õ∞l¢¿ãì\ò
QÍOnèx q_»∞^ŒÅ KÕâß_»∞. "≥Ú`«ÎOg∞^Œ PÜ«∞# K«Oáê~°}üÖ’ =ÙO_ç Ô~·`«∞ʼnõΩ ã¨`庄QÆǨÏ
q^è•<åxfl <ÕiÊ, "åix ã¨OѶ¨∞\˜`«∞Å#∞ KÕã≤, L^Œº=∞O #_çÑ≤, "åiH˜ <åºÜ«∞O [iˆQ@@∞ì
KÕÜ«∞QÆeQÍ_»∞. WO_çÜ«∂Ö’ PÜ«∞# á⁄Ok# „Ѩ^äŒ=∞ q[Ü«∞O Jk.
P `«~åfi`« JǨχ^•ÉÏ^Œ∞Ö’ *∫o HÍi‡‰õΩÅѨ@¡ q∞Å∞¡ Ü«∞[=∂#∞Å∞ J#∞ã¨iã¨∞Î#fl
J<åºÜ«∞Ѩ٠q^è•<åʼnõΩ x~°ã¨#QÍ QÍOnè "åiKÕ`« ã¨"≥∞‡ Hõ\ ˜ìOK«_»"Õ∞HÍHõ, `å#∞ "åi
ѨHΔÍ# LѨ"å㨠nHõΔ =Ç≤ÏOKå_»∞. =¸_»∞ ~ÀAÅÖ’ Ü«∞[=∂#∞Å∞ ky=zÛ ~årѨ_®¤~°∞.
P Ñ≤=∞‡@ QÆ∞[~å`üÖ’x MË_® lÖÏ¡Ö’ HΔÍ=∞O ã¨OÉèíqOK«QÍ ¿Ñ^ŒÔ~·`«∞ŠѨ#∞flÅ
x~åHõ~°}À^Œº=∂xfl [Ü«∞„Ѩ^ŒOQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞.
„Ѩ^äŒ=∞ „ѨѨOK«Ü«Ú^ŒúOÖ’ `«=∞ ѨHΔÍ# WO_çÜ«∂ xÅ|_ç#O^Œ∞‰õΩ Hõ$`«[˝`«
K«∂Ѩ=Åã≤OkáÈ~Ú, „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO P Ü«Ú^ŒúHÍÅѨ٠J™ê^è•~°}ÏkèHÍ~åÅ#∞ âßâ◊fi`«O
KÕã¨∂Î ~“Å\ò K«@ìO KÕã≤Ok. ^•xfl „ѨuѶ¨∞\˜ã¨∂Î 1919 =∂iÛÖ’ ^Õâ◊=∞O`«\Ï Ñ¨ÓiÎ
ǨÏ~åÎàò [iyOk. ^•x`À HõHõΔ =Ç≤ÏOz# „a\˜+π JkèHÍ~°∞Å∞ P ã¨O=`«û~°O U„Ñ≤Öò 13=
`Õn# J=∞$`«ã¨~üÖ’x [eÜ«∞<£"åÖÏÉÏQ∑ J<Õ KÀ@ âßOuÜ«Ú`«OQÍ ã¨=∂"Õâ◊O
[~°∞ѨىõΩO@∞#fl "ÕÖÏk x~åÜ«Ú^èŒ „Ѩ[ÅÃÑ· [iÑ≤# J=∂#∞+¨ =∂~°}HÍO_» „a\˜+π
„ѨÉèí∞`«fi K«i„`«Ö’ âßâ◊fi`« Hõà◊OHõOQÍ xezáÈ`«∞Ok. Z@∂ áêiáÈ=_®xH˜ gÅ∞ÖËx
Z`«Î~Ú# QÀ_»Å∞, XˆH „Ѩ^è•# ^•fi~°O =Ù#fl P ã¨÷ÅOÖ’x ¢ã‘Î, ѨÙ~°∞+¨ =$^Œú tâ◊√ [#OÃÑ·
[#~°Öò _»Ü«∞º~ü J<Õ ¿ã<åx HÍÅ∞ÊÅ∞ [iÑ≤OKå_»∞. P HÍÅ∞ÊÅÖ’#∞, áêiáÈÜÕ∞
„Ѩܫ∞`«flOÖ’ „`˘H˜¯ã¨ÖÏ@Ö’#∞ 1200 =∞OkH˜ ÃÑ·QÍ xǨÏ`«∞ÅÜ«∂º~°∞. ^•^•Ñ¨Ù
<åÅ∞QÆ∞"ÕÅ =∞Ok HõΔ`«QÍ„`«∞ÅÜ«∂º~°∞. ÉèÏ~°`«^Õâ◊O`À áê@∞ „ѨѨOK«=∞O`å P ^•~°∞}
K«~°º#∞ YO_çOzOk. HÍx „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO =∂„`«O _»Ü«∞º~ü ~åHõΔ™êxfl ǨÏi¬Oz ÃÑ·QÍ
|Ǩï=∂xOzOk.
P ã¨OѶ¨∞@#`À „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiѨ٠<åºÜ«∞ x~°uѨ@¡ JѨÊ\˜=~°‰õΩ „Éèí=∞Å∞
ÃÑOK« ∞ H˘#fl QÍOnè P „Éè í = ∞Å∞ =keOK« ∞ H˘x u~° ∞ QÆ ∞ ÖË x „Ѩ u Ѷ ¨ ∞ @<À^Œ º =∂xfl
„áê~°OaèOKå_»∞. „a\˜+π „ѨÉèí∞`åfixH˜ ã¨Ç¨ÏHÍ~åxfl x~åHõiOK«_»O ^•fi~å ^•xfl ^Õâ◊O
#∞Oz "≥à◊¡Q˘\ÏìÅ#flk PÜ«∞# L^Œº=∞O. JO`ÕHÍHõ, =Úã≤¡=ÚÅ#∞ ‰õÄ_® ‰õÄ_»QÆ\ ˜ì
Ç≤ÏO^Œ∂ =Úã≤¡O ¿ãflǨϙê=∞~°™êºÅ#∞ ™êkèOKåÅ#fl Q˘Ñ¨Ê Pâ◊Ü«∞O`À JѨÊ\˜Ö’ „ѨѨOK«
=Úã≤¡=ÚÅ∞ „áê~°OaèOz# dÖÏѶ¨`ü (=Úã≤¡"£∞ =∞`« „Ѩ^è•<åkèHÍi J~Ú# @s¯ ã¨∞ÖÏÎ<£
 540 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Ѩ^ŒgK«∞ºuH˜ x~°ã¨#QÍ) L^Œº=∂xfl `«# ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°}À^Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ KÕâß_»∞.
q^•º~°∞÷Å∞ ã¨∂¯à◊√¡, HÍÖËrÅ∞ =∂x"ÕÜ«∂Åx, <åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞ „a\˜+π <åºÜ«∞™ê÷<åÅ#∞
|Ç≤Ïëê¯iOKåÅx, „ѨÉèí∞`Àfi^ÀºQÆ∞Å∞ L^ÀºQÍʼnõΩ ~år<å=∂ e"åfiÅx =ÚYºOQÍ
q^Õâ◊=ã¨∞Î, =G |Ç≤Ïëê¯~°O KÕÜ«∂Åx Ñ≤Å∞Ѩ٠WKåÛ_»∞. P q^èŒOQÍ âßOuÜ«Ú`«OQÍ
ã¨Ç¨ÏHÍ~° x~åHõ~°} KÕ¿ãÎ U_®kÖ’ ™êfi`«O„`«ºO ~åQÆÅ^Œx „ѨɒkèOKå_»∞. ^Õâ◊=∞O`å
XHõ¯=ºH˜ÎÖÏ ã¨OѶ¨∞\˜`«"≥∞ÿ QÍOnèx J#∞ã¨iOzOk. qâ◊fi<å^äŒ ã¨`«º<å~åÜ«∞}QÍ~°∞
'"Õ~ÚѨ_»QÆÅ∞—Ö’ XHõKÀ@ =i‚Oz#@∞ì ''ÉèÏ~°`«^Õâ◊O |$O^•=#O, QÍOkè NHõ$+¨μ‚_»∞†
„Ѩ[Å∞ QÀÑ≤HõÖˇ· ã¨`庄QÆÇ¨Ï "Õ}∞<å^•xH˜ Ѩ~°=â◊√Öˇ· PÜ«∞xfl J#∞ã¨iOKå~°∞——. uÅH±
=∞~°}O `«~åfi`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞ <åÜ«∞Hõ`«fi ÉÏ^茺`« QÍOnèÃÑ· Ѩ_çOk. P<å_»∞ QÍOnèè
„ѨѨOK«O JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ Hõxqx Z~°∞QÆx JѨÓ~°fi âßOuÜ«Ú`« Ѩ^ŒúuÖ’ ~°q JãÎ̈q∞OK«x
„a\˜+π =∞Ǩ ™ê„=∂*ϺkèHÍ~åxfl kèHõ¯iã¨∂Î #_çÑ≤# ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°} ã¨`庄QÆǨϟ^Œº=∞O
„ѨѨOK« ^Œ$+≤ìx PHõi¬OzOk. <ÕÅ <åÅ∞QÆ∞ K≥~°QÆ∞Å QÍOnè ¿Ñ~°∞ =∂~°∞„"≥∂yáÈ~ÚOk.
^Õâ◊^ÕâßÅ „Ѩ[Å∞, <åÜ«∞‰õΩÅ∞, "Õ∞^è•=ÙÅ∞ QÍOnè <åÜ«∞Hõ`«fi „ѨuÉèí#∞ qã¨∞ÎáÈ~Ú
K«∂âß~°∞. „a\˜+π ^˘~°`«#O HÍÅ∞ KÕ`«∞ÖÏ_»x Ѩiã≤÷uÖ’ Ѩ_çOk. â◊`åÉÏÌÅ x„^Œ#∞Oz
ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ "Õ∞ÖÁ¯<åfl~°∞.
WO`«Ö’ XHõ ^Œ∞~°^Œ$+¨ì ã¨OѶ¨∞@# [iyOk. Ü«Ú.Ñ≤. (Ü«Ú<≥·>ˇ_£ „áêx<≥ûãπ)Ö’
KÒ~åKÒs J<Õ KÀ@ âßOuÜ«Ú`«OQÍ ã¨`庄QÆǨÏO KÕã¨∞Î#fl x~åÜ«Ú^èŒ∞ÅÃÑ· áÈbã¨∞Å∞
[iÑ≤# HÍÅ∞ÊʼnõΩ P„QÆÇ≤ÏOz# „Ѩ[Å∞ Z^Œ∞~°∞ u~°y áÈbã¨∞¿ãì+¨<£#∞ ^ŒQÆúO KÕâß~°∞. P
^ŒÇ¨Ï#OÖ’ H˘O^Œ~°∞ áÈbã¨∞Å∞ K«xáÈÜ«∂~°∞. P Ç≤ÏO™ê ã¨OѶ¨∞@#‰õΩ K«eOz# QÍOnèè
ǨÏ~îå`«∞ÎQÍ ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°}À^Œº=∂xfl xeÑ≤"Õâß_»∞. D PHõã≤‡Hõ K«~°º`À ^Õâ◊=∞O`å
x~åâ◊ JÅ=Ú‰õΩOk. QÍOnèè <åÜ«∞Hõ`åfixfl ѨÅ∞=Ù~°∞ â◊H˜OKå~°∞ ‰õÄ_®. W^Õ J^Œ#∞ Jx
„ѨÉèí∞`«fiO PÜ«∞##∞ JÔ~ã¨∞ì KÕã≤Ok. ~å|~üì „|∂"£∞ûѶ‘Öò¤ J<Õ „a\˜+π [_ç̊ QÍOnèx qKå~°}
KÕâß_»∞. QÍOnè P<å_»∞ „a\˜+π <åºÜ«∞™ê÷#OÖ’ `«# ѨHΔÍ# `å<Õ "åkOK«∞H˘O@∂ KÕã≤#
J^Œ∞ƒù`« „ѨHõ@# K«i„`å`«‡Hõ"≥∞ÿ#k. „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ J<åºÜ«∞ K«\ÏìÅ#∞ âßOuÜ«Ú`«OQÍ
kèHõ¯iOK«_»O, J<åºÜ«∞Ѩ٠„ѨÉèí∞`åfixH˜ XHõ áœ~°∞_»∞QÍ ã¨Ç¨Ü«∂xfl x~åHõiOK«_»O <Õ~°"≥∞ÿ`Õ
`å#∞ <Õ~°O KÕã≤#>Ëì#x, `«# JѨ~å^è•xH˜ [_ç̊ ZO`« Hõiî# tHõΔ qkèOK«_®xH˜ gÅ∞O^À
JO`« Hõiî#tHõΔ qkèOKåÅx HÀ~å_»∞. J@∞=O\˜ _çÃѶ#∞û#∞ Z#fl_»∞ Hõxqx Z~°QÆx [_ç̊
„|∂"£∞ûѶ‘Öò¤ qã¨∞ÎáÈÜ«∂_»∞. HÍx J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ QÍOkèH˜ Pˆ~à◊√§ Mˇ·^Œ∞tHõΔ qkèOKå_»∞.
Jk [iyOk 1922Ö’. HÍx Ô~O_Õà◊¡ `«~åfi`« Mˇ·^Œ∞Ö’ QÍOkè P~ÀQƺO H©Δ}˜OK«_»O`À
q_»∞^ŒÅ KÕâß~°∞. P `«~åfi`« dÖÏѶ¨`ü L^Œº=∞O h~°∞HÍiáÈ=_»O, Ç≤ÏO^Œ∂, =Úã≤¡O
 541 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
HõÅǨÅ∞ uiy K≥ň~QÆ_»O "≥Ú^ŒÖˇ·# ^Œ∞~°^Œ$+¨ìHõ~° ã¨OѶ¨∞@#Å∞ [iQÍ~Ú QÍOkè ^Õâ◊
~å[H©Ü«∂ʼnõΩ ^Œ∂~°OQÍ =ÙO@∂, ˆH=ÅO x~å‡}Ï`«‡Hõ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î Z‰õΩ¯=QÍ
ã¨|~°‡f P„â◊=∞OÖ’<Õ QÆ_çáê_»∞.
J~Ú`Õ P ã¨Î|úã≤÷u ZO`ÀHÍÅO H˘#™êQÆÖË^Œ∞. 1929Ö’ ÖÏǨϟ~ü HÍO„ÔQãπ
ã¨=∂"Õâ◊O <≥„Ǩ˙ J^茺HõΔ`«# ã¨OѨÓ~°‚ ã¨fi~å[ºO HÀ~°∞`«∂ K«i„`å`«‡Hõ f~å‡#O KÕã≤Ok.
1930 =∂iÛ 12# QÍOkè ã¨|~°‡f P„â◊=∞O #∞Oz H˘O^Œ~°∞ ã¨xflÇ≤Ï`« ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å`À
HÍe#_»Hõ# |Ü«∞Å∞^Õi, 24 ~ÀAÅ áê^ŒÜ«∂„`« `«~åfi`« ã¨∂~°`ü ã¨q∞ÏѨOÖ’x ^ŒO_ç
„QÍ=∞O =^ŒÌ ã¨=Ú„^Œ f~å#, „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO LѨCÃÑ· Ѩ#∞fl qkèOz ^•x `«Ü«∂s
ǨωõΩ¯#∞ x¿+kèã¨∂Î KÕã≤# âßã¨<åxfl kèHõ¯iã¨∂Î ã¨fiÜ«∞OQÍ LѨC `«Ü«∂~°∞KÕâß_»∞. ^Õâ◊OÖ’
J<ÕHõ „Ѩ^ÕâßÅÖ’ PÜ«∞# J_»∞QÆ∞*Ï_»ÅÖ’ K«i„`« „Ѩã≤^Œú"≥∞ÿ# LѨC ã¨`庄QÆǨÏO [iyOk.
ÅHõΔ=∞OkH˜ÃÑ·QÍ JÔ~ãì̈~Ú# ã¨`庄QÆǨïÅ`À „a\˜+π *ˇ·à◊√§ H˜H˜¯iã≤áÈÜ«∂~Ú.
Jã¨O`«$ѨÙÎÖˇ·# ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ U^À q^èŒOQÍ J#∞#~ÚOz T~°∞HÀɡ\ÏìÅx 1931
PQÆã¨∞ìÖ’ „a@<£Ö’ JѨC_»∞ ~å"Õ∞û "≥∞HÀ¤#Öò¤ „Ѩ^è•xQÍ JkèHÍ~°OÖ’ =Ù#fl ÖË|~ü áêsì
„ѨÉèí∞`«fiO ~“O_£>Ë|∞Öò ã¨=∂"Õâ◊O U~åÊ@∞ KÕã≤Ok. ^•xH˜ HÍO„ÔQã¨∞ `«~°Ñ¨Ù# QÍOkè
Ǩ  [~° Ü « ∂ º_» ∞ . K« ~ ° Û Å∞ [iQÍ~Ú HÍx 㨠= ∂"Õ â ◊ O Z\˜ ì x~° ‚ Ü « ∂ xH˜ ~åÖË H õ
qѶ¨Å"≥∞ÿáÈ~ÚOk.
ã¨=∂"Õâ◊O #∞Oz uiy =KåÛHõ QÍOkèx „ѨÉèí∞`«fiO =∞~˘Hõ™êi JÔ~ã¨∞ì KÕã≤ ѨÓ<Õ
ã¨g∞áê# Ü«∞~°"å_» *ˇ·Å∞Ö’ x~°ƒOkèOzOk. ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ qÉèílOz áêeOK«_»O „a@<£
Z`«∞ÎQÆ_» Hõ#∞Hõ 1932 PQÆã¨∞ìÖ’ Jk=~°‰õΩ #∞Oz =Úã≤¡=ÚÅ q+¨Ü«∞OÖ’ J=∞Å∞Ö’
=Ù#fl „Ѩ`ÕºHõѨ٠ZÅHõì̂~@∞¡ HÍHõ, ǨÏi[#∞Å#∞ ã¨=~°∞‚Å#∞Oz Jxfl q^è•Å∞QÍ "Õ~°∞KÕ¿ã
L^ÕÌâ◊O`À "åiH˜ "Õ̂~ ZÅHõì̂~@∞¡ (^•<Õfl Hõ=¸º#Öò J"å~°∞¤ JO\Ï~°∞) U~åÊ@∞ KÕã≤Ok.
D ^Œ∞~°O`åxfl „ѨuѶ¨∞\˜ã¨∂Î QÍOkè 1932 ÃãÃÑìO|~°∞Ö’ P=∞~°} x~åǨ~° nHõΔ
=Ç≤ÏOKå_»∞. PÜ«∞# K«~°º ^Õâ◊OÖ’ Q˘Ñ¨Ê ã¨OK«Å#O HõeyOzOk. ã¨=~°∞‚Å∞, Jã¨Ê $â◊√ºÅ∞
"Õˆ~fi~°∞ ZÅHõìˆ~@¡‰õΩ |^Œ∞Å∞ ǨÏi[#∞Å i[~°∞fi_»∞ ã‘@¡ ã¨OYº#∞ ÃÇÏzÛOѨÙ#‰õΩ
JOwHÍ~åxH˜ =zÛ XHõ X_»O|_çHõÃÑ· ã¨O`«HõO KÕâß~°∞. ^•xH˜ „a@<£ ‰õÄ_® qkèÖËHõ
JOwHõiOzOk. HõÅHõ`åÎ #∞Oz \ÏQÀ~ü Ǩï\ÏǨï\˜QÍ =zÛ P~°=~ÀA# <åiO[~°ã¨O
JOkOK«_»O`À QÍOkè x~åǨ~°nHõΔ#∞ q~°q∞OKå_»∞.
1933 PQÆã¨∞ìÖ’ QÍOkè ã¨|~°‡u #∞Oz "å~åú =zÛ JHõ¯_» ¿ã"å„QÍO ¿Ñ~°∞`À
P„â◊=∞O <≥ÅH˘Å∞ʉõΩx âßâ◊fi`« x"åã¨O U~°Ê~°K«∞‰õΩ<åfl_»∞. uiy ~å[H©Ü«∞ ãÎ̈|ú`«, ǨÏi[<£
 542 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"å~°Ñ¨„uHõ ™ê÷Ѩ#, ǨÏi[<À^Œú~°} HÍ~°º„Hõ=∞O, MÏn L^Œº=∞O "≥Ú^ŒÖˇ·#"å\˜`À H˘<åflà◊√¡
QÆ_çKå~Ú.
1939Ö’ [~°‡h kfifÜ«∞ „ѨѨOK« Ü«Ú^ŒúO „áê~°OaèOz#ѨC_»∞ „a@<£ WO_çÜ«∂#∞
‰õÄ_® Ü«Ú^ŒúOÖ’ áêÖÁæO@∞#fl ^Õâ◊OQÍ „ѨHõ\ ˜OzOk. `«=∞ J#∞=∞uQÍx, `«=∞`À
ã¨=∂Ö’K«#QÍx ÖˉõΩO_® JÖÏ „ѨHõ\ ˜OK«_®xH˜ Jã¨=∞‡uQÍ JѨÊ\˜ˆH 1935 WO_çÜ«∂
K«@ìO „H˜O^Œ 1937 #∞Oz qq^èŒ ~å¢ëêìÅÖ’ ZxflÔH· JkèHÍ~°OÖ’ =Ù#fl HÍO„ÔQã¨∞ „ѨÉèí∞`åfiÅ∞
~år<å=∂ KÕâß~Ú. „a\˜+π „Ѩ^è•x K«iÛÖò ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ ã¨=Ú^•~ÚOK«_®xH˜ ã¨~ü
™êìѶ¨~ü¤ „H˜Ñπû#∞ „Ѩ`ÕºHõ ^Œ∂`«QÍ Ñ¨OÑ≤OKå_»∞. HÍx PÜ«∞# ^Ò`«º Hõ$+≤ qѶ¨Å"≥∞ÿOk.
=∞~˘Hõ "≥·Ñ¨Ù# =Úã≤¡ObQ∑ <åÜ«∞‰õΩ_»∞ =∞ǨÏ=∞‡^•b l<åfl =Úã≤¡O JkèHõ ã¨OMϺHõ „áêO`åÅ
„áêuѨkHõÃÑ· ^Õâ◊ qÉèí[#, áêH˜™êÎ<£ U~åÊ@∞#∞ HÀ~°∞`«∂ "≥ÚO_çѨ@∞ìѨ\Ïì_»∞. P
Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’ HÍO„ÔQã¨∞ QÍOkè <åÜ«∞Hõ`åfi# 1942 PQÆã¨∞ì 8= `Õn# ÉÁOÉÏ~ÚÖ’
ã¨=∂"Õâ◊"≥∞ÿ, „a\˜+π "åix `«HõΔ}O ^Õâ◊O#∞Oz `«~°eáÈ"åÅx HÀ~°∞`«∂ H˜fi\ò WO_çÜ«∂
f~å‡#O KÕã≤Ok. QÍOkè`À ã¨=∂ =∞m¡ "ÕÖÏkQÍ HÍO„ÔQã¨∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞, HÍ~°ºHõ~°ÎÅ
JÔ~ã¨∞ì, ^•~°∞} ^Œ=∞#hu, JÅ¡~°∞¡ QÍOkè ѨÓ<ÕÖ’x PQÍMÏ<£ áêºÖˇãπÖ’ Y~ÚnQÍ
=ÙO_»QÍ<Õ "≥Ú^Œ@ (1942) „Ñ≤Ü«∞ ã¨Ç¨ÏK«~°∞_»∞ =∞ǨÏ^Õ"£ ^Õâß~Ú, P `«~åfi`« (1944)
ã¨Ç¨Ï^èŒ~°‡Kåi}˜ Hõã¨∂Î~åƒ =∞~°}˜OKå~°∞.
H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L^Œº=∞ ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ [iy# JÅ¡~°¡‰õΩ `«#ÃÑ· =zÛ# ÉÏ^茺`å
xO^Œ # ∞ =∂Ѩ Ù H˘#_®xH˜ 1943 Ѷ ≤ „ |=iÖ’ QÍOkè 21 ~ÀAÅ LѨ " å㨠n Hõ Δ
„áê~°OaèOKå_»∞. LѨ"å™ê#O`«~°O PÜ«∞# P~ÀQƺO H©Δ}˜OK«_»O`À `«=∞ x~°ƒùO^èŒOÖ’
PÜ«∞# =∞~°}˜¿ãÎ ~åQÆÅ xO^Œ#∞ `«Ñ≤ÊOK«∞H˘#_®xH˜ "≥·„™ê~Ú "Õ"≥Öò QÍOkèx q_»∞^ŒÅ
KÕâß_»∞.
Ü«Ú^•ú#O`«~°O [~°‡h F_çáÈ~Ú q∞„`«~å*ϺÅ∞ ÔQez<å „a@<£ Pi÷HõOQÍ Ñ¨ÓiÎQÍ
zuH˜áÈ~ÚOk. \’s „ѨÉèí∞`«fi ™ê÷#OÖ’ J\©¡ „Ѩ^è•xQÍ ÖË|~ü áêsì „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ =zÛOk.
=∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù WO_çÜ«∂Ö’ JâßOu <å<å\˜H˜ f„==∞=Ù`«∞#flk. WHõ ^•xfl `«# =ÅQÍ
H˘#™êyOK«@O ™ê^茺OHÍ^Œx, ™êfi`«O„`«º „Ѩ^•#O KÕÜ«∞@O `«Ñ¨Êxã¨i Jx „a@<£
„QÆÇ≤ÏOzOk. ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ JkèHÍ~°O |kb KÕÜ«∞_®xH˜ xiÌ+ì̈ „Ѩ}ÏoHõ#∞ ~°∂á⁄OkOKÕ
xq∞`«ÎO ÖÏ~ü¤ ÃÑuH± ÖÏÔ~<£û <åÜ«∞Hõ`åfi# =ÚQÆ∞æ~°∞ ã¨Éèí∞ºÅ`À „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO XHõ
Hͺa<≥\ò q∞+¨<£ (=∞O„u=~°æ ^Ò`«º ã¨OѶ¨∞O)#∞ WO_çÜ«∂‰õΩ Ñ¨OÑ≤OzOk.
WO_çÜ«∂‰õΩ ™êfi`«O„`«ºO „Ѩ™êkOK«_®xH˜ „a@<£ ã≤^ŒúѨ_çO^ŒO>Ë "≥Ú^Œ@ Z=~°∂
#=∞‡ÖË^Œ∞. HÍx #=∞‡Hõ`«Ñ¨ÊÖË^Œ∞. J~Ú`Õ JO^Œ∞Ö’ U^À u~°HÍã¨∞ =ÙO_ç=ÙO@∞O^Œx
 543 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∂„`«O JO^Œ~°∂ J#∞=∂xOKå~°∞. J#∞=∂xOzOk x["≥∞ÿOk. l<åfl U"≥∞ÿ<å 㨈~
áêH˜™êÎ<£ WzÛ f~åÅx Ѩ@∞ìѨ\Ïì~°∞. HÍO„ÔQãπ ^•xfl f„=OQÍ =ºuˆ~H˜OzOk. Hͺa<≥\ò
q∞+¨<£ XHõ ~år Ѩ^äŒHÍxfl ã¨∂zOzOk. ^•x „ѨHÍ~°O ~å*ϺOQÆ ~°K«<å Ѩi+¨`«∞Î#∞ ~åR
âßã¨#ã¨ÉèíÅ∞ Z#∞fl‰õΩO\Ï~Ú. P Ѩi+¨`«∞Î ã¨fi`«O„`« ã¨"≥∞ÿHõº ÉèÏ~°`« ~å*ϺOQÍxfl ~°zã¨∞ÎOk.
DÖ’QÍ "≥·„™ê~Ú XHõ `å`å¯eHõ *ÏfÜ«∞ „ѨÉèí∞`åfixfl U~åÊ@∞ KÕâß_»∞. HÍO„ÔQã¨∞ ^•xfl
P"≥∂kOzOk. l<åfl u~°ã¨¯iOKå_»∞. "≥·„™ê~Ú 1946 PQÆã¨∞ì 12# <≥„Ǩ˙ Láê^䌺‰õΔΩ_»∞QÍ
`å`å¯eHõ „ѨÉèí∞`åfixfl U~åÊ@∞KÕâß_»∞. l<åfl ^•xfl =ºuˆ~H˜ã¨∂Î PQÆã¨∞ì 16 #∞Oz „Ѩ`«ºHõΔ
K«~°º [~°∞ѨÙ`å=∞x „ѨHõ\ ˜OKå_»∞.
ɡOQÍÖòÖ’ =Úã≤¡ObQ∑ „ѨÉèí∞`«fiO JkèHÍ~°OÖ’ =ÙOk. "≥Ú^Œ@QÍ JHõ¯_» „Ѩ`«ºHõΔ
K«~°º ¿Ñ~°∞`À JÅ¡~°∞¡ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ<å~Ú. PÜ«Ú^è•Å∞ qK«ÛÅq_çQÍ Ñ¨OzÃÑ@ì_»O [iyOk.
ǨÏ`«ºÅ∞, Å∂\©Å∞, =∂#ÉèíOQÍÅ∞, Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅÃÑ· WOHÍ J<ÕHõ q^è•<åÅ∞QÍ J`åºKå~åÅ∞
[iQÍ~Ú. =ÚYºOQÍ =Úã≤¡=ÚÅ∞ JkèHõ ã¨OYºÖ’ =Ù#fl <ÒMÏb lÖÏ¡Ö’ [iy#
^Œ∞~°O`åÅ∞ =~°‚<åf`«O.
QÍOnèr W<åflà◊¥¡ É’kèOz# JÇ≤ÏO㨠U"≥∞ÿáÈ~ÚO^À? âßOuÜ«Ú`« „ѨuѶ¨∞@#
ã≤^•úO`«O U QÆOQÆÖ’ Hõeã≤O^À? Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ∞ Ç≤ÏOã¨#∞ Ç≤ÏOã¨`À Z^Œ∞~˘¯<åfl~°∞. ˆH=ÅO
`«=∞k HÍx =∞`åxH˜ K≥Ok# =º‰õΩÎÅ#fl HÍ~°}Ï# „Ѩ[Å∞ XHõi<˘Hõ~°∞ K«OѨىõΩ<åfl~°∞.
QÍOnè J~°ú â◊`å|ÌOáê@∞ W@∞HõÃÑ· W@∞Hõ ¿ÑiÛ xi‡OK« `«ÅÃÑ\ì̃# JÇ≤ÏO™ê ã≤^•úO`«
™œ^è•xfl l<åfl XHõ¯ „Ѩ`«ºHõΔ K«~åº „ѨHõ@#`À <ÕÅáêÅ∞ KÕâß_»∞.
¿ã"å„QÍ"£∞Ö’ =Ù#fl QÍOkè HõÅHõ`åÎ =∂~°}HÍO_» "å~°ÎÅ∞ q<åfl_»∞. _èçb¡ |Ü«∞Å∞
^Õ~å_»∞. JHõ¯_» <ÒMÏb ^Œ∞~°O`åÅ q=~åÅ∞ q<åfl_»∞. PÜ«∞# J#∞ÉèíqOz# ǨÏ$^ŒÜ«∞
HΔÀÉèí WO`å JO`åHÍ^Œ∞. ɡOQÍÖò "≥àÏ¡_»∞. HõÅHõ`åÎÖ’ PQÍ_»∞. ~åR „Ѩ^è•#=∞O„u
ã¨∞„ǨÏ=sÌx HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. <ÒMÏbH˜ ÃãÊ+¨Öò Ô~·Ö’¡ H˘kÌ=∞Ok J#∞K«~°∞Å`À, XHõ =∞O„ux,
W~°∞=Ù~°∞ áê~°¡"≥∞O@s HÍ~°º^Œ~°∞≈Å#∞ "≥O@ ÃÑ@∞ì‰õΩx "≥àÏ¡_»∞. Ju ^•~°∞} ^Œ$âߺÅ#∞
HõàÏ¡~å K«∂âß_»∞. XHõ „QÍ=∞OÖ’ Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ Wà◊¡hfl Ѩ~°â◊√~å=∞„Ñ‘u J~ÚáÈÜ«∂~Ú.
=∂#ÉèíOQÍÅ∞ qK«ÛÅq_çQÍ [iyáÈÜ«∂~Ú. "å\˜H˜ QÆ∞i J~Ú# ¢ã‘ÎʼnõΩ F^•~°∞Ê =∂@Å∞
K≥ѨÊ_»O ‰õÄ_® PÜ«∞#‰õΩ ™ê^茺OHÍÖË^Œ∞. P`«‡ Ç≤ÏO㨠^•fi~å `«# áêáêÅ#∞, W`«~°∞Å
áêáêÅ#∞ HΔÍà◊#O KÕÜ«∞_»O XHõ¯>Ë PÜ«∞#‰õΩ `≥eã≤# „Ѩ„H˜Ü«∞. „áê}ÏÅ∞ xÅ∞ѨÙH˘#_®xH˜
`«y#O`« `«‰õΩ¯=QÍ =∂„`«"Õ∞ PǨ~°O fã¨∞‰õΩO@∂ "≥∞ÿà◊¡H˘Åk ^Œ∂~°O „QÍ=∞O #∞Oz
„QÍ=∂xH˜ áê^ŒÜ«∂„`« KÕã¨∂Î ÉÏkè`«∞Å#∞ F^•~°Û_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOKå_»∞.
 544 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
QÍOnè rq`«"Õ∞ ã¨`«ºO kâ◊QÍ Ñ¨q„`«Ü«∂„`«. JO^Œ∞Ö’ <ÒMÏb áê^ŒÜ«∂„`« XHõ
=∞ǨÏ`«Î~° ǨÏ$^ŒÜ«∞ q^•~°Hõ Ѷ¨∞@ìO. JѨÊ\˜H˜ PÜ«∞#‰õΩ 77 Uà◊√¡. x„^•Ç¨~åÅ∞ ÖˉõΩO_®
P =$^•úѨºOÖ’ áê^ŒÜ«∂„`« KÕã¨∂Î =Úã≤¡=ÚÅ JÖÏ¡, Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ Dâ◊fi~°∞_»∞ XHõ>Ë#x,
JO^Œi ^≥·=O XHõ_Õ##fl UÔH·Hõ ã¨O^Õâ◊O`À <ÒMÏbÖ’ Ѩ~°º\˜OKå_»∞. `«##∞, `«# Hõ$+≤x,
`«# ã¨O^Õâßxfl =Úã≤¡=ÚÅ∞ ZO`« "ÕàÏHÀà◊O KÕã≤<å, `«# Ü«∂„`«‰õΩ Zxfl P@OHÍÅ∞
HõeÊOz<å, JѨC_»Ñ¨C_»∞ „áê}ÏáêÜ«∞O Z^Œ∞Ô~·<å, ~°HõΔ}#∞ x~åHõiã¨∂Î \ÏQÀ~ü w`«O
''UH±ÖÏ K«Ö’ UH±ÖÏ K«Ö’ ˆ~—— Jx [Ñ≤ã¨∂Î `«# âßOu L^Œº=∂xfl H˘#™êyOKå_»∞.
HÍx, PÜ«∞# ã¨O^Õâ◊O J~°}º~À^Œ#"≥∞ÿOk. ɡOQÍÖò `«~åfi`« cǨ~üÖ’, ѨO*Ï|∞Ö’
_èçb¡Ö’, WOHÍ W`«~° „Ѩ^ÕâßÅÖ’ 1946, 1947 ã¨O=`«û~åÅÖ’ [iy# =∞`«HõÅǨÅ∞
=∞#^Õâ◊ K«i„`«Ö’<Õ HÍ^Œ∞, U ^Õâ◊OÖ’, U HÍÅOÖ’ [iy =ÙO_»=Ù. Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ∞,
=Úã≤¡=ÚÅ∞ Zxfl "ÕÅ=∞Ok K«xáÈÜ«∂~À ÖˇHõ¯ÖË^Œ∞. Zxfl ÅHõΔÅ=∞Ok Pã≤Îáêã¨∞ÎÅ#∞
q_çzÃÑ\ì̃ „áê}ÏÅ∞ J~°KÕ`« Ѩ@∞ì‰õΩx ã¨fiã¨÷ÖÏÅ #∞Oz ѨÖÏ~Ú`«∞Öˇ·áÈÜ«∂~À K≥ѨÊÖË=Ú.
=Úã≤¡ObQ∑ ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°}`À ~å*ϺOQÆ Ñ¨i+¨`«∞ÎÖ’ „Ѩu+¨ìOÉèí# U~°Ê_çOk.
`å`å¯eHõ „ѨÉèí∞`«fiO ZO^Œ∞‰õÄ H˘~°Q͉õΩO_® áÈ~ÚOk. z=iH˜ ÖÏ~ü¤ "Õ"≥Öò x¢+¨¯q∞OK«QÍ,
PÜ«∞# ™ê÷#OÖ’ "≥·„™ê~ÚQÍ ÖÏ~ü¤ =∞øO\òÉÏ>ˇ<£ =KåÛ_»∞. Ç≤ÏO^Œ∂ =Úã≤¡O ã¨=∞㨺‰õΩ
^Õâ◊ qÉèí[# `«Ñ¨Ê^Œx „ѨHõ\ ˜OKå_»∞. HÍO„ÔQãπ#∞ JO^Œ∞‰õΩ XÑ≤ÊOKå_»∞. QÆ`«ºO`«~°O
ÖË^Œ#∞‰õΩx HÍO„ÔQãπ JOwHõiOzOk. l<åfl HÀiO^Õ ^Õâ◊ qÉèí[# Hõ#∞Hõ PÜ«∞##∞
XÑ≤ÊOK«_»O Hõ+¨ìO HÍÖË^Œ∞ HÍx, ѨO*Ï|∞, ɡOQÍÖò ~å¢ëêìÅÖ’ =Úã≤¡=ÚÅ∞ JkèHõ
ã¨OMϺ‰õΩÅ∞QÍ =Ù#fl „áêO`åÅ∞ =∂„`«"Õ∞ áêH˜™êÎ<£Ö’ KÕ~°∞`åÜ«∞x =∞øO\òÉÏ>ˇ<£ ã¨Ê+ì̈O
KÕâß_»∞. Jk l<åfl‰õΩ, =Úã≤¡ObQ∑‰õΩ W+¨ìOÖËHõáÈ~Ú<å, `å=Ú HÀi# áêH˜™êÎ<£ U^À
q^èŒOQÍ =ã¨∞Î#flO^Œ∞=Å¡ ^ŒH˜¯O^Õ KåÅ∞#x JOwHõiOKå~°∞. "åÜ«∞=º ã¨iǨÏ^Œ∞Ì ~åRO,
|Å∂z™êÎ<£, ã≤O^èŒ∞, ѨtÛ=∞ ѨO*Ï|∞, `«∂~°∞Ê ÉˇOQÍÖòÅ`À áêH˜™êÎ<£ U~åÊ@∞‰õΩ ~°OQÆO
ã≤^"úŒ ∞≥ Oÿ k. WHõ ã¨fi^Õâ◊ ã¨O™ê÷<åÅ∞, ^ÕxH˜ W+¨"ì ∞≥ #ÿ ^ÕâO◊ Ö’ Jk KÕ~_° ®xH˜, ÖËHõ ã¨fi`«O„`«OQÍ
H˘#™êQÆ_®xH˜ „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO ¿ãfiK«Ûù WzÛOk. Jn, ^•x J#O`«~° K«i„`« JO^ŒiH©
`≥eã≤O^Õ.
U^À q^èŒOQÍ ™êfi`«O„`«ºO =ã¨∞Î#flO^Œ∞‰õΩ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ã¨O`À+≤OKå~°∞HÍx,
QÍOkèx JO^Œ~°∞ =∞~°záÈÜ«∂~°∞. PÜ«∞# ^Õâ◊ qÉèí[##∞ =ºuˆ~H˜OKå_»∞. HÍx, PÜ«∞#
=ºuˆ~Hõ`«‰õΩ P<å_»∞ qÅ∞= ÖˉõΩO_® áÈ~ÚOk. U ™êfi`«O„`«ºO HÀã¨O PÜ«∞# JǨÏiflâ◊Å∞
HõÅ=iOKå_À, JÇ≤ÏO™êÜ«Ú^èŒO`À ã¨`庄QÆÇ¨Ï ã¨=∞~°O ™êyOKå_À P ™êfi`«O„`«ºO
PÜ«∞# HõÅÅ∞ Hõ#fl ~°∂ѨOÖ’ ~åÖË^Œ∞. Hõhfl\˜ Hõ_»e ÔH~°\ÏÅg∞^Œ, ~°HõÎ#^Œ∞Å g∞^Œ, `«=∞
 545 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨~°fi™êfixfl HÀÖ’Ê~Ú# Ç≤ÏO^Œ∂ =Úã≤¡O „Ѩ[Å P~°Î<å^•Å =∞^茺, `«# ã¨`åºÇ≤ÏOã¨Å
ã≤^•úO`« tkäÖÏÅ „H˜O^Œ #ey H˘# „áê}O`À Hõ#Å∞`«∂ =zÛOk. 1947 PQÆã¨∞ì 15=
`Õn# ÉèÏ~°`«^Õâ◊O ™êfi`«O„`åºxH˜ ™êfiQÆ`«O, Ô~O_»∞ â◊`åÉÏÌŠѨ~°áêÅ#‰õΩ g_À¯Å∞
ѨÅ∞‰õΩ`«∞#fl ã¨O`À+¨ ã¨O~°OÉèíOÖ’ =ÙO_»QÍ, QÍOnè _èçb¡Ö’ =ÙO_»|∞kúѨÙ@ìHõ, HõÅHõ`åÎ
"≥o¡ XHõ =Úã≤¡O =$^Œú =∞Ç≤Ïà◊ QÆ$ǨÏOÖ’ zO`å„HÍO`«∞_≥·, LѨ"åã¨, =∞ø#nHõΔÖ’ P ~ÀA
QÆ_çáê_»∞.
^Õâ◊ qÉèí[#`À ™êfi`«O„`«º ã≤kú`À ‰õÄ_® JÅ¡~°∞¡ PyáÈÖË^Œ∞. L`«Î~° ÉèÏ~°`«=∞O`å
^Õfiëêyfl *ÏfiÅÅ`À J@∞ì_çH˜áÈ~ÚOk. LÉèíÜ«∞=∞`åÅ "åiÖ’#∞ „ѨfHÍ~° "åOKè« ~°ye
~°ye ~°HõÎ #^Œ∞Å∞ „Ѩ=Ç≤ÏOKå~Ú.
QÍOkè ÃãÃÑìO|~°∞Ö’ _èçb¡ uiy=KåÛ_»∞. WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ =Öˇ ÉèíOwHÍÅhÖ’
HÍHõ a~å¡ Éèí=#OÖ’ |㨠KÕâß_»∞. <≥„Ǩ˙ „ѨÉèí∞`«fiO ~°HõΔ} HõeÊOzOk.
LÉè í Ü « ∞ ^Õ â ßÅ =∞^è Œ º 㨠Y º`« , 㨠^ Œ = QÍǨ Ï # ‰õ Ω ^Œ ~ ° Û _®xH˜ QÍOkè ZO`«
„Ѩܫ∞uflOz<å PÜ«∞# `«=∞‰õΩ „Ѩ^äŒ=∞ â◊„`«∞=x =Úã≤¡=ÚÅ∞, =Úã≤¡=ÚÅ#∞ |∞[˚yOK«_®xH˜
QÍ#∞ `«=∞‰õΩ J<åºÜ«∞O KÕã¨∞Î<åfl_»x Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅÖ’ Ju"å^Œ∞Å∞ P„QÆÇ≤ÏOKå~°∞.
JO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ ZѨC_À XHõ™êi `«#‰õΩ 125 Uà◊√¡ „|`«HÍÅx =ÙO^Œx QÍOkè J<åfl_»∞.
HÍx 1946, 47 <å\ ˜ =∞`« H õ ŠǨ Ï
Ç≤ÏO™êHÍO_»#∞ K«∂ã≤ ZO`« `«fi~°QÍ K«xáÈ`Õ
JO`« ^è#Œ ∞º_ç#x ÉèÏqOK«_O» "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì_∞» .
^Õâ◊ qÉèí[# ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ Pã¨∞ÎÅ
ѨOѨHõOÖ’ áêH˜™êÎ<£‰õΩ ÉèÏ~°`ü „ѨÉèí∞`«fiO 55
HÀ@¡ #QÆ^Œ∞ W=fi^ÕeOk, ^•xfl W=fi_®xH˜
<≥ „ Ǩ ˙ „Ѩ É è í ∞ `« fi O x~åHõ i OzOk. Jk
J„Hõ=∞O, J<≥·uHõO Jx QÍOnè "åkOKå_»∞.
1948 [#=i 12= `Õ n # „áê~° ÷ #
ã¨ É è í = Úyã≤ # `« ~ åfi`« x~åǨ  ~° n Hõ Δ # ∞
„ѨHõ\ ˜OKå_»∞. Ç≤ÏO^Œ∂ =Úã≤¡=ÚÅ∞ ã¨Yº`«`À
ã¨Ç¨Ïr=#O KÕÜ«∞_»"≥∂, `å#∞ =∞~°}˜OK«_»"≥∂
U^À XHõ>Ë =∂~°æ=∞x J<åfl_»∞. Jk PÜ«∞#
rq`«OÖ’ 18= LѨ"åã¨nHõΔ. ^•x`À ÉèÏ~°`«
„ѨÉèí∞`«fiO ky=zÛOk. áêH˜™êÎ<£‰õΩ <åºÜ«∞OQÍ
W=fi=Åã≤# "å\Ï ^èŒ#O WzÛ "ÕÜ«∞_®xH˜
 546 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JOwHõiOzOk. P~°=~ÀA# QÍOnè LѨ"åã¨O q~°q∞OKå_»∞. PÜ«∞##∞ `«=∞ â◊„`«∞=ÙQÍ
ÉèÏqOz# =Úã≤¡=ÚÅ∞ D™êi PÜ«∞# LѨ"åã¨nHõΔ =Ç≤ÏOz áêH˜™êÎ<£‰õΩ <åºÜ«∞O
[~°QÆ_®xH˜ `«# „áê}ÏÅ<Õ Ñ¨}OQÍ ÃÑ@ì_»O "åiÖ’ Jaè„áêÜ«∞ Ѩi=~°Î# HõeyOzOk.
JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ PÜ«∞##∞ ¿ÇÏà◊# KÕã≤ „a\˜+π <åÜ«∞‰õΩÅ∞, „ѨuHõÅ∞ PÜ«∞# P^Œ~°≈"å^•xfl
PHÍâßxH˜ Z`ÕÎâß~Ú. Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅÖ’ H˘O^Œ~°∞ PÜ«∞# LѨ"åã¨nHõΔ ÉÏ¡H±"≥∞~ÚÖòQÍ
ÉèÏqOKå~°∞. =Úã≤¡=ÚʼnõΩ <åºÜ«∞O KÕÜ«∞_»O HÀã¨O Ç≤ÏO^Œ∞=ÙʼnõΩ J<åºÜ«∞O `«ÅÃÑ\Ïì_»x
xOkOKå~°∞.
_èçb¡Ö’ QÍOnè „Ñ¨u ™êÜ«∞O„`«O a~å¡ Éèí=#O "≥Å∞ѨŠ|Ç≤Ï~°OQÆ „Ѩ^Õâ◊OÖ’
„áê~°÷# ã¨=∂"Õâ◊O [~°Ñ¨_»O P#"å~Úf. JO^Œ∞Ö’ „Ѩu =∞`åxH˜ K≥Ok# Ѩq„`«
„QÆO^ä•Å#∞Oz ÉèÏQÍÅ#∞ K«^Œ=_»O, „áê~°÷<åw`åÅ∞ PÅÑ≤OK«_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. PÜ«∞#
XHõ Z`«Î~Ú# "ÕkHõÃÑ· ‰õÄ~°∞ÛO\Ï_»∞. ~°HõΔ} U~åÊ@¡#∞ x~åHõiOK«_»O`À PÜ«∞#ÃÑ· ^•_ç
KÕÜ«∞_»O U=∞O`« Hõ+ì̈"≥∞ÿ# Ѩx HÍ^Œ∞. JÅ¡~°∞¡ `«yæ#ѨÊ\˜H© ^Õâ◊OÖ’ "≥Ú`«ÎOÃÑ· =∞`À„^ÕHõ
"å`å=~°}O H˘#™êQÆ∞`«∞#flk. 1948 [#=i 20# „áê~°÷# ã¨Éèí [~°∞QÆ∞`«∞O_»QÍ QÍOnèèH˜
H˘kÌ QÆ*ÏÅ ^Œ∂~°OÖ’ ÉÏO|∞ ¿ÑeOk. QÍOnèx K«OáêÅ<Õ `å#∞ qã≤i#@∞ì XHõ Ü«Ú=‰õΩ_»∞
JOwHõiOKå_»∞, HÍx QÍOnè `˘}HõÖË^Œ∞. ɡ}HõÖË^Œ∞.
P ~ÀA [#=i 30, ™êÜ« ∞ O„`« O =~° ‰ õ Ω QÍOnè ^≥ · x Hõ HÍ~° º „Hõ = ∞O
Ü«∞^䕄ѨHÍ~°OQÍ<Õ ™êyOk. >ˇÿ"£∞ „ѨHÍ~°O „áê~°÷# ã¨=∂"ÕâßxH˜ |Ü«∞Å∞^Õ~å_»∞. XHõ
"≥·Ñ¨Ù =∞#∂ QÍOkè, =∞~˘Hõ "≥·Ñ¨Ù PÉèÏ QÍOkè† "åi |∞*ÏÅÃÑ· KÕ`«∞Å∞ "Õã≤ #_»∞ã¨∞Î<åfl_»∞.
JO^Œ~°∂ ÖËz xÅ|_ç #=∞㨯iOKå~°∞. WO`«Ö’ XHõ Ü«Ú=‰õΩ_»∞ QÍOkèx QÆ|QÆ|
ã¨g∞Ñ≤OKå_»∞. =∞#∂ QÍOk J`«_çx PѨ_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOzOk HÍx, J`«_»∞ P"≥∞#∞
„ѨHõ¯‰õΩ „`Àã≤ "Õâß_»∞. QÍOkèH˜ áê^•aè=O^Œ#O KÕÜ«∞_®xHõ#fl@∞ìQÍ =ÚO^Œ∞‰õΩ =OQÍ_»∞.
HõΔ}OÖ’ ã¨QÆOÖ’ Ñ≤ãì̈Öò fã≤ =¸_»∞™ê~°∞¡ ¿ÑÖÏÛ_»∞. ~˘=Ú‡Ö’ #∞Oz Ô~O_»∞ `«∂\ÏÅ∞
áÈQÍ, TÑ≤iu`«∞ÎÅÖ’xH˜ XHõ\ ˜ K˘~°|_çOk. ¿ÇÏ ~å"£∞ ¿ÇÏ ~å"£∞ JO@∂ QÍOnèè
<ÕÅH˘iQÍ_»∞. P^èŒ∞xHõ ÉèÏ~°`«K«i„`«Ö’ XHõ â◊HõO =Úyã≤Ok. Jk QÍOkè â◊HõO.
P ™êÜ«∞O„`«Ñ¨Ù =∞ã¨Hõ pHõ\ ˜ "Õà◊ Éèí∞q#∞Oz kqH˜ XHõ JѨÓ~°fi HÍOuѨÙO[O
"≥Å∞QÆ∞Å∞ z=Ú‡`«∂ ZQÆã≤ #HõΔ„`« =∞O_»Å =∞^茺OÖ’ xezOk. Jk QÍOnè `å~°. J^Õ
ã¨O^蕺 ã¨=∞Ü«∂#, „ѨѨOK«OÖ’ *Ïu, =∞`«, `«k`«~° ã¨HõÅ qÉèË^•Å q^Õfi+¨ uq∞~åʼnõΩ
Jf`«OQÍ =∂#=`åfixfl, ã¨~°fi=∂#= ã¨Ç¨ÏŸ^Œ~°`åfixfl „¿Ñq∞OKÕ „Ѩu QÆ∞O_≥Ö’ =¸_»∞
`«∂\ÏÅ∞ `«∂@∞¡ á⁄_çKå~Ú. Jq J~°HΔ̃`«∞_»∞, xã¨ûǨÜ«Ú_»∞, âßs~°HõOQÍ ^Œ∞~°ƒÅ∞_»∞,
Pu‡HõOQÍ =∞Ǩϟ#fl`«∞_»∞, „¿Ñ=∞, HÍ~°∞}ºO, ã¨`«ºO =¸sÎÉèíqOz# =∞Ǩ`«∞‡_»∞, ã¨HõÅ
=∂#= ã¨=∞㨺ʼnõΩ UÔH·Hõ Ѩiëê¯~°=∂~°æO JÇ≤ÏO㨠Jx #q∞‡, P qâßfi™êxH˜ `«#
 547 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
rq`å<Õfl XHõ „ѨÜ≥∂QÆâßÅQÍ =∂~°∞Û‰õΩ#fl =∞Ç≤Ï`å`«∞‡_»∞, JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ ZO^Œ~°∞
=∞`« „Ѩ=HõÎÅ∞ Éèí∂q∞ g∞^Œ J=`«iOz<å Z=~°∂ J#∞ã¨iOK«x XHõ J^Œ∞ƒù`«, Pâ◊Û~°ºHõ~°,
JѨÓ~°fi „Ѩ„H˜Ü«∞Ö’ XHõ *Ïu ™êfi`«O„`åºxfl ™êkèOK«_®xH˜ ã¨=∞Hõ\ ì̃# Ü≥∂^èŒ∞_»∞, `«#
*Ïux â◊`åÉÏÌÅ x„^•}`«#∞Oz `«# ã¨`庄QÆÇ¨Ï â◊OMÏ~å=O`À "Õ∞Å∞H˘eÊ#"å_»∞ J~Ú#
QÍOkè =HõΔã¨÷ÖÏxfl ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈ~Ú# `«∞áêH˜ `«∂\ÏÅ∞. "å\˜ „Ѩu^èŒfix Zxfl `«~åÅ∞
`«~°e<å, ZxflÜ«ÚQÍÅ∞, QÆ_»z<å JÖÏ qxÑ≤ã¨∂Î<Õ =ÙO@∞Ok. =∂#=K«i„`«Ö’ ZO^Œ~À
=∞Ǩ`«∞‡Å∞<åfl~°∞† QÍOkè =∂„`«O XHõ¯_Õ.
`å#∞ =$^•úѨºOÖ’ ZO_»∞\ωõΩ ~åe#@∞ì ~åeáÈ=_»O HõO>Ë, U [|∞ƒ`À<À
fã¨∞‰õΩx fã¨∞‰õΩ# K«xáÈ=_»O HõO>Ë, `À\˜ =∞x+≤ KÕuÖ’ K«xáÈ=_®<Õfl HÀ~°∞‰õΩO\Ï#x,
K«xáÈ`«∂ P„HõO^Œ# KÕã¨∂Î KÕã¨∂Î K«xáÈ=_»O HõO>Ë, ~å=∞<å=∞O ^èŒfixã¨∂Î K«xáÈ=_®xfl
HÀ~°∞‰õΩO\Ï#x JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ JѨC_»Ñ¨C_»∞ QÍOnèè JO@∂ =ÙO_Õ"å_»@. PÜ«∞#
HÀ~°∞‰õΩ#fl suÖ’ ^Õâ◊ q=ÚHÎ̃ [~°QÆÖË^Œ∞. HÍx, ã¨iQÍ PÜ«∞# HÀi#@∞ìQÍ<Õ PÜ«∞#‰õΩ
„áê} q=ÚHÎ̃ ÅaèOzOk.
JO`« Q˘Ñ¨Êrq`«O rqOz#"å~°∞ J~°∞^Œ∞QÍ =ÙO\Ï~°∞. JO`« Q˘Ñ¨Ê Kå=Ù
K«xáÈ~Ú# "å~°∂ J~°∞^Œ∞QÍ<Õ =ÙO\Ï~°∞.
II
QÍOnè~Ú[O – QÍOkè "å^ŒO – XHõ¯ ™êiQÍ ÃÑ· #∞Oz =Ó_çѨ_çOkHÍ^Œ∞.
^•xfl ~°∂á⁄OkOz# "å_»∞ QÍOkè J~Ú<å, Jk PÜ«∞# JѨÙ~°∂Ѩ ã¨$+≤ì J~Ú<å,
^•xÃÑ· J<ÕHõ aè#fl ã≤^•úO`åÅ „ѨÉèÏ=O Ѩ_çOk. ^•xfl QÍOkè aè#fl HÍÖÏÅÖ’, aè#fl
Ѩiã≤÷`«∞Å <ÕѨ^䌺OÖ’ „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ fiÛkkÌ xiÌ+ì̈~°∂ѨO WKåÛ_»∞.
QÍOkè Kåi„`«Hõ =ºHÎ̃. PÜ«∞#k Kåi„`«Hõ ã≤^•úO`«O. JO>Ë, ã¨Ç¨Ï„™êÉÏÌÅ ÉèÏ~°fÜ«∞
K«i„`«Ö’x XHÍ<˘Hõ H©ÅHõ Ѷ¨∞@OÖ’, XHõ „Ѩ`Õº ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ XHõ Kåi„`«Hõ áê„`«
x~°fiÇ≤ÏOKå_»∞. P<å\˜ Ѩiã≤÷`«∞ʼnõΩ J#∞QÆ∞}"≥∞ÿ# ã≤^•úO`åxfl, PK«~°}#∞ ^ÕâßxH˜
„Ѩ™êkOKå_»∞. PÜ«∞# <åÜ«∞Hõ`«fiѨ٠J_»∞QÆ∞*Ï_»Ö’ ÉèÏ~°`«*Ïu #_çzOk.
„a\˜+π "åi `«∂~°∞ÊWO_çÜ«∂ HõOÃÑh „ѨÉèí∞`«fiOÃÑ· 1857Ö’ ã≤áê~Ú u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞
J#|_Õ „Ѩ^äŒ=∞ ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`«º ã¨O„QÍ=∞O [iyOk. ^•xfl HõOÃÑh ¿ã#Å∞ „‰õÄ~°OQÍ
J}z"Õâß~Ú. P Ñ≤^ŒÑ¨ WO_çÜ«∂ „a\˜+π ~å}˜ qHÀìiÜ«∂ „Ѩ`«ºHõΔ áêÅ# „H˜OkH˜ "≥o¡Ok.
ÉèÏ~°`« LѨYO_®xH˜ J~Ú^Œ∞ "ÕÅ Uà◊¡‰õΩ ÃÑ·|_ç# K«i„`« =ÙOk. Z<Àfl =∞`åʼnõΩ,
LѨ = ∞`åʼnõ Ω , *Ï`« ∞ ʼnõ Ω , LѨ * Ï`« ∞ ʼnõ Ω , Éè Ï +¨ Å ‰õ Ω , LѨ É è Ï +¨ Å ‰õ Ω , ~å*Ϻʼnõ Ω ,
LѨ~å*ϺʼnõΩ Jk xÅÜ«∞O HÍ=_»O =Å¡ HÍ=K«∞Û, ^•xH˜ KåÖÏ=~°‰õΩ XˆH ™êO㨯 $uHõ,
 548 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
™êOѶ≤∞Hõ "å~°ã¨`«fiO =Ù#flѨÊ\˜H˜, U Jâ’‰õΩx HÍÅOÖ’<À, U B~°OQÆ*Ë|∞ HÍÅOÖ’<À
`«Ñ¨Ê, Jk Z#fl_»∞ P¿ã`«∞ j`åK«ÅO XHõ ~årÜ«∞ K«Ûù„`«O „H˜OkH˜ ~åÖË^Œ∞† XHõ ~å[H©Ü«∞
*ÏuQÍ H˘#™êQÆÖË^Œ∞. "≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ „a\˜+π ѨiáêÅ<å HÍÅOÖ’<Õ, ^•x Ѷ¨e`«OQÍ<Õ,
ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ `å=Ú XˆH *Ïu J<Õ ÉèÏ=O HõeyOk. =O^ŒÖÏkQÍ z#fl, ÃÑ^ŒÌ
ã¨O™ê÷<åÅ∞<åfl, Jq „a\˜+π „ѨÉèí∞`åfixH˜ q^èÕÜ«∞ ~å*ϺÅ∞QÍ<Õ H˘#™êQÍ~Ú `«Ñ¨Ê, "å\˜H˜
ã¨fi`«O„`«O Jã≤Î`«fiO ÖË^Œ∞. „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO ÉèÏ~°`« *Ïux ZO`« „‰õÄ~°OQÍ J}z"Õã≤<å
Pi÷HõOQÍ ^ÀK«∞‰õΩ<åfl, K«@ì|^Œú ѨiáêÅ#, WOw¡+¨μ q^•º q*Ï˝<åÅ∞, JO`«ó HõÅǨÅ
x"å~°}, ã¨fã¨Ç¨ÏQÆ=∞#O, ÉÏź q"åǨÅ =O\˜ ^Œ∞~åKå~åÅ x¿+^èŒO, Ñ≤O_®~°∞Å∞,
^äŒQÆ∞æÅ=O\˜ |OkáÈ@∞ =Ú~îåÅ x~°∂‡Å#, "≥Ú^ŒÖˇ·# „ѨÜ≥∂[<åÅ∞‰õÄ_® ^ÕâßxH˜
HõeQÍ~Ú. ~å=∞"≥∂ǨÏ<£~åÜü∞, q"ÕHÍ#O^Œ, q^•º™êQÆ~ü, ~°#_Õ=O\˜ "åi ã¨OѶ¨∞
ã¨O㨯~°}À^Œº=∂ʼnõΩ „a\˜+π áêÅ# TѨ٠xzÛOk.
W=hfl z=iH˜ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅÖ’ UHõ*ÏfÜ«∞`å ÉèÏ"åxfl, ™êfi`«O„`«º HÍOHõΔ#∞
~°QÆ∞ÖÁ¯ÖÏÊ~Ú. P <ÕѨ^䌺OÖ’ P ÉèÏ"åÅ#∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞"≥·Ñ¨Ù, J~å[HõO "≥·Ñ¨Ù H͉õΩO_®
XHõ „Hõ=∞ Ѩ^ŒúuÖ’H˜ =∞o¡OK«_®xH˜ 1885Ö’ H˘O^Œ~°∞ POˆQ¡Ü«ÚÅ∞, H˘O^Œ~°∞ „Ѩ*ÏÇ≤Ï`«
zO`«<åѨ~°∞Å∞ J~Ú# ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ Hõeã≤ ÉèÏ~°`« *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQã¨∞#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞.
`˘e ã¨O=`«û~åÅÖ’ HÍO„ÔQã¨∞ ÅHõΔ ºO ™êfi`«O„`«º ™ê^èŒ# HÍ<ÕHÍ^Œ∞. ^•^•ÉèÏÜü∞ <Ò~Àr,
ã¨∞ˆ~O„^Œ<å^ä£ Éˇ#s˚, QÀáêÅHõ$+¨‚ QÀYÖË=O\˜ q∞`«"å^Œ∞Å <åÜ«∞Hõ`åfi#, Jn „Ѩ[Å
<åºÜ« ∞ "≥ ∞ ÿ # ~å[H© Ü « ∞ Ѩ ٠Ǩ Ï ‰õ Ω ¯ÅHÀ㨠O =∂„`« " Õ ∞ q#Ü« ∞ Ѩ Ó ~° fi Hõ O QÍ =∞Ǩ Ï [~° ∞ ¡
ã¨=∞iÊOK«∞‰õΩ<Õ ã¨Oã¨Q÷ Í<Õ #_çzOk. âßã¨<ÀÅ¡OѶ∞¨ #O „ѨãH¨ QÎ̃ Íx, „ѨÉ∞íè `«fiѨ٠J<åºÜ«∂Å#∞
ZkiOz áÈ~å_»_»=∞<Õ „Ѩã¨H˜ÎQÍx ÖË<ÕÖË^Œ∞. âßOuÜ«Ú`«OQÍ =∞# ǨωõΩ¯Å#∞ =∞#O
™êkèOK«∞H˘#_»"Õ∞ ^•x ÅHõΔ ºO, P ÅHΔͺxH˜ J#∞|O^èŒOQÍ ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’x
J<åKå~åÅ#∞, ^Œ∞~åKå~åÅ#∞, =¸_è» qâßfi™êÅ#∞ áÈQ˘@ì_»O J<Õ ^èպܫ∂xfl ‰õÄ_®
P<å\˜ HÍO„ÔQã¨∞ ÅH˜ΔOzOk. x*ÏxH˜ ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[ ã¨O㨯~°} [iy`ÕHÍx =∞#
ã¨fi~å[º ÅHõΔ ºO ã¨OѨÓ~°‚O HÍÉ’^Œx, JO^Œ∞‰õΩ „a\˜+π áêÅ##∞ =∞#‰õΩ ÅaèOz# XHõ
=∞ǨÏ^Œ=HÍâ◊=∞x ‰õÄ_® P<å\˜ q∞`«"å^Œ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ÉèÏqOKå~°∞.
HÍQÍ J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’, =ÚO^Œ∞QÍ „a\˜+π â◊$OYÖÏÅ #∞Oz q=ÚHÎ̃, JO^Œ∞‰õΩ
ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ ã¨OѶ¨∞\˜`«∞Å#∞ KÕÜ«∞_»O, `«~åfi`«<Õ ã¨=∂[ ã¨O㨯~°} Jx ÉÏÅQÆOQÍ^èŒ~°
uÅH±, ÖÏÖÏ Å[Ѩu~åÜü∞, aÑ≤<£ K«O„^ŒáêÖò =O\˜ Ju"å^Œ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ÉèÏqOKå~°∞.
„a\˜+π âßã¨<åÅ#∞ LÅ¡OѶ∞≤ OK«_O» , HÍ~åQÍ~° tHõHÔΔ <· å ã≤^ÑúŒ _¨ ç Ѩ~° „ѨÉ∞íè `åfixfl kHõ¯iOK«_O»
J<Õ =∂~åæxfl "å~°∞ J#∞ã¨iOKå~°∞.
 549 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
WÖÏ q∞`«"å^Œ, Ju"å^•Å =∞^茺 "≥·~°∞^ŒúºO H˘#™êQÆ∞`«∞#fl ^Œâ◊Ö’ "å\˜ =∞^茺
ã¨=∞#fiÜ«∞ ~°∂ѨOÖ’ QÍOnè"å^ŒO ~°∂ѨÙ^•eÛOk.
„a\˜+π „ѨÉèí∞`åfixfl =∞# ^Õâ◊O#∞Oz ™êQÆ#OѨ=Åã≤O^Õ. JO^Œ∞HÀã¨O J<åºÜ«∞ѨÙ
„a\˜+π K«\ÏìÅ#∞ LÅ¡OѶ≤∞Oz, "åi J„Hõ=∞ K«~°ºÅ#∞ „ѨuѶ¨∞\˜OK«=Åã≤O^Õ. HÍx, Jk
JÇ≤ÏO™ê=∂~°æOÖ’ [~°QÍe. Jk QÍOnèè=∂~°æO. q∞`«"å^Œ, Ju"å^Œ <åÜ«∞‰õΩÅ#∞Oz
„Hõ=∞OQÍ HÍO„ÔQã¨∞, ^•x`Àáê@∞ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞O QÍOnè <åÜ«∞Hõ`«fiO „H˜OkH˜ =zÛOk.
q∞`«"å^Œ∞Å ã¨=∂[ ã¨O㨯~°} HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, Ju"å^Œ∞Å âßã¨<ÀÅ¡OѶ¨∞#, J<åºÜ«∂xH˜
„ѨuѶ¨∞@#, JOu=∞OQÍ ã¨fi~å[º™ê^èŒ# – P q^èŒOQÍ QÍOnè <åÜ«∞Hõ`åfi# áÈ~å@O
™êyOk. ã¨∞=∂~°∞QÍ 1917 #∞Oz 1947 =~°‰õΩ HÍO„ÔQã¨∞, =∞# *ÏfÜ≥∂^Œº=∞O
QÍOnèè Ѩ^äŒOÖ’ #_çKå~Ú. PÜ«∞# „ѨÉèÏ= =Ú„^Œ P L^Œº=∞OÃÑ· |ÅOQÍ Ñ¨_çOk.
QÍOnèè rq`«O, PÜ«∞# qâ◊fiã≤Oz# ã≤^•úO`åÅ∞, #_çÑ≤# L^Œº=∂Å∞ XHõ^•x`À
XHõ\ ˜ =Ú_çѨ_ç L<åfl~Ú. g\˜H˜ „áêuѨkHõÅ∞ ã¨`«ºO, JÇ≤ÏOã¨. "å\˜<Õ QÍOnè `«#
áÈ~å@OÖ’ PÜ«Ú^è•Å∞QÍ "å_»∞‰õΩ<åfl_»∞.
ã¨`«ºO, JÇ≤ÏO㨠QÍOnèè ^Œ$+≤ìÖ’ "Õˆ~fi~°∞ HÍ=Ù. Jq Ô~O_»∂ XHõ>Ë, <å}ÏxH˜
XHõ\ ˜ ÉÁ=∞‡, Ô~O_»=k ÉÁ~°∞ã¨∞. Uk ÉÁ=∞‡, Uk ÉÁ~°∞ã¨∞ J<Õk K≥ѨÊ_®xH˜ gÅ∞ÖË^Œ∞.
HÍx XHõ\ ˜ ÖËx^Õ Ô~O_»=k ÖË^Œ∞. "ÕÅ ã¨O=`«û~åÅ „ѨѨOK« K«i„`«Ö’ Z<Àfl áÈ~å\ÏÅ∞
[iQÍ~ÚQÍx, QÍOnèèH˜ =ÚO^Œ∞ Z=~°∂ ã¨`«ºO, JÇ≤ÏO㨠J<Õ PÜ«Ú^è•Å∞ HÍx
PÜ«Ú^è•Å`À JO`« ÉèÏs Z`«∞Î#, JO`« n~°…HÍÅO, JO`« qãÎ̈ $`«, qâßÅ, |Ǩï=ÚY
ÅHõΔ ºO HÀã¨O áÈ~å@O ™êyOK«ÖË^Œ∞. Jk QÍOnèèH˜ XHõ_ç̂H K≥e¡Ok. PÜ«∞# ^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍÖ’
=Ù#fl HÍÅOÖ’ P Ô~O_»∞ PÜ«Ú^è•Å#∞ U q^èŒOQÍ `«# rq`«O J<Õ H˘eq∞Ö’ HÍeÛ,
Ѩ^Œ∞#∞ ÃÑ\ì̃, fiÛkkÌ „ѨÜ≥∂yOK«_»O „áê~°OaèOKå_À WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ =∞#O K«∂âß=Ú.
"å\˜x q=~°OQÍ WѨC_»∞ Ѩije^•Ì=Ú.
ã¨`åºxfl QÍOkè ZÖÏ x~°fizOKå_»∞? `«# rq`« Hõ^äŒ#∞ ã¨`«ºO`À `«# „ѨÜ≥∂QÍÅ∞QÍ
PÜ«∞# =i‚OKå_»∞. ã¨`åº<Õfi+¨} PÜ«∞# rq`«^èպܫ∞O. ^•xH˜ ™ê^èŒ# JÇ≤ÏOã¨.
JÇ≤ÏO㨠JO>Ë Ç≤ÏO㨠HÍxk J<Õ J~°÷O =∂„`«"Õ∞ HÍ^Œ∞. ^•xH˜ XHõ qãÎ̈ $`å~°÷O,
ã¨~°fi ã¨OѨÓ~å‚~°÷O QÍOkè WKåÛ_»∞. PÜ«∞# ^Œ$+≤ìÖ’ JÇ≤ÏO㨠JO>Ë „¿Ñ=∞† W`«~°∞Å#∞
`«#ÖÏQÍ „¿Ñq∞OK«_»O. „Ѩu"å_»∞ `«##∞ `å#∞ „¿Ñq∞OK«∞‰õΩO\Ï_»∞. Hõ^•? JÖψQ `å#∞
W`«~°∞Å#∞ „¿Ñq∞OKåe. J^Õ JÇ≤ÏOã¨. Z=~°∂ `«=∞‰õΩ`å=Ú JѨHÍ~°O HÀ~°∞HÀ~°∞ Hõ^•?
JÖψQ W`«~°∞ʼnõΩ ‰õÄ_® JѨHÍ~åxfl HÀ~°~å^Œ∞.
X~°∞ʼnõΩ JѨHÍ~°O KÕÜ«∞HõáÈ=_»"Õ∞ HÍ^Œ∞, `«#‰õΩ JѨHÍ~°O [~°y<å, W`«~°∞ʼnõΩ
LѨHÍ~°O KÕÜ«∂e. LѨHÍ~°O [iˆQ@@∞ìQÍ K«∂_®e. Jn JÇ≤ÏOã¨. ^•xH˜ =∂~°æ"Õ∞
ã¨`«ºO.
 550 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨`«ºO JO>Ë Uq∞\˜? QÍOkè #∂\˜H˜ #∂~°∞ áêà◊√¡ Pã≤ΉõΩ_»∞† ^Õ=Ùx (Jã≤Î`«fiO)Ö’
ã¨OѨÓ~°‚ qâßfiã¨O HõÅ"å_»∞. JO>Ë ™ê^è•~°}Ï~°÷OÖ’ HÍ^Œ∞, PÜ«∞# ^Õ=Ù_»∞ ã¨~°fi„`«,
ã¨~°∞fiÅÖ’, ã¨=∞ã¨ÎOÖ’ JO`«iflÇ≤Ï`«∞_≥· =Ù#fl\˜ì"å_»∞.
QÍOkè "≥Ú^Œ\’¡ (God is Truth) – ^Õ=Ù_»∞ ã¨`«ºO – Jx x~°fizOKÕ"å_»∞. HÍx
HÍÅO QÆ_çz# H˘nÌ PÜ«∞#‰õΩ P x~°fiK«#O ~°∞zOK«ÖË^Œ∞. Truth is God- ã¨`«º"Õ∞ ^Õ=Ù_»∞–
Jx ^•xfl =∂~åÛ_»∞. ã¨`åºxfl q∞Oz# ^Õ=Ù_»∞ ÖË_»∞ Jx L^•…\ ˜OKå_»∞.
=∞i, WO`«H© ã¨`«ºO JO>Ë Uq∞\˜? „ѨuHõΔ}O, „Ѩu ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’#∞ =∞#‰õΩ
Z^Œ∞~°ÜÕ∞º „Ѩâ◊fl Wk. <Õ#∞ PÖ’zOKÕk ã¨`«º"Õ∞<å? K≥¿ÑÊk ã¨`«º"Õ∞<å? KÕ¿ãk ã¨`«º"Õ∞<å?
ÖËHõ JO^Œ∞Ö’ ã¨`«º^Œ∂~°"≥∞ÿ#k. ã¨`«º q~°∞^Œú"≥∞ÿ#k U^≥·<å =ÙO^•? Jã¨`åºxfl ã¨`«ºOQÍ
„Éèíq∞ã¨∞Î<åfl"å? Jã¨`åºxfl PÖ’zã¨∞Î<åfl<å? Jã¨`åºxfl PK«iã¨∞Î<åfl<å?
ã¨`«ºO ™ê~°fi„uHõ"≥∞ÿ#k. ZO^Œ∞HõO>Ë J^Õ ^≥·=O. Hõ#∞Hõ hH˘Hõ ^≥·=O, <åH˘Hõ
^≥·=O ÖË_»∞, =ÙO_»_»∞, Z=~°∞ U¿Ñ~°∞ ÃÑ\ì̃ Ñ≤ez<å ^≥·=O XHõ_Õ. ã¨`«º"Õ∞ ^Õ=Ù_»∞ Hõ#∞Hõ,
ã¨`º« O ‰õÄ_® XHõ>Ë J~Ú =ÙO_®e. hH˘Hõã`¨ º« O, <åH˘Hõ ã¨`º« O =ÙO_»^∞Œ . ã¨`º« O XHõ>HË ^õ •?
=∞i <Õ#∞ XHõ^•xfl ã¨`«ºO J#∞‰õΩ<åfl#O>Ë, Jk JO^ŒiH˜ ã¨`«º"Õ∞ HÍ"åeHõ^•? P
q^èŒOQÍ JO^ŒiH˜ =iÎOKÕ, ™ê~°fi„uHõ, ™ê~°fi[h#, ™ê~°fiHÍeHõ, ™ê~°fi™ê÷eHõ ã¨`åº<Õfl
<Õ#∞ ã¨`«ºOQÍ ÉèÏqã¨∞Î<åfl<å?
ÖËHõ, <Õ#∞ ã¨`«ºOQÍ ÉèÏqOKÕ ^•xH˜ Ѩiq∞`«∞Å∞<åflÜ«∂? XHõ\ ˜ <å‰õΩ =∂„`«"Õ∞,
<å ^Œ$+≤ìÖ’ =∂„`«"Õ∞ ã¨`«º"≥∞ÿ, h‰õΩ ã¨`«ºO H͉õΩO_® áÈ`«∞O^Œ#∞HÀ. Jk Jã¨Öˇ·# ã¨`«ºO
HÍ*ÏÅ^Œ∞. JO^ŒiH˜ ã¨`«ºOQÍ<Õ ÉèÏã≤OK«QÆÅ qâ◊fiã¨`åºxfl rq`«OÖ’x, „ѨuHõΔ}OÖ’#∞,
„Ѩu PÖ’K«#Ö’#∞, „Ѩu PK«~°}Ö’#∞ J<Õfi+≤OKåe. P J<Õfi+¨} Ѷ¨e¿ãÎ ^≥·"åxfl „Ѩ`«ºHõΔO
KÕã¨∞‰õΩ#fl>Ëì.
P J<Õfi+¨}‰õΩ =∂~°æ"Õ∞ JÇ≤ÏOã¨, „Ѩu„áê}˜x, „Ѩu =∂#= =ºHÎ̃x „¿Ñq∞OK«_»"Õ∞
JÇ≤ÏOã¨. JѨHÍ~°O KÕÜ∞« HõáÈ=_»"∞Õ HÍ^Œ∞, =∞<À"åHõ¯~°‡ÅÖ’ LѨHÍ~°O KÕÜ∞« _»"∞Õ JÇ≤ÏOã¨.
„¿Ñ"Õ∞ JÇ≤ÏOã¨.
<å ¿ãflÇ≤Ï`«∞_çx „¿Ñq∞OK«_»"Õ∞ HÍ^Œ∞, ##∞fl `«# q~ÀkèQÍ ÉèÏqOKÕ"å_çx ‰õÄ_®
<Õ#∞ „¿Ñq∞OK«QÆÅQÍe. <å‰õΩ JѨHÍ~°O `«ÅÃÑ\ì̃#"å_çx ‰õÄ_® „¿Ñq∞OKåe. JѨHÍ~°O
`«ÅÃÑ\ì̃# "å_çx ‰õÄ_® LѨHÍ~°O KÕÜ«∞_»O ^•fi~å, „¿Ñq∞OK«QÆey`Õ <å „¿Ñ=∞ J`«xÖ’xH˜
‰õÄ_® „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞ÎOk. <Õ#∞ J`«_çx ^Õfi+≤¿ãÎ, <å ^Õfi+¨"Õ∞ J`«xÖ’xH˜ „Ѩã¨iã¨∞ÎOk. Ѩ~°ã¨Ê~°
^Õfi+¨O LÉèíÜ«ÚÅ#∞ ^ŒÇ≤Ïã¨∞ÎOk. Ѩ~°ã¨Ê~° „¿Ñ=∞ LÉèíÜ«ÚÅ#∞ L#fluHõiã¨∞ÎOk (It will
sublimate us both) <Õ#∞ XHõ_çx ZO`« QÍ_è»OQÍ, x[OQÍ, x~°ÌfiO^ŒfiOQÍ „¿Ñq∞¿ãÎ,
J`«_»∞ ##∞fl JO`« QÍ_è»OQÍ, x[OQÍ, x~°ÌfiO^ŒfiOQÍ „¿Ñq∞OK«QÆÅ∞QÆ∞`å_»∞. „¿Ñ=∞â◊H˜Î
 551 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JÇ≤ÏO™êâ◊HÎ̃ JO`« =∞ǨÏ`«Î~°"≥∞ÿ#k. ã¨iQÍ W"Õ =∂@ÅÖ’ HÍHõáÈ~Ú<å, W^Õ J~°÷OÖ’,
QÍOkè `«# rq`« HÍÅ=∞O`å `«# ã¨`«º ã¨O^Õâßxfl „ѨѨOKåxH˜ „ѨɒkèOKå_»∞. Jã¨OMϺHõ
"庙êÅÖ’, LѨ<庙êÅÖ’ q=iOKå_»∞. ã¨O^Œ~åƒùxfl |\˜ì, <ÕѨ^䕺xfl |\˜ì PÜ«∞#
=∂@Å∞ =∂i =ÙO_»=K«∞ÛHÍx, "å\˜ =∞øeHõ ÉèÏ=O XHõ>Ë. JÖψQ ã¨O^Œ~åƒùxfl|\˜ì
PÜ«∞# PK«~°}Ö’ ÉèË^•Å∞ Hõ#|_ç =ÙO_»=K«∞Û. HÍx PÜ«∞# PK«~°}‰õΩ „¿Ñ~°}
ã¨`åºÇ≤ÏOã¨ÖË.
ã¨`«ºO, „¿Ñ=∞, JÇ≤ÏOã¨, r=HÍ~°∞}ºO, ã¨~°fi=∂#= ã¨Ç¨ÏŸ^Œ~°`«fiO "≥Ú^ŒÖˇ·#
ã¨^Œ∞æ}ÏÅ∞ J<åkQÍ „Ѩu „Ѩ=HõÎ, „Ѩu ^≥·=Éèí‰õΩÎ_»∞ K≥|∞`«∂ =ã¨∞Î#fl\˜ì"Õ. JO^Œ∞KÕ`«
QÍOkè LѨ^ÕâßÅÖ’ H˘`«Îk Ug∞ÖË^Œ∞. `å#∞ H˘`«Î q+¨Ü«∞"Õ∞n K≥ѨÊ_»O ÖË^Œx,
ã¨`åºÇ≤ÏOã¨Å∞ ѨÙ~å`«# HÍÅO#∞Oz =Ù#fl\˜ì"Õ#x (Truth and non-violence are as
old as the hills) PÜ«∞# Ѩ^ÕѨ^Õ *Ï˝Ñ¨HõO KÕ¿ã"å_»∞.
HÍx, PÜ«∞# fã¨∞‰õΩ=zÛ# H˘`«Î^Œ#O XHõ>Ë. =ºHÎ̃ rq`åxˆH HÍHõ, XHõ *Ïu
rq`åxH˜ `«# ã≤^•úO`åxfl, `«# PK«~°} q^è•<åxfl =iÎOѨ*Ëâß_»∞† ÖË^• =iÎOѨ*ËÜ«∞_®xH˜
„Ѩܫ∞uflOKå_»∞. XHõ =ºHÎ̃ KÕÜ«∞QÆeyOk =∞~˘Hõ=ºHÎ̃ ZO^Œ∞‰õΩ KÕÜ«∞ÖË_»∞? HÍ=Åã≤#^ŒÖÏ¡
™êkèOKåÅ<Õ Ñ¨@∞ì^ŒÅ, HÍ~°ºnHõΔ, JK«OK«Å, x~°O`«~° nHõΔ, „Hõ=∞tHõΔ} `À‰õÄ_ç# ã¨OѶ¨∞@#
– P~°æ<≥·*Ë+¨<£.
P q^èŒOQÍ `«# rq`«OÖ’ `å#∞ ã¨`åºÇ≤ÏOã¨Å`À KÕã≤# „ѨÜ≥∂QÍÅ#∞ XHõ *Ïu
rq`åxH˜ =iÎOѨKÕã≤, P *Ïu ‰õÄ_® J"Õ „ѨÜ≥∂QÍÅ∞ ÉèÏs Z`«∞Î#, ã¨∞ã¨OѶ¨∞\˜`«OQÍ
KÕ¿ã@@∞ì KÕÜ«∞"Õ∞ QÍOnèè Ѷ¨∞#`«. PÜ«∞# `«# rq`«OÖ’ qѶ¨Å"≥∞ÿ# ã¨O^Œ~åƒùÅ∞ H˘xfl
=Ù<åfl~Ú. HÍx, ZѨÊ\˜HõѨC_»∞ `«#∞fl`å#∞ ã¨ik^Œ∞ÌHÀ"åÅx Hõ~îÀ~° x~åǨ~° nHõΔÅ^•fi~å,
P`«‡Ç≤ÏOã¨^•fi~å „Ñ¨Ü«∞uflOKå_»∞.
JÖψQ `«# *ÏuKÕ`« `å#∞ KÕ~ÚOz# „ѨÜ≥∂QÍÅ∞ qѶ¨Å"≥∞ÿ# ã¨O^Œ~åƒùÅ∞ ‰õÄ_®
J<ÕHõOQÍ =Ù<åfl~Ú. JÇ≤ÏO㨠Z<Àfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ qѶ¨Å"≥∞ÿOk. ^Õâ◊ qÉèí[#‰õΩ =ÚO^Œ∞,
`«~åfi`« [iy#^ŒO`å nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}. `å#∞ qѶ¨Å∞_≥·# „Ѩu™êi „áêÜ«∞tÛ`«ÎO
KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. =∞i `«# *Ïu qѶ¨Å"≥∞ÿ`Õ UO KÕÜ«∂e? JѨC_»∞ `«# Hõ~°Î=ºO Uq∞\˜
Jx „Ѩâ◊fl "Õã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. „Ѩ[Å ã¨`«¯ $`åºÅÖ’ `«#‰õΩ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO =Ù#fl>Ëì, "åi
JHõ $ `åºÅÖ’ `« # ‰õ Ω Éè Ï QÆ ™ êfi=∞ºO ÖË ^ •? `« # P`« ‡ „Ѩ H Δ Í à◊ # ‰õ Ω `« # #∞ `å#∞
Ç≤ÏOã≤OK«∞‰õΩ#fl>Ë,ì „Ñ¨[Å JHõ$`«º „ѨHÍΔ à◊#‰õΩ ‰õÄ_® `«##∞ `å#∞ tH˜OΔ K«∞‰õΩ<åfl_»∞. ÃщõΩ¯™ê~°∞¡
™ê=kèHõOQÍ#∞, x~°=kèHõOQÍ#∞, x~åǨ~°nHõΔÅ∞ KÕâß_»∞.
1922Ö’ KÒs J<Õ KÀ@ „Ѩ[Å∞ HÀáÈ„k‰õΩÎÖˇ· áÈbã¨∞Å#∞ ã¨r=^ŒÇ¨Ï#O KÕã≤
#ѨC_»∞ ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°}À^Œº=∂xfl =Ù#fl@∞ìO_ç PѨÙKÕÜ«∞_»O`À "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\ì̃† <ÒMÏb
 552 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^Œ ∞ ~° O `åÅ =O\˜ 㨠O ^Œ ~ åƒù Å =~° ‰ õ Ω J<Õ H õ 㨠= ∞Ü« ∂ ÅÖ’ PÜ« ∞ # P`« ‡ HΔ À Éè í ,
JO`«ã¨ûOâ’^èŒ#O, =∞^äŒ#O WO`å JO`åHÍ^Œ∞. QÆ*ËO„^Œ∞_»∞ ''HõÅ_»∞ HõÅO_»<≥_»∞ "å_»∞
HõÅ_ÀÖË_À—— Jx Pã≤Î <åã≤Î qzH˜`«û‰õΩ Ö’<≥·#@∞ì, `å#∞ KÕã¨∞Î#flk á⁄~°áê>Ë"≥∂, `«#
ã≤^•úO`åÅ PK«~°}‰õΩ „Ѩ[Å∞ ã≤^ŒúOQÍ Öˈ~"≥∂, ã≤^ŒúOQÍ ÖËx"åiÃÑ· `«# qâßfi™êÅ#∞
~°∞^Œ∞Ì`«∞<åfl<Õ"≥∂ Jx ã¨Oâ◊Ü«∂‰õΩe`«∞_»Ü«∂º_»∞. „áêÜ«∞tÛ`«ÎO KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. `«#
Z`«∞ÎQÆ_»ÅÖ’ Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ Ѩ~°fi`« „Ѩ=∂}OÖ’ á⁄~°áê@∞¡ KÕã≤#@∞ì (Himalayan blun-
ders) H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ JOwHõiOKå_»∞. HÍx, `«# P^蕺u‡Hõ qâßfi™êÅÖ’, <≥·uHõ
ã≤^•úO`åÅÖ’ á⁄~°áê@∞ HõÅ^Œx PÜ«∞# XHõ¯ Hõ}Δ O ‰õÄ_® XѨCHÀÖË^∞Œ . Ç≤ÏO㨉Ωõ „ѨuÇ≤ÏOã¨
["å|∞ HÍ^Œ#fl q+¨Ü«∂xfl PÜ«∞# Z#fl_»∂ ã¨Oâ◊~ÚOK«ÖË^Œ∞. Ç≤ÏO㨉õΩ ["å|∞ JÇ≤ÏOã¨
J#flk PÜ«∞# xâ◊ÛÅ qâßfiã¨O. "Õ∞^è•=ÙÅ`À ã¨Ç¨, Jaè=∂#∞Å`À ã¨Ç¨, Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ∞,
=Úã≤¡=ÚÅ`À ã¨Ç¨ Ö’Hõ=∞O`å `«##∞ Ñ≤zÛ"å_»∞QÍ [=∞Hõ\ ì̃<å, "≥„iÉÏQÆ∞Å"å_»∞ „¿Ñ=∞`À
^Õ fi ëêxfl [~ÚOK« = K« ∞ Û#x, JÇ≤ Ï O㨠` À ~° q J㨠Πq ∞OK« x „a\˜ + π ™ê„=∂*Ϻxfl
ÖÁOQÆnÜ«∞=K«∞Û#x #=Ú‡`«∞<åfl_»∞, áêѨO Ö’HõO `≥eÜ«∞x J=∂Ü«∞‰õΩ_»∞ Jx ¿ÇÏà◊#
KÕã≤<å PÜ«∞# `«# #=∞‡HÍÅ#∞ =∂~°∞ÛHÀÖË^Œ∞. JO`ÕHÍ^Œ∞. QÍOkèx ѨzÛ "≥∂ã¨QÍ_»∞,
֒֒ѨŠÇ≤ÏOã¨#∞ #=Ú‡`«∂ ÃÑ·H˜ JÇ≤ÏO™ê [ѨO KÕã¨∞Î<åfl_»x „ѨKå~°O KÕã≤#"å~°∞<åfl~°∞.
JÖÏ ZO^Œ~°∞ Zxfl q^è•Å∞QÍ `«# qâßfi™êÅ#∞ „ѨtflOz<å, J=¿ÇÏà◊# KÕã≤<å PÜ«∞#
"≥#∞HõO[ "ÕÜ«∞ÖË^Œ∞. `«# PK«~°}#∞ =∂~°∞ÛHÀÖË^Œ∞. ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ `«Ñ¨Êxã¨i J~Ú
`«# Z`«∞ÎQÆ_»Å#∞ =∂~°∞Û‰õΩ<åfl_Õ"≥∂QÍx, ã≤^•úO`åÅ#∞ =∂~°∞ÛHÀÖË^Œ∞.
^•xH˜ XHõ>Ë HÍ~°}O† ã¨`åº<Õfi+¨}, JÇ≤ÏO™êK«~°} `«~åfi`« PÜ«∞# rq`«OÖ’x
=¸_»= =ÚYºã¨∂„`«O x~°ƒùÜ«∞`«fiO –fearlessness. z#fl`«#OÖ’ PÜ«∞# =\˜ ì
Ñ≤iH˜"å_»∞. `«# q∞ye# |ÅÇ‘Ï#`«Å#∞ [~ÚOz#>Ëì PÜ«∞# Ñ≤iH˜`«<åxfl ‰õÄ_®
HÍÅ„Hõ=∂# [~ÚOKå_»∞. q∞#∞fl qiy g∞^Œ Ѩ_ç<å K«eOK«x JO‰õΩiî`« xsƒùHõ`«#∞
JÅ=~°K«∞‰õΩ<åfl_»∞. ã¨`åº<Õfi+¨}, JÇ≤ÏO™êK«~°} KÕÜ«∞QÀi#"å_»∞ rq`«OÖ’ ^ÕxH©
ÉèíÜ«∞Ѩ_»~å^Œ∞.
`«# <≥·uHõ qâßfi™êÅ#∞, ã≤^•úO`åÅ#∞ PYiHõΔ}O =~°‰õΩ QÍOnè áê\˜OKå_»∞.
"å\˜HÀã¨O z=iH˜ „áê} |e^•#O ‰õÄ_® KÕâß_»∞. D ~ÀAÅÖ’ „Ѩu ™ê^è•~°} ~å[H©Ü«∞
"Õ`«Î „áê}~°HõΔ}HÀã¨O HÀ@¡H˘Åk ~°∂áêÜ«∞Å „Ѩ*Ï^èŒ#O`À „Ѩ`ÕºHõ ~°HõΔ} ^ŒàÏÅ#∞ (SPG)
U~åÊ@∞ KÕã¨∞HÀ=_»O K«∂ã¨∞Î<åfl=Ú. =∞i QÍOkè P<å_»∞ =∞`« HõÅǨÅ∞ ÉèíÜ«∞OHõ~°OQÍ
K≥ň~QÆ∞`«∂ J_»∞QÆ_»∞QÆ∞<å =∞$`«∞º^Õ=`« qÅÜ«∞ `åO_»=O KÕã¨∞Î#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’, <ÒMÏbÖ’,
HõÅHõ`åÎÖ’, áê\ÏflÖ’, _èçb¡Ö’ „ѨÉèí∞`«fi ~°HõΔ}#∞ x~åHõiOKå_»∞. z=iH˜ J\˜ì J~°H˜Δ`«
ã≤÷uÖ’<Õ PÜ«∞##∞ =∞$`«∞º=Ù ÉèíHΔ̃OzOk.
 553 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨`åºxfl QÍ_è»OQÍ #=∞‡_»"Õ∞ PÜ«∞# xsƒùuH˜ HÍ~°}O. Ѩ~°`«O„`« ÉèÏ~°`«*Ïu
ã¨fi`«O„`«`å ™ê^èŒ#‰õΩ PÜ«∞# KÕѨ\ ì̃#, ã¨fi*ÏuKÕ Ñ¨\ ì̃Oz# PÜ«Ú^èŒO ¿Ñ~°∞ ã¨`庄QÆǨÏO.
Jk Ñ≤iH˜"å_ç PÜ«Ú^èŒO HÍ^Œ∞† ^è≥·~°ºâße PÜ«Ú^èŒO.
ã¨`庄QÆǨÏO J<Õ =∂@‰õΩ `≥Å∞QÆ∞"å~°∞ ã¨`«º"≥∞ÿ# P„QÆǨÏO – righteous
indignation– Jx J~°÷O K≥ѨCHÀ=_»O Ѩiáê\˜ HÍx Jk ãÔ̈~·# J~°÷O HÍ^Œ∞. P„QÆǨÏO
J<Õ ã¨O㨯 $`« â◊ÉÏÌxH˜ „HÀ^èŒO (anger) J<Õ J~°÷O `≥Å∞QÆ∞Ö’ ZÖÏ =zÛO^ÀHÍx
ã¨O㨯 $`«OÖ’ P J~°÷O ÖË^Œ∞. Jã¨Å∞ QÍOkè L^ÕÌtOz# J~°÷OÖ’ ã¨`庄QÆǨÏOÖ’ „HÀ^èŒO
„Ѩã¨H˜Î ÖË^Œ∞.
P„QÆǨÏO JO>Ë To seize, To hold firmly– Ѩ@∞ìHÀ=_»O, QÆ\ ì̃QÍ Ñ¨@∞ìHÀ=_»O.
ã¨`庄QÆǨÏO JO>Ë ã¨`åºxfl ^Œ$_è»OQÍ Ñ¨@∞ìHÀ=_»O. „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fikèHͯ~À^Œº=∞OÖ’
ã¨`庄QÆǨÜ«Ú^è•xfl QÍOnèè „Ñ¨Ü≥∂yOKå_»∞.
Ç≤ Ï O㨠# ∞ JÇ≤ Ï O㨠` À Z^Œ ∞ ~˘¯#_» " Õ ∞ 㨠` 庄QÆ Ç ¨ Ï O. JO>Ë XHõ _ » ∞ x#∞fl
Ç≤ÏOã≤ã¨∞Î#flѨC_»∞ P Ç≤ÏO㨉õΩ „ѨuÇ≤ÏO㨠KÕÜ«∞‰õΩO_®, ÉÏ^èŒ#∞ J#∞Éèíqã¨∂Î ‰õÄ_®
J=`«e"å_ç ^Ò~°<˚ åºxfl, J`«_ç ^Œ∞~å‡~°Ñæ Ù¨ q^è•<åÅ#∞ kèH¯õ iOK«_O» . JO`Õ`Ñ« ʨ Ñ≤iH˜"å_çÖÏ
KÕ`«∞Å∞ =Ú_»∞K«∞‰õΩx Ç≤ÏOã¨#∞ J#∞ÉèíqOK«_»O HÍ^Œ∞† x~°ƒùÜ«∞OQÍ, J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’
JÇ≤ÏO™êÜ«Ú`«OQÍ, Z^Œ∞\˜"å_çx D+¨}χ„`«"≥∞ÿ<å â◊„`«∞ÉèÏ=O ÖˉõΩO_® „ѨuѶ¨∞\˜OK«_»O.
JÖÏ „ѨuѶ¨∞\˜OK«HõáÈ`Õ Jk Ñ≤iH˜`«#O J=Ù`«∞Ok. Ñ≤iH˜`«#O JÇ≤ÏOã¨HÍ^Œ∞. „ѨuÇ≤ÏOã¨
KÕÜ«∞QÆey ‰õÄ_® KÕÜ«∞HõáÈ=_»O, JÇ≤ÏO™ê`«‡HõOQÍ kèHõ¯iOK«_»O – Jn ã¨`庄QÆǨÏO.
J^˘Hõ >ˇH˜flH±, J^˘Hõ „Ѩ„H˜Ü«∞. ^•xH˜ ã¨`«ºO ѨÙ<åk. „¿Ñ=∞ „áêuѨkHõ, JÇ≤ÏOã¨
|Å=O`«∞_ç PÜ«Ú^èŒO. |ÅÇ‘Ï#∞_ç KÕuÖ’ Jk cè~°∞`«fiO J=Ù`«∞Ok. |ÅÇ‘Ï#`« JO>Ë
âßs~°Hõ |ÅÇ‘Ï#`« HÍ^Œ∞. âßs~°Hõ |ÅÇ‘Ï#`«, âßs~°Hõ |ÅO J<Õq `å~°`«=∞º`«Å∞QÆÅ
ÅHõΔ}ÏÅ∞. `å_ç K≥@∞ì ZˆH¯"å_çx `«Å `«<Õfl "å_»∞#fl@∞ì, â◊s~°HõOQÍ ZO`«\ ˜ |Åâße<≥·<å
Kå=Q˘@ìQÆey# |Åâße =∞~˘Hõ_»∞ =ÙO@∂<Õ =ÙO\Ï_»∞. JÖψQ ZO`« |Åâße J~Ú<å,
`«#ÃÑ· Ѩk=∞Ok `«∞áê‰õΩÅ∞ KÕ`«|∂x ^•_ç KÕ¿ãÎ |ÅÇ‘Ï#∞_Õ J=Ù`å_»∞. |ÅO, |ÅÇ‘Ï#`«
™ê¿ÑHõΔ QÆ∞}ÏÅ∞. x["≥∞ÿ# |ÅO =∂#ã≤Hõ|ÅO, „¿Ñ=∞|ÅO, JÇ≤ÏO™êâ◊H˜Î. P`«‡â◊H˜Î.
^•x =ÚO^Œ∞ ZO`«\ ˜ |Åâße J~Ú<å `«Å=OK«Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞. „¿Ñ=∞‰õΩ ÖÁOQÆx"å~°∞
Ö’HõOÖ’ =ÙO_»~°∞. =∞Ǩ„‰õÄ~°∞x ǨÏ$^ŒÜ«∞OÖ’ ‰õÄ_® U^À XHõ =¸Å „¿Ñ=∞*’ºu
q∞#∞‰õΩq∞#∞‰õΩ =∞O@∂ "≥Å∞QÆ∞`«∂ =ÙO@∞Ok. ^•xfl ZQÆã¨# „^Àã≤ „ѨHÍtOѨ *ËÜ«∞_»"Õ∞
ã¨`庄QÆÇ¨Ï ÅHõΔ ºO.
J~Ú`Õ, QÍOnè ã¨`庄QÆǨÏO Ô~O_»OK«∞ÖÏ Ñ¨^Œ∞#∞ QÆÅ PÜ«Ú^èŒO. ^•x XHõ
áê~°≈ºO ÉÏǨϺ „Ѩu^ŒfiOkÃÑ·# „ѨÜ≥∂yOz#k HÍQÍ, Ô~O_»=k ÉèÏ~°`«*Ïu JO`«~°æ`«
 554 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
â◊„`«∞=ÙÃÑ·# „ѨÜ≥∂yOz#\ì̃k. =∞# ã¨=∂[OÖ’ â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ, ã¨Ç¨Ï„™êÉÏÌÅ∞QÍ ¿Ñ~°∞‰õΩ
áÈ~Ú# Ѷ¨∞’~°^Œ∞~åKå~åÅ#∞ ~°∂ѨÙ=∂Ѩ_®xH˜ ^•xfl QÍOnèè „Ñ¨Ü≥∂yOKå_»∞. PÜ«∞#
„Ѩ ^ è • #OQÍ áÈ~å_ç O k Jã¨ Ê $â◊ º `å ^Œ ∞ ~åKå~° O g∞^Œ . Ç≤ Ï O^Œ ∂ 㨠= ∂[OÖ’x
=~å‚„â◊=∞^èŒ~å‡Å#∞ PÜ«∞# =ºuˆ~H˜OK«x =∂@ x["Õ∞. "å\˜Ö’ `«Ñ¨CѨ@ì=Åã≤Ok
ÖË^Œx "å\˜x PÜ«∞# ã¨=∞i÷OK«_»O, =ÚYºOQÍ =~°‚ =º=ã¨÷#∞ ã¨=∞i÷OK«_»O =∞#‰õΩ,
JÉèíºO`«~°Hõ~°OQÍ<Õ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. J~Ú`Õ PÜ«∞# =~å‚Å=∞^茺, ‰õΩÖÏÅ =∞^茺 Z‰õΩ¯
`«‰õΩ¯=Å#∞ =ºuˆ~H˜OKå_»∞. ‰õΩÅ, =∞`« qÉèË^•Å#∞, =º`庙êÅ#∞ YO_çOKå_»∞.
HÍx Jã¨ Ê $â◊ º `« # ∞ =∂„`« O PÜ« ∞ # Ѩ Ó iÎ Q Í x~° Ì fi O^Œ fi OQÍ YO_ç K å_» ∞ ,
Jã¨Ç≤ϺOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. JO@~åx "å~°∞QÍ =Ú„^Œ"Õã≤, ã¨=∂*ÏxH˜ ^Œ∂~°OQÍ â◊`åÉÏÌÅ∞QÍ
"≥e"Õã≤# ^Œo`« „Ѩ[Å ã¨=Ú^Œú~°}#∞, Jã¨Ê $â◊º`å ã¨OѨÓ~°‚ x~°∂‡Å##∞, `«H˜¯# =~å‚Å`À
ã¨=∂#OQÍ "åiH˜ ™ê=∂lHõ <åºÜ«∂xfl Q“~°= „ѨuѨuÎx HõeÊOK«_®xfl `«# rq`«
„Ѩ^è•# ^èպܫ∂ÅÖ’ XHõ\ ˜QÍ PÜ«∞# ѨiQÆ}˜OKå_»∞. nxÔH· PÜ«∞# JǨÏiflâ◊Å∞ áÈ~å_®_»∞.
Jã¨Ê $â◊√ºÅ‰õΩ PÜ«∞# ǨÏi[#∞ÅKÕ ¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì_»∞. JO>Ë "å~°∞ ^Õ=Ùx ã¨O`å#O Jx
PÜ«∞# L^ÕÌâ◊O. "åix JO@~åx "å~°∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜Oz ã¨Ç¨Ï„™êÉÏÌÅ∞QÍ J}QÆ„^˘H˜¯
=ÙOz# q∞ye# =~å‚Å"å~°∞ Ãã·`å#∞ ã¨O`å#O J<Õ PÜ«∞# ÉèÏ=O. WO^Œ∞Ö’ ã¨O^ÕǨÏO
ÖË^Œ∞. XHõ™êi (1934Ö’) cǨ~°∞Ö’ Ѷ¨∞’~° Éèí∂HõOѨO =zÛ "ÕÖÏkQÍ „Ѩ[Å∞
K«xáÈ~Ú#ѨC_»∞ P qѨ`«∞Î#∞ QÍOkè Jã¨Ê $â◊º`«#∞ áê\˜Oz# ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂*ÏxH˜
^Õ=Ù_»∞ qkèOz# tHõΔQÍ =i‚Oz <≥„Ǩ˙ =O\˜ "åi f„= q=∞~°≈‰õΩ QÆ∞i JÜ«∂º_»∞‰õÄ_®.
`«# ÉèÏ"åÅ „ѨKå~åxH˜ 1933Ö’ ™ê÷Ñ≤Oz# "å~°Ñ¨„uHõ‰õΩ ''ǨÏi[<£—— Jx ¿Ñ~°∞
ÃÑ\Ïì_»∞. `«# P„â◊=∞OÖ’ ǨÏi[#∞Å#∞ ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ KÕ~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞. ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ QÍx,
_èçb¡Ö’QÍx PÜ«∞# ÉèíOw HÍÅhÖ’<Õ |㨠KÕ¿ã"å_»∞. JÖψQ 1932Ö’ ǨÏi[#∞Å#∞
`«H˜¯# Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[O #∞Oz q_»nã≤ qÉèË^•Å#∞ âßâ◊fi`«O KÕÜ«∞_®xH˜ „a\˜+π„ѨÉèí∞`«fiO
^Œ∞~°∞^ÕÌâ◊O`À „ѨHõ\ ˜Oz# ''Hõ=¸º#Öò J"å~°∞¤——#∞ PÜ«∞# Hõ~îÀ~° x~åǨ~°nHõΔ`À
=ºuˆ~H˜OKå_»∞. P K«~°º#∞ |>Ëì W\©=e HÍÅOÖ’ QÍOnèè ǨÏi[#∞Å â◊„`«∞=Ù Jx, "åiH˜
JѨHÍ~°O KÕâß_»x „ѨKå~°O [iyOk. Jã¨Å∞ ''ǨÏi[#—— J<Õ =∂@<Õ x¿+kèOKåÅx, P
=~åæxH˜ K≥Ok# "å~°∞ `«=∞#∞ ''^Œo`«—— Jx =∂„`«"Õ∞ =º=ǨÏiOKåÅx ‰õÄ_® HÀ~å~°∞.
WѨC_»∞ ''^Œo`«—— â◊|Ì"Õ∞ "å_»∞HõÖ’ =Ù#flk. x*ÏxH˜ QÍOnèè =Öˇ Jã¨Ê $â◊º`å ^Œ∞~åKå~°OÃÑ·
Wxfl ^ŒâßÉÏÌÅ∞QÍ JO`« ~årÖËx áÈ~å@O ™êyOz# ^Œo`Õ`«~°∞_»∞ =∞~˘Hõ_»∞ ÖË_»∞.
rq`«OÖ’x „Ѩu z#fl, ÃÑ^ŒÌ q+¨Ü«∞OÃÑ·# QÍOnèH˜ xtÛ`åaè„áêÜ«∂Å∞O_Õq,
Q˘Ñ¨Ê P^蕺u‡Hõ ^Õâ◊OQÍ K≥ѨC‰õΩ<Õ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ â◊√zâ◊√„Éèí`«ÅѨ@¡ JÅHΔͺxfl PÜ«∞#
f„=OQÍ Jã¨Ç≤ϺOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ *Ï`«∞Å#∞Oz ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ =ÚO^Œ∞QÍ
 555 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
<Õ~°∞ÛHÀ=Åã≤Ok x`«º rq`«OÖ’ â◊√zâ◊√„Éèí`«ÅѨ@¡ „â◊^•ú㨉õΩÎÅx PÜ«∞# Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_»∞.
=∞Å=¸„`« qã¨~°̊#âßÅÅ x~å‡}O #∞Oz „Ѩu q+¨Ü«∞OÃÑ·# PÜ«∞# „"åâß_»∞.
JÖψQ „|ǨχK«~°º „=`åxH˜, PÜ«∞# Jq∞`«„áê^è•#ºq∞KåÛ_»∞. `«O„_ç J=™ê#
HõΔ}ÏÅÖ’ `å#∞ `«# Ѩ_»HõQÆkÖ’ QÆ_»Ñ¨_»O PÜ«∞##∞ Ü«∂=r˚=O ѨâßÛ`åÎѨO`À
ÉÏkèOzOk. „|ǨχK«~åºxH˜, Öˇ·OyHõ x„QÆǨxH˜ WzÛ# „áê^è•<åºxH˜ J^Õ (guilt com-
plex) HÍ~°}=∞#_»OÖ’ ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞. =∞`«∞ÎáêhÜ«∂Å∞, =∂^ŒHõ „^Œ"åºÅ x¿+^è•xfl
‰õÄ_® PÜ«∞# `«# x~å‡} HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ KÕiÛ ^•xÔH· „ѨKå~°O KÕâß_»∞.
=∞~˘Hõ =ÚMϺOâ◊O. QÍOnèè ÅHΔ̃Oz# „QÍ=∞ ã¨fi~å[ºO. Ü«∞O„`åÅÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç#
P^èŒ∞xHõ <åQÆiHõ`«#∞ PÜ«∞# x~°ã≤OKå_»∞. „a\˜+π "å~°∞ WO_çÜ«∂Ö’ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ì#
Ü«∞O„fHõ~°}#∞, áêi„âßq∞H©Hõ~°}#∞ PÜ«∞# Ãã·`å#∞ <åQÆiHõ`«QÍ =i‚OKå_»∞. Z<Àfl
KÕu =$`«∞ÎÅ#∞ Ü«∞O„fHõ~°} (mechanisation) <åâ◊#O KÕã≤O^Œx, ÅHõΔÖÏk „Ѩ[Å
á⁄@ì H ˘\˜ ì x~° ∞ ^ÀºQÆ ∞ Å∞QÍ KÕ ã ≤ O ^Œ x PÜ« ∞ # Éè Ï qOKå_» ∞ . P^è Œ ∞ xHõ "≥ · * Ï˝ x Hõ ,
™êOˆHuHÀ`«Ê`«∞ÎÅÖ’ „Ѩu^•xfl PÜ«∞# YO_çOKå_»x K≥ѨÊÖË=ÚHÍx, JkèHõ ã¨OMϺ‰õΩÅ#∞
x~°∞^ÀºQÆ∞Å∞QÍ KÕ¿ã Ü«∞O„fHõ~°}#∞, ÉèÏs Ѩi„â◊=∞Å<Õ PÜ«∞# x~åHõiOKå_»∞. ÉèÏ~°`«
*Ïu P~°∞ ÅHõΔÅ „QÍ=∂ÅÖ’ x=ã≤ã¨∞Î#flk. Hõ#∞Hõ „QÍ=∞"Õ∞ =∞# Pi÷Hõ =º=ã¨÷‰õΩ „áêuѨkHõ
HÍ"åe. U „QÍ=∂xH˜ P „QÍ=∞O `«# x`åº=ã¨~åÅxfl\˜x L`«ÊuÎ KÕã¨∞‰õΩx ã¨fiÜ«∞O
áÈ+¨HõO HÍ"åe, ã¨fiÜ«∞=∂^è•i`«O HÍ"åe. J@∞=O\˜ „QÍ=∞ã¨fi~å[º"Õ∞ ^Õâ◊ ™êfi`«O„`«º
™ê^èŒ# ÅHõΔ ºO HÍ"åe.
D ÉèÏ"åÅ#∞ P<å_»∞ ѨÅ∞=Ù~°∞ "Õ∞^è•=ÙÅ∞ PˆHΔÑ≤OKå~°∞. <≥„Ǩ˙ ^•xfl
x~åHõiOKå_»∞. ã¨fi`«O„`« ÉèÏ~°`«^Õâ◊O „ѨѨOK«OÖ’x ѨÙ~ÀQÍq∞ ^ÕâßÅ ã¨~°ã¨# ã¨Q“~°=OQÍ
xÅ|_®ÅO>Ë, *Ïu ^•i„^ŒºO, x~°∞^ÀºQÆO f~åÅO>Ë, ™êfi=ÅO|##∞ ™êkèOKåÅO>Ë,
áêi„âßq∞H©Hõ~°} `«Ñ¨Ê^Œx, ^•xfl ZO`« `«fi~°QÍ, ZO`« qã¨Î $`«OQÍ ™êkè¿ãÎ JO`«QÍ
^Õâ◊O ѨÙ~ÀQÆq∞ã¨∞ÎO^Œx <≥„Ǩ˙ ÉèÏqOKå_»∞.
x*ÏxH˜ QÍOnè „QÍ=∞ã¨fi~å[º ÉèÏ=# Jã¨OÉèí=, Jã¨OÉèÏ=º ã¨fiáêflÅÖ’ XHõ\ ˜QÍ,
HÍÖÏxH˜ Z^Œ∞s`«QÍ Hõ#|_»∞`«∞Ok. P^èŒ∞xHõ "≥·*Ï˝xHõ, ã¨O㨯 $uHõ ѨÙ~ÀQÆu ã¨OѨÓ~°‚
Ü«∞O„fHõ~°} kâ◊QÍ<Õ ™êQÆ∞`«∞#flk. ^•xfl J_»∞¤HÀ=_»O J™ê^茺OQÍ#∞, HÍÖÏxfl "≥#H˜¯
=∞o¡OKÕ â◊√+¨¯ „Ѩܫ∞`«flOQÍ#∞ Hõ#|_»∞`«∞Ok.
HÍx, QÍOnèè U HÍ~°}ÏÅ=Å¡ Ü«∞O„fHõ~°}#∞ YO_çOKå_À P HÍ~°}ÏÅ∞ <Õ\ ˜H©
ã¨=∞~°÷hÜ«∂ÖË. JO`ÕHÍ^Œ∞, P<å\˜ "Õ∞^è•=ÙÅ∞ TÇ≤ÏOK«x =∞Ô~<Àfl HÍ~°}ÏÅ∞ D<å_»∞
QÍOnè"å^•xH˜ |ÅO KÕ‰õÄ~°∞ã¨∞Î<åfl~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ qѨs`«"≥∞ÿ# áêi„âßq∞H©Hõ~°},
 556 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
(industrialisation) #QÆsHõ~°} (Urbanisation), HÍ~°}OQÍ ã¨OÉèíqã¨∞Î#fl Ѩiã¨~åÅ
HÍÅ∞+¨ºO, "åÜ«Ú, [ÅHÍÅ∞+¨ºO, PǨ~°HÍÅ∞+¨ºO, ^èŒfix HÍÅ∞+¨ºO, Ѩ~åº=~°}
ã¨=∞`«∂HõѨ٠q^èŒfiOã¨O, F*’<£ á⁄~° qzÛùuÎ, WOHÍ Z<≥fl<Àfl J#~å÷Å∞ D<å_»∞ =∞#efl
ÉÏkèã¨∞Î<åfl~Ú. âßG"Õ`«ÎÅ#∞, Pi÷Hõ "Õ`«ÎÅ#∞, W`«~° "Õ∞^è•=ÙÅ#∞, [# ™ê=∂<åºxfl
HõÅ=~° ÃÑ_»∞`«∞<åfl~Ú. =∞i Ü«¸~°ÑπÖ’ ã¨∞=∂~°∞ Ô~O_»∞ â◊`åÉÏÌÅ<å_»∞ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ
D<å_»∞ =∞x+≤ J^Œ∞Ѩ٠KÕÜ«∞ÖË#O`« qãÎ̈ $`«, qHõ$`« Ѩi}Ï=∂xfl JO^Œ∞‰õΩ#fl P^èŒ∞xHõ
<åQÆiHõ`å ^Œ∞~°¡HõΔ}ÏÅ∞ QÍOnè ã≤^•úO`«OÖ’ U H˘O`≥·<å x[O =ÙO^Œx x~°∂Ñ≤ã¨∞Î#fl"å
ÖË^•? XHõ<å_»∞ ~°∂™ÈÖÏO\˜ "Õ∞^è•=ÙÅ∞, J`«x `«~åfi`« =~ü¤û=~üÎ, H©\òû =O\˜ ~˘=∂O\˜H±
Hõ=ÙÅ∞ TiH˜<Õ P^èŒ∞xHõ <åQÆiHõ`«#∞ U=yOK«∞‰õΩ<åfl~å? QÍOnèèx P<å\˜ =Öˇ D<å_»∞
‰õÄ_®, JÇ≤ÏO™êÜ«Ú`« „ѨuѶ¨∞@# q+¨Ü«∞OÖ’ =Öˇ P^èŒ∞xHõ <åQÆiHõ`å u~°™ê¯~°O
q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® ¿ÇÏà◊# KÕÜ«∞_»O, PÜ«∞xfl Jaè=$kú x~À^茉õΩ_»x xOkOK«_»O `ÕeˆH
HÍx, PÜ«∞# ÖË=<≥uÎ# =∞øeHõ „Ѩâ◊flÅ∞ JO`«QÍ „`Àã≤ ѨÙK«Û^Œy#"å?
Jã¨Ê $â◊º`å x~°∂‡Å# `«~åfi`« QÍOnè JkèHõ „áê^è•#ºq∞zÛ# =∞~˘Hõ JOâ◊O
=∞Ç≤ÏàÏ ã¨=Ú^Œú~°}. ¢ã‘ÎÅ#∞ ÉèÏ~°`« *Ïu ã¨Ç¨Ï„™êÉÏÌÅ∞QÍ J}QÆ „^˘H˜¯ =ÙOzOk.
"åix =O@ WO\˜H˜, Ѩ_»Hõ\ ˜O\˜H˜ Ѩiq∞`«O KÕã≤Ok. ^•xfl QÍOnè YO_çOKå_»∞. "å~°∞
Jxfl ~°OQÍÅÖ’ ѨÙ~°∞+¨μÅ`À ã¨=∂#OQÍ áêÖÁæ<åÅx, "åiH˜ ã¨=∂#"≥∞ÿ# ǨωõΩ¯Å∞
„Ѩ™êkOKåÅx ZÅ∞ÔQuÎ Kå\Ï_»∞. Jã¨Ê $â◊º`å x~°∂‡Å#Ö’ =Öˇ, D q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_®
QÍOnè `«#‰õΩ =ÚO^Œ∞ L^Œº=∂Å#∞ #_çÑ≤# q∞`«"å^Œ <åÜ«∞‰õΩÅ #∞Oz ã¨∂ÊùiÎ á⁄O^•_»∞.
JÖψQ ÉèÏ~°`«^Õâ◊Ѩ٠Ju =ÚYº ã¨=∞㨺ÅÖ’ XHõ>ˇÿ# Ç≤ÏO^Œ∂, =Úã≤¡O ã¨Yº`«
QÍOnèè rq`« ÅHΔͺÅÖ’ XHõ\ ˜. ^Œ∞~°^Œ$+¨ì=âß`«∞Î PÜ«∞# P ÅHõΔ º ã≤kúÔH· ZO`«QÍ
Ѩi„â◊q∞OKå_À JO`«QÍ Jk PÜ«∞# rq`« HÍÅOÖ’<Õ qѶ¨Å"≥∞ÿOk. PÜ«∞# rq`«Ñ¨Ù
`«∞k ã¨O=`«û~åÅÖ’ ^Õâ◊ qÉèí[#‰õΩ =ÚO^Œ∞, `«~åfi`«, [iy# Ѷ¨∞’~° =∞`« HõÅǨÅ∞,
=∂~°}HÍO_» WO^Œ∞‰õΩ x^Œ~°≈#O. JѨÊ\˜Ö’ PÜ«∞##∞ J@∞ =Úã≤¡=ÚÅ∂ #=∞‡ÖË^Œ∞,
W@∞ Ç≤ Ï O^Œ ∞ =ÙÅ∂ J#∞㨠i OK« Ö Ë ^ Œ ∞ . l<åfl=O\ ˜ =Úã≤ ¡ = ÚÅ∞ PÜ« ∞ ##∞
Ç≤ÏO^Œ∂<åÜ«∞‰õΩ_»∞QÍ [=∞Hõ@ìQÍ, Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ∞ PÜ«∞#∞fl =Úã≤¡O ѨHõΔáêuQÍ Ñ¨iQÆ}˜OKå~°∞.
z=~°‰õΩ XHõ Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`À<å‡k PÜ«∞##∞ |eQ˘<åfl_»∞. PÜ«∞# "≥·Ñ¶¨ÖϺÅÖ’ Pk
=ÚYº"≥∞ÿ#k. P "≥·Ñ¶¨ÅºÑ¨Ù h_»Å∞ WOHÍ =∞#efl WѨÊ\˜H© HõÅ=~°ÃÑ_»∞`«∂<Õ =Ù<åfl~Ú.
QÍOnèè rq`«OÖ’ <åÅæ= =ÚYº ã¨∂„`«O =ºHÎ̃Ö’#∞, ã¨OѶ¨∂K«~°}Ö’#∞ <≥·uHõ`åfixH˜
(Morality) WzÛ# „áê^è•#ºO. =∞~˘Hõ q^èŒOQÍ K≥áêÊÅO>Ë ÅHΔͺÅ∞, "å\˜ ™ê^èŒ<åÅ
(Means and Ends) hu=∞`«fiO. ÅHΔͺÅ∞ =∞Oz"≥·#O`« =∂„`å# KåÅ^Œ∞. "å\˜ ™ê^èŒ<åÅ∞
 557 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
(means) ‰õÄ_® =∞Ozq HÍ"åe. K≥_»∞ ™ê^èŒ<åÅ`À =∞Oz ÅHΔͺÅ∞ ™êkèOK«ÖË=Ú.
K≥_»∞ ™ê^èŒ<åÅ`À K≥_»∞ Ѷ¨e`«"Õ∞ ã≤kúã¨∞ÎOk† q`«Î#O =∞Oz^≥·`Õ<Õ =∞Oz K≥@∞ì "≥ÚÅÔHuÎ#@∞ì.
''=∂ ÅHõΔ ºO Ñ‘_ç`« „Ѩ[Å ã¨=Ú^Œú~°}, P ÅHõΔ ºO HÀã¨O Ñ‘_»‰õΩÅ#∞ Ç≤ÏOã≤Oz,
ã¨OǨÏiOz, ~°HõÎѨÙ>Ë~°∞Å∞ áêiOz, Ñ‘_ç`«∞ʼnõΩ <åºÜ«∞O ™êkè™êÎ=Ú—— J<Õ ã≤^•úO`«O
XHõ@∞Ok. Jk qѨ¡=HÍ~°∞Å =∂~°æO. HÍx, ^•xfl QÍOnèè JOwHõiOK«ÖË^Œ∞. Ñ‘_ç`«∞ʼnõΩ
<åºÜ«∞™ê^èŒ# HÀã¨O Ñ‘_»‰õΩÅ`À áÈ~å_»=Åã≤O^Õ, K≥_»∞#∞ „ѨuѶ¨∞\˜OK« =Åã≤O^Õ. HÍx
<≥·uHõ =∂~åæ#, JÇ≤ÏO™ê =∂~åæ#, |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ, ^è≥·~°ºOQÍ Z^Œ∞@ xez „ѨuѶ¨∞\˜OKåe.
K≥_»∞#∞ =∞Oz`À [~ÚOKåe. Jn QÍOnè ã≤^•úO`«O.
''h=Ù KÕ¿ãk J<åºÜ«∞O, J^èŒ~°‡O, ^Œ∞~å‡~°æO, ^•xfl <Õ#∞ ã¨Ç≤ÏOK«#∞. ^•xfl
„ѨuѶ¨∞\˜Oz f~°∞`å#∞. HÍx, <å „Ñ¨uѶ¨∞@#, <å áÈ~å@O h g∞^Œ HÍ^Œ∞† hÖ’x
^Œ∞~å‡~°æO g∞^Œ, ^•x g∞^Œ<Õ <å ^Õfi+¨O† h g∞^Œ HÍ^Œ∞—— Jx QÍOkè LѨ^Õâ◊™ê~°O.
Ô~O_»= „ѨѨOK«Ü«Ú^ŒúOÖ’ <årÅ∞ Jq∞`« „‰õÄ~°OQÍ „Ѩ=iÎOKå~°∞. =∞i "åix
JÇ≤ÏO™ê =∂~åæ# Z^Œ∞~À¯=_»O ™ê^茺=∞ÜÕ∞º^Õ<å? nxH˜ ã¨=∂^è•#O K≥ѨÊ_»O Hõ+ì̈"Õ∞.
QÍOkè JÇ≤ÏO™ê`«‡Hõ L^Œº=∞O XHÍ<˘Hõ Kåi„`«Hõ HÍÅOÖ’, XHÍ<˘Hõ âßOuÜ«Ú`«,
ã¨Ç¨Ï#jÅ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O Hõey# ^Õâ◊OÖ’ [iyOk. „a\˜+π"å~°∞ |ńѨÜ≥∂QÆO`À<Õ
WO_çÜ«∂#∞ [~ÚOKå~°∞, áêeOKå~°∞. „Ѩ[Å#∞ J}QÆ„^˘Hͯ~°∞. ã¨OѨ^Œ#∞ H˘Å¡Q˘\Ïì~°∞.
HÍx, „áê~ÚHõOQÍ "å~°∞ „Ѩ*Ï™êfi=∞º "å^Œ∞Å∞. "åik Z@∞=O\˜ „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO JO>Ë–
ѨÓ~°fiHÍÅѨ٠„wã¨∞Ö’ #QÆ~° ~å*ϺŠ(city states) Ö’ XHõ"≥·Ñ¨Ù ÉÏxã¨`«#O (slavery)
=ÙO_»QÍ, =∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù q∞ye#"å~°∞ „Ѩ*Ï™êfiq∞Hõ =º=ã¨÷#∞ H˘#™êyOKÕ "å~°∞. JÖψQ
„a\˜+π "å~°∞ `«=∞ ^Õâ◊OÖ’ „Ѩ*Ï™êfi=∞º"å^Œ∞Å∞, e|~°Öò "å^Œ∞Å∞, =Åã¨ÅÖ’ =∂„`«O
x~°O‰õΩâ◊ ™ê„=∂[º "å^Œ∞Å∞. "åiÃÑ· QÍOkè ™êyOz# JÇ≤ÏO™ê`«‡Hõ „ѨuѶ¨∞@# "åi
e|~°e[O =Å¡<Õ ™ê^茺Ѩ_çOk. J^Õ <årÅ =O\˜ ~åHõΔã¨, ÃÑ·âßzHõ „Ѩ=$uÎ HõÅ áêÅHõ
=~°æOÃÑ· ™ê^茺Ѩ_ç =ÙO_Õ^•?
<år [~°‡hÖ’ QÍOkè =O\˜ =ºHÎ̃ XHõ ~ÀA ‰õÄ_® =∞#∞QÆ_» ™êyOK«ÖËHõ áÈÜÕ∞
"å_»#flk HÍ^Œ#ÖËx x[O. HÍx, „Ѩ[Å∞ <år*Ïxfl x~°=kèHõOQÍ, xã¨ûǨÜ«∞OQÍ
J#∞Éèíqã¨∂Î rqOK«_»O ‰õÄ_® J™ê^茺"≥∞ÿ =ÙO_Õk. XHõ QÍOkè áÈ`Õ, =∞~˘Hõ QÍOkè
=KÕÛ"å_»∞† P QÍOkè áÈ`Õ =∞~˘Hõ QÍOkè =KÕÛ"å_»∞. JÖÏ "ÕÖÏk QÍOnèÅ∞ <år
[~° ‡ hÖ’<≥ · < å ~å=_®xH˜ , J=HÍâ◊ O ÖË ^ Œ x K≥ Ñ ¨ Ê ÖË = Ú. QÍOkè QÍOnè ~ Ú[O
Kåi„`«HÍ=â◊ºHõ`«Å∞, <årÅ∞ 60 ÅHõΔÅ=∞Ok Ü«¸^Œ∞Å#∞ =kèOKå~°x JOK«<å. HÍx
[~°‡<£ Ü«¸^Œ∞Å∞ xã¨ûǨÜ«ÚÅ∞QÍ |eÜ≥ÿ∞ áÈ=_»O HõO>Ë, ã¨OѶ¨∞\˜`«∞Öˇ·, ã¨`庄QÆǨÏ
Ѩ^Œú`«∞ÅÖ’ <årÅ#∞ ZkiOz =ÙO>ˆ ã¨QÆ~°fiOQÍ, ã¨Q“~°=OQÍ, ~årÖËx âßOuÜ«Ú`«
kèHͯ~° =∂~åæ# <år[O#∞ Z^Œ∞~˘¯x =ÙO>Ë? "åi q^Õfi+¨~°Ç≤Ï`« |∞kú ѨÓ~°fiHõ
 558 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„ѨuѶ¨∞@<å`«‡Hõ P`«‡ |e^•#O Ç≤Ï@¡~üÖ’, J`«x ~åHõΔ㨠J#∞K«~°QÆ}OÖ’ =∂#=`å
*’ºux "≥eyOz =ÙO_Õ^Õ"≥∂? ZÖÏQÆ∂ ÅHõΔÖÏkQÍ „‰õÄ~°OQÍ =kèOK«|_®¤~°∞† "å~°∞
âßOuÜ«Ú`«OQÍ, ã¨OѶ¨∞\˜`«∞Öˇ· „ѨuѶ¨∞\˜Oz=ÙO>Ë?
W=hfl J~Ú`Õ, y~Ú`ÕÅÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç# "å^•Å∞. g\˜H˜ xiÌ+¨ì ã¨=∂^è•<åÅ∞
K≥ѨÊ_»O Hõ+ì̈O. #~°*Ïu K«i„`« =∞#∞‡O^Œ∞ ZÖÏ Ñ¨i=~°Î# K≥O^Œ∞`«∞O^À TÇ≤ÏOK«ÖË=Ú.
HÍx, Jk <Õ\ ˜=~°‰õΩ ''Ѩ~°Ñ‘_»# Ѩ~åÜ«∞}`«fiOQÍ, Ѩ~°ã¨Ê~åǨÏ~°}À^ÀºQÆOQÍ, ~°}~°HõÎ
„Ѩ"åǨÏã≤HõÎOQÍ<Õ—— QÆ_çzOk. ''#~°Ç¨ÏO`«‰õΩÅ∞ ^èŒ~åkèѨ`«∞Öˇ· K«i„`«=Ú# „Ѩã≤kúÔHH˜¯i.——
''~°}~°OQÆO HÍx KÀ@∞ Éèí∂ã¨÷Å=∞O`å "≥^ŒH˜# ^˘~°Hõ^Œ∞.——
=∞i D Kåi„`«Hõ <ÕѨ^䌺OÖ’
''*ˇOѶ≤∞*òMÏ<£, `å=∞ˆ~¡#∂,
<åk~å¬, Ѷ¨∞rfl, Ѷ¨∞’s,
ã≤H˜O^Œ~À Z=_≥·`Õ<ÕO?——
D =∞Ǩ ǨÏO`«‰õΩÅ∞ ''HÍÖÏxH˜ Hõ\ ì̃# Hõ`«∞ÎÅ =O`≥#——#∞ „¿Ñ=∞ã¨∞=∂Å =∂Å`À,
JÇ≤ÏO™ê K«„Hõ „Ѩ=~°Î#`À, `«Å=OK«x nè~À^•`«Î`«`À, `«Å Z`«∞ΉõΩ xÅ|_ç ZkiOz
ã¨=¸ÅOQÍ ‰õÄeÛ "Õ™êÎ#x XHõ ^è≥·~°ºâße. XHõ xsƒùHõ`å „Ñ¨fHõ, XHõ QÍOkè =ÚO^Œ∞‰õΩ
#_»=_»O, HÀ@¡ H˘Åk `«# *Ïu"åix `«# âßOu =∞O„`«O`À =ÚQÆ∞úÅ#∞ KÕã≤ =ÚO^Œ∞‰õΩ
#_çÑ≤OK«_»O, #_çÑ≤OK«_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOK«_»O JO`« J=¿ÇÏà◊# KÕÜ«∞^ŒyO^•? JO`«
Dã¨_çOK«^ŒyO^•? Ç≤ÏO™ê`«‡Hõ „ѨuѶ¨∞@#Ö’ ZÖÏQÆ∂ "ÕÅ, ÅHõΔÅ=∞Ok =∞~°}˜OK«Hõ
`«Ñ¨Ê^Œ∞. P =∞~°}O JÇ≤ÏO™ê`«‡Hõ „ѨuѶ¨∞@#Ö’ [iy`Õ? ^Œ∞~å‡~åæxfl ã¨<å‡~°æO`À,
^Ò~°˚<åºxfl ™œ[#ºO`À, ^Õfiëêxfl „¿Ñ=∞`À Z^Œ∞~˘¯x =∞~°}˜Oz =ÙO>Ë? ^•xfl `«∞^Œ‰õΩ
q[Ü«∞O =iã¨∞ÎO^Õ"≥∂?
W=hfl ã¨=∂^è•<åÅ∞ ^˘~°Hõx „Ѩâ◊flÅ∞. |Ǩïâß ã¨=∂^è•<åÅ∞ ÖËx „Ѩâ◊flÅ∞. „Ѩu
HõΔ}O „Ѩu=ºHÎ̃ rq`«OÖ’#∞, „Ѩu *Ïu rq`«OÖ’#∞ D „Ѩâ◊flÅ∞ Z^Œ∞~°=Ù`«∂<Õ =Ù<åfl~Ú.
ã¨=∂^è•<åÖË ÅaèOK«_»O ÖË^Œ∞. Jhfl „Ѩâ◊flÅ∞, „Ѩâ◊flÅ∞, „Ѩâ◊flÅ∞....
QÍOnèèÜÕ∞ HÍ^Œ∞† „Ѩu =∞`« „Ѩ=HõÎ W@∞=O\˜ „Ѩâ◊flÖË q∞yeÛ áÈ`å_»∞. QÍOkè
qѶ¨Å∞_»Ü«∂º_»x, PÜ«∞#k =º~°÷ rq`«=∞x q=∞i≈OK«_»O `ÕeˆH. HÍx, ã¨Ñ¶¨Å∞_≥·# XHõ¯
„Ѩ=HõÎ#∞ K«∂Ñ≤OK«O_ç. |∞^Œ∞ú_»∞, „H©ã¨∞Î, QÍOnè =O\˜ „Ѩ=HõÎÅ ™êѶ¨Åº "≥·Ñ¶¨ÖϺÅ∞ "åi
[Ü«∂Ѩ[Ü«∂ÅÖ’ =ÙO_»=Ù† "å~°∞ ÖË=<≥uÎ# =∞øeHõ „Ѩâ◊flÅÖ’, QÆ∞O_≥ QÆ∞O_≥Ö’ =∂~°∞
„"≥∂Qˆ "åi „¿Ñ=∞ w`åÖÏѨ#Ö’ =ÙO\Ï~Ú.
QÍOnè rq`« K « i „`« Å ∞ ZO^Œ ~ À „"åâß~° ∞ † PÜ« ∞ # ã≤ ^ •ú O `åÅ#∞ ZO^Œ ~ À
q=iOKå~°∞. HÍx, <å‰õΩ `≥eã≤#O`«Ö’ QÍOnèÃÑ· XˆH XHõ Q˘Ñ¨Ê w`«O `≥Å∞QÆ∞Ö’<Õ
=zÛOk. QÍOnè ã¨Ê $u *Ïu =∞kÖ’ "≥∞^ŒÅ∞`«∞#flO`« HÍÅO ^•x „Ѩu^èŒfix qxÑ≤ã¨∂Î<Õ
LO@∞Ok. ^•x`À<Õ D J^蕺ܫ∞O =Úy™êÎ#∞. Jk QÍOnè =∞~°}˜Oz#ѨC_»∞ NN
 # ❖Zer:
559
„"åã≤ qâ◊fi^Œ~°≈#O
F =∞Ǩ`å‡ ! Uk UHõO Uk Hõ+Oì̈
F =∞ǨÏs¬ U ^Œ<ÕHõO Uk ™œYºO
Uk pHõ\ ˜ Uk HÍ~°} Uk #+¨Oì
Uk "≥Å∞`«∞~°∞ Uk HÍ~°ºO Uk ÖÏÉèíO
Uk rq`« F =∞Ǩ`å‡! Uk =∞Oz
Uk =∞$`«∞º=Ù Uk `≥Å∞Ѩ٠Uk K≥_»∞ѨÙ
Uk ѨÙ}ºO Uk #Å∞Ѩ٠F =∞Ǩ`å‡!
Uk áêѨO Uk QÍ#O x#fl ã¨fiѨflO
Uk #~°HõO Uk =∞ø#O <Õ_»∞ ã¨`«ºO
Uk <åHõO Uk hk <Õ\ ˜ MË^OŒ
F =∞Ǩ`å‡! Uk <åk ˆ~Ѩ٠~åQÆO
Uk ã¨`º« O Uk hu XˆH HÍOu
U ^Œã`¨ º« O U ^Œhu XˆH âßOu
Uk x`«ºO U ^ŒÇ≤ÏO㨠F =∞ǨÏs¬!
Uk x`«ºO Uk Ç≤ÏO㨠¿ÇÏ =∞Ǩ`å‡!
V
 560 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
60. #=º =∂#=`å"åk ZO.Z<£.~åÜü∞.
„w‰õΩ ^•~°≈x‰õΩÅÖ’ XHõ_≥·# „áÈ\ÏQÆ~°ãπ ã¨∞ÉèÏ+≤`åÅÖ’ XHõ\ ˜: ''ã¨=∞™êÎxH˜
=∂#=Ù_Õ H˘Å=∂#O——– Man is the measure of all things–
h=Ù U Ѩx<≥·<å `«ÅÃÑ@∞ì, Uk ã≤^•úO`«"≥∞ÿ<å ~°∂á⁄OkOK«∞† U ã¨OѶ¨∞ =º=ã¨÷<≥·<å,
U ~å[º =º=ã¨÷<≥·<å xi‡OK«∞† U H˘`«Î "≥·*Ï˝xHõ ã¨`«º"≥∞ÿ<å Pq+¨¯iOK«∞† U ™êOˆHuHõ
ѨiHõ~°"≥∞ÿ<å `«Ü«∂~°∞ K≥~Úº† K«O„^Œ=∞O_»ÖÏxH˜ "≥à◊√¡† ^Œ∂~°#HõΔ„`åʼnõΩ „Ѩܫ∂}O Hõ@∞ì..
U^≥·<å K≥~Úº.
„Ѩu^•xH˜ =∂#=Ù_Õ H˘Å=∂#O. Jk =∞x+≤H˜ LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞O^• ÖË^•?
=∞x+≤ =~°Î=∂<åxH˜ QÍx, Éèíq+¨º`«∞ΉõΩ QÍx Ѩx H˘ã¨∞ÎO^• ÖË^•? Jk =∂#= „âıÜ«∞ã¨∞û‰õΩ
J#∞‰õÄÅ=∂, „Ѩu‰õÄÅ=∂? PÖ’zOK«∞. Jxfl\˜H˜ =∂#=Ù_Õ H˘Å=∂#O.
„áÈ\ÏQÆ~°ãπ ™ÈѶ≤ã¨∞ìÅ#|_Õ `åufi‰õΩÅÖ’ „Ѩ=ÚY∞_»∞. ã¨iQÍ ÃÑ· J~°÷OÖ’<Õ J`«_»∞
`«# ã¨∞ÉèÏ+≤`åxfl L^ÕÌtOz<å, L^ÕÌtOK«HõáÈ~Ú<å, P J~°÷OÖ’ „ѨKå~°OÖ’xH˜ =zÛOk.
Ü«¸~°ÑπÖ’ =∞^茺ܫÚQÍÅ JO^èŒHÍ~°O qzÛáÈ`«∂, #g#Ü«ÚQÆѨ٠"≥Å∞QÆ∞Å∞ „Ѩã¨iOK«_»O
"≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ì̃# HÍÅOÖ’ – JO>Ë i<Õ*Ï<£û J#|_Õ Ñ¨Ù#~°∞r˚=# Ü«ÚQÍ~°OÉèíOÖ’ –
„ѨK«e`«"≥∞ÿ# =∂#=`å"å^•xH˜ Jk ã¨∂ÊùiÎ WzÛOk.
Jxfl\˜H˜ =∂#=Ù_Õ H˘Å=∂#O. =∞x+≤ JO>Ë „Ѩu =∞x+≤. =∞x+≤ JO>Ë =∞O^ŒÖ’
XHõ_»∞ HÍ_»∞† =~°æOÖ’ XHõ_»∞ HÍ_»∞† `«#HõO@∂ XHõ „Ѩ`ÕºHõ`« ÖËx"å_»∞ HÍ_»∞. #_»∞ã¨∞ÎO>Ë
=∞# HÍà◊¡ H˜O^ŒÑ¨_ç #eyáÈÜÕ∞ "ÕÖÏk p=∞ÅÖ’, „H˜q∞H©@HÍÅÖ’ XHõ\ ˜ÖÏO\˜"å_»∞
HÍ_»∞. =∞x+≤ JO>Ë =ºH˜Î. PÖ’zOKÕ =∞#ã¨∞û, „¿Ñq∞OKÕ Ç¨Ï$^ŒÜ«∞O, ^Õfi+≤Oz |∞kú,
~°HõÎ=∂O™êÅ`À, ѨÓiÎQÍ `«#^Õ J~Ú# XHõ =ºHÎ̃`«fiO QÆÅ =∞x+≤. "å_ç HÀã¨O, "å_ç
„âıÜ«∞ã¨∞ûHÀã¨O, "å_çx ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩ<Õ Uk [iy<å [~°QÍe. XHõ Ѩx =Å¡ ÅHõΔ=∞OkÖ’
XHõ_çH˜ JѨHÍ~°O [iy<å P "Õ∞~°‰õΩ P ѨxÖ’ ֒ѨO =Ù#fl>Ëì. P JѨHÍ~°O Jx"å~°º"≥∞ÿ#^Õ
HÍ=K«∞Û. Jk =∞# ^Œ$+≤ìH˜ "≥O@<Õ `«QÆÅHõ áÈ=K«∞Û. J~Ú<å JѨHÍ~°O JѨHÍ~°"Õ∞.
Jn =∂#=`å"å^ŒO – (Humanism) – J<Õ ã≤^•úO`åxH˜ QÆÅ qâßÖÏ~°÷O,
=∂#=Ù_»∞ ã¨OѶ¨∞O J<Õ ÃÑ^ŒÌ Ü«∞O„`«OÖ’ XHõ =∞~°. P =∞~° ÖËHõáÈ~Ú#O`«=∂„`å#
Ü«∞O„`åxH˜ ÃÑ^ŒÌQÍ #+¨ìO ÖËHõáÈ=K«∞Û. HÍx, P Ü«∞O„`« ã¨=∞„QÆ`« P H˘kÌ "Õ∞~°ÔH·<å
Ö’Ñ≤ã¨∞ÎOk. =∂#=Ù_»∞ ã¨OѶ¨∞O HÀã¨O rqOKåe. x["Õ∞ HÍx, ã¨OѶ¨∞O =∞x+≤ HÀã¨O
Ѩx KÕÜ«∂e. ^Õâ◊=∞O>Ë =∞\˜ìHÍ^ÀÜü∞, ^Õâ◊=∞O>Ë =∞#∞+¨μÖ’Üü∞ J#fl@∞ì, ã¨OѶ¨∞O
JO>Ë J^˘Hõ J=¸~°Î ÉèÏ=O HÍ^Œ∞† ã¨r= =∂#=ÙÅ ã¨=∂Ǩ~°O. J^˘Hõ QÆ∞OѨÙHÍ^Œ∞†
 561 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
„Ѩ u XHõ ¯ _» ∞ „Ѩ u XHõ ¯ x`À JOQÍOy 㨠O |O^è Œ O ( organic relation ) Hõ Å
r=`«û=Ú^•Ü«∞O. JO^Œ∞KÕ`« „Ѩu =ºH˜Î „Ѩu =∞~˘Hõ =ºH˜Î HÀã¨O áê@∞Ѩ_Õ =º=ã¨÷#∞
=∞#O xi‡OK«∞HÀ"åe. Jn =∂#=`å"å^ŒO.
nx #∞Oz „¿Ñ~°} á⁄Ok, =ºHÎ̃ HõO>Ë ã¨OѶ¨∂xH˜, =~åæxH˜, áêsìH˜ „áê=ÚYºq∞KÕÛ
Hõ=¸ºx[O`À `≥QÆ`≥OѨÙÅ∞ KÕã¨∞‰õΩx, `«#^≥·# „Ѩ`ÕºHõ =Ú„^Œ`À, ã¨fi`«O„`« =∂~°æOÖ’
XHõ #∂`«# =∂#=`å"å^•xfl (New Humanism) "≥Å~ÚOz# ÉèÏ~°fÜ«Ú "Õ∞^è•q
Z"£∞.Z<£.~åÜü∞. J#|_Õ =∂#"ÕO„^Œ<å^ä£ ~åÜü∞.
~åÜü∞ [#‡`«ó ÉèÏ~°fÜ«Ú_≥·<å ÉèÏ~°fÜ«∞ ^Œ~°≈<åÅ #∞Oz „¿Ñ~°} á⁄Ok# "å_»∞
HÍ^Œ∞. ^•^•Ñ¨Ù ѨÓiÎQÍ áêâßÛ`«º zO`«# #∞Oz =ÚYºOQÍ ÉËHõ<£, ÖÏH±, HÍO\ò, ÃÇÏÔQÖò,
=∂~ü¯û=O\˜ "åi #∞Oz, JÖψQ áêâßÛ`«∞ºÅ Éè∫uHõ"å^ŒO #∞Oz, q*Ï˝# âߢ™êÎÅ
#∞Oz „¿Ñ~°} á⁄Ok#"å_»∞. J~Ú<å ÉèÏ~°fÜ«Ú_»∞ Hõ#∞Hõ, ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞OÖ’
ã¨fiÜ«∞OQÍ áêÖÁæ#fl"å_»∞ Hõ#∞Hõ, ã¨=∞HÍeHõ ÉèÏ~°fÜ«∞ "Õ∞^è•=ÙÅÖ’ XHõ =~åæxfl „ѨÉèÏq`«O
KÕã#≤ "å_»∞ Hõ#∞Hõ, PÜ«∞##∞ ''qâ◊fi^Œ~≈° #O– ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#—— Ö’<Õ KÕ~Û° =Åã≤ =ÙO@∞Ok.
=∂#"ÕO„^Œ<å^ä£ ~åÜü∞ Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ #ˆ~O„^Œ<å^ä£ Éèí\ÏìKå~°º. HõÅHõ`åÎ ã¨g∞áê#
24 Ѩ~°QÆ}ÏÅ∞ lÖÏ¡Ö’x XHõ z#fl „QÍ=∞OÖ’ ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«∞Å ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå_»∞.
HõÅHõ`åÎ <Õ+¨#Öò HÍÖËlÖ’ q^•ºÉèϺã¨O KÕâß_»∞. XHõ™êi ã¨∞ˆ~O„^Œ<å^ä£ Éˇ#s˚ „Ѩã¨OyOKÕ
ã¨Éèí#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤#O^Œ∞‰õΩQÍ#∞ J`«_çx |Ç≤Ï+¨¯iOKå~°∞. U"À ™êǨϙêÅ∞ KÕÜ«∂Åx,
U^À JâßOu`À `« Ç ¨ Ï `« Ç ¨ Ï ÖÏ_Õ " å_» ∞ .
™êfiq∞ q"ÕHÍ#O^Œ ѨÙãÎ̈HÍÅ∞, P#O^Œ=∞~îü
=O\˜ |OH˜O ~°K«#Å∞, ÉèíQÆ=næ`«=O\˜
„QÆO^ä•Å∞ K«kq L`ÕÎl`«∞_»Ü«∂º_»∞.
Jq ɡOQÍÖòÖ’ qѨ=¡ "å`å=~°}O
„Ѩ = iÎ Å ∞¡ ` « ∞ #fl ~ÀAÅ∞. J~° q O^Œ ∞ x
™È^Œ ~ ° ∞ _» ∞ ÉÏs<£ Ѷ ¨ ∞ ’+π "≥ Ú ^Œ Ö ˇ · #
qѨ¡=HÍ~°∞Å∞ ^Õâ◊ q=ÚHÎ̃ HÀã¨O HõÅHõ`åÎÖ’
™ê÷Ñ≤Oz# ''J#∞jÅ# ã¨q∞u—— J<Õ ~°Ç¨Ï㨺
ã¨OѶ¨∞OÖ’ 1904Ö’ #ˆ~O„^Œ<å^ä£ KÕ~å_»∞.
ÉÏs<£ Ѷ¨∞’+π #_ç¿Ñ ''AQÍO`«~ü—— Ѩ„uHõ
x~°fiǨÏ}Ö’ `À_»Ê_Õ"å_»∞. XHõ qѨ¡=
~°K#« ‰õΩ JÔ~ã¨∞ì JÜ«∂º_»∞. `«∞áêH˜ HÍÅÛ_»O, ÉÏO|∞Å `«Ü∂« s <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl_»∞. qѨ=¡ ã¨OѶ∞¨ O
x^èŒ∞Å HÀã¨O ^ÀÑ≤_ôÅ∞ KÕ¿ã"å_»∞. 1910Ö’ J`«xÃÑ· ~å[„^ÀÇ¨Ï <Õ~°O "≥∂Ѩ|_çOk.
U_®kH˜ÃÑ·QÍ *ˇ·Å∞tHõΔ Ñ¨_çOk. *ˇ·Å∞Ö’ =ÙO_»QÍ<Õ ™êÜ«Ú^èŒ"≥∞ÿ# u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ „Ѩ}ÏoHõ
 562 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"Õâß_»∞. „Ѩ^äŒ=∞ „ѨѨOK« ã¨O„QÍ=∞ HÍÅOÖ’ 1915Ö’ ÉèÏ~°fÜ«∞ qѨ¡=HÍ~°∞ʼnõΩ PÜ«Ú^èŒ
ã¨Ç¨Ü«∞O KÕÜ«∞_®xH˜ [~°‡h #∞Oz "åQÍÌ#O =zÛOk. P PÜ«Ú^è•Å∞ ¿ãHõiOK«∞‰õΩx
=KÕÛ ÉÏ^茺`« #ˆ~<£ÃÑ· Ѩ_çOk. =∂iì<£ J<Õ =∂~°∞ ¿Ñ~°∞`À J`«_»∞ 1915 U„Ñ≤ÖòÖ’
PÜ«Ú^èŒ ã¨Oáê^Œ#‰õΩ |>ËqÜ«∂ "≥àϧ_»∞. JHõ¯_» qѶ¨Å∞_≥· K≥·<å, [áê<£ "≥àÏ¡_»∞. K≥·<åÖ’
ã¨<£Ü≥∞`ü Ãã<£#∞ HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞ [~°‡h #∞Oz PÜ«Ú^è•Å∞ ã¨~°Ñ¶¨~å JÜÕ∞º J=HÍâ◊O
=∞$QƺO HÍ=_»O`À, UHõOQÍ Éˇi¡<£ˆH „Ѩܫ∂}=∞Ü«∂º_»∞. =ÚO^Œ∞QÍ J"≥∞iHÍ Ñ¨tÛ=∞
f~å# âß<£ „á¶êxû™È¯ #QÆ~°O KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞. ™êì<£Ñ¶¨~üì Ü«¸x=iû\©Ö’ =∞HÍO ÃÑ\Ïì_»∞.
J`«x =∂~°∞ ¿Ñ~°∞ ~°ÇϨ 㨺O JkèHÍ~°∞ʼnõΩ `≥eã≤áÈ~ÚOk. =∞~˘Hõ ™êi¿Ñ~°∞ =∂~°∞Û‰õΩ<åfl_»∞
D™êi =∂#"ÕO„^Œ<å^ä£ ~åÜü∞ Jx ¿Ñ~°∞ ÃÑ@∞ì‰õΩ<åfl_»∞. D ¿Ñˆ~ z=iH˜ ã≤÷~°Ñ¨_çOk.
™êì<£Ñ¶¨~ü¤ Ü«¸x=iû\©Ö’ =ÙO_»QÍ<Õ D"£e<£ „>ˇO\ò J<Õ qѨ¡= =∞Ç≤Ïà◊`À ѨiK«Ü«∞"≥∞ÿOk.
#∂ºÜ«∂~°∞¯Ö’ P"≥∞#∞ q"åǨÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. P<å\˜#∞Oz P"≥∞ J`«xH˜ qѨ¡=
HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’#∞, ~°K«#Ö’#∞ ѨÅ∞ q^è•Å∞QÍ `À_»Ê_»∞`«∂ =ÙO_Õk. HÍx H˘xfl qÉèË^•Å∞
U~°Ê_ç 1926Ö’ "å~°∞ q_çáÈÜ«∂~°∞.
#∂ºÜ«∂~°∞¯Ö’ =ÙO_»QÍ ~åÜü∞ ™È+¨eã¨∞ì "åV‡Ü«∞O ÉÏQÍ J^茺ܫ∞#O KÕâß_»∞.
ÉèÏ~°fÜ«∞ *ÏfÜ«∞"å^Œ∞Å`À ѨiK«Ü«∂Å∞ U~°Ê_®¤~Ú. "åiÖ’ XHõ~°∞ ѨO*ÏÉò ˆHã¨iQÍ
¿Ñ~°∞ á⁄Ok# ÖÏÖÏ Å*òѨ`ü~åÜü∞. JѨÊ\˜ˆH J"≥∞iHÍ „a@<£‰õΩ =∞^Œú`«∞QÍ, [~°‡hH˜
=ºuˆ~HõOQÍ Ü«Ú^ŒúOÖ’ KÕiOk. ZO.Z<£.~åÜü∞ÃÑ· JkèHÍ~°∞Å∞ xѶ¨∂ "Õâß~°∞. =Åã¨
K«\ÏìÅ#∞ LÅ¡OѶ≤∞OKå_»<Õ <Õ~åxH˜ J`«_çx JÔ~ã¨∞ì KÕâß~°∞. J`«_»∞ `«Ñ≤ÊOK«∞‰õΩx
#∂ºÜ«∂~°∞¯#∞Oz Ô~O_»∞ ~ÀAÅ∞ Ô~·Å∞Ö’ „Ѩܫ∂}O KÕã≤ "≥∞H˜ûHÀ KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞. Jk
1917 <å\˜ L^ŒO`«O. "≥∞H˜ûHÀÖ’ ~åÜü∞ Ô~O_Õà◊¡‰õΩ ÃÑ·QÍ QÆ_çáê_»∞. PÜ«∞# rq`«OÖ’
"≥∞H˜ûHÀÖ’ „Ѩ"åã¨O XHõ „Ѩ^è•# Ѷ¨∞@OìO.
`å#∞ P ^Õâ◊ѨÙ"å_»∞ HÍHõáÈ~Ú<å, HÍOkj‰õΩ_≥·<å, XHõ"≥·Ñ¨Ù J"≥∞iHõ<£ „ѨÉèí∞`«fiO
PÜ«∞#. HÀã¨O QÍeã¨∞Î<åfl, "≥∞H˜ûHÀ ~å[H©Ü«∂Å Ö’ ~åÜü∞ „Ѩ=ÚYáê„`« =Ç≤ÏOKå_»∞. P
^Õâ◊Ѩ٠L#fl`« ™ê÷~Ú <åÜ«∞‰õΩÅÖ’ XHõ_»∞QÍ K≥ÖÏ=∞}˜ JÜ«∂º_»∞. "≥∞H˜ûHÀÖ’ 1918
_çÃãO|~°∞Ö’ ™È+¨eã¨∞ì áêsìx ™ê÷Ñ≤OKå_»∞. P ~ÀAÅÖ’ „Ѩ=ÚY ™ÈqÜ≥∞\ò Hõ=¸ºxã¨∞ì
<åÜ«∞‰õΩ_»∞ "≥∞ÿˆHÖò ÉÁ~À_ç<£`À ѨiK«Ü«∞O U~°Ê_çOk. Jk QÍ_è»"≥∞ÿ„uQÍ =∂iOk.
ÉÁ~À_ç<£‰õΩ ^•^•Ñ¨ÙQÍ t+¨μº_»Ü«∂º_»∞. _»Ü«∞ÖˇH˜ìHõÖò "≥∞\©iÜ«∞e[O#∞ J`«x =^ŒÌ<Õ
J^茺ܫ∞#O KÕâß_»∞. Hõ=¸ºxã¨∞ì ã≤^•úO`«O J`«_çx |ÅOQÍ PHõi¬OzOk. JѨÊ\˜ˆH
"≥∞H˜ûHõ<£ ™È+¨eã¨∞ì áêsì „Ñ¨^è•# HÍ~°º^Œi≈QÍ =Ù#fl ~åÜü∞ ÉÁ~˘_ç<£ „¿Ñ~°}`À P áêsìx
1919 JHÀì|~°∞Ö’ "≥∞H˜ûHõ<£ Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsìQÍ =∂iÛ "Õâß_»∞. ™ÈqÜ≥∞\ò Ü«¸xÜ«∞<£
 563 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"≥Å∞ѨŠU~°Ê_ç# "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì J^Õ.
1919 #=O|~°∞Ö’ "≥∞H˜ûHÀ #∞Oz |Ü«∞Å∞^Õi _çÃãO|~°∞Ö’ ɡi¡<£ KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞.
Jk =∂™È¯Ö’ H˘q∞O@~üfl (Hõ=¸ºxã¨∞ì WO@ˆ~fl+¨#Öò) Ô~O_»= =∞Ǩã¨Éèí [~°QÆ#∞#fl
ã¨=∞Ü«∞O. 1920 U„Ñ≤Öò <å\˜H˜ =∂™È¯ KÕ~å_»∞. =∂™È¯Ö’ ÉÁ~˘_ç<£ J`«xH˜ Pu^茺O
U~åÊ@∞ KÕâß_»∞. l<ÀqÜ«∞"£, „\Ï\ò㯑 =O\˜ Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì J„QÆ<åÜ«∞‰õΩÅ#∞ ѨiK«Ü∞« O
KÕâß_»∞. „áêK«º ^ÕâßÅÖ’ qѨ¡= „Ѩ}ÏoHõÃÑ· K«~°ÛÅ∞ [iáê_»∞. Öˇx<£#∞ HõÅ∞ã¨∞‰õΩx
=Å㨠^ÕâßÅ q=ÚH˜Î L^Œº=∂ÅÃÑ·, qѨ¡= „Ѩ}ÏoHõÅÃÑ· H˘xfl ~ÀAÅáê@∞ K«~°ÛÅ∞
[iáê_»∞. =∂™È¯Ö’ 1920 EÖˇ·, PQÆã¨∞ìÅÖ’ [iy# Ô~O_»= H˘q∞O@~üfl‰õΩ "≥∞H˜ûHõ<£
Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì „Ñ¨uxkèQÍ Ç¨[~°Ü«∂º_»∞. =Åã¨^ÕâßÅ QÆ∞iOz Öˇx<£ KÕã≤#
„Ѩuáê^Œ#ʼnõΩ H˘xfl ã¨=~°}Å∞ ã¨∂zOKå_»∞. Öˇx<£, ~åÜü∞Å „Ѩuáê^Œ#Å∞ Ô~O_çO\˜x
=∞Ǩã¨Éèí K«iÛOz, Ô~O_çO\˜x P"≥∂kOzOk.
=∂™È¯ #∞Oz `åÃ+¯O\ò g∞^Œ∞QÍ PѶπѶ¨∂x™êÎ<£ "≥àÏ¡Åx, ÉèÏ~°`« *ÏfÜ«∞ q=ÚHÎ̃
L^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åÅx ~åÜü∞ PÖ’K«#. `åÃ+¯O\ò "≥àÏ¡_»∞HÍx, P `«~åfi`« =ÚO^Œ∞‰õΩ
"≥à◊§ÖË^Œ∞. J`«_»∞ 1920 JHÀì|~°∞Ö’ `åÃ+¯O\òÖ’ =ÙO_»QÍ<Õ JHõ¯_» ÉèÏ~°fÜ«∞ Hõ=¸ºxã¨∞ì
áêsì ™ê÷Ñ#¨ [iyOk.
1927 Ö’ H˘q∞O@~üfl ~åÜü∞x `«# „ѨuxkèQÍ K≥·<å Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsìH˜
ã¨ÅǨ^•~°∞_»∞QÍ K≥·<å ѨOÑ≤OzOk. J^Õ Ç¨ÏŸ^•Ö’ JHõ¯_»∞#fl ÉÁ~˘_ç<£‰õΩ, ~åÜü∞H˜
H˘q∞O\ÏOQ∑ áêsì`À Hõ=¸ºxã¨∞ìáêsì ã¨O|O^è•Å ã¨=∞㨺ÃÑ· Jaè„áêÜ«∞ ÉèË^•Å∞ =KåÛ~Ú.
KåOÔH·¿+H± <åÜ«∞Hõ`åfi# H˘q∞O\ÏOQ∑ áêsì „Ñ¨Éèí∞`«fiO Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì ã¨Éèí∞ºÅ#∞ "ÕÖÏkQÍ
JÔ~ã¨∞ì KÕã≤Ok. ѨÅ∞=ÙiH˜ =∞~°}tHõΔ qkèOzOk. ~°+¨º<£ ã¨ÅǨ^•~°∞Å#∞ |Ç≤Ï+¨¯iOzOk.
"≥Ú`«ÎOÃÑ· ~åÜü∞ K≥·<åÖ’ qѶ¨Å∞_»Ü«∂º_»∞. ^•x`À JѨÊ\˜ =~°‰õΩ ~åÜü∞ Ѩ@¡ ã¨∞=ÚY∞_»∞QÍ
=ÙO@∂ =zÛ# ™êìe<£‰õΩ, ~åÜü∞‰õΩ f„="≥∞ÿ# qÉèË^•Å∞ =KåÛ~Ú JѨÊ\˜ˆH ~°ëêºÖ’
™êìe<£ `«# „Ѩ`«º~°∞÷ÅÃÑ· ^Œ=∞#hux „áê~°OaèOKå_»∞. ~åÜü∞ ~°ëêºÖ’ =ÙO_»ÖËx Ѩiã≤÷u
U~°Ê_çOk. =∂™È¯ #∞Oz ~°Ç¨Ï㨺OQÍ Éˇi¡<£‰õΩ Ñ¨ÖÏ~Ú`«∞ _»Ü«∂º_»∞. 1929Ö’ J`«_çx
H˘q∞O@~üfl #∞Oz |Ç≤Ï+¨¯iOKå~°∞.
WO_çÜ∂« Ö’x „a\˜+π „ѨÉ∞íè `«fiO Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsìx J}z"Õ¿ã L^ÕâÌ O◊ `À ÃщõΩ¯=∞Ok
Hõ=¸ºxã¨∞ìÅ#∞ g∞~°\ò ‰õΩ„@ˆHã¨∞ ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ JÔ~ã¨∞ì KÕã≤Ok. ~åÜü∞ÃÑ· ‰õÄ_® P ‰õΩ„@ˆHã¨∞
JaèÜ≥∂QÆO =ÙOk. `«##∞ JÔ~ã¨∞ì KÕ¿ã J=HÍâ◊O =ÙO^Œx `≥eã≤ ‰õÄ_® ~åÜü∞ WO_çÜ«∂‰õΩ
1930 _çÃãO|~°∞Ö’ uiy=KåÛ_»∞. ã¨∞=∂~°∞ 15 ã¨O=`«û~åÅáê@∞ ™êǨϙ⁄¿Ñ`«OQÍ
qq^èŒ ^ÕâßÅÖ’ ã¨OK«iã¨∂Î z=iH˜ ã¨fi^Õâ◊O KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞. <≥„Ǩ˙, Ѩ>ËÖò, JOÉË^Œ¯~ü
 564 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
"≥Ú^ŒÖˇ·# <åÜ«∞‰õΩÅ#∞ HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`«º ã¨=∞~åxH˜ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQ¿ã
ã¨Ô~·# ™ê^èŒ#=∞x J`«_»∞ ÉèÏqOKå_»∞. HÍx, ^•x q^è•#Å`À qÉèËkOKå_»∞. ^•xfl
qѨ¡"À^Œº=∞OQÍ =∂~åÛÅx, *ÏfÜ≥∂^Œº=∞O ^•fi~å Hõ=¸ºxã¨∞ì ÅHΔͺxfl ™êkèOKåÅx
J`«x Pâ◊Ü«∞O. HÍx, Jk ÉèÏ~°`« Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì <åÜ«∞‰õΩʼnõΩ ~°∞zOK«ÖË^Œ∞. JѨÊ\˜ˆH
™ÈqÜ«∞\ò Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì`À#∞, ™êìe<£`À#∞ qÉèËkOz# ~åÜü∞ Ѩ@¡ ÉèÏ~°fÜ«∞
Hõ=¸ºxã¨∞ìÅ∞ ‰õÄ_® â◊„`«∞`«fiO =Ç≤ÏOKå~°∞. ~åÜü∞x qѨ¡= „^ÀÇ≤ÏQÍ Ñ¨iQÆ}˜Oz f„=OQÍ
=ºuˆ~Hõ „ѨKå~°O KÕâß_»∞.
~åÜü∞x 1931 EÖˇ·Ö’ „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiO JÔ~ã¨∞ì KÕã≤Ok. g∞~°\ò ‰õΩ„@ ˆHã¨∞
ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ J`«xH˜ Ѩ<≥flO_Õà◊√¡ tHõΔ qkèOzOk. JÑ‘ÊÅ∞ KÕã¨∞HÀQÍ ^•xfl Pˆ~à◊¡‰õΩ
`«yæOzOk. tHõΔ J#O`«~°O 1936Ö’ q_»∞^ŒÅ JÜ«∂º_»∞. [~°‡hÖ’ `«#‰õΩ Ñ¨iK«Ü«∞"≥∞ÿ#
ZÖˇ¡<£ QÍ\ϬH± J<Õ [~°‡<£ =x`«#∞ q"åǨÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. P"≥∞ J`«xH˜ z=i =~°‰õΩ
KÕ^À_»∞ "å^À_»∞QÍ xezOk. _≥„Ǩ_»∂<£Ö’ ã≤÷~°Ñ¨_®¤_»∞. QÍOkè<åÜ«∞Hõ`«fiO #K«ÛHõáÈ~Ú<å,
™êfi`«O„`«º ™ê^èŒ#‰õΩ J^Õ `«y# áêsì J<Õ L^ÕÌâ◊O`À HÍO„ÔQã¨∞Ö’ 1936Ö’ ã¨Éèí∞º_»∞QÍ
KÕ~å_»∞.
HÍx, kfifÜ«∞ „ѨѨOK«Ü«Ú^ŒúO Ѩ@¡ U "≥·Yi J=ÅOaOKåÅ#fl ã¨=∞㨺ÃÑ· HÍO„ÔQã¨∞
q^è•#O`À ~åÜü∞ qÉèËkOKå_»∞. <år [~°‡h, á¶êã≤ã¨∞ì W@b Ü«Ú^ŒúOÖ’ [~Ú¿ãÎ WHõ
„ѨѨOK«OÖ’ „Ѩ*Ï™êfi=∂ºxH˜ xÅ= h_» =ÙO_»^Œ∞. „a@<£ ™ê„=∂[º"å^Œ ^Õâ◊"≥∞ÿ<å,
e|~°Öò „Ѩ*Ï™êfiq∞Hõ ^Õâ◊O Hõ#∞Hõ ^•x ÔQÅ∞ѨÙ<Õ HÀ~°∞HÀ"åe. Jk ÔQe¿ãÎ Ü«Ú^•ú#O`«~°
Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’ WO_çÜ«∂`À ã¨Ç¨ `«# =Åã¨Åxfl\˜x =^Œ∞Å∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O =ÙOk. Hõ#∞Hõ
WO_çÜ«∂Ö’ „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fiѨ٠ܫÚ^ŒúHõ$+≤H˜ „Ѩ[Å∞, HÍO„ÔQã¨∞ áêsì ѨÓiÎQÍ `À_»Ê_®e.
Wn ~åÜü∞ „Ѩuáê^Œ#. HÍx, HÍO„ÔQã¨∞ PÖ’K«# "Õ~°∞QÍ =ÙOk. qq^èŒ ~å¢ëêìÅÖ’ HÍO„ÔQã¨∞
„ѨÉèí∞`åfiÅ#∞ ã¨O„ѨuOK«‰õΩO_®<Õ „a@<£ WO_çÜ«∂#∞ Ü«Ú^ŒúOÖ’ ÉèÏQÆ™êfiq∞xQÍ
„ѨHõ\ ˜OzOk. ^•xH˜ P„QÆÇ≤ÏOz HÍO„ÔQã¨∞ „ѨÉèí∞`åfiÅhfl ~år<å=∂ KÕâß~Ú. ã¨fiÜ«∞O
x~°‚Ü«∞ „ѨuѨuÎ`À *ÏfÜ«∞ „ѨÉèí∞`åfixfl U~°Êi¿ãÎ<Õ Ü«Ú^ŒÌ Hõ$+≤H˜ ã¨Ç¨ÏHõi™êÎ=∞x, ÖËHõáÈ`Õ
ÖË^Œx HÍO„ÔQã¨∞ ã¨Ê+¨ìO KÕã≤Ok. 1942 PQÆã¨∞ì 9 #∞Oz H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L^Œº=∂xfl
„áê~°OaèOzOk. D q+¨Ü«∞"≥∞ÿ =zÛ# qÉèË^•Å`À 1940Ö’<Õ ~åÜü∞ HÍO„ÔQã¨∞ #∞Oz
"≥·^˘Åy, ~å_çHõÖò _≥"≥Ú„Hõ\ ˜H± áêsìx ™ê÷Ñ≤Oz „a@<£`À ѨÓiÎQÍ ã¨Ç¨ÏHõiOKå_»∞. Wk
J`«x Ѩ@¡ ^Õâ◊OÖ’ f„= =ºuˆ~Hõ`«‰õΩ HÍ~°}"≥∞ÿOk.
Ü«Ú^•ú#O`«~°O #∞Oz ~åÜü∞ „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ ~å[H©Ü«∂ʼnõΩ ^Œ∂~°OQÍ [~°QÆ_»O
"≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\Ïì_»∞. ™êfi`«O„`åº#O`«~°O 1948 _çÃãO|~°∞Ö’ ~å_çHõÖò _≥"≥Ú„HÍ\˜H± áêsìx
~°^∞Œ Ì KÕâß_»∞. Hõ=¸ºx*Ïxfl ѨÓiÎQÍ =ºuˆ~H˜ã∂¨ Î ~å_çHÖõ ò Ǩ˙º=∞x[O (#∂º Ǩ˙º=∞x[O)
 565 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J<Õ ¿Ñ~°∞`À H˘`«Î ã≤^•úO`åxfl „ѨuáêkOKå_»∞. Z‰õΩ¯=QÍ ~°K«<å "åºã¨OQÆOÖ’ QÆ_çáê_»∞.
PÜ«∞# z=i ^Œâ◊Ö’ „"åã≤# ''s[<£, ~˘=∂O\˜ã≤[O JO_£ i=Å∂º+¨<£—— J<Õ „QÆO^äŒO
PÜ«∞# „"åã≤# J<ÕHõ „QÆO^ä•Åxfl\˜Ö’H˜ Ju =ÚYº"≥∞ÿ#k. PÜ«∞# #=º =∂#=`å"å^•xfl
qã¨Î $`«OQÍ q=iã¨∞Î#fl\˜ìk.
1952Ö’ ~åÜü∞ q„âßOu HÀã¨O ÉèÏ~åº ã¨"Õ∞`«OQÍ =Ú™Èûi "≥àϧ_»∞. JHõ¯_»
L^Œ Ü « ∞ "åǨ  ºo#∞Oz WO\˜ H ˜ uiy =㨠∞ Î O _» Q Í H˘O_» " åÅ∞Ö’ HÍÅ∞ *Ïi 50
J_»∞QÆ∞ÅÖ’`«∞# Ö’Ü«∞Ö’H˜ ^˘i¡ Ѩ_çáÈÜ«∂_»∞. uiy HÀÅ∞H˘#_®xH˜ PÜ«∞#‰õΩ KåÖÏ
HÍÅO Ѩ\ ˜ìOk. HÍx, <å\˜ #∞Oz „Hõ=∞OQÍ P~ÀQƺO H©Δ}˜OK«_»O „áê~°OaèOzOk.
1954 [#=i 25= `Õn# "≥∞^Œ_»∞Ö’ ~°HõÎO QÆ_»¤ Hõ>Ëì "åºkè (cerebral thrombosis) `À
âßâ◊fi`«OQÍ Hõ#∞fl =¸âß_»∞. PÜ«∞# =∞$u`À WO_çÜ«∂ XHõ Q˘Ñ¨Ê ^Õâ◊Éèí‰õΩÎ_çx,
qѨ¡=HÍ~°∞_çx, "Õ∞^è•qx, `åufi‰õΩ_çx HÀÖ’Ê~ÚOk.
~åÜü∞ ã≤^•úO`åÅ∞
„Ѩu=ºHÎ̃H˜ – J`«_»∞ ™ê=∂#∞º_≥·<å, J™ê=∂#∞º_≥·<å – ã¨fiÜ«∞OQÍ J`«xH˜ `≥e™È
`≥eÜ«∞‰õΩO_®<À – XHõ rq`« ^Œ$HõÊ^äŒO (outlook) =ÙO@∞Ok. XHõ rq`« kHõÊ^äŒO
(direction) =ÙO@∞Ok. Jq Ô~O_»∂ J`«x rq`å#∞Éèí"åÅ#∞OKÕ L`«Ê#fl=∞=Ù`å~Ú.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ „H˜O^Œ\ ˜ J^蕺ܫ∞OÖ’ QÍOkè ã≤^•úO`åÅ QÆ∞iOz, r=# q^è•#O
QÆ∞iOz K«k"å=Ú. Jq „Ѩ^è•#OQÍ ^ŒHΔ̃}τѶ≤HÍÖ’ PÜ«∞# Z^Œ∞~˘¯#fl J#∞Éèí"åÅ#∞Oz
L`«Ê#fl"≥∞ÿ# "Õ#<Õ q+¨Ü«∞O `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl=Ú.
rq`å#∞Éèí"åÅO>Ë XHõ =ºH˜Î ѨÙ@∞ìHõ, ‰õΩ@∞O|O, ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O, ÃÑOѨHõO,
q^Œº, ã¨O™ê¯~°O, Éè∫uHõ, =∂#ã≤HÍ#∞Éèí"åÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# "å@xfl\˜ ã¨OѨÙ\©Hõ~°}, J"Õ P
=ºH˜Î ^Œ$HõÊ^ä•xfl, kHõÊ^ä•xfl x~°‚~Ú™êÎ~Ú. JO^Œ∞ˆH D „QÆO^äŒOÖ’ qq^èŒ `«`«fi"Õ`«ÎÅ
`«`fi« zO`«#`Àáê@∞ "åi rq`« qâıëêÅ#∞ ‰õÄ_® gÖˇ#· O`«=~°‰Ωõ =i‚OK«_O» [iyOk.
ZO.Z<£ . ~åÜü ∞ ã≤ ^ •ú O `åÅ∞ ‰õ Ä _® WO^Œ ∞ ‰õ Ω aè # fl"≥ ∞ ÿ # q HÍ=Ù. PÜ« ∞ #
rq`å#∞Éèí"åÅ #∞OKÕ PÜ«∞# ã≤^•úO`åÅ∞ – „ѨѨOK« `åufiHõ zO`«#‰õΩ JO^Œ*Ëã≤#
~å_çHõÖò Ǩ˙º=∞x[O (ÖË^• #∂º Ǩ˙º=∞x[O) – ~°∂á⁄O^•~Ú. JO>Ë <Õ~°∞QÍ `«#
J#∞Éèí"åÅ<Õ ã≤^•úOfHõiOKå_»x HÍ^Œ∞. `«# J#∞Éèí"åÅ „¿Ñ~°}`À P ã≤^•úO`åÅ#∞
~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. XHõ™êi XHõ ÉèÏ=O, XHõ ã≤^•úO`«O JO@∂ |Ü«∞Å∞ ^Õ~åHõ,
^•x PO`«iHõ `åi¯Hõ`« (inner logic) ^•xH˜ =ÙO@∞Ok† ^•x ã¨fi`«O„`« Ѩi}Ï=∞O
(independent evolution) ^•xH˜ =ÙO@∞Ok. Jk J`«ºO`« ã¨Ç¨Ï[O, Jx"å~°ºO.
 566 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
~åÜü∞ *ÏfÜ«∞ "åkQÍ „áê~°OÉèí =∞Ü«∂º_»∞. `«# ÉÏź, Ü«∞ø=#^Œâ◊Å HÍÅOÖ’
ɡOQÍÖòÖ’ [~°∞QÆ∞`«∞#fl >ˇ„~°iã¨∞ì L^Œº=∂Å "≥·Ñ¨Ù PHõi¬`«∞_»Ü«∂º_»∞. "å\˜Ö’ áêÖÁæ<åfl_»∞.
P `«~åfi`« „Hõ=∞OQÍ =∂i¯û[O"≥·Ñ¨Ù, ^•x PK«~°} q^è•#"≥∞ÿ# Hõ=¸ºx[O PK«~°}Ö’
U q^èŒOQÍ =„Hõ=∂~°æO Ѩ\ ì̃On ã¨fiÜ«∞OQÍ K«∂âß_»∞. „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ P ã≤^•úO`«O #∞Oz
^Œ∂~°OQÍ [~°QÆ_»O „áê~°OaèOKå_»∞. z=iH˜ rq`«Ñ¨Ù JOu=∞ ^Œâ◊Ö’ XHõ #∂`«#
ÉèÏ=*ÏÖÏxfl Pq+¨¯iOKå_»∞. ã¨Ç¨Ï[OQÍ<Õ Jk =∂i¯û*ÏxH˜, Hõ=¸ºx*ÏxH˜ ^•^•Ñ¨Ù
Ü«∂O\© nèã≤ãπ =Öˇ ~°∂á⁄OkOk.
J~Ú`Õ ~åÜü∞ #=º =∂#= "å^ŒO =∂~ü¯û"å^•xH˜ ѨÓiÎQÍ „Ѩu"å^ŒO HÍ^Œ∞.
=∂~°∞¯û#∞ ѨÓiÎQÍ HÍ^Œ#ÖË^Œ∞. H˘xfl JOâßÅ#∞ H˘#™êyOKå_»∞. H˘xfl H˘`«Î JOâßÅ#∞
KÕ~åÛ_»∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ~åÜü∞ #∂\˜H˜ #∂~°∞áêà◊√¡ Éè∫uHõ"åk. Ü«¸~ÀÑ≤Ü∞« <£ `«`fi« zO`«#Ö’
ÉèÏ="å^ŒO, Éè∫uHõ"å^ŒO â◊`åÉÏÌÅ `«~°|_ç näã≤ãπ, Ü«∂O\© näã≤ãπ ("å^ŒO, „Ѩu"å^ŒO)QÍ
ã¨=∂O`«~°OQÍ H˘#™êQÆ∞`«∂ =KåK«~Ú. ~åÜü∞ Éè∫uHõ "å^•xfl ѨÓiÎQÍ J=ÅOaOKå_»∞.
Éè∫`«Hõ "å^ŒO „ѨHÍ~°O =∞#‰õΩ WO„kÜ«∞QÀK«~° =∞=Ù`«∞#fl D ã¨=∞ãÎ̈ qâßfixH˜
ã¨$+≤ìHõ~°Î JO@∂ XHõ_»∞ ÖË_»∞. ~åÜü∞ xsâ◊fi~°"åk. qâ◊fiO J<åk, J#O`«O, ã¨fiÜ«∞OÉèí∞=O,
ã¨fiÜ«∞O Kåe`«O, ã¨fiÜ«∞=∂^è•i`«O. ^•x =∞#∞QÆ_» ^•xH˜ "≥Å∞ѨÅQÆÅ ^Õxg∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç
ÖË^Œ∞. ^•x =∞#∞QÆ_»‰õΩ, Ѩi}Ï=∂xH˜ HÍ=Åã≤# =hfl ^•xÖ’<Õ =Ù<åfl~Ú.
"≥ ∞ \© i Ü« ∞ e[O J<Õ =∂@‰õ Ω `≥ x yOѨ Ù QÆ Éè ∫ uHõ "å^Œ O J<Õ =∂@#∞
"å_»∞`«∞<åfl=Ú. "Õ∞@~ü (matter) JO>Ë – Ѩ^•~°÷"Õ∞ „áê^äŒq∞HõO (primary). Jk
`˘e#∞Oz =Ù#flk, WѨC_»∞#flk, WHõÃÑ· LO_»É’`«∞#flk. Jk ÖËxk Un ÖË^∞Œ . =∞#O
„áê}O (life), =∞#ã¨∞û, ÉèÏ"åÅ∞, PÖ’K«#Å∞ Jx J#∞‰õΩ<Õq ‰õÄ_® Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞OÖ’
xs˚= Ѩ^•~°÷OÖ’ #∞Oz =zÛ#"Õ. XHõ™êi Jq Pq+¨¯ $`åÖˇ·# `«~åfi`« Jq ã¨fi`«O„`«OQÍ
H˘#™êQÆ∞`å~Ú. HÍx, Éè∫uHõ Ѩ^•~°÷Og∞^Œ P^è•~°Ñ¨_Õ H˘#™êQÆ∞`å~Ú.
nxH˜ =ºuˆ~Hõ"≥∞ÿ# ã≤^•úO`«O ÉèÏ="å^ŒO (idealism). nx qq^èŒ ~°∂áêÅ QÆ∞iOz
''qâ◊fi^Œ~°≈#O – áêâßÛ`«ºzO`«#—— ã¨OѨÙ@OÖ’ q=iOK«_»O [iyOk Hõ#∞Hõ uiy
K≥ѨÊÉ’=_»O ÖË^Œ∞. ÉèÏ=O (idea, soul, mind, spirit =ÔQ·~å) J<Õ^Õ „áê^äŒq∞Hõ=∞x, ^•x
Éè∫uHõ ~°∂Ѩ"Õ∞ Ѩ^•~°÷=∞x ÉèÏ="å^Œ ™ê~åOâ◊O.
D Ô~O_»∞ q~°∞^Œú"å^•Å =∞^茺 z~°HÍÅOQÍ Ñ¶¨∞~°¬} ™êQÆ∞`«∞#flk. Wk WѨÊ\˜H©
`ÕÅÖË^Œ∞. Ãã·#∞û, =ÚYºOQÍ Éè∫uHõ q*Ï˝# âߢ™êÎÅ∞ (physical sciences) WO`«QÍ
ѨÙ~ÀQÆq∞Oz, z„`« qz„`« ã¨`åºÅ#∞ Pq+¨¯iã¨∞Î#fl ~ÀAÅÖ’ ‰õÄ_® ÉèÏ=, Éè∫uHõ "å^•Å
=∞^茺 ã¨OѶ¨∞~°¬} ã¨=∞ã≤ áÈÖË^Œ∞. H˘#™êQÆ∞`«∂<Õ =Ù#flk. ÉèÏ="å^•xfl ã¨=∞i÷OKÕ "å~°∞
D<å\˜ „ѨMϺ`« âßG"Õ`«ÎÅÖ’<Õ ZO^Œ~À =Ù<åfl~°∞.
 567 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J~Ú`Õ, ZO.Z<£.~åÜü∞ Éè∫uHõ "å^•xfl ѨÓiÎQÍ ã¨=∞i÷™êÎ_»∞. D â◊`å|ÌѨ٠„Ѩ^äŒ=∞
áê^ŒO ^•\˜# `«~åfi`« #∞Oz q*Ï˝# âߢ™êÎÅ∞ Z<Àfl H˘`«Î q+¨Ü«∂Å#∞ Hõ#∞Q˘<åfl~Ú.
=ÚYºOQÍ 'Ѩ^•~°÷O— QÆ∞iOz 19= â◊`å|ÌѨ٠Jaè„áêÜ«∂Å#∞ ѨÓiÎQÍ =∂~°∞ÛHÀ=Åã≤#
ã¨`åº Öˇxfl\˜<À Ãã·#∞û Pq+¨¯iOzOk. D<å_»∞ Ãã·#∞û K≥¿ÑÊ Ñ¨^•~°÷O ("Õ∞@~ü) XHõ =∞\ì̃
=Ú^ŒÌ ÖÏO\˜k HÍ^Œ∞, XHõ ~å~ÚÖÏO\˜k HÍ^Œ∞. XHõ J}∞â◊HõÅOÖÏO\˜k HÍ^Œ∞. Jk
ˆH=ÅO QÆ}˜`« ã¨∂„`« ã¨Ç¨Ü«∞O`À =∂„`«"Õ∞ TÇ≤ÏOK«_®xH˜ gÖˇ·# q^Œ∞º^ŒÜ«∞™ê¯O@
ˆHΔ„`«O (electro-magnetic field). Jk â◊HÎ̃, Ѩ^•~°÷O Ô~O_çO\˜ ã¨OÜ≥∂QÆ [x`«O. Ѩ^•~°÷O
QÆ ∞ iOz# ã≤ ^ •ú O `« O JO`« Q Í =∂iáÈ~Ú<å, ^•x ˆ H Δ „ `« O Éè ∫ uHõ " ≥ ∞ ÿ # ^Õ `« Ñ ¨ Ê
Éè∫uHÍf`«"≥∞ÿ#k HÍ^Œ∞. QÆ}˜`« ã¨∂„`åʼnõΩ Ö’|_Õ^Õ `«Ñ¨Ê, JÖ∫H˜Hõ, P^蕺u‡Hõ â◊H˜Î
#∞Oz L`«Ê#fl"≥∞ÿ#k HÍ^Œ∞. ^•xH˜ qâßfif`« â◊HÎ̃ Un HÍ~°}O HÍ=Åã≤# J=ã¨~°O ÖË^Œ∞.
P^èŒ∞xHõ HÍÅѨ٠Ãã·#∞û Ѩ^•~°÷ ã¨fiÉèÏ"åxfl QÆ∞iOz H˘`«Î x~°fiK«<åÅ#∞ Pq+¨¯iOK«_»O`À,
„H˜O^Œ\ ˜ â◊`å|ÌO =~°‰õΩ "≥∞\©iÜ«∞e[OQÍ =º=ǨÏiOK«|_ç# ã≤^•úO`åxfl WHõÃÑ· Éè∫uHõ
"åãÎ̈="å^ŒO (Physical Realism) Jx =∂~°Û_»O =∞Oz^Œx, JѨC_»∞ "≥∞\©iÜ«∞e[O
QÆ∞iOz P^èŒ∞xHõ HÍÅOÖ’ ~åQÆÅ PˆHΔѨ}ʼnõΩ `å=ÙO_»^Œx ~åÜü∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_»∞.
HÍfi~ü¯û (quarks) J#O_ç „ã≤ìOQ∑û (strings) J#O_ç, ˆHΔ„`«O (field) J#O_ç,
ã¨OÉèÏ=º`« (probability) J#O_ç, WHõ =ÚO^Œ∞ Ãã·#∞û Hõ#∞Q˘#É’ÜÕ∞ U ã¨`«º"≥∞ÿ<å
HÍx=fiO_ç, Jhfl Éè∫uHõ"åãÎ̈= ѨikèH˜ ֒ѨÖË =ÙO\ÏÜ«∞x ~åÜü∞ ^Œ$_è» qâßfiã¨O. =∞`«O
™ê÷#OÖ’ J`«_»∞ Ãã·#∞û#∞ xÅɡ\Ïì_»∞. Ãã·#∞û ã¨Ç¨Ü«∞O`À, WѨÊ\˜H˜Ñ¨C_»∞ Jxfl „Ѩâ◊flʼnõΩ
ã¨=∂^è•<åÅ∞ K≥ѨÊÖËHõ áÈ=K«∞ÛQÍx, HÍÅQÆuÖ’ Jk ™ê^茺=∞x J`«_»∞ JO\Ï_»∞.
Pk=∞HÍÅOÖ’ =∂#=Ù_»∞ „ѨHõ$u â◊‰õΩÎÅ#∞ K«∂ã≤ ÉèíÜ«∂Å`À#∞, ã¨O^ÕǨÅ`À#∞
ã¨`«=∞`«"≥∞ÿ =∞`åxfl ã¨$+≤ìOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. =∞`«ÉèÏ=#‰õΩ ˆHO„^ŒOÖ’ ^Õ=Ù_çx, ã¨$+≤ìHõ~°Î#∞
xeáê_»∞. JѨÊ\˜Ö’ `«`«fizO`«# (philosophy) ‰õÄ_® =∞`«O`À<Õ =Ú_ç=_ç =ÙO_Õk.
HÍx, „Hõ=∞OQÍ Ãã·#∞û Jaè=$kú HÍ=_»O`À `«`«fizO`«# =∞`«O #∞Oz q_ç=_ç Ãã·#∞û
P^è•~°O`À ѨÙ~ÀQÆq∞OzOk. WѨC_»∞ Ãã·#∞û WO`«QÍ Jaè=$kú J~Ú# HÍÅOÖ’ ^•x
ѨÙ<åkÃÑ·<Õ `«`«fizO`«#, ^•x qq^èŒ âßYÅ x~å‡}O HÍ"åÅ#flk ~åÜü∞ Jaè„áêÜ«∞O.
qâ◊fi Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞OÖ’x XHõ ^Œâ◊Ö’ xs˚= Ѩ^•~°÷O #∞Oz r=O L^ŒƒqOzOk.
r= Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞OÖ’ =$HΔÍÅ∞, [O`«∞=ÙÅ∞, =∂#"åo Pq~°ƒùqOKå~Ú. K≥·`«#ºO
(consciousnes, awareness, intelligence, mind) J<Õk =∂#=ÙxÖ’ Ѩ~åHÍ+¨ª
JO^Œ∞‰õΩ#flk† =∞#‰õΩ D<å_»∞ `≥eã≤# qâ◊fiOÖ’ =∂#=Ù_»∞, =∂#= K≥·`«#ºO, =∂#=
"Õ∞^èŒ Ñ¨`åHõ ^Œâ◊Å∞. =∂#= "Õ∞^èŒã¨∞û (brain) Ü≥ÚHõ¯ "åºáê~°"Õ∞ (function) =∞#ã¨∞û,
PÖ’K«# "≥Ú^ŒÖˇ·#q.
 568 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
qâ◊fiO ã¨fiÜ«∞OÉèí∞=O Hõ#∞Hõ, `«#‰õΩ `å<Õ ã¨$+≤ìHõ~°Î Hõ#∞Hõ Jk ѨxKÕ¿ã ã¨∂„`åÅ∞,
xÜ«∞=∂Å∞ ‰õÄ_® ^•x ã‘fiÜ«∞"Õ∞. "≥Ú`«ÎO qâ◊fiO. ^•xÖ’x Jã¨OMϺHõ ÉèÏQÍÅ∞ H˘xfl
xÜ«∞=∂Å#∞, ã¨∂„`åÅ#∞ J#∞ã¨iOz Ѩx KÕ™êÎ~Ú. =∞#O x=ã≤OKÕ Éè∫uHõ qâ◊fiO
xÜ«∞=∞|^Œú"≥∞ÿ#k.
Ours is a law-governed universe. qâ◊fi Ѩ^•~°úOÖ’ #∞Oz H˘xfl =O^ŒÅ
HÀ@¡ Uà◊¡<å_»∞ xÜ«∞=∞|^Œú"≥∞ÿ# H˘xfl ~°™êÜ«∞xHõ „Ѩ„H˜Ü«∞Å ^•fi~å r=O (life)
L^ŒƒùqOzOk. JO^Œ∞KÕ`« r= Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞O xÜ«∞=∞|^Œú"≥∞ÿ#k. r= Ѩi}Ï=∞OÖ’
J`«∞º#fl`«^Œâ◊ J~Ú# =∂#=Ù_»∞ ‰õÄ_® xÜ«∞=∞|^Œ∞ú_»∞. JÖψQ =∂#=Ùx J`«∞º#fl`«
"åºáê~°"≥∞ÿ# PÖ’K«# ‰õÄ_® xÜ«∞=∞|^Œú"≥∞ÿ#^Õ. (law-governed) ¿ÇÏ`«∞|^Œú"≥∞ÿ#^Õ (ra-
tional). ¿ÇÏ`«∞`«fiO. ¿ÇÏ`«∞|^Œú`« ÖˉõΩO_® =∂#=Ùx PÖ’K«# ÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« =∂#=Ù_»∞
ã¨fi`«ã≤û^ŒúOQÍ ¿ÇÏ`«∞|^Œ∞ú_»∞ Man is essentially a rational being J<Õk ~åÜü∞
„Ѩuáê^Œ#ÅÖ’ =ÚYº"≥∞ÿ#k. Wk H˘`«Î"å^ŒO HÍHõáÈ~Ú<å, nxÃÑ·<Õ "≥Ú`«ÎO ~åÜü∞
ã≤^•úO`« ™œ^èŒ=∞O`å xi‡`«"≥∞ÿOk.
ÃÇÏÔQÖò `«`«fiâßG K«i„`Õ „ѨѨOK« K«i„`« J<åfl_»∞. ÃÇÏÔQÖò #∞Oz ã¨∂ÊùiÎ á⁄Ok#
=∂~ü¯û QÆ∞~°∞"åHͺxfl u~°ã¨¯iOz =~åæÅ ã¨OѶ¨∞~°¬} K«i„`Õ <åQÆiHõ`« K«i„`« J<åfl_»∞.
D Ô~O_çO\˜x „`Àã≤ ѨÙK«∞Û`«∂ ''¿ãfiK«ÛùHÀã¨O =∂#=Ù_»∞ [iÑ≤# áÈ~å\ÏÅ K«i„`Õ
=∂#= K«i„`«, ¿ãfiKåÛù ™ê^èŒ#HÀã¨"Õ∞ =∂#=Ù_»∞ ã¨OѶ¨∂xfl (society) U~°Ê~°K«∞‰õΩ<åfl_»∞.
㨠O Ѷ ¨ ∞ Ѩ i }Ï=∞O ( evolution of society) J<Õ k X‰õ L#fl`« ™ê÷ ~ ÚÖ’ [iˆ Q
r=Ѩi}Ï=∂xH˜ H˘#™êyO¿Ñ (continuation). J~Ú`Õ P L#fl`«™ê÷~ÚÖ’ =∞#∞QÆ_»
HÀã¨O [iˆQ (struggle for survival) ã¨OѶ¨∞~°¬} =∂#=ÙŠѨ~°ã¨Ê~° ã¨Ç¨ÏHÍ~°O ^•fi~å,
ã¨=∞+≤ì`«fiO (Collectivity) ^•fi~å [~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`«<Õ =∂#= K«i„`«#∞ XHõ
ã¨r= Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞OQÍ =i‚OKåe.
~åÜü∞ JK«Û"≥∞ÿ# Éè∫uHõ "åk J~Ú<å, =∞~˘Hõ ^Œ$+≤ì #∞Oz ÉèÏ="åk ‰õÄ_®.
Ѩ^•~°÷O #∞OKÕ r=O, =∂#=Ù_»∞, =∂#=Ùx =∞#ã¨∞û =zÛ<å, XHõ™êi Jq L^ŒƒùqOz#
`«~åfi`« qq^èŒ ™ê÷~ÚÅÖ’ Jq ¿ãfiK«Ûù#∞ ÃÑOá⁄OkOK«∞‰õΩO\Ï~Ú. =∂#=Ùx =∞#ã¨∞û
™ê÷~ÚÖ’ Jk =∞iO`« ã¨fi`«O„`« =∞=Ù`«∞Ok. =∂#= =∞#ã¨∞ûÖ’ ÉèÏ"åÅO@∂ L^Œ~ÚOz#
`«~åfi`« `«=∞ ã¨∂„`åÅ#∞, xÜ«∞=∂Å#∞, QÆu `«~å¯xfl J#∞ã¨iOz Jq ã¨fi`«O„`« Jã≤Î`«fiO`À
ѨÙ~ÀQÆq∞™êÎ~Ú. XHõ ÉèÏ=O =∞~˘Hõ ÉèÏ"åxH˜ ^•ifã¨∞ÎOk. Jk =∞~˘Hõ ^•xH˜ – P
q^èŒOQÍ ÉèÏ= Ѩi}Ï=∞O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ã¨OѶ¨∞ Ѩi}Ï=∂xH˜ ã¨=∂O`«~°OQÍ ÉèÏ=
Ѩi}Ï=∞O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. D Ô~O_»∞ ã¨=∂O`«~° Ѩi}Ï=∂Å K«i„`Õ =∂#= K«i„`«
 569 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
JO\Ï_»∞ ~åÜü∞. ^Õx QÆu`å¯i¯Hõ`« (dialectics) ^•x^Õ. HÍx Jq XHõ ^•xfl XHõ\ ˜
„ѨÉèÏq`«O KÕ™êÎ~Ú. JO^Œ∞KÕ`« J^˘Hõ r= „`«¯=∞Ѩi}Ï=∞O (organic process)
=∂i¯û*Ïxfl ^•\˜ =ÚO^Œ ∞ ‰õ Ω áÈ~Ú ~åÜü ∞ #=º =∂#=`å"å^•xfl
„ѨuáêkOKå_»∞. =∂~ü¯û =~°æ ã¨OѶ¨∞~°¬}Å K«i„`« =∂#= *Ïu K«i„`« J<åfl_»∞. HÍh,
=~°æ ã¨OѶ¨∞~°¬} ^•#O`«@ Jk [~°QÆ^Œ∞. =∂#=ÙÅ ^•fi~å [~°∞QÆ∞`«∞Ok. K«i„`«#∞
=∂#=ÙÖË xi‡™êÎ~°∞. ã¨OѶ¨∞~°¬} Ü«∂O„uHõOQÍ [~°QÆ^Œ∞. Ü«∂O„uHõ ã¨OѶ¨∞~°¬} J~Ú`Õ
Jk qѨ¡=O HÍ<Õ~°^Œ∞. ˆH=ÅO K«~°º‰õΩ „ѨuK«~°º J=Ù`«∞Ok. XHõ xiú+ì̈ ÅHõΔ ºã≤kúÔH·, XHõ
„Ѩ}ÏoHõ`À ã¨OѶ¨∞\˜`«OQÍ [iˆQk =∂„`«"Õ∞ qѨ¡=O J=Ù`«∞Ok. P qѨ¡=O =∞#∞+¨μÅ
"≥∞^Œ_»∞Ö’ #∞Oz, "åi PÖ’K«#ÅÖ’ #∞Oz, ÉèÏ"åÅÖ’ #∞Oz [xã¨∞ÎOk. JO>Ë =∂#=ÙÅ
ÉèÏ"åÅÖ’<Õ qѨ¡=O "≥Ú^Œ@QÍ „áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok. ÉèÏ= qѨ¡=O =~°æ qѨ¡"åxH˜ ^•i
fã¨∞ÎOk. ^•i K«∂Ñ≤ã¨∞ÎOk. =∞x+≤x HÍ^Œx K«i„`« ÖË^Œ∞. ™êOѶ≤∞Hõ â◊‰õΩÎÅ∞ =∂#=Ùx
ã¨$[<å`«‡Hõ, ã¨=∞+≤ì`«fiѨ٠Jaè=ºH˜Î =∂„`«"Õ∞. ã¨$[<å`«‡Hõ =∂#=Ù_Õ (creative man)
PÖ’K«<å je J~Ú# =∂#=Ù_»∞.
=∂#= Kåi„`«Hõ, ™êOѶ≤∞Hõ, ™êO㨯 $uHõ Ѩi}Ï=∂ÅÖ’ ÉèÏ"åÅ „Ѩ=ÚY áê„`«#∞
QÆ∞iÎã¨∂Î Éè∫uHõ"å^•xfl ѨÙ#ifl~°fizOKåÅx ~åÜü∞ JO\Ï_»∞. Q˘Ñ¨Ê qѨ¡"åÅ∞ ÉèÏ"åÅ
™ê÷~ÚÖ’ „áê~°OÉèí=∞=Ù`å~Ú. K«i„`« XHõ ÉèÏ=OQÍ „áê~°OÉèí=∞=Ù`«∞Ok. K«i„`«#∞
#_çÑ≤OKÕk =∂#=Ùx =∞#ã¨∞û. Kåi„`«Hõ xÜ«∞u"å^•xH˜ (historical determinism)
|ÅO WKÕÛk ÉÏ= xÜ«∞u"å^ŒO. ÉèÏ"åÅ∞ `«=∞ QÆu `åi¯Hõ`«`À `å=Ú Ñ¨Ù~ÀQÆq∞Oz
K«i„`«#∞ xÜ«∞O„u™êÎ~Ú. Pi÷Hõ â◊‰õΩÎÖË ã¨OѶ¨∞ Ѩi}Ï=∂xfl, ã¨O㨯 $u Ѩi}Ï=∂xfl
xÜ«∞O„u™êÎÜ«∞x =∂~°∞¯û K≥Ñ≤ÊOk `«Ñ¨C Jx ~åÜü∞ ÉèÏqOKå_»∞. ÉèÏ= =º=ã¨÷ J<Õk
Pi÷Hõ ã¨O|O^è•Å ѨÙ<åkÃÑ· ÖËz# LѨix~å‡}O (Super-structure) J<Õ =∂~ü¯û
x~°fiK«#O ‰õÄ_® `«¿ÑÊ. #∂`«# ÉèÏ"åÅ∞, #∂`«# ã¨OѶ¨∞ â◊‰õΩÎÅ Pq+¨¯~°} ã¨=∂O`«~°OQÍ
[~°∞QÆ∞`å~Ú. J^Õ K«i„`«#∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞‰õΩáÈ`«∞Ok. HÍx „Ѩu XHõ¯ K«~°º‰õΩ KÀ^ŒHõ
â◊HÎ̃ ÉèÏ"åÖˆ K«i„`«#∞ xÜ«∞O„uOKÕk ÉèÏ"åÖË.
HÍx, =~°Î=∂#ã¨OѶ¨∞ =º=ã¨÷ ZѨÊ\˜HõѨC_»∞ K«i„`« ѨÙ~ÀQÆux J_»∞¤‰õΩO@∂
=ÙO@∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« „ѨQÆu Ѩ@¡, ™êfi`«O„`«ºO Ѩ@¡ WK«Ûù J<Õk =∂#=Ùx =∞#∞QÆ_»ÔH·
[iˆQ áÈ~å@OQÍ =∂~°∞`«∞Ok. H˘`«Î ã¨OѶ¨∞=º=ã¨÷ =∂#=Ùx ¿ãfiK«Ûù ™ê^èŒ#‰õΩ XHõ
™ê^èŒ#OQÍ Pq~°ƒùqã¨∞ÎOk. =∂#= ¿ãfiK«Ûù D q^èŒOQÍ XHõ ^Œâ◊ #∞Oz =∞~˘Hõ ^Œâ◊‰õΩ
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ áÈ`«∞Ok. WO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO =Ù#fl ÉèÏ=*ÏÅ "å~°ã¨`«fiO`À Hõeã≤ H˘`«Î ÉèÏ=
=º=ã¨÷, H˘`«Îã¨OѶ¨∞ =º=ã¨÷ U~°Ê_»`å~Ú.
 570 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∂#=ÙxÖ’x ã¨$[<å`«‡Hõ`« (creativity) =Å¡ ™êfi`«O„`ÕºK«Ûù HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. Wk
qѨ¡"åxH˜ ^•ifã¨∞ÎOk. „ѨHõ$uÖ’#∞, K«i„`«Ö’#∞ XHõ xÜ«∞u, XHõ „Hõ=∞O=Ù#fl =∂@
x["Õ ∞ . HÍx, Jq J#∞Å¡ O Ѷ ¨ ∞ hÜ« ∂ Å∞ HÍ=Ù. J#∞Å¡ O Ѷ ¨ ∞ hÜ« ∂ Öˇ · ` Õ qѨ ¡ " åÅ∞
Jã¨OÉèí=∞=Ù`å~Ú. HÍx, qѨ¡"åÅ∞ Jx"å~°ºO† qkèQÍ Jq [~°∞QÆ∞`å~Ú. ZO^Œ∞HõO>Ë
=∂#= =∞#ã¨∞û xÜ«∞=∞|^Œú"≥∞ÿ<å x~°‚Ü«∞ ¿ãfiK«Ûù (free will) ‰õÄ_® =∞#ã¨∞ûÖ’x
JO`«~åƒùQÆ"Õ∞. JO^Œ∞KÕ`« qѨ¡"åÅ∞ ‰õÄ_® Jx"å~°ºOQÍ, qkèQÍ =™êÎ~Ú. r=Ѩi}Ï=∞O
(evolution of life) Ö’ Jq =Úº>Ë+¨<£ (ǨÏ~îå`«Êi=~°Î#Å∞) =O\˜q, ã¨OѶ¨∞ Ѩi}Ï=∞OÖ’
qѨ¡"åÅ∞ JO`«~åƒùQÍÅ∞.
=∂#=Ùx =∞#ã¨∞û xÜ«∞O„u`«"Õ∞. HÍx, Jk =∂#=Ùx x~°‚Ü«∞ ¿ãfiK«Ûù‰õΩ =ºuˆ~HõO
HÍ^Œ∞. xÜ«∞O„`«}O, x~°‚Ü«∞¿ãfiK«Ûù – Ô~O_»∂ Hõe¿ãÎ<Õ qѨ¡=O =ã¨∞ÎOk. ã¨O„Ѩ^•Ü«∞
â◊$OYÖÏÅ#∞ KèÕkOK«∞‰õΩ áÈ"åÅ<Õ TǨÏ#∞Oz ѨÙ>Ëì ™êfi`«O„`ÕºK«Ûù qѨ¡"åxH˜ „¿Ñ~°}
Wã¨∞ÎOk.
~åÜü∞ „áê~ÚHõOQÍ ¿ÇÏ`«∞"åk (rationalist). qâ◊fiOÖ’x „Ѩu ÉèÏQÆOÖ’#∞, „Ѩu
JOâ◊OÖ’#∞ ¿ÇÏ`«∞|^Œú`« ѨxKÕã¨∞Î#flk. HÍx, J`«_»∞ J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ P^Œ~°≈"åk (Ro-
manticist?) ‰õÄ_®. ~˘=∂O\˜ã≤[O P`凄â◊Ü«∞O (subjective). x~°‚Ü«∞ ¿ãfiK«Ûù (free
will) ^•x ã¨∂„`«O. HÍQÍ ¿ÇÏ`«∞|^Œú`å"å^ŒO (rationalism) J<Õk P^èŒ∞xHõ "≥·*Ï˝xHõ,
âߢã‘ÎÜ«∞ rq`« ^Œ$HõÊ^äŒO #∞Oz =zÛOk. Wk =™êÎ fi„â◊Ü«∞O (objective). Wk
qâ◊fiѨi}Ï=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ r=Ѩi}Ï=∂xfl, =∂#= Ѩi}Ï=∂xfl, ã¨OѶ∞¨ Ѩi}Ï=∂xfl,
ÉèÏ= Ѩi}Ï=∂xfl ѨiQÆ}˜ã¨∞ÎOk =∂#=Ù_çx „ѨѨOK«Ñ¨Ù ˆHO„^ŒOÖ’ xÅ∞ѨÙ`«∞Ok. JO>Ë
=∂#=Ù_»∞ „ѨѨOKåxfl =∂~°ÛQÆÅ â◊H˜Î HõÅ"å_»∞QÍ =ÙO\Ï_»∞. ~˘=∂O\˜H± ^Œ$HõÊ^äŒO
(P^Œ~°≈"å^ŒO) „ѨHÍ~°O „ѨѨOK«O ZÖÏ =ÙO_®Ö’, JO^Œ∞‰õΩ ^•xfl ZÖÏ =∂~åÛÖ’
=∞x+≤ x~°‚~Ú™êÎ_»∞. ¿ÇÏ`«∞"å^ŒO (rationalism)`À „ѨѨOK«O ZÖÏ =ÙO^À, Jk U
ã¨∂„`åÅ (laws) „ѨHÍ~°O Z@∞ áÈ`«∞#fl^À =∂#=Ù_»∞ x~°fiz™êÎ_»∞.
D Ô~O_»∞ ^Œ$HõÊ^ä•Å∞ (Romanticism and Reason) Ѩ~°ã¨Ê~° q~°∞^•úÅ∞ HÍ=Ù.
Ѩ~°ã¨Ê~° ã¨OѨÓ~°HÍÅ∞ (complementary) JO^Œ∞KÕ`« Jq Ô~O_»∂ qѨ¡"åxH˜ ^•if™êÎ~Ú.
qѨ¡=O Ѩi}Ï=∞OÖ’ ÉèÏQÆO. Jk Jx"å~°ºO. HÍx, ^•x KÀ^ŒHõâ◊H˜Î ÉèÏ"åÅ∞.
™êfi`«O„`ÕºKÕÛù. qѨ¡=O ÉèÏ"åÅÖ’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ PK«~°}QÍ Ñ¨i}q∞ã¨∞ÎOk.
Ãã·#∞û#∞, ^•xH˜ P^è•~°"≥∞ÿ# xÜ«∞u"å^•xfl (determinism) J`«∞º#fl`« ™ê÷#OÖ’
xeÑ≤# ~åÜü∞ ã¨OѶ¨∞ rq`«OÖ’ <≥·uHõ =º=ã¨÷ – (ethics)– ™ê÷<åxfl, áê„`«#∞ qѨÙÅOQÍ
K«iÛOKå_»∞. <≥·uHõ ã¨∂„`åÅ =º=ã¨÷ ÖËx^Õ ã¨OѶ¨∞ r=#"Õ∞ ™ê^茺OHÍ^Œ∞. XHõѨC_»∞ =∞`«
qâßfi™êÅ∞ „Ѩ|ÅOQÍ =Ù#fl HÍÅOÖ’ <≥·uHõ =º=ã¨÷‰õΩ Jq P^è•~°OQÍ =ÙO_Õq. =∞i
 571 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P^èŒ∞xHõ HÍÅOÖ’ Ãã·#∞û, >ˇHÍflÅr qѨs`«OQÍ Jaè=$kú J~Ú. "å\˜ „ѨÉèÏ=O ã¨OѶ¨∞
rq`«OÃÑ· Jq∞`«OQÍ Ñ¨_çOk† ã¨OѶ¨∞`«`«fizO`«# g∞^Œ ‰õÄ_® Ѩ_çOk. =∞`« qâßfi™êÅ
„áê|źO „Hõ=∞OQÍ `«yOæ k. =∞i D Ѩiã≤u÷ Ö’ <≥u· Hõ r=# „áê=ÚYºO Uq∞\˜?
„w‰õΩÅ HÍÅOÖ’ ã¨÷ÅO ( space), HÍÅO ( time), „^Œ=ºO ( substance),
HÍ~°ºHÍ~°}`«fiO (causality) W=hfl Ãã·#∞û ѨikèÖ’<Õ =ÙO_Õq. =∞^茺 Ü«ÚQÍÅÖ’ Jq
=∞`« „áê|źOÖ’H˜ áÈÜ«∂~Ú. WѨC_»∞ #g# Ü«ÚQÍ=`«~°}`À Jq =∞m¡ Ãã·#∞û ѨikèÖ’H˜
=KåÛ~Ú. Wk=~°‰õΩ Jq "≥∞@Ѷ≤l‰õΩû (áê~°Éè∫uHõ âßGO) HÍQÍ WѨC_»∞ Ѷ≤l‰õΩû (Éè∫uHõ
âßGO). WHõ qâ◊fiâßGO (HÍ™ê‡År), ã¨`åÎ âßGO (ontology), *Ï˝# âßGO (epistemol-
ogy) ‰õÄ_® Ãã·#∞û „H˜OkˆH =KåÛ~Ú. g\˜ „ѨÉèÏ=O`À "≥Ú`«ÎO Jã≤Î`«fi ™ê=∞ãÎ̈ºO (total-
ity of existence) QÆ∞iOz, JO>Ë „ѨHõ$u, r=O, ã¨OѶ¨∞O QÆ∞iOz – XHõ PÖ’K«<å
=º=ã¨÷ ~°∂á⁄O^Œ_®xH˜ J=HÍâ◊O HõeyOk.
nx=Å¡ ™êOѶ ≤ ∞ Hõ , "≥ · Ü « ∞ H˜ Î H õ 㨠= ∞㨠º Å =¸ÅHÍ~° } ÏÅ#∞ Éè ∫ uHõ Ѩ ^ •~° ÷
Ѩ i }Ï=∞O`À#∞, r=Ѩ i }Ï=∞O`À#∞ J#∞|Okè O z Ѩ i jeOK« _ ®xH˜ J=HÍâ◊ O
HõÅ∞QÆ∞`«∞#fl^Œx JO\Ï_»∞ ~åÜü∞. "≥·*Ï˝xHõ =∂~°æO (scientific method) Ö’ P ã¨=∞㨺Å#∞
Ѩi+¨¯iOK«_»O ™ê^茺"Õ∞#O\Ï_»∞ ‰õÄ_®. JO>Ë WѨC_»∞ "åã¨Î= ã¨OѶ¨∞@#Å∞ (facts),
"å\˜H˜ ã¨O|OkèOz# qÅ∞=Å (values) x~°‚Ü«∞O Ô~O_»∂ "Õˆ~fi~°∞, Ѩ~°ã¨Ê~° q~°∞^Œú
q+¨Ü«∂Å∞ HÍ=x, qÅ∞=Å∞ ‰õÄ_® "åãÎ̈= ã¨OѶ¨∞@#ÖË#x ~åÜü∞ Jaè„áêÜ«∞O. nx#∞OKÕ
=∂#=ÙxH˜ x~°‚Ü«∞¿ãfiK«Ûù (free will) J<Õ^•xH˜ J=HÍâ◊O HõÅ∞QÆ∞`«∞#flk.
WѨC_»∞ =∞~˘Hõ™êi <≥·uHõ=º=ã¨÷ x~°fiK«#O =^ŒÌ‰õΩ =¿ãÎ hu qÅ∞=Å∞ J<Õ "å\˜x
ã¨=∞~°÷hÜ«∞`« (justification), Uq∞\˜ J<Õk K«iÛOK«=Åã≤ =ÙO@∞Ok. =∞x+≤ huQÍ
ZO^Œ∞‰õΩO_®e? =∞x+≤ <≥·uHõ „Ѩ=~°Î#‰õΩ „¿Ñ~°} Uq∞\˜?
D „Ѩâ◊fl‰õΩ ã¨=∂^è•<åxfl =∂#= ã¨fiÉèÏ= Ѩi}Ï=∞OÖ’<Õ Hõ#∞Q˘#=Åã≤
=ÙO@∞Ok. J~Ú`Õ huQÍ =ÙO_»_»O. huH˜ Hõ@∞ì|_ç =ÙO_»_»O =∂#= ã¨fiÉèÏ=OÖ’<Õ
=ÙO>Ë =∞i =∂#=Ùx x~°‚Ü«∞¿ãfiK«Ûù (free will) U"≥∞ÿáÈ`«∞Ok? ^•xH˜ ™ê÷#O ZHõ¯_»
K«∂ã≤™êÎ=Ú? JO>Ë x~°‚Ü«∞¿ãfiK«Ûù ‰õÄ_® =∂#= x~å‡}OÖ’<Õ ÉèÏQÆO Jx ã¨=∂^è•#O
K≥ѨCHÀ"åe.
=∞x+≤ r= Ѩi}Ï=∞ Ѷ¨e`«O. JO^Œ∞KÕ`« ã¨Ç¨Ï*Ï`åÅ∞ (instincts), JO`«~°
*Ï˝#O (intuition) J<Õ"å\˜ ^•fi~å, =∂#=Ùx Ѩi}Ï=∞OÖ’<Õ hu (morality) J<Õ^•xH˜
P=â◊ºHõ`« U~°Ê_»∞`«∞Ok. XHõѨC_»∞ huH˜ P^è•~°O ^≥·=cèu Jx, =∞`« „ѨÉèÏ=O Jx
J#∞H˘#_®xH˜ J=HÍâ◊O =ÙO_Õk. HÍx WѨC_»∞ P J=HÍâ◊O ÖË^Œ∞. q*Ï˝# âߢ™êÎÅ
ѨÙ~ÀQÆu HÍ~°}OQÍ, qâ◊fiOÖ’x U q+¨Ü«∂xH˜ qâßfif`« HÍ~°}ÏÅ#∞ "≥^ŒHõ=Åã≤#
 572 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J=ã¨~°O fiáÈ~ÚOk. qâ◊fiO H˘xfl ã¨∂„`åÅ „ѨHÍ~°O #_»∞ã¨∞Î#flk. Ѩ^•~°÷O #∞Oz
r=O =zÛOk. r=O =∂#=Ù_»∞QÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥OkOk. =∞x+≤Ö’ =∞#ã¨∞û ‰õÄ_®
ã¨Ç¨Ï[ Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞OÖ’<Õ U~°Ê_çOk. JO^Œ∞KÕ`« qâ◊fi Ѩi}Ï=∞ Ѷ¨e`«"Õ∞ =∂#=
=∞#óѨi}Ï=∞O. qâ◊fi Ѩi}Ï=∞O ¿ÇÏ`«∞|^ŒOú Hõ#∞Hõ =∂#= =∞#ã¨∞û ã¨~Ú`«O ¿ÇÏ`«∞|^ŒOÌ .
¿ÇÏ`«∞|^Œú`«, hu|^Œú`« Ô~O_çO\˜ =∞^茺 HÍ~°ºHÍ~°} ã¨O|O^èŒO =ÙOk. hu (morality)
‰õÄ_® xÜ«∞=∞|^Œú"≥∞ÿ#^Õ. hu J<Õ=∂@‰õΩ, xÜ«∞u J<Õ =∂@‰õΩ ÉèË^ŒO ÖË^Œ∞. xÜ«∞=∞|^Œú`Õ
hu.
qâ◊fiO XHõ Éè∫uHõ =º=ã¨÷. ^•x #∞Oz L`«Ê#∞fl_≥·<å_»∞ Hõ#∞Hõ =∞x+≤ ‰õÄ_®
Éè∫uHõ =º=¿ã÷. qâ◊fiO U q^èŒOQÍ xÜ«∞=∞ KÀk`«"≥∂, =∞x+≤ ‰õÄ_® JÖÏ xÜ«∞=∞
KÀk`«∞_»∞. HÍx =∞x+≤H˜ J^Œ#OQÍ ã¨OHõÅÊ ¿ãfiK«Ûù, x~°‚Ü«∞™êfi`«O„`«ºO, =∞Oz–K≥_»∞
qK«HõΔ} *Ï˝#O "≥Ú^ŒÖˇ·#q =Ù<åfl~Ú. ZO^Œ∞HõO>Ë Éè∫uHõ qâßfixH˜, =∂#= Pq~åƒù"åxH˜
=∞^茺 H˘xfl =O^ŒÅ HÀ@¡ ã¨O=`«û~åÅ =º=kè =ÙOk. JO^Œ∞KÕ`« =∞x+≤ Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞OÖ’
H˘`«Î xÜ«∞=∂Å∞, H˘`«Î QÆ∞}ÏÅ∞ L`«Ê#fl=∞=Ù`å~Ú. J"Õ x~°‚Ü«∞¿ãfiK«ÛùQÍ, hu|^Œú`«QÍ,
<≥·uHõ qK«HõΔ} "≥Ú^ŒÖˇ·#qQÍ ~°∂á⁄O^Œ∞`å~Ú. hu J<Õk =∂#=Ùx PO`«iHõ ¿ÇÏ`«∞|^Œú`«
(inner rationality) #∞Oz =zÛ#\ì̃^Õ. JO^Œ∞KÕ`« J`«_»∞ ã¨fiK«ÛùO^ŒOQÍ<Õ ã¨fi`«O„`«OQÍ#∞,
hu|^ŒúOQÍ#∞ =ÙO\Ï_»∞. =∂#=Ùx ¿ÇÏ`«∞|^Œú`« =Å¡<Õ hu|^Œú`«, ^•x HÍ~°}OQÍ<Õ
=∂#= ã¨=∂[OÖ’ ™ê=∞~°ã¨ºO U~°Ê_»∞`«∞Ok. hu J<Õk ¿ÇÏ`«∞|^Œú`å [#º"≥∞ÿ#k –
( Morality is a rational function) JO\Ï_» ∞ ~åÜü ∞ . W`« ~ ° ∞ Å`À ™ê=∞~° ã ¨ º O`À
„Ѩ=iÎOKåÅ<Õk =∂#=Ùx ã¨fiÉèÏ=OÖ’<Õ JO`«iflÇ≤Ï`«OQÍ =ÙOk.
~åÜü∞ `«# Hõ=¸ºxã¨∞ì^Œâ◊Ö’ =ºH˜Î ¿ãfiKåÛù~åÇ≤Ï`«ºO JO>Ë Uq∞\’† ZÖÏ
=ÙO@∞O^À QÆ=∞xOKå_»∞ Hõ#∞Hõ, J`«x ~å_çHõÖò Ǩ˙º=∞x[OÖ’x „Ѩ^è•# ã¨∂„`«O =ºHÎ̃
¿ãfiK«Ûù J~ÚOk. „Ѩu „áê}˜ `å#∞ `å#∞QÍ H˘#™êQÍÅx K«∂ã¨∞ÎOk. JO^Œ∞HÀã¨O
Ѩiã¨~åÅ`À, `À\˜ „áê}∞Å`À, â◊„`«∞=ÙÅ`À Ѷ¨∞i¬ã¨∞ÎOk. r= Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞OÖ’ =∞#∞QÆ_»
HÀã¨O Ѷ¨∞~°¬} (struggle for survival) =ÚMϺOâ◊O. Jk =∂#=Ùx =^ŒÌ‰õΩ =KÕÛã¨iH˜
™êfi`«O„`ÕºK«ÛùQÍ =∂~°∞`«∞Ok. =∞x+≤ Kտ㠄Ѩu ѨxH˜ – J`«x ™êOѶ≤∞Hõ, Pi÷Hõ, ~å[H©Ü«∞,
™êO㨯 $uHõ „Ѩ=~°Î#, "≥·*Ï˝xHõ „ѨQÆu, HõàÏã¨$+≤ì – ã¨=∞ã¨ÎO J`«x ™êfi`«O„`«º ™ê^èŒ#
HÀã¨"Õ∞ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. „Ѩu =∂#= K«~°º ™êfi`«O„`ÕºK«Ûù „ѨHõ@<Õ. =∂#=Ùx ã¨=∂[x~å‡}O
‰õÄ_® ã¨=∂[O ^•fi~å ™êfi`«O„`åºxfl ™êkèOK«_»O HÀã¨"Õ∞. =∂#=Ù_»∞ UHÍH˜QÍ
™êfi`«O„`åºxfl ™êkèOK«ÖË_»∞ UHÍH˜ J~Ú`Õ ÉÏǨϺ „ѨHõ$uH˜ J`«_»∞ ^•ã¨∞_»∞ HÍ=Åã≤
=ã¨∞ÎOk. JÖψQ JO`«iHÀ„^ÕHÍʼnõΩ ^•ã¨∞_»∞ HÍ=Åã≤ =ã¨∞ÎOk. ã¨OѶ¨∞r=#O ^•fi~å<Õ,
 573 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨OѶ¨∞xÜ«∞u ^•fi~å<Õ =ºH˜Î `«# ™êfi`«O„`åºxfl `å#∞ ™êkèOK«∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`å_»∞. =∂#=
*Ïu Ѩi}Ï=∞ ã¨=∞ãÎ̈O [O`«∞ ™ê÷~ÚÖ’ =∞#∞QÆ_» HÀã¨O ™êyOKÕ ã¨OQÆ~°¬}‰õΩ L^•fÎHõ$`«
~°∂Ѩ"Õ∞, JO>Ë L„^ÕHÍÅ ^•fi~å, ã¨Ç¨Ï*Ï`åÅ ^•fi~å, <ÕK«∞~°Öò ÃãÖˇHõΔ<£^•fi~å HÍHõ,
|∞kú^•fi~å, PÖ’K«#^•fi~å, x~°‚Ü«∞¿ãfiK«Ûù, hu ^•fi~å r=# ã¨OѶ¨∞~°¬}, ™êfi`«O„`«º
™ê^èŒ# [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
=∂~ü¯û „ѨÉèÏ=O ~åÜü∞ÃÑ· KåÖÏ =Ù#flk. HÍx, Pi÷Hõ xÜ«∞u "å^•xH˜ =∂~üû¯
WzÛ# „áê^è•<åºxfl ~åÜü∞ JOwHõiOK«_»∞, Pi÷Hõ `«`«fi"Õ∞ =∂#=Ùx K≥·`«<åºxfl
xÜ«∞O„uã¨∞ÎO^Œ<Õ "å^•xfl XѨCHÀ_»∞. =∂#=Ù_»∞ Pi÷Hõ `«`åfixfl ^•\˜ =ÚO^Œ∞‰õΩ áÈ`å_»∞.
¿ÇÏ`«∞`«fiO (rationality) ^•x ™ê÷<åxfl P„Hõq∞ã¨∞ÎOk. J^Õ HÍHõáÈ`Õ =∂#=*Ïu ™êkèOz#
Ѩi}Ï=∞O, <åQÆiHõ`« ™ê^茺=∞ÜÕ∞ºq HÍ=x ~åÜü∞ Jaè„áêÜ«∞ Ѩ_®¤_»∞.
Hõ#∞Hõ<Õ ~åÜü∞ Hõ=¸ºx*Ïxfl ^•\˜ Ǩ˙º=∞x[O (=∂#=`å"å^ŒO) "≥·Ñ¨Ù
ѨÙ~ÀQÆq∞OKå_»∞. 1947 <å\˜H˜ Hõ=¸ºx[O „ѨÉèÏ=O #∞Oz ѨÓiÎQÍ |Ü«∞@ Ѩ_ç #=º
=∂#=`å"å^•xfl (New Humanism) ã≤^•úOfHõiOKå_»∞. JѨÊ\˜H˜ ~åÜü∞ ~å[H©Ü«∞,
Pi÷Hõ ÉèÏ"åÅÖ’ KåÖÏ =∂~°∞Ê =zÛOk. Hõ=¸ºx+¨μì =º=ã¨÷#∞ u~°ã¨¯iOz#>Ëì áê~°¡"≥∞O@s
„Ѩ*Ï™êfi=∂ºxfl ‰õÄ_® x~åHõiOKå_»∞. JѨÊ\˜ =~°‰õΩ QÍOkèx, QÍOkè ã≤^•úO`åÅ#∞
J`«ºO`« f„=OQÍ x~°ã≤Oz, x~åHõiOz, YO_çOz# ~åÜü∞ QÍOkè ÉèÏ"åʼnõΩ (ѨÓiÎQÍ
HÍ^Œ∞QÍx "≥Ú`«ÎO g∞^Œ) KÕ~°∞= JÜ«∂º_»∞.
=ÚYºOQÍ K≥ѨÊ^ŒyOk ~åÜü∞ „ѨuáêkOz# áêsì ~°Ç≤Ï`« „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO. P^èŒ∞xHõ
áêâßÛ`«º „Ѩ*Ï™êfi=∞º =º=ã¨÷Ö’ ~å[H©Ü«∞ ѨHΔÍÅ∞ ÉèÏQÆ™êfiq∞#∞Å∞, áêsìÅ∞ ÖËx^Õ,
áêsìÅ∞ xs‚`«HÍÅ=º=kèÖ’ ZxflHõÅÖ’ áêÖÁæ#x^Õ áêâßÛ`«º ^ÕâßÅ áê~°¡"≥∞@s
„Ѩ*Ï™êfi=∞ºO ÖË^Œ∞. WO_çÜ«∂ ã¨fi`«O„`«º ^Õâ◊"≥∞ÿ# `«~åfi`« „a@<£ `«# Kåi„`«Hõ „Hõ=∞OÖ’
~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩ#fl áê~°¡"≥∞O@s „Ѩ*Ï™êfi=∞º =º=ã¨÷#∞ ^•^•Ñ¨Ù Ü«∞^ä•`«^äŒOQÍ
ã‘fiHõiOzOk, J#∞HõiOzOk, P áê~°¡"≥∞O@s =º=ã¨÷Ö’ [iˆQ J=Hõ`«=HõÅ#∞,
J#~å÷Å#∞, J„Hõ=∂Å#∞, J<åºÜ«∂Å#∞ ™êfi`«O„`«º ã≤kú `«~åfi`« HÍÅO QÆ_»∞ã¨∞Î#fl H˘nÌ
„Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ =∞#O QÆ∞iÎã¨∞Î<åfl=Ú. áê~°¡"≥∞O@s „Ѩ*Ï™êfi=∞ºÑ¨Ù =Úã¨∞QÆ∞Ö’, =ÚYºOQÍ
ZxflHõÅ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Zxfl ^Œ∞~°O`åÅ∞, Zxfl ^•~°∞}ÏÅ∞ [~°∞QÆ∞`«∞<åflÜ≥∂ K«∂ã≤,
g\˜HÀã¨=∂ =∞#*Ïu ^ŒâßÉÏÌÅ `«~°|_ç áê~°`«O„`«ºO #∞Oz q=ÚHÎ̃ HÀã¨O Wxfl `åºQÍÅ∞
KÕã≤Ok, Wxfl áÈ~å\ÏÅ∞ [iÑ≤Ok Jx Pâ◊Û~°ºÑ¨_»∞`«∞<åfl=Ú, P"Õ^Œ# K≥O^Œ∞`«∞<åfl=Ú.
P ~˘K«∞ÛQÆ∞O@#∞ Jã¨Ç≤ϺOK«∞‰õΩO@∂<Õ ^•x #∞Oz |Ü«∞@ Ѩ_Õ =∂~°æO ÖËHõ ^•xÖ’<Õ
^˘~°∞¡`«∞<åfl=Ú.
 574 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
~åÜü∞ D Ѩi}Ï=∞„Hõ=∂xfl HõàÏ¡~å K«∂_»‰õΩO_®<Õ, ZѨC_À ™êfi`«O„`«º ã≤kú<å\˜ˆH
áê~°¡"≥∞O@s =º=ã¨÷Ö’x Ö’áêÅ#∞ QÆ∞iÎOKå_»∞. ^•xH˜ „Ѩ`åº=∂flÜ«∂xfl „ѨuáêkOKå_»∞.
J^Õ áêsì ~°Ç≤Ï`« „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO. áêsìÅ∞ áê~°¡"≥∞O@∞Ö’ "≥∞*Ïi\© ™êkèOz JkèHÍ~°OÖ’H˜
~å=_®xH˜ =∂~°æOQÍ ZxflHõÅÖ’ áêÖÁæO\Ï~Ú. „ѨÉèí∞`åfikèHÍ~°O áêsìÅ UÔH·Hõ ^èպܫ∞O.
JkèHÍ~°O ^ÕxHÀã¨O JO>Ë, ''JkèHÍ~°O KÕuÖ’ ÖËx^Õ „Ѩ*Ï¿ã= KÕÜ«∞ÖË=Ú Hõ#∞Hõ—— Jx
ã¨=∂^è•#O =ã¨∞ÎOk. JO^Œ∞KÕ`« „Ѩ*Ï¿ã=, „Ѩ*Ï „âıÜ«∞™êû^èŒ# ¿Ñ~°∞`À, ÖË^• ™ê‰õΩ`À,
JkèHÍ~°O HÀã¨O ZxflHõÅÖ’ áêÖÁæO\Ï~Ú. JkèHÍ~°"Õ∞ UÔH·Hõ ^èպܫ∞O Hõ#∞Hõ, ZxflHõÅÖ’
q[Ü«∞O HÀã¨O Zxfl J_»¤^•~°∞Öˇ·<å `˘‰õΩ¯`å~Ú. ÅHõΔ ºO =∞Oz^≥·#O`« =∂„`å# KåÅ^Œ∞.
^•x ™ê^èŒ# =∂~åæÅ∞ ‰õÄ_® =∞Ozq HÍ"åe Jx "≥Ú`«∞ΉõΩ#fl QÍOkè LѨ^Õâßxfl áêsìÅ∞
ѨÓiÎQÍ q㨇iOKå~Ú, q㨇iã¨∞Î<åfl~Ú. ^èŒ#|ÅO, Éèí∞[|ÅO, ‰õΩÅ|ÅO, =∞`«`«`«fiO,
Ç≤ÏOã¨, ^Ò~°̊#ºO U =∂~°æO J#∞ã¨iOz J~Ú<å 㨈~, ^Õx Pã¨~å`À<≥·<å 㨈~ ZxflHõÅÖ’
ÔQÅ∞¿Ñ áêsìʼnõΩ =ÚYºO. ÔQez# `«~åfi`« áêsì Ü«∞O„`åOQÍxfl Z=_»∞ `«# QÆ∞Ñ≤Ê\’¡
ÃÑ@∞ì‰õΩO>Ë "å_ç KÕuÖ’, ÖË^• "å_ç J#∞K«~°QÆ}O KÕuÖ’ „ѨÉèí∞`åfikèHÍ~°=∞O`å
ˆHO„nHõ$`«=∞=Ù`«∞Ok. =∞m§ ZxflHõÅ∞ [iˆQ֒ѨŠ„ѨÉèí∞`åfikèHÍ~åxfl `«# HÀã¨O, `«#
áêsìHÀã¨O ZO`«QÍ ^Œ∞ifixÜ≥∂QÆO KÕÜ«∂Ö’ JO`«QÍ#∂ áêsì <åÜ«∞Hõ`«fiO ^Œ∞ifixÜ≥∂QÆO
KÕã¨∞ÎOk. „Ѩ*Ï¿ã"å ÅHõΔ ºO áÈ~Ú QÆOQÆÖ’ HõÅ∞ã¨∞ÎOk. ZxflHõÅ ¿Ñ~°∞`À Zxfl J„Hõ=∂Å∞
[~°∞QÆ∞`åÜ≥∂ K≥ѨÊÖË=Ú. Z=_»∞ ‰õΩÅ, =∞`«, ^èŒ#, Éèí∞[, `«k`«~° |ÖÏÅ`À `«y#O`«
=∞Ok J#∞K«~°∞Å#∞ `«# "≥#∞Hõ KÕ~°∞ÛHÀQÆÅ_À "å_ç KÕuÖ’ =∞#O Q˘Ñ¨ÊQÍ K≥ѨC‰õΩ<Õ
áê~°¡"≥∞O@s „Ѩ*Ï™êfi=∞ºÑ¨Ù |O_®~°=∞O`å ˆHO„nHõ$`«"≥∞ÿ =ÙOk. nxfl P<å_Õ ~åÜü∞
TÇ≤ÏOKå_»∞, áêsìÅ#∞ ~°^Œ∞Ì KÕã≤, ˆH=ÅO ã¨pÛÅ∞~°∞, ã¨=∞~°∞÷Å∞, q^•º=O`«∞Å∞,
q*Ï˝ # =O`« ∞ Å∞, hu=∞O`« ∞ Å∞ J~Ú# =º‰õ Ω Î Å `À<Õ „Ѩ É è í ∞ `åfiÅ#∞ U~° Ê ~° K åÅx
ã¨∂zOKå_»∞.
áê~°¡"≥∞O@s =º=ã¨÷ „Éèí+¨ìO HÍ=_®xH˜ HÍ~°}O Ѩ^Œg "åº"≥∂ǨÏO, JkèHÍ~°O
Ѩ@¡ "≥∂A. JO^Œ∞KÕ`« Ѩ^Œ=ÙÅѨ@¡ "åº"≥∂ǨxH˜, Ѩ^Œ=ÙÅ =Å¡ =KÕÛ „ѨÜ≥∂[<åʼnõΩ
J=HÍâ◊O ÖˉõΩO_® KÕÜ«∂e. JO^Œ∞HÀã¨O ~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ JkèHÍ~åxfl qˆHO„nHõiOKåe.
Hõ=¸ºx[OÖ’ Pi÷Hõ â◊H˜Î ˆHO„nHõ~°}#∞ x"åi¿ãÎ, ~å[H©Ü«∞ â◊H˜Î ˆHO„nHõ~°}
^•#O`«@ J^Õ ã¨=∞ã≤áÈ`«∞O^Œx J#∞HÀ=_»O [iyOk. HÍx, Hõ=¸ºxã¨∞ì ã¨=∂*ÏÅÖ’
=º‰õΩÎÅ#∞Oz Pi÷Hõ qˆHO„nHõ~°} [iy<å Jk ~å[º =º=ã¨÷Ö’ ˆHO„nHõ$`«"≥∞ÿOk.
~å[º=º=ã¨÷ Z=_ç KÕuÖ’ =ÙO>Ë "å_çH˜ Jxfl q^è•ÖÏ „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ KÕ‰õÄ~°∞`å~Ú. áêsì
Ü«∞O„`åOQÆO Z=_ç KÕuÖ’ =ÙO>Ë "å_çH˜ ~å[º =º=ã¨÷ ™êfinè#=∞=Ù`«∞Ok. Jk qkèQÍ
 575 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
^Œ∞ifixÜ≥∂QÆ=∞=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« Pi÷Hõ â◊H˜Î<Õ HÍHõ, ~å[H©Ü«∂kèHÍ~åxfl ‰õÄ_®
qˆHO„nHõiOKåe. P q^èŒOQÍ ~å[H©Ü«∂kèHÍ~°OÃÑ· "≥∂A#∞ `«yæOKåe. JѨC_»∞
xÜ«∞O`«$`«fiO ã¨=∞ã≤ áÈ`«∞Ok. =ºHÎ̃ ¿ãfiK«Ûù‰õΩ =∂~°æO ã¨∞QÆ=∞=∞=Ù`«∞Ok. ~å[H©Ü«∂kèHÍ~°
qˆHO„nHõ~°} XHõ¯>Ë „Ѩ*Ï™êfi=∞º ã¨O㨯~°}‰õΩ =∂~°æO Jx ~åÜü∞ ÉèÏqOKå_»∞.
~åÜü∞ *ÏfÜ«∞"åkQÍ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ, qѨ¡=HÍ~°∞_≥·, Hõ=¸ºxã¨∞ì WO@ˆ~fl+¨#Öò ã¨Éèí∞º_≥·,
Hõ=¸ºx[OÃÑ· "≥·=ÚYºO`À #=º =∂#=`å"åkÜ≥ÿ∞, z=~°‰õΩ QÍOkè =∂~åæxH˜ KåÖÏ
=~°‰õΩ ^ŒQÆæ~°QÍ =KåÛ_»∞. J~Ú`Õ, PÜ«∞# `«∞k=~°‰õΩ Éè∫uHõ"åkQÍ<Õ H˘#™êQÍ_»∞. =∞`«O
™ê÷#OÖ’ Ãã#· ∞û#∞ xeáê_»∞. ^•xÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ #ç #∂`«# =∂#=`å "å^•xfl „ѨɒkèOKå_»∞.
=∂#= ã¨=∂[K«i„`« „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# `«~åfi`« ZO^Œ~À "Õ∞^è•=ÙÅ∞ ™êOѶ≤∞Hõ, ~å[H©Ü«∞
ã¨O㨯~°}ÅHÀã¨O Z<Àfl H˘`«Î ã≤^•úO`åÅ#∞ "≥Å~ÚOKå~°∞. `å=Ú ã¨∂zOz# =∂~åæxfl
J#∞ã¨i¿ãÎ P^Œ~°≈~å[ºO U~°Ê_»∞`«∞O^Œx #=∂‡~°∞. XHõi Ü«Ú\’Ñ≤Ü«∂#∞ =∞~˘Hõ~°∞
YO_çOz "Õ~˘Hõ Ü«Ú\’Ñ≤Ü«∂#∞ „ѨuáêkOKå~°∞. =∂~ü¯û `«#‰õΩ Ñ¨Ó~°fiѨ٠™ê=∞º"å^Œ
ã≤^•úO`åÅxfl\˜x YO_çOz, `«#k =∂„`«"Õ∞ Ãã·O\˜Ñ¶≤H± ™È+¨e[O Jx L^•…\ ˜OKå_»∞.
HÍx, z=iH˜ Jk ‰õÄ_® Ü«Ú\’Ñ≤Ü«∂QÍ<Õ (|Ǩïâ◊ Ãã·O\˜Ñ¶≤H± Ü«Ú\’Ñ≤Ü«∂QÍ)
q∞yeáÈ~ÚOk. Öˇx<£ <åÜ«∞Hõ`åfi# U~°Ê_ç# ™È+¨eã¨∞ì ~å[ºO, ^•x <åÜ«∞Hõ`åfi#
U~°Ê_ç# Hõ=¸ºxã¨∞ì ~å*ϺÅ∞ Jhfl XHõ¯™êiQÍ ¿ÑHõ"Õ∞_»Å =Öˇ ‰õÄeáÈÜ«∂~Ú. JO`«~°æ`«
"≥·~°∞^蕺Š=Å¡ ÃÑ@∞ì|_ç^•s =º=ã¨÷ #tã¨∞ÎO^Œx Hõ=¸ºxã¨∞ìÅ∞ #=∂‡~°∞. HÍx, z=iH˜
JO`«~°æ`« "≥·~°∞^蕺ŠHÍ~°}OQÍ<Õ Hõ=¸ºxã¨∞ì =º=ã¨÷ Ѩ`«#"≥∞ÿáÈ~ÚOk. =∂~ü¯û, Öˇx<£Å∞
„Ѩ=zOz# Hõ=¸ºxã¨∞ì=º=ã¨÷ =∞~˘Hõ Ü«Ú\’Ñ≤Ü«∂QÍ x~°∂Ñ≤`«"≥∞ÿOk.
ZO.Z<£.~åÜü∞ =∂i¯û[O HõO>Ë aè#fl"≥∞#ÿ #=º =∂#=`å"å^•xfl „ѨuáêkOz
=∞~˘Hõ P^Œ~°≈~å*Ϻxfl TÇ≤ÏOKå_»∞. Jk =∞~˘Hõ Ü«Ú\’Ñ≤Ü«∂, ~åÜü∞ Ãã·#∞ûÖ’ Jq∞`«
qâßfiã¨O HõÅ"å_»∞ Hõ#∞Hõ ^•xfl ‰õÄ_® Ãã·O\˜Ñ¶≤H± Ü«Ú\’Ñ≤Ü«∂QÍ<Õ ÉèÏqOKåe.
JO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ QÍOkè XHõ Ü«Ú\’Ñ≤Ü«∂#∞ „ѨuáêkOKå_»∞. ~åÜü∞k =∞~˘Hõ q^èŒ"≥∞ÿ#
Ü«Ú\’Ñ≤Ü∂« , |∞kú rq J~Ú# =∂#=ÙxÖ’ PÖ’K«<åâ◊HÎ̃ H˘#™êy#O`« HÍÅO XHõ^•x
`«~åfi`« =∞~˘Hõ\ ˜QÍ Ü«Ú\’Ñ≤Ü«∂Å∞ =ã¨∂Î =ÙO\Ï~Ú. áÈ`«∂#∂ =ÙO\Ï~Ú.

V
 576 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
61. x`«º ã¨`åº<Õfi+≤ l_»∞¤ Hõ$+¨‚=¸iÎ
ã¨`«ºO J<Õ QÆ=∂ºxH˜ ^•iÖË^Œ∞. Z=iH˜ "å~°∞ ^•i "Õã¨∞‰õΩx ã¨`åºxfl
KÕ~°∞HÀ=Åã≤O^Õ. U =∞`«O, U =∞`åKå~°∞º_»∞, U qâßfiã¨O, U ã≤^•úO`«O ã¨`åºxfl
=∞#‰õΩ JOkOK«ÖË^Œ∞. ã¨`«ºO JOQÆ_çÖ’ ^˘iˆH =ã¨∞Î=Ù HÍ^Œ∞. Z=iH˜ "å~°∞ ã¨`åºxfl
J<Õfi+≤Oz ã¨OáêkOK«∞HÀ=Åã≤O^Õ. QÆ∞~°∞=Ù#∞ ZO^Œ∞‰õΩ P„â◊~Ú™êÎ=Ú? J`«_»∞ =∞#‰õΩ
ã¨`åºxfl „Ѩ™êk™êÎ_»x Hõ^•? HÍx, ã¨`«ºO XHõi¿ãΠѨÙK«∞Û‰õΩ<Õk HÍ^Œ∞. XHõ_»∞ ã¨`åºxfl
Hõ#∞Q˘O>Ë, Jk J`«_ç ã¨`«ºO J=Ù`«∞Ok† =∞#kHÍ^Œ∞. =∞# ã¨`åºxfl =∞#O J<Õfi+≤Oz
Hõ#∞Q˘#=Åã≤O^Õ–
D q^èŒOQÍ ã¨`åºxfl x~°fizOz „Ѩ=zOz# „Ѩ=HõÎ HÍx „Ѩ=HõÎ – QÆ∞~°∞=Ù HÍx
QÆ∞~°∞=Ù – l_»∞¤ Hõ$+¨‚=¸iÎ. „ѨѨOK«O "ÕÅ Uà◊√¡QÍ ZO^Œ~À `åufi‰õΩÅ#∞ K«∂ã≤ =ÙO@∞Ok.
HÍx l_»∞¤ Hõ$+¨‚=¸iÎ =O\˜ `åufi‰õΩ_çx Z#fl_»∂, Z=~°∂, ZHõ¯_® K«∂ã≤ =ÙO_»~°∞.
PÜ«∞# XHõ qÅHõΔ}∞_≥·# `«`«fi"Õ`«Î.
ã≤^•ú~°∞ú_»∞ =∞Ǩ~åA Éè’QÆÉèÏQͺŠ=∞^茺 ѨÙ\˜ì ÃÑiy, H˘<åflà◊§‰õΩ "å\˜ Ѩ@¡
q~°HÎ̃`À, ã¨#ºã≤Oz ã¨`åº<Õfi+¨} KÕã≤ Q“`«=∞ |∞^Œ∞ú_»Ü«∂º_»∞. l_»∞¤ Hõ$+¨‚=¸iÎ ™ê^è•~°}
‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡Oz<å, =∞Ǩ~å[ Éè’QÆÉèÏQͺÅ#∞ q∞Oz# Jáê~° ã¨OѨ^ŒÅ‰õΩ JkèѨu
J~Ú, "ÕÖÏk t+¨μºÅ QÆ∞~°∞"≥·, =∞^茺֒<Õ D Jxfl\˜x `«$}„áêÜ«∞OQÍ `«ºlOz,
ã¨`«ºÑ¨^äŒOÖ’ Ü«∂„u‰õΩ_≥·, Jaè=∂#∞ʼnõΩ *ˇ.ÔH.QÍ, Hõ$+¨‚rQÍ, Hõ$ëê‚rQÍ „ѨѨOK« „Ѩã≤kú
á⁄O^•_»∞.
x*ÏxH˜ „H˜O^Œ\ ˜ J^蕺ܫ∞OÖ’ K«kq# ZO.Z<£.~åÜü∞ =Öˇ Hõ$+¨‚=¸iÎ ‰õÄ_®
ÉèÏ~°fÜ«∞zO`«#‰õΩ "å~°ã¨∞_»∞ HÍ_»∞. Jã¨Å∞ U zO`«#‰õΩ "å~°ã¨∞_»∞HÍ_»∞, PÜ«∞#k
ѨÓiÎQÍ `«#^Õ J~Ú# XHõ qÅHõΔ}, qz„`« zO`«#. Jã¨Å∞ `«#‰õΩ XHõ „Ѩ`ÕºHõ zO`«#
(philosophy, thought) JO@∂ ÖË^Œx ‰õÄ_® PÜ«∞# J<Õ"å_»∞. W`«~°∞Å#∞ ã¨fi`«O„`«
zO`«#‰õΩ „¿Ñˆ~Ñ≤OK«_»"Õ∞ PÜ«∞# zO`«# ™ê~åOâ◊O J#_»O x*ÏxH˜ ^ŒQÆæ~°QÍ =ÙO@∞Ok.
JO^Œ∞KÕ`« Hõ$+¨‚=¸iÎx ''qâ◊fi^Œ~°≈#O – ÉèÏ~°fÜ«∞zO`«#—— ã¨OѨÙ\˜Ö’ KÕ~°Û_»OÖ’
H˘O`« Jã¨O|^Œú`« L<åfl, ZO.Z<£.~åÜü∞ =Öˇ PÜ«∞# ‰õÄ_® [#‡`«ó ÉèÏ~°fÜ«Ú_»∞
Hõ#∞Hõ, JO^Œ∞Ö’#∞ `≥Å∞QÆ∞"å_»∞ Hõ#∞Hõ, PÜ«∞# ™ê÷#O D qÉèÏQÆOÖ’<Õ.
WHõ D qÉèÏQÆO z=~°Ö’ Hõ$+¨‚=¸iÎx KÕ~°Û_»O HÍÅ„Hõ=∂}˜Hõ#∞ |>ËìHÍHõ, =∞~˘Hõ
qâıëêxfl |\ì̃ ‰õÄ_® ã¨=Úz`«=∞x <å‰õΩ `ÀzOk. ''qâ◊fi^Œ~°≈#O – áêâßÛ`«ºzO`«#——
qÉèÏQÍxfl *ÏñáÈÖò ™ê¢~°Î Jã≤Î`«fi"å^ŒO`À =ÚyOKå#∞. ™ê¢~°Î Hõ$+¨‚=¸iÎ zO`«#ʼnõΩ
 577 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
H˘xfl áÈeHõÅ∞<åfl~Ú. W~°∞=Ù~°∞ =ºHÎ̃ ¿ãfiKåÛù"å^Œ∞Å∞. ™ê¢~°Î ^Œ$+≤ìÖ’ :
-Man being free, is wholly responsible to himself, unguided by any plan,
by any spirituality, by any divine dispensation -

=∂#=Ù_»∞ ã¨fi`«O„`«∞_»∞ Hõ#∞Hõ, U „Ѩ}ÏoHõ, U P^蕺u‡Hõ`«, U ÉèíQÆ=^•^Õâ◊O

ÖˉõΩO_®, `«#‰õΩ `å<Õ ["å|∞^•s =Ç≤ÏOK«=Åã≤ =ÙO@∞Ok –
Hõ$+¨‚=¸iÎ zO`«# nxH˜ KåÖÏ ^ŒQÆæ~°QÍ =ã¨∞ÎOk. J~Ú`Õ, Hõ$+¨‚=¸iÎ zO`«#
™ê¢~°Î HõO>ˇ KåÖÏ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ XHõ qã¨Ê+ì̈~°∂ѨO ^èŒiOK«_»O QÆ=∞xOK«^ŒyOk. =ÚO^Œ∞QÍ
Hõ$+¨‚=¸iÎ rq`« qâıëêÅ∞ :
z`«∂Î~°∞ lÖÏ¡ =∞^Œ#Ѩe¡Ö’ l_»∞¤ <å~åÜ«∞}Ü«∞º, ã¨Or==∞‡ ^ŒOѨ`«∞ʼnõΩ 1895
"Õ∞ 11= `Õn J~°÷~å„u ^•\˜# H˘kÌ¿ãѨ\ ˜H˜ Hõ$+¨‚=¸iÎ [x‡OKå_»∞. Ѩ^ŒH˘O_»∞QÆ∞~°∞
ã¨O`å#OÖ’ J`«_»∞ Zxq∞^Œ="å_»∞. J+¨ì=∞ QÆ~°ƒù ã¨O*Ï`«∞_»∞ Hõ#∞Hõ Hõ$+¨‚=¸iÎ Jx
¿Ñ~°∞ ÃÑ\Ïì~∞° . ^Õ=H©#O^Œ#∞_≥#· Hõ$+¨μ_‚ xç w`åKå~°∞º_»∞ Hõ#∞Hõ [QÆ^∞Œ ~æ ∞° =ÙQÍ ã¨OÉèÏqOK«_O»
Ѩiáê\˜. HÍx, ÉÏźOÖ’ Hõ$+¨‚=¸iÎx K«∂ã≤# "åÔ~=~°∂ J`«_»∞ ÉèÏq HÍÅOÖ’
[QÆ^Œ∞æ~°∞=Ù HÍ^Œ∞ Hõ^•, ™ê^è•~°}"≥∞ÿ# `≥eq `Õ@Å`À<≥·<å ÃÑiy ÃÑ^ŒÌ"å_»=Ù`å_»x
TÇ≤ÏOz =ÙO_»~°∞. K«^Œ∞=ÙÖ’#∞, P@ áê@ÅÖ’#∞ "≥#∞Hõ|_ç =ÙO_Õ"å_»∞. âßs~°HõOQÍ
^Œ∞~°ƒÅOQÍ#∞, =∂#ã≤HOõ QÍ =∞O^ŒH˘_çQÍ#∞ =ÙO_Õ"å_»∞. |_çÖ’ áê~îåÅ∞ JѨÊ*ˇÑʨ ÖËHáõ È`Õ
QÀ_» ‰õΩsÛ "ÕÜ«∞_»"≥∂, ɡ`«ÎO ^≥|ƒÅ∞ u#_»"≥∂ [iˆQk. D J#∞Éèí"åÖË J`«_çx rq`åO`«O
™êO„Ѩ^•~ÚHõ q^•ºÉèϺã¨O Ѩ@¡ q=ÚY∞_çx KÕâß~Ú.
`«O„_ç <å~åÜ«∞}Ü«∞º `åã≤ÖÏÌ~°∞. lÖÏ¡ "Õ∞l¢¿ãì@∞QÍ i>ÿ̌Ô~·# `«~åfi`« JhaÃãO\ò
„ÃÑã≤_≥O\òQÍ =Ù#fl k=º *Ï˝# ã¨=∂[OÖ’ L^ÀºyQÍ J_»Ü«∂~°∞ KÕ~°∞‰õΩ<åfl_»∞. ÃÑ^ŒÌ
ã¨O™ê~°O, ¿Ñ^Œã¨O™ê~°O, Hõ$+¨‚=¸iÎH˜ Ѩ^Õà◊√§ =KÕÛ <å\˜ˆH ã¨Or==∞‡ =∞~°}˜OzOk.
‰õΩ@∞O|áÈ+¨}‰õΩ <å~åÜ«∞}Ü«∞º KåÖÏ W|ƒOk Ѩ_Õ"å_»∞.
XHõ~ÀA# 1909Ö’ Hõ$+¨‚=¸iÎ. `«# `«=Ú‡_»∞ x`åº#O^Œ`À#∞, =∞iH˘O^Œ~°∞
q∞„`«∞Å`À#∞ J_»Ü«∂~°∞ czÖ’ P_»∞‰õΩO@∂ u~°∞QÆ∞`«∞O_»QÍ, k=º *Ï˝# ã¨=∂[ѨÙ
J„QÆ<åÜ«∞‰õΩÅÖ’ XHõ_≥·# KåÔ~¡ãπ "≥Éòãì̈~ü Öˇ_£c@~ü K«∂âß_»∞. D Öˇ_£ c@~ü‰õΩ JfO„kÜ«∞
â◊‰õΩÎÅ∞O_Õ=@. =∞x+≤x K«∂_»QÍ<Õ J`«x ѨÙ@∞ìѨÓ~åfiÅ∞, QÆ`«O, ÉèÏq Jhfl HõxÃÑ@ìQÆÅ_»@.
J`«xH˜ Hõ$+¨‚=¸iÎ J™ê^è•~°} ÉÏÅ∞_»∞QÍ Hõ#|_®¤_»∞. JѨÊ\˜ˆH k=º *Ï˝# ã¨=∂[O"å~°∞
=∂#"åo ã¨=Ú^Œú~°} HÀã¨O [QÆ^Œ∞Ì~°∞=Ù `«fi~°Ö’ J=`«iOK«É’`«∞<åfl_»x #=Ú‡`«∂,
J=`«~°} ZѨC_»∞, ZHõ¯_», U =ºHÎ̃QÍ Jx Z^Œ∞~°∞K«∂ã¨∞Î<åfl~°∞, Hõ$+¨‚=¸iÎx K«∂_»QÍ<Õ
 578 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
J`«xÖ’ ÉèÏq [QÆ^Œ∞æ~°∞=Ù HÍQÆÅ ÅHõΔ}ÏÅ∞ ѨÙOrÉèíqOz =Ù<åflÜ«∞x Öˇ_£c@~ü‰õΩ #=∞‡HõO
HõeyOk. Hõ$+¨‚=¸iÎx, x`åº#O^Œ#∞ k=º *Ï˝# ã¨=∂[Ѩ٠ã¨O~°HõΔ}Ö’H˜ fã¨∞‰õΩx,
"åiH˜ q^•º|∞^Œ∞úÅ∞, ã¨Éèíº`å ã¨O™ê¯~åÅ∞ <Õ~åÊÅx, Hõ$+¨‚=¸iÎx [QÆ^Œ∞æ~°∞ Éèí∂q∞Hõ‰õΩ
ã≤^ŒúO KÕÜ«∂Åx xâ◊Û~ÚOKå_»∞. JhaÃãO\ò#∞ JOwHõiOѨ *Ëâß_»∞. Hõ$+¨‚=¸iÎ `«O„_ç
<å~åÜ«∞}Ü«∞º#∞ ‰õÄ_® XÑ≤ÊOKå_»∞† JhaÃãO\ò‰õΩ `«# W^ŒÌ~°∞ Ñ≤Å¡Å#∞ J`«_»∞ ^Œ`«Î`«
WKåÛ_»∞.
(k=º *Ï˝# ã¨=∂*Ïxfl ZѨC_»∞, Z=~°∞, ZHõ¯_», ZO^Œ∞‰õΩ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. ^•x
qâßfi™êÅ∞ Z@∞=O\˜q "≥Ú^ŒÖˇ·# qâıëêÅ#∞ WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ XHõ J^蕺ܫ∞OÖ’
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl=Ú. Hõ#∞Hõ WHõ¯_» "å\˜x ѨÙ#â◊Û~°fi}O KÕÜ«∞_»O ÖË^Œ∞).
JhaÃãO\ò Ѩ~°º"ÕHõΔ}Ö’, Öˇ_£c@~ü „Ѩ`«ºHõΔ ã¨O~°HõΔ} ÉÏ^茺`« „H˜O^Œ JѨÊ\˜H˜
14 ã¨O=`«û~åÅ ÉÏÅ∞_≥·# Hõ$+¨‚=¸iÎ â◊√z â◊√„Éèí`«Å∞, K«^Œ∞=Ù ã¨O^茺Å∞, „Hõ=∞|^Œú`«
"≥Ú^ŒÖˇ·#"å\˜x áêâßÛ`«º *Ï`«∞ŠѨ^Œú`«∞ÅÖ’ JÅ=~°K«∞‰õΩ<åfl_»∞. HÍx, H˘<åflà◊§‰õΩ
Öˇ_£c@~ü Hõ$+¨‚=¸iÎx ™ê‰õΩ`«∞#fl q^è•#OÃÑ· – =ÚYºOQÍ J`«_çx H˘xfl Öˇ·OyHõ
^Œ∞~°ÉèϺ™êʼnõΩ LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∞<åfl_»x – =^ŒO`«∞Å∞ |Ü«∞Å∞^Õ~å~Ú. nx`À
ÉèíÜ«∞„ÉèÏO`«∞_≥·# <å~åÜ«∞}Ü«∞º `«# W~°∞=Ù~°∞ ‰õΩ=∂~°∞Å#∞ `«#‰õΩ uiy WzÛ "ÕÜ«∞=∞x
JhaÃãO\ò#∞ HÀ~å_»∞. P"≥∞ J=hfl y@ìx"å~°∞ KÕ¿ã ^Œ∞¢+¨ÊKå~°Ñ¨Ù =^ŒO`«∞Å∞QÍ H˘\ì̃
"Õã≤, u~°ã¨¯iOzOk. <å~åÜ«∞}Ü«∞º HÀ~°∞ìÔHHͯ_»∞. Ñ≤Å¡Å#∞ `«O„_çH˜ JѨÊ*ˇáêÊÅx HÀ~°∞ì
f~°∞Ê K≥Ñ≤ÊOk. HÍx, JhaÃãO\ò ÅO_»<£Ö’x „Ñ‘g H“xûÖò‰õΩ JÑ‘ÊÅ∞ KÕã≤Ok. Ñ≤Å¡
e^ŒÌiH˜ ^•^•Ñ¨ÙQÍ "≥∞ÿ<åi\© fiOk Hõ#∞Hõ, Ñ≤Å¡Å Jcèëêì#∞™ê~°O "åix aÃãO\ò
ã¨O~°HõΔ}Ö’<Õ =ÙOKåÅx f~°∞Ê WzÛOk.
JhaÃãO\ò Hõ$+¨‚#∞, x`«º#∞ `«O„_ç#∞Oz, ‰õΩ@∞O|O #∞Oz "Õ~°∞ KÕã≤, "åix
ѨÓiÎQÍ áêâßÛ`«º "å`å=~°}OÖ’ ÃÑOKåÅx, ÉèÏq[QÆ^Œ∞Ì~°∞=Ù (World Teacher) áê„`«‰õΩ
J#∞QÆ∞}OQÍ Hõ$+¨‚=¸iÎx fiÛk^•ÌÅx `«ÅáÈã≤, "åix "≥O@ ÃÑ@∞ì‰õΩx ÅO_»<£ "≥o¡Ok.
JHõ¯_» Ñ≤Å¡e~°∞=Ùix WO_çÜ«∂Ö’ =∂r „a\˜+π "≥·„™ê~Ú‰õΩ=∂Ô~Î. #∂º_èçb¡ #QÆ~° x~å‡`«
ÉèÏ~°º J~Ú# ÖË_ô Zq∞bÅ∞º>ˇû<£û‰õΩ JѨÊyOzOk. ÖË_ô Å∞º>ˇû<£û "åi ã¨O~°HõΔ} ÉèÏ~°O
=Ç≤ÏOz WOw¡+¨μ K«^Œ∞=Ù K≥Ñ≤ÊOzOk. ^èŒxHõ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ѨÅ∞=Ù~°∞ aÃãO\òÃÑ·#, k=º
*Ï˝# ã¨=∂[O ÃÑ·# Jaè=∂#O`À#∞, „Ѩ`ÕºH˜Oz Hõ$+¨‚=¸iÎÃÑ· "≥∂A`À#∞, J`«x QÆ∞iOz#
áÈ+¨} ÉÏ^茺`«Ö’ áêÅ∞ ѨOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. Ñ≤Å¡e~°∞=Ù~°∞ =∂`«$ÉèÏ+¨ `≥Å∞QÆ∞ =∞izáÈÜ«∂~°∞.
ѨÓiÎQÍ Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ "Õ+¨ÉèÏ+¨Å∞, ã¨O㨯 $u, ã¨O™ê¯~°O JÅ=~°K«∞‰õΩ<åfl~°∞. áêiãπÖ’x
™ê~üÉ’<£ Ü«¸x=i≈\©Ö’ KÕi „ÃѶOz <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞.
tHõΔ} ѨÓiÎ J~ÚO^Œx ÉèÏqOz k=º *Ï˝# ã¨=∂[O <åÜ«∞‰õΩÅ∞ 1923Ö’
 579 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
XHÍ<˘Hõ â◊√Éèí =ÚǨ˙~åÎ# ǨÖˇO_£Ö’x X"≥∞<£ Ѩ@ì}OÖ’ Hõ$+¨‚=¸iÎx [QÆ^Œ∞æ~°∞=ÙQÍ
("≥∞ÿ„`ÕÜ«∞ É’kèã¨`«∞fi_»∞ ^Œ∞ód`« =∂#"åo ã¨=Ú^Œú~°} HÀã¨O 'Ü«ÚˆQÜ«ÚˆQ— Hõ$+¨μ‚_»∞,
|∞^Œ∞ú_»∞, „H©ã¨∞Î "≥Ú^ŒÖˇ·# =∞Ǩϟ#fl`« =º‰õΩÎÅ∞QÍ [x‡™êÎ_»x k=º *Ï˝# ™ê=∂l‰õΩÅ
#=∞‡HõO. P "≥∞ÿ„`ÕÜ«Ú_Õ D Ü«ÚQÆOÖ’ `«#‰õΩ `«y# "åÇ≤ÏHõ (vehicle) Hõ$+¨‚=¸iÎ
â◊s~°"Õ∞#x `«Åz J`«xÖ’ J=`«iOKå_»x ‰õÄ_® ã¨=∂[<åÜ«∞‰õΩÅ∞ #=∂‡~°∞,
#q∞‡OKå~°∞) „ѨH\õ O˜ Kå~°∞. J`«_∞» Jkè<`Õ Q« Í ''P~°~¤ ü PѶπ k ™êì~ü W<£ k Dãπ—ì — („áêK«º`å~°)
J<Õ ã¨Oã¨÷#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. ^•xH˜ J~Ú^Œ∞ YO_®Å #∞Oz ‰õΩѨÊ`≥ѨÊÅ∞QÍ q~åàÏÅ∞
=zÛ Ñ¨_®¤~Ú. Jáê~° ^èŒ#~åã¨∞Å∞, Pã¨∞ÎÅ∞ áÈQÆ∞ Ѩ_®¤~Ú.
Hõ$+¨‚=¸iÎH˜ k=º*Ï˝# ã¨=∂*ÏxH˜ K≥Ok# ^èŒx‰õΩÅ∞ „|Ǩχ~°^äŒO Ѩ\Ïì~°∞.
Éè’QÆÉèÏQͺŠ=∞^茺 ~å[‰õΩ=∂~°∞_ç=Öˇ ÃÑiQÍ_»∞. "Õ+¨OÖ’, ÉèÏ+¨Ö’, #_çKÕ f~°∞Ö’,
„Ѩ=~°Î#Ö’ Jxfl\˜Ö’ ~å‰õΩ=∂~°∞_ç=Öˇ<Õ LO_Õ"å_»∞. Jã¨ÖË JO^ŒQÍ_Õ"≥∂, [QÆ^Œ∞æ~°∞
áê„`«Ö’ J`«_»∞ K«∂Ѩ~°∞Å#∞ XHõ Q˘Ñ¨Ê ã¨"≥∂‡Ç¨Ï# â◊HÎ̃`À JÜ«∞™ê¯O`«O=Öˇ (personal
magnetism, charisma) `À PHõi¬OKÕ"å_»∞. ɡ~åfl~ü¤ëê J`«_çx K«∂ã≤ JO`« JO^ŒQÍ_çx
`åxO`«=~°‰õΩ K«∂_»ÖË^Œ<åfl_»∞. XHõ Ǩb=Ù_£ ã¨Oã¨÷ J`«_»∞ Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞QÍ K«Å#z„`«O
fÜ«∞Åx `«ÅáÈã≤OkQÍx J`«_»∞ u~°ã¨¯iOKå_»∞. 1925Ö’ Hõ$+¨‚=¸iÎ J_»Ü«∂~°∞Ö’
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ „Ѩã¨OQÆO KÕâß_»∞. „Ѩ=HõÎÖÏ „Ѩã¨OyOKå_»∞. `å#∞ q^èŒfiOã¨O KÕÜ«∞_®xH˜
HÍHõ, qzÛù#flO KÕÜ«∞_®xH˜ HÍHõ, xi‡OK«_®xH˜ =KåÛ#x K≥áêÊ_»∞. (Hõ$+¨‚=¸iÎ WOw¡+¨μ
â‹·e Q˘Ñ¨ÊHõq`å ™œO^Œ~°ºO`À áê~î°‰õΩÅ#∞ ã¨"≥∂‡Ç≤Ï`«∞Å#∞ KÕã¨∂Î =ÙO@∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
Hõ$+¨‚=¸iÎ 1927Ö’ „"åã≤# The Kingdom of Happiness J<Õ „QÆO^ä•xfl 1944Ö’
D ~°K«~Ú`« `«# HÍÖËr ~ÀAÅÖ’ K«kq Ѩ~°=tOzáÈ~Ú H˘xfl á꺿ã*ˇãπ#∞ |\©ì
Ѩ@ì_»O [iyOk. Hõ$+¨‚=¸iÎ =∞x+≤ ZO`« JO^ŒOQÍ =ÙO_Õ"å_À J`«x =K«# ~°K«#
JO`« JO^ŒOQÍ =ÙO_Õk.)
HÍx, „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ Hõ$+¨‚=¸iÎÖ’ U^À Jã¨`«$Ñ≤Î, U^À JâßOu á⁄_»K«∂Ѩ™êQÍ~Ú.
J@∞=O\˜ Jã¨O`«$Ñ≤Î, JâßOu (qâ◊fi^Œ~°≈#O – áêâßÛ`«º zO`«# LáÈ^•…`«OÖ’
¿Ñ~˘¯#fl@∞ì) XHõѨC_»∞ N~å=ÚxH˜ HõeyOk, ã≤^•ú~°∞÷xH˜ HõeyOk. Jk ã¨=∞ãÎ̈ Éè’QÆÉèÏQͺÅ
=∞^茺, Jã¨OMϺ‰õΩÅ P~å^èŒ<å ÉèÏ=O =∞^茺 HõeˆQ Pu‡HÍã¨O`«$Ñ≤Î, Pu‡HÍâßOu† `«#
[QÆ^Œ∞æ~°∞ áê„`« Ѩ@¡, P ''áê„`«——#∞ `å#∞ Jaè#~ÚOK«=Åã≤ =zÛ# Ѩiã≤÷`«∞ŠѨ@¡ Jk
Jã¨O`«∞+≤ì.
WO`«Ö’ J`«x `«=Ú‡_»∞ x`åº#O^Œ‰õΩ HõΔÜ«∞ "åºkè ™ÈH˜Ok. HÍeá¶ÈiflÜ«∂Ö’x
FÃÇ·Ï (Ojai) J<Õ „Ѩ^Õâ◊OÖ’ JHõ¯_ç K«Hõ¯x "å`å=~°}ÏxH˜ [|∞ƒ #∞Oz HÀÅ∞‰õΩO\Ï_»x
`«Åz JHõ¯_çH˜ J`«_çx `«~°eOKå~°∞. HÀÅ∞HÀ=_®xH˜ |^Œ∞Å∞ `å#∞ „áê}ÏkèHõOQÍ „¿Ñq∞OKÕ
 580 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
`«=Ú‡_»∞ =∞~°}˜OK«_»O Hõ$+¨‚=¸iÎx qѨs`«OQÍ „‰õΩOQÆnã≤Ok. J`«x Jã¨O`«$Ñ≤Î, JâßOu
=∞iO`« Z‰õΩ¯"≥·<å~Ú. k=º *Ï˝# ã¨=∂[O <åÜ«∞‰õΩÅ∞ `«# HÀã¨O xi‡Oz# [QÆ^Œ∞æ~°∞
áê„`« J<Õ |OQÍ~°∞ ѨO[~°OÖ’ zÅ∞HõÖÏ rqã¨∞Î<åfl#x „QÆÇ≤ÏOKå_»∞. 1929Ö’
ǨÖˇO_£Ö’x X"≥∞<£Ö’ [iy# "åi¬Hõ =∞Ǩã¨ÉèíÖ’ J`«_»∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ „ѨHõ\ ˜OKå_»∞.
`å#∞ [QÆ^Œ∞æ~°∞ áê„`« J<Õ |OQÍ~°∞ ѨO[~°OÖ’ zÅ∞HõÖÏ rqã¨∞Î<åfl#x „QÆÇ≤ÏOKå_»∞.
1929Ö’ ǨÖˇO_£Ö’x X"≥∞<£Ö’ [iy# "åi¬Hõ =∞Ǩã¨ÉèíÖ’ J`«_»∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞
„ѨHõ\ ˜OKå_»∞. `å#∞ [QÆ^Œ∞æ~°∞=Ù#∞ HÍ#<åfl_»∞. ™ê=∂#º =∂#=Ù_ç<Õ J<åfl_»∞. ''P~°¤~ü
PѶπ k ™êì~ü PѶπ k Dãπì—— ã¨Oã¨÷#∞ ~°^Œ∞Ì KÕâß_»∞. ^•xH˜ =zÛ# Jâı+¨ q~åà◊ ^èŒ#~åã¨∞Å#∞,
ã≤÷~° K«~åã¨∞ÎÅ#∞ Z=iq "åiH˜ uiy WzÛ "Õã¨∞Î<åfl#x „ѨHõ\ ˜OKå_»∞.
D ã¨OѶ¨∞@# JhaÃãO\ò, Öˇ_£c@~ü „ѨÉèí$`«∞ʼnõΩ ZO`« k„Q̓ùOu, ZO`« P"Õ^Œ#
HõeyOzO^À K≥ѨÊ#Åq HÍ^Œ∞. `«=∞ „â◊=∞ JO`å =$^ä• J~Ú#O^Œ∞‰õΩ d#∞flÅÜ«∂º~°∞.
Hõ$+¨‚=¸iÎÃÑ· Öˇ_£ c@~ü‰õΩ Ñ¨@ì~åx HÀѨO =zÛOk. HÍx, JhcÃãO\ò‰õΩ `«# ^Œ`«ÎѨل`ÕxÃÑ·
„¿Ñ=∂#∞~åQÍÅ∞, J`«x [QÆ^Œ∞æ~°∞`«fiOÃÑ· qâßfiã¨O =∂„`«O ã¨_»ÅÖË^Œ∞. =∞#™êÎѨO
K≥OkOk, [|∞ƒ Ѩ_çOk. JѨÊ\˜ˆH P"≥∞‰õΩ =$^•ÌѨºO (82 ã¨O=`«û~åÅ∞) =ÚOK«∞H˘zÛOk.
^ŒQÍ, ^Ò~°̊#ºO, „H“~°ºO, HÍѨ@ºO`À ‰õÄ_ç# D Ö’HõOÖ’ Hõ$+¨‚=¸iÎ XO@iQÍ ZÖÏ
„|`«∞‰õΩ`å_® Jx P"Õ^Œ# K≥OkOk. P"≥∞ „áÈ`åûǨÏO`À#∞, ã¨fiK«ÛùO^ŒOQÍ#∞ H˘O^Œ~°∞
ã¨Éèí∞ºÅ∞ ã¨=∂*ÏxH˜ ~år<å=∂ WzÛ Hõ$+¨‚=¸iÎH˜ JO_»QÍ xeKå~°∞. J`«xH˜ H˘`«Î
J#∞K«~° =~°æO ÃÑiyOk. „ѨѨOK« Ѩ~°º@#Å∞, „Ѩã¨OQÍÅ∞ Ü«∞^ä•qkèQÍ ™êQÍ~Ú.
Hõ$+¨‚=¸iΠᶜO_Õ+¨<£ ¿Ñi@ =∞„^•ã¨∞, |∞∞+‘ "åºe (=∞^Œ#Ѩe¡), "å~°}Ïã≤, _èçb¡, WOQÆ¡O_»∞,
J"≥∞iHÍ "≥Ú^ŒÖˇ·# KÀ@¡ q^•ºã¨Oã¨÷Å∞, „ѨK«∞~°} ã¨Oã¨÷Å∞, „@ã¨∞ìÅ∞ "≥eâß~Ú.
kfifÜ«∞ „ѨѨOK«Ü«Ú^ŒúO ã¨=∞Ü«∞OÖ’ q^ÕâßÅÖ’ =Ù#fl Hõ$+¨‚=¸iÎ WO_çÜ«∂
uiy ~åÖË^Œ∞. HÍeá¶ÈiflÜ«∂Ö’x FÃÇ·ÏÖ’ ã≤÷~° x"åã¨O U~°Ê~°K«∞H˘<åfl_»∞. JHõ¯_ç #∞OKÕ
Ѩ~°º@#Å∞ ™êyOKÕ"å_»∞. Ü«Ú^•ú#O`«~°O 1947Ö’ WO_çÜ«∂=KåÛ_»∞. JѨÊ\˜ #∞Oz
^•^•Ñ¨Ù „Ѩu ã¨O=`«ã¨û~°O =KÕÛ"å_»∞. _èçb¡, "å~°}Ïã≤, ÉÁOÉÏ~Ú, =∞„^•ã¨∞, |∞∞+‘
"åºb, ɡOQÆ∞à◊¥~°∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# KÀ@¡ =∞HÍO KÕã≤ `«# q^•º ã¨Oã¨÷Å ÉÏQÀQÆ∞Å#∞ `«xv
KÕ¿ã"å_»∞† „Ѩã¨OQÍÅ∞ KÕ¿ã"å_»∞† =∞m¡ q^ÕâßʼnõΩ Ñ¨Ü«∞#=∞ÜÕ∞º"å_»∞.
„ѨѨOK« Ѩ~°º@#Å ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ ã¨∞„Ѩã≤^Œú =º‰õΩÎÅ`À ѨiK«Ü«∂ÅÜÕ∞ºq. ɡ~åfl~ü¤ëê,
PŤãπ ǨH±ûb (The First and Last Freedom) ѨÙã¨ÎHÍxH˜ ǨH±ûb XHõ Q˘Ñ¨Ê Ñ‘iîHõ
„"åâß_»∞.), ™È=∞~üÃã\ò =∂"£∞, ÃÇÏ„h q∞Å¡~ü „ѨÉèí$u ~°K«~Ú`«Å∞ J`«x ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞,
WOHÍ ZO^Œ~À QÍÜ«∞‰õΩÅ∞, ~å[H©Ü«∞<åÜ«∞HõÅ∞, Hõ=ÙÅ∞, HõàÏHÍ~°∞Å∞, ã≤x=∂#\© #@∞Å∞
J`«x q∞„`«„âı}˜Ö’ =ÙO_Õ"å~°∞.
 581 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
[=ǨÏ~üÖÏÖò <≥„Ǩ˙‰õΩ JhaÃãO\ò Ѩ@¡ ZO`À Q“~°=O. z#fl`«#OÖ’ P"≥∞
„Ѩã¨OQÍÅ∞ qx H˘<åflà◊√¡ käÜ«∞™êѶ≤HõÖò ™⁄Ãã·\ ˜Ö’ ã¨Éèí∞º_»∞QÍ =Ù<åfl_»∞. Hõ$+¨‚=¸iÎx
‰õÄ_® <≥„Ǩ˙ Jaè=∂xOKå_»∞. WOk~åQÍOkè ‰õÄ_® JO`Õ. JÖψQ JK«∞º`ü Ѩ@fi~°÷<£
„ѨÉèí$`«∞Å∞.

PÜ« ∞ # „Ѩ ã ¨ O QÍŠѨ ^ Œ ú u Ö’ XHõ

qÅHõΔ} PHõ~°¬} =ÙOk. `≥Å¡|_»∞`«∞#fl A@∞ì,
`≥Åx¡ ÖÏbÛ, `≥Åx¡ ÃÑ*· Ï=∂, XHõ teÊ KÕuÖ’
fiÛk^ŒÌ|_ç#@∞ì Hõ#|_Õ JO^Œ"≥∞ÿ#, „ѨâßO`«
QÆOcè~°"≥∞ÿ# =ÚYO. `≥Å¡x ^Œ∞ѨÊ\˜ Ѩ~°z#,
H˘OK≥O Z`«Î~Ú# "ÕkHõÃÑ· ÉèÏ+≤OѨ@∞ì "Õã¨∞‰õΩx
‰õÄ~°∞ÛO\Ï_»∞. H˘O`« ^Œ∂~°OÖ’ `≥Å¡x KåOkh
„H˜O^Œ „â’`«Å∞ PÜ«∞#<Õ K«∂ã¨∂Î ‰õÄ~°∞ÛO\Ï~°∞.
(1948Ö’ Hõ$+¨‚=¸iÎ =∞„^•ã¨∞ =zÛ#ѨC_»∞
#∞OQÆÉÏHõOÖ’ Ããìi¡OQ∑ ~À_£Ö’x XHõ q∞„`«∞x
WO\˜ P=~°}Ö’ H˘xfl ~ÀAÅ áê@∞ KÕã≤#
„Ѩã¨OQÍʼnõΩ D ~°K«~Ú`« Pã¨HÎ̃H˘nÌ Ç¨[~°Ü«∂º_»∞). `˘Å∞`« Hõ$+¨‚=¸iÎ `å#∞ P<å\˜
=HõÎ"åºOâ◊OÃÑ· z#fl LѨ<åºã¨O KÕ™êÎ_»∞. `«~åfi`« „Ѩâ’fl`«Î~åÅ∞. Z=Ô~O`« H˘O>ˇQÍ „Ѩâ◊flÅ∞
"Õã≤<å qã¨∞HÀ¯‰õΩO_®, `˘}‰õΩ¯O_®, ɡ}‰õΩ¯O_®, `åÑ‘QÍ, ^è•~åã¨^Œ$â◊OQÍ =∂\Ï¡_»∞`«∂
ã¨=∂^è•<åÅ∞ K≥|∞`å_»∞. PÜ«∞# „ѨãO¨ QÍÅ =Öˇ ã¨=∂^è•<åÅ∞ ‰õÄ_® „â’`«Å‰õΩ, Ѩ$K«Û‰ù Ωõ ʼnõΩ
ѨÓiÎQÍ J~°÷=∞=Ù`«∞#fl@∞ì Hõ#|_»^Œ∞. Q˘Ñ¨Ê Hõq`«fiO "≥Å<Õ, Q˘Ñ¨Ê `«`«fizO`«# =Öˇ<Õ,
PÖ’zOz# H˘nÌ J~°÷=∞=Ù`«∞#fl@∞ì =ÙO@∂, Jq PHõi¬™êÎ~Ú. LѨ=∂<åÅ∞, *’‰õΩÅ∞,
K«`«∞~À‰õΩÎÅ∞, `«# J#∞Éèí"åÅ∞, Ñ≤@ìHõ^äŒÅ∞ „ѨHõ$u =~°‚#Å`À PÜ«∞# WOw¡+¨μÖ’ –
Hõq`«fiO, `åufiHõ`«, rq`å#∞Éèí=O, =∂#= =∞#ãÎ̈`«fi ѨijÅ#, H˘O`« Ç≤Ï`«É’^èŒ, H˘O`«
=∞O^ŒeOѨ٠– Jhfl HõÅQÆeã≤, HõÅ<Õ`«QÍ „â’`«Å#∞ =∞O„`«=ÚQÆ∞úÅ#∞ KÕ™êÎ~Ú. q#fl
H˘nÌ q<åÅx, PÖ’zOz# H˘nÌ PÖ’zOKåÅx JxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
~å[QÆ$Ç¨Ï Ñ¨Ù~°OÖ’<À, „âß=ã≤ÎÖ’x *Ë`«=#OÖ’<À Q“`«=∞|∞^Œ∞ú_»∞ JÖÏ ‰õÄ~°∞Ûx
„Ѩã¨OyOKÕ "å_®? U^ä≥<£ûÖ’ ™È„Hõ\ ˜ãπ U q∞„`«∞x QÆ$ǨÏOÖ’<À Jaè=∂#∞Å =∞^茺 JÖψQ
=∂\Ï¡_»∞`«∂ ‰õÄ~°∞Û<Õ"å_®? Uã¨∞„H©ã¨∞Î JÖψQ Ãã~°‡<≥·*ò KÕã¨∂Î '"≥∞㨇Ô~·*ò— KÕ¿ã"å_®?
 582 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨`«ºO, t=O, ã¨∞O^Œ~°O, <åºÜ«∞O, ¿ãfiK«Ûù, q^Œº – WÖÏ Z<Àfl „Ѩâ◊flÅÃÑ· ã¨O"å^Œ
^èÀ~°}˜Ö’ „Ѩã¨OQÍÅ∞ ™êˆQq. J~Ú`Õ, J~°÷ â◊`å|úO áê@∞ Zxfl ã¨ÉèíÅÖ’ „Ѩã¨OyOz<å
=∞øeHõ „áêuѨkHõ 1929Ö’ X"≥∞<£ ã¨ÉèíÖ’ KÕã≤# „Ѩã¨OQÆ™ê~°"Õ∞. Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«OÖ’
QÆ∞~°∞, t+¨º =º=ã¨÷ =ÚYºO. QÆ∞~°∂Ѩ^Õâ◊O á⁄O^Œ‰õΩO_®, QÆ∞~°∞=Ù =∂~°æO K«∂Ѩ‰õΩO_®
t+¨μº_»∞ ™ê^èŒ# „áê~°OaèOK«~å^Œ∞. Jxfl =∞`åÅÖ’#∞Ѩq„`«„QÆO^ä•Å∞ =ÚYºO. "å\˜x
áê~åÜ«∞}O KÕÜ«∂e. "å\˜ LѨ^ÕâßÅ#∞ áê\˜OKåe. Z^Œ∞~°∞ „ѨtflOK«~å^Œ∞. JÖψQ
„áê~° ÷ # Å∞, Ѩ Ó [Å∞, Éè í [ #Å∞. HÍx Jxfl =∞`åÅÖ’x =º=ã‘ ÷ H õ ~ ° } Ѩ ^ Œ ú u x
(institutionalisation) Hõ$+¨‚=¸iÎ u~°ã¨¯iOKå_»∞.
''ã¨`«ºO J<Õk ^•s `≥#∂flÖËx ^Õâ◊O. U ^•i# g∞~°∞ #_çz<å, U =∞`åx#, U
LѨ=∞`åxfl P„â◊~ÚOz<å g∞~°∞ ã¨`åºxfl KÕ~°ÖË~°∞. Jn <å ^Œ$HõÊù^äŒO. ^•xH˜ <Õ#∞
ѨÓiÎQÍ, x~°ÌfiO^ŒfiOQÍ Hõ@∞ì|_ç =Ù<åfl#∞. ã¨`«ºO J#O`«"≥∞ÿ#k, JxÜ«∞`«"≥∞ÿ#k, U
=∂~åæxfl J#∞ã¨iOz<å J#aèQÆ=∞º"≥∞ÿ#k. JO^Œ∞KÕ`« ^•xfl =º=ã‘÷HõiOK«_»O ™ê^茺O
HÍ^Œ∞. XHõ xiÌ+ì̈Ѩ^äŒOÖ’ „Ѩ[Å#∞ #_çÑ≤OK«_®xH˜, #_»=O_»x |Å=O`« ÃÑ@ì_®xH˜ U
ã¨Oã¨÷#∞ ™ê÷Ñ≤OK«~å^Œ∞. D q+¨Ü«∞O g∞~°∞ "≥Ú^Œ@QÍ J~°÷O KÕã¨∞‰õΩO>Ë, XHõ qâßfi™êxfl
=º=ã‘÷Hõ iOK«_»O (organise KÕÜ«∞_»O) ZO`« J™ê^茺"≥∂ g∞ˆ~ „QÆÇ≤ÏOK«QÆÅ~°∞. qâßfiã¨O
J<Õk ѨÓiÎQÍ =ºH˜ÎQÆ`« =º=Ǩ~°O, ^•xfl g∞~°∞ ã¨O™ê÷QÆ`«O KÕÜ«∞ÖË~°∞. KÕÜ«∞~å^Œ∞.
JÖÏ KÕ¿ãÎ Jk =∞$`«„áêÜ«∞=∞=Ù`«∞Ok. tbÉèí∂`«=∞=Ù`«∞Ok. JѨC_»k W`«~°∞ÅÃÑ·
x~°ƒùO^èŒOQÍ qkèOKÕ =∞`«O J=Ù`«∞Ok. ÖËHõ LѨ=∞`«O J=Ù`«∞Ok, =∞`åKå~°O
J=Ù`«∞Ok.
„ѨѨOK«=∞O`«\Ï D Ѩ<Õ „Ѩu"å_»∞ KÕÜ«∞_®xH˜ „Ѩܫ∞uflã¨∞Î<åfl_»∞. ã¨`åºxfl
ã¨O‰õΩz`«O KÕã¨∞Î<åfl~°∞. |ÅÇ‘Ï#∞ÅÃÑ·, `å`å¯eHõOQÍ Jã¨O`«$ѨÙÎÖˇ·# "åiÃÑ· „ѨÜ≥∂yOKÕ
XHõ P@=ã¨∞Î=ÙQÍ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. ã¨`åºxfl g∞~°∞ ÃÑ·#∞Oz „H˜OkH˜ fã¨∞‰õΩ~åÖË~°∞† =ºHÎ̃ `å<Õ
P JO`«ã¨∞Î#∞ JO^Œ∞H˘#_®xH˜ Ü«∞uflOKåe. H˘O_»#∞ Ö’Ü«∞Ö’xH˜ kOK«ÖË~°∞.
JO^Œ∞KÕ`«<Õ <å Jaè„áêÜ«∞O „ѨHÍ~°O 'P~°¤~ü PѶπ k ™êì~ü— ã¨Oã¨÷#∞ ~°^Œ∞Ì KÕÜ«∞=Åã≤
=ÙO@∞Ok. J~Ú<å, P Ñ≤^ŒÑ¨ g∞~°∞ W`«~° ã¨Oã¨÷ÅÖ’ ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ KÕi ã¨`åº<Õfi+¨} KÕã¨∂Î
H˘#™êQÆ∞`å~°∞. <å =∞@∞‰õΩ <Õ#∞ U P^蕺u‡Hõ ã¨Oã¨÷‰õΩ K≥Ok# "å_çx HÍ^ŒÅK«_»O ÖË^Œ∞.
D q+¨Ü«∞O q∞Ï~°∞ J~°÷O KÕã¨∞HÀO_ç. Ñ‘¡*ò.
XHõ „ѨÜ≥∂[#OHÀã¨O XHõ ã¨Oã¨÷#∞ U~åÊ@∞ KÕ¿ãÎ, J^˘Hõ T`«Hõ„~°, XHõ |ÅÇ‘Ï#`«,
XHõ |O^èŒ#O J=Ù`«∞Ok. Jk =ºHÎ̃x Jq\˜Ñ¨~°∞ã¨∞ÎOk. Z^ŒQÆx=fi^Œ∞. `«# JkfifÜ«∞`«
(uniqueness) #∞ x~°∂Ñ≤OK«∞HÀx=fi^Œ∞. JkfifÜ«∞`« ˆH=ÅO, JxÜ«∞`«O J~Ú#\˜ì
 583 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨`«ºOÖ’ =Ù#fl^Œ<Õ q+¨Ü«∂xfl „QÆÇ≤ÏOK«x=fi^Œ∞. <Õ#∞ P~°¤~ü PѶπ k ™êì~ü Jkè<Õ`«#∞
Hõ#∞Hõ, ^•xfl ~°^Œ∞Ì KÕÜ«∞xâ◊Û~ÚOK«_®xH˜ Jk =∞~˘Hõ HÍ~°}O.
W^Õ^À =∞Ǩ Ѷ¨∞#HÍ~°ºO HÍ^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë <å‰õΩ J#∞K«~°∞Å∞ JHõ¯~°ÖË^Œ∞. D
=∂@ x[OQÍ<Õ, xâ◊ÛÜ«∞OQÍ<Õ K≥|∞`«∞<åfl#∞, g∞~°∞ =∞~˘Hõix J#∞ã¨iOK« <å~°OaèOz#
=∞~°∞HõΔ}O g∞~°∞ ã¨`åºxfl J#∞ã¨iOK«_»O =∂x"Õ™êÎ~°∞. <Õ#∞ K≥¿ÑÊ^•x Ѩ@¡ g∞‰õΩ
™ê=^è • #`« =Ù#fl^À ÖË ^ À <å‰õ Ω J#=㨠~ ° O . D „Ѩ Ñ ¨ O K« O Ö’ <Õ < ˘Hõ Ѩ x
x~°fiiÎOK«^ŒÅK«∞‰õΩ<åfl#∞, ^•xfl JK«OK«Å UHÍ„QÆ`«`À x~°fiiÎOz f~°∞`å#∞. <å
PO^Àà◊#O`å XˆH XHõ =ÚYº q+¨Ü«∞O QÆ∞iOz. =∂#=Ù_çx ã¨fi`«O„`«∞_»∞QÍ KÕÜ«∂Å#fl^Õ
<å `«Ñ¨#, Jxfl ѨO[~åÅ#∞Oz, Jxfl ÉèíÜ«∂Å#∞Oz, =∞x+≤x q=Ú‰õΩÎ_çx KÕÜ«∂e,
JO`Õ `«Ñ¨Ê =∞`åÅ#∞, H˘`«Î =∞`«âßYÅ#∞ ™ê÷Ñ≤OK«x=fi_»O HÍ^Œ∞† H˘`«Î"å^•Å#∞, H˘`«Î
`«`«fizO`«#Å#∞ ~°∂á⁄OkOK«x=fi_»OHÍ^Œ∞. J~Ú`Õ =∞i, h"≥O^Œ∞‰õΩ „ѨѨOK«=∞O`å
ã¨OK«i™êÎ=Ù, Z_»`≥QƉõΩO_® ZO^Œ∞‰õΩ „Ѩã¨Oyã¨∂Î =ÙO\Ï=Ù Jx g∞~°∞ ##∞fl ã¨Ç¨Ï[OQÍ<Õ
J_»∞QÆ∞`å~°∞. ZO^Œ∞H˜ÖÏ KÕã¨∞Î<åfl<À K≥|∞`å#∞† <å‰õΩ J#∞K«~°QÆ}O HÍ"åÅx HÍ^Œ∞†
„Ѩ`ÕºHõ t+¨μºÅ „Ѩ`ÕºHõ |$O^•xfl HÀi HÍ^Œ∞. ZO`« Jã¨O|^ŒÌOQÍ, ZO`« Ǩ™êºã¨Ê^ŒOQÍ,
ZO`« JÖÊOQÍ qaè#fl`«Å∞<åfl, =∂#=ÙÅ∞ `«=∞ `À\˜ =∂#=ÙÅHõO>Ë qaè#flOQÍ =ÙO_®Åx
HÀ~°∞`å~À K«∂¿ãÎ <å‰õΩ Pâ◊Û~°ºOQÍ =ÙO@∞Ok. J@∞=O\˜ Jã¨O|^Œú`«#∞ <Õ#∞
„áÈ`«ûÇ≤ÏOK«#∞. <å‰õΩ t+¨μºÅ∞ ÖË~°∞, ã¨O^Õâ◊Ǩ~°∞Å∞ ÖË~°∞† Éèí∂q∞ g∞^Œ<Õ HÍ^Œ∞, P^蕺u‡Hõ
ã‘=∞Ö’ ‰õÄ_®.
^èŒ#"åº"≥∂ǨÏO HÍx, ã¨∞Y=∞Ü«∞ r=OQÍx ##∞fl PHõi¬OK«ÖË=Ù. ã¨∞Yrq`«O
QÆ_»Ñ¨QÀi`Õ <Õ#∞ D ta~åxH˜ (F"≥∞<£), D j`«Å ^ÕâßxH˜ =KÕÛ"å_çx HÍ#∞. D
=º=Ǩ~åxfl `ÕÖËÛ^•Ì=∞x J#∞‰õΩO@∞<åfl#∞. JO^Œ∞ˆH x+¨¯~°¬QÍ =∂\Ï¡_»∞`«∞<åfl#∞. „Ѩu
U_»∞ WÖÏ z#fl Ñ≤Å¡Å =∂kiQÍ K«~°ÛÅ∞ [~°Ñ¨_»O <å H˜+ì̈O HÍ^Œ∞.
XHõ Ѩ„uHÍ qÖËY‰õΩ_»∞ ##∞fl WO@~°∂fi º KÕã¨∂Î "ÕÖÏkQÍ ã¨Éèí∞ºÅ∞#fl XHõ Q˘Ñ¨Ê
ã¨Oã¨÷#∞ WÖÏ ~°^Œ∞Ì KÕÜ«∞_»O KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê q+¨Ü«∞=∞x "åºMϺxOKå_»∞. J`«xH˜ Jk
Q˘Ñ¨Ê q+¨Ü«∞OQÍ Hõ#|_çOk. ''=∞i WHõÃÑ· g∞~°∞ Uq∞ KÕ™êÎ~°∞? ZÖÏ „|`«∞‰õΩ`å~°∞?
g∞‰õΩ J#∞K«~°∞Å∞O_»~°∞ Hõ^•? g∞ „Ѩã¨OQÍÅ∞ Z=~°∂ q#~°∞Hõ^•?—— Jx J`«_»∞
„ѨtflOKå_»∞. HÍx, <Õ#∞ K≥¿ÑÊk qx, JÖÏ rqOz, J#O`«`«fiO "≥·Ñ¨Ù ^Œ$+≤ì ™êiOKÕ
"å~°∞ J~Ú^Œ∞QÆ∞~°∞<åfl <å‰õΩ KåÅ∞. <Õ#∞ K≥¿ÑÊk J~°÷O KÕã¨∞HÀÖËx "å~°∞, U"À ѨÓ~°fi
xiÌëêìaè„áêÜ«∂ÅÖ’ =Úxy `ÕÅ∞`«∂, H˘`«Î^Œ<åxfl x~åHõiã¨∂Î, H˘`«Î^Œ<åxfl ‰õÄ_® T+¨~°
ˆHΔ„`«O =O\˜ `«=∞ ãÎ̈|ú =ºHÎ̃`åfiʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ J#∞=kOѨ*Ëã¨∞HÀ EKÕ "å~°∞ Zxfl"ÕÅ
=∞Ok J#∞K«~°∞Å∞O>Ë<ÕO, ÖËHõáÈ`Õ<ÕO?
 584 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
<Õ#∞ ã¨fi`«O„`«∞_çx, x~°fl|^Œ∞ú_çx, ã¨OѨÓ~°∞‚_çxHõ#∞Hõ, XHõ áêH˜Δ‰õΩ_çx, ™ê¿ÑH˜Δ‰õΩ_çx
HÍ#∞ Hõ#∞Hõ, âßâ◊fi`«, ã¨OѨÓ~°‚ ã¨`åºxfl Hõ#∞Hõ, ##∞fl J=QÍǨÏ# KÕã¨∞HÀ QÀi# "å~°∞
‰õÄ_® ã¨fi`«O„`«∞Å∞QÍ =ÙO_®Åx, ##∞fl J#∞ã¨iOK«~å^Œx, XHõ =∞`«OQÍ<À, LѨ=∞`«O
(sect) QÍ<À `«Ü«∂~°ÜÕ∞º XHõ ѨO[~°OQÍ ##∞fl =∂iÛ "ÕÜ«∞~å^Œx <Õ#∞ HÀ~°∞`«∞<åfl#∞.
Jxfl ÉèíÜ«∂Å#∞Oz – =∞`«cèu, "≥∂HõΔcèu, "≥∂HõΔcèu, P^蕺u‡Hõ cèu, „¿Ñ=∞cèu, rq`«
cèu– "≥Ú`«ÎO ã¨=∞ãÎ̈ ÉèíÜ«∂Å#∞Oz "å~°∞ q=Ú‰õΩÎÅ∞ HÍ"åÅx HÀ~°∞`«∞<åfl=Ú.
|Ü«∞\˜ #∞Oz Z=fi~°∂ q∞=∞‡efl ã¨fi`«O„`«∞Å∞QÍ KÕÜ«∞ÖË~°∞. =º=ã‘÷Hõ$`«
ѨÓ[Å∞QÍx, XHõ ÅHõΔ ºO HÀã¨O „áê}O |e^•#OQÍx q∞=∞‡efl q=Ú‰õΩÎefl KÕÜ«∞ÖË=Ù.
g∞~˘Hõ ã¨OѶ¨∂xfl U~°Ê~°K«_»O =Å¡QÆh, XHõ ѨxÖ’ x=∞QÆfl"≥∞ÿáÈ=_»O =Å¡QÍx g∞~°∞
q=Ú‰õΩÎÅ∞ HÍÖË~°∞.
P#O^Œ ™ê„=∂[ºÑ¨Ù (kingdom of Happiness) ^•fi~åxH˜ Z=~À H˘O^Œi =^ŒÌ<Õ
`åà◊Ѩ٠K≥q =ÙO^Œx g∞~°∞ ÉèÏqã¨∞Î<åfl~°∞. LǨï, Z=i =^•Ì P `åà◊ѨÙK≥q ÖË^Œ∞. P
`åà◊ѨÙK≥qx `«# =^ŒÌ =ÙOK«∞‰õΩ<Õ JkèHÍ~°O Z=iH© ÖË^Œ∞. P `åà◊Ѩ٠K≥q g∞ˆ~, g∞
P`Õ‡, g∞ P`Õ‡. g∞ P`«‡ JÉèí∞º#fluÖ’, Ѩiâ◊√núHõ~°} (purification) Ö’, ã¨`«Ê^äŒ
ѨiK«∞º`«∞Å∞ (incorruptibility) HÍHõ áÈ=_»OÖ’ =∂„`«"Õ∞ JYO_®#O^Œ ™ê„=∂[º Hõ"å@
qáê@# ™ê^è#Œ O =Ù#flk.
ÃÑ·# L^•Ç¨ÏiOz# "åHͺÅ∞ Hõ$+¨‚=¸iÎ 1929Ö’ X"≥∞<£ (ǨÖˇO_£) =∞Ǩã¨ÉèíÖ’
KÕã≤# =∞ǨϟѨ<åºã¨ ÉèÏQÍÅ∞. J^Õ JhaÃãO\ò#∞ x~å…O`«Ñ¨~°z# LѨ<åºã¨O, KåÖÏ
=∞Okx P„QÆǨϟ^Œ„QÆ∞Å#∞ KÕã≤# „Ѩã¨OQÆO. J`«_çx J_»Ü«∂~°∞ #∞Oz ÔQO\˜ "Õâß~°∞.
„Hõ=∞OQÍ J`«_»∞ k=º*Ï˝# ã¨=∂*ÏxH˜ ^Œ∂~°=∞Ü«∂º_»∞. =∞~°∞ ã¨O=`«û~°O ^•xH˜
~år<å=∂ WKåÛ_»∞.
<å\˜#∞Oz „ѨѨOK« Ѩ~°º@#, W"åà◊ P¢¿ãìeÜ«∂Ö’, ˆ~Ѩ٠J"≥∞iHÍÖ’, ZÅ∞¡O_ç
WOQÆ¡O_»∞Ö’, ÖË^• „á¶ê#∞ûÖ’, ÖË^• WO_çÜ«∂Ö’... WÖÏ "ÕÖÏk ã¨ÉèíÅÖ’ `«# #∂`«#
ã¨O^Õâ◊~°Ç≤Ï`« ã¨O^Õâßxfl qxÑ≤ã¨∂Î =KåÛ_»∞. `å#∞ [QÆ^Œ∞æ~°∞=Ù#∞ HÍ#<åfl_»∞. HÍx JÖÏ
HÍ^Œ#_»OÖ’<Õ [QÆ^Œ∞æ~°∞=Ü«∂º_»∞. JHõΔ~åÖÏ [QÆ`«∞Î JO`å Ѩ~°º\˜ã¨∂Î `«# LѨ^ÕâßÅ#∞
LѨ#ºã≤OKå_»∞.
Uk x["≥∞#ÿ q^Œº?
Hõ$+¨‚=¸iÎ `«# Jã¨OMϺHõ „Ѩã¨OQÍÅÖ’ ã¨Ê $tOz# q+¨Ü«∞O ÖË^Œ∞. =∂#=
rq`«OÖ’x „Ѩu z#fl, ÃÑ^ŒÌ q+¨Ü«∞O QÆ∞iOz PÖ’K«# KÕâß_»∞. `«# PÖ’K«#Å#∞
„ѨHõ\ ˜OKå_»∞† W`«~°∞Å ã¨O^ÕǨÅ#∞ x=$uÎ KÕÜ«∞_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOKå_»∞. HÍx, PÜ«∞#
 585 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨O^ÕÇ¨Ï x"å~°} =∂~°æO qÅHõΔ}OQÍ, W`«~°∞Å É’^èŒÅ HõO>Ë qaè#flOQÍ =ÙO@∞Ok.
Ѩ$K«Ûù‰õΩ_ç „Ñ¨â◊fl‰õΩ Z^Œ∞~°∞ „Ѩâ◊fl "Õ™êÎ_»∞. `«~åfi`« ã¨=∂^è•#O K≥|∞`å_»∞ Jk H˘OK≥O
™⁄„HÍ\˜H± Ѩ^ŒúuÖ’ =ÙO@∞Ok.
q^Œº QÆ∞iOz Hõ$+¨‚=¸iÎ KåÖÏ „"åâß_»∞. PÜ«∞# „Ѩ^è•# =HõÎ"åºOâ◊O q^Œº,
z#fl`«#OÖ’ `«# KÕ^Œ∞ J#∞Éèí"åÅ#∞ QÆ∞~°∞Î ÃÑ@∞ìH˘x q^Œº ZÖÏ =ÙO_»~å^À, ZÖÏ
=ÙO_®Ö’ K≥áêÊ_»∞.
q^•º ^•fi~å ѨÙãÎ̈HÍÅ ^•fi~å, Láê^蕺ܫÚÅ ^•fi~å =∞# K«∞@∂ì qãÎ̈iOz =Ù#fl
D „ѨѨOK«O QÆ∞iOz, ™êOѶ≤∞Hõ, ~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ, "≥·*Ï˝xHõ, ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝# ã¨=Úáê~°̊#
=ÚYº"Õ∞. HÍx Jk Jã¨Öˇ·# q^Œº HÍ^Œ∞. Jk ã¨=∂Kå~° ¿ãHõ~°}. rq`åxfl K«^Œ=_»O
Jã¨Öˇ·# q^Œº. rq`«=∞O>Ë ã¨=∞ã¨Î =∂#"å#∞Éèí=O. =∂#=Ùx J#∞Éèí=OÖ’H˜ =KÕÛ
ã¨=∞™êÎxfl `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. J#∞Éèí=OÖ’H˜ ~åx ^•xfl ‰õÄ_® `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. rq`«OÖ’x
ã¨∞Y^Œ∞óMÏÅ∞, ÉÏ^èŒÅ∞, Hõhflà◊√¡, ã¨O`ÀëêÅ∞, X_»∞^Œ∞_»∞‰õΩÅ∞ Jhfl `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. "å\˜
HÍ~°}ÏÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. ™È„Hõ\ ©ãπ‰õΩ _≥eÊùH± P~°H˜Öò (QÆ}ÏKåi) K≥Ñ≤Ê#@∞ì x#∞fl QÆ∞iOz
h=Ù `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. x#∞fl h=Ù `≥Å∞ã¨∞‰õΩO>Ë JO`å `≥eã≤#>Ëì.
_ç„wÅ∞, L^ÀºQÍÅ∞, „|`«∞‰õΩ `≥~°∞=ÙÔH· "≥^Œ‰õΩÖÏ@, „áê‰õΩÖÏ@ J=ã¨~°"Õ∞. HÍ~°∞¡,
¿ã=‰õΩÅ∞, Ǩϟ^•, ѨÅ∞‰õΩ|_ç, JkèHÍ~°O, ÃÑo¡, Ñ≤Å¡Å∞, =$^•úѨºO, =∞~°}O – g\˜Ö’
H˘xfl JO`å HÀ~°∞‰õΩ<Õq, H˘xfl Jx"å~°ºOQÍ =KÕÛq. HÍx, Wq HÍ^Œ∞ rq`«=∞O>Ë. Jq
HÍ^Œ∞ q^Œº #∞Oz =∞#O ™êkèOK«=Åã≤#q. "å\˜x ^•\˜ áÈ"åe.
x["≥∞ÿ# q^Œº x~°ƒùÜ«∞OQÍ PÖ’zOKÕ ™ê=∞~å÷ºxfl Wã¨∞ÎOk. ÉèíÜ«∞~åÇ≤Ï`åºxfl
Hõeyã¨∞ÎOk. ÉèíÜ«∂ʼnõΩ – Jxfl ~°HÍÅ ÉèíÜ«∂ʼnõΩ – HÍ~°}O Uq∞\˜? HÀiHõÅ∞. "å\˜=Å¡
=∞<À x~°‡Å`« #tã¨∞ÎOk. ÉèíÜ«∞O JO‰õΩiã¨∞ÎOk. ~åxk ~å^Õ"≥∂, L#flk áÈ`«∞O^Õ"≥∂,
HÀ~°∞‰õΩ#flk ÅaèOK«^Õ"≥∂, W@∞=O\˜ PO^Àà◊#Å =Å¡ ÉèíÜ«∂Å∞. g\˜x q^Œº áÈQ˘@ì
QÆÅQÍe.
x~°ƒùÜ«∞OQÍ Jxfl\˜x „ѨtflOK«_»O <Õ~°∞ÛHÀ"åe. =∞`«O K≥Ñ≤ÊO^Œ<À, QÆ∞~°∞=Ù
K≥áêÊ_»<À, ^Õ=Ù_»∞ âßã≤OKå_»<À, ã¨OѶ¨∞Ѩ٠Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, „ѨÉèí∞`«fi âßã¨<åÅ∞ XѨCHÀ=<À
ÉèíÜ«∞Ѩ_ç`Õ, =∞#O Jã¨fi`«O„`«∞ÅO J=Ù`å=Ú. áê~°`«O„`«º ѨOHõOÖ’ Ѩ_çáÈ~Ú ^˘~°∞¡`«∂
=ÙO_çáÈ`å=Ú. U =∞Ǩ`«∞‡_»∞, U Ѩ~°=∞ QÆ∞~°∞=Ù, U PKå~°∞º_»∞, U Láê^蕺ܫÚ_»∞, U
=∞O„u, `«e¡^ŒO„_»∞Å∞, ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞ K≥Ñ≤Ê<å, =∞`« „QÆO^ä•ÅÖ’ „"åã≤=Ù<åfl g∞‰õΩ #K«Ûx
ѨHõΔOÖ’ g∞~°∞ ^Õxfl QÆ∞_ç¤QÍ JOwHõiOK«~å^Œ∞. ^è≥·~°ºOQÍ Jxfl\˜x „ѨtflOK«‰õΩO_®, ã¨O`«$Ñ≤Î
 586 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
K≥O^Œ‰õΩO_® ÖÁOyáÈ~å^Œ∞. nxH˜ KåÖÏ ^è≥·~°ºO HÍ"åe. xsƒùu HÍ"åe. HõëêìÅ#∞
Z^Œ∞~À¯"åe. „ѨtflOK«‰õΩO_® Jxfl\˜H˜ `«Å∂Ñ≤`Õ rq`«O ã¨∞YOQÍ<Õ QÆ_çz áÈ`«∞Ok.
HÍx, Jk x["≥∞ÿ# rq`«O HÍ^Œ∞. „ѨtflOK«_»O <Õ~°Êxk q^Œº HÍ^Œ∞. JÖÏ <Õ̂~Ê^Õ Jã¨Öˇ·#
q^Œº. =ºHÎ̃H˜ ã¨OѨÓ~°‚ ™êfi`«O„`åº#∞Éèí"åxfl ã¨O`«iOKÕ^Õ Jã¨Öˇ·# q^Œº.
™êfi`«O„`«ºO JO>Ë? q=ÚHÎ̃. ^Õx #∞Oz q=ÚHÎ̃? `«e¡ ^ŒO„_»∞Å J~°÷OÖËx Hõ@ì_»∞Å
#∞Oz† Ѩiã¨~åÅ∞, ã¨OѶ¨∞O, =∞`«O, ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞ g@xfl\˜ XuÎà◊§ #∞Oz q=ÚHÎ̃.
JO^èŒ qâßfi™êÅ #∞Oz, „ѨÉèí∞`«fiѨ٠J<åºÜ«∞Ѩ٠K«\ÏìʼnõΩ ÖÁOQÆ∞ÉÏ@∞ #∞Oz q=ÚHÎ̃.
JÖψQ g∞ =ºHÎ̃QÆ`« Éèí„^Œ`«, g∞ Éèíq+¨º`«∞Î, g∞ ‰õΩ@∞O| Éèí„^Œ`«, H©iÎ, „Ѩu+ª̈ "≥Ú^ŒÖˇ·#
"å\˜ QÆ∞iOz# PO^Àà◊# #∞Oz q=ÚHÎ̃. g\˜x QÆ∞iOz ѨÓiÎ Z~°∞Hõ (awareness)
Hõ#∞Hõ g∞‰õΩ Hõey`Õ g∞~°∞ q=ÚH˜Î á⁄Ok#>Ëì, HÀiHõÖË |O^èŒ<åÅ∞. "åOKèå~åÇ≤Ï`«º"Õ∞
™êfi`«O„`«ºO.
q^Œº q∞=∞‡efl g∞~°∞QÍ<Õ Z^ŒQÆx"åfie. =∞~˘Hõ~°∞QÍ =∂~åÅx, =∞~˘HõiÖÏ
=∂~åÅx, =∞Ǩ`«∞‡_»∞QÍ<À, Q˘Ñ¨Ê ^èŒx‰õΩ_»∞QÍ<À, <åÜ«∞‰õΩ_»∞QÍ<À =Ù#fl@∞ìO_ç =∂~åÅx
"åOzè¿ãÎ g∞~°∞ g∞~°∞QÍ q∞QÆÅ~°∞– JO>Ë, U^À P^Œ~°≈O J<Õk `«QÆ^Œ∞, XHõi QÆ∞~°∞`«fiO
`«QÆ^Œ∞† U =∞`« „QÆO^äŒO, U =¸_è» qâßfiã¨O J#∞ã¨~°}©Ü«∞O HÍ=Ù. =∞#Ö’H˜ =∞#O
K«∂ã¨∞‰õΩx, =∞#efl =∞#O J~°÷O KÕã¨∞HÀ"åe. JѨC_»∞QÍx =∞#O ã¨fi`«O„`«∞ÅO HÍÖË=Ú.
Z~°∞Hõ JO>Ë ã¨=∂Kå~°O HÍ^Œ∞, q*Ï˝#OHÍ^Œ∞. „ѨѨOK«OÖ’x Q˘Ñ¨Ê „QÆO^ä•Åhfl
K«kq<å Z~°∞Hõ J<Õk ÅaèOK«^Œ∞. ã¨=∂Kå~°O, q*Ï˝#O Åaè™êÎ~Ú. q"ÕHõO ÅaèOK«^Œ∞.
=∞# =∞#ã¨∞û#∞ =∞#O J~°÷O KÕã¨∞HÀ"åe. JѨC_»∞ Z~°∞Hõ "Õ∞Å∞‰õΩO@∞Ok. =∞# K«∞@∂ì
„ѨѨOKåxfl ѨijeOKåe. `À\˜ "åi QÆ∞iOz, "åi =Ù^ÕÌâßÅ∞ Jhfl „QÆÇ≤ÏOKåe. JѨC_»∞
„ѨѨOKåxfl J~°÷O KÕã¨∞HÀQÆÅ=Ú. Jn Z~°∞Hõ JO>Ë. „¿Ñ=∞ =Ù#fl KÀ@<Õ Z~°∞Hõ =ÙO@∞Ok.
„¿Ñ=∞ L#flKÀ@<Õ ÉèíÜ«∞~åÇ≤Ï`«ºO =ÙO@∞Ok.
x["≥∞ÿ# „¿Ñ=∞ „ѨuѶ¨ÖÏxfl PtOK«~å^Œ∞. =∞#O „ѨHõ$ux K«∂ã≤ ^•xfl „¿Ñq∞™êÎ=Ú.
JO^Œ"≥∞ÿ# ѨÙ=Ùfi#∞ K«∂ã≤, LÖÏ¡ã¨O HõeyOKÕ LëÈ^ŒÜ«∞ ^Œ$âߺxfl, ѨK«Ûx á⁄ÖÏÅ∞,
K≥@∞¡, K≥~°∞=ÙÅ∞, #^Œ∞Å∞, H˘O_»Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜x K«∂ã≤ "å\˜x „¿Ñq∞™êÎ=Ú. U
„ѨuѶ¨ÖÏxfl HÀ~°‰õΩO_® "å\˜x „¿Ñq∞™êÎ=Ú. JÖÏ =∂#=Ùefl, rq`åxfl, „ѨѨOKåxfl
„¿Ñq∞OK«QÆÅQÍe. x™êfi~°÷ „¿Ñ=∞=Å¡ P#O^ŒO JÜ«∂z`«OQÍ<Õ Åaèã¨∞ÎOk. ^•x=Å¡
™êfi`«O„`«ºO Åaèã¨∞ÎOk. x["≥∞ÿ# „¿Ñ=∞ ¿ãfiK«Ûù‰õΩ ^•i fã¨∞ÎOk.
=∞#O rq`«O #∞Oz Uq∞ HÀ~°∞`å=Ú? ã¨∞MÏxfl, P#O^•xfl, HÍx, "å\˜
HÀã¨O "≥OѨ~å¡_ç`Õ Jq ÅaèOK«=Ù. q^•ºkèHõº`«, q*Ï˝<å~°̊<Õ, ^èŒ<å_軺`«, Q˘Ñ¨Ê JkèHÍ~°O,
 587 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
H©iÎ „Ѩu+ª̈Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜=Å¡ ã¨∞YO Åaèã¨∞ÎO^Œx KåÖÏ=∞Ok Pt™êÎ~°∞. HÍx, Jk
=\ì̃ „Éèí=∞. "å\˜=Å¡ =KÕÛ ã¨∞YO `å`å¯eHõO. HÀi#k KÕlH˜¯# `«~åfi`« Jk HõeyOz#
ã¨∞YO =∂Ü«∞=∞=Ù`«∞Ok. uiy ÉÏ^茉õΩ, "Õ^Œ#‰õΩ, ^Œ∞óMÏxH˜ ^•ifã¨∞ÎOk. ã¨∞YO
HÀã¨O `åѨ„`«Ü«∞Ѩ_ç`Õ ã¨∞YO ÅaèOK«^Œ∞. „Ѩܫ∞`«flѨÓ~°fiHõOQÍ P#O^ŒO ÅaèOK«^Œ∞.
ã¨∂~Àº^ŒÜ«∞O HÍOux ZÖÏ "≥^Œ[Å∞¡`«∞Ok? ѨÙ=Ùfi ZÖÏ qHõã≤ã¨∞ÎOk? #k ZÖÏ x~°‡ÅOQÍ,
=∞O^Œ=∞O^ŒOQÍ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞ÎOk? HÀH˜Å ZÖÏ ‰õΩǨ˙~å=O KÕã¨∞ÎOk? =~°¬O ZÖÏ
‰õΩ~°∞ã¨∞ÎOk? JÖÏ „Ѩܫ∞`«fl~°Ç≤Ï`«OQÍ P#O^ŒO ÅaèOKåe. „Ѩܫ∞`«flѨÓ~°fiHõOQÍ ã¨∞YO
HõÅQÆ=K«∞Û. HÍx, ^•x Jâßâ◊fi`åxfl „QÆÇ≤ÏOKåe.
^Õx QÆ∞iOz J~Ú<å ÉèíÜ«∞ѨÙ_»∞`«∞O>Ë ã¨∞YO ÅaèOK«^Œ∞. ÉèíÜ«∞O Jã¨∞MÏxH˜
^•i fã¨∞ÎOk. ÉèíÜ«∞~åÇ≤Ï`«º"Õ∞ x["≥∞ÿ# P#O^•xH˜ ^•ifã¨∞ÎOk.
=∞#ã¨∞û KåÖÏ z„`«"≥∞ÿ#k, Jk x~°O`«~°O „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ PÖ’K«<å „ã¨=Ou. XHõ
JÅ"≥#∞Hõ =∞~˘Hõ JÅ =zÛ#@∞ì XHõ PÖ’K«# "≥#flO\˜ =∞~˘Hõ PÖ’K«# =ã¨∂Î=ÙO@∞Ok.
^•xfl PѨÖË=Ú, PѨ_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOK«~å^Œ∞ ‰õÄ_®. #n f~å# xÅ|_ç #n „Ѩ"åǨxfl
QÆ=∞xOKåe. PÖ’K«#Å#∞ x„QÆÇ≤ÏOK«_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOK«~å^Œ∞. JÖÏ „Ѩܫ∞uflOz# H˘nÌ
PÖ’K«<å "åÇ≤ÏxÖ’ JÅ[_ç, JâßOu, HõÖ’¡ÅO ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ áÈ`å~Ú. PÖ’K«#Å∞ ZÖÏ
=ã¨∞Î<åflÜ≥∂ QÆ=∞xOKåe. PÖ’K«#Å X_»∞¤# xÅ|_ç PÖ’K«#Å f~°∞#∞, "å\˜ ã¨fiÉèÏ"åxfl,
"å\˜ HÍ~°}Ïxfl QÆ=∞xOKåe. "å\˜ QÆ∞iOz# Z~°∞Hõ#∞ ã¨OáêkOKåe. JѨC_»∞ =∞#ã¨∞û
âßOuã¨∞ÎOk. xÅHõ_» á⁄O^Œ∞`«∞Ok. JѨC_»∞ LÖÏ¡ã¨O, L`åûǨÏO, P#O^ŒO HõÅ∞QÆ∞`å~Ú.
JѨC_»∞ ^Õxfl QÆ∞iOz PO^Àà◊#, ÉèíÜ«∞O =ÙO_»^Œ∞. Jã¨O`«∞+≤ì =ÙO_»^Œ∞.
=∞# =∞#ã¨∞û ZÖÏ Ñ¨xKÕã¨∞Î#fl^À `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»"Õ∞ q^Œº ÅHõΔ ºO HÍ"åe. =∞#
=∞#ã¨∞û ZÖÏ Ñ¨x KÕã¨∞Î#fl^À `≥Å∞ã¨∞HÀÖËHõáÈ`Õ, ZO`« ÃÑ^ŒÌ K«^Œ∞=ÙÅ∞ K«kq<å =∞<À
"åºáê~° ~°Ç¨Ï㨺O HõxÃÑ@ìÖËHõáÈ`Õ, q^Œº =º~°÷O. =∞# =∞#ã¨∞û `«Å∞ѨÙÅ∞ =¸ã≤ "Õã≤#
QÆkÖÏO\˜k HÍ^Œ∞. JO^Œ∞Ö’ =∞# K«∞@∂ì „Ñ¨Ñ¨OK«=∞O`å „Ñ¨uaOaã¨∞ÎOk. JO^Œ∞Ö’
ÅHõΔÅ ã¨O=`«û~åÅ =∂#= Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞O xHΔ̃ÑÎ̈"≥∞ÿ =ÙO@∞Ok. ^•xfl, ^•x Ѩx f~°∞#∞
QÆ=∞xOK«_»"Õ∞ ã¨`«º ^Œ~°≈<åxH˜ =∂~°æO. Jk XHõ~°∞ K≥¿ÑÊk HÍ^Œ∞. q∞ωõΩ q∞ψ~
`≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. =∞`«O, =∞`åKå~°∞ºÅ∞, =∞`« „QÆO^ä•Å∞, „ѨÉèí∞`åfiÅ∞, âßã¨<åÅ∞, ã¨OѶ¨∞O,
^•x Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ q^Œº, Ãã·#∞û W"Õg =∞# =∞#ã¨∞û#∞ QÆ∞iOz# Z~°∞Hõ#∞ =∞#‰õΩ
JOkOK«ÖË=Ù. ^•xfl JO`«~°∞‡Y∞Å"≥∞ÿ =∞#‰õΩ =∞#"Õ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. =∞# =∞#ã¨∞û#∞
QÆ ∞ iOz# Z~° ∞ Hõ # ∞ 㨠O áêkOKå=∞O>Ë < Õ , =∞#O U =∂#ã≤ H õ ã ≤ ÷ u Ö’ =Ù<åfl"≥ ∂
`≥Å∞ã¨∞HÀQÆeQÍ=∞O>Ë<Õ =∞#O q=Ú‰õΩÎÅO, ã¨fi`«O„`«∞ÅO JÜ«∂º=∞#fl=∂@.
 588 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
=∞`åÅ∞ =$^ä•, =∞`«„QÆO^ä•Å∞ =$^ä•, ѨÓ[Å∞, „áê~°÷#Å∞, Éèí[#Å∞ Jhfl =$^ä•.
=∞`«„QÆO^äŒ Ñ¨~î°#, áê~åÜ«∞}Å =Å¡ =∞#‰õΩ ã¨`«ºO `≥eÜ«∞^Œ∞. J=hfl â◊√+¨¯„ѨKå~°O.
=∞Ǩ`«∞‡Å∞, =∞`«„Ѩ=HõÎÅ∞ =™êÎ~°∞. áÈ`å~°∞. HÍx, Z=~°∂ =∂#= ^Œ∞óMÏxfl =∂Ü«∞O
KÕÜ«∞ÖËHõáÈÜ«∂~°∞. Zxfl =∞`åÅ∞ =zÛ<å Ѩiã≤÷uÖ’ =∂~°∞ÊÖË^Œ∞. U =∞`«O, U ã≤^•úO`«O
=∞#‰õΩ ã¨`«º^Œ~°≈#O KÕ~ÚOK«ÖË^Œ∞: =∞#H˜ P#O^•xfl HõeyOK«ÖË^Œ∞. Jk =∞#‰õΩ =∞#"Õ∞
ã¨OáêkOK«∞HÀ"åe.
Éè∫uHõOQÍ, ÉÏÇ≤Ï~°OQÍ =∞x+≤ KåÖÏ Ñ¨Ù~ÀQÆq∞OKå_»∞. J^Œ∞ƒù`« <åQÆiHõ`«#∞
<≥ÅH˘Å∞ʉõΩ<åfl_»∞. D<å\˜ ™êOˆHuHõ „ѨQÆu JѨÓ~°fiO, Pâ◊Û~°ºO, Pâ◊Û~°ºHõ~°O. x["Õ∞
HÍx, =∂#ã≤HõOQÍ, PO`«iHõOQÍ =∞x+≤ U „ѨQÆu ™êkèOKå_»∞? L#flKÀ>Ë =ÙO_çáÈÜ«∂_»∞.
"ÕÅ Uà◊§ #~°*Ïu K«i„`« =ºHÎ̃Ö’ =¸sÎÉèíqã¨∞Î#flk. JkèHÍ~° ÖÏÅã¨, Ѩ^Œg"åº"≥∂ǨÏO,
„áê|źHÍOHõΔ, H©iÎ, „Ѩu+ª̈ÅÔH· „áê‰õΩÖÏ@, Jq `≥zÛ ÃÑ>Ëì ÉèíÜ«∞O, PO^Àà◊#, Ç≤ÏOã¨,
„H“~°ºO, <≥·K«ºO – W=hfl =∂#=ÙxÖ’ =¸sÎÉèíqã¨∞Î<åfl~Ú. U „Ѩ=HõÎ, `«`«fi"Õ`«Î D
ã¨=∞㨺ʼnõΩ Ñ¨iëê¯~°O K«∂ѨÖËHõáÈ`«∞<åfl_»∞. =∂#=ã¨fiÉèÏ=O ÅHõΔÅ Uà◊§ #∞Oz ZHõ¯_»
"Õã≤# Q˘OQÆo JHõ¯_Õ J#fl@∞ìO_çáÈ~ÚOk. ZO^Œ∞KÕ`«? D Ü«Ú^•úÅ∞, qѨ¡"åÅ∞,
ã¨O㨯~°}Å∞, K«\ÏìÅ∞, P^Œ~å≈Å∞ W=hfl Uq∞ ™êkèOKå~Ú?
"≥Ú`«ÎO #~°*Ïu K«i„`« =∂#= =ºHÎ̃Ö’ xHΔ̃ÑÎ̈"≥∞ÿ =ÙOk. JO^Œ∞KÕ`« „Ѩu Ü«Ú^•úxH˜,
„Ѩu ^Œ∞~å‡~åæxH˜, „Ѩu J<åºÜ«∂xH˜, J^èŒ~å‡xH˜ Jxfl\˜H˜ =∞x+≤^Õ ÉÏ^茺`«. =∂#=*Ïu
ÉÏÇ≤Ï~° „ѨQÆuÖ’ „Ѩu =∞x+≤ ÉèÏQÆ™êfiq∞ J~Ú#>Ëì, =∂#= *Ïu q<åâ◊# K«i„`«Ö’
‰õÄ_® „Ѩu =∞x+≤ ÉÏ^茺`« =ÙOk. Wk „QÆÇ≤ÏOz „Ѩu XHõ¯~°∞ `«=∞Ö’ =∂~°∞Ê#∞
™êkèOK«_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOKåe. =ÚO^Œ∞QÍ `«=∞ =∞#ã¨∞û#∞ `å=Ú J=QÍǨÏ# KÕã¨∞HÀ"åe.
J^Õ Ñ¨i=~°Î#‰õΩ ^•ifã¨∞ÎOk. Z=~À K≥Ñ≤Ê# ã¨∂„`åÅ „ѨHÍ~°O HÍ^Œ∞† W`«~°∞Å ã¨∂„`åÅ#∞
J#∞ã¨iOz =∞#O J=QÍǨÏ# HÀã¨O „Ѩܫ∞ufl¿ãÎ "åix QÆ∞iOz# J=QÍǨÏ# =∞#‰õΩ
Åaèã¨∞ÎOk `«Ñ¨Ê =∞# QÆ∞iOz# Z~°∞Hõ =∞#‰õΩ ÅaèOK«^Œ∞. =∞#efl QÆ∞iOz =∞#O
J=QÍǨÏ# KÕã¨∞HÀ"åe. JѨC_»∞ Jxfl ÉèíÜ«∂Å∞ `˘ÅyáÈ`å~Ú. Ѩ~ånè#`« áÈ`«∞Ok.
=∞x+≤H˜ ã¨fiã¨fi~°∂Ѩ *Ï˝<À^ŒÜ«∞"≥∞ÿ#ѨC_»∞ ã¨fi`«O„`«∞_»∞ J=Ù`å_»∞. ¿ãfiKåÛù™ê^èŒ<Õ rq`«
ÅHõΔ ºO. P ÅHΔͺxfl Z=iH˜ "å~°∞ KÕ~°∞HÀ=Åã≤O^Õ....
D q^èŒOQÍ ^•^•Ñ¨Ù 50–60 ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ Hõ$+¨‚=¸iÎ „Ѩã¨Oyã¨∂Î qq^èŒ
^ÕâßÅÖ’ Ѩ~°º\˜OKå_»∞. z#fl<å_»∞ J~°ƒùHõOQÍ, J<å~ÀQƺOQÍ, ZѨC_»∞ QÆ∞@∞‰õΩ¯
=∞O\Ï_À#x PO^Àà◊# HõeyOKÕ@O`« |ÅÇ‘Ï#∞_»∞QÍ LO_Õ Hõ$+¨‚=¸iÎ ã¨∞n~°…HÍÅO
rqOKå_»∞. =∂#ã≤HõOQÍ, âßs~°HõOQÍ, z=i =~°‰õΩ ^Œ$_è»OQÍ, P~ÀQƺ=O`«∞_»∞QÍ
 589 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
ã¨OK«iOKå_»∞. K«ifi`« K«~°fi}OQÍ K≥Ñ≤ÊO^Õ J@∞ uÑ≤Ê, W@∞ uÑ≤Ê H˘`«Î =∂@ÅÖ’
qaè#fl L^•Ç¨Ï~°}Å`À uiyuiy K≥Ñ≤Ê<å, =∂#"åo ã¨fiÜ«∞O ã¨=Ú^Œú~°}‰õΩ =∂~åæxfl
LѨ^Õtã¨∂ΠѨ~°º\˜OKå_»∞. ã¨`åº<Õfi+¨} Ü«∂„`«Ö’ PÜ«∞# x`«º Ѩkä‰õΩ_»∞.
Hõ$+¨‚=¸iÎ PYi ™êiQÍ 1986 [#=iÖ’ =∞„^•ã¨∞ =KåÛ_»∞. =ã¨O`« qǨ~üÖ’
4= `Õn# `«∞k™êiQÍ „Ѩã¨OyOKå_»∞. JѨÊ\˜ˆH PÜ«∞# Hͺ#û~ü "åºkè„QÆã¨∞Î_≥· =Ù<åfl_»∞.
[#=i 10= `Õn# HÍeá¶ÈiflÜ«∂ uiy "≥àϧ_»∞. FÃÇ·ÏÖ’x `«# x"åã¨OÖ’ z=i
~ÀAÅ∞ QÆ_çáê_»∞. Ѷ≤„|=i 16= `Õn# ™êÜ«∞O„`«O `«# ‰õΩ\©~°O Z^Œ∞@QÆÅ =$HõΔO
„H˜O^Œ Ѩ^•‡ã¨#OÖ’ ‰õÄ~°∞Ûx ^蕺#x=∞QÆ∞fl_»Ü«∂º_»∞. `«~åfi`« „Ѩuk#O=Öˇ H˘O`«¿ãѨÙ
"åºÇ¨ºoH˜ "≥o¡ uiy =KåÛ_»∞. P ~ÀA J~°÷~å„u ^•\˜# `«~åfi`« x„^ŒÖ’<Õ JOu=∞
âßfi㨠q_çKå_»∞. 1895 "Õ∞ 11= `Õn# „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# PÜ«∞# 91 ã¨O=`«û~åÅ rq`«Ü«∂„`«
1986 Ѷ≤„|=i 16= `Õn# „ѨâßO`«OQÍ JO`«"≥∞ÿ áÈ~ÚOk.
"≥∂HõΔO J#O_ç, =ÚHÎ̃ J#O_ç, ¿ãfiK«Ûù J#O_ç, ™êfi`«O„`«ºO J#O_ç – „Ѩu =∞`«
„Ѩ=HõÎ, „Ѩu `«`«fi"Õ`«Î =∂#=Ù_çx |O^èŒq=Ú‰õΩÎ_çx KÕÜ«∞_®xˆH „Ѩܫ∞uflOKå_»∞. Z\ÁpÛ,
Z=i ^•i "åik, Z=i É’^èŒ "åik, Z=i ÉÏ^èŒ "åik. XH˘¯Hõ¯~°∞ Ѩ~°ã¨Ê~° aè#fl
=∂~åæÅ#∞ ‰õÄ_® „ѨuáêkOKå~°∞. Hõ$+¨‚=¸iÎ ‰õÄ_® =∂#= ™êfi`«O„`åºxfl HÍOHΔ̃OKå_»∞.
HÍx PÜ«∞# ^•i PÜ«∞#k. `«# ^•ix Z=~°∂ J#∞ã¨iOK« #Hõ¯~°ÖË^Œx, Z=i ^•ix
"å~°∞ #_çz ™êfi`«O„`«º QÆ=∂ºxfl KÕ~°∞HÀ"åÅx, ã¨`«º ã¨O^Œ~°≈#O KÕÜ«∂Åx PÜ«∞#
É’kèOKå_»∞. Hõ$+¨‚=¸iÎ XHõ JѨÓ~°fi =ºH˜Î. PÜ«∞# rq`«O JѨÓ~°fi QÍ^äŒ, PÜ«∞#
LѨ^ÕtOz#k JѨÓ~°fi É’^èŒ.
WO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ ¿Ñ~˘¯#fl@∞ì ''qâ◊fi^Œ~°≈#O – áêâßÛ`«ºzO`«#—— Jã≤Î`«fi"åk *Ïñ
áÈÖò ™ê¢~°Î`À#∞, ''qâ◊fi^Œ~°≈#O – ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#—— x`«º ã¨`«º Ѩkä‰õΩ_»∞ l_»∞¤ Hõ$+¨‚=¸iÎ
`À#∞ =ÚyÜ«∞_»O Ü«∂^Œ$zÛùHõO HÍ^Œ∞, W~°∞=ÙiH˜ áÈeHõÅ∞<åfl~Ú† W~°∞=Ù~°∞ ã¨=∞HÍe‰õΩÅ∞†
W~°∞=Ù~°∞ =∂#=`å"å^Œ∞Å∞† „Ѩu =∂#==ºH˜Î (human individual) JkfifÜ«Ú_»∞
(unique) Jx, =∂#=Ùx Ѩ~°=∞ ÅHõΔ ºO, K«~°=∞ ÅHõΔ ºO ã¨OѨÓ~°‚ ¿ãfiK«Ûù#∞ ™êkèOK«_»"Õ∞#x
Kå\˜ K≥Ñ≤Ê# "å~°∞. U =∞`«O, U ^Õ=Ù_»∞, U „Ѩ=HõÎ, U `«`«fi"Õ`«Î =∞~˘HõiH˜ =∂~°æ^Œi≈
HÍÖË_»x, L^•ú~°‰õΩ_»∞ HÍÖË_»x, Z=_çH˜ "å_»∞ Jxfl q<åe. Jhfl ѨijeOKåe. z=iH˜
`«# Ѩ^ä•xfl `«#‰õΩ `å#∞ ã¨fi`«O„`«OQÍ x~°ƒùÜ«∞OQÍ xˆ~útOK«∞‰õΩx, P =∂~åæ#
ã¨`åºaè=ÚYOQÍ „Ѩܫ∂}˜OKåÅx ZÅ∞ÔQuÎ K≥Ñ≤Ê#"å~°∞, =∂#=Ù_Õ =∞‰õΩ@ ^è•i Jx
QÍ#O KÕã≤#"å~°∞.
 590 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
Z\ÁpÛ, ™ê¢~°Î zO`«#‰õΩ Ü«¸~ÀÑ≤Ü«∞<£ `«`«fiâßG K«i„`«Ö’ ѨÓ~°fi ~°OQÆO ZO`À
=ÙOk. ™ê¢~°Î XHõ¯™êiQÍ T_çѨ_»ÖË^Œ∞. ™ÈѶ≤ã¨∞ìÅ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O, ™È„Hõ\ ©ãπ P^Œ~°≈O,
HÍO\ò Hͺ\˜QÍiHõÖò WOѨˆ~\˜"£ ã¨∂„`«O, H©~ü¯QÍ~ü¤ Jã≤Î`«fi"å^ŒO J`«x Z^Œ∞@ =Ù<åfl~Ú.
HÍx, Hõ$+¨‚=¸iÎH˜ Z\˜ì ѨÓ~°fiÉèí∂q∞Hõ ÖË^Œ∞. Jxfl Éèí∂q∞HõÅ#∞ J`«_»∞ „`Àã≤
~å[<åfl_»∞. "Õ^•Å∞, LѨx+¨`«∞ÎÅ∞, „|Ǩχ ã¨∂„`åÅ∞, ÉèíQÆ=næ`«, â◊OHõ~å^≥· fi`«O, |∞^Œ∞úx
x~åfi}"å^ŒO Jxfl\˜h J`«_»∞ „`Àã≤ѨÙKåÛ_»∞. =∂#=Ù_»∞ `«#‰õΩ `å<Õ =∂~°æ^Œi≈. Jhfl
`≥Å∞ã¨∞HÀ, Jhfl K«^Œ∞=ÙHÀ, Jhfl J#∞ÉèíqOK«∞. HÍx h =∂~°æO h=Ù J<Õfi+≤OK«∞HÀ.
Z=~°∂ x#∞fl L^ŒúiOK«ÖË~°∞.
ã¨`åºxH˜ Z<Àfl^•~°∞¡ =Ù<åflÜ«∞x JxÑ≤ã¨∞ÎOk. Jhfl JHõ¯_ç̂H ^•i f™êÎÜ«∞#fl (All
roads lead to Rome) J#fl@∞ì "å^ŒO ‰õÄ_® =Ù#flk. HÍx, U ^•s =∞#efl ã¨`«ºO
=^ŒÌ‰õΩ fã¨∞‰õΩáÈÖË^Œ∞. fã¨∞‰õΩ "≥o§O^Œx Z=Ô~·<å K≥a`Õ, Jk =\ì̃ „ѨKå~°O, „ѨKå~°O
(propaganda) ã¨`«ºO HÍ~å^Œ∞. „ѨKå~åxfl =º=ã‘÷HõiOz# =∞~°∞HõΔ}O ã¨`«ºO =∞#efl
H˜‰õΩiOz =∂Ü«∞"≥∞ÿáÈ`«∞Ok. h ã¨`«ºO hk† ^•xfl h"Õ J<Õfi+≤OK«∞‰õΩx J#∞ã¨iOK«∞.
Wn Hõ$+¨‚=¸iÎ "å^ŒO, nxH˜ ÉèÏ~°fÜ«∞ `«`«fi âßG K«i„`«Ö’ ZHõ¯_® P^è•~°Éèí∂q∞Hõ
ÖË^Œ∞. Jk Hõ$+¨‚=¸iÎ ã¨fiÜ«∞Oã¨$+≤ì. z=iH˜ PÜ«∞# XHõ>Ë K≥|∞`å_»∞† ''Z=~°∞ K≥¿ÑÊn
QÆ∞_ç¤QÍ #=∞‡=^ŒÌx <Õ#∞ JO@∞<åfl#∞. JO^Œ∞KÕ`« <Õ#∞ K≥¿ÑÊ^•xfl ‰õÄ_® QÆ∞_ç¤QÍ #=∞‡=^Œ∞Ì.
<Õ#∞ K≥¿ÑÊk q#O_ç. HÍx, JOu=∞ x~°‚Ü«∞O g∞^Õ. ZO^Œ∞HõO>Ë xÜ«∞u"å^•xfl (deter-
minism) ^•\˜ áÈ~Ú# `«~åfi`« z=iH˜ q∞yÖËk XHõ¯>Ë. Jk =∂#=Ù_ç x~°‚Ü«∞¿ãfiK«Ûù
(Man's free will)——

V
 591 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
P^è•~° „QÆO^ä•=o
BIBLIOGRAPHY
''qâ◊fi^Œ~°≈#O – ÉèÏ~°fÜ«∞ zO`«#—— ~°K«# HÀã¨O XHõ =O^Œ‰õΩ ÃÑ·QÍ
„QÆO^ä•Å#∞ H˘x, ÖË^• q∞„`«∞Å#∞Oz, Öˇ·„|sÅ#∞Oz ¿ãHõiOz, J^茺ܫ∞#O KÕÜ«∞_»O,
ѨiîOK«_»O, u~°QÆ"ÕÜ«∞_»O [iyOk. "å\˜#∞Oz ¿ãHõiOz# ã¨=∂Kå~°O D „QÆO^äŒ
~°K#« ‰õΩ ZO`«QÍ<À `À_»Ê_çOk. "å\˜Ö’ ÃÑH˜¯O\˜x ZѨÊ\˜HÑõ C¨ _»∞ XHõ *Ïa`åQÍ „"åã¨∞H˘x
=ÙOK«∞H˘<åfl#∞ ‰õÄ_®. HÍx, ^Œ∞~°^Œ$+ì̈=âß`«∞Î P *Ïa`å ZHõ¯_À q∞ãπ J~ÚOk. J~Ú<å
<å‰õΩ *Ï˝Ñ¨HõO =Ù#flO`«=~°‰õΩ D ~°K«#‰õΩ P^è•~°"≥∞ÿ# „QÆO^ä•Å ¿Ñ~°¡#∞, „QÆO^äŒHõ~°ÎÅ
¿Ñ~°¡#∞ D kQÆ∞= Wã¨∞Î<åfl#∞.
1. The Oxford History of India - Vincent Smith
2. Arctic Home in the Vedas - B.G. Tilak
3. Cultural Heritage of India (5 Vols.)
Published by Ramakrishna Mission, Calcutta.
4. Spiritual Heritage of India - Swami Prabhavananda.
5. History of Indian Philosophy - S.N. Dasgupta
6. Indian Philosophy - S. Radhakrishnan.
7. Discovery of India - Jawaharlal Nehru.
8. Rgveda (7 vols. Translated into English by H.H.Wilson)
9. Meditations through Rgveda - Antonio T. de Niccolas.
10. Life Divine (and other works) - Sri Aurobindo
11. Books on Theosoply - by Annie Besant and Charles Leadbeater
12. Jnan Yoga, Raja Yoga (and other works) - Swami Vivekananda.
13. Biographies of Ramakrishna, Vivekananda and Gandhi - Romain
Rolland.
14. Commentaries on Brihadaranyaka and Principal Upanishads -
Swami Sivananda.
15. Commetaries on Chandogya and other Upanishads - Swami
Chinmayananda.
16. Gitanjali, Fruit Gathering, Gardener, Sadhana, Creative Unity, etc.
Rabindranath Tagore.
 592 ❖ qâ◊fi^Œ~°≈#O
17. Tagore - A Life - Krishna Kripalani
18. Gandhi - A life - Krishna Kripalani
19. The Story of My Experiments with Truth - M.K. Gandhi
20. Reason, Romanticism and Revolution - M.N. Roy
21. New Orientation, etc, - M.N.Roy
22. M.N. Roy (Biography) - V.B. Karnik
23. J. Krishna Murthy (Biography) Pupul Jayakar
24. Krishna Murthy (Biography) Mary Lutyens.
25. The First and last Freedom, etc., - J. Krishna Murty
26. History of Sanskrit Literature - A. A. Macdonell.
27. Indian Philosophy since 1498 - K. Satchidananda Murty
28. Philosophy in India - K. Satchidananda Murty.
29. The writings of Gandhi (selected by Ronald Duncan)
30. Modern Indian Thought - D.R.Bali
WHõ `≥Å∞QÆ∞Ö’#∞, WOw¡+¨μÖ’#∞ <å‰õΩ `À_»Ê_ç# =∞iH˘xfl „QÆO^ä•Å∞, „QÆO^äŒHõ~°ÎÅ
*Ïa`å:
~åǨïÖò™êOHõ$`åºÜ«∞<£ (J#∞"å^•Å∞)† _ç._ç. H˘âßOa† ÉèÏ~°fÜ«∞ q^•ºÉèí=<£
„ѨK«∞iOz# P~ü.ã≤.=∞AO^•~ü Ç≤Ïãì̈s PѶπ WO_çÜ«∂ (?)† u~°∞=∞Å – u~°∞Ѩu ^Õ=™ê÷#O
„ѨK«∞iOz# |∞∞ˆQfi^ŒO 5 ã¨OѨÙ\ÏÅ∞† P ^Õ=™ê÷#O "åˆ~ „ѨK«∞iOz# J^äŒ~°fi"Õ^ŒO
(q^•fi<£ qâ◊fiO J#∞"å^ŒO 5 ã¨OѨÙ\ÏÅ∞), H˘O_»∂~°∞ g~°~åѶ¨∞"å Kå~°∞ºÅ∞QÍi |∞∞ˆQfi^Œ
kQÆÌ~°≈#O (3 ã¨OѨÙ\ÏÅ∞), |∞∞ˆQfi^Œ ~°Ç¨Ï™êºÅ∞, J^äŒ~°fi"Õ^Œ ^Œ~°≈#O† q^•º „ѨHÍâß#O^Œyi
™êfiq∞ (NHÍà◊ Ç ¨ Ï ã≤ Î ) "åi ''w`å =∞Hõ ~ ° O ^Œ O ——† uÅH± , QÍOkè , J~° q O^Œ ∞ _» ∞ ,
â◊OHõ~åKå~°∞º_»∞, WOHÍ ZO^ŒÔ~O^Œ~À „"åã≤# WOw¡+¨μ, `≥Å∞QÆ∞ ÉèíQÆ=næ`å "åºMϺ<åÅ∞,
ѨO_ç`« QÀѨ^Õ"£QÍi "≥·âı+≤HõO, <åºÜ«∞O "≥Ú^ŒÖˇ·# ^Œ~°≈<åÅÃÑ· "åºMϺ<åÅ∞: É∫^Œú, *ˇ·#,
â‹·=, "≥·+¨‚= =∞`åʼnõΩ, ^Œ~°≈<åʼnõΩ ã¨O|OkèOz# qq^èŒ „QÆO^ä•Å∞† =ÚYºOQÍ N
l.q.Hõ$+¨‚~å=ÙQÍi q„QÆÇ¨Ï "åº=~°Îx (<åQÍ~°∞˚#∞_ç „QÆO^ä•xH˜ J#∞"å^ŒO), PÜ«∞# W`«~°
„QÆO^ä•Å∞† ~å*Ï ~å=∞"≥∂ǨÏ#~åÜü∞, ^ŒÜ«∂#O^Œã¨~°ã¨fiu rq`« K«i„`« „QÆO^ä•Å∞,
''„|Ǩχã¨∂„`åÅ∞——‰õΩ N <Ài N<å^äŒ "ÕOHõ@ ™È=∞Ü«∂AÅ∞ QÍi "åºMϺ#O† â◊OHõ~°
„QÆO^äŒ ~°`åfl=o (12 ã¨OѨÙ\ÏÅ∞: „ѨK«∞~°} – ™ê^èŒ# „QÆO^äŒ=∞O_»e, `≥<åe) WOHÍ
WOw¡+¨μ, `≥Å∞QÆ∞ÅÖ’ J<ÕHõ ÉèÏ~°fÜ«∞ `åufiHõ„QÆO^ä•Å∞.