Maria Cygan

Kl. IVe nr 4

Źródła totalitaryzmu w XX-wiecznej Europie

Okres między rokiem 1918 a 1939 był dla Europy czasem gwałtownych zmian. Po
zakończeniu się I Wojny Światowej powstał nowy ład – ład wersalsko-waszyngtoński. Aby
zapobiec kolejnym wojnom utworzono Ligę Narodów. Powstały nowe państwa: ZSRR, II RP,
Węgry, Austria, Czechy, Słowacja oraz Republika Weimarska. Kapitalizm i gospodarka
rynkowa świeciły triumfy. Co jednak doprowadziło do wybuchu II Wojny Światowej? W
Europie zaczął rozwijać się nowe totalitarne ruchy polityczne: komunizm, faszyzm i nazizm.
Czym jest totalitaryzm? Najprościej mówiąc to określenie na grupę systemów polityczno-
gospodarczych dążących do całkowitej kontroli nad państwem i jednostką. Z tego powodu we
wszystkich państwach totalitarnych istniał bardzo rozbudowany system policyjny, co
zapewniało znacznie większe bezpieczeństwo niż w demokracji, ale jednocześnie ograniczało
wolność osobistą. Doprowadzało to również do uniformizacji życia społecznego, czego
przykładem może być obowiązek przynależenia do partii w krajach komunistycznych.
Kolejną cechą tego zbioru systemów politycznych jest wodzostwo – Duce we Włoszech,
Führer w Niemczech, Pierwszy Sekretarz w ZSRR. Z tym wiązała się momopartyjność
totalitaryzmu – ruchy te bezwzględnie zwalczały wszelką opozycję. Wszystkie te ruchy były
nacjonalistyczne, a w przypadku nazizmu również skrajnie antysemickie. Bardzo ważną rolę
pełniło wojsko i organizacje paramilitarne. Wojsko było otoczone swego rodzaju kultem –
najlepszym przykładem były częste defilady i parady.
Gdzie leży źródło rozwoju tak kontrowersyjnych i wydawałoby się mało atrakcyjnych
systemów? Należy zacząć od filozofii końca przełomu XIX/XX wieku, a konkretnie
poglądów Nitzchego. To on stworzył podstawy dla nazizmu swoją teorią nadczłowieka
dzięki, której Hitler mógł ogłosić Niemców rasą panów. Inna filozofia leży u podstaw
komunizmu – stworzona przez Karola Marx’a, ale nie możliwa do wprowadzenia w życie w
pierwotnej formie. Próba stworzenia komunistycznego państwa w Rosji po Rewolucji
Październikowej w konsekwencji doprowadziły do powstania typowo totalitarnego ustroju,
później określonego mianem stalinizmu. Po tej rewolucji w powstało wiele ugrupowań, która
zwalczały się nawzajem. Potrzebny był silny przywódca, który powstrzymałby państwo przed
rozpadem. Takim człowiekiem był Włodzimierz Lenin, a później Józef Stalin. Niestety, silny
przywódca wyklucza możliwość „władzy ludu”.
Inną przyczyną rozwinięcia się komunizmu w Rosji, a także we Włoszech i Niemczech
było niezadowolenie panującym systemem politycznym – monarchią lub demokracją. Niższe
warstwy społeczne zaczęły zyskiwać świadomość polityczną i społeczną, jak i również z tego
jak zła jest ich sytuacja. Ponieważ każdy człowiek dąży do tego, aby było mu lepiej (lub
przynajmniej, żeby innym było równie źle) idea komunizmu szybko zyskiwała zwolenników
w wielu państwach.
W 1929 roku rozpoczął się Wielki Kryzys Gospodarczy – kapitalistyczne gospodarki
załamywały się jedna po drugiej, a galopujący inflacja nie polepszała sprawy. Rządy
próbowały ratować sytuację wprowadzając nową walutę, ale niezadowolenie społeczne
osiągnęło takie rozmiary, że potrzebne były bardziej zdecydowane kroki. Powstał bardzo
podatny grunt dla partii politycznych obiecujących poprawę sytuacji – a partie faszystowskie
dokładnie to robiły. W przeciwieństwie do kapitalistycznych rządów miały one plan działania
i charyzmatycznych liderów.
Włosi uważali się za pokrzywdzonych wersalskim ustaleniami. Chociaż walczyli po
zwycięskiej stronie, nie uzyskali nic. Ich nadzieje na zdobycie kolonii i wpływów zostały
całkowicie zawiedzione. W tym klimacie polityczny związki żołnierzy frontowych Benito
Mussoliniego zaczęły zdobywać coraz większe znaczenie. „Organizacja zdominowana przez
elementy syndykalistyczno-rewolucyjne głosiła walkę o utworzenie Zgromadzenia
Ustawodawczego, głosowanie powszechne od 21 roku życia, ustanowienie prawa do
głosowania dla kobiet, reprezentację proporcjonalną, autonomię lokalną, referendum
z inicjatywy ludu, zniesienie policji politycznej, tajnej dyplomacji, armię wyłącznie obronną,
konfiskatę dóbr kongregacji, zakaz spekulacji na giełdzie, emeryturę od 55 roku życia,
ośmiogodzinny dzień pracy, prawne zagwarantowanie minimum płac, podatku od kapitału
utworzonego z zysków wojennych, dochodzącego do 85% itp.” Mussolini z łatwością przejął
władzę we Włoszech.
Niemcy również byli niezadowoleni z postanowień Traktatu Wersalskiego – nie dość, że
przegrali wojnę to jeszcze stracili część ziem i musieli wypłacić niebotyczne odszkodowania.
W takiej sytuacji opierającym się na włoskich wzorach nazistom nie było trudno zaskarbić
sobie popularność. Obietnice Hitlera były dokładnie tym, co miliony zmęczonych powojenną
– bynajmniej nie świetlaną rzeczywistością Niemców chciały usłyszeć. Nic, więc dziwnego,
że w 1928 w wyborach do Reichstagu faszyści zdobyli dwanaście mandatów, a w 1933 roku
marszałek Paul von Hindenburg powierzył Hitlerowi stanowisko kanclerza.
Poza Niemcami i Włochami ruch faszystowskie rozwinęły się w także w innych
państwach – w Hiszpanii pod dowództwem generała Franco (Falanga), w Rumunii (Żelazna
Gwardia), na Węgrzech (Złamane Strzały), we Francji (Croix de Feu), Belgii (reksiści),
Wielkiej Brytanii (Czarne Koszule), Polsce (Obóz Narodowo-Radykalny), Chorwacji
(ustasze). Jednakże nie wszędzie osiągnął aż tak zawrotną popularność.
Faszyści i w Niemczech, i we Włoszech mieli całkowicie nierealne przekonanie „misji
dziejowej”. Szczególnie wyraźne jest to w przypadku Niemiec, gdzie dążono do całkowitej
dominacji tzw. „rasy aryjskiej”, ale każdy ustrój tego typu tworzył swój mit wroga, który
usprawiedliwiał całkowitą kontrolę nad społeczeństwem i eliminację opozycji. Jednocześnie
dawał społeczeństwu kogoś kogo mogło obwiniać za swoją złą sytuację. Polepszało to
zdecydowanie nastrój społeczny.
Gwałtowny rozwój ruchów faszystowskich w dużej mierze umożliwiło powstanie ZSRR –
pierwszego państwa komunistycznego. Wyżej postawione warstwy społeczne czuły się
zagrożone szybkim zdobywaniem poparcia przez ten ustrój. Stanowił on zagrożenie dla ich
stan posiadania, dlatego uznawali oni faszyzm za doskonałą alternatywę. Dodatkowo również
ten ruch obiecywał pracę i jak się okazało mógł ją zapewnić, co w dobie kryzysu
gospodarczego było szczególnie pociągające.
Nieco inną otoczkę ideową miał radziecki komunizm. Z założenia system powinien
przynieść wszystkim dostatek i szczęście. Jednakże sposób realizacji tych założeń
doprowadził do powstania państwa totalitarnego. W ZSRR panowały bardzo podobne do
faszystowskich stosunki obywatel-państwo, chociaż na przykład kult wodza był znacznie
wyraźniejszy.
Związek Radziecki powstał na drodze rewolucji w 1917 roku. Zła sytuacja proletariatu,
zastój gospodarczy i obciążenie wojną doprowadziły do wybuchu niezadowolenia
społecznego, a car nie był w stanie sobie z tym poradzić. Rozwój sytuacji, a w szczególności
zamordowanie rodziny carskiej, bardzo zaniepokoiły królewskie rodziny.
Gwałtowne zyskanie popularności przez ruchy totalitarne w latach 1919-39 nie jest
zjawiskiem zagadkowym. Wiązało się z poczuciem zagrożenia związanym zarówno z
niestabilnością gospodarki, jak i rosnącą sympatią dla komunizmu. Również niezadowolenie
społeczne spowodowane ustaleniami Traktatu Wersalskiego miało bardzo duży wpływ na
bieg wydarzeń. Dojście Hitlera i Mussoliniego do władzy było nieuniknione.

Źródła:
wiem.onet.pl
http://www.sciaga.pl/