YESU

I NZILA, I LUDI YO MOYO

jy-KG
191226
Nkanda wau ke wateka ko. Wakubikwa mu
longa wantu Nkand’a Nzambi mu nza yawonso.
E salu kiaki mu tukau twamvevo kisadilwanga.
Avo lukau ozolele vana, dodokolo ziula muna
nzil’eto www.jw.org. Sidone
Avo ke vasonekeno nsekola yankaka ko, ozevo
e sono yawonso ya Kiyibere ina mo ya mu Nsekola Damaseke
ya Nkand’a Nzambi. E sono ya Kingerekia ya Sarefate

I A
Kikristu ibongelo muna Nsekola ya Nz’ampa ya Mongo a Kemone
Nkand’a Nzambi (Matai-Lusengomono).
Yesu—I Nzila, i Ludi yo Moyo

I S
Jesus—The Way, the Truth, the Life Turo
Wanietekwa mu ngonde ya Desemba, 2019 Kaisaria-Filipi
Kikongo ( jy-KG)

N
˘ 2017
WATCH TOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY

F E
OF PENNSYLVANIA

LI
Amwangi

LI
Printed by Watch Tower Bible
and Tract Society of South Africa NPC

A
1 Robert Broom Drive East, Rangeview,
Korazi

G
Krugersdorp, 1739, R.S.A. Betesaida
Kafanau

N
Made in the Republic of South Africa Rafana
´ ´ Kana Mbu a Ngerengesa
Wanietekwa kuna Republica ya Africa
do Sul Mangadane Ngalili
Tiberia Hippo Kanata
Dione
Nazarete

Naini
2 Ngadara
Abila

DEKAPOLE
Sitopoli Betania? (kuna simu dia Yodani)
(Bete-sea)
Pela
ZUNGA INA YESU Saleme
Ainone
SAMAR I A
KAZINGILA YO Ngerasa
Sebasete
LONGELA (Samaria) Sika
Mongo a Sima kia Yakobo
Ngerezime
PERE IA
Nkoko a Yodani

5
Arimataya

Eferaime
Filadelefia

6
Yeriko (Raba)
Rama
Emau
Betefangi
Yerusaleme Betania
Beteleme

1
YUDA

4 Mbu
Makanga ma Yuda

Keberone Amungwa
(Mbu
Afwa)
Mbanza za Dekapole
Nzila

0 mi 20

0 km 20

E ntalu nkuku ya nkanda wau zisunzulanga 1 2 3 4 5 6

1 V.T.K. 1 T.K. 2 KOLO BAVOVELA 29 30 31 32 33 T.K.
 Rama
Sidone
Emau

6 Sarefate
Damaseke

I A
Mongo Mongo a Kemone
a Olive
Betefangi
Yerusaleme

I S
Betania Turo
Kaisaria-Filipi

N
F E
3

LI
0 mi 5
Beteleme

LI
0 km 5

A
Korazi
ZUNGA KIA YERUSALEME

G
Betesaida
Kafanau

N
Rafana
Kana Mbu a Ngerengesa
Mangadane Ngalili
Tiberia Hippo Kanata
Dione
Nazarete

Naini
2 Ngadara
Abila

ZUNGA INA YESU Sitopoli

DEKAPOLE

KAZINGILA YO
Betania? (kuna simu dia Yodani)
(Bete-sea)
Pela
Saleme
LONGELA SAMAR I A
Ainone

Sebasete Ngerasa
(Samaria) Sika
Mongo a Sima kia Yakobo
Ngerezime
PERE IA
Nkoko a Yodani

5
Arimataya

Eferaime
Filadelefia

6
Yeriko (Raba)
Rama
Emau
Betefangi
Yerusaleme Betania
Beteleme

1
YUDA

4 Mbu
Yuda

Keberone
Amungwa
(Mbu
Makanga ma

Afwa) Mbanza za Dekapole

Nzila

0 mi 20

0 km 20

E ntalu nkuku ya nkanda wau zisunzulanga 1 2 3 4 5 6

1 V.T.K. 1 T.K. 2 KOLO BAVOVELA 29 30 31 32 33 T.K.
 KUNKU KIA

1
VITILA SALU
KIA YESU

“NENE KEKALA.”
—LUKA 1:32
NSAMU MIOLE MITUKIDI KWA NZAMBI
LUKA 1:5-33
Nkand’a Nzambi wawonso ulenda yikilwa vo
nsangu za Nzambi. Se dieto una kuna zulu wa-
tuvana wo kimana watulonganga. Yambula twa-
vovela nsamu miole miamfunu miazayiswa se
vioka 2.000 ma mvu. E nsangu zazi mbasi Nga-
mbiele ona ‘otelamene vana ndose a Nzambi’
wazayisa zo. (Luka 1:19) Nkia ntangwa mbasi
kasamuna e nsangu zazi zamfunu?
Muna mvu wa 3 vitila tandu kieto. Mbasi Nga-
mbiele akweyi kasamunwina e nsangu zantete?
Kuna londe lwa Yuda, nanga lukufi ye mbanz’a
ˆ
Yerusaleme. I kuna kwazingilanga ngang’a Yave
mosi, nkumbu andi Zakariya. Oyandi yo nkaz’a-
ndi Elizabete se anunu kwau, ke bena yo wana
ko. E ntangwa ifwene kwa Zakariya kenda sala
e salu kia kinganga muna tempelo a Nzambi
kuna Yerusaleme. Vava Zakariya kena muna te-
mpelo, kuna kinsalukisa mbasi Ngambiele ote-
lamene vana ndambu a ziku dia ndumbu.
Zakariya omwene kikilu o wonga. Kansi, mba-
si Ngambiele ovuvikidi ntim’andi, umvovese vo:
“E Zakariya, kumoni wonga ko, kadi ndodokela
zaku ziwakanene, o nkaz’aku Elisabete okuwu-
tila mwan’a yakala, okumvana e nkumbu Yoa-
ne.” Mbasi Ngambiele okudikidi vo, “nene keka-
la vana meso ma Yave,” ‘okubikila Yave nkangu
akubama.’—Luka 1:13-17.
Zakariaya kakwikidi mu mvovo miami ko. Eku-
ma? Ekuma kadi yandi yo Elisabete se anu-
nu kwau. Muna kuma kiaki, mbasi Ngambiele
 Nani osamwini nsamu miole miamfunu mitukidi kwa Nzambi?
 Kwa aki nani kasamwini mio?
 Muna ngindu zaku, ekuma dinina diampasi mu kwikila e nsangu zitukidi kwa Nzambi?
10
umvovese vo: “Baba okala, kuvova diaka ko ya-
muna lumbu kina mevangama mambu mama,
kadi kukwikidi mambu mame ko.”—Luka 1:20.
O nkangu vana mbazi mu tokana wina kadi
Zakariya kolo kiayingi se kena muna tempelo.
Vava kavaikidi, okitukidi baba. Zakariya oyanti-
kidi vanga sinsu muna moko. Dimonekene vo
sivi divangamene muna tempelo.
Wau kafokwele salu kiandi muna tempelo, Za-
kariya ovutukidi kuna nzo andi. Ke vaviokele
kolo kiayingi ko, Elisabete oyimiti. Ekolo kevingi-
langa e lumbu kewuta, Elisabete okedi ngonde
tanu muna nzo lembi vaika.
I bosi, mbasi Ngambiele omonekene diaka
mu nkumbu anzole. Kwa nani kamonekene? Kwa
mwan’a ndumba mosi wampumpa, nkumbu
andi Maria, ozingilanga muna vata dia Nazare-
te, muna zunga kia Yuda, kuna node a Yerusa-
leme. O mbasi adieyi kamvovese? Umvovese vo:
“Nzambi usongel’e dienga. Tala! yimita oyimita,
mwan’a yakala owuta, okumvana e nkumbu a
Yesu.” Mbasi Ngambiele okudikidi vo: “Nene ke-
kala, mwan’a Mpungu keyikilwa, . . . okala se Nti-
nu muna nzo a Yakobo yakwele mvu, e Kintinu
kiandi ke kisuka ko.”—Luka 1:30-33.
Kieleka, mbasi Ngambiele kiese kiayingi kena
kiau mu zayisa e nsamu miole. Ekolo tutanga
mayingi mu kuma kia Yoane yoYesu, tutoma ba-
kula ekuma e nsamu miole mitukidi kwa Nzambi
minina o mfunu.
˙ MBASI NGAMBIELE OSAKWIDI LUWUTUKU LWA YOANE WA MVUBI
˙ NGAMBIELE OZAYISI LUWUTUKU LWA YESU KWA MARIA 1
YESU OZITISU VITILA LUWUTUKU LWANDI
LUKA 1:34-56
Vava mbasi Ngambiele kazayisi Maria vo mwa-
n’a yakala kewuta, ona ovewa nkumbu a Yesu yo
yala se Ntinu yakwele mvu, Maria oyuvuidi vo:
“Aweyi divangamena ediadi, wau vo kizeye ya-
kala ko?”—Luka 1:34.
Mbasi Ngambiele ovutwidi vo: “O mwand’ave-
lela ukwiza omo ngeye, o nkum’a Mpungu uku-
yitalela. Dianu vo, ndiona owutwa oyikilwa vo
wavelela, Mwan’a Nzambi.”—Luka 1:35.
Nanga muna sadisa Maria katambulwila e
nsangu zazi, mbasi Ngambiele umvovese diaka
vo: “Elisabete wa yitu kiaku, oyu wayikilwa vo
sita, oyandi mpe lukau lwa mwan’a yakala ka-
bakidi muna kinunu kiandi, eyayi i ngonde andi
ya sambanu; kadi kuna kwa Nzambi ke vena dia-
mbu ko dilenda funga.”—Luka 1:36, 37.
Maria otambulwidi mana kavoveso kwa mba-
si Ngambiele nze una tulenda mona mu mvutu
zandi: ‘Tala ntaudi a Yave! Yambula diambu dia-
ku diavangama omu mono.’—Luka 1:38.
`
Vava mbasi Ngambiele kakatukıdi, Maria oku-
bamene mu kwenda kingula Elisabete yo Zaka-
ria wa nkaz’andi, ana bezingilanga kuna londe
lwa Yuda, lukufi ye Yerusaleme. Tuka muna Na-
zarete yakuna Yuda, nanga Maria kafwete ka-
´
ngala lumbu tatu yovo lumbu ya.
Maria olweke kuna nzo a Zakariya. Okotele,
okayisi Elisabete wa yitu kiandi. Vana vau, Elisa-
bete ozele yo mwand’avelela, ovovese Maria vo:
“Osambwilu vana vena akento awonsono, isa-
mbwilu mpe e mbongo a vumu kiaku! Akweyi di-
`
ntukıdi e lau diadi, vo ngudi a Mfumu ame wizi-
´
di oku ngina? Kadi e zu dia nding’aku vava dizidi
omu matu mame, o mwana omu vumu kiame
onikukini kuna kiese.”—Luka 1:42-44.
12
Maria ovutwidi matondo, oku vo: “O moyo
ame utundidikidi Yave, o ntim’ame uyangale-
le muna Nzambi wa Mvuluzi ame, kadi watadi-
di lusakalalu lwa ntaudi andi a nkento. Tuk’o-
mu wau, mbandu zawonso zikungikila vo nkwa
nsambu, kadi o Nengolo oma kampangidi ma-
nene.” Kanele vo Maria osongelo e dienga, tu-
mwene vo, ovene o nkembo wawonso kwa Nza-
mbi. Ovovele vo: “E nkumbu andi yavauka, kadi
muna mbandu ye mbandu, osonganga e nke-
nda zandi kw’awana bekumvuminanga.”—Luka
1:46-50.
Muna mvovo mia ungunza wavumunwinwa,
Maria okwamanene vana nkembo kwa Nzambi,
oku vo: “Ovangidi owu wankuma muna koko
kwandi; omwanganese akwa lulendo muna ma-
kani ma ntima miau. Okunkwidi ayadi muna ku-
nda yau, otundidikidi ana basakalele; ozadisi
akwa nzala ye lekwa yambote, e mvuama osi-
ndikidi zo moko-moko. Osadisi Isaele wa ntau-
di andi muna kunsungamesa e nkenda zandi,
una kavovesa mase meto, kuna kwa Abarayama
ye mbongo andi, yakwele mvu.”—Luka 1:51-55.
Maria tezo kia ngonde tatu kavangidi muna
nzo a Elisabete, nanga okunsadisanga muna tu-
mingu twansuka vitila kawuta. Kieleka, Elisabe-
te yo Maria akento akwikizi, bayimiti muna lu-
sadisu lwa Nzambi. Diakiese kikilu wau bena
vamosi mu kolo kiaki.
Yindula o zitu kaveno Yesu vitila kawutuka.
Elisabete oyikidi Yesu vo: “mfumu ame,” i bosi,
o mwana wina muna vumu kiandi ‘onikukini
kuna kiese’ vava Maria kankingwidi mu nkumbu
antete. Kansi ke wau ko o wantu ankaka beka-
dila yo Maria yo mwan’andi kevingilanga.
 ˙ MARIA OKINGWIDI ELISABETE WA YITU KIANDI
2

 Adieyi mbasi Ngambiele kavovele muna sadisa Maria kabakula una keyimitina?
 Aweyi Yesu kazitisilu vitila luwutuku lwandi?
 Maria ngonde kwa kavangidi kwa Elisabete? Ekuma?

13
NKUBIKI A NZILA OWUTUKIDI
LUKA 1:57-79
Ke kolo ko, Elisabete owuta. Maria wa yitu kia-
ndi ngonde tatu se kena muna nzo andi. Owau,
Maria se kekanina, e ntangw’a vutuka kuna
vata diandi Nazarete ifwene. Oyandi mpe ngo-
nde sambanu kasidi zau muna wuta.
Maria vava kavutukidi kuna vata diandi, ke
vaviokele kolo kiayingi ko Elisabete owutidi.
Ekwe kiese wau vo Elisabete otomene wuta,
oyandi yo nsedia bena yo vimpi wambote!
Vava Elisabete kasongele o mwana kwa yitu ye
esi belo kiandi, bayangalele kumosi yo yandi.
O nsiku a Nzambi kwa Isaele uvovanga vo,
avo nkento owutidi mwan’a yakala, muna lu-
mbu kia nana kafwete zengwa yo vewa e nku-
mbu. (Fuka 12:2, 3) Ankaka bavovele vo mwa-
na kafwete lukwa Zakariya wa se diandi. Kansi,
Elisabete ovovele vo: “Ve! Yoane keyikilwa.”
(Luka 1:60) Sungamena dio vo, mbasi Nga-
14
mbiele wavova vo mwana kafwete vewa e nku-
mbu a Yoane.
Kansi e yitu ye esi belo bavovese Elisabete
vo: “Omu yitu yaku ke mosi ko una ye nkumbu
yayi.” (Luka 1:61) Bayuvuidi Zakariya muna si-
nsu kimana kayika e nkumbu kazolele vana
kwa mwan’andi. Zakariya olombele babu kia
dibaya, osonekene vo: “Yoane i nkumbu andi.”
—Luka 1:63.
Vana vau, Zakariya oyantikidi diaka ovova
mu mpil’asivi. Nanga osungamene dio vo, Za-
kariya wakituka se baba vava kalembi kwiki-
la muna mbasi ona wamvovesa vo, Elisabete
mwan’a yakala kewuta. Zakariya wau kavove-
le, esi belo kiandi basivikidi, bayuvuzianini vo:
“Aweyi kikala kimwana-mwana kiaki?” (Luka
1:66) Bamwene o nkum’a Nzambi muna mpila
ina Yoane kavaninu e nkumbu.

I bosi, Zakariya ozele yo mwand’avelela, ovo-
vele vo: “Yambula kakembelwa o Yave wa Nza-
mbi a Isaele, e kuma kadi ovutwidi sungididi
ˆ
kiandi kwa nkangu andi, kabakula. Utuvaiki-
sidi mpok’a luvuluzu muna nzo a Davidi wa
ntaudi andi.” (Luka 1:68, 69) E “mpok’a luvu-
luzu,” i Mfumu Yesu, ona owutuka ke kolo ko.
Mu kuma kia mvuluzi ndioyo, Zakariya ovovele
vo: Nzambi “okutuvuluza muna moko m’atantu
eto, okutuyambula twansadila kondwa wonga,
kuna kwikizi ye unsongi e lumbu yeto yawo-
nso.”—Luka 1:74, 75.
Zakariya osakwidi mu kuma kia mwan’andi
vo: “Ongeye kimwana-mwana mpe, ngunz’a
 Mu ngonde kwa Yoane kasundidi Yesu e kimbuta?
 Adieyi divangamene wau Yoane kalungisi lumbu nana?
 Nkia salu Yoane kevewa kwa Nzambi?
˙ YOANE WA MVUBI OWUTUKIDI, OVENO E NKUMBU
˙ ZAKARIYA OSAKWIDI E SALU KESALA YOANE 3
Mpungu oyikilwa, kadi okwend’aviti kuna luse
lwa Yave, wakubika nzila zandi, wazayisa o lu-
vuluzu kwa nkangu andi muna luloloko lwa ma-
sumu mau, mu kuma kia walakazi wa Nzambi
eto. Muna walakazi wau tumona ntemo utuka
kuna zulu ukezima nze nkielo a kuma, wateme-
sa ntemo kw’awana bafongele vana tombe ye
ˆ
kıni kia lufwa, kimana twasingik’o malu meto
muna nzil’a luvuvamu.” (Luka 1:76-79) Ekwe
ungunza walukasakeso!
Muna kolo kiaki, Maria ona una vo mpumpa,
olueke kuna vata diandi, Nazarete. Adieyi diva-
ngama vava dizayakana vo oyimiti?
MARIA OYIMITI, KANSI KAZEYE YAKALA KO
MATAI 1:18-25 LUKA 1:56
´
E vumu kia Maria kilungisi ngonde ya. Sunga-
mena dio vo vava kabaka lukau, wayenda ki-
ngula yitu kiandi Elisabete kuna sude ya mio-
ngo mia Yuda. Kansi owau, Maria ovutukidi
kuna vata diandi, Nazarete. E vumu kiandi se
kimoneka kwa wantu awonso. Kieleka, Maria
otokanene kikilu.
Nga ozeye diambu dinkutokanesanga? Ma-
ria nzitikila kena yandi, Yosefe wa mvadi-anti.
Maria ozeye wo vo Nsiku a Nzambi kwa Isaele
uvovanga vo, avo ndumba wazitikilwa olele ye
toko diankaka, kafwete tubwa matadi yavana
kefwa. (Nsiku 22:23, 24) Kana una vo katele
zumba ko, Maria kazeye ko una kesasila dia-
mbu diadi kwa Yosefe, ngatu zaya dina diva-
ngama.
16
Maria ngonde tatu kaviokese kuna mbanza
yankaka. Muna kuma kiaki, Yosefe ozolele mo-
nana yandi. Wau bamonanene, Maria umvo-
vese vo vumu kena kiau, ovangidi mawonso
muna kunsasila vo mu mwand’avelela Nzambi
kayimitini. Kieleka, avo uyisidi vana fulu kia Yo-
sefe, omona vo diampasi mu bakula yo tambu-
lwila e diambu diadi.
Yosefe ozeye wo vo Maria nkento ambo-
te, otomene zayakana muna fu yandi yambo-
te. Yosefe otoma kunzolanga. Kansi, mu kuma
kia dina kavovele, Yosefe oyindwidi vo yaka-
la diankaka unyimitisi. Yosefe kazolele ko vo
Maria katubwa matadi ngatu fusulwa e nso-
ni vana meso ma ndonga. Muna kuma kiaki,
obakidi nzengo za vonda longo kuna nsweki.
 4
˙ YOSEFE OZEYE WO VO MARIA OYIMITI
˙MARIA OKITUKIDI SE NKAZ’A YOSEFE

Muna lumbu yayina, o nzitikila wabadikilwanga
se nkento wasompwa, avo kinzitikila kifokoke-
le, bavovanga vo longo lufwidi.
Ekolo Yosefe ketokananga mu kuma kia dia-
mbu diadi, owondokele kuna tulu. O mbasi a
Yave monekene kwa yandi yo vova vo: “Kumo-
ni wonga ko wabonga Maria wa nkaz’aku, kadi
kina kena kiau muna mwand’avelela kayimitini
kio. Mwan’a yakala kewuta, okumvana e nku-
mbu a Yesu, kadi yandi ovuluza nkangu andi
muna masumu mau.”—Matai 1:20, 21.
Yosefe wau kasikamene, oyangalele kikilu
kadi obakwidi vo e vumu ke kia yakala dianka-
ka ko. Kazingidi ko mu vanga dina mbasi ka-
mvovese. Obongele Maria yo kunata kuna nzo
andi. Wau kavangidi wo vana meso ma ndonga,
i sinsu kia lukazalu lwau. Owau dizayakene vo
Maria nkaz’a Yosefe. Kansi, Yosefe kasidi leka
Maria ko ekolo kena ye vumu kia Yesu.
Vioka ngonde zayingi, Yosefe yo Maria baku-
´
bamene mu vanga nkangalu wanda, muna sisa
vata diau Nazarete. Kansi, e vumu kia Maria ki-
kolele. Akweyi bekwenda wau vo e ntangwa ke-
wuta ifinamene?

 O Yosefe wau kazeye vo Maria oyimiti, adieyi kayindwidi? Ekuma?

 Aweyi Yosefe kadi vondela longo yo Maria una ke bakazalele ko?
 Nkia diambu Yosefe yo Maria bavangidi vana meso ma ndonga disongele vo bakazalele?
AKWEYI O YESU KAWUTUKIDI? NKIA NTANGWA?
LUKA 2:1-20
Kaisa Auguseto wa ntinu a Roma, osikidisi vo
wantu awonso bafwete kuyisonekesa. Muna
kuma kiaki, Yosefe yo Maria bele kuna mbanz’a
Beteleme, kuna sude ya Yerusaleme.
Wantu ayingi bena muna Beteleme mu kuyi-
sonekesa. Yosefe yo Maria, wau balembele so-
lola fulu kia leka mu kuma kia ndonga, balwaki-
di mu mpak’a mabuluku ye bulu yankaka. Yesu
ˆ
i muna kawutukidi. Maria otomene kumvuika ye
kunzinga vana nlele, i bosi untudidi vana diki-
lwa kia bulu.
Tulenda vova vo Nzambi osadidi Kaisa Augu-
seto mu vana o nsiku wa kuyisonekesa. Ekuma?
E kuma kadi disadisi kimana Yesu kawutukila
muna Beteleme, vata dia Davidi wa nkulu andi.
Tuka kolo, e Sono yasakula vo Beteleme i mba-
nza iwutukila o Ntinu wasilwa o nsilu.—Mika
5:2.
Kieleka, o fuku wau wamfunu kikilu! Kuna
nzanza, o ntemo utemene buka kia avungu-
di. O ntemo wau i nkembo a Yave! Mosi muna
 Ekuma Yosefe yo Maria bafwete kwendela kuna Beteleme?
 Nkia masivi mavangamene mu fuku uwutukidi Yesu?
 Ekuma ke dinina diangangu ko mu yindula vo Yesu kia 25 kia ngonde a Desemba kawutuka?
18
mbasi za Yave ovovese avungudi vo: “Ke nu-
moni wonga ko, tala, nsangu zambote inutwa-
sidi, ezi zimwesa nkangu awonsono e kiese.
`
Kadi o unu kuna vata dia Davidi i nuwutukılu
mvuluzi, una vo i Kristu wa Mfumu. Ekiaki i si-
nsu kwa yeno: “Numon’e kimwana-mwana kizi-
ngilu o nlele, kilekeso muna dikilwa kia twele-
zi.” Vana vau, mbasi zankaka zizidi, zivovele vo:
`
“Nkembo kwa Nzambi muna kaye, ova nsi luvu-
vamu muna akwa dienga.”—Luka 2:10-14.
E mbasi vava zikatukidi, avungudi bavova-
zianini vo: “Yambula twenda kuna Beteleme,
twamona dina divangamene, dina tuzayisu kwa
Yave.” (Luka 2:15) Bele mu nzaki, basolwele
Yesu wa nsedia vana fulu bavoveso kwa mbasi.
Wau avungudi basamwini wantu dina bavoveso
kwa mbasi, awonso bawidi dio basivikidi. Maria
oyangalele yo lunda mawonso mama muna nti-
m’andi.
O unu, wantu ayingi bekwikilanga vo Yesu
kia 25 kia ngonde a Desemba kawutuka. Ka-
nsi, muna zunga kia Beteleme, e ngonde a De-
semba, nsungi a mvula, kiozi ye wunge diayi-
ngi. Muna ngonde yayi, avungudi yo mameme
ke balekanga mu nzanza ko. Ke diadi lendakana
ko kwa Ntinu a Roma kalomba kwa nkangu wa-
´
nkolamenanga bavanga nkangalu wanda muna
ngonde yayi yampasi mu kwenda kisonekesa. E
ziku isonganga vo, Yesu mu lubantiku lwa ngo-
nde a Okutoba kawutuka.
 ˙ YESU OWUTUKIDI MUNA BETELEME

˙ AVUNGUDI BAKINGWIDI YESU WA NSEDIA 5

MWAN’A NSILU
LUKA 2:21-39
Yosefe yo Maria ke bavutukidi kuna Nazarete ko,
bakinu kaka muna Beteleme. Vava Yesu kalu-
ngisi lumbu nana, banzengese nze una wasona-
ma muna Nsiku a Nzambi kwa Isaele. (Fuka 12:
2, 3) Ekiaki i lumbu kiavewanga mpe e nkumbu
kwa mwan’a yakala. Dianu vo, bavene mwan’au
nkumbu a Yesu, nze una bakanikinwa kwa mba-
si Ngambiele.
Ngonde amvimba iviokele kala, Yesu olungisi
lumbu 40. O se ye ngudi andi akweyi bekwenda
yandi? Muna Tempelo kuna Yerusaleme, ina luku-
fi ye mbanza ina bezingilanga. O Nsiku uvova-
nga vo, o ngudi avo owutidi mwan’a yakala, vava
kelungisa lumbu 40, kafwete kwenda sunzula lu-
kau lwa luveleleso muna tempelo.—Fuka 12:4-8.
‘NTANGW’A LUVELELESO LWAU
IFWENE’ Avo nkento wa musi Isae-
le owutidi, wabadikilwanga vo wa-
funzuka mu fikolo. Kuna mfoko a
kolo kiaki, kafwete tambika lukau
lwangioka, i sia vo lukau lwa luve-
leleso. Ediadi diasungamesanga
awonso vo, o mwana owutukidi
nsumuki. Kansi, Yesu kawutukidi
ye sumu ko, wavelela kena. (Luka
1:35) Kana una vo i wau, Yosefe yo
Maria “batombokele yandi” kuna
tempelo, muna “luveleleso lwau”
nze una uvovanga o Nsiku.—Luka
2:22.
20
Maria i diau kavangidi. Onete nsweswe miole
mia nuni. Ediadi disongele vo Yosefe yo Maria ke
bena kwau ye mavua mayingi ko. Landila Nsiku,
mwan’a meme ye nuni bafwete vana. Kansi, o
ngudi avo kena ye mwan’a meme ko, mbwela zole
yovo mayembe mole kafwete vana. Maria mbwe-
la zole kaka kavene.
Wau bena muna tempelo, yakala dimosi dia
nunu ofinamene Yosefe yo Maria. Nkumbu andi
Simone. Nzambi wamvovesa vo vitila kafwa,
omona Kristu yovo Masia ona Yave kasil’o nsilu.
Muna lumbu kiaki, mwand’avelela ufididi Simo-
ˆ
ne muna tempelo, i muna kawananene yo Yose-
fe yo Maria yo mwan’au. Simone olelele mwana
vana moko mandi.
Ekolo kena yo Yesu vana moko, Simone oto-
ndele Nzambi, oku vo: “E Mfumu Nzambi, wau
se sindika ntaudi aku muna luvuvamu, wauna
wavova, kadi o meso mame mamwene nzil’aku
otwasila luvuluzu luna wakubika vana ndose a
nkangu miawonso, ntemo ukatula e tombe kwa
zula yo nkembo kwa nkangu aku Isaele.”—Luka 2:
29-32.
Yosefe yo Maria basivikidi wau bawidi mambu
mama. Simone ubasambwidi, ovovese Maria vo,
mwan’andi “wasolwa mu bwisa yo telamesa dia-
ka ayingi muna Isaele.” E ntantu zitobola Maria
nze nsosolo watoma twa.—Luka 2:34.
Muntu wankaka diaka owanukini muna tempe-
lo. I Ana wa ngunza ankento, una ye mvu 84. Ana
ke kondwanga muna tempelo ko. Owau olweke
vana vena Yosefe, Maria yo Yesu wa nsedia. Ana
ovutwidi matondo kwa Nzambi, oyantikidi vova
oma ma Yesu kwa awonso bekunwanga.
Yindula e kiese bamwene Yosefe yo Maria mu
kuma kia mawonso mavangamene muna tempe-
lo! Kieleka, mawonso mama masongele vo mwa-
n’au yandi kikilu Wasilwa Nsilu kwa Nzambi.
 6
˙ YESU OZENGELO, I BOSI ONETO MUNA TEMPELO

 Nkia ntangwa Aneyisaele bavananga nkumbu kwa mwan’a yakala?

 Adieyi diavavuanga kwa ngudi wa Nyisaele vava mwan’andi a yakala kalungisanga lumbu 40?
Lukau lwa Maria adieyi lusonganga mu kuma kia mbakilu zandi?
 Muna tempelo, aki nani basungamene Yesu? Adieyi bavovele?

21
AFIMPI A NTETEMBWA BAKINGWIDI YESU
MATAI 2:1-12
Wantu batukidi kuna Este. I afimpi a ntete-
mbwa, yau belongokanga e kadilu kia ntete-
mbwa, bevovanga vo bena ye lendo kia saku-
la mambu mebwilwanga wantu. (Yesaya 47:13)
Wau bena kuna vata diau, kuna Este, bamwe-
ne “ntetembwa,” balende yo kilometa zayingi.
Ke ibanete ntete kuna Beteleme ko, kansi kuna
Yerusaleme.
Wau afimpi a ntetembwa balweke muna
mbanza Yerusaleme, bayuvuidi vo: “Akweyi
kena o ntinu a Yuda ona owutukidi? Kadi tu-
mwene ntetembw’andi vava tukedi kuna Este,
twizidi twankunda.”—Matai 2:1, 2.
Erodi wa ntinu kuna Yerusaleme owidi e
nsangu zazi, ofungidi kikilu makasi. Obokele-
se mbuta za nganga ye mfumu za dibundi dia
Ayuda, ubayuvuidi kana akweyi o Kristu kewu-
tukila. Landila e Sono, bavutwidi vo: “Muna Be-
teleme.” (Matai 2:5; Mika 5:2) Muna kuma kia-
ki, Erodi obokelese afimpi a ntetembwa kuna
sweki, ubavovese vo: “Nwenda toma vava e
 Aweyi tuzayidi wo vo e “ntetembwa” bamona afimpi a ntetembwa yasivi yakala?
 Akweyi Yesu kena vava kakingwilu kwa afimpi a ntetembwa?
 Ekuma tulenda vovela vo Satana wasongelanga afimpi a ntetembwa e nzila?
22
kingiana-ngiana, avo nunsolwele, nwiza kunsa-
munwina, kimana omono mpe ngienda, yanku-
nda.” (Matai 2:8) Kansi, Erodi ozolele solola
kingiana-ngiana kimana kamvonda.
Afimpi a ntetembwa wau bavaikidi, vava-
ngamene diambu diasivi. E ntetembwa ina ba-
mona vava bakala kuna Este, ibavitidi kuna
ntwala. Kieleka, e ntetembwa yayi yasivi, kadi
yamoneka kimana yabasonga e nzila. Afimpi a
ntetembwa balende yo yavana yatelama vana
nzo yakala Yosefe yo Maria kumosi yo mwa-
n’au.
Vava bakotele muna nzo, bamwene Maria
ye mwan’andi, Yesu. Vana vau, afimpi a ntete-
mbwa bakundidi Yesu. I bosi, bamvene tukau
ˆ
twa wolo, ndumbu a dimbu ye mo. Wau bazo-
lele vutuka kwa Erodi, basiminu kwa Nzambi
muna ndozi. Dianu vo, bele kuna nsi au muna
nzila yankaka.
Nani obenze watuma “ntetembwa” yayina ki-
mana yasonga e nzila kw’afimpi a ntetembwa?
Sungamena dio vo, vana fulu kia kubafila kwa
Yesu kuna Beteleme, yibafididi ntete kuna Ye-
ˆ
rusaleme, i kuna bawananene yo Erodi wa Nti-
nu ona ozolele vonda Yesu. Kele vo Nzambi
kavangi diambu ko yo lukisa afimpi a ntete-
mbwa balembi zayisa Erodi e fulu Yesu kakala,
wadi kumvonda kikilu. Kieleka, Satana wa nta-
ntu a Nzambi wazola vonda Yesu, wasadila nte-
tembwa yayi mu lungisa e kani diandi.
 7
˙ AFIMPI A NTETEMBWA BALENDE “NTETEMBWA” YAKUNA YERUSALEME,
I BOSI KUNA KWAKALA YESU
BAVULUKIDI VANA MOKO MA NTINU AMBI
MATAI 2:13-23

Yosefe osikamese Maria kuna tulu kimana ka-

nzayisa e nsangu zamfunu. Mbasi a Yave omo-
nekene kwa Yosefe muna ndozi, umvovese vo:
“Telama, bonga e kingiana-ngiana yo ngudi
andi yo tinina kuna Engipito, kala kuna yava-
na ikuvovesa e diambu, kadi Erodi ovavanga
kingiana-ngiana kamvonda.”—Matai 2:13.
Vana vau, Yosefe, Maria yo mwan’au batinini
muna fuku. Bavaikidi mu ntangw’ambote, kadi
Erodi obakwidi wo vo afimpi a tetembwa ba-
mvunini. Wabavovesa vo bavutuka kwa yandi
banzayisa e nsangu. Kansi, bele kwau lembi wo
vanga. Erodi ofungidi kikilu makasi. Wau vo ozo-
lele vonda Yesu, Erodi ovene nswa vo wan’ama-
kala awonso muna Beteleme ye zunga yandi ba-
vondwa, ana bena ye mvu miole yovo mvu mosi.
Mana kavoveso kwa afimpi a ntetembwa batu-
kidi kuna Este mansadisi mu zaya e mvu mia
wan’amakala ana bafwete vondwa.
Diambi kikilu kavangidi wau kavondese
yingiana-ngiana yawonso! Katuzeye ko lutangu
lwa yingiana-ngiana kavondese, kansi e ntantu
ye dilu kia ngudi za wana kilunganese ungunza

wa Nkand’a Nzambi wasakulwa kwa Yeremiya

wa ngunz’a Nzambi.—Yeremiya 31:15.
Muna kolo kiaki, Yosefe ye nzo andi bati-
nini kuna Engipito, bakwamanene zingila
ˆ
kuna. I bosi, mbasi a Yave omonekene diaka
kwa Yosefe muna ndozi. Umvovese vo: “Tela-
ma, bong’e kingiana-ngiana yo ngudi andi, we-
nda kuna nsi a Isaele, kadi awana bavavanga
moyo a kingiana-ngiana, bamene fwa.” (Matai
2:20) Owau, Yosefe obakwidi vo esi nzo andi
balenda vutuka kuna nsi au. Ediadi dilungane-
se diaka ungunza wankaka wa Nkand’a Nzambi:
Mwan’a Nzambi obokelo kavaika muna Engipito.
—Osea 11:1.
24
 8
˙ ESI NZO A YESU BATININI KUNA ENGIPITO

˙ YOSEFE WELE ZINGILA MUNA NAZARETE YE NZO ANDI

Nanga Yosefe ozolele vo esi nzo andi baka-
la muna Yuda, ina lukufi ye vata dia Beteleme
dina bazingilanga vitila batinina kuna Engipito.
Kansi obakwidi vo Ankelao, wa mwan’ambi wa
Erodi, oyadidi se ntinu muna Yuda. Muna ndo-
zi, Nzambi olukisi diaka Yosefe mu kuma kia vo-
nza kiaki. Dianu vo, Yosefe ye esi nzo andi bele
kuna node yo zingila muna mbanz’a Nazarete
´
muna zunga kia Ngalili, kwanda ye sambilu dia
sina dia Ayuda. Yesu osansukidi muna Nazare-
te, ediadi dilunganese diaka ungunza uvovanga
vo: “Oyikilwa vo mwisi Nazarete.”—Matai 2:23.

 Erodi wa Ntinu adieyi kavangidi wau vo afimpi a ntetembwa ke bavutukidi kwa yandi ko?
O Yesu aweyi kataninu?
 Ekuma Yosefe ye esi nzo andi balembele vutukila kuna Beteleme wau batukidi kuna Engipito?
 Nkia ungunza wa Nkand’a Nzambi ulunganene mu kolo kiaki?

25
YESU OSANSUKIDI MUNA NAZARETE
MATAI 13:55, 56 MAKU 6:3
Yesu osansukidi muna Nazarete, mbanza yake-
te, yakondwa e tunda. E mbanza yayi ina kuna
node ya Yuda, kuna zunga kia miongo mia Nga-
lili, kuna weste a yanga dianene diyikilwanga vo,
Mbu a Ngalili.
Nanga vava Yesu kalungisi mvu miole, Yosefe
yo Maria bezidi yandi omu Nazarete tuka kuna
Engipito. Yamu kolo kiaki, mwana mosi kaka
bena yandi. Kuna kwalanda, bawutidi aleke a
Yesu—Yakobo, Yosefe, Simone yo Yuda. Yosefe
yo Maria bawutidi diaka wan’amakento, nsanga
za Yesu. Yesu aleke sambanu se kena yau.
Yesu una mpe ye yitu yankaka. Tulongoke-
le kala oma ma Elisabete yo mwan’andi Yoa-
26
´
ne. Kwanda bezingilanga, kuna Sude ya Yuda.
Kansi, vena mpe ye yitu kiau ozingilanga luku-
fi ye Ngalili, Salome wa nsang’a Maria, ngudi
a nleke a Yesu. O nkaz’a Salome i Zebedayo.
O wan’au wole, Yakobo yo Yoane, yau i mpa-
ngi zantete za Yesu. Ka tuzeye ko kana vo nta-
ngwa yayingi bakalanga kumosi yo Yesu vava
basansukanga, kansi kuna kwalanda yau awole
bakalanga e ntwadi yo Yesu yo kituka se ntu-
mwa zandi.
Yosefe osalanga kwayingi mu dikila e nzo
andi. Mvadi a nti kena. Wau vo Yosefe osansa-
sanga Yesu nze mwan’andi kikilu, i kuma keyiki-
lwanga vo “mwan’a mvadi a nti.” (Matai 13:55)

Yosefe olongele mpe Yesu e salu kia vala nti,
otomene kio longoka. Kiaki i kuma wantu bayi-
kila Yesu vo: “Mvadi a nti.”—Maku 6:3.
E nzo a Yosefe nsambil’a Yave besianga va
fulu kiantete muna zingu kiau. Muna lemvokela
o Nsiku a Nzambi, Yosefe yo Maria belonganga
mambu ma Nzambi kwa wan’au ‘vava befonga-
nga muna nzo, vava bekiyanga, leka yovo sika-
 Yesu aleke kwa kena yau?
 Nkia salu o Yesu kalongokele? Ekuma?
 Nkia diambu diamfunu o Yosefe kelonganga kwa esi nzo andi?
˙ YOSEFE YO MARIA BAWUTIDI WANA ANKAKA
˙ YESU OLONGOKELE SALU 9
ma.’ (Nsiku 6:6-9) Vena ye sambilu muna Na-
zarete. Tuna ye ziku vo Yosefe y’esi nzo andi i
ˆ
muna bekwenda sambidilanga Yave. Kadi dia-
vovua vo, “wau vo i fu kiandi, muna lumbu kia
Vundu,” Yesu wele muna sambilu. (Luka 4:16)
Yau awonso muna nzo betoma yangalelanga o
nkangalu bevanganga mu kwenda sambila Yave
muna tempelo kuna Yerusaleme.
KANDA DIA YESU DIELE KUNA YERUSALEME
LUKA 2:40-52

Eyayi nsungi a masanza. I ntangwa ina e kanda
dia Yosefe kumosi y’akundi ye yitu yau, beva-
nganga o nkangalu wa konso mvu kuna Yeru-
saleme. Bekwendanga ko mu kembelela Nduta,
wauna diasikidiswa muna Nsiku. (Nsiku 16:16)
Tuka Nazarete mu kulumuka kuna Yerusaleme,
tezo kia 120 ma kilometa bediatanga. Ntangw’a
kiese ye salu yayingi kwa awonso. Owau Yesu
mvu 12 kena miau, ovingilanga ye kiese kiawo-
nso o nkinzi wau ye lau dia kala diaka lukufi ye
tempelo.
Kuna kwa Yesu ye kanda diandi, e Nduta ke
mpasi nkinzi wa lumbu kimosi ko. Kuna nim’a
Nduta, e lumbu kilandilanga i “lumbu kiantete
kia Mbolo Zakondwa Mfuna.” O Nkinzi wa Mbo-
lo Zakondwa Mfuna, lumbu nsambwadi uvanga-
nga. (Maku 14:1) Nkinzi wau i dimosi muna nku-
bika za nsungi a Nduta. Tuka kuna Nazarete
yakuna Yerusaleme, o nkangalu wa kwenda yo
vutuka ye lumbu ina bekalanga ko, tumingu tole
bevanganga. Kansi omu mvu wau, lumbu yayi-
ngi bavangidi ko mu kuma kia dina Yesu kava-
ngidi. E diambu diadi divangamene ekolo bevu-
tukanga kuna Nazarete.
Ekolo bekangalanga, Yosefe yo Maria babe-
nze vo Yesu una kumosi ye yitu ye akundi. Wau
vo kuma kufwidi, baningamene, Yesu kamone-
kene ko. Bele mvavi muna buka y’awana beka-
ngalanga yau kumosi, kansi kamonekene ko. Ke
vena diaka fulu ko balenda kumvavila. Dianu vo,
Yosefe yo Maria bavutukidi kuna Yerusaleme mu
kwenda kumvava.
Bamvavidi lumbu kiamvimba, yandi kebamo-
ni. Muna lumbu kianzole bamvavidi diaka, kansi
kamonekene ko. I bosi, muna lumbu kiatatu, ba-
nsolwele muna tempelo. Bamwene Yesu ovue-
nde vana kati kwa alongi a Ayuda. Okubawuniki-
nanga yo kubadia yuvu. Alongi basivikidi kikilu
mu kuma kia umbakuzi wandi.
Maria unyuvuidi vo: “E mwana, ekuma utuva-
`
ngıdi wau? Omono yo se diaku ngeye tukwe-
nd’avavinge.”—Luka 2:48.
Yesu osivikidi wau balembele zaya e fulu kina
kafwete kala. Ubayuvuidi vo: “Ekuma numpa-
`
vıdi? Ke nuzeye wo ko vo omu nzo a Se diame i
mfwete kal’e?”—Luka 2:49.
Wau basolwele Yesu, Yosefe yo Maria bavutu-
kidi yandi kuna Nazarete. Yesu okwamanene ku-
balemvokela. Onungunukini muna zayi ye nte-
la. Kana una vo kindende, oyangalelwanga kwa
Nzambi ye kwa wantu. Kieleka, tuka muna kile-
ke, Yesu osonganga mbandu ambote muna sia
mambu ma Nzambi va fulu kiantete yo zitisa
mase mandi.

NKANGALU MIA KIESE Nkinzi ntatu bakalanga miau muna konso mvu.
Okwenda ku Yerusaleme mu kuma kia nkinzi miami ntangw’a kiese ikala-
nga. (Nsiku 16:15) Muna nkangalu miami, Yesu wamonanga zunga yanka-
ka, mavata, miongo, mfinda, nkoko, mwingilu a konso zunga yo wanana
ye asambidi ankaka betukanga muna zunga yaswaswana. Kieleka, diampa-
si mu vilakana e nkangalu miami!
 10
˙ YESU YE MVU 12 OYUVULANGA ALONGI
˙ YESU OYIKIDI YAVE VO “SE DIAME”

 Yesu ye kanda diandi nkia nkangalu bevanganga muna nsungi a masanza? Ekuma?
 Yosefe yo Maria nkia diambu babakwidi wau bavutukidi kuna Yerusaleme ekolo Yesu kena ye mvu 12?
Nkia diambu diaka divangamene?
 Nkia mbandu ambote o Yesu kasongele kwa aleke o unu?

29
YOANE WA MVUBI OKUBIKIDI E NZILA
MATAI 3:1-12 MAKU 1:1-8 LUKA 3:1-18 YOANE 1:6-8, 15-28
Tezo kia mvu 17 miviokele kala tuka Yesu kayu-
vulwila alongi muna tempelo vava kakala ye
mvu 12. E yayi i nsungi a masanza ma mvu
wa 29 wa tandu kieto. Ndonga yimokenenanga
oma ma Yoane wa yitu kia Yesu, ona olonganga
muna zunga yawonso kuna Weste ya Nkoko a
Yodani.
Wantu basivikidi e mpw’a Yoane ye mpil’a-
ndi ya vovela. Ovuete mvuatu mia mika mia
samo, ye mpond’a nkand’a bulu muna luketo.
Madia mandi makonko yo wiki. Nkia nsangu ke-
samunanga? “Nuviluk’o ntima, kadi e Kintinu
kia zulu kifinamene.”—Matai 3:2.
E nsangu za Yoane zitomene yangidika o wa-
ntu bezidi kunwa. Ndonga babakwidi vo ba-
fwete viluk’e ntima, i sia vo bafwete soba e
kadilu yau yo yambula mavangu mau mambi.
Awana bezidi kwa yandi batukidi muna “Yeru-
saleme ye Yuda yawonso ye zunga kiawonso
kia Yodani.” (Matai 3:5) Ndonga mun’awana
bezidi kwa Yoane bavilukidi e ntima. Ubavu-
bidi, disongele vo, ubadimwini muna Yodani.
Ekuma?
E mvub’a Yoane i sinsu kia luviluku lwa nti-
ma kw’awana babakwidi vo kangu dia Nsiku a
Nzambi bakulwidi. (Mavangu 19:4) Kansi, ke
awonso ko bafwan’o vubwa. Wau vo mfumu za
mabundu, Afarisi ye Asaduki bezidi kwa yandi,
o Yoane ubayikidi vo “wan’a mpidi.” Ubavovese
vo: “Nusonga mavangu ma luviluku lwa ntima.
Ke nuvovi muna ntima mieno ko vo, ‘Tuna yo
Abarayama wa se dieto.’ Kadi inuvovese wo vo,
Nzambi wafwana vaikisila Abarayama o wana
muna matadi mama. Soka disilu kala vana sina
dia nti. Ozevo, konso nti ulembi yima bundu
yambote, keswa ukeswa yo tubwa vana tiya.”
—Matai 3:7-10.
30
Wau vo ndonga itomene yangalela Yoane, e
nsangu kesamunanga za nkuma yo vuba wa-
ntu ayingi, anganga ye Anelevi batuminu kima-
na banyuvula: “Ongeye u nani?”
Yoane ovutwidi vo: “Ke mono ko i Kristu.”
Banyuvuidi vo: “Ozevo, ngeye u Eliya e?”
Ovutwidi vo: “Ke mono ko.”
Banyuvuidi diaka vo: “Ngeye u Ngunz’e?” I
sia vo, ngunz’a nene ona Mose kayika vo osi-
nga kwiza?—Nsiku 18:15, 18.
Yoane ovutwidi vo: “Ve!”
Bakwamanene kunyuvula: “Ongeye u nani?
Utuzayisa kimana twavana e mvutu kw’awana
batutumini. Adieyi ovovele mu kuma kia ngeye
kibeni?” Yoane ubavovese vo: “Omono i ndi-
ng’a muntu obokanga muna makanga, oku vo,
‘Nusingika nzila za Yave,’ wauna kavova Yesa-
ya wa ngunza.”—Yoane 1:19-23.
Banyuvuidi vo, “Ozevo, ekuma ovubilanga,
avo ke ngeye ko i Kristu yovo Eliya, ngatu
Ngunza?” Ubavutwidi ye sikididi kiawonso vo:
“Omono muna maza ivubilanga. Vovo nwina
vatelamene ona nulembele zaya, ndiona okwi-
z’a ndandila.”—Yoane 1:25-27.
Kieleka, Yoane ozeye wo vo nzila kekubika-
nga wau kesadisanga wantu batambula Masia
wasilwa o nsilu, ona okituka se Ntinu. Yoane
ovovele mu kuma kia Masia vo: “Ndiona okwi-
z’andandi unsundidi o nkuma, kilendi nkutu
vula nsampatu zandi ko.” (Matai 3:11) Yoane
ovovele diaka vo: “Ndiona okwiz’andandinge,
umvitidi oku ntwala, kadi wateka zinga.”—Yoa-
ne 1:15.
E nsangu za Yoane vo: “Nuviluk’o ntima, kadi
e Kintinu kia zulu kifinamene,” zamfunu kikilu.
(Matai 3:2) I kimbangi kisonganga kw’awonso
vo e salu kia Yesu Kristu wa Ntinu ona Yave ke-
tuma, se kiyantika.
 ˙ YOANE WIZIDI ALONGINGE YO VUBA

˙ NDONGA BAVUBILU, KANSI KE AWONSO KO 11

 Nkia mpila muntu kena Yoane? Nkia salu kesalanga?

 Ekuma Yoane ke vubilanga wantu?
 Nkia nsangu kesamunanga? Ekuma zinin’o mfunu?

31
 KUNKU KIA

2
LUBANTIKU LWA
SALU KIA YESU

‘TALA MWAN’A MEME

A NZAMBI, ON’OKATULA
E SUMU DIA NZA.’
—YOANE 1:29
YESU OVUBILU
MATAI 3:13-17 MAKU 1:9-11 LUKA 3:21, 22 YOANE 1:32-34
Vioka ngonde sambanu vava Yoane wa Mvubi
kayantikidi longa, Yesu ona wina ye mvu 30 wi-
zidi kwa yandi vana Nkoko a Yodani. Ekuma ke-
zidi? Kezidi zaya mavimpi ma Yoane ko. Nga
lunungunuku lwa salu kia Yoane kezidi zaya?
Nkatu, Yesu wizidi kwa Yoane kimana kamvuba.
Kansi, Yoane unyuvuidi vo: “Omono kwa nge-
ye mfwete vubwa, owau ongeye kwa mono
okwizange?” (Matai 3:14) Yoane ozeye wo vo
Yesu i Mwan’a Nzambi. Sungamena dio vo
vava kakala muna vumu kia Elisabete wa ngudi
andi, Yoane wanikuka ye kiese vava ngudi andi
kakingulwa kwa Maria ona wakakala ye vumu
kia Yesu. Ka lukatikisu ko vo Elisabete wazayi-
sa diambu diadi kwa Yoane. Nanga wazayiswa
mpe nsangu za luwutuku lwa Yesu zasamunwa
kwa mbasi ye nsangu za mbasi zamoneka kwa
avungudi muna fuku una Yesu kawutuka.
Yoane ozeye wo vo e salu kiandi i vuba awa-
na bavilukidi e ntima muna masumu mau. Ka-
nsi, Yesu kena ye sumu ko. Kana una vo Yoane
kazolele ko, Yesu osiandamene vo: “Yambula
34
diavangama owau, kadi mu mpila yayi i tulu-
ngisila mawonso mansongi.”—Matai 3:15.
Ekuma dinina o mfunu vo Yesu kavubwa?
Yesu kevubwa mu kuma kia luviluku lwa nti-
ma ko. O luvubu lwandi lusongele vo uyisu-
nzuidi mu vanga luzolo lwa Se diandi. (Ayibere
10:5-7) Yesu salu kia vala nti kesalanga, kansi
owau se keyantika e salu kina katuminwa ova
ntoto kwa Se diandi kuna zulu. Nga Yoane oze-
ye wo vo sivi divangama vava kevuba Yesu?
Kuna kwalanda, Yoane wavova vo: “Ndiona
wantuma yavubila muna maza, yandi wampo-
vesa vo: ‘Konso ona omona okulumukina mwa-
nda yo kala vana yandi, i yandi ndiona ovubila
muna mwand’avelela.’ ” (Yoane 1:33) Kieleka,
Yoane ovingilanga vo mwand’avelela wakulu-
mukina muntu kevuba. Muna kuma kiaki, vava
Yesu katombokele muna maza, Yoane kasiviki-
di ko wau kamwene “mwand’a Nzambi unkulu-
mukini [Yesu] nze yembe.”—Matai 3:16.
Kansi, ke diau kaka ko divangamene muna
luvubu lwa Yesu. “E zulu diziukidi.” Aweyi diso-
 ˙ YESU OVUBILU YO KUSWA

˙ YAVE OVOVELE VO YESU MWAN’ANDI 12

ngele? Nanga disongele vo muna kolo kia luvu-

bu lwandi, Yesu ovutukidi zayi wawonso kakala
wau kuna zulu. Yesu osungamene zingu kakala
kiau kuna zulu se vangwa kia mwanda, osu-
ngamene mpe ludi kalongwa kwa Nzambi viti-
la keza ova ntoto.
Vana ntandu, vava Yesu kavubilu e ndinga
itukidi kuna zulu, ivovele vo: “Ndioyo i Mwan’a-
me anzolwa, ona iyangalelanga.” (Matai 3:17) E
ndinga yayi ya nani? Ke nding’a Yesu ko, kadi
vamosi kena yo Yoane. E ndinga yayi ya Nza-
mbi. Kieleka, Yesu i Mwan’a Nzambi. Ke yandi
ko i Nzambi.
Diakiese mu zaya vo Yesu wa mwan’a Nza-
mbi muntu, nze una wakala Adami wa muntu
antete. Luka wa nlongoki a Yesu wasoneka mu
kuma kia luvubu lwandi vo: “Vava Yesu kayanti-
ka e salu kiandi, tezo kia mvu 30 kakala, wauna
bambadikilanga vo, mwan’a Yosefe, wa mwan’a
Eli, . . . wa mwan’a Davidi, . . . wa mwan’a Abara-
yama, . . . wa mwan’a Noa, . . . wa mwan’a Ada-
mi, wa mwan’a Nzambi.”—Luka 3:23-38.
Wauna Adami kakadila muntu, o Yesu wa
“mwan’a Nzambi” mpe i muntu. Kansi wau
kavubilu, Yesu obakwidi vo yandi i Mwan’a
Nzambi, ona okituka vangwa kia mwanda kuna
zulu. Yesu okubamene mu longa e ludi kia
Nzambi kwa wantu yo kubasonga nzil’a moyo.
E salu kayantikidi o Yesu kikumfila mu yekola
moyo andi se kimenga muna wete dia wantu.

 Ekuma Yesu ke nzenza ko kwa Yoane?

 Wau vo Yesu kena ye sumu ko, ekuma kavubilu
kwa Yoane?
 Ekuma Yoane ka sivikidi ko vava mwand’a Nzambi
ukulumukini Yesu?
LANDA MBANDU A YESU MUNA ZIZIDILA NTONTA
MATAI 4:1-11 MAKU 1:12, 13 LUKA 4:1-13
Yesu wau kavubilu kwa Yoane, oneto kwa mwa-
nd’a Nzambi muna makanga ma Yuda. Mayingi
kena mau mu yindula. Muna luvubu lwa Yesu,
“e zulu diziukidi.” (Matai 3:16) Owau osunga-
mene mana kalongoka yo vanga kuna zulu. Kie-
leka, mayingi kena mau mu yindula.
Yesu oviokese lumbu 40 ye fuku 40 muna
´
makanga. Mu kolo kiaki, kadidi ma ko. Wau ka-
mwene nzala, Satana wa Nkadi ampemba wizi-
di kuntonta. Umvovese vo: “Avo ngeye u mwa-
n’a Nzambi, vovesa matadi mama makituka se
mbolo.” (Matai 4:3) Wau kazeye wo vo ke dia-
mbote ko mu sadila nkum’a Nzambi mu lungisa
zolela ya yandi kibeni, Yesu katambulwidi ko.
Nkadi ampemba kasila vana ko. Okwama-
nene kuntonta muna mambu mankaka. Oto-
mbwele Yesu vana nludi a tempelo yo ku-
mvovesa vo kayituba ova ntoto. Kansi, Yesu
katambulwidi vanga diambu diadi ko. Yesu
osadidi e Sono muna songa vo diambi kiki-
lu mu tonta Nzambi mu mpila yayi.
I bosi, muna ntonta yantatu, Nkadi ampe-
mba osongele Yesu “yintinu yawonso ya nza ye
nkembo au” yo vova vo: “Yawonso yayi ikuvana
yo, avo ofukamene yo kunkunda.” Kansi Yesu
umvovese diaka ye sikididi kiawonso vo: “Katu-
ka, e Satana!” (Matai 4:8-10) Kabwidi mu nto-
 Nkia mambu keyindulanga Yesu mu lumbu 40 kena muna makanga?
 Aweyi Nkadi ampemba katontele Yesu?
 Adieyi tulenda longoka mu ntonta zazi za Satana ye mvutu za Yesu?
36
nta za Satana ko mu vanga edi diambi, kadi
ozeye wo vo Yave kaka ofwene sambilwa. Kiele-
ka, Yesu otatididi e kwikizi kiandi muna Nza-
mbi.
Tulenda longoka diambu muna ntonta zazi
ye muna mvutu za Yesu. E ntonta zazi zakie-
leka, ediadi disongele vo Nkadi ampemba, ke
mbi ina muna wantu ko nze una bevovanga
ankaka. Nkadi ampemba una kikilu, kansi ke
monekanga ko. O lusansu lwalu lusonganga vo
o tuyalu twa nza yayi twa Nkadi ampemba; ya-
ndi otuminanga to. Avo ke wau ko, aweyi e nto-
nta za vana tuyalu kwa Kristu zadi kadila zakie-
leka?
Vana ntandu, Nkadi ampemba wavova nku-
tu kwa Yesu vo okumvana yintinu yawonso
ya nza avo umfukamene yo kunkunda. Nka-
di ampemba olenda mpe kututonta mu mpi-
la yayi, nanga olenda kutuvana e lau dia kala
mvuama, kala ye wisa yovo tunda. Kieleka, tu-
songa vo tu akwa ngangu avo tutanginini Yesu
yo tatidila e kwikizi muna konso ntonta ziku-
tubwila. Sungamena dio vo Nkadi ampemba
okatukidi vana vena Yesu “yavana kevua diaka
ntangwa yambote.” (Luka 4:13) Ediadi dilenda
kutubwila mpe, muna kuma kiaki, tufwete yi-
ngilanga, ke tuyoyi ko.
˙ SATANA OTONTELE YESU
13
YESU OYANTIKIDI KITULA WANTU SE ALONGOKI
YOANE 1:29-51

Vava kaviokese lumbu 40 muna makanga, vi-

tila kavutuka kuna Ngalili, Yesu ovutukidi kwa
Yoane ona wamvubidi. Ekolo Yesu kefinamanga,
Yoane unsongele kw’awana bena yandi, ovove-
le vo: “Tala Mwana meme a Nzambi, on’okatula
e sumu dia nza! I yandi yuna ngikidinge vo: ‘O
muntu okwiz’a ndandila, umvitidi oku ntwala,
kadi wateka zinga.’ ” (Yoane 1:29, 30) Kana una
voYoane oviokele Yesu muna kimbuta, ozeye wo
vo Yesu wateka zinga kuna zulu se vangu kia
mwanda.
Vitila tumingu twakete, vava Yesu kayiza vu-
bwa, nanga Yoane kakala ye ziku ko vo Yesu i
Masia. Yoane ovovele vo: “Wau vo kinzeye kwa-
me ko, i diau ngizidi avubila muna maza kima-
na kasengomoka kwa Isaele.”—Yoane 1:31.
I bosi, Yoane ozayisi kwa awana bekunwa-
nga dina diabwa vava kavuba Yesu, ovovele vo:
“Yamwene mwanda ukulumukini kuna zulu nze
yembe, wizidi kala vana yandi. Wau vo kinze- Bamvutwidi vo: “E Rabi, akweyi okalanga?”
ye kwame ko, Ndiona wantuma yavubila muna Yesu ovutwidi vo: “Nwiza, nwatala.”—Yoane 1:
maza, yandi wampovesa vo: ‘Konso ona omona 37-39.
´
okulumukina mwanda yo kala vana yandi, i ya- Se tezo kia ola ya ya mu nkokela, Andere yo
ndi ndiona ovubila muna mwand’avelela.’ Ya- Yoane banangini yandi lumbu kiawonso. Ande-
mona wo, yasia umbangi vo yandi i Mwan’a Nza- re oyangalele kikilu. Vava kawananene yo Simo-
mbi.”—Yoane 1:32-34. ne wa mpangi andi, ona oyikilwanga mpe vo
Muna lumbu kialanda, Yoane wau kakedi ye Petelo, umvovese vo: “Tusolwele Masia.” (Yoa-
alongoki andi awole, Yesu wele diaka vana ne 1:41) Andere onete Petelo kwa Yesu. I bosi,
bena. Yoane ovovele vo: “Tala Mwana meme a Yoane owananene mpe yo Yakobo wa mpangi
Nzambi!” (Yoane 1:36) I bosi, alongoki awole a andi unete kwa Yesu; kansi, Yoane kayika dia-
Yoane wa Mvubi balende Yesu. O mosi nkumbu mbu diadi ko muna lusansu kasoneka.
andi Andere. Wankaka i Yoane, ona wasoneka Muna lumbu kialanda, Yesu owananene yo Fi-
lusansu lwalu. Nanga Yoane ndioyu mpangi a lipo wa musi Betesaida ina lukufi ye node ya
Yesu, kadi mwan’a Salome. Nanga Salome nsa- Mbu a Ngalili, i vata dia Andere yo Petelo. Yesu
ng’a Maria, e nkumbu a nkaz’andi Zebedayo. ovovese Filipo vo: “Undanda.”—Yoane 1:43.
Wau katadidi ku nima, omwene Andere yo I bosi, Filipo owananene yo Natanaele, oyiki-
Yoane bekunlandanga, Yesu ubayuvuidi vo: lwanga mpe vo Batalomai, umvovese vo: “Tu-
“Adieyi nuzolele?” solwele ona wayikwa kwa Mose muna Nsiku ye
38
 ˙ ALONGOKI ANTETE BAYIKAMENE YESU
14

kuna kwa Angunza: Yesu wa Nazarete, wa mwa- mboka yo kulumuka kwa Mwan’a muntu.”—Yoa-
n’a Yosefe.” Natanaele okatikisi, ovovese Filipo ne 1:45-51.
´ I bosi, Yesu y’alongoki andi antete bakatuki-
vo: “Nga muna Nazarete mulenda tuka ma kia-
mbote e?” di vana ndimb’a Yodani, bele kuna Ngalili.
Filipo umvovese vo: “Wiza tala.” Yesu omwe-
ne Natanaele okwizanga, umvovese vo: “Tala
ˆ
Nyisaele akieleka, muna yandi ke muna umpuki
ko.”
Natanaele unyuvuidi vo: “Aweyi unzayidi?”
Yesu umvutwidi vo: “Vava kwabokelo kwa Fi-
lipo ko, ekolo okedi kuna nsi a nsanda, yakumo-
na.”
Natanaele osivikidi, ovovele vo: “E Rabi, nge-
ye u Mwan’a Nzambi, ngeye u Ntinu a Isaele.”
Yesu unyuvuidi vo: “Nga okwikidi wau ivovese
 Aki nani i alongoki antete a Yesu?
vo yakumona kuna nsi a nsand’e? Osinga mona
mambu maviokele omama.” I bosi, Yesu unsidi-  O Petelo, nanga yo Yakobo mpe, nkia mpila basu-
nzulwilu kwa Yesu?
di nsilu vo: “Kieleka, kieleka, inusamunwini vo,
 Adieyi dikwikidisi Natanaele vo Yesu i Mwan’a
numona zulu diziuka ye mbasi za Nzambi zito- Nzambi?
39
YESU OVANGIDI SIVI DIANTETE MUNA NKINZI A LONGO
YOANE 2:1-12
 15
˙ NKINZI A LONGO MUNA MBANZ’A KANA
˙ YESU OKITWIDI MAZA SE VINYU

Kiaki i lumbu kiatatu tuka Natanaele kakitukidi O ntu a nkinzi osivikidi mu kuma kia vinyu
mosi muna alongoki antete a Yesu. Yesu ye alo- yambote, kansi kazeye wo ko vo maza makitu-
ngoki andi antete bele kuna zunga kia Ngali- kidi se vinyu mu mpil’a sivi. Obokele toko dia
li, kuna bawutukila. E kani diau i lwaka kuna nsompi, umvovese vo: “Wantu awonso vinyu
Kana, vata dia Natanaele. E mbanz’a Kana ina ambote beteka tambikanga, avo wantu bato-
kuna miongo mia node ya Nazarete. E Nazare- mene nua, i bosi betambika ina yambi. Kansi
te i vata dina Yesu kasansukila. Ku nkinzi a lo- ongeye, oswekele e vinyu ambote yamu wau.”
ngo babokeleso. —Yoane 2:10.
Ngudi a Yesu mpe wizidi ku nkinzi wau. Wau Diadi i sivi diantete kavangidi Yesu. Vava alo-
vo Maria nkundi a yitu ya toko ye ndumb’a nso- ngoki andi bamwene sivi diadi, lukwilu lwau
mpi, nanga mu lunga-lunga kena e nzenza. Kia- muna yandi lukumamene. I bosi, Yesu, Maria
ki i kuma kabakulwidi vo lekwa kikondelo mu wa ngudi andi ye aleke andi, bele kuna mba-
kuma kia nzenza. Dianu kavovesele Yesu vo: nz’a Kafanau, kuna simu dia Mbu a Ngalili.
“Ke bena ye vinyu ko.”—Yoane 2:3.
Kieleka, Maria osongele ngindu kwa Yesu ki-
mana kavanga diambu mu kuma kia vinyu yi-
kondelo. Yesu unyuvuidi vo: “E nkento, omono
yo ngeye nkia diambu tuna diau? E ntangw’a-
me ke yafwene ko.” (Yoane 2:4) Wau vo Nza-
mbi wasola Yesu se Ntinu, Se diandi kuna zulu
ofwete kuntumina, ke esi nzo andi ko ngatu
akundi andi. Maria kuna ndekwa zawonso oya-
mbwidi mawonso vana moko ma mwan’andi. I
bosi, ovovese aselo vo: “Konso una kekunuvo-
vesa, nuvanga wo.”—Yoane 2:5.
Vena ye mvungu sambanu, konso mvungu
´
ulenda kota vioka sangala ya. Yesu ovovese
aselo vo: “Nuzadis’e mvungu yo maza.” I bosi,
ubavovese vo: “Owau nubonga mio, nwenda
mio vana kuna kwa ntu a nkinzi.”—Yoane 2:
7, 8.

 Vava Yesu kayantikidi e salu kiandi, nkia lumbu kivangamene nkinzi a longo kuna Kana?
 Nkia mvutu o Yesu kavene kwa ngudi andi vava kamvovese vo vinyu ikondelo?
 Nkia sivi o Yesu kavangidi? E sivi diadi aweyi divangidi kwa akaka?

41
YESU OSONGELE O VEMA MUNA NSAMBIL’ALUDI
YOANE 2:12-22

Vava kifokokele o nkinzi a longo muna Kana,
Yesu wele kuna Kafanau. Wele kumosi ye ngu-
di andi, ye aleke andi—Yakobo, Yosefe, Simone
yo Yuda.
Ekuma Yesu kendele kuna Kafanau? Eyayi i
mbanza isundidi e tunda yo vonga, ke ilendi te-
zaneswa ko ye Nazarete yovo Kana. Vana nta-
ndu, ayingi muna alongoki antete a Yesu mu
mbanz’a Kafanau bezingilanga yovo lukufi ye
mbanza yayi. Dianu vo, Yesu olenda kubalonga
mambu muna zunga kiau.
Muna lumbu ina kanangini muna Kafanau,
o Yesu masivi mayingi mpe kavangidi. Wantu
ayingi muna mbanza ye muna zunga ina luku-
fi, bawidi mana kavangidi. O Yesu ye akwandi,
wau vo Ayuda akwikizi, ke kolo ko se bekwenda
ku Yerusaleme mu kembelela e Nduta ya mvu
wa 30 wa tandu kieto.
Ekolo bena mu tempelo muna Yerusaleme,
alongoki a Yesu bamwene diambu diasivi mu
kuma kia Yesu, e diambu diadi ke basidi dio
muna ko.
O Nsiku a Nzambi ukanikinanga Aneyisaele
batambikanga yimenga ya bulu muna tempe-
lo. Anzenza madia bevuanga o mfunu mu kolo
kina benanginanga muna Yerusaleme. Muna
kuma kiaki, o Nsiku uvananga o nswa kwa
´
anzenza ana betukanga kwanda mu nata e nzi-
 Kuna mfoko a nkinzi a longo muna Kana, Yesu akweyi kele?
 Ekuma Yesu kafungidi makasi vava kamwene mambu mevangamanga muna tempelo? Adieyi kavangidi?
 O Yesu nki kayikidi vo “tempelo yayi”? Adieyi kazolele vova?
˙ YESU OVELELESE TEMPELO
16
mbu za sumbila ‘ngombe, mameme, nkombo’
ye lekwa yankaka bevua o mfunu ekolo bena-
ngina muna mbanza. (Nsiku 14:24-26) Kiaki i
kuma akiti muna Yesusaleme betekelanga twe-
lezi ye nuni vana yanzala kia tempelo. Ankaka
beyiyanga o nkangu muna tombola e ntalu a
lekwa.
Yesu ofungidi makasi, okindwidi meza ma
asobi a nzimbu, omwangidi e nzimbu zau yo
vaikisa ateki awonso kuna mbazi. I bosi, Yesu
ovovele vo: “Nukatula lekwa yayi mwamu! Nu-
yambula kitula nzo a Se diame se nzo ya kinki-
ta!”—Yoane 2:16.
Vava alongoki a Yesu bamwene diadi, basu-
ngamene oma masakulwa mu kuma kia Mwan’a
Nzambi: “Izala yo vema mu kuma kia nzo aku.”
Kansi Ayuda banyuvuidi vo: “Nkia sinsu okutu-
songa wau ovanganga mambu mama?” Yesu
ubavutwidi vo: “Nubwisa e tempelo yayi, yate-
lamesa yo muna lumbu tatu.”—Yoane 2:17-19;
Nkunga 69:9.
Ayuda bayindwidi vo Yesu tempelo a Yerusa-
leme kayikidi. Muna kuma kiaki, banyuvuidi vo:
“E tempelo yayi mu mvu 46 yatungwa, ongeye
mu lumbu tatu otelamesa yo e?” (Yoane 2:20)
Kansi, Yesu nitu andi kayikidi, ke tempelo a Ye-
rusaleme ko. Vioka mvu ntatu, vava Yesu ka-
fuluka, alongoki andi basungamena e mvovo
miami.
43
YESU OLONGELE NIKODEMO
YOANE 2:23–3:21
Ekolo kena muna Yerusaleme mu kembelela e
Nduta ya mvu a 30 wa tandu kieto, Yesu ova-
ngidi sinsu yovo sivi diampwena. Mu kuma kia
sivi diadi, wantu ayingi bakwikidi muna ya-
ndi. Mfarisi mosi, nkumbu andi Nikodemo, mosi
muna akuluntu a Mbazi a Nkanu Anene iyikilwa-
nga vo Sanedina, osivikidi kikilu. Wau kazolele
zaya mayingi, wizidi kingula Yesu mu fuku. Na-
nga ovangidi wo mu kuma kia wonga wa kulu-
la o zitu wandi avo omonekene kwa akuluntu
ankaka a Yuda.
Nikodemo ovovele vo: “E Rabi, tuzeye wo vo
nge i nlongi watuka kwa Nzambi, kadi ke vena
ona olenda vanga sinsu ina ovanganga ko, na-
nga vo Nzambi kakala yandi.” Yesu ovutwidi Ni-
kodemo vo, o muntu mu lenda kota muna Kinti-
nu kia Nzambi, kafwete “wutuluka.”—Yoane 3:
2, 3.
Nikodemo unyuvuidi vo: O muntu aweyi kale-
nda wutulukila? “Nga lenda kwandi kota muna
vumu kia ngudi andi, kawutuluk’e?”—Yoane 3:4.
Ke yau ko i nsas’a wutuluka. Yesu osasidi vo:
O ‘muntu avo kalembi wutwa kwa maza yo mwa-
nda ko, kalendi kota muna Kintinu kia Nzambi
ko.’ (Yoane 3:5) Vava Yesu kavubwa yo kulu-
mukina mwand’avelela, ‘wawutwa kwa maza yo
mwanda.’ Muna ntangwa yayina, e ndinga yatu-
ka kuna zulu, oku vo: “Ndioyo i Mwan’ame anzo-
lwa, ona iyangalelanga.” (Matai 3:16, 17) Muna
mpila yayi, Nzambi osamwini voYesu owutuluki-
di se vangwa kia mwanda ye kani dia kota muna
Kintinu kia zulu. Kuna kulanda, muna Pentikosti
ya mvu wa 33 wa tandu kieto, o mwand’avelela
a Nzambi ubungulwa kw’akaka ana bevubwa, i
sia vo bewutuluka se wan’a Nzambi muna mwa-
nda.—Mavangu 2:1-4.
Kieleka, diampasi kwa Nikodemo mu bakula
dina kelongwanga kwa Yesu mu kuma kia Ki-
44
ntinu. Dianu vo, Yesu oto-
mene kunsasila vo yandi
i Mwan’a Nzambi. Unsasi-
di mpe kiyekwa kiandi kia-
mfunu. Yesu ovovele vo:
“Wauna Mose kamaniki-
n’e nioka vana makanga,
i una kafwete manikinwa
o Mwan’a muntu, kimana
konso on’okwikilanga muna yandi, kavua moyo
a mvu ya mvu.”—Yoane 3:14, 15.
Kuna nz’ankulu, Aneyisaele ana batewa kwa
nioka, muna vuluka diavavanga vo batala e nio-
ka ansongo yamanikwa vana nti. (Ntalu 21:9)
Diau dimosi mpe, wantu awonso muna vulu-
zwa muna tumbu kia lufwa yo vua moyo a mvu
ya mvu, bafwete kwikila muna Mwan’a Nzambi.
Muna toma songa o zola kwa Yave, Yesu ovo-
vese diaka Nikodemo vo: “Muna nzola katoma
zola e nza o Nzambi i kavanin’o Mwan’andi amo-
si, kimana konso on’okwikilanga muna yandi ke
fwaswa ko, moyo a mvu ya mvu kevua.” (Yoane
3:16) Muna kuma kiaki, ekolo kena omu Yerusa-
leme, vioka ngonde sambanu tuka kayantikila e
salu kiandi, Yesu otomene dio songa vo yandi i
nzil’a luvuluzu lwa wantu.
Yesu ovovese Nikodemo vo: “O Nzambi watu-
ma Mwan’andi ova nza, ke mu fundisa nza ko.”
Ediadi disongele vo oyandi katumwa ko mu fu-
ndisa nza, ngatu fwasa wantu awonso. Kansi
watumwa kimana ‘e nza yavuluzilwa muna ya-
ndi.’—Yoane 3:17.
Muna kuma kia wonga, Nikodemo wizidi kwa
Yesu mu fuku. Kiaki i kuma Yesu kafokolwele e
moko kiau mu mvovo emi: “Kiaki i kuma kia lufu-
ndisu, o ntemo [i sia vo zingu kia Yesu, ye malo-
ngi mandi] wizidi omu nza, kansi wantu balutidi
zola tombe ke mu ntemo ko, kadi mavangu mau
 ˙ YESU OMOKENE YO NIKODEMO

˙ O MUNTU AWEYI KALENDA ‘WUTULUKILA’ 17

mambi. Kadi konso on’ovanganga mambi ome-
ngene o ntemo, kekwiza ku ntemo ko, kimana
mavangu mandi malembi tumbwa. Kansi konso
on’ovanganga oma maludi okwiz’oku ntemo, ki-
mana mavangu mandi masengomoka, wau vo
muna luzolo lwa Nzambi mavangamena.”—Yoa-
ne 3:19-21.
Nikodemo wa Mfarisi, una vo nlongi a Isaele,
owau kafwete yindula mana kawidi mu kuma kia
kiyekwa kia Yesu muna kani dia Nzambi.

 Adieyi difididi Nikodemo mu kwiza kingula Yesu? Ekuma kezidi mu fuku?

 O muntu aweyi kalenda ‘wutulukila’?
 Ekuma tulenda vovela vo Yesu kayiza “fundisa nza ko”?

45
SALU KIA YESU KIWOKELE, KIA YOANE KIKULUKIDI
MATAI 4:12 MAKU 6:17-20 LUKA 3:19, 20 YOANE 3:22–4:3
Vava bamene kembelela e Nduta ya mvu wa 30
wa tandu kieto, Yesu ye alongoki andi bakatuki-
di muna Yerusaleme. Kansi, ke bavutukidi muna
Ngalili ko. Bele muna zunga kia Yuda, bavubi-
di mo wantu ayingi. Yoane wa Mvubi salu kiaki
mpe kesalanga mu tezo kia mvu amvimba. Wa-
kinu kumosi ye ankaka muna alongoki andi, na-
nga vana ndimb’a Nkoko a Yodani.
Yesu yandi kibeni kasidi vuba muntu ko, alo-
ngoki andi bevubanga muna lutumu lwandi.
Mu kolo kiaki, Yesu yo Yoane mu longa bena
Ayuda ana bavilukidi e ntima muna nsumuka
basumukini e kangu dia Nsiku a Nzambi.—Ma-
vangu 19:4.
Kansi, alongoki a Yoane bamwene kimpala,
bayidimini mu kuma kia Yesu, oku vo: “Muntu
[Yesu] ndiona wakala yaku . . . ovubanga, wantu
awonso kwa yandi bekwendanga.” (Yoane 3:26)
Kansi, Yoane kena ye kimpala ko. Oyangalele e
salu kia Yesu, ozolele vo alongoki andi mpe ba-
yangalela kio. Ubasungamese vo: “Yeno kibeni
nukunsilanga umbangi mu dina yavova vo, ‘Ke
mono ko i Kristu, kansi tumwa yatumwa yamvi-
ta oku ntwala.’ ” Muna sadisa awonso babakula
e diambu diadi, ubatelele kingana eki: “Konso
ndiona una ye ndumb’ansompi i toko dianso-
mpi. Kansi o nkundi a toko diansompi wau ka-
´
telamene yo kunwa, omwene kiese kiayingi mu
kuma kia nding’a toko diansompi. Dianu vo e
kiese kiame kilunganene.”—Yoane 3:28, 29.
46
Nze nkundi a toko diansompi, Yoane waya-
ngalala vitila ngonde zayingi vava kasunzula
alongoki andi kwa Yesu. Akaka muna alongoki
a Yoane bakitukidi alandi a Yesu, besinga kuswa
muna mwand’avelela. Yoane ozolele vo alongo-
ki andi bakituka mpe alandi a Yesu. E kani dia
Yoane i kubikila Kristu e nzila kimana kasala e
salu kiandi. Yoane ovovele vo: “E salu kiandi wo-
kela kaka kiwokela, vo i kiame, kuluka kaka ki-
kuluka.”—Yoane 3:30.
Yoane ona wakituka se nlandi a Yesu kuna lu-
bantiku, wasoneka mu kuma kia tuku dia Yesu
ye salu kiandi kia vuluza wantu, wavova vo:
“Ndiona otukidi kuna ntandu, vana ntandu a
wantu awonso i kena. . . . O Se ozolele o Mwa-
na, oyekekele lekwa yawonso vana koko kwandi.
Ndiona okwikila muna Mwana, una yo moyo a
mvu ya mvu; ndiona okolamena Mwana, kemo-
na moyo ko, kansi o makasi ma Nzambi muna
yandi kaka mekala.” (Yoane 3:31, 35, 36) Ekia-
ki i ludi bafwete zaya o wantu!
Vava Yoane wa Mvubi kasasidi vo mbebe andi
ye salu kiandi kikuluka, ke vaviokele kolo kiayi-
ngi ko, osilu mu pelezo kwa Ntinu Erodi. Erodi
obongele Erodia wa nkaz’a Filipo wa nleke andi.
Vava Yoane kasenzekele e vangu diandi dia zu-
mba vana meso ma ndonga, Erodi unsidi mu
pelezo. Wau kawidi vo Yoane osilu mu pelezo,
Yesu ye alongoki andi bakatukidi muna Yuda,
bele kuna Ngalili.—Matai 4:12; Maku 1:14.
 18
˙ ALONGOKI A YESU BAYANTIKIDI VUBA WANTU
˙ YOANE WA MVUBI OSILU MU PELEZO

 E mvub’a Yoane nkia nsasa ina? E mvuba y’alongoki muna lutumu lwa Yesu vitila lufuluku lwandi,
nkia nsasa ina?
 Aweyi Yoane kasongele vo alongoki andi ke bafwete mwena salu kia Yesu kimpala ko?
 Ekuma Yoane kasidilu mu pelezo?

47
YESU OLONGELE NKENTO WA MUSI SAMARIA
YOANE 4:3- 43

Wau batukidi muna Yuda yo kwenda kuna Ngali-

li, Yesu ye alongoki andi baviokele kuna node ya
zunga kia Samaria. Bayoyele mu kuma kia ma-
bibi ma diata. Muna midi, bavundidi vana mbe-
la mbanz’a Sika, vana sima kiatimwa yovo kia-
sumbwa kwa Yakobo vioka tandu yayingi. Yamu
unu, lukufi ye mbanz’a Nablus, vena ye sima kia
mpila yayi.
Ekolo Yesu kevundanga vana ndambu a sima,
alongoki andi bele sumba madia muna mba-
nza ina lukufi. Ekolo alongoki bena muna mba-
nza, nkento wa musi Nsamaria wizidi teka maza.
Yesu umvovese vo: “Umpana maza yanua kwa- O nkento umvovese vo: “E Mfumu, umpana
me.”—Yoane 4:7. maza momo, kimana yalembi mona diaka vui-
Ayuda ye Asamaria ke bewizananga ko mu na, ngatu ngizanga kaka okwaku yateka maza.”
kuma kia fu kia sia mpambula bekalanga kiau Owau Yesu osobele moko, umvovese vo: “We-
tuka kolo. O nkento osivikidi, unyuvuidi vo: nda bokela nkaz’aku, nwiza.” O nkento umvu-
“Ongeye u Nyuda, aweyi olombele maza kwa twidi vo: “Kina ye yakala ko.” Nanga, o nkento
mono nkento a Nsamaria?” Yesu umvutwidi vo: osivikidi kikilu wau Yesu kamvovese vo: “Olungi-
“Kele vo wazaya o lukau lwangovo lwa Nza- di kwaku wau ovovele vo, ‘Kina ye yakala ko.’
mbi ye ndioyo uvovese vo, ‘Umpana maza ya- Kadi akazi tanu wakala yau, ndiona una yandi
nua kwame,’ nga unlombele, oyandi wadi ku- owau, ke nkaz’aku ko.”—Yoane 4:15-18.
vana maza mamoyo.” O nkento umvovese vo:
O nkento obakwidi mana Yesu kavovele, osi-
“E Mfumu, kuna ye lekwa kiatekela maza ko, e
vikidi yo vova vo: “E Mfumu, mbwene wo vo u
sima kiakobama. Ozevo, akweyi metuka maza
ngunza.” Muna mvovo miami osongele vo, ma-
mama mamoyo? Nga osundidi se dieto Ya-
mbu ma mwanda kevuanga o mfunu. Mu nkia
kobo, ona watuvana e sima, oyandi wanuina
mpila? Ovovele diaka vo: “O mase meto [esi Sa-
kio yo wan’andi ye twelezi yandi e?”—Yoane 4:
maria] vana mongo [a Ngerezimi, una lukufi],
9-12.
wau basambilanga, kansi oyeno [Ayuda] nuvo-
Yesu umvutwidi vo: “Konso ona onua maza
vele vo o wantu kuna Yerusaleme bafwete sa-
mama vuina diaka kemona. Kansi ndiona onua
maza mana ikumvana, kemona diaka vuina ko mbidilanga.”—Yoane 4:19, 20.
yakwele mvu, o maza mana ikumvana, mekitu- Kansi, o Yesu muna songa vo e fulu kia sa-
ka se sima kia maza mefusukilanga muna yandi mbidila ke kina mfunu ko, ovovele vo: “Ntangwa
yo kumvana moyo a mvu ya mvu.” (Yoane 4: ikwiza, ke nusambila Se vana mongo wau ko
13, 14) Kieleka, kana una vo wayoya kena, Yesu ngatu kuna Yerusaleme.” I bosi, umvovese dia-
osamwini kwa nkento wa musi Samaria e ludi ki- ka vo: “E ntangwa ikwiza, i yau yiyi, ina vo asa-
vananga moyo. mbidi aludi besambila o Se muna mwanda ye
48
 19
˙ YESU OLONGELE NKENTO WA MUSI SAMARIA YE AKAKA
˙ NSAMBILA INA O NZAMBI KETONDANGA

 Ekuma nkento wa musi Nsamaria kasivikidi wau Yesu kamokene yandi?

 Adieyi Yesu kalongele kwa nkento wa musi Samaria mu kuma kia maza ma moyo ye
fulu kia sambidila Nzambi?
 Aweyi Yesu kayisunzulwidi kwa nkento wa musi Nsamaria? Nkia mpila nsambila kakasakese?

49

ESI SAMARIA AKI NANI BAKALA? E zunga kia
Samaria kiyantikilanga kuna sude ya Yuda yo
fokokela kuna node ya Ngalili. Vava Solomo
wa Ntinu kafwa, makanda kumi ma node ya
Isaele mavambana ye kanda dia Yuda ye Be-
nyamini.
O nkangu a makanda kumi bayantika sambi-
la mwan’a ngombe. Mu kuma kiaki, muna mvu
a 740 vitila tandu kieto, Yave wayambula vo
Samaria ya bakwa kwa makesa ma Asuri. Ma-
kesa ma Asuri banata o nkangu muna kinkole
yo vingisa muna Samaria nkangu wa zunga ya-
nkaka muna Kintinu kia Asuri. Asambidi a
nzambi za nzenza bayantika sompana ye Ane-
yisaele ana basala muna nsi. Kuna kwalanda, o
nkangu muna zunga kiaki wayantika sadila
miaka Nsiku mia Nzambi ye mambu mankaka
muna nsambil’au, nze i zengesa wan’amakala.
Kana una vo i wau, e nsambil’au ke yafwana
yikilwa ko vo yaludi.—2 Ntinu 17:9-33; Yesaya
9:9.
Muna lumbu ya Yesu, esi Samaria batonda-
nga nkanda mia Mose, kansi ke bayendanga ku
Yerusalame ko mu sambidila muna tempelo.
Tuka mvu miayingi, basambidilanga muna te-
mpelo batunga vana Mongo a Ngerezimi, luku-
fi ye vata dia Sika. Kana nkutu vava e tempelo
yafwaswa, bakwamanana sambidila vana mo-
ngo wauna. E kitantu vana vena esi Samaria
ye Ayuda kiatoma moneka muna kolo kia salu
kia Yesu.—Yoane 8:48.
ludi, kadi o Se, wantu a mpila yayi kevavanga
bansambila.”—Yoane 4:21, 23, 24.
E mpila asambidi kieleka besambidilanga o
Se, i diau kevuanga mfunu, ke fulu kia sambidi-
la ko. O nkento osivikidi kikilu, ovovele vo: “Nze-
ye wo vo Masia okwiza, ona oyikilwa vo Kristu.
Avo wizidi, okutusamunwina mawonso.”—Yoane
4:25.
I bosi, Yesu umvovese ludi kiawonso vo: “I
mono yuyu ivovananga yaku.” (Yoane 4:26) Yi-
ndula ediadi! Nkento ndioyo maza mandi kezidi
teka muna midi, kansi Yesu umvovese vo yandi
i Masia! Ediadi diamfunu kikilu, kadi Yesu ka-
sidi dio zayisa kwa wantu ankaka ko vo, yandi i
Masia.
ESI SAMARIA AYINGI BAKWIKIDI
Alongoki a Yesu batukidi kuna Sika ye madia
mau. Bawene Yesu vana sima kia Yakobo vana
bansisidinge, kansi owau nkento wa musi Nsa-
maria kemokenanga yandi. Vava balueke, nke-
nto wa musi Nsamaria osisidi o mvungu andi a
maza, wele vutuki muna mbanza.
Vava kalueke muna Sika, o nkento ozayisi kwa
nkangu mana Yesu kamvovese. Ubavovese ye
ziku kiawonso vo: “Nwiza tala muntu unsamu-
nwini mawonso yavanga.” Nanga muna tunta e
sungididi kia wantu, oyuvuidi vo: “Nga ke yandi
ko i Kristu e?” (Yoane 4:29) Diadi i diambu di-
sundidi o mfunu, kadi o wantu bevingilanga dio
tuka muna lumbu ya Mose. (Nsiku 18:18) Dianu
vo, o nkangu wawonso muna mbanza wizidi kwa
Yesu kimana bakimwena.
Mu kolo kiaki, alongoki bavovese Yesu kadia
madia bezidi mau. Kansi Yesu ubavutwidi vo:
“Ngina ye madia i dia, mana nulembele zaya.”
Alongoki bayuvuzianini vo: “Nga muntu untwa-
sidi madia e?” Yesu ubavovese diambu dina ye
nsas’a mpwena kuna kwa alongoki andi awo-
nso, ovovele vo: “O madia mame i vanga luzolo
lwa ndiona wantuma, yamanisa mpe salu kia-
ndi.”—Yoane 4:32-34.
 E salu kavovele o Yesu ke kia kutika mbongo
´
ko, eki kisalwa vava kivioka tezo kia ngonde ya.
Yesu salu kia kutika mbongo a mwanda kavove-
le, nze una usongele mvovo miandi: “Nusengo-
la o meso nwatala e mpatu, zibweke, e nsungi
ˆ
a nkutika ifwene. O nsadi otambwidi kala mfu-
tu, okutikilanga e mbongo muna moyo a mvu ya
ˆ
mvu, kimana o nkuni yo nsadi bakembela kumo-
si.”—Yoane 4:35, 36.
Nanga, Yesu obakwidi e nluta mia moko kia-
ndi yo nkento wa musi Nsamaria. Muna kuma
kia kimbangi kia nkento wa musi Nsamaria,
ndonga muna Sika bakwikidi muna Yesu, kadi o
nkento ubavovese vo: “Unsamunwini mawonso
yavanga.” (Yoane 4:39) O wantu ana batukidi
muna Sika yo kwiza ku sima, bavovese Yesu vo
kakala yau kimana kabalonga mambu mayingi.
Yesu otambulwidi e ndomb’au, onangini lumbu
yole muna Samaria.
Vava esi Samaria bawidi malongi ma Yesu,
 Adieyi o nkento wa musi Samaria kabakwidi mu kuma kia Yesu? Adieyi kavangidi?
 Adieyi o Yesu ye alongoki andi bavangidi kuna nim’a Nduta ya mvu ya 30 wa tandu kieto?
ndonga bakwikidi muna yandi. Bavovele kwa
nkento vo: “Ke tukwikidila kaka mu kuma kia
dina ovovele ko; kadi yeto kibeni tukiwididi, tu-
zeye wo mpe vo muntu ndioyu i mvuluzi a nza
kikilu.” (Yoane 4:42) Kieleka, o nkento wa Nsa-
maria mbandu ambote kasongele mu mpila tu-
lenda sila umbangi mu kuma kia Kristu. Tufwete
sadilanga e mvovo milenda tunda e sungidi-
di kia wantu bekutuwanga kimana bavava zaya
diaka mayingi.
´
Sungamena dio vo ngonde ya zisidi vitila e
nsungi a nkutika yayantika. Nanga i nkutik’a
bale, kadi i mbongo ikutikwanga muna nsungi
a masanza muna zunga kia Samaria. Nanga mu
ngonde a Novemba yovo Desemba. Ediadi di-
songele vo, kuna nim’a nduta ya mvu 30 wa
tandu kieto, Yesu ye alongoki andi vioka ngo-
nde nana bavangidi muna Yuda, belonganga yo
vuba. Owau, bele kwau kuna vata diau, kuna
Ngalili. Nkia mambu bewanana mau?
51
 KUNKU KIA

3
SALU KIA YESU
MUNA NGALILI

‘YESU OYANTIKIDI
LONGA VO:
“KINTINU KIA ZULU
KIFINAMENE.” ’
—MATAI 4:17
YESU OVANGIDI SIVI DIANZOLE MUNA MBANZ’A KANA
MAKU 1:14, 15 LUKA 4:14, 15 YOANE 4:43-54
Wau kakedi lumbu yole muna Samaria, Yesu
wele kuna vata diandi. Osamwini nsangu za-
mbote una ufwene muna Yuda, kansi kavutuki-
di mu Ngalili ko mu kwenda vunda. Oyantikidi
nkutu salu kiampwena kia samuna nsangu za-
mbote muna zunga kina kasansukila. Yesu ke vi-
ngilanga ko vo wantu batoma kuntambula, kadi
yandi kibeni wavova vo: “O ngunza ke zitiswa-
nga ko muna yandi nsi.” (Yoane 4:44) Vana fulu
kia kala yandi, alongoki andi bele vutukila e salu
yau muna nzo zau.
Nkia nsangu o Yesu kayantikidi samuna? I zau
zazi: “E Kintinu kia Nzambi kifinamene. Nuvi-
luk’e ntima yo kwikila muna nsangu zambote.”
(Maku 1:15) Nga wantu batambulwidi zo? Mi-
ngalili miayingi batomene tambula Yesu yo ku-
mvana yo kunzitisa. Ke mu kuma kia nsangu
zandi kaka ko. Vitila ngonde zayingi, ankaka ba-
tuka kuna Ngalili bamona masivi kavanga muna
nsungi a Nduta kuna Yerusaleme.—Yoane 2:23.
Akweyi Yesu kayantikidi e salu kiampwena
muna Ngalili? Nanga muna Kana, kuna kakitu-
lwila maza se vinyu muna nkinzi a longo. Ekolo
kavutukidi muna Kana, Yesu owidi e nsangu vo
kindende kimosi kibakamene kimbevo kiangolo,
se kefwa. I mwan’a selo kia Ntinu Erodi Antipa.
O ntinu ndioyo yandi osinga vondesa Yoane wa
Mvubi. E selo kiaki owidi nsangu vo Yesu otuki-
di kuna Yuda olweke muna Kana. Muna kuma
 Vava Yesu kavutukidi muna Ngalili, nkia nsangu kayantikidi samuna? Adieyi zivangidi kwa nkangu?
 Yesu nkia sivi kavangidi wau kavutukidi muna Kana? Nkia nzengo babakidi awana bamwene e sivi diadi?
 Nkia diambu diasivi divangamene mu mpila Yesu kawukidi kindende kuna Kafanau?
54
kiaki, okatukidi kuna vata diandi Kafanau, wizidi
wanana yo Yesu muna Kana. Ovovese Yesu kuna
ntantu zawonso vo: “E Mfumu, nza kulumuka
ekolo mwan’ame kafwidi ko.”—Yoane 4:49.
E mvutu za Yesu nanga zisivikisi muntu ndio-
yo: “Wenda kwaku; o mwan’aku una moyo.”
(Yoane 4:50) Selo kia Erodi okwikidi muna mvu-
tu za Yesu, ovutukidi kuna vata diandi. Muna
nzila, owanane ye ntaudi zandi, banzayisi nsa-
ngu zambote. Kieleka, mwan’andi una moyo yo
vimpi wambote! Muna vava zaya dina divanga-
mene, ubayuvuidi vo: “Nkia ola kasasukidi”?
Bamvutwidi vo: “E ngianduka zono yankatu-
kidi muna ola ina yansambwadi.”—Yoane 4:52.
Selo osungamene vo i ola ina Yesu kavovele
vo, “Mwan’aku una moyo.” I bosi, selo kiaki kia
mvuama ye nzo andi kumosi ye ntaudi zandi ba-
kitukidi alongoki a Kristu.
Kana i mbanza ina Yesu kavangidi masivi
mole, entete okitwidi maza se vinyu, i bosi owu-
kidi kindende kuna vala, tezo kia kilometa 25.
Kieleka, ke mau kaka ko i masivi kavangidi. Ka-
nsi, e sivi diadi dianzole diamfunu kikilu kadi
disongele e mvutuk’andi omu Ngalili. Ka luka-
tikisu ko vo, Yesu i ngunza watumwa kwa Nza-
mbi. Kansi yamu nkia tezo ‘kezitisilwa muna nsi
andi’?
Ediadi dizayakana vava kelwaka muna vata
diandi Nazarete. Nkia mambu kewanana mau?
˙ YESU OLONGELE VO “KINTINU KIA NZAMBI KIFINAMENE”
˙ YESU OWUKIDI KINDENDE KIMOSI KUNA VALA 20
YESU MUNA SAMBILU DIA NAZARETE
LUKA 4:16-31
Nazarete yawonso inikukini. Vioka mvu amvi-
mba vitila kavubwa kwa Yoane, Yesu mvadi a nti
kakala muna Nazarete. Kansi, owau ozayakene
vo nkwa mavangu ma nkuma. Esi Nazarete ba-
zolele mona masivi mandi muna vata diau.
E tima diau diwokele ekolo Yesu kakotele
muna sambilu, kadi i fu kiandi. Nze una uva-
ngamanga “muna masambilu lumbu yawonso
ya vundu,” o samba yo tanga nkanda mia Mose,
i diambu ditoma vangamanga mpe mu sambi-
lu dia Nazarete. (Mavangu 15:21) Vetangwa-
nga mpe kunku ya nkanda mia angunza. Vava
Yesu katelamene mu kwenda tanga, nanga osu-
ngamene wantu ayingi kalungananga yau omu
sambilu diadi tuka kolo. Oveno nkand’a Yesa-
ya. Osolwele fulu kivovelanga Muntu wakuswa
muna mwand’a Yave. O unu e diambu diadi dia-
sonama muna Yesaya 61:1, 2.
Yesu otangidi edi diasakulwa mu kuma kia
Ndiona osamuna luvevoko kwa abakami, ote-
mona meso ma mpofo ye ngiz’a mvu a dienga
dia Yave. Yesu ovutwidi ngungu kwa selo kimo-
si, i bosi ovuende. Awonso muna sambilu ba-
ntungunwini. Yesu oyantikdidi vova, nanga ovo-
´
vele mu kolo kianda. I bosi, ovovele mvovo emi
miamfunu: “O unu e sono kiaki nuwidi kilunga-
nene.”—Luka 4:21.
Wantu basivikidi muna “mambu mambote
mavaikidi muna nu’andi,” bavovazianini vo:
“Ondioyu nga ke mwan’a Yosefe ko e?” O Yesu
wau kabakwidi vo nkangu bazolele mona masi-
 Ekuma Nazarete yawonso inikukini?
 O wantu adeyi bavangidi mu kuma kia mvovo mia Yesu? Ekuma bafungidi makasi?
 Esi Nazarete nkia diambu bavavidi vanga kwa Yesu?
56
vi, nze dina bawidi, Yesu okwamanene vova vo:
“Kalukatikisu ko vo, se nwavova diambu diadi
mu kuma kiame, ‘E nganga, ukiwuka. Mana tu-
widi mavangamene muna Kafanau, vanga mo
mpe mwamu vata diaku.’ ” (Luka 4:22, 23) Esi
vata dia Yesu nanga babenze vo muna sadi-
sa nkangu andi, e salu kiandi kia wuka kifwe-
te yantikila muna vata diandi. Wau kalembele
wo vanga, bayindwidi vo Yesu ke kubavuanga
mfunu ko.
Wau kabakwidi makani mau, Yesu oyikidi
maka mambu ma lusansu lwa Isaele. Ubavove-
se vo, muna lumbu ya Eleya mwakala akento
ayingi a nsona muna Isaele, kansi Eleya katu-
mwa kwa yau ko. Kansi, watumwa kwa nkento a
ˆ
nsona kuna Sarefate dia Sidone, i kuna Eleya
kavangila e sivi dia vuluza mioyo mia wantu.
(1 Ntinu 17:8-16) Muna lumbu ya Elesa wa ngu-
nza, mwakala ye akwa wazi ayingi muna Isaele,
kansi Namani wa Nsuria kaka kawuka.—2 Ntinu
5:1, 8-14.
Esi Nazarete adieyi bavangidi wau babakwi-
di vo loko diau yo kondwa kwau kwa lukwiki-
lu i kavovele o Yesu muna nona yayi? Awana
bena muna sambilu bafungidi makasi, babakidi
Yesu, bankokele kuna fula dia mbanza. Bele ya-
ndi vana lunenga-nenga lwa mongo, vana vatu-
ngilwa Nazarete, bavavidi kunengomona kuna
ndimba. Kansi Yesu ofionokene vana moko mau
lembi vangwa e mbi. Wele kuna Kafanau, kuna
node ya Mbu a Ngalili.
 ˙ YESU OTANGIDI NGUNGU YA YESAYA

˙ NKANGU A NAZARETE BAZOLELE VONDA YESU 21

 ´
ALONGOKI YA BEKITUKA ABAKI A WANTU
MATAI 4:13-22 MAKU 1:16-20 LUKA 5:1-11
 ˙ YESU OBOKELE ALONGOKI BAKITUKA ALANDI ANDI
˙ ABAKI A MBIZI BAKITUKIDI ABAKI A WANTU 22
Vava esi Nazarete bavavidi kumvonda, Yesu lukufi, kimana babasadisa. E nzaza zau zole zi-
wele kuna Kafanau, lukufi ye Mbu a Ngali- zele ye mbizi, ziyantikidi dimuka mu kuma kia
li, uyikilwanga mpe vo “yanga dia Ngenesare- `
zitu. Vava kamwene ediadi, Petelo ofukamene
te.” (Luka 5:1) Ediadi dilunganese ungunza wa Yesu yo vova vo: “E Mfumu, katuka kwaku vava
nkand’a Yesaya uvovanga vo, esi Ngalili bena ngina, kadi i nsumuki kwame.” Yesu umvutwidi
vana mbu bamwene ntemo ayingi.—Yesaya 9: vo: “Kumoni wonga ko. Tuk’omu unu wantu oba-
1, 2. ka.”—Luka 5:8, 10.
Muna Ngalili, Yesu okwamanene samuna vo,
“Kintinu kia zulu kifinamene.” (Matai 4:17) Yesu
´
osolwele alongoki ya. Bateka kangala yandi, ka-
nsi vava batuka kuna Yuda, bavutukila salu kiau
kia lowa mbizi. (Yoane 1:35-42) Eyayi i ntangwa
bafwete kala kumosi yo Yesu kimana kabalonga
una besinga sadila e salu kia samuna e nsangu
zambote vava kevutuka kuna zulu.
Ekolo Yesu kekangalanga vana mbel’a mbu,
omwene Simone Petelo ye mpangi andi Ande-
re bekubikanga makonde ye akundi au. Yesu
wele vana bena, okotele muna nzaz’a Petelo,
umvovese bavavuka vana seke. Vava bavavuki-
di, Yesu ofongele, oyantikidi longa oma ma Ki-
ntinu kwa nkangu una vana seke.
I bosi, Yesu ovovese Petelo vo: “Nunguna nza-
za vana kati, nwaleka makonde meno, nwaba-
ka e mbizi.” Petelo ovutwidi vo: “E Mfumu, o Yesu ovovese Petelo yo Andere vo: “Nwiz’a-
´
fuku wawonso tusadidi yeto ke tubaki ma, kansi ndandi, ikunukitula se abaki a wantu.” (Matai
muna diambu diaku ileka makonde.”—Luka 5: 4:19) Obokele diaka abaki a mbizi wole, Yakobo
4, 5. yoYoane, wan’a Zebedayo. Oyau mpe batambu-
Balekele makonde mau, babakidi ulolo wa ´
lwidi lembi katikisa. Muna kuma kiaki, yau ya ba-
mbizi yavana makonde mayantikidi tiazuka. yambwidi e salu kia baka e mbizi, bakitukidi alo-
Vana vau, babokele akundi au muna nzaza ina ngoki antete a Yesu.

 O Yesu nkia mpila wantu kabokele kimana bakala se alongoki andi? Aki nani?
 Nkia sivi dimwesese Petelo o wonga?
´
 Alongoki ya nki beyantika obaka?

59
MAVANGU MANENE MA YESU MUNA KAFANAU
MATAI 8:14-17 MAKU 1:21-34 LUKA 4:31- 41
´
Yesu obokele alongoki aya, Petelo, Andere, Ya-
kobo ye Yoane kimana bayambula baka e mbi-
zi, bakala se abaki a wantu. Muna lumbu kia
Vundu, yau awonso bele muna sambilu dia Ka-
fanau. Yesu olongele muna sambilu, o nkangu
usivikidi diaka e mpila andi ya longela. Nswa-
swani ye asoneki, Yesu ubalongele ndong’a
nkwa wisa.
Mu lumbu kiaki, mu wanukinu muntu wina ye
nkuya. Ekolo bena muna sambilu, o muntu ndio-
yo kazidi mu nding’a ngolo vo: “Nkia diambu
tuna diau yo ngeye, e Yesu wa nkwa Nazare-
te? Nga wizidi kutufwasa e? Ntomene kuzaya, u
Mveledi a Nzambi!” Yesu otumbidi nkuya wina
muna muntu, oku vo: “Butama! vaika muna ya-
ndi.”—Maku 1:24, 25.
Mu kolo kiaki, o mwand’a usafu umbwisi-
di vana ntoto, unzakamese yo boka mu ndi-
NKWA NKUYA Avo muntu nkuya kena
miau, milenda kumwesa mpasi zayingi.
(Matai 17:14-18) Kansi, vava nkuya mi-
vaikanga muna yandi, o zayi wandi yo
vimpi wa nitu uvutukanga. Muna lusadi-
su lwa mwand’avelela a Nzambi, Yesu
nkumbu miayingi kesadilanga nkum’a-
ndi mu vaikisa nkuya.—Luka 8:39; 11:20.
 Adieyi divangamene muna sambilu dia Kafanau mu lumbu kia vundu?
 Vava bavaikidi muna sambilu, Yesu akweyi kele? Adieyi kavangidi?
 O nkangu muna mbanza adieyi bavangidi mu kuma kia mana Yesu kevanganga?
60
nga ngolo. O nkuya uvaikidi muna yandi ‘lembi
kumvanga diambu.’ (Luka 4:35) Awonso bena
muna sambilu basivikidi. Bayuvuidi, “Nkia dia-
mbu diadi? . . . Muna wisa kavovesele e mianda
miansafu, minlemvokele.” (Maku 1:27) Ka luka-
tikisu ko vo, e nsangu za sivi diadi zimwangane-
ne mu Ngalili yawonso.
Wau bavaikidi muna sambilu, Yesu ye alo-
ngoki andi bele kuna nzo ya Simone yovo Pe-
ˆ
telo. Bawene o ko wa Petelo wa nkento waye-
la, ngianduk’a ngolo kena yau. Badodokele Yesu
kansadisa. Dianu vo, Yesu wele vana kena, unsi-
mbidi mu koko, umvumbwidi vana mfulu. Vana
vau osasukidi, oyantikidi sadila Yesu ye alongo-
ki andi, nanga muna kubalambila madia.
Muna nkokela, nkangu a mbanza yawonso
utwese e mbevo zau ku nzo a Petelo. Vana vau,
awonso bazele vana mwelo a nzo. Ekuma? Wu-
kwa bazolele. Ozevo, ‘awonso bena ye mbevo za
mpila mu mpila babatwese vana kena. Otense-
kele moko mandi muna yau awonso, ubasaswi-
di.’ (Luka 4:40) Kieleka, Yesu ubasadisi muna
yimbevo yau yawonso nze una diasakulwa. (Ye-
saya 53:4) Ovevuele nkutu awana bena mu wisa
kia nkuya. Vava mianda miambi mivaikidi, baka-
zidi vo: “Ongeye u Mwan’a Nzambi.” (Luka 4:41)
Yesu ubatumbidi, kayambwidi ko vo bakwana-
na vova. Bazeye wo vo Yesu i Kristu. Kansi Yesu
kazolele ko bayivunginika vo Nzambi a ludi be-
sadilanga.
 ˙ YESU OVAIKISI NKUYA

˙
ˆ
YESU OWUKIDI KO WA PETELO 23
SALU KIA YESU MUNA NGALILI YAWONSO
MATAI 4:23-25 MAKU 1:35-39 LUKA 4:42, 43
Yesu ye alongoki andi salu kiayingi bakedi kiau
muna Kafanau. Muna nkokela, esi Kafanau ba-
ntwasidi e mbevo kimana kabawuka. Yesu kena
ye ntangwa yayingi ko yakala va fulu kia yandi
kaka.
Muna mene-mene, Yesu osikamene, ovaikidi
muna mbanza, wele vavi e fulu kalenda kala ya-
ndi mosi kaka kimana kasamba kwa Se diandi.
Kansi, kolo kiakete kaka kakedi yandi mosi. Vava
bamwene vo Yesu kena yau ko, “Simone ye awa-
na bakedi yandi” bele kumvava. Wau vo mu nzo
a Petelo kakele, nanga i kuma o Petelo kendele
kumvavila.—Maku 1:36; Luka 4:38.
Wau bamwene Yesu, Petelo ovovele vo: “Awo-
nso ngeye bevavanga.” (Maku 1:37) Kalukatiki-
su ko vo, esi Kafanau bazolele vo Yesu kakala
ˆ
kaka muna. Kieleka, wau bayangalele mana ka-
vavangidi, ‘ke bazolele ko katuka vana bena.’
(Luka 4:42) Ovanga masivi mawuka nga i
salu kiantete o Yesu kayizila ova ntoto? Nga
mu mbanza yayi kaka kefokolwela e salu kia-
ndi? Adieyi Yesu kavovele mu kuma kia diambu
diadi?
Yesu ovovese alongoki andi vo: “Twenda kwe-
to muna fulu yankaka, muna mavata mafiname-
ne, yalongela mpe mwamuna, kadi ekiaki i kuma
yayizila.” Yesu ovovese mpe wantu ana bazolele
vo kakala kaka yau: “Mfwete kwenda mpe muna
mavata mankaka, yasamun’e nsangu zambote
 Adieyi divangamene muna mene-mene vava vaviokele e lumbu kina Yesu kakedi ye salu kiayingi
muna Kafanau?
 Ekuma Yesu katuminwa ova ntoto? O masivi ma Yesu nkia kani malungisi?
 Aki nani bele yo Yesu muna nkangalu andi wa samuna nsangu zambote muna Ngalili? E salu kiandi nkia
nluta kitwese?
62
za Kintinu kia Nzambi, kadi i diau yatuminwa.”
—Maku 1:38; Luka 4:43.
Dialudi, olonga oma ma Kintinu kia Nzambi i
kuma kiantete o Yesu kayizila ova ntoto. E Kinti-
nu kiaki i kivelelesa nkumbu a Se diandi yo su-
kisa emvimba e mpasi za wantu awonso. Masi-
vi mawuka kavangidi Yesu i sinsu kisonganga vo
Se diandi wantuma. Diau adimosi mpe diava-
ngama muna tandu yavioka, Mose wavanga ma-
sivi mampwena masonganga vo Nzambi kikilu
wantuma.—Luvaiku 4:1-9, 30, 31.
Muna kuma kiaki, Yesu ye alongoki andi yau
´
ya bakatukidi muna Kafanau bele alongi muna
mavata mankaka. Alongoki awaya i Petelo yo
Andere wa mpangi andi, Yoane yo Yakobo wa
mpangi andi. Lumingu lumosi luviokele tuka ba-
bokelelwa mu kangala yo Yesu mu samuna e
nsangu zambote.
E nkangalu a Yesu y’alongoki awaya muna
Ngalili utwese nluta miayingi. Kadi, mwawonso
bawidi oma ma Yesu. “E nsangu zandi zimwa-
nganene muna Suria yawonso,” muna mbanza
kumi ziyikilwanga vo Dekapole ye kuna simu dia
Nkoko a Yodani. (Matai 4:24, 25) E ndong’a-
yingi itukidi mu zunga yayina, ye awana batu-
kidi muna Yuda, balende Yesu y’alongoki andi.
Ayingi batwese mbevo zau. Yesu ka bafusulwisi
nsoni ko, owukidi mbevo yo vaikisa mianda mia-
mbi kw’awana bena ye nkuya.
 ´
˙ NKANGALU MIA YESU YE ALONGOKI ANDI YA MUNA NGALILI
˙ MALONGI YE MAVANGU MANDI MATOMENE ZAYAKANA 24
YESU OFWIDIDI NKWA WAZI E NKENDA YO KUNWUKA
MATAI 8:1- 4 MAKU 1:40- 45 LUKA 5:12-16

´
Ekolo Yesu ye alongoki andi ya bekwenda lo-
nginge muna ‘masambilu muna Ngalili yawo-
nso,’ e nsangu za masivi mandi zimwanganene
mwawonso. (Maku 1:39) E nsangu zazi zilwe-
ke kwa nkwa wazi ozingilanga mu vata dimosi.
Luka una vo ngang’a mawuku unyikidi vo “wa-
bilam’o wazi.” (Luka 5:12) E kimbevo kiaki avo
kisakidi, malembe-malembe kizatunanga e yi-
kwa ya nitu.
Wau vo wazi wandi usakidi, kalendi kala diaka
vamosi yo wantu ankaka ko. Vana ntandu, avo
omwene muntu okwizanga ku sambu diandi,
muna lembi kunsambukisa o wazi, kafwete kaza
vo, “wafunzuka, wafunzuka.” (Fuka 13:45, 46)
Adieyi kevanga o nkwa wazi ndioyo? Ofinamene
`
Yesu, umfukamene yo kundodokela: “E Mfumu,
avo ozolele wo, umpelelesa.”—Matai 8:2.
Muntu ndioyu, lukwikilu kena lwau muna
Yesu! O wazi watoma kumvangula! O Yesu
adieyi kevanga? Kele vo ongeye wakala vana,
adieyi wadi vanga? Yesu umfwididi e nke-
nda, olambwidi koko kwandi yo kunsimba. Yesu
umvovese vo: “Nzolele wo! Velela kwaku.” (Ma-
tai 8:3) Kana una vo diampasi kwa akaka mu
kwikila, o nkwa wazi osasukidi vana vau.
Diakiese kikilu mu yalwa kwa Yesu, wa ntinu
a nkuma ye nkenda! E mpila kasadisidi o nkwa
wazi isonganga e ziku vo, vava Yesu keyala e nza
 O wazi adieyi ulenda vanga mu nitu a muntu? Adieyi diavavuanga kwa nkwa wazi?
 O nkwa wazi nki kalombele kwa Yesu? E mvutu za Yesu nkia ziku zisonganga?
 O muntu owukilu kwa Yesu Adieyi kavangidi? Akaka adieyi bavangidi?
˙ YESU OWUKIDI NKWA WAZI
25
yawonso, olungisa ungunza wa Nkand’a Nzambi
uvovanga vo: “Omwena nsukami yo nkondami e
nkenda, yo vuluza mioyo mi’akondami.” (Nkunga
72:13) Kieleka, Yesu olungisa luzolo lwandi lwa
sadisa awonso bena mu mpasi.
Sungamena dio vo, vitila Yesu kawuka nkwa
wazi, e salu kiandi kiatunta e sungididi kia wa-
´
ntu. Owau, o wantu bewa diaka e nsangu za dia-
mbu dia sivi kavangidi. Kansi, Yesu kazolele ko
vo wantu bakwikila kaka muna yandi mu kuma
´
kia nsangu bewa. Kadi ozeye ungunza uvo-
vanga vo, ‘ke wisa nding’andi muna nzila ko,’
i sia vo, ke kuyitundidika ko. (Yesaya 42:1, 2)
Muna kuma kiaki, Yesu ovovese nkwa wazi vo:
“Kuzayisi dio kwa muntu ko, kansi wenda kuyi-
songa kwa nganga, watambika lukau luna Mose
kakanikina.”—Matai 8:4.
Kieleka, avo oyinduidi e kiese kia muntu ndio-
yo owukilu mu mpil’a sivi, obakula vo ke dile-
ndakana ko kwa yandi mu lembi zayisa diambu
diadi kw’akaka. Wau kavaikidi, wele yo mwanga-
nesa e nsangu mwawonso kaviokele. Ediadi di-
wokese kiese yo luzolo lwa wantu. Ozevo, konso
mbanza kakotele o Yesu, wantu awonso banto-
nene. Muna kuma kiaki, wele vundila kuna ma-
kanga, kuna kukondelo wantu. Kana una vo i
wau, wantu batukidi mwawonso bezidi kwa ya-
ndi kimana kabalonga yo kubawuka.
65
“MASUMU MAKU MALOLOKELO”
MATAI 9:1-8 MAKU 2:1-12 LUKA 5:17-26

Owau e nsangu za Yesu zilweke mwawonso. Ayi-
´ ´
ngi badiete nzanza mianda mu kwiza wa malo-
ngi mandi yo mona mavangu mandi ma nkuma.
Kansi, ke vaviokele lumbu yayingi ko, Yesu ovu-
tukidi kuna Kafanau, mbanza ketoma sadilanga
e salu kiandi. E nsangu za mvutuk’andi zimwa-
nganene kwa esi mbanza yayi ina vana ndambu
a Mbu a Ngalili. Muna kuma kiaki, ndonga bezi-
di muna nzo ina Yesu kena. Akaka muna yau
Afarisi ye alongi a Nsiku, batukidi muna zunga
ya Ngalili, Yuda ye Yerusaleme.
“E ndonga ilungalakene muna nzo yavana ke
mukedi diaka fulu ko, kana nkutu vana mwe-
lo, i bosi oyantikidi kubasamunwina e diambu.”
(Maku 2:2) Kansi, owau diambu diasivi diva-
ngama. E diambu diadi dilenda kutusadisa mu
zaya vo, Yesu una yo nkuma wakatula e tuku dia
mpasi za wantu yo vutulwisa o vimpi kw’awonso
kazolele.
´
Ekolo Yesu kelonganga muna nzo, wantu ya
batwese mbevo a vola vana kipoyo. Bazolele vo
Yesu kawuka nkundi au. Kansi, muna kuma kia
ndonga, ke balendele “kunlwakisa kwa Yesu ko.”
(Maku 2:4) Yindula o lukendalalu bena lwau!
Bamente kuna nludi a nzo, babangwidi wo, ba-
kulumwini mbevo muna nzo.
Nga Yesu ofungidi makasi wau bamvunzane-
se? Ve kikilu! Wau kasivikidi mu kuma kia lu-
kwikilu lwau, Yesu ovovese mbevo vo: “Masu-
mu maku malolokelo.” (Matai 9:2) Kansi, nga
Yesu olenda loloka kikilu masumu ma wantu
 Nki kifididi Yesu mu wuka mbevo a vola muna Kafanau?
 Aweyi o mbevo kalwakidi vana vena Yesu?
 O lusansu lwalu, adieyi lutulongele mu kuma kia masumu ye mayela? Ediadi nkia vuvu dituvene?
26
˙ YESU OLOLOKELE MASUMU MA
MBEVO A VOLA YO KUNWUKA
e? Asoneki ye Afarisi, wau bawidi diambu dia-
di, bavovele vo: “Ekuma muntu ndioyo kavove-
le mpila yayi? Otiangwini Nzambi. Nani olenda
loloka masumu, avo ke mosi kaka ko, Nzambi
e?”—Maku 2:7.
Vava kabakwidi makani mau, Yesu ubavove-
se vo: “Ekuma nuyindulwilanga mambu mama
omo ntima mieno? Adieyi diasazu mu vova kwa
mbevo a vola, ‘O masumu maku malolokelo’
yovo vova vo, ‘Telama, bonga kipoyo kiaku yo
diata’?” (Maku 2:8, 9) Kieleka, muna kuma kia
kimenga ketambika kuna sentu, Yesu olenda lo-
loka masumu ma muntu ndioyo.
I bosi, Yesu osongele kwa nkangu ye kw’a-
wana beyidimanga vo, ovuidi e wisa kia loloka
masumu ma nza. Ovilukidi kwa mbevo a vola,
unkanikini vo: “Ivovese vo, Telama, bonga ki-
poyo kiaku, wenda kuna nzo aku.” Otelamene,
vana vau obongele kipoyo kiandi, odiete vana
bena yau awonso. Awonso basivikidi, bakembe-
lele Nzambi, oku vo: “Ke twasidi mona diambu
dia mpila yayi ko.”—Maku 2:11, 12.
Yesu osongele vo, masumu matwasa ma-
yela, luloloko lwa masumu lutwasa vimpi wa
nitu. Nkand’a Nzambi ulonganga vo vava Ada-
mi wa se dieto diantete kasumuka, yeto awonso
twabaka e mfwilu mia sumu, i sia vo, mayela
yo lufwa. Kansi muna Kintinu kia Nzambi, Yesu
ololoka masumu ma wantu awonso bezolanga
Nzambi yo kunsadila. I bosi, ofokola mayela ya-
kwele mvu.—Roma 5:12, 18, 19.
67
YESU OBOKELE MATAI
MATAI 9:9-13 MAKU 2:13-17 LUKA 5:27-32
Ke vaviokele kolo kiayingi ko tuka kawukidi mbe-
vo a vola, Yesu wakinu kaka muna zunga kia
Kafanau, lukufi yo Mbu a Ngalili. Ndonga yizi-
di diaka kwa yandi, oyantikidi kubalonga. Wau
kekangalanga, omwene Matai, oyikilwanga mpe
vo Levi, ovuende vana vevakulwilwanga e mpa-
ku. Yesu umvovese vo: “Undanda.”—Matai 9:9.
Nze Petelo, Andere, Yakobo ye Yoane, nanga
Matai wateka kiwila malongi ma Yesu yo mona
masivi kevanganga muna zunga. Nze yau, Ma-
tai mpe otambulwidi mbok’a Yesu vana vau. Ma-
tai muna Nsangu Zambote kasoneka wavova vo:
“Vana vau, [yandi kibeni Matai] otelamene unle-
nde.” (Matai 9:9) Matai oyambwidi kiyekwa kia-
ndi kia vakulwisa e mpaku, okitukidi nlongoki a
Yesu.
I bosi, muna vutula matondo muna mboka ya-
mfunu kaveno kwa Yesu, Matai okubikidi lambu
diampwena muna nzo andi. Katula Yesu ye alo-
ngoki andi, aki nani diaka kabokelese? Akundi
andi ana kasalanga yau e salu kia vakulwisa e
mpaku. Yau bekongolanga e mpaku za luyalu
lwa Roma, olu lumengwanga kwa nkangu. Beko-
ngolanga mpe mpaku za nzaza ziningamena-
nga muna makumu mau, kwa akiti beviokelanga
mu nzila zampwena ye inkita itukanga mu nsi
zankaka. Aweyi Ayuda bemwenanga avakulwi-
si a mpaku? Ayuda ke bezolanga avakulwisi a
mpaku ko, kadi nkumbu miayingi bekudikilanga
e ntalu a nzimbu za mpaku. Asumuki ana ba-
zayakene mu kuma kia mavangu mau mambi,
bena mpe mwamu lambu diadi.—Luka 7:37-39.
Wau bamwene Yesu kedianga vamosi ye asu-
muki, Afarisi ana bekuyimwenanga vo ansongi,
bayuvuidi alongoki a Yesu vo: “Ekuma o nlongi
eno kedilanga vamosi ye avakulwisi a mpaku
ye asumuki?” (Matai 9:11) Wau kabawidi, Yesu
ubavutwidi vo: ‘Ana bena yo vimpi ke bavuidi
68
ngang’a mawuku mfunu ko, kansi ambevo kaka.
Nwenda, nwazaya e nsas’a diambu edi: ‘Nke-
nda nzolele, ke kimenga ko.’ Kadi kizidi boke-
la ansongi ko, kansi asumuki kaka.’ (Matai 9:
12, 13; Osea 6:6) Kana una vo Afarisi bayikidi
Yesu vo “nlongi,” ke bavovele ye nsi a ntima ko,
kansi balenda longoka diambu diambote muna
Yesu.
Dilenda kala vo Matai obokele avakulwisi a
´
mpaku ye asumuki muna nzo andi kimana bawa
malongi ma Yesu yo wukwa muna mwanda,
“kadi ndonga muna yau banlende.” (Maku 2:15)
Yesu ozolele kubasadisa bakala ye ngwizani
ambote yo Nzambi. Nswaswani ye Afarisi beku-
yimwenanga vo ansongi, Yesu ke vezanga asu-
muki ko. Wau vo nkwa walakazi ye nkenda, Yesu
olenda wuka awonso bena yo yela kwa mwanda.
Yesu ofwididi avakulwisi a mpaku ye asumuki
e nkenda. Kana una vo ka tondele masumu mau
ko, Yesu ubafwididi e nkenda nze una kavanga
kw’awana bena ye mayela. Sungamena dio vo
kuna nkenda zawonso Yesu wasimba nkwa wazi
yo vova vo: “Nzolele wo! Velela kwaku.” (Matai
8:3) Yeto mpe tufwete fwilanga wantu e nkenda
mu mpila yayi yo kubasadisa, musungula muna
kimwanda.
 Matai adieyi kevanganga vava Yesu kamwene?
 Ekuma Ayuda ankaka bamengenanga avakulwisi
a mpaku?
 Ekuma Yesu kenena vamosi ye asumuki?
˙ YESU OBOKELE MATAI WA MVAKULWISI A MPAKU
˙ KRISTU OVAVIDI ASUMUKI MUNA KUBASADISA 27
EKUMA ALONGOKI A YESU BELEMBI FIONKONWENANGA?
MATAI 9:14-17 MAKU 2:18-22 LUKA 5:33-39
Vava Yesu kakembelele Nduta ya mvu wa 30 wa
tandu kieto, ke vaviokele kolo kiayingi ko, Yoa-
ne wa Mvubi osilu mu pelezo. Yoane ozolele vo
alongoki andi bakituka alongoki a Yesu, kansi ke
yau awonso ko bavangidi wo muna ngonde zi-
lende tuka Yoane kasilwa mu pelezo.
Ekolo Nduta ya mvu wa 31 ifenamene, aka-
ka muna alongoki a Yoane bezidi kwa Yesu,
banyuvuidi vo: “Ekuma oyeto ye Afarisi tufio-
nkonwenanga, kansi alongoki aku ke befionko-
nwenanga ko?” (Matai 9:14) Kuna kwa Afarisi o
fionkonona i fu kia nsambil’au. Kuna kwa landa,
Yesu wata kingana kia Mfarisi wakisana muna
sambu vo yandi nkwa unsongi, wasamba vo: “E
Nzambi, itondele, kadi kina nze wantu awaya
ko, . . . Muna lumingu, lumbu yole ifionkonona-
nga.” (Luka 18:11, 12) Nanga alongoki a Yoa-
ne fu kia fionkonona bekalanga kiau yovo beva-
NONA MU KUMA KIA FIONKONONA Ke
diampasi ko mu bakula e nona kia londa
mvuatu kasadila Yesu. Adieyi divangama avo
muntu osadidi e tenda kiampa mu londa
mvuatu wankulu? Avo mvuatu usukwilu, e te-
nda kiampa kifitamanga yo tunta mvuatu wa-
nkulu yo tiazuna wo.
Diau dimosi mpe ye vinyu yaludilwanga
mu madila mankand’a bulu. Vava madila ma-
sadilwanga mu kolo kianda, ´ o nkand’a bulu
wasakanga o bala yamu tezo kia lembi nanuka
diaka. Diavonza diakalanga mu sia e vinyu
ampa muna madila mankulu. Vava vinyu ya-
mpa yayilanga, yavimbisanga madila.
Ediadi diabukisanga madi-
la mankulu.
70
nganga wo mu kuma kia Yoane una mu pelezo.
Nanga bazolele zaya mpe e kuma alongoki a
Yesu balembi kubayikamena mu fionkonona mu
kuma kia Yoane una mu pelezo.
Yesu ubasadidi e nona kimosi muna kubava-
na e mvutu. Ovovele vo: “Akundi a toko dianso-
mpi ke bena ye kuma kia kendalala ko ekolo
bena kumosi yo toko diansompi, nga ke wau ko
e? Kansi, vekala ye lumbu yina e toko dianso-
mpi kekatulwa vana bena, i bosi befionkonona.”
—Matai 9:15.
Yandi kibeni Yoane wayikila Yesu vo toko dia-
nsompi. (Yoane 3:28, 29) Muna kuma kiaki, eko-
lo Yesu kena yau, alongoki andi ke bena yo mfu-
nu wa fionkonona ko. Vava Yesu kefwa, alongoki
andi bekendalala, ke bekala ye nsatu a dia ko.
Ediadi disoba vava Yesu kefuluka! Alongoki andi
ke bekala diaka yo mfunu wa fionkonona ko.
I bosi, Yesu otele yingana yole, oku vo: “Ke
vena muntu ko olondanga e tenda kia nlele
ampa muna mvuatu wankulu, kadi o nlele ampa
unana mvuatu yo sakisa e vundu. Wantu ke be-
sianga vinyu ampa mu madila mankulu ma nka-
nd’a bulu ko, kadi madila malenda buka, e vinyu
itiamuka, e madila mpe mefwasuka. Kansi, wa-
ntu besianga vinyu ampa mu madila mampa.”
(Matai 9:16, 17) Adieyi kazola vova o Yesu?
Yesu ozolele sadisa alongoki a Yoane wa Mvu-
bi babakula vo, ke bafwete vingila ko vo alongo-
ki andi balanda mavangu mankulu ma Kiyuda,
nze fu kia fionkonona. Yesu kezidi yikanesa ko
ngatu singika e nsambila yankulu kimana yasa-
´
dilwa diaka mu kolo kianda. Yesu kekasakesa-
nga wantu ko bakwamanana landa e nsambila
ya Kiyuda ye kinkulu kiau. Ke vavanga sadila te-
nda kiampa ko mu londa mvuatu ankulu ngatu
sia vinyu ampa mu madila mankulu ma nkand’a
bulu.
 28
˙ ALONGOKI A YOANE BAYUVUIDI YESU DIAMBU DIA FIONKONONA

 Muna lumbu ya Yesu, aki nani bafionkononanga? Ekuma?

 Ekuma alongoki a Yesu belembi fionkonwenanga wau bena yandi? Kuna kulanda,
adieyi dilenda kubafila mu fionkonona?
 E nona kia Yesu mu kuma kia tenda kiampa ye vinyu ampa nkia nsasa kina?

71
NGA DIANSONGI MU VANGA WETE MU LUMBU KIA VUNDU?
YOANE 5:1-16
Yesu mambu mayingi kavangidi ekolo kesamu-
nanga nsangu zambote muna Ngalili. Kansi, wau
vo mu fulu yankaka mpe kazolele kwenda sadi-
la, ke mu Ngalili kaka ko, ovovele vo: “Mfwete
kwenda mpe muna mavata mankaka, yasamun’e
nsangu zambote za Kintinu kia Nzambi.” (Luka 4:
43, 44) Eyayi i ntangwa yambote, kadi e nsungi
a masanza iyantikidi, o nkinzi a Yerusaleme ufi-
namene.
Avo tutezanese mana tutanganga muna Nka-
nd’a Nzambi mu kuma kia salu kia Yesu muna
Ngalili, makete kaka tusolola mu kuma kia salu
kiandi muna Yuda. Kana una vo muna Yuda wa-
ntu ke besonganga luzolo lwambote ko, ke dika-
kididi Yesu ko mu samuna nsangu zambote yo
vanga masivi konso fulu kena.
Ke kolo ko, Yesu olondoka yo kwenda kuna Ye-
rusaleme, mbanz’a kimfumu kia Yuda, mu ke-
mbelela e Nduta ya mvu wa 31 wa tandu kieto.
Vana ndambu a Mwelo a Mameme, vena ye zinga
kia maza kiyikilwanga muna Kiyibere vo, Betese-
da. Mbevo zayingi, mpofo ye avanguki bekwiza-
nga vana zinga kiaki kia maza. Ekuma? Kadi awo-
nso bekwikilanga vo, o muntu olenda sasuka avo
ukivubidi muna maza ekolo mefusukanga.
Muna lumbu kia Vundu, Yesu omwene yakala
dimosi vana mbel’a zinga kia maza, oyelanga se
mvu 38. Yesu unyuvuidi vo: “Nga ozolele sasuka
e?” O mbevo umvutwidi vo: ‘E Mfumu, kina ye
muntu okunkobola mu zinga ko vava maza me-
fusukanga, avo se nkwenda kaka, owakaka umvi-
tidi kuna ntwala.’—Yoane 5:6, 7.
 Ekuma Yesu kendele muna Yuda? Nkia salu kesalanga?
 Ekuma wantu ayingi bendele vana zinga kia maza kiyikilwanga vo Beteseda?
 Nkia sivi kavangidi Yesu vana zinga kia maza? Ayuda akaka adieyi bavangidi wau
bamwene dina divangamene?
72
Yesu ovovele diambu disivikisi o mbevo ye
konso muntu owidi dio, ovovele vo: “Telama!
Bonga lwandu lwaku, wenda kwaku.” (Yoane
5:8) Idiau kikilu o muntu ndioyo kavangidi.
Vana vau osasukidi, obongele lwandu lwandi,
wele!
Vana fulu kiayangalela e diambu diambote di-
vangamene, Ayuda ana bamwene muntu owukilu
bayantikidi kuntumba, oku vo: “O unu lumbu kia
Vundu, ke diansongi ko mu nata lwandu lwaku.”
O muntu ndioyo ubavutwidi vo: “Ndiona unsa-
swidi, yandi umpovese vo, ‘Bonga lwandu lwaku,
wenda kwaku.’ ” (Yoane 5:10, 11) Ayuda awaya
bekumbanga konso muntu owukanga mbevo mu
lumbu kia Vundu.
Bazolele zaya kana nani ovangidi wo. Banyu-
vuidi vo: “Nani uvovese vo, ‘Bonga lwandu we-
nda kwaku’?” Ekuma bayuvulwidi o muntu owu-
kilu? E kuma kadi o Yesu “okotele vana kati kwa
ndonga,” o muntu owukilu kazeye nkumbu a Yesu
ko. (Yoane 5:12, 13) Kansi, muntu ndioyo owana-
na diaka yo Yesu. Kuna kwalanda, bawananene
muna tempelo, muntu ndioyo obakwidi vo Yesu
uwunkidinge vana zinga kia maza.
Muntu owukilu owanane ye Ayuda ana ba-
nyuvuidinge kana nani unwukidi. Ubavovese vo,
Yesu i nkumbu andi. Vava bawidi wo, Ayuda bele
kwa Yesu. Nga bele zaya kana mu nkia wisa o
Yesu kavangidi e diambu diadi diambote? Ve!
Bele kwa Yesu kimana bantumba wau kavangidi
o wete mu lumbu kia Vundu. Bayantikidi nkutu
kumbangika!
 ˙ YESU OLONGELE MUNA YUDA

˙ OWUKIDI MBEVO MOSI VANA ZINGA KIA MAZA 29

YESU I MWAN’A NZAMBI
YOANE 5:17- 47
Vava Ayuda akaka batumbidi Yesu wau kawuki-
di o mbevo mu lumbu kia Vundu, Yesu ovutwidi
vo: “O Se diame osalanga yamu wau, omono
mpe yakinu sala.”—Yoane 5:17.
Mana kavangidi o Yesu ke makulwidi nsiku a
Nzambi ko wa lumbu kia Vundu. E salu kiandi kia
longa yo wuka ambevo, i mpila ketangininanga
mavangu mambote ma Nzambi. Muna kuma kia-
ki, Yesu okwamanene vanga o wete lumbu yawo-
nso. Kansi e mvutu kavene kwa atantu andi, zi-
wokese makasi mau. Dianu vo, bavavidi nkutu
kumvonda. Ekuma?
Vana ntandu a vilwa wayindula vo Yesu nsi-
ku a lumbu kia Vundu kakulwidi wau kawukidi o
mbevo, bafungidi diaka makasi wau kavovele vo
yandi i Mwan’a Nzambi. Muna ngindu zau, Yesu
Nzambi katiangwini wau kavovele vo, Yave i Se
diandi. Kuna kwa yau dina nze Yesu uyifwana-
nese yo Nzambi. Kansi, Yesu kondwa kwa wo-
nga ubavovese vo, ngwizani ambote kena yau
yo Nzambi. Ovovele vo: “O Se ozolele o Mwa-
na, okunsonga mpe konso dina kevanga.”—Yoa-
ne 5:20.
O se i Mvani a moyo. Kuna nz’ankulu, waso-
nga ludi kiaki vava kavan’o wantu o nkuma wa-
fula mafwa. Yesu ovovele diaka vo: “Konso una
o Se kefudila mafwa yo kubavan’o moyo, i una
mpe o Mwana kevanina moyo kwa konso ona ka-
zolele.” (Yoane 5:21) Ekwe mvovo mia lukasake-
so mivananga e vuvu kia kusentu! Kana nkutu
owau, Mwana ofulanga mafwa mu mpila yanka-
ka. Yesu wavova vo: “Konso ona owanga diambu
diame yo kwikila mpe Ndiona wantuma, una yo
moyo a mvu ya mvu, ke fundiswa ko, okatukidi
muna fwa wizidi muna moyo.”—Yoane 5:24.
Yamu wau ke vena lusansu ko lusonganga vo
Yesu ofudidi mafwa, kansi ovovese atantu andi
vo osinga wo vanga. Ovovele vo: “Kadi e nta-
74
ngwa ikwiza, ina ikala vo awonso bena muna
ziami bewa nding’andi yo vaika.”—Yoane 5:
28, 29.
Kana una vo Yesu kiyekwa kiampwena kena
kiau, otomene dio kiesesa vo Nzambi unsundidi
o nene. Ovovele vo: ‘Omono kilendi kuyivangi-
la diambu ko. . . . kadi kivavanga luzolo lwa-
me ko, lwa ndiona wantuma kaka.’ (Yoane 5:30)
Muna mvovo miami, Yesu osongele kiyekwa kia-
ndi muna kani dia Nzambi. Wau i nkumbu ante-
te kayikidi dio va meso ma ndonga. Kansi, ata-
ntu a Yesu bena ye kimbangi kiankaka, ke mvovo
miandi kaka ko. Yesu ubasungamese vo: “Oye-
no nwatuma wantu kwa Yoane [wa Mvubi], oya-
ndi osidi e ludi umbangi.”—Yoane 5:33.
Nanga mvu miole miviokele kala tuka ata-
ntu a Yesu bawila diambu diadi. Yoane wavo-
vesa mfumu za nsambila ya Kiyuda vo Ndiona
okwiz’andandila oyikilwa vo, “Ngunza” ye “Kris-
tu.” (Yoane 1:20-25) Muna sungamesa o zitu ba-
kala wau muna Yoane wina muna pelezo, Yesu
ovovese atantu andi vo: “Oyeno mu fikolo kaka
nwazola yangalela muna ntemo andi.” (Yoane
5:35) Muna mpila yayi, kimbangi kia Yesu kisu-
ndidi eki kia Yoane wa Mvubi.
I bosi, Yesu okwamanene ovova, oku vo: “E
salu nsalanga [kumosi ye salu kia wuka mbevo],
isiang’o umbangi vo Se wantuma. O Se mpe ona
wantuma, yandi kibeni unsididi umbangi.” (Yoa-
ne 5:36, 37) Muna bong’e nona, vava Yesu ka-
vubwa, Nzambi wansila o umbangi.—Matai 3:17.
Kieleka, atantu ke bena diaka ye kuma kia
kumbembola ko. E Sono befimpanga isianga
umbangi mu kuma kia Yesu. Muna fokola e
moko, Yesu ubavovese vo: “Kala vo nwakwiki-
la muna Mose, nwadi kwikila mpe omu mono,
kadi wasoneka mu kuma kiame. Avo e sono ya-
ndi nkutu ke nukwikidi yo ko, aweyi nukwikidila
mana mpovele?”—Yoane 5:46, 47.
 30
˙ NZAMBI I SE DIA YESU
˙ NSILU A LUFULUKU

 Ekuma tulenda vovela vo, Yesu kakulwidi nsiku ko wau kavangidi o wete mu lumbu kia Vundu?
 Aweyi Yesu kasongele kiyekwa kiandi muna kani dia Nzambi?
 Nkia kimbangi kisonganga vo Yesu i mwan’a Nzambi?

75
BAVELELE MASA MUNA LUMBU KIA VUNDU
MATAI 12:1-8 MAKU 2:23-28 LUKA 6:1-5
Owau Yesu ye alongoki andi mu nkangalu
bena, ku node bekwendanga, kuna Ngalili.
Eyayi i nsungi a masanza, e mbongo ikole-
le muna mpatu. Wau bamwene nzala, alongoki
bazatwini ntu mia masa, badidi mo. Mu lumbu
kia Vundu bena, Afarisi bamwene dina bava-
ngidi.
Sungamena dio vo ke kolo ko, Ayuda ankaka
muna Yerusaleme Yesu bazola vonda, bavova
vo lumbu kia Vundu kakulwidi. Owau, a Afarisi
bavaikisi mfundu akaka mu kuma kia dina ba-
vangidi alongoki andi. Bavovele vo:“Tala, alo-
ngoki aku bavangidi edi ke diansongi ko omu
lumbu kia Vundu.”—Matai 12:2.
Afarisi bavovele vo ovela masa yo vinza mo
mu moko diau dimosi ye salu kia kutika e
mbongo yo veva yo. (Luvaiku 34:21) E mambu
makete-kete bayikidi vo salu, makitwidi e lu-
mbu kia Vundu se kiampasi mu lunda. Kansi
e lumbu kiaki kiasikidiswa ye kani diayangidi-
ka yo kasakesa o nkangu muna mwanda. Yesu
muna kubasonga vo e ngindu zau zatekomoka,
osadidi e nona isonganga vo e mpila belundi-
langa o nsiku a lumbu kia Vundu, ke ina ngwi-
zani ko ye kani kasikidisila kio o Yave.
E nona kiantete kasadidi Yesu i dina diabwila
Davidi ye wantu kakala yau. Vava bafwa e nza-
la, bakota muna saba yo dia e mbolo zavauka.
E mbolo zozo vava zakatulwanga vana ndose a
Yave, zalundwanga mu kuma kia anganga ki-
mana badia zo. I bosi, bavingisanga vo mbo-
lo zankaka. Muna kuma kiaki, Davidi ye wantu
andi ke batumbwa ko vava badia e mbolo zazi.
—Fuka 24:5-9; 1 Samuele 21:1-6.
 31
˙ ALONGOKI BAVELELE MASA MUNA LUMBU KIA VUNDU
˙ YESU I “MFUMU A LUMBU KIA VUNDU”

Muna nona kiazole, Yesu ovovele vo: “Nga ke
nwatanga wo ko muna Nsiku vo muna lumbu
kia Vundu anganga muna tempelo sala besa-
langa, yau ke banati nkanu e?” E salu kayikidi o
Yesu besalanga anganga muna tempelo muna
lumbu kia Vundu, i kela yimenga ye salu yanka-
ka mpe. Kansi Yesu ovovele vo, “oyu osundi-
di e tempelo una vava.”—Matai 12:5, 6; Ntalu
28:9.
I bosi, Yesu oyikidi diaka e Sono muna kuba-
songa vo ke bena ye ndungidi ko. Ovovele vo:
“Kele vo nwazaya e nsas’a diambu edi: ‘Nkenda
nzolele ke yimenga ko,’ ke nwadi tumba minko-
ndwa kuma ko.” Muna fokola e moko, ovovele
diaka vo: “Kadi o Mwan’a muntu i Mfumu a lu-
mbu kia Vundu.” Yesu oyikidi Kintinu kia funda
dia mvu eki kitwasa luvuvamu ova nza.—Matai
12:7, 8; Osea 6:6.
Tuka kolo, wantu bebundunwanga kwa Sata-
na, bemonga mpasi mu kuma kia nsoki ye vita.
Kansi, nswaswani ampwena yikala muna Kinti-
nu kia funda dia mvu. Kadi Kintinu kiaki kitwa-
sa e lumbu kianene kia Vundu kina tulakukila-
ng’o moyo.

 Afarisi nkia diambu batumbidi alongoki a Yesu? Ekuma?

 O Yesu aweyi katumbidi Afarisi mu kuma kia ngindu zau zabendomoka?
 Ekuma tulenda vovela vo Yesu i “Mfumu a lumbu kia Vundu”?

77
NKIA SALU KIFWENE SALWA MUNA LUMBU KIA VUNDU?
MATAI 12:9-14 MAKU 3:1-6 LUKA 6:6-11

Muna lumbu kiankaka kia Vundu, Yesu okingwi-
di sambilu dimosi, nanga muna Ngalili. Owene
mo muntu una yo koko kwalunene kwayumini-
na. (Luka 6:6) Asoneki ye Afarisi batungunwini
Yesu. Ekuma? Ekani diau dizayakene vava bayu-
vuidi vo: “Nga diansongi mu wuka muna lumbu
kia Vundu e?”—Matai 12:10.
E mfumu za nsambil’a Kiyuda bekwikilanga
vo muntu olenda wukwa mu lumbu kia Vundu,
avo zingu kiandi mu vonza kina. Muna bonga e
nona, bevovanga vo muna lumbu kia Vundu, ke
diansongi ko mu singika e visi kia muntu otolo-
kele yovo kunkanga e basa, kadi e zingu kiandi
ke kina mu vonza ko. E kiuvu kia Asoneki ye Afa-
risi kisonganga vo ke betokanenanga wete dia
mbevo ndioyo ko. Ozevo, kuma bevavanga ki-
mana batumba Yesu.
Kansi, Yesu ozeye wo vo makani mambi bena
mau. Ozeye wo mpe vo e ngindu zau mu kuma
kia sala mu lumbu kia Vundu, ke zina ngwizani
ko ye Sono. (Luvaiku 20:8-10) Yesu watumbilu
kala kondwa kuma muna diambu dia vanga o
wete mu lumbu kia Vundu. Owau Yesu ovangi-
di diambu dilenda kubafungisa makasi mayingi.
Ovovele kwa muntu una ye koko kwayuminina
vo: “Telama, wiza ova kati.”—Maku 3:3.
Yesu ovilukidi kwa Asoneki ye Afarisi, ovove-
le vo: “Nani vovo nwina una ye meme dimosi,
avo dibwidi mu wulu muna lumbu kia Vundu,
kalembi dio simba, katombola dio e?” (Matai
12:11) E meme nzimbu difwanga, muna kuma
kiaki, avo bayambwidi dio muna wulu yamuna
lumbu kilanda, dilenda fwa yo twasa mfwilu. Ka-
nsi, e Sono kivovanga vo: “O nsongi osungame-
na moyo a bulu kiandi.”—Ngana 12:10.
Muna songa vo mambu mau mole ngwizani
mena, Yesu ovovele diaka vo: “O muntu nga ka-
sundidi e meme ko e? Dianu vo, diansongi mu
78
vanga edi diambote mu lumbu kia Vundu.” (Ma-
tai 12:12) Ozevo vo, Yesu kakulwidi lumbu kia
Vundu ko wau kawukidi muntu ndioyo. Wau ka-
vovele ye ziku yo walakazi, mfumu za nsambi-
l’a Kiyuda ke balendele kumfidisa diaka mpaka
ko. Muna kuma kiaki, ke balendele diaka vova
konso diambu ko.
Wau kakendalele mu kuma kia ngindu zau za-
bendomoka, Yesu otatidi oku y’oku. I bosi, ovo-
vese muntu ndioyo vo: “Lambul’o koko kwaku.”
(Matai 12:13) Vava kalambwidi o koko kwa-
`
ndi kwayuminina, kuvutukıdi o vimpi. O muntu
ndioyo oyangalele kikilu. Kansi aweyi bavangidi
awana bazolele kanga Yesu?
Vana fulu kia yangalala mu kuma kia koko
kwa muntu kusasukidi, Afarisi bavaikidi, bele
kumvuandila e mfulu kumosi “y’alandi a Ero-
di kimana bamvonda [Yesu].” (Maku 3:6) E
buka kiaki kia mbumba kia alandi a Erodi ki-
sangane ye buka kia asambidi beyikilwanga vo
Asaduki. Asaduki ye Afarisi kitantu bekalanga
kiau, kansi mu kolo kiaki, bawizane mu telame-
na Yesu.
 32
˙ YESU OWUKIDI KOKO KWA MUNTU MUNA LUMBU KIA VUNDU

 Nkia diambu difididi mfumu za nsambil’a Kiyuda mu fidisa Yesu e mpaka?

 E mfumu za nsambil’a Kiyuda nkia ngindu za bendomoka bena zau mu kuma
kia nsiku a lumbu kia Vundu?
 O Yesu nkia ngangu kasadidi mu sukisa e ngindu zambi za mfumu za nsambil’a
Kiyuda mu kuma kia lumbu kia Vundu?

79
NDUNGAN’A UNGUNZA WA YESAYA
MATAI 12:15-21 MAKU 3:7-12

Wau kazeye wo vo Afarisi ye buka ki’alandi

a Erodi bazolele kumvonda, Yesu ye alongoki
andi bele kuna Mbu a Ngalili. Ndonga inlende,
ankaka batukidi muna Ngalili, muna zunga kia
Turo ye Sidone, kuna simu dia Yodani, Yerusa-
leme, ye Edome. Yesu owukidi ayingi muna yau.
Awana bena ye yimbevo yangolo bafinamene
Yesu kimana kabasimba. Vana fulu kia vingila
vo Yesu kabasimba, bayantikidi kumfinangesa
kimana bamviakana.—Maku 3:9, 10.
Wau vo ndonga isakidi, Yesu ovovese alo-
ngoki andi bakubik’e nzaza yakete bamanta ki-
mana bavavuka fioti e ndonga ikumfinangesa-
nga vana kumu. Kadi olenda kubalonga wau
kena muna nzaza yovo olenda kwenda ku fulu
kiankaka mu sadisa diaka wantu ayingi.
Matai wa nlongoki, wasoneka vo e salu kia
Yesu kialunganesa “dina diavovua muna Yesa-
ya wa ngunza.” (Matai 12:17) Yesu nkia ungu-
nza kalungisi o vava?
“Tala, ntaudi ame ona yasola, nzolw’ame,
ona ngiangalele! O mwand’ame muna yandi
isia wo, okiesesa unsongi kwa zula. Ke tantana
ko, ngatu kaza, ke muntu ko owa nding’andi
muna nzila zampwena. E tutu diabosoka ke to-
lola dio ko, e vusu difwitanga ke zima dio ko,
yavana kesunda muna sikidisa unsongi. Kiele- ngu muna tusansu twavilwa. Mu kuma kiaki,
ka, e zula besia nkumbu andi e vuvu.”—Matai mfumu za nsambila bavavidi kumvonda. Edia-
12:18-21; Yesaya 42:1-4. di dia nkenda kikilu!
Kieleka, Yesu i ntaudi ozolakene yo yanga- “Ke tantana ko, ngatu kaza, ke muntu ko owa
lelwa kwa Nzambi. Yesu osengomwene unso- nding’andi muna nzila zampwena.” E mvovo
ngi wakieleka owu ufukwanga kwa tusansu twa miami nkia nsasa mina? Vava Yesu kewukanga
nsambila zaluvunu. Wau vo Afarisi besasilanga wantu, yovo vaikisanga nkuya, ke kubayambu-
Nsiku a Nzambi mu mpila yambi, kuna kwa yau langa ko vo ‘bazayisa kwa wantu kana yandi i
ke balendi nkutu sadisa mbevo ko muna lumbu nani.’ (Maku 3:12) Kazolele ko vo bamwanga e
kia Vundu. Muna songa vo unsongi yo mwand’a nsangu zandi muna mpambu za nzila, ngatu
Nzambi una muna yandi, Yesu ovevuele o nka- bendomona mana kavangidi.
80
 ˙ NDONGA IFINANGESE YESU

˙ YESU OLUNGANESE UNGUNZA WA YESAYA 33

Yesu osamunanga mpe nsangu za lufiaulwi- zima e vusu difwitanga. Vana fulu kiavanga wo,
su kw’awana bena nze tutu diabosoka, difu- Yesu okasakesanga alembami kuna zola kwa-
mbamene. Bena nze vusu difwitanga, se dizi- wonso yo walakazi. Kieleka, Yesu i muntu ole-
ma. Yesu ke tolola tutu diafumbama ko ngatu nda bundwa e vuvu kwa wantu a nza yawonso.

 Yesu aweyi kakiesesele unsongi lembi tantana ngatu kaza muna nzila zampwena?
 Aki nani bena nze tutu diabosoka ye vusu difwitanga? Yesu aweyi kekadilanga yau?

81
YESU OSOLELE NTUMWA KUMI YE ZOLE
MAKU 3:13-19 LUKA 6:12-16
Tezo kia mvu mosi ye ngonde sambanu zivioke-
le kala tuka Yoane wa Mvubi kasunzulwila Yesu
vo, Mwan’a meme a Nzambi. Tuka Yesu kayanti-
kila e salu kiandi, ayingi muna akwa ntima mia-
mbote bakitukidi alongoki andi. Nze Andere, Si-
mone Petelo, Yoane, Yakobo nanga (mpangi a
Yoane), Filipo, yo Batolomai (oyikilwanga vo Na-
tanaele). Kuna kwalanda, ankaka diaka bakitu-
ka alandi a Kristu.—Yoane 1:45-47.
Owau Yesu okubamene mu sola ntumwa za-
ndi. Yau bekala se akundi andi ketoma zola, osi-
nga kubalonga e salu kiamfunu. Kansi vitila ka-
basola, Yesu wele kuna mongo, nanga lukufi yo
Mbu a Ngalili ye Kafanau. Osambidi fuku wamvi-
mba, nanga muna lomba ngangu ye nsambu
za Nzambi. Muna lumbu kialanda, Yesu obokele
alongoki andi, osolele 12, bakala se ntumwa za-
ndi.
Yesu osolele mpe alongoki sambanu bayikilu
kala ova ntandu, kumosi yo Matai, ona Yesu ka-
bokela vana vevakulwisilwanga e mpaku. Alo-
ngoki tanu ankaka basolelo i Yuda (oyikilwanga
mpe vo Tadai “wa mwan’a Yakobo”), Simone wa
 Nkia nzengo zamfunu kabakidi Yesu wau kasambidi fuku wamvimba?
 Aki nani i ntumwa za Yesu? Adieyi dilenda kusadisa mu sungamena e nkumbu zau?
82
mwisi Kenani, Toma, Yakobo wa mwan’a Alefayo
yo Yuda wa mwisi Kereote.—Matai 10:2-4; Luka
6:16.
Yau 12 bekangalanga yo Yesu, otomene ku-
bazaya mpe. Ankaka muna yau, yitu yandi. O
Yakobo ye Yoane mpangi zandi. Ankaka bevo-
vanga vo Alefayo mpangi a Yosefe, se dia nsa-
nsi dia Yesu. Avo dialudi, ozevo, ntumwa Ya-
kobo wa mwan’a Alefayo, mpangi a Yesu mpe
kakala.
Muna kuma kiaki, ke diampasi ko kwa Yesu
mu sungamemena nkumbu za ntumwa zandi.
Ongeye, olenda sungamene nkumbu zau? Di-
mosi dilenda kusadisa, i sungamena vo ntumwa
zole bena ye nkumbu a Simone, nzole beyiki-
lwanga vo Yakobo, nzole diaka beyikilwanga vo
Yuda. Simone ( Petelo) ye mpangi andi Ande-
re, Yakobo (mwan’a Zebedayo) ye mpangi andi
Yoane. E ndadani yayi yikusadisa mu sungame-
na e nkumbu za ntumwa nana. E nkumbu za
´
ntumwa ya zisidi, i (Matai) mvakulwisi a mpaku,
(Toma) ona wafila e mpaka, (Natanaele) wabo-
kelwa vana nsanda yo (Filipo) nkundi a Nata-
naele.
Ntumwa kumi ye mosi esi Ngalili, zunga kiau
kimosi yoYesu. Natanaele musi Kana. Filipo, Pe-
telo yo Andere esi Beteseda. Kuna kwalanda,
Petelo yo Andere bayenda zingila kuna Kafanau,
ˆ
nanga i kuna kwa zingilanga Matai. E vata dia
Yakobo ye Yoane lukufi dina ye Kafanau, e salu
kiau i baka e mbizi za maza. Yuda musi Kereote,
yandi wayekola Yesu, nanga yandi kaka i musi
Yuda.
˙ NTUMWA 12
34
LONGI DIA YESU VANA MONGO
MATAI 5:1–7:29 LUKA 6:17- 49

Nanga Yesu oyoyele wau kasambidi fuku wamvi-
mba mu sola alongoki 12 kimana bakala se ntu-
mwa zandi. Owau, o kuma kukiele, Yesu wakinu
yo nkuma ye luzolo lwasadisa o nkangu. Ovue-
nde vana mongo muna Ngalili, nanga lukufi ye
Kafanau, kuna ketoma sadilanga e salu kiandi.
´
Nkangu utukidi mu zunga yina kwanda wizidi
kwa yandi. Ankaka batukidi muna Yerusaleme
ye zunga yankaka muna Yuda. Ankaka diaka ba-
tukidi muna mbanza za Turo ye Sido muna mbe-
l’a mbu, kuna node. Ekuma bezidi kwa Yesu?
´
“Bezidi wa yo wukwa yimbevo yau.” I diau mpe
divangamene. Yesu ‘owukidi yau awonso.’ Yi-
ndula e diambu diadi! Mbevo zawonso ziwukilu.
Yesu osadisi mpe “awana babangikwanga kwa
mianda mia usafu,” i sia vo, awana bebangikwa-
nga kwa nkuya—mbasi zambi za Satana.—Luka
6:17-19.
I bosi, Yesu osolwele fulu kiambote vana mo-
ngo, e ndonga inzungidi. Alandi andi, musungu-
la antumwa 12, bavuende vana ndambu andi.
´
Awonso bazolele wa nlongi ndioyo ovanganga
masivi mampwena. Kieleka, Yesu olongele ma-
mbu matwese nluta kwa wantu awonso bawi-
di mo. Tuka ntangwa yayina, wantu ayingi be-
vuilanga mo nluta. Yeto mpe tulenda baka nluta
muna mambu ma mwanda mana kalongela mu
´
mvovo mia leboka ye miakia. Muna longi dia-
ndi, Yesu osadidi e nona yitomene zayakana kwa
nkangu. Muna kuma kiaki, awonso bazolele kala
ye zingu kiambote yo vanga luzolo lwa Nzambi,
batomene bakula mana kalongele. Nkia mambu
makitwidi longi dia Yesu vana mongo se dia-
mfunu?
 O Yesu akweyi kavovela e longi diandi ditomene zayakana? Aki nani bakala vo?
 Nkia mambu makitwidi longi dia Yesu vana mongo se diamfunu?
 Aki nani bena ye kiese kia kieleka? Ekuma?
˙ YESU OLONGELE VANA MONGO
35
AKI NANI KIELEKA I AKWA KIESE?
Wantu awonso bazolele kala ye kiese. Wau ka-
zeye wo, Yesu oyantikidi yika awana bena vo
akwa kiese. Yindula e mpila dituntidi e sungidi-
di kia nkangu bewanga e longi diandi! Kansi, ma-
mbu mankaka kavovele mabafididi mu toma yi-
ndula.
Yesu ovovele vo: “Kiese kw’awana bazeye nsa-
tu zau za kimwanda, kadi e Kintinu kia zulu i kiau.
Kiese kw’awana bena ye ntantu, kadi befiaulwi-
swa. . . . Kiese kw’awana bena ye nzala ye vuina
dia unsongi, kadi beyukuta. . . . Kiese kw’awana
bebangikwanga mu kuma kia unsongi, kadi e Ki-
ntinu kia zulu i kiau. Nukala ye kiese, vava wantu
bekunuveza yo kunubangika . . . mu kuma kiame.
Numona kiese yo yangalala.”—Matai 5:3-12.
Vava Yesu kavovele vo “kiese,” aweyi disonge-
le? E kiese kayikidi o Yesu, ke kiau kimosi ko ye
kiese kemonanga o muntu vava kevanganga dia-
mbu dinkunyangidikanga. E kiese kia kieleka ke
kina ye tezo ko. Muna kala ye kiese kia kieleka di-
vavanga vo o muntu kayangalela ina kena yau,
kakala yo ntima wavuvama yo yangalela e zingu.
Yesu ovovele vo awana bazeye nsatu zau za
mwanda, awana bena ye ntantu mu kuma kia
usumuki wau, awana bazeye Nzambi yo kunsa-
dila, yau i akwa kiese kia kieleka. Kanele vo be-
saulwanga yovo bangikwa mu kuma kia vanga
luzolo lwa Nzambi, bena ye kiese kadi bazeye wo
vo Nzambi beyangidikanga. Bena mpe ye ziku vo
osinga kubavana nsendo a moyo a mvu ya mvu.
Kansi, wantu ayingi bebanzanga vo okala ye
mavua yo vava nkembo i diau ditwasanga e kie-
se kwa muntu. Kansi o Yesu ke diau ko kavovele.
85
E mpila kasongele e nswaswani a diambu dia- Yesu ovovese diaka alo-
di, ifididi wantu ayingi bekunwanga mu yindula. ngoki andi vo: “Yeno nu
ˆ
Yesu ovovele vo: “Tatu kwa yeno mvuama, kadi ntemo a nza.” Vava wantu
ˆ
numwene kala lufiaulwisu lweno. Tatu kwa yeno bekwikanga mini ke besia-
ˆ
nuyukwiti owau, kadi nzala nufwa. Tatu kwa yeno nga kio kuna nsi a mbangu
ˆ
nusevanga owau, kadi nukendalala yo dila. Tatu ko, kansi vana fulu kiaza-
kwa yeno, ovo nusanisinwa kwa wantu awonso, nguka, kimana kiatemena
kadi i wau mpe mase mau bavanga kuna kwa awonso bena muna nzo.
ngunza zaluvunu.”—Luka 6:24-26. Muna kuma kiaki, Yesu
Okala mvuama, yangalala yo vava sanisinwa ubakasakese vo: “Yambu-
kw’akaka, aweyi dilenda twasila ntantu? Avo mu- la o ntemo eno wateme-
na vana vena wantu, kimana bamona mavangu
meno mambote, bakembelela Se dieno una kuna
zulu.”—Matai 5:14-16.

NSIKU MINA ALANDI A YESU BAFWETE LEMVOKELA

Kuna kw’afidi a nsambila z’Ayuda, Yesu Nsiku
a Nzambi kakulwidi, muna kuma kiaki bavavidi
kumvonda. I dianu Yesu kabavovesele vo: “Ke nu-
yindula ko vo Nsiku yovo Angunza ngizidi fwasa.
Kizidi fwasa ko, lunganesa ngizidi lunganesa.”
—Matai 5:17.

ntu olutidi zitisa lekwa yayi, olenda veza e salu

kia Nzambi kitwasanga e kiese kia kieleka. Yesu
kavovele ko vo okala nsukami yovo fwa e nzala
kiese ditwasanga. Kansi, asukami yau betoma
tambulwilanga malongi ma Yesu yo kala ye kie-
se kia kieleka.
Yesu oyindwidi alongoki andi, ubavovese vo:
“Yeno nu mungwa a nza.” (Matai 5:13) Kansi
alongoki ke yau ko i mungwa tulambilanga ma-
dia. Mungwa usadisanga kimana lekwa kialembi
wola. Vana mbel’a ziku muna tempelo a Nzambi,
vakala yo mungwa wasiwanga muna tukau. O
mungwa usadilwanga mpe se sinsu kia kondwa
kwa umpuki. (Fuka 2:13; Yezekele 43:23, 24) Alo-
ngoki a Yesu i “mungwa a nza,” kadi e fu yau ya-
mbote itutanga wantu yo kubasadisa batatidila
ngwizani au yo Nzambi yo kala ye fu yambote. E
nsangu besamunanga zilenda tanina mioyo mia
wantu awonso betambulwilanga zo.
86
 Kieleka, Yesu otoma zitisanga Nsiku a Nza-
mbi yo kasakesa ankaka bavanga diau dimo-
si. I dianu kavovele vo: “Konso ona okulula una
usundidi o keva muna nkanikinu miami yo lo-
nga ankaka bavanga diau dimosi, oyikilwa vo
` Ankaka muna vuluza o
nke muna Kintinu kia zulu.” Ediadi disongele vo
muntu ndioyo kekota muna Kintinu kia Nzambi
ko. “Kansi konso ona olunda mio yo longa mio,
yandi oyikilwa vo nene muna Kintinu kia zulu.”
—Matai 5:19.
Yesu otumbidi nkutu e fu ifilanga wantu mu
kulula o Nsiku a Nzambi. Vava kasungamene Nsi-
ku uvovanga vo: “Kuvondi ko,” Yesu ovovele dia-
ka vo: “Konso ona olundila mpangi andi maka-
si, kuna mbazi a nkanu kefundisilwa.” (Matai 5:
21, 22) Olundila nkwaku makasi diavonza kiki-
lu, dilenda fila muntu mu vonda nkwandi. Muna
kuma kiaki, Yesu otomene songa e ngolo kafwe-
te vanga o muntu muna tanina luvuvamu: “Avo
se tambika o lukau lwaku vana ziku, vana vau
osungamene vo mpangi aku diambu kabakidi,
sisa o lukau lwaku vana ndambu a ziku. Wenda
teka wizana yo mpangi aku, vava ovutuka, tambi-
ka o lukau lwaku.”—Matai 5:23, 24.
E zumba i diambu diankaka ditumbwanga
muna Nsiku. Yesu ovovele vo: “Nuwidi dio dina
diavovua vo: ‘Kute zumba ko.’ Kansi, omono inu-
vovese vo konso ona otungununa nkento yo ku-
nlengokela o moyo, zumba katele yandi muna
ntima. (Matai 5:27, 28) Yesu kavovele ngindu za
mavangu ma zumba ko ezi zilenda kwiza mu fi-
kolo yo vila muna ntu. Kansi, otomene songa e
vonza kia ‘tungununa muntu yo kunlengokela o
moyo.’ O tungununa muntu nzola kusikamesa-
nga. Ozevo, avo lau dimonekene dilenda fila mu-
´
ntu mu ta e zumba. Aweyi muntu kalenda venge-
la vonza kiaki? Kafwete zaya dina kevanga. Yesu
ovovele vo: Avo disu diaku dialunene ditese-
ˆ
 Nswaswani ye akwa kiese, aki nani i akwa tatu, ekuma?
 Alongoki a Yesu aweyi benena se “mungw’a nza” ye “ntemo a nza”?
 Sasila una Yesu kasongele o zitu muna Nsiku a Nzambi.
 Nkia luludiku kavene Yesu lulenda sadisa muntu mu venga ngindu za vonda nkwandi yo ta zumba?
se sakuba, dunguna dio yo
veta dio. . . . avo koko kwa-
ku kwalunene kutesese sa-
kuba, zenga ko yo veta ko.”
—Matai 5:29, 30.
moyo au, ezak’e ntangwa
divavanga vo bazenga e
ˆ
k ıkwa kina ye kimbevo.
I kuma Yesu kavovele vo
diambote mu “veta” konso
ˆ
kıkwa, kana nkutu kiamfu-
nu, nze disu yovo koko, mu venga ngindu za-
mbi ye vonza kitwasanga. Yesu osasidi vo: “Kadi
diambote kwa ngeye wavidisa kimosi muna
ˆ
yıkwa yaku ke mu nitu aku yawonso ko yatu-
bwa kuna Ngeena” (fuku diayokelwanga e mvi-
ndu kuna mbazi a mbanz’a Yerusaleme). Ngeena
i sinsu kia lufwasu lwa kwele mvu.
Yesu ovene diaka e longi disonganga e mpila
ya kadila y’awana befinganga yo bangika anka-
ka. Ovovele vo: “Kutelamena muntu ambi ko, ko-
nso ona okuwanda e mbata vana bundi dialu-
nene, umvana diaka e bundi diankaka.” (Matai
5:39) E diadi ke disongele ko vo muntu kalendi
kuyitanina ko yovo tanina esi nzo andi vava be-
bangikwanga. E mbata kayikidi o Yesu ke vangu-
la ko ngatu vonda, kansi fingu. Edi kazolele vova,
kele vo muntu utulevuele yo vava vo twatantana
´
87

yandi, kutufinga yovo kutuwanda e mbata, ke tu-
vutudinge mbi muna mbi ko.
E longi dia Yesu ngwizani dina yo nsiku a
Nzambi uvovanga vo twazolanga akweto. Muna
kuma kiaki, ovovese alandi andi vo: “Omono inu-
vovese vo: Nuzolanga mbeni zeno, yo samba mu
kuma kia awana bekunubangikanga.” I bosi, ovo-
vele e kuma bafwete wo vangila: “Kimana nwa-
songa vo nu wan’a Se dieno wina kuna zulu, kadi
ovaikisanga ntangw’andi vana vena wantu ambi
yo wantu ambote.”—Matai 5:44, 45.
Yesu ofokwele e kunku kia longi diandi mu
mvovo miankufi, oku vo: “Nukala nwalunga nze
Se dieno kuna zulu kenena walunga.” (Matai
5:48) Ediadi ke disongele ko vo twakala emvi-
mba twalunga. Kansi, avo tutanginini Nzambi,
tulenda songa o zola kana nkutu kwa mbeni zeto.
Muna mvovo miankaka, Yesu ovovele vo: “Nuka-
langa akwa nkenda, nze Se dieno una vo nkwa
nkenda.”—Luka 6:36.
SAMBU YO BUNDA E VUVU MUNA NZAMBI
E kolo Yesu kelonganga, okasakese nkangu,
oku vo: “Nuyikenga nwalembi vangila oma ma-
nsongi vana meso ma wantu kimana nwamone-
ka kwa yau.” I bosi, Yesu otumbidi e fu kiasonga
e nkenda za kuyivunina, ovovele vo: “Avo se vana
lukau lwa nkenda, kusiki mpungi ko nze una uva-
 Nkia nsasa mina e mvovo mia Yesu, avo muntu uwende mbata vana bundi umvana e bundi diankaka?
 Aweyi tulenda kadila twalunga nze una Nzambi kenena walunga?
 Nkia luludiku kavene Yesu mu kuma kia sambu?
nganga akwa kivunina.” (Matai 6:1, 2) Diambote
twavaninanga tukau twankenda kuna sweki.
I bosi, Yesu ovovele vo: “Avo se nusamba, ke
nukadi nze akwa kivunina ko, kadi bezolanga te-
lama muna masambilu ye muna mpambu za nzi-
la zampwena, kimana bamoneka kwa wantu. . . .
Kansi ongeye, avo se samba, kota muna suku
diaku, zika e kielo yo samba kwa Se diaku ona
wina kuna sweki. O Se diaku ona omwenanga
kuna sweki, okusenda.” (Matai 6:5, 6) Yesu kasi-
mini samba vana meso ma ndonga ko, kadi ya-
ndi kibeni osambanga vana meso ma ndonga.
Otumbidi awana bevanganga e sambu ye kani
diasivikisa wantu kimana
basanisinwa.
Owondelele o nkangu
vo: ‘Vava nusambanga,
ke nuvutukilanga ma-
mbu mau mamosi ko nze
una bevanganga esi zula.”
(Matai 6:7) Yesu kavove-
le ko vo diambi mu lomba
diambu diau dimosi nku-
mbu miayingi. Otumbidi e
fu kia sia mvovo mu ntu
yo vutukila mio ntangwa
ke ntangwa I bosi, Yesu
olongele e sambu kina ye
ndomba nsambwadi. E sambu kiaki kina se
mbandu. E ndomba tatu zantete zisonganga o
mfunu wasungamena o nswa wayala kena wau
o Nzambi ye kani diandi, i sia vo nkumbu andi
yazitiswa, kintinu kiandi kiza, luzolo lwandi lwa-
vangama. Avo tulombele ntete mambu mama,
i bosi tulomba mambu ma yeto kibeni nze dia
kweto kwa lumbu ke lumbu, luloloko lwa masu-
mu ye ndomba za lembi bwilwa e ntonta zina ka-
tulendi zizidila ko yo vuluzwa muna ndiona wa-
mbi.

Nkia fulu tufwete sianga mavua muna zingu
kieto? Yesu olukisi nkangu, oku vo: “Nuyambu-
la lundila lusalu lweno ova nza, vana vefwa-
silanga nselele ye mbumbu, e mivi bebangula
yo yiya.” Ekwe lulukisu lwamfunu! Mavua fo-
koka mefokokanga. Ka tulendi vua dienga dia
Nzambi ko mu kuma kia mavua tuna mau. Kia-
ki i kuma Yesu kavovele vo: “Nulundila lusalu
lweno kuna zulu.” Tulenda wo vanga muna sia
salu kia Nzambi vana fulu kiantete muna zingu
kieto. Ke vena muntu ko olenda fwasa e ngwi-
zani eto yo Nzambi ngatu
kakidila o nsendo a moyo
a mvu a mvu una kekutu-
vana. Muna kuma kiaki, e
mvovo mia Yesu mia ludi
kikilu: “Kuna kwina lusalu
lwaku, i kuna mpe kukala o ntim’aku.”—Matai 6:
19-21.
Muna toma songa e ziku kia diambu diadi,
Yesu o tele kingana eki: “E mini kia nitu i disu.
Avo disu diaku dialungalala, e nitu aku yawonso
itemokene. Kansi, avo disu diaku dia kimpala, e
nitu aku yawonso ibukama e tombe.” (Matai 6:
22, 23) Avo disu dieto ditoma monanga, i mwi-
VUTUKILA MAMBU Nkumbu miayingi Yesu wavu-
tukilanga mambu masina muna longi diandi. Kasi-
kil’owu, muna longi diandi vana mongo, walonga
wantu e mpila ya sambila ye mpila bafwete badiki-
langa mavua.—Matai 6:9-13, 25-34.
Vava kiavioka mvu mosi ye ndambu, Yesu wa-
vutukila malongi mama. (Luka 11:1-4; 12:22-31) O
vutukila malongi mama diasadisa wantu ke bakala
vo ko vava kalonga mo mu nku-
mbu antete. Diasadisa mpe
alongoki andi mu lembi
vilakana mambu masina.
nd’a nitu eto. Kansi, e disu dieto muna mona
una ufwene, difwete tungununanga mu lekwa
kimosi kaka, avo ke wau ko, tulenda kala ye ngi-
ndu zabendomoka mu kuma kia zingu. Avo tusi-
di e sungididi muna mavua, ke mu sadila Nza-
mbi ko, ediadi disonga vo ‘e nitu eto yawonso
ibukama e tombe,’ i sia vo tuyangalela e lekwa
ya nza.
I bosi Yesu oyikidi nona kimosi kia nkuma:
“Ke vena muntu ko olenda sadila mfumu zole;
kadi omenga mosi yo zola wankaka, yovo otati-
dila mosi yo bembola wankaka. Ke nulendi sadi-
la Nzambi ye Umvuama ko.”—Matai 6:24.
Akaka muna awana bawidi mvovo mia Yesu
nanga bazolele zaya una bafwete badikilanga
mavua. Muna kuma kiaki, Yesu ubasikidisi vo ke
bena ye kuma kia tokana ko, musungula avo ba-
sidi e salu kia Nzambi va fulu kiantete. Ubavo-
vese vo: “Nutoma tala e nuni za zulu; ke ziku-
nanga ko yovo vela ngatu kutika madia muna
89
malundilu, kansi o Se dieno kuna zulu odikila-
nga zo.”—Matai 6:26.
Adieyi tuvova mu kuma kia mvuma zina vana
mongo? Yesu ovovele vo: “Kana nkutu Solomo
muna nkembo andi wawonso, kasidi vuatila nze
imosi muna mvuma zazi ko.” Aweyi disongele
ediadi? “Avo Nzambi ovuikanga titi ya mfuta,
eyi imenene o unu, o mbazi iyokelo vana tiya,
nga keluta kunuvuika ko?” (Matai 6:29, 30) Yesu
ubawondelele vo: “Ke nutokani ko yo vova vo,
‘Nki tudia?,’ ‘Nki tunua?’ yovo ‘Nki tuvuata?’ . . .
O Se dieno kuna zulu ozeye wo vo lekwa yayi ya-
wonso nuvuidi o mfunu. Ozevo, nuvavanga nte-
te Kintinu ye unsongi wa Nzambi, e lekwa yayi
yawonso ikunukudikilwa.”—Matai 6:31-33.
wondelele vo: “Ke nuvani eyi yavauka kwa mbwa
ko, ngatu tuba pelola zeno vana vena ngulu.”
(Matai 7:6) Nze pelola, e ludi kia Diambu dia Nza-
mbi mfunu kikilu kina. Avo akaka basongele ka-
dilu kia bulu, yo lembi yangalela e ludi, alongoki
bafwete kubayambula yo kwenda vavi akwa lu-
zolo lwambote.
Yesu ovutukidi diambu dia sambu, osonge-
le mfunu wazindalala muna sambu. “Nukwama-

UNA TULENDA VUILA O MOYO

Antumwa ye wantu akaka akwa ntima mianso-
ngi bazolele vanga luzolo lwa Nzambi muna zi-
ngu kiau, kansi diampasi kikilu kwa yau mu kolo
kiaki. Kadi Afarisi ayingi akwa luvezo, bezolanga
mpe fundisa akaka. Kiaki i kuma Yesu kalukisidi
nkangu vo: “Nuyambula fundisa kimana nwale-
mbi fundiswa, kadi muna mfundisa ina nufundi-
sila i nufundisilwa mpe.”—Matai 7:1, 2.
Diavonza kikilu mu tanginina e fu kia Afari-
si kia fundisa akaka. Muna nona kilende, Yesu
otomene dio kiesesa vo: “O mpofo nga olenda nana lomba, ozevo nuvewa.” Nzambi wakubama
kwandi fila nkwandi mpofo e? Yau awole, nga ke kena mu vana mvutu za sambu yeto. Muna songa
bebwa muna wulu ko e?” Awana bawidi mvovo ziku kia diambu diadi, Yesu oyuvuidi vo: “Nani
mia Yesu, aweyi bafwete badikilanga akaka? Ke vovo nwina, avo mwan’andi unlombele mbolo,
bafwete fundisanga akaka ko, kadi ediadi sumu kamvana e tadi? . . . I kuma vo, oyeno nuna yo
diampwena. Yesu ubayuvuidi vo: “Aweyi olenda bi, avo nuzeye vana tukau twambote kwa wan’e-
vovesela mpangi aku vo, ‘E mpangi, yambula ya- no, o Se dieno wina kuna zulu nkia nduta kelu-
katula e titi kina mu disu diaku,’ ekolo ngeye ki- ta vana lekwa yambote kwa awana bekunlomba-
beni kumwene mwangu una omo disu diaku ko nga!”—Matai 7:7-11.
e? Mpuki! Teka katula o mwangu una omo disu I bosi, Yesu ovovele edi diakituka se nsiku kwa
diaku, i bosi otoma mona una olenda katulwila e yeto: “Mawonso nuzolele vo wantu banuvanga, i
titi kina muna disu dia mpangi aku.”—Luka 6: mau mpe nufwete vanga kwa yau.” Yeto awo-
39-42. nso tufwete lemvokelanga luludiku lwalu ye nsi
Ediadi ke disongele ko vo Alongoki bafwete zi- a ntima muna mpila tukadilanga ye akaka. Ka-
manga meso muna mambu mawonso. Yesu uba- nsi, Yesu ovene luludiku lusonganga vo ngolo di-
90

vavanga mu vanga wo: “Nukotela muna mwelo
ambatakani, kadi o mwelo wampwena ye nzila
yasanzuka i yau ifilanga kuna lufwasu, ndonga
bena ana bekotelanga mo; kuna diak’e sambu,
o mwelo ye nzila ambatakani, i yau ifilanga ku
moyo, ye akete kaka bena ana besololanga yo.”
—Matai 7:12-14.
Wau vo vena yo wantu
bevavanga vengomona
alongoki mu nzil’a moyo,
Yesu ubalukisi vo: ‘Nuyike-
nga muna ngunza zaluvu-
nu zina zikwiza kwa yeno
ye mvuatu mia mame-
me, kansi muna kati me-
vua mansita.’ (Matai 7:15)
ˆ
 O tusalu twamwanda ekuma tusundidi o mfunu? Aweyi tulenda to bakila?
 Ekuma alandi a Yesu ke bafwete tokana kwayingi ko?
 Yesu adieyi kavovele mu kuma kia fundisa akaka?
Ezak’e ntangwa ekuma dikadilanga o mfunu mu fundisa akaka?
 Adieyi o Yesu kavovele diaka mu kuma kia sambu?
Nkia longi kavene mu kuma kia nkal’eto ye wantu ankaka?
 Yesu aweyi kasongele vo ngolo divavanga mu kala nlongoki andi?
Aweyi kasongele e vonza kia vukumunwa?
Yesu ovovele vo o nti ambote yo nti ambi ule-
nda zayakana muna mbongo andi. I diau mpe
divangamanga muna wantu. Dianu vo, tulenda
zaya ngunza zaluvunu muna malongi ye mava-
ngu mau. Yesu osasidi vo nlongoki andi ke zaya-
kenenanga kaka mu mvovo ko, kansi muna ma-
vangu mpe. Ankaka bevovanga vo Yesu i Mfumu
au, kansi adieyi tuvova kele vo ke bevanganga lu-
zolo lwa Nzambi ko? Yesu ovovele vo: “Ikubavo-
vesa vo: ‘Kinuzeye nkutu ko! Nukatuka ova ngi-
na, yeno avangi a umpumbulu!’ ”—Matai 7:23.
Muna fokola longi diandi, Yesu ovovele vo:
“Konso ona owidi mambu mame yo sadila mo,
olenda tezaneswa yo muntu walungalala ona
otungidi e nzo andi vana nsenzele. E mvula ino-
kene, e kizalu kizidi ye tembwa kinikukini yo wa-
ndama muna nzo, kansi ke ibwidi ko, kadi e nku-
bilwa yatoma siamiswa vana nsenzele.” (Matai 7:
24, 25) Ekuma nzo yayi ilembele bwila? E kuma
kadi ndiona otungidi yo “otimini yamuna sina,
okubidi nkubilwa vana nsenzele.” (Luka 6:48)
Kieleka, mayingi mevavuanga muna kala nlongo-
´
ki, ke wa kaka malongi ma Yesu ko. Tufwete sia-
nga e ngolo mu ‘sadila mo.’
Kansi adieyi tuvova kele vo muntu ‘owidi ma-
mbu mama yo lembi mo sadila’? “Olenda teza-
neswa ye zowa dia muntu otungidi e nzo andi
vana senge.” (Matai 7:26) E nzo yoyo isinga bwa
muna mvula, mu kizalu ye tembwa.
O nkangu usivikidi kikilu e mpila Yesu kabalo-
ngele vana mongo. Nswaswani ye mfumu za ma-
bundu, Yesu ubalongele nze nkwa wisa. Nanga
ayingi muna wantu bawidi malongi ma Yesu ba-
kitukidi se alongoki andi.
91
MFUMU A MAKESA OSONGELE LUKWIKILU LWANENE
MATAI 8:5-13 LUKA 7:1-10

Vava kamanisi o longa vana Mongo, Yesu wele
muna mbanz’a Kafanau. Akaka muna akuluntu
a Ayuda bezidi kwa yandi. O muntu ubatumini
ke musi nkanda diau ko—mbut’a nkama, i sia vo,
Mfumu a makesa ma Roma.
O ntaudi andi ona ketoma zolanga obaka-
mene kimbevo kiangolo, se kefwa. Kana una
vo mbut’a nkama ndioyo ke Nyuda ko, ozolele
vo Yesu kansadisa. Ayuda bavovese Yesu vo e
ntaudi a muntu ndioyo “olele muna nzo, e vola
keyela, mpasi kikilu kemona.” (Matai 8:6) Aku-
luntu a Ayuda muna songa vo e mbut’a nkama
ndioyo lusadisu kafwanukini, bavovese Yesu vo:
“Zula kieto kezolanga, yandi watunga e sambi-
lu dieto.”—Luka 7:4, 5.
Muna diadi, Yesu wele y’akuluntu kuna nzo
a mfumu a makesa. Vava bafinamene e nzo,
o mfumu a makesa otumini akundi andi bavo-
vesa Yesu vo: “E Mfumu, kuyivangi mpasi ko,
kadi kiafwana ko kimana wakota kuna nsi a nlu-
di ame. I kuma ngindulwidi vo omono kibeni ki-
fwene kwiza koko wina ko.” (Luka 7:6, 7) Ekwe
lulembamu kasongele o muntu ndioyo wayukwa
tumina akaka! Ediadi disonganga vo mfumu a
makesa ndioyo waswaswana kikilu y’esi Roma
ana bebangikanga ntaudi.—Matai 8:9.
Ka lukatikisu ko vo, o mbut’a nkama ozeye
wo vo Ayuda bevenganga kala ntwadi y’awana
bena vo ke Ayuda ko. (Mavangu 10:28) Nanga i
kuma mfumu a makese katumini akundi andi
bavovesa Yesu vo: “Vova kaka e diambu, o ntau-
di ame kasasuka.”—Luka 7:7.
 Ekuma Ayuda badodokele Yesu kasadisa mfumu a makesa una vo ke Nyuda ko?
 Ekuma mbut’a nkama kalembele tondela vo Yesu kakota muna nzo andi?
 Yesu nkia vuvu kavene kwa esi zula?
36
˙ NTAUDI A MFUMU A MAKESA OWUKILU
˙ AWANA BENA YE LUKWIKILU BESAMBULWA
Vava kawidi e diadi, Yesu osivikidi yo vova vo:
“Inuvovese vo, kana nkutu muna Isaele, kiaso-
lwele muntu ko una ye lukwikilu lwanene nze
lwalu.” (Luka 7:9) Wau bavutukidi kuna nzo a
mfumu a makesa, akundi andi bamwene vo o
ntaudi okedi ye kimbevo kiangolo osasukidi.
Vava Yesu kawukidi ntaudi ndioyo, osadidi
elau diadi muna songa vo esi zula ana bena
ye lukwikilu besambulwa, ovovele vo: “Ndonga
betuka kuna este ye weste bekwiza yo vuanda
kuna meza kumosi yo Abarayama, yo Isaki yo
Yakobo muna Kintinu kia zulu.” Adieyi tuvova
mu kuma kia Ayuda bakondelo lukwikilu? Yesu
ubavovese vo “betubwa kuna mbazi kuna to-
mbe. I kuna bedidila yo kwetesa meno.”—Matai
8:11, 12.
Ayuda babembolwa wau balembi tambulwila
e lau bateka vewa mu kala yo Yesu muna Kinti-
nu. Kansi, esi zula betambulwa kimana bavua-
nda kumosi yo Yesu vana meza, i sia vo “muna
Kintinu kia zulu.”
93
YESU OFUTUMWINI MWAN’A TOKO
WA NKENTO WAFWILA YAKALA
LUKA 7:11-17
Vava kawukidi o ntaudi a mfumu makesa, Yesu
´
wele kuna Naini, mbanza ina kwanda, tezo kia
30 ma kilometa kuna sude ya Kafanau. Kena
yandi mosi ko. Una kumosi ye alongoki andi
ye ndong’ayingi. Ekolo bafinamene muna mba-
nz’a Naini, o kuma kubwitidi. Bawawanene ye
buka kia Ayuda banete vimbu dia toko dimosi.
Mu kwenda dio zika bena kuna ziami kuna mba-
zi a mbanza.
O ngudi a toko yandi una ye ntantu zayingi.
Wafwilwa yakala, owau mwan’andi mosi kaka
ofwidi diaka. Vava yakala diandi kafwa, mwa-
n’andi anzolwa kaka kasala yandi. Yindula una
kazolelanga mwana ndioyo, vuvu kiandi kiawo-
nso muna yandi kiakala. Owau, o mwana diaka
ofwidi. Nani diaka kezinga yandi? Nani okunsa-
disa?
Vava kamwene e ntantu za nkento ndioyo,
Yesu okendalele kikilu. Kuna ngemba yo ntim’a
vuvama, Yesu umvovese vo: “Yambul’o dila.”
I bosi, ubafinamene, osimbidi kipoyo kina ye
mvumbi. (Luka 7:13, 14) Wantu basivikidi kiki-
lu mu kuma kia dina Yesu kavangidi, baninga-
mene. Nanga akaka bayuvuidi vo: ‘E diadi awe-
yi disongele?’ ‘Adieyi kazolele vanga?’
Adieyi tuvova mu kuma kia wantu bekanga-
langa yo Yesu, ana bamwene mavangu ma-
ndi ma nkuma yo ulolo wa mbevo kewukanga?
Ke basidi kumona ko kafutumuna mafwa. Kana
una vo vakala yo wantu bafuluka kuna nz’anku-
lu, nga Yesu olenda fula mafwa? (1 Ntinu 17:17-
23; 2 Ntinu 4:32-37) Yesu ovovele vo: “E toko,
ivovese vo, telama!” (Luka 7:14) Vana vau, ote-
lamene. Ovuende, yantikidi ovova! I bosi Yesu
umvene kwa ngudi andi okedi ye ntantu zayi-
ngi, kansi owau oyangalele. Kena diaka yandi
mosi ko.
Vava e ndonga yimwene vo toko una moyo,
bakembelele Yave wa Mvani a Moyo, oku vo:
“Ngunza anene obundumukini ova twina.”
 37
˙ LUFULUKU MUNA NAINI

Akaka vava babakwidi e nsas’a sivi diampwena

kavangidi Yesu, bavovele vo: “O Nzambi ovu-
twidi e sungididi kiandi kwa nkangu andi.”
(Luka 7:16) Vana vau, e nsangu za sivi diadi zi-
mwanganene mu zunga yawonso, nanga zilwe-
ke kuna Nazarete, vata dia Yesu, tezo kia kilo-
meta 10. E nsangu zazi zilweke mpe kuna sude
ya Yuda.
Yoane wa mvubi wakinu mu pelezo, ozolele
zaya una salu kia Yesu kidiatilanga. Alongoki
andi banzayisi masivi mana Yesu kevanganga.
Adieyi Yoane wa Mvubi kavovele?

 Adieyi divangamene ekolo Yesu kafinamene kuna

Naini?
 Yesu aweyi kamwene mu kuma kia diambu kawa-
wanene diau muna nzila? Adieyi kavangidi?
 E ndonga adieyi bavangidi vava bamwene sivi dia
Yesu?

95
YOANE OZOLELE ZAYA KANA VO YESU I MASIA
MATAI 11:2-15 LUKA 7:18-30

Yoane wa Mvubi, tezo kia mvu amvimba se mana numwene: Ampofo bamwene, mbevo za
kena mu pelezo. Kansi, owidi e nsangu za ma- malu zidiete, akwa wazi baveleleso, afwa-matu
sivi ma Yesu. Yindula una Yoane kamwene vava bawidi, mafwa mafulukidi ye asukami besamu-
alongoki andi bamvovese vo Yesu ofutumwi- nwinwanga e nsangu zambote.”—Matai 11:4, 5.
ni mwan’a toko wa nkento wafwila yakala kuna E kiuvu kia Yoane kisongele vo Yesu ovanga
´ mayingi vioka mana kevanganga owau. Nanga
Naini. Kansi Yoane ozolele wa mawonso mama
muna nu’a Yesu. Dianu vo, Yoane otumini alo- ovaikisa Yoane muna pelezo. Kansi, Yesu ovo-
ngoki andi wole kwa Yesu. Nki bekwenda va- vese Yoane kalembi yindula vo masivi mayingi
nga? Benda yuvula Yesu vo: “Ongeye i Ndiona diaka kevanga.
okwiza, yovo wankaka tuvingila?”—Luka 7:19. Alongoki a Yoane vava bele, Yesu ovove-
E kiuvu kiaki kia sivi kikilu. Yoane selo kia se nkangu vo Yoane osundidi ngunza. Yandi
Nzambi. Vava kavuba Yesu se vioka mvu miole, i “nkunzi” a Yave ona wasakulwa muna Mala-
Yoane wamona mwand’a Nzambi wakulumuki- ki 3:1. Yandi mpe i Eleya wa ngunza, nze una
´ wasakulwa muna Malaki 4:5, 6. Yesu ovovele
na Yesu yo wa nding’a Nzambi. Ke tuna ye ziku
vo: “Kieleka inuvovese wo vo, vana vena awana
ko kilenda kutufila mu yindula vo lukwikilu lwa-
bawutwa kw’akento, ke vena mosi ko osundidi
ndi luyoyele. Kele vo i wau, o Yesu kadi sanisi-
Yoane wa Mvubi o nene, kansi ndiona wandwe-
na Yoane ko, wauna kavangidi owau. Avo Yoa-
lo muna Kintinu kia zulu unsundidi o nene.”
ne kena yo lukatikisu ko, ekuma kayuvulwidi e
—Matai 11:11.
diambu diadi mu kuma kia Yesu?
Wau kavovevele vo ndiona wandwelo muna
Nanga Yoane ozolele vo Yesu yandi kibeni ka-
Kintinu kia zulu osundidi Yoane o nene, Yesu
nzayisa kana vo yandi i Masia. Ediadi dikumika
edi kazolele vova vo Yoane ke yala muna Kinti-
Yoane ekolo kena wakendalala muna pelezo. E
nu kia zulu ko. Yoane wakubikila Yesu e nzi-
kiuvu kia Yoane nanga nsasa ankaka kina. Oto- la, kansi wafwa vitila Yesu kaziula e nzil’a zulu.
mene zaya ungunza wa Nkand’a Nzambi uso- (Ayibere 10:19, 20) Ozevo, Yoane i ngunz’a
nganga vo Kuswa kia Nzambi okala se ntinu Nzambi wa nkwa kwikizi, okala kumosi yo wa-
ye mvuluzi. Kansi, se ngonde zayingi zivioke- ntu beyalwa kwa Kintinu kia Nzambi ova ntoto.
le kala tuka Yesu kavubilwa, Yoane wakinu mu
pelezo. Dianu vo, Yoane oyuvuidi kana vo wa-
nkaka okwiza vinga vana fulu kia Yesu. I sia
vo, ndiona okwiza lungisa mawonso masaku-
lwa mu kuma kia Masia.
Vana fulu kia vovesa kaka alongoki a Yoa-
ne vo, ‘Omono i Ndiona okwiza,’ Yesu oso-
ngele e ziku vo Nzambi wamvana e wisa kia
wuka wantu ayingi bena ye yimbevo ya mpi-
la mu mpila. I bosi Yesu ovovese alongoki vo:
“Nwenda samuna kwa Yoane mana nuwidi ye
96
 ˙ YOANE WA MVUBI OZOLELE ZAYA KIYEKWA KIA YESU
˙ YESU OSANISINI YOANE 38

 Ekuma Yoane kayuvulwidi kana vo Yesu i Ndiona Okwiza yovo wankaka tuvingila?
 Mun’owu wa mvovo mia Yesu, o Yoane nkia ungunza kalungisi?
 Ekuma Yoane wa Mvubi ke yadila kumosi ko yo Yesu kuna zulu?

97
YESU OTUMBIDI MBANDU YAKONDWA LUKWIKILU
MATAI 11:16-30 LUKA 7:31-35
Yesu otoma zitisanga Yoane wa Mvubi, ka-
nsi aweyi wantu ankaka bebadikilanga Yoa-
ne? Yesu ovovele vo: ‘Mbandu yayi ina nze
aleke bavuende vana zandu bebokanga kwa
akw’au, oku vo: ‘Tunusikidi matutu, yeno ke nu-
kini; tunubongele mbembo, yeno kenuyibundi
ye dilu.”—Matai 11:16, 17.
Adieyi Yesu kazolele vova? Yandi kibeni osa-
sidi vo: “Yoane wizidi, yandi kadie ngatu nua,
wantu bavovele vo, ‘Nkuya kena wau.’ Mwan’a
muntu wizidi, odidi, onuini, kansi wantu bavo-
vele vo, ‘Tala o nkwa loko dia madia ye ndu-
vu a vinyu, nkundi wa avakulwisi a mpaku ye
asumuki.’ ” (Matai 11:18, 19) Wau vo Mvambuki,
Yoane zingu kiavevoka kakala kiau. Kanuanga
vinyu ko, kansi e mbandu yayi bavovele vo nku-
ya kena wau. (Ntalu 6:2, 3; Luka 1:15) Kuna
diak’e sambu, e zingu kia Yesu kiafwanana ye
zingu kia wantu awonso. Odianga yo nua lembi
viokesa tezo, kansi, banyikidi vo nkwa loko ye
nduvu a vinyu. Diampasi kikilu mu yangidika
nkangu wau.
Yesu otezanese e tandu kiaki ye aleke ke ba-
zolele kina ko ekolo akwau besikanga matu-
tu vana zandu, ngatu dila ekolo akaka bebo-
nganga e mbembo. Yesu ovovele vo: “Ngangu
zilungisilu muna mavangu mandi.” (Matai 11:
16, 19) Kieleka, e “mavangu” ma Yoane yo Yesu
mesonganga vo mambu mana o wantu bavove-
le mu kuma kiau maluvunu kwandi.
Vava Yesu katumbidi e mbandu yayi yako-
ndwa lukwikilu, otumbidi mpe mbanz’a Korazi,
Betesaida ye Kafanau, kuna kavangila mava-
ngu ma nkuma. Yesu ovovele vo, kele vo kava-
ngila masivi mama muna mbanz’a Fenisia, Turo
ye Sidone o nkangu a mbanza zazi wadi vilu-
98
kw’e ntima. Oyikidi mpe Kafanau, mbanza ke-
toma sadilanga e salu kiandi mu kolo kiayingi.
Kana nkutu mu mbanza yayi, ndonga ke beta-
mbulwilanga nsangu zambote ko. Yesu ovove-
le mu kuma kia mbanza yayi vo: ‘Muna Lumbu
kia Lufundisu, nuvewa tumbu kisundidi kia esi
Sodomo.’—Matai 11:24.
I bosi, Yesu okembelele Se diandi, ona wa-
ˆ
sweka tusalu twa mwanda “kwa akwa nga-
ngu ye alungaladi,” kansi wasengomona to kwa
yingiana-ngiana. (Matai 11:25) Mu kuma kia-
ki, ovene e mboka ya kiese kwa wantu a mpi-
la yayi, oku vo: “Nwiza kwa mono, yeno awonso
nufuntukanga yo bimuka yo mazitu, ikunuvu-
ndisa. Nuvuata vangu kiame yo longwa kwa
mono, kadi i nlembami yo ntim’anleka, nusolo-
la vundu kia mioyo mieno. Kadi vangu kiame
kiambote, e natu diame diavevoka.”—Matai 11:
28-30.
Aweyi Yesu kevuvikilanga wantu? Afidi a nsa-
mbila bebangikanga o nkangu muna kubako-
mekena ulolo wa nsiku miampasi, nze nsiku
wa lumbu kia Vundu. Kansi, Yesu ubavuvikidi
muna kubalonga e ludi kia Nzambi, kia kondwa
nsiku miampasi. Osongele mpe e nzila a lu-
vevoko kw’awana bebundunwanga kwa ayadi,
y’awana bebimukanga ye zitu dia sumu. Yesu
ubasongele una masumu mau malenda lolo-
kelwa ye una balenda kadila mu luvuvamu yo
Nzambi.
Awonso ana betambulwilanga e vangu kia
Yesu balenda kuyiyekola kwa Nzambi yo sadi-
la Se dieto wina kuna zulu, wa nkwa nkenda yo
walakazi. Ke diampasi ko mu vanga wo, kadi
nkanikinu mia Nzambi ke miampasi ko.—1 Yoa-
ne 5:3.
 ˙YESU OTUMBIDI MBANZA ZANKAKA
˙ YESU OVEVUELE YO VUVIKA WANTU 39

 Ekuma tulenda vovela vo wantu a tandu kia Yesu bena nze yingiana-ngiana?
 Nki kifididi Yesu mu kembelela Se diandi kuna zulu?
 Aweyi wantu ayingi bebimukinanga yo mazitu? Yesu nkia luvevoko kevananga?

99
LONGI MU KUMA KIA LULOLOKO
LUKA 7:36-50
Mun’owu wa ntima miau, o wantu mu mpila za-
swaswana bebadikilanga malongi ye mavangu
ma Yesu. I diau mpe divangamene mu nzo mosi
muna Ngalili. Mfarisi mosi nkumbu andi Simone,
obokelese Yesu kenda dila muna nzo andi, na-
nga ozolele vo katoma zaya muntu ndioyo ova-
nganga mavangu mama mampwena. O Yesu wau
kabakwidi vo dilenda kala se lau dia longa wa-
ntu bena muna nzo, otambulwidi e mboka yayi,
nze una katambulwila dila vamosi ye avakulwisi
a mpaku ye asumuki.
Kansi, Yesu katambwilu ko nze una e nze-
nza betambulwilwanga. O wantu bekangalelanga
muna nzila za Palestina, o malu mau mezalanga
ye mbundukutu ye meyandukanga. Muna kuma
kiaki, muna songa vo o nzenza otomene tambu-
lwa, kafwete sukulwa o malu. Kansi, e diadi ke di-
vangilu kwa Yesu ko. Ka vena mpe muntu ko umfi-
bidi vava kakotele muna nzo, landila e fu kiau. E
fu kiankaka kisonganga vo nzenza otomene ta-
mbuka i kunkusa mazi kuna nsuki. E diadi mpe ke
divangilu kwa Yesu ko. Nga tulenda vova vo Yesu
otomene tambulwa?
Nzenza zawonso zilungalakene vana meza, zi-
yantikidi o dia. Ekolo bedianga, nkento mosi oko-
tele muna nzo lembi bokeleswa. “Muna vata, nke-
nto ndioyo wazayakana vo nsumuki.” (Luka 7:37)
Wau vo wantu awonso asumuki, o nkento ndioyo
zingu kia usafu kena kiau, nanga munta-zumba.
Nanga wakiwila malongi ma Yesu kumosi mpe ye
mbok’andi ya vundisa ‘awonso befuntukanga yo
bimuka yo mazitu.’ (Matai 11:28, 29) Nanga, e
mvovo ye mavangu ma Yesu mamfididi mu ku-
mvava.
Olweke vana vena Yesu, ofukamene vana malu
mandi. E mansanga mandi mabetomokene muna
malu ma Yesu, okungwini mo muna nsuki zandi.
Ofibidi o malu ma Yesu, yo kusa mo mazi katwe-
se. Simone vava kamwene wo, ovovele kuna lu-
100
vezo muna ntim’andi vo: “Muntu ndioyu, kele vo
ngunza, nga ozeye wo vo nkento ndioyu umviaka-
ne, nsumuki.”—Luka 7:39.
O Yesu wau kabakwidi e ngindu za Simone,
ovovele vo: “E Simone, diambu ngina diau nzole-
le kusamunwina.” Simone ovutwidi vo: “E Nlo-
ngi, vova kwaku!” Yesu ovovele vo: “Nsompeki
mosi wakala ye mindia-mfuka miole; omosi, mfu-
k’a 500 za denali kakala yau, kansi wankaka 50.
Wau ke bena y’eki bafuta ko, ubayambulwidi zo
yau wole. Nga nani otoma kunzola vana bena?”
Simone ovutwidi vo: “Muna ngindu zame, ndiona
kayambulwila nzimbu zayingi.”—Luka 7:40-43.
Yesu otondele mvutu za Simone. I bosi, vava
katadidi o nkento, ovovele kwa Simone vo:
“Omwene nkento ndioyu e? Nkotele omu nzo
aku; ngeye kumpani maza ma sukula malu. Ka-
nsi oyandi, muna mansanga i kayondelekele malu
mame, yo kungunwina mo muna nsuki zandi.
Ongeye kumfibidi ko, kansi oyandi, tukamena ka-
kotele mo, kayambwidi fibulula malu mame ko.
Ngeye kukusi ntu ame mazi, kansi oyandi mazi
mansunga kakusidi mu malu mame.” Yesu oba-
kwidi vo mana nkento ndioyu kavangidi maso-
ngele e ziku vo ovilukidi kieleka o ntima muna
mavangu mandi ma zumba. Muna kuma kiaki,
Yesu ovovese Simone vo: “Isamunwini vo, o ma-
sumu mandi kana una vo mayingi, maloloke-
lo, e kuma kadi, zola kwingi kazolele. Kansi ona
ololokelo ndolok’akete, nzol’akete kaka kazolele.”
—Luka 7:44-47.
Yesu kavene ndungidi kwa munta-zumba ko.
Wau vo nkwa nkenda obakulanga awana bevola-
nga masumu mampwena, kansi besonganga lu-
viluku lwa ntima yo vava Kristu kimana kabave-
vola. Nkento ndioyu ovevokele kikilu vava Yesu
kavovele vo: “O masumu maku malolokelo. . . .
Lukwikilu luaku luvulwizi; wendela kuna luvuva-
mu.”—Luka 7:48, 50.
 ˙ NKENTO WA NSUMUKI OYITIDI MAZI MUNA MALU MA YESU
˙ LULOLOKO LUTEZANESO YE MUNDIA-MFUKA 40

 Aweyi Simone katambulwidi Yesu muna nzo andi?

 Ekuma nkento mosi muna vata kavavidi Yesu?
 Nkia nona kasadidi o Yesu? Aweyi kasasidi kio?

101
YESU MU NKUM’A NANI KEVANGILANGA MASIVI?
MATAI 12:22-32 MAKU 3:19-30 LUKA 8:1-3
Vava kavovele diambu dia luloloko muna nzo
a Simone wa mfarisi, ke kolo ko Yesu oyantiki-
di nkangalu wankaka, wele longi muna Ngali-
li. Yesu olungisi mvu miole tuka kayantikila e
salu kiandi kia longa, kansi kena yandi mosi ko.
Una ye ntumwa 12 kumosi ye akento ana “ba-
wukwa yimbevo yo vaikiswa mianda miambi.”
(Luka 8:2) Akaka muna yau i Maria Mandala, Su-
sana ye Yoana wa nkaz’a selo kia Ntinu Erodi
Antipa.
Ekolo wantu ayingi belongokanga oma ma
Yesu, e mpaka mu kuma kia salu kiandi ziwoke-
le mpe. Ediadi ditomene moneka vava kawukidi
o nkwa nkuya una vo mpofo ye baba. Wau kave-
vokele muna wisa kia nkuya, muntu ndioyo oya-
ntikidi vova yo mona. Wantu basivikidi yo vova
vo: “Ondioyu, ke Mwan’a Davidi ko e?”—Matai
12:23.
O nkangu uzietele e nzo ina kena. Yesu ye alo-
ngoki andi ke balendele nkutu dia ko mu kuma
kia ndonga yayingi. Kansi ke yau awonso ko ba-
kwikidi vo Yesu i “Mwan’a Davidi,” ona wasilwa
nsilu. Ankaka muna Asoneki ye Afarisi batukidi
kuna Yerusaleme, bezidi kwa Yesu, kansi ka be-
zidi ye kani dialongoka ko ngatu yikama Yesu.
Bevovesanga e ndonga vo: “Belezebube kena
yandi,” dianu vo “mfumu a nkuya” kesadilanga.
(Maku 3:22) Vava bawidi mavuanga mama, yitu
ya Yesu bezidi kimana bambaka. Ekuma?
Yamu kolo kiaki, aleke a Yesu ke bekwikila-
nga ko vo yandi i Mwan’a Nzambi. (Yoane 7:5)
Kuna kwa yau, Yesu otukisanga mavuanga, ke
yandi ko i Yesu ona basansuka yandi kuna Na-
zarete. Wau bayindwidi vo ntu andi ke una dia-
ka wambote ko, bavovele vo: “Ozengomokene.”
—Maku 3:21.
 41
˙ NKANGALU WAZOLE WA YESU MUNA SALU KIA LONGA

˙ OVAIKISI NKUYA, OLUKISI WANTU MU KUMA KIA SUMU DILEMBI LOLOKWA

Nga dialudi e? Ke vaviokele kolo kiayingi ko ntu ame, konso ona olembi kutika yame, mwa-
tuka Yesu kawukidi o nkwa nkuya, owau omona- nganisa kemwanganisanga.” (Matai 12:29, 30)
nga yo vova. Ke vena muntu ko olenda dio vu- Dialudi, asoneki ye Afarisi Yesu besianga kita-
nisa. Muna kuma kiaki, asoneki ye Afarisi muna ntu, ediadi disongele vo ku sambu dia Sata-
fila wantu balembi kwikila muna Yesu, bansoke- na bena. Oyau wantu bekakidilanga balembi fi-
le mambu. Bavovele vo: “Ondioyu ke mu nkatu nama Mwan’a Nzambi ona wina ye lusadisu lwa
ko kevaikisilang’e nkuya, mu Belezebube kaka, Yave.
wa mfumu a nkuya.”—Matai 12:24. Yesu otumbidi selo yayi ya Satana, oku vo:
Wau kazeye mana asoneki ye Afarisi beyindu- “Masumu mawonso ye lutiangu lwa wan’a wa-
langa, Yesu ovovele vo: “Konso kintinu kiava- ntu lolokwa lulolokwa. Kansi, konso ona otia-
mbana, bwa kibwa, konso mbanza yovo nzo ya- nguna mwand’avelela, ke lolokwa ko yakwele
vambana ke isikila ko. Diau dimosi, avo Satana mvu, kadi onete sumu dia mvu ya mvu.” (Maku
ovaikisi Satana, ukivambanese; ozevo, e kintinu 3:28, 29) Yindula e vonza kibwila wantu be-
kiandi aweyi kisikidila?”—Matai 12:25, 26. vananga nkembo kwa Satana wau bemonanga
Ediadi ke dilendi fidiswa mpaka ko! Afarisi ba- mana mevangamenanga muna nkum’a mwa-
zeye wo vo akaka muna Ayuda nkuya bevaikisa- nd’a Nzambi!
nga. (Mavangu 19:13) Muna kuma kiaki, Yesu
oyuvuidi vo: “Avo omono muna Belezebube ivai-
kisilanga nkuya, o wan’eno muna nani bevaiki-
silanga mio?” Ediadi disongele vo, e diambu be-
tumbilanga Yesu i diau mpe oyau bevanganga.
I bosi, Yesu okwamanene songa ngindu zandi,
oku vo: “Kansi, avo muna mwand’a Nzambi ivai-
kisilang’e nkuya, e Kintinu kia Nzambi kinulua-
kidi kikilu.”—Matai 12:27, 28.
Muna toma songa vo yandi osundidi Satana
muna nkuma, Yesu ovovele vo: “Aweyi muntu
kalenda kotela muna nzo a nkwa ngolo yo kutu-
muna mavua mandi, nanga vo kateka kanga o
nkwa ngolo? I bosi kelenda sanza e nzo andi.
Konso ona olembi kala ku sambu diame, i nta-

 Aki nani bena yo Yesu muna nkangalu andi wanzole muna Ngalili?
 Ekuma yitu ya Yesu bazolele kumbakila?
 Mu nkia mpila asoneki ye Afarisi bavavidi fila wantu mu lembi kwikila muna masivi ma Yesu?
O Yesu nkia mvutu kabavene?

103
YESU OTUMBIDI AFARISI
MATAI 12:33-50 MAKU 3:31-35 LUKA 8:19-21

Asoneki ye Afarisi bayisidi mu vonza kia tiangu- zumba, nuvavanga mona e sinsu, kansi kana si-
na mwand’avelela wau bavovele vo Yesu ke mu nsu kimosi ke nusongwa kio ko, nanga sinsu kia
nkum’a Nzambi ko kevaikisilanga nkuya. Oze- Yona wa ngunza kaka.”—Matai 12:38, 39.
vo, nkia sambu bekala, dia Nzambi yovo dia I bosi Yesu osasidi mana kavovele, oku vo:
Satana? Yesu ovovele vo: “Wauna Yona kakadila mini tatu ye mafuku ma-
“Avo nukitwidi o nti se wa- tatu muna vumu kia mbizi ampwena ya maza, o
mbote, e mbongo andi ya- Mwan’a muntu mpe okala mini tatu ye mafuku
mbote ikala, kansi avo nu- matatu muna nsi a ntoto.” Yona waminwa kwa
kitwidi o nti se wambi, e mbizi ampwena, i bosi walukwa nze yandi ofu-
mbongo andi yambi ikala, lukidi. Muna diadi, Yesu osakwidi vo osinga fwa
kadi konso nti uzayilwa- yo fuluka muna lumbu kia tatu. Vava divanga-
nga muna mbongo andi.” ma, mfumu za Ayuda bebembola e “sinsu kia
—Matai 12:33. Yona,” ke besonga luviluku lwa ntima ko nga-
Dia uzowa mu vova vo tu soba kadilu yau. (Matai 27:63-66; 28:12-15)
Yesu mu nkum’a Satana kevaikisilanga nkuya. Nswaswani yo yau, “esi Ninive” bavilukwa e nti-
Nze una Yesu kavova muna Longi diandi vana ma vava Yona kabalukisa. Muna kuma kiaki, esi
Mongo, avo mbongo yambote, o nti mpe wa- Ninive besinga yelesa e mbandu yayi. Yesu ovo-
mbote ukala, ke wambi ko. Ozevo, e mbongo vele diaka vo e nona kia ntinu a nkento a Sude
ya Afarisi ye mfundu miau mia uzowa mu kuma mpe kikubayelesa. Nkento a Sude wakala yo lu-
kia Yesu, adieyi misongele? Wantu ambi kikilu.
Yesu ubavovese vo: “Wan’a mpidi, aweyi nule-
nda vovela mambu mambote wau nwina yo bi?
Kadi muna ntima i mutukanga mana kevovang’o
nua.”—Matai 7:16, 17; 12:34.
Kieleka, e mpova zeto zilenda sengomona
mana mena muna ntima mieto yo kututwasi-
la e tumbu. Dianu Yesu kavovele vo: “Inuvove-
se wo vo, konso diambu diakondwa mfunu dina
bevova wantu, mbalu betela dio muna Lumbu
kia Lufundisu; kadi muna mvovo miaku olungisi-
lwa, muna mvovo miaku mpe oyeleselwa.”—Ma-
tai 12:36, 37.
Kana una vo Yesu ovanganga mavangu ma
nkuma, asoneki ye Afarisi bamvovese vo: “E
Nlongi, sinsu kiaku tuzolele mona.” Kiakala vo
ke basidi mona masivi mandi ko, ndonga imona-
nga mana kevanganga. Dianu vo, Yesu ovovese
mfumu za Ayuda vo: “E mbandu ambi ye minta-
104
 42
˙ YESU OVOVELE “SINSU KIA YONA”

˙ KIKUNDI KIA YESU Y’ALONGOKI ANDI KISUNDIDI EKI KIA YITU YANDI

zolo lwa mona ngangu za Solomo, ye wasivika

kikilu vava kamona zo. Yesu ovovele vo: “oyu
osundidi Solomo una vava.”—Matai 12:40-42.
Yesu otezanese e kadilu kia tandu kiaki kia-
mbi yo muntu ovaikidi mwand’a usafu. (Matai
12:45) Wau vo muntu ndioyo kazadisi mambu
mambote mu nyindu andi ko, o mwanda uvai-
kidi uvutukidi ye mianda nsambwadi miankaka
misundidi o bi. Diau dimosi mpe, e zula kia Isae-
le kiaveleleswa yo vangululwa, nze una mwa-
nd’a usafu uvaikidi kwa muntu. Kansi, e zula
kia Isaele kibembwele ngunza za Nzambi, yo sia
Yesu kitantu, ona una ye mwand’avelel’a Nza-
mbi. E diadi disongele vo e zula kiaki kiambi ki-
kilu, lutila nkutu una kiakala kuna lubantiku.
Ekolo Yesu kevovanga, ngudi andi ye aleke
andi balueke, batelamene vana vena ndonga.
Akaka bena lukufi yo Yesu bavovele vo: “O ngu-
di aku ye mpangi zaku batelamene kuna mba-
zi, bazolele kumona.” I bosi, Yesu ovovele ki-
kundi kena kiau ye alongoki andi ana kayikidi
vo ngudi ye mpangi zandi. Osongele alongo-
ki andi o koko, oku vo: “O ngudi ame ye mpangi
zame i yau yaya bewanga mambu ma Nzambi
yo sadila mo.” (Luka 8:20, 21) Muna mvovo mia-
mi, Yesu osongele vo kana una vo e yitu yandi
mfunu bena, e kikundi ye alongoki andi kisundi-
di o mfunu. Dialufiaulwisu mu zaya vo tuna ye
ngwizani ambote ye mpangi zeto muna lukwiki-
lu, musungula vava akaka bekatikisanga maka-
ni meto ma mwanda, kututumba yo veza mana
tuvanganga.

 Afarisi aweyi benena nze nti ambi?

 Nki i “sinsu kia Yona”? Aweyi kiabembolwelwa?
 E zula kia Isaele muna tandu kiantete aweyi kiakadila nze muntu ona wavaika mwand’a usafu?
 Yesu aweyi kasongele ngwizani kena yau ye alongoki andi?

105
YINGANA MU KUMA KIA KINTINU
MATAI 13:1-53 MAKU 4:1-34 LUKA 8:4-18

Dilenda kala vo Yesu mu Kafanau kawanukini

vava katumbidi Afarisi. I bosi, muna lumbu kia-
kina, Yesu ovaikidi muna nzo ina kakedi, wele
vana Mbu a Ngalili una lukufi. Vava e ndonga ilu-
ngalakene vana kena, Yesu okotele muna nza-
za. Oyantikidi kubalonga o mambu ma Kinti-
nu kia zulu. Ubalongele muna yingana yayingi
yovo nona. O nkangu utomene zaya lekwa yayi-
ngi Yesu kasadidi muna yingana yandi. E dia-
di dibasadisi mu bakula mambu ma mpila mu
mpila ma Kintinu kalongele o Yesu.
Entete, Yesu otele kingana kia muntu okuna-
nga e mbongo. E mbongo yankaka ibwidi vana
mbel’a nzila, idilu kwa nuni. Yankaka ibwidi vana
matadi, ke vena ntoto wayingi ko. Imenene, wau
vo o ntoto ke wasina ko, vava mwini uvaikidi,
e mbongo ilengele yo zina, wau ikondele mia-
nzi. Yankaka ibwidi vana vena nsende, ezi zifina-
ngese e mbongo vava imenene. Kansi, yankaka
ibwidi vana ntoto ambote yo yima mbongo, “eyi
nkama-nkama, eyina makumasambanu-maku-
masambanu, eyaka makumatatu-makumata-
tu.”—Matai 13:8.
Muna kingana kiankaka, Yesu otezanese Ki-
ntinu yo muntu okunini e mbongo. Muna kinga-
na kiaki, o nkuni ‘kazeye ko e mbena imenene
e mbongo,’ kana vo vava kakedi waleka yovo
wasikama. (Maku 4:27) I bosi, ikudidi, iyimini e
mbongo, ina kalenda kutika.
Yesu otele kingana kiantatu mu kuma kia
kuna mbongo. Muntu okunini mbongo ambote,
‘vava wantu balele,’ o mbeni wizidi kuna mpe
mbongo ambi muna mpatu. Antaudi bayuvuidi

 Yesu nkia ntangwa ye akweyi kalongele nkangu

muna yingana?
˙ YESU OTELE YINGANA MU KUMA KIA KINTINU
43

107
o mfumu au kana ozolele vo bavuza e mbongo
ambi. O mfumu ovutwidi vo: “Ve, kadi nkwa kala
vo vava nuvuza e mbongo ambi, nuvuza mpe
masa kumosi. Yambula yakudila kumosi yamu-
na nkutika, muna nsungi a nkutika ivovesa asa-
di: Nuteka kutika e mbongo ambi muna mafu-
ku yo yoka yo; i bosi nukutika masa yo sia mo
muna lundilu diame.”—Matai 13:24-30.
Ndonga muna wantu bawidi Yesu, bazeye
salu kia mpata-nsengo. Ubatelele kingana kia-
nkaka kia disu dia mutade dilenda mena yo ki-
tuka se nti wanene, e nuni zilenda bela muna
tayi yandi. Mu kuma kia mbongo yayi, Yesu ovo-
vele vo: “E Kintinu kia zulu kina nze disu dia mu-
tade, dina muntu kabongele yo kuna dio muna
mpatu andi.” (Matai 13:31) Yesu ke kubalonga-
nga nti mia mfinda ko. Nona kia lunungunuku
lwasivi kayikidi, i sia vo, una lekwa kiakete kile-
nda kitukila se lekwa kianene.
Owau, Yesu ovovele diambu ditomene zaya-
kana kwa ndonga. Otezanese Kintinu kia zulu ye
“mfuna, ina yabongwa kwa nkento yo sanga yo
muna nzongo ntatu mianene mia mfumfu.” (Ma-
tai 13:33) Kana una vo e mfuna ke yimoneka
diaka mu meso ko, ifunisa o mbumba wawonso.
Diampasi dikalanga mu mona una e mfuna ifu-
nisinanga o mbumba, kadi ediadi malembe-ma-
lembe divangamenanga.
Vava katele yingana yayi, Yesu okanini o nka-
ngu, ovutukidi kuna nzo. Vana vau, alongoki
andi bezidi kwa yandi, bazolele zaya e nsas’a yi-
ngana yayi.
NLUTA MIA YINGANA YA YESU
´ ´
Alongoki bawa kala Yesu vava kalongelanga
muna yingana, kansi owau i nkumbu antete ka-
 Yika yingana tanu yantete katele Yesu.
 Ekuma Yesu kalongele muna yingana?
 Alongoki a Yesu aweyi basongele vo baswaswana yo nkangu?
 Yesu aweyi kasasidi e kingana kia nkuni a mbongo muna mpatu?
tele yingana yayingi. Muna kuma kiaki, bayuvui-
di Yesu vo: “Ekuma okubalongelanga muna yi-
ngana?”—Matai 13:10.
E kuma kiantete kabalongele muna yingana i
lungisa ungunza wa Nkand’a Nzambi. Lusansu
lwa Matai lusonganga vo: “Kasidi kubalonga
diambu ko kondwa yingana, kimana dialunga-
na dina diavovua muna ngunza vo: “Ibatuna
nu’ame muna yingana; isamuna oma masweka-
ma tuka kuna semo dia nza.”—Matai 13:34, 35;
Nkunga 78:2.
Kansi vena ye kuma yankaka ifididi Yesu mu
´
ta yingana. Yingana isadisanga mu zaya e ma-
kani ma wantu. Wantu ayingi beyangalelanga
Yesu mu kuma kia masivi kevanganga ye mpila
kezingulwilanga tusansu. Kansi, ke bekumbadi-
kilanga ko nze mfumu ona bafwete lemvokela
yo kunlanda kuna mvevo. (Luka 6:46, 47) Ke
bazolele soba ngindu zau ko ngatu soba mpil’a
zingu kiau. Ke bazolele ko vo nsangu za Yesu za-
kota muna ntima miau.
Muna vana e mvutu za kiuvu kia alongoki
andi, Yesu ovovele vo: “Kiaki i kuma ikubalonge-
langa muna yingana; kadi betalanga, yau ke ba-
moni, betambang’o matu, yau ke bawe, ngatu
bakula. Muna yau mulunganene ungunza wa Ye-
saya, uvovanga vo: ‘. . . e ntima mia nkangu wau
ˆ
mivuidi bala.” ’—Matai 13:13-15; Yesaya 6:9, 10.
Kieleka, Yesu kavovele diambu diadi ko mu
kuma kia awonso bewanga malongi mandi. I
kuma kavovele vo: “Mansambu o meso meno,
kadi memonanga, e matu meno mpe, kadi me-
wanga. Kieleka inuvovese wo vo, ngunza zayingi
ye wantu ansongi bazola mona oma numwene,
kansi ke bamona mo ko, bazola wa oma nuwidi,
´
kansi ke bawa mo ko.”—Matai 13:16, 17.
 E ntumwa 12 ye alongoki ankaka akwikizi ke
ˆ
bena ye ntima mia mbadi ko. Mu kuma kiaki,
Yesu ovovele vo: “Kwa yeno diavewa edi dia ba-
kula mbumb’avauka ya Kintinu kia zulu, kansi
ke diavewa kwa yau ko.” (Matai 13:11) Wau vo
alongoki andi luzolo lwa bakula mambu bena
lwau, Yesu ubasasidi kingana kia nkuni a mbo-
ngo muna mpatu.
Yesu ovovele vo: “E mbongo i diambu dia
Nzambi.” (Luka 8:11) O ntoto i ntima. O mama
i mambu masina muna bakula kingana kiaki.
Muna kuma kia mbongo yibwidi vana ntoto
wadiatakeswa vana mbel’a nzila, Yesu ovove-
le vo: ‘Nkadi ampemba wizidi, okatwidi e dia-
mbu muna ntima miau, kimana balembi kwiki-
la yo vuluzwa.’ (Luka 8:12) E mbongo ikuninu
vana vena ntoto a matadi kayikidi Yesu, i nti-
ma mia wantu ana bawidi e diambu kuna kiese,
kansi ke dina ye mianzi ko muna ntima miau.
“Vava kizidi mpasi yovo lubangamu mu kuma
kia diambu,” batele sakuba. Kieleka, vava “nta-
ngw’ampasi” ikwiza, nanga kitantu kia yitu yau
yovo kia wantu ankaka, bevengomoka vana vau.
—Matai 13:21; Luka 8:13.
Adieyi tuvova mu kuma kia mbongo ibwidi
vana vena nsende? Yesu ovovele vo e mbongo
yayi i wantu ana bawidi e diambu yo finange-
swa kwa “ntelamw’a moyo wa tandu kiaki ye
tima dia vuama.” (Matai 13:22) E diambu dike-
di muna ntima miau, kansi owau difinangeso yo
lembi yima mbongo.
Muna fokola, Yesu ovovele ntoto ambote. I
sia vo, awana bawidi e diambu, batambulwi-
di dio ye nsi a ntima yo bakula dio. Nkia
nluta ditwasanga? Bayimini “mbongo.” Wau
vo baswaswana muna kimbuta yovo muna vi-
mpi, yau awonso ke balendi vua nluta miafwa-
nana ko. Mosi oyima nkama-nkama, wankaka
109
makumasambanu-makumasambanu, wankaka
makumatatu-makumatatu. Kieleka, awana “ba-
widi e diambu muna ntim’ambote, batatididi
dio yo yima mbongo kuna luzindalalu,” bevua-
nga e nsambu za Nzambi.—Luka 8:15.
E mvovo miami misivikisi kikilu alongoki ana
bavavidi Yesu kimana kabasasila e longi diandi.
Owau batomene bakula e nsas’a yingana yayi.
Yesu ozolele vo alongoki andi batoma bakula
yingana yayi kimana oyau mpe balenda longa
e ludi kw’akaka. Yesu oyuvuidi vo: “E mini nga
kuna nsi a mbangu yovo kuna nsi a mfulu kisi-
wanga e? Ke kisiwanga vana fulu kiazanguka
ko e?” Muna kuma kiaki, Yesu ovovele vo: “Ko-
nso ona una ye matu manwe, yambula kawa.”
—Maku 4:21-23.
BASAMBWILU WAU BASASILU
ULOLO WA YINGANA
Vava Yesu kasasidi kingana kia nkuni a mbo-
ngo, alongoki bavavidi zaya diaka mayingi. Ba-
vovese Yesu vo: “Utusasila e kingana kia mbo-
ngo ambi muna mpatu.”—Matai 13:36.
Muna yuvula kiuvu kiaki, alongoki basonge-
le e kadilu kiaswaswana ye nkangu wina vana
kumu dia mbu. Nanga e ndonga yayi ke bena
kwau ye luzolo lwa zaya nsasa za yingana yayi
ko. Bayangalele kaka mambu makete babakwi-
di muna yingana yayi. Yesu osongele vo, o nka-
ngu una vana kumu waswaswana ye alongoki
110
andi, ana bezidi kwa yandi kimana bazaya dia-
ka mayingi.
Ovovele vo: ‘Nutoma sia sungididi mana nu-
wanga. Muna nzongo una nuzongela i nuzo-
ngelwa, yayingi mpe nukudikilwa.’ (Maku 4:24)
Alongoki batomene sia e sungididi mu mana
belongwanga kwa Yesu. Basambwilu wau basa-
silu ulolo wa yingana. Muna sasila e kingana kia
masa ye kia mbongo ambi kayuvuilu kwa alo-
ngoki andi, Yesu ovovele vo:
“O nkuni a mbongo ambote i Mwan’a muntu;
e mpatu i nza. E mbongo ambote i wan’a Ki-
ntinu, e mbongo ambi i wan’a kimpumbulu, o
mbeni ona wakuna mbongo ambi i Nkadi ampe-
mba. E nsungi a nkutika i mbaninu a nza, asadi
i ambasi.”—Matai 13:37-39.
Yesu vava kasasidi konso kingana, oyikidi
mana mevangama. Kuna mbaninu a tandu, asa-
di (ambasi), bekatula e mbongo ambi (Akristu
a kimpangila) vana vena “wan’a Kintinu.” “Anso-
ngi” bekutakeswa yo kezima “muna Kintinu kia
Se diau.” Adieyi tuvova mu kuma kia “wan’a ki-
mpumbulu”? Muna lumbu kia mbaninu ‘bedila
yo kwetesa meno,’ i sia vo, befwaswa emvimba.
—Matai 13:41-43.
I bosi, Yesu osambwidi diaka alongoki andi
muna kubatela diaka yingana tatu. E ntete Yesu
ovovele vo: “E Kintinu kia zulu kina nze lusa-

lu lwaswekama muna mpatu, luna muntu kaso-
lwele yo sweka lo; muna kuma kia kiese, wele
teka lekwa yawonso kakedi yau yo sumba mpa-
tu yoyo.”—Matai 13:44.
I bosi, Yesu ovovele vo: “Kintinu kia zulu kina
nze nkiti ovavanga pelola zambote. Vava kaso-
lwele pelola imosi yantalu, vana vau wele teka
lekwa yawonso kakedi yau yo sumba yo.”—Ma-
tai 13:45, 46.
Muna yingana yau yole katele, Yesu osongele
e tima dia muntu ovangidi mawonso mu vua le-
kwa kisundidi o mfunu. O nkiti vana vau ote-
kele “lekwa yawonso kakedi yau” kimana kasu-
mba pelola isundidi e ntalu. Ka lukatikisu ko vo
alongoki a Yesu babakwidi kingana kia pelola
yantalu. O muntu osolwele lusalu lwaswekama
muna mpatu “wele teka lekwa yawonso kakedi
yau” kimana kasumba yo. Yesu lekwa yantalu
 Muna kingana kia mbongo ambi ye mbongo ambote, nani i nkuni, mpatu, mbongo ambote, mbongo ambi,
mbeni, nsungi a nkutika ye asadi?
 Nkia yingana tatu yankaka katele Yesu? Adieyi tulenda longoka muna yingana yayi?
kavovele muna yingana yau yole. Ndiona oso-
lwele lekwa yayi, tusalu twantalu kasolwele. E
diadi dilenda tezaneswa ye ngolo kevanganga
o muntu mu zaya o mambu ma Nzambi. (Ma-
tai 5:3) Akaka muna wantu bawidi yingana yayi,
mayingi bavangidi kala kimana bazaya o ma-
mbu ma Nzambi yo kituka alandi a Yesu.—Matai
4:19, 20; 19:27.
Kuna mfoko, Yesu otezanese Kintinu kia zulu
ye konde dibakidi mbizi za mpila mu mpila. (Ma-
tai 13:47) Alowi a mbizi, bakutikidi e mbizi zina
zambote muna yitunga, kansi zina zambi bave-
tele zo. Yesu ovovele vo, i wau wuwu ukala kuna
mbaninu a nza. Ambasi bevambula wantu ambi
yo wantu ansongi.
Yesu yandi kibeni wasala e salu kifwananene
ye salu kia baka mbizi vava kabokela alongoki
andi antete yo kubavovesa vo bakituka “abaki a
wantu.” (Maku 1:17) Kansi, Yesu ovovele vo, e ki-
ngana kia konde ku sentu kilunganena, i sia vo,
ku “mbaninu a nza.” (Matai 13:49) Ka lukatiki-
su ko vo antumwa ye alongoki ankaka bawidi o
Yesu babakwidi vo mambu mamfunu mevanga-
ma kuna sentu.
Awana bawidi yingana ya Yesu vana kumu dia
mbu nluta miayingi batambwidi. Yesu osonge-
le luzolo lwa ‘sasila mawonso kw’alongoki andi
vana va yau kaka.’ (Maku 4:34) Yesu una “nze
mfumu a nzo, ona ovaikisanga muna lundilu dia
lusalu lwandi, lekwa yampa ye yankulu.” (Matai
13:52) Vava katele yingana yayi, Yesu ka yisani-
ni ko mu kuma kia ndekwa zandi za longela. Ka-
nsi, ludi kina nze tusalu twantalu kalongele kwa
alandi andi. Dialudi, Yesu i “nlongi” oviokele alo-
ngi awonso.
111
YESU OVUVIKIDI E TEMBWA MUNA MBU
MATAI 8:18, 23-27 MAKU 4:35- 41 LUKA 8:22-25

˙ YESU OVUVIKIDI E TEMBWA MUNA MBU A NGALILI
E lumbu kiawonso Yesu salu kiayingi kakedi
kiau. Vava o kuma kufwidi, ovovese alongoki
vo: Tukatuka mwamu Kafanau, “tusauka kweto
kuna simu.”—Maku 4:35.
Kuna este ya mbu a Ngalili, i kwina e zunga
kia Angerasa. E zunga kiaki kiyikilwanga mpe
vo Dakapole. Kana una vo Dekapole i mbanza
za toma zitisanga fu ya kisi nsi kia Mingerekia,
Ayuda ayingi mpe bezingilanga mo.
E nkatuk’a Yesu muna Kafanau yizayakene
kwa nkangu, kadi vena ye nzaza zayingi bawa-
nanene zau. (Maku 4:36) Kieleka, o nkangalu
´
wau ke wanda ko. O Mbu wa Ngalili yanga kwa-
ndi, dina ye kilometa 21 muna lambuka ye kilo-
meta 12 muna vonga. Kansi, o mbu wau waza-
la yo mavuku.
Kana una vo Yesu muntu alunga, oyoyele mu
kuma kia salu kasadidi mu lumbu kiamvimba.
Muna kuma kiaki, vava e nzaza ilondokele, Yesu
olambalele kwandi kuna konko kia nzaza, osidi
o ntu andi vana mfika, i bosi olele kwandi.
Kana una vo ankaka muna antumwa baze-
ye toma nata e nzaza, o nkangalu wau wampa-
si kikilu ukala. Wau vo Mbu a Ngalili wazungwa
kwa miongo, o maza mandi malakuka meka-
langa. Nkumbu miayingi, vava mupepe utu-
kanga muna miongo yo wandama muna maza
ma Mbu, tembwa kiangolo utwasanga. I diau
mpe divangama owau. Vana vau tembwa kia-
ngolo kinikukini, mavuku mayantikidi wandama
muna nzaza. “E nzaza iyantikidi zala ye maza, e
 Nki kitwese e tembwa kiangolo muna mbu a Ngalili?
 Adieyi alongoki bavangidi vava bamwene e tembwa?
 Nkia diambu tulenda longoka mu lusansu lwalu?
44
`
sumbula kibaluakıdi.” (Luka 8:23) Vo i Yesu, wa-
kinu kwandi ku tulu!
Wau vo nkumbu miayingi bewanananga ye te-
mbwa yangolo muna mbu, anati a nzaza bava-
vidi singika e nzaza. Kansi o nkumbu wau e te-
mbwa kisundidi e ngolo. Wau bamwene wonga,
basikamese Yesu, oku vo: “E Mfumu, utuvuluza,
se tufwa!” (Matai 8:25) Alongoki bamwene wo-
nga wafwila muna maza.
Vava Yesu kasikamene, ovovese antumwa vo:
“Ekuma nwinina yo wonga yeno akwa filukwiki-
lu?” (Matai 8:26) I bosi, Yesu ovovese tembwa
ye mbu vo: “Dingalala! Kal’e pi-i!” (Maku 4:39)
E tembwa kiangolo kidingalele, o mbu uvuva-
mene. (Maku yo Luka vava basoneka lusansu
lwalu, entete basonga vo Yesu ovuvikidi e te-
mbwa mu mpil’a sivi, i bosi basonga o kondwa
kwa lukwikilu kw’alongoki.)
Yindula una alongoki bamwene! Bamwene
una tembwa kiangolo kidingalele, e mavuku ma-
mpwena malembamene. Bamwene kikilu o wo-
nga. Bavovanene vo: “Ondioyu ozevo nani? E te-
mbwa ye mbu nkutu unlemvokele.” Basaukidi
kuna simu dia mbu mu luvuvamu. (Maku 4:41–
5:1) E nzaza zankaka zikedi yau nanga zivutuki-
di kuna simu dia este.
Dialufiaulisu mu zaya vo Mwan’a Nzambi una
ye wisa muna nsema! Vava kesia e sungididi
kiandi kiawonso ova ntoto muna Kintinu kiandi,
wantu awonso mu luvuvamu bekala, ke vebwa
diaka sumbula ko!
113
YESU OSUNDIDI E NKUYA MUNA NKUMA
MATAI 8:28-34 MAKU 5:1-20 LUKA 8:26-39
Vava bavulukidi muna vonza kiampwena muna
mbu, alongoki bavaikidi muna nzaza. I bosi, va-
vangamene diambu dibamwesese o wonga. Wa-
ntu wole bena ye nkuya, akwa nganzi zayingi,
bavaikidi kuna ziami yo tikuna kwa Yesu. Mosi
muna yau otuntidi e sungididi kia wantu awo-
nso, nanga yandi osundidi nganzi, se mvu mia-
yingi ketuminwanga kwa nkuya.
O muntu ndioyo nkonga kekangalanga. ‘Fuku
yo mwini okazanga muna ziami ye muna mio-
ngo, yo kukilweka mu matadi.’ (Maku 5:5) Wau
vo nkwa nganzi zayingi, wantu ke balendanga
diaka viokela mu nzila yayi ko mu kuma kia wo-
nga. Akaka bateza kala kunkanga, kansi wada-
ˆ
nuna tuvambu yo wula e ku kasiwa muna malu.
Ke muntu ko wakala ye ngolo za kunlembeka.
Ekolo muntu ndioyo kefinamanga Yesu yo fu-
kama vana malu mandi, e nkuya mikunyalanga
mimfididi mu kaza, oku vo: “Nkia diambu ngina
diau yo ngeye, e Yesu wa Mwan’a Nzambi a Mpu-
ngu? Idisisi e ndofi muna nkumbu a Nzambi vo
kumbangika ko.” Yesu muna songa vo osundidi
e nkuya muna ngolo, ovovele vo: ‘Nge mwand’a
usafu, vaika muna muntu.’—Maku 5:7, 8.
Kansi, nkuya miayingi mina muna muntu
ndioyo. O Yesu vava kanyuvuidi vo, “Nkumbu
aku nani? Umvutwidi vo: Nkumbu ame Mvengo;
kadi ndonga twina.” (Maku 5:9) Kuna kwa esi
Roma, muna mvengo mosi mwakalanga mafu-
nda ye mafunda ma makesa. Muna kuma kia-
ki, ulolo wa nkuya ubangikanga muntu ndioyo
yo yangalela mpasi zandi. E nkuya midodoke-
le Yesu vo, “kabasindiki mu mbilu ko.” E nkuya
miami mizeye o lufwasu lukubavingilanga ku-
mosi mpe yo Satana wa mfumu au.—Luka
8:31.
Vana batelamene, vena ye tezo kia 2.000 ma
ngulu zidianga. Muna Nsiku, e ngulu bulu kia
funzuka, i dianu Ayuda ke betwelelanga ngu-
lu ko. E nkuya mivovele vo: “Utusindika twako-
ta muna ngulu.” (Maku 5:12) Yesu ubasindikidi,
bakotele muna ngulu. E ngulu zawonso tezo kia
2.000, zinengomokene yamuna mbu, zifwididi
muna maza.
 45
˙ YESU OSINDIKIDI NKUYA MUNA NGULU

umvovese vo: “Wenda kuna nzo, kuna kwa yitu

`
yaku, ubasamunwina mawonso Yave kavangidi
`
ye nkenda kasongele.”—Maku 5:19.
Vava Yesu kewukanga mbevo, nkumbu mia-
yingi okubakanikinanga balembi wo vova kwa
ankaka, kadi kazolele ko vo wantu banzayila
muna nsangu za masivi mandi. Kansi, o mu-
ntu ndioyo ovaikisu e nkuya, oveno lau dia sila
umbangi kw’awana balembi wanana yo Yesu,
kadi yandi kibeni i ziku kisonganga voYesu ovui-
di nkuma. E kimbangi kiandi kilenda fokola ko-
nso ngindu zambi balenda kala zau o wantu mu
kuma kia ngulu zifwidi. Dianu vo, muntu ndio-
yo oyantikidi samuna muna Dekapole yawonso
dina Yesu kamvangidi.

Vava avungudi a ngulu bamwene diambu dia-

di, bele ntinu kuna mbanza mu zayisa nsangu
zazi. O nkangu wizidi tala dina divangamene.
Vava balweke, bamwene o muntu ona ovaiki-
su nkuya una kiambote, ke sianga diaka mvua-
nga ko. Ovuete nkutu e mvuatu yo vuanda vana
malu ma Yesu.
Awana bawidi e diambu diadi yovo awana ba-
mwene muntu ndioyo, babakamene kwa wonga,
kadi ke bazeye nsas’a diambu diadi ko. Bado-
dokele Yesu kakatuka muna zunga kiau. Ekolo
Yesu kakotele muna nzaza, o muntu ovaikisu
nkuya ododokele Yesu kenda yandi. Kansi Yesu

 Wau vo wantu wole bavaikisu nkuya, ekuma muntu mosi kaka ovovelo?
 E nkuya adieyi bazeye dikubabwila?
 Ekuma Yesu kavovesele muntu okedi ye nkuya kasamuna kwa akaka dina kamvangidi?

115
OVIAKENE MVUATU A YESU YO SASUKA
MATAI 9:18-22 MAKU 5:21-34 LUKA 8:40- 48
Vava Yesu kakatukidi muna Dekapole, e nsa-
ngu zandi zilweke kwa Ayuda bezingilanga ku
node ya nlambu a Mbu wa Ngalili. Nanga wa-
ntu ayingi bawidi e nsangu za tembwa kia ngo-
lo ye mavuku kavuvikidi. Akaka mpe bazeye wo
vo Yesu nkwa nkuya kawukidi. Muna kuma kia-
ki, “ndong’ayingi” ilungalakene vana mbu, na-
nga muna zunga kia Kafanau, bezidi kika Yesu.
(Maku 5:21) Wau kakulumukini muna nzaza, wa-
ntu awonso bazolele monana yandi.
Mosi muna wantu bazolele monana yo Yesu,
i Yairo, mfidi a sambilu, nanga dimosi muna
masambilu ma Kafanau. Yairo ofukamene vana
malu ma Yesu, undodokele nkumbu miayingi vo:
“E dumbelele kiame se kefwa. Dodokolo diaku,
wiza wantenseka o moko kimana kasasuka yo
kal’o moyo.” (Maku 5:23) Yesu nkia mvutu keva-
na kwa Yairo undodokele vo kasadisa mwan’a-
ndi amosi kaka? Mvu 12 kaka kena miau, wazo-
lakana kikilu kwa se diandi.—Luka 8:42.
Ekolo kekwendanga kuna nzo a Yairo, Yesu
owawanene ye diambu diankaka diankenda. E
ndonga yilandanga Yesu, kiese kiayingi bena
kiau, bazolele mona sivi diankaka kevanga. Ka-
nsi, nkento mosi wina vana vena ndonga otoka-
nanga kwayingi mu kuma kia kimbevo kiandi.
Nkento ndioyo wa Nyuda kimbevo kia vai-
ka menga keyelanga se mvu 12. Ovavidi kala
lusadisu kwa madotolo mayingi yo fwasa nzi-
mbu zandi zawonso. Kansi ke belendanga ku-
nwuka ko. ‘E mpasi zandi wokela kaka ziwokela-
nga.’—Maku 5:26.
E kimbevo kiaki nitu andi kiyoyesanga, nanga
zitu wandi mpe kikululanga yo kunfusulwisa e
nsoni. Ke kivovelwanga ko vana meso ma ndo-
116
nga. Kuna diak’e sambu, mun’owu wa Nsiku a
Mose, o nkento ovaikanga menga wafunzuka.
Konso muntu okumviakana yovo viakana mvua-
tu andi wina yo menga, kafwete kisukula, kadi
wafunzuka kekala yaku masika.—Fuka 15:25-27.
Nkento ndioyo “vava kawidi e nsangu mu
kuma kia Yesu,” wele amvavi. Wau vo wafunzu-
ka kena, okotele vana kati kwa ndonga kuna
ndekwa, mpasi vo wantu balembi wo zaya. Ovo-
vele muna nsi a ntim’andi vo: “Avo mpiaka-
na kaka mvuatu andi, isasuka.” Vava kaviakene
kaka nswiku a mvuatu a Yesu, vana vau obakwi-
di wo vo menga mandi makangamene! “Osasu-
kidi muna kimbevo kiampasi.”—Maku 5:27-29.
I bosi, Yesu oyuvuidi vo: “Nani umpiakene?”
Muna ngindu zaku, o nkento ndioyo aweyi ka-
mwene wau kawidi e mvovo miami? Petelo
ovovese Yesu vo: “E ndonga izungidi ye kufina-
ngesa.” Ekuma Yesu kayuvulwidi, “Nani umpia-
kene?” Yesu ovovele vo: “Muntu umpiakene,
kadi nzeye wo vo ngolo zimpaikidi.” (Luka 8:
45, 46) Kieleka, e mpila o nkento kasusukidi
ivaikisi e ngolo muna Yesu.
Wau kabakwidi vo omonekene, o nkento ofu-
kamene vana vena Yesu, ozakamene yo wonga.
Vana ndose a wantu awonso ovovele ludi mu
kuma kia kimbevo kiandi, oyikidi mpe vo osa-
sukidi. Yesu kuna zola kwawonso umfiaulwisi,
oku vo: “E mwan’ame, lukwikilu lwaku lusaswi-
di. Wendela kuna luvuvamu, sasuka muna ki-
mbevo kiaku kiampasi.”—Maku 5:34.
Kieleka, Nzambi wasola Yesu mu yala e nza,
nkwa nkenda yo zola, ke tokanenanga kaka e
wete dia wantu ko, kansi ovuidi mpe nkuma wa
kubasadisa!
 ˙ NKENTO OSASUKIDI WAU KAVIAKENE MVUATU A YESU
46

 O nkangu ekuma ukutakene mu kika Yesu vava kavutukidi muna zunga kia Kafanau?
 Nkia kimbevo kena kiau nkento mosi? Ekuma kavavidi lusadisu kwa Yesu?
 Nani i nkento ndioyo owukilu? Mu nkia mpila Yesu kamfiaulwisidi?

117
DUMBELELE UNA DIAKA O MOYO!
MATAI 9:18, 23-26 MAKU 5:22-24, 35- 43 LUKA 8:40- 42, 49-56

Yairo omwene vo nkento ndiona ovaikanga me-
nga owukilu kwa Yesu. Kieleka, Yesu olenda
mpe wuka mwan’andi. Kansi Yairo oyindwidi vo
‘mwan’andi a nkento ofwidi kala.’ (Matai 9:18)
Nga mwana ndioyo olenda sadiswa?
Ekolo Yesu kemokenanga yo nkento kawuki-
di, wantu batukidi kuna nzo a Yairo bezidi, ba-
nsamunwini vo: “O mwan’aku ankento ofwidi!
Ekuma otokanesenanga Nlongi?”—Maku 5:35.
Ekwe nsangu za nkenda! Yairo otoma ziti-
swanga muna vata diandi, owau kena diaka
y’edi kavanga ko. O mwan’andi mosi kaka ofwi-
di. Kansi, Yesu wau kawidi e diambu diadi, ovi-
lukidi kwa Yairo, unkasakese, oku vo: “Kumoni
wonga ko, kwikila kaka.”—Maku 5:36.
Yesu wele yo Yairo kuna nzo andi. Vava ba-
lueke, bamwene o wantu bakendalele kikilu.
Bedilanga yo sia mazu yo yayana kikilu. Yesu
vava kakotele muna nzo, ovovele diambu diasi-
vi, oku vo: “O mwana kafwidi ko, leka kaka kale-
le.” (Maku 5:39) O wantu vava bawidi wo, base-
vele Yesu. Kadi bazeye wo vo dumbelele ofwidi
kikilu. Kansi muna sadila o nkuma kavewa kwa
Nzambi, Yesu osonga vo o wantu afwa balenda
vutuka moyo. Balenda sikameswa nze una usi-
kamesenwanga muntu una ku tulu.
Yesu ovaikisi wantu awonso kuna mbazi, osi-
di kaka yo Petelo, Yakobo, Yoane yo se yo ngu-
di a mwana. Yesu onete yau ntanu vana fulu ki-
lekeso mwana. Yesu osimbidi koko kwa mwana,
umvovese vo: “Talita kumi,” wasekolwa vo: “E
dumbelele, ivovese vo, ‘Telama!’ ” (Maku 5:41)
Vana vau, e dumbelele kitelamene, kiyantikidi
kangala. Se yindula nsivika basivikidi, Yairo yo
nkaz’andi wau bamwene e diambu diadi! Muna
songa vo e dumbelele una kikilu o moyo, Yesu
okanikini vo bamvana madia.
Muna lumbu iviokele, Yesu wakanikina wa-
ntu ana kawuka balembi mwanga e nsangu za
mana kabavangidi. I diau mpe kavovese Yairo
yo nkaz’andi. Kansi, muna kuma kia kiese ba-
mwene, Yairo yo nkaz’andi ye akaka bamwangi-
ni e nsangu “muna zunga kiakina kiawonso.”
(Matai 9:26) Kele vo mwene yitu kiau wafwa
ofutumukini, nga kukala ye kiese ko mu zayisa
dio kw’akaka? O lwalu i lusansu lwanzole lwa
sivi dia lufuluku kavangidi Yesu.

 Yairo nkia nsangu katambwidi? Yesu aweyi kankasakesele?

 Vava Yesu yo Yairo balueke muna nzo, nkia diambu bamwene?
 Ekuma Yesu kavovele vo o mwana kafwidi ko, leka kaka kalele?

118
˙ YESU OFUTUMWINI MWAN’A YAIRO
47
KANELE VO OVANGANGA MASIVI,
ESI NAZARETE BAMBEMBWELE
MATAI 9:27-34; 13:54-58 MAKU 6:1-6

O unu Yesu salu kiayingi kasadidi. Vava katukidi
muna zunga kia Dekapole, owukidi nkento wa-
vaikanga menga, yo futumuna mwan’a Yairo. Ka-
nsi o kuma ke kwafwidi ko. Yesu vava kakatukidi
kuna nzo a Yairo, mpofo zole zamakala zinlende,
zakazidi, oku vo: “E Mwan’a Davidi, utufwil’e nke-
nda.”—Matai 9:27.
Wau ziyikidi Yesu vo “Mwan’a Davidi,” e mpo-
fo zazi zisongele vo zikwikilanga vo Yesu i Masia
ye yandi ovinga vana kunda kia Davidi. Yesu ka-
sidi sungididi muna kazu kiau ko, nanga ovangi-
di wo mu zaya kana vo bezindalala lomba dina
bazolele. O Yesu vava kakotele muna nzo, e mpo-
fo zau zole zinlende. Ubayuvuidi vo: “Nga nukwi-
kidi wo vo ndenda wo vanga e?” Bamvutwidi ye
ziku kiawonso vo: “Ingeta, e Mfumu.” I bosi, Yesu
osimbidi e meso mau yo vova vo: “Yambula dia-
vangama mun’owu wa lukwikilu lweno.”—Matai
9:28, 29.
Vana vau e mpofo zimwene! Wauna kateke-
le kanikina ankaka balembi mwanga e nsangu,
Yesu ubakanikini mpe vo balembi mwanga e
nsangu za dina kabavangidi. Kansi, wau vo ba-
zele ye kiese, bayantikidi dio zayisa kw’awonso.
Ekolo e mpofo zau zole zivaikanga muna nzo,
o nkagu batwese muntu wakituka se baba mu
kuma kia nkuya kena wau. Yesu vava kavaikisi
e nkuya ukedi muna yandi, vana vau oyantikidi
o vova. E ndonga wau bamwene diambu diadi,
basivikidi kikilu yo vova vo: “Ke musidi mone-
ka diambu dia mpila yayi ko omo Isaele.” Afarisi
mpe bena vana. Wau vo ke balendi fidisa masi-
vi mama mpaka ko, bavutukidi vova luvunu mu
kuma kia tuku dia masivi ma Yesu, oku vo: “Muna
`
 Vava ampofo bayikıdi Yesu vo “Mwan’a Davidi, nkia ziku basongele mu mana bekwikilanga?
 Afarisi nkia diambu bavovele mu kuma kia masivi ma Yesu?
 Aweyi o nkangu utambulwidi Yesu kuna Nazarete? Ekuma?
48
˙ YESU OWUKIDI E MPOFO YE MABABA
˙ ESI NAZARETE BABEMBWELE YESU
wisa kia mfumu a nkuya kevaikisilang’e nkuya.”
—Matai 9:33, 34.
I bosi, Yesu ovutukidi kwandi kuna Nazarete,
kadi i vata diandi. Owau, una kumosi ye alongo-
ki andi. Mvu amvimba uviokele kala tuka Yesu ka-
longela muna sambilu dia Nazarete. Kuna luba-
ntiku o nkangu wasivika mu mana kalonga, kansi
kuna kwalanda e longi diandi diabakendeleka yo
vava kumvonda. Owau Yesu ozolele sadisa diaka
esi vata diandi.
Muna lumbu kia Vundu, Yesu wele longa dia-
ka muna sambilu. E ndonga isividi, iyuvuidi vo:
“Ondioyu akweyi kutukanga e ngangu zandi ye
mavangu mama mankuma?” Bavovele vo: “Ke
yandi ko i mwan’a mvadi a nti e? O ngudi andi,
e nkumbu andi ke Maria ko e? Aleke andi ke Ya-
kobo, Yosefe, Simone yo Yuda ko e? E nsanga
zandi, yau awonso ke bena yeto ko e? Ozevo,
ondioyu akweyi kebakilanga mawonso mama?”
—Matai 13:54-56.
O nkangu ubenze vo Yesu mpasi muntu kwa-
ndi, kaswaswanene yau ko. Bavovele vo, ‘nsa-
nsuk’andi tuzeye yo, aweyi kalenda kadila Ma-
sia?’ Kana una vo bamwene ziku yayi yawonso,
kumosi ye ngangu zandi za kondwa tezo yo ma-
vangu mandi ma nkuma, babembwele Yesu. Wau
vo batomene zaya Yesu ye yitu yandi, batele sa-
kuba mu kuma kiandi. Kiaki i kuma Yesu kavove-
le vo: “O ngunza ke zitiswanga ko muna zunga
kiandi ye muna nzo andi.”—Matai 13:57.
Kieleka, Yesu osivikidi o kondwa kwau kwa lu-
kwikilu. Muna kuma kiaki, kasidi mo vangila ma-
vangu ma nkuma ko, ‘mbevo zakete kaka kate-
nsekele moko yo kubawuka.’—Maku 6:5, 6.
121
YESU WELE ALONGI MUNA NGALILI
YO KUBIKA NTUMWA ZANDI
MATAI 9:35–10:15 MAKU 6:6-11 LUKA 9:1-5
Mvu miole miviokele kala tuka Yesu kayivanina
emvimba mu salu kia longa. Nga yayi i ntangwa
kafwete kulula o vema muna salu kiandi? Vana
fulu kia kulula o vema, Yesu owokese e salu
kiandi kia longa. Wele ‘muna mbanza ye mava-
ta mawonso [ma Ngalili], wele longi muna ma-
sambilu mau yo samuna e nsangu zambote za
Kintinu yo wuka yimbevo ya mpila zawonso ye
mayela ma mpila zawonso.’ (Matai 9:35) Mana
kamwene mamfididi mu wokesa e salu kiandi
kia samuna e nsangu zambote. Kansi, aweyi ke-
sadila e salu kiaki kiawonso?
Ekolo kekangalanga, Yesu omwene vo wantu
lusadisu ye lufiaulwisu lwa mwanda bavuidi o
mfunu. Bavua zavunwa yo mwangana nze ma-
meme makondwa mvungudi. Ubafwididi e nke-
nda, ovovese alongoki andi vo: “Kieleka, e mbo-
ngo yayingi muna kutika, kansi e nsadi mike. I
dianu vo, nudodokela Mfumu a mpatu katuma
asadi muna mpatu andi.”—Matai 9:37, 38.
Yesu ozeye e diambu dilenda kubasadisa.
Otumini alongoki 12, ubavambwidi mu buka sa-
mbanu, bele nwole-nwole muna salu kia samu-
na e nsangu zambote. Ubakanikini vo: “Ke nwe-
ndi kwa esi zula ko, ke nukoti muna mavata ma
esi Samaria ko; kansi, nwenda kaka kwa ma-
meme mavila ma nzo a Isaele. Wau nukwenda,
nulonga vo: ‘E Kintinu kifinamene.’”—Matai 10:
5-7.
E Kintinu kia Nzambi bekwenda longa, i dimo-
si muna mambu o Yesu kavovela muna sambu
kia Se dieto. “E Kintinu kia zulu kifinamene” kadi
 ˙ YESU OLONGELE DIAKA MUNA NGALILI YAWONSO
˙ OTUMINI ANTUMWA BENDA LONGI 49
Yesu Kristu una yau kumosi, yandi i Ntinu wa-
solwa kwa Nzambi. Ozevo, nkia mambu meso-
nga e vo alongoki andi yau kikilu besunzulanga
e Kintinu kiaki? Yesu ubavene e wisa kia wuka
yimbevo yo fula nkutu mafwa, kansi e salu kia-
ki ke kilombelwa nzimbu ko. Antumwa aweyi be-
lungisila e nsatu zau, nze dia kwau kwa lumbu
ke lumbu?
Yesu ovovese ntumwa zandi vo, ke banati le-
kwa ko muna nkangalu wau wa samuna e nsa-
ngu zambote. Ke banati wolo ko, palata ngatu
nsongo muna nkutu zau. Ke bafwete nata ki-
mpakala kia madia ma nkangalu ko, yovo yi-
nkutu yole, ngatu nsampatu zole. Ekuma? Yesu
ubavovese ye ziku kiawonso vo: “O nsadi ofwe-
ne vewa madia.” (Matai 10:10) Wantu ana be-
yangalela e nsangu za alongoki, yau belunga-
lunga e nsatu zau. Yesu ovovele vo: “Konso
ˆ
nzo nukota, nukala muna yavana nuvaika muna
fulu kiokio.”—Maku 6:10.
Yesu osongele diaka alongoki andi una ba-
fwete sunzulwila e nsangu za Kintinu kwa wa-
ntu. Ovovele vo: “Avo se nukota muna nzo, nu-
kayisa o wantu bena mo. Avo muna y’akwa
luzolo lwambote, yambula luvuvamu lweno lwa-
kala mo; kansi avo ke mwina akwa luzolo lwa-
mbote ko, yambula luvuvamu lweno lwanuvutu- mba ke ditambula nsangu zau ko. Adieyi dibwi-
kila. Konso ona olembi kunutambula yovo lembi la e mbanza yovo vata diodio? Yesu osongele vo
´ fwaswa difwaswa. Ovovele vo: “Kieleka inuvove-
wa mambu meno, vava nuvaika muna nzo yayi-
na yovo mbanza yoyo, nukubula e mbundukutu se wo vo, muna Lumbu kia Lufundisu, mbanza
muna tambi yeno.”—Matai 10:12-14. yoyo ivewa tumbu kisundidi kia esi Sodomo ye
Valenda kala ye mbanza yovo vata dia mvi- Ngomora.”—Matai 10:15.

 Yesu nkia ntangwa kayantikidi nkangalu wankaka muna Ngalili? Adieyi kamwene mu kuma kia nkangu?
 Yesu aweyi katumini e ntumwa 12? Nkia luludiku kabavene?
 Mu nkia mpila e ‘Kintinu kifinamene’?

123
BAKUBIKILU BEND’A LONGI KANELE VO BEBANGIKWA
MATAI 10:16–11:1 MAKU 6:12, 13 LUKA 9:6
Yesu otomene longa e ntumwa zandi e mpi-
la balenda sadila e salu kia samuna e nsa-
ngu zambote yo kubatuma nwole-nwole. Kansi,
ke diau kaka ko kavangidi. Ubalukisi mu kuma
kia atantu, oku vo: “Tala! Inutumini nze mame-
me vana vena mevua . . . Nuyikenga yo wa-
ntu, kadi bekunuyekola kuna mbazi za nkanu,
yo kunuzwabula muna masambilu mau. Beku-
nunata kwa ayadi ye atinu muna kuma kiame,
muna umbangi kwa yau ye kwa zula.”—Matai
10:16-18.
Alongoki a Yesu bebangikwa kwayingi, kansi
Yesu ubasidi o nsilu vo: “Avo banuyekwele, ke
nutokani ko kana aweyi yovo adieyi nuvova, kadi
dina nuvova divewa kwa yeno muna ntangwa
yayina, kadi ke yeno ko nuvova, kansi o mwa-
nd’a Se dieno uvova muna yeno.” Yesu ovovele
diaka vo: “Mpangi osinga yekola mpangi andi
kavondwa, o se mpe mwan’andi, o wana betela-
mena mase mau yo kubavondesa. Wantu awo-
nso bekunumenga mu kuma kia nkumbu ame,
kansi ndiona ozindalala yakuna mbaninu, yandi
ovuluzwa.”—Matai 10:19-22.
Wau vo salu kia longa i kiau kisundidi o mfu-
nu, Yesu ubasongele o mfunu wa lungalala eko-
lo besala e salu kiau. Ovovele vo: “Avo ba-
nubangikidi muna mbanza eyi, nutinina muna
124
mbanza yankaka; kieleka inuvovese vo, yavana
Mwan’a muntu kekwiza, ke numanisa mbanza
zawonso ko za Isaele.”—Matai 10:23.
Ekwe malongi mambote ye lukasakeso kave-
ne Yesu kwa ntumwa zandi 12! Ka lukatikusu ko
vo, e mvovo miami mfunu mina mpe kwa awa-
na besala e salu kia samuna nsangu zambote
ku nim’a lufwa yo lufuluku lwa Yesu. Tuna ye
ziku kiaki kadi Yesu ovovese alongoki andi vo
‘bemengwa kwa wantu awonso,’ ke kwa awana
kaka ko bewawana yau muna salu kia samuna
nsangu zambote. Vana ntandu, ke vena diambu
ko diasonama vo antumwa banatwa kwa ayadi
ye atinu muna nkangalu au muna Ngalili ngatu
yekolwa kwa yitu yau.
Kieleka, Yesu mambu mesinga vangama ku
`
sentu kavovele wau kazayisi alongoki andi vo,
“yavana Mwan’a muntu kekwiza,” ke befokola
samuna nsangu zambote ko muna zunga kiau.
Yesu osongele vo alongoki andi ke befokola sa-
muna nsangu za Kintinu kia Nzambi ko, viti-
la Yesu Kristu wa Ntinu watumwa kwa Nzambi
keza mfundisa e nza.
Ekolo besalanga e salu kia samuna e nsangu
zambote, antumwa ke bafwete sivika ko avo ba-
bangikilu, kadi Yesu ovovele vo: “O nlongoki ka-
sundidi nlongi andi ko, ngatu ntaudi kasunda
 50
˙ YESU OLONGELE, OTUMINI NTUMWA ZANDI

´
mfumu andi.” E mvovo mia Yesu miatoma kia.
Wau vo Yesu wabangikwa mu kuma kia samuna
nsangu za Kintinu kia Nzambi, alandi andi mpe
bebangikwa. Kana una vo i wau, Yesu ubakasa-
kese vo: “Ke nubamoni wonga ko awana bale-
nda vonda e nitu, kansi ke balendi vonda moyo
ko; numwena kaka o wonga ona olenda fwasa
moyo ye nitu kuna Ngeena.”—Matai 10:24, 28.
Muna diadi, o Yesu i kasisidi mbandu. Vana
fulu kia kulula kwikizi kiandi muna Yave, ona
wina vo osundidi muna nkuma, Yesu ozizidi-
di yamuna lufwa kondwa kwa wonga. Nzambi
wa Mpungu-ngolo kaka olenda fwasa “moyo”
a muntu (i sia vo, vuvu kiandi kia zinga diaka
kuna sentu) yovo Yave kaka olenda kumfutumu- mbi kele vo esi nzo andi ke bena mu ludi ko.
na muna vua moyo a mvu ya mvu. Ediadi dialu- Yesu ovovele diaka vo: “Konso ona oluta zola se
fiaulwisu kikilu kuna kw’antumwa! yovo ngudi andi ke mu mono ko, kafwene kala
Tala e nona kasadidi o Yesu muna songa e nlongoki ame ko; ye konso ona oluta zola mwa-
mpila o Nzambi kelunga-lungila alandi andi yo n’andi ayakala yovo ankento ke mu mono ko, ka-
zola kwawonso: “Ke ntietie zole ko zitekwanga fwene kala nlongoki ame ko.”—Matai 10:34, 37.
muna mpata mosi e? Kieleka, ke vena imosi ko Kansi, akaka betoma tambula alongoki andi.
ibua ova ntoto, o Se dieno kalembi wo zaya. Dia- Yesu ovovele vo: “Konso ona ovana kana nkutu
nu vo, ke numoni wonga ko; oyeno ntietie zayi- kopo dimosi dia maza manzizi kwa mosi muna
ngi nusundidi.”—Matai 10:29, 31. awaya andwelo wau vo nlongoki, kieleka inuvo-
E nsangu besamuna alongoki a Yesu zisinga vese wo vo, ke vidisa nkutu nsendo andi ko.”
vambanesa esi nzo, akaka muna nzo betambu- —Matai 10:42.
lwila zo akaka ke betambulwila zo ko. Yesu osa- Ekolo batomene longwa kwa Yesu, lukiswa yo
sidi vo: “Ke nuyindula ko vo luvuvamu ngizi- kasakeswa, antumwa bele “muna mavata ma-
di sia ova nza.” Kieleka, unkabu divavanga kwa wonso ma zunga, bele samuning’e nsangu za-
muntu mu tambulwila e ludi kia Nkand’a Nza- mbote, yo wuka mbevo mwawonso.”—Luka 9:6.

 Yesu nkia lulukisu kavene kwa alongoki andi?

 Nkia lukasakeso yo lufiaulwisu kabavene?
 Malongi ma Yesu ekuma menena mpe o mfunu kwa yeto o unu?

125
YOANE WA MVUBI OVONDELO MUNA NKINZI A LUWUTUKU
MATAI 14:1-12 MAKU 6:14-29 LUKA 9:7-9
Ekolo ntumwa za Yesu besamunanga e nsangu
zambote muna Ngalili, ndiona wasunzula Yesu
kena yo luvevoko lwalu ko. Yoane wa Mvubi mvu
miole se kena muna pelezo.
Yoane wa Mvubi wavovesa Erodi Antipa wa
Ntinu vo, diambi kavanga wau kabonga Ero-
dia wa nkaz’a Filipi wa nleke andi. Erodi wavo-
nda o longo yo nkaz’andi wantete kimana ka-
sompa Erodia. Landila Nsiku a Mose una Erodi
kelemvokelanga kuna kivunina, o longo lwalu
lwa zumba. Mu kuma kia dina kavovele Yoane,
Erodi unsidi muna pelezo, nanga Erodia unko-
mekene kavanga wo.
Erodi kazeye ko dina kafwete vanga Yoane,
e kuma kadi wantu ‘bekumbadikilanga vo ngu-
nza.’ (Matai 14:5) Kansi, Erodia kena yo lukatiki-
su lwalu ko. Erodia “wanlundila makasi yo vava
kumvonda.” (Maku 6:19) I bosi, vabwidi diambu
dilenda kumvana e lau mu lungisa ekani diandi.
Vitila e Nduta ya mvu wa 32 wa tandu kieto,
Erodi olambisi e lambu diampwena mu kuma
kia lumbu kia luwutuku lwandi. Mbanda-banda
zandi, mfumu za makesa y’akwa tunda a Ngali-
li bezidi kuna nkinzi. Ekolo bena muna nkinzi,
Salome wa mwan’a Erodia ona kawuta yo Filipi
wa yakala diandi diantete, okinini vana ndose a
wantu awonso babokeleso. Akala bayangalele
makinu mandi.
Erodi wau kayangalele mwan’andi ansansi,
umvovese vo: “Undomba konso kina ozolele,
ikuvana kio.” Undididi nkutu e ndofi, oku vo:
 Ekuma Yoane wa Mvubi kasidilu mu pelezo?
 Erodia aweyi kalendele lungisila ekani diandi dia vondesa Yoane?
 Ekuma Erodi Antipa kazolele monana yo Yesu ku nim’a lufwa lwa Yoane?
126
“Konso kina okundomba, ikuvana kio, kana nku-
tu ndambu a kintinu kiame.” Vitila kavana e
mvutu, Salome ovaikidi wele yuvula kwa ngu-
di andi, oku vo: “Nki mfwete lomba?”—Maku 6:
22-24.
Ediadi i lau kevavanga Erodia! Vana vau
umvutwidi vo: “Ntu a Yoane wa Mvubi.” Sa-
lome, wele kwa ntinu, umvovese vo: “Nzolele
wampana-mpana ntu a Yoane wa Mvubi muna
longa.”—Maku 6:24, 25.
E ndomba yayi ikendelekele Erodi. Kansi wa-
ntu ana kabokelese bawidi ndofi kadidi kwa Sa-
lome. Kana una vo dikumfila mu vondesa mu-
nkondwa kuma, Erodi omwene nsoni za lembi
lunganisa e ndofi andi. Dianu vo, Erodi otumini
nyingidi muna pelezo ye nkanikinu wa nkenda.
Ke vaviokele kolo kiayingi ko, o nyingidi ovutu-
kidi yo ntu a Yoane muna longa. Ovene wo kwa
Salome, yandi mpe ovene wo kwa ngudi andi.
Vava alongoki a Yoane bawidi dina divanga-
mene, bezidi katula e vimbu diandi, bazikidi dio.
I bosi, bazayisi mawonso kwa Yesu.
´
Kuna kwalanda, vava Erodi kawa voYesu owu-
kanga mbevo yo vaikisa nkuya, omwene kiki-
lu wonga. Otokanene kana vo Yesu ovanganga
mavangu mama ma nkuma i Yoane “ofulukidi
muna mafwa.” (Luka 9:7) Muna kuma kia luka-
katikisu lwalu, Erodi Antipa ozolele kikilu mona-
´
na yo Yesu. Kansi, kena ye luzolo lwa wa malo-
ngi ma Yesu ko. Erodi ozolele mona Yesu kimana
kazaya kana vo lukatikisu lwa ludi yovo ve.
˙ ERODI OKANIKINI VO YOANE WA MVUBI KAZENGWA O NTU
51
YESU ODIKIDI MAFUNDA MA WANTU
MUNA MBOLO YE MBIZI ZAKETE
MATAI 14:13-21 MAKU 6:30- 44 LUKA 9:10-17 YOANE 6:1-13
E ntumwa 12 bayangalele wau basamwini e nsa-
ngu zambote muna Ngalili, bazayisi Yesu “ma-
wonso bavangidi yo longa.” Muna diadi, bayo-
yele. Ke bena nkutu ye ntangw’a dia ko, wantu
ayingi mu kwiza bena kwa yau, vo i akaka mu vu-
tuka bena. Muna kuma kiaki, o Yesu ovovese ntu-
mwa zandi vo: “Nwiza, twenda vana fulu kia yeto
kaka, kuna makanga, twavunda fiakete.”—Maku
6:30, 31.
Bakotele muna nzaza, nanga lukufi ye Kafa-
nau, bele va fulu ke kina wantu ko, kuna este a
Nkoko a Yodani, kuna simu dia Betesaida. Ndo-
nga ibamwene vava bekwendanga, akaka bawi-
di e nsangu. Bele ntinu muna nlambu-nlambu a
nkoko, bayiluakidi vitila Yesu ye ntumwa zandi.
O Yesu vava kakulumukini muna nzaza, omwe-
ne e ndonga, ubafwididi e nkenda, kadi bena nze
128
mameme makondwa mvungudi. Oyantikidi “ku-
balonga mambu mayingi” mu kuma kia Kintinu.
(Maku 6:34) Osaswidi “awana bavavang’o wu-
kwa.” (Luka 9:11) O kuma vava kuyantikidi ofwa,
alongoki bavovese Yesu vo: “Ovava va makanga,
o kuma kufwidi; sindika e ndonga benda muna
mavata bayisumbila madia.”—Matai 14:15.
Yesu ubavovese vo: “Ke bendi ko; oyeno nuba-
´
vana ma kia dia.” (Matai 14:16) Kana una vo Yesu
ozeye edi kevanga, kansi muna vava zaya e ngi-
ndu za Filipo, Yesu unyuvuidi vo: “Akweyi tusu-
mbila e mbolo bedia wantu awaya?” Yesu oyu-
vuidi Filipo, kadi lukufi kekalanga ye Betesaida.
Kansi, kana basumbidi e mbolo, ke zifwana ko.
Kadi tezo kia 5.000 ma akala bena vo. Avo tu-
tangidi akento yo wana, o lutangu lulenda lwa-
ka 10.000. Filipo ovutwidi Yesu vo: “E mbolo za
nkama zole za denali ke zikubafwana ko kima-
na konso muntu kabaka fiakete-kete.”—Yoane 6:
5-7.
Nanga muna songa vo ke dilendakana ko
muna dikila ndonga yayi yawonso, Andere ovo-
vele vo: “Kindende kimosi un’ovava, una ye mbo-
lo tanu ye mbizi zole za maza. Kansi, nki kio-
kio vana vena ndonga yayi?”—Yoane 6:9.
E yayi i nsungi a masanza, vitila e Nduta ya
mvu wa 32 wa tandu kieto. E titi imenene muna
miongo. Yesu ovovese alongoki andi bavuandisa
o wantu vana titi mu buka ya makumatanu-ma-
kumatanu ye nkama-nkama. Obongele mbolo zi-
tanu ye mbizi zole, osambidi kwa Nzambi. I bosi,
obukwini e mbolo ye mbizi. Ovene zo kwa alo-
ngoki andi bakayanesa kwa nkangu. Diasivi mu
mona vo yau awonso badidi yo yukuta!
I bosi, Yesu ovovese alongoki andi vo: “Nu-
zonzeka nkesona zisuvidi, valembi vetwa lekwa.”
(Yoane 6:12) Bazadisi yitunga 12 ye nkesona zi-
suvidi.
 ˙ YESU ODIKIDI 5.000 MA AKALA
52

 Ekuma o Yesu ye ntumwa zandi bendele vana fulu kia yau kaka?

 O Yesu ye alongoki andi akweyi bele? Nkia diambu bawananene diau okwakuna?

 Alongoki adieyi balombele Yesu kavanga? Aweyi o Yesu kalungisidi e nsatu za nkangu?

129
NTINU ONA OLENDA VUVIKA
NTEMBWA YE MAVUKU MA MBU
MATAI 14:22-36 MAKU 6:45-56 YOANE 6:14-25
 ˙ WANTU BAZOLELE KITULA YESU NTINU

˙ YESU ODIATILANGA VANA NTANDU A MAZA, OVUVIKIDI TEMBWA 53

O nkangu utomene sivika wau bamwene e sivi
dia Yesu vava kadikidi mafunda ma wantu. Ba-
yantikidi ovova vo: “Kieleka, yandi i Ngunza ina
ikwiz’ova nza,” Masia ona okala se ntinu ambo-
te. (Yoane 6:14; Nsiku 18:18) Muna kuma kiaki,
o nkangu bazolele baka Yesu yo kunkitula se
ntinu.
Kansi, Yesu obakwidi dina o nkangu uzole-
le vanga. Dianu vo, osindikidi e ndonga, i bosi
okanikini alongoki andi bakota muna nzaza.
Akweyi bekwenda? Kuna Betesaida, i bosi kuna
Kafanau. Vo i Yesu, otombokele kuna mongo ka-
samba muna fuku wauna.
Vitila o kuma kwakia, muna lusadisu lwa mie-
zi, Yesu omwene e nzaza kuna vala. Tembwa
kiangolo kinikwini mavuku ma mbu, antumwa
‘benwananga mu singika e nzaza, kadi e nte-
mbwa kibaluakidi.’ (Maku 6:48) Yesu okulumu-
kini kuna mongo, oyantikidi diatila vana ntandu
a mbu, wizidi kwa yau. Muna kolo kiaki, alongo-
ki badiete kala “tezo kia kilometa tanu yovo sa-
mbanu.” (Yoane 6:19) Bamwene Yesu ovangidi
nze yandi ozolele kubavioka, bakazidi yo wonga,
oku vo: “Ekiaki mona-meso!”—Maku 6:49.
Muna kubavuvika o ntima, Yesu ovovele vo:
“Ke nutokani ko! I mono kwame; ke numoni wo-
nga ko.” Kansi Petelo umvutwidi vo: “E Mfu-
mu, avo i ngeye, umpan’o nswa ngiza kwa nge-
ye vana ntandu a maza.” Yesu umvutwidi vo:
“Wiza!” I bosi, Petelo okulumukini muna nzaza,
odiete vana ntandu a maza, wele kwa Yesu. Ka-
nsi vava kamwene e tembwa, obakamene kwa
wonga. Una kayantikidi dimuka, okazidi vo: “E
Mfumu, umpuluza!” Vana vau Yesu olambwidi o
koko kwandi, unzakwidi, umvovese vo: “Nkwa fi-
lukwikilu, ekuma okatikisidi?”—Matai 14:27-31.
Petelo yo Yesu bakotele muna nzaza, i bosi e
tembwa kidingalele. Alongoki basivikidi kikilu.
Nga bafwana sivika kikilu e? Kele vo babakula
“e nsas’a sivi dia mbolo,” dina Yesu kavangidi
vava kadikidi mafunda ma wantu, ke badi sivika
ko wau bamwene Yesu odiatilanga vana ntandu
a mbu yo dingidika e tembwa. Alongoki banku-
didi, oku vo: “Kieleka, ngeye u Mwan’a Nzambi.”
—Maku 6:52; Matai 14:33.
Kuna kwalanda, balueke muna Ngenesare-
te, nsi yambote iyimanga mbongo ayingi, kuna
sude ya Kafanau. Batubidi e mbw’a nzaza, i bosi
bakulumukini kuna simu. O wantu wau bamwe-
ne vo i Yesu ndioyo, bezidi kwa yandi kumosi
mpe yo wantu bakala muna mavata mena luku-
fi, batwese mbevo kwa Yesu. Vava e mbevo zi-
simbidi kaka o nsuiku a mvuatu a Yesu, zisasu-
kidi.
I bosi, e ndonga ina Yesu kadikidi muna mpi-
l’esivi babakwidi vo Yesu wele kwandi. Dianu
vo, vava vezidi e nzaza zitukidi kuna Tiberia, o
nkangu bakotele mo, bele vavi Yesu kuna Kafa-
nau. Vava bansolwele, banyuvuidi vo: “E Rabi,
nkia ntangwa wizidi kwaku?” (Yoane 6:25) Yesu
ubatumbidi. Yambula twazaya ekuma kavangi-
di wo.

 O Yesu wau kadikidi mafunda ma wantu, o nkangu adieyi bazolele vanga kwa yandi?

 Ekuma alongoki ke bafwete sivikila ko vava Yesu kadiatidi vana ntandu a mbu yo dingidika tembwa?

 Nkia diambu divangamene vava Yesu kakulumukini muna nzaza lukufi ye Kafanau?

131
YESU I “DIA KWA MOYO”
YOANE 6:25- 48
Kuna este ya simu dia Mbu a Ngalili, Yesu odikidi
mafunda ma wantu muna mpil’esivi, i bosi otini-
ni kwandi wau bazolele kunkitula se ntinu. Muna
fuku wauna, Yesu wakangala vana ntandu a mbu,
wavuluza Petelo ona wadiatila mpe vana ntandu
a mbu, kansi wadimuka vava kakatikisa muna lu-
kwikilu lwandi. Yesu wadingidika mpe tembwa,
nanga ediadi diavuluza e nzaza y’alongoki andi
mu lembi dimuka.
Owau, Yesu ovutukidi kuna weste ya simu dia
mbu, kuna zunga kia Kafanau. E ndonga ina ka-
dikidi bezidi kwa yandi, banyuvuidi vo: “Nkia nta-
ngwa wizidi kwaku?” Yesu ubatumbidi, ubavove-
se vo bamvavidi kimana kabavana diaka madia.
Ubalukisi vo, “ke nusadila madia mana mekuyi-
fwila ko, kansi madia mana mezingila yamuna
moyo a mvu ya mvu.” Banyuvuidi vo: “Adieyi tu-
fwete vanga kimana twasala e salu kia Nzambi?”
—Yoane 6:25-28.
Nanga salu kiasikidiswa muna Nsiku babenze,
kansi o Yesu oyikidi e salu kisundidi o mfu-
nu, oku vo: “I kiau kiaki e salu kia Nzambi,
nukwikila muna ndiona katuma.” Kana una vo o
Yesu ovangidi mayingi, kansi o nkangu ke ukwi-
kidi muna yandi ko. Bankomekene kavanga e si-
nsu kimana bakwikila muna yandi, banyuvuidi
vo: ‘Nkia salu osalanga?’ “O mase meto badia e
mana muna makanga, wauna wasonama vo: ‘Dia
kwatuka kuna zulu kabavana badia.’ ”—Yoane 6:
29-31; Nkunga 78:24.
Muna kubavana e mvutu, Yesu ubasongele e
Tuku dia madia ma sivi. Ovovele vo: “Inusamu-
nwini vo Mose kanuvana dia kwatuka kuna zulu
ko, kansi o Se diame wanuvan’o dia kwaludi kwa-
tuka kuna zulu. Kadi o dia kwa Nzambi i ndiona
okulumukini kuna zulu, kavana e nza o moyo.”
Wau vo kebabakwidi ko dina o Yesu kavovele, ba-
mvovese vo: “E Mfumu, utuvananga o dia kwaku
132
lumbu yawonso.” (Yoane 6:32-34) Nkia “madia”
o Yesu kavovele?
Yesu ubasasidi vo: “Mono i dia kwa moyo.
Ndiona okwiza kwa mono, kefwa nkutu nzala ko,
ndiona okwikila omu mono, kemona nkutu vuina
ko. Wauna inuvovese vo, numbwene kansi yeno
ke nukwikila. . . . kadi nkulumukini kuna zulu, ke
mu vanga luzolo lwame ko, kansi lwa ndiona wa-
ntuma kaka. I lwau lulu o luzolo lwa ndiona wa-
ntuma, yalembi vidisa kana mosi muna awonso
kampana, kansi se yabafutumuna muna lumbu
kiambaninu. Kadi i lwau lulu o luzolo lwa Se dia-
me, konso ona ozaya Mwana yo kwikila muna ya-
ndi, moyo a mvu ya mvu kevua.”—Yoane 6:35-40.
E mvovo mia Yesu mifungisi wantu o makasi,
Ayuda bayantikidi yidima mu kuma kiandi. Bavo-
vele vo, ekuma kavovele vo: “Omono i dia kwaku-
lumuka kuna zulu”? (Yoane 6:41) Kuna kwa yau,
oYesu mpasi muntu kwandi, kadi mase mandi esi
Ngalili muna mbanz’a Nazarete. O nkangu uyu-
vuidi vo: “Ndioyu, ke yandi ko i Yesu wa mwa-
n’a Yosefe? O se diandi yo ngudi andi tubazeye.”
—Yoane 6:42.
`
Yesu ubavutwidi vo: “Nuyambula yıdima. Ke
vena muntu ko olenda kwiza kwa mono, avo o Se,
ona wantuma, kalembi kuntunta, omono mpe iku-
mfutumuna muna lumbu kia mbaninu. Angunza
basoneka vo: ‘Yau awonso belongwa kwa Yave.’
Konso ona owanga oma metuka kwa Se yo longo-
ka, kwa mono kekwiza. Ke vena muntu ko wamo-
na Se, nanga ndiona kaka watuka kwa Nzambi; i
yandi wamona Se. Kieleka, kieleka, inusamunwi-
ni vo, konso ona okwikilanga, una yo moyo a mvu
ya mvu.”—Yoane 6:43-47; Yesaya 54:13.
Vava o Yesu kamokena yo Nikodemo, wavovela
moyo a mvu ya mvu, wasonga mpe vo o wantu
bafwete kwikila muna Mwan’a muntu muna vua o
moyo wau. Ubavovese vo: “Konso on’okwikilanga
 54
˙ YESU I “DIA KWATUKA KUNA ZULU”

muna [Mwan’a mosi kaka a Nzambi] ke fwaswa
ko, moyo a mvu ya mvu kevua.” (Yoane 3:15, 16)
Kansi owau, ovovese ndonga vo muna yandi kaka
bevuila o moyo a mvu ya mvu, ke mu mana ko
yovo mbolo ina bedianga muna Ngalili. Ozevo,
o muntu aweyi kalenda vuila o moyo a mvu ya
mvu? Yesu ovutukidi diaka e mvovo miandi, oku
vo: “Omono i dia kwa moyo.”—Yoane 6:48.
O wantu bakwamanene vovela o dia kutuki-
di kuna zulu. E moko kiaki kibundumukini diaka
vava Yesu kelonganga muna sambilu muna Kafa-
nau.

 Mu kuma kia mana o Yesu kavangidi, ekuma ke dinina mfunu ko vo kangu walomba
diaka kabasonga e sinsu?
 Ayuda adieyi bavovele vava o Yesu kayikidi vo yandi kieleka i “dia kutukidi kuna zulu”?
 Ekuma o dia kuna Yesu kavovele kusundidi e mana ngatu mbolo ina wantu bedianga?

133
MVOVO MIA YESU MILUEKELE WANTU AYINGI
YOANE 6:48-71
Muna sambilu dimosi muna Kafanau, Yesu olo-
ngele vo yandi i dia kwa kieleka kutukidi kuna
zulu. E mvovo miandi ngwizani mina ye mana
kavovesa nkangu una wadia e mbolo ye mbizi
vava o Yesu kavanga e sivi kuna este a simu dia
Mbu a Ngalili.
Yesu ovovele diaka vo: “O mase meno badia
mana muna makanga, kansi bafwa. Okudikidi
vo: “Omono i dia kwa moyo, kuna kukulumukini
kuna zulu. Konso ona odia ko, zinga kezinga ya-
kwele mvu; o dia mvana i nitu ame kimana o wa-
ntu a nza bavua o moyo.”—Yoane 6:48-51.
Muna masanza ma mvu wa 30 wa tandu kie-
to, Yesu wavovesa Nikodemo vo Nzambi wato-
ma zola e nza yo vana Mwan’andi kakala se Mvu-
luzi. Owau, o Yesu osongele vo wantu bafwete
dia nitu andi, i sia vo, bakwikila muna kimenga
kina ketambika. Kadi i nzila muna vua o moyo a
mvu ya mvu.
Kansi, o wantu ke batondele mvovo mia Yesu
ko. Bavovanene vo: “Muntu ndioyu, aweyi ka-
lenda kutuvanina e nitu andi twadia?” (Yoane
6:52) Yesu ozolele vo nkangu wabakula vo ke
nitu andi ko kavovele. Mana kakudikidi maso-
ngele e nsas’a mvovo miandi.
Ovovele vo, ‘Avo nulembi dia e nitu a Mwa-
n’a muntu yo nua menga mandi, ke nuna yo
moyo omu yeno kibeni ko. Konso ona odia e nitu
ame yo nua mpe menga mame, una yo moyo a
mvu ya mvu, . . . kadi e nitu ame i dia kwa-
ludi, o menga mame i ndua yaludi. Konso ona
odia e nitu ame yo nua mpe menga mame, oka-
la yame ntwadi, omono mpe ngina yandi e ntwa-
di.’—Yoane 6:53-56.
E mvovo miami mifungisi Ayuda makasi. Na-
nga bayindwidi vo Yesu ozolele kikilu vo badia e
nitu andi yovo bakulula o nsiku a Nzambi wa le-
134
mbi dia menga. (Etuku 9:4; Fuka 17:10, 11) Ka-
nsi e mvovo mia Yesu ke misongele ko vo bafwe-
te kikilu dia e nitu andi yo nua menga mandi.
Muna mvovo miandi osongele vo awonso bazo-
lele vua o moyo a mvu ya mvu bafwete kwikila
muna kimenga kina ketambika vava keyekola e
nitu andi yalunga yo bungula menga mandi. Ka-
nsi, ndonga muna alongoki andi ke babakwidi
mvovo miandi ko. Akaka bavovele vo: “E dia-
´
mbu diadi diampasi; nani olenda dio wa?”—Yoa-
ne 6:60.
O Yesu wau kamwene vo akaka muna alo-
`
ngoki andi bayidimıni, ubayuvuidi vo: “Nga sa-
kuba dinuteses’e? Ozevo, adieyi nuvanga avo
numwene o Mwan’a muntu otombokanga kuna
kateka kala? . . . E mambu inuvovese i mwa-
nda yo moyo. Kansi vovo nwina, vena ye anka-
ka ke bakwikidi mo ko.” Muna kuma kiaki, ndo-
nga muna alongoki andi bayambwidi kunlanda,
bavutukidi kwau.—Yoane 6:61-64.
Dianu vo, Yesu oyuvuidi antumwa zandi 12:
“Oyeno mpe nuzolele kwenda kweno e?” Petelo
umvutwidi vo: “E Mfumu, kwa nani tukwenda? O
mambu ma moyo a mvu ya mvu, nge una mau.
Oyeto tukwikidi, tuzeye mpe vo ngeye i Mvele-
di a Nzambi.” (Yoane 6:67-69) Ekwe mvovo mia
kwikizi! Kana una vo i wau, Petelo ye ntumwa za-
nkaka ke batomene bakula mvovo mia Yesu ko.
Yesu oyangalele e mvutu za Petelo, i bosi ovo-
vele vo: “Ke yeno kumi ye zole ko yasola e? Kansi
mosi vovo nwina, nkumbi.” (Yoane 6:70) Yesu
Yuda wa musi Kereote kavovele. Dilenda kala vo
Yesu obakwidi vo Yuda oyantikidi landa zolela
yambi ya ntim’andi.
Kansi, Yesu oyangalele wau kamwene vo Pe-
telo ye ntumwa zankaka ke bazolele kuyambula
ko. Mu sala bena e ntwadi e salu kivuluzanga
mioyo mia wantu.
 ˙ O DIA NITU ANDI YO NUA MENGA MANDI

˙ NDONGA BATELE SAKUBA YO YAMBULA LANDA YESU 55

 Aweyi Yesu kavanini e nitu andi muna wete dia wantu? Aweyi o muntu kalenda ‘dila e nitu a Yesu’?
 Ekuma o wantu balwadidi muna ntima vava o Yesu kavovele e nitu yo menga mandi? Nkia diambu kazole-
le kubalonga?
 Vava e ndonga iyambwidi landa Yesu, Petelo adieyi kavovele?

135
NKI KIFUNZULANGA MUNTU?
MATAI 15:1-20 MAKU 7:1-23 YOANE 7:1
E Nduta ya mvu wa 32 wa tandu kieto ifiname-
ne, Yesu mu longa kena muna Ngalili. Muna le-
mvokela Nsiku a Nzambi, Yesu wele ku nkinzi a
Nduta kuna Yerusaleme. Kansi, wendele kuna
sweki, kadi Ayuda mu kumvava bena kimana ba-
mvonda. (Yoane 7:1) Vava e Nduta ifokokele,
Yesu ovutukidi kuna Ngalili.
O Yesu nanga muna Kafanau kawanukini vava
Afarisi ye asoneki batukidi kuna Yerusaleme be-
zidi kwa yandi. Ekuma bezidi? Diambu bevava-
nga kimana bafunda Yesu vo ke lemvokelanga
nsiku mia dibundu ko. Banyuvuidi vo: “Ekuma
alongoki aku ke bezitisilanga lusansu lwa akulu
ko? Kadi ke besukulanga moko ko avo se bedia.”
(Matai 15:2) Nzambi kasidi lomba kwa asambi-
di andi ko vo balemvokelanga e fu kia sukula
‘moko mau yamuna kongonia.’ (Maku 7:3) Ka-
nsi kuna kwa Afarisi, olembi wo vanga vilwa wa-
mpwena kikilu.
Vana fulu kia kubavana kaka mvutu, Yesu
ubasongele vo Nsiku a Nzambi bekululanga
kuna lukanu. Ubayuvuidi vo: “Oyeno mpe, eku-
ma ke nuzitisilanga nkanikinu mia Nzambi ko
mu kuma kia lusansu lweno?” Muna bonga
e nona, “Nzambi wavova vo, ‘Zitisa se dia-
ku yo ngudi aku,’ ye ‘Ndiona olevola se dia-
ndi yovo ngudi andi, yambula kavondwa.’ Kansi,
oyeno nuvovele vo, ‘Konso ona ovovesa se dia-
ndi yovo ngudi andi vo: “Eki ngina kiau kiadi
kusadisa, i lukau ivana kwa Nzambi,” kafwene
sadisa diaka se diandi ko.’ ”—Matai 15:3-6; Lu-
vaiku 20:12; 21:17.
Afarisi bevovanga vo e nzimbu, mavua yovo
konso lekwa kitambikilu se lukau kwa Nzambi,
kwa tempelo kivuilu. Ke kilendi sadilwa mu ma-
mbu mankaka ko. Kansi tu, e lekwa o muntu ka-
tambikidi se lukaku kibadikilwanga vo kiandi.
Muna bonga e nona: O mwana olenda vova vo,
136
e nzimbu ye mavua mandi i “lukau,” katambiki-
di kwa Nzambi yovo kwa tempelo, disongele vo
tempelo isundidi o mfunu ke mu mase mandi
ko. O mwana yandi ovuidi e nzimbu ye mavua,
kansi kalendi mo sadila ko mu sadisa mase ma-
ndi manunu bena mu mpasi. Muna vanga wo,
otinini e mbebe andi ya sadisa mase mandi.
—Maku 7:11.
O Yesu olungidi kwandi mu funga makasi,
kadi Afarisi bebendomonanga o Nsiku a Nza-
mbi, ubavovese vo: “Dianu vo, nuvezele diambu
dia Nzambi mu kuma kia lusansu lweno. Akwa
kivunina, Yesaya watoma sakula mu kuma kie-
no,” wau kavova vo: ‘Wantu awaya muna nua
kaka bekunzitisilanga, kansi e ntima miau mia-
vavuka oku ngina. “Mu nkatu bekunsambilanga,
kadi malongi mau mu nkanikinu mia wantu me-
tukanga.’ ” Afarisi ke bena yedi bavova ko mu
kuma kia mvovo mia nkuma mia Yesu. Yesu obo-
´
kele ndonga yamfinama, ubavovese vo: “Nuwa,
nwazaya e nsas’a diambu edi: Ina ikotele muna
nua ke yau ko ifunzulanga muntu, kansi mana
mavaikidi muna nu’andi i mau mekumfunzula-
nga.”—Matai 15:6-11; Yesaya 29:13.
Vava balweke mu nzo imosi, alongoki bayu-
vuidi Yesu vo: “Nga ozeye wo vo Afarisi batele
sakuba wau bawidi dina ovovele?” Yesu ubavu-
twidi vo: “Konso nkuna ilembi kunwa kwa Se
diame una kuna zulu, vuzwa ivuzwa. Nubaya-
mbula. Mfidi miafwa meso. Avo mpofo ofididi
nkw’andi mpofo, yau wole muna wulu bebwa.”
—Matai 15:12-14.
Yesu nanga osivikidi vava Petelo kevovelanga
muna nkumbu alongoki yo lomba kwa Yesu vo
kasonga nki kifunzulanga o muntu. Yesu ovutwi-
di vo: “Nga ka nuzeye wo ko vo konso kina kiko-
tele muna nua kikwendanga muna vumu, yo vai-
kiswa kuna mfuta e? Kansi, mana mevaikanga

muna nua mu ntima metukanga, i mau mefu-
nzulanga o muntu. Kadi muna ntima i mutu-
kanga makani mambi, vonda, zumba, mvukana
za usafu, wivi, umbangi waluvunu yo lutiangu.
Omama i mefunzulanga o muntu; kansi o dia le-
mbi sukula moko ke kufunzulanga muntu ko.”
—Matai 15:17-20.
 Afarisi ye asoneki mu nkia diambu bafundidi Yesu?
 Mun’owu wa mvovo mia Yesu, aweyi afarisi bekululwilanga Nsiku a Nzambi kuna lukanu?
 Nkia mambu mefunzulanga o muntu?
˙ YESU OSENZEKELE TUSANSU TWA WANTU
56
Yesu kayikidi ko vo, muntu kalendi sukula
moko ko vitila kalamba madia yovo vitila kadia.
Kansi umpuki wa mfumu za mabundu katumbi-
di, kadi ke belemvokelanga nsiku mia nsongi
mia Nzambi ko, tusansu twa wantu belandanga.
Dialudi vo, mavangu mambi metukanga muna
ntima, i mau mefunzulanga o muntu.
137
YESU OWUKIDI DUMBELELE YE YAKALA DIAFWA MATU
MATAI 15:21-31 MAKU 7:24-37
Vava kasenzekele fu yambi ya Afarisi, Yesu ye
alongoki andi bele kwau. Bakangalele kilometa
zayingi yakuna node muna zunga kia Turo ye Si-
done kuna Fenisia.
Yesu obakidi e nzo ina keleka, kansi kazolele
ˆ
ko vo wantu bazaya vo muna kena. Kana una vo
i wau, wantu bazeye wo vo mwamu kena. Nke-
nto mosi wa Mungerekia wawutukila muna zu-
nga kiaki, wizidi kwa Yesu, undodokele vo: “E
Mfumu, e Mwan’a Davidi, umfwil’e nkenda. O
mwan’ame ankento wabakama kikilu kwa nku-
ya.”—Matai 15:22; Maku 7:26.
I bosi, alongoki bavovese Yesu vo: “Unsindi-
ka kenda kwandi kadi ku nim’eto kekwiza kazila-
nga.” Yesu ubazayisi e kuma kalembele mokena
yo nkento ndioyo, ovovele vo: “Kiatumwa kwa
wantu ankaka ko kwa mameme mavila ma nzo
a Isaele kaka.” Kansi, o nkento okwamanene do-
dokela Yesu. Wele vana ndambu a Yesu, ofuka-
mene vana ntwal’andi, ovovele vo: “E Mfumu,
unsadisa!”—Matai 15:23-25.
Nanga muna zaya kana vo nkento ndioyo lu-
kwikilu lwasikila kena lwau, Yesu osadidi nona
muna songa ngindu zambi za Ayuda mu kuma
kia wantu a zula yankaka. Ovovele vo: “Ke
diansongi ko mu bonga madia ma wana yo tuba
mo kwa wan’a mbwa.” (Matai 15:26) Muna sa-
dila mvovo “wan’a mbwa,” Yesu osongele vo
ofwilanga zula yankaka e nkenda ana bena vo
´ diambu diadi, kadi ozolele vo wantu bakwikila
ke Ayuda ko. Nanga e mpw’andi ye zu dia ndi-
ng’andi isongele e nkenda zandi.
Vana fulu kia funga makasi, o nkento oba-
kwidi vo Yesu fu kiambi kia Ayuda kayikidi,
kuna lulembamu lwawonso ovovele vo: “Inge-
ta, e Mfumu, kansi o wan’a mbwa nkutu bedia-
nga nkesona zisotokanga vana meza ma mfumu
zau.” Yesu omwene vo ntima ambote kena wau,
138
umvovese vo: “E nkento, o lukwikilu lwaku lwa-
nene; yambula wavangama kwa ngeye una ozo-
lele.” (Matai 15:27, 28) Vana vau e dumbelele ki-
sasukidi, kana una vo kena vo ko! Vava o nkento
kavutukidi kuna nzo andi, owene dumbelele wa-
leka vana mfulu, ‘o nkuya wamvaikidi.’—Maku
7:30.
Yesu ye alongoki andi bakatukidi muna zunga
kia Fenisia, bele kuna simu dia Nkoko a Yodani.
Nanga basaukidi nkoko a Yodani kuna node a
Mbu a Ngalili yo kota muna zunga kia Dekapo-
le. Vava balweke mo, batombokele kuna mongo,
o nkangu ubalende. Batwese kwa Yesu mako-
ka, mpofo ye mababa. Babasidi vana malu ma
Yesu, ubawukidi. O nkangu usivikidi muna sivi
diadi, bakembelele Nzambi a Isaele.
Yesu osidi e sungididi kiandi kwa muntu mosi
una vo mpofo ye nkukumi. Yindula o wonga
kena wau o muntu ndioyo vana kati kwa ndo-
nga. Nanga oYesu wau kabakwidi dio, unkatwidi
vana ndonga. Wele yandi va fulu kia yau awole
kaka, umvovese dina kekumvanga. Okotese nle-
mbo miandi muna matu ma muntu ndioyo, ota-
widi o mete, oviakene lubini lwandi. Yesu ose-
ngwele meso kuna zulu, i bosi ovovele mvovo
mosi una ye nsasa vo “Kakuka.” Vana vau, matu
mandi makakukidi, oyantikidi toma vova. Yesu
kazolele ko vo wantu bamwanga e nsangu za
´
muna mambu mana yau kibeni bamwene yo wa.
—Maku 7:32-36.
O nkuma una Yesu kawukidi wantu usiviki-
si awonso bena vo, “basivikidi kikilu.” Bavovele
vo: “Mawonso kavangidi mambote kikilu. Afwa
matu nkutu wisa, e mababa vovesa.”—Maku
7:37.
 ˙YESU OWUKIDI DUMBELELE KIA NKETO A MFENISIA
˙ YESU OWUKIDI YAKALA DIA FWA MATU YE NKUKUMI 57

 Ekuma Yesu kalembele wukila vana vau e dumbelele kia nkento wa musi Fenisia?
 Vava bakatukidi muna zunga kia Fenisia, o Yesu ye alongoki andi akweyi bele?
 O Yesu aweyi kasongele nkenda kwa muntu una vo fwa matu ye nkukumi?

139
YESU OVANGIDI SIVI MUNA MBOLO YO
LUKISA ALONGOKI ANDI MU KUMA KIA MFUNA
MATAI 15:32–16:12 MAKU 8:1-21
Ndong’ayingi izidi kwa Yesu muna zunga kia De-
´ andi bakotele mu nzaza bele kuna Mangadane,
kapole, kuna este ya Mbu wa Ngalili. Bezidi wa
malongi mandi yo wukwa. Banete yitunga yane-
ne yovo mbangu zilundilwanga madia.
Kansi, kuna kwalanda, Yesu ovovese alongoki
andi vo: “Mfwididi ndonga e nkenda, kadi lumbu
´ O Yesu wau kazeye makani mau mambi, uba-
tatu banangini yame, ke bena ye ma kia dia ko.
Avo ibasindikidi ye nzala muna nzo zau, mfu-
ne befwa muna nzila, akaka muna yau kwanda
batukidi.” Alongoki andi banyuvuidi vo: “Akwe-
yi tubakila e mbolo zafwana ziyukutisa ndonga
yayi?”—Maku 8:2-4.
Yesu ubayuvuidi vo: “Mbolo kwa nuna zau?”
Bavutwidi vo: “Mbolo nsambwadi ye nzonzi za-
kete.” (Matai 15:34) I bosi, Yesu olombele kwa
nkangu wavuanda vana titi. Obongele mbolo ye
mbizi osambidi kwa Nzambi, i bosi ovene zo kwa
alongoki bakayanesa. Dia sivi mu mona vo yau
awonso badidi yo yukuta. Kana una vo tezo kia
4.000 ma akaka ye akento yo wana babidi e
mbolo, bakutikidi e nkesona zisuvidi, bazadisi
yitunga nsambwadi yanene.
140
Yesu osindikidi e ndonga, oyandi ye alongoki
kuna weste a simu dia Mbu a Ngalili. Vava ba-
lweke ko, Afarisi ye akaka muna esi dibundu dia
Asaduki balekele Yesu ntambu, banlombele ka-
basonga sinsu kituka kuna zulu.
vutwidi vo: “Muna nkokela nuvovanga vo, ‘O
kuma kwambote kukala, kadi e zulu dibueke,’
muna mene vo, ‘O unu o kuma kwambi kukala,
kadi e zulu dibueke yo yitalala.’ Oyeno nuzeye
bakula e mpw’a zulu, kansi e sinsu ya tandu ke
nulenda yo bakula ko.” (Matai 16:2, 3) I bosi
Yesu ovovese Afarisi ye Asaduki vo kekubaso-
nga kana sinsu kimosi ko, nanga sinsu kia Yona
kaka.
O Yesu ye alongoki andi bakotele muna nzaza
bele kwau kuna Betesaida, kuna node ya simu
dia mbu. Wau bekwendanga, alongoki basunga-
mene vo ke banete mbolo zayingi ko. Mbolo
imosi kaka bena yau. O Yesu ekolo keyindulanga
e ntantani kakele zau ye Afarisi ye Asaduki ana
beyikamanga Herode, olukisi alongoki andi vo:
“Nulungalala; nuyikenga ye mfuna ya Afarisi ye
ya Erodi.” Alongoki bayindwidi vo wau ke bane-
te mbolo zayingi ko i dianu Yesu kavovele mfu-
na. O Yesu wau kabakwidi o vilwa wa alongo-
ki andi, ubavovese vo: “Ekuma nutantanenanga
wau ke nuna ye mbolo ko? Yamu wau ke nuze-
ye wo kaka ko yo lembi bakula e?”—Maku 8:
15-17.
Ke vaviokele lumbu yayingi ko tuka Yesu ka-
dikidi e mbolo kwa mafunda ma wantu. Dianu
vo, alongoki bafwete dio zaya vo Yesu kena to-
kanena mbolo ko. Ubayuvuidi vo: “Nga ke nusu-
ngamene ko vava yabukunwina 5.000 ma akala
e mbolo tanu, yitunga kwa ya nkesona nwaku-
kita?” Bamvutwidi vo: “Kumi ye zole.” Yesu uku-
 58
˙ YESU ODIKIDI 4.000 MA AKALA

˙ YESU OLUKISI MU KUMA KIA MFUNA YA AFARISI

dikidi vo: “Vava yabukunwina 4.000 ma akala e
mbolo nsambwadi, yitunga kwa yanene ya nke-
sona nwakutika?” Bamvutwidi vo: “Nsambwa-
di.”—Maku 8:18-20.
Yesu ubayuvuidi vo: “Ekuma nulembele baku-
lwila vo kinuvovese oma ma mbolo ko?” Ovove-
le diaka vo: “Nuyikenga ye mfuna ya Afarisi ye
Asaduki.”—Matai 16:11.
Owau, alongoki babakwidi e nsas’a diambu. E
mfuna isadilwanga muna funisa mbumba ye mu
vanga mbolo. Muna moko kiandi, Yesu osadidi
e mfuna se sinsu kia luvunginiku. Olukisi alo-
ngoki andi bayikenga muna “malongi ma Afarisi
ye Asaduki,” kadi wantu mevunginikanga.—Ma-
tai 16:12.

 Ekuma ndong’ayingi yendele kwa Yesu?

 O Yesu vava kavovele mfuna, alongoki andi adieyi bayindwidi?
 O Yesu adieyi kazolele vova vava kayikidi “e mfuna ya Afarisi ye Asadudi”?

141
NANI I MWAN’A MUNTU?
MATAI 16:13-27 MAKU 8:22-38 LUKA 9:18-26

Yesu ye alongoki andi balueke muna Betesaida. “Ongeye u Kristu, wa Mwan’a Nzambi amoyo.”
Alongoki batwese mpofo kwa Yesu ye bandodoke- —Matai 16:13-16.
le kamviakana kimana kawukwa. Yesu ovovese Petelo kamona e kiese wau vo
Yesu osimbidi mpofo ndioyo muna koko, wele o Nzambi unsengomwene diambu diadi. Yesu
yandi kuna fula dia vata. Una kantawidi o mete umvovese diaka vo: “Ivovese mpe vo: Ongeye u
muna meso, Yesu unyuvuidi vo: “Nki omwene?” Petelo, muna tadi diadi itungila e nkutakani ame,
Oyandi oku vo: “Wantu mbwene, bena nze nti, ka- mielo mia Ziami ke misunda yo nkuma ko.” Muna
nsi bediatanga.” (Maku 8:23, 24) Yesu untenseke- mvovo miami, Yesu osongele vo yandi kibeni otu-
le moko muna meso, o meso mandi mavutukidi nga e nkutakani, avo selo ya nkutakani yayi ba-
una makala. Wau vo otomene mona, Yesu unsindi- sikidi ye kwikizi ova ntoto, kana nkutu Ziami ke
kidi kenda kuna nzo andi, unkanikinu vo kalembi kilenda kubasimbinina ko. Yesu osidi nsilu kwa
viokela vana kati kwa vata. Petelo, oku vo: “Ikuvana e nsabi za Kintinu kia
I bosi, Yesu ye alongoki andi bele kuna node ya zulu.”—Matai 16:18, 19.
´ Yesu kasolele Petelo ko kakala va fulu kiantete
zunga kia Kaisaria-Filipi. Nkangalu wanda kikilu,
tezo kia kilometa 40. E vata diadi vana ntandu a muna alongoki andi ngatu kunkitula se nkubilw’a
mongo dina, o mbu vana yanda tezo kia kilometa nkutakani. O Yesu yandi kibeni i Tadi dina e nku-
350, lukufi ye mongo a Keremone wazala ye mbu- takani andi itungilwa. (1 Korinto 3:11; Efeso 2:20)
ngezi. Nanga lumbu yole bediata muna lwaka ko. Vo i Petelo nsabi zitatu ketambula. Yandi okala ye
lau dia ziula e nzila kimana wantu ankaka bakota
Ekolo bekwendanga, Yesu ovavukidi alongoki
muna Kintinu kia zulu.
andi, wele va fulu kia yandi kaka kasamba. Muna
kolo kiaki, ngonde vua yovo kumi zisidi kimana o
Yesu kavondwa. Dianu vo, Yesu otokanene kwa-
yingi mu kuma kia alongoki andi. Kadi ke kolo
ko ayingi muna yau bayambwidi kunlanda, akaka
batokanene muna ngindu yovo bayoyele. Nanga
mu kukiyuvula bena ekuma Yesu kazolele ko vo
wantu bankitula se ntinu yovo ekuma kazolele va-
ngila sinsu ko mu sadisa wantu babakula kana
nani kikilu kena.
Alongoki bezidi vana fulu kina Yesu kesambila-
nga, ubayuvuidi vo: “O Mwan’a muntu, nani ke-
yikilwanga kwa wantu?” “Bavutwidi vo: “Ankaka
bevovanga vo Yoane wa Mvubi, ankaka vo Eliya,
ankaka mpe vo Yeremiya yovo mosi muna angu-
nza.” Kieleka, o wantu beyindulanga vo Yesu ole-
nda kala mosi muna wantu awaya bafutumuka
muna mafwa. Muna zaya e ngindu za alongo-
ki, Yesu ubayuvuidi vo: “Oyeno, nani nukungi-
kilanga?” Vana vau, Simone Petelo ovutwidi vo:
142
 59
˙ YESU OWUKIDI MPOFO

˙PETELO OTAMBWIDI NSABI ZA KINTINU

˙ YESU OSAKWIDI LUFWA YO LUFULUKU LWANDI

Petelo osadila e nsabi yantete muna Penteko-

sti wa mvu wa 33 wa tandu kieto, vava kesonga
kwa Ayuda ye mintayila mia kiyuda ana beviluka o
ntima, dina bafwete vanga muna vuluzwa. Petelo
osadila nsabi yanzole mu ziula e nzila kwa mikwi-
kizi mia esi Samaria kimana bakota muna Kintinu
kia Nzambi. I bosi, muna mvu wa 36 wa tandu kie-
to, Petelo osadila nsabi yantatu muna ziula e nzi-
la kwa esi zula yankaka ana ke bazengwa ko, Ko-
neleo ye akaka mpe.—Mavangu 2:37, 38; 8:14-17;
10:44-48.
Ekolo Yesu kemokenanga yau, ntumwa zandi
bakendalele vava Yesu kabavovese e mpasi ke-
mweswa ye lufwa lwandi muna Yerusaleme. Wau
vo ke babakwidi ko vo Yesu ofutumuka kenda zi-
`
ngila kuna zulu, Petelo unete vana ndambu, oya-
ntikidi kunsemba, oku vo: “Kuvovi wo ko e Mfumu,
e diambu diadi ke dilendi kubwila ko.” Kansi Yesu
ovilukidi, ovovese Petelo vo: “Viluka oku nim’ame,
e Satana! Ongeye u sakuba kwa mono, kadi kuna
ye ngindu za Nzambi ko, za wantu kaka.”—Matai
16:22, 23.
Yesu obokele wantu akaka beza vana vena ntu-
mwa zandi. I bosi osasidi vo ke diambu diakete
ko muna kala nlandi andi. Yesu ovovele vo: “Ko-
nso ona ozolele kwiz’andandi, yambula kayivani-
na o nkalu yo nata nti andi ampasi yo kwamanana ovovele vo: “Kadi konso ona okumbwen’e nsoni ye
kundanda. Kadi konso ona ozolele vuluza moyo mambu mame vana vena mbandu yayi ya minta-
andi, vidisa kevidisa wo, kansi konso ona ovidi- zumba, yasumuka, o Mwan’a muntu okumwena
sa moyo andi muna kuma kiame ye mu kuma kia mpe e nsoni vava kekwiza muna nkembo a Se dia-
nsangu zambote, vuluza kevuluza wo.”—Maku 8: ndi ye mbasi zandi zavelela.” (Maku 8:38) Dialu-
34, 35. di vo, muna lumbu kina Yesu kekwiza, ‘osenda ko-
Muna yangalelwa kwa Yesu, alandi andi bafwe- nso muntu mun’owu wa mavangu mandi.’—Matai
te songanga unkabu yo vevola e zingu kiau. Yesu 16:27.

 Wantu ayingi aweyi bebadikilanga Yesu? E ntumwa zandi aweyi bekumbadikilanga?

 Nkia nsabi Petelo katambwidi, aweyi kesadila zo?
 Nkia longi o Petelo kaveno? Ekuma?

143
KRISTU OKITUKIDI MUNA MONA-MESO KIA NKEMBO ANDI
MATAI 16:28–17:13 MAKU 9:1-13 LUKA 9:27-36
Ekolo Yesu kelonganga o nkangu muna zunga
kia Kaisaria-Fililpi, kiavavuka kilometa 25 tuka
kuna mongo a Keremone, ovovele diambu dia
sivi kwa ntumwa zandi, oku vo: “Kieleka, inuvo-
vese wo vo ankaka batelamene vava, ke beyele-
ka nkutu lufwa ko yavana bemona Mwan’a mu-
ntu okwiza muna Kintinu kiandi.”—Matai 16:28.
Alongoki bayuvuzianene kana ayeyi i nsas’a
mvovo mia Yesu. Vava kiavioka lumingu lumo-
si, Yesu obongele alongoki andi atatu, Petelo,
Yakobo yo Yoane, wele yau kuna mongo wa-
´
nda. Nanga mu fuku bele, kadi yau ntatu bale-
le kwau. Ekolo Yesu kesambanga, okitukidi vana
bena. Atumwa bamwene e ndose a Yesu ikezi-
manga nze ntangwa, mvuatu miandi mivuidi ke-
zima nze ntemo, mipembele.
I bosi, vamonekene wantu wole bena nze
“Mose yo Eliya.” Bayantikidi mokena yo Yesu mu
kuma kia ‘ngiend’andi ina kelunganisa kuna Ye-
rusaleme.’ (Luka 9:30, 31) E ngienda yayi lufwa
yo lufuluku lwa Yesu isonganga, luna kavovele
ke kolo kiayingi ko. (Matai 16:21) E moko kiaki
kivunisi e mvovo mia Petelo, kisongele mpe vo
lufwa lwa nsoni luna Yesu kefwa ke lulendi ka-
kidilwa ko.
Antumwa basikamene, basivikidi wau bewa-
nga yo mona. E kiaki mona-meso, kansi o Pete-
lo obenze vo mu vangama kikilu mena, okotele
muna moko kiaki, ovovese Yesu vo: “E Rabi, dia-
mbote kwa yeto twakala vava. Yambula twatu-
nga saba tatu, kimosi kiaku, kimosi kia Mose, ki-
mosi kia Eliya.” (Maku 9:5) Nga Petelo ozolele
tunga e saba kimana e mona-meso kiakwama-
nana?
O Petelo wau kevovanga, e tuti dia ntemo
dibafukidi, e ndinga itukidi muna tuti, oku vo:
144
“Ndioyu i Mwan’ame anzolwa, ona iyangalela-
nga. Nunwila.” Antumwa wau bawidi e nding’a
Nzambi, babakamene kwa wonga, babukikidi
e ndose zau, kansi Yesu ubavovese vo: “Nu-
telama. Ke numoni wonga ko.” (Matai 17:5-7)
Antumwa vava batelamene, ke bamwene mu-
ntu ankaka ko, Yesu kwandi kaka. E mona-meso
kifokokele. O kuma vava kukiele, bakulumukini
kuna mongo, Yesu ubakanikini vo: “Ke nuzayisi
e mona-meso kiaki kwa muntu ko yavana Mwa-
n’a muntu kefuluka muna mafwa.”—Matai 17:9.
E mbonek’a Eliya muna mona-meso kiaki ibu-
ndumwini kiuvu. Antumwa bayuvuidi Yesu vo:
“Ekuma asoneki bevovelanga vo Eliya kafwe-
te teka kwiza?” Yesu ovutwidi vo: “Eliya wayiza
kala, ke bansungamena ko.” (Matai 17:10-12) O
Yesu Yoane wa Mvubi kavovele, ona wasala e
salu kin’e betela ye kina Eliya kasala. Eliya ya-
ndi wakubikila Elesa e nzila, vo i Yoane yandi
wakubikila Kristu e nzila.
E mona-meso kiaki kikumikini Yesu ye ntu-
ˆ
mwa zandi. I kıni kia nkembo a Kintinu kia Kris-
tu. Owau, alongoki bamwene ndungan’a nsi-
lu una Yesu kabasila vava kavova vo bemona
“Mwan’a muntu okwiza muna Kintinu kiandi.”
(Matai 16:28) Wau bakala kuna mongo, alongo-
ki bakala se “mbangi za meso za nkembo andi
anene.” Kana una vo Afarisi bazola vo Yesu ka-
basonga sinsu mu kubakwikidisa vo yandi i Nti-
nu ona Nzambi kasola, o Yesu kavanga wo ko.
Kansi Petelo, Yakobo yo Yoane bakala ye lau dia
mona e nkituk’andi, ina yalunganisa ungunza
mu kuma kia Kintinu. Dianu o Petelo kayiza so-
nekena vo: “Tuna ye diambu diasakulwa dito-
mene sikila.”—2 Petelo 1:16-19.
 ˙ MONA-MESO KIA NKITUKA

˙ ANTUMWA BAWIDI NDING’A NZAMBI 60

 Vitila lufwa lwa ntumwa zawonso, aweyi akaka muna yau bamwena Yesu okwizanga muna Kintinu kiandi?
 Muna mona-meso, Mose yo Eliya nkia diambu bemokenanga yo Yesu?
 E mona-meso kia nkituk’a Yesu aweyi kikumikini alongoki a Kristu?

145
YESU OVAIKISI NKUYA WAKALA MUNA MWAN’A TOKO
MATAI 17:14-20 MAKU 9:14-29 LUKA 9:37- 43
Yesu, Petelo yo Yakobo vava bakulumukini
kuna mongo, bawananene ye ndong’ayingi.
Diambu dina vo. Asoneki bazungidi alongoki a
Yesu, bayantikidi kubafidisa e mpaka. O nka-
ngu usivikidi wau bamwene Yesu, bele kunkayi-
sa. Yesu ubayuvuidi vo: “Nkia diambu nukuba-
fidisilang’e mpaka?”—Maku 9:16.
Yakala dimosi vana vena ndonga ofukame-
ne vana tandisi a Yesu, ovovele vo: “E Nlo-
`
ngi, itwasıdi mwan’ame kadi mwand’ambi kena
wau wankitula se baba. Konso kuna umbakidi,
ukumbwisanga vana ntoto, ovaikisang’e fulu-
fulu muna nua yo kwetes’o meno yo kunyoye-
sa. Ndombele kwa alongoki aku bavaikisa wo,
kansi ke balendele wo ko.”—Maku 9:17, 18.
Dilenda kala vo asoneki mu veza bena alo-
ngoki a Yesu, kadi ke balendele vaikisa nkuya
ko una muna mwan’a toko, nanga mu kubaseva
bena. O Yesu vana fulu kia vana e mvutu kwa
yakala okundodokelanga, ovovese nkangu vo:
“E mbandu yakondwa lukwikilu yo bendomoka,
yamu nkia kolo ikwamanana kala yeno? Yamu
nkia kolo izizidila mavangu meno?” O Yesu
kwa asoneki kavovele e mvovo miami mianku-
ma, kadi batokanese alongoki andi wau kake-
di vo ko. I bosi, Yesu ovilwidi e ndose kwa se
dia mwana, umvovese vo: “Untwasa ova ngi-
na.”—Matai 17:17.
Vava e toko difinamene Yesu, o nkuya una
muna yandi umbwisisi va ntoto, oyantikidi ti-
kuka. Ovindumukini va ntoto, e fulu-fulu di-
mvaikidi omu nua. O Yesu oyuvuidi kwa se
diandi vo: “Tuka nkia kolo dikumbwilanga edia-
di?” O se ovutwidi vo: “Tuka muna kinsedia,
nkumbu miayingi ukumbwisanga vana tiya ye
muna maza kimana wamvonda. O se ododoke-
 61
˙ LUKWIKILU LWA SIKILA LWAVAVUANGA MUNA VAIKISA NKUYA WAKALA MUNA MWAN’A TOKO

le Yesu vo: “Avo olenda vanga diambu, utufwi-

l’e nkenda, utusadisa.”—Maku 9:21, 22.
O se dia mwana odimbuidi e vuvu, kadi
kana nkutu alongoki a Yesu ke balendele ku-
nsadisa ko. Vava o Yesu kawidi e mvovo mia
se dia mwana, umvuvikidi o ntima mu mvovo
emi: “Ekuma ovovele vo, ‘Avo olenda’! Kadi ma-
wonso malendakana kwa ndiona okwikilanga.”
Vana vau, o se dia mwana okazidi, oku vo: “Ngi-
na ye lukwikilu! Unsadisa muna dina nkondelo
lukwikilu!”—Maku 9:23, 24.
Yesu omwene e ndonga ikwizanga mu nti-
nu kwa yandi. Vana meso ma wantu awonso
Yesu otumbidi o nkuya, oku vo: “E mwanda wa-
nkitula se baba ye fwa matu, ivovese, umvai-
ka, kunkoti diaka ko!” Vava o nkuya uvaikanga,
o mwana okazidi yo zakama. Okedi nze yandi
ofwidi. Ndonga vava bamwene dio, bavovele
vo: “Ofwidi!” (Maku 9:25, 26) Kansi Yesu osi-
mbidi koko kwa mwana, otelamene, “osasuki-
di tuka muna ntangwa yayina.” (Matai 17:18) sikila yo lomba o nkum’a Nzambi muna sambu
O nkangu utomene sivika wau bamwene dina muna lenda vaikisa nkuya wau.
Yesu kavangidi. Muna fokola e moko, Yesu ovovele vo: “Kiele-
Muna lumbu yavioka, alongoki a Yesu bavai- ka inuvovese vo, avo lwina ye lukwikilu nze disu
kisa nkuya vava batumwa kwa Yesu benda sa- dia mutade, nuvovesa mongo wau vo, ‘Yaluka
muna e nsangu zambote. Vava bakotele muna ova yo kwenda kuna,’ uyaluka, ke vekala dia-
nzo imosi, alongoki bayuvuidi Yesu vo: “Ekuma mbu dina ke nulenda vanga ko.” (Matai 17:20)
oyeto ke tulendele wo vaikisila ko?” Yesu uba- Kieleka, o lukwikilu luvuidi nkuma.
vutwidi vo, ke balendele ko kadi ke bena yo lu- E mpasi yo mambu mana mekakidilanga wa-
kwikilu ko. Ubavovese vo: “E mwand’a mpila ntu balembi sadila Yave malenda moneka nze
´
yayi mu sambu kaka ulenda vaikila.” (Maku 9: mongo wanda. Kansi avo tuna yo lukwikilu, tu-
28, 29) Diavavanga vo bakala yo lukwikilu lwa- lenda sunda e mambu mama mampasi.

 Nkia diambu o Yesu kezidi wana vava kakulumukini kuna mongo?

 Ekuma alongoki ke balendele vaikisila nkuya ko una muna mwan’a toko?
 Nkia mambu lukwikilu lweto lulenda kutusadisa mu vanga?

147
LONGI DIAMFUNU MU KUMA KIA LULEMBAMU
MATAI 17:22–18:5 MAKU 9:30-37 LUKA 9:43- 48
Vava kiavioka e mona-meso kia nkituk’andi,
Yesu ovaikisi nkuya wakala muna mwan’a toko
kuna zunga kia Kaisaria-Filipi. Owau, wele kuna
Kafanau. Yesu ye alongoki andi bendele kuna
sweki, kadi kazolele ko vo wantu “bazaya wo.”
(Maku 9:30) E diadi dimvene lau kazayisa dia-
ka o lufwa lwandi kwa alongoki ye salu kina
besinga sala. Ubavovese vo: “O Mwan’a mu-
ntu oyekolwa vana moko ma wantu, bekumvo-
nda, ye muna lumbu kietatu ofulwa.”—Matai 17:
22, 23.
Alongoki ke bafwete dio sivika ko. Kadi Yesu
wateka kubazayisa vo vondwa kevondwa. Ka-
nsi o Petelo kakwikila ko vo vangama diva-
ngama. (Matai 16:21, 22) Alongoki atatu ba-
´
mona e mona-meso kia nkituk’a Yesu yo wa e
moko kia “ngiend’andi.” (Luka 9:31) Alongoki
“bakendalele kikilu” wau bewanga Yesu ekolo
kevovanga, kansi ke babakwidi mvovo miandi
ko. (Matai 17:23) Babakamene kwa wonga ye ke
balendele kunyuvula diambu ko, bele kwau.
Balueke muna Kafanau, i vata dina Yesu ke-
toma sadilanga e salu kiandi, ayingi muna ntu-
mwa zandi esi vata diadi mpe. I bosi, wantu
bevakulwisanga mpaku a tempelo bezidi kwa
Petelo. Nanga bezidi funda Yesu wau vo kefu-
tanga mpaku ko. Bayuvuidi Petelo vo: “Nga o
nlongi eno ke futanga mpaku a tempelo ko e?”
—Matai 17:24.
Petelo ovutwidi vo: “Futa kefutanga.” Vava
Petelo kakotele muna nzo, Yesu ozeye kala
mana maviokele kuna mbazi. Dianu vo, vana
fulu kiavingila vo Petelo kanzayisa e diambu
diadi, Yesu unyuvuidi vo: “Adieyi oyindwidi e
Simone? Kw’aki nani atinu a nza betambu-
langa e vaku yovo mpaku? Kwa wan’au yovo
kwa nzenza?” Petelo ovutwidi vo: “Kwa nze-
148
nza.” Yesu umvovese vo: “Kieleka, o wana ba-
vevokele muna mpaku.”—Matai 17:25, 26.
Se dia Yesu yandi i Mfumu a nsema, Ya-
ndi osambilwanga muna
tempelo. Dianu vo, mu-
n’owu wa nsiku, o Mwan’a
Nzambi kalendi futa mpa-
ku a tempelo ko. Yesu
ovovese Petelo vo, “muna
lembi kubatesesa e sa-
kuba, wenda kuna mbu,
tuba o luvaku, bong’e
mbizi antete otakula, vava oziula o nu’andi
osolola mo palata mosi [stater, yovo tetradra-
kima]. Bonga yo, futa e mpaku mu kuma kia
mono yo ngeye.”—Matai 17:27.
Ke kolo ko, alongoki balungalakene vamosi,
bazolele yuvula Yesu kana nani osunda onene
muna Kintinu kia Nzambi. Kuna batukidi, alo-
ngoki mu kuma kia wonga, ke balendele yuvu-
la Yesu diambu ko mu kuma kia lufwa lwandi,
kansi owau ke bena yo wonga ko muna yuvula
ndiona osunda onene muna Kintinu kia Nza-
mbi. Yesu ozeye dina beyindulanga. I diambu
dina bafilanenenge mpaka kuna nim’a Yesu
muna nzil’a Kafanau. Yesu ubayuvuidi vo: “Nkia
diambu nufilaneneng’e mpaka muna nzila?”
(Maku 9:33) Alongoki bafwidi e nsoni, badi-
ngalele kaka, kadi mpaka bafilanenenge kana
nani muna yau osundidi onene. I bosi, bazayi-
si Yesu e diambu befilanenenge mpaka: “Nani
kieleka osundidi onene muna Kintinu kia zulu?”
—Matai 18:1.
Diampasi mu kwikila vo alongoki bafilanene
e mpaka mu kuma kia diambu diadi, kadi mvu
ntatu miviokele kala tuka bayantika o mwena e
´
salu ya Yesu yo wa malongi mandi. Dialudi vo,
 ˙ YESU OSAKWIDI DIAKA LUFWA LWANDI

˙ YESU OFUTIDI E MPAKU MU NZIMBU ZITUKIDI MUNA NU’A MBIZI

˙ NANI OSUNDA ONENE MUNA KINTINU?
62

alongoki asumuki. Basansukila mpe mu mabu-

ndu mana o wantu bevavanga e tunda ye fulu
kiantete. Vana ntandu, Yesu wavovese Petelo
vo “nsabi” za Kintinu kenkumvana. Nga i dia-
nu o Petelo kayinduidi vo osundidi akwandi e?
Nanga Yakobo yo Yoane mpe beyindulanga vo
basundidi akwau, kadi yau bamwene e mona-
meso kia nkituk’a Yesu.
Diakala vo i wau kikilu beyindulanga yovo ve,
Yesu osingikidi e ngindu zau. Obakidi kingiana-
ngiana, unsidi vana kati kwau, ovovese alongo-
ki andi vo: “Avo ke nuvilukidi ko yo kituka nze
yingiana-ngiana, muna Kintinu kia zulu ke nu-
kota mo ko. Dianu vo, konso ona okuyikulula
nze kingiana-ngiana kiaki i yandi osundidi one-
ne muna Kintinu kia zulu; konso ona otambwidi
kingiana-ngiana nze kiaki muna nkumbu ame,
mono katambwidi.”—Matai 18:3-5.
Ekwe mpila yambote ya longela! Yesu kafu-
ngidi alongoki andi makasi ko, ngatu kubavo-
vesa vo kimfumu bazolele yovo tunda. Kansi
ubalongele longi dia mfunu. E yingiana-ngiana
ke bevavanga tunda ko. Muna nona kiaki, Yesu
osongele vo alongoki andi bafwete kala nze
yingiana-ngiana. Muna fokola e moko kiandi,
Yesu ovovese alongoki andi vo: “ndiona okuyi-
sakidika vovo nwina yeno awonso, i yandi yuna
wanene.”—Luka 9:48.

 Vava bevutukanga kuna Kafanau, nkia diambu diamfunu o Yesu kavovele diaka? Alongoki andi adieyi ba-
vangidi?
 Ekuma o Yesu ke futilanga mpaku a tempelo ko? Kansi, ekuma kafutidi yo?
 Nkia diambu difididi alongoki mu vava e tunda? Aweyi o Yesu kasingikidi e ngindu zau?

149
YESU OVENE LONGI MU KUMA KIA
TESA AKAKA SAKUBA YO SUMUKA
MATAI 18:6-20 MAKU 9:38-50 LUKA 9:49, 50

Yesu osadidi kingana kimosi muna songa kwa Kuna diak’e sambu, dia vonza diadi kala kele
alongoki andi e fu kina bafwete kala kiau. Bafwe- vo muntu ndioyo kata e sakuba muna mvo-
te kuyimwena nze yingiana-ngiana, bayikulula vo ye mavangu ma zintumwa. I bosi Yesu ovo-
yo lembi vava e tunda. Alongoki bafwete tambu- vele vo: “Kansi, konso ona otesese sakuba kwa
la kingiana-ngiana kiaki muna nkumbu a Yesu mosi mun’awaya andwelo bena ye lukwikilu, dia-
mu songa vo Yesu batambwidi.’—Matai 18:5. mbote kavuikwa e tadi muna nsingu nze dina di-
Wau vo alongoki mpaka bafilanenenge kana zietomonwangwa kwa buluku yo dimunwa muna
nani muna yau osundidi onene, vava bawidi e mbu.” (Maku 9:42) Yesu ovovele diaka vo ala-
mvovo mia Yesu bayindwidi vo tumba kabatu-
mbidi. I bosi Yoane wa ntumwa ozayisi Yesu dia-
mbu dimosi divangamene, ovovele vo: “E Nlongi,
tumwene muntu ovaikisanga nkuya muna nku-
mbu aku, tunsimini, kadi kekutulandanga ko.”
—Luka 9:49.
Nga Yoane oyindulanga vo antumwa kaka
bena ye wisa kia wuka wantu yo vaikisa e nkuya?
Avo i wau, aweyi o Nyuda ndioyo kalendele vai-
kisila mianda miambi? Yoane oyindwidi vo mu-
ntu ndioyo kalendi vanga mavangu ma nkuma ko
wau vo kena ntwadi ko yo Yesu ye ntumwa zandi.
Yoane osivikidi vava Yesu kavovele vo: “Ke nu-
nsimi ko, kadi ke vena muntu ko ovanganga ma-
vangu mankuma muna nkumbu ame olenda ku-
ngikila e mbi. Kadi konso ona olembi kutusia
kitantu, ku sambu dieto kena. Konso ona okunu-
vana kopo dia maza wau vo kwa Kristu nuvui- ndi andi bafwete zenga kana nkutu koko, kulu
lu, kieleka inuvovese vo, ke vidisa nkutu nsendo yovo dunguna disu kele vo dibatesese sakuba.
andi ko.”—Maku 9:39-41. Diambote nkutu vo muntu kadunguna kikwa kia
Muna kolo kiaki, ke dina mfunu ko kwa muntu nitu andi kimana kakota muna Kintinu kia Nza-
ndioyo mu kangala yo Kristu muna songa vo ku mbi, ke mu tatidila kio ko yo tubwa kuna Ngee-
sambu dia Yesu kena. E nkutakani ya Akristu ke na (Dimb’a Imoni). Antumwa bazeye o ndimba
yavangamene ko. Kana una vo muntu ndioyo ke wau una lukufi ye Yerusaleme, vana fuku diyoke-
kangalanga yo Yesu ko, e diadi ke disongele ko lwanga e titi. Dianu vo, babakwidi vo e fulu kia-
vo Yesu kebangikanga yovo mu nsambil’a luvu- ki lufwasu lwa mvu ye mvu kisunzulanga.
nu kena. Nanga o muntu ndioyo lukwikilu kena Yesu ubalukisi diaka vo: “Nuyikenga nwalembi
lwau muna nkumbu a Yesu. Kadi e mvovo mia veza mosi mun’awaya andwelo; kadi inuvovese
Yesu misongele vo, o muntu ndioyo kevidisa nse- vo e mbasi zau kuna zulu ntangwa zawonso zita-
ndo andi ko. langa e ndose a Se diame.” Nga o wantu “awa-
150
 ˙ LONGI MU KUMA KIA TESA AKAKA SAKUBA
˙ AVO MPANGI OSUMUKINI 63
ya andwelo” mfunu kikilu bena kwa Se diandi e?
Yesu obongele nona kia muntu una ye 100 ma-
meme, kansi ovidisi dimosi. Muntu ndioyo osisidi
99, wele vavi e meme divididi, vava kasolwele dio
oyangalele dio kikilu lutila 99. I bosi Yesu okudi-
kidi vo: “Ke luzolo lwa Se diame ko una kuna zulu
vo vavila kana nkutu mosi mun’awaya andwelo.”
—Matai 18:10, 14.
Nanga Yesu oyindwidi e moko kia ntumwa za-
ndi bafilanenenge mpaka kana nani osundidi
onene, Yesu ubavovese vo: “Nukala yo mungwa
omo yeno kibeni, nukala yo luvuvamu yeno ye
yeno.” (Maku 9:50) O mungwa madia utomesa-
nga. O mungwa, i sia vo mvovo mia ngemba ke
mitwasanga mpaka ko, luvuvamu mitatidilanga.
Vo i mpaka ke zitatidilanga luvuvamu ko.—Kolo-
sai 4:6.
Ezak’e ntangwa diambu diampasi dilenda bwi-
la alongoki, Yesu ubasongele una balenda dio si-
ngikila. Ovovele vo, “Avo mpangi aku usumukini,
wenda kunsonga o bi wandi vana va yeno wole
kaka. Avo uwididi, obakidi mpangi aku.” Adieyi
Akuluntu muna nkutakani bafwete landanga e
ovanga avo kawididi ko? Yesu ovovele vo, “Nata
nkanikinu mia Nkand’a Nzambi. Avo bamwene vo
muntu mosi yovo nwole kimana muna kimbangi
kia wantu wole yovo atatu, mawonso malenda si- nsumuki ngielele kena yau ye kafwete vewa tu-
kidiswa.” Avo e diambu ke disingikilu ko, bafwe- mbu, e nzengo zazi ‘zikangama mpe kuna zulu.’
te dio vova kwa “nkutakani,” i sia vo kwa akulu- Kansi avo bamwene vo mosi munkondwa kuma,
ntu ana bena ye mbebe ya kubasadisa mu baka e nzengo zazi ‘zikutululwa mpe kuna zulu.’ E nka-
e nzengo. Adieyi ovanga avo nsumuki kazolele nikinu miami miau misadilwa muna nkutakani ya
kwandi wa ko? “Yambula kakala kwa ngeye nze Akristu vava isikidiswa. Ekolo akuluntu bekala fi-
mwisi zula ye mvakulwisi a mpaku,” i sia vo wa- mpa o mambu ma mpila yayi, Yesu ovovele vo:
ntu ana ke bawizananga ko ye Ayuda.—Matai 18: “Vana vakutakene nwole yovo ntatu muna nku-
15-17. mbu ame, omono ngina vana.”—Matai 18:18-20.

 Ekuma o muntu ovaikisi nkuya kalembele yikilwa vo mbeni?

 Nkia vonza kina vo avo tutesese ona wandwelo e sakuba? Nkia nona o Yesu kasadidi muna songa vo
andwelo mfunu bena?
 Nkia nkanikinu o Yesu kavene ufwete landwa avo mpangi osumukini nkwandi?

151
TUFWETE LOLOKANGA
MATAI 18:21-35

Petelo owidi e longi dina Yesu kavene disongele

una tulenda singikila e mambu mebwanga vana
kati kwa mpangi. Kansi o wau, Petelo ozolele zaya
kana nkumbu kwa o muntu kafwete loloka nkwa-
ndi.
Oyuvuidi Yesu vo: “E Mfumu, o mpangi ame
nkumbu kwa kafwete kunsumukina, omono ya-
nloloka e? Yamuna nkumbu nsambwadi e?” Aka-
ka muna mfumu za mabundu belonganga vo
o muntu kafwete loloka nkwandi nkumbu tatu
kaka. Nanga, i dianu Petelo kayindwidi vo osonga
e nkenda zayingi kwa mpangi andi avo unloloke-
le “yamuna nkumbu nsambwadi.”—Matai 18:21.
Kansi tu, e fu kia tanga o vilwa wa akweto ke
kina ngwizani ko ye longi dia Yesu. Dianu vo, Yesu
osingikidi Petelo, oku vo: “Kivovese ko vo yamu-
na nkumbu nsambwadi, kansi yamuna nkumbu
77.” (Matai 18:22) E diadi disongele vo tufwete lo-
lokanga ntangwa zawonso. O Petelo kafwete siki-
disa ko kana nkumbu kwa keloloka mpangi andi.
I bosi muna songa o mfunu wa loloka akwe-
to, Yesu otele kingana kimosi kwa Petelo yo nka-
ngu. I kingana kia ntaudi ona walembi tanginina
e nkenda za mfumu andi. O mfumu ozolele lomba
e mfuka kwa ntaudi zandi. Bantwasidi ntaudi
wandia mfuka yayingi, 10.000 ma talanta [yovo
60.000.000 ma denali]. Kalendele futa e mfu-
ka yayi ko. O mfumu okanikini vo ntaudi ndio-
yo, nkaz’andi yo wana, batekwa kimana kafuta e
mfuka. O ntaudi wau kawidi wo, ofukamene vana
ntwala malu ma mfumu andi, undodokele, oku
vo: “Umpana e ntangwa, ikufuta yawonso.”—Ma-
tai 18:26.
O mfumu ofwididi ntaudi ndioyo e nkenda,
unyambulwidi e mfuka yawonso. I bosi o ntau-
di ovaikidi, wele kwandi. Wau kekwendanga owa-
nanene yo nkwandi ntaudi, ona wandia e mfu-
ka ya 100 denali. Umbakidi, unsimbinini vana
laka, umvovese vo: “Futa e mfuk’ame yawonso.”
152
 64
˙ NGA NKUMBU NSAMBWADI TUFWETE LOLOKANGA?
˙ NONA KIA NTAUDI AMBI

nso muntu mu yeno olembi loloka mpangi andi

muna ntima.”—Matai 18:32-35.
E kingana kiaki kitulongele vo tufwete loloka-
nga akweto. Nzambi wayambulwila e mfuk’eto
yanene, i sia vo, masumu meto. Konso sumu yovo
diambu diambi mpangi eto Nkristu katuvangi-
di, diakete kwandi avo tutezanese dio yo masu-
mu meto. O Yave ke kutulolokanga nkumbu mosi
kaka ko, kansi ntangwa zawonso. Oyeto mpe tu-
fwete lolokanga mpangi zeto ntangwa zawonso,
kana nkutu vo dina batuvangidi diampasi kikilu.
Muna longi diandi vana Mongo, Yesu wavova vo
Nzambi ‘okutuyambulwila e mfuka zeto, nze una
oyeto tuyambulwilanga ana bena ye mfuka zeto.’
—Matai 6:12.
O ntaudi ndioyo umfukamene, undodokele vo:
“Umpana e ntangwa, ikufuta.” (Matai 18:28, 29)
O ntaudi ndioyo kazolele tanginina mfumu andi
ko ona unyambulwidi e mfuka yawonso. Obakidi
nkwandi ntaudi, wele kunsia muna pelezo yavana
kefuta e mfuk’andi.
I bosi, Yesu ovovele vo, e ntaudi zankaka wau
bamwene vo o ntaudi ndioyo kazolele fwila nkwa-
ndi nkenda ko, bele dio zayisa kwa mfumu au. O
mfumu ofungidi makasi, obokelese ntaudi ndio-
yo, umvovese vo: “Ntaudi ambi, omono yayambu-
lwidi e mfuka yawonso wau wandodokele. Onge-
ye, kulendi fwila ntaudi wa nkw’aku e nkenda ko
nze una omono yafwila e nkenda?” Kuna makasi
mawonso o mfumu andi unyekwele kwa ayingidi
a pelezo yavana kefuta e mfuka yawonso. I bosi,
Yesu ofokwele kingana muna mvovo emi: “O Se
diame una kuna zulu i wau mpe kevanga kwa ko-

 Nki kifididi Petelo mu yuvula kana nkumbu kwa kafwete loloka mpangi andi? Ekuma kayindwidi vo ololoka
muntu nkumbu nsambwadi i mpila yasongela nkenda zayingi?
 Adieyi o mfumu kavangidi vava o ntaudi andi kanlombele e ndoloki?
Adieyi o ntaudi ndioyo kavangidi kwa nkwandi?
 Nkia diambu tulenda longoka muna kingana kia Yesu?
153
YESU OLONGELE MUNA NZIL’A YERUSALEME
MATAI 8:19-22 LUKA 9:51-62 YOANE 7:2-10

O Yesu se kolo kiayingi kesilanga umbangi muna

Ngalili, i mwau o wantu betoma tambulwilanga e
nsangu zandi, ke muna Yuda ko. Vava kakala kuna
Yerusaleme, Yesu wawuka yakala dimosi muna
lumbu kia Vundu. Dianu vo, “Ayuda bayantiki-
di vanga mawonso kimana bamvonda.”—Yoane
5:18; 7:1.
Eyayi i nsungi a masanza ma mvu wa 32 wa
tandu kieto, Nkinzi a Saba (yovo Sudi) ufina-
mene. O nkinzi wau lumbu nsambwadi uvanga-
nga. I bosi muna lumbu kianana vekalanga yo lu-
kutakanu lwampwena. Nkinzi wau ukembelwanga
mu songa vo e salu kia mpat’a nsengo kifokoke-
le muna mvu, i ntangw’a kiese yo vutula matondo
kwa Nzambi.
Aleke a Yesu, i sia vo, Yakobo, Simone, Yosefe
ye Yuda, banlukisi vo: “Katuka vava, wenda kuna la ya Samaria, vana fulu kia kwendela mu nzila
Yuda.” Yerusaleme i mbanza ina Ayuda awonso ina wantu awonso bekwendelanga, ina yaviokela
bekwiza sambidilanga. Muna nsungi a nkinzi mi- vana ndambu a Nkoko a Yodani. Yesu ye alongo-
ntatu muna konso mvu, Yerusaleme izalanga yo ki andi fulu kia leka bevava muna Samaria. Dia-
wantu ayingi. Aleke a Yesu bamvovese vo: “Ke nu vo, otumini wantu benda viti yo kubika e fulu.
vena muntu ko ovangilanga mambu kuna sweki, Muna vata dimosi, o nkangu ke uzolele kubata-
kele vo ozolele zayakana kwa wantu. Avo mambu mbula ko, kadi Yesu ku Yerusaleme kekwendanga
mama ovanganga, wiyisonga kwa nza.”—Yoane 7: kuna nkinzi wa Ayuda. Yakobo yo Yoane bafungi-
3, 4. di makasi, bayuvuidi Yesu vo: “E Mfumu, nga ozo-
´
Aleke a Yesu yau ya “ke bekwikilanga ko” vo ya- lele vo twalomba o tiya twakulumuka kuna zulu,
ndi i Masia. Kansi owau, bazolele vo Yesu kava- twabafukis’e?” (Luka 9:54) Yesu ubatumbidi mu
nga masivi kimana o wantu bezidi kuna nkinzi kuma kia ngindu zazi, baviokele kwau.
bamona mavangu mandi. Yesu wau kabakwidi e Wau bekwendanga, nsoneki mosi ovovese Yesu
vonza kina vo, ubavovese vo: “E nza ke ina ye vo: “E Nlongi, ikulanda konso kuna okwenda.”
kuma kia kunumenga ko, mono imengene, kadi Yesu umvutwidi vo: “E mbulu bena ye nduka, e
isilanga yo umbangi vo mavangu mandi mambi. nuni za zulu zina ye nzialwa, kansi o Mwan’a mu-
Oyeno nwenda tomboka kuna lambu; omono ke
wau ko itomboka kuna lambu diadi, kadi e nta-
ngw’ame ke yafwene ko.”—Yoane 7:5-8.
Lumbu yakete kaka yavioka, mpangi za Yesu
bele kumosi yo nkangu kuna Yerusaleme. Kuna
kwalanda, Yesu ye alongoki andi bele kuna swe-
ki, ke bamonekene kwa wantu ko. Bendele mu nzi-
154
 ˙ DINA ALEKE A YESU BEYINDULANGA MU KUMA KIANDI
ntu kena ye fulu kasia ntu ko.” (Matai 8:19, 20)
Muna mvovo miami, Yesu osongele vo nsoneki
ndioyo mpasi kemona avo okitukidi se nlandi a
Yesu. Mu kuma kia lulendo, nsoneki ndioyo kato-
ndele zingu kia mpila yayi ko. Konso muntu omu
yeto olenda kukiyuvula, ‘Nga ndenda vevola zi-
ngu kiame muna landa Yesu?’
Yesu ovovese muntu ankaka vo: “Undanda.”
Oyandi umvutwidi vo: “E Mfumu, ungiambula
ngienda teka zika o se diame.” O Yesu wau kaze-
ye e ntokani za muntu ndioyo, umvutwidi vo: “Ya-
mbula mafwa mazika mafwa mau, vo i ngeye, we-
nda mwanganis’e nsangu za Kintinu kia Nzambi.”
(Luka 9:59, 60) O se dia muntu ndioyo wakinu o
moyo. Kele vo kayifwila, o mwan’andi kadi zayisa
diambu diadi kwa Yesu ko. O mwana ndioyo kena
wakubama ko mu sia e Kintinu kia Nzambi va fulu
kiantete muna zingu kiandi.
Wau se befinama Yerusaleme, muntu ankaka
diaka ovovese Yesu vo: “Ikulanda, e Mfumu, ka-
˙ SALU KIA KINTINU KIAMFUNU KIKILU 65
nsi ungiambula ngienda teka kanina awana bena
muna nzo ame.” O Yesu umvovese vo: “Ke vena
muntu ko osimbidi e nsengo yo tala oku nima, ka-
fwana muna Kintinu kia Nzambi.”—Luka 9:61, 62.
Awana bazolele kala alongoki akieleka a Yesu
bafwete sianga e sungididi kiau muna salu kia Ki-
ntinu. Avo muntu nkala kewumbanga lembi sia e
sungididi muna salu kiandi, e nkala miandi teka-
ma mitekama. Avo oyambwidi e nsengo yo tala
kunima, ke wumba nkala miayingi ko. Diau adi-
mosi mpe, konso muntu otalanga kunima omu
nza yayi ifwaswa, olenda vengomoka muna nzila
ifilanga ku moyo a mvu ya mvu.
 Aleke a Yesu, adieyi beyindulanga mu kuma kia-
ndi?
 Ekuma esi Samaria ke bazolele tambula Yesu ko?
Yakobo yo Yoane adieyi bazolele vanga?
 Nkia moko kakedi kiau o Yesu yo wantu tatu
muna nzila? Adieyi o Yesu kavovele mu kuma kia
salu kia Nzambi?
 KUNKU KIA

4
YESU OSAMWINI
NSANGU ZAMBOTE
MUNA YUDEA

“NUDODOKELA MFUMU
A MPATU KATUMA ASADI
MUNA MPATU ANDI.”
—LUKA 10:2
YESU WELE KUNA NKINZI A SABA MUNA YERUSALEME
YOANE 7:11-32
Mvu miayingi miviokele kala tuka Yesu kavubi-
lwa, otomene zayakana kwa wantu. Mafunda ye
mafunda ma Ayuda bamwene kala masivi ma-
ndi, e nsangu za salu kiandi zimwanganene mu
nsi yawonso. Owau, kuna Nkinzi a Saba, (yovo
Sudi) muna Yerusaleme, wantu ayingi muku-
mvava bena.
Konso muntu ngindu zaswaswana kena zau
mu kuma kia Yesu. Akaka bavovele vo: “Mu-
ntu ambote kwandi.” Ankaka bavutwidi vo: “Ve.
Ndonga kevukumunanga.” (Yoane 7:12) Mawo-
nso mama bavovele mo muna lumbu yantete
ya nkinzi. Kansi ke muntu ko una yo unkabu wa
vovela Yesu vana meso ma ndonga, kadi o nka-
ngu umwene wonga wa mfumu za Ayuda.
Vava kiavioka yak’e lumbu ya nkinzi, Yesu
wizidi muna tempelo. Wantu ayingi basiviki-
di e mpil’andi ya longela. Kasidi tanga siko-
la za kirabini ko. Dianu vo, Ayuda bayuvuidi
vo: “Ondioyu, aweyi kazayidi e Sono, wau kale-
mbele tanga sikola?”—Yoane 7:15.
Yesu ubavutwidi vo: “Mana ilonganga ke
mame ko, ma ndiona wantuma kaka. Avo mu-
ntu ozolele vanga luzolo lwandi, ozaya kana
vo e longi dia Nzambi yovo dia mono kibe-
ni.” (Yoane 7:16, 17) Malongi ma Yesu ngwiza-
ni mena yo Nsiku a Nzambi, ye dia sazu mu ba-
kula vo ozolele twasa nkembo kwa Nzambi ke
kwa yandi kibeni ko.
Yesu ubayuvuidi vo: “O Mose kanuvana Nsi-
ku ko e? Kansi vava nwina ke mosi ko walemvo-
kela Nsiku. Ekuma nuzolele kumpondela?” Aka-
ka vana vena ndonga, nanga awana batukidi
muna mbanza zankaka, ke bazeye diambu dia-
di ko. Kuna kwa yau, ke vena kuma ko mu vo-
nda nlongi ambote nze Yesu. Babenze vo o ntu
andi ke una toma sala ko, i dianu kavovele wo.
158
E ndonga ivutwidi vo: “Nkuya una wau. Nani
ozolele kuvonda?”—Yoane 7:19, 20.
Mvu umosi ye ndambu uviokele kala tuka
mfumu za Ayuda bavavila vonda Yesu vava ka-
wuka muntu muna lumbu kia Vundu. Owau,
Yesu ubadidi kiuvu kibafididi mu yindula yo
ˆ
bakula o bala kwau kwa ntima. Ovovele vo,
muna Nsiku mwasonama vo mwan’a yakala avo
owutukidi, kafwete zengwa muna lumbu kiana-
na, kana nkutu vo kiele betela ye lumbu kia Vu-
ndu. Ubayuvuidi vo: “O muntu, avo ozengwa
muna lumbu kia vundu muna lembi kulula Nsi-
ku a Mose, ekuma numfungidi makasi mandu-
di wau yasasula muntu muna lumbu kia vundu
e? Nuyambula fundisa mfundis’a ndose, kansi
nufundisa kaka mfundis’a unsongi.”—Yoane 7:
23, 24.
Esi Yerusaleme, ana bazeye diambu diadi
bavovele vo: “Ke yandi ko bevavanga [ayadi] o
vond’e? Kansi, tala! mu vova kena va meso ma
ndonga, yau ke bamvovesa diambu. Ayadi, nga
bazeye wo vo yandi kieleka i Kristu e? Muntu
ndioyo, tuzeye kuna katuka; kansi o Kristu vava
kekwiza, ke muntu ko ozaya kuna ketuka.” Eku-
ma o nkangu ke ukwikilanga ko vo Yesu yandi i
Kristu?—Yoane 7:25-27.
Ekolo bena muna tempelo, Yesu ubavutwidi
vo: “Nunzeye, nuzeye mpe kuna yatuka. Kiayi-
zila mu kani dia mono kibeni ko, kansi Ndiona
wantuma waludi, oyeno ke nunzeye ko. Omono
inzeye, kadi kwa yandi ntukidi, yandi mpe wa-
ntuma.” (Yoane 7:28, 29) Vava bawidi e mvutu
´
za Yesu zatoma kia, bazolele kunkanga, bansia
muna pelezo yovo bavonda. Kansi, makani mau
mafungidi, kadi e ntangw’a lufwa lwa Yesu ke ya-
fwene ko.
Wantu ayingi batomene kwikila muna Yesu.
Kadi wakangalele vana ntandu a mbu, wadingi-
 66
˙ YESU OLONGELE MUNA TEMPELO

dikidi e tembwa, wadikidi mafunda ma wantu
muna mbolo zakete ye mbizi, wawukidi mbevo,
wadiatisi makoka, watemwene meso ma mpo-
fo, wawukidi akwa wazi yo fula nkutu mafwa.
Dianu vo, bena ye kuma kiasikila muna yuvula
vo: “O Kristu vava kekwiza, nga sinsu yayingi
kevanga ivioka ina kavangidi ondioyu e?”—Yoa-
ne 7:31.
Afarisi wau bawidi o nkangu bevovanga ma-
wonso mama, oyau ye mbuta za nganga batu-
mini makesa benda kanga Yesu.

 O Yesu vava kalueke kuna nkinzi a saba, o wantu adieyi bevovanga mu kuma kiandi?
 Nkia nona o Yesu kasadidi muna songa vo ke kululanga Nsiku a Nzambi ko?
 Ekuma wantu ayingi bakwikididi muna Yesu?

159
“KE VENA NKUTU MUNTU KO WAVOVA
KALA NZE MUNTU NDIOYO”
YOANE 7:32-52

Yesu wakinu kaka muna Yerusaleme ku Nkinzi

a Saba yovo Sudi. Oyangalele wau vo “ndo-
nga ikwikidi muna yandi.” Kansi mfumu za ma-
bundu ke bayangalele dio ko. Batumini make-
sa yovo mapolisi benda kanga Yesu. (Yoane 7:
31, 32) Kansi, o Yesu kasweme ko.
Mu longa kena vana vena e ndonga muna Ye-
rusaleme, ovovele vo: “Yakinu yeno mu fikolo,
vitila ngienda kwa Ndiona wantuma. Nukumpa-
va, kansi ke nukunsolola ko, kuna nkala, oye-
no ke nulendi ko kwiza ko.” (Yoane 7:33, 34)
Ayuda ke babakwidi ko. Dianu vo, bavovazia-
nene vo: “O muntu ndioyu akweyi kekwenda,
oyeto twalembi kunsolola? Kwenda kekwenda
kwa Ayuda ana bamwangana muna Mingere-
kia, kalonga Mingerekia e? Aweyi disongele edi
kavovele vo, ‘Nukumpava, kansi ke nukunsolo-
la ko, kuna nkala, oyeno ke nulendi ko kwiza
ko’?” (Yoane 7:35, 36) Kinga o Yesu lufwa yo lu-
fuluku lwandi kuna zulu kavovele, atantu andi
ke balendi kunlanda ko.
E lumbu kia nsambwadi kia nkinzi a saba ki-
fwene. Konso lumbu kia nkinzi, muna mene,
ngang’a Nzambi oyitilanga maza ma Sima kia
Silowa kimana makukula kunansi a ziku. Dia-
nu vo, muna sungamesa nkangu e diambu
diadi, Yesu ovovele muna nding’angolo, oku
vo: “Avo muntu omona e vuina, yambula keza
kwa mono, kanua. Konso ona okwikilanga omu
mono, wauna uvovele e sono: ‘Muna nsi andi
a mbundu muvaikila nzadi za maza mamoyo.”
—Yoane 7:37, 38.
Muna mvovo miami, Yesu osongele dina di-
vangama vava alongoki andi bekuswa muna
mwand’avelela yo tambula e mboka yakwenda
kuna zulu. Alongoki bakuswa kuna nima lu-
fwa lwa Yesu. Tuka muna lumbu kia Pentikosti
kia mvu ulanda, e sima ya maza mamoyo me-
160
 ˙ MAKESA BATUMINU BENDA KANGA YESU
˙ NIKODEMO UYISIDI KU SAMBU DIA YESU 67
yantika kukula vava alongoki bekuswa muna u Mungalili e? Nda sati, wazaya wo vo muna
mwanda yo yantika samuna e ludi kwa wantu. Ngalili ke mutuka ngunza ko.”—Yoane 7:51, 52.
Wantu wau bawidi malongi ma Yesu, bavo- Muna Sono, ke mwasikidiswa ko vo muna
vele vo: “Kieleka, ndioyu i Ngunza,” i sia vo, Ngalili ngunza ivaikila mo. Kansi, e Diambu dia
ngunza ndiona wasakulwa vo osundidi Mose. Nzambi disonganga vo Kristu mu mbanza yayi
Ankaka bavovele vo: “Ndioyu i Kristu.” Kansi ketuka. Diasakula vo, “ntemo anene” umoneka
ankaka bavovele vo: “Kristu, nga muna Ngalili muna “Ngalili ya esi zula.” (Yesaya 9:1, 2; Matai
ketuka e? Nga e sono ke yivovanga ko vo o Kris- 4:13-17) Ozevo, wauna diasakulwa, Yesu wawu-
tu muna mbongo a Davidi ketuka, kuna Betele- tukila muna Beteleme, yandi i mbongo a Davi-
me, e vata dina diakala Davidi e?”—Yoane 7: di. Kana una vo Afarisi bazeye mambu mama,
40-42. nkanu ampwena banete wau bezayisanga wa-
O nkangu uvambanene muna ngindu. Akaka ntu mambu ma luvunu mu kuma kia Yesu.
bazolele vo Yesu kakangwa, kansi ke muntu ko
olendele kunsia moko. Vava makesa mavutu-
kidi moko mankatu kwa mfumu za mabundu,
nganga zambuta ye Afarisi, babayuvuidi vo:
“Ekuma nulembele kuntwasila?” O makesa ba-
vutwidi vo: “Ke vena nkutu muntu ko wavova
kala nze muntu ndioyo.” Afarisi bavutwidi vo:
“Oyeno mpe nuvukumwinu e? Nga mosi muna
akuluntu yovo muna Afarisi, okwikidi muna ya-
ndi e? E ndonga yayi ilembele zaya o Nsiku, ya-
sibwa.”—Yoane 7:45-49.
Nikodemo, una vo Mfarisi ye mosi muna afu-
ndisi kuna Mbazi a Nkanu, okotele Yesu. Se
mvu miole ye ndambu miviokele kala tuka Ni-
kodemo kakwikila muna Yesu vava kayenda
mokena yandi muna fuku. Nikodemo ovovese
akwandi vo: “Nga muna Nsiku eto tulenda fu-
ndisa muntu lembi teka kunwa yo zaya dina ka-
vangidi e?” Bamvutwidi vo: “Nki, ongeye mpe

 O Yesu aweyi katuntidi e sungididi kia wantu muna diambu dimosi divangamanga konso mene mu nsungi
a nkizi a saba?
 Ekuma makesa ke balendele kanga Yesu ko? Mfumu za mabundu adieyi bavovele?
 Nkia diambu disonganga vo Kristu muna Ngalili ketuka?

161
MWAN’A NZAMBI I “NTEMO A NZA”
YOANE 8:12-36

Muna lumbu kia nsuka kia Nkinzi a Saba, i sia

vo, lumbu kia nsambwadi, Yesu mu longa kena
muna tempelo vana fulu kiyikilwanga vo, “lundi-
lu dia nzimbu.” (Yoane 8:20; Luka 21:1) Nanga
e kiaki i Yanzala kia Akento, i fulu kina wantu be-
vaninanga tukau.
Muna lumbu ya nkinzi a saba, minda mi-
kwamanga va fulu kiaki muna fuku. Vena ye
´
zangikilu ziya zampwena za mini, konso zangi-
´
kilu kina ye mvungu ya mianene miazala yo
´
mazi. O ntemo a mini yayi kwanda ulwakanga.
Yesu ovovele e diambu disungamese o wantu e
mini yayi, ovovele vo, “Mono i ntemo a nza. Ko-
nso ona okundanda kekangadila nkutu mu to-
mbe ko, ntemo a moyo kaka kekala wau.”—Yoa-
ne 8:12.
Afarisi ke batondele mvovo mia Yesu ko, ba-
vovele vo: “Ngeye kibeni okuyisila umbangi;
umbangi waku ke waludi ko.” Yesu ubavutwi-
di vo: “Kanele vo, ikuyisila umbangi, waludi o
umbangi wame, e kuma kadi, nzeye ko kuna ya-
tuka yo kuna nkwenda. Kansi oyeno ke nuzeye
ko ko, kuna yatuka, ngatu kuna nkwenda. Oye-
no nufundisanga mfundis’a nitu; omono kifu-
ndisa muntu ko. Kana nkutu vo mfundisi, e mfu-
ndis’ame yaludi, e kuma kadi, kina mono mosi
ko, kansi o Se ona wantuma una yame. Muna
Nsiku eno diasonama vo: ‘O umbangi wa wa-
ntu wole waludi.’ Omono ikuyisilanga umbangi,
o Se mpe ona wantuma, okunsilanga umbangi.”
—Yoane 8:13-18.
Afarisi ke batambulwidi ngindu zandi ko, ba-
nyuvuidi vo: “O Se diaku andieyi?” Yesu ubavu-
twidi vo: “Omono ke nunzeye ko, ngatu zaya o
Se diame. Kala vo nwanzaya, o Se diame mpe
nwadi kunzaya.” (Yoane 8:19) Kana una vo Afa-
risi bazolele vo o Yesu kakangwa, ke mosi ko
muna yau olendele kunsia moko.
162

Yesu ovutukidi mana katekelenge vova: “Kwe-
nda nkwenda, oyeno nukumpava, muna masu-
mu meno nufwila. Kuna nkwenda, oyeno ke nu-
lendi ko kwiza ko.” I bosi, Ayuda bavovele vo:
“Nga vonda kekuyivonda? Kadi owu kavovele
vo, ‘Kuna nkwenda, oyeno ke nulendi ko kwiza
ko.’ ” Ubavovese vo: “Oyeno muna nsi nutuka;
omono kuna ntandu ntuka. Oyeno nwa nza yayi;
omono kina wa nza ko.”—Yoane 8:21-23.
Muna mvovo miami, Yesu ovovele e zingu ka-
kala kiau kuna zulu, osongele mpe vo yandi i
Masia wasilwa o nsilu yovo Kristu, ona ovingi-
lwanga kwa mfumu zazi za mabundu. Kansi ba-
nyuvuidi kuna luvezo: “Ongeye u nani?”—Yoane
8:25.
Mu kuma kia luvezo lwau ye kitantu, Yesu
ubavovese vo: “Ntangw’ame ankatu ifwasanga
muna mokena yeno.” Kansi okwamanene kuba-
vovesa mu kuma kia Se diandi, osasidi e kuma
Ayuda bafwete wila Mwan’a Nzambi. Ovovele
vo: “Ndiona wantuma waludi, mana yawa kwa
yandi, i mana nsamunanga mu nza.”—Yoane 8:
25, 26.
Nswaswani ye Ayuda, Yesu osongele vo Se
diandi kebundanga e vuvu. Ovovele vo: “Vava
numanika Mwan’a muntu, i bosi nuzaya wo vo i
mono yuyu, omono mpe kikuyivangilanga dia-
mbu ko; kansi mana yalongwa kwa Se, i mau
kaka nsamuna. Ndiona wantuma wina yame;
kangiambwidi mono mosi ko, e kuma kadi, lu-
 Nkia diambu divangamanga muna fuku kuna nkinzi a saba? O Yesu aweyi kakotesele dio muna malongi
mandi?
 Adieyi o Yesu kavovele mu kuma kia tuku diandi? Nkia diambu disengomwene mu kuma kiandi?
 Mu nkia mpila Ayuda benena se ntaudi? Nkia ludi kikubavevola?
˙ YESU OSASIDI KANA NANI I MWANA
˙AWEYI AYUDA BENENA SE NTAUDI? 68
mbu yawonso mvanganga oma mekunyangidi-
kanga.”—Yoane 8:28, 29.
Kansi akaka muna Ayuda bakwikidi muna
Yesu, ubavovese vo: “Avo nusikila muna diambu
diame, nu alongoki ame kieleka, nuzaya e ludi,
e ludi kikunuvevola.”—Yoane 8:31, 32.
Akaka basivikidi wau Yesu kavovele vo be-
vevolwa. Bavakwidi o nkalu, oku vo: “Oyeto tu
mbongo ya Abarayama, ke twabundunwa nkutu
kwa muntu ko. Aweyi ovovele vo, ‘Nuvevolwa’?”
Ayuda bazeye wo vo, ezak’e ntangwa babundu-
nwanga kwa nzenza, kansi kebazolele yikilwa
ntaudi ko. Kansi o Yesu ubasongele vo bakinu
kaka ntaudi. Ovovele vo: “Kieleka, kieleka, inu-
samunwini vo, konso ona ovola e sumu, i mbu-
ndu a sumu.”—Yoane 8:33, 34.
Ayuda wau balembele tambulwila vo oyau
abundu a masumu, bayisidi muna vonza. Yesu
ovovele vo, “Mbundu ke kalanga mu nzo yakwe-
le mvu ko;” Kansi “o mwana yakwele mvu ke-
kalanga.” (Yoane 8:35) O ntaudi kena yo nswa
wa tambula e vua ko, kadi o mfumu a nzo ole-
nda kumvaikisa konso ntangwa kazolele. Mwa-
na kaka yovo mwan’a nsansi okalanga muna
nzo “yakwele mvu,” i sia vo, wau ken’o moyo.
Ozevo, e ludi mu kuma kia Mwana i kiau kive-
volanga o wantu yakwele mvu muna sumu di-
twasanga o lufwa. Yesu ovovele vo: “O Mwa-
na avo okunuvevola, nuvevoka kikilu.”—Yoane
8:36.
163
O SE DIAU NANI, ABARAYAMA YOVO NKADI AMPEMBA?
YOANE 8:37-59
Yesu wakinu kaka muna Yerusaleme mu kuma
kia Nkinzi a Saba (yovo Sudi), mu longa kena
mambu mamfunu. Akaka muna Ayuda ana bena
muna nkinzi, bavovele vo: “Oyeto tu mbongo
ya Abarayama, ke twabundunwa nkutu kwa mu-
ntu ko.” Yesu ovutwidi vo: “Nzeye wo vo nu
mbongo ya Abarayama. Kansi oyeno nuzolele
kumponda, e kuma kadi, e diambu diame ke di-
sikilanga omo yeno ko. Mana yamona kwa Se
diame, i nsamunanga, kansi oyeno mana nwa-
´
wa kwa se dieno, i nuvanganga.”—Yoane 8:
33, 37, 38.
Yesu ubasongele vo o Se diandi waswaswana
yo se diau. Ayuda ke babakwidi mvovo mia Yesu
ko, bavovele diaka vo: “O se dieto, Abarayama.”
(Yoane 8:39; Yesaya 41:8) Yau kikilu i mbongo
ya Abarayama. I dianu bebanzilanga vo lukwiki-
lu lumosi bena lwau yo Abarayama ona wakala
nkundi a Nzambi.
Kansi Yesu ubavene mvutu zibalwekele mu nti-
ma, ubavovese vo: “Kele vo nu wan’a Abara-
yama, nwadi vanga mavangu ma Abarayama.”
Kadi o mwana se diandi ketangininanga. “Ka-
nsi owau nuzolele kumponda,” Yesu okudikidi vo,
´
“mono inusamunwini e ludi kina yawa kwa Nza-
mbi. Abarayama kavanga wo ko.” I bosi, Yesu
ubavovese diambu dibatokanese ngindu. Ovo-
vele vo: “Oyeno mavangu ma se dieno nuvanga-
nga.”—Yoane 8:39-41.
Yamu wau Ayuda ke babakwidi ko kana Yesu
nani kena vovela. Bavovele vo: “Ke tu wan’a zu-
mba ko; Se dimosi tuna diau, Nzambi.” Nga o
Nzambi se diau kikilu e? Yesu ubavovese vo: “O
Nzambi kele vo kakala Se dieno, nga nunzolele,
kadi kwa Nzambi yatuka, i dianu nginina ovava.
Kiayizila mu kani diame ko, kansi yandi wantu-
ma.” Yesu ubayuvuidi kiuvu kina yandi kibeni ka-
vanini e mvutu. Ovovele vo: “Ekuma nulembele
164
´
bakulwila mana ivovanga? Kadi ke nuzolele wa
diambu diame ko.”—Yoane 8:41-43.
Yesu ubasongele mfwilu bevua wau balembe-
le kwikila muna yandi. Ubavovese vo: “Nkadi
ampemba i se dieno, zolela ya se dieno nuzolele
vanga.” O se diau aweyi kena? Yesu otomene ku-
nsengomona, oku vo: “Oyandi, mumponda-mu-
ntu tuka kuna lubantiku, kasikila muna ludi ko.”
Yesu ovovele diaka vo: “Ndiona wa Nzambi, mvo-
vo mia Nzambi kewanga. Kiaki i kuma nulembe-
le wila, e kuma kadi, oyeno ke nwa Nzambi ko.”
—Yoane 8:44, 47.
E mvovo mia Yesu mifungisi Ayuda makasi,
bamvutwidi vo: “Ke kiau ko i kuma tuvovele vo,
‘Ngeye u Nsamaria, nkuya mpe wina wau e’?” Be-
vezele Yesu muna kunyikila vo “Nsamaria.” Kansi
o Yesu kazolele kubalanda ko, ovutwidi vo: “Kina
ye nkuya ko, Se diame kaka izitisa, vo i yeno, ke
nunzitisi ko.” Yesu osongele o mfunu a diambu
diadi vava kasidi o nsilu vo: “Avo muntu olunda
diambu diame, kemona lufwa ko yakwele mvu.”
O Yesu kavovele ko vo antumwa ye wantu beku-
nlandanga ke befwa ko. Kansi osongele vo ke be-
mona lufwasu lwakwele mvu ko, i sia vo, “lufwa
lwanzole,” lwakondwa vuvu kia lufuluku.—Yoane
8:48-51; Lusengomono 21:8.
Kansi Ayuda babenze vo Yesu lufwa kikilu
kavovele, bamvovese vo: “Owau tuzeye wo vo
nkuya una wau. Abarayama wafwa, ye angunza
mpe, kansi edi ovovele vo, ‘Ovo muntu olunda
diambu diame, keyeleka lufwa ko yakwele mvu.’
Nga osundidi o se dieto Abarayama, ona wa-
fw’e? . . . Ongeye nani okuyikitulanga?”—Yoane
8:52, 53.
Dialudi vo Yesu una kubasonga vo yandi i Ma-
sia. Kansi vana fulu kia kubasasila kana nani ki-
kilu kena, Yesu ubavutwidi vo: “Avo iyikembese,
o nkembo ame wankatu. Se diame okunkembe-
 ˙ AYUDA BAVOVELE VO ABARAYAMA SE DIAU

˙ VITILA ABARAYAMA KAWUTUKA, YESU WAKIKADILA 69

sanga, ona nuyikidi vo Nzambi eno. Ke nunze-
ye mpe ko, kansi omono, inzeye. Avo mpovele
vo, kinzeye ko, ozevo nkitukidi nkwa luvunu nze
yeno.”—Yoane 8:54, 55.
Owau, Yesu ovovele diaka e mbandu a se diau
wa nkwa kwikizi, oku vo: “O se dieno Abarayama
wayangalela e vuvu kia mona e lumbu kiame,
kamona kio yo yangalala.” Kieleka, wau kakwi-
kilanga muna nsilu a Nzambi, Abarayama ngi-
z’a Masia kavingilanga. Ayuda ke bakwikidi wo
ko, bavovese Yesu vo: “Ongeye kuna ye mvu 50
ko, nga wamona Abarayama e?” Yesu ubavutwi-
di vo: “Kieleka, kieleka, inusamunwini vo, vava
ke kiawutukidi Abarayama ko, omono yakikadi-
la.” Yesu zingu kiandi kuna zulu kavovele vava
kakala vangwa kia mwanda kia nkuma.—Yoane
8:56-58.
Ayuda bafungidi kikilu makasi vava Yesu ka-
vovele vo wakikadila kala una Abarayama ka-
wutukidi ko, bazolele kuntubila matadi. Kansi
Yesu okatukidi vo kwandi, ke balendele kumva-
nga mbi ko.

 Aweyi o Yesu kasongele vo Se diandi waswaswa yo se dia mbeni zandi?

 Ekuma ke dinina mfunu ko kwa Ayuda mu siandama vova vo Abarayama i se diau?
 Mu nkia mpila alongoki a Yesu ke besinga mona ‘lufwa ko yakwele mvu’?

165
YESU OWUKIDI MUNTU WAWUTUKA MPOFO
YOANE 9:1-18

Yesu wakinu kaka muna Yerusaleme muna lu- Esi belo kiandi ye wantu akaka banzayila vo
mbu kia Vundu. Ekolo kekangalanga ye alongo- mpofo, basivikidi kikilu. Bayuvuidi vo: “Ke yandi
ki andi muna mbanza, bamwene nlombi mosi ko wafongelenge muna nzila yo lomb’e?” Anka-
una vo mpofo a kingutukila. Alongoki bayuvuidi ka bavovele vo: “I yandi ndioyo.” Ankaka bavo-
Yesu vo: “E Rabi, nani wasumuka wau kawutuki- vele vo: “Ve, fwana kaka kamfwene.” Oyandi vo:
la mpofo, yandi yovo se diandi yo ngudi andi?” “I mono kwame.”—Yoane 9:8, 9.
—Yoane 9:2. Banyuvuidi vo: “O meso maku aweyi mate-
Alongoki batokanene kana vo muntu olenda mokene?” Ovutwidi vo: “O muntu, nkumbu andi
vola sumu wau kena muna vumu kia ngudi andi. Yesu, ozowele nteke, okusidi yo omu meso
Yesu ubavutwidi vo: “Ondioyu kasumuka ko, mame, umpovese vo, ‘Wenda kuna Siloa, wayi-
ngatu se diandi yo ngudi andi, kansi ediadi dia- sukula.’ Ngiele, ikisukwidi, mbwene.” Banyuvui-
vangama kimana e salu kia Nzambi kiamone- di vo: ‘Yandi muntu ndioyo andieyi?’ Ovovele
ka omu yandi.” (Yoane 9:3) Ke muntu ndioyo vo: “Kizeye kwame ko.”—Yoane 9:10-12.
ko ngatu se diandi yo ngudi andi bena ye ngie- Bele yandi kwa Afarisi, kadi oyau mpe bazole-
lele mu kuma kia sumu bavola diakitula mwa- le zaya kana aweyi o meso mandi matemokene.
n’au se mpofo. Mu kuma kia sumu dia Adami, Oyandi ubavovese vo: “Nteke kasidi omu meso
wantu awonso ke bewutukanga balunga ko, be- mame, ikisukwidi, mbwene.” Afarisi nga bafwete
wutukanga ye yimbevo nze kimpofo. Kansi e ki- yangalala kumosi ye mpofo ndioyo. Kansi anka-
mpofo kia muntu ndioyo kivene Yesu e lau dia-
sengomona mavangu ma nkuma ma Nzambi,
wauna kevanganga vava kewukanga yimbevo ya
wantu.
Yesu osongele vo kafwete sadisa muntu ndio-
yo vana vau. Ovovele vo: “Tusala kaka salu ya
Ndiona wantuma, wau kuna mwini; o fuku vava
ukwiza, ke vekala muntu ko olenda sala. Ekolo
ngina ova nza, i ntemo a nza.” (Yoane 9:4, 5) Ke
kolo ko, o lufwa lukotesa Yesu muna tombe kia
ziami, kalendi mo vanga diambu ko. Wau kena
ova nza, yandi i tuku dia ntemo a nza.
Nga Yesu owuka kikilu muntu ndioyo e? Avo i
wau, aweyi kekunwukila? Yesu otawudi o mete
vana ntoto, ozowele nteke. Okusidi ndambu
muna meso ma mpofo, umvovese vo: “Wenda,
wayisukula vana zinga kia Siloa.” (Yoane 9:7) O
mpofo wele, ukisukwidi, omwene! Se yindula e
kiese kia muntu ndioyo wau o meso mandi ma-
mwene mu nkumbu antete muna zingu kiandi!
166
 70
˙ NLOMBI OWUKILU MUNA KIMPOFO KIANDI

ka muna yau bavene e ngielele kwa Yesu, bavo-
`
vele vo: “O muntu ndioyo katuka kwa Nzambi ko,
kadi ke lundanga lumbu kia Vundu ko.” Ankaka
bavovele vo: “O muntu wina vo nsumuki, aweyi
kalenda vangila sinsu ya mpila yayi?” (Yoane 9:
15, 16) Bavambanene muna ngindu zau.
Wau vo ngindu zaswaswana bena zau, baba-
lukidi muntu otemweno meso, banyuvuidi vo:
“Adieyi ovova mu kuma kiandi, wau katemwene
meso maku?” Muntu ndioyo kena ye lukatikisu
ko mu kuma kia Yesu, ovovele vo: “Yandi i ngu-
nza.”—Yoane 9:17.
Ayuda ke bazolele dio kwikila ko. Banyindwi-
di vo nanga Yesu wizana kawizanene yo muntu
ndioyo kimana bavunginika o nkangu. Bamwe-
ne vo muna fokola e mpaka diambote bayuvula
mase ma muntu ndioyo kana mpofo kikilu ka-
kala.

 Ekuma muntu ndioyo kawutukila mpofo? E ngielele kwa nani ina?

 O wantu ana bazeye mpofo ndioyo, adieyi bavovele wau bamwene vo meso mandi matemokene?
 Ekuma Afarisi baswaswanene e ngindu mu kuma kia mpofo owukilu?

167
AFARISI BABANGIKIDI MUNTU WAKALA MPOFO
YOANE 9:19- 41
Afarisi ke bakwikidi ko voYesu otemwene meso ma
muntu wawutuka mpofo, dianu vo, babokele mase
mandi. O se yo ngudi bazeye wo vo wau babokele-
so, balenda “yingwa muna sambilu.” (Yoane 9:22)
O muntu avo oyingilu muna sambilu, diafokolanga
e kikundi kiandi ye Ayuda akaka ye diantwasilanga
mpasi zayingi ye kwa esi nzo andi mu kuma kia
mbakilu a nzimbu ye mambu mankaka ma zingu.
Afarisi babayuvuidi yuvu yole: “Ndioyu i mwa-
n’eno, ona nuyikanga vo mpofo kawutuk’e? Oze-
vo, aweyi kemwenanga owau?” O se diandi yo
ngudi andi bavutwidi vo: “Tuzeye wo vo ndioyu i
mwan’eto, mpofo kawutuka. Kansi, e mbona kemo-
nanga owau, ke tuzeye yo kweto ko; ngatu zaya
kana nani otemwene meso mandi. Nunyuvula. Se
mbuta kwandi. Yandi kibeni okuyivovela.”—Yoane
9:19-21.
Afarisi babokele diaka o muntu ndioyo, bayanti-
kidi kumvumisa yo kumvovesa vo mfundu bena
wau mu kuma kia Yesu. Bamvovese vo: “Vana nke-
mbo kwa Nzambi; tuzeye wo vo o muntu ndioyo
nsumuki.” Wau vo kazolele nata nkanu ko, o mu-
ntu owukilu muna kimpofo ovutwidi vo: “Avo nsu-
muki, kizeye wo kwame ko. Diambu dimosi kaka
nzeye, mpofo yakala, kansi owau mbwene.”—Yoa-
ne 9:24, 25.
Wau vo ke bayangalele mvutu zandi ko, Afarisi
`
banyuvuidi diaka: “Aweyi kavangidi? Aweyi kate-
mwenene meso maku?” O muntu ndioyo okasu-
mukini, ubavutwidi vo: “Inusamunwini kala, yeno
ke nuwe. Ekuma nuzolele wo wila diaka? Oyeno
mpe nuzolele kituka alongoki andi e?” Afarisi ba-
fungidi makasi, bamvezele, oku vo: “Onge u nlo-
ngoki andi, kansi oyeto tu alongoki a Mose. Tuze-
ye wo vo o Nzambi wavova kwa Mose, kansi muntu
`
ndioyo, ke tuzeye kweto ko kuna katuka.”—Yoane
9:26-29.
O muntu ndioyo osivikidi, ovovele vo: “Diasivi
`
kikilu wau vo ke nuzeye ko kuna katuka, kansi ya-
168
ndi otemwene meso mame.” I bosi, ovovele dia-
´
mbu difilanga Nzambi mu wa muntu yo kuntonda.
Ovovele vo: “Tuzeye wo vo Nzambi kewilanga asu-
muki ko, kansi avo muntu Nzambi kevuminanga yo
vanga mpe luzolo luandi, yandi kewila. Tuka kuna
nz’ankulu ke twawidi wo ko vo muntu otemwene
meso ma muntu wawutuka mpofo.” I bosi, ofokwe-
le muna mvovo emi: “O muntu ndioyo, kele vo ka-
tuki kwa Nzambi ko, kadi lenda vanga diambu dia-
di ko.”—Yoane 9:30-33.
Wau vo Afarisi ke balendele soba e ngindu za
muntu ndioyo ko, bantiangwini, oku vo: “Onge-
ye wawutukila muna masumu, se ngeye okutulo-
ng’e?” Bamvaikisi kuna mbazi.—Yoane 9:34.
O Yesu vava kawidi e diambu diadi, ovavidi
muntu ndioyo, unyuvuidi vo: “Nga okwikidi muna
Mwan’a muntu e?” Oyandi ovutwidi vo: “Nani e
Mfumu, kimana yakwikila muna yandi?” Muna fo-
kola e mpaka zawonso,Yesu umvovese vo: “Umwe-
ne, i yandi ndioyu okumokenesanga.”—Yoane 9:
35-37.
Ovutwidi Yesu vo: ‘E Mfumu, nkwikidi muna ya-
ndi.’ Muna songa lukwikilu yo luzitu, o muntu ndio-
yo ofukamene vana ndose a Yesu. I bosi, Yesu
umvovese diambu diamfunu kikilu: “Muna mfundu
wau yayizila ova nza yayi, awana ke bemonanga
ko, bamona, awana bemonanga bakituka se mpo-
fo.”—Yoane 9:38, 39.
Afarisi bazeye wo vo, oyau ke mpofo ko. Kansi
adieyi tuvova wau bekuyisananga vo yau i alongi
a mambu ma Nzambi? Muna kuyilungisa, bayuvui-
di vo: “Oyeto mpe tu mpofo e?” Yesu ubavovese
vo: “Kele vo nu mpofo, nga ke nuna ye sumu ko.
Kansi owau nuvovele vo, ‘Mona tumonanga.’ Nwa-
kinu muna sumu dieno.” (Yoane 9:40, 41) Wau vo
yau i alongi muna Isaele, ke bafwete katikisa ko vo
Yesu i Masia. Kansi wau batomene zaya e Nsiku,
olembi kwikila muna Yesu sumu diampwena kwa
yau.
 ˙ AFARISI BABANGIKIDI MUNTU WAKALA MPOFO
˙ MFUMU ZA MABUNDU “MPOFO” KWAU 71

 Ekuma mase ma mpofo ndioyo bamwenene wonga vava babokeleso kwa Afarisi? Nkia mvutu bavene?

 Nkia mvovo mifungisi Afarisi makasi?

 Ekuma Afarisi ke bena ye kuma ko muna telamena Yesu?

169
YESU OTUMINI 70 LWA ALONGOKI BENDA SILA UMBANGI
LUKA 10:1-24

`
Tufinamene ku mfoko a mvu wa 32 wa tandu wina mo, o luvuvamu lueno lusala yandi.” Nkia
kieto, se mvu ntatu miviokele kala tuka Yesu nsangu besamuna? Yesu ubavovese vo: “Nu-
kavubilwa. Oyandi ye alongoki andi ke kolo ko bavovesa vo: ‘E Kintinu kia Nzambi kinufiname-
batukidi kuna Nkinzi a Saba kuna Yerusaleme. ne.’ ”—Luka 10:5-9.
Dilenda kala vo bakinu kwau omu zunga ina lu- O nkanikinu una Yesu kavene kwa 70 lwa alo-
kufi. (Luka 10:38; Yoane 11:1) Yesu ngonde sa- ngoki wafwanana ye una kavana kwa ntumwa
mbanu kasidi zau mu salu kiandi kia sila umba- 12 muna mvu wavioka. Olukisi alongoki vo ke
ngi, lumbu yayingi kaviokese muna Yuda yovo wantu awonso ko bekunutambula. Kansi e ngo-
kuna simu dia Nkoko a Yodani muna mvivu a lo zau zikubika e nzila kimana vava o Yesu wa
Perea. E zunga kiaki mpe kifwete silwa umba- Mfumu au kekwiza, akwa luzolo lwambote be-
´
ngi. kala ye tima dia monana yandi yo wa malongi
Vava kiavioka e Nduta ya mvu wa 30 wa tandu mandi.
kieto, Yesu wayenda sila umbangi kuna Yuda Ke kolo kiayingi ko, e buka 35 ya alongoki a
mu ngonde zayingi yo lwaka yamuna Samaria. Kintinu bavutukidi kwa Yesu. Bavovele kuna kie-
se, oku vo: “E Mfumu, e nkuya mpe mitusakale-
I bosi, vava kiafinamanga e Nduta ya mvu 31
le muna nkumbu aku.” Yesu oyangalele muna
wa tandu kieto, Ayuda bakala muna Yerusale-
nsangu zazi zambote, ubavovese vo: “Mbwene
me bazola vo bavonda Yesu. O Yesu mvu mosi
ye ndambu kalongela kuna node ya Ngalili ya
Yuda. Muna kolo kiaki, ndonga yakituka se ala-
ndi andi. Muna Ngalili, Yesu olongele ntumwa
zandi, i bosi ubatumini yo kubakanikina vo:
“Nulonga vo: ‘E Kintinu kia zulu kifinamene.’ ”
(Matai 10:5-7) Owau muna Yuda, Yesu ovangi-
di e nkubika za sila umbangi mu buka.
Muna yantika e salu kiaki, Yesu osolele 70
lwa alongoki, ubatumini nwole-nwole. Ozevo,
buka 35 ya ateleki a Kintinu ivangamene muna
zunga kina ye “mbongo yayingi, kansi e nsadi
mike.” (Luka 10:2) Bafwete kwenda viti muna
fulu ina Yesu ke kwenda. Yau 70 bafwete wuka
mbevo yo samuna e nsangu zina Yesu kesamu-
naga.
Alongoki ke batuminu ko benda longe-
la muna masambilu. Yesu ubavovese benda
muna nzo za wantu. Ovovele vo: “Konso nzo
ina nukota, nuteka vova vo: ‘Yambul’o luvuva-
mu lwakala omu nzo yayi.’ Avo nkwa luvuvamu
170
 72
˙ YESU OSOLELE 70 LWA ALONGOKI, UBATUMINI BENDA SILA UMBANGI

Satana osangumukini nga nsemo kuna zulu.
Inuvene wisa kia diatakesa nioka ye nkutu.”
—Luka 10:17-19.
Muna mvovo miami Yesu osongele alongoki
andi vo mambu mayingi ma mpasi besunda,
dina nze yau bediatakesa nioka ye nkutu. Vana
ntandu, bafwete kwikila vo muna lumbu ikwiza
Satana oyingwa kuna zulu yo vetwa ova ntoto.
Yesu osadisi mpe 70 lwa alongoki andi bazaya
e diambu disundidi o mfunu. Ovovele vo: “Ke
numoni kiese ko wau vo e mianda minusakale-
le, kansi numon’e kiese wau vo e nkumbu zeno
zisonamene kuna zulu.”—Luka 10:20.
Yesu otomene yangalala ye osanisini Se dia-
ndi vana meso ma ndonga wau kavene wisa
kwa alongoki andi bena vo alembami. I bosi,
Yesu ovilukidi kwa alongoki andi, ubavovese
vo: “Mansambu o meso mana mamwene oma
numonanga. Kadi inuvovese wo vo, ngunza za-
yingi ye atinu bazola mona oma numwene, ka-
´
nsi ke bamona mo ko, bazola wa oma nuwidi,
´
kansi ke bawa mo ko.”—Luka 10:23, 24.

 Akweyi o Yesu kele sila umbangi mu ngonde sambanu zansuka? Ekuma kele sila umbangi
muna zunga kiaki?
 Mu nkia fulu alongoki 70 bawananene yo wantu?
 Kana una vo alongoki 70 salu kiampwena basadidi, nkia diambu o Yesu kavovele disundidi o mfunu?
NSAMARIA OSADISI NKWANDI
LUKA 10:25-37
Ekolo Yesu kefinamanga Yerusaleme, Ayuda ayi-
ngi bezidi kwa yandi. Akaka bazolele vo kabalo-
nga, vo i akaka bazolele kuntonta. Mosi muna
yau otomene zaya Nsiku, oyuvuidi Yesu vo: “E
Nlongi, adieyi mfwete vanga muna vua moyo a
mvu ya mvu?”—Luka 10:25.
Yesu obakwidi vo muntu ndioyo kazolele kaka
zaya mvutu ko. Nanga ozolele vo Yesu kavana
e mvutu zifungisa Ayuda makasi. Yesu omwene
vo muntu ndioyo diambu kazeye. Dianu vo, Yesu
umvene e mvutu kuna ngangu zawonso kimana
o muntu ndioyo kavova dina keyindulanga.
Yesu unyuvuidi vo: “Adieyi diasonama muna
Nsiku? Aweyi otanganga?” O muntu ndioyo Nsi-
ku a Nzambi kelongokanga, ovene mvutu zina
muna nsiku. Ovovele dina diasonama muna
Nsiku 6:5 ye Fuka 19:18, oku vo: “Zola Yave
wa Nzambi aku muna nsi a ntim’aku yawo-
nso, muna kiwuntu kiaku kiawonso, muna ngolo
zaku zawonso, muna nyindu aku wawonso, zola
mpe nkw’aku wauna okuyizolelanga.” (Luka 10:
26, 27) Nga e zazi i mvutu e?
Yesu umvovese vo: “Otomene vutula; kwama-
nana wo vanga, ovua o moyo.” Nga e moko kifo-
kokele? O muntu ndioyo kazolele mvutu zankufi
ko; ozolele “kuyilungisa,” yo songa vo e ngindu
zandi zambote ye mambu mambote kevanga-
nga kwa akaka. Oyuvuidi Yesu vo: “Nani kiele-
ka i nkw’ame?” (Luka 10:28, 29) E kiuvu kiaki
nga kiakete kwandi, kansi mayingi mena mo. Mu
nkia mpila?
Ayuda bekwikilanga vo o mvovo “nkwame”
usadilwanga kaka kwa awana belandanga tusa-
nsu twa Ayuda, dilenda kala mpe vo e ngindu
zazi ngwizani zina ye dina diasonama muna Fuka
19:18. Ayuda bevovanga vo “ke diansongi ko” mu
kala e ntwadi yo muntu una vo ke Nyuda ko. (Ma-
vangu 10:28) Dianu vo, o muntu ndioyo ye alo-
172
ngoki a Yesu nanga bekuyibadikilanga vo anso-
ngi avo basongele ngemba kwa nkwau Nyuda.
Ke besonganga ngemba ko kwa muntu una vo ke
Nyuda ko; kadi ke ‘nkwau ko.’
Ozevo, aweyi o Yesu kesingikila e ngindu zazi
lembi lweka muntu ndioyo muna ntima ye aka-
ka muna Ayuda? Ubazingulwidi lusansu lumosi,
oku vo: “Vakedi muntu okulumukini tuka kuna
Yerusaleme yakuna Yeriko, wele kuyisuka vana
vena mivi, bakutumwini lekwa yandi, banwende,
bele kwau, bansisidi wafw’e kiambu. I bosi, nga-
nga mosi okulumukini muna nzila yayina, umwe-
ne, kansi ovengomokene kuna sambu diankaka.
Diau adimosi mpe, Nlevi olueke vana fulu kiaki-
na, umwene, ovengokele kuna sambu diankaka.
Kansi Nsamaria mosi, wau kekangalanga, olueke
vana kena, umwene, umfwididi e nkenda.”—Luka
10:30-33.
O muntu ndioyo o Yesu kazingulwidi o lusa-
nsu, ozeye wo vo nganga zayingi ye Anelevi ana
besadisanga muna Tempelo, ku Yeriko bezingila-
nga. Muna vutuka kuna nzo zau, bafwete dia-
ta 23 ma kilometa. E nzila yazala ye vonza, kadi
e mivi miswekamanga vana ndambu a nzila. Avo
nganga yo Nlemvi, bawene nkwau Nyuda muna
nzila, nga ke bekunsadisa ko e? Muna lusansu
kazingwidi, Yesu osongele vo ke bavangidi wo ko.
O muntu osadisi o nkwandi i Nsamaria, musi ka-
nda divezwangwa kwa Ayuda.—Yoane 8:48.
Aweyi o Nsamaria ndioyo kasadisidi Nyuda
una ye mputa? Yesu ovovele vo: “Wele vana
kena, okangidi mputa zandi, oyitidi zo mazi
ye vinyu. Umfongese vana bulu kiandi, untwe-
se muna nzo a tambulwila nzenza, otomene
kunlunga-lunga. Muna lumbu kialanda, ovaikisi
denali zole, ovene zo kwa ntambudi a nzenza,
umvovese vo: ‘Toma kunlunga-lunga, konso kina
okumfutila diaka, vava nkwiza vutuki ikuvutulwi-
la kio.’ ”—Luka 10:34, 35.

Vava kafokwele zingula lusansu lwalu, Yesu wa
Nlongi Anene, oyuvuidi kiuvu kwa muntu ndio-
yo, oku vo: “Muna wantu awaya yau atatu, nani
wakala nkw’andi a ndiona wayisuka vana vena
mivi?” Nanga o muntu ndioyo omwen’e nsoni
za vova vo Nsamaria, muna diadi ovutwidi vo:
“Ndiona wansong’e nkenda.” O Yesu otomene
kiesesa e longi dina muna lusansu lwalu, ovove-
le vo: “Wenda, vanga diau adimosi.”—Luka 10:
36, 37.
 Ekuma o muntu mosi kayuvulwidi Yesu dina kafwete vanga muna vua moyo a mvu ya mvu?
 Aki nani Ayuda beyikilanga vo akwau? Ekuma?
 Aweyi Yesu kasasidi una tulenda zayila nkweto?
˙ AWEYI TULENDA VUILA MOYO A MVU YA MVU?
˙ NSAMARIA WAMBOTE 73
Ekwe mpil’ambote ya longela! Kele vo Yesu
kavovesa muntu ndioyo vo o nkwandi i ndiona
mpe una vo ke Nyuda ko, o muntu ndioyo kumosi
ye Ayuda bawidi lusansu lwa Yesu, nga badi dio
kwikila? Nanga ke badi kwikila ko. Kansi, wau ka-
zingwidi lusansu lwalu lwandwelo yo sadila ma-
mbu mana wantu bazeye, Yesu okiesese e mvutu
za kiuvu eki: “Nani kieleka i nkw’ame?” O nkw’a-
ku i ndiona osonganga o zola ye ngemba nze una
o Nkand‘a Nzambi ukutukasakesanga twavanga.
173
LONGI MU KUMA KIA TAMBULA NZENZA YE SAMBU
LUKA 10:38–11:13
Betani i vata dina kuna este ya Mongo a Oli-
ve, tezo kia kilometa tatu ye Yerusaleme. (Yoane
11:18) Yesu wele ko, okotele muna nzo ya nsanga
zole, Mareta yo Maria. Yau awole yo mpangi au
Lazaro, akundi a Yesu, batomene kuntambula.
Lau diampwena bena diau dia tambula Masia
muna nzo au. Mareta ozolele toma tambula Yesu,
dianu vo oyantikidi lamba. Ekolo Mareta kela-
mbanga, nsang’andi Maria ovuende vana nda-
mbu a malu ma Yesu, mu winikina kena. I bosi,
Mareta ovovese Yesu vo: “E Mfumu, nga kumwe-
ne ko vo nleke ame unsisidi mono mosi kaka ye
salu e? Umvovesa keza kunsadisa.”—Luka 10:40.
Vana fulu kia tumba Maria, Yesu ovene longi
kwa Mareta wau kefuntukanga mu kuma kia ma-
dia: “E Mareta, e Mareta, mambu mayingi ote-
lekele o moyo yo tokanena. Kansi, makete kaka
yovo dimosi kaka dina o mfunu. O Maria osolele
ndambu ambote, ina ke ikunkatulwa ko.” (Luka
10:41, 42) Yesu osongele vo ke dina kwandi mfu-
nu ko mu fwasa ntangwa yayingi muna lamba
madia mayingi. Madia makete mafwana kwandi.
E ngindu za Mareta zambote kwandi. Kadi
Yesu kazolele toma tambula. Kansi wau katoka-
´ ona okwamanana dodela, oziulwilwa.”—Luka 11:
nene madia, ovidisi e lau dia wa malongi ma
Mwan’a Nzambi. Yesu ovovele vo Maria ndambu
ambote kasolele, ikuntwasila nluta mia mvu ya
mvu. Ekwe longi diamfunu kwa yeto awonso!
Lumbu kimosi, Yesu ovene diaka longi dia-
mfunu. Nlongoki mosi unyuvuidi vo: “E Mfumu,
utulong’o samba, nze una Yoane kalongela alo-
ngoki andi.” (Luka 11:1) Yesu kavanga wo muna
Longi diandi vana Mongo, se mvu mosi ye nda-
mbu uviokele kala. (Matai 6:9-13) Kansi o nlo-
ngoki ndioyo kakala vo ko. Dianu vo, Yesu ovutu-
kidi mambu masina kavova. I bosi otele kingana
muna songa o mfunu wa kwaminina muna sa-
mbu.
174
Ovovele vo: “Avo mosi muna yeno una yo nku-
ndi, wele kwa yandi kuna dingidingi, umvove-
se vo, ‘E nkundi, unsompeka mbolo tatu, kadi o
nkundi ame una mu nkangalu unduakidi, kina ye
´
ma ikumvana ko.’ Kansi, ndiona una muna nzo
kavutula vo: ‘Yambula kuntokanesa. E kielo kizi-
kamene kala, ku mfulu ngina yo wan’ame; kilendi
´
telama ko ngiza kuvana ma.’ Inuvovese vo, avo
muna kuma kia kikundi kiandi ke telama ko ka-
´
mvana ma, muna siandama kwandi i ketelamena
kamvana konso ina kavuidi o mfunu.”—Luka 11:
5-8.
Yesu kavovele ko vo Yave kalendi vana mvu-
tu za sambu yeto ko wauna o nkundi kavangi-
di o nkwandi. Kansi, osongele vo avo nkundi
ndioyo ovene kwandi kina kazolele wau kansia-
ndamene, ozevo Se dieto dianzodi kuna zulu
ovana e mvutu za sambu ya selo yandi yakwi-
kizi. Yesu ovovele diaka vo: “Nukwamanana lo-
mba, ozevo nuvewa; nukwamanana vava, ozevo
nusolola; nukwamanana dodela, ozevo nuziulwi-
lwa. Kadi konso ona okwamanana lomba, ove-
wa, konso ona okwamanana vava, osolola; konso
9, 10.
I bosi, muna tunta e sungididi kia wantu muna
diambu diadi, Yesu otezanese Yave yo se dia
wana, ovovele vo: “Nkia se vovo nwina, avo mwa-
n’andi unlombele mbizi a maza, oyandi kaya-
mbula mbizi a maza, kamvan’e nioka? Yovo unlo-
mbele diaki, kamvana nkutu? Dianu vo, oyeno
nuna yo bi, avo nuzeye vana tukau twambote
kwa wan’eno, o Tata kuna zulu, nkia nduta kelu-
ta vana mwand’avelela kwa awana bekunlomba-
nga!” (Luka 11:11-13) Ekwe ziku kiampwena kiso-
nganga vo Se dieto owanga e nsambu yeto yo
vanina yo e mvutu!
 ˙ YESU WELE KINGULA MARETA YO MARIA
˙ KWAMININA MUNA SAMBU MFUNU DINA 74

 Mareta yo Maria nkia mambu maswaswana basolele? Nkia diambu tulenda longoka?
 Ekuma Yesu kavutukidi diaka e longi diandi mu kuma kia sambu?
 O Yesu nkia kingana katele muna songa o mfunu wa kwaminina muna sambu?

175
YESU OSONGELE DIAMBU DITWASANGA KIESE
LUKA 11:14-36
Ke kolo ko Yesu kavutukidi e longi diandi mu
kuma kia sambu. Kansi ke diambu diadi kaka ko
kevovelanga muna salu kia umbangi. Vava kava-
nga e sivi muna Ngalili, wantu bavova vo Yesu
muna nkuma wa mfumu a nkuya kevaikisilanga
nkuya. Owau muna Yuda o wantu bavovele wo
diaka.
Vava Yesu kavaikisi nkuya wakitula muntu
mosi se baba, o nkangu usivikidi. Kansi atantu
andi ke bayangalele ko. Bavovele diaka o mfu-
ndu a luvunu, oku vo: “Muna Belezebube wa
mfumu a nkuya, i kevaikisilang’e nkuya.” (Luka
11:15) Akaka bazolele zaya kana Yesu nani kena,
banlombele kavanga e nsisu kituka kuna zulu.
O Yesu wau kabakwidi vo tonta bazolele ku-
ntonta, ubavene mvutu wauna kavanina e mvutu
kwa atantu andi kuna Ngalili. Ovovele vo, konso
kintinu kivambanene ke kisikila ko, “avo Satana
wiyivambwidi, e kintinu kiandi aweyi kisikidila? I
bosi, Yesu ovovele vo: Kansi, avo muna nlembo
a Nzambi ivaikisilang’e nkuya, ozevo e Kintinu
kia Nzambi kinuluakidi kikilu.”—Luka 11:18-20.
Muna vovela “lembo a Nzambi,” nanga disu-
ngamese o nkangu dina diavangama kuna Isae-
ˆ
le. O wantu kuna lumbu lwa Faro bamona Mose
wavanga e sivi, bavova vo: ‘Owau i nlembo a
Nzambi.’ Kieleka, ‘e babu yole ya umbangi, babu
ya matadi, yasonekwa kwa nlembo a Nzambi.’
(Luvaiku 8:19; 31:18) Diau dimosi mpe, o “nle-
mbo a Nzamb,i” i sia vo, mwand’avelela yovo
ngolo za Nzambi, i zau zisadisanga Yesu mu vai-
kisa nkuya yo wuka mbevo. E Kintinu kia Nzambi
kilwakidi atantu awaya, kadi Yesu wa Ntinu a Ki-
ntinu kia Nzambi ovanganga masivi mama, una
yau vamosi.
O nkuma una Yesu kevaikisilanga e nkuya, i
ziku kisonganga vo Yesu osundidi Satana muna
nkuma, dina nze nkwa ngolo osundidi kesa osi-
176
ˆ
mbidi nkele yo langidila lumbu lwa mfumu andi.
Yesu ovutukidi diaka e kingana kia mianda mia-
mbi miavaika kwa muntu mosi. Avo muntu ndio-
yo kakotese mambu mambote ko muna ngindu
zandi, o mwanda wowo uvutuka kumosi ye mia-
nda nsambwadi miankaka, e kadilu kiansuka kia
muntu ndioyo kivioka kiantete o bi. (Matai 12:22,
25-29, 43-45) I diau diabwila zula kia Isaele.
Ekolo Yesu kevovanga, nkento mosi okazidi vo:
`
“Kiansambu e vumu kina kianata ye ntulu zina
wayema!” Akento a Ayuda bakala ye vuvu kia-
kala ngudi a ngunza, musungula Masia. Dianu
vo, o nkento ndioyo nanga oyindwidi vo Maria
nkwa nsambu wau kina vo yandi i ngudi a nlo-
ngi ndioyo. Kansi, Yesu osembele nkento ndioyo
ye osongele diambu ditwasanga kiese kiasikila,
ovovele vo: “Ke wau ko, akwa nsambu ana bewa-
nga e diambu dia Nzambi yo lunda dio!” (Luka
11:27, 28) Yesu kasidi vova ko vo Maria kafwe-
te tundidikwa. Kwa wantu awonso, yakala yovo
nkento, e kiese kiasikila kikwizanga muna sadila
Nzambi ye kwikizi kiawonso, kansi ke mukala yitu
kia nengandi ko yovo mu kuma kia mambu mana
tuvanganga muna zingu.
Nze una Yesu kavanga muna Ngalili, otumbi-
di o nkangu wau balombele vo kabasonga e si-
nsu kituka kuna zulu. Yesu ovovele vo ke be-
songwa kana sinsu kimosi ko, nanga “sinsu kia
Yona kaka.” Yona wakala se sinsu wau kakala lu-
mbu tatu muna vumu kia mbizi, wau kasakula yo
unkabu yo sadisa esi Ninive baviluka o ntima.
Yesu ovovele vo: “Kansi tala, oyu osundidi Yona
una vava.” (Luka 11:29-32) O Yesu osundidi mpe
Solomo wa nkwa ngangu ona wakingulwa kwa
ntinu ankento a Seba.
Yesu ovovele diaka vo: “Ke vena muntu ko
okwika mini, kasia kio vana fulu kiaswekama,
ngatu kuna nsi a mbangu, kansi vana fulu kia-
 ˙ YESU OVAIKISI NKUYA MUNA “NLEMBO A NZAMBI”
˙ NKI KITWASANGA KIESE KIASIKILA? 75

zanguka kaka.” (Luka 11:33) Nanga edi kazolele
vova vo, o longa yo vanga masivi vana meso ma
nkangu wau dina nze muntu oswekele ntemo a
mini. Kadi o meso mau ke mena mona ko, ke ba-
bakwidi o mfunu a salu kia Yesu ko.
Yesu nkuya mosi kaka kavaikisi, owukidi mpe
baba dimosi. E sivi diadi difwete fila nkangu mu
kembelela Nzambi yo zayisa mavangu ma Yave
kwa wantu akaka. Dianu vo, Yesu olukisi atantu
andi muna mvovo emi: “Lungalala kimana o nte-
mo wina omo ngeye walembi kala se tombe. E
nitu aku yawonso avo itemokene, kondwa nda-
mbu a tombe, yawonso itemoka nze una mini ki-
kuvaninanga o ntemo.”—Luka 11:35, 36.

 Wantu akaka muna Yuda adieyi bavangidi vava Yesu kawukidi muntu mosi?
 Nki i “nlembo a Nzambi”? Mu nkia mpila e Kintinu kia Nzambi kilwakidi wantu bewanga malongi ma Yesu?
 Aweyi o muntu kalenda sololwele e kiese kiasikila?

177
YESU ODIDI MUNA NZO YA MFARISI
LUKA 11:37-54
O Yesu wau kena muna Yuda, otondele kenda
dila muna nzo ya Mfarisi. Dilenda kala vo ma-
dia ma mwini kedia, ke ma nkokela ko. (Luka 11:
37, 38; tezanesa ye Luka 14:12.) Vitila badia,
Afarisi besukulanga moko mau yamuna kongo-
nia landila e fu kiau. Kansi o Yesu kavangidi wo
ko. (Matai 15:1, 2) O sukula moko yamuna ko-
ngonia ke dikululanga Nsiku a Nzambi ko, kadi
ke diau ko o Nzambi kevavanga.
Mfarisi osivikidi wau kamwene vo Yesu kale-
nde fu kiaki ko. Yesu obakwidi dio ye ovovele
vo: “Yeno Afarisi nuvelelesanga kuna mbazi a
kopo ye longa, kansi omo kati nwazala ye loko
yo bi. Nu mazowa! Ndiona wavang’oku mbazi,
nga ke yandi ko wavang’omu kati e?”—Luka 11:
39, 40.
O sukula moko vitila muntu kadia, ke diambi
kwandi ko, kansi okuyivunina kwa Afarisi i dia-
mbu diambi. Afarisi ye akaka belandanga e fu
kia sukula moko yamuna kongonia, kansi ke be-
velelesanga ntima miau ko muna bi. Dianu vo,
Yesu ubavovese vo: “Nuvana yina yakati se tu-
kau twa nkenda, ozevo lekwa yeno yawonso ive-
leleswa.” (Luka 11:41) Ediadi dialudi. Kadi o mu-
ntu kafwete vanina kuna zola kwa ntima, kansi
ke mu luzolo lwa kuyisonga kw’akaka ko vo ya-
ndi nkwa unsongi.
Ediadi ke disongele ko vo Afarisi ke bekaya-
nga ko. Yesu ovovele diaka vo: “Nuvananga tini
ˆ
kia kumi kia mana-nsusu, penganone ye mvudi
yawonso, kansi nubembolanga unsongi yo zola
kwa Nzambi! I mambu mama nufwete vanga,
lembi bembola mambu mankaka.” (Luka 11:42)
Nsiku a Nzambi uvovanga vo, o muntu kafwete
vana tini kia kumi kia mbongo a mpatu andi.
(Nsiku 14:22) I diau bavanganga muna mante
ye pengamone, i makaya masadilwanga muna
kudikila o ntomo muna madia. Afarisi bakala ye
178
fu kia vana tini kia kumi kia mbongo zazi. Kansi
adieyi tuvova mu kuma kia mambu masundidi o
mfunu malombwanga muna Nsiku, nze unsongi
ye kala nkwa ziku vana ndose a Nzambi?—Mika
6:8.
ˆ
Yesu ovovele diaka vo: “Tatu kwa yeno Afari-
si! e kuma kadi, nuzolanga kunda yantete muna
ˆ
masambilu, yo kayiswa muna mazandu! Tatu
kwa yeno! e kuma kadi, nuna nze ziami ilembi
moneka, o wantu beviokela vo, ke bazeye wo
´
ko!” (Luka 11:43, 44) O wantu balenda ta masa-
kuba muna ziami yayi yo kituka se bafunzuka.
Yesu osadidi e nona kiaki muna songa vo, Afa-
risi bazala yo usafu, kansi ke umonekanga kwa
wantu ko.—Matai 23:27.
Muntu mosi otomene zaya Nsiku a Nzambi
ovutwidi vo: “E Nlongi, e mpova yoyo ovovele, i
yeto mpe otiangwini.” O muntu ndioyo kafwe-
te bakula vo Afarisi ke bena sadisa nkangu ko.
ˆ
Yesu ovovele vo: “Tatu kwa yeno mpe nutomene
zaya e Nsiku! Kadi yeno nukomekenanga wantu
mazitu mampasi muna nata, kansi yeno kibeni,
kana nkutu i nlembo eno mosi, ke nuviakanesa
ˆ
wo muna mazitu ko. Tatu kwa yeno! kadi nutu-
nganga e ziami ya ngunza zavondwa kwa mase
meno.”—Luka 11:45-47.
Mazitu mana Yesu kavovele i tusansu twa
Afarisi ye mpila ina besasilanga o Nsiku. Kadi
oyau mpasi bekudikilanga muna zingu kia nka-
ngu. Bekomekenanga o wantu balanda o tusa-
nsu twau, e diadi mpasi ditwasanga kwa nka-
ngu. Akulu au bavonda ngunza za Nzambi,
tuka muna Abele ye awana banlandila. Owau
ziami betunganga mu kuma kia ngunza, bazo-
lele songa vo ngunza bezitisanga, kinga fu ya
akulu au betangininanga. Bazolele nkutu vonda
nguz’a Nzambi isundidi. Yesu ovovele vo Nza-
mbi ofundisa e ntandu kiaki. Vava kiavioka 38

ma mvu, e diambu diadi diavangama muna 70
wa tandu kieto.
ˆ
Yesu ovovele vo: “Tatu kwa yeno nutomene
zaya o Nsiku! e kuma kadi, nukatwidi nsabi a
zayi. Yeno kibeni ke nukotele mo ko, nukakidi-
di ana bakotelenge mo!” (Luka 11:52) Afari-
si yau badi sasila e Diambu dia Nzambi kwa
nkangu, kansi mukakidila bena o nkangu ba-
 Ekuma o Yesu katumbidi Afarisi ye asoneki?
 Nkia mazitu o nkangu bekomekenwanga banata?
 Adieyi dibwila o wantu bebangikanga Yesu yo vava kumvonda?
YESU OTUMBIDI AFARISI AKWA KIVUNINA
76
lembi zaya Diambu dia Nzambi ngatu bakula
dio.
Afarisi ye asoneki, adieyi bavangidi? Vava o
Yesu se ke kwenda kwandi, Afarisi ye asoneki
bamfungidi makasi, bayantikidi kunyuvula yuvu
yayingi. Ke bayuvuidi ye kani dia zaya ko. Kansi
bazolele vo Yesu kavova diambu dina bekumba-
kila.
179
YESU OVENE LONGI MU KUMA KIA MAVUA
LUKA 12:1-34
Ekolo Yesu kedianga muna nzo ya Mfarisi, mafu-
nda ma wantu mu kumvingila bena kuna mba-
zi. I diau mpe e ndonga yavanga kuna Ngalili.
(Maku 1:33; 2:2; 3:9) Mwamu Yuda, ndonga izo-
´
lele mona Yesu yo wa malongi mandi. Nswaswa-
ni ye dina Afarisi bavanga muna ntangw’a dia.
E diambu dina Yesu kevova, dina ye nsasa
kwa alongoki andi, ovovele vo: ‘Nuyikenga ye
mfuna ya Afarisi, i sia vo, umpuki.’ Yesu wavana
kala lulukisu lwalu, kansi mana kamwene muna
ntangw’a dia masongele vo kafwete vutukila lo-
ngi diadi. (Luka 12:1; Maku 8:15) Nanga Afarisi
bazolele songa vo nkangu befwilanga nkenda
wau beswekanga o bi wau, kinga yau i wantu
ambi ye bafwete tumbulwa. Dianu vo, Yesu ovo-
vele vo: “Ke vena diambu ko diatoma swekama
dilembi sengomonwa, ke vena mbumba ko ile-
mbi zayakana.”—Luka 12:2.
Nanga e ndonga yizidi kwa Yesu, i esi Yuda
ana ke bawidi ntete malongi ma Yesu ko vava
kalongele muna Ngalili. Dianu vo, Yesu ovutu-
kidi mambu masina kateka longa. Okasakese
´
awonso bezidi wa, oku vo: “Ke nubamoni wo-
nga ko, awana bevonda e nitu, yau ke bava-
ngi diaka diambu diankaka.” (Luka 12:4) Nze
una kateka vova, Yesu osongele vo alandi andi
bafwete kwikila vo Nzambi okubalunga-lunga.
Bafwete kwikila mpe muna Mwan’a muntu yo
zaya vo Nzambi olenda kubasadisa.—Matai 10:
19, 20, 26-33; 12:31, 32.
Vana vau, muntu mosi ovovele diambu diku-
ntokanesanga, oku vo: “E Nlongi, vovesa mpa-
ngi ame twakayana e vua.” (Luka 12:13) Muna
Nsiku, mwasonama vo mwan’antete kafwete ta-
mbula kunku yole ya mavua, ozevo ke vafwete
vaika ntantani ko. (Nsiku 21:17) Nanga o muntu
ndioyo vua kwayingi kazolele katambula. Yesu
kazolele kota mu diambu diadi ko, kuna ngangu
180
zawonso oyuvuidi muntu ndioyo vo: “Nani untu-
mbikidi kimfundisi yovo kimvambudi kia yeno
wole?”—Luka 12:14.
I bosi, Yesu ovene longi kwa wantu awonso
bena vo, ovovele vo: “Nutoma tala, nuyikenga
ye loko diawonso, e kuma kadi, o muntu kana
nkutu ulolo wa mavua kena mau, o moyo andi
ke una muna mavua mandi ko.” (Luka 12:15)
Kana nkutu vo muntu mavua mayingi kena mau,
e lumbu kefwa, sisa kesisa mo. Muna songa o
mfunu a diambu diadi, Yesu otele kingana kiso-
nganga o mfunu wakuyivangila nkumbu ambo-
te vana ndose a Nzambi.
Ovovele vo: “E mpatu za mvuama mosi zito-
mene yima mbongo. Oyantikidi yindula muna
ntim’andi vo, ‘Aweyi mfwete vanga wau vo kina
ye fulu kia lundila mbongo ame ko?’ I bosi, ovo-
vele vo, ‘Edi ivanga: Ibangula malundilu mame,
yatunga oma masundidi o nene, i muna nkuti-
kila mbongo ame yawonso, ye lekwa yame ya-
wonso yambote, i bosi, ivovesa moyo ame vo:
“E moyo, lekwa yayingi yambote una yau ikuba-
mene mu mvu miayingi; vunda kwaku, wadia,
wanua, wamona kiese.” ’ Kansi o Nzambi umvo-
vese vo, ‘U zowa kwaku, o fuku wau o moyo aku
katulwa ukukatulwa. Ozevo, e lekwa yoyo oku-
bikidi, ya nani e?’ Diau adimosi yo muntu oku-
yilundilanga mavua, kansi ke mvuama ko kuna
kwa Nzambi.”—Luka 12:16-21.
Alongoki a Yesu ye wantu akaka bewanga lo-
ngi diadi, balenda mpe bua muna ntambu wa
vava mavua mayingi. E ntokani za zingu zile-
nda mpe kubakakidila mu sadila Yave. Dianu vo,
Yesu ovutukidi e diambu dina kavova muna Lo-
ngi diandi vana Mongo, se mvu mosi ye ndambu
uviokele kala.
Ovovele vo: “Nuyambula tokana mu kuma kia
mioyo mieno, kana nki nudia, ngatu muna dia-
 ˙ KINGANA KIA TOKO DIA MVUAMA

˙ YESU OVOVELE NGONO-NGONO YE MVUMA ZA MFINDA

˙ “FIKAMBI-KAMBI” FIKOTA MUNA KINTINU
77
mbu dia nitu zeno, kana nki nuvuata. . . . Nu-
badika e ngono-ngono: Ke zikunanga ko, ngatu
kutika; ke zina ye malundilu ko, kansi Nzambi
odikilanga zo. Nga yeno ke nusundidi e nuni
mfunu ko e? . . . Nubadika e mbena imenanga
mvuma: Ke zifuntukanga ko, ngatu tunga nle-
le; kansi inuvovese wo vo, kana nkutu Solomo
muna nkembo andi wawonso, kasidi vuatila nze
imosi muna mvuma zazi ko. . . . Dianu vo, nuya-
mbula tokana kana nki nudia, kana nki nunua,
ngatu yangama ntima . . . Se dieno ozeye wo vo
lekwa yayi nuvuidi o mfunu. . . . Nukwamanana
vava Kintinu kiandi, ozevo e lekwa yayi ikunuku-
dikilwa.”—Luka 12:22-31; Matai 6:25-33.
Aki nani besinga vava Kintinu kia Nzambi?
Yesu osongele vo lutangu lwakete kaka lwa
akwa kwikizi, i sia vo “fikambi-kambi,” yau be-
kala wo vanga. Kuna kwalanda diasengomonwa
vo lutangu lwau 144.000. Nkia vuvu bena kiau?
Yesu wabavana vuvu eki: “I luzolo lwa Se dieno
kanuvan’e Kintinu.” Oyau ke bekuyifuntuna mu
vava mavua ma nza yayi ko, mana e mivi ba-
lenda yiya. E ntima miau mikala muna “lusalu
luna ke lusuka ko kuna zulu,” kuna beyadila ku-
mosi yo Kristu.—Luka 12:32-34.

 Nkia mvutu o Yesu kavene mu kuma kia mavua?

 Ekuma tufwete toma yindula e yingana ina Yesu katele?
 Adieyi o Yesu kavovele mu kuma kia awana beyala yandi muna Kintinu?

181
LUNGALALA E SELO KIA KWIKIZI!
LUKA 12:35-59
Yesu osasidi vo “fikambi-kambi” kaka bakubi-
kilwa e fulu muna Kintinu kia zulu. (Luka 12:32)
Kansi, muna vua o nsendo wau ke diambu dia-
kete ko. Yesu osongele vo, avo muntu ozo-
lele vua e Kintinu, kafwete kala ye kadilu kia-
mbote.
Muna kuma kiaki, Yesu olongele alongoki
andi bakala bakubama vava kevutuka. Ovovele
vo: “Nuvuata yo kubama, nukwika e mini yeno,
nukala nze wantu bevingilanga mfumu au otu-
ka kuna nkinzi a longo, vava keluaka, kadodela,
vana vau banziulwila. Akwa nsambu e ntaudi
zina vo vava mfumu au kekwiza, ziwanwa vo mu
yingila zina!”—Luka 12:35-37.
Alongoki babakwidi e kadilu kiambote kina o
Yesu kavovele. E ntaudi zina o Yesu kavovele,
bakubama bena, bevingilanga e mvutuk’a mfu-
mu au. Yesu ovovele vo: “Avo wizidi mu ngingi-
la ina yezole, kana nkutu ina yetatu, ubawene
bakubama, ozevo akwa nsambu!”—Luka 12:38.
E mvovo miami mayingi misonganga, ke kala
kaka nsadi a vema ko yovo selo. E ziku kia dia-
mbu diadi kimonekene muna mpila ina o Yesu
wa Mwan’a muntu kayikotesele mu kingana kia-
ki. Ovovese alongoki andi vo: “Oyeno mpe se
nukubama kweno, e kuma kadi, muna ntangwa
nulembi yindula i kekwiz’o Mwan’a muntu.”
(Luka 12:40) Disongele vo, vena ye lumbu kina
o Yesu kekwiza. Ozolele vo alongoki andi, mu
sungula “fikambi-kambi” bakala bakubama.
Petelo ozolele toma bakula e nsansa mvovo
mia Yesu, unyuvuidi vo: “E Mfumu, nga yeto
kaka otelele kingana kiaki, yovo kw’awonso?”
Vana fulu kia vana e mvutu kwa Petelo, Yesu
otele e kingana kiankaka, oku vo: “Nani kieleka
i selo kiakwikizi yo lulungalalu, kina kisiwa ki-
yekwa kia ntaudi za nzo kwa mfumu andi, kaba-
182
vananga madia muna ntangwa ifwene? Nkwa
nsambu e ntaudi ina iwanuka kwa mfumu andi
vo iwau ivanganga! Kieleka inuvovese wo vo,
okumvana kiyekwa kia lunga-lunga salanganu
yandi yawonso.”—Luka 12:41-44.
Muna kingana kiantete, o mfumu i Yesu wa
Mwan’a muntu. Dialudi vo, “selo kia kwiki-
zi” i akaka muna wantu bena muna buka kia
“fikambi-kambi” ana bevewa e Kintinu. (Luka
12:32) O Yesu osongele vo, wantu akete kaka
muna buka kiaki bevana kwa “ntaudi za nzo
madia muna ntangwa ifwene.” Muna diadi, Pe-
telo ye alongoki akaka ana Yesu kelonganga yo
dikila muna mwanda, babakwidi vo vekala ye
ntangwa ina Mwan’a muntu kekwiza. Muna nta-
ngwa yayina vekala ye nkubika ya vana madia
ma mwanda kwa “ntaudi za nzo” a Mfumu, i sia
vo, alandi a Yesu.
Yesu osongele diaka e kuma alongoki andi
bafwete lungalela yo sia e nsugididi muna fu
yau. Kadi bafwana o vilakana yo lwaka nkutu
muna tezo kia menga mpangi zau. Yesu ovove-
le vo: “Kansi avo e ntaudi yayina ovovele muna
ntim’andi vo, ‘O mfumu ame zingila kezingila,’
kayantika wanda selo yamakala ye yamakento,
yo dia, yo nua, yo kolwa, o mfumu a ntaudi ya-
yina okwiza muna lumbu kalembi kumvingila,
ye muna ola kalembi zaya, okuntumba tumbu
kiangolo, yo kumvana e kunku kiandi vana vena
minkondwa kwikizi.”—Luka 12:45, 46.
Yesu ovovele vo, “tiya ngizidi kwika ova nza.”
Ovangidi wo wau kavovele mambu matwe-
se ntantani zangolo, matomene senzeka malo-
ngi ma luvunu ye tusansu. Mavambwidi wantu
badi kala ye ngwizani ambote, mavambwidi “o
se yo mwan’andi ayakala, o mwan’ayakala yo
se diandi, o ngudi yo mwan’andi ankento, o

mwan’ankento yo ngudi andi, o ngudi a longo
yo mwan’andi a longo, o mwan’a longo yo ngu-
di andi a longo.”—Luka 12:49, 53.
E mvovo mia Yesu mfunu kikilu mina, musu-
ngula kwa alongoki andi. I bosi, Yesu oviluki-
di kwa nkangu. Wantu ayingi ke bakwikidi ko
vo Yesu i Masia, muna kuma kiaki, ubavove-
se vo: “Avo numwene e tuti dikwizanga kuna
 Nani i “mfumu”? Nani i “selo kia kwikizi”?
 Ekuma alongoki babakulwidi vo vesinga kala ye selo kia kwikizi? Nkia salu ke sala?
 Ekuma e longi dia Yesu dia lungalala dinina o mfunu?
˙ SELO KIA KWIKIZI KAFWETE LUNGALALA
˙ YESU WANTU KEZIDI VAMBULA 78
weste, vana vau nuvovanga vo, ‘Mvula ikwiza-
nga,’ i diau mpe divangamanga. Avo numwene
tembwa kia sude kivekomokanga, nuvovanga
vo, ‘Mbangazi ikwizanga,’ i diau mpe divanga-
manga. Akwa kivunina, oyeno nuzeye bakula e
mpw’a nza ye zulu, kansi aweyi nulembele ba-
kulwila kolo kiaki?” (Luka 12:54-56) Dimoneke-
ne vo ke bena bakubama ko.
183
EKUMA MINDEMBI KWIKILA MIA AYUDA BEFWASILWA?
LUKA 13:1-21
Yesu ovangidi mawonso muna sadisa o nka-
ngu basingika e ngwizani au yo Nzambi. Obaki-
di diaka e lau diankaka vava kafokwele mokena
yo wantu kuna mbazi, vava kavaikidi muna nzo
ya Mfarisi.
Akaka bamvovese diambu dia nkenda diava-
ngama. Bavovele “Pilato wavonda Mingalili ana
bakelanga yimenga.” (Luka 13:1) Adieyi bazole-
le vova?
Nanga Mingalili miami i miau miavondwa
vava Ayuda ayingi batelamena Pilato vava ka-
bonga e nzimbu muna lundilu dia tempelo
muna tungisa mvuila wanene wabendela maza
muna Yerusaleme. Nanga mfumu za Tempelo
yau bavana Pilato nswa wavaikisa e nzimbu. O
wantu bazayisi e diambu diadi kwa Yesu, babe-
nze vo e Mingalili miamona e mpasi zazi mu
kuma kia bi wau. Kansi o Yesu kakwikidi dio ko.
Yesu ubayuvuidi vo: “Nga nubenze vo Minga-
lili miamina basundidi Mingalili miawonso o su-
muka wau bamona e mpasi zazi e?” Yesu ovo-
vele vo, nkatu. Kansi osadidi e diambu diadi
muna lukisa Ayuda, ovovele vo: “Kansi tu, avo
nulembi vilukw’e ntima, yeno awonso i wau mpe
nufwasilwa.” (Luka 13:2, 3) I bosi, Yesu ovove-
le sumbula kiankaka kiabwa mu lumbu yayina,
nanga ekolo kiatungwanga o mvuila wa maza,
ubayuvuidi vo:
“E 18 dia wantu babwilwa nzo e zulu muna Si-
loa yo fwa—nga nubenze vo basundidi awonso
ana bezingilanga muna Yerusaleme o sumuka?”
(Luka 13:4) O nkangu nanga uyinduidi vo e ndo-
nga yayina yafwa mu kuma kia bi una bavanga.
O Yesu kakwikidi dio ko. Kadi ozeye wo vo ‘ma-
mbu makinsalukisa’ mebwilanga wantu, e ndo-
nga yayina yafwa ke yau ko i akwa kuma muna
sumbula kiababwila. (Kimpovi 9:11) O nkangu
bafwete longoka diambu muna sumbula kiaki.
184
Yesu ubavovese vo: “Kansi avo nulembi vilukw’e
ntima, oyeno awonso i una mpe nufwasilwa.”
(Luka 13:5) Ekuma Yesu kavanini e longi diadi?
Kadi ozeye wo vo ntangwa yakete kaka kasidi
yau muna salu kiandi. Dianu vo, otele kinga-
na eki: “O muntu wakala yo nti a nsanda muna
mpatu andi a vinyu, wizidi mo vavi bundu, ka-
nsi yau kamoni. Ovovele kwa mvati a vinyu vo,
‘Se mvu ntatu ikwiz’avavinge bundu mu nsanda
´
wau, kansi mwau kimoni ma. Kesa wo! Ekuma
ufwete yambulwilwa mu ntoto wau vo ke uyima-
nga bundu ko?’ Kansi oyandi umvutwidi vo, ‘E
Mfumu, yambula wo diaka mu mvu mosi, yati-
mina wo omu ndambu yo sia wo e mbole. Avo
uyima e mbongo, dia matondo; avo ke wau ko,
ozevo kesa wo kwaku.”—Luka 13:6-9.
Se mvu ntatu ye ndambu tuka Yesu keva-
ngilanga mawonso mu sadisa Ayuda bakala yo
lukwikilu. Kansi akete kaka mu yau bakitukidi
se alongoki andi, balenda yikilwa vo mbongo a
´
mfuntu andi. Muna mvu wa ya wa salu kiandi kia
umbangi, Yesu owokese o vema kwandi. Dina
nze yandi otiminanga yo zika e mbole muna nti
a nsanda wa Ayuda, wau kelonganga yo samu-
na e nsangu zambote muna Yuda ye Perea. Nkia
nluta ditwese? Akete kaka muna Ayuda bakwi-
kidi muna yandi. E zula kiawonso kia Ayuda ke
bazolele viluka ntima ko, i dianu befwasilwa.
 ˙ YESU OLONGELE DIAMBU MUNA SUMBULA YOLE YABUA

˙ MUNA LUMBU KIA VUNDU, YESU OWUKIDI NKENTO MOSI WAKOMVAMA E NIMA 79
kwa, kansi ke mu lumbu kia Vundu ko.” (Luka
13:14) Mbuta ndioyo kakatikisi ko vo Yesu nku-
ma wa wuka kena wau; kansi otumbidi o nkangu
wau bezidi wukwa muna lumbu kia Vundu. Yesu
umvutwidi vo: “Akwa kivunina, muna lumbu kia
Vundu, konso muntu vovo nwina, nga ke kutu-
lulanga ngombe andi ko, ovo e buluku vana dilu,
kenda dio nuik’e? Nga ke diambote ko kwa nke-
nto ndioyo wa mwan’a Abarayama, ona waka-
ngwa kwa Satana mvu 18, kakutululwa muna
kangwa kiaki mu lumbu kia Vundu e?”—Luka 13:
15, 16.
Atantu a Yesu bafusukidi e nsoni, kansi e ndo-
nga iyangalele wau bamwene mavangu ma nku-
ma ma Yesu. I bosi, wau kena muna Yuda, Yesu
ovutukidi yingana yole ya ungunza wa Kintinu,
´
yingana yayi wata yo vava kakala muna nzaza
kuna Mbu a Ngalili.—Matai 13:31-33; Luka 13:
18-21.
O kondwa kwa lukwikilu lwau kumonekene
diaka muna lumbu kia Vundu. Yesu wau kelo-
nganga muna sambilu, omwene nkento mosi
wakomvama e nima se mvu 18, omweswanga
e mpasi kwa nkuya. Muna kunsonga e nkenda,
Yesu umvovese vo: “E nkento, osasukidi kwaku
muna mayela maku.” (Luka 13:12) Yesu unsi-
mbidi, malembe-malembe o nkento otongame-
ne, oyantikidi kembelela Nzambi.
O mbuta sambilu wau kamwene dio, ofungi-
di makasi, ovovele vo: “Vena ye lumbu samba-
nu ifwete salwanga; muna lumbu yayi nwiza wu-

 Nkia sumbula yole o Yesu kasadidi muna lukisa nkangu? Nkia lulukisu kavene?
 E kingana kia nti a nsanda ulembi yimanga bundu aweyi kinina e betela ye zula kia Ayuda?
 Mu nkia diambu o mbuta sambilu kafungidi Yesu makasi? Aweyi o Yesu kasenzekele kuyivunina kwa mu-
ntu ndioyo?

185
MVUNGUDI AMBOTE YE MPAKA ZA MAMEME
YOANE 10:1-21
O Yesu wau kelonganga muna Yuda, ovovele
diambu dimosi ditomene zayakana kwa wantu:
mvungudi ambote ye mpaka za mameme. Ka-
nsi muna yingana kekubavoveselanga. Nanga
Ayuda basungamene mvovo mia Davidi: ‘Yave i
´
Mvungudi ame, kikondwa ma ko. Okumbubika
muna madilu ma titi ya nkunzu.’ (Nkunga 23:
1, 2) Muna nkunga wankaka Davidi wavovesa
`
Ayuda vo: “Nwiza twafukamena Yave wa Mvangi
eto. Kadi yandi i Nzambi eto, oyeto tu nkangu a
madilu mandi.” (Nkunga 95:6, 7) Kieleka, vava
Aneyisaele bakala kuna nsi a Nsiku, batezane-
swanga ye kambi dia mameme.
“Mameme” mama muna “mpaka” mekalanga,
kadi muna kangu dia Nsiku a Mose bawutukila.
O Nsiku wakala nze lupangu, lwabavambulanga
muna mavangu mambi ma nkangu ke miakala
kuna nsi a nsiku wau ko. Akaka muna Aneyisae-
le bamwesa kambi dia Nzambi e mpasi. Dianu
o Yesu kavovele vo: “Kieleka, kieleka, inusamu-
nwini vo, ona olembi kotela muna mwelo a mpa-
k’a mameme, kakotela kwankaka, yandi i mwivi
ye nsanzi. Kansi, ndiona okotela muna mwelo,
yandi i mvungudi a mameme.”—Yoane 10:1, 2.
O wantu bewanga e moko kiaki bayindwidi vo,
o Yesu nanga wantu ana bakiyikilanga vo Masia
yovo Kristu kena vovela. Oyau bena nze mivi ye
asanzi. O nkangu ke bafwete landa mvunginiki
miami ko. Bafwete landa “mvungudi a mame-
me.” I bosi, Yesu ovovele vo:
“Nemwelo okunziulwila, o mameme mewa
nding’andi. Obokela mameme mandi muna nku-
mbu yo fila mo kuna mbazi. Avo ovaikisi ma-
wonso, okubavita kuna ntwala, o mameme me-
kunlanda, e kuma kadi mazeye nding’andi. Ke
malendi landa nzenza ko, tina kaka mekunti-
na, e kuma kadi ke mazeye nding’a nzenza ko.”
—Yoane 10:3-5.
186
Muna mvu miavioka, Yoane wa Mvubi, ona wa-
kala nze nemwelo, wavova vo Yesu i muntu ona
mameme mama mena kuna nsi a Nsiku bafwete
landa. Mameme mankaka kuna Ngalili ye mwa-
mu Yuda, mazayididi e nding’a Yesu. Akweyi o
Yesu kekubanata? Nkia nluta bevua wau beku-
nlanda? Akaka wau bawidi kingana kiaki baya-
ntikidi katikisa, kadi ‘ke babakwidi ko dina ka-
bavovese.’—Yoane 10:6.
Yesu ubavovese vo: “Kieleka, kieleka, inusa-
munwini vo, mono i mwelo a mameme. Awo-
nsono ana bayizila muna nkumbu ame, mivi
ye asanzi; muna diadi o mameme ke mabawi-
la ko. Mono i mwelo; konso ona okotela omu
mono, ovuluzwa, okota yo vaika, osolola madi-
lu.”—Yoane 10:7-9.
Yesu diambu diampa kavovele. O wantu be-
wanga e moko kiaki bazeye wo vo, Yesu ke mwe-
lo a kangu dia Nsiku ko, kadi diankulu kiki-
lu. Kinga Yesu edi kazolele vova vo, mameme
‘kevungulanga’ mekota muna mpaka yankaka.
Nkia nluta bevua?
Wau kasasidi kiyekwa kiandi, Yesu ovovele vo:
“Omono yayiza kimana nwavua o moyo, nwavua
wo emvimba. Mono i mvungudi ambote; o mvu-
ngudi ambote oyekola moyo andi muna wete
dia mameme.” (Yoane 10:10, 11) Yesu wateka
fiaulwisa alongoki andi vava kavova vo: “Ke nu-
moni wonga ko, yeno fikambi-kambi, kadi i luzo-
lo lwa Se dieno kanuvan’e Kintinu.” (Luka 12:32)
Kieleka, o mameme mena muna “fikambi-ka-
mbi” i mau o Yesu kekotesa muna mpaka ya-
mpa, kimana ‘mavua moyo, mavua wo emvi-
mba.” Ekwe nsambu mu kala muna kambi diadi!
Kansi o Yesu kafokwele moko kiandi ko. Ovo-
vele diaka vo: “Mameme mankaka mpe ngi-
na mau, mana ke ma mpaka yayi ko; itwasa
mo mpe omwamu, mewa nding’ame, mekala e
 ˙ YESU OVOVELE MVUNGUDI AMBOTE YE MPAKA ZA MAMEME
80

kambi dimosi, mvungudi mosi.” (Yoane 10:16)
“Mameme mankaka” o Yesu kavovele, ke mena
muna “mpaka yayi ko.” Ozevo, vena ye mpaka
yankaka, yaswaswana ye “fikambi-kambi,” ma-
meme ma mpaka yayi i mau mesinga vua e nsa-
mbu za Kintinu. Mameme mankaka ke bena ye
vuvu kimosi ko ye mameme mena mu fikambi-
kambi. Kansi mameme mawonso mena muna
mpaka zau zole, mevua e nluta mia kiyekwa kia
Yesu. Yandi kibeni Yesu ovovele vo: “I kuma o
`
Se kanzolele, kadi iyekola moyo ame.”—Yoane
10:17.
Ayingi vana vena e ndonga bavovele vo: “Nku-
´
ya kena wau, olaukidi.” Ankaka mu wa bena ye
sungididi kiawonso, kadi bazolele landa Mvu-
ngudi Ambote. Bavovele vo: “E mvovo miami ke
mia nkwa nkuya ko. O nkuya, nga lenda temo-
na meso ma mpofo e?” (Yoane 10:20, 21) Ko-
ndwa lukatikisu, basungamene muntu wawutu-
ka mpofo ona Yesu katemona meso.

 Adieyi Ayuda babakwidi vava Yesu kavovele mameme ye mpak’a mameme?

 Nani o Yesu kavovele vo i Mvungudi Ambote? Akweyi kenata mameme?
 O Yesu mu mpaka zikwa kekotesa mameme mekunlandanga?

187
MU NKIA MPILA YESU YO NZAMBI BENENA MOSI?
YOANE 10:22- 42
Yesu wizidi mu Yerusaleme muna Lambu dia Lusu-
nzulu lwa Tempelo (yovo Hanuka). O nkinzi wau
ukembelwanga muna sunzula tempelo muna nku-
´
mbu anzole. Vioka tandu kimosi, Antıoco wa Nti-
´
nu a ya wa Suria, watunga ziku vana tandu a ziku
diampwena dia tempelo a Nzambi. Kuna kwala-
nda, o wan’a ngang’ambuta mosi wa Nyuda, baku-
tumuna Yerusaleme yo sunzula diaka e tempelo
kwa Yave. Tuka wauna, konso mvu Ayuda bevanga-
nga nkinzi mu lumbu kia 25 mu ngonde a Kisileu,
o kinzi wau ulwakanga yamuna ngonde a Nove-
mba ye lubantiku lwa Desemba.
Eyayi i nsungi a kiozi. Yesu mu kangala kena
muna tempelo vana yanzala kia vitu dia Solomo.
Ayuda bezidi zunga Yesu, banyuvuidi vo: “Nkia
kolo okututelames’o ntima? Avo ngeye i Kristu,
toma wo kutusamunwina.” (Yoane 10:22-24) O
Yesu nkia mvutu kekubavana? Ubavutwidi vo: “Ya-
kunusamunwina wo, yeno ke nukwikila.” Yesu ka-
bavovese vana vau ko vo yandi i Kristu, nze
una kavovesa nkento wa musi Samaria vana sima
kia maza. (Yoane 4:25, 26) Kansi ubasongele kana
nani kena. Ubavovese vo: “Vava ke kiawutukidi
Abarayama ko, omono yakikadila.”—Yoane 8:58.
Yesu ozolele vo, o nkangu wau kibeni wabaku-
la vo yandi i Kristu. Batezanesa mavangu mandi
ye mana masakulwa mu kuma kia Kristu. E kiaki i
kuma kavoveselanga alongoki andi balembi zayi-
sa o wantu vo yandi i Masia. Kansi owau, Yesu oto-
mene zayisa kwa mbeni zandi Ayuda vo: “O mava-
ngu mana ivangilanga muna nkumbu a Se diame,
i mau mekunsilanga umbangi. Kansi yeno ke nu-
kwikila.”—Yoane 10:25, 26.
Ekuma balembele kwikidila vo Yesu i Kristu?
Yesu ovovele vo: “Kansi yeno ke nukwikila, e kuma
kadi, ke nu mameme mame ko. O mameme mame
mewanga nding’ame, omono nzeye mo, mekunda-
ndanga. Omono ikubavana moyo a mvu ya mvu, ke
mekuyifwila ko yakwele mvu, ke vena ona okutu-
188
muna mo ko omu moko mame. O Se diame kina
kampene kisundidi yawonso.” I bosi, Yesu ubaso-
ngele vo ngwizani ambote kena yau yo Se diandi,
ovovele vo: “Omono yo Se diame tu mosi.” (Yoane
10:26-30) O Yesu ova ntoto kena, o Se diandi kuna
zulu kekalanga, ozevo e mvovo mia Yesu ke miso-
ngele ko vo yandi yo Se diandi muntu mosi bena.
Kansi kani dimosi bena diau, ntwadi bena.
E mvovo mia Yesu mifungisi Ayuda makasi, ba-
ntubidi matadi kimana bamvonda. Yesu kamwene
wonga ko. Ubavovese vo: “Mavangu mayingi ma-
mbote ma Se diame yanusonga. Mu nkia vangu
nukuntubila matadi?” Bamvutwidi vo: “Ke tukutu-
bila matadi mu kuma kia vangu diambote ko, kansi
muna ntianguna otiangwini Nzambi; kadi ongeye,
u muntu, kansi uyikitwidi se nzambi.” (Yoane 10:
31-33) Yesu kasidi vova ko vo yandi i nzambi. Ka-
nsi, ekuma bena kumvunina o mambu?
O Yesu edi kazolele vova vo, oyandi una yo nku-
ma una Ayuda bekwikilanga vo Nzambi kaka ofwe-
te kala wau. Muna bong’e nona, Yesu edi kavo-
va mu kuma kia “mameme”: “Omono ikubavana
moyo a mvu ya mvu,” o wantu ke balendi wo va-
nga ko. (Yoane 10:28) Ayuda bavilakene vo Yesu
otambulwidi vo, e wisa kena kiau Se diandi wa-
mvana kio.
Muna zenga o mfundu au wa luvunu, Yesu uba-
yuvuidi vo: “Nga ke diasonama muna Nsiku eno ko
vo [muna Nkunga 82:6], “Nu zinzambi”? Avo nto-
zi a nkunga wabayikila “nzambi” ana batumbwa
kwa diambu dia Nzambi . . . Omono yavaulwa kwa
Se yo tumwa ova nza, oyeno numpovese vo, ‘Otia-
ngwini Nzambi,’ wau mpovele vo, ‘i Mwan’a Nza-
mbi e’?”—Yoane 10:34-36.
Kieleka, e Sono iyikilanga nkutu afundisi bako-
ndwa unsongi vo, “zinzambi.” Ozevo, ekuma Ayu-
da bena fundisila Yesu wau kavovele vo, “Mono
i Mwan’a Nzambi”? Yesu ovovele diambu difwete
kubakwikidisa: “Avo ndembele vanga mavangu ma
 ˙ “OMONO YO SE DIAME TU MOSI”

˙ YESU OVAKWIDI NKALU VO YANDI KE NZAMBI KO 81

Se diame, ke nukunkwikila ko. Kansi avo mvangidi
mo, kanele vo nulembi kunkwikila, nukwikila o ma-
vangu mama, kimana nwazaya yo toma visa vo o
Se wina yame ntwadi, omono mpe ntwadi ngina yo
Se.”—Yoane 10:37, 38.
Ayuda vava bawidi wo, bavavidi kanga Yesu, ka-
nsi otinini kwandi. Yesu okatukidi muna Yerusa-
leme wele kuna simu dia Nkoko a Yodani, kuna
´
zunga kina Yoane kavubilanga wantu se mvu ya
´
miviokele kala. Ke kwanda ko ye zunga kia sude kia
Mbu a Ngalili.
E ndonga izidi kwa Yesu, bamvovese vo: “O Yoa-
ne kavanga nkutu sinsu ko, kansi mawonso ka-
vova mu kuma kia muntu ndioyo, maludi.” (Yoa-
ne 10:41) Dianu vo, ayingi muna Ayuda bakwikidi
muna Yesu.

 Ekuma Yesu kavovesele nkangu vo basia e sungididi muna mana kevanganga?

 Mu nkia mpila Yesu yo Se diandi benena se mosi?
 Aweyi e mvovo mia Nkunga kayikidi o Yesu mizengele o mfundu wa Ayuda vo Yesu uyikitwidi se Nzambi?

189
 KUNKU KIA

5
SALU KIA YESU
KUNA ESTE YA
YODANI

“NDONGA BAKWIKILA
MUNA YANDI.”
—YOANE 10:42
SALU KIA YESU MUNA PEREIA
LUKA 13:22–14:6

Yesu mu longa kena yo wuka mbevo muna Yuda ye weste, kuna node ye sude,” kieleka, muna zula
ye muna Yerusaleme. I bosi, osaukidi Nkoko a Yo- yawonso, “bevuanda kuna meza muna Kintinu
dani kimana kenda longi mu mbanza za mvivu kia Nzambi.”—Luka 13:28, 29.
mia Pereia. Kansi ke zingila ko, kimana kavutuka Yesu osasidi vo: “Vena ye awana basukinini [i
muna Yerusaleme. sia vo, zula ina vo ke Ayuda ko kumosi mpe ye
O Yesu wau kena muna Pereia, muntu mosi Ayuda ana babundunwanga] yau bevita, ye ana
unyuvuidi vo: “E Mfumu, nga akete kaka bevulu- bavitidi [i sia vo, mfumu za dimbundu dia Ayuda
zw’e?” Nanga o muntu ndioyo ozeye wo vo, mfu- ana bekuyisananga vo yau i mbongo ya Abara-
mu za mabundu tantana betantananga kana vo yama] yau besukinina.” (Luka 13:30) “Besukini-
wantu ayingi bevuluzwa yovo akete kaka. Vana
fulu kia vova kana wantu nkwa bevuluzwa, Yesu
ovovele dina wantu bafwete vanga muna vulu-
zwa. Yesu ubavovese vo: “Nusiamanana kotela
muna mwelo ambatakani.” Kieleka, ngolo diva-
vanga muna wo vanga. Ekuma? Yesu ovovele vo:
“Inusamunwini vo, ayingi bevava mo kotela, ka-
nsi ke belenda ko.”—Luka 13:23, 24.
Muna songa o mfunu wa vanga e ngolo, Yesu
otele kingana kimosi, ovovele vo: “O mfumu a
nzo avo otelamene yo zika e kielo, oyeno nwate-
lama vana mbazi yo dodela kielo, yo vova vo,
‘E Mfumu, utuziulwila.’ . . . Kansi okunuvutula
vo, ‘Kizeye kwame ko kuna nutukidi. Nukatuka
ova ngina, yeno awonso avangi a umpumbulu!’ ”
—Luka 13:25-27.
E kingana kiaki kisongele mfwilu mia muntu
osukinini, wau kalweke muna ola ina kazolele,
owene mwelo wakangama. Diavavanga vo kalwa-
ka mu ola yambote, kana nkutu vo diampasi kwa na,” disongele vo, o nkangu wau ulembi tonda-
yandi. I diau mpe e ndonga yadi vanga muna vua nga, ke ukota mu Kintinu kia Nzambi ko.
e nluta mia malongi ma Yesu muna Pereia. Bavi- I bosi, Afarisi bezidi kwa Yesu, banlukisi vo:
disa e lau diakitula nsambila yaludi se diambu “Vaika, wakatuka mwamu, kadi o Erodi ozolele
disundidi o mfunu muna zingu kiau. Ndonga kuvonda.” Nanga Ntinu Erodi yandi kibeni wa-
muna nkangu una Yesu kayizila, ke batambula mwanga e nsangu zazi kimana Yesu kakatuka mu
ko e nkubik’a Nzambi muna luvuluzu lwau. Yesu zunga kia Pereia. Erodi wonga kakala wau, na-
ubavovese vo, ‘bebokomoka ye dilu yo kwetesa nga obwa muna nkanu wavondesa diaka ngunza
meno mau’ vava bevaikiswa kuna mbazi. Yesu yankaka wauna kavanga vava kavondesa Yoane
ovovele vo: “Kwiza bekwiza ana betuka kuna este wa Mvubi. Kansi, Yesu ovovese Afarisi vo: “Nwe-
192
 ˙ NGOLO DIVAVANGA MUNA KOTELA MU MWELO AMBATAKANI
˙ YESU MUNA YERUSALEME KEFWILA 82
nda samunwina mfwenge yayina vo, ‘Omono
ivaikisa nkuya yo wuka mbevo, o unu yo mbazi,
muna lumbu kietatu ifokola.’ ” (Luka 13:31, 32)
Yesu oyikidi Erodi vo “mfwenge,” nanga muna
songa e ndekwa zambi kekalanga zau e bulu kia-
ki. Kansi o Yesu ketuminwa kwa Erodi ko yovo
kwa muntu ankaka. Osala e salu kina o Se diandi
kamvana, olanda e nkubika za Nzambi ke za wa-
ntu ko.
Kuna kwalanda Yesu wele kuna Yerusaleme,
kadi ovovele vo: “ke dilendi vangama ko vo
ngunza kavondelwa kuna mbazi a Yerusaleme.”
(Luka 13:33) Ke vena ungunza wa Nkand’a Nza-
mbi ko uvovanga vo Masia mu Yerusaleme kefwi-
ˆ
la. Ozevo, ekuma Yesu kavovele vo muna kevo-
ndelwa? E kuma kadi Yerusaleme i vula dia sina, i
mwau mwina Sanedina yovo mbazi a nkanu ane- a Afarisi umbokele kenda dila muna nzo andi
ne ya Ayuda, ina ye 71 lwa afundisi, i muna mu- muna lumbu kia Vundu. Ana babokeleso bazole-
fundisilwanga ngunza za luvunu. I mwau mpe le mona nkia diambu o Yesu kevanga mu kuma
muvaninwanga tukau twa bulu. Muna diadi Yesu kia muntu mosi una ye kimbevo kia sulu (kimbe-
obakwidi vo kalendi fwila fulu kiankaka ko. vo kiwutisanga maza mu malu). Yesu oyuvuidi
Yesu oniongene, oku vo: “E Yerusaleme, e Afarisi ye ana batomene zaya Nsiku vo: “Nga dia-
Yerusaleme, on’ovondanga e ngunza, yo tubila nsongi mu wuka muna lumbu kia Vundu yovo
awana katuminu o matadi, nkumbu nkwa yazo- ve?”—Luka 14:3.
lele konka o wan’aku nze una e nsusu ikonke- Ke vena muntu ko umvene e mvutu. Yesu owu-
langa o wan’andi kuna nsi a mave! Kansi, oye- kidi muntu ndioyo, i bosi oyuvuidi vo: “Nani vovo
no ke nwazola wo ko. Tala, e nzo eno ibembwelo nwina, avo mwan’andi yovo ngombe ikobokele
kwa Nzambi.” (Luka 13:34, 35) Ayuda babe- muna sima, vana vau kalembi kuntombola muna
mbwele Mwan’a Nzambi, ediadi mfwilu dikuba- lumbu kia Vundu?” (Luka 14:5) Ke balendele ku-
twasila. mvana mvutu ko mu kuma kia ngindu zandi za
Vitila Yesu kenda kuna Yerusaleme, o mfumu nkuma.

 Adieyi o Yesu kavovele divavuanga muna vuluzwa? Ekuma ndonga ke ivuluzwa ko?
 Aki nani “basukinini” kansi owau “bavitidi”? Aki nani “bavitidi” kansi owau “basukinini”?
 Nkia diambu ditokanese Erodi wa Ntinu?
 Ekuma Yesu kavovele vo mu Yerusaleme kevondelwa?

193
NANI O NZAMBI KABOKELESE KUNA LAMBU?
LUKA 14:7-24
Vava kawukidi o muntu wavimba malu, Yesu
wakinu kaka muna nzo ya Mfarisi. Omwene wa-
ntu ankaka mu sola bena fulu yambote kuna
lambu, osadidi e diambu diadi muna longa wa-
ntu e fu kia lulembamu.
Yesu ovovele vo: “Avo obokeleso kwa mu-
ntu kuna nkinzi a longo, kuvuandi vana kunda
kiantete ko. Dilenda kala vo muntu usundidi o
zitu kabokelese. I bosi, ndiona ubokelese okwi-
za yandi yo kuvovesa vo, ‘Sisila o muntu ndio-
yu e fulu.’ I bosi kuna nsoni zawonso okwenda
vuanda vana fulu kiansuka.”—Luka 14:8, 9.
Yesu ovovele diaka vo: “Avo obokeleso, nda
vuanda vana fulu kiansuka, kimana ona uboke-
lese, avo wizidi, kavova vo, ‘E nkundi, tomboka
vana ntandu.’ I bosi ozitiswa kw’awonso be-
vuanda yaku vana meza. Kadi konso ona oku-
yitundidika, okululwa, konso ona okuyikulula,
otundidikwa.” (Luka 14:10, 11) Kieleka, Yesu
okasakese wantu basonganga lulembamu.
I bosi, Yesu ovovele diambu diankaka kwa
Mfarisi umbokelese, unsongele e mpila kale-
nda kubikila e lambu diyangidika Nzambi. Yesu
umvovese vo: “Avo olambisi e lambu yovo nle-
kelo, kubokelesa akundi aku ko, yovo mpangi
zaku, yovo yitu yaku, ngatu mvuama za zunga
kiaku. Kadi oyau mpe balenda kubokelesa, di-
kala se nsendo kwa ngeye. Kansi avo olambi-
si e lambu, bokelesa asukami, avanguki, mbe-
vo za malu ye mpofo; ozevo u nkwa nsambu,
`
kadi oyau ke bena y’eki basenda ko.”—Luka 14:
12-14.
O wantu nkumbu miayingi bebokelesanga
akundi, yitu ye esi belo kiau beza kuna lambu.
Yesu kavovele ko vo ke diambote ko mu vanga
wo. Kansi edi kazolele vova vo, twabokelesa-
nga wantu bena mu mpasi, nze asukami, ava-
194
nguki ye mpofo. Ovanga wo nsambu zayingi
dilenda kututwasila. Yesu ovovese muntu wa-
mbokelesa kuna lambu vo: “Ongeye osendwa
muna lufuluku lwa ansongi.” Muntu mosi vana
meza, ovovele vo: “Nkwa nsambu ona odi-
la muna Kintinu kia Nzambi.” (Luka 14:15) Mu-
ntu ndioyo obakwidi vo ediadi lau diampwena.
Kansi ke awonso ko babakwidi wo. Dianu vo,
Yesu otele kingana eki:
“Muntu mosi walambisa e lambu diampwe-
na, obokelese wantu ayingi. . . . otumini ntaudi
andi kenda zayisa ana babokeleswa vo, ‘Nwi-
za, kadi yawonso ikubamene.’ Kansi yau awo-
nso bavavidi vakuba. Ona wantete umvovese
vo, ‘Mpatu nsumbidi, mfwete kwenda yo tala;
undoloka, kilenda kwiza ko.’ Wankaka ovovele
vo, ‘Ngombe kumi nsumbidi, se nkwenda zo fi-
mpa; undoloka, kilenda kwiza ko.’ Owaka ovo-
vele vo, ‘Wau kwandi nkazalele, dianu vo kile-
nda kwiza ko.”—Luka 14:16-20.
E vakuba yau ke ina nsasa ko. O muntu ka-
lendi sumba mpatu ko ngatu bulu lembi teka
yo mona. Ke divangamanga ko. Muntu wa nta-
tu kakubamene ko mu kuma kia longo. Wau vo
wasompele, kalendi tonda mboka yayi yamfu-
nu ko. O Mfumu vava kawidi e vakuba yayi ya-
wonso, ovovese ntaudi andi kuna makasi ma-
wonso vo:
“Wenda-wenda muna nzila zampwena ye za-
kete za mbanza, wabokela asukami, avanguki,
mpofo ye mbevo za malu.” O ntaudi ovangidi
wo, kansi e fulu yakinu kaka. O mfumu ovove-
se ntaudi andi vo: “Wenda muna mpambu za
nzila ye muna belo, dodokela wantu beza kota
kimana e nzo ame yazala. Kadi inusamunwini
vo, ke vena muntu ko vana vena awana babo-
kelwa, oyeleka nlekelo ame.”—Luka 14:21-24.
 83
˙ LONGI MU KUMA KIA LULEMBAMU

˙ AWANA BABOKELESO BAZELE YE VAKUBA

E kingana kina o Yesu katele kisongele vo,
Nzambi yo Yesu Kristu bebokelesanga wantu
bakota muna Kintinu kia zulu. Ayuda, mu su-
ngula mfumu za mambundu yau bateka boke-
lwa. Ayingi muna yau ke batonda mboka yayi
ko, vava o Yesu kayantika samuna e nsangu za-
mbote. Kansi ke yau kaka ko bavewa e mbo-
ka yayi. Yesu osongele vo kuna sentu e mbo-
ka yanzole ivewa kwa alembami muna zula
kia Ayuda ye kwa minkwikil’a kiyuda. I bosi,
vekala ye mboka yantatu, i mboka ya nsu-
ka kwa nkangu una Ayuda babadikilanga vo
ke utondakana kwa Nzambi ko.—Mavangu 10:
28-48.
Kieleka, dina o Yesu kavovele, disongele e
ziku kia mvovo mia muntu mosi kavova vana
meza kuna e lambu. Wavova vo: “Nkwa nsambu
ona odila muna Kintinu kia Nzambi.”

 Aweyi o Yesu kavanini e longi mu kuma kia lulembamu?

 Aweyi o muntu kalenda kubikila lambu diyangidika Nzambi? Ekuma o muntu ndioyo ke mwena e kiese?
 Nkia mambu o Yesu kalongele muna kingana kiandi kia nlekelo?

195
OKALA NLONGOKI A YESU KE DIAMBU DIA KETE KO
LUKA 14:25-35

Yesu olongokele mambu ma mfunu ekolo ke fwete tonda vo wantu bamvovela e mbi nze una
dianga muna nzo a mfumu ya Afarisi. Yesu osi- Yesu kavovelwa e mbi. Yesu wavova nkutu vo
mbidi e nzila, wele kuna Yerusaleme, ndonga ofwila vana moko ma atantu andi.
yele kumosi yo yandi. Ekuma? Nga bazolele ki-
kilu kukiyekola e mvimba mu kala alongoki a Ozevo, e ndonga yayi ikangalanga kumo-
Yesu? si yo Yesu bafwete toma zaya mana mevavua-
Ekolo bekwendanga mu nzila, Yesu ovovele nga mu kala nlongoki a Kristu. Yesu otomene
diambu dilwekele akaka muna ntima. Ovove- dio kiesesa muna kingana kimosi. Ovovele vo:
le vo: “Avo muntu zolele kwiz’oku ngina, kale- “Nani vovo nwina, avo ozolele tunga nzo e zulu,
mbi menga se diandi, ngudi, nkaz’andi, wan’a- kalembi teka vuanda, kabadika e ntalu mu zaya
ndi, mpangi ye nsanga zandi, musungula moyo
andi, kalendi kala nlongoki ame ko.” (Luka
14:26) E mvovo mia Yesu nkia nsasa mina?
Yesu kavovele ko vo, awonso bakitukidi se
alongoki andi bafwete menga esi kanda diau.
Kansi edi kazolele vova vo bafwete toma zola
Yesu lutila esi kanda diau. Ke bafwete vanga ko
nze muntu ona oyikwanga muna kingana kia
lambu, walembi tonda e mboka wau kina vo
sompa kasompa. (Luka 14:20) Yakobo, una vo
nkulu wa Ayuda wavoveswa vo “kamenga” Lea
yo zola Rakele, i sia vo, katoma zola Lea ke
mu Rakele ko.—Etuku 29:31; mvovo vana ya-
nd’a lukaya.
Zaya wo vo Yesu wavova vo nlongoki andi ka-
fwete menga “kana nkutu moyo andi kibeni.”
Ediadi disongele vo nlongoki a kieleka kafwete kana vo una ye nzimbu zafwana mu manisa yo?
zola Yesu lutila o moyo andi kibeni, yo vidisa Dikwa kala vo okuba nkubilwa, kansi ke lenda
wo nkutu avo dilendakana. Kieleka, o kala nlo- yo manisa ko.” (Luka 14:28, 29) O wantu ana
ngoki a Kristu ke diambu diakete ko. Ka difwete Yesu kekwendanga yau kuna Yerusaleme, viti-
vangilwa mu yenge-yenge ko, yovo lembi teka la bakituka alongoki andi, bafwete kukibakila e
yindula. nzengo yo kukiyekola emvimba mu salu kiaki.
O kala nlongoki a Yesu dilenda twasila mu- Yesu ubatelele diaka kingana kiankaka, oku vo:
ntu mpasi yo lubangami. Yesu wavova vo: “Ko- “Nkia ntinu una ye 10.000 ma makesa, avo
nso ona olembi nata nti andi ampasi yo kwiz’a- se kekwenda nwanisa ntinu akaka wina ye
ndandi, kalendi kala nlongoki ame ko.” (Luka 20.000 ma makesa, kalembi teka vuanda, ka-
14:27) Kieleka, o nlongoki a kieleka a Yesu ka- vanga mfulu kana vo olenda kunsunda? Avo
196
 ˙ MANA MEVAVUANGA MUNA KALA NLONGOKI
84

kelenda ko, ekolo ntinu ndioyo kekala kuna

vala, otuma nkunzi miandi benda vanga ungu-
di. Diau adimosi, konso ona olembi yambula
mavua mandi mawonso, kalendi kala nlongoki
ame ko.”—Luka 14:31-33.
Dialudi vo, e kingana kiaki Yesu katelele kio
kaka ko kwa ndonga ikunlandanga mu nzila.
Kansi kwa awonso bena vo alongoki Akristu,
bena yo luzolo lwa vanga mana kavovele muna
kingana kiaki. Ediadi disongele vo, muna kala
alongoki a Yesu bafwete sisa yawonso bena
yau, i sia vo, mavua mau yo yekola nkutu mio-
yo miau. Diavavanga vo batoma dio yindula yo
lomba lusadisu lwa Nzambi muna sambu.
I bosi, Yesu ovutukidi diambu dimosi kavo-
va muna Longi diandi vana Mongo, vava ka-
vova vo alongoki andi i “mungwa a nza.” (Ma-
tai 5:13) Yesu edi kazolele vova vo, wau vo o
mungwa usiwanga mu madia kimana malembi
beba, alongoki andi betanina o wantu kima-
na balembi bebeswa muna mwanda ye muna
ngindu. Wau vo e salu kiandi se kilwaka kuna fwete yoya ko. Avo bayoyele, ke bekala diaka
mfoko, Yesu ovovele vo: “O mungwa wambote. mfunu ko, betezaneswa yo mungwa ukatukidi
Kansi, avo ukatukidi nzenzo andi, mu nki uze- o nzenzo, ke usidi diaka mfunu ko. E nza ikuba-
nzeselwa?” (Luka 14:34) O nkangu bazeye wo seva. Edi disundidi o bi, ke bekala diaka mfu-
vo, vena yo mungwa wambi wasangwa yo nto- nu ko kwa Nzambi, befusulwisa nkumbu andi e
to, o mungwa wau ke ukalanga mfunu ko. nsoni. Yesu osongele o mfunu wa lembi bwa
Muna mvovo miami, Yesu osongele vo kana muna diambu diadi, ovovele vo: “Ndiona una
´
nkutu awana bena vo alongoki tuka kolo ke ba- ye matu manwe, yambula kawa.”—Luka 14:35.

 Adieyi o Yesu kazolele vova vava kalongele alongoki andi vo “bamenga” e yitu yau kana nkutu “moyo au”?

 E kingana kia Yesu mu kuma kia tunga e nzo, yo ntinu ye makesa mandi, adieyi kitulongele?

 Adieyi i mbuta diambu muna mvovo mia Yesu mu kuma kia mungwa?

197
KIESE MU KUMA KIA NSUMUKI OVILUKIDI O NTIMA
LUKA 15:1-10

Muna salu kiandi kia umbangi, Yesu nkumbu nza, kenda vavi dina divididi yavana kesolola
miayingi kalonganga vo lulembamu mfunu lwi- dio? Vava kasolwele dio, osidi dio vana vembo
na. (Luka 14:8-11) Ozolele mona akala ye ye kiese kiawonso. Una kalueke kuna nzo, obo-
akento bena yo luzolo lwa sadila Nzambi yo lu- kele akundi andi, y’esi belo kiandi, ubavovese
lembamu. Yamu wau, akaka muna yau bazaya- vo, ‘Nunkembesa, kadi e meme diame diavila,
kene vo asumuki. nsolwele dio.’ ”—Luka 15:4-6.
Afarisi ye asoneki wau bamwene vo o nkangu, Kia diambu o Yesu kalongele muna kingana
i sia vo o wantu ana oyau kiaki? Yandi kibeni osasidi vo: “Inusamunwini
bebadikilanga vo bako- vo, kiese kiayingi mpe kikala kuna zulu muna
ndwa o mfunu, bayantiki- diambu dia nsumuki mosi ovilukidi o ntima, ke
di landa Yesu yo yangalela mu 99 lwa wantu ansongi ko ana ke bena yo
malongi mandi, bayidimi- mfunu a luviluku lwa ntima ko.”—Luka 15:7.
ni, oku vo: “Muntu ndioyu O Yesu wau kavovele luviluku lwa ntima, Afa-
otambulanga asumuki yo risi bafungidi o makasi. Kadi bekwibadikilanga
dia yau.” (Luka 15:2) Afa- vo oyau wantu alunga, ke bafwana viluka nti-
risi ye asoneki beyindula- ma ko. Vava akaka muna yau baveza Yesu mu
nga vo basundidi akaka, mvu miavioka wau kadila kumosi ye avakulwisi
bediatidilanga nkangu yo a mpaku ye asumuki, Yesu wabavutula vo: “Ki-
kubabadikila nze mvindu zidi bokela ansongi ko, kansi asumuki.” (Maku
a nsi a tambi yau. Muna toma kubaveza, basa- 2:15-17) Wau vo Afarisi ana bena yo lulendo
dilanga mvovo wa Kiyibere am ha’arets, una ye
nsasa vo, “wantu a mavata [ntoto].”
Nswaswani ye Afarisi, Yesu osonganga nge-
mba, zola ye nkenda kwa wantu awonso. Ale-
mbami ayingi ye awana bazayakene mu kuma
´
kia mavangu mau ma sumu, bazolele wa malo-
ngi ma Yesu. Adieyi o Yesu kavangidi vava kave-
zelo kwa Ayuda wau kasadisi Alembami?
Yesu ubavene e mvutu muna sadila kingana
kimosi kina e mfwanani ye kina katela nkangu
kuna Kafanau. (Matai 18:12-14) Muna kingana
kiaki, Yesu ovovele vo Afarisi bena nze wantu
ansongi ye bakondwa tumbu vana ndose a Nza-
mbi. Vo i wantu ana bevezuangwa, Yesu ubate-
zanese ye wantu bavididi e nzila ye bakondwa
vuvu. Yesu ovovele vo:
“Nkia muntu vovo nwina, una ye 100 mame-
me, kavidis’e dimosi, kalembi sisa 99 vana nza-
198
 85
˙ KINGANA KIA MEME DIAVILA YE NZIMBU ZAVILA
˙ AMBASI KUNA ZULU BAYANGALELE

ke bazolele viluka ntima ko, ke betwasanga kie-

se kuna zulu ko. Kansi tu, kiese kikalanga kuna
zulu avo nsumuki ovilukidi o ntima.
Yesu otele kingana kiankaka muna songa vo
vava o nsumuki ke vilukanga o ntima kiese di-
twasanga kuna zulu. Yesu ovovele dina diva-
ngamanga muna nzo, ovovele vo: “Nkia nkento
una ye drakima kumi, avo ovidisi drakima imo-
si, kalembi kwika mini, kakomba nzo andi, kato-
ma vava yavana kesolola yo? Vava kasolwele yo,
obokele akundi andi, y’esi belo kiandi, oku vo,
‘Nunkembesa, kadi e drakima ina mvidisi, nso-
lwele yo.’ ”—Luka 15:8, 9.
Muna kingana kiaki Yesu ovene e longi dau
adimosi ye dina kavana vava kata kingana kia
meme diavila. Yesu ovovele vo: “Inusamunwini
vo, kiese kia mpila yayi kikala vana vena mbasi
za Nzambi, muna diambu dia nsumuki mosi ovi-
lukidi o ntima.”—Luka 15:10.
Ekwe kiese mu zaya vo mbasi za Nzambi be-
yangalalanga vava o nsumuki kevilukanga o nti-
ma! Ediadi diamfunu, kadi asumuki beviluka-
nga o ntima yo tambula e fulu muna Kintinu kia
Nzambi kuna zulu. Ambasi ke bena ye lau diadi
diampwena ko. (1 Korinto 6:2, 3) Kansi ke be-
monanga kimpala ko. Oyeto mpe tufwete ya-
ngalalanga vava nsumuki kevilukanga o ntima
yo vutuka kwa Nzambi.

 Ekuma Yesu kedilanga yo nua kumosi ye asumuki?

 Afarisi aweyi bebadikilanga o nkangu? Adieyi bavangidi vava bamwene una Yesu kekadilanga yo nkangu?
 Nkia diambu o Yesu kalongele muna yingana yole katele?

199
MWANA WAVILA OVUTUKIDI
LUKA 15:11-32

Wau kena muna Pereia, kuna este ya Nkoko

a Yodani, Yesu otele yingana yole, kingana kia
meme diavila ye kia nkento wavidisa nzimbu. E
yingana yayi itulongele vo tufwete yangalala-
nga vava nsumuki kevilukanga o ntima yo vutu-
ka kwa Nzambi. Afarisi ye asoneki bakumbidi
Yesu wau ketambulanga asumuki. Nga balo-
ngokele diambu muna yingana yole ya Yesu?
Nga babakwidi una o Se dieto kuna zulu kemo-
nanga vava asumuki bevilukanga o ntima? Yesu
otele kingana kisonganga o mfunu a longi diadi.
Kingana kiaki kiyikanga se dimosi wakala yo
wana wole amakala, o nleke yandi otoma yikwa-
nga muna kingana kiaki. Afarisi ye asoneki yo
wantu bawidi kingana kia Yesu, bafwete longo-
ka diambu muna dina Yesu kavovele mu kuma
kia mwana wa nleke. Kansi ke tufwete veza ko
mana Yesu kavovele mu kuma kia se yo mwana diandi vo, e Tata, umpana e kiame kunku kina
wa mbuta, kadi e fu basongele ilenda kutulonga mfwete tambula muna mavua maku.” (Luka 15:
diambu. Dianu vo, yindula yau ntatu ekolo Yesu 11, 12) Zaya dio vo, o mwana wanleke kalombe-
keta e kingana kiandi: le vua kwandi ko vika sia vo se diandi ofwidi. O
Yesu ovovele vo: “Muntu mosi wakala yo se diandi un’o moyo. Kansi, yandi mwana olo-
wana wole amakala. Oyu wanleke ovovese se mbele e kunku kia vua kwandi kimana kavanga
mawonso kazolele muna ntim’andi. Adieyi keva-
nga?
Yesu ovovele diaka vo, “Ke vavioka lumbu
yayingi ko, oyu wanleke okutikidi lekwa yandi
´
yawonso, wele kuna nsi yanda, kuna kafwa-
sidi mavua mandi muna zingu kia umpumbu-
lu.” (Luka 15:13) Vana fulu kakala kwandi muna
nzo au kalungwa-lungwa kwa se diandi, mwana
ndioyo wele kwandi ku nsi yankaka. Ofwasidi o
vua kwandi kwawonso muna zumba. Kuna kwa-
landa, e mpasi zinlwakidi, Yesu ovovele vo:
“Vava kamene fwasa yawonso, mulueke mve-
ngele ampasi muna nsi yayina, osukamene.
Wele laminina musi nsi yayina, ona wantuma
muna mpatu andi, kenda vungula kambi dia
200
 ˙ KINGANA KIA MWANA WAVILA
86
ngulu. Ozolele nkutu dia madia ma ngulu, kadi
ke muntu ko wankayilanga.”—Luka 15:14-16.
Muna Nsiku a Nzambi, e ngulu zisiwanga
muna buka kia bulu yafunzuka. Kansi o mwa-
na ndioyo oyantikidi twela e ngulu. Nzala zayi-
ngi ke mona, ozolele nkutu dia madia mangu-
lu ketwelanga. E mpasi vava zisakidi, ‘uyibenze,
ovovele vo, ‘Asadi a se diame bena ye ulolo wa
madia, ekolo mono mfwang’e nzala! Mfwete te-
lama, ngienda kwa se diame, yamvovesa vo: “E
Tata, nsumukini Nzambi kuna zulu, y’oku ndose
aku. Kifweno yikilwa diaka mwan’aku ko. Unkitu-
la mosi muna asadi aku.’’ Otelamene, wele kwa
se diandi.—Luka 15:17-20.
Adieyi o se diandi kevanga? Nga ofunga ma-
kasi yo tumba mwan’andi wau kavaika muna
nzo? Yovo ketambula mwan’andi ko? Avo nge-
ye u se dia mwana ndioyo, adieyi ovanga? Avo
mwan’aku ayakala yovo wankento ovangidi wo,
adieyi ovanga?

 Kwa nani o Yesu katelele kingana kia mwana wavila?

Ekuma?
 Nani o Yesu katomene vovela muna kingana kiaki?
Nkia diambu dinlwakidi?
MWANA WAVILA OVUTUKIDI
Yesu ovovele una o se kamwene ye dina ka-
vangidi: [O mwana] “otelamene, wele kwa se
diandi. Wau kakedi kuna vala, o se diandi umwe-
ne, umfwididi e nkenda, olundumukini, umbi-
mbakene, umfibidi.” (Luka 15:20) Kana una vo
´
o Se kawa e nsangu za zingu kiambi kia mwa-
n’andi, kansi untambwidi diaka muna nzo andi.
Nga e kingana kiaki kisadisa Afidi a nsambila ya
esi Yuda, ana bekuyisananga vo bazeye Yave yo
kunsambila? Nga bemona una Yave wa se die-
to kuna zulu kemonanga vava asumuki bevilu-
kanga o ntima? Nga bebakula mpe vo Yesu diau
adimosi kevanganga?
O se omwene lukendalalu lwa mwan’andi yo
bakula vo ovilukidi kikilu o ntima. O se wau ka-
mbimbakene, ediadi disadisi o mwana kafungu-
na masumu mandi. Yesu ovovele vo: “O mwana
umvovese vo, ‘E Tata, nsumukini Nzambi kuna
zulu, y’oku ndose aku. Kifweno yikilwa diaka
mwan’aku ko.’ ”—Luka 15:21.
O se ovovese ntaudi zandi vo: “ ‘Nuzabu-
zioka! Nutwasa mvuatu una usundidi, numvui-
ka, nunsia mpeto muna nlembo, ye nsampatu
muna malu mandi. Nutwasa mpe mwan’a ngo-
mbe amazi, nwamvonda, twadia yo kemba, kadi
o mwan’ame ona wafwa, kansi wina diaka yo
moyo; ona wavila, osolokele.’ Bayantikidi ke-
mba.”—Luka 15:22-24.
Wau kivangamanga o mambu mama, o mwa-
na wambuta kuna mpatu kena. Yesu ovovele
mu kuma kiandi vo: “Una kezidi finam’e nzo,
owidi nkunga yo makinu. Obokele mosi muna
asadi, oyuvuidi kana nkia diambu divangama-
nga. Umvovese vo, ‘O nleke aku wizidi, o se dia-
ku ovondele mwan’a ngombe amazi, kadi unta-
mbwidi yo vimpi wambote.’ Ofungidi makasi,
kazolele mo kota ko. I bosi, o se diandi ovai-
kidi, oyantikidi kundodokela. Ovutwidi kwa se
diandi vo, ‘Tala e mbidi a mvu yakusadila, kia-
kolamene nkutu nkanikinu aku ko, kansi mono
kuvani kana nkutu mwan’a nkombo yakembe-

la y’akundi ame. Kansi, wau kezidi o mwan’a-
ku ndioyo, ona wafwasa mavua maku ye minta-
` vavi o mawete muna “nsi yanda.”
zumba, umvondele o mwan’a ngombe amazi.’ ”
—Luka 15:25-30.
Nze una kavanga o mwana wambuta, aki nani
bakumbidi Yesu mu kuma kia nkenda zandi ye
sungididi kesianga kwa mpasi wantu ye kwa
asumuki? Asoneki ye Afarisi. Yesu ubatelele ki-
ngana kiaki kadi yandi bekumbanga wau keta-
mbulanga asumuki. Konso muntu oyidimanga
mu kuma kia nkenda za Nzambi kafwete longo-
ka diambu muna kingana kiaki.
Muna fokola e kingana kiandi, Yesu oyiki-
di e moko kia se yo mwan’andi wambuta. O
se ovovele vo: “E mwana, ongeye okalanga
 O mwana wavila vava kavutukidi, adieyi o se diandi kavangidi?
 E nkenda za se diadi, aweyi zisongelanga kimuntu kia Yave yo Yesu?
 Aweyi e fu kia mwana wambuta kisengomwene makani ma asoneki ye Afarisi?
 Nkia mambu olongokele muna kingana kia Yesu?
yame ntangwa zawonso, o vua kwame kwawo-
nso i kwaku. Dianu vo diambote twakemba kwe-
to, twamon’e kiese, kadi o nleke aku ona wafwa,
kansi wina diaka yo moyo; ona wavila, osoloke-
le.”—Luka 15:31, 32.
Yesu kavovele ko dina o mwan’a wambuta ka-
vangidi. Kansi, vava Yesu kafwa yo futumuka,
“nganga zayingi za Nzambi ziyantikidi lemvoke-
la lukwikilu.” (Mavangu 6:7) Nanga awana mpe
´
bawa e kingana kia Yesu kia mwana wavila ba-
kala muna buka kiaki. Kieleka, bavutukila e ngi-
ndu zau, baviluka o ntima yo vutuka kwa Nza-
mbi.
Tuka muna lumbu kiakina, alongoki a Yesu
babakula malongi mamfunu o Yesu kalonga
muna kingana kiaki kiambote. E longi diantete
i diadi: tufwete sikila muna lutaninu lwa nkangu
a Nzambi, kuna nsi a wisa kia Se dieto dia nzo-
di, vana fulu kia kwenda yungani mu kwenda
´
E longi dianzole i diadi: avo tuvengomokene
muna nzil’a Nzambi, tufwete vutuka kwa Se die-
to kuna lulembamu lwawonso kimana katuta-
mbula diaka.
O se otomene tambula o mwan’andi yo kunlo-
loka. Kansi o mwana wambuta ofungidi makasi
yo lembi loloka nleke andi. Adieyi tulongokele?
Selo ya Nzambi bafwete lolokanga yo tambu-
la awana bevilukanga kieleka o ntima yo vutu-
ka muna ‘nzo a Se.’ Yambula twayangalala wau
kina vo mpangi eto ona ‘wafwa un’o moyo, wa-
vila owau ovutukidi.’
203
TOMA YINDULA YO SADILA NGANGU ZAKU
LUKA 16:1-13
E kingana kia mwana wavila kina oYesu katele,
kisivikisi avakulwisi a mpaku, asoneki ye Afa-
risi, vava bawidi vo Nzambi una yo luzolo lwa
loloka asumuki bevilukanga o ntima. (Luka 15:
1-7, 11) Owau Yesu mu mokena kena ye alo-
ngoki andi. Ubatelele kingana kiankaka, kinga-
na kia vuama mosi wakala ye selo kiafwasidi-
nge mavua mandi.
Yesu ovovele vo selo kiaki wafundwa kwa
mfumu andi vo mavua mandi kafwasidinge.
Dianu vo, o mfumu obakidi nzengo vo selo kia-
ki kafwete katuka mu salu. I bosi, selo ukiyu-
vuidi vo: “Aweyi mvanga, wau vo mfumu ame
katula kekunkatul’o uselo? Kina ye ngolo zava-
tila ko, o lomba nsoni imwena ko. Nzeye dina
mvanga, kimana wantu bantambula muna nzo
zau avo nkatwilu uselo.’ Obokele e mindia-
mfuka mia mfumu andi, mosi-mosi; ovovese
ona wantete vo, ‘Ntalu kwa wadia kwa mfumu
ame?”—Luka 16:3-5.
204
Wantete ovovele vo: “Nkam’a nzongo mia
mazi ma olive,” i sia vo, 2.200 za litro. O mu-
ntu ndioyo nanga mazi ketekanga yovo mpatu
za olive kena zau. Selo umvovese vo: “Tambu-
la nkand’aku a mfuka, vuanda, wasoneka-so-
neka 50, [i sia vo, 1.100 za litro].”—Luka
16:6.
Selo ovovese wankaka vo: “Ntalu kwa wa-
dia?” Ovovele vo, “Nkam’a nzongo mia masa.”
Selo umvovese vo: “Tambula nkand’aku a
mfuka wasoneka 80.” Unkatwidi nzongo 20.
—Luka 16:7.
Selo ndioyo yandi una ye mbebe ya lunda e
nzimbu za mfumu andi. Wina mpe ye wisa kia
kulula mfuka za wantu. Muna kulula e mfuka
zau, selo ovangidi yau kikundi, kadi dilenda
kunsadisa avo okatwilu mu salu.
Kuna kwalanda, mfumu andi owidi mana
mavangamene. Dina e selo kavangidi ditwese
mfwilu kwa mfumu andi. Kana una vo i wau, o
mfumu unsivikidi yo kunsanisina, e kuma kadi
“kasongele unsongi ko,” kansi otomene sadila
e “ngangu zandi.” Yesu ovovele vo: “O wan’a
tandu kiaki baviokele mbandu au o lungalala
ke mu wan’a ntemo ko.”—Luka 16:8.
Yesu kasanisini ngangu zambi za selo kia-
ki ko, ngatu kasakesa wantu bavunginikanga
akwau muna yinkita. Ozevo, nkia diambu o
Yesu kazolele longa? Yesu okasakese alongo-
ki andi vo: “Nuyivangila yikundi muna umvua-
ma wa vilwa kimana avo usukidi, banutambu-
la muna nzo za mvu ya mvu.” (Luka 16:9)
Yesu olongele vo tufwete toma yindulanga yo
toma sadila e ngangu zeto. Selo ya Nzambi, i
sia vo, “wan’a ntemo,” bafwete sadila mavua
mau kuna ngangu, yo lembi vilakana e vuvu
kia moyo a mvu ya mvu kuna sentu.
 87
˙ KINGANA KIA SELO KIAMBI

˙ “VANGA YIKUNDI” MUNA MAVUA MAKU

Yave wa Nzambi kaka yo Mwan’andi balenda

tambula muntu muna Kintinu kia zulu yovo
muna Paradiso ova ntoto muna luyalu lwa Ki-
ntinu. Oyeto mpe tulenda kala se akundi a
Yave yo Yesu avo tusadidi mavua meto muna
yikama e Kintinu kia Nzambi. Avo tuvangidi
wo, e zingu kieto kia kusentu kikala kiasikila
vava e wolo, palata ye mavua mankaka ke me-
kala diaka mfunu ko mu nza yayi.
Yesu ovovele diaka vo awana bena ye kwiki-
zi muna lunga-lunga yo sadila lekwa yantalu
yovo mavua bena mau, besonga mpe kwiki-
zi muna lunga-lunga e lekwa isundidi o mfu-
nu. Dianu vo, Yesu ovovele vo: “Avo nukondelo
kwikizi muna umvuama wa vilwa, nani okunu-
yekeka owu waludi [nze mambu ma Kintinu]?”
—Luka 16:11.
Yesu osongele alongoki andi vo mayingi ba-
fwete lungisa avo bazolele tambulwa “muna
nzo za mvu ya mvu.” O muntu kalendi kala selo
kia Nzambi ko ye vana vau mbundu a umvua-
ma wa vilwa. Yesu ofokwele e moko kiandi mu
mvovo emi: “Ke vena selo ko kilenda sadila
mfumu zole, kadi omenga mosi yo zola wa-
nkaka, yovo otatidila mosi yo bembola wanka-
ka. Ke nulendi sadila Nzambi ye Umvuama ko.”
—Luka 16:9, 13.

 Selo oyikwanga muna kingana kia Yesu, aweyi ka-

vangidi kikundi yo wantu balenda kunsadisa avo
okatwilu mu salu?
 Nki i umvuama wa vilwa? Aweyi o Nkristu kalenda
vangila yikundi muna umvuama wau?
 Nani okututambula muna “nzo za mvu ya mvu”
avo tusongele kwikizi muna sadila “umvuama
weto wa vilwa”?
ZINGU KIA VUAMA YO LAZARO KISOBELE
LUKA 16:14-31

Yesu malongi mayingi kavene kala kwa alongo-

ki andi mu kuma kia umvuama. Kansi ke alo-
ngoki andi kaka ko bewanga malongi mama.
Afarisi mpe bena vana, bafwete lemvokela e lo-
ngi dia Yesu. Ekuma? Kadi oyau “minzodi a nzi-
mbu.” Vava bawidi dina Yesu kavovele, ‘baya-
ntikidi kunyidimina.’—Luka 15:2; 16:13, 14.
Kansi, e diadi ke divumisi Yesu ko. Ubavo-
vese vo: “I yeno yana nukuyilungisanga vana
vena wantu, kansi o Nzambi ozeye ntima mie-
no. Kadi dina ditundidikwanga kwa wantu, dia-
ngemi vana ndose a Nzambi.”—Luka 16:15.
Tuka kolo, Afarisi “besanisinwanga kwa wa-
ntu,” kansi owau o mambu masobele. O wantu
basanisinwanga mu kuma kia mavua ma nza,
mambu ma mbumba ye ma dibundu, owau ba-
vezelo. E mpasi wantu ana bezolanga mambu
ma Nzambi bafwene sanisinwa. Yesu otomene
Yoane wa Mvubi kayantikila e salu kiandi, Ayu-
kiesesa e nsobani yayi vava kavovele vo:
da alembami, musungula asukami, bewanga e
“O Nsiku ye Ngunza zakala yamuna Yoane.
nsangu za “Kintinu kia Nzambi.” Diakiese mu
Tuka muna kolo kiakina, e nsangu zambote
zaya vo, vena ye “nsangu zambote” mu kuma
za Kintinu kia Nzambi zisamunwanga, wantu a
kia wantu awonso bazolele yalwa kwa Kintinu
mpila zawonso besianga ngolo za kota mo. Kie-
kwa Nzambi yo tambula e nsambu zayingi.
leka, diasazu e zulu ye nza yavioka, ke mu fiso- Nsiku a Mose ulunganene, unete wantu kwa
no fimosi ko fia Nsiku fialembi lungana.” (Luka Masia. Dianu vo, ke dina diaka mfunu ko mu
3:18; 16:16, 17) Aweyi e mvovo mia Yesu miso- lemvokela wo. Muna bonga e nona, o Nsiku
ngele vo nsobani zivangama? a Mose wavananga o nswa mu vonda longo
Kuna lulendo lwawonso, mfumu za mabu- mu mambu ma mpila mu mpila. Kansi owau,
ndu ma Ayuda bevovanga vo Nsiku a Mose be- Yesu ovovele vo, “konso yakala ovonda longo
lemvokelanga. Ke tuvilakani ko vo vava Yesu yo nkaz’andi yo sompa wankaka, zumba katele,
kawuka mpofo muna Yerusaleme, Afarisi bavo- konso ona osompa nkento wavonda longo yo
va kuna lulendo lwawonso vo: “Oyeto tu alo- nkaz’andi, zumba katele.” (Luka 16:18) E mvo-
ngoki a Mose. Tuzeye wo vo o Nzambi wavova vo miami mifungisi Afarisi makasi, kadi besiki-
kwa Mose.” (Yoane 9:13, 28, 29) E kani dia Nsi- disanga nsiku mu mambu mawonso!
ku a Mose, i nata alembami kwa Masia, i sia Yesu otele kingana kisongele e nsobani za-
vo, kwa Yesu. Yoane wa Mvubi wayikila Yesu vo mpwena zivangamene. Oyikidi wantu wole ba-
Mwan’a meme a Nzambi. (Yoane 1:29-34) Tuka lwakila mambu masoba e zingu kiau. Ekolo tu-
206
 ˙ KINGANA KIA MVUAMA YO LAZARO
88

vovela kingana kiaki, ke tuvilakani ko vo Afarisi

´
mpe bena vana, mu wa bena. Oyau minzodi a
nzimbu ye betoma sanisinwanga kwa wantu.
Yesu ovovele vo, “Vakedi mvuama mosi, wa-
vuatanga nlele a nduwa ye lino, wazolanga
nkembo lumbu yawonso. Vakala mpe yo nlo-
mbi, nkumbu andi Lazaro, nkwa mputa zayi-
ngi, wasiwanga vana mwelo a nzo andi, wazo-
langa vo kadia ina yasotokanga vana meza ma
mvuama. E mbwa zayiza vendanga mputa za-
ndi.”—Luka 16:19-21.
Afarisi minzodi a nzimbu kwau. Dianu vo, ke
tusiviki ko wau kina vo Yesu ubayikidi “vuama”
muna kingana kiandi. Afidi a nsambila ya Kiyu-
da bezolanga vuata mvuatu miantalu mitunta-
nga e sungididi kia wantu. Vana ntandu a ma-
vua bena mau, malau mayingi mpe bena mau.
Yesu ubatezanese yo muntu ovuete mvuatu a
kintinu muna songa e tunda diau, vo i mvuatu
a mpembe wa lino usunzulanga unsongi una
yau kibeni bekuyibadikilanga.—Daniele 5:7.
E mvuama zazi, aweyi bebadikilanga asu-
kami ye mpasi wantu? Kuna luvezo lwawo-
nso bebadikilanga wantu a mpila yayi vo,

 Nkia nswaswani ina vana vena e zingu kia mfumu

za dibundu dia Ayuda ye kia mpasi wantu?
 Landila e mvovo mia Yesu, nkia nsobani iva-
ngamene kuna lubantiku lwa salu kia Yoane wa
Mvubi?
 Aki nani besunzulanga mvuama oyikwanga muna
kingana kia Yesu? Aki nani besunzulanga Lazaro?
am ha·’arets, yovo esi mavata, ke bazeye Nsi-
ku ko ye ke bafwene wo longwa ko. (Yoane
7:49) Ediadi disonganga e mpil’a zingu kia “La-
zaro walombanga e lekwa,” wakalanga ye tima
dia dia kana nkutu ‘madia masotokanga vana
meza ma mvuama.’ Nze una Lazaro kakadi-
la ye mputa zayingi, e mpasi wantu bevezwa-
nga, nze vika sia vo Nzambi ke kubazolanga ko.
E diambu diadi dia nkenda kolo diayantika,
kansi Yesu ozeye wo vo e nsobani se zivanga-
ma muna zingu kia buka yole ya wantu. Awana
bena nze mvuama ye awana bena nze Lazaro.
NSOBANI MUNA ZINGU KIA VUAMA YO LAZARO
Yesu osasidi e nsobani zazi zampwena. Ovo-
vele vo: “Kuna kwalanda, o nlombi ofwidi, one-
to kwa ambasi vana ndambu a Abarayama. “I
bosi, o mvuama mpe ofwidi, ozikilu. Wau kake-
di muna lubangamu muna Ziami, osengwele o
meso omwene Abarayama kuna vala yo Lazaro
vana ndambu andi.”—Luka 16:22, 23.
O wantu bewanga Yesu bazeye wo vo Abara-
yama kolo kafwa, waziama. E sono isonganga
vo ke muntu ko waziama olenda vova yo mona,
kana nkutu Abarayama. (Kimpovi 9:5, 10) Oze-
vo, adieyi afidi a nsambila babakwidi muna ki-
ngana kia Yesu? O Yesu adieyi kazolele vova
mu kuma kia mpasi wantu ye afidi a nsambila
bazola e nzimbu?
208
Yesu osongele kala e nsobani yayi vava ka-
vovelenge vo, ‘o Nsiku ye Angunza yamuna
Yoane wa Mvubi bavovela, kansi tuka muna
kolo kiakina yamu wau, e Kintinu kia Nzambi i
nsangu zambote zisamunwanga.’ Ozevo, muna
lusadisu lwa nsangu zambote zasamunwa kwa
Yoane yo Yesu Kristu, o mvuama ye Lazaro
bafwa muna mpila zingu kiau kiankulu, owau
bena ye zingu kiambote vana ndose a Nzambi.
Alembami ye asukami mambu ma Nzambi
bezininanga o moyo. Kansi mu vewa bena lu-
sadisu yo tambulwila e nsangu za Kintinu zina
zatekwa samunwa kwa Yoane wa Mvubi ye kwa
Yesu. Kuna lubantiku badianga ‘madia maso-
tokanga vana meza ma mwanda’ ma mfumu za
mabundu. Kansi owau, bazeye malongi ma ludi
kia Nkand’a Nzambi, musungula o mambu ma-
mfunu belongwanga kwa Yesu. Dina nze yau
batundidikilu vana ndose a Yave wa Nzambi.
Vo i mfumu za mabundu bena nze amvua-
ma ye akwa tunda, kadi ke bazola tambula
nsangu za Kintinu ko zasamunwa kwa Yoane
wa Mvubi ye zina Yesu kesamunanga mu zunga
yawonso. (Matai 3:1, 2; 4:17) Muna kuma kia-
ki, bafungisu makasi yo bangikwa kwa nsangu
zazi, kadi ziyikanga e ngiz’a lumbu kia mfu-
ndis’a Nzambi. (Matai 3:7-12) Avo Yesu ye alo-
ngoki andi bayambwidi samuna e nsangu za- batambwidi vangu kia Yesu, bevuvikwanga yo
mbote, ediadi diyangidika mfumu za mabundu longwa mambu ma Nzambi. (Matai 11:28-30)
bena vo minzola nzimbu. Mfumu zazi za ma- Ngonde zakete kaka zivioka, e nsobani zazi zi-
bundu bena nze mvuama oyikwanga muna ki- toma moneka vava e kangu diampa divinga
ngana kia Yesu, ona wakaza oku vo: “E Tata vana fulu kia kangu dia Nsiku. (Yeremiya 31:31-
Abarayama, umfwa nkenda, tuma Lazaro ke- 33; Kolosai 2:14; Ayibere 8:7-13) Vava Nzambi
nda vunga nsuk’a nlembo andi muna maza, ka- kepongola mwand’avelela muna lumbu kia Pe-
volesa lubini luame, kadi mbangamene mu nla- ntekosti ya mvu wa 33 wa tandu kieto, dizaya-
ku a tiya twatu.”—Luka 16:24. kana vo alongoki a Yesu yau bena ye dienga dia
Kansi ke diau ko divangama. Kadi ndonga Nzambi, ke Afarisi ko ngatu mfumu za mabu-
muna mfumu za mabundu ke besoba ko. Ke ndu.
bazolele “wila Mose ko ye Angunza,” ana ba-
soneka mambu mafwete kubafila mu tambu-
lwila Yesu, una vo i Masia ye Ntinu. (Luka 16:
29, 31; Ngalatia 3:24) Ke bazolele kuyikulula ko
ye ke bazolele mpe kwikidiswa kwa asukami ko
ana bakwikidi muna Yesu yo tondwa kwa Nza-
mbi. Vo i alongoki a Yesu ke balendi bembo-
la ludi ko muna yangidika mfumu za mabundu
ngatu kubavuvika o ntima. Muna kingana kia-
ndi, Yesu okiesese e diambu diadi muna mvo-
vo mina “Abarayama” kavovesa mvuama:
“E mwana, sungamena vo una wakala yo
´
moyo ma yambote wakala yau, kansi Lazaro
´
ma yambi katambulanga. Owau mu fiaulwiswa
kena okwaku, kansi ongeye obangamene. Vana
ntandu, mbilu ampwena yasiwa ova kati kwa
yeto yo yeno, kimana ana bena vava bazolele
kwiza koko nwina, ke balendi wo ko, ngatu ana
bena koko, beza kwa yeto.”—Luka 16:25, 26.
Diambote wau kina vo mambu masobele ki-
kilu. Nsobani zikotele vana vena mfumu za ma-
bundu bena vo akwa lulendo ye alembami ana

 Aweyi o Yesu kasongele vo nsobani zivangama muna zingu kiau?

 Aweyi mfumu za mabundu babadikila e nsangu zasamuna Yoane yo Yesu?
Aweyi o Yesu kakotesele e diambu diadi muna kingana?
 Nkia diambu mfumu za mabundu bazolele vo diavangama? Ekuma ka divangamene ko?
 Nkia ntangwa yamoneka e nswaswani yampwena vana vena mfumu za mabundu ye alongoki a Yesu?
209
YESU OLONGELE MUNA PEREIA
WAU KEKUENDANGA KUNA YUDA
LUKA 17:1-10 YOANE 11:1-16
O Yesu kuna “simu dia Yodani” kena, muna zu-
nga kia Pereia. (Yoane 10:40) Owau wele kuna
sude ya Yerusaleme.
Yesu kena yandi mosi ko. Alongoki andi bele
yandi e ntwadi, kumosi mpe ye “ndong’ayingi,”
ye avakulwisi a mpaku ye asumuki. (Luka 14:25;
15:1) Afarisi ye asoneki, ana bevezanga malo-
ngi ma Yesu ye salu yandi, oyau mpe bela landi
Yesu. Mayingi bena yindula mu kuma kia yinga-
na ina o Yesu katele. Kingana kia meme diavi-
la, kia mwana wavila ye kia mvuama yo Lazaro.
—Luka 15:2; 16:14.
Nanga mu kuma kia luvezo lwa atantu andi,
Yesu osidi e sungididi kwa alongoki andi. Ovu-
tukidi diambu dimosi kabalonga kuna Ngalili.
Yesu ovovese alongoki andi vo: “Mambu me-
tesesa wantu e sakuba kwiza kaka mekwiza.
ˆ
Kansi, tatu kwa ndiona mekwizila! Diambote
kwa yandi avo ozembelekwa tadi dianene muna
laka, katubwa muna mbu, ke mu tesesa saku-
ba ko kwa mosi mun’awaya andwelo. Nutoma
kuyilunga-lunga kweno. Avo mpangi aku usu-
mukini, untumba, avo ovilukilu o ntima, unlo-
loka. Avo nsumuka nsambwadi kekusumukina
muna lumbu kimosi, yo kuvutukila nkumbu nsa-
mbwadi, oku vo, ‘Mpilukidi o ntima,’ ofwete ku-
nloloka.” (Luka 17:1-4) E diambu dia nsuka ka-
vovele o Yesu disungamese Petelo e kiuvu kina
kayuvula mu kuma kia loloka muntu nkumbu
nsambwadi.—Matai 18:21.
Nga alongoki belemvokela e mvovo mia Yesu?
Vava bavovesa Yesu vo, “Utukudikila lukwiki-
lu,” Yesu wabavuvika o ntima muna mvovo emi:
“Avo lwina yo lukwikilu nze disu dia mutade, nu-
lenda vovesa nti wau wa sikamina vo, ‘Vuzu-
ka, wakununuka muna mbu!’ ukunulemvokela.”
(Luka 17:5, 6) Kieleka, kana nkutu lukwikilu lwa-
kete, lulenda vanga mambu mampwena.
210
Yesu oyantikidi longa o mfunu wa kala nle-
mbami, ovovese alongoki andi vo: “Nani vovo
nwina, una ye ntaudi ovatanga yovo ovungula-
nga e kambi, avo otombokele muna mpatu, ka-
mvovesa vo, ‘Wiza-wiza oku meza wadia’? Oze-
vo, nga ke kumvovesa ko vo, ‘Nda kubika madia
mame, vuata nlele aku a salu, wansadila yavana
idia yo nua, i bosi ongeye odia yo nua’? Nga to-
nda ketonda ntaudi yayina, wau kavangidi dina
kavoveso e? Diau adimosi mpe, oyeno avo nu-
vangidi mawonso nuvoveso, nuvova vo: ‘Yeto
tu ntaudi zakondwa mfunu. Tuvangidi mana tu-
fwete vanga.’ ”—Luka 17:7-10.
Konso selo kia Nzambi kafwete bakula o mfu-
nu wasia mambu ma Nzambi vana fulu kiante-
te muna zingu. Vana ntandu, konso muntu mu
yeto kafwete vilakana ko e lau tuna diau dia sa-
mbila Nzambi.
Ke kolo ko, o nati a nsangu watumwa kwa Ma-
ria yo Mareta olueke. Maria yo Mareta nsanga
za Lazaro, muna Betania ya Yuda bekalanga.
O nati a nsangu ovovele vo: “E Mfumu, ndiona
ozolanga oyelele.”—Yoane 11:1-3.
Kana una vo Yesu owidi vo nkundi andi Laza-
ro oyelele, katelamene moyo ko. Ovovele vo: “O
yela kwaku ke kwafwila ko, kansi nkembo a Nza-
mbi kutwasa, kimana o Mwan’a Nzambi kake-
`
mbelelwa mo.” I bosi, ovovese alongoki vo: “Tu-
vutuka kuna Yuda.” Alongoki bamvovese vo: “E
Rabi, ke kolo ko Ayuda bavavidi kutuba mata-
di, i kuna diaka ozolele vutuk’e?”—Yoane 11:4,
7, 8.
Yesu ovutwidi vo: “Nga ke mwina ola 12 ko
muna mwini e? O muntu, avo mu mwini keka-
ngala, keta sakuba ko, e kuma kadi ntemo a nza
yayi kemonanga. Kansi, o muntu avo mu fuku
kekangala, sakuba keta, e kuma kadi o ntemo ke
wina mu yandi ko.” (Yoane 11:9, 10) Nanga edi

kazolele vova vo, e mvu mina Nzambi kasikidi-
sa kimana Yesu kasala e salu kiandi ke mifoko-
kele ko. Yavana mifokoka, Yesu kafwete sadila e
ntangwa yakete kasidi yau.
Yesu ovovele diaka vo: “O nkundi eto Laza-
ˆ
ro olele, kansi kuna ikwenda yansikamesa.” Alo-
ngoki babenze vo Lazaro leka kikilu kalele, se
kasasuka kwandi. Dianu vo, bavovese Yesu vo:
˙ O TESA AKAKA MASAKUBA KE DIAMBOTE KO
˙ LOLOKANGA, KALA MPE YO LUKWIKILU 89
“E Mfumu, wau vo leka kalele, sasuka kesasu-
ka.” Yesu otomene kubakiesesa vo: “Lazaro wa-
fwidi . . . Kansi yambula twenda kwa yandi.”
—Yoane 11:11-15.
Alongoki wau bazeye vo Yesu olenda vondwa
muna Yuda, bazolele kuntanina. Toma ovove-
se akwandi alongoki vo: “Twenda mpe, kimana
twafwa yandi.”—Yoane 11:16.

 Akweyi o Yesu kelongelanga?

 Nkia longi o Yesu kavutukidi? Nkia diambu kayikidi muna kingana mu songa o mfunu wa lulembamu?
 Nkia nsangu o Yesu katambwidi? Ekuma Toma kavovele vo ofwa kumosi yo Yesu?

211
“LUFULUKU YO MOYO”
YOANE 11:17-37
Yesu okatukidi muna Pereia, wizidi muna Betania,
vata dina tezo kia kilometa tatu kuna este ya Yeru-
saleme. Nsanga za Lazaro, Maria yo Mareta mu dila
bena lufwa lwa mpangi au. Ndonga izidi kubafiau-
lwisa.
Wau bemokenanga, muntu mosi ovovese Mareta
vo, Yesu mu kwiza kena. Mareta wele kunkika mu
nswalu. Mareta ozayisi Yesu o mambu keyindula-
´ andi ben’o moyo ke balendi fwa ko. Yandi kibeni
nga yo Maria se lumbu ya iviokele kala. Ovovele vo:
“E Mfumu, kele vo wakala vava, o mpangi ame nga
kafwidi ko.” E mvovo miami ke misongele ko vo Ma-
reta kena yo lukwikilu ko. Marete ovovele diaka vo,
“Kana nkutu owau nzeye wo vo, konso dina olomba
kwa Nzambi, o Nzambi okuvana dio.” (Yoane 11:
21, 22) Mareta obenze vo Yesu olenda vuluza mpa-
ngi andi Lazaro.
Yesu umvovese vo: “O mpangi aku fuluka kefulu-
ka.” Mareta obenze vo Yesu ovovele lufuluku luka-
la ova ntoto kuna sentu. Lufuluku luna Abarayama
ye akaka basianga e vuvu. Mareta muna songa vo
okwikilanga muna lufuluku lwalu, ovovese Yesu vo:
“Nzeye wo vo ofuluka muna lufuluku muna lumbu
kia mbaninu.”—Yoane 11:23, 24.
212
Nga Yesu olenda vanga diambu muna kubafiau-
lwisa? Yesu osungamese Mareta vo Nzambi wa-
mvana nkuma muna mafwa, ovovele vo: “Mono i
lufuluku yo moyo. Ndiona okwikilanga omu mono,
kana nkutu ofwidi, moyo diaka kekala; konso ona
mpe win’o moyo, okwikilanga omu mono, kefwa
nkutu ko yakwele mvu.”—Yoane 11:25, 26.
E mvovo mia Yesu ke misongele ko vo alongoki
Yesu wavovesa ntumwa zandi vo fwa kefwa. (Matai
16:21; 17:22, 23) Ozevo, Yesu edi kazolele vova vo,
konso ndiona okwikilanga muna yandi, moyo a mvu
ya mvu kevua. Kuna kwa ndonga yafwa, bafwete fu-
luka ntete muna vua moyo a mvu ya mvu. Vo i selo
yakwikizi bekala o moyo kuna mbaninu a tandu kia-
ki, ke balendi fwa nkutu ko. Dianu vo, konso mu-
ntu okwikilanga mu Yesu kafwete kakala ye ziku vo
kana nkutu ofwidi o unu, fuluka kesinga fuluka.
Yesu ovovele kala vo, “Mono i lufuluku yo moyo.”
Adieyi obenze, nga Yesu olenda futumuna Lazaro,
´
ona wafwa se vioka lumbu ya? Yesu oyuvuidi Mare-
ta vo: “Nga okwikidi wo e?” Mareta umvutwidi vo:
“Ingeta, e Mfumu, ikwikilanga wo vo nge i Kristu wa
Mwan’a Nzambi, ona okwiza ova nza.” Marete wau
kakwikidi vo Yesu olenda vanga diambu muna lu-
mbu kiakina, wele vutuki ku nzo mu nswalu, oboke-
le nleke andi Maria kuna sweki, umvovese vo: “O
Nlongi olueke, ngeye kabokele.” (Yoane 11:25-28)
Vana vau, Maria ovaikidi mu nzo, akaka banlende,
kadi edi babenze vo wele kuna ziami kia Lazaro.
Kinga, Maria wele kwa Yesu, ofukamene vana
malu mandi ye dilu, ovutukidi e diambu dina Mare-
ta kavovese Yesu: “E Mfumu, kele vo wakala vava, o
mpangi ame nga kafwidi ko.” O Yesu vava kamwene
Maria odilanga, kumosi mpe ye ndonga, Yesu ovu-
mukini, o moyo andi utelamene, obetomwene ki-
nsanga. O wantu bena vana basivikidi. Kansi, akaka
muna yau bavovele vo: ‘Avo Yesu katemona meso
ma mpofo, ekuma katanini Lazaro ko kalembi fwa?’
—Yoane 11:32, 37.
 90
˙ YESU VAVA KALUEKE, LAZARO WAZIAMA
˙ “LUFULUKU YO MOYO”

 Nkia diambu divangamene vava Yesu kafinamene Betania?

 Nkia diambu difididi Mareta mu kwikila muna lufuluku?
 Aweyi o Yesu kasongele vo olenda vanga diambu mu kuma kia lufwa lwa Lazaro?

213
LAZARO OFULUKIDI
YOANE 11:38-54

O Yesu vava kawananene yo Mareta yo Maria vese wo ko vo, avo okwikila omona nkembo a
muna Betania, bele yandi kuna ziami kia Laza- Nzambi e?”—Yoane 11:39, 40.
ro. Ziami kia nduka, tadi diyekamene vana mwe- Bakatwidi e tadi. I bosi, Yesu osengwele meso
lo. Yesu ovovele vo: “Nukatul’e tadi.” O Mareta kuna zulu, osambidi, oku vo: “E Tata, ntonde-
wau kalembele zaya dina Yesu kevanga, ovove- le wau ungwidi. Nzeye wo vo e lumbu yawonso
´
le vo: “E Mfumu, owau se nsudi keta, kadi lumbu okungwanga; kansi muna diambu dia ndonga
` `
ya iviokele kala.” Yesu umvovese vo: “Nga kivo- eyi inzietele i mpovele wo, bakwikila vo nge-
 ˙ LUFULUKU LWA LAZARO

˙ MBAZI A NKANU IVUENDE MFULU MU VONDA YESU 91

ye wantuma.” E sambu kia Yesu vana meso ma
ndonga kisongele kwa wantu vo mana kazo-
lele vanga, mu nkum’a Nzambi kevangila mo.
Yesu okazidi muna nding’angolo, oku vo: “E La-
zaro, vaika!” Lazaro ovaikidi, o malu yo moko
mandi mazingwa nlele miazikilwanga mvumbi,
o luse luandi mpe luakangwa nlele. Yesu uba-
vovese vo: “Nunkutulula, nunyambula kenda.”
—Yoane 11:41-44.
Ndonga muna Ayuda bezidi fiaulwisa Maria
yo Mareta wau bamwene sivi diadi, bakwikidi
muna Yesu. Kansi akaka muna yau bele zayisa
Afarisi mana Yesu kavangidi. Afarisi ye nganga
za mbuta bavuende mfulu muna mbazi a nkanu
ya Ayuda, i sia vo Sanedina. Kayafa wa nga-
ng’a mbuta una yau e ntwadi. Akaka muna yau
bavovele vo: “Aweyi tuvanga, kadi muntu ndio-
yo sinsu yayingi kevanganga? Avo tunyambwi-
di, ozevo wantu awonso bekwikila muna yandi,
esi Roma mpe bekwiza baka fulu kieto ye nsi
eto.” (Yoane 11:47, 48) Kanele vo bawidi kimba-
ngi kia wantu ayingi bavovele vo Yesu “sinsu
yayingi kavangidi,” nganga za mbuta ke baya-
ngalele ko muna mambu mana Yesu kavangidi
muna lusadisu lwa Nzambi. Oyau tunda ye wisa
kiau betokanenanga.
O lufuluku lwa Lazaro lufungisi Asaduki ma-
kasi, kadi oyau ke bekwikilanga mu lufuluku ko.
Kayafa, mosi muna Asaduki, obongele e mvo-
vo, oku vo: “Oyeno ke nuzeye diambu ko, ngatu
zaya vo muntu mosi ofwa muna wete dia nka-
ngu, ke mu zula kiawonso ko kiafwaswa.”—Yoa-
ne 11:49, 50; Mavangu 5:17; 23:8.
Mu kuma kia salu kiavauka kesalanga Kayafa,
Nzambi unsidi e mvovo miami mu nua. Kavove-
la mio mu “ngindu za yandi kibeni” ko. Kayafa
edi kazolele vova vo, Yesu kafwete vondwa ki-
mana e tunda ye wisa kia afidi a nsambila ya
Kiyuda kialembi fokoka. Kansi tu, ungunza wa
Kayafa usongele vo lufwa lwa Yesu lutwasa lu-
ˆ
kulu, ke kwa Ayuda kaka ko, kansi kw’awonso-
no, “wan’a Nzambi, ana bamwangana.”—Yoane
11:51, 52.
Kayafa olendele vukumuna Mbazi a Nkanu ya-
wonso mu vonda Yesu. Nga Nikodemo ozayisa e
diambu diadi kwa nkundi andi Yesu? Kuna kwa-
landa, Yesu okatukidi muna zunga kia Yerusale-
me, kadi kazolele ko vo kavondwa vitila e nta-
ngwa ina Nzambi kasikidisa.

 O wantu bamwene lufuluku lwa Lazaro adieyi bavangidi?

 Nkia diambu disongele vo o wantu besadilanga kuna Mbazi a Nkanu akwa ntima miambi?
 Kana una vo Kayafa ngindu zambi kena zau, nkia diambu o Nzambi kansidi mu nua kasakula?

215
AKWA WAZI KUMI BAWUKILU, KANSI MOSI
KAKA OVUTWIDI MATONDO
LUKA 17:11-19
Muna fungisa makani ma Mbazi a Nkanu bazo-
lele kumvonda, Yesu wele kwandi kuna mbanza
Eferaime, kuna node ya Yerusaleme. Kuna ka-
nangini ye alongoki andi, otinini mbeni zandi.
(Yoane 11:54) Kansi e Nduta ya mvu wa 33 ifi-
namene, o Yesu ke kolo ko yaluka diaka keyalu-
ka. Yesu oyalukidi, wele kuna node ya Samaria
yakuna Ngalili, owau i nkumbu a nsuka kele mu
zunga yayi vitila lufwa lwandi.
Vava bekwendanga yo viokela muna mavata,
Yesu owananene ye akwa wazi kumi. Kibemvo
kiaki kiambi yikwa ya nitu kizatunanga, nze nle-
mbo mia moko yo matu. (Ntalu 12:10-12) Muna
Nsiku a Nzambi, diasikidiswa vo, o nkwa wazi
kafwete kazanga vo, “Wafunzuka, wafunzuka!”
ye va fulu kia yandi mosi kaka kafwete kala.
—Fuka 13:45, 46.
Dianu vo, akwa wazi kumi ke bafinamene
Yesu ko. Bakazidi kaka kuna vala, oku vo: “E
Yesu, e Nlongi, utufwil’e nkenda!” O Yesu vava
kabamwene, ubavovese vo: “Nwenda kuyisonga
kwa anganga.” (Luka 17:13, 14) Yesu ozitisi Nsi-
ku a Nzambi uvananga o nswa kwa anganga mu
vova diambu kwa akwa wazi kimana bawukwa
mu kimbevo kiau. Avo bawukilu, bavutukanga
kala vamosi yo wantu bena yo vimpi wambote.
—Fuka 13:9-17.
Akwa wazi kumi vuvu bena kiau vo Yesu una
yo nkuma wavanga masivi. Bele kukisonga kwa
 Muna lembi vondwa, o Yesu akweyi kele?
 Ekuma akwa wazi kumi batelamene kuna vala? Ekuma o Yesu kabatumini benda kwa nganga?
 Nkia diambu tulenda longoka muna dina o musi Samaria kavangidi?
216
anganga, vitila bawukwa. Wau bekwendanga, o
lukwikilu lwau muna Yesu lubatwasidi nsambu.
Bayantikidi mona vo e nitu zau zivutukidi o vi-
mpi wambote!
Evua muna yau, bele kwau muna nzo zau. Ka-
nsi o mosi osidi. Muntu ndioyo, musi Samaria,
ovutukidi wele vavi Yesu. Ekuma? Ozolele vutu-
la matondo kwa Yesu muna diambu divangame-
ne muna nitu andi. O muntu ndioyo wau kasa-
sukidi, “okembele Nzambi muna nding’angolo,”
obakwidi wo vo Nzambi unsaswidi. (Luka 17:15)
Vava kalueke kwa Yesu, ofukamene vana ntwa-
la, ovutwidi matondo.
Yesu ovovese ana bakala vana ndambu vo:
“Nga ke kumi ko diveleleso e? Ozevo, evua
akweyi bena? Ke mosi ko ovutukidi kakembela
Nzambi, ndioyo kaka mwisi kanda diankaka?” I
bosi, Yesu ovovese musi Samaria vo: “Telama,
wenda kwaku; lukwikilu lwaku lusaswidi.”—Luka
17:17-19.
Wau kawukidi akwa wazi kumi, Yesu osonge-
le vo lusadisu lwa Yave wa Nzambi kena lwau. O
muntu ndioyo owukilu kwa Yesu, nanga osolwe-
le e nzila a moyo. Omu lumbu yeto, Nzambi ke
sadilanga diaka Yesu ko muna wuka wantu. Ka-
nsi avo tukwikidi muna Yesu tulenda vua moyo
a mvu ya mvu. Nga tuvutulanga matondo nze
una kavanga o musi Samaria?
˙ YESU OWUKIDI AKWA WAZI KUMI
92
MWAN’A MUNTU OSENGOMONWA
LUKA 17:20-37
Yesu wakinu kaka muna Samaria yovo muna
Ngalili. Afarisi banyuvuidi e ngiz’a Kintinu, kadi
babenze vo nkinzi miampwena mivangama. Ka-
nsi, Yesu ubavovese vo: “E Kintinu kia Nzambi
vava kikwiza ke kimoneka ko; ngatu wantu bavo-
va vo, ‘Tal’oku!’ yovo ‘Kuna!’ Kadi, e Kintinu kia
Nzambi ova kati kweno i kina.”—Luka 17:20, 21.
Akaka bayinduidi vo nanga Yesu edi kavovele
vo, e Kintinu mu yala kina muna ntima mia selo
ya Nzambi. Ediadi ka dilendi vangama ko, kadi
e Kintinu ke kina muna ntima mia Afarisi ko, be-
mokenanga yoYesu. Kansi, kina vana kati kwau
kadi o Yesu, una vo i Ntinu wasolwa muna Kinti-
nu kia Nzambi, una vamosi yo yau.—Matai 21:5.
Afarisi bele kwau. I bosi, Yesu ovovele diambu
diankaka kwa alongoki andi mu kuma kia ngiz’a
Kintinu. Ovovele vo: “E lumbu ikwiza, ina nu-
kala ye tima dia mona lumbu kimosi muna lu-
mbu ya Mwan’a muntu, kansi ke numona kio ko.”
(Luka 17:22) Muna mvovo miami, Yesu osonge-
le vo Mwan’a muntu oyadikwa e Kintinu kuna se-
ntu. Wau kina vo e ntangwa ke yafwene ko, aka-
ka muna alongoki andi bevava zaya e diambu
diadi, kansi ke balendi dio zaya ko yavana ki-
fwana e ntangwa ina o Nzambi kasikidisa e ngi-
z’a Mwan’a muntu.
Yesu ovovele diaka vo: “Wantu bekunuvove-
sa vo, ‘Tala kuna!’ yovo ‘Tal’oku!’ Ke nuvaiki ko,
ke nubalandi ko. Kadi nze una nsemo utemena-
218
nga kuna sambu dimosi dia zulu yo mwesesa
yakuna sambu diankaka dia zulu, i una ukal’o
Mwan’a muntu muna lumbu kiandi.” (Luka 17:
23, 24) Aweyi alongoki a Yesu bekuyitanina mu
lembi landa masia zaluvunu? Yesu ovovele vo e
ngiz’a Masia wakieleka ikala nze ntemo umone-
kanga kuna vala. Disongele vo, vava keyadikwa
e Kintinu wantu awonso bezaya wo.
I bosi, Yesu otezanese e fu ya wantu muna
ngiz’a Kintinu ye mambu mavangama kuna
nz’ankulu. Ovovele vo: “Wauna wakala muna lu-
mbu ya Noa, i una mpe ukala muna lumbu ya
Mwan’a muntu . . . Diau adimosi mpe muna lu-
mbu ya Loti: badianga, banuanga, basumba-
nga, batekanga, bakunanga, batunganga. Ka-
nsi muna lumbu kiavaika Loti muna Sodomo,
kianoka tiya yo nlengo watuka kuna zulu, wa-
fwasa yau awonso. I wau mpe ukala muna lu-
mbu kisengomok’o Mwan’a muntu.”—Luka 17:
26-30.
Yesu kavovele ko vo o wantu muna lumbu ya
Noa ye Loti bavondwa mu kuma kia dia, nua, su-
mba, teka, kuna mbongo yo tunga nzo. Noa,
Loti ye esi nzo zau, mambu mama bavanganga.
Kansi o nkangu wakivana mu mambu mama le-
mbi sia e sungididi muna luzolo lwa Nzambi yo
vilakana e kolo kiambi bazingilanga. Dianu vo,
Yesu olukisi alongoki andi batoma sia e sungi-
didi muna vanga luzolo lwa Nzambi una ufwene.
 ˙ KINTINU KIA NZAMBI OVA KATI KWAU KINA

˙ NKIA DIAMBU DIVANGAMA VAVA O YESU KESENGOMONWA? 93

Ubasongele dina bafwete vanga muna vuluzwa
vava o Nzambi ketwasa lufwasu kuna sentu.
Alongoki ke bafwete yambula ko vo e lekwa
ya nza, “lekwa basisa,” yabafwisa e diya. Yesu
ubavovese vo: “Muna lumbu kiakina, ona owa-
nuka vana nludi a nzo, kakulumuki ko mu kwe-
nda bonga salanganu yandi ina muna nzo, diau
dimosi mpe, ona owanuka kuna mpatu, kavutu-
kila ko ina kasisidi ku nima. Nusungamena nka-
z’a Loti.” (Luka 17:31, 32) Tuzeye wo vo wakitu-
ka se lunzi dia mungwa.
Yesu osasidi diaka una ukadila o mambu vava
o Mwan’a muntu keyala se Ntinu. Ovovese alo-
ngoki andi vo: “Muna fuku wauna, wantu wole
bekala vana mfulu mosi; mosi obongwa, wanka-
ka obembolwa.” (Luka 17:34) Disongele vo, aka-
ka bevuluzwa, akaka bebembolwa, i sia vo, be-
vidisa mioyo miau.
Alongoki banyuvuidi vo: “Akweyi, e Mfumu?”
Yesu ubavutwidi vo: “Konso kuna kwina e fwi-
la, i kwau kuna kulungalakena mbemba.” (Luka
17:37) Kieleka, akaka bekala nze ngo-zulu. I
alongoki ana belanda Kristu wakieleka, Mwan’a
muntu. Muna kolo kiakina, Yesu ovana alongoki
andi e ludi kivananga moyo kwa awana bena yo
lukwikilu.

 Aweyi e Kintinu kinina vana kati kia Afarisi?

 Mu nkia mpila e ngiz’a Kristu ikadila nze ntemo?
 Ekuma alongoki a Yesu bafwete kala balungalala
muna ngiz’a Mwan’a muntu?
MAMBU MOLE MAMFUNU—SAMBU YO LULEMBAMU
LUKA 18:1-14
Yesu watelele kala alongoki andi e kingana ki-
songanga o mfunu wa kwaminina muna sambu.
(Luka 11:5-13) Owau, nanga mu Samaria yovo
Ngalili kena. Ovovele o mfunu wa kwaminin’o sa-
mba muna kingana eki:
“Muna vata dimosi mwakala mfundisi walembi
vuminanga Nzambi, ngatu zitisa muntu. Mwaka-
la mpe nkento wafwilwa yakala muna vata diadi-
na wayendanga kwa yandi, oku vo, ‘Undungisa
kwa ntantu ame.’ Kuna lubantiku kazola wo ko,
kansi kuna kwalanda ovovele vo, ‘Kanele vo kivu-
minanga Nzambi ko, ngatu zitisa muntu, wau vo
nkento ndioyo wafwilwa yakala okwamanananga
kuntokanesa, ikunlungisa kimana kayambula ku-
ntokanesa muna ndomb’andi.’ ”—Luka 18:2-5.
Muna songa e nsas’a kingana kiaki, Yesu ovo-
vele vo: “Nuwa, owu uvovele mfundisi, kana una
vo nkwa vilwa! O Nzambi, nga kalendi lungisa
awana kasola ko, ana bekumbokelanga fuku yo
mwini, wau kekubasonganga ntim’avunda mbidi
a kolo e?” (Luka 18:6, 7) Adieyi o Yesu kazolele
vova mu kuma kia Se diandi?
O Yesu kavovele ko vo Yave wa Nzambi una nze
mfundisi ndioyo wa nkwa vilwa. Yesu edi kazole-
220
le vova: Avo mfundisi wa nkwa vilwa olungisa
e ndomb’a nkento ndioyo wau kasiandamene, o
Nzambi mpe diau dimosi kesinga vanga. O Nza-
mbi nkwa unsongi ye wambote, olungisa e ndo-
mba za nkangu andi avo bakwamanene muna
sambu. Tulenda mona e ziku kia diambu diadi
muna mvovo mia Yesu: “Inusamunwini vo, [Nza-
mbi] oyambula vo balungiswa-lungiswa.”—Luka
18:8.
Nkumbu miayingi, asukami ye mpasi wantu ke
belungiswanga ko. Kansi akwa wisa ye mvuama
yau belungiswanga. Kansi o Nzambi kalendi wo
vanga nkutu ko. Vava kifwana e ntangwa, kuna
unsongi wawonso Yave ofwasa yimpumbulu yo
vana moyo a mvu ya mvu kwa selo yandi.
Nani una yo lukwikilu nze lwa nkento ndioyo
wafwila yakala? Wantu kwa bekwikilanga vo Nza-
mbi “oyambula vo balungiswa-lungiswa”? Muna
kingana kiaki, Yesu osongele o mfunu wa kwami-
nin’o samba. Muna songa o mfunu wa lukwikilu
muna sambu, Yesu oyuvuidi vo: “O Mwan’a mu-
ntu vava kekwiza, nga owana kikilu lukwikilu ova
nza?” (Luka 18:8) E mvutu i zazi: o wantu ke be-
kala yo lukwikilu lwa mpila yayi ko vava Kristu ke-
kwiza.
Akaka muna awana bewanga Yesu bekuyi-
sananga vo lukwikilu bena lwau. Bekuyibunda-
nga vuvu vo yau akwa unsongi yo veza akaka.
Yesu ubatelele kingana eki: “Wantu wole bato-
mboka kuna tempelo basamba, omosi Mfarisi,
owaka mvakulwisi a mpaku. O Mfarisi otelame-
ne, osambidi vo, ‘E Nzambi, itondele, kadi kina
nze wantu awaya ko—mivi, avilwa, minta-zumba
—musungula mvakulwisi a mpaku ndioyu. Muna
lumingu, lumbu yole ifionkononanga; ivanang’e
tini kiekumi muna yawonso mbakanga.’ ”—Luka
18:10-12.
Afarisi bazayakene vo bekuyisonganga kwa
wantu vo yau i akwa unsongi. Bevanganga wo
 94
˙ KINGANA KIA NKENTO WAFWILA YAKALA
˙ MFARISI YO MVAKULWISI A MPAKU

muna sivikisa akaka. Nkumbu miayingi befionko-
´
nonanga kina Kiamosi ye Kiaya, kimana bamone-
ka kwa nkangu, kadi eyayi i lumbu ina o wantu
betanga e zandu. Bavananga mpe tini kiakimu
kia mbongo yakete-kete. (Luka 11:42) Muna ngo-
nde zaviokele, Afarisi baveza o nkangu wasaka-
lala muna mvovo emi: “E ndonga yayi ilembele
zaya o Nsiku [muna ngindu za Afarisi], yasibwa.”
—Yoane 7:49.
Yesu okwamanene kingana kiandi, oku vo:
“Kansi, o mvakulwisi a mpaku, otelamene kuna
vala, kazolele nkutu sengola meso ku zulu ko,
tulu kiandi kaka kabundidinge, oku vo, ‘E Nza-
mbi, umfwil’e nkenda, i nsumuki kwame.’ ” Kiele-
ka, o mvakulwisi a mpaku kuna lulembamu lwa-
wonso ozeye wo vo nkwa masumu. I bosi, Yesu
ofokwele kingana kiandi mu mvovo emi: “Inu-
samunwini vo, muntu ndioyo okulumukini kuna
nzo andi se nkwa unsongi ke mu Mfarisi ko.
Kadi konso ona okuyitundidika, okululwa, kansi
konso ona okuyikulula, otundidikwa.”—Luka 18:
13, 14.
Yesu otomene kiesesa o mfunu wa kala nle-
mbami. E longi diadi diamfunu kwa alongoki
andi, kadi basansukila muna fulu ina Afarisi be-
kuyibadikilanga vo akwa unsongi, akwa tunda yo
lusanu. Ekwe longi diamfunu kwa awonso bela-
ndanga Yesu!

 Nkia diambu o Yesu kazolele longa muna kingana kia mfundisi wa nkwa vilwa ona walungisa
e ndomba ya nkento wafwila yakala?
 Nkia mpila lukwikilu o Yesu kazolele vo wantu bakala lwau muna ngiz’andi?
 Nkia fu kiambi kia Afarisi alongoki a Yesu bafwete venga?

221
OLONGELE MU KUMA KIA VONDA LONGO YO ZOLA WANA
MATAI 19:1-15 MAKU 10:1-16 LUKA 18:15-17
Yesu ye alongoki andi bakatukidi muna Ngalili,
basaukidi Nkoko a Yodani, bele kuna Sude yo vio-
kela muna Pereia. E nkumbu a nsuka Yesu ka-
kala muna Pereia, wazayisa Afarisi o nkanikinu a
Nzambi mu kuma kia vonda longo. (Luka 16:18)
Owau, Afarisi babundumwini e diambu diadi
muna tonta Yesu.
Mose wasoneka vo yakala olenda vonda longo
yo nkaz’andi kele vo osolwele “owu wambi” muna
nkaz’andi. (Nsiku 24:1) Vena ye ngindu zaswaswa-
na yo mambu ma mpila mu mpila mefilanga wa-
ntu mu vonda longo. Akaka bekwikilanga vo longo
lufwete fwa mu kuma kia yimambu-mambu yako-
ndwa o mfunu. Dianu vo, Afarisi bayuvuidi Yesu
vo: “Nga diansongi kwa yakala mu vonda longo yo
nkaz’andi muna konso diambu e?”—Matai 19:3.
Vana fulu kia vova e ngindu za wantu, Yesu
kuna ngangu zawonso ovovele e kani dia Nzambi
mu kuma kia longo. Ubavutwidi vo: “Nga ke nwa-
tanga wo ko vo ona wabasema tuka kuna lubanti-
ku yakala yo nkento kabasema yo vova vo: ‘Muna
kuma kiaki, o yakala osisa se diandi yo ngudi
andi yo laminina nkaz’andi, yau wole bekala se
nitu mosi e’? Dianu vo, ke nwole diaka ko, ka-
nsi nitu mosi. Muna kuma kiaki, kina kiayikakeswa
kwa Nzambi, o muntu kavambanisa ko.” (Matai
19:4-6) Kieleka, vava Nzambi kasikidisa o longo
lwa Adami yo Eva, kabavana o nswa wa vonda lo-
ngo lwau ko.
Afarisi ke bakwikidi mvovo mia Yesu ko, bavo-
vele vo: “Ozevo, ekuma Mose kakanikina vo yaka-
la kavana nkand’a vonda longo kwa nkento yo ku-
nsindika?” (Matai 19:7) Yesu ubavutwidi vo: “Mu
ˆ kia Nzambi tufwete kuyikulula yo kala yo luzolo
kuma kia bala kwa ntima mieno, Mose kanuya-
mbulwila vo nwavondanga o longo ye akazi eno,
kansi ke wau ko diakala kuna lubantiku.” (Matai
19:8) O “lubantiku” lwalu ke lwayantika mu lumbu
ya Mose ko, kansi vava o Nzambi kasikidisa o lo-
ngo lwantete kuna Edene.
222
I bosi Yesu ovovele diambu diamfunu, oku vo:
“Omono inuvovese vo konso yakala ovonda longo
yo nkaz’andi, avo ke mu kuma kia zumba ko, ka-
sompa wankaka, zumba katele.” (Matai 19:9) E
Sono ivananga o nswa wa vonda longo kele vo
mosi zumba katele.
Alongoki vava bawidi wo, bavovele vo: “Avo i
wau kwa yakala yo nkaz’andi, ke diambote ko mu-
ntu kasompa.” (Matai 19:10) Kieleka, ndiona ozo-
lele sompa kafwete zaya wo vo longo i kangu dia-
kwele mvu.
Mu kuma kia kimpumpa, Yesu osasidi vo vena
ye ankaka bewutukanga nzimba, i sia vo, ke ba-
lendi sompa ko. Akaka mpe bekuyikitulanga nzi-
mba, ke bekalanga diaka ye nsatu za vukana ko.
Vo i ankaka bena ye nsatu za vukana, kansi ke ba-
zolele kwau sompa ko. Bevanganga wo muna sia
e salu kia Nzambi va fulu kiantete muna zingu
kiau. Yesu okasakese o wantu bewanga e longi
diandi, oku vo: “Ona olenda wo vanga, [kala mpu-
mpa] yambula kavanga wo.”—Matai 19:12.
I bosi, o wantu bayantikidi nata o wan’au kwa
Yesu. Kansi alongoki basimini o nkangu, ke ba-
zolele ko vo batokanesa Yesu. Yesu vava kamwe-
ne wo, okendalele, ubavovese vo: “Nuyambula
yingiana-ngiana yiza kwa mono; ke nubasimi ko,
kadi e Kintinu kia Nzambi kia awana bena nze
yingiana-ngiana yayi. Kieleka inuvovese vo, ko-
nso ona olembi tambula Kintinu kia Nzambi nze
kingiana-ngiana, ke kota mo nkutu ko.”—Maku 10:
14, 15; Luka 18:15.
Ekwe longi diamfunu! Muna kota mu Kintinu
lwa longoka nze mwan’akete. O Yesu osongele vo
wan’akete kezolanga, ubasimbidi muna moko yo
kubasambula. Yesu osonganga o zola kwa awo-
nso ‘betambulwilanga e Kintinu kia Nzambi nze
kingiana-ngiana.’—Luka 18:17.
 ˙ YESU OSONGELE NYINDU A NZAMBI MU KUMA KIA VONDA LONGO
˙ LUKAU LWA KIMPUMPA

˙ MFUNU WAKALA NZE YINGIANA-NGIANA

95

 Aweyi Afarisi batontele Yesu mu kuma kia vonda longo?

 Kuna kwa Yesu, azeyi i ngindu za Nzambi mu kuma kia vonda o longo?
 Ekuma alongoki akaka babakidi e nzengo za kala mpumpa?
 Nkia diambu o Yesu kalongele muna mpila kekadilanga yo wan’akete?

223
YESU OVENE MVUTU KWA TOKO DIA MVUAMA
MATAI 19:16-30 MAKU 10:17-31 LUKA 18:18-30

Yesu wakinu kaka muna nzil’a Pereia wau ke-

kwendanga kuna Yerusaleme. Toko dia mvua-
ma wizidi ntinu kwa Yesu, ofukamene vana malu
mandi. Toko diadi “mosi muna afidi a Ayuda,”
nanga mfidi a sambilu yovo kuna Mbazi a Nkanu
kesadilanga. Oyuvuidi Yesu vo: “E Nlongi Ambo-
te, adieyi mfwete vanga muna vua moyo a mvu
ya mvu?”—Luka 8:41; 18:18; 24:20.
Yesu umvutwidi vo: “Ekuma ungikidi vo wa-
mbote? Ke vena muntu ambote ko, Nzambi
kaka. Nanga e toko diadi osadidi o mvovo
“ambote” kadi aki rabini i diau bevanganga.
Kana una vo Yesu wambote muna longa, kansi
ozolele vo e toko diadi kazaya wo vo Nzambi
kaka i “wambote.”
Yesu unwondelele vo: “Kansi, avo ozolele vua
o moyo, kwamanana lunda e nsiku.” E toko di-
yuvuidi Yesu vo: “Nkia nsiku?” Yesu umvutwidi
vo: “Kuvondi ko, kute zumba ko, kuyiyi ko, kusie
kimbangi kia luvunu ko, zitisa se diaku yo ngu-
di aku, yo zola nkw’aku wauna okuyizolelanga.”
—Matai 19:17-19.
E toko divutwidi vo: “Omama mawonso ilu-
ndanga mo; adieyi diaka mfwete vanga?” (Matai
19:20) Edi kabenze vo, nanga mambu mambo-
te makondelo muna yandi, malenda kunsadisa
mu vua moyo a mvu ya mvu. O Yesu wau ka-
bakwidi vo ye nsi a ntima kavovele, ‘unzolele.’
(Maku 10:21) Kansi vena ye diambu dikakididi e
toko diadi.
E toko diadi mavua mandi kebundanga e
vuvu. Dianu vo, Yesu umvovese vo: “Diambu di-
mosi okondelo: Wenda teka yawonso una yau yo
vana nzimbu kw’asukami, okala yo lusalu kuna
zulu; wiz’andandi.” Kieleka, e toko diadi wadi
kaya e nzimbu kwa asukami, ana ke balendi ku-
mvutulwila lekwa ko, yo kituka se nlongoki a
Yesu. Kansi wau kakendalele muna mvutu zazi,
224
 ˙ TOKO DIA MVUAMA OYUVUIDI MU KUMA KIA MOYO A MVU YA MVU
wele ye ntantu zawonso, kadi nkwa mavua ma-
yingi.” (Maku 10:21, 22) Yesu ovovele vo: Dia-
mpasi kw’awana bena ye nzimbu mu kota muna
Kintinu kia Nzambi!”—Luka 18:24.
E mvovo mia Yesu misivikisi alongoki. Ovove-
le diaka vo: “Diasazu kwa samo kaviokela muna
disu dia ntumbu, ke mu mvuama ko kakota
muna Kintinu kia Nzambi.” Alongoki banyuvuidi
vo: “Nani olenda vuluzwa?” Nga o muntu kale-
ndi vuluza nkwandi ko? Yesu ubatadidi, ovove-
le vo: “Mana ke malendakana ko kwa wantu, ma-
lendakana kwa Nzambi.”—Luka 18:25-27.
Petelo osongele vo e nzengo zau zaswaswa-
na ye za toko dia mvuama, ovovele vo: “Oyeto
tusisidi yawonso yo kulanda; ozevo, nki tuta-
mbula?” Yesu ubavutwidi vo: “Kieleka inuvove-
se vo, vava lekwa yawonso ivangwa se yampa,
o Mwan’a muntu ovuanda vana kunda kiandi kia
nkembo, oyeno nundende nuvuanda mpe vana
kunda 12, nwafundisa makanda 12 ma Isaele.”
—Matai 19:27, 28.
Dialudi vo, Yesu ovovele o mambu mevanga-
ma muna lumbu ikwiza, vava e lekwa yawonso
yikitulwa se yampa, wauna yakala muna mpatu
ya Edene. Petelo ye alongoki ankaka betambu-
la o nsendo vava beyala yoYesu, yo twasa e nsa-
mbu mu Paradiso ova ntoto. O nsendo wau usu-
ndidi mawonso balenda vanga!
Kansi ke mu lumbu ikwiza kaka ko betambu-
la o nsendo wawonso. Kana nkutu owau, alo-
 Nkia mpila muntu wizidi kwa Yesu?
 Ekuma Yesu katondele ko vo kayikilwa “wambote”?
 Nkia nsendo alongoki a Yesu betambula?
 Mu nkia mpila ana “bavita” basukinini, ana “basukinina,” bavitidi”?
96
ngoki mu tambula bena e nsambu zankaka.
Yesu ubavovese vo: “Ke vena ona wasisa nzo ko
yovo nkaz’andi yovo mpangi zandi yovo se ye
ngudi, yovo wana, muna diambu dia Kintinu kia
Nzambi, kalembi tambula yayingi omu kolo kia-
ki, muna tandu kikwiza, moyo a mvu ya mvu.”
—Luka 18:29, 30.
Kieleka, konso fulu alongoki bekuenda, beso-
ngwa o zola kwa mpangi zau Akristu, bekala ye
ngwizani ambote lutila nkutu e ngwizani beka-
langa yau o wantu bawutuka vumu kimosi. Dia
nkenda mu zaya vo, e toko dia mvuama ovidisi
e nsambu zazi kumosi mpe yo nsendo wa kota
muna Kintinu kia Nzambi kuna zulu.
Yesu ovovele diaka vo: “Kansi, ayingi bavi-
ta besukinina, ana basukinina bevita.” (Matai
19:30) Aweyi disongele?
E toko dia mvuama una muna buka “kiante-
te,” kadi oyandi mpe mosi muna mfumu za Ayu-
da. Wau vo nkanikinu mia Nzambi kelundanga,
dimonekene vo olenda sadila Nzambi yo vanga
mambu mayingi mambote. Kansi osidi mavua
mandi vana fulu kiantete muna zingu kiandi.
Vo i wantu ana bavezuanga, babakula vo malo-
ngi ma Yesu ma ludi, i mau mefilanga ku nzil’a
moyo. Tulenda vova vo yau “basukinina,” kansi
owau “bavitidi.” Bevingilanga yo ntim’a mosi e
ntangwa bevuanda vana kunda yau kuna zulu
kumosi yo Yesu, ekolo beyala e nza ikituka se
Paradiso.
225
KINGANA KIA ASADI MUNA MPATU A VINYU
MATAI 20:1-16
Muna nzil’a Pereia, Yesu olongele vo “ayingi ba-
vita besukinina, ana basukinina bevita.” (Matai
19:30) Una kavovele e mvovo miami, otele ki-
ngana kia asadi muna mpatu a vinyu, oku vo:
“Kintinu kia zulu kina nze mfumu a nzo, ona
ovaikidi mu mene-mene, wele vavi asadi be-
nda sadila muna mpatu andi a vinyu. Vava ka-
wizanene ye asadi vo denali imosi kekubafu-
ta muna lumbu, ubatumini muna mpatu andi a
vinyu. Ovaikidi diaka muna tezo kia ola yeta-
tu, omwene ankaka bakondelo e salu, batela-
mene vana zandu, ubavovese vo, ‘Oyeno mpe,
nwenda sala muna mpatu a vinyu, ikunufuta ko-
nso kina kinufwene.’ Bele kuna mpatu. Ovaikidi
diaka muna tezo kia ola yasambanu ye ina ye-
vua, ovangidi diau dimosi. I bosi, muna tezo kia
ola ya 11, ovaikidi, omwene ankaka batelamene,
ubayuvuidi vo, ‘Ekuma nutelamene ovava mwi-
ni amvimba yeno ke nukadi ye salu?’ Bavutwidi
vo, ‘Kadi ke vena muntu ko utubakidi mu salu.’
Ubavovese vo, ‘Oyeno mpe nwenda sala muna
mpatu a vinyu.’ ”—Matai 20:1-7.
Nanga o Yesu vava kavovele “Kintinu kia zulu”
ye “mfumu a nzo,” o wantu babenze vo Yave wa
Nzambi kavovele. Muna Sono, Yave oyikilwanga
nze mfumu a mpatu a vinyu. E mpatu a vinyu,
zula kia Isaele isunzulanga. (Nkunga 80:8, 9;
Yesaya 5:3, 4) Awana bena muna kangu dia Nsi-
ku, betezaneswanga ye asadi muna mpatu a vi-
nyu. Kansi tu, o Yesu kavovele mambu ma nz’a-
nkulu ko. Mambu mevangamanga omu tandu
kiandi i kavovele.
Tulenda vova vo, e mfumu za mabundu salu
kia Nzambi besalanga, musungula Afarisi ana
bavavidi tonta Yesu muna diambu dia vonda lo-
ngo. Bena nze wantu basadidi lumbu kiamvi-
mba, owau mfutu au bevingilanga. Denali imo-
si befutwa.
226
Anganga yo wantu ankaka beyindulanga vo
Ayuda ana bevezuanga, ke basadilanga Nzambi
una ufwene ko. Bena nze asadi basadidi nda-
mbu a lumbu muna mpatu a vinyu ya Nzambi.
Muna kingana kia Yesu, o wantu awaya i yau ba-
yantika sala mu “tezo kia ola ya tatu” (9:00 mu
mene) yovo kuna mfoko a lumbu, muna ola
ya sambanu, ya nana ye ola ya kumi ye mosi
(5:00 mu masika).
Akala ye akento belandanga Yesu, bebadiki-
lwanga nze ‘wantu basibwa.’ (Yoane 7:49) Kadi
oyau abaki a mbizi za maza ye avati a nsengo
muna zingu kiau kiawonso. Kansi, kuna mfoko a
mvu wa 29 wa tandu kieto, “mfumu a mpatu
a vinyu” otumini Yesu kababokela beza sadila
Nzambi yo kituka se alongoki a Kristu. O Yesu i
yau kayikidi vo “basukinini,” ana bezidi sala mu
mpatu a vinyu muna ola ya kumi ye mosi.
Muna fokola e kingana kiandi, Yesu osasidi
dina diavangama kuna mfoko a lumbu, ovovele
vo: “Muna nkokela, o mfumu a mpatu a vinyu
ovovese selo kiandi vo, ‘Bokela asadi, wabafuta,
yantikila muna awana basukinini yo fokolwela
muna awana bavitidi.’ Vezidi awana bayantikidi
e salu muna ola ya 11, konso muntu otambwi-
di denali imosi. Ana bavitidi vava bezidi, bayi-
ndwidi vo nzimbu zayingi befutwa, kansi oyau
mpe batambwidi denali imosi. Una batambwidi
yo, bayantikidi yidimina mfumu a nzo, oku vo,
‘Awaya basukinini ola mosi kaka basadidi; kansi
batambwidi mfutu wau mosi yo yeto tufuntuki-
di lumbu kiamvimba ye mwini!’ Mfumu a nzo
ovovese mosi muna yau, oku vo, ‘E nkwame,
kivangidi diambi ko. Ke denali imosi ko tuwi-
zanene? Tambula o mfutu aku, wenda kwaku.
Nzolele vana kwa ndiona osukinini mfutu wau
mosi yo ngeye. Ke diansongi ko kwa mono ya-
vanga konso dina nzolele muna nzimbu zame?
 ˙ ASADI ANA “BAVITA” MUNA MPATU A VINYU “BASUKININI”
97

Yovo disu dia kimpala una diau wau ibavangidi
edi diambote?’ Dianu vo, ana besukinina bevi-
ta, ana bevita besukinina.”—Matai 20:8-16.
Nanga alongoki mukukiyuvula bena kana
aweyi uvangamena e diambu diansuka o Yesu
kayikidi muna kingana kiaki. Aweyi e mfumu za
mabundu ma Kiyuda, ana bekuyibadikilanga vo
yau “bavita,” kansi owau “besukinina”? Aweyi
alongoki a Yesu ‘bevitila’?
Alongoki a Yesu, ana bebadikilwanga kwa
Afarisi ye kwa wantu akaka vo yau i “basukini-
na,” owau se “bevita” tambula o mfutu amvi-
mba. E lumbu kina o Yesu kefwa, Nzambi obe-
mbola Yerusaleme ya nza, osola zula kiampa,
i sia vo, “Isaele ya Nzambi.” (Ngalatia 6:16;
Matai 23:38) Yoane wa Mvubi wayika e buka
kiaki vava kavovela o vubwa muna mwand’a-
velela. Awana “basukinina” yau bevita tambu-
la luvubu lwalu yo vewa e lau dia kala se mba-
ngi za Yesu “yakuna nsuk’a nza.” (Mavangu 1:
5, 8; Matai 3:11) Avo alongoki a Yesu batome-
ne visa e nsobani zina Yesu kavovele, balenda
bakula vo mfumu za mabundu bekubafungila
makasi wau “basukinini.”

 Ekuma tulenda vovela vo Yave i “mfumu a mpatu a vinyu”? Aki nani i “asadi” muna mpatu a vinyu?
 Nkia nsobani zampwena o Yesu kayikidi muna kingana kiaki?
 Nkia ntangwa e nsobani zazi zivangamene?

227
ANTUMWA BAVAVIDI DIAKA E TUNDA
MATAI 20:17-28 MAKU 10:32- 45 LUKA 18:31-34

Yesu ye alongoki andi basisidi e zunga ina kuna

sude ya Pereia, basaukidi o Nkoko a Yodani una
lukufi ye Yeriko kimana bakota muna Yerusale-
me. Bena kumosi ye ndong’a wantu yizidi ku
Nkinzi a Nduta ya mvu 33 wa tandu kieto.
Yesu ovitidi alongoki andi kuna ntwala, kadi
ozolele kota mu mbanza vitala o nkinzi a Ndu-
ta wayantika. Kansi alongoki wonga bena wau.
Kadi vitila Lazaro kafwa, Yesu muna Pereia ka-
kala, i bosi kayenda kuna Yuda. Toma wavove-
sa akwandi alongoki vo: “Twenda mpe, kimana
twafwa yandi.” (Yoane 11:16, 47-53) Dianu vo,
wau bekwendanga ku Yerusaleme, mu vonza
bena. Kuma kiasikila bena kiau mu mon’o wo-
nga.
Muna kubakubika e ngindu mu mambu meku-
babwila, Yesu onete alongoki andi vana fulu kia
yau kaka, ubavovese vo: “Se tutomboka kuna
Yerusaleme, o Mwan’a muntu oyekolwa vana
moko ma nganga zambuta ye asoneki. Bekunze-
ngela tumbu kia lufwa yo yekolwa vana moko
ma esi zula bansakanena yo kunzwabula yo ku-
mvondela vana nti; ofulwa muna lumbu kieta-
tu.”—Matai 20:18, 19.
Eyayi i nkumbu a ntatu o Yesu kavovese alo-
ngoki andi mu kuma kia lufwa lwandi yo lufulu-
ku. (Matai 16:21; 17:22, 23) Kansi tu, o nkumbu
wau ovovele vo vana nti kevondelwa. Alongoki
bawidi mana kavovele, kansi ke babakwidi mo
ko. Nanga mu vingila bena e mvutulwis’a kinti-
nu kia Isaele ova nza, kimana bamona o nkembo
ye songwa o zitu muna kintinu kiaki ova nza ku-
mosi yo Kristu.
O ngudi a Yakobo wa ntumwa yo Yoane, di-
lenda kala Salome, una mpe muna buka kia
wantu bekwendanga ku Yerusaleme. Yesu wa-
vana Yakobo yo Yoane e nkumbu ina ye nsa-
sa vo, “Wan’a Mwandazi,” mu kuma kia fu kiau
228
 ˙ YESU OSAKWIDI DIAKA LUFWA LWANDI

˙ YESU OMOKENE YE NTUMWA ZANDI MU KUMA KIA LUZOLO LWA KALA YE TUNDA
kia funga makasi. (Maku 3:17; Luka 9:54) Tuka
kolo, yau awole bena yo luzolo lwa tambu-
la fulu yatundalala muna Kintinu kia Kristu. O
ngudi au otomene dio zaya. Owau, wizidi vove-
la wan’andi kwa Yesu, ofukamene, olombele vo
kasongwa e dienga. Yesu unyuvuidi vo: “Adieyi
ozolele?” Oyandi ku vo: “Yambula vo wan’ame
awaya yau awole, bavuanda muna Kintinu kia-
ku, mosi kuna koko kwaku kwalunene, wankaka
kuna koko kwalumonso.”—Matai 20:20, 21.
E ngindu zazi kwa Yakobo yo Yoane zitukidi.
O Yesu wau kwandi kabasamunwini e mpasi ye
nsoni kemweswa. Muna kuma kiaki, ubavovese
vo: “Oyeno ke nuzeye dio ko dina nulombele.
Nga nulenda nua e kopo dina inu’e?” Bamvu-
twidi vo: “Tulenda kweto.” (Matai 20:22) Yamu
wau, ke babakwidi ko e nsasa diambu diadi.
Kansi, Yesu ubavutwidi vo: “Kieleka, nulenda
kweno nua e kopo diame, kansi edi dia vuanda
ku koko kwame kwalunene ye kwalumonso, ke
diame ko diakunuvana dio, kadi dia awana kaka
bakubikilwa dio kwa Se diame.”—Matai 20:23.
E ntumwa zankaka vava bawidi e diambu
divangidi Yakobo yo Yoane, bafungidi maka-
si. Nga Yakobo yo Yoane bateka zayisa e ngi-
ndu zazi kwa alongoki ankaka vava batantana-
98
nga kana nani muna yau osundidi e? (Luka 9:
46-48) Ke dina kwandi mfunu ko, kadi dina di-
vangamene disongele vo yau Kumi ye Zole ke
balemvokele ko e longi bavewa kwa Yesu dia ku-
yikulula. Bakinu kaka yo luzolo lwa kala akwa tu-
nda.
Yesu ozolele fokola e ntantani zazi ye kimpa-
la zituese. Obokele yau Kumi ye Zole, ubavene
longi kuna zola kwawonso. Ubavovese vo: “Nu-
zeye wo vo awana beyalanga e zula, bediatidi-
langa nkangu, e nene miau mpe bena ye wisa
muna yau. Ke wau ko difwete kala vovo nwina;
kansi konso ona ozolele kala nene vovo nwina,
kafwete kala selo kieno, konso ona ozolele kala
se ntu vovo nwina, kafwete kala se ntaudi kwa
yeno awonso.”—Maku 10:42-44.
Yesu ubavovese vo bafwete tanginina e mba-
ndu andi. Ovovele vo: “Mwan’a muntu, kayiza
sadilwa ko, kansi kasadila kaka yo vana moyo
ˆ
andi se lukulu lwa wantu ayingi.” (Matai 20:28)
Se mvu ntatu miviokele kala, Yesu osamunaga
e nsangu zambote muna wete dia wantu akaka.
Otambulwila nkutu vo kafwa muna wete dia wa-
ntu awonso! Alongoki a Yesu bafwete tanginina
e fu kia Kristu kia sadila akaka ke mu sadilwa ko.
Bakala nze kingiana-ngiana, ke bavavi tunda ko.

 Adieyi o Yesu kavangidi muna kubika e ngindu za alongoki andi mu kuma kia mambu mekumbwila?
 Nkia diambu ntumwa zole balombele kwa Yesu? E ntumwa zankaka aweyi bamwene?
 Adieyi o Yesu kavangidi mu kuma kia luzolo luna antumwa bena lwau mu kala akwa tunda?

229
YESU OWUKIDI MPOFO ZOLE, OSADISI MPE ZAKAI
MATAI 20:29-34 MAKU 10:46-52 LUKA 18:35–19:10
O Yesu yo nkangu balueke muna Yeriko, lumbu
kiamvimba badiete tuka kuna Yerusaleme. Mba-
nza zizole zina muna Yeriko, Tezo kia kilometa 2
zivambulanga e mbanza yankulu ye mbanza ya-
mpa ya esi Roma. O Yesu yo nkangu bavioke-
le mbanza imosi, wau bekuendanga, bamwene
mpofo zole zilombanga madia, ziwidi e nsindu
mia wantu. Mosi nkumbu andi Batimai.
Vava bawidi vo Yesu mu vioka kena, Batimai
ye akwandi bayantikidi o kaza, oku vo: “E Mfu-
mu, e Mwan’a Davidi, utufwil’e nkenda!” (Ma-
tai 20:30) E ndonga ibasimini babutama, ka-
nsi oyau basakisi o kaza. O Yesu wau kawidi o
mazu mama, oningamene. Ovovese wantu bena
yandi oku vo, babokela muntu una kaza. Bele
kwa alombi, bavovese mosi muna yau vo: “Ya-
ngalala! Telama; yandi ubokele.” (Maku 10:49)
Kuna kiese kiawonso, o mpofo okatwidi yunga
kiandi kiantandu, otelamene, wele kwa Yesu.
230
Yesu ubayuvuidi vo: “Adieyi nuzolele yavanga
kwa yeno?” Bamvutwidi vo: “E Mfumu, yambula
meso meto matemoka.” (Matai 20:32, 33) Yesu
ubafwididi e nkenda, osimbidi mosi muna yau
muna meso, ovovele vo: “Wenda kwaku. Lukwi-
kilu lwaku lusaswidi.” (Maku 10:52) Meso ma
yau awole matemokene, bayantikidi kembelela
Nzambi. O nkangu wau bamwene e sivi divanga-
mene, bakembelele Nzambi. E mpofo ziwukilu
ziyantikidi landa Yesu.
O Yesu wau keviokanga muna Yeriko, ozungi-
lu kwa ndong’ayingi. Konso muntu ozolele mona
ndiona owukidi mpofo zazi. Wau vo e ndonga
isakidi, akaka ke bena lenda mona Yesu ko. Za-
kai mpe kalendele mona Yesu ko. Zakai yandi i
mfumu muna avakulwisi a mpaku muna Yeri-
ko ye zunga ina lukufi. Wau vo Zakai wankufi,
kena mona o mambu mevangamanga ko. Muna
kuma kiaki, Zakai otikwini kuna ntwala, wele
manta muna nti a sikamone (yovo nsanda) una
muna nzila ina Yesu kekwendelanga. Wau kame-
nte muna nti, Zakai omwene mawonso mena va-
ngama. O Yesu vava kafinamene, omwene Zakai
kuna nti, umvovese vo: “E Zakai, kulumuka-ku-
lumuka, kadi o unu muna nzo aku inangina.”
(Luka 19:5) Zakai okulumukini, wele kubika e
fulu kuna nzo andi kimana katambula Yesu.
O nkangu wau bamwene mana mevangama-
nga, bayantikidi yidima. Kuna kwa yau ke dia-
nsongi ko kwa Yesu katambulwa kwa muntu ona
oyau bebadikilanga vo nsumuki. Zakai wakitu-
ka se mvuama mu kuma kia nzimbu kakudikila-
nga muna salu kia vakulwisa mpaku.
O Yesu vava kakotele muna nzo a Zakai, o
nkangu uyidimini diaka, oku vo: “Okotele muna
nzo a nsumuki.” Yesu kalende mana bavovele
ko, kadi sinsu kia luviluku lwa ntima kamwene
muna Zakai. Zakai otelamene, ovovele kwa Yesu
 ˙ YESU OWUKIDI MPOFO ZOLE KUNA YERIKO

˙ ZAKAI WA MVAKULWISI A MPAKU OVILUKIDI O NTIMA 99

vo: “E Mfumu, e bula-kati kia salanganu yame,
se mvana kio kw’asukami, konso kina yakutu-
´
muna kwa muntu, iya ikumvutulwila.”—Luka 19:
7, 8.
Ekwe mpila yambote o Zakai kasongele vo
ovilukidi kieleka o ntima! Nanga Zakai ovangidi
o mbalu wa nzimbu za mpaku kakutumuna kwa
Ayuda, i bosi odidi e ndofi ya vutulwila nkonso
´
muntu nkumbu ya. Dina Zakai kavovele disundi-
di nkutu mana masikidiswa muna Nsiku a Nza-
mbi. (Luvaiku 22:1; Fuka 6:2-5) Zakai odidi mpe
e ndofi vo e bula-kati kwa mavua mandi ovana
mo kwa asukami.
Yesu oyangalele o luviluku lwa ntima lwa Za-
kai, umvovese vo: “O unu luvuluku luizidi omu
nzo yayi, kadi ongeye mpe u mwan’a Abaraya-
ma. O Mwan’a muntu wizidi vavi yo vuluza ana
bavila.”—Luka 19:9, 10.
Muna lumbu yaviokele, Yesu wavovele o ‘wa-
ntu bavila’ muna kingana kiandi kia mwa-
na wavila. (Luka 15:11-24) Owau ovovele nona
kia muntu wavila kansi owau osolokele. Mfu-
mu za mabundu ye alandi au nanga bayidimini
Yesu yo kumvovela e mbi wau kemokenanga yo
wantu nze Zakai. Kansi o Yesu wele vavi o wan’a
Abaraya bavila kimana bavutuka.

 Nkia fulu o Yesu kawananene ye mpofo zole zi-

lombanga madia? Nkia diambu kavangidi muna
wete diau?
 Nani i Zakai? Aweyi kasongele vo ovilukidi o
ntima?
 Nkia diambu tulenda longoka muna mpila ina
Yesu kakadidi yo Zakai?
KINGANA KIA MINA KUMI
LUKA 19:11-28
Kana una vo Yesu ku Yerusaleme kekwendanga,
kansi yandi ye alongoki andi bakinu muna nzo
a Zakai. O Yesu ozeye wo vo “Kintinu kia Nza-
mbi kisikidiswa,” yandi kibeni okala se Ntinu.
(Luka 19:11) Alongoki kebabakwidi diambu dia-
di ko, nze una balembele bakulwila vo Yesu fwa
ke fwa. Muna diadi, Yesu otele kingana muna
kubasadisa babakula vo Kintinu ke kikwiza mu
ntangwa yayi ko.
Yesu ovovele vo: “Nkwa tunda wayenda kuna
nsi anda, kimana kayadikwa kintinu, i bosi kavu-
tuka kwandi.” (Luka 19:12) O nkangalu wa mpi-
la yayi, ola zayingi wadia. E diadi disongele vo,
Yesu i “Nkwa tunda wayenda kuna nsi anda,”
kuna zulu, kuna o Se diandi ke kumvanina e ki-
mfumu.
Muna kingana, vitila o ‘Nkwa tunda kenda
´
kuna nsi yanda,’ obokele ntaudi kumi, ubavene
mina imosi ya palata, ubavovese vo: “Nwenda
zo kitila kweno yavana nkwiza.” (Luka 19:13)
Mina imosi ya palata ntalu ayingi ifwanga, Ile-
nda tezaneswa ye zimbu zifutwanga kwa mva-
nti a sengo, mu ngonde tanu.
Nanga alongoki babakwidi vo bena nze ntau-
di kumi muna kingana, kadi o Yesu ubatezanese
kala ye akutiki a mbongo muna mpatu. (Matai
9:35-38) Dialudi vo, Yesu kabalombele ko beza
ye mbongo ina bakutikidi. Kansi e salu kia kuti-
ka kisadisi mpe akaka mu kituka se alongoki yo
baka e fulu muna Kintinu kia Nzambi. Alongoki
besadilanga salanganu ya mpila mu mpila mu
sadisa ndonga mu kala se avingidi a Kintinu.
Nkia mambu diaka o Yesu kasengomwene
muna kingana kiaki? Yesu ovovele vo esi nsi
andi “bansawidi, [nkwa tunda] bantumini aku-
nzi, oku vo, ‘Ke tuzolele ko vo muntu ndioyo ka-
tuyala.’ ” (Luka 19:14) Alongoki bazeye wo vo
Ayuda ke batambwidi Yesu ko, akaka muna yau
232
bazolele nkutu kumvonda. Kunima lufwa lwa
Yesu ye ngiend’andi kuna zulu, Ayuda ayingi ba-
yantika bangika alongoki muna songa vo ke ba-
zolanga Yesu ko. Ntantu miami misongele vo ke
bazolele ko vo Yesu kakala se Ntinu.—Yoane 19:
15, 16; Mavangu 4:13-18; 5:40.
Aweyi ntaudi kumi basadidi e mina yau yava-
na “nkwa tunda” ketambula “kintinu” yo vutu-
ka? Yesu ovovele vo: “Una kayadikwa e kintinu,
ovutukidi, obokele ntaudi zandi, zina kavana e
nzimbu, kazaya kana nkia nluta babakidi. Ona
wantete wizidi kuyisunzula, oku vo, ‘E Mfumu, e
mina aku, mina kumi ilutidi.’ Umvovese vo, ‘Oto-
mene sala, u ntaudi ambote! Wau vo osongele
kwikizi muna diambu diandwelo, ovua wisa kia
mavata kumi.’ Ona wanzole wizidi, oku vo, ‘E
Mfumu, e mina aku, mina tanu ilutidi.’ Umvove-
se diau adimosi, ‘Ongeye mpe okala ye wisa kia
mavata tanu.’ ”—Luka 19:15-19.
Avo alongoki babakwidi vo bena nze ntau-
di zina zavanga mawonso balenda muna sa-
disa wantu bakituka se alongoki, balenda kala
ye vuvu vo Yesu otoma yangalala. Balenda kala
mpe ye vuvu vo Yesu okubasenda muna salu
kiau. Dialudi vo, alongoki a Yesu ke yau awonso
ko bena ye zingu yovo malau ngatu ngangu za-
fwanana. Kansi oYesu ona “watambula kintinu,”
osinga bakula e nswaswani yayi yo sambula e
ngolo zau ye kwikizi kiau muna salu kia kitula
wantu se alongoki.—Matai 28:19, 20.
Kansi, tala una Yesu kafokokwele kingana kia-
ndi. Ovovele vo: “Kansi, wankaka wizidi, oku vo,
‘E Mfumu, tala mina aku, ina yalunda vana nle-
le. Wonga imwenene, kadi u nkwa ntim’ambadi;
obonganga ina kulundidi ko, okutikanga ina ku-
kunini ko.’ O Mfumu umvovese vo, ‘Muna mvo-
vo miaku ikufundisila, u ntaudi ambi. Ozeye wo
kwaku vo mono i nkwa ntim’ambadi, ibonga-
 ˙ KINGANA KIA YESU KIA MINA KUMI
100

nga ina kilundidi ko, ikutikanga ina kikunini ko.
Ekuma walembi tambikila nzimbu zame kw’aki-
ti? Ozevo, wau ngizidi, nga ntambwidi e nzimbu
zame ye nluta.’ “Ovovese ana batelamene vava-
na vo, ‘Numbonga e mina, nuvana yo kwa ndio-
na wina ye mina kumi.’ ”—Luka 19:20-24.
Wau vo ntaudi ndioyo kazolele sala ko muna
vuatumuna o mavua ma kintinu kia mfumu
andi, ntaudi ndioyo mfwilu kabakidi. Alongoki
mu yindula bena o luyalu lwa Yesu muna Kinti-
nu kia Nzambi. Dilenda kala vo mana Yesu ka-
vovele mu kuma kia ntaudi yansuka masadisi
alongoki bazaya vo, avo ke bena yo vema ko, ke
bevua fulu ko muna Kintinu kia Nzambi.
E mvovo mia Yesu misadisi alongoki andi
akwikizi mu kudikila e ngolo. Yesu ofokwele
muna mvovo emi: “Inusamunwini vo, konso ona
una ye lekwa, yayingi kevewa, kansi ndiona kena
ye lekwa ko, kina kena kiau nkutu, katulwa kiku-
nkatulwa. Yesu ovovele diaka vo atantu andi,
ana ke bazolele ko vo “yabayala,” vondwa be-
vondwa. Vava kavovele mambu mama, oviokele
kuna ntwala, wele atomboki kuna Yerusaleme.”
—Luka 19:26-28.

´
 Nkia diambu difididi Yesu mu ta kingana kia mina?
 Nani i “nkwa tunda” oyikwanga mu kingana kiaki? Nkia nsi kayele?
 E ntaudi aki nani besunzulanga? Aki nani i wan’a nsi basawidi nkwa tunda?
 Nkia nswaswani ina vana vena ntaudi zibakidi o nsendo ye ntaudi ina obongelo e mina kavewa?

233
 KUNKU KIA

6
LUMBU YANSUKA
YA SALU KIA YESU

“O NTINU AKU
OKWIZANGA OKO WINA”
—MATAI 21:5
LAMBU MUNA NZO YA SIMONE KUNA BETANIA
MATAI 26:6-13 MAKU 14:3-9 YOANE 11:55–12:11

O Yesu vava kakatukidi muna Yeriko, wele kuna

Betania. Kilometa 20 kediata muna nzila yambi,
yazala ye miongo. Yeriko ku yanda ina, tezo kia
meta 250 yo mbu. Betania ku ntandu ina, tezo
kia meta 610 yo mbu. Lazaro ye nsanga zandi
zole kuna Betania bezingilanga, tezo kia kilome-
ta 3 tuka muna Yerusaleme, kuna este ofwete
vioka e Miongo mia Olive.
Ayuda ayingi balueke kala muna Yerusaleme
mu kuma kia Nduta. Bezidi vitila e lumbu kia
Nduta kimana “bayivelelesa mun’owu wa nsiku,”
kele vo mvumbi basimbidi yovo diambu dianka-
ka bavangidi dibafunzuidi. (Yoane 11:55; Ntalu
9:6-10) Akaka muna awana bavitidi o luaka, ba-
kutakene muna tempelo. Bena kiyuvula kana vo
Yesu se keza kuna nkinzi a Nduta.—Yoane 11:56.
O wantu ngindu zaswaswana bena zau mu
kuma kia Yesu. Akaka muna mfumu za mabundu
bazolele kanga Yesu yo kumvonda. Bakanikini o
nkangu vo, kele vo muntu ozeye kuna Yesu kena Simone, okalanga muna Betania, obokelese
kafwete kubazayiza ‘kimana benda kunkanga.’ Yesu ye akundi andi kumosi mpe ye Lazaro beza
(Yoane 11:57) Mfumu za mabundu bavava vo- dila kuna nzo andi, kina Kiasabala muna nkoke-
nda Yesu vava kafutumuna Lazaro muna mafwa. la. Simone oyikilwanga vo “nkwa wazi,” dilenda
(Yoane 11:49-53) Dilenda kala vo akaka bena ki- kala vo wazi kayela ye wawukwa kwa Yesu. Wau
yuvula kana voYesu se kayisonga vana meso ma vo wazola e salu, Mareta mu kubika kena madia
´
ndonga. ma nzenza. Vo i Maria mu wa kena Yesu ye sungi-
Yesu olueke muna Betania kina Kiatanu, “lu- didi kiawonso. Kansi o nkumbu wau Maria ova-
mbu sambanu una ke kiayantikidi e Nduta ko.” ngidi diambu dibundumwini e mpaka.
(Yoane 12:1) E lumbu kia Vundu (kia 8 kia Nisa- Maria oziudi mbuata yakete yovo kimbambi
ni) kiyantikanga muna ndimuk’a ntangwa. Oze- kiakala ye “mazi mansunga, nardu yambote, ya-
vo, Yesu olueke vitila e lumbu kia Vundu kiaya- ntalu.” (Yoane 12:3) Mazi mama mantalu kikilu,
ntika. Kalendi katuka muna Yeriko mu lumbu kia (300 za denali) mefwanga. Mfutu a salu kia mvu
Vundu ko, i sia vo, tuka Kiatanu muna ndimuk’a amvimba! Maria okusidi mazi mama kuna ntu a
ntangwa yakuna Kiasabala muna ndimuk’a nta- Yesu ye muna malu mandi, okungwini malu ma-
ngwa. Kadi Ayuda basikidisa muna nsiku vo o ndi muna nsuki zandi. E nzo yawonso izele ye
wantu ke balendi kangala mu kolo kiaki ko. Wau nsung’a mazi.
kalueke muna Betania, Yesu wele kwandi kuna Alongoki bafungidi makasi, bavovanene vo:
ˆ
nzo a Lazaro, kadi kuna kelwakilanga. “Ekuma kefwasilanga mazi mama mansunga?”
236
 ˙ YESU OVUTUKIDI KUNA BETANIA, LUKUFI YE YERUSALEME
˙ MARIA OKUSIDI YESU MAZI MANSUNGA 101

(Maku 14:4) Yuda wa musi Kereyota, oyuvui-
di kuna luvezo vo: “Ekuma tulembi tekela mazi
mama mu 300 za denali yo vana zo kw’asuka-
mi?” (Yoane 12:5) Yuda katokanene kwandi asu-
kami ko. Nzimbu keyiyanga, kadi yandi olunda-
nga e nzimbu za alongoki.
Yesu osanisini Maria, oku vo: “Ekuma nutoka-
nesenanga o nkento? Diambote kavangidi kwa
mono. Kadi asukami nuna yau ntangwa zawo-
nso, kansi omono ke nukala yame ntangwa za-
wonso ko. Wau kakusidi mazi mama mansunga
muna nitu ame, ovangidi wo muna kubika luziku
lwame. Kieleka, inuvovese vo, konso kuna kusa-
munwinw’e nsangu zazi zambote mu nza yawo-
nso, edi kavangidi o nkento ndioyu disamunwa
mpe muna luyindulu lwandi.”—Matai 26:10-13.
O Yesu lumbu yayingi se kena muna Betania,
e nsangu zimwanganene. Ayuda ayingi bezidi
kuna nzo a Simone, ke bezidi tala kaka Yesu ko
kansi yo Lazaro mpe, “ona [Yesu] kafudidi muna
mafwa.” (Yoane 12:9) Mbuta zanganga bavangi-
di e mfulu mu vonda Yesu yo Lazaro. Mfumu za
mabundu beyindulanga vo lufuluku lwa Laza-
ro i lwau lutuntidi o nkangu mu kwikila muna
Yesu. Mfumu zazi za mabundu akwa ntima mia-
mbi.

 Nkia diambu Ayuda bemokenanga muna Tempelo?

 Ekuma Yesu kaluakidi muna Betania kina Kiatanu, ke Kiasabala ko?
 Nkia diambu Maria kavangidi dibundumwini e mpaka? Aweyi o Yesu kansanisini?
 Nkia diambu disongele vo mbuta zanganga akwa ntima miambi?

237
NTINU OKOTELE MU YERUSALEME
VANA SUALA DIA BULUKU
MATAI 21:1-11, 14-17 MAKU 11:1-11 LUKA 19:29- 44 YOANE 12:12-19
Muna lumbu kiantete, i sia vo, Kialumingu, 9 kia
Nisani, Yesu ye alongoki andi bakatukidi muna
Betania, bele kuna Yerusaleme. Vava balueke lu-
kufi ye Betefangi, vana Mongo a Olive, Yesu ovo-
vese nwole muna alongoki andi vo:
“Nwenda muna vata dina kuntwala, vava nu-
luaka, nuwana e buluku diakangidilwa ye mwa-
n’andi kena yandi. Nukutulula mo, nwantwasila
mo. Avo muntu unuvovese diambu, nuvova vo,
‘Mfumu ovuidi mo mfunu.’ Vana vau okunuya-
mbula nwiza mau.”—Matai 21:2, 3.
Alongoki ke babakwidi ko vo luludiku lwa Yesu
ngwizani lwina yo ungunza wa Nkand’a Nzambi.
Kansi, kuna kwalanda babakwidi e ndungan’a
ungunza wa Zakaria. Zakaria wasakula vo o Nti-
nu ona Nzambi kasila o nsilu okwiza muna Yeru-
saleme, ‘nlembami ye okwendela vana buluku,
vana swala dia buluku.’—Zakariya 9:9.
Alongoki vava balueke muna Betefangi, babo-
ngele e buluku yo mwan’andi, o wantu batelame-
ne vana ndambu bayuvuidi vo: “Ekuma nukutu-
lwilanga mwan’a buluku?” (Maku 11:5) Kansi vava
bawidi vo e buluku yo mwan’andi Mfumu ubavui-
di o mfunu, bayambwidi alongoki benda mau kwa
Yesu. Alongoki batensekele mvuatu miau vana
ntandu a buluku yo mwan’andi, kansi oYesu ome-
nte kwandi vana suala dia buluku.
Wau se kekota muna Yerusaleme ndonga yizidi
kunkika. Bayadidi mvuatu miau muna nzila. Aka-
ka bazengele ndala yovo “makaya muna mpatu,”
bayadidi mo. Bakazidi, oku vo: “E Nzambi, tudo-
dokele, umvuluza! Nkwa nsambu ndiona okwizi-
langa muna nkumbu a Yave! Kiansambu e Kinti-
nu kikwiza, kina kia se dieto Davidi!” (Maku 11:
8-10) Afarisi ana bena vana, bakendalele wau ba-
widi dina nkangu bevovanga. Bavovese Yesu vo:
“E Nlongi, tumba alongoki aku.” Kansi, Yesu uba-
vutwidi vo: “Inusamunwini vo, awaya, avo babu-
tamene, matadi nga makazidi.”—Luka 19:39, 40.
238
O Yesu vava kamwene Yerusaleme, odididi,
ovovele vo: “Kala vo ngeye kibeni wabakula omu
lumbu kiaki, oma ma luvuvamu—kansi owau ma-
swekamene omu meso maku. Kadi e lumbu ikwi-
ˆ
za, ina vo atantu aku bekuzieta o lumbu lwango-
lo lwa nti miasongoka, bekuzunga, bekubangika
muna ndambu zawonso. Bekutuba va ntoto yo
wan’aku, ke musiswa tadi vana ntandu a tadi ko
omu ngeye, wau olembele zaya kolo kia nkingu-
lw’aku.” (Luka 19:42-44) Kieleka, e mvovo mia
Yesu mu kuma kia lufwasu lwa Yerusaleme mia-
lungana muna mvu 70 wa tandu kieto.
O Yesu vava kakotele muna Yerusaleme, “e
mbanza yawonso inikukini, oku vo: “Nani ndio-
yo?” E ndonga ikwamanene vova vo: “Ondioyu i
Yesu wa ngunza, musi Nazarete a Ngalili!” (Ma-
tai 21:10, 11) Akaka muna ndonga, ana bamona
Yesu vava kafula Lazaro, basamunwini o wantu
e sivi diadi. Afarisi bakendalele, kadi bamwene
vo basukidi kwau. Bavovanene vo: “E nza yawo-
nso yele anlandi.”—Yoane 12:18, 19.
Wau vo i fu kiandi, Yesu vava kalueke mu Ye-
rusaleme, wele muna tempelo kalonga. Owukidi
mo mpofo ye mbevo a malu. Nganga zambuta
ye asoneki bafungidi kikilu makasi wau bamwe-
´
ne mana Yesu kevanganga yo wa e yingiana-
ngiana ikazanga muna tempelo, oku vo, “E Nza-
mbi, tudodokele, vuluza Mwan’a Davidi!” Mfumu
za mabundu bayuvuidi Yesu vo: “Nga owidi dina
bevovanga awaya e?” Yesu ubavutwidi vo: “Inge-
ta. Nga ke nwatanga wo nkutu ko vo, ‘Muna nua
mia yingiana-ngiana ye nsedia mu tuka lusanisi-
nu e’?”—Matai 21:15, 16.
Yesu otadidi e salanganu ina muna tempelo.
Wau vo kuma kwanda se kwina, Yesu ye ntumwa
zandi bele kwau. Vitila e lumbu kia 10 kia Nisa-
ni, Yesu ovutukidi kuna Betania, olele kuna Kia-
lumingu mu fuku.
 ˙ YESU OKOTELE MUNA YERUSALEME NZE NTINU
˙ LUFWASU LWA YERUSALEME LUSAKWILU 102

 Nkia ntangwa ye aweyi o Yesu kakotele muna Yerusaleme nze Ntinu?

 Aweyi o Yesu kamwene vava katadidi Yerusaleme? Nkia ungunza kavovele?
 Nkia diambu o Yesu kavangidi muna Tempelo?

239
TEMPELO IVELELESO DIAKA
MATAI 21:12, 13, 18, 19 MAKU 11:12-18 LUKA 19:45- 48 YOANE 12:20-27
Yesu ye alongoki andi lumbu tatu bena muna Be-
tania, tuka bakatukila kuna Yeriko. Kina Kiamosi
muna mene, kia 10 kia Nisani, bele kuna Yerusa-
leme. Muna nzila, Yesu omwene nzala. Dianu vo,
vava kamwene nti a nsanda, wele wo tala. Nga
bundu ina mo e?
E ngonde ya Malusu se ifokoka, vo i bundu ya
nsanda mu ngonde a Yuni iwutanga. Kansi o nti
a nsanda uzele yo makaya. Nanga, Yesu edi ka-
benze vo o nsanda uwutidi kala bundu yantete.
Vava kalueke vana ndambu, omwene vo ke muna
kwandi bundu ko. Wau vo nti a nsanda uzele yo
makaya, diasazu mu yindula vo bundu ina mo. I
bosi, Yesu ovovese nti a nsanda vo: “Omo ngeye
ke mudiwa diaka bundu ko.” (Maku 11:14) Vana
vau, o nti a nsanda uyantikidi yuma. E nsas’a dia-
mbu diadi mbazi kaka izayakana.
Yesu ye alongoki andi bele kwau, balueke
muna Yerusaleme. Yesu wele muna Tempelo ina
kavelelese mazono mu masika. O unu mayingi ka-
vangidi muna tempelo, ovangidi dina kavanga se
vioka mvu tatu kuna Nkinzi a Nduta ya mvu wa 30
wa tandu kieto. (Yoane 2:14-16) Owau Yesu ovai-
kisi “awana batekelenge yo sumba muna tempe-
lo, okindwidi e meza ma mimbudi a nzimbu ye
kunda ya awana batekelenge mayembe.” (Maku
11:15) Kavene nswa ko kwa wantu benatanga e le-
kwa kuna sambu diankaka dia mbaza baviokela-
nga vana yanzala kia tempelo.
Ekuma o Yesu kavaikisidi mimbudi a nzimbu ye
minteki mia bulu muna tempelo? Yesu ovovele
vo: “Nga ke diasonama ko vo, ‘E nzo ame iyikilwa
vo nzo a sambu kwa zula yawonso’? Kansi oyeno
nukitwidi yo se nzo a mivi.” (Maku 11:17) Yesu
ubayikidi vo mivi, kadi ntalu ayingi belombanga
kwa wantu bazolele sumba e bulu muna kela yi-
menga. Kuna kwa Yesu, oyau mivi.
Dianu vo, nganga zambuta, asoneki ye mbu-
ta za nkangu, vava wawidi dina o Yesu kavangi-
240
di, bavavidi diaka kumvonda. Kansi, bawananene
ye diambu diampasi. Ke bazeye ko dina bevanga
muna vonda Yesu, kadi o nkangu mu kwiza wina
´
kwa yandi yo wa malongi mandi.
Ke Ayuda kaka ko bezidi ku nkinzi a Nduta. Ve-
zidi mpe minkwikila mia kiyuda, i sia vo, zula ya-
nkaka yakota muna nsambil’a kiyuda. Vana kati
kwau, vena ye Mingerekia bezidi sambila Nzambi
muna nkinzi wau. Bezidi kwa Filipi, nanga nku-
mbu andi ya Kingerekia ibatuntidi e sungididi.
Bamvovese vo Yesu bazolele monana yandi. Fili-
pi obenze vo nanga ke diambote ko bamonana yo
Yesu, dianu vo omokene diambu diadi yo Andere.
Yau awole banete diambu diadi kwa Yesu, nanga
wakinu muna tempelo.
Yesu ozeye wo vo ke kolo ko fwa ke kwa, ka-
nsi eyayi ke ntangwa ko yavanga luzolo lwa wa-
ntu yovo vanga diambu difila o nkangu mu sivi-
ka. Dianu vo, muna vana e mvutu kwa ntumwa
zole, Yesu ubatelele kingana, ovovele vo: “E nta-
ngwa ifwene kimana o Mwan’a muntu kakembe-
swa. Kieleka, kieleka, inusamunwini vo, e mbwa-
z’a disa, avo ilembele bwa muna ntoto yo fwa,
imosi kaka ikala; kansi avo ifwidi, mbongo yayi-
ngi iwuta.”—Yoane 12:23, 24.
Mbwaza imosi ya disa ilenda moneka vo ke
ina kwandi mfunu ko. Kansi, avo ikuninu, i sia
vo “ifwidi,” ilenda mena yo yima disa diazala ye
mbwaza zayingi. Diau dimosi mpe, Yesu muna si-
kila ye kwikizi kwa Nzambi yamuna lufwa, waki-
tuka se nzila mu vana moyo a mvu ya mvu kwa
ndonga ikuyivananga emvimba mu vanga luzolo
lwa Nzambi. Yesu wavova vo: “Konso ona ozolele
o moyo andi fwasa kefwasa wo, konso ona ome-
nga moyo andi omu nza yayi, lunda kelunda wo
yamuna moyo a mvu ya mvu.”—Yoane 12:25.
Yesu ke yindulanga kaka wete dia yandi kibeni
ko. Ovovele vo: “Avo muntu ozolele kunsadila, ya-
mbula kandanda, konso oku ngina, i kuna mpe
 103
˙ YESU OSIBIDI NTI A NSANDA, OVELELESE TEMPELO

˙ YESU KAFWETE FWA KIMANA KAVANA O MOYO KWA NDONGA

kekala selo kiame. Avo muntu ozolele kunsadila,
o Se diame okunzitisa.” (Yoane 12:26) Ekwe nse-
ndo ambote! O wantu ana bezitiswanga kwa Nza-
mbi beyala kumosi yo Kristu muna Kintinu.
Wau vo Yesu mu yindula kena e mpasi kemwe-
swa ye mfwa kefwa, ovovele vo: “O moyo ame
utelamene, aweyi mvova? E Tata, umpuluza omu
ntangwa yayi.” Kansi o Yesu kazolele vunzanesa
luzolo lwa Nzambi ko. Muna kuma kiaki, ovovele
`
diaka vo: “Muna diambu diadi kaka i ndwakıdi
omu ntangwa yayi.” (Yoane 12:27) Muna mvovo
miami, Yesu otondele vo mawonso mana Nzambi
kakana malungana, kumosi mpe yo lufwa lwandi
se kimenga.

 Kanele vo ke nsungi ya bundu ya nsanda ko, ekuma Yesu

kabenze vo se kawana bundu ya nsanda muna nti?
 Ekuma Yesu kayikidi wantu betekelanga muna tempelo vo “mivi”?
 Aweyi o Yesu kalenda tezanesenwa ye mbwaz’a disa?
Aweyi kamwene mu kuma kia mpasi yo lufwa lukumvingilanga?

241
AYUDA BAWIDI NDING’A NZAMBI—NGA BESONGA LUKWIKILU?
YOANE 12:28-50
Kina Kiamosi, kia 10 kia ngonde a Nisani, Yesu
ovovele lufwa lwandi wau kelonganga muna te-
mpelo. Wau katokanene e nkumbu a Nzambi,
Yesu ovovele vo: “E Tata, kembesa nkumbu aku.”
I bosi, ndinga itukidi kuna zulu, oku vo: “Nke-
mbese yo kala, nkembesa yo diaka.”—Yoane 12:
27, 28.
O wantu vana ndambu basivikidi. Akaka bayi-
ndwidi vo mbandanu italumukini. Akaka bavove-
le vo: “Mbasi ovovele kwa yandi.” (Yoane 12:29)
Kinga nding’a Yave kwandi bawidi! Kansi tu, eya-
yi ke nkumbu antete ko o wantu bawidi e nding’a
Nzambi mu kuma kia Yesu.
Mvu ntatu ye ndambu miviokele kala tuka
muna lumbu kia luvubu lwa Yesu, Yoane wa Mvu-
´
bi wawa nding’a Nzambi vava kavova mu kuma
kia Yesu vo: “Ndioyu i Mwan’ame anzolwa, ona
iyangalelanga.” Vava kiavioka e Nduta muna mvu
wa 32 wa tandu kieto, Yesu wakituka vana ndose
´
a Yakobo, Yoane yo Petelo. Yau atatu bawa e ndi-
ng’a Nzambi vava kavova vo: “Ndioyu i Mwan’a-
me anzolwa, ona iyangalelanga. Nunwila.” (Ma-
tai 3:17; 17:5) Kansi muna nkumbu wau wantatu,
´
Yave ovovele kimana e ndonga yawa.
Yesu ovovese nkangu vo: “E ndinga yayi ke izi-
di muna diambu diame ko, kansi muna diambu
dieno.” (Yoane 12:30) E nding’a yayi isongele e
ziku vo Yesu i Mwan’a Nzambi, yandi i Masia wa-
silwa o nsilu.
E zingu kia kwikizi kia Yesu i mbandu ina o
wantu bafwete landa muna songa vo Satana wa
Nkadi ampemba, wa nyadi a nza yayi fwa kafwe-
te fwa. Yesu ovovele vo: ‘Owau e nza yayi mu fu-
ndiswa ina; owau se kevaikiswa kuna mbazi, o
nyadi a nza yayi.’ Yesu kena yo wonga wa lufwa
lwalu ko, kadi sunda kesunda lo. Mu nkia mpila?
Yandi kibeni ovovele vo: “Omono vava imanikwa,
itunta wantu a mpila zawonso oku ngina.” (Yoa-
ne 12:31, 32) Muna lufwa lwandi vana nti, o Yesu
242
otunta wantu kuna sambu diandi, i sia vo, oziula
e nzila kimana bavua moyo a mvu ya mvu.
O Yesu vava kavovele vo “omanikwa,” o nkangu
uvutwidi vo: “Twawa muna Nsiku vo o Kristu ozi-
nga kaka yakwele mvu. Aweyi ovovele vo, o Mwa-
n’a muntu kafwete manikwa? Nani i Mwan’a mu-
ntu ndioyo?” (Yoane 12:34) Kanele vo bamwene
´
e sinsu yayi yawonso yo wa e nding’a Nzambi,
ndonga muna yau ke bakwikidi ko vo Yesu yandi
kikilu i Mwan’a muntu, Masia wasilwa o nsilu.
Nze una kateka vova, Yesu ovovele diaka vo
yandi i “ntemo.” (Yoane 8:12; 9:5) Ovovese kwa
ndonga yawonso vo: “O ntemo mu fikolo kaka
ukala vovo nwina. Nukangala wau nwina yo nte-
mo, kimana nwalembi bukamwa e tombe . . . Eko-
lo nwina yo ntemo, nukwikila muna ntemo, kima-
na nwakituka wan’a ntemo.” (Yoane 12:35, 36) I
bosi, Yesu wele kwandi, kadi ka lendi fwa mu lu-
mbu kia 10 kia Nisani ko. Yesu “omanikwa” muna
Nduta ya 14 kia ngonde a Nisani, i kiau e lumbu
kekomwa vana nti.—Ngalatia 3:13.
Avo tuvutukidi kuna lubantiku lwa salu kia
Yesu, tumona vo ungunza walungana vava Ayuda
balembi kwikila muna Yesu. Yesaya wa ngunza
wasakula vo o meso ma nkangu mevondwa, e nti-
ˆ
ma miau mibala kimana balembi viluka, bawu-
kwa. (Yesaya 6:10; Yoane 12:40) Kieleka, ndonga
muna Ayuda ke bakwikidi ko vo Yesu yandi kikilu
i Mvuluzi au wasilwa o nsilu, i nzila ya vuila o
moyo.
Nikodemo, Yosefe wa musi Arimataya ye ayadi
ankaka “bakwikidi” muna Yesu. Kansi, nga besi-
kila muna lukwikilu yovo bevutuka manima mu
kuma kia wonga wa yingwa muna masambilu
yovo mu kuma kia ‘nkembo betambulanga kwa
wantu’?—Yoane 12:42, 43.
Yesu yandi kibeni osasidi dina divavuanga
muna kwikila muna yandi, ovovele vo: “Konso
ona okwikilanga omu mono, ke mu mono kaka ko

kekwikilanga, kansi muna ndiona wantuma mpe;
konso ona umbwene, omwene mpe Ndiona wa-
ntuma.” E ludi kina Nzambi kavovesa Yesu kalo-
nga kiamfunu kikilu. Muna toma songa o mfunu
wau, Yesu ovovele vo: “Konso ona okumbembola
yo lembi tambula mvovo miame, vena ye ndio-
na okumfundisa. E diambu dina mpovele, i diau
dikumfundisa muna lumbu kiambaninu.”—Yoane
12:44, 45, 48.
˙NDONGA BAWIDI NDING’A NZAMBI
˙ MAMBU MEFILANGA KU LUFUNDISU 104
I bosi, Yesu ofokwele moko kiandi muna mvo-
vo emi: “Kivovele muna ngindu za mono kibeni
ko, kansi, o Se ona wantuma, i yandi wampana
nkanikinu mu kuma kia mana mvova yo longa.
Nzeye wo vo o nkanikinu andi i moyo a mvu ya
mvu.” (Yoane 12:49, 50) Yesu otomene wo zaya
vo fioti kaka fisidi obungula menga mandi se ki-
menga, muna wete dia wantu bekwikilanga muna
yandi.—Roma 5:8, 9.

 Nkumbu kwa e nding’a Nzambi yawakana mu kuma kia Yesu?

 Aki nani muna ayadi bakwikidi muna Yesu? Kansi, ekuma ke bavangidi wo vana meso ma ndonga ko?
 Mu nkia mambu o wantu befundisilwa muna “lumbu kia mbaninu”?

243
NTI A NSANDA USADILU MU LONGA O MFUNU WA LUKWIKILU
MATAI 21:19-27 MAKU 11:19-33 LUKA 20:1-8
Kina Kiamosi kuna masika, Yesu okatukidi muna
Yerusaleme, ovutukidi kuna Betania, kuna este
ya Mongo a Olive. Oluakidi muna nzo ya akundi
ˆ
andi Lazaro, Maria yo Mareta, i muna kalele.
O kuma kukiele, o unu i lumbu kia 11 kia ngo-
nde ya Nisani. Yesu ye alongoki andi bavutukidi
diaka kuna Yerusaleme. Owau i nkumbu a nsu-
ka o Yesu ke kuenda muna tempelo. Ekiaki i lu-
mbu kiansuka kia salu kiandi vitila kadia e Ndu-
ta, yo sikidisa Luyindulu lwa lufwa lwandi, i bosi
kemwesa e mpasi yo vondwa.
Wau baviokele Mongo a Olive mu kuenda
kuna Yerusaleme, Petelo omwene o nti a nsanda
una Yesu kasibidi mazono. Ovovese Yesu vo: “E
Rabi, tala o nti a nsanda una osibidinge, uvuidi
yuma.”—Maku 11:21.
Ekuma Yesu kayumisa o nti wau? Yandi kibeni
ovene mvutu, oku vo: “Kieleka inuvovese wo vo,
avo luna ye lukwikilu yo lembi kakitisa, ke nuva-
nga kaka dina mpangidi muna nsanda ko, kansi
avo nuvovese mpe o mongo wau vo, ‘Katuka yo
tubwa muna mbu,’ ediadi divangama. Mawonso
nulomba muna sambu, avo nwina yo lukwikilu,
nutambula mo.” (Matai 21:21, 22) Yesu ovutuki-
di e diambu kateka vova vo o lukwikilu lulenda
yalula o mongo.—Matai 17:20.
Ozevo, wau kayumisi o nti a nsanda, Yesu
osongele o mfunu wakwikila muna Nzambi.
Ovovele vo: “Yawonso nulomba muna sambu,
nukwikila vo nutambwidi yo, nukala yau.” (Maku
11:24) Ekwe longi diamfunu kwa awonso bela-
ndanga Yesu! E longi diadi mfunu kikilu dina
kwa antumwa, kadi ke kolo ko mambu mampasi
mekubalwakila. Vena ye longi diankaka muna
nti a nsanda uyumini yo lukwikilu.
244
Nze nti a nsanda wau, e zula kia Isaele kimo-
nekene vo lukwikilu bena lwau, kinga nkatu kwa-
ndi. E zula kiaki bakanga e kangu yo Nzambi,
bemonekanga nze yau belemvokelanga Nsiku a
Nzambi. Kansi, e zula kiawonso kisongele vo ke
bena yo lukwikilu ko yo lembi yima e mbongo.
Bavezele nkutu o Mwan’a Nzambi! Ozevo, o Yesu
osibidi o nti a nsanda muna songa una ukala e
mfoko a zula kiaki kia kondwa lukwikilu yo lembi
yima mbongo.
Yesu ye alongoki andi basimbidi e nzila, ba-
lueke muna Yerusaleme. Wau vo i fu kiandi,
Yesu wele muna tempelo, oyantikidi longa. Nga-
nga zambuta ye mbuta za nkangu, batome-
ne zaya mana Yesu kavangidi mazono kwa mi-
mbudi a nzimbu. Dianu vo, bayuvuidi Yesu, oku
vo: “Mu nkia wisa ovangilanga mambu mama?
Yovo nani uvene wisa kiavanga mambu mama?”
—Maku 11:28.
Yesu ubavutwidi vo: “Diambu ikunuyuvula.
Numvutula, ozevo mono mpe ikunuvovesa kana
mu nkia wisa ivangilanga mambu mama. E mvu-
b’a Yoane, ku zulu yatuka yovo kwa wantu? Nu-
mvutula.” Bayantikidi vovaziana, oku vo: “Avo
tuvovele vo, ‘Ku zulu,’ okutuyuvula vo, ‘Ekuma
nwalembi kunkwikidila?’ Nga twavova vo, ‘Kwa
wantu e’?” Bamwene ndonga wonga, kadi yau
awonso bekwikilanga voYoane ngunza kikilu ka-
kala.”—Maku 11:29-32.
Atantu a Yesu ke bamwene mvutu za siki-
la ko. Bavutwidi Yesu vo: “Ke tuzeye ko.” Yesu
ubavovese vo: “Omono mpe kikunuvovesa ko
kana mu nkia wisa ivangilanga mambu mama.”
—Maku 11:33.
 ˙ NTI A NSANDA WAYUMA—LONGI DIA LUKWIKILU
˙ WISA KIA YESU KIFIDISU E MPAKA 105

 Ekuma e lumbu kia 11 kia Nisani kinina o mfunu?

 Nkia diambu o Yesu kalongele muna nti a nsanda una kayumisi?
 Aweyi o Yesu kakangidi e nua mia wantu banyuvuidi kana mu nkia wisa kevangilanga mambu?

245
YINGANA YOLE YA MPATU ZA VINYU
MATAI 21:28- 46 MAKU 12:1-12 LUKA 20:9-19
Muna Tempelo, Yesu osukisi nganga zambuta ye
mbuta za nkangu, ana banyuvuidi kana mu nkia
wisa kevangilanga mambu. E mvutu za Yesu zi-
bakangidi e nua. I bosi, Yesu otele kingana kiso-
ngele e mpila wantu bena.
Ovovele vo: “Muntu una ye wana wole. Wele
kwa mwan’antete, umvovese vo, ‘E mwana, we-
nda sala muna mpatu a vinyu o unu.’ Umvutwidi
vo, ‘Kikwenda ko,’ kansi kuna kwalanda, uyibe-
nze, wele. Wele kwa mwan’anzole, ovovele diau
dimosi. Umvutwidi vo, ‘Se ngienda, e Mfumu,’
kansi kele ko. Nani muna yau awole ovangidi lu-
zolo lwa se diandi?” (Matai 21:28-31) E mvutu i
zazi, o mwan’antete yandi ovangidi luzolo lwa se
diandi.
I bosi, Yesu ovovese atantu andi vo: “Kieleka
inuvovese vo, avakulwisi a mpaku ye minta-zu-
mba vita bekunuvita muna Kintinu kia Nzambi.”
Kuna lubantiku, avakulwisi a mpaku ye minta-
zumba ke basadilanga Nzambi ko. Kansi nze una
mwan’antete muna kingana kasobele e ngindu
zandi, owau oyau mpe bavilukidi e ntima yo sa-
dila Nzambi. Vo i mfumu za mabundu bena nze
mwana wanzole, bevovanga vo Nzambi besadi-
langa, kansi ke bevanganga wo ko. Yesu ovove-
le vo: “Kadi Yoane [wa Mvubi] wayiza kunusonga
nzil’a nsongi, ke nwankwikila ko. Kansi avakulwi-
si a mpaku ye minta-zumba bankwikila, oyeno
kana una vo nwamona wo, ke nwayibanza ko ki-
mana nwankwikila.”—Matai 21:31, 32.
Yesu otele diaka kingana kiankaka. Owau
Yesu osongele vo mfumu za mabundu bafungi-
di yamuna tezo kia yambula sadila Nzambi. Yi-
mpumbulu kikilu. Yesu otele kingana: “Muntu
ˆ
mosi okunini mpatu a vinyu, ozungidi yo lumbu,
otimini mo e kaminu dia vinyu yo tunga mo
nzo e zulu; osompekele yo kw’avati, i bosi wele
kuna nsi ankaka. Vava kialuaka e nsungi, otu-
246
mini ntaudi katambula e kunku kiandi kia mbo-
ngo a mpatu a vinyu kw’avati. Kansi, bambakidi,
banwende, bansindikidi moko-moko. Ubatumi-
ni diaka ntaudi ankaka, oyandi mpe banwende
vana ntu, bamfusulwisi e nsoni. I bosi, otumi-
ni diaka wankaka, oyandi bamvondele, otumini
ayingi, akaka babawende, akaka babavondele.”
—Maku 12:1-5.
O wantu bawidi e kingana kiaki, nga babakwi-
di e nsas’e? Nanga basungamene e mvovo mia
luvezo mia Yesaya vava kavova vo: ‘E mpatu a
vinyu a Yave a vu i nzo a Isaele, o Yuda i mpatu
andi katoma zolanga. Unsongi kavingilanga mo,
kinga, lubangamu kwandi.’ (Yesaya 5:7) E mvo-
vo miami miele betela ye kingana kia Yesu. E
mfumu a mpatu i Yave, e mpatu a vinyu i zula
kia Isaele, yazungwa lupangu yo taninwa kwa
Nsiku mia Nzambi. Yave watuma ngunza ziza lo-
nga nkangu andi yo kubasadisa mu yima e mbo-
ngo ambote.
Kansi “avati a mpatu” bawende e “ntaudi” za-
tumwa kwa yau, bavondele zo. Yesu osasidi vo:
“Mosi diaka [mfumu a mpatu a vinyu] kakala ya-
ndi, i mwan’andi anzolwa. I bosi, untumini, oku
vo, ‘O mwan’ame bekunzitisa.’ Kansi, avati ba-
vovazianene vo, ‘I yandi ndioyu osala ye fwa dia
mpatu a vinyu. Nwiza twamvonda, e fwa dikala
se dieto.’ Bambakidi, bamvondele.”—Maku 12:
6-8.
I bosi Yesu oyuvuidi vo: “Adieyi kevang’o mfu-
mu a mpatu a vinyu?” (Maku 12:9) Mfumu za
mabundu bavutwidi vo: “Vonda kekubavonda
mu kuma kia bi wau yo sisa e mpatu a vi-
nyu kw’avati ankaka, ana bekumvana e mbongo
muna nsungi andi.”—Matai 21:41.
Lembi wo zaya, bavovele lufwasu lwa yau ki-
beni, kadi bena mu buka kia “avati a mpa-
tu a vinyu” a Yave, i sia vo, zula kia Isaele. E
 ˙ KINGANA KIA WANA WOLE A MAKALA

˙ KINGANA KIA ASADI MUNA MPATU A VINYU 106

mbongo ina Yave kazolele vo bayima i lukwiki-
lu muna Mwan’andi, Masia. Yesu otadidi mfumu
za mabundu, ubavovese vo: “Nga ke nwatanga
kio ko e Sono kiaki: ‘E tadi dina diabembolwa
kw’atungi i diau diakituka se mbuta tadi dia ko-
nko? Ediadi kwa Yave diatuka, diasivi omu meso
meto.’ ” (Maku 12:10, 11) I bosi, Yesu otomene
kiesesa diambu diadi muna mvovo emi: “Kiaki i
kuma inuvovesele vo, e Kintinu kia Nzambi kika-
tulwa kwa yeno yo vewa kwa zula kiyimanga e
mbongo andi.”—Matai 21:43.
Asoneki ye nganga zambuta babakwidi vo
Yesu “mu kuma kiau katelele kingana kiaki.”
(Luka 20:19) Muna kuma kiaki, bavangidi ma-
wonso kimana bavonda Yesu, “mvingidi a vua.”
Kansi bamwene nkangu o wonga, kadi bekwiki-
langa vo Yesu ngunza. Ozevo, ke balendele ku-
mvonda ko.

 Aki nani besunzulanga wana wole muna kingana kia Yesu?

 Muna kingana kianzole, aki nani besunzulanga “mfumu a mpatu,” “mpatu a vinyu,” “avati,”
“ntaudi,” ye “mvingidi a vua”?
 Nkia diambu dibwila “avati”?

247
NTINU OBOKELE AWANA BABOKELESWA KU NKINZI A LONGO
MATAI 22:1-14
Wau vo e salu kia Yesu kilueke ku mfoko, mu sa-
dila kena yingana mu senzeka o bi wa asoneki
ye nganga zambuta. I dianu bazolele kumvonde-
la. (Luka 20:19) Kansi o Yesu kamene senzeka o
bi wau ko. Otele kingana kiankaka, oku vo:
“E Kintinu kia zulu kilenda tezaneswa yo nti-
nu ona okubikidi nkinzi a longo lwa mwan’andi.
Otumini ntaudi zandi benda susumuna awana
babokelwa kuna nkinzi a longo, kansi ke bazole-
le kwiza ko.” (Matai 22:2, 3) Kuna lubantiku lwa
kingana kiandi, Yesu ovovele “Kintinu kia zulu.”
Dialudi vo, Yave wa Nzambi yandi i “ntinu.” Oze-
vo, nani i mwan’a ntinu? Aki nani babokeleso ku
nkinzi a longo? Ke dina kwandi mpasi ko mu
zaya o mwan’a ntinu: i Mwan’a Yave, yandi ota-
nga e yingana yayi yawonso. Vo i awana babo-
keleso ku nkinzi i yau beyala kumosi yo Mwana
muna Kintinu kia zulu.
Aki nani bateka bokeleswa? Kwa aki nani o
Yesu ye ntumwa zandi besamunwinanga e nsa-
ngu zambote? Kwa Ayuda. (Matai 10:6, 7; 15:24)
E zulu kia Ayuda batambulwila e kangu dia Nsi-
ku muna mvu wa 1513 V.T.K., muna mpila yayi i
bakitukila se wantu antete muna “kimfumu kia
nganga.” (Luvaiku 19:5-8) Kansi, nkia ntangwa
babokeleswa ku “nkinzi a longo”? Babokeleswa
muna mvu wa 29 wa tandu kieto, vava Yesu ka-
yantika samuna e nsangu za Kintinu kia zulu.
Nga Aneyisaele awonso batambulwila e mbo-
ka yayi? Yesu wavova vo: “ke bazolele kwiza ko.”
Ndonga muna mfumu za mabundu yo nkangu
ke bakwikila ko vo Yesu i Masia ye Ntinu waso-
lwa kwa Nzambi.
Kansi Yesu osongele vo Ayuda lau diankaka
bakala diau, ovovele vo: “[o ntinu] Otumini dia-
ka ntaudi zankaka, oku vo, ‘Nuzayisa awana ba-
bokelwa vo: “Nkubikidi madia mame, mvondese
ngombe ye twelezi yame yamazi, yawonso ime-
ne kubikwa. Nwiza ku nkinzi a longo.” ’ Kansi,
ke bavuidi wo mfunu ko, omosi wele kuna mpa-
tu andi, wankaka wele muna kinkita kiandi; ka-
nsi, ankaka babakidi ntaudi zandi, babawende

yo kubavonda.” (Matai 22:4-6) Ediadi difwana-
nene ye dina diabua vava e nkutakani ya Akristu
yavangama. Muna ntangwa yayina, Ayuda baka-
la ye lau diakala muna Kintinu, kansi ndonga
muna yau ke batambula mboka yayi ko, baveze-
le nkutu ‘ntaudi za ntinu.’—Mavangu 4:13-18; 7:
54, 58.
Aweyi e diambu dia zula kiaki diafokokele?
Yesu ovovele vo: “O ntinu ofungidi makasi, otu-
mini vu kia makesa mandi, bavondele avondi
awaya yo yoka e vata diau.” (Matai 22:7) Ayuda
bamona e ndungan’a mvovo miami muna mvu
wa 70 wa tandu kieto, vava makesa ma Roma
bafwasa e “mbanz’au,” Yerusaleme.
Wau vo Ayuda ke batambulwila e mboka ya
ntinu ko, nga disongele vo o wantu ankaka
ke balendi bokeleswa ko e? Yesu kavovele dio
muna kingana kiandi ko. Tala dina kavovele: “I
bosi, [o ntinu] ovovese ntaudi zandi vo, ‘O nki-
nzi a longo ukubamene, kansi awana baboke-
lwa ke bafwanukinu wo ko. Dianu vo, nwenda
˙ KINGANA KIA NKINZI A LONGO
107
muna mpambu za nzila, nubokela awonso nu-
solola beza ku nkinzi a longo.’ Ntaudi zazi zele
muna mpambu za nzila, babokele awonso baso-
lwele, wantu ambi ye ambote; e seka dia nkinzi
a longo dizele ye awana bavuende kuna meza.”
—Matai 22:8-10.
Kuna kwalanda, ntumwa Petelo wayantika sa-
disa Esi Zula, i sia vo, awana bena vo ke mi-
ngutukila mia Kiyuda ko. Petelo wabasadisa ba-
kituka se Akristu akieleka. Muna mvu wa 36
wa tandu kieto, Koneleo wa mfidi a makesa ma
Roma kumosi ye esi nzo andi, batambula Mwa-
n’a Nzambi. Muna mpila yayi bavua e fulu muna
Kintinu kia zulu kina o Yesu kavovele.—Mavangu
10:1, 34-48.
Yesu osongele mpe vo, ke awonso ko bezidi
ku nkinzi a longo betondwa kwa “ntinu.” Ovove-
le vo: “O ntinu vava kakotele katala ana bavue-
nde kuna meza, omwene muntu mosi walembi
vuata mvuatu a longo. Unyuvuidi vo, ‘E nkwame,
aweyi oluakidi ovava kondwa kwa mvuatu a lo-
ngo?’ Kavutwidi diambu ko. I bosi, o ntinu ovo-
vese selo yandi vo, ‘Nunkanga moko yo malu,
nuntuba kuna mbazi kuna tombe. I kuna kedidi-
la yo kwetesa meno.’ “Kadi ndonga babokelwa,
kansi akete kaka basolwa.”—Matai 22:11-14.
Mfumu za mabundu ke babakwidi ko mawo-
nso man’oYesu kavovele. Ke bayangalele ko, ba-
kinu kaka yo makasi ye bazolele vonda o muntu
okubafusulwisanga e nsoni za mpila yayi.
 Muna kingana kia Yesu, nani i “ntinu”? Nani i
“mwan’andi”? Aki nani bavita bokeleswa kuna
nkinzi a longo?
 Nkia ntangwa e mboka yavewa kwa Ayuda? Kuna
kwalanda, aki nani diaka babokeleswa?
 E mvovo “ndonga babokelwa, kansi akete kaka
basolwa,” aweyi misongele?
249
YESU OTAYIDI VAVA KALEKELO NTAMBU
MATAI 22:15- 40 MAKU 12:13-34 LUKA 20:20- 40
Mfumu za mabundu bafungidi Yesu makasi.
Kadi otele kingana kisenzekele o bi wau. Afarisi
bavuende e mfulu kimana banlekela o ntambu.
Bazolele vo Yesu kavova diambu dina oyau be-
kumfundila kwa nguvulu a Roma. Bafutidi mpe
nzimbu kwa akaka muna alongoki au kimana ba-
nlekela o ntambu.—Luka 6:7.
Afarisi bezidi kwa Yesu, bavovele vo: “E Nlo-
ngi, tuzeye wo vo otoma vovanga yo longa, ku-
talanga ndose ko, muna ludi olongelanga nzil’a
Nzambi: Nga diansongi kwa yeto dia futa e mpa-
ku kwa Kaisa yovo ve?” (Luka 20:21, 22) Yesu
kabakamene mu mvovo miau mia malengo ko.
Kadi otomene wo zaya vo Afarisi bazala yo luvu-
nu ye ngangu zambi. Avo Yesu ovovele vo, ‘Ke
diansongi ko mu futa e mpaku,’ balenda kumfu-
ndu vo wantu kena vukumana batelamene luya-
lu lwa Roma. Kansi avo ovovele vo, ‘Diansongi
mu futa e mpaku,’ o nkangu wau uyalwanga kwa
Roma ulenda kunyindulwila e mbi yo kumvavila
o mambu. Ozevo, o Yesu nkia mvutu kevana?
Yesu ubavovese vo: “Akwa kivunina, ekuma
nuntontele? Nunsonga e nzimbu zina nufutila-
nga e mpaku.” Bantwasidi denali imosi. Ubayu-
vuidi vo: “E fwaniswa ye sono yayi yanani e?”
Bavutwidi vo: “Ya Kaisa.” Ubavovese vo: “Ozevo,
nuvana kwa Kaisa ina ya Kaisa, kwa Nzambi ina
ya Nzambi.”—Matai 22:18-21.
E mvovo mia Yesu misivikisi Afarisi. Yesu uba-
kangidi o nua muna mvutu zandi. I bosi, Afari-

˙ O WANTU BEFULUKA, SOMPA DIAKA BESOMPA?
si bele kwau. Kansi o kuma ke kwafwidi ntete
ko, Afarisi bakinu kaka ye ngindu za kunlekela o
ntambu. Wau vo Afarisi ke balendele diambu ko,
mfumu za mabundu bezidi kwa Yesu.
I Asaduki. Oyau bevovanga vo ke vena yo lu-
fuluku ko. Babundumwini e moko kia lufuluku ye
longo lwa kinkwezi. Bayuvuidi Yesu vo: “E Nlo-
ngi, Mose wavova vo: ‘Avo muntu ofwidi lembi
wuta wana, o nleke andi kafwete bonga nkaz’a
mpangi andi kimana kanwutila e mbongo.’ Va-
kala mpangi nsambwadi vava twina. Ona wante-
te osompele yo fwa lembi wuta wana, osisidi
nkaz’andi kwa nleke andi. I diau mpe diava-
ngama kwa ndiona wanzole, ona mpe wanta-
tu yamuna ndiona wansambwadi. I bosi, o
nkento mpe ofwidi. Ozevo, muna lufuluku, nke-
nto a nani kekala muna yau nsambwadi e? Kadi
yau awonso bambonga se nkaz’au.”—Matai 22:
24-28.
Yesu oyinduidi o mambu masoneka Mose,
mana Asaduki bekwikilanga, ovovele vo: “Nga
ke diau ko nwavidila, wau nulembele zaya e
Sono ngatu nkum’a Nzambi e? Kadi vava befu-
luka muna mafwa, akala ke besompa ko ngatu
akento basompeswa, kansi bekala nze ambasi
kuna zulu. Muna diambu dia mafwa, mana me-
fuluka, nga ke nwatanga wo ko muna nkand’a
Mose, o lusansu lwa nti walemanga, vava Nza-
mbi kamvovesa vo: ‘Omono i Nzambi a Abara-
yama, Nzambi a Isaki ye Nzambi a Yakobo e’?
Oyandi ke Nzambi a mafwa ko, kansi Nzambi
 Adieyi Afarisi bavangidi muna bakila Yesu muna mvovo miandi? Nga banlendele?
 Aweyi o Yesu kafungisi makani ma Asaduki?
 Nkia diambu o Yesu kavovele disundidi o mfunu vava kavene e mvutu kwa nsoneki mosi?
˙ NUVANA KWA KAISA INA YA KAISA
˙ NKANIKINU MISUNDIDI ONENE
108
y’awana ben’o moyo. Nwavila kikilu.” (Maku 12:
24-27; Luvaiku 3:1-6) E ndonga isivikidi e mvu-
tu za Yesu.
Yesu okangidi kala e nua mia Afarisi ye Asa-
duki, kansi owau e mfumu za mabundu bakuta-
kene mu tonta diaka Yesu. Mosi muna asoneki
oyuvuidi Yesu vo: “E Nlongi, nkia nkanikinu i wa-
nene muna Nsiku?”—Matai 22:36.
Yesu ovutwidi vo: “Wantete i wau wuwu, ‘Wa,
e Isaele, Yave wa Nzambi eto i Yave mosi kaka,
zola Yave wa Nzambi aku muna nsi a ntim’aku
yawonso, muna kiwuntu kiaku kiawonso, muna
nyindu aku wawonso ye muna ngolo zaku zawo-
nso.’ Wanzole i wau wuwu, ‘Zola nkw’aku wauna
okuyizolelanga.’ Ke vena nkanikinu wankaka ko
usundidi miami.”—Maku 12:29-31.
Vava bawidi e mvutu, nsoneki mosi ovovele
vo: “E Nlongi, otomene vova ludi, ‘Yandi Mosi, ke
vena wankaka ko, yandi kaka’; yo kunzola muna
nsi a ntima yawonso, muna zayi wawonso, muna
ngolo zawonso yo zola nkw’aku wauna okuyizo-
lelanga, i disundidi yimenga yawonso yangioka
ye tukau.” O Yesu wau kabakwidi vo, o nsoneki
ndioyo kuna ngangu kavutulwidi, umvovese vo:
“Ofinamene muna Kintinu kia Nzambi.”—Maku
12:32-34.
Yesu olongele muna tempelo mu lumbu tatu
(kia 9, 10, ye 11 kia ngonde a Nisani). O wantu
ankaka, nze nsoneki ndioyo bewanga malongi
ma Yesu ye sungididi. Kansi ke mfumu za mabu-
ndu ko, kadi owau ke bena yo “unkabu wa ku-
nyuvula diambu ko.”
251
YESU OSENZEKELE MFUMU ZA MABUNDU
MATAI 22:41–23:24 MAKU 12:35- 40 LUKA 20:41- 47
Mfumu za mabundu besianga Yesu kitantu ke
balendele kumbaka mu ntambu ko yo kunkangi-
sa kwa luyalu lwa Roma. (Luka 20:20) O Yesu,
wau kena muna tempelo, kina kia 11 kia Ni-
sani, o mambu masobele, Yesu osongele kana
nani kikilu kena. Yandi kibeni, ubayuvuidi vo:
“Adieyi nubenze mu kuma kia Kristu? Mwa-
n’a nani?” (Matai 22:42) Ditomene zayakana vo
Kristu, yovo Masia mu luvila lwa Davidi ketuka.
E zazi i mvutu bavene.—Matai 9:27; 12:23; Yoa-
ne 7:42.
Yesu ubayuvuidi vo: “Ozevo, o Davidi muna
mwand’avelela, ekuma kanyikila vo Mfumu,
vava kavova vo, ‘O Yave ovovese Mfumu ame
vo: “Vuanda oku koko kwame kwalunene yava-
na nsia mbeni zaku kuna nsi a tambi yaku” ’?
Ozevo, avo Davidi wanyikila vo Mfumu, aweyi
kenena se mwan’andi?”—Matai 22:43-45.
Afarisi badingalele kaka, kadi vuvu bena kiau
vo muna mbongo a Davidi muvaikila muntu
ˆ
okubakula vana moko ma luyalu lwa Roma. Yesu
ovutukidi e mvovo mia Davidi miasonama muna
Nkunga 110:1, 2, mu songa vo Masia osundi-
di e mfumu za wantu. Yandi i Mfumu a Davidi,
vava kevuanda kuna koko kwalunene kwa Nza-
mbi, otambula e Kintinu. E mvutu za Yesu zika-
ngidi e nua mia atantu andi.
´
Alongoki yo wantu ayingi mu wa bena e moko
kiaki. Yesu ubalukisi mu kuma kia asoneki ye
Afarisi. Kadi “bavuende vana kunda kia Mose”
kimana balonga Nsiku a Nzambi. Yesu ovovese
o wantu vo: “Mawonso bekunuvovesa, nuvanga
yo lunda mo, kansi ke nutanginina mavangu
mau ko, kadi mana bevovanga ke bevangilanga
mo ko.”—Matai 23:2, 3.
I bosi, Yesu ovovele diambu disonganga o lu-
vunu lwau, ovovele vo: “Bevongesanga nkela
zakete zina ye sono zina bevuatanga muna ku-
252
yitanina.” Akaka muna Ayuda bevuatanga vana
nkuta lose yovo muna koko e nkela zina ye
mambu masonama muna Nsiku. Afarisi bevo-
ngesanga e nkela zau mu songa kwa wantu vo
bena yo vema muna Nsiku. Afarisi ‘bavongesa-
nga mpe nswiku mia mvuatu miau.’ Aneyisae-
le batulanga nswiku muna mvuatu miau, kansi
Afarisi basakisanga e nswiku mia mvuatu miau.
(Ntalu 15:38-40) Bavanganga mawonso mama
kimana “bamoneka kwa wantu.”—Matai 23:5.
Kana nkutu alongoki a Yesu badi vukumu-
nwa kwa luzolo lwa vava tunda. Muna kuma kia-
ki, Yesu ubavene longi edi: “Oyeno, ke nuyiki-
lwa ko vo Rabi, kadi mosi kaka i Nlongi eno,
yeno awonso nu ampangi. Ke nuyikila muntu ko
ova ntoto vo se dieno, kadi vena ye mosi kaka
wa Se dieno kuna zulu. Ke nuyikilwa ko vo mfu-
mu, kadi mosi kaka i Mfumu eno, Kristu.” Ozevo,
aweyi alongoki bafwete kuyimwena? Aweyi ba-
fwete kadilanga? Yesu ubavovese vo: “Ona wa-
nene vovo nwina kafwete kala selo kieno. Konso
ona okuyitundidika, okululwa, konso ona okuyi-
kulula, otundidikwa.”—Matai 23:8-12.
I bosi, Yesu ovovele mambu mesonganga vo
asoneki ye Afarisi mu vonza bena. Ovovele vo:
ˆ
“Tatu kwa yeno asoneki ye Afarisi, akwa kivuni-
na! kadi nukakididi wantu e Kintinu kia zulu; ka-
nsi yeno kibeni ke nukotele mo ko, ngatu ya-
mbula awana bazolele mo kota.”—Matai 23:13.
Yesu otumbidi Afarisi kadi ke bazeye ko o
mambu masundidi o mfunu kuna kwa Yave, yo
sikidisila o nkangu nsiku miangolo-ngolo. Tala
dina basikidisa: “Avo muntu odididi tempelo e
ndofi, yankatu kwandi; kansi avo muntu odidi-
di wolo wa tempelo e ndofi, kafwete yo lunga-
nesa.” Muna mpila yayi, basongele vo bafwa o
meso ma mwanda, kadi basidi e sungididi kiau
muna wolo ya tempelo vana fulu kia zaya vo e
 109
˙ KRISTU MWAN’A NANI?

˙ YESU OSENZEKELE UMPUKI WA ATANTU ANDI

tempelo i fulu kia sambidila Yave yo kumfina-
mena. ‘Babembwele mambu masundidi o mfu-
nu muna Nsiku, i sia vo, unsongi, nkenda ye kwi-
kizi.’—Matai 23:16, 23; Luka 11:42.
Yesu oyikidi Afarisi vo, “mfidi miafwa meso,
nukenzanga yimbwanzi-mbwanzi kansi numina-
nga samo.” (Matai 23:24) Afarisi bekenzanga e
vinyu muna lembi nua yimbwanzi-mbwanzi kadi
´
ma yafunzuka. Kansi e mpila bevezelanga o ma-
mbu mamfunu mena muna Nsiku, dina nze yau
beminanga samo, bulu kiampwena ye kiafunzu-
ka.—Fuka 11:4, 21-24.

 Vava Yesu kayuvuidi Afarisi mu kuma kia diambu dina Davidi kavova muna Nkunga 110,
ekuma ke bavanini mvutu ko?

 Ekuma Afarisi bevongeselanga nkela zakete zina ye sono ye nswiku mia mvuatu miau?

 Nkia longi o Yesu kavene kwa alongoki andi?

253
LUMBU KIA NSUKA KIA YESU MUNA TEMPELO
MATAI 23:25–24:2 MAKU 12:41–13:2 LUKA 21:1-6
Muna lumbu kia nsuka o Yesu kezidi muna te-
mpelo, osenzekele diaka luvunu lwa asoneki ye
Afarisi. Ubayikidi vo mpuki. Ubavovesele muna
kingana, oku vo: “Nuvelelesanga kuna mbazi a
kopo ye longa, kansi omo kati nwazala ye loko
yo kondwa volo. U Mfarisi a mpofo, teka velele-
sa e kopo ye longa muna kati, i bosi ovelele-
sa dio mpe kuna mbazi.” (Matai 23:25, 26) Afa-
risi betokanenanga e nkinzi mia luveleleso ye
mpw’au vana meso ma ndonga, kansi ke beto-
kanenanga kimuntu kiau kia kati ko yo lembi ve-
lelesa e ntima miau.
O luvunu lwau lumonekanga mpe vava betu-
nganga e ziami ya angunza yo kusa yo e tinta.
Kansi, wauna o Yesu kavovele, oyau “i mbongo
y’awana bavonda angunza.” (Matai 23:31) Dia-
ludi, kadi bavangidi mawonso mu vava vonda
Yesu.—Yoane 5:18; 7:1, 25.
I bosi, Yesu ovovele diambu dilwakila mfumu
za mabundu avo ke bavilukidi ntima ko. Ovove-
le vo: “Nu nioka, nu wan’a mpidi, aweyi nutinina
e mfundis’a Ngeena?” (Matai 23:33) E Yenga dia
Hinome dina vana ndambu, i fuku diyokelwanga
e titi, e kiaki i nona kiambote muna songa o lu-
fwasu lwa kwele mvu lulwakila asoneki ye Afari-
si, kadi wantu ambi kikilu.
Alongoki a Yesu yau bekala “ngunza, akwa
ngangu ye alongi.” Aweyi akaka bekubavanga?
Yesu ovovese mfumu za mabundu vo: “Anka-
ka muna yau [alongoki ame] nukubavonde-
la vana nti, ankaka nukubatubila matadi muna
masambilu meno yo kubabangika muna mava-
ta mawonso, omu ntu mieno i mukala o me-
nga ma wantu awonso ansongi mana mabu-
nguka ova ntoto, tuka muna menga ma Abele
wa nsongi yamuna menga ma Zakariya . . . ona
nwavonda.” Yesu ubalukisi vo: “Kieleka inuvove-
se vo, tumbu yayi yawonso ikwiza muna mba-
254
ndu yayi.” (Matai 23:34-36) E diambu diadi dia-
vangama muna mvu wa 70 wa ntadu kieto, vava
makesa ma Roma mafwasa Yerusaleme, mafu-
nda ye mafunda ma Ayuda bafwa.
O Yesu vava kayinduidi o lufwasu lwalu, e ngi-
ndu zandi zitokanene. Ovovele kuna nkenda za-
wonso vo: “E Yerusaleme, e Yerusaleme, on’ovo-
ndanga e ngunza, yo tubila awana katuminu o
matadi—nkumbu nkwa yazolele konka o wan’a-
ku nze una e nsusu ikonkelanga o wan’andi kuna
nsi a mave! Kansi, oyeno ke nwazola wo ko. Tala,
e nzo eno ibembwelo kwa Nzambi.” (Matai 23:
37, 38) O wantu bawidi e mvovo miami bena
kiyuvula kana nkia “nzo” o Yesu kavovele. Nga
ovovele tempelo yampwena ina muna Yerusale-
me, ina o Nzambi ketaninanga?
Yesu ovovele diaka vo: “Inuvovese vo, tuka
owau ke nukumbona diaka ko yavana nuvova
vo, ‘Nkwa nsambu ndiona okwizila muna nku-
mbu a Yave!’ ” (Matai 23:39) E miami i mvovo
mia ungunza mina muna Nkunga 118:26: “Nkwa
nsambu ndion’okwizila muna nkumbu a Yave:
Tusambulwidi muna nzo a Yave.” Kieleka, vava e
tempelo yayi ifwaswa, ke muntu ko okwizila mo
muna nkumbu a Nzambi.
Owau, Yesu wele kuna sambu dia nkela za tu-
kau muna tempelo. O wantu tukau bekobolanga
muna nkela zazi zakete. Yesu omwene Ayuda
bevananga tukau, mvuama “zayingi zitubidi mo
nzimbu.” I bosi Yesu omwene mpe nkento wafwi-
lwa yakala “otubidi mo mpata miole.” (Maku 12:
41, 42) Dialudi vo, Yesu ozeye wo vo Nzambi
otomene yangalela o lukau lwa nkento ndioyo.
Yesu obokele alongoki andi, ubavovese vo:
“Kieleka inuvovese vo kina katubidi o nkento
ndioyu wa nsukami, wafwilwa yakala, kiviokele
awonso batubidi nzimbu muna nkela za tukau.”
Ekuma kavovele wo? Yesu osasidi vo: “Kadi yau
 ˙YESU OSENZEKELE DIAKA MFUMU ZA MABUNDU

˙
˙ TEMPELO FWASWA-IFWASWA

NKENTO WA NSUKAMI WAFWILA YAKALA OVENE LUKAU LWANDI

awonso zina zisuvidi i batubidi, kansi oyandi,
muna usukami wandi, i katubidi yawonso kena
yau, yawonso ya zingu kiandi.” (Maku 12:43, 44)
E ngindu yo mavangu ma nkento ndioyo maswa-
swana kikilu ye ma mfumu za mabundu.
Wau vo e lumbu kia 11 kia Nisani kilueke ku
mfoko, Yesu ovaikidi muna tempelo, ekiaki i lu-
mbu kiandi kiansuka. Mosi muna alongoki andi
umvovese vo: “E Nlongi, tala mfunu mia matadi
ye nzo zazi!” (Maku 13:1) Dialudi, matadi ma-
tungilwa e yaka ya tempelo mampwena kikilu,
110
i mau mesimbanga e tempelo kimana yazinga
mvu miayingi. Nanga olenda sivika vava Yesu
kavovele vo: “Nga omwene nzo zazi zampwena?
Ke vesala tadi vana ntandu tadi ko ovava, dina
dilembi kunkumunwa.”—Maku 13:2.
Vava kavovele mambu mama, Yesu ye ntu-
mwa zandi basaukidi Ndimb’a Kiderone, bato-
mbokele kuna Mongo a Olive. Una kumosi ye
´
ntumwa ya—Petelo, Andere, Yakobo ye Yoane.
Vana ntandu a mongo, antumwa mu toma mona
bena e tempelo yampwena kuna yanda.

 Adieyi o Yesu kavangidi muna lumbu kia nsuka kezidi muna tempelo?
 Nkia diambu o Yesu kasakwidi mu kuma kia tempelo?
 Ekuma Yesu kavovele vo lukau lwa nkento wafwilwa yakala lusundidi lwa mvuama?

255
ANTUMWA BALOMBELE SINSU
MATAI 24:3-51 MAKU 13:3-37 LUKA 21:7-38

256

˙ NDUNGAN’A UNGUNZA MUNA TANDU KIANTETE YE KUNA KULANDA
O unu i Kiazole mu masika, e lumbu kia 11 kia
ngonde a Nisani kifinamene. E salu kia Yesu
ova nza se kifokoka. Muna mwini, o Yesu mu te-
mpelo kelongelanga, kansi muna fuku ke leka-
nga mu mbanza ko. O wantu betoma yanga-
lelanga malongi mandi, “muna mene-mene, o
nkangu awonso wayizanga kunwinikina muna
tempelo.” (Luka 21:37, 38) E lumbu yayi vava
yavioka, Yesu wele vuanda vana Mongo ye
ntumwa zandi ziya—Petelo, Andere, Yakobo ye
Yoane.
´
Yau nya mu mokena bena yo Yesu vana fulu
kia yau kaka. Mu tokana bena mu kuma kia te-
mpelo, kadi Yesu wavovele vo ke vena tadi ko
disala vana ntandu a tadi. Kansi, mayingi bena
yindula. Yesu wateka kubalukisa vo: “Nukuba-
ma kweno, e kuma kadi, muna ntangwa nule-
mbi yindula i kekwiz’o Mwan’a muntu.” (Luka
12:40) Yesu wamokena yau mpe mu kuma kia
“lumbu kisengomok’o Mwan’a muntu.” (Luka
17:30) Nga o mambu mama ngwizani mena yo
mana kavovele mu kuma kia tempelo? Antu-
mwa bazolele zaya e ziku. Banyuvuidi vo: “Utu-
zayisa, nkia ntangwa mekala e mambu mama?
Nki i sinsu kia ngiz’aku ye mbaninu a tandu?”
—Matai 24:3.
Nanga mu yindula bena o lufwasu lwa te-
mpelo ina kuna yanda. Banyuvuidi diaka mu
kuma kia ngiz’a Mwan’a muntu. Nanga basu-
ngamene kingana kia Yesu mu kuma kia “nkwa
´
tunda,” ona ‘wayenda kuna nsi yanda, kima-
na kayadikwa e kintinu, i bosi kevutuka.’ (Luka
 Nkia diambu difididi alongoki a Yesu mu yuvula mambu mebwa kuna sentu? Nkia diambu diankaka bena
yindula?
 Nkia ntangwa o ungunza wa Yesu wayantika lungana? Aweyi walunganena?
 Nkia mambu mesonga e ngiz’a Kristu?
111
˙ NTUMWA ZIYA ZILOMBELE SINSU
˙ TUFWETE YINGILA
19:11, 12) Batokanene kana nkia mambu meva-
ngama kuna “mbaninu a tandu.”
´
Muna mvutu zandi zatoma kia, Yesu ovovele
sinsu kisonga e ntangwa ina luyalu lwa Ayu-
da lufwaswa kumosi ye tempelo. Kansi mayingi
kavovele. E sinsu kiaki kisadisa Akristu kuna
sentu mu zaya e kolo kia ngiz’a Kristu yo lufwa-
su lwa nza yawonso.
Ekolo e mvu miaviokanga, antumwa bamwe-
ne e ndung’a ungunza wa Yesu. Kieleka, ma-
mbu mayingi masakulwa kwa Yesu bayantikidi
mo mona muna zingu kiau. Ozevo, vava kiavio-
ka mvu 37, i sia vo, muna mvu wa 70, Akris-
tu ana beyingilanga, bavulukidi muna lufwasu
lwa luyalu lwa Ayuda ye lwa tempelo. Kansi, ke
mambu mawonso ko masakulwa kwa Yesu ma-
vangamene muna kolo kia mvu wa 70 wa tandu
kieto. Ozevo, nkia mambu mesonga e ngiz’a
Kristu muna Kintinu? Yandi kibeni ovene mvu-
tu kwa ntumwa zandi.
´
Ubavovese vo, “nuwa vita ye nsangu za vita,
zula kitelamena zula, kintinu kitelamena ki-
ntinu.” (Matai 24:6, 7) Ubavovese diaka vo,
“mukala nzakama zangolo za ntoto, muna zu-
nga eki ye kiankaka mvengele ye vuku.” (Luka
21:11) Yesu olukisi alongoki andi, oku vo: “Wa-
ntu bekunusia o moko yo kunubangika.” (Luka
21:12) Ngunza za luvunu zibundumuka yo vu-
kumuna e ndonga. Umpumbulu usaka, o zola
kwa wantu ayingi kuvola. Ovovele diaka vo,
“e nsangu zazi zambote za Kintinu zisamu-
nwa mu nza yawonso muna umbangi kwa
zula yawonso, i bosi ikwiza e mbaninu.”—Matai
24:14.
Kana una vo ungunza wa Yesu walunga-
na muna maka mambu vitila luyalu lwa Roma
lwafwasa Yerusaleme, nga o Yesu ndungana
yanzole diaka kayika? Nga omonanga e ziku
isonganga vo ungunza wa Yesu utoma lunga-
nanga omu lumbu yeto?
Yesu vava kavovela e sinsu kia ngiz’andi,
´
wayika mpe “ma kiangemi, kiamfwasi.” (Ma-
tai 24:15) Muna mvu wa 66 wa tandu kieto, e
´ O mambu mama mansisi, adieyi mevanga
ma kiaki kiangemi kiamoneka kwa “makesa” ma
Roma ye sinsu ya nsi au ina basambilanga. Ma-
kesa ma Roma bazunga e mbanz’a Yerusaleme
yo bwisa e yeka yandi. (Luka 21:20) Muna mpi-
´ nikunwa.” (Luka 21:26) Kieleka, Yesu osasidi o
la yayi e “ma kiangemi” kitelamene vana fulu ke
kifwanukini ko, i sia vo, vana fulu kina Ayuda
bebadikilanga vo “fulu kiavauka.”
Yesu wasakula vo: “Mukala mpasi zayingi
zina ke zateka kala ko tuka kuna semo dia nza
yamu wau, ke zikala diaka ko.” Muna mvu wa
70 wa tandu kieto, makesa ma Roma mafwa-
sa Yerusaleme. Lufwasu lwa “mbanz’avauka”
ya Ayuda ye tempelo, i mpasi zayingi kayika o
Yesu, kadi mafunda ye mafunda ma wantu ba-
fwa. (Matai 4:5; 24:21) O lwalu i lufwasu lusu-
ndidi kuna kwa Ayuda. Kadi ke basala mona
lufwasu lwa mpila yayi ko. Lusukisi nkutu e
nsambila ina Ayuda balandanga tuka tandu ya-
yingi. Dianu vo, kuna sentu o ungunza wa Yesu
ulungana e ndungana isundidi, mpasi zayingi
zikala ova nza.
TUKALA YE VUVU MU LUMBU YAYI
YASAKULWA KWA YESU
Yesu ye ntumwa zandi bakinu mokena mu
kuma kia sinsu kia ngiz’andi muna Kintinu ye
mbaninu a tandu kiaki. Yesu olukisi ntumwa za-
ndi balembi landa “Kristu za luvunu ye ngunza
za luvunu.” Ubavovese vo, “bevukumuna kana
nkutu awana basolwa, avo dilendakana.” (Ma-
258
tai 24:24) Kansi awana basolwa ke bevukumu-
ka ko. Kristu za luvunu bemonekanga kwa wa-
ntu. Vo i ngiz’a Yesu ke imoneka mu meso ko.
Mu kuma kia mpasi zayingi zikala kuna mfo-
ko a tandu kiaki, Yesu ovovele vo: “O ntangwa
obukama e tombe, e ngonde ke ivana diaka
miezi ko, e ntetembwa zibetomoka tuka kuna
zulu, ye ngolo za zulu zinikunwa.” (Matai 24:29)
Antumwa vava bawidi e mvovo miami mia wo-
nga, ke babakwidi ko mana mevangama. Kansi
dialudi vo, lumbu kiansisi kikala.
kwa wantu? Yesu ovovele vo: “Wantu befwa
kiambu yo wonga, ye swengenia kia vingila
mana mekwiza ova nza, kadi e ngolo za zulu zi-
mambu mebwila o wantu muna kolo kiakina kia
tombe kiangolo.
Dialukasakeso mu zaya vo Yesu ovovese ntu-
mwa zandi vo ke wantu awonso ko betungia-
na vava ‘o Mwan’a muntu kekwiza ye nkuma
yo nkembo ayingi.’ (Matai 24:30) Yesu wavo-
vesa alongoki vo, muna lumbu kiakina Nzambi
ovanga diambu “mu kuma ki’awana basolwa.”
(Matai 24:22) Ozevo, aweyi alongoki akwikizi
bamwene vava Yesu kavovele o mambu mansi-
si mevangama? Yesu okasakese alongoki andi,
oku vo: “O mambu mama vava meyantika o va-
ngama, nutelama yo vumbula ntu mieno, kadi
luvuluzu lweno lufinamene.”—Luka 21:28.
Aweyi alongoki a Yesu ana bezingilanga mu
kolo kina o Yesu kasakula bezayila vo mu lu-
mbu yambaninu bezingilanga? Yesu otele ki-
ngana kia nsanda, oku vo: “Avo tayi yandi isa-
vukidi makaya, nuzeye wo vo nsungi a mvula
ifinamene. Diau dimosi mpe, oyeno avo nu-
mwene mambu mama mawonso, nuzaya wo vo
Mwan’a muntu va mwelo se kena. Kieleka, inu-
vovese vo, e mbandu yayi ke ikuviokela nkutu
ko yavana mambu mama mawonso mevanga-
ma.”—Matai 24:32-34.
 Diau adimosi mpe, vava alongoki a Yesu be-
mona vo mambu mayingi mu lungana mena,
bebakula vo e mbaninu ifinamene. Owau o
Yesu olukisi alongoki andi bezingilanga mu
kolo kiaki kia mfunu, ubavovese vo:
“Mu kuma kia lumbu kiakina ye ola, ke vena
muntu ko ozeye kio, kana nkutu mbasi za zulu
yovo Mwana, kansi Se kaka. Kadi wauna waka-
la muna lumbu ya Noa, i una mpe ukala muna
ngiz’a Mwan’a muntu. Kadi nze una wakala
muna lumbu yayina, ina yavitila e Kizalu, ba-
dianga, banuanga, akala basompanga, akento
basompeswanga, yamuna lumbu kiakota Noa
muna nzaza, ke basia sungididi ko yavana Ki-
zalu kiayiza, kiabakukulwisa yau awonso, i una
mpe ukala muna ngiz’a Mwan’a muntu.” (Matai
24:36-39) Muna diadi Yesu otezanese e kolo
kiaki ye Kizalu muna lumbu ya Noa, kiavanga-
ma mu nza yawonso.
Alongoki bewanga Yesu vana Mongo a Olive
babakwidi o mfunu wa lungalala. Yesu ovove-
le vo: “Nutoma kuyilunga-lunga kweno, kima-
na e ntima mieno mialembi bimuka yo mazitu
mu kuma kia dia yo nua kwasaka ye ntelamw’a
moyo muna mambu ma zingu, e lumbu kiakina
kikwa kunuluakila kuna kinsalukisa nze sokolo.
Kadi i una kikwizila kw’awonso bena ova nza.
Dianu vo, nuyingila, nudodokelanga ntangwa
zawonso, kimana nwavua owu nutinina mambu
mawonso mevangama, nwatelama vana ven’o
Mwan’a muntu.”—Luka 21:34-36.
Yesu osongele vo o ungunza andi mwawo-
nso ulunganena. Yesu kavovele ungunza una
ulungana ke kolo ko, ke ulunganena mpe kaka
muna Yerusaleme ko yovo kwa zula kia Ayuda.
Kansi, Yesu ovovele ungunza uluganena “kw’a-
wonso bena ova nza.”
Yesu ovovele diaka vo alongoki andi ba-
fwete lungalala yo yingila, bakala bakubama.
Yesu ubatelele kingana kiakaka, oku vo: “Nuza-
ya diambu edi: Kele vo mfumu a nzo kayizayila
e ola ikwiza o mwivi muna fuku, yingila kadi
yingila, ke mu yambula ko vo e nzo andi ya-
bangulwa. Muna diadi, oyeno mpe nukubama,
kadi o Mwan’a muntu okwiza muna ola ina nu-
lembi yindula.”—Matai 24:43, 44.
Yesu osadisi alongoki andi balungalala.
Ubasikidisi vo, vava kilungana o ungunza wa-
ndi, vekala yo “ntaudi” wa lungalala ye wa ku-
bama. Yesu otele e kingana kisadisi alongoki
mu bakula e mbuta diambu, ovovele vo: “Nani
kieleka i ntaudi akwikizi yo lulungalalu ona wa-
vewa kiyekwa kwa mfumu andi kia lunga-lunga
selo ya nzo andi, kabavana madia muna nta-
ngwa ifwene? Nkwa nsambu e ntaudi ina iwa-
nuka kwa mfumu andi vo iwau ivanganga! Kie-
leka inuvovese wo vo, okumvana kiyekwa kia
lunga-lunga salanganu yandi yawonso.” Ka-
nsi avo “ntaudi” obakamene kwa ngindu za-
mbi, oyantikidi wanda akwandi ntaudi, o mfu-
mu andi “okuntumba tumbu kiangolo.”—Matai
24:45-51; tezanesa ye Luka 12:45, 46.
O Yesu kavovele ko vo alongoki andi ngindu
zambi bekala zau. Ozevo, adieyi o Yesu kazole-
le longa kwa alongoki andi? Yesu ozolele vo ba-
lungalala yo kwamanana sala nze una kavove-
le muna kingana kiankaka.

´
 Aweyi e “ma kiangemi” kimonekene? Nkia diambu divangamene kuna nima?
 Adieyi o wantu bemona vava kilungana o ungunza wa Yesu?
 Nkia kingana o Yesu katele mu sadisa alongoki andi bazaya vo e mbaninu ifinamene?
 Nkia diambu disongele vo ungunza wa Yesu mu nza yawonso ulunganena?
 Nkia longi o Yesu kavene kwa alongoki andi bezingilanga ku mbaninu a tandu kiaki?
259
LONGI MU KUMA KIA LULUNGALALU—MIENZE
MATAI 25:1-13
Yesu ovene mvutu za kiuvu kia antumwa mu
kuma kia sinsu kia ngiz’andi ye mbaninu a ta-
ndu. Wau vo e moko kiaki kia kinu muna ngindu
zau, Yesu ubatelele kingana mu kubavana lulu-
diku lwa ngangu. O wantu bekala o moyo muna
ngiz’a Yesu, yau bemona e ndungana ungunza
wau.
Yesu otele kingana, oku vo: “E Kintinu kia
zulu kilenda tezaneswa ye mienze kumi ana ba-
bongele mini yau, benda wanana ye toko dia-
nsompi. Atanu muna yau mazowa kwau, kansi
atanu alungaladi.”—Matai 25:1, 2.
Yesu kazolele vova ko vo ndambu muna alo-
ngoki andi bekota muna Kintinu kia zulu mazo-
wa kwau, vo i ndambu alungaladi. Kansi edi ka-
zolele vova vo, mu kuma kia Kintinu, alongoki
andi balenda sola kala alungaladi yovo mfwe
mia diya. Yesu otomene dio zaya vo konso nlo-
ngoki andi olenda sikila ye kwikizi yo tambula
e nsambu za Nzambi wa Se diandi.
Muna kingana katele, mienze kumi bele kika
e toko dia nsompi, i bosi bevutuka kuna nkinzi
a longo. Vava o toko keluaka, e mienze kumi be-
minika e nzila ye minda miau, bekunkembelela
wau kenata ndumb’andi muna nzo ina kanku-
bikila. Aweyi divangamena?
Yesu ovovele vo: “O mazowa banete mini, ka-
nsi yau ke banati mazi mankaka, vo i alunga-
ladi, banete mini yau ye mazi mankaka muna
nlangi. Ekolo toko diansompi kazingilanga, yau

awonso batonzele yo leka.” (Matai 25:3-5) E
toko diansompi kalueke mu ola ina bayindwidi
ko. Mu zingila kikilu kena, e mienze kumi bale-
le kwau. Alongoki, nanga bayindwidi e kingana
kia Yesu kia nkwa tunda wayenda kuna nsi ya-
´
nda, “kimana kayadikwa kintinu, i bosi kavutu-
ka kwandi.”—Luka 19:11-15.
Muna kingana kia mienze kumi, Yesu osasidi
dina divangamene vava o toko kalueke. Ovo-
vele vo: “Muna dingi-dingi vakedi kazu: ‘Tala
e toko diansompi! Nwenda kunkika.’ ” (Matai
25:6) Nga e mienze kumi bakubama bena mu
kika toko?
Yesu okudikidi vo: “E mienze miawonso ba-
telamene, bakubikidi mini yau. O mazowa ba-
vovese alungaladi vo, ‘Nutuvana mazi, kadi e
mini yeto se izima.’ Alungaladi bavutwidi vo:
‘Nanga o mazi ke mefwana ko kwa yeto yo
yeno. Nwenda sumba kw’awana betekanga
mo.’ ”—Matai 25:7-9.
O mazowa ma mienzi tanu, ke bena balunga-
lala ko ngatu kubama muna tambula toko dia-
nsompi. Mazi bavuidi o mfunu muna sia muna
mini yau. Yesu ovovele vo: “Ekolo bayenda su-
mba mazi, toko diansompi olueke. E mienze
ana bakubama bakotele yandi muna nkinzi a
 Aweyi e mienze tanu mialungalala baswaswanene ye mienze mia
mazowa muna lulungalalu ye nkubameno?
 Nani i toko dia nsompi? Aki nani i mienze?
 Nkia diambu o Yesu kalongele muna kingana kia mienze kumi?
112
˙ YESU OTELE KINGANA KIA MIENZE KUMI
longo, e kielo kizikamene. Kuna kwalanda, e
mienze miankaka milueke yo vova vo, ‘E Mfu-
mu, e Mfumu, utuziulwila!’ Ubavutwidi vo, ‘Kie-
leka inuvovese wo vo, kinuzeye kwame ko.’ ”
(Matai 25:10-12) Diambu dia nkenda kikilu dia-
babwila wau balembi kubama yo lungalala.
Alongoki babakwidi vo, toko diansompi o
Yesu kavovele i yandi kibeni. Yesu ukitezanese
yo toko diansompi. (Luka 5:34, 35) Adieyi tu-
vova mu kuma kia mienze mialungaladi? Vava
kavovela e “finkambi-kambi” ana bevewa e Ki-
ntinu, Yesu wasadila e mvovo emi: “Nuvuata
yo kubama, nukwika e mini yeno.” (Luka 12:
32, 35) I dianu, muna kingana kia mienze kuma
alongoki babakwidi vo Yesu alongoki besikila
ye kwikizi kena vovela nze yau. Nkia diambu o
Yesu kazolele longa muna kingana kiaki?
Yesu otomene sasila. Ofokwele e kingana
kiandi mu mvovo emi: “Dianu vo, nuyingila,
kadi ke nuzey’e lumbu ko ngatu ola.”—Matai
25:13.
Mu diambu ditadidi ngiz’andi Yesu olukisi
alongoki andi akwikizi vo, bakwamanana ‘yi-
ngila.’ Yesu okwiza, alongoki bafwete lungalala
nze mienze tanu kimana balembi vidisa e vuvu
kiau yo nsendo balenda vua.
261
KINGANA KIA TALANTA KISONGELE O MFUNU WA SALA YE FULULU
MATAI 25:14-30

Ekolo kena vana mongo ye alongoki andi, Yesu Diau dimosi mpe kavanga ona watambula zi-
otele diaka kingana kiankaka. Mu lumbu yavio- zole, obakidi nluta mia talanta zizole. Kansi,
ka, vava Yesu kakala muna Yeriko wata e kinga- ndiona watambula imosi, wele, otimini e wulu,
na kia mina muna songa vo mambu ma Kinti- ozikidi nzimbu za mfumu andi.” (Matai 25:16-
nu kuna sentu melunganena. E kingana katele 18) Nkia diambu divangama vava o mfumu ke-
owau kifwananene ye kingana kia mina mu ma- vutuka?
mbu mayingi. Kingana kiaki ngwizani kina ye Yesu ovovele vo: “Una kiavioka kolo kiayingi,
mvutu za yuvu mu kuma kia ngiz’a Yesu ye o mfumu a ntaudi zazi wizidi, otele yau e mba-
mbaninu a tandu kiaki. Kisongele vo alongoki
lu.” (Matai 25:19) Ona wantete yo wanzole ba-
bafwete toma lunga-lunga ina bavewa.
vangidi dina balendele, “mun’owu wa ndende-
Yesu ovovele vo: “E Kintinu kina nze muntu
lo zau.” Yau awole basala ye fululu yo lungisa e
okwenda mu nkangalu. Una se kekwenda, obo-
mbebe au una ufwene. Ona watambula talanta
kele ntaudi zandi yo kubayekeka ovua kwandi.”
tanu, obakidi nluta mia talanta tanu, ona wata-
(Matai 25:14) Wau vo Yesu ukitezanese kala yo
´ mbula talanta zole, obakidi mpe nluta mia ta-
muntu wele ku nsi yanda “kimana kayadikwa
lanta zole. (Muna lumbu yayina, diavavanga vo
kintinu,” alongoki babakwidi vo Yesu yandi ki-
muntu kasala mvu 19 muna vua talanta imosi.)
beni i “muntu” ndioyo kayikidi.—Luka 19:12.
O mfumu osanisini yau awonso, oku vo: “ ‘Oto-
Muna kingana kiaki, vitila o muntu kenda ku
´ mene sala, u ntaudi ambote ye kwikizi! Oso-
nsi yanda, ovene o vua kwa ntaudi zandi. Mu
ngele kwikizi muna lekwa yakete. Ikuvana kiye-
mvu ntatu ye ndambu ova ntoto, Yesu ukive-
ne emvimba mu salu kia samuna e nsangu za-
mbote za Kintinu kia Nzambi, olongele mpe
alongoki andi basala e salu kiaki. Owau o Yesu
se kekwenda kwandi, una ye vuvu vo alongoki
andi besala e salu kabalongele.—Matai 10:7;
Luka 10:1, 8, 9; tezanesa ye Yoane 4:38; 14:12.
Muna kingana kia Yesu, aweyi o muntu ka-
kayanesene mavua mandi? Yesu ovovele vo:
“Omosi umvene talanta zitanu, wankaka zizo-
le ye wankaka imosi, ovene kwa konso muntu
mun’owu wa ngolo zandi, i bosi wele kwandi.”
(Matai 25:15) Adieyi e ntaudi bevanga muna
mavua baveno? Nga betoma mo sadila muna
nungununa e salu kia mfumu au? Yesu osasidi
dio kwa alongoki, ovovele vo:
“Ndiona watambula talanta zitanu, vana vau
wele zo kitila, obakidi nluta mia talanta zitanu.
262
 ˙ YESU OTELE KINGANA KIA TALANTA
113

kwa kia lekwa yayingi. Kota muna nkembo a

mfumu aku.’ ”—Matai 25:21.
Kansi, ke diau ko divangamene kwa ntaudi
ona watambula talanta imosi. O Ntaudi ovove-
le vo: “ ‘E Mfumu, yazaya wo vo u nkwa nti-
m’ambadi, ovelanga ina walembi kuna yo kuti-
ka ina walembi veva. Dianu vo, yabakama kwa
wonga, yayenda sweka talanta aku muna nto-
to. I yau yiyi, bonga e talanta aku.’ ” (Matai
25:24, 25) O ntaudi ndioyo kalundisa nkutu e
nzimbu ku banco ko, kimana zakulamena yo
twasa nluta kwa mfumu andi. Tulenda vova vo
ntaudi ndioyo kasadila mfumu andi ko.
O ntaudi ndioyo wafwana yikilwa kwa mfu-
mu andi vo, “ntaudi ambi ye molo.” O mfumu
untambwidi e talanta, ovene yo kwa ntaudi una
wakubama muna sala. Ovovele vo:“Konso ona
una ye lekwa, yayingi kevewa yo wokela. Kansi
ndiona kena ye lekwa ko, kina kena kiau nkutu
katulwa kikunkatulwa.”—Matai 25:26, 29.
Alongoki a Yesu mambu mayingi bena yindu- ndi, konso nlongoki ovanga mawonso “mun’o-
la, kumosi mpe ye mana Yesu kavovele muna wu wa ngolo zandi.” Ediadi ke disongele ko vo
kingana kiaki. Babakwidi vo e salu kina Yesu Yesu oyangalala avo nlongoki andi “molo” ye
kabavene kia kitula wantu se alongoki, salu ke toma salanga ko muna wokesa mavua ma
kiamfunu kikilu. Yesu ubavovese vo bakivana mfumu andi.
emvimba muna salu kiaki. Yesu kayindwidi ko Kansi antumwa batomene yangalela o nsilu
vo yau awonso mpila mosi bekala sadila e salu owu: “Konso ona una ye lekwa, yayingi kevewa
kabavene. Nze una kavovele muna kingana kia- yo wokela!”

 Muna kingana kia talanta, nani i mfumu? Aki nani i ntaudi?

 Nkia diambu o Yesu kalongele kwa alongoki andi?

263
KRISTU WA MFUMU OFUNDISI MAMEME YE NKOMBO
MATAI 25:31- 46

Vana Mongo a Olive, Yesu otele kingana kia

mienze kumi ye kia talanta. Nkia mvutu kavene
muna kiuvu kia antumwa mu kuma kia ngiz’a-
ndi ye mbaninu a tandu kiaki? Yesu ubavene
mvutu muna kingana kiansuka katele, kingana
kia mameme ye nkombo.
Yesu otuntidi e sungididi kia wantu, ubavo-
vese vo: “O Mwan’a muntu vava kekwiza muna
nkembo andi ye mbasi zandi zawonso, ovua-
nda vana kunda kiandi kia nkembo.” (Matai
25:31) Kondwa lukatikisu, Yesu osongele vo
e kingana kiaki yandi kivovele. Yesu nkumbu
miayingi kekukiyikilanga vo “Mwan’a muntu.”
—Matai 8:20; 9:6; 20:18, 28.
Nkia ntangwa e kingana kiaki kilungana?
Kilungana vava Yesu kekwiza “muna nkembo
andi” kumosi ye mbasi yo vuanda “vana kunda
kiandi kia nkembo.” Yesu wavovele kala mu
kuma kia “Mwan’a muntu okwiza muna matuti
ma zulu yo nkuma yo nkembo anene” kumo-
si ye mbasi zandi. Nkia ntangwa divangama?
“Vava kifokoka kaka e mpasi za lumbu yayina.”
(Matai 24:29-31; Maku 13:26, 27; Luka 21:27)
Ozevo, e kingana kiaki kilungana kuna sentu
vava Yesu kekwiza muna nkembo andi. Nkia
mambu kevanga?
Yesu ovovele vo: “O Mwan’a muntu vava ke-
kwiza . . . , e zula yawonso ilungalakana vana
kena, ovambula wantu nze una mvungudi ke-
vambulwilanga mameme ye nkombo. Osia ma-
meme kuna koko kwandi kwalunene, kansi e
nkombo kuna koko kwalumonso.”—Matai 25:
31-33.
Mu kuma kia mameme mesiwa kuna sambu
diambote, Yesu ovovele vo: “I bosi, o Ntinu
ovovesa awana bena kuna koko kwandi kwalu-
nene vo: ‘Nwiza, yeno nwasambulwa kwa Se
264
 114
˙ YESU OTELE KINGANA KIA MAMEME YE NKOMBO

diame, nwavuila e Kintinu kina nwakubikilwa

tuka kuna semo dia nza.’” (Matai 25:34) Eku-
ma mameme besongelwa e dienga kwa Ntinu?
O Ntinu ovovele vo: “Kadi yamona nza-
la, oyeno nwakumpana madia; yamona e vui-
na, oyeno nwakundwika. Yakala nzenza, oye-
no nwakuntambula; yakala e nkonga, oyeno
nwakumvuika. Yayela, oyeno nwakwiza kunta-
la. Yakala muna pelezo, oyeno nwakwiza ku-
nkingula.’ O mameme mama, “akwa unso-
ngi,” bayuvuidi kana aweyi bavangila o mambu
mama mambote, Yesu ubavutwidi vo: “Konso
ntangwa nwavanga wo kwa ndiona wandwelo
muna mpangi zame, kwa mono nwavanga wo.”
(Matai 25:35, 36, 40, 46) O mambu mama ma-
mbote ke bavangidi mo ku zulu ko, kadi ke ku-
kalanga mbevo ko ye ke kufwangwa nzala ko.
O mambu mama bavangidi mo kwa mpangi za
Kristu ova ntoto.
Adieyi tuvova mu kuma kia nkombo zisilu Antumwa babakwidi vo lufundisu lwalu lu-
kuna lumonso? “I bosi, [o Ntinu] ovovesa awa- singa twasa nsambu za mvu ya mvu kumosi
na bena kuna koko kwandi kwalumonso vo: mpe ye mfwilu miayingi. Yesu ovovese nkombo
‘Nukatuka oku ngina, oyeno nwavewa tumbu vo: “Kieleka inuvovese vo, konso ntangwa nwa-
kia tiya twa mvu ya mvu twakubikilwa Nkadi lembi wo vanga kwa ndiona wandwelo muna
ampemba ye mbasi zandi. Kadi yamona nzala, mpangi zame, kwa mono nwalembi wo vanga.’
yeno ke numpani madia, yamona vuina, yeno Yau bekwenda kuna lufwasu lwa mvu ya mvu,
ke nundwiki. Nzenza yakala, yeno ke nunta- kansi ansongi kuna moyo a mvu ya mvu.”—Ma-
mbula; nkonga yakala, yeno ke numvuiki; yaye- tai 25:45, 46.
la yo siwa muna pelezo, yeno ke nwizi kunta- E mvutu zina Yesu kavene kwa ntumwa zandi
la.’ ” (Matai 25:41-43) E nkombo bafwanukini e zisadisi alongoki andi bayindula mambu ma-
mfundisa yayi, kadi ke basadisi mpangi za Kris- yingi mekubasadisa mu toma fimpa e ngindu
tu ko ova ntoto. zau yo mavangu mau.

 Nani i “Ntinu” muna kingana kia Yesu kia mameme ye nkombo? Nkia ntangwa e kingana kiaki kilungana?
 Ekuma mameme bafwanukinu e dienga dia Yesu?
 Mu nkia mambu o wantu besilwa kuna sambu dia nkombo? Nkia nsendo bevua mameme? Nkia mfuilu be-
vua e nkombo?

265
E NDUTA YANSUKA YA YESU IFINAMENE
MATAI 26:1-5, 14-19 MAKU 14:1, 2, 10-16 LUKA 22:1-13
Yesu ofokuele e moko kiandi ye ntumwa ziya
vana Mongo a Olive. Ovene mvutu za kiuvu kiau
mu kuma kia ngiz’andi kuna sentu ye mbaninu
a tandu kiaki.
Ekwe salu kiayingi kakele kiau o Yesu muna
lumbu kia 11 kia Nisani! Nanga dilenda kala
vo, vava bevutukanga kuna Betania mu kwenda
leka, Yesu ovovese antumwa vo: “Nuzeye wo vo
owau lumbu yole isidi, e Nduta ikala, o Mwan’a
muntu oyekolwa, kavondelwa vana nti.”—Matai
26:2.
Yesu oviokese e lumbu Kiatatu kiawonso ku-
mosi ye ntumwa zandi. Muna lumbu Kiazole,
Yesu watumba mfumu za mabundu yo senzeka
o bi wau vana meso ma ndonga. I dianu bazo-
lele kumvonda. Kansi, o Yesu kamonekene kwa
wantu ko muna lumbu kia 12 kia Nisani kima-
na valembi kala diambu dilenda kunsimba kale-
mbi dia e Nduta ye ntumwa zandi muna nkoke-
la, kuna ndimbuk’a ntangwa ya lumbu kilanda,
kuna lubantiku lwa lumbu kia 14 kia Nisani.
Kansi nganga zambuta ye mbuta za nkangu
ke bazolele kanga nua miau ko vitila e Ndu-
ta. Bavuende mfulu vana yanzala kia Kayafa wa
ngang’a mbuta. Ekuma? Bafungidi makasi kadi
Yesu osenzekele mavangu mau. Bawizanene vo,
“babaka Yesu kuna ndekwa yo kumvonda.” Nkia
ntangwa ye aweyi bavangila wo? Bavovele vo:
“Ke muna kolo kia nkinzi ko, kimana valembi
bwa e nkindu vana vena nkangu.” (Matai 26:
4, 5) Wonga bena wau kadi Yesu otoma zolwa-
ngwa kwa wantu ayingi.
Wau bemokenanga, mfumu za mabundu ba-
tambwidi nzenza. Basivikidi kikilu, kadi i mosi
muna antumwa za Yesu, Yuda wa musi Kereo-
te. Satana osidi Yuda e ngindu za yekola Mfu-
 ˙ YUDA WA MUSI KEREOTE OFUTILU NZIMBU MU YEKOLA YESU
˙ NTUMWA ZOLE BAKUBIKIDI E NDUTA 115
mu andi. Yuda ubayuvuidi vo: “Nki nuzolele ku-
mpana kimana yanyekola kwa yeno?” (Matai
26:15) Batondele e ngindu zandi, “bawizane-
ne vo bamvana nzimbu za palata.” (Luka 22:5)
Ntalu kwa? Batondele kumfuta palata 30. Nzi-
mbu zayingi, kadi o ntaudi 30 ma sekele kefu-
twanga. (Luvaiku 21:32) Muna vanga wo, mfu-
mu za mabundu bavezele Yesu, basongele vo
kena kwandi mfunu ko. Owau Yuda, “ovavidi
ntangw’ambote muna kunyekola kwa yau, vana
ke vekala ndonga ko.”—Luka 22:6.
E lumbu kia 13 kia Nisani kiyantikidi mu ndi-
muk’a ntangwa ya lumbu Kiatatu, o wau i fuku
wasambanu ye wansuka kwa Yesu muna Beta-
nia. Muna lumbu kilanda, bafwete kubika ma-
wonso masidi kimana badia e Nduta. Bafwete
vava mwan’a meme, bamvonda yo kunyoka wa-
mvimba vitila e lumbu kia 14 kia Nisani kiaya-
ntika. Akweyi bekubikila e lambu? Nani olamba?
Yesu kavovele mambu mama ko. Dianu vo, o
Yuda ka lendi mo vovesa kwa nganga zambu- ta ye alongoki ame?” ’ Okunusonga seka dia-
ˆ
ta ko. mpwena dia ntandu diakubikwa. Muna nukubi-
´
Nanga, kina Kiaya ku masika, Yesu otumini kil’e Nduta.”—Luka 22:8-12.
Petelo ye Yoane tuka muna Betania, ubavovese Ke dialukatikisu ko vo, mfumu a nzo yayi nlo-
vo: “Nwenda kubik’e Nduta, twadia kweto.” Ba- ngoki a Yesu. Nanga wazaya dio vo Yesu oku-
mvovese vo: “Akweyi ozolele twakubikila yo?” nlomba vo e Nduta yavangamena muna nzo
Ubavovese vo: “Vava nukota muna mbanza, nu- andi. Petelo ye Yoane vava balueke muna Yeru-
wanana yo muntu onete mvungu a maza. Nu- saleme, bawene yawonso nze una o Yesu kaba-
nlanda yamuna nzo ina kekota. Nusamunwina vovesele. Mwan’a meme wayokwa, e fulu kiku-
mfumu a nzo vo, ‘O Nlongi uvovese vo: “Akweyi bikilu kimana wantu 13 badia e Nduta, i sia vo,
dina e seka dia nzenza muna mfwete dila e Ndu- Yesu ye ntumwa zandi 12.

 Adieyi o Yesu kavangidi kina Kiatatu, muna lumbu kia 12 kia Nisani? Ekuma kavangidi dio?
 Ekuma mfumu za mabundu bavuandidi e mfulu? Ekuma Yuda kendele kwa yau?
´
 Aki nani o Yesu katumini kuna Yerusaleme kina Kiaya? Nkia diambu bele ko vanga?

267
LONGI DIA LULEMBAMU MUNA NDUTA YANSUKA
MATAI 26:20 MAKU 14:17 LUKA 22:14-18 YOANE 13:1-17

Muna lutumu lwa Yesu, Petelo ye Yoane balueke

muna Yerusaleme mu kubika e Nduta. Ke kolo ko,
Yesu wizidi landi kumosi ye ntumwa zandi kumi.
Mu masika balueke, e ntangwa se idimuka kuna
weste, Yesu ye alongoki andi bakulumukini kuna
Mongo a Olive. Ekiaki i lumbu kiansuka oYesu ke-
zidi va mongo wau. Ovutuka vo diaka vava kefu-
luka.
Ke vavioka kolo ko, Yesu ye alongoki andi ba-
lueke muna mbaza, bakotele muna nzo ivanga-
mena e lambu dia Nduta. Batombokele kuna
suku dia ntandu. Bawene mawonso makubikilu
mu kuma kia lambu. Yesu wasutilanga e lumbu
kiaki, kadi wavova vo: “Tima diayingi ngina diau
mu dia e Nduta yayi vamosi yo yeno ekolo kia-
mwene mpasi ko.”—Luka 22:15.
Tuka mvu miayingi, o wantu bayantika e fu kia
viokesa makopo ma vinyu vana moko ma wantu
bayiza dianga e Nduta. O Yesu vava katambwi-
di e kopo, ovutwidi matondo, ovovele vo: “Nu-
bonga, nunua dio, konso muntu kaviokesa kwa
nkw’andi, kadi inusamunwini vo, tuk’omu unu,
´
kinua diaka ma kia bundu kia vinyu ko yava-
na kikwiz’e Kintinu kia Nzambi.” (Luka 22:17, 18)
Owau o lufwa lwandi lufinamene.
Wau bevanganga o nkinzi a lambu dia Ndu-
ta, diambu diasivi divangamene. Yesu otelame- O Yesu vava kalueke kwa Petelo, Petelo kazo-
ne, okatwidi yunga kiandi kiantandu, obongele lele ko, ovovele vo: “Kulendi sukula malu mame
twaya. I bosi obukwidi maza muna longa. Nku- ko.” Yesu umvutwidi vo: “Avo kisukwidi malu
mbu miayingi, o ntambwidi a nzenza wavavanga maku ko, kuna yame ntwadi ko.” Simone Pete-
zaya kana vo selo kiandi osukwidi malu ma nze- lo umvutwidi vo: “E Mfumu, kusukula kaka malu
nza zandi. (Luka 7:44) Kansi muna Nduta yayi, mame ko, kansi yo moko mpe yo ntu ame.” Pe-
ke batambwilu kwa muntu ko, dianu o Yesu ka- telo osivikidi vava Yesu kamvovese vo: “Konso
vangidi wo yandi mosi. Konso ntumwa wadi kala ona oyowele, kavuidi mfunu akuyisukula ko, na-
ye lau dia vanga wo, kansi ke mosi ko muna yau nga malu mandi kaka, kadi watoma velela kwa-
ovangidi wo. Nga ke bavangidi wo ko mu kuma ndi. Oyeno nwavelela, kansi ke yeno awonso ko.”
kia ntantani zau kana nani osundidi onene? Ke —Yoane 13:8-10.
tuzeye ko. Bafusukidi e nsoni wau bamwene Yesu Yesu osukwidi malu ma ntumwa zandi 12, ku-
kesukulanga malu mau. mosi mpe yo malu ma Yuda wa musi Kereo-
268
 ˙ YESU ODIDI E NDUTA YANSUKA YE NTUMWA ZANDI

˙ OLONGELE DIAMBU WAU KASUKWIDI MALU MA NTUMWA ZANDI 116

te. I bosi, Yesu ovuete yunga kiandi kiantandu,
ovuende diaka vana meza, ubayuvuidi vo: “Nga
nubakwidi dina inuvangidi e? Oyeno nukungiki-
langa vo, ‘Nlongi’ ye ‘Mfumu,’ nulungidi kweno,
kadi i ngina wowo. Dianu vo, omono avo i Mfumu
ye Nlongi, nsukwidi malu meno, oyeno mpe nu-
fwete sukuziana malu. Kadi inuvene e mbandu,
wauna inuvangidi, i nufwete vanganga mpe. Kie-
leka, kieleka, inusamunwini vo, o ntaudi kavioke-
le mfumu andi o nene ko, ngatu o ntumwa ka-
vioka ona wantuma. Avo nuzeye mambu mama,
nu akwa nsambu avo nuvanga mo.”—Yoane 13:
12-17.
Yesu ubalongele o mfunu wa sala e salu yasa-
kalala. Alongoki a Yesu ke bafwete vavanga fulu
yambote ko, yo kuyibadikila vo basundidi o mfu-
nu ye bafwete sadilwa. Bafwete landanga mba-
ndu a Yesu, ke yasukula malu ko, kansi ya sadila
akaka kuna zola yo lulembamu lembi tala ndose.
 Muna lambu dia Nduta, nkia diambu o Yesu ka-
vovese ntumwa zandi disongele vo lufwa lwandi
lufinamene?
 Ekuma disivikisidi mu mona Yesu osukulanga
malu ma ntumwa zandi?
 Nkia diambu o Yesu kalongele vava kayisakidikidi
yo sukula malu ma ntumwa zandi?

269
NLEKELO A MFUMU
MATAI 26:21-29 MAKU 14:18-25 LUKA 22:19-23 YOANE 13:18-30
Vitila o kuma kwafwa, Yesu olongele ntumwa za-
ndi o mfunu wa songa lulembamu vava kasukwi-
di malu mau. Kuna mfoko a lambu dia Nduta,
nanga Yesu oyikidi e mvovo mia ungunza wa Da-
vidi, oku vo: “Ona mbundidi e vuvu, wadia madia
mame, Unzangwidi bombo kia kulu.” I bosi, osa-
sidi vo: “Mosi vovo nwina okungiekola.”—Nku-
nga 41:9; Yoane 13:18, 21.
Antumwa batalanene, konso muntu oyuvuidi
vo: “E Mfumu, nga i mono e?” Kana nkutu Yuda
wa musi Kereote unyuvuidi mpe. I bosi, Petelo
ovovese Yoane una vana ndambu a Yesu kavav’o
zaya kana nani ovanga wo. Dianu vo, Yoane oye-
kamene Yesu, unyuvuidi vo: “E Mfumu, nani ndio-
yo?”—Matai 26:22; Yoane 13:25.
Yesu umvutwidi vo: “I yandi yuna ivana tini kia
mbolo kina ivungila muna longa.” Yesu ovungi-
di tini kia mbolo muna longa dina vana meza,
ovene kio kwa Yuda, i bosi ovovele vo: “Mwa-
270
n’a muntu okwenda vondwa, nze una wasonama
ˆ
mu kuma kiandi, kansi tatu kwa ndiona oyekola
Mwan’a muntu! Diambote diadi kala, kele vo mu-
ntu ndioyo kawutuka ko.” (Yoane 13:26; Matai
26:24) I bosi, Satana okotele muna Yuda. Wau vo
o ntim’a Yuda ke una diaka wambote ko, ukive-
ne mu vanga luzolo lwa Nkadi ampemba, muna
kuma kiaki okitukidi se “mwan’a lufwasu.”—Yoa-
ne 6:64, 70; 12:4; 17:12.
Yesu ovovese Yuda vo: “Dina ovanga, vanga
dio mu nzaki.” Antumwa edi babenze vo, wau vo
Yuda nkela ya nzimbu kelundanga, nanga Yesu
umvovese vo: “Sumba kina tuvuidi o mfunu mu
´
lambu,” yovo kavana ma kwa asukami.” (Yoane
13:27-30) Kinga, Yuda ovaikidi kimana kayekola
Yesu.
Muna fuku wa lambu dia Nduta, Yesu osikidisi
e lambu diampa. Obongele mbolo, ovangidi sa-
mbu kia matondo, obukwini e mbolo, ovene yo
 ˙ YUDA OYIKILU VO NYEKODI

˙ YESU OSIKIDISI NLEKELO A MFUMU 117

kwa ntumwa zandi badia. Ovovele vo: “Eyayi nitu
ame isunzulanga, ina ivaninwa mu kuma kieno. I
wau wuwu nuvanganga muna luyindulu lwame.”
(Luka 22:19) E tini ya mbolo iviokeso kwa konso
ntumwa, badidi yo.
I bosi, Yesu obongele kopo dia vinyu, ovangi-
di sambu kia matondo, ovene yo kwa yau. Yau
awonso banwini, Yesu ovovele vo: “Diau adimosi
mpe kavangidi ye kopo, vava bamene dia nleke-
lo, ovovele vo: “E kopo diadi kangu diampa disu-
nzulanga muna diambu dia menga mame, mana
mebungukila mu kuma kieno.”—Luka 22:20.
Muna mpila yayi, Yesu osikidisi o luyindulu lwa
lufwa lwandi, luna alongoki andi bekala yindula
konso mvu muna lumbu kia 14 kia Nisani. Lukala
kubasungamesa dina Yesu yo Se diandi bavanga
kwa akwa kwikizi kimana bavuluzwa muna tu-
mbu kia sumu yo lufwa. Nlekelo a mfumu usu-
ndidi e Nduta ya Ayuda, kadi usongele vo akwa
kwikizi bevuluzwa kikilu.
Yesu ovovele vo menga mandi “mebunguki-
la muna kuma kia wantu ayingi muna luloloko
lwa masumu.” E ntumwa za kwikizi ye wantu aka-
ka akwikizi belolokwa masumu mau. I yau beya-
la kumosi yo Yesu muna Kintinu kia Se diandi.
—Matai 26:28, 29.

 Nkia ungunza wa Nkand’a Nzambi o Yesu kayikidi uvovelanga nkundi? Aweyi kasasidi ungunza wau?
 Adieyi o Yesu kavovese Yuda kavanga? E ntumwa zankaka adieyi babakwidi?
 Nkia lambu diampa o Yesu kasikidisi? Nkia mfunu dina?
BATANTANENE KANA NANI OSUNDIDI O NENE
MATAI 26:31-35 MAKU 14:27-31 LUKA 22:24-38 YOANE 13:31-38
Muna nlekelo wansuka ye ntumwa zandi, Yesu
ubalongele longi diamfunu vava kasadidi e salu
kiasakala kia sukula malu mau. Ekuma kavangi-
di wo? Mu kuma kia lutovoko basongele. Bakiye-
kwele kwa Nzambi, kansi bakinu tokanene kana
nani muna yau osundidi o nene. (Maku 9:33, 34;
10:35-37) O lutovoko lwau lutomene moneka
omu fuku wau.
“Vabwidi ntantani zangolo vana bena, kana
nani muna yau osundidi onene.” (Luka 22:24)
Yesu okendalele wau kamwene alongoki andi
betantananga diaka. Adieyi kavangidi?
Vana fulu kia kubafwemena mu kuma kia ngi-
ndu ye fu kiau, Yesu kuna luzindalalu lwawonso,
ubavovese vo: “Ntinu mia zula bediatidilanga
nkangu, ana mpe bena ye wisa muna yau beyi-
kilwanga vo, Mimpanga-mawete. Vo i yeno, ke
nukadi wau ko. . . . Nani i nene? Ndiona odianga
vana meza yovo ndiona osadilanga akaka?” I
bosi, Yesu ubasungamese e mbandu kekubaso-
nganga ntangwa ke ntangwa, ovovele vo: “Ka-
nsi omono ngina va kati kweno nze ndiona osa-
dilanga akaka.”—Luka 22:25-27.
Kana una vo antumwa mu sumuka bena,
ke bayambwidi Yesu ko muna ntangw’ampasi.
Yesu ubavovese vo: “Omono nkangidi yeno e
kangu, wauna Se diame kakangila yame e ka-
ngu dia kintinu.” (Luka 22:29) Antumwa bela-
ndanga Yesu ye kwikizi kiawonso. Yesu ubavo-
vese vo e kangu dina kakangidi yau, dikubavana
o nswa wa kota muna Kintinu kiandi yo yala ya-
ndi e ntwadi.
Kana una vo antumwa bena ye vuvu kia-
ki, bakinu ye nitu a kinsuni yo usumuki. Muna
kuma kiaki, Yesu ubavovese vo: “Satana olo-
mbele kanuveva nga masa.” (Luka 22:31) Uba-
zayisi vo: “O fuku wau yeno awonso sakuba
nuta muna diambu diame, kadi diasonama vo:
272
‘Wanda iwanda o mvungudi, e kambi dia ma-
meme dimwangana.’ ”—Matai 26:31; Zakariya
13:7.
Petelo ovakwidi o nkalu, ovovele ye vuvu kia-
wonso vo: “Kana nkutu awonso betel’e sakuba
muna diambu diaku, omono kita nkutu sakuba
ko!” (Matai 26:33) Yesu ovovese Petelo vo, viti-
la e nsusu yakokola e nkokola yanzole, Petelo
okumvakula o nkalu. Yesu okudikidi vo: “Kansi
omono ndodokele mu kuma kiaku, o lukwikilu
luaku lwalembi yoya; ongeye avo ovilukidi o nti-
ma, kumika mpangi zaku.” (Luka 22:32) Petelo
ovutwidi vo: “Kana nkutu divava vo yafwa yaku,
kilendi kuvanina nkalu ko.” (Matai 26:35) Alo-
ngoki awonso bavovele diau dimosi.
Yesu ovovese alongoki andi vo: “Kolo kiakete
ikala yeno. Nukumpava; wauna yavovesa Ayuda
vo, ‘Kuna nkuenda, oyeno ke nulendi ko kwiza
ko,’ owau kwa yeno mpe mpovele wo. Nkanikinu
ampa inuvene, nuzolaziana; wauna inuzolele, i
una mpe nuzolazianina. Muna wau i bezayila o
wantu awonso vo nu alongoki ame—avo nzola-
ni nuna yau.”—Yoane 13:33-35.
Wau o Petelo kawilu Yesu ovovele vo kolo kia
kete kaka ke kala yau, unyuvuidi vo: “E Mfu-
mu, akweyi okwenda?” Yesu ovutwidi vo: “Kuna
nkwenda, kulendi kwiza ndandi owau ko, kansi
se wiza ndandi kuna sentu.” Petelo umvovese
vo: “E Mfumu, ekuma kilendi kulandila owau ko?
Moyo ame iyekola wo muna wete diaku.”—Yoa-
ne 13:36, 37.
Owau Yesu ovovele e ntangwa ina katuma
alongoki andi benda samuna sangu zambote
muna Ngalili lembi nata e nkutu a zimbu yovo
kimpakala kia madia. (Matai 10:5, 9, 10) Yesu
ubayuvuidi vo: “Vava yateka kunutuma, ke nwa-
nata nkutu a nzimbu ko yovo kifunda, ngatu
nsampatu, nga ma nwakondw’e?” Bavutwidi vo:
 ˙ YESU OVENE LONGI MU KUMA KIA VAVA TUNDA
˙DISAKWILU VO PETELO OVAKULA YESU NKALU
˙ O ZOLA I NSISU KIA ALONGI A YESU
118

“Nkatu kwandi!” Ozevo, adieyi alongoki beva-
nga muna lumbu ilanda? Yesu ubavovese vo:
“Owau, ona una ye nkutu a nzimbu, mbula ka-
nata yo, diau adimosi mpe ye kifunda, ona kena
ye nsosolo ko, yambula kateka yunga kiandi, ka-
sumba wo. Kadi inusamunwini vo, edi diasona-
ma difwete lunganena omu mono, i sia vo, ‘Wa-
badikilwa kumosi ye yimpumbulu.’ Kadi ediadi
mu lungana dina omu mono.”—Luka 22:35-37.
Muna mvovo miami, Yesu ovovele e ntangwa
ina kekomwa vana nti kumosi ye yimpumbulu
yovo mindembi zitisa nsiku. Kuna kulanda, alo-
ngoki andi bebangikwa kwayingi. Alongoki ba-
benze vo bakubama kwau bena, bavovele vo: “E
Mfumu, tala, nsosolo miole.” Yesu ubavovese
vo: “Nusila wowo.” (Luka 22:38) Wau bena ye
nsosolo miole, Yesu obakidi e lau dia kubalonga
diambu diankaka diamfunu.

 Ekuma antumwa betantanenanga? Adieyi o Yesu kavangidi?

 Nkia mambu mevangama muna lusadisu lwa kangu dina Yesu kakangidi ye alongoki andi akwikizi?
 Nkia mvutu o Yesu kavene kwa Petelo vava kayibundidi e vuvu?

273
YESU I NZILA, I LUDI YO MOYO
YOANE 14:1-31
E kolo Yesu kena muna suku ye alongoki andi
kuna mfoko a luyindulu, ubakasakese vo: “Ke
nutelamwa mioyo ko. Nukwikila muna Nzambi;
nukwikila mpe omu mono.”—Yoane 13:36; 14:1.
Yesu ovovese alongoki andi balembi kenda-
lala mu kuma kia ngiend’andi. Ovovele vo:
“Muna nzo a Se diame fulu yayingi ina mo. . . .
Avo ngiele kunukubikil’e fulu, se yavutuka ya-
nutambula, kimana konso kuna ikala, oyeno
mpe nwakala ko.” Kansi alongoki ke babakwi-
di ko vo Yesu ngiend’andi kuna zulu kavovele.
Muna kuma kiaki, Toma unyuvuidi vo: “E Mfu-
mu, kuna okwenda ke tuzeye ko ko. Aweyi tu-
lenda zayila e nzila?”—Yoane 14:2-5.
Yesu umvutuidi vo: “Mono i nzila ye ludi yo
moyo.” Ndiona kaka otambulwilanga Yesu, ole-
mvokelanga malongi mandi yo tanginina mpi-
la zingu kiandi, yandi kaka olenda kota muna
nzo a se diandi kuna zulu. Yesu ovovele vo: “Ke
vena ona okwiza kwa Se ko avo ke mu mono ko.”
—Yoane 14:6.
´
Filipo mu wa kena ye sungididi kiawonso,
olombele vo: “E Mfumu, utusonga o Se, i diau
kaka tuzolele.” Filipo ozolele vo Nzambi ka-
nsonga mona-meso nga kina o Mose, Eleya yo
Yesaya bamona. Kansi antumwa bena ye dia-
mbu disundidi e mona-meso. Yesu umvovese
vo: “E Filipo, kolo kiayingi se ngina yeno, ku-
nzeye kaka ko e? Konso ona umbwene, omwe-
ne mpe o Se.” Yesu watoma fwanana yo Se
diandi muna fu. Muna diadi, okala kumosi yo
Yesu yo malongi mandi dina nze muntu wina
yo Se. Dia ludi vo, o Se osundidi o Mwana, kadi
o Yesu ovovele vo: Mana inuvovese, kivovele
mo mu ngindu za mono kibeni ko.” (Yoane 14:
8-10) Muna malongi mandi, antumwa baba-
kwidi vo Yesu ovene o nkembo wawonso kwa
Se diandi.
Antumwa za Yesu bamwene kala Yesu vava
´
kavangidi nsinsu yanene yo wa malongi mandi
vava kasamuini e nsangu zambote mu kuma
kia Kintinu kia Nzambi. Owau Yesu ubavovese

˙ OVOVESE ALONGOKI VO OKUBAVANA NSADISI
vo: “Konso ona okwikilanga omu mono, ovanga
mpe mana ivanganga; ovanga nkutu mana ma-
sundidi o mama.” (Yoane 14:12) Yesu kavovele
ko vo alongoki bevanga masivi masundidi mana
kavanga. Kansi besila umbangi mu kolo kiayi-
ngi, besamuna mu zunga yayingi ye kwa wantu
a mpila mu mpila.
Kansi o Yesu ke kubabembola ko vava ke-
kwenda kwandi.Ubasikidisi vo: “Avo nulombele
´
ma muna nkumbu ame, ikunuvana kio.” Uba-
vovese diaka vo: “Se yalomba kwa Se kanuva-
na nsadisi ankaka kakala yeno yakwele mvu, o
mwand’a ludi.” (Yoane 14:14, 16, 17) Yesu uba-
vovese vo betambula mwand’avelela, ukala se
nsadisi. Ediadi diavangama muna lumbu kia Pe-
ntekosti.
Yesu ovovele vo: “Ke kolo ko e nza ke ikumbo-
na diaka ko, kansi oyeno nukumbona, kadi ngi-
na o moyo, oyeno mpe nukal’o moyo.” (Yoane
14:19) Kuna nim’a lufuluku lwandi, Yesu omone-
ka kwa alongoki andi ye nitu a kinsuni. Kuna
sentu okubafula kimana kakala yau kuna zulu
se vangwa ya mianda.
Owau Yesu olongele vo: “Konso ona una ye
nkanikinu miame yo lunda mio, i yandi unzolele.
Konso ona unzolele, o Se diame mpe okunzola,
omono ikunzola, ikuyisengomona kwa yandi.”
Yuda wa ntumwa oyikilwanga mpe vo Tadia,
oyuvuidi Yesu vo: “E Mfumu, adieyi dibwidi ozo-
lele kuyisengomona kwa yeto kansi ke kwa nza
 Akweyi o Yesu kekwenda? Nkia mvutu kavene kwa Toma mu kuma kia fulu kiaki?
 Adieyi o Filipo kazolele vo Yesu kavanga?
 Mu nkia mpila alongoki a Yesu bevangila e salu kisundidi e salu kia Yesu?
 Ekuma dinina dialufiaulwisu mu zaya vo o Se osundidi Yesu?
˙ YESU WELE KUBIKA E FULU
˙ O SE OSUNDIDI YESU
119
ko e?” Yesu umvutwidi vo: “Avo muntu unzole-
le, e diambu diame olunda dio, o Se diame oku-
nzola, . . . Konso ona olembi kunzola, ke lunda
mambu mame ko.” (Yoane 14:21-24) Nswaswa-
ni ye alongoki, o wantu a nza ke bazolele kwiki-
la ko vo Yesu i nzila, i ludi yo moyo.
Vava o Yesu kekwenda kwandi, aweyi alo-
ngoki besungamena malongi mandi mawonso?
Yesu osasidi vo: “O nsadisi, o mwand’avelela,
una o Se ketuma muna nkumbu ame, ukunulo-
nga mambu mawonso yo kunusungamesa ma-
wonso inuvovese.” Alongoki bamwene o nkuma
wa mwand’avelele. Ediadi dibafiaulwisi yo ku-
bakasakesa. Yesu okudikidi vo: “Luvuvamu inu-
`
sisıdi; inuvene luvuvamu lwame. . . Ke nutela-
mwa moyo ko ngatu mona wonga.” (Yoane 14:
26, 27) Alongoki bavuidi kuma kiasikila mu le-
mbi kendalala, kadi betwadiswa yo lungwa-lu-
ngwa kwa Se dia Yesu.
Ke kolo ko, o lutaninu lwa Yave lumoneka.
Yesu ovovele vo: “O nyadi a nza mu kwiza kena,
kena ye wisa ko omu mono.” (Yoane 14:30) O
Nkadi ampemba wakota muna Yuda yo kumvu-
kumuna. Kansi wau vo Yesu walunga, kena yo
lutovoko ko lulenda sadilwa kwa Satana muna
kumvukumuna kayambula sadila Yave. Nkadi
ampemba mpe kelenda simbinina Yesu muna
ziami ko yakwele mvu. Ekuma? Yesu ovovele vo:
“Wauna o Se kankanikina i wau mvanga.”—Yoa-
ne 14:31.
275
BAFWETE YIMA MBONGO YO KALA AKUNDI A YESU
YOANE 15:1-27
Yesu mu kasakesa kena alongoki andi yo mo-
kena yau wauna akundi bemokenenanga. E ola
´
kwanda se ina, nanga mu dingi-dingi. Yesu uba-
telele kingana, oku vo:
“Mono i nsing’a vinyu aludi, o Se diame i
mvati.” (Yoane 15:1) E kingana kiandi kiafwa-
nana ye dina diavovua mu tandu yavioka mu
kuma kia nkangu a Isaele, ona wayikilwanga vo
nsing’a vinyu a Yave. (Yeremiya 2:21; Osea 10:
1, 2) Kansi owau, Yave se kebembola e zula kia
Isaele. (Matai 23:37, 38) I dianu o Yesu kekuba-
zayisilanga mambu mampa. Yandi i nsing’a vi-
nyu una o Se diandi kevatanga tuka kankusila
muna mwand’avelele muna mvu wa 29 wa ta-
ndu kieto. Yesu osongele vo nsing’a vinyu mayi-
ngi usunzulanga, ke yandi kaka ko. Ovovele vo:
“[O Se diame] konso tayi kina omu mono kile-
mbi yima bundu zenga kezenga kio, konso kina
kiyima bundu vangila kevangila kio kimana kia-
toma yima. . . . Nze una tayi ke ilendi yima bu-
ndu ko avo ke ina mu nsing’a vinyu ko, oye-
no mpe ke nulendi yima bundu ko avo ke nuna
yame ntwadi ko. Mono i nsing’a vinyu; oyeno nu
tayi.”—Yoane 15:2-5.
Yesu wakanikina alongoki andi akwikizi vo,
vava ke kwenda okubatwikila nsadisi, i sia vo
mwand’avelela. Vava kiavioka lumbu 51, alo-
ngoki yo wantu ankaka ana batambula o mwa-
nda wau, bakituka se tayi ya vinyu. E “tayi” ya-
wonso iyikakiana yo Yesu. Ekuma?
Yesu osasidi vo: “Konso ona okala yame
ntwadi, omono mpe ikala yandi e ntwadi, oyima
bundu yayingi; kadi avo ke nuna omu mono ko
ke nulendi vanga diambu ko.” E “tayi” yayi i alo-
ngoki akwikizi a Yesu, beyima mbongo ayingi
muna tanginina fu ya Yesu, muna samuna nsa-
ngu zambote mu kuma kia Kintunu kia Nzambi
yo kitula wantu ayingi se alongoki. Adieyi tuvo-
276
va kele vo muntu kakwamanene kala ntwadi yo
Yesu ko yo lembi yima mbongo? Yesu ovove-
le vo: “Konso ona olembi kala yame e ntwadi,
vetwa kevetwa.” Ovovele diaka vo: “Avo nukala
yame e ntwadi ye diambu diame mpe diakala
omo yeno, konso dina nulomba divangama kwa
yeno.”—Yoane 15:5-7.
Yesu ovutukidi e diambu dina kavova nkumbu
miole: Lemvokela nkanikinu miandi. (Yoane 14:
15, 21) Ovovele e mpila yamfunu ina alongo-
ki balenda songela vo bevanganga wo. Ovove-
le vo: “Avo nulunda nkanikinu miame, nusiki-
la muna zola kwame, wauna omono ilundilanga
nkanikinu mia Se diame yo sikila muna zola
kwandi.” Kansi, mayingi mevavuanga, ke zola
kaka Yave wa Nzambi ko yo Mwan’andi. Yesu
ovovele vo: “I nkanikinu ame wau, nuzolaziana-
nga wauna inuzolele. Ke vena muntu ko wina
ye nzola isundidi yayi, i sia vo muntu kayekola
moyo andi muna wete dia akundi andi. Oyeno
nu akundi ame avo nuvangidi oma inukanikini.”
—Yoane 15:10-14.
Ke kolo ko, Yesu osonga o zola kwandi muna
vana moyo andi muna wete dia wantu awonso
besonganga e kwikizi muna yandi. E mbandu
andi yafwana sadisa alongoki andi mu songa
nzol’a mvevo kwa muntu yo nkwandi. E nzola
yayi ikubaswaswanesa, kadi Yesu wavovele vo:
“Muna wau i bezayila o wantu awonso vo nu
alongoki ame—avo nzolani nuna yau.”—Yoane
13:35.
Antumwa bazeye wo vo Yesu okubayikilanga
vo “akundi.” Yesu osasidi e kuma kevangilanga
wo, ovovele vo: “Inuyikidi se akundi, kadi inuvo-
vese mawonso yawa kwa Se diame.” Ngwizani
ambote kikilu bena yau, akundi akieleka a Yesu,
bazeye nkutu mana o Se diandi kamvovesa. Ka-
nsi muna yangalela e kikundi kiau yo Yesu, ‘ba-
 120
˙ NSINGA VINYU WA KIELEKA YE TAYI YANDI

˙ AWEYI TULENDA SIKIDILA MUNA ZOLA KWA YESU

fwete kwamanana yima bundu.’ Tala dina Yesu

kavovele avo bavangidi wo: “konso mana nulo-
mba kwa Se muna nkumbu ame, [okunuvana]
mo.”—Yoane 15:15, 16.
O zola vana vena “tayi” yayi, i sia vo alongo-
ki, kukubasadisa muna zizidila e mpasi zikuba-
bwila. Yesu ubalukisi vo, e nza ikubamenga, ka-
nsi ubafiaulwisi oku vo: “Avo nza ikunumenga,
nuzaya wo vo mono yateka menga. Kele vo nu-
kala nwa nza, e nza yadi zola eyandi. Wau vo ke
nwa nza ko, . . . muna diadi e nza ikunumenga.”
—Yoane 15:18, 19.
Yesu otomene kubasasila ekuma e nza iku-
bamengena, ovovele vo: “Bekunuvanga mambu
mama mawonso muna diambu dia nkumbu
ame, kadi Ndiona wantuma ke banzeye ko.” E
masivi ma Yesu metumbanga awana bekume-
nganga, ovovele vo: “Kala vo kiavanga ko vana
bena o mavangu mana ke masidi vanga muntu
ko, ke badi nata sumu ko; kansi owau bambwe-
ne, bambengene kumosi yo Se diame.” O lume-
ngo lwalu lulungisi o ungunza wasakulwa.—Yoa-
ne 15:21, 24, 25; Nkunga 35:19; 69:4.
Yesu osidi diaka nsilu kwa alongoki andi vo
okubatwikila nsadisi, i sia vo mwand’avelela.
O nkuma wau uvewanga kwa awosonso bela-
ndanga Yesu. Mwanda wau ukubasadisanga mu
yima bundu yo “sila umbangi.”—Yoane 15:27.

 Muna kingana kia Yesu, nani i mvati? Nani i nsi-

ng’a vinyu? Aki nani i tayi?
 Nkia bundu o Nzambi kazolele vo yayima muna
tayi?
 Aweyi alongoki a Yesu belenda kadila se akundi
andi? Nki kikubasadisa mu zizidila o lumengo lwa
nza?
“NUKALA YO UNKABU! OMONO NSUNDIDI E NZA”
YOANE 16:1-33
Yesu ye alongoki andi bakubamene mu sisa e
ˆ
suku dia ntandu, muna badididi e lambu dia
Nduta. Vava kabavene malongi ma mfunu, Yesu
okudikidi vo: “Inuvovese mambu mama kimana
´
nwalembi ta sakuba.” Ekuma o lulukisu lwalu lwi-
nina o mfunu? Yesu ubavovese vo: “Wantu be-
kunuyinga muna masambilu. E ntangwa ikwiza,
konso ona okunuvonda oyindula vo Nzambi ka-
sadidi e salu kiavauka.”—Yoane 16:1, 2.
Nanga e mvovo miami mitokanese antumwa.
Kana una vo Yesu wabavovesa kala vo e nza iku-
bamenga, kabazayisa ko vo vondwa bevondwa.
Ekuma? Yesu ubavovese vo: “Kiateka kunuvove-
sa mambu mama ko, kadi yakedi yeno.” (Yoa-
ne 16:4) Owau mu kubalukisa kena vitila kenda
kwandi. Ediadi nanga dikubasadisa muna lembi
´ e mvovo mia Yesu. I bosi, Yesu obakwidi vo ntu-
ta e sakuba.
Yesu ovovele diaka vo: “Se nkwenda kwa Ndio-
na wantuma; ke mosi ko muna yeno ungiuvuidi
vo, ‘Akweyi okwenda?’ ” Muna fuku wau, antu-
mwa bayuvudinge Yesu kana akweyi kekwenda.
(Yoane 13:36; 14:5; 16:5) Kansi owau bakenda-
lele, kadi Yesu ubazayisi vo bangikwa bebangi-
kwa, bamwene ntantu. Muna kuma kiaki, ke ba-
lendele yuvula Yesu ko o nkembo una kevua ye
nkia mawete betambula asambidi akieleka. Yesu
ubavovese vo: “Kansi, wau inuvovese mambu
mama, e ntima mieno mizele ye ntantu.”—Yoane
16:6.
Yesu otomene kubasasila, oku vo: “Inusamu-
nwini e ludi vo, muna wete dieno ikwendela. Kadi
avo kiele ko, o nsadisi kekwiza kwa yeno ko; ka-
nsi avo ngiele, ikuntwika kwa yeno.” (Yoane 16:7)
Vava o Yesu kefwa yo vutuka kuna zulu, i bosi
alongoki andi betambula o mwand’avelela. Yesu
otwika o mwanda wau kimana wasadisa o nka-
ngu andi omu nza yawonso.
O mwand’avelela usonga “e ziku kwa nza
muna diambu dia sumu, unsongi ye mfundisa.”
278
(Yoane 16:8) Kieleka, se diasengomoka vo e nza
ke ikwikidi mu Mwan’a Nzambi ko. Vava Yesu ke-
tomboka kuna zulu disonga unsongi wandi ye
ziku kiampwena kisonganga vo Satana wa “nya-
di a nza yayi” kafwete fundiswa.—Yoane 16:11.
Yesu ovovele diaka vo: “Mambu mayingi ngina
mau muna kunuvovesa, kansi owau ke nwafwana
mo bakula ko.” Vava Yesu kepongola o mwand’a-
velela, usadisa ntumwa zandi mu bakula “ludi
kiawonso,” yo kubasadisa mu zingila e ngwizani
ye ludi.—Yoane 16:12, 13.
Antumwa basivikidi vava Yesu kavovele mvo-
vo emi: “Kolo kiandwelo kaka kisidi, ke nukumbo-
na diaka ko, kolo kiandwelo diaka, nukumbona.”
Antumwa bayuvuzianene kana nkia nsasa mina
mwa zandi diambu bazolele kunyuvula, dianu vo,
ubasasidi e mvovo miandi, oku vo: “Kieleka, kie-
leka, inusamunwini vo, nudila yo yayana, kansi e
nza iyangalala; ntantu numona, kansi e ntantu
zeno zikituka se kiese.” (Yoane 16:16, 20) Vava
Yesu kefwa muna lumbu kilanda, mfumu za ma-
bundu beyangalala, vo i alongoki bemona nta-
ntu. Muna lufuluku lwa Yesu e ntantu za alongoki
andi zikituka se kiese. E kiese kiaki kikwamana-
na yavana Yesu kekubapongolwela o mwand’a-
velela.
Yesu otezanese e mpasi za ntumwa zandi ye
nsongo mia nkento se ke wuta, ubavovese vo: “O
nkento avo se kewuta, ntantu kemonanga, kadi e
ntangw’andi ifwene, kansi avo owutidi mwana,
ke sungamenanga diaka e nsongo ko mu kuma
kia kiese kia muntu owutukidi ova nza.” Muna
kasakesa ntumwa zandi, Yesu ovovele diaka vo:
“Owau, yeno mpe ntantu nuna zau; kansi tumo-
nana diaka, e ntima mieno miyangalala, ke vena
muntu ko okunukatula e kiese kieno.”—Yoane 16:
21, 22.
 ˙ KE KOLO KO ANTUMWA KE BEMONA DIAKA YESU KO
˙ E NKENDA ZA ANTUMWA ZIKITUKA SE KIESE 121

Yamu lumbu kiaki, antumwa ke basidi lomba
diambu ko muna nkumbu a Yesu. Owau Yesu
ubavovese vo: “Muna lumbu kiakina, nulomba
kwa Se muna nkumbu ame.” Ekuma belombela
muna nkumbu a Yesu? Ediadi ke disongele ko vo
Yesu okubalombela kwa Se. Yesu ubavovese vo:
“Kadi yandi kibeni o Se unuzolele, kadi oyeno
nunzolele yo kwikila vo Nzambi yayiza sunzula.”
—Yoane 16:26, 27.
Nanga e mvovo miami mia lukasakeso, mi-
vene antumwa unkabu wa vova vo: “Muna dia-
di tukwikidi vo kwa Nzambi watuka.” Kansi ke
kolo ko, o lukwikilu lwau tontwa lutontwa. Dia-
nu vo, Yesu ubavovese diambu divangama muna
yau, ovovele vo: “E ntangwa ikwiza, kieleka izidi
kala, numwangana konso muntu muna nzo andi,
nukunsisa mono mosi.” Kansi Yesu ubakumiki-
ni, oku vo: “Kina mono mosi ko, kadi o Se wina
yame. Inuvovese mambu mama kimana nwaka-
la yo luvuvamu omu mono. Ova nza mpasi nu-
mona, kansi nukala yo unkabu! Omono nsundi-
di e nza.” (Yoane 16:30-33) Ediadi ke disongele
ko vo Yesu obembwele ntumwa zandi. Yesu oto-
mene wo zaya vo ntumwa zandi mpe besunda e
nza wauna oyandi kasundidi yo, avo besikila ye
kwikizi yo vanga luzolo lwa Nzambi, kana nku-
tu vo Satana ye nz’andi ivavidi fwasa e kwikizi
kiau.

 Nkia mvovo mia Yesu mitokanese antumwa?

 Ekuma antumwa ke balendele yuvula Yesu yuvu yankaka ko?
 Nkia nona o Yesu kasadidi muna songa vo e ntantu za antumwa zikituka se kiese?

279
SAMBU KIA NSUKA KIA YESU MUNA SUKU DIA NTANDU
YOANE 17:1-26
Mu kuma kia zola muna ntumwa zandi, Yesu
ubakubikidi mu kuma kia ngiend’andi. Yesu ose-
ngwele meso kuna zulu, osambidi kwa Se diandi,
oku vo: “Kembesa o mwan’aku, kimana o mwa-
n’aku mpe kakembesa, wauna wamvanina e wisa
muna wantu awonso, kimana kavana o moyo a
mvu ya mvu kw’awonso ana wamvana.”—Yoane
17:1, 2.
E diadi disongele vo, Yesu ozeye wo vo, ovana
o nkembo kwa Nzambi mfunu kikilu dina. Dialu-
fiaulwisu mu zaya vo o Yesu okutuvananga e lau
dia vua moyo a mvu ya mvu. Wau vo Yesu wave-
wa “e wisa muna wantu awonso,” wantu awo-
ˆ
nso balenda vua e nluta mia lukulu. Kansi, akete
kaka bevua e nluta miami. Ekuma? Ekuma kadi,
ˆ
Yesu otwasa e nluta mia lukulu lwandi kwa awa-
na kaka bezingilanga e ngwizani ye mvovo emi:
“Muna vua moyo a mvu ya mvu, divavanga vo
batoma kuzaya, ngeye Nzambi mosi kaka aludi
yo Yesu Kristu ona watuma.”—Yoane 17:3.
O muntu kafwete longoka o mambu ma Nza-
mbi ye ma Yesu yo vanga yau e kikundi kia siki-
la. Kafwete vangila o mambu una oyau bezo-
langa. Kafwete mpe tanginina e fu yau muna
mpila kekadilanga ye akwandi. Kafwete zaya dia-
ka vo, muna kembelela Nzambi o wantu i bevui-
la o moyo a mvu ya mvu. Owau Yesu ovutukidi e
diambu diadi muna mvovo emi:
“Omono ikembese ova nza, wau mbanisi e
salu kina wampana yasala. Dianu vo, e Tata, ya-
mbula yakala vana ndambu aku, umpana o nke-
mbo una yakala wau vana ndambu aku una e nza
ke yakedi ko.” (Yoane 17:4, 5) Muna mvovo mia-
mi, Yesu olombele vo Nzambi kamfutumuna yo
kumvana o nkembo una kakala wau kuna zulu.
Kansi o Yesu ka vilakene ko e salu kavangi-
di ova ntoto. Osambidi, oku vo: “Nsengomwe-
ne nkumbu aku kwa wantu ana wampana ova
280
nza. Wantu aku bakala, wabavana kwa mono, e
diambu diaku balundidi dio.” (Yoane 17:6) Muna
salu kiandi kia umbangi, Yesu kavovanga kaka
nkumbu a Yave ko. Wasadisa ntumwa zandi mu
zaya e nsas’a nkumbu Yave, e fu ya Nzambi ye
mpila kekadilanga yo wantu.
Owau antumwa bazeye Yave, bazeye fulu kia
Mwan’andi muna kani dia Nzambi yo mambu
mana Yesu kabalongele. Yesu ovovele kuna lu-
lembamu lwawonso vo: “Ibavene mambu mana
wampana, batambwidi mo ye bazeye wo kieleka
vo ngeye yayiza sunzula, bakwikidi mpe vo nge-
ye wantuma.”—Yoane 17:8.
I bosi, Yesu osongele e nswaswani vana vena
alongoki andi yo wantu a nza, ovovele vo: “Ido-
dokele mu kuma kiau; kidodokele mu kuma kia
nza ko, kansi mu kuma kia awana wampana, kadi
i baku . . . E Tata Avelela, ubatanina mu kuma kia
nkumbu aku ina wampana, kimana bakala mosi
wauna oyeto twinina mosi. . . . Yabatanina mu
kuma kia nkumbu aku ina wampana; yakubatani-
na, ke mosi ko muna yau ovididi, nanga mwan’a
lufwasu kaka, kimana e sono kialungana.”—Yoa-
ne 17:9-12.
Yesu okwamanene muna sambu kiandi, ovo-
vele diaka vo: “E nza ibamengene. Kidodoke-
le ko vo wabakatula ova nza, kansi wabatanina
mu kuma kia ndiona wambi. Ke ba nza ko, wau-
na omono kinina wa nza ko.” (Yoane 17:14-16)
Antumwa ye alongoki ankaka ova nza bezingila-
nga, iyalwanga kwa Satana. Kansi bafwete kuyi-
vambula ye nza ye fu yandi yambi. Aweyi beva-
ngila wo?
Bafwete kwamanana kala aveledi, bafwete ki-
vambula ye nza muna sadila Nzambi, bafwete
mpe lemvokela malongi mena muna Sono ya Ki-
yibere ye mambu mana o Yesu kabalongele. Yesu
osambidi, oku vo: “Ubavaula muna ludi; e dia-
 ˙ NLUTA MIA ZAYA NZAMBI YO MWAN’ANDI

˙ KINTWADI VANA VENA YAVE, YESU YE ALONGOKI ANDI 122

mbu diaku i ludi.” (Yoane 17:17) Kuna kulanda,
akaka muna ntumwa za Yesu besoneka nkanda
mikoteswa muna diambu dia “ludi” kimana mia-
sadisa wantu bakala bavelela.
Kansi vena mpe yo wantu ankaka besinga ta-
mbulwila e “ludi” kiaki. Ekiaki i kuma o Yesu ka-
sambidi vo, “ke mu kuma kia awaya kaka ko, ka-
nsi mu kuma ki’awana mpe bekwikilanga omu
mono muna diambu diau.” Adieyi o Yesu kalo-
mbele muna sambu mu kuma kia yau awonso?
“Kimana yau awonso bakala mosi, wauna nge-
ye, e Tata, una yame ntwadi, omono mpe ngina
yaku e ntwadi, oyau mpe bakala yeto e ntwa-
di, kimana e nza yakwikila vo ngeye wantuma.”
(Yoane 17:20, 21) Yesu yo Se diandi ke bena mu-
ntu mosi ko. Bena ntwadi kadi yau awole bewi-
zananga muna mambu mawonso. Yesu osambi-
di kimana alongoki andi mpe bakala ye kintwadi
kia mpila yayi.
Vitila Yesu kasamba, wateka vovesa Petelo ye
ntumwa zankaka vo okwenda kubakubikila e fulu
kuna zulu. (Yoane 14:2, 3) Yesu ovutukidi e dia-
mbu diadi muna sambu kiandi, ovovele vo: “E
Tata, nzolele mpe vo awana wampana bakala
yame konso kuna ikala, kimana bamona o nke-
mbo una wampana, e kuma kadi wanzola vava e
nza ke yasemeno ko.” (Yoane 17:24) Muna mvo-
vo miami Yesu osongele vo vitila e nza yasemwa,
vitila Adami yo Eva bawuta wana, o Nzambi wa-
zolanga o Mwan’andi amosi kaka ona wayiza ki-
tuka se Yesu Kristu.
Muna fokola e sambu kiandi, Yesu ovovele dia-
ka e nkumbu a Se diandi ye nzola ina o Nza-
mbi kazolele antumwa yo wantu ankaka ana be-  O zaya Nzambi yo Mwan’andi aweyi disongele?
tambulwila e ludi. Yesu ovovele vo: “Yabazayisa
 Mu nkia mpila o Yesu kazayisila e nkumbu a Nza-
e nkumbu aku, izayisa yo mpe, kimana e nzola mbi?
ina unzolele yakala muna yau, omono mpe yaka-
la yau e ntwadi.”—Yoane 17:26.  Aweyi o Nzambi yo Mwan’andi ye asambidi awo-
nso akieleka benena e ntwadi?
281
YESU OSAMBIDI WAU KENA YE NTANTU ZAYINGI
MATAI 26:30, 36- 46 MAKU 14:26, 32- 42 LUKA 22:39- 46 YOANE 18:1
Yesu ofokuele sambu kiandi kumosi ye ntumwa
zandi za kwikizi. I bosi, “bayimbidi e nkunga,
bele kuna Mongo a Olive.” (Maku 14:26) Bele
kuna este, muna mpatu ya Ngetesemane, kuna
Yesu kekwendanga nkumbu miayingi.
Vava bafinamene mpatu yayi yambote yazala
ye nti mia olive, Yesu osisidi ntumwa zandi nana
kunima. Nanga vana mwelo a mpatu kabasisi-
di, ubavovese vo: “Nuvuanda vava ekolo nkwe-
nda kuna, yasamba.” Yesu onete Petelo, Yako-
bo yo Yoane, bakotele muna mpatu. Omwene
ntantu yo tokana kikilu, ubavovese vo: “Omo-
no nkendalele kikilu yavana mfwa. Nukala vava,
nwayingila yame.”—Matai 26:36-38.
Yesu ubavavukidi fiakete, “ofukamene vana
ntoto, osambidi.” Adieyi o Yesu kalombele kwa
Nzambi muna ntangwa yayi yampasi? Osambi-
di, oku vo: “E Tata, mambu mawonso malenda-
kana kwa ngeye; unkatwila e kopo diadi. Ka-
nsi, ke una nzolele ko, una ozolele kaka ongeye.”
(Maku 14:35, 36) Adieyi o Yesu kazolele vova?
Nga kazolele diaka kala Mvuluzi ko e? Nkatu.
Vava Yesu kakala kuna zulu wamona una o
wantu bamweswa e mpasi yo vondwa kwa ma-
kesa ma Roma. Wau kezidi ova ntoto, yo baku-
la e mpasi za wantu, kazolele ko vo yandi kibe-
ni kamona e mpasi zazi muna nitu andi. Kansi e
ngindu zandi zitokanene kwayingi mu kuma kia
mfwa ina kefwa nga kimpumbulu, kadi ilenda
twasa luvezo muna nkumbu a Se diandi. Ke kolo
ko, omanikwa vana nti vika sia vo Nzambi katia-
ngwini.
Wau kafokwele sambu kiandi, Yesu ovutukidi
kwa ntumwa zandi, ubawene kuna tulu. Ovove-
se Petelo vo: “Nga ke nulendi yingila yame kana
ola mosi ko e? Nuyingila yo kwamanana samba
kimana nwalembi bwa muna lutonto.” Yesu oze-
ye wo mpe vo ntumwa zandi mu tokana bena,
282
kansi ke balendi vanga diambu ko. Yesu ovove-
le diaka vo: “O mwanda uzolele, kansi e nitu ya-
tovoka.”—Matai 26:40, 41.
Yesu wele samba diaka mu nkumbu anzole,
olombele Nzambi kakatula e “kopo diadi.” Vava
kavutukidi, owene diaka ntumwa zandi balele
kwau, vana fulu kia samba kimana balembi bwa
muna lutonto. O Yesu wau kevovananga yau, ‘ke
bazeye edi bekumvutula ko.’ (Maku 14:40) Yesu
wele diaka mu nkumbu yantatu, ofukamene ka-
samba.
Yesu otokanene e mfwa ina kefwa ye luve-
zo itwasa muna nkumbu a Se diandi. Yave owi-
di e sambu kia Mwan’andi. Otumini mbasi keza
kumika Yesu. Kana una vo i wau, Yesu kaya-
mbwidi samba kwa Se diandi ko, “osiamanene
o samba.” E ngindu zandi zitokanene diaka kwa-
yingi. Yesu zitu diampwena kena diau muna ma-
vembo! E zingu kiandi kia mvu ya mvu ye kia
KIUFUTA KIANDI KIKITUKIDI NGA MATONSI
MA MENGA Luka wa nkwa mawuku kasasila
ko aweyi e kiufuta kia Yesu ‘kiakitukila nga
matonsi ma menga.’ (Luka 22:44) Nanga
Luka kingana kasadila vava kavova vo ma-
tonsi ma kiufuta kia Yesu makala nga me-
nga mebetomokanga va ntoto. Dotolo di-
mosi, nkumbu andi William Edwards,
wasonga e ngindu zandi muna zulunalu
The Journal of the American Medical
Association (JAMA): Wavova vo: “Kana una
vo ke ditoma vangamanga ko, o muntu ole-
nda vaika kiufuta kia menga, (hematidrose
. . . ) avo e ngindu zandi zitokanene kwayi-
ngi . . . Avo menga maviokele vana fulu ki-
tukanga kiufuta, o nkand’a nitu uzezanga
kwayingi.”
 123
˙ YESU MUNA MPATU A NGETESEMANE

˙ KIUFUTA KIANDI KIKITUKIDI NGA MATONSI MA MENGA

ulolo wa minkwikizi mu vonza kina. Dianu vo, ‘e
kiufuta kiandi kikitukidi nga matonsi ma menga
mebetomokanga va ntoto.’—Luka 22:44.
O vava kavutukidi kwa ntumwa zandi mu nku-
mbu wantatu, ubawene diaka balele kwau. Uba-
vovese vo: “Nulele kweno yo vunda mu ntangwa
nze yayi! E ntangwa ifinamene, o Mwan’a mu-
ntu oyekolwa vana moko ma asumuki. Nutela-
ma, twenda kweto. Ndiona okungiekola ofina-
mene.”—Matai 26:45, 46.

 Vava bavaikidi muna suku dia ntandu, o Yesu akweyi kanete ntumwa zandi?
 Adieyi ntumwa zitatu bavangidi ekolo Yesu kesambanga?
 O zaya vo kiufuta kia Yesu kikitukidi nga matonsi ma menga, adieyi ditulongele mu kuma kia una ka-
mona?

283
KRISTU OYEKUELO YO KANGWA
MATAI 26:47-56 MAKU 14:43-52 LUKA 22:47-53 YOANE 18:2-12
E dingi-dingi kiviokele kala. Anganga batonde-
le vo palata 30 befuta kwa Yuda kimana kaye-
kola Yesu. Dianu vo, Yuda wele kwa mbuta za-
nganga ye Afarisi ana bevavanga Yesu. Bena
kumosi ye buka kia makesa ma Roma yo mfi-
di au.
Tuzeye wo vo vava Yesu kavaikisa Yuda viti-
la badia e Nduta, Yuda wayenda kwa mbuta za
nganga. (Yoane 13:27) Bakutakese mfumu zau
kumosi mpe ye buka ya makesa. Nanga Yuda
otekele kubanata muna suku dina Yesu ye ntu-
mwa zandi badila e Nduta. Kansi o wau, e ndo-
nga yayi yawonso iviokele o Ndimb’a Kiderone,
bele kuna mpatu a Ngetesemane. Banete nwa-
ninwa, minda ye mini, bele vavi Yesu.
Yuda onete ndonga yayi kuna Mongo a Oli-
ve, kadi edi kabenze vo Yesu kwakuna kena.
Muna lumingu lwaviokele, vava Yesu ye ntumwa
zandi bayendanga kuna Yerusaleme yo vutu-
ka muna Betania, nkumbu miayingi baningama-
nga muna mpatu a Ngetesemane. Wau vo mu
fuku, nanga Yesu ovuenda vana nti a olive muna
mpatu. Ozevo, aweyi makesa bezayila Yesu wau
kina vo ke basidi monana yandi ko? Yuda sinsu
kevanga muna sadisa makesa. Ubavovese vo:
“Ndiona mfiba, i yandi yuna; numbaka yo toma
kunyingila ekolo nunkunata.”—Maku 14:44.
Yuda okotele muna mpatu kumosi ye ndo-
nga ya wantu, omwene Yesu ye ntumwa zandi.
Wele-wele kwa Yesu, ovovele vo: “Kiambote e
Rabi!” i bosi, umfibidi. Kansi, Yesu umvovese vo:
“E nkwame, nkia kuma winin’ovava?” (Matai 26:
49, 50) Yesu ovene mvutu za kiuvu kiandi, ovo-
vele vo: “E Yuda, nga muna mfibu oyekolwele
Mwan’a muntu e?” (Luka 22:48) Muna ntangwa
yayi, o Yesu ketokanenanga diaka Yuda ko.
Yesu ofinamene wantu basimbidi mini ye mi-
nda, ubayuvuidi vo: “Nani nuvavanga?” E ndo-
284
nga bavutwidi vo: “Yesu wa musi Nazarete.”
Ubavovese kuna unkabu wawonso vo: “I mono
oyu.” (Yoane 18:4, 5) Wau balembele zaya e
diambu divangama, babwidi va ntoto.
Kana una vo mu fuku, Yesu katinini ko, uba-
yuvuidi diaka kana nani bevavanga. Vava bavu-
twidi diaka vo, “Yesu wa musi Nazarete,” Yesu
ubavovese kuna lembama kwawonso vo: “Inu-
vovese kala vo i mono oyu. Avo mono nuva-
vanga, nuyambula awaya benda kwau.” Kana
nkutu muna ntangwa yayi yampasi, Yesu osu-
ngamene mana kavovelenge vo, kalendi vidisa
kana mosi ko. (Yoane 6:39; 17:12) Yesu otome-
ne lunga-lunga ntumwa zandi zakwikizi, kavidi-
si kana mosi ko “nanga mwan’a lufwasu kaka”
—Yuda. (Yoane 18:7-9) I dianu kalombele vo ba-
yambula alongoki andi akwikizi benda kwau.
Makesa batelamene, bayantikidi kwiza kwa
Yesu, antumwa babakwidi voYesu se kekangwa.
ˆ
Bavovele vo: “E Mfumu, twabasakila muna nso-
solo e?” (Luka 22:49) Vitila Yesu kavana e
mvutu, Petelo ovolele mosi muna nsosolo mio-
ˆ
le bena miau. Osakidi Maleko, ntaudi a mbut’a
nganga, ozengele kutu kwandi.
Yesu osimbidi kutu kwa Maleko, owukidi ko.
Yesu olongele diambu diamfunu, okanikini Pe-
telo vo: “Vutula nsosolo aku vana fulu kiandi,
kadi awonso bebong’e nsosolo muna nsoso-
lo befwila.” Yesu ozolele vo makesa bankanga,
kadi osasidi vo: “Ozevo, aweyi ulunganena e
Sono ivovanga vo ediadi difwete vangamena
mu mpila yayi?” (Matai 26:52, 54) Ovovele dia-
ka vo: “Nga kilendi nua ko e kopo kampene o
Se diame?” (Yoane 18:11) Muna mvovo miami,
Yesu otambulwidi vo luzolo lwa Nzambi lwava-
ngama kana nkutu divava vo kafwa.
Yesu oyuvuidi e ndonga vo: “Nwizidi kumba-
ka ye nsosolo ye bota nze mwivi? E lumbu ya-

wonso yakelenge muna tempelo yo longa, kansi
yeno ke numbaki. Mawonso mama mavangame-
ne kimana mana masoneka angunza malunga-
na.”—Matai 26:55, 56.
Buka kia makesa yo mfidi au, ye mfumu za
Ayuda bakangidi Yesu muna nsinga. Antumwa
˙YUDA OYEKUELE YESU MUNA MPATU
˙ PETELO OZENGELE KUTU KWA MUNTU
˙ YESU OKANGAMENE
124
wau bamwene wo, batinini kwau. Kansi “toko di-
mosi,” nanga dilenda kala Maku wa nlongoki,
osidi vana vena ndonga kimana kalanda Yesu.
(Maku 14:51) E ndonga vava bamwene Maku,
bavavidi kunkanga, Maku otinini, e yunga kiandi
kia lino kisotokele.

 Ekuma o Yuda kele vavila Yesu muna mpatu a Ngetesemane?

 Muna tanina Yesu, adieyi o Petelo kavangidi? Kansi adieyi o Yesu kavovele?
 Aweyi o Yesu kasongele vo o luzolo lwa Nzambi lwavangamena muna yandi?
 Vava alongoki babembwele Yesu, nani okwamanene kunlanda? Adieyi divangamene?

285
YESU ONETO KWA ANASI, I BOSI KWA KAYAFA
MATAI 26:57-68 MAKU 14:53-65 LUKA 22:54, 63-65 YOANE 18:13, 14, 19-24
O Yesu okangilu nga kimpumbulu, bele yandi
kwa Anasi. Yandi wakala ngang’ambuta vava
Yesu kakala nleke kalonganga muna Tempelo.
(Luka 2:42, 47) Kuna kwa landa, akaka muna
wana Anasi bakituka nganga zambuta, kansi
owau o nzitu andi Kayafa, yandi osalanga se
Ngang’ambuta.
Yesu wau kena muna nzo a Anasi, Kayafa
okutakese wantu 71 besadilanga muna Mbazi a
Nkanu yayi, muna ye Ngang’ambuta ye awana
basala kala e salu kiaki.
Anasi oyuvuidi Yesu “oma ma alongoki andi
ye malongi mandi.” Yesu umvutwidi vo: “Vana
meso ma wantu yavovelenge. Ntangwa zawo-
nso yalongelenge muna masambilu ye muna te-
mpelo, muna mukutakananga Ayuda awonso,
kisidi vovela diambu ku sweki ko. Ekuma ungiu-
vulwidi? Yuvula awana bawidi mana yabavove-
senge.”—Yoane 18:19-21.
Mfumu a makesa otelamene vana ndambu,
owende Yesu e mbata vana luse, ovovele vo:
“Nga i wau ofwete vutulwila ngang’ambuta e?”
Yesu umvutwidi vo: “Avo diambu diambi mpove-
le, sila dio umbangi; kansi, avo diambote mpo-
vele, ekuma ungwandidi?” (Yoane 18:22, 23) I
bosi, Anasi okaniniki vo banata Yesu kwa Kaya-
fa wa nzitu andi.
Owau, e Mbazi a Nkanu yawonso ikutakene,
 125
˙ YESU ONETO KWA ANASI ONA WAKALA NGANG’AMBUTA
˙ MBAZI A NKANU BAVANGIDI MFUNDU WA LUVUNU

ngang’ambuta, akuluntu a nkangu ye asoneki.
Bakutakene muna nzo ya Kayafa. Muna nsiku
au, ke diansongi ko mu fundisa o muntu muna
fuku wa nkinzi a Nduta. Kansi, bakutakene muna
lungisa makani mau mambi.
Yau awonso ngindu zambi bena zau. Vava
Yesu kafula Lazaro, Mbazi a Nkanu babaka e
nzengo za vonda Yesu. (Yoane 11:47-53) Ke va-
vioka lumbu yayingi ko, mfumu za mabundu ba-
vuanda e mfulu kimana bavonda Yesu. (Matai
26:3, 4) Kana nkutu vitila e diambu diadi dia-
bwa, o Yesu wazengelwa kala e tumbu kia lufwa.
Vitila bavuanda mfulu, Nganga za Mbuta ye
akaka besadilanga kuna Mbazi a Nkanu, bavavi-
di o wantu bata e kimbangi kia luvunu kima-
na oyau batumba Yesu. Basolwela wantu ayi-
ngi, kansi e kimbangi kiau ke kiasikila ko. Kuna
mfoko, vezidi mbangi zole, bavovele vo: “Oye-
to tunwidi kevovanga vo, ‘Bangula ibangula e
tempelo yayi yavangilwa mu moko, muna lu-
mbu tatu itunga yankaka yalembi vangilwa mu
moko.” (Maku 14:58) E kimbangi kiau mpe ke
kiasikila ko.
Kayafa oyuvuidi Yesu vo: “Nga kuvutula dia-
mbu ko e? Nkia diambu diadi basididi kimbangi
wantu awaya?” (Maku 14:60) Yesu obutamene
kwandi ekolo mbangi zazi bevovanga mfundu
mia luvunu. Kayafa wa Ngang’ambuta ovavidi e
ndekwa zankaka.
Kayafa ozeye wo vo, diampasi kwa Ayuda mu
kwikila muntu ovovanga vo yandi i mwan’a Nza-
mbi. Ke kolo ko, vava Yesu kayikidi Nzambi vo Se
diame, Ayuda bavavidi kumvonda, kadi bavove-
le vo, “uyisidi e betela yo Nzambi.” (Yoane 5:
17, 18; 10:31-39) Kayafa wau kazeye e ngindu za
Ayuda, okomekene Yesu, umvovese vo: “Idisisi e
ndofi muna nkumbu a Nzambi amoyo, utuvove-
sa kana vo ngeye i Kristu wa Mwan’a Nzambi!”
(Matai 26:63) Dia ludi vo, Yesu otambulwidi
vo yandi i Mwan’a Nzambi. (Yoane 3:18; 5:25;
11:4) Avo kavangi wo diaka ko, dilenda moneka
nga yandi ovakwidi nkalu vo, ke mwan’a Nzambi
ko ngatu Kristu. Muna diadi, Yesu ovovele vo:
“I mono; numona Mwan’a muntu ovuende kuna
koko kwalunene kwa nkuma yo kwiza yo matuti
ma zulu.”—Maku 14:62.
Muna kuma kiaki, Kayafa otiazwini e mvuatu
miandi okazidi vo: “Otiangwini Nzambi! Nkia ki-
mbangi diaka tuvuidi o mfunu? Owau nuwidi o
lutiangu lwandi. Adieyi nubenze?” Bavutwidi vo:
“Lufwa lumfwanukini.”—Matai 26:65, 66.
Bayantikidi veza Yesu yo kunwanda nkome.
Akaka banwende e mbata vana luse yo kunta-
wudila mete. Bafukidi o luse lwandi yo kunwa-
nda e mbata, bamvovese kuna luvezo lwawo-
nso vo: “Sakula! Nani uwende?” (Luka 22:64) O
Mwan’a Nzambi ovezelo yo fundiswa e mfundisa
yakondwa unsongi muna fuku.

 O Yesu akweyi ntete bele yandi? Nkia diambu dimbwididi okwakuna?

 Akweyi diaka bele yandi? Nkia diambu Kayafa kavangidi kimana e Mbazi a Nkanu bavova vo Yesu lufwa
lumfwanukini?
 Nkia mambu ma luvezo mavangilu kwa Yesu vava kafundisu?

287
PETELO OVAKWIDI YESU NKALU KUNA NZO A KAYAFA
MATAI 26:69-75 MAKU 14:66-72 LUKA 22:54-62 YOANE 18:15-18, 25-27
Vava makesa bakangidi Yesu muna mpatu a
Ngetesemane, antumwa bamwene wonga, bati-
nini. Awole muna yau baningamene. Mosi muna
yau i Petelo “ye nlongoki ankaka,” i Yoane wa
ntumwa. (Yoane 18:15; 19:35; 21:24) Nanga ba-
lende Yesu wau kenatwanga kuna nzo a Anasi.
Vava Anasi kasindikidi Yesu kwa Kayafa wa Nga-
ng’ambuta, Petelo yo Yoane balende kuna vala.
Babakamene kwa wonga wa mioyo miau ye ba-
tokanene mu kuma kia dina o Mfumu au keva-
ngwa.
Wau vo ngang’ambuta otomene zaya Yoane,
unkotese vana yanzala kia nzo ya Kayafa. Vo i
Petelo osidi kuna mbazi yavana Yoane kavaiki-
di wizidi mokena ye selo kia nkento una vana
muelo. I bosi, Petelo oveno o nswa kakota.
Wau vo kiozi kiangolo kina ko, o wantu bena
vana yanzala kia nzo bakwikidi tiya mu yotela.
Petelo mpe ovuende vavana, ovingilanga “ka-
mona e mfoko a diambu.” (Matai 26:58) Mu
kuma kia ntemo wa tiya, e selo kia nkento ona
okotese Petelo, osidi e sungididi kiandi kwa Pe-
telo. Unyuvuidi vo, “Ongeye mpe nga kumosi
ko muna alongoki a muntu ndioyu e?” (Yoa-
ne 18:17) Ke yandi kaka ko ozayididi Petelo yo
vova vo kumosi kekangalanga yo Yesu.—Matai
26:69, 71-73; Maku 14:70.
E diambu diadi ditokanese Petelo. Kazolele
tunta sungididi kia wantu ko, okatukidi vo, wele
vuandila vana muelo a nzo. Muna vanga wo, Pe-
telo ovakwidi nkalu vo ke kalanga yo Yesu ko,
ovovele nkutu vo: “Kinzeye kwame ko ngatu ba-
kula dina ovovele.” (Maku 14:67, 68) I bosi, oya-
ntikidi “kuyisiba yo dia ndofi,” edi kazolele vova
vo e ndofi andi ya ludi, avo ke ya ludi ko dia-
mbote nkutu kafwa kwandi.—Matai 26:74.
288
Muna kolo kiaki, Yesu mu fundiswa kena, na-
nga muna suku dimosi diantandu muna nzo ya
Kayafa. Petelo ye wantu akaka mu vingila bena
kuna yanda, mu mona bena ulolo wa wantu be-
´
zidi ta kimbangi.
Petelo musi Ngalili, e mpila kavovele isonge-
le vo, vuna kena vuna, wau kavovele vo kazeye
Yesu ko. Kuna diak’e sambu, “Mosi muna antau-
di a ngang’ambuta, una vo yitu kia ndiona waze-
ngwa o kutu kwa Petelo, ovovele vo: “Ke ngeye
ko mbwene okedi yandi muna mpatu e?” Vava o
Petelo kavakuluidi o nkalu nkumbu tatu, e nsu-
su ikokwele nga una wasakulwa.”—Yoane 13:38;
18:26, 27.
Mu ola yayi, nanga o Yesu vana varanda ya
ntandu kena. Mfumu Yesu ovilukidi, otomene
tungununa Petelo, ediadi dilwekele Petelo mu
ntima. Kadi, oyindwidi dina o Yesu kavovele-
nge kuna suku dia ntandu. Yindula una Petelo
kamwene wau kabakwidi dina kavangidi. Vana
vau, ovaikidi yo bokomoka ye dilu.—Luka 22:
61, 62.
Ekuma kavangidi e diambu dia mpila yayi?
Aweyi o Petelo wa nkwa ziku ye kwikizi kavaku-
lwidi mfumu andi o nkalu? O wantu baswekele
ludi, kuna kwa yau, o Yesu kimpumbulu. Pete-
lo lau diampwena kakedi diau mu vovela muntu
ansongi, kansi ofididi e nima kwa ndiona una
ye “mambu ma moyo a mvu ya mvu.”—Yoane
6:68.
E diambu diadi dia nkenda divangama kwa
Petelo, disonganga vo, kana nkutu nkwa kwiki-
zi yo vumi olenda bwa mu ntambu, avo kateke-
le kubama ko muna zizidila e mpasi yovo nto-
nta. Mana mabwila Petelo mena se mbandu a
lulukisu kwa selo yawonso ya Nzambi.
 ˙ PETELO OVAKWIDI YESU NKALU
126

 Aweyi Petelo yo Yoane, bakotele muna yanzala kia nzo a Kayafa?

 Ekolo Petelo yo Yoane bena vana yanzala, nkia diambu divangamanga muna nzo?
 E sibu ye ndofi a Petelo, nkia nsasa ina?
 Nkia longi diamfunu tulongokele muna diambu diabwila Petelo?

289
OFUNDISU KUNA MBAZI A NKANU, ONETO KWA PILATO
MATAI 27:1-11 MAKU 15:1 LUKA 22:66–23:3 YOANE 18:28-35
´
O kuma vava se ku kia, Petelo kavakwidi Yesu
nkalu mu nkumbu wantatu. Afundisi kuna Mba-
zi a Nkanu bafokwele fundisa Yesu mu nzaki-
nzaki, e vuandu kimwangane. Bakutakane dia-
ka muna lumbu Kiatanu mu mene. Bavangidi wo
muna vava lunda e mbumba ya mfundisa ya ko-
ndwa unsongi bafundisi Yesu muna fuku wavio-
kele. Yesu oneto diaka vana ndose au.
Banyuvuidi vo: “Avo nge i Kristu, utusamu-
nwina wo.” Yesu ubavutwidi vo: “Kana inusa-
munwini wo, ke nukwikila wo ko. Kana inuyu-
vuidi, ke nuvana mvutu ko.” Kansi kuna unkabu
wawonso Yesu ubavovese vo yandi oyikwanga
muna Daniele 7:13. Ubavovese vo: “Tuk’owau, o
Mwan’a muntu ovuanda kuna koko kwalunene
kwa nkuma kwa Nzambi.”—Luka 22:67-69; Ma-
tai 26:63.
Bansiandamene, oku vo: “Ngeye i Mwan’a
Nzambi e?” Yesu ubavutwidi vo: “Yeno kibeni
nuvovele dio vo i Mwan’a Nzambi.” Oyau ba-
mwene vo Yesu kafwete fwa wau kiatiangwini
Nzambi. Bayuvuidi vo: “Nkia kimbangi diaka tu-
vuidi o mfunu?” (Luka 22:70, 71; Maku 14:64)
Dianu vo, bakangidi Yesu mu nsinga, bele yandi
kwa Pontio Pilato wa nguvulu a Roma.
Nanga Yuda wa musi Kereote omwene Yesu
wau kenatwanga kwa Pilato. O Yuda vava ka-
mwene vo Yesu ozengelo tumbu kia lufwa, oke-
ndalele, e ngangu zandi zisukidi. Kansi vana
fulu kia viluka o ntima yo vutuka kwa Nzambi,
wele vutula palata 30 kavewa kwa nganga za-
mbuta. Ubavovese vo: “Nsumukini wau ngie-
kwele menga ma munkondwa kuma.” Bamvu-
twidi matingu: “Ke diambu dieto ko. Matadidi!”
—Matai 27:4.
Yuda wele veta palata 30 muna tempelo, i
bosi wele vanga o bi wankaka, uyivondele. Vava
kayivakikidi o nsinga vana laka, e tayi kia nti ki-
tolokele. Obwidi vana ntandu a tadi, e vumu kia-
ˆ
ndi kibukidi.—Mavangu 1:17, 18.
 ˙ OFUNDISU KWA MBAZI A NKANU MUNA MENE
˙ YUDA WA MUSI KEREOTE UKIZEMBEKELE

˙ YESU OSINDIKILU KWA PILATO KATUMBWA

ˆ
Muna mene-mene, Yesu oneto kuna lumbu
lwa Pontio Pilato. Kansi Ayuda ana banete Yesu
ˆ vo: “Ongeye i Ntinu a Ayuda e?” Pilato edi kazo-
ke bazolele kota muna lumbu ko. Kadi babenze
vo befunzuka avo bamonanene y’esi Zula. Ke
belenda dia lambu ko muna lumbu kia 15 kia Ni-
sani, e lumbu kiantete kia Nkinzi a Mbolo Zale-
mbi Funa, ubadikilwanga vo nkinzi a Nduta.
Pilato wele kwa Ayuda, ubayuvuidi vo: “Nkia
mfundu nwizidi fundila muntu ndioyu?” Bamvu-
twidi vo: “O muntu ndioyo kele vo ke kimpu-
mbulu ko, ke twadi kunyekola kwa ngeye ko.”
Pilato obenze vo Ayuda komekena bena kunko-
mekena, ubavovese vo: “Numbonga yeno kibe-
ni, nwamfundisila muna nsiku eno.” E mvutu za
Ayuda zisongele vo Yesu kafwete vondwa. Bavo-
vele vo: “Ke diansongi ko kwa yeto twavonda o
muntu.”—Yoane 18:29-31.
Kadi, avo bavondele Yesu mu kolo kia nkinzi
a Nduta, dilenda twasa mvuanga kwa nkangu.
Kansi, ayadi a Roma avo bavondele Yesu, wau
kakolamene e wisa kiau, ke bekala ye ngielele
ko, Ayuda mpe ke bevola nkanu ko kwa nkangu.
Mfumu za mabundu ke bazayisi Pilato ko vo
Yesu tumbu kia lufwa banzengele wau katia-
ngwini Nzambi. Bavovele mfundu mia luvunu,
oku vo: “Ondioyu tunsolwele [1] obendomona-
nga zula kieto [2] yo sima o futa e mpaku kwa
Kaisa, [3] okukiyikilanga vo Kristu wa ntinu.”
—Luka 23:2.
Wau vo Pilato nsunzudi a luyalu lwa Roma,
ovuidi kuma kia sikila mu tokana wau kawidi vo
127
Yesu okiyikilanga vo ntinu. Dianu vo, Pilato oko-
ˆ
tele diaka muna lumbu, obokele Yesu, unyuvuidi
lele yuvula, ‘Nga okulwidi e nsiku mia Roma wau
ukiyikidi vo u ntinu yo telamena Kaisa?’ Nanga
muna vava zaya kana vo Pilato mayingi kawidi
mu kuma kiandi, Yesu ovutwidi vo: “Nga mu ngi-
ndu za ngeye kibeni oyuvulwidi mu kuma kiame
yovo akaka bavovese dio?”—Yoane 18:33, 34.
Pilato ovunini vo kazeye Yesu ko, kansi owau
ozolele toma kunzaya, Pilato ovutwidi Yesu vo:
“Nga mono i Nyuda e? Esi zula kiaku ye nganga
zambuta bayekwele kwa mono. Adieyi ovangi-
di?”—Yoane 18:35.
Yesu kazolele kuyisweka ko vo yandi i ntinu. E
mvutu zandi zitomene sivikisa Pilato wa Ngu-
vulu.
MPATU A MENGA Nganga zambuta ke bazeye ko
dina bevanga muna nzimbu zina Yuda kavetele
muna tempelo. Bavovele vo: “Ke diansongi ko mu
sia zo muna lundilu diavauka, kadi nzimbu za
menga.” Dianu vo, basumbidi zo ntoto
wazikila anzenza. O ntoto wau wuyi-
kilwanga vo “Mpatu a Menga.”
—Matai 27:6-8.

 Ekuma Afundisi a Mbazi a Nkanu bakutakene diaka mu mene?

 Nkia mpila lufwa o Yuda kafwidi? E palata 30 akweyi zele?
 Nkia mfundu mia luvunu Ayuda bavovele kimana Pilato kavondesa Yesu?

291
PILATO YO ERODI KE BAMWENE MFUNDU WASIKILA KO
MATAI 27:12-14, 18, 19 MAKU 15:2-5 LUKA 23:4-16 YOANE 18:36-38
Yesu kaswekele Pilato ko vo yandi kikilu i ntinu.
Kansi e Kintinu kiandi ke kivumisa luyalu lwa
Roma ko. Yesu ovovele vo: “E Kintinu kiame ke
kia nza yayi ko. Kele vo Kintinu kiame kiakala
kia nza yayi, asadi ame badi nwana kimana ya-
lembi yekolwa kwa Ayuda. Kansi, e Kintinu kia-
me ke kitukidi mu nza yayi ko.” (Yoane 18:36)
Kieleka, Yesu ovuidi Kintinu, kansi ke kia nza
yayi ko.
Pilato kazolele yambula moko kiaki ko. Oyu-
vuidi diaka Yesu vo: “Ongeye u ntinu e?” Muna
mvutu zandi, Yesu osongele vo Pilato obakwidi
e mbut’a diambu, umvutwidi vo: “Ngeye kibeni
ovovele wo vo mono i ntinu. Kadi i diau yawutu-
kila, i diau yayizila ova nza, yasila e ludi umba-
ngi. Konso ona wina kuna sambu dia ludi owa-
nga nding’ame.”—Yoane 18:37.
Yesu wateka vovesa Toma vo: “Mono i nzila
ye ludi yo moyo.” Owau kana nkutu Pilato owi-
di vo Yesu wayiza ova ntoto ye kani dia sila
“ludi” umbangi, musungula e ludi mu kuma kia
Kintinu kiandi. Yesu obakidi e nzengo za tatidi-
la e ludi kiaki kana nkutu divava vo kafwa. Pi-
lato oyuvuidi Yesu vo: “Nki i ludi?” kansi kazo-
lele zaya mvutu ko. Edi kabenze vo wafwana
fundisa Yesu kadi mayingi kawidi mu kuma kia-
ndi.—Yoane 14:6; 18:38.
Pilato ovaikidi muna nzo, wele kwa ndonga
ina kuna mbazi. Nanga Yesu va ndambu a Pi-
lato kena vava kavovese mbuta za nganga ye
wantu andi vo: “Kimwene diambu diambi ko
muna muntu ndioyu.” O nkangu ufungidi ma-
kasi, basiandamene vova vo: “Nkangu kevuku-
munanga wau kelonganga muna Yuda yawo-
nso, tuka muna Ngalili yakuku.”—Luka 23:4, 5.
Pilato osivikidi mana Ayuda bavovele. Eko-
lo mbuta za nganga ye akuluntu bekazanga,
292
Pilato oyuvuidi Yesu vo: “Nga kuwidi ko ulo-
lo wa mambu bekusilanga kimbangi e?” (Matai
27:13) Yesu kavene mvutu ko. Wau kabutame-
ne kwandi vana ndose a wantu bekumfunda-
nga, Pilato osiviki kikilu.
Ayuda bavovele vo Yesu wantu kevukumuna-
nga ‘tuka muna Ngalili.’ E mvovo miami mifidi-
di Pilato mu yindula vo Yesu musi Ngalili kena.
Pilato oyindwidi dina kalenda vanga muna ku-
yivevola muna mfundu a Yesu. Erodi Antipa
(mwan’a Erodi Wanene) yandi oyalanga e Nga-
lili, una muna Yerusaleme wau vo eyayi i nsu-
ngi a Nduta. Pilato osindikidi Yesu kwa Erodi.
Erodi Antipa yandi wazengesa ntu a Yoane wa
´
Mvubi. Kuna kwalanda, vava kawa vo Yesu ma-
sivi mayingi kevanganga, Erodi wayindula vo
nanga Yoane ofulukidi muna mafwa.—Luka 9:
7-9.
Erodi oyangalele wau kamwene Yesu ovutu-
kidi. E diadi ke disongele ko vo Erodi ozolele sa-
disa Yesu yovo vava zaya kana vo mana o wa-
ntu bavovele mu kuma kiandi ma ludi. Erodi
ozolele kaka vo’ kamona e sinsu ina Yesu ke-
vanga.’ (Luka 23:8) Kansi o Yesu kavangidi si-
nsu ko muna yangidika Erodi. Vava Erodi keku-
nyuvulanga, Yesu kabatwini nu’andi ko. Erodi
yo makesa mandi bakendalele, “basakanene”
Yesu. (Luka 23:11) Bamvuikidi mvuatu ukezi-
manga, bayantikidi kunseva. I bosi Erodi ovu-
twidi Yesu kwa Pilato. Erodi yo Pilato ke be-
wizananga ko, kansi owau e kikundi kitomene
sikila.
O Yesu vava kalueke, Pilato obokelese mbu-
ta za nganga, mfumu za Ayuda yo nkangu, uba-
vovese vo: “Omono imfimpidi vana ndose eno,
kansi kimwene kwame kuma ko numfundidi.
Erodi mpe kamwene kuma ko, kadi utuvutulwi-
 ˙ YESU OFUNDISU KWA PILATO YO ERODI
128

di yandi, tala, kavangidi diambu ko dina kafwe-
ne zengelwa tumbu kia lufwa. Dianu vo, ikuntu-
mba yo kunyambula.”—Luka 23:14-16.
Pilato ozolele yambula Yesu kenda kwandi,
kadi obakwidi vo mbuta za nganga bamfundidi
mu kuma kia kimpala. Vena ye diambu dianka-
ka dikwikidisi Pilato mu yambula Yesu. Wau ka-
vuende vana kunda kia lufundisu, o nkaz’andi
untwikidi e nsangu, oku vo: “Kuvangi diambu
ko kwa muntu ndioyo wansongi, kadi mpasi za-
yingi mbwene o unu muna ndozi mu kuma kia-
ndi.”—Matai 27:19.
Aweyi Pilato keyambulwila Yesu wa munko-
ndwa kuma?

 Aweyi Yesu kavovele e “ludi” mu kuma kia kintinu kiandi?

 Adieyi Pilato kabakwidi mu kuma kia Yesu? O nkangu, adieyi bavovele? Adieyi Pilato kavangidi?
 Ekuma Erodi Antipa kenena ye kiese kia mona Yesu? Adieyi kavangidi kwa Yesu?
 Ekuma Pilato kazolele yambulwila Yesu?

293
PILATO OVOVELE VO: “TALA, O MUNTU!”
MATAI 27:15-17, 20-30 MAKU 15:6-19 LUKA 23:18-25 YOANE 18:39–19:5

O nkangu uzolele vo Yesu kafwa. Pilato ubavo-
vese vo: “Omono . . . kimwene kwame kuma
ko numfundidi. Erodi mpe kamwene kuma ko.”
(Luka 23:14, 15) Pilato ozolele vukisa Yesu,
muna diadi osadidi ndekwa zankaka, oyuvuidi
nkangu vo: “Wau kina vo i fu kieno yanuyambu-
lwila muntu muna Nduta, nga nuzolele yanuya-
mbulwil’o Ntinu a Ayuda e?”—Yoane 18:39.
Pilato ozeye mbakami mosi una ye nkumbu
a Baraba, muivi, nkwa mvuanga ye mvondi a
wantu. Dianu vo, Pilato oyuvuidi vo: “Nani nu-
zolele yanuyambulwila, Baraba yovo Yesu ona
oyikilwanga vo Kristu?” Nganga za mbuta bako-
mekene nkangu balomba Baraba, ke Yesu ko.
Pilato ubayuvuidi diaka vo: “Nani vana vena yau
awole nuzolele vo yanuyambulwila?” O nkangu
bakazi vo: “Baraba!”—Matai 27:17, 21.
Pilato okendalele, ubayuvuidi vo: “Ozevo,
adieyi mfwete vanga kwa Yesu oyikilwanga vo
Kristu?” O nkangu ukazidi vo: “Kamanikwa vana
nti!” (Matai 27:22) Ke bena ye nsoni ko, ba-
lombele lufwa lwa muntu una vo munkondwa
kuma. Pilato ubavovese vo: “Nkia diambu dia-
mbi kavangidi muntu ndioyu? Kimwene kuma ko
kina kafwete zengelwa tumbu kia lufwa; dianu,
ikuntumba yo kunyambula.”—Luka 23:22.
Kana una vo Pilato ovangidi mawonso muna
yambula Yesu, o nkangu ukazidi vo: “Yambu-
la kamanikwa vana nti!” (Matai 27:23) Mfumu
za mabundu yau bakomekene nkangu mu funga
makasi kimana o menga mabunguka. Kansi ke
menga ma kimpumbula ko yovo mvondi a wa-
ntu. I menga ma munkondwa kuma, ona o nka-
ngu wau batambula muna Yerusaleme nze Nti-
nu, lumbu tanu kaka iviokele. Avo alongoki a
Yesu va fulu kiaki bena, babutamene kwau, ke
mosi ko uyisunzuidi.
Pilato obakwidi vo mawonso kavangidi ke
matwese nluta ko. Wau vo e mvuanga isaki-
di, Pilato obongele maza, osukwidi moko mandi
vana meso ma nkangu. Ubavovese vo: “I mu-
nkondwa kuma muna menga ma muntu ndio-
yo. Manutadidi.” Kansi o nkangu ke uzolele soba
ngindu zau ko. Dianu vo, Pilato ubavutwidi vo:
“Yambula o menga mandi makala vana ntu mie-
to ye vana ntu mia wan’eto.”—Matai 27:24, 25.
Pilato kazolele vanga diambu dia unsongi
ko, oyambwidi vo dina nkangu basiandamene
diavanga kaka. Ozevo, muna lemvokela mvovo
miau, Pilato ovaikisi Baraba muna pelezo. Oka-
nikini makesa bavula Yesu e mvuatu yo kunwa-
nda mfimbu.

WANDWA MFIMBU Muna nkanda mosi, The Journal of the American Medical
Association, dotolo William Edwards wasasila una makesa ma Roma bawa-
ndilanga wantu:
“Basadilanga mfimbu wankufi (flagrum yovo flagellum) wakala yo nsinga
wavangilwa mu nkand’a bulu yovo wasietwa nsietwa tatu. Muna kati wa-
siwa sengwa yakete-kete yovo visi ya mameme kimana yaluekanga o wa-
ntu. . . . Makesa ma Roma bawandanga yimpumbulu kuna nima ye ngolo za-
wonso, e sengwa yavimbisanga o muntu, e nsinga mia nkand’a bulu ye visi
ya mameme yaluekanga e nitu a muntu. Wau bawandanga o muntu, e
mputa zandi zavonganga, e visi yamonekanga yo vaika menga mayingi.”

294
 ˙ PILATO OZOLELE YAMBULA YESU
˙ AYUDA BALOMBELE BARABA

˙ YESU OSEVELO YO VEZWA

129
Vava banwende, makesa bokotese Yesu
ˆ
muna lumbu lwa nguvulu. Makesa mawonso ba-
kutakene, bayantikidi veza Yesu. Bavangidi ko-
lowa kia nsende, bamvuikidi kio vana ntu. Ma-
kesa bansimbisi e tutu vana koko kwandi
kwalunene, bamvuikidi mvuatu ambwaki, nga
una o ntinu kevuatanga. Bansakanene, oku vo:
“Kiambote kiaku, e Ntinu a Ayuda!” (Matai 27:
28, 29) Bantaulwidi mete yo kunwanda e mba-
ta vana luse. Babongele e tutu dina vana moko
mandi, banwende dio vana ntu. E nsende za
“kolowa” kia luvezo zikotele muna ntu andi.
Pilato osivikidi wau kamwene o zitu wa Yesu
yo unkabu wandi muna ntonta zazi zawo-
nso. Ovavidi e ndekwa zankaka kimana kakatu-
ka mu nkanu wau, ovovele vo: “Tala, imvaiki-
si kwa yeno, kimana nwazaya wo vo kimwene
kwame kuma ko muna yandi.” Nanga Pilato
edi kayindwidi vo, avo ovayikisi Yesu ku mba-
zi, o nkangu bamona e mputa zandi yo menga
mesonsanga, balenda soba e ngindu zau. Yesu
otelamene vana ntwal’a nkangu wau akwa nti-
ma miambi, Pilato ovovele vo: “Tala, o muntu!”
—Yoane 19:4, 5.
Kana una vo Yesu owendo yo luekwa, otatidi-
di o zitu wandi lembi vova diambu. Pilato oto-
mene dio bakula, kadi e mvovo miandi misonge-
le zitu ye nkenda zandi mu kuma kia Yesu.

 Adieyi Pilato kavangidi muna yambula Yesu kima-

na kakatuka mu nkanu?
 O muntu wawandwanga kwa makesa ma Roma,
nkia mpasi kamonanga?
 Vava Yesu kawendo, adieyi diaka kavangilu muna
mweswa e mpasi?
YESU OYEKWELO KIMANA KAVONDWA
MATAI 27:31, 32 MAKU 15:20, 21 LUKA 23:24-31 YOANE 19:6-17
Yesu bamwesese mpasi yo kunsakanena, ma-
wonso Pilato kavangidi muna yambula Yesu ke
malembekele ntima mia nganga zambuta ko. Ke
bazolele ko vo e kani diau dia vonda Yesu diafu-
nga. Bakwamanene kaza, oku vo: “Kamanikwa
vana nti! Kamanikwa vana nti!” Pilato ubavu-
twidi vo: “Numbonga yeno kibeni, nwamvonda,
kadi kimwene kwame kuma ko muna yandi.”
—Yoane 19:6.
Ayuda ke balendele kwikidisa Pilato ko vo
Yesu kafwete fwa kadi nsiku mia Kaisa kako-
lamene. Kansi, adieyi tuvova mu kuma kia nsi-
ku mia dibundu? Bavutukidi e diambu dina ba-
vova kuna Mbazi a Nkanu muna funda Yesu vo
Nzambi katiangwini. Bavovele vo: “Tuna yo nsi-
ku, muna nsiku wau, i kafwete fwila, e kuma
kadi uyikitwidi se mwan’a Nzambi.” (Yoane 19:7)
Owau i nkumbu antete Pilato kawidi o mfundu
wau.
Pilato ovutukidi diaka muna lumbu lwandi, ki-
mana kavava una kalenda yambulwila Yesu, ona
nkaz’andi kalotele muna ndozi. (Matai 27:19)
Adieyi tuvova mu kuma kia mfundu wa Ayuda vo
o Yesu uyikitwidi “mwan’a Nzambi?” Pilato oze-
ye wo vo Yesu musi Ngalili. (Luka 23:5-7) Ka-
nsi oyuvuidi Yesu vo: “Akweyi watuka e?” (Yoa-
ne 19:9) Nga Pilato ozolele zaya kana vo Yesu
wateka zinga kala yovo kwa Nzambi kikilu ka-
tuka?
Pilato wawa vava Yesu kamvovesa vo yandi i
ntinu, kansi e Kintinu kiandi ke kia nza yayi ko.
Wau vo Yesu kazolele kotesa mvuanga ko, obu-
tamene kwandi. Wau kabutamene, Pilato ofu-
ngidi makasi, unkazidi oku vo: “Kuzolele ku-
mpovesa ko e? Kuzeye wo ko vo ngina ye wisa
kiakuyambula, ngina mpe ye wisa kia kuvonda?”
—Yoane 19:10.
296
Yesu umvutwidi vo: “Kwadi kala nkutu ye wisa
omu mono ko, kele vo kwavewa kio ko kuna nta-
ndu. Muna kuma kiaki ndiona ungiekwele oku
kwa ngeye, sumu diampwena kanete.” (Yoane
19:11) Yesu kavovele muntu mosi kaka ko. Ayi-
ngi kavovele, i sia vo, Kayafa yo wantu andi
yo Yuda wa musi Kereote, yau awonso nkanu
ampwena banete lutila nkutu mana Pilato kava-
ngidi.
E kadilu kia Yesu ye mvovo miandi, misivikisi
Pilato yo kunkwikidisa vo kwa Nzambi katuka.
Pilato ozolele yambula Yesu kenda kwandi. Ka-
nsi Ayuda babundumwidi diambu diankaka
muna mwesa Pilato wonga. Bamvumisi muna
mvovo emi: “Avo oyambwidi muntu ndioyo, ku
nkundi a Kaisa ko. Konso ona uyikitwidi se nti-
nu, Kaisa katelamene.”—Yoane 19:12.
Pilato wa nguluvu ovaikisi diaka Yesu kuna
mbazi, ovuende vana kunda kia lufundisu. Ovo-
vese nkangu vo: “Tala, ntinu eno!” Kansi Ayuda
ke batondele dio ko. Bakazidi oku vo: “Unkatu-
la! Unkatula! Umanika vana nti!” Pilato ubavo-
vese vo: “O ntinu eno yamvond’e?” Tuka mvu
miayingi Ayuda ke bezolanga luyalu lwa Roma
ko, kansi nganga zambuta bakazidi oku vo: “Ke
tuna ye ntinu ankaka ko, Kaisa kaka.”—Yoane 19:
14, 15.
Wau vo Ayuda basiandamene Pilato kava-
nga dina bazolele, Pilato ubayekwele Yesu ki-
mana bamvonda. Makesa bamvudidi o mvua-
tu a mbwaki, bamvuikidi e mvuatu miandi mia
ntandu. Wau bekwendanga yandi, banatisi o nti
andi ampasi.
E midi se mibula, ekiaki i lumbu Kiatanu kia
14 kia ngonde a Nisani. O Yesu tuka kasika-
´
mene muna lumbu Kiaya mu mene kasidi leka
ko yamu wau, mambu mayingi mampasi kawa-
nanene mau. Wau kenwananga ye zitu dia nti

ampasi, e ngolo zandi zivuidi. Dianu vo, make-
sa bakomekene muntu mosi oviokanga kwandi,
´
Simone wa musi mbanz’a Cirene mwamu Afri-
ca, kanata o nti ampasi yavana fulu bevondela
Yesu. E ndonga ibalende, akaka babokomokene
ye dilu, bakendalele mu kuma kia diambu dina
vangama.
Yesu otadidi akento bedilanga, ubavovese vo:
“Wan’amakento a Yerusaleme, nuyambula ku-
ndila. Nwiyidila yeno kibeni yo wan’eno; kadi e
lumbu ikwiza, ina wantu bevova vo, ‘Akwa nsa-
mbu akento a sita ye vumu ina yalembi wuta ye
ntulu zina zalembi yemeka!’ I bosi beyantika vo-
 Mfumu za mabundu, nkia mfundu basokele Yesu?
 Ekuma Pilato kamwenene wonga?
 Aweyi nganga zambuta bakwikidisi Pilato vo Yesu kafwete vondwa?
 Adieyi o Yesu kazolele vova vava kayikidi o nti “wankunzu” i bosi “uyumini”?
130
˙ PILATO OZOLELE YAMBULA YESU
˙ YESU OZENGELO TUMBU KIA LUFWA
vesa miongo vo, ‘Nutubwila!’ ye kuna kwa ku-
ndubulu vo, ‘Nutufuka!’ Avo i wau bevanganga
muna nti ankunzu, adieyi bevanga vava uyu-
ma?”—Luka 23:28-31.
Yesu zula kia Ayuda kavovele. Kina nga nti
uyantikidi yuma, kansi o makaya mankaka ma-
kinu mankunzu, kadi o Yesu wakinu o moyo ye
ayingi muna Ayuda bakwikidi muna yandi bena
mpe moyo. Kansi vava bekatulwa muna zula
kiau, awana besala mo bayuma muna mwanda,
bekala nga nti wafwa. Vava makesa ma Roma
befwasa e zula kiaki muna lunganisa luzolo lwa
Nzambi, o wantu bebokomoka ye dilu kiangolo.
297
NTINU WA MUNKONDWA KUMA OKOMENO VANA NTI
MATAI 27:33- 44 MAKU 15:22-32 LUKA 23:32- 43 YOANE 19:17-24

Yesu oneto vana fulu kina lukufi ye mbanza, i di vo: “Dina nsonekene, nsonekene.”—Yoane 19:
vau kevondelwa kumosi ye mivi miole. E fulu 19-22.
kiaki kiyikilwanga vo Ngolongota, yovo Valanga- Kuma makasi mawonso, nganga zambuta ba-
nza kia Ntu. E fulu kiaki kimonekanga “kuna vutukidi diaka e kimbangi kia luvunu bate-
vala.”—Maku 15:40. le kuna Mbazi a Nkanu. O wantu beviokanga
Yesu ye mivi miole bavudilu e mvuatu miau vana fulu kiaki, batiangwini Yesu yo nikuna ntu
mia ntandu. I bosi, babatwasidi vinyu yasangwa miau, oku vo: “Ongeye wadi bangula tempelo
ˆ
dikaya dia mo ye mbilubisu. Nanga akento a Ye- yo tungulula yo muna lumbu tatu, se ukivulu-
rusaleme bevanganga yo. Esi Roma beyambu- za yo kulumuka ova nti ampasi.” Diau adimosi
langa vo e vinyu yayi yavewa kwa abakami ana mpe, nganga zambuta ye asoneki bayantikidi
bevondwa, kimana balembi mona e mpasi za lu- sakanena Yesu, oku vo: “Yambula Kristu, o Nti-
fwa. O Yesu oyelekele yo, kansi kazolele yo nua
ko. Ekuma? Ekuma kadi kazolele kala ku nsi a
nkolwa ko muna ntangwa yayi yampasi zisundi-
di; ozolele zaya mawonso bekumvanga yo siki-
la ye kwikizi yavana kefwa kwandi.
Yesu olekeso vana nti ampasi. (Maku 15:25)
Makesa ma Roma bankomene nsonso muna
moko yo malu, zitobuele nitu yo mayikilu, Yesu
okungidi ye mpasi. Vava batongekele o nti
ampasi, e ndunzi zisakidi diaka, kadi e zitu dia
nitu a Yesu ditiazidi e nsuni yo vongesa e mpu-
ta. Kansi, o Yesu kabamini makesa ma Roma
ko. Osambidi, oku vo: “E Tata, ubaloloka, kadi
ke bazeye kwau ko owu bevanganga.”—Luka
23:34.
Esi Roma bena ye fu kia soneka vana baya o
nkanu kavovele o muntu bavondele. Mu kuma nu a Isaele, kakulumuka vana nti ampasi, tukwi-
kia Yesu, Pilato osonekene vana baya vo: “Yesu kila muna yandi.” (Maku 15:29-32) Kana nkutu
wa musi Nazarete wa Ntinu a Ayuda.” Masona- e mivi miole bakomeno vana nti vana ndambu
mene muna nding’a Kiyibere, Kilatini ye Kinge- andi, bayantikidi kuntumba, ke bazeye wo ko vo
rekia kimana wantu awonso batanga mo. Pilato Yesu kanete kwandi nkanu ko.
´
ovangidi wo mu songa vo kayangalele ko wau Makesa ya ma Roma bayantikidi seva Yesu.
Ayuda basiandamene kaka vo Yesu kavondwa. Nanga mu nua bena e vinyu ya ngani. Muna
Kansi nganga zambuta bafungidi makasi, bavo- veza Yesu, bamvene ndambu, kansi ke lenda yo
vese Pilato vo: “Kusoneki ko vo ‘Ntinu a Ayuda,’ tambula ko kimana kanua. Makesa ma Roma
kansi soneka edi kavova vo, ‘Mono i Ntinu a Ayu- basevele e mvovo misonamene vana baya dina
da.’ ” Pilato kazolele vukumunwa ko, ubavutwi- vana ntandu a ntu a Yesu, bavovele vo: “Avo nge
298
 ˙ YESU OKOMENO VANA NTI AMPASI

˙
˙E SINSU KIMANIKINU VANA NTU A YESU KITWESE LUVEZO
YESU OVENE MUNTU VUVU KIA KALA MU PARADISO OVA NTOTO
131
i Ntinu a Ayuda, uyivuluza.” (Luka 23:36, 37)
Yindula e diambu edi! O muntu ona wavove-
le vo yandi i nzila, i ludi yo moyo, owau mu-
mweswa kena e mpasi, sevua yo sakanenwa.
Kansi Yesu obutamene kwandi, kabamini Ayuda
ko ye makesa ma Roma bekunsevanga, ka tu-
mbidi ko e yimpumbulu yole ikomeno vana nda-
mbu andi.
´
Makesa ya ma Roma, babakidi mvuatu mia
´
Yesu, bakayanese mio mu tini ya. Batele nkas’a
mienze mu zaya e tini kina konso muntu keba-
ka. Kansi e kinkutu kia Yesu kia ntalu kikilu, “kia-
kondwa nswiku tuka kuna ntandu yamuna ya-
nda.” Makesa bavovanene vo: “Ke tutiazuni kio
ko, tutelela kio nkas’a mienze twazaya nani obo-
nga kio.” Muna vanga wo, balunganese e sono
kivovanga vo: “Bakayanene mvuatu ame, bate-
lele kinkutu kiame nkas’a mienze.”—Yoane 19:
23, 24; Nkunga 22:18.
Kuna kwa landa, kimpumbulu kimosi, obakwi-
di vo Yesu ntinu kikilu. Otumbidi nkwandi muna
mvovo emi: “Ongeye kuvumina Nzambi ko wau
otumbilu tumbu kiau akimosi yo yandi e? Dia-
nsongi kwa yeto, kadi oyeto, tutambwidi nsendo
wa mavangu meto; kansi muntu ndioyu, kava-
ngidi diambu diambi ko.” I bosi, ovovele mpe
vo: “E Yesu, unsungamena vava okota muna Ki- vana kunda muna Kintinu. (Matai 19:28; Luka
ntinu kiaku.”—Luka 23:40-42. 22:29, 30) Nanga nyuda ndioyo wa kimpumbu-
Yesu umvutwidi vo: “Kieleka, o unu isamunwi- lu, ozeye vo vakala ye Paradiso ina Yave kakubi-
ni vo, okala yame muna Paradiso.” (Luka 23:43) kila Adami yo Eva ye mbongo au yawonso. O
O nsilu wau waswaswana yo una o Yesu ka- mwivi ndoyo ofwidi ye vuvu kia paradiso muna
sila kwa ntumwa zandi vo bevuanda yandi ntim’andi.

 Ekuma Yesu kazolele nwina vinyu ko?

 Nkia mambu masonekeno vana baya dimanikinu vana nti ampasi a Yesu? Adieyi Ayuda bavovele?
 Dina divangamene muna mvuatu mia Yesu, nkia ungunza dilunganese?
 Nkia nsilu Yesu kasididi kimpumbulu kimosi?

299
“KIELEKA, NDIOYU I MWAN’A NZAMBI”
MATAI 27:45-56 MAKU 15:33- 41 LUKA 23:44- 49 YOANE 19:25-30
Eyayi i “ola ya sambanu,” yovo e midi mibudi-
di. O kuma kubukamene tombe kiangolo, “muna
nsi yawonso yamuna ola yevua,” i sia vo, ola
ya 15. (Maku 15:33) Ke disongele ko vo ngo-
nde ifukidi ntangwa, i dianu o kuma kubuka-
mene tombe. Ditomana vangamanga mu lumbu
kiantete kizangamanga e ngonde. Kansi owau
divangamene muna nsungi a Nduta, e ngonde
izangamene yamvimba. Nswaswani ye tombe
kia ngonde ifukidi ntangwa, e tombe kiaki ola
zayingi kizingidi. Yave wa Nzambi otwese tombe
kiaki.
Se yindula o wonga bamwene o wantu bese-
vanga Yesu yo kunsakanena. Muna tombe kiaki,
´ kunsadisa diaka ko, kimana o lukwikilu lwandi
akento ya bafinamene vana nti ampasi a Yesu.
I Salome wa ngudi a Yesu, Maria Mandala yo Ma-
ria wa ngudi a ntumwa Yakobo wa Nleke.
Yoane wa ntumwa una vamosi yo ngudi a
Yesu, odilanga “vana ndambu a nti ampasi.”
Maria otadidi o mwana kawuta yo sansa, oma-
nikinu vana nti, mu kunga kena ye mpasi. Kuna
kwa Maria dina nga yandi otompwelo mu “nso-
solo ampwena.” (Yoane 19:25; Luka 2:35) Kana
una vo mu kunga kena ye mpasi, Yesu kavilake-
ne ngudi andi ko. Kuna kikesa kiawonso, ova-
ngidi e sinsu kwa Yoane, i bosi ovovese ngudi
“ UMANIKA VANA NTI” Mbeni za Yesu ba-
kazidi vo: “Umanika vana nti!” (Yoane
19:15) Muna nsangu zambote zasoneka
antumwa, o mvovo wa Kingerekia, stau-
ros, wasekolwa vo “nti.” Muna nkanda,
History of the Cross mwasonama vo: “O
mvovo Stauros una ye nsasa vo ‘lunzi,’
nti wangolo, nga una avati a nsengo be-
tungilanga lupangu, ke vena diaka ye
nsasa yankaka ko.”
300
andi vo: “E nkento, tala mwan’aku!” I bosi, Yesu
otadidi Maria, ovovese Yoane vo: “Tala ngudi
aku!”—Yoane 19:26, 27.
Yesu oyekekele Yoane wa ntumwa ona ke-
toma zolanga e mbebe ya lunga-lunga ngudi
andi, nanga yakala diandi wafwa. Yesu otome-
ne dio zaya vo aleke andi, i sia vo, wan’a Maria,
ke bakwikidi mu yandi ko. Dianu kasolele Yoa-
ne kalunga-lunga ngudi andi muna mwanda ye
muna nitu. Ekwe mbandu ambote!
E tombe vava kifokokele, Yesu ovovele vo:
“Vuina ngina diau.” Muna diadi, Yesu olungi-
si unguza wa Nkand’a Nzambi. (Yoane 19:28;
Nkunga 22:15) Yesu omwene vo Se diandi kena
lwatoma tontwa kikilu. Kristu obokele muna ndi-
ng’angolo, oku vo: “Elı̀, Elı̀, lamà sabaktanı̀?” i
sia vo, “E Nzambi ame, e Nzambi ame, ekuma
ungiambulwidi?” Ankaka ke batomene kumba-
kula ko bavovele vo: “Wa! Eliya kabokele.” Mosi
muna yau otikwini, obongele vusu, ovungidi dio
muna vinyu ya ngani, osomekene dio vana ntu
a tutu, umvene dio kanua. Kansi, ankaka ba-
vovele vo: “Nunyambula! Twatala kana vo Eliya
okwiza kunkatula.”—Maku 15:34-36.
Yesu okazidi vo: “Dilunganene!” (Yoane
19:30) Dialudi, Yesu olungisi mawonso o Se dia-
ndi kankanikina kavanga ova ntoto. Yesu ofo-
kwele vo: “E Tata, ngiekwele mwand’ame muna
moko maku.” (Luka 23:46) Muna mvovo mia-
mi, Yesu otambikidi o moyo andi vana moko ma
Yave, ye vuvu vo o Nzambi okumvutulwila wo.
Wau vo Yesu obundidi e vuvu kiandi kiawonso
muna Yave, ovumbikidi o ntu andi, ofwidi.
Vana vau vakedi nzakama yangolo ya nto-
ˆ
to, matadi mabasukini. Wau vo e ngolo zingi,
e ziami ina kuna mbazi a Yerusaleme iziuki-
di, mavimbu mavaikidi ku mbazi. O wantu ba-
 ˙ YESU OFWIDI VANA NTI AMPASI

˙ DIAMBU DIASIVI MUNA LUMBU KIA LUFWA LWA YESU 132

mwene mavimbu mama bakotele muna “mba-
nz’avauka” basamuni mana bamwene.—Matai
12:11; 27:51-53.
´
Vava Yesu kafwidi, o nlele a ngumbu wanda,
uvambanesanga e fulu Kiavauka ye fulu Kisu-
ndidi Vauka muna tempelo a Nzambi, utiazuki-
ni vana kati, tuka kuna ntandu yamuna yanda.
E diambu diadi diasivi divangamene mu songa
o makasi ma Nzambi mu kuma kia wantu ba-
vondele Mwan’andi. Disongele mpe vo, iziukidi
e nzila yakotela muna fulu Kisundidi Vauka, i
sia vo, kuna zulu.—Ayibere 9:2, 3; 10:19, 20.
O wantu bamwene wonga wayingi. O mfumu
a makesa ona waveno e mbebe ya vonda Yesu,
ovovele vo: “Kieleka, ndioyu i Mwan’a Nzambi.”
(Maku 15:39) Dilenda kala vo e kesa diadi vana
kawanuka vava Pilato kafundisa Yesu yo kunyu-
vula kana vo yandi i Mwan’a Nzambi. E kesa dia-
di obakwidi vo Yesu nkwa unsongi, yandi kikilu
i Mwan’a Nzambi.
O wantu ankaka bamwene wonga wa mambu
mavangamene, bele vutuki muna nzo zau, “ba-
bundidi tulu yau” muna songa e ntantu zau ye
nsoni zasaka. (Luka 23:48) O wantu ankaka mu
tala bena kuna vala. Akaka muna yau i akento
ayingi ana bakala alongoki a Yesu yo kangala
yandi. Oyau mpe bamwene ntantu zayingi mu
kuma kia mambu mawonso mavangamene.

 Ekuma e tombe kizingidi ola tatu ke kisongele ko

vo ngonde ifukidi ntangwa?
 Nkia mbandu ambote o Yesu kasisidi kwa wana
muna lunga-lunga mase mau muna kimbuta?
 Nkia mambu mavangamene muna nzakam’a nto-
to? Ayeyi i nsas’a nlele a ngumbu utiazukini vana
kati?
 O lufwa lwa Yesu yo mambu mavangamene, adie-
yi mavangidi kwa wantu bawanukini vo?
VIMBU DIA YESU DIKUBIKILU YO ZIKWA
MATAI 27:57–28:2 MAKU 15:42–16:4 LUKA 23:50–24:3 YOANE 19:31–20:1
Twakinu mu lumbu Kiatanu, kia 14 kia ngonde a
Nisani, o kuma se kufwa. Muna ndimuk’a nta-
ngwa, e lumbu kia Vundu kiyantika kina kia 15
kia ngonde a Nisani. Yesu ofwidi kala, kansi e
mivi miole mikomeno vana ndambu andi bakinu
o moyo. Muna Nsiku diasikidiswa vo, e vimbu dia
muntu “ke disala muna nti o fuku wamvimba ko,”
kadi difwete zikwa “e lumbu kiakina.”—Nsiku 21:
22, 23.
E lumbu Kiatanu mu masika kiyikilwanga vo
lumbu kia Nkubama, kadi o nkangu mu kubika
bena e lambu yo sala e salu yankaka ina ke ile-
ndi salwa muna lumbu kia Vundu ko. Muna ndi-
muk’a ntangwa, e lumbu kia Vundu “kianene” ki-
yantika. (Yoane 19:31) Ekiaki i lumbu kia Vundu
kianene kadi e lumbu kia 15 kia ngonde a Nisani
kikala lumbu kiantete kia Nkinzi wa mbolo za-
kondwa mfuna, o nkinzi wau lumbu nsambwadi
uvanganga. Muna lumbu kia Vundu kaka uyanti-
kilanga. (Fuka 23:5, 6) O unu, e lumbu kiantete
kiele betela ye lumbu kia Vundu muna lumingu,
i sia vo, lumbu kia nsambwadi.
Dianu vo, Ayuda balombele nswa kwa Pila-
to bavonda Yesu ye mivi miole bakomeno vana
ndambu andi. Adieyi bevangwa? Malu betololwa.
Avo o malu mau matolokele, ke belenda diaka ni-
kuna nitu ko yo fulumuna una ufwene. Makesa
bezidi, batolwele malu ma mivi miole. Bele kwa
Yesu, bamwene vo ofwidinge kala, ke bantolwele
malu ko. Ediadi dilunganese ungunza una muna
 ˙ VIMBU DIA YESU DIKULUMWINU MUNA NTI AMPASI
˙ VIMBU DIANDI DIKUBIKILU KIMANA DIAZIKWA

˙ AKENTO BAWENE ZIAMI KIA NKATU

Nkunga 34:20: “Olunda visi yandi yawonso; ki-
mosi ke kitoloka ko.”
Muna kala ye ziku vo Yesu ofwidi kikilu, kesa
dimosi untobuele luvati muna ndionga, dikote-
le yamuna ntima. “Vana vau vavaikidi menga yo
maza.” (Yoane 19:34) Ediadi dilunganese ungu-
nza wankaka: “Bekuntala ona batobuele.”—Zaka-
riya 12:10.
Yosefe, “mvuama” mosi wa musi Arimataya
ye mosi muna afundisi kuna Mbazi a Nkanu,
vana kawanukini vava Yesu kevondwangwa. (Ma-
tai 27:57) Yosefe oyikilwanga vo “muntu ambo-
te ye nkwa unsongi,” ona “wavingidinge Kintinu
kia Nzambi.” Wakala “nlongoki a Yesu kuna sweki
mu kuma kia wonga wa Ayuda,” oyandi katonda
ko e nzengo zina afundisi a Mbazi a Nkanu baba-
ka mu kuma kia Yesu. (Luka 23:50; Maku 15:43;
Yoane 19:38) Yosefe okasumukini, wele lomba e
vimbu dia Yesu kwa Pilato. Pilato obokele mfu-
mu a makesa, unyuvuidi kana vo Yesu ofwidi ki-
kilu. Mfumu a makesa otambulwidi. I bosi, Pila-
to ovene Yosefe o nswa.
Yosefe osumbidi nlele wambote wa lino, oku-
lumwini e vimbu dia Yesu vana nti ampasi. Ozi-
ngidi dio vana nlele a lino kimana diakubikwa
ntete i bosi dizikwa. Nikodemo, “ona wateka kwi-
za kwa Yesu o fuku,” ovene lusadisu muna nku-
bameno za luziku lwa Yesu. (Yoane 19:39) Otwe-
ˆ
se mo yasangwa ye ba dia nseke, tezo kia
makumatatu ma kilo. E vimbu dia Yesu dizingilu
muna nlele miasiwa e lekwa yayi yansunga, wau-
na Ayuda bazikilanga mvumbi.
133
Vana ndambu, Yosefe wakala ye ziami kiampa
kazokesa vana matadi, e vimbu dia Yesu dileke-
ˆ
so muna. I bosi bayekekele tadi diampwena vana
muelo a ziami. Bavangidi mawonso mu nzaki-
nzaki vitila e lumbu kia Vundu kiayantika. Nanga
Maria Mandala yo Marai wa ngudi a Yakobo wa
Nleke, bavene lusadisu muna kubika e vimbu dia
´
Yesu. Bele tikuna kuna nzo, “bakubikidi ma ya-
nsunga ye mazi mansunga” kimana beza kusa e
vimbu dia Yesu avo e lumbu kia Vundu kiviokele.
—Luka 23:56.
E lumbu kialanda, i lumbu kia Vundu, nganga
zambuta ye Afarisi bele kwa Pilato, bamvove-
se vo: “E Mfumu, tusungamene vo, nkwa luvunu
ndioyo una kakala o moyo wavovanga vo, ‘E lu-
mbu kina kiatatu se yafulwa.’ Dianu vo, kanikina
vo e ziami kialangidilwa yamuna lumbu kina kia-
tatu, kimana alongoki andi balembi kwiza kunyi-
ya yo vova kwa nkangu vo, ‘Ofulukidi muna ma-
fwa!’ Ozevo, o luvunu lwalu luvioka o bi ke mu
luna lwantete ko.” Pilato ubavovese vo: “Nuna ye
ayingidi. Nwenda nwasikidisa balangidila kio nze
una nuzeye.”—Matai 27:63-65.
Muna lumbu Kialumingu, muna mene-mene,
Maria Mandala, Maria wa ngudi a Yakobo ye ake-
´
nto ankaka, batwese ma yasunga kuna ziami ki-
mana bakusa yo muna vimbu dia Yesu. Bavo-
vanene vo: “Nani okutunengomwen’e tadi vana
mwelo a ziami?” (Maku 16:3) Kinga o ntoto zaka-
ma wazakamene. Mbasi a Nzambi onengomwe-
n’e tadi, ayingidi ke bena vo ko, e ziami kisidi e
nkatu!

 Ekuma e lumbu Kiatanu kiayikilwanga vo lumbu kia Nkubameno? Ekuma e lumbu kia Vundu kiayikilwa vo
“kianene”?
 Yosefe yo Nikodemo, adieyi bavangidi muna luziku lwa Yesu? Nkia ngwizani bakala yau yo Yesu?
 Nganga zambuta adieyi bazolele vanga? Nkia diambu divangamene Kialumingu mu mene-mene?

303
E ZIAMI KISIDI E NKATU, YESU UN’O MOYO!
MATAI 28:3-15 MAKU 16:5-8 LUKA 24:4-12 YOANE 20:2-18
Se yindula o wonga wa akento wau bamwe-
n’e ziami kia nkatu! Maria Mandala wele ntinu
kwa “Simone Petelo ye kwa nlongoki ankaka,
ona Yesu kazolanga,” Yoane wa ntumwa. (Yoa-
ne 20:2) Kansi akento ankaka bena vana zia-
mi bamwene mbasi. Muna kati kwa ziami muna
diaka ye mbasi yankaka, “ovuete mvuel’ampe-
mbe.”—Maku 16:5.
Mbasi i mosi ubavovese vo: “Ke numoni wo-
nga ko, kadi nzeye wo vo Yesu ona wavondelo
vana nti nuvavanga. Kena mo ko, kadi ofulukidi
kwandi nze una kavova. Nwiza tala e fulu kale-
keswa. Nwenda nswalu yo zayisa kw’alongoki
andi vo ofulukidi muna mafwa, kadi vita keku-
nuvita kuna Ngalili.” (Matai 28:5-7) Akento “ba-
zakamene yo sivika,” bele ntinu muna samuna
kwa alongoki.—Maku 16:8.
Maria owananene yo Petelo yo Yoane. Ovo-
vele ye lemena kiawonso, oku vo: “Bakatwidi o
Mfumu muna ziami, ke tuzeye ko kuna bansidi.”
(Yoane 20:2) Petelo yo Yoane bele ntinu kuna
ziami. Yoane osundidi Petelo e ntinu, yandi wa-
ntete olweke kuna ziami. Okengelele, omwene
mo nlele mia lino, kansi kakotele mo ko.
Vava Petelo kalweke, vana vau okotele muna
ziami. Omwene mo nlele mia lino yo nlele una
wazingwa muna ntu a Yesu. I bosi Yoane okote-
le, okwikidi muna nsangu za Maria. Kana una vo
Yesu wabavovesa vo fuluka ke fuluka, ke mosi
ko muna yau obakwidi vo Yesu ofulukidi. (Matai
16:21) Batokanene, bele vutuki kuna nzo. Kansi,
Maria osidi kwandi kuna ziami.
Vo i akento ankaka bele zayisa alongoki vo
Yesu ofulukidi. Wau bena muna nzila, Yesu uba-
 ˙ YESU OFULUKIDI

˙ MAMBU MAVANGAMENE KUNA ZIAMI KIA YESU

vaikidi, ubavovese vo: “Kiambote kieno!” Bamfi-
namene yo simbinina malu mandi, ‘bankundidi.’
I bosi, Yesu ubavovese vo: “Ke numoni wonga
ko! Nwenda zayisa mpangi zame kimana benda
kuna Ngalili, i kuna bekumbwena.”—Matai 28:
9, 10.
Vava o ntoto wazakamene, e mbasi zizidi
vana ziami, o makesa bayingilanga e ziami,
“bazakamene yo kituka nze wantu afwa.” Vava
bavungulukidi o zayi, bakotele muna mbanza
“bazayisi kwa nganga zambuta mawonso ma-
bwidi.” I bosi, nganga zambuta bele mokena ye
akuluntu a Ayuda. Bawizanene vo bavana nzi-
mbu kwa makesa kimana basweka e mbumba
yo vova vo: “Alongoki andi bezidi kunyiya muna
fuku, wau tulele.”—Matai 28:4, 11, 13.
Avo makesa ma Roma balele tulu vana fulu
kia salu, balenda vondwa, dianu vo, nganga za-
mbuta babasididi o nsilu vo: “Ke nutokani ko,
avo e diadi [luvunu lwau vo ku tulu bakele] di-
wakanene kwa nguvulu, tunkusasila dio.” (Matai
28:14) Makesa batambwidi e nzimbu, bavangi-
di dina bavoveso kwa nganga zambuta. E nsa-
ngu za luvunu zimwangane kwa Ayuda awonso
vo, e vimbu dia Yesu diyiyilu.
Maria Mandala wakinu kwandi kuna ziami,
mu dila kena. Wau katelamene katala muna zia-
mi, omwene mbasi zole zivuete mvuel’ambe-
mbe! O mosi ovuende vana valekeswa o ntu a
˙ YESU OMONEKENE KWA AKENTO AYINGI
134
vimbu dia Yesu, wankaka ovuende kuna kwaka-
la malu. Bayuvuidi Maria vo: “E nkento, ekuma
odidilanga?” Maria ubavutwidi vo: “Bakatwidi
Mfumu ame, kizeye ko ko kuna bansidi.” Vava
kavovele wo, Maria ovilukidi, omwene muntu
ankaka. O muntu ndioyo ovutukidi e kiuvu kia
mbasi yo vova vo: “Nani ovavanga?” Wau kabe-
nze vo mvati a mpatu kwandi, Maria umvutwidi
vo: “E Mfumu, avo ngeye umbongele, unsamu-
nwina kuna unsidi, ngienda kunkatula.”—Yoane
20:13-15.
Kinga Maria mu mokena kena yo Yesu ofulu-
kidi, kansi kanzayididi ko. Kansi vava Yesu ka-
mbokele vo, “Maria!” obakwidi vo i Yesu ndioyo,
kadi otomene zaya e mpila o Yesu kekumboke-
lelanga. Maria okazidi ye kiese kiawonso, oku
vo: “Raboni!” (i sia vo, “Nlongi!”). Wau kabaka-
mene kwa wonga yo yindula vo Yesu se keto-
mboka kuna zulu, unsimbinini. “Yesu umvovese
vo: “Kundaminina ko, kadi kiatombokele ko kwa
Se. Kansi wenda kwa mpangi zame, ubavovesa
vo, ‘Kwa Se diame itomboka, i Se dieno mpe,
Nzambi ame ye Nzambi eno mpe.’ ”—Yoane 20:
16, 17.
Maria wele ntinu kuna kwakutakena antumwa
ye alongoki. Ubovovese vo: “Mbwen’e Mfumu!” i
diau mpe akento ankaka basamunwini alongo-
ki. (Yoane 20:18) Kansi kuna kwa yau e nsangu
zazi za ‘uzowa kwandi.’—Luka 24:11.

 Vava Maria Mandala kawene ziami kisidi e nkatu, nkia mambu kamwene kumosi ye akento ankaka?
 Petelo yo Yoane adieyi bavangidi vava bamwene ziami kisidi e nkatu?
 Akento ankaka bekwendanga kwa alongoki, nani bawananene yandi muna nzila? Nkia diambu divangame-
ne vava Maria Mandala kavutukidi diaka kuna ziami?
 Nkia diambu alongoki bavovele mu kuma kia nsangu basamunwinu?
305
YESU OFULUKIDI YO MONEKA KWA NDONGA
LUKA 24:13- 49 YOANE 20:19-29
Kina Kialumingu, kia 16 kia ngonde a Nisani,
alongoki bayoyele. Ke babakwidi ko ekuma ba-
lembele wanina e vimbu dia Yesu muna ziami.
(Matai 28:9, 10; Luka 24:11) I bosi, muna lumbu
kiaki, Keleopa yo nlongoki ankaka, bakatukidi
muna Yerusaleme, bele kuna Emau, tezo kia 11
dia kilometa.
Muna nzila, bayantikidi mokena mu kuma
kia dina divangamene. Muntu mosi okote-
le va kati kwau. Ubayuvuidi vo: “Nkia mambu
mama numokenanga wau nukwendanga?” Ke-
leopa umvuitwidi vo: “Nga u nzenza ye ngeye
mosi kaka okalanga muna Yerusaleme olembe-
le zayila oma mabwidi e lumbu yayi e?” Ubayu-
vuidi vo: “Nkia mambu?”—Luka 24:17-19.
Bamvovese vo: “Oma ma Yesu wa Nazarete.
ˆ
Kansi oyeto tuna ye vuvu vo yandi kikilu okula
Isaele.”—Luka 24:19-21.
Keleopa yo nkundi andi bakwamanene vove-
la o mambu mavangamene mu lumbu kiakina.
Bavovese muntu ndioyo vo wantu bevovanga
vo, akento bayele kuna ziami kia Yesu bawene
kio kia nkatu. Akento awaya bamwene diambu
diampimpita, mbasi zole zibazayisi vo Yesu ofu-
lukidi. Akento banete e nsangu, alongoki akaka
bele mpe kuna ziami, “bawene kio wauna uvo-
vele akento.”—Luka 24:24.
Alongoki awole ke bena bakula ko mawonso
mavangamene. O muntu ndioyu kuna wisa kia-
wonso ubatumbidi muna singika e ngindu zau
zambi zina kubatokanesa. Ubavovese vo: “Yeno
amazowa, akwa ntima miafuki muna kwikila
mawonso mavovua kw’angunza! Nga Kristu ka-
fwete mona mpasi zazi ko, kakota muna nke-
mbo andi e?” (Luka 24:25, 26) Ubasasidi e Sono
yayingi ivovelanga Kristu.
Kuna kwalanda, yau ntatu bafinamene mba-
nz’a Emau. Alongoki awole mayingi bazole-
306
le zaya, dianu vo, bavovese muntu ndioyo vo:
“Kala yeto, kadi se masika, o kuma se ku-
fwa.” Okedi yau, bakubikidi madia. Vava o mu-
ntu ndioyo kavangidi e sambu, obukwini mbolo,
ubakayidi zo, alongoki banzayididi, kansi vana
vau ovididi kwandi. (Luka 24:29-31) Owau ba-
kwikidi vo Yesu una kikilu o moyo.
Kuna kiese kiawonso, alongoki basongele
dina divangamene muna ntima miau, bavovele
vo: “Nga ntima mieto ke mizinininge ko wau ka-
mokenenge yeto muna nzila yo toma kutusasila
e Sono e?” (Luka 24:32) Bele vutuki kuna Yeru-
saleme, bamonanene ye antumwa ye alongo-
ki ankaka. Vitila Keleopa yo nkwandi bavova,
akwau bavovele vo: “O Mfumu ofulukidi kikilu,
omonekene kwa Simone!” (Luka 24:34) I bosi,
oyau basamunwini kwa antumwa ye kw’alongo-
ki ankaka e mboneka ina o Yesu kamonekene
kwa yau. Yau awole bakulamene muna buka kia
mbangi zimwene Yesu muna meso.
Owau, Yesu omonekene kwa alongoki bena
muna nzo, yau awonso batomene sivika. Ke
bakwikidi dio ko, kadi bakangidinge mielo mu
kuma kia wonga wa Ayuda. Kana una vo i wau,
Yesu otelamene vana kati kwau. Ubavovese
kuna malembe vo: “Luvuvamu kwa yeno.” Ka-
nsi, bazakamene yo wonga. Kadi ‘babenze dia-
ka vo, mwanda bamwene.’—Luka 24:36, 37; Ma-
tai 14:25-27.
Muna kubakwididisa vo ke bamwene kwau
mona-meso ko, yovo diambu diankaka dina
bayindwidi, Yesu ozolele bazaya wo vo oya-
ndi muntu kikilu, ubasongele o moko yo malu,
ovovele vo: “Ekuma nutelamenw’e mioyo? Eku-
ma nukatikisilanga muna ntima mieno? Nuta-
la moko mame ye tambi yame, i mono kwa-
me yuyu; nunsimba, nwatala, kadi mwanda ke
una ye nitu ye visi ko, nze yayi numbwene yau.”
 135
˙ YESU OMONEKENE KWA ALONGOKI ANDI MUNA NZIL’A EMAU
˙ OTOMENE SASILA E SONO KWA ALONGOKI ANDI

˙ TOMA OYAMBWIDI KATIKISA

(Luka 24:36-39) Bayangalele yo sivika, kansi ke

bakwikidi ko.
Muna kubasadisa babakula vo i yandi kikilu,
´
Yesu ubayuvuidi vo: “Nga ma kia dia nwina kiau
vav’e?” Bamvene tini kia mbizi a maza ya ya-
ngwa, otambwidi, odididi kio vana bena. I bosi,
ubavovese vo: “I mau mam’o mambu mame ya-
nuvovesa vava yakala yeno vo, mambu mawo-
nso masonama mu kuma kiame muna Nsiku a
Mose yo muna Ngunza yo muna Nkunga, ma-
fwete lungana.”—Luka 24:41-44.
Yesu osadisi kala Keleopa yo nkwandi mu ba-
kula e Sono. Owau ovangidi wo kwa yau awo-
nso bena muna nzo, ubavovese vo: “I wau wa-
sonama vo: O Kristu omona e mpasi yo fuluka
muna mafwa muna lumbu kietatu, o luviluku
lwa ntima yo luloloko lwa masumu lusamunwi-
nwa muna nkumbu andi muna zula yawonso
—tuka kuna Yerusaleme. Oyeno nu mbangi za
mambu mama.”—Luka 24:46-48.
Kansi Toma kawanukini vo ko. Muna lumbu ovovese Toma vo: “Sia nlembo aku ova, tala
kialanda, alongoki ankaka bansamunwini vo: moko mame, lambula koko kwaku wasimba lu-
“Tumwen’e Mfumu!” Kansi Toma ubavovese vo: vati lwame, yambula katikisa, kwikila kaka.” O
“Avo kimwene dimbu ya nsonso ko muna moko Toma umvutwidi vo: “E Mfumu ame, wa Nzambi
mandi yo kotesa nlembo ame muna dimbu ya ame!” (Yoane 20:26-28) Owau Toma kena diaka
nsonso yo kotesa koko kwame muna luvati lwa- yo lukatikisu ko vo Yesu un’o moyo, otambwi-
ndi, kikwikila nkutu ko.”—Yoane 20:25. di kala e nitu ya kimwanda, yandi osunzulanga
Vava kiavioka lumbu nana, alongoki bakuta- Yave wa Nzambi.
kene diaka muna nzo, bazikidi e mielo, Toma Yesu ovovese Toma vo: ‘Okwikidi wau umbwe-
una yau e ntwadi. Yesu omonekene vana bena, ne? Akwa nsambu ana balembele mona, kansi
ubakayisi, oku vo: “Luvuvamu kwa yeno.” I bosi, bakwikidi.’—Yoane 20:29.

 Nkia kiuvu muntu mosi kayuvuidi alongoki awole bekwendanga kuna Emau?
 Ekuma e ntima mia alongoki awole mitelamene?
 Keleopa yo nkwandi vava bavutukidi muna Yerusaleme, nkia nsangu zambote bawidi? Nkia diambu diva-
ngamene?
 Nkia diambu dikwikidisi Toma vo Yesu una kikilu o moyo?
307
VANA KUMU DIA MBU A NGALILI
YOANE 21:1-25
Muna fuku wansuka kaviokesa ye ntumwa za-
ndi, Yesu wabavovesa vo: “Vava ifulwa, ikunuvita
kuna Ngalili.” (Matai 26:32; 28:7, 10) Owau, ndo-
nga muna alongoki andi bele kuna Ngalili. Nkia
diambu bendele?
Lumbu kimosi, Petelo wavovesa kwa ntumwa
sambanu vo: “Ngiele baka mbizi zame za maza.”
Yau sambanu bamvutwidi vo: “Tuzolele kwenda
yaku.” (Yoane 21:3) O fuku wawonso, yau ke ba-
´ Yesu unyuvuidi mu nkumbu wantatu vo: “E Si-
baki mbizi. O kuma se kukia, Yesu wizidi vana
mbel’a mbu, kansi oyau ke babakwidi ko vo i
Yesu ndioyo. Yesu ubabokele, oku vo: “Aleke, nga
´ Yesu kwikizi kiandi kekatikisanga. Petelo ovutwi-
ma kia dia luna kiau e?” Bamvutwidi vo: “Nkatu!”
Ubavovese vo: “Nutuba e konde kuna lunene lwa
nzaza, nwabaka e mbizi.” (Yoane 21:5, 6) Ke ba-
lendele tunta e konde ko, kadi mbizi zayingi ba-
bakidi.
I bosi, Yoane ovovese Petelo vo: “I Mfumu ndio-
yo!” (Yoane 21:7) Vana vau, Petelo ovuete kinku-
tu kiandi, kadi vula kavula kio mu kuma kia lowa
e mbizi. Ukitubidi muna mbu, otele mansa (saba)
yakuna seke, tezo kia meta 90. Alongoki ankaka
bezi landi malembe-malembe, batuntidi e konde
diazala ye mbizi.
Vava batombokele kuna seke, bamwene “tiya
twa makala ye mbizi zitensamene vo ye mbolo.”
Yesu ubavovese vo: “Nutwasa ezaka mbizi zina
nubakidi owau.” Petelo utuntidi e konde dina ye
mbizi zanene, 153! Yesu ubavovese vo: “Nwiza
dia.” Kansi, ke mosi ko muna yau okasumukini ka-
nyuvula vo: “Ongeye u nani e?” kadi babakwidi vo
i Yesu. (Yoane 21:9-12) Eyayi i mboneka yantatu
o Yesu kamonekene kwa alongoki va fulu kimosi.
Yesu ovene mbolo ye mbizi kwa konso muntu
muna yau, badidi. I bosi, otadidi e mbizi babaki-
di, oyuvuidi vo: “E Simone wa mwan’a Yoane, nga
olutidi kunzola ke mu yayi ko e?” Nga disongele
vo Petelo otoma zolanga e salu kia baka mbizi ke
mu salu kavewa kwa Yesu ko e? Petelo ovutwidi
308
vo: “Ingeta, e Mfumu, ozeye wo vo zola ikuzola-
nga.” Yesu umvovese vo: “Dikila wan’ame a ma-
meme.”—Yoane 21:15.
Yesu oyuvuidi diaka vo: “E Simone wa mwan’a
Yoane, nga zola okunzolanga e?” Nanga wau ka-
sivikidi, Petelo ovutwidi Yesu yo ntim’a mosi vo:
“Ingeta, e Mfumu, ozeye wo vo zola ikuzolanga.”
Yesu umvene mvutu zau zimosi: “Vungula mame-
me mame.”—Yoane 21:16.
mone wa mwan’a Yoane, nga zola okunzola-
nga e?” Owau Petelo nanga okiyuvuidi kana vo
di yo unkabu wawonso vo: “E Mfumu, ongeye oze-
ye mawonso; ozeye wo vo zola ikuzolanga.” Yesu
ovutukidi diaka dina Petelo kafwete vanga, umvo-
vese vo: “Dikila mameme mame.” (Yoane 21:17)
Kieleka, awana bevitang’o ntu bafwete sadilanga
o wantu bekotanga muna kambi dia Nzambi.
Yesu wakangwa yo vondwa kadi, wavanga e
salu kina o Nzambi kantuma. Owau Yesu osengo-
mwene vo diau dimosi dibwila Petelo. Yesu umvo-
vese vo: “Vava wakala toko, ngeye kibeni wavua-
tanga yo kwenda konso kuna ozolele. Kansi, vava
onuna, olambula moko maku, muntu akaka oku-
vuika yo kunata kuna kuzolele ko.” Yesu owonde-
lele Petelo vo: “Kwamanana kundanda.”—Yoane
21:18, 19.
Vava Petelo kamwene Yoane wa ntumwa, oyu-
vuidi vo: “E Mfumu, ondioyu aweyi?” Nkia diambu
dibwila ntumwa ona Yesu ketoma zolanga? Yesu
umvutwidi vo: “Avo nzolele wo vo kazinga yavana
nkwiza, ekuma otokanenanga?” (Yoane 21:21-23)
Petelo kafwete landa Yesu yo lembi tokanene dina
ankaka bevanga. Yesu osongele vo Yoane mvu
miayingi kezinga lutila ntumwa zankaka, okunso-
nga mpe e mona-meso kia ngiz’andi se Ntinu.
Kieleka, Yesu mambu mayingi kavanga, kansi
ke dilendakana ko mu soneka mawonso muna
ngungu.
 136
˙ YESU OMONEKENE VANA MBU A NGALILI

˙ PETELO YE NTUMWA ZANKAKA BAFWETE DIKILA MAMEME

 Adieyi disonganga vo antumwa ke bazeye ko dina bevanga kuna Ngalili?

 Aweyi alongoki bazayididi Yesu vana kumu dia Mbu a Ngalili?
 Nkia diambu Yesu katomene sikidisa bafwete vanga ana bevitang’o ntu?
 Aweyi Yesu kasongele e mpila ina Petelo kefwila?

309
NDONGA IMWENE YESU VITILA LUMBU KIA PENTIKOSTI
MATAI 28:16-20 LUKA 24:50-52 MAVANGU 1:1-12; 2:1- 4
Kunima lufuluku lwandi, Yesu ovangidi e nkubi-
ka kimana kawanana ye ntumwa zandi 11 vana
mongo, kuna Ngalili. Tezo kia 500 za alongo-
ki ankaka bele ko. Ankaka muna yau lukatikisu
bena lwau. (Matai 28:17; 1 Korinto 15:6) Kansi,
dina o Yesu kavovele, dibasadisi mu bakula vo
una kikilu o moyo.
Yesu osasidi vo Nzambi umvene e wisa kuna
zulu y’ova ntoto. Ovovele vo: “Nwenda, nwakitu-
la wantu a zula yawonso se alongoki, nwabavu-
bila muna nkumbu a Se yo Mwana yo mwand’a-
velela, nubalonga balunda mambu mawonso
inukanikini.” (Matai 28:18-20) Dia ludi, Yesu una
kikilu o moyo, ozolele vo e nsangu zambote za-
samunwa.
Alongoki awonso a Yesu, akala, akento yovo
wan’akete, salu kimosi batambwidi, kia kitula
wantu se alongoki. Atantu balenda ningamesa
e salu kiaki, kansi Yesu ubakasakese vo: “E wisa
kiawonso kia zulu ye nza kiveno kwa mono.” E
diadi nkia nsasa dina kwa alongoki? Ubavovese
vo: “Tala, ngina yeno e lumbu yawonso yakuna
nsuk’a tandu.” Yesu kavovele ko vo, awonso be-
samuna e nsangu zambote masivi bevanga. Ka-
nsi, betambula lusadisu lwa mwand’avelela.
Kunima lufuluku lwandi, Yesu omonekene
kwa alongoki andi “mu lumbu 40.” Konso nta-
ngwa kamonekanga wavuatanga nitu za kinsu-
ni za mpila mu mpila yo songa “sinsu yayingi
muna songa e ziku vo una moyo,” yo kubalonga
“oma ma Kintinu kia Nzambi.”—Mavangu 1:3;
1 Korinto 15:7.
Ekolo antumwa bakinu muna Ngalili, Yesu
ubavovese bavutuka kuna Yerusaleme. Vava ka-
monanene yau muna mbanza, Yesu ubakanikini
vo: “Ke nuvaiki mu Yerusaleme ko, kansi nuvi-
´
ngila kaka dina o Se kasila o nsilu, dina nuawa
kwa mono; kadi Yoane wavubila muna maza, ka-
310
nsi oyeno ke vevioka lumbu yayingi ko nuvubi-
lwa muna mwand’avelela.”—Mavangu 1:4, 5.
Kuna kwalanda, Yesu owananene diaka ye
ntumwa zandi. “Wele yau yakuna Betania,” ina
kuna este ya Mongo a Olive. (Luka 24:50) Kana
una vo Yesu mambu mayingi kabazayisi mu
kuma kia ngiend’andi kuna zulu, antumwa baki-
nu kwikila vo e Kintinu kiandi ova ntoto kiyadi-
la.—Luka 22:16, 18, 30; Yoane 14:2, 3.
Antumwa bayuvuidi Yesu vo: “E Mfumu, nga
mu ntangwa yayi ovutula kintinu kwa Isaele?”
Yesu ovutwidi vo: “Ke dieno ko dia zaya e nta-
ngwa ye nsungi ina o Se kasia muna wisa kia-
ndi.” I bosi, muna songa o mfunu wa salu kina
bafwete sala, Yesu ubavovese vo: “Oyeno, nu-
tambula nkuma vava o mwand’avelela ukwiza
omu yeno, nukala mbangi zame muna Yerusa-
leme, muna Yuda yawonso ye Samaria yakuna
nsuk’a nza.”—Mavangu 1:6-8.
Antumwa kumosi bena yo Yesu vana Mongo
a Olive, vana vau bamwene Yesu oyantikidi to-
mboka kuna zulu. Ke kolo ko, e tuti dimfuki-
di, antumwa ke balendele diaka mona Yesu ko.
Vava Yesu kafuluka, nitu za kinsuni kavuatanga.
Kansi muna kolo kiaki, Yesu osisidi e nitu a ki-
nsuni kavuete vava kamokene ye ntumwa zandi,
owau otombokele kuna zulu se vangwa kia mwa-
nda. (1 Korinto 15:44, 50; 1 Petelo 3:18) Ekolo
ntumwa zandi zakwikizi basengwele meso kuna
zulu, “wantu wole bavuete mvuatu miampe-
mbe” batelamene vana bena. I mbasi zole, zi-
vuete nitu za kinsuni. Ziyuvuidi antumwa vo: “E
Mingalili, ekuma nutelamene yo tala kuna zulu?
Yesu ndiona otambwilu kuna zulu, wauna nu-
mwenene katombokele kuna zulu i una mpe ke-
kwizila.”—Mavangu 1:10, 11.
Ke vasikilu mpungi ko vava Yesu katombokele
kuna zulu, ntumwa zandi zakwikizi yau kaka ba-
 137
˙
YESU OMONEKENE KWA NDONGA
˙ YESU OTOMBOKELE KUNA ZULU

˙ YESU OPONGWELE MWAND’AVELELA KWA 120 MA ALONGOKI

mwene diambu diadi. I “una mpe kekwizila,” ke

vesikwa mpungi ko, alongoki andi akwikizi yau
kaka bebakula e ngiz’andi muna Kintinu.
Antumwa bavutukidi kuna Yerusaleme. Muna
lumbu kialanda, bakutakene ye alongoki anka-
ka, kumosi mpe yo “Maria wa ngudi a Yesu ye
aleke andi.” (Mavangu 1:14) E buka kiaki kikwa-
manene muna sambu. Dimosi muna mambu ba-
sambidilanga i sola nlongoki mosi kavinga vana
fulu kia Yuda wa musi Kereote, kimana o lutangu
lwa antumwa lwavutuka 12. (Matai 19:28) Bazo-
lele sola nlongoki ona wamona e salu kia Yesu
yo lufuluku lwandi. Batele nkas’a mienze mu
zaya o luzolo lwa Nzambi. Eyayi i ntangw’a nsu-
ka e nkas’a mienze ivovelwanga muna Nkand’a
Nzambi. (Nkunga 109:8; Ngana 16:33) Matia,
nanga wakala mosi muna alongoki 70 ana Yesu
katuma benda sila umbangi. Bansolele, “otangi-
lu kumosi ye antumwa 11.”—Mavangu 1:26.
Vava kiavioka lumbu kumi tuka Yesu kato-
mbokela kuna zulu, o Nkinzi wa Ayuda wa Pe-
ntikosti ya mvu wa 33 wa tandu kieto uyantiki-
di. Tezo kia 120 ma alongoki bakutakene muna
suku dia ntandu muna Yerusaleme. Vana vau,
´
bawidi o mazu nga zu dia tembwa kiangolo, di-
zele muna nzo yawonso. Bamwene tubini tu-
kedi nze tiya, tutensama vana ntandu a konso
muntu muna yau. Alongoki awonso bayantikidi
vova ndinga zaswaswana. Eyayi i ngiz’a mwa-
nd’avelela una Yesu kasil’o nsilu!—Yoane 14:26.

 Aki nani bena vana Mongo kuna Ngalili vava Yesu

kavene luludiku lwandi? Nkia diambu kavovele?
 Kunima lufuluku lwandi, o Yesu mu kolo kwa ka-
monekene kw’alongoki andi? Adieyi kavangidi?
 Wau tuzeye una Yesu katombokele kuna zulu,
aweyi ukadila e ngiz’andi?
 Nkia diambu divangamene muna lumbu kia Penti-
kosti ya mvu wa 33 wa tandu kieto?
YESU OVUENDE KUNA KOKO KWA LUNENE KWA NZAMBI
MAVANGU 7:56

E lumbu kumi ina yavioka tuka Yesu katombokela Damaseke. Kayafa wa Ngang’ambuta umvene o
kuna zulu ye ngiz’a mwand’avelela muna lumbu nswa wa kanga alongoki a Yesu yo kubatwasa
kia Pentikosti, i ziku isonganga vo Yesu kuna muna Yerusaleme. (Mavangu 7:58; 9:1) Kansi,
zulu kena. Vena mpe ye mambu mankaka mayiza ekolo Saulu kena muna nzila, o ntemo unteme-
vangama. Vitila Setefano wa nlongoki katubilwa ne, obwidi vana ntoto.
matadi mu kuma kia umbangi wandi wakwikizi E ndinga itukidi kuna zulu, ivovele vo: “E Sau-
una kasia, Setefano wavova vo: “Tala, mbwene lu, e Saulu, ekuma okumbangikilanga?” Saulu
zulu diziukidi yo Mwan’a muntu otelamene kuna oyuvuidi vo: “Ongeye u nani e Mfumu?” E ndi-
koko kwalunene kwa Nzambi.”—Mavangu 7:56.
Wau kena kuna zulu yo Se diandi, Yesu mu vi-
ngila kena e ntangwa ina yasakulwa muna Dia-
mbu dia Nzambi. Davidi wasoneka muna lusa-
disu lwa mwand’avelela vo: “O Yave ovovese
mfumu ame [Yesu] vo, ‘Vuand’oku koko kwame
kwalunene yavana nsia mbeni zaku se nsikinw’a
tambi yaku.’ ” Vava kifokoka e kolo kiaki kevingi-
langa, Yesu ‘oyala vana vena mbeni zandi.’ (Nku-
nga 110:1, 2) Nkia salu o Yesu kesala kuna zulu
ekolo kevingilanga e ntangwa ina kefwasa mbe-
ni zandi?
Kina kia Pentikosti ya mvu wa 33 wa tandu
kieto i lumbu kiasikidiswa e nkutakani ya Akris-
tu. Tuka kuna zulu, Yesu wayantika yala alongo-
ki andi basolwa muna mwand’avelela. (Kolosai
1:13) Yesu wayantika twadisa e salu kia samuna
nsangu zambote yo kubika alongoki mu kuma
kia mbebe betambula kuna sentu. Nkia mbebe?
Alongoki ana besikila ye kwikizi yamuna lufwa
befuluka yo yala kumosi yo Yesu muna Kintinu
kia zulu.
Mosi muna yau okala se ntinu kuna sentu i
Saulu, otomene zayakana muna nkumbu a Pau-
lu, i nkumbu andi ya kisi Roma. Nyuda kakala
ye watoma lundanga Nsiku mia Nzambi, kansi
mfumu za mabundu ma Ayuda bamvengomo-
na yavana katonda nkutu vo Setefano katubilwa
matadi. Wau “kavumisanga yo vava vonda alo-
ngoki a Mfumu,” kuna kwalanda Saulu wele kuna
312

˙ YESU OVUENDE KUNA KOKO KWALUNENE KWA NZAMBI
nga ivutwidi vo: “Mono i Yesu, ona obangika-
nga.”—Mavangu 9:4, 5.
Yesu ovovese Saulu kakota muna Damase-
ke yo vingila luludiku lwankaka. Kansi muntu
ankaka ofwete kunlwakisa muna mbanza, kadi o
ntemo wasivi kamwene umvondele meso. Muna
mona-meso kiankaka Yesu ovaikidi Ananiya,
mosi muna alongoki andi muna Damaseke. Yesu
ovovese Ananiya kenda monana yo Saulu va
fulu kimosi. Ananiya omwene wonga, kansi Yesu
umvovese vo: “O muntu ndioyo i sadilwa yasola
mu nata e nkumbu ame kwa esi zula, kw’atinu yo
wan’a Isaele.” Kuna kwalanda, meso ma Saulu
matemokene, muna Damaseke “oyantikidi longa
muna masambilu mu kuma kia Yesu vo, yandi i
Mwan’a Nzambi.”—Mavangu 9:15, 20.
Yesu osadisi Paulu ye ateleki ankaka benda
samuni e nsangu zambote zina yandi kibeni ka-
yantika. Nzambi otomene sambula e salu kiau.
Vava kiavioka mvu 25 tuka Yesu kavovana yo
Paulu muna nzil’a Damaseke, Paulu wayiza sone-
ka vo nsangu zambote “zasamunwa muna nse-
ma wawonso kuna nsi a zulu.”—Kolosai 1:23.
Vava kiavioka mvu miayingi, Yesu wasonga
mona-meso yayingi kwa ntumwa Yoane ona ka-
toma zolanga. E mona-meso yayi ina muna Nka-
nd’a Nzambi, muna Lusengomono. Muna lusa-
disu lwa mona-meso yayi, Yoane wazinga mvu
miayingi yo mono e ngiz’a Yesu muna nkembo a
Kintinu kiandi. (Yoane 21:22) “Muna mwand’ave-
lela [Yoane] kakadila muna lumbu kia Mfumu.”
(Lusengomono 1:10) Nkia ntangwa kiayantika?
 Adieyi o Yesu kavanga vava katomboka kuna zulu?
 Nkia ntangwa kiayantika “e lumbu kia Mfumu”? Nkia mambu mavangama?
 Ekuma twinina ye ziku kiasikila muna yangalala?
138
˙ SAULU OKITUKIDI SE NLONGOKI
˙ TUVUIDI KUMA YAYINGI MU YANGALALA
Muna longokanga ungunza wa Nkand’a Nza-
mbi ye sungididi kiawonso, diabakulwa vo “e lu-
mbu kia Mfumu” kiayantika omu lumbu yeto. O
mvu wa 1914 i mvu wanwanwa e Vita Yantete ya
Nz’avimba. Tuka muna mvu wauna e vita zasaka
ova nza, vuku, nzala, nzakama za ntoto, ye ma-
mbu mankaka mesonganga e ndungan’a “sinsu”
kina Yesu kavana kwa ntumwa zandi mu kuma
kia “ngiz’andi” ye “mbaninu” a tandu kiaki. (Ma-
tai 24:3, 7, 8, 14) E nsangu zambote za Kintinu
mu samunwa zina, ke muna Roma kaka ko, kansi
mu nza yawonso.
Muna lusadisu lwa mwand’avelela, Yoane wa-
kiesesa e nsas’a diambu diadi, oku vo: “Owau, o
luvuluzu luizidi, ye nkuma, ye Kintinu kia Nzambi
eto ye wisa kia Kuswa kiandi.” (Lusengomono
12:10) Kieleka, e Kintinu kia Nzambi kuna zulu,
kina o Yesu kasila umbangi vava kakala ova nto-
to, kia ludi kikilu!
Ekwe nsangu zambote kwa alongoki awonso a
Yesu ana besonganga e kwikizi! Balenda kwiki-
la muna mvovo mia Yoane, oku vo: “Dianu vo,
ˆ
yangalala e zulu yo yeno nukalanga mo! Tatu
kwa nza ye kalunga, e kuma kadi Nkadi ampe-
mba unukulumukini, makasi mayingi kena mau,
wau kazeye wo vo kolo kiandwelo kaka kasidi
kiau.”—Lusengomono 12:12.
Yesu kevuandanga diaka kuna koko kwalune-
ne lwa Se diandi ko yo vingila e ntangw’andi. O
Yesu mu yala kena se Ntinu, ke kolo ko ofukisa e
mbeni zandi zawonso. (Ayibere 10:12, 13) Ekwe
mambu mambote mekutuvingilanga!
313
YESU OTWESE PARADISO YO FOKOLA E SALU KIANDI
1 KORINTO 15:24-28

Vava Yesu kavubwa, ke vavioka kolo kiayingi ko

watontwa kwa mbeni ona wavavanga vo Yesu
kasumuka vitila kayantika e salu kiandi. Nkadi
ampemba nkumbu miayingi katonta Yesu. Kuna
kwalanda Yesu wavova mu kuma kia Nkadi
ampemba vo: “O nyadi a nza mu kwiza kena,
kena ye wisa ko omu mono.”—Yoane 14:30.
Yoane wa ntumwa wamona muna mona-
meso e mambu mebwila ‘ngobodi anene, nio-
ka yankulu, ona oyikilwanga vo Nkadi ampemba
ye Satana.’ O mbeni ndioyo wambi wayingwa
kuna zulu, “makasi mayingi kena mau, wau ka-
zeye wo vo kolo kiandwelo kaka kasidi kiau.”
(Lusengomono 12:9, 12) Akristu bena ye kuma
kiasikila mu kwikila vo mu lumbu ya “kolo kia-
ndwelo” bezingilanga, ye ke kolo ko “e ngobo-
di, nioka yankulu,” osiwa muna mbilu ye okala
ˆ
muna mu kolo kia 1.000 dia mvu vava Yesu ke-
yala e nza muna Kintinu kia Nzambi.—Lusengo-
mono 20:1, 2.
Muna kolo kiakina, nkia mambu mevanga-
ma ova ntoto? Nani ozingila ova ntoto? E zi-
ngu aweyi kikala? Yesu yandi kibeni wavana e
mvutu. Muna kingana kia mameme ye nkombo,
Yesu wasonga vo mambu mambote mevingila-
nga akwa unsongi bena nga mameme, ana be-
salanga e ntwadi ye mpangi za Yesu yo kuba-
vangila o wete. Yesu watoma kiesesa mpe o
mambu mebwila awana bena nga nkombo, ana
ke besadisanga mpangi zandi ko. Yesu wavova
vo: “Awaya [e nkombo] bekwenda kuna lufwa-
su lwa mvu ya mvu, kansi ansongi kuna moyo
a mvu ya mvu.”—Matai 25:46.
Owau tubakwidi e mvovo mina Yesu kavovesa
kimpumbulu kina kiakomwa vana ndambu andi.
O muntu ndioyo kavewa e vuvu kimosi ko ye
ntumwa zakwikizi, e vuvu kia kwenda yala ku-
mosi yo Yesu muna Kintinu kia zulu. Tala o nsilu
314
 ˙ MAMBU MEBWILA MAMEME YE NKOMBO

˙
˙NDONGA BEZINGILA MU PARADISO OVA NTOTO
YESU OSONGELE VO YANDI I NZILA, I LUDI, YO MOYO
139
una Yesu kasila e kimpumbulu kiaki: “Kieleka,
o unu isamunwini vo, okala yame muna Para-
diso.” (Luka 23:43) Muna mvovo miami, Yesu
wavana kwa muntu ndioyo e vuvu kia zingi-
la muna Paradiso, fulu kiambote-mbote, yovo
mpatu ambote. O unu, o wantu ana besonga-
nga muna mavangu vo bena nga mameme, yo
kota “muna moyo a mvu ya mvu,” oyau mpe
muna Paradiso yayi bekala.
E ngindu zazi ngwizani zina yo mambu mana
Yoane wa ntumwa kavova mesinga vangama
ova ntoto. Wavova vo: “E saba kia Nzambi kina
yo wantu, kakala yau, bekala nkangu andi. O
Nzambi yandi kibeni okala yau. Okunguna ma-
nsanga mawonso muna meso mau, lufwa ke lu-
kala diaka ko, ngatu kala diaka dilu, yovo kazu
ngatu mpasi. Mambu mantete maviokele.”—Lu-
sengomono 21:3, 4.
E kimpumbulu kiakina muna kota muna Pa-
radiso, kafwete futumunwa muna mafwa. Ke
yandi kaka ko osinga futumunwa. Yesu wato-
ma kiesesa e diambu diadi vava kavova vo:
“E ntangwa ikwiza, ina ikala vo awonso bena
muna ziami bewa nding’andi yo vaika, amimpa-
nga mawete, muna lufuluku lwa moyo, amimpa-
nga mambi, muna lufuluku lwa mfundu.”—Yoa-
ne 5:28, 29.
Kansi adieyi tuvova mu kuma kia ntumwa
zakwikizi yo lutangu lwakete lwa awana beya-
la kumosi yo Yesu kuna zulu? Nkand’a Nzambi
uvovanga vo: “Bekala se nganga za Nzambi yo
 Nkia diambu dilwakila Nkadi ampemba wa mbeni a wantu?
 Aki nani bekota muna Paradiso? E zingu kia wantu aweyi kikadila?
 Kuna mfoko a funda dia mvu, nkia mambu o Yesu kelunganesa? Nkia diambu diaka kevanga?
316
Kristu, beyala yandi muna 1.000 dia mvu.” (Lu-
sengomono 20:6) Muna buka kiau vena ye akala
ye akento, yau awonso bateka zinga ova ntoto.
Ediadi dikubasadisa mu kala ntinu miambote ye
akwa nkenda vava beyala o wantu ova ntoto.
—Lusengomono 5:10.
ˆ
Yesu osadila e kimenga kiandi kakudila o wa-
ntu ova ntoto yo kubavevola emvimba muna tu-
mbu kia sumu basambukila. O Yesu yo wantu
keyala yau bekitula akwa kwikizi se wantu alu-
nga. Kieleka, o wantu bevutukila e zingu kina
Nzambi kateka kubikila wantu vava kavovesa
Adami yo Eva bawutana yo zadisa e nza yayi. O
lufwa luna lwayizila muna sumu dia Adami ke
lukala diaka ko.
Muna ntangwa yayina, Yesu olungisa mawo-
nso mana Yave kamvovesa kavanga. Kuna mfo-
ko a Luyalu lwandi lwa Funda dia Mvu, Yesu ovu-
tula e Kintinu ye kanda dia wantu alunga vana
moko ma Se diandi. Mu kuma kia vangu diadi
dia lulembamu lwa Yesu, Paulu wa ntumwa wa-
soneka vo: “Vava lekwa yawonso isakidikwa kwa
yandi, o Mwana yandi kibeni okuyisakidika mpe
kwa Nzambi, ona wansakidikila lekwa yawonso,
kimana o Nzambi kakala mawonso muna awo-
nso.”—1 Korinto 15:28.
Kieleka, o Yesu mbebe ampwena kena yau
muna lunganisa o mambu mawonso mana Nza-
mbi kakana. Vava o mambu mama melungana
yakwele mvu, tusinga mona e ndungan’a mvo-
vo mina yandi kibeni Yesu kavova: “Mono i nzi-
la ye ludi yo moyo.”—Yoane 14:6.
 MUNA TANGININA YESU, KALA . . .
NKWA NKENDA
Wau vo muntu alunga, Yesu kabwilwa
mambu mayingi ko metokanesanga yo
kendeleka wantu awonso. Kana una vo i
wau, wafwilanga wantu e nkenda. Wava-
nga mawonso muna kubasadisa, manka-
ka kavanga mena nze ke makala kwandi
mfunu ko. Kieleka, nkenda zamfilanga
mu sadisa akaka. Tala e nona ina muna
Kapu kia 32, 37, 57, 99.
NKWA NGEMBA
Wantu a ntela zawonso, kiakala ambuta
yovo aleke, ke bakalanga ye lukatikisu ko
mu finama Yesu, kadi kakalanga ye fu kia
kuyitundika ko ngatu songa vo kakalanga
ye ntangw’a mokena ko. Wau bamonanga
vo Yesu nkwa ngemba, wantu ke bakala-
nga yo wonga ko wakala yandi vamosi.
Muna zaya e ziku kia diambu diadi, tala
muna Kapu kia 25, 27, 95.
NKWA FULULU MUNA SAMBU
Yesu wasambanga ntangwa zawonsono
kwa Se diandi kiakala va fulu kia yandi
kibeni yovo kumosi ye asambidi akieleka.
Kasambanga kaka mu ola ya dia ko. Wa-
samba mu vutula matondo kwa Se dia-
ndi, muna kunkembelela yo lomba lulu-
diku lwandi vitila kabaka nzengo
zamfunu. Tala e nona ina muna Kapu
kia 24, 34, 91, 122, 123.
NKWA WALAKAZI
Kana nkutu vava kakalanga wayoya, vana
fulu kia vunda, ezak’e ntangwa Yesu wa-
sadisanga akaka. Kasianga wete dia yandi
kibeni va fulu kiantete ko. Eyayi i mba-
ndu katusisila. Longoka e fu kiaki muna
Kapu kia 19, 41, 52.
NLOLOKI
Yesu kalonganga kaka ko vo tufwete lo-
lokanga akw’eto. Kansi, wasonganga mpe
mbandu muna loloka alongoki andi ye
wantu ankaka. Badika e nona ina muna
Kapu kia 26, 40, 64, 85, 131.
NKWA VEMA
Diasakulwa vo Ayuda ayingi bebembola
Masia, i bosi ovondwa kwa mbeni zandi.
Kansi, ediadi ke diankakidila ko mu sala
yo vema yo vanga mayingi muna sadisa
wantu. Wanungununa e nsambil’aludi yo
vema kwawonso. Wasikidisa mbandu a
vema kw’alandi andi awonso kana una vo
bebangikwanga yo wanana yo wantu ke
besonganga luzolo lwambote ko. Tala
Kapu kia 16, 72, 103.
NLEMBAMI
Yesu osundidi wantu alembi lunga muna
mambu ma mpila mu mpila, nze muna
zayi ye ngangu. Ka lukatikisu ko vo, wau
vo muntu alunga wakala yo nkuma yo
umbakuzi lutila wantu awonso. Kana una
vo i wau, wasadilanga akaka yo lulemba-
mu lwawonso. Obaka nluta muna longo-
ka e fu kiaki muna Kapu kia 10, 62, 66,
94, 116.
NKWA LUZINDALALU
Yesu ntangwa zawonso wasonganga lu-
zindalalu kwa ntumwa zandi ye akaka
vava balembi tangininanga mbandu andi
yovo lembi sadila mana kavovanga. Yesu
nkumbu miayingi kasonganga luzindala-
lu muna vutukila malongi mana bavua-
nga o mfunu kimana bakala se akundi a
Yave. Tala una Yesu kasongela luzindala-
lu muna Kapu kia 74, 98, 118, 135.
SONO YASASILWA E ntalu yantete sono iyikanga, e ntalu yanzole i kapu.

MATAI 18:21-35 64 1:16-20 22 14:1, 2 115 7:31-35 39

1:18-25 4 19:1-15 95 1:21-34 23 14:3-9 101 7:36-50 40
2:1-12 7 19:16-30 96 1:35-39 24 14:10-16 115 8:1-3 41
2:13-23 8 20:1-16 97 1:40-45 25 14:17 116 8:4-18 43
3:1-12 11 20:17-28 98 2:1-12 26 14:18-25 117 8:19-21 42
3:13-17 12 20:29-34 99 2:13-17 27 14:26 123 8:22-25 44
4:1-11 13 21:1-11 102 2:18-22 28 14:27-31 118 8:26-39 45
4:12 18 21:12, 13 103 2:23-28 31 14:32-42 123 8:40-48 46
4:13-22 22 21:14-17 102 3:1-6 32 14:43-52 124 8:40-42 47
4:23-25 24 21:18, 19 103 3:7-12 33 14:53-65 125 8:49-56 47
5:1–7:29 35 21:19-27 105 3:13-19 34 14:66-72 126 9:1-5 49
8:1-4 25 21:28-46 106 3:19-30 41 15:1 127 9:6 50
8:5-13 36 22:1-14 107 3:31-35 42 15:2-5 128 9:7-9 51
8:14-17 23 22:15-40 108 4:1-34 43 15:6-19 129 9:10-17 52
8:18 44 22:41–23:24 109 4:35-41 44 15:20, 21 130 9:18-26 59
8:19-22 65 23:25–24:2 110 5:1-20 45 15:22-32 131 9:27-36 60
8:23-27 44 24:3-51 111 5:21-34 46 15:33-41 132 9:37-43 61
8:28-34 45 25:1-13 112 5:22-24 47 15:42–16:4 133 9:43-48 62
9:1-8 26 25:14-30 113 5:35-43 47 16:5-8 134 9:49, 50 63
9:9-13 27 25:31-46 114 6:1-6 48 9:51-62 65
26:1-5 115 LUKA
9:14-17 28 6:3 9 10:1-24 72
26:6-13 101 1:5-33 1
9:18-22 46 6:6-11 49 10:25-37 73
26:14-19 115 1:34-56 2
9:18, 23-26 47 6:12, 13 50 10:38–11:13 74
26:20 116 1:56 4
9:27-34 48 6:14-29 51 11:14-36 75
26:21-29 117 1:57-79 3
9:35–10:15 49 6:17-20 18 2:1-20 5 11:37-54 76
26:30 123
10:16–11:1 50 6:30-44 52 2:21-39 6 12:1-34 77
26:31-35 118
11:2-15 38 6:45-56 53 2:40-52 10 12:35-59 78
26:36-46 123
11:16-30 39 7:1-23 56 3:1-18 11 13:1-21 79
26:47-56 124
12:1-8 31 7:24-37 57 3:19, 20 18 13:22–14:6 82
26:57-68 125
12:9-14 32 8:1-21 58 3:21, 22 12 14:7-24 83
26:69-75 126
12:15-21 33 8:22-38 59 4:1-13 13 14:25-35 84
27:1-11 127
12:22-32 41 9:1-13 60 4:14, 15 20 15:1-10 85
27:12-14 128
12:33-50 42 9:14-29 61 4:16-31 21 15:11-32 86
27:15-17 129
13:1-53 43 9:30-37 62 4:31-41 23 16:1-13 87
27:18, 19 128
13:54-58 48 9:38-50 63 4:42, 43 24 16:14-31 88
27:20-30 129
13:55, 56 9 10:1-16 95 5:1-11 22 17:1-10 89
27:31, 32 130
14:1-12 51 10:17-31 96 5:12-16 25 17:11-19 92
27:33-44 131
14:13-21 52 10:32-45 98 5:17-26 26 17:20-37 93
27:45-56 132
14:22-36 53 10:46-52 99 5:27-32 27 18:1-14 94
27:57–28:2 133
15:1-20 56 11:1-11 102 5:33-39 28 18:15-17 95
28:3-15 134
15:21-31 57 11:12-18 103 6:1-5 31 18:18-30 96
28:16-20 137
15:32–16:12 58 11:19-33 105 6:6-11 32 18:31-34 98
16:13-27 59 MAKU 12:1-12 106 6:12-16 34 18:35–19:10 99
16:28–17:13 60 1:1-8 11 12:13-34 108 6:17-49 35 19:11-28 100
17:14-20 61 1:9-11 12 12:35-40 109 7:1-10 36 19:29-44 102
17:22–18:5 62 1:12, 13 13 12:41–13:2 110 7:11-17 37 19:45-48 103
18:6-20 63 1:14, 15 20 13:3-37 111 7:18-30 38 20:1-8 105
20:9-19 106 23:18-25 129 3:22–4:3 18 9:19-41 71 17:1-26 122
20:20-40 108 23:24-31 130 4:3-43 19 10:1-21 80 18:1 123
20:41-47 109 23:32-43 131 4:43-54 20 10:22-42 81 18:2-12 124
21:1-6 110 23:44-49 132 5:1-16 29 11:1-16 89 18:13, 14 125
21:7-38 111 23:50–24:3 133 5:17-47 30 11:17-37 90 18:15-18 126
22:1-13 115 6:1-13 52 11:38-54 91 18:19-24 125
24:4-12 134
18:25-27 126
22:14-18 116 24:13-49 135 6:14-25 53 11:55–12:11 101
18:28-35 127
22:19-23 117 24:50-52 137 6:25-48 54 12:12-19 102
18:36-38 128
22:24-38 118 6:48-71 55 12:20-27 103
18:39–19:5 129
22:39-46 123 YOANE 7:1 56 12:28-50 104
19:6-17 130
22:47-53 124 1:6-8, 15-28 11 7:2-10 65 13:1-17 116
19:17-24 131
22:54 125 1:29-51 14 7:11-32 66 13:18-30 117 19:25-30 132
22:54-62 126 1:32-34 12 7:32-52 67 13:31-38 118 19:31–20:1 133
22:63-65 125 2:1-12 15 8:12-36 68 14:1-31 119 20:2-18 134
22:66–23:3 127 2:12-22 16 8:37-59 69 15:1-27 120 20:19-29 135
23:4-16 128 2:23–3:21 17 9:1-18 70 16:1-33 121 21:1-25 136

YINGANA YA YESU O lutangu lusunzulanga e kapu.

abaki a mbizi za maza 22 mungwa wa nza 35 samo iviokele vana disu

asadi muna mpatu a vinyu 97 mvakulwisi a mpaku yo Mfarisi 94 dia ntumbu 96
avati bavondele mwan’a Mvungudi Ambote 80 selo kia kwikizi 78
mfumu a mpatu 106 mwan’a nkolami 86 selo kiambi 87
avati bavondele mwan’a mwana wavila 86 simba nsengo 65
mfumu a mpatu 106 sola fulu kia tundalala 83
mwand’a usafu uvutukidi 42
awana babokeleso kuna talanta 113
mwelo ambatakani 35
nkinzi ke batondele ko 83
nkento ansona yo mfundisi 94 titi muna disu dia mpangi 35
delani ifutilu kwa asadi 97
nkubilwa ya nzo 35 toko dia mvuama watunga
disu dia mutade, Kintinu 43 malundilu 77
nkundi wa nkwa luzindalalu 74
disu dia mutade, lukwikilu 89 toko dia mvuama yo Lazaro 88
nkuni olele 43
disu dia ntumbu 96 tunga nzo ya zulu 84
nkuni 43
drakima isolokele 85 vinyu yampa, madila mankulu 28
Nsamaria 73
drakima yavila 85
nsing’a vinyu aludi 120 wan’akete vana zandu 39
kenza mbuanzi, mina samo 109
nsukami obokeleso kuna nkinzi 83 wana wole batuminu muna
konde 43 mpatu a vinyu 106
nsusu ikutakese wan’andi 110
londa tenda kiampa muna
mvuatu wankulu 28 ntaudi akwikizi yo lulungalalu 111
lusalu lwaswekama muna mpatu 43 ntaudi bevingilanga mfumu au 78 MAMBU MENA MUNA BABU
mameme ye nkombo 114 ntaudi otukidi muna mpatu 89
masa ye mbongo ambi 43 ntaudi walembi loloka nkwandi 64 ‘Ntangw’a Luveleleso Lwau Ifwene’ 6
mbongo yakunwa va ntoto nti a nsanda 79 Nkangalu mia Kiese 10
miaswaswana 43 ntinu ovangisi nkinzi a longo 107 Esi Samaria Aki Nani Bakala? 19
mbuaza disa ifwidi, ntinu oyambulwidi mfuka Nkwa Nkuya 23
i bosi iyima mbongo 103 yampwena 64 Nona mu Kuma kia Fionkonona 28
meme diavila 63 ntinu ozolele kwenda nuana vita 84 Vutukila Mambu 35
mfuna isangilu ye mfumfu 43 nuni ye mvuma za mfuta 35 Kiufuta Kiandi Kikitukidi
mfuna ya Afarisi 58 nzo yatungwa vana matadi 35 nga Matonsi ma Menga 123
mienze kumi 112 o se una yo luzolo lwa vana 35 Mpatu a Menga 127
mina 100 pelola vana ntwal’a ngulu 35 Wandwa Mfimbu 129
mindia mfuka miole 40 pelola yantalu 43 “Umanika Vana Nti” 132
UNGUNZA MU KUMA KIA MASIA

DIAMBU UNGUNZA NDUNGANA KAPU

Muna Beteleme Kewutukila Mika 5:2 Luka 2:1-6 5, 7, 67

Otina muna Engipito yo vutuka mo Osea 11:1 Matai 2:13-15, 19, 20 8

Ngudi zidila wan’au vava mbeni bevava

vonda Yesu wa kimwana-mwana Yeremiya 31:15 Matai 2:17, 18 8

Osamuna luvevoko kw’akangami Yesaya 61:1, 2 Luka 4:17-21 21

Ozingila muna Kafanau ya Ngalili Isaiah 9:1, 2 Matai 4:13-17 22, 67

Owuka mbevo zayingi Yesaya 53:4 Matai 8:16, 17 23

Ke kaza muna nzila ko Isaiah 42:1-4 Matai 12:16-21 33

Olongela muna yingana Nkunga 78:2; Yesaya 6:9, 10 Matai 13:13-15, 34, 35 43

Okotela muna Yerusaleme vana

swala dia buluku Zakaria 9:9 Matai 21:1-9 102

Ndonga ke bekwikila muna yandi ko Yesaya 6:10; 53:1 Yoane 12:37, 38 104

Nkundi andi okunyekola Nkunga 41:9 Yoane 13:18, 21 117

Alongoki andi bemwangana yo

kunsisa yandi mosi Zakaria 13:7 Matai 26:31, 54-56 118, 124

Omenga kondwa kuma Nkunga 35:19; 69:4 Yoane 15:24, 25 120

Makesa bekayana mvuatu miandi Nkunga 22:18 Yoane 19:23, 24 131

Omona e vuina vana nti ampasi Nkunga 22:15 Yoane 19:28 132

E nitu andi itobolwa vava kefwa Zakaria 12:10 Yoane 19:34, 37 133

Visi yandi ke itololwa ko vitila kafwa Nkunga 34:20 Yoane 19:36 133

Muna zaya diaka mambu makaka, ziula muna www.jw.org/kwy yovo vava Mbangi za Yave.