Obywatel w państwie.

Idea obywatelska
w starożytnych Atenach i Rzymie.

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Arystoteles, Ustrój polityczny Aten , t. A, s. 8.

Źródło: Arystoteles, Polityka, t. 1, s. 12.
Źródło: Platon, Państwo, [w:] Giovanni Reale, Historia filozofii starożytnej. Platon i
Arystoteles, t. 2, Lublin 2012, s. 292.
Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, t. 2, s. 37–41.
Źródło: Ryszard Kulesza, Świat starożytny. Historia starożytna i teksty źródłowe dla szkół
średnich, Warszawa 1997, s. 145.
Cytat za: Tytus Liwiusz, Dzieje od założenia miasta Rzymu, tłum. Wł. Strzelecki, ks. III, rozdz.
26.
 Obywatel w państwie. Idea obywatelska
w starożytnych Atenach i Rzymie.

Pnyks.
Źródło: Qwqchris~commonswiki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Kiedy pod koniec XVIII w. Thomas Jefferson sporządzał pierwszy szkic dokumentu, który
przeszedł do historii jako Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych, na opisanie
mieszkańców 13 kolonii buntujących się przeciw brytyjskim rządom użył słowa „poddani”.
Uznawszy jednak, że określenie to nie pasuje do ludzi wolnych, zmazał je i zastąpił wyrazem
„obywatele”. Ponad 2000 lat wcześniej, ok. 500 r. p.n.e., podobne przemyślenia musiały się
pojawiać w głowach osób zamieszkujących tereny Grecji oraz Półwyspu Apenińskiego.
W obu tych kręgach kulturowych zakwitła wówczas idea obywatelskości, a więc założenie,
że zamieszkującą ten sam obszar wspólnotę łączą nie tyle zobowiązania wobec rządzących,
ile pewien zestaw praw i obowiązków względem państwa jako wartości nadrzędnej.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Rozstrzygniesz, czy słusznie na określenie różnych stanów faktycznych używa się

tego samego terminu „obywatel”.
Określisz, jakie są różnice między obywatelami ateńskim, rzymskim i współczesnym.
Wybierzesz, gdzie wolałbyś/wolałabyś być obywatelem.
Przeczytaj

W stronę wolności. Geneza ateńskiej demokracji

Ustrój polis ateńskiej kształtował się stopniowo. W okresie archaicznym Atenami władała
niepodzielnie wąska grupa arystokracji. Z czasem w społeczeństwie ateńskim nasiliło się
niezadowolenie z ich rządów. Pod wpływem dobrej koniunktury gospodarczej pojawiła się
warstwa średniozamożnych Ateńczyków chcących odgrywać większą rolę w życiu
politycznym państwa. W dążeniu tym wspierała ich najuboższa część społeczeństwa
ateńskiego, która nieustannie żyła w obawie przed popadnięciem w niewolę z powodu
długów. Pod wpływem nacisków z ich strony w 621 r. p.n.e. dokonano pierwszego spisu
praw (od imienia ówczesnego prawodawcy, Drakona, nazwanego prawem drakońskim),
a w 594/3 r. p.n.e. – reformy ustrojowej, którą przeprowadził Solon. Zabiegi te nie
przyniosły jednak zamierzonych efektów. W VI w. p.n.e. Ateny na kilka dekad pogrążyły się
w chaosie walk wewnętrznych, w wyniku których władzę przejmowali tzw. tyrani. Kres
położył im dopiero Klejstenes, który w 507 r. p.n.e. przeprowadził gruntowną reformę kraju,
kładąc podwaliny pod pierwszą w dziejach demokrację. Ta z kolei swoją klasyczną postać
osiągnęła w czasach sprawowania urzędu stratega przez Peryklesa.

Klejstenes uchodzi powszechnie za ojca demokracji ateńskiej. Powyżej współczesne (2004 r.) popiersie
greckiego polityka znajdujące się w pomieszczeniach Zgromadzenia Ogólnego amerykańskiego stanu Ohio.
Jako że nie zachowało się żadne przedstawienie Klejstenesa z epoki, rzeźbę należy uznać za wytwór wyobraźni
artysty.
Czy w Twojej rodzinnej miejscowości znajdują się pomniki upamiętniające kluczowe postacie dla rozwoju
demokracji?
Źródło: dostępny w internecie: ohiochannel.org, domena publiczna.
Obywatel ateńskiej arché
Obywatele ateńscy stanowili zaledwie ok. 30 proc. ogółu dorosłych mieszkańców Aten.
Z grona obywatelskiego wykluczeni byli kobiety, dzieci, niewolnicy oraz cudzoziemcy,
którzy osiedlili się na terenach polis ateńskiej (tzw. metojkowie). Za obywatela uznawano
wyłącznie mężczyznę, którego rodzice byli pełnoprawnymi Ateńczykami. Osoba taka
nabywała prawa polityczne w wieku 18 lat, mogła odtąd brać udział w obradach
zgromadzenia ludowego, sprawować urzędy oraz posiadać legalnie ziemię. Nadawanie
obywatelstwa zasłużonym metojkom było zjawiskiem bardzo rzadkim.

Polis nie wtrącała się w życie prywatne swoich obywateli. Sprawy takie jak wychowanie
dzieci, stosunki rodzinne czy zawód pozostawały w gestii samych Ateńczyków. Od
wszystkich obywateli oczekiwano jednak pełnienia służby wojskowej, od najbogatszych
natomiast – dodatkowego realizowania pewnych świadczeń na rzecz wspólnoty (np.
finansowania budowy okrętów wojennych czy ponoszenia kosztów związanych
z wystawianiem sztuki teatralnej).

Prawa obywatelskie mogły zostać ograniczone lub odjęte w całości osobom, które nie brały
udziału w kulcie bogów, zaniedbywały groby rodzinne albo nie zapewniły rodzicom opieki
na starość.

Centrum życia ateńskiej polis była początkowo miejska agora, a następnie wzgórze Pnyks,
na którym odbywały się obrady Zgromadzenia Ludowego, czyli eklezji, podejmującego
wszystkie kluczowe dla państwa decyzje. Eklezja zbierała się dość często, nawet cztery razy
w miesiącu. W czasie obrad głos zabrać mógł każdy, a to, czy mówcy udało się przekonać
słuchających do swego zdania, zależało niemal w całości od umiejętności retorycznych
i argumentów samego zainteresowanego. Pod koniec V w. p.n.e. obradującym na Pnyksie
zaczęto wypłacać diety. Dzięki temu również najubożsi obywatele mogli pozwolić sobie na
udział w zgromadzeniu.

Istniało blisko 1100 różnych urzędów, które mógł piastować obywatel ateński. Niemal
wszystkie obsadzano w drodze losowania spośród zgłoszonych wcześniej kandydatów.
Ateńczycy z nieufnością podchodzili do swoich urzędników. Z tej przyczyny istniał zakaz
reelekcji, urzędy sprawowano kolegialnie i nieodpłatnie, a kadencję ograniczono do
jednego roku. Na zgromadzeniu ludowym przynajmniej raz w miesiącu pytano
obradujących, czy ich zdaniem wszyscy urzędnicy wypełniali dobrze swoje zadania. Jeśli
udowodniono, że ktoś działał na szkodę wspólnoty, był on zawieszany w obowiązkach.
Osobie takiej groziło także wytoczenie procesu. Odbywał się on przed sądem ludowym,
heliają. Jego członkami byli obywatele, którzy ukończyli 30. rok życia. Ich również
powoływano w drodze losowania.
Pinakia były to małe brązowe tabliczki, na których kandydaci na urzędników zapisywali swoje imiona.
Procedura wyboru urzędników polegała na tym, że takie tabliczki umieszczano w specjalnym urządzeniu
zwanym kleroterion. W wyniku działania dość skomplikowanego mechanizmu część kandydatów odpadała,
część natomiast uznawano za tegorocznych urzędników. Aby uniknąć nieuczciwości, osoby obsługujące
kleroterion również wyłaniano w drodze losowania.
Źródło: Marsyas, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Osobnym zagadnieniem pozostaje kwestia odpowiedzialności wpływowych obywateli

ateńskich nie pełniących żadnych oficjalnych urzędów, tzw. demagogów. Jako że ich
pozycja wynikała z popularności wśród ludu, a nie z piastowanych urzędów, procedury
kontrolne stosowane wobec zwykłych urzędników, ich samych nie dotyczyły. Tworzyło to
bardzo niebezpieczną sytuację, w której osoby prywatne mogły mieć destrukcyjny wpływ
na losy państwa i nie ponosiły z tego tytułu żadnych konsekwencji. Prawdopodobnie
dlatego stworzono procedurę zwaną „ostracyzmem”. Polegała ona na tym, że
zgromadzonych na Pnyksie obywateli pytano, czy ich zdaniem ktoś zagraża demokracji
w Atenach. W wypadku odpowiedzi twierdzącej dwa miesiące później odbywało się
głosowanie. Jeśli dana osoba została wskazana przez większość z co najmniej 6000
głosujących, musiała opuścić miasto na dziesięć lat. Co jednak ważne, nie odbierano takiej
osobie obywatelstwa.

„Wolny naród rzymski”. Geneza rzymskiej republiki

Zgodnie z tradycją kres panowaniu królów etruskich w Rzymie położył bunt arystokracji
w 509 r. p.n.e. Po wygnaniu Tarkwiniusza Pysznego Rzymianie nie wybrali nowego
monarchy, lecz stworzyli nową formę rządów – republikę (od łac. res publica – rzecz
pospolita, rzecz wspólna). Do grona obywateli rzymskich weszli wówczas wszyscy wolno
urodzeni, władza nad krajem spoczywała jednak w rękach najbogatszych – patrycjuszy.
Druga grupa ludności (plebejusze) początkowo nie miała żadnych wpływów w państwie.
Walki między obu grupami zdominowały dzieje Rzymu w V i IV w. p.n.e. Z czasem, przede
wszystkim dzięki świetnej organizacji i przewadze liczebnej, plebejuszom udało się
wymusić na starej arystokracji poczynienie pewnych ustępstw. W połowie V w. p.n.e.
dokonano pierwszej kodyfikacji praw (tzw. prawo dwunastu tablic), z końcem wieku IV
p.n.e. zniesiono niewolę za długi, a na początku III w. p.n.e. plebejusze mogli już sprawować
te same urzędy co patrycjusze. Ustalenia te dotyczyły jednak wyłącznie najbogatszych
przedstawicieli stanu plebejskiego. W efekcie dawnych patrycjuszy zastąpiła tzw. nobilitas,
nowa arystokracja, w skład której wchodziły stare rody patrycjuszowskie i najbardziej
wpływowe rodziny plebejskie.

Mimo faktu, że ustanowione w Rzymie po upadku monarchii rządy miały charakter zdecydowanie
arystokratyczny, nigdy nie kwes onowano decydującego znaczenia ludu rzymskiego w zarządzaniu krajem.
Najlepszym dowodem tego przekonania jest oficjalna nazwa państwa rzymskiego: Senatus Populusque
Romanus, a więc Senat i Lud Rzymski, znana również w postaci popularnego skrótu SPQR. Przedstawiona
wyżej inskrypcja pochodzi z powstałego w I w. n.e. łuku Tytusa w Rzymie i głosi, co następuje: „Senat i Lud
Rzymski Boskiemu Tytusowi, synowi Boskiego Wespazjana i Boskiemu Wespazjanowi Augustowi [dedykuje]”.
Jak sądzisz, dlaczego nawet w okresie cesarstwa nazwa „Senatus Populsque Romanus” pozostawała w użyciu?
Źródło: Vincent Ramos, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Civis Romanus sum. Obywatel republiki rzymskiej

Początkowo status obywatela przysługiwał wszystkim wolnym mieszkańcom państwa
rzymskiego. Grono obywatelskie było więc bardzo szerokie, gdyż poza nim znajdowali się
wyłącznie niewolnicy. Wolne kobiety również posiadały obywatelstwo, jednak nie wiązało
się ono z prawem do głosowania czy piastowania urzędów. W miarę rozrastania się państwa
rzymskiego na terenie Italii, w jego granicach znalazło się wiele ludów pozbawionych
statusu obywateli. Często nadawano im obywatelstwo ograniczone, czyli tzw. obywatelstwo
sine suffragio (bez prawa głosowania na zgromadzeniach).

U Rzymian dziecko dziedziczyło status prawny matki, co oznacza, że jeśli posiadała ona
obywatelstwo, miało je także jej potomstwo. Od obywateli rzymskich oczekiwano dwóch
rzeczy: służby w legionach oraz płacenia podatków. Z kolei wachlarz korzyści płynących
z posiadania obywatelstwa rzymskiego był duży. Mianowicie członkowie rzymskiej civitas
otrzymywali łupy ze zwycięskich wojen oraz nadania ziemi na podbitych terytoriach.
W późniejszych epokach obejmowało ich również prawo do taniego (lub nawet darmowego)
zboża.

Wszyscy obywatele rzymscy mogli uczestniczyć w obradach zgromadzeń ludowych, czyli

w tzw. komicjach. W Rzymie istniało kilka rodzajów zgromadzeń, każde o nieco innym
zestawie kompetencji. Najważniejsze były komicja centurialne, decydujące o wojnie i pokoju
oraz wybierające najwyższych urzędników republiki: konsulów i pretorów. Komicja nie były
miejscem debaty politycznej, a wyłącznie głosowania. Pełną kontrolę nad przebiegiem
obrad miał zwołujący je urzędnik, jako jedyny uprawniony do zabierania wówczas głosu.

Oficjalnie nie istniały żadne bariery prawne uniemożliwiające jakiemukolwiek obywatelowi

zostanie rzymskim urzędnikiem. W rzeczywistości osobie nienależącej do nobilitas bardzo
trudno było dojść do najwyższych stanowisk w państwie. Rzymski urzędnik co prawda był
odpowiedzialny przed ludem, jednak nie odpowiadał za czyny mieszczące się w granicach
jego kompetencji, choćby były to decyzje tragiczne w skutkach. Do odpowiedzialności
można było pociągnąć taką osobę dopiero po zakończeniu jej kadencji.

Kluczową rolę w systemie politycznym republiki pełnił senat (od łac. senex – starzec), który
gromadził byłych i aktualnych wyższych urzędników (konsulów, pretorów, edylów
i kwestorów). Jego kompetencje nie były jasno sprecyzowane, co sprzyjało ich rozszerzaniu.
Senat zapewniał republice ciągłość polityczną, miał decydujący wpływ na kształtowanie
rzymskiej polityki zagranicznej, przy pomocy uchwał mógł narzucać poszczególnym
urzędnikom swoją wolę, wyznaczał wodzów do prowadzenia wojny, a także ustalał plan
kampanii. To w jego gestii znajdowało się zarządzanie skarbem publicznym.

XIX-wieczny obraz włoskiego malarza Cesarego Maccariego, na którym artysta ukazał obrady rzymskiego
senatu w I w. p.n.e. Przedstawienie to nie oddaje wiernie realiów sesji senackiej. Dzięki ustaleniom historyków
wiemy, że senatorowie zajmowali miejsca nie w półkolu, lecz w liniach prostych i równolegle do siebie. Niniejszy
obraz przedstawia moment ujawnienia spisku Katyliny (samotny mężczyzna w prawym dolnym rogu) przez
Cycerona (mówca) przed senatem w 63 r. p.n.e.
Jak sądzisz, dlaczego artysta wybrał właśnie taki, półkolisty, model kurii senackiej?
Źródło: Cesare Maccari, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Za wzór cnotliwego obywatela przez wieki uchodził Lucjusz Kwinkcjusz Cyncynat, rzymski
patrycjusz powołany na dyktatora w 458 r. p.n.e. Sławę przyniosła mu scena przyjęcia przez
niego tej godności unieśmiertelniona przez rzymskiego historyka Liwiusza:

“
(…) Lucjusz Kwinkcjusz, jedyna w danej sytuacji ostoja narodu
rzymskiego, uprawiał osobiście czteromorgowe pole (…). Tam go
zastali posłowie — albo przy kopaniu rowu, wspartego na łopacie,
albo przy oraniu — jedno jest pewne, że był w danej chwili zajęty
pracą na roli; po wzajemnych powitaniach poprosili go, by odziany
w togę zechciał wysłuchać zleceń senatu wraz z najlepszymi
życzeniami dla niego osobiście i dla państwa. Zdziwił się mocno,
zapytał, czy stało się co złego i kazał żonie Racylii natychmiast
przynieść togę z chaty. Otarł z siebie kurz i pot, ubrał się w togę
i wystąpił przed posłów, a ci witają go jako dyktatora, składają
powinszowania, wzywają do Rzymu i opowiadają, jaki strach opanował
wojsko.
Cytat za: Tytus Liwiusz, Dzieje od założenia miasta Rzymu, tłum. Wł. Strzelecki, ks. III, rozdz. 26.

Cyncynat przyjmuje delegację senatorów rzymskich. Obraz Alexandre Cabanela z 1843 r. Na podstawie tekstu
źródłowego oraz zamieszczonego wyżej przedstawienia zastanów się, dlaczego Cyncynat uchodził wśród
Rzymian za uosobienie cnót obywatelskich.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Słownik
arché

(gr., początek, zasada, przyczyna) wieloznaczny termin, który w kategoriach politycznych

można rozumieć jako odpowiednik łacińskiego słowa imperium (w znaczeniu: władztwo,
rozległe państwo)

centuria

(łac., od centum – sto) administracyjna i wojskowa jednostka podziału ludności rzymskiej

civitas

łaciński termin oznaczający wspólnotę zorganizowaną politycznie i terytorialnie

demagog

(od grec. demos — „lud” oraz agogos — „prowadzący”) osoba prywatna (tzn. nie pełniąca
oficjalnych urzędów publicznych), najczęściej doskonały mówca, który dzięki swoim
talentom oratorskim potrafił wpływać na decyzje ludu w społeczeństwach
demokratycznych. Pierwotnie pojęcie to nie miało negatywnego wydźwięku, obecnie
jednak jest używane wyłącznie w znaczeniu pejoratywnym”.

drakońskie prawa

pierwszy ateński kodeks praw, będący spisem istniejących znacznie wcześniej praw
zwyczajowych; wśród Ateńczyków uznawany był za niezwykle surowy, co miało być
bezpośrednią przyczyną stworzenia nowej kodyfikacji już na początku VI w. p.n.e.

Klejstenes

polityk ateński żyjący na przełomie VI i V w. p.n.e. Zasłynął demokratyczną reformą

ustroju politycznego Aten ok. 507 r. p.n.e. Mimo że wprowadzone przez niego zmiany
sprowadzały się przede wszystkim do stworzenia nowego podziału administracyjnego
kraju, okazało się, że były one kluczowe dla formowania się społeczeństwa
obywatelskiego. Głównym celem reform Klejstenesa było osłabienie więzi łączących
arystokratów z uboższą, zależną od nich częścią ludności. Aby to osiągnąć, Klejstenes
podzielił terytorium znajdujące się pod panowaniem Aten (Attykę) na trzy części,
w których wyodrębnił po 10 jednostek administracyjnych, demów. Poprzez połączenie
trzech demów z trzech różnych części Attyki tworzono tzw. fyle. To fyle stanowiły
podstawę demokratycznego systemu Klejstenesa, gdyż to z nich wyłaniano
przedstawiciel do Rady Pięciuset, która kierowała obradami zgromadzenia ludowego.
W związku z tym, że skład każdej z fyl był niezwykle zróżnicowany, dla arystokratów stało
się niemal niemożliwe, by skutecznie kontrolować życie polityczne w zreformowanej
polis.

konsul

(z łac. consulere – radzić, naradzać się) najwyższy urząd w republikańskim Rzymie

sprawowany kolegialnie przez dwóch urzędników; do obowiązków konsula należało
przede wszystkim dowodzeniem wojskiem

okres archaiczny

epoka w starożytnej Grecji między tzw. wiekami ciemnymi a okresem klasycznym,

trwająca od VIII w. p.n.e. do początku V w. p.n.e. (wojny perskie)

patrycjusze

(z łac. patres – ojcowie) przedstawiciele rodów arystokratycznych należący do najwyższej

warstwy społecznej, którzy sprawowali urzędy i cieszyli się największymi przywilejami

Perykles

ateński polityk i reformator. Mimo pochodzenia z jednego z najstarszych ateńskich

rodów — Alkmeonidów — stał się głównym rzecznikiem wprowadzenia radykalnej
demokracji w Atenach. Dzięki ogromnej popularności wśród ludu był wielokrotnie
wybierany na urząd stratega, dzięki któremu zdołał przeforsować dalsze reformy
polityczne (m.in. wprowadzenie zasady odpłatności urzędów oraz dopuszczenie
członków niższych klas majątkowych do sprawowania urzędu archonta). Patronował
monumentalnej rozbudowie Aten (to z jego czasów pochodzą jedne z najpiękniejszych
gmachów ateńskich: Partenon oraz Propyleje). W polityce zagranicznej rozszerzał
wpływy Aten na Morzu Egejskim oraz Czarnym, doprowadzając wreszcie do konfliktu
z drugim mocarstwem starożytnej Hellady, Spartą.

polis

(gr., l.mn. poleis) u starożytnych Greków był to termin oznaczający zarówno

miasto‐osadę, jak i zamieszkującą ją społeczność

pretor

(z łac. praetor) w starożytnym Rzymie był to wyższy urzędnik zastępując konsulów

podczas ich nieobecności w stolicy; do głównych obowiązków pretora należało
sprawowanie sądownictwa

prawo Dwunastu Tablic

 (łac. lex duodecim tabularum) pierwsza rzymska kodyfikacja prawa dokonana w latach
451–449 r. p.n.e. Była momentem przełomowym w dziejach Rzymu, gdyż, choć nie zniosła
podziałów na społecznych na patrycjuszy i plebejuszy, uniemożliwiła tym pierwszym
dowolną, jak dotychczas, interpretację prawa. Na tablicach umieszczonych w centrum
miasta znajdowały się przepisy prawa prywatne, karnego oraz sakralnego.

republika

(łac. res publica - dosł. rzeczpospolita, rzecz publiczna), ustrój polityczny, w którym

władza sprawowana jest przez obywateli poprzez wybory. W starożytnym Rzymie była to
niemonarchiczne sprawowanie władzy przez posiadających prawa polityczne obywateli.

tyran

(z gr. tyrannos) osoba nielegalnie sprawująca pełną władzę w państwie

Solon

polityk ateński żyjący na przełomie VII i VI w. p.n.e., zasłynął reformą ustroju politycznego
Aten, w której dopuścił wszystkich obywateli do formalnego udziału w sprawowaniu
władzy. Stworzony przez Solona układ społeczny zakładał podział wszystkich
Ateńczyków na cztery grupy, zgodnie z posiadanym majątkiem. Im wyżej w tej nowej
hierarchii plasował się obywatel, tym o znaczniejsze urzędy mógł się ubiegać. Nakładano
na niego również wyższe podatki. Reforma Solona złamała dominację starych rodów
arystokratycznych, gdyż jako kryterium podziału ciała obywatelskiego uznano majątek,
a nie — urodzenie.

strateg

(od grec. strategos — dowódca) w starożytnej Grecji był to wysoki rangą dowódca
piechoty lub floty. W Atenach po reformie Klejstenesa co roku wybierano dziesięciu
strategów, po jednym z każdego okręgu, na który dzieliła się ateńska polis

Słowa kluczowe
Ateny, civitas, demokracja, Klejstenes, obywatel, obywatelstwo, polis, republika, res publica,
Rzym, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo
starożytnego Rzymu, antyk

Bibliografia
Bravo B., Węcowski M., Wipszycka E., Wolicki A., Historia starożytnych Greków, t. 2, Okres
klasyczny, Warszawa 2009.
Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.

Starożytność. Teksty źródłowe. Tematy lekcji do historii w szkole średniej, oprac. G.

Chomicki, S. Sprawski, Kraków 1999.

Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność , Warszawa 2010.

Film edukacyjny

Polecenie 1

Zapoznaj się z materiałem filmowym i wykonaj polecenia.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjiFH9m6u

Film opowiadający o idei obywatelskiej w Atenach i w Rzymie.

Polecenie 2

Na podstawie wypowiedzi eksperta wyjaśnij, z czym dla Rzymian wiązało się posiadanie
obywatelstwa rzymskiego.

Twoja odpowiedź
Polecenie 3

Wymień i opisz różnice między zjawiskiem obywatelstwa w antyku i obecnie.

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸
Połącz pojęcie z pasującego do niego definicją.

nielegalne sprawowanie władzy

nobilitas
w państwie przez jednostkę

grecki termin oznaczający specyficzny

rodzaj ustroju, w którym władza
tyrania
należała do wspólnoty wolnych
obywateli

warstwa najbogatszych obywateli

rzymskich powstała w wyniku
polis
zrównania praw plebejuszy
i patrycjuszy

termin oznaczający ateńskie

eklezja
zgromadzenie ludowe

termin oznaczający rzymskie

komicja
zgromadzenie ludowe
Ćwiczenie 2 輸
Rozstrzygnij, czy podane zdania dotyczą sytuacji obywateli w starożytnych Atenach,
republikańskim Rzymie, czy we współczesnych zachodnich demokracjach. Uwaga: każde
zdanie może być prawdziwe dla więcej niż jednej kategorii.

Zdanie Ateny Rzym Współczesność

Obywatele w sposób bezpośredni
wpływają na losy swego kraju poprzez   
udział i głosowanie na zgromadzeniach.
Kobiety mogą posiadać obywatelstwo.   
Zdecydowana większość członków
społeczeństwa to pełnoprawni   
obywatele.
Mimo istnienia instytucji o charakterze
demokratycznym faktyczną władzę   
sprawują najbogatsi obywatele.
W procedurach demokratycznych (jak
np. wybór urzędników) kluczową rolę   
odgrywa losowanie.
Obywatele mają realny wpływ na
  
politykę państwa.
Ćwiczenie 3 輸

Źródło: Ssolbergj, Sodacan, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Na powyższej ilustracji znajduje się herb stolicy współczesnego państwa europejskiego.

Określ którego, odnosząc się do widocznego na herbie skrótu.
Ćwiczenie 4 醙

Zapoznaj się ze źródłami i wykonaj polecenia.

“
Ryszard Kulesza

Świat starożytny. Historia starożytna i teksty

źródłowe dla szkół średnich

[…] wraz z zakładaniem poza Rzymem osad zamieszkanych przez

obywateli oraz zmianami społecznym w samym Rzymie
w zgromadzeniach uczestniczyła coraz mniejsza część wspólnoty
obywatelskiej.

Źródło: Ryszard Kulesza, Świat starożytny. Historia starożytna i teksty źródłowe dla szkół średnich, Warszawa 1997, s.
145.

Terytorium Rzymu i jego sojuszników w latach 400–264 r. p.n.e.

Źródło: Contentplus.pl na podstawie Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Na podstawie zamieszczonego wyżej fragmentu opracowania historycznego oraz mapy

Półwyspu Apenińskiego z IV/III w. p.n.e. zdecyduj, które wnioski są poprawne.

Wniosek Prawda Fałsz

 Wniosek Prawda Fałsz
Z racji oddalenia obywateli od Rzymu, w którym odbywały
 
się zgromadzenia, trudno było im przybywać na obrady.
Liczba obywateli wzrosła, więc ta sama liczba
uczestników zgromadzeń stanowiła teraz mniejszą część  
całej wspólnoty.
Na mapie zaznaczono strefy, których obywatele mieli
różne, coraz mniejsze, prawa uczestniczenia  
w zgromadzeniach.
Większość obywateli znalazła inne sposoby wpływania na
 
sprawy państwowe niż udział w zgromadzeniach.

Ćwiczenie 5 醙

Przeczytaj tekst źródłowy i wykonaj polecenie.

“
Arystoteles

Ustrój polityczny Aten

[…] widział [Solon], że podczas częstych walk wewnętrznych w mieście

niektórzy obywatele z gnuśności usuwali się od wszystkiego,
pozostawiając dowolny bieg wypadkom, ustanowił prawo przeciwko
takim ludziom wymierzone: „Kto podczas rozruchów nie chwyci za broń,
czy po tej, czy po tamtej stronie, podlegać będzie karze utraty czci
i praw obywatelskich”.

Źródło: Arystoteles, Ustrój polityczny Aten, t. A, s. 8.

Na podstawie zamieszczonego wyżej tekstu źródłowego wyjaśnij, dlaczego prawodawca

Solon zdecydował się na drastyczne kroki wobec obywateli, którzy nie brali udziału
w zamieszkach wewnętrznych w Atenach. Oceń omówiony w cytowanym fragmencie pomysł
Solona.
Ćwiczenie 6 醙

Źródło: Polibiusz, Dzieje, cyt. za: Starożytność. Teksty źródłowe. Tematy lekcji do historii
w szkole średniej, oprac. G. Chomicki, S. Sprawski, Kraków 1999, s. 223–224.
Ćwiczenie 7 難

Zapoznaj się z poniższym fragmentem mowy ateńskiego męża stanu Peryklesa (V w. p.n.e.),
a następnie wykonaj polecenia.

“
Tukidydes

Wojna peloponeska

Nasz ustrój nie jest naśladownictwem obcych praw, a my sami raczej

jesteśmy wzorem dla innych niż inni dla nas. Nazywa się ten ustrój
demokracją, ponieważ opiera się na większości obywateli, a nie na
mniejszości. W sporach prywatnych każdy obywatel jest równy wobec
prawa. Jeśli zaś chodzi o znaczenie, to jednostkę ceni się nie ze względu
na jej przynależność do pewnej grupy, lecz ze względu na talent
osobisty, jakim się wyróżnia. Nikomu też, kto jest zdolny służyć
ojczyźnie, ubóstwo ani nieznane pochodzenia nie przeszkadza
w osiągnięciu zaszczytów. W życiu państwowym kierujemy się zasadą
wolności. W życiu prywatnym nie przyglądamy się z podejrzliwą
ciekawością zachowaniu naszych współobywateli […]. Państwo nasze
jest godne podziwu i pod tymi względami, i pod tyloma innymi. Kochamy
bowiem piękno, ale z prostotą. Kochamy wiedzę, ale bez
zniewieściałości. Bogactwem się nie chwalimy, ale używamy go
w potrzebie. Przyznanie się do ubóstwa nie przynosi nikomu ujmy,
jednak ujmą jest, jeśli ktoś nie stara się z niego wydobyć. Krótko
mówiąc, twierdzę, że państwo nasze jako całość jest szkołą
wychowania Hellady i wydaje mi się, że u nas każda jednostka może
z największą swobodą przystosować się do najrozmaitszych form życia
i stać się przez to samodzielnym człowiekiem.

Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, t. 2, s. 37–41.

Wskaż właściwe dokończenie zdania. Przytoczony tekst ma charakter…

 krytyczny.
  polemiczny.

 informacyjny.

 promocyjny.

Na podstawie przytoczonego fragmentu mowy Peryklesa wskaż, co uważał on za

najważniejszą cechę ustroju demokratycznego.

Wskaż kwes ę, co do której Perykles mija się z prawdą. Odpowiedź uzasadnij, odwołując się
do wiedzy wyniesionej z lekcji.
Ćwiczenie 8 難

Zapoznaj się z fragmentami i wykonaj polecenie.

Fragment A

“
Platon

Państwo

– Tak jest – powiada Adejmantos. – Ale coś ty w tym rodzaju dojrzał

w naszym rozważaniu na temat sprawiedliwości?

– Ja ci powiem – odrzekłem. – Sprawiedliwość – zgódźmy się na to –

bywa nieraz w jednym człowieku, a bywa i w całym państwie?

– Tak jest – powiada.

– A czyż państwo nie jest większe od jednego człowieka?

– Większe – powiada.

– To może i większa sprawiedliwość mieszka w tym, co większe,

i łatwiej ją tam rozpoznać. Więc, jeżeli chcecie, to naprzód w państwach
będziemy szukali, czym ona jest. Potem ją tak samo rozpatrzymy
i w poszczególnych jednostkach szukając podobieństwa do tego, co
większe, w postaci tego, co mniejsze.

– Wydaje mi się – powiada – że dobrze mówisz.

– A czy – dodałem – gdybyśmy w myśli oglądali tworzenie się państwa,

tobyśmy i sprawiedliwość dojrzeli, jak ona się w nim tworzy,
i niesprawiedliwość?
 – Z pewnością – powiada.

Źródło: Platon, Państwo, [w:] Giovanni Reale, Historia filozofii starożytnej. Platon i Arystoteles, t. 2, Lublin 2012, s. 292.

Fragment B

“
Arystoteles

Polityka

Okazuje się tedy, że państwo jest tworem natury i że jest pierwej od

jednostki, bo jeśli każdy z osobna nie jest samowystarczalny, to znajdzie
się w tym samym stosunku [do państwa], co inne części do jakiejś
całości. Kto zaś nie potrafi żyć we wspólnocie albo jej wcale nie
potrzebuje, będąc samowystarczalnym, bynajmniej nie jest członem
państwa, a zatem jest albo zwierzęciem, albo bogiem.

Źródło: Arystoteles, Polityka, t. 1, s. 12.

Porównaj fragmenty dzieł Platona i Arystotelesa, dwóch wielkich myślicieli epoki starożytnej,
w których rozważają oni znaczenie instytucji państwa w życiu obywateli, a następnie określ,
czy ich zdania w tej kwes i są zgodne, czy też sobie przeczą. Uzasadnij odpowiedź.
Dla nauczyciela

Autor: Bartosz Krzymiński

Przedmiot: historia

Temat: Obywatel, nie poddany. Idea obywatelska w starożytnych Atenach i Rzymie

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

zakres podstawowy

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

dostrzega różnicę między antycznym a współczesnym rozumieniem terminu

„obywatel”;
charakteryzuje ateńskie i rzymskie pojęcie obywatelstwa;
porównuje uprawnienia przysługujące obywatelom w starożytności i obecnie.

Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

pogadanka,
dyskusja dydaktyczna,
odgrywanie ról,
debata klasowa.

Formy zajęć:

praca w parach,
praca w grupach,
 praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputer,
zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale,
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:

Przed lekcją:

Nauczyciel dzieli klasę na dwie grupy, zadaniem jednej jest przeczytanie fragmentu
e‐materiału dotyczącego ateńskiej demokracji, drugiej natomiast – rzymskiego
republikanizmu.

Faza wstępna

1. Prowadzący lekcję określa cel zajęć i informuje uczniów o ich planowanym przebiegu.
Wyświetla na tablicy temat lekcji.
2. Nauczyciel zapisuje na tablicy słowo „obywatel”, od którego rysuje trzy strzałki. Przy
jednej ze strzałek zapisuje słowo „współcześnie”. Następnie prosi uczniów
o wyjaśnienie, czym jest obywatelstwo dzisiaj w zachodnich demokracjach. Z czym się
ono wiąże? Wybrana osoba zapisuje poprawne odpowiedzi uczniów w odpowiednim
miejscu na tablicy.

Faza realizacyjna

1. Nauczyciel prosi uczniów o podzielenie się zgodnie z opracowywanym przez nich

tematem: „Grecy” po jednej stronie sali, „Rzymianie” – po drugiej. Następnie nauczyciel
wyjaśnia uczniom, jak będzie wyglądała lekcja. Po krótkiej naradzie każda z grup
wybiera jedną osobę, która przedstawi drugiej grupie, kim są osoby uczestniczące
w „ich” zgromadzeniu ludowym. Później następuje mała symulacja przebiegu obrad
każdego ze „zgromadzeń”. Nauczyciel prosi uczniów o poświęcenie kilku minut na
przygotowanie swoich przemówień. W trakcie samodzielnej pracy uczniów podchodzi
do każdej z grup i upewnia się, że zostaną poruszone podstawowe zagadnienia (np.
w przypadku Greków – uczestnictwo praktycznie wszystkich obywateli, w przypadku
Rzymian – wszystkich, którzy mieszkają w Rzymie lub w jego bezpośredniej bliskości).
2. Po określonym czasie obie grupy przedstawiają swoje zgromadzenie. Po wystapieniach
uczniowie komentują nawzajem swoje wystąpienia, a także wymieniają plusy i minusy
danych rozwiązań ustrojowych. Wskazana przez nauczyciela osoba zapisuje wnioski
uczniów pod strzałkami z podpisami „grecki” i „rzymski”.
3. Następnie nauczyciel prosi uczniów, aby przygotowali krótką symulację przebiegu
obrad swojego zgromadzenia. Będzie ona dotyczyła wyborów trzech „urzędników”
klasowych: przewodniczącego, jego zastępcy oraz skarbnika. Podchodzi do każdej
 z grup i upewnia się, co do właściwego zrozumienia przez uczniów postawionego
przed nimi zadania. W przypadku „Greków” wskazuje na konieczność
przeprowadzenia wyborów w formie losowania z puli wszystkich kandydatów,
natomiast w przypadku „Rzymian” – urządzenia prawdziwych wyborów. Przed
rozpoczęciem przygotowań nauczyciel proponuje, aby w każdym przypadku
kandydatów było dziewięciu. Grupy przeprowadzają swoje „sesje zgromadzeniowe”
i wyłaniają swoich urzędników na sposób grecki i rzymski.
4. Praca z multimedium („Film edukacyjny”). Nauczyciel odtwarza nagranie i poleca, aby
uczniowie w parach wykonali polecenie nr 2: „Na podstawie wypowiedzi eksperta
wyjaśnij, z czym dla Rzymian wiązało się posiadanie obywatelstwa rzymskiego”.
Wskazana dwójka uczniowska przedstawia propozycję odpowiedzi, prowadzący wraz
z uczniami komentują odpowiedź, uzupełniają ją o ważne informacje.

Faza podsumowująca

1. Nauczyciel prosi uczniów, aby w parach porównali dwa modele demokracji: antyczny
i współczesny, wskazali podobieństwa oraz różnice, a potem zadecydowali, który z nich
jest im bliższy. Nauczyciel urządza „głosowanie” mające rozstrzygnąć, który model
demokracji jest „lepszy”, oficjalnie ogłasza wyniki.
2. Nauczyciel omawia przebieg zajęć oraz pracę uczniów w grupach.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia 6, 7 i 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Bravo B., Węcowski M., Wipszycka E., Wolicki A., Historia starożytnych Greków, t. 2, Okres
klasyczny, Warszawa 2009.

Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.

Starożytność. Teksty źródłowe. Tematy lekcji do historii w szkole średniej, oprac. G.

Chomicki, S. Sprawski, Kraków 1999.

Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność , Warszawa 2010.

Wskazówki metodyczne:

Film edukacyjny może być wykorzystany do przygotowania się do lekcji powtórkowej

dotyczącej dziedzictwa kultury greckiej i rzymskiej.