MBM 223 KRİSTALOGRAFİ

1. Hafta

KRİSTAL YAPILARI VE KRİSTAL SİSTEMLER

 Kristal Katılar
Kristal katılar
 Atom, molekül veya iyonlar düzenli bir sırada (örgü) dizilmişlerdir.
 Belirli bir geometrik şekilleri vardır.
 Anizotropi özelliği gösterirler.
Cu, Fe… vs. gibi bütün metaller
NaCl, CsF…vs. gibi iyonik bileşikler
elmas, fosfor, argon….vs. gibi ametaller
benzen, metan …..vs. gibi kovalent bileşikler

Metan Elmas NaCl

Amorf katılar
 Atom, iyon veya moleküller rastgele düzenlenmişlerdir.
 Belirli bir geometrik şekilleri ve e.n. ları bulunmaz. 2
 Örnek: cam, plastik, lastik
 Başlangıçtaki düşünceler

• Kristaller katıdır, ancak katıların kristalin olması

gerekmez.
• Kristaller simetriye ve uzun mesafeli düzene
sahiptirler. (Kepler)
• Küreler ve küçük şekiller düzgün şekiller oluşturacak
şekilde biraraya gelebilirler. (Hooke, Hauy)

?
 Grup tartışması
Kepler kar tanelerinin neden 5 veya 7 değil de 6
köşeli olmalarını merak etmiştir. Çok kenarlıların
iki boyutta bir araya gelmelerini inceleyerek
neden 5 kenarlı veya 7 kenarlı çokgenlerin
olamayacağını gösterebiliriz.

Düzgün yapıda
boşluk olmaz
 2 Boyutlu Örnek - kayatuzu
(sodyum klorür, NaCl)

Örgü noktalarını tanımlıyoruz. Ortamdaki

tüm noktalar birbirinin aynıdır.
Başlangıç noktası keyfi olarak seçilir. Örgü noktalarının
atom olması gerekmez, ancak birim hücre biçimi daima
aynı olmalıdır.
 Bu da bir Birim Hücredir
Na veya Cl’dan başlamak bir şeyi değiştirmez
veya bir atomdan başlamayabilirsiniz
Bunlar, aynı şekilde olmalarına rağmen bir birim hücre
değildir. Birim hücreler arasında boşluk bulunmaması
gerekir
2 boyutta bu bir birim hücredir, fakat 3 boyutta değildir.
 Özet

 Birim hücreler birbirleri ile temas halinde

olmalıdırlar, aralarında boşluk bulunamaz
 Bütün birim hücreler aynı olmalıdır
 Birim hücreler yapının tüm simetrisine
sahip olmalıdır
Tanımlar

1. Birim Hücre

“Bir kristal yapısında, 3 boyutta tekrarlanan ve

yapının tüm simetrisini gösteren en küçük birime
Birim Hücre denir”

Birim Hücre
• 3 kenarlı - a, b, c
• 3 açılı - , , 
bir kutudur
 7 Birim Hücre Şekli

• Kübik a=b=c ===90°

• Tetragonal a=bc ===90°
• Orthorhombik abc ===90°
• Monoklinik abc ==90°,   90°
• Triklinik abc     90°
• Hegzagonal a=bc ==90°, =120°
• Rhombohedral a=b=c ==90°
 Kristal Örgüleri
Her bir kristal sınıfında atomların farklı düzenlenmesi ile 14 farklı kristal örgüsü oluşur.
14 farklı kristal örgüsüne Bravais Örgüleri adı verilir.

14
 Sıkışık İstiflenme
Atomların 2D- istiflenmesi

Koordinasyon Sayısı
Atomun etrafındaki komşu atom sayısı

Basit istiflenme Sıkışık İstiflenme

KS: 4 KS: 6

Atomların 3D- sıkışık istiflenmesi

hsi : hekzagonal sıkışık istiflenme

ABABAB…………KS: 12

ksi: kübik sıkışık istiflenme

ABCABCABC……..KS:12
15
hsi ksi
3D- Sıkışık İstiflenme
KS
3

+3

12

2 Tetragonal boşluk (KS = 4)

3 atom bir düzlemde
+ 1 atom düzlemin altında veya üzerinde

1 Oktahedral boşluk (KS = 6)

3 atom bir düzlemde
+ 3 atom düzlemin altında veya üzerinde

ymk  ksi
16
 Sıkışık İstiflenmedeki
Boşluklar
N atomlu sıkışık istiflenmede
N tane oktahedral boşluk
2N tane tetrahedral boşluk bulunur

8 tetrahedral boşluk 4 oktahedral boşluk

17
 Kübik Kristal Sistemi
Fe, V, Cr, Mo, W
Polonyum (Po)

Basit Hacim merkezli Yüzey merkezli

Küp (bk) küp (hmk) küp (ymk)

KS = 6 KS = 8 KS = 12
18
 Amaç
• Basit kristal yapısının çizilmesi
• Bir çok önemli kristal yapısının close-packing ile
tanımlanabilir olmasının önemi
• Benzer yapıların karşılaştırılması ve farklarının
anlaşılması
 Kristal Yapı Çizimleri
Yapının tanımlanmasının bir başka yolu :
Bir birim hücre yüzeyinde bir eksen boyunca
tasarlanmış yapının çizilmesidir

a
BAŞLANGIÇ
 Örgü (Lattice)
 Örgü noktaları, sonsuz sayıda, düzgün biçimde, 1,2, veya 3-D
düzenlenerek örgüyü oluşturur.
 Örgü noktalarının çevresi özdeştir.
 Özgün desen her bir örgü noktasına motif ilave edilerek elde edilir.

2D- Kare örgü motif : tek atom veya atom grupları

Uzay örgüsü + motif = Kristal Yapı

Uzay örgüsü: Örgü noktalarında atom veya moleküllerin bulunduğu örgü veya desen
21
Metalik Kristaller
• Çoğu metaller (ksi), (hsi) ve (hmk) hacim merkezli kübik kristal yapılarına bulunur.
hmk(KS:8) Be, Mg, Zn, Cd, Ti, Zr, ….
hsi (KS:12) Zn, Cd, Tl….
ksi (KS:12) Cu, Ag, Au, Al, Ni, Pd, Pt
• Bir metal için, basınç ve sıcaklık değiştirilirse birden çok kristal yapıda
elde edilebilir.
Co ABCABC 500 °C >
Co ABABAB 500 °C <
• Yumuşak ve dövülebilir metaller, genellikle (ymk) yapısındadır. (bakır)
ymk yapılarda daha çok düzlem mevcuttur.
• Sert ve kırılgan metaller genellikle (hsi) yapısındadır (çinko)
• Çoğu metal bükülebilir, çünkü metalik bağ yöne bağımlı değildir.
• Atomlar birbiri üzerinde kayabilir ve yeniden kristal şekli alabilir.
22
Örnek 1 - Kayatuzu
Örnek 2 - ZnS (Çinko Blendi)
Örnek 3 - Fluorit yapısı
Sfalerit (ZnS) ve Elmas Yapısının Karşılaştırılması

Küreler ve bağı
temsil eden çubuklar
her iki yapıda da 4
eksenli koordinasyon
bulunduğunu
göstermektedir

Yapıdaki tetrahedrlere
bakarak elmas şeklini
görebiliriz
 Fluorit yapısı
Boş ve dolu küplerin sıralı olarak 3 boyutlu
düzenlenmesini düşünebilirsiniz
 Cadmiyum Klorür, CdCl2 yapısı

Tabakalanmış yapı
 Nickel Arsenid (NiAs) yapısı

Kayatuzu yapısının h.c.p. Benzeri.

h.c.p. Ni octahedratları ile sağlanmıştır

c ekseni bize doğru yönelmiştir.

c ekseni yukarıya doğrudur
As’niğin
koordinasyon
c- doğrultusunda Ni – Ni
sayısı 6 dır, fakat
bir trigonal prizma
uzaklığı oldukça kısadır. 3d
şeklindedir.
yörüngelerinin üst üste
binmesi metalik bağların
doğmasına neden olur.
NiAs yapısı, transisyon
(geçiş) metalleri ile As, Sb, Bi,
S, Se gibi elementlerin
oluşturduğu bileşiklerde ortak
yapıdır.
 AX yapısının özeti

 wurtzit
ZnS  koordinasyon sayısı = 4
 sfalerit

NaCl, NiAs koordinasyon sayısı = 6

CsCl koordinasyon sayısı = 8

Genel kural, daha büyük (ağır) katyonların daha

büyük koordinasyon sayısına sahip olduğu
şeklindedir. Bu AX2 yapısında da gözlenebilir
 AX2 yapısının özeti

SiO2, BeF2 silisyum yapısı KS = 4 : 2

TiO2, MgF2 rutil yapısı KS = 6 : 3

CdCl2, CdI2 tabaka yapısı KS = 6 : 3

PbO2, CaF2 fluorit yapısı KS = 8 : 4

 Amaç
• Kesirli koordinatlar yardımı ile atom
pozisyonlarının belirlenmesi
• Bir küp içindeki octahedral ve tetrahedral
konumlar arasındaki uzaklıkların hesaplanması
• Bir küp içindeki intersitisyel konumların
büyüklüklerinin hesaplanması
 Kesirli Koordinatlar
Birim hücre içindeki atomların konumları

1. 0, 0, 0
2. ½, ½, 0
3. ½, 0, ½
4. 0, ½, ½

Not: Yüzey köşegeni

boyunca olan atomlar
birbirleri ile temas
halindedir (close packed)
 Oktahedral Konumlar

Koordinat ½, ½, ½ Koordinat 0, ½, 0 [=1, ½, 0]

Uzaklık = a/2 Uzaklık = a/2

Yüzey merkezli kübik anyon düzeninde katyonların oktahedral

konumları:
½ ½ ½, ½ 0 0, 0 ½ 0, 0 0 ½
 Tetrahedral konumlar

Bir küp ile

tetrahedronun ilişkisi

Bu küpte tetrahedral
konum uzay
merkezindedir
 f.c.c.(ymk) yapının birim hücresi her bir kenar ikiye
bölünerek her bir minikübün merkezinde bir tetrahedral
konum olacak şekilde bölünebilir
Dolayısıyla bir ymk yapıda 8 tane tetrahedr bulunur
 Bağ uzunlukları
Bir küpteki önemli boyutlar

Yüzey köşegeni, yk
(yk) = (a2 + a2) = a 2

Uzay köşegeni , uk
(uk) = (2a2 + a2) = a 3
Bağ uzunlukları:

Oktahedr:
Hücre kenarının yarısı
a/2

Tetrahedr:
Uzay köşegenin dörtte
biri, 3a/4

Anyon-anyon:
Yüzey köşegenin yarısı,
2a/2
 İnterstisyellerin büyüklükleri

fcc / ccp
Küreler yüzey diyagonali
boyunca temas halindedir
oktahedral site, bağ uzunluğu
= a/2
oktahedral site’nin yarıçapı
= (a/2) - r
tetrahedral site, bağ uzunluğu
= a3/4
tetrahedral site’nin yarıçapı
= (a3/4) - r
 Özet
f.c.c./c.c.p anyonları
Birim hücre başına 4 anyon 000 ½½0 0½½ ½0½
4 oktahedral atom: ½½½ 00½ ½00 0½0
4 tetrahedral T+ daki atomlar ¼¼¼ ¾¾¼ ¾¼¾ ¼¾¾
4 tetrahedral T- deki atomlar ¾¼¼ ¼¼¾ ¼¾¼ ¾¾¾
 Özet
 Kübün basit geometrisi ve Pisagor teoremi
kullanılarak bir fcc (ymk) yapıda oktahedral
bağ uzunluklarını (a/2) ve tetrahedral bağ
uzunluklarını (3a/4) hesaplayabiliriz.
 Sonuç olarak oktahedral interstisyelin
[(a/2) – r] ve tetrahedral interstisyelin
[(a3/4) – r] yarıçapları hesaplanabilir.
Burada r, iyon paketlenme yarıçapıdır.
 Amaç
• Paketleme kesrinin gösterilmesi
• Paketleme kesirlerinin iki farklı paketleme rejimi
için tanımlanması
• Bir primitif hücre için ilk n çizgilerinin hkl
değerlerinin bulunması
Birim hücrede örgü noktası sayısı
Örgü Noktası Yeri Hücreye katkısı

Köşe 1/8
Kenar ¼
Yüz ½
Hücre içi 1

Kübik Sistemde Birim Hücredeki Atom Sayısı

bk hmk ymk
8(1/8) 8(1/8) + 1 6x1/2 + 8(1/8)
Atom Sayısı 1 2 4 47
Kübik Kristal Yapılarda Atom Yarıçapları

a: Birim hücre kenar uzunluğu

r: Atom yarıçapı

Doluluk Oranı : (Vküre / V birim hücre) x100

r= a/2 a3/4 a2/4

DO= % 52 % 68 % 74 48
Örnek:
Basit kübik birim hücre için paketleme kesrini
hesaplayınız.
 Primitif

a = 2r
a3 = 8r3
Atom sayısı = (8 x 1/8) = 1

4 r 3 
 3 3  = 0.52
8r 6
Paketleme Kesirleri - ccp
Kübik kapalı paket (cubic close packing) = fcc
Birim hücrenin yüzeyi
şekildeki gibidir

Birim hücrenin kenarı

2a2 = (4r)2
a = 2r 2
Hacim = 162 r3

fcc yapısında birim hücredeki atom sayısı

(8  1/8) + (6  1/2) = 4 tanedir
 Paketleme Kesri
Bir yapıda atomların işgal ettiği hacmin toplam hacme
oranına paketleme kesri denir ve  ile gösterilir.
atomlar ta rafindan isgal edilen hacim
=
toplamhacim

Kübik kapalı paket için

4 3
r 
 4 3   074
.
3
16 2r 3 2

Küreler paketleme kesri 0,74 olacak şekilde birbirleri

ile mümkün olabildiğince sıkı paket haline gelmişlerdir.
 Problem
Al ( 26.98 akb) ymk yapıya sahiptir ve atom yarıçapı 143.2 pm dir.
a) Birim hücre boyutunu
b) Al metalinin yoğunluğunu hesaplayınız.

a) r = a2/4 a = 4(143.2)/(2)1/2 = 405.0 pm

b) Birim hücre kütlesi = 4 Al atom kütlesi

(26.98)(g/mol)(1mol/6.022x1023atom)(4 atom/birim hücre) = 1.792 x 10-22 g

Birim hücre hacmi a3 = (405x10-10cm)3 = 66.43x10-24 cm3

Yoğunluk d = m / V ( birim hücre başına g/cm3)

Birim hücre yoğunluğu = 1.792x10-22g / 66.43x10-24 cm3 = 2.698 g/cm3

54
Problem : ymk kristal örgüsünde doluluk oranı nedir?

Küre hacmi : 4/3r3

ymk örgüde toplam küre hacmi V = 4(4/3r3)

Birim hücre hacmi = a3 ymk örgüde r = a2/4

Doluluk Oranı : (Vtoplam küre / a3) x100

4(4/3r3) 4(4/3)(a2/4)3
DO = X100 = x100 = % 74
a3 a3

55
Soru 1. Strontium Chloride, SrCl2, fluorite yapıdadır
ve yoğunluğu 3052kg/m3 tür. İlgili atomların molar
kütleleri Sr:87.62g/mol,Cl:35.45g/mol ise bu kristal
yapının örgü sabitini bulunuz, a=?

Fluorite Yapısı

Soru 2. Aşağıda ki kristal düzlemlerini isimlendiriniz!

BİRİM HÜCREDE NOKTALAR,
YÖNLER VE DÜZLEMLER
Doğrultuları Bulmak İçin Uygulanan Prosedür
Doğrultuların Miller İndislerinin Belirlenmesi
Doğrultuları Gösteren Miller İndislerinin
Kullanımında Dikkat Edilecek Hususlar
Kübik Sistemlerde Kristalografik Doğrultuların
Eşdeğerleri
 Örgü Düzlemleri ve Miller Indisleri
Bir kristal yapısını bir örgü üzerinde örgü noktalarının 3
boyutlu hayal edilmesi ile gösterebiliriz. Kafesi düzlem
takımlarına ayırarak farklı doğrultulardaki düzlem
takımlarını canlandırabilirsiniz.
 Düzlemlerin Miller İndislerinin (hkl)
Tanımlanması
Şekilde verilen A, B, C düzlemlerinin indislerini belirleyiniz
Kübik Sistemde Ayna Düzlemleri

3 eşdeğer düzlem 6 eşdeğer düzlem

• Bir takım içindeki tüm düzlemler birbirinin aynıdır
• Düzlemler hayal ürünüdür (sanaldır)
• Düzlem çiftleri arasındaki dik uzaklık komşu
düzlemler arasındaki d uzaklığıdır
Düzlemleri isimlendirebilmek için : a,b,c üzerindeki kesim
noktalarını bulunuz.
a,b,c: 1/4, 2/3, ½

Bunların terslerini
alınız
4, 3/2, 2

Tam sayı olacak

şekilde ortak bir sayı
ile çarpınız
(8 3 4) [gerekli ise]
Örnek – Şekildeki düzlemin Miller İndislerini bulunuz

a,b,c üzerindeki
kesim noktaları
1/2, 1, 1/2

Tersleri
2, 1, 2

Tam sayıya
dönüştürülmesi
(2, 1, 2)
Genel isimlendirme (h k l) şeklindedir. h,k ve l isimlendirilecek
düzlemin a, b ve c eksenlerini kesim noktalarının
koordinatlarıdır. (hkl)’ye o düzlemin MILLER INDİS leri denir

y eksenine dik olan düzlem

eksenleri , 1,  da
kestiğinden bu düzlemin adı
 (0 1 0) düzlemidir

Bu köşegen düzlem eksenleri

1, 1,  noktalarında kesmektedir
Düzlemin adı (1 1 0) düzlemidir

0 indisi düzlemin bu eksene (z eksenine)

paralel olduğu anlamına gelir
Aşağıdaki Miller İndislerine ait düzlemleri çiziniz

(0 0 1)

(1 1 1)
 d-düzlemler arası uzaklık formülü

orthogonal kristal sistemleri için 1 h 2

k 2
l 2
(===90) 2
 2 2 2
d a b c

kübik kristal (orthogonal’in özel 1 h2  k 2  l 2

hali) a=b=c 2

d a2

Örnek : (1 0 0) d=a
(2 0 0) d = a/2
(1 1 0) d = a/2 gibi.
 Bir kübik kristal a=5.2 Å (=0.52nm) kenar uzunluğuna sahiptir.
(110) Düzlemleri arasındaki d uzaklığını hesaplayınız.

1 h 2  k 2  l2 1  1
2
 2

d a 5.2 2
5.2 2 O
d  3.7 A
2
Bir tetragonal kristal a=4.7 Å, c=3.4 Å uzunluklarına
sahiptir. Aşağıdaki düzlemler arasındaki uzaklıkları
bulunuz.
(1 0 0) 4.7 Å
1 h k 2
l 2 2

(0 0 1) 3.4 Å 2
 2
 2 [a  b ]
d a c
(1 1 1) 2.4 Å
 Özet

 Bir kristal içinde çeşitli düzlemler

düşünebiliriz
 Her bir düzlem takımı (h k l) Miller indisleri
ile tanımlanır
 (h k l ) düzlem takımları arasındaki d
uzaklığı hesaplanabilir
 KATIHAL
Kristaller

Kristal Yapı Unsurları

 birim hücreler
 simetri
 örgüler

Bazı önemli Kristal Yapıları ve Özellikleri

 close packed yapıları
 oktahedral and tetrahedral delikler
 temel yapılar
 ferroelektrisite
 Amaç

• Simetrik doku içinde birim hücrenin

tanımlanması
• Mümkün olabilen 7 adet birim hücre şekilleri
• kübik, tetragonal, orthorhombik ve hegzagonal
birim hücre şekilleri
 Why Solids?
 most elements solid at room temperature
 atoms in ~fixed position
“simple” case - crystalline solid
 Crystal Structure
Why study crystal structures?
 description of solid
 comparison with other similar materials -
classification
 correlation with physical properties
 Başlangıçtaki düşünceler
• Kristaller katıdır, ancak katıların kristalin
olması gerekmez
• Kristaller simetriye ve uzun mesafeli düzene
sahiptirler(Kepler)
• Küreler ve küçük şekiller düzgün şekiller
oluşturacak şekilde biraraya gelebilirler
(Hooke, Hauy)

?
 Grup tartışması
Kepler kar tanelerinin neden 5 veya 7 değil de 6
köşeli olmalarını merak etmiştir. Çok kenarlıların
iki boyutta bir araya gelmelerini inceleyerek
neden 5 kenarlı veya 7 kenarlı çokgenlerin
olamayacağını gösterebiliriz.

Düzgün yapıda
boşluk olmaz
Tanımlar
1. Birim Hücre

“Bir kristal yapısında, 3 boyutta tekrarlanan ve

yapının tüm simetrisini gösteren en küçük birime
Birim Hücre denir”

Birim Hücre
• 3 kenarlı - a, b, c
• 3 açılı - , , 
bir kutudur
 7 Birim Hücre Şekli

• Kübik a=b=c ===90°

• Tetragonal a=bc ===90°
• Orthorhombik abc ===90°
• Monoklinik abc ==90°,   90°
• Triklinik abc     90°
• Hegzagonal a=bc ==90°, =120°
• Rhombohedral a=b=c ==90°
 2 Boyutlu Örnek - kayatuzu
(sodyum klorür, NaCl)

Örgü noktalarını tanımlıyoruz. Ortamdaki

tüm noktalar birbirinin aynıdır.
Başlangıç noktası keyfi olarak seçilir. Örgü noktalarının
atom olması gerekmez, ancak birim hücre biçimi daima
aynı olmalıdır.
 Bu da bir Birim Hücredir
Na veya Cl’dan başlamak bir şeyi değiştirmez
veya bir atomdan başlamayabilirsiniz
Bunlar, aynı şekilde olmalarına rağmen bir birim hücre
değildir. Birim hücreler arasında boşluk bulunmaması
gerekir
2 boyutta bu bir birim hücredir, fakat 3 boyutta değildir.
 All M.C. Escher çalışması
Cordon Art-Baarn-the Netherlands.
All rights reserved.
 Özet

 Birim hücreler birbirleri ile temas halinde

olmalıdırlar, aralarında boşluk bulunamaz
 Bütün birim hücreler aynı olmalıdır
 Birim hücreler yapının tüm simetrisine
sahip olmalıdır
 Amaç

• Basit kristal yapısının çizilmesi

• Bir çok önemli kristal yapısının close-packing ile
tanımlanabilir olmasının önemi
• Benzer yapıların karşılaştırılması ve farklarının
anlaşılması
 Kristal Yapı Çizimleri

Yapının tanımlanmasının bir başka yolu :

Bir birim hücre yüzeyinde bir eksen boyunca
tasarlanmış yapının çizilmesidir

BAŞLANGIÇ a
Örnek 1 - Kayatuzu
Örnek 2 - ZnS (Çinko Blendi)
Örnek 3 - Fluorit yapısı
Sfalerit (ZnS) ve Elmas Yapısının Karşılaştırılması

Küreler ve bağı
temsil eden çubuklar
her iki yapıda da 4
eksenli koordinasyon
bulunduğunu
göstermektedir

Yapıdaki tetrahedrlere
bakarak elmas şeklini
görebiliriz
 Fluorit yapısı
Boş ve dolu küplerin sıralı olarak 3 boyutlu
düzenlenmesini düşünebilirsiniz
 Cadmiyum Klorür, CdCl2 yapısı

Tabakalanmış yapı
 Nickel Arsenid (NiAs) yapısı

Kayatuzu yapısının h.c.p. Benzeri.

h.c.p. Ni octahedrları ile sağlanmıştır

c ekseni bize doğru yönelmiştir.

c ekseni yukarıya doğrudur
As’niğin
koordinasyon
c- doğrultusunda Ni – Ni
sayısı 6 dır, fakat
bir trigonal prizma
uzaklığı oldukça kısadır. 3d
şeklindedir.
yörüngelerinin üst üste
binmesi metalik bağların
doğmasına neden olur.
NiAs yapısı, transisyon
(geçiş) metalleri ile As, Sb, Bi,
S, Se gibi elementlerin
oluşturduğu bileşiklerde ortak
yapıdır.
 AX yapısının özeti

 wurtzit
ZnS  koordinasyon sayısı = 4
 sfalerit

NaCl, NiAs koordinasyon sayısı = 6

CsCl koordinasyon sayısı = 8

Genel kural, daha büyük (ağır) katyonların daha

büyük koordinasyon sayısına sahip olduğu
şeklindedir. Bu AX2 yapısında da gözlenebilir
 AX2 yapısının özeti

SiO2, BeF2 silisyum yapısı KS = 4 : 2

TiO2, MgF2 rutil yapısı KS = 6 : 3

CdCl2, CdI2 tabaka yapısı KS = 6 : 3

PbO2, CaF2 fluorit yapısı KS = 8 : 4

 Amaç

• Kesirli koordinatlar yardımı ile atom

pozisyonlarının belirlenmesi
• Bir küp içindeki octahedral ve tetrahedral
konumlar arasındaki uzaklıkların hesaplanması
• Bir küp içindeki intersitisyel konumların
büyüklüklerinin hesaplanması
 Kesirli Koordinatlar
Birim hücre içindeki atomların konumları

1. 0, 0, 0
2. ½, ½, 0
3. ½, 0, ½
4. 0, ½, ½

Not: Yüzey köşegeni

boyunca olan atomlar
birbirleri ile temas
halindedir (close packed)
 Oktahedral Konumlar

Koordinat ½, ½, ½ Koordinat 0, ½, 0 [=1, ½, 0]

Uzaklık = a/2 Uzaklık = a/2

Yüzey merkezli kübik anyon düzeninde katyonların oktahedral

konumları:
½ ½ ½, ½ 0 0, 0 ½ 0, 0 0 ½
 Tetrahedral konumlar

Bir küp ile

tetrahedronun ilişkisi

Bu küpte tetrahedral
konum uzay
merkezindedir
 f.c.c.(ymk) yapının birim hücresi her bir kenar ikiye
bölünerek her bir minikübün merkezinde bir tetrahedral
konum olacak şekilde bölünebilir
Dolayısıyla bir ymk yapıda 8 tane tetrahedr bulunur
 Bağ uzunlukları
Bir küpteki önemli boyutlar

Yüzey köşegeni, yk
(yk) = (a2 + a2) = a 2

Uzay köşegeni , uk
(uk) = (2a2 + a2) = a 3
Bağ uzunlukları:

Oktahedr:
Hücre kenarının yarısı
a/2

Tetrahedr:
Uzay köşegenin dörtte
biri, 3a/4

Anyon-anyon:
Yüzey köşegenin yarısı,
2a/2
 İnterstisyellerin büyüklükleri

fcc / ccp
Küreler yüzey diyagonali
boyunca temas halindedir
oktahedral site, bağ uzunluğu
= a/2
oktahedral site’nin yarıçapı
= (a/2) - r
tetrahedral site, bağ uzunluğu
= a3/4
tetrahedral site’nin yarıçapı
= (a3/4) - r
 Özet
f.c.c./c.c.p anyonları

Birim hücre başına 4 anyon 000 ½½0 0½½ ½0½

4 oktahedral atom: ½½½ 00½ ½00 0½0
4 tetrahedral T+ daki atomlar ¼¼¼ ¾¾¼ ¾¼¾ ¼¾¾
4 tetrahedral T- deki atomlar ¾¼¼ ¼¼¾ ¼¾¼ ¾¾¾
 Özet
 Kübün basit geometrisi ve Pisagor teoremi
kullanılarak bir fcc (ymk) yapıda oktahedral
bağ uzunluklarını (a/2) ve tetrahedral bağ
uzunluklarını (3a/4) hesaplayabiliriz.
 Sonuç olarak oktahedral interstisyelin
[(a/2) – r] ve tetrahedral interstisyelin
[(a3/4) – r] yarıçapları hesaplanabilir.
Burada r, iyon paketlenme yarıçapıdır.
 Amaç

• Paketleme kesrinin gösterilmesi

• Paketleme kesirlerinin iki farklı paketleme rejimi
için tanımlanması
• Bir primitif hücre için ilk n çizgilerinin hkl
değerlerinin bulunması
 Paketleme Kesirleri - ccp

Kübik kapalı paket (cubic close packing) = fcc

Birim hücrenin yüzeyi
şekildeki gibidir

Birim hücrenin kenarı

2a2 = (4r)2
a = 2r 2
Hacim = 162 r3

fcc yapısında birim hücredeki atom sayısı

(8  1/8) + (6  1/2) = 4 tanedir
 Paketleme Kesri
Bir yapıda atomların işgal ettiği hacmin toplam hacme
oranına paketleme kesri denir ve  ile gösterilir.
atomlar ta rafindan isgal edilen hacim
=
toplamhacim

Kübik kapalı paket için

4 3
r 
 4 3   074
.
3
16 2r 3 2

Küreler paketleme kesri 0,74 olacak şekilde birbirleri

ile mümkün olabildiğince sıkı paket haline gelmişlerdir.
Örnek:
Basit kübik birim hücre için paketleme kesrini
hesaplayınız.
 Primitif

a = 2r
a3 = 8r3
Atom sayısı = (8 x 1/8) = 1

4 r 3 
 3 3  = 0.52
8r 6
 Amaç
• Kristal içindeki düzlem kavramının öğrenilmesi
• Düzlemlerin Miller İndisleri ile tanımlanması ve
aralarındaki d uzaklığının hesaplanması
• Düzlemler için Miller İndislerinin hesaplanması
• Ortogonal kristaller için d uzaklığı denklemi
• Kristal içinde difraksiyon olayının anlaşılması
• Bragg yasasının çıkartılması ve kullanılması
 d uzaklığı formülü

2 2 2
orthogonal kristal sistemleri 1 h k l
için : (===90) 2
 2 2 2
d a b c

kübik kristaller için (ortogonalin 1 h2  k 2  l 2

özel hali) a=b=c 2

d a2

(1 0 0) d=a
(2 0 0) d = a/2
(1 1 0) d = a/2
 Bir kübik kristalin kenarı a=5.2 Å (=0.52nm) uzunluğundadır.
(1 1 0) düzlemleri arasındaki uzaklığı hesaplayınız.

1 h 2  k 2  l2 1  1
2
 2

d a 5.2 2
5.2 2 O
d  3.7 A
2
Bir teragonal kristalin kenar uzunlukları a=4.7 Å, c=3.4
Å. dir. Aşağıdaki düzlemler arasındaki uzaklıkları
hesaplayınız.
(1 0 0) 4.7 Å
1 h 2  k 2 l2
(0 0 1) 2
 2
 2 [a  b ] 3.4 Å
d a c
(1 1 1) 2.4 Å
 X-ray Diffraction
Difraksiyon – bir optik örgü

Difraksiyona uğramış 1 v 2 2
demetleri arasındaki yol farkı
a 1
XY ise
sin = XY/a
Y
XY = a sin  X

yazılabilir

Koherent
Coherentgelen ışıklight Difraksiyona Diffracted
incident uğramış ışık
light

1 ve 2 aynı fazda iseler dalgalar üstüste binerek ışık şiddetini arttırır. Dalgaların aynı
fazda olması için XY yol farkı kullanılan ışığın dalga boyunun tam katları kadar
olmalıdır. XY = , 2, 3, 4…..n
Dolayısıyla,
a sin  = n
yazılabilir. Burada n, difraksiyonun mertebesidir.
Sonuç olarak ’nın difraksiyon yapan maksimum değeri,
sin = 1  a = 
Gerçekçi olarak ise , sin <1  a > 
Dolayısıyla a aralığı ışığın dalgaboyu mertebesinde fakat
dalgaboyundan daha büyük olmalıdır.
Bu nedenle kristalde difraksiyon olabilmesi için :
Atomlararası uzaklık 0.1 - 2 Å ile
 = 0.1 - 2 Å olmalıdır. Bu özelliklere
X-ışınları, elektronlar ve nötronlar sahip olduklarından
kristallerde difraksiyona neden olabilirler
Kristallerde Difraksiyon

Incident radiation
Gelen radyasyon “Reflected”
Yansımış radiation
radyasyon 1

 

X Z
Y
d

Transmitted
Geçen radiation
radyasyon
 Gelen radyasyon
Incident radiation Yansımış radyasyon
“Reflected” radiation 1

 

X Z
Y
d

Transmitted
Geçen radiation
radyasyon

2 demetinin 1 demetinden geri kalma mesafesi

XYZ = 2d sin 
dır.

Dolayısıyla 2d sin  = n Bragg’s Law

1,54Å dalgaboylu X-ışınları d = 1,2 Å olan düzlemlerden
yansımaktadır. İnterferens yaratan  Bragg açısını
hesaplayınız.

 = 1.54 x 10-10 m, d = 1.2 x 10-10 m, =?

2d sin   n
n=1 :  = 39.9°
 n 
1
  sin   n=2 : X (n/2d)>1
 2d 
2d sin  = n

Normal olarak n = 1 seçilir ve 2dhkl sin  =  olacak

şekilde Miller İndisleri ayarlanır.
Bragg’ yasası ve d uzaklığı denklemi
kullanılarak çok çeşitli problemler çözülebilir.

2d sin  = n
veya

2dhkl sin  = 

2 2 2
1 h k l
2 2 2 2
d a b c
Bragg yasasının iki şeklinin eşdeğerliliği ile ilgili örnek

Kenar uzunluğu a=5Å olan kübik kristalde =1.54 Å

için ’ yı hesaplayınız. 2d sin  = n

(1 0 0) yansıması, d=5 Å (2 0 0) yansıması, d=2.5Å

n=1, =8.86o n=1, =17.93o
n=2, =17.93o
n=3, =27.52o n=2, =38.02o
n=4, =38.02o
n=5, =50.35o n=3, =67.52o
n=6, =67.52o n4 için yansıma yok
n7 için yansıma yok
 Bragg ve d-uzaklığı denkleminin birleştirilmesi

1.54 Å dalgaboylu X-ışınları birim hücresinin kenar

uzunluğu a = 6 Å olan kübik kristalin (100) düzlemlerinden
yansımaktadır.  Bragg açısını tüm n yansıma mertebeleri
için hesaplayınız.

1 h k l
2 2 2
11 0
2
   0.056
d a2 6 2

d 2  18  d = 4.24 Å
  n 
1
d = 4.24 Å   sin  
 2d 

n=1:  = 10.46° = (1 1 0)
n=2:  = 21.30° = (2 2 0)
n=3:  = 33.01° = (3 3 0)
n=4:  = 46.59° = (4 4 0)
n=5:  = 65.23° = (5 5 0)

2dhkl sin  = 
 Özet
 Bir kristal içinde düzlemler hayal edebiliriz
 Düzlemlerin her bir takımı uygun (hkl) Miller
İndisleri ile tanımlanabilir.
 We can calculate the separation, d, for each set
of planes (h k l)
 Kristaller atomlararası uzaklıklar byutunda olan
radyasyonları difraksiyona uğratır
 Bu difraksiyon olayını Bragg yasası ile analiz
edebiliriz
 Amaç

• Bazı X-ışını difraksiyon deneyleri hakkında bilgi

edinmek
• Tek kristal ile toz metodu arasındaki farkı
incelemek
• Dalgaboyu seçimi için filtre ve monokromatör
kullanılması
 Yöntemler ve Cihazlar
Genel İlke:

X-ışını
Örnek Detektör
Kaynağı

Örnek
• tek kristal
• toz
olabilir
 Laue Yöntemi

Detektör
Beyaz
X-ışını fotoğraf filmi
kaynağı
Kolimatör
sabit
tek
kristal
Laue Yöntemi

Her bir nokta farklı bir

kristal düzlemi ile ilgilidir

KULLANIM ALANI:
• Tek kristal sıralanması
• Birim hücre hakkında bilgi
• Kristal içindeki kusurlar ve
bozukluklar hakkında bilgi
 4 Çember Yöntemi

Monokromatik Hareketli
X-ışınları detektör

Hareketli
tek
kristal
Kristal herhangi bir (hkl)
düzleminden yansıyan
şiddete göre yönlendirilebilir
 dönme

dönme

Gelen sayıcı

dönme
dönme

KULLANIMI: birim hücre tayini

kristal yapı tayini
 Toz Yöntemi
Toz kelimesi ile polikristal malzeme kastedildiğinden bir
parça metal veya kemik kullanılabilir.
Kristaller gelişi güzel yönlenmiş olduğundan Bragg
koşulunu sağlayacak bazı kristaller daima bulunacaktır

Dedektör
Monokromatik
X-ışınları • Film
• Sayıcı
Film - Debye Scherrer Kamerası

Toz
çizgisi

Kamera yarıçapı = R

S 4

2R 360
 Sayıcı - Difraktometre

1000

800

600
o
I/I

400

200

0
20 30 40 50 60 70 80

2
 Diğer Parçalar!
İki dalgaboyunun aynı anda kullanılması istenmez.
Bunedenle K veya K nın birinden kurtulmak gerekir.

E 

Genellikle iki yöntem kullanılır:

 Filtre

Elementler karakteristik emisyon spektrumuna olduğu

kadar karakteristik absorbsiyon dalgaboylarına
sahiptirler. Örneğin bakır gibi

K absorbsiyon kenarı (1s - ∞)

1,38 Ao
K [yüksek enerji /  beyaz radyasyon] absorbsiyonuna,
karşılık alçak K emisyonuna sahip dalgaboyu tercih
edilir. Örneğin Ni’ in absorbsiyon kenarı 1,45 Å dür

Bir genel kural

olarak yayın yapan
atomdan bir iki
daha küçük Z
sayısına sahip
element kullanılır
 Monokromatör
Düzlemlerinden birinden güçlü bir yansıma
olan,kuartz veya germanyum gibi bir kristal seçilir
daha sonra K1 ile Bragg açısı oluşturacak şekilde
kristal üzerine yönlendirilir.
 = 1.540 Å = 2dhklsin

Ge örgü
düzlemleri
Örnek: Bir monokromatör kübünün kenar uzunluğu
a=5.66Å olan Ge’un (111) düzlemleri kullanılarak
yapılmıştır. CuK1 radyasyonun elde etmek için kristalin
yönelme açısını hesaplayınız.

1 h 2  k 2  l2 3
2
 2
 d=3.27Å
d a (5.66) 2

=2d sin

  
1 1  1.540 
  sin    sin   = 13.62°
 2d   (2  3.27 ) 
 Özet
 Difraksiyon deneyleri kaynak, örnek ve
detektörden ibarettir
 Örnekler tek kristal veya toz şeklinde olabilir
 Difraksiyon deneyleri kullanılarak birim
hücreyi ve kristalin tüm yapısını tayin
edebiliriz
 K ışımasını elimine etmek için filtreler
kullanılabilir veya K1 radyasyonunu kullanan
monokromatörler kullanılabilir