Ang Teoryang Kapwa at ang Pagkataong Pilipino

Isa sa mga pangunahing ideya ni Virgilio Enriquez na siyang nagpasimula ng displina at

kilusang SP ay ang pagbibigay-pansin niya sa pinapahalagahan ng Pilipino. Ayon kay
Enriquez, ang modelong ito na binubuo ng Kapwa bilang pinakaloob ng pagkataong
Pilipino ay nagsasangay ng iba pang panlabas at magkakaugnay na pagpapahalaga tulad
ng hiya, utang na loob, pakikiramdam, at iba pa.
Maituturing na modelo at panimulang pagsasateorya ng pagkataong Pilipino (theory of
personality of and by the Filipinos) ang gawa ni Enriquez. Ito ay hango sa kaniyang
pagsusuri ng kultura at lenggwaheng Pilipino, partikular na ang mga pinahahalagahang
konsepto natin. Aniya, sumasalamin ang mga konseptong ito sa likas na katangian nating
makisalamuha sa ating kapwa.
Ang pakikisalamuha sa ibang tao ay isang malaking parte ng buhay ng isang Pilipino.
Kaya naman ang teoryang Kapwa ay tinitingnan at sinusuri sa konteksto ng
pakikisalamuha.
Ano nga ba ang Kapwa ayon kay Enriquez?
I. Core Value: Kapwa
Ang Kapwa sa SP ay maituturing na sentro ng pagkataong Pilipino. Ito ay ang ating “core”
ayon kay Enriquez. Bilang Pilipino, ang ating identidad ay hindi natatapos sa pansarili
nating mga kilos, isip, at damdamin. Nakapaloob sa ating pagkakakilanlan ang kilos, isip,
at damdamin ng ibang tao. Sa bawat kilos, isip, at damdaming ating pinoproseso sa ating
loob, kasama rito ang kilos, damdamin, at iniisip ng ibang tao. Ito ang esensya ng Kapwa.
Aniya ni Enriquez, ito ay puwedeng isalin sa Ingles bilang “shared identity” o
“fellowbeing.”
Sa Kapwa, ang “ako” at “ang iba sa akin” ay iisa.

Ayon kina Santiago at Enriquez (1976), may dalawang uri ng kapwa: Ang Hindi
Ibang Tao (HIT), o “one of us” category, o “close other”, kabilang ang
Mga magulang at kapatid
Kaibigan
Kasintahan o asawa
Mga kapamilya
At ang Ibang Tao (IT), o “outsider” cateogry, o “distant other”, kabilang ang
Mga di-kilala
Mga bagong kakilala
Mga di ka-close
Ayon kina Yacat, De Villa, Clemente, at Toledo (2009), may tatlong batayan upang
ituring na HIT ang isang tao. Ito ay ang
Lapit ng Loob
# Psychological sense of affinity
Gaan ng Loob
# Degree of positive affectivity
Pagkakatulad
# Sense of similarity
Itinuturing natin ang ating kapwa bilang Hindi Ibang Tao o Ibang Tao. Pagdating sa ating
pakikisalamuha sa kanila, may walong lebel ang antas ng pakikipag-ugnayan natin sa
ating Kapwa. May limang lebel para sa Ibang Tao at tatlong lebel para sa Hindi Ibang
Tao.
Ibang Tao
1. Pakikitungo
# Level of Civility
# Ang pinakamababang lebel ng ugnayan ng dalawang Kapwa. Marahil hindi
 magkakilala o unang pagkikita ang nangyayaring pakikisalamuha sa
ganitong lebel.

2. Pakikisalamuha
# Level of Mixing
# Nangyayari sa lebel na ito ang “initial stages” ng pagkakaibigan, kung saan
inaalam ng kanyang kapwa ang mga mahahalagang impormasyon tungkol
sa nakakasalamuhang niyang Kapwa.
# Hindi pa gaanong nakikisali sa aktibidad ng grupo

3. Pakikilahok
# Level of Joining & Participating
# Matapos ang ilang araw o oras na nakakasalamuha ng tao ang grupo,
sinusubukan niya nang makilahok sa mga aktibidad na pangkaraniwang
ginagawa ng grupo.

4. Pakikibagay
# Level of Conforming
# Hindi na lamang nakikilahok ang tao sa mga aktibidad ng kaniyang grupo,
siya rin ay nakikiayon na sa mga desisyon nila.

5. Pakikisama
# Level of Adjusting
# Ayon kay Enriquez, ang pakikisama ay ang huling lebel bago tumungo ang
isang relasyon papunta sa pagiging close o Hindi Ibang Tao.
# Sa pakikisama, nakikibagay at nakikilahok na ang tao sa kaniyang grupo sa
isang mas malalim at mas madalas na paraan. Nakakaramdam na rin siya
ng pagkalapit sa kanila.
Hindi Ibang Tao
6. Pakikipagpalagayang-loob
# Level of Mutual Trust / Rapport
# Sa lebel na ito nagkakaroon ng tiwala. Panatag na rin ang tao sa kaniyang
karelasyon o grupo at wala na siyang nararamdamang hiya o pag
aalanganin.

7. Pakikisangkot
# Level of Getting Involved
# Sa malalim na lebel ng pakikisangkot, ang ginagawa at nangyayari sa isang
tao ay siya na ring nangyayari at ginagawa ng kanyang kapwa. Ang
nararamdaman at kilos ng tao ay gayang nararamdaman at kinikilos na rin
ng kaniyang Kapwa.
# Sabi ni Enriquez, isang indikasyon daw na kaya mo nang makisangkot at
palagay na ang loob mo sa isang tao ay kung kaya mo nang makipagsalo
sa sawsawan ng iyong kapwa habang kumakain.

8. Pakikiisa
# Level of Oneness and Full Trust
# Ang pinakamalalim na lebel ng pakikipagkapwa. Nakikita ito sa mga may
matagal nang pinagsamahan na mga relasyon, kung saan ang tao at ang
kaniyang kapwa ay tila iisa. Ang kaniyang mga karelasyon ay tila
extension na ng kaniyang sarili.

Sa paanong paraan mo nakikita sa araw-araw na buhay ang walong lebel ng

pakikipagkapwa? Tunay nga ba na tinuturing natin ang kapwa bilang iba at
hindi ibang tao?
II. Surface Values
Ang kapwa ang itinituring na core ng lahat ng values (pagpapahalaga) ng Pilipino. Lahat
ng mababanggit na values sa mga susunod na diskusyon ay humuhugot ng katangian at
likas sa kapwa bilang core nito. Kung ang kapwa ang core, mayroon ding tinatawag na
surface values, o mga paimbabaw na pagpapahalaga. Ang mga surface values ay
kadalasang makikita sa ating araw-araw na kilos at pakikisalamuha sa ibang tao. Dalawa
ang puwedeng manipestasyon nito: accommodative at confrontative.
Accommodative surface values
Ang acommodative surface values ay ang mga pagpapahalagang ginagamit nating
basehan ng ating kilos sa araw-araw nating pakikisalamuha sa kapwa. Tinawag itong
acommodative dahil sa likas na katangian nitong pakikipag-uganayan sa kaniyang kapwa
sa isang mainit na pagtanggap. Bukod dito, ang accommodative surface values ay
nagmumula sa ating panloob na pagpapahalaga sa kapwa. Ang mga ito ay hindi
puwedeng mangyari kung hindi kapwa ang pinanggagalingan ng ugnayan.
Matagal inakala ng parehong banyaga at Pilipinong sikolohista na ang ilan sa mga
accommodative surface values ay ang core value natin. Ito ay sapagkat ang
accommodative surface values ay masasabing likas na natatangi sa mga Pilipino. Marahil
makikita man ito sa ibang bansa, ngunit ang manipestasyon nito sa araw-araw na
pakikisalamuha ay hindi maikakailang Pilipino ang dating.
Dahil ito ang panlabas na ipinapakita ng mga Pilipino, ito ang mga values na akma sa
kagustuhan ng mga dayuhan at banyaga upang ipinta ang imaheng Pilipino. Sinamantala
ng ating mga banyagang mananakop at tila binalandra pa ang mga values na ito bilang
panloob na karakteristik ng mga Pilipino.
Ang tatlong accommodative surface values ay hiya, utang na loob, at
pakikisama. Hiya
Sa Ingles, may kahulugang shame at embarassment ang salitang hiya. Akma ang
shame at embarassment sa nararamdaman natin kapag tayo ay napapahiya at
nahihiya, o kapag tayo ay nasa hindi komportableng sitwasyon. Ngunit ayon kina
Enriquez ay may mas malalim pa raw ito na katangian sa kulturang Pilipino kung
susuriin.
Ayon kina Enriquez, ang hiya ay may mas angkop na kahulugan sa kulturang Pilipino
bilang kaayusan, kawastuhan, at dignidad. Ang pagpapakita ng hiya ay upang ipaalam
ng tao sa kanyang kapwa na siya ay maayos at wastong tao, at ginagalang niya ang mga
ito. Pinangangasiwaan ng hiya ang ugnayan ng bawat kapwa sa pamamagitan ng
pagiging wasto at magalang. Kaya naman ang kaakibat na tamang Ingles na salita nito
ay hindi shame at embarassment, kundi propriety at dignity.
Kung susuriin din daw ang kahulugan ng mga iba’t ibang salita na may kaugnay sa
salitang hiya, malawak ang mga kahulugan na puwedeng makita sa repositoryo ng mga
salita nito, hindi tulad ng literal na kahulugan nito sa Ingles na shame at embarassment
na may limitadong pakahulugan lamang.
Panloob at Panlabas na Aspeto ng Hiya
Ayon kay Salazar (1981), ang konsepto ng hiya ay may panloob at panlabas na
katangian. Ang panloob ay may kinalaman sa emosyonal na aspeto ng hiya. Ang
panlabas naman ay may kinalaman sa behavioral o kilos na aspeto nito. Halimbawa, sa
panloob o damdaming aspeto ng hiya, nariyan ang mga salitang mahiyain, kahiya-hiya,
hiyang-hiya, na pumapatungkol sa estado o nararamdaman ng isang tao. Sa panlabas o
pangkilos na katangian ng hiya, nariyan ang hiyain, ikahiya, manghiya, ipahiya.
Utang na Loob
Hindi na bago sa ating pandinig ang konsepto ng utang na loob. Bata pa lamang tayo ay
alam na natin sa puso’t isipan natin ang pagkakaroon ng utang na loob sa isang tao. Sa
Sikolohiyang Pilipino, mataas ang estado ng konsepto ng utang loob dahil ito ay isang
napakahagalang tagapangasiwa ng mga ugnayan sa bawat kapwa tao.
Ngunit ayon kay Charles Kaut (1961), ang utang na loob ay hindi natatangi sa Pilipino.
Nakikita rin ito sa ibang bansa tulad ng sa Amerika. Sa katunayan, kilalang-kilala ito ng
mga Amerikano bilang gratitude o iyong pakiramdam ng pagpapasalamat at
pagpapahalaga sa ginawang kabutihan sa iyo ng ibang tao, at norm of reciprocity, na
ang ibig sabihin ay pagbabalik-halaga sa ginawang kabutihan sa iyo ng isang tao.
Tila mukhang hindi na nga naman natatangi sa atin ang konsepto ng utang na loob. Sa
tuwing nakakaranas tayo nito ay hindi maikakailang nakakaramdam nga tayo ng gratitude
at tinutumbasan natin (reciprocity) ang kabutihang ginawa sa atin. Ngunit mahalaga ang
sinabi ni Hollneister patungkol sa gratitude at reciprocity sa kung paano ito naiba sa
katangian ng utang na loob. Aniya, ang pagpapakita ng gratitude (sa kultura ng Amerika)
ay sa pamamagitan ng pagbabalik pabor “na may interes” (ayon kay Enriquez, kay
Hollneister mismo nanggaling ang mga salita sa loob ng panipi).
Ibig sabihin, ang gratitude sa kulturang Kano ay may transaksyonal na katangian.
Kapag gumawa ka ng mabuti sa isang tao, nararapat ay balikan ito ng taong ginawan
mo ng mabuti. Bukod dito, kapag ang isang tao ay “nabayaran” na ang kabutihang
ginawa sa kanya, tapos na ang transaksyon. Nagwawakas na ang kahit anong kontrata
o di-isinaad na napagkasunduan sa pagitan nilang dalawa. Kapag napantayan na ang
ginawang kabutihan, tapos na ang usapan.
Sa kulturang Pilipino, ayon kina Enriquez, ang utang na loob ay hindi natatapos. Kapag
ang isang tao ay nagkaroon ng utang na loob, panghabambuhay na ito, o minsan ay
naipapasa at naipapamana pa sa mga anak. Kaya’t ang akmang pagsasalin ng utang na
loob sa Ingles ay mas angkop sa konsepto ng solidarity (De Mesa, 1987). Ayon kina
Enriquez at De Mesa, ang konsepto ng utang na loob sa Pilipino ay ang buong pagkilala
sa buong pagkatao ng kaniyang kapwa. Sa Pilipino, hindi ka nagkakautang sa ginawang
mabuti sa iyo ng kapwa; ikaw ay nagkakautang sa kalooban at katauhan niya bilang tao.
Ipinapakita ng utang na loob na ang loob ng isang tao ay may malalim na pagbibigay
halaga sa loob ng kapwa niya tao.
Ipinakita ni Enriquez ang kaisahan ng kalooban ng tao at ng kapwa niya sa katagang
binabanggit natin kapag tayo ay nagmamakaawa: “Utang na loob! Maawa ka sa akin.”
Ipinapakita raw nito ang pag-apila natin sa kalooban ng kapwa natin upang makita ang
kalooban ng biktima niya. Ito ay nagpapatunay na ang utang na loob ay hindi lamang
simpleng transaksyon, bagkus ay isang konseptong likas na kumakatawan sa kaisahan
ng bawat kapwa.
Pakikisama
Tulad ng utang na loob, isa rin ang pakikisama sa matagal nang pinag-aaralan ng mga
sikolohista, banyaga man o Pilipino. Naging matunog ang mga pag-aaral sa pakikisama
nang gamitin ito sa pag-aaral ng konseptong smooth interpersonal relationships (SIR)
ni Fr. Frank Lynch (1961, 1973), isang Heswitang pari mula sa Ateneo. Ang SIR ayon kay
Lynch ay ang teoryang pumapatungkol sa pagkakaroon ng mabuting relasyon ng mga
Pilipino sa bawat isa at sa mga banyaga.
Ayon kay Lynch, nakikita ang SIR sa mga eupemismo o iyong mga pananalitang hindi
direktang sinasabi at minsan ay pinapatamis o pinapalabnaw pa (halimbawa ay ang
pagsagot ng “okey lang” o “may itsura ka” kapag natanong ng “pogi/maganda ba ako?”).
Mahilig daw tayong umiwas sa mga alanganing tanong dahil gusto nating maayos ang
daloy ng ating pakikitungo/pakikisama sa mga tao. Ayon kina Lynch at iba pang
banyagang nag-aaral ng sikolohiya ng mga Pilipino, napakahalaga sa atin ang
pagpapanatili ng kaayusan sa pakikisalamuha sa ibang tao. Walang lugar ang pagiging
kontrabida sa atin.
Iyon na nga rin ang rason kung bakit inakala nilang ang pakikisama at SIR ang core value
ng mga Pilipino. Dahil sa panlabas at limitado nilang pananaw ay inakala nilang itong
natatanging pagkilos natin patungkol sa ibang tao (na dapat ay maayos lagi) ay siyang
naging dahilan kung bakit iniangat nila ang konsepto ng pakikisama bilang
pumapatungkol sa lahat ng aspeto ng pagkatao ng Pilipino. Ngunit ayon kay Enriquez,
dahil sa panlabas nilang perspektibo ay hindi nila maaarok na ang pakikisama ay isang
paimbabaw na pagpapahalaga lamang, at ito ay pinapatakbo ng isang mas malalim na
proseso – ang proseso ng pakikipagkapwa.
May katotohanan din naman ang pagsusuri ni Lynch na ang pakikisama ay ang
pagpapanatili ng magandang ugnayan natin sa ating kapwa. Ngunit hilaw na pagsuri ito
ayon kay Enriquez kung hindi nito ilalagay ang pakikisama sa isang mas malaking
konteksto ng pakikipagkapwa ng Pilipino, at kung titingnan lamang ito bilang nag-iisa’t
natatanging pinapahalagahan natin. Indibiduwalistiko ang pananaw na ginamit sa SIR
dahil ang tingin nito sa pag-aayos ng relasyon sa ibang tao ay para sa pansariling niyang
kapakanan.
Para kina Enriquez, ang pakikisama ay ang pagkakaroon ng companionship sa bawat
kapwa tao natin. Ito ay nag-uugat mula sa pagpapahalaga natin sa ating kapwa at
pagturing sa kanya bilang kasama, karamay, at kapwa tao, kalapit man siya ng loob o
hindi. Hindi nakikisama ang tao dahil gusto niya lamang ng kaayusan at pansariling
kapayapaan. Siya ay nakikisama dahil may ugnayan siya sa kaniyang kapwa. Tandaan
na ang kapwa ay ang pag-iisa ng sarili at ng iba. Walang lugar dito ang pansariling
pananaw.
Isa ring katangian ng pakikisama ay ang pagiging instrumento nito sa pagbuo ng mas
malalim na ugnayan sa pagitan ng mga kapwa tao. Kung babalikan, ang pakikisama ay
ang huling lebel ng pakikisalamuha sa Ibang Tao bago tumungo sa mas malalim na lebel
ng Hindi Ibang Tao. Sa kontekstong ito, pinapakitang ito ay higit pa sa pagpapanitili
lamang ng kaayusan ng ugnayan tulad ng pagtingin nito sa konseptong SIR. Ito ay susi
sa pagpapalim at pagpapalago ng ugnayan ng tao sa kanyang kapwa.
Confrontative surface values
Nabanggit na akma sa kagustuhan ng mga banyagang mananakop ang mga
accommodative surface values sapagkat inakala nilang mainit ang pagtanggap sa kanila
ng mga Pilipino, at walang paglaban sa hanay ng mga Pilipino. Tayo raw ay hospitable,
may hiya, madaling makisama, at marunong tumanaw ng utang na loob. Ang Pilipino ay
masunurin. Siya ay mabait kahit kanino, marahil ay dahil daw hindi niya kayang makipag
away sa kanyang kapwa at dapat ay makisama lamang. Siya ay mapagkumbaba at
hindi mayabang, at lalong hindi mapilit.
Totoo man sa maraming konteksto, hindi ibig sabihin nito na hindi na lumalaban ang mga
Pilipino. Bagamat likas sa atin ang magkaroon ng hiya, utang na loob, at pakikisama dahil
sa pagbibigay kahalagahan natin sa ating kapwa, tayo rin ay may palabang ugali lalo na
kung ang kapwa natin ay naaagrabyado at naaabuso. Sadyang mas ipinapakita lamang
natin ang ugaling mapagtanggap, ngunit ang Pilipino, kahit sa ating kasaysayan, ay
marunong lumaban.
Isang kolonyal na pamamaraan ang pagpinta sa mga Pilipino bilang mga masunurin at
hospitable. Hindi nga naman madaling pamahalaan ang kulturang kayang lumaban.
Kaya’t minarapat ng ating mga banyagang mananakop na patayin ang kahit anong pag-
aalab upang lumaban at palakasin ang ideyang tayo ay may mababang-loob.
Nakakalungkot lang na hanggang ngayon, matapos nating lumaya sa ating mga
mananakop, ay nakapaloob pa rin sa atin ang ganitong pag-iisip.
Iminungkahi ni Enriquez na palabasin ang tapang at lakas nating Pilipino sa paglaban
upang makawala tayo sa tanikala ng banyagang impluwensya. Iniangat niya ang
confrontative surface values bilang kapantay ng accommodative surface values upang
ipakita na parehong ugali at pinapahalagahan ng Pilipino ang pagtanggap at paglaban.
Ang tatlong confrontative surface values ay bahala na, lakas ng loob, at pakikibaka.
Bahala na
Hindi na rin bago sa atin ang konsepto ng bahala na. Madalas ay sinasabi natin ito bago
harapin ang isang malaking pagsubok. Galing nga raw ito sa “Bathala na,” o ang
pagsasa Diyos ng ating kapalaran sa pagdaan natin sa isang pagsubok sa buhay.
Marahil ay sinasalamin nito ang pagiging maka-Diyos ng mga Pilipino. Ngunit para kina
Enriquez, may iba pa itong pakahulugan sa konteksto ng Sikolohiyang Pilipino.
Ang pagsalin ng bahala na bilang fatalism sa Ingles ay pinasikat ni Bostrom (1968). Ang
fatalism ay ang pagpapaubaya sa kapalaran (fate) ng mga nangyayari sa ating buhay
(“bahala na si Batman”). Ayon kay Bostrom, ang ugaling fatalistic ay sumasalamin sa
pagkadisgusto sa pagpaplano at pag-ako ng responsibilidad. Kung ganoon, hindi pala
mahilig magplano at pasibo lamang ang mga Pilipino sa kanyang kapalaran kung
pagbabasehan ang paglalarawan ni Bostrom.
Ngunit sa pag-aaral ni Lagmay (1977) gamit ang PTAT pagdating sa bahala na, hindi raw
pasibo ang katangian ng maka-Pilipinong konsepto ng bahala na. Ang tunay na esensya
raw nito sa kamalayang Pilipino ay bilang isang tagapangasiwa ng motibasyon at aksyon.
Ayon kay Lagmay, ang bahala na ay gumagana sa mga sitwasyong puno ng pagdududa
at pag-aalinlangan, at pagkakulang ng pagpipilian kung ano ang dapat gawin. Ito ay
nakikita sa sitwasyong malabo kung ano ang mangyayari sa hinaharap at may
nakaambang pagkabigo. Ang bahala na ang nagsisilbing panglakas-bisa upang harapin
ng Pilipino ang hamon. Ito ang nagbibigay sa kanya ng kapasidad na baguhin ang
kanyang sitwasyong nangangailangan ng malikhaing diskarte upang mapabuti niya ang
kanyang kalagayan. Ang bahala na, sa halip na maging isang mekanismo lamang upang
isuko niya sa mas mataas na kapangyarihan ang kanyang kapalaran, ay siyang
nagbibigay-lakas sa kanya upang kumilos.
Kung susuriin nga, kapag sinabi ng Pilipino ang “bahala na,” hindi naman siya tumitigil sa
kanyang ginagawa. Sa katunayan, sinusundan kadalasan ng pagsambit ng “bahala na”
ang pagkilos upang solusyonan ang problemang hinaharap niya. Kung hindi man siya
kumilos, hahanap siya ng diskarte upang ito ay harapin sa ibang panahon na lamang. Ibig
sabihin, aktibo at hindi pasibo ang katangian ng bahala na. Hindi fatalism, kundi
determination.

Lakas ng Loob
Inakala ng mga dayuhang mananakop sa Pilipinas na mahina ang loob ng mga Pilipino.
Ang pasibo at masunuring katangian ng mga Pilipino ang siyang naging daan daw ng
mga mananakop upang mas palawakin ang impluwensya nila sa mga Pilipino at ipailalim
ang Pilipinas sa kolonyal na pamumuno at impluwensya magpahanggang sa kamakailan.
Ngunit ang hina ng loob ng Pilipino upang lumaban ay nagkakaroon ng lakas kung ang
kapwa niya ay naaagrabyado at naaabuso. Makikita sa ating kasaysayan ang lakas ng
loob ng ating mga bayani upang labanan ang isang higanteng bansa nang walang pag
aalinlangan. Nakita rin natin ang mga lumaban sa diktadurya sa kabila ng pang-aabuso
sa karapatang pantao at pagpatay sa mga lumalaban sa mapang-abusong
pamamahala. Ang ating nakaraan ay puno ng kuwento ng mga bayaning naglakas loob
sa gitna ng malaking hamon.
Ang lakas ng loob, o guts, sa Ingles, ay isang damdaming nagpapaigting ng loob hindi
lamang ng isang tao, kundi pati na rin ng kanyang kapwa. Ang lakas ng loob ng isa ay
lakas ng loob ng kapwa niya.
Pakikibaka
Kapag ang pang-aabuso ay hindi tumitigil at lalo pang umiigting, hindi na lamang
magsasawalang-kibo ang Pilipino. Siya na ay maninindigan at aktibong makikilahok
upang baguhin ang nakasanayang pamamaraan na siyang naglalagay sa buhay ng mga
tao sa alanganin. Siya ay makikibaka kasama ang kapwa niya upang ipaglaban ang
pagkakapantay-pantay ng lahat.
Dala ng kaniyang kaloobang inihanda ng bahala na at pinalakas ng kapwa upang
manindigan at makilahok, ang Pilipino ay makikibaka (resistance) sa kahit anong uri ng
pang-aalipusta. Ang Rebolusyon ng 1896 at ang Himagsikang Bayan sa EDSA noong
1986 ay mga pangunahing halimbawa ng pakikibaka ng Pilipino laban sa mapang
abusong sistema. Kung susuriin ang kasaysayan, hindi sa isang araw lamang nabuo ang
pakikibaka, bagkus ito ay produkto ng pinagsama-samang galit sa mga nagdaang taon
ng pang-aabuso ng may kapangyarihan.

Bakit kaya sa gitna ng mga kawalan ng hustisya at malawakang korapsyon sa gobyerno

ay iilan lamang na mga Pilipino ang naglalakas loob makibaka? Ano kaya ang kulang sa
atin? O may kulang nga ba?

III. Pivotal Interpersonal Value: Pakikiramdam

Ang pakikiramdam ay isang natatanging pagpapahagalang Pilipino sapagkat isensyal
ang posisyon nito sa value system na iminungkahi ni Enriquez. Ayon sa kanya, ang
pakikiramdam ay isang pivotal interpersonal value. Pivotal, na ang ibig sabihin ay
kinasasalalayan, ay ginamit upang ilarawan ang importansya ng pakikiramdam sa
ugnayan ng tao at ng kanyang kapwa. Ito ay makabuluhan upang matupad ng Pilipino
ang hinahangad niyang ugnayan.
Puwedeng isalin sa wikang Ingles ang pakikiramdam bilang “shared feeling” o “shared
inner perception.” Ayon kay Mataragnon (1987), ang pakikiramdam ay isang aktibong
proseso na nangangailangan ng ibayong pag-iingat at masusing pag-iisip sa
nararamdaman at nararanasan ng ibang tao (kapwa). Ito ay puwedeng ipakita sa pag
aalangan, pagpansin sa mga pinapahiwatig ng ating kinakausap, lalo kung hindi nila ito
hayagang sinasabi, at ipinapakita lamang sa kanilang tono, pamamaraan ng pananalita,
at kilos. Ito rin ay ang pagkuha ng perspektibo ng ibang tao (“kung ako ay nasa kalagayan
niya, ano ang mararamdaman ko?”).
Hindi maikakaila na magaling makiramdam ang mga Pilipino. Kung titingnan ang
pamamaraan ng pananalita ng mga banyaga, sila ay direkta sa kanilang gustong sabihin.
Tayo, bilang mga Pilipino, ay mag-aalangan muna bago makapagsabi ng isang sensitibo
o hindi kaaliw-aliw na bagay. Bawat parte ng ating pakikisalamuha ay may kaakibat na
pakikiramdam.
Sa modelo ni Enriquez ng ating value system, ang pakikiramdam ang siyang nag-uugnay
sa ating core value na kapwa at mga surface values. Ito ang tulay sa kung paano
nagkakaroon ng elementong pakikipagkapwa ang pagkakaroon ng hiya, utang na loob,
pakikisama, at iba pa. Hindi tayo puwedeng mahiya o magkaroon ng utang na loob kung
hindi natin naramdaman ang loob ng ating kapwa. Hindi tayo makikibaka at magkakaroon
ng lakas ng loob kung hindi tayo nakiramdam sa sitwasyong hinaharap natin. Malinaw na
ang pakikiramdam ang tulay ng ating kalooban sa kalooban ng iba. Ito ang tigapangasiwa
ng ating pinapahalagahan (kapwa) upang tayo ay kumilos (surface values).

Ang ugnayan ng core value, pivotal interpersonal value, at surface values

Behavioral Domains ng Pakikiramdam at Surface Values

Ayon kay Enriquez, may kaakibat na manipestasyon ang bawat accommodative surface
value na likas na ginagawa ng mga Pilipino sa pakikisalamuha. Binigay halimbawa ni
Enriquez ang mga ito upang ipakita ng ugnayan ng surface values at ang kaakibat nitong
pakikiramdam na proseso. Ang tatlong behavioral domains ay biro, lambing, at tampo.
# Ang biro (tease/joke) ay ginagamit natin upang mapahina ang pakiramdam ng
hiya, lalo na sa lebel ng Hindi Ibang Tao. Mapapansin na pangkaraniwan na ito sa
mga malalalim na relasyon at matatag na mga grupo, kung saan ang hiya ay
nawawala o napapahina.
# Ang lambing (sweetness) ay nakikita at nararanasan sa ugnayang malalim ang
pinagsamahan (may companionship o pakikisama). Ito ay upang iparamdam ang
nararamdaman ng kalooban sa kalooban ng kaniyang karelasyon. Ito ay hindi
posible sa mga relasyong mas mababa sa pakikisama ang lebel.
# Ang tampo (emotional disappointment) ay nangyayari kapag ang isang tao ay
binabalewala ang kanyang utang na loob sa kanyang kapwa. Marahil siya ay
nakasakit ng kalooban ng kaniyang kapwa, kaya’t siya’y nakararamdam ng tampo.
Tulad ng biro at lambing, hindi ito nararanasan sa mga mabababaw na lebel ng
relasyon.
Ang Masamang Tao
Isa pang halimbawa ng manipestasyon ng surface values ay ang pagpinta ni Enriquez
sa kung ano ang ibig sabihin ng “masamang tao” para sa Pilipino. Ayon sa kanya,
# Karaniwan ay masamang tao na maituturing ang isang taong “walang hiya,”
“walang utang na loob,” at “walang pakikisama.”
 # Ngunit mas malala pa rin daw ang isang taong “walang pakiramdam” o manhid. #
Ngunit ang pinakamalala raw sa lahat ay ang “walang pakikipagkapwa tao.”
Madaling malunasan ang pagkawalanghiya o pagkawalang-utang na loob. Ngunit
ayon kay Enriquez, tumapak na sa pinakamalalang antas ang taong walang
pakikipagkapwa-tao. Siya ay walang pakialam at walang pagmamalasakit sa
kanyang kapwa. Hindi niya kinikilala bilang kapantay ang kalooban ng kanyang
kapwa. Siya ang pinakamalala sa lahat ng malala.
IV. Linking socio-personal value: Kagandahang-loob
Bilang isang parte sa sistemang pagpapahalaga (value system) sa modelo ni Enriquez,
ang kagandahang-loob, tulad ng pakikiramdam, ay nagsisilbing tulay ng pakikipagkapwa
tungo sa iba pang mas kongkretong pagpapahalaga. Ang kagandahang-loob ang nag
uugnay sa atin sa mas malaking lipunang ginagalawan natin. Ito ang nangangasiwa sa
kung ano ang pinapahalagahan natin sa ating lipunan tulad ng karangalan, kalayaan, at
katarungan.

Nagsisilbing gabay ang kagandahang-loob upang ang ating pakikipagkapwa ay hindi

nababahiran ng kasamaan. Sinisigurado nito na ang indibidwal at ang kanyang relasyon
sa kanyang nasa paligid at sa mas malaking lipunan ay may mabuting hangarin.
Maisasalin sa wikang Ingles ang kagandahang-loob bilang shared humanity. Ito ay
nanggagaling sa kabutihan ng ating loob (generosity) at kabaitan ng ating puso
(goodness of the heart).
Sa isang pag-aaral ng dating PAP President na si Ron Resurreccion noong 2008, pinag
aralan niya ang katangian ng kagandahang-loob sa pananaw ng mga Pilipino. Ayon sa
kanyang pag-aaral, may tatlong manipestasyon ang kagandahang-loob: una ay ang
pagpapakita ng malasakit. Ang isang taong may kagandahang-loob ay handang
tumulong sa abot ng kanyang makakaya sa kanyang kapwa. Pangalawa ay ang
pagkakaroon ng malinis na kalooban. Ang intensyon at ugali ng isang taong may
kagandahang-loob ay puro at walang bahid ng malisya. Siya ay marangal at nagbibigay
lakas ng loob sa iba. Ikatlo, ang taong may kagandahang-loob ay nagbibigay serbisyo
sa tao (nakikipagkapwa). Hindi lamang siya pasibo sa kanyang kabutihan, bagkus siya
ay aktibong tumutulong kahit na hindi siya tawagin o kailanganin.

V. Societal values
Ang mga panlipunang pagpapahalaga o societal values ay matatagpuan sa mas malaking
konteksto ng ating lipunan at kultura. Hindi tulad ng mga nabanggit na pagpapahalaga
na nakikita lamang sa mas maliit na konteksto ng pakikisalamuha, hangad ng societal
values ang kapayapaan at kaayusan sa mas malaking lipunan. Kung babalikan, ang
kagandahang-loob ang siyang nangangasiwa ng societal values na nakabase sa
pakikipagkapwa-tao. Ang tatlong societal values ay karangalan, kalayaan, at katarungan.
Karangalan
Ang pagpapahalaga ng karangalan ay ang pagbibigay-halaga natin sa ating mga sarili at
sa ibang tao. Sa wikang Ingles, ito ay dignity. Kalapit din nitong mga konsepto ang self
worth o self-esteem, na ang ibig sabihin ay pagbibigay importansya sa identidad.

Sa isang Asyanong bansa tulad ng Pilipinas, mahalagang katangian ng pagiging tao ang
karangalan. Kung mawala ito ay tila parang tinanggalan ka ng katauhan. Ito ang
nagbibigay sa atin ng tindig at katapangan upang tayo ay maging tao, at siya ring
ibinibigay nating respeto sa katauhan ng ibang tao.
Dalawa ang puwedeng panggalingan ng karangalan. Una ay ang puri o sa wikang Ingles
ay praise. Ito ay ang panlabas na aspeto ng karangalan. Ito ay ang pagpapahalagang
ibinibigay natin sa ating sarili base sa pagkilala sa atin ng ibang tao at ang respetong
binibigay nila sa atin. Kadalasan ito nanggagaling mula sa mga tagumpay sa buhay
(accomplishments). Ngunit ang totoong panloob na aspeto ng karangalan ay ang dangal.
Ang dangal ay ang pagbibigay ng respeto sa ating sarili na walang kinalaman sa
pananaw ng iba at ng lipunan. Ito ay nanggagaling sa panloob na respetong binibigay
natin sa ating mga sarili, at pagbibigay-importansya sa kung ano ang ating
nararamdaman at naiisip. Ito ang respetong galing sa ating mga sarili. Ayon sa
sikolohistang si Carl Rogers, kahit ang dangal man ay natututuhan natin sa mga puring
ibinibigay sa atin ng ibang tao, lalo na sa mga mahahalagang tao sa ating buhay, kapag
natutunan na nating bigyang dangal ang ating sarili ay hindi na natin kailanman
kakailanganin ang mababaw na puri ng iba.
Kalayaan
Kitang-kita sa kasaysayan ng Pilipinas ang tema ng kalayaan. Ang kuwento ng ating
nakaraan ay ang tuloy-tuloy at walang tigil na pakikibaka upang makamit ang kalayaang
ipinagkait sa atin ng mga may kapangyarihan. Mula sa mga pulo-pulong rebolusyon
noong 1600s hanggang sa pagkakaisang nakamit ng Katipunero upang ipaglaban ang
kalayaan ng Pilipinas, o kahit hanggang sa pagpapatalsik ng isang diktadurya, ang
kalayaan ay pamilyar na sa kamalayang Pilipino. Nakatatak na ito sa kanyang isip.
Freedom sa Ingles, ang konsepto ng kalayaan ay may malaking pagkakatulad ngunit
may makabuluhan ding pagkakaiba sa kanluraning pagsasakonsepto nito. Ang kalayaan
ayon sa kanluraning lente ay ang pagpapahalaga na magawa ang kagustuhan. Sa
pilosopiya, lagi itong ipinapares sa responsibilidad. Ang freedom at responsibility ay hindi
maihihiwalay. Sapagkat ayon sa kanluraning pilosopya, kasama dapat ng paggawa at
pagsikap sa anumang gustong gawin ay ang pagpapaloob nito sa kung ano ang isinasaad
sa batas o sa mga sikat na moral na pagpapahalaga. Ang freedom ay may kaakibat na
responsibility.
Ito man ay akma rin sa kontekstong Pilipino, may pagkakaiba ang kalayaan natin sa
kalayaan ng kanluran. Sa Pilipino, katumbas ng kalayaan ang buhay. Hindi lamang ito
patungkol sa kung ano ang pupuwede at gugustuhin niyang gawin. Ang kalayaan ay may
kabuluhan sa ating buhay – ang ating kalayaang mabuhay. Ang kalayaan ay ang
kapasidad upang magawa ng Pilipino ang bumubuhay sa kanya. Kaya nga ang tawag
natin sa trabaho ay hanapbuhay o kabuhayan. Sapagkat sa pangkaraniwang Pilipino,
ito ang nagbibigay-buhay sa kanya at kanyang pamilya. Dito siya nakahahanap ng
kahulugan at kahagalagan. Ang kalayaan ang kanyang buhay.

Katarungan
Marahil ang societal value na pinakamahirap makamit, ang katarungan o social justice
o social equity, ay ang pagkakapantay-pantay ng lahat sa mga panlipunan at
pampulitikal na desisyon at mga pangyayaring nakaaapekto sa bawat tao sa lipunan.
Sinisigurado ng katarungan na ang lahat ng tao sa lipunan ay nakakamit ang kanilang
hinahangad nang hindi nakakaapak o nakakalamang sa iba.
Puno ang kasaysayan ng Pilipinas ng kawalan ng katarungan. Labis na napupuno rin ito
sa pagbabaluktot ng katarungan. Ngunit para kay Enriquez, ito ay isang value na hindi
dapat natin tinitigilang kamtin. Dahil kahit na mahirap itong makamit, ang katarungan ay
kinakailangan ng ating lipunan hindi lamang upang tumakbo ito nang mabisa, kundi
upang ang bawat kapwa natin ay maging malaya at kung posible man, ay nagpapalaya.
Ayon kay Enriquez, ang pagkilala ng katarungan ay hindi lamang sa pagkakapantay
pantay ng oportunidad. Ang katarungan ay dapat may pagkilala sa karapatan ng bawat
tao at kapwa. Bukod dito, may mga elementong dapat nakikita sa isang makatarungang
lipunan.
Bukod sa karapatan (human rights), nakikita rin sa katarungan ang katotohanan
(truth). Hindi tunay na makatarungan ang kahit anong desisyon o hatol kung hindi ito
nakabase sa katotohanan. Kalapit na katangian ng katotohanan ang katapatan
(honesty). Ang katotohanan ay hindi dapat nababahiran ng kasinungalingan. Ang
katarungan din ay dapat nakaangkla sa katuwiran (reason). At ang pinakanatatangi sa
lipunang Pilipino, ang katarungan ay may elemento dapat ng pagkakaisa (unity) sa ating
kapwa upang ito ay tumungo sa kapayapaan (peace). Tanging katarungang nakabatay
sa karapatan ng tao, katotohanan, katapatan, katwiran, at pagkakaisa ang
makapaglalagay sa atin sa estado ng panlipunang kapayapaan.

Ang
ugnayan ng core value, linking socio-personal value, at societal values

Mga Puna sa Teoryang Kapwa at Sikolohiyang Pilipino

• Ang teoryang kapwa ni Enriquez ay sumasalamin hindi sa akutwal na estraktura na
pagkataong Pilipino, kundi sa personal na hangarin ni Enriquez. May
pakatotohanan man, ngunit malabo ang ugnayan ng bawat konsepto sa kanyang
modelo, kaya’t hindi pa ito maiangat sa estado ng isang “teorya.”
• Ang mga naging pag-aaral patungkol sa modelong kapwa ni Enriquez ay sa
pamamagitan ng pulo-pulo at hiwa-hiwalay na pagsusuri ng bawat values sa loob
ng model. May mga pag-aaral patungkol sa bahala na (Del Pilar, 2013),
kagandahang-loob (Resurreccion, 2008), sa walong lebel ng pakikisalamuha
(Yacat, 2017), ngunit halos walang nagsusuri ng modelo ni Enriquez sa isang
sistematikong paraan ng pagsasateorya. Kakaunti ang mga pag-aaral patungkol
sa paano nagkakaugnay-ugnay ang mga values sa bawat isa.
• Kulang pa rin ang SP sa sistemang kumakatawan ng mga kaalamang napakaloob
dito. Tulad ng nabanggit sa aralin ng pagsasakatutubo, malakas man ang
panananaliksik ng mga paksa at konseptong makabuluhan sa mga Pilipino, kulang
pa rin ang mga teoryang nagpapaliwanag at nag-oorganisa ng mga kaalamang ito.