Professional Documents
Culture Documents
IMP - भारतीय नदीप्रणाली - New 2021
IMP - भारतीय नदीप्रणाली - New 2021
IMP - भारतीय नदीप्रणाली - New 2021
2) ZX¶mÀ¶m CJ‘ñWmZmZwgma
A) {h‘mc¶mV CJ‘ nmdUmè¶m ZX¶m : ¶m‘ܶo qgYy, J§Jm Am{U ~«åhnwÌm ¶m ZX¶m Am{U ˶m§À¶m CnZX¶m§Mm g‘mdoe
hmoVmo.
~) nR>mamdê$Z CJ‘ nmdUmè¶m ZX¶m : ¶m‘ܶo Z‘©Xm, Vmnr, JmoXmdar, H¥$îUm, H$mdoar, ‘hmZXr ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo.
3) g‘wÐmcm {‘iUmè¶m
2
~) npíM‘ dm{hZr / Aa~r g‘wÐmcm {‘iUmè¶m ZX¶m :
XoemÀ¶m EHy$U ZXràUmcr úmoÌmn¡H$s 23% ZXràUmcr úmoÌm§‘YyZ dmhUmè¶m ZX¶m Aa~r g‘wÐmcm {‘iVmV.
¶m‘ܶo àm‘w»¶mZo qgYy, Vmnr, Z‘©Xm, gm~a‘Vr, ‘hr npíM‘ KmQ>mVyZ npíM‘oH$S>o dmhUmè¶m ZX¶m§Mm g‘mdoe
hmoVmo.
{h‘mc¶m‘Yrc qgYy, J§Jm Am{U ~«åhnwÌm ¶m à‘wI ZXràUmcr AgyZ ˶m Am§Vaamï´>r¶ ZX¶m AmhoV. qgYy
Am{U {VÀ¶m CnZX¶m {V~oQ>, ^maV Am{U nm{H$ñVmZ‘YyZ dmhVmV, Va J§Jm Am{U ~«åhnwÌm VgoM {VÀ¶m
CnZX¶m {V~oQ>, ^maV, Zonmc>, ~§½cmXoe ‘YyZ dmhVmV.
{h‘mc¶rZ am§Jm§Mo CËWmZ (upheaval) hmoʶm AmYrnmgyZ AZoH$ {h‘mc¶rZ ZX¶m dmhV AmhoV. {h‘mc¶m
nd©VmÀ¶m gd© AdñWm§‘ܶo XoIrc ¶m ZX¶m gVV dmhV hmo˶m. ZX¶m§Mo H$mR> C§MmdV hmoVo Va ZX¶m§Mr nmÌo Imoc
OmV hmoVr.
{h‘mc¶rZ ZX¶m Am{U CnZX¶m ~ma‘mhr dmhVmV. ˶m§Zm {h‘ Am{U nO©Ý¶m‘wio nmUr CncãY hmoVo.
1) qgYy ZXr
OJm‘Yrc gdm©V àmMrZ g§ñH¥$Vr‘ܶo qgYy g§ñH¥$VrMm CëcoI Ho$cm OmVmo.
CJ‘ : ‘mZgamodamOdi H¡$cmg nd©VmV - {V~oQ> ‘ܶo hmoVmo.
- ZXr H$mamH$moa‘, cS>mI, PmñH$a, {h‘mc¶ nd©VamJmÀ¶m CVmamdê$Z dmhV Imcr ¶oV.o ZXr ^maV - nm{H$ñVmZ
¶m XmoZ Xoem‘YyZ dmhV OmVo d eodQ>r qgYy ZXr Aa~r g‘wÐmcm {‘iVo.
- qgYy ZXrMr EHy$U cm§~r (CJ‘mnmgyZ ‘wImn¶©V ) 2880 {H$‘r. Amho. ¶m§n¡H$s ^maVm‘ܶo ’$³V 709 {H$.‘r.
cm§~rMm àdmh Amho.
- qgYy ZXrÀ¶m CnZX¶m : qgYy ZXrcm AZoH$ CnZX¶m ¶oD$Z {‘iVmV, PmñH$a ZXr, gwê$, Ðmg, í¶moH$, Zw~«m,
{eJma, {Jc{JQ>, h§þPm, H$m~yc, Hw$a©‘, VmoM, Pm°~Jmo‘c qgYycm S>mì¶m ~mOyZo à‘wI CnZX¶m åhUOo Poc‘,
{MZm~, amdr, {~¶mg Am{U gVcO ¶m nmM ZX¶m ¶oD$Z {‘iVmV.
3
- qgYy ZXr AQ>H$ ¶oWo ‘¡XmZr àXoemV àdoe H$aVo.
- qgYy ZXrMo EHy$U ZXràUmcrMo úmoÌ 1,78,440 Mm¡.{H$.‘r. Amho. qgYy ZXràUmcrMo úmoÌ ^maV, nm{H$ñVmZ,
{MZ, A’$Jm{UñVmZ ¶m Mma XoemV Amho. ^maVmÀ¶m dmQ>çmg ’$³V 3,21,290 Mm¡.{H$.‘r. ZXràUmcr úmoÌ
Amho.
* qgYyÀ¶m ‘hÎdmÀ¶m CnZX¶m
1) Poc‘ (g§ñH¥$V Zmd - {dVñVm, Aco³Pm§S>a - hm¶S>mñnrP H$pí‘ar Zmd - doW)
CJ‘ : H$mí‘ra Imoè¶mV nran§Omc nd©VmV doarZmJ ¶oWo CJ‘. ZXr dm¶ì¶og dwca gamoda n¶ªV H$í‘ra Imoè¶mVyZ
dmhVo.
EHy$U cm§~r :- 724 {H$‘r AgyZ, ^maVmVrc àdmh 400 {H$‘r. cm§~rMm Amho.
- CnZX¶m {cS>ma, qgY, nmohê$, {H$eZJ§Jm, ny§N>.
- ‘m§Jcm ¶oWo {edm{cH$ am§J ^oQy>Z Vr ‘¡XmZr àXoemV CVaVo.
- ZXr nm{H$ñVmZmV nmoQ>dma nR>mamdê$Z ‘ranyacm ¶oVo.
- ""{Ìå‘y'' (nm{H$ñVmZ) ¶oWo Poc‘ ZXr {MZm~cm {‘iVo.
- {MZm~ ZXr qgYycm {‘R>mZH$moQ> ¶oWo {‘iVo.
- Vwc~wc àH$ën Poc‘ ZXrda Amho.
4
3) amdr ZXr (BamdVr, nê$ÊUr, ho‘mdVr, {J«H$ - {hS´>mAmoag)
- {h‘mMc àXoemVrc amohVm§J qIS>Odi Hw$cy Q>oH$S>çmV amdr ZXrMm CJ‘.
- EHy$U cm§~r - 725 {H$‘r.
- CnZX¶
CnZX¶m : XrJ
- amdr ZXr ehmnya nmgyZ ‘¡XmZr àXoemV àdoe H$aVo.
- nm{H$ñVmZ ‘ܶo a§Jnya ¶oWo amdr ZXr {MZm~ ZXrcm {‘iVo Jwê$Xmgnya, A‘¥Vga ho {Oëho amdr ZXr H$mR>r Amho.
5
2) J§Jm ZXr :
CJ_ : J§JoMm CJ_ CÎmamI§S>À`m, CÎma H$mer {OëømVrc J§JmoÌr `m {h_ZXrVyZ CJ_ hmoUmè`m ^m{JaWr Am{U
~ÐrZmW `oWyZ CJ_nmdUmè`m AcH$Z§Xm `m§À`m EH${ÌV àdmhmVyZ hmoVo. AcH$Z§Xm Am{U ^m{JaWr Mo g§J_
Xodà`mJ `oWo hmoVmo. AcH$Z§XoMo ^m{JaWr À`m AmJmoXa Mma ZXrer g§J_ hmoVo Vo åhUOo.
1) AcH$Z§Xm + Ym¡crJ§Jm - {dîUyà`mJ
2) AcH$Z§Xm + Z§Xm{H$Zr - Z§Xà`mJ
3) AcH$Z§Xm + qnS>a - H$U© à`mJ
4) AcH$Z§Xm + _§Xm{H$Zr - ê$Ðà`mJ
- J§Jm ZXr àUmcr CÎmaoH$S>o {h_mc` Am{U X{úmUoH$S>o ^maVr` ÛrnH$ën nR>ma `m§À`m Xaå`mZ Amho. J§Jm
ZXràUmcrMo ^maVmV EHy$U 8,61,404 Mm¡.{H$._r. úmoÌ Amho. XoemÀ`m EHy$U ^m¡Jmo{cH$ úmoÌ\$imn¡H$s
26.3% úmoÌ J§Jm ZXr àUmcrZo ì`mncocm Amho.
- J§Jm ZXrMo cm§~r - 2525 {H$_r. Amho. CJ_mnmgyZ Vo hþJirn`ªV amÁ`mZwgma cm§~r nwT>cà_mUo.
CÎmamI§S> - 310 {H$_r.
CÎma àXoe - 1140 {H$_r.
{~hma - 445 {H$_r.
n§píM_ ~§Jmc - 520 {H$_r.
CÎma àXoe Am{U {~hma amÁ`m§À`m {g_odê$Z J§Jm ZXr 110 {H$_r A§Va OmVo.
- J§Jm ZXrMo Imoao 10 amÁ`mV ngacoco Amho.
1) CÎmamI§S> 2) CÎmaàXoe 3) _Ü`àXoe 4) N>ÎmrgJS> 5) {~hma 6) PmaI§S>
7) amOñWmZ 8) h[a`mUm 9) {h_mMc àXoe 10) {Xëcr
* J§JoÀ`m CnZX`m : J§Jm ZXrcm COì`m ~mOyZo `_wZm, emoU d Xm_moXa ZX`m, Va S>mì`m ~OyZo am_J§Jm, Jmo_Vr,
J§S>H$ KmKam, H$mogr ZX`m {_iVmV.
npíM_ ~§Jmc _Ü`go _w{e©Xm~mX {OëømV Yw{cAmZ Odi J§JoMo ^JraWr - hþJir d nX²_m -_oKZm Ago \$mQ>o
hmoVmV `m \$mQ>çm§Zm {dV[aH$m åhUVmV. ^JraWr - hþJir cm npíM_ ~§Jmc_Ü`o ~ÝgcmoB,© H$mQ>Zm, AO`, Xm_moXa,
ê$nZmam`U, BË`mXr chmZ ZX`m {_iVmV. hþJir ZXrÀ`m H$mR>r H$mocH$Îmm d Ë`mÀ`m OdiMm Am¡Úmo{JH$ {d^mJ
dgcocm Amho. hmoJcm ZmdmÀ`m JdVmdê$Z OdiÀ`m ZXrcm AmoJmo{c_ Zmd {_imco, Ë`mMo nwT>o AmoJcr d {~«{Q>em§À`m
H$mimV hþJir Pmco. hþJir _wImOdi gmJa ~oQ> Amho.
7
cm§~r 1080 {H$_r. Amho. {~hma_Ü`o N>màm `oWo J§Jocm KmKam ZXr {_iVo.
- CnZX`m : emaXm, amnr, ea`y
KmKam ZXr _¡XmZr àXoemV àdoe Ho$ë`mda ZXrMo AZoH$ \$mQ>o hmoVmV. `m§n¡H$s H$mo[a`mZ Am{U Jmadm åhÎdmMr
AmhoV.
7) H$mcr ZXr : (emaXm ZXr /_hmH$mcr) : CJ_ H$mcmnmZr (CÎmamI§S>) `oWo `m ZXrMo ^maV d Zonmc Xaå`mZ
npíM_ {g_m V`ma Ho$cr Amho. hr ZXr CÎmaàXoe _Ü`o KmKam ZXr {_iVo.
8) J§S>H$ ZXr : CJ_ _Ü` {h_mc`mV X{úmU {V~oQ> _Ü`o, Zonmi _Ü`o {hcm Zmam`Ur, em{cJ«m_r, {ÌewcrJ§Jm Ago
åhUVmV. J§S>H$ ZXrMr EHy$U cm§~r 675 {H$_r Amho. hmOrnya -nmQ>Um Odi ({~hma) `oWo J§S>H$ ZXr J§Jocm
{_iVo.
CnZX`m : ~S>r J§S>H$, N>moQ>r J§S>H$
9) H$mogr ZXr : H$mogr ZXr ZonmiÀ`m {h_mc` àXoemV CJ_ nmdVo. {VMm _w»` àdmh gyZ H$mogr Amho. C§M
nd©Vmdê$Z `oUmè`m gmV àdmhm§Zr Vr ~Zcocr Agë`m_wio {Vcm gá H$mogr åhUVmV. (gmVH$mogr, V§~m H$mogr,
Vcadm, XÿY H$mogr, ~mo{V`m H$mogr, Aê$U, Vm§~a H$mogr) H$mogrMr ^maVmVrc cm§~r 730 {H$_r Amho. hZw_mZ
ZJa Odi hr ZXr ^maVmV àdoemZo. ny{U©`m {OëømV ({~hma) H$mogr ZXr J§Jc o m {_iVo. H$mogrMo àdmh nyam _yio
COdrH$S>o åhUOo npíM_oH$S>o gaH$V Amho. H$mogrcm {~hmaMr Xþ:ImlwMr ZXr åhUVmV.
* J§JoÀ`m _wImOdi OJm§_Yrc {dñVrU© {Ì^yO àXoe Amho.
* J§JoÀ`m H$mR>m§darc {R>H$mUo - h[aÛma, H$mZnya, Acmhm~mX, dmamUgr, nmQ>Um, H$mocH$Îmm.
* n§{S>V Odmhacmc Zohê§$Mr J§Jm g§~§Yr ^mdZm.
n§.Zohê$ `m§Zr Amnë`m {S>ñH$ìhar Am°\$ B§{S>`m `m J«§WmV åhQ>co Amho H$s, ^maVmMo öX`M {OZo ~§{XdmZ H$ê$Z
R>odco Amho Am{U B{VhmgmÀ`m Cf:H$mcmnmgyZ H$moQ>r H$moQ>r ^maVr`m§Zm {OZo Amnë`mH$S>o AmoTy>Z KoVco Amho, Vr
^maVmMr EH$_od gd©lðo > ZXr J§Jm -----CJ_mnmgyZ gmJamn`ªVMr Am{U àmMrZ H$mimnmgyZ AYw{ZH$ H$mimn`ªVMr
J§JoMr H$Wm åhUOo ^maVmMr gä`Vm d g§ñH¥$Vr, gm_«mÁ`m§Mm CX` Am{U AñV -----^maVr` {dMmad§Vm§Zm ì`§J«
H$ê$Z Q>mH$Umam _ZmMm emoY, Or{dVmMr n[anyVu -----Ë`mVrc AñdrH$ma Am{U Ë`mJ ... OrdZ Am{U _¥Ë`w `m§Mr
H$Wm Amho. (g§X^© - _amR>r {díd H$moe I§S> -4)
8
- ~«åhnwÌ ZXrÀ¶m Imoè¶mZo XoemÀ¶m EHy$U úmoÌ’$imMo 5.9% úmoÌ ì¶mnco Amho.
- ~«åhnwÌmÀ`m nmÌm_Ü`o ^maVm_Yrc gdm©V _moR>m Z{X` ~oQ> _mOwcr ho ~oQ> Amho. Amgm__Ü`o ~«åhnwÌM o m EH$ \$mQ>m
IoaHw${Q> `m ZmdmZo ~«åhnwÌonmgyZ doJim Pmcocm Amho. hm \$mQ>m nwT>o gw~Z{gar ~amo~a ~«åhnwÌocm {_iVmo. _yi
àdmh d ImaHw${Q>`m `m Xaå`mZ _mOwcr hm ~oQ> {Z_m©U Pmcocm Amho.
- ~«åhnwÌmÀ`m CnZX`m : COì`m ~mOyZo (CÎmaoH$Sy>Z) - gw~Z{gar, H$m_|J, O`^moaocr, _mZg, {VñVm, M§nmdVr,
nJcm{X¶m, g§H$moe Am{U S>mì`m ~mOyZo (X{úmUoH$Sy>Z) YZ{gar, ~wê$hr, H$monmocr, ~S>r{Xhm§J, {Xgm§J `m ZX`m
`oD$Z {_iVmV.
1) gw~Z{gar ZXr : _moR>r CnZXr, CJ_ {V~oQ>_Ü`o {h_mc`m_YyZ ZXrMr cm§~r 442 {H$_r, H$Mcm hr gw~Z{gar
Mr CnZXr.
2) YZ{gar ZXr : CJ_ ZmJm Q>oH$S>çm_Ü`o, cm§~r 354 {H$_r, CnZX`m {X\y$, Zm§~a, H$ë`mU.
3) _mZg ZXr : CJ_ {V~oQ>_Ü`o, cm§~r 376 {H$_r.
4) H$mo{ncr ZXr : CJ_ {_{H$a Q>oH$S>çm, cm§~r - 254 {H$_r, CnZX`m - O_wZm, ~moanZr, C_w_
5) ~amH$ ZXr : CJ_ ZmJmc±S>_Ü`o OmnZmo Q>oH$S>çmV, ~amH$ ZXrMr cm§~r - 902 {H$_r, ~amH$ Imoè`mV Moamnw§Or
Am{U _mogrZam_ hr OJm_Yrc gdm©V OmñV nmdgmMr Zm|X hmoUmar {R>H$mUo Amho. ~§½cmXoe _Ü`o ~amH$ ZXrcm
gwa_m ZXr åhUVmV. gwa_m Am{U nX²_m `m§À`m EH$ÌrV àdmhmg _oKZm ZXr Ago åhUVmV.
CnZX`m : Moar, H$mQ>Ioar, {Mar, cm|JmB©, VnmB©‘wI Oc{dÚwV àH$ën ~amH$ ZXrda Amho.
6) {VñVm : CJ_ H$m§MZJ§Jm _YyZ - {gŠH$s_.
1787 À`m _hmnyamÀ`m AmYrÀ`m H$mimV {VñVm hr J§JoMr CnZXr hmoVr, nU _hmnyamZo nmÌ ~Xcë`m_wio Vr
~«åhnwÌmcm `oD$Z {_imcr.
cm§~r : 109 {H$_r.
CnZX`m : aOZr, aUOrV, {ce, {Je, Koc.
[ÛnH$ënr` nR>mamdarc ZXràUmcr
The Peninsular River System
9
CXm.- eamdVr ZXrMm OmoJ Y~Y~m (289 _r.), _hm~ioída `oWrc doÊUm Y~Y~m (183 _r), KQ>à^odarc
JmoH$mH$ (55_r) Z‘©Xm ZXr darc H${ncYmam (23 ‘r.) Am{U Ywdm°Yma (15 ‘r) {ÛnH$ën nR>mamdarc à_wI
Y~Y~o AmhoV.
* ^maVr` nR>mamdarc ZXràUmcrMr {d^mJUr.
1) npíM_oH$Sy>Z nyd}H$S>o dmhUmè`m ZX`m (nyd}dm{hZr ZX`m)
2) npíM_oH$S>o dmhUmè`m ZX`m. (npíM_dm{hZr ZX`m)
A)nyd}dm{hZr ZX`m
1)JmoXmdar ZXr :
- nR>mamdarc gdm©V cm§~ ZXr Amho.
- `m ZXrcm X{úmU J§Jm åhUVmV.
- CJ_ : Zm{eH$ {OëømV Í`§~Ho$ída `oWo, gømÐrV ~«åh{Jar S>m|Jamda CJ_, CJ_ ñWmZ Aa~r g_wÐmnmgyZ 80
{H$_r A§Vamda Amho.
- JmoXmdarMr EHy$U cm§~r : 1465 {H$_r.
- JmoXmdarÀ`m Imoè`mMo EHy$U úmoÌ\$i - 3,12,812 Mm¡.{H$._r. Amho `mn¡H$s,
1) _hmamï´>mV - (48.6%), 2) Am§Y«àXoe-Voc§JUm - (23.8%)
3) _Ü` àXoe - (20.7%) 4) Amo[agm - (5.4%)
5) H$Zm©Q>H$m - (1.4%)
- JmoXmdarÀ`m CnZX`m : JmoXmdarcm S>mì`m ~mOyZo - H$mS>dm, {edZm, XþYZm, nyUm©, àmU{hVm, B§ÐmdVr,
e~ar Am{U JmoXmdarcm COì`m ~mOyZo- àdam, _wim, qgX\$Um, _m§Oam, _mZoa, {H$ÝZagmZr `m ZX`m
{_iVmV.
- JmoXmdarMo {VÀ`m _wImcJV _moR>o {Ì^yO àXoe V`ma Ho$co Amho. JmoXmdar amO_h|Ðr (Am§Y« àXoe) `oWo XmoZ
àdmhmV {d^mJcr OmVo, nydH} $S>rc Jm¡V_r JmoXmdar Am{U npíM_oH$S>rc emIm d d{eð>r JmoXmdar, AmUIr EH$
àdmh d¡ZVo`. àdmhmÀ`m Xaå`mZ {Ì^yO àXoe {Z_m©U Pmcocm Amho. eodQ>r ho àdmh ~§JmcÀ`m CngmJamg
{_iVmV.
JmoXmdarÀ`m {Ì^yO àXoemV H$mo[a§Jm (Coringa) A^`maÊ` Amho. ho ^maVmVco Xþgao _moR>o Ima\w$Q>r Mo O§Jc Amho.
* JmoXmdar ZXrdarc àH$ën
1) Ydcoída_ ~§Ymam - `mcm A°{ZH$Q> Agohr åhUVmV.
2) lram_ gmJa àH$ën - nmoM_nmS>
3) Om`H$dmS>r àH$ën
4) J§Jmnya YaU
5) {dîUwnwar Cngm qgMZ àH$ën - Am{e`mVrc gdm©V _moR>o Cngm qgMZ àH$ën, Zm§XoS> {OëømV Amho.
- JmoXmdarÀ`m nmÌmV Am§Y«àXoemV H$mhr {R>H$mUr JmimZo chmZ ~oQ>o {Z_m©U Pmcocr Amho, Ë`mg c§H$m Ago
10
åhUVmV.
- ZXrMm 300 {H$_r Mm àdmh OcdmhVw{H$gmR>r Cn`moJr Amho.
* H¥$îUm ZXr :
H¥$îUm ZXr nR>mamdarc Xþgè`m H«$_§mH$mMr _moR>r ZXr Amho.
- CJ_ : _hm~ioída `oWo, Aa~r g_wÐm nmgyZ 64 {H$_r A§Vamda.
- H¥$îUmMr EHy$U cm§~r - 1400 {H$_r.
- H¥$îUm Imoè`mMo EHy$U úmoÌ\$i - 2, 48,948 Mm¡.{H$._r. Amho. `mn¡H$s -
1) H$Zm©Q>H$mV - 43.8% 2) Am§Y«àXoemV - 29.4% 3) _hmamï´>mV - 26.8% úmoÌ Amho.
- H¥$îUm ZXrÀ`m CnZX`m : H$mo`Zm, ^r_m, dmaUm, `oaim, n§MJ§Jm, KQ>à^m, ‘cà^m, Vw§J^Ðm, qXS>r, _wgr,
_wZoê$, nmcoê$.
* Vw§J^Ðm : _Ü` gømÐrV J§Jm_wim `oWo Vw§J Am{U ^Ðm ho XmoZ àdmh EH${ÌV hmoD$Z Vw§J^Ðm ZXr V`ma hmoVo.
- cm§~r - 531 {H$_r Amho.
- Vw§J^Ðm ZXr g§J_oída_ (Am§Y«àXoe) `oWo H¥$îUocm {_iVo.
- _wgr hr Vw§J^ÐoMr EH$ CnemIm Amho. _wgr ZXrÀ`m H$mR>r h¡Xam~mX eha dgcoco Amho.
* KQ>à^m ZXr : CJ_ gmd§VdmS>r VmcwŠ`mV Am§~mocr Odi, am_KmQ>.
CnZX`m : {haÊ`Ho$er, _maH§$S>çm, EHy$U cm§~r - 283 {H$_r. KQ>à^mZXr H¥$îUocm Ac_mQ>r (H$Zm©Q>H$) `oWo
{_iVo.
* _cà^m ZXr : CJ_ gømÐrV, ~ocJm±d {OëømV. EHy$U cm§~r - 304 {H$_r
CnZX`m : ~o{Zhmcm, Vwnmarhmcm. _cà^m ZXr H¥$îUocm ^mJcH$moQ> `oWo Hw$S>mig§J_ (H$Zm©Q>H$) `oWo {_iVo.
* _wZoê$ : CJ_ - dma§Jc - Voc§JUm amÁ`mV, _wZoê$ ZXr H¥$îUocm BVwê$ JmdmOdi (Am§Y«àXoemV) {_iVo.
- H¥$îUoÀ`m _wImcJV _moR>o {Ì^yO àXoe {Z_m©U Pmco Amho. H¥$îUm {OëømV nw{cJS²>S>m `oWo H¥$îUm ZXrMo XmoZ àdmh
~ZVo. _ÀN>crnQ>Z_ eha {Ì^yO àXoemda dgco Amho.
- H¥$îUm ZXrdarc àH$ënZ : 1) Ac_mQ>r YaU
2) ZmJm AOw©Z gmJa 3) H$mo`Zm YaU 4) lre¡c_ YaU
5) Zmam`Unya YaU 6) Ymo_ YaU - _hmamï´>
3)H$mdoar ZXr :
- CJ_ : H$Zm©Q>H$ amÁ`mÀ`m H$S>mJw {OëømV ~«åh{Jar S>m|JamV.
- H$mdoar ZXrMr cm§~r - 800 {H$_r.
- H$mdoar Imoè`mMo EHy$U úmoÌ\$i - 87,900 Mm¡.{H$._r. `mn¡H$s
1) V{_iZmSy> - 55.5% 2) H$Zm©Q>H$ - 41.2% 3) Ho$ai - 3.3%
- H$mdoarÀ`m CnZX`m : gwdU©dVr, ho_mdVr, hoa§Jr, {eågm, H$Um©dcr, H$ã~Zr, cmoH$nmdZr, ^dmZr, Zmo{`c `c,
A_amdVr, cú_U{VW©, AH©$dVr.
- lra§JnQ>Q²>U_ (V{_iZmSy>) `oWo H$mdoar Mo XmoZ \$mQ>o (àdmh hmoVmV. EH$ \$mQ>m H$m°coê$Z ZmdmZo ~§JmcÀ`m
11
CngmJamcm {_iVmo, Va Xþgam \$mQ>m V§Omda dê$Z OmD$Z ZmJmnQ²>Q>U_ Odi g_wÐmg {_iVmo. V§Omda àXoe
X{úmU ^maVmVrc ~JrMm åhUyZ AmoiIcm OmVmo. hm ^mJ H$mdoarMm AË`§V gw{nH$ d g_¥ÜX ^mJ Amho.
- {Vê${Mamnëcr `oWyZ H$mdoar Mo {Ì^wO àXoe gwê$ hmoVmo.
- H$mdoar Z{XÀ`m H$mR>r lra§JnQ²>Q>U, V§Omda, {Vê$d¡æ¶a, H$mdoarnQ>Q²> Z_ Hw§$^H$moU_² hr VrW©úmoÌo Amho. åhUyZ
H$mdoarcm X{úmU J§Jm åhUVmV.
- H$mdoar ZXrdarc Y~Y~o - {edg‘wБ Am{U hmoJoZ³H$mc.
- The River is unique in the sense that its upper catchment area receives rainfall during summer by south
west monsoon and lower catchment receives rainfall during winters by north East monsoon. It is There-
fore Perennial River and very useful for irrigation and hydroelectric power production.
4) _hmZXr :
CJ_ : N>ÎmrgJT> amÁ`mV am`nya {OëømV X§S>H$maÊ`m_Ü`o grhmdm Odi. _hmZXrMr EHy$U cm§~r - 857
{H$_r. _hmZXrMo Imoao ~erÀ`m AmH$mamMo Amho, `mcm N>ÎmrgJS> Imoao åhUVmV. `m Imoè`mÀ`m gd© ~mOycm
AZoH$ Q>oH$S>çm Amho. `m Q>oH$S>çm dê$Z AZoH$ ZX`m CJ_ nmdVmV.
- CnZX`m : S>mì`m ~mOyZo - B~, _§S>, hgXmo, eodZmW, COì`m ~mOyZo - Am|J, Om|H$, Voc
- _hmZXr nydK© mQ> Amocm§S>VmZm {Q>ŠH$manam am§JO
o di Aê§$X KH$B©_YyZ OmVo Am{U eodQ>r H$Q>H$À`m npíM_ ^mJmV
{Ì^yO àXoe {Z_m©U H$aVo Am{U ~§JmcÀ`m CngmJamcm {_iVo.
5) gwdU©aoIm ZXr :
- CJ_ : PmaI§S>_Ü`o am§Mr nR>mamda.
- EHy$U cm§~r - 395 {H$_r.
- CnZX`m : H$m§Mr, H$a\$ar
- {h ZXr ImcÀ`m Q>ßß`mV Amo[agm Am{U npíM_ ~§Jmc Xaå`mZ {g_m V`ma H$aVo.
- J§Jm Am{U _hmZXr ZX`mÀ`m {Ì^yO àXoem Xaå`mZ gwdU©aoIm ZXr ImS>rZo ~§JmcÀ`m CngmJamcm {_iVo.
6) ~«måhUr ZXr :
CJ_ : PmaI§S> amÁ`mV am§Mr nR>mamdarc H$mo`c Am{U g§I ZX`m§Mo N>moQ>o àdmh ê$aHo$cm ¶oWo EH${ÌV hmoD$Z
~«måhUr ZXrMm àdmh V`ma hmoVmo.
- EHy$U cm§~r - 800 {H$_r.
- CnZX`m - gm§IS>, Hw$e, ~¡VaUr, {VH$am.
- ZXr PmaI§S> Am{U Amo[agm amÁ`mVyZ dmhVo, Am{U eodQ>r ~§JmcÀ`m CngmJacm {_iVo.
12
7) noÝZê$ : Known as uttara Pinakini
- CJ_ : H$Zm©Q>H$mV Z§Xr XÿJ© {eIamda H$mocma {OëømV, EHw$U cm§~r - 597 {H$_r.
- CnZX`m : O`_ZJcr, Hw§$S>oê$, gmB©{Jcoê$, {MÌmdVr, nmnmJZr, N>oa`oê$
- ZXr H$Zm©Q>H$, Am{U Am§Y«àXoe amÁ`mVyZ dmhVo Am[U ImS>rZo ~§JmcÀ`m CngmJamcm {_iVo.
- EImX`m àXoem_YyZ dmhUmar ZXr, {VÀ`m CnZX`m Am{U {Vcm `oD$Z {_iUmè`m gmhmæ`H$ ZX`m `m§Mm
dmhÊ`mMm EH$ {d{eï> H«$_ AgVmo, `mg Oc{ZñgmaU àUmcr qH$dm ZXràUmcr Ago åhUVmV.
EImX`m àXoem_Yrc Oc{ZñgmaU àUmcrMr CËnËVr à_wI XmoZ KQ>H$m§Zr {ZYm©[aV Am{U {Z`§{ÌV Ho$cr OmVo.
1) àXoemMo CVmamMo ñdê$n (Nature of slope)
2) ^yemór` aMZm (IS>H$ Mo àH$ma, IS>H$m§À`m dù`m, ^«e
§ , àñVa^§J, OmoS>, ZmVr B.) (Types of rocks, folds,
fault, fissure, founts, Dips, strikes etc.)
* `m XmoÝhr KQ>H$m§Mm {dMma Ho$ë`mg ZXràUmcrMm {dH$mg Imcrc AdñWm§_YyZ hmoVm§Zm AmT>iVmo.
1) H$moUË`mhr àXoemV ZXrMr gwê$dmV àW_ chmZ AmohmoimÀ`m ñdê$nmV hmoV.o gwê$dmV AdñWm (Initiation stage)
2) Ë`m AmohmoimMo hiyhiy chmZ ZXrV ê$nm§Va hmoD$Z Ë`m ZXrcm ~mOyÀ`m àXoemVyZ CnZX`m `oD$Z {_iVmV -
cm§~rV dmT> AdñWm (Elongation stage)
3) CnZX`m§Zm gmhmæ`H$ ZX`m `oD$Z {_iVmV - emImd¥ÜXr AdñWm (Elaboration Stage)
4) _w»` ZXr d {VÀ`m CnZX`m§Mm, Ë`m§À`m CJ_mH$S>o {dñVma hmoD$ cmJVmo - {dñVma dmT> AdñWm (Extension
stage)
5) ZX`m, CnZX`m d gmhmæ`H$ ZX`m `m gdm©_wio OcàdmhmMo EH$ Omio V`ma hmoVo. gm_rcrH$aU AdñWm
(Integration Stage)
àXoem_Yrc nmD$gmMo à_mU Am{U ^yaMZoMo ñdê$n `mda Oc{ZñgmaU àUmcrMm {dH$mg Adc§~yZ AgVmo.
Oc{ZñgmaU / ZXràUmcr Mo àH$ma (Types of Drainame System)
XmoZ àH$ma
1) AZwH$« _r Oc{ZñgmaU àUmcr (Sequent Drainage System)
2) AZZwH$« _r Oc{ZñgmaU àUmcr (Insequent Drainage System)
1) AZwH«$_r Oc{ZñgmaU àUmcr.
àXoemÀ`m CVmamZwgma dmhUmè`m Am{U ^yemór` aMZoer g_m`moOZ H$aUmè`m Ocàdmhm§Zm AZwH$« _r Oc{ZñgmaU
àUmcr åhUVmV. nm°doc Ûmam d{J©V AZwd§{eH$ d{J©H$aUmÀ`m AmYmamda S>o{dgZo CVmamcm AZwgê$Z XarÀ`m
àH$mamMo d{J©H$aU Ho$co. Streams Which follows the regional slopes and are well adjusted to geological
structures are called sequent drainage system.
`mMo CnàH$ma nwT>rc à_mUo Amho.
A) AZwdVu /g_dm{hZr (consequent streams)
~) CnAZwdVu/ CnAZwJm_r (Subsequent streams)
H$) àË`mZwdVu / à{VJm_r Ocàdmh (obsequent streams)
S>) ZdmZwdVu Ocàdmh (resequent streams)
15
Ra
ni
Ja
in
's
16
Ge
og
ra
ph
y
No
te
s
A) AZwdVu / g_dm{hZr
{d{eï> àXoemV ^y^mJmÀ`m àma§^rÀ`m CVmamZwgma {Z_m©U hmoUmè`m gdm©V n{hë`m àdmhmcm AZwdVu Ocàdmh
Ago åhUVmV.
The frist stream to be originated in a particular region is called consequent drainage system.
AZwdVu OcàdmhmÀ`m {Z{_©Vr, {dH$mgmgmR>r Kw_Q>mH$ma àXoe Am{U Ádmcm_wIr e§Hy$ hr AmXe© úmoÌo AmhoV.
~) CnAZwdVu / CnAZwJm_r
àYmZ AZwdVu OcàdmhmÀ`m CËnËVrZ§Va A{^ZVr qH$dm H$Q>H$mÀ`m AúmmZwgma dmhV OmD$Z AZwdVu Ocàdmhmg
{_iUmè`m àdmhmg CnAZwdVu åhUVmV.
"The streams originated after the master consequent stream and following the axis of the anticlines or
ridges and strikes of beds are called subsequent stream".
AZwdVu àdmhm§À`m CnZX`m§Mr n{hcr {nT>r CnAZwdVu àdmhm§Mr AgVo. `mMm AW© AZwdVu àdmhmÀ`m _mJmhÿZ
CnAZwdVu àdmh àñWm{nV hmoVmV. gd© gmYmaUnUo àYmZ AZwdVu àdmhmcm CnAZwdVu àdmh AmS>ì`m dmhV
AgVmV.
CXm.- H¥$îUm ZXr H$mo`Zm hr CnAZwdVu àdmhmMr CXmhaU Amho.
H$) AZZwH«$_r Oc{ZñgmaU àUmcr.
Ocàdmh àmXo{eH$ CVmamZwgma Am{U ^yemór` aMZoZwgma dmhV Zmhr, `mcm AZZwH«$_r Oc{ZñgmaU àUmcr
åhUVmV.
The streams which do not follow the regional slope and drain across the geological structure are called
insequent as inconsequent streams.
`mMo CnàH$ma nwT>rc à_mUo Amho.
A) nydd© Vu / nydJ© m_r (Antecedent drainage system)
~) AÜ`mamo{nV / nydm©amo{nV (Superimposed drainage system)
* ^maVm‘Yrc ZXràUmcr
ZXràUmcr CXmhaUo
1) nydd© Vu Oc{Zñgma -qgYy, gVcO, J§Jm, gaOy (H$mcr), AéU (H$mogrMr CnZXr), {VñVm, ~«åhnwÌm.
2) AZwdVu ZÚm -^maVr¶ ÛrnH$ënmdarc ~hþVm§er ZÚm, CXmhaUmW©, JmoXmdar, H¥$îUm Am{U H$mdoar.
3) nadVu ZÚm -^maVm‘Yrc à‘wI ZX¶m§Zm {‘iUmè¶m CnZÚm. CXm.- JmoXmdar ZXrÀ¶m CnZÚm
àdam, qgX’$Um, nyUm©, ‘m§Oam, n¡ZJ§Jm, dYm©, d¡ZJ§Jm, àmU{hVm, B§ÐmdVr, ‘mZoa,
{H$ÝZagmZr, e~ar B˶mXr.
4) Aܶmoamo{nV Oc{Zñgma-nR>mamdê$Z dmhUmè¶m ZÚm Xm‘moXa, gwdU©aoIm, M§~c, ~Zmg, aodm.
5) d¥úmmH¥$Vr Oc{Zñgma -J§Jm ZXràUmcr, JmoXmdar, H¥$îUm, H$mdoar ZXràUmcrÀ¶m ZÚm, CnZÚm Am{U gmhmæ¶H$
ZÚm.
6) Mm¡H$S>r Oc{Zñgma -N>moQ>m ZmJnya nR>mamdarc qgJ^y‘Mm OwZm KS>rMm nd©Vr¶ ^mJ.
7) H$mQ>oar Oc{Zñgma -Zonmi‘Yrc H$mogrMr CnZXr AéU.
20
8) H$mQ>H$moZr Oc{Zñgma -^maVm‘Yrc qdܶ¶Z nd©Vmdarc ZÚm.
9) Aar¶ Oc{Zñgma -A‘aH§$Q>H$ nd©Vmdê$Z dmhUmè¶m Z‘©Xm, emoU Am{U ‘hmZXr; H$mR>odmS> -{JaZma
nd©V (JwOamV); {‘{H$a Q>H$S>çm (Amgm‘).
10) dc¶r àê$n -{nR>moaJS> (CÎmamI§S>), {Zc{Jar Q>oH$S>çm (V{‘iZmSy> Am{U Ho$ai).
11) g‘m§Va Oc{Zñgma -npíM‘ KmQ>m‘YyZ Aa~r g‘wÐmcm {‘iUmè¶m chmZ Am{U doJmZo dmhUmè¶m ZÚm.
12) An{dݶñV àê$n -H$mamH$moa‘ nd©Vam§Jm§‘Yrc {h‘mÀN>m{XV ....
13) ho[a¨JH$mQ>r - Poc‘
14) {ngmH¥$Vr - Z‘©Xm, emoU, Vmnr
gd© ZX¶m Amnë¶m Imoè¶mÀ¶m OmñVrV OmñV {dH$mg H$aʶmMr àd¥Îmr AgVo. ¶m Ñï>rZo ZX¶m gX¡d Amnë¶m
CJ‘mH$S>o AnúmaUH$m¶© H$aʶmÀ¶m à¶ËZmV AgVmV. Aem arVrZo ZX¶m§À¶m Xè¶m§Mm d àdmh‘mJm©Mm {dH$mg hmoV
AgVmZm EImX¶m àXoemVrc ‘w»¶ ZXrÀ¶m CnZX¶m ˶mM àXoemVyZ dmhUmè¶m Xþgè¶m ‘w»¶ CnZX¶mÀ¶m àdmhmn¶©V
Amnë¶m àdmhmMm {dH$mg H$ê$Z eodQ>r ˶m ZX¶m§Zm {‘iVmV d ˶m§Mo àdmh AmË‘gmV H$aVmV ¶mcm ZXrMm¡¶©
åhUVmV. ¶m àH$mao AmË‘gmV Pmcoë¶m ZXrVrc nmUr AnhaU H$aUmè¶m ZXrV dmhÿZ ¶oV d AmË‘gmV Pmcoë¶m
ZXrMm ^mJ H$moaS>m nS>Vmo.
B.g.1886 ‘ܶo {’$crngZ ¶m O‘©Z ^yJmoc emókmZo ZXrMm¡¶© Mm emoY cmdcm.
ZX¶m§À¶m ¶wdmdñWoV qH$dm àm¡T>mdñWoV hr {H«$¶m KS>Vo. ¶m{edm¶ nya‘¡XmZmV ZmJ‘moS>r diUo àmá hmoVmV. ˶m
^mJmVhr ZXrMm¡¶m©À¶m {H«$¶m KS>VmV.
¶m {H«$¶oV Á¶m ZX¶m§Mo àdmh AmË‘gmV hmoVmV ˶m ZX¶m§Zm Beheaded streams qH$dm Misfit River Ago
åhUVmV. AnhaU Pmcoë¶m ZX¶m§Mo àdmh H$moaS>o nS>VmV. ¶m H$moaS>çm ^mJmcm dmVqIS> (Wind Gap) åhUVmV.
AnhaUmMr {H«$¶m H$aUmè¶m ZX¶m§Zm (Pirate rivers) Ago åhUVmV.
- eg. - The Krishna river may capture the savitri river in near future.
****
21
* ^maVmVrc Am§VaamÁ` nmUr {ddmX
H$mdoar - V{_iZmSy>, Ho$ai, H$Zm©Q>H$, nwXþMoar
H¥$îUm ZXr - _hmamï´>, H$Zm©Q>H$, Am§Y«àXoe, Voc§JUm
JmoXmdar - Am§Y«àXoe, _Ü`àXoe, H$Zm©Q>H$, Amo{S>gm
Z_©Xm - JwOamV, amOñWmZ, _hmamï´>, _Ü`àXoe
_hr - JwOamV, amOñWmZ, _Ü`àXoe
`_wZm - CÎmaàXoe, h[a`mUm, amOñWmZ, {Xëcr, Oå_y H$í_ra, {h_mMc àXoe.
~amH$ - Amgm_, _{Unya
VwJ§ ^Ðm - Am§Y«àXoe, H$Zm©Q>H$
gVcO `_wZm OmoS> H$mcdm - n§Om~, h[a`mUm
_hmXB© - Jmodm, H$Zm©Q>H$, _hmamï´>
am{d-{~`mg - n§Om~, h[a`mUm, amOñWmZ
dg§Yam - Amo{S>gm, Am§Yà« Xoe
te
_hr (qdÜ` nd©VmV)
M§~i, emoU, ~oQ>dm, Ho$Z CÎmaoH$S>o --
Z_©Xm npíM_oH$S>o A_aH§$Q>H$ (_.à.)
Vmnr npíM_oH$S>o ~¡Vyc (_Ü` àXoe)
JmoXmdar nyd}H$S>o ~«åh{Jar (Zm{eH$)
H¥$îUm nyd}H$S>o _hm~ioída ({O.gmVmam)
_hmZXr nyd}H$S>o {ghmdm (N>ÎmrgJS>)
H$mdoar nyd}H$S>o (~«åh{Jar - Hy$J©) H$Zm©Q>H$
↓
cm§~r à_wI CnZÚm H$moUË`m gmJamg {_iVmV.
2900 {H$._r. Poc_, gVcO, amdr, Aa~r g_wÐmg (H$amMr Odi)
(^maVmV 700 {H$._r. {MZm~, {~`mg
2510 {H$._r. `_wZm, emoU, Xm_moXa, KmKam (ea`y),~§JmcÀ`m CngmJamg (M§{XnyaOdi)
Jmo_Vr, am_J§Jm, H$mogr, J§S>H$,
M§~i ~oQ>dm, Ho$Z
2900 {H$._r gw^mZ{ear, YmZm{ear, O`^moac o r ~m§Jcm XoemV J§Jgo {_iVo d Z§Va ~§JmcÀ`m
_mZg, {VñVm, ^war, {XqhJ, {Xgm§J CngmJamg.
gm~a_Vr : 400 {H$._r. -- Aa~r g_wÐmg
M§~i : 960 {H$._r. -- ~§JmcÀ`m CngmJamg {_iVmV.
1290 {H$._r. XÿYr, eŠH$a, Vdm, ~§Oma Aa~r g_wÐmg (^S>mM o Odi)
720 {H$._r. nyUm©, {JaUm, nm§Pam, dmKya, ~moar Aa~r g_wÐmg (gwaVOdi)
1450 {H$._r. B§ÐmdVr, àmU{hVm, _m§Oam, n¡ZJ§Jm ~§JmcÀ`m CngmJamg (amO_h|Ðr, Am§Y«
dYm©, d¡ZJ§Jm àXoemV)
1290 {H$._r. ^r_m, H$mo`Zm,doÊUm, dmaUm, ~§JmcÀ`m CngmJamg
doaim, n§MJ§Jm, Vw§J^Ðm,KQ>à^m
890 {H$._r. {hamHy$S>, _m§X, Voc ~§JmcÀ`m CngmJamg (H$Q>H$, Amo[agm `oW)o
760 {H$._r. ho_dVr, {gagm, cmoH$nmdZr ~§JmcÀ`m CngmJamg (V{_iZmSy> _Ü`o)
AH$m©dVr, gwdUm©dVr, A_amdVr
23