Podmiot liryczny

Skonstruowana w utworze lirycznym fikcyjna osoba wypowiadająca swoje przeżycia, doznania,

refleksje i poglądy. Podmiot liryczny jest podmiotem wypowiadającym. Spośród innych typów
podmiotów wypowiadających wyodrębnia się tym, że jest zawsze zaangażowany w formowaną
wypowiedź, że jego obecność wyraża się w warstwie językowej.
Nadawca monologu lirycznego, stanowiący zarazem najczęściej ośrodek świata przedstawionego i
scalający wszystkie elementy treści utworu oraz motywujący charakter i sposób rozwijania
wypowiedzi. Do niego odnoszą się wszystkie zjawiska stylistyczne i kompozycyjne.
W formach poetyckich, pisanych w pierwszej osobie, podmiot liryczny mówi o sobie "ja". Zazwyczaj
nie występuje bezpośrednio w utworach poetyckich lecz istnieje w tle utworu, jako osoba
przemawiająca bezpośrednio do czytelnika. W powiązaniu z różnymi innymi elementami dzieła
literackiego spełnia on funkcje organizujące.
Spośród odmian podmiotu literackiego pod. lir. odznacza się najwyższym stopniem jawności i
wyrazistości w strukturze utworu; jego subiektywna perspektywa określa układ całego materiału
znaczeniowego utworu i znajduje odzwierciedlenie w sposobach ekspresji językowej.
Jest on zindywidualizowaną konstrukcją lit. istniejącą w danym tylko tekście, stanowi jednakże
zarazem, w mniejszej lub większej mierze, realizację pewnego wzoru osoby mówiącej o swoich
doświadczeniach wewnętrznych.
Wyrazistość pod. lir. jest stosunkowo największa w utworach reprezentujących lirykę bezpośrednią,
w których występuje on jako ujawnione wprost – tzn. gramatycznie – "ja" komunikujące o swoich
emocjach czy myślach. Jest podmiotem przeżywania. Pod. lir. przedstawia swój świat wewnętrzny w
formie wyznania.
W liryce pośredniej pod. lir. jest tak lub inaczej ukryty poza okolicznościami przedmiotowymi
przedstawionymi w utworze, przejawia się poprzez zabiegi subiektywizujące świat przedstawiony (np.
krajobraz); Podmiot i jego przeżywanie nie ujawniają się w postaci wyznania, ale poprzez konstrukcję
świata przedstawionego (zbudowanego z elementów istniejących poza świadomością „ja” lirycznego
lub poprzez bezosobową refleksję). /przykładem lir. poś. może być liryka opisowa; opis nie służy
obiektywnemu przedstawieniu rzeczy i zjawisk, lecz wyrażeniu stosunku podmiotu do nich. Opis
może stanowić punkt wyjścia czy nawet pretekst do konstrukcji wyznania.
W liryce inwokacyjnej natomiast występuje jako partner "drugiej osoby", do której adresowana jest
jego wypowiedź. Może nim być konkretna postać lub uosobione pojęcie.
Z tych trzech ewentualności pierwsza może być uznana za najbardziej swoistą dla liryki, druga za
pokrewną sytuacji podmiotu w epice, trzecia za stosunkowo najbliższą dramatowi lub oratorstwu.
Podmiot liryczny może występować w utworze lirycznym w dwojakiej postaci:
 Podmiotu indywidualnego. Autor wyraża świat doznań, uczuć i refleksji jednostki. Utwory te
nazywamy liryką osobistą.
 Podmiotu zbiorowego. Wypowiadającym jest pewien kolektyw. Poeci sięgają po ten typ, gdy
chcą podkreślić, że wyrażane przeżycie nie ma charakteru indywidualnego.

„O kategorii podmiotu lirycznego” Janusz Sławiński

1.
- nie należy utożsamiać podmiotu lirycznego z realną osobą twórcy
- podmiot jest immanentnie zawarty w strukturze przekazu literackiego (jest „jakoś” wyznaczany
przez pozostałe elementy owej struktury)
2.

Podmiot
liryczny

Pole problematyki teoretycznoliterackiej

(Nadawca dzieła literackiego)
Problem podmiotu lirycznego należy wyodrębnić z szerszego pola problematyki
teoretycznoliterackiej.
Z problematyką tą badacz literatury styka się na trzech różnych poziomach:

 poziom wydarzeń składających się na biografię konkretnej jednostki, twórcy danego

dzieła.
Rola nadawcy konkretnego utworu jest „obciążona” wszelkimi innymi rolami, który dany
osobnik odgrywał w różnorodnych sytuacjach życiowych. Stanowisko naiwnie realistyczne
(gdy problematyka nadawcy wyczerpuje się na poziomie biograficznym).
 Poziom wyłącznie specyficznej roli autora, w którą wchodzi on w przebiegu procesu
twórczego.
Redukcja osobowości pisarza, nadawca występuje tu jako hipotetyczny podmiot czynności
twórczych (jest definiowany w terminach takich właśnie czynności).
Ma byt funkcjonalny, istnieje tylko jako człon relacji, której drugim członem jest dzieło.
Podmiot taki jest określany przez wzory i dyrektywy tradycji literackiej. Podmiot czynności
twórczych jest strefą oddzielającą wypowiedź literacką od określonego biograficznie osobnika
(pisarza). Jest „iloczynem” sytuacji życiowej pisarza i fikcyjnego świata utworu. Nadawca
określa społeczność, który będzie czytała jego dzieło.
*podmiot czynności twórczych – nadawca utworu ujawniający się jako dysponent reguł
literackich zaktualizowanych w tekście. Z perspektywy całości utworu jest to jego jedyny
zewnętrzny nadawca, bezpośrednio wskazany przez organizację tekstu i z niej
wyprowadzalny. Jego byt ma charakter wyłącznie funkcjonalny, tzn. zrelatywizowany do
komunikatu (utworu) i szeroko rozumianego kodu (języka i tradycji literackiej), w sposób
pozwalający go określić tylko jako zindywidualizowanego użytkownika konwencji
literackich. Z perspektywy rzeczywistego przebiegu literackiej komunikacji, której
początkiem jest pisarz, a więc konkretna osoba będąca realnym sprawcą dzieła, p.cz.t. jest
szczególną rolą pisarza realizującą się w toku procesu twórczego i zadokumentowaną przez
poetykę utworu (...). Cała zaszyfrowana w tekście świadomość metajęzykowa przynależy do
p.cz.tw. i jest niekoniecznie tożsama z rzeczywistą świadomością pisarza (...). P.cz.tw.
stanowi nadrzędną instancję nadawczą w stosunku do podmiotu literackiego.
 Poziom organizacji samego utworu (tutaj mieści się kategoria pod. lit.)
P.cz.tw. jest elementem sytuacji komunikacyjnej, liryczne ego czy narrator to elementy
wewnętrznego porządku dzieła.
Juliusz Kleiner  Wszelki przekaz literacki percypuje się jako wypowiedź czyjąś; odbiorowi
każdego towarzyszy poczucie istnienia podmiotu mówiącego (nie musi być nazwany, może
być wyłącznie implikowany przez przyjęty w utworze sposób mówienia).
Wypowiedź literacka w całości jest zaopatrzona w potencjalny cudzysłów, da się ujmować
jako swego rodzaju przytoczenie mowy owego wpisanego w nią, i tylko w nią podmiotu.
Przytoczenie to odbywa się w zgodzie z dyrektywami kodu literackiego, który odsyła nas na
poziom pod.cz.tw. Stosunek tego ostatniego do „ja” literackiego można by przedstawić jako
stosunek nadawcy reguł mówienia do nadawcy wypowiedzi aktualizującej te reguły.

3.
Główna własność wypowiedzi lirycznej jest jej monocentryczność, skupienie całego materiału
semantycznego wokół jednej osoby nadawcy ( w przeciwieństwie do policentryczności dramatu).

Przekaz liryczny Przekaz narracyjny

Obecność Jeden plan semantyczny,
nadrzędnego współrzędny względem „ja”
podmiotu mówiącego. Wypowiedz jest
mówiącego monocenryczna, ześrodkowana na
osobie podmiotu mówiącego.
Wyłania ze siebie co najmniej
dwa takie plany (kształtuje narracje
oraz świat przedstawiony)
dwa stopnie semantyczne

przytoczenie Jednostopniowość. Dwustopniowość.

Jednostki semantyczne kształtują
przedstawienie
jednopłaszczyznowe.
Komunikat, przekaz Monolog liryczny jest jako całość
przytoczeniem bezkontekstowym,
skazanym wyłącznie na siebie.
Porządek „przytoczenia w przytoczeniu”
Wypowiedź założonego narratora
wyodrębnia
z siebie wypowiedzi przedstawionych
postaci
Wewnętrznie wyposażone w kryteria
swojej tożsamości. Przytoczenie słów
jednej postaci w dramacie jest określane
przez jego położenie wśród innych
przytoczeń. One stanowią dla niego
kontekst, decydują o jego
rozpoznawalności. Przytoczenia
wzajemnie się ograniczają, ale przez to
też wyodrębniają.

4.
Liryczny podmiot mówiący jest znaczeniowym korelatem wypowiedzi w jej pełnej rozpiętości od
pierwszego do ostatniego słowa. W miarę rozwoju przekazu czytelnik otrzymuje coraz to nowe
informacje o osobie nadawcy, poznaje tez reguły wiązania śladów osoby mówiącej.
Z punktu widzenia odbiorcy podmiot jest przede wszystkim „akcją”. Zarówno statyczne jak i
dynamiczne „ja” realizuje się w przepływie wypowiedzi, wyłania się stopniowo z jej znaczeń,
zdążając ku swojej pełnej formule.
Zły nawyk – ujmowanie podmiotu mówiącego jako stabilnej strefy utworu;
Podmiot wypowiedzi staje się.
Przekaz liryczny jest w istocie zapisem procesu formowania się jednorazowego „ja” mówiącego i
proces ten angażuje, bezpośrednio lub pośrednio, cały potencjał semantyczny utworu.
Nośnikami znaczeń, które w przebiegu utworu konstytuują osobę podmiotu, nie są wyłącznie
jednostki leksykalne i ich syntaktyczne ugrupowania, ale także wszelkie wyodrębnialne odcinki
wypowiedzi. Jedynie słowa i zdania mogą nazywać (tematyzować) „ja”. Najbardziej jawnymi śladami
jego obecności są zaimki i przyporządkowane im formy czasownikowe. Informacje o kształtowaniu
podmiotu mogą być niesione wyłącznie przez pewne ujęcia stylistyczne czy wersyfikacyjne.

5.
Podmiot liryczny jest bezpośrednio dany jako sekwencja przejawów pozwalających się obserwować w
wypowiedzi.
Wszystkie wysoko zorganizowane kompleksy znaczeniowe utworu literackiego (podmiot, fabuła,
bohater, schemat odbiorcy wpisany w przekaz) są całościami stopniowo wyodrębniającymi się z
materiału semantycznego wypowiedzi. Z drugiej zaś są indywidualnymi realizacjami pewnych
zadanych wzorców. Aktualizują się one w przekazie jako formy nakładane na materiał znaczeniowy,
dzięki którym wyodrębniają się rozróżnialne jednostki kompozycyjne. Są to obiektywne elementy
struktury semantycznej tekstu (jak znaczenia słów). Są to reguły porządkowania przybywających w
wypowiedzi jednostek semantycznych.
Konstytutywne składniki (role) paradygmatu „ja” lirycznego (osobowości poetyckiej)
 Określony stosunek „ja” mówiącego do psychologicznych i przedmiotowych okoliczności
wypowiedzi
 Jego stosunek do „drugiej osoby”, do przywołanego lub tylko potencjalnego partnera sytuacji
lirycznej
  Stosunek „ja” do podmiotu czynności twórczych i do sytuacji społeczno-literackiej, w której
ów podmiot się znajduje
 Stosunek „ja” do określonych elementów biografii pisarza
Podmiot liryczny jest hierarchiczną kombinacją takich elementarnych ról.
Interpretacja „ja” polega na ujęciu go jako wariantu pewnego wzorca.