7. Крыжакi i татары. 3 даўнейшых часоў Русь падтрымлівала 4. Кіеўская Русь – агульная раннефеадальная дзяржава-манархія 6. У пачатку ХІІ ст.
6. У пачатку ХІІ ст. Кіеўская Русь распалася на асобныя
палітычныя і гандлёвыя сувязі з многімі краінамі Еўропы, у тым
ліку і з Германіяй. У пачатку XIII ст. гэтыя мірныя адносіны
парушыліся. Летапісцы ў розных гарадах засведчылі трывожныя
звесткі: нямецкія рыцары высадзіліся ў вытоках Заходняй Дзвіны і
заснавалі тут крэпасць Рыгу (1201), якая стала апорай нямецкай
агрэсіі ў зямлю балтаў. Якім чынам нямецкія рыцары апынуліся ў
Прыбалтыцы, каля рускіх межаў? 3 канца XI ст. каралі, графы, князі
Францыі, Англіі, Германіі і іншых еўрапейскіх краін імкнуліся
захаваць багатае ўзбярэжжа Міжземнага мора, неаднойчы
адпраўляліся ў крывавыя паходы супраць Егіпта, Сірыі. Гэтыя
войны падтрымлівала каталіцкая царква, якая выступіла
арганізатарам крыжовых паходаў. Яна аб'явіла іх мэтай вызваленне
ад мусульман Палесціны і "гроба гасподня". У войсках крыжакоў
ствараліся асобныя манашаска-рыцарскія арганізацыі: іх звалі
духоўна-рыцарскімі ордэнамі. Першым быў створаны ў 1119 г.
ордэн тампліераў (храмоўнікаў), другім — ордэн шпітальераў-янітаў
(сваю назву атрымаў ад шпіталя Святога Яна, які дапамагаў хворым
пілігрымам - вандроўнікам). У канцы XII ст. стварыўся трэці ордэн -
Тэўтонскі, які пазней перасяліўся з Палесціны ў Прусію. У 1202 г.
рыжскі епіскап Альберт Буксгаўдэн, жадаючы абярнуць у
хрысціянства насельніцтва Прыбалтыкі, заснаваў рыцарскі ордэн
мечаносцаў. Новыя рыцары насілі белы плашч з чырвоным крыжам,
замест якога пазней сталі нашываць зорку. У 1237 г. абодва гэтыя
ордэны аб'ядналіся па нама-ганню палы рымскага Грыгорыя IX і
стварылі Прускі (Лівонскі) ордэн. Пацярпеўшы цяжкае паражэнне ў
вайне з арабамі, нямецкія князі ў канцы XII ст. вырашылі перанесці
вайну ў Прыбалтыку і Русь, заваяванне якіх ім абяцала новыя землі і
прыбыткі. Атрымліваючы вялікую дапамогу людзьмі, зброяй і
грашыма з боку нямецкіх феадалаў і паўночнагерманскіх гарадоў,
рыцары-крыжакі пашыралі занятыя тэрыторыі, узводзячы магутныя
замкі. Замацаванне крыжакоў каля вытокаў Дзвіны паставіла пад іх
кант-роль важны для Полацкай зямлі гандлёвы шлях, закрывала
выйсце ў Б'алтыйскае мора. Рыцары імкнуліся трымаць у сваіх
руках так-сама права збіраць даніну з ліваў. Летам 1203 г. войскі
полацкага князя Уладзіміра аблажылі крэпасці Ікскюль і Гольм. У
тым жа годзе герцыкскі князь Усевалад аблажыў Рыгу. Князь
Кукенойса Вячка некалькі разоў атрымліваў перамогу над
крыжакамі; пасля адной з іх ён паслаў полацкаму князю Уладзіміру
багатыя падарункі: "лепшых тэўтонскіх коней, панцыры, балісты".
Аднак крыжакі, умела ўлагоджваючы багатымі падарункамі по-
лацкага князя, змаглі яго нейтралізаваць. У рашучую гадзіну
васальныя князі полацкага князя - Кукенойса і Герцыке - не
атрымалі падтрымкі, у 1207 — 1214 гг. іх землі былі прылучаны да
ўладанняў Лівонскага ордэна. У 1209 г. на месцы спаленага
Кукенойса быў за-снаваны нямецкі мураваны замак Кокэнхаўзэн.
Зрэшты, крыжакі дамагліся таго, што пазбавілі полацкага князя і
права збірання даніны з ліваў. Полацкі князь са свайго боку
забараніў нямецкім купцам уязджаць у межы княства. Не зважаючы
на няўдачы, Полацкае княства было яшчэ дастаткова моцным, і
нямецкія рыцары не адважваліся ступаць на яго тэрыторыю. Па
дамове паміж ордэнам і полацкім князем у 1210 г. апошні
адмаўляўся ад Ніжняга Падзвіння, аднак дамогся права вольнага
праезду полацкім купцам па Заходняй Дзвіне. У 1216 г. полацкі
князь Уладзімір пачаў рыхтаваць сумесны паход з эстамі і лівамі
супраць крыжакоў, аднак раптоўна памёр. У гэты час па загаду
каталіцкай царквы пад чорны з белым крыжам сцяг сабраліся
рыцары з розных частак Германіі. Крыжовы паход па-чаўся
паспяхова. Заваяваўшы Эстонію і значную частку Латвіі, рыцары
сталі пагражаць Русі. Калі б аб'ядналіся дружыны ўсіх рускіх
князёў, то сабралася б больш за 100 тыс. воінаў. Такое войска
напэўна адкінула б рыцараў. Але, як пісаў летапісец, у розныя бакі
глядзелі баявыя харугвы рускіх князёў. Ваенная экспансія немцаў
супраць Полацкага княства і Наўгародскай зямлі прывяла Полацк і
Ноўгарад да палітычнага саюзу, У бітве на Няве са шведскімі
войскамі ў 1240 г. наўгародцам дапамагалі палачане. Знішчэнне
Аляксандрам Неўскім нямецкіх рыцараў на лёдзе Чудскага возера ў
1242 г. спыніла крыжацкую агрэсію на паўночным захадзе. 3 усходу
на рускія землі абрынуліся татара-мангольскія полчышчы. У 1223 г.
на р.Калцы сышліся на першую бітву татара-манголы і рускія.
Паражэнне, якое пацярпелі ў гэтай бітве аб'яднаныя сілы рускіх
княстваў і полаўцаў, паслужыла перадумовай да Батыевай навалы.
За пяць гадоў (1236 - 1240) татара-манголы з мячом і агнём прайшлі
ўсе рускія землі, знішчылі Кіеў, галіцкія і валынскія гарады,
ашаламілі Заходнюю Еўропу спусташэннем Венгрыі, Малапольшчы
і Сілезіі. У 1237 г. гарэлі Разань, Суздаль, Уладзімір. Татара-
манголы рушылі да Вялікага Ноўгарада, але дабрацца туды не
змаглі. У 1240 г. татара-манголы разбурылі Уладзімір-на-Клязьме,
Маск-ву. Знішчылі і паланілі сотні тысяч людзей. Цаной велізарных
страт рускі народ абяскровіў сілы татара-манголаў і пазбавіў іх
магчымасці заваёўваць краіны і народы Заходняй Еўропы. Аднак
Русй, палітычна раздробленая, раздзіралася міжусобіцамі і не змагла
аб'яднаць свае сілы, каб даць адпор захопнікам, а таму трапіла пад
уладу моцных татара-мангольскіх ханаў. Беларускія землі засталіся
ў баку ад асноўнага напрамку руху татара-манголаў. Татара-
мангольскія нашэсці на заходнерускія землі адбываліся ў 1258,
1275, 1277, 1287,1315,1325,1338 гг.
ўсходніх славян, утвораная у VІ – ІХ стст. Існуе тры групы
ўнутраных і знешніх прычын утварэння дзяржавы. Першая –
сацыяльна-эканамічныя, звязаныя з развіццём земляробства і
жывёлагадоўлі, рамяства і гандлю. Старажытнай формай
земляробства была вогневая падсечная сістэма. Апрацоўвалі зямлю з
дапамогай сахі і рала з жалезным наканечнікам. У якасці цяглавай
сілы пачынаюць вык. коні. Развіваліся таксама рамяство і гандаль.
Цэнтрамі мясцовага гандлю былі гарадзішчы. Важную ролю ў
развіцці знешняга гандлю іграў шлях “з вараг у грэкі”. Ён
пачынаўся на паўночным беразе Фінскага заліва, ішоў Невой,
Ладажскім возерам, Ільмень-возерам з яго ракой Ловаццю, потым
волакам на Заходнюю Дзвіну, з яе волакам на Днепр, далей Дняпром і
Чорным морам да Канстанцінопаля. Сталі з’яўляцца гарады як
цэнтры рамяства і гандлю. Развіццё земляробства і жывёлагадоўлі, а
таксама гарадоў, рамяства і гандлю патрабавала еднасці славянскіх
зямель. Другая група прычын звязана з унутрыпалітычным
развіццём усходнеславянскіх зямель. Працэсы славянізацыі краю і
неабходнасць падпарадкавання мясцовага балцкага, фіна-угорскага і
цюркскага насельніцтва, з’яўленне мясцовых князёў (“княжанняў”) і
сацыяльнай няроўнасці, захоп мясцовай знаццю зямель сваіх
супляменнікаў і стварэнне зямельных уладанняў – вотчын (іменняў
феадалаў), збор даніны з насельніцтва, прымус залежных сялян
працаваць у гаспадарках землеўладальнікаў – усё гэта патрабавала
фарміравання інстытута феадальнага права і сістэмы феадальных
адносін, узмацнення палітычнай улады і вайсковай сілы феадалаў,
іх яднання. Трэцяя група прычын звязана са знешнепалітычнымі
абставінамі. Неабходнасць абароны славянскіх зямель ад
нападзення з боку суседніх дзяржаў і ад набегаў з боку авараў,
печанегаў, полаўцаў і іншых ваяўнічых вандроўнікаў, пераадолення
спусташальных міжкняжацкіх усобіц выклікала ўнутраны пратэст і
фарміравала грамадскасцю думку на карысць яднання. Урэшце-
рэшт гэта прывяло да аб’яднання ваенных, эканамічных і людскіх
рэсурсаў і стварэння вялікай і магутнай дзяржавы – Кіеўскай Русі.
Мясцовыя княжанні ўяўлялі протадзяржавы. Славене, крывічы і мера
плацілі даніну нарманам, а вяцічы, радзімічы, севяране і паляне
плацілі даніну хазарам. Гісторыя Старажытнарускай дзяржавы
пачынаецца з 862 г., калі чудзь, славене і весь накіравалі сваіх
паслоў за мора – да варагаў, каб аб’явіць ім сваё рашэнне.
Пачынаецца дынастыя Рурыкавічаў у рускай гісторыі. Летапіснае
паданне аб прызванні на Русь варагаў стала падставай для
нарманскай тэорыі, згодна з якой нарманы (варагі) з’яўляліся
заснавальнікамі Старажытнарускай дзяржавы. Гэта тэорыя была
сфармулявана ў 2-й чвэрці 18 ст. Г.З. Байерам, Г.Ф. Мілерам... Яе
адвяргалі М.В. Ламаносаў, Д.І. Ілавайскі... У сучаснай гістарыяграфіі
даказана, што ўтварэнне Кіеўскай Русі было падрыхтавана ўсім
папярэднім ходам сацыяльна-гістарычнага развіцця ўсходніх
славянскіх зямель. Беларускі гісторык і археолаг Э.М. Загарульскі
пераканаўча даказвае, што мясцовыя княжанні былі ў славян яшчэ
да прызвання варагаў, а таму пачатак дзяржаўнасці на Русі
заклалі зусім не нарманы. На аснове археалагічных матэрыялаў ён
таксама сцвярджае, што да другой паловы ІХ ст. усходнія славяне
яшчэ не паспелі рассяліцца да Ільменя і Белавозера, а летапісныя
крывічы – гэта балцкія плямёны. У 882 г. Алег разам з варагамі і
дружынамі славен, крывічоў, чудзі, меры, весі зрабіў паход на
поўдзень, узяў Смаленск, Любеч і прыйшоў да Кіева, дзе правілі
Аскольд і Дзір. Выдаўшы сябе за купца, Алег забіў іх і зрабіў Кіеў
сталіцай аб’яднанай дзяржавы. У 907 г. ён зрабіў паспяховы паход на
Візантыю. Пасля смерці Алега кіеўскім князем стаў Ігар. Ён
падавіў паўстанне супраць Кіева ў зямлі драўлян, завяршыў пачатае
пры Алегу падпарадкаванне і ўключэнне ў склад КР ўлічаў і
ціверцаў. Ігар зрабіў паходы на Візантыю, ў Закаўказзе, у краіны
Паўднёвага і Заходняга Прыкаспія. Апошнім актам у дзейнасці Ігара
быў яго паход у зямлю драўлян за данінай. Драўляне схапілі Ігара
каля горада Іскарасцень і казнілі яго, прывязаўшы нагамі да двух
сагнутых бяроз, якія, выпраміўшыся, разадралі цела Ігара на дзве
часткі. Княгіня Ольга адпомсціла драўлянам за смерць свайго мужа.
Пры ёй збор даніны быў уладкаваны. Замест палюддзя былі
ўстаноўлены “урокі” і створаны цэнтры, дзе знаходзіліся
княжацкія мужы, ведаўшыя яе зборам. Сын Ігара Святаслаў правіў
да 972 г. У выніку паходаў Святаслава на Усход, Кіеў падпарадкаваў
сабе вяцічаў, Волжскую Балгарыю, разграміў хазарскі каганат.
Святаслаў быў забіты на дняпроўскіх парогах печанегамі. Уладзімір І
завяршыў падпарадкаванне Кіевам усходнеславянскіх зямель,
пасадзіў сваіх 12 сыноў у гарадах усходніх славян, увёў хрысціянства
на Русі, пачаў умацаванне паўднёвых граніц краіны для абароны
ад вандроўнікаў. Гэта садзейнічала ўмацаванню адзінства КР. У Х
ст. яна прасціралася ад Карпат(захад) да Акі і верхняй Волгі(ўсход) і ад
Балтыйскага мора(поўнач) да Чорнага мора(поўдзень). Разам з тым
пастаянна адбываліся войны князёў-сваякоў за кіеўскі прастол, якія
прывялі да фактычнага раздраблення КР. У першай палове ХІІ ст.,
Кіеў паступова губляе сваё дамінуючае становішча. У 30-я гады ХІІ
ст. Кіеўская Русь як адносна адзіная дзяржава прыпыніла сваё
існаванне. У апошні час некаторымі беларускімі гісторыкамі
адмаўляецца факт існавання Старажытнарускай дзяржавы,
сцвярджаецца, што ў гэтай дзяржаве не было адзінства ўсходніх
славян, агульнай пісьмовай мовы, культуры... Пры гэтым
спасылаюцца на незалежнасць Полацкага княства ад Кіева. З гэтым
нельга пагадзіцца па наступных абставінах: а) Любое феадальнае
княства, у тым ліку і Полацкае, з’яўлялася свайго роду дзяржавай,
бо мела ўсе атрыбуты заканадаўчай, выканаўчай і судовай улады.
Аднак, нягледзячы на гэта, усе княствы Кіеўскай Русі як унутры яе,
так і яе суседзямі ўспрымаліся як адзіная Русь. Насельніцтва
гэтай Русі ў суседніх краінах называлі русамі, русінамі, русічамі, а
самі русіны зваліся людзьмі рускай веры ці мясцовымі назвамі-
этнонімамі – кіеўлянін, палачанін, туравец, пінянін, наўгародзец і г.
д. б) Аналіз гістарычных крыніц паказвае, што Полацкая зямля
ніколі не выпадала з палітычнага жыцця Русі, была часткай
Старажытнарускай дзяржавы. Дорага абышлося палачанам іх
адмаўленне ў 1129 г. ад дапамогі. Полацкіх князёў пазбавілі княжацкіх
прастолаў і выслалі ў Візантыю. Войны ж з Кіевам нярэдка былі
справакаваны самімі полацкімі князямі. Сярод такіх войн – разгром
у 1021 г. войск Брачыслава Полацкага кіеўскім князем Яраславам
Мудрым за нападзенне і спусташэнне ім Ноўгарада; пакаранне ў
1067 г. трыма Яраслававічамі князя Усяслава Чарадзея за руйнаванне
ім Пскова і Ноўгарада; асада ў 1116 г. кіеўскім князем Уладзімірам
Манамахам Мінска за спаленне мінскім князем Глебам Слуцка. в)
Пасля ўвядзення хрысціянства ў Х ст. у Кіеўскай Русі
функцыяніравала адзіная праваслаўная вера, якая і сёння часткай
беларусаў завецца як руская. г) Адзіным быў агульны тып горада,
яго планіроўка, знешні і ўнутраны выгляд, лад жыцця. Адзінай
для ўсіх княстваў была старажытнаруская пісьмовая мова.
Эканамічныя і этнічныя сувязі ў гэтай дзяржаве наўрад ці можна
лічыць трывалымі.
княствы.Першая прычына звязана з далейшым развіццём сельскай
гаспадаркі, рамяства і гандлю. Гэта рабіла ў новых умовах
непатрэбнай адзіную дзяржаву, якая недастаткова ўлічвала асаблівасці
княстваў і не стымулявала іх сацыяльна- эканамічнае развіццё.
Лічылася, што княствы маглі самастойна і лепш вырашаць складаныя
гаспадарчыя праблемы. Другая прычына звязана з наяўнасцю
крэпасцей і войск ў мясцовых феадалаў, ростам іх ваеннай магутнасці,
што стварала ілюзію магчымасці самастойна абараняць сваю
тэрыторыю ад знешніх ворагаў і падаўляць выступленні залежных
сялян. Развал Кіеўскай Русі, феадальная раздробленасць прывялі да
240 г татара-мангольскага іга на рускіх землях. Трэцяя, рост
эканамічнай і ваеннай магутнасці мясцовых феадалаў нараджаў у іх
асяроддзі сепаратысцкія настроі, імкненне да незалежнасці ад вялікага
кіеўскага князя і поўнага самастойнага княжання. М. Ермаловіч
лічыць, што феадальная раздробленасць з’явілася на той час не толькі
заканамерным, але і прагрэсіўным этапам гістарычнага развіцця.
Тэндэнцыя да эканамічнага і палітычнага згуртавання назіралася ў
межах Полацкай і Турава-Пінскай зямель. У пачатку ХІІІ ст. Турава-
Пінская зямля ўсё больш і больш звязвае свой лёс з Новагародскай
зямлёй у барацьбе супраць агульнага ворага – галіцка-валынскіх
князёў. Аб гэтым сведчыць тое, што ў 1228 г. новагародцы
ўдзельнічалі на баку Расціслава Пінскага ў яго барацьбе з Данілам
Галіцкім. Вывад М. Ермаловіча аб тым, што “у сярэдзіне ХІІІ ст.
цэнтр палітычнага жыцця Беларусі перайшоў з Полацка ў
Новагародак”, а апошні “стаў асяродкам зараджэння новай
дзяржаўнасці” з’яўляецца спрэчным, дыскусійным. Існавалі розныя
формы феадальнага землеўладання: вотчыннае – валоданне зямлёй,
сядзібай і сялянамі з правам продажу зямлі, раздзелу яе і перадачы ў
спадчыну; памеснае – перадача зямлі ў часовае ўладанне за службу без
права спадчыны; царкоўнае і манастырскае – знаходжанне зямель ва
ўласнасці царквы і манастыроў. Клас феадалаў меў іерархію. На
вяршыні піраміды знаходзіўся вялікі князь, ніжэй – князі-кіраўнікі
асобных зямель, княстваў (“отчын”), яшчэ ніжэй – феадалы-
уладальнікі вялікіх і малых памесцяў (баяры, дваране). Феадалы
карміліся за кошт сваіх вотчын. Вотчына ўключала замак феадала,
абкружаны землянымі валамі і равамі, драўлянай сцяной, за якой
размяшчаліся замкавыя пабудовы, а таксама падпарадкаваную феадалу
вясковую акругу. Уладара абслугоўвала залежная ад яго чэлядзь. Ён
меў уласнае войска, з дапамогай якога ахоўваў сваё дабро і здзяйсняў
уладу над сялянамі вясковай акругі. Большую частку насельніцтва
складалі сяляне. Сярод іх крыніцы называюць смердаў (найбольш
шматлікая група феадальна залежных сялян), закупаў (часова
несвабодныя людзі, якія трапілі ў даўгавую залежнасць за ўзятую
пазыку (купу), халопаў і рабоў (асабіста несвабоднае насельніцтва).
Вядомы таксама радовічы – сяляне, звязаныя з феадалам нейкімі
абавязацельствамі (“радам”, адсюль словы “радзіцца”, “дамаўляцца”),
ізгоі – сяляне, якія выйшлі з абшчыны, знаходзіліся на службе ў
феадалаў і поўнасцю залежалі ад іх волі. Цэнтрам “весяў” быў
“пагост”. Жыллём служылі невялікія зрубы ці паўзямлянкі з
глінабітнымі печамі, у якіх палілася па-чорнаму. Земляробчае
насельніцтва арганізоўвалася ў сялянскія абшчыны, якія называліся
“вервь” ці “мир”. Абшчына аб’ядноўвала сем’і адной або некалькіх
вёсак. Зямля з’яўлялася ўласнасцю абшчыны і перыядычна
пераразмяркоўвалася паміж асобнымі сем’ямі. У абшчынным
карыстанні заставаліся сенажаці, лугі, лясныя ўгоддзі, рэкі і азёры.
Абшчыннікі былі звязаны паміж сабой кругавой парукай: разам
адказвалі за здзейсненае на яе тэрыторыі злачынства, калі віноўнік
невядомы, разам узнаўлялі страты, нанесеныя гаспадарцы або рэчы
ўласніка. Абшчына была адным са сродкаў супраціўлення
наступленню феадалаў на сялянскія землі і ўгоддзі. У працэсе
эвалюцыі з абшчыны вылучаліся заможныя сялянскія гаспадаркі.
Асноўныя формы сялянскіх павіннасцей феадалу – аброк (аплата
натурай часткі сялянскага прыбытку) і паншчына (работа на барскім
полі). Сяляне таксама працавалі на будаўніцтве гарадоў, замкаў,
абарончых ліній, дарог. У час войнаў і феадальных міжусобіц яны
аддавалі сваіх коней, абавязаны былі пастаўляць прадукты
харчавання. Большую частку неабходных для жыцця рэчаў сяляне
рабілі самі. Сыравінай для вытворчасці тканін, напрыклад, служылі
шэрсць, лён і каноплі. Існавалі розныя сістэмы земляробства:
падсечная, пераложная (зямлю пераставалі апрацоўваць для
аднаўлення яе натуральнай урадлівасці), папарная збожжавая сістэма з
двухполлем ці трохполлем. Сеялі жыта, пшаніцу, авёс, ячмень, проса,
грэчку, гарох, лён, каноплі. Да канца І тысячагоддзя н.э. зацвердзілася
стойлавае ўтрыманне жывёлы. Паляванне, рыбалоўства, збіральніцтва
і бортніцтва ігралі падначаленую ролю. Поспехі, дасягнутыя ў
сельскагаспадарчай вытворчасці, стварылі ўмовы для аддзялення
рамяства і гандлю ад земляробства. Месцам канцэнтрацыі гэтых відаў
гаспадаркі з’яўляліся гарады. Пісьмовыя крыніцы і археалагічныя
матэрыялы, на думку Э.М. Загарульскага, сведчаць аб тым, што
ўзнікненне гарадоў звязана са славянскім этапам у гісторыі Беларусі.
У аснове большасці гарадоў ляжалі княжацкі замак або пагранічная
крэпасць, ваенны і фінансава-адміністрацыйны цэнтр акругі,
феадальная сядзіба. У замку ці каля яго сяліліся рамеснікі і гандляры,
бо феадалы з’яўляліся заказчыкамі і спажыўцамі іх прадукцыі. Па
меры павелічэння ўдзельнай вагі гэтай катэгорыі людзей паселішча
ператваралася ў горад. Для горада ранняга сярэднявечча былі
характэрнымі дастаткова вялікая плошча ўмацаванай часткі паселішча,
радыяльная або веерападобная сетка вуліц, якія зыходзіліся да
гарадскіх варот, элементы добраўпарадкавання, наяўнасць рынка, а
таксама манументальных культавых і свецкіх пабудоў. Цэнтральная
ўмацаваная частка горада называлася дзядзінцам. Гэта –
арыстакратычная частка горада, дзе пераважна сяліліся феадалы,
заможнае купецтва, духавенства. Побач з дзядзінцам размяшчаўся
неўмацаваны рамесніцка-гандлёвы пасад. Насельніцтва большасці
гарадоў складала ад 1 да 3 тыс. чалавек. У гарадах існавалі некалькі
дзесяткаў відаў розных рамёстваў. Развіты былі металаапрацоўка,
дрэваапрацоўка, ганчарная і гарбарная справы, разьба па косці. У
буйных гарадах ювеліры валодалі майстэрствам зерні і эмалі,
выраблялі складаныя і дарагія ўпрыгожанні з золата і серабра. У
Полацку была наладжана вытворчасць шкляных упрыгожанняў,
бранзалетаў, якія карысталіся вялікім попытам гараджанак. Гарадскія
жыхары занімаліся таксама земляробствам, жывёлагадоўляй,
садаводствам і рыбалоўствам, паляваннем. Развіваўся гандаль.
Археалагічныя даследаванні выявілі ў заходніх землях Русі прадметы
візантыйскай, заходнееўрапейскай і ўсходняй вытворчасці. З Візантыі
ў спецыяльных гліняных пасудзінах – амфарах – прывозілі віно і
аліўкавы алей, пастаўляліся таксама з гэтай краіны каштоўны посуд і
прадметы хрысціянскага культу. З Заходняй Русі ў суседнія краіны
вывозіліся зерне, футра, скура, воск. Вядома аб існаванні ў Кіеве
полацкага гандлёвага двара. Сведчаннем развітога гандлю з’яўляюцца
знаходкі манет, сярэбраных грашовых злепкаў, якімі аплочваліся
буйныя таварныя партыі. Гандляры ўзмацняліся эканамічна і
палітычна, стваралі свае аб’яднанні – “братчыны”.