Podręcznik Pierwszej Pomocy - M. Buchfelder - A. Buchfelder

Podręcznik pierwszej pomocy - M. Buchfelder, A.
Buchfelder
w
PODRĘCZNIK
PIERWSZEJ
POMOCY
Michael BUCHFELDER, Albert BUCHFELDER
PODRĘCZNIK
PIERWSZEJ
POMOCY
Wydanie IV
Wprowadzenie prof. dr med. K. Peter
WARSZAWA WYDAWNICTWO LEKARSKIE PZWL

Authorized translation of the 2nd German language edition Buchfelder/Buchfelder,
Handbuch der Ersten Hilfe
© 1994 by F. K. Schattauer Verlagsgesellschaft mbH, Stuttgart
© Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1993,1997, 1999, 2003, 2005
Wszystkie prawa zastrzeżone.

Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości bądź części książki
bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione.
Tłumaczył dr med. LUDWIK GARMADA
Redaktor Agata Góra
Redaktor techniczny Maria Karczewska
Korektor Anna Andre-Urbańska
Projekt okładki i strony tytułowej Michał Maryniak
ISBN 83-200-3178-8 Wydanie IV (dodruk)
WPROWADZENIE
Pierwsza pomoc i medycyna przypadków nagłych służą ratowaniu zagrożonego życia

ludzkiego oraz ograniczeniu skutków incydentu już na miejscu wypadku. Wiadomości i
praktyka w udzielaniu pierwszej pomocy są szczególnie ważne dla przypadkowego
ratownika. Pozwalają one na skuteczną interwencję stwarzając dla ofiary wypadku
szansę przeżycia.
Strona 1
Podręcznik pierwszej pomocy - M. Buchfelder, A. Buchfelder
Anestezjolodzy podkreślali od dawna, jak duże znaczenie dla ratowania życia ofiar
nieszczęśliwych wypadków odgrywa udzielenie pomocy przez osoby przygodne. Im
więcej ludzi jest zapoznanych z zasadami ratownictwa, tym bardziej prawdopodobna
możliwość ratowania życia na miejscu wypadku. Amerykański anestezjolog Peter Safar
jako pierwszy opracował skuteczne metody reanimacji i szeroko rozpowszechnił
uznany już dziś na świecie schemat A — B — C.
W niniejszej książce omówiono wszystkie podstawowe zasady udzielania pomocy w
nagłych wypadkach przez ratowników spoza kręgu pracowników służby zdrowia. Są
one oparte na nowoczesnych osiągnięciach medycyny i obejmują wszystkie
podstawowe zagadnienia. Porady nie są wyszczególnione w formie „przepisów
kulinarnych", lecz usiłowano zapoznać czytelnika z podstawowymi problemami
medycznymi — na tyle, na ile to było w danych przypadkach konieczne — aby na tej
podstawie wyjaśnić zachodzące zależności. W ten sposób nie tylko umożliwiono
łatwiejsze opanowanie materiału, lecz przygotowano ratownika do udzielania pomocy w
razie potrzeby, umożliwiając mu zastosowanie właściwych czynności na podstawie
nabytej wiedzy.
Książka powinna w istotny sposób pomóc w nabywaniu umiejętności, jak i
doświadczenia na kursach pierwszej pomocy. Pomoc w nagłych wypadkach wymaga
licznych ćwiczeń w czasie trwania kursu — książka zaś będzie pomocna w lepszym
opanowaniu wiadomości. Jest napisana w sposób jasny i żywy, a przy tym tekst, tam
gdzie to było potrzebne, został uzupełniony rycinami. Należy przypuszczać, że książka
będzie się cieszyć powodzeniem.
Prof. dr dr h.c. K. Peter
Dyrektor Instytutu Anestezjologii Uniwersytetu w Monachium
PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA

Od czasu ukazania się przed pięcioma laty pierwszego wydania książki pt. „Podręcznik
pierwszej pomocy" stała się ona uznanym doradcą w sprawach doraźnego
zaopatrywania medycznego przy wypadkach oraz nagłych zachorowaniach. Żeby
sprostać stawianym wymaganiom, drugie wydanie zostało dogłębnie przejrzane,
rozszerzone i opatrzone licznymi uzupełnieniami.
Wprowadzono wyniki badań klinicznych i przedklinicznych, mających zastosowanie w
omawianych problemach. Uwzględniono przy tym najnowsze wytyczne, obowiązujące
w prowadzeniu resuscytacji i reanimacji. Dla osoby udzielającej pierwszej pomocy
zasadnicze znaczenie ma zwiększenie częstotliwości wykonywanych uciśnięć przy
masażu serca. Piśmiennictwo rozszerzono o pozycje, które ukazały się w ostatnim
czasie. Nie przekroczono przy tym ogólnie przyjętych ram, w związku z tym nie uległa
większym zmianom postać i objętość dzieła.
Zachowano zasadę nie poprzestawania na opisie wykonywanych czynności, ale
przytaczania w skrócie podstaw patofizjologicznych napotkanych zmian. Ułatwia to
ratownikowi zrozumienie zasad pierwszej pomocy. Opanowanie techniki i praktyka -
Strona 2
pod kierunkiem fachowców - w udzielaniu pierwszej pomocy medycznej pozostaje
jednak najważniejszym elementem i warunkiem prawidłowego oraz skutecznego
wykonywania zabiegów ratowniczych.
Dziękujemy bardzo za porady i pomoc okazaną nam z wielu stron.
Erlangen i Monachium w kwietniu 1994
Michael i Albert Buchfelder
SPIS TREŚCI
Łańcuch ratunku ... 1
Definicja nagłego
przypadku........ 1
Wzór „łańcucha ratunkowego" ......... 3
Wzywanie pomocy . 4
Pierwsza pomoc ... 7
Pogotowie ratunkowe 7
Szpital .......... 8
Zorganizowane i dorywcze udzielanie pomocy medycznej ... 9 Zadania
udzielającego pierwszej pomocy 10
Prawne podstawy
udzielania pomocy 11
Obowiązek udzielania
pomocy ......... 11
Cywilnoprawne skutki udzielania pomocy 13 Karne skutki udzielania pomocy.......
14
Rany ........... 16
Budowa i czynność
skóry........... 16
Rana ........... 17
Ból............. 18
Krwawienie....... 18
Zakażenie........ 18
— Tężec (tetanus) 19
— Wścieklizna (lys-
sa, rabies)..... 20
— Zgorzel gazowa 20
Rodzaje ran...... 21
Otarcia .......... 21
Strona 3
Rany cięte........ 21
Rany kłute........ 22
Rany tłuczone..... 22
Rany miażdżone . .. 22
Rany szarpane .... 23
Rany postrzałowe . . 23
Rany na skutek uką-
szenia przez węża . . 23
Oparzenia chemiczne 24
Oparzenia termiczne24
3.4. Ogólne zasady udzie-
lania pierwszej pomo-
cy przy zranieniach 24
Gojenie się ran .... 26
3.5. Szczególne rodzaje
ran............. 27
Ciało obce w ranie 27
Rany postrzałowe . . 28
Rany kąsane ...... 28
Ukąszenie przez węża 29
4. Opatrywanie ran ... 31
4.1. Opatrunek plastrowy 31
Opatrywanie opuszki
palca ........... 32
Przykrywanie rany 32
4.2. Przylepiec ....... 32
Opatrunek pasmowy 33
Opatrunek „w ramkę" 33
4.3. Opatrunek za pomocą
chusty trójkątnej . . . 34
Czepiec na głowę . .34
Opatrunek dłoni . . . 35
Opatrunek kończyny
aórnei 36
Opatrunek stopy przy
zranieniu przedniej
części stopy...... 37
Opatrunek stopy przy
zranieniu okolicy pięty 37
Opatrunek podudzia 38
Opatrunek kolana . . 38
Opatrunek na oczy 39
Opatrunek żuchwy
(brody).......... 40
Strona 4
Opatrunek barku . . . 40
Opatrunek biodra . . 41
4.4. Opatrywanie za po-
mocą „opatrunku in- -
dywidualnego" (pa-
kietu opatrunkowego)
lub opaski gazowej
(bandaża) ........ 41
Opatrunek palców . . 43
Opatrunek dłoni . . . 44
Opatrunek łokcia . . .44
Opatrunek głowy . . . 45
5. Ciała obce....... 46
5.1. Ciała obce w ranach46
5.2. Ciała obce w oku . . 46
5.3. Ciała obce w nosie 48
5.4. Ciała obce w uchu 49
5.5. Ciała obce w przełyku 49
5.6. Ciała obce w tchawicy 50
6. Krążenie krwi..... 52
6.1. Serce........... 52
6.2. Naczynia krwionośne 54
6.3. Krążenie krwi i prze-
noszenie tlenu .... 55
Ciśnienie krwi..... 57
Regulacja ciśnienia
krwi ............ 58
6.4. Krew . 59
6.4.1. Krzepliwość krwi . . . 61
6.4,2. Grupy krwi....... 62
7. Krwawienia....... 64
7.1. Krwawienie zewnętrz-
ne (z rany)....... 65
7.1.1. Silne krwawienia na kończynach....... 67
7.1.2. Silne krwawienia na głowie, szyi i tułowiu (oraz z dużej masy tkankowej
zlokalizowanej dośrodkowo od miejsca ewentualnego zacisku)........... 73
7.1.3. Amputacja urazowa 74 7.2. Krwawienia wewnętrzne (bez uszkodzenia
powłok).......... 77
Krwawienie śródcza-
szkowe.......... 78
Krwawienia do jamy
brzusznej ........ 78
Krwawienia w klatce
piersiowej........ 78
Krwawienie śródtkan-kowe............ 78
Strona 5
8. Wstrząs (szok)..... 80
Niebezpieczeństwa
wstrząsu......... 82
Rozpoznanie wstrząsu 84
8.1. Walka ze wstrząsem 86
9. Obrażenia klatki piersiowej i Jej narządów 90
9.1. Otwarte zranienia klatki piersiowej...... 91
9.2. Zamknięte uszkodzenia klatki piersiowej 92
9.3. Objawy.......... 94
9.4. Postępowanie..... 94
10. Urazy brzucha..... 97
10.1. Objawy.......... 98
10.2. Postępowanie..... 99
Spis treści IX
11. Schorzenia w obrębie klatki piersiowe] I brzucha.......... 101
11.1. Narządy jamy brzusznej ............. 101
11.2. Nagłe zachorowania 103 Zapalenie wyrostka robaczkowego (appe-
ndicitis).......... 104
Przedziurawienie
ściany żołądka .... 105 Kolka żółciowa .... 105 Kolka nerkowa .... 106 Zapalenie trzustki . .
106 Niedrożność jelit . . . 107
11.3. Klatka piersiowa ... 107 Atak serca {angina pectoris, dusznica bolesna) ...........
107
Zawał mięśnia sercowego ............ 108
Postępowanie...... 109
12. Utrata przytomności 111
12.1. Postępowanie w przypadku utraty przytomności ............ 113
12.1.1. Kontrola oddechu .. 114
12.1.2. Ułożenie chorego na boku............ 116
12.2. Omdlenie ........ 118
13. Uszkodzenia czasz-
kowo-mózgowe .... 120
13.1. Budowa ośrodkowego układu nerwowego 120
13.2. Uszkodzenia czasz-kowo-mózgowe .... 121
13.2.1. Zamknięte uszkodzenia czaszkowo-móz-
gowe............ 122
— Wstrząśnienie mózgu........... 123
— Udzielenie pierw-
szej pomocy...... 125
13.2.2. Otwarte zranienia
czaszkowo-mózgowe 127
— Złamanie podstawy
czaszki . 129
13.3. Padaczka (epilepsja,
napady kurczowe po-
Strona 6
chodzenia ośrodko-
wego) ........... 130
Działanie wysokiej
temperatury....... 133
14.1. Regulacja temperatu-
ry ciała w warunkach
wysokich temperatur 133
14.2. Porażenie cieplne . . 134
14.3. Udar cieplny...... 136
14.4. Porażenie słoneczne 137
15. Oddychanie ....... 139
15.1. Zarys anatomiczny
układu oddechowego 139
15.2. Mechanika oddycha-
nia ....... 142
16. Zagrażające życiu za-
burzenia oddychania 148
16.1. Bezdech ......... 148
16.2. Sztuczne oddychanie 151
Technika sztucznego
oddychania....... 152
Sztuczne oddychanie
u niemowląt i małych
dzieci ........... 155
Zakończenie sztucz-
nego oddychania . . . 156
16.3. Utonięcie......... 158
16.4. Manewr Esmarcha
w celu usunięcia więk-
szych ciał obcych z ust
i gardła.......... 159
Spis treści
16.5.
17.
17.1.
18.
18.1.
18.2.
18.2.1.
18.2.2,
18.2.3, 18.2.4, 18.2.5.
18.3.
18.3.1,
18.3.2,
Ukąszenie (użądlenie) jamy ustnej przez owada........... 159
Strona 7
Ostre zatrzymanie krążenia. Reanimacja sercowo-płucna .... 161
Masaż serca...... 165
Mechanizm działania
masażu serca ..... 165
Technika masażu
serca ........... 166
Reanimacja niemowląt i małych dzieci . . 169 Podsumowanie problemów
reanimacji 170 Zakończenie reanimacji ............ 171
Uderzenie pięścią w okolicę przedser-cową............ 171
Zatrucia ......... 174
Ogólne postępowanie w przypadkach zatruć 177 Zatrucia doustne . . . 181 Zatrucia
lekami .... 182 Zatrucie alkoholowe (alkoholem etylowym) 182 Zatrucia
środkami
spożywczymi...... 183
Zatrucia jadami roślinnymi ............ 184
Zatrucia środkami do prania, zmywania i
czyszczenia....... 185
Zatrucia przez drogi
oddechowe....... 185
Zatrucie tlenkiem
węgla ........... 185
Uduszenie dwutlenkiem węgla....... 187
18.3.3. Zatrucie gazami draż-
niącymi .......... 188
18.4. Działanie jadu bezpo-
średnio przez skórę 189
18.4.1. Ukąszenie przez węża 189
18.4.2. Ukąszenie (użądlenie)
przez owada...... 190
18.5. Zatrucie przez prze-
wód pokarmowy, drogi
oddechowe i skórę 191
18.5.1. Środki ochrony roślin
i preparaty do zwal-
czania szkodników . . 191
18.5.2. Cyjanowodór (cyjanek
potasowy, kwas
pruski) .......... 192
18.5.3. Węglowodory, rozpu-
szczalniki organiczne 193
19. Oparzenia chemiczne 194
19.1. Oparzenie przełyku
i przewodu pokarmo-
wego ............ 194
19.2. Oparzenie oka..... 195
Strona 8
19.3. Chemiczne oparzenia
skóry............196
20. Oparzenia termiczne198
20.1. Stopnie oparzenia . . 198
20.2. Oparzenie słoneczne 204
20.3. Oparzenia
w przemyśle....... 204
20.4. Szpitalne leczenie cię-
żkich oparzeń..... 205
21. Uszkodzenia spowo-
dowane zimnem . . . 206
21.1. Zasady regulacji
cieplnej . . 206
21.2. Ogólne przechłodze-
nie organizmu..... 208
Spis treści
16.5. Ukąszenie (użądlenie) jamy ustnej przez owada........... 159
17. Ostre zatrzymanie krążenia. Reanimacja sercowo-płucna .... 161
17.1. Masaż serca...... 165
Mechanizm działania
masażu serca ..... 165
Technika masażu
serca ........... 166
Reanimacja niemowląt i małych dzieci . . 169 Podsumowanie problemów
reanimacji 170 Zakończenie reanimacji ............ 171
Uderzenie pięścią w okolicę przedser-cową............ 171
18. Zatrucia ......... 174
18.1. Ogólne postępowanie
w przypadkach zatruć 177
18.2. Zatrucia doustne ... 181
18.2.1. Zatrucia lekami .... 182
18.2.2. Zatrucie alkoholowe (alkoholem etylowym) 182
18.2.3. Zatrucia środkami spożywczymi...... 183
18.2.4. Zatrucia jadami roślinnymi ............ 184
18.2.5. Zatrucia środkami do prania, zmywania i czyszczenia....... 185
18.3. Zatrucia przez drogi oddechowe....... 185
18.3.1. Zatrucie tlenkiem
węgla........... 185
18.3.2. Uduszenie dwutlenkiem węgla....... 187
18.3.3. Zatrucie gazami draż-
niącymi .......... 188
18.4. Działanie jadu bezpo-
średnio przez skórę 189
18.4.1. Ukąszenie przez węża 189
18.4.2. Ukąszenie (użądlenie)
Strona 9
przez owada...... 190
18.5. Zatrucie przez prze-
wód pokarmowy, drogi
oddechowe i skórę 191
18.5.1. Środki ochrony roślin
i preparaty do zwal-
czania szkodników . . 191
18.5.2. Cyjanowodór (cyjanek
potasowy, kwas
pruski) 192
18.5.3. Węglowodory, rozpu-
szczalniki organiczne 193
19. Oparzenia chemiczne 194
i przewodu pokarmo-
wego ............ 194
19.2. Oparzenie oka..... 195
19.3. Chemiczne oparzenia
skóry............196
20. Oparzenia termiczne198
20.1. Stopnie oparzenia . . 198
20.2. Oparzenie słoneczne 204
20.3. Oparzenia
w przemyśle....... 204
20.4. Szpitalne leczenie cię-
żkich oparzeń..... 205
21. Uszkodzenia spowo-
dowane zimnem . . . 206
21.1. Zasady regulacji
cieplnej . . . 206
21.2. Ogólne przechłodze-
nie organizmu..... 208
Spis treści XI
21.3. Odmrożenia miejsco- 24.2
we ............. 211
22. Porażenie prądem ele-
ktrycznym ........ 215
22.1. Wypadki z prądem
o niskim napięciu . . 217 24.3
22.2. Wypadki z prądem
o wysokim napięciu 219 24.4
23. Złamania kości 1 usz-
kodzenia stawów . . . 222 24.5
23.1. Narząd ruchu..... 222
Szkielet (kościec) . . .222
Strona 10
Stawy........... 225
Mięśnie szkieletowe 225
23.2. Złamania kości .... 226
23.3. Usystem atyzo wan ie
złamań kostnych . . . 230
23.3.1. Złamania kości możli-
we do unieruchomie-
nia ułożeniem..... 230 24.6
23.3.2. Złamania kości unieru-
chamiane obłożeniem 25.
odpowiednimi przed-
miotami .......... 235
23.3.3. Złamania kości nada-
jące się do unierucho-
mienia chustami trój-
kątnymi .......... 237
23.4. Uszkodzenia stawów 239
Skręcenie ........ 239
Zwichnięcie....... 240
Złamanie śródstawo-
we ............. 241
26.
24. Postępowanie na miej-
scu wypadku — kolej- 27.
ność czynności ratun-
kowych w nieszczęśli-
wych wypadkach . . .242
24.1. Zabezpieczenie miejs- 28.
ca wypadku ....... 245 29.
Akcja ratunkowa . . . 247 Chwyt ratunkowy Rau-
teka ............ 247
Ratowanie osób pozostających w samochodzie ............ 248
Przenoszenie za
pomocą nosidła .... 249
Przenoszenie na
nosze ........... 250
Ratowanie w szczególnych okolicznościach
zagrożenia ....... 252
Ratowanie tonącego 252 Ratowanie przy załamaniu się tafli lodowej 252
Ratowanie zasypanego .............. 254
Ratowanie w czasie
pożaru .......... 254
Przestrzeganie kodeksu drogowego..... 255
Ułożenia......... 257
Ułożenie na wznak 257 Ułożenie na boku . . . 258 Ułożenie na wznak z
Strona 11
wałkiem pod kolanami .............. 258
Ułożenie przeciw-
wstrząsowe....... 259
Ułożenie z uniesionym
tułowiem......... 259
Ułożenie półsiedzące 260
Pomoc osobom niepełnosprawnym .... 262
Niektóre częściej używane terminy medyczne .............. 265
Piśmiennictwo..... 269
Skorowidz........ 280
Strona 12
1. ŁAŃCUCH RATUNKU
1.1. Definicja nagłego przypadku

Życie człowieka oraz prawidłowe funkcjonowanie wszystkich narządów i układów
organizmu pozostaje w ścisłym związku z niezaburzoną przemianą materii w
poszczególnych komórkach, z których jest złożony organizm człowieka. Niezbędnym
jednak tego warunkiem jest dostateczne zaopatrzenie komórek w tlen i substancje
odżywcze, niezmienny skład wewnętrzny organizmu i prawidłowa temperatura ciała.
Czynności organizmu decydujące o przeżyciu nie mogą ulec zaburzeniu, albowiem ich
wypadnięcie stwarza poważne zagrożenie życia. Nazywamy je w związku z tym
czynnościami życiowymi lub witalnymi. Do czynności życiowych zalicza się:
1. Czynność oddechową, to znaczy pobieranie tlenu z powietrza atmosferycznego i
wydalanie dwutlenku węgla.
2. Czynność serca i krążenia krwi, to znaczy transport tlenu i substancji odżywczych do
poszczególnych komórek oraz wydalanie resztek przemiany materii.
3. Regulacja składu płynów ustrojowych, to znaczy wody i zawartych w niej
elektrolitów.
Zaburzenia czynności oddechowej i krążenia w krótkim czasie powodują stan krytyczny,
gdyż organizm ludzki ma bardzo niewielką rezerwę tlenu. Wstrzymane pobieranie tlenu
lub utrudnienie jego transportu, choćby w minimalnej ilości pokrywającej
zapotrzebowanie poszczególnych komórek, stwarza poważne niebezpieczeństwo dla
życia. Zaburzenia w gospodarce wodno-elektrolitowej stanowią również duże
zagrożenie wywierając swój wpływ na czynność oddechową i krążenie. Biorąc to
wszystko pod uwagę staje się zrozumiałe, dlaczego Ahnefeld w swojej — przyjętej w
świecie — definicji nagłego przypadku uznaje jako podstawę rozpoznania zaburzenia
oddechu i krążenia.
„Doraźnej pomocy wymaga pacjent, u którego w wyniku urazu (zranienia) lub groźnego
dla życia ostrego zachorowania dochodzi do zaburzenia ważnych życiowo czynności
(witalnych), to jest oddychania, akcji serca i krążenia. To
Czynności życiowe
Zaopatrzenie w tlen
Definicja
nagiego
Strona 13
przypadku
Łańcuch ratunku
Pomoc doraźna
samo dotyczy sytuacji, gdy stan pacjenta budzi obawę wystąpienia wspomnianych
zaburzeń lub obserwujemy już ich początek." Przypadki wymagające doraźnej pomocy
są wynikiem:
1. Ciężkich uszkodzeń ciała występujących na skutek wszelkiego rodzaju
nieszczęśliwych wypadków.
2. Groźnych dla życia ostro występujących schorzeń.
3. Zatruć.
W każdym nagłym wypadku należy przystępować do udzielania pomocy już na miejscu.
Winna ona być nastawiona na rozpoznanie, usunięcie przyczyn i chronienie żywotnych
czynności organizmu. Czynności te nazywamy pomocą doraźną, której zadanie to
utrzymanie czynności życiowych i niedopuszczenie do pogorszenia stanu pacjenta.
Biorąc pod uwagę, że około 30% nagłych przypadków to ofiary nieszczęśliwych
wypadków, zaś 70% — to ostre pogorszenia istniejących już przedtem chorób lub
zatruć — należałoby określać tego rodzaju przypadki mianem „pacjentów
wymagających doraźnej pomocy" nie używając nazwy „rannych" czy ,ofiar wypadków".
Tabela 1 przedstawia odsetkową analizę przyczyn udzielania doraźnej pomocy.
Tab. 1: Przypadki udzielenia pierwszej pomocy lekarskiej według danych Zawodowej
Straży Pożarnej w Monachium w latach 1986-1991 (ogólna liczba wezwań 110 473).
Przypadki internistyczne 48,92%
Podejrzenie zawału mięśnia ercowego ^ f 9 68%
Zaburzenia oddychania , 8,63%
Zatrucia 9 78%
Zatrzymanie akcji serca ^ a**J *^* 4 62%
Pozostałe , , 15 21%
Nieszczęśliwe wypadki * 11,55%
Wypadki komunikacyjne ^ • 6 04%
Inne wypadki 5 51%
Schorzenia neurologiczne 5,10%
Zaburzenia psychiczne 4,34%
Inne nagłe wypadki , 10,22%
Stwierdzenie zgonu v < ^*^ " ^ 6,56%
Zbędne wezwania 13,31%
Według: ANR, 1993; G. Kanz, Ch. Lackner

Ostre stany chorobowe, którym towarzyszą ciężkie zaburzenia czynności ustrojowych
oraz bóle nie stanowiące jednak groźby dla czynności życiowych, określa się mianem
nagłych sytuacji. Odróżnienie nagłego przypadku od nagłej sytuacji jest niekiedy
trudne, nawet dla doświadczonego pracownika pogotowia ratunkowego. Dlatego też
każdą sytuację nagłą, gdy nie można wykluczyć ponad wszelką wątpliwość
ewentualności zaburzenia czynności życiowych,
Strona 14
Wzór łańcucha ratunkowego
kwalifikujemy jako nagły przypadek. Medycyna przypadków nagłych obejmuje
wszystkie czynności i zabiegi dokonane w ramach pierwszej pomocy w nagłych
wypadkach zarówno w szpitalu, jak i poza nim. Dotyczy to przede wszystkim pierwszej
pomocy na miejscu wypadku (zachorowania) i opieki w czasie transportu, aż do chwili
przyjęcia pacjenta na oddział szpitalny. Kolejne etapy udzielania pomocy tworzą jakby
ogniwa jednego łańcucha opieki nad chorym i stanowią podstawę dla modelu „łańcucha
ratunkowego".
Nagła sytuacja
1.2. Wzór „łańcucha ratunkowego"
Zgodnie z wzorem opracowanym przez Czerwony Krzyż przebieg udzielania pomocy w

nagłych wypadkach lub innych nagłych sytuacjach można przedstawić w postaci
łańcucha złożonego z pięciu kolejnych ogniw (ryc. 1). Pełny zestaw czynności zapewnia
pacjentowi będącemu ofiarą nagłego wypadku wszelką pomoc od miejsca, gdzie
nastąpiło zdarzenie do szpitala. W sprzyjających okolicznościach następujące po sobie
czynności ratunkowe zachodzą na siebie podobnie do ogniwa łańcucha. Zasadniczym
celem „łańcucha ratunkowego" jest udzielenie pomocy na miejscu i późniejsze
zapewnienie, w możliwie najkrótszym czasie, kwalifikowanej pomocy lekarskiej.
Pomoc w nagłych wypadkach
Ryc. 1. Wzór „łańcucha ratunkowego".
Zadaniem osoby udzielającej pierwszej pomocy jest niedopuszczenie do powstania
dodatkowych ciężkich komplikacji do czasu przybycia pogotowia ratunkowego. Każdy
świadek lub współuczestnik wypadku lub nagłej sytuacji jest obowiązany do udzielenia
pomocy nie tylko z punktu widzenia moralno-etycznego, lecz również prawnego (patrz
rozdział 2: prawny obowiązek udzielania pomocy). W przypadkach nagłych konieczne
jest niezwłoczne przy-
Łańcuch ratunku
stąpienie do akcji ratunkowej już w pierwszych minutach po wypadku tub nagłym
wystąpieniu ostrych objawów schorzenia. Z reguły musi upłynąć jakiś czas do chwili
przybycia na miejsce zdarzenia wezwanego lekarza czy zespołu pogotowia
ratunkowego. Wartość udzielonej pierwszej pomocy w nagłym wypadku jest na tyle
efektywna, na ile efektywne jest najsłabsze ogniwo „łańcucha ratunkowego". Od
pierwszej chwili powinna się rozpocząć akcja ratunkowa ze strony przypadkowych
osób znajdujących się w pobliżu. Pierwsza pomoc ma za zadanie przede wszystkim
utrzymanie przy życiu poszkodowanego do chwili przybycia lekarza i pogotowia
ratunkowego. Czynności ratujące życie zwane są pomocą doraźną. Na nic się nie zdadzą
wszelkie wysiłki współczesnej medycyny, na nic najlepiej wyposażone technicznie i
materiałowo pogotowie ratunkowe — gdy świadkowie i osoby mogące udzielić
pierwszej pomocy nie interweniują, a ofiara umiera jeszcze przed przybyciem na
miejsce fachowego zespołu. Na czynności doraźne ratujące życie składa się:
1. Ewakuacja ofiary z okolicy zagrożenia.
2. Resuscytacja, reanimacja.
3. Opanowanie groźnego krwawienia.
4. Ułożenie na boku.
Strona 15
5. Walka ze wstrząsem.
6. Zabezpieczenie miejsca wypadku.
1.3. Wzywanie pomocy
Już podczas rozpoczęcia pierwszych czynności ratowniczych druga osoba powinna

równocześnie wzywać pomocy, aby pogotowie ratunkowe możliwie szybko dotarło na
miejsce wypadku. Najlepiej zwrócić się wprost do kogoś z otoczenia („Proszę pójść z
łaski swojej..,") i wyjaśnić mu pokrótce najważniejsze sprawy. W związku z tym należy
przypomnieć, iż wzywanie pomocy nie może przerywać wykonywanych czynności
ratunkowych. Jeśli nie można inaczej, trzeba zaczekać z wzywaniem pomocy, dopóki nie
zostaną wykonane zasadnicze czynności doraźne. Wzywa-
^g^lglg^jjijr
Łańcuch ratunku
stąpienie do akcji ratunkowej już w pierwszych minutach po wypadku lub nagłym
wystąpieniu ostrych objawów schorzenia. Z reguły musi upłynąć jakiś czas do chwili
przybycia na miejsce zdarzenia wezwanego lekarza czy zespołu pogotowia
ratunkowego. Wartość udzielonej pierwszej pomocy w nagłym wypadku jest na tyle
efektywna, na ile efektywne jest najsłabsze ogniwo „łańcucha ratunkowego". Od
pierwszej chwili powinna się rozpocząć akcja ratunkowa ze strony przypadkowych
osób znajdujących się w pobliżu. Pierwsza pomoc ma za zadanie przede wszystkim
utrzymanie przy życiu poszkodowanego do chwili przybycia lekarza i pogotowia
ratunkowego. Czynności ratujące życie zwane są pomocą doraźną. Na nic się nie zdadzą
wszelkie wysiłki współczesnej medycyny, na nic najlepiej wyposażone technicznie i
materiałowo pogotowie ratunkowe — gdy świadkowie i osoby mogące udzielić
pierwszej pomocy nie interweniują, a ofiara umiera jeszcze przed przybyciem na
miejsce fachowego zespołu. Na czynności doraźne ratujące życie składa się:
1. Ewakuacja ofiary z okolicy zagrożenia.
2. Resuscytacja, reanimacja.
3. Opanowanie groźnego krwawienia.
4. Ułożenie na boku.
5. Walka ze wstrząsem.
6. Zabezpieczenie miejsca wypadku.
1.3. Wzywanie pomocy
Już podczas rozpoczęcia pierwszych czynności ratowniczych druga osoba powinna

równocześnie wzywać pomocy, aby pogotowie ratunkowe możliwie szybko dotarło na
miejsce wypadku. Najlepiej zwrócić się wprost do kogoś z otoczenia („Proszę pójść z
łaski swojej...") i wyjaśnić mu pokrótce najważniejsze sprawy. W związku z tym należy
przypomnieć, iż wzywanie pomocy nie może przerywać wykonywanych czynności
ratunkowych. Jeśli nie można inaczej, trzeba zaczekać z wzywaniem pomocy, dopóki nie
zostaną wykonane zasadnicze czynności doraźne. Wzywa-
Wzywanie pomocy
jąc pomoc najlepiej posłużyć się przyjętym schematem. Wezwanie musi zawierać
Strona 16
informację o pięciu szczegółach:
Gdzie się to stało?
Koniecznie należy podać dokładne dane o lokalizacji nieszczęśliwego wydarzenia, aby
pogotowie mogło jak najszybciej dotrzeć do miejsca wypadku. W miejscowościach
zamieszkałych podanie adresu rozwiązuje problem. Gorzej gdy miejsce wypadku
znajduje się na bezdrożu. Wówczas trzeba opisać drogę, którą można dotrzeć w
pobliże miejsca. Dokładne wskazówki terenowe pozwalają na uniknięcie szukania i
oszczędzają czas.
Co się wydarzyło?
Rodzaj wypadku lub schorzenie pozwala często odbierającemu meldunek na

zorientowanie się w rodzaju zaistniałych uszkodzeń ciała. Poza tym w wielu
przypadkach konieczne jest zawiadomienie nie tylko stacji pogotowia ratunkowego,
lecz również policji i pomocy technicznej. W razie ciężkich wypadków
komunikacyjnych policja musi zabezpieczyć ruch drogowy. Nieraz okazuje się
niezbędna straż pożarna dla uwolnienia rannych pasażerów uwięzionych w rozbitym
samochodzie. W przypadku zerwania sieci elektrycznej wysokiego napięcia przed
przystąpieniem do akcji ratunkowej niezbędne jest wyłączenie prądu. Zawiadamiając w
wezwaniu o rodzaju wypadku i podając istotne szczegóły umożliwia się stacji
pogotowia ratunkowego zaalarmowanie wszystkich zainteresowanych służb.
Ile jest ofiar wypadku?
Aby w krótkim czasie dostarczyć na miejsce zdarzenia dostateczną liczbę środków
ratunkowych, stacja pogotowia ratunkowego musi być dokładnie poinformowana o
liczbie ofiar wymagających pomocy.
Jakie są uszkodzenia ciała?
Prawidłowe i właściwe wprowadzenie do akcji odpowiedniej liczby środków
ratunkowych (samochody przewozowe, ratunkowe, wypadkowe, śmigłowce) zależy od
tego, z jakimi obrażeniami czy zachorowaniami mamy do czynienia. W żadnym razie nie
żąda się od osoby udzielającej pierwszej
Dokładne
określenie
miejsca
Rodzaj uszkodzeń
Szczególne sytuacje wymagające specjalistycznej pomocy
Liczba rannych
Czy stan ofiary budzi obawy co do życia
A
*'*¦¦
Łańcuch ratunku
Nazwisko udzielającego pierwszej pomocy
pomocy ustalenia dokładnego rozpoznania. Należy jednak zastanowić się, czy stan
pacjenta stanowi zagrożenie jego życia i ustalić zasadnicze groźne objawy, jak utrata
przytomności, bezdech, ciężkie oparzenia itd. Prawidłowy meldunek wzywającego
pomocy powinien np. brzmieć: „zranienie głowy z utratą przytomności. Ranny oddycha
Strona 17
samoistnie, tętno wyczuwalne na szyi i w nadgarstku".
Kto wzywa pomocy?
Dla pełnej dokumentacji ratownik powinien ze względów prawnych wymienić swoje
nazwisko, które zostaje zanotowane wraz z wezwaniem. Tylko w ten sposób można
będzie w przyszłości formalnie oddalić ewentualne zarzuty o zaniechanie udzielenia
pomocy (patrz również: prawne podstawy udzielania pomocy). Podanie swojego numeru
telefonu pozwoli na wyjaśnienie pewnych dodatkowych problemów.
Powyżej opisane zasady wzywania pomocy w razie nieszczęśliwego wypadku są
również aktualne przy wszystkich innych nagłych przypadkach.
1. Z prywatnych i publicznych aparatów telefonicznych można wzywać pomoc
medyczną telefonując pod numer 999
Ryc. 2. Kolumienka z automatem telefonicznym przy autostradzie. Po podniesieniu

słuchawki należy czekać na zgłoszenie się stacji pomocy.
Pogotowie ratunkowe
albo 997 (policja). Automaty telefoniczne łącząc z wymienionymi numerami nie
pobierają opłaty.
2. Pomocy można wzywać również z punktów telefonicznych rozmieszczonych przy
drogach publicznych. Są one odpowiednio oznakowane. Wzdłuż autostrad montuje się
na poboczach jezdni kolumienki z automatami telefonicznymi łączącymi wyłącznie z
punktami pomocy technicznej i medycznej (ryc. 2).
Zawsze natomiast trzeba zaczekać, póki stacja pogotowia nie potwierdzi zakończenia
rozmowy. Jest rzeczą bardzo przydatną, szczególnie w terenach wiejskich, gdy ktoś ze
świadków wypadku będzie oczekiwał na karetkę pogotowia, aby ją poprowadzić na
miejsce.
1.4. Pierwsza pomoc
Czas, który minie do chwili przybycia pogotowia należy wykorzystać na zastosowanie
zabiegów ratujących życie i wykonanie innych czynności z zakresu pierwszej pomocy.
Stany W odróżnieniu od pomocy doraźnej kolejne czynności nie są zagrażające już
traktowane jako bezpośrednio ratujące życie, lecz stwa- bezpośrednio rzają warunki
dla uniknięcia dalszych uszkodzeń ciała, bólu życiu i późniejszych powikłań. Należy do
nich np. boczne ułożenie pacjenta, unieruchomienie (prowizoryczne) złamań i nałożenie
opatrunku na rany. Wymaga to oczywiście umiejętności stosowania metod objętych
pierwszą pomocą.
1.5. Pogotowie ratunkowe
Transport rannych czy pacjentów z ostrymi schorzeniami powinien być w zasadzie
dokonywany przez pogotowie ratunkowe. Biorąc pod uwagę, że podczas transportu
takich pacjentów mogą powstać jeszcze dodatkowe urazy, przed przewiezieniem
należy rozstrzygnąć, czy dany przypadek w ogóle do transportu się nadaje. Po
zakwalifikowaniu do przewozu, następnym problemem jest określenie sposobu
transportowania. Z reguły przewozi się poszkodowanych po wypadku w pozycji
leżącej, zapewniając im właściwą opiekę w czasie drogi. Ratownik nie może spełniać
tych warunków
Strona 18
Unikać
niefachowego
transportu
Łańcuch ratunku
Organizacja
pogotowia
ratunkowego
Kwalifikowana
pomoc
lekarska
nie mając odpowiedniego wyszkolenia i nie będąc wyposażonym we właściwy sprzęt.
Dlatego też nie powinien zajmować się transportem.
Głównym zadaniem personelu pogotowia jest przywracanie i dalsze utrzymanie
życiowych (witalnych) czynności organizmu. Wykonanie tych zadań należy do
wykwalifikowanego personelu sanitarnego. W wielu przypadkach najszczę-śliwiej
byłoby, gdyby pacjentem mógł się zaraz na miejscu wypadku zająć lekarz wchodzący
w skład ekipy pogotowia. Karetką wypadkową nazywamy samochód pogotowia
ratunkowego z lekarzem traumatologiem, który kieruje akcją ratowniczą od chwili
przybycia do ofiary wypadku. Karetka wypadkowa jest ruchomą jednostką ratunkową
porównywaną powszechnie do przedłużonej ręki szpitala, sięgającej do miejsca
wypadku czy nagłego zachorowania.
W naszej służbie sanitarnej większość karetek, zarówno wypadkowych, jak i
przewozowych, należy do stacji pogotowia ratunkowego. Niektóre samodzielne służby
ochrony zdrowia (MON, MSW, PKP itd.) mają własne jednostki pogotowia. Pewna liczba
samochodów sanitarnych pozostaje w dyspozycji szpitali i przychodni. Samochód
wypadkowy powinien być wyposażony w radiotelefon w celu bieżącego utrzymywania
kontaktu ze stacją pogotowia, szpitalem, policją. W ostatnich latach pogotowie ma
również samoloty sanitarne i śmigłowce z lekarzem dyżurnym dla uzupełnienia
naziemnej sieci ratunkowej. Rodzaj udzielania pierwszej pomocy i wybór środka
transportu sanitarnego leży w gestii kierownictwa ośrodka ratunkowego i opiera się w
zasadzie na wezwaniu przekazanym przez osobę udzielającą pierwszej pomocy na
miejscu lub przez przypadkowego świadka zdarzenia.
1.6. Szpital
Szpital udziela ostatecznej kwalifikowanej pomocy rannemu lub choremu. Zadaniem
wszystkich dotychczasowych ogniw łańcucha ratunkowego jest dostarczenie pacjenta
z nagłego wypadku lekarzowi w szpitalnej izbie przyjęć w możliwie dobrym stanie,
unikając dodatkowych komplikacji. W celu zapewnienia optymalnej opieki, przy
rozmaitych rodzajach schorzeń lub obrażeń ciała, szpital ma oddziały specjalistyczne.
Na każdym z tych oddziałów pracuje wy-
Zorganizowane i dorywcze udzielanie pomocy medycznej
specjalizowany personel i jest odpowiednie wyposażenie. Lekarz w izbie przyjęć
decyduje, na którym ze specjalistycznych oddziałów będzie dalej leczony ranny czy
chory pacjent. W celu właściwego i najkorzystniejszego dla nowo przyjętego pacjenta
Strona 19
wyboru odpowiedniego oddziału, niejednokrotnie przy przyjmowaniu konsultują i
naradzają się wspólnie lekarze różnych specjalności. Po przeprowadzeniu leczenia
operacyjnego, farmakologicznego lub fizjoterapeutycznego pacjent przechodzi zwykle
okres rehabilitacji medycznej nim wróci do rodziny, społeczeństwa i pracy.
1.7. Zorganizowane i dorywcze udzielanie pomocy medycznej
Łańcuch ratunkowy można podzielić na część zorganizowaną i niezorganizowaną. Do
zorganizowanej należą instytucje, jak szpitale, przychodnie czy pogotowie ratunkowe.
Niezorganizowaną jest pomoc udzielana dorywczo przez przypadkowe osoby
wykonujące doraźnie w miejscu wypadku czynności z zakresu pierwszej pomocy.
Prawdopodobieństwo, że przypadkowe osoby udzielające doraźnie pierwszej pomocy
uczynią to prawidłowo i szybko zależy od tego, jak duża część społeczeństwa będzie
mieć takie umiejętności. Dopiero wówczas, gdy ogół ludności zdobędzie kwalifikacje
ratowników ochotniczych, zaistnieje szansa, iż w razie potrzeby każda osoba znajdująca
się na miejscu wypadku potrafi skutecznie pomóc poszkodowanemu. Można by to
osiągnąć wprowadzając np. do wszystkich szkół przedmiot wdrażający dzieci i
młodzież do pierwszej pomocy w nagłych wypadkach.
Wprowadzenie do programu nauczania kierowców „doraźnej pomocy w miejscu
wypadku" i uzależnienie od opanowania tych umiejętności otrzymania prawa jazdy,
przyczyniłoby się również do minimum pewności otrzymania w razie wypadku
komunikacyjnego właściwej pomocy. Krótki instruktaż o udzielaniu pierwszej pomocy
nie zastąpi oczywiście prawdziwego szkolenia.
Wykształcić
możliwie dużo
ludzi
w udzielaniu
pierwszej
pomocy
**r
10
Łańcuch ratunku
Ocena sytuacji powypadkowej
Zapobiegać
niewłaściwej
„pomocy"
1.8. Zadania udzielającego pierwszej pomocy
Z ustawienia pierwszego ratownika w strukturze łańcucha ratunkowego wynika, że
stanowi on etap przejściowy w akcji niesienia pomocy. W tej sytuacji musi on przede
wszystkim ocenić rodzaj i rozmiary zaistniałego wypadku, po czym podejmuje decyzję
o sposobie opanowania sytuacji. Kolejnym zadaniem jest rozpatrzenie zagrożeń, którym
można by skutecznie zapobiec lub je usunąć.
Strona 20
Po rozważeniu istniejących warunków i aktualnych okoliczności ratujący postępuje dalej
w myśl obowiązującego schematu.
Często ofiary wypadku i ich otoczenie wpadają w panikę. W powstałym zamieszaniu
osoba ratująca musi zachować spokój, aby móc udzielić skutecznej pomocy.
Zdecydowane wkroczenie i postępowanie ratownika mającego wystarczające
kwalifikacje przekonuje poszkodowanych i towarzyszące im osoby o niezbędności i
prawidłowości podejmowanych czynności. Prawie zawsze trzeba uspokajać wszystkich
obecnych i biorących udział w wydarzeniu. Istnieje bowiem obawa, że osoby
niepowołane, przez swoją nieumiejętną interwencję, mogą nieświadomie spowodować
dodatkowe szkody. Ratownik pomaga między innymi choćby przez to, iż nie dopuszcza
do wykonania tego rodzaju błędnych „czynności ratunkowych".
Ratownik nie może przeprowadzać zabiegów będących wyłącznie w gestii lekarza. Nie
wolno mu wchodzić w kompetencje lekarskie i powinien mieć na uwadze, że
wysokokwalifikowanej pomocy może udzielić jedynie lekarz. W zasadzie ratownik nie
powinien samodzielnie podawać żadnych środków farmakologicznych. W określonych
jednak przypadkach może pomóc poszkodowanemu w zażyciu przepisanych uprzednio
przez lekarza leków.
2. PRAWNE PODSTAWY UDZIELANIA POMOCY

2.1. Obowiązek udzielania pomocy
Prawny obowiązek udzielania pomocy jest określony artykułem 164 kodeksu karnego,
który w całości brzmi jak następuje:
§ 1. Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim
niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju
zdrowia nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na
niebezpieczeństwo utraty życia lub poważnego uszczerbku na zdrowiu — podlega karze
pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Nie podlega karze, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się
zabiegowi lekarskiemu, albo w warunkach, w których możliwa jest natychmiastowa
pomoc ze strony instytucji lub osoby bardziej do tego powołanej. Przesłanką
obowiązku udzielenia pomocy jest zgodnie z kodeksem karnym zaistnienie sytuacji
konieczności. Obejmuje to wypadki, katastrofy lub nagłe pogorszenie w przebiegu
choroby. Nie odgrywa przy tym roli, czy ofiara jest sama winna swemu krytycznemu
położeniu. Stąd zasadniczy obowiązek udzielania pomocy obejmuje również
niedoszłych samobójców. Nie wolno zakładać, w żadnym wypadku, że nieprzytomny
samobójca, który choć sam chciał się pozbawić życia, nie chce zostać uratowany.
Obowiązek udzielania pomocy ma jednak pewne ograniczenia: należy wziąć pod uwagę
nie tylko bezwzględną konieczność ratowania, ale i obiektywną możliwość.
Zgodnie z duchem prawa konieczność udzielania pomocy istnieje wówczas, gdy jej
zaniechanie stwarza niebezpieczeństwo powstania dalszych szkód. Określa to
pogorszenie choroby, wystąpienie bólów lub śmierć rannego czy chorego. Jeśli w
sytuacji wymagającej ratowania wystarczająca pomoc została już udzielona przez inną
osobę, nie ma potrzeby
Strona 21
Art. 164 kodeksu karnego
Sytuacja konieczności
Obowiązek ratowania
12
Prawne podstawy udzielania pomocy
Granice wymagalności
Nie wymaga
się
bohaterstwa
Możliwie
najlepsza
pomoc
oferowania swoich usług.* Ratowanie jest wymagane wówczas, gdy nie łączy się ze
zbytnim ryzykiem. Gdy ktoś nie umie pływać, nie powinien skakać do rwącej rzeki, aby
ratować tonącego, powinien natomiast sprowadzić inną osobę zdolną do tej czynności.
Nie wymaga się również, aby osoba odpowiednio nie chroniona wyciągała pasażerów z
płonącego samochodu. Wymagane jest natomiast pogodzenie się z ewentualną stratą
materialną lub niewielkim narażeniem na uszkodzenie cielesne nieporównywalne do
grożącego ofiarom wypadku niebezpieczeństwa. Przykładem może być niestawienie się
na rozmowy handlowe, zabrudzenie ubrania w czasie ratowania rannego w przypadku
groźnej dla jego życia sytuacji lub ryzyko doznania niewielkiego otarcia skóry w czasie
prowadzenia zabiegów ratujących życie. Ratownikowi nie wolno ponadto udzielając
pomocy zaniedbywać przy tym swoich ważnych obowiązków służbowych. Nie wolno
na przykład dróżnikowi kolejowemu czy funkcjonariuszowi czuwającemu nad
bezpieczeństwem lotów opuszczać swojego miejsca pracy, gdyż mogłoby to
zagrozić życiu innych ludzi, mimo że w okolicy zaistniała sytuacja rzeczywiście
wymagająca udzielenia pomocy. Wymienione osoby mogą natomiast, spełniając ogólny
obowiązek udzielania pomocy, zawiadomić natychmiast telefonicznie służby ratunkowe.
Od kogoś, kto ma kwalifikacje w udzielaniu pierwszej pomocy, żąda się nie tylko, aby
ratował poszkodowanych w nagłym wypadku stosując ogólnie przyjęte metody. Od
kwalifikowanego ratownika wymaga się ponadto, aby jego pomoc była „możliwie
najlepsza" i wykonana „w sposób najbardziej skuteczny". Jeśli ratownik ma fachowe
umiejętności nabyte w czasie szkolenia, powinien je praktycznie zastosować.
Indywidualny ratownik ma szczególny obowiązek zastosowania w pełni swojej wiedzy
tak, aby udzielona przez niego pomoc miała cechy pomocy kwalifikowanej. Ratownik
jest zobowiązany do zastosowania każdej znanej sobie metody, jeśli w danym
przypadku sytuacja tego wymaga.
* Kiedy na przykład do wypadku drogowego przybyła ekipa ratunkowa i ranni
otrzymują właściwą kwalifikowaną pomoc, później przybyłych ratowników nie
Strona 22
obowiązuje potrzeba interweniowania (przyp. tłum.).
^^^^^¦^j^iyyiy^^^J^jMM^
12
Granice wymagalności
Nie wymaga
się
bohaterstwa
Możliwie najlepsza pomoc
oferowania swoich usług.* Ratowanie jest wymagane wówczas, gdy nie łączy się ze
zbytnim ryzykiem. Gdy ktoś nie umie pływać, nie powinien skakać do rwącej rzeki, aby
ratować tonącego, powinien natomiast sprowadzić inną osobę zdolną do tej czynności.
Nie wymaga się również, aby osoba odpowiednio nie chroniona wyciągała pasażerów z
płonącego samochodu. Wymagane jest natomiast pogodzenie się z ewentualną stratą
materialną lub niewielkim narażeniem na uszkodzenie cielesne nieporównywalne do
grożącego ofiarom wypadku niebezpieczeństwa. Przykładem może być niestawienie się
na rozmowy handlowe, zabrudzenie ubrania w czasie ratowania rannego w przypadku
groźnej dla jego życia sytuacji lub ryzyko doznania niewielkiego otarcia skóry w czasie
prowadzenia zabiegów ratujących życie. Ratownikowi nie wolno ponadto udzielając
pomocy zaniedbywać przy tym swoich ważnych obowiązków służbowych. Nie wolno
na przykład dróżnikowi kolejowemu czy funkcjonariuszowi czuwającemu nad
bezpieczeństwem lotów opuszczać swojego miejsca pracy, gdyż mogłoby to
zagrozić życiu innych ludzi, mimo że w okolicy zaistniała sytuacja rzeczywiście
wymagająca udzielenia pomocy. Wymienione osoby mogą natomiast, spełniając ogólny
obowiązek udzielania pomocy, zawiadomić natychmiast telefonicznie służby ratunkowe.
Od kogoś, kto ma kwalifikacje w udzielaniu pierwszej pomocy, żąda się nie tylko, aby
ratował poszkodowanych w nagłym wypadku stosując ogólnie przyjęte metody. Od
kwalifikowanego ratownika wymaga się ponadto, aby jego pomoc była „możliwie
najlepsza" i wykonana „w sposób najbardziej skuteczny". Jeśli ratownik ma fachowe
umiejętności nabyte w czasie szkolenia, powinien je praktycznie zastosować.
Indywidualny ratownik ma szczególny obowiązek zastosowania w pełni swojej wiedzy
tak, aby udzielona przez niego pomoc miała cechy pomocy kwalifikowanej. Ratownik
jest zobowiązany do zastosowania każdej znanej sobie metody, jeśli w danym
przypadku sytuacja tego wymaga.
* Kiedy na przykład do wypadku drogowego przybyła ekipa ratunkowa i ranni
otrzymują właściwą kwalifikowaną pomoc, późnię] przybyłych ratowników nie
obowiązuje potrzeba interweniowania (przyp. tłum.).
Cywilnoprawne skutki udzielania pomocy
13
2.2. Cywilnoprawne skutki udzielania pomocy
W przypadkach udzielania pomocy powstają dwa przeciwstawne aspekty
odpowiedzialności cywilnoprawnej. Z jednej strony ratownik może przedstawiać
roszczenia względem poszkodowanego, lecz z drugiej strony, również poszkodowany
Strona 23
może żądać od ratownika zadośćuczynienia.
Sprawa wymaga wyjaśnień:
Prawo cywilne kwalifikuje udzielenie pierwszej pomocy jako „niezlecone wykonanie
zadania". Wykonawca niezleco-nego zadania odpowiada za szkody powstałe w wyniku
niewłaściwie wykonanych czynności jedynie wówczas, gdy te szkody są następstwem
rozmyślnego lub wyraźnie niedbałego wykonywania zadania. Wyraźnego zaniedbania
dopuszcza się ten, kto w okolicznościach wymagających szczególnej dbałości narusza
ten nakaz w sposób rażący, nie zwracając uwagi na to, co w danym przypadku powinno
być oczywiste dla każdego rozsądnego człowieka i nie stosując najbardziej prostych
rozwiązań.
Postępowanie lekarza lub wyszkolonego w udzielaniu pierwszej pomocy ratownika
będzie oceniane bardziej surowo niż osoby przypadkowej, postronnej.
Ratownik może zażądać odszkodowania za stratę poniesioną w trakcie udzielania
pomocy, na przykład zabrudzone ubranie (w czasie akcji ratunkowej), zużycie
materiałów opatrunkowych z prywatnej apteczki lub opróżnienie gaśnicy pożarowej. W
tych przypadkach ratownik może dochodzić wyrównania szkody materialnej. Podobnie
może to dotyczyć również naruszenia zdrowia, jeśli zostało ono narażone podczas
ratowania. Ratownikowi przysługuje zadośćuczynienie za koszty poniesione w związku
z leczeniem obrażeń lub zranień odniesionych w czasie akcji. Przedmiotem pozwu może
być jeszcze żądanie wypłacenia specjalnej zapomogi, renty, a nawet odszkodowania
dla rodziny w razie śmierci ratownika. Wszelkie odszkodowania powinny wypłacać
obowiązane do tego instytucje ubezpieczeniowe.
Czynności wykonywane bez upoważnienia

Wyraźne zaniedbanie
Zadośćuczynienie
Odszkodowanie od towarzystwa ubezpieczeniowego
14
2.3. Karne skutki udzielania pomocy
Zaniechanie ratunku
Zaniedbanie
Przestrzegać
uznanych
zasad
Prawo wypowiada się zasadniczo tylko w sprawie zaniechania udzielenia niezbędnej
pomocy, nie zajmuje natomiast stanowiska w przypadkach niewłaściwego jej
udzielenia. Prawnie można występować tylko na podstawie obowiązujących przepisów.
Gdy ofiara wypadku umiera w wyniku doznanych obrażeń, nie udzielający pomocy
ratownik nie może być ukarany za uszkodzenie ciała lub spowodowanie śmierci, a
jedynie za zaniechanie udzielenia pomocy. Jeżeli więc przypadkowy przechodzień nie
udzieli pierwszej pomocy ofierze wypadku drogowego, może ponieść konsekwencje
Strona 24
prawne jedynie za zaniechanie, zgodnie z art. 164 k.k., choć na skutek braku pomocy
ranny umrze. Jeśli natomiast ratownik udzielając pomocy spowoduje uszkodzenie
ustroju lub śmierć ofiary na skutek rażącego zaniedbania bądź umyślnie, będzie
odpowiadał za spowodowanie wspomnianych fatalnych konsekwencji swego działania.
Zaniedbaniem w zrozumieniu prawa jest nieprzestrzeganie wymaganej staranności, do
której jest się zobowiązanym i można jej dopełnić w konkretnych warunkach na miarę
osobistych możliwości. Dlatego też przy określaniu zaniedbania bierze się pod uwagę
okoliczności danego przypadku, a w szczególności konieczność pośpiechu. Właśnie
przy nagłym wypadku okoliczności te nierzadko utrudniają pracę ratownika. Często
istnieje równocześnie bezpośrednie niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia drugiej
osoby, co zmusza ratownika do szybkiego rozstrzygania i działania. W tych warunkach
może łatwo dojść do niedopełnienia wszystkich czynności i zachowania największej
troskliwości zalecanej przez przepisy prawne w przypadkach, gdy chodzi o ratowanie
zdrowia i życia. Kto opanował jednak przyjęte zasady udzielania pierwszej pomocy, z
pewnością nie popełni zaniedbania. Zarzut poważnego zaniedbania nie ma zastosowania
wówczas, gdy ktoś zgodnie ze swoją najlepszą wiedzą i przekonaniem udziela pomocy
w nagłym wypadku kierując się nabytymi wiadomościami i doświadczeniem, choć
później rozważając sprawę w spokoju uzna swoje postępowanie za niewłaściwe lub
nawet szkodliwe. Może dziać się podobnie wówczas, gdy szkoda powstała dlatego, iż
ratownik pragnął unikać ryzyka związanego z grożącym mu niebezpieczeństwem. Nie
można uznać za uszkodzenie ciała spowodowane
Cywilnoprawne skutki udzielania pomocy
15
zaniedbaniem porażenia poprzecznego na skutek uszkodzenia kręgosłupa u
nieprzytomnej ofiary wypadku, którą ratownik przeniósł na miejsce, gdzie były możliwe
do wykonania czynności mające ochronić rannego przed skutkami za-krztuszenia lub
bezdechu. Prawodawca oczekuje ponadto, że zostaną spełnione absolutnie wszystkie
możliwości ratunku, nawet jeśli wykonane w tym celu czynności mogą się okazać
później bezcelowe lub nawet szkodliwe. Znany prawnik Bockelman następująco
sformułował problemy prawne, mające zastosowanie również dla ratownika, w swojej
pracy „Problemy lekarskie w aspekcie prawa karnego":
„Zastosowanie jakiegoś środka dającego bodaj nadzieję, jest tam gdzie grozi śmierć
zawsze słuszniejsze niż nie-uczynienie niczego. Osąd wydający się ex ante (przedtem)
słuszny pozostaje niepodważalny nawet, jeśli okaże się ex post (potem), że wybór
środka przyniósł w efekcie zamiast zażegnania — przyspieszenie zgonu. Prawo nie
wymaga, aby rezygnować z ostatniej szansy nawet wówczas, gdy zamierzona czynność
może zawieść. Przeciwnie, oczekuje, że zostanie ona wykorzystana."
Wykorzystać
wszystkie
możliwości
Do ostatniej szansy ratunku
Strona 25
3. RANY
3.1. Budowa i czynność skóry

Skóra stanowi zewnętrzną powłokę ciała. Składają się na nią trzy warstwy: naskórek,
skóra właściwa i tkanka podskórna (ryc. 3). Naskórek, szczególnie pogrubiały na
podeszwach i dłoniach, jest zbudowany ze zrogowaciałych komórek nabłonka
płaskiego. Nie zawiera naczyń krwionośnych. Warstwa zrogowaciała ulega stałemu
złuszczaniu na skutek działania zewnętrznych czynników mechanicznych. Mieszczące
się głębiej komórki nabłonkowe podlegają nieprzerwanemu podziałowi i uzupełniają
niedobór. Zwarty układ między naskórkiem a skórą właściwą, dzięki specjalnej budowie
histologicznej, stwarza dużą odporność mechaniczną. Włosy, paznokcie oraz gruczoły
potowe i łojowe określa się jako narządy uzupełniające skóry. Mieszczą się one w
skórze właściwej.
Mieszek przywłośny Włókna bólowe
Ciałko czuciowe
NASKÓREK
SKÓRA WŁAŚCIWA
TKANKA PODSKÓRNA
Gruczoł potowy
Ryc. 3. Schematyczna budowa skóry.
Czucie dotyku
Czujnik ciepła
Naczynie krwionośne
Rana
17
Skóra spełnia liczne zadania:
1. Chroni przed szkodliwymi wpływami z zewnątrz. Skóra stanowi więc warstwę
ochronną organizmu przed wpływami Funkcja fizycznymi, chemicznymi i
biologicznymi działającymi z oto- ochronna czenia. Zapobiega przenikaniu do
organizmu bakterii chorobotwórczych.
2. Skóra jest głównym regulatorem temperatury ciała.
Strona 26
Dzięki gęstej sieci naczyń skóra jest obficie ukrwiona, co Regulacja umożliwia
zwiększone oddawanie ciepła z organizmu do ciepła otoczenia. Przez parowanie
wydzielanego potu następuje ochłodzenie skóry powodując kolejno ogólne obniżenie
temperatury ciała.
3. Nie uszkodzona skóra zapobiega wysychaniu organizmu przede wszystkim dzięki
warstwie zrogowaciałej naskór- Regulacja ka, ale również nieprzepuszczalnej
warstewce łoju. Przy- płynów czynią się przez to do regulacji zawartości wody w
organizmie.
4. Narządy uzupełniające skóry wydzielają łój i pot tworząc dodatkową, stale
odnawiającą się, warstwę ochronną. Drogą tą są wydalane produkty przemiany materii.
5. Skóra jest ważnym narządem zmysłu. Różne zakończenia nerwowe rejestrują
uciskanie, dotyk, drgania i tem- Narząd zmysłu peraturę. Dzięki tym informacjom
wychodzącym ze skóry
układ nerwowy może odpowiednio reagować, kierując ruchami i ustawieniem ciała w
przestrzeni. Odczuwanie bólu jest sygnałem ostrzegawczym i strażnikiem naszego
zdrowia. Czucie bólowe sygnalizują obnażone zakończenia nerwowe mieszczące się w
skórze właściwej.
3.2. Rana
Rana powstaje na skutek działania zewnętrznego. Urazy mechaniczne, wysoka
temperatura, zimno lub rozmaite substancje chemiczne mogą całkowicie lub częściowo
zniszczyć skórę i spowodować powstanie rany. W miejscu zniszczonej skóry ustaje
czynność obronna chroniąca organizm przed przenikaniem z otoczenia drobnoustrojów
chorobotwórczych. W zależności od rozmiarów i głębokości rany mogą zostać
uszkodzone naczynia krwionośne, nerwy, mięśnie, kości oraz inne narządy.
Uszkodzenie delikatnych zakończeń nerwowych

Uszkodzenie
naczyń
krwionośnych
Każda rana powoduje trzy rodzaje bezpośrednich skutków:
1. Ból.
2. Krwawienie.
3. Możliwość zakażenia.
Ból
Bolesność w ranie jest spowodowana miejscowym uszkodzeniem nerwów, gdyż przy

zniszczeniu tkanek zostają naruszone również delikatne zakończenia nerwowe. Nasilenie
bólu zależy od miejsca i rozmiarów rany. Ból z rany jest między innymi czynnikiem
wstrząsorodnym i wpływa ujemnie na ogólny stan rannego.
Krwawienie
Każdemu zranieniu przekraczającemu powierzchowne otarcie naskórka towarzyszy
mniejsze lub większe krwawienie. Rozmiary krwawienia są uwarunkowane wielkością i
głębokością rany oraz liczbą i przekrojem uszkodzonych naczyń. Silne krwawienia mogą
Strona 27
zagrozić życiu rannego, jednak nawet nieznaczne mogą same lub w połączeniu z bólem
spowodować zaburzenia w krążeniu, tzw. wstrząs.
Zakażenie
Drobnoustroje mogą dostać się do rany przenikając z sa-
Przenikanie mego przedmiotu raniącego lub przez zetknięcie się rany
drobno- z otoczeniem, albo na skutek wtórnego zabrudzenia uszko-
usłrojów dzonych tkanek. Zasadniczo każdą ranę urazową należy
traktować jako potencjalnie zakażoną, dotyczy to nawet
drobnych skaleczeń powierzchownych.
Zakażenie Przeniknięcie zarazków do rany powoduje w dalszym
przebiegu utrudnienie gojenia. Niezależnie od miejscowego ropienia zakażenie może się
rozprzestrzeniać na cały organizm powodując „zakażenie krwi" (posocznicę). Pierwszymi
jej objawami są: pulsujący ból w ranie, zaczerwienienie, gorączka i wystąpienie
czerwonych smug wychodzących od rany (zapalenie naczyń chłonnych).
Rana
19
Oprócz ropienia mogą występować inne, wprawdzie względnie rzadkie, lecz bardzo
niebezpieczne zakażenia rany. Poniżej przedstawiamy niektóre z nich: tężec, wściekliznę
i zgorzel gazową.
Tężec (tetanus)
Przyczyną zakażenia są bakterie zarodnikowe żyjące w warunkach beztlenowych i

znajdujące się przede wszystkim w ziemi, kurzu ulicznym i w butwiejącym drewnie.
Mogą one przenikać do organizmu nawet przez małe ranki, zadrapania lub pęknięcia
skóry. Szczególnie narażone na zakażenia są większe rany miażdżone. Zarazki rozmnażają
się w ranie i wydzielają jad wywołujący skurcze.
Objawy chorobowe występują między pierwszym a 60 dniem od chwili zakażenia i
rozpoczynają się zwykle od skurczu mięśni żwaczy. Wyraz twarzy przypomina sztywny
grymas uśmiechu. Sztywność kolejnych grup mięśniowych, a w szczególności porażenie
mięśni oddechowych, stanowi zagrożenie życia chorego. Mimo intensywnego leczenia
jeszcze nawet dziś umiera znaczna część chorych na tężec. Szczepienie ochronne
zapobiega rozwinięciu się tężca. Szczególnie zagrożone grupy zawodowe, jak np.
rolnicy, ogrodnicy i hodowcy zwierząt powinni ochotniczo poddawać się szczepieniom
ochronnym; właściwie cała ludność powinna być zaszczepiona. Szczepienie ochronne
jest w pełni nieszkodliwym szczepieniem czynnym. Za pomocą wstrzyknięcia
szczepionki podaje się osłabione lub zabite bakterie, powodujące w organizmie
powstawanie przeciwciał, które w razie zakażenia będą je zwalczać. Pełne szczepienie
polega na podaniu w miesiąc po pierwszej dawce oraz po upływie roku kolejnych
dawek szczepionki. Jeśli od pełnego szczepienia minęły ponad trzy lata, to w razie
nowego zranienia powinno być wykonane szczepienie „przypominające".
W przypadku zranienia osób niecałkowicie zaszczepionych należy dla ich
bezpieczeństwa wykonać szczepienie zarówno czynne, jak i bierne. Przy tak zwanym
szczepieniu biernym wstrzykuje się gotowe aktywne przeciwciała zwalczające
natychmiast atakujące bakterie chorobotwórcze.
Strona 28
Skurcze
Szczepienie ochronne
20
Rany
Wściekłe zwierzęta
Wodowstręt
Bakterie zgorzeli gazowej

Obrzęk okolicy rany
Wścieklizna (lyssa, rabies)
Wścieklizna należy do chorób zakaźnych występujących w naszym kraju. Przenosi się
najczęściej przez ukąszenie, lecz może się udzielać również przez polizanie lub
zadrapanie przez zwierzę chore na wściekliznę. Chore zwierzęta można łatwo zauważyć
z powodu dziwnego ich zachowania. Zwierzęta z natury płochliwe nie uciekają przed
człowiekiem, zaś łagodne stają się agresywne. Przyczyną choroby jest wirus
znajdujący się w ślinie. Choroba jest śmiertelna dla ludzi i dla zwierząt.
Pierwsze objawy występują od 15 dnia do czterech miesięcy od zakażenia: pojawiają
się utrudnienia w połykaniu, bóle głowy, niechęć do picia wszelkich płynów i bolesność
w miejscu pokąsania. W przypadku ukąszenia przez zwierzę podejrzane o wściekliznę,
zwierzę nie powinno być natychmiast uśmiercone, lecz schwytane przez przygotowane
do tego osoby (policja, służba leśna). Możliwość wykrycia wirusa w mózgu zwierzęcia
istnieje jedynie bezpośrednio po zabiciu (ten tryb postępowania jest oczywiście
niemożliwy, gdy istnieje niebezpieczeństwo pokąsania innych osób). Przy podejrzeniu o
zakażenie należy natychmiast przeprowadzić szczepienie ochronne. Niestety, jeszcze
dziś umiera znaczna część chorych na wściekliznę. Dalsze postępowanie w przypadkach
pokąsania przez zwierzę chore na wściekliznę przedstawiono w rozdziale poświęconym
ranom kąsanym. Grupy osób szczególnie narażonych mogą zapobiegawczo szczepić się
czynnie przeciw wściekliźnie.
Zgorzel gazowa
Przyczyną tego rodzaju zakażeń ran, szczególnie często występujących w czasie
wojny, są bakterie wytwarzające gaz, rozmnażające się w warunkach beztlenowych.
Idealne możliwości rozmnażania się mają one w głębokich ranach, najczęściej w
rozległych uszkodzeniach tkanek miękkich. Ewentualność wystąpienia zgorzeli gazowej
bierzemy pod uwagę, jeśli w obrębie wyraźnego obrzęku okolicy rany przy naciskaniu
słychać charakterystyczne trzeszczenie. Okres między zakażeniem a wystąpieniem
objawów chorobowych wynosi od 24 do 72 godzin. Zakażona rana wymaga dokonania
szerokiej toalety chirurgicznej niezależnie od leczenia ogólnego chorego.
Rodzaje ran
Strona 29
21
3.3. Rodzaje ran
Rozróżniamy następujące rodzaje ran w zależności od ich cech charakterystycznych:
Otarcia
Otarcie (ryc. 4) powstaje przy stycznym działaniu na skórę tępego przedmiotu o
szorstkiej powierzchni. W związku z uszkodzeniem licznych bardzo drobnych naczyń
otarcia wyglądają początkowo znacznie niebezpieczniej niż to jest w rzeczywistości.
W sumie krwawienie bywa niewielkie, lecz w następstwie uszkodzeń licznych
delikatnych zakończeń nerwowych rany z otarcia są bardzo bolesne. Przez jakiś czas po
uszkodzeniu skóry rana pokrywa się z reguły obfitym wysiękiem. W wyniku urazowego
działania powierzchniowego tkanka podskórna nie ulega zwykle uszkodzeniu, nato-
miast często znajdują się w ranie drobne ciała obce.
Ryc. 4. Rana z otarcia. Uszkodzona Jest jedynie warstwa powierzchniowa skóry.

Rany cięte
Rana cięta powstaje na skutek prostopadłego zadziałania na powierzchnię skóry
ostrego przedmiotu o równych brzegach (ryc. 5). Wskutek gładkiego przecięcia
naczynia krwio-
Ryc 5. Rana cięta (gładkie brzegi rany).

nośne pozostają dłużej ziejące, powodując silne krwawienie. Przy silniejszym urazie
przecięciu mogą ulec wszystkie warstwy tkanek miękkich aż do kości. Tego rodzaju
głębokie rany bywają często szeroko rozwarte. Silne krwawienie wypłukuje bakterie z
rany, zmniejszając tym samym niebezpieczeństwo zakażenia.
Rany kłute
Ten rodzaj ran powstaje w wyniku działania przedmiotów kończystych. Krwawienie
zewnętrzne jest zwykle niewielkie. Rana ma gładkie brzegi i drąży głęboko. Rany kłute
są bardzo niebezpieczne w okolicach stawów i jam ciała. W głębi rany krwawienie
bywa obfite i bakterie, które tam przeniknęły, szczególnie łatwo stają się przyczyną
zakażenia. Niegroźny na pozór wygląd zewnętrzny rany może spowodować fałszywą
ocenę jej ciężkości.
Rany tłuczone
Rana tłuczona powstaje najczęściej na skutek tępego urazu. Najbardziej narażone są te
okolice ciała, gdzie kości leżą bezpośrednio pod skórą i brak jest dostatecznej warstwy
tkanek miękkich, które mogłyby zamortyzować uderzenie działające na skórę. Rany
tłuczone mają nierównomiernie postrzępione brzegi i wykazują czasami częściowe
zmiażdżenie tkanek miękkich. Przy równoczesnym zanieczyszczeniu rany powstaje duże
niebezpieczeństwo zakażenia.
Rany miażdżone
Ryc. 6. Rana tłuczona (nieregularne brzegi rany).
Silne działanie tępego urazu jest przyczyną ran miażdżonych. Poddane nadmiernemu
uciśnięciu tkanki powodują
Strona 30
Rodzaje ran
rozerwanie naczyń krwionośnych i tworzenie się głębokiego krwiaka. Brzegi rany są z
reguły nieregularne i najczęściej zanieczyszczone. Znaczne zmiażdżenie tkanek i
zanieczyszczenie, również i w tym wypadku, stwarza szczególnie duże zagrożenie
zakażeniem.
Rany szarpane
Styczne względem powierzchni działanie przedmiotów kończystych powoduje zbytnie
napięcie skóry i powstanie rany szarpanej. Charakterystyczne są nieregularne brzegi rany
i dodatkowe zranienia okolicznych tkanek. Rana szarpana dotyczy głównie skóry i
bezpośrednio pod nią znajdujących się tkanek. Często następuje zabrudzenie rany już w
momencie urazu.
Rany szarpane, miażdżone i tłuczone stanowią najczęściej występujący rodzaj ran.
¦
Rany postrzałowe
Brzegi rany bywają nieregularne i postrzępione. W przypadku przestrzału rana wlotowa
pocisku jest mała i gładka, podczas gdy rana wylotowa jest stosunkowo większa o
postrzępionych brzegach. W okolicy wylotu występują zmiażdżenia i podbiegnięcia
krwawe. Na brzegach wlotu można czasami stwierdzić ślady prochu. Tor pocisku może
ulec odchyleniu przez kość lub narząd wewnętrzny i nie stanowi linii prostej. Brak rany
wylotowej świadczy, iż pocisk pozostał w ciele rannego (ślepy postrzał). W ranach
postrzałowych bywają często uszkodzone również nerwy, naczynia krwionośne oraz
narządy wewnętrzne. Towarzyszy temu czasami duża utrata krwi.
Rany na skutek ukąszenia przez węża

Wygląd miejsca ukąszenia jest charakterystyczny. Stwierdza się obecność jednej lub
dwóch małych, punktowatych ranek (wielkości łebka od szpilki) rozmieszczonych blisko
siebie. Krwawienie bywa bardzo małe, często ukazuje się w maleńkiej rance zaledwie
kilka kropel krwi. Zasadniczym
24
Rany
Działanie jadu niebezpieczeństwem ukąszenia przez węża jest niebezpieczeństwo
zatrucia jadem całego organizmu. Występująca wkrótce po ukąszeniu bolesność i
obrzęk okolicy rany jest objawem zatrucia miejscowego (patrz s. 28).
Ból —
przyczyną
wstrząsu
Oparzenia chemiczne
Powstają one wskutek zadziałania na skórę kwasów lub ługów. Najczęściej
powierzchownemu uszkodzeniu skóry nie towarzyszy krwawienie. Brzegi rany mają
nieregularne granice, przejście do skóry zdrowej jest nieostre. Powierzchnia oparzenia
chemicznego wydaje się być pokryta tłuszczem, na brzegach tworzy się strup.
Szczególne niebezpieczeństwo polega na możliwym dodatkowym trującym działaniu
środka chemicznego, który spowodował oparzenie (patrz s. 28).
Strona 31
Oparzenia termiczne
Oparzeniowe uszkodzenia skóry powstają na skutek działania wysokiej temperatury.

Czynnikiem powodującym oparzenie może być rozgrzany gaz, płyn lub ciało stałe. W
zależności od sposobu zadziałania i temperatury skutkiem może być zaczerwienienie
(rumień), obrzęk, pęcherze, a w najcięższej postaci oparzenia—zwęglenie tkanek.
Oparzenie bywa zwykle bardzo bolesne. Z uwagi na zazwyczaj dużą powierzchnię ran
oparzeniowych, istotną rolę odgrywa groźba zakażenia. Następstwa oparzenia w postaci
wstrząsu i choroby oparzeniowej mogą być groźne dla życia (patrz s. 194).
3.4. Ogólne zasady udzielania
pierwszej pomocy przy zranieniach
Każdą ranę pozostawiamy w stanie, w jakim ją zastaliśmy, przykrywając jedynie
możliwie szybko wyjałowionym materiałem opatrunkowym. Należy przy tym zwrócić
uwagę, aby Jałowy w czasie opatrywania, na skutek dotknięcia lub kichnięcia,
opatrunek nie dostały się do rany dodatkowe drobnoustroje. Ranę
najlepiej opatrzyć jałowym materiałem mieszczącym się
Zasady udzielania pierwszej pomocy przy zranieniach
w tzw. pakiecie lub opatrunku indywidualnym. Składa się on z opaski i przesuwalnej
poduszeczki gazowej bezpośrednio nakładanej na ranę. Rodzaj i wielkość opatrunku
zależy od rozmiaru rany i od związanego z nią krwawienia. Przed opatrunkiem należy
odsłonić części ubrania tak, aby można było obejrzeć ranę w całości.
W czasie opatrywania i tamowania krwawienia ranny powinien leżeć lub co najmniej
siedzieć. Ratownik przez cały czas musi obserwować rannego i dlatego powinien
zawsze znajdować się od przodu opatrywanego. Nierzadko nawet w przypadkach
drobnych zranień pacjent dostaje mdłości, a nawet mdleje. Niektórzy ludzie „nie mogą
znieść widoku krwi". Przy upadaniu może dojść do powstania dodatkowych urazów.
Przy opatrywaniu ran nie posługujemy się z reguły domowymi środkami i
przypadkowymi lekami. Rany nie wolno dotykać ani przemywać, gdyż te czynności
mogą przysporzyć dodatkowego zakażenia. Wyjątek stanowią oparzenia termiczne lub
chemiczne, w przypadku których dłuższe płukanie zimną wodą ochładza tkanki i
zapobiega powiększeniu się uszkodzenia; spłukuje również substancję chemiczną.
Nie należy usuwać z rany tkwiących tam ciał obcych, ponieważ przy tych manipulacjach
może dojść do dalszych uszkodzeń tkankowych, a przede wszystkim do krwawienia.
Małe ciała obce pozostawia się w ranie, gdyż najczęściej ratownik nie ma możliwości
ich usunięcia. Duże ciała obce zwykle tamponują kanał rany i w ten sposób zapobiegają
krwawieniu (patrz s. 27).
Dla uniknięcia bólu i wtórnego krwawienia pozostawia się w spokoju całą ranę nie
dotykając jej. Materiał opatrunkowy z jednej strony stanowi jałowe pokrycie rany, z
drugiej zaś ochronę rany wraz z jej sąsiedztwem.
Zadaniem ratownika jest dopilnować, aby rannego obejrzał lekarz, ustalił rozpoznanie i
zajął się definitywnym zaopatrzeniem rany. Powinno się to stać tak szybko, jak to tylko
jest możliwe, jednak nie później niż w sześć godzin po wypadku.
Opatrunek w pozycji leżącej
Unikanie
przypadkowej
Strona 32
pomocy
Pozostawienie ciał obcych
Okolice rany pozostawić w spokoju
Konieczna
pomoc
lekarska
26
Rany
Gojenie się ran
Rany zazwyczaj goją się samoistnie. Rozróżniamy dwie
postacie gojenia. Gdy brzegi rany zrastają się ze sobą i goją
Gojenie przez bez występowania stanu zapalnego i wydzieliny — mówimy
rychłozrost o gojeniu przez rychłozrost. Warunkiem takiego gojenia jest
przyleganie do siebie równych i czystych brzegów rany.
W tych przypadkach w miejscu rany szybko wytwarza się
blizna.
Jeśli rana nie jest zaopatrzona, jej brzegi mają nieregularny kształt lub ulega
zanieczyszczeniu, gojenie następuje wtórnie przez ziarninowanie. W przebiegu gojenia
występują miejscowe objawy zapalne z towarzyszącą im wydzieliną. Tego rodzaju
gojenie trwa długo i następuje stopniowo. Dla zapewnienia warunków gojenia możliwie
bez powikłań konieczna jest w ciągu sześciu godzin konsultacja lekarza i wykonanie
przez niego tak zwanej toalety rany.
Postępowanie lekarskie w przypadku zranienia
Zaopatrzenie rany przez lekarza przy użyciu jałowych narzędzi i materiału
opatrunkowego sprzyja gojeniu się Chirurgiczne przez rychłozrost. Wycina się
nieregularne brzegi rany, zaopatrzenie wyrównuje je i zbliża do siebie za pomocą
szwów. Czynności rany te wykonuje się najczęściej w znieczuleniu
miejscowym.
Jeśli charakter i okoliczności zranienia wskazują na duże prawdopodobieństwo zakażenia,
ranę po oczyszczeniu pozostawia się otwartą. W ten sposób z góry zakładamy wtórne
gojenie się rany. Przy wykonywaniu chirurgicznej toalety rany usuwa się zwykle ciała
obce oraz sprawdza czynność Szczepienie sąsiednich struktur tkankowych.
Zadaniem lekarza jest rów-ochronne nież zapewnienie rannemu koniecznego
szczepienia ochron-
nego. Ocena rany w aspekcie ryzyka jej zakażenia i sposobu zaopatrzenia wymaga
dużego doświadczenia.
Należy zaniechać wszelkich prób wstępnego zaopatrywania rany przez osoby
niepowołane używające np. rozmaitych zasypek, maści, aerozoli lub środków
odkażających.
Szczególne rodzaje ran
27
3.5. Szczególne rodzaje ran
Ciało obce w ranie

Strona 33
Ciało obce dopóki tkwi w ranie zapobiega zwykle krwawieniu z uszkodzonych tkanek,
nierzadko tamponując jamę rany. Dopiero po jego usunięciu otwierają się uciśnięte
dotychczas duże naczynia krwionośne, wyzwalając groźny czasami krwotok. Dlatego
też przyjęto jako zasadę pierwszej pomocy nieusuwanie nigdy przez ratownika obcych
ciał z rany. Niezależnie od krwawienia istnieje niebezpieczeństwo dodatkowego
uszkodzenia głębiej położonych narządów przez poruszanie tkwiącego w ranie ciała
obcego. Przeoczenie odłamanych lub odkształconych ciał, których resztki pozostaną w
ranie, utrudnia dalsze postępowanie.
Ratownik ostrożnie nakrywa jałową gazą ranę wraz z wkli-nowanym w niej ciałem
obcym nie poruszając go i nie zmieniając jego pozycji. W tym celu w czasie transportu
obkłada się je okrężnie elastycznym materiałem opatrunkowym (ryc. 7). Również
dłuższe sterczące z rany ciała obce należy obłożyć w ten sposób, aby nie doszło do
dalszych uszkodzeń tkanek. Opatrunek wraz z wyścielającą pierścieniową poduszeczką
umocowuje się za pomocą trójkątnej chusty, opaski gazowej lub plastra.
Ciała obce pozostawia się w ranie

Ryc. 7. Bezuclskowe, jałowe przykrycie rany z tkwiącym w niej ciałem obcym: G —
Jałowa gaza; P — elastyczna poduszka pierścieniowa; O — opaska gazowa.
Rany postrzałowe
Groźne dla życia zranienia dodatkowe
W zależności od przebiegu pocisku przez ciało rozróżniamy: przestrzał, postrzał ślepy i

styczny. Oprócz widocznych ran, to znaczy wlotu i ewentualnie wylotu pocisku, może
dojść równocześnie do ciężkich uszkodzeń narządów wewnętrznych, naczyń
krwionośnych, nerwów i kości. Rana wylotowa jest większa od wlotowej, wówczas gdy
pocisk przechodząc przez ciało ulega zniekształceniu. W zależności od charakteru ran
postrzał zagraża rannemu krwotokiem, wstrząsem, zakażeniem i innymi groźnymi dla
życia uszkodzeniami organizmu, jak na przykład zranienie mózgu lub serca. Rany
zaopatruje się zgodnie z obowiązującymi zasadami. Krwawienie tamuje się w miarę
możliwości. Kończyny układa się nieruchomo mając na względzie możliwość
uszkodzenia kości.
Dziwne
zachowanie
zwierząt
Rany kąsane
Rany kąsane są szczególnie narażone na zakażenie, ponieważ na zębach znajdują się
zawsze liczne bakterie przenikające przy ukąszeniu głęboko do rany. Rany kąsane mogą
być dodatkowo bardzo groźne w związku z ewentualną możliwością zakażenia
wścieklizną. Obraz chorobowy wścieklizny został dokładnie opisany w rozdziale
dotyczącym zakażenia ran. Tutaj wypada raz jeszcze przypomnieć, że przenoszenie
Strona 34
wścieklizny odbywa się przede wszystkim przez kontakt ze śliną zawierającą wirusy.
Zakażenie następuje głównie przez ukąszenie, może jednak również wystąpić na skutek
lizania lub zadrapania przez chore zwierzę. Zwierzę jest podejrzane o wściekliznę, gdy
jego zachowanie wykazuje pewne dziwne odchylenia od normy. Spokojne zazwyczaj
zwierzęta, jak psy i koty, stają się napastliwe i skore do kąsania, zaś płochliwe zwykle
zwierzęta żyjące na wolności, jak lisy czy sarny, stają się niezwykle ufne. W przypadku
pokąsania przez nienormalnie zachowujące się zwierzę należy zawsze myśleć o
niebezpieczeństwie zakażenia wścieklizną. Jeśli to tylko możliwe, zwierzę powinno
zostać schwytane żywe i przekazane do instytucji, gdzie będzie można przeprowadzić
specjalistyczne badania mogące ewentualnie wykryć wściekliznę. Wirus wścieklizny
ginie w styczności z mydłem, i dlatego w konkretnym przypadku,
Szczególne rodzaje ran
29
w przeciwieństwie do obowiązujących reguł o niemyciu ran, ranę kąsaną należy
dokładnie przemyć mydłem i obficie wypłukać. Rany kąsane powinny być zawsze
opatrzone przez lekarza.
Ukąszenie przez węża
Ukąszenie przez węża jest szczególnym rodzajem rany kąsanej. W naszych okolicach
spotykamy się najczęściej z ukąszeniem przez żmiję. Pewną rolę odgrywają też
jadowite węże trzymane w terrariach. Nie należy zapominać, że usunięte zęby
przewodzące jad mogą odrastać na nowo. W sumie ukąszenia przez węże należą u nas
do rzadkości. Prawie zawsze miejscem ukąszenia jest stopa lub dół łydki. Rana kąsana
przez węże charakteryzuje się dwiema małymi, mieszczącymi się blisko siebie, rankami.
Są one mniej więcej wielkości łebka od szpilki. Występujący w jakiś czas po ukąszeniu
miejscowy obrzęk i silny, kłujący ból wskazują na miejscowe zakażenie. Główne
niebezpieczeństwo takiego ukąszenia polega na możliwości przeniknięcia jadu do
organizmu. Występujące objawy rozprzestrzeniania się jadu przez układ krwionośny
polegają na zawrotach głowy, nadmiernej potliwości, zaburzeniach oddechowych i
dolegliwościach sercowych.
Zadaniem pierwszej pomocy jest zapobieżenie przeniknięciu jadu ze skóry i tkanki
mięśniowej do krwiobiegu. Osoba ukąszona powinna leżeć bez ruchu (w miarę
możliwości), aby brak ruchów mięśni powodował zmniejszenie się ich ukrwienia. Na
kończynach można zahamować odpływ krwi żylnej w kierunku serca przez zaciśnięcie
opaską. W tym celu owijamy kończynę dookoła pętlą powyżej miejsca ukąszenia (w
kierunku serca), sporządzoną z chusty trójkątnej złożonej w formie opaski. W
przypadku ukąszenia przez węża przedramienia opaskę nakładamy na ramię, zaś w razie
ukąszenia stopy — na udo. W tych miejscach najskuteczniej daje się ucisnąć naczynia
krwionośne. Obydwa końce opaski przekładamy przez pętlę i zaciskamy ją do momentu
zanikania tętna nad nadgarstkiem (grzbietem stopy) (ryc. 8).
Przy prawidłowym nałożeniu ucisku kończyna przybiera barwę sinoczerwoną, nieco
brzęknie i uwidaczniają się na niej nabrzmiałe żyły. Najlepiej ocenić wspomniane
objawy porównując z drugą kończyną.
Mycie rany mydłem
Żmije
Strona 35
Kłujący ból
¦
Nakładanie
opaski
zaciskającej
Skóra sinoczerwoną
/
30
Rany
Ryc. 8. Nakładanie opaski uciskowej na ramię. Tętno nad nadgarstkiem pozostałe słabo
wyczuwalne.
Miejsca ukąszenia
Opaska uciskowa spełnia kilka zadań: po pierwsze zatrzymuje odpływ krwi z zaciśniętej
części kończyny w kierunku serca. Tym samym jad nie przedostaje się do krążenia i nie
dociera do narządów, dla których jego działanie jest zabójcze. W związku z
nieprzerwanym zaopatrzeniem tętniczym kończyny (dopływ krwi tętniczej nie został
całkowicie wstrzymany) podwyższa się ciśnienie w naczyniach podwiązanej kończyny,
wywołując krwawienie z rany. Razem z krwią pewna część jadu wypływa na zewnątrz.
Równocześnie Wykorzystać zyskuje się na czasie pozwalając znajdującym się w
tkankach czas enzymom rozkładać jad. Niektóre jady rozpadając się tracą
na aktywności. Ucisk może być zdjęty tylko na zlecenie lekarza. Niecelowe jest
wysysanie miejsc ukąszeń przez węża. Zabieg ten nie ma żadnego wpływu na
zagrożenie ukąszonego, stwarza natomiast pewne niebezpieczeństwo przeniknięcia jadu
przez błonę śluzową ust ratownika. Czas zarzucić również wycinanie lub wypalanie rany.
Wspomniane zabiegi mają wątpliwą skuteczność, a znieść je mogą tylko „bohaterowie".
4. OPATRYWANIE RAN
4.1. Opatrunek plastrowy
Opatrunek plastrowy (z prestoplastu) jest metodą z wyboru dla zaopatrywania małych

ran z niewielkim krwawieniem. Prestoplast produkuje się w różnych szerokościach,
najczęściej 6, 8 i 10 cm. Prestoplast ma na podłożu z przylepca poduszeczkę gazową.
Poduszeczka powinna trafić na samą ranę. Nie należy zapominać, iż prestoplast często
nie jest jałowy. Istnieją w sprzedaży gotowe, przycięte w rozmaitych rozmiarach,
jałowe opatrunki z prestoplastu — ich podusze-czki gazowe i paski przylepca są
opakowane w wyjałowioną kopertę. Aby opatrunek plastrowy utrzymywał się długo na
skórze, powinien być przechowywany w suchym, chłodnym miejscu. Plaster
przegrzany, jak również przestarzały, traci swoje właściwości przylepne. Zasadniczym
wymogiem jest przyklejanie plastra na suchą skórę. Plaster nie utrzyma się na podłożu
tłustym, zakrwawionym i mokrym oraz pokrytym wydzieliną. Silnie swędząca,
Strona 36
zaczerwieniona skóra w miejscu zdjętego opatrunku plastrowego świadczy o
osobniczym uczuleniu lub wyjątkowej delikatności skóry. W takim przypadku należy
plaster zastąpić innym środkiem opatrunkowym.
Przy stosowaniu opatrunku przylepcowego muszą być zachowane następujące warunki:
Przygotowując dostatecznie duży opatrunek zwracamy uwagę, aby poduszeczka
gazowa była większa od samej rany. Folię ochronną ściąga się w taki sposób, aby nie
dotknąć palcami poduszeczki gazowej. Teraz przykładamy poduszeczkę do rany, zaś
paski przylepca przytwierdzamy do sąsiadującej powierzchni skóry. Aby uniknąć
tworzenia się fałdów, stosując opatrunek przylepcowy w okolicach stawów, paski
przymocowuje się poprzecznie. W niektórych miejscach można jeszcze umocnić
prestoplast dodatkowymi paskami zwyczajnego przylepca.
Prestoplast jałowy
Przykleja się tylko na suchej skórze
32
Opatrywanie ran
Opatrywanie opuszki palca

Opatrunkiem opuszki palca zaopatruje się rany mieszczące się na całym paliczku
paznokciowym. Przygotowuje się odpowiednio długi opatrunek (około 8-10 cm) i
składa w połowie długości. W miejscu złożenia wycina się z obu boków nożyczkami
kliny sięgające do poduszeczki gazowej (ryc. 9). Opatrunek przylepia się po stronie
grzbietowej i dłoniowej palca, obejmując szczyt paliczka. Pozostające po obu
stronach boczne marginesy plastra zagina się i przyciska z obu boków kciukiem i
wskazicielem. Na koniec opuszkę okleja się definitywnie i szczelnie.
Wcięcie
Ryc. 9. Nakładanie opatrunku na opuszkę palca.
Przykrywanie rany
Wyjałowiona nakładka na ranę lub serweta gazowa składa się z jednej lub kilku warstw
tkaniny bawełnianej, czasami z dodatkiem sztucznego włókna. Gaziki opatrunkowe mają
najczęściej wymiary 10x10 cm. Są do nabycia w jałowym opakowaniu. Wyjmując gazik
z opakowania należy zwracać uwagę na zachowanie jego jałowości. Torebkę papierową
odcina się wzdłuż brzegu i chwyta za brzeżek gazika koniuszkami palców. Po wyjęciu
gazik kładzie się bezpośrednio na ranę. Jeśli gazik został przez nieuwagę dotknięty lub
znalazł się w kontakcie z jakimkolwiek przedmiotem, nie nadaje się już do użytku, a na
jego miejsce stosujemy inny.
4.2. Przylepiec
Przylepiec służy do przymocowania jałowych gazików do skóry lub umocowania

opatrunku z opaski gazowej. W handlu
Opatrunek pasmowy
Strona 37
33
bywają przylepce o szerokości 1,25,2,5 oraz 5 cm w krążkach rozmaitej wielkości.
Plaster nie jest jałowy i nie może się stykać bezpośrednio z raną. Przykleja się go tylko
do czystej i suchej skóry. Plaster żądanej długości odrywa się od całości nawiniętej na
krążku. Chwyta się sam jego brzeg końcami kciuka i wskaziciela. Oderwanie plastra
udaje się najlepiej, gdy chwytamy go końcami paznokci palców obu dłoni.
Opatrunek pasmowy
Opatrunek pasmowy nadaje się przede wszystkim do szybkiego przykrycia rany na

mało- lub nieowłosionej powierzchni skóry, np. na tułowiu. Gazik wyjmuje się ostrożnie
z opakowania i przykłada natychmiast do rany. Teraz wyciąga się z krążka pasek plastra
odpowiedniej długości (co najmniej 20-30 cm) i odcina się lub odrywa od całości.
Pasma przylepca nakleja się równolegle na gazik, tak aby końce sięgały z każdej strony
na skórę (ryc. 10a).
Trzyma się tylko suchej skóry
LJ U
a b
Ryc. 10. Umocowanie gazika pasmami przylepca: a — opatrunek pasmowy, b — opatrunek
„w ramkę".
Opatrunek „w ramkę"
Podobnie jak opatrunek pasmowy, również i opatrunek „w ramkę" nadaje się do
szybkiego przykrycia rany na nie- lub mało owłosionej skórze. Gazik przykłada się do
rany, przy czym sam ranny lub inna osoba przytrzymuje go na miejscu. Odcina się lub
odrywa cztery pasma przylepca, z których
Opatrywanie ran
każdy powinien być dwukrotnie dłuższy od brzegu gazika. Plaster przymocowuje się w
ten sposób, aby połową szerokości zachodził na brzeg gazika, drugą połowę przykleja
się do skóry (ryc. 106). Kolejnymi pasmami gazik zostaje obwiedziony w kształcie
„ramki".
Praktyczny materia! opatrunkowy do przytrzymywania opatrunku
4.3. Opatrunek za pomocą chusty trójkątnej
Chusta trójkątna jest przyjętym środkiem opatrunkowym o wielorakim zastosowaniu.
Jej wymiary powinny wynosić 127x90x90 cm dla chust kolorowych i 136x90x90 dla
białych (z surowego płótna). Dłuższy brzeg nazywamy podstawą, boczne — rogami
chusty, kąt przeciwległy do podstawy — wierzchołkiem. Przy wykonywaniu opatrunków
chusta służy do umocowania jałowego przykrycia rany. Za pomocą chusty można
wykonywać opatrunki właściwie na każdej części ciała. Opiszemy kolejno sposoby
stosowania chusty. Chusta trójkątna powinna stanowić typowy element opatrywania ran
w nagłych wypadkach. Przy stosowaniu chusty trójkątnej muszą być zachowane pewne
warunki:
1. Ranny może pomóc w sposób istotny podtrzymując nałożone na ranę gaziki lub
chustę trójkątną.
2. Przy zawiązywaniu węzłów należy zwrócić uwagę, aby nigdy nie wypadły
Strona 38
bezpośrednio nad raną ani w innym miejscu, gdzie mogłyby wywierać bolesny ucisk. Po
nałożeniu opatrunku zawsze należy zapytać rannego, czy nie odczuwa dodatkowej
dolegliwości od ucisku węzłów. W razie skarg węzły trzeba rozluźnić lub przenieść je
w inne miejsce.
Czepiec na głowę
Po przykryciu rany jałowymi gazikami nakładamy trójkątną chustę w ten sposób, aby
rogi opadały na twarz, a podstawa obejmowała jak najniżej kark (ryc. 11). Uszy wchodzą
całe pod opatrunek, co zapobiega uciśnięciu małżowin usznych. Aby chusta mocno
trzymała się na głowie, dobrze jest podwinąć brzeg podstawy. Czepiec dość łatwo
ześlizguje się, kiedy podstawa nie dochodzi do samej nasady karku. Pociągając za rogi
napinamy podstawę chusty, po czym wiążemy rogi na czole.
Opatrunek za pomocą chusty trójkątnej
35
Ryc. 11. Czepiec na głowę
z chusty trójkątne]: W—wierz- r
chołek, R — rogi chusty.
Opatrunek dłoni
Na ranę nakładamy jałowy materiał opatrunkowy. Zranioną dłoń kładzie się na
rozłożoną chustę trójkątną tak, aby palce były skierowane na wierzchołek, nadgarstek
zaś spoczywał na podstawie. Wierzchołek chusty narzuca się nad dłonią w kierunku
nadgarstka. Aby opatrunek mocno się trzymał i nie ześlizgiwał się później z ręki,
wierzchołek powinien być pociągnięty jak najdalej ku przedramieniu. Pociąganie przez
samego opatrywanego narzuconego wierzchołka chusty ułatwia dalsze manipulacje.
Teraz owijamy obydwoma rogami dłoń przytrzymując tkaninę między palcami
opatrującego. Po skrzyżowaniu rogów nad nadgarstkiem i owinięciu stawu, rogi
wiążemy ze sobą nad jego grzbietem.
Opatrywanie ran
III
Ryc. 12. Opatrywanie dłoni chustą trójkątną: W — wierzchołek, R — rogi chusty.
Opatrunek kończyny górnej
Ranę na ręce przykrywa się przede wszystkim jałowym materiałem opatrunkowym.

Ręka jest wyciągnięta do przodu w wyproście. Chustę nakłada się na zranioną kończynę
od zewnątrz. Wierzchołek sięga nadgarstka, jeden z rogów spoczywa w okolicy barku.
Drugi róg swobodnie zwisa ku dołowi. Ranny może dopomóc w dalszych czynnościach
przytrzymując róg leżący na ramieniu (ryc. 13). Opatrujący trzyma mocno jedną ręką
wierzchołek chusty nad nadgarstkiem, drugą ręką chwyta zwisający róg i owija go
wokół zranionej ręki, utrzymując tkaninę w stałym napięciu. Owijanie rozpoczyna się od
wierzchołka chusty, idąc następnie w kierunku ramienia. Leżącym na ramieniu rogiem
Strona 39
owija się

37
Ryc. 13. Opatrunek kończyny górne] za pomocą chusty trójkątne]: W — wierzchołek, R —
rogi chusty.
ramię w przeciwnym kierunku i wreszcie zawiązuje się końce rogów chusty. Nie wolno
wykonywać węzła w zgięciu łokciowym.
Opatrunek stopy przy zranieniu przedniej części stopy
Na ranę nakłada się jałowy materiał opatrunkowy. Ranny stawia stopę na rozłożonej
chuście trójkątnej. Palce stopy są skierowane w kierunku wierzchołka, podstawa chusty
leży od strony pięty. Podobnie jak przy opatrunku dłoni obecnie wierzchołek narzuca
się na grzbiet stopy. Należy go podciągnąć jak najwyżej w stronę podudzia, aby
później uniknąć zsuwania się opatrunku. Ranny trzyma mocno wierzchołek chusty nad
golenią. Obydwoma rogami owijamy ciasno stopę napinając tkaninę i przeciągając ją
między palcami. Owijając staw skokowy skrzyżowanymi rogami przytrzymujemy
znajdujący się tam wierzchołek chusty. Obydwa rogi wiążemy nad podbiciem.
Opatrunek stopy przy zranieniu okolicy pięty
Ranę na pięcie przykrywamy jak zwykle jałowym materiałem opatrunkowym. Rannemu

polecamy mocne przytrzymywanie gazy. Rozpościeramy chustę trójkątną i zawijamy
jej brzeg od strony podstawy na szerokość około trzech palców. Ranny stawia stopę na
chuście tak, aby pięta była zwrócona ku jej wierzchołkowi, podstawa zaś spoczywała
pod śródstopiem. Chustę podwijamy nad piętą tak, aby jej wierzchołek
38
Opatrywanie ran
był podciągnięty jak najwyżej w kierunku łydki. Ranny chwyta i podtrzymuje
wierzchołek chusty wraz z gazą przykrywającą ranę. Obydwoma rogami chusty owija
się stopę napinając tkaninę między palcami. Teraz krzyżuje się końce rogów nad
podbiciem, okręca nimi staw i zawiązuje je przed kością piszczelową.
Opatrunek podudzia
Ranę przykrywamy jałową gazą. Zraniona noga jest w wyproście. Osoba pomagająca
nakłada z boku chustę trójkątną na opatrywane podudzie. Wierzchołek sięga stawu
skokowego, jeden z rogów leży na udzie, drugi zwisa swobodnie. Ranny pomaga w
opatrywaniu przytrzymując róg chusty leżący na udzie. Pomocnik trzyma wierzchołek
nad stawem skokowym. Równocześnie unosi i podtrzymuje nogę, chwyta zwisający róg
i owija nim w stałym napięciu najpierw wierzchołek chusty, później łydkę w kierunku
uda. Kończąc opatrunek owijamy łydkę drugim rogiem w przeciwnym kierunku i
wiążemy ze sobą obydwa rogi.
Opatrunek kolana
Ranę na kolanie przykrywamy jałową gazą. W czasie opatrywania ranny trzyma nogę
zgiętą w kolanie, co zapobiega później zsuwaniu się opatrunku. Najwygodniej wykonuje
się opatrunek na siedząco. Wierzchołek chusty trójkątnej
Ryc. 14. Opatrywanie kolana za pomocą chusty trójkątnej: W — wierzchołek, R — róg.
Strona 40
39
kładziemy na udzie i tam w miarę możliwości przytrzymuje go sam ranny. Brzeg
podstawy podwijamy na zewnątrz na szerokość około trzech palców i przykładamy do
podudzia mniej więcej na dłoń poniżej kolana (ryc. 14a). Obydwa rogi przeciągamy dość
ściśle i krzyżujemy je pod dołem pod-kolanowym. Następnie związuje się ze sobą rogi
na udzie na szerokość dłoni powyżej kolana (ryc. 146). Wierzchołek zakłada się pod
węzeł. Opatrunek nie może być zbyt ciasny.
Opatrunek na oczy
Opatrunek zabezpiecza przy uszkodzeniu ocznym oboje oczu. Jest to konieczne z tego
względu, iż ruchy obu gałek ocznych są zsynchronizowane. Jeśliby zakryć tylko
uszkodzone oko, to poruszałoby się pod opatrunkiem razem z okiem zdrowym. Na
chore oko nakłada się delikatnie gazę opatrunkową przykrytą ewentualnie miękką
poduszeczką. Opatrunek nie może uciskać oka. Do umocowania gazy można użyć
chusty trójkątnej. Postępowanie jest następujące: chustę rozpościera się na płaskim,
odpowiednio dużym podłożu (stół, udo). Wierzchołek zakłada się na szerokość trzech
palców w stronę podstawy. Teraz podwija się podstawę dwukrotnie w stronę
wierzchołka na tę samą szerokość. Podobnie fałduje się chustę z drugiej strony, póki
nie powstanie rodzaj opaski (ryc. 15). Sporządzoną opaskę kładzie się na oboje oczu, zaś
rogi zawiązuje się z boku głowy tak, aby węzeł nie uwierał rannego, gdy leży on na
wznak.
Zabezpieczenie obojga oczu
Ryc. 15. Sporządzanie opaski z chusty trójkątnej: W — wierzchołek, R — róg.

/
*b-
$
~7
Opatrunek żuchwy (brody)
Ranę na brodzie zaopatrujemy jałową gazą, którą przytrzymuje sam ranny lub druga
osoba. Chustę trójkątną fałduje się tak, jak to opisano powyżej przy opatrunku ocznym.
Wsuwając palce wskazujące obu rąk między fałd opaski rozszerza się go w formie
kieszeni obejmującej brodę rannego. Z obu stron przekręca się teraz opaskę nad brodą
po jednym obrocie do tyłu. W ten sposób umocowuje się „kieszeń". Lekko naciągając
przeprowadza się rogi chusty nad głową i zawiązuje je nad szczytem głowy. Tego
rodzaju opatrunek może służyć również do umocowania jałowej gazy opatrunkowej
nałożonej na ranę policzka.
Opatrunek barku
Do wykonania opatrunku niezbędna jest jałowa gaza opatrunkowa, zwyczajna chusta
trójkątna oraz opaska sporządzona z drugiej chusty. Ranę na barku opatruje się typowo,
po czym chustę trójkątną nakłada się na bark w ten sposób, aby podstawa była
skierowana w stronę ramienia, zaś wierzchołek sięgał karku. Rogami owija się ramię, a
następnie zawiązuje się je razem. Teraz nakładamy opaskę z drugiej chusty na bark w
ten sposób, aby jedna trzecia zwisała na piersi, zaś dwie trzecie na plecy. Wierzchołek
Strona 41
rozłożonej chusty wkłada się do „kieszeni" zrobionej w fałdzie opaski. Teraz opaskę
przekręca się na zewnątrz tak długo, póki chusta nie będzie przylegała do barku. Tylny
koniec opaski przeprowadza się pod przeciwległą pachą tak,
Ryc. 16. Opatrunek stawu ramlennego przy użyciu dwóch trójkątnych chust: A — chusta
rozłożona, B — opaska z chusty trójkątne].
Opatrywanie za pomocą „opatrunku indywidualnego"
41
aby razem z przednim obejmowały klatkę piersiową. Obydwa końce wiąże się z przodu
(ryc. 16).
Opatrunek biodra
Do wykonania opatrunku potrzebna jest jałowa gaza opatrunkowa, jedna rozłożona
chusta trójkątna oraz druga złożona w formie opaski. W czasie opatrywania pacjent
leży na zdrowym boku zwracając twarz ku ratownikowi. Na ranę biodra nakłada się
jałową gazę opatrunkową. Trójkątną chustę rozpościera się nad biodrem tak, aby
wierzchołek był skierowany w stronę dołu pachowego. Podstawa chusty spoczywa na
udzie. Jeśli to tylko możliwe, ranny przytrzymuje wierzchołek wraz z gazą opatrunkową.
Rogi chusty owija się jak najwyżej wokół uda i wiąże po jego stronie zewnętrznej.
Opaską obejmuje się pacjenta w pasie pozostawiając na brzuchu jedną trzecią jej
długości — dwie trzecie zwisają na plecach. Wierzchołek chusty wsuwamy do „kieszeni"
opaski, poczym przekręcamy ją od zewnątrz tyle razy, aż opatrunek gazowy będzie
mocno przylegać do rany na biodrze uciśnięty napiętą chustą trójkątną. Pod ciałem
rannego przeciąga się zwisający z tyłu koniec opaski i wiąże z przednim rogiem nad
brzuchem. (W przypadkach bardzo otyłych pacjentów bywa konieczne przedłużenie
opaski drugą, dodatkową).
4.4. Opatrywanie za pomocą „opatrunku indywidualnego" (pakietu opatrunkowego) lub
opaski gazowej (bandaża)
Aby wykonać opatrunek opaskowy (bandażowy), należy uprzednio przygotować
następujące materiały opatrunkowe:
1. Jałową gazę opatrunkową. Opisano ją już w rozdziale o opatrunkach plastrowych.
2. Opaskę gazową (bandaż). Opaski produkuje się w szerokościach 4, 6 i 10 cm. W
apteczce samochodowej powinny znajdować się opaski 6 i 8 cm. Opaska gazowa w
połączeniu z jałową gazą opatrunkową służy do wolnego od bakterii
42
Opatrywanie ran
Opaski nie są jałowe
Opatrunek indywidualny = opaska gazowa + gaza opatrunkowa
Nie dotykać poduszeczki
zaopatrzenia rany. Same opaski nie są wyjaławiane i nie mogą być używane w
bezpośrednim kontakcie z raną.
3. Opatrunek indywidualny (pakiet) stanowi idealny materiał opatrunkowy dla udzielania
pierwszej pomocy w przypadkach zranień. Opatrunek składa się z opaski gazowej i
przymocowanej do niej poduszeczki z gazy opatrunkowej. Całość opatrunku, czyli
obydwie jego części są wyjałowione. Opatrunki indywidualne są produkowane w kilku
Strona 42
rozmiarach. Apteczka samochodowa powinna zawierać duże i średnie opatrunki
indywidualne z poduszeczkami o wymiarach 8x10 cm lub 10 x 12 cm. Nieprzydatny jest
mały rozmiar poduszeczki 6x8 cm. Obok wspomnianych standardowych opatrunków
produkuje się jeszcze inne o specjalnym zastosowaniu, na przykład przeznaczone do
opatrywania ran postrzałowych. Mają one dwie poduszeczki, z których jedna jest do
przesuwania (dla opatrywania ran przestrzałowych). Opatrunek indywidualny służy do
jałowego pokrycia rany, a także może być użyty jako poduszeczka w przypadku
zastosowania go jako opatrunku uciskowego. Jest on elastyczny i opakowany w folię ze
sztucznego tworzywa nie nasiąkającego krwią. Opatrunek indywidualny otwiera się w
następujący sposób: najpierw rozrywa się i ściąga plastikowe opakowanie. Kolejno
zdejmuje się powłokę papierową. Opatrunek wyciąga się obiema rękami. Czasami bywa
na opasce lub poduszeczce przeszkadzający w rozciąganiu węzełek, który trzeba
rozerwać lub przeciąć. Całość opaski trzyma się w prawej ręce, krótki odcinek
znajdujący się z drugiej strony poduszeczki — w lewej. Przez cały czas należy zwracać
uwagę na zachowanie jałowości gazowej poduszeczki opatrunkowej. W przypadku
zetknięcia się jej z otoczeniem opatrunek nie nadaje się już do użycia i należy użyć
nowego. Jeśli na opasce znajdują się niebieskie kropki, oznaczają one miejsce, do
którego wolno dotykać otwarty opatrunek. Trzymając napięty krótszy koniec opaski,
dłuższym kilkakrotnie owija się luźno nałożoną na ranę poduszeczkę gazową. Następnie
krótszy koniec opaski zostaje zawinięty wraz z dłuższym. Opaską owija się miejsce
zranienia dopóty, dopóki poduszeczka nie zostanie całkowicie przykryta. Dla
umocowania końca opaski używa się pasków przylepca lub po prostu koniec opaski
wsuwa się pod poprzednie zwoje. Można również przeciąć wzdłuż w połowie
szerokości opaskę i związać powstałe dwa pasma. W czasie opatrywania istotną rzeczą
jest unikanie wywierania ucisku na tkanki. Może się to
43
zdarzyć przy zbyt mocnym napięciu opaski. Chodzi o ewentualne utrudnienie odpływu
krwi żylnej w kierunku serca, podczas gdy dopływ krwi tętniczej pozostaje
niezaburzony. Wówczas to krew gromadzi się w nadmiarze poniżej opatrunku,
powodując rozszerzenie żył i sinoczerwone zabarwienie skóry. W tym stanie rzeczy
powstaje niebezpieczeństwo wywołania następowego krwawienia lub jego nasilenie. Po
wykonaniu każdego opatrunku za pomocą opaski gazowej, ratownik powinien
sprawdzić, czy nie spowodował przypadkiem zbyt mocnego ucisku. W przypadku
stwierdzenia takiego stanu, utrudniającego krwiobieg, należy opatrunek bezzwłocznie
rozluźnić lub odwinąć całkowicie opaskę i zawinąć ją po raz wtóry.
Unikać ucisku
hamującego
krwiobieg
Opatrunek palców
Do opatrywania palców używa się małego opatrunku indywidualnego lub wąskiej opaski
gazowej i jałowych gazików. Na zraniony palec nakłada się gazik. Opaskę gazową
chwyta się za krótszy koniec i owija 2—3-krotnie dłuższym, nałożoną na ranę jałową
gazę. Następnie używając również końca krótszego, całą opaskę prowadzi się nad
grzbietem dłoni do nadgarstka. Po wykonaniu jednego okrążenia nad-
Strona 43
Ryc 17. Opatrywanie palca opatrunkiem Indywidualnym.
Opatrywanie ran
garstka powraca się nad grzbietem dłoni do palca, który znowu zawija się opaską. W tej
samej kolejności: palec, grzbiet dłoni, nadgarstek, palec kontynuuje się opatrywanie.
Wykonuje się tyle nawrotów, póki cały gazik jałowy nie zostanie pokryty opaską.
Każde kolejne owinięcie palca zachodzi schodkowato na poprzednie. Opatrunek
zakańcza się na nadgarstku (ryc. 17).
Opatrunek dłoni
W zależności od wielkości dłoni i rozmiarów rany używa się małego lub średniego
opatrunku indywidualnego lub opaski gazowej. Opatrując rękę można objąć zarówno
zranienia po stronie dłoniowej, jaki grzbietowej. Początek jest taki sam jak w
przypadku palców. Ranę pokrywa się jałowym materiałem opatrunkowym, który należy
przytrzymać zabezpieczając go przed odpadnięciem. Owijanie rozpoczynamy od 2-3
obrotów wokół nadgarstka. Używając również krótszego końca opaski przechodzi się
nad nakrytą raną owijając ją kilkakrotnie i przesuwając w kierunku palców. Wracamy
teraz do nadgarstka, wykonujemy 2 — 3 obroty i powtarzamy całą czynność od nowa
tyle razy, aż cała jałowa gaza pokrywająca ranę będzie zupełnie przykryta. Podobnie
jak przy opatrywaniu palców, również i ten opatrunek kończymy na nadgarstku.
Opatrunek łokcia
W zależności od rozmiarów rany przykrywamy ją odpowiednio dużą gazą lub
poduszeczką opatrunku indywidualnego. W celu zapobiegnięcia późniejszemu zsuwaniu
się opatrunku — kończynę lekko zginamy w stawie łokciowym. Owijanie opaską
rozpoczynamy od miejsca rany (2 do 3 obrotów) i przechodzimy na przedramię. Kolejne
obroty prowadzą skosem przez zgięcie łokciowe do ramienia. Po obwinięciu ramienia
powracamy do przedramienia i tym sposobem kontynuujemy opatrywanie, dopóki cała
gaza (poduszeczką) nie znajdzie się całkowicie pod opaską. Podobnie do opatrunku
łokcia wykonuje się opatrunek kolana.
45
Opatrunek głowy
W pierwszej kolejności nakłada się na ranę jałową gazę i chwilowo zabezpiecza ją
palcem przed odpadnięciem. Opaskę prowadzi się dokoła dwukrotnie od szczytu głowy
pod brodę (ryc. 18a). Kolejno przechodzi się opaską za uchem (ryc. 186) i nad potylicą
rozpoczynając poziomą część opatrunku. Opaska nie może owijać szyi. Teraz
prowadzimy opaskę nad czołem (ryc. 18c) i krzyżując ją za uchem przechodzimy przez
kark ku podbródkowi i dalej poprzez policzek na szczyt głowy. Te same czynności
powtarza się
¦
Ryc. 18. Opatrywanie głowy za pomocą opaski.
kolejno kilka razy. Krzyżując opaskę i przechodząc z obrotów pionowych na poziome
Strona 44
należy uważać, aby nie szła ona zbyt stromo, gdyż w przeciwnym razie opatrunek może
łatwo się zsuwać. Zmieniając nieco kierunek obwojów można w podobny sposób
pokryć i umocować gazę opatrunkową w różnych okolicach głowy, jak również na
twarzy wraz z policzkami, czole i podbródku.
5. CIAŁA OBCE
Ciała obce pozostawia się w ranie
Wezwać
dodatkową
pomoc
5.1. Ciała obce w ranach
Niebezpieczeństwo spowodowane obecnością ciał obcych w ranach, jak również
postępowanie w takich przypadkach opisano w rozdziale o ranach na s. 27. Przypomina
się pokrótce raz jeszcze, że ciała obce mogą być usuwane z rany tylko przez lekarza i
ta czynność nie wchodzi w zakres pierwszej pomocy. Niewprawne próby usuwania
grożą pozostawieniem w ranie fragmentów ciała obcego, a także stanowią
niebezpieczeństwo wprowadzenia dodatkowego zakażenia. Większe ciała obce o
gładkich brzegach często tamponują ranę i zapobiegają tym samym powstaniu dużego
krwawienia. Krwotok może powstać wówczas, gdy ustaje ucisk na uszkodzone
naczynia, dotychczas wywierany przez usunięte ciało obce. Nie należy nigdy wyciągać z
rany nawet dużych sterczących na zewnątrz ciał obcych, na przykład w przypadku
„nadziania się" na kończysty przedmiot. Zamiast pochopnie działać, lepiej wezwać
dodatkową pomoc, jak np. pogotowie techniczne lub straż pożarną, która przetnie ciało
obce tak, aby ranny z tkwiącym w ranie przedmiotem mógł być przetransportowany do
szpitala, gdzie dopiero na sali operacyjnej zostanie dokonany odpowiedni zabieg.
5.2. Ciała obce w oku
Gałka oczna jest ograniczona od przodu soczewką, przednią komorą gałki i rogówką.
Powieki służą jako tarcze ochronne przed wpływem działań mechanicznych i chronią
przed wysychaniem. Od wewnątrz powierzchnie powiek i ich załamki są wyścielone
spojówką. Ciała obce wpadające do oka to przeważnie cząsteczki brudu, owady, kurz,
sadze, lecz bywają również odpryski szkła i metalu. Ciało obce w oku powoduje zwykle
silny ból. Podrażniając spojówkę sprawia w krótkim czasie powstawanie łzawienia,
zaczerwienienia
Ciała obce w oku
47
oka, a w niektórych przypadkach zaburzenie wzroku. Ból ma Ból charakter piekący. Po
stwierdzeniu tych objawów, przy- Zaczerwienie-stępując do próby usunięcia ciała
obcego, ratownik musi być nie świadom niebezpieczeństwa związanego z wtarciem
ciała obcego do spojówki lub do wnętrza gałki ocznej. Może w konsekwencji grozić
nieodwracalnym zaburzeniem wzroku. Gdy ciało obce tkwi mocno w rogówce, a
szczególnie gdy chodzi o odprysk twardego materiału, jak np. drewno, metal lub
Strona 45
tworzywo sztuczne, nie wolno nawet próbować jego usuwania. Najbardziej
niebezpieczne są cząsteczki żelaza, gdyż wokół nich może się utworzyć otoczka rdzy
powodująca nierzadko trwałe uszkodzenie wzroku. Osoba udzielająca pierwszej
pomocy powinna w takim przypadku ograniczyć się do zabezpieczenia obojga oczu
opaską oczną (p. s. 39) i bezzwłocznego skierowania poszkodowanego do leczenia
okulistycznego. Jeśli ciało obce znajduje się pod górną lub dolną powieką, można
próbować usunąć je w następujący sposób:
Gdy ciało obce znajduje się pod górną powieką, polecamy pacjentowi kierować oczy
ku dołowi. Najlepiej, aby patrzył on na przedmiot leżący na ziemi. Rzęsy górnej powieki
chwytamy koniuszkami palców pociągając całą powiekę do przodu i ku dołowi ponad
powiekę dolną. Po naprowadzeniu górnej powieki nad dolną, polecamy pacjentowi
otworzyć oko. Wówczas rzęsy dolnej powieki „wymiatają" wewnętrzną stronę powieki
górnej (ryc. 19). Jeśli nie udaje się w ten sposób usunąć ciała obcego delikatnym
muśnięciem rzęs, należy zrezygnować z dalszych usiłowań, gdyż można tylko
doprowadzić do zapalenia spojówki. Ciało obce usunie okulista.
W przypadku gdy ciało obce znajduje się pod dolną Ciało obce pod powieką,
polecamy pacjentowi patrzeć w górę, np. na lampę dolną powieką
Zabezpieczenie obojga oczu
Ciało obce pod górną powieką
i u
Ryc. 19. Usuwanie drobnego ciała obcego spod górnej powieki.
Ciała obce
wiszącą na suficie. Koniuszkami palców chwyta się za rzęsy powieki dolnej i odchyla się
ją na odległość około pół centymetra od gałki ocznej tak, aby można było zajrzeć do
worka spojówkowego i usunąć obce ciało. Bardzo delikatnie przeciera się wewnętrzną
powierzchnię powieki zwilżonym rożkiem chusteczki do nosa, kierując się od
zewnętrznego kąta oka w stronę nosa. W ten sposób ciało obce przesuwa się do
przyśrodkowego kąta, skąd ulega wypłukaniu na zewnątrz przez wypływający strumień
łez. Większe ciała obce pozostają po prostu na rożku chusteczki. Jeśli mimo
zastosowania opisanych czynności ciało obce nadal pozostaje w worku spojówkowym,
pacjenta należy odesłać do okulisty. Trzeba pamiętać, że nawet po udanym usunięciu
ciała obcego u pacjenta często utrzymuje się dokuczliwe uczucie drażnienia, a nawet
piekący ból i obfite łzawienie. Jak najsurowiej należy przestrzec przed niefachową próbą
usuwania ciała obcego za pomocą ostrego przedmiotu lub niewłaściwego instrumentu.
Grozi to niebezpieczeństwem ciężkiego uszkodzenia oka.
5.3. Ciała obce w nosie
Nie używać narzędzi

Ciała obce w nosie spotyka się najczęściej u małych dzieci, które dla zabawy wkładają
sobie do dziurek od nosa groszki, kulki do gry i inne drobne przedmioty. Na skutek
ucisku powstaje obrzęk błony śluzowej nosa nie pozwalający dziecku na samodzielne
wydobycie ciała obcego. Dzieci niezmiernie przeraża powstała sytuacja, jednak
faktycznie jest ona niegroźna. Jedyne co można wówczas zrobić to zatkać drugą
Strona 46
dziurkę od nosa i nakłaniać dziecko do mocnego siąkania. Jeśli to nie da rezultatu i ciało
obce nie wydobędzie się z nosa, należy uspokoić dziecko i szukać pomocy u lekarza. W
żadnym przypadku nie trzeba usiłować wydobyć zaklinowanego w nosie przedmiotu
niewłaściwymi, domowymi sposobami (szpilka do włosów, pinceta). Manipulowanie
palcem lub narzędziem łatwo może spowodować zranienie błony śluzowej nosa i
wystąpienie krwawienia.
Ciała obce w przełyku

49
5.4. Ciała obce w uchu
Bardzo podobnie jak w przypadku nosa przebiega wprowadzenie i dalsze następstwa
obecności ciała obcego w przewodzie słuchowym. Również i tutaj mamy do czynienia
głównie z dziećmi. Przewód słuchowy może zostać zatkany również przez woszczynę.
Pacjent, u którego tkwi w przewodzie słuchowym ciało obce, skarży się przede
wszystkim na gorsze słyszenie w zatkanym uchu. Niekiedy można się pozbyć ciała
obcego z przewodu słuchowego zewnętrznego przez zwyczajne potrząsanie głową.
Jeśli się to nie powiedzie, przestrzega się przed użyciem ostrych narzędzi i
przedmiotów. Zabrania się również używania w tym celu pałeczek do czyszczenia ucha.
Najlepiej skierować pacjenta do laryngologa. Pacjent w zasadzie może sam udać się do
przychodni i nie ma powodu do wzywania pogotowia ratunkowego.
Nie
manipulować w przewodzie słuchowym
5.5. Ciała obce w przełyku
Zbyt duży połknięty kęs jedzenia lub trzymane przez dzieci w ustach dla zabawy
przedmioty (moneta, guzik) mogą utkwić w przełyku. Ciało obce o ostrych krawędziach
lub kończyste (ość, fragment kości) mogą przy tym wbić się w ścianę przełyku
powodując zranienie. Utkwienie w przełyku ciała obcego jest brane pod uwagę w
przypadku ściskającego bólu i trudności w przełykaniu.
Duże ciało obce w przełyku uciska i zwęża biegnącą w bezpośrednim sąsiedztwie od
przodu tchawicę. Pojawia się utrudnienie oddychania pod postacią „chwytania powietrza"
lub zupełnego bezdechu. Powłoki ciała nabierają barwy sinoczerwonej. Sam ból
uciskowy z towarzyszącym mu zaburzeniem przełykania nie może jeszcze świadczyć o
zwężeniu dróg oddechowych. Należy próbować sprowokować u pacjenta wymioty
wkładając mu do ust jego własny palec i łaskocząc nim tylną ścianę gardzieli. W ten
sposób wywołuje się falowe skurcze przełyku przebiegające od żołądka do gardła
(antyperystaltyczne). Nierzadko tym sposobem można spowodować zwrócenie ciała
obcego. W braku skutku naszych usiłowań należy wezwać pogotowie ratunkowe i
przewieźć pacjenta do szpitala, gdzie za pomocą narzędzi będzie możliwe wydobycie
ciała obcego z przełyku.
Możliwe
zaburzenie
oddechu
Prowokowanie wymiotów
Strona 47
Ciała obce
Pobudzenie do kaszlu
Brak oddechu
5.6. Ciała obce w tchawicy

Gdy ostry lub twardy kęs jedzenia przedostanie się do tchawicy zamiast do przełyku,
mówimy wówczas o zachłyśnięciu. Sprzyja takim zdarzeniom rozmawianie w czasie
jedzenia. Natychmiast wyzwala się odruchowy bodziec kaszlowy będący odpowiedzią
na podrażnienie tchawicy. Silny, gwałtowny strumień powietrza ma na celu
spowodowanie wykrztuszenia ciała obcego, często z pozytywnym wynikiem. Pacjent
ma uczucie duszenia i usiłuje gwałtownymi zrywami łapać powietrze. Niedostateczny
dopływ tlenu i zmniejszenie jego stężenia we krwi powoduje zasinienie skóry.
Przedłużony, świszczący oddech jest oznaką częściowej niedrożności dróg
oddechowych — zatrzymanie oddechu świadczy o całkowitym ich zatkaniu.
Nie należy dać się zmylić ruchami oddechowymi klatki piersiowej i brzucha. Nieistotną
rzeczą jest, czy przepona się porusza, czy też nie, lecz czy oddech dostarcza
dostatecznej ilości powietrza do płuc.
Przy zachłyśnięciu się dużym kęsem jedzenia grozi powstanie ostrego nagłego stanu
duszenia się niebezpiecznego dla życia.
Istnieje wiele metod usuwania ciał obcych z tchawicy: W pierwszej kolejności
usiłujemy wywołać kaszel silnymi uderzeniami płaską dłonią w plecy pacjenta między
łopatkami. W czasie uderzania głowa i tułów pacjenta powinny
Ryc. 20. Próba usunięcia ciała obcego z tchawicy przez wywołanie ataku kaszlu.
Ciała obce w tchawicy
51
zwisać ku dołowi. Najważniejsze, aby ujście dróg oddechowych było skierowane w
dół. Można to osiągnąć kładąc pacjenta, np. na stole, i opuszczając tułów ku podłodze.
Tułów Można przerzucić go choćby przez oparcie krzesła. Małe ku dołowi dziecko
kładzie się na udzie z głową zwisającą w dół (ryc. 20).
Gdy zawiodą wszystkie wyżej opisane próby, pozostaje jeszcze jako „ultima ratio"
wykonanie tzw. chwytu Heimlicha nazwanego tak od jego popularyzatora H. J. Heimlicha.
Ratujący staje z tyłu za pacjentem. Obejmuje go oburącz za brzuch tak, aby dłonie
zetknęły się na brzuchu powyżej pępka. Nagłym ruchem przyciska go mocno do siebie
powodując gwałtowne zwiększenie się tłoczni brzusznej Chwyt działającej z kolei
na klatkę piersiową. Ciało obce bywa wten sposób Heimlicha gwałtownie „wyciśnięte"
z tchawicy na zewnątrz. Można również wykonać opisaną czynność u pacjenta leżącego.
Ratujący klęka przed pacjentem i kładzie mu obydwie ręce na nadbrzusze ponad
pępkiem. Teraz przez gwałtowne ściśnięcie zwiększa się ciśnienie tłoczni brzusznej.
Podając do wiadomości powyższą metodę należy jednak zaznaczyć, że niesie ona
pewne ryzyko, szczególnie jeśli „chwyt" jest wykonywany przez osoby przypadkowe,
nie mające przygotowania sanitarnego. Spowodowanie raptownego wzrostu tłoczni
brzusznej może spowodować zagrażające życiu uszkodzenie Możliwość narządów
Strona 48
wewnętrznych lub złamania żeber. Metody Heimlicha uszkodzenia używa się jednak
tylko w określonych okolicznościach jako ostatecz- narządów ny, ratujący życie
zabieg i dlatego jej zastosowanie w wyjątkowo wewnętrznych rozpaczliwych
sytuacjach jest usprawiedliwione. W chwili obecnej nie wchodzi do programu
szkoleniowego pierwszej pomocy.
Jeśli zawiodą wszystkie opisane próby ratowania, należy jak najszybciej wezwać na
pomoc lekarza. „Bohaterska" jazda z pacjentem do lekarza własnym samochodem nie
oszczędza zwykle czasu, a naraża życie kierowcy, pasażera oraz innych użytkowników
dróg publicznych. W przypadku bezdechu natychmiast rozpoczyna się próby
dostarczenia pacjentowi powietrza do płuc i kontynuuje akcję do chwili przybycia
pogotowia ratunkowego.
6. KRĄŻENIE KRWI
Człowiek i wyżej rozwinięte zwierzęta mają bardzo wydajny system transportowy w

postaci krążenia krwi. Pierwszy opisał „cyrkulację krwi w układzie rur" (naczynia
krwionośne) oraz stwierdził, że serce jest siłą napędową krążenia William Harvey na
początku XVII wieku.
6.1. Serce
Serce funkcjonuje jako siła napędowa układu krwionośnego ukierunkowując przepływ

krwi w naczyniach.
Serce jest „wydrążonym" mięśniem wielkości mniej więcej pięści, pracującym na
zasadzie sprawnego mechanizmu pompy ssąco-tłoczącej.
Serce jest pokryte osierdziem zapobiegającym ocieraniu się o okoliczne tkanki. Mieści
się w przybliżeniu na środku klatki piersiowej za dolną częścią mostka, bezpośrednio nad
przeponą (ryc. 21).
Ryc. 21. Położenie w klatce piersiowej.

serca
Położenie Koniuszek serca wystaje nieco w lewo od mostka. Na
serca wysokości V-VI żebra można często wyczuć jego uderzenia.
Sam mięsień sercowy jest zaopatrywany w krew za pośrednictwem naczyń
wieńcowych.
Czynnościowo można podzielić serce na. dwie części. Obydwie połowy serca są od
siebie oddzielone przegrodą
Serce
53
Strona 49
sercową. Każda z tych części dzieli się jeszcze na przedsionek i komorę (ryc. 22).
Zastawki, znajdujące się między każdym z przedsionków a odpowiednią komorą, jak
również u ujścia do głównych tętnic, działają jako zawory kierujące krew wyłącznie w
przewidzianym kierunku.
Ryc. 22. Serce: 1 — lewy przedsionek, 2 — lewa komora, 3 — aorta, 4 — prawy przedsionek,
5 — prawa komora, 6 — tętnica płucna, 7 — zastawki: dwu- I trójdzielna, 8 — zastawki
półkslężycowate, 9 — żyła główna górna, 10 — żyła główna dolna, 11 — żyły płucne.
Skurcz przedsionków dopomaga w napełnianiu się komór. Prawa komora wtłacza krew
przez tętnicę płucną do płuc. Lewa komora wtłacza krew powracającą z płuc do
całego organizmu. Prawa i lewa komora pracują synchronicznie i w związku z tym muszą
otrzymywać taką samą porcję krwi. Dla każdego skurczu serca wynosi ona około 70 ml.
Biorąc pod uwagę, że opór w dużym krążeniu jest około pięć razy większy niż w
krążeniu płucnym, „lewe serce" wytwarza odpowiednio większe ciśnienie. Znajduje to
swoje odbicie
f
54
Krążenie krwi
w grubszym umięśnieniu lewej komory. Czas, w którym następuje rozkurcz serca i
wypełnianie się krwią, nazywamy diastolą, okres skurczu — systolą.
Czynność zastawek jest samoistnie regulowana zmianą ciśnienia krwi.
Bodziec do skurczu powstaje w samym sercu (autonomia serca). Znajdujący się w
przegrodzie prawego przedsionka „węzeł zatokowy" wytwarza okresowe bodźce
elektryczne rozprzestrzeniające się natychmiast przez tzw. układ przewodzenia
bodźców do całego mięśnia sercowego. Węzeł zatokowy jest kontrolowany przez
niezależny od woli układ nerwowy, dostosowujący czynność serca do stale
zmieniającego się zapotrzebowania.
U człowieka dorosłego pozostającego w spoczynku liczba skurczów wynosi około
60-80 na minutę. W przypadku fizycznego lub psychicznego obciążenia częstotliwość
tętna może wzrosnąć nawet więcej niż dwukrotnie. U dzieci i młodzieży liczba tętna
mierzonego w spoczynku jest wyższa niż u dorosłych (tab. 2). Trenujący sportowcy
mają często obniżoną częstotliwość skurczów serca przy zwiększonej równocześnie
objętości skurczowej.
Tab. 2: Częstotliwość pracy serca w zależności od wieku (spoczynku)
Wcześniaki i noworodki Oseski (do roku) Małe dzieci (do 5 lat) Dzieci w wieku szkolnym
Młodzież
ok. 130-140/min ok. 120-140/min ok. 100-120/min ok. 90-100/min ok. 70- 90/min
-
Znając objętość skurczową i liczbę tętna łatwo można obliczyć ilość krwi wytłaczanej
z serca w ciągu minuty. Zakładając, że objętość skurczowa wynosi 70 ml, a tętno
70/min, pojemność minutowa serca wyniesie około 5 litrów w ciągu minuty. Ta
pojemność powinna odpowiadać minutowej pojemności krwi powracającej do serca.
6.2. Naczynia krwionośne
Rozróżniamy trzy rodzaje naczyń krwionośnych: tętnice (arterie), naczynia włosowate
(kapilary) i żyły.
Strona 50
Krążenie krwi i przenoszenie tlenu
55
Tętnice
Tętnice rozprowadzają krew z serca do obwodu organizmu. Ich ścianki są
przystosowane do wysokiego ciśnienia wywieranego na nie przez krążącą krew; ściana
tętnicy jest gruba i elastyczna. Warstwa mięśniowa pozwala tętnicom na zmianę ich
przekroju w określonych granicach. Dzięki elastyczności tętnic, szczególnie grubszych
(np. aorty), wyrzucana rytmicznie z serca krew przechodzi w ciągły prąd. Tętnice są w
większości dobrze chronione biegnąc w głębi tkanek. Stale się rozgałęziając
zmniejszają stopniowo swój przekrój i przechodzą wreszcie w naczynia włosowate. Są
to w organizmie najcieńsze naczynia krwionośne i przenikają do wszystkich tkanek. Ich
ściana składa się często tylko z jednej warstwy, zaś światło jest tak wąskie, że pozwala
zaledwie na przepłynięcie pojedynczych krwinek. Prąd krwi w naczyniach włosowatych
jest bardzo wolny i tutaj właśnie odbywa się przechodzenie tlenu z krwi do tkanek.
Naczynia włosowate łączą się stopniowo tworząc żyłki i żyły prowadzące krew z
powrotem do serca.
Żyły
Żyły nie są wystawione na działanie tak wysokiego ciśnienia co tętnice. W związku z
tym ich ściany są cieńsze, zaś warstwa mięśniowa słabsza. Zastawki żylne zapobiegają,
działając na zasadzie zaworów, cofaniu się krwi żylnej. Przepływ powrotny krwi żylnej
ku sercu odbywa się w sposób ciągły i jest wspomagany przez skurcze sąsiadujących
z żyłą mięśni. Oprócz głębokich żył towarzyszących zwykle jedno-imiennym tętnicom,
liczne żyły leżą tuż pod skórą i są widoczne, szczególnie u ludzi szczupłych, w postaci
niebieskich pasemek.
6.3. Krążenie krwi i przenoszenie tlenu
Jednym z najważniejszych zadań krążenia krwi jest przenoszenie tlenu z płuc do
poszczególnych narządów (ryc. 23). Dla lepszego zrozumienia można całe krążenie
podzielić według zadań funkcjonalnych na dwie części: krążenie duże dotyczące całego
organizmu i małe, czyli płucne. Spływająca z powrotem przez żyły krew z obwodu
ciała dochodzi poprzez prawy przedsionek do prawej komory serca. Stąd zostaje ona
Względnie
wysokie
ciśnienie
Przechodzenie tlenu do tkanek
Niższe ciśnienie
\
56
Krążenie krwi
przetłoczona za pośrednictwem tętnicy płucnej do płuc. Tętnica płucna rozgałęzia się
bardzo obficie, tak że ostatecznie każdy pęcherzyk płucny jest otoczony naczyniami
włosowatymi. Poprzez cienką ściankę pęcherzyka i taką samą naczyń, tlen może
swobodnie przenikać z płuc do krwi (za pomocą dyfuzji). Siłą sprawczą dla zjawiska
dyfuzji jest różnica stężenia tlenu w pęcherzykach płucnych (wyższe) i krwią (niższe).
Rozpuszczony we krwi tlen łączy się głównie z hemoglobiną. Krew wzbogacona tlenem
płynie teraz przez żyły płucne do lewego przedsionka i dalej do lewej komory. Z lewej
Strona 51
komory zostaje pod dużym ciśnieniem wtłoczona do krążenia dużego. Od aorty
odchodzą liczne pnie tętnicze, rozgałęziające się dalej do różnych narządów. W
tkankach na
Przenikanie tlenu z płuc do krwi
Mózg
Ryc. 23. Układ krwionośny: 1 — lewy przedsionek, 2 — lewa komora, 3—aorta, 4—tętnice, 5
— żyły, 6 — prawy przedsionek, 7 — prawa komora, B — tętnica płucna, 9 — żyła płucna,
10 — tętnica szyjna.
Krążenie krwi i przenoszenie tlenu
57
poziomie naczyń włosowatych na skutek różnic stężenia tlen przechodzi z krwi do
tkanek. W komórkach tlen zostaje za pomocą enzymów „spalony", stając się źródłem
energii.
Powstający przy tym dwutlenek węgla za pomocą dyfuzji przechodzi do krwi. Niewielka
ilość dwutlenku węgla zostaje związana z hemoglobiną, reszta jest przenoszona przez
osocze krwi. Obecnie uboga w tlen, a obciążona dwutlenkiem węgla krew płynie żyłami
do prawego serca i trafia stąd znowu do krążenia płucnego. Z pęcherzyków płucnych
CO2 przenika do powietrza, a równocześnie odbywa się zaopatrywanie krwi w tlen.
Często używane pojęcie krwi tętniczej (bogatej w tlen) i żylnej (ubogiej w tlen) może
powodować pewne nieporozumienie. Wspomniane określenia są logicznie uzasadnione w
zakresie krążenia dużego (w całym organizmie). Płynąca tutaj żyłami krew jest istotnie
uboga w tlen, płynąca zaś w tętnicach — bogata. W krążeniu płucnym natomiast sprawy
przedstawiają się właśnie na odwrót. Prawe serce wtłacza ubogą w tlen krew ,,żylną" do
tętnicy płucnej, a z płuc płynie krew nasycona tlenem przez żyły płucne do lewej
komory.
Transport dwutlenku węgla do płuc
Ciśnienie krwi
Ciśnieniem krwi nazywamy ciśnienie wywierane przez krążącą krew na ściany naczyń.
Ciśnienie krwi nie jest w sposób bezwarunkowy i w każdej okolicy ciała takie same.
Zależy to od:
1. Siły skurczowej serca.
2. Ilości krążącej krwi.
3. Rodzaju i stanu naczyń.
4. Oddalenia od serca.
Krew wytłoczona z serca rozciąga na krótko ściany naczyń. Powstaje fala ciśnieniowa
przesuwająca się szybko wzdłuż tętnicy. Wspomniana fala odpowiada wyczuwalnemu
Strona 52
nad powierzchownie przebiegającymi tętnicami tętnu (puls). W związku z tym, że serce
nie wyrzuca krwi ciągłym strumieniem, lecz uderzeniowo, ciśnienie w tętnicach ulega
stałym wahaniom. Najwyższe jest wówczas, gdy skurcz serca wyrzuca pewną ilość
krwi. Ciśnienie skurczowe wynosi około 120 mm Hg (16,0 kPa). Podczas rozkurczu, gdy
mięsień sercowy wypoczywa, a jego komory wypełniają się w tym czasie krwią —
ciśnienie spada do najniższej wartości.
Ciśnienie krwi skurczowe i rozkurczowe
Krążenie krwi
Ciśnienie krwi
ulega
zmianom
Stałe
przystosowywanie do zapotrzebowania
W czasie tej fazy krew wywiera jedynie ciśnienie będące wyrazem elastyczności ściany
naczynia. Ciśnienie rozkurczowe wynosi około 80 mm Hg (10,7 kPa).
Ciśnienie krwi waha się więc zgodnie z częstotliwością skurczów serca 60-80 razy na
minutę, osiągając na przemian wartości skurczowe i rozkurczowe. Ciśnienie krwi można
określić za pomocą aparatu. Składa się on z nadmuchiwanego mankietu gumowego
nakładanego na ramię, naczyńka i rurki z rtęcią (lub manometru) orazfonendoskopu.
Ciśnienie krwi może ulegać dużym wahaniom. Odgrywają tu rolę czynniki psychiczne,
zmiana ułożenia pacjenta i inne. Ciśnienie wzrasta również w pewnym stopniu z wiekiem.
Nadciśnienie
W przypadku podwyższonego skurczowego ciśnienia krwi powyżej 160 mm Hg (21,3
kPa) mierzonego w spoczynku lub rozkurczowego (również w spoczynku) powyżej 90
mm Hg (12,0 kPa), mówimy o nadciśnieniu tętniczym, czyli hipertonii. W naszym kręgu
kulturowym nadciśnienie jest zjawiskiem nagminnym i wiąże się z wieloma przyczynami.
Długotrwałe nadciśnienie może spowodować uszkodzenie tętnic poddanych przez
długi czas podwyższonemu ciśnieniu. To z kolei może usposabiać do powstawania
określonych schorzeń (np. udaru mózgu).
Ciśnienie krwi w krążeniu małym (płucnym) jest — odpowiednio do mniejszego oporu
ścian naczyniowych — niższe niż w krążeniu dużym.
W żyłach ciśnienie krwi jest w porównaniu z układem tętniczym względnie niskie i
podlega znacznie mniejszym wahaniom. W dużych żyłach w pobliżu serca ciśnienie
może się obniżać (podczas głębokiego wdechu) nawet do 0 mm Hg. Stąd właśnie krew
jest zasysana do rozkurczającego się serca.
Regulacja ciśnienia krwi

Wydajność układu krążeniowego musi się dostosowywać do zmieniającego się w
rozmaitych okolicznościach zapotrzebowania. Dostarczanie zwiększonej ilości tlenu przy
wzroście zapotrzebowania w czasie ciężkiej pracy fizycznej u osób nie przywykłych
do dużego wysiłku odbywa się głównie za pomocą przyspieszenia akcji serca. U osób
przyzwyczajonych do pracy fizycznej dodatkowe zaopat-
Krew
59
Strona 53
rżenie następuje przez zwiększenie mocy mięśnia sercowego, a co za tym idzie przez
istotny wzrost rzutu skurczowego. Dzięki temu pojemność minutowa serca wynosząca
normalnie około 5 litrów może wzrosnąć nawet powyżej 25 litrów. Podwyższenie
ciśnienia tętniczego następuje w wyniku zwiększenia wydajności serca, jak również na
skutek przyhamowania przepływu krwi przez obwodowy układ tętnic. Tego rodzaju
okoliczności są np. przy obciążeniu psychicznym (stres, strach), kiedy to nadnercza
wzmagają wzrost stężenia hormonów adrenaliny i noradrenaliny, wpływając wybitnie na
krążenie.
Kiedy ciśnienie krwi spada (np. wskutek krwotoku), zostaje to natychmiast
zarejestrowane przez receptory ciśnienia mieszczące się w ścianie aorty i tętnicy
szyjnej. Ośrodek regulacji ciśnienia znajdujący się w rdzeniu przedłużonym (na
pograniczu rdzenia kręgowego i mózgu) oraz hormony układu wydzielania
wewnętrznego (adrenalina, noradrenali-na) powodują wzmożenie wydajności serca i
zwężenie naczyń. Oprócz wspomnianych zjawisk uaktywniają się, szczególnie przy
niedoborze tlenu i dużej utracie krwi, mechanizmy wyrównawcze służące zwykle
regulowaniu oddechu. Chemoreceptory reagujące na wzrost stężenia CO2 we krwi
wpływają również na zwężanie się naczyń obwodowych. W efekcie czynności
regulujących narządy centralne (mózg, płuca, nerki itd.) otrzymują dostateczną ilość
krwi.
Obok wspomnianych centralnych mechanizmów regulacyjnych zachodzą jeszcze
miejscowe reakcje powodujące, że np. pracujący mięsień wymagający bardziej
obfitego zaopat- Regulacja rżenia w tlen otrzymuje dodatkową porcję krwi kosztem
miejscowa zmniejszenia jej dopływu do mięśni pozostających w spoczynku.
Receptory ciśnienia krwi
6.4. Krew
Krew jest najważniejszym środkiem transportu w organizmie ludzkim i łączy jako

„płynny narząd" poszczególne komórki. Objętość całej krwi wynosi u dorosłego około
6 do 8% masy ciała (przy 70 kg masy ciała około 5 litrów).
Z tego przypada u mężczyzny około 45%, u kobiety około 42% składników stałych
(krwinki czerwone, krwinki białe,
Składniki stałe i płynne
Zadania
Przenoszenie tlenu
płytki krwi). Reszta to część płynna zwana osoczem krwi (plazma). Jej zawartość
stanowi w przeważającej części woda, w której mieszczą się liczne substancje: białka,
elektrolity, ciała odżywcze, hormony, witaminy i inne. Osocze bez zawartości
fibrynogenu, czynnika ważnego dla krzepliwości krwi, nazywamy surowicą. Zadaniem
krwi jest:
1. Przenoszenie w organizmie rozmaitych ciał (gazy, substancje odżywcze, produkty
rozpadu, hormony, witaminy).
2. Obrona przed czynnikami obcymi dla organizmu.
Strona 54
3. Utrzymywanie w organizmie stałej temperatury. Niezależnie od wymienionych zadań
krew ma ponadto
właściwości umożliwiające krzepnięcie, chroniące organizm przed większą jej utratą.
Rozmaite zadania są podzielone między poszczególne składniki krwi.
Krwinki czerwone (erytrocyty)
Krwinki czerwone są bezjądrzastymi komórkami o charakterystycznym kształcie
wklęsłego krążka. Zawierają czerwony barwnik krwi — hemoglobinę. Hemoglobina
przenosi tlen i w niewielkim stopniu dwutlenek węgla. W zależności od nasycenia
hemoglobiny tlenem zmienia się jej barwa od żywoczerwonej do ciemnowiśniowej.
Krew nasycona tlenem ma odcień jaśniejszy od krwi ubogiej w tlen. Niektóre substancje
trujące, np. dwutlenek węgla, mogą blokować punkty łączenia tlenu z hemoglobiną i tym
samym zmniejszać zdolność transportu tlenu. Dziennie powstaje około 200 mld
nowych krwinek czerwonych. Tworzą się one w szpiku kostnym. Liczba erytrocytów w
mm3 krwi wynosi około 5 milionów. W przypadku dłuższego pobytu na dużych
wysokościach liczba ta rośnie. Niedobór krwinek czerwonych i(lub) hemoglobiny
nazywamy niedokrwistością (anemia).
Krwinki białe (leukocyty)
Krwinki białe służą do obrony przed przenikającymi do organizmu szkodliwymi
czynnikami i drobnoustrojami chorobotwórczymi (bakterie, wirusy, grzyby). W
odróżnieniu od krwinek czerwonych ich komórki mają jądra, które występują pod
różnymi postaciami. Liczba białych krwinek we krwi wynosi około 6000-8000 w mm3.
Leukocyty powstają głównie w szpiku kostnym, lecz również w niektórych innych
narządach, jak np. w węzłach chłonnych, migdałkach i śledzionie.
Krew
61
W przebiegu procesów zapalnych liczba białych krwinek wzrasta. Zmniejszona liczba
wskazuje na spadek odporności.
Obrona
Krwinki biafe „rozpoznają" dzięki określonej strukturze molekularnej ich powierzchni, czy
dana substancja jest szkodliwa dla organizmu, czy też jest jego częścią składową.
Część krwinek białych ma zdolność pochłaniania obcych komórek i ich niszczenia
(fagocytoza). Dzieje się to kosztem obumierania samych krwinek. (Ropa w procesie
zapalnym składa się w większości z obumarłych białych krwinek). Inna odmiana
leukocytów ma na swej powierzchni specyficzne receptory ukierunkowane względem
określonych substancji. Gdy obce ciało (np. bakteria) mające charakterystyczny antygen
wchodzi w kontakt z odpowiednią krwinką białą, ta wytwarza specyficzne białko
(przeciwciało), które wychwytuje licznymi punktami zaczepienia obcy antygen i
pozbawia go cech szkodliwych. Unieszkodliwione obce ciało staje się łupem innych
leukocytów niszczących (fagocytoza). Opisany łańcuch reakcji nazywamy „reakcją
antygen-przeciwciało".
Przy późniejszym kolejnym zetknięciu się tego samego antygenu z krwinkami białymi
napotyka on liczne leukocyty dysponujące już odpowiednimi specyficznymi
receptorami. Produkując w krótkim czasie dużą ilość przeciwciał zwalczają skutecznie
agresora. Odporność polega na natychmiastowym wprowadzeniu obrony w razie
ponownego zetknięcia się z ciałem znanego już uprzednio sprawcy.
Strona 55
W niektórych przypadkach organizm reaguje na pewne antygeny niewspółmiernie
mocno. Taką nieproporcjonalną nadwrażliwość na określone antygeny nazywamy
uczuleniem (alergia).
Płytki krwi (trombocyty)
Płytki krwi powstają w szpiku kostnym i zawierają ciała niezbędnie konieczne dla
krzepnięcia krwi. Ich liczba wynosi 200 000 - 300 000 w mm3 krwi.
System obronny
Odporność
Krzepliwość krwi
6.4.1. Krzepliwość krwi
Krzepliwość krwi sprawia, że drobne uszkodzenia naczyń zamykają się samoistnie
zapobiegając większej utracie krwi. Uszkodzenie naczynia wyzwala bodziec
aktywizujący proces krzepnięcia.
W pierwszej kolejności na uszkodzonym miejscu ściany naczynia zbierają się płytki
krwi. Z nich wyzwalają się ciała działające ściągająco na naczynia. Na skutek tego
procesu
s
62
Krążenie krwi
już po 1 -3 minut od rozpoczęcia się krwawienia tworzy się prowizoryczny „korek"
zamykający uszkodzoną ścianę. Korek ten jest jednak bardzo słaby, a więc
równocześnie Współczynniki aktywizuje się układ współczynników krzepnięcia.
Niektóre krzepnięcia z nich działają wspólnie i uczynniają się wzajemnie.
W braku jednego lub kilku czynników krzepnięcia dochodzi do jego Zaburzenie
zaburzenia. Może to być między innymi spowodowane wadą wrodzo-
krzepliwości n3 polegającą na niewytwarzaniu przez organizm jednego z czyn-
ników (krwawiączka, czyli hemofilia).
Również pewne schorzenia wątroby powodują brak niektórych współczynników
krzepliwości.
Środki farmaceutyczne hamujące lub uniemożliwiające krzepnięcie krwi nazywamy
antykoagulantami. Podaje się je pacjentom przy skłonności do tworzenia się zakrzepów.
Zakrzep powoduje zatkanie światła naczynia przez czop skrzepłej krwi wytwarzający
się na skutek uszkodzenia wewnętrznej powierzchni naczynia. Tego rodzaju skrzeplina
powstała wewnątrz światła naczynia może ulec oderwaniu i zatkać inne naczynie (zator).
Przetaczanie krwi
6.4.2. Grupy krwi
Krwinki czerwone mają na swej powierzchni liczne, dziedziczne struktury molekularne,
które pełniąc rolę antygenu decydują o systemie grup krwi u człowieka. W praktyce
najważniejszy jest przede wszystkim układ grupowy ABO oraz układ Rh {Rhesus).
Układ ABO
Strona 56
Przynależność do jednej z grup krwi zależy od swoistego antygenu mieszczącego się
na powierzchni krwinek czerwonych (i na powierzchni prawie wszystkich pozostałych
komórek organizmu). Nosiciel grupy A ma na swych krwinkach czerwonych antygen A.
Nosiciel grupy B — antygen B. W grupie AB występują równocześnie antygeny A i B.
Surowica ma w tym samym czasie przeciwciała skierowane przeciw tym antygenom,
których nosiciel danej grupy nie ma. W przeciwnym razie organizm niszczyłby swoje
własne krwinki czerwone.
Osobnik z grupą 0 ma w swojej surowicy przeciwciała skierowane zarówno przeciw
antygenowi A, jak I antygenowi B. Grupa A ze swej strony rozporządza tylko
przeciwciałami skierowanymi na antygen B.
Grupy krwi odgrywają ważną rolę przy przetaczaniu krwi. Krew pobrana od jednej
osoby może zostać przetoczona innej tylko w przypadku zgodności grup.
Krew
63
Czynnik Rh (Rhesus)
Obok układu grupowego ABO duże znaczenie ma również układ Rh. 85% ludzi ma na
powierzchni krwinek czerwonych antygen wywołujący właściwości dodatniego Rh (Rh
+). Oznacza to, że dane krwinki reagują swymi przeciwciałami na antygen Rh. Inaczej niż
w układzie ABO nie występują oczywiście przeciwciała Rh u osób, które nie mają
antygenu Rh (Rh —). Przeciwciała powstają dopiero w kontakcie z krwią o dodatnim
czynniku Rh.
^Ę^^^^^Ę^
7. KRWAWIENIA
Przyczyny krwawienia
Przy uszkodzeniu w którymkolwiek miejscu układu krwionośnego następuje utrata krwi
do tkanek, do jednej z jam ciała lub na zewnątrz.
Drobne uszkodzenia naczyń dzięki krzepliwości krwi zamykają się samoistnie już po
kilku minutach. Dzięki temu w większości przypadków unikamy poważniejszych
krwawień. Przy dużych ubytkach uszczelnienie czopem skrzepliny następuje wolno lub
może w ogóle nie nastąpić, gdyż tworzące się skrzepy zostają wypłukane silnym
prądem krwi. W tych warunkach dochodzi do utraty dużej ilości krwi. Krew, jak
wiadomo, jest najważniejszym środkiem transportu w organizmie i dlatego duży jej
ubytek staje się przyczyną zmniejszonego odżywiania poszczególnych komórek, a
przede wszystkim niedoboru tlenu. Ulega również zahamowaniu wydalanie produktów
odpadowych. Do tego dochodzi zaburzenie w przepływie krwi na skutek
zmniejszonego wypełnienia naczyń. Powstaje tak zwany wstrząs krwotoczny. Zadaniem
ratującego jest wykonanie czynności prowadzących do zatamowania krwawienia, aby
nie dopuścić do powstania wstrząsu.
Układ krwionośny może ulec uszkodzeniu z powodu:
1. Zadziałania od zewnątrz gwałtownego urazu (pchnięcie ostrym narzędziem, cięcie,
rozdarcie). Skóra ulega uszkodzeniu powodując powstanie rany.
2. Tępego urazu od zewnątrz (uderzenie, cios). Skóra może przy tym pozostać
nieuszkodzona.
Strona 57
3. Zranienia naczyń ostrymi krawędziami złamanej kości.
4. Samoistnego pęknięcia naczynia na osłabionym odcinku (w wyniku schorzenia
naczynia).
5. Rozerwanie dużych mas tkankowych (na kończynie). Rozmiar krwawienia zależy
głównie od rodzaju i przekroju
uszkodzonego naczynia. Nie można ogólnie stwierdzać, że krwawienie tętnicze jest z
reguły cięższe od żylnego. Skaleczona gruba żyła o dużym przekroju (np. żylak) krwawi
silniej niż mała tętnica. Poza tym całkowicie zerwana tętnica dzięki skurczowi
mięśniówki jej ściany może częściowo, a nawet całkowicie zamknąć światło
krwawiącego naczynia. Kikut tętnicy podwija się do środka. Kiedy skurcz ściany tętnicy
po
Krwawienie zewnętrzne (z rany)
65
pewnym czasie ustępuje, wówczas nagle dochodzi do silnego krwawienia. Obecnie
przedstawimy zagadnienie krwawień zewnętrznych.
7.1. Krwawienie zewnętrzne (z rany)
Krwawienie rozpoznajemy stwierdzając wypływanie, sączenie lub tryskanie krwi z rany.

Trudności mogą powstać, gdy rana jest zakryta ubraniem. Szukamy źródła krwawienia
kierując się miejscem na ubraniu przesiąkniętym krwią. Wskazówką dla znalezienia rany
jest okolica bolesna wskazana przez rannego. Podejrzewając, że rana znajduje się pod
Szukać źródła ubraniem należy rannego rozebrać na tyle, aby stwierdzić krwawienia
uszkodzone miejsce lub wykluczyć obecność rany.
Krwawienie tętnicze rozpoznaje się po wypływającej z rany żywoczerwonej krwi w
sposób ciągły lub tryskającej przerywanym strumieniem. Krwawienie żylne
charakteryzuje się ciemnoczerwonym zabarwieniem krwi wypływającej ciągłą strużką.
Najczęściej napotykamy mieszany typ krwawienia tętniczo-żylnego.
Duża utrata krwi oraz wstrząs krwotoczny stanowią groźbę dla życia rannego. Może
dojść do zgonu z powodu tzw. Groźba wykrwawienia. Utrata około 1 litra krwi stanowi u
dorosłego wstrząsu groźbę powstania wstrząsu. Ocena ilości utraconej krwi jest jednak
nawet dla osób doświadczonych nie zawsze łatwa. Jako miary z grubsza określające
straty można wziąć dla przykładu: głęboki talerz do zupy mieści około 0,5 litra, co z
kolei odpowiada zawartości trzech filiżanek. Gdy krew jest zmieszana z wodą, np. na
ulicy w czasie deszczu, lub gdy zranienie miało miejsce w łazience — łatwo można
przesadzić w ocenie ilości utraconej krwi. Z drugiej strony, gdy gruba odzież została
przesiąknięta krwią lub część szybko wsiąkła do ziemi, istnieje obawa niedocenienia
straty.
Niezależnie od wszystkiego istnieje, tak jak w przypadku każdego uszkodzenia ciała,
niebezpieczeństwo zakażenia. Niebezpieczeń-Działanie w zakresie pierwszej pomocy
jest uzależnione od stwo obfitości i umiejscowienia krwawienia. Celem jest zawsze
zakażenia zapobieganie dalszej utracie krwi.
1. Lekkie krwawienie
Lekkie krwawienia (krew sączy się z rany kroplami) ustają zwykle samoistnie po kilku
minutach, gdy powstały skrzep
Strona 58
65
pewnym czasie ustępuje, wówczas nagle dochodzi do silnego krwawienia. Obecnie
przedstawimy zagadnienie krwawień zewnętrznych.
7.1. Krwawienie zewnętrzne (z rany)
Krwawienie rozpoznajemy stwierdzając wypływanie, sączenie lub tryskanie krwi z rany.
Trudności mogą powstać, gdy rana jest zakryta ubraniem. Szukamy źródła krwawienia
kierując się miejscem na ubraniu przesiąkniętym krwią. Wskazówką dla znalezienia rany
jest okolica bolesna wskazana przez rannego. Podejrzewając, że rana znajduje się pod
Szukać źródła ubraniem należy rannego rozebrać na tyle, aby stwierdzić krwawienia
uszkodzone miejsce lub wykluczyć obecność rany.
Krwawienie tętnicze rozpoznaje się po wypływającej z rany żywoczerwonej krwi w
sposób ciągły lub tryskającej przerywanym strumieniem. Krwawienie żylne
charakteryzuje się ciemnoczerwonym zabarwieniem krwi wypływającej ciągłą strużką.
Najczęściej napotykamy mieszany typ krwawienia tętniczo-żylnego.
Duża utrata krwi oraz wstrząs krwotoczny stanowią groźbę dla życia rannego. Może
dojść do zgonu z powodu tzw. Groźba wykrwawienia. Utrata około 1 litra krwi stanowi u
dorosłego wstrząsu groźbę powstania wstrząsu. Ocena ilości utraconej krwi jest jednak
nawet dla osób doświadczonych nie zawsze łatwa. Jako miary z grubsza określające
straty można wziąć dla przykładu: głęboki talerz do zupy mieści około 0,5 litra, co z
kolei odpowiada zawartości trzech filiżanek. Gdy krew jest zmieszana z wodą, np. na
ulicy w czasie deszczu, lub gdy zranienie miało miejsce w łazience — łatwo można
przesadzić w ocenie ilości utraconej krwi. Z drugiej strony, gdy gruba odzież została
przesiąknięta krwią lub część szybko wsiąkła do ziemi, istnieje obawa niedocenienia
straty.
Niezależnie od wszystkiego istnieje, tak jak w przypadku każdego uszkodzenia ciała,
niebezpieczeństwo zakażenia. Niebezpieczeń-Działanie w zakresie pierwszej pomocy
jest uzależnione od stwo obfitości i umiejscowienia krwawienia. Celem jest zawsze
zakażenia zapobieganie dalszej utracie krwi.
1. Lekkie krwawienie
Lekkie krwawienia (krew sączy się z rany kroplami) ustają zwykle samoistnie po kilku
minutach, gdy powstały skrzep
66
Krwawienia
Zaopatrzyć jałowo
Zaburzenia krzepliwości
zamknie ubytek w uszkodzonym naczyniu. Rana powinna jednak tak szybko, jak to tylko
jest możliwe, zostać jałowo zaopatrzona, aby zapobiec zagrażającemu zakażeniu.
Opatrunek poza tym chroni ranę przed dalszymi uszkodzeniami. Jałowe opatrunki mogą
być sporządzone z rozmaitych materiałów (bliższe szczegóły techniki opatrywania —
patrz w rozdziale o opatrunkach).
U niektórych ludzi na skutek dziedziczonej wady krzepliwości wytwarzanie się skrzepu
Strona 59
jest bardzo utrudnione lub w ogóle niemożliwe (krwawiączka, czyli hemofilia). W innych
przypadkach pobierane leki zmniejszają krzepliwość krwi (np. przy zapobieganiu
zakrzepicy). U takich osób nawet drobne zranienia mogą być przyczyną dużej utraty
krwi, gdy brak jest zdolności samoistnego zatrzymywania krwawienia. W takich
przypadkach nawet drobne krwawienia muszą być traktowane podobnie jak duże
uszkodzenia naczyń. Wspomniane osoby noszą zwykle przy sobie leki ułatwiające
krzepnięcie i zadaniem ratownika jest dopomożenie rannemu w pobraniu lekarstwa.
Wspomniane leki nie wywierają jednak natychmiastowego skutku, lecz wpływają na
powstawanie w wątrobie czynników umożliwiających krzepnięcie krwi.
2. Silne krwawienie
Silne krwawienie (krew wypływa z rany dużym strumieniem) lub krwotok (krew płynie
lub tryska z rany pulsująco)
Tab. 3: Schematyczny wykaz czynności ratownika przy silnym krwawieniu
Silne krwawienie Silne krwawienie Rozerwanie
na głowie, z ramienia lub nogi masy tkankowej
szyi i tułowiu t uniesienie do góry
i i \
Bezpośredni ucisk Ucisk ramienia lub Bezpośredni ucisk
palcami na ranę, uda (w pachwinie) palcami na ranę,
jeśli to możliwe jeśli to możliwe
poprzez jałowy ma- poprzez jałowy ma-
teriał opartunkowy teriał opatrunkowy

Opatrun< ;k uciskowy
Opaska zaciskająca (hemostatyczna)
jedynie w wyjątkowych wypadkach
67
wymaga natychmiastowego zatamowania, gdyż w przeciwnym razie utrata krwi
doprowadza do ciężkiego wstrząsu i zgonu z wykrwawienia. Obfite krwawienie daje się
najczęściej doraźnie zatamować miejscowym uciśnięciem rany. Można jednak również
zatrzymać krwawienie uciskając doprowadzającą krew dużą tętnicę i wstrzymując w
ten sposób dopływ krwi do rany (tab. 3).
Ostatnią z wymienionych czynności łatwo można zastosować na kończynach.
Zatamować krwawienie
7.1.1. Silne krwawienia na kończynach
Rannego należy położyć, aby zapobiec skutkom zagrażającego ewentualnie wstrząsu.

1. Uniesienie kończyny do góry
Już samo uniesienie zranionej kończyny w górę wyraźnie zmniejsza krwawienie.
Wysokie ułożenie kończyny powyżej poziomu serca ułatwia, dzięki ciśnieniu
hydrostatycznemu słupa krwi, ssące działanie serca.
2. Ucisk
Strona 60
Na ramieniu oraz na udzie uciska się ściśle określone miejsca, w których są najbardziej
dostępne odpowiednie tętnice.
Uciskanie na ramieniu
Przyciska się czterema palcami jednej ręki przestrzeń między zginaczem przedramienia
— mięśniem dwugłowym a jego prostownikiem — mięśniem trójgłowym. W tym
właśnie miejscu na przedniej stronie ramienia biegnie tętnica ramieniowa, którą staramy
się docisnąć do kości ramieniowej (ryc. 24). Na tym odcinku można zwykle dość łatwo
wyczuć przebieg tętnicy. Skuteczność działania rozpoznaje się po szybkim ustaniu
krwawienia. W czasie ćwiczeń szkoleniowych skuteczność uciśnięcia sprawdza się
badając tętno nad nadgarstkiem. Niewyczuwalne tętno potwierdza prawidłowe
uciśnięcie (tętno wyczuwa się łatwo w zagłębieniu po wewnętrznej stronie
przedramienia w pobliżu nadgarstka w przedłużeniu linii wyprostowanego kciuka, ku
górze; p. ryc. 25).
^
68
Krwawienia
Ryc. 24. Uciskanie tętnicy ra-mlennej. Tętno na nadgarstku powinno być niewyczuwalne.
Ryc. 25. Sprawdzanie tętna nad nadgarstkiem (tętnica promieniowa).

Uciskanie na udzie
Ratownik klęka obok rannego na wysokości jego klatki piersiowej i obydwoma kciukami
uciska tętnicę udową mniej więcej w połowie pachwiny w kierunku krawędzi miednicy.
W tym wypadku używa się znacznie większej siły w porównaniu z uciskaniem ramienia.
Tętnica udowa jest pokryta mięśniami i więzadłem pachwinowym (ryc. 26). Zabieg ten
jest dość bolesny i należy użyć siły nie większej niż to jest konieczne dla osiągnięcia
wyniku. Skutek ucisku sprawdza się badając tętno na stopie.
Obok tamowania krwawienia przez ucisk na ramieniu i udzie można posłużyć się tą
metodą na tętnicy skroniowej, szczękowej,
69
Ryc. 26. Uciskanie na udzie poniżę] pachwiny.
obojczykowej i brzusznej. Technika tych zabiegów przekracza jednak zakres pierwszej
pomocy i nie wchodzi do programu szkolenia ratowników.
3. Opatrunek uciskowy
W przeważającej liczbie nieszczęśliwych wypadków pożądany jest od razu
współudział co najmniej dwóch ratowników lub drugi z nich dołącza w trakcie
udzielania pomocy. Podczas gdy pierwszy ciągle uciska miejsce krwawienia, drugi bez
zbytniego pośpiechu nakłada opatrunek uciskowy.
Opatrunek uciskowy za pomocą „opatrunku indywidualnego" i poduszeczki uciskającej
Rozpoczynamy od nakrycia rany jałowym materiałem opatrunkowym stanowiącym
część składową pakietu. Jałowy opatrunek umocowuje się kilku okrążeniami opaski.
Strona 61
Następnie nakładamy na ranę twardą, elastyczną poduszeczkę, możliwie niechłonącą
krwi, np. drugi zamknięty opatrunek indywidualny i wszystko razem przyciskamy
następnymi obwojami mocno naciągniętej opaski (ryc. 27). Dodatkowe działanie
przyciśniętej poduszeczki wzmaga ucisk na ranę i jej okolicę. Zwiększone ciśnienie w
tkankach powoduje z kolei zwężenie pobliskich naczyń. Równoczesne uszczelnienie rany
od zewnątrz sprawia, że ciśnienie w ranie od zewnątrz wyrównuje się z ciśnieniem w
naczyniu, co powoduje zatrzymanie się krwawienia.
Ryc. 27. Opatrunek uciskowy przy użyciu dwóch opatrunków Indywidualnych. Drugi nie
otwarty służy za poduszeczkę uciskającą.
i
70
Krwawienia
Cała trudność przy nakładaniu opatrunku uciskowego polega na tym, aby mocując
kolejnymi obwojami opaski
Obawa poduszeczkę uciskającą uzyskać pożądany efekt (ustanie
powstania krwawienia), z drugiej jednak strony, aby nie wywołać zastoju
zastoju krwi krwi w kończynie.
w kończynie Zastój powstaje, gdy żyły położone powierzchownie zo-
stają zaciśnięte, podczas gdy tętnice leżące głębiej (w których zresztą ciśnienie jest
wyższe) nadal zachowują swoją czynność. W wyniku tej sytuacji krew dopływa do
obwodowej części kończyny przy równoczesnym utrudnionym odpływie. W rezultacie
następuje nadmierne wypełnienie naczyń wzmagające dalsze krwawienie. Na skutek
utrudnienia odpływu krwi żylnej zastojowa część kończyny nabiera sinej barwy, zaś
powierzchowne żyły wyraźnie się uwypuklają. W przypadku stwierdzenia zastoju należy
bezzwłocznie zdjąć opatrunek i nałożyć go powtórnie przy nieco mniejszym napięciu.
Opatrunek uciskowy z użyciem jałowej gazy, poduszeczki uciskowej i chusty
trójkątnej
Ranę nakrywamy jałową gazą. Na wierzch nakładamy poduszeczkę uciskową i
przymocowujemy ją mocno, sfał-dowaną w postaci opaski chustą trójkątną. Węzeł nie
może się znajdować nad raną (ryc. 28).
Ryc. 28. Opatrunek uciskowy przy użyciu opaski z chusty trójkątnej. Poduszeczka
uciskowa wzmaga ucisk na ranę, nie może jednak powodować zastoju żylnego.
71
Opatrunek uciskowy tamuje prawie wszystkie, nawet ciężkie krwawienia tętnicze i żylne.
Jeśli zatrzymanie krwawienia opatrunkiem uciskowym okazuje się nieskuteczne, jest to
zwykle wina zastosowania niewłaściwej techniki.
4. Opaska zaciskowa (hemostatyczna)
Istnieją jednak pewne pojedyncze rzadkie przypadki, gdy nie da się nałożyć na
krwawiącą kończynę opatrunku uciskowego.
Należą do nich:
1. Krwotok z rozległej powierzchni rany.
2. Duże ciała obce w ranie.
Strona 62
3. Otwarte złamania z silnym krwawieniem.
4. Rozerwanie tkanek kończyny.
We wszystkich wymienionych przypadkach zachodzi konieczność założenia opaski
zaciskającej. Z tą chwilą cała, obwodowo od opaski znajdująca się, część kończyny
zostaje całkowicie odcięta od dopływu krwi. Opaskę zaciskającą można założyć tylko
w dwóch miejscach: na ramieniu i na udzie. Taśma użyta w charakterze opaski powinna
mieć kilka centymetrów szerokości. Bardzo dobrze nadaje się do tego celu sfałdowana
chusta trójkątna. Nie wolno stosować cienkiej opaski (drut, sznur itp.), gdyż wrzynając
się głęboko w ciało może spowodować nieodwracalne uszkodzenie nerwów i naczyń.
Opaska zaciskająca ramię
Opaskę z chusty trójkątnej składa się w połowie długości i owija wokół ramienia
pomiędzy łokciem a pachą. Obydwa końce przekłada się przez powstałą pętlę i zaciska
tak mocno, póki nie ustanie krwawienie z rany. Teraz naciągnięte końce opaski zawiązuje
się wokół ramienia (ryc. 29).
Opaska zaciskająca udo
Opaskę ze sfałdowanej trójkątnej chusty wiąże się luźno wokół uda w połowie jego
długości. Wetknięty pod opaskę kołek przekręca się do chwili ustania krwawienia. Kołek
umocowuje się w tej pozycji, np. drugą opaską (ryc. 30). N każdym przypadku
zaciśnięcia kończyny opaską należy sdnotować dokładny czas wykonania tej czynności.
Notatka musi być napisana wyraźnie i przytwierdzona do ubrania ¦annego w widocznym
miejscu. Zaleca się równocześnie jstalić personalia rannego i dane zatrzymać u siebie.
Zaciś-
Zacisk tylko w wyjątkowych sytuacjach
Używać tylko
szerokiej
opaski
Podać czas
^
72
Krwawienia
nięcie zamyka całkowicie dopływ i odpływ krwi z kończyny.
Ustaje doprowadzanie tlenu i substancji odżywczych, jak
również odprowadzenie produktów przemiany materii, jak
np. dwutlenku węgla. W konsekwencji dochodzi do powstania
uszkodzeń tkankowych spowodowanych — z jednej strony
Nagromadzę- niedotlenieniem, a z drugiej nagromadzeniem się w nich
nie trujących trujących produktów przemiany materii. Powstałe uszkodze-
substancji nie tkanek i gromadzenie się szkodliwych substancji nasila
się proporcjonalnie do okresu utrzymywania zacisku.
Ciężkość uszkodzeń zależy również od warunków otoczenia. Przy niskiej temperaturze
atmosferycznej uszkodzenie wynikające z kumulowania się produktów przemiany
materii występuje wolniej. Gdy po długotrwałym zaciśnięciu koń-
Strona 63
Ryc. 29. Zaciskanie ramienia. Opaska powinna być zaciskana tylko do chwili ustania
krwawienia.
Ryc. 30. Zaciskanie uda. W chwili zatrzymania się krwawienia kolek umocowuje się drugą
opaską z chusty trójkątnej.
73
czyny następuje uwolnienie opaski, trujące substancje nagle dostają się do organizmu,
wywołując ciężką reakcję ogólną.
Jeśli lekarz mający zdjąć zacisk zna dokładny czas jego założenia, może łatwiej ocenić
przypuszczalny rozmiar uszkodzeń tkankowych. Na tej podstawie rozstrzyga problem,
czy zdejmować zacisk pod osłoną odpowiednich leków, czy też z powodu zbyt
dużego ryzyka zadecydować o amputacji zaciśniętej kończyny.
W żadnym wypadku, tak jak było to kiedyś zalecane, ratownik nie powinien co jakiś
czas na własną rękę zdej- Nie zwalniać mować zacisku. Przy każdym rozluźnieniu
opaski dochodzi opaski do uwolnienia szkodliwych produktów przemiany materii i
przedostania się ich do organizmu. Poza tym krótkotrwałe zdjęcie zacisku w żadnym
wypadku nie gwarantuje dostatecznego ukrwienia zranionej kończyny.
Rozwój mikrochirurgii umożliwia w wielu przypadkach ponowne przyszycie odciętej
kończyny lub innych części ciała (replantacja). Szansa na przyjęcie się przyszytej części
ciała zmniejsza się, gdy przez dłuższy czas tkanki były całkowicie pozbawione
dopływu krwi. W związku z tym zawsze należy próbować przede wszystkim
zatamować krwawienie z kończyny bezpośrednio uciskając ranę palcami (poprzez
jałową gazę). Tylko wtedy, gdy krwawienia nie daje się w żaden sposób opanować,
kończynę należy zacisnąć opaską.
7.1.2. Silne krwawienia na głowie, szyi i tułowiu (oraz z dużej masy tkankowej
zlokalizowanej dośrodkowo od miejsca ewentualnego zacisku)
Krwawienie daje się zatamować uciskając ranę palcami poprzez jałowy opatrunek (ryc.
31). Tym sposobem powoduje się, podobnie jak przy opatrunku uciskowym, ściśnięcie
tkanek w zakresie rany i uszczelnienie jej od zewnątrz. W nagłym wypadku, kiedy
dostarczenie jałowego materiału miałoby trwać zbyt długo, można ucisnąć silnie
krwawiącą ranę choćby czystą chusteczką do nosa. Ewentualność spowodowania
zakażenia jest nieporównywalnie mniejsza w skutkach niż grożący wstrząs krwotoczny
na skutek dalszej utraty krwi.
Aby uniknąć bezpośredniego zetknięcia się skóry ratującego z krwią rannego, zaleca się,
aby w podręcznej apteczce
Krwawienia
Można przyszyć oderwane części ciała

Ryc. 31. Tamowanie krwawienia bezpośrednim uclśnięclem rany palcami.
Jeśli możliwe, to nie zaciskać
znajdowała się zawsze para plastikowych jednorazowych rękawic. Uniknie się
możliwości przeniknięcia do krwi ratującego drobnoustrojów chorobotwórczych, przez
drobne uszkodzenia skóry, i zakażenia m.in. żółtaczką wszczepien-ną lub AIDS.
Strona 64
7.1.3. Amputacja urazowa
Jak już uprzednio wspomniano pokrótce, w wielu przypadkach można przyszyć
oddzielone części ciała (palec, dłoń, stopę, rękę, nogę, części skóry).
Operacje takie są niesłychanie żmudne i pracochłonne (wielogodzinne). Wykonuje się je
na wyspecjalizowanych oddziałach. Ciągłość milimetrowej średnicy naczyń
krwionośnych i nerwów, jak również mięśni i ścięgien odtwarza się przy użyciu
powiększającego trzydziestokrotnie mikroskopu operacyjnego. Przy sprzyjającym
przebiegu operacji i po wielomiesięcznych ćwiczeniach rehabilitacyjnych można
przywrócić z powodzeniem pierwotną czynność replantowanego narządu.
Szansa na powodzenie replantacji jest tym większa, im mniej zostało uszkodzonych
naczyń i nerwów, i im szybciej wykonano zabieg. Sprzyja dobremu wynikowi operacji
właściwe zabezpieczenie kikuta amputacyjnego oraz oddzielonej części ciała.
1. Na miejscu wypadku ratownik powinien jałowo opatrzyć uniesiony ku górze kikut.
Nierzadko stwierdzamy, że krwawienie jest stosunkowo niewielkie, gdyż rozerwane
tętnice obkurczają się odruchowo.
2. Przy silnym krwawieniu uciska się palcami miejscowo ranę (jeżeli to możliwe przez
jałową gazę).
75
Dla pewności można przygotować również opaskę zaciskową. Jeśli wystąpi nagłe silne
krwawienie, nie dające się opanować w żaden inny sposób, wystarczy tylko zacisnąć
opaskę.
3. W każdym przypadku należy poszukać oddzielonej części i przekazać ją personelowi
pogotowia ratunkowego. (W pierwszej kolejności jest oczywiście opatrzenie rany).
W takim stanie, w jakim zastaliśmy oddzielony fragment, nawet zanieczyszczony,
owijamy jałową serwetą (opatrunek oparzeniowy) i wkładamy do torebki plastikowej.
Tę umieszczamy w drugiej torbie plastikowej napełnionej wodą z lodem. Obydwie
torby zamykamy szczelnie tak, aby płyn nie dostał się bezpośrednio do amputowanej
części (ryc. 32). Schłodzenie znacznie zwalnia zachodzący jeszcze w oddzielonych
tkankach proces przemiany materii. Przedłuża się tym samym czas, w którym
replantacja ma szansę powodzenia.
Zewnętrzna torba plastykowa (wypełniona wodą z lodem)
Wewnętrzna torba plastykowa
Część
amputowana
zawinięta
w jałową serwetę
Ryc. 32. Zabezpieczenie amputowanego fragmentu dala. Oddzielona część organizmu
Jest owinięta |arowym materiałem opatrunkowym. Płyn z torebki zewnętrzne] nie
powinien się przedostać do wewnętrznej.
Chłodzenie
Jeśli doraźnie brak jest materiałów potrzebnych do zabezpieczenia, część amputowaną

opakowuje się po prostu jałowo na czas oczekiwania na pomoc pogotowia
ratunkowego. W karetce są specjalne torby przeznaczone do tego celu.
Strona 65
Zimno odruchowo zwęża naczynia

Nie wolno łykać krwi
Nie zatykać nozdrzy
Unoszenie kończyny Opatrunek uciskowy
Krwawienie z nosa
Niewielkie krwawienie z nosa ustaje szybko samo po położeniu na kark zimnego,
wilgotnego okładu. W grę wchodzi zwykle uszkodzenie drobnych naczyń, najczęściej
na skutek przyczyn mechanicznych (kichnięcie, uraz). Krwawienie może również
wystąpić samoistnie. Na drodze odruchowej działanie zimna na kark powoduje
obkurczanie się małych naczyń krwionośnych sprzyjając zatrzymaniu się krwawienia.
W przypadku uszkodzenia większego naczynia może dojść jednak również do
znaczniejszego krwawienia. Duża utrata krwi grozi wstrząsem krwotocznym.
Krew powinna mieć ujście na zewnątrz przez nozdrza, a w żadnym wypadku pacjent nie
powinien jej łykać. Zbierająca się w żołądku krew po krótkim czasie może wywołać
wymioty. W konkretnych okolicznościach może to doprowadzić do poważnych
powikłań (wchłonięcie zwracanej krwi do tchawicy), gdyż pacjent nie może oddychać
nosem. Najlepiej posadzić pacjenta w pozycji lekko pochylonej, opuszczając głowę do
dołu — czoło jest podparte, oddychanie przez usta. Zimny okład na kark przyspiesza
zatrzymanie się krwawienia.
Jeśli utrata większej ilości krwi zagraża wstrząsem, kładziemy pacjenta na boku lub na
brzuchu tak, aby krew miała możność swobodnego wyciekania.
Bezcelowe jest upychanie waty czy innego środka opatrunkowego do nozdrzy w
nadziei zatamowania krwawienia. Takie niefachowe czynności nie dają w gruncie rzeczy
żadnej szansy dotarcia do źródła krwawienia. Uniemożliwiają tylko odpływ krwi przez
dziurki od nosa narażając pacjenta na powikłania wymienione powyżej. Ostatecznego
zatrzymania krwawienia i opatrunku dokonuje lekarz laryngolog (wezwanie!).
Krwawienie z żylaka
Żylakami nazywamy wężowato poskręcane, rozszerzone żyły. Najczęściej występują na
łydkach. Przyczyną może być wrodzona wada ściany naczynia lub wadliwe
funkcjonowanie zastawek żylnych. Okolicznościami usposabiającymi do powstawania
żylaków są: wykonywanie czynności zawodowych w przeważającej części na stojąco,
ciąża i otyłość. W razie urazowego uszkodzenia żylaka lub samoistnego pęknięcia
Krwawienia wewnętrzne
77
może dojść do bardzo obfitego krwawienia żylnego grożącego nawet wstrząsem.
Krwawienie tamuje się unosząc kończynę i nakładając opatrunek uciskowy.
Krwawienie z odbytu
Krwawienie z jelita nie kwalifikuje się do zatrzymania środkami dostępnymi w ramach
pierwszej pomocy. Chory wymaga bezwzględnie pomocy lekarskiej.
W przeważającej liczbie krwawień z odbytu sprawa dotyczy jednak guzków
żylakowatych skóry i błony śluzowej (guzki krwawnicze, czyli hemoroidy). Powstają one
na skutek wrodzonego osłabienia ściany żylnej, siedzącego trybu życia i przewlekłego
zaparcia. W celu doraźnego zatamowania krwawienia wkłada się kilka jałowych gazików
w szparę międzypośladkową i zaleca się pacjentowi ściskanie pośladków. Pacjent leży
Strona 66
na brzuchu. Uciskanie miejscowe przez złożone gaziki jałowe przyspiesza zatrzymanie
krwawienia. Dla laika trudno jest ustalić dokładne miejsce krwawienia i dlatego każdy
tego rodzaju przypadek winien zostać skonsultowany przez lekarza biorąc pod uwagę,
że opisane zdarzenie może być objawem wielu schorzeń.
Żylaki odbytu (hemoroidy)
7.2. Krwawienia wewnętrzne (bez uszkodzenia powłok)
Jeśli krwawienie powstaje z powodu uszkodzenia lub samoistnego naruszenia ciągłości
naczynia bez widocznej rany skórnej, zaś krew zbiera się w jednej z jam ciała,
rozpoznanie krwawienia jest wówczas niesłychanie trudne. Nie widząc na zewnątrz ciała
krwi można się kierować w rozpoznaniu jedynie objawami pośrednimi sugerującymi
krwawienie. Uwagę zwraca uwypuklenie nasiąkniętych krwią tkanek.
Objawy wstrząsu przy braku zewnętrznych uszkodzeń powłok każą przypuszczać, że
mamy do czynienia z krwawieniem wewnętrznym.
Biorąc pod uwagę, że źródło krwawienia jest bezpośrednio niedostępne, możliwości
ratownika w sensie tamowania krwotoku są ograniczone. Szczególną zatem uwagę
należy zwrócić na ewentualne zmniejszenie skutków krwawienia
Objawy wstrząsu
/
ł
78
Krwawienia
(zwalczanie wstrząsu). Absolutny spokój całego ciała może ułatwić samotamponadę
tkanek i spowodować zatrzymanie się krwawienia. Nie należy zwlekać z wezwaniem
pogotowia ratunkowego.
Ucisk na mózg
Krwawienie śródczaszkowe
Uraz głowy lub samoistne pęknięcie naczynia może spowodować krwawienie
śródczaszkowe. Niebezpieczeństwo polega na przenikaniu wynaczynionej krwi do
tkanek mózgowych (p. uszkodzenia czaszkowo-mózgowe, s. 120).
Krwawienia do jamy brzusznej

W jamie brzusznej może bez uszkodzeń zewnętrznych zebrać się do kilku litrów krwi.
W rozpoznaniu pomaga obok bólu stale nasilający się wstrząs. Do czynności
ratunkowych w ramach pierwszej pomocy należy w pierwszym rzędzie zwalczanie
wstrząsu (p. zranienie jamy brzusznej, s. 97).
• ¦ • -.i
Obrzęk
Krwawienia w klatce piersiowej
W tych przypadkach obok utraty krwi i grożącego w następstwie wstrząsu na pierwsze
miejsce wysuwa się utrudnienie oddychania, (p. zranienie klatki piersiowej i narządów
klatki piersiowej, s. 90).
Strona 67
Krwawienie śródłkankowe
Zewnętrzny uraz może spowodować uszkodzenie naczyń. Również ostre kikuty
złamanych kości bywają przyczyną rozerwania naczyń.
Wspomniane przyczyny mogą być źródłem znacznego krwawienia do tkanek (wylew
krwawy).
W udzie może się zebrać do 2 litrów krwi. Obok bólu i obrzęku rozpoznanie krwawienia
ułatwia narastający stopniowo wstrząs. Gdy wylew krwawy jest usytuowany
powierzchownie, krwawienie ujawnia się jako miejscowe uwypuklenie (guz). Po pewnym
czasie uwidacznia się na skórze
Krwawienia wewnętrzne
79
„siniak". Zimne, wilgotne okłady lub przykładanie lodu mogą zmniejszyć krwawienie
wewnątrztkankowe powodując kurczenie się naczyń jako reakcję na zimno. Z biegiem
czasu (dni lub tygodnie) wynaczyniona krew zostaje wchłonięta przez okoliczne tkanki.
Szpitalna interwencja chirurgiczna likwiduje dopiero krwawienie w ostateczny sposób.
W czasie zabiegu operacyjnego odszukuje się (w warunkach jałowych) uszkodzone
naczynia i podwiązuje się nićmi, które po pewnym czasie ulegają wessaniu przez
organizm. Ukrwienie danej okolicy zwykle pozostaje w dalszym ciągu dostateczne,
gdyż prawie wszystkie tętnice są ze sobą połączone naczyniowymi mostkami
zespalającymi, tzw. anastomozami. Szybko tworzy się sieć krążenia obocznego,
zastępująca uszkodzone naczynie. Tylko w nielicznych okolicach wytworzenie się
krążenia obocznego nie jest możliwe. Najważniejsze życiowo narządy (serce, mózg,
nerki) są zaopatrywane przez tętnice końcowe i w tym wypadku oboczne krążenie nie
powstaje. W takich okolicznościach, jak również przy rozerwaniu dużych pni
naczyniowych, leczenie operacyjne przeprowadzane na specjalistycznych oddziałach
chirurgii naczyniowej polega na odtwarzaniu uszkodzonych naczyń. Jeśli jest to możliwe,
zaszywa się naruszoną ścianę naczynia, w pozostałych przypadkach wstawia się protezę
ze sztucznego tworzywa lub żyły pobranej u samego pacjenta. Proteza tworząc tzw.
mostek (by-pass) prowadzi krew do upośledzonego narządu omijając nieczynny
odcinek naczynia.
Po stwierdzeniu krwawienia do brzucha wykonuje się cięcie „zwiadowcze" otwierające
jamę otrzewnową w celu odnalezienia źródła krwawienia. Najczęstszą przyczyną
krwawienia śródbrzusz-nego jest uszkodzenie śledziony łatwo ulegającej pęknięciu na
skutek urazu zewnętrznego. Jako narząd nie będący niezbędnym dla życia można
śledzionę usunąć bez trwałej, obciążającej organizm szkody dla pacjenta. Ostatnio
coraz częściej usiłuje się jednak ratować uszkodzoną śledzionę, gdyż ma ona jednak
znaczenie dla układu odpornościowego organizmu.
::W^^Ź
•
8. WSTRZĄS (SZOK)
Dość powszechnie używane angielskie słowo szok (shock) oznacza w wersji oryginalnej
Strona 68
uraz, uderzenie, jak i nagłe wzruszenie, rozdrażnienie, wstrząśnięcie. Również w języku
niemieckim używa się zamiast określenia „to był dla kogoś ciężki cios" zwrotu „był
zaszokowany". (Język polski dopuszczając zapożyczony z ang. „szok" — na określenie
okoliczności podobnych jak w oryginale — ma bardzo dobre słowo „wstrząs", ogólnie
już przyjęte zarówno w rozumieniu potocznym, jak i w charakterze terminu
medycznego (przyp. tłum.).
W rozumieniu medycznym wstrząs ma raczej niewiele wspólnego z wyrażeniem
psychicznego wzburzenia. Wprawdzie nagły ból, podniecenie lub strach mogą wywołać
pewne zaburzenie w układzie krwionośnym, lecz dzisiejsze określenie wstrząsu
obejmuje w terminologii medycznej znacznie szerszy zakres.
Decydujący jest fakt, że pojemność minutowa serca (ilość krwi wyrzucanej z serca w
ciągu minuty) staje się niewystarczająca dla pokrycia zapotrzebowania poszczególnych
narządów. Zaopatrzenie tkanek, przede wszystkim w tlen, staje Ostra się
niewystarczające. Niedostatek tlenu w połączeniu z ogra-
niewydolność niczonym przepływem krwi i związanym z tym zaburzonym krążenia
odprowadzaniem z tkanek produktów przemiany materii
wywołują w tych warunkach nieodwracalne zmiany. Podsumowując można stwierdzić,
co następuje:
Przez wstrząs rozumie się dysproporcję między zapotrzebowaniem a zaopatrzeniem w
tlen poszczególnych narządów na skutek ostrej niewydolności krążenia.
Występujące niedostateczne zaopatrzenie tkanek może być spowodowane różnymi
przyczynami:
Przyczyny 1. Zmniejszenie objętości krwi krążącej (wstrząs hlpowole-
mlczny)
1.1. Utrata krwi na zewnątrz lub do wewnątrz
1.2. Utrata osocza
Uszkodzenie naczyń włosowatych, w wyniku działania wysokiej temperatury,
powoduje zwiększoną przepuszczalność dla osocza zubożając układ krążenia.
Wstrząs (szok)
81
1.3. Utrata wody lub soli
Np. w wyniku masywnych wymiotów lub biegunki. Przestrzenie organizmu utrzymujące
płyny, tj. układ krwionośny, przestrzenie międzykomórkowe i komórki pozostają
względem siebie w równowadze zawartości płynów. Gdy jeden ze wspomnianych
„zbiorników" traci płyn, odbija się to nieuchronnie na pozostałych.
2. Zmniejszenie wydolności serca (wstrząs kardlogenny)
Np. na skutek zawału mięśnia sercowego lub dużego zatoru płucnego.
3. Powiększenie pojemności układu naczyniowego przy niezmienionej objętości masy
krwi krążącej (wstrząs przy-wspolczulno-naczynlowy)
1. Na drodze wadliwej regulacji przez układ nerwowy
Ból, przerażenie, nagłe bodźce termiczne (gorąco lub zimno) mogą wywołać
gwałtowne rozszerzenie naczyń i zwolnienie tętna powodując spadek ciśnienia krwi.
Tego rodzaju reakcję nazywamy również „nieprawidłową reakcją
przy-współczulno-naczyniową". Poszerzenie naczyń następuje poprzez aktywizację
nerwu błędnego (przywspółczulnego) będącego głównym elementem układu
Strona 69
autonomicznego.
2. Na skutek zatrucia (wstrząs septyczny lub toksyczny)
3. W wyniku reakcji uczuleniowej (wstrząs anafilaktyczny)
Przebieg wstrząsu najlepiej można objaśnić na przykładzie wstrząsu krwotocznego
(najczęściej występującego). Znaczna utrata krwi grozi spadkiem ciśnienia krwi i
niedostatecznym zaopatrzeniem tkanek w tlen. Ból z rany zwiększa dodatkowo groźbę
wystąpienia wstrząsu. Organizm stara się wyrównać straty. Bodźce nerwowe i
hormonalne (wyrzucanie adrenaliny do krwi) powodują zwężenie naczyń obwodowych.
Niedokrwienie dotyczy przede wszystkim skóry, trzewi i mięśni, ale również nerki
otrzymują zmniejszoną ilość krwi. Nie kurczą się natomiast naczynia mięśnia sercowego
i mózgu. Zjawisko to nazywamy centralizacją. Centralizacja polega na kierowaniu
zmniejszonego na skutek utraty zasobu krwi, przede wszystkim do narządów mających
podstawowe znaczenie życiowe. Równocześnie wzrasta częstotliwość akcji serca i
zwiększenie jego wydajności. W ten sposób
Przebieg wstrząsu
Gromadzenie krwi w życiowo ważnych narządach centralnych Przyspieszenie akcji serca
Wstrząs
Tab. 4: Przebieg wstrząsu
""^ Utrata krwi V ł

Niedobór tlenu w tk ł Działanie wyrównawcze
ankach
organizmu
Centralizacja krążenia poprzez : zwężenie naczyń
Częstotliwość tętna | ;; Zaburzenia w zakresie naczyń włosowatych
Usuwanie przyczyny ./ \^
wstrząsu. Walka =L>/ \ v 'Cj^' Wstrząs nie ustępuje
ze wstrząsem yS
Unormowanie X Poważne zaburzenia
krwiobiegu w krążeniu naczyń
\ włosowatych
Zmniejszenie \
centralizacji Zaburzenia przebiegu
¦ przemiany materii
Częstotliwość tętna | \
Zgon
Wyzdrowienie
organizm nie dopuszcza przez dłuższy czas do znaczniejszego spadku ciśnienia i

zapewnia dostateczne zaopatrzenie ważnych dla życia narządów, pozwalając na ich
możliwie niezaburzone funkcjonowanie.
Strona 70
Niebezpieczeństwa wstrząsu
W niedokrwionych na skutek zwężenia naczyń narządach występują typowe reakcje
dotyczące głównie naczyń włosowatych oraz najdrobniejszych tętniczek i żyłek
(mikrokrąże-nie). Niedobór tlenu i niepełne odprowadzanie przez zwolnione krążenie
resztek przemiany materii (np. dwutlenku węgla) stają się przyczyną uszkodzenia ścian
naczyń włosowatych. W efekcie wzmożona ilość płynu przechodzi do tkanek.
Równocześnie pojawia się zakwaszenie tkanek (acy-doza) powodujące dalsze
zaburzenie przemiany materii. Zwolnienie przepływu krwi wraz z utratą płynów do
tkanek przyczynia się do skupiania płytek krwi i krwinek czerwonych
Wstrząs (szok)
83
Ryc. 33. a — normalny przepływ krwi przez naczynia włosowate, b — zaburzenia
przepływu krwi podczas wstrząsu.
w najdrobniejszych naczyniach (ryc. 33a) powodując ich częściowe zablokowanie, a w

związku z tym utrudnienie w przepływie krwi (ryc. 336).
Jeśli przyczyna wstrząsu zostanie w porę opanowana (zatamowanie krwotoku) i będą
zastosowane środki przeciw-wstrząsowe, naturalne ustrojowe reakcje wyrównawcze
doprowadzą do normalizacji krążenia. Zwalnia się tętno, rozszerzają się naczynia
obwodowe i znikają zaburzenia mikro-krążenia.
W przypadku utrzymywania się przyczyny wstrząsu (dalsza utrata krwi) i
niezastosowania środków przeciwwstrząso-wych reakcje kompensacyjne organizmu
stają się niewystarczające i ranny popada w stan wstrząsu zdekompensowane-30
(niewyrównanego). Częstotliwość tętna stale wzrasta (do 180-200 uderzeń na minutę),
ciśnienie krwi spada, postępują zaburzenia w zakresie najdrobniejszych naczyń
włosowatych, jak również w przemianie materii. Przy spadku ciśnienia <rwi poniżej
określonego minimalnego progu ustaje czyn-iość serca. Produkty przemiany materii
wydalane z moczem Dozostają w organizmie. Również w płucach zaburzenia
nikrokrążenia czynią nieodwracalne szkody, na skutek któ-•ych zostaje wstrzymane
pobieranie tlenu. Utrudnienie czyn-lości nerek i płuc, jak i ogólne zachwianie przemiany
materii prowadzą w końcu do śmierci.
Szczególny przebieg ma wstrząs neuropochodny (powsta-
Zaburzenia przemiany materii
84
Wstrząs
jacy pod wpływem bodźców nerwowych). Zmiany naczyniowe następują tutaj bez
utraty krwi, lecz powodują dysproporcję między pojemnością naczyń a masą krwi
krążącej. Następuje spadek ciśnienia krwi i zwolnienie tętna. Dzięki kompensacyjnemu
zwężeniu naczyń obwodowych (centralizacja) stan pacjenta szybko wraca do normy z
chwilą ustania przyczyny wstrząsu.
Inną odrębną postać przedstawia wstrząs spowodowany spadkiem wydajności serca
(sercopochodny) występujący nieraz w trakcie długotrwałej choroby serca. Tutaj
również mogą występować niektóre dodatkowe objawy odbiegające od pozostałych
form wstrząsu. Wstrząs powstający na skutek zawału mięśnia sercowego
charakteryzuje się bólem w klatce piersiowej i śmiertelną trwogą. Na skutek
Strona 71
zmniejszonej wydajności pracy serca spada możliwość przetłoczenia normalnej ilości
krwi i dochodzi do jej nadmiernego nagromadzenia się przed sercem. Stan ten jest
przyczyną wzmożonego wypełniania się dużych żył, przede wszystkim żył szyjnych.
Ciśnienie krwi zwykle spada, rośnie natomiast centralne ciśnienie żylne. Pacjent odczuwa
duszność, może wystąpić rzężący oddech, wydzielina przy kaszlu podbarwiona krwią.
Centralizacja krążenia występuje szczególnie intensywnie. Biorąc pod uwagę, że zawał
będący przyczyną wstrząsu może obejmować oprócz elastycznych tkanek
mięśniowych również część układu przewodzącego bodźce, można się często
spodziewać zaburzeń rytmu serca, ujawniających się klinicznie zmiennym wypełnieniem
i zmienną częstotliwością tętna. Przy wstrząsie kardiogennym (sercowopochodnym)
obok wyraźnych cech klinicznych wstrząsu obserwuje się nieraz zwolnienie akcji serca.
Podsumowując należy stwierdzić, iż niebezpieczeństwo rozwinięcia się nieodwracalnego
stanu wstrząsowego wzrasta na skutek ostatecznych zmian mikrokrążenia, jeśli w porę
nie zostanie usunięta przyczyna wstrząsu i nie będzie wdrożone odpowiednie leczenie.
Rozpoznanie wstrząsu
Rozpoznanie Objawy wstrząsu są proporcjonalne do ciężkości i okresu
działania jego przyczyny. Stan pacjenta zależy od wydolności procesów
kompensacyjnych.
Wstrząs (szok)
85
Zwężenie naczyń skórnych wynikające z centralizacji krążenia powoduje bladość i
chłód skóry. Wargi tracą swą czerwoną barwę i przybierają odcień bladosiny. Bledną
również łożyska paznokci i po ich uciśnięciu bardzo powoli znowu różowieją. Zwraca
uwagę wyraźny niepokój chorego — drży, jest lękliwy i odurzony (nie odpowiada na
zadane pytania, sam natomiast zapytuje wielokrotnie o to samo). Na czoło występuje
zimny, lepki pot, chorym wstrząsają dreszcze.
Ryc. 34. Sprawdzanie tętna nad tętnicą szyjną.
Bladość, dreszcze, niepokój, strach, słabe tętno, zimny pot
Opisane objawy są wyrazem alarmowych reakcji organizmu. Wyrzucanie do krwiobiegu

przez nadnercza adrenaliny i noradrenaliny powoduje nie tylko zwężenie naczyń i
przyspieszenie akcji serca, lecz wpływa również na psychikę pacjenta. W miarę
przedłużania się stanu wstrząsowego twarz staje się żółtoszara, podniecenie ustępuje
miejsca zobojętnieniu i apatii. Mogą występować zaburzenia świadomości, jednak do
zupełnej utraty przytomności dochodzi raczej rzadko. Wzrasta częstotliwość tętna,
które staje się coraz słabiej wyczuwalne. Oddech jest szybki, płytki i nierównomierny.
Centralizacja krążenia wraz ze spadkiem ciśnienia krwi sprawiają, że tętno obwodowe
(na tętnicy promieniowej) może być prawie niewyczuwalne. W takim przypadku zaleca
się sprawdzanie tętna na tętnicy szyjnej, gdyż tutaj dzięki małemu oddaleniu od serca,
znacznemu przekrojowi naczynia i maksymalnej centralizacji, nawet w okresie ciężkiego
wstrząsu, tętno jest wyczuwalne. Czterema palcami naciska się szyję na wysokości
„jabłka Adama" bocznie i ku tyłowi od tchawicy (ryc. 34).
Sprawdzić tętno na tętnicy szyjnej

Strona 72
8.1. Walka ze wstrząsem
Unieść nogi
Często tylko szybka interwencja może zapobiec pogorszeniu stanu wstrząsowego i
jego przejściu w fazę nieodwracalną. Prawidłowa i skuteczna pierwsza pomoc udzielona
choremu wpływa niewątpliwie na późniejsze skrócenie dalszego leczenia i pobytu w
szpitalu.
1. Tamowanie krwawienia
Zabiegi mające na celu zatamowanie krwawienia zostały opisane w rozdziale
„krwawienia".
2. Ułożenie pacjenta
Chorego, u którego możemy się spodziewać wystąpienia wstrząsu (silne krwawienie,
dotkliwe bóle), należy — uprzedzając wystąpienie objawów wstrząsu — ułożyć na płask.
Z chwilą gdy występują już takie objawy, najpierw unosi się nogi pacjenta ku górze na
okres około minuty (pozycja „scyzoryka"). Zwiększony odpływ krwi z nóg do tułowia
dopomaga organizmowi w centralizacji krążenia. Nie należy stosować tej metody przy
złamaniach miednicy i nóg, przy uszkodzeniach czaszki, jak również brzucha i klatki
piersiowej.
Ryc. 35. Pierwsza pomoc u pacjenta we wstrząsie (na miejscu zdarzenia).

Walka ze wstrząsem
87
Chronić przed utratą ciepła
Następnie chorego układa się w tzw. pozycji przeciw- Ułożenie wstrząsowej. Nogi
pacjenta unosi się na wysokość około przeciwwstrzą-30-40 cm powyżej poziomu
głowy (np. umieszczając na sowę oparciu odwróconego krzesła, p. ryc. 35).
Długotrwałe i wysokie uniesienie jest przeciwwskazane, ponieważ przemieszczające
się w kierunku przepony trzewia mogą spowodować utrudnienie w oddychaniu. Chorego
spoczywającego w ułożeniu wstrząsowym poddaje się zabiegom ochronnym. Lekarz
już od pierwszej chwili zwalcza niedostatek pojemności krwi krążącej przez wlew
kroplowy płynu krwiozastępczego.
3. Chronić przed utratą ciepła
W celu zapobieżenia utraty ciepła przez chorego należy go dobrze okryć. Nie trzeba
jednak pacjenta nagrzewać od zewnątrz, gdyż powoduje to rozszerzanie się skórnych
naczyń krwionośnych, udaremniając dążenie organizmu do centralizacji krążenia.
Choremu podkłada się koc w następujący sposób: koc składa się lub zwija podłużnie
mniej więcej w dwóch trzecich. Chorego przekręca się na bok i przykłada sfałdowany
(zwinięty) wałek z koca możliwie ściśle do jego pleców. Teraz kładzie się chorego z
powrotem na plecach, unosi się go lekko z drugiego boku tak, aby można było koc
pociągnąć i rozwinąć.
4. Opieka psychiczna
Pacjent w czasie wstrząsu jest przerażony i niespokojny. Dodatkowo niepokój jego
najbliższego otoczenia (panika Uspokajać w miejscu wypadku, wielu obserwujących)
Strona 73
udziela się rów- chorego nież choremu. Dlatego też należy chorego osłaniać przed
zamieszaniem związanym z wydarzeniem (ryc. 35). Musi być przekonany o tym, że ktoś
się nim opiekuje, że robi wszystko co tylko możliwe, aby go ratować. Należy stworzyć
atmosferę zaufania umyślnie nawet pomniejszając powagę sytuacji. W żadnym
wypadku nie wolno chorego leżącego we wstrząsie pozostawić samego.
Systematycznie sprawdza się najważniejsze czynności organizmu ważne dla życia.
5. Kontrola czynności życiowych
W krótkich odstępach czasu sprawdzamy tętno i oddech. Jak już wspomniano wyżej,
tętno bada się na tętnicy szyjnej. Choremu nie wolno palić. Palenie w każdej formie jest
jak Zakaz palenia najsurowiej zabronione, gdyż nikotyna wpływa na regulację
-**"
88
Wstrząs
Nie
posługiwać się przypadkowym transportem
Nie podawać przekroju naczyń. Zabrania się również podawania choremu alkoholu
alkoholu i jedzenia. Alkohol rozszerza naczynia krwionośne
i przeszkadza centralizacji krążenia. Pokarmów nie podaje się choremu, licząc się z
prawdopodobieństwem czekającej go operacji i ewentualnych komplikacji związanych
z narkozą (wymioty). Jest bezcelowe podawanie do picia większej ilości płynów w
nadziei, że mogą one wyrównać odwodnienie. Centralizacja krążenia sprawia, że płyny
nie zostaną wchłonięte przez jelita i przekazane do krwiobiegu. Zwiększa się tylko
niebezpieczeństwo wymiotów.
Nie wolno wreszcie przewozić chorego będącego we wstrząsie przypadkowym,
nieprzystosowanym do wożenia chorych, środkiem transportu — można bowiem w ten
sposób znacznie pogorszyć stan pacjenta (uraz transportowy).
Pierwszą czynnością po przybyciu pogotowia ratunkowego z lekarzem i personelem
sanitarnym będzie podłączenie wlewu kroplowego (kroplówki) z płynem
krwiozastępczym w celu wypełnienia łoża naczyniowego i wpłynięcia tym samym na
ustabilizowanie układu krwionośnego. Przez ten czas samochód sanitarny z pacjentem
na razie nie rusza w drogę. Dopiero gdy stan krążenia zostanie dostatecznie wyrównany,
co może zresztą potrwać dość długo, przewozi się chorego do szpitala jadąc wolno i
ostrożnie.
Tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy np. nie da się usunąć doraźnie przyczyny
wstrząsu (krwotok w jamie brzusznej), lub gdy okaże się, że są niezbędne zabiegi,
możliwe do wykonania tylko w warunkach szpitalnych, trzeba się decydować na
natychmiastowy przewóz.
Mierzenie ciśnienia krwi
Mierzenie Dla rozpoznania wstrząsu bardzo ważną umiejętnością jest okreś-
ciśnienia krwi lenie ciśnienia krwi. Najczęściej posługujemy się w tym celu metodą
Riva-Rocci. Używa się aparatu do mierzenia ciśnienia złożonego z nadmuchiwanego
mankietu gumowego w połączeniu z manometrem i fonendoskopem.
Mankiet obwija się ciasno wokół obnażonego ramienia i umocowuje specjalnym
zaczepem. Pompując gruszką gumową mankiet aparatu sprawdzamy w tym czasie tętno
na nadgarstku pacjenta. Zniknięcie tętna oznacza, że ciśnienie powietrza zacisnęło
Strona 74
tętnicę ramieniową.
Teraz przystawia się fonendoskop do zgięcia łokciowego i manewrując pokrętłem
znajdującym się na wężyku gumowym powyżej gruszki powoli zmniejsza ciśnienie w
mankiecie. Gdy ciśnienie krwi w tętnicy ramieniowej staje się wyższe od ciśnienia
powietrza w mankiecie, słychać w fonendoskopie stukające dźwięki synchroniczne z
tętnem. Powodują je zawirowania w częściowo zaciśniętej
Walka ze wstrząsem
89
tętnicy, tworzące się wówczas, gdy fala krwi wypchniętej z serca przeciska się przez
naczynie krwionośne. Ciśnienie odczytane na manometrze w chwili usłyszenia
pierwszego uderzenia odpowiada skurczowemu ciśnieniu krwi.
Zmniejszając dalej ciśnienie powietrza w mankiecie powodujemy wreszcie zaniknięcie
tętniących dźwięków. Odczytane obecnie na manometrze ciśnienie odpowiada
rozkurczowemu ciśnieniu krwi (patrz układ krwionośny, s. 52).
9. OBRAŻENIA KLATKI PIERSIOWEJ I JEJ NARZĄDÓW

Szczelina
oplucnowa
Zanim przystąpimy do omawiania obrażeń, krótko przedstawimy stosunki anatomiczne
klatki piersiowej.
Zewnętrzny kształt nadaje klatce piersiowej układ szkieletowy, to jest kręgosłup,
mostek i żebra (ryc. 36, patrz również rozdział 26: złamania kości i uszkodzenia
stawów).
ObojczyH Łopatka
Mostek
Śródpiersie
Kręgosłup w odcinku piersiowym
Cześć chrzestna łuku żebrowego
Dolne żebra
Ryc. 36. Szkielet kostny klatki piersiowe].
W samym środku klatki piersiowej pomiędzy kręgosłupem a mostkiem mieści się serce.
Leży na przeponie. Przestrzenie boczne klatki piersiowej na lewo i na prawo od serca
Strona 75
zajmują płuca. Ruchomość płuca w klatce piersiowej ułatwia wąska szczelina
wypełniona płynem, zawarta między powierzchnią płuca a wewnętrzną ścianą klatki
piersiowej. Dwie stykające się ze sobą wilgotne szkliste blaszki pozwalają na
przesuwanie się płuca względem wewnętrznej powierzchni klatki piersiowej. Obydwie
przylegające do siebie powierzchnie opłucnej dzięki przyczepności kapilarnej
pozwalają na ruchy płuca wewnątrz klatki, jednak dla ich rozdzielenia trzeba użyć dość
znacznej siły (ryc. 37). Szczegóły zostały dokładnie opisane w rozdziale 15
(oddychanie). Lewe i prawe płuco stanowią niezależne od siebie jednostki i są
rozdzielone tzw. śródpiersiem. Śródpiersie przechodzi swą dolną krawędzią w przeponę.
W śródpiersiu mieszczą się ważne
Otwarte zranienia klatki piersiowej
91
lyc 37. Narządy klatki ple-slo we j: 1—opłucna śclen-ta, 2 — opłucna płucna, I — szpara
opłucnowa, ł — przepona, 5 — płuca, ! — serce.
1
larządy, a mianowicie serce, wielkie naczynia oraz tchawica przełyk.
Przy otwartych ranach klatki piersiowej lub uszkodzeniach [pęknięciach) miąższu
płucnego powstaje łączność między wnętrzem klatki a powietrzem atmosferycznym.
Działanie :ępego urazu prowadzi z reguły do powstania zamkniętego obrażenia klatki
piersiowej, to znaczy że zaistniałym uszkodzeniom ściany i narządów nie towarzyszą
rany zewnętrzne ani otwarcie klatki piersiowej.
9.1. Otwarte zranienia klatki piersiowej
Otwarte zranienia klatki piersiowej spotyka się znacznie rzadziej od zamkniętych.
Najczęstszą ich przyczyną są rany kłute i postrzałowe w obrębie tułowia. Gdy rana
drąży tak głęboko, że narusza nie tylko skórę i mięśnie, lecz również opłucną ścienną i
płucną oraz samo płuco, elastyczne elementy miąższu płucnego mogą spowodować
zapadnięcie się płuca. W chwili gdy powietrze dostaje się do przestrzeni
międzyopłucnowej rozpoczyna się odklejanie powierzchni płuca od wewnętrznej
ściany klatki piersiowej. Rozmiar zapadnięcia się płuca zależy od ilości nagromadzonego
powietrza, a to znów jest uzależnione od wielkości uszkodzenia i okresu trwania
komunikacji z otoczeniem. Zapadnięcie się płuca i przedostanie się powietrza do jamy
opłucnej nazywamy odmą opłucnowa (pneumothorax). Odma dotyczy zwykle tylko
jednej strony, chyba że otwarcie klatki piersiowej miało miejsce obustronnie. Jeśli
drugie płuco jest zdrowe i niezmienione, wystarcza na utrzymanie wydolności
Częściej
zamknięte
obrażenia
klatki
piersiowej
Zapadnięcie się płuca
*i#
Strona 76
92
Obrażenia klatki piersiowej i jej narządów
Ryc. 38. Otwarta rana Matki piersiowe] powodująca przedostawanie się powietrza do
|amy opłucnej I zapadnięcie się płuca.
Mechanizm wentylowy
Odma opłucnowa z nadciśnieniem groźna dla życia
oddechowej pod warunkiem niewykonywania przez chorego żadnych wysiłków.
Ostry stan, groźny dla życia rannego, powstaje wówczas, gdy w ranie ściany klatki
piersiowej wytwarza się tak zwany mechanizm wentylowy. Polega on na tym, że przy
wdechu powietrze przenika do zranionej połowy klatki piersiowej, lecz w fazie
wydechowej nie może się wydostać na zewnątrz. W takim przypadku powietrze
gromadzi się nadal nawet wówczas, gdy płuco uległo już całkowitemu zapadnięciu.
Powstałe nadciśnienie przesuwa narządy mieszczące się w śródpiersiu w stronę
drugiego nieuszkodzonego płuca. Mechanizm ten sprawia, że śródpiersie wraz z
mieszczącymi się w nim narządami zostaje poddane uciskowi (ryc. 38). Ucisk dużych
naczyń i serca pogarsza z minuty na minutę krążenie krwi i oddech chorego. Powstaje
stan groźny dla życia, a powodem tego jest odma opłucnowa z nadciśnieniem.
Wymagana jest natychmiastowa interwencja lekarska. Obok opisanych powikłań
spowodowanych wtargnięciem powietrza do opłucnej przez otwartą ranę klatki
piersiowej często towarzyszą urazowi krwawienia wewnętrzne, które w połączeniu z
silnym bólem i zaburzeniem oddechu powodują wystąpienie ciężkiego wstrząsu.
9.2. Zamknięte uszkodzenia klatki piersiowej
Zamknięte uszkodzenia klatki piersiowej występują na przykład w czasie wypadków
samochodowych, gdy nie przypięty pasem kierowca uderza klatką piersiową w kierów-
Zamknięte uszkodzenia klatki piersiowej
93
Ryc. 39. Odma optucnowa spowodowana uszkodzeniem powierzchni płuca bez
otwartego zranienia klatki piersiowej.
nicę lub tablicę rozdzielczą. Przy zamkniętych uszkodzeniach klatki piersiowej często nie
stwierdza się żadnej rany w okolicy urazu, najwyżej podskórne podbiegnięcia krwawe
(siniaki).
Najczęstszymi uszkodzeniami są pęknięcia i złamania żeber. Złamanie żebra jest
wprawdzie bolesne, ale zwykle niezbyt szkodliwe. Bywają wszakże powikłania, gdy
złamane żebro wciśnięte do wewnątrz uszkadza naczynia lub powierzchnię płuca. W
przypadku gdy złamaniu ulega większa liczba żeber, powstaje obawa utraty sztywności
przez ścianę klatki piersiowej, co z kolei zaburza normalne ruchy oddechowe. W czasie
wdechu pozbawiona sztywności ściana klatki piersiowej zostaje wciągnięta ku
wewnątrz przez powstałe podciśnienie, nie pozwalając na rozprężanie się płuca.
Również i w takich przypadkach jest możliwa do utrzymania wydolność oddechowa na
dostatecznym poziomie, jeśli tylko pacjent nie zaniecha, w reakcji na silną bolesność,
wykonywania ruchów oddechowych. Choremu można pomóc tylko podawaniem
farmakologicznych środków uśmierzających ból lub w ostateczności instrumentalnym
sztucznym oddychaniem, wykonanym przez lekarza pogotowia.
Strona 77
Urazowe uszkodzenie większego naczynia może spowodować krwawienie wewnętrzne
do jamy opłucnej. Narastająca ilość krwi powoduje stopniową utratę zdolności
rozprężania się płuca uciskając je od zewnątrz. Występuje silna duszność. Utrata krwi
wywołuje w konsekwencji wstrząs krwotoczny. Naderwanie powierzchni płuca lub
pęknięcie pęcherza rozedmowego (rozdęte „grono" pęcherzyków płucnych na skutek
choroby płuca) może, podobnie jak przy
Częste
złamania
żeber
Utrata sztywności klatki piersiowej
94
zranieniu klatki piersiowej, spowodować przeniknięcie powietrza do opłucnej. Jak z tego
wynika, odma opłucnowa może się wytworzyć również bez zewnętrznego uszkodzenia
otwartego klatki piersiowej (ryc. 39).
9.3. Objawy
Duszność
Siniaki
Szmery
towarzyszące
oddychaniu
Pozycja półsiedzącą
Wszystkie zranienia klatki piersiowej charakteryzują się większą lub mniejszą dusznością
spowodowaną bólowym ograniczeniem wdechu i wydechu. Ranny usiłuje sam
zmniejszyć duszność przyjmując półsiedzącą pozycję ułatwiającą oddychanie.
Miejscowy uraz pozostawia czasem podbiegnięcia krwawe (siniaki) na skórze.
Za uszkodzeniem płuca przemawia bardzo silna duszność oraz ukazująca się czasem
przy kaszlu żywoczerwona, pienista krew. Postępujące pogarszanie się krążenia i
wzrastające objawy wstrząsu oraz duszność i ślady obrażeń klatki piersiowej nasuwają
podejrzenie krwawienia wewnętrznego do jamy opłucnej.
Rany niewiadomej głębokości w obrębie klatki piersiowej, z których wydobywa się
spienione powietrze, należy traktować jako objawy otwartego zranienia powłok klatki
piersiowej na równi z gwiżdżącymi i rzężącymi szmerami wydobywającymi się z rany.
Szmery są słyszalne synchronicznie z ruchami wdechowymi i wydechowymi. Szybkie
narastanie niewydolności krążenia i oddechu nasuwa podejrzenie wytworzenia się
wentylowej odmy opłucnowej.
9.4. Postępowanie
Jednym z najważniejszych środków postępowania w przypadku duszności jest
przybranie przez chorego pozycji półsiedzącej, ułatwiającej oddychanie. Ranny
odczuwający duszność usiłuje sam, w miarę swych możliwości, unieść się, aby znaleźć
jak najdogodniejszą dla siebie pozycję. Przy uniesionym tułowiu osiąga się
Strona 78
korzystniejsze warunki wentylacji i ukrwienia płuc, a szczególnie ich górnych partii, co
w sumie poprawia oddychanie. Prócz tego w pozycji pół-
Postępowanie
95
Mięśnie wspomagające oddychanie
siedzącej łatwiej jest zmobilizować mięśnie szkieletowe mające swe przyczepy na
klatce piersiowej, normalnie powodujące ruchy ramion. Ich uruchomienie pogłębia ruchy
wdechowe. Czynność ta wymaga ustalenia nieruchomo ramion, np. przez oparcie ich na
twardym podłożu. Podobnie jak mięśnie brzuszne biorące udział w oddychaniu, tak i
wspomniane mięśnie szkieletowe określamy mianem mięśni oddechowych —
pomocniczych. Rannego w klatkę piersiową skarżącego się na duszność sadzamy w ten
sposób, aby mógł się rękami podtrzymywać o brzegi łóżka lub poręcze fotela. Jeśli
ranny siedzi oparty o ścianę, należy pamiętać o częstej, choćby niewielkiej zmianie
pozycji.
W przypadkach zranień klatki piersiowej nie można stosować tzw. chwytu ratunkowego
(unoszącego) Rauteka, gdyż wywiera on duży ucisk na ściany tułowia. W takiej sytuacji
używamy specjalnej metody, do której wykonania są jednak potrzebne dwie osoby.
Stają one z tyłu nieco bocznie za półsiedzącym rannym i każda z osób podkłada rękę
(bliższą chorego) pod pachę od swojej strony. Druga ręka chwyta za nadgarstek
pacjenta od zewnątrz i zgina jego rękę w łokciu, przybliżając ją do piersi. Teraz można
już bez trudu unieść chorego, przy czym jego ciężar spoczywa zasadniczo na rękach
wprowadzonych pod pachy. Powoli i jak najostrożniej przeciąga się pacjenta do
odpowiedniego miejsca, gdzie będzie mógł usiąść opierając się plecami i
podtrzymując się cofniętymi nieco rękami, opartymi o podłoże (ryc. 40).
Stale kontroluje się czynność oddechową. Jeśli nie ma warunków do ułożenia rannego w
opisanej pozycji, kładzie się go poziomo z uniesioną jak najwyżej głową i tułowiem.
Gdy rana jest widoczna, okrywa się ją tylko materiałem opatrunkowym.
Ryc. 40. Pozycja ułatwiająca oddychanie (ułożenie półsledzące).
96
Opatrunek Dawniej zalecano nakładanie opatrunku uszczelniającego ranę.
uszczelniający Obecnie odstępuje się od tej zasady. Przyjmując możliwość
równoczesnego uszkodzenia płuca, tego rodzaju opatrunek może zamienić prostą
odmę w bardziej niebezpieczną jej formę z nadciśnieniem, zamykając powietrzu drogę
uchodzenia z jamy opłucnej.
Pozostawić ciała obce
Postępowanie przy bezdechu

Nie usuwa się ciał obcych tkwiących w ścianie klatki piersiowej. Wyciągając je z rany
można spowodować, prócz krwawienia, powstanie odmy.
W przypadku wystąpienia bezdechu przystępuje się bezzwłocznie do wspomaganego
lub sztucznego oddychania. W trybie doraźnym należy wezwać pogotowie ratunkowe.
Rannego uspokaja się psychicznie. Zabrania się podawania jakiegokolwiek jedzenia, picia
Strona 79
oraz palenia. U rannych z obrażeniami klatki piersiowej nie stosuje się ułożenia
wstrząsowego.
Dalsze postępowanie w pogotowiu ratunkowym i w szpitalu będzie polegało w
pierwszym rzędzie na uregulowaniu w dostatecznym stopniu czynności oddechowej.
Odmę z nadciśnieniem lekarz pogotowia likwiduje już na miejscu wypadku przez
wprowadzenie sączka do jamy opłucnej. Podawanie tlenu i zwalczanie wstrząsu ma na
celu zapewnienie zaopatrzenia w tlen poszczególnych komórek. W niektórych
przypadkach zachodzi konieczność włączenia sztucznego oddychania za pomocą
specjalnej aparatury. Krwotok wewnętrzny w klatce piersiowej i uszkodzenie płuca
wymagają natychmiastowej chirurgicznej interwencji operacyjnej. Odmę opłucnową
likwiduje się odprowadzając na zewnątrz zalegające powietrze. Nadmierna ruchomość
ściany klatki piersiowej na skutek złamania większej liczby żeber wymaga w niektórych
przypadkach wielotygodniowego utrzymania sztucznego oddychania przy zastosowaniu
specjalnej aparatury (respiratora).
10. URAZY BRZUCHA

W jamie brzusznej mieszczą się: narządy układu trawiennego, niektóre ważne gruczoły,
śledziona oraz narządy układu moczowego (nerki i pęcherz). Dochodzą do tego jeszcze
duże naczynia krwionośne, np. tętnica główna (aor-ta).
Najczęstszym skutkiem urazu brzucha jest krwawienie z naczynia lub z narządu do jamy
brzusznej. W przypadkach ciężkiego krwawienia szybko rozwija się groźny dla życia
wstrząs.
Prócz tego istnieje ewentualność przedostania się do jamy otrzewnej zawartości
przewodu pokarmowego. Uszkodzenie nerki, moczowodu lub pęcherza moczowego
może pociągnąć za sobą wypływ moczu do jamy brzusznej. Na skutek wspomnianych
powikłań powstaje stan zapalny tkanki otaczającej narządy brzuszne (otrzewna), czyli
zapalenie otrzewnej (peritoniłis).
W przypadku zranienia powłok mogą zostać wypchnięte na Duża utrata zewnątrz
pętle jelita. Istnieje też niebezpieczeństwo przenik- krwi przy nięcia poprzez ranę
bakterii powodujących zapalenie otrze- uszkodzeniu wnej.
narządów
Najczęstszym źródłem dużego krwotoku do jamy brzusznej jest uszkodzenie
śledziony (pęknięcie). Narząd ten, leżący w lewym nadbrzuszu, jest bogato ukrwiony i
może ulec zranieniu nawet przy stosunkowo niewielkim, tępym urazie brzucha.
Również uszkodzenie wątroby bywa często przyczyną groźnego krwotoku brzusznego.
Niebezpieczna sytuacja powstaje przy naderwaniu tzw. tętniaka aorty, patologicznego
workowatego poszerzenia tętnicy głównej. Może dojść do tego samoistnie lub w
wyniku urazu zewnętrznego. Prowadzi to do szybko narastającego wstrząsu.
Obydwie nerki są bardzo dobrze ukrwione i ich zranieniu towarzyszy duża utrata krwi.
Do uszkodzenia narządów wewnętrznych dochodzi w wyniku gwałtownego urazu,
upadku z dużej wysokości, mocnego uderzenia w powłoki brzuszne, np. gdy nie
przypięty pasem Uraz brzucha bezpieczeństwa kierowca uderza w koło kierownicy
Strona 80
(ryc. 41).
Urazy brzucha
Ryc. 41. Mechanizm wypadku powodującego tępy uraz brzucha (nie przypięty pasem
kierowca): a — przed uderzeniem, b — zawodzi usiłowanie cofnięcia się od kierownicy,
c—gwałtowne urazy głowy, Matki piersiowej I brzucha.
Powłoki brzucha mogą przy tym nie przedstawiać śladów uszkodzenia.
W wyniku zadziałania ostrego przedmiotu, na przykład pchnięcia nożem, ulegają
zranieniu powłoki brzuszne oraz wewnętrzne narządy brzuszne. W niektórych
przypadkach zawartość jamy brzusznej ulega (zwykle częściowemu) wypchnięciu
poprzez ranę na zewnątrz.
10.1. Objawy
Przy zamkniętych urazach brzusznych rozpoznanie często stwarza pewne trudności.
Sińce Niekiedy można znaleźć na skórze tzw. sińce w miejscach
zadziałania urazu, rozmaitej wielkości podbiegnięcia krwawe, a często jedynie
ograniczone zaczerwienienie skóry.
Wstrząs Przy silnym krwotoku ilość krwi wynaczynionej do otrzew-
nej może dochodzić nawet do kilku litrów, choć nie stwierdza się żadnych wyraźnych
zmian zewnętrznych. Zwraca uwagę wyraźny i stale nasilający się wstrząs.
Silny ból Silny ból brzucha w połączeniu z twardymi nie dającymi się
ucisnąć powłokami i pogłębiające się objawy wstrząsu
Twarde przemawiają wyraźnie za krwawieniem wewnętrznym.
powłoki Proste jest rozpoznanie otwartego zranienia brzucha (ra-
brzuszne ny> widoczna pętla jelita, ciało obce tkwiące w powłokach).
Stosunkowo często na skutek wypadku występują obok uszkodzeń jamy brzusznej
również inne obrażenia, jak rany głowy i mózgu lub złamania kostne. Nawarstwianie się
objawów utrudnia rozpoznanie uszkodzeń wewnętrznych.
Postępowanie
99
10.2. Postępowanie
Głównymi zagrożeniami są: krwotok ze zranionego narzą- Zagrożenia du powodujący
powstanie wstrząsu oraz zakażenie prowadzące do zapalenia otrzewnej.
Osoba ratująca znajduje się w trudnej sytuacji, gdy podejrzewając groźne krwawienie
wewnętrzne nie może nawet usiłować go zatrzymać, nie mając możliwości dotarcia do
źródła krwawienia.
Jej uwaga skupia się przede wszystkim na walce ze wstrząsem, najszybszym wezwaniu
pogotowia ratunkowego i łagodzeniu dolegliwości przez właściwe ułożenie pacjenta.
Jednym z czynników zwalczania wstrząsu jest ułożenie wtzw. pozycji
przeciwwstrząsowej. Nogi unosi się na wyso- Walka kość około 30-40 cm powyżej
poziomu głowy. Pacjenta ze wstrząsem chroni się przed utratą ciepła i obserwuje
bez przerwy (kontrola tętna w krótkich odstępach czasu).
Wałek podłożony pod kolana może łagodzić bóle. Jeden Wałek lub dwa koce zwija
się w wałek (o średnicy około 30 cm), który pod kolana podkłada się pod zgięte
Strona 81
kolana rannego. W ten sposób zmniejsza się napięcie powłok brzusznych, co z kolei
uśmierza nieco dolegliwości. Przy rozwiniętym już wstrząsie można kojarzyć ułożenie
wstrząsowe z wałkiem podkolanowym. Rannemu nie zezwala się w żadnym wypadku na
jedzenie, Zakaz palenia, picie i palenie. W przypadkach zranienia jamy brzusznej
picia i jedzenia zawsze istnieje ewentualność niezwłocznego poddania pacjenta
doraźnej operacji. W czasie podawania narkozy mogłoby dojść do poważnych
powikłań w postaci wymiotów.
Otwarte rany brzucha powinny zostać jak najszybciej okryte jałowym materiałem
opatrunowym (pakiet oparzenio-wy, chusta oparzeniowa).
Wypchniętych na zewnątrz pętli jelita nie wolno wprowadzać z powrotem do brzucha.
Należy je okryć jałowo, bez ucisku. Nie należy usuwać ciał obcych (nóż itp.). Brzegi rany
zaopatruje się jałowo. Wyciągnięcie z rany dużego ciała Pozostawić obcego może
w pewnych okolicznościach spowodować groź- ciała obce ny krwotok.
Pogotowie ratunkowe przewozi wszystkie przypadki zranienia brzucha do szpitala. Już w
czasie transportu stosuje się intensywne postępowanie przeciwwstrząsowe (wlew
dożylny) równie energicznie, jak delikatnie. W szpitalu, jeśli zachodzi taka potrzeba, na
sali
100
Urazy brzucha
Konieczne przeprowadzenie operacji
operacyjnej otwiera się w warunkach jałowych jamę brzuszną, odnajduje się źródło
krwawienia i zatrzymuje ostatecznie krwotok. Przy pęknięciu śledziony można ją usunąć
w całości. Śledziona nie jest narządem bezwzględnie koniecznym dla życia. Niemniej
obecnie usiłuje się oszczędzić choćby część narządu, gdyż po całkowitym usunięciu
śledziony zauważono, szczególnie u dzieci, gorsze wyniki w zwalczaniu zakażenia.
Również ranną nerkę można ewentualnie usunąć, albowiem czynność drugiej
nienaruszonej nerki jest z reguły wystarczająca dla życia.
11. SCHORZENIA W OBRĘBIE KLATKI PIERSIOWEJ I BRZUCHA

11.1. Narządy jamy brzusznej
Jamą brzuszną (ryc. 42) nazywamy przestrzeń ograniczoną od dołu miednicą, od tyłu
kręgosłupem i mięśniami lędźwiowymi, od przodu warstwą mięśni brzusznych i od góry
przeponą. W jamie brzusznej mieści się wiele narządów wewnętrznych. Jest ona
podobnie jak powierzchnia narządów brzusznych wyścielona otrzewną. Ze względu na
to, że przepona jest ustawiona dość wysoko w klatce piersiowej, narządy znajdujące
się w górze brzucha, a mianowicie wątroba, śledziona i żołądek są częściowo chronione
przez
Strona 82
Jama brzuszna
10
Ryc. 42. Narządy Matki piersiowej I ]amy brzuszne]: 1 — serce, 2—płuca, 3 — przepona,
4—żołądek, 5—wątroba, 6—śledziona, 7 — Jelito cienkie, 8 — jelito grube (okrężnlca), 9 —
wyrostek robaczkowy, 10 — pęcherz moczowy.
102
Schorzenia klatki piersiowej i brzucha
Wątroba
Śledziona
Nerki
Żołądek
dolne żebra. Jelito cienkie mieści się na środku jamy brzusznej i jest otoczone na kształt
podkowy jelitem grubym. Od strony tylnej znajduje się trzustka i nerki wraz z
nadnerczami. Pęcherz moczowy, dolny odcinek jelita grubego i u kobiet macica leżą,
chronione przez miednicę, w dolnej partii jamy brzusznej.
Wątroba znajduje się w prawym nadbrzuszu bezpośrednio pod przeponą. Jej lewy płat
przechodzi nieco na lewo od linii środkowej ciała. Na tylnej ścianie zwróconej ku
wewnątrz leży pęcherzyk żółciowy, niewidoczny od przodu. Żółć bierze udział w
trawieniu tłuszczów. Na tej samej wysokości co wątroba, lecz nieco dalej ku tyłowi w
lewym nadbrzuszu leży śledziona, narząd wielkości mniej więcej dłoni. Jej zadanie to
wytwarzanie krwinek białych i rozkładanie starych komórkowych składników krwi.
Służy ponadto jako zbiornik krwi.
W lewym nadbrzuszu, za żołądkiem, znajduje się trzustka. Produkuje ona dziennie
około litra wydzieliny, która po przedostaniu się do jelita cienkiego służy do
neutralizacji kwaśnego soku żołądkowego oraz do rozkładania różnych rodzajów
pokarmu na składniki pierwsze. Po przetrawieniu mogą one dopiero w tej formie zostać
zaabsorbowane przez jelito. Prócz tego trzustka wytwarza hormon przedostający się
wprost do krwi — insulinę, która reguluje stężenie glukozy w organizmie.
Z obu stron kręgosłupa, wystając nieco poniżej krawędzi łuków żebrowych, leżą
obydwie nerki. Mają one kształt fasoli, zaś ich długość wynosi około 12-15 cm. Zadanie
nerek to oczyszczanie krwi z produktów końcowych przemiany materii i innych
substancji bezużytecznych już dla organizmu, np. leków. Również gospodarka
wodno-elektrolitowa jest w zasadzie regulowana przez nerki. Czynność nerek utrzymuje
więc w normie skład krwi. Funkcja wydalnicza jest uzależniona od dostatecznego
ciśnienia krwi i w razie jego spadku (wstrząs, zatrzymanie krążenia) czynność nerek
ustaje, w efekcie zaś następuje przesycenie organizmu trującymi końcowymi
produktami przemiany materii. Z nerek mocz spływa poprzez moczowody do pęcherza
moczowego, skąd jest wydalany na zewnątrz przez cewkę moczową. Nadnercza, ważne
gruczoły wydzielania wewnętrznego, tworzą rodzaj czapeczek na obu nerkach,
wytwarzają adrenalinę i kortyzon.
Żołądek leży, patrząc od przodu jamy brzusznej, między wątrobą a śledzioną. Jego
Strona 83
kształt ulega zmianom w zależno-
Nagłe zachorowania
103
ści od stopnia wypełnienia. U wejścia do żołądka znajduje się mechanizm zamykający
wpust i nie pozwalający na cofanie się zawartości żołądka z powrotem do przełyku.
Umożliwia przemieszanie się treści pokarmowej z sokiem żołądkowym i kwasem
solnym. Czynnikiem sprawczym są ruchy mięśni ściany żołądka. Ściana żołądka jest
zabezpieczona przed samotrawieniem przez wyściółkę z błony śluzowej. Treść
żołądkowa opuszcza żołądek po upływie różnego czasu (w zależności od składników
pożywienia) i przechodzi do dwunastnicy. Stanowi ona górny, początkowy odcinek jelita
cienkiego.* Tutaj mają swe ujścia przewody: żółciowy i trzustkowy.
Po przemieszaniu się z sokami trawiennymi treść pokarmowa przesuwa się dalej przez
środkowy i dolny odcinek jelita cienkiego, gdzie zachodzą zasadnicze zjawiska
wchłaniania, to znaczy przenikania substancj i odżywczych do krwi. Jelito cienkie ma
około 5 metrów długości.
W jelicie grubym, na skutek intensywnego wchłaniania wody, następuje ostateczne
zagęszczenie resztek pokarmowych. Początkowy odcinek jelita grubego, mieszczący
się w prawym podbrzuszu, nosi nazwę jelita ślepego. Tutaj odchodzi wyrostek
robaczkowy mający rozmiar małego palca. Na granicy jelita cienkiego i grubego
znajduje się rozdzielająca je zastawka. Całkowita długość jelita grubego wynosi około
1,5 metra. Niestrawione składniki pożywienia są wydalane w postaci kału.
Jelita
11.2. Nagłe zachorowania
Występowanie ostrych bólów w klatce piersiowej lub w jamie brzusznej należy zawsze
traktować jako objawy ostrego schorzenia lub zaostrzenie już wcześniej istniejącej
choroby. Opóźnienie w postępowaniu lekarskim przez niewczesne udzielenie fachowej
pomocy może doprowadzić do pogorszenia stanu chorobowego. Gwałtowne bóle
mogą w wielu przypadkach spowodować wstrząs.
Bóle
* Między żołądkiem a dwunastnicą znajduje się odźwiernik, okrężny mięsień regulujący

przechodzenie treści żołądkowej (przyp. tłum.)
104
Ostre bóle nakłaniają chorego do przybrania przykurczonej pozycji ochronnej, gdyż
rozluźnienie pewnych okolic ciała przynosi ulgę.
Obok bólów, również zaburzenia układu krążenia (np. zawał mięśnia sercowego, zator
płucny) prowadzą do wielu Wstrząs objawów wstrząsowych, jak uderzająca
bladość skóry, uczu-
cie strachu, umierania.
Mdłości Mdłości i wymioty mogą występować na skutek schorzenia
układu trawiennego (żołądek, jelita). Jeżeli choroba tocząca się w jamie brzusznej
dotyczy również otrzewnej, powstaje napięcie powłok brzusznych, czyli tak zwana
Strona 84
obrona mięśniowa (przy badaniu deskowata twardość powłok). Nieprecyzyjne określanie
przez pacjenta wystąpienia i przebiegu choroby, obecność bólów i innych objawów
stwarzają atmosferę niepewności i strachu. Same bóle nie pozwalają laikowi na
sprecyzowanie ich pochodzenia, gdyż niejednokrotnie występują one w miejscach
nietypowych dla lokalizacji narządu.
Dopiero skompletowanie pełnego obrazu chorobowego może pozwolić na wyjaśnienie
istoty choroby i wynikających z niej zagrożeń.
Zapalenie wyrostka robaczkowego (appendicitis)
Wyrostek Dla ścisłości trzeba zaznaczyć, iż stan zapalny nie dotyczy
robaczkowy z reguły całego jelita ślepego, lecz jedynie wyrostka robaczkowego.
Szczególnie niebezpieczne jest pęknięcie zapalnie zmienionej ściany wyrostka.
Wówczas ropa i zawartość jelita przedostają się do wolnej jamy otrzewnej i mogą
wywołać rozlane zapalenie otrzewnej w całej jamie brzusznej. Powikłanie to jest
groźne dla życia. Typowym objawem zapalenia
Prawe wyrostka robaczkowego jest ból w prawym podbrzuszu.
podbrzusze Czasami występuje również w okolicy pępka i to nawet
zwiększą intensywnością od bólu miejscowego. Bólom mogą towarzyszyć wymioty i
gorączka. Postępowaniem z wyboru jest operacyjne usunięcie zapalnie zmienionego
wyrostka robaczkowego. Pacjent, u którego wystąpiły nagłe bóle brzucha, powinien się
wstrzymać od jedzenia, picia i palenia. Aby nie zamazywać lekarzowi obrazu choroby
przy ustalaniu rozpoznania, kiedy istotną sprawą jest charakter i umiejscowienie bólu, nie
należy podawać choremu żadnych środków przeciwbólowych, niezależnie od ich
rodzaju.
Nagłe zachorowania
105
Przedziurawienie ściany żołądka
Przedziurawienie ściany żołądka jest typowym powikłaniem choroby wrzodowej. Istota

schorzenia polega na ograniczonym uszkodzeniu błony śluzowej, będącej normalną
warstwą ochronną ściany żołądka przed działaniem kwasu solnego i soków trawiennych.
Działając na nie chroniony odcinek ściany żołądka mogą spowodować jej krwawienie
lub przedziurawienie (perforację).
Przedostanie się zawartości żołądka do jamy otrzewnej stanowi groźbę ogólnego,
rozlanego zapalenia otrzewnej, powikłania groźnego dla życia. Przedziurawienie żołądka
jest niesłychanie bolesne. Pierwszym objawem jest ostry, gwałtowny ból
porównywany do „pchnięcia sztyletem", mogący promieniować do okolicy
międzyłopatkowej. Gdy treść żołądka przeniknie do wolnej jamy otrzewnej, powłoki
brzuszne reagują twardym, deskowatym napięciem. W kolejnych etapach bóle
rozprzestrzeniają się na całą jamę brzuszną.
Na przykładzie przedziurawienia wrzodu żołądka staje się zupełnie zrozumiałe,
dlaczego w przypadkach nagłych schorzeń brzucha zabrania się bezwzględnie jedzenia i
picia. Chodzi o zapobieganie dalszemu pogorszeniu się stanu chorobowego.
Wrzód żołądka
Zapalenie otrzewnej
Strona 85
Kolka żółciowa
Złogi (kamienie) rozmaitej wielkości i budowy powstają w pęcherzyku żółciowym z
powodu wytrącania się zawartych w żółci soli. Przyczyny powstawania złogów bywają
różne. Wytworzone kamienie mają tendencję do przemieszczania się wraz z żółcią w
kierunku wąskich odprowadzających dróg żółciowych i tam też mogą ulec uwiężnięciu.
Rytmicznymi ruchami skurczowymi mięśniówka dróg żółciowych usiłuje przepchnąć
złogi do dwunastnicy. Często się to udaje (przy małych rozmiarach złogu), jednak
skurcze powodują ostre, napadowe bóle w prawym nadbrzuszu (pod prawym łukiem
żebrowym). Okresowe bóle skurczowe często promieniują do łopatki. Mogą
występować mdłości. Zwykle bóle mają charakter kolki, co oznacza, że bardzo silne
dolegliwości okresowo ustępują nieznacznemu pobolewaniu lub znikają całkowicie.
Kamienie żółciowe
Ataki bólowe
106
Kolka nerkowa
Zmiany w normalnym składzie moczu mogą spowodować szczególne zagęszczenie

niektórych substancji. Powstawa-Kamienie niu tycn ciał sprzyja utrudnienie
odpływu moczu. Tworzą się
moczowe drobne kamyczki w miedniczkach nerkowych lub w innych
odcinkach układu moczowego. Kamyki te mogą spływać do moczowodu i tutaj utkwić.
Moczowód próbuje poprzez rytmiczne skurcze swej warstwy mięśniowej przepchnąć
kamyki dalej. Ruchy mięśniówki pacjent odczuwa w postaci bólów skurczowych w
tylnym podżebrzu (okolica lędźwiowa). Występują one na przemian z okresami
bezbólowymi. Bóle często promieniują do pachwiny lub w okolicę pęcherza. Kiedy
później małe kamyczki wypadają na zewnątrz wraz z moczem, mówi się o „ujawnianiu
się kolki nerkowej" lub o „rodzeniu". Kolka nerkowa należy do najsilniej odczuwalnych
bólów w ogóle i może doprowadzić nawet do stanu wstrząsopodobnego.
Zapalenie trzustki
Zapalenie trzustki stwarza wiele niebezpieczeństw. Trzustka wytwarza enzymy
(zaczyny) trawienne rozkładające białka, węglowodany i tłuszcze. Stan zapalny
naruszający ściankę przewodu trzustkowego odprowadzającego enzymy
Samotrawie- trawienne (pankreatyna) powoduje proces trawienia nie
nie chronionych już tkanek gruczołu.
Niezależnie od samotrawienia trzustki okolicznym narządom grozi „nadtrawianie". Proces
niszczenia tkanek wywołuje bardzo silne bóle, zazwyczaj opasujące i promieniujące na
wysokości łuku żebrowego. Przenikanie produktów zniszczonych tkanek do krwi
powoduje wytworzenie się obrazu
Wstrząs klinicznego wstrząsu. Gdy proces zapalny obejmie również
wolną otrzewną, cały brzuch staje się napięty (obrona mięśniowa), zaś powłoki
wykazują przy naciskaniu deskowatą twardość. Zapalenie trzustki jest schorzeniem
bardzo groźnym dla życia i wymaga szybkiej pomocy lekarskiej.
Klatka piersiowa
Strona 86
107
Niedrożność jelit
Zaburzenie ukrwienia jelita, zatkanie światła kamieniem kałowym, guz lub porażenie jelit
prowadzą do zahamowania przesuwania się treści pokarmowej, czyli do tzw.
niedrożności jelit. Podobna sytuacja powstaje w przypadku uwięznięcia przepukliny
pachwinowej. Na skutek zatrzymania się czynności transportowej jelita ustaje
przesuwanie się treści jelitowej i gazów. Jelito ulega rozdęciu, zaś powłoki brzuszne
stają się napięte. W dalszym przebiegu choroby występują bardzo silne bóle i
deskowata twardość powłok brzusznych. Nierzadko opisanym objawom towarzyszy
wstrząs. Niedrożność jelit jest schorzeniem groźnym dla życia, gdyż rozdęty odcinek
jelita może ulec martwicy i pęknięciu. Wówczas zawartość jelita dostaje się do wolnej
jamy otrzewnej ze wszystkimi kolejnymi konsekwencjami.
Deskowate
powłoki
brzuszne
11.3. Klatka piersiowa
Narządy klatki piersiowej zostały opisane w rozdziale o oddychaniu i krążeniu krwi.
Atak serca (angina pectoris, dusznica bolesna)
Mianem dusznicy bolesnej (angina pectoris) określa się stany bólowe występujące przy
schorzeniach naczyń krwionośnych zaopatrujących w krew mięsień sercowy. Zmiany
chorobowe prowadzą do odcinkowych zwężeń tętnic wieńcowych. Przeszkoda w
dopływie krwi przez daną tętnicę wieńcową (lub jej odgałęzienie) prowadzi do
niedokrwienia tej okolicy mięśnia sercowego, która jest właśnie zaopatrywana przez
zmienioną tętnicę. Szczególnie w sytuacjach, kiedy okoliczności stwarzają potrzebę
zwiększonej dostawy tlenu do mięśnia, np. przy wysiłku fizycznym lub wzburzeniu
psychicznym, niepełne ukrwienie nie pokrywa już wymaganego zapotrzebowania i
niedobór tlenu w tkankach oraz komórkach mięśnia sercowego daje znać o sobie.
Wywołuje on ostre bóle zamostkowe promieniujące często do szyi, barku lub ramienia
(ryc. 43).
Promieniujące bóle
108
Ryc. 43. Typowe kierunki promieniowania bólu przy dusznicy bolesne] I zawale serca.
W szczególnie ciężkich przypadkach ataki bólowe mogą występować nawet w czasie
spoczynku.
Bólom nierzadko towarzyszy uczucie silnej trwogi.
Dolegliwości ustępują zwykle w ciągu paru minut, gdy ustaje obciążenie (fizyczne bądź
psychiczne), pacjent zaś spokojnie siada lub się kładzie. Pacjenci, mający już pewne
doświadczenie, zwykle noszą przy sobie przepisane im przez lekarza leki (najczęściej
pochodne nitrogliceryny), które szybko uśmierzają lub usuwają bóle. W takim przypadku
osoba udzielająca pierwszej pomocy powinna po prostu ułatwić choremu zażycie leku.
Pobranie na czas leku często zapobiega powstaniu w tkankach mięśnia sercowego
dalszych uszkodzeń.
Strona 87
Zaburzenie
Ból przy zawale silny i nie ustępujący

Zawał mięśnia sercowego
Przy powstaniu zawału serca działają w zasadzie podobne przyczyny jak w dusznicy
bolesnej. W tym przypadku dotknięta chorobą okolica serca zostaje prawie lub
zupełnie, w razie całkowitej niedrożności tętnicy wieńcowej, pozbawiona dopływu
krwi, ponosząc w związku z tym ciężkie uszkodzenia. Nieukrwiona z powodu zawału
okolica mięśnia przestaje pracować, później zaś ulega martwicy. W zależności od
rodzaju i rozmiarów zamkniętej tętnicy uszkodzenia serca mają różne natężenie.
Również od okolicy serca dotkniętej niedokrwieniem zależy, czy dalszy przebieg
choroby spowoduje mniejsze, czy większe zaburzenia, lub też zakończy się rychłym
zgonem.
Zawał serca rozpoczyna się często jak atak serca (patrz wyżej), lecz bywa zwykle
jeszcze bardziej dotkliwy i utrzymu-
Klatka piersiowa
109
je się dłużej. Może wystąpić równoczesne uczucie trwogi, aż do śmiertelnego strachu
oraz objawy wstrząsu. Tętno bywa w pewnych okolicznościach skrajnie szybkie, lecz
może być również bardzo zwolnione. Również ci pacjenci z „przeszłością" zawałową
mają najczęściej ze sobą przepisane leki (pochodne nitrogliceryny) na wypadek ataku
serca. Wówczas osoba ratująca dopomaga pacjentowi w pobraniu leku.
U określonej grupy pacjentów, np. chorych na cukrzycę, zawał serca może przebiegać
prawie lub zupełnie bez bólów, tak że fakt ten nie dociera nawet do świadomości
chorego, który nie zdaje sobie sprawy z powagi sytuacji.
Postępowanie
Wyżej opisane przykłady powinny nawet bez dogłębnego zrozumienia istoty być
traktowane jako typowe nagłe wypadki mające wszelkie cechy niebezpieczeństwa dla
życia. Wszystkie tego rodzaju przypadłości wymagają szybkiej pomocy lekarskiej,
gdyż laik nie jest w stanie odróżnić niebezpiecznej choroby od banalnej i niegroźnej
przypadłości. Oczekując na badanie lekarskie, które powinno dać jednoznaczną
odpowiedź, ratownik powinien dopilnować, aby pacjent nie zażywał przed przybyciem
lekarza żadnych środków przeciwbólowych. W przeciwnym razie obraz choroby będzie
zamazany, zaś ustalenie rozpoznania utrudnione.
Osoba udzielająca pierwszej pomocy ma zazwyczaj niełatwe zadanie opiekując się
chorym do czasu zjawienia się lekarza lub pogotowia ratunkowego. Przede wszystkim
należy zadbać o zapewnienie choremu spokoju.
Biorąc pod uwagę, że w nagłych wypadkach o nieustalonym rozpoznaniu w dalszym
postępowaniu może zajść konieczność poddania pacjenta operacji, ze względu na
możliwość zakażenia jamy otrzewnej treścią z uszkodzonego przewodu pokarmowego
— nie wolno choremu podawać jedzenia i picia oraz należy mu zakazać palenia. Nie
pozwala się również na zażywanie leków z wyjątkiem przypadków, kiedy chory ma przy
sobie preparat przepisany mu specjalnie na wypadek nagłego zachorowania. W
odróżnieniu od ogólnie przyjętych zasad pierwszej pomocy w omawianych
przypadkach, nawet w razie wystąpienia wyraźnych objawów wstrząsu, nie stosuje się
Strona 88
ułożenia przeciwwstrząsowego.
Żadnych środków przeciwbólowych
Zapewnić spokój
Schorzenia klatki piersiowej
Watek pod kolana
Pozycja półsiedząca
Układając chorego bierzemy pod uwagę dwa zasadnicze uwarunkowania: bóle brzucha i
duszność. Przy bólach brzucha często można ulżyć pacjentowi podkładając mu pod
kolana wałek ze zwiniętego koca. U płasko leżącego chorego powoduje to rozluźnienie
napiętych powłok brzusznych. Chorego z dusznością umieszcza się w pozycji
półsiedzącej tak, aby było dogodniejsze posługiwanie się pomocniczymi mięśniami
oddechowymi zwiększającymi wentylację płuc. Nie należy pacjentowi narzucać żadnej
specjalnej pozycji gdy uważa, że wybrane przez niego ułożenie zmniejsza choćby
trochę jego dolegliwości.
Dalsze postępowanie lecznicze w nagłych przypadkach ma już zwykle miejsce w
szpitalu. Polega ono na ustaleniu dokładnego rozpoznania za pomocą dodatkowych
badań laboratoryjnych i odpowiedniego specjalistycznego sprzętu diagnostycznego. W
zależności od rozpoznanej choroby zapada decyzja, czy będzie stosowana metoda
leczenia zachowawczego (farmakologicznego), np. przy zawale serca, czy też chory
będzie poddany operacji dla zlikwidowania przyczyn choroby (np. przy ostrym zapaleniu
wyrostka robaczkowego).
12. UTRATA PRZYTOMNOŚCI
Przytomność jest to całość procesów umożliwiających prawidłowe spostrzeganie,

skupienie uwagi i uprzytamnianie sobie wydarzeń.
Przy utracie przytomności spostrzeganie, podobnie jak we śnie, jest zniesione, różnica
polega na tym, że śpiącego można w każdej chwili obudzić, podczas gdy
nieprzytomnego nawet silne bodźce (optyczne, akustyczne, bólowe) nie przywracają
wcale albo bardzo nieznacznie do przytomności.
Przyczyną utraty przytomności jest uszkodzenie tych okolic mózgu, które „zawiadują"
świadomością (np. niedobór tlenu, ucisk na drogi nerwowe, zaburzenia przemiany
materii).
Uszkodzenie może być odwracalne i świadomość powraca po pewnym czasie, często
już nawet po kilku minutach. Czasami jednak powraca po kilku dniach, a nawet wielu
tygodniach. Stan głębokiej utraty przytomności określa się również mianem śpiączki.
Wówczas są zniesione reakcje na wszelkie bodźce, również bólowe.
Strona 89
Przy utracie przytomności bywają wygaszone niektóre tzw. odruchy obronne,
podświadomie zawsze obecne u człowieka zdrowego, np. kaszel i odruch połykowy.
Odruchy obronne chronią organizm między innymi przed zachłyśnięciem (przedostaniem
się ciała obcego do dróg oddechowych). Może nim być choćby kęs pokarmu, krew lub
śluz. Gdy ciało obce stałe lub płynne dostanie się w okolicę wejścia do tchawicy,
podrażnia równocześnie tylną ścianę gardła i albo zostaje połknięte, albo też silnym
zrywem odruchu kaszlowego — wyrzucone na zewnątrz.
W razie braku odruchów obronnych nie działa bodziec kaszlowy i ciało obce może
wpaść do tchawicy i stąd wraz z prądem wdychanego powietrza zostać dalej
wchłonięte do dróg oddechowych.
Najniebezpieczniejsze jest wchłonięcie do drzewa oskrzelowego wymiocin. Treść
żołądkowa wraz z zawartym w niej kwaśnym sokiem żołądkowym po przedostaniu się
do płuc może poważnie uszkodzić pęcherzyki płucne. Niemniej dramatyczna sytuacja
powstaje po wchłonięciu większych ciał
Przytomność
Niemożność obudzenia
m
112
Utrata przytomności
obcych, które zatykając drogi oddechowe uniemożliwiają wymianę gazową.
W większości przypadków utracie przytomności towarzyszy zwiotczenie mięśni
(wyjątek stanowią ataki skurczów, kiedy to oczywiście napięcie mięśniowe wzrasta).
Może dojść do sytuacji, kiedy u leżącego na wznak pacjenta ulega Zapadanie się
zapadnięciu nasada języka zatykając wejście do tchawicy. języka Wtedy
staje się niemożliwa wymiana gazowa i nieprzytomny
dusi się swoim własnym językiem.
U człowieka zdrowego zapadający się w czasie snu język unosi się na skutek odruchu
obronnego, pozostawiając otwarte wejście do dróg oddechowych (chrapanie).
Utrata przytomności może być spowodowana przez: Przyczyny 1. uraz głowy
(bezpośrednie uszkodzenie tkanki mózgowej przez uraz lub cios, wzrost ciśnienia
śródczaszkowego na skutek krwawienia lub obrzęku mózgu).
2. Niedostatek tlenu w mózgu
(na przykład zmniejszona zawartość tlenu we wdychiwa-nym powietrzu, zatkanie dróg
oddechowych, zaburzenie transportu tlenu przez krew oraz inne zaburzenia oddechowe).
3. Zaburzenia przemiany materii
(na przykład zbyt duże lub zbyt małe stężenie glukozy we krwi, zaburzenie czynności
wątroby i nerek).
4. Zatrucia
(tłumienie ośrodka świadomości w mózgu lub zaburzenia oddechu i przemiany materii w
wyniku zatrucia)
5. Napady skurczowe pochodzenia mózgowego (napady padaczki lub skurcze
gorączkowe).
6. Działanie prądu elektrycznego.
7. Udar mózgu
Strona 90
(nagłe, samoistne pęknięcie naczynia krwionośnego w mózgu powoduje krwawienie i
ucisk na tkankę mózgową. Zatkanie mózgowego naczynia krwionośnego, np. przez
oderwany zakrzep krwi (zator), powoduje niedostarczanie tlenu tkankom mózgowym).
8. Nadmierne ochłodzenie
(utrata przytomności następuje po obniżeniu temperatury ciała poniżej 30°C).
9. Działanie wysokiej temperatury
(udar cieplny, udar słoneczny, wyczerpanie upałem).
Postępowanie
113
Utratę przytomności rozpoznaje się na podstawie następujących objawów:
1. Nieprzytomny nie reaguje na pytania i nie odpowiada na głośne wołanie. Ten stan
określa się jako „brak możliwości nawiązania kontaktu słownego".
2. Nieprzytomny nie reaguje normalnie na bodźce mechaniczne, np. na szczypanie skóry.
3. Mięśnie są zazwyczaj niesłychanie wiotkie. Uniesiona biernie ręka badanego nie może
utrzymać się samodzielnie i opada bezwładnie w dół.
Jak już wspomniano, w wyjątkowych przypadkach stanów skurczowych napięcie
mięśniowe jest wzmożone, np. przy napadach kurczów mózgowopochodnych oraz
ciężkich uszkodzeniach czaszkowo-mózgowych.
Utrata przytomności może stanowić niebezpieczeństwo dla życia. Szczególnie
zagrożone jest oddychanie. U leżącego na wznak pacjenta może nastąpić wstrzymanie
wymiany gazowej na skutek zatkania dróg oddechowych przez zapadającą się nasadę
języka lub przez ciało obce. Dużą groźbę stanowią wymioty powodujące możliwość
wchłonięcia do płuc treści żołądkowej. Zasadnicze znaczenie dla utrzymania czynności
oddechowej ma podstawowe schorzenie lub doznane zranienie.
Prócz już wspomnianych istnieje jeszcze wiele dodatkowych zagrożeń wynikających z
braku przytomności. Człowiek nieprzytomny nie może samodzielnie usunąć się z okolicy
zagrożenia (upadek na jezdni, przebywanie zatrutego w pomieszczeniu zagazowanym
itp.).
Rozpoznanie
Brak lub
zmniejszenie
reakcji na
jakiekolwiek
bodźce
Wiotkość
mięśni
Niebezpieczeństwa
Groźba dla życia
12.1. Postępowanie w przypadku utraty przytomności
Postępowanie ratownika jest ukierunkowane — pomijając ewakuację poszkodowanego z
okolicy zagrożenia i chronienia go przed dodatkowymi szkodliwymi czynnikami — na
utrzymanie lub przywrócenie oddechu człowiekowi nieprzytomnemu.
Pierwszą rzeczą jest sprawdzenie, czy osoba nieprzytomna zachowała regularny
Strona 91
oddech.
Postępowanie
Kontrola oddechu
12.1.1. Kontrola oddechu

Prawidłowość czynności oddechowej ustala się na podstawie
1. Osłuchiwania lub wyczucia prądu powietrza uchodzącego z ust lub nosa
nieprzytomnego.
2. Obserwacji ruchów oddechowych klatki piersiowej i nadbrzusza.
3. Wyczuwania ruchów oddechowych (ryc. 44).
Dla kontroli oddychania ratujący kładzie płasko jedną dłoń na boku klatki piersiowej nad
dolnymi żebrami, drugą zaś na nadbrzuszu (nad żołądkiem). Przy normalnym oddechu
nieprzytomnego wyczuwa się wyraźnie unoszenie się i zapadanie klatki piersiowej oraz
powłok brzusznych.
Niewydolność oddechowa charakteryzuje się sinym zabarwieniem skóry, szczególnie
zaś warg, łożysk paznokciowych, płatków małżowin usznych i twarzy (sinica). Gdy
nieprzytomny oddycha prawidłowo, bezzwłocznie przekręcamy go na bok.
Ryc. 44. Kontrola oddechu przez przyłożenie ręki na tuk żebrowy I nadbrzusze.
Boczne W ułożeniu bocznym, przy wyprostowanej szyi unika się
ułożenie zagrożenia zatkania dróg oddechowych przez zapadającą
się nasadę języka. Prócz tego znacznie się zmniejsza ewentualność zachłyśnięcia. Jak
najniższe położenie ust sprawia, że w razie wymiotów treść żołądkowa wypłynie na
zewnątrz przez przełyk i otwarte usta. Płynna treść nie przedostanie się do tchawicy i
nie zagrozi płucom.
Kontrola oddechu
115
Niezależnie od ułożenia człowiek nieprzytomny powinien być nieprzerwanie
obserwowany, aby w przypadku wystąpię- Stała nia zaburzenia oddechu zastosować
odpowiednie czynności obserwacja ratownicze.
W razie potrzeby można łączyć boczne ułożenie z pozycją przeciwwstrząsową. Jeśli
w wyniku kontroli nie da się jednoznacznie potwierdzić dostatecznego oddychania
samoistnego, niezwłocznie należy wyprostować szyję przez od- Odgiąć głowę
gięcie głowy ku tyłowi (ryc. 45). Równocześnie jedną ręką do tyłu ujmuje się czoło
na granicy skóry owłosionej głowy, drugą podciąga się podbródek i żuchwę ku
przodowi. Tym sposo-
Ryc. 45. a Zatkanie dróg oddechowych przez zapadnięty język, b — przegięcie głowy ku
tyłowi powoduje uniesienie się Języka. Drogi oddechowe są wolne.
Tab. 5: Schematyczne ujęcie kolejności postępowania w przypadku
utraty przytomności
Pacjent bez kontaktu słownego
Strona 92
r
Kontrola oddechu ---------
1 i i
Oddychanie samoistne Brak samoistnego oddechu
ł ł
Przekręcenie chorego na bok
Wyprostować głowę
ł
\ Oddech nie
wraca
Sprawdzać w krótkich odstępach czasu tętno i oddech
Powrót normalnego oddechu ł
Sztuczne
oddychanie
bem udaje się niejednokrotnie przywrócić samoistny oddech. Gdy chory zacznie znowu
prawidłowo oddychać, układa się go z powrotem na boku.
W przypadku kiedy nie uda się przywrócić oddechu, natychmiast przystępujemy do
rozpoczęcia sztucznego oddychania (tab. 5).
12.1.2. Ułożenie chorego na boku
Ułożenie boczne zapewnia samoistnie oddychającemu nieprzytomnemu zachowanie
wolnych dróg oddechowych. Dlatego też wspomniane ułożenie może mieć decydujący
wpływ na przeżycie pacjenta.
Zaleca się więc postępowanie zgodne z przedstawionym poniżej (ryc. 46) schematem.
W celu przekręcenia chorego na bok dobrano tego rodzaju chwyty, aby osoba niezbyt
silna mogła wykonać niezbędne czynności.
Pozycja wyjściowa — to pacjent leżący na wznak. Jeśli znajduje się w innej pozycji
przed rozpoczęciem bocznego układania, należy przywieść nieprzytomnego do pozycji
horyzontalnej. Ratujący podchodzi z boku do chorego leżącego na podłodze. Unosi
pacjenta nieco w swoją stronę ujmując go za biodro (ryc. 46) i przesuwa jego rękę
(bliższą sobie) tak głęboko pod pośladek, jak się to tylko da zrobić. Trzeba uważać, aby
ręka była wyprostowana w stawie łokciowym, gdyż w dalszym przebiegu manipulacji
nieprzytomny zostanie przekręcony na ten bok. Zgina się nogę po tej samej stronie i
ustawia stopę jak najbliżej siedzenia. Teraz chwytamy chorego za ramię i biodro po
przeciwnej (odleglejszej) stronie i ostrożnie przekręcamy go ku sobie. Jeśli
prowadziliśmy prawidłowo dotychczasowe czynności, noga podgięta ku górze
zapobiegnie odwróceniu się nieprzytomnego na brzuch.
Ratownik delikatnie wyciąga za łokieć przyciśniętą ciałem rękę do tyłu, uzyskując tym
samym dodatkowy czynnik stabilizujący ułożenie. Teraz prostuje się głowę i przekręca
ku dołowi, tak aby usta znalazły się w możliwie najniższym punkcie. Na tym kończymy
boczne ułożenie (ryc. 47).
W zasadzie jest obojętne, na którym boku leży pacjent, chyba że ma otwarte
uszkodzenia czaszkowo-mózgowe. W takim przypadku układa się rannego w ten
Strona 93
sposób, aby nienaruszona strona głowy stykała się z podłogą. Należy
Ułożenie chorego
117
Ryc. 46. Boczne ułożenie chorego: a— unieść biodro I położyć pod pośladek
wyprostowaną rękę, b — zgiąć w kolanie nogę od strony ratującego, c— u|ąć
nieprzytomnego za bark I biodro, d— ostrożnie przekręcić pacjenta ku sobie, e—delikatnie
wyciągnąć rękę I zgiąć w łokciu, /—odgiąć głowę ku tyłowi (w karku) I podłożyć dłoń
płasko pod brodę.
Ryc. 47. Ułożenie boczne. Nieprzytomny pacjent wymaga nadal troskliwej obserwacji.
^gipi*1"^
118
próbować ustalić, czy w wypadku nie zostały złamane kości jednej z rąk.
W razie potwierdzenia podejrzenia, pod siedzenie podkłada się oczywiście rękę zdrową
licząc się z tym, iż na niej przez krótki czas przy przekręcaniu ciała będzie spoczywać
jego masa.
12.2. Omdlenie
Omdlenie jest krótkotrwałą utratą przytomności na skutek nagłego, chwilowego

niedoboru tlenu w mózgu. Charakterystyczną cechą tego zdarzenia jest otoczenie i
warunki, w których przypadek miał miejsce.
Najczęściej dochodzi do omdleń w dużych zbiorowiskach ludzi, gdy obecni stoją przez
dłuższy czas w dusznej atmosferze (kościół, uroczystości publiczne). Istnieje również
wpływ warunków meteorologicznych (spadek ciśnienia atmosferycznego, duża
wilgotność powietrza). Podczas stania wzrasta ciśnienie na ściany naczyń krwionośnych
w kończynach dolnych. Dochodzi do zmiany warunków rozłożenia masy krwi w układzie
krążenia. Krew opada dość szybko (ciśnienie hydrostatyczne) do naczyń w kończynach
dolnych i gromadzi się przede wszystkim w żyłach nóg zubażając równocześnie
ukrwienie mózgu. Niedostateczne zaopatrze-Utrata nie mózgu w tlen
wywołuje utratę przytomności.
świadomości Często omdlenie jest poprzedzone zawrotem głowy, złym
samopoczuciem i mroczkami przed oczyma.
W chwili utraty przytomności osoba omdlała osuwa się niespodziewanie na ziemię.
Twarz jest blada, nie można nawiązać z nią kontaktu słownego. Z chwilą jednak, gdy
znajdzie się na ziemi, jej mózg, serce oraz inne narządy będą mniej więcej na tym
samym poziomie i ukrwienie mózgu dojdzie szybko do stanu prawidłowego. Poprawa
Strona 94
ukrwienia mózgowego i ponowne normalne zaopatrzenie tkanek mózgowych w tlen
wyrównują zaburzenia czynnościowe i człowiek po omdleniu dochodzi do siebie.
Niebezpieczeństwo grożące w razie omdlenia to możliwość doznania urazów przy
upadku (uszkodzenie czasz-kowo-mózgowe, złamania kości). Samo omdlenie jest w
gruncie rzeczy błahą przypadłością, lecz może się zdarzyć, iż w krótkim czasie po
odzyskaniu przytomności może nastąpić jej ponowna utrata. Z tego też powodu po
przeminie-
Omdlenie
119
kiu stanu omdlenia należy przez jakiś czas poleżeć na świeżym powietrzu. Jeszcze
potem zaleca się spokój i unikanie wysiłków.
Przy
Jeśli osoba „omdlała" nie odzyskuje wkrótce świadomości przedłużającej
(po upływie około minuty) oznacza to, że mamy do czynienia się utracie
nie tylko z banalnym omdleniem, lecz z poważniejszym przytomności
zaburzeniem. Przypadek należy wówczas traktować jako — boczne
utratę przytomności. ułożenie
13. USZKODZENIA
CZASZKOWO-MÓZGOWE
Vft-" ¦ " i",C, tfe:
\\* . «:¦
-..¦¦-.¦,¦-¦¦ 13.1. Budowa ośrodkowego układu -n.: -:-,. nerwowego
Komórki nerwowe
Ośrodkowy układ nerwowy
Mózg
Układ nerwowy człowieka składa się z poszczególnych komórek nerwowych. Są one
stosunkowo duże i mają liczne wypustki.
Charakterystyczną cechą tkanki nerwowej jest jej wrażliwość na ucisk i niedotlenienie.
Mózg i rdzeń kręgowy tworzą nadrzędny ośrodek zlecający i sterujący układem
nerwowym i stąd ich nazwa ośrodkowy układ nerwowy (o.u.n.). Jest on doskonale
chroniony przez kości czaszki i kręgosłup. Mózg i rdzeń kręgowy mają poza tym
Strona 95
potrójną otoczkę opon. Opona twarda jest zrośnięta z wewnętrzną powierzchnią
czaszki, środkową warstwę tworzy tzw. pajęczynówka połączona delikatnymi mostkami
tkanki łącznej z oponą miękką okrywającą powierzchnię mózgu. Przestrzeń między
pajęczynówka a oponą miękką jest wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym,
tworzącym się w splocie komory mózgowej. Płyn ten stanowi pewną ochronę przed
urazami zewnętrznymi, chroni przed wpływem nadmiernego gorąca oraz ma funkcję
odżywczą. Na powierzchni mózgu biegnie większość naczyń krwionośnych
zaopatrujących mózg.
Mózg dzielimy na pięć części mających różne zadania w sterowaniu czynnościami
organizmu. Są to: mózgowie, móżdżek, międzymózgowie, śródmózgowie i rdzeń
przedłużony.
Mózgowie działa w pierwszym rzędzie jako magazyn informacji i ośrodek sterujący
wszystkimi czynnościami organizmu. W korze mózgowej mieszczą się komórki
zawiadujące odczuciami intelektualnymi i psychicznymi, kierujące narządem ruchu i
odbierające wrażenia ze wszystkich narządów zmysłów. W międzymózgowiu znajdują
się najważniejsze punkty przekaźnikowe. Tutaj dochodzą włóknami ze skórnych
narządów zmysłów bodźce, które zostają dalej
Uszkodzenia czaszkowo-mózgowe
121
przekazywane do mózgowia. W podwzgórzu leżą ośrodki regulacji środowiska
wewnętrznego ciała, to jest wchłaniania wody i substancji odżywczych, wydalania oraz
temperatury organizmu.
Śródmózgowie ma zasadnicze znaczenie dla przejmowania informacji i regulowania
sfery wzrokowej.
Zadaniem móżdżku jest sterowanie równowagą i uruchamianie odpowiednich czynności
dla jej zachowania.
Rdzeń przedłużony jest wchodzącym w strukturę rdzenia kręgowego odcinkiem
mózgu. Tutaj znajdują się ośrodki licznych ważnych odruchów, a w szczególności
odruchów obronnych (kaszel, kichanie, zamykanie powiek itp.). W rdzeniu przedłużonym
znajduje się również ośrodek oddychania kierujący ruchami oddechowymi.
Międzymózgowie, śródmózgowie i rdzeń przedłużony mają wspólną nazwę — pień
mózgowy.
13.2. Uszkodzenia czaszkowo-mózgowe

W RFN, zgodnie z badaniami statystycznymi, wydarza się około 150 000-200 000
przypadków uszkodzeń czaszko-wo-mózgowych rocznie, z czego 40 000 ciężkich.
Liczbę krwawień mózgowych na skutek urazów ocenia się na około 10 000.
Uszkodzenia czaszkowo-mózgowe stanowią stosunkowo najczęstszą przyczynę zgonu
w nagłych wypadkach. 70 do 75% są to wypadki komunikacyjne, w których z kolei
największą grupę przyczyny śmierci (70%) stanowią następstwa uszkodzeń
czaszkowo-mózgowych.
Uszkodzenie czaszkowo-mózgowe powstaje na skutek nagłego urazu mechanicznego
głowy. W zależności od ostrego lub tępego zadziałania urazu powstają otwarte (rana)
lub zamknięte uszkodzenia czaszkowo-mózgowe. Uraz głowy powoduje różnego
Strona 96
rodzaju obrażenia mózgu, jak wstrząś-nienie, otwarte zranienie czaszkowo-mózgowe
lub uszkodzenie pnia mózgu.
Mogą one również zachodzić w rozmaitych kombinacjach i występujące wówczas
objawy współistniejących uszkodzeń nakładają się na siebie, zaś zagrożenia się sumują
(tab. 6).
Tab. 6: Tabela przeglądowa: uszkodzenia czaszkowo-mózgowe
Wstrząśnienie Stłuczenie Krwawienie Złamanie

Otwarte
mózgu mózgu mózgowepodstawy zranienie
czaszki czaszkowo-
-mózgowe
Przyczyny Tępe lub ostre urazy czaszki
Rozpoznanie krótka utrata dłuższa utrata zaburzenia utrata

rana na skórze
przytomności; przytomności, świadomości. przytomności,
owłosionej
później: zaburzenia nierówne możliwość głowy ewent.
mdłości, oddechowe, źrenice, zaburzeń krwawienie,
wymioty, kurcze, zaburzenia oddechowych, utrata
niepamięć, porażenia. oddechu, krwiaki przytomności
zawroty, kurcze, oczodołów,
bóle głowy porażenia, utrata („okulary"), sączenie krwi
przytomności z ust, nosa,

Zagrożenia krwawienie krwawienie wystąpienie
zakażenie opon
w mózgu w mózgu zakażenia mózgowych
i ponownai ponowna i mózgu
utrata utrata
przytomności, utrata przytomności
przytomności
utrata przytomności, zakrztuszenie, zaburzenia oddechu, bezdech
Postępowanie kontrola stanu świadomości, kontrola oddechu,
przy utracie przytomności i zachowanym oddechu:
ułożenie na boku, pacjenta przytomnego ułożyć
z uniesionym tułowiem,
przy bezdechu sztuczne oddychanie nie przykrywać
jałowy
Strona 97
ewent. reanimacja, stała kontrola czynności życio- i nie
obmywać opatrunek
wych, doraźne wezwanie pogotowia ratunkowego,
krwawienia bez ucisku
chorego położyć
Tępy uraz
Wstrząśnienie mózgu
13.2.1. Zamknięte uszkodzenia czaszkowo-mózgowe
W przeważającej liczbie przypadków urazu głowy nie stwierdza się bezpośredniego
zetknięcia tkanki mózgowej z otoczeniem. Mamy wówczas do czynienia z zamkniętym
lub zakrytym uszkodzeniem czaszkowo-mózgowym. Siła urazu przenosi się jednak w
postaci fali uderzeniowej na zawartość czaszki — na mózg. Przypadek ten nazywamy
wstrząś-nieniem mózgu.
Występujące przy wstrząśnieniu mózgu zaburzenia czynności komórek nerwowych
powoduje utratę przytomności. Czas utrzymywania się takiego stanu i jego głębokość
zależą od rozmiarów uszkodzenia. Stłuczona tkanka mózgowa ule-
122
Tab. 6: Tabela przeglądowa: uszkodzenia czaszkowo-mózgowe
Wstrząśnienie Stłuczenie Krwawienie Złamanie

Otwarte
mózgu mózgu mózgowepodstawy zranienie
czaszki czaszkowo-
-mózgowe
Przyczyny Tępe lub ostre urazy czaszki
Rozpoznanie krótka utrata dłuższa utrata zaburzenia utrata

rana na skórze
przytomności; przytomności, świadomości, przytomności,
owłosionej
później: zaburzenia nierówne możliwość głowy ewent.
mdłości, oddechowe, źrenice, zaburzeń krwawienie,
wymioty, kurcze, zaburzenia oddechowych, utrata
niepamięć, zawroty, porażenia. oddechu, kurcze, krwiaki oczodołów,
przytomności
bóle głowy porażenia, („okulary"),
utrata sączenie krwi
przytomności z ust, nosa,
Zagrożenia krwawienie krwawienie wystąpienie
zakażenie opon
w mózgu w mózgu zakażenia mózgowych
i ponownai ponowna i mózgu
utrata utrata
Strona 98
przytomności, utrata przytomności
przytomności
utrata przytomności, zakrztuszenie, zaburzenia oddechu, bezdech
Postępowanie kontrola stanu świadomości, kontrola oddechu,
przy utracie przytomności i zachowanym oddechu:
ułożenie na boku, pacjenta przytomnego ułożyć
z uniesionym tułowiem,
przy bezdechu sztuczne oddychanie nie przykrywać
jałowy
ewent. reanimacja, stała kontrola czynności życio- i nie
obmywać opatrunek
wych, doraźne wezwanie pogotowia ratunkowego,
krwawienia bez ucisku
chorego położyć
Tępy uraz
13.2.1. Zamknięte uszkodzenia czaszkowo-mózgowe
W przeważającej liczbie przypadków urazu głowy nie stwierdza się bezpośredniego
zetknięcia tkanki mózgowej z otoczeniem. Mamy wówczas do czynienia z zamkniętym
lub zakrytym uszkodzeniem czaszkowo-mózgowym. Siła urazu przenosi się jednak w
postaci fali uderzeniowej na zawartość czaszki — na mózg. Przypadek ten nazywamy
wstrząś-nieniem mózgu.
Występujące przy wstrząśnieniu mózgu zaburzenia czynności komórek nerwowych
powoduje utratę przytomności. Czas utrzymywania się takiego stanu i jego głębokość
zależą od rozmiarów uszkodzenia. Stłuczona tkanka mózgowa ule-
Uszkodzenia zamknięte
123
ga obrzmieniu, które z kolei wywołuje dalsze zaburzenia czynności mózgu. W
większości przypadków są one całkowicie odwracalne. Dlatego też w przypadkach
urazów czaszkowo-mózgowych należy zwracać baczną uwagę, aby nie przysporzyć
ofierze wypadku dodatkowych urazów głowy. Uszkodzony mechanicznie podczas
wypadku mózg jest szczególnie wyczulony na niedostatek tlenu.
Całkowita utrata przytomności zaistniała po mocnym, Rozpoznanie tępym urazie
głowy stanowi decydujący objaw wstrząśnienia mózgu. Następuje zwiotczenie mięśni,
wypadnięcie odruchów obronnych oraz brak reakcji na wszelkie inne bodźce. Krótka
utrata Z kontuzjowanym nie można początkowo nawiązać kontaktu przytomności
słownego, później całkowita utrata przytomności ustępuje.
Występują bóle głowy, zawroty, mdłości czasami wymioty. Bóle głowy Są to już
objawy obrzęku mózgu będącego reakcją na uraz Mdłości tkanki mózgowej.
Innym objawem często występującym po wstrząśnieniu mózgu jest luka w pamięci
Strona 99
obejmująca zdarzenia, jakie miały Luka miejsce bezpośrednio przed wypadkiem. W
przypadkach gdy w pamięci brak przytomności trwał krótko, lub też nie
zaobserwowano go w ogóle, wystąpienie choćby jednego z opisanych objawów
wkrótce po urazie głowy wskazuje na ewentualność wstrząśnienia mózgu. Pojawienie
się objawów wstrząsu należy traktować jako wynik dodatkowego uszkodzenia ciała (np.
krwawienie w jamie brzusznej).
Po każdym wstrząśnieniu lub urazie mózgu choremu Zagrożenia zagraża wiele
niebezpieczeństw.
Krwawienie mózgu
Uraz głowy może uszkodzić naczynia krwionośne. Za- Uszkodzenie zwyczaj dotyczy
to naczyń biegnących między powierzchnią naczynia mózgu a kostną pokrywą
czaszki. W związku z tym, że mózg leży jakby wewnątrz kostnej szkatuły (czaszki),
wynaczynio-na krew nie mając drogi odpływu uciska coraz mocniej na tkanki
mózgowe.
Zależnie od intensywności krwawienia do wnętrza czaszki miękka masa mózgu jest
poddawana coraz to większemu ciśnieniu. Określamy to również mianem ciśnienia śród-
Ciśnienie czaszkowego (ryc. 48).
śródczaszkowe
Objawy ucisku mogą się pojawić nawet po dłuższym czasie
po wypadku. Pacjent odzyskuje na krótko utraconą świadomość (przerwa jasna), po
czym znowu popada w stan nieprzytomności, gdy niewielkie, lecz nasilające się powoli
krwawienie powoduje zwiększony ucisk mózgu.
Zatkanie dróg oddechowych

Ryc. 48. Ucisk na mózg wywierany przez narastający krwiak śród-czaszkowy: 1 — krwiak,
2—mózgowie, 3—móżdżek, 4—podstawa czaszki, 5 — pień mózgu.
Wzrastający ucisk na mózg powoduje uciśnięcie określonych ośrodków mózgowych i
przesunięcie włókien nerwowych łączących ze sobą poszczególne okolice mózgu. Na
skutek tego dochodzi do zaburzenia świadomości, a wreszcie do jej utraty.
Zachłyśnięcie (wchłonięcie do drzewa oskrzelowego)
U człowieka nieprzytomnego znikają odruchy obronne i spada napięcie mięśniowe. W
tej sytuacji mogą ulec zatkaniu drogi oddechowe bądź to ciałem obcym, bądź też
nasadą zapadniętego języka. Równocześnie z uszkodzeniem czaszki ulegają często
złamaniom kości twarzy, jak również występują krwawienia w jamie ustnej i gardle. U
pacjenta leżącego w niekorzystnej pozycji, krew napływając do dróg oddechowych
powoduje ich niedrożność.
Uszkodzenia zamknięte
125
Bezdech
Strona 100
Jedną z przyczyn bezdechu jest wchłonięcie do dróg oddechowych obcego ciała,

które z braku odruchu obronnego nie może zostać wykrztuszone. Biorąc pod uwagę, że
w tym przypadku przyczyna leży w drogach oddechowych mówimy
0 bezdechu pochodzenia obwodowego.
Inną przyczyną bezdechu jest nasilający się ucisk na mózg. Jeśli jego intensywność
przekroczy określony próg, następuje przesunięcie się względem siebie
poszczególnych części mózgu. Przy dalszym pogarszaniu się sytuacji dolna partia
móżdżku zostaje wklinowana do wielkiego otworu Wklinowanie potylicy uciskając z
kolei na rdzeń kręgowy. Właśnie w miejscu przechodzenia mózgu w rdzeń kręgowy
znajduje się ośrodek oddechowy. Gdy przyczyna bezdechu tkwi w zaburzeniu
czynności tegoż ośrodka — mówimy o bezdechu pochodzenia ośrodkowego.
Udzielenie pierwszej pomocy
Zasadniczym i głównym zadaniem przy udzielaniu pierwszej pomocy w przypadku
urazu czaszkowo-mózgowego jest Postępowanie ochrona pacjenta przed
ewentualnymi dodatkowymi uszkodzeniami mózgu, które mogłyby zaistnieć na skutek
niedoboru tlenu lub ucisku mózgu.
U każdej nieprzytomnej ofiary urazu czaszkowo-mózgowego zakładamy możliwość
wystąpienia zaburzenia czynności Zapobiegać oddechowej. Pierwszą rzeczą jest
więc kontrola oddechu. brakowi tlenu
Jeśli samoistny oddech jest utrzymany w normie, stosuje się ułożenie boczne dla
utrzymania w stanie drożności dróg oddechowych.
Gdy oddech jest chrapliwy, rzężący lub towarzyszą mu inne nieprawidłowe
szmery—wskazuje to, iż istnieje mechaniczna przeszkoda w oddychaniu, którą zresztą z
reguły Udrożnić drogi można usunąć przez wygięcie głowy ku tyłowi i oczyszczenie
oddechowe jamy ustnej.
W dalszym ciągu kontynuuje się stałą kontrolę oddechu
1 tętna w kilkuminutowych odstępach czasu. Po początkowo stwierdzonym samoistnym
oddechu, jeszcze w miejscu wypadku, może nastąpić nagle bezdech lub rozwinąć się
wstrząs.
Brak oddechu wymaga bezzwłocznego zastosowania sztucznego oddychania. Należy
wezwać pogotowie ratunkowe. Zapewnić Nawet wówczas, kiedy powraca
świadomość i kontuzjowany spokój
126
czuje się względnie dobrze, powinien dalej poleżeć i jak najmniej się poruszać. Jeszcze
teraz grożą mu cztery niebezpieczeństwa: ucisk mózgu, ponowna utrata przytomności,
zakrztuszenie i bezdech. Może wstać dopiero po otrzymaniu zezwolenia od lekarza. Do
tej pory powinien pozostawać w pozycji półleżącej z lekko uniesionym tułowiem
(około 30°). Jeśli nie powróciła pełna świadomość, lub też występują mdłości i zbiera
się na wymioty — pacjenta układa się na boku. Gdy ofiarą wypadku jest motocyklista
powstaje problem, czy należy ściągać mu hełm, czy pozostawić go na głowie. Tej
kwestii nie da się rozstrzygnąć jednoznacznie. Każdy przypadek należy potraktować
indywidualnie. Gdy kontuzjowany motocyklista jest nieprzytomny, zdjęcie hełmu jest w
Strona 101
każdym wypadku obowiązkowe. W ułożeniu bocznym
c d
Ryc. 49. Ostrożne zdejmowanie hełmu nieprzytomnemu motocykliście: a — ratujący
pociąga za hełm, w czasie gdy druga osoba zwalnia podpinkę spod brody, b—po czym
podkłada rękę pod kark nieprzytomnego I podtrzymuje szczękę, c— w czasie
zdejmowania hełmu każdy pociąga go w swo|ą stronę, d — po zdjęciu hełmu pierwszy
ratownik ujmuje mocno głowę w okolicy uszu.
Zranienia otwarte
127
usta powinny się znaleźć w najniższym punkcie ciała, aby pozwolić wymiocinom, krwi
lub wyciekowi na swobodny odpływ. Pozostawiając hełm nie można spełnić tego
warunku.
Jeśli występują zaburzenia oddechu lub bezdech, twarz ratowanego musi być dostępna
dla bezzwłocznego przystąpienia do sztucznego oddychania. To samo dotyczy
utrzymywania drożności dróg oddechowych. Nowoczesne „pełne" hełmy skutecznie
utrudniają dostęp do ust i nosa.
Sama czynność zdejmowania hełmu powinna być przeprowadzana jak najdelikatniej
(ryc. 49). Należy jak najmniej poruszać głową ofiary wypadku. Najlepiej gdy zajmują się
tym dwie osoby. Podczas gdy jedna z nich utrzymuje sztywno głowę za kark i szczękę
pociągając lekko ku dołowi, druga ostrożnie zdejmuje hełm z głowy. Następnie układa
się kontuzjowanego ostrożnie na boku lub (w zależności od okoliczności) przystępuje
się do sztucznego oddychania.
Osobę z urazem czaszkowo-mózgowym należy jak najmniej poruszać, a jeśli jest to
konieczne, to niezwykle ostrożnie. Około 17% ofiar wypadków ma równocześnie
uszkodzony kręgosłup w odcinku szyjnym. Z drugiej jednak strony nie wolno, aby to
domniemane uszkodzenie i obawa przed naruszeniem rdzenia kręgowego stały się
powodem zaniedbania czynności ratunkowych ważnych dla życia (ułożenie boczne,
wyprostowanie głowy, sztuczne oddychanie).
W razie stwierdzenia już w miejscu wypadku objawów wstrząsnienia mózgu
podstawowym obowiązkiem ratującego jest zasięgnięcie porady lekarza, nawet wtedy
gdy pacjent wydaje się w dobrym stanie ogólnym. Pacjent powinien być przyjęty do
szpitala na okres co najmniej 24 godzin, by dokładna obserwacja mogła wcześnie
wykazać ewentualne powikłania i ustrzec chorego przed późniejszymi komplikacjami.
Stwierdzenie objawów ucisku na mózg przez tworzący się krwiak śródczaszkowy jest
wskazaniem do doraźnej, ratującej życie operacji. W czasie zabiegu opróżnia się krwiak
i odbarcza uciśnięte tkanki mózgowe.
Konieczna obserwacja w szpitalu

13.2.2. Otwarte zranienia czaszkowo-mózgowe
Strona 102
Gdy w czasie urazu siła uderzenia koncentruje się na stosunkowo małej powierzchni,
dochodzi do uszkodzenia skóry, kości czaszki i mózgu. W związku z tym, że w takim
Rany głowy
128
przypadku mózg styka się bezpośrednio z otoczeniem, ten rodzaj obrażenia nazywamy
otwartym zranieniem czasz-Razpoznanie kowo-mózgowym. Krwawiące rany spotyka się
najczęściej na czole lub owłosionej skórze głowy. Uszkodzenie powierzchni mózgu, do
którego najczęściej dochodzi przy otwartych zranieniach czaszkowo-mózgowych,
może prowadzić do Utrata obrzęku mózgu i utraty przytomności. Przy
ograniczonym
przytomności uszkodzeniu miejscowym określonych pól mózgowych mogą również
występować kurcze. Gdy wskutek bezpośredniego zranienia wytworzy się duży ubytek
kostny w pokrywie czaszki, może nastąpić wybrzuszenie się na zewnątrz obrzękniętego
mózgu, zwykle w postaci zakrwawionego „grzyba" tkanki mózgowej.
Zasadą jest, że każdą ranę głowy nie sprawiającą na oko wrażenia powierzchownej,
należy traktować jako otwarte uszkodzenie czaszkowo-mózgowe ze wszystkimi
grożącymi z tego powodu niebezpieczeństwami.
Zagrożenia z powodu otwartej rany czaszkowo-mózgowej u osoby nieprzytomnej nie
odbiegają od zagrożeń przy zamkniętym uszkodzeniu czaszkowo-mózgowym.
Brak odruchów obronnych lub wklinowanie do otworu dużego potylicy mogą wywołać
zachłyśnięcie lub bezdech. Dodatkową groźbę przedstawia jeszcze ewentualność
zakażenia mózgu.
Najważniejszym zadaniem pierwszej pomocy jest utrzymanie lub wznowienie
czynności oddechowych. Dlatego też po pierwsze, sprawdza się u nieprzytomnego
istnienie, czy też brak oddechu samoistnego. Przy prawidłowym oddychaniu układa się
pacjenta w sposób stabilny na boku zwracając uwagę, aby głowa leżała na zdrowej
stronie.
W przypadku bezdechu przystępuje się natychmiast do sztucznego oddychania. Ranę na
głowie przykrywa się bez ucisku luźnym, suchym jałowym materiałem opatrunkowym.
Nadaje się do tego celu np. pakiet z opatrunkiem oparzenio-wym. Sterczące w ranie
czaszki ciała obce pozostawia się przy udzielaniu pierwszej pomocy na miejscu.
Obowiązuje ciągła kontrola tętna i oddechu. Należy wezwać niezwłocznie pogotowie
ratunkowe.
Nakładając opatrunek trzeba uważać, aby nie ucisnąć
naruszonej okolicy czaszki czy obnażonej tkanki mózgowej.
Bez uciskania Wypadniętego fragmentu mózgu nie wolno dotykać, a tym
bardziej próbować wcisnąć go z powrotem do wnętrza
czaszki.
Zagrożenia
Zachłyśnięcie Zakażenie
W pierwszej kolejności utrzymanie oddechu
Jałowy opatrunek
Zranienia otwarte
129
Strona 103
W dalszym postępowaniu lekarskim w przypadku otwartego zranienia
czaszkowo-mózgowego kierujemy się zasadą, aby uraz otwarty zmienić w zamknięty.
Odbywa się to już oczywiście na specjalistycznych oddziałach neurochirurgicznych. W
tym celu zaraz po ustabilizowaniu życiowych czynności organizmu, usuwa się
zmartwiałe fragmenty tkanek mózgowych, zaś samą ranę na głowie zamyka się
warstwowo. Zastosowanie antybiotyków zapobiega ewentualnemu zakażeniu.
Złamanie podstawy czaszki

Złamanie podstawy czaszki jest często spotykanym następstwem urazu głowy.
Następuje ono w wyniku przekroczenia granicy elastyczności podstawy przez działanie
ucisku na dużej powierzchni. Dochodzi do szczelinowatych złamań kostnych w
miejscach najbardziej anatomicznie podatnych na uszkodzenia.
Typowym mechanizmem tego uszkodzenia jest uderzenie głową w przednią szybę
samochodu nie przypiętego pasem bezpieczeństwa pasażera, podczas zderzenia
czołowego. Linie złamań biegną często w ten sposób, iż uszkadzają naczynia i nerwy.
Uszkodzeniu ulegają również okolice mózgu stykające się z podstawą czaszki. Częstym
objawem Rozpoznanie złamania podstawy czaszki jest wyciek krwi z nosa, ust i uszu.
Sączenie krwi Krew bywa zmieszana z płynem mózgowo-rdzeniowym. z nosa,
ust
Przy określonym przebiegu linii złamania występują jedno- / uszu lub obustronne
podbiegnięcia krwawe w luźnej tkance oczodołu oraz na powiekach. Przy
jednostronnym wystąpieniu Krwiak ,,błękitnego oka" mówi się popularnie o monoklu,
zaś przy „okularowy" zmianie obustronnej — o „okularach". Krwiaki oczodołów
występują najwcześniej w dwie godziny po wypadku. Może, Niebezpieczeń-ale nie
musi dojść do utraty przytomności. stwa
Naruszenie tkanki mózgowej w czasie złamania podstawy czaszki może spowodować
zaćmienie świadomości oraz Zaburzenie zaburzenie oddechu.
oddechu
Zarówno nieregularność oddechowa, jak i krwawienie z jamy ustnej mogą spowodować
zachłyśnięcie i bezdech.
Tak jak i w innych przypadkach otwartych zranień również i tutaj grozi zakażenie
powłok czaszki i samego mózgu. Groźba Szczeliny złamania tworzą bezpośrednie
połączenie jamy zakażenia nosowo-gardłowej lub ucha z wnętrzem czaszki. Przez
powstałe szczeliny odpływa wprawdzie krew i płyn mózgo-
130
Postępowanie
Nie
obmywać sączącej się krwi
wo-rdzeniowy, lecz z drugiej strony stanowią one drogę dla przenikania z zewnątrz
bakterii.
Strona 104
Zdając sobie sprawę, że złamaniu podstawy czaszki towarzyszy nierzadko zatrzymanie
oddychania, ratownik po zorientowaniu się w stanie świadomości rannego w pierwszej
kolejności sprawdza czynność oddechową. Czyni to zresztą również później co kilka
minut. Przy zachowaniu samoistnego oddechu układa się nieprzytomnego na boku. Ze
względu na dużą możliwość zachłyśnięcia należy zwrócić szczególną uwagę na
utrzymanie drożności dróg oddechowych.
Jeśli pacjent sam nie oddycha, przystępuje się natychmiast do sztucznego oddychania.
Równocześnie należy wezwać pogotowie ratunkowe. Krwistego wycieku
wydobywającego się z nosa, uszu lub innych uszkodzonych miejsc nie trzeba nakrywać
ani opatrywać. W tym wypadku odstępuje się od ogólnych zasad przyjętych w
udzielaniu pierwszej pomocy. Swobodne spływanie krwi lub wydzieliny utrudnia
przenikanie bakterii w kierunku odwrotnym, tj. do wnętrza czaszki. Dlatego też nie
zatrzymujemy wycieku. Nie należy go również obmywać, gdyż dla przybyłego lekarza
może stanowić czasami jedyny, o dużym znaczeniu, objaw złamania podstawy czaszki,
ułatwiający rozpoznanie.
Kliniczne znaczenie złamania podstawy czaszki jest w istocie o wiele mniejsze niż by
się to mogło wydawać laikowi. Bierze się to stąd, iż wiadome jest, że złamanie jest
wynikiem silnego urazu. Podstawowe metody leczenia są w przybliżeniu takie same jak
przy postępowaniu w przypadkach otwartych zranień czaszkowo-mózgowych.
13.3. Padaczka
(epilepsja, napady kurczowe pochodzenia ośrodkowego)
Padaczka jest występującym napadowo schorzeniem mózgowym. Istnieje wiele
rodzajów i stopni nasilenia padaczki, różniących się ciężkością i odstępami czasowymi
napadów.
Napady padaczkowe występują samoistnie i łączą się zwykle z utratą przytomności.
Skala ciężkości napadów rozpoczyna się krótkotrwałą utratą świadomości, kończy zaś
Padaczka
131
wielogodzinnymi atakami drgawek, obejmujących mięśnie całego ciała. Napady
padaczkowe są związane z niekontrolowanymi wyładowaniami elektrycznymi w mózgu,
których przyczyny nie zostały jeszcze dotychczas w pełni wyjaśnione.
Występują częściej po przebytych urazach mózgu, w przypadkach guzów, lecz
zdarzają się również niezależnie od wspomnianych zaburzeń.
Ciężkie napady padaczkowe (grand mai) charakteryzują Drgawki się nagłym
„załamaniem" chorego, często z towarzyszeniem krzyku. Typowy jest początkowy
bezdech i sinica. Kolejny okres drgawkowy rozpoczyna się zesztywnieniem,
przechodzącym następnie w drgawki. Trwają one w sposób niekontrolowany przez kilka
sekund lub nawet minut, a czasami jeszcze dłużej. Inne objawy występujące podczas
ataku to „piana na ustach", mimowolne moczenie się, rozszerzone źrenice i niemożność
mówienia.
Po okresie drgawek chory popada w głęboki sen, z którego trudno jest go wybudzić.
Obok niebezpieczeństwa zachłyśnięcia choremu grożą ewentualne urazy, których może
doznać przypadkowo pada- Dodatkowe jąc na ziemię lub w wyniku
nieskoordynowanych ruchów uszkodzenia w czasie napadu. Bywa, że chory przygryza
sobie język lub wargi.
Strona 105
Udzielając choremu pomocy pierwszym zadaniem jest zabezpieczenie go przed
dodatkowymi urazami. Zaleca się usunąć z bezpośredniego otoczenia nieprzytomnego
przedmioty, o które mógłby się uderzyć (krzesła, stół) lub zabezpieczyć je miękkimi
przedmiotami. Najlepiej przenieść pacjenta w bezpieczne dla niego miejsce. Dla
uchronienia przed przygryzieniem języka można próbować wcisnąć między zęby
zwiniętą chusteczkę lub bandaż gazowy. Gdy to tylko będzie możliwe, należy
nieprzytomnego chorego, po skontrolowaniu oddechu, przekręcić na bok. Wezwany
lekarz może przerwać farmakologicznie długo trwający napad drgawkowy.
W żadnym przypadku nie wolno chorego w czasie ataku Nie trzymać unieruchamiać siłą,
gdyż może to być niebezpieczne żarów- nieruchomo no dla niego samego, jak i dla
osoby ratującej.
Nie ma wprawdzie bezpośredniej zależności między chorobą padaczkową a inteligencją
chorego, jednak po przejściu pewnej liczby napadów obniża się wydolność mózgu,
doprowadzając w koń-
cu do pewnego ubytku intelektualnego. Stosuje się leki, które zmniejszają tendencję do

powstawania ataków i dopomagają choremu w kontynuowaniu jego zajęć zawodowych
i życia towarzyskiego. Nie wolno osobie cierpiącej na padaczkę wykonywać czynności,
które mogą zagrażać jemu samemu lub osobom trzecim w razie wystąpienia napadu
choroby (prowadzenie samochodu, uprawianie wspinaczki górskiej itp.). Chorzy nie
przypominają sobie przebytych napadów. Po pierwszym już wystąpieniu napadu
drgawek, gdy niejasne jest jego pochodzenie, chory winien zostać przebadany w celu
wykluczenia schorzenia mózgowego.
14. DZIAŁANIE WYSOKIEJ TEMPERATURY
14.1. Regulacja temperatury ciała

Strona 106
w warunkach wysokich temperatur
Zasady regulacji cieplnej w organizmie zostały już szczegółowo omówione w
rozdziale o ranach i uszkodzeniach tkanek spowodowanych zimnem. W tym miejscu
należy jeszcze nadmienić, iż procesy spalania zachodzące w organizmie człowieka
wytwarzają pewną ilość ciepła, co w normalnych warunkach jest jednym z czynników
utrzymujących temperaturę ciała na poziomie wyższym od otoczenia. Temperatura
ciała utrzymuje się na tym samym poziomie wówczas, gdy ciepło oddawane otoczeniu
równa się wytworzonemu. Podnosi się wówczas, gdy ilość wytwarzanego ciepła
przekracza ilość oddawanego. Wzrost temperatury ciała powyżej 38°C nazywamy
gorączką. Przy podwyższonej temperaturze ciała przebiegają również szybciej procesy
przemiany materii. Gdy w związku ze zmniejszonym oddawaniem ciepła do otoczenia
wzrasta temperatura ciała, wzmożona przemiana materii pobudza jeszcze dodatkowo
produkcję ciepła. Przerwać to błędne koło można jedynie poprzez znormalizowanie
oddawania ciepła.
Głównym mechanizmem obniżającym temperaturę ciała są: nasilenie wymiany ciepła z
otoczeniem przez zwiększone przekrwienie skóry oraz chłodzenie na skutek parowania
wydzielanego potu. W czasie przebywania w upalnym otoczeniu najważniejszym
środkiem obniżającym temperaturę ciała jest oddawanie ciepła przez parowanie.
Wysoka temperatura powietrza nie jest w zasadzie jedynym obciążeniem organizmu
ludzkiego przebywającego w gorącym otoczeniu. Wiele zależy również od wilgotności
powietrza. Parowanie potu ustaje całkowicie, gdy 100% nasycenie powietrza parą
wodną nie pozwala na dalsze przyjmowanie wilgoci przez otoczenie. Takie warunki mają
miejsce np. w przegrzanej kabinie tuszowej lub w tropikalnej puszczy.
Zaburzenia zdrowia spowodowane nadmiernym gorącem powstają wówczas, gdy
wysoka temperatura otoczenia i duża wilgotność powietrza, czyli niepomyślne warunki
otoczenia,
Ochładzanie przez parowanie potu

Wysoka
wilgotność
powietrza
134
Działanie wysokiej temperatury
Tab. 7: Tabela przeglądowa: zaburzenia spowodowane wysoką temperaturą
Porażenie cieplne Udar cieplny Porażenie słoneczne
Objawy Skóra wybitnie blada. Skóra zimna, pokryta potem. Temperatura ciała
prawidłowa. Dreszcze. Szybkie, słabe tętno. Twarz silnie zaczerwieniona. Gorąca,
sucha skóra. Wysoka gorączka. Zataczanie się przy chodzeniu. Czasami utrata
przytomności. Twarz silnie zaczerwieniona. Skóra prawidłowa. Temperatura ciała
prawidłowa. Mdłości, wymioty, sztywność karku. Czasami utrata przytomności.
Postępowanie Ułożenie w cieniu. Pozycja przeciwwstrząsowa. Okrycie
porażonego. Solona woda do picia. Unikać wysiłków fizycznych. Wezwać pogotowie.
Ułożenie w cieniu. Głowę oprzeć wyżej. Przy utracie przytomności ułożenie boczne.
Skrapianie wodą. Wachlowanie. Zapewnienie spokoju. Wezwać pogotowie.
Strona 107
Ułożenie w cieniu. Głowę oprzeć wyżej. Przy utracie przytomnoćci ułożenie boczne.
Głowę ochładzać wilgotnymi okładami. Wezwać pogotowie.
towarzyszą ciężkiemu wysiłkowi fizycznemu wzmagającemu wytwarzanie ciepła.
Przegląd schematyczny tych problemów zamieszczono w tabeli 7.
14.2. Porażenie cieplne
Wysiłek fizyczny
Utrata soli
Porażenie cieplne następuje wówczas, gdy organizm znacznie obciążony podczas

silnego upału przy niedostatecznym parowaniu potu traci dużą ilość płynu. W
przypadkach porażeń stwierdza się często nieproporcjonalnie grube odzienie u ofiar
wypadku, co nie pozwala na dostateczną wymianę ciepła z otoczeniem. Przy zbyt
grubym ubraniu warstwa powietrza między skórą a odzieniem jest nasycona parą wodną,
nie pozwalając na parowanie potu. Wraz z potem opuszcza organizm znaczna ilość
wody i soli. Utrata wody sięga w spokoju w czasie dużego upału do 0,5 litra na godzinę.
Przy wysiłku ilość ta może jeszcze ulec zwiększeniu.
Utrata wody przez pocenie może doprowadzić do zaburzeń krążenia, ponieważ
wszystkie rodzaje zasobów płynów w organizmie pozostają ze sobą w korelacji.
Dochodzi do stanu wstrząsopodobnego. Porażenie cieplne może doprowadzić
Porażenie cieplne
135
do śmiertelnego zejścia, jeśli już po wystąpieniu pierwszych sygnałów nie zostanie
usunięte termiczne obciążenie.
Zwiastunami porażenia cieplnego są: zaczerwienienie skóry, obfite poty i ogólne
osłabienie, pragnienie, zawroty głowy i mroczki przed oczyma. Przy dalszym nasilaniu
się zaburzeń występują objawy wstrząsu.
Wybitna bladość, zimna skóra, uczucie marznięcia ze skłonnością do dreszczy,
oznaczają niedokrwienie skóry na skutek centralizacji krążenia krwi. Zimny, lepki pot oraz
szybkie słabe tętno potwierdzają rozpoznanie wstrząsu. Obraz chorobowy uzupełnia
jeszcze ogromne osłabienie. Udzielenie pierwszej pomocy polega przede wszystkim na
wstrzymaniu dalszego działania wysokiej temperatury, zapobiegając tym samym
nawarstwianiu się kolejnych zaburzeń. W pierwszym rzędzie należy przenieść
porażonego z gorącego otoczenia w chłodne miejsce, na przykład do cienia. Ze
względu na zaburzenia krążenia zaleca się ułożenie „na płask". Subiektywne uczucie
dreszczy i marznięcia zwalcza się, podobnie jak we wstrząsie, okrywaniem chorego.
Biorąc pod uwagę fakt, że wraz z utratą wody nastąpiła równocześnie utrata soli, należy
uzupełniać zarówno jedno, jak i drugie.
Porażonemu podaje się do popijania lekko słony roztwór (łyżeczka soli na litr wody) lub
smaczniejszy roztwór wielo-mineralny (używany przez sportowców) do czasu
zupełnego odzyskania świadomości.
W przypadku utraty przytomności najpierw bada się czynność oddechową. W
zależności od tego, czy jest zachowany samoistny oddech, czy też go brak,
porażonego układa się na boku lub rozpoczyna się sztuczne oddychanie. W przypadku
gdy porażenie cieplne wystąpiło w trakcie wykonywania wysiłku fizycznego, każdy
Strona 108
następny wysiłek już po powrocie do stanu normalnego, stwarza niebezpieczeństwo
nawrotu groźnego nawet dla życia.
Przez dłuższy czas zaleca się ścisłe przestrzeganie pełnego relaksu. W żadnym razie nie
zezwala się pacjentowi na podjęcie, wkrótce po incydencie, jakiejkolwiek pracy. W
razie konieczności należy wezwać pogotowie ratunkowe.
Rozpoznanie
Objawy wstrząsu
Postępowanie
Przenieść do cienia
¦
Możliwy nawrót
136
14.3. Udar cieplny
Gromadzenie się ciepła

Rozpoznanie
Silne
zaczerwienienie skóry
Zaburzenia oddechu
Postępowanie
Obniżyć
temperaturę
ciała
Udarem cieplnym nazywamy nagromadzenie się nadmiernej ilości ciepła w organizmie,
w okolicznościach kiedy przy intensywnym doprowadzaniu ciepła z zewnątrz istnieje
zahamowanie jego oddawania do otoczenia. Taka sytuacja ma miejsce np. gdy ustaje
wydzielanie potu w parnej, gorącej atmosferze. Duża wilgotność i słaby ruch powietrza
są równie obciążające jak praca fizyczna w czasie upału. Zagrożone są szczególnie
osoby starsze oraz alkoholicy.
Jako zwiastuny udaru cieplnego mogą występować objawy typowe dla porażenia.
Dopiero stwierdzenie braku wydzielania potu pozwala na odróżnienie obu stanów
chorobowych. Już w początkowej fazie udaru cieplnego szybko rośnie temperatura
ciała. Wzmaga się przekrwienie skóry mające stworzyć warunki zwiększonego
oddawania ciepła, jest ona sucha, zaczerwieniona i gorąca. Twarz staje się pąsowa. W
gorącej atmosferze temperatura ciała może osiągnąć 43°C, a nawet 44°C. Przybierające
na intensywności zaburzenia orientacji, chwiejny chód, tępy wyraz twarzy i wystąpienie
drgawek są objawami zaburzeń mózgowych, gdyż równolegle do gromadzenia się
ciepła w organizmie rozwija się obrzęk mózgu. Utrata przytomności następuje zwykle,
gdy temperatura ciała dochodzi do 42°C. Mogą wreszcie występować również
zaburzenia oddechu prowadzące do zatrzymania czynności oddechowej, a nawet do
Strona 109
śmierci. Udar cieplny należy traktować zawsze jako stan chorobowy zagrażający życiu.
Podobnie jak w przypadkach porażenia cieplnego pierwszą czynnością jest
zapobieżenie dalszemu działaniu wysokiej temperatury. Chorego przenosi się w
chłodne ocienione miejsce i, jeśli nie utracił przytomności, układa się z uniesionym
tułowiem i głową. W przypadku utraty przytomności chorego kładzie się na boku lub
po zbadaniu oddechu przystępuje do sztucznego oddychania.
Temperaturę ciała staramy się obniżyć za pomocą wszelkich możliwych środków. Ciało
pacjenta po obnażeniu spryskuje się wodą lub stosuje wilgotne okłady. Wachlowaniem
przyspieszamy parowanie wilgoci obniżając temperaturę. Przez cały czas, w krótkich
odstępach czasu, kontroluje się czynności życiowe organizmu.
Porażenie słoneczne
137
Gwałtowne ochładzanie na przykład przez zanurzenie ;iała do wanny z zimną wodą
stwarza niebezpieczeństwo zatrzymania krążenia i dlatego nie zaleca się stosowania
tego środka ratunkowego. Po ochłodzeniu należy pozostawić pacjenta w zupełnym
spokoju, licząc się z dużą możliwością Zapewnić wystąpienia groźnego dla życia
nawrotu. Należy wezwać spokój pogotowie ratunkowe.
14.4. Porażenie słoneczne
Przy porażeniu słonecznym następuje podrażnienie opon mózgowych i mózgu przez
bezpośrednie działanie promieni nadfioletowych. Przyczyną bywa zazwyczaj
wystawienie na działanie słońca odkrytej głowy i karku. Szczególnie narażeni są ludzie
łysi i dzieci. Małe dziecko ma zwykle słabo owłosioną główkę oraz cienką pokrywę
kostną czaszki, miejscami jeszcze nie całkowicie zespoloną. W okolicy ciemiączek
tkanka mózgowa leży praktycznie pod skórą i mózg jest tylko w nieznacznym stopniu
chroniony przed promieniowaniem. Założenie dziecku czapeczki może je uchronić przed
porażeniem słonecznym.
Porażenie słoneczne może wystąpić równocześnie z udarem cieplnym i wówczas
objawy obu tych schorzeń nawarstwiają się.
Bezpośrednie uszkodzenie mózgu polega na podrażnieniu opon oraz obrzęku mózgu. W
ciężkich przypadkach może dojść do niewielkich krwawień oraz rozmiękczeń tkanki
mózgowej.
O dużym niebezpieczeństwie przy porażeniu słonecznym świadczy zaburzenie
świadomości, stanowiące nawet zagrożenie życia.
Charakterystyczna dla porażenia słonecznego jest pąsowa i gorąca skóra twarzy będąca
w jaskrawym kontraście z zimną i bladą skórą na ciele. Chory zachowuje się
niespokojnie i wykazuje cechy zaburzenia orientacji. Skarży się na ból głowy.
Sztywność karku i mdłości mogą powodować wymioty.
Zaburzenia świadomości mogą przejść w utratę przytomności. U małych dzieci już
samo wystąpienie wysokiej gorączki — nawet dłuższy czas po przebywaniu na słońcu —
skłania do rozpoznania porażenia słonecznego.
Podrażnienie
opon
mózgowych
Ochrona
Zagrożenie
Strona 110
Rozpoznanie Pąsowa twarz i blade ciało
138
Postępowanie Przede wszystkim należy przeprowadzić porażonego ze słońca w
cień. Należy porozpinać ubranie. Gdy pacjent jest Ochładzać przytomny, układa
się go z uniesioną głową i tułowiem. Za
głowę pomocą mokrych okładów staramy się chłodzić głowę. Wach-
lowaniem powodujemy ochładzanie skóry na skutek przyspieszonego parowania potu.
Okłady należy zmieniać często. W przypadku utraty przytomności najpierw badamy
czynność oddechową i w zależności od wyniku układamy chorego na boku lub
podejmujemy sztuczne oddychanie.
15. ODDYCHANIE
Oddychanie oraz krążenie krwi współdziałają przy zaopatrywaniu poszczególnych
komórek w tlen. Tlen służy tkankom do wytwarzania energii. Wymianą gazową
zachodzącą w płucach nazywamy oddychaniem zewnętrznym, zaś procesy tworzenia
energii w komórkach — oddychaniem wewnętrznym. Aby gromadzić w organizmie
dostateczną ilość tlenu i energii, konieczna jest nieprzerwana czynność oddechowa. Jest
ona niezbędna dla życia.
Z drugiej strony przez płuca jest wydychany dwutlenek węgla powstający w
komórkach jako produkt spalania tlenu.
15.1. Zarys anatomiczny układu oddechowego

Do układu oddechowego należą:
1. Górne i dolne drogi oddechowe.
2. Tkanki płucne służące do wymiany gazowej.
3. Zespół mięśni powodujący napełnianie się płuc powietrzem i ich opróżnianie.
4. Mechanizmy regulujące oddychanie.
Drogi oddechowe dzielimy na górne i dolne (ryc. 50). Do górnych dróg oddechowych
zalicza się nos, usta i gardziel. W nosie powietrze atmosferyczne jest nawilżane i z
grubsza oczyszczane przez rzęski błony śluzowej. Do jamy nosowej uchodzą
przewody biegnące z bocznych zatok nosa (np. zatoki czołowej) oraz z oka (dlatego
też łzy mogą odpływać przez nos).
Dolne drogi oddechowe biorą swój początek w krtani. Z zewnątrz można umiejscowić
położenie krtani po tzw. jabłku Adama. W gardzieli drogi oddechowe spotykają się z
przewodem pokarmowym. Aby cząstki pokarmu nie przedostały się w czasie
przełykania do dróg oddechowych, wejście do krtani zamyka odruchowo tzw.
nagłośnia. W krtani zbudowanej z tkanki chrzestnej znajduje się aparat głosowy
złożony z więzadeł (strun) głosowych oraz mięśni zmieniają-
Górne drogi oddechowe
Strona 111
Dolne drogi oddechowe

140
Oddychanie
cych ich napięcie i ustawienie. Przepływające powietrze wprawia więzadła głosowe w
drganie. W zależności od napięcia więzadeł wydobywają się dźwięki wysokie lub niskie.
W jamie ustnej dźwięki ulegają przetworzeniu na artykułowaną mowę.
Wychodząca z krtani tchawica ma długość około 10-12 cm i jest usztywniona
pierścieniami chrzestnymi, co zapobiega zapadaniu się jej ścian podczas oddychania i
ewentualnemu zamknięciu się światła tchawicy.
Ryc. 50. Górne drogi oddechowe: 1 — jama nosowa, 2 — gardziel, 3—jama ustna, 4—krtań,
5—tchawica, 6—przełyk, 7—nagłośnia.
Tchawica rozwidla się na dwa oskrzela główne (do lewego i prawego płuca), które z
kolei rozgałęziają się na coraz mniejsze oskrzela i oskrzeliki. Dolne drogi oddechowe są
wyścielone nabłonkiem rzęskowym, przy czym rzęski synchronicznie nachylając się w
stronę gardzieli powodują, że śluz i drobne ciała obce (jak np. cząsteczki kurzu) zostają
Pęcherzyki wydalone na zewnątrz. W pęcherzykach płucnych odbywa się
płucne wymiana gazowa między powietrzem atmosferycznym
a krwią. Bardzo cienkie ścianki wszystkich pęcherzyków płucnych po ich rozprostowaniu
i rozpięciu stanowiłyby powierzchnię około 200 metrów kwadratowych. Ta duża
powierzchnia służąca dyfuzji gazowej jest wyposażona w sieć naczyń włosowatych
otaczających poszczególne pęcherzyki. Zarówno lewe jak i prawe płuco są podzielone
na płaty
Układ oddechowy
141
płucne (lewe — dwa, prawe — trzy). Miąższ płucny ma konsystencję gąbczastą. Płuca
wypełniają większą część klatki piersiowej (ryc. 51). Poza nimi mieszczą się jeszcze w
klatce piersiowej: serce, część dużych naczyń, tchawica, przełyk, grasica i tkanka
tłuszczowa. Przestrzeń między płucami nazywa się śródpiersiem (mediastinum).
Ściany klatki piersiowej tworzą żebra, mostek i kręgosłup. Dolną granicę stanowi
przepona, cienka warstwa mięśnio-wo-ścięgnista.
Ryc. 51. Położenie płuc w klatce piersiowej: 1 — opłucna ścienna, 2 — opłucna płucna, 3
— szpara opłucnowa, 4 — przepona, 5 — płuca, 6 — serce.
Każde z płuc jest obciągnięte cienką powłoką (opłucna płucna), która przechodzi na
ścianę klatki piersiowej wyścielając jej wewnętrzną powierzchnię (opłucna ścienna).
Opłucna jest błoną surowiczą znaną dość powszechnie pod jej łacińską nazwą: pleura.
Przestrzeń zawarta między warstwami opłucnej (płucną i ścienną) jest znikoma i
wypełniona płynem (jama opłucnej). W jamie opłucnej panuje ciśnienie ujemne
powodujące w pewnej mierze przyssanie się płuca do ściany klatki piersiowej. To
zjawisko można przyrównać do siły, jaka zwiera ze sobą dwie mokre szyby. W
przypadku kiedy do jamy opłucnej dostanie się powietrze z uszkodzonej tkanki
Strona 112
płucnej lub przez otwartą ścianę klatki piersiowej, podciśnienie zrównuje się z
ciśnieniem atmosferycznym i płuco przestaje się już przysysać do ściany klatki
piersiowej. Na skutek swej elastyczności płuco zapada się w mniejszym lub większym
stopniu w kierunku wnęki (p. zranienia klatki piersiowej, s. 90).
Klatka piersiowa
Jama opłucnej
142
Oddychanie
Wdech czynny
Wydech bierny
Normalny oddech pojemność 0,51
15.2. Mechanika oddychania

W ślad za powiększaniem się objętości klatki piersiowej przez obniżenie się przepony
(brzuszny tor oddychania) i unoszenie żeber (piersiowy tor oddychania) wzrasta
równocześnie pojemność przylegających do niej płuc. Na tym etapie jest zasysane do
płuc powietrze atmosferyczne.
Akt ten jest zjawiskiem czynnym i nazywamy go wdechem. Zawsze wiąże się on z
pracą mięśni (mięśnie przepony, mięśnie międzyżebrowe).
Podczas kolejnego rozluźnienia się mięśni kurczą się elastyczne włókna płucne,
rozciągnięte w czasie wdechu. Pojemność płuc się zmniejsza i powietrze ulega
wypchnięciu z nich na zewnątrz. Wydech przebiega zasadniczo biernie. W nieznacznym
stopniu czynnie są tylko zaangażowane mięśnie międzyżebrowe.
Pojemność oddechowa
U dorosłego człowieka, pozostającego w spokoju, w czasie oddechu około 0,5 litra
powietrza zostaje wprowadzone do płuc i tyleż wypchnięte w czasie wydechu
(pojemność oddechowa).
Pojemność całkowita płuc jest przy normalnym oddychaniu w znacznej części
niewykorzystana. Bez specjalnego wysiłku można jeszcze na pewno wciągnąć dobre
dwa litry powietrza. Wówczas jednak muszą zostać uruchomione mięśnie normalnie nie
biorące udziału w oddychaniu, z wyjątkiem wykonywania najgłębszego wdechu. Są to
tzw. oddechowe mięśnie pomocnicze.
Również po normalnym wydechu można jeszcze wydmuchać z płuc ponad 1,5 litra
powietrza. Podczas takiego wysiłkowego wydechu (np. przy ciężkiej pracy fizycznej)
uczestniczą także częściowo mięśnie międzyżebrowe i mięśnie brzucha.
Jednak nawet po najgłębszym wydechu pozostaje w płucach pewna resztka powietrza
— około jednego litra. Ilość powietrza, które można usunąć z płuc po maksymalnym
wdechu w czasie maksymalnego wydechu, nazywamy pojemnością życiową (ryc. 52).
Drogi oddechowe służą przewodzeniu powietrza atmosferycznego, jego ogrzewaniu,
nawilżaniu i oczyszczaniu. Ze względu na to, że nie odbywa się w nich żadna wymiana
Mechanika oddychania
143
Strona 113
gazowa między powietrzem a krwią, przestrzeń tę nazywamy „przestrzenią martwą". Jej
pojemność wynosi przeciętnie około 150 ml. Biorąc pod uwagę, że martwa przestrzeń
stanowi wartość stałą (niezmienną), przy płytkim oddechu, przy wykorzystaniu małej
pojemności oddechowej, zwiększa się ona względnie w stosunku do pojemności
oddechu. Głęboki oddech poprawia więc upowietrzenie pęcherzyków płucnych.
W przypadku duszności korzystniejsze i bardziej efektywne jest głębokie i wolniejsze
oddychanie niż płytkie i szybkie.
ok. 0,5 I
Najgłębszy wdech Normalny oddech
Maksymalny wydech Powietrze resztkowe
Pojemność > życiowa ^4,5-5,5 I
Ryc. 52. Pojemności oddechowe.
Częstotliwość oddychania
W spokoju dorosły człowiek oddycha z częstotliwością 15-18 razy na minutę. Dzieci
odpowiednio do wieku oddychają częściej. Niemowlęta nawet ponad 40 razy na minutę
(p. tab. 8). W czasie wysiłku fizycznego wzrasta częstotliwość oddechu oraz jego
głębokość. Gdy w czasie minuty ma miejsce 18 wdechów i wydechów przy średniej
pojemności oddechowej 0,5 litra, to w sumie daje to około 9 litrów. Przy pracy
fizycznej ilość ta może wzrosnąć nawet dziesięciokrot-
nie.
Tab. 8: Zależność częstotliwości oddechu od wieku (w spokoju)

Niemowlę ok. 40 oddechów na minutę
Małe dziecko ok. 30 oddechów na minutę
Dziecko ok. 25 oddechów na minutę
Młodzież ok. 20 oddechów na minutę
Dorosły ok. 15 oddechów na minutę
Wymiana gazowa
Tabela 9 przedstawia odsetkowy skład mieszanki gazowej przy wdechu i wydechu.
Powietrze wydychane niezupełnie
Częstotliwość
oddechu
15/minutę
144
Oddychanie
Powietrze
w
pęcherzykach
Dyfuzja
odpowiada składowi powietrza zawartego w pęcherzykach płucnych. Powietrze
wydychane jest mieszaniną powietrza pęcherzykowego z powietrzem martwej
Strona 114
przestrzeni nie biorącym udziału w wymianie gazowej, w związku z czym wykazuje
wyższą zawartość tlenu. Powietrze w pęcherzykach płucnych ma mniej tlenu, zaś
więcej dwutlenku węgla od powietrza wydychanego. Z różnicy w składzie powietrza
wdychanego i wydychanego wynika, że część wprowadzonego tlenu zostaje zużyta, a
określona ilość bierze udział w powstawaniu dwutlenku węgla.
Wymiana gazowa między pęcherzykami a krwią
Wymiana gazów z pęcherzyków płucnych do krwi i na odwrót następuje przez dyfuzję.
Tab. 9: Skład gazów w powietrzu wdychanym i wydychanym
Powietrze wdychane 21% 0,03%
78%
Powietrze wydychane tlen 17%
dwutlenek węgla 4%
azot 78%
1%
Gazy szlachetne, para wodna 1%
Siłą wywołującą dyfuzję jest różnica ciśnień. Gdy nasyca się płyn gazem, rozpuszcza
się on tak długo, póki ciśnienie gazu w płynie nie wyrówna się z ciśnieniem
podawanego gazu.
Dyfuzja gazowa między powietrzem w pęcherzykach płucnych a krwią w naczyniach
włosowatych następuje w wyniku różnicy ciśnienia cząsteczkowego gazów w żylnej
części włośniczek i w pęcherzykach. Ciśnienie cząsteczkowe jest wyrazem odsetkowej
zawartości danego gazu w mieszance gazowej.
Ciśnienie cząsteczkowe tlenu w powietrzu wdychanym wynosi przy ciśnieniu
atmosferycznym 100 kilopaskali: 21/100 kPa x 100 kPa (= 760 Torr) =21 kPa. Zwiększenie
odsetkowej zawartości tlenu podwyższa jego ciśnienie cząsteczkowe.
Pęcherzyki Ciśnienie cząsteczkowe tlenu w pęcherzykach jest wyższe
-* krew niż w krwi żylnej. Tlen dyfunduje więc przez cienką ściankę
pęcherzyka płucnego i włośniczki do krwi i zostaje rozpuszczony w osoczu.
Przeważająca część rozpuszczonego tlenu łączy się chemicznie z hemoglobiną (ryc. 53).
Na odwrót
145
Ryc. 53. Wymiana gazowa między pęcherzykami płucnymi (1) a włoiniczkaml płucnymi
(2).
Ryc. 54. Wymiana gazowa między naczyniem włosowatym (2) a komórką tkanki (1).
Krew
-» pęcherzyki
Krew
-» komórka
Tlen -17%
Dwutlenek węgla ~ 4%
Strona 115
Powietrze wydychane
Tlen -21%
Dwutlenek węgla ~ 0,04%
Powietrze wdychane
O, / Tkanki
Ryc. 55. Oddychanie I krążenie Jako układy sprzężone. Tlen dociera poprzez krew do
komórek, zaś CO2 z komórek do płuc, skąd Jest wydychany.
ciśnienie dwutlenku węgla w pęcherzykach jest niższe niż we włośniczkach i dlatego
dyfunduje on z osocza krwi do pęcherzyków płucnych, stamtąd zaś zostaje wydalony z
wydychanym powietrzem.
Wraz z krwią tlen dociera do poszczególnych komórek. W związku ze stałym
zużywaniem tlenu w komórkach jego ciśnienie jest tam niższe niż w bogatej w tlen krwi
tętniczej. Tlen traci swoje połączenie z hemoglobiną, ulega ponownie rozpuszczeniu w
osoczu i dyfunduje przez ściankę włośniczki i komórki do jej wnętrza (ryc. 54).
147
Tutaj w efekcie procesów energotwórczych powstaje dwu- Komórka tlenek węgla
(oddychanie wewnętrzne), który na skutek -» krew różnicy ciśnień dyfunduje do krwi,
gdzie ulega rozpuszczeniu w osoczu. Łącząc się w przeważającej ilości z cząsteczkami
wody tworzy kwas węglowy. Pewna część CO2 może się również wiązać z
hemoglobiną. Wraz z krwią kwas węglowy dociera do płuc, gdzie CO2 ponownie
wyzwala się ze związku chemicznego i przenika do pęcherzyków płucnych (ryc. 55).
Regulacja oddechu
Czynność oddechowa musi być zawsze przystosowana do zmiennego zapotrzebowania
na tlen w tkankach. Zasad- Chemorecepto-niczym czynnikiem pobudzającym
oddychanie jest zawar- ry tość CO2 we krwi. Specjalne receptory znajdujące się w
aorcie i tętnicy szyjnej „mierzą" nieprzerwanie zawartość tlenu i CO2 we krwi. Wzrost
ciśnienia cząsteczkowego CO2 lub spadek ciśnienia cząsteczkowego tlenu powoduje
wysyłanie bodźców do ośrodka oddechowego mieszczącego się w rdzeniu
przedłużonym (na przejściu rdzenia kręgowego w pień mózgu) — pobudzając
oddychanie.
Również ośrodkowe receptory mózgowe „mierzą" ciśnienie CO2 i w razie jego
podwyższenia wpływają na intensyfikację oddechu.
Poza tym istnieje jeszcze wiele czynników wpływających na regulację oddychania i tak
na przykład wzrost lub obniżenie temperatury ciała powodują pogłębienie lub
spłycenie czynności oddechowej.
Poza tym człowiek, jak wiadomo, może świadomie wpływać na czynność układu
Strona 116
oddechowego.
16. ZAGRAŻAJĄCE ŻYCIU ZABURZENIA ODDYCHANIA

16.1. Bezdech
Zaburzenie oddechu staje się groźne dla życia wówczas, gdy czynność oddechowa nie
wystarcza już do nasycenia krwi tlenem w ilości wystarczającej na pokrycie
zapotrzebowania narządów.
Brak tlenu
Zakwaszenie tkanek
Przyczyny
Poszczególne narządy mają zdolność przezwyciężania niedoboru tlenu bez doznania

istotnych uszkodzeń, przez różny czas. Najbardziej wyczulony na brak tlenu jest mózg,
gdzie już po 3-5 minutach zaczynają obumierać nieodwracalnie komórki mózgowe.
Ze względu na to, że ani tlen, ani energia nie mogą być magazynowane w znaczących
ilościach, energia zaś jest zużywana bieżąco, po to by komórka nie uległa zniszczeniu —
konieczne jest ciągłe i nieprzerwane zaopatrywanie jej w tlen.
Inne narządy, jak na przykład mięśnie, nie są tak czułe na niedostatek tlenu i mogą
dłużej wykonywać swe czynności przy znikomym jego dopływie.
Przy zaburzeniu oddychania CO2 nie zostaje w wystarczającym stopniu wydalony z
wydychanym powietrzem. We krwi wzrasta zawartość kwasu węglowego i dochodzi do
zakwaszenia tkanek (kwasica), co z kolei doprowadza do uszkodzeń komórkowych.
Na skutek dłużej trwającego zatrzymania się oddechu (bezdech) musi dojść w końcu
do zatrzymania się czynności sercowo-krążeniowej.
Ograniczenie i zaburzenia oddychania lub całkowity bezdech mogą mieć wiele przyczyn.
Zatkanie dróg oddechowych
1. Zapadnięcie się nasady języka u nieprzytomnego leżącego na wznak.
2. Wchłonięcie do dróg oddechowych przy wdechu: wymiocin, krwi, śluzu, cząstek
pokarmu lub innych ciał obcych i spowodowane tym zatkanie dróg oddechowych
(zachłyśnięcie).
Bezdech
149
3. Obrzęk błony śluzowej gardła. Może wystąpić na przykład po ukąszeniu (użądleniu)
przez owada.
Znaczny obrzęk błony śluzowej gardła i krtani w przebiegu ihorób zakaźnych, jak
błonica (dyfteryt).
4. Połknięcie ciała obcego. Przełknięte duże ciało obce tkwiące w przełyku może
uciskając od tyłu na drogi oddechowe spowodować ich niedrożność.
5. Zaduszenie się (np. zasypanie w piaskownicy) lub utopienie (p. utopienie, s. 252).
6. Powieszenie i uduszenie.
Strona 117
7. Choroby dróg oddechowych, jak np. dychawica oskrzelowa (astma). Wzmożone
wydzielanie śluzu w drobnych, zwężonych oskrzelach stwarza dodatkowe utrudnienie w
oddychaniu.
Uszkodzenie ośrodka oddechowego
1. Uraz zadany z zewnątrz (uszkodzenie czaszkowo-móz-gowe, wysokie uszkodzenie
rdzenia kręgowego).
2. Zatrucie (głównie środkami nasennymi i przeciwbólowymi). Przy uszkodzeniu ośrodka
oddechowego zanikają bodźce oddechowe, dochodzi do spowolnienia częstotliwości
oddechu i spłycenia, a w końcu do bezdechu.
Inne zaburzenia
1. Zbyt mała zawartość tlenu w powietrzu, np. przy dużej koncentracji CO2 (w silosach,
kopalniach itp.) wypierającego z powietrza tlen.
2. Zaburzenia wymiany gazowej w płucach na skutek działania gazów żrących lub
gorącej pary. Uszkodzona ściana pęcherzyków zaburza dyfuzję gazową. Obrzęk płuc
(gromadzenie się płynu w miąższu płucnym) utrudnia wymianę gazową. Również
zapadnięcie się płuca w wyniku uszkodzenia ściany klatki piersiowej i przeniknięcia
powietrza do jamy opłucnej (odma opłucnowa) zaburza w znacznej mierze wymianę
gazową.
3. Działanie prądu elektrycznego.
Porażenie prądem może nagle wstrzymać czynność oddechową (p. wypadki z prądem
elektrycznym, s. 215).
4. Zablokowanie hemoglobiny (np. zatrucie tlenkiem węgla).
5. Zablokowanie oddychania wewnętrznego, np. przy zatruciu cyjanowodorem (kwasem
pruskim).
150
Zagrażające życiu zaburzenia oddychania
6. Zaburzenia na skutek działania wysokich lub niskich temperatur (udar cieplny,
porażenie słoneczne, przechtodze-nie).
Rozpoznanie Przy niedoborze tlenu hemoglobina we krwi jest niedo-
statecznie wysycona tlenem i przybiera ciemną barwę (podobną do odcienia krwi żylnej).
W związku z tym powłoki skórne
Sinica skóry stają się sine, w pierwszej kolejności wargi i łożyska paznokci, później
również twarz (sinica). Wyjątek stanowi zatrucie tlenkiem węgla lub cyjanowodorem; w
tych wypadkach,
Utrata pomimo niedostatku tlenu, skóra może pozostać różowa.
przytomności Skutkiem ostrego bezdechu jest zawsze utrata przytomności.
Cechami charakterystycznymi bezdechu są więc:
1. Utrata przytomności.
2. Sinoblade zabarwienie twarzy (może nie występować w wyjątkowych wypadkach).
Strona 118
3. Nie wyczuwalny przepływ powietrza przez nos i usta. Niewidoczne i nie wyczuwalne
ruchy oddechowe.
Brak ruchów Dla sprawdzenia obecności ruchów oddechowych kładzie
oddechowych S'Q jedną dłoń na nadbrzuszu, drugą na łuku żebrowym. Brak
jakichkolwiek ruchów klatki piersiowej lub powłok brzusznych jest niezawodnym
objawem bezdechu lub co najmniej niewystarczającego oddechu samoistnego. Inne
metody kontroli oddechu są mniej pewne, a bardziej
liiiiiili ¦ ¦
i W
t i ł
Pierwsze zakłóceniaUtrata przytomnościCzęściowe uszkodzenie Śmierć mózgu
10
15 s
5 min
Żadnej poprawy
Częściowa poprawa
Pełna poprawa
Czynność mózgu
Okres braku tlenu
Ryc. 56. Zależność uszkodzeń mózgowych od okresu niedoboru tlenu w mózgu. Już po
kilku minutach dochodzi do nieodwracalnych uszkodzeń.
Sztuczne oddychanie
151
czasochłonne, i w związku z tym mało przydatne (p. kontrola Dddechu przy utracie
przytomności, s. 113).
W przypadku bezdechu już po upływie 3-5 minut powstają h mózgu nieodwracalne
uszkodzenia (ryc. 56).
Bez dłuższego zastanawiania się należy natychmiast przystąpić do akcji reanimacyjnej
(sztuczne oddychanie).
Szansę na skuteczną reanimację są tym większe, im szybciej po zatrzymaniu się
oddechu rozpoczyna się sztuczne oddychanie (ryc. 57).
Zagrożenia Postępowanie
& 100
i
Ryc. 57. Szansę na skuteczną reanimację zmniejszają się w miarę utrzymywania się braku
zaopatrzenia w tlen.
75%
50%
Czas od wystąpienia bezdechu (w min)
Nie czas na rozważania. Mamy tylko trzy minuty, po których Natychmiast występują
już trwałe zmiany w mózgu. Nie można wykluczyć, rozpocząć że już przed
stwierdzonym bezdechem zaopatrzenie w tlen sztuczne było niedostateczne. Poza
tym mija zawsze jakiś czas, póki oddychanie nie ustali się ostatecznie rozpoznania
Strona 119
bezdechu. Możliwości pomyślnej reanimacji nikną z minuty na minutę, jeśli nie
zastosujemy odpowiednich czynności ratunkowych.
Tak szybko, jak to tylko jest możliwe, należy pomyśleć Wezwać o wezwaniu
pomocy. Podejście do telefonu nie może jednak pomoc przeszkodzić w przystąpieniu
do sztucznego oddychania, ani też przerywać akcji ratunkowej.
16.2. Sztuczne oddychanie
Sztucznym oddychaniem zastępuje się zatrzymany oddech chorego. Skoro jego klatka
piersiowa nie wykonuje samoist-
152
Powietrze
wydychane
zawiera
jeszcze
wystarczającą
ilość tlenu
Można podłożyć chusteczkę do nosa
nych ruchów (brak bodźca oddechowego) i nie odbywa się w organizmie wymiana
gazowa, ratownik wdmuchuje powietrze do płuc chorego.
Powietrze wydychane przez ratującego ma jeszcze około 17% tlenu (p. tab. 9, s. 144) i
można nim dostatecznie nasycić krew pacjenta. Procesy przenikania (dyfuzji) gazów z
pęcherzyków płucnych do krwi i na odwrót przebiegają samodzielnie, jak również
czynność wydechu przebiega samodzielnie na zasadzie właściwej płucom
elastyczności (p. rozdział: Oddychanie, s. 139).
Zazwyczaj sztuczne oddychanie wykonuje się metodą usta-nos. Odpowiada to
naturalnym warunkom oddychania. Mimo użycia dużego ciśnienia przy wdmuchiwaniu
powietrza i niewzorowej techniki, rzadziej się zdarza wprowadzenie powietrza przez
przełyk do żołądka, niż to ma miejsce przy użyciu metody usta-usta. Jak już
wspomniano, zasadniczą rolę odgrywa przy ratowaniu natychmiastowe przystąpienie do
sztucznego oddychania, zaś usiłowanie oczyszczenia jamy ustnej jest dość
czasochłonne. Tylko w razie zauważenia większego ciała obcego w jamie ustnej
usuwamy je szybko palcem. Udzielający pierwszej pomocy nieraz musi się przemóc
rozpoczynając sztuczne oddychanie u chorego z zakrwawioną twarzą lub ze śladami
wymiocin. Dla uniknięcia bezpośredniego kontaktu z zanieczyszczoną skórą można
podłożyć płócienną chusteczkę do nosa między usta a nos ratowanego. Nie nadaje się
do tego celu papierowa chusteczka jednorazowego użytku, gdyż pod wpływem śliny i
wdmuchiwanego powietrza już po kilku oddechach drze się na strzępy.
Przystępując do ratowania trzeba zdawać sobie jasno sprawę, że jeśli nie dostarczy się
natychmiast powietrza w dostatecznej ilości — chory umrze w ciągu kilku minut.
Technika sztucznego oddychania
Ratujący klęka mniej więcej na wysokości głowy chorego leżącego na wznak. Jednym
rzutem oka sprawdza, czy w jamie ustnej nie ma większych ciał obcych (kęsy
pożywienia lub inne), które mogłyby zatkać drogi oddechowe.
Strona 120
1. Odchylić mocno ku tyłowi głowę
Głowę odchyla się silnie w karku, prostując szyję. Pozycję
Sztuczne oddychanie
153
tę nadaje się przytrzymując jedną ręką czoło chorego (na granicy owłosionej skóry
głowy), drugą trzymając za żuchwę. W tej pozycji unosi się nasada języka, czyniąc
drożnymi drogi oddechowe (ryc. 58).
Prawidłowa pozycja głowy ma zasadnicze znaczenie dla swobodnego przepływu
powietrza i powinna być stale sprawdzana.
Ryc. 58. Drożność dróg oddechowych zapewnia się przez wyprostowanie szyi I odgięcie
głowy ku tyłowi.
Wyprostować szyję
Bywają przypadki, że już po dokonaniu tych czynności Często oddech oddech wraca
samoistnie. Ratujący utrzymuje nadal głowę wraca sam chorego w dotychczasowej
pozycji i obserwuje go do czasu uregulowania się oddechu. Gdy oddychanie ocenimy
już jako prawidłowe i wydolne, chorego kładzie się na boku, bacznie obserwując go w
dalszym ciągu. W krótkich odstępach czasu bada się oddech, aby nie przeoczyć
ewentualnego ponownego popadnięcia w bezdech.
Jeśli po wyprostowaniu szyi oddech nie powraca, należy bezzwłocznie rozpocząć
oddychanie usta-nos.
2. Oddychanie usła-nos
Głowa jest odgięta, szyja wyprostowana. Ręka przytrzymu- Zatkać usta jąca żuchwę
zamyka szczelnie usta chorego. Najlepiej jest jeszcze docisnąć kciukiem dolną wargę
do górnej (ryc. 59). Ratujący szeroko otwiera swoje usta i robi wdech (nie za głęboki;
nieco głębszy niż przy normalnym oddychaniu). Otworzyć Otwartymi ustami
obejmuje szczelnie nos chorego i wydycha szeroko swoje powietrze z płuc.
usta
Po wdmuchnięciu cofa szybko swoją głowę. Zerkając kątem oka na klatkę piersiową
ratowanego może po ruchach żeber ocenić skuteczność sztucznego oddychania.
Słychać
154
15 oddechów na minutę
również szmer powietrza wydobywającego się z ust chorego i wyczuwa się jego
przepływ.
W taki oto sposób wykonuje się 15 oddechów w ciągu minuty, co odpowiada
normalnemu rytmowi oddychania. Taka częstotliwość oddechu wystarcza, aby
dostatecznie nasycić tlenem krew chorego. Wykonywanie częstszych wdmuchiwań
powietrza jest nieekonomiczne i prowadzi w końcu do przeciążenia ratującego.
Do utrzymania prawidłowego rytmu oddychania pomaga odliczanie, gdyż kierowanie się
własnym rytmem jest zawodne. Najlepiej używać liczb od dwudziestu wzwyż
(dwadzieścia jeden, dwadzieścia dwa itd.), albowiem wypowiedzenie każdej z nich trwa
zwykle około sekundy. W taki sposób utrzymuje się pożądaną częstotliwość
Strona 121
wdmuchiwań.
Gdy w czasie wdmuchiwania natrafi się na silny opór, jest to zwykle wynik niezupełnie
prawidłowej pozycji głowy. Jeśli sprawdzając stwierdzi się, że głowa jest optymalnie
odgięta, szyja zaś wyprostowana — wynikałoby, że przyczyną oporu może być ciało
obce blokujące drogi oddechowe. W braku
Poprawiać pozycję głowy
Ryc. 59. Sztuczne oddychanie metodą usta-nos: a — przegięcie głowy ku tyłowi, b—w
czasie wdmuchiwania powietrza usta chorego są szczelnie zamknięte, c— należy
obserwować ruchomość klatki piersiowe].
Sztuczne oddychanie
155
widocznej przyczyny niedrożności w ustach i w gardle przyczyną może być zatkanie
jamy nosowej (śluz, krew, ciało obce) i wówczas należy natychmiast przejść na metodę
oddychania usta-usta.
3. Sztuczne oddychanie metodą usta-usta
Głowa silnie odgięta. Dłoń oparta na czole chorego, kciuk i wskaziciel szczelnie
zaciskają nos. Usta ratowanego lekko rozchylone (ryc. 60).
Zacisnąć nos
Ryc 60. Sztuczne oddychanie metodą usta-usta. Nos szczelnie zaciśnięty.
Ratujący przyciska swoje szeroko rozwarte usta do ust chorego. Dalszy przebieg
sztucznego oddychania podobnie jak w metodzie usta-nos.
Metodę usta-usta stosuje się wówczas, gdy oddychanie usta-nos nie daje efektu. Przy
stosowaniu tej metody zwiększa się obawa, że powietrze zamiast do tchawicy trafia
przez przełyk do żołądka. Przy rozdęciu żołądka łatwo może dojść do wymiotów
(obawa zachłyśnięcia). Niezależnie od tego przy stosowaniu metody usta-usta trudniej
jest utrzymać właściwą pozycję głowy, co stwarza ryzyko zmniejszenia drożności
dróg oddechowych.
W żadnym wypadku nie należy uciskaniem brzucha usiłować opróżnić żołądek z
powietrza, jakie się do niego przypuszczalnie dostało. Stwarza to zagrożenie ostrego
zachłyśnięcia.
Sztuczne oddychanie u niemowląt i małych dzieci
U niemowląt i małych dzieci sztuczne oddychanie przebiega w nieco odmienny sposób:
Biorąc pod uwagę małą powierzchnię całej twarzy, ratujący obejmuje ustami
równocześnie nos i usta dziecka. Główkę przechyla się umiarkowanie ku tyłowi.
Częstotliwość wdmu-
156
chiwania powietrza powinna odpowiadać naturalnemu rytmowi odpowiadającemu

danemu wiekowi (p. tab. 8, s. 143), tj. szybciej niż u dorosłego, a mianowicie około 30
Strona 122
razy na minutę.
Wdmuchiwać Ilość wdmuchiwanego powietrza powinna być dostosowa-
pod mniejszym na do małej pojemności płuc niemowlęcia. Całą czynność ciśnieniem
należy wykonywać bardzo ostrożnie, używając małego ciś-
nienia. Po jednorazowym napełnieniu swoich płuc ilość powietrza jest wystarczająca na
wdmuchnięcie kilku porcji dziecku. Zbyt mocne wdmuchiwanie może uszkodzić płuca
niemowlęcia.
Zakończenie sztucznego oddychania
Sztuczne oddychanie prowadzi się tak długo, aż:
1. Pojawia się samoistny oddech chorego. Poznaje się po niezależnych ruchach szyi,
klatki piersiowej i nadbrzusza oraz po wydychaniu powietrza z ust bez uprzedniego
wdmu-chnięcia.
Oddech sprawdza się co 5-10 minut. Gdy czynność oddechowa wraca do normy,
chorego układa się na boku, w dalszym ciągu pilnie go obserwując. W szczególności
często kontroluje się oddech.
2. Przybyły lekarz stwierdza zgon. Tylko lekarz może orzec, iż dalsze stosowanie
czynności reanimacyjnych jest bezcelowe i że nastąpił niewątpliwie zgon.
3. Wezwane pogotowie ratunkowe przejmuje dalszą opiekę nad chorym.
Karetka wypadkowa jest wyposażona w specjalną aparaturę do sztucznego oddychania
(respirator) pozwalającą na podawanie choremu tlenu o większym stężeniu. W ten
sposób zwiększa się ciśnienie cząsteczkowe w pęcherzykach płucnych sprzyjając
lepszemu wysyceniu krwi tlenem (p. zasady oddychania, s. 139).
Nadmierny Ratujący bywa zmuszony w pewnych szczególnych okoli-
wysiłek cznościach do prowadzenia sztucznego oddychania przez
dłuższy czas. W zdenerwowaniu wykonuje czasem szybkie czynności oddechowe przy
pogłębionych wdechach. Może to doprowadzić do wystąpienia objawów nadmiernego
wyczerpania, objawiających się zawrotami głowy, zaburzeniami wzroku, tzw.
mroczkami — „ciemno przed oczyma".
Sztuczne oddychanie
157
W wyniku nasilonego oddychania wydala się z wydychanym powietrzem zbyt duża ilość
CO2. Obniżone stężenie dwutlenku węgla we krwi i w płynie mózgowo-rdzeniowym
zostaje „zarejestrowane" przez chemoreceptory i powoduje zwężenie naczyń
mózgowych zmniejszając ukrwienie mózgu. Stan ten prowadzi do wystąpienia
opisanych wyżej objawów. Wystarczy jednak przerwać na chwilę sztuczne oddychanie,
aby przykre doznania minęły. Ratujący w tym czasie spokojnie oddycha i wkrótce może
podjąć z powrotem przerwane czynności ratunkowe zachowując normalny rytm
sztucznego oddychania.
Ryzyko przeniesienia choroby zakaźnej z pacjenta na ratownika jest przy wykonywaniu
sztucznego oddychania niewielkie. Liczba chorych na czynną gruźlicę grożącą
zakażeniem jest obecnie w środkowej Europie mała.
Teoretycznie istnieje możliwość zarażenia się wirusem HIV (chorobą obniżającą
odporność — AIDS), jeśli np. krew lub ślina nosiciela wirusa dostanie się przez otwarte
uszkodzenie dziąsła lub warg do krwiobiegu ratownika.
Prawdopodobieństwo zakażenia się tą drogą trzeba uważać za znikome, albowiem mimo
Strona 123
intensywnych badań nie udało się dotychczas stwierdzić ani jednego przypadku
zakażenia wśród personelu medycznego (lekarze, pielęgniarki) w wyniku wykonywania
sztucznego oddychania.
Można nabyć wiele środków pomocniczych (maski, rurki) zabezpieczających przed
bezpośrednim stykaniem się ust ratującego z twarzą ratowanego. Aby jednak potrafić w
razie potrzeby posłużyć się jednym z nich, trzeba wcześniej nauczyć się obchodzenia z
nim ćwicząc „na zimno"!
Położenie chusteczki do nosa nie stanowi bezwzględnej ochrony.
Przy zatruciach środkami ochrony roślin i preparatami do zwalczania szkodników
(alkilofosfaty) lub pochodnymi cyjanowodoru nie można stosować sztucznego
oddychania wyżej opisanymi metodami ze względu na niebezpieczeństwo zatrucia się
ratownika. W tych przypadkach używa się urządzenia oddechowego (respiratora)
obsługiwanego przez fachowy personel.
Możliwie najszybciej przystąpić do sztucznego oddychania

Nie usiłować opróżnić płuc z wody
16.3. Utonięcie
Gdy człowiek nie umiejący pływać wpadnie niespodziewanie do głębokiej wody —
tonie. Dzieje się tak również w przypadkach skrajnego wyczerpania, w razie nagłego
omdlenia, niewydolności oddechowo-krążeniowej, na skutek nagłego zanurzenia się w
zimnej wodzie („śmierć kąpiących się"), jak też w wyniku nagłych zachorowań
zaistniałych w czasie pływania, jak atak serca lub napad padaczkowy.
Utonięciem określa się śmierć na skutek uduszenia się w wodzie. Gdy drogi oddechowe
znajdą się pod wodą, przy usiłowaniu wykonania wdechu, powstaje skurcz głośni nie
pozwalający na przeniknięcie wody do dolnych dróg oddechowych („suche utonięcie").
Mamy wówczas do czynienia z uduszeniem, przy czym płuca są wolne od wody. Gdy
utrata przytomności i bezdech utrzymują się przez pewien czas, skurcz głośni ustępuje
i wówczas już woda może napłynąć do płuc („mokre utonięcie").
Na pierwszy plan akcji ratowniczej wysuwa się jak najszybsze rozpoczęcie sztucznego
oddychania. W idealnych warunkach pierwsze próby rozpoczyna się będąc jeszcze w
wodzie, jeśli tylko uda się utrzymać drogi oddechowe tonącego powyżej powierzchni
wody. Bezcelowe jest przewracanie ratowanego na brzuch i podnoszenie go za pięty
zamierzając „wylać" z niego wodę wchłoniętą do płuc. Tego rodzaju manipulacje
opóźniają tylko rozpoczęcie sztucznego oddychania i mogą wywołać wymioty. Jeśli do
płuc dostała się słodka woda, zostaje bardzo szybko wchłonięta przez włośni-czki
płucne do krwi.
Po szczęśliwym uratowaniu topielca może jeszcze dojść do ciężkich powikłań.
Najgroźniejsze z nich to obrzęk płuc na skutek nadmiernego nagromadzenia się w nich
wody oraz zapalenie płuc.
Przy utonięciu często następuje znaczne oziębienie organizmu. Ta okoliczność
Strona 124
zdecydowanie przedłuża okres, w którym jest jeszcze możliwe skuteczne odratowanie
(reanimacja) ofiary mimo niedoboru tlenu. Oziębienie powoduje zwolnienie przemiany
materii, co zmniejsza zapotrzebowanie tkanek na tlen i opóźnia pojawianie się
uszkodzeń. Opisano udane przypadki uratowania topielców po ponad półgodzinnym
okresie reanimacji.
Inne przyczyny zaburzeń oddychania
159
16.4. Manewr Esmarcha w celu usunięcia większych ciał obcych z ust i gardła
Ciała obce w ustach i gardle stanowią przeszkodę dla górnych dróg oddechowych i
hamują przepływ powietrza. Gdy przy wdmuchiwaniu powietrza natrafi się na opór,
mimo poprawienia pozycji głowy pacjenta, należy zajrzeć do ust nieprzytomnego i
usunąć stamtąd znajdujące się ewentualnie ciała obce. Często szerokie otwarcie ust nie
jest sprawą prostą ze względu na skurcz mięśni żwaczy i zaciśnięcie szczęk. Do
otwarcia ust można się posłużyć tzw. sposobem Esmarcha.
Udzielający pomocy staje za głową pacjenta. Obydwiema rękami obejmuje kąty
żuchwy, podczas gdy głowa jest odgięta ku tyłowi. Obydwa kciuki uciskają żuchwę ku
dołowi poniżej dolnej wargi. Po szerokim otwarciu ust jednym z kciuków wciska się
policzek między zęby obu szczęk. W ten sposób ratownik zabezpiecza się przed
nagłym zaciśnięciem zębów przez chorego w czasie, gdy palcami będzie oczyszczał
jamę ustną i gardło. Przy usuwaniu ciał obcych przekręca się głowę nieprzytomnego na
bok starając się uchwycić palcami większe ciała obce i usunąć je z ust. Najlepiej jednak
owinąć sobie palec wskazujący chusteczką do nosa (nie papierową). Czynności te
wykonuje się szybko, bez zbędnej straty czasu. Jeśli mimo to bezdech nie ustąpił,
przystępujemy do sztucznego oddychania.
Otwarcie ust
16.5. Ukąszenie (użądlenie) jamy ustnej przez owada
Latem zdarza się dość często, szczególnie u dzieci, że kiedy jedzą słodycze lub piją
lemoniadę — wpada im do ust owad. Ukąszenie lub użądlenie, np. przez pszczołę lub
szerszenia, może spowodować silny obrzęk błony śluzowej jamy ustnej lub języka.
Znaczny obrzęk bywa przyczyną powstania przeszkody w oddychaniu, a nawet
uniemożliwia przepływ powietrza.
Jak duża będzie zmiana i jak szybko wystąpi, zależy od rodzaju owada i od wrażliwości
osobniczej.
Obrzęk błony śluzowej
160
Uniedrożnie- Przy całkowitym uniedrożnieniu dróg oddechowych grozi
nie dróg ostry „głód tlenowy" w różnych komórkach ciała i śmierć
oddechowych przez uduszenie.
Przebieg zdarzenia jest charakterystyczny. Obrzęk błony śluzowej jamy ustnej Jub
języka jest łatwy do stwierdzenia już po otwarciu ust. Czasami opuchlizna dotyczy
całej twarzy. Syczący i gwiżdżący oddech wskazuje na częściowe zatkanie dróg
oddechowych.
Miejscowe Celem pierwszej pomocy jest zapobieganie powiększania
Strona 125
chłodzenie się obrzęku i utrzymanie czynności oddechowej do czasu
przybycia na miejsce lekarza pogotowia. Można tego dokonać podając pacjentowi
kawałki lodu do ssania. Miejscowe działanie zimna powoduje zwężenie naczyń w jamie
ustnej i wstrzymuje dalsze powiększanie się obrzęku. Pogotowie należy wezwać
natychmiast. Jeśli w okresie oczekiwania na lekarza nastąpi bezdech, sztucznym
oddychaniem zastępuje się chwilowo samoistną czynność oddechową.
Wezwany lekarz będzie usiłował przeciwdziałać obrzękowi odpowiednimi zastrzykami
(adrenalina, kortyzon). Gdy drogi oddechowe są już całkowicie zablokowane,
wprowadza się do tchawicy rurkę gumową (intubacja) lub w ostateczności operacyjnie
otwiera się tchawicę i pozostawia w otworze wprowadzoną rurkę tracheostomij-ną,
zapewniając w ten sposób swobodny dopływ powietrza do płuc.
17. OSTRE ZATRZYMANIE KRĄŻENIA REANIMACJA SERCOWO-PŁUCNA
Schorzenia sercowo-krążeniowe przodują od wielu lat w statystykach śmiertelności

krajów uprzemysłowionych. Programy badawcze przeprowadzone niezależnie od siebie
w Stanach Zjednoczonych AP i w Europie wykazały, że można zwiększyć szansę
skutecznej reanimacji i obniżyć tym samym śmiertelność z powodu schorzeń serca i
krążenia. Jest to jednak uwarunkowane podniesieniem umiejętności udzielania pierwszej
pomocy przez ogół ludności. Możliwie duża liczba osób powinna umieć rozpoznać ostre
zatrzymanie krążenia i zastosować odpowiednie postępowanie. Ratunek polega na
bezzwłocznym przystąpieniu do reanimacji serca i płuc.
Trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że masaż serca nie jest zabiegiem zupełnie
niewinnym. Wykonany niewłaściwie może spowodować uszkodzenie płuc, wątroby,
śledziony i serca. Technika masażu serca nie jest trudna do opanowania, jednak
niezbędne jest zdobycie wystarczającego zasobu wiadomości teoretycznych i
praktyczne przećwiczenie zabiegu na specjalnym fantomie, pod kierunkiem
doświadczonego instruktora.
Każdy chętny powinien mieć możność dokładnego poznania sposobów postępowania
w przypadku nagłego zatrzymania krążenia, tak aby w razie potrzeby móc praktycznie
zastosować swoją wiedzę.
Dawniej stwierdzano zgon człowieka wówczas, gdy przestawał być wyczuwalny jego
oddech. Nie znano jeszcze różnicy między śmiercią kliniczną a biologiczną. Kolejnym
kryterium śmierci było ustanie czynności serca.
Dziś wiemy, że życie może trwać nadal po zatrzymaniu się oddechu oraz akcji serca,
jeśli te czynności zostaną zastąpione przez inne osoby lub specjalną aparaturę.
Śmierć kliniczna nie jest aktem ostatecznym i może jeszcze ulec odwróceniu. Pacjent, u
Strona 126
którego stwierdzono cechy śmierci klinicznej, może zostać „przywrócony do życia". Jeśli
czynności reanimacyjne nie zostaną zastosowane lub gdy nie odniosą skutku, brak
dopływu tlenu do mózgu powoduje jego śmierć i wówczas dopiero stan śmierci
klinicznej przechodzi w śmierć biologiczną.
Śmierć kliniczna
162
Ostre zatrzymanie krążenia
Śmierć Śmierci biologicznej nie można już cofnąć, jest więc
biologiczna nieodwracalna. Koniecznym warunkiem zaopatrywania
w tlen poszczególnych komórek organizmu jest obok czynności oddechowej —
sprawne krążenie krwi.
Zatrzymanie Zatrzymanie krążenia krwionośnego może być skutkiem
akcji serca całkowitego wypadnięcia czynności serca (zatrzymanie akcji
serca). Inną przyczyną jest nieskoordynowana akcja serca
z powodu niemiarowego i nierównoczesnego kurczenia się
pojedynczych włókien mięśnia sercowego. Zupełny brak
Migotanie koordynacji i kontroli skurczów powoduje migotanie komór.
komór Efekt w obu przypadkach jest podobny: komory serca nie
wtłaczają (lub czynią to w minimalnej mierze) krwi do układu
krwionośnego.
Zatrzymanie Z chwilą zatrzymania krążenia krwi tlen nie dociera z płuc
krążenia do tkanek, a w szczególności do mózgu.
Czynność oddechowa i krążenie krwi są ze sobą wzajemnie powiązane.
Jeśli w przypadku bezdechu nie zastosowano właściwych czynności ratunkowych w
ramach pierwszej pomocy, to już po kilku minutach ustaje akcja serca. Z drugiej zaś
strony zatrzymanie krążenia powoduje ustanie czynności oddechowej. Przyczyny
Nagłe zatrzymanie krążenia może wystąpić:
1. Jako skutek bezdechu lub niedostatecznego zaopatrzenia mózgu w tlen.
2. Przy nagle występujących schorzeniach serca lub płuc (np. zawał mięśnia
sercowego, zator płucny).
3. Po wypadku związanym z dużą utratą krwi lub po uszkodzeniu
czaszkowo-mózgowym.
4. Przy zatruciach.
5. Na skutek zadziałania prądu elektrycznego powodującego zaburzenia w powstawaniu
i przewodzeniu bodźców w sercu.
6. Przy uszkodzeniu stymulatora serca (pace-maker).
7. Odruchowo, np. po nagłym zanurzeniu w zimnej wodzie.
8. W przypadkach nadwrażliwości (uczulenia).
W wymienionych przypadkach mamy do czynienia z nagle występującymi, lecz w
zasadzie odwracalnymi zjawiskami. Nie należy ich traktować tak, jak traktuje się
Strona 127
zatrzymanie akcji serca będące końcowym stadium ciężkiej, nieuleczalnej choroby.
Masaż serca wykonuje się tylko wówczas, gdy stwierdzono na pewno zatrzymanie
krążenia.
Przyczyny i rozpoznanie
163
Muszą współistnieć równocześnie następujące objawy: Rozpoznanie
1. Utrata przytomności
Zatrzymanie krążenia powoduje utratą przytomności. Również przy pierwotnym, nagłym
zatrzymaniu akcji serca pacjent już po kilku sekundach traci świadomość z powodu
ostrego niedotlenienia mózgu.
2. Zatrzymanie oddechu
Bezdech rozpoznaje się po braku widocznych i wyczuwalnych ruchów oddechowych
oraz po nieprzepływaniu powietrza przez nos i usta.
Gdy zasadniczym wydarzeniem jest zatrzymanie akcji serca, możliwe jest jeszcze
przez kilka chwil (około jednej minuty) utrzymywanie się oddechu w formie tzw.
chwytania powietrza. Cechują go powierzchowne, nieregularne ruchy oddechowe,
których nie można nazwać prawidłowym oddychaniem. Po krótkim czasie następuje
zupełne zatrzymanie oddechu.
3. Bladoszara barwa skóry
Wskutek nagłego zatrzymania ukrwienia skóra przyjmuje charakterystyczną bladą
barwę.
Zmianę tę obserwuje się przede wszystkim na wargach, łożyskach paznokci palców i na
płatkach małżowin usznych. U kobiet można nie zauważyć w pierwszej chwili
wspomnianych objawów zamaskowanych makijażem, kredką do warg i lakierem do
paznokci.
W niektórych rodzajach zatruć (tlenek węgla) mogą nie wystąpić zmiany w barwie
skóry.
4. Brak tętna nad tętnicami szyjnymi
W rozdziale poświęconym wstrząsowi wyjaśniono dokładnie, dlaczego w czasie
rozwiniętego wstrząsu, przy centralizacji krążenia, nie wyczuwa się tętna na
obwodowych tętnicach lub wyczuwa sieje śladowo. Dotyczy to szczególnie tętnic
odległych od serca. Przy podejrzeniu zatrzymania akcji serca bezcelowe będzie
szukanie tętna obwodowego nad nadgarstkiem. Można go raczej wyczuć nad dużą
tętnicą blisko serca, np. nad tętnicą szyjną. Naciska się w tym celu szyję czterema
palcami bocznie od tchawicy (p. Wstrząs, s. 80). Wyczuwalne tętno nad tętnicą szyjną
wyklucza zatrzymanie akcji serca.
Kontrola oddechu
Chwytanie oddechu
Badać tętno nad tętnicą szyjną

164
Strona 128
Reakcję źrenic
badać
obustronnie
Niebezpieczeństwo
5. Rozszerzone, sztywne źrenice
W warunkach normalnych źrenica reguluje ilość światła wpadającego do oka. W
ciemności źrenice rozszerzają się maksymalnie, aby wpuścić do oka jak najwięcej
promieni świetlnych. W jasnym oświetleniu źrenice zwężają się odruchowo i w ten
sposób ograniczają ilość światła przenikającego do oka.
Reakcja źrenic na światło jest możliwa jedynie przy dostatecznym ukrwieniu mózgu i
zaopatrzeniu go w tlen. Przy ostrym braku tlenu, np. w przypadku zatrzymania akcji
serca, zanika częściowo lub zupełnie zdolność reagowania źrenicy na światło przez
zwężenie. Źrenice są wówczas rozszerzone i sztywne (ryc. 61).
Prawidłowa szerokość oświetlonej źrenicy
Szeroka, sztywna źrenica
Ryc. 61. Kontrola szerokości źrenicy I jej reagowania na światło.
Dla sprawdzenia reakcji na światło zamykamy oczy badanego, a następnie rozszerzając
powieki dwoma palcami otwieramy kolejno jedno oko, a potem drugie badając reakcję
każdego z nich z osobna.
Proteza oczna, niektóre choroby oczu i zniekształcenia mogą zafałszować wyniki
badania i wówczas ich interpretacja jest trudna.
Zatrzymanie krążenia i związane z nim niedotlenienie komórkowe powoduje obumieranie
jako pierwszych komórek mózgowych już po 3-5 minutach.
Masaż serca
165
Niepodjęcie na czas czynności reanimacyjnych serca i płuc Śmierć mózgu powoduje
przejście z odwracalnego stanu śmierci klinicznej już po kilku do etapu
nieodwracalnego — śmierci biologicznej. minutach
17.1. Masaż serca
Mechanizm działania masażu serca
Serce leży pośrodku klatki piersiowej granicząc od przodu z dolnym odcinkiem mostka,
od tyłu z kręgosłupem. Boki serca sąsiadują z obu płucami, od dołu styka się ono z
przeponą.
Zadaniem masażu serca jest utrzymanie „minimalnego Postępowanie krążenia" poprzez
rytmiczne uciskanie mostka. Cel zabiegu to zaopatrzenie w tlen życiowo ważnych
narządów, przede wszystkim mózgu i samego mięśnia sercowego. Staramy się wtedy
przeczekać okres zatrzymania krążenia i przygotować sprzyjające warunki do
ponownego włączenia się samoistnej akcji serca.
Mechanizmy realizujące „minimalne krążenie" nie są jeszcze z całą pewnością
wyjaśnione. Szeroko dyskutowany jest problem, czy to bezpośredni ucisk na serce, czy
też raczej podwyższanie ogólnego ciśnienia w klatce piersiowej ma większe znaczenie
dla pobudzenia krążenia krwi. Krążenie uzyskane przez masaż serca jest o wiele mniej
wydajne od tego, które serce wykonuje samoistną akcją. Stosując jednak prawidłową
Strona 129
technikę masażu można osiągnąć poziom przepływu krwi zapobiegający obumarciu
komórek mózgowych. Po to, aby uzyskane minimalne krążenie mogło Sztuczne
dostarczyć tkankom tlenu, musi być oprócz masażu serca oddychanie zapewnione
dostateczne upowietrznienie płuc. Prócz samej funkcji „transportu" przez utrzymywanie
krążenia spodziewamy się osiągnąć za pomocą masażu pobudzenie układu bodźcowego
serca.
Miarowe pobudzenie mechaniczne wywierane przez ucis- Bodźce kanie mostka
powinno pobudzić serce do podjęcia na nowo mechaniczne samoistnej czynności.

Powikłania
Ważna jest
poprawna
technika
Twarde podłoże
Technika masażu serca
Jak już wspomniano, masaż serca nie jest pozbawiony pewnego ryzyka. Najczęstszym
powikłaniem są złamania żeber i mostka. Powstające przy tym ostre kikuty kostne
mogą ranić narządy wewnętrzne, jak wątrobę, śledzionę, płuca i inne. Stosując
prawidłową technikę i bezbłędne wykonanie zabiegu udaje się uniknąć dodatkowych
uszkodzeń. Jedynie u osób starszych mających silnie skostniałą i nieelastyczną klatkę
piersiową zdarzają się od czasu do czasu złamania żeber i mostka.
Właściwego wykonania reanimacji sercowo-płucnej nie można się nauczyć tylko ,,z
książki". Koniecznie trzeba ćwiczyć te czynności na specjalnym fantomie. W nagłym
wypadku nie ma już czasu na zastanawianie się i próby. Przewidziane manipulacje muszą
przebiegać jedna po drugiej, zupełnie automatycznie. Instytucje medyczno-sanitarne,
szkolące w ramach kursów pierwszej pomocy ratowników, dla zapoznania kursantów z
zasadami reanimacji mają fantomy do prowadzenia praktycznych zajęć reanimacyjnych.
W żadnym przypadku nie wolno wykonywać ćwiczeń na żywych ludziach. Nie można
bowiem uniknąć ryzyka spowodowania któregoś z wyżej wspomnianych uszkodzeń.
Poza tym istnieje możliwość, iż w normalnie pracującym sercu na skutek masażu
„reanimacyjnego" mogą wystąpić zaburzenia czynności. Podczas reanimacji chory leży
na plecach, a jeśli nie, powinien zostać przekręcony na wznak. Tułów musi leżeć na
twardym, nieelastycznym podłożu. W razie potrzeby ściąga się chorego z materaca na
podłogę. Na
Ryc. 62. Punkt uciskania przy masażu serca.

Masaż serca
167
elastycznym podłożu nie da się wywrzeć dostatecznego nacisku. Poza tym trudno jest
utrzymać prawidłowy kierunek i właściwe miejsce naciskania. Ratownik klęka na
wysokości klatki piersiowej chorego. Najpierw wyznacza sobie dokładnie na mostku
przewidziany punkt uciskania. Niekiedy trzeba w tym celu obnażyć klatkę piersiową, nie
Strona 130
można jednak tracić na przygotowania zbyt dużo czasu.
Właściwy punkt naciskania znajduje się na środku klatki piersiowej nad mostkiem.
Odnajduje się dolny koniec mostka i około trzy palce powyżej ustala się żądany punkt
(ryc. 62).
Utrzymanie tego samego miejsca naciskania ma decydujące znaczenie podczas całej
reanimacji. Błędne miejsce nacisku jest prawie zawsze przyczyną uszkodzeń. Ucisk
wywierany bocznie od mostka grozi złamaniem żeber. Może przy tym dojść do
uszkodzenia płuca (odma, p. s. 91), wątroby lub śledziony.
Zbyt wysokie miejsce uciskania może spowodować uszkodzenie mostka, a w efekcie
serca i płuc.
Uciskanie zbyt niskie (w stronę brzucha) może spowodować odłamanie dolnego końca
mostka (wyrostek mieczyko-waty). To z kolei może uszkodzić narządy brzuszne
(wątroba, śledziona itd.) oraz spowodować groźny dla życia krwotok wewnętrzny.
Niezależnie od tego niewłaściwy punkt uciskania ogranicza efektywność zabiegu.
Na wybranym miejscu kładzie się dłoń, przy czym palce powinny być odgięte ku górze,
by nie dotykać klatki piersiowej. To ułożenie gwarantuje, że ucisk będzie wywierany
wyłącznie w pożądanym miejscu. Druga dłoń uciskając grzbiet dolnej ręki w okolicy
nadgarstka wzmacnia siłę nacisku.
Wyznaczyć
punkt
naciskania
Błędne miejsce przyczyną uszkodzeń
Palce odgięte ku górze
Ryc. 63. Ucisk wywiera się prostopadle wyprostowanymi ramionami. Palce odgięte ku
górze.
168
Ucisk
prostopadły do klatki piersiowej
Dwóch ratowników 5:1
Należy pamiętać, aby ramiona znajdowały się w pozycji prostopadłej do klatki

piersiowej (ryc. 63). Przy wyprostowanych łokciach naciskamy na mostek wgłębiając
go na 3-5 cm w kierunku kręgosłupa.
Siła uciskania nie powinna wynikać z pracy mięśni ramion, lecz być przeniesieniem masy
ciała na mostek. Ten sposób, oszczędzając siły przy długotrwałej akcji reanimacyjnej,
zapewnia wywieranie prostopadłego nacisku. Ukośny kierunek uciskania prowadzi
często do złamania żeber. Po wywarciu nacisku należy momentalnie odciążyć mostek,
nie zdejmując jednak dłoni z dotychczasowego miejsca. Samo uciś-nięcie nie powinno
Strona 131
przebiegać „błyskawicznie". Okres uciś-nięcia trwa mniej więcej tak długo, jak okres
zwolnienia ucisku (stosunek czasu wywierania ucisku i zwolnienia jak 1:1).
Częstotliwość masażu serca zależy od tego, ile osób bierze udział w akcji ratowniczej.
Jeśli są to dwie osoby, jedna z nich uciska na serce 60-80 razy na minutę, podczas gdy
druga prowadzi sztuczne oddychanie i wdmuchuje powietrze do płuc, co piąte
uciśnięcie mostka (ryc. 64). Pierwszy ratownik przerywa na chwilę masaż serca, aby
umożliwić prowadzącemu sztuczne oddychanie bardziej efektywne wdmuchiwanie.
Dla lepszego zgrania czynności pierwszy z ratowników (masujący serce) głośno liczy,
np. 21, 22, ... 25, aby drugi z nich lepiej się orientował, w którym momencie powinien
dokonać wdmuchnięcia.
Ryc. 64. Reanlmac|ę sercowo-płucną prowadzą dwie osoby. Wysokie ułożenie nóg
ułatwia lepszy dopływ krwi żylnej do serca.
Masaż serca
169
Gdy tylko jedna osoba prowadzi reanimację, musi na przemian wykonywać i masaż
serca, i sztuczne oddychanie. Wówczas po kolejnych 15 ucisnięciach mostka przerywa
się masaż na chwilę i dwa razy wdmuchuje powietrze w płuca chorego. W takim
przypadku masaż prowadzi się nieco szybciej, około 80-100 razy na minutę.
Dwukrotne wdmuchnięcie wystarcza, aby nasycić dostatecznie krew tlenem. Badania z
ostatnich lat wykazują, że dwukrotne wdmuchnięcie wykonane na przemian z 15
uciś-nięciami serca jest najbardziej efektywnym kompromisem przy reanimacji
wykonywanej przez jedną osobę.
Oczywiście, reanimacja prowadzona przez dwie osoby jest mniej męcząca i bardziej
wydajna.
Ratownicy mogą się zresztą wymieniać, gdyż masaż serca wymaga większego wysiłku
od sztucznego oddychania. Zmiana nie może powodować żadnej straty czasu.
W razie zauważenia, iż masaż serca spowodował złamanie żeber lub mostka
(trzeszczenie, ocieranie się odłamów), nie przerywa się akcji ratunkowej ani na chwilę.
Można co najwyżej zmniejszyć siłę naciskania, skorygować punkt na mostku lub
zmodyfikować kierunek ucisku.
Przerwanie masażu serca w wypadku zatrzymania krążenia oznacza pewną śmierć
chorego.
Reanimacja niemowląt i małych dzieci

Dzieci mają o wiele bardziej elastyczną klatkę piersiową niż dorośli. Naciskanie mostka
nie musi i nie powinno być wywierane ze zbyt dużą siłą.
U małych dzieci wystarczy naciskać tylko jedną ręką, a nawet tylko dwoma palcami. W
ten sposób uniknie się zbyt silnego uciskania.
Miejsce uciskania jest u dzieci takie samo co u dorosłych — dolna jedna trzecia mostka.
U niemowlęcia można jedną ręką objąć całą klatkę piersiową.
W tym przypadku naciska się kciukiem mniej więcej w połowie mostka, pozostałe
palce podłożone pod plecy tworzą przeciwopór (ryc. 65).
Częstotliwość masowania serca jest większa i odpowiada naturalnej liczbie tętna u
niemowląt i małych dzieci, tj. 100-120 na minutę.
Strona 132
Nie naciskać zbyt mocno
Większa częstotliwość
170
Ryc. 65. Masaż serca u niemowlęcia.

Biorąc pod uwagę bardziej elastyczną klatkę piersiową, przy zastosowaniu prawidłowej
techniki obawa przypadkowego uszkodzenia jest mniejsza niż u dorosłych. Prognozę na
skuteczną reanimację ocenia się również bardziej optymistycznie, ponieważ dziecięce
tkanki wytrzymują łatwiej niedobór tlenu bez widocznych szkód.
Podsumowanie problemów reanimacji
Najważniejsze jest, aby reanimację rozpoczynać bezzwłocznie.
Przedstawiając problem wychodzimy z założenia, że na miejscu wypadku znajdują się
co najmniej dwie osoby, które włączą się do akcji ratunkowej. Jeśli jest tylko jeden
ratujący, musi wziąć na siebie wszystkie obowiązki wykonując je kolejno. Z techniką
jednooosobowego prowadzenia reanima-Wzywanie cJi zapoznano już czytelnika
w innym miejscu. Należy przyjąć
pomocy Jako zasadę, że pogotowie ratunkowe wzywa się natych-
miast.
Niezależnie od tego, oczekując na przybycie pomocy, nie wolno ani na chwilę przerywać
czynności reanimacyjnych rozpoczętych w chwili wypadku.
Gdy osoba obecna przy wypadku zda sobie sprawę, iż pacjent stracił przytomność
(brak kontaktu słownego i reakcji na bodźce zewnętrzne), pierwszą rzeczą jest
skontrolowanie oddechu. W przypadku bezdechu natychmiast odgiąć głowę i
wyprostować szyję nieprzytomnego.
Masaż serca
171
Jeśli oddech nie wraca, dwukrotnie wdmuchnąć powoli aowietrze do płuc chorego.
Druga osoba tymczasem sprawdza tętno na tętnicach szyjnych, kolejno po obu
stronach szyi.
Ratownik przygotowujący się do rozpoczęcia sztucznego oddychania kontroluje
tymczasem szerokość źrenic i ich reakcję na światło.
Teraz przenosi się chorego i kładzie na twardym podłożu (na podłodze).
Jeśli jest jeszcze ktoś do pomocy, trzyma uniesione lub opiera wyżej nogi pacjenta w
celu ułatwienia spływania krwi żylnej do serca. Wszystko musi się odbywać bez straty
czasu.
Na mostku wyznacza się punkt uciskania (ewentualnie obnaża się klatkę piersiową).
Jeden z ratujących rozpoczyna masaż serca uciskając mostek z częstotliwością 60 razy
na minutę. Drugi wdmuchuje powietrze co piąte uciśnięcie.
Co dwie, trzy minuty prowadzący sztuczne oddychanie kontroluje stan rozwarcia źrenic
oraz tętno na tętnicy szyjnej. Oznaką skuteczności reanimacji sercowo-płucnej jest
powrót do normalnej barwy skóry (zniknięcie odcienia bladoszare-go) oraz zwężenie się
źrenic i reagowanie ich na światło.
Strona 133
Zakończenie reanimacji
Sprawdzanie tętna
Unieść nogi
Kontrola szerokości źrenic oraz tętna
Reanimację sercowo-płucną prowadzi się dopóty, dopóki:

1. Nie powróci samoistna akcja serca. Chory zaczyna sam oddychać. Wówczas można
zaniechać dalszej reanimacji. Pacjenta w dalszym ciągu bacznie się obserwuje układając
go na boku.
Jeśli powróciła jedynie akcja serca (wyczuwalne tętno na tętnicach szyjnych), sztuczne
oddychanie prowadzi się dalej i kontroluje tętno w krótkich odstępach czasu.
2. Lekarz stwierdzi śmierć biologiczną chorego.
3. Przybyła ekipa pogotowia ratunkowego przejmie opiekę nad chorym.
Uderzenie pięścią w okolicę przedsercową
Przy nagłym, po raz pierwszy występującym zatrzymaniu się akcji serca, w niektórych
przypadkach uderzenie pięścią
172
Tab. 10: Schematyczny przebieg czynności reanimacyjnych sercowo-płucnych
¦
Kontrola oddechu
Brak oddechu
Odgiąć głowę
ku tyłowi 2 wdmuchnięcia
Brak oddechu
Tętno niewyczuwalne
Źrenice nie reagują
na światło
t
Wyznaczenie punktu uciskania Masaż serca
1 osoba 2 osoby
Na zmianę 15 uciśnięć 2 wdmuchnięcia
Utrzymany oddech samoistny

Ułożenie na boku
Ponowna kontrola oddechu Powrót samoistnego oddechu

Ułożenie na boku
Strona 134
¦
Kontrola tętna Tętno wyczuwalne Kontynuować
Kontrola źrenic Źrenice reagują sztuczne oddychanie
5 uciśnięć na mostek 1 wdmuchnięcie
Co 2-3 minuty kontrola tętna i źrenic Pojawienie sie tętna i samoistnego

oddechu ---------->• Ułożenie na boku
Utrzymuje się brak akcji serca i bezdech

Kontynuowanie reanimacji
Masaż serca
173
w okolicę przedsercową może wywołać wznowienie pracy mięśnia sercowego. Jest to
jednak możliwe tylko wówczas, gdy ratujący właśnie znajduje się na miejscu i
obserwuje zasłabnięcie chorego. Wspomniana czynność może się okazać skuteczna
jedynie wtedy, gdy jest wykonywana bezpośrednio po wystąpieniu objawów
zatrzymania akcji serca.
Uderzenie musi być mocne. Pięść opuszcza się na mostek Silne z wysokości 30-40
cm mniej więcej w miejscu typowym dla uderzenie uciskania w czasie masażu serca.
Jeśli uderzenie nie wywrze pożądanego skutku (wznowienie akcji serca), przystępujemy
niezwłocznie do reanimacji sercowo-płucnej.
¦
18. ZATRUCIA
Za truciznę uważa się substancję szkodliwą dla organizmu ludzkiego. W gruncie rzeczy
stosując tę definicję można by nazwać trucizną każdą rzecz, gdyż każda substancja
może zaszkodzić, jeśli się ją zastosuje w odpowiednio dużej ilości. Dawka
To, czy będzie ona trująca, zależy od dawki wprowadzonej do
organizmu. Wiedział już o tym Paracelsus na początku XVI stulecia: „To właśnie dawka
decyduje o truciźnie". Niektóre substancje działają trująco już w minimalnej ilości (np.
dawka śmiertelna toksyny pałeczki jadu kiełbasianego wynosi około 1/100 000 grama;
jednym jej litrem można by uśmiercić całą ludzkość). Inne znów substancje, jak na
przykład woda, musiałyby być podane w bardzo dużych ilościach, aby zadziałać
szkodliwie. Trucizny dostają się do organizmu różnymi drogami:
1. Przez przewód pokarmowy (leki, substancje chemiczne używane w gospodarstwie
domowym i przemyśle, trujące rośliny, jagody i grzyby, zepsute środki spożywcze i
Strona 135
inne).
2. Przez drogi oddechowe (tlenek węgla, gazy drażniące i inne).
3. Przez skórę (ukąszenie węży, ukąszenie, użądlenie owadów).
4. Bezpośrednio do krwiobiegu (środki odurzające, narkotyki i inne).
5. Wieloma drogami: przez przewód pokarmowy, drogi oddechowe i skórę (środki
ochrony roślin i preparaty do walki ze szkodnikami, cyjanowodór, rozpuszczalniki
organiczne i inne).
W tabeli 11 przedstawiono przeglądowo odsetkowy udział różnych środków trujących
w ostrych zatruciach.
Rozmaite substancje trujące mają różne punkty działania w organizmie. Najbardziej
szkodliwe są substancje atakujące mózg, układ przekazywania bodźców w sercu,
mięśnie, układ krwionośny i inne narządy. Trucizna rozwija swoje szkodliwe działanie
dopiero wtedy, gdy osiągnie właściwy jej punkt działania.
Pobranie Jeśli środek nasenny po połknięciu znajduje się jeszcze
trucizny w żołądku, to nie wykazuje żadnego działania. Gdy zostanie
Przyczyny zatruć
175
wchłonięty przez jelito i przedostanie się do krwiobiegu, dostaje się wraz z krwią do
mózgu i dopiero wtedy zaczyna działać. Im dłużej substancja trująca przebywa w
przewodzie pokarmowym, tym więcej przedostaje się jej do organizmu — wzrasta
stężenie.
Jeśli substancja trująca zostanie szybko wydalona (wymioty, płukanie żołądka), tylko
niewielka ilość dostanie się do organizmu.
Trucizna pobrana przez drogi oddechowe znacznie szybciej przechodzi do krwi i
kolejno do swego punktu zadziałania; to samo dotyczy trucizn, które mogą być
pobierane przez błonę śluzową.
Jest rzeczą niewątpliwą, iż trucizna działa tym niebezpieczniej na organizm, im dłuższy
jest jej okres działania. Rozmaite trucizny potrzebują różnego czasu na rozwinięcie
swej pełnej aktywności. Niektóre działają już po kilku sekundach, inne dopiero po paru
godzinach.
Tab. 11: Częstość występowania poszczególnych grup trucizn w ostrych zatruciach u
dorosłych (z: H. P. Schuster. Przypadki nagle. Stuttgart 1977)
Leki 75%
Środki nasenne, uspokajające itp. 65%
Inne leki 10%
Węglowodory 5%
Alkilofosfaty 4%
Tlenek węgla 3%
Alkohol 3%
Kwasy i zasady 2%
Metale ciężkie 1%
Inne substancje 7%
Okres działania
Strona 136
Przyczyną zatrucia może być: 1. Pomyłka

Często przechowuje się lekkomyślnie substancje trujące w nietypowych i
niedostatecznie oznakowanych naczyniach. Często zdarza się, że środki ochrony roślin
lub preparaty do walki ze szkodnikami są przechowywane np. w butelkach po
lemoniadzie lub po winie. W takim przypadku już pierwszy omyłkowo przełknięty łyk
może być śmiertelny. Z tego względu naczynia zawierające trucizny muszą być bardzo
wyraźnie oznakowane.
Przyczyny
176
Zatrucia
Rozpoznanie
Zwykle brak charakterystycznych objawów
Obejrzeć otoczenie zatrutego
2. Nieświadomość
Dzieci często nie potrafią odczytać napisu na etykiecie. Z ciekawości jedzą nie znane im
rzeczy i popijają z butelki o nie znanej im zawartości (środki do mycia naczyń, do
czyszczenia itd.).
3. Lekkomyślność
Tak należy ocenić kierowcę, który uruchamia silnik samochodu w zamkniętym garażu. Nie
zwraca dostatecznej uwagi na wydobywające się gazy spalinowe, przede wszystkim
tlenek węgla.
4. Nadużycie
Groźne dla życia zatrucie bywa skutkiem przedawkowania leków lub nadmiernego
spożycia alkoholu.
5. Zamach samobójczy
Częstą przyczyną zatruć są zamachy samobójcze (tab. 11). „Wyróżniają" się tu środki
nasenne i uspokajające oraz przeciwbólowe. Czasami mamy do czynienia z truciznami
roślinnymi, jadami zwierzęcymi i lekami krążeniowymi. Tylko niewielka liczba trucizn
powoduje charakterystyczne zmiany, po których można od razu rozpoznać rodzaj
zatrucia. Większość trucizn wywołuje niespecyficzne objawy, mogące występować w
różnych zatruciach oraz w wyniku innych schorzeń, jak np.:
1) mdłości, wymioty, biegunka, bóle brzucha,
2) bóle głowy, zaburzenia świadomości,
3) zaburzenia oddechu, objawy wstrząsu, zmiany częstotliwości tętna,
4) zmiany psychiczne.
Często przy rozpoznaniu rodzaju zatrucia, prócz zmian obserwowanych u zatrutego,
mogą nam ułatwić zadanie spostrzeżenia wynikające z obejrzenia otoczenia. Gdy
znajduje się na przykład nieprzytomną osobę w samochodzie z pracującym silnikiem w
zamkniętym garażu, zachodzi uzasadnione podejrzenie zatrucia gazami spalinowymi.
Leżące w pobliżu zatrutego fiolki po tabletkach lub opakowania po lekach wskazują na
Strona 137
zatrucie lekami. Często mogą naoczni świadkowie udzielić pożytecznych informacji o
przebiegu zatrucia. Trudna sytuacja może powstać, gdy na przykład znajduje się
nieprzytomnego zatrutego człowieka nie stwier-
Ogólne postępowanie
177
dzając źródła zatrucia. Często daje się ustalić rodzaj trucizny dopiero po dokonaniu
badania chemicznego krwi i wydalin zatrutego. Rozpatrując wyżej wyszczególnione
objawy można już zdać sobie sprawę z niebezpieczeństw grożących w wyniku zatrucia.
Podstawowymi zagrożeniami dla życia zatrutego człowieka są:
1) utrata przytomności z wynikającymi z niej powikłaniami (zachłyśnięcie, zaduszenie),
2) zatrzymanie oddechu i krążenia oraz
3) wstrząs.
Prócz tego liczne trucizny powodują późne zmiany chorobowe głównie w wątrobie,
mózgu i nerkach.
Niebezpieczeństwo
18.1. Ogólne postępowanie w przypadkach zatruć
1. Zapobiegać dalszemu działaniu trucizny
Ratuje się zatrutego wynosząc go z zagazowanego pomieszczenia, zakręcając źródło
gazu, zatrzymując silnik i stosując inne niezbędne działania.
W razie istniejącego zagrożenia należy ostrzec inne osoby Zabezpiecze-wskazując na
źródło zatrucia (np. przy wypadku komunikacy- nie jnym, kiedy z
samochodu-cystemy wydobywa się trujący gaz lub płyn). Ważne też, aby podczas
wykonywania tych czynności nie zapominać o własnym bezpieczeństwie.
2. Pomoc podstawowa
Możliwie natychmiast należy się zorientować w zagrożę- Oddychanie niu
podstawowych czynności życiowych. Po pierwsze sprawdzamy oddech. W przypadku
zachowania samoistnego oddychania kładzie się nieprzytomnego, zatrutego człowieka
na boku. W razie bezdechu rozpoczyna się bezzwłocznie sztuczne oddychanie (z
wyjątkiem zatruć truciznami kontaktowymi, p. rozdział 18.5.1.). Również jak najszybciej
wdraża Wstrząs się postępowanie przeciwwstrząsowe. Jeśli osoba zatruta ma
trudności z oddychaniem, pomaga się jej w przybraniu pozycji siedzącej, ułatwiającej
czynność oddechową. Wezwanie
Niezwłocznie należy zawiadomić pogotowie ratunkowe pogotowia. koniecznie
zaznaczając, że sprawa dotyczy zatrucia. Zatrucie!
Tab. 12: Wykaz ośrodków ostrych zatruć w Polsce
1. Klinika Toksykologii Collegium Medicum UJ 5. Ośrodek

Strona 138
Toksykologiczny
Krakowski Szpital Specjalistyczny im. L Rydygiera Wielkopolskie
Centrum Medycyny Pracy
Osiedle Złotej Jesieni 1, 31-826 Kraków ul. Mickiewicza 2, 60-833
Poznań
Tel./Fax:(012)647 55 85 Tel.: (061) 848 10 11 w. 265
E-mail: mfpach@kinga cyf-kr.edu.pl Fax:(061)848 13 51
Ośrodek pełni nadzór toksykologiczny w województwach:
małopolskim i świętokrzyskim wielkopolskim, lubuskim i
zachodniopomorskim
2 I Klinika Chorób Wewnętrznych i Ostrych Zatruć 6. Oddział Chorób
Wewnętrznych i Ostrych Zatruć
Instytut Chorób Wewnętrznych AM Specjalistyczny Szpital im.
T. Marciniaka
ul. Dębinki 7, 80-211 Gdańsk ul. R. Traugutta 112, 50-420 Wrocław
Tel.: (058) 34 92 222, 34 92 502 Tel.: (071) 342 70 21
Fax: (058) 34 92 222 Ośrodek pełni nadzór toksykologiczny w
województwie dolnośląskim
pomorskim i warmińsko-mazurskim 7. Regionalny Ośrodek
Ostrych Zatruć
Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego
3 Stołeczny Ośrodek Ostrych Zatruć ul. Kościelna 13,41-200
Sosnowiec
Szpital Praski Tel.: (032) 266 11 45
Al. Solidarności 67, 03-401 Warszawa Fax:(032)266 1124
Tel.: (022) 619 08 97, 619 66 54 Ośrodek pełni nadzór
toksykologiczny w województwie: śląskim i opolskim
Fax:(022)618 96 66
E-mail: linxfeld@waw.pdi.net 8. Oddział Toksykologii
Wojewódzki Szpital Zespolony
mazowieckim i podlaskim ul. Biernackiego 9, 20-089 Lublin
Tel.: (081) 747 54 75
4 Klinika Ostrych Zatruć Fax:(081)747 72 38
Instytut Medycyny Pracy Ośrodek pełni nadzór
toksykologiczny w województwie lubelskim
ul. Sw. Teresy 8, 90-950 Łódź
Tel.: (042) 631 47 52 9. Oddział Intensywnej Terapii i Anestezji z
Ośrodkiem Toksykologicznym
Fax: (042) 631 47 02 Szpital Wojewódzki nr 2
Ośrodek pełni nadzór toksykologiczny w województwach: ul.
Lwowska 60, 35-301 Rzeszów
łódzkim i kujawsko-pomorskim Tel.: (017) 874 57 30
Strona 139
Ośrodek pełni nadzór toksykologiczny w województwie
podkarpackim
2.
Ogólne postępowanie
179
W miastach mających ośrodki leczenia zatruć można Ośrodki telefonicznie
dowiedzieć się, jakie środki należałoby dodat- leczenia zatruć kowo zastosować w
konkretnym przypadku zatrucia.
Aby móc otrzymać pożądaną poradę, należy podać następujące dane:
1) wiek zatrutego,
2) rodzaj trucizny i stężenie,
3) ilość pobranej trucizny,
4) czas, jaki upłynął od chwili zatrucia,
5) objawy zatrucia i stan chorego, np. brak przytomności,
6) ewentualnie wykonane dotychczas czynności ratunkowe.
Zalecenia otrzymane z ośrodka należy jak najszybciej wprowadzić w życie. Nie należy
zapominać, rzecz jasna, o wezwaniu pogotowia ratunkowego.
Zatruty powinien pozostawać bez przerwy pod troskliwą Troskliwa opieką ratownika,
gdyż jego stan może ulec w każdej chwili opieka pogorszeniu (nagła utrata
przytomności, wymioty, bezdech).
3. Usuwanie trucizny
Jak już wspomniano, im dłużej działa trucizna, tym niebez-pieczniejszy jest jej wpływ
na organizm. Substancje działające przez skórę staramy się jak najszybciej usuwać
przez obfite spłukiwanie. Przepojone trucizną ubranie należy natychmiast zdjąć z
chorego.
Trucizny wprowadzone do przewodu pokarmowego można usunąć z organizmu dopóty,
dopóki znajdują się jeszcze w żołądku. Korzystną okoliczność stanowi stan, gdy:
1) zatruty jest w pełni przytomny, bez objawów oszołomienia lub zaburzenia
świadomości oraz
2) gdy działająca trucizna nie jest żrąco-parżąca.
W tych warunkach podaje się zatrutemu do picia letnią wodę z solą (łyżeczka soli na
szklankę). U małych dzieci można podawać również sok malinowy.
Potem zatruty łaskocząc sobie tylną ścianę gardła trzon- Wymioty kiem łyżki lub
palcem wyzwala odruch wymiotny.
Lekarz w szpitalu usuwa truciznę z żołądka płukaniem żołądka. W tym celu wprowadza
się gumowy zgłębnik przez przełyk do żołądka i opróżnia się całą jego zawartość, po
czym płucze się dużą ilością wody.
¦
Tab. 13: Tabela przeglądowa: postępowanie przy zatruciach
Przyjęcie trucizny doustne

T
Strona 140
Przyjęcie trucizny przez drogi oddechowe
Zatruty jest całkowicie przytomny
Zatruty z zaburzoną
świadomością
lub nieprzytomny
Pobudzenie wymiotów
Uwaga: nie stosować
przy substancjach
żrących i związkach
węglowodorowych
±
±
Przyjęcie trucizny przez skórę lub błonę śluzową
Ułożenie boczne lub sztuczne oddychanie
Kontrola świadomości I oddechu
Ocena sytuacji wypadkowej
r
T
Resztki trucizny obficie spłukać wodą
Możliwość
zagrożenia
dla ratującego
T
Bez zagrożenia dla ratującego
T
Nie stosować
tymczasowych
środków
ratunkowych.
Zabezpieczyć miesce wypadku
Ewakuować z zagrożonego
miejsca.
Dopływ świeżego powietrza
T
Zdjąć części ubrania nasiąknięte substancją trującą Uwaga: przestrzegać ochrony
osobistej (rękawice)
U nieprzytomnego:
kontrola oddechu.
Boczne ułożenie
lub sztuczne
oddychanie
U nieprzytomnego kontrola oddechu: ułożenie boczne lub
sztuczne oddychanie Uwaga: przy truciznach kontaktowych udzielając pierwszej
pomocy nie stosować sztucznego oddychania
-•> Wezwać pogotowie ratunkowe
Strona 141
W miarę możności przekazać pracownikom pogotowia resztki trucizny, naczynia oraz
ewentualnie wydaliny.
Zatrucia doustne
181
4. Zabezpieczyć przedmioty mogące służyć do ustalenia rodzaju trucizny
Zabezpiecza się opakowania po lekach, naczynia, resztki edzenia, wymiociny, ewentualnie
stolec i mocz, aby przekazać później służbom ratunkowym. Często jest to jedyna
możliwość ustalenia rodzaju i ilości pobranych substancji trujących.
W żadnym wypadku nie podaje się zatrutemu do picia mleka lub podobnych napojów.
W przypadku niektórych trucizn może to przyśpieszyć przechodzenie szkodliwych
substancji do organizmu.
Ratujący musi zawsze — lecz szczególnie w przypadkach zatruć — dbać o swoje
bezpieczeństwo. Byłoby nonsensem wystawiać się samemu na niebezpieczeństwo i
ulec zatruciu, stając się tym samym niezdolnym do udzielenia pomocy potrzebującemu.
Przy ratowaniu samobójcy mogą wyniknąć problemy, gdy zatruty opiera się przed
przyjęciem jakiejkolwiek pomocy. Ratujący musi przekonać daną osobę o
bezsensowności dokonanego czynu i zdobyć jego zaufanie. Prócz tego trzeba
zapobiec, aby niedoszły samobójca nie zrobił sobie dalszej krzywdy. Kolejno
będziemy omawiać bliżej poszczególne rodzaje zatruć. Odpowiednie sposoby
postępowania i ich kolejność wyszczególniono w tabeli 13.
18.2. Zatrucia doustne
Zamach samobójczy
Przez usta i przełyk trucizna dochodzi do żołądka. Niektóre substancje trujące są już
wchłaniane do organizmu przez błonę śluzową jamy ustnej.
Żołądek służy jako zasobnik, kolejno przekazujący spożyte substancje do
dwunastnicy. W żołądku rozpoczyna się już rozdrabnianie pokarmu na mniejsze części
składowe. Niewielka część trucizny może zostać wchłonięta już na tym etapie. Główna
część substancji szkodliwych przechodzi do krwiobiegu z dwunastnicy i jelita
cienkiego. Okres wchłaniania trucizny do krwi wynosi 10 do 30 minut.
182
Zatrucia
18.2.1. Zatrucia lekami
Alkohol
Usuwanie
trucizny
przez
prowokowanie
wymiotów
Strona 142
Działanie alkoholu
Zagrożenia
Zagrożenie wyziębieniem
Najczęściej spotykamy zatrucia środkami nasennymi i uspokajającymi. Nierzadko są
przyjmowane w celach samobójczych. Wspomniane leki mają rozmaitą moc działania.
Sama liczba pobranych tabletek nie decyduje jeszcze o ciężkości zatrucia. Również
okres wchłaniania jest bardzo różny dla poszczególnych substancji trujących.
Często środki trujące są przyjmowane wraz z alkoholem. Alkohol wzmaga działanie
leków. Istnieje przy tym obawa, że ratownik nie oceni stanu zatrutego dostatecznie
poważnie, gdyż wyczuwając z jego ust zapach alkoholu potraktuje wypadek jako
zamroczenie alkoholowe.
Środki nasenne pobrane w dużej ilości działają narkotycz-nie, powodując w pierwszym
rzędzie zaburzenia świadomości (odurzenie, nieprzytomność).
Oprócz tego substancje trujące działają hamująco na oddech i krążenie. Niezależnie od
prób usunięcia trucizny za pomocą wymiotów chorego należy otoczyć troskliwą opieką
ze szczególnym zwracaniem uwagi na stan jego świadomości, oddychanie i krążenie.
18.2.2. Zatrucie alkoholowe (alkoholem etylowym)
Ogólne skutki nadużycia alkoholu są powszechnie znane. Obniżona zostaje zdolność
skupienia się i zborność ruchowa. Niektórzy ludzie reagują zbytnią wesołością,
gadatliwością, inni są zmęczeni i zamroczeni.
Dla dzieci alkohol stanowi szczególne zagrożenie. Kobiety „znoszą" alkohol na ogół
gorzej od mężczyzn. Niebezpieczeństwa wynikają, podobnie jak po przedawkowaniu
środków nasennych, z utraty przytomności oraz zaburzenia oddechu i krążenia. Człowiek
zatruty alkoholem wymaga pilnej, stałej obserwacji (świadomość, oddech, tętno). W
przypadku utraty przytomności należy ułożyć go na boku.
Upojenie alkoholowe powoduje prócz działania trującego jeszcze wiele dodatkowych
zagrożeń. Człowiek pijany ma znacznie ograniczoną zdolność oceny swego
postępowania, jak również zdolność oceny zagrażającego niebezpieczeństwa.
Przy niskiej temperaturze otoczenia pijany jest szczególnie narażony na nadmierne
wyziębienie. Odczuwanie zimna
Zatrucia doustne
183
est obniżone, zaś rozszerzenie naczyń skórnych wzmaga jtratę ciepła przez organizm.
W przypadku natrafienia na pozbawionego pomocy pijane-jo najlepiej powiadomić o
tym pogotowie ratunkowe lub )olicję. W ten sposób zapewnia mu się opiekę i
zabezpiecza Drzed nieprzewidzianym wypadkiem. Zaniechanie udzielenia pomocy
mogłoby być powodem obwinienia.
Człowiek zatruty alkoholem może odnieść dodatkowe jrazy, choćby upadając na
ziemię. Często niełatwo można ¦ozpoznać tego rodzaju skutki obrażeń, gdyż objawy
działania alkoholu maskują je lub są do nich podobne (np. urazy Dzaszki z naruszeniem
mózgu).
Dodatkowe urazy
18.2.3. Zatrucia środkami spożywczymi
1. Zepsutymi potrawami
Liczne środki spożywcze (majonez, mleko, śmietana, sałatka z ziemniaków, ryba, mięso,
Strona 143
szczególnie mielone) stanowią dobrą pożywkę dla bakterii i innych drobnoustrojów.
Bakterie wytwarzają toksyny, których nie niszczy nawet dłuższe gotowanie i stają się
później przyczyną ciężkich zatruć. Po okresie utajenia (czas od chwili spożycia pokarmu
do wystąpienia pierwszych objawów zatrucia) trwającym około trzech godzin
występuje gwałtowna biegunka z równoczesnymi wymiotami.
W czasie ciężkich zatruć na skutek utraty dużej ilości wody Nie zamrażać mogą
wystąpić objawy wstrząsu. Często postępuje się nie- powtórnie właściwie z
rozmaitymi zamrożonymi produktami. Raz roz- rozmrożonych mrożonych środków
spożywczych nie wolno zamrażać po- środków wtórnie.
spożywczych
2. Zatrucie Jadem kiełbasianym (botulizm)
„Prawdziwe zatrucie pokarmowe" jest wywoływane przez określony rodzaj bakterii.
Bakterie te wytwarzają jedną Jad układu z najsilniej działających toksyn, botulinę
(śmiertelną w daw- nerwowego ce około 1/100 mg).
Po jednodniowym okresie utajenia toksyny te działają na układ nerwowy wywołując
zawroty głowy, zaburzenia wzroku, trudności w przełykaniu i bardzo silny ślinotok,
czasami jednak suchość w ustach. W następnym okresie pojawiają się zaburzenia
oddychania, aż do porażenia oddechu. Świadomość nie bywa zaburzona. Bakterie jadu
kiełbasianego żyją
Brak umiejętności
Zabezpieczyć
resztki
jedzenia
Zwykle dotyczy dzieci

wyłącznie w warunkach beztlenowych, np. w szczelnie zamkniętych puszkach konserw.
Wytwarzają gaz, który może wybrzuszać blaszaną ścianę konserwy (tzw. mombaż).
Konserwy podejrzane o obecność jadu kiełbasianego absolutnie nie nadają się do
spożycia.
3. Zatrucie grzybami
Do zatruć grzybami dochodzi bądź na skutek braku umiejętności zbieracza, bądź
omyłek.
Obok objawów przypominających zatrucie zepsutymi środkami spożywczymi zatrucie
grzybami, w zależności od ich gatunku, wywołuje specyficzny obraz chorobowy w
postaci zaczerwienienia twarzy, ślinotoku, znacznego podniecenia, kurczów,
zamroczenia, odurzenia. Szczególnie niebezpieczne jest zatrucie muchomorem
zielonkawym (bulwiastym). Po charakterystycznym długim okresie utajenia (ponad 24
godziny) występują gwałtowne wymioty, bóle brzucha i biegunka. Po przejściowej
poprawie ustaje funkcjonowanie wątroby i nerek.
W przypadku każdego zatrucia grzybami konieczne jest sprowadzenie lekarza. Należy
zabezpieczyć resztki jedzenia, odpadki z obierania grzybów, jak również wymiociny i
stolec. Mogą one stanowić ważny czynnik przy identyfikacji rodzaju zatrucia.
Strona 144
Można się uchronić przed zatruciem grzybami zbierając i spożywając tylko te grzyby,
które się naprawdę dobrze zna. W żadnym wypadku nie wolno odgrzewać dania z
grzybów. Można jeść wyłącznie grzyby świeżo przygotowane.
Jeśli u jednego z współuczestników posiłku z grzybów wystąpią objawy zatrucia,
pozostałe osoby powinny dla zasady, nawet jeśli nie mają żadnych oznak choroby,
zasięgnąć porady u lekarza. Gdy po wielogodzinnym okresie utajenia wystąpią objawy
zatrucia, wówczas nie ma już sensu usiłować usunąć truciznę z żołądka wywołując
wymioty. Toksyna w ciągu tego czasu przeszła dawno do krwiobiegu.
18.2.4. Zatrucia jadami roślinnymi
Przypadki zatruć roślinami i jagodami dotyczą zwykle dzieci. Zazwyczaj w grę wchodzą
jako źródła zatrucia rośliny z grupy Atropa belladonna (pokrzyk, wilcza jagoda, bieluń
dziędzierzawy, lulek czarny).
Zatrucia przez drogi oddechowe
185
Atropina atakując układ nerwowy wywołuje typowy obraz: zaczerwieniona twarz,
suche błony śluzowe (suchość w ustach), przyspieszone tętno, rozszerzone źrenice,
zmiany psychiczne w postaci oszołomienia i niepokoju.
Obok prób usunięcia toksyny przez szybkie wywołanie wymiotów nie pozostaje nic,
jak tylko troskliwa opieka nad zatrutym do czasu przybycia pogotowia ratunkowego.
18.2.5. Zatrucia środkami do prania, zmywania i czyszczenia
Również tego rodzaju zatrucia występują często u dzieci. Po spożyciu wspomnianych
substancji niebezpieczeństwo zatrucia jest nie bardzo duże, gdyż zwykle wspomniane
środki są niezbyt trujące. Co najwyżej powodują podrażnienie i zaczerwienienie błon
śluzowych. Groźniejsza jest tendencja środków czystościowych do pienienia się. Przy
wymiotach piana może dostać się do dróg oddechowych i spowodować uduszenie.
Dlatego też w żadnym razie nie należy prowokować wymiotów. Za pomocą tzw.
odpieniaczy można zapobiec tworzeniu się piany. Są do nabycia w każdej aptece.
Niektóre środki czystościowe zawierają składniki żrące. W takich przypadkach na
pierwsze miejsce wysuwa się groźba oparzenia jamy ustnej i przełyku. Żołądek jest
stosunkowo dobrze chroniony przed oparzeniem dzięki swej warstwie śluzu.
W tych przypadkach należy również przeciwdziałać wymiotom, w przeciwnym bowiem
razie żrące ciała ponownie atakują przełyk i jamę ustną (p. Oparzenia chemiczne, s. 194).
Picie wody może w pewnym stopniu rozcieńczyć żrącą substancję.
18.3. Zatrucia przez drogi oddechowe 18.3.1. Zatrucie tlenkiem węgla
Tlenek węgla jest bezwonnym gazem wytwarzającym się przy niecałkowitym spalaniu,
np. w źle „ciągnącym" piecu. Zawierają go również gazy spalinowe wydobywające się
Tworzenie się piany

Nie
wywoływać
wymiotów
Strona 145
Niecałkowite spalanie
186
Zatrucia
z rury wydechowej samochodu. Tlenek węgla (wzór chemicz-Wybuchowość ny CO)
jest lżejszy od powietrza, zmieszany zaś z powietrzem nabiera silnych właściwości
wybuchowych. Działanie trujące CO polega na łączeniu się gazu z hemoglobiną
(nośnikiem tlenu we krwi) w miejsce tlenu. Należy dodać, iż hemoglobina o wiele łatwiej
łączy się z CO niż z tlenem, zaś powstały związek jest znacznie trwalszy:
powinowactwo względem tlenku węgla jest około 200-300 razy większe niż
względem tlenu.
W związku z tym wystarczy stosunkowo mała zawartość CO w powietrzu, aby
zablokować prawie wszystkie drobiny hemoglobiny. W wyniku upośledzonej dostawy
tlenu dochodzi do „głodu tlenowego" tkanek, utrzymującego się nawet wówczas, gdy
wdychane powietrze zawiera jego wystarczającą ilość. Zatrucie rozpoczyna się bólem
głowy, zawrotami, szumem w uszach, zaburzeniami wzroku, zmia-Utrata
nami psychicznymi oraz uczuciem odurzenia. Przy prze-
przytomności dłużającym się okresie zatrucia następuje utrata przytomności, kurcze i
wreszcie dochodzi do zatrzymania akcji oddechowej.
Skóra zatrutego, pomimo ostrego głodu tlenowego, nie przybiera niekiedy sinej barwy,
lecz pozostaje zupełnie różowa. Dzieje się tak, ponieważ hemoglobina w połączeniu z
tlenkiem węgla wykazuje jasnoczerwone zabarwienie. Obok niebezpieczeństwa
spowodowanego brakiem tlenu w tkankach istnieje jeszcze inne zagrożenie i to
zarówno dla zatrutego, jak i dla ratującego. Wiąże się z właściwościami wybuchowymi
gazu.
Postępowanie 1. Zatrutego należy czym prędzej ewakuować z zagrożo-
nej okolicy. W zamkniętym pomieszczeniu, w którym powietrze jest przesycone
tlenkiem węgla, nawet najmniejsza iskra powstająca np. przy dzwonieniu telefonu lub
dzwonka przy drzwiach może spowodować wybuch. Dlatego też zabronione jest w
takim wypadku używanie jakichkolwiek urządzeń elektrycznych i zapalanie ognia.
Dopływ Jeśli to jest możliwe, należy szeroko otworzyć drzwi, po
świeżego czym, wstrzymując oddech, również okno, tak aby powstały
powietrza przeciąg przewietrzył lokal.
Do zagazowanego pomieszczenia wolno wejść jedynie przy ubezpieczeniu ratownika
przez drugą osobę. Maska gazowa lub przyciśnięta do ust i nosa chusteczka nie chronią
przed zatruciem. Gdy przewietrzenie z jakiegoś powodu nie jest możliwe, akcję
ratunkową przeprowadza się przy użyciu
Zatrucia przez drogi oddechowe
187
specjalistycznego sprzętu chroniącego drogi oddechowe (straż pożarna).
2. Po wyniesieniu zatrutego na świeże powietrze natych- Sztuczne miast należy
skontrolować oddech. W wypadku bezdechu oddychanie rozpoczynamy natychmiast
sztuczne oddychanie. Nieprzytomnego układa się na boku (niebezpieczeństwo
zachłyśnięcia).
Możliwie szybko zastosowane sztuczne oddychanie z użyciem aparatury dostarczającej
powietrze o zwiększonym stężeniu tlenu powoli usuwa tlenek węgla związany z
Strona 146
hemoglobiną.
18.3.2. Uduszenie dwutlenkiem węgla
Dwutlenek węgla (wzór chemiczny CO2) jest bezbarwnym i bezwonnym gazem. Jest on
nietrujący i dlatego słuszniej jest mówić o uduszeniu, nie zaś o zatruciu dwutlenkiem
Uduszenie węgla.
Gaz ten jest cięższy od powietrza i gromadzi się w silosach, pomieszczeniach dla
kiszonek, osadnikach ścieków, szybach studziennych itp. Warstwa dwutlenku węgla
zbiera się na dnie wypierając z powietrza tlen.
U człowieka, który zanurzył się w warstwę powietrza Warstwa CO2 o stosunkowo
niewielkim stężeniu CO2, pojawia się zawrót głowy, zaś oddech staje się głębszy. Przy
wysokim stężeniu CO,, na skutek ostrego braku tlenu, następuje natychmiastowa utrata
przytomności. Upadając na ziemię ofiara wypadku pogrąża się całkowicie w warstwie
CO2 i po upływie około trzech minut umiera przez uduszenie.
Przy ratowaniu ofiary z zagazowanego miejsca należy Uwaga bezwzględnie zadbać o
własne bezpieczeństwo. Wstrzyma- na własne nie oddechu jest nieskuteczne, gdyż
przy koniecznym wysił- bezpieczeńst-ku (akcja ratownicza) zapas tlenu starcza na
bardzo krótko, wo
Zasadniczo jest możliwy ratunek przy użyciu tzw. silosowego kaptura ratunkowego
(założona na głowę duża, wypełniona powietrzem torba plastikowa), lecz wiąże się
również z pewnym ryzykiem. Niewielka pojemność torby daje możność ograniczonego
w czasie działania. Niezbędne jest ubezpieczenie ratującego przez kilka osób.
Przy braku wspomnianych warunków konieczne jest wkroczenie fachowego personelu z
ciężkim sprzętem, chroniącym drogi oddechowe.
188
Zatrucia
Sztuczne oddychanie
Za pomocą świecy można stwierdzić, jak niebezpieczne jest stężenie dwutlenku węgla.
Przy zbyt niskim stężeniu tlenu w powietrzu — świeca gaśnie.
Próbę tę można oczywiście wykonać tylko wówczas, gdy jest całkowita pewność, iż w
danym wypadku gaz nie jest tlenkiem węgla (niebezpieczeństwo wybuchu).
Po pomyślnym przeniesieniu chorego do normalnych warunków atmosferycznych
kontroluje się natychmiast oddech i w razie potrzeby stosuje się sztuczne oddychanie.
18.3.3. Zatrucie gazami drażniącymi
Chlor gazowy, gazy nitrozowe oraz opary lakierów drażnią błony śluzowe, szczególnie
dróg oddechowych i oczu. Obok przykrych skutków podrażnienia wywierają
bezpośredni szkodliwy wpływ na ściany pęcherzyków płucnych.
Bezpośrednio po zetknięciu się z gazem zatruci reagują kaszlem, ewentualnym bólem
oczu, lekką dusznością, zapaleniem spojówek ze łzawieniem oraz bólem głowy.
Często długi Niekiedy po okresie utajenia, trwającym nawet całą dobę,
okres utajenia może wystąpić silna duszność i objawy ostrego niedoboru tlenu.
Po usunięciu z zagrożonej okolicy i przeniesieniu na świeże powietrze zatruty powinien
unikać jakiegokolwiek wysiłku fizycznego. Istnieje obawa powstania obrzęku płuc.
Dlatego też obowiązuje pacjenta zachowanie bezwzględnego spokoju. Powinien być
przewieziony do szpitala (wezwanym pogotowiem) i pozostać tam na obserwacji do
następnego dnia.
Strona 147
Zaburzenia oddechu mogą, jak już wspomniano, wystąpić z opóźnieniem.
W razie podrażnienia spojówek stosuje się długotrwałe płukanie bieżącą wodą.
Często Zdarza się czasami, że równocześnie zgłasza się do
duża liczba leczenia duża liczba zatrutych gazem drażniącym. Fakt ten
zatrutych powinien zostać uwzględniony w meldunku wypadkowym.
Działanie jadu przez skórę

189
18.4. Działanie jadu
bezpośrednio przez skórę
18.4.1. Ukąszenie przez węża
W Europie Środkowej spośród jadowitych węży żyją tylko żmije i pokrewne im
gatunki. W naszych warunkach ukąszenie przez węża należy do rzadkich przypadków,
jakie mogą się przydarzyć ratownikowi.
Jad żmii działa przede wszystkim na układ krążenia. Po ukąszeniu stwierdza się dwie
maleńkie ranki (wielkości łebka od szpilki) odległe od siebie około 1 cm. Skóra w okolicy
ukąszenia jest bardzo bolesna, zaczerwieniona i obrzęknięta.
Po pewnym czasie występują bóle głowy, mdłości i biegunka. Mogą rozwijać się
objawy wstrząsu.
Dla dorosłego zdrowego człowieka ukąszenie żmii nie jest śmiertelne. U osób
osłabionych, cierpiących na schorzenia układu krążeniowego, i u dzieci ukąszenie żmii
może być jednak groźne dla życia.
Osobę ukąszoną w rękę czy łydkę kładziemy w pozycji horyzontalnej i w pierwszej
kolejności nakładamy zacisk na kończynę (ramię lub udo) (ryc. 66). Szczegóły na s. 28.
Typowe ukąszenie
Postępowanie
Ryc. 66. Po nałożeniu zacisku tętno musi pozostać wyczuwalne. Zaciśnięta kończyna
przybiera sl-noczerwoną barwę.
Miejsce ukąszenia
Zacisk
Tętno
pozostaje
wyczuwalne
Unieruchomienie
Unikać wysiłków
Siła zacisku jest wówczas właściwa, gdy kończyna przybiera barwę sinoczerwoną, pod
skórą zaś uwidaczniają się rozszerzone powierzchowne żyły. Tętno jednak musi
pozostać wyczuwalne.
Zacisk powoduje zahamowanie odpływu krwi żylnej nie wpływając na dopływ krwi
Strona 148
przez tętnice. Biorąc pod uwagę, że w żyłach panuje niższe ciśnienie, zaś ich ściany są
cieńsze od tętniczych, można je zacisnąć nawet niewielką siłą za pomocą chusty
trójkątnej. Zahamowany odpływ krwi z kończyny powoduje nadmierne wypełnienie się
żył, wywołując krwawienie z ran, a to z kolei sprzyja częściowemu wydaleniu jadu z
ustroju.
Ratownik nie powinien sam zdejmować zacisku nałożonego po ukąszeniu przez węża.
Ukąszona kończyna powinna zostać unieruchomiona. Unieruchomienie zmniejsza
ukrwienie i tym samym przedostawanie się jadu do innych okolic organizmu.
Zatruty nie powinien się poruszać, a w żadnym wypadku nie wykonywać wysiłków
fizycznych obciążających krążenie. Wymagana jest baczna obserwacja do czasu
przybycia pogotowia ratunkowego (tętno, oddech). Należy zaniechać wycinania lub
wypalania rany po ukąszeniu.
Wysysanie rany po ukąszeniu nie daje szans powodzenia. Stanowi natomiast zagrożenie
dla ratującego, który może również ulec zatruciu po przedostaniu się jadu przez drobne
ranki jamy ustnej.
18.4.2. Ukąszenie (użądlenie) przez owada
Ochładzanie
Wrażliwość poszczególnych osób na jady owadów jest bardzo zróżnicowana.
Jedno ukąszenie (użądlenie) przez osę, pszczołę czy szerszenia nie jest niebezpieczne.
W przypadku osobniczego uczulenia na dany jad lub w przypadku równoczesnego
doznania licznych ukąszeń może dojść jednak do śmiertelnego zatrucia.
Po ukąszeniu przez owada jamy ustnej i gardła obrzęk błony śluzowej może
spowodować zatkanie dróg oddechowych (p. Ukąszenie przez owada jamy ustnej, s.
159).
Ochładzanie miejsca ukąszenia lodem lub zimną wodą zapobiega powiększeniu się
obrzęku i łagodzi ból.
Zatrucia różnymi drogami
191
Jeśli po użądleniu przez pszczołę pozostało widoczne żądło, można je ostrożnie,
najlepiej pincetą, usunąć tak, aby nie wyciskać pęcherzyka z jadem.
Osy i szerszenie mogą kąsać parokrotnie, pszczoła żądli tylko jeden raz.
18.5. Zatrucie przez przewód pokarmowy, drogi oddechowe i skórę

Liczne jady mogą dostać się do organizmu zarówno przez przewód pokarmowy, jak i
przez drogi oddechowe i przez skórę.
18.5.1. Środki ochrony roślin i preparaty do zwalczania szkodników np. E 605 (fosfaty
alkilowe, estry kwasu fosforowego)
Do zatrucia może dojść przez pomyłkę (trucizna przechowywana w naczyniu
niedostatecznie oznakowanym), w celu samobójczym lub przez nieuwagę (oblanie
trucizną skóry, nieprzestrzeganie przepisów obchodzenia się z trucizną). Może nastąpić
zatrucie przez wdychanie oparów.
Zatrucie fosfatami alkilowymi powoduje wystąpienie charakterystycznych objawów",
niezwykle zwężone źrenice, „zlanie" potem, wzmożony ślinotok i łzawienie z oczu,
wymioty, kurcze w brzuchu, kurcze wszystkich mięśni i wreszcie porażenie oddechu.
Strona 149
Wiele trucizn ma domieszkę farby, która zabarwia ślinę i wydaliny.
Przy zatruciu przez skórę rozpoczyna się akcję ratunkową przez jak najszybsze
usuwanie trucizny. Po zdjęciu przesiąkniętych trucizną części ubrania skórę w miejscu
zadziałania obmywa się wodą z mydłem i obficie spłukuje. W trakcie spłukiwania nie
powinno się zwilżać zdrowej skóry.
W czasie wykonywania opisanych czynności ratujący musi uważać, aby jego
niechroniona skóra nie zetknęła się z trucizną. W przeciwnym razie sam może ulec
zatruciu. Z tych samych względów ratownik musi się wstrzymać, nawet
Objawy
Usuwanie trucizny
i
192
Zatrucia
Nie stosować w razie braku oddechu u poszkodowanego, z rozpoczęciem
sztucznego sztucznego oddychania metodą usta-nos lub usta-usta. Przez
oddychania bezpośredni kontakt ust może nastąpić skażenie trucizną
Zatrucie błony śluzowej jamy ustnej, prowadząc do zatrucia (zatrucie
kontaktowe kontaktowe). Sztuczne oddychanie może być prowadzone
tylko przez personel fachowy przy użyciu specjalnej aparatury. Podłożenie chusteczki
lub innej tkaniny nie chroni przed zatruciem.
Z tego też względu natychmiastowe wezwanie pogotowia ratunkowego ma
decydujące znaczenie.
18.5.2. Cyjanowodór
(cyjanek potasowy, kwas pruski)
Cyjanowodór jest używany w przemyśle np. do wyrobu rozmaitych tworzyw
sztucznych, zawierają go liczne środki do tępienia robactwa, występuje również w
gorzkich migdałach i pestkach owoców.
Cyjanowodór blokuje oddychanie tkankowe, co oznacza uniemożliwienie przemiany
tlenu w energię na poziomie poszczególnych komórek.
Po zażyciu większej ilości (np. w celu samobójczym) działanie następuje piorunująco,
ponieważ już część trucizny wchłonięta przez błonę śluzową jamy ustnej wystarcza dla
spowodowania ciężkiego zatrucia. Woń z ust przypomina zapach gorzkich migdałów.
Pomimo zablokowania oddychania wewnętrznego chory nie jest siny. U dziecka
spożycie kilku gorzkich migdałów może spowodować ciężkie zatrucie. Wezwanie
Postępowanie przy zatruciu cyjanowodorem jest takie samo
pogotowia jak przy fosfatach alkilowych: natychmiastowe wezwanie
pogotowia ratunkowego, ewentualne usuwanie trucizny ze skóry przez spłukiwanie.
Nie Nie stosuje się sztucznego oddychania ze względu na
wykonywać kontaktowy charakter trucizny. W czasie palenia się nie-
sztucznego których tworzyw sztucznych wyzwalają się związki cyjano-
oddychania wodorowe, co trzeba mieć na uwadze wchodząc do płonące-
go mieszkania. Konieczna jest w takim wypadku specjalistyczna ochrona oddychania
Strona 150
(specjalne urządzenia).
Blokada
oddychania
tkankowego
Zatrucia różnymi drogami

193
18.5.3. Węglowodory, rozpuszczalniki organiczne (benzyna, olej opałowy, benzol, toluen,
chloroform, czterochlorek węgla, trójchloroetylen)
Do zatrucia tymi substancjami zawartymi w rozpuszczalnikach farb, lakierów, klejów
oraz środków czystościowych dochodzi głównie drogą doustną lub przez wdychanie
trujących oparów.
Pojawiają sią bóle głowy, odurzenie, zawroty, mdłości, oszołomienie i utrata
świadomości. Mogą wystąpić późne zmiany chorobowe w wątrobie, nerkach i w
płucach.
W przypadkach zatruć przez drogi oddechowe często znajdujemy ofiarę jeszcze
przebywającą w zagrożonej okolicy. Musi być stamtąd jak najszybciej ewakuowana
(uwaga na własne bezpieczeństwo, zadbać o dopływ świeżego powietrza).
W razie zatrucia drogą doustną nie należy pobudzać do wymiotów. Istnieje obawa, że
substancje trujące mogą się dostać do dróg oddechowych (zachłyśnięcie). To byłoby
o wiele bardziej niebezpieczne od pozostawienia trucizny w przewodzie pokarmowym.
Po skażeniu trucizną skóry stosuje się długotrwałe płukanie okolicy, która miała
kontakt z trucizną.
Możliwe późne zmiany

Nie
prowokować
wymiotów
19. OPARZENIA CHEMICZNE
Przyczyną oparzeń mogą być kwasy i ługi. Rozmiar powstałych uszkodzeń zależy od
rodzaju i stężenia działającego środka, jego ilości i okresu działania.
Środki parząco-żrące niszczą skórę i błony śluzowe oraz leżące pod nimi głębsze tkanki.
Przy zażyciu doustnym może dołączyć się jeszcze zatrucie.
Przy oparzeniach kwasami tworzą się na skórze i szczególnie wyraźnie na błonach
Strona 151
śluzowych mocno przylegające strupy o charakterystycznej barwie (kwas solny — białe,
kwas azotowy — żółte, kwas siarkowy — czarne). Oparzenia ługami powodują
powstawanie szklistego obrzmienia.
Wszystkie oparzenia chemiczne są bardzo bolesne. Uszkodzenie skóry stanowi prócz
tego zagrożenie zakażenia rany.
Rozpoznanie Silny ból

Obawa
przedziurawienia przełyku
Postępowanie
Nie
prowokować
wymiotów
i przewodu pokarmowego
Oparzenie powoduje natychmiastowy silny, palący ból w ustach, w gardle i w przełyku.
Na wargach i błonach śluzowych tworzą się strupy lub szklisto-maziste zmiany. Błony
śluzowe są często zaczerwienione, czasami krwawią. Często pojawiają się
natychmiastowe trudności w przełykaniu i ślinotok.
Istnieje niebezpieczeństwo, iż uszkodzona przez oparzenie ściana przełyku lub żołądka
może ulec przedziurawieniu. W takich przypadkach bywają śmiertelne krwotoki lub
ciężkie uszkodzenia ważnych dla życia narządów. Silny ból może być przyczyną
wstrząsu.
W żadnym wypadku nie wolno prowokować wymiotów. W czasie zwracania treść
żołądkowa, przechodząc powtórnie (w odwrotnym kierunku) przez przełyk i jamę ustną,
powoduje nowe oparzenie. Ściana żołądka jest stosunkowo lepiej chroniona dzięki
pokrywającej ją warstwie śluzu utrudniającego działanie kwasu. W końcu jest ona i tak
fizjologicznie stale poddawana działaniu kwasu solnego biorącego udział
Oparzenie oka
195
w trawieniu. Kwas jest poza tym neutralizowany przez ciała białkowe organizmu.
Znacznie słabsza jest ochrona przed ługami i dlatego wywołane przez nie oparzenia są
na ogół bardziej niebezpieczne od oparzeń kwasami. Pacjent powinien łykami popijać
płyny obojętne (woda, herbata itp.) unikając napojów z zawartością CO2 i alkoholu. W
ten sposób żrąca substancja ulega rozcieńczeniu. Możliwie szybko oparzony winien
zostać przewieziony do szpitala (pogotowie ratunkowe).
W dalszym postępowaniu będzie ważne dla lekarza ustalenie rodzaju żrącej substancji.
Należy zabezpieczyć jej resztki, naczynia, opakowanie i ewentualnie wymiociny.
Wszystko to przekazuje się personelowi pogotowia ratunkowego. W zasadzie
mogłoby się wydawać słuszne, aby pobrany kwas neutralizować słabym roztworem
zasadowym lub białkiem (mleko, surowe jaja), ługi zaś rozcieńczonym kwasem (ocet,
woda z cytryną). Często jednak nie można ustalić z wszelką pewnością charakteru
wypitej substancji. Trudno jest również ocenić, jaką ilość płynu neutralizującego
należałoby podać choremu i dlatego też ratujący ogranicza się do rozcieńczania żrącej
substancji płynem obojętnym.
Strona 152
19.2. Oparzenie oka
Oparzenie oka zdarza się często u osób mających przy wykonywaniu czynności
zawodowych do czynienia ze żrącym materiałem, np. z niegaszonym wapnem.
Nierzadko oprócz oka bywają oparzone również sąsiadujące okolice skóry. Reagując na
występujący natychmiast ostry ból, osoba oparzona mocno zaciska dotknięte oko. Oko
jest zaczerwienione, powieki mogą być obrzęknięte. Rogówka bywa zmącona. Istnieje
zagrożenie utraty wzroku na skutek uszkodzenia przedniej części oka.
Pierwszym celem udzielanej pomocy jest możliwie natychmiastowe i dokładne
usunięcie żrącego ciała.
Dąży się do tego stosując bezzwłocznie długotrwałe płukanie oparzonego oka wodą
(najlepiej, gdy to wykonują dwie osoby).
Pacjent leży na wznak, głowę przekręca się w stronę oparzonego oka ku dołowi.
Ratujący rozwiera chore oko i trzyma je otwarte. Nie jest to sprawa łatwa, gdyż
pacjent
Rozcieńczać płynami
Zabezpieczyć resztki trucizny
Rozpoznanie
Ostry ból Zagrożenie
Postępowanie Długotrwale przepłukiwanie oka
196
Oparzenia chemiczne
powodowany bólem zaciska kurczowo powieki. Druga osoba kieruje niezbyt mocny
strumień z wysokości około 10 cm możliwie letniej wody, ku wewnętrznemu, tzn.
leżącemu bliżej nosa, kątowi oka (ryc. 67). Płyn przepłukujący wylewa się przez
zewnętrzny kąt oka. W czasie zabiegu pacjent powinien poruszać gałką oczną we
wszystkich kierunkach. Zdrowe oko należy w tym czasie szczelnie zakryć.
Płukanie oparzonego oka prowadzi się tak długo, póki pacjent nie znajdzie się pod
opieką okulisty, co najmniej jednak przez 20-30 minut.
Usunąć
większe
cząstki.
Wezwać
pogotowie
Ryc. 67. Oparzone oko przepłukuje się możliwie wcześnie wodą przez 20-30 mlnuL
W przypadku zauważenia większych cząstek (np. okruchy wapna) w oku lub jego
okolicy, usuwa się je ostrożnie za pomocą rożka tkaniny (chusteczka do nosa).
Po dostatecznie długim płukaniu nakłada się na oba oczy jałowy opatrunek. Każde
oparzenie oka wymaga bezwzględnie, już po udzieleniu pierwszej pomocy,
specjalistycznego leczenia przez okulistę (wezwać pogotowie).
Rozpoznanie
Strona 153
19.3. Chemiczne oparzenia skóry
Również chemicznemu oparzeniu skóry towarzyszy silny ból. Występuje zazwyczaj
zaczerwienienie skóry, często strup i obrzęk. Zniszczenie skóry i leżących pod nią tkanek
powoduje powstanie głębokiej rany mogącej ulec zakażeniu.
Oparzenia skóry
197
W razie dłuższego działania środka żrącego uszkodzenie Postępowanie skóry może

się pogłębiać. Dlatego też należy płukać możliwie szybko oparzoną skórę obficie wodą.
Najlepiej jest Obfite podstawić oparzoną okolicę skóry pod bieżącą wodę.
spłukiwanie
Należy zwrócić uwagę, aby spłukująca woda odpływała najkrótszą drogą, możliwie nie
kontaktując się ze zdrową skórą. Spłukiwanie powinno trwać do czasu przybycia lekarza.
Jeśli z jakiegoś powodu nie można zastosować spłukiwania wodą, należy starać się
usuwać żrącą substancję dotknięciami czystej tkaniny. Najbardziej nadają się do tego
jałowe gaziki, przy czym każdy z nich może być użyty tylko raz.
Przesiąknięte żrącą substancją części ubrania należy natychmiast zdjąć.
Udzielając pierwszej pomocy ratujący musi sam się strzec. Strzec się Jego nie
chroniona skóra nie może się zetknąć bezpośrednio samemu ze żrącym płynem, ani
nawet z popłuczynami. Jeśli jest trucizny możliwość, zakłada się rękawice gumowe.
Nie należy zapominać o zabezpieczeniu miejsca wypadku.
20. OPARZENIA TERMICZNE

Uszkodzenie
termiczne
skóry
Powierzchnia
oparzenia
powłok
Rozpoznanie
Za czerwień ie-nie
Bolesność
Szczegółowy opis budowy i czynności skóry podano w rozdziale o ranach.
Oparzenia są uszkodzeniami skóry i leżących pod nią tkanek, mogą mieć jednak wpływ
na cały organizm. Rozmiar uszkodzeń spowodowanych oparzeniem skóry i głębszych
tkanek zależy od temperatury działającego czynnika, jego rodzaju i czasu działania.
Strona 154
Ciężkość oparzenia i jego wpływ na cały organizm zależy od głębokości uszkodzeń
tkankowych (stopień oparzenia) oraz od powierzchni oparzonych powłok skórnych
(rozległość oparzenia). Głębokość doznanych uszkodzeń tkankowych określa się
stopniem oparzenia.
20.1. Stopnie oparzenia
Powierzchnię oparzenia można z grubsza ocenić już na miejscu wypadku posługując się
tzw. regułą dziewiątki (ryc. 68). Oparzenie ręki i głowy ocenia się na 9% powierzchni
ciała każde, oparzenia nogi, przedniej strony tułowia oraz pleców — 2 razy po 9%
powierzchni ciała. Szyję oblicza się jako 1% powłok.
Za groźne dla życia przyjmuje się dla dorosłego oparzenie II stopnia (i cięższe)
obejmujące ponad 18% powierzchni. U dziecka stosuje się regułę dziewiątki nieco
zmodyfikowaną. Tu grozi już wystąpienie ciężkiego wstrząsu, gdy powierzchnia
oparzenia przekroczy 8% powierzchni ciała.
Zależnie od tego, jak głębokie nastąpiły uszkodzenia tkanek, ocenia się z wyglądu
zewnętrznego trzy stopnie oparzenia:
1. Oparzenie pierwszego stopnia występuje np. na skutek opalania się. Uszkodzeniu
ulega tylko najbardziej powierzchowna warstwa skóry. Zaczerwienienie skóry
(rumień) występuje jako wyraz rozszerzenia naczyń skórnych po jej termicznym
podrażnieniu. Ból przy oparzeniu pierwszego stopnia jest spowodowany podrażnieniem
powierzchownych nerwów skórnych.
2. Oparzenie drugiego stopnia powstaje po krótkotrwałym
Stopnie oparzenia
199
dotknięciu bardzo gorącego przedmiotu, np. płyty pieca kuchennego. W tym wypadku
uszkodzenie tkanek sięga głębszych warstw, jednak dodatkowe struktury skórne
(włosy i gruczoły łojowe) zostają nie naruszone. Obok rumienią skóry i bólu następuje
obumarcie najbardziej powierzchownej warstwy skóry i uszkodzenie ścianek naczyń
krwionośnych. Wydzielający się płyn tkankowy tworzy pęcherze pod Pęcherze
naskórkiem.
3. Oparzenia trzeciego stopnia powstają w wyniku dłuższego działania wysokiej
temperatury. Zniszczeniu ulegają Zniszczenie mniej lub bardziej głębokie tkanki skóry
wraz ze strukturami tkanek dodatkowymi. Często uszkodzenie dotyczy również mięśni
znajdujących się pod skórą. Spalone, obumarłe tkanki są częściowo śnieżnobiałe,
bywają też czasem brunatnoczarne. Z powodu zniszczenia zakończeń nerwowych, przy
tym rodzaju oparzeń, brak jest często reakcji bólowej. Oparzenia trzeciego stopnia nie
występują nigdy jako jedyne. Na brzegu okolicznej skóry znajduje się zawsze
oparzenie pierwszego lub drugiego stopnia.
Miejscowe działanie wysokiej temperatury powoduje
Niebezpieczeń-uszkodzenie drobnych naczyń krwionośnych oparzonej oko- stwa licy.
Przez uszkodzone naczynia uchodzą z krwiobiegu na powierzchnię rany i do tkanek
bogate w białko płyny oraz sole. Rozmiar ich utraty zależy oczywiście od rozległości
oparzenia. Tę, czasami znaczną, utratę płynu szczególnie unaoczniają pęcherze
oparzeniowe drugiego stopnia; wy- Duża utrata stępuje ona jednak we wszystkich
rodzajach oparzeń. płynów
Składniki komórkowe nie opuszczają naczyń równie szybko jak osocze. Dochodzi w
Strona 155
związku z tym do zagęszczenia krwi pogarszającego zdolność jej przepływu przez
naczynia, w szczególności przez włośniczki.
Zaistniałe zubożenie zaopatrzenia komórek w tlen oraz miejscowe uszkodzenia
spowodowane bezpośrednio oparzeniem mogą w końcu doprowadzić do zagrożenia
wstrzą- Wstrząs sowego. Przemiana materii odbywa się jeszcze przez jakiś czas w
komórkach po ustaniu odpływu tlenu. Gromadzące się w tkankach kwaśne produkty
przemiany materii powodują zakwaszenie krwi i pogorszenie krążenia. Utrata płynów
przy oparzeniach prowadzi więc, podobnie jak utrata krwi, do zagrożenia wstrząsem.
Miejscowe działanie wysokiej temperatury na skórę powoduje poza tym powstawanie
produktów rozpadu białka (zdenaturowanych ciał białkowych) tkankowego,
wchłanianych następnie do krążenia. Są to tzw.
200
Oparzenia termiczne
toksyny oparzeniowe. Mogą wywołać nawet po upływie kilku dni ciężkie uszkodzenie
nerek.
Zasadniczym problemem na miejscu wypadku są rany oparzeniowe i wstrząs.
Pogarszająca się sytuacja krążenia, zakwaszenie krwi i powstanie trujących białek
prowadzą w sumie do rozwinięcia się choroby oparzeniowej polegającej na zaburzeniu
regulacji czynności narządów i układów w organizmie.
Oparzona skóra nie stanowi już ochrony przed wtargnięciem bakterii. Zagrożenie
zakażeniem jest w ranach oparzeniowych większe w porównaniu z innymi typami ran.
Zakażenie
Głowa L 9%
Szyja 51%
Ręka S 9%
TuhłwS' przód + plecy 2x9 = 18%
NogaS 2x9 = 18%
Ryc. 68. Reguła dziewiątki dla oceny powierzchni oparzenia.
Stopnie oparzenia
201
Rozmiar zniszczenia tkanek jest zwykle duży, a bakterie chorobotwórcze znajdują
bardzo sprzyjające warunki rozwoju w martwych i słabo odpornych tkankach.
Do zadań pierwszej pomocy w przypadkach oparzeń należy z jednej strony miejscowe
zaopatrzenie rany, z drugiej zaś zwalczanie zaburzeń ogólnoustrojowych. Pierwszą
czynnością jest usunięcie źródła działania wysokiej temperatury. Najprostszym
sposobem gaszenia płonącej odzieży jest oblanie jej wodą. Z braku wody na miejscu
próbuje się zdusić płomienie chustami lub wełnianym kocem (nigdy z tkaniny
syntetycznej). W ostateczności można gasić płonącą odzież tocząc ofiarę po
podłodze.
Przy użyciu gaśnicy trzeba zwracać uwagę, aby strumień gaszący był dokładnie
Strona 156
kierowany. Proszek z gaśnicy skierowany na twarz może spowodować uszkodzenie
oczu i błon śluzowych. Nasiąknięte gorącym płynem części odzienia należy natychmiast
zdjąć dla uniknięcia dalszego odziaływa-nia wysokiej temperatury.
Istnieją gaśnice, których nie wolno używać do gaszenia odzieży na ludziach. Przed
użyciem należy sprawdzić typ gaśnicy. Zwykle na obudowie są umieszczone
odpowiednie informacje.
Przy oparzeniach kończyn, w celu uśmierzania bólu i chłodzenia skóry, używa się zimnej
wody. W tym celu natychmiast po wypadku podstawia się miejsce oparzenia pod
strumień bieżącej wody (ryc. 69) lub zanurza się w naczyniu z zimną
Postępowanie
Gaszenie
płonącej
odzieży
Polewanie zimną wodą
Ryc. 69. Stosowanie zimne] wody. Wszystkie oparzenia powinny zostać możliwie szybko
poddane, przez około 15 — 20 minut, działaniu zimnej wody.
202
Oparzenia termiczne
wodą na tak długi czas, póki ból nie ustąpi i dolegliwość nie powraca „na sucho". Aby
osiągnąć trwałą poprawę, spłukiwanie (zanurzenie) zimną wodą powinno trwać co
najmniej 15-20 minut.
Stosowanie zimnej wody wywiera obok działania przeciwbólowego dodatni wpływ na
samo oparzenie. Zimna wóda zmniejsza wydzielanie się ciał z rozpadu białka i ogranicza
utratę płynów. W ten sposób zwalcza się wpływ oparzenia na cały organizm i
zapobiega ewentualnemu powstawaniu wstrząsu oraz choroby oparzeniowej. O
powodzeniu zabiegu decyduje szybkość jego rozpoczęcia po wypadku.
Jałowy Dla ochrony przed zakażeniem zaopatruje się jałowo
opatrunek powierzchnię oparzenia. Do tego celu najlepiej użyć specjal-
nego dużego płata opatrunku oparzeniowego. Produkuje się specjalne pakiety z
jałowym materiałem przeznaczonym do opatrywania oparzeń, chusty oparzeniowe i
opatrunki metalizowane. Jeśli nie mamy niczego innego do dyspozycji, używa się
czystych chustek lnianych jako materiału zawierającego stosunkowo najmniej bakterii.
Pakiet oparzeniowy nadaje się do zaopatrywania niezbyt dużych oparzeń. Jego wymiary
35x45 cm są właśnie takie, aby przykryć rękę, stopę, podudzie lub inną niewielką
powierzchnię oparzonej skóry. Przy zdejmowaniu opakowania należy zwracać uwagę na
zachowanie jałowości. Opatrunek chwyta się za obydwa rogi dłuższego boku i
rozpościera nad powierzchnią oparzenia (ryc. 70). Zwisające pasma gazy można ze sobą
powiązać lub owinąć je luźno. Ze względu na dużą boiesność nie wolno wywierać
najmniejszego ucisku na ranę.
Chusta Chustę oparzeniową stosuje się w wypadku rozległego
oparzeniowa oparzenia. Ma ona rozmiary 60x60 cm lub 120x80 cm, co
pozwala na opatrzenie ramienia, nogi czy tułowia. Po zdjęciu
Ryc. 70. Opatrywanie oparzenia Jałowym pakietem oparzenlowym.
Strona 157
Stopnie oparzenia
203
opakowania (uwaga na jałowość!) chwyta się za kolorowe pętelki i unosi do góry. Po
nakryciu chustą powierzchni oparzenia przymocowuje się materiał opatrunkowy do
skóry paskami przylepca. Można dla umocowania użyć również chusty trójkątnej.
W zależności od rozległości oparzenia używa się do zaopatrywania pakietu lub chusty
oparzeniowej.
Metalizowany materiał opatrunkowy jest produkowany w tych samych rozmiarach, co
pakiety lub chusty. Na podłożu z tkaniny celulozowej ma natryśniętą warstwę aluminium
przylegającą potem do rany. Zaletą tego materiału jest nieprzyklejanie się do
powierzchni rany i ograniczenie oddawania ciepła do otoczenia.
Istotnym problemem, szczególnie w przypadkach dużych Unikać powierzchni oparzenia,
staje się wychładzanie organizmu na wychładzania skutek utraty przez oparzoną skórę
zdolności do normalnego regulowania temperatury ciała. Z tego względu okrywa się
pacjenta (zawsze unikając uciskania rany) zapewniając mu zachowanie ciepła. W tym
celu używa się cienkich metalicznych koców izolacyjnych, albo też tworzy się tzw. tunel
z krzeseł lub innych sprzętów, który będzie stanowił nie uciskającą ochronę przed
utratą ciepła. W celu uzupełnienia dużej utraty płynu ofiara oparzenia popija łykami
lekko słoną wodę, zawierającą łyżeczkę soli na litr wody. W przypadku wystąpienia
objawów wstrząsu nie można już liczyć na to, że wchłanianie płynu będzie
wystarczające dla pokrycia niedoboru. Rezygnuje się ze słonej wody w razie zaburzenia
świadomości, oparzeń twarzy, uszkodzeń przewodu pokarmowego i mdłości.
Przy rozwiniętym wstrząsie należy się liczyć z zaburzeniami czynności życiowych i w
związku złym sprawdza się stale, tzn. co kilka minut, stan przytomności, tętno i oddech.
Surowo zabrania się stosowania jakichkolwiek środków domowych Zabrania się w
rodzaju masła, oleju lub mąki. Wymienione „lekarstwa" nie stosowania tylko
uniemożliwiają dopływ tlenu do uszkodzonych tkanek, środków lecz służą za
pożywkę dla bakterii, zwiększając niebez- domowych pieczeństwo zakażenia.
Również różne zachwalane lekarst- / maści wa, maści oparzeniowe, mazidła, środki
dezynfekcyjne i al- przeciwoparze-kohol pogarszają zwykle stan oparzenia. Nie wolno
absolut- niowych nie opróżniać pęcherzy oparzeniowych, gdyż ich naskórek —
aczkolwiek uszkodzony — stanowi jednak ochronę przed zakażeniem. Nie należy
odrywać przylegających do ciała części ubrania.
204
Oparzenia termiczne
Przy oparzeniach twarzy, powiązanych często z oparzeniami dróg oddechowych,
główny problem stanowi zagrożenie wydolności oddechu i niebezpieczeństwo zatkania
drożności dróg oddechowych przez obrzęk błony śluzowej. W obawie przed ciężką
dusznością szczególnego znaczenia nabiera kontrola oddechu i zapewnienie
swobodnego dopływu powietrza do płuc.
Nie nakrywać W przypadkach oparzeń twarzy nie stosuje się powszech-
oparzeń nie używanych opatrunków, ponieważ materiały opatrun-
twarzy kowe przyklejają się do wilgotnej powierzchni oparzenia.
Przy zdejmowaniu opatrunku odrywają się strzępy skóry
i tkanek, co utrudnia lub wręcz uniemożliwia późniejsze
Strona 158
zaopatrzenie chirurgiczne mające za zadanie osiągnięcie
korzystnych wyników kosmetycznych. Opatrunek oparzonej
twarzy utrudnia poza tym obserwacje uszkodzonej skóry.
20.2. Oparzenie słoneczne
Rozległe oparzenie słoneczne może być poważnym i groźnym schorzeniem. Ze
względu na to, że ten rodzaj oparzenia powstaje na skutek długotrwałego działania
termicznego, stosowanie zimnej wody i innych zabiegów pierwszej pomocy jest
nieużyteczne. Oparzony powinien zostać skierowany do lekarza.
20.3. Oparzenia w przemyśle
Oparzenia na skutek kontaktu z gorącymi i płonącymi tkaninami zdarzają się głównie w

zakładach przemysłowych. Dla przerwania dalszego oddziaływania na skórę gorącej
tkaniny odrzuca się ją wraz z ubraniem lub ochładza oblewając zimną wodą.
Oleje, tłuszcze, smołę, produkty bitumiczne i im podobne pozostawia się w miejscu
oparzenia, wówczas gdy bezpośrednio przylegają do skóry.
Szpitalne leczenie
205
20.4. Szpitalne leczenie ciężkich oparzeń
Podstawą ratowania w przypadkach ciężkich oparzeń jest zwalczanie wstrząsu
oparzeniowego. Utracone płyny ustrojowe usiłujemy zastąpić w wystarczającej mierze
wlewami dożylnymi. Metodą chirurgiczną usuwa się zniszczone tkanki, aby zmniejszyć
możliwość przenikania do organizmu produktów rozpadu obumarłych tkanek. W czasie
dalszego leczenia pokrywa się duże ubytki skóry przeszczepami skórnymi. W okresie
pierwszych etapów leczenia oparzony pacjent jest stale narażony na zakażenie i w
związku z tym, zwykle na specjalistycznych oddziałach oparzeniowych, stwarza się
warunki pobytu chorych — prawie że jałowe.
21. USZKODZENIA
SPOWODOWANE ZIMNEM
Uszkodzenia takie powstają na skutek działania niskich temperatur na organizm.
Zasadniczo rozróżnia się ogólne przechłodzenie całego organizmu oraz miejscowe
odmrożenie dotyczące określonych, narażonych na mróz części ciała.
21.1. Zasady regulacji cieplnej
Oddawanie ciepła
Strona 159
Powłoka cielesna
Normalna temperatura ludzkiego ciała waha się w granicach 36,5°C do 37,5°C i jest
utrzymywana na tym poziomie przez wiele mechanizmów regulujących. Przy tej
temperaturze narządy wewnętrzne pracują w sposób optymalny, zaś przemiana materii
przebiega prawidłowo.
Procesy przemiany materii przyspieszają się przy wyższej temperaturze i zwalniają przy
niskiej.
Czujniki temperatury, tzw. termoreceptory, znajdują się w rozmaitych okolicach ciała.
Szczególnie liczne mieszczą się w skórze. Przekazują dane dotyczące aktualnej
temperatury do ośrodka regulującego temperaturę ciała, mieszczącego się w
międzymózgowiu. Stąd przede wszystkim wychodzą bodźce regulujące ukrwienie skóry
i sterujące wydzielaniem gruczołów potowych. Pot parując wpływa na utrzymanie
normalnej temperatury, przez oddawanie ciepła do otoczenia. Pod działaniem zimna
kurczą się naczynia skórne, zmniejszając miejscowe ukrwienie. W ten oto sposób
powstaje rozległa warstwa izolacyjna chroniąca wnętrze organizmu przed dalszym
wychładzaniem.
Zupełnie lub prawie nie ukrwioną warstwę izolującą określa się mianem powłoki.
Przeciwieństwo stanowią wewnętrzne, bogato ukrwione centralne okolice ciała (ryc. 71).
W miarę obniżania się temperatury ciała postępuje ograniczenie ukrwienia, idąc
stopniowo od obwodu ku wnętrzu. W pierwszej kolejności ustaje ukrwienie skóry,
następnie tkanki podskórnej, mięśni itd. Działające w ten sposób
Zasady regulacji cieplnej
207
mechanizmy chronią ciągle jeszcze dobrze ukrwione i uciep-lone narządy wewnętrzne
przed działającym z zewnątrz zimnem. Dzięki temu ważne życiowo narządy mogą
względnie długo utrzymywać prawidłową czynność.
Niezależnie od tego, przynajmniej w pierwszej fazie ochładzania, wzmaga się
maksymalnie produkowanie ciepła. Jednym z czynników wspomagających wytwarzanie
ciepła są dreszcze, w czasie których mięśnie produkują ciepło nie wykonując przy tym
żadnych ruchów. Równocześnie wzmaga się przemiana materii w narządach
wewnętrznych, przede wszystkim w wątrobie, co także wpływa na wytwarzanie się
ciepła. Wzrasta przy tym zapotrzebowanie na tlen powodując przyspieszenie i
pogłębienie oddechu oraz intensyfikację krążenia.
Wzmożona przemiana materii
Ryc. 71. Stosunek powłok do centrum organizmu w czasie: a — warunków normalnych,

b—wyziębienia. Okolice dala zachowujące temperaturę 37 "C w kolorze czarnym.
Obrona własna organizmu może nie być już wystarczająca dla utrzymania prawidłowej
temperatury w centrum ciała po przekroczeniu punktu krytycznego, gdy temperatura
otoczenia jest bardzo niska. Ulega wówczas ochłodzeniu krew, a w związku z tym
zwalnia się przebieg procesów przemiany materii. Ustają reakcje organizmu
wytwarzające ciepło.
Z chwilą ostatecznego wygaśnięcia czynności życiowych następuje zgon. Jak już
uprzednio wspomniano, w zależności
Strona 160
208
Uszkodzenia spowodowane zimnem
od charakteru działania zimna, następuje ogólne prze-chłodzenie lub miejscowe
odmrożenie. Należy rozróżniać te dwie sytuacje, gdyż każda z nich wymaga stosowania
odmiennych środków pierwszej pomocy.
Dotyczy całego ciała
Przyczyny
Wilgotność sprzyja przechłodze-niu
21.2. Ogólne przechłodzenie organizmu
Przechłodzeniem nazywamy wyziębienie całego organizmu doprowadzające do
zmniejszenia temperatury ciała poniżej normalnych wartości.
Warunkiem wystąpienia ogólnego przechłodzenia jest przewaga oddawania ciepła nad
jego wytwarzaniem.
Sposób reagowania organizmu głównie zależy od tego, do jakiego stopnia nastąpiło
wychłodzenie i w której fazie obrony znajduje się organizm. Alkohol i środki nasenne
blokują czynności regulacyjne, pogarszając tym samym możliwości obronne.
Przechłodzenie może nastąpić zawsze, gdy zbyt lekko ubrany człowiek przebywa
przez dłuższy czas w niskiej temperaturze.
Niektóre czynniki sprzyjają szybszemu wystąpieniu i dalszemu nasilaniu się
przechłodzenia.
Przewodzenie ciepła w wodzie jest około piętnastu razy większe niż w powietrzu.
Dlatego też przechłodzenie następuje w zimnej wodzie znacznie szybciej. Również
przemoczone ubranie przyspiesza wystąpienie przechłodzenia. Wiatr wzmaga utratę
ciepła usuwając stale chroniącą ciało warstwę powietrza. Równoczesne działanie
wilgoci i wiatru wzmaga parowanie i powoduje większe wyziębianie. Jeśli rany lub
niesprzyjające warunki atmosferyczne zmuszają do długiego pozostawania w bezruchu,
ulega ograniczeniu możliwość wytwarzania ciepła. Są jeszcze inne czynniki sprzyjające
przechłodzeniu, nie pochodzące z otoczenia, lecz dotyczące danego człowieka. Zalicza
się do nich ogólne wyczerpanie, zły stan ogólny lub schorzenia towarzyszące, jak np.
wstrząs.
Obraz przechłodzenia jest zależny od stopnia wychłodzenia ciała (tab. 14).
Odpowiednio do zachowanej w danym przypadku temperatury centralnej ciała,
rozróżnia się trzy kolejne stadia:
1. W okresie obronnym temperatura centralna ciała wyno-
Ogóine przechłodzenie organizmu
209
si od 36°C do 34°C. Naczynia obwodowe są zwężone, zaś wytwarzanie ciepła
maksymalnie wzmożone. Organizm usiłuje, powodując silne dreszcze i zwiększając
procesy przemiany materii, przeszkodzić dalszemu spadkowi temperatury. Skóra jest
blada i zimna. Przez uczynnienie się gładkich mięśni jeżą się włosy na skórze (gęsia
skórka). Wargi są sine, częstotliwość akcji serca i oddechu przyspieszone. Organizm
znajduje się jeszcze jednak w korzystnej fazie obronnej.
2. Gdy temperatura centrum ciała spada do poziomu między 34°C a 27°C człowiek
przechłodzony wchodzi w stadium wyczerpania. Ustaje drżenie z zimna, pojawia się
Strona 161
kurczowe drętwienie mięśni. Oddech staje się wolniejszy i bardziej powierzchowny,
występują przerwy w oddychaniu. Zwalnia się również częstotliwość skurczów serca i
pojawiają się zaburzenia rytmu. Zanika odczuwanie bólu, następuje apatia, wreszcie
człowiek przechłodzony zapada w sen. Poniżej temperatury centralnej 30°C następuje
utrata przytomności. Całe ciało staje się zimne.
Tab 14: Objawy ogólnego przechodzenia organizmu
Temperatura Faza Układ Serce, krążenie Oddychanie
centralna nerwowy
37°C 1 Pełna świa- Przyspieszenie Przyspieszony
domość tętna oddech
Pobudzenie Wzrost ciśnienia Głębszy oddech
„ Drżenie krwi
z zimna" Zredukowanie
Otumanienie ukrwienia obwo
dowego (skóra
blada lub sina)
II Apatia Zwolnienie tętna Oddech
Możliwość Zaburzenia nieregularny
obudzeniarytmu serca Oddech
powierzchowny
III Brak Tętno prawie Oddech
przytomności niewyczuwalne zwolniony
Szerokie źrenice nie reagujące Zaburzenia rytmu serca
Oddech bardzo wolny
na światło i niemiarowy
27 C IV Szerokie Tętno Zatrzymanie
sztywne niewyczuwalne oddychania
źrenice Zatrzymanie
akcji serca
Lo
L -o O o
Okres obronny 36°C-34°C
OS
t
o>-o o
« 2 N
«i«
-i « E
210
Strona 162
Niebezpieczeń- 3. Przy nadal obniżającej się temperaturze ustają czynno-
stwo ści życiowe. Kurczowe zdrętwienie mięśni ustępuje wiot-
kiemu porażeniu. Występuje brak przytomności, sztywne źrenice. Nie stwierdza się
ruchów oddechowych. Tętno jest
Letarg niewyczuwalne.
Jeśli najpóźniej w tym okresie nie przystąpi się do reanimacji, następuje zgon.
Przyczyną śmierci przy ostrym przechłodzeniu jest praktycznie zawsze ustanie akcji
serca po spadku temperatury centralnej ciała poniżej 24°C — 27°C.
Postępowanie Pierwsza czynność w przypadku ostrego przechłodzenia to
zabezpieczenie przed dalszym wyziębieniem.
Stosuje się środki szybko zapobiegające postępowaniu przechłodzenia. Przede
wszystkim przenosi się zmarzniętego człowieka z „terenu zagrożenia" do miejsca
chronionego. Umieszcza się go w chłodnym pomieszczeniu, zdejmuje mokre ubranie,
zawija w suche koce.
Usiłujemy dostarczyć ciepło do wnętrza organizmu. W przypadku utrzymanej
świadomości podaje się dobrze osłodzone, gorące napoje. Zawartość cukru w napoju
zapewnia szybkie dostarczenie kalorii.
W razie bezdechu stosuje się sztuczne oddychanie. Czynności reanimacyjne wykonuje
się do czasu, póki temperatura ciała nie osiągnie 32CC.
Me nagrzewać W żadnym wypadku nie wolno nagrzewać pacjenta z zewnątrz. U
przechłodzonego pacjenta przeniesionego do gorącego pokoju zewnętrzne bodźce
cieplne powodują rozszerzenie naczyń skórnych zwiększając ukrwienie skóry i mięśni.
Ochłodzona krew z powłok napływa do okolic centralnych organizmu i miesza się tam
ze stosunkowo ciepłą krwią centralną. W efekcie obniża się temperatura całego ciała.
Znana jest wśród ratowników górskich tzw. śmierć w czasie ratowania. Stwierdzono
niejednokrotnie, że zgon następuje wówczas, gdy silnie przemarzniętego turystę po
uratowaniu przenosi się do ciepłego schroniska i tam ogrzewa.
Nie ruszać się Człowiek przechłodzony nie powinien się ruszać, nie należy również
wykonywać u niego ruchów biernych. Samo bierne wyprostowanie nóg może
spowodować spadek temperatury centralnej z 30°C do 27°C i nagłą utratę
przytomności. Nie zezwala się na masowanie kończyn, gdyż to może
Odmrożenia miejscowe
211
również spowodować rozszerzenie się naczyń skórnych. Nie wolno podawać alkoholu,
którego spożycie powoduje zabu- Nie podawać rżenia mechanizmów samoobrony
organizmu, zapobiegają- alkoholu cych przechłodzeniu.
Zasada dalszego postępowania polega na możliwie szybkim ogólnym ogrzaniu całego
organizmu. Dążąc do tego należy przede wszystkim starać się ogrzać wnętrze ciała.
Czynności ratunkowe rozpoczyna się możliwie szybko, z reguły już na miejscu stosując
tzw. okład Hibiera. Za jego pomocą można podwyższyć temperaturę centralną ciała. Nie
powoduje się jednak przy tym mieszania się ciepłej krwi z narządów wewnętrznych z
ochłodzoną krwią z powłok. Na bieliznę zamarzniętego kładzie się kilkakrotnie złożone
prześcieradło obficie od środka zwilżone gorącą wodą. Na to naciąga się sweter i
skafander, po czym owija się dokoła tułowia dostatecznie dużą folię aluminiową.
Kończyny pozostawia się poza okładem. Teraz zawija się ciasno całe ciało wraz z
Strona 163
rękami i nogami kilkoma kocami. Cały zabieg należy powtórzyć po godzinie.
Cieple okłady
21.3. Odmrożenia miejscowe

Odmrożeniem nazywamy miejscowe uszkodzenie tkanek na skutek działania zimna.
Zdarzają się one nawet przy temperaturach powyżej 0°C. Najbardziej narażone są
wystające części ciała (palce rąk, nóg, broda, nos, uszy), gdyż w ich przypadku
stosunkowo duża powierzchnia skóry jest wystawiona na działanie zimna. Poza tym są
one skąpo chronione przez tkankę łączną i mięśnie.
Działanie zimna powoduje miejscowy skurcz naczyń krwionośnych w mięśniach. Skurcz
naczyń nie ogranicza się tylko do zamarzniętych okolic, lecz rozszerza się w niektórych
przypadkach na większe naczynia w pobliżu centrum ciała. Prowadzi to do zmniejszenia
ukrwienia przez zwolnienie przepływu krwi.
Powstawaniu odmrożeń, niezależnie od niskiej temperatury zewnętrznej, sprzyjają
jeszcze inne czynniki.
Zbyt lekkie lub obcisłe ubranie nie daje izolacyjnej warstwy powietrza, zaś wilgoć, np.
w mokrych butach, wzmaga oddawanie ciepła otoczeniu.
Również wyziębienie zachodzące w tym samym czasie podwyższa niebezpieczeństwo
odmrożeń.
Narażone tylko niektóre części ciała
Zwolnienie przepływu krwi
Przyczyny
212
Rozpoznanie
Rozpoznanie różnicowe
Zagrożenia
Zagrożenie zakażeniem
Postępowanie
Początkowo skóra bywa zaczerwieniona, później staje się sina, szaroniebieska
„marmurkowa", a w końcu białobiada.
Uruchamianie mięśni w kończynach jest ograniczone. W pierwszym okresie brak jest
wyraźnej granicy oddzielającej okolice odmrożone od pozostałych. We wstępnym
okresie odmrożenia występuje uczucie marznięcia, swędzenie i wrażenie „puszystości".
Z powodu płynnych i nieostrych granic zmian na skórze trudno jest rozstrzygnąć, czy
mamy do czynienia z odmrożeniem, czy też z miejscowym wychłodzeniem. Dopiero w
ciepłym pomieszczeniu można z grubsza odróżnić te dwa rodzaje uszkodzeń: lekkie
odmrożenie i silne przechłodzenie powodują od razu silny ból, podczas gdy ciężkie
odmrożenia pozostają również w cieple zupełnie bezbolesne.
Podobnie jak oparzenia dzieli się odmrożenia na cztery stopnie:
I stopień. Skóra jest przejściowo zaczerwieniona i obrzęknięta. Występuje silna
Strona 164
bolesność.
II stopień. Prócz znacznego obrzęku tworzą się pęcherze na sinoprzekrwionej skórze.
Również ten rodzaj odmrożeń jest bardzo bolesny.
III stopień. Skóra przyjmuje barwę niebieskoczarną. Ulegają obumarciu tkanki na
różnej przestrzeni, od małych odcinków skóry począwszy, na całych kończynach
kończąc.
IV stopień. Następuje całkowite zamarznięcie tkanek.
Zwykle występują równocześnie różne stopnie odmrożeń. Pierwszego dnia jest prawie
niemożliwe ścisłe zakwalifikowanie odmrożenia w ramach jednego z czterech stopni.
Czasami można ocenić szczegółowo rozmiar uszkodzenia dopiero w kilka tygodni po
ogrzaniu. Głównym zagrożeniem jest nieodwracalne obumarcie odmrożonych części
ciała.
Odmrożona skóra nie stanowi dostatecznej ochrony przed wtargnięciem bakterii, co
stwarza zagrożenie zakażeniem. Ze względu na zaburzenie lub zniesienie uczucia bólu
możliwe są późniejsze uszkodzenia nerwów przez wywierany ucisk spowodowany
niewłaściwym ułożeniem.
Istotne dla postępowania jest odróżnienie powierzchownych od głębokich odmrożeń.
1. Przy miejscowych wyziębieniach i powierzchownych odmrożeniach pierwszą
czynnością jest rozluźnienie obcisłej odzieży i rozsznurowanie butów. Ucisk wywierany
na odmrożone okolice ogranicza ukrwienie.
Teraz można rozpocząć ogrzewanie dotkniętych części
Odmrożenia miejscowe
213
ciała. Zaleca się ogrzewanie rąk, umieszczając je jak najbliżej centrum ciała, wsuwając
np. dłonie pod pachy. W przypadkach zmarznięcia bez równoczesnego wychłodzenia
całego ciała zezwala się na wykonywanie czynnych ruchów dotkniętych kończyn. Nie
wolno natomiast przy odmrożeniach wykonywać ruchów biernych.
Wychodząc z założenia, że najkorzystniejsze jest ogrzewanie odmrożeń ciepłem
własnym (animalnym) człowieka, należy zadbać o utrzymanie ciepła centralnego.
Zakłada się w tym celu dodatkowe części garderoby, owija kocami i podaje łyżeczkami
mocno osłodzone gorące napoje.
W obawie o grożące zakażenie uszkodzone okolice skóry opatruje się jałowym
materiałem. Zwykle są to duże powierzchnie do okrycia i praktyczne jest użycie w tym
celu jałowego pakietu lub chusty oparzeniowej.
Dla uniknięcia ewentualnego uszkodzenia nerwów w kończynach, należy pamiętać o
ułożeniu ich bez zewnętrznego ucisku. Dalsze postępowanie lecznicze będzie już
prowadzone przez wezwane pogotowie ratunkowe.
2. W przypadkach głębokich odmrożeń nie zaleca się żadnych czynności mających na
celu ogrzewanie odmrożonych okolic. Dalsze postępowanie pozostawia się fachowemu
personelowi pogotowia ratunkowego.
Jeśli wytworzyły się pęcherze, przykrywa się je jałowym opatrunkiem. Nie można ich
otwierać.
Zabrania się również szeroko stosowanego nacierania odmrożonych kończyn śniegiem.
Kryształki lodu powodują powstawanie w uszkodzonej już przedtem skórze drobnych
ranek, przez które łatwo mogą się dostać bakterie. Niezależnie od tego śnieg oziębia
Strona 165
dodatkowo zmarzniętą skórę.
Nie podaje się napojów alkoholowych, gdyż ich ogólne działanie, rozszerzające
naczynia, stwarza zagrożenie prze-chłodzenia całego ciała.
Ofiara odmrożenia nie powinna również palić, jest bowiem wiadome, że nikotyna działa
zwężająco na naczynia krwionośne, które i tak są już zwężone w odmrożonych
okolicach. Pacjent z odmrożonymi nogami nie powinien chodzić, gdyż praca mięśni
wymaga obfitszego ukrwienia, czemu zwężone naczynia nie mogą podołać.
Upośledzone krążenie nie jest w stanie odtransportować resztek przemiany materii
zachodzącej w tkankach.
Należy zrezygnować z nacierania i masowania, ponieważ nie powoduje to wzrostu
temperatury, a wręcz przeciwnie,
Utrzymywać ciepło w centrum ciała
Ułożenie bez uciskania
Nie podawać alkoholu

Nie palić
Kąpiel wodna
jest przyczyną utraty ciepła. Poza tym w zeszływniałych z zimna mięśniach mogą
powstawać naddarcia i krwawienia.
Pacjenci z odmrożeniami są z reguły bez prób ogrzania na miejscu odwożeni do
szpitala przez pogotowie ratunkowe. Podczas dalszego postępowania w przypadkach
miejscowych odmrożeń następuje miejscowe ogrzewanie. Coraz częściej nie stosuje
się już szybkiego nagrzewania, ponieważ niefizjologiczna przemiana materii zachodząca
w odmrożonej okolicy wymaga wzmożonego dopływu tlenu. Ilość tlenu dostarczanego
w początkowej fazie przez krwiobieg nie pokrywa potrzeb tkankowej przemiany materii
w warunkach przegrzania.
Korzystnie działa zimna kąpiel w wodzie o temperaturze 10°C. W ciągu 30 minut
podnosi się temperaturę kąpieli do około 40°C (powolne ocieplanie). Postępowanie
lekarskie przewiduje podawanie wlewów dożylnych z płynów poprawiających
właściwości krążeniowe krwi. W ten sposób osiąga się wzmożone ukrwienie
odmrożonych okolic na obwodzie ciała.
22. PORAŻENIE PRĄDEM ELEKTRYCZNYM

Od czasu praktycznego zastosowania w ubiegłym wieku prądu elektrycznego rośnie
Strona 166
stale produkcja sprzętu oświetleniowego i urządzeń poruszanych elektrycznością.
Wzrasta ciągle elektryfikacja gospodarstw domowych, środków komunikacji i
przemysłu.
W RFN liczba wypadków śmiertelnych spowodowanych prądem elektrycznym osiągnęła
obecnie poziom 350-450 rocznie. Decydujące znaczenie dla działania elektryczności na
ciało człowieka mają następujące czynniki, pozostające ze sobą w związku:
napięcie (wolt)*
natężenie prądu (amper)*
opór (om)*
częstotliwość prądu (herc)*
czas działania
droga prądu przez ciało
gęstość prądu
Przyczyną porażenia prądem elektrycznym jest znalezienie się ciała człowieka w
obwodzie elektrycznym. Moc prądu przepływającego przez ciało jest zależna od
dwóch czynników: napięcia i oporu elektrycznego. Napięcie działające w konkretnym
wypadku ma wiadomą wielkość. Natężenie wynika więc z oporu elektrycznego ciała.
Powyższe zależności określa prawo Ohma
Natężenie prądu =
napięcie
opór elektryczny
Mokra skóra stanowi bardzo słaby opór dla prądu elektrycznego. Tłumaczy to ciężki
przebieg wypadków z prądem elektrycznym, mających miejsce w łazience, gdy przez
ciało ludzkie przepływa silny prąd (ryc. 72). Ze sprzętem elektrycznym należy się
szczególnie ostrożnie obchodzić w miejscach, gdzie dochodzi woda lub panuje wilgoć,
np. w kuchni, łazience, piwnicy lub garażu.
Obwód elektryczny
Prawo Ohma
* Jednostka miary.
216
Porażenie prądem elektrycznym
Intensywność działania prądu zmiennego na ciało człowieka zależy również od
częstotliwości. Prąd zmienny jest z reguły bardziej niebezpieczny od prądu stałego o
tym samym natężeniu. Innym ważnym czynnikiem wpływającym na rozmiar uszkodzeń
jest czas działania prądu. Im dłużej prąd elektryczny działa na organizm, tym cięższe
wynikają stąd szkody w ciele człowieka.
Prąd przepływa przez ciało drogą, na której napotyka najmniejszy opór. Droga jest
uwarunkowana rozmaitymi wartościami oporu stawianego przez różne tkanki organizmu.
Może więc dojść również do uszkodzenia narządów nie leżących na bezpośredniej
drodze między punktami styku. Rozmiar powstałych w organizmie szkód zależy
głównie od przebiegu prądu.
Również gęstość prądu ma wpływ na skutki porażenia. Określa się w ten sposób
przekrój powierzchni, na którą rozkłada się przepływający prąd. Mierzy się go w
amperach na metr kwadratowy. Praktycznie oznacza to, że uszkodzenie powstające na
Strona 167
skórze jest tym mniejsze, im większa jest powierzchnia styku będącego pod napięciem
przewodnika prądu a ciałem.
Ryc. 72. Opór w czasie przepływu prądu decyduje o skutkach wypadku. Rycina dotyczy
wypadku z prądem o niskim napięciu. W danym przypadku człowiek pozostałe w
bezpośrednim kontakcie z elementem przewodzącym: a — duży opór przewodzenia -
mały przepływ prądu przez ciało, b — niski opór przewodzenia = duży przepływ prądu
przez ciało.
Wypadki z prądem
217
Z praktycznych względów dzieli się wypadki z prądem elektrycznym na dwa rodzaje:
1. Wypadki z prądem o niskim napięciu (poniżej 1000 woltów).
2. Wypadki z prądem o wysokim napięciu (powyżej 1000 woltów).
22.1. Wypadki z prądem o niskim napięciu

Wchodzą tu w rachubę napięcia do 1000 woltów. Prąd o niskim napięciu jest używany
np. w urządzeniach gospodarstwa domowego, jak również w przemyśle i rzemiośle.
Najczęściej spotyka się napięcie:
1. Prąd zmienny 220 woltów i 50 herców (np. gniazda ścienne, oświetlenie).
2. Prąd przewodowy 380 woltów i 50 herców (np. do silników elektrycznych, trzonów
kuchennych, maszyn pralniczych). Sieć elektryczna jest z reguły uziemiona i dotknięcie
będącego pod napięciem przewodu (ryc. 72) przez osobę stojącą na ziemi powoduje
przepływ prądu przez ciało. W przypadku uszkodzenia izolacji lub niefachowego
przyłączenia instalacji sprzętu elektrycznego, normalnie obojętna część metalowa może
się znaleźć pod napięciem. Przy dotknięciu tej części ciało ludzkie zamyka obwód
między urządzeniem elektrycznym a ziemią. Dochodzi do tzw. zwarcia z kadłubem
(przebicia).
Przewody prądu o niskim napięciu zasilające urządzenia elektryczne są zwykle dostępne
dla użytkownika i w każdej chwili dopływ prądu może być przerwany wyłącznikiem lub
przez wyjęcie bezpiecznika.
Działanie prądu niskiego napięcia przy przepływie przez ciało ludzkie polega głównie na
pobudzeniu układu nerwowego i mięśni. W normalnych warunkach (fizjologicznych)
czynność nerwów i mięśni odbywa się przy udziale „mikro-prądów". Przy działaniu prądu
z zewnątrz układy te zostają częściowo uczynnione w sposób zupełnie
niekontrolowany. W mięśniach szkieletowych i w sercu mogą wystąpić skurcze przez
okres działania prądu. „Przyklejenie się do przewodu" w czasie przepływu prądu jest
wynikiem skurczu mięśni ramienia i dłoni, która nie może oderwać się od metalowego
przewodnika elektryczności. Skurczu nie można przezwyciężyć wysiłkiem woli, ustępuje
dopiero z chwilą wyłączenia
Przyczyny
Strona 168
Zagrożenia
218
1
Zaburzenia rytmu serca
prądu. Niekontrolowane skurcze mięśni są często przyczyną upadku i mechanicznych

uszkodzeń ciała, będących pośrednimi skutkami porażenia prądem. Działanie prądu na
mięsień sercowy może spowodować zaburzenie rytmu, a nawet zatrzymanie akcji serca.
Przy zagrażającym migotaniu komór włókna mięśniowe serca nie kurczą się
równocześnie w sposób skoordynowany, lecz bez żadnego ładu. Skutkiem tego może
być zatrzymanie krążenia. Również układ nerwowy reaguje na prąd z dużą wrażliwością.
Utrata przytomności i bezdech występujące w pewnych okolicznościach są efektem
działania prądu na mózg. Czasami stwierdza się też oparzenia skóry. Dość głębokie rany
oparzeniowe w punkcie wejścia prądu do organizmu i jego ujścia na zewnątrz
nazywamy znakami rażenia prądem.
Pierwszą czynnością w przypadku porażenia prądem jest przerwanie obwodu
elektrycznego. Robi się to najczęściej wyłączając wadliwe urządzenie przez
wyciągnięcie wtyczki z gniazda lub wyjęcie (wykręcenie) bezpiecznika. Gdy z
jakiegokolwiek powodu nie można natychmiast przerwać działania prądu, ratujący musi
odseparować ofiarę wypadku od obwodu elektrycznego. Sam izoluje się stając na
suchej desce, suchych tkaninach lub innym materiale izolacyjnym. Następnie usiłuje,
używając jakiegoś nie przewodzącego elektryczności przedmiotu, jak np. suchej listwy
drewnianej lub kija od szczotki, odsunąć od rażonego, pozostający pod napięciem,
przedmiot (przewód) (ryc. 73). Ostatecznie można
Postępowanie
Możliwość udzielania pomocy
Izolacja
Ryc. 73. Ratowanie za pomocą przedmiotu nie przewodzącego prądu, stojąc na materiale
Izolacyjnym.
chwycić za ubranie porażonego i oderwać go od źródła prądu pod warunkiem jednak,
że jest się samemu izolowanym. Ratując porażonego prądem elektrycznym należy
zachować maksymalną ostrożność. Nie wolno nigdy dotykać ratowane-
Wypadki z prąciem
219
go gołymi rękami lub przedmiotem przewodzącym elektryczność tak długo, póki
obwód prądu nie zostanie przerwany.
Po usunięciu ofiary wypadku z okolicy zagrożenia kontroluje się niezwłocznie oddech i
tętno.
Strona 169
W razie nieprzytomności, przy zachowanym własnym oddechu, stosuje się boczne
ułożenie. W razie zatrzymania oddechu rozpoczyna się sztuczne oddychanie.
W przypadku zatrzymania się akcji serca należy natychmiast wykonać masaż serca.
Może to robić osoba przeszkolona, gdyż nieumiejętnie wykonany grozi
spowodowaniem uszkodzeń ciała. W przypadku porażenia prądem szybka reanimacja
sercowo-płucna rokuje, przy prawidłowej technice wykonania, szczególnie pomyślne
wyniki.
W razie podejrzenia wystąpienia objawów rozwijającego się wstrząsu należy
rozpocząć postępowanie przeci wwstrzą-sowe. Rany oparzeniowe i inne będące
następstwem porażenia traktuje się zgodnie z ogólnie obowiązującymi zasadami.
Wzywając pogotowie ratunkowe należy zaznaczyć, czy wypadkowi towarzyszy utrata
przytomności, zatrzymanie akcji serca lub oddechu.
Uregulować
czynności
życiowe
22.2. Wypadki z prądem o wysokim napięciu

Mowa tu o napięciu powyżej 1000 woltów. Prąd o wysokim Przyczyny napięciu spotyka
się w liniach przesyłowych między elektrowniami a stacjami transformatorowymi. Tego
rodzaju urządzenia są oznakowane tablicami ostrzegawczymi z napisem: „Uwaga —
wysokie napięcie — grozi śmiercią" na tle czerwonej błyskawicy. Przy wypadkach z
prądem o wysokim napięciu niebezpieczne jest już samo zbliżanie się do elementów
będących pod napięciem. Może powstać łuk elektryczny przez normalnie izolującą
warstwę powietrza. Wówczas prąd przepływa przez ciało człowieka.
Działanie wysokiego napięcia w przypadku dotknięcia lub Niebezpieczeń-zbytniego
zbliżenia się do urządzeń będących pod napięciem stwa wytwarza wysoką
temperaturę i w konsekwencji groźne oparzenia. Mogą również występować wszystkie
zaburzenia Oparzenia zachodzące przy wypadkach z prądem niskiego napięcia.
W przypadkach rażenia prądem wysokiego napięcia powy- Postępowanie żej 1000
woltów można się liczyć z przeskokiem prądu
Ryc. 74. Wypadek z prądem wysokiego napięcia. Nastąpił przeskok napięcia bez
bezpośredniego kontaktu z linią przesyłową prądu.
i w związku z tym nie jest możliwe wykonywanie czynności ratunkowych w ramach

pierwszej pomocy. Ratownik musi w pierwszym rzędzie dbać o własne
bezpieczeństwo. Nie wolno się nigdy zbliżać bezpośrednio do miejsca wypadku
pamiętając, że łuk elektryczny może przeskoczyć nawet kilka metrów. Laik, nie znający
w konkretnym przypadku wysokości napięcia, musi się trzymać z reguły w odległości 5
Strona 170
metrów od elementów linii przesyłowej. Pomoc ogranicza się do zawiadomienia
pogotowia ratunkowego z zaznaczeniem, że wypadek dotyczy porażenia prądem
wysokiego napięcia. Po wyłączeniu prądu akcja ratunkowa jest prowadzona przez
personel fachowy. Po usunięciu ofiary z terenu zagrożenia dalsze czynności ratownicze
przebiegają tak samo jak w wypadkach z niskim napięciem.
Dalsze postępowanie w pogotowiu ratunkowym i w szpitalu ma za zadanie
przywrócenie do normalnych czynności życiowych i leczenie doznanych urazów
towarzyszących. Pacjent wymaga dokładnego przebadania serca i układu
oddechowego. Badanie ma na celu zapobieżenie wystąpieniu późnych powikłań.
Wykonuje się je w każdym przypadku porażenia prądem, nawet wówczas gdy wygląd
pacjenta nie budzi podejrzeń.
Wypadki z prądem
221
Przy rażeniu piorunem działa prąd stały o natężeniu kilku tysięcy amperów w czasie
tysięcznych części sekundy. Skutki są bardzo podobne do porażeń prądem o wysokim
napięciu. Ryzyko uderzenia piorunu jest większe w miejscach eksponowanych, jak
szczyty gór, pojedynczo stojące drzewa, wieże i samotne domy. Na otwartej
przestrzeni przykucnięcie przy ziemi zmniejsza prawdopodobieństwo trafienia piorunem.
Pasażerowie samochodu siedząc we wnętrzu metalowej karoserii są dobrze chronieni
przed działaniem piorunu.
W udzielaniu pierwszej pomocy obowiązują te same zasady, co w wypadkach z prądem
elektrycznym. W górach należy pamiętać, że rażonemu piorunem grozi dodatkowo
wyziębienie.
23. ZŁAMANIA KOŚCI

I USZKODZENIA STAWÓW
23.1. Narząd ruchu
Bierny narząd Narząd ruchu nadaje naszemu ciału kształt zewnętrzny ruchu
i pozwala na wykonywanie ruchów zależnych od woli. Używa
się umownie nazwy „bierny narząd ruchu" na określenie rusztowania złożonego z kości i
tkanki chrzestnej oraz „czynny narząd ruchu", tj. mięśni mogących uruchamiać w stawach
części wspomnianego rusztowania.
Szkielet (kościec)
-
Przez nazwę szkielet lub kościec (ryc. 75) rozumie się całość kości i elementów
chrzestnych. Szkielet jest zbudowany z około 200 rozmaitych kości. Służy on z jednej
strony jako podpora ciała, lecz z drugiej chroni ważne życiowo narządy, jak mózg czy
rdzeń kręgowy. Kości łączą się ze sobą szwami (połączenia stałe), chrząstkami lub
stawami (połączenia ruchome).
Zasadnicza Podstawowa budowa kości jest zawsze taka sama. Zewnę-
Strona 171
budowa kości trzna twarda warstwa korowa pokryta cienką okostną i wewnętrzna część
siateczkowa złożona z beleczek kostnych, mająca w niektórych przypadkach
„wydrążone" jamy, tzw. jamy szpikowe. Są one wypełnione szpikiem kostnym.
Kość składa się głównie z wapnia, różnych soli i ciał białkowych oraz kolagenowych
włókien tkanki łącznej. Komórki kostne tworzą siatkę wypełnioną substancją
międzykomórkową. Szpik kostny czerwony jest miejscem powstawania krwinek
czerwonych, pewnej części krwinek białych oraz płytek krwi. U dorosłych jamy
szpikowe kości długich są wypełnione jedynie szpikiem żółtym złożonym głównie z
komórek tłuszczowych. W trakcie rozwoju organizmu ludzkiego kości mają
początkowo charakter chrzestny i dopiero później ulegają kostnieniu.
W zależności od kształtu rozróżniamy kości długie (np. kość udowa), kości płaskie (np.
kości czaszki), kości krótkie (np. w nadgarstku) i kości nietypowe (np. kości twarzy).
Narząd ruchu
223
Ryc. 75. Szkielet.
Kość
Czaszka
Obojczyk Łopatka
Miednica
Kość łokciowa
Kość promieniowa Staw biodrowy
Kości dłoni Kość udowa
piszczelowa
Strzałka
Staw skokowy Kości stopy
Na czaszkę składa się jej część mózgowa i twarzowa. Czaszka mózgowa chroni mózg
przed urazami zewnętrznymi i składa się z kilku kości połączonych ze sobą tzw. szwami
kostnymi. Przód tworzy kość czołowa, część środkową dwie kości ciemieniowe oraz
dwie skroniowe i wreszcie tył — kość potyliczna. Dopiero po uniesieniu do góry
pokrywy czaszki można ujrzeć na dnie jamy czaszkowej podstawę czaszki, na której
spoczywa mózg. Podstawa czaszki ma liczne otwory służące jako drogi dla nerwów i
naczyń. Otwór wielki potyliczny łączy jamę czaszkową z kanałem kręgowym.
Kręgosłup stanowi tył tułowia. Na nim jak na kolumnie opiera się ciało utrzymując
pozycję wyprostną. Chroni on rdzeń kręgowy mieszczący się w kanale kręgowym,
otoczonym dokoła ścianą kostną. Na kręgosłup składa się siedem
Czaszka
Złamania kości i uszkodzenia stawów

Klatka piersiowa
Obręcz
Strona 172
kończyny
górnej
Staw
kończyny
górnej
Obręcz
kończyny
dolnej
kręgów szyjnych, dwanaście piersiowych, pięć lędźwiowych, kość krzyżowa oraz kość
guziczna. Wszystkie kręgi z wyjątkiem dwóch najwyższych mają bardzo podobną
budowę. Trzon kręgu stanowiący zbitą tkankę kostną jest podstawą dla naciskającej od
góry masy. Łuk kręgu obejmuje wraz z trzonem otwór kanału kręgowego. Każdy kręg
ma kilka wyrostków kostnych. Otwory kręgowe tworzą razem (jeden na drugim) kanał
kręgowy. Między dwoma sąsiadującymi kręgami wychodzą przez otwory
międzykręgowe kanału kręgowego, rozgałęziające się później, nerwy rdzeniowe. Kręgi
spojone są ze sobą tkanką łączną i mięśniami, zaś między kolejnymi trzonami kręgów
znajdują się elastyczne „zderzaki" w postaci krążków międzykręgowych i jąder
galaretowatych.
Elastyczna kostno-chrzęstna klatka piersiowa stanowi ,,o-budowę" jamy klatki
piersiowej wraz z mieszczącymi się w niej narządami, ściany klatki piersiowej tworzy
dwanaście par żeber, dwanaście kręgów i leżący z przodu mostek. Żebra są zespolone z
mostkiem połączeniami chrzestnymi, zaś z kręgosłupem — stawowymi. Dwa najniższe
żebra nie są połączone z mostkiem, a ich końce leżą swobodnie między mięśniami.
Obydwie łopatki wraz z obojczykami tworzą obręcz kończyny górnej, nakładającą się
od góry na klatkę piersiową. Wspomniana obręcz stanowi połączenie kończyn górnych z
tułowiem. Staw między obojczykiem a mostkiem jest jedynym stawowym
połączeniem obręczy kończyny górnej z tułowiem. Staw ramienny (barkowy) jest
stawem typu kulistego między kością ramieniową a łopatką. Elementem kostnym
ramienia jest kość długa. Kościec przedramienia tworzą: kość promieniowa i kość
łokciowa, przy czym promieniowa leży od strony kciuka. Kościec ręki jest złożony z
ośmiu ułożonych w dwa rzędy rozmaicie ukształtowanych kości nadgarstka, pięciu
kości śródręcza oraz kości palców. Każdy z nich ma trzy paliczki: podstawowy,
środkowy i paznokciowy (z wyjątkiem kciuka mającego tylko dwa paliczki, przyp. tłum.).
Dolne partie mięśni są podtrzymywane przez obręcz kończyny dolnej i kościec
kończyny dolnej. Miednica jest zrośnięta za pomocą chrząstkowych połączeń z kością
krzyżową. Chroni, podobnie jak klatka piersiowa, narządy wewnętrzne. Zadaniem obręczy
kończyny dolnej jest przenoszenie masy tułowia na nogi.
Kościec kończyny dolnej dzieli się na trzy odcinki: udo,
Narząd ruchu
225
goleń (podudzie) i stopę. Kość udowa jest największą i najdłuższą z kości długich ciała
człowieka. Łączy się z miednicą, stawem biodrowym (typu kulistego), zaś z kośćmi
podudzia stawem kolanowym (typu zawiasowego). Ścięgna mięśni prostowników
obejmują między udem a podudziem rzepkę. Funkcję amortyzatorów w stawie
Strona 173
kolanowym pełnią dwie półksiężycowate tarcze chrzestne — łąkotki. Bardzo mocna
kość piszczelowa jest połączona silnym więzozrostem ze znacznie cieńszą kością
strzałkową (strzałką) leżącą po zewnętrznej stronie podudzia. Kość piszczelowa jest
nośną kością podudzia. Dolne końce kości piszczelowej i strzałkowej tworzą widełki
kostne łączące się z kością skokową i górnym stawem skokowym. Górny staw
skokowy umożliwia ruchy unoszenia i opuszczania stopy, dolny staw skokowy — ruchy
boczne ku wewnątrz i na zewnątrz. Kości stepu i śródstopia formują, wraz z grupą
mocujących je ścięgien i mięśni, sklepienie stopy.
Stawy
Stawami nazywamy ruchome połączenia między kośćmi. Schodzące się ze sobą
powierzchnie kostne są pokryte gładką warstwą chrząstki, między nimi zaś mieści się
szpara stawowa. W stawie kulistym wypukły element kości tworzącej staw nazywamy
główką stawową, wklęsły natomiast — panewką. Staw obejmuje torebka stawowa
zamykając go ściśle od zewnątrz. Jest ona w mniejszym lub większym stopniu
wzmocniona więzadłami i mięśniami.
Mięśnie szkieletowe
Dzięki temu, że włókna mięśniowe mają zdolność kurczenia się, zaś mięśnie mają silne
przyczepy do biernego, kostnego układu ruchu, jest możliwe świadome kierowanie
ruchami ciała. Mięśnie szkieletowe, zwane również poprzecznie prążkowanymi, mogą
być uruchamiane zgodnie z wolą człowieka. Mięsień przenosi swą energię z przyczepu
bliższego tułowiu do przyczepu odleglejszego od tułowia i przekazuje siłę mięśniową
w miejsce przeznaczenia. Połączenia między mięśniami a kośćmi zbudowane z tkanki
łącznej
Kości
kończyny
dolnej
Połączenia ruchome
Mięśnie
226
Ścięgna nazywamy ścięgnami. Dla zmniejszenia tarcia, szczególnie
w miejscach, gdzie ścięgna przebiegają nad kośćmi lub między więzadłami, są one
ujęte w pochewki ścięgniste. Ścięgna mają bardzo dużą wytrzymałość na rozciąganie.
23.2. Złamania kości
Urazy Złamanie kości jest to przerwanie jej ciągłości po za-
działaniu urazu przekraczającego granicę elastyczności tkanki kostnej. Do
najczęstszych przyczyn złamań należą uderzenia, zmiażdżenia, upadki, przygniecenia i
postrzały. Gdy kość jest już przedtem osłabiona, np. przez nowotwór złośliwy, może
dojść do jej złamania nawet w czasie wykonywania codziennych czynności, np. w
czasie odwracania się, stąpnięcia, uchwycenia jakiegoś przedmiotu — bez działania
istotnego urazu. W większości przypadków przebieg złamania jest jednak typowy.
Sposoby postępowania w przypadkach złamań kostnych są ujęte w liczne schematy.
Strona 174
Wszystkie jednak mają wspólną niedogodność, a mianowicie, nie można ich zastosować
na miejscu wypadku, gdy nie mamy jeszcze wyniku badania radiologicznego, które jest
niezbędne dla dokładnego rozpoznania i zakwalifikowania złamania.
Na miejscu wypadku należy przede wszystkim ustalić, czy Otwarte mamy do
czynienia ze złamaniem zamkniętym (ryc. 76a), czy
złamanie z otwartym (ryc. 76b). Przy złamaniu zamkniętym nie stwier-
kości dza się widocznej rany w okolicy miejsca złamania, w przy-
b
Ryc. 76. a — złamanie zamknięte, b — złamanie otwarte.
226
Ścięgna nazywamy ścięgnami. Dla zmniejszenia tarcia, szczególnie
w miejscach, gdzie ścięgna przebiegają nad kośćmi lub między więzadłami, są one
ujęte w pochewki ścięgniste. Ścięgna mają bardzo dużą wytrzymałość na rozciąganie.
23.2. Złamania kości
Urazy
Otwarte
złamanie
kości
Złamanie kości jest to przerwanie jej ciągłości po zadziałaniu urazu przekraczającego
granicę elastyczności tkanki kostnej. Do najczęstszych przyczyn złamań należą
uderzenia, zmiażdżenia, upadki, przygniecenia i postrzały. Gdy kość jest już przedtem
osłabiona, np. przez nowotwór złośliwy, może dojść do jej złamania nawet w czasie
wykonywania codziennych czynności, np. w czasie odwracania się, stąpnięcia,
uchwycenia jakiegoś przedmiotu — bez działania istotnego urazu. W większości
przypadków przebieg złamania jest jednak typowy.
Sposoby postępowania w przypadkach złamań kostnych są ujęte w liczne schematy.
Wszystkie jednak mają wspólną niedogodność, a mianowicie, nie można ich zastosować
na miejscu wypadku, gdy nie mamy jeszcze wyniku badania radiologicznego, które jest
niezbędne dla dokładnego rozpoznania i zakwalifikowania złamania.
Na miejscu wypadku należy przede wszystkim ustalić, czy mamy do czynienia ze
złamaniem zamkniętym (ryc. 76a), czy z otwartym (ryc. 766). Przy złamaniu zamkniętym
nie stwierdza się widocznej rany w okolicy miejsca złamania, w przy-
Ryc. 76. a — złamanie zamknięte, b — złamanie otwarte.

Złamania kości
227
padku otwartego złamania w miejscu złamania znajduje się jedna lub kilka ran
krwawiących w większym lub mniejszym stopniu. W niektórych przypadkach widoczne
są w ranie fragmenty kostne. Wśród oznak rozpoznawczych wskazujących na złamanie
kości rozróżniamy cechy pewne i domniemane. Cechy pewne pozwalają na
jednoznaczne rozpoznanie złamania, na podstawie cech domniemanych można tylko
Strona 175
podejrzewać uszkodzenie kostne.
Bolesność i obrzęk występują w różnorodnych uszkodzeniach narządu ruchu.
Ograniczenie ruchomości lub jej zniesienie, zwane również przybraniem pozycji
oszczędzającej, występują również w przypadkach, w których kość może być
nienaruszona. Są to wobec tego tylko objawy domniemanego złamania. Również
doznane uderzenie może być przyczyną podobnych objawów.
Ze względu na ból ranny unika ruchów w miejscu złamania lub w ogóle nie jest zdolny
do ich wykonywania. To zachowanie jest wskazówką dla udzielającego pomocy przy
ustalaniu miejsca uszkodzenia kości.
Do cech pewnych należą nieprawidłowe ustawienie lub patologiczna ruchomość (której
oczywiście nie wolno prowokować), potwierdzające podejrzenie złamania. Do pewnych
objawów złamania należy również obecność fragmentów kostnych lub końców
złamanej kości w otwartej ranie. Dla ratownika wystarczy choćby jeden domniemany
objaw złamania, aby zastosować postępowanie jak przy pewnym złamaniu. Jedynie
trzymając się tej zasady, można mieć pewność, iż po zastosowaniu właściwych
środków uniknie się dodatkowych uszkodzeń u osoby poszkodowanej.
Złamania kostne mogą stać się przyczyną licznych niebezpieczeństw.
1. Wstrząs
W każdym przypadku złamania kości zostają również uszkodzone naczynia krwionośne;
powstający wylew krwawy ogranicza się zwykle do okolicy złamania. Jeżeli w
bezpośrednim sąsiedztwie kości biegło większe naczynie i zostało również
uszkodzone, w czasie złamania, tworzy się duży obrzęk kończyny. W przypadku
zamkniętego złamania kości udowej utrata krwi do tkanek może wynieść do 2000 ml,
przy złamaniu miednicy do 5000 ml (ryc. 77).
Spowodowane złamaniem bóle są dodatkowym czynnikiem wstrząsorodnym.
Rozpoznanie
Ból
Utrudnienie ruchów
Niebezpieczeństwa
Utrata krwi
228
Ramię 100—800 ml
Przedramię 50—400 ml
Miednica 500—5000 ml
Udo 300—2000 ml
Podudzie 100—1000 ml
Ryc. 77. Utrata krwi do tkanek przy różnych typach złamań kostnych.
Strona 176
Zator tłuszczowy
2. Dodatkowe zranienia
Uraz może być przyczyną jedynie uszkodzenia kości, w niektórych jednak przypadkach
powoduje również szkody w okolicznych tkankach. Uszkodzenia te mogą być
spowodowane bezpośrednio przez ten sam uraz, który naruszył kość, bywa jednak, że
powstają później na skutek ruchów końców kości złamanych, niedostatecznie
unieruchomionych. Dodatkowe uszkodzenia mogą dotyczyć naczyń krwionośnych,
nerwów, mięśni i ścięgien, objawiają się zaś krwawieniami, porażeniami, zaburzeniami
czucia lub ruchów.
3. Zator tłuszczowy
Zator tłuszczowy występuje co prawda rzadko przy złamaniach kostnych, ale w razie
powstania stanowi bardzo groźne powikłanie. Bywa nie tylko skutkiem złamania kości
długich, lecz obserwuje się go (głównie) przy dużych zmiażdżeniach części miękkich,
często w kilka dni po wypadku. Prawdopodobnie kryzys krążeniowy w postaci wstrząsu
jest współodpowiedzialny za powstanie zatoru tłuszczowego. Drobne cząsteczki
tłuszczu powodują zaburzenia w ukrwie-
Złamania kości
229
niu, przede wszystkim płuc i mózgu, zatykając drobne naczynia krwionośne.
4. Zakażenie
Zranienia skóry są spowodowane tym samym urazem, który był przyczyną złamania
kości, lub powstają na skutek przebicia skóry od wewnątrz ostrymi końcami złamanej
kości. Otwarte złamanie zawsze powoduje duże zagrożenie zakażeniem, ponieważ
przez ranę mogą dostać się z otoczenia bakterie chorobotwórcze. Zakażenie prowadzi
do powikłań w gojeniu się rany i w zrastaniu się kości; może również stać się przyczyną
zapalenia szpiku kostnego. Jego leczenie jest nawet dzisiaj, w erze antybiotyków,
związane z poważnymi problemami. Przy wszystkich złamaniach oraz w podejrzeniach o
złamanie muszą być dochowane niektóre zasady udzielania pierwszej pomocy:
Dla uniknięcia dodatkowych uszkodzeń w okolicznych tkankach oraz w samej kości nie
wolno wykonywać żadnych ruchów w miejscu złamania. W przypadku stwierdzenia ran
w miejscu przypuszczalnego złamania, należy je dla zapobieżenia zakażeniu nakryć
jałowym materiałem opatrunkowym. W celu uniknięcia dalszych uszkodzeń do czasu
przybycia pogotowia ratunkowego pozostawia się pacjenta w zupełnym spokoju.
Można to osiągnąć przez właściwe ułożenie i obstawienie miejsca złamania
odpowiednimi przedmiotami, a w niektórych przypadkach przy użyciu trójkątnych chust.
Pogotowie ratunkowe wezwane na miejsce wypadku ma zawsze zapas rozmaitych szyn
unieruchamiających, wobec czego unieruchamianie improwizowaną szyną w ramach
pierwszej pomocy jest zbędne. Należy tu podkreślić, że prawidłowe nałożenie szyny
wymaga dużego doświadczenia. Zadaniem pierwszej pomocy jest nie tylko
zabezpieczenie przed zakażeniem i ustawienie kończyny w bezruchu, lecz również
przeciwdziałanie rozwinięciu się wstrząsu, który przy złamaniu może wystąpić z
wymienionych już uprzednio powodów. Przy układaniu pacjenta w pozycji
przeciwwstrząsowej nie wolno pod żadnym pozorem poruszać złamaną okolicą kości.
Nie stosuje się ułożenia przeciw-wstrząsowego (będącego samoprzetoczeniem krwi)
przy złamaniach czaszki, kręgosłupa i miednicy. W każdym przypadku złamania kości
Strona 177
wzywa się do pacjenta pogotowie ratunkowe.
Otwarte
złamanie
kości
Postępowanie
Pozostawić w spokoju
Improwizowane unieruchomienie kości
230
W przypadku podejrzenia o złamanie kości nie pozwala się Nie zezwala się rannemu,
do czasu przewiezienia go do szpitala, na jedzenie, na jedzenie, picie i palenie.
Mogłoby to znacznie utrudnić lub spowodo-picie i palenie wać odłożenie podania
narkozy, jeśli wyniknie później potrzeba jej zastosowania. Ratujący nigdy nie usiłuje
dotykaniem czy próbą poruszania potwierdzić domniemanego rozpoznania złamania. Nie
wolno również upewniać się o słuszności podejrzenia wywołując szmer (krepitacja)
powodowany ocieraniem się odłamów kostnych. Te sposoby mogą tylko znacznie
powiększyć rozmiary uszkodzenia tkanek.
23.3. Usystematyzowanie złamań kostnych

W tabeli 15 przedstawiono orientacyjny przegląd złamań. Z myślą o pierwszej pomocy
wprowadzono podział najbardziej celowych środków stosowanych przez ratownika.
Złamania dzielimy następująco:
1. Złamania kości unieruchamiane ułożeniem.
2. Złamania kości unieruchamiane obstawieniem odpowiednimi przedmiotami.
3. Złamania kości unieruchamiane za pomocą chust trójkątnych.
23.3.1. Złamania kości
możliwe do unieruchomienia ułożeniem
Złamanie 1 • Złamanie podstawy czaszki, jego cechy rozpoznawcze,
podstawy zagrożenia i postępowanie w ramach pierwszej pomocy
czaszki opisano w rozdziale o uszkodzeniach czaszkowo-mózgo-
wych (p. s. 120).
Złamanie 2. Złamanie sklepienia czaszki następuje w wyniku bez-
sklepienia pośredniego urazu głowy lub upadku. Równoczesna obec-
czaszki ność rany na czole lub w zakresie skóry owłosionej głowy
nasuwa podejrzenie o otwarte zranienie czaszkowo-móz-
gowe (p. s. 127). O ciężkości takiego zranienia decyduje
rozmiar uszkodzenia mózgu. Pierwsza pomoc polega na
ułożeniu rannego na nie uszkodzonym boku.
Złamanie 3. Złamanie żuchwy \es\ zwykle wynikiem bezpośredniego
żuchwy urazu, np. ciosu. Cechuje się bólem przy ruchach w stawie
Usystematyzowanie złamań kostnych
231
Strona 178
Tab. 15: Tabela przeglądowa ztamań
Złamanie pokrywy czaszki
Typowy przebieg wypadku uraz bezpośredni
Szczególne zagrożenie uszkodzenie mózgu
Objawy bóle ewent. zranienie
Objawy powikłań utrata przytomności
Sposoby unieruchomienia unieruchomienie ułożeniowe
Złamanie podstawy czaszki
Typowy przebieg wypadku uraz pośredni
Szczególne zagrożenie uszkodzenie mózgu
Objawy krwawienie z ust, nosa i uszu
Objawy powikłań utrata przytomności, wyciek płynu
mózgowo-rdzeniowego
Złamanie żuchwy
Typowy przebieg wypadku cios w szczękę
Szczególne zagrożenie zakrztuszenie
Objawy nierówność żuchwy, wybite zęby
Objawy powikłań krwawienie z ust
Sposoby unieruchomienia pozycja siedząca ze skłonem
tułowia
Złamanie żeber
Typowy przebieg wypadku uraz bezpośredni
Szczególne zagrożenie uciśnięcie
Objawy zranienie płuca
bóle przy oddychaniu, płytki
oddech, postawa przymusowa
Objawy powikłań (oszczędzająca)
Sposoby unieruchomienia krwisty kaszel
Złamanie kręgu unieruchomienie ułożeniowe
Typowy przebieg wypadku upadek z dużej wysokości, skok na
głowę do płytkiej wody
Szczególne zagrożenia uszkodzenie rdzenia kręgowego
Objawy ból w plecach, niemożność
wyprostu
Objawy powikłań mrowienie i brak czucia w
kończynach, mimowolne
oddawanie stolca i moczu
Złamanie miednicy
Typowy przebieg wypadku zasypanie, najechanie przez
pojazd
Szczególne zagrożenie uszkodzenie narządów podbrzusza
Objawy bóle w podbrzuszu czasem
niemożność wyprostu, wstrząs
Strona 179
Objawy powikłań objawy wstrząsowe, mimowolne
oddawanie stolca i moczu
Sposoby unieruchomienia unieruchomienie przez ułożenie
232
cd. tab. 15
Złamanie kości udowej
Typowy przebieg wypadku Szczególne zagrożenie Objawy
Objawy powikłań Sposoby unieruchomienia
Złamanie podudzia Typowy przeboieg wypadku
Szczególne zagrożenie Objawy
Złamanie kostek
Typowy przebieg wypadku
Szczególne zagrożenie Objawy
Złamanie obojczyka Typowy przebieg wypadku
Szczególne zagrożenie
Objawy
Objawy powikłań
Sposoby unieruchomienia
Złamanie śródstawowe w stawie ramiennym
Typowy przebieg wypadku Szczególne zagrożenie Objawy Objawy powikłań
Sposoby unieruchomienia
bezpośredni uraz, upadek uszkodzenie naczyń, wstrząs ból, skrócenie nogi, niemożność
poruszania nogą objawy wstrząsowe obłożenie odpowiednimi przedmiotami
bezpośredni uraz, zgięcie,
skręcenie
zakażenie
nietizjologiczna ruchomość,
„schodek" na powierzchni
kości, ból
często rany w okolicy złamania
obłożenie odpowiednimi
przedmiotami
bezpośredni uraz stawu skokowego późne następstwa deformacja zewnętrzna, obrzęk,
ból, niefizjologiczne ruchy na miejscu wypadku żadne obłożenie odpowiednimi
przedmiotami
upadek na bark lub wyprostowane
ramię
uszkodzenie naczynia,
uszkodzenie nerwu
nierówność („schodek") obojczyka,
Strona 180
ból
porażenie lub zaburzenie czucia
w ramieniu
temblak
bezpośredni uraz uszkodzenie nerwu ograniczenie ruchomości porażenie lub zaburzenie
czucia w ramieniu temblak
233
cd. tab. 15
Złamanie kości ramieniowej
Typowy przebieg wypadku upadek na bark, łokieć lub rękę
Szczególne zagrożenie uszkodzenie nerwu
Objawy pozycja oszczędzająca
(przymusowa), ból
Objawy powikłań porażenie ramienia
Sposoby unieruchomienia temblak
Złamanie kości przedramienia
Typowy przebieg wypadku bezpośredni uraz
Szczególne zagrożenie uszkodzenie nerwu
Objawy nadmierna ruchomość, ból
Objawy powikłań porażenie ręki
Sposoby unieruchomienia temblak z podparciem na
przedramię
Złamanie kości ręki
Typowy przebieg wypadku upadek na rękę
Szczególne zagrożenie zakażenie
Objawy ograniczenie ruchomości, ból
Objawy powikłań często rany w okolicy miejsca
złamania
Sposoby unieruchomienia temblak z podparciem na
przedramię
skroniowo-żuchwowym. Czasami jest widoczna przez skórę nierówność w miejscu
złamania. Niekiedy stwierdza się wybite zęby, części protezy oraz rany warg i jamy
ustnej. Zranienia okolicy żuchwy spotyka się prawie zawsze. Niebezpieczeństwo przy
złamaniu żuchwy stanowi wystąpienie silnego krwawienia, co w okolicznościach
zaburzenia świadomości może spowodować zachłyśnięcie. Jeśli ranny ma pełną
świadomość, powinien usiąść i pochylić się ku przodowi, podpierając rękami głowę. W
przypadku silnego krwawienia z ust kładzie się pacjenta na brzuchu, opierając czoło na
skrzyżowanych przedramionach.
4. Złamania żeber występują najczęściej wskutek bezpośredniego urazu w wyniku
uderzenia lub upadku. Ucisk na dużej powierzchni klatki piersiowej, np. w czasie
przysypania, może spowodować równoczesne złamanie kilku żeber naruszając
sztywność klatki piersiowej. Charakterystyczną cechą jest ból występujący przy
oddychaniu. Kontuzjowany stara się zmniejszyć bolesność oddychając możliwie
powierzchownie. Jest to typowe ustawienie oszczędzające.
Strona 181
Złamania żeber
234
Złamanie kręgu
Pacjent uciska sobie sam złamane żebra, co przynosi mu ulgę; podobny skutek daje
ułożenie na chorym boku. W ten sposób zmniejsza się ruchy klatki piersiowej po
stronie urazu oraz ruchomość względem siebie złamanych końców żeber. Najlepiej
kiedy ranny sam znajdzie sobie najbardziej dogodną pozycję i ułoży się zgodnie z
życzeniem.
W pewnych okolicznościach mogą powstać poważne zaburzenia czynności
oddechowej. Dzieje się tak, gdy złamanie dotyczy kilku kolejnych żeber i klatka
piersiowa jest pozbawiona normalnej sztywności (p. Uszkodzenia klatki piersiowej, s.
90).
5. Złamanie kręgu powstaje najczęściej przez zgniecenie (kompresja), np. przy upadku z
dużej wysokości, skok na głowę do płytkiej wody lub rzadziej na skutek
bezpośredniego urazu. Szczególne zagrożenie przy złamaniu kręgosłupa stanowi
możliwość równoczesnego uszkodzenia rdzenia kręgowego mieszczącego się w kanale
kręgowym. Przy złamaniach kręgów szyjnych grozi zaburzenie oddychania na skutek
uszkodzenia rdzenia.
Uszkodzenie rdzenia kręgowego może nastąpić już w trakcie wypadku, lecz może
również powstać w wyniku nieumiejętnego poruszania rannego po wypadku (np. w
czasie transportu). Złamanie kręgu rozpoznaje się po bólu w plecach, nasilającym się
szczególnie przy próbach wykonywania ruchów. Czasami kontuzjowany nie może sam
się wyprostować. Mrowienie, brak czucia w nogach oraz porażenia i mimowolne
oddawanie stolca i moczu świadczą już o równoczesnym uszkodzeniu rdzenia
kręgowego.
Zdając sobie sprawę, że uszkodzenie rdzenia może być spowodowane niewłaściwym
postępowaniem w czasie akcji ratunkowej — pozostawia się rannego w pozycji, w
jakiej się go zastało w miejscu wypadku do czasu przybycia lekarza lub ekipy
pogotowia ratunkowego. Zasady tej nie można oczywiście przestrzegać, gdy
dodatkowe niebezpieczeństwo dla życia wymaga ewakuowania pacjenta z miejsca
wypadku. W każdym bądź razie należy postępować tak ostrożnie, jak się to tylko da.
Poszkodowanego wyciąga się bardzo uważnie z pierwotnego miejsca. U
nieprzytomnego ustalenie złamania kręgu jest prawie niemożliwe na miejscu wypadku
(nieokazywanie oznak bólu). Jeśli jednak istnieją pewne podejrzenia w tym kierunku,
wszystkie konieczne czynności wykonuje się z największą ostrożnością. Pomimo
wszystko, pacjenta układa się na boku, gdyż ważne jest zapobiegnięcie

235
ewentualnemu zachłyśnięciu. Ułożenie boczne nie grozi z reguły uszkodzeniem rdzenia,
lecz wykluczyć takiej możliwości się nie da.
Udzielający pierwszej pomocy powinien unikać wypowiadania się na miejscu wypadku
Strona 182
na temat objawów i nie używać terminów: porażenie poprzeczne czy uszkodzenie
rdzenia kręgowego. Należy bezzwłocznie wezwać pogotowie ratunkowe zwracając od
razu uwagę na przypuszczalne uszkodzenie kręgosłupa.
Zadaniem pogotowia ratunkowego jest dostarczenie pacjenta ze złamanym
kręgosłupem do ośrodka leczniczego, bez narażania go na dodatkowe uszkodzenia.
Polega to na niewykonywaniu niewłaściwych ruchów. Z tego względu obecnie przewozi
się pacjentów ze złamaniem kręgosłupa przy użyciu materaca próżniowego, który sam
się przystosowuje do ciała pacjenta i w tej pozycji tężeje. W ten sposób osiąga się
zadowalające unieruchomienie całego ciała. Najkorzystniejszy jest transport,
szczególnie w okolicy nie mających dróg, śmigłowcem sanitarnym.
6. Złamanie miednicy powstaje najczęściej na skutek urazu bezpośredniego, a więc
przy ściśnięciu, zasypaniu, przejechaniu lub upadku z dużej wysokości. Szczególne
niebezpieczeństwo polega na możliwości uszkodzenia narządów podbrzusza normalnie
chronionych przez miednicę. Są to przede wszystkim moczowody, pęcherz moczowy i
jelito grube. Uszkodzeniu mogą ulec duże naczynia krwionośne. W pewnych
przypadkach ubytki krwi mogą przybrać duże rozmiary, powodując nierzadko ciężki
wstrząs. Bóle w podbrzuszu w czasie poruszania nogami i niemożność wyprostowania
się stanowią objawy złamania miednicy. Dla złagodzenia bólów podbrzusza można
spróbować rozluźnić powłoki brzuszne i mięśnie nóg przez podłożenie wałków pod
kolana. Pozostałe czynności są te same jak przy złamaniu kręgów.
Złamanie miednicy
23.3.2. Złamania kości unieruchamiane obłożeniem odpowiednimi przedmiotami

Złamania w kończynie dolnej, tj. kości uda, goleni (podudzia) i kostek unieruchamia się
na miejscu wypadku obstawiając uszkodzoną kończynę odpowiednio dobranymi
przedmiotami.
236
Złamanie 1. Złamanie kości udowej powstaje przy skoku na pięty lub
kości udowej przez złożone działanie bezpośredniego urazu, na który składa się
zginanie, przekręcanie i naciskanie. W razie równoczesnego zranienia naczyń
krwionośnych złamaniu może towarzyszyć duża utrata krwi prowadząca nawet do
wstrząsu. Typowymi objawami są: nienormalna pozycja kończyny, skrócenie nogi, ból,
niemożliwość obciążania i poruszania. U starych ludzi zdarzają się często złamania
głowy kości udowej stanowiącej część stawu biodrowego. Złamanie 2.
Złamanie kości podudzia jest spowodowane najczęściej
podudzia bezpośrednim urazem. Zginanie, skręcanie i naciskanie są
wspólną przyczyną tego, często występującego u narciarzy, uszkodzenia kostnego.
Nierzadko rozpoznaje się już na miejscu wypadku nieprawidłową ruchomość i
nierówność („schodek") kości. Typowa jest niemożność obciążania i silny ból. Złamania
kości podudzia są często złamaniami otwartymi. Przy złamaniu tylko jednej z kości
podudzia można nie zauważyć wyraźnego zniekształcenia.
Strona 183
Złamanie 3. Również złamanie kostki należy do najczęstszych
kostki uszkodzeń kostnych i jest z reguły skutkiem bezpośredniego
urazu. Typowy przebieg wypadku to kopnięcie w staw skokowy podczas gry w piłkę
nożną. Okolica stawu skokowego bywa zniekształcona i obrzęknięta, czasem wyczuwa
się nierówność na kości.
We wszystkich wyżej opisanych złamaniach kości kończyny dolnej staramy się nie
wykonywać ruchów chorą nogą pozostawiając ją w dotychczasowej pozycji.
Obstawiając kończynę odpowiednimi przedmiotami usiłujemy ją unieruchomić. Mogą to
być na przykład zwinięte koce i części garderoby, poduszki lub worki z piaskiem dające
się łatwo dopasować do kształtu nogi.
Ryc. 78. Ustalenie złamane] kończyny dolnej za pomocą odpowiednich przedmiotów.
236
Złamanie 1. Złamanie kości udowej powstaje przy skoku na pięty lub
kości udowej przez złożone działanie bezpośredniego urazu, na który składa się
zginanie, przekręcanie i naciskanie. W razie równoczesnego zranienia naczyń
krwionośnych złamaniu może towarzyszyć duża utrata krwi prowadząca nawet do
wstrząsu. Typowymi objawami są: nienormalna pozycja kończyny, skrócenie nogi, ból,
niemożliwość obciążania i poruszania. U starych ludzi zdarzają się często złamania
głowy kości udowej stanowiącej część stawu biodrowego. Złamanie 2.
Złamanie kości podudzia jest spowodowane najczęściej
podudzia bezpośrednim urazem. Zginanie, skręcanie i naciskanie są
wspólną przyczyną tego, często występującego u narciarzy, uszkodzenia kostnego.
Nierzadko rozpoznaje się już na miejscu wypadku nieprawidłową ruchomość i
nierówność („schodek") kości. Typowa jest niemożność obciążania i silny ból. Złamania
kości podudzia są często złamaniami otwartymi. Przy złamaniu tylko jednej z kości
podudzia można nie zauważyć wyraźnego zniekształcenia.
Złamanie 3. Również złamanie kostki należy do najczęstszych
kostki uszkodzeń kostnych i jest z reguły skutkiem bezpośredniego
urazu. Typowy przebieg wypadku to kopnięcie w staw skokowy podczas gry w piłkę
nożną. Okolica stawu skokowego bywa zniekształcona i obrzęknięta, czasem wyczuwa
się nierówność na kości.
We wszystkich wyżej opisanych złamaniach kości kończyny dolnej staramy się nie
wykonywać ruchów chorą nogą pozostawiając ją w dotychczasowej pozycji.
Obstawiając kończynę odpowiednimi przedmiotami usiłujemy ją unieruchomić. Mogą to
być na przykład zwinięte koce i części garderoby, poduszki lub worki z piaskiem dające
się łatwo dopasować do kształtu nogi.
Ryc. 78. Ustalenie złamane] kończyny dolnej za pomocą odpowiednich przedmiotów.
237
Osiągnięte ustalenie pozycji kończyny można dodatkowo wspomóc ustawiając ciężkie,
mocne przedmioty, jak kamienie, skrzynki lub walizki (ryc. 78). Unieruchamianie szyną
należy już wyłącznie do zadań pogotowia ratunkowego.
23.3.3. Złamania kości nadające się
do unieruchomienia chustami trójkątnymi
Strona 184
Stosując chusty trójkątne można unieruchomić na miejscu wypadku złamania w
zakresie obręczy kończyny górnej, ramienia i ręki.
1. Złamanie obojczyka powstaje na skutek upadku na wyprostowane ramię lub bark albo
w wyniku bezpośredniego urazu od przodu. Charakterystycznym objawem jest
opadanie barku, prawie zawsze stwierdza się „schodek" na kości, patologiczną
ruchomość obojczyka oraz bolesność. Ruchomość ramienia ograniczona.
2. Złamanie w obrębie stawu ramiennego (barkowego) może dotyczyć panewki
stawowej, łopatki lub głowy kości ramieniowej. Przyczyną bywają bezpośrednie urazy,
jak również urazy pośrednie przenoszące się na staw ramienny. Ruchomość ramienia jest
ograniczona bólowo, w szczególności prawie zupełnie jest zniesione unoszenie ręki.
3. Złamanie kości ramieniowej powstaje najczęściej na skutek upadku na łokieć lub
rękę. Często występują równocześnie wszystkie typowe objawy: ból, obrzęk,
nierówność kości i patologiczna ruchomość.
4. Złamanie kości przedramienia jest zwykle spowodowane bezpośrednim urazem, jak
np. uderzenie. Przy złamaniu tylko jednej z kości przedramienia nie musi wystąpić
zaburzenie czynności kończyny ani nieprawidłowe jej ustawienie.
0 podejrzeniu złamania kości przedramienia decyduje ból
1 obrzęk.
5. Do złamania kości dłoni dochodzi przy upadku na rękę lub bezpośrednim urazie
kośćca dłoni. Pewnymi objawami złamania są: nierówność złamanej kości widoczna na
grzbiecie dłoni i patologiczna ruchomość. Domniemanymi objawami są: ból i obrzęk w
zakresie prawdopodobnego złamania. W przypadku istnienia równoczesnych zranień
istnieje szczególnie duże zagrożenie zakażeniem.
Do unieruchomienia tych złamań używa się temblaka, na który składają się trzy chusty
trójkątne. Jedna z nich jest
Złamanie obojczyka
Złamanie w obrębie stawu ramiennego (barkowego)
Złamanie kości ramieniowej
Złamanie kości przedramienia
Złamanie w zakresie dłoni
Temblak
238
rozpostarta, zaś dwie złożone w formie opasek. Rękę zgina się w łokciu pod kątem 90°
uzyskując w ten sposób unieruchomienie zasadniczego umięśnienia kończyny.
Rozpostartą chustę narzuca się na bark po chorej stronie, tak aby wierzchołek był
skierowany w stronę łokcia. Jeden z rogów chusty przeprowadza się dokoła karku
dochodząc nim do barku zdrowej strony. Drugim rogiem obejmuje się od dołu
przedramię i prowadzi go dalej do barku zdrowej strony. Obydwa rogi związuje się ze
sobą na zdrowym barku. Pod węzeł wprowadza się podkładkę z miękkiej tkaniny.
Wierzchołek chusty przekręca się i podwija pod łokieć lub fałduje umocowując go
Strona 185
agrafką. W ten sposób tworzy się mała kieszeń. W celu zapobieżenia ruchom
poprzecznym używa się obydwóch opasekze sfałdowanych chust. Pierwszą z nich
obejmuje się ciasno ramię powyżej łokcia i prowadzi dalej równolegle do
przedramienia. Drugi koniec opaski przechodzi w poprzek pleców w kierunku
przeciwległego dołu pachowego. Tutaj wiąże się obydwa końce opaski. Drugą opaskę
przeprowadza się nieco wyżej równolegle do pierwszej i podobnie zawiązuje pod
zdrową pachą (ryc. 79). W miarę potrzeby podkłada się pod węzły miękkie
podusze-czki.
Ryc. 79. Nakładanie temblaka z chust trójkątnych. W — wierzchołek, R — rogi.

Przy złamaniu przedramienia lub dłoni lepsze unieruchomienie uszkodzonej kości osiąga
się stosując dodatkowo sztywną podkładkę. Można do tego celu użyć po prostu
zwiniętej gazety lub innego sztywnego materiału, podkładając go pod przedramię i
rękę. Podkładka powinna obejmować
Uszkodzenia stawów
239
jąc go pod przedramię i rękę. Podkładka powinna obejmować z jednej strony łokieć, z
drugiej zaś sięgać do końców palców. Pod dłoń wsuwa się poduszeczkę. Może to być
np. opatrunek indywidualny (w całości) lub opaska elastyczna. Umocowanie temblaka
wykonuje się w sposób wyżej opisany.
Zasada ostatecznego postępowania przy złamaniu kości polega na unieruchomieniu
miejsca złamania w ten sposób, aby odłamy były ustawione w pierwotnym
anatomicznym położeniu. Dla unieruchomienia używa się opatrunku gipsowego lub łączy
się ze sobą odłamy metodami operacyjnymi. Unieruchomienie gipsowe czyni zwykle
zbędną interwencję chirurgiczną i dlatego nazywamy je zachowawczą metodą leczenia.
Stosowanie chirurgicznego gwoździowania śródszpikowego, płytek metalowych lub
śrub określa się operacyjnym zespalaniem złamanych kości. Obydwie metody
uzupełniają się i każda z nich jest stosowana w wybranych przypadkach.
Po upływie pewnego czasu, różnego dla rozmaitych rodzajów złamań, w
unieruchomionej kości następuje proces gojenia. W szparze złamania tworzy się,
wychodząc od okostnej, kostna tkanka zastępcza, która z czasem przetwarza się w
pełnowartościową kość. Uszkodzenia towarzyszące wymagają odrębnego
postępowania.
23.4. Uszkodzenia stawów

¦
Uszkodzenia stawów dzielą się na skręcenia, zwichnięcia i złamania śródstawowe.
Skręcenie
Skręcenie jest to zamknięte uszkodzenie stawu spowodowane zbytnim jego
naciągnięciem. Wskutek zadziałania urazu elementy stawu (w tym przypadku kulistego),
a więc panewka i głowa stawowa zostają przez krótki czas przemieszczone względem
siebie przez zbytnie naciągnięcie więza-deł torebki stawowej. Jeśli działanie urazu jest
krótkotrwałe, to dzięki elastyczności tych elementów zostają przywrócone normalne
Strona 186
stosunki anatomiczne stawu. Po silnym skręceniu może jednak dojść do rozluźnienia
więzadeł lub ich naderwania. Jego efektem bywa krwawienie w zakresie stawu,
powodujące obrzęk. Ból i ograniczenie ruchów uzupełniają obraz naciągnięcia stawu.
Bez badania rentgenowskiego
Zbytnie
naciągnięcie
stawu
240
trudno jest z wszelką pewnością odróżnić naciągnięcie stawu od zwichnięcia lub
złamania i dlatego przy udzielaniu pierwszej pomocy każde podejrzane naciągnięcie
należy dla pewności traktować jako ewentualne złamanie śródstawowe. Uszkodzony
staw unieruchamia się zgodnie z obowiązującymi zasadami: przy złamaniu kości
ułożeniem lub ustaleniem jego dotychczasowej pozycji obkładając kończynę
odpowiednimi przedmiotami. W żadnym wypadku nie wolno poruszać stawu lub
usiłować go nastawić. Unieruchomienie w szynie leży w gestii personelu fachowego.
Zwichnięcie
Brak kontaktu Zwichnięcie jest to uszkodzenie stawu, w którym tworzące
powierzchni staw powierzchnie kości utraciły ze sobą styczność. Na stawowych
skutek urazu aparat więzadłowy torebki stawowej ulega
zerwaniu lub tak znacznemu naciągnięciu, że rozdzielone od siebie elementy kostne w
stawie nie mogą powrócić samoistnie do pierwotnej prawidłowej sytuacji
anatomicznej. Również w tym wypadku dochodzi do uszkodzeń małych naczyń i w
następstwie do obrzęku okolicy stawu. W odróżnieniu od skręcenia, przy zwichnięciu
niemożliwe są wszelkie ruchy w stawie. Każda najmniejsza zmiana pozycji powoduje
silny ból. Nieprawidłowe ułożenie jest „sprężynowo" utrwalone, tzn. po każdej nawet
drobnej zmianie następuje powrót do pierwotnego stanu. Udzielający pierwszej
pomocy pozostawia staw w przymusowej pozycji, jaką sobie ułożył sam
poszkodowany. Często zbędne są nawet dalsze czynności w celu unieruchomienia. W
przypadku konieczności zastosowania unieruchomienia ustala się pozycję zwichniętego
stawu w pożądanym ułożeniu za pomocą prostych środków pomocniczych. Jedynie
lekarz może na miejscu próbować nastawić zwichnięcie.
Gdy tylko jest to możliwe, nastawienie (repozycja) powinna nastąpić jak najszybciej,
aby przeciwdziałać uszkodzeniom nerwów i naczyń. W niektórych przypadkach lekarz
musi doraźnie dokonać nastawienia, aby móc wykonać unieruchomienie szynowe,
niezbędne na czas transportu do szpitala.
Uszkodzenia stawów
241
Złamanie śródstawowe
Złamaniem śródstawowym nazywamy uszkodzenie kości w obrębie stawu. Udzielając
pierwszej pomocy nie jesteśmy w stanie stwierdzić na pewno, czy mamy do czynienia
ze złamaniem śródstawowym. Wyjątek stanowią otwarte złamania z obnażeniem
powierzchni stawowych. Podejrzewając złamanie śródstawowe musimy jednak
dopuścić również ewentualność skręcenia lub zwichnięcia. Zadania pierwszej pomocy w
Strona 187
przypadkach złamań śródstawowych są takie same, jak przy złamaniach kości. Złamań
śródstawowych nie sposób zresztą czasami odróżnić od innych uszkodzeń stawu. Próby
nastawiania i uruchamiania są dla ratownika nielekarza surowo zabronione. Uszkodzony
staw pozostawia się nieruchomo nie zmieniając pozycji, jaką zastaliśmy w miejscu
wypadku.
Przy złamaniach śródstawowych, szczególnie wówczas gdy nastąpiła znaczna
deformacja ustawienia lub mamy do czynienia z otwartymi uszkodzeniami, lekarz
pogotowia najczęściej dokonuje nastawienia już na miejscu wypadku. Przy otwartych
złamaniach śródstawowych szczególne zagrożenie stanowi zakażenie.
Pierwsza pomoc jak przy złamaniach kości
24. POSTĘPOWANIE NA MIEJSCU WYPADKU - KOLEJNOŚĆ CZYNNOŚCI

RATUNKOWYCH W NIESZCZĘŚLIWYCH WYPADKACH
Koordynacja
czynności
ratunkowych
Zorientować się
w zagrażającym niebezpieczeństwie
Pierwszej pomocy w nagłych wypadkach należy udzielać w sposób przemyślany i
rozważny, postępowanie zaś powinna cechować szybkość i celowość.
Osoba ratująca nie może przy tym zapominać o swym własnym bezpieczeństwie, jak
również o zapobieganiu dalszym szkodom wynikającym z wypadku.
Jako regułę należy przyjąć, że obecność większej liczby chętnych do udzielenia
pomocy jest zwykle korzystna. Można rozdzielić zadania; zabezpieczenie miejsca
wypadku, wezwanie pogotowia ratunkowego i zaopatrzenie ofiary wypadku, wszystkie
te czynności mogą być wówczas wykonywane równocześnie i szybko.
Istotną przy tym rzeczą jest, aby jeden z ratujących koordynował całą akcję unikając w
ten sposób sytuacji, gdy dwie osoby robią to samo kosztem zaniechania innych
ważnych czynności. Gorzej, gdy tylko jeden ratownik znajdzie się na miejscu, gdyż
wówczas on musi przejąć na siebie kolejno wszystkie czynności w ustalonym porządku.
Tabela 16 przedstawia orientacyjny zarys postępowania ratowniczego.
Tuż po znalezieniu się w miejscu wypadku osoba mająca udzielić pomocy musi najpierw
dokonać przeglądu zastanej sytuacji. Ustala zatem:
1) co się wydarzyło (rodzaj wypadku),
2) ile osób jest poszkodowanych i
3) jakie uszkodzenia ciała miały miejsce.
Dalej ratownik powinien się zorientować, czy ofiarom wypadku i/lub jemu samemu nie
zagraża dalsze niebezpieczeństwo. Może to być np. możliwość następnego wypadku na
skutek niezabezpieczenia miejsca nieszczęśliwego zdarzenia, zapalenia się pojazdu,
groźby wybuchu, zagrożenia zatruciem trującymi gazami lub płynami, grożącego
Strona 188
zawaleniem budynku itd.
24. POSTĘPOWANIE NA MIEJSCU WYPADKU - KOLEJNOŚĆ CZYNNOŚCI
RATUNKOWYCH W NIESZCZĘŚLIWYCH WYPADKACH
Koordynacja
czynności
ratunkowych
Zorientować się
w zagrażającym niebezpieczeństwie
Pierwszej pomocy w nagłych wypadkach należy udzielać w sposób przemyślany i
rozważny, postępowanie zaś powinna cechować szybkość i celowość.
Osoba ratująca nie może przy tym zapominać o swym własnym bezpieczeństwie, jak
również o zapobieganiu dalszym szkodom wynikającym z wypadku.
Jako regułę należy przyjąć, że obecność większej liczby chętnych do udzielenia
pomocy jest zwykle korzystna. Można rozdzielić zadania; zabezpieczenie miejsca
wypadku, wezwanie pogotowia ratunkowego i zaopatrzenie ofiary wypadku, wszystkie
te czynności mogą być wówczas wykonywane równocześnie i szybko.
Istotną przy tym rzeczą jest, aby jeden z ratujących koordynował całą akcję unikając w
ten sposób sytuacji, gdy dwie osoby robią to samo kosztem zaniechania innych
ważnych czynności. Gorzej, gdy tylko jeden ratownik znajdzie się na miejscu, gdyż
wówczas on musi przejąć na siebie kolejno wszystkie czynności w ustalonym porządku.
Tabela 16 przedstawia orientacyjny zarys postępowania ratowniczego.
Tuż po znalezieniu się w miejscu wypadku osoba mająca udzielić pomocy musi najpierw
dokonać przeglądu zastanej sytuacji. Ustala zatem:
1) co się wydarzyło (rodzaj wypadku),
2) ile osób jest poszkodowanych i
3) jakie uszkodzenia ciała miały miejsce.
Dalej ratownik powinien się zorientować, czy ofiarom wypadku i/lub jemu samemu nie
zagraża dalsze niebezpieczeństwo. Może to być np. możliwość następnego wypadku na
skutek niezabezpieczenia miejsca nieszczęśliwego zdarzenia, zapalenia się pojazdu,
groźby wybuchu, zagrożenia zatruciem trującymi gazami lub płynami, grożącego
zawaleniem budynku itd.
Kolejność czynności
243
Tab. 16: Schematyczny przegląd czynności na miejscu wypadku
I Zabezpieczyć miejsce wypadku
Przegląd ofiar wypadku (ilu rannych; zagrożenie związane z wypadkiem dla ofiar i
ratującego)
Ewakuacja z zagrożonego terenu

Tamowanie dużych krwawień ł
Ustalenie stanu świadomości (czy ranni są przytomni)
ł
T
Brak przytomności [Kontrola ooddechu
Utrzymana świadomość
Strona 189
Tamowanie większych krwawień
Oddech samoistny
Ułożenie na boku
Bezdech lub nie
wystarczające
oddychanie
ł
T
Dalsze czynności ratunkowe w ramach pierwszej pomocy (unieruchomienie złamań,
zwalczanie wstrząsu, jałowe opatrunki na rany, stała kontrola czynności życiowych)
Odgiąć głowę
Dalsze postępowanie w ramach pierwszej pomocy (unieruchomienie złamań, zwalczanie
wstrząsu, jałowe opatrunki na rany, stała kontrola czynności życiowych)
Sztuczne oddychanie
t
W razie konieczności:
reanimacja sercowo-płucna
Jak najszybciej wezwać pogotowie ratunkowe
1. Szybko podjąć plan działania.
2. Zabezpieczyć miejsce wypadku.
3. W razie potrzeby ewakuować rannych z zagrożonej okolicy.
4. Wezwać pogotowie ratunkowe.
Gdy ranny odniósł kilka obrażeń, należy zająć się nimi w kolejności zagrożenia dla życia.
W przypadku większej liczby poszkodowanych ustala się najpierw, który z nich
244
Postępowanie na miejscu wypadku
Kolejność
Ewakuacja z zagrożonego terenu

wymaga pomocy w pierwszej kolejności. W tym celu ratujący musi się szybko
zorientować w rodzajach odniesionych uszkodzeń ciała. Przegląd i ustalenie kolejności
nazywamy selekcją.
Które czynności ratunkowe będą zastosowane i kiedy — ratujący musi ustalić dla
każdego przypadku kierując się swoją wiedzą i doświadczeniem.
W tab. 17 wykazano przegląd najczęstszych przyczyn urazów występujących w
następstwie nieszczęśliwych wypadków.
Podana poniżej kolejność czynności ratującego okazuje się w praktyce bardzo
pomocna i powinna służyć za wskazówkę dla postępowania w ramach pierwszej
pomocy.
Tab. 17: Najczęstsze przyczyny uszkodzeń ciała w czasie wypadków
Strona 190
Wypadki komunikacyjne 48%
Wypadki domowe 21%
Upadek z wysokości 9%
Wypadki sportowe 7,5%
Wypadki przy pracy 5,5%
Wypadki w rolnictwie 4,5%
Rozbój 2,5%
Zamach samobójczy 1%
Pozostałe przyczyny 1%
W razie zagrożenia kolejnym wypadkiem dla rannego i ratującego, należy zabezpieczyć

miejsce wypadku. Na autostradzie lub szosie o dużym natężeniu ruchu wymagane jest
niezwłoczne oznakowanie miejsca w obawie przed następnymi wypadkami i ich
kolejnymi ofiarami. Przepis ten jest często pomijany.
Pierwszym obowiązkiem jest zabranie ofiar wypadku z zagrożonej okolicy. Gdy ranny
leży na ruchliwej ulicy lub gdy ratujący zauważy, że zachodzi niebezpieczeństwo
wybuchu, jak najszybciej usuwa ofiarę wypadku z zagrożonego miejsca. Ratujący w
swoim interesie nie może lekceważyć grożącego niebezpieczeństwa.
Gdy w wypadku zostało poszkodowanych kilka osób, należy pamiętać o starej zasadzie:
zwykle nie znajduje się w największym niebezpieczeństwie ten kto najgłośniej
krzyczy, lecz ów nie zwracający na siebie uwagi, leżący cicho na ziemi. Jemu trzeba
pospieszyć z pomocą jako pierwszemu.
Zabezpieczenie miejsca wypadku
245
Najpierw usiłuje się zatamować najcięższe krwawienie (krew spływa obficie lub tryska
gwałtownie z rany).
W przeciwnym razie duża utrata krwi, która może nastąpić w ciągu krótkiego czasu,
szybko doprowadzi do śmiertelnego wstrząsu.
Uwaga ratującego skupia się następnie na stanie świadomości rannego. U
nieprzytomnego kontroluje się czynność oddechową.
Wyprostowanie szyi może przywrócić normalny oddech. W razie utrzymującego się
bezdechu rozpoczynamy natychmiast sztuczne oddychanie.
Przy prawidłowym oddechu stosuje się ułożenie boczne. Kolejnym punktem czynności
ratowniczych jest tamowanie krwawiących ran przez ucisk, opatrunek uciskowy, w
wyjątkowych przypadkach przez zaciśnięcie kończyny.
Zagrażający lub już rozwinięty wstrząs zwalcza się ułożeniem przeciwwstrząsowym.
Możliwie wcześnie należy wezwać pogotowie ratunkowe, nie zaniedbując do czasu jego
przybycia stosowania zabiegów ratujących życie (ułożenie boczne, sztuczne
oddychanie). W wezwaniu trzeba zaznaczyć, czy jest może ktoś uwięziony w
samochodzie lub, czy istnieje zagrożenie pożarem. W ostatnim etapie udzielania
pierwszej pomocy kontynuuje się czynności ratunkowe: rany okrywa się jałowo i
opatruje, unieruchamia się złamania itd.
Prowadzi się dokładną obserwację stanu rannych osób (kontrola tętna, oddechu)
pozostających pod opieką ratownika.
Strona 191
24.1. Zabezpieczenie miejsca wypadku
Zbliżając się do zauważonego wypadku drogowego powoli zmniejszamy szybkość
własnego pojazdu. W miarę możliwości nie stawia się swojego samochodu w
bezpośrednim sąsiedztwie miejsca wypadku, lecz w dostatecznej odległości, na
prawym poboczu drogi.
W każdym przypadku włącza się natychmiast pulsujące światła ostrzegawcze
(awaryjne), zabezpieczając miejsce wypadku. Dla zwrócenia uwagi przejeżdżających
można unieść maskę bagażnika. Jeśli wypadek miał miejsce w nocy, ustawia się swój
samochód tak, aby oświetlać miejsce
Tamować duże krwawienie
Sztuczne oddychanie
Ułożenie
na boku
Tamowanie
krwawień
Zwalczanie
wstrząsu
Wezwanie
pogotowia
Kolejne czynności
Światła ostrzegawcze
246
Trójkąt ostrzegawczy
wypadku i ułatwić w ten sposób dalszy przebieg akcji ratunkowej. Teraz na każdym
paśmie jezdni powinien zostać wystawiony co najmniej jeden trójkąt ostrzegawczy.
Dla własnego bezpieczeństwa stawia się również trójkąt w dostatecznej odległości
przed swoim samochodem. Na szosie o dużym ruchu samochodowym odległość
powinna wynosić około 100 m (ryc. 80). ,
Miasto ok. 50 ni Droga boczna ok. 100 m Autostrada ok. 200 m

Ryc. 80. Trójkąt ostrzegawczy musi być umieszczony przed przeszkodą.
W przypadku ograniczonej widoczności na zakrętach lub przed wierzchołkiem
wzniesienia znak ostrzegawczy ustawia się wcześniej — ok. 200-300 m.
Zbliżające się do miejsca wypadku samochody nakłania się do zmniejszenia szybkości
wykonując wyprostowaną ręką ruchy wahadłowe w górę i w dół. W nocy ostrzega się
dodatkowo przed niebezpieczeństwem odpowiednio ustawionym światłem pulsującym
lub latarką poruszaną koliście lub w górę i w dół. Jeśli jest możliwość, dobrze jest
używać czerwonego światła. Jak już zaznaczono, w zabezpieczaniu drogi o dużym
ruchu albo na skrzyżowaniach musi brać udział kilka osób. W razie konieczności należy
prosić o po-
Akcja ratunkowa
247
moc nadjeżdżających kierowców. Wykonując czynności zabezpieczające nie wolno
Strona 192
zapomnieć o przekazaniu meldunku wypadkowego.
24.2. Akcja ratunkowa
Rozróżnia się rozmaite rodzaje ratunku. Można ratować ludzi i zwierzęta usuwając poza
granice zagrożenia, lecz w pewnych okolicznościach ratuje się również cenne,
zabytkowe przedmioty oraz towary.
Przy ratowaniu rannych przestrzega się zasady, aby wcza-sie ewakuacji nie przysporzyć
ofiarom wypadku dodatkowych uszkodzeń ciała. Dla umożliwienia osobom słabym
fizycznie możności uczestniczenia w akcji ratowniczej zaleca się stosowanie
specjalnych chwytów ułatwiających ratowanie. Wspomniane wymagania spełnia tzw.
chwyt ratunkowy Rauteka.
Chwyt ratunkowy Rauteka
Do leżącego rannego podchodzi się od tyłu i staje na lekko rozstawionych nogach tak,
aby obydwie stopy znalazły się po lewej i prawej stronie głowy leżącego. Obydwie
ręce podkłada się pod kark podpierając równocześnie głowę na swoich
przedramionach. Rannego unosi się do pozycji siedzącej, łagodnie popychając jego
kark i barki. Prostując ręce zginamy tułów rannego w głębokim skłonie do przodu (ryc.
81 a).
Do tej chwili nogi ratującego pozostawały w pozycji wyjściowej. Teraz zbliżamy się
do rannego zginając lekko kolana, utrzymując go w tej samej pozycji. Naciskając
Podpieranie kolanami na tułów z obu boków chronimy pacjenta przed z obu boków
osunięciem się w dół (ryc. 81 b).
W następnym etapie ratujący zgina rękę rannego przed jego piersią i po przesunięciu
obu swoich rąk pod pachami ratowanego chwyta oburącz za zgięte poprzecznie jego
przedramię (ryc. 81 c). Wszystkie palce obejmują przedramię od góry, kciuk nie jest
odwiedziony. Przy niewielkim zgięciu kolana, tak aby masę własnego ciała przenieść ku
tyłowi Masa ciała — unosi się ratowanego, obciążając głównie jego ciężarem spoczywa
swoje uda. Cofając się na lekko ugiętych kolanach ratownik na udach
248
Ryc. 81. Chwyt ratunkowy Rauteka: a — przy prostowaniu tułowia głowa nie może
opadać w dół, b— kolana podtrzymują tułów z obu boków, c— uchwycenie
przedramienia, d— masa dala ratowanego spoczywa głównie na udach ratującego.
pociąga za sobą ofiarę wypadku. Aby nogi ratowanego nie ciągnęły się po ziemi, może
je podtrzymywać druga osoba (ryc. 81 d).
Ratowanie osób pozostających w samochodzie
Pasy
Strona 193
Do wynoszenia ofiar wypadku z samochodu posługujemy się zmodyfikowanym
chwytem Rauteka, dodając kilka dodatkowych szczegółów.
Przy otwieraniu drzwi samochodu trzeba uważać, aby
bezpieczeńsł- ofiara wypadku, nie zapięta pasem bezpieczeństwa, nie wypadła na
zewnątrz, W przypadku zapięcia — zwolnić pas.
wa
Przenoszenie za pomocą nosidła

249
W razie potrzeby odblokować umocowanie fotela i przesunąć go do tyłu. Uwolnić
przyciśnięte nogi. Osobę siedzącą w samochodzie obejmuje się od tyłu w talii, chwyta
za ubranie i ciągnie ku sobie. Teraz należy zgiąć przedramię na jej piersiach,
przeprowadzić ręce pod pachami i chwycić ustawione poziomo przedramię zahaczając
wszystkimi palcami od góry. Uginając kolana wciąga się poszkodowanego na swoje uda
równocześnie się prostując. Należy zwrócić uwagę na nogi ratowanego, aby nie zawisły
na progu samochodu lub nie uderzyły o ziemię.
24.3. Przenoszenie za pomocą nosidła
Lekko poturbowaną ofiarę wypadku lub chorego nie mogącego chodzić o własnych
siłach można transportować przy stosunkowo małym nakładzie sił ratowników,
stosując tzw. nosidło. Ta metoda ma pewną przewagę nad chwytem Rauteka, gdyż za
jej pomocą można przenosić pacjenta również po schodach. Nosidło przygotowuje się
z chusty trójkątnej. Najpierw, jak już opisano w rozdziale o opatrunkach, fałduje się
chustę w kształcie opaski. Opaskę nakłada się w formie pętli na dłoń pozostawiając
wolny kciuk i zwyczajnie zawiązuje. Uzyskany w ten sposób pierścień zesuwa się z
dłoni i owija wokół wolnymi końcami opaski, których się nie wiąże. Kółko nie powinno
być za duże; przed związaniem
Ryc. 82. Przenoszenie poszkodowanego za pomocą nosidła.
Obrócić plecami do ratującego
Przygotowanie nosidła
250
musi ciasno obejmować dłoń. Chodzi o to, aby po obciążeniu nie rozciągało się zbytnio.
Dwóch ratowników staje obok siebie chwytając od góry nosidło zewnętrznymi rękami,
zbliżonymi do siebie wzajemnie. Gdy kółko jest prawidłowo związane, mogą obydwaj
bez trudu zmieścić w nim swoje dłonie. Wewnętrznymi rękami ratownicy obejmują się
za Podparcie barki tworząc od tyłu ochronne oparcie. Przenoszony siada
od tyłu na ich rękach i nosidle, ramionami obejmując ratowników.
24.4. Przenoszenie na nosze

Strona 194
Stosować się do zaleceń personelu pogotowia
Marszczenie ubrania
Podtrzymywać głowę
Polecenia
W celu przeniesienia rannego lub chorego na nosze ratownik musi prosić o dodatkową
pomoc. Czasami do tej czynności wymagane jest współuczestnictwo trzech, a nawet
czterech osób. W karetce pogotowia jeździ zwykle dwóch sanitariuszy. Ratownik musi
się zawsze zastosować do zaleceń personelu pogotowia ratunkowego*.
Przenoszenie w rozkroku
Udział biorą cztery osoby. Trzy z nich stają w rozkroku nad leżącym, który trzyma ręce
złożone na piersiach. Nogi ratowników muszą być rozstawione tak szeroko, aby można
było podsunąć dołem nosze od strony głowy pacjenta. Trzej ratownicy stojący nad
leżącym są zwróceni twarzą ku jego głowie. Pierwszy z nich stoi na wysokości głowy,
drugi nad klatką piersiową, trzeci na wysokości podudzi. Wszyscy trzej pochylają się
nad leżącym i układają zmarszczone na nim ubranie tak, aby ściśle przylegało do ciała.
Ratownik stojący nad tułowiem trzyma zmarszczone ubranie tylko jedną ręką, drugą
podtrzymuje kark pacjenta zapobiegając, aby po uniesieniu głowa nie opadła w dół.
Drugi ratownik trzyma obydwiema rękami za odzież nad brzuchem, trzeci jedną ręką nad
łydkami, drugą nad udami. Ratownik podtrzymujący głowę kieruje całością i wydaje
polecenia w celu zgrania czynności całej trójki. Najpierw upewnia się u kolegów o ich
gotowości: „Gotowi?" Tamci potwierdzając odpowiadają: „Gotowi". Teraz pada
komenda: „W górę". Po uniesieniu
* Najczęściej posługujemy się dwiema metodami przenoszenia: w rozkroku oraz z
boku.
Przenoszenie na nosze
251
poszkodowanego na odpowiednią wysokość czwarty z ratowników podsuwa nosze od
strony głowy (ryc. 83 a). Pierwszy
ratownik musi teraz zadbać o to, aby po wydaniu polecenia: Ważne
„Opuścić" układanie na noszach odbyło się równocześnie równoczesne
i ostrożnie. Gdy pacjent leży na kocu, można go owinąć wokół unoszenie
ciała i posłużyć się nim do podnoszenia zamiast ubraniem. / opuszczanie
Ryc. 83. Przenoszenie pacjenta na nosze przez 4 ratowników: a — w rozkroku, b —

bocznie.
Przenoszenie boczne
Do bocznego przenoszenia są potrzebne również cztery osoby. Trzech ratowników
przyklęka po nie uszkodzonej stronie ciała chorego, przy czym klęczące kolano
znajduje się bliżej leżącego. Drugą nogę przekręcają lekko na zewnątrz. Podkładają ręce
pod ciało poszkodowanego w miarę możności nie zmieniając jego pozycji. Ratownik
klęczący najbliżej głowy wydaje polecenia koordynujące czynności pozostałych. W
razie konieczności czwarty ratownik pomaga
Strona 195
252
Równoczesne czynności
im z przeciwnej strony. Trzej klęczący unoszą chorego i kładą go na swoich kolanach.
Zadaniem czwartego jest teraz podsunięcie noszy pod pacjenta. Nosze są uniesione
nieco od strony głowy ułatwiając obserwację podczas opuszczania pacjenta (ryc. 836).
24.5. Ratowanie w szczególnych okolicznościach zagrożenia
Obecnie przedstawimy odrębności metod ratowania w szczególnych okolicznościach
zagrożenia, np. przy utonięciu, załamaniu się tafli lodowej, zasypaniu i pożarze.
Uwaga
na „uścisk"
Ratowanie tonącego
Sposoby udzielania pierwszej pomocy i zagrożenia dla tonącego opisano na s. 158. Przy
podejmowaniu czynności ratunkowych należy wziąć pod uwagę miejscowe warunki, a w
szczególności prądy, głębokość wody, odległość od brzegu i jego ukształtowanie,
wysokość fali i wiry.
Kwalifikacje ratownika wodnego upoważniają do podpłynięcia i wyciągnięcia z
głębokiej wody tonącego nie narażając się przy tym na nieprzewidziane
niebezpieczeństwo. Nie mając takich kwalifikacji pozostaje wezwanie pomocy i próby
ratowania tonącego rzucając mu koło ratunkowe lub linę, albo podpływając do niego
łodzią.
Szczególnie niebezpieczna sytuacja przy ratowaniu z wody powstaje, gdy tonący
kurczowo zaciska ręce na ciele ratownika. W ten sposób wciąga w toń nie tylko siebie,
ale i ratującego. Ratownik musi umieć zręcznie uwolnić się z uścisku. Na kursie
ratowników wodnych nabywa się tej umiejętności przez zastosowanie specjalnych
chwytów.
Utonięcie
Ratowanie przy załamaniu się tafli lodowej
Przyczyną wypadku jest załamanie się cienkiej warstwy lodu niezdolnej do utrzymania
masy ciała człowieka. Ofierze wypadku wpadającej do wody grozi, oprócz nie-
Ratowanie w szczególnych zagrożeniach
253
bezpieczeństwa utonięcia, odruchowe zatrzymanie akcji serca oraz przechłodzenie.
Ratującemu nie wolno nigdy wchodzić na lód bez ubezpieczenia, musi go zawsze
chronić jeszcze co najmniej jedna osoba. Najlepsze jest przywiązanie się liną. Kilku
silnych ratowników chwytając się kolejno za ręce może stworzyć żywy łańcuch
ratunkowy. Ratujący usiłuje rozłożyć wywierany przez siebie nacisk na możliwie dużą
powierzchnię lodu. Uzyskuje się to podkładając na lód drabinę lub deski. Ratownik zbliża
się bezpośrednio do krawędzi załamania lodu tylko w takich przypadkach, gdy nie
można dosięgnąć ofiary wypadku żerdzią lub wyciągnąć poszkodowanego za pomocą
rzuconej liny (ryc. 84).
,u
Ryc 84. Ratowanie ofiary załamania się lodu.
Trzeba przewidzieć, iż lód na którym leży ratownik będzie musiał wytrzymać jego
Strona 196
własną masę ciała oraz uratowanego. Ofiarę wypadku należy uświadomić o
możliwościach pomagania sobie samemu, jak najmniej się poruszając i kładąc obydwie
ręce na powierzchni lodu. W ten sposób rozkłada ona swoją masę na większej
powierzchni. W innym wypadku odłamuje tylko bryłki lodu z krawędzi przerębli.
Najpewniejszy dla ratowanego jest lód po tej stronie, z której przyszedł. W celu
oznakowania miejsca wypadku kładzie się nad otworem w lodzie wpadające w oko
przedmioty, aby uniknąć kolejnego nieszczęścia.
Przechłodzenie
Rozkładać masę na dużą powierzchnię
254
Samozabezpie-czenie
Najpierw uwolnić głowę
Natychmiast
sztuczne
oddychanie
Ratowanie zasypanego
Do zasypania dochodzi najczęściej na skutek osypania się ściany w piaskowni lub
żwirowni, w wypadku osunięcia się lawiny lub masy gruzu, np. w czasie trzęsienia ziemi.
W obawie przed dalszym obsuwaniem się terenu próby ratunku mogą mieć miejsce
dopiero po zabezpieczeniu się ratowników. Celowe jest ubezpieczenie się liną.
Po zbliżeniu się do zasypanego należy zaprzestać odgrzebywania za pomocą narzędzi.
Aby uniknąć dodatkowego poranienia, ostatni etap odgrzebywania wykonuje się tylko
rękami. W pierwszej kolejności uwalnia się od przysypania głowę, a następnie klatkę
piersiowa, aby umożliwić swobodne oddychanie. Właśnie u przysypanych występują
bardzo często zaburzenia oddechu. W przypadku bezdechu przystępuje się natychmiast
do wykonywania sztucznego oddychania, jeszcze wówczas gdy inni uwalniają resztę
ciała zasypanego.
Przy przysypaniu trzeba się liczyć zarówno z zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi
uszkodzeniami. Szczególnie często występują złamania kości. Zasypani przez lawinę
znajdują się często w stanie wychłodzenia. Niska temperatura ciała obniża przemianę
materii i zapotrzebowanie organizmu na tlen, co w efekcie poprawia perspektywę
skutecznej reanimacji, a tym samym zwiększa szansę przeżycia.
Ratowanie w czasie pożaru
Samemu się W czasie każdego pożaru najistotniejsza dla ratownika jest
nie narażać ochrona własna. Korzystna jest okoliczność, gdy ratownik
znał już przed wybuchem pożaru miejscowe możliwości walki z ogniem oraz drogi
ewakuacyjne. Trzeba się przy tym umieć obchodzić z gaśnicą, do czego dochodzi się
przez uprzednie szkolenie praktyczne. Aby uniknąć odcięcia przez ogień drogi
Strona 197
powrotnej, trzeba się zapoznać z warunkami rozszerzania się pożaru, z kierunkiem wiatru
i z zadymieniem. Dym stwarza niebezpieczeństwo zatrucia przez drogi Niebezpieczeń-
oddechowe (p. s. 185). Maska ochronna typu ABC nie stanowi stwo zatrucia żadnej
ochrony przed tego rodzaju zatruciem. Ratownik zrobi najlepiej, gdy będzie się ściśle
stosował do zaleceń straży pożarnej.
Przestrzeganie kodeksu drogowego
255
24.6. Przestrzeganie kodeksu drogowego
Przepisy drogowe w cywilizowanych krajach wymagają od użytkowników dróg
publicznych stałej uwagi i wzajemnego ułatwiania sobie jazdy. Powyższe zasady
obowiązują każdego uczestnika ruchu. Obowiązuje przestrzeganie przepisów, gdyż ich
pomijanie staje się często przyczyną wypadków komunikacyjnych, a co najmniej
pogarsza ich skutki.
Utrzymywanie zbyt małego odstępu między pojazdami lub rozwijanie nadmiernej
szybkości stanowią najczęstsze przyczyny wypadków w ruchu drogowym.
Alkohol zmniejsza zdolność prowadzenia pojazdu. Niestety jeszcze wielu kierowców
siada za kierownicę będąc pod wpływem alkoholu. Jest to przyczyną 10-30% (oceny
różnią się nieco od siebie) wypadków komunikacyjnych lub przynajmniej jedną z
przyczyn. Zdolność kierowania pojazdem jest przy stężeniu 0,8 promila alkoholu we
krwi znacznie ograniczona. Przy 1,3 promila alkoholu we krwi uznaje się kierowcę za
zupełnie niezdolnego do prowadzenia wozu. Każdy kierowca powinien mieć na tyle
rozsądku, aby po spożyciu alkoholu nie siadać za kierownicą.
Zapinanie pasów bezpieczeństwa przed rozpoczęciem jazdy jest obowiązkowe,
również na tylnych siedzeniach. Pas musi być zawsze zapięty, nawet podczas krótkiej
jazdy, gdyż większość wypadków ma miejsce właśnie w ruchu miejskim. Możliwość
spowodowania przez pas bezpieczeństwa drobnego powierzchownego urazu lub nawet
złamania obojczyka jest zdecydowanie bez znaczenia w porównaniu z ryzykiem
doznania przez nie zabezpieczoną pasem osobę siedzącą w samochodzie uszkodzeń
twarzy, czaszki, jak również klatki piersiowej, brzucha i kręgosłupa. Wśród osób
przypiętych pasami bezpieczeństwa spotyka się znacznie rzadziej wspomniane ciężkie i
groźne dla życia uszkodzenia ciała. Należy również przypomnieć, że ewentualność
uszkodzeń kręgosłupa w odcinku szyjnym zmniejsza się, gdy prócz pasów
bezpieczeństwa oparcia siedzeń są wyposażone w zagłówki.
W razie wypadku u osób przypiętych pasami świadomość bywa najczęściej zachowana,
co pozwala im na uwolnienie się w sytuacji zagrażającej życiu. Często się słyszy od
laików, że ten czy ów ocalił życie w wypadku samochodowym, gdyż został wyrzucony
z pojazdu. Taka sytuacja mogła rzeczywiście mieć miejsce w niesłychanie rzadkich
przypad-
Alkohol obniża
zdolność
prowadzenia
Zapinać pasy bezpieczeńst-
wa
256
Strona 198
Dzieci na tylnym siedzeniu
Kask ochronny
Pozostawić wolną drogę dla pogotowia

kach. W przeważającej większości wypadków ofiary wyrzucone z samochodu doznają
ciężkich, często śmiertelnych obrażeń. Dzieci powiny jeździć zawsze na tylnym
siedzeniu, najlepiej w specjalnie skonstruowanych dziecięcych fotelikach. Pasy
bezpieczeństwa dla dorosłych są dla dzieci nieprzydatne.
Drzwi samochodu nie powinny być w czasie jazdy zablokowane. W miarę potrzeby
używa się zabezpieczeń uniemożliwiających dzieciom otwieranie drzwi od wewnątrz.
Zablokowane zamki często nie pozwalają na udzielenie pomocy osobom siedzącym w
wozie, gdyż wyłamanie ich jest bardzo uciążliwe.
Motocykliści mają obowiązek używania kasków ochronnych. Właśnie u użytkowników
tych pojazdów jednośladowych stwierdza się najwięcej ciężkich uszkodzeń głowy.
Również uszkodzenia kręgosłupa są częstym wynikiem wypadków motocyklowych.
Każdy użytkownik drogi powinien aktywnie pomagać w ułatwianiu pogotowiu
ratunkowemu w jak najszybszym dotarciu do miejsca wypadku. Ciekawość jest częstą
przyczyną przeszkadzania w akcji ratunkowej. Kierowcy muszą zapewnić swobodny
dojazd do miejsca wypadku dla samochodów pogotowia i policji. Najkorzystniej, w
szczególności gdy chodzi o drogi wielopasmowe, jest pozostawić w tym celu wolną
„uliczkę". Wszystkie pojazdy powinny jechać poboczem szosy pozostawiając na środku
(lub z drugiego boku) wystarczająco dużo miejsca dla przejazdu ekipy ratunkowej. W
ten sposób oszczędza się cenne sekundy i minuty czasami decydujące w wypadkach
drogowych.
25. UŁOŻENIA
W rozmaitych sytuacjach udzielając pierwszej pomocy rannym czy chorym stosuje sią
różne ułożenia. Przez odpowiednie ułożenie można w konkretnym przypadku utrzymać
w stanie drożności drogi oddechowe, ułatwić oddychanie (ruchy oddechowe) i
złagodzić bóle.
Udzielając pierwszej pomocy ratownik powinien zasadniczo stosować się, na ile to jest
możliwe, do życzeń pacjentów. W niektórych przypadkach trzeba odstąpić od
sztywnych schematów. Często właśnie chory lub ranny sam znajduje sobie ułożenie, w
którym odczuwa najmniejsze dolegliwości.
Poniżej przytoczono kilka sposobów ułożenia w niektórych sytuacjach nagłych
wypadków i opisano dokładnie okoliczności ich stosowania. Wskazano na szczególne
cechy i ograniczenie w zakresie ułożeń.
Należy jeszcze raz podkreślić, że zalecane czynności są łatwe do wykonania przy użyciu
Strona 199
najprostszych środków.
Ułożenie na wznak
Ułożenie na wznak z cienką poduszką pod głowę (ryc. 85a) jest normalnym ułożeniem
dla każdego przytomnego pacjenta, jeśli nie ma konieczności zastosowania jednego z
ułożeń
Ryc. 85a. Normalne ułożenie na wznak.

specjalnych. Pacjent znajduje się w pozycji relaksowej. Ułożenie na wznak ma również
zastosowanie wówczas, gdy sytuacja wymaga sztucznego oddychania lub masażu
serca.
258
Ułożenia
•
Ułożenie na boku
Każdy nieprzytomny pacjent oddychający samoistnie i wykazujący prawidłową akcję
serca powinien zostać jak najszybciej ułożony na boku w pozycji nieruchomej.
Ryc. B5b. Boczne ułożenie.
W tym położeniu usta znajdują się w najniższym punkcie ciała, zaś tchawica pozostaje
w położeniu pochyłym, co zapobiega zatkaniu dróg oddechowych ciałem obcym
(za-krztuszenie). Aby język się nie zapadał i leżał przed wejściem do dróg
oddechowych, należy naciągnąć szyję i odgiąć głowę.
W ułożeniu na boku obowiązuje nadal stała kontrola oddechu i tętna.
Ułożenie na wznak z wałkiem pod kolanami
Stosuje się je w przypadkach zranień jamy brzusznej i bólów brzucha (ryc. 85c). Gdy
pacjent jest nieprzytomny, na pierwszym miejscu stawiamy oczywiście — ułożenie
boczne. Rozluźnienie powłok brzusznych i mięśni brzusznych wpływa na złagodzenie
bólów. Należy pamiętać, aby wałek pod-
Ryc. 85c Ułożenie na wznak z wałkiem pod kolanami.

Ułożenia
259
kładany pod kolana (zrobiony na przykład ze zwiniętych koców lub płaszczy) miał
średnicę około 30 cm. Efekt tego rozluźnienia, osiągniętego podparciem kolan, można
jeszcze wzmóc przez niewielkie uniesienie w górę tułowia.
Ułożenie przeciwwstrząsowe
Nawet podejrzewając rozwijanie się wstrząsu, nie mówiąc o przypadkach jego pełnego
obrazu klinicznego, chorego kładzie się na plecach z głową ułożoną niżej (ryc. 85d).
Ryc. 65dL Ułożenie przeciwwstrząsowe.
Uniesienie nóg ułatwia odpływ krwi do serca, co z kolei poprawia ukrwienie ważnych
życiowo narządów, takich jak mózg, serce i płuca. Początkowo można uniesione nogi
zgiąć w biodrach (pozycja scyzoryka). Po kilku minutach przechodzi się na normalne
Strona 200
ułożenie przeciwwstrząsowe z nogami uniesionymi na około 30-40 cm. Odpowiada to
pochyleniu osi ciała na 10-15°. Pozycja jeszcze bardziej ukośna jest niecelowa,
ponieważ ucisk wywierany przez trzewia brzuszne na przeponę może upośledzać
oddychanie. Ułożenia przeciwwstrząsowego nie stosuje się w ogóle lub z
ograniczeniami przy złamaniach miednicy, uszkodzeniach czasz-kowo-mózgowych oraz
uszkodzeniach klatki piersiowej i brzucha.
Ułożenie z uniesionym tułowiem

Przy niewielkiej duszności i stanach charakteryzujących się przekrwieniem głowy, zaleca
się ułożenie na wznak z uniesionym tułowiem (ryc. 85e).
260
Ułożenia
Ryc. B5a Ułożenie z uniesionym tułowiem.

Jest to ułożenie z wyboru przy urazach czaszkowo-móz-gowych, którym nie
towarzyszy utrata przytomności. Ukrwie-nie mózgu jest do pewnych granic regulowane
mechanicznie. Uważa się za udowodniony korzystny wpływ tego ułożenia przy
wzmożonym ciśnieniu śródczaszkowym. Siłą ciężkości narządy brzuszne i przepona
ulegają obniżeniu wpływając korzystnie na możliwość rozprężania się klatki piersiowej i
tym samym ułatwiają głębsze oddychanie, zmniejszające duszność.
Tułów podciąga się w górę około 30°-40°, najlepiej podkładając pod plecy koce lub
poduszki. Można również unieść koniec łóżka.
W przypadkach uszkodzeń czaszkowo-mózgowych lub przy udarze cieplnym absolutną
przewagę ma, oczywiście, ułożenie boczne.
Ułożenie półsiedzące
Ryc. 85A Ułożenie półsiedzące.

Ułożenia 261
Jest to ułożenie stosowane przy ciężkiej duszności, np.
w czasie napadu dychawicy (astmy) lub zranienia w obrębie
klatki piersiowej (ryc. 85/). Często pacjent cierpiący z powodu
duszności sam przybiera tę pozycję.
Podpieranie się rękami ustala nieruchomo obręcz koń-
czyny górnej. W tej pozycji tzw. pomocnicze mięśnie od-
dechowe, tj. mięśnie szyi i okolicy barkowej, które normalnie
nie biorą udziału w oddychaniu, lecz służą tylko do wykony-
wania ruchów ramion i głowy, dopomagają przy wdechu.
Strona 201
26. POMOC OSOBOM NIEPEŁNOSPRAWNYM

Proponować pomoc
Upośledzone chodzenie
Jazda
wózkiem
inwalidzkim
Pomagając w życiu codziennym i udzielając pierwszej pomocy osobom
niepełnosprawnym napotykamy wiele specyficznych odrębności. Ludzie upośledzeni
przyzwyczajają się do swojej ułomności i oczekują od otoczenia normalnego ich
traktowania. Okazywanie litości jest więc nie na miejscu.
Na ogół ludzie niepełnosprawni potrafią dzięki doświadczeniu i szkoleniu uporać się z
czynnościami życia powszedniego. Jedynie w wyjątkowych sytuacjach wymagana jest
pomoc osób trzecich. Dlatego też należy zawsze najpierw zapytać, czy pomoc będzie
potrzebna.
Jeśli propozycja nie zostanie zaakceptowana, nie trzeba nalegać. Każda osoba
niepełnosprawna może prócz widocznych uszkodzeń ciała mieć jeszcze inne, mniej
rzucające się w oczy. W rozmaitych odmianach niesprawności obowiązują pewne
zasadnicze reguły udzielania pomocy.
Osoby nie mogące normalnie się poruszać (chodzić) wymagają pomocy w ścisku, przy
wysiadaniu i wsiadaniu do pojazdu, przy wchodzeniu na schody i noszeniu wszelkich
bagaży. Są szczególnie narażone na śliskiej drodze i w innych okolicznościach, gdzie
istnieje możliwość poślizgnięcia się. Pomagając lub podpierając osobę upośledzoną nie
należy idąc obok przyśpieszać tempa, lecz dostosować się do jej szybkości, aby nie
powodować nieświadomie narażenia się inwalidy na upadek.
Inwalidzi posługujący się wózkiem potrzebują pomocy na drodze dla nich
nieprzejezdnej. Dotyczy to np. stromych wzniesień oraz spadków terenu. Dla
pokonywania stopni na ulicy są dla nich przeznaczone specjalne ścięte krawężniki lub
równie pochyłe. W każdym jednak przypadku istnieje obawa, że wózek niedostatecznie
podparty może się stoczyć do tyłu.
Osoby jeżdżące wózkiem inwalidzkim czują się zwykle najpewniej, kiedy są zdane na
siebie. Wózek można popchnąć tylko wtedy, gdy zainteresowany sobie tego życzy.
Niekiedy inwalidzi na wózkach sami zwracają się o pomoc,
Różne typy upośledzenia
263
nawet do obcych ludzi, w poszukiwaniu i używaniu publicznych toalet nie
przystosowanych dla wózków.
Osobom upośledzonym w zakresie ruchów rąk należy Upośledzenie pomagać przy
otwieraniu butelek, krajaniu chleba i innych ruchów rąk czynnościach wymagających
sprawnych ruchów chwytnych, ale także tylko wtedy, kiedy sobie tego życzą.
Ludzie niewidomi nabierają z czasem takiej wprawy w cho- Niewidomi dzeniu po
Strona 202
najbliższej okolicy, że nawet nie zwracają uwagi otoczenia. Łatwo można ich jednak
przestraszyć, np. niespodziewanym uchwyceniem za rękę. Przed każdym dotknięciem
należy ociemniałego najpierw uprzedzić. Także i w tym przypadku pomocy można
udzielić tylko na życzenie zainteresowanego. Przy chodzeniu często pomaga samo
zwrócenie uwagi na nierówność na drodze, stopień, kałużę czy inną przeszkodę. Z
przedmiotami zaznajamia się ociemniałego kładąc na daną rzecz jego rękę i
równocześnie objaśniając. Przy jedzeniu zaznajamia się ociemniałego, co leży na stole
do jego dyspozycji i pyta, co z tego życzyłby sobie. Ostrzega się przed dotykaniem
ociemniałego prowadzonego przez psa.
Osoby o upośledzonym słuchu lub ludzie zupełnie głusi Upośledzenie często umieją
„odczytywać" słowa z ruchów ust osób roz- słuchu mawiających z nimi. W związku
z tym chcąc być „słyszanym" trzeba tak się ustawić, aby nasza twarz była dobrze
widziana i dostatecznie oświetlona. Mówić należy krótkimi zdaniami wolno i wyraźnie.
Przy używaniu skomplikowanych słów lub takich, których zrozumienie wzrokowe
mogłoby być trudne, należy poszczególne słowa lub całe zdania napisać i pokazać
rozmówcy.
Wyjaśniając jakiś rodzaj pracy lub nową czynność pokazuje się ją niesłyszącemu
najpierw bez słów, potem zaś powoli — zwracając się do niego, mówić tak, aby mógł
odczytać z ruchów ust treść naszych słów.
W przypadku osoby o „ciężkiej" wymowie trzeba cierpliwie Utrudnienia starać się
zrozumieć treść jej słów, nawet jeśli są one wymowy niewyraźne. Często robi się
błąd gdy, choćby nieświadomie, usiłuje się odpowiadać językiem „dziecinnym".
Tymczasem nawet wówczas, gdy chodzi o dziecko o upośledzonej wymowie, należy
tego unikać. Mówi się w takim wypadku wolno, wyraźnie, ale zupełnie normalnie.
Upośledzeni umysłowo wymagają w większej mierze Upośledzenie wskazówek i
nadzoru niż przesadnej opieki. Jeśli to jest umysłowe możliwe, trzeba się
dostosowywać do ich życzeń. Potrzebna
264
Pomoc osobom niepełnosprawnym
jest duża doza cierpliwości. Upośledzony psychicznie często nie rozumie dokładnie
treści naszych słów i nie nadąża, gdy nie mówimy do niego w sposób jasny i prosty.
Zamiast długich zdań należy używać raczej krótkich. Jeszcze lepiej, gdy najpierw
przedstawia się lub „odgrywa" sytuację, wówczas gdy chcemy zaznajomić
upośledzonego z pojęciem abstrakcyjnym. Nie potrzeba naturalnie, i byłoby zresztą
przesadą, wykonywania całej pantomimy. Po to, aby zrozumiał on coś nowego, należy
mu to wielokrotnie pokazywać i powtarzać. Jasne, stopniowo przedstawione polecenia
ułatwią zrozumienie ich sensu. Polecenia można wydawać tylko wtedy, gdy słuchający
będzie się mógł na nich skupić. Złożone zadanie należy z tego powodu rozłożyć na
szereg części.
Strona 203
27. NIEKTÓRE CZĘŚCIEJ UŻYWANE TERMINY MEDYCZNE

Acidosis
Affinitas
AIDS
Alergia
Alveola
Amper
Anastomoza
Angina pecto-ris
Antygen Appendicitis Arteria Aspiratio
Cerebralny
Ciśnienie cząstkowe
Ciśnienie hydrostatyczne
Cyjanoza Diastola
Kwasica
Powinowactwo
Choroba zakaźna polegająca na zaburzeniu odporności
Uczulenie
Pęcherzyki płucne
Jednostka natężenia prądu
Zespolenie, np. naczyń
Dusznica bolesna; upośledzenie zaopatrzenia mięśnia sercowego w tlen z powodu

schorzenia naczyń wieńcowych
Substancja powodująca powstawanie przeciwciał
Zapalenie wyrostka robaczkowego
Tętnica
Wdychanie. Wchłonięcie ciała obcego do drzewa oskrzelowego
Dotyczący mózgu
Ciśnienie pojedynczego gazu w mieszaninie gazów
Ciśnienie słupa płynu
Sinica. Barwa skóry na skutek niedoboru tlenu Rozkurcz komór serca
266
Terminy medyczne
Epithelium Erytrocyty
Funkcja witalna
Strona 204
Hemoglobina
Hemoliza
Hemoroidy
Ileus
Infuzja
Insufficientia Intubacja
Nabłonek Krwinki czerwone
Funkcja niezbędna dla życia: oddychanie, krążenie krwi, gospodarka wodno-elektrolitowa
Czerwony barwnik krwi

Zniszczenie krwinek czerwonych
Guzki krwawnicze (żylaki) ostatniego odcinka jelita grubego
Niedrożność jelit
Wlewanie większej ilości płynu do organizmu, zwykle dożylnie
Niewydolność (np. serca)
Wprowadzenie specjalnej rurki gumowej do tchawicy w celu utrzymania drożności
Kapilary Naczynia włosowate. Najcieńsze naczynia stanowiące po-

most między układem tętniczym a żylnym
Kompresja Konwekcja
Kończyny
Laesio
Latencja
Leukocyty
Ląkotka
Mikrokrążenie
Nabłonek płaski
Ucisk wywierany na tkanki lub naczynia
Przenoszenie ciepła wywołane przemieszczaniem się płynów lub gazów
Górne (ręce), dolne (nogi)
Uszkodzenie. Zranienie. Obrażenie
Stan (okres) utajenia
Krwinki białe
Chrząstka w stawie kolanowym
Przepływ krwi przez naczynia włosowate
Nabłonek zbudowany z komórek płaskich stanowiący wy-ściółkę niektórych narządów
266
Terminy medyczne
Epithelium Nabłonek
Erytrocyty Krwinki czerwone
Funkcja witał- Funkcja niezbędna dla życia: oddychanie, krążenie krwi,
na gospodarka wodno-elektrolitowa
Hemoglobina Czerwony barwnik krwi
Hemoliza Zniszczenie krwinek czerwonych
Hemoroidy Guzki krwawnicze (żylaki) ostatniego odcinka jelita grubego
Strona 205
Meus Niedrożność jelit
Infuzja Wlewanie większej ilości płynu do organizmu, zwykle dożylnie
Insufficientia Niewydolność (np. serca)
Intubacja
Kapilary
Kompresja Konwekcja
Kończyny
Laesio
Latencja
Leukocyty
Ląkotka
Mikrokrążenie
Nabłonek płaski
Wprowadzenie specjalnej rurki gumowej do tchawicy w celu utrzymania drożności
Naczynia włosowate. Najcieńsze naczynia stanowiące pomost między układem
tętniczym a żylnym
Ucisk wywierany na tkanki lub naczynia
Przenoszenie ciepła wywołane przemieszczaniem się płynów lub gazów
Górne (ręce), dolne (nogi)
Uszkodzenie. Zranienie. Obrażenie

Stan (okres) utajenia
Krwinki białe
Chrząstka w stawie kolanowym
Przepływ krwi przez naczynia włosowate
Nabłonek zbudowany z komórek płaskich stanowiący wy-ściółkę niektórych narządów
Terminy medyczne
267
Nieodwracalny Nie pozwalający na osiągnięcie powrotu do stanu pierwotnego
Obrzęk płuc Zbieranie się płynu w pęcherzykach płucnych
Oddział intensywnej terapii
Odma opłuc-nowa
Om Osmoza
Oddział szpitalny mający wysoko kwalifikowany personel oraz wyposażony w
nowoczesny sprzęt medyczny
Przeniknięcie powietrza do jamy opłucnej
Jednostka oporności elektrycznej
Przenikanie cząsteczek rozpuszczalnika przez błonę pół-przepuszczalną, oddzielającą

czysty rozpuszczalnik od roztworu, lub roztwory o różnych stężeniach
Osocze krwi Płynna część krwi bez składników morfologicznych (krwinek)
Otrzewna. Peritoneum
Pacjent „wypadkowy"
Strona 206
Pancreatitis
Peritonitis
Pleura
Proteiny
Przeciwciała
Receptor Rekonstrukcja Replantacja Sepsa
Sporowce. Zarodnikowce
Błona surowicza wyścielająca od wewnątrz jamę brzuszną i okrywająca powierzchnię
narządów jamy brzusznej
Pacjent z zaburzeniem życiowych funkcji ustrojowych
Zapalenie trzustki Zapalenie otrzewnej Opłucna Ciała białkowe
Substancje obronne powstające w krwinkach białych na skutek zadziałania antygenu

Struktura zdolna do przyjmowania określonych informacji
Odtworzenie
Zespolenie z organizmem oddzielonych części
Uogólnione zakażenie („zakażenie krwi")
Mikroorganizmy mające znaczną odporność na czynniki zewnętrzne, tworzące zarodniki
z otoczką z błonnika
268
Terminy medyczne
Sterylny. Jałowy
Stymulacja Suicidium Surowica krwi
Symptom Systola
Szpara opłuc-nowa (jama opłucnej)
Śpiączka
Tonus
Trauma
Triage
Trombocyty Tromboza
Uraz transportowy
Wolny od bakterii
Pobudzenie Samobójstwo
Vena
Wirusy
Witalny Wolt
Osocze krwi pozbawione fibrynogenu (umożliwiającego krzepnięcie)
Strona 207
Objaw choroby
Skurcz komór serca
Przestrzeń między opłucną ścienną a opłucną płucną
Stan najgłębszej utraty przytomności Stan napięcia mięśniowego
Uraz. Uszkodzenie tkanek w wyniku zadziałania czynnika zewnętrznego
Ocena sytuacji w razie katastrof i dużych wypadków. Pierwsza ocena ciężkości
rozmaitych uszkodzeń
Płytki krwi
Powstawanie zakrzepu wewnątrz naczynia krwionośnego
Pogorszenie stanu pacjenta wypadkowego na skutek niewłaściwych warunków
transportu
Naczynie krwionośne doprowadzające krew do serca (wyjątek — żyła płucna)
Najmniejsze drobnoustroje nie mające zdolności przemiany materii, rozmnażają się
jedynie w żywych komórkach. Wielkość 10-500 nm odpowiada rozmiarom od
cząsteczki białkowej do najmniejszej bakterii
Życiowy. Konieczny do życia Jednostka napięcia elektrycznego
28. PIŚMIENNICTWO
Piśmiennictwo ogólne Podręczniki
Ahnefeld, F. W., Dick, W., Guttler, H., Kilian, J.: Lebensretten-

de SofortmaBnahmen. Knoll AG, Ludwigshafen 1976
Ahnefeld, F. W., Mehrkens, H. H.: Notfallmedizin, Verlag W.
Kohlhammer, Stuttgart 1984
Dreifuss, H.: 100 Notfallsituationen und lebensrettende
MaBnahmen. Fachverlag AG, Zurich 1979
Ehler, J. B., Dónhófer, H.: Jugendverkehrserziehung —Sofo-
rtmaBnahmen am Unfallort. ADAC-Sicherheitskreis GmbH,
Munchen 1976
Erste Hilfe — Leitfaden fur Ausbilder. Deutsches Rotes
Kreuz, Bonn 1980
Gógler, E.: Unfallopfer im StraBenverkehr. Documenta Geigy,
Series chirurgica Nr. 5, Basel 1963
Hossli, G., Meng, W., Pickel, R.: Erste Hilfe. Verlag Huber,
Frauenfeld, Zurich 1979
Kóhnlein, H. E., Weller, S., Vogel, W., Nobel, J., Papst, K.:
Erste Hilfe — ein Leitfaden. Georg Thieme Verlag, Stuttgart
1985
Kórner, M.: Der plótzliche Herzstillstand. Springer Verlag,
Berlin — Heidelberg — New York 1967
Lick, R. F.: Primarversorgung von Unfallverletzten. F. K.
Schattauer Verlag, Stuttgart 1978
Strona 208
Lick, R. F., Schlafer, H.: Unfallrettung — Medizin und Technik.
F. K. Schattauer Verlag, Stuttgart 1973
Orbach, H.: Erstversorgung am Unfallort. Georg Thieme
Verlag, Stuttgart 1976
Schlosser, V., Kuner, E.: Traumatologie. Georg Thieme
Verlag, Stuttgart 1980
Schuster, H. P.: Notfallmedizin. Ferdinand Enke Verlag,
Stuttgart 1977
Sefrin, P., Dónhófer, H.: Wir kónnen helfen. Fachpublika
Wehner, Munchen-Ottobrunn 1981
270
Piśmiennictwo
Sehhati-Chafai, G., Frey, R.: ABC der lebensrettenden Sofort-maBnahmen und Erste Hilfe.
Gustav Fischer Verlag, Stuttgart
— New York 1980
Sonderausbildung Herz-Lungen-Wiederbelebung. Leitfaden fur Lehrkrafte. Deutsches
Rotes Kreuz, Bonn 1977 Stoeckel, W.: Erste Hilfe. Urban &. Schwarzenberg, Munchen
— Berlin — Wien 1974
Weller, S., Neureuther, G.: Notfalle in den Bergen. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1972
Wirz-Hilf, H., Nagel, W., Kurz, R., Donhófer, H.: Betrifft Gesundheit: Erste Hilfe.
TR-Verlagsunion, Munchen 1973
Piśmiennictwo specjalistyczne
1. Łańcuch ratunkowy
Ahnefeld, F. W.: Notfallmedizin-Definition und Aufgabenstgel-lung. Notfallmedizin 1: 13-15
(1975)
GorgaB, B.: Ausbildung von Notarzten und Rettungssanita-tern am Testrettungszentrum
der Bundeswehr in Ulm. In: Bihler, K. (Hrsg.) Erfahrungen im Rettungswesen.
Wissens-chaftliche Informationen Fresunius, Bad Homburg 1973 Kissel, D.: Erste Hilfe und
lebensrettende SofortmaBnahmen — programmierte Ausbildung. Zeitschrift
iurAllgemeinmedi-zin 57: 448-456 (1981)
Luttgen, R.: Systematikdes Rettungsdienstes. Der Zivildienst 5: 5-8 (1974)
Nickl, W., Arens, W.: lndustrieverletzungen. Folia Traumato-logica Geigy. Basel 1976
Rickli, R., GorgaB, B.: Vorschlag fur ein neues Melde-und Abfrageschema. Notfallmedizin 3:
161-164 (1977) Stoeckel, W.: Augenzeuge und Ersthelfer bei der Hilfeleistung am
Notfallpatienten. In: RettungskongreB des Deutschen Roten Kreuzes 1970, Góttingen.
Schriftenreihe Nr. 46. Deutsches Rotes Kreuz, Bonn 1971
Teuber, W.: Das Rettungswesen in der Bundesrepublik Deutschland — Koordinierung und
Gesetzgebung. Der Zivil-dienst 5: 1-4 (1974)
Unterkofler, M.: Untersuchung der Effizienz der »Erste Hilfe Ausbildung« in der
Bundesrepublik Deutschland. Leben Retten 3: 101-106 (1985)
Piśmiennictwo
271
2. Prawne podstawy ratownictwa
Strona 209
Bockelmann, P.: Strafrecht des Arztes. GeorgThiemeVerlag,
Stuttgart 1968
Bucher, E., Schulz, H.: Haftung des Laien bei Leistung von
Nothilfe. lnterverband fur das Rettungswesen, Aarau 1979
Hirsch, G. E.: Rechtslage bei selbstandigen medizinischen
Behandlungen durch das Rettungsdienstpersonal. Leben
Retten 1:6-10 (1978)
WeiBauer, W.: Juristische Aspekte der ersten Hilfe. In:
Stóckel, W.: Erste Hilfe. Urban & Schwarzenberg, MCinchen
WeiBauer, W.: Notfallmedizin-Rechtsfragen zum Thema. Leben Retten 2: 104-107 (1984)
3. Rany
Feifel, G.: Chirurgische Infektionen. In: Heberer, G., Kole, W., Tscherne, H. (Hrsg.)
Chirurgie. Springer Verlag, Berlin
— Heidelberg — New York 1979
Knapp, U.: Die Wunde, Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1981 Lowbury, E. J. L: Tetanus —
Bakteriologie, Prophylaxe und Behandlung. Folia Traumatologica Geigy, Basel 1972
Schlosser, V., Kuner, E.: Traumatologie. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1980
Tscherne, H., Wannske, M.: Wunde, Wundheilung, Wund-behandlung. In: Heberer, G., Kole,
W., Tscherne, H. (Hrsg.) Chirurgie. Springer Verlag, Berlin — Heidelberg — New York 1979
4. Zaopatrywanie ran
Der Bundesminister der Verteidigung: Erste Hilfe — Ausbil-
dung im Sanitatsdienst der Bundeswehr, ZDV 49/21. Verlag
E. S. Mittler & Sohn, Frankfurt 1972
Kreuz. Bonn 1980
Most, E., Kaiser, N.: Verbandlehre. Georg Thieme Verlag,
Stuttgart 1978
Tscherne, H., Oestern, H.: Verbandlehre. In: Heberer, G.,
Kole, W., Tscherne, H. (Hrsg.) Chirurgie. Springer Verlag,
Piśmiennictwo
271
2. Prawne podstawy ratownictwa
Bockelmann, P.: Strafrecht des Arztes. Georg Thieme Verlag,
Stuttgart 1968
Bucher, E., Schulz, H.: Haftung des Laien bei Leistung von
Nothilfe. lnterverband fur das Rettungswesen, Aarau 1979
Hirsch, G. E.: Rechtslage bei selbstandigen medizinischen
Behandlungen durch das Rettungsdienstpersonal. Leben
Retten 1:6-10(1978)
WeiBauer, W.: Juristische Aspekte der ersten Hilfe. In:
Stóckel, W.: Erste Hilfe. Urban & Schwarzenberg, Munchen
WeiBauer, W.: Notfallmedizin-Rechtsfragen zum Thema. Leben Retten 2: 104-107 (1984)
Strona 210
3. Rany
Feifel, G.: Chirurgische Infektionen. In: Heberer, G., Kole, W., Tscherne, H. (Hrsg.)
Chirurgie. Springer Verlag, Berlin
Knapp, U.: Die Wunde, Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1981 Lowbury, E. J. L: Tetanus —
Bakteriologie, Prophylaxe und Behandlung. Folia Traumatologica Geigy, Basel 1972
Schlosser, V., Kuner, E.: Traumatologie. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1980
Tscherne, H., Wannske, M.: Wunde, Wundheilung, Wund-behandlung. In: Heberer, G., Kole,
W., Tscherne, H. (Hrsg.) Chirurgie. Springer Verlag, Berlin — Heidelberg — New York 1979
4. Zaopatrywanie ran
Der Bundesminister der Verteidigung: Erste Hilfe — Ausbil-
dung im Sanitatsdienst der Bundeswehr, ZDV 49/21. Verlag
E. S. Mittler & Sohn, Frankfurt 1972
Kreuz. Bonn 1980
Most, E., Kaiser, N.: Verbandlehre. Georg Thieme Verlag,
Stuttgart 1978
Tscherne, H., Oestern, H.: Verbandlehre. In: Heberer, G.,
Kole, W., Tscherne, H. (Hrsg.) Chirurgie. Springer Verlag,
272
Piśmiennictwo
5. Ciała obce
Heimlich, H. J.: A life-saving manoever to prevent fo-
od-choking. J. Am. Med. Ass. 234: 398-401 (1975)
Hoffman, J. R.: Treatment of foreign body obstruction of the
upper airway. West. J. Med. 136: 11-22 (1982)
Schmidt, D.: Augenverletzungen. Zeitschrift fur Allgemein-
medizin 57: 236-242 (1981)
Vistine, R. E., Baick, C. H.: Ruptured stomach atter Heimlich
manoever. J. Am. Med. Ass. 234: 415 (1975)
Weder, W.: Perforierende Augerwerletzungen. Deutsches
Arzteblatt 19: 1279-1280 (1976)
6. Krążenie krwi
Antoni, H.: Funktionen des Herzens. In: Schmidt, R. F., Thews, G. (Hrsg.) Physiologie des
Menschen. Springer Verlag, Berlin—Heidelberg —New York 1980 Bassenge, E.:
Herz-Kreislaufsystem. In: Kramer, K. (Hrsg.) Vegetative Physiologie, Bd. 1. Urban &
Schwarzenberg, Munchen — Wien — Baltimore 1980 Bauereisen, E.: Herz. In: Keidel, W.
(Hrsg.) KurzgefaBtes Lehrbuch der Physiologie. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1975
Linder, H., Hubler, E., Schafer, G.: Biologie des Menschen. J. B. Metzlersche
Verlagsbuchhandlung, Stuttgart 1981 Silbernagl, S., Despopoulos, A.: Taschenatlas der
Physiologie. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1983 Thews, G.: Atemgastransport und
Strona 211
Saure-Basen-Status des Blutes. In: Schmidt, R. F., Thews, G. (Hrsg.) Physiologie des
Menschen. Springer Verlag, Berlin — Heidelberg — New York 1980
Weiss, C: Funktionen des Blutes. In: Schmidt, R. F., Thews, G. (Hrsg.) Physiologie des
Witzleb, E.: Funktionen des GefaBsystems. In: Schmidt, R. F., Thews, G. (Hrsg.) Physiologie
des Menschen. Springer Verlag, Berlin — Heidelberg — New York 1980
272
Piśmiennictwo
5. Ciała obce
Heimlich, H. J.: A life-saving manoever to prevent fo-
od-choking. J. Am. Med. Ass. 234: 398-401 (1975)
Hoffman, J. R.: Treatment of foreign body obstruction of the
Schmidt, D.: Augerwerletzungen. Zeitschrift fur Ailgemein-
medizin 57: 236-242 (1981)
Vistine, R. E., Baick, C. H.: Ruptured stomach after Heimlich
manoever. J. Am. Med. Ass. 234: 415 (1975)
Weder, W.: Perforierende Augenverletzungen. Deutsches
Arzteblatt 19: 1279-1280 (1976)
6. Krążenie krwi
Antoni, H.: Funktionen des Herzens. In: Schmidt, R. F., Thews, G. (Hrsg.) Physiologie des
Menschen. Springer Verlag, Berlin—Heidelberg — New York 1980 Bassenge, E.:
Herz-Kreislaufsystem. In: Kramer, K. (Hrsg.) Vegetative Physiologie, Bd. 1. Urban &
Schwarzenberg, Munchen — Wien — Baltimore 1980 Bauereisen, E.: Herz. In: Keidel, W.
(Hrsg.) KurzgefaBtes Lehrbuch der Physiologie. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1975
Verlagsbuchhandlung, Stuttgart 1981 Siibernagl, S., Despopoulos, A.: Taschenatlas der
Physiologie. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1983 Thews, G.: Atemgastransport und
Saure-Basen-Status des Blutes. In: Schmidt, R. F., Thews, G. (Hrsg.) Physiologie des
Weiss, C: Funktionen des Blutes. In: Schmidt, R. F., Thews, G. (Hrsg.) Physiologie des
Witzleb, E.: Funktionen des GefaBsystems. In: Schmidt, R. F., Thews, G. (Hrsg.) Physiologie
des Menschen. Springer Verlag, Berlin — Heidelberg — New York 1980
Piśmiennictwo
273
7. Krwawienia
Bruser, P.: Die Replantation beginnt am Unfallort. In: Engel-hardt, G. H. (Hrsg.) Praktische
Notfallmedizin 1. Walter de Gruyter, Berlin — New York 1983
Burri, C, Kinzl, L.: Lebensbedrohliche Blutung am Unfallort. Notfallmedizin 1: 27-30 (1975)
Kóhnlein, H., Weller, S., Vogel, M., Nobel, J., Papst, K.: Erste Hilfe — ein Leitfaden. Georg
Thieme Verlag, Stuttgart 1985 Krueger, P., Betz, A.: Akute auflere Blutung. Munch. Med.
Wochenschr. 124: 350-352 (1982)
Strona 212
Orbach, H.: Erstversorgung urn Unfallort. Eine Notfallfibel fur Arzte. Georg Thieme Verlag,
Stuttgart 1976 Saggau, W., Gógler, E.: Arztliche Erstversorgung am Unfallort.
Anasthesiologische Praxis 9: 95-106 (1974)
8. Wstrząs
Ahnefeld, F. W., Burri, C, Kilian, J.: Schock und Schock-
behandlung. Der Chirurg 47: 157-163 (1976)
Frey, R., Stossek (Hrsg.): Der Schock und seine Behandlung.
Fischer Verlag. Stuttgart — New York 1978
Hayes, H. R., Briggs, B. A.: Shock. In: Wilkins, E. W., Dineen, J.
J., Moncure, A. C. (eds.) MGH Textbook of emergency
medicine. Wiliams & Wilkins, Baltimore 1978
Hutschenreuther, K.: Schockbekampfung am Unfallort und
auf dem Transport. Therapiewoche 10: 483-485 (1965)
9. Zranienia klatki piersiowej i jej narządów
Bunte, H.: Thoraxtraumen als Ursache einer respiratorischen
Insuffizienz. Notfallmedizin 1: 62-66 (1975)
GorgaB, B., Driesen, A.: Die Behandlung des Pneumothorax
im Rettungsdienst. In: Engelhardt, G. H. (Hrsg.) Praktische
Notfallmedizin 1. Walter de Gruyter, Berlin — New York 1983
Verlag, Stuttgart — New York 1980
Symbas, P. N.: Thoraxverletzungen. Folia Traumatologica
Geigy, Basel 1974
Piśmiennictwo
10. Zranienia jamy brzusznej
Bedacht, R., Spelsberg, F.: Erstversorgung und Erstbehand-
lung der Leber und Milzverletzung. Notfallmedizin 3: 46-452
(1977)
Engelhardt, G. H. (Hrsg.): Unfallheilkunde fur die Praxis.
Walter de Gruyter, Berlin — New York 1984
Gógler, E.: Chirurgie und Verkehrsmedizin. Klinik, Mechanik
und Biomechanik des Unfalls. In: Wagner, K., Wagner, H. J.
(Hrsg.) Handbuch der Verkehrsmedizin. Georg Thieme Ver-
lag, Stuttgart 1968
Hamelmann, H., Nitschke, J.: Intraperitoneale Blutungen
nach stumpfen Bauchtraumen. Der Chirurg 42:433-437 (1971)
Wilker, D.: Bauchtrauma. Munch. Med. Wochenschr. 124:
343-344 (1982)
11. Schorzenia klatki piersiowej i jamy brzusznej
Birkner, H.: Der akute Bauch. Leben Retten 2: 90-93 (1984) Feifel, G.: Akutes Abdomen. In:
Heberer, G., Kole, W., Tscherne, H. (Hrsg.) Chirurgie. Springer Verlag,
Berlin-Hei-delberg-New York 1979
Junge-Hiilsing, G., Hiidepohl, M., Wimmer, G. (Hrsg.): Internę Notfallmedizin. Springer
Verlag, Berlin — Heidelberg — New York 1981
12. Utrata przytomności
Strona 213
Bartels, O.: ErstmaBnahmen bei akuten BewuBtseinsstórun-
gen aus internistischer Sicht. Leben Retten 1: 5-7 (1984)
Streicher, H. J., Rolle, J.: Der Notfall: BewuBtlosigkeit. Georg
Thieme Verlag, Stuttgart 1974
Strobel, E., Buchfelder, M.: Der Ohnmacht nicht ohnmachtig
gegenuberstehen, Teil 1. Der Rettungssanitater 4: 308-311
(1984)
Strobel, E., Buchfelder, M.: Der Ohnmacht nicht ohnmachtig
gegenuberstehen, Teil 2. Der Rettungssanitater 5: 349-352
(1984)
13. Urazy czaszkowo-mózgowe
American College of Surgeons-Committee on Trauma: Hel-met removal from injured
patients. Bulletin of the American College of Surgeons 19-21 (1980)
Piśmiennictwo
275
Buchfelder, M.: Erstversorgung und Transport von Schadel-hirnverletzten. Der
Rettungssanitater 11: 17-19 (1980) Frowein, R. A.: Bedeutung und Besonderheiten der
Ersten Hilfe bei schweren Schadelhirnverletzungen. In: Hefte zur Unfallheilkunde, Bd. 78.
Springer Verlag, Berlin — Heidelberg — New York 1963
Hitchcock, E.: Erste Versorgung von Kopfverletzungen. Folia Traumatologica Geigy,
Basel 1971
Horton, J.: The immediate care of head injuries. Anaesthesia 30: 212-218 (1975)
Jamieson, K. G.: A first notebook of head injuries. Butter-worths, London 1971
14. Zaburzenia na skutek wysokiej temperatury
Ahnefeld, F. W.; Verbrennungen, Veratzungen, Hitze und Kalteschaden. In: Ahnefeld, F. W.,
Bergmann, H., Burri, C, et al. (Hrsg.) Notfallmedizin. Springer Verlag, Berlin — Heidelberg —
New York 1976
Ahnefeld, F. W., Haug, U., Mehrkens, H. H.: Die Notfalltherapie bei Hitzeund Kalteschaden.
Notfallmedizin 2: 403-407 (1976) Seeling, W.: Der Notfallpatient mit Stórungen im
Warmehaus-halt: Hitzeschaden. Notfallmedizin 14: 543-558 (1988)
15. Oddychanie
Bartels, H: Gaswechsel (Atmung). In: Keidel, W. (Hrsg.) KurzgefaBtes Lehrbuch der
Physiologie. Georg Thieme Ver-lag, Stuttgart 1975
Faller, A.: Der Kórper des Menschen. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1972
Verlagsbuchhandlung, Stuttgart 1981 Silbernagl, S„ Despopoulos, A.: Taschenatlas der
Physiologie. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1983
Thews, G.: Lungenatmung. In: Schmidt, R. F., Thews, G. (Hrsg.) Physiologie des Menschen.
Springer Verlag, Berlin — Heidelberg — New York 1980
Piśmiennictwo
16. Groźne dla życia zaburzenia oddychania. Brak oddechu
Frey, R., Nolte, H.: Beatmung am Unfallort durch Arzt und
Laien. Therapiewoche 10: 481-482 (1965)
Hoffmann, J. R.: Treatment of foreign body obstruction of the
Strona 214
Redding, J. S.: Drowning and near drowning: Can the victim
be safed? Postgrad. Med. 74: 85-97 (1983)
Sehhati-Chafai, G., Frey, R.: Lebensrettende SofortmaBnah-
men am Unfallort — Wiederbelebung. Deutsches Arzteblatt
21: 1429-1436 (1976)
Simons, R. S., Howells, T. H.: The airway at risk. Br. Med. J.
292: 1722-1726 (1986)
17. Ostre zatrzymanie krążenia krwi Reanimacja sercowo-płucna
Dick, W., Ahnefeld, F. W.: Grundlagen der Erstversorgung bei
Herz-Kreislauf-Stillstand. Notfallmedizin 5: 279-293 (1979)
Ewy, G. A.: Current status of cardiopulmonary resuscitation.
Mod. Concepts Cardiovasc. Dis. 53: 43-45 (1984)
Fischer, J. M.: Recognising a cardiac arrest and providing
basie life support, Br. Med. J. 292: 1002-1004 (1986)
Haid, B., Hossli, G.. Respiratorische und zirkulatorische
Wiederbelebung. Hoffmann-La Roche, Basel 1965
Henneberg, U., Menzel, T.: Wiederbelebung Ertrunkener.
Notfallmedizin 1: 93-96 (1975)
Kórner, M.: Der plótzliche Herzstillstand. Springer Verlag,
Kouwenhoven, W. B., Jude, J. R., Knickerbocker, G. G.:
Closed chest cardiac massage. J. Am. Med. Ass. 173:
1064-1067 (1960)
Lawin, P. (Hrsg.): Praxis der lntensivbehandlung. Georg
Thieme Verlag, Stuttgart 1983
Miller, J., Tresch, D., Horwitz, L, et al: The precordial thump.
Ann. Emerg. Med. 13: 791-794 (1984)
Page, G,, Mills, K., Morton, R.: A colour atlas of car-
dio-pulmonary resuscitation techniques. Wolfe Medical Pub-
lications Ltd., London, 1986
Pichlmayr, I.: Therapie des akuten Kreislaufstillstandes.
Anasthesiologische Praxis 10: 89-96 (1975)
Piśmiennictwo
277
Sehhati-Chafai, G., Frey, R.: SofortmaBnahmen am Unfallort — Kompression des Herzens
bei KreislaufstiIIstand. Deuts-ches Arzteblatt 28: 1873-1877 (1976)
Standards and guidelines for cardiopulmonary resuscitation (CPR) and emergency cardiac
care (ECC). J. Am. Med. Ass. 255, No 21: 2905 (1986)
18. Zatrucia
Bartels, O.: ErstmaBnahmen bei akuten Vergiftungen in der
Prahospitalphase. Leben Retten 2: 100-103 (1984)
Bratzke, H., Maxeiner, H.: Kohlenmonoxidvergiftungen: Irn-
mer haufiger werden sie verkannt. Notfallmedizin 11:
1395-1408 (1985)
Christian, M. S.: Principles of emergency treatment of swal-
Strona 215
lowed poisons. Proc. R. Soc. Med. 70: 764-766 (1977)
Clarmann, M. v.: Gezielte Erstbehandlung akuter Vergiftun-
gen. Bayer Pharma Deutschland, Leverkusen 1984
Gilks, I. M. L: First-aid treatment of accidentally ingested
poisons in industry. Proc. R. Soc. Med. 70: 770-772 (1977)
Goulding, R., Volans, G. N.: Emergency treatment of common
poisons: emptying the słomach. Proc. R. Soc. Med. 70:
766-770 (1977)
Neuhaus, G. A.: Erstversorgung von Vergiftungen. Der Inter-
nist 17: 386-390 (1976)
Saxena, K., Kingston, R.: Acute poisoning: management
protocol. Postgrad. Med. 71: 67-77 (1982)
19. Oparzenia chemiczne
Clarmann, M. v.: Gezielte Erstbehandlung akuter Vergiftun-gen. Bayer Pharma Deutschland,
Leverkusen 1984 TurB, R.: Veratzungen des Auges. Deutsches Arzteblatt 33: 2117-2118
(1976)
20. Oparzenia termiczne
Gillespie, R. N.: The burn at first sight. Emergency Medicine 16: 141-155 (1984)
Mehrkens, H. H.: Kalteschaden und thermische Lasionen. Zeitschrift fur Allgemeinmedizin
57: 209-221 (1981) Zellner, P. R.: Erstversorgung und -behandlung von Verbren-nungen.
Der Chirurg 47: 589-594 (1976)
278
Piśmiennictwo
21. Uszkodzenia na skutek zimna
Heynen, U., Buchfelder, M.: Schadigung des Kórpers durch
Kalte. In: Bayerisches Rotes Kreuz (Hrsg.), Lehrbuch fur den
Rettungsdienst. Hofmann Druck, Augsburg 1978
Kilian, H.; Der Kalte-Unfall. Dustri Verlag, Munchen 1966
Matschke, R. G.: Uberleben auf See. Deutsches Arzteblatt 28:
1867-1872 (1976)
Mehrkens, H. H.: Kalteschaden und thermische Lasionen.
Zeitschrift fur Allgemeinmedizin 57: 209-221 (1981)
Neureuther, G., Flora, G.: Kalteschaden. Notfallmedizin 4:
103-108 (1978)
Nobbe, F.: Die Akzidentelle Unterkuhlung. Notfallmedizin 3:
491-492 (1977)
22. Porażenie prądem elektrycznym
Buchfelder, M.: Unfalle durch elektrischen Strom. In: Bayerisches Rotes Kreuz (Hrsg.)
Lehrbuch fur den Rettungsdienst. Hofmann Druck, Augsburg 1978
Dixon, G. F.: The evaluation and management of eiectrical injuries. Critical Care Medicine
11: 384-387 (1983) Kiebach, D., Thurauf, J., Valentin, H.: Grundlagen der Beur-teilung von
Unfallen durch elektrischen Strom. Hauptverband der gewerblichen
Berufsgenossenschaften, Bonn 1976 Moll, H.: Elektrounfall. Deutsches Arzteblatt 48:
3099-3100 (1976)
23. Złamania i uszkodzenia stawów
Strona 216
¦
Burri, C. (Hrsg.): Unfallchirurgie. Springer-Verlag, Berlin
Engelhard, G. H. (Hrsg.): Unfallheilkunde fur die Praxis.
Walter de Gruyter, Berlin — New York 1984
Kóhnlein, H., Weller, S., Vogel, W., Nobel, J., Papst, K.: Erste
Hilfe — ein Leitfaden. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1985
Kuner, E.: Verletzungen des Halte- und Bewegungsappara-
tes. Zeitschrift fur Allgemeinmedizin 57: 222-226 (1981)
Verlag, Stuttgart — New York 1980
Swain, A., Grundy, D., Russel, J.: ABC of spinał cord injury
— at the accident. Br. Med. J. 291: 1558-1559 (1985) Weller, S., Neureuther, G.: Notfalle in
den Bergen. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1972
Piśmiennictwo
279
24. Postępowanie na miejscu wypadku
Kolejność czynności ratunkowych przy nieszczęśliwych wypadkach
Baskett, P. J., Zorab, J. S. M.: Priorities in the immediate care of roadside and other
traumatic casualties. Anaesthesia 30: 80-87 (1975)
Gruenagel, H., Domres, B.: Erste Hilfe und Transport bei Atemnot. In: Streicher, H., Rolle, J.
(Hrsg.) Der Notfall: Atemnot. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1973 Lick, R. F., Schlafer, H:
Unfallrettung — Medizin und Technik. F. K. Schattauer Verlag, Stuttgart — New York 1973
Muhr, G., Tscherne, H.: Bergung und Erstversorgung beim Schwerverletzten. Der Chirurg
49: 539-600 (1978) Streicher, H. J.: Initiale Diagnostick und Therapie beim
Schwerverletzten. In: Engelhardt, G. H. (Hrsg.) Praktische Notfallmedizin 1. Walter de
Gruyter, Berlin — New York 1983
25. Ułożenia
GorgaB, B.: Grundsatze fur die Rettung und Lagerung von Notfallpatienten. In: Ahnefeld, F.
W., Bergmann, H., Burri, C, etal (Hrsg.) Notfallmedizin. SpringerVerlag, Berlin—Heidelberg —
New York 1976
Sehhati, G., Frey, R.: SofortmaBnahmen am Unfallort. Deuts-ches Arzteblatt 28: 1873-1877
(1976)
26. Szczególne okoliczności przy pomaganiu niepełnosprawnym
Juchii, L: Allgemeine und spezielle Krankenpflege. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1979
SKOROWIDZ RZECZOWY
Strona 217
Akcja ratunkowa 247 Ciała obce w ustach 159

Alergia 61 Ciśnienie krwi, regulacja 58
Alkohol, upojenie 182 — rozkurczowe 57
— zatrucie 182 — skurczowe 57
Amputacja urazowa 74 Ciśnienie śródczaszkowe 124
Amputowany fragment ciata, zabezpiecze- Cyjanek potasu 192
nie 75 Cyjanowodór, zatrucia 192
Anatomia, klatki piersiowej 90 Czaszka 223
— układu oddechowego 139 Czepiec na głowę 34
Angina pectoris 107 Częstotliwość oddychania 143
Appendicitis 104 Człowiek przechłodzony, postępowanie 210
Atak serca 107 Czynnik Rh 63
Czynności ratunkowe 3 — witalne 1
Bandaż 41 — życiowe 1
Bark, opatrunek 40 Czynność, oddechowa 1
Bezdech 125, 148 — serca i krążenia krwi 1
— cechy charakterystyczne 150
Biodro, opatrunek 41
Ból rany 18 Dłoń, opatrunek 35, 44
Bóle, w jamie brzusznej 103 Drogi oddechowe, dolne 139
— w klatce piersiowej 103 — górne 139
Broda, opatrunek 40 — zatkanie 148
Budowa ośrodkowego układu nerwowego --------przez zapadnięty język 115
120 Dusznica bolesna 107
Butulizm 183 Dwutlenek węgla, transport do płuc 57
— uduszenie 187
Dyfuzja gazowa 144
Chory nieprzytomny, ułożenie na boku 116 Działanie, jadu bezpośrednio na
skórę 189
Chusta trójkątna jako opatrunek 34 — wysokiej temperatury ciała 133
Chwyt, Heimlicha 51
— przy zranieniu klatki piersiowej 95
— ratunkowy Rauteka 95, 247 Epilepsja 130
Ciała obce, 46 Erytrocyty 60
— w gardle 159
— w nosie 48
— w oku, 46 Fagocytoza 61
--------usuwanie 47
— w przełyku 49
— w ranie 27, 46 Gaza opatrunkowa 41
— w tchawicy 50 Gaziki opatrunkowe 32
— w udzie 49 Gazy drażniące, zatrucia 188
282 Skorowidz
Strona 218
Głowa, opatrunek 44
— silne krwawienie 73 Gojenie się ran, 26
— przez rychłozrost 26
— przez ziarninowanie 26 Grupy krwi 62
Jad, działanie bezpośrednio przez skórę 189
— owadów 190
— żmii 189
Jama brzuszna, narządy 101
— schorzenia w jej obrębie 101
— urazy 97 Jama, opłucnej 141
— ustna, ukąszenie przez owada 159
--------usuwanie ciała obcego 159
Jelita 103
— niedrożność 107
Kamienie, moczowe 106
— żółciowe 105
Kąpiel wodna przy odmrożeniach 214 Kikut amputacyjny 74 Klatka piersiowa, 107, 224
— narządy 101
— schorzenia w jej obrębie 101
— stosunki anatomiczne 90
— uszkodzenia zamknięte 92
— zranienia otwarte 91
Kodeks drogowy, przestrzeganie 255 Kolano, opatrunek 38 Kolka, nerkowa 106
— żółciowa 105 Kontrola oddechu 114 Kończyna górna, opatrunek 36 Kości, złamania 226
Kościec 222
Krążenie krwi, 52
— i przenoszenie tlenu 55 Krew 59
— grupy 62
— krążąca, zmniejszenie objętości 80
— krzepliwość 61
— przetaczanie 62
— utrata 80 Kręgosłup 222
Krwawienie 64
— do jamy brzusznej 78
— lekkie 65
— mózgu 123
— na kończynach, 67
--------ucisk na ramieniu 67
--------ucisk na udzie 68
— opatrunek uciskowy 69
— ostre, zatrzymanie 161
— przyczyny 64
— silne 66
-------na głowie 73
Strona 219
--------na szyi 73
--------na tułowiu 73
— śródczaszkowe 78
— śródtkankowe 78 --------leczenie 79
— tamowanie przez uciśnięcie palcami 74
— tętnicze 65
— wewnętrzne 77
— w klatce piersiowej 78
— zaopatrzenie rany 66
— zewnętrzne 65
— z nosa 76
— z odbytu 77
— z rany 18, 65
— z żylaków 76
— żylne 65 Kwas pruski 192 Krwinki, białe 60
— czerwone 60 Krwotok z rany 66 Krzepliwość krwi, 61
— zaburzenia 62
Leukocyty 60 Lyssa 20
Łańcuch ratunku, 1
— wzór 3
Łokieć, opatrunek 44
Manewr Esmarcha 159 Masaż serca, 162, 165 — mechanizm 165
Skorowidz 283
Masaż serca, technika 166 Mechanika oddychania 142 Mechanizm, masażu serca 165
— wentylowy 92
Metody sztucznego oddychania, 151
— usta—nos 151, 152
— usta—usta 151, 155
Miejsce wypadku, postępowanie 242
— zabezpieczenie 244, 245 Mięśnie szkieletowe 225 Mierzenie ciśnienia we wstrząsie 88
Motocyklista nieprzytomny, zdejmowanie
hełmu 126 Mózg 120
— krwawienie 123
— wstrząśnienie 123 Mózgowie 120 Móżdżek 121
Naciągnięcie stawu 239 Naczynia krwionośne 54 Nadciśnienie 58 Nagły przypadek,
definicja 1 Napady kurczowe pochodzenia ośrodkowego 130
Narząd ruchu 222 Narządy, jamy brzusznej 101
— klatki piersiowej 101 Nastawienie zwichniętego stawu 240 Nerki 102
Niebezpieczeństwo wstrząsu 82 Niedrożność jelit 107 Niewydolność oddechowa 114
Nos, ciała obce 48
Nosidła, przygotowanie 249 Nosze, przenoszenie rannego, 250
-------- boczne 251
-------w rozkroku 250
Strona 220
Obrażenia klatki piersiowej i jej narządów 90
— objawy 94
— postępowanie 94
Ocena sytuacji powypadkowej 10 Ochładzanie ciała 133 Oczy, opatrunek 39
Odmrożenia, kąpiel wodna 214
Odmrożenia, miejscowe 211
— stopnie 212 Odruchy obronne 111 Oddech, kontrola 114
— regulacja 147 Oddychanie 139
— mechanika 142
— sztuczne 151
--------metoda usta—nos 152,153
--------metoda usta—usta 152
--------technika 152
— zagrożenia dla życia 148
Ofiara wypadku, przenoszenie na nosze, 250
--------boczne 251
--------w rozkroku 250
— przenoszenie za pomocą nosidła 249 Oko, ciało obce 46
— oparzenia 195 Omdlenie 118
Oparzenia, chemiczne 24, 194
— kwasami 194
— ługami 194
— oka 195
— przełyku 194
— przewodu pokarmowego 194
— skóry 196
— słoneczne 204
— termiczne 24, 198
--------pierwsza pomoc 201
--------stopnie 198
--------zakażenia 200
— twarzy 204
— w przemyśle 204 Opaska hemostatyczna 71
— zaciskająca 71
-------ramię 71
--------udo 71
Opatrunek, barku 40
— biodra 41
— brody 40
— dłoni 35, 44
— głowy 34, 44
— indywidualny 25, 41
— kolana 38
— kończyny górnej 36
Strona 221
— łokcia 44
284 Skorowidz
Opatrunek, oczu 39
— palców 43
— pasmowy 33
— pięty 37
— plastrowy 31
— podudzi 38
— stopy części przedniej 37
— uciskowy 69
— , w ramkę" 33
— żuchwy 40 Opatrywanie, opuszki palca 32
— za pomocą chusty trójkątnej 34
— za pomocą, opatrunku indywidualnego" 41
Opłucna, wtargnięcie powietrza 92 Opuszka palca, opatrywanie 32 Organizm ludzki,
przechłodzenie 208 Osoby niepełnosprawne, udzielanie pierwszej pomocy 262
Osocze, utrata 80
Ośrodek oddechowy, uszkodzenie 149 Ośrodkowy układ nerwowy, budowa 120 Otarcia
21
Padaczka 130
Pakiet, oparzeniowy 202
— opatrunkowy 41 Palce, opatrunek 43 Personel pogotowia, zadania 8 Pęcherzyki płucne
140
Pień mózgu 121 Pierwsza pomoc, 7, 9
— cywilnoprawne skutki udzielania 13
— niezorganizowana 9
— podstawy prawne udzielania 11
— udzielana osobom niepełnosprawnym 262
— ułożenie poszkodowanego 257
— u pacjenta we wstrząsie 86
— w nagłych wypadkach 242
— w oparzeniach termicznych 201
— w przypadku ran głowy 128
— w urazach czaszkowo-mózgowych 125
— w zranieniach 24
— zorganizowana 9 Pięta, opatrunek 37
Plaster 33 Płuca 141
Płyny ustrojowe, regulacja składu 1 Płytki krwi 61
Podstawa czaszki, złamania 129 Podstawy prawne udzielania pierwszej pomocy 11
Podudzie, opatrunek 38 Pogotowie ratunkowe, 7
— organizacja 8 Pojemność, oddechowa, 142
— płuc 143
— życiowa płuc 142 Pokrywanie rany 32 Pomoc, doraźna 1
— lekarska kwalifikowana 8
— w nagłych przypadkach 3 Porażenie, cieplne 143
Strona 222
— piorunem 221
— prądem elektrycznym, 215
--------o niskim napięciu 218
--------o wysokim napięciu 219
— słoneczne 137
Potrawy zepsute, zatrucie 183 Prąd elektryczny, 215
— o niskim napięciu, przepływ przez ciało ludzkie 217
— o wysokim napięciu, rażenie 219
— porażenia 215 Prestoplast 31 Przechłodzenie organizmu, 208
— ostre, przyczyny śmierci 210 Przedziurawienie ściany żołądka 105 Przełyk, ciało obce
49
— oparzenia 194
Przenoszenie ofiar wypadku na nosze, 250
— boczne 251
— w rozkroku 250
— za pomocą nosidła 249
— tlenu przez krew 55 Przestrzeń martwa płuc 143 Przewód pokarmowy, oparzenia 194
Przyczyny śmierci w wyniku ostrego prze-
chłodzenia 210 Przylepiec 32 Przytomność, utrata 111
Skorowidz 285
Rabies 20 Replantacja 74
Rany 16, 18 Repozycja zwichniętego stawu 240
— ból 18 Rodzaje ran 201
— brzucha otwarte 99 Rozpoznanie wstrząsu 84
— ciała obce 27, 46 Rozpuszczalniki organiczne, zatrucia 193
—cięte 20
— gtowy 127
-------pierwsza pomoc 128 Schorzenia w obrębie, brzucha 101
— gojenie się, 26 — klatki piersiowej 101
-------przez rychtozrost 26 Serce 52
--------przez ziarninowanie 26 — zmniejszenie wydolności 81
— kąsane 28 Skóra, budowa 16
— kłute 22 — czynność 16
— krwawienie 18 — oparzenia chemiczne 196
— miażdżone 22 — zadania 17
— na skutek ukąszenia przez węża 23 Skręcenie stawu 239
— opatrywanie 31 Staw 225
— pokrywanie 32 — skręcenie 239
— postrzałowe 23, 28 — uszkodzenie 239
— rodzaje 21 — zwichnięcie 240
— szarpane 23 Stopa, opatrunek przodniej części 37
— tłuczone 22 Stopnie, odmrożenia 212
— udzielanie pierwszej pomocy 24 — oparzeń termicznych 198
— zakażenia 18 System obronny 61
Strona 223
Ratowanie, osób pozostających w samo- Szkielet 222
chodzie 248 Szok 80
— przy załamaniu się tafli lodowej 252 Szpital 8
— rannych 247 Szczepienia ochronne, przy zranieniach 26
— w czasie pożaru 254 — w tężcu 19
— w szczególnych momentach zagrożenia Sztuczne oddychanie, 151
252 — ratownik 156
— tonącego 252 — technika 152
— zasypanego 254 — u małych dzieci 155
Ratujący, kolejność czynności 244 — u niemowląt 155
Rdzeń przedłużony 121 — zakończenie 156
Reakcja antygen —przeciwciało 61 Szyja, silne krwawienie 73
Reanimacja, małych dzieci 169
— niemowląt 169 Śledziona 102
— sercowo-płucna 161 Śmierć, biologiczna 161
-------technika 166 — kliniczna 161
--------zakończenie 171 Sródmózgowie 121
Receptory ciśnienia krwi 59 Środki spożywcze, zatrucie 183
Regulacja, cieplna, zasady 206
— oddechowa 147 Tamowanie krwawienia, na kończynie 68
— składu płynów ustrojowych 1 — przez uciśnięcie palcami 74
— wysokiej temperatury ciała 133 Tchawica 140
Reguła dziewiątki 198 — ciała obce ć>0
286 Skorowidz
Technika, masażu serca 166

— sztucznego oddychania 152 Temblak z chust trójkątnych 236 Temperatura ciała
wysoka, regulacja 133 Tetanus 19
Tętnice 55
Tężec, szczepienia ochronne 19
Tlen, przenoszenie przez krew 55
— przenikanie z płuc do krwi 56 Tlenek węgla, zatrucia 186 Transport rannych 7
Trombocyty 61
Trucizna 164
— usuwanie 179 Trzustka, zapalenie 106 Tułów, silne krwawienie 73
Ucho, ciała obce 49
Ucisk na mózg 124
Uczulenie 61
Udar cieplny 136
Uderzenie pięścią w okolicę przedsercową 171
Uduszenie dwutlenkiem węgla 187
Udzielający pierwszej pomocy, zadania 10
Udzielanie pierwszej pomocy, 13
— cywilnoprawne skutki 13
— karne skutki 14 Ukąszenie przez, owada 190 --------jamy ustnej 159
Strona 224
— węża 29, 189 Układ, ABO 62
— oddechowy, anatomia 139
Ułożenie, chorego nieprzytomnego na boku 116
— poszkodowanego, na boku 258 --------na wznak 258
--------w wypadku 257
— półsiedzące 259
— przeciwwstrząsowe 259
— z uniesionym tułowiem 259 Unieruchomienie złamań kości, 230
— chustami 237
— przez ułożenie 230 Unieruchomienie przez obłożenie przedmiotami 235
Upojenie alkoholowe 182 Urazy brzucha, 97
Urazy, objawy 98
— czaszkowo-mózgowe, pierwsza pomoc 125 Usuwanie ciała obcego, z oka 47
— z gardła 159
— z ust 159
— trucizny 179
Uszkodzenia, czaszkowo-mózgowe 120,121 --------zamknięte 122
— ośrodka oddechowego 149
— klatki piersiowej zamknięte 92
— naczyń klatki piersiowej urazowe 93
— spowodowane zimnem 206
— rdzenia kręgowego 234
— stawów 222, 239 Utonięcie 158
— suche 158 Utrata, krwi 80
— osocza 80
— przytomności 111,124,163 --------objawy 112
--------postępowanie 113
--------przyczyny 112
— soli z organizmu 134
— świadomości 118
— wody z organizmu 134 Użądlenie, jamy ustnej 159
— przez owada 190
Walka ze wstrząsem 85 Wątroba 102 Wdech 142 Wstrząs 80

— anafilaktyczny 81
— hipowolemiczny 80
— kardiogenny 81
— mierzenie ciśnienia 88
— niebezpieczeństwa z nim związane 82
— objawy 77
— pierwsza pomoc 86
— przywspółczulno-naczyniowy 81
— rozpoznanie 84
— septyczny 81
Strona 225
— toksyczny 81
— w wyniku, reakcji uczuleniowej 81 --------złamania kości 227
Skorowidz 287
Wstrząs zwalczanie 85 Zatrucia przyczyny 176
Wstrząśnienie mózgu 123 — rozpuszczalnikami organicznymi 193
Wścieklizna 20 — środkami, do prania 185
Wtargnięcie powietrza do opłucnej 92 --------ochrony roślin 191
Wylew krwawy 78 --------spożywczymi 183
Wymiana gazowa 143 — tlenkiem węgla 185
Wyrostek robaczkowy, zapalenie 104 — zepsutymi potrawami 183
Wysoka temperatura ciała 133 Zatrzymanie, akcji serca 162
Wzór łańcucha ratunkowego 3— krążenia krwi, 162
Wzywanie pomocy 4 --------ostre 161
— oddechu 163
Zawał mięśnia sercowego, 108
Zabezpieczenie miejsca wypadku 246 — postępowanie 109
Zaburzenia oddychania zagrażające życiu Zgorzel gazowa 20
148 Złamania, kości 222, 226
Zachłyśnięcie 124 --------dłoni 237
Zachorowania nagłe 103 --------kończyn 236
Zadania udzielającego pierwszej pomocy 10 --------otwarte 226
Zakażenie, rany 18 --------podział 230
—w wyniku otwartego złamania kości 229 --------przedramienia 237
Zaopatrzenie rany chirurgiczne 26 --------ramiennej 237
Zapalenie, trzustki 106 --------unieruchamianie, chustami 237
— wyrostka robaczkowego 104 ------------przez ułożenie 230
Zastój krwi 70 --------zamknięte 226
Zatkanie dróg oddechowych 148 — kręgu 234
Zator tłuszczowy 228 — miednicy 235
Zatrucie 174 — obojczyka 237
— cyjankiem potasu 192 — podstawy czaszki 129, 230
— cyjanowodorem 192 — sklepienia czaszki 230
— doustne 181 — śródstawowe 241
--------alkoholem 182 — w obrębie stawu ramiennego 237
--------lekami 182 — żeber 93, 232
— estrami kwasu fosforowego 191 — żuchwy 230
— fosfatami alkilowymi 191 Zranienia, czaszkowo-mózgowe otwarte 127
— gazami drażniącymi 188 — klatki piersiowej otwarte 91
— grzybami 184 — zasady pierwszej pomocy 24
— jadami roślinnymi 184 Zwichnięcie stawu 240
— jadem kiełbasianym 183
— kwasem pruskim 192 Żebra, złamania 93
— pokarmowe 183 Żołądek 102
Strona 226
--------postępowanie 177 — przedziurawienie 105
— preparatami do zwalczania szkodników 191 Żuchwa, opatrunek 40
— przez, drogi oddechowe 185, 191 2yły55
--------przewód pokarmowy 191
--------skórę 191 Źrenice, reakcja na światło 164
Wydawnictwo Lekarskie PZWL

00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10
tel. (0-prefiks-22) 695-40-33
Księgarnia wysyłkowa:
tel. (O-prefiks-22) 695-44-80
infolinia: 0 801-142-080
www.pzwl.pl
e-mail: promocja(S!pzwl.p
Skład, łamanie i diapozytywy Wydawnictwo Lekarskie PZWL Drukarnia
Naukowo-Techniczna Warszawa, ul. Mińska 65
NOTATKI
Strona 227
I>UV1ON
NOTATKI
I>UV1ON
Strona 228

Podręcznik Pierwszej Pomocy - M. Buchfelder - A. Buchfelder

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Podręcznik Pierwszej Pomocy - M. Buchfelder - A. Buchfelder

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Podręcznik Pierwszej Pomocy - M. Buchfelder - A. Buchfelder

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Podręcznik pierwszej pomocy - M. Buchfelder, A.

Michael BUCHFELDER, Albert BUCHFELDER

Wprowadzenie prof. dr med. K. Peter

WARSZAWA WYDAWNICTWO LEKARSKIE PZWL

Wszystkie prawa zastrzeżone.

Pierwsza pomoc i medycyna przypadków nagłych służą ratowaniu zagrożonego życia

PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA

1.1. Definicja nagłego przypadku

Według: ANR, 1993; G. Kanz, Ch. Lackner

Zgodnie z wzorem opracowanym przez Czerwony Krzyż przebieg udzielania pomocy w

Już podczas rozpoczęcia pierwszych czynności ratowniczych druga osoba powinna

1.3. Wzywanie pomocy

Już podczas rozpoczęcia pierwszych czynności ratowniczych druga osoba powinna

Rodzaj wypadku lub schorzenie pozwala często odbierającemu meldunek na

Ryc. 2. Kolumienka z automatem telefonicznym przy autostradzie. Po podniesieniu

2. PRAWNE PODSTAWY UDZIELANIA POMOCY

Art. 164 kodeksu karnego

Możliwie najlepsza pomoc

Czynności wykonywane bez upoważnienia

3.1. Budowa i czynność skóry

Uszkodzenie delikatnych zakończeń nerwowych

Bolesność w ranie jest spowodowana miejscowym uszkodzeniem nerwów, gdyż przy

Przyczyną zakażenia są bakterie zarodnikowe żyjące w warunkach beztlenowych i

Bakterie zgorzeli gazowej

Ryc. 4. Rana z otarcia. Uszkodzona Jest jedynie warstwa powierzchniowa skóry.

Ryc 5. Rana cięta (gładkie brzegi rany).

Rany na skutek ukąszenia przez węża

Oparzeniowe uszkodzenia skóry powstają na skutek działania wysokiej temperatury.

Ciało obce w ranie

Ciała obce pozostawia się w ranie

Groźne dla życia zranienia dodatkowe

W zależności od przebiegu pocisku przez ciało rozróżniamy: przestrzał, postrzał ślepy i

Opatrunek plastrowy (z prestoplastu) jest metodą z wyboru dla zaopatrywania małych

Opatrywanie opuszki palca

Przylepiec służy do przymocowania jałowych gazików do skóry lub umocowania

Opatrunek pasmowy nadaje się przede wszystkim do szybkiego przykrycia rany na

Ranę na ręce przykrywa się przede wszystkim jałowym materiałem opatrunkowym.

Opatrunek za pomocą chusty trójkątnej

Ranę na pięcie przykrywamy jak zwykle jałowym materiałem opatrunkowym. Rannemu

Ryc. 15. Sporządzanie opaski z chusty trójkątnej: W — wierzchołek, R — róg.

Nie używać narzędzi

Ciała obce w przełyku

5.6. Ciała obce w tchawicy

Człowiek i wyżej rozwinięte zwierzęta mają bardzo wydajny system transportowy w

Serce funkcjonuje jako siła napędowa układu krwionośnego ukierunkowując przepływ

Ryc. 21. Położenie w klatce piersiowej.

Regulacja ciśnienia krwi

Krew jest najważniejszym środkiem transportu w organizmie ludzkim i łączy jako

7.1. Krwawienie zewnętrzne (z rany)

Krwawienie rozpoznajemy stwierdzając wypływanie, sączenie lub tryskanie krwi z rany.

teriał opartunkowy teriał opatrunkowy

Rannego należy położyć, aby zapobiec skutkom zagrażającego ewentualnie wstrząsu.

Ryc. 25. Sprawdzanie tętna nad nadgarstkiem (tętnica promieniowa).

Można przyszyć oderwane części ciała

Jeśli doraźnie brak jest materiałów potrzebnych do zabezpieczenia, część amputowaną

Zimno odruchowo zwęża naczynia

Krwawienia do jamy brzusznej

""^ Utrata krwi V ł