PHAN THU HAT LEN DONG, SU DAP DOI CUA THAN PHANCHUONG NAM LEN DONG CAC KHiA CANH TAM SINH LY Nhu da trinh bay 6 trén, Lén dong khong thuan tuy 1 mot hién tuyng tin ngvong - van héa, ma cén lién quan tdi cdc khia canh tam sinh ly cla co thé, Day 1a linh vye nghién ctu lién nganh gitta van héa hoe véi tam sinh ly cd nhan va tam ly x3 hGi, ma vé khia canh nay nghi lé Lén dong con it duge quan tam nghién ci. O nude ta, méi cé mét vai cong trinh nghién ctu vé linh vye nay, chang han ludn 4n thac sy cba Tran Manh Cuéing va cong trinh nghién eitu cia Nguyén Kim Hién'. Trang chuong nay, € hiéu r6 hon ban chat cha hign tugng Lén dong, ching téi thir xem xét né duéi khia canh tam sinh ly, c6 tham chiéu tdi cdc nh4n thitc y sinh lién quan. 1. CAN DONG, co pAy, ROI LOAN TAM SINH LY, TRILIEU VA TAL HOA NHAP CONG BONG 1, Can déng va co day Nhiing Ong dng Ba dong cho rang viée hau dong cia ho 1a do ho c6 c&n, c6 s6, hay con goi la edn dong. Cin & day c6 1 Tran Manh Cudng, Nidin xét dc chém bien doi § lute ca trang chai lén dng d cdc 1 hgi ving Nam Dyrh. Luan 4n thac sy y hoe chuyén nganh tam thdn hoe, 1999; Neuyén Kum Hign, Lén déng d Vie Nam, mot sink oat van héa téne link mang tinh tr ligu. In tcong “Bao Miu va cde bin thife Shaman trong cac toc nguéi é Viet Nam va Chau A". Sdd. 165166 nghia 1a cin qua, !a sé phan da djnh cho mét sé ngudsi phai ra hau thanh, hay néi m6t cach khac hg ca “edn cao s6 day”, Can so cé thé nhe hay nang. Chj N 6 tinh Hung Yén ndi rang nhiing nguoi cd cin nang tifc la cé cn eda mét vi thanh nao d6, néu khong mé ph, thi sé bi thanh hanh, bj 6m dau, va cude séng sé khé sé. Tré thanh Ong dong Ba dang khéng phai la chuyén don gin. Lim nghé hau bony }i génh thém mot bén phan véi cdc vj thanh Tit phu. Nhiing ong ba dong trde khi quyét djnh te thanh nguéi han thanh, ho thudng, cé chuyén chang lanh, 6m dau, bénh tat, co day. Cé nguvi cn bi than kinh, hay la bi dién ma nhiéu khi khdng biét ly do vi sao, mac di cé di bénh vién chia. nhumg khéng khdi, ho danh phai gap mét Ong dong trudng dé nhd lam 1é. “Theo mot sé déng thay nhudéng Ng, T (Tinh Humg Yen), Th. V Ye ngoai thanh Ha N@i), hay éng thay cing N (tinh Hung Yén), thi nhing nguéi in s6 c6 thé nhan biét duge bang dang vé, theo tir vi, tung s6. Tham chi ho con néi “ai cing ¢6 cin”, nung co ban ho dya vao tu vi va tinh c4ch ma doan rang ngudi ta cd can cia vj thanh nao. Dan éng va dan ba cé thé cé can cia mot vj thanh khde gidi v6i minh. Nhing ngudi cé cn cia mot vj nam than, thi ngudi ta cho rang ho cé nét mat bimg bimg, mat lung lanh tréng hoi dit tuéng, nong tinh va béc déng; nhing ngwai cé cin cha ni than thi cé vé thuan han, va cé ni tinh hon. Nhimg nguéi phy nit néng tinh, nhimg cé phan cv'ong quyét thi cho ha 1a ¢6 can Quan hodc can ng Hoang. Ciing nhu vay, mot ngudi dan éng trong éo 1a, udn 60, gigng eo éo, thi moi nguési cho 1a cé can eG, chang han nhw can cé Chin hay cd Bé. Nhing ngudi cd cn cha mét vi thanh nao dé c6 thé thé hign ra nhitng tinh cach cé vé phi hgp véi phong thai ca vj thanh dé nhur dirgc miéu ta trong truyén thuyét hay chau vin. Chang han, néi rang nguéi cé cin Die Thanh Trann dng, h ah trinh eda thdn hinh vo than phan Triéu, thi trong rat phong 6 va tinh khi manh mé cba mot quan vo. Khi gidng déng, ho sé that ci bang mit chiéc khan lya, d6i khi con xién tinh va “edt da man”, dat bi trong céc budi 1é chita bénh hoe hau vao nhimg ngay 1é 1én, nhu la tige cia Dire Thanh Tran Trigun. Néu mot ngudi phy nifcé can éng Hoang Bay, thi trong cé vé ca tudng dan 6ng va rit manh mé trong tinh cach ciing nhu trong léi in tiéng ndi. Khi Lén dong, ho c6 thé ngam hit 7 - 9 diéu xi ga lign ma khong bj say, va viée nghién thude phién cing duge phan anh trong cung van vé 6ng Hoang Bay. Néu mot ngudi co cin ong Hoang Mudi, thi nguti dé cd vé an choi, phong thai phong hyu. Khi !én dong hau thanh, ho thuémng ngdi rat ung dung, udng rugu, udng tra, va phi phéo hut thudc nghe cung van hat. Khi nghe cung van ngam tho hay, Ong Hoang thudng vé géi, thong tién. Mot ngudi cd cin Cé Chin cé kha ning xem béi véi sy “toa bong” (gitp da) cla Cé. M@t ngudi dan éng ma cé can cé Chin hay cén goi 14 cé c&n “cd” vi anh ta trong hoi giéng phong cach cha phy mir. Anh ta cé dang di é0 la udn é0 va cdc dng déng va ba dong khi gp anh ta thudng ndi “chao cd”. Nhimg ngudi cé can cé bé hay cAu bé thi tinh tinh c6 vé tré con. Khi lén dong, vj thanh ti hon nay mua vui véi moi nguéi dén dy va lam nhimg digu b@ va phong cach cia mét dita tré nhw ndi ngong va lay tay quét mili, muta su tu... 2. R6i loan tam sinh ly Nén ching ta dén mot dign tho Tir phi va c6 co hdi néi chuyén v6i chi dén va ké ve ban than da bj hanb, 1a nan nhan bi bénh két t6c va bj dién ra sao, va ké vé nhimg ein bénh khac ma chita khong khoi va sau dé dé nghi ong cha dén mo phi cho. Chi N la mot nguéi abu vay. Chi con nan manh rang cuge dai eda chi kim kha lén rat nhiéu tir khi ra ma pha, vA nay chi di theo dudi va gan bé cd dai minh véi viée 167168 Myo Bice Think hau thnk, Chi néi, “n@u toi khdng lén dong nita, toi so bj dm dg, va khong thiet an wong gi. TOi chi udng nude va an chit hoa qua’. i cha nhiing Ong dong Ba dong bi ket téc, bi 6m, bj hanh la rat ph6 bién. Theo lui clia ho, thi hg coi nhv 1a bi bat sét, bj mac mot thir bénh “tam link", ma déi khi ho goi 14 bénh 4m. Nhimg bénh nay duge nhin nhan nhu la triéu chimg cia “edn cao s6 day", hay néi mét cach khac 1a c&n déng. Co nhimg nguéi mo gap thanh, nhin thay ran, thay dia, hay 1a mo bay bing dén mot thé gidi v6 hinh khac. Ho co thé bj két téc, tite 1a te cua ho bj tét va bét lai ma khong 13 ly do, khang thé chai cho téc dudi ra dug. Hg cé thé bj dién, di lang thang va néi nham nhi. Nhimg nguéi nhu vay, theo nhv nhitng ngudi hau dang thi hg bi Sp béng, bj cdc ngai phat ma khéng biét 16i “hau” thanh. Chi N cho rang, nhiing ngudi nay cé thé bj cac ngai “bat sat” va néu gap thay cao tay lam lé chiva bénh, mg phé cho va cé tam hau thanh, sé duge thanh thuong va bénh tinh cé thé thuyén giam. Mat khae, cé nhimg ngudi khéng cé trigu chimg nhw vay (néi mt cdch khae, nhiing nywai c6 cain sé nhe) hung van muén m¢ pha khai can vi theo hg mo phu thanh mét con nhang dé tir thi sé duge ban phat mot chit Idc thanh, cd cuge séng dé chin, gap may man trong cudc dai hon va cé tai 6 loc. Dya vao nhimg Ong déng, Bi déng, ly do dan dén mo phi c6 thé do may cin ngvyén sau: Nhom thir nhit bao gom nhitng ngutii bj mac cdc chimg bénh: bi két tée, bi dién, bi rei vao trang thai ngay ngat mét cach ty phat, va bi dm. Nhom thir hai gam nhiing ngudi mun c6 cude sting tét hon, cu mong diéu tét dep cho gia dinh, cau stfc khoe va Lam 3n suén sé. Nhimg éng ba dong trong tiéu chi nay thudng cho rang thanh than ¢é thé phi trg cho ho va vi thé ra hau thanh, thi sé duige thanh ban phat “Ide rai Iéc vai".éng, hah tinh cia thin tinh va thin phon Két toc Chung t6i da gap mt sé trudng hgp bj bénh két tée 6 mot s6 tinh mién Bac vao nam 1999, trong 46 od mot ngudt rat dién hinh, chi tén 1a X, 6 dén Kiép Bae. Toe chi X bj bét, xoan Tai va khéng thé nao chai ra duge. Chj X ké rang “thanh phat chi”, khién chj bj két tc Tan nay la lan thir ba. Hai lan truée chj da lam lé va téc da dudi ra. edn Tan thit ba thi “chua duge phép”. Chi nhan manh rang “Thanh dang thir thdch chi, ba nam nia méi duge thanh cho Jam lé, chit hién tai thi thanh chna cho”. Theo léi chi N, nhig ngudi bj ket toc nhu vay 1a e6 edn cao sé diy. Khi nao hg lam 1é va cé thy cao tay giup cho thi més hy vong qua khdi, va cy thé la phai Lim it nhat hai Jé. Nghi 1é thir nhat 1a lé “chai toc”, do mét dong thay lam dé xin thanh thuung, va cha phép hg duge chai toc. Sau dé, quan thay dé sé lam tiép 1é mé phu cho mat mé, dé hau cde thanh véi hy vong bénh két téc méi qua khéi. Bj dién Trung hop nhimg ng dong ba dang true day da timg bi dién rat nhiéu, khi ra ding m@ phu thi khdi. Nhu da ndi o trén, ngudi bj “cin cao sé diy” cé thé biéu hién bang nhicu trigu chimg khic nhau. Nguoi Viét ndi la bj dién, nhu tridng hgp chj X nhae tdi & trén, tie 1a nguivi dé than kinh bat dn, néi linh tinh, di lang thang Khéng ty chu duge. Ddi khi con ty xumg la vj thanh nao dé, 1a 6ng Hoang Muti, ong Hong Bay, Cé Ba, hay 1a Cé Chin va thm chi 1 t6 tién cita he. Trong luc lén con dién, nhur trong trudng hgp cia anh Th & Humg Yen, anh 44 ty nhan minh Ja thanh (ndi mot cach khac bi thanh nhap vo), bat gia dinh va moi nguéi xung quanh phai phye ting va lam thea nhimng diéu anh chi bao va phai lay anh nhir lay Thanh. Khi lén con, ho ¢6 thé cdi tran trudng, nhay xudng ao, xudng hi. Nhimng trigu chimg dién nay ndi chung rit pho 169170 Nye Dite Thick bign déi véri mét s6 ngudi true khi ra hau dong, Lic lén eon nhu thé, ho cd the tir chai di bénh vign, va theo ho néu 6 di ciing khong chita khdi bénh. Ho thuting bio gia divh di mai mot dong thay nao dé dén 1am 1é chita bénh & mot dién tha Ti pha va tip theo la lam lé ma phi dé tro thanh Ong dong, Ba dong. Roi vao trang thai ngay ngat ty phat Rat nhiéu nguéi me phi mvc day da timg bi roi vao trang thai ngay ngat mdi khi ho dén noi th cing. Khi vao mot dén thé nao 46, hay di xem mét budi hau dong, ho tw. nhién rai vao mot trang thai, ma trong nghién cim goi la “trang thai ngay ngat” (Ecstacy). Ho nhay méa mdt cach vo thie, dén khi cd mot dong trudng kéu thay lay d& cho, ho&e 6 ngudi lay goi thi ho mdi thodt Khoi trang thai nay. Day cing la hign tugng goi la “dp dong”. Nhing ngudi bj roi vao trang thai ngay ngat da ndi rang hg bj bat sat, bj Thanh hanh, va hg da “tui bong”, tite 1a ho co can s6 phai ra hau d6ng, nhung hg khdng biét, nén mdi bi co day. O dén Kiép Bac, mét chi phan nan vé sé phan cba minh, chj néi ring “bj bat sat khé lam”. Chi cling nhy nhing ngusi khac di lé & dén, nhumg chj da bi co day, va méi khi bj nhu vay, rat mét, vi nhiéu khi trang thai dé kéo dai hang gid. Nhimg ngud@i nhu thé nay cé thé thot khoi trang thai ngay ngat bang cach mai mGt déng thay dén }am 1é ma phi cho, va khi tré thanh mét ngwdi hau déng, ho sé khéng cén bi roi vao. trang thai ngay ngét ty phat nifa, va thinh thong khi biiu déng, ho mai cé duge trang thai nay, tuy nhién hie dé la trang thai ngdy ngat ma ho chu dgng tao ra. Trong thu té, mét sé ngwili roi vao trang thai ngay ngat ty phat 1a do tam lf sttc khée khong duge tét. Ho cam thayhoa mat, chéng mat va roi vio hén mé khi ho dén dén thé, mt trang thai nhiéu khi do mai trudng gay nén, nhwd nai cé nhiéu tugng Thanh va mai khéi huong nghi ngut. Ho cing 6 tinh thé gidng nhu' nhimg nguéi bj ngat xiv khi di dy mot dam ma, hay ta nhin thay nhiéu mau, thm chi cd ngui roi vao hén mé khi nhin thay m6t trinh dién ngoan myc nao dé. Bi 6m Mét sé ngudi mac mét chimg bénh ma ho thudng goi lA “dm vat", hay la “nhy 6m gia vd". Ho thay nguéi khong duge khée, va khong mudn An udng gi. Cé kh nhiéu nguai Lén déng mac bénh tinh nbv thé nay. Tiéu biéu la mét chi ngoai thank Ha N@i ké cho ching téi nghe tevdng hop cua chj. Ddi khi chi thay dm mét, ddi chan chj bi lank ah ngudi chét ri. Chi dén bénh vién, nhung bic si khéng thé chudn doan bénb gi. Sau mét thdi gian dai bénb cif thinh thoang tai phat, chj da duge mét ngudi ban gigi thigu gap ba N, mot dong thay o Ha Noi. Ba N da kéu thay lay da, cau thanh Tér pha thygng cho, ri md pha cho chj. Tirdd te di. bénh tinh cha chj thuyén giam han va dia dan qua khéi, dong thas cong vige nudi tha cé va buén bin dong nat etta chi va gia dinh kha ban lén. Chi ted thanh mét dé trtin ein cha dong trudng Ngai. va cing nhu nhimg con nhang dé tir khée, chi thuéng tham gia vio ede budi Hau ena bi Ngai i thi gidp ba. Loi 6c tran thé Trong théi ky kinh té thj trang, cang ngay cang cé phiéu ngudi khong cé cin cao s6 day, nhimg van ma phi va hau dong, vi ho hy vong rang hau Thanh sé dem lai tai Ie va site khoe cho ho. Nhing ngwoi hau dong thude nhom nay thuéng 1 ngwai buon ban. Vige budn ban cba ho hay 171172 My: Bae Th g€p rai ro hon so i nguéi lam rugng, céng nhin va nguéi an Itteng cia nha nude. Ho quan niém buén ban phan nao dé tay thude c6 Ide hay khong va adi khi cd Ide con phy thuge vao viée hau thanh. Chi T ¢ gan cho Ma (Ha NOi), chj Th ban hang & cho Hém, Céc chi nang dong thao vat lam an, nhung bén canh dé via phai cit may, cu sv gitp 6 cia thanh than vai hy vong sé giam duge riti ro va buén ban phat dat. Kigm dude tin, cdc chi dinh ra mt khoan dé ra dong hau Thanh, di l2 dén chia va cdng dite. Ching han nhw chj Tudt dd thé 16 rang chj “bét mot phan ba sé tién kiém duge dé hau Thanh”. Trong phan nay, ching tdi sé dan mot cdu chuyén vé chi L, mor phy niybu6n ban tinh dau & mét xd trong, hayén Khoai Chau, tinh Hung Yén. Day 14 mét ving qué ni trot cdc logi cay thude. Ray gid chj L la ngudi gidy cé trong xa, vi vong vige ban dan bec ha va dau hing cua chi rat chay. Truée khi chj mé pho, chj da bi dién nang, di lang thang va hay ngam minh xudng ao. Chi duge nguoi nha mang dén nha ng déng T 6 mot xi gan dé dé mo pha. Tir d6, chi thay minh khoe ra, khéng bi lén can dién niva. Diéu dang chi y @ day la tirkhi phyc vy thanh, viée buén tinh dau etia chi thinh vugng han lén. Cong viée budn ban thudc bac rét phap pha, phy thude vao sy cung cip dau ¢ trong ving, Gid cd lén xuéing that thuting, cé thé tang vot trong vai ngay 4 thang nay, sau 6 lai tut xudng rat nhiéu vao thang sau. Chj ké, thinh thoang. chj nam mo thay ban hét dau, hoge nam mo thay cé rat nhitu dau ton trité nha. Chi hiéu phan nao nhing gide mo dé la do sv chi bao cha Thanh. Vi dy, chi mo thay “chay chg”, tite 1a dau 6 ch¢ ban sach, va khéng co ma ban, Chj doan rang chi mot vai ngay sau, dau sé rat hiém va gid ca sé ting vot lén. Thé la ngay hém sau, chi di chg va di quanh ving mua that nhiéu dau dé khi dau khan hiém méi ban ra, Buén ban kiévnhiéu tién bang cach ly giai nhing gid mo ahu vay '. Me phi, ra déng va tai hoa nhap Cac Ong déng Ba dong phai lam 16 1én dong nhu 1a mot bén phan phai hau thanh, vita nhu mét nhu cau vé tam linh trong cudc déi ho. Ho thuéng tap trung thanh timg phe canh vai dong truting, nguéi di mo phir cho ho va vdi ning con nhang dé tir khd4c dé cing dén dy Jé hav ding cha nhau va cing di hanh huang dén cdc dén to phit lén & mién Bac dé lé thanh va hau thanh. Cac Ong déng, Ba déng bat bude phai ngéi dong hai lan trong mot nam, thudng vao dau va cuéi nam. Cé khi ho cén hau vao nhiéu dip khac trong nam, nh vao cdc dip tiée cia cdc.quan, cdc Mau Tit phi. Déi voi mot s6 ngudi c6 cin nang, ho cam thay khéng duyc khée, hay 1a “nhu 6m dé” néu ho khdng thung xuyén “bie ghé” hau thanh, Ho khéng thé bo hau dang duge, mac dt hau déng rat ton kém (mét budi hau it nhat 1a phai mat 5 tram ngan dén nhiéu trigu déng), va cin phai chju dung thai dé thigu thign cam cita xa héi dai véi ho. Nhung céng viée hau thanh vi ho khéng phai Ja viée nhé. Hon thé, budi hau dong déi khi lai la mot niém hanh phic cia cdc Ong ding Ba déng, la stic khoe cia hg, va dé cau tai, cau Ic. Thue té, nghi lé hau dong ddi véi ho da mang dén trang thai vui vé cho ho ca trong khi bau va sau buéi hau. dc Trong phn lén cae trusng hgp nhimg nguvi cé cin dong, di co day (dign loan, dm dav, lam an that bat...) thi phai lam 1 Phin ndy chung (oi sir dung lifi ké va cde tinh tiét duwe nha nghién cut Nguy8n Thi Higa tinh bay trong bas. One déug, Ma déng: Ho Ja ai? Yn wong sich “ Dao Mau va mot sé hinh thie Shaman trong céc the ngut & Viet Nam va Chau A”, Nxb, KHXH. H , 2004, Gere eee Ly 173174 N42 Bite Thanh 1 mé pha, trinh dang va sau 46 ho§c 1a lép dién tha Mau & trong nha hodc la di 18 Mau céc dén phi khac, thi da phan nhing nguibi ed cn dng déu duge giai toa, khdi bénh, cude séng trit lai binh thudng, tai hda nhap véi cong dong. M. THU LY GIAL HIEN TUQNG LEN BONG TU GOC BO TAM S{NH LY Trong cdc céng trinh nghién citu ctfa minh, Freud da néu ra khai nigm hau thie va vo thi, trong a6 hitu thite phan anh cdc hign tugng ma con ngudi quan tam, co duge nhan thie kha day dui vé sy tn tai cing nhu ¥ nghia, gid tri cua hign tugng ay, trong khi 46 v6 thitc lai bi chim sau vio tiém thife, con nguéi khéng c6 ¥ thtte 15 rét, khong mang cdc thong tin dac biét vé nd, chi trong mi trudng dac biét, cdi vd thite ay moi thé hién ra trong hanh dong cha con ngudi nb mét hign tugng mang tinh ban nang. Trong hoat dong cia con ngudi, ¥ thie huy dong hoat dong cia vo nao va hé nao tay nhiéu hon (¥ thitc), con vo thie huy déng cua céu tao lwéi va hé than kinh thye vat nhiéu hn (ty dong, phan xa co diéu kién). Trong céc giai doan bitn ddi ¥ thtte, khi ¢ thite yéu va bj thu hep thi hoat dong v6 thie chiém wu thé. Trong trang thai Lén dong, hoat dong ¥ thite yéu di va thu hep Jai, what 14 & giai doan Thanh nhap thi hoat dng v6 thie chiém uu thé, tao ra trang thai ngay ngét, dudi tac dong cita cdc nhan té: am thanh, tién dong, léi hat, nhay mua, mau sac, ryou... tao nén trang thai ng4p, ring minh, run, nét mat thay déi, tha don, dé mo héi, say mé, ngdy ngat. Do vay, Lén dang 1a d6i y thite dic biét *. Manh Cuting. Nhdin xér dae diém bi #1 ¥ thite cia wang this len déng 6 18 h6i ving Nam Bink. Luan iin thac sy hoc 1999. 1 TrdDé cé thé tao nén trang thai bién déi ¥ thtre cha cdc Ong dong, Ba dang thi con nguii phai chi dong ty dua minh yao trang thdi “ty am thi”, Day la trang thai ty 4m thi vé sy ton tai cva than linh va khat vong duge théng quan voi than linh dé cau xin sy che cho, phi h6 cha lye lugng siéu nhién ay d6i vai site khoe va tai le cha ban than. Nhing con nhang dé tir cha Dao Mau, tuy chya phai la Ong dong, Ba dng, nhwmng cing cé long tin vao sy tén tai cila than linh thi khi tham gia Lén dong, ho cing cé thé rai vao trang thai ty 4m thj va bi dp dong. Hién tugng Lén déng vui 6 Hué cing 14 hién tugng 6p dong tap thé, khdc vai dp dong ca nhan thuéng thay trong cdc budi Lén déng o mién Bac hay & Nam Bo. RO rang Lén dong khong phai Ja trang thai bénk ly ma chi Ja trang thai tam sinh ly trang thai bién déi ¥ thie dc biét ma cac Ong déng, Ba déng chu dong by dua minh vao. Chinh trong moi trurdng ty bién déi ¥ thite dé, ci vd thie tréi day gitip Ba dong, Ong dong gidi toa nhieu te ché tam thin. Do chinh IA nguén gée cua nhiéu hién tugng tam sinh ly, nh dién loan, bénh tat, két toc, co’ day... Va cing khong cé gi ngae nhién khi ra déng va thudng xuyén Lén dong, thi trong méi trudng ty bién déi ¥ thite do ty am thj ma cdc te ché v6. thite duge giai toa, dan khéi bénh, khac phyc dan duge eac hanh vi léch chudn va tai hoa nhap cong déng nhu nhimg ngudéi binh thudng khac, Trong tac dung tr] ligu ea Lén déng, nbu phan ich cha Nguyen Kim Hién, thi hé théng am nhac chau van c6 gia tri tri ligu tich cye!, Dac bigt 1 nhac chau van thung gin véi cde Liét tu vii digu. Chinh vi thé cé ngudi vi nhac chau van 1 “nhac rock Viét Nam” voi hai dae trung 14 sy lp di lap lai cba 1 Nguyén Kim Hign, Sad, tr. 362 - 363, 15176 Ryo foc Tl trat ty cdc nghi lé va tinh chit manh mé, ndo nhiét cia tiét tau nhay. Chinh chite nang ti ligu hay viée diéu chinh hé théng tam sinh If eda chau van, néu cd thé ndi nu vay, 1a nam 6 ché két hop durge cd hai thai cye cla dui sGng tam sinh ly: mot bén 1a su nghiém tac, chat ché, bén kia la sy néng nhiét, hon nhién day stic sng. Phin nghiém tie trong chau van (chi yéu duge thyc hién bai teat ty nghi I¢), c6 tae dung én dinh, diéu chinh hé thong tinh than cba ngudi tham gia, hutmg ho vé mot thé gidi dua trén mét hé gid tri bén ving; trong khi phiin séng dong, hn nhién thi giai thodt, khién nang luyng tiém in & ngudi tham gia di vao su van déng Jam tang thém site séng. Chinh vi thé, cé thé ngay sau mt sé buéi lén dong dau Gen (tat nhién cd nhimg ngudi dng khéng nhap, thuding goi la “dong da"), nhiéu nguai lén ding da cm thay khoan khodi va hung phan, diéu khién cho he lai mong mvén sém thu hién nhing vai hiu mdi. Nhin chung, viée lén dang mang mot khoai cam die biét Adi vai ngudéi tham dy. ¢6 tée dung giai ta va thing hoa, dic biét déi nhiéu ngudi phy nit trong xi hdi xua, phiin Iém chju nhiéu bé Ge ché. Chang thé ma c6 cau: “tht nhat ngbi dong, thi ni lay chdng quan’. Nhac }én dng khéng chi dé nghe, né dura ngudi ta vio cudc van d6ng co thé tich cyc. Hon nia, trong nhac chau vin. cé rat nhién tiét tu khic nhau, phd hgp voi nhiéu kiéu van d6ng va trang thai tinh cam khdc nhau, lic thi khién tam hon ngudi ta hay bong, lic dau dén buon thuang, lic lai hing hye Khi thé, Iie phan chin say mé... Bao nhiéu cung bic eda tam hén dién ra mau le trong may tiéng dong hé ven ven chi trén mt manh chiéu hep véi sy hé trg cia mét thay cung vin va mét ngudi danh nhip (v6i mot bé nhae cy khd don gidn: mot an nguyét, mot bo phdch, ddi khi mot chiée trong con). Chiéu huéng cia mot budi tin dong dién dién tir nhimg gidng, hiah teinh cia thd a than phan nghiém trang nhat nhurcde quan, cde chau dén nhiing gid vui tuoi tre trung cia cdc ¢4 cdc cau. Theo chiing tdi, day cing 14 mét chiév thuan khién cho tinh than duge khai phéng va tro vé véi cnoc séng 1A phd bgp voi mét hinh thife sinh hoat mang tinh tr ligu tich eye. Khong chi ngudi nhap déng va doi cung van 1a nhimg ngudi tich eye duy nat, ty nguéi hau dang dén nhing ngudi xem xung quanh, déu cd mot sy cong hung gan nhu thong nhat dé khuyén khich ngudi chinh chit trong vai trd “bac ghé hau thanh” khién cho “mie dé nhap vai” cang thém sau sac va sy thé hién ede nhan vat than link cng thém manh mé. Nhung nhing dic thi cé tinh trj ligu cba chu van cén cin. phai duye chi ¥ khai thac hon nia khdng chi nam trong phuong dién thuan tiy am nhac ma con trong méi quan hé gitta am nhac vdi nhiing cam xtc, nhing trang thai tim hon duye thé hién mét phn trong tei ca, mét phan trong nhing ting xir cy thé cua cong déng, nhimg ngubi tham gia gp phan tao nén mot dai séng déc déo cia thé gidi nhimg nguéi én ding, trong dé nhiéu vé dep trong qua khir eon duge lu gitrlgi rat sinh dong, khiGn cho trong nhimg théi khdc nhat dinh, con nguéi nhy cam thay minh bude vao va lién lac duye vai mot binh din hoan toan khac véi dai séng hang ngay, thing hoa va hdi nhap voi sy thong nhat “nguyén thiiy” ngan xwa. Chinh & d6 ma sw sng dutye tai sinh va vai tro tr liéu thye sy dién rat. Cung véi am nhac, nhay mia eiing mang Jai gia trj tri liéu, théng qua van déng cua co thé, qua sy nhap than va dong nhat ban than véi than lin, khai mé va gidi phong cdc xtc cam mang tinh ban nang, vé thitc. Pac biét, cc yéu td 4m nhac, mia nay khéng thé tach roi cdc biéu tugng than link véi anh hao quang than thanh, ste manh va uy hye cha cdc ) Nyuyén Kim Thén, Sdd, tr, 262 - 263. 177178 Ngo Bite Think biéu tugng tam linh, duge bao phi béi cdc hinh tugng cé that, théng qua mau sac trang phye mang nang tinh cung dinh.., tao nén st manh cia sy hgp nat gira con ngwai va thin linh, tac déng manh mé t6i tim sinh ly cia cae Ong déng, Ba dong vé phuong dién tri Kiéu. I. LEN DONG, BONG ROI, VAN DE DONG TINH Trong nhimg Ong déng, Ba déng cd khéng ft nhing ngudi “Ai nam 4i nif” va cdc cuge tinh duyén dong tinh. Tuy nhién, trong sé nhimg ngudi déng tinh ay thi ty 1é nam 4i no chiém 86 dang hon nir 4i nam. Tat nhién van dé luyén 4i dong tinh khong phaila hign tuyng dic hi cha c4c Ong dong, Ba dong, ma do 1a hign tugng chung cho cd xa hdi c6 truyén cing nhu. xa hi hién dai, dic biét la trong xa hoi hién dai. Vay thi trong gidi dong bong, vain dé dong tinh co nhimg sac thai riéng gi? Ong dng D nim nay hon 50 tuéi, chit mot ngoi dén & Ha NGi. Ong xuat than gia dinh c6 cin déng, cha ta Ong dong Hf chu déng dén néi tiéng 6 dat Ha Thanh. Ti nho Ong dong D dude hoc hanh, sau nay trd thanh mét gido vién day van c6 nang lye d trudng phé thong eo sé. Ong nhé lai, nm 16 tudi, Khi cén dang di hgc phé thong, canh nha c6 mot nguéi nam gidi lon tudi, dep trai (ma nay 6ng cén gid lai Anh), dén gitip &ng hoe ton, nhung sau may budi dau day hoe nghiém chinh, chang trai kia ru ré 6ng vao tinh duc ding gidi. dau éng thay so, nhimg sau dan thay thich, tir 46 ong bi “nhiém” bénh gay. Tro thanh gay rdi, dng hay chai voi bon tré hon, khién chung cing nhiém gay nhu dng Khoang trén duéi 20 tuéi, mot Tan dng bj dm nang, thude thang khdng khdi, nghi rang éng mang cin déng cba dang déi, gia dinh bat dng ra trinh déng va tr thanh dong cé, mang cin cé. Nhu vay dng da tré thanh éng dong ai nam, di nit. Ong c6 vg, c6 con, nung khéng man ma véi vg con giaVi mc cam la dong, ma lai la déng cé (gay), nén dng thoi khéng theo nghé day hoc nifa, tro vé lim nghé Ong dong dén, cd nhigu dé tis, dac bist 1a cdc dng cd (gay) nhy Ong. Ong cd nhiéu gay, ohung phan nbiéu nhimg ngwoi nay déu khong phai li ngudi cé can déng bong, ma 1a ngudi déng tinh binh thuémg. Ong thudng dau ho vé téng tich, nha ciza, nghé nghiép. Ho quan hé vdi nhau qua cdc cude di choi, qua chat trén mang, nhan tin, dién thoai di dong. Hink nhu quanh ng, da binf thanh cng déng, khdng chi nhimg con nhang a@ ti tin the thanh Mu, ma cén ¢6 cong déng nho han 1A nhimg ngudi nhu Ong, tite ede dong cé ai nam Ai nif (gay). 0 6, ho ny do béc Id tinh 4i nam Ai ni cua minh, thoai mai ké cac cau truyén tinh duyén dng gidi mot céch khdng hé e de. Theo Ong dong D. “Ping cd la nhimg ngudi c6 cin mang, nhung Ii la i nam di ni, sc thi [4 dan éng, nhung tinh tinh, hn la dan ba, ho thich son phan, néi nang ong ¢o, thich ninh, thich khen, ho khée véi nguéi ai nam di ni binh thydng. Ho cé nhu cau tinh cam, tam sinh ly nhy ngudi binh thudng, chi khdc 18 ngudi binh thutmg tim ngudi khéc gigi, con dong c6 thi 6 ngudi cing gidi”. Dé ti cha Ong déu 1a ngudi ra ding, phan lén 1a dong cé (gay). Cé ngudi rat tré, trén dudi 20, sinh hoat rat hién dai, ho rit nhimg ngudi déng tinh di nhay o vii trudng, co khi mot dém “csp bo" voi 3-4 ngudi dong gidi. Ho cing ghen tuéng, gidn déi, “da” nhau! Trong con ngudi Ong dng D an chita nhimg day dint, tam sv. MOt m&t, dng tim th4y niém vui, hanh phic d méi trusng nhig ngudi déng tinh, dic biét nhimg ngudi déng tinh 1a dong c3. Tuy nhién, 14 ngudsi cd hoe, timg la gido vin, nay 4a cé tdi, éng ludn eat van ban than, sé phan, “ Sao khong cho 179Nye Bie Th 6ng la chang trai binh thudng, yéu vg yéu con niu moi ngudi khdc, sao dng cf phai dau diémy mic cam truGe x3 h6i, khign ong c6 cam gide nhu']a ngudi thita d x4 héi nay, chiu bao don nén, mac cam trude xa hGi, dau diém, vi név khong vg con, xd hoi, ban bé biét sé ché cui, xa lanh minh” Ong tri hanh ha minh, dng coi dé la sy phat trién lech lac vé tam sinh ly,t nhung lai khong muén chita nd, vi nd cling mang lai niém vui, sy thoa man naa dé. Cang vé gid (nay da hon 50 tudi), trong lac ngwdi thudng cé gia dinh am cing hay cling la déng cd, nhumg chiing né can tré, choi béi cing nguéi déng tinh, thi Ong “don thuung doc ma”, c6 doc “mot manh tinh riéng ta véi ta! Tuong ty nhu céc dng dong 4i nam Ai ni, cde bi bong trong Bong rai Nam B6 cing mang tinh 4i nif, di nam. Phin Jon cdc ba bong 1a nam di ni, chi cé sé it 1a nit thyc sy. Trong mét lan tiép xtc voi cdc Ba bong 6 tinh Tién Giang, trong sé han 60 ba bong thi chi c6 4 ba 1a nif, con lai tuyét dai da sila nam di nif, hay ding han 1a nam “gia” ni. Cé bong S ndm nay 39 tudi. Mot In cdch day 44 lau, khi S mdi 6,7 tudi, Bd béng B 6 I8 & Tan Higp, Chau Thanh, Tién Giang, nhan thay S cé diéu gi d6 dac biét khi xem ba béng B nhdy mia, Ba da nhgn S vé nui va truyén nghé mila hat Bong rai. S hang hai theo Ba ve o cling va miét bai hoc nghé bang rdi tu Ba. Nay Ba bong S d4 qua ddI, cd béng S da ké nghiép, the cing Ba B va tre thanh cd bong nai ting & Cai Lay. C6 bong $ ngudi cao to, khde manh, an mac, di dung, né1 nang ahy mot c6 géi, hat ri hay, lam mam vang dep, mia dang mam va cae tra tap ky rat kheo. phan nay t6i cd tham khdo mAtsé tam suf cia 6ng D. Trong phim, “Love man, love woman” cba Ngvyén Trinh Thi, xin cdi on tac pid. 180Len ea}, bank feinh ede than link vs thin ph C6 bong L & Go Céng, Tien Giang. nam nay con kha tré, Khoding ngoas 30 tudi, 18 phy ni thyc thy, co chang va hai con ga! Co ké rang, luc c& sinh ra rt dm yéu, biét i, biét nd: cham.. N&m 7 tués, bong nhién Cé ly chiéc mam mua nhu mat ba beng. Sau dé cd lam lé nhap tong Ba, di lé Ba & cac dén miéu, fir dé cd thdy khée manh, xinh dep, lay chdng, nuds hai con gai, cdn chéng thi mac bénh nén thuéng ém yéu. Ngay thudng, Cé béng L khoe manh, xinh dep, lam nghé budn ban trai cay, nov nao lam 18 miéu Ba thi mor c6 6) Mua beng, Cac “Ba béng” néu gic la nam thi déu an mic, di dimg, néi nang, cu’xi¢nhu la mét phy ni Ching t6i eding chua digu tra xem giita hg cé “mdi tinh” dang gidi hay khéng? Ngoai cing can cét nghia cin nguyén vi dau nhiing ngudi dan éng lai phai cai trang thye sy thanh n@ gidi dé gia nhap d6i nga cae “ba béng”, dé 1a méi trudng tin ngudng thé Ba quy dinh hay ban than nhimg ba béng 4i nam 4i nf nay do nhimg “Iéch chudin” vé gidi tim thay sy dong cém. Cling can phai noi thém 1a, trong mét sé nghi lé dan gian, dc biét la mua trong 1é héi, nhw muta con di dénh béng thuong thay & mot sé é hdi ving ddng bang Bac Bd, hai nguéi nia digu mia nay déu phai la nam gi gid na, RG rang, ngudi cé cin déng va nguéri ding tinh (gay) 1 khdc nhau, tuy nhién, lai eé mét nhom ngudi via ¢6 cin ding vua la ngudi dong tinh, ma hg tynhan minh Ja déng cd. Nhu’ . ding co cé hai nghia, ngbia rong 14 nhimg ngudi thuée dang déng cot, ho tha Thanh Mau, khéc véi Thanh dong tho Dite Thanh Tran. Cdn theo nghia hep, déng cd 1a nhimg nguisi lén dong 4i nam di nir(gay). 18118 few Tash Nhu trén da néi, Lén ding la mot hién tung khong phai la bénb ty, hung déng tinh theo quan niém cia nhimg dong 6 thi J do ho mac mot thir bénh ndi tiét nao dé. Tuy mhién gitta hai hién tung dé cing cd mét moi lién hé. Néu theo ly thuyét 4m duung, thi nam 1a tinh dugng, nila tinh Am. Nguati dong tinh thi khéng hn 14 duong cling khong, han 1a am. Vay logi ngutvi dé cd méi quan hé nao dé véi vite nhay cam than kinh, khién ho dé roi vao trang thai bién doi ¥ thic theo kiéu ty dm thj vé sy t6n tai cia than linh, mét trong dic trung tam sinh ly cha ngwoi cé cin dong? Hon thé nifa, lén dang la sy nh4p hon nhiéu Jan cia than linh vao than x4c Ong dong, Ba dng, ma trong céc vj than linh Dau Mau dy, 6 vj la nam than, cé vj 1a ni than, khién ngudi lén dong luén phai thay di trang thai gidi tinh, voi ve mat, hanh déng, giong ndi, tinh cach... Diu dé e6 1é pha hop hon véi dic tinh cua nhimg ngutti déng tinh 4i nam ai nit, Kinh nghiém cho thay, nhing ngudi dong cd, khi cdc vj than ni gidng nhap dong thi hanh vi, nét mt, d6ng tac cua ho sinh dng va mang nif tinh hon. Cling cé mot van dé dt ra 1A, tai sao cae BA déng lai it bi “ai nam” so vai céc ng dong lai hay bj “Ai ni. C6 1é c6 nhigu nguyén nan, tuy nhién co mét nguyén nhan quan trong, dé 1a, Len dong la nghi lé cda Dao Mau, ma véi Dao Miu, tuy 6 thd nam than, nhung nif than 1a chinh, ma than chu cac cdc Thanh Mau la ni tinh, céc con nhang dé tix phan ohiéu li nit Do vay, ede Ong dng khi nhép vao déng thin nif nay thi it nhiéu ciing bi chi phoi bai nf tinh ca né Ciing cé quan niém cho rang, nhimg ngudi “ai nam ai nit”, tite 1 vé gidi tinh 1a “trung tinh”, tae khéng nghiéng han vé nam tinh hay nif tinh thi Than }inh sé dé nhap hin vao than xe cia ho hon.CHUONG SAU LEN DONG, NHIN TU GOC DO GIGI Nhu cac phan trén da néu, vé phuong dign dign than, tuy cde vj Thanh nh§p dong, ¢6 ca nif thin va nam than, nguéti thye hanh tin ngudng cd cd Ba déng va Ong dong, nhumg true nhat phai khang dinh ring, Lén dong va Dao Mau true nhat gan lién vai dai sdng tim linh cia phy ni, né thude pham tra Hién tai cé nbiéu dink nghia vé gidi, tuy nhién trong pham vi van dé ma chting ta dang quan tam, téi chon quan niém “gist nhw' la mét hé thang van héa tung thich véi gidi tinh”. Trong trugng hop nay, Dao Mau va Lén déng duge nin nban nhir la hé thong van héa gan lién véi gidi tinh nif. 1. Tén tha Ni than nh fa sy nhan than héa ton tha tu nhién Trong hé théng than thoai va tin nguéng cua ngudi nguyen thily thi cdc hién tung ty nhién, nhu'trdi, dat, nude, miy, mua, sim, chép, cay cae con vat... dau mang site manh vé hinh, né visa bao vé con nguéi, nhumg ciing de doa sy sinh ton cia con ngudi, nén thudng tro thinh déi tugng tan thé. C4e dan toc 6 Tay Nguyén, do trinh dé phat trién xa 183184 hdi con thap, cdc lye lugng ty nhié cde Yang (hon, than), nhu than nui, thin séng, thn dat, than rimg, thin cay... Con voi xd hi ciia cde dan t6c 4a phat trién tdi trinh dé cao, thi cde lye lugng siéu nhién mang dang ty nhién 46 da dan duye nhan than héa. Trong khong cank cha xi hdi ndng nghi¢p trong kia nuGe G ving nhiét déi gid mia, ma @ dé vai tré cua ngwai phy nif duge dé cao, thi vige nhan than héa ty nhién duéi dang nif than (nif tinh) 1a phd bién. Dé 1a ni than mat trdi, nit than may, mua, sim, chép, nit thin mang tinh ban thé vi tru: Kim, Mc, Thuy. Hoa, ThS.. ‘Xét vé ban chat, ty nhién va tinh nix cé nhimg diém chung eo ban. Dé la san sinh, bao tritva che ché. Do vay viée chuyén héa tir cai v4 tinh thanh cdi hitu tinh, ti cai tw nhién thanh cai nhan ban mang nif tinh 1a diéu tat yéu va hgp quy quat. Bao Mau Tam phd, Tiy pha chim dymg nhimg quan niém vi try ludn nguyén so. Mau 1a lye lugng siéu nhién, sang tao va cai quan cdc mién khde nhau cha vi tru: trai, dat, nuée, nai rimg. Thanh Mau 14 phat thé, nhung phan than thanh Tam vj Thanh mau hay Ter vi Thanh Mau (Tam pha, Tir phu) dé cai quan cde mién khde nhau eda va try, tham chi con due biéu tuyng héa thanh cac mau sac trong nga hanh - agit sac. Cac thanh mau va cdc vj than trong Dao Mau da mang hinh thie nhan than, cé nam, ¢6 ni, nhung nif la chinh va la vj than ch - Thanh Mau. Han thé nia, cdc nhan than nay cd lai lich, gc tich kha ré rang, phn nhiéu duge lich sit hoa thanh cdc nhin vat c6 céng lao trong su nghiép gitt nue vA dymg nue. Dé 1 quy luat tich hgp vin héa, ma 6 dé cai true y thie hé la cha: ngbia yéu nuéc, mot ban sac ndi bat eha dan toc Viét Nam. Do vay, trén mét phuong digén nao do, chi nghia yéu nvie Viet Nam da duge tam linh héa, tin ngudng hoa, nif tinh hoa.Len déng, hanh teinh cia thdn tinh va than phan Il. Dao Mau, Lén déng va vai tro cda nguai phy no trong nén thuong nghiép truyén théng Thuong nghiép truyén thong cua Viét Nam eo ban 1a thuong nghiép chg qué, buén dau chy ban cudi chg, trong 46 vai tr cha ngudéi phu nif chiém vj tri hang dau. Ta Xuong vao dau thé ky XX da mé t8 than phan cia ngudi vg tan tao cia minh bang nhing van tho sinh dong va xen lan chtit chua chat: “Quanh nam buén ban 6 dau mom Nui di nam con vai mgt chong” Dau mom 6 day lA cdc bén chy ven séng, tat cd hang héa trén doi quang ginh dé nang doi vai ngudi phy nit, bay ra don vao hang ngay mg hang xén voi da mat hang. Lem hon cing a cde chuyén budn hang trén xe dé doc dung hay chuyén 4 doc xuéi nguge dong séng. Vi du cdc chuyén dé doc song Ma (Thanh Hé6a) mang hang thay hai san, mudi, vai v 4o, nhu yéu pham ty mién xudi nguge lén ving nui va cho dd Jam san tir mién nui vé mién xudi, theo kiéu “mang le dua xudng, cd chuén nguge len". Ciing tir cdc chuyén 46 doc nhur vay, mA con buén cho yéu 1a phy nit, mOt mat, dap img nhu cau trao déi hang hda, mat khde, vé phutong dién vin héa da la méi trudng ra dai cdc digu ho song MA, mot hinh thife hat dai dap giita gai buén vii trai do. Vao cui thé ky XIX dau thé ky XX, cdc tuyén dutmng budn ban tiy Ha NOi ngugc lén Lang Son, Dong Dang bing duéng bé, va sau nay cd dutng sat nifa, trao d6i hang hoa voi Trang, Quéic, Mét tuyén dug khac tir Ha Noi nguyye len Pha Tho, Yen Bai, Lao Cai bang dudng bé, duting sing va dudng sat ‘Tat nhién phai ké ti con dung huyét mach tit Ha NGi xudi vé nam qua Pha Ly, Nam Dinh, Ninh Binh. Thanh Héa, Nghe 185186 Nye Evie Thinh An... BO la cde con duting buén ban dudng dai, ma 6 dé lye lugng chinh van 1a phy nit. Va khong cé gi dang ngac nhién, khi ven cac con dudng budn ban nhu vay moc lén khéng biét bao nhién 18 dén phi thé Mau, noi ma cdc thudng lai nit gid di bu6n thudng ghé vao cau cing Thanh Mau phi hé cho ho buén ban duge may man. Day cing la con dung ma cdc doan hanh huong cua cae Ong dong, Ba dang, cdc con nhang 8 tir di lé Mau, Lén dong vio céc dip “xudn thu nbj ky”. Nhu vay, c6 thé néi con dudng thuong nghiép vuen toi dau thi dén phi tho Mau, cdc nghi lé Lén dang vuon téi dé. ‘Triét ly nhan sinh cha Dao Mu va Lén dong Ja cau mong stit khée, may man va tai léc. Nhimg nguvi 1a con nhang dé tu, nhimg ngudi ra dng, ngoai nhu cau sttc khée, cing mvdn tim sy may man, phat tai, huéng Ide trong buén ban. Ho khOng tiéc tién cha dé di lé, di hanh huong, bo tién cia ra chi cho cdc cude Lén dong, vi ho tin rang ho sé duge Thanh Mau pho ho. Mét lan, di dy lé hoi Binh Da (Ha Tay) cting mot hoe gid ngwai Nhat Ban, thay cde gia dinh trong lang ty bé tién lam cde edy pho béng tri gi khoang chyc triéu dang dé dang cing than linh, nha hoc gia Nhat Ban kinh ngge, vi theo ho nguti nong dan rat nghéo, tai sao ho Jai cd thé bo ngan ay tian dé cung tién trong }é hoi. Voi ngwai dan, cau hei ay that dan gian, viho tin rang, véi tam long cia ho, than linh sé phi hé dé hg duge nhiéu lan hon thé! Co thé ndi, trong xa hGi cd truyén, dic biét la trong co ché kinh té thj trugng mang tinh “nguyén so” sau déi méi thi Dao Mau - Lén déng da thy sy trd thanh tin ngudng cha tang lép thong nhan. Hién tai chua 6 eude diéu tra vé cdc tin d6 Dao Mau Ja thyong nhan, nhung bang céc két qua quan sat thi sé lugng thong nhan la tin d3 Dao Mau chiém tuyét dai da so.Len ting, b frinh cia than lab v3 than Toi da timg nhiéu Tan tham dy cdc budi Lén déng 6 Ha NOi va thanh phé Hé Chi Minh, Trong nhiéu truéng hgp, toi biét kha rd gc tich, nghé nghiép cia cdc Ba déng, Ong dong la nhiing nguéi kinh doanh buén ban. Trong chigu déng ho ban phat le mét cach r6ng rai, khang chut dan do, so ké, khign ngudi ngoi tham dy nhy toi cling duge nhan léc bang tién bac, vat pham khang phai li it. Nhung t6i cing da ty hoi, néu ngay mai ho ngoi trudc quay ban hang, t6i dén mua hang, chac chan ho sé 1 con ngudi khde, hai bén sé nga gid, so do timy dang! Vay cai gi khién ho tré thanh hai con ngudi nhy vay. Phai chang a6 1a niém tin va sv phi ho a6 tri cita Thanh Mau. M6t trong nhimg diém néi bat cia dai séng tin ngudng Viét Nam sau déi mdi, dé 1a sy tréi day, sy “thanh xuan héa”, “tré héa” cla Deo Mau. Khong chi 6 cae dén pha thé Thanh Mau, ma 6 cdc dién Mau trong chila, trong cdc noi cd phéi thd thanh Mau, thi ching ta déu thay xu huéng Mau héa cde tin ngu@ng, tén gido khac. Cé thé diva ra may trvbng hgp minh chtmg cho nhfin dinh trén. O Lang Son, tai dong Nhi Thanh, vén la dén the Tam giao (Phat, Dao, Nho), do Ng6 Thi Si xay dyng theo mé hinh ‘Tam gido Trung Hoa tir khi Ong lam quan & day (thé ky XVII). Tuy nhién, dén nay, tuy vin mang tén li dén tho Tam gido, nhung thye chat da va dang bj “Mau héa", voi tu cAch la thir dao giéo dan gian, dau tich Nho gido va Phat gido tré nén mé nhat. Tham chi, ngudi ta con dyng nén mét dién tho Dao Mau ngay canh dé, hic nao nguisi dén cing lé cing nhgn ship. Trong cic ngdéi chiia 4 Bac RO von xua kia van cd dién tho Mau, theo mé thite “tién Phat hau Mau". Nay, trong ngdi chia the Phat a6, dién Mau dang duge tn sita khang trang, to 187188 dep hon. Chang han, tai dén Ba Tam thé ¥ Lan Nguyén Phi cé ngi chia cd, tang truyén xy tir thei Nha Ly, da bi phd hoai thoi hop te x4 thap ky 60, Sau déi mai, ngéi chia nay 44 duge khdi phye lai mat phan, hic du dign Mau kha khién tn, chila mot ban thé 6 mét gian nho dau hoi. Nay ngdi dién Miu da xy dung ring sau chiia, quy md tham chf con to dep han cd chia nia. Tai lang Canh Duong duéi chan déo Ngang c6 tuc th cd Ong (cd Voi). Khéc voi cac lang ven bién phia nam chi tha cd Ong, 6 Canh Dutyng c@ King thé ed Ong va ca cd Ba. Dic hiét, tai Lang cé Ba, ngoai avi dé cdt ca Ba, cdn c6 mot sO ngdi md chon cit hai cbt ca voi con, do ng dan mang vs tit ngoai bién, vai nhiing cai tan: Cd Cd, Cé Cau, cd Ong Hoang, Cé Quan Ign... mat hé théng than linh mang dam chat Dao Mau. Néi cach khdc, tue thé ca Ong & diy da bi “Mau héa”. Mét truéng hgp dién hinh hon 1a Dén Ba Chia Kho & thén Cé Mé, thanh phé Bac Ninh. Theo truyén thuyét, dén ba Chita Kho thé m@t ni thin co céng trong viée cung cp Ivong thye cho quan Nha Ly chéng gidc Téng xam luge (the ky X11). Trong dén mac du Ba Cha Kho 1a than chu, nhung van nam trong hé thdng dién than chung eta Dao Mau Tam pha véi Tam téa Thanh Mau, cdc Quan, Chau, Ong Hoang, Cé, C4u. Day 1a hién tugng Mau héa nh bao ngoi dén thé nif than khdc. Gan day, voi nhimg tu ligu thye dja, chting ti da tim ra c§i ngudn cha ba Chia Kho, d6 chink 1a hién tugng thd Me Lia nguyén thuy'. Vin Ja ngéi dén thé cha lang Co M&, sau thai ky déi mdi, phat trign kinh té thi trugng, dén Ba Chia Kho béng nhién si dng han lén, 1 Ngh Bute Thynh, Tae newdng Ba chia Kho va sic bién adi eta vd hoi Vigt Nam, In ong “Van héa, vaa héa te agutti, Van hoa Viet Nain” Nxb. KHXT. 2906Lea dang. hash teinh cis thdn linh va than phon khach cae ngi dé vé, chi véu 1a giéi thuong nhan 6 cdc do thj lon vé vay tién, ving eta ba, chi it edng xin ldc rai léc vai, bign Ba tir ba chit kho lia, may thanh chi kho tién. Khach dén 1é quanh nam, nhung tap trang hon cd vao thang Giéng, thang dén xin, vay tién Ba vé lam an va thang chap cudi nam, dén tra va 1 ta Ba. Vao nhiing dip nhu vay, mdi ngay noi day dén tiép hang chye ngan du khdch hanh hung, chu yéu 1a gidi thuong nhan, trong dé phy ni chiém s6 ding hon ca. Hién tugng nay, chung ta con thay o nhiéu ngéi dén khac, nhu Phu Day 6 Nam Binh va dén Ba Cha Xo An Giang. Nhv vay, sy trdi dy cila tuc thé Mau va Lén déng trong khung canh cia nén kinh té thi tring giao thai da La mét hé qua tat yéu, thé hién vai trd cua nguéi phy nif trong nén thuong nghiép truyén théng, duye phan anh trén binh dién di sng tim linh. UL. Dén, phi, tha Mau, mai trudng x4 hdi cia phy nit Hinh nhw trong mdi trudng lang x4 Viét Nam, dién hinh la & dong bang Bic BO, ¢6 sy “phan céng” nao dé vé méi trudng giao tip xa hdi va tam linh mang tinh gigi, Dinh 1a ngi sinh hoat giao tiép cua nam gidi, con dén phii thé Mau va chiia 1a noi sinb hoat ciia phy nit. Dac biét la 6 dong bang Bac BO, hau hét ede ngdi chia déu c6 dign thé Mau, theo kiéu “Tien Phat hau Mau” thi noi day cang tro thanh trung tam thu hit sy hién dign cua ngudi phy ni, Nguéi néng dan Viét Nam, nhat la nguvi phy nia adng thén, ho vén khong quan tam t6i triét ly cao xa cua Phat gido, ma chti ¥ nhigu hon tai cdch tg xix mang tinh dao ly at, d6 la“ hién gap lanh”, “ac gia ac bao”, “tu than 189190 Bite Think tich dite cho dai sau”... va ho tim thay Ié song ay trong hinh anh Phit, nhat la su hién dign cia Phat Ba Quan Am vi vai 1rd “city khé city nan” gan gui véi wie vong va gidi tinh cua ho. Tuy nhién, cing trong ngéi chia a6, bén canh Phat con cé dién thy Mau hay cac ngéi dén tho Mau trong lang, noi ma theo quan niém tit ngan déi, Mau e6 thé théa man cdc ve vong Ve cudc séng tran tue vii site khée, tai loc. Con gi han, ciing trong mot nai, hai biéu tung tam linh 1a Mau va Phat két hgp véi nhau, via thoa man cho con ngudi ude vong kiép sau, vita dap tng nhimg nhu cau thiét than cho vi sng hign tai. Vé phwong dién x4 hdi, chia va dén pha la nai giao tiép x4 héi cla phy nit, ngi a6, bo khéng chi thoa man cdc nhu cau tam linh, ma cén la nai gap gi cia nhimg ngudi cing gidi dé trao déi, ban bac vé cdc khia canh ddi séng, nhimg tam tu nguyén vong, giai toa bet cdc bite wie gia dinh va cong dng. Hoi chu ha tap hgp phy ni tir tudi trung nién tra lén, 1a tin dO cita ngéi chita lang. Céc dip ngay ram, ming mét, thm chi hang ngay vao buéi chiéu, cdc ba trong Hdi chu ba c6 thé dén lé chia va gap gd nhau. Trong pham vi héi nhwvay, ho con tham gia vao viée tham hoi khi 6m dau, dic biét Hoi chu ba doc kinh cau siéu cho ngudi hap héi va cing ddi cau kiéu tién dua ngudi qua cd vé noi an nghi eanh chia. Cau ngan nga Viét Nam “tré vui nha, gia vui chia” chinh la néi lén nguyén vong tha thiét cita dei sOng tinh than cia phy nit. Ba C nam nay da ngoai 50 tudi, sinh song trong mot ngéi ling & huy¢n Hai Hau, Nam Djnh. Ba 18 vg eta mot can b6 cp tinh da vé huu. Ba 4a ngoai 50, kinh té gia dinh khong dén ndi eo hep. Tuy nhién, phy ni vao tudi “man kinh”, tinh tinh eding hoi khée thudng, dé cau gat, thudng hay va cham vai chéng con, xém giéng. Lang cia ba c6 Hia hinh teinh ctia than tinh va than pl chu ba. Thudng ew tudi nay, cdc ba sam b6 do dai nau. tham gia Hdi chy ba, ram mong mot hang thang lén chita cau kinh, nigm Phat, gip gd nhau tro truyén, té chite cdc cuoe tham viéng ngudi 6m dau, céu kinh cho nguéi qua c6... Lite dau khi dé dat nguyén vong nay véi gia dinh, nbat la vai cliong, moi ngudi cé phan do dy, nhat la éng chong. Voi tu cach 18 cén bd vé hu, lai 1a Dang vién Cong san, dng sg mang tiéng v6i moi ngudi vi cho vg di cha, ma theo quan nigm c6 hit xa xtra la theo ton gido, mé tin dj doan. Tuy nbién, ciing né vg thiét tha tham gia Hgi ch ba, ong dinh ding §. Sau mét nim di chia, tinh tinh ba e6 nhiéu thay d6i, tam tinh can bang hon, dé cau gat khi gap tinh thé khéng hai long, diéu an tiéng ndi véi bs me, chang con héa nha, phai phep hon, ba quan tam dén dai séng moi nguéi xung quanh ling giéng va khi can ba sn sang chia sé, gitp 46. Ong chéng theo doi rat sat sao sy thay déi tam tinh nay ca ba va mimg 1a khang khi tam linh noi cha chién da cam héa ba nhiéu, lim ba tré nén hoan thién han, Theo guong ba, dng cing khong cdn tho @, nghi ky voi doi sdng tam linh nai thén qué, éng tham gia vao Hai ede cy cao tudi chim Jo cae di tich dén miév, 1é héi va tim ¢ do sy an wi tam linh khi vé gia. tv. “Ao anh” 6 can cho con ngudi khong? Ce ngudi néi, vige dong bong chi lA cudc s6ng véi cde “ao uf coi nhén xét 46 cd phn ing, thi cdi do Anh do dong béng tao ra e6 can thiét cho con nguéi khéng? Dang 1A Lén dong la sy tai hién lai cude séng cita cdc thn linh trén than xdc ede Ba déng va Ong dong, mot sv tai hién ma so n6 vai cude song cla déi ngudi thi cing chi 191192 Ngo Bi Thinh 1a chée lat, thoang qua. Tuy nhién, cai ao anh thoang qua trong chée lat Ay tai can thiét vai mt s6 ngudi, trong dé chi yéu 1a phu nit. Vay sy “can thiét” d6 thé hién trén cdc phuong dién nao? - Nhu ching téi da ndi 6 chuong trén, nhing ngudi cd cin sé ra trinh déng khéng phai ! nhing nguéi mac mot thit bénh ly ma chang qua 1a do sy dén nén nao dé tgo nén sy ri loan tam than va tir do dan dén nhimg Jéch chuan trong hanh vi. Trong qué trinh lén dong, tic 14 qué trinh bién di ¥ thitc, con ngudi dé bj rai vao trang thai ty 4m thj vé sy tén tai cba céc than linh. Chinh trong cai méi trudng tu bién déi ¥ thite va ty 4m thi dd, cdi v6 thite tiém dm trong con ngudi dude danh thiic, giai phéng cho cdc kim nén duge giai téa, tao cho con ngudi tré lai thing bang han, khae phyc nhimg léch chudn trong hanh vi va tai hoa nhap cong déng. Diéu dé giai thich mot hién tong mang tinh toan cau la cdc thay Shaman (thay déng) truée khi ra dong thing hay bi 6m dav, dién loan, nhung khi ra déng, tré thanh thay Shaman roi thi lai trd lai binh thuéng. Hoac 1a thanh thay déng roi ma khong thung xuyén ngoi dong (méi nam 2 - 3 Van) thi dé bj tra lai trang thai khing khoang tam sinh ly ban dau. Chinh éiéu nay khién nguéi ta khang dinh viée Lén dong 1a mét giai phdp tr] ligu tich ewe, gitip con ngwei khae phyc bénh tat va téi Ada nhép cng déng. Dé 1a Khia canh tam sinh Iy ciia hign tugng dong bing. - 'Trong x4 héi cé truyén va ching nao cd xa hdi duong dai, sy bat binh dang gitta nam va ni ludn [3 van dé dat ra adi vai nguéi phy nit. Sy bat binh dang dé dign ra trong pham vi gia dinh va ngoai x4 hdi, trong dai séng vat chat va dai séng tinh than, ké ca di song tim linh. Tat nhign,Len dén h ctia than linh va than phan khi xa hdi thay di thi vi thé cha ngudi phy nif trong x4 héi cing thay di theo. Trong nbiév cong trinh nghién cifu tir tryée téi nay, van c6 mét céch nhin nhan ma téi cho la sai Iéch va eye doan la trong xa héi cé truyén, ngudi phy nit bj gat ca ngoai dai sang, tin nguéng tén gido nai lang x4. Digu dé chi dang trong mot sé truéng hgp, nbw hé théng tn thé thin linh gin voi Nho gido nhw thé Thanh hoang, thi Té tién trong gia toc va dong ho hay thé cdc vi vua cha, anh himg dan toc (trirtruang hop thé Die Thanh Tran). Cdn lai, nhw trén da ndi, noi chia thé Phat hay trong cdc dén thé Mau, thi 6 do vai trd Jai thude gidi nc, Néu ding tit géc 46 tam sinh ly va réi loan tam than theo kigu “cor day” thi dong co “ra déng” chi yéu 1a bj ép bude, day ngudi phy nit dén voi dong béng, thi nguyc lai, khi da trer thanh Ba dong, Ong dong rai, thi bo lai c6 mét déng co xd hdi khae, thim chi niu kéo ho khién ho khong thé réi xa thir tin ngudng nay. Chang thé ma dan gian cé cau: “Thi nhat ngoi déng, thi nhi liy chong quan”. Mat khée, hién tai cé khong ft cde Ba dng m§c dd chang bj cin qua gi ma chi la do ¥ thich nao dé ma ma phi ra dong dé chati, Khiéy ngudi ta da dat cho loai déng nay 1a “ding dua”, tite loai dua chen, dua doi! Vay cai gi di 1di cudn ho? Quan sat mt ende Lén dong, ching ta thay dé 1A qué trinh nhap hén nhiéu Tan cua than linh Ti pha vao than xdc cde Ba dong, Ong dong. Trong trang thai ty ky 4m thi ve sy tn tai cba cdc than linh, maa than linh lai nhap han vao chinh ban than minh, thi day thye sy 1A cudc chuyén d6i than phan, ma than phan d diy khéng phai la cla nguéi tran mat thit ma 1a than ph4n cua cae than linh, tir vai trd cia ‘Thanh Mau link thiéng, dén cdc Quan Lén, 193194 cae vi Chau, éng Hoang, Cé, cau véi dang vée. an mie, di dig, ndi nang cao sang theo kiéu cung dinh, trude ngudi tran (it nhat 14 nhimg ngudi ngdi dy) chi biét bam bao, vang da khéng dam trai léi. Déi vai nhimg ngudi nhap ding, tie trang thai ty Am thi cao, thi ho coi dé 1a trang thai thang hoa, huy hoang, ty nhap thin vao vai tré eta thin thénh! Chinh trang thdi do da gop phan gidi ta nhiéu tre ché. tao ra cde khoai cam thye sy. Diéu dé gidi thich vi sao, trong tat ca cae trudng hgp tir nam ni, gia tré, sau khi edi do hau dimg lén chao khach, ho déu to ra manh khée, phan chan, tuoi vui, mac dit cudc Lén dong cé khi kéo dai 4-5 gid dong hé, nhiéu khi dién ra trong khung cénh chat chdi, oi bite Trang thai chuyén Adi than phan dé nhiéu khi khong chi 1a than phan cia cdc ng Hoang ba Chia, ma cén la than phan cia cdc con ngudi trong méi quan hé cy thé cla gia dinh hay cong déng. Vao nhimg nam 1976 - 1977. tdi khag sat Lén dong & thanh phé H6 Chi Minh, chinh tdi di duge quan sat tin mat hién tugng chuyén déi than phan gitta vg vA chéng cia Ba déng M trong cuéc Lén dong & dén G6 Ndi Trong sudt budi Lén dong, nhat 1a vao cdc gid Quan va gid Chan, tdi thay ba té ra rat uy nghiém, tham chi hach dich voi mot ngudi dan éng tham dy boéi hau. Mugn co phat Ide, ba goi ngudi dan Ong do dén qu trase mat, thay vi kh6ng ban lc ngay. ma ba con phan xét, cn van 6ng da thi, con éng thi quy trvéce mat Ba, mét diéu hai diéu vang da trude dang vé cao ngao cia Ba dem diéu ban khoan nay hoi ngudi ngdi canh, thi ho cho biét. ngwéi dan dng qui truge mat Ba ding chinh 1a chong cba ba ta. Ho con ri tai 16i néi thém, trong doi song thugng ngay, dng td ra gia trudng, tham chi hach dich vai vg. Co lé day la dip ba muninh ctio thd ng, inh linh va than phan ca minh dang 1a Quan 1a Chau ma “tra thu” va “day do” ong chong kia chang? Trong mét cudc Lén déng khac, téi da dude ty than trai nghiém tham gia vao cuéc chuyén déi than phan nay. Tdi tham dy cudc lén ding cua ba dong H tai dén Ong Con, déi dién véi bén Nha Rong thanh phd H6 Chi Minh. Ba la ngudi trac tuéi khoang trén dwéi 35, xinh dep, duyén dang, mia déo. Hém dé téi tham dy véi tu cach 14 ngudi chyp anh. Khi ba hau tdi gid C6, hinh nhu Cé Cam Dudng thi phai, vi trang phye cua gid Cd giéng nhw trang phyc cua cae c6 gai Quan ho thd xva, Lic cd dang mia thi dot nhién 6 dimg lai, nit bang hoa hong cim trong Ig hoa dat trude gwong thd. Cé cam bong hoa hing, vay tdi lai gan. Ti dang ba ngo khdng hiéu diéu gi dang dién ra thi moi ngudi ngdi dy tric giue “Cé goi anh day, lai di!" Toi bé may anh, rut ré dén true chiéu hau, lé phép quy sudng du tay nhan hoa Cé sap ban, Nhumg oi odm thay, ctr méi Yan cé lai gan, dinh trao hoa, thi lai théi, khién khéng khf budi hau tra nén nhén nhip, rat vui vé, moi nguai thich tha trudc viée Cé ban hoa nhung theo kiéu tréu egt t6i nhu vay ! Viée cho hoa roi lai khéng nhw vay kéo dai gan 30 phtit, khien d6i gi toi dang quy dau nhéi, c6 hic nh muén khuyu xudng. Cudi cling thi réi Cd efing trao hoa, trude Idi khen cia cir toa rang t6i cé phude duge c6 yéu mén ban ting béng hoa hong. Day khéng ré cé phai la mét tinh hudng chuyén ddi than phan trong lén dang hay khong? Két thc budi hiiu, dai ciing khoang § - 6 gid, ngan cing khoang 2-3 cing than phan ai ciing tra vé cho nguéi dé nhu né vdn ton tai. May gi dong ho so vai ca cudge di, 46 chi la khoang khac, nhung dé 14 khoang khde huy hoang, khoang khac chuyén déi than phan, khoang khac pha di cai trat ty cti dé xac lap cai trat ty mdi, c6 nét 195196 Nye Bie Thanh gi tuong ty nhw cdc 1é hoi Canaval & chau Au. Nhv vay, ngwéi phy nit Viet Nam khong xée lap durge vai trd cha ho trong ddi séng hién thyc thi ho cé thé ky thac khat vong 46. trong déi séng tam link. Ao anh day nhung lai can thiét cho con ngudi!CHUONG BAY DAO MAU - LEN DONG, SU TICH HGP VAN HOA Trong cdc loai hinh vin héa cita con ngudi cd mot dang thite vin héa kha dae tha, dé la “van héa ton gido”, nbw van héa Phat gido, vin héa Kito gido, van héa An gido va ching nao cing cé thé néi téi van héa Khdng gido. Dai voi mot sé tin nguOng hay tén giéo so khai, chting ta cing c6 thé doi thay nhamg dang thtfe van héa, nhimg qué trinh tich hgp van héa - nghé thuat nhu vay, trong 46 Dao Mau, déi tuyng ma chung ta dang xem xét 1a mét thi dy kha tiéu biéu. Vay cé thé hién thé nao vé cai goi 14 “van hda tén giao”? Dé la toan bé nhimg hién tugng va nhimg gid tri van héa mang tinh hé thong duge hinh thanh, tich hgp va phat trién trén nén tang mét ¥ niém, mot gido ly, mot hé thong té chtte tan gido nao dé, ching tao ra cdc gid tri dich thye va théa man nhitng nhu cau vé nhan thttc, 16i séng, tham mj cua con ngudi, ching tro thanh hién tugng phai sinh gin ba hitu co vi tén gido ay. Co le hiém thay mét hinh thie tan gido tin ngudng dan gian nao nhu Dao Mau, trong 6 tiéu biéu 1a nghi lé Lén 197198 Nye Bae Phish dong, ma & dé thé hién kha tiéu biéu qué trinh nay sinh va tich hyp cdc hién tutgng va gia tri van hoa mang sac thai dan toc dée dao, nhw nghé thuat ngon tit, nghé thuat dién xvéng va tao hinh dan gian, cdc hinh thitc sinh hoat cong dong... 1. THAN THANH NHAP BONG VGI VON VAN HOC VIET VA TRUYEN MIENG Tar kho tang van hoc, dae biét fa vin hoc dan gian nude ta, cS mét mang riéng, da duge suu tam hay con dang lws truyén trong dan gian, da ghi chép thanh van hay cén dang truyén migng gan lién voi dao thé Mau - Lén dong, nhu cdc huyén thoai, truyén thuyét, than tich, than pha, truyén tha, cdc bai hat van, cc bai tha gidng but, cdc cau déi va vin bia... Trit lugng cia mang van hoc nay 1a bao nhiéu, cdc gia tri nhan van va nghé thuat ma né biéu dat la thé nao thi déu chua duge ching ta luu tam day 4a. Hién tai, trén pham vi cd nue, c6 hang trim dén pho, day la chua ké cae dién & trong cdc chia & mién Bac, cae dién trong cac gia dinh riéng. Xung quanh cae dén phu thd ede vj thanh dao Mau nhw vay d@u duge bao phi bai cdc huyén thoai, truyén thuyét. Sau nay, cdc truyén thuyét dé duge thé hién gian luge hon trong cdc than tich, than pha viet bang chit Hin hay chi¥ Nom. Céc tritu vua thoi Nguyén, nhat la tr thoi vua Dong Khanh, vi vua thita nhgn va ty coi minh la dé tu’cba Thanh Mau, thi nhigu dén pha cia Dao Mau da cd cac sae phong, mét sé dén pha dén nay con hm gilt, dic iat 1a 6 dién Hon Chén (Hué), Pha Day (Nam Dinh). Van dé tit cdc huyén thoai, truyén thuyét dén than tich, thin pha va sac phong la méi quan hé mang tinh nguan géc. Théng thudng thi cdc than tich, than pha vé mét vj thin nado dé duge san dinh trén vin ban (chit Hén hay Ném) 1a 6ig. anh tein via thin leah va than phy ngudén géc tt eéc huyén thoai va truyén thuyét hvu truyén trong dan gian, chit yéu qua truyén miéng, Tuy nhién, cing khéng Joai bo m6t sé truéng hgp dan gian lm truyén mot truyén thuyét vé vj thin lai tir than tich, than pha hay truyén tho. H6 14 moi quan hé tac dong qua lai gitta cac thé Joa ké én. Béi voi Dao Mau, khéng thé khong ké toi cdc truyén tha dan gian va bac hoc, thuéng tap trung xung quanh vj than cha cia Dao nay 1a Thanh Mau Liéa Hanh, ma thudng 1a dong nhat vi Tién Thién Thanh Mau (M4u Thugng Thién). Tée pham dan tién va néi tiéng phat la “Van Cat than pi cua nit sf Doan ‘Thi Diém, in trong sich “Truyén ky tn pha” an ban thé ky XVTIL Trong tc phéim chit Han nay, tac gid ké lai toan bi tich Liéu Hanh céng chia bang the tha. Bén canh nhimg ang van hay ké lgi sy tich ca Cong Chia Liéu Hanh, Ra da danh nhiéu dong, nhiéu trang néi vé cudc hoi ngo tha vin gitta Céng Chia Liév Hanh véi van si Phing Khac Khoan (Trang Bing), cit nhan hg Ngé, ti tai hg Ly & Lang Son sau 46 la d Tay Hé. Day thye sya nhimg ang vin tho tuyét tae, c6 gia tri tw tuang va nghé that. Ngoai ra, con cé hai tae phdm khiic vé Thanh Mau Liéu Hanh, ma tac gid la nhiing nha van, nha thd ndi tiéng, a6 1a Nguyén Cong Trit vai “Liéu Hanh cong chia dién am” (thé ky XIX) va dic biét 1a cudn “Tién pha dich luc’ cha Kiéu Oanh Miu, dn phém vao nhiing nam dau thip nién XX. Day 1a truyén tho cé do dai 776 cau, dién ta day da hon ca truyén thuyét Thanh May Liéu Hanh, Ngoai cac truyén tha gin voi tén tudi cdc nha nho néi 1iéng mét thai, thi hién tai cén suu tam duge mét truyén tho khuyét danh vé Thanh Mau 1iéu Hanh, dé la “Van Cat Than nitcd luc’, dai 732 cau. 19900 Dye Din Thaah Tiép tuc truyén théng citi, cdc nha vin, nha khao ctu thé ky XX tigp tuc sing tac vé nhin vat huyén thoai nay bang chir quéc ngit. Dé 1a cde cdng trinh cia Thién Dinh Truyén than Van Cat, xvat ban nam 1930, Sing Son dai chién cia Lang Tuyét, nam 1941, Sy tich Liéu Wanh cng chia cia Trong NGi, nam 1959. Dic biét, mai tai thap ky 90 eta thé ky XX, trong xu hung trai day cha Dao Mau do tac dong cia sy bién déi kinh té, x hi Viét Nam, hai nha khao ctru van bj thu hut boi vj Mau than nay. Dé Ja Hoang Tuan Phé voi Ba chia Liev (1990) va Liéu Hanh cong chia cia Vi Ngoc Khanh, xuat ban nam 1991. Viée cdc cong trinh ké trén tap trung vao mé ta vi Thanh Mau Liéu Hanh ciing la diéu dé hiéu. Ba von ta mét cong chtia, con Ngoc Hoang, vi danh ve chén ngoc trong tie Dao Tien, bi day xudng tran, cd cuge dai tran gian, cd chong con, cha me. nén thiét tha vai cudc sang tran thé. Trong cac Jan gidng tran sau dé & Nghé An hay Song Son (Thanh Héa), Ba chu du khap noi, lie Lang Son, khi Tay H6 (Ha N@i), Ba gap ga cae nha tho, dam dao van tha. Ba cé tinh cach manh mé, day mau thudn ngi tam, c6 nét gi do gidng voi nit sv H6 Xuan Huong va nhat 1a sau nay, khi da tra thanh Thanh Mau, Ba thudng hay gidng but. mét sinh hoat tin ngudng - vin hoc day chat than bi Twong truyén Thanh mau Ligu Hanh dé lai nhiéu bai tho giing biit. Hién tong gidng but khdng phai 1a dic hifu ciia Dao Mau, ma 1a nghi thie cua nhiéu ton gido khac, nd thé hién sy phan truyén cia thin linh véi con ngwai thong qua tye cau dong, nhimg loi Thénh phan duge thé hién bing chir do mét ngudi cim ké bat thé hign. Khong it truéng hop cac li phan cia than link vé ma quy nao dang hanh ha con ngwii, cin phai lam gi, ding thudc thang nao dé tri bénh, Dai vai Ligu Hanh cong clita, gidng bitt thé hién bang cdc bai theding, hanh trinh chit Han hay Nom vé thoi cud van the, nhiéu bai cé gid tri vin chung cao. Trong quan niém dan gian, than, phat, thdnh 6 noi nao dé trén tri, noi con ngudi khéng nhin thay, tuy nbién, néu con ngudi thanh tam, ma cau xin, thi cae biéu tugng vo hinh &6 6 thé xudng cdi tran dé phan bao, thdng qua cdc bai van tho, ca phé, nhing léi phan hao hung cat. Dé chinh la ign tugng gidng bat ma ngudi sua thudng goi dé 1A “cau tién bau”, “ cau tién sot”. Cau than linh gidng but duge thyc hién trong khudn khd cia cudc én dng. Sau khi lam nghi thife thap huang khan vai, con dong (tte ngudi 1én dong) ngii vao gitta hai dé tir, tay cam bau va sot ¢6 can tre, thay bit viet vao mam gao hay mam cat. Cac cy ngdi xung quanh doc bai luyén cau tién, cau Thanh Mau. C6 khi Thénh Mau gidng ngay, cing 6 khi ngdi ca dém khéng gidng. Khi con déng tram khan bat dau lac ly, hay bau sot ty nhién lac manh, bao hién Thanh da gidng. Khi do cdc cy lam nghilé xin twee higu cha Thanh. Dé chc chan, chi khéng phai 1a sy lita bip cia con dong, ngudi chi 18 con dang thaw vat. Thdu vat 14 mot vat gi dé bi mat chi cé ngudi chit 1é biét, cho vao dia roi bp hat lén, khan vai xong trinh true con dong (dong chit). Dong chit sé doe mét cau tho dm chi vat Gp trong bat la gi, hic dd mdi tin. Néu n6i khéng ding, tue 1a gid danh Thanh’, Sau d6 cuéc gidng bit mdi thye sy bat dau. Sau day, chting tdi xin git thiéu bai gidng bit cha Thanh Mav Khuyén thanh kinh phung tho t6é tién, rit trong tap sch Kinh Minh Thién, xuat ban vao dau thé ky XX, tuong truyén gom cc bai giang bit cha Thanh Mau: | Tan Viet. Gidng but ran dh, Nxb Van hoa dan tc, Ha Noi, 1994, 201202 “Trong nha phung sy té tién Kinh thanh hai chit dém quén tac long Cay 06 c6i nutie 06 dong, B6n mia tam tiét lé thanh kinh dang Hi né liéu tao gian tan (rau dua so sai) Quy chung trong sach muti phén Ia hay, Lo la mam Ién c6 day, Lo la thjt béo, rugu cay mdi hao. Phén bé bao quan khé nghéo, Ot trong gid chap it nhiéu dem dang Trude la tho kinh tién nhan Sau la tiép dai ké gin, nguéi xa, Phung tién viée trac trj nha, Truéc sau thanh kink long ta dam nhén, Xin dig nghi nggi thiét hon” Phan Ign cdc bai trong tap séch nay déu ran day con ngudi, nhat 18 phy nif theo huéng “cdng dung, ngn hanh”. Ngoai ra cdn nhiéu bai gidng btit khdc, tung truyén 1a cba cae vi Thanh Mau hé hao nguéi dan theo Can Vuong dénh Php thai hién dai. Hién tai rat khé ly giai hién tugng gidng but, bai vi than chi va ct toa ca cdc nghi lé gidng bit déu 1a nhimg ngudi co hge, thao van tha, nhung ban than ngudi ngéi dong va hai dé ttt can bit thi ho khéng biet lam tha, khéng biét chit Han hay Ném. Lic binh sinh nha Han hoe uyén tham Cao Xuan Huy da cat nghia sy bi din nay bang viéc c6 sy “thong quan” nao 6, thong qua dign sinh hoe gitta ngudi ngdi dang va cdc cit toa ngéi tham dy sinh hoat tin ngudng - vin hge nay.Lén déng, hanh trinh cis thin link va than phon Hién nay. ngudi ta da tap hgp duye hang tram bai gidng bat tong truyén 18 cba cac Thanh Mau, dic biét 1A Thanh Mau Liéu Hanh. Trong tap séch “Minh Thin chin kinh” via néu trén, bao gom khoang 30 bai giéng but, chi yéu lién quan toi vie ran day phy ni. ‘Trong truyén thuyét vé Thanh Mau Liéu Hanh, Ba nhiéu Tan tiép xtie va dam dao van the vai Phiing Khac Khoan, vai cde nha tho hg Ly, ho Ngé. Lic Phang Khac Khoan di str vé dén Lang Son, thay mét cé gai xinh dep ngoi dudi 3 cay thong true s4n chia viva dan vita hat, éng bén tréu gheo: “Tam mc sam dinh, toa truéc hao hé ni ta” Cau nay 06 nghia: ba cAy trén sin, mot cd gai dep ngoi do. Ong chai chitlat léo: tam mc la 3 chir"méc", ghép thanh chit sam. Chi “hao” do chi nit va chit “ti” ghép thanb. Newoi con gai nghe vay déi ngay: * Tring som xuat 16, tau lai str gid lai nbn” Cdu nay c6 nghia; Nai non mé dudng, ngudi di sit di dén 1a éng quan cu nay cing thuéc loai choi chi: trang son la hai chit “son”, hai chir son ghép lai thinh chit xudt, chir “sw” 1a do chir“lai” va chir“nhan” ghép thanh. Phing tién sinh hét site kinh ngac vé vé déi thong minh, mau le cia 6 gai, Ong bén ra cau déi tip: “Son nhan bang nhat ky. mac phi tién nit l4m pham" Cau nay cé nghia: c6 son nit ngoi & Bhé, phai ching la tién nir gidng tran. Cach choi chit ¢ day Ja i “son” va chir “nhan” ghép lai thanh chit “tién”, chit “bang” c6 b6 “nhat” va chit “ky” ghép lai thanh chit “pham”. 203204 Nye Bite Tha Cé gai khang cin nghi nggi. dp ngay: “Van tir doi truting can, tat thi hoc sinh thi truéng” Cau nay 6 nghia: Ong nha van chit khan dai, chinh thi hoc sinh nhém tnréng. Cau dép cing 1a cach chai chiftinh vi: Chit van vi chix ti ghép lai thanh chit hoc. Dudi chit “dai” cd b6 “van”, Chir “truéng” va chit “edn” ghép lai thanh chit “truGng”. Phing Khdc Khoan vé cing kham phyc, Ong citi dau lam lé, hic ngang dau lén da thay cé gai bién mat. Sau do. Ong nhiéu [an bo tién sita sang ngéi chia nay khang trang dé ghi nhé cuéc hdi ng6 vai cong chia Liéu Hanh.! Dé tim hiéu vé ngudn géc, tinh cach ting vi Thanh thi cdc hai van chau la ngudn tu ligu vo gid. Hon thé ni, thong qua ede bai van chav ta ciing cé thé nhan biat duge nhimg nguong vong, tam tu tinh cam cia nhan dan, con dudng va cdc phuang thitc sang tao nghé thuat cia dan gian truéc kia cing nhur hién nay, bai vi cac bai chau van hang ngay duge cdc nghé nhan hat chau van luv truyén va sing tac. Hién tai chwra cé ai ndi duge sé lugng cdc bai van chau, so lugng cde cau trong méi bai vin chau trong Lén déng cila dao Mau Té pha. M.Durand trong céng trinh cia minh dai cha in mot phy luc gom mét sé bai vin chau va gidi thiu van tat 24 bai van chau viét bang chit Nom, in thanh mot tuyén tap Chur vj chau hun tri é thu'vién Vign Vien Dang Bac cé, nay la Th vién cia Vien théng tin KHXH tai Ha N6i. Hai tac gid ngudi Phap la Pierre J. Simon va Ida Simon Barouh trong tac pham Hau bong, mét thir lé thie nhép hin cua Vigt Nam duge mang sang Php, xuat ban nam 1973 cing di cong bd danh sdch m6t sé bai hat van chau, cé su so sénh giita sich Sich day vin chu chu vi Thanh Mau xuat ban ¢ Ha NGi, 1935, ma 1 Tan Viet. Sad,Lan déng, hinh trinh cua than link va than phan & mét ngéi dén tai Phap cdn 6 ban sao vai sach Van chu chu vi ma M. Durand gidi thigu. Trang céng trinh Hat van xuat ban gan day, ching tai efing cho in phu luc mét sé bai van chau (33 bai), tuy Ite dé chura c6 diéu kién dé déi chiéu v6i cic bai vin chau cia M. Durand da céng bd. Bai viét eta PGS. TS. Phan Dang Nhat vé Hat vin, gid trj vin chaung cing chi dya trén 54 bai van chau ma ching t6i bude dau suu tam dude 6 m6t sd dia phuong, Nam 1996 xuat ban sich Dao Mau, ching tdi da tuyén chon va céng bé 100 bai hat vin chau. Cé thé néi ngay rang, s6 lung céc bai van chau da duge tac gia ké trén céng bé va khao cifu chi 14 mét phan nho cdc bai vin hign da duge suu tam hay chua duge suu tam. Cac bai van chiiu duge sang téc va ghi chép lai bang chit Nom, chit Hin hay quée ngiy. Thye chat day 1a nhimg bai thanh ca, duge cdc cung van hat trong cdc budi han bong cac Thanh mau, cing véi 4m nhac, mta, cdc nghi thife khac tao nén khong khi linh thiéng va héa nhap gitta con ngwoi va thé gidi thn linh. Ngoai chic nang nghi lé, cdc bai vin chav ty than n6 cing biéu dat nhimg gid tri nghé thuat nhat dinh. Buc dau cing da cé nha nghién cttu chi y phan tich cau trac va nhimg dic trung thé loai cia cdc bai Hat van nay*, Vé cau tric eta cdc bai van chau phé bién hon ca 1a dang sy tich cba cdc vi Thanh: Cie vi Thanh hién linh, chu du khdp noi va gidng ha @ cdc nai cau cing, mé ta dung nhan kiéu diém... Dang truyén tho, giéng nhu truyén tho Ném khuyét danh, thé tho Iyc bat hay song that luc bat, cu tric kh 6n dinh. ké gc tich ede vj Thanh (thién than hay nhan than), trai qua cuge déi gian truan, éo le, c6 Iie trac dn mang kich tinh, hién Jinh, ctu khé ct nan gitip nguGi tran. Logi cac bai tho mé ta canh dan c&, 16 tém, xoc dia, tam ctic, ban cung... thudng han hia hon. N6i chung cau tric cua loai hinh cdc bai van 1 Phan Dang Nhie Sdd 205206 Nye Bu Thinh chau van thudc cdc pham tri van hge dan gian, céc mé tip quen thuéc cia truyén din gian, dién dat cing bang thé van van lyc bat hay song that Iyc bat. Hinh thie phat trign cao hon cba cac thé loai nay 1a truyén tho, giéng nh truyén tha N6ém, mang tinh ty sy'va triftinh 16 rét, bude dau cha y khac hoa tinh cach nhan vat trong nhitng tinh hudng mang tinh kich... da tao higu qua tac dong thu hut ngudi nghe trong méi trudng linh thiéng ciia thé gidi tam linh. Phai thiza nhan rang Jai tho cia van chau nhigu khi chu duge trau chudt, thim chi e hie khd ném na, séng xit, tuy nbién van digu cing véi ngi dung mé ta hinh anh nhing vi ‘Thanh, nhimg sy tich thin ky, cémh sac thién nhién ky tha, cudn hit ngudi nghe, tao nén nhiing higu qua thm ly 15 rét. Céc bai van chau nay ciing Ia sy tiép tue cia déng vin hoc truyén ki di vio mé ta, khén goi nhiing truyén quai di, hoang dudng lién quan ti than Linh, ma quy, ma khoi ngudn cia dng vin hoe nay 1a Viet Dign U Linh, Linh Nam Chinh Quai, Truyén ky man luc, Truyén kj tan pha... Nhu vay ld cing vai von thin tich, ngoc pha, vin bia, cau di, cdc bai van chau, cdc truygn tho Nom, nhing bai tho gidng bat, cdc bien khao va phong tac can hién dai... d cing tao nén mét vén ligng khang dén ndi nghéo nan vé “hié tung vin hoc Dao Mau”, ma ¥ nghia xd héi, lich sir va nghé thuat cia né cdn chua duge gidi thiéu quan tam dung mite. Hy vong trong tung lai sé cé cae céng trinh suv tim, hé thdng va khdo cttu kj cng hon vé hién tugng van hoc dan gian nay. i, LEN DONG, MOT DANG “SAN KHAU TAM LINH” Néu nfur chiing ta c6 phan nao ngan ngai khi néi toi mot “Hign tugng vin hoc Dao Mau’, thi hoan toan yén tam va ty@ng, hanh trinh cia than ink va than fl tin khi ndi vé “Dién xuéng Dao Mau". Dao Mau qua da san sinh ra nhimg hinh thie dién xwéng riéng cho nd, bat ngudn ti dan gian, mang sac thai din téc déc daa, nhumg khéng tron lin véi bat cif hinh thie dién xudng tam linh hay déi thudng nao khdc. Dé la 4m nhac va hat chau van, mia hau béng, nvia va hat bong rdi ¢ Nam BO... Sau day, ching tdi di vao phan tich hai hinh thitc dién xuéng dao Miu tiéu biéw, d6 18 hau bong va mia hat bong dic trung cho mign Bac va mién Nam. Hau bong, mot hinh thic dién xuéng dan gian téng thé Lén dong 14 mot nghi 1é tiéu biéu va dac trmg nhat cha dao Mau, vén xuat phat tir nguwi Viét 6 Bac BO, nhumg sau dé theo chan nguai Vit vao Trung BO va Nam RQ, tao nén nhimg sac thai riéng cho méi mién. Viée mé ta va phan tich nghi lé Jén dong vé phuong dién tin ngudng ching tdi aa dé cap d phan trén. O day, chiing toi mudn phan tich hién tugng nay tir géc do van héa - nghé thuat véi tu cdch 1A mét hinh thie dién xudng dc thd, mét loai hinh san khdu tam linh. Noi day 1a hinh thite dién xudng téng hop vi né sit dung mdt cach téng hgp cdc yéu té 4m nhac, hat, mUia, dong thc trong trinh dién hau bong, Con goi day 1a mét logi hinh san khau tam linh, boi vi tir mdi trudng, khong gian, tinh hudng va dién xuéing mang day di nhimg dic trumg cia sin khau, chi khac sin khdu dai thudng & ché né dign ra truée dign tho thin linh, va hao tram lén mét khong khf thiéng ligng. Dé tao nén hinh thie dién xudng téng hgp nay thi khong thé thiéu am nhac va hat van. Trong céng trinh truée cia minh. chting tdi da di s4u phan tich cdc dac trumg 4m nhac va 207208 cde lan digu cha hat Vin trong Hau déng!. Thye ra, am nhac a hat van chau \héng chi dién ra trong lé thitc hau bong. ma eon trong ca hat vin thé, hat vin dang ban ménh, hat van thi, tham chi 4m nhac va lan digu hat van con duge tach ra khdi Am nhac tin ngu6ng, tre thanh mét lan diéu dan ca v6i noi dung kbd phong pha, da dang cia dai song thing ngay?. Chua ai dé cap toi nguén géc ra adi ca Am nhge va lan diéu hat van, song cé Jé nguyén thuy ciia né 1a binh thie nhac va hat tho, hat etva dén, hat nghi 1é, sau mdi tich hgp va nang cao, phat trién hoan thién hon trong hinh thite dién xudng hau bong, vai nhing lan diéu phong pha, thich hgp voi timg tinh huéng, tinh cach diéu bé eva timg vi Thanh gidng dong. Hat van 44 hinh thanh va phat trién trong méi trudng sinh hoat tin ngudng, 44 cho minh mét phong cach ng6n ngit Am nhac riéng, khong Jn vai bat ctf loai ca hat dan gian hay tin nguéng nao. Mét hinh thifc 4m nhac nhu vay nhung né hoan toan khong déng kin ma voi nhimg mite 46 khdc nhau nguti ta déu thay d trong né khd hiéu anh huang cita cdc loai hinh dan ca cia cac mién, cde dan toc khdc nhau. D6 1 nhimg lan diéu cita dan ca dang bang Bac BO, nhy ede lan digu sa mac. bing mac, cd 1a; anh hudng cha mot sd lan digu ca nhac thinh pbéng nhu banh van, ngd déi, kim tin, Inu thiy, binh ban; ca 4m ohac ca tri, nhu phi chénh, phir xun, pha ty ba, pha ctu dinh, phi ha; anh hudng cia chéo nhu phi dau, Idi lo. cta quan ho nhw dvdng trvéing chim thuée, ciia cai hrong nhw x4 quang, eda dan ca Hué nhu hé Hue, cia tuéng nhu kiéu duong thuyng; cac anh hugng cha dan ca Mutng, Thdi (cdc diév xa), cla dan ca Tay Nguyén (diéu Xé@ Dang)... Kha nang “chau van héa” cdc loai hinh din I Ng6 Die Thinh (ch bién). Hdr van. Nxb, Vin hda din We H., 1991 2 BO’ Trong Hién. Nghé shuade dt van sua va nay. Vin hoa nghé chu, s6 12/2006,bout wy feieds tein cus thi link ws thie phen ca khae tao cho hat vin mang nbigu mau sac dia phuang, ¢6 thé pho bién rong ty bac tai nam, tit mién xudi nguge lén vung nui. Dé hat van c6 thé phd h¢p voi sy xuat hién cua rt nhiéu vi thn linh eé thit bac, xuat xd, diéu bé va tinh cach khdc nhau, nén trong loai hinh 4m nhac nay cé rat nhiéu lan diéu. Ciing co thé ndi, hiém thay mét loai dan ca hay nhac 1é nao lai co nhiéu lan diéu dén nhw vay. Chi ké nhimng lan diéu chinh thi cing da cé téi khoang 30, thudng goi la diéu hay giong. Trong méi digu hay giong nhu vay lai bao gdm nhiéu loai khde nhau. Nha nghién ctfu am nhac dan gian qué ed Té Dang Hai da théng ké cdc diéu chinh cia hat vin: Bi, Miéu, Théng, Phd (cé nhiéu loai Pha), digu Kiéu Duong, Dec, Con (c6 nhiéu loai Con), digu XA (cd nhiéu loai Xa), digu Ham, Nhip mit, Chéo dd, Bo bd, Thinh phy dong, Van, Hd, Song that, Ldi lo, Co la, Hanh van, Diéu Xé Dang, Nga di, Lim Thay, Kim tién, Binh Ban, digu Don... Thue ra, mot sO digu cba Hat vin ké trén von 1a cdc lan diéu cia cdc sinh hoat am nhee dan gian khée cta ngwbi Viet, tuy nhién, khi bj thu hit vao Hat van, né da bi “hat van héa”, da cé nhing thay adi va mang phong cAch eta Hit van Ciing nhv nhiéu loai dan ca khdc, 4m nhac hat van cé cau trac md. Thuéng 1a trong cau tric giai diéu c6 mét vai nét giai digu dac trumg, con cac loi hat thi noi dung va dé dai cd. thé thay déi tity ¥. Cau trie mé nay edn thé hién trén phucng dién dién xuéng, no c6 thé ngat ra timg doan riéng, phi hyp véi hanh dong cua cde Ba déng, Ong dong hic lén dong. Cau tric m6 nay c6 thé dung dé tai nhiéu 16i van khac nhau, ké ca nhimg 163 hat mang tinh hién dai ma ching ta thudng nghe hat trén dai phat thanh. 209Noe Baca Tash Nyay nay, hinh thie hat vn phan tach ra thanh hit chitu van trong eae nghi lé hau déng va hat vin vai tu each Ja mot ch ra khdi sinh hoat tin ngutng, duyc biéu dién trén san khan, trén dai phat thanh, trong cac sinh hoat van héa quan ching. Tuy nhién, dau cé su phan tich dé thi am nhac hat van xét vé coi nguon va dic tnmg, n6 van 14 mot loai bin 4m nhac va hat cia tin nguéng thé Mau. Céc nghé nhan choi nhac va hat trong cde budi hau dong 1a nhing Cung vin. Ho tham dy vao cae sinh hoat hat van. chau, vin thd va dae biét la trong cée budi hau dang ciia cdc Ong déng va Ba dong. Ho déng thai vita choi nhac (c6 5 loai nhac cu chinh: Nguyét, canh. phat. trong va thanh fa) vita hat. Dé cé thé chai nhac va hal van trong cde budi hau dong thi cde eung van via phai gidi ngén dan, hay giong hat, ma con phai thong hiéu nghi lé, nam duge Té ludt va teinh ty hau dong, nhanh nhay trong phi hyp véi cdc hanh dng nghi lé va cde digu mia ctia ngi@i hiju dong. Bai thé sy phoi hop giita lai hat, 4m nhac eha cung van véi cdc hanh déng cing lé nhay mia cia ngudi hau dong tra thanh yéu cau nghiém ngat, khong thé tiy tién. Do yéu cau d6, cung vin cing dan phai ban chuyén nghiép hode phai duge dio tao tir nhimg thay curg vin nhiéu nim trong nghé. Xua kia ngudi ta con to chite hat van thi dé tuyén Iya cde cung van gidi. Dd 13 cdc nghé nhan via trinh dién vita cd kha ning sang tdc cdc bai van, cdc giai diéu hat vin. lim phong phit han kho tang cdc Idi bat van va 4m nhac chau van nay. Thy ra, am nhac va léi hat vin dimg tach ra dd c6 site truyén cdm va Jdi cudn ngudi ngho, né ciing gidng 131 hat chéo, cai luong, quan ho... Tuy nhién, am nhac va lai hat vin phai duge dat trong khung cnh cia dien xw6ng Lén dong, dat trong sy ha hgp voi cdc hank dong nghi lé (dang cing, phan truyén, phat dc...) va de biét 1a vai ede dong téc mia dng.