Przemiany przy chłodzeniu austenitu.

Obróbka cieplna zwykła

Układ równowagi Fe-Fe3C
 Schemat przemiany austenitu w perlit, według R.F. Mehla: a) powstanie
płytki cementytu; b) powstanie płytek ferrytu; c) rozrost kolonii; d)
widok po przemianie

Schemat tworzenia się perlitu z

przechłodzonego austenitu
wydzielanie płytki cementytu

Schemat wzrostu czołowego płytek perlitu

(według R.F. Mehla i W.C. Hagela)

Schemat przebiegu przemiany perlitycznej- tworzenie się płytek

cementytu i ferrytu z przechłodzonego austenitu.
Schemat powstawania igieł martenzytu w ziarnach austenitu,
według M. Blicharskiego
 Wpływ zawartości węgla w martenzycie
na stopień tetragonalności martenzytu
c/a

Komórka elementarna martenzytu;

1 - położenie atomów żelaza,
2 - możliwe położenia atomów węgla
Wpływ stężenia węgla na parametry
sieci austenitu i martenzytu
 Ciemne obszary -
martenzyt, jasne
obszary austenit
szczątkowy

Zależność udziału martenzytu w strukturze stali o

Zależność temperatury początku Ms i końca Mf przemiany
stężeniu ok. 1,0% C i 1,5% Cr od temperatury
martenzytycznej od stężenia węgla w stalach węglowych
przechłodzenia
Schematy przemiany bainitycznej (według A.P. Gulajewa)
Schematy tworzenia się bainitu: b) górnego i c) dolnego
(według E.C. Rollasona)
 A - austenit, F - ferryt, B - bainit, M - martenzyt, Asz - austenit
szczątkowy, P - perlit
Pdrobny - jest to perlit, w którym płytki cementytu i ferrytu mają
dużą dyspresję, czyli są bardzo drobne,
Wykres CTPc stali węglowej gat. 45
Obróbka cieplna zwykła – obejmuje rodzaje obróbek
cieplnych, w których zmiany struktury i własności są
głównie funkcją temperatury i czasu (ośrodek nie odgrywa
istotnej roli)

Operacja obróbki cieplnej – jest to część procesu technologicznego wykonywanego w sposób ciągły w zasadzie na jednym stanowisku
roboczym, np. hartowanie, wyżarzanie.
Zabiegiem obróbki cieplnej jest część operacji (np. nagrzewanie, wygrzewanie, chłodzenie).
Studzenie – chłodzenie z małą szybkością.
Oziębianie – chłodzenie szybkie.
 Rys. B. Twardość zahartowanej stali: a - twardość martenzytu, b-
hartowanie znad Acm c- hartowanie znad A1

Rys. A. Zakres temperatur hartowania

stali węglowych

Rys. C. Umowna granica plastyczności Rys. D. Średnia twardość po hartowaniu

martenzytu stali o różnych zwartościach węgla i
różnym udziale martenzytu w strukturze
Schemat hartowania zwykłego.
Schemat hartowania stopniowego
Schemat hartowania izotermicznego bainitycznego
Krzywe chłodzenia przedmiotu stalowego na tle wykresu CTP. Po czasie τ1 powstaje różnica
temperatur pomiędzy powierzchnią a rdzeniem równa Tr — Tp
Wpływ grubości strefy martenzytycznej (strefa zakreskowana) na właściwości stali
zahartowanej i odpuszczonej: a) pręt o małej grubości strefy zahartowanej, b) pręt o większej
grubości strefy zahartowanej, c) pręt zahartowany na wskroś
Grubość warstwy nagrzanej regulowana
jest częstotliwością prądu (f):

ρ
gK
μf

g – grubość warstwy zahartowanej

K – stała proporcjonalności
 - rezystywność stali
 - przenikalność magnetyczna stali
f – częstotliwość prądu
 Schemat rozkładu temperatur oraz otrzymanego
po hartowaniu rozkładu struktury i twardości w warstwie powierzchniowej.
 Odpuszczanie stali

Stal zahartowana na martenzyt, posiada wysoką twardości i wytrzymałość jednocześnie

charakteryzuje się takimi niekorzystnym właściwościami jak znaczna kruchość i
niekorzystne naprężania własne. Z tego powodu, po hartowaniu martenzytycznym
stosuje się zawsze dodatkową obróbkę cieplną , którą nazywamy odpuszczaniem.
Celem stosowania odpuszczania jest konieczność zmniejszenie kruchości oraz
polepszenie ciągliwości i odporności na pękanie elementu zahartowanego, przy
jednoczesnym zmniejszeniu poziomu naprężeń własnych.

Struktura zahartowanej stali składa się z martenzytu i pewnej ilości austenitu

szczątkowego jest to struktura nie równowagowa metastabilna, a jej trwałość wynika z
tego, że w niskich temperaturach – pokojowych zahamowana jest dyfuzji, zarówno
żelaza, węgla oraz innych pierwiastków. Podniesienie temperatury uruchamia dyfuzję,
wywołując przemiany prowadzące do powrotu do stanu równowagi, tzn. do uzyskania
struktury złożonej z dwóch faz - ferrytu i cementytu.
Zjawiska zachodzące podczas nagrzewania metastabilnych struktur zahartowanych stali
nazywa się ogólnie odpuszczaniem.
Odpuszczanie to również obróbka cieplna polegająca na wygrzaniu zahartowanej stali
w temperaturach niższych od Ac1 i studzeniu, zwykle w powietrzu.
 Przemiany zachodzące podczas odpuszczania

I stadium, 80o– 200oC

W martenzycie zaczynają się przemieszczać na bardzo małe
odległości atomy węgla, tworząc zgrupowania na pewnych
płaszczyznach, a następnie wydzielenia bardzo cienkich
płytek metastabilnego węglika żelaza ε. Posiada on większą
zawartość węgla niż cementyt, a odpowiada mu wzór Fe2C
do Fe2.4C. Martenzyt staje się roztworem niejednorodnym -
w najbliższym otoczeniu węglika zawartość węgla, stopień
tetragonalności martenzytu i związane z nim naprężenia
sieci zmniejszają się, w pozostałych obszarach wartości te są
niezmienione. Mikrostruktura stali obserwowana w
mikroskopie świetlnym pozostaje taka sama jak po
zahartowaniu, wydzielenia węglików są bowiem
niewidoczne.

II stadium 200o-300oC
Postępuje proces wydzielania z martenzytu węglika i wzrost jego cząstek tak, że w roztworze pozostaje
pod koniec tego stadium około 0,2% C. Zanika tetragonalność martenzytu, czemu towarzyszy
zmniejszenie naprężeń ściskających działających na austenit szczątkowy. Dzięki temu austenit
szczątkowy przemienia się w martenzyt regularny (bez tetragonalnego zniekształcenia). Wynikiem
zachodzących przemian w nagrzewanej stali do temperatury 300°C jest struktura złożona z częściowo
przesyconego węglem roztworu żelaza α i podmikroskopowych wydzieleń węglika ε, zwana
martenzytem odpuszczonym.
 Przemiany zachodzące podczas odpuszczania
Zawartości węgla w martenzycie
od temperatury odpuszczania
III stadium, 260o– 400oC
Nakłada się ono częściowo na stadium II. Polega na
wydzielaniu pozostałego nadmiaru węgla z ferrytu.
Jednocześnie zanika węglik ε, a powstaje Fe3C przez
przekształcanie węglika ε bądź bezpośrednie
zarodkowanie z ferrytu. Powstałe zarodki cementytu
rosną kosztem węgla zawartego jeszcze w ferrycie i
rozpuszczanych cząstek węglika ε. W wyniku tych
procesów ostatecznie zanika przesycenie roztworu
stałego, który w temp. 400°C uzyskuje równowagową
zawartość węgla. Zanikają więc też naprężenia własne
w sieci krystalicznej. Martenzyt ulega w ten sposób
przekształceniu w mieszaninę ferrytu bez przesycenia i
bardzo drobnego cementytu.

IV stadium, 400o– Ac1

Zachodzi proces koagulacji cementytu oraz rekrystalizacja ferrytu. Koagulacja jest to proces
dyfuzyjnego wzrostu większych cząstek kosztem mniejszych. Powyżej 600°C wydzielenia cementytu
osiągają już wielkość mikroskopową. Drugim procesem przebiegającym w tym stadium odpuszczania
jest rekrystalizacja ferrytu. Zgniot fazowy ferrytu jest następstwem przemiany fazowej austenitu w
martenzyt, która przebiega poniżej temperatury rekrystalizacji. Zgniot ten utrzymuje się do
temperatury 400°C, głównie z powodu małej ruchliwości atomów żelaza. Strukturę istniejącą w
całym zakresie temperaturowym IV stadium nazywamy sorbitem. Jest to mieszanina dwufazowa
składająca się z bardzo drobnych zaokrąglonych cząstek Fe3C w osnowie ferrytu.
Odpuszczanie jest to operacja obróbki cieplnej polegająca na nagrzaniu i wygrzaniu
zahartowanej stali w temperaturze poniżej Ac1 oraz powolnym studzeniu, zwykle na
powietrzu. Celem odpuszczania jest uzyskanie optymalnego zespołu właściwości
odpuszczanego przedmiotu - narzędzia lub części maszyny. Wybór temperatury
odpuszczania zależy od wymaganych właściwości stali. Zależnie od temperatury
wyróżnia się trzy rodzaje odpuszczania: niskie (150° — 250°C), średnie (250° - 500°C) i
wysokie (500° - Ac1).

Odpuszczanie niskie, 150° - 250°C

Cel: Zmniejszenie naprężeń hartowniczych, przy zachowaniu jak najwyższej twardości i
odporności na ścieranie. W stali odpuszczanej do temperatury 250°C następuje
nieznaczny spadek twardości HRC, wytrzymałości na rozciąganie Rm i granicy
plastyczności Re, znikomy wzrost wydłużenia A5 i udarności U. Stal pozostaje nadal
krucha. Odpuszczanie niskie stosuje się do przedmiotów, które nie podlegają silnym
uderzeniom podczas eksploatacji, a dla których najważniejszą cechą jest duża twardość
i odporność na ścieranie, a więc dla narzędzi wytwarzanych ze stali wysokowęglowych,
jak: wiertła, frezy, rozwiertaki, gwintowniki, noże krążkowe, narzędzia skrawające z
małą szybkością, znaczniki, małe matryce, wykrojniki.
Odpuszczanie średnie, 250°C - 500°C
Cel: Uzyskanie jak najwyższej granicy sprężystości Rsp oraz wytrzymałości
na rozciąganie Rm przy zadowalającej ciągliwości.
Odpuszczanie średnie stosuje się w dwóch zakresach temperatur:
- 250°- 400°C dla sprężyn o prostych kształtach ze stali węglowych, pracujących pod
obciążeniem statycznym,
- 400° - 500°C dla części maszyn ze stali węglowych konstrukcyjnych wyższej jakości,
które oprócz wysokiej wytrzymałości (przede wszystkim Rm) muszą mieć dość dużą
odporność na uderzenia (udarność), jak: obciążone sprężyny, resory.

Odpuszczanie wysokie, 500°C - Ac1

Cel: Uzyskanie optymalnego zespołu właściwości; wysokiej wytrzymałości Rm, Re,
wysokiej plastyczności (A5, U) i wytrzymałości zmęczeniowej. W zahartowanej stali,
poddanej odpuszczaniu wysokiemu, następuje znaczne obniżenie Rm i Re, wzrost A5 i
U oraz niemal całkowity zanik naprężeń. W stali powstaje struktura sorbityczna,
zapewniająca najkorzystniejszy zestaw właściwości mechanicznych, możliwych do
uzyskania drogą obróbki cieplnej, co można stwierdzić porównując właściwości
mechaniczne stali w stanach: normalizowanym, zahartowanym i odpuszczonym średnio
oraz po zahartowaniu i odpuszczaniu wysokim
 Podsumowanie odpuszczanie
Polega na nagrzaniu zahartowanej stali do temperatur
niższych niż Ac1 przetrzymaniu w tej tempera turze i
chłodzeniu do temperatury otoczenia.
Odpuszczanie
o o
Niskie 150 C-250 C
Zmniejszenie naprężeń własnych materiału
Średnie 250oC-500oC
Wysokie Re i Rsp
Wyższa udarność
Wysokie 500oC-Ac1
Wysoki stosunek Re do Rm, Re/Rm = 0,9
Wysoka udarność i ciągliwość
Utwardzanie cieplne – połączenie hartowania
martenzytycznego z niskim odpuszczaniem
Ulepszanie cieplne - połączenie hartowania
Wpływ temperatury odpuszczania na właściwości martenzytycznego z wysokim odpuszczaniem – struktura
stali c40 Sorbit- złożoną dyspersyjnych wydzieleń cementytu w
osnowie ferrytu
Sorbit charakteryzuje się najkorzystniejszym zespołem właściwości wytrzymałościowych i
plastycznych uzyskany w wyniku obróbki cieplnej. Stosowane jest dla części maszyn, m.in. kół
zębatych, wałów korbowych i napędowych, części silników.
W porównaniu do stali wyżarzonej o tej samej twardości znacznie zwiększa się udarność i
plastyczność stali oraz stosunek Re/Rm.
Podsumowując ulepszanie cieplne pozwalana uzyskanie optymalnej mikrostruktury,
która pozwala uzyskać wysokie własności wytrzymałościowe w połączeniu z wysoką
plastycznością i odpornością na pękanie.
Jednak żeby uzyskać tak korzystny kompleks właściwości musimy uzyskać po
hartowaniu odpowiednią ilość martenzytu, w określonym miejscu elementu
hartowanego. Co pozwoli uzyskać po odpuszczaniu wysokim strukturę sorbitu.
Określone miejsce – to miejsce w elemencie gdzie chcemy uzyskać korzystny kompleks
właściwości. Miejsce w którym występują największe naprężenia. Zależne np. od
sposobu obciążanie elementu.
Odpowiednia ilość martenzytu – to ilość martenzytu zapewniająca uzyskanie po
odpuszczaniu struktury pozwalającej na uzyskanie wysokiej wytrzymałości w
połączeniu z wysoką plastycznością i odpornością na pękanie. Minimalna ilość
martenzytu w strukturze po hartowaniu winna wynosić 50%. W taki przypadku
mówimy o hartowaniu na wskroś.
Chcąc uzyskać określone właściwości w określonym miejscu wyrobu o określonych
wymiarach musimy uzyskać tam określoną ilość martenzytu po hartowaniu (nie mniej
niż 50% ale może postawić wymóg by było więcej). W takim przypadku udział
martenzytu w strukturze będzie zależał od hartowności stali ale również od szybkości
oziębiania wyrobu (ośrodka chłodzącego).