2.

YERSEL KOORDNAT SSTEMLER

Yeryznde yaplan almalarn anlaml olabilmesi iin yeryznn eklinin belirlenebilmesi gereklidir. Bu amala
birok alma yaplmtr ve yeryznn eklinin tanmlanmasnda en uygun eklin jeoid olduuna karar verilmitir. Jeoid,
dalgalanmayan ortalama deniz yzeyi ile akk epotansiyelli (nivo) yzey olarak tanmlanabilir. Jeoidin matematiksel
tanmnn tam olarak yaplamamas jeodezik llerde ve hesaplamalarda kullanlan koordinat sistemleri farkn ortaya
karmtr. Buna gre; jeodezik gzlemlerin veya lmelerin yaplmasnda, birok lme probleminin aklanmasnda temel
dayanak olarak alnan doal koordinat sistemleri, jeodezik hesaplamalarn yaplmasnda, depolanmasnda ve
sergilenmesinde esas alnan referans ya da elipsoid koordinat sistemleri ayrmn gndeme getirmitir.
1. Doal Koordinat Sistemleri
2. Referans Koordinat Sistemleri
1. Doal Koordinat Sistemleri
Dnya yzeyinde yaplan almalarn referans sistemi olacak koordinat sisteminin orijininin de dnyann arlk ya
da gravite merkezi ile akk olacandan tanmlanan koordinat sistemlerine yersel ya da yer merkezli koordinat sistemleri
denilir. Ortogonal atl yersel koordinat sistemlerinin eksenleri birbirini dik ayla keser ve paylatklar yzeyin
dzlem veya eri olmas durumunda da dzlem ve eri koordinat sistemi olarak adlandrlrlar. Yersel koordinat sistemleri,
orijinlerinin konumuna ve bunlarn tanml klnmasnda kullanlan parametrelerin zelliine bal olarak u drt gruba
ayrlrlar.
Doal Dik Koordinat Sistemi (X,Y,Z),
Doal Eri Koordinat Sistemi ( , ,H*), ( , ,W),
Doal Yerel Dik Koordinat Sistemi (m*,e*,n*),
Doal Yerel Kutupsal Koordinat Sistemi (
*
,
*
,l
*
).
Doal yersel koordinat sistemleri yeryzndeki noktalarn konumlarn belirlerken zamandan bamsz varsaylrlar.
Bunun nedeni fiziksel olarak dnya yzeyinde var olduklar ve her trl hareketten ayn ekilde etkilendikleri kabul edilir.
Uygulama alannn yeryzn amas durumu iin doal ortak yersel koordinat sistemi tanmlanmtr. Bu koordinat
sisteminin zellii zamandan bamsz olmas ya da zamann deimesine kar tek deer almasdr [1].
Kutup Gezinmesi;
Yerin dnme ekseni ve maksimum ekim kuvvetinin akmamas nedeniyle, yukarda tanmlanan birincil kutup
noktas zamana bal bir hareket yapar; bu hareket kutup hareketi (gezinmesi) olarak adlandrlr
Kutup hareketinden kaynaklanan koordinat deiimlerini gidermek iin, bir konvansiyonel yersel kutup (CTP)
tanmlamasna ihtiya vardr.
Bu kutup 1900-1905 yllar arasnda kutup hareketinin ekil merkezi olarak belirlenmitir.
Yeryuvarnn anlk dnme ekseni, kutup hareketi parametreleri (xp, yp) kullanlarak koordinat sistemlerinde
referanslanabilir.
Doal Dik Koordinat Sistemi (X,Y,Z)
Doal dik koordinat sisteminin orijini dnyann arlk ya da gravite merkezidir. Z ekseni dnyann dnme eksenine, X
ekseni astronomik balang meridyeni ile ekvator dzleminin ara kesit dorultusuna ve Y ekseni X ve Z eksenlerinin
kesime noktasna dik olan ve sa el kuralna gre uzanan dorultuya akktr.
Doal dik koordinat sistemi dnyann hareketleri sonucu zamana baml bir sistemdir ve sadece bir t1 an iin
tanmlanabilir. Zamana baml olan bir koordinat sisteminde noktalarn konumlarn belirlemek ve dier sistemlere
koordinat dnm yapmak olduka karmak ve zor bir ilemdir. Bu nedenle anlk doal dik koordinat sistemlerinin
zelliklerini yanstan bunlarn yerine kullanlmak zere; 1900-1905 yllarnda yaplan astronomik gzlemlerden
faydalanlarak tanmlanan ve otoriter evrelerce de kabul edilen Conventional International Orijin (CIO) esas alnarak belli
varsaymlarla dayal dnsel tek anlaml bir koordinat sistemi tanmlanmtr. Bu koordinat sistemi (X,Y,Z)
AT
Doal ortak
dik koordinat sistemi ya da konversiyonel (klasik) doal dik koordinat sistemi olarak bilinir.
Doal ortak dik koordinat sisteminde Z
AT
ekseni dnyann ortalama kutup noktas CIOdan geen yerin ortalama
dnme eksenine akktr. X
AT
ekseni ortalama kutup noktasndan geen balang meridyeni ile ortalama ekvator
dzleminin ara kesit dorultusuna ve Y
AT
ekseni X
AT
ve Z
AT
eksenlerinin kesime noktas olan yerin ortalama arlk ya da
gravite merkezine dik olan ve sa el kuralna gre uzanan dorultuya akktr. Bu koordinat sistemi zamandan bamszdr
ve deimemektedir. Anlk doal dik koordinat sistemi ile bu sistem arasndaki fark kutup gezinmesi miktar kadardr,
aralarnda bir kayklk olmad kabul edilmektedir.
H
*
C (Dnyann Arlk Merkezi
Astronomik Ekvator Dzlemi
=0Meridyen Dzlemi
x
y
Jeoid (W=W
0
)
P noktasnn Potansiyel Yzeyi (W=W
p
)
z
P
m
*
n
*
e
*

X
IT
Z
IT

*
l
*
P
i
m
*
n
*
e
*
P
k

*
Doal Eri Koordinat Sistemi ( , ,H
*
), ( , ,W)
Bu koordinat sisteminde kartezyen koordinatlar yerine sistemin birinci temel (esas) dzlemi olarak ekvator dzlemi,
ikinci temel dey dzlemi olarak da = 0 balang meridyen dzlemi kullanlmaktadr. Bu sistemde bir noktann
koordinat astronomik boylam ve astronomik enlem ile tanmlanr. Doal eri koordinat sistemleri iin; 0 360
ve -90 90 deerleri arasnda kalmaktadr. Yeryz noktalarnn bu koordinat sistemindeki nc bileeni ise,
noktann W jeopotansiyel yzeyi ya da H
*
ortometrik ykseklik deeridir. Bu koordinat sistemleri yeryznde bulunan
birden ok noktaya rastlayabildikleri iin tek anlaml olmayabilirler. Bu durum, sistemin uygulamada kullanmn olumsuz
olarak etkiler [5].
Doal eri koordinat sistemleri de doal dik koordinat sistemleri gibi zamana baml sistemlerdir ve dnyann dnme
eksen ve kutbundaki deiimlerden etkilenmektedir. Doal eri koordinat sistemleri iin deiken olmayan koordinat
sistemi, zamandan bamsz olan CIO kutbuna gre tanmlanan doal ortak dik koordinat sistemi eksenleri yardmyla
belirlenen birinci ve ikinci temel dzlemlerin esas alnd ( , ,H
*
)
AT
, ( , ,W)
AT
doal ortak eri koordinat sistemidir.
Bu sistemin koordinatlar doal eri koordinat sisteminin koordinatlarndan elde edilebilir. Bir noktann ortalama kutup
noktasna gre koordinatlar xp, yp olmak zere doal ortak eri koordinat sistemi koordinatlar,
]
]
]

]
]
]

]
]
]

]
]
]

p
p
IT AT
y
x
tan Cos tan Sin
Sin - Cos

(5)
H
*
= N + h (6)
eklinde belirlenebilir. Byle bir dnm sonucunda, zamanla deiken olmayan sabit ve statik yapda bir ( , ,H
*
)
AT
,
( , ,W)
AT
doal ortak eri koordinat sistemi tanmlanabilir.
Doal Yerel Dik Koordinat Sistemi (m
*
,e
*
,n
*
)
Orijinleri yerin arlk ya da gravite merkezinde olan doal koordinat sistemlerinin yannda orijini l noktas olarak
alnan yerel koordinat sistemleri de vardr.
Bu koordinat sisteminin nc boyutu gsteren n
*
ekseni, Pi l noktasnn baucu ynn pozitif kabul eden bir
doru veya o noktadan geen epotansiyelli (nivo) yzeyin yzey normali alnmaktadr.
m
*
ekseni olarak istasyon noktasnn gravite vektrn ve dnyann kutup noktasn iinde bulunduran dey dzlemin
iinde bulunan n
*
eksenine dik ve pozitif yn kuzey kutup noktasna ynelik alnan bir ynl doru paras olmaktadr.

e
*
ekseni olarak da Pi noktasndan geen ve bu iki eksene dik olan sol el sistemine uyan eksen olarak alnmaktadr.
e
*
Astronomik
Dou
n
*
Astronomik
Baucu
m
*
Astronomik
Kuzey

*

e
*

m
*

n
*

g
p

P
i

P
k

W=W
p
jeopunun P
i

noktasndaki teet
dzlemi (yatay dzlem)
P
i
noktasnn
astronomik
meridyen
dzlemi
P
i
noktasndan geen
Jeopotansiyel Yzey
ekil 5. Doal ortak dik ve eri koordinat sistemleri
H
*
C (Dnyann Ortalama Arlk Merkezi
Ortalama Astronomik Ekvator Dzlemi
Ortalama =0Meridyen Dzlemi
x
y
Jeoid (W=W
0
)
P noktasnn Potansiyel Yzeyi (W=W
p
)
z

AT

AT
X
AT
CIO // Z
AT

*
l
*
P
i
m
*
n
*
e
*
P
k

*
Doal Yerel Kutupsal Koordinat Sistemi (
*
,
*
,l
*
)
(m
*
,e
*
,n
*
) Dik koordinat sistemi ile hemen hemen ayn zellikteki (
*
,
*
,l
*
) doal yerel kutupsal koordinat sisteminin
de orijin noktas Pi l noktasdr ve sol el kuralna uyan bir sistemdir. Doal yerel kutupsal koordinat sisteminin konum
bileenleri
*
,
*
alarnn pozitif yn jeodezik dorultu gzlemlerine uygun olarak saat ibresi ynndedir. nc
bileen l
*
, Pi istasyon ve Pk hedef noktalarnn belirledii eik uzunluktur ve Pi ve Pk noktalarnn konumundan bamszdr.
Doal byklklere gre tanmlanan (
*
,
*
,l
*
) doal yerel kutupsal koordinat bileenleri dorudan llebilmektedir
ve jeodezik faaliyetlerde kullanlabilmektedirler. Bu sistemle doal yerel dik koordinat sistemi arasndaki iliki u ekilde
tanmlanabilir.
]
]
]
]
]

]
]
]
]
]

*
* *
* *
*
*
*
*
Cos
Sin Sin
Sin Cos
n
e
m
l
(7)
Doal yerel dik koordinatlardan doal yerel kutupsal koordinatlarn hesab ise u ekildedir.

,
`

.
|
+

,
`

.
|

+ +
*
2
*
2
*
1 - *
*
*
1 - *
2
*
2
*
2
* *
n
e m
Cos
m
e
tan
n e m l
(8)
ekil 6. Doal yerel kutupsal koordinat sistemi
2. Referans Koordinat Sistemleri

*
P
k
l
*
e
*
e
*
m
*
m
*
n
*
n
*
P
k
(m
*
,e
*
,n
*
)
P
o
Dnyann eklini tanmlayan jeoidin kitle dalmnn homojen olmamas nedeniyle geometrik eklini matematiksel
olarak doal koordinat sistemleriyle ifade etmek olduka zordur. Bu nedenle matematiksel ifadelerde jeoid yerine homojen
ve daha basit ifade edilebilen yzeyler kullanlr.
Dnya yzeyinin temsil edilmesi iin en uygun yzey kk ekseni etrafnda 180 dndrlm bir dnel elipsoiddir.
Byle bir dnel elipsoidin boyutlar yeryzeyinin boyutuna uygun hale getirilmise ve yeryuvarna gre konumu (datumu)
belirlenmise referans elipsoidi olarak adlandrlr. Referans elipsoidi dnsel bir yzeydir ve tm hesaplamalarda referans
yzeyi olarak kullanlr. Bu nedenle referans elipsoidi ile tanmlanan koordinat sistemleri doal deil dnsel sistemlerdir.
Referans Koordinat sistemleri doal koordinat sistemlerine benzer ekilde ele alnabilirler.
Referans Dik Koordinat Sistemi (U,V,W)
Referans Eri Koordinat Sistemi ( , ,h)
Referans Yerel Dik Koordinat Sistemi (m,e,n)
Referans Yerel Kutupsal Koordinat Sistemi ( , ,l)
Referans Dik Koordinat Sistemi (U,V,W)
Referans ya da jeodezik dik koordinat sistemi doal ortak dik koordinat sistemine karlk olarak tanmlanmaktadr.
Ancak bu sistemin orijini referans elipsoidinin merkezidir. W ekseni elipsoidin kk yarekseni yani dnme ekseni, U
ekseni referans elipsoidinin =0 meridyen dzlemi ile =0 ekvator dzleminin arakesit dorultusu, V ekseni de benzer
ekilde orijin noktasnda dier iki eksene dik olan ve sa el kuralna uyan dorultu olarak alnr.
Referans Eri Koordinat Sistemi ( , ,h)
Jeodezik koordinat sistemi olarak adlandrlan bu sistemde koordinatlar referans elipsoidinde tanmlanr ve bu sistem
ayn zamanda doal eri koordinat sistemine karlk gelir. Bu sistemin koordinat bileenleri; (jeodezik boylam) bir Pi
noktasnn elipsoidal meridyen dzlemi ile balang jeodezik meridyeni arasndaki a, (jeodezik enlem) Pi noktasndan
geen elipsoid yzey normalinin jeodezik ekvator dzlemi ile yapt a ve h ise Pi noktasndan geen elipsoid normalinin
boyu ya da elipsoid ykseklii eklinde tanmlanrlar. Sistemin orijini elipsoidin merkez noktasdr ve sa el kuralna uyan
bir sistemdir.
Referans dik ve eri koordinat sistemleri arasndaki dnm,
( )
( )
( ) [ ] ]
]
]
]
]

+
+
+

]
]
]
]
]

Sin h e - 1 N
Sin Cos h N
Cos Cos h N
W
V
U
2
(9)

2 2 2 2
2
Sin b Cos a
a
N
+

(10)
eitlikleriyle yaplr. Burada N elipsoidin meridyene dik dorultudaki normal kesit erilik yarap, a ve b elipsoidin
yaraplar, e ise 1. eksentirisite (d merkezlik)tir. Referans dik koordinatlardan eri koordinatlara gei ise,
( )
( )
N
Cos
V U
h
N e h N V U
h N W
arctan
V
U
arctan
2 2
2 2 2

,
`

.
|
+ +
+

,
`

.
|

(11)
eklindedir. Bu zmde aranan parametreler formllerde kullanld iin zm iteratif olarak elde edilir. lk iterasyonda h
= 0 ve = 0 alnarak (10) ve (11) eitliinden deeri bulunur. Bu deerlerle h deeri hesaplanr ve bu ilemler h ve
deerlerinde kabul edilebilir deiimler olmayncaya kadar tekrarlanr [6].

U//X
AT
W//Z
AT
P
i
V//Y
AT
h
b
a
C
m
n
e
N
ekil 7. Referans ortak eri (corafi) ve jeodezik yerel dik koordinat sistemleri
Bu koordinat sisteminin nc bileeni olan hn yerine Pi noktasnn W gerek potansiyeline karlk gelen
sferopotansiyelin U standart potansiyel deeri alnabilir. Byle bir sistemi iin ( , ,U) gsterimi kullanlr. Ayrca nc
koordinat bileeni h=0 alnrsa l noktasnn elipsoidin yzeyinde olduu dnlr. Bu durumda ( , ,0) jeodezik eri
koordinat sistemi veya dier adyla corafi koordinat sistemi elipsoidle ilgili geometrik ya da matematik jeodezinin temelini
oluturur.
Referans Yerel Dik Koordinat Sistemi (m,e,n)
Referans yerel dik koordinat sisteminin orijini Pi yeryz noktasdr. Pi noktasndan geen elipsoidin yzey normali n
ekseni ve baucu yn pozitif yn olarak, Pi noktasndaki referans elipsoidinin yzey normali ve kutup noktasn da iinde
bulunduran meridyen dzlemi ile o noktada yatay olan teet ufuk dzleminin arakesit dorultu m ekseni ve kuzey yn
pozitif yn olarak alnr. nc bileen e ekseni ise, bu iki eksene dik olan ve sol el kuralna uyan bir eksendir. Bu ekilde
tarif edilen bir sistemde n ekseninin dorultusu Pi yeryz noktasna ait jeodezik enlem ve jeodezik boylam ile
tanmlanmaktadr. Bu nedenle referans yerel dik koordinat sistemi referans eri koordinat sistemine bamldr.
Referans Yerel Kutupsal Koordinat Sistemi ( , ,l)
Bu sistem referans yerel dik koordinat sistemi eksenleri (m,e,n) esas alnarak tanmlanr. Eer sistem referans ortak
yerel dik koordinat sistemine gre tanmlanrlarsa statik ve zamandan bamsz olur. Bu sisteme jeodezik yerel kutupsal
koordinat sistemi de denilir.
P
o

P
k

l
e
e
m
m
n
n
P
k
(m,e,n)
ekil 8. Jeodezik yerel kutupsal koordinat sistemleri
Byle bir sistemde koordinat belirlemek iin kullanlan ( , ,l) bileenleri dorudan llemezler. nk bu deerler
dnsel hesap yzeyi olan referans elipsoidiyle tanmlanrlar. Bu deerler doal yerel kutupsal koordinat bileenlerinin
indirgenmesi sonucu elde edilebilirler. Referans yerel dik koordinat sistemi ile referans yerel kutupsal koordinat sistemi
bileenleri arasndaki iliki (7) ve (8) eitlii eklindedir.
n
*
m
*

*
P
i
P
k
Astronomik Baucu
Astronomik Kuzey
H
*
g
p
W=W
p
Z
X
Z
Y
X
e
n
m

P
i
P
k
Jeodezik Dou
Jeodezik Baucu
Jeodezik Kuzey
h
g
p
U=U
p
W
U

Dnel Elipsoid U = U
0
Elipsoidin Merkezi