Z HISTORII JĘZYKA WŁOSKIEGO

I Elementy językowe przedłacińskie i wpływy obce

Język włoski należy do wschodniego odłamu językowego rodziny romańskiej tworzonego

przez języki: mołdawski, rumuński i wymarłe dialekty dalmatyńskie. Jest spośród języków
*romańskich, po języku sardyńskim, najbliższy łacinie. Język włoski ulegał różnorodnym
wpływom i nosi ich ślady w słownictwie i fonetyce.

Z wpływów zewnętrznych należy wymienić przede wszystkim wpływy greckie. Odróżnić

przy tym trzeba wyrażenia ludowe od terminów naukowych, wprowadzonych o wiele później.
Pierwsze wiążą się z południowymi Włochami, gdzie liczne były kolonie greckie, i odnoszą
się przeważnie do rolnictwa. Wiele z tych słów pozostało w dialektach południowych.

Przykłady: bottega - sklep

grotta - grota
zio - wuj

Wyraźne są też ślady kultury arabskiej, przyniesionej przez najeźdźców, a później

przenikającej od południa, występujące zwłaszcza na Sycylii. Trochę ze słownictwa
pozostawiły też kwitnące u Arabów nauki matematyczno-przyrodnicze. Wiele wyrazów
pochodzenia arabskiego zaczyna się od al-.

Przykłady: alchimia - alchemia

algebra - algebra
almanacco - almanach
tacchuino - notes

Dość liczne (około 500) są wyrazy pochodzenia germańskiego, odnoszące się szczególnie do
wojny i myślistwa – ważnych dziedzin życia plemion germańskich, które ruszyły na podbój
Europy Zachodniej i Południowo-Zachodniej w V wieku n.e.

Przykłady: bando - (z frankońskiego bandeja), ogłoszenie publiczne

elmo - (z niemieckiego Helm), hełm
guardare - (od gockiego słowa warta), strzec
stormo - (ze staroniemieckiego storm), szturm

* Języki grupy zachodnio-romańskiej: francuski, hiszpański, kataloński, portugalski,

prowansalski, retroromański i sardyński.
Znaczny wpływ wywarł także język francuski w początkowym okresie rozwoju języka
włoskiego. Przyczyniły się do tego różne kontakty polityczne, ekonomiczne i kulturalne, np.
rządy Andegawenów (d’Anjou) na Sycylii, wyprawy krzyżowe, wojny francusko-włoskie w
XVI w. A potem promieniująca na całą Europę kultura francuska w XVII, XVIII i XIX
wieku.

Przykłady: giallo - (franc. jaune), żółty

giardino - (franc. jardin), ogród
mangiare – (franc. manger), jeść

Trzeba także wspomnieć o wpływach języka hiszpańskiego, datujących się przeważnie z w.

XVI i XVII, tj. doby panowania władców hiszpańskich na ziemiach włoskich.

Przykłady: baia - zatoka

bordo - brzeg
calma - spokój
flotta - flota
impegno - zobowiązanie

II Język włoski a łacina

Już podczas rozkwitu imperium rzymskiego lud posługiwał się innym językiem niż ten,
którym mówili i pisali ludzie wykształceni. Nie była to znana nam z podręczników łacina
klasyczna, jaką pisał Cycero czy Cezar, lecz raczej język żołnierzy Cezara.

Każda prowincja, każde niemal środowisko „urabiało” swój odrębny język. Toteż
poszczególnym odcieniom tej „łaciny ludowej” nadawano różne nazwy: sermo plebeius
(mowa plebejska), sermo vulgaris (mowa pospolita), sermo proletarius (mowa proletariacka),
sermo rusticus (mowa wiejska), sermo militaris (gwara wojskowa) itp.

Wskutek narastających różnic łacina mówiona stawała się coraz mniej podobna do łaciny
literackiej, stając się co raz mniej zrozumiałą dla ludu. Około roku 1000 łacina wyszła z
użytku codziennego. Później używana była w piśnie przez Kościół i uczonych. Rodzący się
język włoski miał ponadto do zwalczenia wpływ języka francuskiego, często używanego
przez ludzi wykształconych.

W tych czasach (X w.) zaczęły się pojawiać pierwsze dokumenty w języku włoskim: roty
sądowe, zapisy w księgach handlowych, listy, statuty stowarzyszeń itp. Dopiero po roku 1200
wyraźniej zaczęły się rozwijać gwary ludowe (volgari delle classi popolari).
III Rozwój włoskiego języka literackiego

Najstarszym zabytkiem językowym jest dokument prawny tzw. Carta di Capua z 960r.
Dopiero w XII wieku pojawia się pewna twórczość literacka przepojona, podobnie jak w
innych literaturach europejskich, elementem religijnym i moralizatorskim. Jej przykładem
mogą być takie utwory, jak Il Cantico delle creature, Il Cantico di frate Sole św. Franciszka z
Asyżu (1182-1226). Wspomnieć też trzeba o licznych utworach anonimowych, zwanych
laude, czerpiących tematykę z Ewangelii.

Powstały wówczas pierwsze szkoły literackie. Najwcześniejszą z nich była szkoła sycylijska
(scuola siciliana) utworzona przez poetów związanych z dworem Fryderyka II Szwabskiego,
który sam także był poetą.

Dante Alighieri (1265-1321), który pisząc La Divina Commedia nadał blasku i rozmachu
językowi włoskiemu, wyrósł ponad te szkoły potęgą swego geniuszu poetyckiego. Języka
włoskiego bronił Dante w traktacie De vulgari eloquentia, napisanym, napisanym po łacinie
aby jego wywody trafiły do ludzi wykształconych.

Po śmierci Fryderyka II (1250) południe Włoch traci znaczenie, a życie polityczne,

gospodarcze i kulturalne koncentruje się w najbogatszym ośrodku - we Florencji.
Dodatkowo, bardziej uniwersalistyczny charakter poezji toskańskiej sprawił, że nowe ognisko
kultury włoskiej zaczęło silnie i trwale promieniować na całą Italię. Prymat dialektu
florenckiego utrwaliły wreszcie zdecydowanie arcydzieła trzech wielkich mistrzów słowa: La
Divina Commedia Dantego, Il Decamerone Boccaccia i Sonety Petrarki.

Nie znaczy to jednak, że wprowadzony do literatury język włoski (lingua volgare illustre)
zapanował niepodzielnie. Nawet Dante nie przyznawał prymatu dialektom toskańskim, lecz
mówił o wytwarzaniu się wspólnego języka dzięki wysiłkom pisarzy i nie doceniał roli języka
mówionego.

W XVI w. Powstały dwie przeciwne grupy krytykujące się dość ostro. Jedni radzili
nawiązywać raczej do języka wielkich pisarzy, jak Petrarka czy Boccaccio, inny radzili
znaleźć jakąś „przeciętną” wszystkich dialektów, aby utworzyć język ogólnowłoski. Jeszcze
w XIX wieku występowały tendencje wrogie dialektowi florenckiemu. Na przykład Leopardi
i Giordani woleli toskański używany przez pisarzy XIV w. Odmiennego zdania był Manzoni,
który zalecał stosowanie dialektu florenckiego ludzi wykształconych twierdząc jakoby
„jedynie żywy język toskański jest językiem włoskim”.

Ujednolicenie języka wzmogło się dzięki ruchowi odrodzenia politycznego Włoch

(Risorgimento), zmierzającemu do zjednoczenia wszystkich prowincji włoskich w jedno
państwo (1870) oraz na skutek migracji ludności.

Obecnie szeroko rozwinięte szkolnictwo, prasa, telewizja, Internet przyczyniły się do

wyraźnego ujednolicenia języka włoskiego, tzw. standardu obok którego nadal daje się
zauważyć silne zróżnicowanie dialektyczne Italii. Wynika ono z pierwotnej różnorodności
podłoża lingwistycznego i długotrwałego rozbicia półwyspu na szereg drobnych państw w
okresie między w. VI a XIX.
Dialekty dzieli się na trzy grupy:

- południowocentralną (od Sycylii po Umbrię)

- toskańską (terytorium staroż. Etrusków)
- północną (terytorium staroż. Ligurów, Galów i Wenetów)

Język włoski używany jest nie tylko w Italii, ale także na Korsyce, w płd.-zach. kantonach
Szwajcarii i w przede wszystkim w Ameryce Płd. ( ok. 64 mln mówiących).
Rozpowszechnienie się języka włoskiego w świecie wiąże się przede wszystkim z potężną
falą emigracji włoskiej do obu Ameryk. Statystyki Argentyńskie podają, iż blisko połowa
obywateli Argentyny (ponad 8 milionów) ma w żyłach włoską krew. Natomiast w Stanach
Zjednoczonych jest aż 13 milionów osób pochodzenia włoskiego. Należy jeszcze wymienić
cztery wielkie skupiska włoskie: Brazylię (ponad 1 800 000 Włochów), Francję (około 1
mln), Kanadę (około 200 000) i Szwajcarię (ponad 100 000).

Żywotność i popularność języka włoskiego wynika z tego, że Włosi wnieśli bardzo wiele do
skarbca kultury ogólnoludzkiej, a ponadto, atrakcyjność Italii, klasycznego kraju turystyki
wabiącego swym pięknem ludzi z całego świata, jest i będzie nadal bardzo duża.

Opracowane na podstawie:

Sapegno Natalino - Disegno storico della letteratura italiana. Firenze 1991

Bednarczuk Leszek,Danka Ryszard - Języki Indoeuropejskie t.II. Państwowe Wydawnictwo

Naukowe. Warszawa 2016