Sao neutron

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

"Ẩn tinh" đổi hướng tới đây. Đối với các định nghĩa khác, xem Ẩn tinh (định hướng).

Sao neutron là một dạng trong vài khả năng kết thúc của quá trình tiến hoá sao. Một sao neutron
được hình thành từ suy sụp hấp dẫn của nhân của một sao siêu khổng lồ (khối lượng gấp khoảng
10-25 lần mặt trời) sau các vụ nổ siêu tân tinh Kiểu II hay Kiểu Ib hay Kiểu Ic.

Các ngôi sao đặc mà có khối lượng nhỏ hơn giới hạn Chandrasekhar (khoảng 1,44 lần khối lượng
Mặt Trời) là những sao lùn trắng; nhân của một sao siêu khổng lồ sau khi suy sụp hấp dẫn mà có
khối lượng lớn hơn giới hạn Tolman-Oppenheimer-Volkoff (khoảng 1,5 đến 3 lần khối lượng Mặt
Trời), sẽ dẫn tới sự hình thành hố đen.

Một ngôi sao neutron thông thường có khối lượng nằm giữa giới hạn Chandrasekhar và giới hạn
Tolman-Oppenheimer-Volkoff.

Lịch sử khám phá

Năm 1932, James Chadwick khám phá neutron
là một hạt cơ bản,[1] và được trao Giải Nobel Vật
lý năm 1935.

Năm 1933, Walter Baade và Fritz Zwicky đưa ra

giả thuyết về sự tồn tại của sao neutron,[2]
chỉ một năm sau khi Chadwick khám phá ra
neutron. Trong khi tìm cách giải thích nguồn
gốc một siêu tân tinh, họ đã cho rằng sao
neutron được hình thành trong một siêu tân
tinh. Các siêu tân tinh thường bất ngờ xuất
hiện như những ngôi sao mới trên bầu trời, độ
sáng quang học của chúng có thể lớn hơn toàn
bộ ngân hà trong nhiều ngày tới nhiều tuần.
Baade và Zwicky khi ấy đã đưa ra giả thuyết
rằng sự giải phóng thế năng trọng trường của
các sao neutron đã tạo ra năng lượng cho các
siêu tân tinh: "Trong quá trình hình thành siêu
tân tinh, vật chất chuyển hóa thành năng lượng
tỏa ra bên ngoài". Lấy ví dụ, nếu phần trung Minh họa sao neutron trên phần mềm Celestia.
tâm của một ngôi sao lớn trước khi nó sụp đổ có
khối lượng 3 lần khối lượng Mặt Trời, thì một
ngôi sao neutron với khối lượng cỡ hai lần Mặt Trời có thể được hình thành sau khi sụp đổ. Phần
năng lượng E tỏa ra bên ngoài thu được từ chênh lệch khối lượng, theo công thức E=mc², tương đương
với khối lượng Mặt Trời. Chính năng lượng này đã được cung cấp cho siêu tân tinh.

Năm 1967, Jocelyn Bell và Anthony Hewish khám phá ra các xung radio từ một pulsar, sau này được
coi là phát ra từ một ngôi sao neutron biệt lập, quay. Nguồn năng lượng là năng lượng quay của sao
neutron. Đa số các ngôi sao neutron từng được biết tới đều ở dạng này.
Năm 1971, Riccardo Giacconi, Herbert Gursky, Ed Kellogg, R. Levinson, E. Schreier, và H.
Tananbaum khám phá ra các xung 4.8 giây ở một nguồn tia X tại chòm sao Centaurus, Cen X-3. Họ
cho rằng nó xuất phát từ một ngôi sao neutron nóng đang quay trên một quỹ đạo quanh ngôi sao
khác. Nguồn năng lượng là năng lượng hấp dẫn và có được nhờ số lượng khí rơi vào bề mặt sao
neutron.

Đặc điểm chung

Mật độ

Trong khi có khối lượng từ 1,35 đến 2,1 lần

khối lượng Mặt Trời, các sao neutron lại có bán
kính tương ứng là từ 10 đến 20 kilômét (các
sao neutron có bán kính nhỏ hơn thì có khối
lượng lớn hơn) — nhỏ hơn Mặt Trời từ 30.000
đến 70.000 lần. Vì thế, các ngôi sao neutron
có mật độ 8×1013 đến 2×1015 gam/cm³ (80
triệu tấn đến 2 tỉ tấn/cm³), tương đương với
mật độ của một hạt nhân nguyên tử.[3]

Mật độ lớn của ngôi sao neutron cũng làm cho

nó có sức hút bề mặt từ 2×1011 đến 3×1012 (từ
hai trăm tỉ đến ba nghìn tỉ) lần mạnh hơn sức
hút của Trái Đất.

Có thể hình dung nếu ta đội một chiếc mũ

trên đầu, ở hành tinh xanh của chúng ta
nó chỉ nặng 500 g thì lên đó nó sẽ nặng
một trăm triệu tấn! Trong khi đó cả con Sao neutron RX J185635-3754 chụp bởi kính thiên văn
tàu Titanic và các hành khách trên đó chỉ Hubble năm 1997.
nặng xấp xỉ một trăm nghìn tấn-nghĩa là
chiếc mũ kia nặng bằng cả hàng nghìn
con tàu. Chiếc mũ sẽ nhanh chóng đè bẹp chúng ta thành một lớp mỏng. Hoặc ví dụ nếu có
một ngôi sao neutron ngay cạnh Trái Đất thì đó là điểm đánh dấu sự kết thúc hủy diệt của cả
nhân loại (nên có thể nói sao neutron là một con quái vật của vũ trụ) không ai có thể sống sót.

Một trong những cách đo lực hấp dẫn là tốc độ thoát, tốc độ cần thiết để một vật thể thoát khỏi
trường hấp dẫn để bay vào khoảng không vô tận. Đối với một ngôi sao neutron, tốc độ thoát như vậy
thường lớn hơn 150.000 km/s (với Trái Đất giá trị này vào khoảng 11,2  km/s), khoảng ½ vận tốc
ánh sáng. Trái lại, một vật thể rơi vào bề mặt của một ngôi sao neutron sẽ lao vào ngôi sao với tốc độ
150.000 km/s. Nói theo cách dễ hiểu hơn, nếu một người bình thường lao vào một ngôi sao neutron,
anh ta sẽ va chạm với bề mặt sao neutron với một lượng năng lượng khoảng 200 megaton (gấp bốn
lần năng lượng do Tsar Bomba, vũ khí hạt nhân lớn nhất từng được chế tạo sản sinh ra).

Gia tốc rơi tự do tại các ngôi sao này vào khoảng vài 1012m/s² hay vài trăm triệu km/s², nghĩa là
chỉ cần khoảng một phần nghìn giây để tăng tốc lên 100.000 km/s.

Tốc độ quay
Các sao neutron đều có đặc điểm chung là quay rất nhanh ngay sau khi hình thành. Chúng giữ lại
phần lớn mô men động lượng của ngôi sao ban đầu, theo định luật bảo toàn mômen động lượng,
nhưng có bán kính chỉ bằng một phần nhỏ so với bán kính sao ban đầu. Mô men quán tính và
khối lượng không đổi làm cho tốc độ quay tăng lên một giá trị rất lớn; giống như một người trượt
băng thu tay hoặc chân lại, tốc độ quay chậm ban đầu của lõi sao tăng dần lên khi nó co lại. Một
ngôi sao neutron mới ra đời có thể quay một vòng trong khoảng từ 1/700 của giây cho đến 30 giây.

Cùng với thời gian, sao neutron dần quay chậm lại vì các từ trường quay của chúng phát ra năng
lượng; các ngôi sao neutron già có thể phải mất tới nhiều giây cho mỗi vòng quay. Tỷ lệ giảm tốc độ
quay của các ngôi sao neutron thường liên tục và rất nhỏ: các tỷ lệ đã được quan sát thấy ở trong
khoảng 10−10 và 10−21 giây cho mỗi vòng quay. Nói theo cách khác, tỷ lệ giảm tiêu biểu là 10−15 giây
mỗi vòng, có nghĩa một ngôi sao neutron đang quay với tốc độ 1 giây sẽ quay với tốc độ 1,000003
sau một thế kỷ, hay 1,03 giây sau 5 triệu năm - tên bài hát quen thuộc.

Thỉnh thoảng một ngôi sao neutron sẽ trải qua tình trạng quay không đều, thường là một sự tăng tốc
độ quay nhanh chóng và bất ngờ. Các đợt quay không đều được cho do các cơn chấn động, thay đổi
đột ngột mômen quán tính của sao, do đứt gãy liên kết giữa lớp siêu lỏng bên trong và lớn vỏ cứng bên
ngoài.

Từ trường

Các sao neutron thường có từ trường—khoảng 1012 lần lớn hơn từ trường Trái Đất.

Cấu trúc

Những hiểu biết hiện tại về cấu trúc của các sao
neutron được xác định bởi các mô hình toán học đã biết,
tất nhiên vẫn cần sửa đổi thêm. Dựa trên các mô hình
hiện tại, vật chất tại bề mặt một ngôi sao neutron gồm
các hạt nhân nguyên tử thông thường cũng như các
electron. "Khí quyển" sao dày gần một mét, bên dưới nó
là một lớp "vỏ cứng", có giả thuyết cho rằng độ cứng đó
có thể gấp 10 tỷ lần so với thép thông thường[4]. Tiếp
tục đi sâu vào trong, có các nguyên tử với số lượng
neutron ngày càng tăng; các nguyên tử đó, nếu trên Trái
Đất sẽ nhanh chóng phân rã, nhưng ở đây được giữ ổn
định bởi áp suất cực lớn. Sâu hơn bên trong, tới một điểm
Một kiểu cấu trúc bên trong của sao neutron
được gọi là đường thoát neutron nơi các neutron tự do
thoát ra ngoài nguyên tử. Tại vùng này có các nguyên tử,
electron tự do, và các neutron tự do. Nguyên tử ngày càng nhỏ thêm cho tới lõi, theo định nghĩa là
điểm nơi chúng hoàn toàn biến mất. Trạng thái tự nhiên của vật chất siêu đặc tại lõi sao hiện vẫn
chưa được hiểu rõ. Trong khoa học viễn tưởng và trong văn hóa đại chúng, nơi này thường được gọi là
neutronium, tuy nhiên nó lại hiếm khi được sử dụng trong các ấn phẩm khoa học, vì sự mơ hồ về
nghĩa. Thuật ngữ vật chất neutron thoái hoá thỉnh thoảng cũng được sử dụng, dù nó kết hợp cả các
nghĩa về trạng thái của vật chất lõi sao neutron. Vật chất lõi sao neutron có thể là một hỗn hợp siêu
lỏng của neutron với một ít proton và electron, hay nó có thể kết hợp với các hạt năng lượng cao như
pion và kaon, hay nó có thể là hỗn hợp của vật chất lạ cùng với các hạt quark nặng hơn quark trên và
quark dưới, hay nó có thể là vật chất quark không biến thành hadron. Tuy nhiên, các cuộc quan sát
vẫn chưa chứng minh được kiểu vật chất thực sự nào hiện diện tại đó.
Đặc điểm riêng và phân loại
Một số sao neutron có những đặc điểm riêng và mang các tên gọi theo đặc điểm của chúng.

Trong hệ sao đôi

Bùng nổ tia gamma là dạng một sao neutron bay trong cùng hệ sao đôi với một sao khối lượng nhỏ.
Lúc đó vật chất của ngôi sao nhỏ này bị hút về phía sao neutron gây nên những vụ nổ bùng bất
thường của năng lượng từ bề mặt ngôi sao neutron. Hai sao có thể tăng tốc độ quay quanh lẫn nhau
lên hàng nghìn vòng một giây, bị bóp méo để trở thành một hình cầu dẹt dù trọng lực to lớn của
chúng (tạo nên các chỗ lồi xích đạo).

Sao xung
Bài chi tiết: Sao xung

Các sao neutron có thể phát ra các xung bức xạ điện từ vì sự tăng tốc hạt gần các cực từ trường, các
cực này không trùng với trục quay của ngôi sao. Thông qua các cơ cấu mà chúng ta còn chưa hiểu rõ,
các hạt đó tạo ra các chùm bức xạ radio đồng pha. Người quan sát từ bên ngoài thấy các chùm tia đó
lướt qua như các xung mỗi khi cực từ trường quét qua đường quan sát. Các xung đó có cùng chu kỳ với
chu kỳ quay của ngôi sao. Các ngôi sao neutron phát ra các xung như vậy được gọi là sao xung.

Khi các pulsar lần đầu tiên được phát hiện, tỷ lệ phát xung radio nhanh (khoảng 1 giây, là điều bất
thường đối với thiên văn học thập kỷ 1960) và được coi một cách khá nghiêm túc là được tạo ra bởi
văn minh ngoài Trái Đất, sau này được gọi đùa là LGM-1, viết tắt của chữ tiếng Anh "Little Green
Men" ("Người Xanh Nhỏ", hình dạng của người ngoài Trái Đất trong một số truyện khoa học viễn
tưởng). Sự phát hiện thêm nhiều pulsar trải khắp bầu trời với những chu kỳ quay khác nhau nhanh
chóng bác bỏ giả thuyết này. Việc phát hiện ra pulsar nằm trong tàn dư siêu tân tinh Vela, nhanh
chóng được tiếp nối bởi những khám phá sâu hơn nữa về một pulsar có vẻ đang cung cấp năng
lượng cho Tinh vân Con Cua, tạo ra những cuộc tranh cãi về việc giải thích sao neutron.

Sao từ
Bài chi tiết: sao từ

Ngoài ra các loại trên, còn có loại sao neutron có từ trường cực mạnh gọi là sao từ. Chúng có từ trường
khoảng 100 gigatesla, đủ mạnh để quét sạch dữ liệu thẻ tín dụng trên toàn thế giới từ khoảng cách
bằng nửa khoảng cách từ Trái Đất đến Mặt Trăng. Để so sánh, từ trường tự nhiên của Trái Đất
khoảng 60 microtesla. Một nam châm đất hiếm sử dụng neodym có từ trường khoảng một tesla, và
đa số các thiết bị lưu trữ dữ liệu dùng vật liệu có từ tính hiện nay có thể bị xóa với khoảng vài
militesla.

Các sao từ thỉnh thoảng gây ra các vụ nổ bùng tia X. Khoảng một lần mỗi thập kỷ, một sao từ ở đâu đó
trong thiên hà tạo ra sự lóe bùng tia gamma lớn. Các sao từ có chu kỳ quay dài, thường từ 5 đến 12
giây, bởi các từ trường mạnh của chúng khiến tốc độ quay chậm lại.

Một số sao từ được quan sát như các nguồn xung gamma mềm.

Xem thêm
 Sao đặc
Sao lùn trắng
Siêu tân tinh
Sao quark
Neutron

Tham khảo
1. ^ Chadwick, James. “On the possible existence of a neutron”. Nature. 129: 312.
2. ^ Baade, Walter and Zwicky, Fritz. “Supernovae and Cosmic rays”. Phys. Rev. 45.
3. ^ “Calculating a Neutron Star's Density”. Truy cập ngày 11 tháng 3 năm 2006.
4. ^ Tìm ra vật chất cứng hơn thép 10 tỷ lần (http://vnexpress.net/GL/Khoa-hoc/2009/04/3BA0E24
C/)-Minh Long (theo Newscientist)

Liên kết ngoài

Introduction to neutron stars (http://www.astro.umd.edu/~mille Wikimedia Commons có
r/nstar.html) thêm hình ảnh và
Sao neutron (http://bachkhoatoanthu.vass.gov.vn/noidung/tudi phương tiện truyền tải về
en/Lists/GiaiNghia/View_Detail.aspx?ItemID=21551) tại Từ Sao neutron (https://co
điển bách khoa Việt Nam mmons.wikimedia.org/
Sao neutron (http://www.britannica.com/EBchecked/topic/410 wiki/Category:Neutron_
stars?uselang=vi).
987) tại Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)

Sách tham khảo

Norman K. Glendenning, R. Kippenhahn, I. Appenzeller, G. Borner, M. Harwit (2000). Compact
Stars: Nuclear Physics, Particle Physics, and General Relativity (ấn bản 2). Springer. ISBN 978-
0387989778.

Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sao_neutron&oldid=68858499”