Bago pa man dumating ang mga Espanyol sa Pilipinas ay Ulod (Epiko ng Mindanao)

mayan na sa mga kwentong-epiko ang ating bansa. Ang

ilan sa kilalang mga halimbawa ng epiko ng Pilipinas ay
ang Biag ni Lam-ang (epikong Ilokano), Ibalon (epiko ng
Bicol), Maragtas (epiko ng Bisayas), at Indarapatra at
Sulayman (epiko ng Mindanao).
Bukod sa mga epikong nabanggit, narito pa ang ilan sa
mga halimbawa ng epiko ng Pilipinas na aming nakalap.
SEE ALSO: Epiko: Kahulugan, Katangian at mga
Halimbawa
Biag ni Lam-ang (Epikong Ilokano)
Sinasabing pinakapopular na epikong-bayan, ang Biag ni
Lam-ang ay nagmula sa Hilagang Luzon, partikular na sa
mga lalawigan ng Ilocos at La Union. Nag-iisa itong
Kristiyanisadong epikong-bayan at pruweba nitó ang
paggamit ng mga pangalang naimpluwensiyahan ng
Katolisismo. Sinasabing ang paring si Gerardo Blanco
ang nagtalâ ng epikong-bayan noong 1889 at si Canuto
Medina na nagtalâ noong 1906. Sinundan ito ng
bersiyon na nailathala sa La Lucha, ang bersiyon ni
Parayno noong 1927 at pinagsáma niya ang unang
dalawang bersiyon at ang bersiyon ni Leopoldo Yabes
noong 1935.

Mga Halimbawa ng Epiko ng Pilipinas

Umiikot ang epikong-bayan sa buhay ng pangunahing
Biag ni Lam-ang (Epikong Ilokano) tauhan na si Lam-ang. Bago siyá ipanganak ni
Hudhud (Epiko ng Ifugao) Namongan, inutusan ng kaniyang ina ang kaniyang ama
na si Don Juan Panganiban na manguha ng mga kahoy.
Ibalon (Epiko ng Bicol) Ngunit hindi na bumalik si Don Juan hanggang
Kudaman (Epiko ng Palawan) ipinanganak niya si Lam-ang. Pambihirang batà si Lam-
ang dahil káya na niyang magsalita at may taglay siyáng
Manimimbin (Epiko ng Palawan) kakaibang lakas. Itinanong ni Lam-ang kung nasaan ang
kaniyang ama. Nang sinabi ng kaniyang ina na umalis
Ullalim (Epiko ng Kalinga)
ang kaniyang ama upang labanan ang mga Igorot, nag-
Hinilawod (Epiko ng Panay) ayos si Lam-ang at pumunta sa lugar ng mga Igorot kahit
hindi pumayag ang kaniyang ina. Nakita niya na
Humadapnon (Epiko ng Panay)
nagsasagawa ng sagang ang mga Igorot. Nang lumapit
Labaw Donggon (Epiko ng Bisayas) siyá, nakita niya ang ulo ng kaniyang ama. Pinagpapatay
niya ang mga Igorot.
Maragtas (Epiko ng Bisayas)

Bantugan (Epiko ng Mindanao)

Darangan (Epiko ng Maranao)

Nang bumalik siyá sa bayan, may mga dalagang
Indarapatra at Sulayman (Epiko ng Maguindanao) naghihintay sa kaniya upang paliguan siyá. Nang maligo
Agyu (Epiko ng Mindanao) siyá sa Ilog Amburayan, namatay ang mga isda sa baho
ng kaniyang libag. Hinanap niya ang dalagang
Bidasari (Epiko ng Mindanao) nagnangangalang Ines Kannoyan, anak ng
Olaging (Epiko ng Bukidnon) pinakamayamang tao sa Kalanutian. Pumunta siyá sa
nasabing lugar, kasáma ang tandang at aso niya.
Sandayo (Epiko ng Zamboanga) Nakarating siyá matapos ang pakikipaglaban kay
Sumarang at pang-aakit ni Sarindang. Nasindak sa
Tudbulul (Epiko ng Mindanao)
kaniya ang mga lumiligaw kay Ines Kannoyan. Naibigay
Tuwaang (Epiko ng Mindanao) din niya ang lahat ng mga hiling ng magulang nitó kayâ
ikinasal ang dalawa. Minsan, nangisda si Lam-ang at
Ulahingan (Epiko ng Mindanao)
nakain siyá ng berkakan, isang malaking isda. Isang
maninisid ang nakakuha ng kaniyang labí at sa tulong ng
kaniyang tandang, muli siyáng nabuhay at namuhay
nang matiwasay.
Buod ng Biag ni Lam-ang
Sa lambak ng Nalbuan sa baybayin ng Ilog Naguilian sa
La Union ay may mag-asawang kilala sa pangalang Don
Juan at Namongan.
Nang malapit nang magsilang ng sanggol si Namongan,
nilusob ng tribo ng Igorot ang nayon at pinatay ang
maraming tauhan ni Don Juan. Sa laki ng galit, nilusob
naman ni Don Juan ang mga Igorot upang ipaghiganti
ang mga tauhan niya. Hindi na nakabalik si Don Juan sa
kanyang nayon. Ang naging balita, siya ay pinugutan ng
ulo ng mga Igorot.
Isinilang ni Namongan ang kanyang anak. Ang sanggol
ay nagsalita agad at siya na ang pumili ng pangalang
Lam-ang at siya na rin ang pumili ng kanyang magiging
ninong.
Nang malaman ni Lam-ang ang masakit na nangyari sa
kanyang ama, sumumpa siyang ipaghihiganti niya ito. Sa
gulang na siyam na buwan pa lamang, ay malakas,
matipuno at malaking lalaki na siya. Ayaw man siyang
payagan ng kanyang ina upang hanapin ang bangkay ng
kanyang ama, ay nagpilit din si Lam-ang na makaalis.
Kasama niya sa pagtungo sa lupain ng mga Igorot ang
isang mahiwagang tandang, ang tangabaran, at
mahiwagang aso. Baon rin niya ang kanyang talisman
mula sa punong saging. Sa tulong ng kanyang talisman
ay madali niyang nalakbay ang mga kabundukan at
kaparangan. Sa laki ng pagod ni Lam-ang, siya ay
nakatulog. Napangarap niya ang mga Igorot na pumatay
sa kanyang ama na nagsisipagsayaw at nililigiran ang
pugot na ulo ng kanyang ama. Nagpatuloy si Lam-ang sa
paglalakbay at narating ang pook ng mga Igorot. Nakita
niya ang ulo ni Don Juan na nasa sarukang, isang
haliging kawayan.
Hinamon ni Lam-ang ang mga Igorot. Pinauwi ng mga
Igorot si Lam-ang upang huwag siyang matulad sa
ginawa nila kay Don Juan. Sumigaw ng ubos lakas si
Lam-ang at nayanig ang mga kabundukan. Ang tinig
niyang naghahamon ay narinig ng marami kaya’t
dumating ang maraming Igorot at pinaulanan si Lam-
ang ng kanilang mga sibat. Hindi man lamang nasugatan
si Lam-ang. Nang maubusan ng sibat ang mga Igorot ay
si Lam-ang naman ang kumilos. Hinugot niya ang
mahaba niyang itak at para lamang siyang tumatabas ng
puno ng saging, na pinagpapatay niya ang mga
nakalaban.
Umuwi si Lam-ang sa Nalbuan. Naligo siya sa Ilog
Amburayan sa tulong ng mga dalaga ng tribu. Dahil sa
dungis na nanggaling kay Lam-ang, namatay ang mga
isda sa Ilog Amburayan at nagsiahon ang mga igat at
alimasag sa pampang.
Matapos mamahinga ay gumayak na si Lam-ang
patungo sa Kalanutian upang manligaw sa isang dilag na
nagngangalang Ines Kannoyan. Kasama ni Lam-ang ang
kanyang mahiwagang tandang at mahiwagang aso.
Sa daan patungo sa Kalanutian ay nakalaban niya ang
higanteng si Sumarang. Pinahipan ni Lam-ang sa hangin
si Sumarang at ito ay sinalipadpad sa ikapitong bundok.
Sa tahanan nina Ines ay maraming tao. Hindi napansin si
Lam-ang. Tumahol ang mahiwagang aso ni Lam-ang.
Nabuwal ang bahay. Tumilaok ang mahiwagang
tandang. Muling tumayo ang bahay. Napansin si Lam-
ang.
Ipinagtapat ng tandang at aso ang kanilang layunin. Nais
pakasalan ni Lam-ang si Ines. Hindi naman tumutol ang
mga magulang ni Ines kung magbibigay si Lam-ang ng
panhik o bigay-kaya na kapantay ng kayamanan nina
Ines.
Nagpadala si Lam-ang ng dalawang barkong puno ng
ginto at nasiyahan ang mga magulang ni Ines.
Si Ines at si Lam-ang ay ikinasal nang marangya at
maringal sa simbahan. Pagkatapos ng kasalan, bilang
pagtupad sa kaugalian ng mga tao sa Kalanutian,
kailangang manghuli si Lam-ang ng mga isdang rarang.
Nakikinikinita ni Lam-ang na may mangyayari sa kanya,
na siya ay makakain ng pating na berkahan. Ipinagbilin
ni Lam-ang ang dapat gawin sakaling mangyayari ito.
Si Lam-ang ay sumisid na sa dagat. Nakain siya ng
berkahan. Sinunod ni Ines ang bilin ni Lam-ang.
Ipinasisid niya ang mga buto ni Lam-ang. Tinipon ito at
tinakpan ng saya ni Ines. Inikut-ikutan ng mahiwagang
tandang at mahiwagang aso. Tumilaok ang tandang at
tumahol ang aso.
Walang anu-ano’y kumilos ang mga butong may takip
na saya. Nagbangon si Lam-ang na parang bagong gising
sa mahimbing na pagkakatulog.
Nagyakap si Lam-ang at si Ines. Kanilang niyakap din ang
aso at tandang. At namuhay silang maligaya sa
mahabang panahon.
Hudhud (Epiko ng Ifugao)
Sa lipunang Ifugaw, ang Hudhúd ay isang mahabang
salaysay na patula na karaniwang inaawit sa panahon ng
tag-ani, o kapag inaayos ang mga payyo o dinadamuhan
ang mga palayan Inaawit din ito kapag may lamay sa
patay at ang yumao ay isang táong tinitingala dahil sa
kaniyang yaman o prestihiyo. Kinakanta ang Hudhud sa
mga naturang okasyon bilang paglilibang o pampalipas-
oras lamang. Hindi nakaugnay sa anumang ritwal ang
pagkanta ng Hudhud.
Karaniwang umiikot ang kuwento nito sa mga karanasan
ng isang pambihirang nilaláng, kadalasan ay si Aliguyon,
na kabilang sa uring mariwasa o kadangyan. Ang diin ay
nasa pagsuyo at pakikipag-isang-dibdib niya sa isang
babaeng mula rin sa uring kadangyan. Ang tema ng pag-
ibig at kariwasaan ang nangingibabaw sa Hudhud.
Tumatagal nang ilang oras o isang araw ang pag-awit ng
Hudhud. Kinakanta ito ng isang grupo o koro, ang mun-
abbuy, na pinangungunahan ng isang punòng mang-
aawit, ang munhaw-e. Ang mga linyang kinakanta ng
munhaw-e ang nagdadala ng salaysay. Mga babae ang
umaawit ng Hudhud. Kung minsan, panandaliang
sumasali sa pagkanta ang ilang kalalakihan, ngunit ayon
sa matatanda, hindi ito sumasang-ayon sa tradisyon.
Sinasalamin ng Hudhud ang mga paniniwala’t kaugalian
ng sinaunang lipunan ng mga Ifugaw, at binibigyang-
paliwanag ang mga bagay na kanilang pinahahalagahan.
Matatagpuan sa Hudhud ang paglalarawan sa mga
konsepto na kinababatayan ng mga ugnayang
pampamilya, at ng mga ugnayan ng iba’t ibang grupo sa
loob at labas ng ili o nayon. Makikita rito ang paniniwala
ng mga Ifugaw tungkol sa mga diyos at espiritu, at kung
paano sila dapat makipag-ugnayan sa mga ito. Mangyari
pa, matatagpuan din sa Hudhud ang pagtukoy sa iba’t
ibang ritwal na mahigpit na bahagi ng pang-araw-araw
na buhay ng mga Ifugaw.
Noong 2001, kinilala ng UNESCO ang Hudhud bilang isa
sa mga Masterpiece of the Oral and Intangible Heritage
of Humanity.
Buod ng Hudhud: Kwento ni Aliguyon
Isang araw sa nayon ng Hannanga, isang sanggol na
lalaki ang isinilang sa mag-asawang Amtalao at
Dumulao. Ang pangalan niya ay Aliguyon. Siya ay
matalino at masipag matuto ng iba’t ibang bagay.
Katunayan, ang napag-aralan niyang mahahalaga mula
sa mga kasaysayan at pangaral ng kanyang ama ay
marami. Natuto siya kung paano makipag-bakbakan
nang mahusay, at paano umawit ng mga mahiwagang
gayuma (encantos, magic spells). Kaya kahit nuong bata
pa, tiningala na siya bilang pinuno, at hanga ang mga
tao sa kanya.
Nang mag-binata si Aliguyon, ipinasiya niyang sagupain
si Panga-iwan, ang kaaway ng kanyang ama, sa nayon
ng Daligdigan. Subalit ang sumagot sa kanyang hamon
ay hindi si Pangaiwan. Ang humarap sa kanya ay ang
mabangis na anak nito, si Dinoyagan na bihasa rin sa
bakbakan tulad ni Aliguyon.
Hindi naaling, pinukol ni Aliguyon ng sibat si Dinoyagan.
Kasing bilis ng kidlat, umiktad si Dinoyagan upang
iwasan ang sibat. Wala pang isang kurap ng mata,
binaligtad ni Dinoyagan ang sibat at hinagis pabalik kay
Aliguyon. Umiwas din si Aliguyon at sinalo rin ng isang
kamay sa hangin ang humahagibis na sibat. Binaliktad
din niya at ipinukol uli kay Dinoyagan.
Pabalik-balik at walang tigil, naghagisan at nagsaluhan
ng sibat si Aliguyon at Dinoyagan. Umabot na ng ilang
taon ay hindi pa rin tumigil ang bakbakan, at walang
nagpakita ng pagod o pagsuko sa dalawa. Subalit sa
bangis at dahas ng kanilang paghahamok, kapwa sila
humanga sa giting at husay ng kalaban, at pagdaka’y
natuto silang igalang ang isa’t isa.
Biglang bigla, tumigil sina Aliguyon at Dinoyagan at sa
wakas ay natigil ang bakbakan. Nag-usap at nagkasundo
sila ng payapa. Buong lugod na sumang-ayon ang lahat
ng tao sa nayon ng Hannanga at Daligdigan, at
ipinagdiwang nila ang pagkakaibigan ng dalawa.
Sa paglawak ng katahimikan, umunlad ang dalawang
nayon. Naging matalik na magkaibigan sina Aliguyon at
Dinoyagan. Naging asawa ni Aliguyon si Bugan
samantalang napangasawa naman ni Dinoyagan ang
kapatid na babae ni Aliguyon, si Aginaya.
Ang dalawang pamilya ay iginalang ng lahat sa Ifugao at
namuhay ng masaya.
Ibalon (Epiko ng Bicol)
Ang epikong Ibalon ay isang salaysay ng
pakikipagsapalaran ng mga bayaning sina Baltog,
Handiong, at Bantong. Pinaniniwalaang isang sinauna’t
mitolohikong salaysay ito ng mga Bikolano. Gayunman,
pinagdududahang epikong-bayan ito dahil sa
kasalukuyang napakaikling anyo nitó (240 taludtod) at
nakasulat sa wikang Espanyol. Bahagi ang naturang
teksto ng libro ni Padre Jose Castaño, isang paring
nadestino sa Bikol. May makatang nagsalin ng teksto sa
Bikol ngunit walang nakatutuklas hanggang ngayon ng
kahit isang orihinal na saknong nitó sa wika ng mga
Bikolano. May tumatawag ding Ibalon sa Kabikulan.
Nagsisimula ang salaysay sa isang kahilingan ng ibong si
Yling kay Cadugnung na kantahin ang kuwento ni
Handiong. Isinasalaysay muna ni Cadugnung ang
kagitingan ni Baltog na pumatay sa Tandayag, isang
dambuhalang baboy. Sumunod ang kuwento ni
Handiong. Bago siya dumating ay punô ng mababangis
at malalaking hayop ang Kabikulan. Madalî niyang
pinatay ang mga ito maliban kay Oriol, ang mailap na
ahas na nagbabalatkayo bilang isang napakagandang
babae. Pagkatapos mapatay si Oriol ay nagkaroon ng
mga pag-unlad sa sining at industriya sa ilalim ng
pamumunò ni Handiong. Ang hulíng bayani, si Bantong,
ang pumatay sa dambuhalang si Rabot, isang nilaláng na
kalahating tao at kalahating hayop at nagiging bato ang
matingnan. Pinatay ni Bantong si Rabot hábang
natutulog. Dito huminto sa pag-awit si Cadugnung.
Buod ng Ibalon
Si Baltog ay nakarating sa lupain ng Ibalon dahil sa
pagtugis niya sa isang malaking baboy-ramo. Siya’y
nanggaling pa sa lupain ng Batawara. Mayaman ang
lupain ng Ibalon at doon na siya nanirahan. Siya ang
kinilalang hari ng Ibalon. Naging maunlad ang
pamumuhay ng mga tao. Subalit may muling
kinatakutan ang mga tao, isang malaki at
mapaminsalang baboy-ramo na tuwing sumasapit ang
gabi ay namiminsala ng mga pananim. Si Baltog ay
matanda na upang makilaban. Tinulungan siya ng
kanyang kaibigang si Handiong.
Pinamunuan ni Handiong ang mga lalaki ng Ibalon
upang kanilang lipulin ang mga dambuhalang buwaya,
mababangis na tamaraw at lumilipad na mga pating at
mga halimaw na kumakain ng tao. Napatay nila ang mga
ito maliban sa isang engkantadang nakapag-aanyong
magandang dalaga na may matamis na tinig. Ito ay si
Oriol. Tumulong si Oriol sa paglipol ng iba pang mga
masasamang hayop sa Ibalon.
Naging payapa ang Ibalon. Ang mga tao ay umunlad.
Tinuruan niya ang mga tao ng maayos na pagsasaka.
Ang mga piling tauhan ni Handiong ay tumulong sa
kanyang pamamahala at pagtuturo sa mga tao ng
maraming bagay.
Ang sistema ng pagsulat ay itinuro ni Sural. Itinuro ni
Dinahong Pandak ang paggawa ng palayok na Iluad at
ng iba pang kagamitan sa pagluluto.
Si Hablon naman ay nagturo sa mga tao ng paghabi ng
tela. Si Ginantong ay gumawa ng kauna-unahang
bangka, ng araro, itak at iba pang kasangkapan sa
bahay.
Naging lalong maunlad at masagana ang Ibalon. Subalit
may isang halimaw na namang sumipot. Ito ay
kalahating tao at kalahating hayop. Siya si Rabut.
Nagagawa niyang bato ang mga tao o hayop na kanyang
maengkanto. May nagtangkang pumatay sa kanya
subalit sinamang palad na naging bato. Nabalitaan ito ni
Bantong at inihandog niya ang sarili kay Handiong
upang siyang pumatay kay Rabut.
Nalaman ni Bantong na sa araw ay tulog na tulog si
Rabut. Kaniya itong pinatay habang natutulog.
Nagalit ang Diyos sa ginawang pataksil na pagpatay kay
Rabut. Diumano, masama man si Rabut, dapat ay
binigyan ng pagkakataong magtanggol sa sarili nito.
Pinarusahan ng Diyos ang Ibalon sa pamamagitan ng
isang napakalaking baha.
Nasira ang mga bahay at pananim. Nalunod ang
maraming tao. Nakaligtas lamang ang ilang nakaakyat sa
taluktok ng matataas na bundok. Nang kumati ang
tubig, iba na ang anyo ng Ibalon. Nagpanibagong buhay
ang mga tao ngayon ay sa pamumuno ni Bantong.
Kudaman (Epiko ng Palawan)
Isa ang Kudaman sa umaabot sa 60 tultul o epikong-
bayan ng pangkating Palawan na nakolekta ni Nicole
Revel-Macdonald pagkatapos ng 20 taóng saliksik
mulang 1970. Ang saliksik ni Revel-Macdonald ay
patunay sa napakayamang panitikang-bayan ng
Filipinas. Ang bayaning si Kudaman ay datu ng
Kapatagan, may putong na kalapati at may tahanang
naliligid ng liwanag. May sasakyan siyáng malaki’t
mahiwagang ibon, si Linggisan, na isang kulay lilang
bakaw, na nagdadalá sa kaniya sa iba’t ibang lupain at
pakikipagsapalaran. Tuwing aalis siyá, iniiwan niya sa
mga asawa ang isang bulaklak ng balanoy na kapag
nalanta ay sagisag ng kaniyang kasawian.
Ang kasalukuyang Kudaman ay inawit ni Usuy, isang
babaylang Palawan, at ilang gabi niya itong inawit.
Isinalin sa Filipino ni Edgar B. Maranan ang tultul nang
ilathala noong 1991.
Buod ng Kudaman
Nagsisimula ito sa istorya kung paano napangasawa ni
Kudaman si Tuwan Putli, at pagkaraan, ang tatlo pang
asawa na nagturingang magkakapatid at nagsáma-sáma
sa isang tahanan. Sinundan ito ng pagdalo sa isang
pagdiriwang ng mga Ilanun upang manggulo. Ilang
taóng naglaban si Kudaman at ang pinunòng Ilanun at
sa ganitong labanan ay nagwawagi sa dulo ang bayani
upang kaibiganin ang nakalaban. Anupa’t malimit
magtapos ang mga bahagi ng tultul sa malaking inuman
ng tabad, ang alak ng Palawan, at pagkonsumo ng
mahigit sandaang tapayan ng alak. Dili kayâ’y
nagsisimula ito sa malaking inuman na nauuwi sa
labanan kapag nalasing ang mga panauhin. Sa dulo ng
mga nairekord na tultul, sampu na ang asawa ni
Kudaman na nakatagpo sa iba’t ibang abentura.
Gayunman, mapapansin diumano ang taglay na hinahon
at paghahangad ng kapayapaan ni Kudaman. Maraming
tagpo ng sigalot na tinatapos sa kasunduang
pangkapayapaan at pagpapasiya alinsunod sa
tradisyong Palawan. Nakapalaman din sa tultul ang mga
kapaniwalaan ng Palawan at ang konsepto nilá ng
sandaigdigan.
Manimimbin (Epiko ng Palawan)
Ang Maninimbin ay isa sa mga nalikom at reirekord ng
etnolohistang Pranses na si Nicole Revel sa kaniyang
pagsasaliksik sa Palawan. Narinig niya ang epikong-
bayan kay Masinu. Nalathala ito sa Paris noong 2000 na
may kalakip na mga salin sa Pranses at Ingles. Isa pang
epikong-bayang Palawanon, ang Kudaman, ang
inilathala sa Paris noong 1983 at muling inilathala noong
1991 nang may salin sa Filipino ni Edgardo Maranan.
Buod ng Manimimbin
Ang binatang si Manimimbin na naglakbay sa
paghahanap ng asawa. Nakatagpo siyá ng isang babae
na inibig niya ngunit tumutol sa kaniyang panunuyò.
May kapatid ang babae, si Labit, na naging kaibigan ni
Manimimbin. Sa pagpapatuloy ng kuwento, nag-away
sina Manimimbin at Labit. Dahil kapuwa may
mahiwagang kapangyarihan, tumagal ang kanilang
paglalaban at walang manalo. Naisip niláng lumipad sa
langit at humanap ng tagapamagitan. Natagpuan nilá
ang Kulog at bumalik silá sa lupa. Sa ikalawang
paglalakbay ni Manimimbin at sa tulong ng mga
mahiwagang ibon at ng Binibini ng mga Isda, nagwakas
ang epikong-bayan sa sabay na pag-iisang-dibdib nina
Manimimbin at Labit. Nakasal si Manimimbin sa kapatid
ni Labit at si Labit sa kapatid ni Manimimbin.
Ullalim (Epiko ng Kalinga)
Ang Ullalim ang epikong-bayan ng mga Kalinga sa
Cordillera. Isang bantog na bayani sa naturang epikong-
bayan si Banna ng Dulawon. Noong 1974, inilathala nina
Francisco Billiet at Francis H. Lambrecht ang ilan sa
kaniyang mga pakikipagsapalaran.
Buod ng Ullalim
Sa Nibalya da Kalinga (Kasal ng Magkaaway), sinalakay
nina Banna ang isang nayon para mamugot. Nagkaroon
ng madugong labanan at napahiwalay siyá sa mga
kasáma. Dahil tinutugis ng mga kaaway, naisip niyang
tumalon sa ilog at magpatangay sa agos. Nakarating siyá
sa isang kaaway na nayon at nakita ni Onnawa, na
dagling umibig sa kaniya. Nag-iisa noon si Onnawa dahil
nása pamumugot din ang ama at mga kanayon.
Nagsáma sina Banna at Onnawa bago umuwi ang
mandirigma. Nabuntis si Onnawa, at para mailihim ang
nangyari ay ipinaanod sa ilog ang sanggol na si
Gassingga, kasáma ang mga handog sa kaniya ni Banna.
Mabuti’t nasagip ang sanggol ni Mangom-ombaliyon at
pinalaking isang mahusay na mandirigma.
Si Banna naman ay nanligaw sa magandang si
Laggunawa. Ngunit ang gusto ng ama ng babae ay
ipakasal ito sa sinumang makapapatay sa higanteng si
Liddawa. Marami nang mandirigmang nabigo na
mapugot ang ulo ni Liddawa. Nabalitaan din ni
Gassingga ang kondisyon ni Laggunawa at nagpasiyang
lumahok. Nagdalá siyá ng alak sa nayon ni Liddawa at
hinámon ang lahat ng inuman. Nang malasing si
Liddawa, pinugot ni Gassingga ang ulo nitó at dinalá sa
bahay ni Laggunawa. Ipinabalita ang kasal nina
Gassingga at Laggunawa.
Nagalit si Banna sa nangyari at nagsadya sa bahay ni
Laggunawa. Hinámon niya ang hindi nakikilalang anak.
Nag-isip ng paraan si Laggunawa para mapigil ang
labanan. Binigyan niya ng pagsubok ang dalawa.
Nagwagi sa pagsubok si Banna. Ngunit kinain ng
malaking sawá si Gassingga. Ipinasiyang iligtas si
Gassingga. Pati si Mangom-ombaliyon ay dumating.
Nailigtas ni Banna si Gassingga at nakilala ang anak. Sa
dulo, nagkaroon ng dalawang kasalan. Binalikan ni
Banna si Onnawa para pakasalan. Ikinasal din sina
Gassingga at Laggunawa.
Hinilawod (Epiko ng Panay)
Tinatawag na Hinilawod ang epikong-bayan ng mga
Sulod na nakatira sa bulubunduking bahagi ng Panay.
May dalawa itong pangunahing tauhan, sina Labaw
Donggon at Humadapnon, at may mga sariling salaysay.
Sa saliksik ni F. Landa Jocano, kaniyang naitala ang
Labaw Donggon noong 1956 mula kay Ulang Udig, isang
Sulod sa Iloilo.
Buod ng Hinilawod
Ang salaysay na Labaw Donggon ay nagsimula sa
kaniyang pamilya. Isa siyá sa tatlong mala-bathalang
anak nina Abyang Alunsina, isang diwata, at ni Buyung
Paubari, isang mortal. Mga kapatid niya sina
Humadapnon at Dumalapdap. Pagkapanganak sa kaniya
ay naghanap si Labaw Donggon ng mapapangasawa.
Una niyang nakuha si Abyang Ginbitinan, ikalawa si
Anggoy Doronoon. Ikatlo at pinakamahirap ang
pakikipagsapalaran niya ay si Malitong Yawa
Sinagmaling na asawa ni Saragnayan, tagapag-alaga ng
araw. Dahil may agimat din si Saragnayan, natalo niya si
Labaw Donggon sa labanan na tumagal ng maraming
taon. Ibinilanggo ni Saragnayan si Labaw Donggon sa
kulungan ng baboy sa silong ng bahay niya. Samantala,
nanganak ng dalawang lalaki ang dalawang asawa ni
Labaw Donggon, sina Asu Mangga at Buyung
Baranugan. Hiananap ng magkapatid ang ama,
nakaharap si Saragnayan, ngunit ngayo’y natuklasan ni
Baranugan ang lihim ng kapangyarihan ni Saragnayan
kayâ napatay ang asawa ni Malitong Yawa Sinagmaling.
Pinawalan ng magkapatid si Donggon at pinaliguan.
Ngunit nagtago ito sa loob ng isang lambat. Sina
Humadapnon at Dumalapdap naman ang humanap kay
Labaw Donggon at nakita nilá ito sa loob ng lambat
ngunit halos bingi at lubhang matatakutin. Gayunman,
pinagtulungan siyáng gamutin nina Abyang Ginbitinan
at Anggoy Doronoon pagkatapos mangako na pantay-
pantay siláng ituturing na asawa kasama ni Malitung
Yawa Sinagmaling. Sinundan pa ito ng mga
pakikipagsapalaran nina Humadapnon at Dumalapdap
na nakuha din ng kani-kanilang asawa.
Humadapnon (Epiko ng Panay)
Sa ulat ni E. Arsenio Manuel (1963), may epikong-bayan
tungkol kay Humadapnon na anak nina Munsad
Burukalaw at Anggay Ginbitinan at ang
pakikipagsapalaran nito upang makuha si Nagmalitong
Yawa Nagmaling Diwata. Naipit ang kaniyang ginintuang
biray sa dalawang nag-uumpugang malaking bato
ngunit iniligtas siya ng mga kaibigang espiritu.
Pagkaraan, naengkanto naman siya nang pitong taon sa
pulo ng magagandang babae. Isang mahiwagang lalaki
ang nagligtas sa kaniya (si Nagmalitong Yawa na
nakabalatkayo) at muling naglaho. Nagpatuloy sa
paghahanap si Humadapnon at dumanas ng marami
pang hirap. Sa wakas, natagpuan niya ang Ilog Halawod
at nakasal kay Nagmalitong Yawa. Sa pagdiriwang, isang
lalaki ang dumagit kay Nagmalitong Yawa. Sakay ng
kalasag, humabol si Humadapnon at naglaban sila ng
lalaki nang pitong taon. Sa dulo, namagitan si Launsina,
diwata ng langit, at ipinaliwanag na kapatid ni
Humadapnon ang lalaki—si Amurutha. Hinati ni
Launsina si Nagmalitong Yawa, na nabuhay muling
dalawang magandang babae, at naging mga asawa nina
Humadapnon at Amurutha.
Buod ng Humadapnon
Ang mag-asawang Musod Burubalaw at Anggoy
Ginbitinan ay may mga anak na lalaki. Isa sa kanilang
mga anak ay itinuturing na bayani ng mga Sulod
Pagandra ng Panay Sentral. Ito ay ang kanilang
panganay na si Humadapnon.
Nang siya’y magbinata, iginayak niya ang kanyang sarili
sa paglalakbay. Nais niya’y matagpuan ang babaeng
kanyang pakakasalan. Ang babaeng nagngangalang
Nagmalitong Yawa, nag-iisang anak nina Labaw at Viva
Matanayon ng Ilog Hulanod ang siyang nagpatibok sa
puso ni Humadapnon. Kumuha muna siya ng maliit na
patalim at sinugatan nito ang maliit na daliri. Matapos
iyon, siya ay naglakbay at nangyaring si Buyung
Dumalaplap ang naging kapatid niya sa dugo.
Habang siya’y naglalayag sakay ng kanyang ginintuang
bangka, isang hindi inaasahang lakas ang dumating.
Natangay ang kanyang ginintuang bangka. Salamat na
lamang at may dumating siyang kaibigang hindi nakikita
kaya nakaiwas siya sa pagkakaipit sa dalawang
malalaking bato.
Matapos ang trahedyang ito’y muling nagpatuloy sa
paglalakbay si Humadapnon hanggang sa makarating
siya sa dagat na ang tubig ay hindi gumagalaw, malagkit,
maputik at maitim. Matagal pa sana siyang aalis sa lugar
na iyon ngunit muli na naman siyang tinulungan ng
kanyang kaibigang di niya nakikita, na nagngangalang
Saragudon.
Sa pagpapatuloy ng kanilang paglalakbay, narating nila
ang lupain ng Taraban. Ang lahat ng mga namumuno sa
lugar na ito ay pawang babae na naggagandahan. Sina
Simalubay Hanginum, Simahuboli Hubunan at
Sinaghating Bulawan. Sa kagandahan ng magkapatid ay
naakit si Humadapnon. Isa rin ito sa dahilan kung bakit
nananatili pa sila sa lugar na ito sa kabila ng
pinagbantaan siya ng kapatid sa dugo na si Dumalaplap.
Nabilanggo siya rito ng halos pitong taon. Sa
kabutihang-palad, may nagligtas muli sa kanya. Ito ay si
Nagmalitong-Yawa na matapos siyang makawala ay
bigla itong nawala.
Muli niyang ipinagpatuloy ang paghahanap kay
Nagmalitong Yawa. Napadaan siya sa isang madilim na
lupain na kinakitaan ng mga kaluluwa ng kanyang mga
ninunong yumao na. Ang lupaing ito’y nagtataglay ng
sampung ilog. Lulan ng kanyang bangka, mula sa
bulubunduking ito, nagkaroon sila ng paglalaban at agad
naman niyang nagapi ang mga ito. Mula sa ilog na ito ay
nadako siya sa ilalim ng lupa at dito’y nakasagupa niya
ang isang hayop na may walong ulo. At nagapi niya ang
hayop. Sa maraming taon niyang paglalakbay, narating
niya ang Ilog ng Holawod. At dito niya nakita si
Nagmalitong Yawa. Ito ay kanyang pinakasalan. Sa gitna
ng pagdiriwang may dumating na isang grupo mula sa
kalawakan. Mabilis na kinuha si Nagmalitong Yawa at
ito ay napatay. Buong tapang na nakipagsagupa si
Humadapnon sa pinuno ng grupo. Sapagkat kapwa may
angking lakas ay umabot sa pitong taon ang kanilang
sagupaan. Ipinaalam ni Launsina kay Humadapnon na
kulang sa pag-iisip ang nakalaban ni Humadapnon sa
Namurata sa himpapawid upang bigyan ng buhay si
Nagmalitong Yawa.
Nang muling mabuhay si Nagmalitong Yawa ay saka nila
napag-alaman na ang kalahating katawan nito ay
napangasawa ni Amurutha at ang kalahati ay
napangasawa ni Humadapnon. Mula nang
magkaliwanagan ay nanaog sina Humadapnon at
Nagmalitong Yawa sa naging pinuno ng mga tao sa
Sulod ng Panay.
Labaw Donggon (Epiko ng Bisayas)
Isa sa mga halimbawa ng epiko ng Pilipinas ang “Labaw
Donggon” na epikong Bisaya. Narito ang buod ng
naturang epiko.
Buod ng Labaw Donggon
Si Labaw Donggon ay anak ni Anggoy Alunsina at
Buyung Paubari. Siya ay napakakisig na lalaki na umibig
kay Abyang Ginbitinan. Binigyan niya ng maraming
regalo ang ina ni Abyang Ginbitinan na si Anggoy
Matang-ayon upang pumayag lamang na makasal ang
dalawa. Inimbita niya ang buong bayan sa kanilang
kasal. At hindi nagtagal ay umibig siyang muli sa isang
magandang babae na nagngangalang Anggoy
Doronoon. Niligawan niya ito at hindi nagtagal ay
nagpakasal.
At muli ay umibig si Labaw sa isa pang babae na
nagngangalang Nagmalitong Yawa Sinagmaling Diwata.
Ngunit ang babae ay nakasal na kay Buyung Saragnayan
na katulad niya na may kapangyarihan din.
“Patayin mo muna ako bago mo makuha ang aking
asawa”, sabi ni Buyung Saragnayan sa kanya.
“Handa akong kalabanin ka”, sagot ni Labaw kay
Saragnayan.
Naglaban sila ng maraming taon gamit ang kanilang mga
kapangyarihan ngunit hindi mapatay ni Labaw si
Saragnayan. Mas malakas ang kapangyarihan ni
Saragnayan kaysa kay Labaw.
Natalo si Labaw at siya ay itinali at ikinulong sa kulungan
ng baboy ni Saragnayan. Samantala ang kanyang mga
asawa na si Abyang Ginbitinan at Anggoy Doronoon ay
nanganak sa kanilang panganay. Tinawag ni Abyang ang
kanyang anak na Asu Mangga at si Anggoy Doronoon na
Buyung Baranugun. Gustong makita si Labaw ng
kaniyang dalawang anak at nagpasya na hanapin siya.
Sa tulong ng bolang kristal ni Buyung Barunugun ay
nalaman nlla na bihag siya ni Saragnayan. Ang dalawang
magkapatid ay nagtagumpay sa pagpapalaya sa kanilang
ama na napakatanda na at ang kanyang katawan ay
nababalutan na ng mahabang buhok.
“Kailangan nyo munang malaman ang sikreto ng
kapangyarihan ni Saragnayan bago ninyo siya labanan!”
sabi ni Labaw sa kanyang dalawang anak.
“Opo ama”, sagot ni Baranugun. “Ipapadala ko sina
Taghuy at Duwindi kay Abyang Alunsini upang itanong
ang sikreto ng kapangyarihan ni Saragnayan.”
Nalaman ni Baranugun kay Abyang na ang hininga ni
Saragnayan ay itinatago at pinangangalagaan ng isang
baboy ramo sa kabundukan. Siya at si Asu Mangga ay
nagtungo sa kabundukan upang patayin ang baboy
ramo. Kinain nila ang puso nito na siyang buhay ni
Saragnayan.
Biglang nanghina si Saragnayan. Alam niya kung ano ang
nangyari. Nagpaalam na siya kay Nagmalitong Yawa.
Handa na siyang upang kalabanin ang dalawang anak ni
Labaw. Si Baranugun lamang ang humarap sa kanya sa
isang madugong laban. Napatay siya ni Baranugun sa
isang mano-manong laban. Pagkatapos ng labanan ay
hinanap nila ang kanilang ama. Nakita nila na siya ay
nakasilid sa lambat ni Saragnayan. Natakot sila sa mga
kapatid ni Saragnayan. Pinatay silang lahat ni Baranugun
at pinalaya si Labaw sa lambat.
Nang makita ni Abyang Ginbitinan at Anggoy Doronoon
si Labaw ay napaiyak sila sa pighati. Nalaman nilang
hindi na makarinig si Labaw, hindi na rin nito nagamit
ang pag-iisip. Pinaliguan nila ito, binihisan at pinakain.
Inalagaan nila ito ng mabuti. Samantala, si Buyung
Humadapnon at Buyung Dumalapdap, mga bayaw ni
Anggoy Ginbitinan ay ikinasal kina Burigadang Pada
Sinaklang Bulawan at Lubaylubyok Hanginon
Mahuyukhuyukon. Ang dalawang babae ay ang
magagandang kapatid ni Nagmalitong Yawa.
Nang malaman ni Labaw Donggon ang kasal sinabi nito
sa dalawang asawa na nais niyang mapakasalan si
Nagmalitong Yawa Sinagmaling Diwata.
“Gusto kong magkaroon ng isa pang anak na lalaki!”
sabi ni Labaw Donggon.
Nagulat sina Abyang Ginbitinan at Anggoy Doronoon sa
sinabi ng asawa at dahil mahal na mahal nila ang asawa
ay tinupad nila ang kahilingan nito. Humiga si Labaw sa
sahig at pumatong ang dalawang babae sa kanya,
naibalik ang kanyang lakas at sigla ng isip. Masayang-
masaya si Labaw at ang kanyang tinig ay
umalingawngaw sa buong lupain.
Maragtas (Epiko ng Bisayas)
Ang epikong Maragtas ay kasaysayan ng sampung
magigiting, matatapang at mararangal na datu. Ang
kasaysayan ng kanilang paglalakbay mula Borneo
patungo sa pulo ng Panay ay buong kasiyahan at
pagmamamalaking isinalaysay ng mga taga-Panay.
Buod ng Maragtas
Ang Borneo noon ay nasa pamumuno ng isang malupit
at masamang sultan na si Sultan Makatunao. Kinamkam
niya ang lahat ng yaman ng nasasakupan. Kanya ring
pinupugayan ng dangal ang mga babae, pati ang mga
asawa at anak na dalaga ng mga datu na nasa ilalim
niya.
Isang araw, si Pabulanan, ang asawa ni Datu Paiborong,
ang nais halayin at angkinin ng masamang sultan.
Nalaman ni Datu Paiborong ang tangka ni Sultan
Makatunao. Nagbalak ang magigiting na datu na
manlaban kay Sultan Makatunao. Nag-usap-usap silang
palihim. Naisipan sin nilang humingi ng tulong kay Datu
Sumakwel.
Si Sumakwel ay mabait, magalang at matalino. Alam
niya ang kasaysayan ng maraming bansa at marami
siyang alam kung tungkol sa paglalayag. Dinalaw ni Datu
Paiborong at ni Datu Bangkaya si Sumakwel. Ipinagtapat
ng dalawa ang paglaban na nais nilang gawin. Ayaw ni
Sumakwel sa balak na paglaban.
Pinuntahan ni Sumakwel si Datu Puti. Si Datu Puti ay
punong ministro ni Makatunao. Sinabi ni Sumakwel ang
suliranin ng mga datu at ang balak na paglaban.
Ipinasiya nina Sumakwel at Datu Puti ang palihim na
pag-alis nilang sampung datu sa Borneo. Hindi nila
magagapi si Makatunao. Maraming dugo ang dadanak
at marami ang mamamatay. Ayaw ni Datu Puti na
mangyari ang ganoon. Iiwan nila ang kalupitan ni Sultan
Makatunao at hahanap sila ng bagong lupain na
maaaring pamuhayan nila nang malaya at maunlad.
Sila’y mararangal na datu na mapagmahal sa kalayaan.
Nagpulong nang palihim ang sampung datu. Sila’y
tatakas sa Borneo. Palihim silang naghanda ng sampung
malalaking bangka, na ang tawag ay biniday o barangay.
Naghanda sila ng maraming pagkain na kakailanganin
nila sa malayong paglalakbay. Hindi lamang pagkain ang
kanilang dadalhin kundi pati ang mga buto at binhi ng
halamang kanilang itatanim sa daratnan nilang lupain.
Madalas ang pag-uusap ni Sumakwel at ni Datu Puti.
Batid ni Sumakwel ang malaking pananagutan niya sa
gagawin nilang paghanap ng bagong lupain. Silang
dalawa ni Datu Puti ang itinuturing na puno, ang mga
datung hahanap ng malayang lupain.
Isang hatinggabi, lulan sa kanilang mga biniday o
barangay, pumalaot ng dagat ang sampung datu kasama
ang kanilang asawa at mga anak at buong pamilya pati
mga katulong. Sa sampung matatapang na datu, anim
ang may asawa at apat ang binata. Si Sumakwel ay
bagong kasal kay Kapinangan, si Datu Bangkaya ay kasal
kay Katorong na kapatid ni Sumakwel. Ang mag-
asawang si Datu Paiborong at Pabulanan, si Datu
Domangsol at ang asawang si Kabiling, ang mag-
asawang si Datu Padihinog at Ribongsapaw, Si Datu Puti
at ang kanyang asawang si Pinampangan. Ang apat na
binatang datu ay sina Domingsel, Balensuela,
Dumalogdog at Lubay.
Ang mga taga-Borneo ay kilala sa tawag na Bisya o
Bisaya. Malakas ang loob nila na pumalaot sa dagat
pagkat batid nila ang pagiging bihasa ni Datu Puti at ni
Sumakwel sa paglalayag. Nakita nang minsan ni
Sumakwel ang isang pulo makalagpas ang pulo ng
Palawan. Alam niya na ang naninirahan dito ay mga Ati,
na pawang mababait at namumuhay nang tahimik.
Alam din niya kung gaano kayaman ang pulo.
Nasa unahan ang barangay ni Datu Puti. Makaraan ang
ilang araw at gabi nilang paglalakbay, narating nila ang
pulo ng Panay. Ang matandang pangalan nito ay
Aninipay.
Bumaba si Datu Puti at naglakad-lakad. Nakita niya ang
isang Ati. Siya ay katutubo sa pulong iyon. Pandak,
maitim, kulot ang buhok at sapad ang ilong. Sa tulong
ng kasama ni Datu Puti na marunong ng wikain ng
katutubo ay itinanong niya kung sino ang pinuno sa
pulong iyon at kung saan ito nakatira. Ipinabalita ni Datu
Puti kay Marikudo na silang mga Bisaya mula sa Borneo
ay nais makipagkaibigan.
Si Marikudo ay siyang hari ng Aninipay. Siya ay
mabuting pinuno. Ang lahat sa pulo ay masaya,
masagana at matahimik na namumuhay. Walang
magnanakaw. Ang lahat ay masipag na gumagawa.
Kilala rin sila sa pagiging matapat at matulungin sa
kapwa.
Dumating ang takdang araw ng pagkikita ng mga Ati sa
pamumuno ni Marikudo at ng mga Bisaya sa
pamumuno ni Datu Puti. May isang malaking sapad na
bato sa baybay dagat. Ito ang kapulungan ng mga Ati.
Ito ang Embidayan. Dito tinanggap ni Marikudo ang mga
panauhin. Nakita niya na mabait at magalang ang mga
dumating. Ipinaliwanag ni Datu Puti ang kanilang layong
makipanirahan sa pulo ng Aninipay. Nais nilang bilhin
ang lupain. Sinabi ni Marikudo na tatawag siya ng
pulong, ang kanyang mga tauhan at saka nila
pagpapasyahan kung papayagan nilang makipanirahan
ang mga dumating na Bisaya.
Muling nagpulong ang mga Ati at mga Bisaya sa
Embidayan. Nagpahanda si Marikudo ng maraming
pagkaing pagsasaluhan ng mga Ati at mga Bisaya.
Dumating mula sa Look ng Sinogbuhan ang mga Bisaya
lulan ng sampung barangay. Nakaupo na sa Embidayan
si Marikudo kasama ang kanyang mga tauhan. Katabi ni
Marikudo ang kanyang asawa na si Maniwantiwan.
Nakita ng mga Ati ang maraming handog ng mga Bisaya.
Ang mga lalaking Ati ay binigyan ng mga Bisaya ng itak,
kampit at insenso. Ang mga babaeng Ati ay binigyan
naman ng kuwintas, panyo at suklay. Ang lahat ay
nasiyahan. Nagpakita ng maramihang pagsayaw ang
mga Ati. Tumugtog ang Bisaya sa kanilang solibaw,
plota, at tambol habang ang mga lalaki naman ay
nagsayaw pandigma, ang sinurog.
Nag-usap sina Marikudo at Datu Puti. Ipinakuha ni Datu
Puti ang isang gintong salakot at gintong batya mula sa
kanilang barangay. Ibinigay niya ito kay Marikudo.
Nakita ni Maniwantiwan ang mahabang-mahabang
kuwintas ni Pinampangan. Ito’y kuwintas na lantay na
ginto. Ibig ni Maniwantiwan ang ganoon ding kuwintas.
Pinigil ni Maniwantiwan ang bilihan, kung hindi siya
magkakaroon ng kuwintas. Madaling ibinigay ni
Pinampangan ang kuwintas niya kay Maniwantiwan.
Itinanong ni Datu Puti kung gaano kalaki ang pulo.
Sinabi ni Marikudo, na kung lalakad sa baybay dagat ng
pulo simula sa buwang kiling (Abril o buwan ng
pagtatanim) ay makababalik siya sa dating pook
pagsapit ng buwan ng bagyo-bagyo (Oktubre o buwan
ng pag-aani).
Ang lupang kapatagan ay ibinigay ng mga Ati sa mga
Bisaya. Ibinigay rin nila ang kanilang mga bahay. Ang
mga Ati ay lumipat ng paninirahan sa bundok.
Madaling isinaayos ni Datu Puti ang mga Bisaya. Si Datu
Bangkaya kasama ang kanyang asawa na si Katurong at
anak na si Balinganga at kanilang mga tauhan at
katulong ay tumira sa Aklan. Sumunod na inihatid ni
Datu Puti sina Datu Paiborong at asawang si Pabulanon
at ang kanyang dalawang anak na si Ilehay at si Ilohay.
May mga tauhan ding kasama si Datu Paiborong na
kakatulungin niya sa pagtatanim ng mga buto at binhi
na iiwan ni Datu Puti at Datu Sumakwel. Sina Lubay,
Dumalogdog, Dumangsol at Padahinog ay kasama ni
Sumakwel. Sila ay sa Malandog naman maninirahan.
Nagpaalam si Datu Puti kay Sumakwel. Kanyang
pinagbilinan si Sumakwel na pamunuang mahusay ang
mga Bisaya. Nag-aalala si Datu Puti tungkol sa kalagayan
ng iba pang Bisaya sa Borneo sa ilalim ng pamumuno ng
malupit na si Makatunao.
Matapos magpaalam kay Sumakwel, umalis na ang
tatlong barangay, kay Datu Puti ang isa, at ang dalawa
pa ay sa dalawang binatang datu na sina Datu
Domingsel at Datu Balensuela. Narating nila ang pulo ng
Luzon. Dumaong ang tatlong barangay sa Look ng
Balayan. Ipinasya ng dalawang datu na dito na sa Taal
manirahan kasama ang mga “Taga-ilog”. Isang araw
lamang at umalis na sina Datu Puti at Pinampangan
upang bumalik sa Borneo.
Bantugan (Epiko ng Mindanao)
Isa sa mga halimbawa ng epiko ng Pilipinas ang
“Bantugan” na epiko ng Mindanao. Narito ang buod ng
naturang epiko.
Buod ng Bantugan
Si Bantugan ay isang magiting na mandirigma sa
epikong-bayang Darangan ng mga Maranaw. Siya ay
kilala sa kaniyang kahariang Bumbaran dahil sa mga
naipanalo niyang mga digma at labanan.
Sagisag ng tapang at kakisigan, si Prinsipe Bantugan ay
sikat na sikat sa kanilang kahariang Bumbaran lalo na sa
mga dalaga. Sinasabing naligawan na niya ang 50 na
pinakamagandang prinsesa sa mundo. Dahil dito,
lubhang naiinggit sa kaniya ang mas nakatatandang
kapatid na si Haring Madali. Ipinagbawal ni Madali na
kausapin ng kahit sino ang kaniyang kapatid.
Sa labis na kalungkutan, umalis ng kanilang kaharian si
Bantugën hanggang nagkasakit at namatay malapit sa
Kaharian ng Lupaing nása Pagitan ng Dalawang Dagat.
Nakita ng hari at ni Prinsesa Datimbang ang katawan ni
Bantugan at agad inilapit ang kanilang balita sa pulong
ng mga tagapayo. Isang loro ang pumasok at sinabi kung
sino at kung saan gáling ang patay na manlalakbay.
Nang mabalitaan ito ni Haring Madali, binawi niya ang
kaluluwa ng kapatid sa langit upang maibalik sa katawan
ni Bantugën. Kumalat ang balita ng kaniyang
pagkabuhay hanggang sa kaaway na kaharian at kay
Haring Miskoyaw. Sinugod ng kawal ni Miskoyaw ang
Bumbaran at nabihag si Prinsipe Bantugën na may
nanghihinà pang katawan. Nang magbalik ang lakas,
pinuksa niya ang hukbo ng kaaway na hari at iniligtas
ang buong Bumbaran. Nagkaroon silá ng malaking
pagdiriwang at nawala na ang inggit sa puso ni Haring
Madali. Matagal at masayang namuhay sa kaharian ng
Bumbaran si Prinsipe Bantugan kasáma ng mga
pinakasalan niyang prinsesa.
Darangan (Epikong Maranao)
Ang Darangan ng mga Muslim ay mga salaysay na
patula hinggil sa kabayanihan ng mga nasa
Magindanaw, mga gawaing kahanga-hanga at di sukat
mapaniwalang kabayanihan at kagitingan ng mga
mandirigmang Muslim. Ang Darangan ay hindi iisang
epiko – marami – ngunit tatatlo lamang ang napasalin
pa sa Ingles at ito’y utang sa pagsasaliksik ni G. Frank
Lauback. Ang mga Darangan ay nasusulat sa wikang
Maranaw. Ang lalong popular sa lahat ay ang Bantugan,
na paulit-ulit na binibigkas sa dating pagkakakatha sa
palibot ng Lawa ng Lanaw. May ilang mga Muslim
ngayon na nakapag-uulit sa kabuuan ng Bantugan.
Buod ng Darangan
Mayroong isang hari sa isang malayong kaharian sa
Mindanao ang may dalawang anak na lalaki. Ang
nakatatanda ay si Prinsipe Madali at ang nakababata ay
si Prinsipe Bantugan. Sa murang edad ay nagpakita si
Prinsipe Bantugan ng magagandang katangian na higit
sa kanyang nakatatandang kapatid na si Prinsipe Madali.
Laging sinasabi ng kanilang guro sa kanilang ama na si
Prinsipe Bantugan ay napakatalino. Mabilis siyang
matuto, kahit sa paggamit ng espada at palaso. Taglay
niya ang lakas na kayang makipaglaban sa tatlo o limang
tao sa mano-manong labanan.
Ang unang tanda na siya ay magiging isang magaling na
sundalo ay nang makita siya nang mapatay niyang mag-
isa ang isang malaking buwaya na nakapatay sa ilang
taong-bayan. Hindi makapaniwala ang mga taong-bayan
sa kanilang nakita pagkatapos ng pagtutuos.
“Napakalakas niya!” ang sabi ng isang matandang lalaki
nang makita ang patay na buwaya.
“Paano nakaya ng isang tao na ganito kabata na patayin
ang buwaya? Sinasapian siguro siya ng mga diyos!” sabi
naman ng isa.
“Halika, pasalamatan natin ang prinsipe sa pagpatay
niya sa halimaw!” sabi ng pinuno ng bayan.
Nang umabot na si Prinsipe Bantugan sa kanyang
kabinataan, siya ay naging pinakamagaling na sundalo
sa kaharian. Lagi niyang pinamumunuan ang mga
sundalo sa labanan. At lagi silang nagwawagi laban sa
mga kalabang kaharian. Ang kanyang pangalan ay
naging bukambibig ng lahat ng mga sundalo ng mga
kalapit na kaharian. Hindi nagtagal ay wala nang
kaharian na nangahas kumalaban sa kanila. Kapayapaan
at pag-unlad ang naghari sa kaharian dahil natamo
nilang respeto at pagkilala ng mga kalapit kaharian.
Nang mamatay ang kanilang ama, ang kaniyang
nakatatandang kapatid na si Prinsipe Madali ang
hinirang na bagong hari. Nagkaroon ng protesta ang
mga nasa ranggo. Nais nila na si Prinsipe Bantugan ang
maging bagong hari. Kahit ang mga ordinaryong
mamamayan ay nagsasabi na si Prinsipe Bantugan ang
mas karapat-dapat maging hari sa dalawang prinsipe.
“Si Prinsipe Bantugan ay matapang at malakas, kaya
niya tayong protektahan laban sa mga kaaway!” sabi ng
isang matanda sa pamilihan.
“Sang-ayon ako sa iyo”, sagot ng matandang lalaki.
Hindi ito pinansin ni Prinsipe Bantugan. Alam niya na
ang kanyang kapatid ang karapatdapat na tagapagmana
ng trono dahil si Prinsipe Madali ang panganay sa
kanilang dalawa. Siya mismo ang nagpatunay para sa
kanyang kapatid.
“Nararapat lamang na ang kapatid ko ang maging
bagong hari dahil napag-aralan na niya kung paano
magpatakbo ng gobyerno”, sinabi niya sa kapwa niya
sundalo at mga ministro sa kaharian. “Alam niya kung
paano ang pamamalakad sa ugnayang panlabas. At
marami siyang magandang ideya upang mapaganda ang
buhay ng bawat mamamayan!”
Tumango na lamang ang mga ministro at mga kawal.
Ngunit nagkaroon ng isang bitak sa pagitan ni Prinsipe
Bantugan at Prinsipe Madali. Sapagkat si Prinsipe
Bantugan ay hindi lamang matapang at malakas, siya rin
ay napakakisig. Maraming magagandang babae sa
kaharian ang nahuhumaling sa kanya. Kahit ang mga
babaeng gusto ng kanyang kapatid na si Prinsipe Madali
ay sumuko sa kanyang gayuma. Dahil sa galit at inggit,
nagpahayag ang hari ng kautusan.
“Hindi ko gusto na kahit sino, kahit sino, ang makikipag-
usap sa aking kapatid na si Prinsipe Bantugan. Sino man
ang makita na nakikipag-usap sa kanya ay ipapakulong o
kaya ay parurusahan ng malubha.”
Nalungkot si Prinsipe Bantugan sa iniutos ng kanyang
kapatid. Nakita niya ang sarili na parang mayroong
nakakahawang sakit. Lahat ay lumalayo sa kanya, kahit
ang mga kababaihan. Kahit ang mga taong kanyang
minahal. Walang gustong kumausap sa kanya sa takot
na baka makulong maparusahan ng hari. Dahil hindi na
niya matagalan ang mga ito, nagpasiya ang prinsipe na
lisanin ang kaharian at manirahan sa malayong lugar
kung saan siya nanirahan habambuhay.
Indarapatra at Sulayman (Epiko ng Maguindanao)
Ang Indarapatra at Sulayman ay isang epikong-bayan ng
mga Maguindanao sa Mindanao. Inaawit na ito bago pa
man dumating ang paniniwalang Islam sa isla.
Pangunahing tauhan nito ang magkapatid na sina Raha
Indarapatra at Raha Sulayman at kung paano nila
iniligtas ang Mindanao laban sa mga halimaw. Hari si
Indarapatra ng Mantapuli, isang malaki at dakilang
lungsod na pinamamahayan ng maraming tao,
samantalang magiting na mandirigma si Sulayman.
Bukod sa epikong-bayang ito, lagi ring nababanggit si
Indarapatra sa ibang kuwentong-bayang Maguindanao,
at maituturing siyang kanilang maalamat na bayani.
Nagsisimula ang Indarapatra at Sulayman nang
mababalitaan ni Indarapatra ang malimit na
pananalakay ng mga dambuhala at mababangis na
hayop sa ibang panig ng Mindanao, sa labas ng kaniyang
kaharian ng Mantapuli. Ipinatawag niya ang kapatid na
si Sulayman. Papakiusapan niya itong puksain ang mga
halimaw, at ipahihiram ang kaniyang mahiwagang
singsing at mahiwagang kris, ang Juru Pakal, na animo’y
may sariling isip sapagkat káya nitóng lumusob sa
kalaban nang mag-isa. Pagkatapos ng iba pang tagpo at
labanan, sa dulo ng salaysay ay ipanganganak sina
Rinamuntaw at Rinayung, kambal na anak na lalaki at
babae ni Indarapatra at sinasabing ninuno ng ilan sa
mga tribu ng rehiyon ng Lawang Lanao.
Ayon sa aklat ni Damiana L. Eugenio, umaayon ang
lunan ng epikong-bayan sa lupaing pamilyar sa mga
Magindanaw, tulad ng mga bundok Kabalalan, Matutun,
Bita, at Gurayn. Kahit may nakapasok na mga pangalang
Arabe, nananatili pa rin daw tapat ang naratibo sa
katutubong tradisyon ng mga Magindanaw.
Buod ng Indarapatra at Sulayman
Si Indarapatra ay ang matapang na hari ng Mantapuli.
Nabalitaan niya ang malimit na pananalakay ng mga
dambuhalang ibon at mababangis na hayop sa ibang
panig ng Mindanao. Labis niyang ikinalungkot ang mga
nangyayaring ito sa mga naninirahan sa labas ng
kaharian ng Mantapuli.
Ipinatawag ni Indarapatra ang kanyang kapatid na si
Sulayman, isang matapang na kawal. Inutusan ni
Indarapatra si Sulayman upang puksain ang mga ibon at
hayop na namiminsala sa mga tao. Agad na sumunod si
Sulayman. Bago umalis si Sulayman, nagtanim si
Indarapatra ng halawan sa may durungawan. Aniya kay
Sulayman, “Sa pamamagitan ng halamang ito ay
malalaman ko ang nangyayari sa iyo. Kapag namatay
ang halamang ito, nanganaghulugang ikaw ay namatay.”
Sumakay si Sulayman sa hangin. Narating niya ang
Kabilalan. Wala siyang nakitang tao. Walang anu-ano ay
nayanig ang lupa, kaya pala ay dumating ang halimaw
na si Kurita. Matagal at madugo ang paglalaban ni
Sulayman at ni Kurita. Sa wakas, napatay rin ni
Sulayman si Kurita, sa tulong ng kanyang kris.
Nagtungo naman si Sulayman sa Matutum. Kanyang
hinanap ang halimaw na kumakain ng tao, na kilala sa
tawag na Tarabusaw. Hinagupit nang hinagupit ni
Tarabusaw si Sulayman sa pamamagitan ng
punongkahoy. Nang nanlalata na si Tarabusaw ay saka
ito sinaksak ni Sulayman ng kanyang espada.

Pumunta si Sulayman sa Bundok ng Bita. Wala rin siyang
makitang tao. Ang iba ay nakain na ng mga halimaw at
ang natirang iba ay nasa taguan. Luminga-linga pa si
Sulayman nang biglang magdilim pagkat dumating ang
dambuhalang ibong Pah. Si Sulayman ang nais dagitin
ng ibon. Mabilis at ubos lakas ng tinaga ito ni Sulayman.
Bumagsak at namatay ang Pah. Sa kasamaang palad
nabagsakan ng pakapak ng ibon si Sulayman na siya
niyang ikinamatay.
Samantala, ang halaman ni Sulayman sa Mantapuli ay
laging pinagmamasdan ni Indarapatra. Napansin niyang
nanlata ang halaman at alam niyang namatay si
Sulayman.
Hinanap ni Indarapatra ang kanyang kapatid. Nagpunta
siya sa Kabalalan at nakita niya ang kalansay ni
Tarabusaw. Alam niyang napatay ito ng kapatid niya.
Ipinagpatuloy ni Indarapatra ang paghahanap niya kay
Sulayman. Narating niya ang bundok ng Bita. Nakita niya
ang patay na ibong Pah. Inangat ni Indarapatra ang
pakpak ng ibon at nakita ang bangkay ni Sulayman.
Nanangis si Indarapatra at nagdasal upang pabaliking
muli ang buhay ni Sulayman. Sa di kalayua’y may nakita
siyang banga ng tubig. Winisikan niya ng tubig ang
bangkay at muling nabuhay si sulayman. Parang
nagising lamang ito mula sa mahimbing na pagtulog.
Nagyakap ang magkapatid dahil sa malaking katuwaan.
Pinauwi na ni Indarapatra si Sulayman. Nagtuloy pa si
Indarapatra sa Bundok Gurayu. Dito’y wala ring
natagpuang tao. Nakita niya ang kinatatakutang ibong
may pitong ulo. Sa tulong ng kanyang engkantadong
sibat na si juris pakal ay madali niyang napatay ang ibon.
Hinanap niya ang mga tao. May nakit siyang isang
magandang dalaga na kumukuha ng tubig sa sapa.
Mabilis naman itong nakapagtago. Isang matandang
babae ang lumabas sa taguan at nakipag-usap kay
Indarapatra. Ipinagsama ng matandang babae si
Indarapatra sa yungib na pinagtataguan ng lahat ng tao
sa pook na iyon. Ibinalita ni Indarapatra ang mga
pakikilaban nilang dalawa ni Sulayman sa mga halimaw
at dambuhalang ibon. sinabi rin niyang maaari na silang
lumabas sa kanilang pinagtataguan. Sa laki ng
pasasalamat ng buong tribu, ipinakasal kay Indarapatra
ang anak ng hari, ang magandang babaeng nakita ni
Indarapatra sa batisan.
Agyu (Epiko ng Mindanao)
Si Agyu ang pangunahing bayani ng sinaunang epikong-
bayan na Olaging at Ulahingan sa Mindanaw. Olaging
ang tawag sa epikong-bayan ng mga Bukidnon at
sinasabing ukol lámang ito sa búhay at
pakikipagsapalaran ni Agyu. Sa kabilâng dako, ayon kay
Elena G. Maquiso (1977), ang Ulahingan ay isang sanga
ng epikong-bayang Bendigan at nakaukol sa búhay ni
Agyu at kaniyang angkan. Ang Bendigan diumano ay
epikong-bayan ng mga Manobo at may sanga ito na
tinatawag na Tulalangan at hinggil naman sa bayaning si
Tulalang.
Malimit na ang paksa ng Ulahingan ay ang paglalakbay
ni Agyu, angkan, at mga alagad upang hanapin ang
Nalandangan o Nelendangan. Nagsisimula ito sa
pagdating ng isang malupit na kaaway o mananakop
kayâ kailangang tumakas ng komunidad ni Agyu. May
episodyo tungkol kay Mungan, asawa ng kapatid ni Agyu
na si Vanlak. Nagkasakit ng ketong si Mungan at
nagpasiyang magpaiwan. Ngunit pinagaling siyá ng mga
naawang diwata at tinuruan pa kung paanong
makaliligtas ang komunidad ni Agyu. May episodyo din
sa mga kapatid ni Agyu na gaya nina Tabagka at Lena,
gayundin sa anak niyáng si Bayvayan. Isang lumilipad na
malaking bangka, ang sarimbar, ang sinakyan nina Agyu
upang makaligtas. Sa dulo, narating nilá ang pangakong
lupain, ang Nalandangan, at doon naghari si Agyu sa
habang-panahon kasáma ang mga adtulusan o
pinagpalà.
Gayunman, may nakararating ding kaaway at ibang
problema sa Nalandangan. Sa isang Olaging na
nakolekta ni Ludivina R. Opeña (1972), inilarawan ang
isang malaki’t madugong labanan nang lusubin ng mga
kaaway ang Nalandangan. Nagwagi ang mga taga-
Nalandangan dahil sa kapangyarihan ni Agyu at sa husay
niyá sa pakikidigma. Ang isang katangi-tangi sa Olaging
na ito ay ang paglalarawan sa tila-paraisong kalagayan
ng Nalandangan at sa malaking bahay ni Agyu.
Buod ng Agyu
Ang mga bayaning sina Banlak, Agyu, at Kuyasu ay
nakatira sa bayan ng Ayuman. Sa tradisyong Ilianon
sila’y magkakapatid na anak ni Pamulaw. Si Agyu ay may
apat na kapatid na babae, ngunit sina Yambungon at
Ikawangon lamang ang binanggit sa epiko. Isang araw
nagpadala si Agyu sa datung Moro ng siyam na komu-
buu-buong pagkit sa pamamagitan nina Kuyasu at
Banlak. Nagalit ang datung Moro dahil kakaunti ang
pagkit pambayad, kaya’t kanyang ibinalibag ang pagkit
kay Kuyasu na tumama sa may ulser. Gumanti si Kuyasu
at kanyang sinibat ang datu na tinamaan sa dibdib.
Nahulaan ni Agyu na magkakagiyera dahil napatay ang
datu. Nagtungo sila sa Ilian at ipinasiya ni Agyu na
magtayo ng kuta sa bundok ng Ilian. Ang mga
mandirigmang Morong nagdaan sa Ilog Palangi ay
dumating at nakita ang kutang ginawa ng mga Ilianon.
Nakipaglaban sina Agyu sa mga Moro at halos naubos
ang mga kaaway.
Pagkatapos ng tagumpay, ipinasya ni Agyu na lumipat sa
bayan. Pinili niya ang bundok ng Pinamatun. Hanggang
narating nila ang bayang Tigyandang at dito sila
sinalakay. Lumaban ang mga tauhan ni Agyu sa
pampangin ng look ng Linayagon. Nang sila’y naubusan
ng tauhan, ang batang anak ni Agyu na si Tanagyaw ay
nagprisintang sasagupa sa mga kaaway. Napatay niyang
lahat ang kalaban nang ikaapat na araw. Narating ni
Tanagyaw ang bayang Bablayon. Nanghihilakbot ang
mga tao rito at nang malaman niyang lulusubin sila ng
mga kaaway o mananakop nanlaban at napatay ni
Tanagyaw ang mga mananakop. Dahil dito ay ipinakasal
ng datu ang kanyang anak kay Tanagyaw.
Di nagluwa’t ang bayan ni Agyu ay nanganib din sa mga
mananakop na galing sa ibayong dagat. Ang mga lalaki,
bata at matanda ay sinabihang lumaban ngunit sila’y
natalo. Hinulaan ng propeta ang malagim nilang wakas
ngunit sinalungat at pinarusahan siya ni Tanagyaw.
Nagbihis siya ng sampung suson makasiyam ang kapal
at dinampot ang kanyang sibat at kalasag na hindi
nasisira. Nilabanan niya ang mga mananakop sa
dalampasigan. Naghambalong ang mga patay, patung-
patong, na parang bundok at burol.
Itinalaga ni Agyu ang bayan sa kanyang matagumpay na
anak na nanirahan doon kasama ang kanyang kaakit-
akit na asawa.
Bidasari (Epikong Mindanao)
Ang epikong Bidasari ng Kamindanawan ay nababatay
sa isang romansang Malay. Ayon sa kanilang paniniwala,
upang tumagal ang buhay ng tao, ito’y pinaaalagaan at
iniingatan ng isang isda, hayop, halaman o ng
punongkahoy.
Buod ng Bidasari
Ang kaharian ng Kembayat ay naliligalig dahil sa isang
dambuhalang ibon. Ang ibong ito ay mapaminsala sa
mga pananim at maging sa buhay ng tao. Ang ibong ito
ay ang ibong garuda. Kapag dumarating na ang garuda,
mabilis na nagtatakbuhan ang mga tao upang magtago
sa mg yungib. Takot na takot sila sa ibong garuda
pagka’t ito’y kumkain ng tao.
Sa pagtatakbuhan ng mga tao, nagkahiwalay sa
pagtakbo ang sultan at sultana ng Kembayat. Ang
sultana ng Kembayat ay nagdadalantao noon. Sa laki ng
takot ay naisilang niya ang sanggol na babae sa may tabi
ng ilog. Dahil sa malaking takot at pagkalito naiwan niya
ang sanggol sa bangka sa ilog.
May nakapulot naman ng sanggol. Siya ay si Diyuhara,
isang mangangalakal mula sa kabilang kaharian.
Kanyang pinagyaman at iniuwi sa bahay ang sanggol.
Itinuring niya itong anak. Pinangalanan nila ang sanggol
ng Bidasari. Habang lumalaki si Bidasari ay lalo pang
gumaganda. Maligaya si Bidasari sa piling ng kanyang
nakikilalang magulang.
Sa kaharian ng Indrapura, ang sultang Mongindra ay
dalawang taon pa lamang kasal kay Lila Sari.
Mapanibughuin si Lila Sari. Natatakot siyang umibig pa
sa ibang babae ang sultan. Kaya lagi niyang itinatanong
sa sultan, kung siya’y mahal nito na sasagutin naman ng
sultan ng, “Mahal na mahal ka sa akin”.
Hindi pa rin nasisiyahan ang magandang asawa ng
sultan. Kaniyang itinanong na minsan sa sultan, “hindi
mo kaya ako malimutan kung may makita kang higit na
maganda kaysa akin?”
Ang naging tugon ng Sultan ay, “Kung higit na maganda
pa sa iyo, ngunit ikaw ang pinakamaganda sa lahat.”
Nag-alala ang sultana na baka may lalo pang maganda
sa kanya at ito ay makita ng sultan. Kaya’t karakarakang
inutusan niya ang matapat niyang mga kabig na
saliksikin ang kaharian upang malaman kung may
babaeng higit na maganda sa sultana.
Nakita ng mga tauhan ni Lila Sari si Bidasari at siya ay
higit na maganda kaysa kay Lila Sari.
Inanyayahan ng Sultana si Bidasari sa palasyo upang
diumano ay gagawing dama ng sultana. Ngunit pagsapit
doon, si Bidasari ay lihim na ikinulong ni Lila Sari sa
isang silid at doon pinarurusahan.
Nang hindi na matiis ni Bidasari ang mga pagpaparusa
sa kanya, sinabi niyang kunin ang isdang ginto sa
halamanan ng kanyang ama. Kapag araw ito’y
ipinakukuwintas kay Lila Sari at sa gabi’y ibinabalik sa
tubig at hindi maglalaon si Bidasari ay mamamatay.
Pumayag si Lila Sari. Kinuha niya ang isdang ginto at
pinauwi na niya si Bidasari.
Isinuot nga ni Lila Sari ang kuwintas ng gintong isda sa
araw at ibinabalik sa tubig kung gabi. Kaya’t si Bidasari
ay nakaburol kung araw at muling nabubuhay sa gabi.
Nag-alala si Diyuhara na baka tuluyang patayin si
Bidasari. Kaya nagpagawa siya ng isang magandang
palasyo sa gubat at doon niya itinira nang mag-isa si
Bidasari.
Isang araw, ang Sultan Mongindra ay nangaso sa gubat.
Nakita niya ang isang magandang palasyo. Ito’y
nakapinid. Pinilit niyang buksan ang pinto. Pinasok niya
ang mga silid. Nakita niya ang isang napakagandang
babae na natutulog. Ito ay si Bidasari. Hindi niya
magising si Bidasari. Umuwi si Sultan Mongindra na
hindi nakausap si Bidasari. Bumalik ang sultan
kinabukasan. Naghintay siya hanggang gabi.
Kinagabihan nabuhay si Bidasari. Nakausap siya ni
Sultan Mongindra. Ipinagtapat si Bidasari ang mga
ginawa ni Lila Sari. Galit na galit ang sultan. Iniwan niya
si Lila Sari sa palasyo at agad niyang pinakasalan si
Bidasari. Si Bidasari na ang naging reyna.
Samantala, pagkaraan ng maraming taon ang tunay na
mga magulang ni Bidasari ay matahimik nang
naninirahang muli sa Kembayat. Nagkaroon pa sila ng
isang supling. Ito’y si Sinapati. Nang pumunta sa
Kembayat ang isang anak ni Diyuhara ay nakita niya si
Sinapati, anak ng sultan at sultana ng Kembayat.
Si Sinapati ay kamukhang-kamukha si Bidasari.
Kinaibigan nito si Sinapati at ibinalita ang kapatid niyang
si Bidasari sa kamukhang-kamukha ni Sinapati.
Itinanong ni Sinipati sa mga magulang kung wala siyang
kapatid na nawawalay sa kanila. Pinasama ng ama si
Sinapati sa Indrapura. Nang magkita si Bidasari at si
Sinapati ay kapwa sila nangilalas dahil sa silang dalawa
ay magkamukhang-magkamukha. Natunton ng Sultan
ng Kembayat ang nawawala niyang anak na si Bidasari.
Nalaman ng sultan ng Indrapura na ang kanyang
pinakasalang si Bidasari ay isa palang tunay na prinsesa.
Olaging (Epiko ng Bukidnon)
Ang Olaging ng Bukidnon ay isang epikong-bayan
tungkol sa labanan sa Nalandangan at ang pagtatanggol
dito ng bayaning si Agyu at kaniyang angkan. Kuwento
ito ng mga taong nagpapahalaga at nagmamalaki ng
kanilang lupain at ng mga pagdiriwang para sa kanilang
lahi at ng bayaning si Agyu. Bagaman mayroong mga
pinsala, naipanalo nila ang labanan. Isa si Matabagka,
ang kapatid na babae ni Agyu, sa mga nagtagumpay
nang ipagtanggol niya ang Nalandangan habang
naglalayag ang mga kalalakihan.
 Keboklagan na binubuo ng 7,960 taludtod. Kilalá rin ito
sa tawag na guman na tumutukoy hindi lámang sa
Ang tawag ng mga Arakan-Arumanen at Livunganen-
epikong-bayan ng mga Subanon kundi maging sa paraan
Arumanen para sa epikong-bayan ay “olaging,”
ng pag-awit nito. Nagaganap ang pagsasalaysay nito sa
“ulahing,” o “ulahingan.” Mayroong itong dalawang
isang buklog, ang isang linggong pagdiriwang na
bahagi: ang kepuunpu-un na tungkol sa pag-akyat ni
kinapapalooban ng awitan, sayawan, at kainan. Kaugnay
Agyu at ng kaniyang kamag-anak sa langit; at ang
nitó, pinaniniwalaan ng mga Subanon na kapag may
sengedurug na tungkol sa pakikipagsapalaran nila. Ang
isang ibong dumapo sa bubong sa panahong inaawit
kepuunpu-un ay isang estandardisadong naratibo.
ang epiko, ito ay ang kaluluwa ni Sandayo–ang bayaning
Maaaring gumawa ng maraming sengedurug kung kaya
mangangalaga sa kanilang mga lupain at tubigan at
nagkaroon ng iba’t ibang kuwento na umiikot sa mga
magpapanatili ng kapayapaan at kaayusan ng
kamag-anak ni Agyu. Naiiba ang naturang epikong-
pamayanan.
bayan tungkol kay Agyu at sa kaniyang mga kamag-anak
dahil hindi ito ang karaniwang kuwento ng paghahanap
ng isang bayani ng kaniyang mapapangasawa. Sa halip,
Tudbulul (Epiko ng Mindanao)
layunin ng bayani ang ipagtanggol ang kaniyang lupain
upang mapanatili ang kanilang lahi at tribu. Mula sa pamayanang Tiboli ng lalawigan ng Timog
Cotabato, Mindanao ang epikong-bayang Tudbulul.
Isinasalin ang salaysay nitó sa iba’t ibang pangkat at
Sandayo (Epiko ng Zamboanga) panahon sa pamamagitan ng pag-awit o helingon. Ang
mga awit o lingon na bumubuo sa epikong-bayan ay
Ang Sandayo ay epikong-bayan mula sa mga Subanon
tinatawag sa loob ng pamayanang Tiboli na Lingon Tuha
na naninirahan sa bulubunduking nasa hanggahan ng
Logi (“Awit ng Matanda”). Malawakan naman itong
Hilaga at Timog Zamboanga. Kinalap, itinala, at isinalin
kinikilála bilang Tudbulul dahil ito ang pangalan ng
ito sa Ingles ni Virgilio Resma, isang pampublikong guro
bayaning tauhan.
sa Misamis, mula sa salaysay ng isang babaeng Subanon
na kilala bilang si Perena, sa loob ng pitong
magkakasunod na gabi, simula ika-9 ng gabi hanggang
Tinatayâng may 20 hanggang 24 na lingon ang epikong-
ika-3 ng madaling-araw, noong ika-9 hanggang ika-16 ng
bayan, at bawat isa ay nagsasalaysay ng isang buong
Hunyo 1980. Una itong nailatlahala sa pamagat na Keg
kuwento. Nagsisimula ang epikong-bayan sa awit na
Sumba Neg Sandayo sa Kinaadman: A Journal of the
Kemokul Laendo nga Logi (“Walang Anak si Kemokul”)
Southern Philippines noong 1982. Pinamagatan naman
na nakatuon sa pagnanais ni Kemokul na magkaroon ng
itong Sandayo sa salin sa Filipino ni Antolina T. Antonio
anak na lalaki na siyáng magtatanggol sa kanilang
bilang pagkilála sa bayani ng epikong-bayan.
pamayanan, ang Lemlunay. Ang kapanganakan ni
Tudbulul ang magiging katuparan ng kaniyang nais.
Ipinahihiwatig ang kadakilaan ng sanggol ng mga
Pangunahing tauhan ng epikong-bayang ito si Sandayo,
kakambal nitóng gamit pandigma: sombrero, kalasag,
anak nina Datu Salaria at ng asawa nitong si Salaong ng
mamahaling gong, at isang kabayo.
Tubig Liyasan. Gayunman, hindi siya iniluwal ng
kaniyang ina kundi nahulog sa buhok nito sa ikasiyam na
ulit na pagsuklay. Sa pagsapit ng kaniyang unang
Ang pag-awit ng Tudbulul ang siyáng pinakatampok sa
buwan, ipinasiya ni Sandayo na maglakbay at mula roon
anumang pagtitipon ng pamayanan. Isinasagawa ito
ay masasaksihan ang katapangan at kahusayan ng
tuwing Klalak, ang bahagi ng pagdiriwang kung kailan
bayani sa pagharap sa mga hamon at labanan.
tapos nang kumain ang lahat at wala nang iba pang
gagawin maliban sa pakikinig ng lingon. Itinuturing na
sagrado ang pag-awit ng epikong-bayan dahil ang
Binubuo ng 4,843 taludtod, isa ang Sandayo sa tatlong
kanilang diwata ang nagsasabi kung ano ang kanilang
epikong-bayan ng mga Subanon. Ang dalawa pang
dapat isalaysay. Ginagawa ang helingon hábang
nailathala na rin ay ang Ang Guman ng Dumalinao na
nakaupô at mahigpit na ipinagbabawal ang paghiga.
binubuo ng 4,063 taludtod at ang Ag Tobig Nog
Kaugnay nitó, mataas ang pagtingin ng mga Tiboli sa
umaawit ng epikong-bayan at pinatutunayan ng
paghahandog sa kaniya ng mga pagkain at regalo sa
katapusan ng pagtitipon.
Tuwaang (Epiko ng Mindanao)
Tuwaang ang pamagat ng epikong-bayan ng mga
Manobo, mga taong nakatira sa hanggahan ng
Cotabato, Bukidnon, at Davao, at tungkol sa
pakikipagsapalaran ng bayaning si Tuwaang. Sinasabing
may mahigit sa 50 kanta ang mga Manobo tungkol kay
Tuwaang. Dalawa sa mga ito ang naitala at ipinalathala
ni E. Arsenio Manuel, ang Mangovayt Buhong na Langit
(Ang Dalaga ng Langit Buhong) at Midsakop
Tabpopowoy (Pagdalo ni Tuwaang sa Kasalan).
Buod ng Tuwaang: Ang Dalaga ng Langit Buhong
Sa “Ang Dalaga ng Langit Buhong”, pumunta si Tuwaang
sa lugar ni Batooy upang pakasalan ang kararating
lamang na dalaga ng Langit Buhong. Matapos ang
mahabàng paglalakbay, nagpahinga si Tuwaang malapit
sa dalaga, at naikuwento nito na may isang higanteng
binata ng Pangumanon na nais siyang pakasalan. Nang
hindi pumayag ang dalaga sa kahilingan ng binata,
sinunog ng lalaki ang kaharian ng babae. Tumakas siya
sa kalupaan upang magtago. Nang matapos ikuwento
ito ng dalaga ay dumating ang binata ng Pangumanon,
pinatay ang mga tao, at hinamon si Tuwaang sa
labanan. Natalo ni Tuwaang ang taga-Pangumanon.
Buod ng Tuwaang: Ang Pagdalo ni Tuwaang sa Kasalan
Sa “Ang Pagdalo ni Tuwaang sa Kasalan”, naimbitahan si
Tuwaang sa kasalan ng Dalaga ng Manawon at ng Binata
ng Sakadna. Dumating si Tuwaang sakay ng gungutan,
isang malaking ibon. Nang dumating ang lalaki sa
Manawon, minasama ng binata ng Sakadna ang pagdalo
ni Tuwaang. Sinabi ni Tuwaang na isa rin siyang bagani
kung kayâ nása kasalan. Nang sinimulan na ang
paghahandog ng mga regalo, hindi naibigay ng Binata ng
Sakadna ang gintong gitara at plawta. Sinagip ni
Tuwaang ang binata at siya na ang nagbigay ng mga ito.
Lumabas ang dalaga at inutusan ang lalagyan ng
kaniyang nganga na magbigay nito sa mga bisita.
Huminto ang mahiwagang lagayan ng nganga sa tapat ni
Tuwaang. Tumabi pa ang dalaga kay Tuwaang. Nagalit
ang binata ng Sakadna at hinamon si Tuwaang na
maglaban. Matagal ang labanan at nahirapan si
Tuwaang bago natuklasan ang lihim ng lakas ng kalaban.
Sakay ng gungutan, umuwi si Tuwaang sa kaniyang
kaharian kasama ang dalaga ng Manawon.
Ulahingan (Epiko ng Mindanao)
Ang Ulahingan ay epikong-bayan o bendingan ng mga
Livunganen-Arumanen Manobo na naninirahan malapit
sa Ilog Libungan sa Hilagang Cotabato, Mindanao.
Itinuturing itong pinakamahabàng epikong-bayan sa
buong Filipinas. Ang ulahing o pag-awit ay maaaring
abutin nang mahigit sa dalawang linggo. Isinasalaysay
rito ang pakikipagsapalaran ng bayaning si Agyu at ng
kaniyang mamamayan sa daigdig at paraisong tinatawag
na Nelendangan. Mahigpit na kaugnay ito ng epikong
Agyu ng mga Ilianon Manobo, sapagkat ang dalawang
nabanggit na pamayanang Manobo ay dáting iisang
grupo.
Nahahati sa dalawang bahagi ang Ulahingan: ang
kepu’unpu’un at ang sengedurug. Tumutukoy ang
kepu’unpu’un sa simula ni Agyu at ng kaniyang
mamamayan sa daigdig; samantalang isinasalaysay sa
sengedurug ang búhay nina Agyu sa Nelendangan. Iisa
lámang ang kepu’unpu’un bagama’t maaari itong
magkaroon ng maraming bersiyon. Apat ang naitala at
nailimbag na bersiyon nitó, dagdag pa rito ang
bersiyong nalikha ng Langkat, isang relihiyosong sekta
na nabuo bunsod ng pangako ng Ulahingan sa
pagmamana ng paraiso ng susunod na pilìng grupo. Ang
sengedurug ay bahagi ng epikong-bayan, bagama’t
bawat isa nitó ay isang kompletong kuwento. Sa
kasalukuyan, umaabot sa 1,647 ang sengedurug at
patuloy pa itong nadaragdagan bunga ng sinasabing
pananatili sa Nelendangan ni Agyu at ng kaniyang
mamamayan. Isa sa mga sengedurug nitó ay ang Ang
Pagbisita ni Lagaba’an sa Nelendangan na umaabot ng
5,779 taludtod. Itinalâ ito ni Elena G. Maquiso ng
Silliman University mula sa salaysay ng magkapatid na
Langkan at Santiago Abud at nairekord ni Samoan
Bangcas sa Barongis, Libungan noong 1963. (JGP)
Ulod (Epiko ng Mindanao)

Ang Ulod ang epikong-bayan at pangalan ng bayani sa

epikong-bayan ng mga Matigsálug, ang isa sa mga
pangkating etniko ng mga Bagobo na naninirahan sa
hilagang kanluran ng Davao. Sa mga Matigsalug,
tinatawag na ad-ulahing ang pag-awit ng epikong-
bayan. Tulad ng Tuwaang, ang epikong-bayan ng mga
Manobo, binubuo rin ang Ulod ng ilang awitin, at
karaniwang inaawit upang maging libangan tuwing may
libing at kasal, at isinasagawa rin bilang ritwal ng
pagpapasalamat para sa masaganang ani o tagumpay na
pangangaso.

Nagsisimula ang epikong-bayang ito sa pagsusugo sa

Dalaga ng Bundok Misimalun upang magtanim ng palay.
Dalá ng hangin, agad na dumating ang bayaning si Ulod
upang tumulong sa pagtatanim. Pag-uwi, natuklasan ni
Ulod na ang kapatid niyang babae’y tinangay ng Binata
mula sa Buttalakkan. Agad sumugod si Ulod at hinámon
ang Binata. Napatay ang Binata at natagpuan ni Ulod
ang kapatid na sirâ ang damit. Ginawa niyang suklay ang
kapatid at inilagay sa kaniyang buhok. Nakita ni Ulod
ang kapatid na babae ng Binata at inilagay niya ito sa
palawit ng kuwintas niya bago siyá umuwi. Pagkalipas
ng ilang araw, dinalaw niya ang Dalaga ng Bundok
Misimalun na nagtanong sa kaniya kung bakit siyá
napadalaw. Naglakbay si Ulod nang gabing iyon at
napaisip naman ang Dalaga na kailangan na niyang
ibigay ang sarili sa bayani. Iniuwi siyá ni Ulod, at tinipon
ng bayani ang kaniyang sakop upang tanungin kung
sasamahan siyá ng mga ito sa langit. Namahagi ng
ngangà ang dalaga at nagpatugtog ng gitarang kawayan.
Hindi nagtagal, may pumanaog na sasakyang
panghimpapawid at sinabi ni Ulod sa kaniyang mga
kamag-anak na sumakay rito sapagkat magtatatag siyá
ng limang nasasakupan sa lupain ng Katulussan.

Ang teksto ng Ulod ay binigkas ni Abbiyuk Ansavon sa

tahanan ni Datu Duyan sa Lumut noong 1956. Isinaayos
ito sa 416 na linya ni Sadani Pagayaw, at upang awitin
ito’y binibigkas ng Matigsalug ang ad-indakko: Ulahing