Ὕμνος εἰς Ἀπόλλωνα 

Περίληψη
Η παρούσα εργασία αναφέρεται στον Ύμνο στον Απόλλωνα, εστιάζοντας το
ενδιαφέρον της στην περίπτωση των στίχων 117 και 118. Σε αυτούς τους στίχους εν
προκειμένω παρουσιάζεται η σκηνή της γέννησης του Απόλλωνα από την Λητώ στην
Δήλο που αποτέλεσε άλλωστε διαχρονικά τον ιερό τόπο της απολλώνιας λατρείας.
Στόχος του άρθρου ορίζεται η διεξοδική βιβλιογραφική διερεύνηση σχετικά με τον ύμνο
του Απόλλωνα, καθώς και η φιλολογική και ερμηνευτική προσέγγιση, εστιάζοντας στη
μελέτη της γλώσσας, του μέτρου, και του βαθύτερου νοήματος των προς εξέταση
στίχων. Στο τέλος των κεφαλαίων θα δοθεί και η προσωπική φιλολογική εκδοχή της
ερμηνείας των στίχων.

Εισαγωγή

Ο Ύμνος στον Απόλλωνα χρονολογείται στον 7ο με 6ο αιώνα π.Χ. και συντέθηκε

στο πλαίσιο εορταστικών εκδηλώσεων που γίνονταν προς τιμήν του θεού Απόλλωνα σε
περιοχές της Ελλάδας, όπως η Δήλος. Ο ύμνος μπορεί να διακριθεί σε δύο βασικά
τμήματα με το πρώτο (στίχοι 1-178) να αναφέρεται στη γέννηση του Απόλλωνα από τη
Λητώ και τους εορτασμούς των Ιώνων προς τιμήν του, και το δεύτερο (στ. 179-546) να
αναφέρεται στις περιπλανήσεις του θεού ως τους Δελφούς, όπου ίδρυσε το μαντείο του 1.
Στο πλαίσιο του πρώτου τμήματος του ύμνου εντάσσονται και οι προς εξέταση στίχοι
117-118 στους οποίους περιγράφεται η σκηνή της γέννησης του Θεού Απόλλωνα. Η
διαδικασία τοκετού της Λητούς, μητέρας του Απόλλωνα και κατ΄ επέκταση η γέννηση
του θεού αποτελούν το βασικότερο θέμα που θίγεται στους προς εξέταση στίχους και το
οποίο θα αναλυθεί ενδελεχώς στην παρούσα εργασία.

ΙΙ. Ερμηνευτική- γλωσσική προσέγγιση των στίχων 117-118

" ἀμφὶ δὲ φοίνικι βάλε πήχεε, γοῦνα δ᾽ ἔρεισε λειμῶνι μαλακῷ, μείδησε δὲ γαῖ᾽
ὑπένερθεν".

1
Στεφανόπουλος Θ.Κ., Τσιτσιρίδης Δ., Αντζχουλή Λ., & Κριτσέλη Γ., (2017). Ανθολογία Αρχαίας
Ελληνικής Γραμματείας, εκδόσεις Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, στο
http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=28
Αρχικά, επιχειρώντας μια ενδελεχή ερμηνευτική προσέγγιση των στίχων 117-118 δεν θα
μπορούσα να παραλείψω την μεταφραστική τους απόδοση: "Αγκάλιασε τον φοίνικα και
στήριξε τα γόνατα στο τρυφερό λιβάδι, και η γη από κάτω της μειδίασε".

Όπως έχει ήδη διατυπωθεί στην αρχή της εργασίας στους προς εξέταση στίχους
βασικότερο θέμα αποτελεί η γέννηση του θεού Απόλλωνα από τη μητέρα του Λητώ. Η
Λητώ όντας ξαπλωμένη σε ένα λιβάδι κατά την έναρξη του τοκετού αγκαλιάζει ένα
φοίνικα και γεννάει σε γονατιστή στάση. Αναφορικά με την γονατιστή στάση εν τω
μεταξύ, αναφέρονται ορισμένες παράμετροι και συνδηλώσεις πολιτιστικού χαρακτήρα
πιο κάτω.

Ο φοίνικας αποτελεί εξ ορισμού ένα δέντρο άρρηκτα συνδεδεμένο με τη λατρεία του

θεού Απόλλωνα, και συνεπώς η επιλογή του συγκεκριμένου δέντρου από το δημιουργό
του έργο δεν είναι τυχαία.2 Άλλωστε δεν πρέπει να παραλείπουμε και τον παραλληλισμό
του δέντρο στο παρόν σημείο με το ίδιο τον ήλιο. Ειδικότερα ο τρόπος με τον οποίο
διαρθρώνονται τα φύλλα του δέντρου, το οποίο αγκαλιάζει η Λητώ όταν αρχίζει ο
τοκετός, παραλληλίζεται με τις ακτίδες του ηλίου, 3 του ίδιου του φωτός στοιχείο το
οποίο αντιπροσωπεύει ο θεός Απόλλωνας που επίκειται να γεννηθεί. Σύμφωνα λοιπόν με
τη μυθολογική παράδοση ο θεός Απόλλωνας που πρόκειται να γεννηθεί θα ταυτίσει τη
δύναμη και την παρουσία του με το φως. Προς επίρρωση των επιχειρημάτων μου θεωρώ
δέον να παραθέσω και άλλους στίχους του παρόντος ύμνου στους οποίους γίνεται
αναφορά στο φοίνικα προκειμένου να τονιστεί η σπουδαιότητα και η άρρηκτη σύνδεση
του φυτού αυτού με τον ίδιο το θεό Απόλλωνα. Αυτοί οι στίχοι πιο συγκεκριμένα,
εντοπίζονται στην αρχή του κειμένου του Ύμνου. Πρόκειται για τους 17 και 18 και
έχουν ως ακολούθως: «κεκλιμένη πρὸς μακρὸν ὄρος καὶ Κύνθιον ὄχθον,
ἀγχοτάτω φοίνικος, ἐπ᾽ Ἰνωποῖο ῥεέθροις». Εξετάζοντας την ετυμολογική προέλευση της
λέξης παρατηρούμε πως η λέξη  φοῖνιξ στην αρχαιότητα είχε επικρατήσει να σημαίνει το
πορφυρό χρώμα4.

2
Πιέρρης, Α.Λ., (2014). Το όνομα του Απόλλωνος - Έρευνα Γραμματικής Θρησκειολογίας του
Ελληνισμού, στο http://www.philosophical-research.org/images/pierris/apollo.pdf
3
Richardson, N.J. (2010). Three Homeric Hymns: To Apollo, Hermes, and Aphrodite. Cambridge:
University Press, σελ. 78
4
Beekes R., Etymological Dictionary of Greek, Vol. 2, Leyden: Brill Editions, 2010, σελ. 1584
 Εδώ λοιπόν ξετυλίγεται ένας ολόκληρος συλλογισμός στηριζόμενος σε χρώματα
και παραλληλισμούς. Ο θεός Απόλλωνας παραλληλίζεται με το φως και συνεπώς με τα
κλαδιά του δέντρου του φοίνικα που μοιάζουν με τις ακτίνες του ήλιου. Το πορφυρό
χρώμα αφενός συμβολίζει το αίμα της Λητούς που βάφει το λιβάδι κατά τη διαδικασία
του τοκετού και αφετέρου μια δεύτερη ερμηνευτική του προσέγγιση συνδέει το πορφυρό
χρώμα με το χρώμα το οποίο βάφεται και ο ορίζοντας την αυγή. Η γέννηση του
Απόλλωνα είναι η γέννηση του φωτός. Τέλος συχνά στη λογοτεχνία τα σπλάχνα της
Λητούς και γενικότερα η ίδια η Λητώ παρομοιάζονται με το σκοτάδι μέσα από το οποίο
διέρχεται ο Απόλλωνας κατά τη γέννησή του προκειμένου να έρθει στο φως, στην αυγή
της ζωής του. Εν κατακλείδι λοιπόν έχουμε τη μετάβαση από το σκοτάδι στο φως μέσω
του πορφυρού αίματος. Όλοι αυτοί οι παραλληλισμοί φαίνεται να ξετυλίγονται μέσα από
μια και μόνο λέξη «φοίνικας» στοιχείο που δείχνει την περίτεχνη φύση του δημιουργού
του ύμνου.

Επιπρόσθετα αξίζει να σημειώσουμε ότι η ετυμολογία της λέξεως "φοίνιξ"

φαίνεται να συνδέεται ακόμη και με την εθνικότητα των Φοινίκων, με άλλα λόγια του
λαού που από την αρχαιότητα είχε την εξειδίκευση της βαφής υφασμάτων και ρούχων με
την ουσία της πορφύρας που είναι κόκκινου χρώματος. 5 Επίσης, και η σύνδεση με την
λέξη "φοινός" που έχει τη σημασία "αυτός που είναι αιμάτινος στο χρώμα", είναι επίσης
πιθανή, αν κάποιος αποδεχθεί τη σύνδεση παράλληλα και με το εθνικό όνομα
"Φοίνικες". Η λέξη φοινός φαίνεται να είναι συνδεδεμένη με τη λέξη "φόνος".6

Προχωρώντας σε μια ενδελεχή εξέταση των στίχων πρέπει να εξετάσουμε και την
καθεαυτό διαδικασία της γέννησης του θεού Απόλλωνα που άλλωστε αποτελεί και το
βασικότερο θέμα των στίχων. Η διαδικασία της γέννας περιγράφεται με μια ακολουθία
πέντε σύντομων προτάσεων,7 μέσω των οποίων επιτυγχάνεται η έμφαση και η προσοχή 8.
Το αρχαίο κείμενο εν προκειμένω έχει ως ακολούθως: " ἀμφὶ δὲ φοίνικι βάλε πήχεε,
γοῦνα δ᾽ ἔρεισε λειμῶνι μαλακῷ, μείδησε δὲ γαῖ᾽ ὑπένερθεν". Βασικό και

5
Lane N., (2002). "Born to the Purple: The Story of Porphyria", στο
https://www.scientificamerican.com/article/born-to-the-purple-the-st/
6
Beekes R., Etymological Dictionary of Greek, Vol. 2, Leyden: Brill Editions, 2010, σελ. 1584
7
Richardson, N.J. (2010). Three Homeric Hymns: To Apollo, Hermes, and Aphrodite. Cambridge:
University Press, σελ. 78
8
Richardson, N.J. (2010). Three Homeric Hymns: To Apollo, Hermes, and Aphrodite. Cambridge:
University Press, σελ. 78
αδιαφιλονίκητο στοιχείο της παρούσας γέννας αποτελεί η στάση που επιλέγει η Λητώ να
φέρει στο φως τα παιδιά της. Η Λητώ γεννάει γονατιστή. Η στάση αυτή της γέννησης
ενέχει πολιτισμικές συνδηλώσεις. Αφορά, με άλλα λόγια, το ότι η γυναίκα με αυτόν τον
τρόπο έρχεται εγγύτερα προς την γη, η οποία στα πλαίσια των διαφόρων πανάρχαιων
λατρειών θεωρείται άμεσα, ως η μητέρα των πάντων. Αυτό άλλωστε, είναι βασικό
γνώρισμα κυρίως των θρησκευτικών πεποιθήσεων των αρχαίων μητριαρχικών
κοινωνιών.9

Είναι ενδεικτικό δε, ότι αυτή η διαδικασία θα μεταβληθεί αργότερα στην πορεία,
καθώς πλέον υφίσταται το στοιχείο της μετάβασης στις πατριαρχικές κοινωνίες, στοιχείο
άλλωστε, που είναι συνυφασμένο και με την κυριαρχία πλέον των διαφόρων ανδρικών
θεών. Η νέα αυτή εξέλιξη άλλωστε θα σημάνει και την αλλαγή στάσης της γυναίκας
κατά την διαδικασία της γέννησης των παιδιών και κατά την διάρκεια του τοκετού.

Παρά το γεγονός πως η διαδικασία της γέννας και του τοκετού εξορισμού εμπεριέχει
πόνο για τη Λητώ, εντούτοις στους συγκεκριμένους στίχους αξιοποιείται το ρήμα
«μείδησε», ως αντίδραση της γης στο γεγονός. Η λέξη " μείδησε" προέρχεται από τη
συνηρημένο ρήμα μειδιάω - ῶ. Το ρήμα έχει την σημασία του "χαμογελώ", εκφράζοντας
εδώ την χαρά της φύσης και της γης επί της οποίας γεννιέται ο θεός. Η λέξη μάλιστα
θεωρείται, πως είναι επικής προέλευσης (προέρχεται, με άλλα λόγια, από επικά
ποιήματα). Το ρήμα αυτό υποδηλώνει την συναισθηματική αντίδραση της γης αναφορικά
με το χαρμόσυνο γεγονός της γέννησης του θεού Απόλλωνα. Η ίδια η γη, προβάλλεται
να συμμετέχει στη διαδικασία αυτή του τοκετού μέσα από τη συναισθηματική της
αντίδραση. Το μειδίαμα της γης τονίζει τη συμμετοχή της μάνας Γης στην γέννα 10. Μια
άλλη λέξη αντίστοιχα που μπορούμε να παρατηρήσουμε εδώ, είναι το " γαῖα". Η λέξη
σημαίνει γη και το " γαῖα" μάλιστα φαίνεται, πως είναι δωρικής προέλευσης.
Παράλληλα, η λέξη μάλλον είναι προελληνικής προέλευσης, συνδεόμενη ίσως με το
"Δᾶ", με το οποίο συνδέεται και το όνομα της θεάς "Δήμητρας" (που επίσης πρέπει να
είναι προελληνικής προέλευσης).11

9
Pomeroy S.B., (1994). Goddesses, Whores, Wives and Slaves - Women in Classical Antiquity, London,
σελ. 37
10
Mikalson J.D., (2009). Ancient Greek Religion, London: Wiley and Blackwell, σελ. 173
11
Beekes R., Etymological Dictionary of Greek, Vol. 1, Leyden: Brill Editions, 2010, σελ. 270
 Αναφέρεται επίσης, ότι στη λέξη μαλακωι, ο Όμηρος μακραίνει το τελικό «ι» της
δοτικής, κυρίως, όταν συμπίπτει με την ομοιοκαταληξία του ρυθμού, πράμα σύνηθες για
τον ποιητή, διότι τον εξυπηρετεί στο μέτρο 12. Η λέξη εκφράζει την υφή του λιβαδιού
και η οποία είναι μαλακή. Η λέξη είναι ενδεικτικό, ότι προέρχεται από το "μαλακός" που
εννοιολογικά έχει τη σημασία του όχι μόνο αυτού που είναι μαλακός στην αίσθηση της
αφής, αλλά και χαμηλών τόνων, ήπιος ή ακόμα και θηλυπρεπής. Ετυμολογικά, η λέξη
εκείνη που είναι εγγύτερα προς το "μαλακός" είναι το μονοσύλλαβο "βλᾶξ".13

Επιπρόσθετα, αναφορικά με τον τρόπο με τον οποίο γεννά η Λητώ, βλέπουμε το

κράτημα των γονάτων. Η λέξη που την αποδίδει στην φράση είναι το "γοῦνα". Συνδέεται
με την λέξη "γόνυ" και η ετυμολογική της προέλευση είναι από την πρώτο-
ινδοευρωπαϊκή λέξη για το γόνατο. Στα λατινικά αντίστοιχα συναντούμε την λέξη
"genu". Είναι ενδεικτικό, ότι μέσα από τα ομηρικά έπη συναντούμε την φράση "θεῶν ἐν
γούνασι κεῖται".14 Κάτι ενδιαφέρον ως προς την αλλαγή από τη λέξη «γόνυ» στο
«γοῦνα», είναι το ότι ο δεύτερος τύπος είναι ιωνικής προέλευσης. Αυτό αναδεικνύει,
όπως συμβαίνει και με τον Ύμνο προς τον Απόλλωνα, ότι η λατρεία του συγκεκριμένου
θεού υπήρξε ιδιαίτερα αγαπητή και δημοφιλής στους Ίωνες.

Η λέξη "λειμώνι" αντίστοιχα, είναι η δοτική της λέξεως "λειμών". Η έννοια της
λέξεως στα αρχαία ελληνικά είναι "λιβάδι", "χορταριασμένο μέρος", αλλά και "μέρος με
υγρασία". Ετυμολογικά, η λέξη πρέπει να συνδέεται και με τα "λιμήν" και "λίμνη"
στοιχείο άλλωστε που φαίνεται να αναδεικνύει τη διασύνδεση με το υγρό στοιχείο. 15 Υπό
αυτό το πρίσμα μάλιστα, η σύνδεση με την εικόνα της γέννας, ίσως αφορά το ότι στη
διάρκειά της το παιδί βγαίνοντας από τη μήτρα της μητέρας του, προέρχεται από ένα
περιβάλλον που περιέχει νερό, που είναι, με άλλα λόγια, υγρό.16

ΙΙΙ. Το μέτρο

12
Richardson, N.J. (2010). Three Homeric Hymns: To Apollo, Hermes, and Aphrodite. Cambridge:
University Press, σελ. 80
13
Beekes R., Etymological Dictionary of Greek, Vol. 2, Leyden: Brill Editions, 2010, σελ. 896
14
Beekes R., Etymological Dictionary of Greek, Vol. 1, Leyden: Brill Editions, 2010, σελ. 283
15
Beekes R., Etymological Dictionary of Greek, Vol. 1, Leyden: Brill Editions, 2010, σελ. 844
16
Pomeroy S.B., (1994). Goddesses, Whores, Wives and Slaves - Women in Classical Antiquity, London,
σελ. 37
 Σχετικά με το μέτρο που χρησιμοποιείται εδώ, είναι ενδεικτικό, ότι είναι εξάμετρο
δακτυλικό. Αυτό το ποιητικό μέτρο άλλωστε, είναι συνηθισμένο στα πλαίσια της επικής
και αφηγηματικής ποίησης, με άλλα λόγια, σε εκείνα τα είδη έργων που ήταν κατάλληλα
για απαγγελία. Σε αυτά τα έργα παράλληλα, μπορούμε να δούμε, ότι η χρήση της
μουσικής συνοδείας είναι στοιχειώδης, σε αντίθεση, με ότι, συμβαίνει με την μελική
ποίηση.17

Συμπεράσματα

Με βάση όλα όσα τονίστηκαν πιο πάνω, οι δυο συγκεκριμένοι στίχοι, με βάση τα
στοιχεία και τις λεπτομέρειες που εμπεριέχουν, ως προς την γέννηση του Απόλλωνα από
τη Λητώ (ο φοίνικας, το λιβάδι και η γη που γελούν με τη γένηση του θεού κ.λ.π.)
εκφράζουν ένα συγκεκριμένο μοτίβο παραδόσεων που φαίνεται πως συνέθεταν πτυχές
της αρχαιοελληνικής λατρείας για τον Απόλλωνα. Παράλληλα, μέσα από τους δυο
αυτούς στίχους υφίσταται ένα συνδυασμός φράσεων και λέξεων, που γενικότερα
συνιστούν γνωρίσματα του λεξιλογίου των ομηρικών επών.

Βιβλιογραφία

Beekes R., (2010). Etymological Dictionary of Greek, Vol. 2, Leyden: Brill Editions

Chappell, M.(1995). «A Commentary on the "Homeric Hymn to Delian Apollo", with

Prolegomena». Ph.D. Λονδίνο

17
Τριτσιμπίδας, Γ., "Εις Απόλλωνα, ύμνος Ομηρικός", στο http://www.tritsibidas.gr/pdfs/%CE%95%CE
%B9%CF%82%20%CE%91%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%BB%CF%89%CE%BD%CE%B1,%20%20%CF%8D
%CE%BC%CE%BD%CE%BF%CF%82%20%CE%BF%CE%BC%CE%B7%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF
%82%20.pdf
Μαρωνίτης, Δ.Ν., Πόλκας Λ. &Τουλούμης Κ. (2012). Αρχαϊκή Επική Ποίηση, Κέντρο
Ελληνικής Γλώσσας, ανακτήθηκε στις 30.04.2019, από: http://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/encyclopedia/epic/page_048.html?prev=true

Πιέρρης, Α.Λ., (2014). Το όνομα του Απόλλωνος - Έρευνα Γραμματικής

Θρησκειολογίας του Ελληνισμού, στο
http://www.philosophical-research.org/images/pierris/apollo.pdf

Pomeroy S.B., (1994). Goddesses, Whores, Wives and Slaves - Women in Classical
Antiquity, London

Richardson, N.J. (2010). Three Homeric Hymns: To Apollo, Hermes, and Aphrodite.

Cambridge: University Press

Στεφανόπουλος Θ.Κ., Τσιτσιρίδης Δ., Αντζχουλή Λ., & Κριτσέλη Γ., (2017). Ανθολογία
Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, εκδόσεις Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, στο
http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/
browse.html?text_id=28

Τριτσιμπίδας, Γ., "Εις Απόλλωνα, ύμνος Ομηρικός", στο

http://www.tritsibidas.gr/pdfs/%CE%95%CE%B9%CF%82%20%CE%91%CF%80%CE
%BF%CE%BB%CE%BB%CF%89%CE%BD%CE%B1,%20%20%CF%8D%CE%BC
%CE%BD%CE%BF%CF%82%20%CE%BF%CE%BC%CE%B7%CF%81%CE
%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82%20.pdf