nazwisko

SŁOWNIK
BIOGRAFICZNY
ADWOKATÓW
POLSKICH
A-Ż

Tom III
(zmarli w latach 1945–2010)
nazwisko
 nazwisko

SŁOWNIK
BIOGRAFICZNY
ADWOKATÓW
POLSKICH
A-Ż
Tom III
(zmarli w latach 1945–2010)
zeszyt 1

NACZELNA RADA ADWOKACKA

REDAKCJA „PALESTRY”

Warszawa 2018

III
 nazwisko

REDAKCJA TOMU
adw. dr hab. Adam Redzik, prof. UW

KOMITET REDAKCYJNY
adw. Czesław Jaworski (przewodniczący)
dr hab. Marek Gałęzowski, prof. Uczelni Łazarskiego
adw. dr hab. Adam Redzik, prof. UW
adw. dr Tomasz J. Kotliński
adw. dr Marcin Zaborski

RECENZENCI
prof. dr hab. Adam Lityński
prof. dr hab. Dorota Malec

AUTORZY BIOGRAMÓW
Mieczysław Alechno, Zenon Andrzejewski, Andrzej Banaszkiewicz, Andrzej Bąkowski,
Tadeusz Burakowski, Antoni Dynowski, Maciej Dzierżykraj-Lipowicz, Piotr Fiedorczyk, Józef Forystek,
Marek Gałęzowski, Krzysztof Golec, Anna Grabowska, Tadeusz Grabowski, Karolina Grodziska,
Stanisław Grodziski, Andrzej Gulczyński, Maciej Gutowski, Czesław Jaworski, Stanisław J. Jaźwiecki,
Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak, Władysław Jóźwicki, Maciej Marek Kamiński, Leszek Kania, Janusz Kanimir,
Adam Kasperkiewicz, Stanisław Kłys, Aleksander Kopiński, Tomasz J. Kotliński, Jerzy Koziczyński,
Zdzisław Krzemiński, Janusz Kutta, Maciej Kwiek, Tomasz M. Lerski, Władysław Lutwak, Roman Łyczywek,
Danuta Maślijewicz, Stanisław Mikke, Stanisław Milewski, Paweł Moś, Wojciech Jerzy Muszyński,
Lesław Myczkowski, Katarzyna Naliwajek, Grażyna Niedbalska, Cezary Nowakowski, Witold Okniński,
Radosław Ptaszyński, Magdalena Pyter, Adam Redzik, Andrzej Reichelt, Piotr Sendecki, Piotr Stanek,
Monika Strus-Wołos, Andrzej Sunderland, Bartłomiej Szyprowski, Eugeniusz Śliwiński,
Robert K. Tabaszewski, Mikołaj Tarkowski, Marta Wacowska, Małgorzata Wańkowicz,
Renata Wiaderna-Kuśnierz, Marian Wojnowski, Witold Wołodkiewicz, Marcin Zaborski,
Anna Zalewska-Wróbel, Ihor Zeman, Andrzej Zieliński, Jerzy Zięba, Przemysław Marcin Żukowski

Korekta
Agnieszka Chojnacka, Małgorzata Cicirko, Dorota Nowak

Adres redakcji:
00-202 Warszawa, ul. Świętojerska 16, lok. 33
tel./fax 22 831 27 78, 22 505 25 34, 22 505 25 35
e-mail: redakcja@palestra.pl
Internet: www.palestra.pl; www.e.palestra.pl

Skład:
Agencja Wydawnicza MakPrint

Projekt okładki: Anna Pietrzkiewicz-Sołtyk

ISBN 978-83-934-796-2-7

IV
 nazwisko

Spis treści

Przedmowa, Adam Redzik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII

Wykaz skrótów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVII
Spis biogramów ze wskazaniem strony. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXVII
Biogramy w układzie alfabetycznym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Informacja o źródłach fotografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638
Załącznik: Wspomnienia i opracowania poświęcone adwokatom i wybitnym prawnikom,
opublikowane na łamach „Palestry” w latach 1957–2017, zestawił Maciej Kwiek . . . . . . . . 639
nazwisko
 nazwisko

Przedmowa

Wybitny filozof prawa Gustaw Radbruch wyraził niegdyś myśl, że nic tak nie może zbliżyć mło-
dego prawnika do nauki prawa, jak lektura życiorysów wielkich prawników. Podobna myśl przy-
świecała pomysłodawcom i twórcom „Słownika Biograficznego Adwokatów Polskich”. Leżała ona
też u podstaw kontynuacji ich niedokończonego dzieła przez obecny zespół, pracujący przy redak-
cji „Palestry”, ale nie tylko, gdyż imperatyw wewnętrzny Adwokatury Polskiej wzywa do dbania o
etos zawodu i do utrwalania pamięci o jego wybitnych przedstawicielach.
Pierwszy zeszyt „Słownika Biograficznego Adwokatów Polskich” opublikowany został – po nie-
mal dziesięcioletnich przygotowaniach – w okresie wiosny wolności i „Solidarności” w 1980 r.,
nakładem Wydawnictwa Prawniczego. Obejmował 99 biogramów adwokatów zmarłych do 31
grudnia 1918 r. z nazwiskami na litery od A do F. W latach 1980–1985 ukazało się 5 zeszytów
„Słownika” – cały tom pierwszy (cztery zeszyty zaplanowane oraz zeszyt dodatkowy) z biogramami
582 adwokatów. W skład redakcji „Słownika” wchodzili wówczas adwokaci: dr Roman Łyczywek
(redaktor naczelny), Tadeusz Burakowski (zastępca redaktora naczelnego) oraz: Józef Ignacy Biel-
ski, Alfred Dreszer, dr Edward Muszalski, Karol Pędowski i Jerzy Zaniemojski. W 1988 r. zapo-
czątkowany został tom II (biogramy adwokatów zmarłych między 1 stycznia 1918 r. a 31 grudnia
1944 r.) opublikowaniem zeszytu ze 175 biogramami adwokatów z przedziału A–G. W tym samym
1988 r. zmarł Edward Muszalski, członek redakcji i autor licznych biogramów.
Przemiany polityczno-ustrojowe w Polsce, śmierć adw. Witolda Bayera (1992) i redaktora na-
czelnego adw. Łyczywka (1994) zaburzyły dalsze plany wydawnicze. Prace nad kolejnym zeszytem
były kontynuowane przez zastępcę redaktora naczelnego adw. Tadeusza Burakowskiego oraz re-
daktora odpowiedzialnego Józefa Ignacego Bielskiego. W latach 1996–1997 ukazał się zeszyt drugi
tomu II obejmujący 127 biogramów z przedziału alfabetycznego H–Ł, wydany przez Naczelną
Radę Adwokacką, Ośrodek Badawczy Adwokatury oraz redakcję „Palestry”. Stopka redakcyjna
informowała, że spośród zespołu redakcyjnego zmarli także adw. Alfred Dreszer (w 1995 r.) oraz
adw. Karol Pędowski (w 1994 r.). Przygotowanie następnego zeszytu przerwała śmierć adw. Bura-
kowskiego (w 2003 r.) i – w szacownym wieku 104 lat – adw. Józefa Ignacego Bielskiego (w 2004 r.).
Najdłużej z pierwszego składu redakcji żył adwokat Jerzy Zaniemojski, który zmarł w 2014 r., ale
w ostatnich latach nie uczestniczył on w pracach nad „Słownikiem”.

  „Słownik Biograficzny Adwokatów Polskich” został zainicjowany w 1970 r. przez grupę adwokatów-badaczy dzie-
jów Adwokatury, pragnących utrwalić pamięć o adwokatach zasłużonych dla historii narodu, państwa i środowiska
prawniczego. Kierował adw. dr Roman Łyczywek.

  Słownik Biograficzny Adwokatów Polskich, t. I, z. 1 (A–F), Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze 1980, s. 1–92; t. I,
z. 2 (G–Ł), Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze 1981, s. 93–236; t. I, z. 3 (M–R), Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze
1982, s. 237–372; t. I, z. 4 (S–Ż), Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze 1983, s. 373–520; suplement, Warszawa: Wy-
dawnictwo Prawnicze 1985, s. 521–567.

  Słownik Biograficzny Adwokatów Polskich, t. II, z. 1 (A–G), oprac. red. J. I. Bielski, redaktor naczelny R. Łyczywek,
Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze 1988, s. 1–220.

  Słownik Biograficzny Adwokatów Polskich, t. II, z. 2 (H–Ł), oprac. red. J. I. Bielski, zast. red. nacz. T. Burakowski,
Warszawa: NRA, OBA, Redakcja „Palestry” b.r.w. [1997], s. 225–354.

VII
 nazwisko

Wysiłkiem pierwszego zespołu redakcji „Słownika” opublikowanych zostało siedem zeszytów

(pięć zeszytów I tomu i dwa II tomu), zawierających łącznie życiorysy 884 adwokatów. Najwię-
cej z nich napisał Roman Łyczywek, który opracowania swojego autorstwa podpisywał też pseu-
donimami „Jerzy Saski” i „Jerzy Grodzki”, a być może i innymi. Dodać należy, że recenzenta-
mi naukowymi pierwszego tomu „Słownika” byli: ówczesny docent dr hab. Adam Lityński oraz
prof. dr Wacław Szyszkowski.
Jak pisano w Słowie od redakcji do zeszytu 3–4 tomu II, po śmierci redaktorów Burakowskiego
i Bielskiego prace nad „Słownikiem” przejął instytucjonalnie Ośrodek Badawczy Adwokatury im.
adw. Witolda Bayera, który w 2004 r. powierzył opracowanie dalszej części dr. Leszkowi Kani,
przekazując mu także szczątkowe materiały, w tym niektóre biogramy autorstwa członków pierw-
szej redakcji „Słownika”. Latem 2006 r. dr Kania przekazał projekt zeszytu 3–4 tomu drugiego
„Słownika”, obejmujący 157 biogramów, redakcji „Palestry”. Materiał poddany został recenzjom
(prof. dr hab. Bogusław Pylak i prof. dr hab. Dorota Malec) i konsultacjom, m.in. z cenionym bada-
czem dziejów adwokatury adw. dr. Zdzisławem Krzemińskim. Uwzględniając uwagi Recenzentów,
uzupełniono zeszyt ponad osiemdziesięcioma biogramami oraz usunięto biogramy osób zmarłych
po 1944 r. – z przeznaczeniem do planowanego tomu III. Ostatecznie opracowanie objęło 243
biogramy, a wydane zostało nakładem Redakcji „Palestry” w 2007 r.
Prace nad trzecim tomem Słownika realizowała redakcja „Palestry”. Już w 2008 r. z redaktorem
naczelnym adw. Stanisławem Mikke postanowiliśmy, że tom ten będzie opracowywany inaczej niż
dotychczas, czyli tzw. metodą holenderską (każdy zeszyt obejmuje wówczas biogramy z przedziału
alfabetycznego od A do Z). Uznalismy też, że – zgodnie z zamierzeniami twórców „Słownika”
– będzie zawierał życiorysy wybitnych adwokatów zmarłych po 31 grudnia 1944 r. Wprowadziliśmy
drugą granicę – początkowo miał być nią rok 2008, ale po katastrofie samolotu rządowego w Smo-
leńsku 10 kwietnia 2010 r., w której zginęło czworo adwokatów, w tym prezes NRA adw. Joanna
Agacka-Indecka oraz redaktor naczelny „Palestry” adw. Stanisław Mikke, granica owa przesunięta
została do 31 grudnia 2010 r.
Nietrudno sobie wyobrazić, że pisanie życiorysów adwokatów żyjących, praktykujących i anga-
żujących się w życie społeczne i polityczne okresu Polski Ludowej jest wyjątkowo trudne, nie tylko
z powodu stosunkowo niedługiego czasu, który upłynął od śmierci, ale nade wszystko dlatego, że
postawa niektórych wybitnych adwokatów w okresie tzw. Polski Ludowej, ujawnione w ostatnich
latach związki ze służbami specjalnymi państwa komunistycznego, wymagają krytycznego podejścia
i dokładnego zbadania, co nie zawsze jest możliwe w sposób pozwalający na jednoznaczne oceny.
Niektórzy cenieni działacze samorządowi mieli w swoim życiorysie np. okres pracy w sądownictwie
wojskowym lub powszechnym karnym albo prokuraturze okresu stalinowskiego. Autorzy biogra-
mów starali się, by nie wartościować, nie oceniać, a jedynie poinformować o faktach, także tych
trudnych. Trzeba jednak podkreślić, że ogromna większość adwokatów, których życiorysy znajdują
się w zeszycie pierwszym tomu trzeciego SBAP, to wzorce do naśladowania, ludzie wybitni, zasłu-
żeni dla Adwokatury, dla Prawa, dla Społeczeństwa, dla Państwa – jego kultury, sztuki, polityki,
sportu.
Adwokat Roman Łyczywek we wstępie do pierwszego zeszytu „Słownika” napisał: „prace ba-
dawcze nad historią adwokatury powinni wykonać przede wszystkim sami adwokaci”. Podkreślał
jednocześnie, że „brak im zapewne z reguły wysokich kwalifikacji naukowych w zakresie historii,
ale znają za to ducha adwokatury i nikt tak jak oni nie jest powołany do tego, by wśród licznych


  Słownik Biograficzny Adwokatów Polskich, t. II, z. 3–4 (M–Ż), red. L. Kania, współpraca A. Redzik, Warszawa:
NRA, OBA, Redakcja „Palestry” 2007, s. 355–547. W zeszycie znalazły się biogramy spoza przedziału 1.01.1919–
31.12.1944, a mianowicie: Jan Wojciech Spyra (1878–1917), Saturnin Marian Szmidt (1881–1945) oraz Marian
Zygmunt Strumiłło (1866–1951), którego losy po 1939 r. nie były znane. Jego biogram uzupełniony zamieściliśmy
w niniejszym zeszycie.

VIII
 nazwisko

danych i przekazów historycznych i bibliograficznych uchwycić i uwydatnić to, co ma specyficznie

adwokacki charakter i co szczególnie zasługuje na pamięć wśród adwokatów”. W niniejszym tomie
większość tekstów jest także dziełem adwokatów, ale najczęściej są oni jednocześnie naukowcami.
Niektóre życiorysy opracowali też zawodowi historycy, biografowie. To, co różni prezentowany
zeszyt od wcześniejszych, to dbałość o szczegóły i rozbudowanie treści życiorysów (ich szczegóło-
wości) oraz warsztatu naukowego – wzorzec stanowi tu „Polski Słownik Biograficzny” (PSB), w
którym ciągle ukazują się biogramy adwokatów polskich. Niektóre z biogramów zamieszczonych
w obecnym zeszycie SBAP są znacznie obszerniejsze i dokładniejsze od odpowiedników w PSB,
ale uzasadnione było to pozycją danego adwokata w środowisku adwokackim, legislacji lub nauce
prawa, a także brakiem dokładnych biografii w literaturze. Przykładem takich minibiografii są ży-
ciorysy Zdzisława Krzemińskiego, Stanisława Mikke czy – chyba najbardziej znanego na świecie
polskiego adwokata – Rafała Lemkina.
Na zeszyt składa się 330 biogramów wybitnych adwokatów zmarłych między 1 stycznia 1945 r.
a 31 grudnia 2010 r. Wśród życiorysów znajdzie Czytelnik adwokatów, którzy zasłynęli na wielu
polach: działaczy samorządu adwokackiego (m.in. Joanna Agacka-Indecka, Maria Budzanowska,
Stanisław Janczewski, Stanisław Kalinowski, Stefan Kosiński, Zdzisław Krzemiński, Roman Łyczy-
wek, Jan Nowodworski), obrońców w procesach politycznych (m.in. Stanisław Afenda, Karol Gło-
gowski, Andrzej Grabiński, Stanisław Hejmowski, Andrzej Kern, Witold Lis-Olszewski, Andrzej
Rozmarynowicz, Władysław Siła-Nowicki, Stanisław Szurlej, Tadeusz de Virion), żołnierzy i ofice-
rów Wojska Polskiego, w tym Armii Krajowej (m.in. Lucjan Milewski, Antoni Nowak-Przygodzki,
Kazimierz Ostrowski, Zbigniew Ryś), nawet generałów (Józef Daniec, Edward Gruber), polityków
(Prezydent RP Władysław Raczkiewicz czy liczni parlamentarzyści, m.in. Wacław Bitner, Jolanta
Szymanek-Deresz, Zbigniew Stypułkowski, Wojciech Trąmpczyński, Edward Wende, Stanisław
Zając), uczonych (m.in. Stefan Grzybowski, Rafał Lemkin, Alfred Ohanowicz, Kazimierz Przyby-
łowski, Emil Szlechter, Tadeusz Zieliński), pisarzy i poetów (m.in. Jan Brzechwa, Karol Bunsch,
Zygmunt Hofmokl-Ostrowski, Jerzy Korycki, Stanisław Mikke), ale też aktorów (Henryk Vogel-
fänger, Mieczysław Malec), muzyków, kompozytorów i szopenologów (Paweł Asłanowicz, Henryk
Cylkow, Mateusz Gliński, Teodor Zalewski).
Przedstawione sylwetki pokazują zróżnicowanie polskiego środowiska adwokackiego. Byli
w nim wyznawcy różnych religii, a nawet przedstawiciele różnych narodowości, oprócz dominu-
jących Polaków – Żydzi, Ukraińcy, Litwini, Tatarzy, Niemcy. Jak mawiał adw. Stanisław Mikke,
owo zróżnicowanie Adwokatury oraz zaangażowanie w różne sfery życia społecznego pozwalało i
pozwala na zachowanie siły i tożsamości.
Bez wątpienia w zeszycie zabrakło bardzo wielu zasłużonych adwokatów, szczególnie w skali
lokalnej. Wierzymy, że w przyszłości biogramy ich znajdą się w kolejnych zeszytach „Słownika”.
Jednocześnie zauważyć chcemy, że liczne biografie czy też wspomnienia o zmarłych adwokatach
były publikowane na łamach „Palestry”, począwszy od pierwszych zeszytów po wznowieniu pisma
w 1957 r. Postanowiliśmy zestawić bibliograficznie owe wspomnienia, opracowania biograficzne, a
także krótkie notatki biograficzno-wspomnieniowe. Zestawienie znajduje się w końcowej części ze-
szytu (zob. s. 639–662). Wspomnienia o zmarłych adwokatach publikowane są też od lat na łamach
czasopism adwokackich, czy też środowiskowych, wydawanych przez niektóre izby, jak „In Gremio”
w Szczecinie, „Kronika” w Łodzi, „Palestra Świętokrzyska” w Kielcach, czy „Gdański Kwartalnik
Adwokacki” oraz wydawana kiedyś „Palestra Wielkopolska”. Bywały też publikowane w innych
czasopismach prawniczych, a także w prasie codziennej, szczególnie gdy adwokat był jednocześnie
działaczem publicznym, jak prof. Lech Falandysz, prof. Zbigniew Hołda czy Edward Wende.


  Do 1988 r. redaktorzy SBAP spisywali wszystkie biogramy adwokatów, które ukazały się w PSB. Od tego czasu
zestawienie nie było uzupełniane.

IX
 nazwisko

W ciągu ostatnich lat – najczęściej w związku z jubileuszami izb adwokackich – ukazało się kil-
kanaście opracowań poświęconych dziejom tych izb. Opublikowano też prace poświęcone adwo-
katom z mniejszych niż izba obszarów. Niemal w każdym z nich znajdują się liczne biogramy oraz
wspomnienia o zmarłych adwokatach.
I tak, opracowanie o historii Izby Adwokackiej w Białymstoku autorstwa prof. Piotra Fiedor-
czyka i Przemysława Kowalskiego – powstałe z okazji jej 60-lecia – zawiera biogramy dziekanów:
Jana Buraka (1909–1956), Sergiusza Deka (1916–1982), Bronisława Daniszewskiego (1922–2016),
Stanisława Ignacego Doleżala (1925–1978), Ireneusza Bolińskiego (1924–1993), Witolda Powi-
chrowskiego (ur. 1940), Zbigniewa Zygmunta Horbaczewskiego (1927–2004), Jerzego Korsaka,
Mikołaja Zdasiuka i Antoniego Piceluka (ur. 1943) oraz zasłużonych adwokatów białostockich tj.
Jana Chojnowskiego (ur. 1943), Kazimierza Ellerta (1907–1981), Lecha Józefa Kozioła (ur. 1939),
Lecha Mieczysława Lebensztejna (1928–2009), Kazimierza Surowińskiego (1911–lata 90. XX w.),
Witolda Wenclika (1911–1993).
W 2012 r. prof. Janusz Kutta opublikował dzieje Izby Adwokackiej w Bydgoszczy – z okazji jej
75-lecia, a zapowiedziany został też słownik biograficzny.
W Częstochowie w 2014 r. ukazał się słownik biograficzny adwokatów Regionu Częstochowskie-
go opracowany pod redakcją adw. Adama Kasperkiewicza i dr. Jana Sętowskiego, który zawiera
wiele biogramów adwokatów związanych z Regionem (nie tylko wykonujących w nim zawód).
W Gdańsku prof. Dariusz Szpoper we współpracy z Justyną Świątek napisał monografię historii izby
wydaną w 2005 r.10, w której zamieszczono m.in. biogramy dziekanów Kazimierza Ogrodzkiego (1906–
1985), Bolesława Wiącka (1909–1977), Bronisława Augustyniaka (1919–1993), Edmunda Masiaka
(1903–1983), Gracjana Płocieniaka (1900–1971), Stanisława Gołoty (1922–2002), Grzegorza Jerzego
Karziewicza (ur. 1937), Włodzimierza Wolańskiego (ur. 1933), Jerzego Lipskiego (ur. 1940).
Badacz dziejów Izby Adwokackiej w Katowicach śp. adw. Jan Polewka wydał w 2005 r. opraco-
wanie o historii adwokatury polskiej na Górnym Śląsku. Znajdują się w nim biogramy adwokatów
zmarłych po 1944 r.: Władysława Bortha (1892–1968), Zacheusza Dombka (1901–1983), Alfon-
sa Dzięcioła (1897–1973), Antoniego Klejnota (1902–1974), dr Franciszeka Lercha (1880–1975),
Jana Mildnera (1887–1960), Bolesława Mroczkowskiego (1889–1966), Walentego Pientki (1901–
1971), Jana Podkowika (1889–?), Antoniego Rostka (1887–1957), dr Leonarda Tchórzewskiego
(1890–1968), Józefa Witczaka (1900–1987)11.
Dziekan ORA w Kielcach i redaktor „Palestry Świętokrzyskiej” Jerzy Zięba, we współpracy z
miejscowymi historykami, wydał monografię dziejów adwokatury świętokrzyskiej od początku XIX
w. do współczesności12. W książce znajduje się wiele biogramów adwokatów związanych z Kielcami
i Ziemią Świętokrzyską. Spośród adwokatów zmarłych po 1944 r. obszerne opracowania źródłowe
poświęcono Romanowi Cichowskiemu (1887–1953) oraz Rudolfowi Szurze (Szura) (1908–1986).
Zamieszczono też biogramy dziekanów Rady: Wiesława Wolskiego (1907–1966), Świętosława
Krawczyńskiego (1915–1977), Jana Nowaka (1905–1987), Adama Winiarskiego (1900–1978), Ka-
zimierza Chojnickiego (1904–1989), Jerzego Raka (1917–1999), Antoniego Pierzaka (1919–1998),
Ryszarda Podlipniaka (ur. 1930), Edwarda Rzepki (ur. 1947), Stanisława Szufela (ur. 1936), Je-


  P. Fiedorczyk, P. Kowalski, Izba Adwokacka w Białymstoku 1951–2011, Białystok 2011.

  J. Kutta, Adwokatura bydgoska w latach 1918–2003, „Palestra” 2004, nr 3–4, s. 286–296; J. Kutta, Historia Izby Ad-
wokackiej w Bydgoszczy 1945–2010, Bydgoszcz 2012.

  Adwokatów Regionu Częstochowskiego. Słownik Biograficzny, red. A. Kasperkiewicz, J. Sętowski, Częstochowa
2014.
10
  D. Szpoper, J. Świątek, Dzieje adwokatury gdańskiej, Gdańsk 2005.
11
  J. Polewka, Początki i rozwój adwokatury polskiej na Górnym Śląsku, Katowice 2005. Zob. także: K. Wójcicki, Zarys
historii adwokatury Izby katowickiej, „Palestra” 2004, nr 5–6, s. 248–263.
12
  M. Czapska, B. Szabat, J. Zięba, Adwokatura Świętokrzyska. Zarys dziejów od początku XIX wieku, Kielce 2013.


 nazwisko

rzego Zięby (ur. 1953). W książce znajdują się też krótkie noty biograficzne o adwokatach anga-
żujących się po 1989 r. w życie publiczne, w tym posłów (Edward Rzepka, Kazimierz Ujazdowski
i Adam Łukomski) i samorządowców (Andrzej Marek Banasik, Wojciech Czech, Krzysztof De-
gener, Bogdan Stanisław Borkowski, Paweł Gągorowski, Jan Gierada, Danuta Gutowska-Mie-
rzyńska, Kazimierz Jesionek, Stanisław Salwa, Maciej Szydłowski). Są też przedruki wspomnień
o świętokrzyskich adwokatach oraz wybrane felietony, głosy w dyskusji, wspomnienia autorstwa
miejscowych adwokatów.
Izba Adwokacka w Koszalinie wydawała opracowania swoich dziejów już kilka razy. Najnowsze
opracowanie pochodzi z 2010 r.13 Znajdują się w nim m.in. biogramy dziekanów Zenona Matlaka
(1928–2011), Aleksandera Fruchta (1893–1957), Stanisława Longchamps de Bérier (1908–1979),
Józefa Kowalaka (1912–1985), Czesława Bielickiego (1931–2000), Jana Daszko (ur. 1950), Leona
Kasperskiego (ur. 1929), Ryszarda Bochni (ur. 1956), a ponadto biogramy 16 adwokatów członków rady
w kadencjach 2001–2010 oraz biogramy zasłużonych adwokatów z Izby Koszalińsko-Słupskiej, spo-
śród których nieżyjący to: Zygmunt Breliński (1926–1986), Zbigniew Brosz (1909–1974), Maksymilian
Buchowski (1912–1980), Józef Filipowski (1927–1970), Jarosław Fiuczek (1900–1976), Stanisław
Grawicz (1912–1985), Ludwik Göttinger (1904–1980), Jerzy Karliński (1919–1995), Stanisław Kmera
(1903–19900, Stanisław Lachowicz (1919–1996), Wacław Mackiewicz (1915–1986), Renata Krystyna
Mazurkiewicz (1917–?), Tadeusz Mazurkiewicz (1909–1993), Zygmunt Michalski (1913–1981),
Zygmunt Miedzybłocki (1913–1999), Jerzy Milewski (1929–1976), Józef Misiakowski (1928–2015),
Karol Mytnik (1906–1997), Janusz Panieński (1926–1975), Tadeusz Parczewski (1914–1982), Mieczy-
sław Pszczółkowski (1900–1988), Bolesław Samolej (1907–1987), Wojciech Sankowski (1904–1976),
Gustaw Scholtz (1900–1981), Mieczysław Sierpiński (1930–1992), Maria Simonajc (1908–1978),
Jerzy Suroż (1902–1986), Kazimierz Szajdek (1905–1978), Karol Szyperski (1911–1991), Zdzisław
Wilk (1931–1995), Iwo Wilkoński (1910–1971), Jędrzej Wiśniowiecki (1926–1990), Bohdan Zaborski
(1927–1999), Albert Zarach (1910–1998), Stanisław Żukowski (1896–1980).
Izba Adwokacka w Krakowie, mimo iż jest najstarszą izbą adwokacką w Polsce, bo powstała w
1862 r. (w tym samym roku, nieco wcześniej, powstała IA we Lwowie), nie posiada kompletnej
monografii o swych dziejach, ale opracowania częściowe. Najpełniejsze z nich, to wydana w 2011 r.
i ponownie w 2017 r. praca poświęcona historii izby sprzed 1939 r. autorstwa adw. dr. Tomasza
J. Kotlińskiego14. Powstały też okolicznościowe szczątkowe opracowania przygotowane w ramach
zespołu historycznego działającego w izbie15. Nie ma jednak studium zawierającego biografie wy-
bitnych krakowskich adwokatów, których tylko nieznaczna część znalazła się w niniejszym tomie
– zabrakło m.in. Jerzego Niesiorowskiego (1908–1953) czy Stanisława Warcholika (1927–1984).
Z okazji 90-lecia Izby Adwokackiej w Lublinie wydana została cenna praca pod redakcją adw.
Piotra Sendeckiego16. Zamieszczono w niej opracowania naukowe na temat dziejów adwokatury
lubelskiej, a wśród artykułów biograficznych życiorysy dziekanów IA w Lublinie (Roman Henryk
Jan Zaremba 1880–1943, Wacław Salkowski 1869–1952, Jan Leon Turczynowicz 1885–1934, Ste-
fan Grymiński 1887–1966, Stanisław Jerzy Kalinowski 1888–1954, Władysław Korciak 1895–1976,
Aleksander Czapski 1905–1994, Bolesław Kosior 1919–1996, Konrad Bielski 1902–1970, Walenty
Lipiec 1905–1993, Piotr Pytka 1911–1989, Jerzy Kiełbowicz, Jerzy Jan Markiewicz 1928–2015, Jan
Mieczysław Czyżewski 1925–1996, Ireneusz Bieniaszkiewicz, Andrzej Banaszkiewicz, Stanisław

13
  L. Kasperski, S. Żurawski, Adwokatura na Pomorzu Środkowym w latach 1945–2010, wyd. 2, Koszalin 2010. Zob. też
wcześniejsze: Dzieje adwokatury na Pomorzu Środkowym w latach 1945–1992, Warszawa 1992 [wkładka do „Palestry”
1992, nr 10].
14
  T. J. Kotliński, Historia krakowskiej Izby Adwokackiej (1862–1939), wyd. 2., uzup. i popr., Sopot 2017.
15
  Zob. m.in.: Palestra krakowska w służbie ojczyźnie. Księga pamięci adwokatów, Kraków: Petrus 2012.
16
  Szkice o dziejach adwokatury lubelskiej. 90–lecie Izby Adwokackiej w Lublinie, pod red. P. Sendeckiego, Lublin
2009.

XI
 nazwisko

Estreich, Piotr Sendecki) oraz dziekanów IA w Łucku (Józef Zaściński 1878–po 1947, Stanisław
Huskowski 1875–1930, Wacław Godlewski). W książce znajduje się kilka wspomnień o wybitnych
adwokatach lubelskich: Ireneusza Bieniaszkiewicza o Konradzie Bielskim; Adama Jurkiewicza o
Zdzisławie Kazimierzu Papierkowskim (1903–1980), Mieczysławie Tudreju (1909–1972), Adamie
Witoldzie Florkiewiczu (1910–1962), Tadeuszu Halliopie (1912–1982) i Stanisławie Jaroszyńskim
(1910–1939); Andrzeja Modrzewskiego o Janie Turczynowiczu (1885–1934); Ferdynanda Rymarza
o Otmarze Poźniaku (1892–1962), Zenonie Pietraszce (1914–1986) i Adamie Majewskim (1838–
1908); Andrzeja Banaszkiewicza o Janie Mieczysławie Czyżewskim (1925–1996); Piotra Sende-
ckiego o Adamie Jurkiewiczu (1910–2006) i Walerianie Wysockim (1926–2009). Przedrukowano
też opracowanie o adwokaturze lubelskiej w okresie okupacji hitlerowskiej. Ważną częścią opra-
cowania jest kompletne zestawienie adwokatów IA w Lublinie od 1919 do 2009 r. (z informacją o
dacie: wpisu, złożeniu ślubowania, wykreślenia). Z okazji 95-lecia izby opublikowane zostało na-
tomiast cenne opracowanie poświęcone Stanisławowi Kalinowskiemu, legendarnemu dziekanowi
RA w Lublinie, a w Muzeum „Pod Zegarem” zorganizowano poświęconą mu wystawę17.
Od 2009 r. swoją monografię posiada Izba Adwokacka w Łodzi18. Zawiera ona biogramy dwóch pań
prezesów NRA: Marii Budzanowskiej i Joanny Agackiej-Indeckiej; życiorysy dziekanów: Mirosława
Olczyka (1925–2010), Zygmunta Albrechta (1901–1983), dr. Eugeniusza Sindlewskiego (1926–2007),
Bohdana Schmidta (1925–1996), Andrzeja Piotra Kerna (1937–2007), Józefa Zejdy (1925–2001),
Bożenny Banasik (1950–2003) i Andrzeja Pelca (ur. 1951), a także biogramy zmarłych adwokatów,
takich jak Świętosław Baudouin de Courtenay (1889–1961), Krystyna Bielawska-Jackowska (1907–
1998), Elżbieta Brzezińska-Kacerka (1938–1998), Ignacy Stefan Brzeziński (1899–1984), Kazimierz
Chojnacki (1919–2012), Jan Kanty Stanisław Cisek (1903–1983), Zygmunt Deczyński (1904–1990),
Alfred Dreszer (1903–1995), Alfred Eckersdorf (1897–1975), Stefan Eckersdorf (1931–2005), Ludwik
Fenigsen (1897–1997), Mieczysław Frankowski (1925–1999), Stefan Frick-Woroński (1907–1977),
Lech Jan Gąsecki (1953–2016), Karol Głogowski (1933–2005), Ksawery Gorzuchowski (1904–1979),
Tadeusz Grabowski (1915–2001), Edward Górecki (1915–2009), Andrzej Jaklicz (1918–1995), Mie-
czysław Jarosz (1886–1972), Mirosław Jaroszyński (1927–2016), Bronisław Jaźwiński (1918–1983),
Konstanty Jocz (1914–1983), Stefan Kaczorowski (1899–1988), Ryszard Kenner (1927–2014), Wi-
told Knychalski (1954–2006), Leon Kopczyński (1909–1974), Mieczysław Korczak (1924–2013), Zyg-
munt Kortyński (1913–2012), Zygmunt Kosakiewicz (1922–2004), Witold Kotowski (1899–1988),
Janina Natalia Kruszewska (1900–1989), Franciszek Lach (1934–2015), Lech Mazur (1923–1990),
Halina Minkisiewicz-Latecka (1925–2009), Władysław Osuchowski (1905–1970), Stanisław Owcza-
rek (1952–2005), Wiesław Wiktor Ożadowicz (1926–1990), Witold Pajor (1910–1997), Marian Red-
lisz-Redlicki (1922–2011), dr Józef Rodziewicz (1909–1991), Maria Sawicka (1923–2011), Tadeusz
Skowron (1927–2006), Michał Sobański (1910–2007), Aleksandra Strzałko (1922–2006), Kazimierz
Urbański (1925–), Józef Walczak (1900–1980), prof. dr hab. Jan Waszczyński (1919–1997), Wanda
Weil (1917–2011), Zygmunt Wołowski (1906–1989), Zygmunt Wyrzykowski (1903–1986), Eugeniusz
Zejda (1899–1979). W książce zamieszczono także biogramy żyjących adwokatów zaangażowanych
w działalność samorządową lub społeczną19.
17
  R. Kalinowski, Ścierajcie próżność moją. Życie i los Stanisława Kalinowskiego, Lublinianina ze Lwowa, Kraków 2014.
18
  60 lat Łódzkiej Izby Adwokackiej, praca zbiorowa pod red. J. Mazura, Łódź 2009.
19
  Są to biogramy następujących adwokatów: dr Rafał Kasprzyk (ur. 1952), Marek Kopczyński (ur. 1952), Krystyna
Kotkowska z domu Biegańska (ur. 1950), dr hab. Juliusz Leszczyński (ur. 1927), Zbigniew Maciejewski (ur. 1933), Ry-
szard Marcinkowski (ur. 1954), Marek Markiewicz (ur. 1952), Stanisław Maurer (ur. 1932), Maria Bożenna Nieciecka-
Ostojska (ur. 1944), prof. dr hab. Włodzimierz Nykiel (ur. 1951), Czesława Pawłowska (ur. 1941), Janusz Pruszyński (ur.
1927), Edmund Pryca (ur. 1951), Tadeusz Przybyszewski (ur. 1932), Barbara Pszczółkowska (ur. 1947), Ryszard Rudawy
(ur. 1922), Jadwiga Siemaszkiewicz (ur. 1927), Krystyna Skolecka-Kona (ur. 1929), Tadeusz Szczerbic (ur. 1914), Jerzy
Szczepaniak (ur. 1951), Krystyna Szczepańska z domu Baranowska (ur. 1922), Jarosław Zdzisław Szymański (ur. 1962),
Zbigniew Wodo (ur. 1948), Dariusz Wojnar (ur. 1964), Wiesław Wolski (ur. 1946), Jerzy Zielak (ur. 1941).

XII
 nazwisko

Izba Adwokacka w Olsztynie w ciągu pięciu lat wydała dwa opracowania. Pierwsze, z 2011
r., to przede wszystkim album fotograficzny20, drugie zaś, wydane w 2015 r., zawiera kalenda-
rium wydarzeń, wywiady, wspomnienia21, w tym opracowane przez Rajmunda Żuka Wspomnie-
nia o dziekanach Izby Olsztyńskiej oraz szczególnie zasłużonych zmarłych adwokatach: Tadeuszu
Witkowskim (1915–1987), Stefanie Gąsiorowskim (1916–1988), Władysławie Kordasiewiczu
(1923–1987), Eweryście Grygielu (1920–1990), Hubercie Ciszaku (1933–1989), Hipolicie Gerle-
ckim (1902–1973), Janie Górnym (1920–1991), Zygmuncie Jesionowskim (1897–1969), Cezarym
Jurgielewiczu (1909–1992), Franciszku Kalinowskim (1910–2000), Pawle Kaliszu (1930–1991),
Zygmuncie Kałapskim (1894–1989), Michale Krakowskim (1921–2010), Wacławie Krakowskim
(1917–2008), Marianie Krzyworączce (1922–1983), Włodzimierzu Majewskim (1880–1967),
Stefanie Leleniu (1925–1985), Halinie Niewada-Szamrej (1923–2008), Stanisławie Ochockim
(1907–1977), Henryku Pietrasiuku (1915–1992), Jerzym Przytockim (1923–1992), Janie Stachur-
skim (1923–2008), Aleksandrze Sypniewskiej (1909–1993), Adamie Szpaderskim (1925–2010),
Antonim Ważyńskim (1904–1987), Zygmuncie Witteku (1921–2009), Józefie Zmitrowiczu
(1879–1980), Józefie Żuku (1920–1995).
Izba Adwokacka w Opolu z okazji jubileuszy w 2003 i 2013 r. wydała dwa opracowania22. Książ-
ka nowsza, autorstwa adw. Mariana A. Jagielskiego, zawiera biogramy dziekanów Rady: Ireny
Stelmach (1917–2000), Adama Gutowicza (1914–2003), Zdzisława Czeszejko-Sochackiego (1927–
2002), Kazimierza Kaeppele (1913–1990), Marka Gabryjelskiego (ur. 1938), Jerzego Jasińskiego
(1931–1996), Jana Piątkowskiego (1935–2016), Kazimiery Biernat (ur. 1940), Marii Fułat-Karbow-
skiej (ur. 1951), Jacka Ziobrowskiego (ur. 1948), Cezarego Goryszewskiego (ur. 1963), biogramy
zasłużonych adwokatów: Ludwika Affy (1910–1977), Barbary Cetnarowskiej (ur. 1942), Bronisława
Fułata (1920–1992), Jerzego Haliniaka (1932–2010), Antoniego Iwanowskiego (1912–2006), Ka-
rola Jagielskiego (1930–1974), Pawła Kwoczka (1904–1975), Stanisława Lipowskiego (1904–1990),
Eligii Mandziuk (ur. 1930), Leonarda Olejnika (1905–1982), Walentego Pientki (1901–1971), Ka-
rola Polaczka (1906–1978), Ryszarda Porzyckiego (1942–2005), Seweryna Plebanka (ur. 1954), Cy-
ryla Metodego Ratajczaka (1928–2016), Mariana Rogozika (ur. 1937), Mariana Wojnowskiego (ur.
1935). oraz krótkie notki biograficzne o wszystkich adwokatach IA w Opolu wg stanu na 2013 r.
− w liczbie 459 (s. 63–144).
Jubileusze czterdziestolecia zaowocowały powstaniem monografii izb w Płocku23 i w Siedl-
cach24. W płockim opracowaniu zamieszczono biogramy dziekanów: Tadeusza Kowalewskie-
go (1917–2002), Andrzeja Siemińskiego, Jerzego Kejny (1935–2013), Wiktora Kołakowskie-
go i Joanny Kaczorowskiej oraz 44 adwokatów, którzy działali w samorządzie adwokackim
(s. 188–213), w tym zmarłych: Stefana Kazimierza Askanasa (1909–1994), Leona Bąkowskiego
(1915–2004), Mariana Bieniaka (1933–1993), Jerzego Chrostowskiego (1910–1993), Jana Chy-
czewskiego (1912–?), Andrzeja Descoursa (1920–1991), Jerzego Gąsiorowskiego (1918–1990),
Ryszarda Gąsiorowskiego (1946–2013), Witolda Gąszcza (1925–1986), Stanisława Gutkowskie-
go (1929–2003), Krystyny Hejke (1914–2009), Bolesława Jędrzejewskiego (1896–1987), Wła-
dysława Kamińskiego (1922–2001), Piotra Kołakowskiego (1912–1987), Zygmunta Krobskiego
20
 Zob. 60 lat Izby Adwokackiej w Olsztynie, opracowanie J. Dobrzański, A. Kozielski, M. Pietkiewicz, S. Salamon,
Warszawa 2011.
21
  Historia i współczesność Olsztyńskiej Adwokatury 1951–2015. Kalendarium wydarzeń, wywiady, wspomnienia, przygo-
towała i opracowała M. Ludwiczak, przy udziale J. Dobrzańskiego, S. Salamona, R. Żuka, Olsztyn 2015.
22
  M. Wojnowski, Półwiecze Okręgowej Izby Adwokackiej w Opolu, Opole 2003, a przede wszystkim: M. A. Jagielski,
Historia adwokatury polskiej na Śląsku Opolskim 1945–2013, Opole 2013.
23
  W. Grzegorczyk, J. Tymińska-Góralczyk, H. Żółtowska-Szostek, 40-lecie Izby Adwokackiej w Płocku 1975–2015,
Płock 2015.
24
  W. Okniński, Adwokaci siedleccy. O patronach, adwokatach przysięgłych, adwokatach i obrońcach sądowych, Siedlce:
Izba Adwokacka w Siedlcach 2015.

XIII
 nazwisko

(1915–1980), Wacława Kujawy (1914–1997), Jana Wiktora Emanuela Lewkowicza (1909–1978),

Stanisława Nawrockiego (1947–2004), Roberta Stefana Oleńczuka (1926–1999), Wacława Pedy
(1909–1994), Stanisława Przybyłowskiego (1941–2012), Kazimierza Radomyskiego (1906–1982),
Wacława Skorupskiego (1926–1997), Zbigniewa Tłuchowskiego (1916–2011), Jerzego Trochim-
czyka (1958–2013), Andrzeja Waldemara Wernikowskiego (1942–1999), Stefana Wilickiego
(1906–1979), Marii Krystyny Wyczałkowskiej (1923–2007), Władysława Kazimierza Zarachowi-
cza (1913–1991), Jerzego Zielińskiego (1924–2014), Edmunda Zimnego (1914–1988), Alfonsa
Żółtowskiego (1908–1985)
Dzieło o adwokatach siedleckich autorstwa sędziego Sądu Apelacyjnego w stanie spoczynku, a
niegdyś adwokata i dziekana rady w Siedlcach Witolda Oknińskiego zawiera biogramy 158 „patro-
nów, adwokatów przysięgłych, adwokatów oraz obrońców sądowych z regionu siedleckiego z XIX i
XX wieku”. Jest pięknie wydane graficznie i wzbogacone licznymi ilustracjami.
Z okazji sześćdziesięciolecia Szczecińskiej Izby Adwokackiej wydana została książka pod redak-
cją adwokatów Marka Mikołajczyka i Jerzego Piosickiego25. Zawiera ona przedruki wspomnień o
adwokatach szczecińskich, spośród których najbardziej znany to twórca i redaktor „Słownika Bio-
graficznego Adwokatów Polskich” dr Roman Łyczywek (1916–1994), a ponadto Leszek Koszewski
(1928–1993), Wojciech Jędrowski (1933–2006), Andrzej Wybranowski (1931–2009), Marek Kara-
kulski (1942–2011), Zenon Matlak (1928–2011), Artur Rozwałka (1954–2002), Alicja Broniewicz
(zm. 1997), Janusz Flasza (1942–1996), Alina Marecka-Denis (zm. 2005), Tadeusz Michał Sterni-
cki (1937–1995).
W publikacji na temat dziejów Izby Adwokackiej w Toruniu26 znajdują się opracowane przez Ma-
cieja Indan-Pykno krótkie noty biograficzne dziekanów ORA: Wiktora Kalka (1914–1986), Zyg-
munta Pubanca (ur. 1935), Bogdana Rudego (ur. 1952), Jana Kwietnickiego (ur. 1953), Wiktora
Indan-Pykno (ur. 1959). Poza tym są w niej „wspomnienia mistrzów”, czyli o żyjących adwokatach:
Marii Orfin, Małgorzacie Szmidt, Ewie Zalewskiej, Stanisławie Gaurze (Gaura), Grażynie Biało-
skórskiej-Mikołajewskiej, Ewie Jurkiewicz-Grzywacz, Annie Kępie, Bohdanie Matusiaku.
Izba Adwokacka w Warszawie – najliczniejsza w Polsce − ciągle nie posiada studium o swych
dziejach. Dotychczas ukazały się prace adw. dr Zdzisława Krzemińskiego27, ale narracja w nich
kończy się na 1944 roku. Pozostałe opracowania mają charakter przyczynkarski lub też okolicz-
nościowy28.
W księdze pamiątkowej wydanej z okazji 50-lecia Izby Adwokackiej w Zielonej Górze29 w dru-
gim wydaniu w 2008 r. zamieszczono krótkie notatki biograficzne o zmarłych członkach IA w latach
1953–2003 (s. 39–66) wszystkich adwokatów izby według stanu na dzień 1 października 2003 r. (s.
108–147), a także wymieniono i krótko scharakteryzowano 12 adwokatów IA w Zielonej Górze
zaangażowanych w służbie publicznej, ze wskazaniem pełnionych funkcji i okresów (s. 29–32).
Należy odnotować wydaną w 2013 r. pracę o adwokatach w Lesznie w okręgu IA w Poznaniu30.
Poza obszerniejszymi opracowaniami o adwokatach Marianie Metelskim (1911–2000), Marianie
Węclewiczu (1903–1986), Jerzym Gronowskim (1908–1992), dr. Bernardzie Śliwińskim (1883–
1941) i dr. Mieczysławie Szwarcu (1924–2000) zawiera teksty ukazujące zbiorowo adwokaturę
25
  60 lat Szczecińskiej Izby Adwokackiej 1951–2011, red. M. Mikołajczyk, J. Piosicki, Szczecin 2011.
26
  Kujawsko-Pomorska Izba Adwokacka w Toruniu (1976–2016). Historia i wspomnienia, Toruń 2016.
27
  Z. Krzemiński, Historia warszawskiej adwokatury, wyd. 2, Warszawa: C. H. Beck 2009; idem, Sławni warszawscy
adwokaci, wyd. 2, Warszawa: Wolters Kluwer 2007; idem, Kartki z dziejów warszawskiej adwokatury, wyd. 2, Warszawa:
Wolters Kluwer 2008.
28
  Zob. okolicznościowe wydanie jubileuszowe: Jubileusz 90-lecia Izby Adwokackiej w Warszawie. Adwokatura war-
szawska w latach nadziei i przełomu (1956–2009), Warszawa: C. H. Beck 2009.
29
  Księga pamiątkowa. 50 lat Izby Adwokackiej w Zielonej Górze, wyd. 2 z suplementem, red. B. Banaszak, L. Kocha-
niak, W. Piotrowski, K. Szymański, Zielona Góra 2008.
30
  Portret zbiorowy leszczyńskiej adwokatury, pod red. P. Jóźwiaka, G. Jurkiewicza, M. Logi, Poznań-Leszno 2013.

XIV
 nazwisko

Leszna (czasami z krótkimi biogramami), a na końcu także 39 krótkich biogramów zmarłych lesz-
czyńskich adwokatów. Wartościowym dla Sądecczyzny (w okręgu IA w Krakowie) opracowaniem
jest z kolei książka Roberta Tabaszewskiego o adwokatach Nowego Sącza sprzed 1945 r.31
Częściowo biograficzny charakter mają prace wydane przez redakcję „Palestry”, jak Zarys histo-
rii samorządu adwokackiego w Polsce (wyd. 1, 2007, wyd. 2, 2010)32, w którym znajdują się biogramy
prezesów Naczelnej Rady Adwokackiej. Odnotować należy też album dwujęzyczny pt. Adwokaci
polscy Ojczyźnie, wydany w 2008 i ponownie w 2011 r.33, a także Historię Adwokatury34, która w 2018 r.
ukazała się w IV wydaniu – zamieszczono w niej kilkadziesiąt krótkich not biograficznych.
W 2016 r. Ośrodek Badawczy Adwokatury im. adw. Witolda Bayera wydał słownik biograficzny
pt. Polscy adwokaci w obozie koncentracyjnym Auschwitz 1940–1945, w którym znajduje się wiele
biogramów adwokatów zmarłych po 1944 r.35

W imieniu redakcji „Słownika” serdecznie dziękuję Wszystkim, którzy w jakikolwiek sposób

przyczynili się do powstania niniejszego zeszytu. Słowa podzięki kieruję do Naczelnej Rady Ad-
wokackiej, Władz i Pracowników Izb Adwokackich za udostępnianie akt osobowych, a niejedno-
krotnie także udział w poszukiwaniach (np. fotografii) oraz do licznych archiwów, w szczególności
uniwersyteckich i do bibliotek naukowych. Bardzo dziękuję Autorom biogramów za opracowanie
ich oraz za cierpliwość w oczekiwaniu na publikację.
Ogromnie dziękuję Szanownym Recenzentom tomu, Pani Profesor Dorocie Malec oraz Panu
Profesorowi Adamowi Lityńskiemu, za trud lektury i cenne uwagi.

Adam Redzik

31
  R. K. Tabaszewski, Adwokaci Nowego Sącza do 1945 roku, Nowy Sącz 2014.
32
 A. Redzik, Zarys historii samorządu adwokackiego w Polsce, Warszawa 2007; wyd. 2, Warszaw 2010.
33
  Adwokaci polscy Ojczyźnie, red. S. Mikke, A. Redzik, Warszawa 2008; wyd. 2, Warszawa 2011.
34
  A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia Adwokatury, wyd. 1 i 2, Warszawa 2012; wyd. 3, Warszawa 2014; wyd. 4, War-
szawa 2018.
35
  J. Dębski, Polscy adwokaci w obozie koncentracyjnym Auschwitz 1940–1945. Słownik biograficzny, Oświęcim 2016.
Opracowanie w warstwie biograficznej (s. 147–382) jest cenne, zaś w części wprowadzającej zawiera liczne błędy
rzeczowe, terminologiczne i metodologiczne, co kładzie się cieniem na opracowaniu.

XV
nazwisko
 nazwisko

Wykaz skrótów

AAN – Archiwum Akt Nowych w Warszawie

ABGB – Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch (Kodeks cywilny austriacki z
1811)
abp. – arcybiskup
Academia Militans – Adam Redzik, Roman Duda, Marian Mudryj, Łukasz Tomasz
Sroka, Wanda Wojtkiewicz-Rok, Józef Wołczański, Andrzej Ka-
jetan Wróblewski, Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza
we Lwowie, całość zredagował, wstępem i zakończeniem opatrzył
Adam Redzik, Kraków 2015; wyd. 2., Kraków 2017.
adw. – adwokat
Adwokaci Polscy Ojczyźnie – Stanisław Mikke, Adam Redzik [red.], Adwokaci Polscy Ojczyźnie,
wyd. 2, Warszawa 2011.
Adwokaci Reg. Częstochow. – Adwokaci Regionu Częstochowskiego. Słownik Biograficzny, pod
red. A. Kasperkiewicza i J. Sętowskiego, Częstochowa 2014.
Adwokaci siedleccy – Witold Okniński, Adwokaci siedleccy. O patronach, adwokatach
przysięgłych i obrońcach sądowych, Siedlce: Izba Adwokacka w
Siedlcach 2015
AGH – Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie
AIA – Archiwum Izby Adwokackiej
AIDP – Association Internationale De Droit Pènal; pol. Międzynarodowe
Stowarzyszenie Prawa Karnego
AIPN – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
AK – Armia Krajowa
ALNUIF – Архів Львівського національного університету імені Івана Франка
(Archiwom Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana
Franki)
ANP – Akademia Nauk Politycznych
apl. – aplikacja; aplikant
ATK – Akademia Teologii Katolickiej
AU – Archiwum Uniwersyteckie
AUJ – Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego
AUW – Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego
AWS – Akcje Wyborcza „Solidarność”
AZML – Akademicki Związek Młodzieży Ludowej
BBWR – Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem
BCh – Bataliony Chłopskie
BGB – Bürgerliches Gesetzbuch (niemiecki kodeks cywilny z 1897)
BGK – Bank Gospodarstwa Krajowego

XVII
 nazwisko

BIP KG AK – Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajo-

wej
BKS – Budowlany Klub Sportowy
BP – Biuro Polityczne
bp. – biskup
BUND, Bund – z jidysz „Związek” – Powszechny Żydowski Związek Robotniczy
na Litwie, w Polsce i Rosji, partia lewicowa antysyjonistyczna
C.K. – Cesarsko-Królewski
CAW – Centralne Archiwum Wojskowe, od 2016 część WBH
CCBE – The Council of Bars and Law Societies of Europe; pol. Rada Adwo-
katur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy
ChD – Chrześcijańska Demokracja; chadecja
chor. – chorąży
CK – Centralny Komitet
CKK – Centralna Komisja Kwalifikacyjna dla Pracowników Nauki
ckm – ciężki/e karabin/y maszynowy/e
CKN – Centralny Komitet Narodowy
CKRL – Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego
CKW – Centralny Komitet Wykonawczy
CPH – „Czasopismo Prawno-Historyczne”
CSS – Cywilny Sąd Specjalny (dla miasta stołecznego Warszawy)
cz. w. – czasu wojny – stopień wojskowy nadany podczas wojny np. porucz-
nik czasu wojny.
Czaykowska I – Zofia Czaykowska, Bibliografia historii adwokatury polskiej 1901–
1918, Warszawa 1968.
Czaykowska II – Zofia Czaykowska, Bibliografia historii adwokatury polskiej 1945–
1960, Warszawa 1961.
CzPE – „Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne”
DALO – Державний архів Львівської області (Państwowe Archiwum Ob-
wodu Lwowskiego)
DAW – Deutsche Ausrüstungswerke, Niemieckie Zakłady Wyposażenia,
część niemieckich obozów koncentracyjnych
DOG – Dowództwo Okręgu Generalnego
DP – Dywizja Piechoty
DRzK – Delegatura Rządu na Kraj
Dz.P.P.P. – Dziennik Praw Państwa Polskiego
Dz.U. – Dziennik Ustaw (Rzeczypospolitej Polskiej lub Polskiej Rzeczypo-
spolitej Ludowej)
EW – Encyklopedia Wojskowa, t. 1-2, Warszawa: Wydawnictwo Bellona
2007.
EWG – Europejska Wspólnota Gospodarcza
FPZOO – Federacja Polskich Związków Obrońców Ojczyzny
Gałęzowski, Na wzór Berka
Joselewicza – Marek Gałęzowski, Na wzór Berka Joselewicza. Żołnierze i ofice-
rowie pochodzenia żydowskiego w Legionach Polskich, przedmowa
Richard Pipes, Warszawa: IPN 2010.
GATT – General Agreement on Tariffs and Trade (Układ Ogólny w sprawie
Taryf Celnych i Handlu)

XVIII
 nazwisko

GKBZHwP – Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce

GKBZpNP–IPN – Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskie-
mu – Instytut Pamięci Narodowej
GSW – „Gazeta Sądowa Warszawska”
GUS – Główny Urząd Statystyczny
GW – „Gazeta Wyborcza”
HKS – Harcerski Klub Sportowy
IA – Izba Adwokacka, w okresie 1950–1963 – WIA
IBA – The International Bar Association (organizacja utworzona w 1947 r.)
INP PAN – Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk
IPN – Instytut Pamięci Narodowej‑
K. – Kraków
k.c. – Kodeks cywilny
k.k. – Kodeks karny
k.k.w. – Kodeks karny wykonawczy
k.k.WP – Kodeks karny Wojska Polskiego (Dekret Polskiego Komitetu Wy-
zwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 r. – Kodeks Karny
Wojska Polskiego)
k.p.a. – Kodeks postepowania cywilnego
k.p.c. – Kodeks postępowania cywilnego
k.p.k. – Kodeks postepowania karnego
k.w.p.k – Kodeks wojskowego postępowania karnego (Dekret z dnia 23
czerwca 1945 r. Kodeks Wojskowego Postępowania Karnego)
KARP – Koło Adwokatów Rzeczypospolitej Polskiej
KBWE – Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
KC – Komitet Centralny
KE – Kwestionariusz Ewidencyjny, zakładany przez SB dla konkretnej
osoby – zob. SOS/KE
KG – Komenda Główna
KG AK – Komenda Główna Armii Krajowej
Kisza, Łyczywek,
Krzemiński, Zarys – Andrzej Kisza, Roman Łyczywek, Zdzisław Krzemiński, Zarys hi-
storii adwokatury polskiej, Warszawa 1978.
KKRP – Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej
KKS – Kolejowy Klub Sportowy
KL – Konzentrationslager, pol. Obóz koncentracyjny (niemiecki)
Kom.Pr. – Komisja Prawnicza
KON – Konwent Organizacji Niepodległościowych (podczas Powstania
Warszawskiego)
KOP – Koło Obrońców Politycznych
KOR – Komitet Obrońców Robotników
KOW – Koło Obrońców Wojskowych
KPN – Konfederacja Polski Niepodległej
KPP – Komunistyczna Partia Polski
KPRP – Komunistyczna Partia Robotnicza Polski
KRN – Krajowa Rada Narodowa
KS – Korpus Oficerów Sądowych (od 1936 r. audytoriat)
KSS KOR – Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”

XIX
 nazwisko

Kto był kim w II RP – Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, red. J. Majchrowski,
Warszawa 1994.
KUL – Katolicki Uniwersytet Lubelski, do 1928 r. Uniwersytet Lubelski
Kunert, Słownik… – Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej, t. I–III, Warszawa
1987–1991.
KWC – Kierownictwo Walki Cywilnej
KwPP – „Kwartalnik Prawa Prywatnego”
KZA – Krajowy Zjazd Adwokatury
KZW – Komitet Ziem Zachodnich
L. – Lwów
LCVA – Lietuvos Centrinis Valstybës Archyvas, Vilnius (Litewskie Central-
ne Archiwum Państwowe w Wilnie)
Lista adwokatów IA
w Warszawie 1938 – Lista adwokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręgi
Izby Adwokackiej Warszawskiej) na dzień 15 grudnia 1938 r., War-
szawa, nakładem Izby Adwokackiej w Warszawie 1939.
Ln – Lublin
LOK – Liga Ochrony Kraju
LPŻ – Liga Przyjaciół Żołnierza, w 1962 przekształcona została w LOK
LWP – Ludowe Wojsko Polskie, potoczna i powszechna nazwa sił zbroj-
nych (wojska) okresu tzw. Polski Ludowej (1944-1989)
Łoza 1938 – Stanisław Łoza, Czy wiesz kto to jest? Warszawa 1938.
Łoza 1939 – Stanisław Łoza, Czy wiesz kto to jest?, Uzupełnienie, Warszawa 1939
M.P. – „Monitor Polski”, dziennik urzędowy
MBP – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
Milewski, Redzik, Themis
i Pheme – Stanisław Milewski, Adam Redzik, Themis i Pheme. Czasopiśmien-
nictwo prawnicze w Polsce do 1939 roku, Warszawa: Iskry 2011.
Min.WRiOP – Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
MiP – Miecz i Pług, Ruch „Miecz i Pług”, konspiracyjna organizacja poli-
tyczno-wojskowa utworzona we wrześniu 1939
MKS – Międzyzakładowy Komitet Strajkowy – 1980
MKZ – Międzyzakładowy Komitet Założycielski (nowych związków zawo-
dowych) – 1980
MO – Milicja Obywatelska
MON – Minister/Ministerstwo Obrony Narodowej
Mon. Pol. – „Monitor Polski”
MPiOS – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej
MPK – Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne
MRN – Miejska Rada Narodowa
MS – Ministerstwo Sprawiedliwości
MSW – Minister/stwo Spraw Wewnętrznych
MSWojsk – Minister/stwo Spraw Wojskowych
MSZ – Minister/stwo Spraw Zagranicznych
Mycielska, Zawadzki,
Senatorowie zamordowani – Dorota Mycielska, Jarosław Maciej Zawadzki, Senatorowie zamor-
dowani, zaginieni, zmarli w latach II wojny światowej, Warszawa:
Kancelaria Senatu 2009.

XX
 nazwisko

NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe

NBP – Narodowy Bank Polski
NDWP – Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego
NIE – kadrowa organizacja wojskowa utworzona po rozwiązaniu AK w
celu kontynuowania walki o niepodległość Polski po wkroczeniu
Armii Czerwonej. Komendantem organizacji był gen. Leopold
Okulicki
NIK – Najwyższa Izba Kontroli
NK – Naczelny Komitet
NKGB – Ludowy Komitet Bezpieczeństwa Publicznego ZSRS
NKN – Naczelny Komitet Narodowy, postał 16.08.1914 w Krakowie
NKW – Naczelny Komitet Wykonawczy
NKWD – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRS
NOW – Narodowa Organizacja Wojskowa
NPR – Narodowa Partia Robotnicza
NPW – Naczelna Prokuratura Wojskowa
NRA – Naczelna Rada Adwokacka
NSA – Naczelny Sąd Administracyjny
NSW – Najwyższy Sąd Wojskowy
NSZ – Narodowe Siły Zbrojne
NSZZ „Solidarność” – Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”
NTA – Najwyższy Trybunał Administracyjny
NTSz – Naukowe Towarzystwo im. Szewczenki
NZR – Narodowy Związek Robotniczy
NZS – Niezależne Zrzeszenie Studentów
NZW – Narodowe Zjednoczenie Wojskowe
OBA – Ośrodek Badawczy Adwokatury im. adw. Witolda Bayera
ODB – Oddziały Dywersji Bojowej
ODRzK – Okręgowa Delegatura Rządu na Kraj
OKR PPS – Okręgowy Komitet Robotniczy PPS
OMTUR – Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego
ONR – Obóz Narodowo-Radykalny
ONR ABC – Obóz Narodowo-Radykalny związany z dziennikiem „ABC”
ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych
OOP – Order Odrodzenia Polski
OP – Organizacja Polska
op. – opis; w archiwach ukraińskich określenie inwentarza
OPL – Obrona Przeciwlotnicza
ORA – Okręgowa Rada Adwokacka
OWP – Obóz Wielkiej Polski
OWW – Organizacja Wojskowa „Wilki”, pierwsza polska organizacja kon-
spiracyjna podczas II wojny światowej
OZN – Ozon, Obóz Zjednoczenia Narodowego
P. – Poznań
p.art. – pułk artylerii
p.o a. – Ustawa z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze, Dz.U. 1982,
Nr 16 poz. 124.
p.uł. – pułk ułanów

XXI
 nazwisko

PAL – Polska Armia Ludowa

PAML – Polska Akademicka Młodzież Ludowa
PAN – Polska Akademia Nauk
„Patronat” – Towarzystwo Opieki nad Więźniami „Patronat”
PAU – Polska Akademia Umiejętności
Pchor. – podchorąży
PCK – Polski Czerwony Krzyż
PDS – Polskie Drużyny Strzeleckie
PGR – Państwowe Gospodarstwo Rolne
PGRP – Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej
PiP – „Państwo i Prawo”
PKB – Państwowy Korpus Bezpieczeństwa
PKF – Polska Kronika Filmowa
PKO – Pocztowa Kasa Oszczędności, od 1950 Powszechna Kasa Oszczęd-
ności, bank założony w 1919 r.
PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
PKZP – Pracownicza Kasa Zapomogowo-Pożyczkowa
plut. – plutonowy
płk-aud. – pułkownik-audytor
podchor. – podchorąży
por. rez. – porucznik rezerwy
Posłowie i senatorowie RP – Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1939: słownik
biograficzny, T. 1, A-D, Warszawa 1998; t. II, t. IV M-P, Warszawa
2009.
POW – Polska Organizacja Wojskowa
POWN – Polska Organizacja Walki o Niepodległość (we Francji)
pp – pułk piechoty
PPC – „Polski Proces Cywilny”
PPH – „Przegląd Prawa Handlowego”
PPiA – „Przegląd Prawa i Administracji”
ppLeg – pułk piechoty Legionów
ppor. – podporucznik
PPR – Polska Partia Robotnicza
PPS – Polska Partia Socjalistyczna
PPS WRN – Polska Partia Socjalistyczna – Wolność, Równość, Niepodległość
PPSD – Polska Partia Socjaldemokratyczna
PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa
Prz.Pr.Karn. – „Przegląd Prawa Karnego”
ps., pseud. – pseudonim
PSB – Polski Słownik Biograficzny
PSChD – Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji
PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe
PSS „Społem” – Powszechna Spółdzielnia Spożywców „Społem”
PSZ – Polskie Siły Zbrodnie na Zachodzie
PTE – Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
PTPN – Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk
PTT – Polskie Towarzystwo Tatrzańskie
PTTK – Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze

XXII
 nazwisko

PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

PZU – Powszechny Zakład Ubezpieczeń
PZUW – Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych
PZZP – Polskie Związki Zawodowe „Praca”
r.pr. – radca prawny
RA – Rada Adwokacka
Radlicki, Kapo odpowiedział
Auschwitz – Ignacy Radlicki, Kapo odpowiedział – Auschwitz. Wspomnienia ad-
wokata z obozu koncentracyjnego, przedmowa Józef Szajna, oprac.
Marek Gałęzowski, posłowie Stanisław Mikke, Warszawa 2008.
Redzik, Kotliński, Historia
Adwokatury – Adam Redzik, Tomasz J. Kotliński, Historia Adwokatury, wyd. 3,
Warszawa 2014.
Redzik, Zarys… – Adam Redzik, Zarys historii samorządu adwokackiego w Polsce,
wyd. 2, Warszawa 2010.
RGO – Rada Główna Opiekuńcza
RM – Rada Ministrów
ROAK – Ruch Oporu Armii Krajowej
ROPCiO – Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela
ROPWiM – Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa
RP – Rzeczpospolita Polska
RPEiS – „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny”
RPW – „Rocznik Prawniczy Wileński”
S.Ak. – Senat Akademicki
SA – Sąd Apelacyjny
SB – Służba Bezpieczeństwa
SBAP – „Słownik Biograficzny Adwokatów Polskich”
SD – Stronnictwo Demokratyczne
SDIA – Sąd Dyscyplinarny Izby Adwokackiej
SG – Sąd Grodzki
SGGW – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
SGH – Szkoła Główna Handlowa
SGO – Samodzielna Grupa Operacyjna
SL – Stronnictwo Ludowe
SLD – Sojusz Lewicy Demokratycznej
SN – Sąd Najwyższy
SO – Sąd Okręgowy
SOS/KE – Sprawa Operacyjnego Sprawdzenia/Kwestionariusz Ewidencyjny
– SB prowadziła kilka rodzajów spraw operacyjnych, w tym SOP
(poszukiwania), SOS (sprawdzenia), SOR (rozpracowania)
SP – Sąd Powiatowy
sp.k. – spółka komandytowa
SPB – Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane
spr. – sprawa; w archiwach ukraińskich określenie jednostki archiwalnej
SR – Sąd Rejonowy
SSA – Sędzia/owie Sądu Apelacyjnego
st.spocz. – stan spoczynku
StN – Stronnictwo Narodowe

XXIII
 nazwisko

StP – Stronnictwo Pracy

SW – Sąd Wojewódzki
SzNP – Szkoła Nauk Politycznych w Krakowie
SZP – Służba Zwycięstwu Polski
tr. – tego roku
TBSP – Towarzystwo Biblioteka Słuchaczów Prawa
TK – Trybunał Konstytucyjny
TKN – Towarzystwo Kursów Naukowych – niezależne stowarzyszenie
edukacyjne działające w l. 1978–1981
TKR – Tymczasowa Komisja Rządząca
TNL – Towarzystwo Naukowe we Lwowie
TNW – Towarzystwo Naukowe Warszawskie (w Warszawie)
TPD – Towarzystwo Przyjaciół Dzieci
TPPR – Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej
TRJN – Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej
TRS – Tymczasowa Rada Stanu w Królestwie Polskim
TS – Trybunał Stanu
TSL – Towarzystwo Szkoły Ludowej
TTZ – Towarzystwo Tomasza Zana
UAM – Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, wcześniej UP
UB – Urząd Bezpieczeństwa
UBP – Urząd Bezpieczeństwa Publicznego
UG – Uniwersytet Gdański
UIA – Union Internationale des Avocats; pol. Międzynarodowy Związek
(Unia) Adwokatów, organizacja założona w 1927 r.
UJ – Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
UJK – Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, także ULw
ULw – Uniwersytet Lwowski
UŁ – Uniwersytet Łódzki
UMCS – Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
UMK – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
UNDO – Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (ukr. Ук-
раїнське Національно-Демократичне Об’єднання)
UNRRA – United Nations Relief and Rehabilitation Administration (Admini-
stracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy,
organizacja utworzona w 1943 w Waszyngtonie, której celem było
udzielanie pomocy obszarom wyzwolonym
UP – Uniwersytet Poznański, dziś UAM
URM – Urząd Rady Ministrów
Urz.Woj. – Urząd Wojewódzki
USA – United States of America – Stany Zjednoczone Ameryki
USB – Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie
UwB – Uniwersytet w Białymstoku
UW – Uniwersytet Warszawski, w latach 1935–1939 Uniwersytet Józefa
Piłsudskiego
UWr – Uniwersytet Wrocławski
W. – Warszawa
W.Pr. – Wydział Prawa

XXIV
 nazwisko

WBH – Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. Kazimierza Sosnkowskiego

WIA – Wojewódzka Izba Adwokacka
WiN – Wolność i Niezawisłość; pełna nazwa: Ruch Oporu bez Wojny i Dy-
wersji „Wolność i Niezawisłość”
„WIP” – czasopismo podziemne wydawane przez Konwent Organizacji
Niepodległościowych w 1944 w Warszawie, inne nazwy: „Komuni-
kat Specjalny WIP-ADZ”
WKD – Wyższa Komisja Dyscyplinarna [Adwokatury]
WKP(b) – Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)
WKR – Wyższa Komisja Rewizyjna [Adwokatury]
WKS – Wojskowy Klub Sportowy
WKW – Wojewódzka Komisja Weryfikacyjna
WP – Wojsko Polskie
WPiA – Wydział Prawa i Administracji
WPiNS – Wydział Prawa i Nauk Społecznych
WPiNS-E – Wydział Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych
WPO – Wojskowa Prokuratura Okręgowa
WPR – Wojskowa Prokuratura Rejonowa
Wr. – Wrocław
WRA – Wojewódzka Rada Adwokacka, wł. Rada Adwokacka WIA
WRN – Wojewódzka Rada Narodowa
WSDA – Wyższy Sąd Dyscyplinarny [Adwokatury]
WSR – Wojskowy Sąd Rejonowy
WSS – Wojskowy Sąd Specjalny
WTO – World Trade Organization (Światowa Organizacja Handlu)
WTW – Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie
WUBP – Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego
WWP – Wolna Wszechnica Polska
Wyż.KW – Wyższa Komisja Weryfikacyjna
ZA – Zespół Adwokacki
ZAiKS – Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych (polska organiza-
cja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi twórców założona
w 1918)
ZAP – Związek Adwokatów Polskich
Zawadzki, Senatorowie – Jarosław Maciej Zawadzki, Senatorowie losy wojenne i powojenne,
Warszawa: Kancelaria Senatu 2012.
ZBOWiD – Związek Bojowników o Wolność i Demokrację
ZChN – Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe
ZG – Zarząd Główny
ZHP – Związek Harcerstwa Polskiego
ZHR – Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej
ZLP – Związek Legionistów Polskich
ZM – Zakłady Mechaniczne
ZMW RP – Zwiazek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej (najbar-
dziej znany to ZMW RP „Wici”, ale istniał też ZMW RP „Młoda
Myśl Ludowa”)
ZNP – Związek Nauczycielstwa Polskiego
ZO – Zarząd Okręgu

XXV
 nazwisko

ZPD – Zrzeszenie Prawników Demokratów

ZPP – Zrzeszenie Prawników Polskich
ZR – Zarząd Regionu
ZRD –  Zjednoczony Ruch Demokratyczny
ZSL – Zjednoczone Stronnictwo Ludowe
ZSMP – Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej
ZSRS, ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich / Radzieckich
ZWZ – Związek Walki Zbrojnej
Żegota – Rady Pomocy Żydom „Żegota” przy Delegacie Rządu RP na
Kraj
ŻIH – Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie
ŻKN – Żydowski Komitet Narodowy (1942, Getto Warszawskie)
ŻOB – Żydowska Organizacja Bojowa

XXVI
 nazwisko

Spis biogramów

1. Afenda Stanisław (1923–1990) – Adam Redzik 1

2. Agacka-Indecka Joanna (1964–2010) – Adam Redzik 2
3. Allerhand Joachim Herman (1897–1971) – Adam Redzik 4
4. Askanas Stefan Kazimierz (1909–1994) – Adam Redzik 6
5. Asłanowicz Paweł Jerzy (1907–1979) – Adam Redzik 9
6. Banasik Bożenna Maria Teresa (1950–2003) – Janusz Kanimir 13
7. Baudouin de Courtenay Świętosław (1889–1961) – Adam Redzik 15
8. Bayer Witold Edgar (1906–1992) – Wojciech Jerzy Muszyński, Marcin Zaborski 16
9. Bielawski Bolesław (1882–1966) – Adam Redzik 20
10. Bielski Józef Ignacy (1900–2004) – Adam Redzik 22
11. Bielski Konrad (1902–1970) – Adam Redzik 24
12. Bień Adam (1899–1998) – Marek Gałęzowski 26
13. Bitner Wacław (1893–1981) – Marcin Zaborski 29
14. Bogucki Antoni (1880–1956) – Władysław Lutwak 33
15. Broniwój-Orliński Wincenty (1913–2006) – Cezary Nowakowski 35
16. Brydak Edward (1901–1978) – Józef Forystek 37
Brzechwa Jan – zob. Lesman Jan Wiktor (1898–1966)
17. Buchała Kazimierz (1924–2002) – Adam Redzik, Przemysław Marcin Żukowski 38
18. Budka Bogumił Konstanty (1900–1980) – Marcin Zaborski 40
19. Budzanowska Maria Teresa (1930–1986) – Adam Redzik 42
20. Bunsch Karol (1898–1987) – Marek Gałęzowski 46
21. Burakowski Tadeusz (1908–2003) – Adam Redzik 48
22. Celichowski Stanisław (1885–1947) – Władysław Lutwak 51
23. Chaciński Józef (1889–1954) – Marek Gałęzowski 52
24. Chełmoński Adam (1890–1959) – Janusz Kanimir 54
25. Chmurski Antoni (1877–1963) – Adam Redzik 56
26. Chojnicki Kazimierz (1904–1989) – Jerzy Zięba 59
27. Chomicz Bolesław (1878–1959) – Maciej Kwiek 60
28. Cieślak Marian (1921–2010) – Adam Redzik 61
29. Cieśliński Konrad (1913–1995) – Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak 63
30. Cohn Ludwik Roman (1902–1981) – Marek Gałęzowski 64
31. Cylkow Henryk (1866–1945) – Tomasz M. Lerski 66
32. Czapski Aleksander (1905–1994) – Władysław Lutwak, Danuta Maślijewicz 68
33. Czarnek Marian (1898–1967) – Tomasz J. Kotliński 69
34. Czeszejko-Sochacki Zdzisław (1927–2002) – Władysław Lutwak 70
35. Czyżewski Jan Mieczysław (1925–1996) – Andrzej Banaszkiewicz, Janusz Kanimir 72
36. Ćwikowski Stanisław (1877–1960) – Robert K. Tabaszewski 74
37. Daniec Józef (1880–1958) – Marek Gałęzowski 76

XXVII
 nazwisko

38. Dawydiak Jewhen (1879–1962) – Adam Redzik 77

39. Decykiewicz Włodzimierz (1865–1949) – Władysław Lutwak 78
40. de Virion Tadeusz Józef (1926–2010) – Marcin Zaborski 79
41. Długopolski Stanisław (1911–1983) – Robert K. Tabaszewski 82
42. Dobrowolski Adam (1903–1981) – Marek Gałęzowski 84
43. Dobrowolski Adam Kazimierz (1879–1958) – Tomasz J. Kotliński 85
44. Dolińska Wanda (1911–2009) – Piotr Sendecki 86
45. Doliwa Śledziński Jan (1901–1989) – Adam Redzik 88
46. Domański Ludwik (1877–1952) – Adam Redzik 90
47. Drabich Józef Longin (1901–1972) – Aleksander Kopiński 91
48. Drzewicki Jan (1889–1977) – Tomasz J. Kotliński 93
49. Dzięcioł Alfons (1897–1973) – Janusz Kanimir 93
50. Dzięciołowski Włodzimierz (1906–1979) – Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak 94
Edigey Jerzy – zob. Korycki Jerzy (1912–1983)
51. Eichstaedt Józef Zbisław (1917–1984) – Janusz Kutta 96
52. Ellert Kazimierz (1907–1981) – Piotr Fiedorczyk 98
53. Ernst Eugeniusz Juliusz (1896–1970) – Marek Gałęzowski 99
54. Ettinger Mieczysław (1886–1947) – Marek Gałęzowski 100
Eydziatt-Zubowicz Piotr – zob. Zubowicz Piotr (1880–1956)
55. Fabijański Józef (1903–1955) – Marek Gałęzowski 102
56. Falandysz Lech Tomasz Wiktor (1942–2003) – Janusz Kanimir 103
57. Feiner Leon (Löbl) (1885 lub 1886–1945) – Marek Gałęzowski 106
58. Ferfet Witold Franciszek (1924–1987) – Czesław Jaworski 107
59. Fischbach Karol Józef (1902–1995) – Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak 109
60. Flasza Janusz (1942–1996) – Radosław Ptaszyński 110
61. Frąckowiak Aleksander (1907–1975) – Maciej Dzierżykraj-Lipowicz 111
62. Garlicki Stanisław Wojciech (1902–1972) – Marek Gałęzowski 113
63. Glaser Stefan Antoni (1895–1984) – Adam Redzik 114
64. Gliński Mateusz (1892–1976) – Tomasz M. Lerski 117
65. Głogowski Karol (1933–2005) – Adam Redzik 120
66. Godlewski Stanisław Teodor (1920–2003) – Adam Redzik 125
67. Gordziałkowski Otton (1898–1994) – Marek Gałęzowski 127
68. Grabiński Andrzej Mieczysław (1922–2004) – Adam Redzik 129
69. Grabowska Antonina (1903–1975) – Marcin Zaborski 132
70. Grabowski Edward (1880–1961) – Marcin Zaborski 133
71. Grodziski Stanisław (1889–1946) – Karolina Grodziska, Stanisław Grodziski 138
72. Gromek Ignacy (1913–2004) – Witold Okniński 140
73. Gronowski Jerzy (1908–1982) – Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak 140
74. Gruber Edward (1875–1945) – Adam Redzik 142
75. Grymiński Stefan (1887–1966) – Danuta Maślijewicz 144
76. Grzegorzewicz Michał (1907–1993) – Maciej Gutowski 145
77. Grzybowski Konstanty (1901–1970) – Przemysław M. Żukowski 147
78. Grzybowski Stefan Mieczysław (1902–2003) – Przemysław M. Żukowski 148
79. Gutowicz Adam (1914–2003) – Marian Wojnowski 151
80. Gwiazdomorski Jan Marian (1899–1977) – Przemysław M. Żukowski 153
81. Hartglas Maksymilian Apolinary (1883–1953) – Maciej Kwiek 157
82. Hassenfeld Dorota (1898–1980) – Adam Kasperkiewicz 158
83. Hassenfeld Marian (1901–1993) – Adam Kasperkiewicz 159

XXVIII
 nazwisko

84. Hawelski Zdzisław (1907–1984) – Marta Wacowska 161

85. Hejmowski Stanisław (1900–1969) – Janusz Kanimir 162
86. Henrykowski Ryszard Władysław (1894–1960) – Maciej Kwiek, Władysław Lutwak 164
87. Hilarowicz Tadeusz (1887–1958) – Adam Redzik 165
88. Hofmokl-Ostrowski Zygmunt (1873–1963) – Stanisław Milewski, Adam Redzik 167
89. Hołda Zbigniew (1950–2009) – Przemysław M. Żukowski 171
90. Honzatko Mieczysław Wincenty (1903–1945) – Adam Redzik 172
91. Horbaczewski Zbigniew Zygmunt (1927–2004) – Piotr Fiedorczyk 174
92. Hrabar Roman (1909–1996) – Adam Redzik 175
93. Iserzon Emmanuel (1893–1985) – Janusz Kanimir 179
94. Jackowski Aleksander Romuald (1869–1949) – Adam Redzik 181
95. Jagusz Stanisław (1902–1990) – Marek Gałęzowski 183
96. Janczewski Stanisław (1887–1970) – Adam Redzik 184
97. Jeszke Witold Teofil (1891–1970) – Janusz Kanimir 187
98. Kaczmarek Zbigniew (1922–2009) – Maciej Dzierżykraj-Lipowicz 189
99. Kalinowski Stanisław Jerzy (1888–1954) – Adam Redzik 191
100. Kanarek Juliusz (1901–1968) – Marek Gałęzowski 196
101. Karniol Maurycy (1899–1958) – Marek Gałęzowski 197
102. Kąkol Zdzisław (1945–2010) – Cezary Nowakowski 199
103. Kern Andrzej Piotr (1937–2007) – Janusz Kanimir 200
104. Kisza Andrzej (1922–1996) – Janusz Kanimir 202
105. Knoppek Witold (1929–1999) – Andrzej Reichelt 202
106. Kokoszka Józef (1914–1994) – Józef Forystek, Janusz Kanimir 203
107. Kołakowski Miron (1911–1993) – Adam Kasparkiewicz 204
108. Konic Jan Stanisław (1892–1962) – Adam Redzik 210
109. Kopeć Adolf Zefiryn (1876–1951) – Tomasz M. Lerski 211
110. Korboński Stefan (1901–1989) – Piotr Stanek 212
111. Korciak Władysław (1895–1976) – Danuta Maślijewicz, Władysław Lutwak 216
112. Korycki Jerzy (1912–1983) – Janusz Kanimir 217
113. Korzeniewski Wiesław (1906–1973) – Witold Okniński 219
114. Kosiński Stefan (1909–1991) – Adam Redzik 220
115. Koszewski Marian (1890–1946) – Cezary Nowakowski 223
116. Kotowski Witold (1899–1988) – Janusz Kanimir 223
117. Kozaczka Adam (1908–1989) – Robert K. Tabaszewski 224
118. Kozłowski Wacław (1909–1976) – Czesław Jaworski, Adam Redzik 226
119. Krajewski Wojciech (1918–2000) – Marcin Zaborski 227
120. Krawczyński Świętosław (1913–1977) – Jerzy Zięba 229
121. Krzemiński Zdzisław (1918–2009) – Marcin Zaborski 231
122. Kulczycki Michał (1886–1963) – Adam Redzik 237
123. Kunicki Aleksander (1908–1984) – Janusz Kanimir 237
124. Kurcyusz Jerzy (1907–1988) – Marek Gałęzowski 239
125. Kuryłło Teofil (1891–1945) – Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak 241
126. Kuziel Stanisław Kazimierz (1901–1980) – Maciej Dzierżykraj-Lipowicz 242
127. Lande Jerzy Władysław (1886–1954) – Przemysław Marcin Żukowski 245
128. Langrod Jerzy Stefan Władysław (1903–1990) – Adam Redzik 248
129. Laskowski Stanisław (1914–2009) – Władysław Lutwak 251
130. Lebensztejn Lech Mieczysław (1928–2009) – Piotr Fiedorczyk 252
131. Lemkin Rafał (1900–1959) – Adam Redzik 253

XXIX
 nazwisko

132. Lesman Jan Wiktor (1898–1966) – Tomasz M. Lerski 262

133. Liebeskind Adolf (1895–1979) – Stanisław Jaźwiecki 266
134. Lipiec Walenty (1905–1993) – Danuta Maślijewicz 268
135. Lis-Olszewski Witold (1905–1986) – Andrzej Bąkowski, Marcin Zaborski 268
136. Lis-Olszewski Witold Stanisław (1878–1979) – Władysław Lutwak 274
137. Litauer Jan Jakub (1873–1949) – Adam Redzik 274
138. Lityński Władysław (1889–1967) – Maciej Dzierżykraj-Lipowicz 277
139. Longchamps de Berier Bogusław Karol (1884–1947) – Adam Redzik 278
140. Longchamps de Bérier Stanisław (1908–1979) – Radosław Ptaszyński 280
141. Łojewski Kazimierz (1923–2006) – Adam Redzik 282
142. Łyczywek Roman (1916–1995) – Adam Redzik, Radosław Ptaszyński 284
143. Maciejewski Stanisław (1910–2000) – Cezary Nowakowski 288
144. Majewski Tomasz (1917–2006) – Monika Strus-Wołos 288
145. Majewski Witold Bronisław (1901–1972) – Tadeusz Burakowski 290
146. Makowiecki Jan (1907–1977) – Adam Redzik 291
147. Malec Mieczysław (1905–1983) – Zenon Andrzejewski 292
148. Marciniak Antoni (1950–2009) – Konrad Dynowski 295
149. Marcinkowski Andrzej (1929–2010) – Adam Redzik 296
150. Maritczak Aleksander (1887–1981) – Ihor Zeman 298
151. Martynuska Władysław (1912–1988) – Józef Forystek 299
152. Maślanko Mieczysław (1903–1986) – Marcin Zaborski 301
153. Mayzner Kazimierz (1883–1951) – Janusz Kanimir 306
154. Mazurkiewicz Józef (1904–1977) – Marek Gałęzowski 307
155. Mianowski Stanisław (1889 – 1972) – Leszek Kania 308
156. Mieczkowski Władysław (1877–1959) – Janusz Kanimir, Jerzy Koziczyński 309
157. Mierzwa Stanisław (1905–1985) – Marek Gałęzowski 311
158. Mikke Stanisław (1947–2010) – Adam Redzik 312
159. Mildner Jan (1887–1960) – Janusz Kanimir, Maciej Kwiek 319
160. Milewski Lucjan (1908–1985) – Leszek Kania 320
161. Mirecki Leon (1905–2000) – Marek Gałęzowski 321
162. Missuna Olgierd (1904–1977) – Adam Redzik 323
163. Miszewski Wacław (1874–1947) – Adam Redzik 325
164. Mizera Stefan (1912–1993) – Maciej Kwiek 326
165. Mogilnicki Aleksander (1875–1956) – Adam Redzik 327
166. Moś Piotr (1908–1992) – Paweł Moś 331
167. Muszalski Edward (1899–1988) – Adam Redzik 332
168. Nadraha (Nadraga) Aleksander (1885–1962) – Adam Redzik 336
169. Nagórski Zygmunt (1884–1973) – Adam Redzik 336
170. Namitkiewicz Jan (1880–1958) – Małgorzata Wańkowicz, Janusz Kanimir 340
171. Natanson Wiktor Tadeusz (1896–1961) – Janusz Kanimir 341
172. Niedbalski Tadeusz (1910–1993) – Grażyna Niedbalska 343
173. Niekrasz Juliusz (1909–1995) – Adam Redzik 345
174. Nikisch Jan Jacek (1910–1996) – Janusz Kanimir 347
175. Nowachowicz Józef (Izaak) (1887–po 1946) – Marek Gałęzowski 349
176. Nowak Jan (1905–1987) – Jerzy Zięba 350
177. Nowak-Przygodzki Antoni Michał Leon (1897–1959) – Adam Redzik 351
178. Nowodworski Jan Edward (1876–1954) – Marek Gałęzowski 352
179. Nowogródzki Henryk (1906–1992) – Marcin Zaborski 354

XXX
 nazwisko

180. Nowotny Julian Karol (1876–1953) – Adam Redzik 358

181. Ochocki Stanisław (1907–1977) – Leszek Kania 360
182. Ohanowicz Alfred Marian (1888–1984) – Adam Redzik 361
183. Olczyk Mirosław Józef (1925–2010) – Janusz Kanimir 363
184. Olek Andrzej (1904–1988) – Andrzej Zieliński 365
185. Ostrihansky-Kiszyna Aranka (1924–2008) – Janusz Kanimir 365
186. Ostrowski Kazimierz (1907–1999) – Adam Redzik 366
187. Osuchowski Wacław (1906–1988) – Adam Redzik 370
188. Pajdak Antoni (1894–1988) – Marek Gałęzowski 373
189. Papierkowski Zdzisław Kazimierz (1903–1980) – Adam Redzik 375
190. Pastuszka Antoni (1899–1952) – Magdalena Pyter 377
191. Pauli Lesław (1919–1986) – Przemysław M. Żukowski 379
192. Petrusewicz Kazimierz (1872–1949) – Mieczysław Alechno 381
193. Pędowski Karol (1911–1994) – Adam Redzik 382
194. Piechocki Stefan (1883–1968) – Marek Gałęzowski 386
195. Piechowicz Jerzy Władysław (1920–2006) – Robert K. Tabaszewski 387
196. Pieliński Henryk (1917–2003) – Czesław Jaworski 389
197. Pierzak Antoni (1919–1998) – Jerzy Zięba 391
198. Pietrzykowski Jan (1913–1994) – Adam Kasperkiewicz 392
199. Piłsudski Jan (1876–1950) – Mikołaj Tarkowski 394
200. Piontek Eugeniusz (1935–2009) – Czesław Jaworski, Adam Redzik 396
201. Płażewska Irena (1896–1975) – Witold Okniński 398
202. Pociej Władysław August (1918–2007) – Janusz Kanimir 399
203. Pogłodziński Dominik (1906–1986) – Janusz Kanimir 401
204. Pollak Zygmunt Paweł (1903–1976) – Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak 404
205. Połomski Tadeusz (1924–2002) – Cezary Nowakowski 405
206. Potrzobowski Karol Wacław (1922–1983) – Janusz Kanimir 405
207. Powidzki Jan (1905–1950) – Katarzyna Naliwajek 407
208. Poźniak Otmar (1892–1962) – Leszek Kania 408
209. Pragier Adam Szymon (1886–1976) – Marek Gałęzowski 409
210. Prądzyński Witold (1882–1952) – Adam Redzik 411
211. Próchnicki Stanisław (1908–1990) – Leszek Kania 412
212. Prusiński Robert (1909–1971) – Marcin Zaborski 414
213. Przybyłowski Kazimierz Karol (1900–1987) – Adam Redzik 416
214. Putek Józef Aleksy (1892–1974) – Janusz Kanimir 417
215. Pytka Piotr (1911–1989) – Adam Redzik 419
216. Raabe Jan Tadeusz (1896–1975) – Władysław Lutwak 421
217. Raczkiewicz Władysław (1885–1947) – Marek Gałęzowski 422
218. Radlicki Ignacy (1892–1967) – Marek Gałęzowski 424
219. Rak Jerzy (1917–1999) – Jerzy Zięba 426
220. Rappaport Emil Stanisław (1877–1965) – Adam Redzik 428
221. Rataj Jan (1889–1959) – Władysław Lutwak 432
222. Rek Tadeusz (1906–1968) – Marek Gałęzowski 433
223. Ritterman Stefan (1904–1970) – Przemysław M. Żukowski 435
224. Roman Walery (1877–1952) – Małgorzata Wańkowicz 437
225. Rosada Stefan (1897–1974) – Władysław Lutwak 438
226. Rostek Antoni (1887–1959) – Leszek Kania 439
227. Rowiński Stanisław Jan (1872–1952) – Adam Redzik 440

XXXI
 nazwisko

228. Rozdeiczer-Kryszkowski Tadeusz (1905–1984) – Marek Gałęzowski 441

229. Rozmarynowicz Andrzej Maria (1923–1999) – Adam Redzik 442
230. Rozmarynowicz Bolesław (1891–1959) – Marek Gałęzowski 445
231. Römer Michał Pius Paschalis (1880–1945) – Adam Redzik 447
232. Runge Lesław Kazimierz (1920–1993) – Antoni Dynowski 450
233. Rutkowska Jadwiga (1910–1994) – Stanisław Mikke, Adam Redzik 451
234. Rymkiewicz Władysław (1900–1984) – Władysław Lutwak 453
235. Ryś Zbigniew (1914–1990) – Robert K. Tabaszewski 454
236. Sadowski Lech Bronisław (1917–1991) – Anna Grabowska 456
237. Sadurski Franciszek (1911–2000) – Adam Redzik 459
238. Salkowski Wacław (1869–1952) – Adam Redzik 462
239. Sawicki Jakub Teodor Walery (1899–1979) – Przemysław M. Żukowski 463
240. Sawicki Jerzy (1910–1967) – Janusz Kanimir 466
241. Sawicki Witold (1904–1973) – Marek Gałęzowski 468
242. Seidler Teodor Leon (1882–1972) – Piotr Sendecki 470
243. Serwacki Stanisław Kazimierz (1908–1985) – Adam Redzik 472
244. Seyfried Kamil Jan (1872–1960) – Leszek Kania 473
245. Sichrawa Kazimierz Julian (1901–1955) – Robert K. Tabaszewski 474
246. Sichrawa Roman Franciszek (1869–1945) – Robert K. Tabaszewski 475
247. Siemaszko Napoleon (1907–1993) – Marcin Zaborski 477
248. Sieniewicz Konrad (1912–1996) – Marek Gałęzowski 481
249. Sieroszewski Władysław (1900–1996) – Bartłomiej Szyprowski 483
250. Silberschein Adolf Henryk (1882–1951) – Adam Redzik 485
251. Siła-Nowicki Władysław (1913–1994) – Marek Gałęzowski 487
252. Skąpski Józef (1868–1950) – Adam Redzik, Małgorzata Wańkowicz 489
253. Skoczek Zygmunt Antoni (1908–1987) – Marcin Zaborski, Janusz Kanimir 493
254. Sławski Jan (1884–1968) – Andrzej Gulczyński 495
255. Sokołowski Marian Paweł (1898–1975) – Marek Gałęzowski 496
256. Solecki Stanisław Kazimierz (1912–2003) – Stanisław Kłys, Władysław Lutwak 497
257. Sommerstein Emil (1883–1957) – Małgorzata Wańkowicz 499
258. Stach Karol (1899–1984) – Adam Redzik 501
259. Stankiewicz Leon Józef (1892–1968) – Władysław Jóźwicki 503
260. Stefko Kamil Ignacy (1875–1966) – Adam Redzik 506
261. Steinsbergowa Aniela (1896–1988) – Marek Gałęzowski 508
262. Strumiłło Marian (1865–1951) – Janusz Kanimir 512
263. Strzembosz Adam (1895–1968) – Adam Redzik 513
264. Studnicki (Gizbert-Studnicki) Franciszek Maria (1914–1994) – Przemysław M. Żukowski 515
265. Stuhr Oskar (1881–1962) – Adam Redzik 517
266. Stypułkowska Maria Józefa (1907–2000) – Adam Kasparkiewicz 518
267. Stypułkowski Zbigniew (1904–1979) – Zdzisław Krzemiński 520
268. Sukiennicki Wiktor (1901–1983) – Mikołaj Tarkowski 522
269. Suligowski Bohdan (1901–1984) – Zdzisław Krzemiński 524
270. Sunderland Jan Maurycy (1891–1979) – Andrzej Sunderland, Adam Redzik 527
271. Supiński Leon (1871–1950) – Marek Gałęzowski 529
272. Szadurski Wacław Marian Seweryn (1878–1958) – Adam Redzik 530
273. Szczepaniec Stanisław (1895–1963) – Leszek Kania 533
274. Szlechter Emil Henryk (1906–1995) – Adam Redzik 533
275. Szonert Stanisław (1903–1978) – Maciej Kwiek, Władysław Lutwak 537

XXXII
 nazwisko

276. Szpila Marian (1898–1991) – Stanisław J. Jaźwiecki 539

277. Szulborski Witold Stefan (1885–1967) – Leszek Kania, Marcin Zaborski 541
278. Szuldenfrei Michał (1887–1965) – Adam Redzik 543
279. Szurlej Stanisław (1878–1965) – Roman Łyczywek 546
280. Szymanek-Deresz Jolanta Dorota (1954–2010) – Adam Redzik 547
281. Szymonowicz Grzegorz (1898–1980) – Adam Redzik 549
282. Śledziński Janusz (1922–2004) – Maciej Marek Kamiński 552
283. Śliwiński Stanisław Antoni (1887–1959) – Adam Redzik 554
284. Śliwowski Jerzy Władysław (1907–1983) – Janusz Kanimir 559
285. Śniechórski Stanisław (1913–2008) – Andrzej Bąkowski 562
286. Śpikowski Marcin Feliks (1894–1963) – Janusz Kutta 563
287. Świątkowski Henryk (1896–1970) – Maciej Marek Kamiński 565
288. Świda Witold (1899–1989) – Mikołaj Tarkowski 568
289. Tabisz Stanisław (1888–1948) – Marek Gałęzowski 571
290. Tomorowicz Władysław Janusz (1896–1965) – Maciej Kwiek 573
291. Trammer Henryk (1909–1973) – Przemysław M. Żukowski 574
292. Trąmpczyński Wojciech (1860–1953) – Marek Gałęzowski 576
293. Trojan Kornel (1885–1959) – Władysław Lutwak 578
294. Trojanowski Witold (1898–1980) – Antoni Dynowski 579
295. Tudrej Mieczysław (1909–1972) – Leszek Kania 580
296. Tułaczko Wilhelm (1909–1981) – Lesław Myczkowski 581
Virion Tadeusz de – zob. de Virion Tadeusz (1926–2010)
297. Vogelfänger Henryk (1904–1990) – Adam Redzik 585
298. Wajda Marian Karol (1910–2005) – Maciej Kwiek 587
299. Waligórski Marian Teodor (1903–1953) – Adam Redzik 587
300. Wawrzyniecki Antoni (1879–1956) – Janusz Kutta 589
301. Weinert Zenon (1919–2005) – Radosław Ptaszyński 591
302. Wende Edward Joachim (1936–2002) – Janusz Kanimir, Maciej Kwiek 592
303. Węclewicz Marian (1903–1986) – Eugeniusz Śliwiński 594
304. Wiatr Narcyz (1907–1945) – Robert K. Tabaszewski 596
305. Wiącek Bolesław (1909–1977) – Krzysztof Golec 598
306. Wiewiórska Helena (1888–1967) – Adam Redzik 599
307. Winawer Władysław (1899–1973) – Marek Gałęzowski 601
308. Winiarski Adam (1900–1978) – Jerzy Zięba 602
309. Włoch Alfred (1912–1986) – Radosław Ptaszyński 603
310. Wojtunik Adam Jan Kazimierz (1915–1975) – Renata Wiaderna-Kuśnierz 604
311. Wolf Leon (1883–1968) – Adam Redzik 605
312. Woliński Henryk Ignacy (1901–1986) – Adam Redzik 607
313. Wolski Wiesław (1907–1966) – Jerzy Zięba 609
314. Wolter Władysław Alfred (1897–1986) – Przemysław M. Żukowski 609
315. Wołodkiewicz Ludwik Dominik (1889–1970) – Witold Wołodkiewicz 612
316. Wójcik Stanisław (1901–1989) – Marek Gałęzowski 613
317. Wyrostek Michał (1876–1953) – Leszek Kania 615
318. Wysocki Franciszek (1912–2004) – Maciej Dzierżykraj-Lipowicz 616
319. Wysocki Walerian (1926–2009) – Piotr Sendecki 620
320. Zadrowski Feliks (1891–1952) – Marek Gałęzowski 621
321. Zając Stanisław (1949–2010) – Tadeusz Grabowski 622
322. Zakulski Jerzy (1911–1947) – Wojciech Jerzy Muszyński 625

XXXIII
 nazwisko

323. Zalewski Teodor (1897–1985) – Anna Zalewska-Wróbel 627

324. Zapałowski Witold Kazimierz Ludwik (1913–2007) – Władysław Lutwak 629
325. Zaściński Józef (1878–po 1947) – Janusz Kanimir 630
326. Zieliński Konrad Józef (1884–1959) – Leszek Kania 631
327. Zieliński Tadeusz Stanisław (1926–2003) – Przemysław M. Żukowski 632
328. Zubowicz Piotr (1880–1956) (wł. Eydziatt-Zubowicz Piotr) – Władysław Lutwak 634
329. Zwierzyński Czesław (1901–1983) – Maciej Dzierżykraj-Lipowicz 635
330. Żuk Józef (1920–1995) – Maciej Kwiek 637

XXXIV
 A
Afenda Stanisław (1923–1990), adwokat w
Lubaniu Śląskim, Bolesławcu i Wrocławiu, obroń-
ca w procesach politycznych, działacz samorządo-
wy i społeczny, dziekan ORA we Wrocławiu, sę-
dzia TS.
Stanisław Afenda
Urodził się 22.04.1923 w Poznaniu w rodzinie
adwokackiej dr. Feliksa (1890–1972), (sędziego, a
od 1925 adwokata w Poznaniu) i Anny z Leśnie-
wiczów. Od 1935 uczył się w Gimnazjum im. Ka-
rola Marcinkowskiego w Poznaniu, które ukończył
maturą. W trakcie II wojny światowej pracował fi-
zycznie i brał udział w tajnym nauczaniu. Był także
krótko więźniem gestapo. Studia prawnicze ukoń-
czył 19.11.1947 na UJ w Krakowie. Od 04.1948
do 03.1949 był aplikantem sądowym przy SO we
Wrocławiu. Od 1.04.1949 był aplikantem w Pro-
kuratorii Generalnej RP. Po ukończeniu aplikacji
podjął pracę na stanowisku referendarza Prokura-
torii Generalnej RP Oddział we Wrocławiu. De-
kretem z 29.03.1951 o organach zastępstwa prawne-
go zlikwidowano Prokuratorię Generalną RP. Na
podstawie dekretu z 2.06.1954 o zastępstwie sądo-
wym władz, urzędów, instytucji i przedsiębiorstw pań-
stwowych zastępstwo procesowe na rzecz Skarbu
Państwa pełnili kierownicy danych jednostek pań-
stwowych, przy których utworzono stanowiska rad-
ców prawnych. Do 1954 A. pracował na stanowisku

radcy prawnego. W 1954 złożył podanie do RA we
Wrocławiu o wpis na listę adwokacką, co nastąpiło
w tymże roku, a 22.01.1955 złożył ślubowanie. Za-
wód wykonywał początkowo w ZA w Lubaniu Ślą-
skim, potem krótko w ZA w Bolesławcu, a od 1957
do śmierci w ZA nr 5 we Wrocławiu.
Był wieloletnim działaczem samorządu adwo-
kackiego. Już z dniem 1.12.1958 został zastęp-
cą rzecznika dyscyplinarnego RA we Wrocławiu
i członkiem zarządu Funduszu Socjalnego Woje-
wódzkiej IA we Wrocławiu. Od 1961 był kierowni-
kiem ZA nr 5. Przez kilka kadencji piastował funk-
cję wicedziekana (1964–1973, 1976–1983) oraz
rzecznika dyscyplinarnego, a w l. 1983–1989, przez
dwie kadencje, był dziekanem ORA we Wrocła-
wiu. Był przez lata członkiem NRA, delegatem na
kolejne Krajowe Zjazdy Adwokatów. Brał udział
w Ogólnopolskim Zjeździe Adwokatów w Pozna-
niu w dniach 3–4.01.1981. Podczas Zjazdu mó-
wił m.in., że „jednym z podstawowych mierników
praworządności jest stosunek władz państwowych
i politycznych do adwokatury, że ranga i szacu-
nek dla naszego zawodu utwierdza w społeczeń-
stwie przekonanie o poszanowaniu prawa”. Przy-
pomniał też, że adwokatura domagała się zmian w
zakresie prawnych rozwiązań dotyczących gwaran-
cji praw obywatelskich wiele lat przed wydarzenia-
mi sierpnia 1980.
Od 1.07.1973 do śmierci A. był wykładowcą pro-
cedury cywilnej podczas szkoleń aplikantów adwo-
kackich. Podczas Zgromadzenia Delegatów WIA
we Wrocławiu 24.04.1973 uchwalono, że A. „do-
brze się zasłużył Dolnośląskiej Adwokaturze”.
W latach 70. i 80. był obrońcą w procesach po-
litycznych. Stanisław Kuchta wspominał: „Z dnia
na dzień, On, znakomity cywilista, wyborny znaw-
ca procesu cywilnego, stał się odważnym i wybit-
nym obrońcą w karnych procesach politycznych
owego czasu. W obronach tych plonowały zalety
Jego charakteru, wielka wiedza prawnicza, odwa-
ga cywilna i bezkompromisowość. Najważniejsza
w jego życiu stawała się wówczas służba pokrzyw-
dzonym”. W l. 1981–1986 A. bronił m.in. w proce-
sach: Leszka Żołyniaka, prof. Andrzeja Wiszniew-
 Afenda, Agacka-indecka
skiego (prorektora Politechniki Wrocławskiej), Li-
dii Siennickiej, Władysława Frasyniuka, Jerzego
Piaseckiego, doc. Bolesława Gleigewichta, Janu-
sza Ferdynanda Peronia, Alicji Jakubiszyn, Bar-
bary Labudy. Wiele z nich dotyczyło strajków na
uniwersytecie. Najbardziej znany jest proces Wła-
dysława Frasyniuka. Rozprawa toczyła się w trybie
doraźnym przed Sądem Wojewódzkim we Wrocła-
wiu od 15 do 24.11.1982. Oskarżał Andrzej Kaucz,
a bronili A. i Henryk Rossa. W składzie sędziow-
skim byli zaś Bogusław Włoczewski, Marian Mi-
zio i Bogdan Barton. A. wygłosił podczas posie-
dzenia 21.11.1982 głośne przemówienie, które spi-
sano i wydano w podziemnej prasie i w ramach Bi-
blioteki Komitetu Helsińskiego w Polsce w zbio-
rze pt. Nie możemy milczeć. W przemówieniu tym
A. przeprowadził wykładnię przepisów stanu wo-
jennego, wskazując, że są one niezgodne z Kon-
stytucją PRL, Kodeksem karnym, Aktem Koń-
cowym KBWE i konwencjami międzynarodowy-
mi ONZ. Frasyniuk i jego obrońcy utrzymywali,
że działalność związkowa jest legalna, nielegalny
jest zaś stan wojenny. Wówczas A. powiedział cy-
towane potem wielokrotnie słowa: „Niewielka gru-
pa osób, tworzących Radę Państwa, ponad społe-
czeństwem i ponad Sejmem, w ciągu kilku godzin
zmieniła obowiązujący w Polsce stan i porządek
prawny”.
W 1983 wszczęto przeciw A. (wówczas wicedzie-
kanowi) postępowanie dyscyplinarne i decyzją Mi-
nistra Sprawiedliwości tymczasowo zawieszono go
w czynnościach zawodowych za „nadużycie wol-
ności słowa i użycie zwrotów obrażających Radę
Państwa”. W związku z tym, że A. został dzieka-
nem ORA we Wrocławiu, sprawę przekazano do
rozpoznania SDIA w Poznaniu. SDIA orzekał w
składzie: adw. Jan Jujka, adw. Bolesław Urbano-
wicz, adw. Eugeniusz M. Michałek (sprawozdaw-
ca). Pierwszą decyzją SDIA było uchylenie decy-
zji MS. Ogromną rolę w takim załatwieniu spra-
wy odegrał rzecznik dyscyplinarny NRA adw. Jan
Ciećwierz, którego oskarżenie w wydźwięku swoim
było odbierane jako pochwała postawy A.
A. był znakomitym znawcą prawa cywilnego,
człowiekiem bardzo pracowitym, oddanym obro-
nie praw i wolności obywatelskich, erudytą o sze-
rokich zainteresowaniach historycznych, muzycz-
nych. Był członkiem Wrocławskiego Komitetu
Obywatelskiego „Solidarność”. Od 1989 do śmier-

T. III/z. 1
ci był sędzią Trybunału Stanu. Odznaczony m.in.
Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski,
Srebrnym i Złotym Krzyżem Zasługi, Złotą Od-
znaką ZPP i Złotą Odznaką „Adwokatura PRL”.
A. zmarł 5.05.1990 we Wrocławiu. Był trzykrot-
nie żonaty. W małżeństwie z Haliną z d. Kielman
(2.04.1921–25.07.1949) miał córkę Elżbietę (ur.
1949). Drugą żoną A. była Joanna z d. Klimosch,
z którą miał syna Wojciecha (ur. 1983, nie żyje).
Trzecią żoną A. była Anna Naumowicz (nie mie-
li dzieci).
Uchwałą z 9.06.1990 NRA stwierdziła, że A. „do-
brze zasłużył się Adwokaturze Polskiej”. 3.05.2009
został pośmiertnie odznaczony przez Prezydenta
RP L. Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim Or-
deru Odrodzenia Polski.
Adam Redzik
AIA we Wrocławiu, Akta osobowe; A. Afenda [Wspomnie-
nie o procesie Władysława Frasyniuka i tym co było po proce-
sie], „Palestra” 1990, nr 6–7, s. 43–44; K. Golańska, Niewinny
boi się bardziej, Warszawa 1976, s. 138; http://trybunalstanu.
pl/SitePages/Poprzednie%20kadencje.aspx [2016.08.13]; in-
formacje od wnuczki adw. Anny Afenda-Jakubczyk; S. Kuch-
ta, Stanisław Afenda, „Palestra” 1990, nr 6–7, s. 22–24; Nie
możemy milczeć… (z ławy obrończej) – przemówienia w pro-
cesach politycznych 1981–1986, Oficyna Wydawnicza „Poko-
lenie” 1989; B. Maciejewska, Wrocław walczy o wolność, Pro-
fil 2005, s. 53; E. M. Michałek, Adwokat Stanisław Afenda,
„Palestra” 2002, nr 7–8, s. 116–121; [Przemówienie adw. Sta-
nisława Afendy podczas procesu Władysława Frasyniuka wy-
głoszone 21 listopada 1982 przed SW we Wrocławiu, a spisane
z nagrania magnetofonowego przez Bogusława Wiśniewskie-
go], „Palestra” 1990, nr 6–7, s. 26–43; M. Urbanek, Wywiad z
adw. Stanisławem Afendą, „Odra” 1989, nr 12, s. 12–15 (prze-
druk: „Palestra” 1990, nr 6–7, s. 45); Zestawienie obron adw.
Stanisława Afendy w sprawach politycznych, „Palestra” 1990,
nr 6–7, s. 25–26.
Agacka-Indecka Joanna (1964–2010),
adwokat w Łodzi, znawczyni prawa karnego, pre-
zes NRA w l. 2007–2010, zginęła w katastrofie
smoleńskiej 10.04.2010.
Ur. 18.12.1964 w Łodzi w rodzinie lekarza Zbi-
gniewa Agackiego i adw. Elżbiety Agackiej-Gaj-
dowskiej. Ukończyła IV Liceum Ogólnokształcą-
ce im. Emilii Sczanieckiej w Łodzi, po czym roz-
poczęła studia prawnicze na Uniwersytecie Łódz-
kim, które ukończyła z tytułem zawodowym ma-
gistra 29.06.1988. W okresie studiów pracowała
w Kole Naukowym Młodych Prawników oraz w
komitecie redakcyjnym „Biuletynu Koła Nauko-
T. III/z. 1 agacka-indecka
wego Młodych Prawników”. W samorządzie stu-
denckim kierowała pracą Sądu Koleżeńskiego. W
1985 otrzymała za działalność w samorządzie list
gratulacyjny od rektora UŁ. Adw. Dariusz Woj-
nar wspomina problemy, z jakimi musieli się zmie-
rzyć, by uzyskać zgodę na publikację wspomniane-
go „Biuletynu”. Było to pierwsze pismo studenckie
powstałe po 1981, które było pismem niezależnym,
chociaż ukazało się w oficjalnym obiegu, gdyż Uni-
wersytet Łódzki wyraził oficjalnie zgodę na powie-
lenie przygotowywanych w warunkach domowych
matryc „Biuletynu” (egzemplarze pisma zachowa-
ły się w Bibliotece Wydziału Prawa UŁ).
Joanna Agacka-Indecka
W l. 1988–2001 była asystentem w Katedrze Po-
stępowania Karnego UŁ. W tym czasie opubliko-
wała m.in.: Zakaz reformationis in peius a postępo-
wanie nakazowe (1992); Ocena karnoprocesowych
praw jednostki w świetle XIV poprawki do Konstytu-
cji USA, Reguły postępowania dowodowego – prze-
szukanie (1995); Wyjaśnienia oskarżonego – pomó-
wienie (1994). W późniejszych latach wiele tekstów
na temat adwokatury zamieściła w „Palestrze” oraz
w „Kronice” – czasopiśmie wydawanym przez IA w
Łodzi, w którego powstaniu uczestniczyła. Pismo
Izby Adwokackiej w Łodzi „Kronika” było pierw-
szym izbowym czasopismem w Polsce. W następ-
nych latach powstały czasopisma innych izb adwo-
kackich (Kielce, Gdańsk, Poznań, Wrocław).
Uchwałą ORA w Łodzi z 24.09.1991 A.-I. wpisa-
na została na listę aplikantów adwokackich. Apli-
kację odbywała do 1995. W okresie aplikacji była
uczestniczką programu współpracy adwokatury

polskiej i amerykańskiej pn. „Human Right and
Practice Intership”, koordynowanego przez Komi-
sję Praw Człowieka przy NRA, której w 1994 zo-
stała członkiem. W ramach programu wyjechała
do USA, gdzie odbyła praktyki w Public Defender
Office (Biurze Obrońców z Urzędu) oraz w Insty-
tucie Prawa Karnego Międzynarodowego De Paul
University, Chicago, Illinois, pod kierunkiem prof.
Cherifa Bassiouniego. Odbyła też staż w Wielkiej
Brytanii. W l. 2003–2004 odbyła szkolenie na peł-
nomocnika Międzynarodowego Trybunału Karne-
go w Akademii Prawa Europejskiego w Trewirze.
W styczniu 1996 zdała egzamin adwokacki, a
9.02.1996 uzyskała zgodę MS na prowadzenie in-
dywidualnej kancelarii adwokackiej w Łodzi. Od
początku angażowała się w działalność samorządu.
Na Zgromadzeniu IA w Łodzi 9.06.2001 wybrana
została członkiem ORA. W czasie kadencji zapo-
czątkowała prace Komisji Prawnej przy ORA oraz
cykl Ogólnopolskich Konferencji Komisji Praw-
nych okręgowych rad adwokackich, które miały
na celu stworzenie forum dyskusyjnego i opinio-
twórczego podejmującego zagadnienia związane z
problematyką prawną i legislacyjną dotyczącą ad-
wokatury. Na kolejnym Zgromadzeniu IA w Łodzi,
15–16.05.2004, również została wybrana do ORA
i wkrótce została wicedziekanem. Urząd ten spra-
wowała do grudnia 2004, kiedy to podczas Krajo-
wego Zjazdu Adwokatury (20–21.11.2004) wybra-
na została do NRA i wkrótce potem została wice-
prezesem NRA w kadencji 2004–2007. W ORA w
Łodzi, ale także potem w łonie NRA A.-I. inicjo-
wała wiele przedsięwzięć, które pozostawiały trwa-
ły ślad oraz wywierały wpływ na opinie środowiska,
jak w przypadku Komisji Prawnych.
Od 2003 A.-I. uczestniczyła w pracach parla-
mentarnych – najpierw jako ekspert, później jako
przedstawiciel samorządu adwokackiego. Od 2006
przewodniczyła Komisji ds. Prac Parlamentarnych
przy NRA. Uczestniczyła w debatach nad wielo-
ma projektami legislacyjnymi z zakresu prawa kar-
nego, administracyjnego, cywilnego. Wielokrotnie
była delegatem na międzynarodowe konferencje i
kongresy adwokackie. Znała biegle język angiel-
ski, niemiecki i rosyjski.
Podczas Krajowego Zjazdu Adwokatury
24.11.2007 A.-I. wybrana została prezesem NRA.
Wówczas też otrzymała Wielką Odznakę „Ad-
wokatura Zasłużonym”. W 2008 „Puls Biznesu”
 agacka-indecka, allerhand
uznał A.-I. za jedną z 10 najbardziej wpływowych
kobiet w Polsce. Współpracowała jako przedstawi-
cielka Adwokatury Polskiej z CCBE, IBA i UIA.
27.06.2009 odznaczona została przez Prezydenta
RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Kawalerskim
Orderu Odrodzenia Polski. 15.02.2010 została po-
wołana do składu Komisji Kodyfikacyjnej Prawa
Karnego przy Ministrze Sprawiedliwości.
A.-I. potrafiła swoją osobowością jednoczyć
środowisko adwokackie i mobilizować do wysił-
ku wokół poprawy społecznego odbioru adwoka-
tury. W czasie jej kadencji wypracowano jednoli-
ty system zewnętrznej wizualizacji, czyli Znak Ad-
wokatura Polska, zorganizowano ogólnopolską ak-
cję pro bono oraz powstał elektroniczny rejestr ad-
wokatów.
Zginęła w katastrofie rządowego samolotu TU
154-M w Smoleńsku 10.04.2010 w drodze na ob-
chody 70. rocznicy zbrodni katyńskiej. Pochowana
została na Starym Cmentarzu w Łodzi.
16.04.2010 została pośmiertnie odznaczona
Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
W tym samym roku Krajowa Rada Sądownictwa
uhonorowała A.-I. medalem „Bene Merentibus
Iustitiae – Zasłużony dla Wymiaru Sprawiedliwo-
ści”, a Minister Sprawiedliwości Krzyszof Kwiat-
kowski – Srebrnym Medalem Pamiątkowym. W
2011 imieniem A.-I. nazwano plac przed Sądami
Apelacyjnym i Okręgowym w Łodzi, co nastąpiło
na podstawie uchwały Łódzkiej Rady Miejskiej z
27.04.2011. Imię A.-I. nosi sala posiedzeń NRA. W
2016 NRA i DUX wydali płytę z nagraniami orga-
nowymi prof. Andrzeja Białki dokonanymi w Koś-
ciele św. Mateusza w Łodzi, dedykowaną A.-I.
W małżeństwie z Krzysztofem Indeckim, pro-
fesorem i kierownikiem Katedry Prawa Karnego
UŁ, miała córkę Katarzynę (ur. 1997), studentkę
prawa (UŁ) i kryminologii (UwB).
Adam Redzik
AIA w Łodzi, Akta osobowe; 60 lat Izby Adwokackiej w Ło-
dzi, Łódź 2009, s. 89–91; Adwokaci Polscy Ojczyźnie, s. 222–
223; „Palestra” 2010, nr 4; Redzik, Zarys historii samorządu
adwokackiego, s. 193–194; Redzik, Kotliński, Historia Adwo-
katury, s. 253, 351, 360, 361, 375; Relacja adw. D. Wojnara.
Allerhand Joachim Herman (1897–1970),
adwokat we Lwowie i w Krakowie, asystent na Wy-
dziale Prawa UJK we Lwowie, znawca prawa cywil-

T. III/z. 1
nego i cywilnego procesowego, oficer WP, uczest-
nik wojny 1920 i wojny obronnej 1939, obrońca w
procesach politycznych lat stalinowskich.
Ur. 6.05.1897 we Lwowie w rodzinie kandyda-
ta do adwokatury Maurycego Allerhanda (1868–
1942) i Salomei z Weintraubów, jako jedno z dwoj-
ga dzieci. Siostrą A. była Maria Anna po mężu Fel-
ler (ur. 1896, zamordowana w 1942).
Joachim Herman Allerhand
Ukończył gimnazjum we Lwowie w 1915, a na-
stępnie Wydział Prawa na tutejszym uniwersytecie,
gdzie uzyskał też stopień doktora praw. W czasie
studiów słuchał wykładów profesorów: Władysła-
wa Abrahama, Oswalda Balzera, Juliusza Maka-
rewicza, Stanisława Starzyńskiego, Kamila Stefki,
Ernesta Tilla i innych. W l. 1924–1936 był asysten-
tem starszym wolontariuszem w Katedrze Proce-
su Cywilnego na WPr UJK, kierowanej przez prof.
Kamila Stefkę. Prowadził ćwiczenia z prawa cywil-
nego procesowego. Jednocześnie po odbyciu sied-
mioletniej kandydatury wpisany został w 1930 na
listę adwokacką IA we Lwowie i podjął praktykę
w indywidualnej kancelarii. Oprócz znacznej prak-
tyki adwokackiej publikował też na łamach prasy
prawniczej, m.in.: Kilka uwag procesowych z powo-
du utworzenia przedsiębiorstwa „Polskie Koleje Pań-
stwowe” („Głos Prawa” 1927, nr IV, s. 135–139),
Dwie kwestie z międzynarodowego prawa proceso-
wego (1. Wykładnia wyroku. 2. Podjęcie zawieszo-
nego postępowania) (PPC 1934, s. 619–621); Prze-
pisy przejściowe dekretu o usprawnieniu postępowa-
nia sądowego (PPC 1939, s. 101–107) oraz odpo-
wiedzi na pytania prawne publikowane na łamach
T. III/z. 1 allerhand
PPC (Czy można zwrócić pismo stronie, która skła-
da należną opłatę po upływie tygodnia od dnia dorę-
czenia jej wezwania o uiszczenie, ale przed wydaniem
postanowienia o zwróceniu pisma? – PPC 1937, s.
56; Czy w razie odjęcia dłużnikowi zarządu nierucho-
mości, z której prowadzi się egzekucję, i ustanowienia
zarządcy można od wierzyciela żądać złożenia sumy,
potrzebnej na prowadzenie zarządu? – PPC 1938, s.
751; Czy sprawy, w których przed wejściem w życie
dekretu o usprawnieniu postępowania sądowego roz-
prawy w sądzie 2 instancji wyznaczano na czas, kie-
dy dekret już obowiązuje, powinny być rozpatrywane
przez skład trzech sędziów, jeżeli wartość przedmiotu
zaskarżenia mieści się w granicach od 500 do 1500
zł? – PPC 1939, s. 112–113; Czy można dodatkowo
uiścić opłatę w wysokości stałej, jeżeli przewodniczą-
cy nie wydał jeszcze zarządzenia zwrotu pisma, nie-
opłaconego należycie? – PPC 1939, s. 177–178).
16.08.1919 zgłosił się na ochotnika do Wojska
Polskiego. Służył w 5. pp Legionów, a następnie w
40. pp w stopniu podporucznika. Walczył w wojnie
1920 i odznaczony został Medalem za wojnę 1920.
Należał do lwowskiego oddziału Związku Żydów
Uczestników Walk o Niepodległość Polski.
We wrześniu 1939 jako oficer w Wojsku Polskim,
w niewoli sowieckiej, niemal cudem uniknął śmier-
ci w Katyniu.
Po powrocie do Lwowa podjął pracę jako kie-
rownik artelu „Kultigruszka” (tak napisał w życio-
rysie) i pracował tam do lipca 1941.
Po wkroczeniu do Lwowa wojsk niemieckich
wielokrotnie aresztowany i bity. Jesienią 1941 za-
mieszkał wraz z rodziną w getcie lwowskim.
W sierpniu 1942 wraz z żoną i synem Leszkiem
uciekli z getta. Ukrywał się jako oficer Wojska Pol-
skiego pod fałszywym nazwiskiem Paweł Jan Mro-
zowski i od września 1942 do lipca 1944 pracował
w tartaku w Jaworowie jako robotnik i trakowy.
W tym czasie żona z synem ukrywali się w wielu
miejscach na „aryjskich metrykach” na nazwiska:
Wanda Janikowska oraz Bazyli Szczepański (syn
siostry). Pomagał im kolejarz o nazwisku Sieczko,
który załatwił też dla żony A., Zinajdy, legitymację
kolejową (dowód tożsamości i jednocześnie dowód
pracy) na nazwisko Janikowska-Sieczko. Leszek
Allerhand wspominał, że od sierpnia 1942 do lip-
ca 1944 przebywał z matką w ponad 30 miejscach
ukrycia. Wkrótce po wyparciu Niemców ze Lwo-
wa rodzina Joachima połączyła się. Joachim pod-

jął pracę w odtwarzanych artelach i tam pracował
do marca 1945.
W kwietniu 1945 wraz z rodziną przyjechał do
Krakowa. W Powiatowym Oddziale Państwowe-
go Urzędu Repatriacyjnego w Krakowie zareje-
strował siebie oraz rodzinę 30.05.1945. Początko-
wo mieszkali w Hotelu Europejskim (kwiecień–
czerwiec), a następnie w przydzielonym mieszka-
niu przy ul. Krupniczej 3/7 (w zgłoszeniu nowego
adresu zamieszkania w rubryce wyznanie wpisał
rzymskokatolickie). Wkrótce A. wpisał się na li-
stę adwokatów IA w Krakowie, od 1953 był człon-
kiem ZA nr 6. Został też obrońcą wojskowym i ofi-
cerem LWP. Wierząc początkowo w prawo, srodze
się zawiódł, gdy wbrew dowodom, logice i poczuciu
sprawiedliwości skazywano na kary śmierci jego
klientów. Bronił m.in. przed Wojskowym Sądem
Rejonowym w Krakowie Edwarda Kuczyńskiego
z zarzutu dezercji i nielegalnego przekroczenia
granicy (został skazany na śmierć 25.02.1948, ale
postanowieniem SN z 7.04.1948 wyrok uchylono
i przekazano do ponownego rozpatrzenia. Osta-
tecznie skazany 20.05.1948 na 12 lat więzienia. Na
wolność wyszedł w 04.1954), Lucjana Śląskiego
(z urzędu), kierownika kolportażu prasy przy IV
Zarządzie Głównym WiN (skazany 31.01.1949 na
śmierć, potem amnestionowany, na wolność wy-
szedł w czerwcu 1956) oraz partyzanta z oddzia-
łu „Wiarusy” Stanisława Samborskiego (skazany
przez skład pod przewodnictwem Juliana Polana-
-Haraschina na śmierć 13.04.1947, wyrok wykona-
no 20.12.1947).
Szczególnie zabolał go przypadek siedemna-
stoletniego chłopca, który został skazany tylko za
to, że znaleziono u niego karabin. Karabin ów był
uszkodzony i pochodził z pamiątek rodzinnych po
I wojnie światowej, co jednak wojskowego sądu nie
interesowało. Coraz bardziej ograniczał praktykę.
Zaczął się też specjalizować w obronach nielet-
nich. Gdy syn Leszek po zdaniu matury radził się
go co do kierunków studiów, stanowczo odradzał
mu prawo. W kancelarii, do której zaprosił wów-
czas również swojego przyjaciela ze Lwowa pro-
fesora Kazimierza Przybyłowskiego (zob.), wykła-
dającego od 1945 na UJ, oświadczył synowi, że nie
jest dobrze studiować prawo w czasach, gdy jest
ono bezprawiem, w czym wspierał go prof. Przy-
byłowski. W efekcie syn poszedł na studia medycz-
ne, ale i to nie okazało się łatwe... z powodu inteli-
 allerhand, askanas T. III/z. 1

genckiego pochodzenia. Od pierwszego roku stu- RP), por. AK ps. „Gryf”, doktor nauk prawnych,
diów syn pracował. społecznik związany z Płockiem, historyk regiona-
Politycznie związany z SD od 24.09.1947, gdzie lista, historyk prawa, meloman, mecenas sztuki.
był formalnie kierownikiem szkolenia ideologicz- Ur. 7.03.1909 w Płocku w rodzinie od poko-
nego oraz od 1949 wiceprezesem Komitetu Miej- leń związanej z Płockiem Lajzera Alfonsa (1880–
skiego SD. Był też członkiem prezydium miejskie- 1937), muzyka, kompozytora, działacza Klubu Ar-
go Komitetu Obrony Pokoju, członkiem TPPR. tystycznego Płocczan, i Apolonii z d. Zorskiej (zm.
Praktyka adwokacka nie przynosiła A. satys- 1957). Matka ukończyła studia w Krakowie, była
fakcji takiej jak przed wojną, ani też dostatecz- skrzypaczką i znaną działaczką oświatową w Pło-
nych środków finansowych. Przez pewien czas cku w l. 1903–1918. Miała zapewne duży wpływ na
był wspierany finansowo przez RA w Krakowie. syna. Po zdobyciu wiedzy elementarnej w domu
W ostatnich latach życia niemal zaprzestał praktyki.
Ostatnie miesiące życia schorowany spędził na Od-
dziale Chorób Płuc w Zakopanem, gdzie od 1962
mieszkał i pracował jego syn Leszek. Tam zmarł
11.08.1970, a zgon stwierdził syn. Pochowany zo-
stał 13.08.1970 na Cmentarzu Żydowskim przy ul.
Miodowej w Krakowie. Podczas pogrzebu przema-
wiał m.in. dziekan ORA dr Stefan Kosiński.
Z małżeństwa z Zinajdą Rubinstein (1908–
1978) pozostawił syna Leszka (ur. 1932), doktora
medycyny, autora kilku książek, filmów oraz m.in.
jednego z fundatorów fundacji prawniczej Instytut
Allerhanda (Instytut Zaawansowanych Studiów
Prawnych im. prof. Maurycego Allerhanda).
Adam Redzik Stefan Kazimierz Askanas

L. Allerhand, Żydzi Lwowa. Opowieść, przedmowa Adam

Redzik, zredagował i uzupełnił Janusz Kanimir, Kraków–
Warszawa 2010; Maurycy Allerhand, Leszek Allerhand, Za-
piski z tamtego świata. Zagłada we Lwowie w dzienniku Pro-
fesora i wspomnieniach jego wnuka, posłowie Adam Redzik,
Kraków: Instytut Allerhanda, Wydawnictwo Wysoki Zamek
2011, ss. 168; DALO, f. 26, op. 5, sp. 12 – Akta osobowe;
J. Dutka, M. Zakrzewski, Skazani na karę śmierci przez Woj-
skowy Sąd Rejonowy w Krakowie w latach 1946–1955, Kraków
2008, s. 62, 66, 68; Informacje od syna dr. Leszka Allerhanda;
Milewski, Redzik, Themis i Pheme; A. Redzik, W sprawie oko-
liczności śmierci profesora Maurycego Allerhanda, „Kwartal-
nik Historii Żydów” 2005, nr 2 (214), s. 174–183; A. Redzik,
Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwo-
wie, Warszawa: C.H. Beck 2009; tenże, Wydział Prawa Uni-
wersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, Lublin 2006; ten-
że, Nauki prawne na Uniwersytecie Lwowskim, (w:) Univers-
itati Leopoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversa-
rium suae fundationis celebranti in memoriam, Kraków: PAU
2011, s. 145–183; Żydzi bojownicy o niepodległość Polski. Ilu-
strowana monografia w opracowaniu zbiorowym, pod red.
N. Gettera, J. Schalla, Z. Schippera, Lwów 1939, wyd. 2 (re-
print), Warszawa 2002, s. 329.
Askanas Stefan Kazimierz (1909–1994), ad-
wokat w Gąbinie i w Płocku, sędzia i prokurator (II
rodzinnym A. kontynuował naukę w I Państwo-
wym Gimnazjum im. Władysława Jagiełły w Pło-
cku, które ukończył maturą w 1927. W czasie na-
uki szkolnej pobierał dodatkowe lekcje muzyki, ry-
sunku, malarstwa i języków obcych. Działał też w
harcerstwie i współpracował z młodzieżowymi pis-
mami „Echo Szkolne” i „Do Czynu”, w których za-
mieścił pierwsze artykuły podpisane pseudonimem
„KASK”. Był też sportowcem (pływanie i lekkoat-
letyka), znawcą fotografii oraz fotografem amato-
rem. Z czasów szkolnych pozostała na zawsze przy-
jaźń z poetą Władysławem Broniewskim, history-
kiem sztuki ks. Lechem Grabowskim oraz filmow-
cem, pisarzem, artystą i filozofem Stefanem The-
mersonem.
Jesienią 1927 A. zapisał się na Wydział Prawa
UW. Studia prawnicze ukończył w 1931 (w czasie
studiów cenił sobie szczególnie wykłady z prawa
karnego i z prawa rzymskiego) i rozpoczął aplika-
cję sądową w okręgu SO w Płocku. Ukończył ją w
1933 egzaminem sędziowskim z wynikiem celują-


T. III/z. 1 Askanas
cym. Następnie był asesorem sądowym, a potem
podprokuratorem w Płocku i w Mławie. W 1937
zrezygnował z prokuratury i 24.05.1937 wpisany
został na listę adwokatów IA w Warszawie z sie-
dzibą w Gąbinie koło Płocka. Zawód w Gąbinie
wykonywał do wybuchu II wojny światowej, specja-
lizując się w sprawach handlowych i cywilnych.
W okresie okupacji niemieckiej został wysied-
lony do obozu w Działdowie, a potem na Kielec-
czyznę. Stamtąd przedostał się pod Warszawę i za-
mieszkał z matką w Woli Grzybowskiej. Używał w
tym czasie nazwiska Kazimierz Kalinowski i pra-
cował w urzędzie gminnym w Sulejówku. Został
wówczas żołnierzem AK, ps. „Gryf”. Działał mię-
dzy Rembertowem a Mińskiem Mazowieckim. Był
sprawnym organizatorem, koordynował też akcję
dywersyjną prowadzoną przez AK, organizował
podchorążówkę. Awansowany został do stopnia
porucznika czasu wojny i odznaczony Krzyżem
Walecznych.
Wkrótce po zakończeniu wojny A. przybył do
Płocka. Zarejestrował się też w IA w Warszawie
i został powołany na stanowisko delegata ORA
w Warszawie na okręg SO w Płocku (był nim do
1954). Już w 1945 został radcą prawnym Prezy-
dium Miejskiej Rady Narodowej, na którym to
stanowisku pracował do 1965. W l. 1945–1947 był
też członkiem (radnym) Miejskiej Rady Narodo-
wej. W 1945 należał do współzałożycieli Towarzy-
stwa Przyjaciół Żołnierza w Płocku.
W 1951 i ponownie 20.10.1954 został powoła-
ny na członka RA w Warszawie i pozostał nim do
1956. Był też zastępcą członka Wojewódzkiej Ko-
misji Dyscyplinarnej RA w Warszawie (od 1960 do
1964), a następnie członkiem tejże komisji (1964–
1967). Zasiadał też w Komisji Egzaminacyjnej RA
w Warszawie, Komisji Doskonalenia Zawodowe-
go (był jej wiceprzewodniczącym ds. ośrodków za-
miejscowych). Po 1967 przez kadencję był człon-
kiem Wyższej Komisji Dyscyplinarnej.
W 1952 A. był jednym z inicjatorów utworzenia
pierwszego ZA w Płocku, czyli ZA nr 1 (siedzibę
miał początkowo w budynku Sądu Powiatowego
w Płocku przy pl. Narutowicza 6), uruchomione-
go 1.07.1952. Początkowo ZA liczył ośmiu adwo-
katów, potem liczba zwiększała się. 8.10.1967 z ini-
cjatywy A. NRA, RA w Warszawie, Redakcja „Pa-
lestry” i zespoły adwokackie w Płocku, Ciechano-
wie, Gostyninie i Płońsku zorganizowały I Konfe-

rencję Regionalną Adwokatury w Płocku. Odby-
wała się ona w gmachu Towarzystwa Naukowego
Płockiego (pl. Narutowicza 8). Od ok. 1975 siedzi-
ba ZA nr 1 znajdowała się w kamienicy przy Tum-
skiej 6 (na I piętrze). W 1977 A. zorganizował uro-
czysty jubileusz 25-lecia ZA nr 1. Kierownikiem
ZA nr 1 w Płocku A. był od 1952 do końca grudnia
1983 (ustąpił razem z zastępcą kierownika Alfon-
sem Żółtowskim). W następnych latach kierowni-
kiem ZA był m.in. Andrzej Siemiński.
W związku z reformą administracyjną z 1975 A.
zaangażował się w utworzenie w Płocku izby ad-
wokackiej, zbijając umiejętnie argumenty zwolen-
ników utworzenia jej we Włocławku. Potem został
pełnomocnikiem ds. organizacji IA w Płocku, obej-
mującej teren województw płockiego i ciechanow-
skiego.
W 1971 NRA powołała A. w skład Komisji ds.
nowelizacji ustawy o ustroju adwokatury oraz roz-
porządzenia MS o zespołach adwokackich. Od
1976 był też członkiem Rady Programowej OBA
przy NRA (potem przekształconej w Radę Nauko-
wą). W 1983 A. był delegatem na KZA i zasiadał
w Prezydium Zjazdu.
Oprócz wykonywania zawodu adwokata A. był
już od 1927 członkiem działającego od 1820 To-
warzystwa Naukowego Płockiego (dalej TNP),
uczestnikiem odczytów i dyskusji (sam również
wygłaszał referaty), a po II wojnie światowej jed-
ną z najważniejszych postaci TNP. W 1955 utwo-
rzono w Płocku oddział Polskiego Towarzystwa Hi-
storycznego, którego prezesem został A. (główny
organizator oddziału) i był nim do 1963.
Z inicjatywy A. na posiedzeniu Zarządu TNP
13.04.1955 utworzono samodzielną Komisję Ba-
dań nad Powstaniem i Rozwojem Płocka, któ-
rej A. został przewodniczącym. Z jego też inspi-
racji powstał organ Komisji, kwartalnik „Notat-
ki Płockie”, którego pierwszy zeszyt ukazał się w
1956 (początkowo z dopiskiem „Biuletyn Komi-
sji Badań nad Powstaniem i Rozwojem Płocka”).
Jako przewodniczący Komisji zorganizował w dn.
30.11.–1.12.1956 we współpracy z Instytutem Hi-
storii Kultury Materialnej PAN konferencję po-
święconą dziejom Płocka, w której uczestniczyło
ok. 150 osób, a wśród referentów byli m.in. uczeni:
Aleksander Gieysztor, Witold Hensel i Stanisław
Herbst. Konferencja zapoczątkowała badania ar-
cheologiczne w Płocku. Podczas konferencji prof.
 askanas
Gieysztor zaproponował, aby wykonać odlew słyn-
nych „drzwi płockich”, wykonanych w połowie XII
w. w Magdeburgu dla płockiej katedry, które znaj-
dowały się (i znajdują) w Nowogrodzie Wielkim (w
soborze św. Zofii) i umieszczenie owego odlewu w
katedrze płockiej (tak też się stało w 1982). Bada-
nia oryginalnych drzwi wykonał A., który udał się
w tym celu do ZSRS, a wyniki owych badań opub-
likował w formie książkowej. Z dniem 1.01.1959
Komisja Badań nad Powstaniem i Rozwojem Pło-
cka została włączona do TNP, a jej organ „Notatki
Płockie” stał się organem TNP. A. był redaktorem
czasopisma do 1968, wspierany przez prezesa TNP,
także adwokata, Tadeusza Gierzyńskiego. W TNP
wyodrębniono Komisję Badań Naukowych, którą
kierował A. Został on też pierwszym wicepreze-
sem TNP do spraw naukowych i był nim do 1984.
W l. 1960–1968 A. pracował także w Komitecie Ba-
dań Rejonów Uprzemysłowionych PAN.
Wypada odnotować, że w 1968 (po śmierci adw.
Gierzyńskiego, zm. 7.05.1968) A. – będący lide-
rem intelektualnym TNP – był naturalnym kandy-
datem na prezesa Towarzystwa, a jednak „ustąpił”
na rzecz Jakuba Chojnackiego, wymawiając się sta-
nem zdrowia. W literaturze wskazuje się, że na de-
cyzję A. mogła mieć zasadniczy wpływ wyreżysero-
wana przez Gomułkę nagonka antysemicka, któ-
rą niewątpliwie bardzo przeżywał. Potwierdzają to
dokumenty archiwalne i relacje uczestników wyda-
rzeń. W 1968 na posiedzeniu zarządu TNP poin-
formowano, że „kierownictwo miasta i powiatu po-
stanowiło rekomendować na stanowisko prezesa
zarządu TNP towarzysza Jakuba Chojnackiego”.
Zdecydował nie najbardziej wówczas zasłużony dla
TNP A., ale partyjni włodarze Płocka.
28.03.1978 uroczyście obchodzono 50-lecie
członkostwa A. w TNP. W kolejnych latach w ra-
mach TNP i nie tylko A. wygłaszał liczne referaty,
np. Sztuka płocka epoki Kopernika (1973), Ostatnia
Sesja Sejmu Królestwa Polskiego 23 września 1831
roku w Płocku (1981). Wiele miejsca w swoich ba-
daniach poświęcał powstaniom narodowym, m.in.
uważał, że wydarzenia lat 1905–1907 były czwar-
tym powstaniem narodowym.
A. był także muzykiem i melomanem. W 1945
razem z Tadeuszem Paciorkiewiczem zakładał Lu-
dowy Instytut Muzyczny im. Karola Szymanow-
skiego i został jego prezesem. Był nim do prze-
kształcenia placówki w 1950 w Państwową Szko-

T. III/z. 1
łę Muzyczną I st. im. Karola Szymanowskiego.
W następnych latach A. nadal działał na rzecz kul-
tury muzycznej w Płocku. We wspomnieniach po-
jawia się informacja, że był działaczem Płockiego
Towarzystwa Muzycznego, zostając potem człon-
kiem honorowym tegoż. Od 1931 działał też w
Klubie Artystycznym Płocczan – w sekcji literatu-
ry i plastyki. W l. 1968–1976 A. należał do Rady
Ośrodka Badań Naukowych Mazowieckiego To-
warzystwa Kultury.
A. był autorem wielu prac naukowych i popu-
larnonaukowych z zakresu historii Płocka, najczęś-
ciej wydawanych przez Towarzystwo Naukowe Pło-
ckie, m.in.: Dziesięć wieków Płocka: wybrane tematy
(wyd. 3, Płock 1969), Brązowe drzwi płockie w No-
wogrodzie Wielkim (Płock 1971) oraz monumental-
na, wydawana kilkakrotnie opus vitae A., czyli Sztu-
ka Płocka (wyd. 3, Płock 1991). Opracowaniem łą-
czącym zainteresowania rodzinnym miastem i pra-
wem jest książka pt. Przestępczość w uprzemysła-
wianym mieście: przemiany w dynamice i strukturze
przestępczości dorosłych w Płocku w latach 1959–
1968, wydana przez Państwowe Wydawnictwo Na-
ukowe (Warszawa 1977). Książka była efektem kil-
ku lat badań [skutkujących cząstkowymi publika-
cjami, np. O przestępczości nieletnich na terenie
miasta Płocka i powiatu płockiego w okresie mię-
dzywojennym, „Notatki Płockie” 1965, nr 2 (32), s.
23–33], na podstawie których uzyskał w 1976 sto-
pień doktora nauk prawnych na UMK w Toruniu.
Pisał też z zakresu prawa karnego i kryminologii,
a także na tematy adwokackie, np. Szkic problema-
tyki socjologicznej zespołów adwokackich. W kwiet-
niu 1978 od OBA otrzymał wyróżnienie za osiąg-
nięcia twórcze.
A. był też mecenasem sztuki. Przez lata groma-
dził np. sztukę secesyjną, w tym użytkową, i organi-
zował tematyczne ekspozycje w muzeum płockim.
Był znakomitym gawędziarzem, autorem błyskot-
liwych fraszek. Pisał też dzienniki. Testamentem
swój księgozbiór przekazał Bibliotece im. Zieliń-
skich TNP.
Andrzej Siemiński wspominał, że „jego ogrom-
na wiedza i doświadczenie wywierały duży wpływ
na młodszych kolegów i koleżanki, kształtowały ich
poczucie sprawiedliwości i zrozumienie istoty pra-
cy adwokackiej”.
Za zasługi na polu działalności społecznej i na-
ukowej został odznaczony m.in. Złotym i Srebr-
T. III/z. 1 Askanas, Asłanowicz
nym Krzyżem Zasługi, Medalem Komisji Eduka-
cji Narodowej, Krzyżem Kawalerskim Orderu Od-
rodzenia Polski (1978) i Krzyżem Komandorskim
Orderu Odrodzenia Polski (1.02.1984). Otrzymał
też odznaczenia prawnicze i adwokackie: Złotą
Odznakę ZPP, złotą odznakę „Adwokatura PRL”
(1973), Medal z okazji 70-lecia Adwokatury Pol-
skiej (1988). Za zasługi dla Płocka został wpisa-
ny do „Złotej księgi zasłużonych dla m. Płocka”
(1988).
Zmarł 31.03.1994 w Płocku. Spoczął na cmenta-
rzu miejskim parafii św. Bartłomieja. Żoną A. była
Felicja Elżbieta z d. Otceten, artysta grafik. Miał
córkę Annę (po mężu Chmielewską).
4.03.1998 na ścianie budynku przy ul. Kole-
gialnej 9 w Płocku odsłonięto tablicę pamiątko-
wą z medalionem autorstwa prof. Alfreda Jasiona
oraz treścią: „W tym domu urodził się Kazimierz
Askanas 1909–1994, adwokat, naukowiec, pisarz,
badacz historii i kultury Mazowsza Płockiego, żoł-
nierz Armii Krajowej. Wybitnemu Płocczaninowi.
Rada Miasta Płocka, Okręgowa Rada Adwokacka,
Towarzystwo Naukowe Płockie, Klub Artystyczny
Płocczanin, Przyjaciele”.
W 100. rocznicę urodzin A. 8.10.2009 w siedzi-
bie TNP przy pl. Narutowicza 8 w Płocku ORA w
Płocku wspólnie z Towarzystwem Naukowym Pło-
ckim zorganizowała wieczór wspomnień poświę-
cony A. jako wybitnemu prawnikowi, uczonemu i
społecznikowi. Wydany został folder zawierający
krótką biografię A. zaczerpniętą z książki Andrze-
ja Jerzego Papierowskiego i Jerzego Stefańskiego
pt. Płocczanie znani i nieznani, ilustrowany zdjęcia-
mi z życia. Zorganizowano również wystawę zdjęć
i dokumentów związanych z A,. pochodzących ze
zbiorów Towarzystwa Naukowego Płockiego oraz
jego córki. A. wspominali m.in. adw. Jerzy Kejna i
adw. Andrzej Siemiński.
Adam Redzik
A. Askanas, Wspomnienia z pracy oświatowej w latach 1903–
1908, „Notatki Płockie” 1958, nr 3/9, s. 20–23; K. Askanas,
Etos Armii Krajowej, „Notatki Płockie” 1992, nr 1/150, s. 35;
tenże, Działalność naukowa Towarzystwa Naukowego Płockie-
go w czterdziestoleciu PRL, cz. 2, „Notatki Płockie” 1984, nr
4 (121); tenże, O potrzebie czasopism regionalnych, „Notatki
Płockie” 1956, nr 1, s. 3–4; tenże, Założenia i wyniki pracy Ko-
misji Badań nad Powstaniem i Rozwojem Płocka, (w:) Towa-
rzystwo Naukowe Płockie 1820–1830–1907–1957. Szkice i ma-
teriały, Płock 1957; tenże, W 70 rocznicę wznowienia działal-
ności Towarzystwa Naukowego Płockiego (1907–1977), „No-

tatki Płockie” 1978, nr 1 (94), s. 6–9; tenże, Towarzystwo Na-
ukowe Płockie w trzydziestoleciu Polski Ludowej, „Notatki Pło-
ckie” 1979, nr 3 (100), s. 25–51; tenże, Dwudziestopięciolecie
Notatek Płockich, „Notatki Płockie” 1981, nr 3 (120); J. Choj-
nacki, Kazimierz Askanas. Portret z kirem, „Tygodnik Płocki”
1994, nr 16, s. 4 (portret); tenże, Kazimierz Askanas (1909–
1994). Z żałobnej karty [fragmenty przemówienia pożegnal-
nego wygłoszonego nad otwartą mogiłą 8.IV.1994 r. przez
prezesa TNP dr. J. Chojnackiego], „Nowy Tygodnik Płocki”
1994, nr 17, s. 5 (fot.); M. Chudzyński, Stefan Kazimierz Aska-
nas popularyzator historii Płocka, „Notatki Płockie” 1998, nr
1/174, s. 37–40; tenże, 4 marca 1998 roku – dzień pamięci Ste-
fana Kazimierza Askanasa (1909–1994), „Notatki Płockie”
1998, nr 1/174, s. 34; A. Dorobek, Dżentelmen starej daty, „Ty-
godnik Płocki” 1994, nr 15, s. 5 (fot.); tenże, Z zagadnień mu-
zycznych Płocka, „Notatki Płockie” 1964, nr 3/29, s. 33–35;
M. Grala, Kazimierz Askanas, Portrety Płocczan, Płock 1993;
W. Grzegorczyk, J. Tymińska-Góralczyk, H. Żółtowska-Szo-
stek, 40-lecie Izby Adwokackiej w Płocku 1975–2015, Płock
2015, s. 49, 78, 136–151, 188–189; A. Kansy, Na marginesie
swobody. „Notatki Płockie” 1956–2011 – historia i polityka,
Warszawa 2012; Kto jest kim w Polsce 1984, Warszawa 1984,
s. 24; E. Mazur, Stefan Kazimierz Askanas 1909–1994, „Pa-
lestra” 1994, nr 5–6, s. 207–210; I. Nowak, J. Nowak, Z dzie-
jów Armii Krajowej w Inspektoracie Płocko-Sierpeckim, wyd.
2 popr. i uzup., Płock 1994, s. 71–72; I. Nowakowa, Kazimierz
Askanas – na drogach życia, „Notatki Płockie” 1998, nr 1/174,
s. 25–37; A. Siemiński, Stefan Kazimierz Askanas 1909–1994,
„Palestra” 1994, nr 5–6, s. 205–207; A. Stogowska, Towarzy-
stwo Naukowe Płockie jako czynnik kulturotwórczy w 40-le-
cie PRL, „Notatki Płockie” 1984, nr 4/121, s. 17–28; J. Ty-
mińska-Góralczyk, Wieczór wspomnień poświęcony adw. Ka-
zimierzowi Askanasowi w 100-lecie urodzin, „Palestra” 2009,
nr 11–12; Uczeń: Garść wspomnień o moim nauczycielu, „Ty-
godnik Płocki” 1994, nr 18, s. 7 (fot.); T. Zaremba, Kazimierz
Askanas – mecenas sztuki, „Notatki Płockie” 1998, nr 1/174,
s. 41–43; Zasłużony członek TNP dr Kazimierz Askanas nie
żyje [Wypowiedzi: Grzybowski Michał Marian: Chwila mojej
rozłąki nadeszła; Przemówienie Prezydenta Miasta Płocka –
Andrzeja Drętkiewicza; Siemiński Andrzej: Odszedł od nas
Senior Adwokatury Mazowieckiej; Przemówienie nad grobem
wygłoszone przez prezesa TNP dr inż. Jakuba Chojnackie-
go], „Notatki Płockie” 1994, nr 2, s. 42–46 (fot.); Aw, Kazi-
mierz Askanas, plock.gazeta.pl z 16.07.2007 http://plock.wy-
borcza.pl/plock/1,35711,4317378.html#ixzz4Om29G8HR;
Relacja adw. Andrzeja Siemińskiego.
Asłanowicz Paweł Jerzy (1907–1979), ad-
wokat w Łodzi, Warszawie, Tłuszczu i Wyszko-
wie, urzędnik skarbowy, znawca prawa finansowe-
go i cywilnego, asystent na Wydziale Prawa UŁ i
UW, redaktor naczelny „Palestry”, muzyk i kom-
pozytor.
Ur. 11.01.1907 w Jarosławiu, w rodzinie o korze-
niach ormiańskich Henryka, urzędnika skarbowe-
go (aresztowany przez gestapo 20.07.1940, zamor-
dowany 29.12.1940 w KL Dachau) i Bronisławy z
 asłanowicz
Dymnickich. Miał siostrę Helenę (po mężu Butry-
mowicz). W Jarosławiu ukończył gimnazjum kla-
syczne (1925) oraz średnią szkołę muzyczną. Na-
stępnie wyjechał na studia prawnicze do Lwowa.
Wydział Prawa UJK ukończył 23.10.1929. Dwa
lata później tamże uzyskał stopień doktora praw
(17.12.1931).
Już w czasach studenckich pisał piosenki dla
Akademickiego Teatru Literacko-Artystycznego
„Nasze Oczko”, kierowanego przez Wiktora Bu-
dzyńskiego, a także dla lwowskich rewelersów –
Chóru Eryana Jana Ernsta. Był autorem muzy-
ki do rewii pt. Randka pod Wiedeńską, wystawia-
nej w sali Kasyna i Koła Literacko-Artystycznego
we Lwowie przy Akademickiej 13 przez teatrzyk
„Nasze Oczko”. Był to rok 1928 lub 1929. W re-
wii wystąpili m.in. Krystyna Pryzińska (potem Bu-
dzyńska), Jerzy Lewicki, Stanisław Czerny i Witold
Espenhan. Tytułowa piosenka z muzyką A. była
śpiewana i nagrywana przez kilku wykonawców,
m.in. Chór Eryana. Wspólnie z Janem Ernstem A.
napisał muzykę do następnej rewii „Naszego Ocz-
ka” – pt. Same hece. Pracował też w rozgłośni Pol-
skiego Radia Lwów i był jednym z kompozytorów
muzyki wykorzystywanej w trakcie niezapomnia-
nej audycji „Wesoła Lwowska Fala”. Był autorem
muzyki (razem z Marianem Hemarem) wielkie-
go przeboju pt. Upić się warto ze słowami Maria-
na Hemara. Jako artysta A. używał czasami pseu-
donimu „Pawas”. W ZAiKS zgłosił także pseudo-
nim „Walenty Łaseł”, ale nie używał go. Od 1932
należał do ZAiKS.
16.03.1930 rozpoczął A. aplikację adwokacką
pod patronatem adw. Izaaka Rabinowicza w Ja-
rosławiu i odbywał ją do 16.03.1932 (data skre-
ślenia z listy kandydatów adwokatury IA we Lwo-
wie), po czym porzucił przygotowania do zawodu
adwokata. W powyższym okresie, od 11.08.1930
do 30.06.1931, ukończył Szkołę Podchorążych
Rezerwy we Włodzimierzu Wołyńskim, następ-
nie służył w 1. Pułku Artylerii Najcięższej w War-
szawie (30.06.1931–12.09.1931), gdzie odbywał
też w kolejnych latach ćwiczenia (13.07.1932–
25.08.1932). 1.01.1933 awansowany na podpo-
rucznika rezerwy, a w 1935 przeniesiony do po-
spolitego ruszenia.
7.01.1932 rozpoczął aplikację sądową w okrę-
gu SA w Warszawie (aplikant: SG, Sędzia Śledczy,
SO Wydział Cywilny, SA Wydział Cywilny i Karny,
10
T. III/z. 1
Prokurator SO). Egzamin sędziowski zdał w dniach
13–17.07.1934 z wynikiem dobrym. 14.03.1935 na
skutek podania zwolniony został z pełnienia obo-
wiązków służbowych jako aplikant sądowy (egza-
minowany) w SO w Warszawie.
Paweł Jerzy Asłanowicz
1.02.1935 rozpoczął pracę w administracji skar-
bowej. 1.07.1936 został referendarzem w okręgu
administracyjnym Izby Skarbowej w Warszawie.
Do 11.08.1936 pracował w Wydziale II Izby Skar-
bowej (podatki bezpośrednie). Następnie praco-
wał jako praktykant w Urzędzie Skarbowym w Puł-
tusku, a potem, do 27.04.1937, był zastępcą dyrek-
tora i kierownikiem działu pomiarowego Urzędu
Skarbowego w Kutnie. Wówczas został zastępcą
naczelnika urzędu i kierownika działu wymiaro-
wego w I Urzędzie Skarbowym Warszawa-Powiat,
skąd z dniem 1.10.1937 został powołany do Mi-
nisterstwa Skarbu na stanowisko referenta w Wy-
dziale Administracji Podatkowej w Departamen-
cie Podatków i Opłat, a 24.04.1939 mianowany zo-
stał radcą w Ministerstwie Skarbu w Departamen-
cie Podatków i Opłat.
We wrześniu 1939 znalazł się w Wilnie i tam spę-
dził pierwszy rok wojny, utrzymując się jako pia-
nista w teatrze na Pohulance, a także grając w ka-
wiarniach.
Od lipca 1940 do upadku Powstania Warszaw-
skiego A. mieszkał w Warszawie. Od 20.08.1940
do kwietnia 1944 pracował jako referent w In-
spektoracie Finansowym Warszawa I (pl. Dą-
browskiego 5) – inspektoraty były małymi izba-
mi skarbowymi (na terenie Warszawy działało
T. III/z. 1 asłanowicz
36 urzędów skarbowych i dwa inspektoraty skar-
bowe) i stanowiły władze podatkowe II instancji
(na czele ich stał Niemiec – Finanzinspekteur). W
maju 1941 A. wezwany został przez szefa Dystryk-
tu Warszawa do „przeprowadzenia dowodu aryj-
skiego pochodzenia” w terminie do 15.06.1941,
pod rygorem zwolnienia ze służby. Udało mu się
zdobyć dokumentację dla siebie i żony i przepro-
wadzić dowód. Kilkakrotnie spotykały go denun-
cjacje o rzekomych żydowskich korzeniach.
Od kwietnia do sierpnia 1944 A. był zastęp-
cą naczelnika 33. Urzędu Skarbowego w War-
szawie. Mieszkał w tym czasie na Żoliborzu. Po
upadku Powstania Warszawskiego trafił do obo-
zu w Pruszkowie, skąd udało mu się wydostać.
Wyjechał do Krakowa, gdzie krótko przebywał.
Następnie zamieszkał w Racławicach (pow. mie-
chowski). Tam pracował jako praktykant w apte-
ce. W czasie okupacji utrzymywał kontakty z pod-
ziemiem, ale nie działał aktywnie w państwie pod-
ziemnym. W Powstaniu Warszawskim brał udział
pomocniczy (dostarczając wodę, pomagając w za-
opatrzeniu), jako mieszkaniec, a nie żołnierz (tak
pisał w okresie stalinowskim). Pod koniec marca
1945 wyjechał do Łodzi.
Od 1.04.1945 do 30.08.1945 pracował jako in-
spektor w Wojewódzkim Oddziale Tymczasowe-
go Zarządu Państwowego, czyli instytucji państwo-
wej powołanej w celu zabezpieczenia i rozdyspo-
nowywania majątkiem państwowym, działającej na
podstawie dekretu z 2.03.1945 o majątkach opusz-
czonych i porzuconych. Od 1.09.1945 do 1.06.1946
był referentem prawnym spółdzielni pracy aktorów
„Syrena” w Łodzi. Od 1.01.1946 do 31.08.1947 za-
trudniony był w charakterze asystenta na Wydziale
Prawa UŁ przy Katedrze Nauki Skarbowości. Pra-
cował także jako wykładowca w Wyższym Studium
Skarbowym w oddziale SGH w Łodzi. Był też wów-
czas „referentem prawnym”, jak o sobie pisał, w
Okręgowej Izbie Lekarskiej w Łodzi. Latem 1947
przeniósł się do Warszawy. Z dniem 10.10.1947
został asystentem wolontariuszem przy Katedrze
Skarbowości i Prawa Finansowego UW i pracował
na tym stanowisku do września 1950.
Wspomniana Spółdzielnia Pracy Aktorów „Sy-
rena” to Teatr Miniatur „Syrena”, określany też
Teatrem Rewiowym „Syrena”. Został on urucho-
miony w Łodzi w 1945, a A. był jego współtwórcą –
wespół z pisarzem i autorem tekstów piosenek Je-
11
rzym Jurandotem. A. był też przez niemal rok kie-
rownikiem muzycznym Teatru „Syrena”. W 1948
teatr przeniósł się do Warszawy; istnieje do dziś
(ul. Litewska 3).
Na listę adwokatów dopuszczonych do wyko-
nywania zawodu A. został wpisany 11.07.1946 – z
siedzibą w Łodzi, a ślubowanie złożył 20.07.1946.
Wkrótce poddany został weryfikacji. Komisja
Weryfikacyjna IA w Warszawie 28.02.1947 uzna-
ła, A. „za godnego należenia do stanu adwoka-
ckiego”. Na tej podstawie 26.06.1947 wykreślo-
ny został z listy adwokatów dopuszczonych do
wykonywania zawodu, a wpisany na listę adwo-
katów IA w Warszawie. W tym czasie przeniósł
A. siedzibę kancelarii z Łodzi do Warszawy. Po-
nownie poddany został weryfikacji na podstawie
ustawy z 1950. Wojewódzka Komisja Weryfika-
cyjna przy WIA w Warszawie 3.10.1951 utrzyma-
ła w mocy wpis A.
Do partii politycznych A. nigdy nie należał. Był
natomiast członkiem stowarzyszeń i organizacji
społecznych. Od 1945 A. był członkiem Związku
Zawodowego Pracowników Sztuki i Kultury, od
1949 ZPD (potem ZPP; w l. 1957–1969 był preze-
sem Zarządu Okręgu Warszawskiego ZPP, od 1959
członkiem ZG ZPP, od 1967 członkiem Prezydium
ZG ZPP, a od 1969 członkiem Komisji Rewizyjnej
ZPP), a od 1950 TPPR.
Początkowo zawód adwokata wykonywał jako
radca prawny. Od listopada 1946 do grudnia 1947
był radcą prawnym Naczelnej Izby Lekarskiej,
od marca 1947 do sierpnia 1949 r. pr. Minister-
stwa Budownictwa, od września 1949 do września
1951 – Stowarzyszenia Architektów RP, od stycz-
nia 1950 do września 1952 – Przedsiębiorstwa Pań-
stwowego Artos, od lutego 1950 do lipca 1958 –
Spółdzielczego Banku Farmaceutów, od stycznia
1953 Spółdzielni Sztuki i Przemysłu w Warszawie,
od marca 1953 – przedsiębiorstwa Miastoprojekt,
od 16.04.1953 – Instytutu Budownictwa Mieszka-
niowego.
Wolną praktykę adwokacką podjął z dniem
6.06.1952. Tego dnia skierował pismo do RA z
wnioskiem o przeniesienie siedziby do Tłuszcza,
na co uzyskał zgodę 19.06.tr. Po kilku miesiącach,
3.12.1952, prosił RA o przeniesienie siedziby z
powrotem do Warszawy, co motywował brakiem
klientów i niewznowieniem sesji wyjazdowych
sądu w Tłuszczu. Do wniosku RA przychyliła się
 asłanowicz
18.12.1952. Od marca 1953 r. był członkiem ZA
nr 18 w Warszawie (ul. Rutkowskiego). Z dniem
1.02.1956 w miejsce fili ZA nr 1 w Pułtusku uru-
chomiono w Wyszkowie ZA nr 1, którego kierow-
nictwo powierzono A., delegowanemu z Warsza-
wy (siedziby A. na jego wniosek nie przenoszono).
ZA w Wyszkowie kierował do 1965, kiedy powoła-
ny został na redaktora naczelnego „Palestry”. Po-
wrócił do ZA nr 18 w Warszawie. 29.05.1959 po-
wołany został na zastępcę rzecznika dyscyplinarne-
go RA w Warszawie. Aplikantem A. był Karol Po-
trzobowski (od 22.09.1949).
Na podstawie uchwały Prezydium NRA z
14.12.1964 A. został redaktorem naczelnym „Pa-
lestry”. Redakcję przejął po odnowicielu czaso-
pisma adw. Stanisławie Janczewskim (zob.). „Pa-
lestrę” redagował przez niemal osiem lat, do nr. 8
z 1972. Wspierał go w tym sekretarz redakcji Ed-
mund Mazur.
Od 1.02.1974 A. wykonywał zawód w ograniczo-
nym wymiarze. Z dniem 28.02.1977, w związku z
12
T. III/z. 1
ukończeniem 70 lat, A. został wykreślony z rejestru
ZA nr 18 i przeszedł na emeryturę.
Odznaczony m.in.: Krzyżem Kawalerskim OOP
(22.07.1959), Złotą Odznaką za Zasługi dla Wo-
jewództwa Warszawskiego (2.05.1967), Złotą Od-
znaką ZPP (13.10.1965), Honorową Odznaką Sto-
warzyszenia ZAiKS (1.12.1968).
Zmarł 15.05.1979 w Warszawie. W małżeń-
stwie z Janiną Józefą ze Starnawskich, farmaceu-
tką (córką właścicieli apteki w Kutnie), zawartym
w 1937, miał syna Andrzeja (ur. 1940).
Adam Redzik
AIA w Warszawie, sygn. 1/16; J. Ernst, Dwie linie życia, t.
1, Lublin 1988, s. 91, 93; A. Fedorowicz, Pełny wymiar: listy
przyjaciół, Tarnów 2002, s. 36; W. Filler, Teatr Syrena: gwiaz-
dy, premiery, kulisy, Wydawnictwo Rewers 1991, s. 9; A. Mi-
zikowska, Tadeusz Sygietyński i jego Mazowsze, Warszawa:
Rytm 2004, s. 48–49; A. Redzik, Poczet redaktorów naczel-
nych „Palestry”, „Palestra” 2014, nr 9, s. 368–384; Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury, s. 144, 392; S. Świeżawski,
Wielki przełom: 1907–1945, Lublin 1989, s. 180–182; Infor-
macje od syna Andrzeja.
 B
Banasik Bożenna Maria Teresa z d. Kenig
(1950–2003), adwokat w Łodzi, działaczka spo-
łeczna, dziekan ORA w Łodzi (1998–2003), pisar-
ka i poetka.
Bożena Maria Teresa Banasik
Ur. 29.01.1950 w Łodzi jako córka prawnika
Mieczysława Keniga (radcy prawnego Kurii Bi-
skupiej w Łodzi i w Zakładach Przemysłu Wełnia-
nego w Zgierzu) i Danuty z Kołodziejskich.
Po maturze przez 8 miesięcy pracowała w Okrę-
gowej Komisji Arbitrażowej w Łodzi. 29.06.1974
ukończyła WPiA UŁ. W okresie 09.1974–03.1975
pracowała w Oddziale Obrotu Mięsem ŁPHS, na-
stępnie (od 1.04.1975 do 31.03.1976) w Przedsię-
biorstwie Gospodarki Maszynami Budownictwa
Województwa Łódzkiego, a od 1.04.1976 w SR w
Łodzi – na stanowisku referenta. W l. 1976–1978
ukończyła dwuletnie studium Podstawy Marksi-
zmu i Leninizmu Wieczorowego Uniwersytetu
Marksizmu-Leninizmu przy Komitecie Wojewódz-
kim PZPR w Łodzi. Od 1.09.1976 do 25.09.1978
odbyła pozaetatową aplikację sądową w SW w Ło-
dzi, składając 28.08.1978 egzamin sędziowski.
10.10.1078 złożyła podanie do RA w Łodzi, pro-
sząc o przyjęcie w poczet aplikantów adwokackich.
Na mocy uchwały RA z 8.05.1979 została wpisana
na listę aplikantów adwokackich z siedzibą w Ło-
dzi, a 12.07.1979 przed dziekanem RA Eugeniu-
13
szem Sindlewskim złożyła ślubowanie. Aplikację
odbywała od sierpnia 1979 w ZA nr 9 w Łodzi pod
patronatem specjalizującego się w sprawach cywil-
nych adw. Janusza Pruszyńskiego (w opinii patron
wskazał, że w tym czasie występowała 404 razy
przed sądami i kolegiami), a od 1.01.1981 do lipca
1982 w ZA nr 2 pod patronatem karnisty adw. Ta-
deusza Skowrona, który podkreślał w opinii o apli-
kantce walory intelektualne, organizacyjne, wie-
dzę, odpowiedzialność, koleżeńskość oraz kulturę
osobistą. Ze wspomnień wynika, że w okresie stu-
diów i podczas aplikacji związana była ze środowi-
skami solidarnościowymi i chrześcijańskimi.
Egzamin adwokacki zdała w dniach 11, 12, 18
i 19.10.1982. 19.10.1982 RA uchwaliła wpisać B.
na listę adwokatów IA w Łodzi, wyznaczając jej
siedzibę zawodową w Łodzi. Ślubowanie złoży-
ła 7.01.1983. Zawód wykonywała początkowo w
ZA nr 9, a od lutego 1985 w ZA nr 2 (formal-
nie przyjęta w poczet członków na zebraniu ZA
21.01.1985).
W grudniu 1982 B. uczestniczyła w delegacji IA
w Łodzi do adwokatury w Lyonie. Od grudnia 1986
była członkiem Komisji Socjalnej przy ORA, po-
nownie wybrana została do tej komisji (Socjalno-
-Bytowej) w maju 1989. 16.12.1987 uruchomiono
Klub Adwokatów, w którego sześcioosobowym za-
rządzie była B. W sierpniu 1988 zgłoszona zosta-
ła kandydatura B. do pracy społecznej w Ośrodku
Adaptacyjno-Opiekuńczym w Łodzi, a we wrześniu
1990 ORA zaproponowała kandydaturę B. jako re-
prezentantki NRA w fundacji „FESAPOL” w Ge-
newie (Fundacja Europejska Solidarności z Pol-
skimi Adwokatami), co zyskało akceptację preze-
sa NRA adw. Macieja Bednarkiewicza. W czerw-
cu 1989 B. weszła w skład pięcioosobowej Komisji
ds. Współpracy z Zagranicą.
W październiku 1990 powołana została do za-
rządu utworzonej wówczas przez adwokatów łódz-
kich fundacji „Societas Palestra”, obejmując sta-
nowisko sekretarza zarządu, z którego zrezyg-
nowała pismem skierowanym do ORA w Łodzi
19.04.1994. Pozostała jednak w składzie zarządu,
wybrana także do tegoż w lipcu 1996. W następ-
 banasik
nych latach była prezesem Fundacji (tak w 2001).
B. jako znawczyni języka francuskiego i kultury
frankofońskiej była inicjatorką utworzenia zare-
jestrowanego 17.04.1991 Stowarzyszenia Prawni-
ków Polskich i Frankofońskich z siedzibą w Łodzi,
co przyczyniło się do wzmocnienia współpracy ad-
wokatów łódzkich z adwokaturą Szwajcarii, Fran-
cji i Belgii. B. została też prezesem Stowarzyszenia,
które organizowało szkolenia, konferencje, staże
zawodowe i aktywnie uczestniczyło w życiu łódz-
kich środowisk prawniczych. Dzięki jej zaangażo-
waniu wywiązała się bliska współpraca z adwoka-
tami Lyonu, Genewy i Charleroi.
22.11.1990 złożyła podanie do ORA z prośbą o
zwrócenie się do MS o wyrażenie zgody na otwarcie
prywatnej kancelarii, co też uczyniono na podstawie
uchwały ORA z 22.12.1990. Zgoda została wyrażo-
na przez MS 16.04.1991; z dniem 31.12.1991 zaprze-
stała wykonywać zawód w ZA nr 2, a 6.01.1992 uru-
chomiła praktykę adwokacką w indywidualnej kan-
celarii przy ul. Sienkiewicza 38, a potem ul. Traugut-
ta 25, ul. Piotrkowskiej 69, ul. Tuwima 16.
W związku z rezygnacją z członkostwa w ORA
i funkcji zastępcy sekretarza ORA przez adw. An-
drzeja Wosińskiego 12.11.1991 B. weszła w skład
ORA. Na Zgromadzeniu IA 26.04.1992 wybrana
została zastępcą członka ORA. Po rezygnacji z
członkostwa ORA i kierowania Komisją ds. Kon-
taktów z Zagranicą adw. dr. hab. Leszka Sługo-
ckiego z dniem 6.07.1993 członkostwo ORA i kie-
rowanie wspomnianą Komisją objęła B. 20.05.1995
B. wybrana została członkiem ORA, a 13.06.tr. ob-
jęła przewodniczenie Komisji Współpracy z Zagra-
nicą, którą kierowała w kolejnych kadencjach, aż
do śmierci.
B. była aktywnym członkiem Komisji Praw Czło-
wieka przy NRA. W związku z punktem XIII uchwa-
ły nr 1 Krajowego Zjazdu Adwokatury w Krakowie
oraz uchwałą nr 7/II/93 Plenum NRA z 6.02.1993
opiekun Komisji Praw Człowieka przy NRA adw.
Marek Mazurkiewicz skierował 27.03.1993 pismo
do dziekana ORA w Łodzi, prosząc o zgodę na
utworzenie przez B. Komisji Praw Człowieka przy
ORA w Łodzi. Obowiązek utworzenia takowej ko-
misji ORA w Łodzi powierzyła B. 9.04.1993.
Podczas Zgromadzenia IA w Łodzi, 6.06.1998,
B. wybrana została dziekanem ORA w Łodzi oraz
delegatem na KZA. Wybór przywitano w Łodzi
z ogromnym zadowoleniem. Niezwłocznie przy-
14
T. III/z. 1
stąpiła do reorganizacji pracy Rady, uregulowa-
nia stanu majątkowego izby i zaktywizowania śro-
dowisk prawniczych Łodzi. Ponownie dzieka-
nem ORA wybrana została podczas zgromadze-
nia 9.06.2001. NRA uchwałą z 18.12.2001 powoła-
ła B. na stanowisko przewodniczącej Komisji Praw
Człowieka NRA. W tymże 2001 B. nominowana
została do tytułu „Łodzianki Roku”. W 2002 kan-
dydowała w wyborach samorządowych na stano-
wisko prezydenta Łodzi, uzyskując czwarty wynik
(bez zaplecza politycznego).
B. działała w wielu organizacjach społecznych,
w Klubie Inteligencji Katolickiej i Stowarzysze-
niu Prawników Katolickich. Współpracowała z
Fundacją Helsińską oraz Biurem Wysokiego Ko-
misarza ds. Uchodźców przy ONZ. Organizowa-
ła, jako dziekan ORA, bale charytatywne i aukcje
dzieł sztuki, z których dochód przeznaczony był dla
uchodźców z Kosowa. Inicjowała aukcje obrazów
autorstwa więźniów z aresztu przy ul. Smutnej, z
których środki przeznaczano na potrzebujących.
Pisała poezję i nowele, grała na fortepianie i śpie-
wała – jak wspominano, mimo rodzinnych tragedii
zachowywała nadzwyczajną pogodę ducha i snuła
liczne plany, była duszą towarzystwa i wyjątkowo
sprawną organizatorką. Odznaczona m.in. odzna-
ką „Adwokatura Zasłużonym” (1995).
B. zmarła nagle 17.09.2003 w Grotnikach. Spo-
częła na Starym Cmentarzu przy ul. Ogrodowej w
Łodzi 20.09.2003. Żegnały ją tłumy, w tym przy-
jaciele, współpracownicy, przedstawiciele władz i
wszystkich profesji prawniczych.
W małżeństwie ze Zbigniewem Banasikiem
(zm. 1999), nauczycielem wychowania fizyczne-
go w Technikum Energetycznym w Łodzi i trene-
rem siatkówki, miała dwoje dzieci, córkę Kingę i
syna Macieja.
B. cieszyła się ogromnym autorytetem w środo-
wisku adwokackim i poza nim. Doceniano ją za
szacunek do samorządu, tradycji, wrażliwość na
krzywdę społeczną.
13.09.2013 w siedzibie ORA w Łodzi odbył się
wieczór wspomnień o śp. B., podczas którego mia-
ła miejsce prezentacja tomiku poezji B. pt. Miłość
w ogrodzie (Łódź 2013).
Janusz Kanimir
AIA w Łodzi, Akta osobowe, sygn. 1197 (2 tomy); 60 lat
Łódzkiej Izby Adwokackiej, Łódź 2009.
T. III/z. 1 Baudouin de courtenay
Baudouin de Courtenay Świętosław
(1889–1961), adwokat w Łodzi, znawca prawa cy-
wilnego i handlowego, urzędnik w MS.
Świętosław Baudouin de Courtenay
Urodził się 17.11.1889 w Dorpacie w rodzinie
wybitnego językoznawcy profesora Jana Niecisła-
wa Ignacego Baudouin de Courtenay (1845–1935)
i jego drugiej żony Romualdy z Bagnickich (1857–
1935), historyka i znawczyni stosunków polsko-ro-
syjskich. Siostrą B. była Cezaria Baudouin de Co-
urtenay (1885–1967) – profesor etnografii Uniwer-
sytetu Warszawskiego, po II wojnie światowej rek-
tor Polskiego Uniwersytetu w Londynie, żona hi-
storyka prawa, profesora i ostatniego rektora USB
w Wilnie Stefana Ehrenkreutza (1880–1945), za-
mordowanego przez Sowietów.
B. naukę gimnazjalną pobierał w Petersburgu.
Już w tym okresie angażował się społeczno-poli-
tycznie, zakładając gimnazjalną Polską Kasę Ucz-
niowską. Następnie ukończył Wydział Prawa Uni-
wersytetu w Petersburgu (1908–1914), po czym od-
bywał kandydaturę do adwokatury pod patrona-
tem adw. Edmunda Drzewieckiego (1914–1918).
Jednocześnie od 1915 do puczu bolszewików słu-
żył w rosyjskiej cesarskiej armii. Po rewolucji luto-
wej wstąpił do powstałego wówczas Związku Woj-
skowych Polaków (centrali w Piotrogrodzie i okrę-
gów). W dn. 7–22.06.1917 odbył się I Ogólny Zjazd
Związku Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie, w
którym B. uczestniczył. Na zjeździe doszło do roz-
łamu i opuszczenia Związku przez lewicę. Pozo-
stali podjęli decyzję o organizowaniu polskich for-
macji wojskowych w Rosji. Zadanie to powierzo-
15
no Naczelnemu Polskiemu Komitetowi Wojskowe-
mu (Naczpol). Lewica utworzyła Komitet Główny
Związku Wojskowych Polaków (Lewicy) w Rosji.
W związku działał m.in. Władysław Raczkiewicz.
Związek działał do 1918, tj. do demobilizacji sta-
rej carskiej armii.
W 1918 B. był pierwszym sekretarzem Poselstwa
Polskiego w Rosji. W 1919 pracował już jako star-
szy referent Ministerstwa Przemysłu i Handlu w
Warszawie, był radcą prawnym Sekcji Górniczej
w ministerstwie.
W 1920 zgłosił się ochotniczo do wojska i wal-
czył w wojnie polsko-bolszewickiej. Do rezerwy po-
wrócił jesienią 1920, zostając wkrótce starszym re-
ferendarzem Prokuratorii Generalnej RP. Rok póź-
niej został radcą w Ministerstwie Przemysłu i Han-
dlu i na stanowisku tym pracował do 1929. Z ramie-
nia Ministerstwa brał udział w pracach nad projek-
tami prawa handlowego prowadzonymi w ramach
Sekcji Prawa Handlowego KKRP. Jako delegat rzą-
dowy uczestniczył m.in. w powstaniu projektu prawa
patentowego w KKRP. Od 1929 jako przedstawiciel
Ministerstwa Przemysłu i Handlu B. brał udział w
pracach nad Kodeksem handlowym.
Wypada dodać, że w okresie rządu reformator-
skiego Władysława Grabskiego B. był członkiem
specjalnej Komisji Ustawodawczej przy Minister-
stwie Skarbu i m.in. referentem dekretów o prze-
kształceniu spółdzielni w spółki z ograniczoną od-
powiedzialnością oraz o fuzji spółek akcyjnych.
Z ramienia Polski uczestniczył w pracach nad mię-
dzynarodowym prawem gospodarczym, prowadzo-
nych w 1927 na zjeździe International Law Asso-
ciation.
W niektórych publikacjach pojawia się opinia,
że B. miał istotny wkład w powstanie prawa ak-
cyjnego, prawa wekslowego, części Kodeksu han-
dlowego. Opinia ta wydaje się jednak przesadzo-
na, choć udziału B., jako przedstawiciela rządu w
KKRP, nie sposób pominąć. Faktem natomiast po-
zostaje, że prace naukowe B. z zakresu prawa han-
dlowego, w tym komentarze do ustaw, spotykały
się z dobrym przyjęciem w literaturze.
W 1929 przez 3 miesiące jako przedstawiciel
Poselstwa Polskiego w Berlinie kierował rokowa-
niami prawno-gospodarczymi z Niemcami. Radcą
prawnym Poselstwa RP w Berlinie był B. w 1932.
B. publikował głównie z zakresu prawa handlo-
wego i prawa administracyjnego, m.in.: Przekształ-
 Baudouin de courtenay, Bayer
cenie spółek akcyjnych na spółki z ograniczoną od-
powiedzialnością, według Rozporządzenia Prezyden-
ta RP z dnia 30 grudnia 1924 r., Dz.U. Nr 118, poz.
1070 („Przegląd Prawa Handlowego” 1925); Usta-
wa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji („Przemysł
i Handel” 1926, z. 42); Prawo o postępowaniu ukła-
dowym: komentarz do nowych ogólnopolskich prze-
pisów o zapobieganiu upadłości (Warszawa 1935)
oraz Ustawa o Najwyższym Trybunale Administra-
cyjnym a art. 73 Konstytucji (Warszawa 1924).
W l. 1928–1929 B., pracujący Komitecie Ekono-
micznym Rady Ministrów, przygotował polskie sta-
nowisko dla Konferencji Ekonomicznej Ligi Naro-
dów. Brał udział w wielu delegacjach na rokowania
gospodarcze z podmiotami zagranicznymi, przy-
gotowywał wiele projektów umów, uczestniczył
w zawieraniu umów międzynarodowych o celach
gospodarczych z Francją, Wielką Brytanią, USA
oraz Niemcami. Władał biegle językami: francu-
skim, niemieckim i rosyjskim.
W czasie okupacji niemieckiej przebywał w War-
szawie. Prawdopodobnie przez ok. miesiąc był wię-
ziony na Pawiaku. Po wyjściu na wolność praco-
wał w kancelariach adwokackich oraz zajmował się
handlem dziełami sztuki.
Po Powstaniu Warszawskim znalazł się poza
Warszawą. Na początku 1945 został radcą praw-
nym w Urzędzie Wojewódzkim w Łodzi. W tym
samym roku złożył do ORA w Warszawie podanie
o wpis na listę adwokatów z siedzibą w Łodzi. Bar-
dzo pozytywne referencje, wskazujące zalety cha-
rakteru i wysokie kwalifikacje kandydata do pa-
lestry, uzyskał od wielu adwokatów oraz profeso-
rów. Jan Namitkiewicz, wówczas sędzia SN, napi-
sał, że zna kolegę B. od 1922, że spotykał go pod-
czas prac kodyfikacyjnych i przy zawieraniu umów
międzynarodowych, „zaś czytając jego publikacje,
zawsze uważał go za twórczego, wytrawnego i sub-
telnego prawnika”. W 1946 ORA w Warszawie po-
stanowiła wpisać B. na listę adwokatów IA w War-
szawie z siedzibą w Łodzi. Ślubowanie złożył 5.08.
1946 w siedzibie IA w Warszawie.
Od 1946 B. prowadził indywidualną kancelarię
adwokacką w Łodzi. Od lutego 1959 wykonywał
zawód w ZA nr 1 w Łodzi.
Zmarł 23.03.1961, wkrótce po tym, jak zasłabł
w czasie wykonywania obowiązków zawodowych
w ZA.
Adam Redzik
16
T. III/z. 1
AIA w Łodzi, Akta osobowe; 60 lat Izby Adwokackiej w Ło-
dzi, Łódź 2009, s. 138–139; L. Górnicki, Prawo cywilne w pra-
cach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach
1919–1939, Wrocław 2000, s. 112, 114; A. Miodowski, Związ-
ki Wojskowych Polaków w Rosji: 1917–1918, Libra 2004, s. 93;
A. Podolska-Meducka, Polskie ustawodawstwo kartelowe w
latach 1918–1939, Warszawa 2003; M. Skarżyński, Niezna-
ne listy Jana Baudouina de Courtenay do Jana M. Rozwa-
dowskiego, „LingVaria”, R. III (2008), nr 1 (5), s. 205–232;
Z. Wasilewski, Proces Lednickiego: fragment z dziejów odbu-
dowy Polski, 1915–1924, Warszawa 1924, s. 337 (świadek ze
strony oskarżenia).
Bayer Witold Edgar (1906–1992), adwokat w
Warszawie, działacz samorządu adwokackiego,
działacz tajnego samorządu adwokackiego, dzia-
łacz konspiracji antyniemieckiej oraz antykomuni-
stycznej, powstaniec warszawski, więzień politycz-
ny w Polsce Ludowej, członek RA w Warszawie,
członek NRA, Kierownik OBA, inicjator SBAP
oraz powołania Biblioteki Adwokatury i Muzeum
Adwokatury.
Witold Edgar Bayer
Ur. 9.10.1906 w Warszawie w rodzinie Edgara i
Adeli z d. Bober. Absolwent warszawskiego Gim-
nazjum im. Mikołaja Reja. W 1924 rozpoczął stu-
dia na Wydziale Inżynierii Lądowej Politechniki
Warszawskiej, szybko jednak przeniósł się na Wy-
dział Prawa UW. W tym czasie działał w Młodzie-
ży Wszechpolskiej i Obozie Wielkiej Polski [dalej:
OWP], należał także do Konfederacji Akademi-
ckiej „Filarecja”. Był m.in. prezesem Akademi-
ckiego Koła Naukowego Prawników UW, Związ-
ku Akademickich Kół Naukowych Prawniczych i
Ekonomicznych RP oraz Ogólnopolskiego Związ-
T. III/z. 1 Bayer
ku Akademickich Kół Naukowych. Brał udział w
pracach Międzynarodowej Konfederacji Studen-
tów. W 1929 złożył egzamin magisterski, a rok póź-
niej rozpoczął aplikację sędziowską. Był nadto re-
daktorem periodyku studentów prawa pt. „Pra-
wo”. Posługiwał się językiem angielskim, francu-
skim, niemieckim i rosyjskim.
Po rozwiązaniu OWP w 1933 należał do grupy
młodych prawników skupionych wokół adw. Hen-
ryka Rossmana, którzy włączyli się w działalność
powstałego w 1934 Obozu Narodowo-Radykalne-
go. Po zdelegalizowaniu ONR pozostawał czyn-
ny w środowisku prawników związanych z tajnymi
strukturami tej organizacji, tzw. terenem prawni-
czym ONR. W l. 1932–1934 pracował jako starszy
referent w Wydziale Zdrowia Publicznego Zarzą-
du Miejskiego w Warszawie.
W 1933 ukończył aplikację sędziowską i rozpo-
czął aplikację adwokacką w Warszawie pod kierun-
kiem adw. Stanisława Szurleja, jednego z najwybit-
niejszych obrońców w sprawach karnych w okre-
sie II RP. W marcu 1936 złożył egzamin adwoka-
cki i uzyskał wpis na listę adwokatów Izby Adwo-
kackiej w Warszawie. Prowadził własną kancela-
rię adwokacką.
W 1938 został przyjęty do tajnej Organizacji
Polskiej [dalej: OP], wewnętrznej, zakonspirowa-
nej struktury kierowniczej nielegalnego ONR. Jak
sam twierdził, został tam wprowadzony przez Alek-
sandra Heinricha i Jana Mosdorfa. W OP szyb-
ko awansował i jeszcze przed wybuchem II wojny
światowej objął kierownictwo „terenu prawnicze-
go” ONR, skupiającego adwokatów i aplikantów.
Działalność „terenu prawniczego”, oprócz poli-
tycznego aktywizowania środowiska adwokackie-
go, koncentrowała się na przygotowywaniu kon-
cepcji reform ustawodawczych i prawnych.
W czasie kampanii wrześniowej 1939 wstą-
pił jako ochotnik do jednej z formujących się w
Brześciu jednostek zapasowych WP („grupa mjr.
Zielińskiego”). Jego oddział operował w okolicach
Kowla i Brześcia do momentu wkroczenia Armii
Czerwonej. Po powrocie do Warszawy B. odno-
wił przedwojenne kontakty i włączył się w dzia-
łalność podziemną. W strukturze OP należał już
wówczas do członków najwyższego stopnia wta-
jemniczenia – poziomu „Z” (Zakonu Narodowe-
go) – i wchodził w skład Komitetu Politycznego.
W l. 1940–1942 pracował też w Komisariacie Cy-
17
wilnym – związanej z OP strukturze administra-
cyjnej, gdzie jako kierownik sekcji prawnej koor-
dynował prace nad przyszłymi reformami prawno-
administracyjnymi w Polsce. Tym samym zajmo-
wał się również w Służbie Cywilnej Narodu [dalej:
SCN] (1942–1944), powołanej na miejsce komisa-
riatu struktury afiliowanej przy Narodowych Siłach
Zbrojnych, pełnił funkcję szefa wydziału prawnego
w pionie administracyjnym oraz kierownika prac
komisji kodyfikacyjnej prawa. W warunkach oku-
pacyjnych odtworzył strukturę „terenu prawnicze-
go” ONR (pod nazwą Związek Odbudowy Prawa).
Stał się on jedną z oficjalnych agend OP. Pod jego
patronatem wychodziły dwa fachowe pisma pod-
ziemne: „Biuletyn Prawniczy” (1943) i „Polska
Myśl Prawnicza” (1944) – to ostatnie redagował
wspólnie z Jerzym Jaworczykowskim. W ramach
OP pełnił także funkcję prokuratora. Do obowiąz-
ków B. należało też zwoływanie dyscyplinarnego
sądu organizacyjnego. B. brał również udział w
pracach Tajnej NRA oraz Tajnej ORA w Warsza-
wie, z ramienia której był kierownikiem tajnego
szkolenia aplikantów adwokackich. W 1941 poma-
gał organizować tajne rady adwokackie we Lwowie
i w Krakowie, gdzie z jego inicjatywy stanowiska
objęli członkowie OP. Inicjował pomoc material-
ną dla rodzin aresztowanych i zamordowanych ad-
wokatów oraz adwokatów pochodzenia żydowskie-
go. Z racji swojej funkcji w SCN współpracował z
Departamentem Sprawiedliwości Delegatury Rzą-
du RP na Kraj, któremu m.in. przekazywał opra-
cowane projekty aktów prawnych. Stanął także na
czele komitetu organizacyjnego Polskiego Wydaw-
nictwa Prawniczego.
W czasie Powstania Warszawskiego był najwyż-
szym rangą działaczem OP w stolicy, dlatego stał
się politycznym zwierzchnikiem oddziałów NSZ-
ONR walczących w powstaniu. W jego mieszkaniu
przy ul. Wspólnej 35 mieściła się centrala środowi-
ska OP. Tam odbywały się zebrania redakcji głów-
nego organu prasowego tego środowiska – „Szań-
ca”, który ukazywał się w tym czasie jako dziennik.
B. był autorem odezwy z 17.08.1944 opublikowanej
w „Szańcu”, w której w imieniu kierownictwa NSZ,
SCN oraz ONR wezwał wszystkich podległych im
członków i struktury w Warszawie do podporząd-
kowania się AK. Pełnił funkcję komendanta cy-
wilnego i OPL ul. Wspólnej na odcinku między ul.
Marszałkowską a pl. Trzech Krzyży. Po upadku po-
 Bayer
wstania opuścił miasto 7.10.1944. Zbiegł z kolum-
ny ewakuacyjnej prowadzonej do Ursusa i przedo-
stał się do Krakowa.
Po powrocie do Warszawy w drugiej połowie
stycznia 1945 wznowił praktykę adwokacką. Ko-
mitet Organizacyjny Izby Adwokackiej w Warsza-
wie 16.03.1945 zaświadczył, że B. jest adwokatem z
siedzibą w Warszawie i że „zarejestrował się” w Iz-
bie Adwokackiej w Warszawie. Formalnie ponow-
ny wpis na listę adwokatów, z mocą od 16.03.1945,
uzyskał na mocy uchwały RA z 9.01.1947 – już po
aresztowaniu przez UB (wpis ten miał na celu
„uporządkowanie listy”).
Jego mieszkanie przy ul. Wspólnej 35 stało się
ponownie nieformalnym punktem kontaktowym
dla rozproszonych członków OP i NSZ-ONR.
Kontynuował działalność w OP i Komitecie Wy-
konawczym, choć była ona mniej intensywna niż
w okresie okupacji niemieckiej. Spotykał się w tym
czasie z członkami OP (prof. Bolesławem Sobociń-
skim i Antonim Goerne) oraz Komendy Głównej
NSZ-ONR (Mirosławem Ostromęckim, adw. Sta-
nisławem Kasznicą jr., Michałem Pobochą, Zyg-
muntem Broniewskim).
W tym okresie RA powierzyła mu obowiązki
rzecznika dyscyplinarnego w procesach weryfika-
cyjnych, odbywających się w myśl przepisów de-
kretu z 24.05.1945. Był także członkiem Komisji
Zapomogowej oraz członkiem Komitetu i skarb-
nikiem Fundacji im. Kotermanowiczowej, admi-
nistrowanej przez tę Radę. Jako tzw. radca praw-
ny wykonywał zlecenia na rzecz Akademii Sztuk
Pięknych w Warszawie. Jego aplikantem był od
16.08.1945 Stanisław Janusz Janczewski.
28.10.1946 został aresztowany przez UB. Rada
Adwokacka została poinformowana przez MBP
o aresztowaniu dopiero 4.11.1946, wcześniej zaś
wszczęła kroki w celu wyjaśnienia nagłego „znik-
nięcia naszego kolegi Witolda Bayera”. W jego
kancelarii adwokackiej 13.12.1946 dokonano re-
wizji, a następnie kancelarię wraz z aktami spraw w
toku zamknięto, uniemożliwiając zastępcy B. pro-
wadzenie spraw jego klientów. Przeszedł ciężkie
śledztwo, w czasie którego częściowo przyznał się
do działalności w OP.
B. został oskarżony o „próbę obalenia demo-
kratycznego ustroju Państwa Polskiego”, przyna-
leżność do „nielegalnego związku OP” i działal-
ność w nim (m.in. wydawanie instrukcji dotyczą-
18
T. III/z. 1
cych pracy organizacyjnej). Był sądzony razem z
grupą działaczy OP z południowej Polski: adw. Je-
rzym Zakulskim i adw. Romanem Załuckim oraz
Franciszkiem Wąsem, Władysławem Dybowskim,
Konradem Dybowskim, Stanisławem Morawskim
i Franciszkiem Sysłą. 16.06.1947 został skazany na
6 lat więzienia przez WSR w Warszawie, obradu-
jący w składzie: płk Jan Hryckowian (przewodni-
czący składu; potem adwokat w Warszawie), mjr
Roman Burczak-Abramowicz i kpt. Tadeusz Prze-
smycki. Na mocy amnestii z 22.02.1947 wyrok ten
został zmniejszony do 3 lat więzienia. Dodatko-
wo orzeczono wobec niego utratę praw publicz-
nych i obywatelskich praw honorowych na okres
2 lat. Karę odbywał w więzieniu mokotowskim i
we Wronkach. Podczas odbywania aresztu i kary
udzielał współosadzonym „porad prawnych”.
W związku ze skazaniem połączonym z utratą
praw publicznych RA w Warszawie uchwałą z dnia
18.09.1947 skreśliła go z listy adwokatów.
28.10.1949 został zwolniony z więzienia. Jako
osoba skreślona z listy adwokatów nie prowadził
praktyki. Dzięki pomocy kolegów uzyskał tymcza-
sową pracę doradcy prawnego w Akademii Sztuk
Pięknych w Warszawie. Zatrudniał się nadto jako
doradca prawno-administracyjny, pomocnik księ-
gowego i starszy księgowy w różnych spółdziel-
niach. Od 1953 był radcą prawnym w Spółdziel-
ni Pracy Przemysłu Drzewnego „Drewno” w War-
szawie. Od 1954 był tzw. radcą prawnym w przed-
siębiorstwie „Veritas”.
Przez cały czas UB zbierał materiały na jego te-
mat. W 1954 został wytypowany przez chor. UB
Jerzego Piotrowskiego do zwerbowania na tajne-
go współpracownika na podstawie tzw. materia-
łów kompromitujących, zawierających informa-
cje o jego przedwojennej i wojennej działalności
w ONR i OP oraz kontaktach, które nawiązał z in-
nymi członkami OP po wyjściu z więzienia. Próba
werbunku zakończyła się niepowodzeniem.
1.06.1956 RA w Warszawie ponownie wpisała
go na listę adwokatów. Ponowne ślubowania zło-
żył 29.06.1956 przed wicedziekanem Rady – adw.
Julianem Wasiem. Przyczyną uwzględnienia wnio-
sku o ponowny wpis były gwałtowne zmiany poli-
tyczne roku 1956 oraz ustanie przeszkody formal-
nej w postaci pozbawienia praw publicznych wy-
rokiem WSR w Warszawie. Zawód wykonywał w
ZA nr 6, mieszczącym się w części jego mieszka-
T. III/z. 1 Bayer
nia przy ul. Wspólnej 35. Prowadził głównie spra-
wy karne. Miał opinię niezwykle rzetelnego i sku-
tecznego obrońcy.
Wobec uzyskania przez B. wieku emerytalnego
w 1976 Prezydium NRA, na wniosek RA w War-
szawie, kilkakrotnie udzielało mu zezwolenia na
dalsze wykonywanie zawodu – ostatnie dotyczyło
okresu do 30.09.1981. Mimo to sam zadecydował
o wykonywaniu zawodu adwokata tylko do koń-
ca 1980, z uwagi na zaabsorbowanie pracą w sa-
morządzie adwokackim. W związku z powyższym
z dniem 31.12.1980 został skreślony z rejestru ZA
nr 6 w Warszawie.
Jako osoba ciesząca się wyjątkowym autoryte-
tem w kręgach warszawskiej adwokatury był in-
wigilowany przez SB. W doniesieniu z 14.05.1966
TW „Góral” tak charakteryzował jego postawę po-
lityczną: „Pod względem poglądów politycznych
Bayer przedstawia sobą zdeklarowanego wroga
PRL. Twierdzi, że reżim w Polsce jest z góry na-
rzucony, nie ma wolności słowa, a każde wybo-
ry są fikcją. (…) Utrzymuje kontakty ze środowi-
skiem endeckim i katolickim”. Informatorzy dono-
sili także o jego kontaktach z osobami usuniętymi
z palestry z powodów politycznych, m.in. z Wiesła-
wem Chrzanowskim. Zainteresowanie SB B. wzro-
sło po wydarzeniach marcowych 1968. Założono
przeciwko niemu samodzielną sprawę rozpraco-
wania obiektowego o krypt. „Mecenas”. W 1971
był inwigilowany, włącznie z zainstalowaniem tzw.
podsłuchu pokojowego w jego mieszkaniu. Dzia-
łania te nie przyniosły efektów wystarczających do
wszczęcia postępowania karnego o prowadzenie
działalności antysocjalistycznej, w związku z czym
sprawa została zamknięta, a materiały przekaza-
ne do archiwum.
Po ponownym wpisie na listę adwokatów B. po-
zostawał nadzwyczaj czynny w strukturach samo-
rządu adwokackiego. Był członkiem RA w War-
szawie (1957–1964) oraz NRA (m.in. w l. 1975–
1979 oraz 1981–1986), zasiadał także w Prezydium
NRA. Przez wiele lat prowadził wykłady szkolenio-
we dla aplikantów adwokackich, nadto sprawował
funkcję przewodniczącego Komisji Doskonalenia
Zawodowego (1970–1973).
Był też twórcą OBA (1973) i jego pierwszym
kierownikiem. Ośrodek ten nosi jego imię. Z jego
inicjatywy w 1975 NRA powołała do życia Muze-
um Adwokatury. Zainicjował podjęcie prac nad
19
SBAP. W 1981 zorganizował Bibliotekę Adwo-
katury.
Brał udział w przygotowaniu pierwszego od
1959 Krajowego Zjazdu Adwokatury, który odbył
się w październiku 1983, był także organizatorem i
przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Sesji
Naukowej „Adwokatura Polska w l. 1939–1945”,
która odbyła się w dn. 26–28.11.1982, oraz sesji
naukowej pn. „Adwokatura Polska w służbie nauki
prawa”, zorganizowanej w dn. 7–9.11.1985.
Poprzez swoją wieloletnią pracę na rzecz samo-
rządu adwokackiego wyrobił sobie w sposób natu-
ralny autentyczny i wielki autorytet w środowisku
adwokackim. Powszechnie uważany jest za jedne-
go z najwybitniejszych działaczy samorządu w hi-
storii adwokatury w Polsce.
Jego zainteresowania nie wyczerpywały się
na działaniach w samorządzie adwokackim. Był
członkiem Warszawskiego Towarzystwa Muzycz-
nego (także przewodniczącym Głównego Sądu
Koleżeńskiego tego Towarzystwa) oraz członkiem-
-seniorem KKS „Polonia” Warszawa.
Był autorem opracowań dot. historii adwokatu-
ry i środowiska prawniczego w Polsce podczas II
wojny światowej. W treści tych prac konsekwen-
tnie minimalizował, a częściowo nawet zatajał swo-
ją rzeczywistą, istotną rolę w opisywanych wyda-
rzeniach (zapewne z powodu wielkiej skromno-
ści oraz zazębiania się jego działalności w struktu-
rach tajnego samorządu adwokackiego z działal-
nością w strukturach prawicy narodowej, za którą
to działalność został skazany przez komunistyczny
sąd wojskowy). Prace te, mimo upływu czasu, do
dziś mają charakter unikatowy.
Za udział w cywilnych służbach podczas Po-
wstania Warszawskiego został odznaczony Zło-
tym Krzyżem Zasługi. Wielokrotnie był odzna-
czany, głównie za pracę w samorządzie adwoka-
ckim. Otrzymał: Złoty Krzyż Zasługi (po raz dru-
gi w 1972), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia
Polski (1977), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia
Polski (1983), Krzyż Komandorski Orderu Odro-
dzenia Polski (1987), Medal 40-lecia Polski Ludo-
wej (1984), Medal Komisji Edukacji Narodowej
(1984), Medal za Zasługi dla Polskiego Wymiaru
Sprawiedliwości (1987), Złotą Odznakę Honoro-
wą za Zasługi dla Warszawy (1980), Złotą Odzna-
kę za Opiekę nad Zabytkami (1982), złotą odzna-
kę „Adwokatura PRL” (1976), odznakę Zasłużony
 Bayer, Bielawski
Działacz Kultury Fizycznej (1988), odznakę Zasłu-
żony Działacz Kultury (1979), Złotą Odznakę Ho-
norową KKS „Polonia” Warszawa (1965).
Zmarł 31.05.1992 w Warszawie. Został pocho-
wany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
5.01.1960 ożenił się z Wandą Michaliną z d. Zim-
ny, primo voto Zawadzką, secundo voto Juszkie-
wicz. Dzieci nie miał.
Wojciech Jerzy Muszyński, Marcin Zaborski
AIA w Warszawie, Akta osobowe; IPN Warszawa: 0259/124,
t. 1–6, Akta sprawy W. Bayera (sprawa operacyjna kryptonim
„Mecenas”); 1570/539, Zeznanie W. Bayera; IPN BU 944/492;
944/493; 944/494; 944/495; W. Bayer, Samorząd adwokacki w
dobie walki z okupacją hitlerowską, „Palestra” 1968, nr 11;
S. Bojemski, Poszli w skier powodzi… Narodowe Siły Zbroj-
ne w Powstaniu Warszawskim, Warszawa–Charlottesville 2002;
C. Jaworski, Refleksje jubileuszowe, „Palestra” 1993, nr 12, s. 6–
25; A. Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia adwokatu-
ry polskiej, Warszawa 1995; T. J. Kotliński, A. Redzik, M. Za-
borski, Historia ustroju Adwokatury Polskiej w źródłach, War-
szawa 2013; L. Kulińska, Narodowcy; L. Kulińska, M. Orłow-
ski, R. Sierchuła, Narodowcy. Myśl polityczna i społeczna Obo-
zu Narodowego w Polsce w latach 1944–1947, Warszawa–Kra-
ków 2001; W. J. Muszyński, Bayer Witold, (w:) Konspiracja i
opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. IV,
Kraków–Warszawa–Wrocław 2010; W. J. Muszyński, W wal-
ce; Redzik, Zarys historii samorządu adwokackiego; Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury, wyd. 2; Relacja J. Olszewskie-
go, 5.02.2008; S. Rymar, Adwokat Witold Bayer 9 X 1906–31
V 1992, „Palestra” 2002, nr 5–6; Zbiory W. J. Muszyńskiego:
Relacja W. Chrzanowskiego, 6.02.2008.
Bielawski Bolesław (1882–1966), adwokat
w Kijowie i w Warszawie, działacz org. polskich w
Kijowie przed 1919, żołnierz w 1920; senator RP,
sędzia TS, dziekan RA w Warszawie, prezes NRA,
prezes ZG ZAP, prezes Tajnej NRA 1940–1945,
kandydat na prezydenta RP w 1944, sędzia SO.
Ur. 25.05.1882 w Koroczy w Rosji w rodzinie le-
karza Artura (1839–1893), pochodzącego z Woły-
nia, przydomek rodowy „Zaręba”, i Marii z Kuna-
rzewskich (wyznania greckokatolickiego).
Gimnazjum w Koroczy ukończył ze „złotym me-
dalem”, czyli wyróżnieniem, po czym podjął stu-
dia prawnicze na Uniwersytecie św. Włodzimie-
rza w Kijowie, które również ukończył z medalem
w 1905. W tym czasie był członkiem utworzonego
pod przewodnictwem Zygmunta Gilewicza (póź-
niejszego twórcy Akademii Wychowania Fizycz-
nego w Warszawie) koła studenckiego „Polonia”.
Działał w organizacjach „Oświata Narodowa”, a
potem „Oświata”.
20
T. III/z. 1
Już w czasie studiów pracował w kancelarii ad-
wokata Antoniego Szyszki, a następnie zaczął apli-
kację u adw. Aleksandra Daszkiewicza (w tym cza-
sie w Kijowie mieszkało i praktykowało wielu pol-
skich prawników). Od 1906 był prezesem Rady Po-
mocników Adwokackich.
Bolesław Bielawski
W 1911 został adwokatem w Kijowie. Specja-
lizował się w problematyce cywilistycznej. Brał
udział w delegacjach do cara, które zaowocowa-
ły tym, że w 1917 utworzona została w Kijowie
rada adwokacka, której został członkiem. Wszedł
w jej skład wraz z trzema innymi adwokatami-
-Polakami. W 1918 był inicjatorem, a potem zo-
stał wiceprezesem utworzonego w Kijowie Pol-
skiego Towarzystwa Prawniczego. W tymże 1918
opublikował w Warszawie opracowanie o sądach
administracyjnych w Polsce. Należał w tym cza-
sie do Polskiego Czerwonego Krzyża. Założył też
Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny w Kijowie
i był członkiem jego zarządu. W 1919 dołączył
do składu prezydium Polskiego Komitetu Wyko-
nawczego na Rusi. We wrześniu 1919 przybył do
Warszawy. W czasie wojny polsko-bolszewickiej
1920 ochotniczo zgłosił się do armii – został rad-
cą prawnym Naczelnego Komisariatu Ziem Wo-
łynia i Frontu Podolskiego.
Po zakończeniu wojny podjął przerwaną prak-
tykę adwokacką w Warszawie. Jako adwokat szyb-
ko zyskał sławę znakomitego cywilisty (prowa-
dził m.in. głośne sprawy dotyczące ordynacji ra-
dziwiłłowskiej). Zaprzyjaźnił się wkrótce z adwo-
katami: Cezarym Ponikowskim (pierwszym pre-
T. III/z. 1 Bielawski
zesem NRA), Stanisławem Szczepańskim i Hen-
rykiem Konicem – elitą warszawskiej adwokatu-
ry. W 1921 wszedł w skład Rady Adwokackiej IA
w Warszawie.
Od przybycia do Warszawy B. angażował się tak-
że w politykę i związany był z ruchem narodowym.
W 1922 został wybrany z listy nr 8 w wojewódz-
twie warszawskim senatorem pierwszej kadencji
(1922–1927) z ramienia Związku Ludowo-Naro-
dowego, którego klubu w Senacie był sekretarzem.
Do 3.12.1924 był też sekretarzem Senatu i człon-
kiem Sądu Honorowego. W Senacie pracował w
Komisji Prawniczej i był referentem wielu projek-
tów ustaw, m.in. o podatku gruntowym, o reformie
rolnej. Uczestniczył w pracach podkomisji opraco-
wującej projekty ustaw: o patentach i wynalazkach,
o podatku przemysłowym, o ochronie lokatorów,
o Trybunale Stanu.
W czasie wyborów 1928 był członkiem Państwo-
wej Komisji Wyborczej. W maju 1928 został wybra-
ny przez Sejm sędzią Trybunału Stanu (uczestni-
czył w posiedzeniach Trybunału przeciwko mini-
strowi skarbu G. Czechowiczowi). Ponownie sę-
dzią TS wybrany został w lutym 1931.
Równocześnie wykonywał zawód adwokata i
był aktywnym działaczem samorządu adwoka-
ckiego. W kwietniu 1927 wybrany został na stano-
wisko prezesa NRA i był nim przez kadencję, do
kwietnia 1928. Po dwuletniej przerwie ponownie
został wybrany prezesem NRA w 1930 i był nim
do kwietnia 1931. Ponadto w l. 1926–1927, 1929–
1930, w okresie od kwietnia do grudnia 1932 oraz
od czerwca 1938 do wojny był wiceprezesem NRA.
Jednocześnie od grudnia 1932 do grudnia 1933 był
dziekanem RA w Warszawie.
W 1931 na łamach „Palestry” (1931, nr 10–11)
skrytykował, wraz z wieloma wybitnymi adwoka-
tami, projekt ministerialny ustawy o ustroju adwo-
katury, upominając się o Naczelną Radę Adwoka-
cką w projekcie (Unifikacja adwokatury a Naczelna
Rada Adwokacka).
Podczas Zjazdu Adwokatów Polskich połączo-
nego z posiedzeniem ZG ZAP, 9 maja 1937, wybra-
ny został prezesem Zarządu Głównego ZAP. Sta-
nowisko to zajmował do wojny.
W okresie okupacji skreślony przez okupacyjne
władze niemieckie z listy adwokatów za sprzeciw
wobec usuwania z list adwokackich adwokatów Ży-
dów (sprzeciw taki zgłosiło 14 z 15 członków Rady
21
Przybocznej w IA w Warszawie). Potem aktywnie
działał w konspiracji. W l. 1940–1945 był prezesem
Tajnej Naczelnej Rady Adwokackiej i jedną z naj-
ważniejszych osób w podziemnej adwokaturze.
W lipcu 1944 Rada Jedności Narodowej zapro-
ponowała kandydaturę B. na stanowisko prezyden-
ta RP, po ustępującym Władysławie Raczkiewiczu,
ale nie zgodził się na opuszczenie kraju. Prezyden-
tem wybrano Tomasza Arciszewskiego.
Po wojnie mieszkał w Gdyni, gdzie do 1950 był
sędzią i wiceprezesem SO w Gdyni. Potem prze-
niósł się do Warszawy, gdzie wrócił do wykonywa-
nia zawodu adwokata. W 1962 ponownie wyjechał
do Gdyni. Jest autorem niepublikowanych wspo-
mnień (Na przełomie epok. Wspomnienia prawnika
kresowego), spisywanych w Warszawie w l. 1953–
1961. Adw. Z. Krzemiński napisał, że B. mawiał,
iż „dobrze zorganizowana adwokatura to warunek
dobrego wymiaru sprawiedliwości”.
Zmarł 19.11.1966 w Sopocie. Pochowany zo-
stał na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną Zofią ze
Żmijewskich (zm. 1927), dziennikarką „Dziennika
Kijowskiego”, miał dwie córki: Zofię i Halinę Ma-
rię. Drugą żoną była siostra pierwszej żony Regina
Teresa primo voto Mosiewicz (wdowa po Zygmun-
cie, oficerze I Korpusu Polskiego, zamordowanym
przez bolszewików w 1918). Wnuczką B. jest Anna
Bissaga z Krakowa.
Adam Redzik
Cmentarz Powązkowski w Warszawie, Warszawa 1984, s. 303;
Dzienniki czynności Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza,
oprac. J. Piotrowski, t. II, Wrocław 2004, s. 337; Encyklopedia
Warszawy, Warszawa 1994, s. 65; Z. Krzemiński, Mecenas Bo-
lesław Bielawski, „Palestra” 1985, nr 6, s. 49–55; Z. Krzemiń-
ski, Sławni warszawscy adwokaci, Kraków: Zakamycze 2000,
s. 111–131; Kto był kim w II RP, s. 497; A. K. Kunert, Rzeczpo-
spolita Walcząca 1939, Warszawa 1997, s. 106; Nowy skład Za-
rządu Głównego Związku, „Palestra” 1937, s. 600–601; Posło-
wie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słow-
nik biograficzny, t. I, Warszawa 1998, s. 123–124; A. Redzik,
Związek Adwokatów Polskich (1911–1939) i jego rola w ad-
wokaturze polskiej okresu II Rzeczypospolitej, (w:) Społeczeń-
stwo a władza. Ustrój, prawo, idee, red. J. Przygodzki, M. J.
Ptak, Wrocław: Kolonia Limited 2010, s. 593–608; Redzik,
Zarys historii samorządu adwokackiego, s. 48, 53, 57, 63, 64,
79, 82, 84, 87, 88, 132, 142, 164, 166, 169–171; Redzik, Kot-
liński, Historia Adwokatury [zob. indeks]; Rzepeccy, Sejm i
Senat 1922–1927, s. 437, 537, 538, 540; M. Zaborski, Adwo-
kaci II RP o ustroju adwokatury. W osiemdziesiąta rocznicę nu-
meru X–XI „Palestry” z 1931, „Palestra” 2011, nr 7–8, s. 205–
216; Zawadzki, Senatorowie, s. 354–355.
 Bielski J.
Bielski Józef Ignacy (1900–2004), adwokat w
Warszawie, żołnierz w wojnie polsko-bolszewickiej
1920, sędzia, żołnierz AK ps. „Prawdzic”, powsta-
niec warszawski, kodyfikator prawa cywilnego w l.
1945–1946, redaktor naczelny Wydawnictw Praw-
niczych, wieloletni współpracownik „Palestry”.
Józef Ignacy Bielski
Ur. 19.03.1900 w Warszawicach, gm. Sobienie
Jeziory, w powiecie garwolińskim, w rodzinie Igna-
cego i Katarzyny z Nowickich. Nauki początkowe
pobierał w domu oraz w szkole elementarnej, po
czym wstąpił do gimnazjum rosyjskiego, a w 1915
do gimnazjum Wojciecha Górskiego w Warszawie,
które ukończył w 1919. W l. 1918–1920 służył w
Armii Polskiej, do której zgłosił się jako ochotnik.
W 1920 przebywał w Szkole Podoficerskiej w Bie-
drusku, a potem w Chełmnie na Pomorzu. Po jej
ukończeniu otrzymał przydział do 32. pp w Cie-
chanowie. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej
1920.
Jednocześnie w 1919 zdał maturę i w tymże roku
zapisał się na Wydział Prawa UW. Studia praw-
nicze ukończył w 1925. W l. 1923–1925 studio-
wał też na UW historię. W 1925 rozpoczął apli-
kację sądową. W trakcie jej odbywania, w okre-
sie od października 1926 do lipca 1927, otrzymał
tzw. rentę służby wojskowej i przebywał na szko-
leniu w Szkole Podoficerskiej rezerwy piechoty w
Komorowie, po czym otrzymał przydział do 36. pp
w Warszawie.
Po ukończeniu aplikacji 6.03.1929 mianowa-
ny został asesorem sądowym, a pół roku później,
28.11.1929, otrzymał nominację na sędziego grodz-
22
T. III/z. 1
kiego i rozpoczął służbę sądową w SG w Zamościu,
a następnie w SG w Nowym Dworze. W 1931 objął
kierownictwo oddziału VII, a później był kierow-
nikiem oddziału XV SG w Warszawie. 18.07.1935
mianowany został sędzią SO w Warszawie. Przez
rok pracował w Wydziale VII (Odwoławczym Cy-
wilnym), a potem, aż do września 1939, w Wydziale
I Cywilnym SO. Należał w tym czasie do Zrzesze-
nia Sędziów i Prokuratorów RP oddział w Warsza-
wie (w 1937 był członkiem zarządu Oddziału).
Po zakończeniu wojny obronnej 1939 i urucho-
mieniu za zgodą okupanta niemieckiego sądow-
nictwa polskiego B. kontynuował pracę w Wy-
dziale I Cywilnym SO, aż do wybuchu Powstania
Warszawskiego. Jednocześnie działał w konspira-
cji. Był żołnierzem ZWZ, a następnie AK, używa-
jąc pseudonimu „Prawdzic”. Do ZWZ wstąpił w
połowie 1941. Był dowódcą plutonu (ps. „Wilk”)
w kompanii por. „Topora” (prokurator T. Goray-
ski) w formacji Wojskowej Służby Obrony Pań-
stwa-Wola. 1.08.1944, przed godziną „W”, stracił
kontakt z dowódcą, aresztowanym przez Niem-
ców jeszcze przed wybuchem powstania i 4 sierp-
nia rozstrzelanym przez Niemców. Po jego śmier-
ci B. przyłączył się do oddziału ze Zgrupowania
„Chrobry”, który atakował posterunek żandarme-
rii niemieckiej przy ul. Żelaznej, blisko ul. Chłod-
nej. Po przejściu oddziału na Stare Miasto B. prze-
dostał się do Śródmieścia i pełnił służbę w gma-
chu PKO przy ul. Świętokrzyskiej, gdzie mieścił
się sztab płk. Antoniego Chruściela „Montera”.
Tam po kilku dniach, ok. 10 sierpnia, na wniosek
Delegatury Rządu na Kraj, za zgodą płk. „Mon-
tera”, został wyreklamowany z wojska (zwolnio-
ny ze służby) i – jako prawnik i sędzia – skierowa-
ny do zorganizowania i prowadzenia Specjalnego
Sądu Cywilnego dla Warszawy-Śródmieścia, któ-
ry urzędował w Banku „Pod Orłami” u zbiegu ulic
Jasnej i Zgoda i działał do czasu zbombardowania
terenu ulic Jasnej i Moniuszki w końcu sierpnia
1944. W składzie sądu zasiadali ponadto inni sę-
dziowie, np. Tadeusz Kuligowski. Niektórzy piszą,
że B. utworzył na terenie Śródmieście-Północ ok.
10.08.1944 specjalny sąd karny, czego nie potwier-
dza sam B. Ponadto B. pełnił funkcje pomocnicze
dla wojska i ludności powstańczej, aż do wyjścia z
Warszawy w dniu 6.10.1944. Z obozu w Pruszko-
wie, gdzie został umieszczony, udało mu się szyb-
ko wydostać.
T. III/z. 1 bielski J.
Oprócz działalności w ZWZ-AK B. od 1941 na-
leżał do ugrupowania sędziowsko-adwokackiego,
które m.in. miało na celu obsadzanie po wypędze-
niu Niemców kierowniczych stanowisk w sądow-
nictwie na późniejszych Ziemiach Odzyskanych.
Wspominał, że miał objąć posadę prezesa Sądu
Apelacyjnego w Opolu.
Po upadku Powstania Warszawskiego dyrektor
Departamentu Sprawiedliwości Delegatury Rządu
na Kraj Feliks Zadrowski (zob.) zaangażował go
do niesienia pomocy pieniężnej znajdującym się w
okolicach Milanówka i Grodziska Mazowieckiego
prawnikom (sędziom, adwokatom i naukowcom).
W lutym 1945 B. zgłosił się do pracy w sądow-
nictwie. W dniu 18.03.1945, jako sędzia SO, zo-
stał delegowany do pełnienia czynności w Mini-
sterstwie Sprawiedliwości w Departamencie Usta-
wodawczym. Brał udział w pracach nad unifika-
cją prawa cywilnego oraz postępowania niespor-
nego, które opierały się w znacznej mierze na ma-
teriałach przygotowanych przez przedwojenną Ko-
misję Kodyfikacyjną RP. Był referentem projektu
kodeksu postępowania niespornego części ogólnej
(przed wojną opracowywanego przez prof. Mau-
rycego Allerhanda), głównym referentem projek-
tu prawa spadkowego oraz współreferentem pro-
jektu postępowania spadkowego.
13.07.1946 Prezydent KRN mianował B. sędzią
SA w Warszawie, udzielając mu jednocześnie de-
legacji do Departamentu Ustawodawczego MS. Z
dniem 1.01.1947, na mocy zarządzenia MS, objął
obowiązki naczelnika Wydziału Popularyzacji Pra-
wa w Departamencie Szkolenia Zawodów Prawni-
czych i Popularyzacji Prawa MS. Jednocześnie od
września 1945 do końca roku 1946 był wykładowcą
prawa cywilnego i handlowego w utworzonej przy
Ministerstwie Spraw Zagranicznych Szkole Kon-
sularno-Dyplomatycznej. Od tego czasu wykładał
też prawo cywilne na „kursach dla pracowników
państwowych i samorządowych”, organizowanych
przez Ministerstwo Administracji Publicznej.
W l. 1945 i 1947 ogłosił dwa artykuły w „Demo-
kratycznym Przeglądzie Prawniczym”: Orzeczenia
sądowe w okresie okupacji niemieckiej oraz Nowe
prawo spadkowe. W 1948 wespół ze Stanisławem
Jabłońskim opublikował broszurę pt. Sąd obywa-
telski i jego czynności. Organizacja, zakres właści-
wości, postępowanie (Wydawnictwo Ministerstwa
Sprawiedliwości, ss. 198).
23
Po zlikwidowaniu Wydziału Popularyzacji Pra-
wa MS w 1949 B. został kierownikiem całej akcji
wydawniczej MS (odpowiadał za publikację teks-
tów broszur popularnych, przekładów z sowieckiej
literatury prawniczej, orzecznictwo SN, opracowań
monograficznych). Kierował nią do 31.12.1951. Po
reorganizacji sądownictwa, z dniem 1.01.1951 zo-
stał przeniesiony na stanowisko sędziego SW dla
Województwa Warszawskiego w Warszawie, ale
delegacja do MS została utrzymana. Z dniem
31.12.1951 B. został przeniesiony w stan spoczyn-
ku w sądownictwie. 11.01.1952 został kontrakto-
wym starszym radcą ds. wydawniczych w MS.
4.02.1952 B. skierował do RA w Warszawie po-
danie z prośbą o wpis na listę adwokatów. Reko-
mendacji udzielili mu sędzia SN Mieczysław Sze-
rer, z-ca prof. sędzia SN Maurycy Grudziński oraz
wiceprezes SW w Warszawie Czesław Tabęcki. Na
podstawie uchwały RA w Warszawie z 13.03.1952
wpisany został na listę adwokatów IA w Warsza-
wie, ślubowanie złożył zaś 8.05.1952. Praktyki nie
podjął, gdyż 1.05.1952 został kierownikiem redak-
cji tekstów prawniczych w przedsiębiorstwie pań-
stwowym Wydawnictwo Prawnicze, które w 1951
powstało przy MS. Od 1951 do 1958 B. był zastęp-
cą redaktora naczelnego Wydawnictwa Prawni-
czego (redaktorem naczelnym był Jarosław Sem-
kow), po czym został redaktorem naczelnym. Na
stanowisku redaktora naczelnego w Wydawnictwie
Prawniczym pracował do 1.05.1972, kiedy to prze-
szedł na emeryturę, ale nadal pracował na stano-
wisku redaktorskim.
W 1956 uczestniczył w pracach nad reaktywowa-
niem czasopisma „Palestra”, które przez wiele lat
wspierał i wydawał w Wydawnictwie Prawniczym.
We wspomnieniach podkreślano, że dbał o pięk-
no i precyzję języka polskiego zarówno w Wydaw-
nictwie Prawniczym, jak i w „Palestrze”.
B. angażował się w prace Głównej Komisji Ba-
dania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Należał
do Związku Zawodowego Pracowników Państwo-
wych (od 16.03.1945), Zrzeszenia Prawników De-
mokratów (od 25.07.1945), TPPR (od 1946), LPŻ
(od 1946), PCK (od 1947), Ligi Ludu (od 1948),
Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (od 1951). Od-
znaczony został m.in. Złotym Krzyżem Zasługi
(22.07.1954), Krzyżem Oficerskim Orderu Od-
rodzenia Polski (20.03.1965), Orderem Odro-
dzenia Polski V klasy (uchwała Prezydium KRN
 bielski J., Bielski K.
z 3.02.1947), Medalem Zwycięstwa i Wolności
(3.05.1947). Uchwałą Rady Państwa z 28.04.1982
za udział w Powstaniu Warszawskim został od-
znaczony Warszawskim Krzyżem Powstańczym.
Uchwałą Rady Państwa z 22.10.1987 przyznano B.
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
a postanowieniem Prezydenta RP z 31.10.1990 w
dniu 11.11.1990 uhonorowany został Krzyżem za
Udział w Wojnie 1918–1921. W 1994 odznaczo-
ny został Krzyżem Armii Krajowej. W tym czasie
otrzymał też – z okazji 50-lecia Powstania War-
szawskiego – odznakę pamiątkową AK „Akcja
Burza”. Odznaczony był też Odznaką Wetera-
na Walk o Niepodległość. Postanowieniem Pre-
zydenta RP z 25.10.1990 awansowany został ze
stopnia plut. podchor. do stopnia podporucznika.
25.07.2000 awansowany do stopnia porucznika.
B. był aktywnym działaczem w ramach OBA,
dlatego też OBA przyznał B. 14.11.1984 wyróż-
nienie za twórcze osiągnięcia w OBA w 1983.
W 1985 otrzymał złotą odznakę „Adwokatura
PRL”, a w 1988 Medal Jubileuszowy 70-lecia Ad-
wokatury Polskiej (1918–1988).
Zmarł 26.10.2004 w Warszawie. Spoczął na
cmentarzu Powązkowskim. Żonaty z Jadwigą z
Chodakowskich. Córka Hanna Bielska-Fałda – dr
med., wnuczka Magdalena Fałda – lek. med.
Adw. Stanisław Mikke napisał w pożegnaniu,
że przez ponad 30 lat współredagował „Palestrę”
i dodał: „Pan Mecenas Józef Ignacy Bielski zasłu-
żył na naszą szczególną pamięć. I dziś powtarza-
my – będzie Pan trwał, Panie Mecenasie, w na-
szych myślach i sercach”. Z kolei adw. Stanisław
Śniechórski podkreślił, że: „Wybitną rolę odgry-
wa przy współtworzeniu «Palestry», której po-
święca pełne zaangażowanie. Znakomity styli-
sta zwraca szczególną uwagę na poprawność ję-
zyka polskiego używanego w tym wydawnictwie.
Oddany pracy, często przy biurku, jak to wspomi-
nał, zastawały Go późne godziny nocne. (…) Na-
oczny świadek i uczestnik całego dwudziestego
wieku zachował do końca jasność umysłu, jak i za-
interesowanie wydarzeniami dnia bieżącego, oto-
czony przyjaźnią przyjaciół”.
Adam Redzik
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. 3043; L. Gondek,
Polska karząca 1939–1945: polski podziemny wymiar sprawied-
liwości w okresie okupacji niemieckiej, Warszawa: Pax 1988;
S. Mikke, Pożegnanie, „Palestra” 2004, nr 11–12, s. 305; Po-
24
T. III/z. 1
wstanie Warszawskie: fakty i mity, Warszawa: IPN 2006; S.
Śniechórski, Adw. Józef Ignacy Bielski (1900–2004), „Pale-
stra” 2004, nr 11–12, s. 303–305.
Bielski Konrad (1902–1970), adwokat w
Krasnymstawie i Lublinie, żołnierz w wojnie pol-
sko-bolszewickiej 1920, poeta, pisarz – ps. Tomasz
Ptak, Sergiusz Ziemie, działacz społeczny, dziekan
RA w Lublinie w l. 1955–1959.
Konrad Bielski
Ur. 24.01.1902 we wsi Piatydnie w powiecie wło-
dzimierskim na Wołyniu, jako najstarszy syn Tade-
usza Władysława i Bronisławy z Iżyckich. Nauki
początkowe pobierał w domu rodzinnym, zdając
egzaminy w „Szkole Lubelskiej” w Lublinie (póź-
niejsze gimnazjum im. Stefana Batorego). Z po-
wodu działań wojennych rodzina Bielskich zosta-
ła w 1915 zmuszona do wyjazdu na wschód. Osied-
liła się na kilka lat w Żytomierzu, gdzie B. uczęsz-
czał krótko do szkoły rosyjskiej, a potem do pol-
skiej prowadzonej przez „Macierz Szkolną”. We
wrześniu 1919 przyjechał wraz z rodziną do Lubli-
na i wkrótce zdał egzamin do klasy siódmej Gim-
nazjum im. Stanisława Staszica w Lublinie, które
ukończył w 1921.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 zgło-
sił się na ochotnika do Wojska Polskiego i od lipca
do października 1920 był żołnierzem w 18. Pułku
Artylerii Polowej. Walczył pod Modlinem, Płoń-
skiem, Mławą, a potem na froncie wołyńskim i
poleskim. Jako uczeń zdemobilizowany został
po odparciu bezpośredniego zagrożenia bolsze-
wickiego.
T. III/z. 1 Bielski K.
Jesienią 1921 rozpoczął studia prawnicze na
Wydziale Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicz-
nych KUL. Ukończył je w 1925, a dyplom magi-
stra praw otrzymał po zdaniu egzaminu przed spe-
cjalną komisją na Wydziale Prawa UJK we Lwowie
(Uniwersytet Lubelski nie posiadał jeszcze prawa
nadawania stopni naukowych). 28.01.1926 zrzekł
się obywatelstwa rosyjskiego i po przedstawieniu
dowodów polskiego pochodzenia przyjął obywa-
telstwo polskie.
Od maja 1926 do czerwca 1928 odbywał aplika-
cję sądową, po czym został zwolniony ze stanowi-
ska egzaminowanego aplikanta. W tym czasie był
nauczycielem języka łacińskiego w lubelskich szko-
łach średnich. 22.09.1928 został aplikantem adwo-
kackim. Zawodu uczył się w kancelarii adw. Jana
Zdzienickiego w Lublinie. W styczniu 1931 zdał
egzamin adwokacki i został wpisany na listę adwo-
kacką, a 7.02.1931 złożył ślubowanie adwokackie.
Siedzibę wyznaczono mu 21.02.1931 w Krasnym-
stawie. Prowadził kancelarię mieszaną z przewagą
spraw cywilnych. 29.05.1938 uchwałą NRA przy-
znane zostały B. uprawnienia patrona.
Od lat młodzieńczych B. pisał utwory litera-
ckie. W czasie studiów współpracował z młodzie-
żą socjalistyczną. W 1922 wydał wspólnie z tą gru-
pą numer pisma literacko-społecznego pt. „Lucy-
fer”. Między innymi za opublikowany w nim wiersz
B. pismo uznane zostało za rewolucyjne i skonfi-
skowane, B. zaś wytoczono proces karny. Sprawa
skończyła się amnestią w 1923. W l. 1923–1926 był
współtwórcą grupy literackiej „Reflektor”. Reda-
gował też pismo pod tym samym tytułem. W na-
stępnych latach rozwijał dość szeroką działalność
kulturalno-artystyczną w Lublinie. Był m.in. współ-
autorem słynnych w owych czasach lubelskich szo-
pek politycznych, postrzeganych jako ostra satyra
na ówczesne stosunki w państwie. Dodać trzeba, że
w tym czasie współpracował ze wszystkimi pismami
na terenie Lublina, które miały charakter lewicowy
i tzw. postępowy. Był jedynym na terenie Lublina i
okręgu adwokatem Polakiem, który bronił z wybo-
ru w tzw. sprawach komunistycznych.
Od 1.09.1940 wykonywał praktykę adwoka-
cką w Lublinie. Po wkroczeniu armii sowieckiej
18.10.1944 w Krasnymstawie, wraz z adw. Broni-
sławem Ciołkiem, został aresztowany. Zwolnio-
no ich 6.11.1944. 3.10.1945 został ponownie wpi-
sany na listę adwokatów z siedzibą w Lublinie.
25
Rok później, 11.09.1946, dopuszczono go do wy-
konywania obowiązków obrońcy przy sądach woj-
skowych.
W 1945 był jednym z założycieli na terenie Lub-
lina Zrzeszenia Prawników Demokratów w Lubli-
nie (późniejszego ZPP) i przez trzy lata wicepreze-
sem Zarządu Okręgowego tej organizacji. W tym
czasie aktywnie działał też w Komitecie Miejskim.
Od chwili powstania należał do TPPR.
W latach 50. praktykę adwokacką prowadził w
bardzo ograniczonym zakresie, co wynikało z za-
angażowania w liczne przedsięwzięcia społeczne i
polityczne. Od 1952 do 1954 był członkiem Komi-
sji Kultury WRN, a w l. 1954–1961 radnym WRN
i przewodniczącym Komisji Kultury WRN. Był też
przewodniczącym Wojewódzkiego Komitetu Fron-
tu Narodowego, prezesem Wojewódzkiego Od-
działu Związku Literatów Polskich oraz współza-
łożycielem Spółdzielni Wydawnictwa Lubelskiego.
Jako ciekawostkę warto dodać, że 22.12.1950 Pre-
zydium WRN w Lublinie przyznało Nagrodę Lite-
racką za rok 1950 Pierwszemu w Polsce Kolekty-
wowi Literackiemu „Załoga” nr 1, którego aktyw-
nym działaczem był B.
24.05. lub 12.06.1955 zarządzeniem Ministra
Sprawiedliwości powołany został na stanowi-
sko dziekana RA w Lublinie. Był nim do kwiet-
nia 1959, choć od 1958 poważnie chorował. Zwy-
czajne Walne Zgromadzenie IA w Lublinie w dniu
5.04.1959 wybrało go delegatem na pierwszy Zjazd
Adwokatury.
B. był wielokrotnie odznaczany i wyróżniany:
Medalem 10-lecia Polski Ludowej (uchwała Rady
Państwa, 17.01.1955); Srebrnym Krzyżem Za-
sługi (22.07.1956); nagrodą WRN za działalność
społeczno-kulturalną (1956); Krzyżem Kawaler-
skim Orderu Odrodzenia Polski (uchwała Rady
Państwa, 2.07.1959); odznaką „Zasłużony Dzia-
łacz Kultury” (przez Ministra Kultury i Sztuki,
23.09.1964); Nagrodą Miasta Lublina (Prezydium
MRN, 5.06.1963).
Z dniem 1.11.1965 przeszedł na rentę, pracując
nadal w ograniczonym zakresie w ZA. Większość
czasu poświęcał twórczości literackiej. Swoje wier-
sze, które pisał od okresu międzywojennego, dru-
kował w „Lecie”, „Kamenie”, „Promie” i „Życiu
Literackim”. Wchodził w skład redakcji czasopis-
ma „Kamena”, wydawanego od 1933 w Chełmie, a
od 1944 w Lublinie. Był autorem wspomnień (Most
 Bielski K., Bień T. III/z. 1

nad czasem, Lublin 1963), w których pisał o lubel-
skiej cyganerii l. 1919–1931. Za książkę tę otrzy-
mał nagrodę m. Lublina, poza tym spotkała się
ona z dużym zainteresowaniem, a pochlebną oce-
nę wystawiła jej m.in. Anna Kamieńska. Opubli-
kował też m.in.: Wczoraj i przedwczoraj (tom wier-
szy), Spotkanie z Kazimierzem (zbiór esejów), Ta-
jemnica kawiarni „U Aktorów” (z notatek obroń-
cy, Lublin 1970). W 1966 Wydawnictwo Lubelskie
opublikowa­ło siedemnaście przedwojennych wier-
szy B. w zbiorze Wczoraj i przedwczoraj. W swojej
twórczości B. przekazał obraz dawnej lubelskiej
cyganerii (już w: Do przyjaciół, 1923 oraz Oda do
wina, 1932).
Był człowiekiem lubianym, towarzyskim, dow-
cipnym, dobrym gawędziarzem. Poeta Józef Cze-
chowicz poświęcił osobie B. fraszkę zatytułowaną
Konradyn.
Adw. Ireneusz Bieniaszkiewicz wspominał: „Lu-
dzie wyrastający ponad przeciętność, a więc nie-
zwykli, odmienni tak w ocenach, jak i w próbie opi-
sania, wymykają się spod utartych określeń. Kon-
rad Bielski, adwokat i literat, jednoznacznym cha-
rakterystykom się nie poddaje. Chwalono go i kry-
tykowano. Budzi uznanie u jednych, niechęć – u in-
nych z tego samego powodu: niecodziennego spo-
sobu bycia. Szeroka dusza kresowa, pański gest i
rabelesowskie poczucie humoru. (…) Zwrócił na
siebie szybko uwagę, jako doskonały mówca i lo-
gik. Miał szczególną łatwość przemawiania, przy-
kuwał do siebie uwagę sądu. Mówił w sposób nie
banalny, wyjątkowo zwarty i zawsze absorbujący.
Czasem szokował”.
B. zmarł w Lublinie 25.06.1970 [na płycie na-
grobnej błędnie podano 15.07.1970]. Pochowany
został na cmentarzu przy ul. Lipowej. Żonaty z
Krystyną, aktorką.
Adam Redzik
AIA w Lublinie, Akta osobowe; Antologia lubelskich poe-
tów dwudziestolecia międzywojennego, oprac. W. Mrozowski,
Lublin 1965 (fot.); I. Bieniaszkiewicz, Konrad Bielski, jaki
był (1902–1970), „Palestra” 1988, nr 7, s. 149–154; przedruk
(w:) Szkice o dziejach Adwokatury Lubelskiej, red. P. Sende-
cki, Lublin 2009, s. 581–586; tamże biogram autorstwa A. Re-
dzika, s. 424–426; M. Domański, Bielski Konrad, (w:) Słownik
biograficzny miasta Lublina, red. A. A. Witusik, J. Skarbek,
T. Radzik, Lublin 1993; U. Gierszon, Zarys biografii Konra-
da Bielskiego, http://urszulagierszon.cba.pl/?p=229; W. Gra-
lewski, Ogniste koła, Lublin 1963; Słownik współ­czesnych pi-
sarzy polskich, ser. 2, t. I, Warszawa 1977 (fot.); J. Ziemba,
Konrad Bielski, „Kurier Lubelski” 1973 (fot.).
Bień Adam (1899–1998), ps. „Alfa”, „Bronow-
ski”, „Rybicki”, „Walkowicz”, „Witold Bronow-
ski”, adwokat w Przasnyszu, sędzia, polityk ruchu
ludowego, minister Krajowej Rady Ministrów, je-
den z przywódców Polskiego Państwa Podziemne-
go, sądzony w procesie szesnastu.
Ur. 14.12.1899 w Ossali (pow. sandomierski)
jako syn Walentego i Franciszki z d. Wiącek. Po
ukończeniu szkoły powszechnej kształcił się w ro-
syjskim progimnazjum w Sandomierzu, a od 1915
w polskiej Męskiej Szkole Filologicznej, przemia-
nowanej następnie na Gimnazjum Państwowe w
Sandomierzu, gdzie w 1920 zdał egzamin matu-
Adam Bień
ralny. Jako uczeń gimnazjum od jesieni 1912 dzia-
łał w tajnym skautingu w zaborze rosyjskim, reda-
gował też pisemko gimnazjalne „Spójnia”. W listo-
padzie 1918 uczestniczył w rozbrojeniu okupantów
austriackich w Sandomierzu. W lipcu 1920 zgło-
sił się ochotniczo do WP. Jako żołnierz baonu za-
pasowego 24. pp, a następnie 1. kompanii kara-
binów maszynowych I baonu 3. pp, wziął udział
w końcowej fazie wojny polsko-bolszewickiej. W
listopadzie tr. zdemobilizowany. Następnie przez
rok studiował prawo na Uniwersytecie Poznań-
skim, a później na Uniwersytecie Warszawskim,
które ukończył w 1925. Pracował w sądownictwie
w Sokółce, jako asesor sądów grodzkich w Gro-
dzisku (obecnie Grodzisk Mazowiecki) i w Żyrar-
dowie, od 29.02.1929 kierownik sądu grodzkiego
w Grójcu, od stycznia 1930 sędzia grodzki, a od
19.09.1931 równocześnie zajmował stanowisko
zastępcy przewodniczącego Sądu Pracy w Warsza-

26
T. III/z. 1
wie. W 1938 mianowano go sędzią cywilnego Sądu
Okręgowego w Warszawie. Od czasów gimnazjal-
nych był związany z ruchem ludowym. Jako stu-
dent należał do Centralnego Związku Młodzieży
Wiejskiej oraz powstałej w 1923 Polskiej Akademi-
ckiej Młodzieży Ludowej (był jej współzałożycie-
lem). Od 1923 był członkiem ZG CZMW i etato-
wym instruktorem związku, od 1925 pełnił funkcję
skarbnika. Po rozłamie w PAML działał w Akade-
mickim Związku Młodzieży Wiejskiej. Był współ-
organizatorem i czołowym działaczem Związku
Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”, a także jednym z
autorów statutu. Od 26.01.1929 do 2.11.1931 zaj-
mował stanowisko prezesa ZG ZMW RP „Wici”.
Publikował w pismach CZMW – „Siew” i „Młoda
Myśl Ludowa”, a później również organie ZMW
RP – „Wici”. W l. 1926–1935 pełnił funkcję preze-
sa mazowieckiego Związku Teatrów Ludowych, a
od 1934 (z roczną przerwą w l. 1934–1935) do wy-
buchu wojny – prezesa tego stowarzyszenia. Był
współautorem (wraz z Jędrzejem Cierniakiem)
książki Teatry ludowe w Polsce (Warszawa 1928).
W czasie okupacji niemieckiej pracował jako sę-
dzia w Warszawie. W konspiracji działał od jesieni
1940, początkowo w lokalnych strukturach Stron-
nictwa Ludowego w powiecie błońskim. Od 1941
do 1943 przewodniczył Komisji Prawnej (używa-
no też nazwy Komisja Administracyjno-Samorzą-
dowa) przy Centralnym Kierownictwie Ruchu Lu-
dowego SL „ROCh”, zajmującej się m.in. proble-
matyką przyszłego ustroju państwa polskiego. Jak
pisał Jacek Chrobaczyński, komisja „pełniła rolę
najważniejszego zaplecza intelektualnego całego
ruchu ludowego. Opracowano w niej m.in. pięć
części broszury O formę i treść przyszłej Polski. Ko-
misja opracowała też pierwszą wersję Deklaracji
Ideowo-Programowej Ruchu Ludowego. Projek-
ty przygotowane przez Bienia były ważną jej skła-
dową”. Współpracował z pismami „Orka” i „Pol-
ska Ludowa”. Od 21.04.1943 sprawował funkcję
pierwszego zastępcy delegata rządu na kraj (ofi-
cjalna nominacja nastąpiła 22.05.1943). Reprezen-
tował SL, chociaż formalnie nie był członkiem tego
ugrupowania. Nadzorował pracę departamentów
Delegatury Rządu RP: oświaty i kultury, rolnictwa
(do 1944) i sprawiedliwości, Komitetu Koordyna-
cji Ustawodawczej, a od września 1943 w zastęp-
stwie delegata rządu przewodniczył Radzie Naro-
dowościowej Delegatury. Od 3.05.1944 zasiadał w
Bień
Krajowej Radzie Ministrów (formalną depeszę, w
której informowano o tej nominacji, delegat rządu
wysłał premierowi RP Stanisławowi Mikołajczyko-
wi 26.07.1944). W czasie Powstania Warszawskie-
go współorganizował administrację Delegatury w
walczącym mieście i zgodnie z ustaleniami Janu-
sza Marszalca położył znaczne zasługi dla podnie-
sienia poziomu bezpieczeństwa ludności cywilnej.
Był odpowiedzialny za wydanie dwóch numerów
„Dziennika Ustaw RP”. 28.08.1944 został sekre-
tarzem Krajowej Rady Ministrów. Wszedł także w
skład Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowe-
go. Po powstaniu wyszedł z miasta z ludnością cy-
wilną. Od 5.10.1944 przebywał w Milanówku. Na-
dal uczestniczył w pracach Krajowej Rady Mini-
strów, Rady Jedności Narodowej (m.in. w nara-
dzie, która odbyła się 15 i 16.12.1944 w klasztorze
bernardynów w Piotrkowie Trybunalskim) i Dele-
gatury Rządu RP, a także w odbudowie struktur
kierowniczych SL (w październiku 1944 wszedł do
nowego kierownictwa). Był wtajemniczony w ist-
nienie organizacji NIE (Niepodległość). Areszto-
wany w końcu marca 1945 przez NKWD, został
skazany w procesie szesnastu na pięć lat więzienia.
Był więziony na Łubiance, krótko w więzieniu Le-
fortowo, a następnie we Włodzimierzu nad Klaź-
mą. Został zwolniony przedterminowo 13.08.1949
i przewieziony do Polski. Ponieważ ORA w War-
szawie odmówiła mu wpisu na listę adwokacką,
pracował jako tłumacz z rosyjskiego. Jego kolej-
ne podania o wpisanie na listę adwokatów nie były
uwzględniane. Wpisano go dopiero 17.09.1953, ale
odmówiono mu prawa do prowadzenia praktyki
adwokackiej w Warszawie. 1.02.1955 rozpoczął
pracę adwokacką w Przasnyszu. Był szykanowany
przez UB, wielokrotnie wzywano go na przesłucha-
nia. Po przejściu na emeryturę z dniem 31.12.1974
zamieszkał w rodzinnej Ossali. Zajął się twórczoś-
cią pisarską. Był autorem książek wspomnienio-
wych Bóg wysoko – dom daleko. Obrazy przeszłości
1900–1920 (Warszawa 1981) i Bóg jest wyżej, dom
jest dalej. Druga z tych książek ukazała się najpierw
w drugim obiegu w 1986, rok później pod tytułem
Więźniowie Moskwy w Chicago, a następnie pt. Bóg
wyżej – dom dalej 1939–1949 (Warszawa 1991). W
1997 opublikowano jego listy do rodziny pisane w
więzieniu Łubianka w Moskwie. Ponadto jego re-
lacja z działalności Delegatury Rządu w czasie po-
wstania ukazała się w zbiorze Ludność cywilna w
27
 Bień
powstaniu warszawskim. Ważną formą aktywności
B. stały się też wywiady, których począwszy od 1980
udzielił kilkadziesiąt, m.in. dla „Gazety Wybor-
czej”, „Ładu”, „Rzeczpospolitej”, „Słowa Ludu”,
„Tygodnika Powszechnego”, paryskich „Zeszytów
Historycznych”, a także w 1991 dla „Palestry” (roz-
mawiał z nim adw. Czesław Jaworski, obecny re-
daktor naczelny „Palestry”). B. uczestniczył w lo-
kalnej działalności kulturalnej, był m.in. współor-
ganizatorem Staszowskiego Towarzystwa Kultural-
nego, w którego działalności aktywnie się udzielał
(w grudniu 1987 został wybrany honorowym pre-
zesem towarzystwa), redagował pisma „Almanach
Staszowski” i „Ziemia Staszowska”. W czerwcu
1987 był jednym z sygnatariuszy dokumentu zało-
życielskiego Niezależnego Ruchu Ludowego „So-
lidarność”. Od stycznia 1990 przewodniczył komisji
prawa i praworządności komitetu obywatelskiego
„Solidarność” w Staszowie. W tym samym roku był
współautorem Apelu do rządu RP w sprawie utwo-
rzenia Instytutu Pamięci Narodowej. W 1993 opub-
likował też w „Rocznikach Ruchu Ludowego” arty-
kuł Demokracja w wychowaniu młodego człowieka w
wolnym kraju. Pośmiertnie ukazał się wybór jego li-
stów do Zofii Ziarko (przyszłej żony) z czasów służ-
by w Wojsku Polskim w czasie wojny polsko-bolsze-
wickiej. Zajmował się też fotografią (miał oficjalne
uprawnienia do wykonywania tego zawodu) i w li-
stopadzie 1993 w staszowskim domu kultury otwo-
rzył autorską wystawę poświęconą uroczystościom
żałobnym po śmierci Marszałka Józefa Piłsudskie-
go. W 1997 ujawnił miejsce przechowywania do-
kumentów Polskiego Państwa Podziemnego, które
w marcu 1945 ukryto w Milanówku. Były to głów-
nie materiały BIP KG AK i Delegatury Rządu pod
ogólną nazwą „Akta narodowościowe”, ponieważ
dotyczyły tematyki związanej przede wszystkim z
mniejszościami narodowymi i stosunkami z nimi.
Zostały one przekazane Uniwersytetowi Jagielloń-
skiemu i opublikowane w 2001 pt. Archiwum Ada-
ma Bienia (w opracowaniu Jana Brzeskiego i Ada-
ma Rolińskiego).
Był odznaczony m.in. Orderem Orła Białego,
Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski
oraz Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orde-
ru Polonia Restituta (nadanym w 1988 przez Pre-
zydenta RP na uchodźstwie). Otrzymał honoro-
we obywatelstwo Krakowa, Pruszkowa, Sandomie-
rza, Świdnika.
28
T. III/z. 1
Zmarł 4.03.1998 w Warszawie. Został pochowa-
ny na cmentarzu w Niekrasowie. Był żonaty z Zo-
fią z d. Ziarko, nauczycielką, miał syna Janusza
(1926–1989) i córkę Hannę (ur. 1931).
Marek Gałęzowski
AIA w Warszawie, Akta osobowe, 1/83; AUW, Adam Bień:
RP 8513; Adam Bień. Listy z wojny 1920 roku, wybór i oprac.
H. Bień-Bielska, Warszawa 2000; Akademicka młodzież ludo-
wa w II Rzeczypospolitej. Relacje, materiały, dokumenty, pod
red. S. Malawskiego, Warszawa 1974; A. F. Baran, Adam
Bień, (w:) Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956.
Słownik biograficzny, Warszawa 2004, t. 2, s. 44–48 (bibliogra-
fia); Adam Bień – Życie i działalność, oprac. M. A. Zarębski,
Staszów 2000; A. Bień, Bóg wyżej, dom dalej, Łódź 1991; A.
Bień, Bóg dał, Bóg wziął. Dokumenty i teksty z lat 1920–1995,
oprac. H. i S. Bielscy, Warszawa 1997; tenże, Listy z Łubian-
ki, wstęp A. K. Kunert, oprac. J. Krzemiński, Kraków 1997;
tenże, Relacja o działalności Delegatury Rządu. Ludność cy-
wilna w powstaniu warszawskim, red. C. Madajczyk, Warsza-
wa 1974, t. 1, s. 47–72; R. Buczek, Na przełomie dziejów. Pol-
skie Stronnictwo Ludowe w latach 1939–1945, Toronto 1983;
M. Celt [T. Chciuk], Z Retingerem do Warszawy i z powro-
tem. Raport z podziemia 1944, oprac. W. Frazik, Łomianki
2006, s. 110, 184, 185; J. Chrobaczyński, Ostatni z szesnastu.
Biografia polityczna Adama Bienia, Warszawa 2000 (biblio-
grafia); A. Friszke, O kształt niepodległej, Warszawa 1989;
W. Grabowski, Państwo polskie wychodzi z podziemi. Cywil-
ne struktury Polskiego Państwa Podziemnego w powstaniu war-
szawskim, Warszawa 2007; tenże, Polska tajna administracja
cywilna 1940–1945, Warszawa 2003; A. Indraszczyk, Adam
Bień 1899–1998. Działalność polityczna i społeczna, Warsza-
wa 2005 (bibliografia); M. Komar, Władysław Bartoszewski.
Skąd pan jest? Wywiad rzeka, Warszawa 2006, s. 127, 129;
Korboński, Polskie Państwo Podziemne, Wrocław 1989; A. K.
Kunert, Ilustrowany przewodnik po Polsce Podziemnej, War-
szawa 1996; A. Leinwand, Przywódcy Polski Podziemnej przed
sądem moskiewskim, Warszawa 1992; J. Lerski, Emisariusz
„Jur”, Londyn 1984, s. 125; J. Marszalec, Ochrona porząd-
ku i bezpieczeństwa publicznego w Powstaniu Warszawskim,
Warszawa 1999, s. 159, 161, 183, 262; S. Mierzwa, Adwoka-
ci, których widziałem przy budowie „Polskiego Państwa Pod-
ziemnego”, „Palestra” 1986, nr 5–6, s. 86; M. Mioduchow-
ska, Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej 1912–1928, War-
szawa 1984, s. 63, 92, 263, 289–300, 310, 325, 340, 355, 356;
Proces szesnastu. Dokumenty NKWD, oprac. A. Chmielarz, A.
K. Kunert, W. Strzałkowski, Warszawa 1995; K. Przybysz, W
konspiracji. Polski ruch ludowy 1939–1945, Warszawa 2010, s.
16, 47, 48, 119, 122; A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia Adwo-
katury, wyd. 1, s. 161, 283, 291, 295, 296; J. Rutkowska, Udział
adwokatów w powstaniu warszawskim, „Palestra” 1983, nr 8,
s. 48; Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, War-
szawa 1989; Stanisław Mierzwa 1905–1985. Ludowiec i dzia-
łacz niepodległościowy, red. M. Szpytma, Warszawa–Kraków
2011; J. Stańczyk, Adam Bień (w:) Słownik biograficzny Euro-
py Środkowo-Wschodniej XX w., pod red. W. Roszkowskiego
i J. Kofmana, Warszawa 2004, s. 109–110; Z. Stypułkowski,
Zaproszenie do Moskwy, Warszawa 1991; A. Wojtas, Działal-
ność polityczna ludowców w okresie II wojny światowej, cz. 1,
Warszawa 1979, s. 83, 85, 86, 194, 195, 237, 238, 242, 243, 283;
T. III/z. 1 Bitner
Wywiad z Adamem Bieniem, „Zeszyty Historyczne” 1989, z.
87, s. 67–157; Wywiady Adama Bienia, wstęp, wybór i oprac.
A. F. Baran, Sandomierz 2000; Związek Młodzieży Wiejskiej
RP „Wici” w walce o postęp i sprawiedliwość społeczną. Wy-
bór dokumentów 1928–1948, oprac. E. Gołębiewski, S. Jare-
cka-Kimlowska, Warszawa 1978, s. 53–56.
BITNER Wacław (1893–1981), adwokat w War-
szawie, działacz chrześcijańsko-demokratyczny,
poseł na Sejm RP 1922–1935, współpracownik
gen. Władysława Sikorskiego, członek RA w War-
szawie, obrońca w procesach politycznych w Pol-
sce Ludowej.
Wacław Bitner
Ur. 19.03.1893 w Wilnie w rodzinie ziemiańskiej.
Jego ojcem był Ryszard, wywodzący się z rodziny o
polskich tradycjach patriotycznych i powstańczych,
pułkownik armii carskiej i tytularny generał WP,
matką Aniela z Zatorskich. Rodzina ojca wywo-
dziła się ze szlachty szwedzkiej. Miał trzech bra-
ci. Brat B. – Witold został zamordowany w Katy-
niu przez NKWD.
Gimnazjum ukończył w Wilnie, następnie od
1913 studiował prawo w Kijowie, a potem w Pe-
tersburgu, gdzie je ukończył w 1916. Tamże w 1917
był pomocnikiem adwokata przysięgłego (czyli
aplikantem adwokackim).
Już w gimnazjum brał udział w konspiracyjnych
strukturach patriotycznych, nawiązujących do ru-
chu filareckiego, potem był prezesem Ogólnoaka-
demickiego Związku Studentów Polaków w Ro-
sji. Organizował od 1916 polskie harcerstwo w Pe-
tersburgu. Po wybuchu I wojny światowej Polski
29
Komitet Obywatelski powierzył B. stanowisko peł-
nomocnika ds. pomocy jeńcom narodowości pol-
skiej.
Po wybuchu rewolucji w Rosji przedostał się do
Warszawy, gdzie po nostryfikowaniu dyplomu od-
był aplikację sądową w l. 1918–1919 przy SO, zaś w
l. 1919–1921 aplikację adwokacką pod patronatem
adw. Antoniego Boguckiego w Warszawie. Wpis
na listę adwokatów Izby Adwokackiej w Warszawie
uzyskał w 1921. Kancelarię o specjalizacji cywilnej
i karnej prowadził w Warszawie przy ul. Koperni-
ka 10. Z początkowego okresu jego kariery adwo-
kackiej pochodzi żartobliwe powiedzenie, że „taki
młody adwokat, a już wy-Bitner”.
Jako ochotnik walczył w wojnie polsko-bolsze-
wickiej, w stopniu podporucznika, w Wydziałach II
Sztabu Dowództwa Okręgu Generalnego Kraków
oraz Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych.
Od 1918 był związany z ruchem chrześcijań-
sko-demokratycznym. W lutym 1918 uczestniczył
w zjeździe Chrześcijańskiego Związku Demokra-
tycznego w Rosji i współtworzył jego program.
W RP od 1920 należał do Chrześcijańsko-Naro-
dowego Stronnictwa Pracy, które od 1925 używa-
ło nazwy Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej De-
mokracji. Od 1920 był członkiem Zarządu Głów-
nego (od 1924 wiceprezesem) tej partii, a także
członkiem Rady Naczelnej. Opracowywał progra-
my tej partii. Działał jako radca prawny chrześ-
cijańskich związków zawodowych, w l. 1922–1937
wykładał na kursach chrześcijańsko-społecznych
dla robotników. W 1926, po zamachu majowym,
związał się z Centrolewem. Podczas trwania tzw.
procesu brzeskiego zeznawał 25.11.1931 jako świa-
dek obrony. Podczas IV Kongresu PSChD w 1934
wziął udział w rozłamie i w następnym roku współ-
tworzył Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe.
W tym okresie dwukrotnie brał udział w między-
narodowych zjazdach działaczy chrześcijańsko-de-
mokratycznych.
W II RP pełnił funkcję posła na Sejm I, II i III
kadencji (1922–1935). Był naocznym świadkiem
zabójstwa Prezydenta RP Gabriela Narutowicza
16.12.1922 w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięk-
nych w Warszawie. W Sejmie pracował w komi-
sjach: budżetowej, konstytucyjnej, prawniczej i ro-
bót publicznych. Parokrotnie referował budżet Mi-
nisterstwa Pracy, w II kadencji współtworzył pro-
jekt zmiany Konstytucji, zajmował się reformą rol-
 bitner
ną, ochroną pracowników i lokatorów, postulował
zwiększenie funduszy na rzecz wojska. W III ka-
dencji opowiadał się przeciw Konstytucji kwietnio-
wej, naruszeniu wolności szkół wyższych, ograni-
czaniu samorządności, występował przeciwko na-
ruszaniu praworządności przez organy II RP. Po
zamachu majowym 1926 pozostawał w konsekwen-
tnej opozycji do rządzącego tzw. obozu sanacyj-
nego.
Mówcą był znakomitym i jako poseł, i jako ad-
wokat. W swoich przemówieniach sejmowych był
rzeczowy, ale również ironiczny i błyskotliwy. W
polemikach z posłami sanacyjnymi posługiwał
się przeciwko nim cytatami z dzieł Józefa Piłsud-
skiego, komunistów określał mianem „ludzi cho-
rych na paraliż postępowy”, zaś swojego główne-
go oponenta sanacyjnego, Stanisława Cara – mini-
stra sprawiedliwości, wicemarszałka Sejmu i adwo-
kata, współtwórcę Konstytucji kwietniowej – mia-
nem „Cara Stanisława” i porównywał go do rosyj-
skiego cara Mikołaja.
Słynne były szczególnie dwa przemówienia sej-
mowe B. Pierwsze, z 26.06.1923, w dyskusji nad
projektem ustawy o amnestii, kiedy to określił ko-
munizm jako teorię zagrażającą „podstawom cy-
wilizacyjnym ludzkości”, będącą w „sprzeczności z
elementarnemi zasadami humanitarnemi”, teorię
„ludzi niepoczytalnych”. Dodał, że „pobłażanie dla
komunistów, jak świadczy dotychczasowa prakty-
ka, tylko coraz bardziej ich rozzuchwala”. Drugie,
z 9.02.1933, w dyskusji nad budżetem MSW, które
zakończył swoistym memento: „Hitler uderza już
w bramy Rzeczypospolitej”.
W l. 1918–1935 był także radcą prawnym w
przedsiębiorstwie rolnym „Agril”, podlegającym
Magistratowi m.st. Warszawy. Usunięto go z tego
stanowiska wobec jego krytycznej oceny Konsty-
tucji kwietniowej. W tym okresie współpracował
B. z „Frontem Morges”, inicjatywą polityczną gen.
Władysława Sikorskiego i Ignacego Jana Paderew-
skiego.
Po wybuchu II wojny światowej opuścił tery-
torium RP i nawiązał we Francji współpracę z
gen. Władysławem Sikorskim – Premierem i Na-
czelnym Wodzem. Był jego doradcą prawnym w
l. 1939–1940, nadto przez pewien okres kierował
pracami emigracyjnego Ministerstwa Sprawied-
liwości. Brał udział 16.11.1939 w zebraniu praw-
ników polskich w Paryżu, podczas którego posta-
30
T. III/z. 1
nowiono reaktywować Grupę Polską Porozumie-
nia Prawniczego Polsko-Francuskiego. B. podczas
tego zebrania został wybrany członkiem Zarządu
Grupy Polskiej.
We Francji B. wstąpił ponownie do WP i brał
udział w tworzeniu armii polskiej. Po klęsce Fran-
cji w 1940 zajął opuszczony Konsulat RP w Tu-
luzie i zorganizował w nim punkt zborny dla roz-
proszonych żołnierzy polskich, a następnie akcję
ich przerzutu do Anglii. Po zakończeniu tej akcji
sam również wyjechał do Anglii. W 1941 emigra-
cyjne władze wysłały go do USA, gdzie do 1945
kierował Polską Katolicką Agencją Prasową w No-
wym Jorku. W USA prowadził akcję lobbingową
na rzecz RP.
Podczas II wojny światowej był poszukiwany
przez Niemców w Warszawie. Jego rodzina była
regularnie nachodzona, przeglądano nawet jego
akta adwokackie i sprawdzano, czy nie ma w nich
dokumentów sporządzonych po 1.09.1939.
W 1945 powrócił do Polski. W 1946 był założy-
cielem i wiceprezesem Obywatelskiej Ligi Odbu-
dowy Warszawy (niezależnej struktury, szybko zli-
kwidowanej przez władze komunistyczne). Dzięki
jego staraniom Liga uzyskała możliwość skorzy-
stania z pożyczki z USA, częściowo bezzwrotnej, w
kwocie 100 mln USD. Władze komunistyczne jed-
nak zablokowały ten projekt.
O ponowny wpis na listę adwokatów Izby Ad-
wokackiej w Warszawie wystąpił 12.01.1946. Pis-
mem z 15.01.1946 Tymczasowy Zarząd Izby Ad-
wokackiej w Warszawie powiadomił go, że umieś-
cił go na liście adwokatów na zasadzie art. 4 pkt 1
dekretu z 24.05.1945. Prowadził kancelarię na Pra-
dze, przy ul. Targowej 61 m. 6. Uzyskał nadto wpis
na listę obrońców wojskowych. Obowiązki obroń-
cze przed sądami wojskowymi wykonywał gorli-
wie, z zaangażowaniem i bezkompromisowo. Było
to przyczyną skreślenia go przez Ministra Obrony
Narodowej z tej listy.
W trakcie akcji weryfikacyjnej prowadzonej na
podstawie ustawy o ustroju adwokatury z 1950 Wo-
jewódzka Komisja Weryfikacyjna dla Izby Adwo-
kackiej w Warszawie orzekła 13.12.1951 o skreśle-
niu B. z listy adwokatów. W uzasadnieniu orzecze-
nia komisja podała, że B. nie może być adwoka-
tem w Polsce Ludowej, albowiem w II RP był po-
słem „chadecji” i był powiązany z „kołami rządzą-
cymi”. Co jednak najważniejsze – w pracy adwo-
T. III/z. 1 bitner
kata stosuje B. „niedopuszczalne metody” – poni-
ża ustrój „Państwa Ludowego”, jego „praworząd-
ność” oraz „powagę jego organów”, a nawet nie
waha się użyć przed sądem „oszczerczych zarzu-
tów w stosunku do naszego Państwa Ludowego”.
Dodatkową okolicznością obciążającą było – zda-
niem komisji I instancji – uprzednie skreślenie B.
z listy obrońców wojskowych. Podsumowując, ko-
misja stwierdziła, że działalność zawodowa B. „ko-
liduje z interesami Państwa Ludowego” i z tego
względu „ob. Bitner nie daje rękojmi wykonywa-
nia w interesie mas pracujących zawodu adwoka-
ta w Polsce Ludowej”.
Wyższa Komisja Weryfikacyjna przy Ministrze
Sprawiedliwości po rozpoznaniu odwołania B.
uchyliła 28.04.1953 orzeczenie Wojewódzkiej Ko-
misji Weryfikacyjnej i utrzymała w mocy wpis B.
na listę adwokatów. Wyższa Komisja stwierdziła,
że co prawda zarzuty wobec B. okazały się praw-
dziwe, ale jednak wykonuje on od ponad 30 lat za-
wód adwokata i cieszy się dobrą opinią zawodo-
wą i etyczną. Poza tym wrócił w styczniu 1946 do
kraju, mimo że nie musiał. Wpływ na przywróce-
nie B. prawa wykonywania zawodu miała zapewne
śmierć Stalina (5.03.1953). Kilka miesięcy później,
31.08.1953, Minister Sprawiedliwości zezwolił mu
(a w zasadzie uchylił zakaz) na udział w sprawach
należących w I instancji do sądów wojewódzkich.
W połowie 1953 B. został wezwany przez RA do
przystąpienia do zespołu adwokackiego. Opóźniał
ostateczne wcielenie do zespołu poprzez powoły-
wanie się na konieczność przeprowadzenia kuracji
kardiologicznej oraz brak czasu, spowodowany re-
dagowaniem pracy pt. Wspólnota ludzkości. Mimo
to rada uchwałą z 9.07.1953 przydzieliła go do ZA
nr 22 w Warszawie. Niedługo później, na jego proś-
bę, uchwałą RA z 20.08.1953 został wyłączony ze
składu ZA nr 22 w Warszawie, a następnie uchwałą
z 1.04.1954 przydzielono go do ZA nr 23 w Warsza-
wie (ul. Marszałkowska 62). Z kolei krótko potem,
9.09.1954, znowu na jego wniosek, przeniesiono go
do ZA nr 8. W 1953 był też radcą prawnym w spół-
dzielni pracy w Grodzisku Mazowieckim. Pismem
z 22.11.1954, opatrzonym klauzulą „poufne”, Na-
czelnik Samodzielnego Wydziału Adwokatury w
Ministerstwie Sprawiedliwości – osławiony sędzia
Ilia Rubinow, wysłał do RA w Warszawie pismo,
do którego załączył odpis przemówienia sejmowe-
go B. z 26.06.1923 i zażądał, aby rada zajęła stano-
31
wisko „w związku z tym przemówieniem”. W kwe-
stii tej rada była monitowana jeszcze dwukrotnie:
pismami z 20.12.1954 oraz 17.02.1955.
W l. 1956–1959 B. był członkiem RA w Warsza-
wie. W 1956, na fali tzw. odwilży politycznej, B.
stanął na czele nieformalnej grupy adwokatów o
poglądach chrześcijańsko- i narodowo-demokra-
tycznych, która zaangażowała się w pierwsze od
zakończenia II wojny światowej wybory do orga-
nów samorządu adwokackiego. W grupie tej dzia-
łali m.in. adw. Stanisław Janczewski, adw. Bogu-
mił Budka, apl. adw. Jerzy Redke, adw. Antoni-
na Grabowska, adw. Tadeusz Kłosiński i apl. adw.
Wiesław Chrzanowski. Podczas wyborczego Wal-
nego Zgromadzenia Izby Adwokackiej w Warsza-
wie, które odbyło się 30.06.1956, B. został wybra-
ny członkiem RA. Po raz pierwszy wziął udział w
posiedzeniu rady 28.08.1956 (było to posiedzenie
konstytucyjne).
Istotne jest zaangażowanie B. w powołanie przy
RA w Warszawie „Komisji do badania działalności
obrończej adwokatów w tzw. procesach tajnych”,
kierowanej przez adw. Roberta Prusińskiego, któ-
ra istniała przy RA w Warszawie w l. 1956–1958.
Komisja ta miała wyjaśnić kwestię udziału adwoka-
tów warszawskich w procesach przed Sądami Taj-
nymi, tj. przed Sekcjami Tajnymi istniejącymi w wy-
działach karnych Sądu Wojewódzkiego w Warsza-
wie i Sądu Najwyższego. Komisja ta została powo-
łana przez RA uchwałą z 30.10.1956. Podczas dys-
kusji nad powołaniem tej komisji B. stwierdził na
forum Rady, że „w wielu (…) procesach postępo-
wanie obrońców urągało ludzkim uczuciom” oraz
postulował zbadanie sposobu wykonywania obo-
wiązków obrończych we wszystkich procesach po-
litycznych okresu stalinowskiego. Uchwałą RA z
8.11.1956 B. został powołany do tzw. komisji-mat-
ki, która miała opracować ostateczny skład tej ko-
misji. Podczas dyskusji na plenarnym posiedzeniu
rady 13.06.1957 B. postulował zawieszanie w wy-
konywaniu czynności zawodowych niektórych ad-
wokatów, wykonujących obrony przed „sądami taj-
nymi”, których przypadki były badane przez ko-
misję adw. Roberta Prusińskiego. Oponował tak-
że przeciwko wnioskom o wpis na listę adwokatów
byłych sędziów wojskowych, którzy byli powszech-
nie skompromitowani swoją uprzednią działal-
nością sędziowską. W trakcie dyskusji nad wstęp-
nym komunikatem Rady o wynikach prac komi-
 bitner
sji, podczas posiedzenia 27 i 29.06.1957, B. stwier-
dził m.in., że „przez udział adwokatury w proce-
sach tajnych zapadło wiele niesłusznych wyroków
i udział ten umożliwił funkcjonowanie tajnych pro-
cesów. Udział w tajnych procesach był tolerowa-
niem i współudziałem w akcji przestępczej”. Po-
stulował nadto, że udział adwokatów w „procesach
tajnych” należy potępić co do zasady, a nadto na-
leży potępić „indywidualnie” poszczególnych ad-
wokatów za nieprawidłowe wykonywanie obowiąz-
ków obrończych. Opowiedział się nadto za opub-
likowaniem komunikatu w całości. Wyraził także
opinię, że niepotępienie przez radę w komunikacie
adwokatów figurujących na tzw. tajnej liście 21 ad-
wokatów może spowodować w proteście ustąpienie
ze składu RA znacznej liczby jej członków. Podkre-
ślił ponownie, że postępowanie niektórych adwo-
katów w tzw. procesach tajnych „urągało wszelkim
zasadom etyki”. Ponieważ ostateczna treść komu-
nikatu rady nie odpowiadała do końca intencjom
B., zgłosił on, wraz z adw. Karolem Pędowskim
(zob.), zdanie odrębne. W trakcie kolejnego po-
siedzenia RA (6.07.1957), podczas którego omó-
wiono wstępne zastrzeżenia MS do treści komu-
nikatu Rady, B. protestował przeciwko koncepcji
rozszerzenia treści tzw. tajnej listy 21 adwokatów,
na której widniały nazwiska adwokatów uprawnio-
nych do wykonywania obron z urzędu w „sprawach
tajnych”, o kolejne nazwiska – kilkudziesięciu in-
nych adwokatów, którzy bronili w tych sprawach z
wyboru, albowiem ci „pragnęli dać oskarżonym na-
leżytą pomoc prawną”.
Podczas posiedzenia RA 7.11.1957 B. jedno-
znacznie ocenił, że projekt antysamorządowych
zmian w ustawie o ustroju o adwokatury sporządzo-
ny przez Ministra Sprawiedliwości jest retorsją za
działanie komisji adw. Roberta Prusińskiego oraz za
spór pomiędzy adwokaturą a MS w kwestii komu-
nikatu o pracach tej komisji. W trakcie posiedzenia
Rady 14.11.1957 B. przeforsował część swoich de-
zyderatów co do treści nowego komunikatu o udzia-
le adwokatów w „procesach tajnych”. Na posiedze-
niu RA 2.01.1958 B. przypomniał, że komisja adw.
Roberta Prusińskiego nie dokończyła prac, postulo-
wał, aby komisja ta dokonała przeglądu wszystkich
spraw Sekcji Tajnej, a nadto aby rozpoczęła badanie
obron przed sądami wojskowymi. Jednak uchwałą
rady z 30.01.1958 komisja została rozwiązana, mimo
protestów B., zgłaszanych w dyskusji.
32
T. III/z. 1
W tym samym okresie przeciwnicy rozliczenia
tzw. okresu stalinowskiego w adwokaturze otrzy-
mali wsparcie w postaci publicystyki Jerzego Ra-
wicza, który w nr. 3 „Prawa i Życia” z 9.02.1958
zarzucił RA w Warszawie manipulację przy reda-
gowaniu komunikatów o wynikach badań komi-
sji adw. Roberta Prusińskiego i ukrywanie udzia-
łu członków tejże rady w procesach przed „sąda-
mi tajnymi”. Kontekst tego tekstu jednoznacznie
wskazywał na to, że był on skierowany głównie
przeciwko B. Kilka miesięcy później ten sam au-
tor, także w „Prawie i Życiu” (nr 18 z 7.09.1958),
poruszył po raz kolejny, w konwencji swoistego do-
nosu, kwestię antykomunistycznego przemówienia
sejmowego B. z 26.06.1923. Na skutek tego mate-
riału prasowego B. ponownie musiał kwestię tę wy-
jaśniać na forum Rady 11.09.1958.
Po zgłoszeniu przez dwóch członków RA: adw.
Karola Pędowskiego i adw. Stanisława Laskowskie-
go rezygnacji z członkostwa w Radzie (27.02.1958)
w proteście przeciwko niewłaściwemu załatwieniu
kwestii obron w „sądach tajnych” B. oznajmił, że
sam także zamierza ustąpić ze składu Rady, ale że
uczyni to podczas najbliższego Walnego Zgroma-
dzenia Izby i nie będzie kandydował do następ-
nej RA. W trakcie posiedzenia RA 8.01.1959 B.
oponował przeciwko umorzeniu postępowania dy-
scyplinarnego wobec adw. Mieczysława Maślan-
ki, dotyczącego jego obrony w „procesie tajnym”
Bolesława Kontryma, natomiast podczas posiedze-
nia Rady 5.02.1959 – wobec propozycji umorzenia
postępowania dyscyplinarnego co do tego same-
go adwokata w odniesieniu do obrony w sprawie
ks. bp. Czesława Kaczmarka. Na innym posiedze-
niu Rady B. krytycznie oceniał „akcję walki z prze-
stępczością gospodarczą” prowadzoną przez wła-
dze PRL (24.10.1957). Z kolei w trakcie dyskusji
na forum rady nad zakresem tajemnicy adwoka-
ckiej 6.11.1958 B. opowiedział się za jak najszer-
szym rozumieniem tego terminu i bezwzględnym
charakterem zakazu ujawniania jej. Po raz ostat-
ni B. wziął udział w posiedzeniu RA w Warszawie
13.04.1959. Podczas Walnego Zgromadzenia Izby
Adwokackiej w Warszawie 19.04.1959 B. nie kan-
dydował do organów Izby.
Począwszy od tzw. politycznej odwilży w 1956, B.
występował w licznych procesach rehabilitacyjnych
osób niesłusznie skazanych w procesach politycz-
nych przez sądy wojskowe i „sekcję tajną”. Prowa-
T. III/z. 1 bitner, Bogucki
dził m.in. sprawę rehabilitacyjną ks. bp. Czesława
Kaczmarka. Poza tym bronił w procesach politycz-
nych lat 60. i 70. XX w. Ostatnim procesem poli-
tycznym, w którym brał udział, był proces organi-
zacji „Ruch”, w którym bronił braci Andrzeja Czu-
mę i Benedykta Czumę. Zaangażowanie się B. w
procesy polityczne na początku lat 70. XX w. spo-
wodowało podjęcie przeciwko niemu przez władze
próby uniemożliwienia mu dalszego wykonywania
zawodu poprzez uzyskanie za pośrednictwem ZUS
orzeczenia o jego niezdolności zdrowotnej, wobec
ukończenia 70. roku życia.
Ostatecznie B. został skreślony z rejestru ZA
nr 26 z dniem 30.09.1972. Koledzy – adwokaci
ofiarowali mu na pożegnanie pamiątkowy album
z dedykacją o następującej treści: „Wacławowi
Bitnerowi, złotoustemu mówcy, najlepszemu ko-
ledze i Mistrzowi, świetnemu adwokatowi, gorli-
wemu obrońcy uciśnionych, Rzecznikowi prawa i
sprawiedliwości, który zawsze śpieszył kolegom
z życzliwą radą i przyjazną pomocą, który (…)
osiągnął szczyty etyki zawodowej i obywatelskiej
i stał się wzorem cnót i talentów dla całej adwo-
katury polskiej”.
B. utrzymywał stałe kontakty z grupą prawników
prezentujących poglądy chrześcijańsko-społeczne,
związanych z osobą ks. kard. Stefana Wyszyńskie-
go oraz z organizacją pielgrzymek prawników na
Jasną Górę i obchodów Millenium 1966. Pozosta-
wał nieustannie w zainteresowaniu SB.
Był B. autorem kilkunastu opracowań, jak:
Materiały do bilansu handlowego Litwy i Kurlan-
dii (Piotrogród 1916), Ustawa o wykonaniu refor-
my rolnej (Warszawa 1926, razem z adw. Stanisła-
wem Janczewskim), Pewniki prawa: studjum o ko-
niecznych zasadach państwa i prawa (Warszawa
1932). Tygodnik „Ład” opublikował w 1983 frag-
ment jego wspomnień pt. Powstanie Chrześcijań-
skiej Demokracji. B. publikował też teksty pole-
miczne w „Więzi”. Wydania nie doczekała się na-
tomiast jego niedokończona rozprawa prawno-fi-
lozoficzna pt. Wspólnota ludzkości.
Zm. 9.12.1981 w Ełku. Pochowano go na cmen-
tarzu Powązkowskim w Warszawie. Żonaty z Wa-
lentyną z d. Moksiewicz. Miał troje dzieci: Stani-
sława, Krzysztofa i Joannę (określaną przez B.
w ankietach personalnych z 1946 i 1954 mianem
„Zofii”). Żona, lekarz pediatra, podczas okupacji
niemieckiej była kierowniczką Narodowej Organi-
33
zacji Wojskowej Kobiet w pionie sanitarnym, po-
tem w AK. Syn Krzysztof i córka Joanna byli żoł-
nierzami AK. Wszyscy oni brali udział w Powsta-
niu Warszawskim.
Marcin Zaborski
AIA w Warszawie, akta osobowe B. oraz protokoły posiedzeń
RA w Warszawie z l. 1956–1959; Archiwum Historii Mówio-
nej Muzeum Powstania Warszawskiego, Joanna Bitner-Li-
sowska; W. Bitner, Chrześcijańska demokracja pod sądem
doc. Bożeny Krzywobłockiej, „Więź” 1974, nr 11, s. 115–122;
tenże, O Chrześcijańskiej Demokracji, odrodzeniu i Wojciechu
Korfantym, „Więź” 1975, nr 10, s. 162–165; tenże, O prawdzi-
we oblicze „partii katolickiej” w dwudziestoleciu, „Więź” 1963,
nr 6, s. 110–112; tenże, Powstanie Chrześcijańskiej Demokra-
cji, „Ład” 1983, nr 15, 16 i 17; W. Chrzanowski, Pół wieku po-
lityki. Rozmowa, Warszawa 1997, s. 248, 276, 280; R. Graczyk,
Chrzanowski, Warszawa 2013, s. 74, 139, 153, 154; A. Kisza,
Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia adwokatury polskiej,
Warszawa 1995, s. 120–121; Z. Krzemiński, Historia warszaw-
skiej adwokatury, Warszawa 2005, s. 68; Z. Krzemiński, Me-
cenas Wacław Bitner, „Palestra” 1984, nr 5–6, s. 52–57; J. Li-
sowska, Wacław Bitner, „Gazeta Wyborcza” (Olsztyn), nr 236
z 9.10.2002; „Monitor Polski” 1939, nr 258–267 z 28.11.1939,
s. 4, (w:) Rzeczpospolita Polska czasu wojny. „Dziennik Ustaw”
i „Monitor Polski” 1939–1945, pod red. A. K. Kunerta, War-
szawa 1995, tamże indeks osobowy, s. 40; Parlament Rzeczy-
pospolitej Polskiej 1919–1927, red. H. Mościcki i W. Dzwon-
kowski, Warszawa 1928, s. 157; Posłowie i senatorowie Rzeczy-
pospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny, t. I, A–D,
oprac. autorskie: M. Smogorzewska, red. nauk. A. K. Ku-
nert, Warszawa 1998, s. 146–148; Proces 11 więźniów brze-
skich przed Sądem Okręgowym w Warszawie, Cieszyn 1932, s.
144–145; H. Przybylski, Front Morges w okresie II Rzeczypo-
spolitej, Warszawa 1972, s. 25, 169, 206; J. Rawicz, Medyta-
cje o wolności, „Prawo i Życie” 1958, nr 3, s. 3 i 2; J. Rawicz,
Sejm: ani wrzaskliwy, ani niemy, „Prawo i Życie” 1958, nr 18,
s. 3; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 231, 315; Spra-
wa brzeska. Dokumenty i materiały, red. M. Leczyk, Warsza-
wa 1987, s. 255–256; Sprawozdanie stenograficzne z 51 posie-
dzenia Sejmu Rzeczypospolitej z dnia 26 czerwca 1923, ł. 9–16,
26–27; Sprawozdanie stenograficzne z 83 posiedzenia w dniu
9 lutego 1933, ł. 4–9; Sprawozdanie stenograficzne z 91 posie-
dzenia w dniu 20 lutego 1933, ł. 64–72; Sprawozdanie steno-
graficzne ze 133 posiedzenia w dniu 11 lutego 1935, ł. 99–103;
Sprawozdanie stenograficzne ze 143 posiedzenia w dniu 23/24
marca 1935 r., ł. 107–110 i 160; Sprawozdanie stenograficzne
ze 145 posiedzenia w dniu 256 czerwca 1935, ł. 90–98, 158–160;
J. Zabłocki, Chrześcijańska Demokracja w kraju i na emigra-
cji 1947–1970, Lublin 1999, s. 207.
Bogucki Antoni (1880–1956), adwokat
w Warszawie, notariusz, sędzia Trybunału Sta-
nu, współzałożyciel RA w Warszawie, wicepre-
zes NRA, współzałożyciel KARP, wiceprezes ZG
PCK, senator i wicemarszałek III kadencji, wol-
nomularz.
 bogucki
Ur. 18.07.1880 w Warszawie w rodzinie Jana,
uczestnika powstania styczniowego i zesłańca po-
litycznego i Sabiny z d. Regińskiej. Uczył się w gim-
nazjum w Warszawie, ale za działalność patriotycz-
ną został wydalony. Od 1902 uczestniczył w taj-
nym nauczaniu w Warszawie. Następnie kontynu-
Antoni Bogucki
ował naukę w Siedlcach. Tam w gimnazjum uzyskał
maturę. Studia prawnicze ukończył na uniwersyte-
cie w Odessie w 1906. Powrócił do Warszawy i za-
czął przygotowania do praktyki. Ok. 1909 był ad-
wokatem przysięgłym. W tym czasie był wykładow-
cą historii w szkołach średnich i na wyższych kur-
sach handlowych w Warszawie.
W okresie I wojny światowej współorganizował
sądownictwo polskie. Był od 1915 sędzią pokoju
(mianowany przez Komitet Obywatelski m. War-
szawy). W tym samym roku był współorganizato-
rem Straży Obywatelskiej w Warszawie. Należał do
grona twórców samorządu adwokackiego w War-
szawie. W l. 1919–1923 B. był wykładowcą prawa
na Wydziale Intendentury Szkoły Sztabu General-
nego w Warszawie (od 1922 Wyższej Szkoły Wo-
jennej). Jako ochotnik walczył w stopniu porucz-
nika w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 (Oddział
II Sztabu Generalnego).
Od 1919 był aktywnym członkiem warszaw-
skiej Rady Adwokackiej, a od 1922 – Naczelnej
Rady Adwokackiej. W l. 1922–1923, 1924–1926,
1927–1929 był sekretarzem NRA, a w l. 1930–1932
skarbnikiem NRA. W 1932 należał do grupy war-
szawskich adwokatów, która utworzyła powiązane
34
T. III/z. 1
z sanacją stowarzyszenie adwokackie Koło Adwo-
katów RP, mające być konkurencją dla ZAP. Peł-
nił funkcję wiceprezesa KARP. Po ujednoliceniu
ustroju adwokatury w Polsce rozporządzeniem RP
prawo o ustroju adwokatury i powołaniu pierw-
szych organów adwokatury B. został pierwszym wi-
ceprezesem NRA i był nim do 1935.
Równolegle z wykonywaniem praktyki adwoka-
ckiej i działalnością w samorządzie adwokackim B.
był czynnym politykiem piłsudczykowskim. Już w
1922 r. kandydował do Sejmu i Senatu (z listy nr 3
– PSL „Wyzwolenie” i „Lewica Ludowa” w okrę-
gu wyborczym nr 5 – woj. białostockie, a następnie
z listy nr 3 woj. wileńskie), ale wówczas nie dostał
się. Po przewrocie majowym i nowelizacji konstytu-
cji w maju 1928 został członkiem Trybunału Stanu.
W 1930 kandydował z listy państwowej nr 1 do Sena-
tu RP III kadencji, z której wszedł (wybrany został
równocześnie w okręgu 61 obejmującym wojewódz-
two nowogródzkie). Był senatorem do 1935. Nale-
żał do klubu BBWR (był zastępcą przewodniczącego
Sądu Klubowego i członkiem Komisji Rewizyjnej).
Był w składzie Senackiego Sądu Honorowego roz-
strzygającego w sprawie senatora Józefa Targowskie-
go związanego z krakowskimi Stańczykami. B. peł-
nił funkcję wicemarszałka i przewodniczącego Sądu
Marszałkowskiego. Pracował w komisjach: konstytu-
cyjnej, prawniczej (jako zastępca przewodniczącego i
kierownik grupy) i regulaminowej.
Od 1930 był B. prezesem Grupy Regionalnej
BBWR Warszawa-miasto, a od 1932 Rady Sto-
łecznej BBWR. Był założycielem i w l. 1931–1936
prezesem Związku Stowarzyszeń Przyjaciół Wiel-
kiej Warszawy.
B. działał w wielu organizacjach i stowarzysze-
niach o profilu charytatywnym, pomocowym, kra-
joznawczym. Przez lata był działaczem PCK, peł-
niąc także funkcję wiceprezesa Zarządu Głównego
PCK. Prezesował też oddziałowi Polskiego Towa-
rzystwa Krajoznawczego oraz oddziałowi warszaw-
skiemu Towarzystwa Polsko-Jugosłowiańskiego.
B. był odtwórcą i działaczem elitarnego Warszaw-
skiego Klubu Społeczno-Politycznego, utworzone-
go przez środowisko warszawskich wolnomularzy.
Od 1933 był jego prezesem. W 1935 Warszawski
Klub Społeczno-Polityczny przekształcił się w Klub
Pracy Społecznej, którego działaczem był B.
Wkrótce po upływie kadencji Senatu, w 1936, B.
przeniósł się do Sosnowca, gdzie otworzył kancelarię
T. III/z. 1 bogucki, Broniwój-orliński

notarialną. W ostatnich latach przed II wojną świato-
wą był delegatem Rady Notarialnej i komisarzem ho-
norowym Ubezpieczalni Społecznej. 1.09.1939 wyje-
chał z Sosnowca. W kolejnych latach – jako były wy-
sokiej rangi polityk sanacyjny – ukrywał się na terenie
Generalnego Gubernatorstwa. Mieszkał w Komoro-
wie koło Ostrowi Mazowieckiej. Ze skąpych przeka-
zów wynika, że na krótko był aresztowany i miał za-
kaz przebywania w Warszawie.
Po II wojnie światowej od 5.09.1945 kontynuo-
wał wykonywanie zawodu notariusza w Sosnow-
cu. W ostatnich latach życia organizował w Sos-
nowcu odczyty (współpracując ze Związkiem Za-
wodowym Literatów).
Spośród znanych publikacji B. wskazać nale-
ży: Ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodawczego
(Warszawa 1919). Publikował głównie na łamach
prasy artykuły z zakresu prawa i polityki. Spuścizna
B. przechowywana jest w AAN w Warszawie.
W okresie II RP B. był wielokrotnie odznaczany
m.in.: Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Re-
stituta, Jugosłowiańskim Orderem św. Sawy I kl.
Zmarł 5.08.1956 w Sosnowcu. Pochowany zo-
stał na starym cmentarzu w Bolesławiu koło Ol-
kusza. Żoną B. była żona Maria z d. Gaszyńska
(ślub 1908).
Władysław Lutwak
L. Chajn, Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, Warsza-
wa 1979, s. 377; A. Chojnowski, Piłsudczycy u władzy. Dzieje
BBWR, Warszawa 1986; L. Hass, Inteligencji polskiej dole i nie-
dole: XIX i XX wiek, Łowicz 1999, s. 278; H. Lieberman, Pa-
miętniki, 1996; Łoza 1938, s. 56; Kto był kim w II RP, s. 498; Po-
słowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słow-
nik biograficzny, t. I, Warszawa 1998, s. 171–172; W. Sienkie-
wicz, Leksykon historii Polski, Warszawa 1995, s. 61; Zawadzki,
Senatorowie, s. 245–247; http://www.senat.edu.pl/assets/Senat/
Historia/1922-1939/Senatorowie/KornelTrojan.png.
Broniwój-Orliński Wincenty (1913–
2006), adwokat w Hamburgu, żołnierz września
1939, powstaniec warszawski, Minister Pełnomoc-
ny i Delegat Rządu RP na Uchodźstwie na Niem-
cy, fundator licznych stypendiów dla studentów z
Polski.
Ur. 31.12.1913 w Czempinie. W l. 1921–1933
ukończył prywatną szkołę wstępną, a następnie
Gimnazjum im. Adama Mickiewicza. W l. 1933–
1937 studiował prawo na Uniwersytecie Poznań-
skim, uzyskując stopień magistra praw. Po studiach
odbył służbę wojskową w Wołyńskiej Szkole Pod-
chorążych Rezerwy Artylerii im. Marcina Kątskie-
go we Włodzimierzu Wołyńskim. W 1938 rozpo-
czął w Okręgu SA w Warszawie aplikację sądową.
Wincenty Broniwój-Orliński
Zmobilizowany został w sierpniu 1939. W kam-
panii wrześniowej walczył jako żołnierz Armii
„Prusy”. Na krótko dostał się do niewoli sowie-
ckiej, udało mu się uciec z obozu w Szepietówce.
Wrócił do Warszawy, gdzie kontynuował aplika-
cję, którą ukończył w 1942 egzaminem sędziow-
skim i aktywnie uczestniczył w budowie Państwa
Podziemnego. Był kurierem, a następnie w dziale
Przerzutów Powietrznych Komendy Głównej AK
o kryptonimach „Syrena”, „Import”, M-II Grad”
pełnił obowiązki prokuratora. Jego zadaniem było
m.in. wykrywanie sprawców kradzieży sprzętu woj-
skowego, zabezpieczanie dowodów. Jako kierow-
nik Zespołu Ewakuującego Cichociemnych spra-
wował opiekę w pierwszym okresie po zrzucie i w
okresie aklimatyzacji w kraju. Podczas Powsta-
nia Warszawskiego na stanowisku dowódcy Od-
działu Przerzutów Powietrznych Komendy Okrę-
gu Warszawa-Śródmieście Północ. 24.09.1944 od-
znaczony został Krzyżem Srebrnym Virtuti Mi-
litari, rok wcześniej otrzymał Krzyż Walecznych.
W 1944 otrzymał awans na porucznika. Po upad-
ku Powstania podzielił los oficerów wziętych do
niewoli. Po trzymiesięcznym głodowym marszu
na zachód przebywał w obozach przejściowych w
Grossborn, Sandbostel, Fallingbostel, a w końcu
osadzony został w Bergen-Belsen. Tu zastało go

35
 Broniwój-orliński
zakończenie wojny. Otrzymał rozkaz pozostania
na emigracji w Niemczech. Od czerwca 1945 do
1947 pełnił obowiązki sędziego Sądu Polowego I
Dywizji Pancernej dowodzonej przez gen. Stanisła-
wa Maczka. W l. 1948–1954 brał udział w akcjach
kurierskich w ramach Sztabu Głównego PSZ na
Zachodzie. W 1953 z rąk gen. Władysława Ander-
sa dostał nominację na kapitana. Kolejne awanse
wojskowe otrzymywał już w wolnej Polsce. Umie-
rając, miał stopień pułkownika.
Jako cywil od końca lat czterdziestych do chwi-
li zgonu wykonywał zawód adwokata, kancelarię
prowadził w Hamburgu, w którym zamieszkał tuż
po zakończeniu działań wojennych. Przez długie
lata jest jednym z nielicznych polskojęzycznych
adwokatów w Republice Federalnej Niemiec. Na-
stępni zaczęli pojawiać się dopiero w latach 80.
Pełnił m.in. funkcję przewodniczącego Stowarzy-
szenia Polskich Kombatantów w Niemczech, był
członkiem Zarządu Światowego Stowarzyszenia.
Polonia darzyła go wielkim zaufaniem, cieszył się
dużym autorytetem, dzięki temu był nieocenionym
mediatorem i rozjemcą w wielu sporach, bez któ-
rych przecież nie może obyć się Emigracja.
Od 1974 do 22.12.1990 pełnił obowiązki Mi-
nistra Pełnomocnego i Delegata Rządu RP na
Uchodźstwie na Niemcy. Uznany przez władze an-
cien regime za osobę niebezpieczną, po raz pierw-
szy do Polski przyjechał oficjalnie w grudniu 1990
i asystował Prezydentowi Ryszardowi Kaczorow-
skiemu w przekazaniu insygniów Rzeczypospoli-
tej wybranemu w wolnych wyborach Prezydento-
wi Lechowi Wałęsie.
Pracował intensywnie, żył skromnie i oszczęd-
nie. Całym zgromadzonym przez lata pracy ma-
jątkiem dzielił się z Ojczyzną. Jego misją życiową
była pomoc kulturze narodowej.
W 1978 B.-O. ufundował dwa stypendia na
okres pełnych studiów na Katolickim Uniwersy-
tecie Lubelskim, dla Zakładu dla Niewidomych
w Laskach (dziś Specjalny Ośrodek Szkolno-Wy-
chowawczy dla Dzieci Niewidomych im. Róży Cza-
ckiej) zakupił kilkanaście maszyn do pisania syste-
mem Braille’a. Mówił: „nie mam dzieci. Dlatego
wszystko daję Polsce. To moje jedyne dziecko”.
Wspomagał Jasną Górę, fundując witraż do kapli-
cy Pamięci Narodu im. A. Kordeckiego, poznań-
skiej katedrze ufundował organy. Dwie tablice pa-
miątkowe poświęcone członkom Oddziału Prze-
36
T. III/z. 1
rzutów Powietrznych AK znajdują się w Bazylice
Jasnogórskiej i Kościele Św. Jacka w Warszawie,
Gdańskowi sprezentował fortepian marki Stein-
way & Sons, ufundował nagrody dla najlepszych
aplikantów adwokackich z izby wielkopolskiej.
Najpiękniejszy i najbardziej wartościowy pre-
zent otrzymała od B.-O. Wielkopolska. Takie też
było jego najskrytsze życzenie. W 1999 podarował
Narodowi Polskiemu, reprezentowanemu przez
Powiat Ostrowski, najwyższej klasy światowej for-
tepian koncertowy marki Steinway & Sons. Instru-
ment ten znajduje się w Pałacu Myśliwskim Książąt
Radziwiłłów w Antoninie, w którym odbywał się
m.in. Międzynarodowy Festiwal „Chopin w Bar-
wach Jesieni”. Znawcy twierdzą, że jest to jeden
z najlepszych fortepianów w Polsce. We wnętrzu
instrumentu, który w dniu 7 lipca 1999 przywie-
ziony został do Antonina, znajduje się tabliczka z
napisem: „W jubileuszowym roku Wielkiego Po-
laka Fryderyka Chopina z czcią, miłością dla Na-
rodu Polskiego instrument ten Ziemi Wielkopol-
skiej ofiaruję – Wincenty Broniwój-Orliński, ofi-
cer Armii Krajowej, uczestnik Powstania Warszaw-
skiego i były Delegat Rządu RP na Niemcy, Ham-
burg 1999”. Wielokrotnie był też gościem Festi-
walu, bardzo dobrze czuł się w Antoninie i Ostro-
wie Wielkopolskim, który uhonorował go tytułem
Honorowego Obywatela, a w 2011 jego imieniem
nazwał nowe rondo.
Rzeczpospolita Polska, doceniając zasługi ad-
wokata B.-O., uhonorowała go m.in. Krzyżem Ko-
mandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Pol-
ski, Krzyżem Armii Krajowej, Medalem Wojska
Polskiego „Za udział w wojnie obronnej 1939”,
Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
W 2004 wszystkie otrzymane ordery i odzna-
czenia, mundur wojskowy wraz z książeczką i do-
kumentami złożył jako wotum na Jasnej Górze.
Dobra, których nie zdążył rozdysponować przed
śmiercią, zapisał Polsce, między innymi Zakłado-
wi im. Ossolińskich we Wrocławiu.
Zmarł 11.11.2006 w Berlinie w drodze do Am-
basady RP.
2.12.2006 w ostrowskiej konkatedrze odprawio-
na została Msza święta pogrzebowa, którą konce-
lebrowali księża z Ostrowa Wielkopolskiego, Po-
znania, Jasnej Góry i Hamburga. Msza odprawia-
na była według wojskowego uroczystego ceremo-
niału. Brała w niej udział Orkiestra Reprezenta-
T. III/z. 1
cyjna i Kompania Honorowa Pomorskiego Okręgu
Wojskowego, ostrowski Chór Nauczycielski, liczne
poczty sztandarowe, władze miasta, powiatu, woje-
wództwa, przedstawiciele MSZ, dyplomaci z Ham-
burga, Berlina, Berna, przyjaciele B.-O. z wielu za-
kątków Niemiec, Wielkiej Brytanii, Polski oraz set-
ki ostrowian. Po wyprowadzeniu zwłok z konka-
tedry liczący kilkaset metrów kondukt pogrzebo-
wy przemaszerował na cmentarz. B.-O. pożegna-
li w imieniu MSZ Dyrektor Departamentu Praw-
no-Traktatowego dr Andrzej Kremer (były konsul
w Hamburgu), w imieniu Marszałka Wojewódz-
twa Wielkopolskiego Dyrektor Gabinetu Marszał-
ka Maciej Cieciora (były konsul w Hamburgu), Oj-
ciec dr płk Jan Golonka – Kurator Zbiorów i Ka-
pelan Twierdzy Jasnogórskiej, Barbara Skiba w
imieniu Stowarzyszenia Polskich Kombatantów,
Prezydent Ostrowa Wielkopolskiego Radosław
Torzyński oraz w imieniu przyjaciół niżej podpi-
sany (także były konsul w Hamburgu). B.-O. zo-
stał pochowany na Starym Cmentarzu w Ostrowie
Wielkopolskim obok ks. Augustyna Szamarzew-
skiego, tego, który w XIX wieku prowadził i wygrał
„najdłuższą wojnę nowoczesnej Europy”.
Cezary Nowakowski
L. Komaiszko, Wiatr z Hamburga, Wydawnictwo Norberti-
num 2006; dokumenty w zbiorach Muzeum w Ostrowie Wiel-
kopolskim; C. Nowakowski, Adwokat Wincenty Broniwój-Or-
liński (1913–2006), „Palestra” 2007, nr 1–2; J. Tucholski, Ci-
chociemni, Warszawa: PAX 1984; Wspomnienia własne.
Brydak Edward (1901–1978), adwokat w Rze-
szowie, kapitan ZWZ-AK, komendant Obwodu
AK Rzeszów, ps. Andrzej”, „Korab”, „Socha”,
„Stefan”, „Koret”, vel Andrzej Bugayski, działacz
społeczny.
Ur. 27.01.1901 w Rzeszowie, jako syn Józefa i
Agnieszki. W 1916 jako nastolatek zgłosił się na
ochotnika do Legionów Polskich formowanych w
Piotrkowie Trybunalskim, został jednak odesłany
do domu z powodu wieku. Już jako uczeń Szkoły
Handlowej w Rzeszowie od 1.01.1918 znalazł się
najpierw w szeregach 1. pp Ziemi Rzeszowskiej,
a od 17.11.1918 w 1. batalionie 5. pp Legionów, z
którym brał udział w obronie Lwowa przed ukraiń-
ską Armią Halicką. 22.11.1918 walczył z Ukraińca-
mi w Snopkowie i na Łyczakowie. 25.12.1918 ranny
podczas boju na Pasiekach we Lwowie. Z uwagi na
Brydak
leczenie zdemobilizowany 13.01.1919. Już w marcu
1919 ponownie przyjęty w szeregi 5. pp Legionów.
W kwietniu 1919 brał udział w zajęciu Wilna. Prze-
szedł dalsze przeszkolenie wojskowe i jako starszy
legionista trafił na front bolszewicki. W czasie woj-
Edward Brydak
ny polsko-bolszewickiej 1919–1920 w stopniu ka-
prala brał udział w walkach o Święciany, Łyntu-
py i Bracław. Uczestniczył w wyprawie na Kijów.
W grudniu 1920 po zdemobilizowaniu wrócił do
Rzeszowa. W 1922 współorganizował Koło Mło-
dzieży Wiejskiej przy SL na Staromieściu w Rze-
szowie. W 1924 eksternistycznie zdał maturę w II
Gimnazjum w Przemyślu i w tym samym roku roz-
począł studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Ja-
giellońskiego, które ukończył w 1928. W czasie stu-
diów brał czynny udział w pracach Bratniej Pomo-
cy Studentów UJ. W l. 1932–1939 był prezesem Za-
rządu Okręgu TSL (Towarzystwa Słuchaczy Ludo-
wych), aplikację sądową odbył w Sądzie Okręgo-
wym w Rzeszowie, w 1932 mianowany został sę-
dzią grodzkim w Rzeszowie. W okresie międzywo-
jennym należał do PPS. W czasie okupacji niemie-
ckiej był nadal sędzią grodzkim w Rzeszowie. W
konspiracji działał od października 1939 od koń-
ca kwietnia 1940, najpierw jako zastępca Łukasza
Cieplińskiego, komendanta Obwodu AK „Rozbra-
tel” (Rzeszów), a po objęciu przez Cieplińskiego
funkcji Inspektora jako Komendant Obwodu AK
Rzeszów. Później, w okresie przed „Burzą”, od
15.04.1944, był zastępcą dowódcy Inspektoratu
mjr. Ł. Cieplińskiego „Pługa” i oficerem wywiadu
wojskowego i kontrwywiadu w Inspektoracie AK
37
 Brydak, buchała
„Rzemiosło”/„Rtęć” (Rzeszów). Od września 1944
był w Sztabie Podokręgu AK „Wody” (Rzeszów) –
aż do aresztowania w dniu 28.11.1944 przez kontr-
wywiad I Frontu Ukraińskiego. Więziony przez
NKWD w Rzeszowie do 22.01.1945, kiedy to zo-
stał zwolniony z więzienia w ramach akcji ujawnia-
nia żołnierzy AK wobec Armii Czerwonej zarzą-
dzonej przez dowódcę Podokręgu AK Rzeszów –
płk. Kazimierza Putka „Zwornego”. Objął funkcję
kwatermistrza dywizji formowanej z byłych żołnie-
rzy AK u boku Armii Berlinga.
W czasie ponownego aresztowania przez Sowie-
tów sztabu płk. „Zwornego”, 20.02.1945 uciekł i
pod zmienionym nazwiskiem, jako Andrzej Bugay-
ski, wyjechał do Olsztyna. W Olsztynie brał udział
w tworzeniu struktur PPS. Objął nawet funkcję
I Sekretarza PPS i tam z jej ramienia został naj-
pierw wybrany do Wojewódzkiej Rady Narodowej,
a potem uzyskał mandat poselski do KRN. W maju
1946 wrócił do Rzeszowa. Wkrótce uzyskał wpis na
listę adwokatów izby rzeszowskiej. W l. 1951–1952
krótko prowadził w Rzeszowie kancelarię adwo-
kacką. W 1953 w wyniku represji politycznych zo-
stał skreślony z listy adwokatów, potem rozpoczął
pracę w charakterze radcy prawnego i nauczyciela
najpierw w Liceum, a następnie przez wiele lat w
Technikum Ekonomicznym w Rzeszowie.
Po 1956 został zrehabilitowany. Zaangażował
się w działalność Oddziału Okręgowego PTTK w
Rzeszowie, jako wiceprezes (1958–1960) i przez
dwie następne kadencje jako prezes Zarządu
Okręgu PTTK w Rzeszowie. Inicjował turystykę
kwalifikowaną w Beskidzie Niskim i w Bieszcza-
dach. W 1956 został prezesem Oddziału ZBoWiD
w Rzeszowie.
Zgromadził liczne dokumenty archiwalne doty-
czące działalności rzeszowskich struktur AK, któ-
re zostały złożone jako „Zbiór Brydaka” do Ar-
chiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Był auto-
rem kilku opracowań, w tym wspomnień pt. Woj-
skowy ruch oporu na Rzeszowszczyźnie. Wspomnie-
nia kap. rez. mgr Edwarda Brydaka „Andrzeja”, żoł-
nierza Armii Krajowej, kwiecień 1978.
B. zmarł 9.06.1978 w Rzeszowie. Pochowany zo-
stał na cmentarzu na Staromieściu w Rzeszowie.
Jego imię nosi jedna z ulic na os. Baranówka w
Rzeszowie. W małżeństwie z Zofią z Boratyńskich
miał syna Dobiesława i córkę Annę.
Józef Forystek
38
T. III/z. 1
E. Brydak, Wojskowy ruch oporu na Rzeszowszczyźnie. Wspo-
mnienia kap. rez. mgr Edwarda Brydaka „Andrzeja”, żołnierza
Armii Krajowej, kwiecień 1978, Kraków 1989; G. Ostasz, A.
Zagórski: Akcja „Burza” w Inspektoracie AK Rzeszów, Kra-
ków 2003, s. 470–472; G. Ostasz, A. Zagórski, Podokręg AK
Rzeszów. Plan zbrojnego ujawnienia w świetle dokumentów
(sierpień–wrzesień 1944 roku), Rzeszów 1999, s. 157–158; A.
Zagórski, Edward Brydak, (w:) Małopolski słownik biograficz-
ny uczestników działań niepodległościowych 1939–1956, Kra-
ków 1997, tom 2, s. 28–31; A. Zagórski, Edward Brydak, „Stu-
dia Rzeszowskie”, t. 4, Rzeszów 1997, s. 182–184; A. Zagór-
ski, (w:) F. Kiryk (red.), Dzieje Rzeszowa. Tom III, Rzeszów
2001, s. 925, 992.
Brzechwa Jan – zob. Lesman Jan
BUCHAŁA Kazimierz (1924–2002), adwokat w
Krakowie, żołnierz AK, prawnik, karnista, prof.
UJ, dziekan ORA w Krakowie, prezes NRA, sę-
dzia TK, główny twórca Kodeksu karnego z 1997.
Kazimierz Buchała
Ur. 6.02.1924 w Gierałtowicach, jako syn Jana,
rolnika i Zofii z d. Batek [w kartach wpisowych
podaje również matkę lub opiekunkę – Marię lub
Rozalię z d. Batek (Bułek)]. Miał siostrę Natalię i
brata Władysława. Okupację niemiecką spędził w
majątku niemieckim jako ślusarz i kierowca. Był
czynnym żołnierzem AK. 7.01.1945 został ranny,
w konsekwencji utracił prawą rękę i dwa palce le-
wej ręki.
Naukę na poziomie średnim odbył w gimna-
zjum i liceum w Wadowicach, gdzie w trybie przy-
spieszonym 15.02.1947 uzyskał maturę. Na Wy-
dział Prawa UJ zapisał się już w roku akademi-
T. III/z. 1 buchała
ckim 1946/47 jako wolny słuchacz, ale po uzupeł-
nieniu wykształcenia, od 24.02.1947, został imma-
trykulowany i zaliczony w poczet słuchaczy zwy-
czajnych. Studia ukończył w roku akademickim
1949/50 i (po złożeniu czterech egzaminów rocz-
nych) 22.06.1950 uzyskał dyplom magistra praw
UJ. Jeszcze na studiach, z dniem 1.01.1950, został
zastępcą asystenta przy Katedrze Prawa Karne-
go UJ. Od 1.09.1950 został zatrudniony jako asy-
stent, a od 1.09.1951 jako starszy asystent, którym
był do 30.09.1954. Następnie został zatrudniony
na stanowisku adiunkta, którym był od 1.10.1954
do 31.07.1965. Rozpoczął również w 1950 w Sądzie
Wojewódzkim w Krakowie aplikację sądową, by po
złożeniu egzaminu sędziowskiego być w l. 1951–
1952 asesorem. Z pracy w sądzie zwolniony został
za przynależność do AK.
W 1953 wpisany został na listę adwokatów Izby
Adwokackiej w Krakowie (ZA nr 6). W tym sa-
mym roku, w kwietniu, powołany został na stano-
wisko dziekana ORA, które zajmował do stycznia
1959 (zrezygnował na życzenie kierownika Ka-
tedry Prawa Karnego UJ). Ponownie dziekanem
ORA w Krakowie był w okresie od czerwca 1964
do grudnia 1968.
W 1954 wniósł na UJ podanie o otwarcie prze-
wodu kandydackiego z zakresu nauk prawnych z
przedmiotu podstawowego: prawo karne na pod-
stawie rozprawy: „Rola kary w ochronie budow-
nictwa socjalistycznego”, a promotorem został
wyznaczony W. Wolter. Przewód został przerwa-
ny z powodu zmian w przepisach oraz wznowiony
jako doktorski na podstawie ustawy z 5.11.1958.
Temat dysertacji został zmieniony uchwałą Rady
Wydziału Prawa UJ z 2.06.1959 na: „Podmioto-
wa strona przestępstw sprowadzenia powszech-
nego niebezpieczeństwa” (druk: Wina przy prze-
stępstwach sprowadzenia powszechnego niebezpie-
czeństwa, Warszawa 1960). Promotor został nie-
zmieniony, a recenzentami wyznaczono: T. Cy-
priana (UAM), który zrezygnował oraz I. An-
drejewa (Uniwersytet w Warszawie), M. Cieśla-
ka (UJ) i S. Stommę (UJ). Po złożeniu dwóch
rygorozów (z prawa karnego – 6.03.1959 oraz z
postępowania karnego – 6.03.1959) został B. wy-
promowany 19.12.1959 na doktora nauk praw-
nych UJ.
Wniósł 2.04.1964 na UJ podanie o nadanie
stopnia docenta z zakresu prawa karnego na
39
podstawie rozprawy: Dyrektywy sądowego wymia-
ru kary, Warszawa 1964. Rada Wydziału wyzna-
czyła recenzentami: T. Cypriana (UAM), L. Ler-
nella (UW) oraz z UJ W. Woltera i M. Cieślaka.
Kolokwium oraz wykład habilitacyjny na temat:
„Bezprawność przestępstw nieumyślnych” odbyły
się 26.10.1964 po czym Rada Wydziału nadała B.
tytuł docenta (w następstwie zmian w regulacjach
uznawany potem za stopień doktora habilitowa-
nego) prawa z zakresu prawa karnego UJ, a Mini-
ster Szkolnictwa Wyższego 27.03.1965 tę decyzję
zatwierdził. Uzyskanie tytułu docenta wiązało się
również z zatrudnieniem na takowym stanowisku
od 1.08.1965, a także objęciem od 1.10.1967. kie-
rownictwa Katedry Prawa Karnego, którym for-
malnie pozostał do 1970. Po rezygnacji M. Cie-
ślaka objął stanowisko dziekana Wydziału Prawa,
którym był od 1.09.1968 do 30.09.1972. W 1970
nastąpiły zmiany w strukturze organizacyjnej WPr
UJ. B. objął funkcję dyrektora Instytutu Prawa
Karnego, którym był od 1.04.1970 do 31.07.1981,
oraz kierownictwo Zakładu Prawa Karnego do
31.12.1982, po czym ponownie od 17.03.1983 do
31.01.1991 oraz od 1.10.1991 do 30.09.1994 był
kierownikiem katedry.
15.03.1972 uzyskał tytuł profesora nadzwyczaj-
nego, a od 1.04.1972 został na takim stanowisku
zatrudniony. Po pozytywnych recenzjach W. Wol-
tera (UJ), J. Woszczyńskiego (UŁ) oraz A. Gu-
bińskiego (UW) uzyskał 16.06.1977 tytuł profesora
zwyczajnego, z objęciem stanowiska od 1.07.1977.
B. był członkiem szeregu komisji senackich i rek-
torskich. 30.09.1994 odszedł na emeryturę, a dal-
sze zatrudnienie odbywało się na podstawie co-
rocznie odnawianych umów.
W latach 70. oraz ponownie w l. 1983–1986 był
członkiem Prezydium NRA. Zasiadał również w
Radzie Programowej OBA, pełniąc też funkcję
jej przewodniczącego. Po pamiętnym stycznio-
wym Krajowym Zjeździe Adwokatów z 1981, z
inicjatywy prezesa NRA Zdzisława Czeszejko-
-Sochackiego, uchwałą z 21.04.1981 Prezydium
NRA złożyło mandaty i przygotowało posiedze-
nie plenarne NRA, które w czerwcu tr. wybrało
nowe Prezydium na czele z B. Prezesem B. był
do I Krajowego Zjazdu Adwokatury, zwołanego
pod rządami nowej ustawy z 26.05.1982 – w paź-
dzierniku 1983 w Warszawie – w ogromnej mie-
rze dzięki konsekwencji i umiejętnościom orga-
 Buchała, Budka
nizacyjnym B. Wówczas to na stanowisko pre-
zesa NRA wybrano dotychczasową wiceprezes
Marię Budzanowską. Jako prezes NRA ujął in-
nych działaczy samorządowych bezpośredniością
i rzeczowością. Kierował Adwokaturą w okre-
sie bardzo trudnym. Regularnie przyjeżdżał co
tydzień z Krakowa na posiedzenia Prezydium
NRA. Kierował nim konsekwentnie i nieruty-
nowo. W czasie stanu wojennego podejmował
działania w kierunku dostarczenia pomocy inter-
nowanym adwokatom. Wspominano potem, jak
trudne były to zabiegi – choćby z powodu bra-
ku kondycji pomiędzy władzą polityczną a woj-
skową – i jak duża w tej mierze była ofiarność B.
(W. Szczepiński). Pod rządami B. udało się NRA
przygotować, a następnie przeprowadzić przez
drogę sejmową projekt ustawy „Prawo o adwo-
katurze”. Uczestniczył w posiedzeniach podko-
misji sejmowych w tej sprawie, którą wspierali
posłowie adwokaci Maria Budzanowska i Zdzi-
sław Czeszejko-Sochacki.
W 1985 B. powołany został na sędziego pierw-
szego składu TK. Należał do grona tych, którzy
wprowadzali w Polsce podwaliny dla państwa pra-
wa. Sędzią TK był do 1989.
Był członkiem towarzystw naukowych: PAN,
Oddział w Krakowie, Kom. Pr., członek; PAN,
Komisja Nauk Prawnych PAN, członek; Komitet
Nauk Prawnych, członek; Niemieckie Tow. Pra-
wa Porównawczego, członek; Międzynarodowe
Tow. Prawa Karnego (AIDP); Komisja ds. Refor-
my Prawa Karnego, przewodniczący (Komisji Ko-
dyfikacyjnej Prawa Karnego i główny twórca pro-
jektu kodeksu karnego z 1997); Rada Legislacyj-
na przy Prezesie Rady Ministrów, członek; Trybu-
nał Konstytucyjny, sędzia.
Był radnym Rady Narodowej w Krakowie 1965–
1968.
W l. 1958–1971 B. utrzymywał kontakty z pee-
relowskimi służbami specjalnymi.
Był członkiem szeregu towarzystw i organiza-
cji społecznych jak: Związek Młodzieży Wiejskiej
„Wici” (członek od 1946); ZAMP (1948–1950);
Od 1948 należał do ZSL, a od 1953 do PZPR.
Odznaczony Orderem Odrodzenia Polski,
Krzyżem Kawalerskim; Krzyżem Komandorskim
z Gwiazdą. Medalem KEN. Medalem „Zasłużo-
ny Nauczyciel”.
Opublikował ponad 200 prac naukowych z zakre-
40
T. III/z. 1
su prawa karnego (zob.: Bibliografia [prac Kazimie-
rza Buchały], (w:) M. Bielski, Dwustulecie Katedry
Prawa Karnego UJ, Kraków 2011, s. 84–101).
Uznawany jest za współtwórcę krakowskiej szko-
ły prawa karnego. Uczniem B. jest Andrzej Zoll,
który wspominał, że B. jako członek PZPR rozcią-
gał nad nim parasol ochronny. Wiesław Szczepiński
wspominał z kolei: „Profesor Buchała żył w podłej
epoce, ale żył, aby ją ulepszać i wierzę, że ją ulep-
szył”. Poza działalnością naukową, zawodową i sa-
morządową B. lubił zjeżdżać na nartach. W oczach
osób, które się z nim zetknęły, pozostał jako czło-
wiek życzliwy, o dużej odwadze cywilnej i poczu-
ciu humoru.
Zm. 7.09.2002 w Krakowie; pochowany
12.09.2002 na cmentarzu parafialnym w Suchej
Beskidzkiej. Był żonaty z Zofią z d. Krzeszowiak
(ur. 1924), ślub 27.10.1950 w Krakowie, z którą
miał dwóch synów: Marka (ur. 1953) oraz Janu-
sza (ur. 1958).
Adam Redzik, Przemysław Marcin Żukowski
AUJ, DSO, Teczka personalna; S III 246, Teczka personalna;
WP III 85, 90, 93, 96; WP III 186, kopia dyplomu magister-
skiego; WP IV 153, Teczka doktorska; WP IV 154, Teczka
habilitacyjna, WP IV 23, Wniosek o nadanie stopnia profe-
sora; WP (nowa akcesja), Teczka profesorska. ORA w Kra-
kowie, Teczka personalna; M. Bielski, Kazimierz Buchała
(1924–2002). Biogramy profesorów w Katedrze Prawa Karne-
go, (w:) M. Bielski, Dwustulecie Katedry Prawa Karnego UJ,
Kraków 2011, s. 82–84; Kazimierz Buchała, „Więź”, 2003, nr
2, s. 176; Między sierpniem a grudniem: „Solidarność” w Kra-
kowie i Małopolsce w latach 1980–1981, Kraków 2006; Polska
konfidencka, red. F. Musiał, J. Szarek, Kraków 2006; Prob-
lemy odpowiedzialności karnej: księga ku czci profesora Kazi-
mierza Buchały, pod red. Zbigniewa Ćwiąkalskiego [i in.],
Kraków 1994; A. Redzik, Zarys historii samorządu adwoka-
ckiego, s. 120, 136, 146, 147, 182, 184–185; Redzik, Kotliń-
ski, Historia Adwokatury, s. 334, 339, 372, 388, 390; J. Sondel,
Słownik historii i tradycji Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
2012, s. 187; W. Szczepiński, Adw. prof. dr hab. Kazimierz Bu-
chała (1924–2002), „Palestra” 2002, nr 11–12, s. 289–292; M.
Szewczyk, Jubileusz Profesora Kazimierza Buchały, Prz. Pr.
Karn., 1994, z. 10, s. 53–55. Współcześni uczeni polscy. Słownik
biograficzny, red. J. Kapuścik, t. I: A–G, Warszawa 1998, s.
182–183; A. Zoll, Kazimierz Buchała (1924–2002), PiP 2003,
z. 3, s. 104–107; tenże, Kazimierz Buchała (6 II 1924–7 IX
2002), (w:) Kronika Uniwersytetu Jagiellońskiego za rok akad.
2001/2002, red. A. K. Banach, Kraków 2004, s. 353–356.
Budka Bogumił Konstanty (1900–1980), ad-
wokat w Warszawie, członek RA, działacz chrześ-
cijańsko-demokratyczny, radca prawny Kurii Me-
tropolitalnej w Warszawie.
T. III/z. 1 budka
Ur. 18.04.1900 w Lipnie (k. Włocławka). Jego
ojciec, Feliks, był felczerem. Matka – Aniela z Za-
boklickich, była córką pracownika kancelarii no-
tarialnej. W 1919 ukończył Gimnazjum Państwo-
Bogumił Konstanty Budka
we im. T. Czackiego w Warszawie. Studia prawni-
cze i filozoficzne na UW odbył w l. 1919–1926. Brał
udział w wojnie z bolszewikami 1920. Następnie,
w l. 1926–1927, odbył służbę wojskową w 2. p.uł.,
w szkole podchorążych rezerwy i 5 pp.
Całe dorosłe życie B. był związany z ruchem
chrześcijańsko-demokratycznym. W 1919 wstą-
pił do Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Aka-
demickiej „Odrodzenie”. Przez rok był prezesem
Koła tego stowarzyszenia w Warszawie. Uczestni-
czył w Zjazdach „Odrodzenia” i „Tygodniach Spo-
łecznych” w Lublinie. Prowadził wykłady w Chrześ-
cijańskim Uniwersytecie Robotniczym i Chrześci-
jańskim Związku Młodzieży Pracującej „Odrodze-
nie”. Był zaangażowany w Chrześcijańskich Związ-
kach Zawodowych w Warszawie.
W l. 1923–1926 i 1928–1930 B. pracował w Okrę-
gowym Urzędzie Ziemskim w Warszawie jako re-
ferent i zastępca radcy prawnego, natomiast w l.
1927–1928 w Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwo-
wych w Warszawie jako referent. W okresie 1928–
1930 odbył aplikację sądową przy SA i SO w War-
szawie (w tym u sędziego śledczego). W l. 1930–
1933 odbywał aplikację adwokacką. Patronem B.
był znany działacz samorządu adwokackiego adw.
Stanisław Janczewski. Wpis na listę adwokatów IA
w Warszawie B. uzyskał na mocy uchwały RA z
20.01.1933.
41
W sierpniu 1939 B. został zmobilizowany jako
ppor. rez. – audytor (sędzia wojskowy) do 28. Dyw.
Piech. Brał udział w wojnie obronnej. 16.09.1939
został ranny w walce z Niemcami na bagnety, któ-
ra miała miejsce pod Gródkiem Jagiellońskim.
Do 27.11.1939 przebywał w szpitalu wojskowym
w Przemyślu.
Podczas okupacji niemieckiej był radcą prawnym
w „Caritasie” w Warszawie, prowadził także kance-
larię adwokacką (do 1.08.1944). Po ustąpieniu Niem-
ców z Warszawy 24.02.1945 zarejestrował się w Tym-
czasowej RA, kierowanej przez adw. Ryszarda Hen-
rykowskiego, a następnie, 24.04.1945, w Tymcza-
sowym Zarządzie Izby Adwokackiej w Warszawie.
ORA w Warszawie, wobec dotychczasowego braku
uchwał RA oraz Tymczasowego Zarządu Izby Adwo-
kackiej co do umieszczenia B. na liście adwokackiej,
„celem uporządkowania listy”, na mocy uchwały z
9.01.1947 umieściła B. na liście adwokatów.
Kancelarię adwokacką B. prowadził w Warsza-
wie, w lokalu przy Al. Jerozolimskich 7 m. 16, a
od maja 1949 przy ul. Chmielnej 25 m. 7a. Spe-
cjalizował się w prawie cywilnym, ze szczególnym
uwzględnieniem spraw „hipotecznych”, spadko-
wych, rolnych i żeglugowych.
Uchwałą RA z 30.10.1947 B. został powołany na
stanowisko zastępcy rzecznika dyscyplinarnego IA
w Warszawie. W l. 1950–1952 uczęszczał na semi-
narium doktorskie z prawa karnego prowadzone
na UW przez prof. Stanisława Śliwińskiego.
Orzeczeniem z 5.01.1953 Wojewódzka Komi-
sja Weryfikacyjna dla Wojewódzkiej Izby Adwo-
kackiej w Warszawie utrzymała w mocy wpis B. na
listę adwokatów.
Na mocy uchwały RA z 9.04.1952 został powo-
łany w skład nowo powstającego ZA nr 13 w War-
szawie (al. 3 Maja nr 2). Z dniem 1.01.1964 B. zre-
zygnował z członkostwa w ZA nr 13 w Warszawie,
ze względu na przejście wyłącznie na radcostwa
prawne. Z tego względu został skreślony z reje-
stru tego ZA.
W l. 1945–1951 B. pełnił funkcję radcy prawne-
go w Biurze Głównego Komisarza Żeglugi Śród-
lądowej w Warszawie. Od 1952 był radcą prawnym
Dozoru Cmentarzy Katolickich.
Począwszy od przełomu politycznego 1956 B.
brał udział w nieformalnych spotkaniach środowi-
ska chadeckiego, któremu przewodził adw. Wac-
ław Bitner. Środowisko to było aktywne w akcjach
 budka, budzanowska
przedwyborczych do RA w Warszawie w l. 1956
oraz 1959 i odniosło wyborczy sukces. Do środowi-
ska tego należeli m.in. adw. Stanisław Janczewski,
adw. Władysław Siła-Nowicki, adw. Tadeusz Kło-
siński, adw. Antonina Grabowska i apl. adw. Wie-
sław Chrzanowski.
Podczas pierwszego od 1945 wyborczego Wal-
nego Zgromadzenia IA w Warszawie, które od-
było się 30.06.1956, B. został wybrany człon-
kiem RA. Podczas pierwszego posiedzenia rady
28.08.1956 nastąpiło jej ukonstytuowanie we-
wnętrzne. B. kandydował na stanowisko dzie-
kana RA, jednakże nieznacznie przegrał gło-
sowanie z adw. Stanisławem Garlickim, stosun-
kiem głosów 9 do 11. Następnie kandydatura B.
została zgłoszona na stanowisko wicedziekana,
jednakże i to głosowanie B. przegrał nieznacz-
nie – tym razem z adw. Józefem Stopnickim i
adw. Mieczysławem Hiszpańskim. Po raz kolej-
ny został zgłoszony B. na kandydata na stano-
wisko rzecznika dyscyplinarnego. To głosowa-
nie B. dość wyraźnie wygrał. Ponownie wybra-
no B. do składu rady podczas Walnego Zgroma-
dzenia 19.04.1959. Pierwsze posiedzenie plenar-
ne nowej rady odbyło się 30.04.1959, dziekanem
wybrano ponownie adw. Stanisława Garlickie-
go. B. kandydował na stanowisko wicedziekana,
ale bezskutecznie. Po raz kolejny wybrano B. do
składu RA w dniu 24.05.1964, pod rządami no-
wej ustawy o ustroju adwokatury – z 19.12.1963
(wcześniej na mocy noweli z 1962 do ustawy z
1950 przedłużono kadencję organów adwokatu-
ry). Wybory dokonywane były nie przez Walne
Zgromadzenie, ale przez nowy organ – Zgroma-
dzenie Delegatów. Nowo wybrana rada pierw-
sze posiedzenie odbyła 11.06.1964 i podczas tego
posiedzenia ukonstytuowała się. Nowym dzieka-
nem został adw. Zygmunt Skoczek, B. zaś kandy-
dował na stanowisko wicedziekana, jednak nie-
znacznie przegrał z adw. Jerzym Egierszdorf-
fem i adw. Marianem Kalickim. Po raz ostatni
Zgromadzenie Delegatów wybrało B. do skła-
du rady w 1967. Członkiem RA w Warszawie B.
był do 1970. W l. 1964–1967 B. był przewodni-
czącym Komisji ds. Radców Prawnych działają-
cej przy RA w Warszawie, a nadto – od 1959 –
Komisji ds. Sądownictwa Polubownego. W la-
tach 60. XX w. pełnił funkcję radcy prawnego
w ZM „Ursus”.
42
T. III/z. 1
Z dniem 1.07.1971 B. przeszedł na emeryturę,
pracował jednak nadal jako radca prawny w Zarzą-
dzie Cmentarzy Katolickich w Warszawie.
Przez lata był związany z Kurią Metropolitalną
w Warszawie. Był de facto radcą prawnym kurii.
Należał do osobistych współpracowników ks. kard.
Stefana Wyszyńskiego. Dużo czasu poświęcał pra-
cy społecznej i dobroczynnej w „Caritasie”.
W 1956 B., razem m.in. z adw. Stanisławem Jan-
czewskim i prezesem SN Bronisławem Dobrzań-
skim, współtworzył Duszpasterstwo Prawników w
Warszawie. Należał do grona organizatorów Piel-
grzymki Prawników do Częstochowy w 1957. Na-
stępnie uczestniczył w odbywanych tamże corocz-
nie „Dniach Modlitwy”, będących surogatem Ty-
godni Społecznych „Odrodzenia”.
Odznaczono go Odznaką Tysiąclecia Państwa Pol-
skiego i Medalem 30-lecia Polski Ludowej. Ojciec św.
Paweł VI odznaczył go orderem papieskim.
Zm. 21.12.1980. Pochowano go na cmentarzu
Powązkowskim w Warszawie. Był żonaty z Zofią
Janiną Marią z d. Stiche, dzieci nie mieli.
Marcin Zaborski
AIA w Warszawie, Akta osobowe oraz protokoły posie-
dzeń RA z l. 1956–1970; W. Chrzanowski, Pół wieku poli-
tyki. Rozmowa, Warszawa 1997, s. 262; R. Graczyk, Chrza-
nowski, Warszawa, 2013, s. 162; S. Kaczorowski, Adwokat
Bogumił Budka (1900–1980), „Palestra” 1981, nr 5, s. 92–
93; P. Kłosiewicz, Doroczne spotkanie warszawskich prawni-
ków w Domu Arcybiskupów Warszawskich, 14 grudnia 2009,
„Palestra” 2010, nr 3.
Budzanowska Maria Teresa (1930–1988),
adwokat w Piotrkowie Trybunalskim, żołnierz AK,
powstaniec warszawski, polityk, poseł na Sejm
PRL, prezes NRA, współtwórczyni Prawa o ad-
wokaturze z 1982.
Ur. 16.04.1930 w Grodnie w patriotycznej rodzi-
nie Teofila (1894–1959) i Korduli ze Zływodzkich.
Ojciec walczył w wojnie polsko-rosyjskiej 1920. Na-
stępnie ukończył Wydział Humanistyczny Uniwer-
sytetu Warszawskiego i w 1928 został nauczycielem
języka polskiego w Państwowym Gimnazjum im.
Adama Mickiewicza w Grodnie, a po przeniesie-
niu się do Warszawy był nauczycielem w Państwo-
wym Gimnazjum i Liceum im. Jana Kochanowskie-
go. Od początku lat 30. działał w partiach politycz-
nych PSL „Wyzwolenie”, a potem PPS. W V ka-
dencji, rozpoczynającej się w 1938, został posłem na
T. III/z. 1 budzanowska
Sejm II RP z list Obozu Zjednoczenia Narodowe-
go w okręgu grodzieńskim. Miasto rodzinne B. jako
jedno z nielicznych stawiło we wrześniu 1939 opór
Armii Czerwonej. Straciła wówczas jednego z bra-
ci – Janusza Andrzeja (1923–1939), ucznia gimna-
Maria Teresa Budzanowska
zjum, który bohatersko unieruchomił jeden z sowie-
ckich czołgów, ale został ostrzelany z ckm i śmiertel-
nie raniony w brzuch i nogi. Jego grób do dziś znaj-
duje się na cmentarzu miejskim w Grodnie w pobli-
żu kaplicy cmentarnej – jako jedyny zachowany grób
obrońcy Grodna z 1939. Wkrótce rodzina Budza-
nowskich przeprowadziła się do Warszawy, gdzie
ojciec podjął działalność konspiracyjną w Służbie
Zwycięstwu Polski, a następnie w ZWZ-AK. Brał
udział w tajnym nauczaniu na terenie Warszawy-Po-
łudnie i wykładał w konspiracyjnej Szkole Podcho-
rążych Piechoty. W czasie Powstania Warszawskiego
ojciec, w stopniu porucznika, był dowódcą 4. kom-
pani V Zgrupowania, następnie dowódcą odcinka
„Tum” V Zgrupowania „Kryska”, a od 11 wrześ-
nia dowódcą tegoż Zgrupowania. 14 września zo-
stał ranny. Trafił do szpitala przy Płockiej a następ-
nie do Brwinowa. W Zgrupowaniu „Kryska” wal-
czyły też dzieci porucznika Budzanowskiego: Tade-
usz ps. „Tumek” (1922–1950) – 13 września ranny,
a w okresie stalinowskim katowany przez SB, i Ma-
ria ps. „Gnomek”, zaś syn Andrzej Zdzisław (1918–
1991) ps. „Szymon”, „Samson” walczył na Mokoto-
wie. Za działalność wojenną B. odznaczona zosta-
ła Krzyżem Walecznych (1.09.1944), Krzyżem Ar-
mii Krajowej, Medalem za Warszawę oraz Meda-
lem Zwycięstwa i Wolności.
43
Patriotyczne wychowanie i doświadczenie walki
o wolną Polskę bez wątpienia wpłynęły na później-
szą drogę życiową B., na wybór zawodu, na jej za-
angażowanie społeczne i polityczne oraz poświę-
cenie się dla środowiska, które współtworzyła. Do-
dajmy, że od młodości interesowała się historią i
poezją. Sama napisała wiele utworów literackich.
Po wojnie Budzanowscy osiedlili się w Piotrko-
wie Trybunalskim, gdzie ojciec Marii podjął pra-
cę w miejscowym Gimnazjum i Liceum im. Bole-
sława Chrobrego, którego był w l. 1947–1950 dy-
rektorem. Maria ukończyła gimnazjum w 1948. Po
zdaniu matury rozpoczęła studia na Wydziale Pra-
wa Uniwersytetu Łódzkiego. W międzyczasie, w
1950, aresztowany został jej ojciec. W tym samym
roku zmarł jej brat. Wydarzenia te bez wątpienia
odcisnęły się na Marii. Studia mogła ukończyć do-
piero w roku 1954. W tym samym roku rozpoczęła
aplikację adwokacką w Łodzi. Trzy lata później, w
1957, zdała egzamin adwokacki i została wpisana
na listę adwokatów izby łódzkiej z siedzibą w Piot-
rkowie Trybunalskim.
Niemal od początku była wziętym adwokatem i
aktywnym społecznikiem. Talenty owe ujawniły się
zresztą już znacznie wcześniej. Była harcerką, a w
czasie studiów angażowała się w działalność orga-
nizacji studenckich. Powołanie społeczno-politycz-
ne popchnęło ją do wstąpienia w 1965 do Stron-
nictwa Demokratycznego, wykazującego, spośród
bloku legalnych partii, znaczne różnice w stosunku
do PZPR. Początkowo była przewodniczącą Prezy-
dium Powiatowego SD w Piotrkowie, zaś w l. 1979–
1982 – przewodniczącą Komitetu Wojewódzkiego
SD w Piotrkowie. Jednocześnie od 1972 do 1981
była członkiem Centralnego Komitetu SD (w tym
w l. 1976–1981 – członkiem Prezydium SD).
W l. 1976–1985, przez dwie kadencje (VII i VIII
– wydłużoną), B. z ramienia SD zasiadała w Sej-
mie PRL – wybierana z okręgu Piotrków Trybu-
nalski. Dała się wówczas poznać jako znakomity
legislator. W obydwu kadencjach Sejmu należała
do Klubu Parlamentarnego SD, była wiceprzewod-
niczącą Komisji Prac Ustawodawczych. Uczestni-
czyła w opracowywaniu projektów wielu istotnych
regulacji, np. ustawy o związkach zawodowych.
W VIII kadencji blisko współpracowała z wybraną
z list SD Hanną Suchocką.
Od połowy lat 70. działalność B. ogniskowała się
wokół Sejmu oraz Naczelnej Rady Adwokackiej,
 budzanowska
do której wybrana została w 1975. 30.06.1979 zo-
stała wiceprezesem w 9-osobowym Prezydium
NRA. Rok później, wkrótce po uzyskaniu ponow-
nego mandatu do Sejmu, 23.05. wybrana zosta-
ła też członkiem Zarządu Głównego Zrzeszenia
Prawników Polskich.
Jacek Żuławski w wydanej w 2012 publikacji za-
uważa, że Adwokatura w czasie, gdy B. weszła do
jej centralnego organu, właściwie sterowana była
przez adwokacki zespół partyjny PZPR działający
przy NRA oraz przy ORA w Warszawie. Rok 1980
wiele zmienił. Duch zmiany oblicza polskiej zie-
mi ogarniał miliony. Owe miliony tworzyły wiel-
ką „Solidarność”. Nie zabrakło w niej licznej gru-
py adwokatów. Środowisko poczuło potrzebę prze-
miany, zerwania z kagańcem nałożonym ustawą o
ustroju Adwokatury z 1963. Ogólnonarodowa eu-
foria udzielała się większości.
2.09.1980, tuż po porozumieniach sierpniowych,
Prezydium NRA postawiło postulat zorganizowania
Ogólnopolskiego Zjazdu Adwokatów, odpowiada-
jąc niejako na zapotrzebowanie adwokatów w tere-
nie. Wówczas też postanowiono o odbyciu posiedze-
nia NRA w Grzegorzewicach w dniach 18–19.10. tr.,
poszerzonego o ponad pięćdziesięcioosobową gru-
pę adwokatów z poszczególnych izb. 6.09. do sekre-
tarza KC PZPR Stanisława Kani skierowano me-
moriał, w którym domagano się podniesienia ran-
gi i godności zawodu adwokata, zmiany ustawy o
ustroju Adwokatury oraz zniesienia nadzoru Mini-
stra Sprawiedliwości. Kopię memoriału rozesłano
do zespołów adwokackich w kraju.
Na poszerzonym posiedzeniu NRA w Grzego-
rzewicach 18.10.1980 podjęta została uchwała o
zwołaniu Ogólnopolskiego Zjazdu Adwokatów w
celu przedyskutowania sytuacji w kraju oraz pod-
jęcia prac nad nowym prawem o ustroju Adwo-
katury.
Legendarny dziś Ogólnopolski Zjazd Adwo-
katów odbył się bez podstawy prawnej, z woli sa-
mych adwokatów, w dniach 3–4.01.1981 w Pozna-
niu. Uczestniczyło w nim ponad 450 adwokatów-
-delegatów wybranych na zgromadzeniach izb ad-
wokackich oraz liczni goście i dziennikarze. Dys-
kutowano nad sytuacją w państwie, prawami oby-
watelskimi, rolą samorządu zawodowego i etyką
adwokacką, a także nad potrzebą nowej ustawy
o Adwokaturze. Komisji Wnioskowej, składają-
cej się z przedstawicieli 24 izb adwokackich, prze-
44
T. III/z. 1
wodniczyła B. (wiceprezes NRA) i przez to zna-
cząco wpłynęła na sformułowanie tzw. posierpnio-
wych celów Adwokatury.
W pamięci uczestników Zjazdu pozostała wypo-
wiedź adwokat ze Słupska Anny Boguckiej-Sko-
wrońskiej, która domagała się, aby Adwokatura
zabrała głos w sprawie poszanowania praw obywa-
telskich, żądała ukarania winnych tragicznych wy-
darzeń z grudnia 1970. W wielokrotnie przerywa-
nym oklaskami przemówieniu podkreśliła, że Ad-
wokatura stanowi siłę i dlatego powinna wystąpić
z wpisanymi do uchwały zjazdowej postulatami wo-
bec rządu. Ostatecznie w uchwale zjazdowej, Zjazd
stanął na gruncie obrony praw obywatelskich gwa-
rantowanych ratyfikowanym przez PRL Międzyna-
rodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycz-
nych. Domagał się ukarania wszystkich odpowie-
dzialnych za zbrodnie przeciwko obywatelom i na-
rodowi. Postulował wprowadzenie Trybunału Kon-
stytucyjnego i przywrócenia Trybunału Stanu. Pod-
kreślono też, że „w pełni samorządna adwokatura
jest ważną gwarancją praw obywatelskich oraz au-
torytetu państwa”. (Szerzej w poświęconej w cało-
ści Zjazdowi „Palestrze” 1981, nr 3–4).
Podczas Ogólnopolskiego Zjazdu Adwokatów
w Poznaniu powołano specjalną adwokacką ko-
misję legislacyjną do opracowania projektu usta-
wy o adwokaturze. Komisja ta liczyła 31 osób. W
jej skład wchodzili przedstawiciele 24 izb adwo-
kackich (A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia Ad-
wokatury, s. 331–338) i 5 posłów-adwokatów (B.,
dr Zdzisław Czeszejko-Sochacki, Halina Latecka,
dr hab. Genowefa Rejman i Franciszek Sadurski).
Przewodniczył jej prezes NRA Zdzisław Czeszej-
ko-Sochacki.
Komisja owa zakończyła prace nad projektem
ustawy o adwokaturze w styczniu 1981 i przesłała
go do wszystkich izb adwokackich oraz zespołów
adwokackich do zaopiniowania. Po wprowadzeniu
niewielkich poprawek, w lutym 1981, projekt zo-
stał przyjęty przez Prezydium NRA, a następnie –
22.02. – zatwierdzony uchwałą NRA.
Z inicjatywą ustawodawczą w Sejmie wystąpi-
ło pięciu wspomnianych wyżej posłów-adwoka-
tów, ale formalnie był to projekt poselski wniesio-
ny przez klub poselski SD. Pierwsze czytanie roz-
poczęło się 29.07.1981. Wiceprzewodniczącą pod-
komisji ds. projektu ustawy Prawo o adwokaturze
była B., ale – jak wspomina Jacek Żuławski – w
T. III/z. 1 budzanowska
forsowaniu projektu grała pierwsze skrzypce. Za-
nim projekt trafił do drugiego czytania, pamiętne-
go 13.12.1981 wprowadzony został stan wojenny.
Gdy 26.01.1982 głosowano w Sejmie uchwałę „le-
galizującą” stan wojenny, B., jako jedna z dwóch
posłanek wstrzymała się od głosu, co było wów-
czas gestem wymagającym odwagi. Kilka miesięcy
później, 8.10.1982, gdy głosowano nad zdelegalizo-
waniem NSZZ „Solidarność”, odważnych posłów
było już więcej – wśród tych, którzy się sprzeciwi-
li, była oczywiście B. Tymczasem w Sejmie trwały
prace nad ustawą. Z inicjatywy rządzących zmie-
niano kolejne fragmenty projektu, wypaczając nie-
co pierwotny spójny zamysł ustawy i wprowadza-
jąc w wielu miejscach uzależnienie samorządu od
czynników politycznych. Ostatecznie nowa usta-
wa została uchwalona 26.05.1982, a weszła w ży-
cie 1.10.1982 wraz z ustawą z 6.07.1982 o radcach
prawnych. Z powodu licznych zmian w treści pier-
wotnego projektu B. wstrzymała się od głosu.
Mimo zmian w pierwotnym projekcie i tak nowe
prawo opierało organizację Adwokatury na sze-
rokim samorządzie zawodowym, stanowiąc jedno-
cześnie, że jest ona powołana do udzielania pomo-
cy prawnej, współdziałania w ochronie praw i wol-
ności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stoso-
waniu prawa. W rocie przysięgi adwokackiej po-
jawił się nieznany wcześniej zapis o obowiązku
ochrony praw i wolności obywatelskich. W struktu-
rze nowego samorządu adwokackiego ustawa wy-
odrębniła organy Adwokatury oraz organy izb ad-
wokackich. Do pierwszych ustawa zaliczyła Krajo-
wy Zjazd Adwokatury (nieznany poprzedniej usta-
wie), Naczelną Radę Adwokacką, Wyższy Sąd Dy-
scyplinarny i Wyższą Komisję Rewizyjną. Z kolei
organami izb były: zgromadzenie izby, okręgowa
rada adwokacka, sąd dyscyplinarny i komisja re-
wizyjna.
Pierwszy Krajowy Zjazd Adwokatury zwołany
pod rządami ustawy Prawo o adwokaturze obrado-
wał w dniach od 1–3.10.1983 w Warszawie. Pierw-
szego dnia Zjazdu znaczną większością głosów
wybrano B. na prezesa NRA. Nadto Zjazd pod-
jął siedem uchwał, z czego największe znaczenie
polityczne miały uchwały numerowane jako 7. i 8.
Pierwszą była tzw. uchwała główna, w której po-
stulowano praktyczne realizowanie ochrony praw
i wolności obywatelskich. Z kolei w uchwale nr 8
Adwokatura wyrażała niepokój z powodu represji
45
w stosunku do pracowników należących do NSZZ
„Solidarność”, przejawiających się w zwolnieniach
z pracy i nieprzyjmowaniu do innej, a także w zmu-
szaniu znacznej grupy ludzi do emigracji.
NRA, kierowana przez B., jako reprezentantkę
całej Adwokatury, przyjęła wkrótce po wyborach
postawę wytyczoną uchwałami Zjazdu, co dopro-
wadziło do otwartego konfliktu z władzami poli-
tycznymi. W styczniu 1984 aresztowany został czło-
nek NRA Maciej Bednarkiewicz, działacz opozy-
cyjny i pełnomocnik matki zamordowanego lice-
alisty Grzegorza Przemyka. Jednocześnie władze
państwowe-polityczne zaczęły ignorować i izolo-
wać samą Prezes NRA.
W czerwcu 1984 Minister Sprawiedliwości za-
skarżył do Sądu Najwyższego wszystkie uchwały
pierwszego Krajowego Zjazdu Adwokatury, jako
sprzeczne z prawem. SN wyrokami z 20.10.1984
uchylił obydwie główne uchwały Zjazdu w cało-
ści oraz częściowo każdą z pozostałych uchwał. W
kilka dni po wyroku Sądu Najwyższego XVIII Ple-
num KC PZPR stwierdziło, że „sytuacja w adwoka-
turze politycznie i kadrowo już od dłuższego czasu
kształtuje się niepomyślnie, zaś partyjny wpływ na
środowisko jest o wiele za słaby”. Na posiedzeniu
NRA 11.11.1984 jeden z dziekanów złożył wnio-
sek o wyrażenie wotum nieufności dla B., która w
odpowiedzi na ten wniosek zażądała, aby w tajnym
głosowaniu NRA odpowiedziała na pytanie, czy
obdarza zaufaniem swojego Prezesa. W kolejnych
miesiącach nasiliły się działania władz przeciwko
B. 15.03.1985 podczas narady zespołu partyjnego
przy NRA z Ministrem Sprawiedliwości oświadczył
on, że „z przyczyn politycznych nie może współpra-
cować ze ścisłym kierownictwem NRA”. Dał też
do zrozumienia, że w Ministerstwie są prowadzo-
ne prace nad nowelizacją ustawy o adwokaturze,
co potem okazało się kłamstwem. Na rozpoczętym
w dniu następnym posiedzeniu NRA na wniosek
jednego z dziekanów podjęto uchwałę wzywającą
B. do ustąpienia ze stanowiska. Prezes oświadczy-
ła wówczas, że dla dobra Adwokatury do czasu wy-
jaśnienia, kto właściwie żąda jej ustąpienia, jest go-
towa zawiesić się w wykonywaniu funkcji Prezesa
NRA i wyznaczyła termin posiedzenia Prezydium
NRA na 28.03.1985. Podczas tego posiedzenia osa-
motniona B. spotkała się z szantażem ze strony
większości Prezydium, które zagroziło paraliżem
Prezydium NRA.
 budzanowska, Bunsch
Na posiedzeniu NRA 14.04.1985 B. oznajmi-
ła, że „dla dobra adwokatury rezygnuje z wykony-
wania obowiązków Prezesa Naczelnej Rady Ad-
wokackiej, czyniąc to pod presją niemożności jej
wykonywania” i zapowiedziała złożenie pisemne-
go oświadczenia. NRA przyjęła to oświadczenie
i przegłosowała uchwałę, że NRA przyjmuje re-
zygnację B. ze stanowiska Prezesa NRA i „wyraża
jej swoje podziękowanie za pracę i działalność na
tym stanowisku oraz wyraża uznanie w związku z
Jej bezkompromisowymi wysiłkami w zakresie re-
alizacji Prawa o adwokaturze”.
Obowiązki prezesa NRA powierzono dotych-
czasowemu wiceprezesowi Kazimierzowi Łojew-
skiemu, który w roku następnym na II Krajowym
Zjeździe Adwokatury (w grudniu 1986) został wy-
brany Prezesem NRA i funkcję tę sprawował do
roku 1989. B. wybrana została wówczas Przewod-
niczącą Wyższej Komisji Rewizyjnej.
Wypada zauważyć, że wymuszenie rezygnacji
demokratycznie wybranego Prezesa NRA było
wydarzeniem bezprecedensowym w dziejach Ad-
wokatury Polskiej. Wynikało ono z nacisku poli-
tycznego zmierzającego do zmuszenia Adwokatu-
ry do uległości, a w perspektywie podporządkowa-
nia władzom politycznym samorządu adwokackie-
go. Władze wykreowały w Adwokaturze poczucie
zagrożenia dla funkcjonowania samorządu i całej
Adwokatury, w efekcie czego Prezes NRA nie mia-
ła właściwie wyboru. W pamięci zbiorowej Adwo-
katury Polskiej wydarzenia, które doprowadziły do
ustąpienia ze stanowiska Prezes NRA B., są przy-
kładem wyreżyserowanego przez władze politycz-
ne „zamachu stanu” w samorządzie adwokackim –
jedynym samorządzie upominającym się o gwaran-
towane Konstytucją PRL oraz umowami między-
narodowymi prawa wolnościowe i obywatelskie.
Rok 1985 był dla B. ogromnym wstrząsem. Po
wydarzeniach w adwokaturze upłynęła wydłużona
VIII kadencja Sejmu. Wycofała się z życia politycz-
nego i samorządowego. Powróciła do Piotrkowa,
gdzie podjęła praktykę adwokacką. Ostatnie lata
życia zmagała się z ciężką chorobą.
Zmarła 23.02.1988. Spoczęła w grobowcu ro-
dzinnym na cmentarzu Czerniakowskim w War-
szawie. W trakcie pogrzebu, który zgromadził rze-
sze przyjaciół z kręgów kombatanckich, politycz-
nych i samorządowych, adw. Władysław Siła-Nowi-
cki mocnymi słowami podkreślił poświęcenie pre-
46
T. III/z. 1
zes Budzanowskiej dla Adwokatury i Ojczyzny –
poświęcenie, które przypłaciła zdrowiem i życiem.
Na odbywającym się 28.02.1988 posiedzeniu ple-
narnym NRA podjęła uchwałę, że adwokat B. swo-
ją pracą na rzecz samorządu adwokackiego dobrze
zasłużyła się Adwokaturze Polskiej. Prawda ta po-
tężniała w kolejnych latach, a postać i dokonania
adwokat B. obrastały dobrą legendą – nieprzejed-
nanej obrończyni praw obywatelskich i wolności
samorządu adwokackiego.
Adam Redzik
AIA w Łodzi, Akta osobowe; Z. Czerski, Maria Budzanow-
ska, „Palestra” 1988, nr 6, s. 1–4; C. Jaworski, Refleksje po-
sierpniowe, „Palestra” 2005, nr 7–8; „Palestra” 1981, nr 3–4;
A. Redzik, Adwokat samorządności i obrońca praw obywa-
telskich [jako treść wkładki do płyty DVD z filmem o adw.
Marii Budzanowskiej, wydanej przez Naczelną Radę Adwo-
kacką w 2013 r.]; Redzik, Zarys; Redzik, Kotliński, Historia
Adwokatury, s. 252, 330, 331, 334, 336–339, 375, 376; F. Sa-
durski, Adwokatura polska w latach 1944–1988, „Palestra”
1988, nr 11–12; J. Żuławski, Adwokatura w ostatniej deka-
dzie PRL. Historia samorządności, Kraków 2012; 60 lat Łódz-
kiej Izby Adwokackiej, Łódź 2009, s. 11, 34, 35, 60, 61, 74, 81–
87 (wspomnienia autorstwa Haliny Lateckiej i Jadwigi Sie-
maszkiewicz).
Bunsch Karol (1898–1987), adwokat w Kra-
kowie, por. rez. WP, żołnierz Legionów Polskich,
pisarz i tłumacz.
Karol Bunsch
Ur. 22.02.1898 w Krakowie jako syn Alojzego,
radcy szkolnego (według innych informacji – rzeź-
biarza), i Marii Aleksandry z d. Sadłowskiej. Uczył
się w gimnazjum św. Anny w Krakowie. Wiosną
T. III/z. 1 Bunsch
1915 przerwał naukę i wstąpił do Legionów Pol-
skich. Służył w 4. pp III Brygady. Walczył w bi-
twie pod Jastkowem. Nie jest pewne, kiedy opuś-
cił Legiony. W czerwcu 1916 zdał eksternistycz-
nie maturę w Krakowie, po czym został wcielony
do armii austriackiej, gdzie mianowano go podpo-
rucznikiem. Jesienią 1917 rozpoczął studia praw-
nicze na UJ, uzyskując 12.07.1920 absolutorium,
a 19.06.1922 otrzymał doktorat prawa. Od począt-
ku 1919 służył w 4. pp WP w stopniu podporucz-
nika, a następnie porucznika (ze starszeństwem
z 1.06.1919). Uczestniczył w wojnie z Ukraińca-
mi (m.in. w odsieczy Lwowa) i z bolszewikami.
W końcu 1920 został zdemobilizowany. Od 1922
pracował jako sędzia sądu powiatowego, a po od-
byciu aplikacji adwokackiej prowadził praktykę
w Krakowie. Przerwał ją w 1932, gdy został rad-
cą prawnym Gminy miasta Krakowa. Udzielał się
w lokalnej działalności sportowej – czynnie upra-
wiał strzelectwo, działał w Polskim Towarzystwie
Gimnastycznym „Sokół”, w latach 30. był preze-
sem gniazda krakowskiego. Dzięki zaangażowa-
niu B. reaktywowano wówczas sokoli oddział kon-
ny, utworzono sekcję łuczniczą i zbudowano korty
tenisowe, a w 1935 uroczyście obchodzono pięć-
dziesiątą rocznicę powstania PTG „Sokół” w Kra-
kowie. W l. 1931–1934 B. był współredaktorem
ukazującej się w Krakowie „Gazety Literackiej”,
opublikował też w piśmie „Czwartek” (1939, nr
11–12) wspomnienie ze służby w Legionach Pol-
skich. Jako porucznik rez. w latach 30. był przy-
dzielony do 66. pp, a później do Oficerskiej Kadry
Okręgowej nr 5 (w grupie oficerów pospolitego
ruszenia przewidzianych do użycia w czasie woj-
ny). We wrześniu 1939 uczestniczył w kampanii
polskiej, ale jego przydział nie jest znany. Po za-
kończeniu walk od listopada tr. pracował jako ad-
wokat w Krakowie. Od 1941 zaczął zajmować się
twórczością literacką, którą kontynuował po za-
kończeniu wojny. W l. 1945–1951 był radcą praw-
nym przy Miejskiej Radzie Narodowej, następnie
poświęcił się całkowicie pracy literackiej. B. był
autorem znakomitych powieści historycznych, z
których największe uznanie zyskał cykl książek z
czasów rządów dynastii Piastów – od panowania
Mieszka I do Władysława Łokietka. Z tych naj-
więcej wydań miała pierwsza z cyklu i pierwsza
opublikowana książka B. – Dzikowy skarb (wyd.
1 – 1945, wyd. 17 – 1993). Wśród innych „powie-
47
ści piastowskich” wyróżniały się m.in. Ojciec i syn,
Rok tysięczny, Bracia (zadedykowany legionistom
– kolegom B., którzy polegli pod Jastkowem), Bez-
królewie, Imiennik, Zdobycie Kołobrzegu, Wawel-
skie wzgórze, które poświęcił rodzinnemu mia-
stu. Był również autorem dłuższego opowiada-
nia o najsłynniejszym polskim rycerzu – O Zawi-
szy Czarnym opowieść (Kraków 1959) oraz trylo-
gii z czasów Filipa II Macedońskiego i Aleksan-
dra Wielkiego (Olimpias, Parmenion i Aleksander).
Poza powieściami historycznymi pisał reportaże z
podróży do Egiptu z ekspedycją słynnego polskie-
go archeologa Kazimierza Michałowskiego, któ-
re publikował w piśmie „Dookoła świata”, nowe-
le (Nowele zebrane, Kraków 1986), aforyzmy (My-
śli, Kraków 1971). Był autorem tłumaczeń z języka
angielskiego (m.in. autobiografii Isadory Duncan,
która doczekała się pięciu wydań) i niemieckiego
– m.in. pracy historycznej Alberta Schreinera, Po-
lityka zagraniczna Niemiec 1871–1945, cz. 1, War-
szawa 1956 (wraz z Kazimierzem Rapaczyńskim),
a także książek Roberta M. W. Kempnera i Jurge-
na Thorwalda – Stulecie detektywów. Drogi i przy-
gody kryminalistyki (wspólnie z Wandą Kragen).
Opublikował też w „Tygodniku Powszechnym”,
w formie listu do redakcji, krótkie wspomnienie
Brałem udział w bitwie pod Jastkowem. Pośmiert-
nie ukazały się też fragmenty pamiętnika B. z Le-
gionów w krakowskim czasopiśmie „Zdanie”. B.
należał do Związku Literatów Polskich, był rad-
cą prawnym oddziału krakowskiego. Był jednym z
53 sygnatariuszy rezolucji Związku Literatów Pol-
skich w Krakowie z 8.02.1953 w sprawie procesu
pokazowego księży kurii krakowskiej na czele z ks.
Józefem Lelito, w której pisarze ci udzielili popar-
cia władzom komunistycznym, fałszywie oskarża-
jącym księży katolickich o szpiegostwo. W proce-
sie zapadły trzy wyroki śmierci, zamienione póź-
niej na długoletnie kary więzienia.
Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Or-
deru Odrodzenia Polski, otrzymał też w 1973 na-
grodę I stopnia Ministra Kultury i Sztuki za osiąg-
nięcia w dziedzinie literatury oraz Złotą Odznakę
„Za zasługi dla miasta Krakowa”.
Zmarł 24.11.1987 w Krakowie. Był żonaty z Zo-
fią z d. Redych. Miał córkę Zofię, zamężną Mar-
kiewicz. Jego bratem był Adam Bunsch (1896–
1969), ppor. rez. WP, dramatopisarz.
Marek Gałęzowski
 Bunsch, Burakowski
C. Brzoza, Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918–
6 IX 1939, Kraków 1998, s. 305; K. Bunsch, Brałem udział w
bitwie pod Jastkowem, „Tygodnik Powszechny” 1985, nr 5, s.
6; Corpus studiosorum Universitatis Iagellonicae 1850−1918:
A−D, red. J. Michalewicz, Kraków 1999, t. 1, s. 484; Czwar-
ty Pułk Piechoty 1806–1966, oprac. A. Idzik, Londyn 1966, s.
538; M. Czermińska, Bunsch Karol, (w:) Literatura polska XX
wieku. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, Warszawa 2000, s.
76; W. Czuchnowski, Blizna. Proces Kurii krakowskiej 1953,
Kraków 2003, s. 63; Informacje Jerzego Kirszaka (dotyczą-
ce służby B. w WP); J. Kajtoch, Historia, awantury i miłostki,
„Życie Literackie” 1959, nr 49, s. 8, 11 (fot.); S. Kisielewski,
Dzienniki, Warszawa 2001, s. 786; J. Konefał, Do Ciebie Pol-
sko... Legiony Polskie w Lubelskiem 1914–1915, Lublin 2008,
ind.; tenże, Jastków 1915. Historia i pamięć, Lublin 2003, ind.;
P. Kuncewicz, Leksykon polskich pisarzy współczesnych, t. 1,
Warszawa 1995, s. 128; C. Michalski, Historia gimnastyki spor-
towej w Krakowie, www.wieliczka.pl/gimnazjon/historia.htm;
Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 167, 247; „Rocz-
nik Oficerski” 1923, s. 315, 499; „Rocznik Oficerski” 1924,
s. 281, 438; Rocznik oficerski rezerw, Warszawa 1934, s. 256,
928; A. Szałagan, Bunsch Karol, (w:) Słownik współczesnych
pisarzy polskich, pod red. J. Czachowskiej i A. Szałagan, t. 1,
Warszawa 1994, s. 351–352 (bibliografia); T. J. Żółciński, Ka-
rol Bunsch (opowieściowe opowiadanie historii), „Argumen-
ty” 1987, nr 51–52, s. 21.
Burakowski Tadeusz (1908–2003), adwo-
kat w Szczecinie, sędzia, żołnierz września 1939,
porucznik AK ps. „Wojciech”, powstaniec war-
szawski, więzień KL, redaktor SBAP.
Tadeusz Burakowski
Ur. 19.12.1908 w Piotrkowie Trybunalskim w ro-
dzinie Mikołaja i Marii. Miał siostry: Stanisławę
(po mężu Mokrzycką) i Zofię (po mężu Dąbrow-
ską) oraz braci: Kazimierza, pracownika umysło-
wego i Zygmunta, krawca.
48
T. III/z. 1
W Piotrkowie B. zdobył wykształcenie elemen-
tarne, a w 1927 ukończył Gimnazjum Państwowe
im. Bolesława Chrobrego. W październiku 1927
rozpoczął studia prawnicze na Wydziale Prawa
UW, które ukończył 1.06.1932, uzyskując dyplom
oraz stopień magistra praw. W czasie studiów na-
leżał do korporacji akademickiej o profilu naro-
dowym. Po ukończeniu studiów odbył służbę woj-
skową w Kursie dla Podchorążych w Łodzi. W 1937
został mianowany podporucznikiem rezerwy. W
maju 1934 B. rozpoczął aplikację sądową w SO w
Piotrkowie Trybunalskim. W tr. wstąpił do Zrze-
szenia Asesorów i Aplikantów Sądowych Oddział
w Piotrkowie i należał do niego do wybuchu woj-
ny, pełniąc obowiązki skarbnika Oddziału. W maju
1937 B. zdał egzamin sędziowski, a w listopadzie
tr. został mianowany asesorem w SG w Piotrko-
wie. Następnie był p.o. sędziego śledczego w To-
maszowie.
We wrześniu 1939 B. walczył w wojnie obronnej
w stopniu podporucznika i był dowódcą plutonu
strzeleckiego w 25 PP. Od 29.09.1939 do 15.01.1940
przebywał w obozie jenieckim. Wkrótce po wyjściu
na wolność, w lutym 1940, wrócił do służby na sta-
nowisko asesora sądowego w SG w Piotrkowie i
p.o. sędziego śledczego. Od 1.10.1943 był p.o. sę-
dziego grodzkiego w Piotrkowie. Na początku 1941
zaangażował się w konspirację, prawdopodobnie
pierwotnie w organizacjach o profilu narodowym,
a następnie w strukturach AK w Piotrkowie, gdzie
używał pseudonimu „Wojciech” (o przynależno-
ści do AK od początku 1941 pisał w kwestiona-
riuszu z 5.09.1946, ale w późniejszych życiorysach
podawał, że w AK był od jesieni 1943). W 1944
B. mianowany został w AK porucznikiem. Wios-
ną 1944 opuścił Piotrków i przeniósł się do War-
szawy. Mieszkał u swojego kolegi z okresu gim-
nazjum i wspólnych studiów prawniczych na UW,
adw. Stefana Kowalewskiego (po wojnie adwoka-
ta w Sopocie). 15.06.1944 został wpisany przez ko-
misaryczny zarząd IA w Warszawie na listę adwo-
katów w Warszawie. Jako oficer AK uczestniczył w
Powstaniu Warszawskim, walcząc na Starym Mie-
ście. 2.09.1944 został aresztowany i wywieziony do
obozów KL Oranienburg, KL Buchenwald i KL
Langenstein-Zwieberge (w życiorysie z 5.09.1946
podawał, że wywieziono go do obozu w Sachsen-
hausen). 12.04.1945 został uwolniony z obozu
przez wojska amerykańskie. Był skrajnie wyczer-
T. III/z. 1 burakowski
pany. Przez kilka miesięcy przebywał w szpitalu, a
następnie w polskim obozie przejściowym w Hann.
Münden. W lipcu 1946 powrócił do Polski i za-
mieszkał w Piotrkowie.
5.09.1946 złożył podanie do ORA w Warsza-
wie o wpis na listę adwokatów z siedzibą w rodzin-
nym Piotrkowie Trybunalskim. Na posiedzeniu w
dniu 17.10.1946 ORA postanowiła dopuścić B. do
wykonywania zawodu adwokackiego z siedzibą w
Piotrkowie Trybunalskim (na mocy art. 5 dekretu
z 14.05.1945, czyli pod warunkiem przeprowadze-
nia postępowania weryfikacyjnego). Na początku
listopada 1946 B. wyjechał do Szczecina i przy ul.
Wojska Polskiego 52/2 uruchomił kancelarię ad-
wokacką (potem adres kilkakrotnie zmieniał). W
późniejszych dokumentach pisał, że kancelarię w
Szczecinie prowadził od 15.01.1947. Tymczasem
15.11.1946 skierował do ORA w Gdańsku pismo
informujące, że przenosi siedzibę z Piotrkowa do
Szczecina i w związku z tym prosi o wpis na listę
adwokatów właściwej terenowego IA w Gdańsku.
ORA w Gdańsku uchwałą z 7.02.1947 odmówiła
wpisania B. na listę adwokatów, motywując to to-
czącym się postępowaniem weryfikacyjnym w IA
w Warszawie.
21.05.1947 B. skierował do ORA w Warszawie
prośbę o przyspieszenie postępowania weryfika-
cyjnego. 14.06.1947 ORA w Warszawie skierowała
do Komisji Weryfikacyjnej IA w Warszawie wnio-
sek o uznanie weryfikowanego B. godnym należe-
nia do stanu adwokackiego, a 30.06.1947 Komi-
sja Weryfikacyjna IA w Warszawie pod przewod-
nictwem delegata MS sędziego Jerzego Bigelma-
jera z udziałem delegata IA adw. Jerzego Jodłow-
skiego uznała B. godnym należenia do stanu adwo-
kackiego. 31.07.tr. B. został wpisany na listę adwo-
katów IA w Warszawie z siedzibą w Piotrkowie, a
30.10. w lokalu ORA przy Nowogródzkiej 12 zło-
żył ślubowanie adwokackie. Po dopełnieniu właś-
ciwych formalności uchwałą ORA w Gdańsku z
7.02.1948 B. został wpisany na listę adwokatów z
siedzibą w Szczecinie.
W lipcu 1947 B. wstąpił w Szczecinie do PPS. W
l. 1949–1952 był radcą prawnym Prezydium Miej-
skiej Rady Narodowej w Szczecinie.
W 1952 Komisja Weryfikacyjna dla WIA w
Szczecinie orzekła o skreśleniu B. z listy adwo-
katów, w związku z tym, że należał do AK. Wyż-
sza Komisja Weryfikacyjna przy MS orzeczeniem z
49
26.07.1952 uchyliła jednak owo orzeczenie i utrzy-
mała w mocy wpis B. W uzasadnieniu wskazano,
że sam fakt należenia do AK „bez udowodnienia
konkretnej wrogiej działalności skierowanej prze-
ciwko klasie robotniczej sam przez się nie może
zdyskwalifikować ob. Burakowskiego jako adwo-
kata w Polsce Ludowej”.
Do października 1952 B. wykonywał zawód w
kancelarii indywidualnej. Od 1.10.tr. był członkiem
ZA nr 1 w Szczecinie.
W aktach osobowych B. znajduje się zagadko-
we pismo do Sądu Powiatowego w Szczecinie z
29.04.1953, którym dziekan WRA informuje, że
w kwietniu 1953 B. został aresztowany i w związ-
ku z tym do czasu wyjaśnienia sprawy substytutem
został ustanowiony adw. Stanisław Szpilewski. Nie
wiadomo, jak sprawa się zakończyła. Z akt wynika,
że jesienią 1953 wykonywał już zawód.
1.04.1957 B. został członkiem ZA nr 5 (ul. Woj-
ska Polskiego 10) i był nim do końca aktywności
zawodowej – w okresie 1.12.1967–19.12.1974 i w
l. 1980–1983 był kierownikiem zespołu. Znaczną
część pracy B. obejmowały radcostwa w Centra-
li Mięsnej (potem Szczecińskie Okręgowe Przed-
siębiorstwo Obrotu Zwierzętami Rzeźnymi),
Miastoprojekcie oraz przedsiębiorstwie „Targo-
wiska”.
B. był od lat 40. członkiem ZPP – w l. 1950–1956
członkiem Zarządu Okręgu ZPP i przewodniczą-
cym Komisji Radców Prawnych przy ZPP. Jako ad-
wokat od chwili przybycia do Szczecina udzielał
się społecznie. W okresie 1947–1952 kierował Spo-
łeczną Bezpłatną Poradnią Prawną przy RA. W l.
1963–1972 udzielał bezpłatnych porad prawnych
w Wojewódzkim Zarządzie Ligi Kobiet. We wspo-
mnieniach pojawia się opinia, że szybko stał się
cenionym adwokatem cywilistą, któremu jednak
bacznie przyglądała się miejscowa bezpieka.
Działalność w organach adwokatury rozpoczął
jeszcze przed utworzeniem IA w Szczecinie. Decy-
zją MS z 25.07.1950 B. powołany został na członka
Sądu Dyscyplinarnego IA w Gdańsku i był nim do
powstania IA w Szczecinie (ostatecznie w 1951).
W l. 1959–1964 B. był członkiem RA w Szczeci-
nie. 17.07.1959 wszedł w skład Komisji Wizytacyj-
nej RA. 30.03.1961 RA w Szczecinie powołała B.
na stanowisko kierownika Referatu Skarg i Zaża-
leń RA i był nim do 1964. Od 1969 do 1967 wy-
kładał na szkoleniach aplikantów oraz uczestni-
 burakowski
czył w komisjach egzaminacyjnych. Od 12.1973 do
05.1976 B. był sekretarzem RA w Szczecinie, zaś
od 1.06.1976 do 30.04.1979 prezesem Wojewódz-
kiej Komisji Dyscyplinarnej IA w Szczecinie. W
okresie tym (1976–1979) był też przewodniczącym
Komisji Doskonalenia Zawodowego RA.
Od 1978 B. uzyskiwał od Prezydium NRA zgo-
dę na dalsze wykonywanie zawodu. Na emeryturę
przeszedł z dniem 1.01.1984. Nadal jednak praco-
wał w organach w samorządzie. Działał w Kole Ad-
wokatów Emerytów IA w Szczecinie.
Od 20.10.1973 B. brał udział w pracach redak-
cji SBAP, jako zastępca redaktora naczelnego adw.
Romana Łyczywka. W ostatnich latach życia po-
święcał się badaniom nad historią adwokatury
polskiej, publikując z tego zakresu. Współpraco-
wał z OBA oraz redakcją „Palestry”. Pod redak-
cją B. w 1997 ukazał się zeszyt drugi tomu dru-
giego SBAP.
Odznaczony m.in. Krzyżem Powstańczym AK,
Medalem za Warszawę (5.02.1970), Medalem
Zwycięstwa i Wolności (28.03.1970), Medalem za
50
T. III/z. 1
udział w wojnie obronnej 1939 (7.07.1972), Krzy-
żem Partyzanckim (12.10.1983), Krzyżem Oświę-
cimskim (7.10.1987), Złotym Krzyżem Zasługi
(2001), odznaczeniem „Adwokatura Zasłużonym”
oraz „Gryfem Pomorskim” (20.01.1966).
Zmarł 28.05.2003 w Szczecinie. W małżeństwie
z Zofią z d. Sutkiewicz (od 1949 pracowała w Cen-
tralnej Spółdzielni Pracy, potem była nauczyciel-
ką języka francuskiego w Liceum Sztuk Plastycz-
nych w Szczecinie) miał dwoje dzieci: córkę Joan-
nę (ur. 16.04.1949) oraz syna Piotra.
Adam Redzik
AIA w Szczecinie, Akta osobowe; Redzik, Kotliński, Histo-
ria Adwokatury, s. 151, 250, 381, 389; Dzieje Szczecina 1945–
1990, Warszawa: PWN 1998; T. Białecki, Encyklopedia Szczeci-
na. Suplement, Szczecin 1999, s. 46; M. Kopa, Inspektorat piot-
rkowski Armii Krajowej w dokumentach i komentarzach, Łódź
2013; E. Wawrzyniak, Na rubieży Okręgu AK Łódź. Zarys dzie-
jów Inspektoratu Rejonowego i Podokręgu AK Piotrków Trybu-
nalski, Warszawa: PAX 1988; Informacje od adw. W. Łyczyw-
ka; 60 lat Szczecińskiej Izby Adwokackiej 1951–2011, red. M.
Mikołajczyk, J. Piosicki, Szczecin 2011.
 C
Celichowski Stanisław (1885–1947), ad-
wokat w Poznaniu, polityk narodowy, redaktor
„Przeglądu Administracyjnego”, prezes Narodo-
wego Zrzeszenia Adwokatów.
Stanisław Celichowski
Ur. 25.09.1885 w Bninie w rodzinie Zygmunta
(1845–1923), historyka, wydawcy i działacza spo-
łecznego, dyrektora Biblioteki Kórnickiej oraz Zo-
fii z Ziemnych. Był bratem adw. i działacza poli-
tycznego Witolda (1874–1944) – zob. SBAP, t. II,
s. 95–96. Ukończył Gimnazjum św. Marii Magda-
leny w Poznaniu (1904), po czym rozpoczął studia
prawnicze. Odbywał je w kilku uniwersytetach: w
Berlinie, Getyndze, Lipsku i Halle. W 1910 uzy-
skał stopień doktora praw na Uniwersytecie w Hal-
le. Następnie prowadził kancelarię adwokacko-no-
tarialną w Ostrowie Wielkopolskim. Był także za-
stępcą generalnego notariusza w Pleszewie. Od
1916 był adwokatem w Poznaniu. Od 1915 C. był
członkiem Ligi Narodowej.
W październiku 1918 C. został komisarzem
pełnomocnym Komitetu Obywatelskiego w Po-
znaniu na powiat śremski. Był jednym z organiza-
torów Rady Żołnierskiej w Kórniku i stał na cze-
le Rady Robotniczej. W okresie powstania wiel-
kopolskiego zapisał piękną kartę jako żołnierz i
dowódca. W dniach 27–29.12.1918 uczestniczył
w walkach ulicznych w Poznaniu. Był dowódcą 4.
51
kompanii kórnickiej, tzw. straży bezpieczeństwa,
czy też kórnickich oddziałów zbrojnych, finanso-
wanych z dóbr Zamoyskich w Kórniku. Dowodził
m.in. wyzwalaniem Śremu, a także walkami pod
Zbąszyniem, Strzyżewem, Łomnicą, Rawiczem.
10.02.1919 walczył w bitwie pod Zieloną Wsią na
froncie południowym w rejonie Rawicza. Jako do-
wódca II batalionu 11. Pułku Strzelców Wielkopol-
skich C. kierował obroną odcinka Jutrosin-Kroto-
szyn-Odolanów.
W grudniu 1919 C. objął obowiązki kierownika
Wydziału Wojskowego w Ministerstwie b. Dzielni-
cy Pruskiej, a w styczniu 1919 został delegatem te-
goż Wydziału w MSW. Po wycofaniu się z pracy ad-
ministracyjno-politycznej we wrześniu 1920 wzno-
wił działalność adwokacką. W 1921, przy wspar-
ciu wielu działaczy samorządowych Poznania i
prawników, uzyskując finansowanie Ministerstwa
b. Dzielnicy Pruskiej, utworzył czasopismo „Prze-
gląd Administracyjny”, którego był redaktorem
naczelnym. Mimo ambitnych planów w następ-
nym roku periodyk upadł. C. dołączył w 1922 do
redakcji czasopisma „Gazeta Administracji i Poli-
cji Państwowej”.
Do polityki C. powrócił po przewrocie majo-
wym dokonanym w maju 1926 przez Marszałka
Józefa Piłsudskiego. Był współtwórcą utworzone-
go 20.05.1926 w Poznaniu Komitetu Wojewódzkie-
go Organizacji Obrony Państwa, obok Stefana Dą-
browskiego, Henryka Lutomskiego, Jana Marwe-
ga, prof. Mieczysława Michałkiewicza, dr. Romu-
alda Paczkowskiego, Zygmunta Plucińskiego, dr.
Celestyna Rydlewskiego, Seweryna Samulskiego i
płk. Stanisława Thiela. Komitet protestował prze-
ciw zamachowi; uznawał, że „Wielkopolska musi
przynieść odrodzenie moralne dla całego kraju”.
Na nowo zaangażował się w strukturach partyjnych
endecji. 16.09.1918 uczestniczył w pierwszym zjeź-
dzie wojewódzkim Stronnictwa Narodowego w Po-
znaniu. Wybrany został do tymczasowego Zarzą-
du Wojewódzkiego i Rady Naczelnej Stronnictwa
Narodowego Województwa Poznańskiego i zasia-
dał w nich do 1939. W l. 1935–1939 był też człon-
kiem Zarządu Głównego SN. Gdy w grudniu 1926
 celichowski, Chaciński
tworzono struktury Obozu Wielkiej Polski w Po-
znaniu to C. Roman Dmowski powierzył funkcję
oboźnego na województwo poznańskie. W l. 1932–
1939 C. zasiadał w poznańskim sejmiku wojewódz-
kim (z ramienia SN) – kierował komisją regula-
minowo-organizacyjną. W 1938 C. został wybra-
ny prezydentem Poznania, ale wybór jego nie zo-
stał zaakceptowany przez rząd. Urzędu zatem nie
objął, pozostał prezesem Klubu Radnych Stron-
nictwa Narodowego w Poznaniu. W ostatnich la-
tach II RP nie zgadzał się z polityką „młodych” w
ruchu narodowym. W tym czasie podjął współpra-
cę z Marianem Seydą, który wycofał się z czynne-
go udziału we władzach partii w 1936, w proteście
przeciwko tzw. „młodym”.
Oprócz działalności politycznej i zawodowej w
II RP C. był działaczem licznych organizacji spo-
łecznych, np. Związku Towarzystw Gimnastycz-
nych „Sokół”, Towarzystwa Samoobrony Społecz-
nej „Rozwój”, Stowarzyszenia Porządku Społecz-
nego, członkiem honorowym Korporacji Akade-
mickiej „Filomatia Posnaniensis”, wiceprezesem
Legionu Wielkopolskiego. W 1930 m.in. z inicja-
tywy C. powstało Narodowe Zrzeszenie Adwoka-
tów, którego przez kilka lat był prezesem. Jako ad-
wokat C. wielokrotnie bronił działaczy organiza-
cji narodowych.
3.09.1939 objął stanowisko komendanta Straży
Obywatelskiej w Poznaniu, ale następnego dnia
wyjechał do Lwowa. Przebywał w sowieckim Lwo-
wie, skąd miał zostać przerzucony na Węgry wraz
z prof. Stanisławem Głąbińskim. Akcja, którą miał
zrealizować dr Wojciech Bem z Wydziału Prawa
UJK we Lwowie, nie powiodła się. C. został aresz-
towany przez funkcjonariuszy NKWD już jesie-
nią 1939 i po krótkim pobycie w lwowskich wię-
zieniach wywieziony w głąb ZSRS. Wolność odzy-
skał po podpisaniu układu Sikorski-Majski i wyje-
chał do Londynu.
W 1942 zaangażował się w działalność poli-
tyczną. Był członkiem II Rady Narodowej (1942–
1943). W tym czasie usunięty został z SN, za dzia-
łalność niezgodą z linią partii i sprzyjanie M. Sey-
dzie. Od 30.08.1943 był podsekretarzem stanu ds.
ziem odzyskanych w utworzonym dekretem Pre-
zydenta RP 24.07.1943 Ministerstwie Odbudowy
Administracji Publicznej kierowanym przez Karo-
la Popiela. Oprócz prowadzenia działalności poli-
tycznej C. wykładał prawo cywilne na polskim wy-
52
T. III/z. 1
dziale prawa Uniwersytetu Oxfordzkiego, a w 1945
opublikował Prawo cywilne na Ziemiach Zachod-
nich Polski.
Odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim OOP
(2.05.1923).
Zm. 29.03.1947 w Londynie. Spoczął na katoli-
ckim cmentarzu św. Marii w Kensal Green.
Władysław Lutwak
A. Czubiński, Wielkopolska i Pomorze wobec zamachu stanu
w maju 1926 roku, „Studia i Materiały do Dziejów Wielko-
polski i Pomorza” 1960, t. VI, z. 1, s. 185; E. Duraczyński,
O Polsce na uchodźstwie, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe
1997, s. 87–88, 96; M. Dymarski, Stosunki wewnętrzne wśród
polskiego wychodźstwa politycznego i wojskowego we Francji
i w Wielkiej Brytanii: 1939–1945, Wrocław 1999, s. 204; Z. J.
Hirsz, II Rzeczpospolita: polskie państwo podziemne 1939–
1945, Białystok 1998, s. 72, 82; Z. Kaczmarek, Stanisław Ce-
lichowski, (w:) Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa–
Poznań 1981; K. Kaczmarski, Studia i szkice z dziejów obo-
zu narodowego, Warszawa: IPN 2010, s. 137; J. Karwat, Od
idei do czynu: myśl i organizacje niepodległościowe w Poznań-
skiem w latach 1887–1919, Poznań 2002, s. 350, 472; S. Kozi-
cki, Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964,
s. 571; G. Kulka, Komisje prawno-ustrojowe Rady Narodowej
RP na emigracji w latach 1939–1991, Warszawa: Wydawni-
ctwo Sejmowe 2009, s. 58; Lwowskie pod okupacją sowiecką
(1939–1941), Rzeszów: IPN 2006, s. 193; G. Łukomski, Kre-
sy zachodnie i wschodnie w pracach Rządu Rzeczypospolitej
Polskiej na Uchodźstwie 1939–1945: wybór źródeł, Warszawa:
Adiutor 2006, s. 88, 196; M. Materniak-Pawłowska, Prawni-
czy ród Celichowskich, „Kronika Miasta Poznania” 2008, z.
3 – Prawnicy, s. 373–387; Milewski, Redzik, Themis i Pheme,
s. 268–271, 274, 514, 557, 558; M. Pestkowska, Za kulisami
rządu polskiego na emigracji, Warszawa: Rytm 2000, s. 109,
111; J. Piotrowski, Dzienniki czynności Prezydenta RP Wła-
dysława Raczkiewicza, 1939–1947, Tom 1, Wrocław 2004, s.
495; A. Redzik, „Przegląd Administracyjny” (1921–1922) –
pierwsze czasopismo „poświęcone teorii i praktyce prawa ad-
ministracyjnego”, „Palestra” 2010, nr 5–6, s. 131–136; Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury, s. 165, 223, 235; Sz. Rudni-
cki, Obóz Narodowo-Radykalny: geneza i działalność, War-
szawa: Czytelnik 1985, s. 136; J. Topolski (red.), Dzieje Po-
znania w latach 1793–1945: 1918–1945, tom 2, część 2, PWN
1988, s. 846, 1135, 1368; Zjazd organizacyjny Stronnictwa Na-
rodowego na Województwo Poznańskie, „Kurier Poznański”,
17 IX 1928 r., s. 2.
Chaciński Józef (1889–1954), ps. „Józef Kre-
dytowicz”, adwokat w Warszawie, polityk chrześci-
jańsko-demokratyczny, członek Rady Jedności Naro-
dowej, jeden z przywódców Polskiego Państwa Pod-
ziemnego sądzonych w procesie szesnastu.
Ur. 13.03.1889 w Warszawie jako syn Antoniego,
kolejarza, i Adelajdy (Anieli?) z d. Blok. Kształcił
się początkowo w szkole Artura Jeżewskiego (zna-
T. III/z. 1 chaciński
nego warszawskiego adwokata). Jako uczeń zwią-
zał się z tajną Organizacją Młodzieży Narodowej
(był członkiem Sekcji Koronnej OMN) i stał się
jednym z najczynniejszych jej działaczy na tere-
nie Warszawy. W l. 1907–1908 redagował „Hasło”.
W pierwszych dniach stycznia 1909 uczestniczył w
Józef Chaciński
zjeździe działaczy młodzieżowych z różnych organi-
zacji działających na ziemiach polskich pod zabora-
mi. W grupie blisko czterdziestu uczestników zjazdu
został aresztowany przez żandarmerię rosyjską i od
stycznia do kwietnia 1909 był więziony w X Pawilo-
nie Cytadeli Warszawskiej. Po uwolnieniu pozosta-
wał pod nadzorem policyjnym. Od 1909 należał do
powstałego wówczas ruchu katolickiego Prąd, pub-
likował w miesięczniku „Prąd”, od stycznia 1912 był
sekretarzem tego pisma. Działał też w Stowarzysze-
niu Robotników Chrześcijańskich (założonym przez
ks. Marcelego Godlewskiego, z którym Ch. blisko
współpracował). Najprawdopodobniej w związku z
pobytem w Cytadeli nie mógł kontynuować nauki w
Królestwie Polskim, dlatego kształcił się dalej w Li-
bawie, gdzie uzyskał świadectwo maturalne. W cza-
sie I wojny światowej studiował prawo na uniwersy-
tecie w Kijowie, należał do stowarzyszenia akademi-
ckiego „Polonia”. W tym czasie pracował jako rad-
ca prawny w miejscowym Związku Ziemian i kie-
rownik wydziału w Urzędzie Reemigracyjnym Pol-
skim. Był twórcą i prezesem Zjednoczenia Polskich
Związków Robotniczych „Jedność”, zasiadał w re-
dakcji organu prasowego zjednoczenia „Robotnik
Polski”, reprezentował również społeczność polską
w Kijowie w Polskim Komitecie Wykonawczym na
53
Rusi. W styczniu 1919 wrócił do kraju. Zamieszkał
w Warszawie. Pracował jako urzędnik w Wydzia-
le Prawnym Okręgowego Zarządu Dóbr Państwo-
wych. W czasie najazdu bolszewickiego w 1920 zgło-
sił się ochotniczo do WP. Od 1922 podjął na UW
przerwane cztery lata wcześniej studia prawnicze,
które ukończył w 1925. Po odbyciu aplikacji sądowej
oraz adwokackiej w 1930 został wpisany na listę ad-
wokatów w Warszawie. Należał do organizatorów i
przywódców ruchu chrześcijańsko-demokratyczne-
go w Polsce. Od 1920 do 1922, a następnie w 1927 i
w 1928 był prezesem ZG Chrześcijańsko-Narodo-
wego Stronnictwa Pracy (od 1925 noszącego nazwę
Polskiego Stronnictwa Chrześcijańskiej Demokra-
cji), później członkiem Rady Naczelnej i Zarządu
Głównego. Był posłem na Sejm RP I i II kadencji,
stał na czele klubu parlamentarnego chrześcijań-
skiej demokracji. Zasiadał w komisjach: konstytu-
cyjnej, prawniczej, skarbowo-budżetowej (od 1923
– budżetowej). Z ramienia Chrześcijańskiej Demo-
kracji podpisał tzw. pakt lanckoroński z 17.05.1923,
w którym ustalono zasady współpracy między stron-
nictwami tworzącymi Chrześcijański Związek Jed-
ności Narodowej a PSL „Piast”. W przededniu prze-
wrotu majowego był jednym z kandydatów do ob-
jęcia stanowiska premiera RP, ale nie doszedł w tej
sprawie do porozumienia z prezydentem Stanisła-
wem Wojciechowskim. Po przewrocie majowym Ch.
dwukrotnie rozmawiał w Belwederze z marsz. Józe-
fem Piłsudskim, jednak nie ujawnił szczegółów tych
rozmów. W sierpniu 1926 referował też w sejmie
ustawę o zmianie konstytucji (tzw. nowelę sierpnio-
wą). Po przejęciu władzy przez obóz piłsudczykow-
ski należał do czołowych polityków opozycyjnych,
m.in. w 1930 uczestniczył w pracach Centrolewu.
W czasie procesu brzeskiego był jednym ze świad-
ków obrony. Działalność polityczną łączył z aktyw-
nością w ruchu zawodowym, jako m.in. sekretarz
generalny Stowarzyszenia Robotników Chrześci-
jańskich (od 1919), a w późniejszych latach członek
ZG Chrześcijańskiego Zjednoczenia Zawodowe-
go. Publikował artykuły w prasie chadeckiej – „Gło-
sie Narodu” i „Związkowcu Chrześcijańskim”. W
1936 wycofał się z działalności politycznej i skupił na
praktyce adwokackiej (prowadził kancelarię przy ul.
Kredytowej 14). W lipcu 1940, wraz z wieloma in-
nymi adwokatami warszawskimi, został aresztowa-
ny przez Niemców, uwięziony na Pawiaku, a następ-
nie w pierwszym transporcie warszawskim 14.08.tr.
 chaciński, chełmoński
wywieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz-
-Birkenau. Otrzymał nr obozowy 2126. Został zwol-
niony na początku 1942. Mimo złego stanu zdro-
wia włączył się do działalności w konspiracyjnym
Stronnictwie Pracy (pod nazwiskiem „Józef Kredy-
towicz”), został także jednym z doradców politycz-
nych dowódcy AK gen. Stefana Roweckiego „Gro-
ta”. Był członkiem Komitetu Wykonawczego, kie-
rował komisją (Radą Programową), która opraco-
wywała program polityczny stronnictwa, przyjęty
15.07.1944. Od marca 1944 był przedstawicielem SP
w Radzie Jedności Narodowej. W chwili wybuchu
Powstania Warszawskiego objął funkcję przewod-
niczącego Komitetu Wykonawczego SP. Był współ-
autorem odezwy SP, w której wzywano do walki i
tworzenia administracji polskiej (mimo że należał
do przeciwników powstania). Po kapitulacji znalazł
się w obozie w Pruszkowie, skąd zbiegł i wrócił do
działalności konspiracyjnej w SP (z siedzibą w Kra-
kowie) i w RJN. Prowadził ją do chwili aresztowa-
nia przez NKWD w marcu 1945. W procesie szes-
nastu w Moskwie został skazany na cztery miesią-
ce więzienia. 14.08.1945 wrócił do Polski. Pracował
jako radca prawny w Wydziale Polityki Budowla-
nej Zarządu Miejskiego w Warszawie (skąd w ra-
mach represji politycznych zwolniono go w 1952).
W kraju włączył się w działalność opozycyjnego wo-
bec komunistów Stronnictwa Pracy. Objął funkcję
szefa Rady Naczelnej SP, brał udział w pracach Ko-
mitetu Wykonawczego SP i w programowych, wie-
lokrotnie przemawiał na wiecach, odważnie wystę-
pując w obronie łamanych przez komunistów praw
obywatelskich. Działalności tej zaprzestał po prze-
jęciu stronnictwa w drugiej połowie 1946 przez zwo-
lenników podporządkowania się komunistom.
Zmarł 6.05.1954 w Górze Kalwarii. Był żonaty
z Ludwiką z d. Rogozińską. Miał syna Jerzego, za-
mordowanego w 1943 przez Niemców oraz córki:
Wandę, Teresę i Marię. Brat Ch., Antoni (1891–
1970), był znanym działaczem katolickim i człon-
kiem władz Chrześcijańskiej Demokracji.
Marek Gałęzowski
AUW, Józef Chaciński: WP RP-Nf 67; A. Andrusiewicz,
Stronnictwo Pracy 1937–1950. Ze studiów nad najnowszymi
dziejami chadecji w Polsce, Warszawa 1988, passim; W. Bujak,
Historia Stronnictwa Pracy 1937–1946–1950, Warszawa 1988,
passim; R. Domańska, Pawiak – więzienie gestapo. Kronika
1939–1944, Warszawa 1978, s. 73, 79; T. Dybczyński, Wspo-
mnienia z moich prac konspiracyjnych w latach 1899–1913,
„Niepodległość” 1933, t. 8, s. 366, 369; W. Grabowski, Polska
54
T. III/z. 1
tajna administracja cywilna 1940–1945, Warszawa 2003; M.
Jarosz, Wędrówki po ścieżkach wspomnień, Warszawa 1963,
s. 115; Księga Pamięci. Transporty Polaków z Warszawy do KL
Auschwitz 1940–1944, Warszawa–Oświęcim 2000, t. 1, s. 103;
Kto był kim w II RP, s. 248; A. K. Kunert, Józef Chaciński,
(w:) Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej, Warszawa
1987, t. 1, s. 51–52 (bibliografia); tenże, Ilustrowany przewod-
nik po Polsce Podziemnej, Warszawa 1996; A. Leinwand, Przy-
wódcy Polski Podziemnej przed sądem moskiewskim, Warsza-
wa 1992; J. Lerski, Emisariusz „Jur”, Londyn 1984, s. 96; Li-
sta adwokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg
Izby Adwokackiej w Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r.,
Warszawa 1938; Łoza 1938, s. 95–96; S. Mierzwa, Adwokaci,
których widziałem przy budowie „Polskiego Państwa Podziem-
nego”, „Palestra” 1986, nr 5–6, s. 86; K. Popiel, Na mogiłach
przyjaciół, Londyn 1966, s. 61–63; Posłowie i senatorowie Rze-
czypospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny, War-
szawa 1998, t. I, oprac. M. Smogorzewska, red. naukowa A.
K. Kunert, s. 246–248 (bibliografia); Proces szesnastu. Doku-
menty NKWD, oprac. A. Chmielarz, A. K. Kunert, W. Strzał-
kowski, Warszawa 1995; A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia
Adwokatury, s. 262, 297, 301, 302; H. Przybylski, Chrześcijań-
ska Demokracja i Narodowa Partia Robotnicza w latach 1926–
1937, Warszawa 1980, passim; W. Roszkowski, Chaciński Józef
(w:) Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX w.,
pod red. W. Roszkowskiego i J. Kofmana, Warszawa 2004, s.
182–183; I. Radlicki, Kapo odpowiedział – Auschwitz; Z. Skro-
becki, Program odrodzenia katolicko-społecznego w Polsce w
ujęciu czasopisma „Prąd” 1909–1939, (w:) Z dziejów katolicy-
zmu społecznego, Lublin 1987, s. 373, 386, 387, 401, 403; R.
Spałek, Chaciński Józef, (w:) Konspiracja i opór społeczny w
Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, Warszawa 2002, t. 1,
s. 88–91 (bibliografia); Z. Stypułkowski, Zaproszenie do Mos-
kwy, Warszawa 1991; K. Turowski, Historia ruchu chrześcijań-
sko-demokratycznego w Polsce, Warszawa 1989, t. 1–2, passim;
J. Wiśliński, Chaciński Józef, (w:) Encyklopedia katolicka, t.
3, pod red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskiego, F. Gryglewicza,
Lublin 1979, s. 46–47 (dotyczy również Antoniego Chaciń-
skiego); Zasady współpracy stronnictw polskiej większości par-
lamentarnej w sejmie w r. 1923 (tzw. pakt lanckoroński), (w:)
Dzieje Polski 1918–1939, oprac. W. Serczyk, Kraków 1990, s.
195–199; J. Żaryn, Chaciński Józef, (w:) Encyklopedia białych
plam, t. 4, Radom 2000, s. 49–50.
Chełmoński Adam (1890–1959), adwokat
w Warszawie, znawca prawa administracyjnego i
gospodarczego, prof. USB i UWr., poseł na Sejm
I kadencji (II RP), wiceminister sprawiedliwości
(1937–1939), dziekan RA w Warszawie, redaktor
naczelny „Palestry” (1932–1937).
Ur. 28.03.1890 w Warszawie w rodzinie lekarza
Adama (1862–1924), brata wybitnego malarza Jó-
zefa Chełmońskiego, który podobno swojego bra-
tanka uwiecznił jako wiejskiego chłopca wpatrzo-
nego w niebo (na lecące bociany) na słynnym obra-
zie Bociany z 1900. Uczył się w gimnazjum rządo-
wym w Warszawie, z którego został wyrzucony w
T. III/z. 1 chełmoński
1905 za udział w strajku szkolnym. Maturę zdał
eksternistycznie w 1909. Na studia wyjechał do Pe-
tersburga. Tam ukończył prawo w 1913. W Peters-
burgu otrzymał propozycję kontynuowania zainte-
resowań naukowych w pracy na uniwersytecie. Za-
nim podjął decyzję, wyjechał na studia uzupełnia-
jące do Paryża, gdzie studiował przez rok. W 1914
został aplikantem przy SO w Warszawie. Po zaję-
Adam Chełmoński
ciu w 1915 Warszawy przez Niemców wyjechał do
Petersburga, gdzie kontynuował badania nauko-
we i został zastępcą sekretarza w Departamencie
Kasacyjnym rosyjskiego Senatu Rządzącego (czyli
sądu najwyższego). W 1917 został radcą prawnym
w rosyjskim Ministerstwie Aprowizacji, a jedno-
cześnie związał się z polskimi organizacjami spo-
łecznymi i politycznymi. Był współpracownikiem
legendy adwokatury rosyjskiej, Aleksandra Ledni-
ckiego. Przy jego boku pracował w Komisji Likwi-
dacyjnej do spraw Królestwa Polskiego, utworzo-
nej przy rosyjskim rządzie tymczasowym w marcu
1917. W 1918 był przedstawicielem Rady Regen-
cyjnej w Petersburgu i Moskwie.
Prawdopodobnie na początku 1919 Ch. wrócił
do Warszawy. Do zawodu adwokata przygotowy-
wał się pod patronatem adw. Antoniego Jurkow-
skiego. Jeszcze w 1919 został wpisany na listę ad-
wokatów tworzonej IA w Warszawie. W latach 30.
kancelarię prowadził przy ul. Kasprowicza 59. Od
1919 do 1920 był pomocnikiem radcy prawnego
Ministerstwa Przemysłu i Handlu, a w następnym
roku radcą. W tym czasie był też radcą w Urzędzie
Elektryfikacyjnym.
55
W 1920 Ch. brał udział w wojnie polsko-bolsze-
wickiej, jako członek Sądu Wojskowego Okręgu
Generalnego Warszawa. W kolejnych miesiącach
został radcą prawnym różnych podmiotów gospo-
darczych i zrzeszeń, m.in. Elektrowni Warszaw-
skiej, Związku Elektrowni, Związku Odrodzenia
Gospodarczego Polski. W tym czasie zaangażował
się też politycznie po stronie partii narodowych.
Z list Chrześcijańskiego Związku Jedności Naro-
dowej (lista nr 8) został posłem na Sejm z okrę-
gu kieleckiego. Był członkiem klubu poselskiego
Związku Ludowo-Narodowego. Pracował w ko-
misjach: prawniczej, do walki z drożyzną, skarbo-
wej, przemysłowo-handlowej, a od 06.1924 także
podkomisji wojskowej. Był referentem kilku waż-
nych ustaw, m.in. opracowanej przez KKRP usta-
wy o prawie prywatnym międzynarodowym, ustawy
o prawie prywatnym międzydzielnicowym, ustawy
o nieuczciwej konkurencji, a także ustawy o opła-
tach stemplowych. Mandatu zrzekł się po przewro-
cie majowym 13.11.1926. Od 1927 był radcą praw-
nym Izby Przemysłowo-Handlowej w Warszawie,
potem też Banku Polskiego.
W październiku 1922 Ch. objął, jako zastęp-
ca profesora, Katedrę Prawa Handlowego i Wek-
slowego na USB w Wilnie. W 1929 na podstawie
pracy o rejestrze handlowym został habilitowany
z prawa handlowego a 20.09.1930 został profeso-
rem nadzwyczajnym. Wykładał prawo handlowe
w Wilnie do 1939 (procedura powołania Ch. na
prof. zw. nie zakończyła się przed 09.1939). Był
też m.in. filistrem honorowym korporacji akade-
mickiej „Batoria”.
W 1925 został powołany do KKRP, gdzie m.in.
był uczestnikiem prac nad projektem prawa o spół-
kach kapitałowych oraz projektem Kodeksu han-
dlowego.
Na mocy uchwały RA w Warszawie z 23.09.1932
Ch. powołany został na stanowisko redaktora „Pa-
lestry”. Redakcję przejął po oddanym redaktorze
Zygmuncie Sokołowskim. W 1933 „Palestra” stała
się organem IA w Warszawie, ale kierunek wyzna-
czony przez pierwszych dwóch redaktorów, S. Cara
i Z. Sokołowskiego, Ch. kontynuował, wzmacnia-
jąc pozycję periodyku w środowisku nie tylko ad-
wokackim, ale w ogóle prawniczym. W redagowa-
niu pisma wspierał go jako sekretarz redakcji i re-
daktor odpowiedzialny adw. Kazimierz Kraushar,
który do września 1939 r. był faktycznym redakto-
 chełmoński, chmurski
rem „Palestry”. Pozycja Ch. w samorządzie wzra-
stała do tego stopnia, że w 1932 został wicedzieka-
nem RA, a od grudnia 1933 do listopada 1935 był
dziekanem RA w Warszawie.
26.04.1937 Ch. skierował do dziekana RA w War-
szawie pismo, w którym napisał: „Niniejszym mam
zaszczyt zakomunikować, iż w związku z powołaniem
mnie na stanowisko podsekretarza stanu w Minister-
stwie Sprawiedliwości, acz z wielkim żalem, zmuszo-
ny jestem zrzec się kierowania «Palestry»”.
Oprócz redagowania „Palestry” był członkiem
gremiów redakcyjnych wielu czasopism prawni-
czych. Od 1925 członkiem Komitetu Redakcyjne-
go PPH, od 1931 – „Wileńskiego Przeglądu Praw-
niczego”, a od 1939 – Komitetu Redakcyjnego
„Rocznika Prawniczego Wileńskiego”. Spośród
licznych publikacji na uwagę zasługują m.in. Pra-
wo gospodarcze (1924) i wspomniany Rejestr han-
dlowy na tle dekretu z 7 lutego 1919 roku (Wilno,
RPW 1929).
W okresie wojny wraz z rodziną schronił się w
Rumunii. Jesienią 1945 podjął pracę w Minister-
stwie Aprowizacji i Handlu. Był też konsultantem w
Ministerstwie Przemysłu oraz w Centralnym Urzę-
dzie Planowania. Wstąpił do ZPD (potem ZPP) –
był wiceprezesem Zarządu Okręgowego ZPP we
Wrocławiu; był też zastępcą przewodniczącego Ko-
mitetu Nauk Prawnych PAN, członkiem Kolegium
Głównej Komisji Arbitrażowej, członkiem Komi-
sji Kodyfikacyjnej przy MS. Na UWr kierował Ze-
społem Katedr Prawa Cywilnego. Wykładał też w
Wyższej Szkole Handlowej, przekształconej póź-
niej w państwową Wyższą Szkołę Ekonomiczną,
której tuż przed śmiercią został wybrany rektorem.
Współpracował z czasopismami: PiP, „Nowe Pra-
wo”, „Ustawodawstwo Gospodarcze”. Odznaczo-
ny m.in. Krzyżem Oficerskim OOP, medalem X-le-
cia Polski Ludowej.
Stanisław Janczewski wspominał: „Obdarzony
żywą inteligencją i fenomenalną pamięcią, pozy-
skiwał sobie na wszystkich stanowiskach opinię
doskonałego prawnika i niezastąpionego doradcy
w sprawach gospodarczo-prawnych. Jednocześnie
jego żywa wyobraźnia, pełen optymizmu stosunek
do życia i nacechowany z lekka rubaszną życzliwoś-
cią stosunek do kolegów zjednywały mu powszech-
ną sympatię środowiska adwokackiego”.
Zmarł 16.08.1959 we Wrocławiu. Spoczywa na
Cmentarzu św. Wawrzyńca przy ul. Bujwida we
56
T. III/z. 1
Wrocławiu. Żoną Ch. od 1928 była Maria z d.
Hordliczka (1897–19…). Miał syna Adama (1929–
2001), prawnika, profesora UWr. i córkę Monikę
(1930–200?).
W okresie II RP Ch. był właścicielem rezydencji
w m. Stare (dziś Adamowizna) k. Grodziska Mazo-
wieckiego, gdzie też mieszkał z rodziną – na prze-
mian z Warszawą, gdzie mieszkali w nowoczesnej
willi na Bielanach.
Janusz Kanimir
M. Bajer, Chełmońscy, „Forum Akademickie” 2005, nr 11;
S. Janczewski, Adam Chełmoński, „Palestra” 1959, nr 11, s.
111–114; Kto był kim w II Rzeczypospolitej, s. 249; Lista adwo-
katów IA w Warszawie 1938, s. 9; Łoza 1938, s. 97; Milewski,
Redzik, Themis i Pheme (zob. indeks, s. 601); Posłowie i sena-
torowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biogra-
ficzny, t. I A–D, Warszawa 1998, s. 256–257; Rzepeccy, Sejm
i Senat 1922–1927, s. 200, 201, 466–469; Z. Rzepka, Adam
Chełmoński, „Prawo i Życie” 1959, nr 18; A. Redzik, Po-
czet redaktorów naczelnych „Palestry”, „Palestra” 2014, nr 9, s.
371–372; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 206, 239,
240, 243, 253; M. Tarkowski, Wydział Prawa i Nauk Społecz-
nych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w latach 1919–
1939, Gdańsk 2015.
Chmurski Antoni (1877–1963), adwokat w
Wiedniu i Warszawie, dr praw, żołnierz Legio-
nów, wydawca gazety codziennej „Wiedeński Ku-
ryer Polski”, znawca prawa handlowego, uczest-
nik prac nad Statutem Tymczasowym Palestry
Państwa Polskiego.
Ur. 30.12.1877 w Krakowie w rodzinie miesz-
czańskiej Romana, rzemieślnika, i Anny z d. Mora-
wieckiej. Dziadek Ch. ze strony ojca był radcą Kra-
kowa i m.in. działał w Bractwie Kurkowym (dwu-
krotnie był Królem Kurkowym). Dziadek ze stro-
ny matki, Wojciech Morawiecki, właściciel mająt-
ku szlacheckiego Kunice brał udział w powstaniu
listopadowym 1830.
Według przekazów rodzinnych Chmurscy pro-
wadzili otwarty dom, w którym gościli m.in. Jan
Matejko i Stanisław Wyspiański. Nawiasem mó-
wiąc, córka Wyspiańskiego Helena została żoną
kuzyna Antoniego – Adama Chmurskiego, z któ-
rą miał syna Adama (1917–1964), lekarza, i córkę
Krystynę (po mężu Michalską). Zainteresowanie
prawem zaszczepił w Ch. prawdopodobnie wuj Se-
rafin Chmurski, prawnik i ostatni prywatny właści-
ciel zamku w Pieskowej Skale.
W Krakowie Ch. ukończył czteroklasową szko-
T. III/z. 1 chmurski
łę ludową, a następnie ośmioklasowe klasyczne
Gimnazjum św. Jacka (maturę zdał 5.06.1895). W
l. 1895–1899 studiował na Wydziale Prawa UJ, a
18.12.1899, po zdaniu egzaminów rygoryzalnych
(doktorskich), uzyskał stopień doktora praw. Stu-
Antoni Chmurski
dia uzupełniające odbywał na Wydziale Filozo-
ficznym Uniwersytetu Wiedeńskiego. W czasie
studiów w UJ był członkiem Bratniej Pomocy Stu-
dentów UJ oraz Towarzystwa Biblioteki Słucha-
czów Prawa UJ.
W okresie od 1.02.1899 do 1.02.1900 odbył w
Wiedniu praktykę sądową, a następnie sześciolet-
nią kandydaturę do adwokatury (aplikację), po
czym zdał egzamin adwokacki i został wpisany na
listę adwokatów Izby Adwokackiej w Wiedniu z
dniem 1.01.1907. Reprezentował w Wiedniu inte-
resy wielu Polaków, w tym wielkich rodów ziemiań-
skich. Zdarzały się jednak konflikty na tym tle (np.
z adwokatem krakowskim Józefem Skąpskim).
W czerwcu 1914 brał udział w Zjeździe Adwo-
katów Polskich we Lwowie i wygłosił referat o ad-
wokaturze polskiej w Wiedniu.
Wg własnoręcznego życiorysu kancelarię adwo-
kacką w Wiedniu prowadził do 1.09.1914, po czym
zgłosił się do Legionów Polskich, w których do-
służył się stopnia podchorążego. W międzyczasie,
16.08.1914, utworzono w Wiedniu Komisariat Na-
czelnego Komitetu Narodowego (NKN). Ch. został
najpierw członkiem Rady Komisariatu, a następnie
sekretarzem Prezydium Komisariatu NKN.
W l. 1914–1916 był właścicielem i redaktorem
naczelnym wydawanego w Wiedniu dziennika
57
„Wiedeński Kuryer Polski”, redagował też tygo-
dnik wiedeński „Biblioteka Polska”, w którym pub-
likowano m.in. poezję patriotyczną (Mickiewicz,
Wyspiański, Pieśń Nowych Legionów).
15.01.1915 na łamach „Wiedeńskiego Kuryera
Polskiego” zamieścił hasło „Policzmy się i łącz-
my się!” – akcji mającej na celu sporządzenie spi-
su (z adresami) wygnańców wojennych z Galicji
i Bukowiny uciekających przed armią rosyjską.
W wyniku akcji powstała trzyczęściowa publikacja
(Księga pamiątkowa i adresowa wygnańców wojen-
nych z Galicyi i Bukowiny 1914–1915), zawierająca
spis nazwisk i adresów wygnańców z licznymi foto-
grafiami w wyodrębnionej części pt. Album pamiąt-
kowe – ze Lwowa (cz. 1, ss. 252), Krakowa (cz. 2,
ss. 103) oraz Prowincji i Bukowiny (cz. 3, ss. 623).
Z inicjatywy Ch. opublikowano broszurę zawiera-
jącą informację o Legionach pt. Legiony Polskie na
Rok Pański 1915, środki ze sprzedaży którego prze-
kazano Legionom.
W 1916 Ch. współpracował z Delegaturą Ad-
wokatury Warszawskiej w pracach nad projektem
organizacji adwokatury w niepodległej Polsce.
9.10.1917 został członkiem utworzonej w Depar-
tamencie Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Sta-
nu Komisji Organizacji Adwokatury, którą obok
Ch. tworzyli adwokaci Dominik Anc, Stanisław
Car, Cezary Ponikowski oraz sędzia Bolesław Po-
horecki, której dziełem był projekt organizacji ad-
wokatury w Polsce. Stał się on prawem 24.12.1918,
jako dekret Naczelnika Państwa o statucie tymcza-
sowym palestry Państwa Polskiego.
Ze służby wojskowej został zwolniony z dniem
15.09.1918 (był majorem Korpusu Sądowego) i
przeniesiony do Departamentu Sprawiedliwo-
ści Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskie-
go. Był referentem w sprawach ustawodawczych
do 15.11.1918, kiedy to został powołany na stano-
wisko referenta prawnego w Kancelarii Naczelni-
ka Państwa Józefa Piłsudskiego.
Uczestniczył w powstawaniu dekretu o rejestrze
handlowym oraz dekretu o spółkach z ograniczo-
ną odpowiedzialnością (wprowadzającego tę for-
mę spółki na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego).
Ch. był też autorem projektów konstytucji dla pań-
stwa polskiego wydanych w 1920 przez Kancelarię
Naczelnika Państwa.
Z dniem 1.02.1921 został na własną prośbę
zwolniony z pracy w kancelarii Naczelnika Państwa
 chmurski
i skierowany jako referent prawny do Komisaria-
tu Plebiscytowego w Bytomiu. Opracował memo-
riał o niemieckich nadużyciach w plebiscycie, który
posłużył jako podstawa dla „Białej Księgi Nadużyć
Plebiscytowych Niemieckich”, przedstawionej na-
stępnie Radzie Ambasadorów jako materiał mają-
cy wpłynąć na rozstrzygnięcie losów Śląska.
Ch. brał udział jako ochotnik w III powstaniu
śląskim i dostał się do niewoli Heimattereuerów.
Po wyjściu na wolność wyjechał do Warszawy.
15.09.1921 uzyskał wpis na listę adwokacką IA
w Warszawie. Jako adwokat specjalizował się w
postępowaniach administracyjnych. Wielokrotnie
występował przed Najwyższym Trybunałem Ad-
ministracyjnym oraz przed SN. Publikował na te-
mat prawa administracyjnego, prawa konstytu-
cyjnego oraz prawa handlowego, m.in. Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością (Warszawa 1920),
Reforma administracji (Warszawa 1926), Reforma
Najwyższego Trybunału Administracyjnego (1934),
Nowa Konstytucja. Studium krytyczne o Konstytucji
styczniowej (1935). Publikował na łamach GSW,
„Palestry” [w 1931, w zeszycie poświęconym obro-
nie adwokatury w związku z projektem organi-
zacji palestry przygotowanym przez MS, Ch. za-
mieścił tekst pt. Historia Statutu Palestry (s. 518–
523), w którym podnosił m.in., że adwokatura
winna być niezależna, jak niezawisłe jest sądow-
nictwo], a także w prasie codziennej: „Kurierze
Porannym” i „Przeglądzie Wieczornym” (na po-
czątku lat 20.). Niedługo przed wojną został wy-
kładowcą prawa administracyjnego i konstytucyj-
nego w ramach szkoleń dla aplikantów adwoka-
ckich.
W okresie II wojny światowej wykonywał w War-
szawie nadal zawód adwokata, aż do Powstania
Warszawskiego, po wybuchu którego, 7.09.1944 (w
innym miejscu podaje, że 6.10.1944) został wraz
z rodziną wysiedlony. Wyjechał do Zakopanego,
gdzie od 1.03.1945 do 15.09.1945 był radcą praw-
nym Miejskiej Rady Narodowej (dawnego urzę-
du gminy).
5.06.1945 wniósł podanie do ORA w Krakowie
z prośbą o wpis na listę adwokacką z siedzibą w
Krakowie. 14.06.1945 rada uchwaliła wpisać Ch.
na listę adwokatów z zastrzeżeniem zatwierdzenia
uchwały przez NRA. 15.09.1945 wrócił do Warsza-
wy i 8.10.1945 wniósł podanie do ORA w Warsza-
wie, prosząc o wpis na listę adwokatów z siedzibą
58
T. III/z. 1
w Warszawie, ul. Marszałkowska 101 m. 1 (był to
adres notariusza Szawłowskiego). Wpisany został
na listę adwokacką IA w Warszawie przez Tym-
czasowy Zarząd IA na posiedzeniu 12.10.1945.
W lipcu 1946 przeniósł adres kancelarii na ul. No-
wogrodzką 6.
16.09.1945 został też radcą prawnym w Mini-
sterstwie Żeglugi.
W dn. 17.12.1946–24.02.1947 Ch. był obrońcą
z urzędu w procesie hitlerowskiego zbrodniarza,
Gubernatora Dystryktu Warszawskiego Ludwiga
Fischera, toczącym się przed Najwyższym Trybu-
nałem Narodowym.
Z dniem 1.12.1950 zrezygnował z pracy w Mini-
sterstwie Żeglugi. Zanim to jednak uczynił, przy-
gotował projekt ustawy o handlu zagranicznym,
projekt ustawy o służbie marynarza (jako korefe-
rent) oraz projekt regulacji o rybołówstwie mor-
skim. Praktykę adwokacką stopniowo ograniczał.
Mieszkał w 1947 wraz z rodziną w Folwarku (ul.
Trocka 9), następnie w Józefowie koło Otwocka
przy ul. Kościuszki.
Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesią-
tych podjął pracę nad opracowaniem studium po-
równawczego konstytucji państw komunistycznych
(demokracji ludowej).
19.09.1951 Wojewódzka Komisja Weryfikacyjna
dla WIA w Warszawie utrzymała w mocy wpis Ch.
na listę adwokatów WIA w Warszawie.
W aktach osobowych w AIA w Warszawie
zachowała się ciekawa korespondencja Ch. w
sprawie szkolenia ideologiczno-zawodowego z
18.05.1953, w której Ch. podnosi, że w Wiedniu
już w czasie studiów poznał wielu działaczy socja-
listycznych austriackich i niemieckich, jak i twór-
czość na temat socjalizmu, dlatego m.in. wnio-
skował o zwolnienie go z obowiązku udziału w
szkoleniu, na co 23.05.1953 otrzymał uprzejme
pismo od dziekana W. J. Tomorowicza, w którym
tenże wskazał, że większość wymienionych przez
Ch. działaczy socjalistycznych była wrogo usto-
sunkowana do rewolucji, a poza tym „uczestni-
ctwo w zajęciach szkoleniowych jest aktem soli-
darności koleżeńskiej, jako wkład adwokacki w
budowie Polski Socjalistycznej”. W 1953 dołączył
do składu ZA nr 19, w ramach którego wykony-
wał zawód do 1961. 21.02.1961 poinformował RA
oraz ZA o niewykonywaniu zawodu ze względu
na stan zdrowia. Zgodnie z życzeniem został z
T. III/z. 1 chojnicki
dniem 1.03.1961 skreślony z listy członków ZA
nr 9 (ul. Piękna 66a).
Zmarł 17.02.1963 w Józefowie koło Warsza-
wy. W małżeństwie ze Stefanią z Tarnowiczów
(po wojnie redaktor w Wydawnictwie Technicz-
nym), zawartym 7.09.1921, miał syna Witolda (ur.
23.10.1938).
Adam Redzik
AIA w Warszawie, Akta osobowe; Milewski, Corpus studioso-
rum, t. III: S–D, Kraków 1999, s. 554; Milewski, Redzik, The-
mis i Pheme, s. 214, 358, 361, 379, 380; A. Redzik, Stanisław
Starzyński (1853–1935) a rozwój polskiej nauki prawa konsty-
tucyjnego, Warszawa–Kraków 2012, s. 259; Redzik, Kotliński,
Historia Adwokatury, s. 133, 149, 160–161, 168, 173; M. Za-
borski, Adwokaci II RP o ustroju adwokatury. W osiemdziesią-
tą rocznicę numeru X–XI „Palestry” z 1931 r., „Palestra” 2011,
nr 9–10, s. 205–216.
Chojnicki Kazimierz (1904–1989), adwokat
w Kielcach, sędzia, więzień niemieckich obozów
koncentracyjnych, dziekan RA w Kielcach.
Kazimierz Chojnicki
Ur. 15.03.1904 w Pleszewie w województwie
poznańskim w wielodzietnej poznańskiej rodzinie
drobnomieszczańskiej Jana i Zofii. Był najmłodszy
spośród ośmiorga dzieci. W 1926 zdał egzamin doj-
rzałości w Państwowym Gimnazjum Humanistycz-
nym w Pleszewie. Od tego też roku podjął studia
na Wydziale Humanistyczno-Prawnym Uniwersy-
tetu Poznańskiego, które ukończył w 1930. Począt-
kowo pragnął zostać radcą prawnym w dużej fir-
mie przemysłowej, ale los związał go z sądowni-
ctwem. 7.11.1930 rozpoczął aplikację sądową na
59
terenie dawnego SO w Ostrowie Wielkopolskim,
w Sądzie Grodzkim w Ostrzeszowie. Egzamin sę-
dziowski zdał 16.12.1932 w SA w Poznaniu. Jako
asesor sądowy zatrudniony był w okręgu SO w Os-
trowie Wielkopolskim, a następnie w okręgu SA w
Krakowie, gdzie był asesorem w Lesku, a później w
Kielcach. W maju 1936 uzyskał nominację na sta-
nowisko sędziego SG w Kielcach i na stanowisku
tym pozostawał do 11.06.1940, kiedy został aresz-
towany przez gestapo pod zarzutem działalności
antyniemieckiej. 16.07.1940 Ch. został wywiezio-
ny do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, a
następnie przewieziony do KL Dachau, gdzie prze-
bywał do 29.04.1945. W Dachau przebywali z nim
także adwokaci: Czesław Sadowski, Zenon Wiatr i
notariusz Leonard Wędrychowski. Pobyt w obozie
koncentracyjnym Ch. znosił z godnością, ale pozo-
stawił on na jego zdrowiu trwałe ślady.
22.09.1945 powrócił do Kielc. Nie podjął już
wówczas pracy w sądownictwie, ale 4.11.1945 zło-
żył wniosek do RA w Lublinie, jako właściwej wów-
czas dla Kielc, o wpisanie na listę adwokatów z sie-
dzibą w Kielcach. Wpisany został na listę adwoka-
tów w styczniu 1946. Z chwilą złożenia ślubowania
na ręce delegata IA w Lublinie na Kielce adw. Ada-
ma Winiarskiego, 28.01.1946 stał się adwokatem.
Początkowo prowadził własną kancelarię u zbiegu
ulic Wojska Polskiego i Prostej. Od 1.05.1952 został
członkiem nowo utworzonego ZA nr 2 w Kielcach,
w którym pełnił funkcję kierownika przez okres
dwóch lat. Po utworzeniu ZA nr 4 w Kielcach (był
jednym z inicjatorów utworzenia tego zespołu) kon-
tynuował tam wykonywanie zawodu adwokata, aż
do zakończenia kariery zawodowej.
W pierwszych, wolnych na ówczesne czasy, wybo-
rach RA w Kielcach 1.07.1956 Ch. został wybrany
dziekanem RA izby kieleckiej. Pełnił tę funkcję w
trudnym okresie trwających jeszcze nacisków czyn-
ników politycznych. Był jednym z pierwszych, któ-
rzy potrafili się przeciwstawić tym wpływom.
Ch. był prawym człowiekiem i adwokatem.
W uznaniu jego postawy, w wyborach nowej RA
12.04.1959, został ponownie wybrany dziekanem
i funkcję tę pełnił do 1964. W ten sposób stał się
pierwszym dziekanem RA w Kielcach wybranym
na dwie kolejne kadencje. W opinii dziekana RA
w Kielcach następnej kadencji, adw. Jerzego Raka,
z 20.06.1966 czytamy: „Na stanowisku Dziekana
Rady dał się [Ch.] poznać jako człowiek o wielkim
 chojnicki, chomicz
poczuciu praworządności, odwadze i wielkiej kul-
turze. Obowiązki swoje wypełniał sumiennie, przez
co zdobył sobie wielkie zaufanie wśród członków
Rady i kolegów. W pracy adwokata, pod względem
zawodowym i etycznym, również zasługuje na wy-
różnienie. (…) Prowadził szkolenie młodych kadr
adwokackich. W okresie swej pracy w adwokatu-
rze okazał się oddanym i sumiennym działaczem
społecznym”.
Adwokat Bogumił Jopkiewicz wspominał:
„Przez wiele lat był wykładowcą szkoleń aplikan-
tów adwokackich i dopiero na własną prośbę, zło-
żoną w 1973 roku w Radzie Adwokackiej w Kiel-
cach – został zwolniony z funkcji wykładowcy, ale
postawą swoją dawał przykład młodszym kolegom
jak solidnie i rzetelnie wykonywać zawód adwo-
kata. Sam rozpoczynałem aplikację adwokacką w
styczniu 1961 roku, kiedy właśnie funkcję Dzieka-
na Rady pełnił adw. Kazimierz Chojnicki i wspo-
minam go jako znakomitego wykładowcę i życzli-
wego aplikantom starszego Kolegę. Często byłem
świadkiem długich i doskonale przygotowanych
wywodów prawnych, zwłaszcza gdy przed Sądem
cywilnym II instancji występowali naprzeciwko sie-
bie, z jednej strony adw. Kazimierz Chojnicki, a z
drugiej strony adw. Kazimierz Czech, obaj znako-
mici cywiliści. Wówczas orzeczenia Sądu II instan-
cji ogłaszane były na zakończenie posiedzenia, a
czekając na swoją kolejność, można było przysłu-
chiwać i uczyć się na sali rozpraw od tych znakomi-
tych starszych Kolegów. Dziekan Kazimierz Choj-
nicki był zapalonym szachistą i w przerwach mię-
dzy rozprawami, w pokoju adwokackim usytuowa-
nym tak jak dziś na II piętrze Sądu Okręgowego w
Kielcach – toczył nieustępliwe pojedynki szachowe
z innymi kolegami adwokatami, np. adw. Jerzym
Rakiem, adw. Tomaszem Mazurem i innymi”.
Oprócz Odznaki 1000-lecia Państwa Polskiego,
nadanej Ch. w 1966, wyróżniony został m.in.: w 1969
Srebrnym Krzyżem Zasługi, a w 1973 złotą odzna-
ką „Adwokatura PRL”. Uchwałą Rady Państwa z
8.07.1981 za wybitne zasługi w pracy zawodowej i
działalność społeczną został odznaczony Krzyżem
Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Ch. zmarł 22.03.1989 w Kielcach, spoczywa na
Cmentarzu Starym w Kielcach. W małżeństwie
z Kazimierą z Sadowskich, zawartym 8.09.1936,
przeżył prawie 52 lata (zmarła w 1988). Mieli dwie
córki: Wandę Marię (po mężu Skawińska), dyrek-
60
T. III/z. 1
tor Biblioteki Głównej Wyższej Szkoły Pedagogicz-
nej oraz Krystynę Annę, profesor prawa UJ, w l.
2008–2016 dziekan WPiA UJ.
Jerzy Zięba, JK
AIA w Kielcach, Akta osobowe; M. Czapska, B. Szabat, J.
Zięba, Adwokatura świętokrzyska. Zarys dziejów od początku
XIX wieku, Kielce 2013, s. 216–217; B. Jopkiewicz, Adwo-
kat Kazimierz Chojnicki 1904–1989. Pierwszy Dziekan dwóch
kolejnych kadencji, „Palestra Świętokrzyska” 2008, nr 5–6,
s. 20–22.
Chomicz Bolesław (1878–1959), adwokat
w Warszawie; założyciel Towarzystwa św. Floria-
na, prezes Głównego Związku Straży Pożarni-
czych, redaktor naczelny „Przeglądu Pożarnicze-
go (1917–1921).
Bolesław Chomicz
Ur. 27.05.1878 w Jaroszówku k. Nowogródka.
Ród Chomiczów, z którego Ch. się wywodził, sięga
tradycją XIV w. Przez setki lat Chomicze zamiesz-
kiwali woj. nowogródzkie. Sąsiadami Chomiczów
byli Mickiewiczowie (herbu Poraj), Bułhakowie,
Kołłątajowie, Hołówkowie, Strawińscy, Domeyko-
wie, Borzobohaci, Szyszkowie i Downarowie. Ro-
dzice Ch. mieszkali w Kijowie. Ch. miał pięciu bra-
ci: Józefa, Jana, Paulina, Leonarda, Kaliksta.
Naukę w szkole średniej Ch. ukończył w Grod-
nie. Studiował prawo w Kijowie.
Po studiach Ch. rozpoczął pracę w Zarządzie
Ubezpieczeń Wzajemnych Budowli od Ognia w
Opatowie. Za posługiwanie się w pracy językiem
polskim Ch. został przez władze carskie usunięty
T. III/z. 1 chomicz, Cieślak
z pracy i skazany na dwumiesięcznie więzienie. Od
1909 pracował w Warszawskim Towarzystwie Ubez-
pieczeń. Ch. wykonywał swoją pracę sumiennie i w
nagrodę mógł podjąć studia na wydziale ubezpiecze-
niowym w Akwizgranie i pracę w ubezpieczeniach w
Paryżu. Pasja do pożarnictwa, którą Ch. przejawiał,
ujawniła się w kolejnych latach. Wcześniej, wspólnie
z braćmi, Ch. założył „Hodowlę Nasion”.
Pierwszy Ogólnokrajowy Zjazd Straży Ognio-
wych w 1916 odbył się za sprawą Ch. Podczas Zjaz-
du został założony Związek Floriański (Towarzy-
stwo św. Floriana). Pierwszym prezesem Związku
został Ch. Jego zadaniem było scalenie wszystkich
organizacji pożarniczych z trzech zaborów. Zada-
nie zostało wykonane, ponieważ w 1921 powstał
Główny Związek Straży Pożarniczych. Ch. łączył
działalność pożarniczą z pracami nad projektem
ustawy ubezpieczeniowej uchwalonej 21.04.1921.
W l. 1926–1928, po przewrocie majowym, Ch.
wykonywał praktykę adwokacką. Kancelarię pro-
wadził wspólnie z adw. E. Muszalskim w Warsza-
wie, przy ulicy Zgoda 8.
Podczas walk we wrześniu 1939 Ch. został ran-
ny. Działał w konspiracji. Organizował pomoc dla
Żydów w warszawskim getcie. Ukrywał Żydów w
swoim domu. Współtworzył Strażacki Ruch Opo-
ru „Skała”. Po wojnie Ch. stanął na czele Zarządu
Przymusowego Związku Straży Pożarnych. W wie-
ku 72 lat, po śmierci braci, Ch. przejął kierowni-
ctwo nad firmą ogrodniczo-nasienną i wycofał się
z działalności pożarniczej. Od nazwiska właścicieli
terenów (firma ogrodniczo-nasienna), braci Cho-
miczów, wzięła się nazwa warszawskiej dzielnicy
mieszkaniowej Chomiczówka, położonej na pół-
nocnym zachodzie miasta.
Ch. został odznaczony Krzyżem Komandor-
skim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Znakiem
Związku Ochotniczych Straży Pożarnych.
Ch. zmarł w Warszawie 15.05.1959. Jego grób znaj-
duje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Ch. miał cztery córki i syna, Tadeusza Konrada.
Maciej Kwiek
AIA w Warszawie, Akta osobowe Edwarda Muszalskiego;
Dzieje i przyszłość polskiego ruchu ludowego: Od zaborów
do okupacji (1895–1945), Ludowa Spółdzielnia Wydawni-
cza 2002, s. 241, 253; Bolesław Chomicz (biogram na stro-
nie internetowej Komendy Głównej Straży Pożarnej) http://
www.straz.gov.pl/panstwowa_straz_pozarna/boleslaw_cho-
micz [2016.07.26]; J. Gmitruk, Żywią i bronią: o historii i tra-
61
dycjach ruchu ludowego, Warszawa: Muzeum Historii Pol-
skiego Ruchu Ludowego 2001, s. 40–41; S. Kuta, Ochotnicze
Straże Pożarne w Polsce Ludowej 1944–1975, Warszawa: In-
stytut Wydawniczy Związków Zawodowych 1987, s. 36, 42,
75; T. Olejnik, Towarzystwa ochotniczych straży ogniowych w
Królestwie Polskim, Warszawa: Komenda Główna Straży Po-
żarnej 1996, s. 114, 161, 183; Rodzina Chomiczów. Pocho-
dzenie i dzieje Rodziny Chomiczów, http://www.naszacho-
miczowka.pl/index.php?menu=chomipedia&submenu=ro
dzina_chomiczow [2016.07.26].
Cieślak Marian (1921–2010), adwokat w Kra-
kowie, profesor UJ i UG, członek Kolegium Re-
dakcyjnego „Palestry”, autor kilkuset publikacji z
zakresu prawa i postępowania karnego.
Marian Cieślak
Ur. 18.10.1921 w Mogilnie w gminie Rossoszy-
ca w woj. łódzkim jako ósme dziecko w biednej
rodzinie chłopskiej. W 1939 ukończył gimnazjum
w oddalonej o 15 km od domu rodzinnego Zduń-
skiej Woli, do którego codziennie dojeżdżał rowe-
rem. Już w tym czasie utrzymywał się z udziela-
nia korepetycji. W okresie okupacji był wywiezio-
ny na prace przymusowe do III Rzeszy, skąd po
pewnym czasie uciekł. Po wojnie, w 1945, rozpo-
czął studia prawnicze na Uniwersytecie Poznań-
skim. Po zaliczeniu czterech semestrów przeniósł
się do Krakowa, gdzie kontynuował studia praw-
nicze na UJ. Uczęszczał też na zajęcia z archeolo-
gii oraz dziennikarstwa. Studia prawnicze ukończył
w 1947, a dwa lata później, w maju 1949, obronił
doktorat pt. Kara: istota, cel, uzasadnienie napisany
pod kierunkiem prof. Władysława Woltera. Praca
ta ukazała się po ponad półwieczu, w 2011, nakła-
 Cieślak
dem gdańskiego wydawnictwa Arche (ss. 118).
W tym samym czasie (1947–1949) odbył apli-
kację sądową zakończoną wynikiem celującym.
8.09.1949 wpisany został na listę aplikantów adwo-
kackich IA w Krakowie. Był aplikantem adw. Sta-
nisława Kazimierza Rymara. 23.11.1950 wpisany
na listę adwokatów IA w Krakowie. Do 26.09.1953
był członkiem Komisji Rewizyjnej IA w Krako-
wie. Od wznowienia w 1957 „Palestry” do począt-
ku 1990 C. był członkiem Kolegium Redakcyjne-
go. Opublikował na łamach „Palestry” wiele arty-
kułów, glos, recenzji.
Od początku 1950 pracował na Wydziale Prawa
UJ, początkowo jako starszy asystent, od września
1950 kierował faktycznie Katedrą Postępowania
Karnego, której kierownikiem został formalnie od
1.01.1953. W tym samym roku uzyskał tytuł docen-
ta, w 1958 został profesorem nadzwyczajnym, zaś
dziewięć lat później profesorem zwyczajnym.
Od 1967 do wydarzeń marcowych 1968 pełnił
funkcję dziekana Wydziału Prawa UJ. W tym cza-
sie brał czynny udział w organizowaniu obcho-
dów jubileuszu 600-lecia Alma Mater Cracovien-
sis. Po wydarzeniach marcowych 1968 zrezygno-
wał z funkcji dziekana WPiA UJ i poświęcił się dy-
daktyce oraz nauce.
W 1974 ustąpił z katedry na UJ i objął kierow-
nictwo Zespołowej Katedry Prawa i Postępowa-
nia Karnego Uniwersytetu Gdańskiego, którą kie-
rował do 1992 r. W l. 1980 i 1981 oraz 1987–1992
był członkiem komisji pracujących nad kodyfikacją
prawa karnego procesowego i materialnego. Od
1992 przewodniczył polskiej sekcji Association In-
ternationale de Droit Pénal.
Opublikował ponad czterysta opracowań nauko-
wych z zakresu prawa karnego i procesu karnego.
Spośród nich za najważniejsze uznaje się (por. S.
Waltoś, Profesor Marian Cieślak, 2013, s. 15) m.in.:
Proces karny (cz. I, 1952, ss. 243; cz. II, 1953, ss. 296;
cz. III, 1953, ss. 271), Areszt tymczasowy w świetle
obecnego i w perspektywie przyszłego ustawodawstwa
(PiP 1954, z. 12), Zagadnienia dowodowe w proce-
sie karnym (1955, ss. 416); Zasady procesu karnego
i ich system („Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ja-
giellońskiego – Prawo”, nr 3); Normy celowościowe
i ich rola w procesie karnym, (w:) Zagadnienia prawa
karnego i teorii prawa (Warszawa 1959); O pojęciu
przedmiotu procesu karnego w sprawie tzw. podstawy
procesu (PiP 1959, z. 8–9); Bezwzględne przyczyny re-
62
T. III/z. 1
wizyjne wedle obowiązującego k.p.k. („Nowe Prawo”
1960, nr 12); Problem uprzedzenia uczestnika pro-
cesu karnego o przysługującym mu uprawnieniu lub
obowiązku („Nowe Prawo” 1964, nr 6); Merytorycz-
ne pogorszenie sytuacji oskarżonego w sądzie odwo-
ławczym na skutek złożonej na jego niekorzyść rewizji
lub rewizji nadzwyczajnej (PiP 1964, z. 8–9); Refleksje
na temat uzasadnienia instytucji ułaskawienia w pra-
wie socjalistycznym („Palestra” 1965, nr 2); Nieważ-
ność orzeczeń w procesie karnym PRL (1965, ss. 298);
Dowody w postępowaniu sądowym, arbitrażowym i
administracyjnym (1968, ss. 55); Zbieg warunków
negatywnych w postępowaniu karnym („Nowe Pra-
wo” 1968, nr 9); O przesłankach procesowych w pol-
skim postępowaniu karnym (PiP 1969, z. 12); O wę-
złowych pojęciach związanych z sensem kary („Nowe
Prawo” 1969, nr 12); Podstawowe pojęcia dotyczące
rewizji według k.p.k. („Palestra” 1969, nr 12); Mate-
rialnoprawne oblicze warunkowego umorzenia i pol-
ska procedura karna (PiP 1971, z. 3–4). Z opraco-
wań systemowych należy wskazać, oprócz wymie-
nionych, co najmniej: Psychiatria w procesie karnym
(współautorzy K. Spett, W. Wolter), (1968, ss. 480;
wyd. II, 1977, ss. 552; wyd. III, dodatkowy współau-
tor A. Szymusik, 1991, ss. 494); O węzłowych poję-
ciach związanych z sensem kary („Nowe Prawo 1969,
nr 12); Polska procedura karna. Podstawowe założe-
nia teoretyczne (wyd. 1, 1971, ss. 444; wyd. 2, 1973,
ss. 448; wyd. 3, 1984, ss. 504); Postępowanie karne –
Zarys instytucji (1982, ss. 140); Polskie prawo karne.
Zarys systemowego ujęcia (1990, ss. 504).
Dorobek adw. prof. C. jest stale obecny w pub-
likacjach naukowych, a pamięć o uczonym i jego
dziele zaowocowała w październiku 2011 konfe-
rencją naukową pt. Profesor Marian Cieślak – dzie-
ło i kontynuacje (z której materiały wydano w 2013)
oraz wydaniem przez Wydawnictwo UJ w 2011 pię-
ciu tomów dzieł wybranych (Tom I – Zagadnienia
dowodowe w procesie karnym; Tom II – Polska pro-
cedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne;
Tom III – Polskie prawo karne. Zarys systemowego
ujęcia; Tom IV – Prawo karne procesowe. Artykuły,
studia i inne prace; Tom V – Prawo karne material-
ne. Artykuły, studia i inne prace). Wielokrotnie był
honorowany odznaczeniami państwowymi, nauko-
wymi, otrzymał też adwokacką odznakę „Adwoka-
tura Zasłużonym”.
Zmarł 6.02.2010 w Gdańsku. Żonaty od 1959
z Alicją Kędzierską-Cieślak (1929–2006), profe-
T. III/z. 1 Cieślak, cieśliński

sorem, znawczynią prawa cywilnego, z którą miał no-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego.

syna Wojciecha (ur. 22.04.1962), adwokata, kie- Dyplom magistra praw uzyskał w czerwcu 1935.
rownika Katedry Prawa Karnego Procesowego i W czasie studiów należał do korporacji akademi-
Kryminalistyki UG. Uczniami prof. Cieślaka byli
m.in. późniejsi profesorowie: Zbigniew Doda, Sta-
nisław Waltoś, Andrzej Gaberle, Andrzej Świat-
łowski i Jarosław Warylewski.
5.10.2010 Rada WPiA UG podjęła uchwałę w
sprawie nadania auli w budynku Wydziału Prawa i
Administracji przy ul. Jana Bażyńskiego 6 w Gdań-
sku imienia prof. Mariana Cieślaka i umieszcze-
niu przed wejściem do tejże auli tablicy pamiątko-
wej. Uroczyste nadanie umienia auli miało miejsce
podczas wspomnianej wyżej konferencji.
Adam Redzik

G. Artymiuk, Próba oceny wkładu profesora Marian Cieśla-

ka w rozwój nauk penalnych – analiza statystyczna (kontynua-
cja), s. 26–42; A. Burzak, J. Ciszewski, A. Jedliński, K. Smo-
larczyk-Stępniak, Profesor dr hab. Alicja Kędzierska-Cieślak
(1929–2006), „Palestra” 2007, nr 1–2; Z. Doda, Próba oce-
ny wkładu Prof. Mariana Cieślaka w rozwój nauk penalnych,
s. 37–52; D. Gil, Profesor Marian Cieślak – analiza dorob-
ku i myśli wielkiego uczonego, (w:) Prawo w Europie średnio-
wiecznej i nowożytnej, t. 2, red. A. Lis, Lublin 2012, s. 97–
104; Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci pro-
fesora Mariana Cieślaka, red. i wstęp: S. Waltoś, Z. Doda,
A. Światłowski, J. Rybak, Z. Wrona, Kraków 1993, ss. 629;
tamże: G. Artymiak, J. Rybak, A. Światłowski, Próba oce-
ny wkładu Prof. Mariana Cieślaka w rozwój nauk penalnych.
Analiza statystyczna, s. 19–36; Profesor Marian Cieślak – oso-
ba, dzieło, kontynuacje, red. naukowa W. Cieślak, S. Stein-
born, Warszawa: Wolters Kluwer 2013; tamże: S. Waltoś,
Profesor Marian Cieślak – jego krakowskie lata, s. 11–18; S.
Waltoś, Marian Cieślak (1921–2010). Wspomnienie pośmiert-
ne, PiP 2010 nr 5 s. 107–111; J. Warylewski, Profesor Ma-
rian Cieślak – dzieło naukowe w okresie pracy na Uniwersyte-
cie Gdańskim, s. 19–25; J. Wojciechowska, Jubileusz pracy na-
ukowej profesora Mariana Cieślaka, „Przegląd Prawa Karne-
go” 1993, nr 9, s. 61–62; http://www.prawo.ug.edu.pl/index.
php?id=1&p=558; http://www.law.uj.edu.pl/~kpk/strona/
modules.php?name=page&id=26; http://prawo.ug.edu.pl/
prawokarne/program.html [dostęp: 20.10.2013].
Cieśliński Konrad (1913–1995), adwokat w
Rawiczu, żołnierz września 1939, żołnierz AK.
Ur. 15.10.1913 w Zbąszyniu, jako syn Feliksa,
stolarza i Stefanii z d. Wołczyk. Po śmierci ojca
(zmobilizowany do armii niemieckiej zginął na
froncie w 1916) zamieszkał z matką w Rawiczu.
W 1920 rozpoczął naukę w szkole powszechnej
w Rawiczu, a w l. 1923–1931 uczęszczał do Gim-
nazjum Humanistycznego w Rawiczu. Po matu-
rze podjął studia prawnicze na Wydziale Praw-
Konrad Cieśliński
ckiej „Zawisza Czarny”. Po ukończeniu studiów
został przyjęty na aplikację sędziowską, którą od-
bywał w sądach w Rawiczu i w Poznaniu. 1.07.1938
został wcielony do kompanii szkolnej 23. Pułku
Piechoty we Włodzimierzu Wołyńskim. Następnie,
po kilkumiesięcznej przerwie w odbywaniu służ-
by wojskowej w celu ukończenia aplikacji sędziow-
skiej, w lipcu 1939 został przydzielony do 7. Pułku
Piechoty w Chełmie Lubelskim, w którym ukoń-
czył przeszkolenie i został awansowany do stop-
nia kaprala. W sierpniu 1939 z uwagi na zawód
i znajomość języka niemieckiego został przydzie-
lony do Placówki Oficerskiej w Chełmie do pracy
prowadzonej przeciwko niemieckim dywersantom.
W połowie września 1939 znalazł się w 13. Bryga-
dzie Piechoty płk. Wacława Szalewicza walczącej
na południu Lubelszczyzny z Niemcami. Po wal-
kach w okolicach Tomaszowa Lubelskiego znalazł
się w niewoli, z której udało mu się uciec.
Lata okupacji spędził kolejno w Warszawie,
Krakowie i Częstochowie. W Częstochowie peł-
nił funkcję sekretarza sądowego i tłumacza języ-
ka niemieckiego. Wstąpił do ZWZ-AK, gdzie pod
kierownictwem kpt. Jana Sławskiego zajmował się
opracowywaniem dokumentacji terroru niemie-
ckiego. Ponadto został włączony do tajnego na-
uczania w zakresie średniej szkoły zawodowej.
Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej po-
wrócił do Rawicza, gdzie w marcu 1945 objął sta-

63
 Cieśliński, Cohn
nowisko sędziego i reaktywował tamtejszy SG. Na-
stępnie był sędzią SG w Bojanowie. Po likwidacji w
1948, na skutek reorganizacji sądownictwa, SG w
Bojanowie, przeszedł najpierw do SG w Rawiczu,
a następnie do SO w Lesznie. Za odmowę wstą-
pienia do PZPR został usunięty ze stanowisko sę-
dziego. Jesienią 1949 objął radcostwa prawne kil-
ku przedsiębiorstw.
W 1959 został wpisany na listę adwokatów IA
w Poznaniu i został członkiem ZA nr 1 w Rawi-
czu. W 1961 przeszedł do ZA w Górze Śląskiej. W
1975, w związku z reformą administracyjną, utwo-
rzył ZA nr 2 w Rawiczu, gdzie pracował do eme-
rytury w 1988.
W ostatnich latach życia wykonywał zawód w
indywidualnej kancelarii adwokackiej (za zgodą
MS). W 1984 został odznaczony odznaką „Adwo-
katura Zasłużonym”.
Zmarł 2.11.1995 w Rawiczu. Tam na cmentarzu
parafialnym został pochowany. Związek małżeński
zawarł w 1945 z Heleną z d. Żuchowską. Mieli tro-
je dzieci: syna Andrzeja i córki Marię i Teresę.
Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak
Archiwum Państwowe w Lesznie, Zespół ZBoWiD, sygn.
3084, Akta osobowe C.; M. Loga, Konrad Cieśliński, (w:)
Portret zbiorowy leszczyńskiej adwokatury, red. P. Jóźwiaka,
G. Jurkiewicza, M. Logi, Leszno 2013, s. 105; K. Krasow-
ski, Wydział Prawno-Ekonomiczny Uniwersytetu Poznańskie-
go w latach 1919–1939, Poznań 2006, s. 360; http://www.archi-
wumkorporacyjne.pl/index.php/muzeum-korporacyjne/po-
znan/korpus-zawisza-czarny/ [13.10.2013, godz. 22.00].
Cohn Ludwik Roman (1902–1981), adwo-
kat w Warszawie, ps. „Konarski”, „Klonowicz”,
ppor. rez. WP, uczestnik wojen w 1920 i we wrześ-
niu 1939, więzień komunistycznego aparatu re-
presji, działacz opozycji w PRL, członek założy-
ciel KOR.
Ur. 23.06.1902 w Warszawie jako syn Fili-
pa, notariusza, i Zofii z d. Starkman. Miał bra-
ta Juliusza (1899–1975), adwokata i kompozyto-
ra. Uczył się w Szkole Handlowej Zgromadzenia
Kupców m.st. Warszawy, gdzie w czerwcu 1920
zdał egzamin maturalny. W gimnazjum należał
do drużyny skautowej im. Berka Joselewicza. W
pierwszej połowie lipca 1920 zgłosił się ochotni-
czo do WP. Jako żołnierz 8. Pułku Artylerii Polo-
wej uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej.
Po demobilizacji, 5 listopada tr. rozpoczął studia
64
T. III/z. 1
na Wydziale Prawa UW. Ukończył je w paździer-
niku 1924, po czym od kwietnia 1925 studiował hi-
storię na UW (do maja 1927). Od 1925 pracował
w Związku Obrony Kresów Zachodnich, od 1927
do 1929 – jako kontraktowy radca prawny w Mi-
nisterstwie Pracy i Opieki Społecznej. Następnie
Ludwik Roman Cohn
odbył służbę wojskową. 1.09.1931 został miano-
wany podporucznikiem rez. z przydziałem do 85.
pp., a później 36. pp. Od 1931 prowadził prakty-
kę adwokacką w Warszawie (we wspólnej kance-
larii adwokackiej ze Stanisławem Benklem, jed-
nym z obrońców w procesie brzeskim) przy ul.
Żurawiej 23. Bronił w sprawach politycznych,
m.in. w 1938 sprzyjającego komunistom działa-
cza PPS Bolesława Drobnera. Od czasów gimna-
zjalnych aktywny politycznie, w 1917 wstąpił do
Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościo-
wej, w następnym roku przekształconego w Zwią-
zek Polskiej Młodzieży Socjalistycznej (w l. 1919–
1921 był wiceprzewodniczącym KC). Od 1921 na-
leżał do Związku Niezależnej Młodzieży Socja-
listycznej, gdzie w l. 1925–1927 był sekretarzem
Komitetu Wykonawczego. Od 1919 był członkiem
PPS, jednak poważniejszą rolę w tym ugrupowa-
niu politycznym zaczął odgrywać w latach 30. Od
1931 zasiadał w Centralnym Sądzie Partyjnym, od
1933 do 1936 był wiceprzewodniczącym Central-
nego Wydziału Młodzieży PPS. W l. 1934–1937
był członkiem Rady Naczelnej PPS. Od 1923 do
1936 działał w Towarzystwie Uniwersytetów Ro-
botniczych (które od 1925 reprezentował w Socja-
listycznej Międzynarodówce Młodzieży, był też od
T. III/z. 1
1929 członkiem jej Biura – Zarządu). W l. 1923–
1926 pełnił funkcję sekretarza Centralnego Wy-
działu Młodzieży TUR, następnie do 1932 sekre-
tarza KC OMTUR, a później do 1936 przewodni-
czącego KC OMTUR. Po rozwiązaniu stowarzy-
szenia przez władze PPS za skłonności do współ-
pracy z komunistami C. zrezygnował z funkcji wi-
ceprzewodniczącego Centralnego Wydziału Mło-
dzieży PPS. W czasie wojny z Niemcami we wrześ-
niu 1939, mimo że nie został zmobilizowany (był
uznawany przez władze za radykalnego działacza
lewicowego), zgłosił się ochotniczo do 36. pp Le-
gii Akademickiej. Uczestniczył w obronie Warsza-
wy, na odcinku Targówek. Po kapitulacji był wię-
ziony w oflagach Coldlitz, Prenzlau, Hammerstein,
a od września 1940 – w Oficerskim Obozie Jeńców
Wojennych II C w Woldenbergu. Oswobodzony z
obozu w lutym 1945, wrócił do Warszawy. Wkrótce
podjął praktykę adwokacką. Był radcą prawnym w
Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym, a po-
nadto angażował się w działalność samorządu ad-
wokackiego w IA w Warszawie. Związał się z gru-
pą działaczy dawnej PPS WRN Kazimierza Pużaka
i Zygmunta Zaremby, opozycyjnej wobec komuni-
stów. Od października 1945 współpracował z Zyg-
muntem Żuławskim w pracach nad tworzeniem PP.
Po uniemożliwieniu legalizacji PPSD przez komu-
nistów, wiosną 1946 odmówił przystąpienia do PPS
(mimo dokooptowania go do Rady Naczelnej tego
ugrupowania). Wspierał startującego z listy PSL
Żuławskiego w kampanii wyborczej do Sejmu
Ustawodawczego. Po sfałszowanych przez komu-
nistów wyborach do Sejmu zaprzestał działalności
politycznej, lecz mimo to 27.05.1947 został aresz-
towany. Poddawany wielokrotnym przesłuchaniom
m.in. przez osławionego płk. Józefa Różańskiego,
był znieważany i bity. W listopadzie 1948 w proce-
sie działaczy PPS WRN został skazany przez WSR
w Warszawie na 5 lat więzienia. Karę tę darowa-
no mu krótko po procesie na mocy amnestii z lu-
tego 1947. W następstwie skazania został skreślo-
ny z listy adwokackiej. Pracował później doryw-
czo w kancelarii adwokackiej Maurycego Karnio-
la, dawnego legionisty i działacza PPS, a w l. 1951–
1955 jako inspektor, a następnie radca prawny w
Zakładach Elementów Budowlanych „Celolix” i
w spółdzielniach pracy. Wpisany ponownie na li-
stę adwokacką IA w Warszawie w 1956 (po inter-
wencji MS), do 1964 wykonywał zawód adwokata
cohn
w ZA nr 11. Pracował jako radca prawny, m.in. w
wydawnictwach „Czytelnik” i „Nasza Księgarnia”.
W l. 1959–1964 był członkiem RA w Warszawie.
W listopadzie 1975 przeszedł na emeryturę, pra-
cując jeszcze jako radca prawny Towarzystwa Kul-
tury Moralnej, Towarzystwa Wydawców Książek i
Towarzystwa Wszechnicy Polskiej. Należał do Klu-
bu Krzywego Koła.
W latach 60. zaangażował się w działalność
opozycyjną. Uczestniczył w nieformalnych spot-
kaniach dawnych działaczy PPS WRN, które od-
bywały się m.in. w mieszkaniu Tadeusza Szturm
de Sztrema, a także uroczystościach upamiętnia-
jących Kazimierza Pużaka (odbywanych w rocz-
nicę jego śmierci w komunistycznym więzieniu).
Na początku lat siedemdziesiątych, wraz z Anielą
Steinsbergową i Janem Olszewskim, bronił wybit-
nego obrońcę w procesach politycznych Stanisła-
wa Szczukę w postępowaniu dyscyplinarnym, któ-
re wszczęto przeciw niemu w odwecie za znakomi-
tą obronę członków antykomunistycznej organiza-
cji Ruch. W grudniu 1975 C. podpisał List 59, a w
styczniu 1976 – List 14. 23.09.1976 został człon-
kiem założycielem KOR (następnie KSS „KOR”),
wcześniej zaś uczestniczył w pracach nad jego or-
ganizacją. Był członkiem redakcji „Komunikatu”
KOR, redagował dokumenty KOR, publikował w
pismach KOR „Robotnik” i „Głos” (artykuł o Ka-
zimierzu Pużaku), zamieścił też esej biograficzny o
Zygmuncie Żuławskim w drugoobiegowej „Kryty-
ce” (1980, nr 6). Sygnował list do Willy’ego Brand-
ta, w którym opisał napad bojówek komunistycz-
nych na mieszkanie Jacka Kuronia. Mimo że znał
Brandta osobiście sprzed wojny, nie otrzymał od-
powiedzi. W liście do Henryka Jabłońskiego, prze-
wodniczącego Rady Państwa PRL (przed wojną
działał w PPS), protestował przeciw napadom bo-
jówek komunistycznych na osoby uczestniczące w
wykładach Towarzystwa Kursów Naukowych. Wraz
z grupą seniorów KSS „KOR” (m.in. Anielą Stein-
sbergową) kolportował 11.11.1978 przed katedrą
św. Jana oświadczenie KOR wydane w sześćdzie-
siątą rocznicę odzyskania przez Polskę niepodle-
głości. 14.01.1980 wraz ze Steinsbergową oraz Zbi-
gniewem Romaszewskim i Edwardem Lipińskim
utworzył Komisję Helsińską KSS „KOR” w Pol-
sce i został współautorem dokumentu – tzw. pierw-
szego Raportu Madryckiego o naruszaniu przez wła-
dze PRL praw człowieka (przygotowanego na kon-
65
 cohn, cylkow
ferencję KBWE. Drugi powstał po wprowadzeniu
stanu wojennego).
Był szykanowany przez SB za utrzymywanie kon-
taktów przyjacielskich z Adamem Ciołkoszem, wy-
bitnym przywódcą PPS na uchodźstwie, a później
za działalność opozycyjną w KOR. W l. 1971–1973
i później SB przeprowadziła liczne rewizje w miesz-
kaniu C. Kolejne represje nastąpiły po jego zaan-
gażowaniu w działalność KOR C. był rozpracowy-
wany przez Wydział II Departamentu III MSW.
28.10.1976 SB przeprowadziła z C. tzw. rozmowę
ostrzegawczą, podczas której usiłowała skłonić go
do zaniechania działalności w KOR, co się nie po-
wiodło. Jak pisał badacz dziejów KOR Jan Skórzyń-
ski, C. „przyjął twardą postawę, odrzucając urzędo-
wą interpretację i zarzuty pod adresem KOR. Swo-
je stanowisko podyktował do protokołu. «Ob. Cohn
oświadczył, że działalność Komitetu nie ma charak-
teru stowarzyszenia, a charakteryzuje ją humanitar-
ny cel doraźny, po spełnieniu którego Komitet się
rozwiąże. Poza tym ob. Cohn – jako adwokat – czuje
się zobowiązany do niesienia pomocy prawnej każ-
demu potrzebującemu» – zapisał urzędnik”. W li-
stopadzie 1976 do mieszkania C. wtargnęli rzeko-
mi przedstawiciele robotników z Radomia, doma-
gając się, by jako inteligent zaprzestał swojej dzia-
łalności na rzecz robotników, która według nich
nie była jego sprawą. 23.11.1976 został na krótko
zatrzymany przez MO w czasie jednego z zebrań
KOR, pięć miesięcy później SB rozbiła zaś zebra-
nie KOR, które odbyło się w mieszkaniu C. Nadal
szykanowano go rewizjami i grzywnami, wysyłano
obraźliwe listy, rozpowszechniano szkalującego go
pogłoski. Poza działalnością opozycyjną udzielał się
też w zakazanym przez komunistów wolnomular-
stwie. Od 26.03.1972 do śmierci był członkiem loży
„Kopernik”.
Zmarł w Warszawie 14.12.1981, po dłuższej cho-
robie, dzień po wprowadzeniu przez komunistów
stanu wojennego w Polsce. Został pochowany na
cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warsza-
wie. Rodziny nie założył.
Fragmenty wspomnień C. z lat 1948–1975 uka-
zały się w 1984 na łamach „Krytyki”. Wspomnie-
nia z lat 1945–1948 znajdują się w zbiorach Zakła-
du Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.
C. pośmiertnie został odznaczony przez Prezyden-
ta RP L. Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim
z Gwiazdą OOP. W międzywojniu był odznaczo-
66
T. III/z. 1
ny Medalem Pamiątkowym za wojnę 1918–1921, a
we wrześniu 1939 – Krzyżem Walecznych za obro-
nę Warszawy.
Marek Gałęzowski
AJA w Warszawie, Akta osoboe; AJPN, 01222/2707; CAW,
Ludwik Cohn, KAP, I. 481. C. 4687; T. Alexandrowicz, Wspo-
mnienie o mecenasie Ludwiku Cohnie, „Krytyka” 1984, nr
17, s. 103–107; L. Cohn, Fragmenty wspomnień (z lat 1948–
1975), „Krytyka” 1984, nr 17, s. 108–130; Dokumenty Ko-
mitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecz-
nej „KOR”, oprac. A. Jastrzębski, Warszawa–Londyn 1994,
passim; A. Friszke, Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza Soli-
darności, Kraków 2011, passim; A. Friszke, A. Paczkowski,
Niepokorni. Rozmowy o Komitecie Obrony Robotników, Kra-
ków 2008, M. Gałęzowski, „It’s good to be on the right side”
Sylwetka adwokata Ludwika Cohna, „Palestra” 2017, nr 13;
L. Hass, Wolnomularze polscy w kraju i na świecie. Słownik
biograficzny, Warszawa 1999, s. 84; T. Jabłoński, Ludwik Ro-
man Cohn, (w:) SBDPRR, t. 1, suplement do pierwszego
wydania, Warszawa 1985, s. 46–48; S. Kisielewski, Dzienni-
ki, Warszawa 2001, s. 619, 870, 919; M. Komar, Władysław
Bartoszewski. Skąd pan jest? Wywiad rzeka, Warszawa 2006,
s. 167; R. Kruszewski, W. Tycner, Proces Kazimierza Puża-
ka, prezydenta Podziemnego Państwa Polskiego, Warszawa
1992; Kryptonim „Gracze”. Służba bezpieczeństwa wobec Ko-
mitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecz-
nej „KOR” 1976–1981, wybór, wstęp i oprac. Ł. Kamiński,
G. Waligóra, Warszawa 2010, passim; J. J. Lipski, Komitet
Obrony Robotników – Komitet Samoobrony Społecznej, wyd.
II poprawione, Warszawa 2006, passim; Lista adwokatów IA
w Warszawie 1938, s. 9; W. Minkiewicz, Mokotów, Rawicz,
Wronki, Warszawa 1990, s. 94; Polska Partia Socjalistyczna.
Dlaczego się nie udało, pod red. R. Spałka, Warszawa 2010;
Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 306, 327, 328; „Ro-
botnik”, 6–20 XI 1948, nr 306–320 [sprawozdania z proce-
su działaczy PPS WRN]; Rocznik Oficerski Rezerw 1934 (re-
print), Warszawa 2003, s. 83, 569; J. Skórzyński, Siła bezsil-
nych. Historia Komitetu Obrony Robotników, Warszawa 2012;
P. Sowiński, Ludwik Cohn, (w:) Opozycja w PRL. Słownik bio-
graficzny 1956–1989, t. 1, Warszawa 2000, s. 62–63; S.P., Lu-
dwik Cohn, „Kultura” 1982, nr 3, s. 144–145; A. Steinsbergo-
wa, Widziane z ławy obrończej, Warszawa 2016; R. Zuzowski,
Komitet Samoobrony Społecznej KOR, Wrocław 1996.
Cylkow Henryk (1866–1945), adwokat w
Warszawie, kompozytor, publicysta muzyczny.
Ur. około 1866 w Warszawie. Był synem Izaaka
(1841–1908), rabina, kaznodziei, tłumacza, dokto-
ra filozofii i filologii hebrajskiej, wnukiem Arona
Mojżesza Cylkowa (1813–1884), talmudysty, bra-
tem Ludwika (1877–1934), malarza, ucznia Józe-
fa Mehoffera w Krakowie, pejzażysty działające-
go głównie we Francji. C. w 1891 ukończył wydział
prawa Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego.
Do 1939 prowadził własną kancelarię adwokacką
T. III/z. 1 cylkow
przy ul. Miodowej 11 w Warszawie. Działał aktyw-
nie jako publicysta polityczny i społeczny. W 1919
roku wraz z Henrykiem Nusbaumem (1849–1937)
wystosował list otwarty, zawierający protest prze-
ciwko postanowieniom traktatu mniejszościowego,
Henryk Cylkow
podpisanego w czasie konferencji pokojowej w Wer-
salu w 1919, sankcjonującego wpływ ortodoksów na
życie społeczności żydowskiej w Polsce. W memo-
randum tym, ogłoszonym w prasie 19.07.1919, pi-
sał m.in.: „Żywimy do mężów Kongresu Wersalskie-
go głęboki i gorzki żal za upokarzające dla naro-
du polskiego narzucenie mu, w warunkach pokojo-
wych, klauzuli dotyczących mniejszości narodowych
i wyznaniowych. Zahamowaliście sprawę postępu
i dźwigania z trudno wyobrażalnej ciemnoty paro-
milionowej rzeszy zamieszkałych w Polsce Żydów,
bo zahamowaliście doszczętnie wpływ uspołecznio-
nych i poczuciem obywatelskim przeniknionych wy-
znawców starego zakonu na ciemne rzesze współ-
wyznawców. Językowi niemieckiemu, jakim, tylko
dzięki fanatyzmowi religijnemu, posługują się masy
żydowskie, nadaliście na ziemi Słowiańskiej przywi-
lej rozwoju i umocniliście grunt pod rozwój kultu-
ry niemieckiej w Polsce. My, postępowi wyznawcy
religii mojżeszowej i my, obywatele miłujący ojczy-
znę naszą, najuroczyściej przeciw temu protestuje-
my, albowiem nadzieje nasze na poprawę stosun-
ków, po upadku zbrodniczego państwa carów, roz-
wialiście doszczętnie”. C. był aktywnie działającym
i cenionym kompozytorem, pozostawił pokaźny do-
robek w tym zakresie, przede wszystkim pisał utwo-
67
ry na fortepian. W 1921 jego uwertura symfonicz-
na Po bitwie otrzymała II nagrodę w konkursie mu-
zycznym im. Leopolda Kronenberga. Kilka lat póź-
niej wydał cykl 5 Pieśni, w 1929 Mazurek nr 1, na-
stępnie, w 1930, 5 Mazurków o tendencjach folklory-
stycznych w duchu Karola Szymanowskiego, opub-
likowanych przez oficynę Gebethnera i Wolffa. W
kolejnych latach ukazało się drukiem 5 preludiów
na fortepian, zadedykowanych Lucynie Robowskiej,
wydanych przez Gebethnera i Wolffa w Warszawie
oraz oficynę Akord w Wiedniu, a także Trzy pieśni
na głos z towarzyszeniem fortepianu do słów Adama
Mickiewicza, które zyskały rozgłos. Były to utwory
Burza, Polały się łzy oraz Strzelec (oficyna Gebeth-
nera i Wolffa). C. skomponował także kantylenę
na skrzypce do adagio z sonaty L. van Beethove-
na op. 27 nr 2. Wydano także drukiem – w Biblio-
tece Nutowej „Muzyki” (w numerze 64) – jego Ma-
zurek op. 19, wyróżniony II nagrodą w Konkursie
Kompozytorskim Miesięcznika „Muzyka” w 1930.
W 1936 skomponował Bajki muzyczne (poezje z
muzyką). Pisał ponadto muzykę do innych, zna-
nych dzieł literackich, a także utwory symfonicz-
ne. Działał jako muzykograf i publicysta muzyczny.
Opublikował rozprawy popularnonaukowe w for-
mie książkowej: w 1916 Rozwiązanie problemu Fer-
mata (Wielkie Twierdzenie matematyka Pierre’a de
Fermata, sformułowane w 1637, jeden z najtrudniej-
szych problemów matematycznych z zakresu teo-
rii liczb) oraz Próbę odcyfrowania mickiewiczowskie-
go proroctwa: „A imię jego czterdzieści i cztery”, sfor-
mułowaną w kontekście kabalistycznym, wydaną w
1939. W marcu 1934 wytwórnia płytowa „Syrena
Record” dokonała nagrań dwóch pieśni C. do słów
Mickiewicza – Burzy op. 17 i Strzelca z tego samego
opusu. Wykonał je wówczas tenor opery Warszaw-
skiej Edward Wejsis z akompaniamentem na forte-
pianie Mieczysława Mierzejewskiego.
C. zmarł w 1945 w Krakowie, dokąd trafił po
upadku Powstania Warszawskiego. Spuścizna
kompozytorska C. znajduje się w zbiorach Biblio-
teki Jagiellońskiej w Krakowie.
Tomasz M. Lerski
Informacje od prof. dr. hab. Tadeusza L. Błaszczyka; B. Ol-
szewicz, Lista strat kultury polskiej (1 IX 1939–1 III 1946),
Warszawa 1947; K. Kunnert, Lista strat kultury polskiej: 1939–
1945, Biblioteka Narodowa 1998; „Kurier Warszawski”, 19
lipca 1919, nr 263; T. Lerski, Syrena Record – pierwsza polska
wytwórnia fonograficzna – Poland’s first recording company –
 cylkow, Czapski
1904–1939, Warszawa–Nowy Jork 2004; Żydzi polscy. Dzieje
i kultura, Warszawa 1982.
Czapski Aleksander (1905–1994), adwokat w
Lublinie, działacz społeczny, popularyzator kultury
muzycznej, wieloletni prezes Towarzystwa Muzycz-
nego w Lublinie oraz okręgu lubelskiego PTTK,
dziekan ORA w Lublinie w l. 1951–1953.
Ur. 21.10.1905 na Rurach Brygidowskich w Lub-
linie, jako syn Jana, mistrza murarskiego, i Zofii
ze Skalskich. W 1925 ukończył Państwowe Gim-
nazjum im. Stanisława Staszica w Lublinie, a na-
stępnie studiował prawo na Wydziale Prawa i Nauk
Aleksander Czapski
Społeczno-Ekonomicznych Uniwersytetu Lubel-
skiego (dziś KUL). W tym czasie, w l. 1926–1928,
był urzędnikiem kontraktowym Urzędu Poczto-
wego w Lublinie, a w l. 1928–1930 urzędnikiem
kontraktowym Urzędu Ziemskiego w Lublinie.
W 1930 uzyskał stopień magistra praw (po zda-
niu egzaminów przed specjalną komisją działają-
cą przy Wydziale Prawa UJK we Lwowie). W cza-
sie studiów należał do Polskiej Młodzieży Demo-
kratycznej KUL. Od sierpnia 1930 był referenda-
rzem w lubelskim Urzędzie Wojewódzkim, a od
3.08.1932 (po zdaniu egzaminu urzędniczego) do
1939 pracował na kierowniczych stanowiskach
prawno-administracyjnych w Zarządzie Miejskim
w Lublinie. Jednocześnie w okresie od 16.02.1933
do 15.10.1936 odbywał aplikację sądową, a egza-
min sędziowski z wynikiem dobrym zdał przed ko-
misją egzaminacyjną kierowaną przez prezesa SA
68
T. III/z. 1
w Lublinie Bolesława Sekutowicza w październiku
1936. W l. 1935–1937 redagował „Dziennik Zarzą-
du m. Lublina”. Do 1939 był też prezesem Związku
Zawodowego Pracowników Miejskich chroniących
obiekty i urządzenia ważne dla państwa i współpra-
cował ściśle z Radą Związków Zawodowych.
W czasie kampanii wrześniowej 1939 pełnił
obowiązki sekretarza Obywatelskiej Straży Bez-
pieczeństwa Publicznego w Lublinie. 30.01.1940
wstąpił do konspiracyjnego PPS i działał w „piąt-
ce” bojowej Robotniczej Partii Polskich Socjali-
stów. Przez cały okres okupacji pracował w Za-
rządzie Miejskim. 19.06.1941 został na krótko za-
trzymany przez gestapo pod zarzutem wywołania
powstania z chwilą wybuchu wojny niemiecko-so-
wieckiej. Wkrótce zwolniony, a 1.08.1941 miano-
wany komisarycznym burmistrzem. W l. 1942–1944
należał do AK.
Uchwałą ORA z 13.11.1944 został wpisany tym-
czasowo na listę adwokatów w Lublinie. 30.08.1945
uzyskał stały wpis na listę adwokatów z siedzibą
w Lublinie, a 21.05.1946 złożył akt ślubowania.
16.11.1944 został radcą prawnym przy Głównej
Komisji Mieszkaniowej w Radzie Miejskiej. Od
lipca 1944 działał w PKWN. 31 grudnia 1944 zo-
stał powołany do Krajowej Rady Narodowej.
Był radnym WRN i MRN w Lublinie do 1954.
W l. 1946–1948 pełnił funkcję przewodniczącego
Miejskiej Rady Narodowej. Był też od 3.04.1946
do 24.03.1947 wiceprzewodniczącym MRN, a w jej
ramach przewodniczącym Komisji Oświaty i Kul-
tury oraz Komisji Cennikowej. W l. 1947–1949 był
ławnikiem Zarządu Miejskiego i radnym miejskim,
Prawdopodobnie od 1948 należał do PZPR. Od
1945 zasiadał w zarządzie Koła ZPP.
Pasją życia Cz. była praca społeczna, którą re-
alizował z pełnym poświęceniem na wielu polach
aktywności. W 1944 organizował Związek Zawo-
dowy Pracowników Miejskich w Lublinie i został
jego prezesem. Wkrótce wybrany został do Zarzą-
du Okręgowego Związku Zawodowego Pracow-
ników Samorządu Terytorialnego i Użyteczności
Publicznej. Z ramienia tegoż związku został po-
słem do KRN oraz radnym WRN. Był członkiem
Zarządu Stowarzyszenia Byłych Więźniów Zamku
Lubelskiego i „Pod Zegarem”.
Miał znaczący wkład w rozwój towarzystw mu-
zycznych oraz rozwój ruchu turystycznego na Lu-
belszczyźnie. Od 1948 do 1977 był prezesem Towa-
T. III/z. 1 Czapski, czarnek
rzystwa Muzycznego im. Henryka Wieniawskiego
w Lublinie. Z inicjatywy i udziałem Cz. powoła-
no liczne oddziały terenowe Towarzystwa. Sprzy-
jał rozwojowi społecznych ognisk muzycznych. Or-
ganizował liczne konkursy, festiwale, koncerty mu-
zyczne. Jego inicjatywą był Międzynarodowy Kon-
kurs Młodych Skrzypków. W l. 1955–1962 był pre-
zesem okręgu lubelskiego PTTK.
19.01.1951 powołany został przez MS na sta-
nowisko dziekana RA w Lublinie, którym był do
10.10.1953. W tym okresie przeprowadzono wery-
fikację adwokatów na podstawie ustawy z 1950. W
1959 został wybrany delegatem WRA w Lublinie
na pierwszy historyczny Zjazd Adwokatury, który
odbył się w Warszawie w dniach 24–25.10.1959. Od
1.08.1956 do 1.04.1967 pełnił funkcję wicedzieka-
na RA w Lublinie. 21.01.1965 powołany został na
przewodniczącego Zespołu Wizytatorów przy RA.
Był jednym z organizatorów ZA nr 2 w Lublinie,
którego członkiem był przez 23 lata. Na emerytu-
rę przeszedł 31.10.1970, jednocześnie od 1.11.1970
pracował na pół etatu w ZA nr 2 w Lublinie.
Wielokrotnie odznaczany, m.in.: Medalem Zwy-
cięstwa i Wolności Rady Ministrów (1945); Brą-
zowym Krzyżem Zasługi (KRN 1945); Srebr-
nym Krzyżem Zasługi (KRN 1948); srebrną od-
znaką „Adwokatura PRL” (10.11.1973); Meda-
lem Jubileuszowym 70-lecia Adwokatury Polskiej
(31.01.1988); Złotą Odznaką PTTK; Złotą Odzna-
ką Towarzystwa Muzycznego. W dniu 12.02.1991
Prezydent RP awansował go do stopnia podpo-
rucznika.
Zmarł 1.03.1994 w Lublinie. 4.03.1994 spoczął
na lubelskim cmentarzu przy ul. Lipowej.
Władysław Lutwak, Danuta Maślijewicz
AIA w Lublinie, Akta osobowe; A. Czapski, 80 lat Towa-
rzystwa Muzycznego im. Henryka Wieniawskiego w Lublinie i
udział lubelskiej adwokatury w jego rozwoju, „Palestra” 1978,
nr 3; J. Marczuk, Adwokat Aleksander Czapski (1905–1994),
„Palestra” 1995, nr 1–2, s. 257–259; Szkice o dziejach Adwo-
katury Lubelskiej, red. P. Sendecki, Lublin 2009.
Czarnek Marian (1898–1967), wł. Czesław
Marian Czarnek, adwokat w Rozwadowie, Krako-
wie i Rzeszowie, sędzia grodzki, działacz samorzą-
dowy, poseł na Sejm V kadencji, więzień NKWD.
Ur. 8.09.1898 w Nowej Grobli w powiecie jaro-
sławskim, jako syn Bronisława i Wandy z d. Bar-
69
toszyńskiej. Naukę pobierał w gimnazjach w Rze-
szowie (1911–1913), a następnie w gimnazjach w
Dębicy i Tarnowie. W okresie wojny zgłaszał się do
Legionów Polskich, zwalniany był jednak ze służ-
by z uwagi na wiek, a następnie ze względu na stan
Marian Czarnek
zdrowia. W lutym 1916 zgłosił się ponownie do ba-
talionu uzupełniającego Legionów w Kozienicach,
lecz znów został zwolniony ze względu na stan zdro-
wia. W czerwcu 1916 został aresztowany w Tarno-
wie i przez dwa miesiące był więziony na Montelu-
pich w Krakowie. Od 02.1917 służył w 2. Pułku Pie-
choty Legionów, ale w czerwcu 1917 został zwolnio-
ny na roczny urlop zdrowotny. Słabe zdrowie było
również podstawą zwolnienia Cz. z Wojska Polskie-
go, do którego wstąpił w okresie wojny polsko-bol-
szewickiej.
Maturę zdał w 1917. W 1918 rozpoczął studia na
Wydziale Prawa UJ, które ukończył w 1924, uzy-
skując w tr. stopień doktora praw. Następnie od-
był aplikację sędziowską w SO w Rzeszowie. Po
jej zakończeniu w 1927 przeniósł się do Sokoło-
wa, gdzie został sędzią grodzkim, awansując z cza-
sem na stanowisko naczelnika miejscowego SG. W
1932 przeniesiony został do SG w Krośnie, gdzie
również pełnił funkcję naczelnika. Na stanowisku
sędziego pozostawał do 1940.
Z pracą zawodową wiązał także działalność spo-
łeczną, samorządową i polityczną. W Sokołowie,
a następnie w Krośnie pełnił funkcję prezesa Od-
działu TSL, zasiadając od 1938 w Zarządzie Głów-
nym organizacji w Krakowie. Cz. pełnił także funk-
 czarnek, czeszejko-sochacki
cję radnego m. Sokołowa oraz radnego m. Krosna.
Od 1937 związał się z Obozem Zjednoczenia Na-
rodowego, z którego list wybrany został rok póź-
niej do Sejmu V kadencji. W 1938 z list OZN zo-
stał wybrany posłem Sejmu RP V kadencji (1938–
1939) z okręgu wyborczego 77 w Sanoku (powiaty:
sanocki, krośnieński, leski i brzozowski), otrzymu-
jąc 15 209 głosów. W sejmie był członkiem Komi-
sji Prawniczej i przewodniczącym koła parlamen-
tarnego posłów Ziem Górskich. Cz. wchodził też w
skład zarządu Komitetu Porozumiewawczego Pol-
skich Organizacji Społecznych w Krośnie oraz był
członkiem Związku Strzeleckiego.
Po wybuchu drugiej wojny światowej Cz. został
aresztowany przez NKWD i przez pewien okres
był więziony w Mościskach. Po zwolnieniu w 1940,
przy poparciu brata Witolda Czarnka, który wy-
konywał zawód adwokata w Rzeszowie, został na
podstawie zezwolenia szefa dystryktu krakowskie-
go wpisany na listę adwokatów. Początkowo pro-
wadził kancelarię w Rozwadowie, w 1945 zaś prze-
niósł siedzibę do Krakowa. Po kilku miesiącach,
we wrześniu 1945, wyjechał do Rzeszowa, gdzie ot-
worzył własną kancelarię adwokacką. Zawód ad-
wokata wykonywał nieprzerwanie do śmierci.
Cz. zmarł 7.06.1967 w Rzeszowie. Spoczywa na
cmentarzu Pobitno w Rzeszowie. Żonaty z Zofią
z d. Choroszucką.
Tomasz J. Kotliński
AIA w Rzeszowie, Akta osobowe; M. Drwięga, Samorząd
Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Samorząd miejski Sanoka
w latach 1918–1939, „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”,
nr 8, 2008, s. 59; „Gazeta Lwowska” 1937, nr 231; Kto był kim
w Drugiej Rzeczypospolitej?, red. J. Majchrowski, Warszawa
1994; L. Krzyżanowski, Sędziowie w II Rzeczypospolitej. Okrę-
gi apelacyjne: krakowski i katowicki, Katowice 2011; Posłowie
i senatorowie RP, t. I, s. 310–311.
Czeszejko-Sochacki Zdzisław (1927–
2002), adwokat w Opolu i Warszawie, dziekan ORA
w Opolu i w Warszawie, prezes NRA (1972–1981),
prezes ZPP, polityk PZPR, poseł na Sejm PRL VIII
kadencji, profesor nauk prawnych, współtwórca i sę-
dzia Trybunału Konstytucyjnego, ambasador PRL w
Szwajcarii (1986–1990).
Ur. 10.04.1927 w Rokitnie Wołyńskim w rodzi-
nie Wiktora i Heleny z Pławskich. Początkowo po-
bierał nauki w mieście rodzinnym, potem w szkole
powszechnej w Konopiskach k. Częstochowy, gdzie
70
T. III/z. 1
przebywał w czasie wojny i okupacji. Po wojnie uczył
się w I Liceum i Gimnazjum im. Henryka Sienkiewi-
cza w Częstochowie, a potem w Opolu, gdzie prze-
niosła się rodzina. Tam też już w 1945 zdał małą
maturę (kończącą gimnazjum) i rozpoczął naukę w
dwuletnim liceum ogólnokształcącym, które ukoń-
Zdzisław Czeszejko-Sochacki
czył dużą maturą w 1947. W l. 1947–1950 studio-
wał prawo na Uniwersytecie Wrocławskim. W cza-
sie studiów był harcerzem i pracował w Dolnoślą-
skiej Chorągwi ZHP, a w l. 1949–1950 jako urzędnik
w Prokuraturze Apelacyjnej we Wrocławiu. Po za-
liczeniu trzeciego roku na ostatni czwarty rok prze-
niósł się do Krakowa i tam uzyskał dyplom magistra
prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wraz ze stu-
diowaniem na ostatnim roku pracował w Okręgo-
wej Komisji Arbitrażowej.
W 1951 rozpoczął aplikację w kancelarii adw.
Leonarda Olejnika w Opolu i rozpoczął pracę
jako radca prawny. Po powstaniu zespołów adwo-
kackich w ZA nr 1 w Opolu (pod patronatem tego
samego adwokata). Ukończył ją w czerwcu 1953.
20.10.1953 wpisany został na listę adwokatów IA
w Opolu. W grudniu tr. złożył ślubowanie, po czym
podjął czynności adwokata w ZA nr 1 w Opolu. Już
wcześniej, bo od 1.11.1953 (do maja 1956), był se-
kretarzem ORA w Opolu. W następnych l. 1956–
1959 był wicedziekanem, a w l. 1959–1967 dzieka-
nem ORA w Opolu. Obok działalności zawodowej
i samorządowej angażował się w ZHP oraz Towa-
rzystwie Krzewienia Kultury Fizycznej.
Na początku 1967 Cz.-S. przeniósł się do War-
szawy. Od marca 1967 był członkiem ZA nr 6,
T. III/z. 1 czeszejko-sochacki
gdzie pracował do 1986. W czerwcu 1967 został se-
kretarzem NRA, a w maju 1970 dziekanem ORA
w Warszawie. Od czerwca 1972 do czerwca 1981
był prezesem NRA. W tym czasie przyczynił się do
rozszerzenia samorządu adwokackiego oraz do za-
istnienia adwokatury polskiej na forum międzyna-
rodowym. Dzięki jego zabiegom nawiązano współ-
pracę z adwokaturami wielu krajów europejskich,
także Europy Zachodniej. Cz.-S. był przez lata wy-
kładowcą podczas szkoleń dla aplikantów adwoka-
ckich z zakresu prawa karnego procesowego. W l.
1974–1985 w ramach „społecznego współdziałania
adwokatury z uniwersytetami” prowadził wykłady
z retoryki na uniwersytetach: UW, UG, UŁ i UŚ.
W l. 1976–1986 był członkiem Prezydium Zarzą-
du Głównego ZPP (w l. 1981–1986 prezesem ZG
ZPP). Był też wiceprzewodniczącym utworzonego
w bloku państw komunistycznych Międzynarodo-
wego Zrzeszenia Prawników Demokratów (1981–
1985). W późniejszych latach był współzałożycie-
lem i członkiem zarządu Polskiego Towarzystwa
Legislacji.
Oprócz aktywnej pracy w adwokaturze był też
przez wiele lat działaczem politycznym, związanym
z PZPR. W l. 1980–1985 zasiadał w ławach po-
selskich VIII kadencji Sejmu PRL. Był wiceprze-
wodniczącym sejmowej Komisji Prac Ustawodaw-
czych, przewodniczącym Komisji Odpowiedzial-
ności Konstytucyjnej, członkiem zarządu Polskiej
Grupy Unii Międzyparlamentarnej i członkiem
Prezydium Klubu Poselskiego PZPR. Przez rok
wiceprzewodniczący Zespołu Doradców Sejmo-
wych. W tym czasie był uważany za jednego z bar-
dziej wpływowych polityków.
Cz.-S. uznawany jest za jednego z głównych
twórców ustawy o Trybunale Konstytucyjnym przy-
jętej w 1985. We wrześniu 1986 Cz.-S. został amba-
sadorem nadzwyczajnym i pełnomocnym Polski w
Szwajcarii i na stanowisku tym pracował do maja
1990. Po powrocie do kraju nie zaprzestał działal-
ności publicznej. W l. 1993–2001 był sędzią Try-
bunału Konstytucyjnego (z dniem 1.12.2001 prze-
szedł w stan spoczynku). Na początku 2002 powo-
łany został do Rady Legislacyjnej przy Prezesie
Rady Ministrów.
Oprócz działalności adwokackiej i społecznej
prowadził też badania naukowe. Początkowo zaj-
mował się prawem karnym, potem gospodarczym
i handlowym, w końcu konstytucyjnym. W 1974
71
uzyskał na Wydziale Prawa i Administracji UJ sto-
pień doktora nauk prawnych na podstawie pracy
pt. Przestępstwo rozpijania małoletniego (Warszawa
1975), napisanej pod kierunkiem prof. K. Bucha-
ły (zob.), a w 1988 w INP PAN na podstawie pra-
cy o organizacji i funkcjonowaniu Trybunału Kon-
stytucyjnego w PRL (Trybunał Konstytucyjny PRL,
Warszawa 1986) stopień doktora habilitowanego
nauk prawnych. Od połowy lat 80. XX w. zainte-
resowania naukowe i praktyczne Cz.-S. koncentro-
wały się wokół sądownictwa konstytucyjnego i pra-
wa konstytucyjnego, sztuki dobrej legislacji i prawa
parlamentarnego, dziedziny badań, której był kre-
atorem. Książka podsumowująca zainteresowanie
Cz.-S. sądownictwem konstytucyjnym pt. Sądowni-
ctwo konstytucyjne w Polsce na tle porównawczym,
ukazała się pośmiertnie (2003) nakładem Wydaw-
nictwa Sejmowego.
W 1991 Cz.-S. podjął zajęcia dydaktyczne w fi-
lii UW w Białymstoku. Wykładał też na Uniwer-
sytecie w Opolu oraz w Wyższej Szkole Biznesu i
Administracji w Warszawie. Od 1996 do końca ży-
cia pracował na Uniwersytecie w Białymstoku w
Zakładzie Prawa Konstytucyjnego. W 1998 został
mianowany profesorem. Prowadził wykłady zpra-
wa konstytucyjnego, ustroju sądownictwa konsty-
tucyjnego i prawa parlamentarnego. Cz.-S. był au-
torem niemal 130 publikacji naukowych. Wiele z
nich poświęcił też samorządowi adwokackiemu i
prawu o adwokaturze.
Odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim z
Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2001) oraz Zło-
tą Odznaką Adwokatura PRL. W 2012 w Białymsto-
ku wydana została księga dedykowana pamięci Cz.-
S. pt. Państwo prawa, parlamentaryzm, sądownictwo
konstytucyjne: pamięci profesora Zdzisława Czeszejki-
Sochackiego (red. nauk. Adam Jamróz).
Cz.-S. zmarł 24.05.2002 w Warszawie. Pochowa-
ny został 4 czerwca tr. na Cmentarzu Południowym
w Warszawie. Synem Cz.-S. jest adwokat Krzysztof
Czeszejko-Sochacki (ur. 1954).
Władysław Lutwak
AIA w Warszawie, Akta; S. Bożyk, Zdzisław Czeszejko-So-
chacki (1927–2002), (w:) Konstytucjonaliści polscy 1918–
2011. Sylwetki uczonych, red. A. Szmyt, P. Sarnecki, R.
Mojak, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe 2012, s. 66–70;
Z. Czeszejko-Sochacki, Sądownictwo konstytucyjne w Polsce
na tle porównawczym, Warszawa 2003; http://www.trybunal.
gov.pl/Trybunal/KADE NCJA/zyciorysy/07.htm; Zdzisław
 czeszejko-sochacki, czyżewski
Czeszejko-Sochacki [nekrolog], „Więź” 2002, nr 10, s. 165;
M. Graniecki, Profesor doktor habilitowany Zdzisław Czeszej-
ko-Sochacki (1927–2002), „Przegląd Sejmowy” 2002, nr 4,
s. 55–58; P. Gontarczyk, S. Cenckiewicz, SB a Lech Wałęsa:
przyczynek do biografii, Warszawa: IPN 2008, s. 238; E. Ma-
zur, Prof. dr hab. Zdzisław Czeszejko-Sochacki (1927–2002),
„Palestra” 2002, nr 9–10, s. 282–289; P. Pałka, Sędzia we włas-
nej sprawie, „Rzeczpospolita”, 11.05.2007, nr 109; A. Redzik,
Zarys, s. 117, 119, 120, 135, 148, 151, 182–184; Redzik, Kot-
liński, Historia Adwokatury, s. 299, 317, 334, 338, 339, 363,
377, 384, 388; E. Zwierzchowski, Zdzisław Czeszejko-Socha-
cki (1927–2002), PiP 2002, z. 7, s. 87–89.
CZYŻEWSKI Jan Mieczysław (1925–1996),
adwokat w Lublinie, dziekan ORA w Lublinie w
l. 1983–1989, 1992–1995, działacz społeczny, dzia-
łacz organizacji kresowych.
Ur. 7.09.1925 w Podhajcach w powiecie Dubno
województwa wołyńskiego jako syn Józefy i Piotra.
Ojciec Piotr Czyżewski prowadził gospodarstwo
rolne urządzone na ziemi z nadań wojskowych, le-
Jan Mieczysław Czyżewski
gionowych i nakładem własnej pracy i środków fi-
nansowych postawił je na bardzo wysokim pozio-
mie ekonomicznym.
Cz. ukończył polską szkołę powszechną w 1938
w pobliskiej Targowicy. Następnie podjął naukę w
gimnazjum w Dubnie, którą kontynuował w okre-
sie okupacji, początkowo w Dubnie, a następnie w
Łucku. Jednocześnie pracował w miejscowym leśni-
ctwie. W tym okresie rodzina Cz. narażona była na
represje ze strony władz sowieckich jako osadnicy
wojskowi, a także nacjonalistycznych band ukraiń-
skich. Ostatecznie postanowili pozostawić gospo-
72
T. III/z. 1
darstwo i zamieszkać w Łucku. Tam przeżyli okres
okupacji sowieckiej, a następnie niemieckiej, w cza-
sie której doszło do masowych mordów na ludno-
ści polskiej Wołynia dokonanych przez nacjonali-
styczne grupy UPA Bandery. W 1944 rodzinie Czy-
żewskich udało się wyjechać z Wołynia. Zamieszka-
li we wsi Wojciechów koło Lublina w rodzinie Józe-
fy Czyżewskiej. Cz. w tymże roku w Lublinie uzu-
pełnił wykształcenie, uzyskując świadectwo dojrza-
łości w Liceum im. Jana Zamojskiego. Następnie,
w l. 1945–1948, ukończył studia na Wydziale Prawa
i Nauk Społeczno-Ekonomicznych KUL. W 1949
zmarł ojciec Cz. W tym czasie Cz. podjął prace za-
robkowe, ostatecznie jako radca prawny w Centrali
Handlowej Przemysłu Drzewnego w Lublinie. Pod-
jął też starania o wpis na listę aplikantów adwoka-
ckich, ale przez lata bezskutecznie. Dopiero uchwa-
łą RA w Lublinie z 25.06.1958 Cz. uzyskał wpis na
listę aplikantów adwokackich IA w Lublinie i przy-
dzielony został do ZA nr 1 w Kraśniku. Ślubowa-
nie aplikanta adwokackiego złożył na ręce dzieka-
na RA 7.07.1958. Po odbyciu aplikacji adwokackiej
złożył egzamin adwokacki w dniach 20–21.10. i 3–
4.11.1961, po czym, uchwałą RA z 14.11.1961, wpi-
sany został na listę adwokatów IA w Lublinie. Ślu-
bowanie adwokackie na ręce dziekana RA Walen-
tego Lipca złożył 30.12.1961, po czym podjął prak-
tykę w ZA nr 2 w Lublinie
Pracę w samorządzie adwokackim Cz. rozpo-
czął we wrześniu 1964. Wówczas został powołany
do zespołu lustratorów RA w Lublinie. W następ-
nych latach pracował w komisji szkoleniowej, ko-
misjach egzaminacyjnych i innych. We wspomnie-
niach podkreśla się, że zarówno prace zawodowe,
jak i samorządowe Cz. zawsze wykonywał profesjo-
nalnie, godnie, z zaangażowaniem i doskonałą zna-
jomością rzeczy. Przez lata był wicekierownikiem,
a potem kierownikiem ZA nr 10 w Lublinie.
1.06.1979 wszedł w skład Prezydium RA w Lub-
linie, obejmując funkcję sekretarza Rady. W roku
1983 Cz. został pierwszym dziekanem ORA w Lub-
linie wybranym w wyborach tajnych i bezpośred-
nich przez wszystkich adwokatów Izby na Zgro-
madzeniu Izby Adwokackiej w Lublinie (wcześ-
niej dziekana wybierali spośród siebie członkowie
Rady). Świadczyło to o wielkim zaufaniu środo-
wiska do adw. Cz. Dziekanem ORA w Lublinie
Cz. był przez dwie kadencje, do 1989, i po trzy-
letniej przerwie, w 1992, został wybrany dzieka-
T. III/z. 1 czyżewski
nem ORA po raz trzeci. Stanowisko to zajmował
do 19.09.1995.
Adw. Andrzej Bąkowski wspominał: „Był czło-
wiekiem oddanym Polsce, Kościołowi, którego
pozostawał gorliwym wyznawcą, oddanym rów-
nież i służbie społeczeństwu. Realizował się w po-
lityce jako człowiek o przekonaniach narodowo-
chrześcijańskich, działał aktywnie w Stowarzysze-
niu Prawników Katolickich. Kandydował do Sena-
tu RP. Pracował serdecznie i spolegliwie na rzecz
Polaków na Wschodzie. Współorganizował kolonie
letnie dla polskich dzieci zza wschodniej granicy.
Robił to z pasją i adwokacką rzetelnością”. Adw.
Andrzej Banaszkiewicz pisał z kolei: „Pamiętali-
śmy i pamiętamy go jako człowieka o charakterze
wielkiego wymiaru, w pełni przepojonego patrioty-
zmem, szczególnej dbałości o adwokaturę w jej tra-
dycyjnym kształcie, wybitnego adwokata i wspania-
łego kolegę, a nadto – człowieka o pamiętnych wa-
lorach towarzyskich. Słowem, w całokształcie swej
osobowości zaznaczył się w sposób szczególny w
73
adwokaturze lubelskiej, a ze swych wartości, jako
wieloletni członek NRA, nadal pozostaje w pomię-
ci polskiej adwokatury”.
Cz. odznaczony został odznaką „Adwokatu-
ra Zasłużonym” oraz – na wniosek władz adwo-
katury, za pracę samorządową – Srebrnym Krzy-
żem Zasługi.
Zmarł 22.01.1996 w Lublinie. Spoczął 25.01.1996
na cmentarzu przy ul. Lipowej w Lublinie. W mał-
żeństwie z Zofią z Siedlaczków miał córkę Annę
oraz syna Piotra, adwokata w Lublinie.
Andrzej Banaszkiewicz, Janusz Kanimir
AIA w Lublinie, Akta osobowe; A. Banaszkiewicz, Adwokat
Jan Mieczysław Czyżewski (1925–1996) (w:) Szkice o dziejach
adwokatury lubelskiej, pod red. P. Sendeckiego, Lublin 2009,
s. 606–608; A. Bąkowski, Adwokat Jan Czyżewski 1925–1996,
„Palestra” 1996, nr 3–4, s. 301–302; F. Rymarz, Adwokaci lu-
belscy w okresie stanu wojennego, cz. I, cz. II, „Palestra” 2007,
nr 5–6, nr 7–8; Szkice o dziejach adwokatury lubelskiej, pod
red. P. Sendeckiego, Lublin 2009, s. 433, 478; Redzik, Kot-
liński, Historia Adwokatury, s. 373; Informacje od syna Pio-
tra z 5.12.2013.
 Ć
Ćwikowski Stanisław (1877–1960), adwo-
kat w Krakowie i Nowym Sączu, polityk, poseł do
Sejmu Ustawodawczego RP, członek Naczelnej
Rady Adwokackiej.
Stanisław Ćwikowski
Ur. 11.04.1877 w miejscowości Czerniec, pow.
Nowy Sącz, s. Antoniego Ćwikowskiego oraz Ma-
rii z Jaworskich. Wychował się w rodzinie o tra-
dycjach patriotycznych i ludowych, jego ojciec był
rolnikiem. W l. 1888–1896 uczęszczał do I C.K.
Gimnazjum im. J. Długosza w Nowym Sączu, na-
stępnie podjął studia prawnicze na Wydziale Pra-
wa Uniwersytetu Jagiellońskiego, a po zakończe-
niu I roku, od 1897, studia te kontynuował na Uni-
wersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, uzysku-
jąc stopień doktora praw. Po ukończeniu aplika-
cji i zdaniu egzaminu adwokackiego został wpisa-
ny na listę adwokatów Izby Adwokackiej w Kra-
kowie. Od 1909 prowadził kancelarię w Nowym
Sączu w kamienicy Rynek 2, a następnie pod nr. 7
(od 1937 prowadził ją razem ze swoim bratankiem,
Franciszkiem Ćwikowskim). Politycznie i społecz-
nie był związany z ruchem ludowym, sprawował
urząd wójta gminy Łyczana. Początkowo związany
z PSL; od 10.10.1912 wchodził w skład ponadpar-
tyjnego Komitetu Obywatelskiego w Nowym Są-
czu. Po rozłamie w PSL od 13.12.1913 znalazł się w
PSL „Piast”. 2.02.1914 został wybrany do Rady Na-
74
czelnej PSL „Piast”, a w l. 1914–1918 występował w
ścisłym kierownictwie tej partii. Był członkiem Po-
wiatowego Komitetu Narodowego, zajmował się
zwłaszcza organizowaniem imprez o charakterze
rocznicowo-patriotycznym, wspierał także werbu-
nek do Legionów Polskich. W 1915 uzyskał człon-
kostwo w Tymczasowym Komitecie Powiatowym w
Nowym Sączu, następnie brał udział w działalności
Towarzystwa Szkoły Ludowej. Od jesieni 1917 stał
na czele sądeckiej Polskiej Organizacji Wojskowej.
Na powiatowym zgromadzeniu ludowym w Starym
Sączu 30.01.1918 domagał się „niepodległej Polski
z dostępem do morza” i postulował objęcie rolni-
ków obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym.
Od 1918 został członkiem Powiatowej Rady Na-
rodowej, Tymczasowego Komitetu Powiatowego,
a także Komitetu Obywatelskiego w Nowym Są-
czu. W 1918 uczestniczył w pracach Tymczasowej
Powiatowej Komisji Likwidacyjnej.
Po odzyskaniu niepodległości 2.12.1918 uczest-
niczył w działaniach Rady Przybocznej Komisarza
Polskiej Komisji Likwidacyjnej. Do marca 1919
był członkiem Komisji Rządzącej. Po rezygnacji
W. Myjaka otwierał listę wyborczą PSL „Piast” nr
2 i kandydował do Sejmu Ustawodawczego w okrę-
gu wyborczym nr 40 (Nowy Sącz – Grybów – Gor-
lice). 26.01.1919 został wybrany posłem, a mandat
ten sprawował w l. 1919. Od 2.2.1919 pełnił funkcję
sekretarza Klubu Parlamentarnego PSL „Piast”,
członka sejmowej komisji prawniczej, a następnie
komisji skarbowo-budżetowej. W okresie działal-
ności w parlamencie zaliczał się do grona najak-
tywniejszych posłów ludowych. Był autorem wie-
lu interpelacji i interwencji poselskich (głównie w
sprawie aprowizacji), inicjatorem kilku poprawek
poselskich, zwłaszcza przyjętej poprawki do usta-
wy o nietykalności poselskiej. W 1919 stał na czele
delegacji do ministra skarbu L. Bilińskiego w spra-
wie wprowadzenia wolnego handlu, a także budo-
wy hydroelektrowni. W tym czasie był w składzie
prezydium Powiatowej Rady Ludowej w Nowym
Sączu, organizował spotkania z W. Witosem, któ-
ry jednak nie poparł jednoznacznie jego kandyda-
tury w następnych wyborach do Sejmu. W okresie
T. III/z. 1 Ćwikowski
wojny 1920 urządzał wiece rekrutacyjne ochotni-
ków do wojska. W 1921 wnosił liczne interpelacje
w sprawie udzielenia zwolnień od służby wojsko-
wej, zniesienia myt w Małopolsce. W l. 1924–1927
ponownie znalazł się w kierownictwie Rady Na-
czelnej PSL „Piast”.
Po zamachu majowym i secesji J. Bojki z PSL
„Piast” w 1927 Ć. przeszedł do Zjednoczenia Ludu
i od 16.12.1927 znajdował się w ścisłym kierowni-
ctwie władz okręgowych tej partii w Nowym Sączu.
W tym czasie Ć. na wiecach organizowanych w sali
sądeckiego Ratusza prowadził wykłady propagu-
jące nowy model rządów, m.in.: „Znaczenie rzą-
dów Marszałka Piłsudskiego dla Polski”. Na wiecu
ZL 13.01.1928 już jako przewodniczący podkreślał
„potrzebę pójścia ludu polskiego z BBWR”. Pro-
wadził w tym czasie kancelarię m.in. wraz z adwo-
katami: dr. Franciszkiem Długopolskim i dr. Eu-
geniuszem Dzikiewiczem, udzielał ubogiej ludno-
ści bezpłatnej pomocy prawnej w ramach powo-
łanego Biura Porady Prawnej przy PSL „Piast” w
Nowym Sączu. Wspólnie z adwokatami o orienta-
cji ludowej występował w obronie znanych działa-
czy ruchu chłopskiego. Po śmierci J. Piłsudskiego
pozostał zwolennikiem sanacji, związał się z obo-
zem E. Rydza-Śmigłego, ale szukał także szerszego
porozumienia w ramach ruchu ludowego, w 1935
pełnił funkcję komisarza wyborczego w wyborach
do Sejmu.
Ć. był członkiem licznych towarzystw i stowa-
rzyszeń, dyrektorem sądeckiej Kasy Oszczędności,
od 1930 przewodniczącym Tymczasowego Wydzia-
łu Powiatowego. W latach 30. publikował w prosa-
nacyjnym „Głosie Podhala” artykuły z zakresu pra-
wa i ekonomii. Wielokrotny członek Rady Miasta
Nowego Sącza, a następnie członek Zarządu Mia-
sta. Był członkiem komitetu organizacyjnego i pre-
zydium Zjazdu Górskiego w 1938, Komitetu Od-
budowy Zamku Królewskiego Jagiellonów, prze-
wodniczącym Bezpartyjnego Bloku Gospodarcze-
go. Zaangażowany w adwokaturze: członek Związ-
ku Adwokatów Polskich (1930) oraz Koła Adwo-
katów RP (1932), wielokrotnie pełnił funkcję dele-
gata Izby Adwokackiej w Krakowie. Od 25.06.1938
75
do 14.12.1939 znajdował się w składzie Naczelnej
Rady Adwokackiej, kandydatura Ć. na to stanowi-
sko została wysunięta przez Komisję Izby Adwoka-
ckiej w Krakowie, w głosowaniu uzyskał 270 gło-
sów. Po wybuchu wojny i rozwiązaniu NRA Ć. po-
wrócił do Nowego Sącza i począwszy od 1942 z ra-
mienia PSL był członkiem Delegatury Rządu RP
na powiat nowosądecki. Zarówno jego kancelaria,
jak i praktykujący w niej adwokaci zaangażowani
w działania „Lasu” znajdowali się pod stałą obser-
wacją niemiecką.
Po wojnie z powodu wieku wycofał się z życia
publicznego i adwokackiego. Jako aktywny dzia-
łacz polityczny z czasów II RP został poddany szy-
kanom władz komunistycznych, a jego majątek,
m.in. kamieniołom w Librantowej k. Nowego Są-
cza, został znacjonalizowany na mocy zarządzenia
Ministra Górnictwa i Energetyki z 20.12.1949. Był
jednym z najbardziej popularnych adwokatów w
mieście, jako pełnomocnik bardzo zwracał uwa-
gę na procedury; treść zachowanych pism wska-
zuje na wyjątkowe przywiązanie Ć. do formalizmu
procesowego.
Zm. 9.10.1960 w Nowym Sączu w wieku 83 lat.
Pochowany na cmentarzu komunalnym w Nowym
Sączu. Nie założył rodziny.
Robert K. Tabaszewski
A. K. Banach, Kariery zawodowe studentów Uniwersytetu Ja-
giellońskiego pochodzenia chłopskiego z lat 1860/1861–1917–
1918, Kraków 2009, s. 92, 188; Dzieje Miasta Nowego Sącza.
Tom. II, F. Kiryk, S. Płaza (red.), Kraków 1993, s. 65–66,
69–70, 345; A. Fitowa, Wincenty Myjak – poseł Ziemi Sąde-
ckiej, „Rocznik Sądecki” 2000, t. XXVIII, s. 222; J. Ham-
pel, Udział mieszkańców wsi sądeckich w wyborach sejmowych
1919–1930, „Rocznik Sądecki” 2002, t. XXX, s. 81; A. Ki-
sza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia adwokatury pol-
skiej, Warszawa 1995, s. 121, 137; J. Krupa: Zarys pracy nie-
podległościowej w N. Sączu, „Rocznik Sądecki” 1939, t. I, s.
175, 226; Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Adwokatura warszaw-
ska, Warszawa 1983, s. 237; Kto był kim w II RP, J. Hampel
(red.), Warszawa 1994; J. Potoczek, Nowosądecki ruch ludo-
wy 1918–1939, „Rocznik Sądecki” 1974–1977, t. XV–XVI, s.
160–166, 168–171, 175, 200–202; Słownik biograficzny działa-
czy ruchu ludowego, Warszawa 1989, s. 81; R. K. Tabaszew-
ski, Adwokatura i adwokaci Nowego Sącza 1770–1918, „Rocz-
nik Sądecki” 2012, t. XL, s. 51–72; W. Witos, Moje wspomnie-
nia, t. II, 1990.
 D
Daniec Józef (1880–1958), adwokat w Warsza-
wie, gen. WP, oficer Legionów Polskich, naczelny
prokurator wojskowy, założyciel czasopisma „Woj-
skowy Przegląd Prawniczy”.
Józef Daniec
Ur. 1.05.1880 w Bochni jako syn Mateusza, pra-
cownika miejscowej kopalni soli, i Anny z d. Jasiń-
skiej. W maju 1903 ukończył gimnazjum w Bochni
i jesienią 1903 rozpoczął studia na Wydziale Prawa
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Absolutorium uzy-
skał 5.11.1907, doktorat praw – 25.10.1909. Odby-
wał aplikację adwokacką w Sądzie Krajowym w Kra-
kowie, a od 2.07.1911 do 15.10.1913 – w kancelarii
swojego przyrodniego brata Wincentego w Bochni.
Od 1912 należał do Związku Strzeleckiego w Rze-
szowie. W sierpniu 1914 wstąpił do Legionów, słu-
żył krótko w 2. pp, od 2.09.1914 artylerii legionowej,
ale już 1.11.1914 został mianowany sędzią Sądu Po-
lowego Komendy Legionów (od 13 listopada w stop-
niu porucznika). Od wiosny 1915 był sędzią ekspozy-
tury tego sądu w II Brygadzie Legionów, a od jesie-
ni tr. – ponownie sędzią Sądu Polowego Komendy
Legionów. 26.11.1916 został mianowany kapitanem.
Po kryzysie przysięgowym, w sierpniu 1917, uzyskał
dymisję z Legionów i we wrześniu 1917 został wpi-
sany na listę adwokatów w Krakowie. W następnym
roku przeszedł do sądownictwa cywilnego w Warsza-
wie (został mianowany sędzią Sądu Okręgowego w
76
Warszawie). Od 24.01.1919 w stopniu majora służył
w WP, zorganizował Wojskowy Sąd Okręgowy DOG
I Warszawa i objął jego szefostwo. W 1919 został mia-
nowany na stopień pułkownika, 1.07.1923 – generała
brygady. Od 22.08.1924 był sędzią Najwyższego Sądu
Wojskowego. Po przejęciu władzy przez piłsudczy-
ków w maju 1926, 22.05.tr. został mianowany na-
czelnym prokuratorem wojskowym i szefem Depar-
tamentu Sprawiedliwości MSWojsk. D. był założy-
cielem „Wojskowego Przeglądu Prawniczego”. W l.
1928–1932 zasiadał w Komitecie Honorowym i Ko-
mitecie Redakcyjnym tego pisma, w tym czasie opub-
likował tam również kilka artykułów, m.in. Historia
sądownictwa wojskowego w odzyskanej Polsce („Woj-
skowy Przegląd Prawniczy” 1928, nr 8–10) i Sprawa
gruntów prywatnych przy obiektach wojskowych („Woj-
skowy Przegląd Prawniczy” 1930, nr 4). 31.03.1933
przeszedł w stan spoczynku. Został następnie człon-
kiem Rady Prawniczej przy Ministrze Sprawiedliwo-
ści. W 1938 uzyskał wpis na listę adwokatów. Prowa-
dził praktykę adwokacką w kancelarii przy ul. Lwow-
skiej 15 w Warszawie. Po wybuchu II wojny świato-
wej, w drugiej połowie września 1939, opuścił kraj.
Został internowany na Węgrzech, zwolniony szybko
z obozu, zamieszkał w Budapeszcie. Po zajęciu Wę-
gier przez Armię Czerwoną wiosną 1945 wrócił do
kraju, ale szybko zdecydował się na emigrację i prze-
dostał się do Francji. Mieszkał w Paryżu, a następnie
w domu Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w
Hyéres pod Tulonem.
Był odznaczony Orderem Odrodzenia Polski 3 i
4 kl., Krzyżem Niepodległości, dwukrotnie Krzyżem
Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi.
Zmarł 21.01.1958 w Le Luc en Provence.
Jego bratem był Bronisław Edward Daniec
(1882–1957), filolog klasyczny, oficer Legionów
Polskich i ppłk. WP.
Marek Gałęzowski
M. Bielski, Generał brygady dr Jan Kołłątaj-Srzednicki (1883–
1944). Żołnierz, lekarz, komendant Centrum Wyszkolenia Sa-
nitarnego, Toruń 2012, s. 237, 238, 349, 380; Z. Cieślikowski,
Zamach stanu. Materiały źródłowe do przewrotu majowego,
Warszawa 2002, s. 67, 187, 243, 348, 367, 391; Corpus studio-
sorum Universitatis Iagellonicae 1850−1918: A−D, red. J. Mi-
chalewicz, Kraków 1999, t. 1, s. 715; W. K. Cygan, Oficerowie
T. III/z. 1 Daniec, Dawydiak
Legionów Polskich 1914–1917. Słownik biograficzny, Warsza-
wa 2005, t. 1, s. 191–192 (bibliografia); H. P. Kosk, Genera-
licja polska, Pruszków 1998, t. 1, s. 108–109; Lista adwoka-
tów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg Izby Ad-
wokackiej w Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r., Warszawa
1938, s. 10; Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich w
dniu oddania Legionów Polskich Wojsku Polskiemu (12 kwiet-
nia 1917 r.), Warszawa 1917; Łoza t. 1, s. 131; S. Milewski,
Pojedynki na wokandzie, cz. 1, „Palestra” 2009, nr 1–2, s. 138;
Milewski, Redzik, Themis i Pheme, s. 322, 323; „Rocznik Ofi-
cerski” 1923, s. 1082, 1089; „Rocznik Oficerski” 1924, s. 118,
976; „Rocznik Oficerski” 1928, s. 12; Rocznik oficerski rezerw,
Warszawa 1934, s. 322; P. Stawecki, Słownik biograficzny ge-
nerałów Wojska Polskiego 1918–1939, Warszawa 1994, s. 96;
K. Stepan, Prawie jak słownik. Wiktor Krzysztof Cygan, Ofice-
rowie Legionów Polskich 1914–1917. Słownik biograficzny, t.
1–2, Warszawa 2005–2006 [rec.], „Mars” 2006, nr 20, s. 186;
„Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1928–1932; Zamach stanu
Józefa Piłsudskiego 1926 roku, red. M. Sioma, Lublin 2007,
s. 34, 44, 310, 316, 365; K. J. Zamorski, Dzienniki (1930–
1938), oprac. naukowe R. Litwiński, M. Sioma, Warszawa
2011, s. 5–8, 91, 159.
Dawydiak Jewhen (1879–1962), pol. Dawy-
diak Eugeniusz, ukr. Давидяк Євген, adwokat we
Lwowie, ukraiński działacz społeczny, ostatni rek-
tor Ukraińskiego Tajnego Uniwersytetu działają-
cego w l. 1921–1925, wykładowca prawa karnego
na Lwowskim Państwowym Uniwersytecie im. Iwa-
na Franki.
Jewhen Dawydiak
Ur. 23.04.1879 we wsi Hrebenów koło Skole
jako syn Wasyla (1850–1922), księdza greckoka-
tolickiego, literata i tłumacza literatury, posła do
parlamentu wiedeńskiego (1907–1911) oraz do
Sejmu Krajowego we Lwowie (1908–1912).
77
Początkowo pobierał naukę w gimnazjum w
Stryju (1890–1892), a następnie w ukraińskim
Gimnazjum Akademickim we Lwowie (1893–
1897), które ukończył, zdając egzamin dojrzało-
ści. W tym samym roku zapisał się na Wydział Pra-
wa Uniwersytetu Lwowskiego. Absolutorium uzy-
skał w 1903. W l. 1903–1904 odbył służbę wojsko-
wą w armii austro-węgierskiej. Jednocześnie odby-
wał do 1912 staż kandydacki do adwokatury (apli-
kację adwokacką), pracując i ucząc się pod patro-
natem lwowskich adwokatów Aleksandra Łysiaka
i Pawła Pawęckiego. W 1908 zdał egzaminy rygo-
ryzalne (doktorskie) i uzyskał tytuł doktora praw.
W 1912 został wpisany na listę adwokatów IA we
Lwowie i wkrótce uruchomił kancelarię przy ul.
Ruskiej 16 (w 1939 – ul. Ruska 3).
W sierpniu 1914 powołany został do armii au-
stro-węgierskiej. W 1918 był oficerem Ukraińskiej
Halickiej Armii. Internowany został w Czechosło-
wacji w Branowie. W tym czasie był komendantem
sotni UHA. Do 1921 pracował w Użhorodzie, po
czym wrócił do Lwowa, gdzie podjął praktykę ad-
wokacką. Był obrońcą w procesach działaczy po-
litycznych ukraińskich, w tym członków skrajnych
ukraińskich organizacji nacjonalistycznych odpo-
wiedzialnych za zamachy na polskich i ukraińskich
polityków oraz działaczy społecznych o orienta-
cjach umiarkowanej i ugodowej.
Prawdopodobnie od 1921 lub 1922 wykładał
prawo karne materialne i procesowe na zorgani-
zowanym w 1921 bez zgody władz uniwersytecie
ukraińskim, znanym jako Ukraiński Tajny Uniwer-
sytet. D. był ostatnim rektorem tego uniwersytetu
w l. 1923–1925. W 1923 D. był jednym z organiza-
torów Związku Ukraińskich Adwokatów (Sojuzu
Ukrainskych Adwokatiw) obok m.in. Kosti Lewy-
ckiego. Publikował w utworzonym przez SUA w
1928 miesięczniku „Żittia i Prawo”, np. o zmia-
nach w polskiej procedurze karnej (1928, 1929).
Zasiadał też w kolegium redakcyjnym tego jedyne-
go prawniczego czasopisma wydawanego w języku
ukraińskim nieprzerwanie do września 1939.
W 1937 został członkiem Towarzystwa Nauko-
wego im. Tarasa Szewczenki (NTSz) oraz w tym sa-
mym roku wszedł w skład zarządu NTSz.
W grudniu 1939 został wykładowcą prawa kar-
nego na UJK we Lwowie. W styczniu 1940, po
dokonanej sowietyzacji uniwersytetu, areszto-
waniach (funkcjonariusze NKWD aresztowali
 Dawydiak, Decykiewicz
m.in. prof. prawa karnego Ludwika Dworzaka,
którego zamordowano wiosną 1940 w Bykowni
pod Kijowem) i zwolnieniu większości polskich
uczonych na wydziale prawa, w tym prof. Juliu-
sza Makarewicza (kierownika Zakładu Prawa
Karnego UJK w l. 1907–1939), D. został tym-
czasowym kierownikiem Katedry Prawa Karne-
go. Na stanowisku tym pracował do 20.08.1940.
W katedrze w tym czasie pracowali doc. dr Zdzi-
sław Papierkowski, doc. dr R. Poloweckyj, dr Da-
wid Szor, oraz jako laboranci dr Kazimierz Mo-
sing, dr Stanisław Pławski i dr Alfred Laniew-
ski (wkrótce aresztowany i rozstrzelany przez
funkcjonariuszy NKWD). 20.08.1940 kierowni-
kiem Katedry Prawa Karnego został mianowa-
ny prof. Mykoła Pasze-Ozerskyj, D. przeniesio-
no zaś na stanowisko docenta w tejże katedrze.
W l. 1941–1944 D. prawdopodobnie pracował
jako adwokat we Lwowie i przetłumaczył w tym
czasie na język ukraiński polski Kodeks karny z
1932 (wspólnie z M. Pasze-Ozerskim).
Jesienią 1944 D. powrócił do pracy dydaktycz-
nej na Uniwersytecie Lwowskim im. Iwana Fran-
ki. Początkowo pracował jako docent w katedrze
kierowanej przez prof. Pasze-Ozerskiego i kiero-
wał zorganizowanym przez siebie Kółkiem Krymi-
nalistycznym. Prof. Pasze-Ozerski został w marcu
1945 odwołany ze Lwowa. D. objął wówczas obo-
wiązki kierownika katedry, 1.06.1945 został zaś
zatwierdzony na stanowisku kierownika katedry.
W pierwszych latach po wojnie D. brał udział w
komisjach wyborczych, uczestniczył w szkoleniach
w ramach Uniwersytetu Marksizmu-Leninizmu.
W 1947 otrzymał zatwierdzenie tytułu docenta
nauk prawnych. Do 1958 D. kierował Katedrą Pra-
wa Karnego. Wypada dodać, że w ramach tej ka-
tedry w l. 1947–1954 prowadził wykłady prof. Ju-
liusz Makarewicz, który po wojnie nie wyjechał ze
Lwowa.
Oprócz działalności społecznej, zawodowej i dy-
daktycznej D. pisał też opowieści o życiu Bojków,
górali wschodniosłowiańskich, z których się wywo-
dził. We wspomnieniach ukraińskich pojawia się
opinia, że choć D. pochodził z „kacapskiej” rodzi-
ny, to był jednym z profesorów i rektorów uniwer-
sytetu.
D. zmarł 28.03.1962 we Lwowie. Pochowany zo-
stał na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.
Adam Redzik
78
T. III/z. 1
ALNUIF, Akta osobowe; Milewski, Redzik, Themis i Pheme,
s. 342, 343; A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwow-
skiego w latach 1939–1946, Lublin 2006; Redzik, Kotliński,
Historia Adwokatury, s. 224; Т. Андрусяк, Давидяк Євген
(23.04.1879 – 28.03.1962), „Енциклопедія Львова”, за ред.
Андрія Козицького, Львів: Літопис 2008, t. 2, s. 8–9; tenże,
Давидяк Євген (23.04.1879 – 28.03.1962), (w:) Енциклопедія
сучасної України, редкол.: І. М. Дзюба, Жуковський А.І. та
ін., Київ 2007, t. 7, s. 128; І. Ю. Гловацький, В. І. Гловацький,
Українські адвокати Східної Галичини (кінець ХVІІІ – 30-
ті роки ХХ ст.), Львів 2004, s. 134; І. Гловацький, Таємні
українські вищі школи у Львові в 1919–1926 роках, (w:) Віхи
української історії. Матеріали періодичних видань: події,
публіцистика, імена, Львів 2006, s. 295–298; В. Кульчицький,
Давидяк Євген Васильович, (w:) Юридична енциклопедія,
т. 2, Київ 1999, s. 1; В. Мудрий, Український університет
у Львові у рр. 1921–1925, (w:) В. Мудрий, Змагання за
українські університети в Галичині, Львів Нью-Йорк 1999,
s. 125–180.
Decykiewicz Włodzimierz (1865–1949),
ukr. Децикевич Володимир, adwokat we Lwowie,
senator RP, wiceprezydent Lwowa, ukraiński dzia-
łacz społeczny, ostatni austriacki namiestnik gali-
cyjski we Lwowie, polityk UNDO.
Włodzimierz Decykiewicz
Ur. 29.12.1865 we Lwowie. Po maturze zdoby-
tej w gimnazjum lwowskim ukończył Wydział Pra-
wa Uniwersytetu Lwowskiego. W l. 1906–1916 był
szefem Departamentu ds. Galicji przy MSW w
Wiedniu. Od 1916 wiceprzewodniczący Namiest-
nictwa Galicyjskiego we Lwowie, a 1 listopada zo-
stał ostatnim namiestnikiem w Galicji – władzę
przekazał mu gen. Karl Huyn.
W l. 1920–1928 był członkiem Tymczasowe-
go Wydziału Samorządowego we Lwowie i człon-
T. III/z. 1 Decykiewicz, de Virion
kiem Rady Przybocznej komisarza rządu na miasto
Lwów. Od 1927 był radnym miasta Lwowa i ław-
nikiem miejskim. W 1928 został członkiem lwow-
skiego Wydziału Wojewódzkiego.
W l. 1921–1925 był przewodniczącym ukraiń-
skiego tajnego kuratorium szkolnictwa wyższego
we Lwowie, wykładał również prawo na Ukraiń-
skim Tajnym Uniwersytecie, działającym we Lwo-
wie w l. 1921–1925. W l. 1927–1932 kierował ukra-
ińskim Towarzystwem Przyjaciół Oświaty, a od
1930 Kuratorium Ukraińskiego Muzeum Naro-
dowego im. metropolity Andrzeja Szeptyckiego
we Lwowie. Od 1933 był ponadto przewodniczą-
cym Ukraińskiego Związku Katolickiego.
Był działaczem UNDO. W 1928 z listy państwo-
wej nr 18 został wybrany senatorem RP II kaden-
cji (1928–1930), w 1935 w województwie lwow-
skim do senatu IV kadencji (1935–1938), a w V
kadencji (1938–1939) powołany został przez Pre-
zydenta RP. W 1928 był członkiem Klubu Ukra-
ińskiego, a w 1938 należał do Ukraińskiej Repre-
zentacji Parlamentarnej. Pracował w komisjach:
samorządowej (we wszystkich kadencjach), skar-
bowo-budżetowej (II kadencji), administracyjnej
(IV) i prawniczej (V). W UNDO dążył do kon-
solidacji zwalczających się frakcji, a w 1938 został
członkiem powołanej w tym celu w UNDO komi-
sji mediacyjnej.
Po zajęciu wschodnich ziem polskich przez Ar-
mię Czerwoną i rozpoczęciu okupacji ich przez
ZSRS pod koniec września 1939 został wiceprze-
wodniczącym Tymczasowego Ukraińskiego Komi-
tetu Pomocy, który wystąpił wobec Sowietów jako
reprezentacja ludności ukraińskiej, ale okupacyj-
ne sowieckie władze nie uznały Komitetu. Od 1939
do 1943 mieszkał we Lwowie. Nie objęły go aresz-
towania i wywózki. W 1943 zamieszkał z żoną u
krewnych w Nowym Targu.
Po wojnie, w czerwcu 1945, po akcji przesied-
leńczej Państwowego Urzędu Repatriacyjnego za-
mieszkał w Sopocie. W ostatnich latach pisał wspo-
mnienia.
Zmarł 14.04.1949 w Gdańsku. Pochowany na
cmentarzu parafii NMP Gwiazdy Morza w Sopo-
cie przy ul. Malczewskiego.
Władysław Lutwak
J. Golec, Sopocki słownik biograficzny, Cieszyn 2008, s. 53–
54; Kto był kim w II RP, s. 505; Posłowie i senatorowie RP, t.
79
1 A–D, s. 365–366; Rzepeccy, Sejm i Senat, s. 197; R. Torze-
cki, Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923–1929, Kraków
1989; Zawadzki, Senatorowie, s. 131–132.
de VIRION Tadeusz Józef (1926–2010), adwo-
kat w Warszawie, wybitny obrońca w sprawach kar-
nych i politycznych, żołnierz AK ps. „Walther”, po-
wstaniec warszawski, członek RA w Warszawie,
pierwszy niekomunistyczny ambasador RP w Wiel-
kiej Brytanii, sędzia Trybunału Stanu.
Tadeusz Józef de Virion
Ur. 28.03.1926 w Warszawie. Jego ojcem był Je-
rzy de Virion, adwokat w Warszawie, aresztowa-
ny przez Niemców w 1940 i osadzony w KL Aus-
chwitz, który wspólnie z rtm. Witoldem Pileckim
współtworzył obozowy ruch oporu oraz w tymże
obozie zmarł 4.11.1941. Matką V. była Zofia z Je-
łowickich, urzędnik państwowy GUS w Warszawie.
Liceum Humanistyczne pw. św. Wojciecha ukoń-
czył podczas okupacji niemieckiej w 1943. W tym
samym roku rozpoczął studia prawnicze na kon-
spiracyjnym Tajnym Wydziale Prawa UW. Potem
trzy pierwsze lata studiów formalnie zaliczył na UJ,
czwarty zaś rok ponownie na UW. Stopień magi-
stra prawa uzyskał na UW 19.07.1946.
Podczas okupacji niemieckiej, od 1943, był żoł-
nierzem AK w Warszawie (Batalion „Wigry”, 2.
kompania „Czesław”). Używał ps. „Walther”,
wiosną 1944 ukończył konspiracyjną Szkołę Pod-
chorążych „Agricola” i uzyskał stopień wojskowy
plutonowego-podchorążego.
Brał udział w Powstaniu Warszawskim. 1.08.1944
przeszedł ze Starego Miasta na Wolę, gdzie brał
 de virion
udział m.in. w odbiorze alianckich zrzutów, zaś 6–
7.08.1944 w 7-osobowej grupie przebił się z Woli
do Puszczy Kampinoskiej. Następnie wchodził w
skład kampinoskich oddziałów AK i pełnił funk-
cję dowódcy drużyny. Później jego oddział bezsku-
tecznie próbował przebić się z powrotem do wal-
czącej Warszawy. Po utraceniu łączności organi-
zacyjnej ze swoim oddziałem, od końca sierpnia
1944, lekko kontuzjowany, przebywał w majątku
Wręcza koło Żyrardowa, gdzie razem m.in. ze swo-
im bratem Janem kontynuowali w ograniczonym
zakresie działalność konspiracyjną. W listopadzie
1944 bracia przedostali się do Zakopanego i pra-
cowali w tamtejszym nadleśnictwie jako drwale. Po
wkroczeniu Armii Czerwonej wyjechali do Krako-
wa i V. kontynuował eksternistycznie studia praw-
nicze na UJ.
Od 1.09.1945 do 1.08.1946 pracował jako podre-
ferendarz prawny w Ministerstwie Żeglugi i Han-
dlu Zagranicznego, a od października 1946 jako
sekretarz w kancelarii adw. Andrzeja Grajnerta
w Warszawie. Równocześnie w l. 1946–1948 od-
był aplikację sądową w SG i SO w Warszawie. Eg-
zamin sędziowski złożył z wynikiem pozytywnym
w dn. 1–8.10.1948 przed Komisją Egzaminacyjną
przy SA w Warszawie z siedzibą w Łodzi.
Na mocy uchwały ORA z 21.10.1948 wpisany zo-
stał na listę aplikantów adwokackich Izby Adwo-
kackiej w Warszawie. Ślubowanie aplikanckie zło-
żył 25.10.1948. Referencji udzielili mu adw. prof.
Jakub Sawicki, sędzia SO w Warszawie Wincenty
Choroszewski oraz adw. Aleksander Czerski. Apli-
kował u adw. Andrzeja Grajnerta do sierpnia 1950.
Wpis na listę adwokatów uzyskał na mocy uchwa-
ły RA z 21.09.1950 zapadłej na podstawie art. 118
ust. 2 ustawy z 27.06.1950 o ustroju adwokatury,
tj. bez uprzedniego zdawania egzaminu adwoka-
ckiego. Zadecydowały o tym bardzo dobre opinie
o V., przedłożone do ORA przez adw. Stanisława
Śniechórskiego, sędziego SA w Warszawie Janu-
sza Nowackiego oraz patrona V. – adw. Andrze-
ja Grajnerta, który podkreślił, że kandydat posia-
da 4-letnią praktykę w kancelarii adwokackiej. RA
uchwałę podjęła „po zebraniu referencji oraz opi-
nii” i wyznaczyła siedzibę w Warszawie. Ślubowa-
nie adwokackie złożył 23.09.1950. W tym okresie
był członkiem Zrzeszenia Prawników Demokra-
tów, a potem ZPP.
Zawód wykonywał we własnej kancelarii, a od
80
T. III/z. 1
17.10.1952 w ZA nr 9 w Warszawie (ul. Wilcza 9a
m. 13) do 20.10.1961 oraz w ZA nr 1 w Warszawie
(ul. Marszałkowska 83). Orzeczeniem z 26.02.1952
Wojewódzka Komisja Weryfikacyjna dla Woje-
wódzkiej Izby Adwokackiej w Warszawie utrzy-
mała w mocy wpis V. na listę adwokatów. Mini-
ster Sprawiedliwości 7.10.1953 zezwolił mu na pro-
wadzenie spraw należących w I instancji do właś-
ciwości sądów wojewódzkich. NRA na posiedze-
niu 6.01.1957 powołała V. na stanowisko zastępcy
rzecznika dyscyplinarnego NRA.
W l. 1958–1959 był członkiem RA w Warszawie.
Podczas pierwszego od 1945 wyborczego Walne-
go Zgromadzenia IA w Warszawie, które odbyło
się 30.06.1956, V. został wybrany zastępcą członka
Rady. Ponieważ na początku 1958 dwóch człon-
ków rady ustąpiło (adw. Stanisław Laskowski i
adw. Karol Pędowski), 27.02.1958 na stanowiska
członków rada powołała zastępców: adw. Witolda
Szulborskiego i V. Po raz pierwszy V. wziął udział
w posiedzeniu RA 10.04.1958, po raz ostatni zaś
13.04.1959.
Uchwałą WRA w Warszawie z 23.01.1964 V.
powołany został na stanowisko członka Komi-
sji Sądownictwa Polubownego Rady. Regularnie
był członkiem komisji egzaminacyjnych egzami-
nów adwokackich w zakresie prawa karnego ma-
terialnego i procesowego oraz Komisji Doskona-
lenia Zawodowego. Prowadził wykłady dla adwo-
katów i aplikantów adwokackich. W l. 1976–1979
wchodził w skład Komisji Zawodu Adwokata. Od
1986 był członkiem Zarządu Koła Seniorów przy
ORA w Warszawie.
Istotna jest aktywność V. w kwestii wyjaśnia-
nia udziału adwokatów warszawskich w tzw. pro-
cesach przed Sądami Tajnymi, tj. przed Sekcjami
Tajnymi istniejącymi w wydziałach karnych Sądu
Wojewódzkiego w Warszawie i Sądu Najwyższe-
go. V. był członkiem Komisji do badania działalno-
ści obrończej adwokatów w tzw. procesach tajnych,
kierowanej przez adw. Roberta Prusińskiego, któ-
ra istniała przy RA w Warszawie w l. 1956–1958.
Komisja ta została powołana, na żądanie Walne-
go Zgromadzenia Izby z 30.06.1956, uchwałą rady
z 25.10.1956, V. został zaś dokooptowany do jej
składu uchwałą z 6.12.1956. Rozwiązanie komisji
nastąpiło uchwałą RA z 30.01.1958, przed zakoń-
czeniem jej prac, akta komisji zaś zabrała z siedzi-
by rady, bez pokwitowania, dyr. Maria Matwino-
T. III/z. 1 de virion
wa z MS. Kontynuować prace komisji adw. Rober-
ta Prusińskiego miała Komisja ds. Badania Białych
Plam w Adwokaturze, która została powołana do
życia przez Prezydium NRA w dniu 3.08.1988. Jej
członkiem był V. Komisja NRA jednak nie rozpo-
częła prac i została rozwiązana.
V. był adwokatem wybitnym. Szczególne uzna-
nie przyniosły mu obrony w najgłośniejszych pro-
cesach karnych. Jego przemówienia obrończe
przykuwały uwagę nawet w sprawach błahych. Od
połowy lat 60. XX w. często bronił w procesach po-
litycznych, m.in. w sprawach Jacka Kuronia, Karo-
la Modzelewskiego czy Leszka Moczulskiego. Pod-
czas trwania stanu wojennego za obronę w sprawie
Zenona Nowaka i dr. Tadeusza Pacuszki MS do-
magał się wniesienia przeciwko V. oraz adw. Pio-
trowi Andrzejewskiemu aktu oskarżenia w postę-
powaniu dyscyplinarnym. Rzecznik dyscyplinarny
ORA postępowanie umorzył, Wojewódzka Komi-
sja Dyscyplinarna orzeczeniem z 24.07.1982 utrzy-
mała zaś zaskarżone postanowienie w mocy (sygn.
D/Z 5/82).
W latach osiemdziesiątych XX w. współpraco-
wał z NSZZ „Solidarność”. M.in. brał udział w ze-
spole ekspertów prawniczych Centrum Obywatel-
skich Inicjatyw Ustawodawczych „Solidarności”,
który został powołany do życia 17.01.1981.
W pierwszych dniach stanu wojennego z 1981
prowadził, wspólnie z prof. Andrzejem Murzy-
nowskim z UW, szkolenia dla adwokatów izby war-
szawskiej nt. sposobu prowadzenia obron w spra-
wach opartych na tzw. dekretach stanu wojenne-
go, wydanych 12.12.1981 przez Radę Państwa, z
mocą wsteczną, wprowadzających nowe typy prze-
stępstw oraz tryb doraźny i postępowanie przyśpie-
szone, a nadto rozszerzających właściwość sądów
wojskowych.
Od kwietnia 1990 do 15.10.1993 piastował sta-
nowisko ambasadora RP w Wlk. Brytanii. Rów-
nolegle, od 14.05.1990 do 18.06.1991 – ambasado-
ra RP w Republice Irlandii. Ze względu na obję-
cie stanowisk w służbie dyplomatycznej z dniem
17.04.1990 został skreślony z rejestru ZA nr 1 w
Warszawie. Na wniosek ORA Minister Sprawied-
liwości decyzją z 2.11.1993 zezwolił V. na wykony-
wanie zawodu indywidualnie.
Przez 4 kadencje pełnił funkcję sędziego Try-
bunału Stanu (w l.: 1989–1991; 1993–1997; 1997–
2001; 2001–2005).
81
Po powrocie z Wlk. Brytanii, skąd został odwo-
łany na własną prośbę, prowadził kancelarię indy-
widualną w Warszawie przy ul. Zakopiańskiej 17,
a następnie od 1.02.1994, przez krótki okres wspól-
nie z adw. Mirosławem Brychem, przy al. Róż 7,
potem zaś ponownie przy ul. Zakopiańskiej 17, na-
tomiast od 15.02.2009 w ramach spółki „T. de Vi-
rion, J. Turczynowicz-Kieryłło i Wspólnicy – Ad-
wokaci i Radcy Prawni” sp.k., przy ul. Mokotow-
skiej 58 lok. 10.
Publikował sporadycznie artykuły w periody-
kach prawniczych. Był także współautorem pra-
cy zbiorowej pt. Wymowa prawnicza (razem z:
J. Bralczykiem, G. Holoubkiem, C. Jaworskim,
Z. Krzemińskim, G. Matyszkiewicz, J. Nauman-
nem, K. Piesiewiczem, M. Radwanem-Röhrensche-
fem, A. Rościszewskim, J. Stuhrem, A. Tomasz-
kiem, J. Wasilewskim, E. Wende, Z. Zapasiewi-
czem i K. Zeidlerem – wyd. 3, Warszawa 2010).
Słynna stała się w 1983 sprawa opublikowania
artykułu V., napisanego wspólnie z dr. Januszem
Kochanowskim, nt. Zagadnienie świadomości bez-
prawności a odpowiedzialność z dekretu o stanie wo-
jennym z 12 XII 1981. Artykuł ten, w którym auto-
rzy polemizowali m.in. z dopuszczalnością stano-
wienia prawa karnego materialnego i procesowe-
go z mocą wsteczną, został pierwotnie opublikowa-
ny – jak powszechnie uważano przez przeoczenie
cenzury – w nr. 3 „Państwa i Prawa” z 1983. Wo-
bec wagi poruszonych wątków redakcja „Palestry”
postanowiła ponownie opublikować tekst w nr. 3–
4 z 1983. Tym razem jednak cenzura zablokowała
publikację, co wyraźnie odnotowano na s. 1 tegoż
numeru „Palestry”.
Już po śmierci V. opublikowano w „Palestrze”
(nr 11–12/2010) jego ważny i ponadczasowy tekst
nt. istoty i etosu zawodu adwokata – obrońcy w
procesie karnym.
Od 1980 należał, jako członek honorowy i dewo-
cyjny, do Zakonu Kawalerów Maltańskich.
Wielokrotnie odznaczano go. Otrzymał złotą
odznakę „Adwokatura PRL”, Złoty Krzyż Zasłu-
gi, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
odznakę „Adwokatura Zasłużonym”, Krzyż Armii
Krajowej, Warszawski Krzyż Powstańczy, Medal za
Warszawę, Odznakę Grunwaldzką, Odznakę Ty-
siąclecia, Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu
Pro Merito Melitensi.
Był dwukrotnie żonaty. Pierwsza żona, Lucyna
 de virion, Długopolski
de V. z d. Rudzińska (zm. 2.05.1983), była od 1953
adwokatem, zawód do śmierci wykonywała w ZA
nr 1 w Warszawie (ul. Marszałkowska 83). Drugą
żoną była Jayanti z d. Hazra. Córka z pierwszego
małżeństwa – Maria de V.-Zielińska, jest adwoka-
tem w Warszawie.
Zm. 25.10.2010 w Warszawie. Pochowano go
29.10.2010 na cmentarzu Powązkowskim w War-
szawie.
Marcin Zaborski
AIA w Warszawie, akta osobowe T. de Virion oraz protokoły
posiedzeń RA 1956–1959; Informacje Marii de Virion-Zie-
lińskiej oraz Jana de Virion; Kisza, Krzemiński, Łyczywek,
Historia Adwokatury Polskiej, s. 156–158; R. Kraczkowski, E.
Rose, Studenci tajnego nauczania na Wydziale Prawa UW w
Warszawie, „Studia Iuridica”, tom 25, Warszawa 1993, s. 196;
„Palestra” z 1983, nr 3–4, s. 1; Powstańcze Biogramy Wirtual-
nego Muzeum Powstania Warszawskiego; Redzik, Kotliński,
Historia Adwokatury, s. 342; T. de Virion, Adwokatura. Profe-
sja – Kariera – Etos. Refleksje o zawodzie obrońcy, „Palestra”
2010, nr 11–12, s. 323–334.
Długopolski Stanisław (1911–1983), ad-
wokat w Nowym Sączu, polityk, działacz samorzą-
dowy i społeczny, żołnierz AK.
Stanisław Długopolski
Ur. 24.10.1911 w Nowym Sączu, s. Franciszka
oraz Zofii z Sojków. Pochodził z rodziny prawni-
czej, jego ojciec dr Franciszek Xawery Długopol-
ski był adwokatem w Nowym Sączu i w l. 1912–
1951 prowadził indywidualną praktykę w kance-
larii przy Rynku 2. D. po zdaniu matury w gimna-
zjum w 1929 podjął studia najpierw na Uniwersy-
82
T. III/z. 1
tecie Jana Kazimierza we Lwowie, a następnie stu-
dia te kontynuował na Wydziale Prawa UJ, gdzie
w 1933 uzyskał tytuł magistra. W 1934 rozpoczął
aplikację adwokacką, którą odbywał w kancelarii
b. sędziego, rzeszowianina, adw. Teodora Przycho-
ckiego-Ligęzy. Przed wojną był zwolennikiem en-
decji i członkiem młodzieżówki Stronnictwa Na-
rodowego, a od 1934 członkiem Zarządu Powia-
towego SN – Sekcja Młodych, a także prezesem
Kasyna Miejskiego.
W sierpniu 1939 został zmobilizowany i brał
udział w początkowej fazie kampanii wrześnio-
wej, jednak już we wrześniu powrócił do Nowe-
go Sącza, gdzie dzięki poparciu adw. Romana Si-
chrawy został zatrudniony w Zarządzie Miejskim.
Ze względu na chorobę ojca aplikację adwokacką
kontynuował następnie w jego kancelarii, w której
to znajdowała się skrzynka kontaktowa podziemia,
przygotowując się jednocześnie do egzaminu ad-
wokackiego wyznaczonego na marzec 1943. Z ra-
cji bardzo dobrej znajomości języka niemieckie-
go i francuskiego od października 1939 do wios-
ny 1942 był naczelnikiem Wydziału Prawno-Orga-
nizacyjnego, a także pełnił funkcję tłumacza przy-
byłego wkrótce komisarza Rudolfa Heina. Rów-
nolegle D. był zaangażowany w niesienie pomocy
poszkodowanym działaniami wojennymi. Pod ko-
niec 1939, wraz z pierwszym transportem wysiedlo-
nych Polaków z tzw. „Warthegau”, z jego inicjaty-
wy utworzono „Polski Miejski Komitet Pomocy w
Nowym Sączu – Wysiedleni” (nazywany także Ko-
mitetem Opieki), którego celem była pomoc ro-
dzinom wysiedlonych i aresztowanych. Pracując w
sądeckim magistracie, mógł swobodnie wchodzić
w skład Prezydium Komitetu, a po przejęciu obo-
wiązków Komitetu przez Radę Główną Opiekuń-
czą w 1941 był do listopada 1942 przewodniczącym
jej Oddziału Powiatowego, organizacji działającej
za zezwoleniem władz okupacyjnych i w porozu-
mieniu z centralą prowadzoną przez hr. Lancko-
rońską w Krakowie i ks. abp. A. Sapiehę.
D. współpracował w czasie okupacji z byłym
więźniem sowieckim w Wilnie, adw. Władysławem
Pomianem Racięskim (1908–1969), oraz z Jadwi-
gą Czerniejewską-Wolską ps. „Jaga”, z którą prze-
mycali do dwóch sądeckich gett żywność, lekarstwa
i węgiel. D. został za to represjonowany, znalazł
się pod stałą obserwacją gestapo i był kilkanaście
razy aresztowany przez „granatową” policję. Pod-
T. III/z. 1 długopolski
czas jednego z brutalnych przesłuchań wybito mu
zęby, połamano żebra i próbowano zmusić, aby
wydał wspólników. W wyniku ostrzeżenia przed
grożącym aresztowaniem 23.11.1942 D. podjął się
ucieczki do Warszawy, gdzie przebywał w konspi-
racji przy ul. Lwowskiej, już jako członek ZWZ, a
następnie AK. Po wybuchu Powstania Warszaw-
skiego brał udział w walkach przy ul. Koszykowej
i Lwowskiej. W trakcie akcji został ranny i wskutek
zakażenia ręki i wielu ran postrzałowych musiał
opuścić Warszawę i dostał się do obozu w Pruszko-
wie, z którego dzięki pomocy niemieckiego lekarza
udało mu się zbiec do Skierniewic, a następnie w
warunkach polowych został poddany operacji i po-
zostając w ukryciu, doczekał końca okupacji.
Pod koniec stycznia 1945 powrócił do Nowe-
go Sącza, gdzie po wkroczeniu Armii Czerwonej
próbował uruchomić kancelarię, ograbioną przez
żołnierzy sowieckich ze sprzętów i mebli, a pro-
wadzoną do tej pory przez ojca Franciszka. Peł-
nił wówczas obowiązki kierownika Wydziału w
Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, ponieważ
w czasie wojny nie przystąpił do egzaminu adwo-
kackiego i przez władze okupacyjne został skre-
ślony z listy aplikantów, dopiero w wyniku kolej-
nych starań, uchwałą Rady Adwokackiej w Krako-
wie 22.10.1945 został wpisany na listę adwokatów.
W marcu 1945 kierował pracami Powiatowej Ko-
misji Ekshumacyjnej ds. pomordowanych w Biego-
nicach i Kamienicy, a następnie był przewodniczą-
cym sądeckiego oddziału Biura Komisji Badania
Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Zaraz po zakoń-
czeniu wojny D. został członkiem i przewodniczą-
cym Komitetu Powiatowego Stronnictwa Demo-
kratycznego. Jako przedstawiciel tej partii pełnił
przez długi czas czołowe funkcje w strukturach lo-
kalnych SD na Sądecczyźnie, w tym także członka i
przewodniczącego MRN. W 1946 był inicjatorem i
współzałożycielem „Motoklubu Nowy Sącz”, a na-
stępnie Polskiego Związku Motorowego.
W latach 50. D. jako aktywny działacz SD par-
tycypował w formowaniu nowej władzy, choć z za-
chowanych materiałów wynika, że był wrogo na-
stawiony do PPR, a następnie PZPR. Udzielał się
w organizacjach polityczno-społecznych: Komite-
cie Obrońców Pokoju, Zrzeszeniu Prawników Pol-
skich, Froncie Jedności Narodowej i in. Po śmierci
ojca w 1951 podjął decyzję o zamknięciu indywi-
dualnej kancelarii adwokackiej i w świetle nowej
83
ustawy o adwokaturze, zgodnie z polityką nowych
władz, zajął się współtworzeniem zespołów adwo-
kackich na terenie izby. D. specjalizował się w pra-
wie karnym, był założycielem, a także pierwszym i
długoletnim kierownikiem Zespołu Adwokackie-
go w Nowym Sączu przy ul. Lwowskiej 2, w któ-
rym to od 1952 prowadził praktykę adwokacką. W
l. 1956–1964 i 1967–1983 był członkiem Rady Ad-
wokackiej w Krakowie (a także m.in. przewodni-
czącym Komisji Rewizyjnej). W l. 1952–1967 peł-
nił funkcję delegata Rady na okręg Sądu Powia-
towego w Nowym Sączu, był organizatorem i pre-
zesem Klubu Ziemi Sądeckiej, w ramach które-
go zajmował się działalnością organizacyjną i od-
czytową dotyczącą życia regionu, jak i upowszech-
nianiem muzyki klasycznej. Nadto niezwykle wy-
przedzającym czas był jego odczyt na temat praw-
no-moralnych aspektów przeszczepu serca. W
tym okresie był bardzo związany z działalnością
na rzecz Sądecczyzny jako regionu: został zaan-
gażowany w tzw. eksperyment sądecki (dotyczący
zalążków samodzielności gospodarczej powiatów)
oraz eksperyment kulturalny (idący w podobnym
kierunku). W 1966 był świadkiem w procesie nie-
mieckich zbrodniarzy w Bochum, gdzie był świad-
kiem w sprawie m.in. Heinricha Hamanna, swo-
jego dawnego oprawcy. Kilkukrotnie odznaczany:
m.in. w 1974 otrzymał srebrną odznakę „Adwoka-
tura PRL”, a w 1982 Rada Państwa nadała mu Zło-
ty Krzyż Zasługi.
Był dwukrotnie żonaty: pierwsze małżeństwo za-
warł z Janiną z Oleksych, z którą miał troje dzieci:
Zofię, Stanisława i Janusza. Po śmierci żony w 1954
zawarł związek z Marią Butscher ze Styczyńskich.
Prywatnie był melomanem, w swoim domu orga-
nizował koncerty muzyki klasycznej i rozrywkowej,
człowiekiem o szerokich horyzontach i zaintere-
sowaniach. Zm. 14.10.1983 i został pochowany na
cmentarzu komunalnym w Nowym Sączu.
Robert K. Tabaszewski
Archiwum Narodowe w Krakowie, Oddział w Nowym Sączu,
Akta Kancelarii adwokatów Franciszka i Stanisława Długopol-
skich w Nowym Sączu, sygn. NS 108/0; R. Aleksander, Dzieje
kultury fizycznej i turystyki w Nowym Sączu, Nowy Sącz 1994,
s. 102; T. Aleksander, Życie społeczne i przemiany kultural-
ne Nowego Sącza w latach 1870–1990, Kraków 1993, s. 484;
T. Biedroń, Obóz narodowy w powiatach: limanowskim, no-
wosądeckim i nowotarskim (1918–1939), „Rocznik Sądecki”
1999, t. XXVII, s. 78; W. Bielawski, Zbrodnie hitlerowskie w
Sądecczyźnie, „Rocznik Sądecki” 1972, t. XIII, s. 193–205;
 długopolski, dobrowolski
S. Długopolski, Długopolscy i Sojkowie – przyczynek do histo-
rii rodu, „Almanach Sądecki” 2007, nr 3–4, s. 81–83; S. Dłu-
gopolski, Wspomnienie o Jadwidze Czerniejewskiej-Wolskiej
„Jaga”, „Rocznik Sądecki” 1974–1977, t. XV/XVI, s. 578–
585; S. Długopolski, Zbrodnie Heinricha Hamanna w świet-
le procesu w Bochum (wrażenia), „Rocznik Sądecki” 1968,
t. IX, s. 427–439; Z. Dyka, Adw. S. Długopolski, „Palestra”
1984, nr 5–6, s. 68–69; Dzieje Miasta Nowego Sącza. Tom. III,
F. Kiryk, Z. Ruta (red.), Kraków 1993, s. 91, 391–392, 429,
515; S. Grodziski i in., Palestra Krakowska w służbie ojczyźnie.
Księga pamięci adwokatów, Kraków 2012, s. 20–21; S. Koło-
dziejski, Pamięci adw. S. Długopolskiego, „Palestra” 1986, nr
5–6, s. 93–95; A. Kozaczka, Z południowej rubieży, (w:) Szki-
ce z dziejów adwokatury (seria trzecia), R. Łyczywek (red.),
Warszawa 1983, s. 87; J. Leśniak, 101 Sądeczan, Nowy Sącz
2012, s. 101, 122–123, 393; Z. Rysiówna, Z przeżyć okupacyj-
nych (wspomnienia), „Rocznik Sądecki” 1968, t. IX, s. 441–
442; T. Żaba, „Za naszą sowiecką ojczyznę”, „Almanach Są-
decki” 2003, nr 1, s. 75.
Dobrowolski Adam (1903–1981), adwo-
kat w Opolu i Krakowie, sędzia, ppor. AK, działacz
konspiracyjnego Stronnictwa Demokratycznego
oraz Związku Wolnej Polski, ps. „Adamski”, „Ko-
wal”, „Kowalski”, „Sawicki”, więzień Auschwitz.
Adam Dobrowolski
Ur. 17.12.1903 w Nadbrzeziu (pow. tarnobrze-
ski) jako syn Mariana i Anastazji z d. Adamskiej.
Miał brata Anatola (1900–przed 1945), ppor. rez.
WP, zaginionego w niewoli niemieckiej. W 1922
ukończył III Gimnazjum Jana III Sobieskiego, a
w 1926 studia na Wydziale Prawa UJ. Był rów-
nież absolwentem Szkoły Nauk Politycznych przy
WPr UJ (1925) oraz Studium Spółdzielczego przy
Wydziale Rolniczym UJ. W 1926 powołano go do
84
T. III/z. 1
służby wojskowej, z której jednak został zwolnio-
ny z powodu wady wzroku. W l. 1926–1930 pra-
cował jako kandydat adwokacki i odbywał aplika-
cję sędziowską. Od 30.09.1930 był asesorem, a od
połowy listopada tr. – sędzią grodzkim w Nowym
Targu i w Krzeszowicach. W marcu 1931, przeciw-
stawiając się naciskom władz, żądających przepro-
wadzenia niezgodnej z prawem rewizji u przedsta-
wicieli opozycji, podał się do dymisji. W 1933 uzy-
skał doktorat prawa na UJ. Odbył następnie apli-
kację adwokacką i od 12.10.1934 prowadził prak-
tykę adwokacką w Krakowie. W latach 30. był se-
kretarzem Krakowskiej Kongregacji Kupieckiej,
od 1938 zasiadał w Radzie Miejskiej Krakowa.
W marcu 1938 został członkiem Rady Okręgowej
OZN Ziemi Krakowskiej, a w lutym 1939 – se-
kretarzem Koła Radnych miejskich OZN. W kon-
spiracji od grudnia 1939 był członkiem komendy
okręgowej Związku Odbudowy Rzeczypospolitej.
Pełnił funkcję szefa komórki opracowującej in-
formacje uzyskane z nasłuchu radiowego, jak po-
daje Kazimierz Ostrowski (zob.), kierował rów-
nież kolportażem wydawnictw ZOR. Aresztowa-
ny 1.05.1940 przez gestapo, był więziony kolejno:
przy ul. Montelupich, w Tarnowie, w Auschwitz-
-Birkenau (otrzymał nr obozowy 587). Zwolnio-
ny 14.06.1941, wrócił do Krakowa, zaczął praco-
wać jako radca prawny Krakowskiej Kongregacji
Kupieckiej. 28.01.1942 skreślono go z listy adwo-
katów. Ponownie został aresztowany przez Niem-
ców 20.06.1942 i uwięziony przy Montelupich. Po
zwolnieniu 20 listopada tr., wyjechał do Warszawy,
gdzie w lutym 1943 objął stanowisko wicedyrekto-
ra Wydziału Przemysłowego Zarządu Miejskiego.
Wrócił do działalności konspiracyjnej, obejmując
kierownictwo Referatu P 1 Podwydziału P (okre-
ślanego również kryptonimem C) Wydziału Infor-
macji BIP KG AK. Referat zajmował się działal-
nością ugrupowań politycznych, organizacji spo-
łeczno-politycznych oraz paramilitarnych Polski
Podziemnej, sporządzając miesięczne sprawozda-
nia na ten temat. Od 27.12.1943 pełnił obowiąz-
ki inspektora Inspektoratu Terenowego Wydzia-
łu Informacji BIP KG AK na Obszar Warszaw-
ski oraz Okręgi Warszawski, Radomsko-Kielecki
i Krakowski AK. Do jego obowiązków należało
utrzymywanie kontaktów z komendantami wymie-
nionych okręgów i szefami ich BIP, przybywający-
mi na odprawy do Komendy Głównej AK. Poli-
T. III/z. 1 Dobrowolski, Dobrowolski A. K.
tycznie współpracował ze Stronnictwem Demokra-
tycznym, m.in. w redagowaniu pisma „Nowe Dro-
gi”. Od 1944 działał w kierownictwie organizacji
Związek Wolnej Polski, w którą przekształcił się
Związek Odbudowy Rzeczypospolitej. Uczestni-
czył w Powstaniu Warszawskim, był dowódcą pla-
cówki informacyjno-radiowej „Kowal” BIP przy
ul. Siennej 34 w Śródmieściu, wydającej powiela-
ny dziennik „Wiadomości Powstańcze”, a po jej
zniszczeniu przez Niemców 1.09.1944 – pracow-
nikiem placówki „Anna”. 18.09.1944 mianowano
go na stopień podporucznika cz. w. Po kapitulacji
opuścił miasto z ludnością cywilną i przedostał się
do Krakowa. Natychmiast przystąpił tam do two-
rzenia struktur BIP – „zorganizował – mimo braku
oficjalnej zgody gen. «Niedźwiadka» [Okulickie-
go – M.G.] – wstępną sieć informacji politycznej,
gospodarczej i społecznej, komórki propagandy,
prasy, kolportażu, łączności” (Kazimierz Moczar-
ski). Po przybyciu do Krakowa szefa BIP Moczar-
skiego, objął funkcję jego zastępcy, którą pełnił do
chwili rozwiązania AK w styczniu 1945 (sam ujaw-
nił się przed Komisją Likwidacyjną b. AK Obsza-
ru Południowego w październiku 1945). Z inicja-
tywy Dobrowolskiego podjęto pracę m.in. nad bro-
szurą Bitwa o Warszawę, mającą na celu wyjaśnie-
nie przyczyn i uzasadnienie podjęcia decyzji o wy-
buchu Powstania Warszawskiego. Rękopis autor-
stwa Jerzego Schwakopfa na przełomie 1944 i 1945
przekazano Bolesławowi Srockiemu; następnie za-
ginął. W lutym 1945 D. zaczął praktykę adwokacką
w Krakowie, jednak już w kwietniu tr. przeniósł
się do Katowic, gdzie pracował jako radca prawny
w Wydziale Prawnym Centralnego Zarządu Prze-
mysłu Węglowego. Od sierpnia 1945 do kwietnia
1946 prowadził praktykę adwokacką w Opolu, a
następnie do chwili przejścia na emeryturę w 1978
– w Krakowie (z przerwą w l. 1951–1955, gdy pra-
cował jako radca prawny i dyrektor biura w Wo-
jewódzkim Związku Prywatnego Zrzeszenia Han-
dlu i Usług). W l. 1946–1949 należał do Związku
b. Więźniów Politycznych, m.in. pełnił funkcję wi-
ceprezesa Zarządu Okręgu Krakowskiego. Zmarł
9.04.1981 w Krakowie. Został odznaczony Krzy-
żem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi z Mie-
czami, Krzyżem Armii Krajowej, Medalem Woj-
ska. Był żonaty z Marią z d. Skwarczyńską, miał
córkę Barbarę (1932) i syna Jacka (1934).
Marek Gałęzowski
85
Archiwum Adama Bienia. Akta narodowościowe (1942–1944),
oprac. J. Brzeski, A. Roliński, Kraków 2001, s. 50, 232, 240;
C. Brzoza, Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918–
6 IX 1939, Kraków 1998, s. 361, 385, 424; T. Gąsiorowski, Do-
browolski Adam, (w:) Małopolski słownik biograficzny uczest-
ników działań niepodległościowych 1939–1956, t. 1, Kraków
1997, s. 50–52 (bibliografia); M. Komar, Władysław Barto-
szewski. Skąd pan jest? Wywiad rzeka, Warszawa 2006, s. 79–
81, 102, 122, 124, 125, 184 (błędnie podana data śmierci);
Księga Pamiątkowa III Gimnazjum, obecnie II Liceum im.
Króla Jana III Sobieskiego 1885–1985, Kraków 1984, s. 326;
Księga Pamięci. Transporty Polaków do KL Auschwitz z Kra-
kowa i innych miejscowości Polski południowej 1940–1944,
praca zbiorowa pod redakcją naukową F. Pipera i I. Strzele-
ckiej, Warszawa–Oświęcim 2002; G. Mazur, Biuro Informacji
i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939–1945, Warszawa 1987, ind.
(fot.); K. Moczarski, Zapiski, oprac. A. K. Kunert, Warszawa
1990, passim (błędna informacja, że był więziony po wojnie);
M. Ney-Krwawicz, Komenda Główna Armii Krajowej 1939–
1945, Warszawa 1990, s. 187, 189, 354, 382–384, 430; K. Os-
trowski, O udziale adwokatów krakowskich w powstaniu war-
szawskim, „Palestra” 1986, nr 5–6, s. 90; tenże, Udział adwo-
katów polskich w konspiracji wojskowej, „Palestra” 1983, nr
8, s. 40; Radlicki, Kapo odpowiedział – Auschwitz, s. 37, 93,
96, 164–165; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 299;
J. Rutkowska, Udział adwokatów w powstaniu warszawskim,
„Palestra” 1983, nr 8, s. 49, 50; Wielka Ilustrowana Encyklo-
pedia Powstania Warszawskiego, t. 5, Warszawa 2002, s. 134;
Z. Ziółek, Od okopów do barykad. Wspomnienia 1939–1944,
wyd. II, Warszawa 1976, s. 301.
Dobrowolski Adam Kazimierz (1879–
1958), adwokat w Brzozowie, burmistrz Brzozo-
wa, polityk, poseł na Sejm RP, więzień gestapo.
Adam Kazimierz Dobrowolski
Ur. 27.09.1879 w Sękowej w powiecie gorlickim
w rodzinie Stanisława i Marii z d. Kosturkiewicz.
Gimnazjum ukończył w Jaśle (1899), studia zaś na
 dobrowolski A. K., Dolińska
Wydziale Prawa UJ (1904). Po odbyciu aplikacji
adwokackiej i złożeniu egzaminów w 1913 otwo-
rzył kancelarię adwokacką w Brzozowie. Prowa-
dził ją z przerwami do śmierci. Od 1936 do wybu-
chu II wojny światowej był delegatem RA w Kra-
kowie na okręg SG w Brzozowie.
D. wykonywanie zawodu adwokata łączył z dzia-
łalnością polityczną i samorządową. Przed wybu-
chem pierwszej wojny światowej należał do Drużyn
Strzeleckich. Po opuszczeniu przez Rosjan Galicji
Wschodniej został sekretarzem Oddziału Naczel-
nego Komitetu Narodowego, a w 1918 prezesem
Komitetu Obywatelskiego. Od 1934 do wybuchu
wojny pełnił urząd burmistrza Brzozowa.
W l. 1924–1934 D. był prezesem Rady Nadzor-
czej Banku Spółdzielczego w Brzozowie, pełnił tak-
że funkcję przewodniczącego powiatowego komitetu
rozjemczego (1933–1936). Nadto D. przewodniczył
społecznie Towarzystwu Przyjaciół Związku Strzele-
ckiego, był wiceprezesem oddziału PCK, członkiem
zarządu oddziału Związku Strzeleckiego.
Od 1934 D. był też członkiem BBWR, ale w
1937 związał się z OZN, wchodząc w skład zarzą-
du miejscowego koła. Z list OZN wystartował do
Sejmu, uzyskując w 1938 mandat posła V kaden-
cji. Był członkiem klub OZN oraz komisji: praw-
niczej i zmiany ordynacji wyborczej.
Jesienią 1939 D. został aresztowany przez Niem-
ców i osadzony kolejno w więzieniu przy Montelu-
pich w Krakowie oraz w Wiśniczu. Zwolniony zo-
stał dopiero wiosną 1941.
Po zakończeniu okupacji D. wykonywał nadal
zawód adwokata – do 1952, kiedy to decyzją Wo-
jewódzkiej Komisji Weryfikacyjnej dla WIA został
skreślony z listy adwokatów, ze względu na przed-
wojenną działalność polityczną. Dopiero w 1957
Komisja Rehabilitacyjna ds. Adwokatury uchyliła
poprzednie rozstrzygnięcie, zezwalając D. na dal-
sze wykonywanie zawodu adwokata. Z przyzna-
nych uprawnień nie cieszył się jednak długo.
Odznaczony był Złotym Krzyżem Zasługi.
Zmarł w Brzozowie 21.07.1958. Od 1910 pozosta-
wał w związku małżeńskim z Jadwigą Niemczycką.
Tomasz J. Kotliński
AIA w Rzeszowie, Akta osobowe; Kto był kim w Drugiej Rze-
czypospolitej?, red. J. Majchrowski, Warszawa 1994; Posłowie
i senatorowie RP, t. I, s. 396; Sprawozdanie Rady Adwokackiej
i Sądu Dyscyplinarnego w Krakowie za czas od dnia 1 paździer-
nika 1937 do dnia 31 maja 1938, Kraków 1938.
86
T. III/z. 1
Dolińska Wanda (1911–2009), adwokat w
Lublinie, działaczka samorządowa, wybitna ad-
wokat cywilistka.
Wanda Dolińska
Ur. 28.09.1911 w Warszawie, jako córka Józefa
Wyszomirskiego i Kamilli z d. Filipowicz. Okres
I wojny światowej spędziła w Rosji. W 1920 ro-
dzice jej osiedlili się w Lublinie, gdzie – jak napi-
sała w życiorysie – „w r. 1928 otrzymała świade-
ctwo dojrzałości w gimnazjum Arciszowej”, czyli
w prywatnym Żeńskim Gimnazjum Wacławy Ar-
ciszowej. Dziś tradycję tej szkoły pielęgnuje IV
Liceum Ogólnokształcące im. Stefanii Sempo-
łowskiej w Lublinie. Niedługo potem wraz z ro-
dzicami zamieszkała w kamienicy przy ul. Cho-
pina 43, w której mieszkała do końca życia. Stu-
dia prawnicze w l. 1928–1932 odbyła na UW, uzy-
skując 25.10.1932 „dyplom i tytuł magistra praw”.
W 1934 poślubiła Bohdana Niedzielskiego, rów-
nież prawnika, urzędnika MSW. W tym też roku
rozpoczęła aplikację sądową w Warszawie, zakoń-
czoną egzaminem sędziowskim. Ze znajdującego
się w aktach osobowych świadectwa Komisji Eg-
zaminacyjnej przy SA w Warszawie z 31.05.1937
wynika, że Wanda Niedzielska zdała egzamin sę-
dziowski, a „ogólny wynik egzaminu oceniony zo-
stał przez Komisję stopniem celującym”.
W latach następnych poświęciła się wychowaniu
urodzonego w 1938 syna. W życiorysie datowanym
15.06.1945 napisała: „Mąż mój w sierpniu 1939 zo-
stał zmobilizowany jako oficer rezerwy i dotąd nie
wrócił – wiadomości o nim nie posiadam. Od 3. lat
przebywam w Lublinie i do wiosny b.r. pracowałam
T. III/z. 1 dolińska
w tutejszej cukrowni jako siła biurowa”. 13.06.1945
złożyła podanie o wpisanie na listę aplikantów ad-
wokackich IA w Lublinie. Do zawodu przygotowy-
wała się pod patronatem adw. Ludwika Zawadz-
kiego. Referencji udzielali jej adw. Lucjan Miket-
ta i prok. Czesław Skorupski.
25.07.1945 uchwałą Tymczasowego Zarządu IA
w Lublinie postanowiono wpisać petentkę na li-
stę aplikantów adwokackich pod wskazanym pa-
tronatem. Informacje o wpisie na listę adwokatów
i aplikantów podano, stosownie do ówczesnych za-
sad, w „Obwieszczeniu Samorządu Zawodów Wol-
nych”, ogłoszonym w „Monitorze Polskim Dzien-
niku Urzędowym RP”. Jak wynika ze znajdującego
się w aktach D. „Monitora Polskiego” z 11.04.1946,
ORA w Lublinie obwieściła, że o wpis na listę apli-
kantów, oprócz Wandy Niedzielskiej, ubiegał się
Witold Zimmer (Chełm), zaś o wpis na listę ad-
wokatów Leon Chmielewski, Jan Doroba, Wacław
Kobusiewicz, Mieczysław Makowski, Konstanty
Lisowski, Michał Zderkiewicz (Hrubieszów), Ste-
fan Denkowski (Iłża), Henryk Żebrowski (Busko-
-Zdrój), Zygmunt Sawnor (Zamość). Niegdyś waż-
ne nazwiska adwokackie.
28.11.1946 apl. adw. Niedzielska prosiła RA w
Lublinie o zezwolenie na zatrudnienie uboczne,
podnosząc, że „dochody z aplikacji adwokackiej nie
mogą wystarczyć na utrzymanie rodziny (syn 8-letni
i rodzice)”. ORA zgodziła się na dodatkowe zatrud-
nienie. Coś musiało się wydarzyć w życiu aplikantki,
skoro 26.04.1948 informowała ORA o wyjeździe z
Lublina, „osiedleniu się na prowincji” i pozostawa-
niu „w niemożności kontynuowania aplikacji adwo-
kackiej” i dlatego prosiła o „skreślenie mnie z listy
aplikantów adwokackich”. 25.05.1948, używając na-
zwiska drugiego męża – Dolińska, anulowała swo-
je podanie o skreślenie z listy i oświadczyła, że po-
wraca do Lublina oraz zamierza kontynuować apli-
kację i przystąpić do egzaminu. 15.11.1948 zwróci-
ła się do ORA o dopuszczenie do egzaminu adwo-
kackiego. Uchwałą z 22.11.1948 została dopuszczo-
na. Pracę egzaminacyjną z zakresu prawa cywilne-
go, polegającą na przygotowaniu „pozwu o uznanie
umowy za rozwiązaną i eksmisję”, komisja oceniała
jako dobrą, zaś za „wywód apelacji” karnej, dotyczą-
cej skazania za przestępstwo oszustwa, przygotowa-
ny w ramach egzaminu pisemnego z prawa karnego,
przyszła wybitna cywilistka otrzymała ocenę bardzo
dobrą. Komisja egzaminacyjna w składzie wicedzie-
87
kan Stanisław Estreich oraz członkowie SSA Stani-
sław Dziewulski i adwokaci – Stanisław Kalinowski,
Tytus Daszkiewicz-Bortnowski, Wacław Bartkowicz
i Tadeusz Grafczyński – uznała, że D. zdała egzamin
z wynikiem dobrym. Wraz z Wandą Dolińską zda-
wali wówczas Janina Lipcowa, Marian Derecki, Jan
Struski, Adolf Mastalarczuk.
15.01.1949 D. wpisana została na listę adwoka-
cką z siedzibą w Lublinie, a tydzień później zło-
żyła przed dziekanem Władysławem Korciakiem
rotę ślubowania. Nie rozpoczęła jednak samodziel-
nej praktyki. W zawiadomieniu z 19.04.1950 poin-
formowała ORA, że „własnej kancelarii adwoka-
ckiej nie posiadam i wolną praktyką się nie zajmu-
ję. Pracuję w kancelarii adw. Grymińskiego, sta-
łego zastępcy sądowego Prokuratorii Generalnej
oraz w przedsiębiorstwie państwowym «Centro-
san», gdzie zajmuję stanowisko radcy prawnego”.
Wedle ówczesnych (i obecnych) standardów nie
wykonywała zawodu adwokata. 25.06.1951 D. zo-
stała poddana weryfikacji, w wyniku której Woje-
wódzka Komisja Weryfikacyjna przy WIA w Lub-
linie „postanowiła utrzymać w mocy wpis na listę
adwokatów adw. Wandy Dolińskiej”.
W drugiej połowie 1953 rozpoczęła wykonywa-
nie zawodu adwokata w nowo powstałym zespole
adwokackim. Z odpisów uchwał zamieszczonych w
aktach wynika zaś, że od 11.04.1960 była zastępcą
kierownika ZA nr 6 w Lublinie.
W działalności samorządowej D. pełniła różne
funkcje: od 1957 była zastępcą rzecznika dyscypli-
narnego, od 1956 – członkiem (do 1989), a od 1959
do 1976 przewodniczącą Komisji Rewizyjnej WIA
w Lublinie.
W lutym 1972 D. wystąpiła z ZA nr 6 i złoży-
ła podanie o przyjęcie do ZA nr 2 w Lublinie.
30.06.1975 przeszła na emeryturę, postanawiając
jednocześnie wykonywać zawód adwokata w ZA
nr 2 w niepełnym wymiarze. W ten sposób zawód
wykonywała do 31.12.1983, gdy ostatecznie prze-
szła na emeryturę. Nie oznaczało to jednak całko-
witego zerwania z zawodem, a z działalnością sa-
morządową w szczególności, gdzie funkcje sprawo-
wała do końca lat 80.
Od drugiej połowy lat 80. aż do początku lat 90.
widywałem często Panią Mecenas Dolińską w bu-
dynku Sądu Rejonowego w Lublinie, a jeszcze częś-
ciej w ówczesnym Państwowym Biurze Notarialnym.
Wytrawna cywilistyka, znakomicie znająca się na za-
 Dolińska, Doliwa Śledziński
gadnieniach wieczystoksięgowych, którymi niewie-
lu adwokatów wtedy chciało się parać, społecznie
świadczyła pomoc prawną, zdaje się, że związkowi
emerytów lub innej organizacji. Jako aplikant, a na-
stępnie młody adwokat, nieraz korzystałem z rad
doświadczonej Pani Mecenas. Była szanowana i ce-
niona jako prawnik przez sędziów cywilistów, urzęd-
ników biura notarialnego, a następnie sądu wieczy-
stoksięgowego. Znana też była jej wiedza i doświad-
czenie w urzędach geodezyjnych i lokalowych.
W pamięci pozostaje filigranowa postać, ener-
gicznej, wydawało się, że ciągle śpieszącej się Pani
Mecenas Dolińskiej, osoby pełnej życia, błyskot-
liwej inteligencji i poczucia humoru. Miała wie-
le zainteresowań pozazawodowych, wśród których
była muzyka klasyczna. Widywana była na koncer-
tach w Filharmonii Lubelskiej. Pamiętam rozmo-
wę z Panią Mecenas po jednym z takich koncertów,
na którym grano Symfonię Praską D-dur Mozarta.
O muzyce Mozarta mówiła interesująco i z głębo-
kim znawstwem, podkreślając jednak, że dla niej
bywa zbyt liryczna, harmonijna, nadmiernie emo-
cjonalna i wyrafinowana. Jakkolwiek cechy te bywa-
ją rozumiane jako zalety, to jednak dla silnej i wy-
raźnie określonej osobowości adw. Dolińskiej nie
stanowiły tego, co było najbliższe jej sercu. Z roz-
mowy na temat Mozarta i innych klasyków wiedeń-
skich – Haydna i Beethovena, przeszła na kolejne
pokolenia wiedeńczyków – już bardzo jej współczes-
nych – Schoenberga, Berga i Weberna, rewolucjo-
nizujących muzykę XX wieku. Miała wtedy dobrze
po osiemdziesiątce, a z jej wypowiedzi wynikało, że
posiada wiedzę erudycyjną, przekazywaną bez em-
fazy, w sposób przyjazny, a nie epatujący rozległoś-
cią i finezją. Była osobą potrafiącą rozmawiać, a nie
jedynie wygłaszać przemówienia, co tak często, nie-
stety, występuje w środowisku adwokackim, w któ-
rym doświadczamy ponad miarę monologów, nie-
skorych do przekształcenia się w dialog, nawet w
sprawach jak najbardziej przyziemnych.
D. cechowała duża stanowczość, klarowne i sta-
bilne zasady, jasne i wykrystalizowane reguły po-
stępowania, rygorystycznie stosowane wobec sie-
bie, konsekwentnie zaś w stosunku do otoczenia.
W świetle pryncypiów, którymi się kierowała, oce-
na przyzwoitości czyjegoś postępowania nie mo-
głaby być formułowana w mętnych odcieniach
szarości. W poczuciu realności świata, trzeźwości
i konkretności ocen była nieoceniona. Prawda była
88
T. III/z. 1
dla niej najwyższą wartością, i w jej imię nie waha-
ła się nazywać rzeczy po imieniu. W jej wypowie-
dziach obecne było ewangeliczne przesłanie w du-
chu Mateuszowym – „Niech wasza mowa będzie:
tak – tak, nie – nie” (Mt 5, 37), jakkolwiek rodzić to
mogło bieżące komplikacje, zarzuty nadmiernego
pryncypializmu czy choćby traktowanie z pobłażli-
wym dystansem, jako osoby niedzisiejszej.
D. odznaczona została złotą odznaką „Adwo-
katura PRL”.
Zmarła 1.02.2009 w swoim mieszkaniu w Lubli-
nie. Spoczywa na Cmentarzu przy Lipowej. W mał-
żeństwie z Bohdanem Niedzielskim, zawartym w
1934, miała syna Jana (ur. 1938). Po raz drugi wy-
szła za mąż za Konstantego Dolińskiego w 1948, z
którym miała syna Tomasza (ur. 1951).
Piotr Sendecki
AIA w Lublinie, Akta osobowe; P. Sendecki, Adwokat Wan-
da Dolińska (1911–2009), „Palestra” 2009, nr 9–10, s. 337–
340; wspomnienia własne, relacje kolegów.
Doliwa Śledziński Jan (1901–1989),
adwokat w Warszawie, obrońca sądowy, prezes
Zrzeszenia Obrońców Sądowych RP, obrońca
Warszawy w 1939, powstaniec warszawski, zaan-
gażowany w pomoc Żydom z getta warszawskie-
go, prawdopodobny pomysłodawca zielonego ko-
loru w todze adwokackiej
Jan Doliwa Śledziński
Ur. 23.06.1901 w Lublinie w rodzinie cukiernika
Jakuba i Kunegundy z d. Krawiec. Maturę zdał eks-
ternistycznie w 1923 i w tymże roku podjął pracę w
T. III/z. 1 doliwa Śledziński
Polskiej Krajowej Kasie Pożyczkowej w Warszawie
(potem Bank Polski), gdzie do 1925 pracował jako
kasjer. Jednocześnie studiował na Wydziale Admini-
stracji Państwowej i Komunalnej w Szkole Nauk Po-
litycznych w Warszawie, którą ukończył w 1929. W l.
1925–1926 pracował w PKO, a od 1926 do 1929 jako
kasjer i kontroler w Banku Gospodarstwa Krajowe-
go w Warszawie. Następnie został kierownikiem „fir-
my handlowej w Gdyni” (tak podaje w życiorysie) i
na stanowisku tym pracował do 1931. W l. 1931–1932
był dyrektorem Powiatowej Kasy Chorych w Gosty-
ninie. Równolegle – w różnych terminach – przed
Komisją Egzaminacyjną przed Sądem Okręgowym
w Płocku zdawał egzaminy na obrońcę sądowego,
na komornika sądowego oraz na pisarza hipotecz-
nego. W 1932 mianowany został obrońcą sądowym
z siedzibą w Płocku. W następnym roku przeniósł się
na urząd komornika sądowego, którym był do 1938,
przy sądach grodzkich kolejno w Mińsku Mazowie-
ckim, Piasecznie i Otwocku. Jednocześnie studiował
prawo na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych USB
w Wilnie, a ukończył je w 1937.
W 1939, jako oficer rezerwy, został zmobilizo-
wany. Brał udział w obronie Warszawy w 1939. W
czasie okupacji był kierownikiem Biura Warszaw-
skiego Towarzystwa Handlowego „Komora” (War-
szawa, Al. Jerozolimskie 43). Był żołnierzem Pol-
skiej Armii Ludowej (PAL). Przez 3 dni brał udział
w Powstaniu Warszawskim, skierowany przez PAL,
do czasu otoczenia przez Niemców Alei Jerozo-
limskich przy hotelu „Polonia”. W czasie Powsta-
nia Warszawskiego używał pseudonimu „Doliwa”.
Zaangażowany był w pomoc Żydom warszawskim.
Jako wiceprezes ochotniczych straży pożarnych
(prezesem był adw. W. Grzankowski) zaangażo-
wał się w pomoc przy wyrabianiu fałszywych ken-
kart dla Żydów, współpracując przede wszystkim
z przełożonym adw. dr. Władysławem Grzankow-
ski, ps. „Prus” oraz z księżmi z kościoła Wszystkich
Świętych na placu Grzybowskim.
Po wkroczeniu Armii Czerwonej, w styczniu
1945, zgłosił się do służby wojskowej i do 1946
był komendantem Rejonowej Komendy Uzupeł-
nień (RKU) Poznań. Po odejściu z wojska praco-
wał jako kierownik biura dostaw Związku Wetera-
nów Powstań Śląskich.
W 1947 podjął praktykę jako obrońca sądo-
wy. Wkrótce został prezesem Zarządu Główne-
go Zrzeszenia Obrońców Sądowych RP w War-
89
szawie. Od 1948 był też kierownikiem Społecznej
Poradni Prawnej w Warszawie przy Al. Jerozolim-
skich 43 m. 17.
26.08.1950 – w związku z likwidacją korporacji
obrońców sądowych i włączeniem ich do adwoka-
tury, na mocy art. 119 ustawy o ustroju adwokatury
z 1950 – D.-Ś. skierował do ORA w Warszawie po-
danie z prośbą o wpis na listę adwokatów.
Minister Sprawiedliwości Tadeusz Rek, pis-
mem z 22.08.1950, na podstawie art. 3 pkt 2 de-
kretu z 22 stycznia 1946 (Dz.U. 1946, nr 4, poz.
33), zwolnił D.-Ś. z wymagań odbycia aplikacji
sądowej i adwokackiej oraz zezwolił na wpis na
listę adwokatów izby warszawskiej. Wpisany zo-
stał 24.08.1950, a ślubowanie adwokackie zło-
żył 7.09.1950. Praktykę wykonywał początkowo
w ZA nr 19 w Warszawie (do 25.02.1954), a na-
stępnie w ZA nr 24 (ul. Pięknej 43). Decyzją Mi-
nistra Sprawiedliwości z 27.01.1962 D.-Ś. został
tymczasowo zawieszony w wykonywaniu czynno-
ści zawodowych, ale 9.04.1962 MS uchylił włas-
ną decyzję o tymczasowym zawieszeniu, podzie-
lając motywy wniosku rzecznika dyscyplinarne-
go. Z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego z
dniem 31.07.1976 skreślony z rejestru ZA nr 24
(w związku z wykonaniem uchwały RA w War-
szawie z 13.05.1976 na podst. § 8 ust. 2 rozpo-
rządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28.12.1963
w sprawie ZA). Politycznie D.-Ś. związany był z
PPS, którego był członkiem do 1948. Po połącze-
niu z PPR wstąpił do PZPR.
Według relacji adw. Andrzeja Bąkowskiego to
D.-Ś. był autorem pomysłu koloru zielonego wy-
kończeń i żabotu togi adwokackiej i poprzez zna-
jomość w MS to on był inspiratorem rozporządze-
nia MS, wprowadzającego z dniem 1.04.1956 zmia-
nę w wyglądzie togi adwokackiej poprzez wprowa-
dzenie w miejsce dotychczasowego czarnego aksa-
mitu wypustki kołnierza i mankietów oraz żabotu
w kolorze ciemnej zieleni.
Wielokrotnie odznaczany, m.in.: Złotym Krzy-
żem Zasługi, Krzyżem Odrodzenia Polski, Orde-
rem Virtuti Militari, Medalem za Warszawę, Ślą-
skim Krzyżem Powstańczym, Krzyżem Walecz-
nych, Krzyżem Partyzantów.
D.-Ś. zmarł 21.01.1989 w Warszawie. Był dwu-
krotnie żonaty – z Marią Magdaleną Sikorską oraz
z Haliną [nazwiska rodowego nie ustalono]. Wy-
chowywał dwoje dzieci pozostałych po bracie i bra-
 doliwa Śledziński, Domański
towej: Krystynę (w 1950 – 16 lat) i Bohdana (w
1950 – 12 lat).
Adam Redzik
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. 2555; AŻIH. 301, nr
6010 9, Jan Doliwa-Śledziński, Warszawskie Getto Żydowskie
i Kościół Wszystkich Świętych na Placu Grzybowskim; T. Bed-
narczyk, Obowiązek silniejszy od śmierci: wspomnienia z lat
1939–1944 o polskiej pomocy dla Żydów w Warszawie, War-
szawa: KAW 1982; T. Grosse, Przeżyć! Obrona życia jako war-
tość podstawowa społeczności getta warszawskiego, Warsza-
wa: Wydawnictwo Trio 1998, s. 154; J. Grzesik, Zagłada Ży-
dów (1939–1945), wyd. III poprawione i poszerzone, Lublin
2011, Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury; Relacja adw.
Andrzeja Bąkowskiego.
Domański Ludwik (1877–1952), adwokat w
Warszawie i w Łodzi, członek KKRP, koreferent
projektu Kodeksu zobowiązań, działacz katolicki,
prezes NRA w l. 1935–1939, wykładowca WWP,
wykładowca UŁ.
Ludwik Domański
Ur. 24.07.1877 w Warszawie w rodzinie Ludwi-
ka i Aleksandry. W mieście rodzinnym ukończył
gimnazjum (1895), a następnie, w 1901, Wydział
Prawa rosyjskiego cesarskiego Uniwersytetu War-
szawskiego. W l. 1901–1903 odbył dwuletnią apli-
kację sądową w SO w Warszawie. W 1903 otrzymał
nominację na pomocnika adwokata przysięgłego.
Pracował i doskonalił się w tym czasie pod opieką
adwokatów Wincentego Lemańskiego i Celsa Fa-
bianiego. W 1906 uruchomił własną kancelarię ad-
wokacką specjalizującą się w sprawach cywilnych.
W czasie I wojny światowej D. nie został zmo-
90
T. III/z. 1
bilizowany. W 1915 jako radca prawny Kolei War-
szawsko-Wiedeńskiej został ewakuowany wraz z
ogromną liczbą urzędników (w tym kilku adwoka-
tów) do Moskwy, a następnie do Petersburga. Dzia-
łał w tym czasie w polskich organizacjach, w tym
niosących pomoc Polakom, szczególnie uchodź-
com z ziem Kongresówki. Po przewrocie bolszewi-
ckim z 11.1917 pracował w Komisji Likwidacyjnej.
Do Warszawy powrócił w czerwcu 1918, podejmując
wkrótce praktykę adwokacką oraz wykłady w Wol-
nej Wszechnicy Polskiej. Był bardzo dobrym mów-
cą. Szybko też zyskał sławę znakomitego cywilisty.
W 1919 powołany został w skład Wydziału Cy-
wilnego KKRP. Był koreferentem części projek-
tu Kodeksu zobowiązań z 1933 i autorem wielu
prac z zakresu prawa cywilnego, w tym znakomi-
tego opracowania: Instytucje kodeksu zobowiązań
(t. I–II, Warszawa 1936, 1939). Jako działacz kato-
licki występował przeciwko projektowi prawa mał-
żeńskiego przygotowanego w ramach KKRP przez
prof. Karola Lutostańskiego, np. książką O mał-
żeństwie. Lutostański w odpowiedzi wykazywał, że
w ogromnej części książka zawiera nieprawdziwe
informacje, a poza tym – mimo pozoru naukowo-
ści – nie ma wartości naukowej (szczególnie w Od-
prawie, Warszawa 1933).
Od 1920 D. był członkiem RA w Warszawie, a
od 1924 członkiem NRA. W l. 1927–1928 i 1930–
1931 był wiceprezesem NRA, a w l. 1929–1930
skarbnikiem NRA. W 1931 skrytykował rządowy
projekt ustawy o ustroju adwokatury – na łamach
„Palestry” (w specjalnym zeszycie nr 9–10/1931).
W 1932 został powołany przez Prezydenta RP w
skład pierwszej NRA – po wejściu w życie rozpo-
rządzenia Prezydenta o ujednoliceniu ustroju ad-
wokatury w Polsce; był członkiem Wydziału Wyko-
nawczego NRA (1932–1935). W grudniu 1935 wy-
brany został prezesem NRA (podczas pierwszych
wyborów pod rządami regulacji z 1932). Po wejściu
w życie ustawy Prawo o ustroju adwokatury z 1938,
w czerwcu 1938, ponownie stanął na czele NRA i
prezesem pozostał do wojny. W strukturach samo-
rządu adwokackiego był też członkiem komisji eg-
zaminacyjnych dla aplikantów oraz głosił wykłady
dla aplikantów. D. był też działaczem ZAP – wziął
udział w Zjeździe ZAP, który odbył się w dniach 8–
9.05.1937 w Warszawie i podczas którego przyjęto
tzw. antysemickie uchwały (próbował łagodzić ton
niektórych wypowiedzi).
T. III/z. 1 Domański, Drabich

NRA rozwiązana została przez władze okupa- Ur. 15.03.1901 w Warszawie, syn Romana (1867–
cyjne 14.12.1939. W styczniu 1940 D. wszedł w 1928), rzeźnika i właściciela kamienicy, oraz Apo-
skład Rady Przybocznej (beiratu) powołanej przy lonii z Dutkowskich (1870–1940). Ze strony ojca
komisarycznym zarządzie warszawskiej adwoka- pochodził z rodziny mieszczańskiej, od począt-
tury. W 1940 opowiedział się przeciwko skreśle- ku XIX w. osiadłej w Warszawie, przez matkę zaś
niu z list adwokackich adwokatów narodowości ży- był blisko spokrewniony z kręgiem ogrodników z
dowskiej i pochodzenia żydowskiego, jako jeden z Woli: Grabowskich, Kaszyńskich, Rząców, Szcze-
tzw. „czternastu sprawiedliwych” (członków bei- cińskich, Zajkowskich.
ratu było 15). 17.04.1940 wraz z innymi adwoka-
tami został aresztowany przez gestapo i osadzo-
ny na Pawiaku. Zwolniony został 21.05.1940. Nie
mogąc prowadzić praktyki adwokackiej, pracował
w kancelarii notarialnej. W czasie Powstania War-
szawskiego przebywał w Warszawie. Miasto opuś-
cił z ludnością cywilną.
Po wojnie wyjechał do Łodzi, gdzie otworzył
kancelarię i podjął wykłady z prawa cywilnego na
Wydziale Prawa nowo utworzonego UŁ. W 1950,
decyzją polityczną motywowaną przedwojenną
działalnością D. został usunięty z UŁ, co bardzo
przeżył. W 1950 powrócił do Warszawy.
Zmarł 2.10.1952 w Warszawie. Pochowany zo-
stał na cmentarzu Powązkowskim. Żonaty z Ha- Józef Longin Drabich
liną z Choynowskich (zm. 28.02.1944). Mieli cór-
kę Marię Danutą Hałacińską (1905–1988), adwo-
kat w Warszawie. Od 1910 uczył się w Szkole Handlowej Zgro-
Adam Redzik madzenia Kupców w Warszawie, a od 1916 w jej
nowo utworzonym wydziale gimnazjalnym. W 1919
AIA w Warszawie, Akta osobowe; Adwokaci polscy Ojczyź-
nie, red. S. Mikke, A. Redzik, Warszawa 2008, wyd. 2, War- zdał maturę i rozpoczął studia na Wydziale Prawa
szawa 2011, s. 72–73; K. Baranowski, Początki Łodzi akade- UW. Wstąpił ochotniczo do WP 16.07.1920 i wziął
mickiej, Łódź 1993, s. 193; Cmentarz Powązkowski w Warsza- udział w wojnie z bolszewikami w szeregach Bao-
wie, Warszawa: KAW 1984, s. 142; L. Górnicki, Prawo cy- nu Zapasowego 36. pp Legii Akademickiej; urlo-
wilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Pol-
skiej w latach 1919-1939, Wrocław 2000; Z. Krzemiński, Ad- powany bezterminowo 2.11.tr.
wokat Ludwik Domański, „Palestra” 1982, nr 4–5, s. 51–54; W czasie studiów D. był członkiem Towarzystwa
Z. Krzemiński, Sławni warszawscy adwokaci, Kraków: Za- „Bratnia Pomoc” Studentów UW oraz Korporacji
kamycze 2000, s. 133–147; S. Krzywoszewski, Długie życie: Akademickiej „Aquilonia”, a w 1926 pierwszym se-
wspomnienia, Tom 2, Biblioteka Polska 1947, s. 283; K. Pol,
Ludwik Domański (w serii: Leksykon prawników polskich), kretarzem jej Związku Filistrów. W ostatnich la-
„Rzeczpospolita” 1999, nr 170, s. C3; Redzik, Prawo prywat- tach nauki pracował w Polskim Banku Przemysło-
ne na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwo- wym. Po ukończeniu studiów w 1924 odbywał apli-
wie, Warszawa: C.H. Beck 2009, s. 110, 147, 179, 233–234,
kację sądową, a następnie, od kwietnia 1927, apli-
236, 239, 271, 320; Redzik, Zarys, s. 42, 48, 55–57, 82–84, 132,
133, 173–174; Milewski, Redzik, Themis i Pheme, s. 213–216, kację adwokacką. Uprawnienia do wykonywania
222–223, 258, 261, 337, 358, 361, 382, 383, 424, 425, 470, 479, zawodu adwokata uzyskał w 1930 i w tymże roku,
512, 546, 551; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 173, po zdaniu egzaminu adwokackiego, został wpisa-
195, 197–199, 221, 239, 267, 275, 276; [życiorys] „Tygodnik
ny na listę adwokatów IA w Warszawie. Kancela-
Powszechny” 1952, nr 44.
rię prowadził w swoim domu rodzinnym przy ul.
Wolskiej 107, gdzie mieszkał i pracował do sierp-
Drabich Józef Longin, (1901–1972), ps. „Ci- nia 1944.
bor”, adwokat w Warszawie, działacz społeczny i D. aktywnie działał w Towarzystwie Przyjaciół
polityczny. Woli, pełniąc funkcje: sekretarza zarządu (1927–

91
 drabich
1928), radcy prawnego zarządu (1932–1933), człon-
ka komisji własności nieruchomej (1936–1937) i
członka komisji technicznej (1937–1938). Inicjował
różne przedsięwzięcia i w nich uczestniczył m.in. w
organizacji obchodów stulecia powstania listopado-
wego, opiece nad mogiłą powstańczą na Reducie
Wolskiej, urządzeniu w 1934 parku im. gen. Józe-
fa Sowińskiego, modernizacji nawierzchni wolskich
ulic oraz budowie wodociągów i kanalizacji.
D. był czynny w ruchu ludowym. Od 1926 należał
do PSL „Piast”. Po zjednoczeniu z PSL „Wyzwo-
lenie” zasiadał we władzach Stronnictwa Ludowe-
go jako członek (1931–1934) i wiceprezes (1934)
Głównej Komisji Rewizyjnej, wiceprezes Zarządu
Wojewódzkiego SL w Warszawie (1931–1938), wi-
ceprezes Zarządu Powiatowego SL w Mińsku Ma-
zowieckim (1936–1937). Występował jako obroń-
ca oskarżonych w procesach o udział w strajkach
chłopskich. Sprzeciwiał się jednak radykalnym wy-
stąpieniom przeciw rządom sanacyjnym i starał się
zapobiegać przenikaniu do Stronnictwa Ludowe-
go idei komunistycznych. Na początku 1935, dzięki
znajomościom z okresu studiów, nawiązał – za wie-
dzą Wincentego Witosa i Macieja Rataja – kontak-
ty z przywódcami Ruchu Narodowo-Radykalnego
(tzw. „Falangi”): Bolesławem Piaseckim, Jerzym
Hagmajerem i Władysławem Chackiewiczem.
Celem rozmów miało być rozwinięcie współpracy
między Kołem Akademickiej Młodzieży Ludowej
a narodowcami, jednak oba środowiska studenckie
nie znalazły wspólnego języka.
Podczas II wojny światowej D. działał pod pseud.
„Cibor” w konspiracyjnym Stronnictwie Ludowym
„Roch” na terenie Warszawy. Uczestniczył w pra-
cach podziemnej Komisji Administracyjno-Samo-
rządowej Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludo-
wego; współpracował też z Departamentem Spra-
wiedliwości Delegatury Rządu RP na Kraj.
Z rzezi Woli 4.08.1944 D. uratował się, ucieka-
jąc wraz z niespełna trzyletnim synem z miejsca
masowej egzekucji ludności cywilnej, w której zgi-
nęło wielu jego bliskich i sąsiadów.
Od 1945 kontynuował jawną działalność po-
lityczną jako jeden z głównych organizatorów
Stronnictwa Ludowego, a od 1948 prezes Sto-
łecznego Zarządu, następnie członek Rady Na-
czelnej (1946–1949) i przewodniczący Główne-
go Sądu Partyjnego (1946–1948). D. był też rad-
cą prawnym Zarządu Miejskiego m.st. Warszawy
92
T. III/z. 1
(1945–1950) i Prezydium Wojewódzkiej Rady Na-
rodowej w Warszawie (1950–1957). Później praco-
wał w Warszawskim Przedsiębiorstwie Geodezyj-
nym (1958–1962), Wydawnictwie „Prasa Zjedno-
czonego Stronnictwa Ludowego” i Zakładzie Hi-
storii Ruchu Ludowego przy Naczelnym Komite-
cie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (1965–
1967), w którego archiwum złożył maszynopis swo-
ich wspomnień.
Zmarł 2.11.1972 w Warszawie. Pochowany zo-
stał w grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkow-
skim.
Był trzykrotnie żonaty: z Marią Walerią z Kra-
jewskich (1903–ok. 1930), następnie z Marianną z
Traczyńskich (1903–1944), z którą miał syna Mi-
chała (1941–1993), wreszcie z Wandą z Adkow-
skich (1923–1997), z którą miał córkę Małgorza-
tę, zamężną Zamoyską (ur. 1948). Jego bratem
był Stanisław Drabich (1907–1943), zamordowany
przez Niemców za ukrywanie Żydów i w 2013 od-
znaczony pośmiertnie tytułem Sprawiedliwy wśród
Narodów Świata.
Aleksander Kopiński
Arch. Archidiec. Warsz., Księgi metrykalne parafii rzymsko-
katol. Wszystkich Świętych w Warszawie, sygn. 144, k. 148v,
nr 591 (akt ur. D.); Arch. Uniw. Warsz., sygn. RP 5381: akta
studenckie D. (tamże fot. D.); Archiwum i Muzeum Polskich
Korporacji Akademickich http://www.archiwumkorporacyj-
ne.pl/index.php/muzeum-korporacyjne/warszawa/k-aquilo-
nia (dostęp 28.07.2013); „Dziennik Urzędowy Ministerstwa
Sprawiedliwości”, nr 5 z 1 marca 1927 r., s. 77; nr 9 z 1 maja
1927 r., s. 203; Lista adwokatów okręgu Sądu apelacyjnego w
Warszawie (okręg Izby Adwokackiej Warszawskiej) na dzień
15 grudnia 1938 r., Warszawa 1938, s. 12; Kalendarz informa-
tor sądowy na r. 1938, oprac. J. Kirkiczenko, M. Kraczkie-
wicz, A. Rudzisz, Warszawa 1938, s. 366; L. Kłos, Stanisław
Kasperlik i jego działalność na ziemi mińskiej, „Rocznik Miń-
sko-Mazowiecki” 2008, z. 16, s. 163; A. Kopiński, Marian i
Stasio. Żywoty przez parę chwil równoległe, „Rzeczpospolita”,
26–27 kwietnia 2014; Książka informacyjno-adresowa „Cała
W.” 1930, Warszawa 1930, dział X, s. 7; P. Popiel, Ruch lud. i
ludowcy w powiecie Mińsk Maz., „Rocznik Mińsko-Mazowie-
cki” 2006, z. 14, s. 32; S. Rudnicki, Obóz Narod.-Radykalny.
Geneza i działalność, Warszawa 1985, s. 311; Słownik biogra-
ficzny działaczy ruchu lud., Warszawa 1989, s. 94; Spis abo-
nentów warsz. sieci telefonów Pol. Akcyjnej Spółki Telefonicz-
nej i rządowej warsz. sieci okręgowej. R. 1938/1939, Warsza-
wa 1938, s. 69; Stanisław Mikołajczyk w dokumentach apara-
tu bezpieczeństwa, Łódź–Warszawa 2010, t. 2, s. 816; W. Wi-
tos, Moja tułaczka, Warszawa 1967, s. 175; Warsz. Przedsię-
biorstwo Geodezyjne. Monografia 1950–2000, Warszawa 2000,
s. 170; Warsz. Przedsiębiorstwo Geodezyjne SA. Monografia
2000–2010, Warszawa 2010, s. 164; Wola ongi i dziś. Praca
zbiorowa wydana z racji 20-lecia działalności Tow. Przyjaciół
Woli w W., Warszawa 1938.
T. III/z. 1 drzewiecki, Dzięcioł
Drzewicki Jan (1889–1977), adwokat w
Przemyślu i Rzeszowie, członek RA w Rzeszowie,
działacz samorządu zawodowego.
Jan Drzewicki
Ur. 20.10.1889 w Przemyślu. Tam też ukoń-
czył szkołę ludową oraz gimnazjum klasyczne.
W 1908 rozpoczął studia na Wydziale Prawa UJK
we Lwowie. W okresie studiów dla zdobycia środ-
ków utrzymania pracował jako mandant w kance-
larii adwokackiej. Po ukończeniu studiów w 1913
został wpisany na listę kandydatów adwokackich
IA w Przemyślu. Ze względu na wybuch wojny eg-
zaminy adwokackie złożył dopiero w 1925. W cza-
sie wojny pełnił służbę w piechocie armii austria-
ckiej. Być może walczył też w Legionach Polskich.
Po wpisie na listę adwokatów wykonywał zawód w
Przemyślu nieprzerwanie do lat 60. D. specjalizo-
wał się w sprawach cywilnych.
Praktykę adwokacką łączył D. z działalnością w
samorządzie zawodowym. Był członkiem Rady Dy-
scyplinarnej IA w Przemyślu, zaś po likwidacji tej
Izby został w 1935 wybrany wiceprezesem Sądu
Dyscyplinarnego IA we Lwowie. Po utworzeniu
IA w Rzeszowie był członkiem jej RA. Przez pe-
wien okres prowadził także szkolenia aplikantów.
Zapisał się w historii adwokatury jako wybitny cy-
wilista oraz osoba niezwykle oddana adwokaturze
przemyskiej, której przedwojenne tradycje kulty-
wował także po 1945.
D. zmarł 25.07.1977 w Przemyślu. Spoczywa na
Cmentarzu Głównym w Przemyślu.
Żona D. miała na imię Ernestyna (1893–1970).
Tomasz J. Kotliński
93
AIA w Rzeszowie, Akta osobowe; M. Cincio, Przemyska Izba
Adwokatów, „Palestra” 1971, nr 9; Sprawozdanie Wydziału Izby
Adwokatów w Przemyślu za rok 1931, Przemyśl 1932; Wyniki
wyborów w Izbach Adwokackich, „Nowa Palestra” 1935, nr 9–
10. Fotografia prawdopodobna (jako legionisty IV Brygady).
DZIĘCIOŁ Alfons (1897-1973), adwokat w Ka-
towicach, uczestnik powstania wielkopolskiego,
ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej.
Ur. 7.03.1897 w Bierzglinie (powiat wrzesiński)
w rodzinie Jana (zm. 1935), nauczyciela, kierow-
nika szkoły ludowej w Górze koło Śremu, i Broni-
sławy Müller. Ukończył Szkołę Ludową w Górze,
a następnie gimnazjum humanistyczne w Śremie
(1917). W czasie nauki gimnazjalnej należał do To-
warzystwa im. Tomasza Zana.
W 1917 rozpoczął studia prawnicze na Uniwer-
sytecie Wrocławskim, ale przerwał je po dwóch se-
mestrach i przeniósł się do Poznania, gdzie ukoń-
czył prawo na nowo utworzonym uniwersytecie
(1922).
Alfons Dzięcioł
W czasie I wojny światowej został powołany do
niemieckiej armii, w której służył do wybuchu po-
wstania wielkopolskiego, kiedy to przyłączył się do
powstańców i walczył o wyzwolenie Śremu, a na-
stępnie wysłany na front w okolice Leszna. Pełnił
funkcję adiutanta dowódcy odcinka „Pawłowice”,
a następnie I baonu 6. Pułku Strzelców Wielkopol-
skich. W czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920
walczył jako ochotnik w 60. Pułku Piechoty Wiel-
kopolskiej w randze podporucznika. Walczył też w
dwóch powstaniach śląskich.
 Dzięcioł, dzięciołowski
Po ukończeniu studiów został aplikantem ad-
wokackim w okręgu SA w Katowicach. Egzamin
adwokacki zdał przed komisją SA w Poznaniu
31.01.1925. Decyzją MS z 1.03.1925 D. wpisany zo-
stał na listę adwokatów IA w Katowicach z siedzi-
bą w Katowicach. Kancelarię prowadził do wrześ-
nia 1939 przy ul. Kościuszki 2, wspólnie z kuzynem
Edmundem Kaźmierczakiem (zm. 1958).
Od początku lat trzydziestych D. był aktywny
w samorządzie adwokackim. W 1932 został człon-
kiem RA, a w latach 1937–1939 był jej wicedzieka-
nem. W 1936 wydał opracowany wspólnie z adw.
Kaźmierczakiem komentarz do śląskiej ustawy o
ochronie lokatorów.
W sierpniu 1939 został zmobilizowany. W czasie
wojny obronnej przedostał się z oddziałem do Rumu-
nii, gdzie został internowany. W 1940 opuścił Rumu-
nię i przez Włochy kierował się do Francji w celu do-
łączenia do tworzonej tam armii polskiej. Malaria,
której nabawił się w czasie tułaczki, spowodowała,
że trafił do włoskiego szpitala. Wkrótce aresztowany
przez gestapo trafił do jednego z obozów na terenie
Włoch. Na wolność wyszedł w 1944, po wyzwoleniu
owego obozu przez wojska alianckie. Dołączył wów-
czas do II Korpusu Polskiego gen. Władysława An-
dersa. Brał udział w bitwie pod Monte Cassino. W
czasie tej bitwy i kolejnych bitew był dwukrotnie ran-
ny. Mianowany przez gen. Andersa szefem specjal-
nej komórki decydującej o przyjęciu w skład Korpusu
Ślązaków wcielonych wcześniej do Wermachtu.
Do kraju wrócił w grudniu 1946, a od 1947
wznowił praktykę adwokacką w kancelarii przy
Kościuszki, wspólnie z adw. Kaźmierczakiem. W
1948 aresztowany wraz z 40 adwokatami. Wkrótce
wyszedł na wolność i nadal wykonywał zawód. Od
1951 zawód wykonywał w ZA nr 3, który miał sie-
dzibę w jego dawnej kancelarii przy ul. Kościusz-
ki. W l. 1956–1961 był członkiem Komisji Dyscy-
plinarnej IA w Katowicach. Zawód wykonywał do
1967, kiedy to przeszedł na emeryturę.
D. był zapalonym turystą, miłośnikiem gór i do
ostatnich lat życia narciarzem, był też współzało-
życielem oddziału PTT w Katowicach. Za działal-
ność wojskową, samorządową i społeczną odzna-
czony m.in.: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odro-
dzenia Polski (1957), Krzyżem Walecznych (1919),
Medalem Niepodległości (1928), Wielkopolskim
Krzyżem Powstańczym (1920) i Śląskim Krzyżem
Powstańczym (1924).
94
T. III/z. 1
Zmarł 26.02.1973 w Katowicach. Spoczywa na
cmentarzu przy ul. Sienkiewicza. W małżeństwie z
Aleksandrą z d. Dudzińską, zawartym w 1933, miał
syna Andrzeja (ur. 1934), adwokata, oraz bliźnię-
ta: córkę Annę, lekarza i syna Jana, inżyniera rol-
nika (ur. 1939)
Janusz Kanimir
J. Polewka, Początki i rozwój adwokatury polskiej na Górnym
Śląsku, Katowice 2005; B. Polak, Powstańcy Wielkopolscy.
Biogramy uczestników powstania wielkopolskiego 1918/1919,
T. III, Poznań 2005, s. 59-60. Informacje syna adw. Andrze-
ja Dzięcioła.
Dzięciołowski Włodzimierz (1906–
1979), adwokat w Lesznie, dr praw, publicysta,
autor wspomnień.
Ur. 5.05.1906 we wsi Szewce k. Grodziska
Wielkopolskiego w rodzinie Tomasza (rzemieślni-
ka) i Antoniny z d. Zielonackiej. W l. 1912–1917
uczęszczał do szkoły powszechnej we wsi Szewce,
w l. 1917–1920 uczył się w progimnazjum w Gro-
dzisku Wielkopolskim, zaś w l. 1920–1925 w Pań-
stwowym Gimnazjum im. Karola Marcinkowskie-
go w Poznaniu, które ukończył w 1925. Po maturze
rozpoczął studia prawnicze na Wydziale Prawno-
-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego, któ-
Włodzimierz Dzięciołowski
re ukończył w 1930, uzyskując dyplom magistra
praw. W tr. rozpoczął aplikację sądową w Gnieź-
nie i w 1932 został mianowany asesorem sądowym
w okręgu SA w Poznaniu. Pełnił funkcję sędziego
w sądach grodzkich w Żninie, Śmiglu i w Zbąszy-
T. III/z. 1 dzięciołowski
niu, gdzie w marcu 1934 otrzymał nominację na sę-
dziego grodzkiego.
W marcu 1937 przeszedł do adwokatury i rozpo-
czął praktykę adwokacką w Lesznie, którą prowa-
dził aż do wybuchu II wojny światowej. Już przed
wojną publikował artykuły na tematy prawnicze w
czasopismach branżowych, m.in., Glosa do k.p.c.
Jak rozumieć słowa „adwokat” i „sędzia” użyte w art.
87 k.p.c. („Głos Sądownictwa” 1935, nr 5, s. 377–
378); Rola sądu opiekuńczego w odniesieniu do sta-
nowiska i uprawnień dzieci nieślubnych („Głos Są-
downictwa” 1936, nr 6, s. 464–466); Uwagi do ar-
tykułu „O reformę biura podań” („Głos Sądowni-
ctwa” 1937, nr 10, s. 802–804). W tym czasie zdą-
żył jeszcze napisać pracę doktorską na temat: Do-
wód z przesłuchania stron i granice jego dopuszczal-
ności, której tekst uległ zniszczeniu w drukarni po
wkroczeniu Niemców do Leszna. Pracę tę jednak
odtworzył i uzupełnił, a następnie obronił na Uni-
wersytecie Poznańskim we wrześniu 1945.
Po wybuchu II wojny światowej D. został wraz z
rodziną wysiedlony do Tomaszowa Mazowieckiego,
gdzie pracował jako adwokat przy tamtejszym Są-
dzie Grodzkim. We wspomnieniach pośmiertnych
podkreślono, że w okresie tym dobrze służył miesz-
kańcom miasta, w którym spędził okres wojenny.
Po wyzwoleniu Leszna spod niemieckiej okupacji,
w lutym 1945, D. powrócił do tego miasta i wzno-
wił praktykę adwokacką. Jednocześnie został po-
wołany na obrońcę wojskowego. Brał udział, jako
obrońca, w procesie młodzieży gimnazjalnej z Ra-
wicza, oskarżonej o udział w konspiracji. Kiedy w
1949 zorganizowano w Lesznie spotkanie z arcybi-
skupem poznańskim Walentym Dymkiem, to właś-
nie D. powierzono zabranie głosu w imieniu inteli-
gencji katolickiej. W swym wystąpieniu podkreślił
doniosłe znaczenie wartości moralnych chrześcijań-
stwa oraz roli Kościoła katolickiego w życiu naro-
du. Z uwagi na swoje przekonania i aktywność spo-
łeczną został zmuszony do tzw. przeniesienia się na
radcostwa prawne, które wykonywał w Szczecinie,
a następnie w Szprotawie. Po 3 latach, w listopa-
dzie 1952, wznowił praktykę adwokacką w ZA nr 1
w Lesznie. Na emeryturę przeszedł w 1977.
Przed wojną D. działał w Towarzystwie Gimna-
stycznym „Sokół”. Od 1945 był członkiem Stron-
95
nictwa Demokratycznego, a w 1946 brał nawet
udział, jako delegat, w Kongresie Stronnictwa De-
mokratycznego. Po 1949 całkowicie wycofał się z
działalności politycznej. Również w okresie powo-
jennym pisał artykuły zarówno o charakterze na-
ukowym, jak i uprawiał publicystykę prawniczą, na
łamach „Palestry” opublikował: Z praktyki sądo-
wej w procesach o ustalenie ojcostwa (1959, nr 1,
s. 67–72); Kilka uwag nad projektem k.p.c. (1960,
nr 12, s. 5–13); Z problematyki służebności grun-
towych (1964, nr 1, s. 8–15); Problemy socjologicz-
ne w postępowaniu sądowym (1966, nr 5, s. 67–76);
Dowód z dokumentu w aspekcie socjologicznym na
tle praktyki sądowej (1967, nr 5, s. 67–73); Socjo-
logia prawa w praktyce sądowej (1968, nr 3, s. 21–
31); Przesłuchanie stron w sporach majątkowych
osób fizycznych (1970, nr 6, s. 19–28). Pozostawił
wspomnienia (w posiadaniu rodziny) oraz reflek-
syjny pamiętnik dotyczący okresu okupacji, który
przekazał OBA przy NRA. Wypada odnotować,
że D. amatorsko zajmował się malarstwem. Wysta-
wił swoje prace na Ogólnopolskiej Wystawie Prac
Adwokatów Plastyków.
Zawód adwokata D. wykonywał do 30.04.1977,
w ostatnich latach, z powodu wieku emerytalne-
go, za zgodą NRA.
Zmarł 8.01.1979 w Poznaniu. Pochowany zo-
stał 11.01.1979 na cmentarzu parafialnym przy ul.
Kąkolewskiej w Lesznie. Związek małżeński za-
warł 14.06.1933 w Poznaniu z Marią z d. Koźlicką.
Małżeństwo miało dzieci: Stanisława (ur. 1934),
dr. historii, Marię (ur. 1939), mgr inż. budowni-
ctwa wodnego i Hannę (ur. 1945), mgr inż. ogrod-
nictwa.
Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak
S. Dzięciołowski, Dzięciołowski Włodzimierz (1906–1979),
(w:) Słownik biograficzny Leszna, pod red. B. Głowinkowskiej
i A. Koniora, Leszno 2004, s. 82–84; P. Jóźwiak, Przyczynek
do rozważań na historią leszczyńskiej adwokatury, (w:) Por-
tret zbiorowy leszczyńskiej adwokatury, pod red. P. Jóźwiaka,
G. Jurkiewicza, M. Logi, Leszno 2013, s. 26–29; K. Krasow-
ski, Wydział Prawno-Ekonomiczny Uniwersytetu Poznańskie-
go w l. 1919–1939, Poznań 2006, s. 350; Sprawozdanie Dyrek-
cji Państwowego Gimnazjum im. Karola Marcinkowskiego w
Poznaniu za 1-sze dziesięciolecie zakładu w niepodległej i wol-
nej ojczyźnie (1919–1929), Poznań 1930, s. 67; Z. Szurkow-
ski, Adwokat dr Włodzimierz Dzięciołowski 1906–1979, „Pa-
lestra” 1979, nr 10, s. 72–73.
 E
Edigey Jerzy (1912–1983) zob. Korycki
Jerzy
EICHSTAEDT JÓZEF ZBISŁAW (1917–
1984), adwokat w Bydgoszczy, żołnierz Września
1939, oficer AK, ps. „Jacek”, „Mikros”, więzień
polityczny w obozie w Stutthofie, major WP, pod-
prokurator, wiceprokurator Wojskowej Prokura-
tury Okręgowej w Bydgoszczy.
Urodzony 31.01.1917 w Bydgoszczy. Syn Leo-
na, organisty, później sekretarza szkolnego, i Ja-
dwigi z d. Lackner. Po ukończeniu 4 klas Szko-
ły Ćwiczeń przy Seminarium Nauczycielskim w
Bydgoszczy uczęszczał do renomowanego Gim-
nazjum Klasycznego, w którym w maju 1936 zło-
żył egzamin dojrzałości. Bezpośrednio po matu-
rze odbył roczną służbę wojskową w Szkole Pod-
chorążych Rezerwy Piechoty w Bydgoszczy. W l.
1938 i 1939 powoływany był na 6-tygodniowe ćwi-
czenia rezerwy, ostatnio jako sierżant podchorą-
ży. Od października 1937 do chwili mobilizacji
do wojska (24.08.1939) pracował jako praktykant
II kategorii w Zarządzie Miejskim w Bydgoszczy,
przechodząc kolejno poszczególne działy w ad-
ministracji samorządowej. W kampanii wrześ-
niowej walczył jako dowódca plutonu w 61. Puł-
ku Piechoty, dochodząc do Warszawy. Był dwu-
krotnie ranny.
Po kapitulacji stolicy zdołał wrócić do okupo-
wanej przez Niemców Bydgoszczy. Od listopa-
da 1939 do kwietnia 1940 pracował przymusowo
przy odgruzowywaniu miasta oraz naprawie dróg.
Od maja do listopada 1940 pracował jako robot-
nik w firmie Polensky & Zollner (budowa kana-
łu), a następnie w okresie 11.1940–09.1941 rów-
nież jako robotnik w Niemieckim Urzędzie Za-
opatrzenia. Od października 1941 do marca 1944
był robotnikiem i magazynierem w fabryce karto-
nów. Mimo nacisków nie przyjął niemieckiej li-
sty narodowej.
Jesienią 1943 „za przyczyną” Stanisława Nowi-
ckiego wstąpił do AK w Bydgoszczy, przybiera-
jąc pseudonimy „Jacek” i „Mikros”. „Treścią mej
pracy konspiracyjnej – przyznawał skromnie – było
zbieranie informacji o nastrojach wśród Niemców,
o przemarszach wojsk hitlerowskich itp.”. W rze-
czywistości pełnił odpowiedzialne funkcje w byd-
goskim Inspektoracie AK (zastępca komendan-
ta, szef wywiadu, oficer do specjalnych poruczeń).
Działał w Wydziale Bezpieczeństwa Okręgowej
Delegatury Rządu na Pomorze „Zatoka”. Przez
pewien czas był oficerem łącznikowym między po-
morską strukturą AK i Okręgową Delegaturą Rzą-
du „Zatoka”.
Józef Zbisław Eichstaedt
W końcu marca 1944 został ujęty przez gesta-
po i osadzony w bydgoskim więzieniu tej poli-
cji, skąd następnie wywieziono go do obozu kon-
centracyjnego w Stutthofie k. Gdańska (więzień
nr 80088). W obozie tym należał do podziemnej
grupy samoobrony więźniów politycznych ufor-
mowanej przez Leona Hoffmana. Pomogła ona
przetrwać obóz wielu więźniom. Uwolniony zo-
stał przez żołnierzy armii sowieckiej w czasie
marszu ewakuacyjnego więźniów tego obozu w
kwietniu 1945.
Bezpośrednio po wyzwoleniu, w maju 1945,
został zweryfikowany do stopnia podporuczni-
ka i pełnił służbę wojskową jako dowódca pluto-
nu, później kompanii 60. pp. We wrześniu 1945
przeniesiono E. do prokuratury wojskowej w

96
T. III/z. 1 Eichstaedt
Gdańsku, gdzie do grudnia 1946 pełnił funkcję
sekretarza, a następnie do czerwca 1948 ofice-
ra śledczego WPO. Od czerwca 1948 do stycznia
1949 był prokuratorem w Prokuraturze WPO w
Gdańsku. W styczniu i lutym 1949 pełnił funk-
cję podprokuratora w Wojskowej Prokuraturze
Rejonowej w Gdańsku. W lutym tr. został prze-
niesiony do Wojskowej Prokuratury Okręgowej
w Bydgoszczy, gdzie zajmował stanowiska pod-
prokuratora (02.1949–08.1952) i wiceprokurato-
ra (08–11.1952). 5 listopada 1952 za fakt zataje-
nia przynależności do AK został przez Oficerski
Sąd Honorowy ukarany ostrą naganą i przenie-
siony do rezerwy. Równocześnie sąd ten wystąpił
do Ministerstwa Obrony Narodowej o obniżenie
E. posiadanego stopnia. Rozkazem personalnym
MON z 21.11. został przeniesiony do rezerwy w
stopniu majora. E., pracując w wojskowym wy-
miarze sprawiedliwości, kontynuował studia. We
wrześniu 1948 ukończył Szkołę Prawniczą Mini-
sterstwa Sprawiedliwości w Gdańsku, uprawnia-
jącą do ubiegania się o przyjęcie do służby w wy-
miarze sprawiedliwości. W l. 1946–1948 uczęsz-
czał do Akademii Nauk Politycznych Oddział w
Sopocie, której jednak nie ukończył ze wzglę-
du na przeniesienie służbowe do Bydgoszczy. W
l. 1949/1950–1951/1952 odbył studia wyższe na
Wydziale Prawa UMK w Toruniu i uzyskał dy-
plom ukończenia studiów prawniczych pierw-
szego stopnia (17.09.1952). 29.11.1952 zwrócił
się do RA w Bydgoszczy z prośbą o wpisanie na
listę adwokatów z prawem wykonywania zawo-
du adwokackiego w zespołach na terenie miasta
Bydgoszczy. Ta jednak dwukrotnie podejmowa-
ła uchwałę odmowną, uzasadniając swoją decy-
zję nadmierną liczbą adwokatów na podległym
sobie terenie. Dopiero w kwietniu 1957 Woje-
wódzka Rada Adwokacka w Bydgoszczy podję-
ła uchwałę o wpisaniu E. na listę adwokatów w
Bydgoszczy z siedzibą w Świeciu nad Wisłą, jed-
nak Zespół Adwokacki w tym mieście odmówił
przyjęcia go w poczet członków. l.07.tr. E. otwo-
rzył w Świeciu prywatną kancelarię adwokacką.
W sierpniu 1957 został wpisany na listę obroń-
ców wojskowych. W listopadzie 1960 E. prze-
niósł swoją siedzibę do Bydgoszczy i zawód wy-
konywał w ZA nr 1. Udzielał się w samorządzie
adwokackim. W 1964 został wybrany kierowni-
kiem ZA nr l w Bydgoszczy i funkcję tę pełnił
97
po kolejnych wyborach, do 1984. Był też zastęp-
cą rzecznika dyscyplinarnego i wizytatorem przy
IA w Bydgoszczy (od 1961). Szczególnie zasłu-
żył się jako kierownik doskonalenia zawodowe-
go adwokatów oraz kształcenia aplikantów ad-
wokackich (od 1967).
Był patronem dla wielu późniejszych adwoka-
tów bydgoskich: Witolda Burkera, Miłosza Jamne-
go, Romana Jasiakiewicza, Konrada Kulpy, Mał-
gorzaty Niedźwieckiej-Brzezińskiej. Przez szereg
lat byt zastępcą rzecznika dyscyplinarnego (1961–
1966) i wizytatorem Wojewódzkiej Izby Adwoka-
ckiej (1967–1971).
Obowiązki adwokata łączył z funkcją radcy
prawnego w kilku przedsiębiorstwach bydgoskich.
Tak np. od stycznia 1953 był pracownikiem Zjed-
noczenia Budownictwa Przemysłu Drobnego w
Bydgoszczy, w którym przeszedł kolejno stanowi-
ska: kierownika sekcji umów i zleceń, starszego in-
spektora organizacji i radcy prawnego.
Udzielał się w ZPP (od 1967) i Okręgowej Ko-
misji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Bydgosz-
czy (od 1964), w której był członkiem komisji do-
chodzeniowej. Od 1968 należał do Związku Bo-
jowników o Wolność i Demokrację.
Zmarł nagle 20.04.1984 w Bydgoszczy. Pocho-
wany został na miejscowym cmentarzu Nowofar-
nym przy ul. Artyleryjskiej.
Odznaczony był Odznaką Grunwaldzką (1946),
Srebrnym Krzyżem Zasługi (1949) i Krzyżem Ka-
walerskim Orderu Odrodzenia Polski (1981).
Okręgowa Rada Adwokacka podjęła uchwałę, że
adwokat Józef Eichstaedt dobrze zasłużył się dla
adwokatury bydgoskiej.
Od 1945 pozostawał w związku małżeńskim z
Martą z d. Leśniak, z którą miał córki: Bogumiłę
(ur. 1947) i Lidię (ur. 1950). Starszy brat E., Zbi-
gniew, nauczyciel szkoły powszechnej w bydgoskim
osiedlu Miedzyń, został przez Niemców publicz-
nie rozstrzelany w Poznaniu w 1943 za posiada-
nie broni.
Janusz Kutta
APB, Kartoteka E.; Armia Krajowa na Pomorzu. Materia-
ły sesji naukowej w Toruniu w dniach 14–15 listopada 1992,
pod redakcją: E. Zawackiej I M. Wojciechowskiego, Toruń
1993, s. 41, 64. 87, 99, 101–102, 104, 109, 220–221, 313; M.
Dzierżykraj-Lipowicz, Eichstaedt Józef Zbisław (1917–1984)
– mps; E. Forycki ps. „Mars”, Ludzie z ODR „Zatoka” o Okrę-
gowej Delegaturze Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Pomo-
 Eichstaedt, Ellert
rzu ODR „Zatoka”, Bydgoszcz 1990, s. IV, VI, 42; J. Kut-
ta, Historia Izby Adwokackiej w Bydgoszczy 1945–2010, Byd-
goszcz 2012, passim; M. Owsiński, Polscy więźniowie politycz-
ni w obozie Stutthof 1939–1945. Toruń 2001, s. 61, 170; Rada
Adwokacka w Bydgoszczy – akta osobowe E.; SBKR cz. 1–
4, zwłaszcza cz. 4, s, 44–45.
Ellert Kazimierz (1907–1981), adwokat w
Białymstoku, polityk narodowy, działacz samorzą-
du adwokackiego, znakomity mówca sądowy.
Kazimierz Ellert
Ur. 21.01.1907 w Białymstoku z rodziców Jana
i Aleksandry z Sawickich. Od 1908 mieszkał w
Moskwie z ojcem, który pracował w zakładach
metalurgicznych. Tam ukończył szkołę elemen-
tarną i średnią (Gimnazjum nr 3). W 1918 wrócił
z rodziną do Białegostoku i w rodzinnym mieście
ukończył Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augu-
sta (1927). Następnie rozpoczął studia prawnicze
na USB w Wilnie. W trakcie studiów był jednym
z wybitniejszych działaczy Młodzieży Wszechpol-
skiej, razem z adw. Stanisławem Ochockim i mgr.
Witoldem Świerzewskim. Jako kandydat Narodo-
wej Demokracji był wówczas wybierany do władz
Bratniej Pomocy. Poglądom endeckim pozostał
wierny do końca życia. Studia prawnicze ukoń-
czył w 1933.
Rozpoczął aplikację sądową w SO w Białymsto-
ku i w 1936 zdał egzamin sędziowski. Następnie zo-
stał mianowany asesorem w okręgu SA w Warsza-
wie i delegowany do pełnienia obowiązków pod-
prokuratora SO w Białymstoku. W grudniu 1938
mianowano go podprokuratorem SO w Grodnie
98
T. III/z. 1
i skierowano („detaszowano”) do służby w Słoni-
miu.
W czasie II wojny światowej był radcą prawnym
w Polskim Komitecie Opiekuńczym miasta War-
szawy. W 1941 został wpisany (według własnego
oświadczenia) na listę adwokatów w Warszawie i
prowadził kancelarię przy ul. Wspólnej 58 m. 21.
Po zakończeniu wojny przeniósł się do Katowic,
gdzie zamierzał prowadzić kancelarię adwokacką.
W związku z tym, że był adwokatem w czasie oku-
pacji, podlegał postępowaniu weryfikacyjnemu w
myśl przepisu art. 5 i 8 dekretu z 24.05.1945 o
tymczasowych przepisach uzupełniających prawo
o ustroju adwokatury. 23.04.1948 Komisja Wery-
fikacyjna w Katowicach orzekła, że: „Postępowa-
nie adw. Kazimierza Ellerta w okresie okupacji
pod względem obywatelskim, społecznym i zawo-
dowym uznaje się za nienaganne” i że jest „god-
ny należenia do stanu adwokackiego”. 20.05.1949
złożył ślubowanie adwokackie w Katowicach. Ko-
lejna weryfikacja miała miejsce po wejściu w życie
ustawy o ustroju adwokatury z 1950. 12.05.1951
Komisja orzekła o utrzymaniu w mocy wpisu E.
na listę adwokatów i stwierdziła, że „jest on god-
ny wykonywania zawodu adwokata w Polsce Lu-
dowej”.
W 1952 E. złożył podanie o przeniesienie siedzi-
by do Warszawy. Uzyskał jednak odpowiedź od-
mowną z uwagi na zbyt znaczną liczbę adwoka-
tów. Wówczas postanowił powrócić do Białegosto-
ku. Wniosek o zmianę siedziby z Gliwic uzasadniał
złym klimatem panującym na Śląsku, powodują-
cym choroby jego dzieci oraz faktem, że jego sio-
stry miały dom przy ul. Knyszyńskiej 11 w Białym-
stoku, co umożliwiało ulokowanie w nim kancela-
rii adwokackiej (siostra Anna była znanym w Bia-
łymstoku lekarzem pediatrą, w czasie okupacji ra-
towała żydowskie dzieci).
12.02.1953 E. został wpisany na listę adwoka-
tów WIA w Białymstoku i skierowany do ZA nr
1. E. był wybitnym karnistą. Wykładał aplikan-
tom prawo karne materialne. Był też znawcą i
wielbicielem rosyjskiej literatury, cenił zwłasz-
cza Fiodora Dostojewskiego. Umiejętnie wy-
korzystywał swoje wszechstronne wiadomości
prawnicze i literackie w mowach obrończych
przed sądami. Jego przykład świetnie uzasad-
niał twierdzenie, że w zawodzie adwokata waż-
na jest nie tylko znajomość przepisów prawnych,
T. III/z. 1
lecz także wiedza ogólna i znajomość literatu-
ry pięknej.
W działalności w ramach samorządu adwoka-
ckiego był przez 2 kadencje przewodniczącym
Komisji Rewizyjnej WRA w Białymstoku oraz
zastępcą rzecznika dyscyplinarnego (1956).
Prowadził praktykę także po ukończeniu 70.
roku życia (za zgodą MS). W 1980 został skreślo-
ny z listy adwokatów, gdyż nie uzyskał już zgody na
dalsze wykonywanie zawodu. Był odznaczony zło-
tą odznaką „Adwokatura PRL”.
Zmarł 19.07.1981 w Białymstoku. Pochowa-
ny został na cmentarzu farnym. Pozostawił córkę
Annę oraz syna Aleksandra – adwokata.
Piotr Fiedorczyk
AIA w Białymstoku, Akta osobowe; P. Fiedorczyk, P. Ko-
walski, Izba Adwokacka w Białymstoku 1951–2011, Warsza-
wa 2011; K. Surowiński, Kazimierz Ellert, „Palestra” 1982,
nr 11–12.
Ernst Eugeniusz Juliusz (1896–1970), adwo-
kat w Warszawie i Łodzi, ppor. rez. WP, w kon-
spiracji przewodniczący Cywilnego Sądu Specjal-
nego m.st. Warszawy i województwa warszawskie-
go, ps. „Pawłowski”, „Piotrowski”, członek Tajnej
Warszawskiej Rady Adwokackiej.
Ur. 14.08.1896 w Warszawie jako syn Hugona
i Otylii z d. Stiller. Uczył się w IV Gimnazjum w
Warszawie, w którym w 1914 zdał egzamin matu-
ralny. W listopadzie tr. rozpoczął studia na Wy-
dziale Prawa UW. W listopadzie 1918 przerwał je
i wstąpił do WP. Służył w 1. Pułku Ułanów Kre-
chowieckich im. Bolesława Mościckiego, odzna-
czył się w walkach z bolszewikami na Wołyniu. W
październiku 1919 został urlopowany w celu do-
kończenia studiów. W maju 1920 wrócił do pułku,
skąd w sierpniu odkomenderowano go do nowo
utworzonej Centralnej Szkoły Jazdy w Grudzią-
dzu. W końcu tr. został zdemobilizowany. 1 stycz-
nia 1921 mianowano go podporucznikiem. Jako
oficer rezerwy w latach dwudziestych był przy-
dzielony do 18. Pułku Ułanów, a w latach trzy-
dziestych – do 2. Pułku Ułanów. Po demobiliza-
cji kontynuował studia prawnicze, które ukończył
w 1922. Odbył aplikację sądową i adwokacką, po
czym na początku 1928 wpisano go na listę ad-
wokatów w Warszawie. Prowadził kancelarię przy
ul. Koszykowej 59. Zasiadał w zarządzie oddzia-
Ellert, Ernst
łu warszawskiego Związku Adwokatów Polskich.
Działał w warszawskim Klubie Adwokatów (po-
wstałym w marcu 1929), zajmującym się dyskuto-
waniem nad aktualnymi zagadnieniami dotyczą-
cymi adwokatury i prawa polskiego. 30.03.1933 E.
został przez aklamację wybrany prezesem klubu,
którym pozostawał do marca 1937. Po wybuchu II
Eugeniusz Juliusz Ernst
wojny światowej został zmobilizowany i objął do-
wództwo szwadronu Dywizjonu Konnego Policji
Państwowej. W czasie okupacji niemieckiej kon-
tynuował praktykę adwokacką, został też człon-
kiem Sądu Dyscyplinarnego Komisarycznej Rady
Adwokackiej w Warszawie. W marcu 1940 zaan-
gażował się w działalność konspiracyjną. E., wraz
ze Stanisławem Peszyńskim i Bohdanem Suligow-
skim, jako tzw. Zespół Trzech, zainicjowali kon-
spiracyjną działalność adwokatów warszawskich.
Rozpoczęła się ona od akcji pomocy materialnej
rodzinom adwokackim, ale po zaangażowaniu ko-
lejnych osób doprowadziła do utworzenia wystę-
pującej pod nieformalną nazwą grupy konspira-
cyjnej adwokatów warszawskich. W 1941 wyłoni-
ła się z niej Tajna Warszawska Rada Adwokacka,
do której przystąpił również E. W listopadzie lub
w grudniu 1942 został przewodniczącym Cywilne-
go Sądu Specjalnego m.st. Warszawy i wojewódz-
twa warszawskiego (był to pierwszy CSS powstały
w ramach struktur Polskiego Państwa Podziemne-
go). Do chwili wybuchu Powstania Warszawskie-
go CSS rozpatrzył około stu spraw, z których od
sześćdziesięciu do siedemdziesięciu zakończyło
się wydaniem wyroku śmierci (trzecia część tych
99
 ernst, ettinger T. III/z. 1

wyroków dotyczyła uczestnictwa w procederze Ettinger Mieczysław (1886–1947), adwokat

tzw. szmalcownictwa, czyli wyłudzania od Żydów w Warszawie, członek i wiceprezes NRA, wybitny
pieniędzy pod groźbą wydania w ręce Niemców, obrońca w sprawach karnych.
oraz denuncjowania Żydów i osób ich ukrywają- Ur. 15.10.1886 w Warszawie jako syn Henryka,
cych). Po kapitulacji powstania przebywał w nie- wybitnego adwokata karnisty, członka NRA, pre-
mieckim obozie pracy przymusowej. Oswobodzo- zesa Sekcji Karnej Towarzystwa Prawniczego w
ny, od kwietnia 1945 prowadził praktykę adwoka- Warszawie. Uczęszczał do rosyjskiego gimnazjum
cką w Łodzi. We wrześniu tr. wrócił do Warsza- państwowego w Warszawie, skąd usunięto go za
wy. Kierował biurem prawnym przedsiębiorstwa udział w strajku szkolnym 1905. Egzamin matu-
„Varimex”. Od 1948 współorganizował „Metalex-
port”, gdzie objął stanowisko dyrektora admini-
stracyjnego. Od 1949 był radcą prawnym w Towa-
rzystwie Handlu Międzynarodowego „Dal” oraz
członkiem Kolegium Arbitrów przy Polskiej Izbie
Handlu Zagranicznego. W listopadzie 1951 w ra-
mach represji za działalność w strukturach Pol-
skiego Państwa Podziemnego został skreślony z
listy adwokatów w IA Warszawie. 3.04.1952 zo-
stał aresztowany przez UB. Po blisko trzyletnim
śledztwie w drugiej połowie marca 1955 zwolnio-
no go, a 31.03.1956 – zrehabilitowano (jego peł-
nomocnikiem w tej sprawie był Władysław Wina-
wer). W lipcu 1956 wrócił do pracy w adwokatu-
rze, prowadził praktykę w ZA nr 9. Od 1962 pra- Mieczysław Ettinger
cował jako radca prawny. Był członkiem Komisji
Rewizyjnej przy NRA. Zmarł 9.10.1970 w War-
szawie. Był odznaczony Krzyżem Walecznych za
udział w wojnie z bolszewikami. ralny zdał jako ekstern. W l. 1906–1911 studiował
Marek Gałęzowski prawo na uniwersytecie w Petersburgu. Po ukoń-
czeniu studiów wrócił do Warszawy, gdzie został
M. Gałęzowski, Na wzór Berka Joselewicza, s. 678; L. Gon- pomocnikiem adwokata przysięgłego Okręgu Izby
dek, W imieniu Rzeczypospolitej: wymiar sprawiedliwości w
Polsce w czasie II wojny światowej, Warszawa 2011, s. 74–76, Sądowej w Warszawie, a w 1917 został adwoka-
211; A. Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia adwo- tem. Nie udało się potwierdzić informacji Juliusza
katury polskiej, Warszawa 1995; S. Korboński, Polonia Re- Wisłockiego, jakoby E. w 1920 służył w WP jako
stituta. Wspomnienia z dwudziestolecia niepodległości 1918– podprokurator Wojskowego Sądu Okręgowego w
1939, Philadelphia 1986, s. 321; A. K. Kunert, Ernst Euge-
niusz, (w:) Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej, War- Warszawie, a następnie asystent Najwyższego Sądu
szawa 1987, t. 1, s. 62–63 (bibliografia); J. Marszalec, Ochro- Wojskowego w Warszawie.
na porządku i bezpieczeństwa publicznego w Powstaniu War- E. był wybijającą się postacią w środowisku
szawskim, Warszawa 1999, s. 76, 322; W. Minkiewicz, Mo- warszawskiej adwokatury. Między innymi pełnił
kotów, Rawicz, Wronki, Warszawa 1990, s. 137, 138; K. Mo-
czarski, Zapiski, oprac. A. K. Kunert, Warszawa 1990, s. 70, funkcję przewodniczącego Sekcji Prawa Karne-
100, 322; T. Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom go Towarzystwa Prawniczego w Warszawie, był
w Warszawie 1942–1945, Warszawa 1982, s. 291; A. Redzik, członkiem ORA w Warszawie oraz wiceprezesem
Zarys historii samorządu adwokackiego w Polsce, Warszawa
pierwszego zarządu powołanego 18.01.1932 Koła
2007, s. 64, 84, 85; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s.
217, 275; „Rocznik Oficerski” 1924, s. 573, 634; Rocznik ofi- Adwokatów Rzeczypospolitej Polskiej (KARP).
cerski rezerw, Warszawa 1934, s. 123, 587; Z Rady Adwoka- W następnym roku został członkiem komisji re-
ckiej w Warszawie, „Palestra” 1928, nr 4, s. 188; A. Żbikow- wizyjnej ZG KARP. 1.12.1932 wybrano go człon-
ski, Antysemityzm, szmalcownictwo, współpraca z Niemcami
kiem prezydium i sekretarzem pierwszej NRA,
a stosunki polsko-żydowskie pod okupacją niemiecką, (w:) Po-
lacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i ma- powołanej na podstawie rozporządzenia RP Pra-
teriały, Warszawa 2006, s. 491. wo o ustroju adwokatury z 1932. Powołany został

100
T. III/z. 1 ettinger
do NRA w listopadzie 1932 decyzją Prezydenta
RP Ignacego Mościckiego (był członkiem NRA
do końca jej trzyletniej kadencji). Jako sekre-
tarz NRA, wraz z dwoma innymi członkami jej
władz, złożył kondolencje Aleksandrze Piłsud-
skiej po śmierci marszałka Józefa Piłsudskiego
oraz uczestniczył jako reprezentant NRA w uro-
czystościach żałobnych. Był również członkiem
Trybunału Stanu RP.
Występował jako obrońca w 1932 w słynnym pro-
cesie Rity Gorgonowej (zekranizowanym w 1977).
Bronił w sprawach politycznych, m.in. działaczy Bia-
łoruskiej Włościańsko-Robotniczej Hromady. Był
autorem artykułów w „Gazecie Sądowej Warszaw-
skiej” (od 1917), w „Palestrze” oraz we francusko-
rumuńskim miesięczniku adwokackim „Tribuna
Advocatilior” (zasiadał też w jego redakcji).
Po wybuchu II wojny światowej prowadził na-
dal praktykę adwokacką, aż do skreślenia go
1.05.1940 z listy adwokatów przez niemieckie wła-
dze okupacyjne (podobnie jak innych adwokatów
polskich pochodzenia żydowskiego). Był następ-
nie administratorem nieruchomości w warszaw-
skim getcie. Nie jest pewne, czy zajmował sta-
nowisko pierwszego rzecznika dyscyplinarnego
Gminy Żydowskiej, urzędującego przy Wydziale
Prawnym Judenratu, jak podaje w swoich wspo-
mnieniach Stanisław Gombiński, czy też został
nim prof. kryminologii Adam Ettinger (Mieczy-
sław Ettinger bywa z nim mylony). Według nie-
których relacji E. był jednym z założycieli Żydow-
skiego Związku Wojskowego. Prawdopodobnie
101
latem 1942 opuścił getto. Ukrywał się w War-
szawie u Haliny Więckowskiej pod nazwiskami
Adamski i Sadowski. Korzystał ze wsparcia Rady
Pomocy Żydom „Żegota”.
Po upadku Powstania Warszawskiego został
wywieziony do Bochni. Od lutego 1945 prowadził
kancelarię adwokacką w Krakowie. Bronił w pro-
cesach przed WSR w Krakowie. Od 9.01.1946 do
śmierci pełnił funkcję wiceprezesa NRA. Należał
do Stronnictwa Demokratycznego i ZRD, zasiadał
też w Miejskiej Radzie Narodowej w Krakowie.
Zmarł 31.05.1947 w Krakowie. Został pochowa-
ny na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Był żo-
naty z Adą z d. Szymanowską, córką warszawskie-
go adwokata Józefa Szymanowskiego.
Marek Gałęzowski
„Dziennik Polski” 1947, nr 147, s. 3, nr 148, s. 3 [nekrolo-
gi]; S. Gombiński (J. Mawult), Wspomnienia policjanta z
warszawskiego getta, red. naukowa M. Janczewska, Warsza-
wa 2010, s. 247; Lista adwokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w
Warszawie (Okręg Izby Adwokackiej w Warszawie) na dzień 15
grudnia 1938 r., Warszawa 1938, s. 13; T. Prekerowa, Konspi-
racyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, War-
szawa 1982, s. 135, 419; Redzik, Zarys, s. 51, 63, 64, 128; Re-
dzik, Kotliński, Historia Adwokatury, 151, 195, 199, 201, 222,
252, 259, 264, 265, 313; „Ten jest z ojczyzny mojej”. Polacy z
pomocą Żydom 1939–1945, oprac. W. Bartoszewski, Z. Le-
winówna, Warszawa 2007, s. 766; J. Wisłocki, Ettinger Mie-
czysław, (w:) PSB, Kraków 1948, t. 6, s. 315–316; www.getto.
pl Ettinger Mieczysław.
Eydziatt-Zubowicz Piotr – zob. Zu-
bowicz Piotr
 F
Fabijański Józef (1903–1955), adwokat w
Warszawie, działacz ruchu ludowego, zastępca
okręgowego delegata rządu Okręgowej Delega-
tury Rządu RP na Kraj Warszawa-województwo,
ps. „Brzozowski”, uczestnik Powstania Warszaw-
skiego.
Józef Fabijański
Ur. 6.07.1903 w Strugienicach (pow. łowicki)
jako syn Wojciecha i Katarzyny, rolników. Uczył
się w Państwowym Gimnazjum Męskim im. ks. Jó-
zefa Poniatowskiego w Łowiczu. W 1920 uczestni-
czył jako ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej.
W l. 1923–1930 studiował na Wydziale Prawa UW.
Od 1928 do 1938 pracował w Wydziale Celnym Mi-
nisterstwa Skarbu.
Po zdaniu egzaminu sędziowskiego i odbyciu
aplikacji adwokackiej od września 1938 prowadził
praktykę adwokacką w kancelarii przy ul. Grena-
dierów 44 w Warszawie, którą kontynuował w cza-
sie okupacji niemieckiej. Od czasów gimnazjalnych
był związany z ruchem ludowym. Działał w Cen-
tralnym Związku Młodzieży Wiejskiej w pow. ło-
wickim, podczas studiów zaś w Polskiej Akademi-
ckiej Młodzieży Ludowej (był członkiem zarządu
PAML). Po odejściu z PAML w maju 1927 nale-
żał do założycieli Akademickiego Związku Mło-
dzieży Ludowej, od końca 1927 przez dwa lata
pełnił funkcję prezesa zarządu AZML. Od koń-
102
ca lat dwudziestych należał do czołowych dzia-
łaczy Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”,
w czerwcu 1928 wszedł w skład ZG tego stowa-
rzyszenia. Jako prezes AZML oficjalnie poparł w
piśmie „Wici” utworzenie ZMW RP. Współpraco-
wał z pismem ZMW RP „Młoda Myśl Ludowa”.
Od 1926 należał do Stronnictwa Chłopskiego, od
1931 – do SL. Aktywnie udzielał się w Związku Te-
atrów Ludowych jako kierownik jego wydziału wy-
dawniczego, działał też w sekcji wiejskiej Instytu-
tu Gospodarstwa Społecznego. W konspiracji był
członkiem kierowanej przez Adama Bienia Komi-
sji Prawnej (używano też nazwy Komisja Admini-
stracyjno-Samorządowa) przy Centralnym Kierow-
nictwie Ruchu Ludowego SL „ROCh”, zajmują-
cej się m.in. problematyką przyszłego ustroju pań-
stwa polskiego. Równocześnie uczestniczył w pra-
cach Delegatury Rządu RP na Kraj. Był zastępcą
delegata Powiatowej Delegatury Rządu Warsza-
wa. W drugiej połowie 1943 objął funkcję zastęp-
cy okręgowego delegata rządu Okręgowej Delega-
tury Rządu Warszawa-województwo. Uczestniczył
w Powstaniu Warszawskim. 13.08.1944 został de-
legatem rejonowym Rejonowej Delegatury Rzą-
du III Śródmieście Północ (siedziba delegatury
mieściła się przy ul. Śliskiej 6/8, a następnie Złotej
59). Dbał o aprowizację ludności dzielnicy, zaopa-
trzenie w wodę, zorganizował ze swoimi zastępca-
mi Straż Przeciwpożarową oraz zakwaterowanie
mieszkańców zniszczonych w czasie walk domów
i uchodźców z innych dzielnic walczącej stolicy
(których liczba w trzecim tygodniu powstania się-
gała na podległym mu terenie blisko 30 tys. osób).
Utrzymywał stały kontakt z delegatem na miasto
Warszawę i uczestniczył w cyklicznych naradach
szefów delegatur rejonowych, składając sprawo-
zdania dotyczące sytuacji bieżącej. Wywiady pra-
sowe z F., w których była mowa o jego działalności,
opublikowano w powstańczych pismach „Z pierw-
szej linii frontu” (nr z 14.08.1944) oraz w „Robot-
niku” PPS (nr 28, 21.08.1944). Po kapitulacji wy-
szedł z miasta z ludnością cywilną. Od 1945 dzia-
łał w PSL. Był pracownikiem Wydziału Prawne-
go Sekretariatu Naczelnego PSL, który zajmował
T. III/z. 1 fabijański, Falandysz

się opracowywaniem interpelacji poselskich oraz Falandysz Lech Tomasz Wiktor (1942–
rejestrował prześladowanie MBP wobec stronni- 2003), adwokat w Warszawie, profesor prawa kar-
ctwa, a także redagował pisma dla klubu poselskie- nego UW, specjalista w dziedzinie kryminologii i
go PSL, opiniował projekty aktów prawnych nad- wiktymologii, polityk, sekretarz stanu w Kancela-
syłanych ze strony urzędów centralnych, Sejmu i rii Prezydenta RP, współzałożyciel i rektor Wyż-
ministerstw, udzielał pomocy prawnej członkom szej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazar-
PSL. Uczestniczył w akcji wyborczej PSL, m.in. we skiego.
wrześniu 1946 wygłosił referat na kursie dla peł-
nomocników list PSL „o walce prawnej o czystość
wyborów, tzn. o walce z oszczerstwami przy skre-
ślaniu z list wyborczych i z kół kandydatów na po-
słów”. Po likwidacji PSL przez komunistów nale-
żał do ZSL. Od 1948 pracował jako radca praw-
ny kolejno w Chłopskiej Spółdzielni Wydawniczej,
Spółdzielni Wydawniczej „Chłopski Świat”, Insty-
tucie Wydawniczym „Nasza Księgarnia”, a od 1949
również w Ludowej Spółdzielni Wydawniczej. Spo-
łecznie udzielał się w Towarzystwie Teatrów i Mu-
zyki Ludowej oraz Ludowym Instytucie Oświaty i
Kultury. Od 1950 prowadził praktykę adwokacką
w Warszawie. Jak pisał Karol Pędowski, F. „był wy-
Lech Tomasz Wiktor Falandysz
bitnym cywilistą i specjalizował się w prawie autor-
skim”. Zmarł 20.12.1955 w Warszawie.
Marek Gałęzowski
Ur. 27.10.1942 w Warszawie w rodzinie adwoka-
AUW, Fabijański Józef, RP 15137 (fot.); Akademicka mło- ta Józefa (zm. 1979) i historyk Eugenii z d. Smuk.
dzież ludowa w II Rzeczypospolitej. Relacje, materiały, doku-
menty, pod red. S. Malawskiego, Warszawa 1974, s. 187, 190– Ukończył w 1960 VII LO im. Juliusza Słowackie-
192, 198, 214, 216, 217, 314; W. Grabowski, Państwo polskie go, a następnie studia prawnicze na UW. Równole-
wychodzi z podziemi. Cywilne struktury Polskiego Państwa Pod- gle przez dwa lata studiował socjologię na Wydzia-
ziemnego w powstaniu warszawskim, Warszawa 2007, s. 115, le Filozofii i Socjologii UW. Po ukończeniu stu-
116; tenże, Polska tajna administracja cywilna 1940–1945,
Warszawa 2003, s. 402, 410, 497; A. Kisza, Z. Krzemiński, diów prawniczych (28.06.1965), z dniem 1.10.1965,
R. Łyczywek, Historia adwokatury polskiej, Warszawa 1995, s. został asystentem w Instytucie Prawa Karnego na
154; Lista adwokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie WPiA UW. W październiku 1970 ukończył aplika-
(Okręg Izby Adwokackiej w Warszawie) na dzień 15 grudnia cję sędziowską.
1938 r., Warszawa 1938, s. 13; Ludność cywilna w powstaniu
warszawskim, red. C. Madajczyk, Warszawa 1974, t. 1 (część 6.04.1971 F. obronił pracę doktorską przygoto-
2), s. 255, 256, 401, t. 3, oprac. W. Bartoszewski, s. 117, 204, waną pod kierunkiem prof. Arnolda Gubińskiego
205; M. Mioduchowska, Centralny Związek Młodzieży Wiej- (1916–1997) pt. Wykroczenie zakłócenia porządku
skiej 1912–1928, Warszawa 1984, s. 310, 327 (błędnie poda-
publicznego. Studium prawno-empiryczne (Warsza-
ne nazwisko Fabjański); K. Pędowski, Adwokat Józef Fabi-
jański (6 lipca 1903 r. – 20 grudnia 1955 r.), „Palestra” 1975, wa: Wydawnictwo Prawnicze 1974), która otrzy-
nr 10, s. 66–67; K. Przybysz, W konspiracji. Polski ruch ludowy mała II nagrodę w konkursie PiP w 1972. Z dniem
1939–1945, Warszawa 2010, s. 124; Słownik biograficzny dzia- 1.10.1971 został adiunktem w dotychczasowym in-
łaczy ruchu ludowego, Warszawa 1989, s. 109 (fot.); Stanisław
stytucie. W roku akademickim 1971–1972 przeby-
Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa, Warsza-
wa–Łódź 2010, t. 1, s. 138, 283, 616; A. Wojtas, Działalność wał na wymianie naukowej na Uniwersytecie w
polityczna ludowców w okresie II wojny światowej, cz. 1, War- Genewie, a w 1979 na stypendium na Uniwersyte-
szawa 1979, s. 83; Wywiad z Adamem Bieniem, „Zeszyty Hi- cie Carleton w Ottawie. W l. 1974–1976 F. praco-
storyczne” 1989, z. 87, s. 94 (błędnie podane nazwisko Fa-
wał w Ośrodku Badań Naukowych Zarządu Głów-
biański); Związek Młodzieży Wiejskiej RP „Wici” w walce o
postęp i sprawiedliwość społeczną. Wybór dokumentów 1928– nego Społecznego Komitetu Przeciwalkoholowe-
1948, oprac. E. Gołębiewski, S. Jarecka-Kimlowska, War- go, prowadząc badania ukierunkowane na napisa-
szawa 1978, s. 44–45. nie rozprawy habilitacyjnej. W życiorysie F. wspo-

103
 falandysz
minał, że w 1978 ukończył rozprawę. Ukazała się
ona dwa lata później pt. Pokrzywdzony w proce-
sie karnym i wiktymologii (Warszawa 1980). Na jej
podstawie 12.01.1981 F. uzyskał stopień doktora
habilitowanego w dziedzinie prawa karnego i kry-
minologii. Wypada dodać, że rozprawa habilitacyj-
na F. otrzymała III nagrodę (wyróżnienie) w kon-
kursie PiP w 1983.
Z dniem 1.10.1982 F. został mianowany na sta-
nowisko docenta. Rok wcześniej został kierowni-
kiem Studium Administracji WPiA UW. Kierował
też, od 1980, Zakładem Prawa Karnego Wydziału
Administracyjno-Ekonomicznego filii UW w Bia-
łymstoku. Ponadto od 1980 był opiekunem nauko-
wym Studenckiego Koła Naukowego Prawników.
W 1983 wygrał konkurs i w ramach stypendium
Fundacji Eisenhowera przebywał w Filadelfii.
W 1986 F. został kierownikiem Zakładu Krymi-
nologii UW, a w 1991 został zatrudniony na stano-
wisku profesora nadzwyczajnego UW i pozostał
na nim do śmierci. W roku tym odbył cykl wykła-
dów w Hamburgu.
W dniu 10.01.1983 skierował do ORA w War-
szawie podanie z prośbą o wpisanie na listę adwo-
katów. Opinię wystawili mu prof. Andrzej Murzy-
nowski, adw. Tadeusz de Virion oraz adw. dr Ka-
zimierz Łojewski. Wpisany został na listę adwoka-
tów z siedzibą w Warszawie na podstawie uchwały
ORA z 24.02.1983, a ślubowanie złożył 4.05.1983.
W latach 90. kancelarię adwokacką prowadził
przy ul. Wiśniowej 19. W 1999 założył z Rober-
tem Smoktunowiczem spółkę komandytową „R.
Smoktunowicz & L. Falandysz Attorneys at Law
Firma Prawnicza”, ul. Nowy Świat 39. Od 1998 F.
był członkiem w NRA Komisji ds. Nowelizacji KK,
KPK i KKW oraz Zespołu ds. opiniowania projek-
tów prawnych. Z powodu ciężkiej choroby nowo-
tworowej z dniem 13.07.2002 wystąpił z adwoka-
tury. Skreślony został z listy adwokatów uchwałą z
18.07.2002, z dniem 15.07.2002.
Od 1965 do 1982 był członkiem Stronnictwa De-
mokratycznego i przewodniczącym Koła SD przy
WPiA UW. Od 1965 do 1980 należał też do ZNP.
W 1980 wstąpił do NSZZ „Solidarność”, zosta-
jąc członkiem zarządu Koła przy WPiA UW. Zo-
stał współpracownikiem „Tygodnika Solidarność”
oraz członkiem Społecznej Rady Legislacyjnej.
Po wprowadzeniu stanu wojennego wystąpił z
SD i rozpoczął działalność w Komitecie Helsiń-
104
T. III/z. 1
skim. Publikował pod pseudonimami Chmura, Du-
ralex, Elf, F, Jurysta, Jus, Justus, L.F. w niezależ-
nych czasopismach: 1985–1986 w „Praworządno-
ści”, w 1986 w „PWA”, 1986–1987 w „Tygodniku
Mazowsze”, 1987–1989 w „Prawie i Bezprawiu”, w
1988 w „Krytyce”. W 1989 brał udział w obradach
Okrągłego Stołu po stronie opozycji, pracując w
Podzespole ds. Reformy Prawa i Sądów.
W l. 1990–1991 był dyrektorem Instytutu Wy-
miaru Sprawiedliwości przy Ministrze Sprawiedli-
wości. W tym czasie w ramach Biblioteki Komite-
tu Helsińskiego w Polsce opublikował książkę pt.
Ja i moje prawo (1991, ss. 264).
W listopadzie 1991 został pracownikiem Kan-
celarii Prezydenta RP Lecha Wałęsy. Początko-
wo pracował w charakterze sekretarza stanu, póź-
niej, od kwietnia 1992, zastępcy szefa Kancelarii
Prezydenta. Odpowiadał za działalność legisla-
cyjną Prezydenta. Reprezentował Prezydenta w
pracach nad tzw. małą konstytucją z 1992, a po-
tem zasłynął błyskotliwą interpretacją jej posta-
nowień, dzięki czemu Prezydent uzyskał prawo
do decydowania o obsadzie tzw. resortów siło-
wych. Był zwolennikiem silnej władzy prezyden-
ckiej i w tej kwestii znajdował się w sporze z Sej-
mem II kadencji oraz liczną doktryną. Określany
był w prasie „sierżantem prezydenta”. Po tym jak
Prezydent Wałęsa odwołał z Krajowej Rady Ra-
diofonii i Telewizji Marka Markiewicza i jego za-
stępcę Macieja Iłowieckiego – powołanych wcześ-
niej z rekomendacji Prezydenta, a Trybunał Kon-
stytucyjny uznał tę decyzję za niezgodną z Kon-
stytucją, Kancelaria Prezydenta ustami F. oświad-
czyła, że nie może cofnąć swojej decyzji, gdyż wy-
kładnia TK nie działa wstecz. Taką interpretację
prawa dziennikarka Ewa Milewicz określiła „fa-
landyzacją prawa”. Termin szybko zrobił karierę
i upowszechnił się w znaczeniu pejoratywnym –
twórczej i interesownej interpretacji prawa w kie-
runku osiągnięcia doraźnych celów.
15.02.1995 F. złożył dymisję z zajmowanego
w Kancelarii Prezydenta stanowiska. Swą decy-
zję uzasadnił tym, że niemożliwa jest jego dalsza
współpraca z szefem gabinetu prezydenta Mieczy-
sławem Wachowskim. W tym samym roku opub-
likował wspomnienia z okresu pracy w Kancelarii
Prezydenta RP pt. Adwokat Prezydenta (Warsza-
wa 1995). W następnych latach poświęcił się głów-
nie praktyce adwokackiej.
T. III/z. 1 falandysz
Jako naukowiec był przede wszystkim wybitnym
wiktymologiem i kryminologiem. Poczuwał się ucz-
niem profesorów Igora Andrejewa i Jerzego Sa-
wickiego oraz wspomnianego prof. Gubińskiego,
którego był asystentem i któremu – jak wspomi-
nał – zawdzięczał doktorat i habilitację („u profe-
sora Gubińskiego i przy jego wydatnej pomocy zro-
biłem i doktorat i habilitację”).
F. opublikował ok. dwustu artykułów nauko-
wych i popularnonaukowych oraz kilka książek.
W pierwszym okresie działalności naukowej zaj-
mował się problematyką wykroczeń i przestępstw
drobnych popełnionych pod wpływem alkoho-
lu: Wykroczenie zakłócenia porządku publiczne-
go lub wywołania zgorszenia w stanie nietrzeźwo-
ści (1968), Przestępstwa i wykroczenia alkoholowe
w prawie karnym za granicą (1973). W kolejnych
latach ukierunkował się na wiktymologię, stając
się pionierem tej dyscypliny w Polsce. Zorgani-
zował pierwsze w Polsce konwersatorium wikty-
mologiczne. Z zakresu wiktymologii opublikował:
Alkohol a zagadnienia wiktymologii (1978, ss. 142),
Wiktymologia (1979, ss. 192), Pokrzywdzony w pra-
wie karnym i wiktymologii (1980). Godne odnoto-
wania są prace z zakresu kryminologii radykalnej:
W kręgu kryminologii radykalnej (1986, ss. 213) i
abolicjonizmu – Abolitionism – between Necessi-
ty and Utopia (1991). W tym samym roku ukaza-
ła się książka Nilsa Christiego pt. Granice cier-
pienia, w przekładzie prof. Falandysza. W końco-
wym okresie życia publikował też na temat pra-
wa konstytucyjnego.
Należał do Międzynarodowego Zrzeszenia Pra-
wa Karnego (AIDP), Polskiego Towarzystwa So-
cjologicznego, w którym pełnił funkcję członka za-
rządu Sekcji Socjologii Dewiacji i Kontroli Spo-
łecznej, Polskiego Towarzystwa Kryminologiczne-
go im. Stanisława Batawii, Towarzystwa Naukowe-
go Prawa Karnego, Polskiego Towarzystwa Wikty-
mologicznego, Komitetu Badawczego Socjologii
Dewiacji i Kontroli Społecznej Międzynarodowe-
go Stowarzyszenia Socjologicznego oraz Świato-
wego Stowarzyszenia Wiktymologii (World Society
of Victimology). Był też członkiem rady konsulta-
cyjnej kwartalnika „La Questione Criminale” (Bo-
lonia). W l. 1991–2003 był członkiem kolegium re-
dakcyjnego „Przeglądu Sądowego”.
W l. 2000–2003 był rektorem Wyższej Szkoły
Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego w War-
105
szawie. Główna aula dzisiejszej Uczelni Łazarskie-
go nosi imię prof. L. Falandysza.
W ostatnich latach życia ukazały się dwie popu-
larne książki F. o walorach biograficznych Warto
zostać prawnikiem (Warszawa 2001, ss. VII + 134)
oraz Ulisses cum figuris. Myśli (Warszawa 2003).
Był powszechnie lubiany przez studentów. Jego
seminaria cieszyły się dużym zainteresowaniem.
Wypromował 5 doktorów. Publicznie mówił o swo-
jej chorobie, alkoholizmie, która znacznie wynisz-
czała jego organizm i którą pokonał dzięki żonie
Barbarze i rodzinie.
W jednym z wywiadów z 1997 zapytany przez
dziennikarza o życiowe credo powiedział: „Nicze-
go za bardzo nie chcieć, a do wszystkiego zacho-
wywać dystans. Nawet do spraw ważnych. Wtedy z
każdego zwycięstwa można cieszyć się podwójnie,
a porażką martwić o połowę mniej”.
Zmarł po ciężkiej chorobie 22.02.2003 w War-
szawie. Z pierwszego małżeństwa miał syna Filipa
(ur. 1965). W małżeństwie z Barbarą z d. Bobo-
li (ur. 15.10.1959) miał czwórkę dzieci (Wiktorię,
Antoninę, Edmunda, Fryderykę). Pośmiertnie zo-
stał odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Od-
rodzenia Polski.
Janusz Kanimir
AIA w Warszawie; Akta osobowe, sygn. 2351; AUW, sygn.
28323; L. Drożdżewicz, Lech Falandysz (1942–2003) – wspo-
mnienie o Mistrzu, „Rejent” 2008, nr 7–8, s. 189–191; Ency-
klopedia Solidarności http://www.encyklopedia-solidarnosci.
pl/wiki/index.php?title=Lech_Falandysz [dostęp: 8.01.2014];
M. Fajst, Lech Falandysz (1942–2003), „Studia Iuridica”, t.
43, 2004, s. 267–273; M. Fajst, Lech Tomasz Wiktor Falan-
dysz 1942–2003, (w:) Profesorowie Wydziału Prawa i Admi-
nistracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808–2008, red. G. Bał-
truszajtys, Warszawa 2008, s. 336–338; M. Fajst, M. Płatek
(red.), W kręgu kryminologii romantycznej. Konferencja zorga-
nizowana w pierwszą rocznicę śmierci prof. Lecha Falandysza
18 lutego 2004 r., Warszawa 2004; P. Girdwoy, T. Tomaszew-
ski, Lech Falandysz, PiP 2003, nr 9, s. 113–115; R. Grupiński,
Lech Falandysz: wspomnienie, „Gazeta Wyborcza – Stołecz-
na” 2006, nr 46, s. 9; J. Jachowicz, Zmarł profesor Lech Fa-
landysz, „Gazeta Wyborcza” z 23 lutego 2003 r.; Kto jest kim
w Polsce, Warszawa 1993, s. 151–152; J. Kurski, Cyniczny i ro-
mantyczny, „Gazeta Wyborcza” 2001, nr 53, s. 12–13; Nicze-
go za bardzo nie chcieć, zachować dystans [wywiad przepro-
wadzony przez Annę Kokocińską i piotra Bałasza, opubliko-
wany w poniedziałek 20.01.1997 na portalu VaGla.pl http://
prawo.vagla.pl/node/6346 dostęp: 6.01.2014]; Okrągły stół:
kto jest kim: „Solidarność”, opozycja: biogramy, wypowiedzi,
Warszawa 1989; Okrągły stół, wybór i opracowanie G. Soł-
tysiak, Warszawa 1999; J. Paliwoda, Znał życie i używał go,
„Edukacja Prawnicza” 2004, nr 3, s. 43.
 feiner
Feiner Leon (Löbl) (1885 lub 1886–1945), ad-
wokat w Krakowie, działacz socjalistyczny, jeden z
przywódców konspiracyjnego BUND-u, ps. „Be-
rezowski”, „Lasocki”, „Mikołaj”, „Józef Sawicki”,
ostatni przewodniczący Rady Pomocy Żydom „Że-
gota”.
Leon Feiner
Ur. w Podgórzu w 1885 (według informacji z Ar-
chiwum UJ) lub w 1886 (według Alicji Pacholczyk)
jako syn Chaima (kolejno blacharza, przemysłow-
ca i przedsiębiorcy budowlanego). Personalia mat-
ki F. nie są znane. W niektórych publikacjach jego
nazwisko jest błędnie podawane jako Fajner lub
Fejner. W czerwcu 1904 ukończył gimnazjum na
Podgórzu w Krakowie i rozpoczął studia na W.Pr.
UJ. 1.10.1908 uzyskał absolutorium, a 7.05.1910 –
stopień dr. Studiował też na Wydz. Filozoficznym
(1908–1910). Następnie prowadził praktykę adwo-
kacką we własnej kancelarii, której – jak podaje Ali-
cja Pacholczykowa – nie poświęcał wiele czasu. Od
czasów gimnazjalnych F. był związany z ruchem so-
cjalistycznym, a na początku studiów wstąpił do Pol-
skiej Partii Socjalno-Demokratycznej (PPSD). W
pierwszej połowie 1905 zaangażował się w tworze-
nie Żydowskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, w
l. 1910–1914 był członkiem Komitetu Wykonaw-
czego tego ugrupowania. W l. 1905–1914 współ-
pracował z organem partii „Der Socjaldemokrat”,
był również redaktorem innego jej czasopisma –
„Nowe Życie”. Po połączeniu w 1920 Żydowskiej
Partii Socjaldemokratycznej z największym żydow-
skim ugrupowaniem socjalistycznym – BUND-em
kierował jego krakowską organizacją. W czasie woj-
106
T. III/z. 1
ny polsko-bolszewickiej, 15.07.1920, wraz z grupą
krakowskich działaczy BUND-u został internowa-
ny w obozie w Dąbiu. W 1930 bezskutecznie kan-
dydował do Sejmu RP. Działał w Związku Prawni-
ków Socjalistów. Bronił w procesach politycznych w
Krakowie. W l. 1938–1939 był radnym miejskim. W
lipcu 1939, z powodu wystąpień opozycyjnych, zo-
stał internowany na okres miesiąca w Berezie Kar-
tuskiej. Aktywny w propagowaniu kultury żydow-
skiej, był autorem przekładów z niemieckiego na ji-
dysz oraz jednym z animatorów rozwoju teatru ży-
dowskiego, jako założyciel Towarzystwa „Krakowski
Teatr Żydowski”. Propagował rozwój sportu wśród
młodzieży żydowskiej, był szefem żydowskiej orga-
nizacji sportowej „Jutrzenka”. Po wybuchu II woj-
ny światowej ewakuował się na wschód i znalazł się
na obszarze okupacji sowieckiej. Aresztowany przez
Sowietów w czasie przekraczania granicy litewskiej i
okupacji sowieckiej, w lipcu 1940 został skazany na
15 lat więzienia. Po wybuchu wojny niemiecko-so-
wieckiej wydostał się z więzienia i w drugiej połowie
1941 przybył do Warszawy. Ukrywał się początkowo
u rodziny wybitnego aktora, reżysera i pedagoga te-
atralnego Aleksandra Zelwerowicza. Włączył się w
działalność konspiracyjną w BUND, był łącznikiem
z polskim podziemiem. Zdobywał fundusze na dzia-
łalność konspiracyjną BUND-u w getcie i pośred-
niczył w przekazywaniu broni dla Żydowskiej Or-
ganizacji Bojowej.
Od końca września 1942 reprezentował BUND
w Tymczasowym Komitecie Pomocy Żydom, od
stycznia 1943 był wiceprzewodniczącym Rady Po-
mocy Żydom „Żegota” (utworzonej 4.12.1942), a
także wraz adw. Tadeuszem Rekiem, członkiem
Komisji Rewizyjnej owej Rady. Brał udział w opra-
cowywaniu materiałów na temat zagłady Żydów i
przekazywaniu ich na Zachód, m.in. przywódcom
BUND-u oraz wybitnym przedstawicielom spo-
łeczności żydowskiej w Stanach Zjednoczonych.
Wraz z Adolfem Bermanem odbył też rozmowę z
Janem Karskim przed wydelegowaniem go w słyn-
nej misji na Zachód, w której ten emisariusz pol-
skiego podziemia poinformował świat o ludobój-
stwie dokonanym na Żydach (F. przekazał też Kar-
skiemu opracowane przez siebie materiały infor-
mujące o zagładzie Żydów, m.in. list do członka
Rady Narodowej RP Szmula Zygielbojma). Był
członkiem Komisji Koordynacyjnej Żydowskiego
Komitetu Narodowego, który powołano 1.12.1942.
T. III/z. 1 feiner, ferfet

Reprezentował BUND w Delegaturze Rządu RP,
kierował też wydziałem organizującym pomoc dla
Żydów. W styczniu 1943 objął funkcję przewodni-
czącego CK BUND-u. W swojej działalności m.in.
sygnował memoriał Komisji Koordynacyjnej ŻKN
z września 1943 do delegata rządu, w sprawie sto-
sunku Delegatury Rządu do zakupu broni dla bo-
jowników żydowskich. Wszystkie powyższe funkcje
pełnił w czasie Powstania Warszawskiego (przeby-
wał w Śródmieściu). Po zakończeniu walk wyszedł
z miasta z ludnością cywilną. Przebywał pod Prusz-
kowem. Prawdopodobnie w listopadzie 1944 ob-
jął funkcję przewodniczącego Rady Pomocy Ży-
dom „Żegota”, które zajmował do jej rozwiązania
(ostatni dokument Rady pochodzi z 16.01.1945).
W swojej działalności konspiracyjnej używał na-
zwiska Józef Sawicki.
Zmarł 22.02.1945 w Lublinie na nowotwór. Zo-
stał pochowany na cmentarzu żydowskim przy ul.
Okopowej w Warszawie.
Marek Gałęzowski
wa, Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–
1945, Warszawa 1982, passim; A. Steinsberg, Towarzysz Miko-
łaj, „Przegląd Socjalistyczny” 1947, nr 4/5, s. 43–44; Ten jest z
Ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, oprac. W.
Bartoszewski, Z. Lewinówna, Warszawa 2007, passim (błęd-
nie podane nazwisko Fajner); W. Zagórski, Wolność w niewo-
li, Londyn 1971, s. 302; A. Żbikowski, Karski, Warszawa 2011,
passim; R. Żebrowski, Feiner Leon (Löbl), (w:) Polski słow-
nik judaistyczny: dzieje, kultura, religia, ludzie, oprac. Z. Bo-
rzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003, t. 1, s. 421.
Ferfet Witold Franciszek (1924–1987), adwo-
kat w Legnicy, Wałbrzychu, Wrocławiu i Warsza-
wie, działacz samorządowy, prezes WSDA, wybit-
ny obrońca w sprawach karnych, w tym w licznych
procesach politycznych.

Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 2, Wrocław–

Warszawa–Kraków 1990, t. 5, s. 163, 164, 249 (błędnie jako
Fajnert); L. Bartelski, Getto. Warszawskie Termopile 1943,
Warszawa 1999, s. 95, 96, 99, 163; C. Brzoza, Kraków między
wojnami. Kalendarium 28 X 1918–6 IX 1939, Kraków 1998, s.
55, 402, 406, 424, 442; M. Celt [T. Chciuk], Z Retingerem do
Warszawy i z powrotem. Raport z podziemia 1944, oprac. W.
Frazik, Łomianki 2006, s. 190, 191, 193, 196, 205; Corpus stu-
diosorum Universitatis Iagellonicae 1850/51−1917/18: E−J, Witold Franciszek Ferfet
red. K. Stopka, Kraków 2006, s. 75–76 (tu jako datę urodze-
nia podano 1885); I. Cukierman, Nadmiar pamięci (Siedem
owych lat). Wspomnienia 1939–1946, oprac. M. Turski, War-
szawa 2000, s. 215, 243, 272, 292, 302, 327, 328, 335; W. Gra-
bowski, Polska tajna administracja cywilna 1940–1945, War- Ur. 10.12.1924 we Wrześni jako syn Franciszka
szawa 2003, s. 150, 152; K. Iranek-Osmecki, Kto ratuje jedno i Kazimiery z d. Perzyńskiej. Ojciec F. był kapita-
życie… Polacy i Żydzi 1939–1945, Warszawa 2009, passim; M. nem Wojska Polskiego i uczestnikiem powstania
Komar, Władysław Bartoszewski. Skąd pan jest? Wywiad rze-
ka, Warszawa 2006, s. 87–89, 145, 200; S. Korboński, Polskie wielkopolskiego. Początkowo życie jego związane
Państwo Podziemne, Wrocław 1989, s. 127–129, 132–134; H. było z województwem poznańskim. Siedmioklaso-
Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków 2006; H. Krosz- wą szkołę powszechną ukończył w Poznaniu i roz-
czor, Cmentarz żydowski w Warszawie, Warszawa 1983, s. 14; począł naukę w gimnazjum i liceum w Kościanie.
M. Kulczykowski, Żydzi – studenci Uniwersytetu Jagiellońskie-
go w dobie autonomicznej Galicji (1867–1918), Kraków 1995, Tam też po wybuchu II wojny światowej pracował
s. 355; A. K. Kunert, Ilustrowany przewodnik po Polsce Pod- jako robotnik w Zakładach Miejskich w Kościanie.
ziemnej, Warszawa 1996, s. 178, 463, 478; J. Lerski, Emisa- Tak jak większość patriotycznych poznaniaków, w
riusz „Jur”, Londyn 1984, s. 94; D. Libionka, L. Weinbaum,
kwietniu 1941 rodzina Ferfetów została wysiedlo-
Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego
Związku Wojskowego, Warszawa 2011, s. 356, 359, 360, 377– na do Generalnej Guberni. Przez cztery miesią-
379, 381, 537; W. Meed, Po obu stronach muru. Wspomnienia ce F. przebywał w obozie w Konstantynowie pod
z getta warszawskiego, Warszawa 2003, passim; A. Pacholczy- Łodzią, skąd przeniósł się do Warszawy. W War-
kowa, Feiner (Fajner) Leon, (w:) Słownik biograficzny działa-
szawie pracował w charakterze urzędnika w fabry-
czy polskiego ruchu robotniczego, Warszawa 1987, t. 2, s. 66
(bibliografia); Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939– ce cukierków J. Bobrowski i spółka, kontynuował
1945. Studia i materiały, Warszawa 2006, passim; T. Prekero- naukę na tajnych kursach w gimnazjum i liceum

107
 ferfet
im. Stefana Żeromskiego, gdzie w 1943 zdał egza-
min dojrzałości, wstąpił do AK, ukończył podcho-
rążówkę. W tym samym roku zapisał się na Wy-
dział Prawa Tajnego UW i do wybuchu Powstania
Warszawskiego ukończył pierwszy rok studiów. W
1944 znalazł się na terenie Otwocka. Od 1944 kon-
tynuował studia w Katolickim Uniwersytecie Lu-
belskim. Po zaliczeniu na tym Uniwersytecie dru-
giego egzaminu prawniczego w 1945 przeniósł się
na Uniwersytet w Poznaniu, gdzie po zdaniu prze-
pisanych egzaminów w dniu 2.07.1946 uzyskał dy-
plom magistra praw na Wydziale Prawno-Ekono-
micznym.
Na następne kilka lat F. związał swoje życie z
Wrocławiem, Wałbrzychem i Legnicą. W okre-
sie od listopada 1946 r. do czerwca 1949 odbywał
aplikację sądową zakończoną egzaminem złożo-
nym przed komisją przy sądzie apelacyjnym we
Wrocławiu. Jednocześnie pracował w charakte-
rze referenta prawnego, a także radcy prawne-
go w Dyrekcji Okręgowej Dróg Wodnych oraz w
Stoczniach Wodnych we Wrocławiu. W l. 1949–
1951 pod patronatem adwokata Juliana Macie-
jewskiego ukończył aplikację adwokacką, w cza-
sie której występował przed sądami okręgowymi
i grodzkimi w 141 karnych i cywilnych sprawach.
Ponadto aplikant adwokacki F. redagował projek-
ty pozwów, apelacji, rewizji, kasacji, wnioski i pis-
ma procesowe, uczestniczył w spotkaniach patro-
na z klientami i zastępował go we wszystkich czyn-
nościach kancelaryjnych w czasie jego nieobecno-
ści. Wykaz spraw, w których występował aplikant
F., oraz kopie sporządzonych przez niego projek-
tów pism procesowych musiały być przedstawione
komisji egzaminacyjnej. Na uwagę zasługuje rów-
nież rota ślubowania składana przez aplikanta, w
której m.in. aplikant zobowiązywał się do okazywa-
nia posłuszeństwa swojemu patronowi oraz do kie-
rowania się zasadami honoru i uczciwości. Takiej
treści ślubowanie F. złożył przed dziekanem RA we
Wrocławiu dr. Witoldem Świdą. Po odbyciu apli-
kacji i złożeniu ślubowania adwokackiego w dniu
6 kwietnia 1951 F. został wpisany na listę adwoka-
tów we Wrocławiu. Na początku maja tego roku
otworzył kancelarię adwokacką najpierw w Legni-
cy, następnie w Wałbrzychu, a od 1.02.1952 rozpo-
czął praktykę adwokacką w ZA nr 1 w Wałbrzychu.
W 1952, we wrześniu, przenosi się do Warszawy i
staje się członkiem ZA nr 3 w Warszawie. 31 wrześ-
108
T. III/z. 1
nia 1964 wystąpił z tego zespołu i rozpoczął pracę
w Ministerstwie Handlu Zagranicznego jako rad-
ca prawny, poszerzając swoją wiedzę i zdobywa-
jąc nowe doświadczenia, a przede wszystkim do-
skonaląc znajomość języków obcych. Po dwóch la-
tach ponownie wpisany na listę adwokatów, został
przyjęty do ZA nr 19 w Warszawie.
Był członkiem Komisji do badania obron przed
Sądami Tajnymi, kierowanej przez adw. R. Prusiń-
skiego, działającej w l. 1956–1958.
Wykonując zawód adwokata, działał również w
samorządzie adwokackim. Był zastępcą kierow-
nika ZA, członkiem Zespołu Wizytatorów Woje-
wódzkiej IA w Warszawie, członkiem Zespołu Pra-
wa Karnego przy ORA, wykładowcą w Ośrodku
Studium Wymowy Sądowej, patronem, członkiem
Wyższej Komisji Dyscyplinarnej. Dwukrotnie był
wybierany przez KZA. W l. 1983–1987 był Preze-
sem WSDA. Wybory na stanowisko prezesa WSD
miały miejsce w okresie trudnym dla adwokatury,
sprawiającym praktyce dyscyplinarnej wiele róż-
nego rodzaju kłopotów. Zawsze publicznie bronił
podstawowych zasad, na których oparta jest adwo-
katura, tj. wolności słowa, przestrzegania tajem-
nicy adwokackiej oraz pełnej niezależności adwo-
katury od jakiejkolwiek władzy. Apelował do ów-
czesnych władz o przestrzeganie tych zasad oraz o
nieskładanie rewizji nadzwyczajnych na niekorzyść
kolegów adwokatów występujących w charakterze
obrońców w procesach politycznych. Przestrzegał
przed bałamutnością gołosłownych obietnic oraz
pustych haseł. W znakomitym wystąpieniu na
Ogólnopolskim Zjeździe Adwokatury w Pozna-
niu w styczniu 1981 F. przypomniał, jak niegdyś
do starożytnego Rzymu przybył filozof grecki, sofi-
sta Karneades z Cyreny. Wygłosił dwa przemówie-
nia. Jedno, w którym dowodził, że władza powinna
się opierać na pryncypiach moralnych, że powinna
uwzględniać wolę ludu. Drugie, że zasady moral-
ne to dla władzy zbędny luksus, a wola ludu para-
liżuje i czyni nieskutecznymi jej działania. I w obu
przypadkach otrzymał poklask tłumu. Ale w Rzy-
mie znalazł się mąż prawy – cenzor Katon Starszy,
który uznał, że tego rodzaju zręczne wywody re-
tora są mąceniem w głowach obywateli. I wygnał
Karneadesa z Rzymu.
F. był wybitnym obrońcą. Nie było większe-
go procesu karnego czy politycznego, w którym
by nie brał udziału. Bronił między innymi w słyn-
T. III/z. 1 ferfet, Fischbach

nych procesach tzw. taterników (bronił Małgorzatę
Szpakowską), KPN (bronił Tadeusza Jandziszaka)
i wielu, wielu innych (bronił m.in. Adama Michni-
ka, Barbarę Toruńczyk). Bronił z wielką odwagą i
swadą. Był wybitnym mówcą i znakomitym znawcą
prawa. Jego przemówienia w procesach politycz-
nych odbijały się szerokim echem, były w całości
nadawane przez „Głos Ameryki”, publikowane w
„Kulturze” paryskiej i prasie podziemnej.
Cieszył się powszechnym szacunkiem i uzna-
niem, czego najlepszym dowodem był udział w
jego pogrzebie kilkuset osób z całej Polski, ze
wszystkich izb adwokackich, środowisk prawni-
czych i twórczych oraz opozycji. Zmarł 13.01.1987
w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Po-
wązkowskim. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim
Orderu Odrodzenia Polski, złotą odznaką „Adwo-
katura PRL”, Medalem 40-lecia PRL.
Żonaty z Wiesławą z d. Ćwiklińską, wspaniałą
śpiewaczką i nauczycielką w szkole muzycznej II
stopnia w Warszawie. Mieli syna Marka Witolda.
Siostrami F. były Halina Kozłowska i Danuta On-
zol, pediatra.
Czesław Jaworski
AIA we Lwowie, sygn. 2430; W. Borowiec, Pierwszy Proces
Przywódców KPN, „SOWINIEC”, nr 36–37; http://www.geni.
com/people/Franciszek-Ferfet/6000000011515776364 [30.11.
2015]; C. Jaworski, Komentarze i impresje jubileuszowe, „Pale-
stra” 2003, nr 11–12, s. 25; Z. Krzemiński, Pamięci mecenasa
Witolda Ferfeta, „Palestra” 1987, nr 2, s. 1–3; „Kultura” pa-
ryska [proces taterników i KPN]; Sprawozdanie z Ogólnopol-
skiego Zjazdu Adwokatury, „Palestra” 1981, nr 3–4.
Fischbach Karol Józef (1902–1995), adwo-
kat w Kościanie, powstaniec wielkopolski, żołnierz
września 1939, starosta kościański.
Ur. 21.07.1902 w Poznaniu, jako syn Romana,
nauczyciela w szkole dla głuchoniemych w Pozna-
niu i Jadwigi z d. Schwarz. Po ukończeniu szkoły
powszechnej uczył się w poznańskim Gimnazjum
św. Marii Magdaleny. Był członkiem Towarzystwa
Tomasza Zana. Brał udział w powstaniu wielko-
polskim. Maturę zdał po odzyskaniu przez Polskę
niepodległości w czerwcu 1919. W roku następ-
nym rozpoczął równoległe studia prawnicze i eko-
nomiczne na Wydziale Prawno-Ekonomicznym
Uniwersytetu Poznańskiego, uwieńczone dyplo-
mami zakończenia studiów (ekonomia 1923, pra-
wo 1924). Następnie F. odbywał aplikację sądową
przy SG w Pobiedziskach i Jutrosinie. Po złoże-
niu egzaminów końcowych objął funkcję sędziego
w SG w Lesznie. W 1928 zamieszkał w Kościanie,
gdzie w l. 1928–1939 prowadził kancelarię adwoka-
cką. Był również radcą prawnym znaczących firm
kościańskich (Cukrowni, Monopolu Tytoniowego,
Fabryki Wódek i Likierów W. Czajka).
Karol Józef Fischbach
W sierpniu 1939 został zmobilizowany do 55.
Pułku Piechoty w Lesznie. Brał udział w kampa-
nii wrześniowej w bitwie nad Bzurą i obronie War-
szawy. Po kapitulacji, w październiku 1939, powró-
cił do Kościana, po czym ukrywał się we Wrocła-
wiu. Kiedy po trzech tygodniach powrócił do rodzi-
ny, natychmiast został aresztowany przez gestapo.
Z niewoli wybawił go Niemiec z Królewca dr Paul
Simon. Do końca okupacji pracował jako księgowy
w niemieckim biurze ds. majątkowych.
Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej, w
1945, związał się ze Stronnictwem Demokratycz-
nym. 2.02.1945 objął funkcję starosty kościańskie-
go. Jako pełnomocnik Wojewody Poznańskiego
organizował administrację polską w Nowej Soli.
Jak wspominał podczas wywiadu z Włodzimierzem
Pokładeckim: „Rozpocząłem organizować pracę w
administracji państwowej, do której już pierwsze-
go dnia zgłosiło się 20 przedwojennych urzędni-
ków. W ciągu tego miesiąca przeprowadzono wy-
bory do rad powiatowych miejskich i gminnych
oraz powołano burmistrzów, wójtów i sołtysów”.
Był doskonałym, ale także wymagającym organiza-
torem, a jego niezaprzeczalną zasługą była odbu-
dowa gospodarki na terenie powiatu kościańskie-

109
 fischbach, flasza
go ze zniszczeń wojennych. Oprócz pracy w samo-
rządzie działał społecznie m.in. jako prezes Ho-
norowego Komitetu Ekshumacyjnego Ofiar Woj-
ny w Kościanie. Po trzech latach urzędowania zo-
stał zmuszony do złożenia rezygnacji ze stanowiska
starosty (31.07.1948) i powrócił do zawodu adwo-
kata. W pierwszej połowie lat 50. był systematycz-
nie inwigilowany przez służby UB, jako tzw. „ele-
ment obcy klasowo”. Na krótko został zawieszony
w czynnościach adwokata. Kancelarię adwokacką
prowadził do przejścia w 1976 na emeryturę. W
1977 przeniósł się do Poznania. Po śmierci żony w
1987 zamieszkał u córki Aleksandry.
Zmarł 1.08.1995 w Poznaniu. Został pocho-
wany na cmentarzu na Junikowie. Związek mał-
żeński zawarł w 1932 z Marią Koplińską (1910–
1987), miał córki: Aleksandrę (ur. 1933) i Irenę
(ur. 1936).
Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak
P. Bauer, Poczet starostów kościańskich. Mecenas Karol Józef
Fischbach (1902–1995); W. Handke, R. Kościański, „Zwy-
czajny” Urząd… Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicz-
nego w Kościanie 1945–1954, Kościan–Leszno 2006, s. 16,
17, 18, 25, 31, 46, 81, 85, 86, 121, 138, 179, 194, 225; http://
pl.wikipedia.org/wiki/Karol_J%C3%B3zef_Fischbach [do-
stęp: 3.03.2013, godz. 20.00]; K. Krasowski, Wydział Praw-
no-Ekonomiczny Uniwersytetu Poznańskiego w latach 1919–
1939, Poznań 2006, s. 338, 339; „Orędownik Powiatowy. Pis-
mo Powiatu Kościańskiego” 2005, nr 11, s. 4; W. Pokładecki,
Starosta z Wichrowych Wzgórz, „Wiadomości Kościańskie”
1993, wydanie specjalne, s. 1, 9.
Flasza Janusz (1942–1996), adwokat w Szcze-
cinie, dziekan ORA w Szczecinie, sportowiec, my-
śliwy, sprawny organizator.
Ur. 22.03.1942 w Będzinie. Ojciec F. – Bole-
sław – prowadził rzemieślniczy zakład robót mu-
rarskich. W 1946 wraz z rodzicami i dwiema młod-
szymi siostrami przeniósł się do Sosnowca, gdzie w
1960, w Liceum Ogólnokształcącym im. Stanisła-
wa Staszica, otrzymał świadectwo dojrzałości. Na
studia udał się na Uniwersytet im. Adama Mickie-
wicza w Poznaniu na Wydział Prawa. W czasie stu-
diów udzielał się w Zrzeszeniu Studentów Polskich
i Związku Młodzieży Socjalistycznej. W maju 1964
F. obronił pracę magisterską z prawa finansowego
zatytułowaną Podatki obrotowe w PRL.
Od września 1965 został zatrudniony w Dy-
rekcji Okręgowej PKP w Katowicach, w tym
czasie wstąpił do PZPR. Dwa lata później zo-
110
T. III/z. 1
stał przyjęty na aplikację sądową, którą odby-
wał w SW w Katowicach. Egzamin sędziowski
zdał 18.09.1969. Jednocześnie pracował spo-
łecznie jako kierownik sekcji tenisa klubu spor-
Janusz Flasza
towego „Zagłębie” Sosnowiec. Wobec faktu, że
jego narzeczona i późniejsza żona Ewa podjęła
w Szczecinie pracę jako nauczycielka fizyki, za-
biegał o przeniesienie się na Pomorze Zachod-
nie. Od listopada 1969 został aplikantem adwoka-
ckim w Szczecinie. Wpis na listę adwokatów uzy-
skał 2.04.1974. Początkowo prowadził praktykę
adwokacką w ZA w Gryficach, ale – po licznych
zabiegach – w 1976 przeniósł się do Szczecina.
W l. 1976–1991 był członkiem ZA nr 1 w Szcze-
cinie. Od 1979 F. wybierany był członkiem RA
w Szczecinie. W kolejnych latach pełnił funk-
cje rzecznika dyscyplinarnego i skarbnika ORA
w Szczecinie. W 1989 został wybrany dzieka-
nem ORA w Szczecinie, którym był do 1992. W l.
1989–1995 był też członkiem NRA. W 1993 uho-
norowany odznaką „Adwokatura Zasłużonym”.
Dzięki F. IA w Szczecinie posiada Ośrodek Wy-
poczynkowy w Niechorzu, który nosi dziś imię F.
We wspomnieniach przyjaciół F. charaktery-
zowany jest jako człowiek o ogromnym poczu-
ciu humoru, otwartości i pracowitości. Dom pro-
wadzony przez małżonkę Ewę uchodził za za-
wsze otwarty i przyjazny. Adw. Marek Mikołaj-
czyk wspominał: „Janusz cieszył się ogólną sym-
patią. Był takim naturalnym «przywódcą stada»,
gdyż umiał zjednywać sobie otoczenie. (…)” i da-
lej: „Dla Niego doba trwała 36 godzin, a i tak za-
T. III/z. 1 flasza, Frąckowiak
wsze się spóźniał. Ciągle zabiegany, ciągle zaab-
sorbowany, ciągle zaaferowany sprawami klien-
tów znajdował jednak czas na swoje pasje życio-
we: sport i myślistwo”. F. był zapalonym myśli-
wym, członkiem Koła Myśliwskiego „Knieja”
w Szczecinie (m.in. brał udział w polowaniu na
niedźwiedzie w Kanadzie) i aktywnym sportow-
cem (uprawiał hokej, piłkę nożną, tenis, narciar-
stwo). Jemu w znaczniej mierze zawdzięcza się
utworzenie myśliwskiego ośrodka strzeleckiego w
Pucicach, gdzie w 1997 odsłonięto tablicę poświę-
coną F. W młodości, w „Zagłębiu” Sosnowiec, F.
był zawodnikiem sekcji hokeja na lodzie i piłki
nożnej, w Szczecinie F. działał w sekcji tenisowej
klubu „Sparta” – był dwukrotnie Mistrzem Polski
Adwokatów. Od lat w ramach Mistrzostw Polski
Adwokatów w Tenisie Ziemnym rozgrywany jest
Turniej Rodzinny o Puchar im. adw. Janusza Fla-
szy. Zimą uwielbiał jazdę na nartach, szczególnie
w Szklarskiej Porębie, Karpaczu, a w ostatnich
latach życia w Dachstein w Alpach. Brał udział
w narciarskich mistrzostwach adwokatów. Lubił
powtarzać „żyję szybko, umrę szybko”. Tak też
się stało.
Zmarł 22.09.1996 w Zajączkowie k. Poznania,
gdzie pojechał świętować 30-lecie ukończenia stu-
diów, wskutek zawału serca. Pozostawił żonę Ewę,
u której każdego roku w rocznicę śmierci spotyka-
ją się przyjaciele, wspominając F.
Radosław Ptaszyński
AIA w Szczecinie, Akta osobowe; M. Mikołajczyk, Chłopak
z Sosnowca – wspomnienie o adwokacie Januszu Flaszy 1942–
1996, (w:), 60 lat Szczecińskiej Izby Adwokackiej 1951–2011,
Szczecin 2011, s. 150–151.
Frąckowiak Aleksander (1903–1975), ad-
wokat w Bydgoszczy, prokurator, dziekan NRA w
Bydgoszczy.
Ur. 25.11.1903 we Wrześni w Poznańskiem. Syn
Andrzeja, urzędnika Powiatowego Związku Ko-
munalnego i Marianny z Pacyńskich. W l. 1914–
1922 uczęszczał do Gimnazjum Państwowego we
Wrześni. Studiował prawo i ekonomię na Uniwer-
sytecie Poznańskim, uzyskując w 1928 dyplom ma-
gistra praw.
W październiku tr. wstąpił do służby sądowej
w okręgu Sądu Apelacyjnego w Poznaniu. Apli-
kował w tym Sądzie oraz SG we Wrześni i Wie-
111
luniu n. Notecią oraz SO w Gnieźnie. Po złoże-
niu w październiku 1930 egzaminu sędziowskie-
go mianowany został asesorem z przydziałem do
SG w Bydgoszczy. Od 10.1931 do 12.1933 praco-
wał jako podprokurator SO w Ostrowie Wlkp. Po
wystąpieniu ze służby państwowej wpisany został
1.01.1934 na listę adwokatów IA w Poznaniu z sie-
dzibą w Jarocinie Wlkp.
Aleksander Frąckowiak
Na początku września 1939 F. opuścił Jarocin w
obawie przed aresztowaniem za działalność w Pol-
skim Związku Zachodnim. Uciekając na Wschód,
dotarł do Drohiczyna n. Bugiem, gdzie odnalazł
swoją najbliższą rodzinę. Okupację niemiecką
przetrwał w Generalnym Gubernatorstwie w War-
szawie i od maja 1944 w Milanówku.
W 1945 zgłosił się do dyspozycji MS i 12.03.tr.
delegowany został do pełnienia obowiązków wi-
ceprokuratora SO w Bydgoszczy, a od lipca w Ol-
sztynie. W styczniu 1946 F. wrócił do Bydgoszczy
na poprzednie stanowisko. Minister Sprawiedliwo-
ści (H. Świątkowski), uwzględniając prośbę F., od-
wołał jego delegację do pełnienia obowiązków wi-
ceprokuratora z dn. 30.06.1947.
W lipcu F. na podstawie dekretu z 24.05.1945 o
tymczasowych przepisach uzupełniających prawo o
ustroju adwokatury zwrócił się do ORA w Toruniu
z wnioskiem o umieszczenie na liście adwokatów
w Bydgoszczy. Referencji F. udzielił L. Plejewski,
prezes SO w Bydgoszczy, który znał go jeszcze z
czasów przedwojennych, a także spotykał w czasie
okupacji w Warszawie i Milanówku. Rada 23.08
uwzględniła ten wniosek i F. rozpoczął prywatną
 Frąckowiak
praktykę adwokacką w swoim mieszkaniu i zara-
zem kancelarii przy ul. ks. Kordeckiego 10.
Rezygnację F. ze stanowiska wiceprokuratora
odnotował 27.09.1947 dziennik „Ziemia Pomor-
ska” w notatce pt. Znany wiceprokurator bydgo-
ski przeszedł do adwokatury. Autor notatki praso-
wej podkreślał w niej „nieocenione zasługi” F. na
poprzednim stanowisku, życzył w imieniu redakcji
„podobnych sukcesów” w praktyce adwokackiej,
podając zarazem adres kancelarii. Rzecznik dyscy-
plinarny Izby adw. M. Bajraszewski z Torunia do-
patrzył się w treści tej enuncjacji niedopuszczalnej
reklamy, tym bardziej że dwa dni później ta sama
gazeta ponownie wymieniła nazwisko F. w innej
notatce pod nagłówkiem: „Przed jutrzejszym ma-
kabrycznym procesem – matka pomordowanych
dzieci wnosi przez adw. Frąckowiaka powództwo
o symboliczną złotówkę”. Okazało się jednak, że
autor obu notatek red. E. Łabentowicz zamieścił
je bez wiedzy, a tym bardziej zgody F. Stąd też Sąd
Dyscyplinarny IA w Toruniu pod przewodnictwem
adw. M. Monnĕ wydał 12.03.1949 wyrok uniewin-
niający F.
Do przejścia na rentę 30.06.1970 F. prowa-
dził praktykę w ZA nr 2 przy ul. Dworcowej 6
w Bydgoszczy. Był jednym z 13 członków założy-
cieli tego Zespołu. Pozostałymi byli: J. Cieluch,
T. Klimesz, K. Kubiak, F. Laskowska, J. Łuka-
szewicz, Z. Matecki, A. Michnik, S. Przybylski,
112
T. III/z. 1
K. Radzikowski, J. Waydowski, L. Wirski i K.
Zwierko (kierownik).
W czasie powojennych rozliczeń ze zbrodnia-
rzami hitlerowskimi F. wyznaczony został w 1949
przez SA w Bydgoszczy obrońcą z urzędu gen. SS
Richarda Hildebranda, sądzonego wcześniej przed
Międzynarodowym Trybunałem w Norymberdze.
F. był długoletnim członkiem samorządu adwo-
kackiego. W l. 1951–1952 wchodził w skład komi-
sji dyscyplinarnej. W l. 1952–1959 piastował god-
ność dziekana, a w l. 1959–1964 wicedziekana Wo-
jewódzkiej Rady Adwokackiej.
Był od 06.1947 członkiem PPR, a następnie
PZPR. W 11.1951 wstąpił do licznych organizacji:
TPPR, TPŻ, PCK, ZPP. W tymże 1951 był wykła-
dowcą na kursie szkolenia ideologicznego dla sę-
dziów i adwokatów w Bydgoszczy.
Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i Me-
dalem X-lecia PRL.
Zmarł 23.07.1975 i spoczął na cmentarzu para-
fii św. Trójcy na Jarach w Bydgoszczy.
F. był żonaty z Leokadią Jarocką (ślub 8.02.1932
w Bydgoszczy). Miał dwie córki: Marię Barbarę
(ur. 1933) oraz Annę Ewę (ur. 1936).
Maciej Dzierżykraj-Lipowicz
AJA w Bydgoszczy, akta osobowe; „Ziemia Pomorska”, nr
265 i 267 z 27 i 29 1947; W. Sobieszczański, XXV lat Adwo-
katury bydgoskiej, „Palestra” 1973, nr 11; IKP, nr 159 i 160 z
24 i 25–27.07.1975 (nekrologi).
 G
Garlicki Stanisław Wojciech (1902–1972),
adwokat w Warszawie, dziekan RA w Warszawie,
wiceprezes NRA, ppor. rez. WP, działacz PPS i
OMTUR, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej i
kampanii polskiej 1939, więzień niemieckich ofla-
gów.
Stanisław Wojciech Garlicki
Ur. 2.05.1902 w Warszawie jako syn Wacła-
wa Hipolita, krawca, i Aleksandry z d. Siekier-
skiej. Kształcił się w Szkole Ziemi Mazowieckiej,
a następnie od 1914 w Gimnazjum im. Stanisła-
wa Staszica, gdzie w 1920 zdał egzamin maturalny.
W 1919 uczestniczył w I powstaniu śląskim. W lip-
cu 1920 zgłosił się ochotniczo do WP i jako żoł-
nierz 8. Pułku Artylerii Polowej wziął udział w woj-
nie z bolszewikami. Po demobilizacji w listopadzie
tr. krótko pracował w Komisariacie Rządu na m.st.
Warszawę, po czym od stycznia 1921 do paździer-
nika 1926 studiował na Wydziale Prawa UW. Po
ukończeniu studiów odbył aplikację sądową i ad-
wokacką, okresowo, w l. 1928–1929 pracował też
w Okręgowym Związku Kas Chorych.
W 1933 G. został wpisany na listę adwokacką
i rozpoczął praktykę we własnej kancelarii przy
ul. Chmielnej 14 w Warszawie. Od 1931 praco-
wał także jako radca prawny w ZUS. 1.01.1935
został mianowany podporucznikiem rezerwy. Od
czasów gimnazjalnych był aktywny politycznie. W
113
1916 wstąpił do Związku Młodzieży Postępowo-
Niepodległościowej (w 1918 przekształconym w
Związek Polskiej Młodzieży Socjalistycznej), nale-
żał do czołowych działaczy tej organizacji. W 1917
został członkiem PPS. W l. 1920–1927 należał do
Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej i
zasiadał w jego władzach. W czasie studiów zaan-
gażował się także w działalność TUR, w którym
pełnił wiele funkcji kierowniczych w strukturach
warszawskich i ogólnopolskich (m.in. wiceprezesa
ZG TUR). W l. 1923–1926 był też członkiem Cen-
tralnego Wydziału Młodzieży TUR. W utworzo-
nym w 1926 OMTUR został przewodniczącym KC
OMTUR i pełnił tę funkcję do 1932. Następnie
objął stanowisko redaktora organu prasowego
OMTUR „Młodzi Idą”. Należał do współorganiza-
torów Czerwonego Harcerstwa. Od 1929 do 1931
był zastępcą przewodniczącego Referatu Harcer-
skiego przy KC OMTUR. Równolegle kontynuo-
wał działalność w PPS jako jeden z czołowych dzia-
łaczy młodego pokolenia tej partii w Warszawie.
W l. 1927–1934 był członkiem Warszawskiego
Okręgowego Komitetu Robotniczego. Od 1928
zasiadał w Radzie Naczelnej PPS. Działał też w
Zrzeszeniu Prawników Socjalistów w Polsce i od
1932 był członkiem zarządu tego stowarzyszenia.
W l. 1938–1939 z ramienia PPS zasiadał w Radzie
Miejskiej Warszawy.
We wrześniu 1939 G. służył w 82. pp SGO „Po-
lesie”. Brał udział w ostatniej bitwie kampanii pol-
skiej pod Kockiem. Po kapitulacji był więziony w
niemieckich oflagach. Oswobodzony w maju 1945,
wrócił do kraju. Włączył się do działalności kon-
spiracyjnej PPS, lecz optował za jej ujawnieniem.
2.10.1945, jako członek założyciel, wszedł w skład
komitetu organizacyjnego Polskiej Partii Socjal-
demokratycznej pod kierownictwem Zygmunta
Żuławskiego. Wobec uniemożliwienia legalizacji
tego ugrupowania przez komunistów zdecydował
się wstąpić w grudniu 1945 do PPS, po czym zo-
stał dokooptowany do Rady Naczelnej. Publikował
w organie PPS „Robotnik”. W październiku 1948,
wraz z wieloma zwolennikami zachowania samo-
dzielności przez PPS, został usunięty z partii.
 garlicki, glaser
W l. 1946–1948 G. pracował jako kierownik Biu-
ra Kontroli Społecznego Przedsiębiorstwa Budow-
lanego, pełnił też funkcję prezesa Rady Narodo-
wej Spółdzielni Spożywczej Pracowników SPB.
Następnie, do 1964, był kierownikiem wydziału
prawnego i głównym radcą prawnym ZUS. Od
1952 prowadził praktykę adwokacką w ZA nr 1
w Warszawie.
G. był wybitnym działaczem samorządu adwo-
kackiego. W l. 1946–1956 pełnił funkcję rzecznika
i zastępcy rzecznika dyscyplinarnego IA w Warsza-
wie. Był członkiem prezydium ORA w Warszawie,
a w czerwcu 1956 wybrano go jej dziekanem (peł-
nił tę funkcję do czerwca 1964). Od lipca 1964 do
czerwca 1967 zasiadał w Prezydium NRA, w której
pełnił funkcję wiceprezesa. Następnie był człon-
kiem Wyższej Komisji Dyscyplinarnej. W l. 1957–
1972 był członkiem kolegium redakcyjnego „Pale-
stry”, a wcześniej „Biuletynu Naczelnej Rady Ad-
wokackiej”.
Jest autorem artykułów o tematyce prawniczej,
które zamieszczał w czasopismach: „Demokratycz-
ny Przegląd Prawniczy”, „Państwo i Prawo”, „Prze-
gląd Notarialny”, „Przegląd Ustawodawstwa Go-
spodarczego”, „Przegląd Ubezpieczeń Społecz-
nych”, „Spółdzielczy Przegląd Naukowy”. Opub-
likował kilka większych prac, m.in. Prawo o są-
dach ubezpieczeń społecznych (Warszawa 1950),
Odpowiedzialność cywilna za nieszczęśliwe wypad-
ki (Warszawa 1959), Czyny niedozwolone (Katowi-
ce 1965), Opracowanie rewizji w postępowaniu cy-
wilnym (Warszawa 1970), Wypadki przy pracy. Wy-
padki w zatrudnieniu. Choroby zawodowe (Warsza-
wa 1971), był także współredaktorem pracy Prze-
pisy o adwokaturze (Warszawa 1969) i encyklope-
dii Prawo na co dzień (wyd. 2, Warszawa 1974).
Prowadził wykłady i szkolenia dla aplikantów ad-
wokackich.
Zmarł 25.09.1972 w Warszawie. We wspomnie-
niu pośmiertnym mecenas Zdzisław Krzemiński
napisał o G.: „Cywilista najwyższej klasy. Zawsze
przygotowany do sprawy, rzeczowy (…) Jego prze-
mówienia mogą służyć za wzór. Nie było w nich
patosu, ale jaka żelazna logika. Ogromna zwię-
złość argumentacji, każde słowo wyważone. A ca-
łość zwarta i przekonywująca. Znajomość doktry-
ny i orzecznictwa bezbłędna”.
G. był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi,
Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasłu-
114
T. III/z. 1
gi, Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921 i
Złotą Odznaką „Adwokatura PRL” (otrzymał ją
jako pierwszy przedstawiciel palestry).
Żonaty z Janiną z d. Łaszkiewicz, miał synów
Andrzeja (1933–2013), historyka, profesora UW
i Leszka (ur. 1946), prawnika konstytucjonalistę,
profesora UW.
Marek Gałęzowski
AIA w Warszawia, Akta osobowe, sygn. 1/426 (fot.); S. Cie-
sielski, Niepodległość i socjalizm: tradycja w myśli politycznej
polskiego ruchu socjalistycznego w latach 1939–1948, Warsza-
wa 1986, s. 213, 214, 241; L. Cohn, Fragmenty wspomnień (z
lat 1948–1975), „Krytyka” 1984, nr 17, s. 111, 117, 123; Li-
sta adwokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg
Izby Adwokackiej w Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r.,
Warszawa 1938, s. 15; K. Kersten, Narodziny systemu władzy.
Polska 1943–1948, Warszawa 1990, s. 161; Z. Krzemiński, Pa-
mięci Dziekana Stanisława Garlickiego, „Palestra” 1972, nr 10
(fot.); A. K. Kunert, Garlicki Stanisław Wojciech, (w:) Słow-
nik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, War-
szawa 1987, t. 2, s. 196–198 (bibliografia); Polska Partia So-
cjalistyczna. Dlaczego się nie udało, pod red. R. Spałka, War-
szawa 2010; Redzik, Zarys; Redzik, Kotliński, Historia Adwo-
katury, s. 227, 317, 338, 382, 384, 388; E. Rudziński, Młodzi
socjaliści, 1918–1939, Warszawa 1980, s. 17, 86, 152, 217, 228,
266, 267; R. Rybka, K. Stepan, Awanse oficerskie w Wojsku
Polskim 1935–1939, Kraków 2004, s. 105; Szkoła im. Stanisła-
wa Staszica w Warszawie 1906–1950, Warszawa 1988, s. 500;
J. Tomicki, Polska Partia Socjalistyczna 1892–1948, Warsza-
wa 1983; A. Tymieniecka, Warszawska organizacja PPS 1918–
1939, Warszawa 1982; J. Żarnowski, Polska Partia Socjali-
styczna w latach 1935–1939, Warszawa 1965; XXIII Kongres
PPS (1934 r.) w materiałach i relacjach agenturalnych Komisa-
riatu Rządu na m.st. Warszawę, „Z Pola Walki” 1958, nr 1.
Glaser Stefan Antoni (1895–1984), adwokat w
Warszawie, znawca prawa karnego i prawa karne-
go międzynarodowego, prof. KUL i USB w Wilnie,
w czasie wojny członek rządu RP na obczyźnie, po
wojnie współtwórca i dziekan polskiego Wydziału
Prawa na Uniwersytecie w Oksfordzie, prof. Uni-
wersytetu w Liège i Katolickiego Uniwersytetu w
Leuven.
Ur. 20.01.1895 w Tarnowie w rodzinie adwoka-
ta Ludwika Glasera i Berty z Jampolskich. Począt-
kowo uczył się I Gimnazjum w Tarnowie (klasy I–
IV), a następnie w Gimnazjum Adama Mickiewi-
cza we Lwowie (kl. V–VIII), które ukończył ma-
turą 10.06.1914. Z powodu okupacji Lwowa przez
Rosjan studia prawnicze rozpoczął w Wiedniu
(1914–1916) – gdzie zdał też 2.03.1916 państwo-
wy egzamin historyczno-prawny. Od 1916 konty-
nuował studia we Lwowie (III i IV rok), jedno-
T. III/z. 1 glaser
cześnie będąc wojskowym w armii austro-węgier-
skiej (23.08.1916–1.11.1918). W 1918 we Lwo-
wie zdał państwowe egzaminy prawnicze: sądo-
wy (24.05.1918) i polityczny (1.10.1918). Niemal
w tym samym czasie podchodził do rygorozów
doktorskich (sądowe – 25.05.1918, historyczne –
8.08.1918, polityczne – 25.09.1918). 5.10.1918 zo-
stał promowany na dr. praw ULw. Od 23.11.1918
do 9.11.1920 w WP jako podchorąży-audytor.
Stefan Antoni Glaser
Na Wydziale Prawa UJK uczestniczył w semi-
narium z prawa karnego prof. Piotra Stebelskiego,
którego uważał się uczniem, czemu dał wyraz we
wspomnieniu poświęconemu Stebelskiemu (błęd-
nie zalicza się G. do uczniów Juliusza Makarewi-
cza). Informację na ten temat znajdujemy m.in. w
piśmie Rady Wydziału Prawa z 24.01.1923 do Mi-
nisterstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Pub-
licznego w przedmiocie pozostawienia Stebelskie-
go na Katedrze, gdzie czytamy: „jego [Stebelskiego
– AR] seminarium cieszy się zawsze licznym udzia-
łem młodzieży, wyszło też z niego wielu uczonych,
np. prof. Glaser w Lublinie”.
Od 8.10.1918 był kandydatem adwokatury. Do
zawodu przygotowywał się w kancelarii swojego
ojca. Od stycznia do końca sierpnia 1920 G. praco-
wał w Ministerstwie b. Dzielnicy Pruskiej – w De-
partamencie Sprawiedliwości, jako referent Wy-
działu Ustawodawczego. Z dniem 1.09.1920 objął
obowiązki sędziego śledczego SO w Lublinie, któ-
re wykonywał do końca marca 1922.
W 1920 został zatrudniony na Wydziale Prawa i
Nauk Społeczno-Ekonomicznych KUL (wówczas
115
jeszcze Uniwersytet Lubelski) na stanowisku za-
stępcy profesora prawa i procesu karnego. Uzy-
skał przy tym list polecający skierowany do rekto-
ra KUL od głównego polskiego zwolennika szko-
ły klasycznej w prawie karnym i przeciwnika Juliu-
sza Makarewicza – prof. Edmunda Krzymuskie-
go z UJ.
Habilitował się na WPiA UJ. Podanie o habi-
litację wniósł 4.03.1920, a dołączył do niego pra-
ce: Przyczynek do nauki o udziale w przestępstwie
(Lwów 1919) oraz Kilka uwag o podstawie praw-
nej działalności lekarskiej (Lwów 1920). Recen-
zentami byli profesorowie E. Krzymuski oraz Jó-
zef Reinhold. Kolokwium habilitacyjne odbyło się
25.04.1921, a wykład dzień później (O zastosowa-
niu ustawy karnej pod względem czasu i miejsca) i
tego dnia uzyskał prawo wykładania na WPiA UJ
z zakresu prawa karnego. Min. WRiOP zatwier-
dziło habilitację 6.07.1921.
W l. 1920–1924 wykładał na KUL, w l. 1923–
1924, pełniąc funkcję dziekana Wydziału Prawa.
W styczniu 1924 przeniósł się na Uniwersytet Wi-
leński, gdzie objął Katedrę Prawa i Postępowania
Karnego. Przez semestr dojeżdżał jeszcze równo-
cześnie do Lublina. W Wilnie został przyjęty bar-
dzo dobrze. Jako wykładowca był lubiany przez
studentów. Współpracował z metropolitą ks. abp.
Romualdem Jałbrzykowskim i prezesował kato-
lickim towarzystwom dobroczynności na Wileń-
szczyźnie.
G. był bardzo aktywnym pisarzem prawniczym.
Publikował m.in. w PPiA, „Themis Polskiej seria
III”, RPEiS, RPW, GSW, „Głosie Prawników Ślą-
skich”, „Czasopiśmie Sądowo-Lekarskim”, „Gło-
sie Prawa”, „Palestrze”, „Głosie Sądownictwa” i in-
nych. Spośród licznych prac opublikowanych przed
II wojną światową najbardziej znane to: Prawo kar-
ne – część ogólna (Warszawa 1920), O mocy obo-
wiązującej ustawy karnej pod względem czasu (Lub-
lin 1921), Kilka słów o zbrodni dzieciobójstwa (Lub-
lin 1921), Beccaria a reforma ustaw karnych w du-
chu humanitaryzmu (Warszawa 1922), Kompeten-
cja sądów przysięgłych (Lublin 1923), Geneza poję-
cia przestępstwa politycznego („Palestra” 1926, nr 6),
Kilka uwag o spędzeniu płodu ze stanowiska prawa
karnego (Warszawa 1927), Zarys polskiego procesu
karnego wraz z prawem o ustroju sądów powszech-
nych (Wilno 1929), Od kary do środka zabezpiecza-
jącego (Lwów 1930), Polskie prawo karne w zarysie
 glaser
(Kraków 1933), Wiążący bezprawny rozkaz (Kraków
1933), Polski proces karny w zarysie (Kraków 1934).
W końcu 1930 G. był jednym z sygnatariuszy li-
stu protestacyjnego środowiska USB (późniejsze-
go niż list z UJ) przeciwko aresztowaniu posłów
opozycji i osadzeniu ich w twierdzy brzeskiej. Za-
angażował się też politycznie w działaniach anty-
sanacyjnych. Oprócz tego G. był blisko związa-
ny z abp. Jałbrzykowskim, do którego wyjątkową
niechęć żywił wiceminister WRiOP ks. Bronisław
Żongołłowicz, prowadzący niemal samodzielną
politykę kadrową w szkolnictwie wyższym (dowo-
dem tego są też jego dzienniki). On to był spraw-
cą lub współsprawcą zwijania katedr w szkołach
akademickich po wejściu w życie nowej ustawy o
szkołach akademickich z 1933 r. W ciągu dwóch lat
zlikwidowano 53 katedry (jednocześnie wiele po-
wołano), z czego trzydzieści było obsadzonych. W
ten sposób przeniesiono w „stan nieczynny” trzy-
dziestu uczonych, za ich działalność i poglądy po-
lityczne. Tak też było z G. Pismem Min. WRiOP
z 26.09.1933 (w sprawie przeniesienia S. Glasera w
,,stan nieczynny”), z dniem 30.09.1934 przeszedł na
emeryturę akademicką („zwolniony ze służby pań-
stwowej”) – w wieku 39 lat, z emeryturą 610 zł mie-
sięcznie (61% uposażenia służbowego). Na pożeg-
nanie opublikował na łamach prasy wileńskiej list
do studentów (Przemówienie pożegnalne do studen-
tów U. S. B. w dniu 3 listopada 1933 rok, „Dziennik
Wileński” 7.11.1933, nr 303, s. 3).
W Wilnie G. mieszkał przy ul. Wielkiej 17. Po-
tem – żegnany na wileńskim dworcu przez kole-
gów profesorów i młodzież akademicką – wyje-
chał do Warszawy i aż do wybuchu wojny wyko-
nywał praktykę adwokacką przy ul. Lwowskiej 1.
Wspominał po latach: „Adwokatura nigdy specjal-
nie mnie nie pociągała, kiedy jednak ze względu
na okoliczności zmuszony jej się poświęcić, posta-
nowiłem zająć się niemal wyłącznie prawami poli-
tycznymi, występując w mało, jak na ówczesne cza-
sy, wdzięcznej roli obrońcy tych, którzy, jako nie-
wygodni dla reżymu, pociągani byli, pod różnymi
pozorami, do odpowiedzialności karnej” (Urywki
wspomnień, s. 29). Bronił w kilku znanych proce-
sach politycznych, m.in. Stanisława Cywińskiego,
Stanisława Mikołajczyka, Władysława Tempkę,
prof. Stanisława Kota.
We wrześniu 1939 G. organizował wyjazd gen.
W. Sikorskiego do Lwowa. Po przegranej wojnie
116
T. III/z. 1
obronnej G. w listopadzie 1939 przedostał się z ro-
dziną do Francji. Tam dołączył do rządu gen. Si-
korskiego. 1.12.1939 w Paryżu inaugurowano Pol-
ski Uniwersytet na Obczyźnie, którego Wydział
Prawno-Ekonomiczny organizował G. Do ataku
III Rzeszy na Francję G. był też wykładowcą. W
l. 1939–1941 był dyrektorem departamentu w MS.
W 1940 brał udział w powołaniu Zrzeszenia Pro-
fesorów i Docentów Polskich Szkół Akademickich
w Wielkiej Brytanii, a dwa lata później Zrzeszenia
Profesorów i Docentów Szkół Akademickich Kra-
jów Alianckich.
Od sierpnia 1941 do lipca 1945 był posłem przy
emigracyjnym rządzie Belgii w Londynie, a po wy-
zwoleniu jej w Brukseli oraz równocześnie przy
rządzie Wielkiego Księstwa Luksemburga. Był
m.in. przedstawicielem rządu w Komisji Narodów
Zjednoczonych do Spraw Zbrodni Wojennych.
Był współtwórcą, a następnie pierwszym dzieka-
nem polskiego Wydziału Prawa na Uniwersytecie w
Oksfordzie, gdzie wykładał w l. 1944–1947. G. był
też współorganizatorem polskiego Wydziału Medy-
cyny na Uniwersytecie w Edynburgu i polskiej Szko-
ły Architektury przy Uniwersytecie w Liverpoolu.
Był też członkiem-założycielem Polskiego Towarzy-
stwa Naukowego na Obczyźnie. Politycznie związa-
ny był ze Stronnictwem Pracy. Po 1945 pozostał na
emigracji. Działał w ramach Naczelnego Komitetu
Wolnych Polaków na Obczyźnie.
W 1947 G. objął Katedrę międzynarodowego
prawa karnego na Uniwersytecie w Liège, gdzie
wykładał do 1965. W l. 1962–1965 był wykładow-
cą na Katolickim Uniwersytecie w Leuven. Przez
pewien czas wykładał też na katolickim Uniwersy-
tecie w Gandawie.
Z czasem G. stał się cenionym na świecie specja-
listą w zakresie międzynarodowego prawa karne-
go, był m.in. jednym z pomysłodawców Konwen-
cji o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrod-
ni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości przyję-
tej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 26.11.1968
(Dz.U. 1970, Nr 26, poz. 208). Opublikował wiele
prac z zakresu międzynarodowego prawa karne-
go, m.in.: Introduction a l’etude du droit internatio-
nal penal conventionnel (Paryż 1954), Droit inter-
national penal conventionnel (t. I, Bruksela 1970, t.
II 2, Bruksela 1978). Wydał też Urywki wspomnień
(Londyn 1974).
W literaturze podnosi się, że G. był zwolenni-
T. III/z. 1 glaser, gliński

kiem współpracy międzynarodowej i integracji eu- J. Zabłocki, Chrześcijańska demokracja w kraju i na emigra-
ropejskiej. 8.05.1948 brał udział w Kongresie Eu- cji, 1947–1970, Lublin 1999, s. 69, 81, 220; B. Żongołłowicz,
Dzienniki; P. M. Żukowski, Profesorowie Wydziału Prawa Uni-
ropejskim w Hadze, mającym na celu przygotowa- wersytetu Jagiellońskiego, tom II 1780–2012, pod red. D. Ma-
nie integracji w Europie. Na forum Komitetu Kul- lec, Kraków 2016, s. 121–122.
turalnego Kongresu postulował, aby integracja do-
konywała się nie tylko na płaszczyźnie politycznej i
gospodarczej, ale także w sferze edukacyjnej i na- Gliński Mateusz (1892–1976), wł. Mateusz
ukowej (proponował tworzenie europejskich pla- Hertzenstein-Gliński (Hercenstein), używał też
cówek naukowych, w tym uniwersytetu). imion Matteo, Matthew; adwokat w Warszawie,
Zmarł 30.04.1984 w Brukseli. Żonaty od 1920 z prokurator, skrzypek, pianista, organista, dyry-
Martą Heleną z Broniewskich (ślub odbył się we gent, szef orkiestr, kompozytor, muzykolog, histo-
Lwowie). Mieli córkę Krystynę Marię (ur. 1922). ryk muzyki, pedagog, pisarz, dramaturg, dzienni-
Adam Redzik karz, krytyk, publicysta, recenzent, prelegent, wy-
dawca, działacz muzyczny, chopinolog.
Archiwum Uniwersyteckie KUL, Akta osobowe; DALO, f.
26, op. 6, spr. 918 – Korespondencja Ministerstwa WRiOP
z rektoratem 1921–1926, k. 215; W. Bujak, Historia Stronni-
ctwa Pracy 1937, 1946, 1950, Warszawa 1988, s. 43, 46; M.
Cieślak, Stefan Glaser (1895–1984), PiP 1985, z. 4, s. 104–
106; M. Gałązka, Stefan Glaser (1895–1984), (w:) Dziekani
Wydziału Prawa Kanonicznego i Administracji KUL Jana Pa-
wła II, red. A. Dębiński (i in.), Lublin 2008, s. 61–66; M. Ga-
łązka, Stefan Glaser (1895–1984), (w:) Profesorowie prawa
KUL, red. A. Dębiński (i in.). Lublin 2008, s. 139–148 (fot.);
S. Glaser, Urywki wspomnień, Londyn 1974; G. Karolewicz,
Glaser Stefan, (w:) Encyklopedia Katolicka, t. V, Lublin 1989;
G. Karolewicz, Nauczyciele akademiccy Katolickiego Uniwer-
sytetu Lubelskiego w okresie międzywojennym, t. I–II, Lublin
1996; Katolicki Uniwersytet Lubelski w latach 1925–1939 we
wspomnieniach swoich pracowników i studentów, red. G. Ka-
rolewicz, t. II, s. 69–72; Księga Jubileuszowa z okazji 90-lecia
Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Kato-
lickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, red. A. Dę- Mateusz Gliński
biński, M. Ganczar, S. Jóźwiak, A. Kawałko, M. Kruszew-
ska-Gagoś, H. Witczak, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008, s.
212–229; Lwowsko-Kresowe korzenie wyższych uczelni Lubli-
na, red. W. Wstążka, Lublin 2000, s. 33 (fot.); Łoza 1938, s.
205; Milewski, Redzik, Themis i Pheme (na kilkudziesięciu Ur. 6.04.1892 w Warszawie (wg innych źródeł
stronach, zob. indeks, s. 606); A. Redzik, „Palestra” w latach 5.05.1892). Pochodził z bardzo zamożnej, zasymi-
1924–1939, „Palestra” 2009, nr 5–6; A. Redzik, Profesor Ju-
lowanej rzymskokatolickiej rodziny mieszczań-
liusz Makarewicz – życie i dzieło, (w:) Prawo karne w poglą-
dach Profesora Juliusza Makarewicza, Lublin 2005, s. 23–92; skiej pochodzenia żydowskiego, która zapewniła
A. Redzik, Przestępstwo szpiegostwa w polskich regulacjach mu wszechstronne i bardzo gruntowne wykształ-
karnych. Szkic historycznoprawny, (w:) Szpiegostwo, wywiad, cenie. W 1909 ukończył ze złotym medalem gim-
państwo, red. Cezary Taracha, „Biblioteka Polsko-Iberyjska”,
t. I, Lublin 2009, s. 308–317; A. Redzik, Uczeni juryści w dzie-
nazjum rosyjskie w Warszawie. Po maturze przy-
jach KUL (artykuł recenzyjny) „Państwo i Prawo” 2007, z. 9, s. jął oficjalnie nazwisko Gliński, choć jako prawnik
108–115; A. Redzik, Z dziejów nauki i nauczania prawa kar- używał obu nazwisk: Hertzenstein-Gliński. Podjął
nego na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Profesor następnie studia na Wydziale Prawa Cesarskiego
dr Piotr Stebelski (1857–1923), (w:) O prawie i jego dziejach
księgi dwie: studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskie-
Uniwersytetu Warszawskiego. Jednocześnie, jako
mu w czterdziestolecie pracy naukowej i siedemdziesięciolecie 17-latek, rozpoczął naukę w klasie skrzypiec w In-
urodzin, Białystok–Katowice 2010, księga pierwsza, s. 767– stytucie Muzycznym Warszawskim (Konserwato-
787; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 242 (fot.); M. rium). Wybitne zdolności muzyczne przejawiał od
Tarkowski, Prawo publiczne na Uniwersytecie Stefana Batore-
go w Wilnie, „Zeszyty Prawnicze” 2009, t. 9/1, s. 191–217; M.
dzieciństwa, szybko opanował grę na fortepianie i
Tarkowski, Wydział Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu skrzypcach, we wczesnej młodości rozpoczął kom-
Stefana Batorego w Wilnie w latach 1919–1939, Gdańsk 2015; ponowanie. W konserwatorium był uczniem Sta-

117
 gliński
nisława Barcewicza w klasie gry skrzypcowej oraz
kształcił się u Romana Statkowskiego i Józefa Su-
rzyńskiego w zakresie teorii muzyki. Podczas stu-
diów podjął praktykę jako skrzypek w orkiestrze
symfonicznej Filharmonii Warszawskiej u Grze-
gorza Fitelberga.
W 1913 wyjechał na dalsze, pogłębione studia
do Niemiec. Studiował tam – w Hochschule für
Musik w Lipsku – kompozycję u Maxa Regera, mu-
zykologię u Hugo Riemanna, Arnolda Scheringa
i Artura Prüfera oraz dyrygenturę u Artura Niki-
scha (kurs dyrygencki w Gewandhausie). Wszedł
w środowisko muzykologów niemieckich jako eks-
pert od muzyki polskiej. W 1914 rozpoczął kolejny
etap studiów muzycznych – w Sankt-Petersburgu.
Kształcił się u takich sław, jak Aleksandr Konstan-
tynowicz Głazunow (z zakresu kompozycji), Mak-
symilian Steinberg (dyrygentura) i Mikołaj Miko-
łajewicz Czerepnin (w klasie muzyki orkiestral-
nej). Jednocześnie pracował jako urzędnik banko-
wy. Współpracował z poczytnymi rosyjskimi pisma-
mi muzycznymi. W l. 1914–1916 pisał dla „Muzi-
kalnoj Gaziety”, następnie w l. 1916–1918 dla pis-
ma „Muzykalnyj Sowriemiennik”. Na łamach tego
ostatniego pisma opublikował swój pierwszy, bar-
dzo obszerny, artykuł publicystyczno-historyczny
z zakresu sztuki dyrygenckiej pt. Istorija diriżor-
skich sistiem, który stał się fundamentalnym przy-
czynkiem dla badań historii dyrygentury światowej.
Studia ukończył G. w 1917 i w tym samym czasie
zadebiutował w Sankt-Petersburgu jako dyrygent
orkiestry symfonicznej, odnosząc duży sukces.
W 1918 przyjechał do Polski. Wkrótce rozpo-
czął w Warszawie aplikację przy SA w Warszawie.
W październiku 1919 został nominowany przez MS
na stanowisko podprokuratora przy SO w Łodzi.
Zrezygnował jednak na własną prośbę z tej funkcji
w dniu 7.03.1921. GSW w numerze 8 z 1921 donio-
sła natomiast „o przyjęciu w poczet aplikantów ad-
wokackich okręgu Sądu Apelacyjnego w Warsza-
wie Glińskiego Mateusza, Podprokuratora Sądu
Okręgowego w Łodzi (zam. w Warszawie, ul. Mar-
szałkowska 117)”.
W 1923 został wpisany na listę adwokatów IA w
Warszawie i od tej pory do wybuchu II wojny świa-
towej G. prowadził własną kancelarię adwokacką,
mieszczącą się przy ul. Kapucyńskiej 13 w Warsza-
wie. Z początkiem 1919 podjął pracę dziennikar-
ską w „Kurierze Warszawskim”. Następnie, przez
118
T. III/z. 1
kilkanaście lat, pisał stałe felietony muzyczne dla
„Kuriera Porannego”, współpracował też z kra-
kowskim „Ilustrowanym Kurierem Codziennym”
oraz wydawanym w Paryżu pismem „La Revue
Musicale” (po wojnie pisał natomiast dla „Polity-
ki”, „Życia Literackiego”, „Ruchu Muzycznego”,
„Sodalis Marianus”, paryskiej „Kultury”, czeskie-
go pisma „Chopiniana Bohemica” i in.). Był też w
l. 1935–1939 autorem haseł dla Polskiego Słownika
Biograficznego, wydawanego przez PAU w Krako-
wie. W 1924 założył własne pismo poświęcone ży-
ciu muzycznemu kraju, pn. „Muzyka”. Był jego re-
daktorem naczelnym przez 14 lat, tj. do chwili zli-
kwidowania miesięcznika w 1938. W ramach dzia-
łalności wydawniczej „Muzyki” wydał szereg cen-
nych monografii książkowych, m.in. takie pozycje,
jak: Muzyka polska (1927), Romantyzm w muzyce
(1928), Muzyka współczesna, Taniec i muzyka ta-
neczna, Instrumenty muzyczne (1929). Do chwili za-
mknięcia „Muzyki” ukazało się łącznie ponad 100
obszernych jej numerów. Ważne były też tzw. nu-
mery biograficzne, m.in. Beethoven (1927), Szopen,
monografja zbiorowa (1932), Aleksander Skrjabin
(dwa wydania: 1933 i 1934) czy Karol Szymanow-
ski (1937). Zygmunt Mycielski wspominał doko-
nania G.: „Gliński potrafił w swoim miesięczniku
skupić najwybitniejsze pióra polskie i zagraniczne i
skłonić kompozytorów i wykonawców do wypowia-
dania się w tym piśmie” („Rocznik Chopinowski”
1976, t. X). Periodyk G. był najważniejszym i naj-
poważniejszym obok „Muzyki Polskiej” pismem
muzycznym o charakterze publicystyczno-muzy-
kologicznym w międzywojennej Polsce.
W połowie września 1929 G. brał udział, jako je-
den z trzech oficjalnych reprezentantów Polski, w
III Międzynarodowym Kongresie Krytyków Dra-
matycznych i Muzycznych w Rumunii (z ramienia
warszawskiego Związku Krytyków Muzycznych).
W 1927 reprezentował Polskę na międzynarodo-
wym festiwalu muzycznym w Wiedniu. Jako dyry-
gent odbył dwa tournée zagraniczne. Dyrygował
gościnnie w Austrii i Irlandii. Talent dyrygencki G.
cenili tak wybitni muzycy, jak dodekafonista Józef
Koeffler (o czym pisał na łamach „Expressu Poran-
nego”), podobnie uważał Juliusz Kaden-Bandrow-
ski (w recenzjach drukowanych na łamach „Świa-
ta”), czy A. Pizzini, pisząc o koncertach G. w kry-
tykach muzycznych, publikowanych przez „Radio-
corriere” w Rzymie w latach 40. G. żywo intereso-
T. III/z. 1 gliński
wał się też rolą radiofonii i fonografii w propago-
waniu muzyki.
W 1929 G. doprowadził do nagrania na płyty w
firmie Syrena Record w Warszawie Pieśni kurpiow-
skich op. 58 Karola Szymanowskiego w wykonaniu
Polskiej Kapeli Ludowej pod dyr. Stanisława Ka-
zury. Pisał liczne recenzje nagrań płytowych muzy-
ki polskiej oraz dotyczące koncertów w radiu. Na-
pisał słowa popularnej pieśni Mieczysława Karło-
wicza Zasmucona, którą w repertuarze miało bar-
dzo wielu czołowych polskich wokalistów opero-
wych tamtych czasów. Pod wpływem przyjaźni z
Szymanowskim skomponował w 1929 pieśń kur-
piowską na chór mieszany pt. Usyli mi śnurowan-
kę, utrwaloną na płycie w 1930.
W 1935 ukazała się monografia G. pt. Józef Pił-
sudski i jego legjony w muzyce i pieśni. Pod koniec
lat trzydziestych był inicjatorem powołania Stowa-
rzyszenia Pisarzy i Krytyków Muzycznych. Zało-
żył też i kierował sekcją polską Międzynarodowe-
go Towarzystwa Muzyki Współczesnej – Societe In-
ternationale de Musique Contemporaine.
W grudniu 1939 wyjechał z zajętej przez hitle-
rowców Polski. Dzięki szerokim stosunkom i ko-
neksjom rodzinnym, wykraczającym daleko poza
Polskę, uzyskał zezwolenie od okupacyjnych władz
niemieckich (wykorzystując przy tym poparcie am-
basady włoskiej) na emigrację do Włoch. Opuś-
cił Warszawę wraz z całym dobytkiem, ogromną
biblioteką muzyczną, cennymi obrazami, mebla-
mi, fortepianem Pleyela, pamiątkami po Chopi-
nie, biblioteką medyczną swej żony Zofii, specja-
listki chorób dziecięcych. Właściwie ewakuował
całe mieszkanie przy ul. Chopina 6.
Z początkiem 1940 znalazł się w Rzymie. Za-
mieszkał w Watykanie i został doradcą muzycz-
nym Stolicy Apostolskiej, recenzentem muzycz-
nym w „L’Osservatore Romano” oraz komentato-
rem Radia Watykańskiego. Podczas kilkunastolet-
niego pobytu we Włoszech stał się jedną z czoło-
wych postaci włoskiego życia muzycznego. W 1941
opublikował monografię o kompozytorze Asprillo
Pecellim, muzyku nadwornym króla Zygmunta III
Wazy (Asprilio Pacelli, insigne Maestro di Cappella
della Corte Reale di Polonia 1570–1623). Dwa lata
później ukazała się następna jego książka – z za-
kresu historii opery włoskiej: La prima stagione Li-
rica italiana all’estero (1628) (1943).
W 1946 reaktywował we Włoszech swe przed-
119
wojenne pismo „Muzyka”, tym razem w języ-
ku włoskim z tytułem „Musica”. W l. 1946–1948
był kierownikiem artystycznym cyklicznych kon-
certów Un’ora di Musica (Godzina muzyki), insty-
tucji koncertowej, współpracującej z zespołem in-
strumentalnym, którym dyrygował. W koncertach
brał udział watykański zespół wokalny Cantori del-
le Basiliche Vaticane. Dzięki nawiązaniu przez G.
współpracy z włoskim radiem (RAI) koncerty te
były transmitowane i zdobyły bardzo dużą popular-
ność. W 1947 opublikował w Rzymie zbiór madry-
gałów Pecellego na chór mieszany a capella Ope-
ra Omnia (Madrigali) (drugie wydanie w 1963).
W tym samym roku reprezentował Polskę jako dy-
rygent na festiwalu w Wenecji, podobnie w 1950 na
festiwalu w Taorminie na Sycylii. W 1949 zorgani-
zował, a następnie prowadził Międzynarodowy In-
stytut Fryderyka Chopina w Rzymie (Instituto In-
ternationale Federico Chopin). W 1953 wydawni-
ctwo Ricordi w Mediolanie zamówiło u G., a na-
stępnie opublikowało książkę o Lorenzo Perosim,
zmarłym wówczas wybitnym włoskim kapłanie i
kompozytorze muzyki sakralnej.
W 1956 G. wyjechał do USA, gdzie odbył sześ-
ciomiesięczny cykl wykładów o Chopinie w ośrod-
kach uniwersyteckich. Uległ wówczas bardzo po-
ważnemu wypadkowi samochodowemu. Po odby-
ciu rekonwalescencji pozostał w USA. Został or-
ganistą w kościele w Detroit. W 1957 założył In-
ternational Chopin Foundation w Detroit. Następ-
nie wykładał muzykologię w kilku uniwersytetach
amerykańskich. Wkrótce postanowił przenieść się
do Kanady. W 1957 reaktywował w Kanadzie In-
ternational Chopin Music Foundation Inc. (zało-
żoną we Włoszech) i do śmierci był jej dyrekto-
rem. W 1959 zorganizował wydział muzyczny w
Assumption University of Windsor w Kanadzie.
W 1957 opublikował kompozycję Hymn do Polski
na głos i fortepian wg utworów Chopina. Na stałe
zamieszkał w Kanadzie w 1958.
W 1960 napisał po angielsku książkę Chopin’s
Letters to Delfina Potocka (wydaną w 1961 w Win-
dsorze), w 1973 zaś w języku polskim Listy Cho-
pina do Delfiny Potockiej. W 1963 wystawiono w
Toronto jego sztukę o Chopinie (Tajemnica Cho-
pina) w trzech aktach. Dwa lata później spektakl
ten planowano wystawić w Warszawie, do czego
jednak nie doszło z powodu śmierci G. W sztuce
tej G. przedstawił epizody z życia Chopina pod-
 Gliński, Głogowski
czas jego pobytu w Paryżu: przyjaźnie artystycz-
ne, romans z George Sand i złożone relacje uczu-
ciowe z Delfiną Potocką. Sztuka kończy się śmier-
cią kompozytora, który w ostatnich chwilach wy-
jawia tajemnicę swego geniuszu. Utwór wydała
drukiem oficyna PAX-u w 1975. W 1973 G. po raz
ostatni odwiedził Polskę. Zbierał tu materiały do
IV rozdziału swych pamiętników zatytułowanych
Znów w Polsce – 1918/1940. Ich fragmenty druko-
wał na bieżąco warszawski „Ruch Muzyczny”, a
także „Życie Literackie”. Po przejściu na emery-
turę G. osiadł w Welland w Kanadzie, centralnym
mieście na Półwyspie Niagarskim (Ontario). Za-
łożył tam Niagar Symphony Orchestra i prowadził
ją jako dyrygent i kierownik artystyczny w l. 1965–
1971, ponadto powołał Chamber Orchestra Wel-
land. W swoich pracach muzykologicznych G. naj-
więcej uwagi poświęcił twórczości Chopina. Pub-
likował w prasie fachowej listy Chopina do Del-
finy Potockiej, bronił ich autentyczności m.in. na
I Międzynarodowym Kongresie Chopinowskim w
Warszawie w 1960. Napisał liczne książki o Cho-
pinie: Chopin nieznany, Prawdziwa data urodzin
Chopina, Religijność Chopina, Sześć miłości Cho-
pina oraz dzieło życia – opus magnum – Listy do
Definy, które stały się wielką sensacją (wyd. Mię-
dzynarodowa Fundacja Chopinowska, Nowy Jork
1972). Zajmował się intensywnie twórczością mu-
zyczną. Skomponował operę Orlątko (L’Aiglon)
według sztuki Edmonda Rostanda (autora Cyra-
na de Bergerac), poemat symfoniczny Ociemniały
śpiewak, opracowany na podstawie odnalezionego
przez G. manuskryptu Franciszka Liszta, poemat
symfoniczny Wagram, poświęcony polskim Szwo-
leżerom Gwardii, biorącym zwycięski udział w bi-
twie pod Wagram w 1809, suitę orkiestrową Pur-
cellina na motywach kompozycji Henry’ego Pur-
cella (1934), Pieśni kurpiowskie (1938), Modlitwę
Polaków na obczyźnie (1941), utwór liturgiczny Te
decet hymnus (1944), lecz przede wszystkim liczne
miniatury fortepianowe oraz pieśni.
Zmarł 2.01.1976 w Welland. 14.09.1976 urna z
prochami G. spoczęła w katakumbach na cmenta-
rzu Powązkowskim w Warszawie. W 1976 został
odznaczony pośmiertnie medalem za zasługi przez
Chopin Society w Toronto. Żona G. Zofia (1914–
2002) przekazała na mocy zapisu testamentowe-
go całą spuściznę po G., w tym jego bibliotekę i
liczne pamiątki, Instytutowi Fryderyka Chopina w
120
T. III/z. 1
Warszawie. W 1982 Oficyna Poetów i Malarzy w
Londynie opublikowała Testament Mateusza Gliń-
skiego, spisany przez jego żonę. W 1986 w pałacu
w Sannikach stworzono Bibliotekę Muzyczną im.
Mateusza Glińskiego. W księgozbiorze, przekaza-
nym przez wdowę po tym wybitnym chopinologu,
znajdują się publikacje dotyczące życia i twórczo-
ści Chopina oraz liczne prace G., a także encyklo-
pedie, książki z zakresu historii muzyki w różnych
językach i ponadto zbiór czasopism.
Tomasz M. Lerski
„Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości” nr 7 z 1
kwietnia 1925 r.; M. Fuks, Księga sławnych muzyków pocho-
dzenia żydowskiego, Poznań 2003; M. Gliński, Chopin. Listy
do Delfiny, Międzynarodowa Fundacja Chopinowska, Nowy
Jork, Detroit, Toronto 1973; tenże, Czy Chopin był „muzycz-
nym kretynem?”, „Życie Literackie” nr 46 (512) z 12 listopada
1961; tenże, Fałszerstwo stulecia? – O fotokopiach listów Cho-
pina do Delfiny Potockiej, „Ruch Muzyczny” 1975, nr 22; ten-
że, List do Redakcji (Niestrudzony Mateusz Gliński), „Ruch
Muzyczny” 1960, nr 20 [15 października 1960 r.]; tenże, List
otwarty w sprawie konferencji w Nieborowie, „Życie Litera-
ckie” nr 43 (509) z 22 października 1961; tenże, Prawdzi-
we dzieje ekspertyzy fotokopii listów Chopina do Delfiny, Wel-
land 1973 [w zbiorach NIFC w Warszawie];T. Grabowska, O
działalności Mateusza Glińskiego, „Ruch Muzyczny” 1963, nr
19; GSW 1925, nr 8; C. Halski, Mateusz Gliński (1892–1976).
Wspomnienie pośmiertne, „Wiadomości Londyńskie” 1976,
nr 21, s. 4; T. Lerski, Syrena Record – pierwsza polska wy-
twórnia fonograficzna – First Poland’s Recording Company –
1904–1939, Nowy Jork–Warszawa 2004; Lista adwokatów IA
w Warszawie 1938, s. 21; Mateusz Gliński (1892–1976), „Rocz-
nik Literacki” 1976, s. 698–700; Mateusz Gliński (1892–1976)
[nekrolog] „Ruch Muzyczny” 1976, nr 2, „Życie Warszawy”
1976, nr 217; J. Mechanisz, Frywolne listy Chopina, „Polity-
ka” 1974, nr 32; Z. Mycielski, Mateusz Gliński 1892–1976,
„Rocznik Chopinowski” 1976/1977, t. 10, s. 11–12; O Mateu-
szu Glińskim [wspomnienia m.in. Jarosława Iwaszkiewicza,
Piotra Perkowskiego i Zygmunta Mycielskiego], „Ruch Mu-
zyczny” 1976, nr 217; J. Waldorff, Poczciwy Matteo, „Polity-
ka” nr 43 z 26 października 1974. Muzeum Iwaszkiewiczów
w Stawisku: list Mateusza Glińskiego do Jarosława Iwaszkiewi-
cza, Rzym, 1954; list Mateusza Glińskiego do Jarosława Iwasz-
kiewicza, Rzym, 30 listopada 1953; list Mateusza Glińskiego do
Jarosława Iwaszkiewicza, Windsor, 16 marca 1960.
Głogowski Karol (1933–2005), adwokat w
Łodzi, działacz społeczny, prześladowany w okre-
sie PRL, obrońca w procesach politycznych.
Ur. 1.07.1933 w miejscowości Gowarczów w po-
wiecie koneckim w Świętokrzyskiem, w rodzinie
Jana, piekarza, i Feliksy. W 1939 rozpoczął naukę
w szkole powszechnej w Gowarczowie, a ukończył
ją w 1945. Po wojnie wraz z rodzicami zamieszkał
T. III/z. 1 głogowski
w Łodzi, gdzie rozpoczął też naukę w liceum ogól-
nokształcącym, ale z powodu konieczności podję-
cia pracy (założył rodzinę) przeniósł się do lice-
um dla pracujących, które ukończył w 1952. W tym
samym roku rozpoczął studia na Wydziale Prawa
Uniwersytetu Łódzkiego, jednocześnie pracował
(w l. 1951–1952 w Łódzkich Zakładach Przemy-
słu Piekarniczego – jako robotnik, w l. 1953–1954
w Łódzkiej Wytwórni Farb i Lakierów, 1954–1956
w Łódzkich Zakładach Włókien Sztucznych – jako
pracownik umysłowy). Studia ukończył, uzyskując
tytuł magistra prawa 27.06.1956.
Karol Głogowski
G. był jednym z założycieli w marcu 1955 Związ-
ku Młodych Demokratów, którego współinicjato-
rami byli Przemysław Górny i Andrzej Litwak, w
grupie pierwszych działaczy znaleźli się m.in. Ry-
szard Bender, Andrzej Kern, Andrzej Ostoja-Ow-
siany. G. był przewodniczącym zarządu tymczaso-
wego i współautorem deklaracji ideowo-politycz-
nej ZMD. Związek rozwiązał się 16.01.1957, a jego
członkowie podjęli działalność w różnych struktu-
rach opozycyjnych.
16.10.1956 G. złożył podanie do ORA w Łodzi,
prosząc o wpis na listę aplikantów adwokackich,
dodając: „prośbę swą motywuję nakazem pracy
kierującym mnie do pracy w Okręgowej Radzie
Adwokackiej w Łodzi od dn. 1. listopada 1956 r. do
dn. 31.X.1959 r.”. 25.10.1956 RA w Łodzi postano-
wiła wpisać G., „skierowanego do Rady Adwoka-
ckiej w Łodzi przez Państwową Komisję Przydzia-
łu Pracy dla Absolwentów Szkół Wyższych przy
Uniwersytecie Łódzkim na listę aplikantów Izby
121
Łódzkiej z dniem 1 grudnia 1956 r.”. Ślubowanie
złożył przed dziekanem Zygmuntem Albrechtem
1.12.1956. Aplikację adwokacką odbywał w ZA nr
2, od 1.01.1958 w ZA nr 1, zaś od 2.01.1959 w ZA
nr 12 w Łodzi, pod patronatem adw. Zygmunta
Deczyńskiego, a następnie adw. Bolesława Gro-
chowskiego. Egzamin adwokacki złożył w dn. 7,
8 i 14.12.1959 z wynikiem dobrym. Uchwałą RA z
30.12.1959 G. został wpisany na listę adwokatów
IA w Łodzi. Wkrótce potem wyznaczono G. sie-
dzibę w ZA nr 1 w Łodzi. 23.02.1960 G. złożył ślu-
bowanie adwokackie i rozpoczął wykonywanie za-
wodu adwokata w ZA nr 1. Od 1957 do 1976 był
członkiem ZPP.
16.12.1962 G. był bohaterem incydentu pod-
czas Walnego Zgromadzenia IA w Łodzi, który
potraktowano jako obrażenie przewodniczącego
zgromadzenia adw. Mieczysława Jarosza (G., od-
nosząc się do wcześniejszej wypowiedzi adw. Kon-
stantego Jocza na temat polityki międzynarodowej
i roli w niej papieża Jana XXIII oraz Chruszczo-
wa oraz do słów przewodniczącego zgromadzenia
wzywających do rzeczowej krytyki sprawozdań, a
nie obrazowania poglądów papieża i Chruszczo-
wa, wypowiedział zdanie: „I pan mecenas Jarosz
nie ma racji, kiedy powiada: nie powołujmy się tu-
taj na Jana XXIII. A na kogo będziemy się powo-
ływać? Na pana mecenasa Jarosza? Przepraszam
bardzo”).
Na początku 1964 Komenda Milicji Obywa-
telskiej w Łodzi wszczęła przeciwko G. śledztwo.
W marcu 1964 został aresztowany. 4.07.1964 Pro-
kurator Wojewódzki wniósł przeciwko G. akt
oskarżenia do Sądu Powiatowego dla m. Łodzi
Wydział VII Karny o przestępstwo z art. 23 § 1 de-
kretu z dnia 13 czerwca 1946 r. G. zarzucano prze-
chowywanie materiałów szkalujących ustrój PRL.
We wrześniu 1964 został zwolniony z aresztu.
17.07.1964 MS wydał decyzję o zawieszeniu
tymczasowym G. w wykonywaniu czynności za-
wodowych. 15.10.1964 – w związku z nieprawo-
mocnym uniewinnieniem G. przez Sąd Powiato-
wy dla miasta Łodzi (wyrokiem z 29.09.1964) z za-
rzutów oskarżenia MS wydał decyzję uchylającą
wcześniejszą i umożliwiającą G. podjęcie wykony-
wania zawodu. 11.02.1965 sekretarz RA w Łodzi
adw. S. Majsterek powiadomił G. o rozmowie tele-
fonicznej i prośbie z MS o stawienie się G. w dniu
15.02.1965 w godzinach rannych u wiceministra
 głogowski
sprawiedliwości K. Zawadzkiego. Nie wiemy, czy
doszło do spotkania, a jeśli tak, to jaki był wynik
owej rozmowy. Faktem jest, że tego samego dnia,
15.02.1965, MS wydał decyzję ponownie zawiesza-
jącą tymczasowo G. w wykonywaniu czynności za-
wodowych adwokata. Uzasadniono ją tym, że pro-
kurator zapowiedział wniesienie rewizji na nieko-
rzyść oskarżonego. 8.03.1965 G. złożył wniosek o
uchylenie tej decyzji. Załączył też sentencję wyro-
ku SW w Łodzi z 5.03.1965, którym uchylono wy-
rok Sądu Powiatowego z 29.09.1964 uniewinnia-
jący adw. G. z zarzucanych mu aktem oskarżenia
czynów, po czym umorzono postępowanie z amne-
stii. MS nie uwzględnił wniosku G., uzasadniając
to tym, że rozstrzygnięcie SW „stwarza wyraźne
przesłanki do właściwego ustalenia zakresu winy
adw. Głogowskiego w postępowaniu dyscyplinar-
nym, które powinno być podjęte przez właściwe or-
gany adwokatury”. Dlatego – z powodu wagi i cha-
rakteru stawianych G. zarzutów oraz interesu spo-
łecznego, należy zdaniem MS nadal utrzymać tym-
czasowe zawieszenie. 8.04.1965 czterdziestu pięciu
adwokatów WIA w Łodzi skierowało do zgroma-
dzenia delegatów mającego się odbyć 11.04. apel
o wystąpienie do MS o uchylenie własnej decyzji
w sprawie G. Apel ów przedstawił Zgromadzeniu
Delegatów adw. Andrzej Kern. Starania okazały
się bezskuteczne.
Tymczasem SN wyrokiem z 7.08.1965 uchylił
obydwa wyroki w sprawie G. i przekazał do po-
nownego rozpatrzenia. 2.02.1966 Sąd Powiatowy
dla m.st. Warszawy uznał G. winnym popełnienia
czynu z art. 24 § 1 dekretu z 13.06.1946 o prze-
stępstwach szczególnie niebezpiecznych w okre-
sie odbudowy państwa i za to skazany na karę
roku i sześciu miesięcy więzienia, której wyko-
nanie zostało warunkowo zawieszone na okres
dwóch lat, a na mocy art. 3 ust. 1 pkt 2 dekretu
z 20.07.1964 o amnestii złagodzono wymiar kary
o połowę. Sąd Wojewódzki 9.05.1966 utrzymał w
mocy ów wyrok i wówczas stał się on prawomoc-
ny. SW, a wcześniej SP, przyjęły tym razem, że G.
przechowywał materiały o treści wrogiej ideologii
stanowiącej podstawę ustroju PRL, co mogło wy-
rządzić istotną szkodę interesom państwa. Czyn
ten, zdaniem sądu, posiada znamiona znacznej
szkodliwości społecznej.
20.09.1966 G. skierował do RA Wojewódzkiej
Izby Adwokackiej w Łodzi pismo, w którym przy-
122
T. III/z. 1
pominał, że jego sprawa dyscyplinarna toczy się
ponad dwa lata, a od zakończenia prawomocnie
postępowania karnego upłynęło ponad rok, rada
zaś nie robi nic, w tym nie występuje do MS o uchy-
lenie tymczasowego zawieszenia. Wkrótce potem,
24.10., do RA w Łodzi skierował pismo wicemi-
nister sprawiedliwości Kazimierz Zawadzki, zale-
cając rozważanie kwestii skreślania G. z listy ad-
wokatów w dniach 26.10 i 9.11. Zebranie ZA nr
1 podjęło na wniosek G. jednomyślną uchwałę w
oparciu o art. 25 ówczesnej ustawy o ustroju ad-
wokatury, oceniając pracę zawodową G. dodatnio
„pod względem jego wystąpień w rozprawach są-
dowych, ogólnej erudycji, wiedzy prawniczej, su-
mienności i koleżeńskości”. Podkreślono też, że
na terenie ZA strona etyczna G. nie budziła żad-
nych zastrzeżeń. Tymczasem 10.11.1966 na posie-
dzeniu RA dziekan Z. Albrecht, po poinformowa-
niu o zaleceniu MS, zgłosił wniosek o skreślenie
G. z listy adwokatów. Dyskusja nad wnioskiem to-
czyła się do godz. 23, po czym zarządzono prze-
rwę do 17.11.1966. Wówczas RA w tajnym głoso-
waniu siedmioma głosami przeciwko sześciu po-
stanowiła skreślić G. z listy adwokatów. Głosy od-
rębne do protokołu na piśmie złożyli adwokaci Jan
Kanty Cisek (ówczesny wicedziekan) i Władysław
Osuchowski. 20.12.1966 G. skierował do NRA za
pośrednictwem RA w Łodzi odwołanie od wska-
zanej wyżej uchwały RA, wnioskując o jej uchyle-
nie i podkreślając, że jest ona „aktem dyskrymi-
nacji politycznej i narusza fundamentalne zasady
prawa i sprawiedliwości społecznej obowiązujące
w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. Prezydium
NRA na posiedzeniu w dniu 21.01.1967 postano-
wiło odwołanie G. pozostawić bez uwzględnienia.
Z tym dniem prawomocna stała się uchwała RA w
Łodzi o skreśleniu G. z listy adwokatów na podsta-
wie art. 89 pkt 1 ustawy o u.a.
Wkrótce potem G. złożył do Komisji Arbitrażo-
wej w Łodzi wniosek o wpis na listę radców praw-
nych. 18.04.1967 w tej sprawie prezes Komisji skie-
rował do RA w Łodzi pismo o nadesłanie odpisu
uchwały o skreśleniu z listy adwokatów. Decyzją
Prezesa Komisji Arbitrażowej w Łodzi z 8.05.1967
odmówiono G. wpisu na listę radców prawnych.
30.10.1967 G. skierował do RA w Łodzi pismo o
wznowienie postępowania w sprawie zakończonej
uchwałą z 17.11.1966, a to na podstawie art. 127 § 1
k.p.a. Na posiedzeniu Rady w dniu 16.11.1967 RA
T. III/z. 1 głogowski
w Łodzi postanowiła przekazać wniosek do NRA,
ponieważ to NRA wydała decyzję w ostatniej in-
stancji. 12.12.1967 skierowano wniosek z załączni-
kami do NRA. Prezydium NRA na posiedzeniu w
dniu 21.12.1967 postanowiło wobec braków prze-
słanek z art. 127 k.p.a. wniosku nie uwzględniać.
G. odwołał się do MS, to jednak 5.04.1969 r. wy-
dało decyzję utrzymującą w mocy skarżoną uchwa-
łę (decyzję) Prezydium NRA.
Na kilkanaście lat G. został pozbawiony prawa
wykonywania zawodu. Stał się wyrzutem sumienia
łódzkiej adwokatury. Stał się ofiarą prześladowań
politycznych. Znaczna część adwokatury łódzkiej
nie godziła się z takim stanem rzeczy i wspierała G.
Wśród tychże byli adwokaci Andrzej Kern (zob.)
i Bronisław Jaźwiński. Tymczasem G. w l. 1966–
1968 uczestniczył w konspiracyjnych spotkaniach
dyskusyjnych pracowników naukowych i studen-
tów UW i UŁ organizowanych u Waldemara Sie-
mińskiego i Bernarda Tejkowskiego.
Bardzo zła sytuacja finansowa wpływała zna-
cząco na rodzinę. Przez dwa lata (1968–1970) G.
nie miał żadnej pracy. We wspomnieniach wskazu-
je się, że wskutek ciężkiej sytuacji w 1968 zmarła
żona G. W 1970 G. został radcą prawnym, a nastą-
piło to po interwencji Episkopatu Polski u czynni-
ków politycznych, które wydały zgodę na wpis na li-
stę radców prawnych. Był radcą prawnym w Zakła-
dach Przemysłu Wełnianego im. 9 Maja w Łodzi.
W 1975 G. zaangażował się w zbieranie podpi-
sów pod listem do Sejmu PRL protestującym prze-
ciwko planowanym zmianom w Konstytucji PRL.
M.in. za tę działalność w 1976 został zwolniony
z pracy. 25.03.1977 G. był jednym z założycieli
ROPCiO (Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywa-
tela) i w jego ramach był współtwórcą grupy Ru-
chu Wolnych Demokratów i autorem w l. 1978–
1980 wszystkich oświadczeń RWD. Był też człon-
kiem Rady Rzeczników ROPCiO. Po rozłamie w
ROPCiO G. związał się z Leszkiem Moczulskim i
współtworzoną przez niego Radą Zespołów Inicja-
tyw Obywatelskich.
Dopiero rok 1980 przyniósł nadzieję na zmia-
nę. G. został doradcą łódzkiej „Solidarności”.
23.09.1980 adwokaci łódzcy zgromadzeni na kon-
ferencji poświęconej odnowie moralno-politycznej
życia społecznego uchwalili jednogłośnie postulat
wystąpienia do RA o wpisanie ponowne na listę
adwokatów G. 3.10.1980 sekretarz Rady Andrzej
123
Kern poprosił G. o przybycie 6.10. do dziekana RA
w celu przedstawienia stanowiska w tej sprawie.
Podczas spotkania zaproponowano trzy rozwiąza-
nia. G. opowiedział się za trzecim, czyli za wszczę-
ciem z urzędu postępowania w sprawie stwierdze-
nia nieważności decyzji administracyjnej o skreśle-
niu G. z listy adwokatów podjętej przez RA w Ło-
dzi z rażącym naruszeniem prawa (art. 157 § 2 w
zw. z art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a.). Ta droga zdaniem G.
odpowiada najbardziej kierunkowi licznych akcji i
wystąpień w sprawie powrotu G. do adwokatury.
4.11.1980 RA w Łodzi podjęła uchwałę o przeka-
zaniu sprawy G. Prezydium NRA w celu rozważe-
nia wszczęcia z urzędu postępowania o stwierdze-
nie nieważności uchwały o skreśleniu z listy ad-
wokatów. W związku z powyższą uchwałą RA G.
skierował do NRA pięciostronicowe oświadczenie
przypominające jego sprawę.
7.01.1981 obradujący w Poznaniu Zjazd Ad-
wokatów podjął jednomyślną uchwałę wzywa-
jącą Prezydium NRA do uznania za nieważną,
jako sprzeczną z prawem, uchwałę RA w Łodzi z
17.11.1966 w przedmiocie skreślenia G. z listy ad-
wokatów. 27.01.1981 Prezydium NRA uznała skre-
ślenie G. z listy adwokatów za sprzeczne z prawem,
a przedmiotową uchwałę RA za wydaną z „rażą-
cym naruszeniem prawa”. W tym czasie G. był eks-
pertem studentów łódzkich uczelni strajkujących w
sprawie rejestracji NZS.
Wkrótce po uchwale Prezydium NRA doszło
do zawarcia porozumienia pomiędzy RA i G.
19.05.1981 RA włączyła G. z dniem 1.06. w skład
członków ZA nr 1. Był znakomitym adwokatem,
cenionym za oratorskie wystąpienia.
G. zaangażował się od razu w życie samorzą-
du adwokackiego. 14.07.1981 skierował do NRA
obszerne pismo z krytyką projektu ustawy Prawo
o adwokaturze przyjętego na wspólnym posiedze-
niu NRA i Komisji Legislacyjnej Ogólnopolskiego
Zjazdu Adwokatów w dniu 29.03.1981. Zaskaku-
jące, że skrytykował też, jako nierealne, brzmienie
art. 1 (adwokatura powołana jest do ochrony praw
i wolności obywatelskich). Uwagi co do konstruk-
cji ustawy były jednak w większości słuszne (nawia-
sem mówiąc, uwagi te zasługują na publikację).
Po wprowadzeniu stanu wojennego bronił jed-
nego z przywódców NSZZ „Solidarność” w Łodzi i
przywódcę strajku w Przędzalni Czesankowej Pola-
nil działacza KPN Ryszarda Kostrzewę. Zakwestio-
 głogowski
nował wówczas legalność dekretu z 13.12.1981 r. o
stanie wojennym, za co został internowany w Ko-
mendzie Wojewódzkiej MO w Łodzi, a następnie
osadzony w Ośrodku Odosobnienia w Łowiczu, w
którym przebywał cztery miesiące, do 30.04.1982.
W tym czasie napisał wiele listów i apeli do insty-
tucji państwowych.
Późną jesienią 1982 G. podjął inicjatywę reda-
gowania i wydawania czasopisma adwokackiego
„Palestrant”. Pomysł został zaaprobowany przez
RA, ale nie spodobał się Okręgowemu Urzędowi
Kontroli Publikacji i Widowisk w Łodzi, który za-
wiadomił SB, a ta uznała, że działalność wydawni-
cza G. jest naruszeniem przepisów stanu wojen-
nego. W tej sprawie wezwany został 15.12.1982
G. do Komendy MO w Łodzi w celu udzielania
informacji w toczącym się postępowaniu wyjaś-
niającym.
W l. 1962–1990 G. był rozpracowywany przez
Wydział III Komendy Miejskiej MO, a następ-
nie Komendy Wojewódzkiej i Wojewódzki Urząd
Spraw Wewnętrznych w ramach SOR (sprawa ope-
racyjnego rozpracowania) kryptonim Twórca.
28.06.1983 G. powołany został w skład utwo-
rzonej przy ORA w Łodzi trzynastoosobowej Ko-
misji ds. art. 1 Prawa o adwokaturze. W tym sa-
mym roku podczas KZA (1–3.10.1983) G. został
wybrany w skład NRA. W lutym 1984 G. powo-
łany został na członka Komisji ds. Działalności
Publicznoprawnej NRA. 29.10.1985 został człon-
kiem Komisji egzaminacyjnej do przeprowadze-
nia egzaminu adwokackiego. W październiku
1986 podczas zgromadzenia IA w Łodzi G. wy-
brany został ponownie na delegata na KZA, a na
Zjeździe wybrano go ponownie członkiem NRA.
Był też delegatem IA w Łodzi na KZA w 1989,
1992, 1995, 1998, 2001.
W 1991 G. kandydował z Komitetu Wyborcze-
go Ruchu Wolnych Demokratów do Senatu RP.
Bezskutecznie.
W następnych latach G. angażował się w prowa-
dzenie szkoleń aplikantów adwokackich z zakresu
prawa administracyjnego i konstytucyjnego oraz
zasiadał w komisjach egzaminacyjnych, a egzami-
natorem był wymagającym, co ponoć wpłynęło na
to, że w 1996 nie został powołany do komisji prze-
prowadzającej egzamin adwokacki. W 1998 powo-
łany został w skład Komisji Szkolenia Aplikantów
Adwokackich IA w Łodzi.
124
T. III/z. 1
Na przełomie 1998 i 1999 G. był obrońcą Kazi-
mierza Świtonia w procesie o postawienie krzyży
na żwirowisku w Auschwitz-Birkenau.
Na początku 2000 G. był proponowany na sta-
nowisko prezesa IPN. ORA w Łodzi 8.02.2000
podjęła uchwałę popierającą jego kandydaturę.
Podobną uchwałę popierającą podjęła także m.in.
Izba Notarialna w Łodzi i Rada Miejska w Łodzi.
Podkreślano wszędzie, że G. jest idealnym kandy-
datem jako osoba nieskazitelnego charakteru, kie-
rująca się najwyższymi standardami etycznymi. Pis-
ma w tej prawie wysłano do klubów parlamentar-
nych PSL, SLD, Unia Wolności i AWS. Prezesem
IPN został jednak prof. Leon Kieres.
Z dniem 30.06.2003 G. zaprzestał wykonywania
zawodu adwokata.
W listopadzie 2003 IPN bez uzasadnienia od-
mówił G. uznania wniosku o przyznanie statusu
pokrzywdzonego i wglądu do zgromadzonych w ar-
chiwach IPN akt. Od tej decyzji G. odwołał się do
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w War-
szawie, a ten uchylił postanowienie IPN. Jednak-
że IPN wniósł kasację do NSA. 13.01.2005 NSA
oddalił kasację IPN.
W literaturze wskazuje się, że powodem odmo-
wy przyznania przez IPN statusu pokrzywdzonego
mogło być podpisanie przez pracującego studen-
ta G. w 1954 zobowiązania do współpracy z bliżej
nieokreślonymi organami bezpieczeństwa w zakre-
sie wykrywania afer gospodarczych. O owym pod-
pisie G. informował, a jednocześnie wskazywał, że
do żadnej współpracy z bezpieką nie doszło. W ar-
chiwach IPN nie ma materiałów, które podważa-
łyby tę wersję. Po wyroku NSA G. przyznano sta-
tus pokrzywdzonego.
W 1988 G. odznaczony został medalem z oka-
zji 70-lecia Niepodległej Adwokatury Polskiej. W
1993 proponowano G. do odznaki „Adwokatura
Zasłużonym” ale zanim pismo wyszło z Łodzi, wy-
jaśnił, że nie oczekuje takowego. Gdy wiosną 1994
przyznano mu to odznaczenie, odmówił przyjęcia.
W uzasadnieniu odmowy skierowanej na ręce pre-
zesa NRA zacytował Alberta Camus (Dla człowie-
ka bez klap na oczach nie ma piękniejszego wido-
ku niż widok inteligencji walczącej realnością, któ-
ra ją przekracza. Widowisko dumy ludzkiej jest nie-
zrównane. Deprecjacje nic tu nie znaczą.) i uzasad-
nił odmowę swoją historią i nieodróżnianiem w ad-
wokaturze „kąkolu od pszenicy” i odznaczaniem
T. III/z. 1 głogowski, godlewski
ową odznaką zarówno tych, którzy cierpieli w mi-
nionym ustroju, jak i tych, którzy z nim współpra-
cowali.
W 2002 G. odznaczony został medalem „O Nie-
podległość Polski i Prawa Człowieka 13 XII 1981–
4 VI 1989”.
Zmarł nagle 22.10.2005 w Łodzi. Spoczął
27.10.2005 w rodzinnym grobowcu na cmentarzu
w Gowarczowie. W małżeństwie zawartym w 1951
z Anną z d. Capke miał syna Dariusza Wiesława
(ur. 1951) i córkę Małgorzatę (ur. 1954). Kilka lat
po tragicznej śmierci żony, w 1973, zawarł związek
małżeński z Haliną Niemczak.
Adam Redzik
Adwokaci Polscy Ojczyźnie; AIA w Łodzi, Akta osobowe,
sygn. 1229; AIA w Warszawie, Akta S. T. Godlewskiego; Co
jest w teczce Głogowskiego. „Dziennik Łódzki” z 19.11.2003;
A. Kern, M. Relisz-Redlicki, Adwokat Karol Głogowski
(1933–2005), „Palestra” 2005, nr 11–12; Lesz., Mecenas
Głogowski wygrał z IPN. „Dziennik Łódzki” z 14.01.2005; P.
Pytlakowski, Krzywda niepokrzywdzonych, „Polityka” 2004,
nr 42 (2474) z 16.10.2004, s. 30–32; Redzik, Kotliński, Hi-
storia Adwokatury; Wyrok NSA z 13.01.2005, sygn. OSK
1586/04, [http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/AAA5DA13F8,
dostęp 3.01.2014]; Włodzimierz Domagalski, Grzegorz
Waligór, (nota biograficzna w:) „Encyklopedia Solidarno-
ści” http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.
php?title=Karol_G%C5%82ogowski [dostęp 3.01.2014];
60 lat Łódzkiej Izby Adwokackiej, Łódź 2009.
Godlewski Stanisław Teodor (1920–2003),
adwokat we Wrocławiu i w Warszawie, doktor
nauk prawnych, prezes NRA w l. 1964–1972.
Ur. 1.04.1920 we wsi Kobylany nad Bugiem w
powiecie bialsko-podlaskim, w rodzinie chłop-
skiej Stanisława i Natalii z Jagniątkowskich. Do
szkoły powszechnej uczęszczał w Ceszanowicach,
następnie do gimnazjum w Pabianicach, Radom-
sku i Warszawie, gdzie w 1939 otrzymał świade-
ctwo dojrzałości.
Od lipca 1940 do kwietnia 1942 był żołnierzem
ZWZ-AK. Jednocześnie pracował w firmie zbożo-
wej Aschenbrenner w Krośniewicach jako magazy-
nier. Aresztowany w kwietniu 1942 przez gestapo.
Od 26.04. do 5.10.1942 przebywał w niemieckim
obozie przejściowym w Inowrocławiu. Po powrocie
z obozu powrócił do pracy w firmie Aschenbrenner
(do 17.10.1945). Od stycznia 1945 był członkiem
Związku Walki Młodych oraz organizatorem lokal-
nego komitetu PPR w Krośniewicach. Jednocześ-
125
nie od stycznia do maja 1945 pracował jako śledczy
Milicji Obywatelskiej w Krośniewicach oraz kie-
rownik oddziału „Społem” w Krośniewicach.
W maju 1945 rozpoczął studia prawnicze na
Wydziale Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, ale
w 1946, po zaliczeniu dwóch lat studiów, prze-
niósł się na Wydział Prawno-Administracyjny
Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu, któ-
Stanisław Teodor Godlewski
ry ukończył 22.11.1947. Od 1.10.1947 do 1951
pracował jako asystent Katedry Prawa i Postę-
powania Karnego Uniwersytetu Wrocławskiego
prof. Witolda Świdy. W okresie od 12.10.1947 do
6.03.1948 był z nominacji rektora komisarycz-
nym prezesem stowarzyszenia samopomocowe-
go „Bratnia Pomoc Studentów Uniwersytetu i
Politechniki we Wrocławiu”. Od marca do paź-
dziernika 1948 był zastępcą delegata Ministra
Oświaty we Wrocławiu.
W 1946 odbywał trzymiesięczną praktykę–apli-
kację w SA we Wrocławiu. Na podstawie art. 1 §
2 dekretu z 22.01.1946 został zwolniony z odbycia
aplikacji sądowej i dopuszczony do egzaminu sę-
dziowskiego pismem Ministra Sprawiedliwości z
5.06.1948.
Od 25.02 do 31.12.1947 był radcą wykonującym
czynności prokuratora w delegaturze śląskiej we
Wrocławiu Komisji Specjalnej do Walki z Naduży-
ciami i Szkodnictwem Gospodarczym, zaś od po-
czątku 1948 r. II sekretarzem Komitetu uczelnia-
nego PPR (15.12.1948 – PZPR).
16.12.1950 na podstawie pracy pt. Obrona ko-
nieczna (w podaniu z października 1950 pisał, że
 godlewski
tytuł to Klasowy charakter prawa obrony koniecznej
w jej rozwoju historycznym) uzyskał na Uniwersyte-
cie Wrocławskim stopień doktora praw.
Od 1.10.1950 był przewodniczącym sądu w
Okręgowym Zarządzie ZNP. Przez pewien czas,
od lutego 1951, był prelegentem szkoleń ideolo-
gicznych w Archiwum Państwowym we Wrocła-
wiu.
5.10.1950 złożył do ORA we Wrocławiu podanie
o wpis na listę aplikantów adwokackich. Pismem
MS z 20.02.1951 został na podstawie art. 46 pra-
wa o ustroju adwokatury z 27.06.1950 zwolniony z
wymogu odbycia aplikacji adwokackiej i złożenia
egzaminu adwokackiego. ORA we Wrocławiu na
posiedzeniu 30.03.1951 postanowiła o wpisaniu G.
na listę adwokatów izby na podstawie art. 46 ww.
ustawy. Ślubowanie złożył 6.04.1951. Rekomenda-
cji udzielili mu rektor Uniwersytetu we Wrocławiu
oraz prorektor Wyższej Szkoły Ekonomicznej we
Wrocławiu dr Stanisław Walczak – późniejszy mi-
nister sprawiedliwości.
Od 7.05.1951 do 31.12.1951 prowadził we Wroc-
ławiu prywatną kancelarię adwokacką przy ul.
Zgodnej 17, a następnie był przez kilka miesięcy
adwokatem w ZA nr 1 we Wrocławiu, z którego
wystąpił w związku ze służbą wojskową. W marcu
1953 przeniósł siedzibę z Wrocławia do Warszawy,
a w lipcu 1953 r. został wpisany na listę adwoka-
tów IA w Warszawie.
W okresie od 1.02.1952 do listopada 1955 od-
bywał służbę wojskową. Polegała ona na pracy w
Zarządzie Sądownictwa Wojskowego MON, gdzie
wykonywał obowiązki instruktora, a potem sędzie-
go. W tym czasie, w 1953, ukończył studia politycz-
ne w Wieczorowym Uniwersytecie Marksizmu-Le-
ninizmu działającym przy PZPR. Był zawodowym
oficerem LWP. Do rezerwy został przeniesiony w
stopniu kapitana 14.11.1955 – jak informował – w
związku ze zmniejszeniem liczebności Sił Zbroj-
nych PRL.
10.11.1955 ORA w Warszawie postanowiła o
zniesieniu ograniczenia co do wykonywania za-
wodu z powodu służby wojskowej. Z dniem 1.11.
tr. G. został przydzielony do ZA nr 24. Już 25.11.
tr. skierował do RA podanie o przeniesienie sie-
dziby do Ciechanowa i przydzielenie do ZA nr 1
w Ciechanowie. Przychylono się do jego prośby w
grudniu tr. Po kilku miesiącach, 25.03.1956, prosił
RA w Warszawie o przydzielenie do ZA w Warsza-
126
T. III/z. 1
wie, co motywował koniecznością stałej opieki nad
żoną. 10.04.1956 przydzielony został przez RA do
ZA nr 23, ul. Marszałkowska 62. W l. 1958–1963
był wizytatorem RA w Warszawie. W ZA nr 23 pra-
cował do 31.07.1972, w l. 1960–1963 jako zastęp-
ca kierownika.
Z akt osobowych znajdujących się w AIAW wy-
nika, że „specjalne zasługi poniósł przy realizacji
Ustawy o Ustroju Adwokatury” z 1963.
Od 30.06.1964 do 29.06.1972 był prezesem
NRA. Z funkcji prezesa zrezygnował na posiedze-
niu plenarnym NRA w dniu 29.06.1972. Po ustą-
pieniu z funkcji prezesa NRA, z dniem 1.08.1972,
powołany został przez Ministra Sprawiedliwości
na stanowisko zastępcy dyrektora Biura Głównej
Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, działają-
cej przy Ministerstwie Sprawiedliwości, które pia-
stował do 21.05.1977. W związku z objętą funkcją
zgodnie z rozporządzeniem o zesp.adw. – § 18 ust.
1 – wystąpił z ZA nr 23.
22.05.1977 został powołany przez Radę Pań-
stwa PRL na stanowisko sędziego SN. Pismem
z 6.06.1977 zgłosił wystąpienie z adwokatury, a
16.06.1977 RA w Warszawie dokonała skreśle-
nia G. z listy adwokatów. Jako ciekawostkę moż-
na wspomnieć, że wkrótce po wejściu w skład SN,
w l. 1977–1978, G. ukończył Roczne Studium Po-
lityczne organizowane przez Warszawski Ośrodek
Kształcenia Ideologicznego przy miejscowym ko-
mitecie PZPR. Do PZPR G. należał do 1989. Sę-
dzią SN orzekającym w Izbie Karnej G. był do
30.06.1990. Z dniem 1.07.1990. przeszedł na eme-
ryturę.
Wkrótce po przejściu w stan spoczynku G. skie-
rował do ORA w Warszawie wniosek o ponowny
wpis na listę adwokatów. ORA poprosiła o uzu-
pełnienie wniosku. W związku z tym, pismem
29.10.1990, G. cofnął wniosek, podkreślając, że
ORA zna okoliczności z posiadanych akt osobo-
wych, a wzywanie go do uzupełnienie poczytuje
jako świadome uchybienie treści przepisu art. 73
p.oa. 9.11.1990 ORA zwróciła załączone do wnio-
sku dokumenty. 24.06.1991 G. złożył do ORA w
Warszawie po raz wtóry wniosek o ponowny wpis
na listę adwokatów IA w Warszawie. Pozytywnych
rekomendacji udzielili G. adw. Czesław Jaworski
oraz adw. dr Kazimierz Łojewski.
W 1991 w artykule dr. Jacka R. Kubiaka pt. Sek-
cja tajna („Prawo i Życie” nr 30 z 1991) pojawi-
T. III/z. 1 godlewski, Gordziałkowski
ło się w wykazie osób orzekających w sekcji taj-
nej nazwisko „Godlewski”. W nr. 34 „Prawa i Ży-
cia” opublikowano list Stanisława T. Godlewskie-
go, w którym wyjaśniał, że nazwisko nie dotyczy
jego osoby.
21.11.1991 ORA postanowiła wpisać G. na listę
adwokatów (7 głosów za, 4 przeciw). 17.01.1992
MS poinformował, że nie sprzeciwia się wpisowi
Godlewskiego na listę adwokatów ORA w Warsza-
wie. W związku z powyższym 20.01.tr. złożył ślubo-
wanie. W marcu wyznaczono siedzibę w Warsza-
wie. Zawód wykonywał w kancelarii indywidualnej,
na co uzyskał 13.04.1992 zgodę MS, w mieszkaniu
przy Próżnej 5, w ograniczonym zakresie. Z uwagi
na fakt, że z dniem 1.01.1998 ustalono mu uposa-
żenie sędziego SN w stanie spoczynku, zgodnie z
art. 41 w zw. z art. 61 ustawy o SN zaprzestał z tym
dniem prowadzenia praktyki adwokackiej, o czym
poinformował ORA w 8.05.2000. Skreślony z listy
adwokatów uchwałą z 14.09.2000.
Godlewski był znanym w środowisku miłośni-
kiem łowiectwa. Od 1946 należał do Polskiego
Związku Łowieckiego. W l. 1953–1955 działał w
Wojskowym Kole Łowieckim, a w l. 1956–1976 w
sądownictwie łowieckim, będąc wielokrotnie prze-
wodniczącym sądu łowieckiego. Posiadał najwyż-
szą odznakę łowiecką „ZŁOM”. Był też autorem
wielokrotnie wznawianej książki pt. Vademecum
myśliwego.
Odznaczony medalem X-, XX- i XL-lecia
PRL, Złotym Odznaczeniem ZSMP (1984), od-
znaką Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (1979), Zło-
tym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju”
(1984), Krzyżem Kawalerskim (1969) i Krzyżem
Oficerskim (1984) Orderu Odrodzenia Polski.
27.06.1990 Prezydent RP gen. Wojciech Jaruzel-
ski wyróżnił G. tytułem honorowym „Zasłużony
dla wymiaru sprawiedliwości Polski Rzeczypospo-
litej Ludowej”.
Zmarł 5.09.2003 w Warszawie. Żonaty z Jo-
lantą Izabelą z d. Kaczor (ur. 3 czerwca 1923 r.
w Kłecku), z którą miał dwoje dzieci – Marię (ur.
13.09.1950) – lekarza w USA, i Wojciecha (ur.
4.01.1952), lekarza w Kanadzie.
Adam Redzik
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. 2899; Archiwum
SN – Akta osobowe; Dane z „Palestry”; Redzik, Zarys, s.
116, 117, 135, 180–181; Redzik, Kotliński, Historia Adwo-
katury, s. 338, 339.
127
Gordziałkowski Otton (1898–1994),
ps. „Wacław”, adwokat w Warszawie, redaktor
prasy konspiracyjnej, uczestnik kampanii polskiej
1939 i Powstania Warszawskiego, sportowiec, olim-
pijczyk.
Otton Gordziałkowski
Ur. 16.11.1898 w Petersburgu, w rodzinie Jana,
lekarza weterynarii, mikrobiologa, od 1920 dzieka-
na Wydziału Weterynarii Uniwersytetu Warszaw-
skiego, zamordowanego przez Niemców w cza-
sie Powstania Warszawskiego, i Jadwigi z d. Ko-
zubowskiej. Dzieciństwo spędził na Krymie. W l.
1908–1917 uczęszczał do gimnazjum w Charkowie.
28.08.1917 wpisał się na Wydział Prawa uniwersy-
tetu w Charkowie. Studiów tych jednak nie podjął,
ponieważ wstąpił do rosyjskiej marynarki wojen-
nej. Służył we Flocie Czarnomorskiej, gdzie uzy-
skał stopień bosmana. Po rewolucji październiko-
wej 1917 nadal służył we flocie, m.in. od 20.11.1917
do 23.03.1919 na kanonierce „Kubaniec” pełnił
funkcje sternika i sygnalisty. Można domniemy-
wać, że uczestniczył w rosyjskiej wojnie domowej
po stronie „białych”. Po marcu 1919 znalazł się w
Stambule. Następnie pływał w greckiej flocie han-
dlowej, przebywał także we Włoszech. Na począt-
ku 1920 wrócił do Polski i 15 maja tr. wstąpił do
tworzącej się polskiej marynarki wojennej. Służył
w stopniu bosmana na pierwszym polskim okrę-
cie wojennym „Pomorzanin”. Brał udział w wojnie
polsko-bolszewickiej, m.in. uczestniczył w ewaku-
acji oddziałów kawalerii WP odciętych na Łotwie
i na Litwie. Po zakończeniu wojny, 18.04.1921, zo-
stał przeniesiony do rezerwy i zamieszkał w War-
 gordziałkowski
szawie. W maju 1921 rozpoczął studia na Wydzia-
le Prawa UW, które ukończył 16.12.1924. W na-
stępnym roku odbył aplikację sądową. W czasie
studiów zaczął trenować wyczynowo wioślarstwo.
Był sześciokrotnym mistrzem Polski w tej dyscy-
plinie: w czwórce ze sternikiem w l. 1923–1925 i w
ósemce (1925–1927). W 1923 zajął pierwsze miej-
sce w Akademickich Mistrzostwach Świata w Pa-
wii, a jego osada pokonała renomowane zespoły z
Anglii, Szwajcarii i Włoch. Tytuł ten obronił w na-
stępnym roku w Warszawie, a na mistrzostwach w
Rzymie w 1927 zespół, w którym startował, zdo-
był srebrny medal. Trzykrotnie uczestniczył w Mi-
strzostwach Europy (w załogach ósemek): w 1925
zajął czwarte miejsce w Pradze, rok później – szó-
ste miejsce w Lucernie, a w 1927 w Como zdobył
brązowy medal. Brał udział w Igrzyskach Olimpij-
skich w Amsterdamie w 1928, gdzie polska zało-
ga ósemek zajęła czwarte miejsce. Karierę spor-
tową zakończył podczas mistrzostw Polski w 1929,
zdobywając brązowy medal w czwórce bez sterni-
ka. W l. 1922–1930 był członkiem Akademickiego
Związku Sportowego, m.in. pełnił funkcję kierow-
nika sekcji wodnej AZS. Od 1924 przez rok był wi-
ceprezesem, a w l. 1927–1928 prezesem AZS War-
szawa. Działał również w Centrali Akademickich
Związków Sportowych, w l. 1928–1929 był jej wi-
ceprzewodniczącym. Od 1922 do wybuchu wojny
zasiadał w zarządzie i przez pewien czas sprawo-
wał funkcję wiceprezesa Polskiego Związku Towa-
rzystw Wioślarskich. W 1929 zdał egzamin adwo-
kacki i w tym samym roku został wpisany na li-
stę adwokatów w Warszawie. Do 1939 pracował w
kancelarii przy ul. Piusa 11a w Warszawie, prowa-
dził sprawy cywilne oraz radcowskie (doradztwo
prawne). „Sprawami karnymi zajmowałem się tyl-
ko wtedy, gdy była jakaś sprawa z urzędu albo, gdy
chciałem pomóc komuś biednemu. Stać mnie było
na to, żeby doradzać nie biorąc pieniędzy. Bywa-
ło, że zajmowałem się obroną ludzi, którym gro-
ziła eksmisja” – wspominał. Nie zerwał związków
ze sportem. W l. 1928–1938 był członkiem zarządu
Polskiego Związku Hokeja na Lodzie (w l. 1933–
1935 pełnił funkcję jego wiceprezesa) oraz kierow-
nikiem reprezentacji hokejowej Polski. Politycznie
sympatyzował z piłsudczykami. „Wspólnie z dele-
gacją sportowców byłem u Marszałka Piłsudskie-
go, aby prosić o pomoc. Ta wizyta przesądziła o
tym, że zostałem gorącym zwolennikiem Marszał-
128
T. III/z. 1
ka. Ujął mnie swoją bezpośredniością i serdecz-
nością” – mówił wiele lat później. W kampanii
wrześniowej 1939 brał udział w walkach na Ok-
sywiu, gdzie został ranny. Uniknął niewoli. Przez
całą okupację przebywał w Warszawie, od połowy
1940 ukrywał się przy ul. Radziłowskiej na Saskiej
Kępie. Zorganizował w swoim mieszkaniu nasłuch
radiowy i wydawał biuletyn informacyjny „Dzień”.
Nawiązał kontakty z Państwową Wytwórnią Apa-
ratów Telegraficznych i Telefonicznych „Dzwonko-
wa”, gdzie produkowano aparaty radiowe na fale
krótkie i prąd stały, które G. otrzymywał do pro-
wadzenia nasłuchów. Później działał w VI Oddzia-
le Prasowym BIP KG AK w grupie nasłuchu ra-
diowego. W l. 1940–1944 uczestniczył w organiza-
cji pomocy dla jeńców wojennych – uciekinierów z
obozów jenieckich. Ukrywał w swoim mieszkaniu i
następnie zorganizował przerzut za granicę kilku-
nastu lotników brytyjskich. Po wojnie ambasada
brytyjska w Warszawie przygotowała uroczystość
dla uczczenia G., co omal nie skończyło się jego
aresztowaniem przez władze komunistyczne. Pro-
wadził nasłuch radiowy również dla piłsudczykow-
skiego Konwentu Organizacji Niepodległościo-
wych. Podczas Powstania Warszawskiego, od 2 lub
3.08. do 2.09.1944, współredagował pismo infor-
macyjne KON „WIP”. Po powstaniu G. wywiezio-
no do oflagu IID Grossborn. W lutym lub w mar-
cu 1945 wrócił do kraju. Pracował dalej w adwo-
katurze warszawskiej, prowadził własną kancela-
rię. Po ucieczce za granicę w końcu 1947 (?) pierw-
szej żony, pracownicy ambasady brytyjskiej, pomi-
mo że rozwiódł się z nią przed 1939, był szykano-
wany przez władze komunistyczne i uniemożliwio-
no mu dalszą praktykę adwokacką. W l. 1950–1954
był radcą prawnym Centralnego Zarządu Przemy-
słu Gastronomicznego Ministerstwa Handlu We-
wnętrznego oraz, w l. 1950–1953, Kolejowych Za-
kładów Gastronomicznych Centralnego Zarządu
Ministerstwa Kolei. W l. 1948–1950 był członkiem
komisji organizacyjnej ds. żywienia zbiorowego w
ZSS „Społem”, a następnie, w l. 1952–1953, ko-
misji powoływanych dla tego zagadnienia przez
MHW. W l. 1945–1949 działał również w organi-
zacjach sportowych, był członkiem Zarządu War-
szawskiego Komitetu Sportów Wodnych i prze-
wodniczącym Warszawskiego Towarzystwa Wio-
ślarskiego. W 1956 wrócił do praktyki adwoka-
ckiej. W końcu 1960 odnowiły się skutki ran z 1917
T. III/z. 1 gordziałkowski, grabiński

i 1939. Groziło to utratą wzroku i zmusiło G. do nierz NSZ i AK, członek Klubu Krzywego Koła,
przerwania od 1.09.1961 praktyki adwokackiej. Po NSZZ „Solidarność”, wybitny obrońca w proce-
częściowym wyleczeniu przez dłuższy czas odma- sach politycznych, w szczególności w procesach
wiano mu zatrudnienia w charakterze radcy praw- księży.
nego. W drugiej połowie lat 60. pracował prawdo-
podobnie jako radca prawny w Związku Spółdziel-
ni Przemysłu Ludowego i Artystycznego „Cepelia”
oraz w „Społem”. W 1973 przeszedł na emerytu-
rę. W ostatnich latach życia ciężko chorował. Je-
sienią 1993 Agnieszka Metelska przeprowadziła z
G., jako „nestorem polskiej adwokatury”, wywiad
dla pisma „Palestra”.
Zmarł w Warszawie 28.01.1994, został pocho-
wany na cmentarzu Powązkowskim. Z pierwszego
małżeństwa z Janiną z d. Górską miał syna Woj-
ciecha (1928–1944), żołnierza AK, poległego w
pierwszym dniu Powstania Warszawskiego pod-
czas ataku na siedzibę gestapo przy al. Szucha. Z
Andrzej Mieczysław Grabiński
drugiego, z Marią z d. Doroba (1913), miał córkę
Izabellę (1942), zamężną Cynkin, prawnika.
Był odznaczony „Medalem 100 lat Polskiego
Wioślarstwa” (1978) i odznaką „Adwokatura Za- Ur. 24.05.1922 w m. Utrata (dziś Piastów koło
służonym” (1993). Warszawy) w rodzinie Bolesława Teofila, elek-
Marek Gałęzowski tromontera na kolei, i Henryki. Ukończył szko-
łę powszechną w Pruszkowie, a następnie tamtej-
AUW, RP, 8824; AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. sze gimnazjum. W l. 1940–1942 uczył się w Pań-
2669; Informacje Izabelli Cynkin; M. Gałęzowski, Warszaw-
scy adwokaci – uczestnicy konspiracji piłsudczykowskiej w kra-
stwowym Liceum Komunikacyjnym w Warszawie.
ju w latach drugiej wojny światowej. Otton Gordziałkowski, W 1942 zmarł ojciec G., w związku z czym An-
„Palestra” 2005, nr 1–2, s. 140–144; P. Komorowski, Nestor, drzej zmuszony został zapewnić utrzymanie mat-
„Przegląd Sportowy” 1992, nr 206; Lista adwokatów okręgu ce i 12-letniemu bratu Henrykowi, którzy miesz-
Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg Izby Adwokackiej w
Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r., Warszawa 1938, s. 14;
kali wraz z nim w mieszkaniu kolejowym (sio-
M. Petruczenko, Chłopiec okrętowy olimpijczykiem, „Przegląd stra Barbara w 1942 podjęła pracę). Od tego cza-
Sportowy” 1994, nr 25; S. Śniechórski, Otton Gordziałkowski, su do połowy 1944 pracował jako ślusarz w war-
„Palestra” 1994, nr 3–4, s. 211–212; Triumf wioślarstwa pol- sztatach kolejowych w Pruszkowie. Jednocześnie
skiego we Włoszech, „Wioślarz Polski” 1925, nr 3, s. 67–68;
R. Wryk, Gordziałkowski Otton, (w:) Sport olimpijski w Polsce
podjął studia prawnicze na tajnym Wydziale Pra-
1919–1939, Poznań 2006, s. 112–113; tenże, Gordziałkowski wa UW. W okresie okupacji należał do organiza-
Otton Mikołaj (1898–1994), adwokat, wioślarz i działacz AZS, cji „Grunwald” – ps. Trzaska oraz Związku Jasz-
PZTW, PZHL, olimpijczyk z Amsterdamu (1928), www.olim- czurczego. Poprzez przekształcenia przynależno-
pijski.pl; Z perspektywy wieku – z Ottonem Gordziałkowskim,
dziewięćdziesięcioczteroletnim nestorem polskich adwokatów
ści wspomnianej organizacji był członkiem OWW,
wpisanym na listę adwokatów warszawskich w 1929 roku roz- ZWZ, MiP, NSZ oraz AK. W znajdującym się w
mawia Agnieszka Metelska, „Palestra” 1993, nr 9–10, s. 4–8; AIA w Warszawie życiorysie dołączonym do po-
Z Rady Adwokackiej w Warszawie, „Palestra” 1928, nr 7–8, dania z 1953 o wpis na listę aplikantów adwoka-
s. 369; Z życia klubów wioślarskich, „Wioślarz Polski” 1925,
nr 1, s. 30; 15-lecie sekcji wioślarskiej AZS, „Sport Wodny” ckich pisał, że zbiórki oddziału, do którego nale-
1934, nr 12, s. 228. żał, odbywały się rzadko; że odbył przeszkolenie
wojskowe, ale czynnej walki z okupantem nie pro-
wadził. W połowie 1944 część oddziału, do któ-
Grabiński Andrzej Mieczysław (1922–2004), rego należał, została aresztowana, wskutek czego
adwokat w Warszawie, uczestnik konspiracji nie- nastąpiło zerwanie kontaktów, których do wybu-
podległościowej w czasie II wojny światowej, żoł- chu Powstania Warszawskiego – jak deklarował w

129
 grabński
życiorysie – nie odbudował. Po upadku powstania
nie starał się o nawiązanie nowych kontaktów – tak
pisał w życiorysie złożonym w RA. W rzeczywisto-
ści było zapewne inaczej. Po Powstaniu Warszaw-
skim znalazł się w obozie, z którego uciekł.
W styczniu 1945 zgłosił się do pracy na kolei.
Początkowo pracował w parowozowni w Pruszko-
wie, a w marcu 1945 został delegowany do grupy
operacyjnej mającej odbudowywać koleje w wo-
jewództwie olsztyńskim, gdzie w Dyrekcji Okrę-
gowej Kolei pracował do maja 1946. Następnie
wyjechał do Gdańska, gdzie planowano utworzyć
uniwersytet, z zamiarem podjęcia studiów praw-
niczych – jak wyznawał w życiorysie. Uniwersy-
tet w Gdańsku wówczas jednak nie powstał. G.
krótko pracował w tym czasie w Sopocie w Dele-
gaturze Ministerstwa Rolnictwa jako kontroler.
Jeszcze w 1946 wrócił do Warszawy i podjął stu-
dia na Wydziale Prawa UW, które ukończył z ty-
tułem magistra praw 19.12.1949. Jednocześnie w
l. 1946–1947 był urzędnikiem Ministerstwa Ziem
Odzyskanych, w l. 1947–1949 urzędnikiem Wy-
twórni Farb „Kaber” w Pruszkowie, w l. 1949–
1951 starszym referentem Związku Spółdziel-
ni Pracy w Warszawie, a od 1951 do końca roku
1955 starszym inspektorem Centrali Spółdzielni
Transportu w Warszawie. W l. 1945–1953 działał
w kilku związkach zawodowych i organizacjach:
1945–1946 – Związek Zawodowy Kolejowy w Ol-
sztynie; 1946–1947 – Związek Zawodowy Pracow-
ników Państwowych; 1947–1949 – Związek Za-
wodowy Pracowników Przemysłu Chemicznego;
1949–1951 – jako mąż zaufania Związku Zawodo-
wego Pracowników Spółdzielczości; 1951 – czło-
nek i przewodniczący zarządu PKZP Związku Za-
wodowego Pracowników Transportu Drogowego
i Lotniczego; od 1949 był członkiem TPPR i se-
kretarzem koła ZPP, od 1951 członkiem ZPP. W
1952 został sekretarzem Komitetu Zakładowego
Komitetu Wyborczego Frontu Narodowego.
W l. 1950–1952 był uczestnikiem seminarium z
prawa cywilnego na UW, pracując w zakresie pra-
wa handlowego pod kierunkiem prof. Romana
Piotrowskiego.
4.03.1953 G. skierował do RA w Warszawie po-
danie o wpis na listę aplikantów adwokackich.
Wskazał w nim pochodzenie robotnicze oraz trud-
ności, jakie pokonał, żeby ukończyć studia. Jako
osoby rekomendujące zaproponował prof. Roma-
130
T. III/z. 1
na Piotrowskiego oraz prokuratora Jana Józefo-
wicza z Prokuratury Generalnej. Wnioskowi od-
mówiono, proponując skierowanie pisma do in-
nej RA. Grabiński wybrał wyczekiwanie na wol-
ne miejsce w ZA w Warszawie, a po upływie pół
roku skierował ponownie pismo z prośbą o przy-
dział do ZA w Grodzisku Mazowieckim lub Ży-
rardowie. W styczniu 1954 RA ponownie odmó-
wiła wnioskowi G. 2.02.1954 G. wniósł odwoła-
nie do MS, ale ten decyzją z 8.03.1954 zatwierdził
uchwałę RA z 30.12.1953 odmawiającą wpisu na
listę aplikantów.
Mimo że w podaniu o wpis na listę aplikantów
odniósł się do swojej działalności w czasie woj-
ny oraz podsumował ją wymuszoną i konieczną
krytyką ówczesnego dowództwa, to wpisu na li-
stę aplikantów adwokackich nie uzyskał. Mając
bagaż walki w NSZ i AK, zmuszony był do wyka-
zania, że przynależność do tych organizacji była
„błędem młodości” wynikającym z nieznajomo-
ści „ukrytych” celów tych organizacji. Mimo to
podanie o wpis na listę aplikantów adwokackich
skierowane do RA w Warszawie 23.11.1954, za-
opatrzone w bardzo pozytywną opinię z ZPP, w
którym G. był skarbnikiem okręgu ZPP, ponow-
nie 13.01.1955 załatwione zostało odmownie. Po
raz kolejny G. odwołał się do MS, ale 28.02.1955
MS zatwierdził uchwałę RA. Trudno ustalić, co
się stało w międzyczasie – duch przemian (?) –
gdyż po 5 miesiącach, pismem z 30.07.1955, RA
zawiadomiła G., że 29.07.1955 MS zmienił swoją
decyzję z 28.02.1955 i polecił wpisać G. na listę
aplikantów adwokackich „z chwilą postania wol-
nych miejsc po egzaminie jesiennym 1955”. Powo-
łując się na tę decyzję, G. w dniu 13.10.1955 po-
nownie wniósł podanie do RA w Warszawie. Tym
razem RA uchwałą z 8.12.1955 postanowiła wpi-
sać go na listę aplikantów adwokackich i zawiado-
mić o tym MS. Ślubowanie złożył G. 27.12.1955, a
30.12.tr. przydzielony został do ZA nr 25 w War-
szawie. Począwszy od 16.01.1956 aplikację odby-
wał G. pod patronatem adw. Mieczysława Kija-
sa i adw. Antoniny Grabowskiej. W lipcu 1958
uzyskał zgodę RA na objęcie radcostwa prawne-
go na okres 3 miesięcy. Egzamin adwokacki zdał
z wynikami dobrymi i bardzo dobrymi w dniach
13, 14 i 21.02.1959, po czym złożył do RA pismo z
prośbą o wpisanie na listę adwokacką z siedzibą w
Warszawie. Wpisany został na podstawie uchwa-
T. III/z. 1 grabiński
ły RA wiosną 1959 i po złożeniu ślubowania roz-
począł pracę w ZA nr 25 przy placu Zbawiciela
2. W następnych latach poza praktyką adwokacką
był m.in. radcą prawnym spółdzielni „Auto” oraz
Szpitala Wojewódzkiego.
Od początku lat 60. aktywnie działał w samo-
rządzie adwokackim. Od 1964 do końca lat 70.
G. był członkiem Komisji Funduszu Wzajemnej
Pomocy RA w Warszawie. W l. 1954–1960 był
skarbnikiem zarządu okręgu ZPP, a w l. 1956–
1958 członkiem Zarządu Głównego ZPP. W 1983
wybrany został sędzią Wyższego Sądu Dyscypli-
narnego Adwokatury i ponownie w 1986. Na po-
czątku 1984 został wybrany w skład Komisji ds.
Realizacji Uchwał i Wniosków NRA kierowanej
przez adw. Marię Budzanowską. W l. 1986–1989
był też członkiem Komisji NRA ds. Badania Bia-
łych Plam w Adwokaturze, która w praktyce nie
podjęła działalności.
14.02.1992 skierował do MS pismo z prośbą o
wyrażenie zgody na prowadzenie indywidualnej
kancelarii adwokackiej z siedzibą w lokalu ZA nr
25. 26.03.1992 MS wyraził taką zgodę pismem pod-
pisanym przez podsekretarza stanu adw. Andrzeja
Marcinkowskiego.
Z dniem 31.12.1997 zakończył wykonywanie
zawodu adwokata. Na likwidatorów wskazał adw.
adw. Ewę Milewską-Celińską i Andrzeja Zalew-
skiego, co zaakceptowała ORA.
W 1955 był członkiem Klubu Krzywego Koła
(do 1962). W późniejszych latach był działaczem
NSZZ „Solidarność” oraz Prymasowskiego Komi-
tetu Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i Ich
Rodzinom.
Od lat 80. G. był obrońcą w procesach poli-
tycznych. Bronił m.in. księży oskarżonych o nie-
legalne budowanie kościołów, świadków Jehowy,
uczestników ruchu oazowego („Światło-Życie”),
studentów kolportujących List otwarty Jacka Ku-
ronia i Karola Modzelewskiego ws. tzw. koman-
dosów. Potem, w l. 1976–1977, bronił robotników
Ursusa i Radomia, wykładowców TKN. Wspólnie z
adw. Stanisławem Szczuką bronił w procesie Woj-
ciecha Ziembińskiego. Z adw. Andrzejem Bąkow-
skim bronił Henryka Wujca w procesie działaczy
KOR-u. W procesie uczestników wydarzeń mar-
cowych bronił m.in. Jana Lityńskiego i Seweryna
Blumsztajna.
Był doradcą dyskryminowanych Łemków i Li-
131
twinów z Puńska. Od 1976 G. był stałym współ-
pracownikiem Biura Interwencyjnego KOR.
W 1980 brał udział w pracach nad Raportem o
przestrzeganiu praw człowieka i obywatela w PRL,
przygotowanym przez Komisję Helsińską KOR
(tzw. pierwszy raport madrycki). Był doradcą
MKZ, a potem ZR Mazowsze i Ośrodka Badań
Społecznych.
Od 1981 był zaangażowany w prace Sekcji Praw-
nej Prymasowskiego Komitetu Pomocy Osobom
Pozbawionym Wolności i Ich Rodzinom. Bronił
osób prześladowanych w stanie wojennym. Dora-
dzał działaczom struktur podziemnych, m.in. Mię-
dzyzakładowemu Robotniczemu Komitetowi Soli-
darności (MRKS).
Z ramienia Kurii Metropolitalnej Warszawskiej
był w 1984 w procesie toruńskim pełnomocnikiem
oskarżyciela posiłkowego w procesie zabójców ks.
Jerzego Popiełuszki.
Od 1987 G. był prezesem Społeczno-Kościel-
nego Komitetu Uczczenia Pamięci Ofiar Terro-
ru Władzy l. 1944–1956. Był też członkiem Sto-
warzyszenia Polskich Kombatantów w Kraju.
Jako najbliższy współpracownik adw. Jana Ol-
szewskiego, z którym wielokrotnie wspólnie bro-
nili w procesach politycznych, był też w III RP
współtwórcą Ruchu Odbudowy Polski. Współini-
cjował i przewodniczył Komitetowi Budowy Po-
mnika Ofiar Komunizmu przy kościele św. Kata-
rzyny w Warszawie na Służewie. Inicjował stwo-
rzenie listy miejsc kaźni stalinowskich i list ofiar
stalinizmu.
W 1989 odznaczony odznaką „Adwokatura
PRL”, a w 1993 odznaką „Adwokatura Zasłużo-
nym”. W l. 1991–1992 był członkiem Komisji ds.
Etyki i Wykonywania Zawodu ORA w Warszawie.
Był też aktywnym członkiem Polskiego Związku
Łowieckiego.
W okresie 13.10.1982–26.09.1989 był rozpraco-
wywany przez Wydz. III-1 KS MO/SUSW w ra-
mach SOS/KE krypt. Rygo. Poddany był perma-
nentnej inwigilacji. Z dokumentacji IPN wynika,
że G. obserwowany był przez całą dobę.
Zmarł 5.04.2006 w Warszawie. Spoczął 11.04.tr.
w grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim
w Warszawie. Żonaty z Barbarą z d. Cegłowską –
lekarzem bakteriologiem pracującym w Miejskim
Szpitalu Zakaźnym nr 1 w Warszawie, z którą miał
syna Pawła (ur. 1957).
 grabiński, grabowska T. III/z. 1

W 2006 G. odznaczony został pośmiertnie Krzy- cyjnym w Lublinie, w Sądzie Grodzkim w Hru-
żem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodze- bieszowie oraz w Sądzie Okręgowym – Wydziale
nia Polski. Śledczym w Zamościu i tamże w Wydziale Hipo-
Adam Redzik tecznym. Po jej zakończeniu rozpoczęła 10.05.1932
aplikację adwokacką i odbywała ją pod patrona-
Adwokaci Polscy Ojczyźnie; AIAW, Dział osobowy, sygn. tem adw. Kazimierza Żołędziowskiego w Warsza-
3118; Archiwum IPN [badania S. Mikke]; A. Bąkowski: Ad-
wokat Andrzej Grabiński, „Palestra” 2007, nr 1–2; M. Bielska,
wie do 27.08.1935.
Proces o uprowadzenie i zabójstwo księdza Jerzego Popiełuszki:
Wyjaśnienia oskarżonych. Akt oskarżenia przeciwko generałom
W. Ciastoniowi i Z. Płatkowi, Niezależna Oficyna Wydawni-
cza Nowa 1992; Encyklopedia Solidarności – http://www.en-
cyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Andrzej_
Grabi%C5%84ski [dostęp: 28.10.2013]; A. Friszke, Opozy-
cja polityczna w PRL 1945–1980, Warszawa 1994; J. Kanimir,
Męczennik za wiarę i wolność, (w:) Historia PRL. Wielka ko-
lekcja 1944–1989, t. 22, Warszawa 2009, s. 4–13; Ł. Kamiński,
G. Waligóra, Kryptonim „Wasale”: Służba Bezpieczeństwa wo-
bec Studenckich Komitetów Solidarności 1977–1980, Warsza-
wa: IPN 2007; Ł. Kamiński, G. Waligóra, Kryptonim „Gra-
cze”: Służba Bezpieczeństwa wobec Komitetu Obrony Robot-
ników i Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” 1976–1981,
Warszawa: IPN 2010; J. J. Lipski, KOR: Komitet Obrony Ro-
botników: Komitet Samoobrony Społecznej, Aneks 1983; W.
Polak, Czas ludzi niepokornych: Niezależny Samorządny Zwią-
zek Zawodowy „Solidarność” i inne ugrupowania niezależne Antonina Grabowska
w Toruniu i Regionie Toruńskim: 13 XII 1981–4 VI 1989, To-
ruń 2003; Pro memoria: Ś.p. Andrzej Grabiński, „Glaukopis”.
Pismo Społeczno-Historyczne 5–6; Przemówienia oskarżycie-
li posiłkowych mec. Wende, Piesiewicza, Grabińskiego, Olszew- 2.03.1935 zawarła związek małżeński z Edmun-
skiego w procesie toruńskim oraz ich repliki na przemówienia dem Grabowskim, również adwokatem. Uchwałą
prokuratora i obrońców [wyd. podziemne] 1985; P. K. Raina,
Ks. Jerzy Popiełuszko: Proces toruński, Oficyna Poetów i Ma- Prezydium RA w Warszawie z 13.05.1935 na liście
larzy 1986; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury; Relacja aplikantów adwokackich dokonano zmiany jej na-
adw. Andrzeja Bąkowskiego; Relacja adw. Stanisława Mikke. zwiska z „Przybyłowska” na Grabowska.
[Jest to literatura wybrana – AR]. 9.07.1935 uzyskała wpis na listę adwokatów IA
w Warszawie. Podczas okupacji niemieckiej prowa-
dziła, do 1.08.1944, kancelarię adwokacką w War-
Grabowska Antonina (1903–1975), de szawie przy ul. Oboźnej 11. 16.03.1945 zarejestro-
domo Przybyłowska, adwokat w Warszawie, dzia- wała się w Komitecie Organizacyjnym Izby Adwo-
łaczka samorządu adwokackiego, wybitny obroń- kackiej w Warszawie, kierowanym przez adw. Ry-
ca w sprawach karnych. szarda Henrykowskiego. Kancelarię prowadziła
Ur. 3.09.1903 w Lublinie. Pochodziła z rolniczej przy ul. Marszałkowskiej 81 do 12.09.1945, a na-
rodziny Przybyłowskich. Jej ojciec, Józef Przybyłow- stępnie przy ul. Chmielnej 24 (późniejsza Rutkow-
ski, był sekretarzem gminnym. Matką G. była Wale- skiego). RA w Warszawie uchwałą z 9.01.1947, wo-
ria z Dudzińskich. G. ukończyła Gimnazjum Wła- bec braku stosownych uchwał rady lub Tymczaso-
dysława Kunickiego w Lublinie, a następnie studia wego Zarządu Izby Adwokackiej w Warszawie,
prawnicze na KUL. Z uwagi na to, że KUL nie po- „celem uporządkowania listy”, umieściła G. na li-
siadał wówczas pełnych praw uniwersyteckich, dy- ście adwokatów z mocą od 16.03.1945.
plom magisterski otrzymała po zdaniu egzaminu Uzyskała wpis na listę obrońców wojskowych.
30.08.1930 przed specjalną komisją ds. studentów Jej nazwisko figuruje na liście obrońców wojsko-
prawa KUL działającą przy Wydziale Prawa UJK. wych z regionu warszawskiego z 1947, potem jed-
Już przed ukończeniem gimnazjum utrzymy- nak tylko jako „obrońca wojskowy tymczasowy”.
wała się sama, udzielając korepetycji. Po studiach Od 1949 nie brała udziału w Walnych Zgromadze-
rozpoczęła aplikację sądową przy Sądzie Apela- nia Koła Obrońców Wojskowych. Miała opinię rze-

132
T. III/z. 1 grabowska, grabowski
telnego obrońcy wojskowego, występowała w wielu
ważnych procesach politycznych przed sądami woj-
skowymi, przede wszystkim zaś przed wojskowymi
sądami rejonowymi. Broniła m.in. apl. adw. Lecho-
sława Roszkowskiego i Jerzego Hassa w „Procesie
KG NZW” (WSR w Warszawie), który odbywał się
w 1947 w więzieniu mokotowskim. Krótko przed
końcem procesu G. przekazała potajemnie, na sali
rozpraw, oskarżonym, którym groziła kara śmier-
ci, komunikanty w blaszanym pudełeczku, podczas
przerwy oskarżeni ci udzielili sobie zaś sakramen-
tu komunii św. (L. Roszkowski został skazany na
karę śmierci, wyrok wykonano). Broniła także Sta-
nisława Sędziaka w „Procesie Komitetu Porozu-
miewawczego Organizacji Demokratycznych Pań-
stwa Polskiego” (WSR w Warszawie, 1947, skaza-
ny łącznie na dożywotnie więzienie) oraz Ryszar-
da Jamontt-Krzywickiego w procesie rtm. Witolda
Pileckiego i współtowarzyszy (WSR w Warszawie,
1948, skazany na 8 lat więzienia).
W środowisku adwokackim zaliczano ją do tych
obrońców wojskowych, którzy prawidłowo wyko-
nywali swoje obowiązki obrończe przed sądami
wojskowymi. Orzeczeniem Wojewódzkiej Komi-
sji Weryfikacyjnej dla Wojewódzkiej Izby Adwo-
kackiej w Warszawie z 29.09.1951 jej wpis na listę
adwokatów został utrzymany w mocy. 22.06.1953
Minister Sprawiedliwości zezwolił jej, na podsta-
wie art. 51 ustawy o ustroju adwokatury z 1950, pro-
wadzić sprawy należące w I instancji do właściwo-
ści sądów wojewódzkich.
Na mocy uchwały RA w Warszawie z 28.08.1952
została powołana do składu osobowego ZA nr 2 w
Warszawie („ze skutkiem od dnia 1 września 1952
r.”). Z dniem 13.05.1954 przeniesiono ją, wbrew
jej woli, do składu nowo utworzonego ZA nr 25 w
Warszawie (przy pl. Zbawiciela 9). Do 27.01.1956
była członkiem Komisji Funduszu Wzajemnej Po-
mocy przy RA w Warszawie.
Począwszy od 1956 była G. przez cztery kaden-
cje (1956–1959, 1959–1964, 1964–1967, 1967–
1970) wybierana do składu RA w Warszawie. Wy-
pada wspomnieć, że podczas pierwszego od 1945
wyborczego Walnego Zgromadzenia IA w Warsza-
wie, które odbyło się 30.06.1956, G. została wybra-
na na członka rady.
Na uwagę zasługuje aktywność G. w sprawie wy-
jaśniania udziału adwokatów warszawskich w tzw.
procesach przed Sądami Tajnymi, tj. przed Sekcja-
133
mi Tajnymi istniejącymi w wydziałach karnych Sądu
Wojewódzkiego w Warszawie i Sądu Najwyższego.
G. była członkiem Komisji do badania działalności
obrończej adwokatów w tzw. procesach tajnych, kie-
rowanej przez adw. Roberta Prusińskiego, która ist-
niała przy RA w Warszawie w l. 1956–1958. Komi-
sja ta została powołana uchwałą rady z 25.10.1956.
G. została powołana 22.11.1956 do pierwszego skła-
du Komisji, pełniącego rolę „komisji-matki”. Rada
zleciła jej zwołanie pierwszego zebrania Komisji,
podczas którego jej przewodniczącym został wy-
brany adw. Robert Prusiński (zob.).
W latach pięćdziesiątych G. pełniła funkcję
przewodniczącej Komisji Pomocy Koleżeńskiej,
wchodziła nadto w skład komisji egzaminacyjnej
egzaminu adwokackiego. Była członkiem ZPP. W
środowisku adwokatury warszawskiej cieszyła się
autentycznym autorytetem i zaufaniem.
Z dniem 30.06.1975 skreślono ją z rejestru
członków ZA nr 25, ze względu na zaliczenie jej
do III grupy inwalidów.
Zmarła tragicznie w wypadku samochodowym,
podczas podróży na rozprawę sądową, 28.03.1975.
Pochowano ją na cmentarzu Powązkowskim w
Warszawie.
Mąż, Edmund Grabowski, 17.04.1940 został
aresztowany przez Niemców w słynnej obławie
w stołówce RA w Warszawie. Osadzono go na
Pawiaku, a następnie rozstrzelano w Palmirach
20.07.1940.
Marcin Zaborski
AIA w Warszawie, akta personalne; protokoły posiedzeń
RA 1956–1970; W. Chrzanowski, Pół wieku polityki. Rozmo-
wa, Warszawa 1997, s. 168, 207, 220; R. Czaplińska, Z archi-
wum pamięci. 3653 więzienne dni, Wrocław 2003, s. 101, 104,
105, 225, 348; W służbie obcego wywiadu. Stenogram rozpra-
wy sądowej przeciwko działaczom siatki szpiegowskiej KPO-
PP i „Stoczni”, oprac. R. Juryś, Warszawa 1948, s. 242–245;
W. Wysocki, Oskarżenie Witolda Pileckiego i współtowarzy-
szy. Charakter śledztwa, procesu publicznego i procesów od-
pryskowych, (w:) Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Pol-
sce lat 1944–1956, pod red. W. Kuleszy i A. Rzeplińskiego,
wyd. II, Warszawa 2001, s. 230, 231 i 233; M. Zaborski, Ko-
menda Główna NZW przed sądem komunistycznym, „Nowy
Świat” z 18–19.01.1992.
Grabowski Edward (1880–1961), adwokat
w Warszawie, komunista, prezes NRA, członek
KPP/KPRP, członek WKP(b).
Ur. 2.05.1880 w Warszawie, w rodzinie – jak to
 grabowski
sam określał – „burżuazyjno-szlacheckiej”. Jego
matką była Anna z Nostitz-Jackowskich, a ojcem
Wojciech G. (ur. 1850) – adwokat przysięgły w
Warszawie, a także radca prawny Kolei Warszaw-
sko-Wiedeńskiej (i naczelnik jej Wydziału Rekla-
macyjnego). Dziadek ojczysty G., również Edward
– urodzony w 1809, także był adwokatem. W 1831
brał udział w bitwie grochowskiej, gdzie został ran-
ny. Potem był jednym z nielicznych „mecenasów”
– tj. adwokatów uprawnionych do występowa-
nia przed warszawskimi departamentami Senatu
Rządzącego, a następnie przed Radą Stanu Kró-
lestwa Polskiego. Dziadek G. był postacią tak wy-
bitną, że osobne rozdziały poświęcili mu w swo-
ich opracowaniach Aleksander Kraushar i Ceza-
ry Ponikowski.
W 1890 G. zaczął pobierać naukę w V Gimna-
zjum w Warszawie (mieszczącym się na rogu ulic
Pięknej i Marszałkowskiej). W szkole zaczął spo-
tykać się z kolegami, którzy – wedle jego oryginal-
nych słów – „się ocierali o socjalizm”. W wyższych
klasach gimnazjalnych należał do tajnego kółka
samokształceniowego. Podczas ferii Świąt Boże-
go Narodzenia 1897/1898 brał udział, jako dele-
gat szkolny, w krajowym Zjeździe Kółek Uczniow-
skich. Jak podkreślał później: „Ze Zjazdu tego wy-
szedłem zdecydowanym socjalistą”. W 1898 został
aresztowany. Osadzono go w X Pawilonie Cyta-
deli, gdzie przebywał blisko 2 miesiące. Z aresz-
tu zwolniono go za kaucją, a w 1901 został skaza-
ny na rok dozoru policyjnego. Wydalono go rów-
nież z gimnazjum. Dzięki staraniom ojca w czerw-
cu 1902 zadał maturę jako ekstern w gimnazjum w
Kostromie. Jesienią tego samego roku został przy-
jęty, jako wolny słuchacz, na I Kurs Prawa Uniwer-
sytetu w Warszawie. Został działaczem „Spójni” –
socjalistycznej organizacji studenckiej. Po zdaniu
egzaminu uprawniającego do dalszego studiowa-
nia, już na II kursie, jako „student”, a nie „wolny
słuchacz”, wyjechał na dwa semestry na uniwersy-
tet do Heidelbergu, a następnie zdał egzamin na
III kurs prawa na uniwersytecie w Warszawie. W
roku akademickim 1904/1905 studiował w Szkole
Prawa na Uniwersytecie Paryskim. Wszędzie tam,
gdzie studiował, prowadził ożywioną „robotę par-
tyjną”.
Jesienią 1904 wstąpił do „Paryskiej Sekcji PPS”.
Semestr letni w 1905 spędził na uniwersytecie w
Berlinie, ale w sierpniu tego roku wrócił do „ro-
134
T. III/z. 1
boty partyjnej w Warszawie”. Był kolejno „okrę-
gowcem” w Płocku, „dzielnicowym” na Powiślu w
Warszawie, „okręgowcem” w Częstochowie. Na
początku 1907 został aresztowany i przez kilka
miesięcy przebywał w Twierdzy w Modlinie. Lato
tego roku spędził na uniwersytecie w Zurychu.
Edward Grabowski
Został delegatem na „Międzynarodowy Kongres
Socjalistyczny w Sztuttgarcie”, gdzie spotkał się z
„najprzedniejszymi działaczami socjalizmu świa-
towego”. Stamtąd pojechał do Kazania, gdzie na
tamtejszym carskim uniwersytecie w roku akade-
mickim 1907/1908 uzyskał dyplom I stopnia. Jak
wspominał: „Z Kazania pojechałem do Wilna” i
tam „zapisałem się do adwokatury”. Był tzw. po-
mocnikiem adwokata przysięgłego w kancelariach
adw. Tarchowskiego (Rosjanina) oraz u adw. Ta-
deusza Wróblewskiego. Jako obrońca zajmował się
sprawami „ESER-owców, SD-ków, Bundowców”,
a poza tym bronił także pospolitych przestępców.
Jesienią 1908 nielegalnie wyjechał do Zagłębia
Dąbrowskiego, „na okręgowca”. Tam wydał je-
den numer pisma „Górnik”. Zagrożony areszto-
waniem, przeniósł się do Krakowa, a stamtąd do
Warszawy. W tym samym roku był dwukrotnie za-
trzymywany i przetrzymywany w aresztach. Wyda-
lony z Kongresówki, pojechał do Wiednia. Potem
na UJ w 1913 uzyskał doktorat z prawa. W Krako-
wie był członkiem Sekcji Krakowskiej PPS-Lewica.
Tamże osobiście wysłuchał wykładu „tow. Lenina”
na Uniwersytecie Ludowym przy ul. Szewskiej.
W latach 50. XX w. tak opisał rozwój swoich po-
glądów politycznych: „Socjalistą uczuciowym zo-
T. III/z. 1 grabowski
stałem w roku 1898, marksistą pod wpływem wy-
kładów Ludwika Krzywickiego w kółkach uczniow-
skich w l. 1899–1901/2, sympatykiem bolszewizmu
zostałem w roku 1918-tym, a członkiem Partii Bol-
szewickiej w Sowietach w 1920 r., członkiem KPRP
– w roku 1918”.
W 1916 G. pracował zawodowo jako „naczel-
nik statystyki” w firmie Ubezpieczenia Wzajem-
ne Budowli od Ognia (późniejsze PZUW i PZU).
W styczniu 1918 został powołany na stanowisko
kierownika Ubezpieczeń Państwowych (późniejszy
Państwowy Urząd Kontroli Ubezpieczeń).
Od stycznia 1919 był naczelnikiem wydziału sta-
tystyki w Min.WRiOP. Jego wydział został przenie-
siony do GUS i tam funkcjonował dalej na prawach
wydziału. W tym okresie wykładał także w Wyższej
Szkole Handlowej (ubezpieczenia społeczne i pań-
stwowe), w WWP (statystykę oraz „kartele i tru-
sty”) oraz na Kursach dla Wyższej Administracji
(statystykę).
8.02.1920 G. został zatrzymany w swoim miesz-
kaniu przy ul. Natolińskiej 5 w Warszawie, a wraz
z nim wielu znanych działaczy komunistycznych.
Zostali osadzeni w areszcie mokotowskim. Na po-
czątku marca 1920 został zwolniony z aresztu, ale
otrzymał dymisję z GUS. Nadal jednak wykładał
w WWP, pełnił także funkcję podsekretarza jej se-
natu. Pozostawał w stałym konflikcie z profesora-
mi-adwokatami WWP Aleksandrem Mogilnickim
i Emilem Stanisławem Rappaportem.
Na początku czerwca 1920, a więc w okresie woj-
ny polsko-bolszewickiej, podczas ofensywy wojsk
bolszewickich, wygłosił w hotelu „Polonia” odczyt
nt. „Socjalizm a komunizm”. Odczyt ten wywo-
łał publiczne oburzenie i skandal, a jego skutkiem
było udzielenie Edwardowi Grabowskiemu naga-
ny przez senat WWP. G. zareagował gwałtownie i
w odwecie udzielił „nagany” senatowi (o czym po-
dobno pisały gazety warszawskie). Jednocześnie
ustąpił z katedry w WWP.
W lipcu 1920 G. został osadzony w więzieniu
mokotowskim w Warszawie, potem przewiezio-
no go do więzienia we Wronkach. Następnie tra-
fił do obozu dla internowanych w Dąbiu pod Kra-
kowem, a w grudniu 1920 przewieziono do więzie-
nia przy ul. Pawiej w Warszawie, po czym zwolnio-
no. W styczniu 1921 magistrat m. Łodzi zatrud-
nił go na stanowisku „kierownika statystyki miej-
skiej”. Był również komisarzem spisowym m. Łódź.
135
Jego zastępcami byli komuniści, prominentni dzia-
łacze KPRP – Witold Tomorowicz oraz Leon Pur-
man. Już w listopadzie 1921 prezydent Łodzi (z
PPS) zażądał zwolnienia Leona Purmana. G. nie
zgodził się i zgłosił swoją dymisję. Kolejne zatrud-
nienie uzyskał G. w Kasie Chorych w Sosnowcu,
w charakterze dyrektora. Na to stanowisko po-
wołał go zarząd Kasy, opanowany przez komuni-
stów, przy sprzeciwie przedstawicieli PPS, stron-
nictw chrześcijańskich i przedsiębiorców. Praco-
wał tam do kwietnia 1922, kiedy to Minister Pra-
cy zawiesił zarząd Kasy i wprowadził zarząd komi-
saryczny. W tej sytuacji G. powrócił do Warszawy
i „wstąpił” do adwokatury.
Oficjalnie prowadził pracę polityczną w Związ-
ku Proletariatu Miast i Wsi, przybudówce KPRP.
Jak wspominał, w tamtym okresie niemal codzien-
nie spotykał się w lokalu przy ul. Siennej 16, „u
Handlowców”, z działaczami KPRP. Wtedy to za-
chorował na poważną chorobę ucha średniego. Był
operowany, ale wywiązały się „komplikacje móz-
gowe”, których skutkiem było wystąpienie trwa-
łych trudności w pisaniu.
W 1924 „Palestra” opublikowała artykuł G. pt.
Z powodu orzeczenia Sądu Najwyższego z dn. 3/10
marca 1924 r. (w sprawie Leona Toeplitza skazane-
go wyrokiem Sądu Apelacyjnego z art. 126 kk na 4
lata ciężkiego więzienia). W artykule tym G. skry-
tykował polskie sądy, które uznawały działanie w
ramach KPRP za działanie w ramach spisku, któ-
rego celem jest obalenie ustroju państwa. W lecie
1924 KPRP wysłała G. – oczywiście nielegalnie –
do ZSRS. Tam funkcjonował pod partyjnym nazwi-
skiem „Edward Michalski”. Nie wiadomo, w jaki
sposób pokonał granicę RP i Związku Sowieckiego
oraz jakim posługiwał się paszportem. Celu tego
wyjazdu sam G. nie wyjaśnił w swoim życiorysie,
spisanym w latach 50. XX w. Krótki opis tego po-
bytu nie pozostawia jednak wątpliwości, że był to
rodzaj „stażu”, podczas którego miał zapoznać się
z funkcjonowaniem państwa sowieckiego, aby te
doświadczenia przenieść na polski grunt po prze-
jęciu władzy przez komunistów. Z lakonicznego
opisu pobytu G. w ZSRS wynika, że przez pierw-
szy miesiąc przebywał w Moskwie. Co robił – tego
jednak nie wiadomo. Tu przyjęto go formalnie do
WKP(b), ale ze wstecznym zaliczeniem stażu par-
tyjnego od 1920. Następnie w sierpniu 1924 zo-
stał mianowany na wysokie stanowisko w aparacie
 grabowski
władzy – zastępcy przewodniczącego Centralnego
Urzędu Statystycznego w Mińsku Białoruskim. Był
też członkiem najwyższego organu sowieckiej re-
publiki białoruskiej – Rady Komisarzy Ludowych
Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej
i brał udział w jej pracach. W grudniu 1924 prze-
niesiono go ponownie do Moskwy, gdzie pracował
kolejno w „Komisariacie Pracy” (organ o randze
ministerstwa ogólnosowieckiego), w „Sądzie Gu-
bernialnym” – jako sędzia, w „Centralnym Urzę-
dzie Statystycznym” ZSRS, w „Profinternie” oraz
w „Międzynarodowym Instytucie Rolnym”.
Do Polski wrócił jesienią 1927. Brak jest infor-
macji o tym, w jaki sposób przekroczył granicę, ale
na pewno uczynił to nielegalnie. Po powrocie osiadł
na stałe w Warszawie. Wykonywał zawód adwoka-
ta oraz czynnie działał w nielegalnym ruchu komu-
nistycznym. Jego praktyka adwokacka ograniczała
się w zasadzie do prowadzenia obron w sprawach
karnych, w których oskarżonymi byli działacze ko-
munistyczni (zarzucano im często bardzo poważ-
ne przestępstwa, m.in. zdradę, zabójstwa, terror).
Ściśle współdziałał z adw. Teodorem Duraczem –
uczestnikiem rewolucji bolszewickiej, utajnionym
przywódcą komunistycznym w II RP, osobą, która
koordynowała obrony w sprawach karnych przeciw-
ko komunistom, radcą prawnym sowieckiego przed-
stawicielstwa handlowego w Warszawie.
W 1929 za nawoływanie do rewolucji podczas
przemówienia pierwszomajowego został zatrzyma-
ny. Zwolniono go za kaucją. SO w Warszawie ska-
zał go 17.10.1930 na 2 lata więzienia, jednak SA
17.02.1931 uniewinnił go, m.in. na skutek obrony
prowadzonej przez adw. Eugeniusza Śmiarowskie-
go. W tym okresie był czynny – jak sam pisał po
latach – „w ekspozyturze KPP – tzw. PPS-Lewica,
z tow. Ewą Sawicką, Sokorskim i innymi”. Opisu-
jąc charakter swojej pracy partyjnej w KPRP i KPP,
wspominał G., że najbardziej się „zaistotnił” jako
„wykładowca i prelegent w związkach zawodowych:
tramwajarzy, skórzanych, drzewnych, malarzy, bu-
dowlanych i in. w Warszawie i na prowincji, w Łodzi,
w Zagłębiu Dąbrowskim i in. miejscowościach”. Jak
stwierdziła jego biograf z okresu PRL, do rozwiąza-
nia KPP przez Stalina, tj. do 1938, „jego mieszkanie
i kancelaria spełniały funkcje lokalu partyjnego”.
Losy G. w l. 1939–1944 są niejasne. Sam jednak
przyznał, że w okupowanej przez Niemców Pol-
sce aż do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej
136
T. III/z. 1
w czerwcu 1941 po prostu prowadził nadal swoją
kancelarię adwokacką. Jest oczywiste, że okupacyj-
ne władze niemieckie musiały wiedzieć, że G. jest
aktywnym i prominentnym działaczem komuni-
stycznym. W lipcu 1940 został aresztowany, „wraz
z setką innych adwokatów i osadzony na Pawiaku”.
Jednak 28.09.1940 z nieznanych powodów został
zwolniony i dzięki temu uniknął osadzenia w KL
Auschwitz, jak to uczyniono z innymi aresztowa-
nymi. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej po-
dobno ukrywał się, głównie po wsiach, gdzie pra-
cował jako prywatny nauczyciel.
Latem 1944, po wkroczeniu Armii Czerwonej na
ziemie RP, przedostał się do Lublina i został zaan-
gażowany przez Franciszka Jóźwiaka, Komendan-
ta Głównego MO, jako wykładowca w szkole MO.
Tu w sierpniu 1944 został członkiem PPR (potem
do końca życia był członkiem PZPR). 7.11.1944
podjął pracę w Resorcie Sprawiedliwości PKWN,
jako naczelnik wydziału. Od 2.05.1945 powrócił
jednak do pracy w MO i wykładał w szkole dla ofi-
cerów liniowych Milicji Obywatelskiej w Łodzi.
1.06.1946 rozpoczął pracę w Kancelarii Prezyden-
ta RP – Bolesława Bieruta, a następnie w Kancela-
rii Rady Państwa – jako radca prawny. Od czerwca
1946 jako swój adres zamieszkania podawał: Dom
Poselski, ul. Wiejska 4 m. 237.
W l. 1945–1946 G. publikował swoje artyku-
ły w „Wojskowym Przeglądzie Prawniczym”.
W 1945 ukazał się artykuł jego autorstwa pt. Kon-
stytucja 1921 r. a zamach stanu w 1935 r. Dowodził
w nim, że Konstytucja RP z 17.03.1921 obowiązy-
wała nieprzerwanie do 1945 oraz że na jej podsta-
wie nowa władza powołała do życia komunistyczną
KRN oraz jej rząd – PKWN. Z kolei w 1946 opub-
likowano jego opracowanie pt. Prawodawstwo Pol-
ski Demokratycznej (sierpień 1944–styczeń 1946). Ta
odtwórcza i bezwartościowa pod względem nauko-
wym praca stanowi swoisty pean dla działalności
prawodawczej władzy komunistycznej.
Podaniem z 12.08.1947 G. zwrócił się o wpisa-
nie go na listę adwokatów IA w Warszawie. Powo-
łał się przy tym na swój wpis sprzed 1939, a nad-
to oświadczył, że stosownych referencji mogą na
jego temat udzielić wiceminister sprawiedliwo-
ści Leon Chajn, minister sprawiedliwości Henryk
Świątkowski oraz wicemarszałek Sejmu i pierwszy
prezes Sądu Najwyższego – Wacław Barcikowski.
Wpis na listę adwokatów uzyskał 4.09.1947.
T. III/z. 1 grabowski
Uchwałą ORA w Warszawie z 2.09.1948 zasto-
sowano wobec G. ograniczenie, o którym mowa w
art. 16 dekretu z 24.05.1945, tj. utrzymano w mocy
jego wpis na listę adwokatów mimo objęcia sta-
nowiska funkcjonariusza państwowego z jedno-
czesnym zawieszeniem wykonywania zawodu ad-
wokata.
W 1948 G. został powołany przez MS na członka
ORA w Warszawie, a także na stanowisko pierwsze-
go rzecznika dyscyplinarnego tejże ORA. Zawodu
adwokata jednak nie wykonywał. Partyjne przenie-
sienie G. do adwokatury należy łączyć z przygoto-
wywaniem, uchwaleniem i wejściem w życie nowe-
go, komunistycznego prawa o adwokaturze – ustawy
z 27 czerwca 1950 o ustroju adwokatury. 21.03.1951
G. został powołany przez MS na stanowisko preze-
sa NRA. Jak wspominał adw. Franciszek Sadurski,
nowy prezes NRA „był aktywnym komunistą i po-
stacią oryginalną. Nie ukrywał, że adwokaturę uwa-
ża za instytucję całkowicie zbędną. Zdaniem jego
zarówno oskarżenie, jak i obrona powinny się sku-
piać w jednym ręku: prokuratora. Głoszenie takich
poglądów nie przeszkadzało mu jednak pełnić obo-
wiązków Prezesa NRA”. Nie tylko ten pogląd spo-
wodował, że w środowisku adwokackim nazywano
go „grabarzem adwokatury”.
Okres prezesury G. to najgorszy okres w histo-
rii adwokatury polskiej. Ten dogmatyczny komuni-
sta w najgorszym, stalinowskim wydaniu jest odpo-
wiedzialny za próbę całkowitego upaństwowienia
adwokatury, likwidację samorządu adwokackiego,
skrajne upolitycznienie adwokatury pod przemoż-
nym wpływem PZPR, czystki personalne, wpisywa-
nie na listy adwokatów osób nieposiadających wy-
kształcenia prawniczego, czy w końcu za wmani-
pulowanie części adwokatury w zbrodnie komuni-
stycznego sądownictwa.
Z funkcji prezesa NRA ustąpił 1.03.1956, kilka
dni po wygłoszeniu przez sekretarza generalnego
Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego Ni-
kitę Chruszczowa w Moskwie słynnego referatu
„O kulcie jednostki i jego następstwach”. Pracę w
Kancelarii Rady Państwa zakończył 1.01.1955, kie-
dy to przyznano mu „rentę dla zasłużonych”.
Po odwołaniu ze stanowiska prezesa NRA pod-
jął pracę w Kancelarii Sejmu PRL. Zakończył ją
30.06.1958, a już wcześniej, 13.05.1958, wystąpił o
uchylenie mu przez RA w Warszawie ogranicze-
nia wynikającego z art. 123 ustawy z 27.06.1950 o
137
ustroju adwokatury, który zastąpił art. 1 dekretu z
dnia 24.05.1945. Ograniczenie to zostało uchylo-
ne przez Radę 26.06.1958. 11.09.1958 został przy-
jęty w poczet członków ZA nr 6 w Warszawie, któ-
ry miał siedzibę przy ul. Wspólnej 35. Na 18 głosu-
jących członków zespołu 14 było za przyjęciem, a 4
przeciw przyjęciu G. Do 1959 pełnił ponadto funk-
cję członka Głównego Sądu Koleżeńskiego Zrze-
szenia Prawników Polskich.
G. był autorem kilkunastu prac naukowych oraz
propagandowych, które były publikowane od ok.
1910 oraz w II RP i od 1944. Tematyka tych prac
dotyczyła statystyki i demografii, prawa ustrojowe-
go oraz ubezpieczeń, a także apologii komunizmu.
Do 1939 tematami prac G. były „trusty amerykań-
skie”, „zrzeszenia wielkiego kapitału”, „stany wy-
jątkowe”, ustrój Rosji carskiej, migracje ludności.
Podawał się także za autora „Rocznika statystycz-
nego m. Łodzi” za 1921. Wymienić należy jego pra-
ce: Skupienia miejskie w Królestwie Polskim, odbit-
ka z „Ekonomisty”, z mapami i wykresami, wyd.
E. Wende i S-ka, Warszawa 1914; Wpływ wędró-
wek na skupianie się ludności w Królestwie Kongre-
sowym (1816–1913), Warszawa 1916; Zarys statysty-
ki pracy, Warszawa 1919; Rozwój zaludnienia w Pol-
sce w zestawieniu z innemi krajami według spisu z d.
30 września 1921 r., Warszawa 1921 [?]; Podręcznik
statystyki, wyd. 2, Warszawa 1923. W 1923 komuni-
styczny „Związek Proletariatu Miast i Wsi” opubli-
kował broszurę propagandową jego autorstwa pt.
Ubezpieczenia społeczne jakie są i jakie być powin-
ny. W 1926 w ZSRS ukazała się drukiem, w języ-
ku rosyjskim, jego praca pt. Proletaryzacja ludno-
ści z wyszczególnieniem proletaryzacji ludności wiej-
skiej w poszczególnych krajach. Część tej pracy wy-
drukowano w czasopiśmie „Krasnyj Internacjonał
Profsojuzow”.
G. zm. 4.06.1961. Pochowano go na Cmenta-
rzu Komunalnym Powązki (d. Powązki Wojsko-
we) w Warszawie (kwatera AZ). Żonaty z Natalią
z Gąsiorowskich (1881–1964) – używała nazwiska
„Gąsiorowska-Grabowska”. Była historykiem i od
1918 członkiem KPRP. Zajmowała się głównie hi-
storią ruchu robotniczego. Wielką karierę zrobi-
ła w PRL. Była członkiem PZPR, pracowała w
Zakładzie Historii Partii przy KC PZPR, była też
członkiem rzeczywistym PAN. Dzieci nie mieli. G.
był wielokrotnie odznaczany w okresie PRL.
Marcin Zaborski
 grabowski, grodziski
AIA w Warszawie, Akta osobowe, protokoły posiedzeń ORA
1948–1950; ANRA, protokoły posiedzeń z lat 1950–1956;
T. Burakowski, Grabowski Edward Józef, biogram w: Słow-
nik biograficzny adwokatów polskich, t. I, z. 2 (litery G–Ł), s.
100–101; A. Kraushar, Palestra warszawska, Warszawa 1919,
s. 51–59; [nekrolog] „Palestra” 1961, nr 6; Nekrologi w pra-
sie codziennej, podpisane m.in. przez „Podstawową Organi-
zację Partyjną przy Warszawskiej Izbie Adwokackiej” i Radę
Adwokacką w Warszawie; Obszerna notatka (ze zdjęciem
G.) podpisana przez „Grono Towarzyszy” wraz z nekrolo-
giem podpisanym przez „Komitet Warszawski PZPR” i „Ko-
mitet Dzielnicowy PZPR Śródmieście” – „Trybuna Ludu” z
7.06.1961; A. Pacholczykowa, Grabowski Edward Józef, Słow-
nik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 2
(E–J), Warszawa 1987, s. 343–345; C. Ponikowski, Sylwety
obrończe. Ze wspomnień o adwokaturze, Warszawa 1933, s.
169–180; Redzik, Zarys, s. 111, 112, 134, 176–177; Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury, s. 312–313; T. Rek, Adwoka-
tura, jej funkcje i oblicze, Warszawa 1953, s. 59; F. Sadurski,
Adwokatura polska w latach 1944–1988, „Palestra”, 1988, nr
11–12, s. 94; [wspomnienie pośmiertne] „Palestra” 1961, nr
7; M. Zaborski, Edward Grabowski, czyli od członka WKP(b)
do Prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej, „Palestra” 2007, nr
11–12, s. 177–186.
Grodziski Stanisław (1889–1946), adwokat
w Krakowie, działacz ruchu ludowego.
Ur. 1.11.1889 w Grodzisku Górnym, powiat
Jarosław, jako syn średniozamożnego gospoda-
rza Józefa Kulpy i jego żony Barbary z Hospo-
dów. Nazwisko „Kulpa” zmienił w 1934 na „Gro-
dziski”.
Spośród licznego potomstwa Józefa Kulpy tyl-
ko on zdobył wykształcenie; po ukończeniu miej-
scowej szkoły ludowej dostał się do wyższego gim-
nazjum w Jarosławiu, uzyskując maturę w 1910.
Ponieważ nie mógł liczyć na dalszą pomoc rodzi-
ny, planował zrazu podjąć studia teologiczne, ale
ostatecznie zapisał się na Wydział Prawa Uniwer-
sytetu Lwowskiego. Utrzymując się z korepetycji,
studia te odbył w l. 1910–1914, uzyskując absolu-
torium tuż przed wybuchem wojny.
W 1910 uczestniczył w uroczystościach pięć-
setlecia bitwy pod Grunwaldem, odbytych w Kra-
kowie. W trakcie studiów rozpoczął działalność
w Drużynach Bartoszowych i w ruchu ludowym;
zetknął się wówczas z Bolesławem Wysłouchem i
Wincentym Witosem. Pracował w Bibliotece To-
warzystwa Szkoły Ludowej, organizował dla mło-
dzieży wiejskiej konspiracyjne koło samokształce-
niowe. Był też współzałożycielem Orkiestry Włoś-
ciańskiej w Grodzisku; osiągnęła ona wysoki po-
ziom artystyczny.
138
T. III/z. 1
Po wybuchu wojny znalazł się w szeregach Le-
gionu Wschodniego, pod dowództwem generała
Józefa Hallera. Po rozwiązaniu tego Legionu po-
wrócił do Grodziska, okupowanego wówczas przez
Rosjan, a po ich wyparciu powołany został do ar-
mii austriackiej. Odbył szkolenie podoficerskie i
oficerskie, walczył na Wołyniu podczas ofensywy
generała Brusiłowa w 1916. Pełnił następnie funk-
cje oficera łącznikowego na Wołyniu i Podolu. Je-
sienią 1918, po załamaniu się frontu austriackie-
Stanisław Grodziski
go, powrócił do Grodziska, gdzie przeżył epide-
mię hiszpanki. W 1919 i 1920 był żołnierzem Woj-
ska Polskiego.
Wydarzenia pod koniec wojny nie przeszkodzi-
ły mu w próbie podjęcia studiów na Wydziale Fi-
lozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego oraz złoże-
niu pozostałych egzaminów z Wydziału Prawa, ale
już w Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1922 uzy-
skał tytuł doktora praw. Odbył praktykę adwoka-
cką jako koncypient mecenasa Michała Habudy, w
1925 złożył egzamin adwokacki i otworzył własną
kancelarię w Krakowie.
W latach dwudziestych związał się mocniej z
ruchem ludowym. Podjął pracę organizacyjną w
PSL „Piast”, kierując nim w zachodniej Małopol-
sce. Odegrał znaczną rolę na Kongresie PSL w
1924 i praktycznie kierował wówczas redakcją ga-
zety „Piast”. Kilkakrotnie wysuwany był jako kan-
dydat na posła przez lokalnych działaczy ludowych,
nie zyskał jednak uznania władz Stronnictwa i to
spowodowało jego konflikt z Witosem. Wystąpił z
„Piasta” w 1927 i ograniczył swą działalność poli-
T. III/z. 1 grodziski
tyczną, ale całkiem z niej nie zrezygnował. W 1928
założył Towarzystwo Pisarzy Ludowych oraz powo-
łał do życia organizację Promieniści – Towarzystwo
ludowo-artystyczne i literackie.
W dziedzinie publicystycznej i zawodowej two-
rzył poradniki prawne adresowane do ludności
wiejskiej oraz do weteranów wojskowych. Były
to zwięzłe, przystępne artykuły z dziedziny kul-
tury, ekonomii, geografii, historii, prawa, ukazu-
jące się już od 1913. Podpisywał się przybranym
nazwiskiem (Stanisław Kulpa) lub pseudonimem
(Sigma, Stach Żygura), a publikował w czasopis-
mach „Dzwon”, „Młoda Polska”, „Piast”, „Prze-
wodnik Kółek Rolniczych” lub osobno w posta-
ci broszur. Do ważniejszych zaliczyć należy cykl
Zarys ustroju państwa polskiego (1921), Poradnik
prawniczy (1922–1925), O księgach gruntowych
czyli hipotece (1924), Testament (1924), Władze i
urzędy w Polsce (1924). Najważniejszą o dużym
praktycznym znaczeniu publikacją był opraco-
wany wespół z M. Cichockim Praktyczny porad-
nik dla inwalidów wojennych i ich rodzin (wyda-
nia z 1925 i 1927).
Kancelaria adwokacka, którą założył w 1925,
mieszcząca się przy ul. św. Filipa, a następnie Dłu-
giej 18, nabrała z czasem dużego znaczenia. Klien-
ci rekrutowali się głównie spośród włościan z oko-
licznych wsi, a nawet „krajanów” dojeżdżających z
Grodziska. Do pomocy miał koncypientów, mię-
dzy innymi słynnego później działacza adw. Stani-
sława Mierzwę (skazanego w moskiewskim procesie
szesnastu – zob.). Obok obron w sprawach mająt-
kowych oraz postępowań o renty i odszkodowania
wojenne pojawiły się też sprawy polityczne, zwłasz-
cza po dojściu do władzy sanacji. Bronił z dużym po-
wodzeniem uczestników manifestacji racławickiej
w 1937, za co otrzymał podziękowania od Wincen-
tego Witosa i Macieja Rataja. Bronił też działaczy
strajków chłopskich. Był też w tym czasie inwigilo-
wany przez Urząd Wojewódzki w Krakowie, nie tyl-
ko jako obrońca w sprawach politycznych, ale i jako
sekretarz Koła Inteligencji Ludowej, a także założy-
ciel Koła Adwokatów Stronnictwa Ludowego.
Pochodzenie społeczne i tradycje rodzinne powo-
dowały, że zawsze pragnął zostać gospodarzem i po-
siadaczem ziemskim. Z dochodów, jakie przyniosła
kancelaria adwokacka, zakupił niewielką posiadłość
w Prusach koło Kocmyrzowa, następnie sprzedał ją i
w 1929 nabył spory już folwark, liczący około 50 ha
139
użytków rolnych, w Skotnikach, przy samej grani-
cy Krakowa. Mimo kryzysu gospodarczego lat trzy-
dziestych ten zaniedbany i mocno zadłużony mają-
tek doprowadził do kwitnącego stanu. To spowodo-
wało katastrofę. Podczas okupacji niemieckiej fol-
wark skotnicki zajęty został przez Wehrmacht jako
zaplecze gospodarcze dla koszar wojskowych, właś-
ciciel wraz z rodziną został zeń wysiedlony.
„Uwolniony” w ten sposób od zajęć gospodar-
skich, Stanisław Grodziski poświęcił się energicz-
nie pracy w konspiracji. W 1944 powołany został
na stanowisko delegata rządu londyńskiego na po-
wiat krakowski.
Po wkroczeniu w styczniu 1945 Armii Czerwonej
na krótko odzyskał kompletnie zniszczony i wyra-
bowany majątek w Skotnikach. Mimo że nie prze-
kraczał on 50 ha użytków rolnych, uległ w kwiet-
niu 1945 parcelacji.
Pozbawiony środków do życia, nie mogąc też
uruchomić kancelarii adwokackiej, próbował pod-
jąć działalność polityczną w PSL, poświęcił się też
pracy naukowej, gromadząc materiały do dziejów
wsi Grodzisko, a także pracy literackiej (powieść
Na wiejskiej drodze oraz Dziennik). Był świadom,
że UB jest na tropie jego działalności konspiracyj-
nej podczas okupacji oraz tego, że w pełni popie-
ra program PSL.
Zmarł 29.09.1946 w Krakowie i pochowany zo-
stał na cmentarzu w Krakowie-Skotnikach. W parę
dni po pogrzebie pojawili się funkcjonariusze UB
z nakazem aresztowania; spóźniwszy się, zagarnęli
tylko wszystkie papiery osobiste oraz dorobek za-
wodowy i literacki. Prowadzona w 2013 w krakow-
skim oddziale IPN kwerenda nie przyniosła efek-
tów w postaci odnalezienia jakiejkolwiek części
owego dorobku.
W 1920 ożenił się z Janiną Wandą Antosz (1896–
1944), nauczycielką. Z małżeństwa tego pochodzą:
Zofia (1921–1941), Beata (1927–2010) zamężna
Wołoszyńska i Stanisław (ur. 1929).
Karolina Grodziska, Stanisław Grodziski
Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, rkps 12 011,
12 997, 12 998, 12 999, 13 000, 13 001, 13 002 (maszynopis
Dziennika i powieści Na wiejskiej drodze, fragmenty papie-
rów osobistych, korespondencji i notatki, bibliografia arty-
kułów prasowych); E. Bielenin, Szkice z przeszłości, Warsza-
wa 1980; M. Dayczak-Domanasiewicz, Z dni wielkich prze-
mian, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN”, R. 53,
Kraków 2008, s. 399–442; W. Grabowski, Delegatura Rządu
 grodziski, gromek
RP na Kraj, Warszawa 1995; W. Grabowski, Polska tajna ad-
ministracja cywilna 1940–1945, Warszawa 2003; K. Grodzi-
ska, Cmentarze Podgórza, Kraków 1992; S. Grodziski, Gro-
dzisko w czasach staropolskich, Kraków 2003; S. Grodziski,
Zapiski i wspomnienia z czasów pierwszej wojny światowej,
„Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN”, R. 53, Kraków
2008, s. 383–397; J. Marcinkowski, W poszukiwaniu samego
siebie, Staszów 1992; S. Mierzwa, Adwokaci, których widzia-
łem przy budowie Polskiego Państwa Podziemnego, „Palestra”
1986, nr 5–6, s. 83–88; Orkiestra włościańska, „Dzwon” 1911,
nr 10; Palestra krakowska w służbie Ojczyźnie, Kraków 2012;
Portret (aut. H. Kozłowskiej) w posiadaniu Karoliny i Sta-
nisława Grodziskich w Krakowie; papiery i fotografie w po-
siadaniu Stanisława Grodziskiego i Jadwigi Wołoszyńskiej-
Mastej w Krakowie; P. Sękowski, Polskie Stronnictwo Ludo-
we w Krakowie i powiecie krakowskim w latach 1945–1949,
Warszawa 2011; Stanisław Grodziski 1889–1946. Dziennik
krakowskiego adwokata, oprac.: K. Grodziska i St. Grodzi-
ski, Kraków 2013; T. Wroński, Kronika okupowanego Kra-
kowa, Kraków 1974.
Gromek Ignacy (1913–2004), prokurator w
okresie stalinowskim, adwokat w Łukowie i Siedl-
cach.
Ignacy Gromek
Ur. 15.11.1913 w Goździelinie pow. Opatów, w
rodzinie Jana i Zuzanny z Kwaśniaków. W 1932
ukończył Gimnazjum im. B. Prusa w Siedlcach, a
następnie Wydział Prawa UW. We wrześniu 1937
rozpoczął aplikację sądową, którą odbywał mię-
dzy innymi w okręgu SO w Łomży. Wojna prze-
rwała aplikację. Ponownie objął stanowisko apli-
kanta 22.06.1942 w SO w Siedlcach. W czerwcu
1943 zdał egzamin sędziowski przed Komisją Eg-
zaminacyjną przy SA w Warszawie, ale jako apli-
kant pracował jeszcze do 15.11.1943.
140
T. III/z. 1
21.09.1944 został mianowany przez kierowni-
ka Resortu Sprawiedliwości PKWN podproku-
ratorem SO w Siedlcach Wydziału Zamiejsco-
wego w Białej Podlaskiej. W styczniu 1945 zo-
stał delegowany do dyspozycji prokuratora SO
w Warszawie i po miesiącu odwołany oraz prze-
niesiony do prokuratury w Siedlcach. 1.10.1946
otrzymał nominację na stanowisko wiceprokura-
tora SO w Siedlcach. We wrześniu 1950 miano-
wany podprokuratorem Prokuratury Wojewódz-
kiej w Warszawie, w lipcu 1951 wiceprokurato-
rem, a w październiku 1951 delegowany do peł-
nienia obowiązków prokuratora powiatowego w
Siedlcach. Zwolniono go z pracy w prokuraturze
z dniem 31.01.1953.
Starania o wpis na listę adwokatów IA w Lub-
linie początkowo okazały się nieskuteczne. Decy-
zją z 11.06.1953 MS uchylił uchwałę Wojewódz-
kiej Rady Adwokackiej w Lublinie odmawiającą
wpisu i polecił wpisać go na listę adwokatów z sie-
dzibą w Łukowie. Zawód adwokata wykonywał od
1.07.1953 do 30.11.1983, będąc członkiem ZA nr
1 w Łukowie i przez dwa lata jego kierownikiem
(1961–1962). Po przejściu na emeryturę przez pe-
wien czas pracował w ograniczonym zakresie. Swo-
ją aktywność zawodową zakończył na stanowisku
radcy prawnego w siedleckim PKS.
W latach 80. i 90. XX wieku uczestniczył w pra-
cach samorządu adwokackiego – był członkiem
Komisji Dyscyplinarnej, sekretarzem, a następ-
nie wicedziekanem ORA w Siedlcach. Należał
do Zrzeszenia Prawników Polskich, w 1950 peł-
nił funkcję prezesa Koła w Siedlcach. Był także
radnym Miejskiej Rady Narodowej w Siedlcach,
członkiem komisji prawnej.
G. zmarł 19.08.2004 w Siedlcach. Pochowany zo-
stał na cmentarzu przy ul. Cmentarnej. W małżeń-
stwie z Ireną z d. Biardzką miał córki: Ewę Ag-
nieszkę (ur. 1945, prokurator) i Marię Helenę (ur.
1948, lekarz okulista).
Witold Okniński
W. Okniński, D. Sowińska, Sędziowie i prokuratorzy siedleckie-
go okręgu sądowego w latach 1917–1950, Siedlce 2013, s. 31;
Zbiory rodziny i autora.
Gronowski Jerzy (1908–1992), ps. „Mi-
chał”, oficer Wojska Polskiego, członek organizacji
„Ojczyzna” i WSGO „Warta”, adwokat w Śmiglu.
T. III/z. 1 gronowski
Ur. 11.08.1908 w Kielcach, w rodzinie Stefana i
Marii z d. Gaczorkowskiej. W 1914, wraz z rodzi-
cami, został zesłany na Syberię, gdzie przebywał
do października 1921. Po powrocie rodzina osied-
Jerzy Gronowski
liła się na krótko w okolicach Łomży, a następnie
przeniosła się do Grodziska Wielkopolskiego (od
1924), gdzie jego ojciec otrzymał posadę kierowni-
ka Browarów Grodziskich. W l. 1924–1928 uczęsz-
czał do Państwowego Gimnazjum i Liceum im. św.
Stanisława Kostki w Kościanie, gdzie w 1928 zdał
maturę. Zafascynowany starożytnym Rzymem pra-
cę maturalną pisał w języku łacińskim o Cyceronie,
a obszerne fragmenty Mowy w obronie Milona znał
na pamięć – w późniejszych latach często powta-
rzał: Es enim ea non scripta sed nata lex („Istnie-
je owo niepisane, lecz przyrodzone prawo, iż siłę
siłą odeprzeć wolno”). W tym samym roku rozpo-
czął studia na Wydziale Prawno-Ekonomicznym
Uniwersytetu Poznańskiego. Zakończył je w 1933.
W czasie studiów napisał pracę seminaryjną na te-
mat obrony koniecznej. W 1933 ukończył Szkołę
Podchorążych Piechoty w Zambrowie z drugą loka-
tą w stopniu sierż. pchor. Z dniem 1.01.1934 został
mianowany ppor. rezerwy. Po zwolnieniu z wojska
rozpoczął aplikację adwokacką u adw. Jana Grze-
sińskiego i adw. dr. Kazimierza Gutsche w Lesz-
nie. Zakończył ją w sierpniu 1939 u adw. dr. Tade-
usza Soleckiego w Śmiglu. Był członkiem Stronni-
ctwa Narodowego, od 1931 prezesem SN w Śmi-
glu i członkiem władz powiatowych stronnictwa, w
1934 współtworzył Wydział Młodych SN w powie-
cie kościańskim, uczestniczył jako prelegent w set-
141
kach wieców przedwyborczych w całej Wielkopol-
sce. Stał się obiektem zainteresowania Policji Pań-
stwowej i policyjnej sieci konfidentów. W słynnych
procesach młodych narodowców w l. 1936–1937 –
jako aplikant – był obrońcą posiłkowym. W okresie
od października do grudnia 1938 służył w 55. Puł-
ku Piechoty (55 pp) w Lesznie, jako adiutant do-
wódcy batalionu mjr. Józefa Spychalskiego (póź-
niejszego komendanta Okręgu Krakowskiego AK)
i uczestniczył w przejmowaniu Zaolzia. 24.08.1939
został zmobilizowany do 55. pp na stanowisko
adiutanta 2 batalionu. Na rozkaz gen. Romana Ab-
rahama oddelegowany na dwa dni do Sądu Polo-
wego nr 47 przy Wielkopolskiej Brygadzie Kawa-
lerii, kierowanego przez kpt. Józefa Wojtasiewi-
cza (po wojnie prokurator wojskowy w PRL i ad-
wokat w ZA nr 13 w Warszawie). 3.09.1939 w Śre-
mie G. brał udział (jako obrońca) w procesie 14
dywersantów niemieckiej V Kolumny z Leszna, na
którym zapadło 12 wyroków śmierci. Potem wrócił
do pułku. Uczestniczył w walkach z Niemcami na
całym szlaku bojowym pułku. Po bitwie nad Bzu-
rą przedarł się do Puszczy Kampinoskiej i tym sa-
mym uniknął niewoli. Znalazł się najpierw w Kiel-
cach, następnie u krewnych w Jędrzejowie, gdzie
w maju 1940 został zaprzysiężony do ZWZ. Przy-
jął pseudonim konspiracyjny „Michał”. Awanso-
wany został też do stopnia porucznika. Poszukiwa-
ny przez Niemców listami gończymi (jako działacz
narodowy i uczestnik sądu wojennego), zmuszony
był opuścić Jędrzejów i utracił kontakt z ZWZ. Na-
stępnie ukrywał się w Lublinie, a od października
1941 w Warszawie, gdzie nawiązał kontakt ze śro-
dowiskiem Wielkopolan. Latem 1942 został przy-
jęty do warszawskiej ekspozytury utworzonej w
Poznaniu organizacji niepodległościowej „Ojczy-
zna”. Zaprzysiężony został przez swego przyjacie-
la adw. Jana Jacka Nikischa ps. „Sławek”. Wkrót-
ce mianowano G. komendantem Wydziału Orga-
nizacyjnego „Ojczyzny” na Warszawę. Był również
członkiem Korpusu Zachodniego (rozkazem KG
AK z 10.12.1942 Korpus Zachodni, związany pier-
wotnie z „Ojczyzną”, podporządkowany został ko-
mendantowi Obszaru Zachodniego AK). Nie wziął
udziału w Powstaniu Warszawskim, gdyż w prze-
dedniu jego wybuchu wysłany został po broń do
Nadarzyna. W marcu 1945 wrócił do Śmigla. W
kwietniu 1945 wstąpił w struktury Delegatury Sił
Zbrojnych, a w maju 1945 został mianowany przez
 gronowski, gruber
ppłk. Andrzeja Rzewuskiego (ps. „Hańcza”) In-
spektorem Rejonowym Wielkopolskiej Samodziel-
nej Grupy Ochotniczej „Warta” (organizacji złożo-
nej z byłych żołnierzy ZWZ-AK) w Lesznie i awan-
sowany do stopnia kapitana.
2.12.1945 (w dniu swojego ślubu) został aresz-
towany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpie-
czeństwa Publicznego pod zarzutem kontynuo-
wania działalności konspiracyjnej. W związku ze
śledztwem prowadzonym w sprawie przebywał w
areszcie przez 6 miesięcy. Na podstawie dekretu
o ochronie państwa 15.05.1946, wyrokiem Woj-
skowego Sądu Rejonowego w Poznaniu, skazany
został na karę 5 lat więzienia i utratę praw pub-
licznych i honorowych na 2 lata. Dzięki stara-
niom przyjaciół – adwokatów i żony – wyrok ob-
jęto amnestią, a G. opuścił poznańskie więzienie
22.05.1946. Od tego czasu aż do końca lat 80. był
stale inwigilowany przez UB i SB. Materiały o nim
gromadziło 14 informatorów i tajnych współpra-
cowników, wśród nich dwóch pozyskanych z jego
najbliższego otoczenia. Stosowano wobec G. in-
trygi i prowokacje, bezskutecznie próbując zwer-
bować go do współpracy.
Jeszcze przed aresztowaniem G. został wpisa-
ny na listę adwokatów IA w Poznaniu z siedzibą w
Śmiglu. W 1947 RA zawiesiła go w czynnościach
zawodowych, lecz z uwagi na zrehabilitowanie
wrócił do zawodu w tym samym roku. 16.11.1951
w wyniku fałszywego oskarżenia ponownie skreślo-
no go z listy adwokatów. Odwołał się od tej decyzji,
lecz Wyższa Komisja Weryfikacyjna przy Ministrze
Sprawiedliwości 16.03.1953 podtrzymała decyzję,
uzasadniając ją m.in. tak: „(…) Wyżej wymienio-
ny nie powinien nadal pozostawać w szeregach ad-
wokatury z uwagi na swoją obcość ideologii Polski
Ludowej, co znalazło wyraz w jego przynależności
do organizacji nielegalnej już po wyzwoleniu; nie
daje on dostatecznych gwarancji do wykonywania
zawodu adwokata z zasadami adwokatury w Pol-
sce Ludowej (…)”. Wkrótce Minister Sprawied-
liwości uchylił to orzeczenie, przekazując sprawę
do ponownego rozpoznania. W wyniku ponowne-
go orzeczenia, tym razem utrzymującego wpis, G.
wznowił praktykę adwokacką w sierpniu 1953. Od
1954 pracował w ZA nr 1 w Kościanie. Zawód ad-
wokata wykonywał do lipca 1980 (w ostatnich la-
tach ORA przedłużała wykonywanie praktyki z po-
wodu osiągnięcia wieku emerytalnego). Z dniem
142
T. III/z. 1
01.08.1980, po ukończeniu 72 lat, przestał wyko-
nywać zawód w pełnym zakresie, jednakże przez
jakiś czas nadal pracował na 1/2 etatu – w ZA w
Kościanie.
Zmarł 8.10.1992 w Kościanie. Pochowany został
na cmentarzu parafialnym w Śmiglu.
Odznaczony m.in. Krzyżem Virtuti Militari 5 kla-
sy za 1939 (informację tę podają niektóre źródła,
lecz brak potwierdzenia w wykazie Kapituły Orde-
ru VM), Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami,
medalem „Za udział w wojnie obronnej 1939”.
Był dwukrotnie żonaty. Po raz pierwszy z Łucją z
d. Piotrowską (zm. 1938) i z tego małżeństwa miał
syna Łucjana (1938). Po raz drugi zawarł związek
małżeński w grudniu 1945 w Śmiglu ze Stefanią z
d. Pobiedzińską. Z tego małżeństwa miał syna Mi-
chała (1949).
Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak
R. Abraham, Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury, War-
szawa 1990, s. 42; P. Bauer, B. Polak, 55 Poznański Pułk Pie-
choty w obronie ojczyzny, Leszno 1979, s. 149; K. Krasow-
ski, Wydział Prawno-Ekonomiczny Uniwersytetu Poznańskie-
go w latach 1919–1939, Poznań 2006, s. 357; A. Pietrowicz,
Jerzy Gronowski, (w:) Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej
1939–1945, pod red. M. Woźniaka, Poznań 1998, s. 184–185;
R. Rybka, K. Stepan, Awanse oficerskie w Wojsku Polskim
1935–1939, Kraków 2003, s. 54; Z. Wojtczak, Słownik bio-
graficzny absolwentów kościańskiego Gimnazjum i Liceum z
lat 1920–1960. Zeszyt I, Kościan 1998, s. 32–33; J. Zielon-
ka, Kapitan Jerzy Gronowski – adwokat, narodowiec, oficer
WP (1908–1992), (w:) Portret zbiorowy leszczyńskiej adwoka-
tury, pod red. P. Jóźwiaka, G. Jurkiewicza, M. Logi, Lesz-
no 2013, s. 85–92.
Gruber Edward (1875–1945), adwokat w
Warszawie, generał brygady WP w korpusie sądo-
wym, naczelny prokurator wojskowy, sędzia Naj-
wyższego Sądu Wojskowego, wykładowca w Wyż-
szej Szkole Wojennej, komisaryczny zarządca Izby
Adwokackiej w Warszawie w l. 1940–1944, więzień
obozu NKWD w Rembertowie.
Ur. 16.08.1875 w Brodach [danych na temat ro-
dziców i rodziny nie udało się ustalić]. Ukończył
gimnazjum we Lwowie w 1894, a w 1899 Wydział
Prawa Uniwersytetu Lwowskiego. W l. 1897–1898
odbył roczną służbę wojskową w armii austro-wę-
gierskiej. W 1898 był podporucznikiem rezerwy
sądownictwa wojskowego. Następnie pracował w
austro-węgierskim sądownictwie jako prokurator.
W l. 1914–1918 był oficerem w c.k. austro-węgier-
T. III/z. 1 gruber
skiej armii jako oficer audytor sądu polowego oraz
w c.k. Ministerstwie Wojny.
Od marca 1919 był oficerem Armii Polskiej w
stopniu majora i do 5.01.1922 był Szefem Wydziału
w Departamencie Wojskowo-Prawnym Minister-
stwa Spraw Wojskowych. W 1920 został podpro-
kuratorem Prokuratury Naczelnego Sądu Wojsko-
wego (jeszcze w 1920 zmieniono nazwę na Najwyż-
szy Sąd Wojskowy).
29.05.1920 został zatwierdzony z dniem
1.04.1920 w stopniu pułkownika w Korpusie Są-
dowym w „grupie byłej armii austriacko-węgier-
skiej”. 3.05.1922 został zweryfikowany w stopniu
Edward Gruber
pułkownika ze starszeństwem z 1.06.1919 i 1. lo-
katą w korpusie oficerów sądowych. 31.03.1924 na
wniosek Ministra Spraw Wojskowych, gen. dyw.
Władysława Sikorskiego, Prezydent RP Stanisław
Wojciechowski mianował go generałem brygady
ze starszeństwem z 1.07.1923 i 3. lokatą w korpu-
sie generałów.
W okresie 5.01.1922–25.01.1925 był wykładowcą
prawa w Wyższej Szkole Wojennej. 29.05.1924 Pre-
zydent RP mianował gen. G. Naczelnym Prokura-
torem Wojskowym, a 22.01.1925 Minister Spraw
Wojskowych mianował go szefem Departamentu
IX Ministerstwa Spraw Wojskowych z pozostawie-
niem na stanowisku Naczelnego Prokuratora Woj-
skowego.
G. należał do obozu przeciwników Marszałka
Piłsudskiego. Po przewrocie majowym, w którym
stanął po stronie rządowej, 22.05.1926 Marsza-
łek Sejmu Maciej Rataj w zastępstwie Prezyden-
143
ta RP zwolnił go ze stanowiska Naczelnego Pro-
kuratora Wojskowego i mianował sędzią Najwyż-
szego Sądu Wojskowego, a Minister Spraw Woj-
skowych Józef Piłsudski zwolnił go ze stanowi-
ska szefa Departamentu IX Ministerstwa Spraw
Wojskowych z pozostawieniem na stanowisku sę-
dziego NSW.
Z dniem 31.05.1927 został przeniesiony w stan
spoczynku. W tym samym roku złożył podanie
do RA w Warszawie o wpis na listę adwokatów
i wkrótce został wpisany. W tym czasie mieszkał
w Milanówku. Kancelarię adwokacką prowadził w
Warszawie, początkowo przy ul. Brackiej 8, a od
ok. 1939 w Alejach Jerozolimskich 11. W 1940 po-
wołany został przez niemiecką administrację na za-
rządcę komisarycznego IA w Warszawie. Nie za-
chowały się informacje świadczące o nagannej po-
stawie G. Nie ma też informacji o tym, czy podpisał
volkslistę, co skłania do stwierdzenia, że nie pod-
pisał. Gdyby tak zrobił, to zapewne pozostałoby
jakieś wspomnienie, jak chociażby relacje o adw.
Wilhelmie von Wendorffie. Zapewne odnotowałby
to Witold Bayer w swoich opracowaniach na temat
adwokatury warszawskiej w l. 1939–1945. Udało
się ponadto ustalić, że wielokrotnie starał się po-
magać osobom, które się zgłosiły do jego kancela-
rii (relacja p. Bolesławy Rużalskiej).
Nie wiadomo, co się działo z G. po wybuchu Po-
wstania Warszawskiego. W 1945 przebywał w Obo-
zie NKWD nr 10 w Rembertowie – nie wiadomo,
jak długo. Obóz działał od września 1944. Być
może gen. G. dostał się do niego w styczniu 1945,
po zajęciu przez Armię Czerwoną zgliszcz lewo-
brzeżnej Warszawy oraz Milanówka, gdzie praw-
dopodobnie mieszkał. Po zaatakowaniu obozu w
nocy z 20 na 21.05.1945 przez oddział poakow-
ski G. mógł wydostać się na wolność, ale nie ma
dowodów, czy tak się stało. Wiadomo, że z obozu
uciekło wówczas ok. 500 więźniów (w marcu 1945
w obozie było ok. 2500 więźniów), ale w krótkim
czasie ok. 200 NKWD wyłapało. W lipcu 1945 ok.
1100 więźniów wywieziono do więzienia w Rawi-
czu. Część więźniów transportowana do Rawicza,
ok. 130, została odbita w Bakowcu przez oddział
majora Mariana Bernaciaka.
To, jakie były losy gen. G. w ostatnich miesiącach
życia, pozostaje w sferze domysłów. W egzempla-
rzu książki Piotra Staweckiego pt. Słownik biogra-
ficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939 (War-
 gruber, grymiński T. III/z. 1

szawa 1994), znajdującym się w Bibliotece Uniwer- Wojska Polskiego 1921–1926, Szczecin 2005, s. 112, 114, 211,
syteckiej w Warszawie, na s. 128, przy informacji 214, 343–344; EW, t. 3, s. 207; „Życie Warszawy” nr 292 z
22.10.1945, nr mikrofilmu BN 31703.
o tym, że zmarł 19.10.1945, ktoś odręcznie dopi-
sał długopisem: „POZNAŃ SZPITAL NKWD-
MBP”. Informacja ta wydaje się wiarygodna, choć
nie potwierdzają jej publikacje ani znane źródła. Grymiński Stefan (1887–1966), adwokat w
IPN prowadził śledztwo w sprawie obozu NKWD Lublinie, działacz społeczny, dziekan ORA w Lub-
w Rembertowie, ale z powodu braku współpracy linie w l. 1932–1935, członek Tajnej Rady Adwoka-
ze strony Rosji (odmowa przekazania dokumenta- ckiej w Lublinie 1940–1944.
cji) zostało w 2006 umorzone. Ur. 21.03.1887 w Zwierzyńcu w powiecie za-
Gen. Edward Gruber zmarł 19.10.1945 w War- mojskim, jako jedno z pięciorga dzieci Piotra i
szawie lub w Poznaniu. Pochowany został na cmen- Nepomuceny z Pogorzelskich. Pierwsze czte-
tarzu wojskowym na Powązkach w Warszawie.
Żona Stefania Gruber zmarła 1 grudnia 1943 w
Warszawie (w wieku 61 lat). O dzieciach brak da-
nych.
W okresie II RP G. odznaczony został m.in.
Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Pol-
ski (27.12.1924) oraz Krzyżem Walecznych.
W części publikacji błędnie przypisuje mu się
prezesowanie Polskiej Kasie Oszczędności (np.
H. P. Kosek, W. Wojtaszek, 2005). Prezesem
PKO był Henryk Gruber. H. P. Kosek podaje,
że Henryk Gruber był bratem Edwarda, ale M.
Gałęzowski, autor biogramu Henryka, nie po-
twierdza tego. Poza tym Henryk Gruber był po-
Stefan Grymiński
chodzenia żydowskiego. Gdyby Edward był jego
bratem, to z pewnością nie byłby zarządcą ko-
misarycznym Izby Adwokackiej w Warszawie.
Prawdopodobnie miał zatem korzenie niemie- ry klasy gimnazjum ukończył w Lublinie, a na-
ckie lub austriackie. stępnie przeniósł się do gimnazjum w Kownie,
Adam Redzik gdzie zdał maturę. Prawo studiował na Uniwer-
sytecie w Moskwie, który ukończył 13.03.1911, po
Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych z 11 lipca czym wyjechał na roczne studia zagraniczne. W
1924 r., nr 65, s. 379; Dziennik Personalny Ministra Spraw
1912 powrócił do Lublina. 14 grudnia tr. został
Wojskowych z 30 stycznia 1925 r., nr 11, s. 46; Dziennik Per-
sonalny Ministra Spraw Wojskowych z 22 maja 1926 r., nr 21, pomocnikiem adwokata przysięgłego, kształcąc
s. 164; Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych z 17 się pod okiem adwokatów Wacława Bajkowskie-
marca 1927 r., nr 9, s. 70; Gałęzowski, Na wzór Berka Jose- go w Zamościu i Władysława Muszyńskiego oraz
lewicza; H. P. Kosek, Generalicja polska. Popularny słownik
Bolesława Sekutowicza w Lublinie. 27.10.1917
biograficzny, tom 1: A–Ł, Pruszków 1998, s. 168; T. Kryska-
-Karski, S. Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, wyd. jako pomocnikowi adwokata przysięgłego przy-
II uzupełnione i poprawione, Warszawa 1991, s. 98; Lista ad- znano mu prawo do prowadzenia spraw cywil-
wokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg Izby nych w Sądzie Apelacyjnym. 9 lutego 1918 zo-
adwokackiej Warszawskiej) na dzień 15 grudnia 1938 r., War-
stał wciągnięty w poczet adwokatów przysię-
szawa 1938, s. 18; Łoza 1938, s. 234; „Monitor Polski”, nr 299
z 31 grudnia 1924 r.; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatu- głych Sądu Apelacyjnego w Lublinie, a 27 mar-
ry; „Rocznik oficerski” 1923, s. 1081, 1089; Relacja Bolesła- ca 1918 złożył przysięgę zawodową. Rok później,
wy Rużalskiej, spisane; http://pl.wikipedia.org/wiki/Edward_ 16.03.1919, Komisja Organizacyjna Adwokatury
Gruber [dostęp 22 kwietnia 2013]; „Rocznik Oficerski Re-
zerw”, Warszawa 1934, s. 322; P. Stawecki, Słownik biogra-
Polskiej w Lublinie wpisała go na listę tworzo-
ficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939, Warszawa: Wy- nej Izby Adwokackiej w Lublinie. Dość szybko
dawnictwo Bellona 1994, s. 128; A. Wojtaszek, Generalicja zaangażował się w działalność w samorządzie.

144
T. III/z. 1 grymiński, grzegorzewicz
W l. 1925–1926 był sekretarzem, w l. 1932–1935
dziekanem, a od roku 1936 do wojny wicedzie-
kanem Rady Adwokackiej w Lublinie. Wybiera-
no go również członkiem NRA. Od 1925 nale-
żał do oddziału lubelskiego Związku Adwokatów
Polskich. W l. 1925–1939 i 1946–1951 był stałym
zastępcą sądowym Prokuratorii Generalnej RP
przed wszystkimi sądami na terenie Lublina.
Miał duże zasługi na polu pracy społecznej.
M.in. był długoletnim członkiem zarządu Lubel-
skiego Towarzystwa Dobroczynności oraz Funda-
cji im. Vetterów, która subsydiowała Szpital Dzie-
cięcy pod wezwaniem Dzieciątka Jezus oraz Szko-
łę Handlową w Lublinie. Za działalność społecz-
ną odznaczono go Krzyżem Kawalerskim Orderu
Polonia Restituta.
9.11.1939 wraz z licznym gronem inteligencji lu-
belskiej został aresztowany przez Niemców i uwię-
ziony na zamku w Lublinie. Wolność odzyskał w lu-
tym 1940. W l. 1940–1944 był członkiem lubelskiej
Tajnej Rady Adwokackiej, kierowanej przez Stani-
sława Kalinowskiego. W 1944 powrócił do zawo-
du adwokata.
Od lipca 1944 do 28 czerwca 1945 pełnił funkcję
wicedziekana ORA. W maju 1950, na mocy orze-
czenia Wojewódzkiej Komisji Weryfikacyjnej dla
WIA w Lublinie, pozbawiono go prawa wykony-
wania zawodu. Orzeczenie zostało jednak uchy-
lone przez Wyższą Komisję Weryfikacyjną w War-
szawie, a wpis na listę adwokacką w 1951 utrzyma-
ny. W styczniu 1953 jako współzałożyciel wszedł w
skład ZA nr 4 w Lublinie, którego siedziba mieści-
ła się w jego mieszkaniu. Przez pewien czas był za-
stępcą kierownika tego zespołu.
Uważany za wybitnego prawnika cywilistę, znaw-
cę rosyjskiego X Zwodu Praw, Kodeksu Napoleo-
na, prawa handlowego i procesowego. Znany był
szerokim kręgom prawniczym. Ceniony jako wy-
bitny znawca orzecznictwa z zakresu prawa cywil-
nego i administracyjnego. Aplikantami jego byli:
Zdzisław Gołębiowski, Adam Jurkiewicz, Tadeusz
Halliop i Józef Papuszka. Charakteryzowano go
jako człowieka prawego i gorącego patriotę. Pod-
kreślano jego żywy udział w życiu organizacyjnym
adwokatury lubelskiej.
Od połowy lat pięćdziesiątych zmagał się z
chorobami. W 1964 przebył zawał serca. Zmarł
11.02.1966 w Lublinie.
Danuta Maślijewicz
145
AIA w Lublinie, Akta osobowe; A. Jurkiewicz, Adwokat Ste-
fan Grymiński (1887–1966), „Palestra” 1988, nr 7, s. 145–
149; Szkice o dziejach Adwokatury Lubelskiej, red. Piotr Sen-
decki, Lublin 2009.
Grzegorzewicz Michał (1907–1993),
adwokat w Poznaniu, wybitny karnista, obrońca w
procesach politycznych, m.in. w procesach poznań-
skich w czerwcu 1956, członek NRA.
Ur. 17.03.1907 w Brzeziu w rodzinie ziemiań-
skiej, jako najmłodszy syn Józefa Grzegorzewi-
cza i Katarzyny z Pruskich. Ojciec G. był w tym
czasie zarządcą majątków barona Leopolda Kro-
nenberga. Maturę zdał w 1926 w Państwowym
Gimnazjum im. Ziemi Kujawskiej, po czym roz-
począł studia prawnicze na Uniwersytecie War-
szawskim. Tytuł magistra prawa uzyskał w 1931.
Następnie rozpoczął aplikację sędziowską. Jesz-
cze w okresie dwudziestolecia międzywojennego
Michał Grzegorzewicz
rozpoczął pracę na stanowisku sędziego śledcze-
go w Warszawie, a następnie prokuratora w To-
runiu i Poznaniu.
W czasie wojny został wpisany na listę adwoka-
tów w Warszawie. W 1940 w ankiecie przeprowa-
dzonej przez Niemców wśród warszawskich adwo-
katów na temat dopuszczalności wykonywania za-
wodu adwokackiego przez osoby pochodzenia ży-
dowskiego opowiedział się przeciwko skreśleniu
osób narodowości żydowskiej z listy adwokatów.
W odwecie został aresztowany przez gestapo i osa-
dzony na Pawiaku wraz kilkunastoma innymi ad-
wokatami. Wolność odzyskał w wyniku ucieczki z
 grzegorzewicz
transportu. Pod koniec wojny G. przeprowadził się
pod Radom, gdzie prowadził młyn.
Po wojnie zgłosił się do Sądu Okręgowego w Po-
znaniu i kontynuował pracę prokuratorską. Z pra-
cy w prokuraturze, na własną prośbę, został zwol-
niony przez MS 21.11.1945. Uchwałą RA w Pozna-
niu z 15.12.1945 wpisany został na listę adwoka-
tów i rozpoczął praktykę adwokacką. Orzeczeniem
Wojewódzkiej Komisji Weryfikacyjnej z 22.08.1951
uznano, że G. nie jest godny wykonywania zawodu
adwokata w Polsce Ludowej. Uzasadnienie tego
orzeczenia nie zawierało żadnych zarzutów, a za-
tem prawdopodobną przyczyną je uzasadniającą
było pochodzenie. G. odwołał się od tego orzecze-
nia, załączając liczne oceny i opinie autorstwa po-
znańskich sędziów. Wyższa Komisja Weryfikacyjna
uchyliła orzeczenie. 1.12.1952 G. został członkiem
ZA nr 7 w Poznaniu. Prowadził przede wszystkim
sprawy karne. Był doskonałym mówcą. Pisał dobre
pisma procesowe. Cieszył się powszechnym uzna-
niem wśród sędziów, sympatią wśród kolegów ad-
wokatów, szacunkiem wśród klientów.
W 1956 został obrońcą w dwóch zbiorowych
„procesach poznańskich”. W tzw. „procesie dzie-
więciu” bronił Jana Suwarta, a w „procesie dzie-
sięciu” Mariana Joachimiaka. W toku tych pro-
cesów G. zawnioskował przeprowadzenie dowo-
du z zeznań biegłego socjologa prof. Chałasińskie-
go dla wykazania tezy o wpływie psychozy tłumu
na zachowanie jednostki. Dowód ten został prze-
prowadzony, a jego wpływ na uzasadnienie wyro-
ku był niebagatelny.
Do adw. G. zgłosili się rodzice Romka Strzał-
kowskiego. W toku procesu G. okazał sądowi za-
krwawioną koszulkę chłopca. Zrobiło to na wszyst-
kich piorunujące wrażenie. Koszulka ta obecnie
eksponowana jest w jednym z muzeów w Londy-
nie. W toku procesów wyszło na jaw, że świadek –
pielęgniarka – złożyła nieprawdziwe zeznania co
do miejsca i okoliczności śmierci Romka Strzał-
kowskiego. Prokuratura wszczęła przeciwko niej
postępowanie o fałszywe zeznania. G. był autorem
pism procesowych składanych w tej sprawie przez
rodziców chłopca.
Kilka lat po tzw. „procesach poznańskich”, w
1960, wszczęto przeciwko G. i innym obrońcom
politycznym postępowania dyscyplinarne. Był to
odwet władz za odważną i niekonformistyczną po-
stawę w 1956. G. został zawieszony w czynnościach
146
T. III/z. 1
zawodowych. Postępowanie nie zostało zakończo-
ne wydaniem orzeczenia skazującego, ale faktycz-
nie G. zmuszony został do usunięcia się z Pozna-
nia. W 1965 podjął pracę w ZA w Kole. Praktyka
adwokacka w Kole miała zupełnie inny charakter
od dotychczasowej. Adw. G. nie prowadził już du-
żych procesów karnych, lecz raczej drobne sprawy
cywilne i karne. Zamieszkał w wynajętym pokoju
w Kole, a do domu w Poznaniu przyjeżdżał tylko
na weekendy. W połowie lat siedemdziesiątych po-
wrócił do Poznania, do macierzystego ZA nr 7, jed-
nak już nie rozwinął praktyki zawodowej. Po ukoń-
czeniu 70 lat całkowicie jej zaprzestał.
W czerwcu 1981 na placu Adama Mickiewicza
w Poznaniu został odsłonięty pomnik Poznańskich
Krzyży. Komitet organizacyjny zaprosił na tę uro-
czystość G. jako honorowego gościa. W tym sa-
mym czasie na scenę Teatru Nowego w Poznaniu
weszła sztuka w reżyserii Izabelli Cywińskiej, we-
dług scenariusza Włodzimierza Branieckiego, pt.
Oskarżony Czerwiec 1956. Sztuka stanowiła relację
z procesów poznańskich z autentycznymi mowami
obrończymi adwokatów Stanisława Hejmowskie-
go i Michała Grzegorzewicza. Rolę G. grał Ma-
rian Pogasz. Premiera zakończyła się wielką mani-
festacją patriotyczną z udziałem żyjących uczestni-
ków wydarzeń z czerwca 1956 i procesów poznań-
skich. Sztuka cieszyła się bardzo dużą popularnoś-
cią. Po wprowadzeniu stanu wojennego w grudniu
1981 spektakl został zdjęty z afisza.
G. w okresie swojej pracy zawodowej pełnił róż-
ne funkcje w samorządzie adwokackim. Był zastęp-
cą rzecznika dyscyplinarnego, a także członkiem
NRA. Został uhonorowany odznaką „Adwokatu-
ra Zasłużonym” oraz Krzyżem Komandorskim Or-
deru Odrodzenia Polski.
Zmarł 31.12.1993 i pochowany został w Pozna-
niu. W małżeństwie z Marią z d. Borszewską (cór-
ką adw. dr. Władysława Borszewskiego i Zofii z
d. Markiewicz), zawartym 26.08.1939, mieli córkę
Zofię (dr inż.) oraz syna Michała (dr med.). Tro-
je spośród jego czworga wnuków wykonuje zawód
adwokata: Katarzyna Grzegorzewicz-Galica, Ma-
ria Gutowska-Ibbs oraz prof. dr hab. Maciej Gu-
towski – od 2013 dziekan ORA w Poznaniu.
Maciej Gutowski
Adwokaci Polscy Ojczyźnie; AIA w Poznaniu, Akta osobowe;
Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury; Informacje pocho-
dzące z archiwum rodzinnego.
T. III/z. 1 grzegorzewicz, Grzybowski K.
GRZYBOWSKI Konstanty (1901–1970), ad-
wokat w Krakowie, znawca prawa konstytucyjne-
go i historii prawa, historyk idei, wykładowca SzNP
w Krakowie, prof. UJ.
Ur. 17.02.1901 w Zatorze. Ojcem był Stefan
Gaspar Marian (ur. 2.09.1867), dr wszech nauk
lekarskich UJ, matką Zofia z d. Korczyńska (ur.
ok. 1870). Miał brata Stefana Mieczysława (zob.)
oraz dwie siostry: Annę Mieczysławę, nauczyciel-
kę, i Zofię, zamężną Połtowicz.
Konstanty Grzybowski
Uczęszczał do III Gimnazjum im. Króla Jana
III Sobieskiego w Krakowie (klasy I–VIII) w l.
1911/1912–1919/1920. 18.05.1920 zdał maturę.
Wpisał się na Wydział Prawa UJ i studiował już
według nowej, polskiej, ordynacji. Po zdaniu czte-
rech egzaminów rocznych uzyskał 1.10.1924 sto-
pień mgr. praw. W 1923/1924 odbył studia w za-
kresie prawa i ekonomii w berlińskiej Handels-
hochschule. W ekspozyturze krakowskiej Pro-
kuratorii Generalnej (Skarbu) rozpoczął w paź-
dzierniku 1924 aplikację. W 1927 przedstawił
na UJ rozprawę na stopień doktora praw: Roz-
wój historyczny unitaryzmu i federalizmu w Niem-
czech. Przedmiotem głównym obrał prawo poli-
tyczne, a pobocznym prawo narodów. Rada Wy-
działowa wybrała referentem głównym Michała
Rostworowskiego, a koreferentem Władysława
Leopolda Jaworskiego. Po złożeniu rygorozum
7.03.1927 został dnia następnego wypromowany
na dr. praw UJ. 19.11.1927 zdał egzamin referen-
darski. Od 17.03.1928 został zatrudniony na sta-
nowisku referendarza Prokuratorii Skarbu. Prze-
147
niesiony w stan spoczynku został 31.03.1933. Od
1929 do 1939 wykładał w Szkole Nauk Politycz-
nych przy Wydziale Prawa UJ, nie będąc zatrud-
nionym na uczelni.
W 1933 złożył podanie o wpis na listę adwoka-
tów IA w Krakowie, co nastąpiło 1.04.1933. Prak-
tykę prowadził m.in. przy ul. Lea (1933), na pla-
cu Szczepańskim 5 (1934–1939), ul. św. Marka 8
(1940), ul. Sobieskiego 10 (1941–1946).
Od 1933 do 1934 był redaktorem i zastępcą re-
daktora „Czasu”, a następnie „Przeglądu Współ-
czesnego”. W 1934 został syndykiem miasta Krako-
wa, a w 1937 syndykiem Komunalnej Kasy Oszczęd-
ności. Był członkiem rad nadzorczych: Towarzy-
stwa Eksploatacji Kamieniołomów S.A. w Krako-
wie, Krakowskiej Miejskiej Kasy Targowej i Spółki
„CARO”. W październiku 1937 została G. zaliczo-
na służba w Prokuratorii i zyskał uprawnienia pa-
tronackie. Pierwszym aplikantem był Tadeusz De-
odat Janotka. Od 27.09.1939 substytut dr. Stefana
Grzybowskiego, który przebywał poza okupowa-
nym krajem, a od 4.01.1940 dr. Stefana Herschtala.
W 1947 odmówił przyjęcia zastępstwa strony ubo-
giej, oświadczając, że „nie prowadzi kancelarii i do
sądu nie chodzi”, gdyż rzeczywiście w tym czasie
nie prowadził już praktyki adwokackiej. Izba Ad-
wokacka stwierdziła niedopuszczalność takiego
postępowania, na co w odpowiedzi G. poprosił o
skreślenie z dniem 1.10.1947 z listy adwokatów.
Po zakończeniu wojny nadal pełnił funkcję syn-
dyka (radcy prawnego). Jednak urażony stwier-
dzeniem jednego z radnych Miejskiej Rady Naro-
dowej, wzywającego do „selekcji syndyków miej-
skich”, zrezygnował z dniem 31.05.1946. Syndy-
kiem PKO przestał być w lipcu 1947.
Powrócił do pracy akademickiej. W 1945/1946
wykładał w Wyższej Szkole Handlowej w Krako-
wie. Prowadził zajęcia w Wyższej Szkole Nauk
Społecznych w Krakowie. Jednak pierwszym
miejscem zatrudnienia był Uniwersytet Jagiel-
loński. 12.06.1946 został profesorem na, rozdzie-
lonej już od prawa narodów, Katedrze Prawa Po-
litycznego. W 1952 został prof. nadzwyczajnym w
Katedrze Teorii Państwa i Prawa oraz jej kierow-
nikiem. Od 1959 kierował Katedrą Prawa Pań-
stwowego. W 1959 otrzymał tytuł i stanowisko
prof. zwyczajnego Z dniem 1.01.1963 objął kie-
rownictwo Katedry Historii Doktryn Politycznych
i Prawnych, w której pracował do śmierci. Na ka-
 Grzybowski K., Grzybowski S.
dencję 1948/1949–1951/1952 został wybrany dzie-
kanem, ale 30.09.1951 zrezygnował. W Instytu-
cie Nauk Prawnych pracował na stanowisku prof.
nadzwyczajnego (następnie zwyczajnego) od 1956
do 1961, a jako prof. zwyczajny w Instytucie Hi-
storii PAN od 1961 do 1968.
W trakcie swojej kariery akademickiej wykła-
dał teorię państwa, prawo konstytucyjne, teorię
państwa i prawa, historię doktryn politycznych i
prawnych oraz to, co dziś nazywamy politologią.
Był specjalistą w tematyce ustrojowej Polski, Nie-
miec i ZSRS, a jego opracowania poświęcone za-
gadnieniom faszyzmu, totalitaryzmu i demokracji
są bardzo cenne. Z najważniejszych prac G. moż-
na wymienić: Powstanie Republiki Niemieckiej
(1929), Ustrój Związku Socjalistycznych Sowie-
ckich Republik. Doktryna i konstytucja (1929),
Od dyktatury ku kompromisowi konstytucyj-
nemu (1930), Kryzys państwa konstytucyjnego
a wychowanie państwowe (1932), Zasady Kon-
stytucji kwietniowej (1935), Rewolucja świato-
wa XIX (1935), Demokracja angielska (1946), De-
mokracja Stanów Zjednoczonych Ameryki północ-
nej (1947), Ustrój Związku Radzieckiego (1947),
Współczesne doktryny społeczne (1948), Syste-
matyka prawa w Polsce Odrodzonej, jej rola i pod-
łoże klasowe (1956), Przedmonopolistyczne państwo
burżuazyjne (1957), Teoria reprezentacji w Polsce
Odrodzenia (1959), Historia doktryn politycz-
nych i prawnych. Od państwa niewolniczego do
rewolucji burżuazyjnych (1967), Rzeczy odległe
a bliskie. Rozmyślania o historii Polski (1969),
Ojczyzna, Naród, Państwo (1970), (współautor:
B. Sobolewska), Doktryna polityczna i społeczna
państwa 1789–1968 (1971).
Był zaangażowany politycznie. Od 1933 do 1935
jako członek BBWR, a następnie Stronnictwa Pra-
wicy Narodowej, Stronnictwa Demokratycznego
i PPS.
W 1969 został członkiem-korespondentem PAN.
Wstąpił w szeregi Polskiego Towarzystwa Nauk Po-
litycznych, które w 1967 wybrało go prezesem (był
nim do śmierci). Odznaczony m.in. Krzyżem Ofi-
cerskim OOP w 1951.
G. zm. 19.06.1970 w Krakowie i pochowany zo-
stał 23.06.1970 na cm. Rakowickim.
Żoną G. była Krystyna Maria z d. Estreicher
(12.04.1902–23.06.1963), pisarka; dzieci: Stanisław
Aleksander Ambroży (ur. 6.05.1930), prof. historii
148
T. III/z. 1
Uniwersytetu Pedagogicznego im KEN w Krako-
wie, oraz Teresa Maria (ur.11.08.1939).
Przemysław Marcin Żukowski
AAN, MSWyż., BCKKPN, sygn. 3092, Teczka personalna.
ANKr., 29/2302/68. AUJ, S III 246, Teczka personalna; WP
II 493, Księga egzaminów na stopień magistra praw, poz.
34; WP II 512, Teczka doktorska; WP II 538, Księga egza-
minów ścisłych, poz. 8. ORA w Kr., Teczka personalna; Aka-
demia Ekonomiczna w Krakowie. Księga pracowników, Kra-
ków 2000, s. 23; J. Bardach, Pasje uczonego: rzecz o Konstan-
tym Grzybowskim (1901–1970), CPH 1996, z. 1/2, s. 119–146;
Biogramy uczonych polskich. Materiały o życiu i działalności
członków AU w Krakowie, TNW, PAU, PAN, oprac. A. Śród-
ka, P. Szczawiński, cz. I: Nauki Społeczne, z. 1: A–J, Wroc-
ław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1983, s. 435–438; K.
Dembski, Konstanty Grzybowski, RPEiS 1970, z. 4, s. 237–
240; J. Dybiec, Uniwersytet Jagielloński 1918–1939, Kraków
2000; S. Grodziski, Konstanty Grzybowski historyk ustroju Pol-
ski, CPH 1996, z. 1/2, s. 147–155; Konstanty Grzybowski i jego
uczniowie, oprac. H. Olszewski, CPH 1996, nr 1/2, s. 157–166;
Konstanty Grzybowski – myśliciel sceptyczny, Kraków 2000;
W. Kozub, Konstanty Grzybowski (17 II 1901–19 VI 1970),
„Studia Historyczne”, 1971, R. 14, z. 2, s. 314–318; J. Kraw-
czyk, Wyższa Szkoła Nauk Społecznych Towarzystwa Uniwer-
sytetu Robotniczego w Krakowie 1946–1951, „Rocznik Komi-
sji Nauk Pedagogicznych”, t. LXIV, 2011, s. 41–55; H. Ol-
szewski, Konstanty Grzybowski (1901–1970). Próba charak-
terystyki naukowej, CPH 1971, t. 23, z. 1, s. 241–256; Relacje
pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego o ich losach osobi-
stych i dziejach uczelni w czasie drugiej wojny światowej, oprac.
J. Michalewicz, Kraków 2005, s. 40–42; F. Ryszka, Konstanty
Grzybowski (1901–1970), „Życie Szkoły Wyższej”, 1970, nr
9, s. 129–131; P. Sarnecki, Konstanty Grzybowski, (w:) Kon-
stytucjonaliści polscy 1918–2011. Sylwetki uczonych, red. A.
Szmyt, P. Sarnecki, R. Mojak, Warszawa 2012, s. 145–150;
B. Sobolewska, Bibliografia ważniejszych prac naukowych pro-
fesora Konstantego Grzybowskiego, „Czas. Praw.-Hist.” 1971,
z. 1, s. 256–263; M. Sobolewski, Konstanty Grzybowski 1901–
1970, „Nauka Polska” 1971, nr 1, s. 181–186; M. Sobolew-
ski, M. Waldenberg, Konstanty Grzybowski (17 II 1901–19 VI
1970), „Kw. Hist.” 1971, R. 78, nr 3, s. 749–755; Uczeni pol-
scy XIX–XX stulecia, oprac. A. Śródka, t. I: A–G, Warsza-
wa 1994, s. 599–601; W. Zakrzewski, Konstanty Grzybowski
1901–1970, PiP 1970, R. 25, z. 10, s. 586–590; P. M. Żukow-
ski, Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskie-
go, t. II: 1780–2014, red. D. Malec, Kraków 2014, s. 141–143;
tenże, Wydział Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krako-
wie w latach 1918–1939, Kraków 2016; tenże, Wydział Prawa
Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w latach 1918–1939.
Źródła, Kraków 2017.
GRZYBOWSKI Stefan Mieczysław (1902–
2003), adwokat w Krakowie, wybitny znawca pra-
wa cywilnego, prof. i rektor UJ.
Ur. 16.11.1902 w Zatorze. Informacje o rodzi-
cach i rodzeństwie przy biogramie Konstantego
T. III/z. 1 Grzybowski S.
(zob.). Uczęszczał do krakowskiego III Gimna-
zjum im. Króla Jana III Sobieskiego (kl. I–VIII) w
l. 1912/1913–1913/1914 oraz 1915/1916–1920/1921,
by 8.06.1921 zdać maturę. Zapisał się na Wydział
Prawa UJ i odbył pełne czteroletnie studia w l.
1921/1922–1924/1925. Po zdaniu czterech egza-
minów rocznych 23.11.1925 uzyskał stopień magi-
stra praw UJ. W l. 1921/1922–1922/1923 uczęsz-
czał do Szkoły Nauk Politycznych przy Wydziale
Prawa UJ i 17.10.1923 uzyskał dyplom ukończe-
nia. Służył ochotniczo w Wojsku Polskim w 1920, a
po ukończeniu studiów odbył służbę w Szkole Pod-
chorążych Rezerwy (8. Pułk Ułanów). 1.01.1925
(ze starszeństwem) przeniesiony do rezerwy jako
podporucznik, a od 1.07.1925 por. rez. 22. Pułku
Ułanów.
Stefan Mieczysław Grzybowski
25.031926 rozpoczął służbę jako aplikant sę-
dziowski w Sądzie Powiatowym w Krakowie, a od
1.07.1926 do 31.12.1929 w Nowym Sączu. Egzamin
sędziowski zdał w styczniu 1930 i w Sądzie Ape-
lacyjnym w Krakowie został powołany 5.02.1930
na asesora, którym był od 1.03. do 31.07.1930.
21.07.1930 został mianowany sędzią w Sądzie Po-
wiatowym w Brzesku od 1.08.1930 do 31.10.1932,
w SG w Krakowie 1.11.1932–30.04.1934 (nomina-
cja 27.10.1932), w SO w Krakowie od 1.05.1934
(nominacja 29.04.1934).
Jednocześnie prowadził badania naukowe.
W 1927 przedstawił na UJ rozprawę na stopień
doktora praw: Charakter prawny jawnej spółki han-
dlowej (Charakter prawny spółki jawnej). Rada Wy-
działowa powołała na referenta Tadeusza Dziu-
149
rzyńskiego (egzaminator z przedmiotu główne-
go: prawo handlowe), a na koreferenta Fryderyka
Zolla jun. (egzaminator z przedmiotu pobocznego:
prawo cywilne). Rygorozum G. złożył 2.07.1927 i
został 7.07.1927 wypromowany na dr. praw UJ. Od
1.07.1930 został zatrudniony jako starszy asystent
przy Katedrze (Seminarium) Prawa Cywilnego na
Wydziale Prawa UJ. W r. akad. 1930/1931 odbył
studia uzupełniające (specjalistyczne) w Berlinie i
Paryżu. Zgromadzone materiały wykorzystał przy
pracy habilitacyjnej. Podanie o udzielenie venia le-
gendi (prawa wykładania) z zakresu prawa cywil-
nego i tytułu docenta wniósł na UJ w 1935. Re-
ferentami do oceny rozprawy: Ochrona osobista
stosunku do dzieła po śmierci twórcy – zagadnienia
ogólne (Kraków 1934) zostali wyznaczeni: Fryde-
ryk Zoll iun., Stanisław Gołąb, Stanisław Wrób-
lewski i Jan Gwiazdomorski. Kolokwium odbył
15.06.1936, a wykład habilitacyjny nt.: Spadek i
prawo dziedziczenia według niemieckiego Erbho-
frecht a praw spadkowych obowiązujących w Pol-
sce 28.06.1936. Tego dnia Rada Wydziału, przyj-
mując wszystkie stadia habilitacji, nadała G. tytuł
docenta prawa cywilnego UJ. Zatwierdzenie mini-
sterialne otrzymał 30.07.1936. Uzyskanie docentu-
ry nie wpłynęło na zmianę charakteru zatrudnie-
nia G. na Wydziale Prawa. Nadal był starszym asy-
stentem, prowadził wykłady zlecone zarówno na
fakultecie prawniczym, jak i rolniczym, był delega-
tem docentów do Rady Wydziałowej i jej protoko-
lantem. 14.05.1937 Rada Wydziału Prawa i Nauk
Społecznych USB powołała G. na profesora nad-
zwyczajnego prawa cywilnego, jednak stanowiska
w Wilnie nie przyjął.
G. został wpisany na listę adwokatów 6.11.1937.
Kancelarię prowadził przy ul. św. Bronisławy 11
(1937), Rynek Główny 33 (11.1937–30.04.1938),
Kapucyńskiej 7 (1.05.1938–08.1939). Po zaliczeniu
służby sędziowskiej do czasu aplikacji adwokackiej
25.06.1938 uzyskał prawo patronatu. Pierwszą apli-
kantką G. była mgr Krystyna Marek (1.11.1938–
19.06.1939). Zmobilizowany po 23.08.1939 (doku-
menty przez niego podpisane są w aktach Rady
Adwokackiej w Krakowie) służył w Wojsku Pol-
skim. Od 22.09.1939, kiedy przekroczył granicę, in-
ternowany na Węgrzech, a następnie w Chorwa-
cji. Redagował „Bibliotekę Polską” i był kurato-
rem studentów-Polaków z Uniwersytetu w Buda-
peszcie oraz prowadził wykłady z zakresu historii,
 Grzybowski S.
prawa i języka angielskiego. Następnie przebywał
w niewoli niemieckiej w Kaisertenbruch oraz w Lu-
ckenwelde pod Berlinem. W tym czasie w Krako-
wie jego substytutem od 27.11.1939 był brat Kon-
stanty Grzybowski.
G. wrócił z niewoli w czerwcu 1945 i podął prze-
rwane obowiązki adwokackie i uniwersyteckie. Wy-
konywanie czynności adwokata rozpoczął z dniem
20.07.1945 w Krakowie przy ul. św. Gertrudy 4 m.
2, a następnie ponownie przy ul. Kapucyńskiej 7.
Z powodu „poważnego obciążenia” obowiązkami
uniwersyteckimi oraz pracami kodyfikacyjnymi od
1.06.1946 zawiesił wykonywanie zawodu adwokata.
10.05.1948 wniósł podanie o wpis na nową listę ad-
wokatów, co Izba Adwokacka w Krakowie uchwa-
liła 31.05.1948. Dalsze zaangażowanie G. w zaję-
cia na UJ, które nie pozwalały mu odpisać kilka-
krotnie na prośby Izby, w jakim stosunku służbo-
wym pozostaje w UJ, spowodowało, iż 28.11.1948
złożył „z żalem” podanie o skreślenie z listy adwo-
katów. Argumentował to faktem, że nie wykonuje
zawodu, a opłacanie składek jest sporym obciąże-
niem dla budżetu. Z dn. 30.11.1948 nastąpiło skre-
ślenie, a likwidatorem agend kancelarii G. i jego
zastępcą został Stanisław Druszkowski.
W l. 1946–1949 wykładał na Wyższym Nauko-
wym Kursie Spółdzielczym w Krakowie, pełniąc
funkcję kierownika na Wydziale Dziennikarskim.
W UJ został z dniem 1.01.1946 powołany na stano-
wisko p.o. docenta etatowego prawa cywilnego, a
od 1.04.1946 do 13.01.1949 był pełnoetatowym do-
centem. Wykładał również na Wydziale Rolniczym.
14.01.1946 został mianowany prof. nadzwyczajnym,
a 31.10.1957 prof. zwyczajnym G. 30.09.1973 prze-
szedł na emeryturę. Na UJ i Wydziale Prawa peł-
nił szereg funkcji i stanowisk. Od 1.01.1953 był kie-
rownikiem Katedry Prawa Cywilnego, od 1.06.1955
Katedry Zespołowej Prawa Cywilnego, a następnie
Zakładu Prawa Cywilnego. W 1956/1957 był dzieka-
nem Wydziału, 1956/1957–1957/1958 prorektor UJ
do spraw ogólnych oraz 1958/1959–1961/1962 rek-
tor, a w l. 1972–1975 przewodniczył Radzie Nauko-
wej Międzywydziałowego Instytutu Wynalazczości
i Ochrony Własności Intelektualnej.
Był zatrudniony w Akademii Handlowej (od
1950 – Wyższej Szkole Ekonomicznej) w Krako-
wie, początkowo na Wydziale Handlu, następnie
Wydziale Produkcji i Obrotu Towarowego, jako
prof. Kierował również Zakładem Polityki Spo-
150
T. III/z. 1
łecznej od 1.09.1949. Od 1950 do 31.10.1961 był
prof. w Katedrze Prawa, a w l. 1950–1952 i 1957–
31.10.1961 jej kierownikiem. G. sprawował urząd
tymczasowego (komisarycznego) rektora tej
uczelni 03–05.1949 oraz rektora od maja 1949 do
31.08.1950 (1951/1952).
G. był członkiem licznych stowarzyszeń i towa-
rzystw naukowych, m.in. Polskiego Towarzystwa
Ochrony Prawa Autorskiego, Międzynarodowego
Towarzystwa Ochrony Prawa Autorskiego, PAU
i jej Wydziału Historyczno-Filozoficznego od
(24.10.1990) 9.03.1991 i Komisji Prawniczej oraz
Komisji Socjologicznej. Uczestniczył w pracach
nad projektem prawa rzeczowego z uzasadnie-
niem, a w Państwowej Komisji Planowania Gospo-
darczego przygotowywał projekty dekretów i ustaw
w sprawie wynalazczości. Od 17.01.1981 współpra-
cował z Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawo-
dawczych Solidarności. Uniwersytet w Warszawie
14.06.1989 nadał G. doktorat honoris causa. Od-
znaczony Krzyżem Wielkim OOP w 1991.
Głównym polem zainteresowań G. była część
ogólna prawa cywilnego, zagadnienia prawa au-
torskiego, prawa rzeczowego oraz prawo zobo-
wiązań. Wśród ogromnego dorobku naukowego
G. najbardziej znane to m.in.: Prawo cywilne. Za-
rys części ogólnej (wyd. I: Warszawa 1974; wyd. II:
Warszawa 1979; wyd. III: Warszawa 1985); System
prawa cywilnego, t. I: Część ogólna (wyd. I: Wroc-
ław 1974; wyd. II: Wrocław 1985) (współautorzy:
A. Kopff, J. Serda); Zagadnienia prawa autorskie-
go (Warszawa 1973); Prawo cywilne. Zarys prawa
rzeczowego (wyd. I: Warszawa 1976; wyd. II: War-
szawa 1898); System prawa cywilnego, t. III, cz. 1:
Prawo zobowiązań. Część ogólna (Wrocław 1979);
t. III: cz. 2: Prawo zobowiązań. Część szczegółowa
(Wrocław 1976).
Zm. 25.11.2003 i został pochowany na cmenta-
rzu w Orawce. Żoną G. była Klementyna z d. Rzą-
cówna.
Przemysław Marcin Żukowski
AAN, MSWyż., BCKKPN, sygn. 3092, Teczka personalna.
ANKr., sygn. 29/2302/68. AUE w Kr., sygn. 345, Teczka per-
sonalna; AUJ, S II 619, Teczka personalna; WP II 493, Księ-
ga magistrów praw, poz. 126; WP II 512, Teczka doktorska;
WP II 538, Księga egzaminów ścisłych; Akademia Ekono-
miczna w Krakowie. Księga pracowników, Kraków 2000, s. 23;
J. Dybiec, Uniwersytet Jagielloński 1918–1939, Kraków 2000,
s. 193, 201, 461, 677; S. Grzybowski, Wspomnienia, Kraków
1999; Grzybowski Stefan, „Zeszyty Naukowe UJ” 1974, nr
T. III/z. 1 Grzybowski S., gutowicz
346, „Prawo Wynalazczości”, z. 1, s. 9–10; J. Krawczyk, Wyż-
sza Szkoła Nauk Społecznych Towarzystwa Uniwersytetu Ro-
botniczego w Krakowie 1946–1951, „Rocznik Komisji Nauk
Pedagogicznych”, t. LXIV, 2011, s. 41–55; E. Leja, Wykaz
prac Profesora doktora Stefana Grzybowskiego, „Zeszyty Na-
ukowe UJ”, 1974, „Prace z Wynalazczości i Ochrony Włas-
ności Intelektualnej”, z. 1, s. 11–22; E. Nowińska, S. Stani-
sławska-Kloc, Wykaz publikowanych prac Stefana Grzybow-
skiego, KwPP 2002, z. 1, s. 281–300; Poczet członków Akade-
mii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności w latach
1872–2000, red. R. Majkowska, Kraków 2006, s. 49; Poczet
rektorów Uniwersytetu Jagiellońskiego 1400–2000, red. Z. Pie-
trzyk, Kraków 2000, s. 327; A. Urbanik, Prawdziwy Mistrz: pa-
mięci profesora Stefana Grzybowskiego (1902–2003), „Rejent”
2003, nr 12, s. 237–239; Stefan Grzybowski, KwPP 2004, z. 1,
s. 5–6; P. M. Żukowski, Profesorowie Wydziału Prawa Uniwer-
sytetu Jagiellońskiego, t. II: 1780–2014, red. D. Malec, Kra-
ków 2014, s. 144–146; tenże, Wydział Prawa Uniwersytetu Ja-
giellońskiego w Krakowie w latach 1918–1939, Kraków 2016;
tenże, Wydział Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krako-
wie w latach 1918–1939. Źródła, Kraków 2017.
Gutowicz Adam (1914–2003), adwokat w
Opolu, obrońca w procesach politycznych, dzie-
kan RA w Opolu.
Adam Gutowicz
Ur. 10.02.1914 w Jaworowie w woj. lwowskim.
Studiował prawo na UJK we Lwowie. Aplikację
adwokacką odbył w kancelarii swego ojca dr. Fili-
pa Gutmana – w okresie od 1935 do września 1939
ten znakomity, bardzo wymagający patron zapew-
nił swojemu synowi doskonałe opanowanie war-
sztatu adwokackiego.
Wrześniowa klęska Polski pociągnęła za sobą
nawałę nieszczęść i tragedii, które spadły również
na G. i jego rodzinę. We wrześniu 1939 do Jaworo-
151
wa wtargnęli Niemcy. W okresie swego kilkudnio-
wego pobytu w tym mieście dopuścili się oni ak-
tów okrutnego terroru wobec ludności żydowskiej.
Mężczyźni tworzący inteligencję żydowską zosta-
li zapędzeni do lasu i rozstrzelani, wśród nich był
ojciec G. Po wycofaniu się Niemców do Jaworo-
wa wkroczyli Sowieci. Wykonywanie zawodu ad-
wokackiego stało się niemożliwe i życie było wal-
ką o zdobycie środków egzystencji i o przetrwanie.
W czerwcu 1941 do Jaworowa ponownie wdarli się
Niemcy. W warunkach okupacji niemieckiej wzbu-
dzona została zbrodnicza aktywność ukraińskich
nacjonalistów. W Jaworowie powstało getto dla
ludności żydowskiej. Prześladowania Żydów osiąg-
nęły ogromną skalę.
Matka G. została zamordowana przez Niemców
w 1942, w fazie eksterminacji ludności żydowskiej.
Jego siostra Joanna po mężu Szczupaczkiewicz
przeżyła obóz w Ravensbrück. Ponadto nikt z ro-
dziny G. z Zagłady nie ocalał, wszyscy jego krew-
ni zostali zamordowani. G. zdołał w okresie woj-
ny uratować życie dzięki inteligencji i determina-
cji. W czerwcu 1941 uciekł do Lwowa, gdzie pra-
cował jako robotnik w fabryce. Wiosną 1942 zbiegł
do Warszawy, a następnie pod przybranym nazwi-
skiem ukrywał się w kilku miastach do czasu wy-
zwolenia polskich ziem spod okupacji niemieckiej
w 1944.
20.02.1941 G. zawarł małżeństwo z Polką Anną
z d. Zipper. Oboje uczynili to wbrew długolet-
nim sprzeciwom swych rodzin, ale ich miłość była
silniejsza od obiekcji i uprzedzeń osób bliskich.
20.10.1941 ze związku tego urodziła się córka Li-
dia. Pozostająca w Jaworowie małżonka adw. Gu-
towicza została aresztowana przez gestapo pod
zarzutem zawarcia małżeństwa z Żydem. Dzięki
przemyślnej obronie i fikcyjnym dowodom zosta-
ła zwolniona z więzienia i uratowała życie swoje
i dziecka. Po zwolnieniu uciekła wraz z dzieckiem
do Warszawy, gdzie połączyła się z mężem i od
tego momentu dzielili ze sobą wojenne losy.
9.04.1946 G. objął stanowisko dyrektora kra-
kowskiego oddziału Centrali Aprowizacji Prze-
mysłu Włókienniczego. W kwietniu 1947 otwo-
rzył kancelarię adwokacką w Koźlu, a po paru ty-
godniach przeniósł ją do Opola. Był jednym z wy-
bitniejszych adwokatów karnistów. Na tę jego
zawodową klasę składały się walory inteligen-
cji: wnikliwość, bystrość umysłu, perfekcyjna lo-
 gutowicz
gika i wszechstronność intelektualna oraz walo-
ry charakteru: prawość, odwaga cywilna, wytrwa-
łość i niezłomność w dążeniu do celu. Cechował G.
perfekcjonizm w każdym calu: świetna znajomość
prawa, imponująca umiejętność dokonywania wy-
kładni przepisów, sztuka krasomówstwa i erysty-
ki. Dzięki pracowitości właśnie mogły zabłysnąć
wszystkie inne walory G. Dzięki tej pracowitości
zdołał uchronić przed bezpodstawnym skazaniem
wielu ludzi w beznadziejnej niekiedy sytuacji pro-
cesowej. Zawsze wnikliwie analizował opinie bie-
głych i wielokrotnie wykazywał ich merytoryczną
błędność. Przykładem może być sprawa o rzekome
malwersacje, w której podstawą oskarżenia była
opinia biegłego stwierdzająca nadmierne zużycie
materiałów ubraniowych. Ślęcząc w piwnicznym
magazynie SW w Opolu, G. rozkładał na posadz-
ce krawieckie wykroje i konfrontował je z oblicze-
niami biegłego. Dokonując tych żmudnych porów-
nań odkrył, że biegły nie uwzględnił w rachunkach
kawałka materiału z rękawa marynarki. Ten pomi-
nięty kawałek pomnożony przez dużą liczbę sztuk
uszytych ubrań składał się właśnie na wysoką szko-
dę przypisywaną oskarżonemu. Dewiza G. brzmia-
ła: dokładna znajomość akt jest wstępem do obro-
ny. Gromadzenie materiałów procesowych wyma-
gało wielogodzinnego lub wielodniowego przesia-
dywania w sekretariatach sądowych i robienia no-
tatek. W toku rozprawy G. swobodnie powoływał
się na numery kart akt sądowych, gdzie były do-
wodowo istotne zapisy. W sprawach wymagają-
cych wiedzy specjalistycznej G. zgłębiał stosowne
prace naukowe, by móc weryfikować opinie bie-
głych. Rozporządzał praktyczną wiedzą z zakre-
su psychiatrii, medycyny sądowej, kryminalistyki
itp. G. w większych procesach karnych był natu-
ralnym liderem ławy obrończej. Prezentował peł-
ną godności postawę mówcy, a baryton G. o pięk-
nym brzmieniu, wyrazista artykulacja i sugestyw-
na intonacja sprawiały, że przemówień słuchało się
z dużą satysfakcją.
Zawód G. wykonywał z wielką pasją adwokacką.
Imponował świetną organizacją czasu pracy. Starsi
koledzy mają w pamięci drobną sylwetkę tego wiel-
kiego adwokata, przechodzącego szybciej niż inni
przechodnie ulicami Opola, mimo podeszłego wie-
ku. Światło w jego pokoju na ogół nie gasło przed
północą, bo do tego momentu G. przygotowywał
się do rozprawy lub pisał rewizję od wyroku.
152
T. III/z. 1
Był wieloletnim działaczem samorządowym.
Od 1951 do 8.10.1953 był członkiem RA w Ka-
towicach, przy czym od 17.01.1953 do 8.10.1953
sprawował funkcję członka Delegatury tej Rady
na obszar województwa opolskiego. W okresie
od 14.10.1953 do 29.06.1956 pełnił funkcję wice-
dziekana, a od 30.06.1956 do 10.05.1959 był dzie-
kanem RA w Opolu. Był to czas pracy organicz-
nej, zmierzającej do zapewnienia Adwokaturze
Polskiej fundamentów egzystencji oraz uratowa-
nia jej godnej, korporacyjnej postaci. Dzięki takim
adwokatom jak G. Adwokatura Polska nie została
strukturalnie unicestwiona.
W październiku 1978 IA w Opolu obchodziła ju-
bileusz dwudziestopięciolecia. W trakcie uroczy-
stości jubileuszowych adw. G. wygłosił znakomi-
ty referat obrazujący historię izby. Jeden z promi-
nentnych gości wyraził wtedy opinię: „Dobry re-
ferat, ale brak w nim choć raz użytego słowa «so-
cjalizm»”.
Praca zawodowa G. przypadała na politycznie
trudne czasy. Z różnym natężeniem w poszcze-
gólnych okresach organy ścigania dopuszczały się
nadużyć procesowych, a niekiedy gwałciły pryn-
cypia praworządności. Same też procesy legisla-
cyjne bywały wadliwe (choćby wprowadzenie sta-
nu wojennego). Niektóre przepisy karne zawiera-
ły toksyczne, krzywdzące ludzi regulacje. Obro-
na procesowa wymagała więc dużej odwagi cywil-
nej i balansowania na krawędzi, której przekro-
czenie groziło zemstą władzy ludowej. G. nigdy
tej odwagi nie brakło, wskutek czego padł ofia-
rą typowych stosowanych wobec adwokatów szy-
kan. Był obrońcą w procesach znajdujących się
pod specjalnym nadzorem UB, w tym m.in. wi-
kariusza generalnego i kanclerza Kurii Admini-
stracji Apostolskiej w Opolu ks. dr. Pawła Latu-
ska oraz Jerzego Kowalczyka, który z bratem Ry-
szardem wysadził w 1961 aulę Wyższej Szkoły Pe-
dagogicznej w Opolu. Obrońcą Ryszarda Kowal-
czyka był inny znakomity adwokat izby opolskiej
adw. Cyryl Ratajczak.
W okresie stanu wojennego G. bronił z wielkim
zaangażowaniem oskarżonych m.in. w procesie
tzw. opolskiej dwudziestki, największej na Opol-
szczyźnie organizacji konspiracyjnej w stanie wo-
jennym. Przez kilkanaście lat był doradcą w spra-
wach prawnych w kurii biskupiej w Opolu, a w l.
1982–1989 koordynatorem nieodpłatnie udziela-
T. III/z. 1 gutowicz, Gwiazdomorski
nej pomocy prawnej aresztowanym działaczom
opozycji; był współpracownikiem Komitetu Po-
mocy Internowanym (powołanego w kurii przez
biskupa Antoniego Adamiuka i ks. dr. Alojzego
Sitkę); prowadził ewidencję represjonowanych.
Przekroczony limit wieku (70 lat) uniemoż-
liwił G. dalsze wykonywanie zawodu adwoka-
ta. 1.03.1984 ustało członkostwo G. w ZA nr 2
w Opolu. Zachowywał jednak nadal aktywność
prawniczą, służył pomocą prawną kurii biskupiej
w Opolu. Duża wiedza buchalteryjna pozwoliła
G. na wykonywanie pracy zarobkowej w charakte-
rze księgowego macierzystego ZA nr 2 w Opolu.
Zmarł 8.09.2003 w Opolu. Z małżeństwa z Anną
z d. Zipper (zm. 24.09.1999) pozostawił córkę Li-
dię (po mężu Gutowicz-Engel – nauczycielkę gry
na fortepianie w Państwowej Szkole Muzycznej w
Opolu). Za wielkie zasługi w pracy adwokackiej
i samorządowej otrzymał wiele odznaczeń, w tym
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski i zło-
tą odznakę „Adwokatura PRL”.
Marian Wojnowski
AIA w Opolu – Akta osobowe; M. J. Jagielski, Historia adwo-
katury polskiej na Śląsku Opolskim 1945–2013, Opole 2013,
s. 145, 146, 156; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury; M.
Rogozik, Adwokat Adam Gutowicz, „Palestra” 2004, nr 1–2;
Wspomnienia własne; M. Wojnowski, Adwokat Adam Guto-
wicz (1914–2003), „Palestra” 2013, nr 9–10, s. 311–314.
GWIAZDOMORSKI Jan Marian (1899–
1977), adwokat w Krakowie, prawnik specjalizu-
jący się w prawie cywilnym, prof. UJ oraz Uniwer-
sytetu we Wrocławiu, dr honoris causa Uniwersy-
tetu we Wrocławiu.
Ur. 4.02.1899 w Krakowie. Ojcem był Jan Ka-
zimierz Władysław (7.07. lub 7.04. wg PSB lub
8.04. wg protokołów klasowych 1854–11.06.1906),
dr wszech nauk lekarskich UJ 29.03.1879, założy-
ciel prywatnej przychodni lekarskiej w Krakowie,
a matką Maria Anna z d. Ciechanowska (1866–
21.01.1944). Miał dwóch braci: Stanisława, który
zmarł w dzieciństwie, i Kazimierza (20.05.1890–
3.11.1915), studenta Wydziału Filozoficznego UJ
od r. akad. 1911/1912 sem. I, chorążego Legionów
Polskich, który zginął na froncie w wyniku ran od-
niesionych w bitwie pod Kamieniuchą, oraz dwie
siostry: Annę (1888–1973), żonę Adama Szarskie-
go, przedstawiciela starego kupieckiego rodu kra-
153
kowskiego, oraz Helenę (ok. 1890–1.11.1948), za-
mężną Zarembinę.
Nauki pobierał w krakowskim III Gimnazjum
im. Króla Jana III Sobieskiego (kl. I–VIII) w l.
1909/1910–1916/1917 i 20.06.1917 uzyskał matu-
rę. Jako uczeń gimnazjalny (wówczas używano ter-
Jan Marian Gwiazdomorski
minologii student) grywał jako aktor w krakow-
skich teatrach. W 1917 immatrykulował się jako
słuchacz zwyczajny na Wydział Prawa UJ i wysłu-
chał wykładów w l. 1917–1921. Zgłosił się jako
ochotnik do Wojska Polskiego i brał udział w woj-
nie polsko-bolszewickiej jako artylerzysta. Zwol-
niony został jako ppor. rez. 5. Pułku Artylerii Cięż-
kiej w 1922, a w 1935 awansowany na por. rez. Na
podstawie upoważnienia Rady Wydziałowej dzie-
kan 14.04.1921 zaliczył czas służby wojskowej jako
dwa półrocza do drugiego okresu studiów praw-
niczych, co umożliwiło wydanie G. absolutorium
6.08.1921. Po formalnym przedstawieniu na ręce
dziekana podania został dopuszczony do egzami-
nów ścisłych na stopień doktora praw, które złożył
bez kłopotów i dr uzyskał 13.05.1922. Przed Pań-
stwową Komisją Egzaminacyjną w Krakowie zdał
również trzy egzaminy rządowe (państwowe egza-
miny prawnicze). W krakowskiej Akademii Han-
dlowej wysłuchał i otrzymał dyplom jednoroczne-
go kursu handlowego dla abiturientów.
Już od czasów studiów pracował. Początkowo
jako urzędnik sekretariatu Polskiego Towarzy-
stwa Handlowego w Krakowie od 1.07.1918 do
31.12.1920. Był urzędnikiem Generalnej Repre-
zentacji w Krakowie Warszawskiego Towarzystwa
 gwiazdomorski
Ubezpieczeń od 1.06. do 31.07.1922 oraz urzęd-
nikiem krakowskiej filii Polskiego Banku Przemy-
słowego od 1.08. do 31.12.1922. 1.02.1923 rozpo-
czął aplikację w ekspozyturze w Krakowie Pro-
kuratorii Skarbu, którą odbywał do 15.11.1927,
zdając w dn. 3–5.07.1927 egzamin referendarski.
W związku z tym został zatrudniony 16.11.1927 na
stanowisku referendarza. Stosunek służbowy wy-
gasł 30.06.1930.
Jednocześnie prowadził badania naukowe, a miał
ku temu ułatwione zadanie, przy katedrze (Semi-
narium) prawa sądowego został 1.10.1924 bezpłat-
nym starszym asystentem, a już od 1.01.1927 star-
szym asystentem na etacie. Z powodu kłopotów fi-
nansowych i redukcji etatów na UJ od 1.10.1927 do
30.06.1930 był zatrudniony na stanowisku młod-
szego asystenta. Od 1.12.1927 do 31.07.1928 otrzy-
mał urlop bezpłatny, który wykorzystał na specja-
listyczne (uzupełniające) studia w Uniwersytecie
w Berlinie (1.12.1927–31.03.1928) oraz w Paryżu
(1.05.–31.08.1928). W tym samym czasie habilito-
wał się na docenta UJ. Mianowicie wniósł poda-
nie o udzielenie venia legendi (prawa wykładania)
z zakresu prawa cywilnego na podstawie rozprawy:
Przejęcie długu (Kraków 1927). Rada Wydziałowa
referentami wyznaczyła Fryderyka Zolla jun. oraz
Stanisława Gołąba. Po ich pozytywnych referatach
G. odbył kolokwium 28.04.1928, a 30.04.1928 wy-
kład habilitacyjny na temat Naruszenie wierzytelno-
ści przez trzeciego a obowiązek wynagrodzenia szko-
dy. Wszystkie stadia habilitacji zostały przyjęte i
30.04.1928 Rada Wydziałowa nadała G. tytuł do-
centa UJ i prawo wykładania. Zgodnie z przepisa-
mi uchwałę tę zatwierdziło 16.06.1928 MWRiOP.
Początkowo G. wykładał jako docent oraz miał po-
wierzane wykłady zlecone zarówno z prawa, jak i
procesu cywilnego. Procedura obsadzenia wakują-
cej katedry prawa i procesu cywilnego w UJ trwa-
ła w 1929 i 1930. Komisja, a w ślad za nią Rada
Wydziałowa jako najodpowiedniejszego kandyda-
ta wskazała G., który 29.04.1930 otrzymał nomina-
cję prezydenta na katedrę nadzwyczajną prawa cy-
wilnego z objęciem obowiązków od 1.07.1930. W l.
1931–1934 był członkiem Rady Miasta Krakowa.
Po przejściu F. Zolla jun. na emeryturę i zwolnie-
niu przez niego I katedry rozpoczęto procedurę
zmierzającą do – dziś powiedzielibyśmy – „uzwy-
czajnienia” G. Nominacja Ignacego Mościckiego
dla G. na katedrę zwyczajną nosi datę 14.09.1937
154
T. III/z. 1
(1.10.1937 objął stanowisko). Piastował ją, z prze-
rwą na czas okupacji do 31.08.1948. Do wybuchu
II wojny światowej był członkiem kilku komisji se-
nackich i rektorskich, delegatem Wydziału do Se-
natu Akademickiego, elektorem do wyboru rekto-
ra. Na r. akad. 1938/1939 został wybrany prodzie-
kanem, a 16.10.1939 pod nieobecność dziekana
Adama Heydla, kiedy to jego obowiązki sprawo-
wał prodziekan Władysław Wolter, G. wybrany zo-
stał zastępcą prodziekana. Aresztowany 6.11.1939
podczas Sonderaktion Krakau i po pobycie w wię-
zieniach w Krakowie i we Wrocławiu osadzony zo-
stał w obozie w Sachsenhausen k. Oranienburga,
z którego zwolniony został 8.02.1940. Swój pobyt
opisał we wspomnieniach: Wspomnienia z Sachsen-
hausen. Dzieje uwięzienia profesorów Uniwersytetu
Jagiellońskiego 6 XI 1939–9 II 1940 (wyd. I: Kra-
ków 1965; wyd. II: Kraków 1964; wyd. III: Kra-
ków 1969; wyd. IV: Kraków 1975). Po powrocie
do Krakowa na podstawie zezwolenia władz nie-
mieckich z 8.03.1940 rozpoczął 1.04.1940 pry-
watną praktykę adwokacką w swoim mieszkaniu
przy ul. Siemiradzkiego 5 m. 3. O tym fakcie za-
wiadomił Okręgową Radę Adwokacką w Krako-
wie pismem z 6.04.1940. Jako osoba, która prowa-
dziła działalność adwokata podczas okupacji nie-
mieckiej, został 18.05.1946 pozytywnie zweryfiko-
wany, jako osoba „godna stanu adwokackiego”, i
8.07.1946 wpisany na listę adwokatów. Kolejną we-
ryfikację z wpisaniem na listę adwokatów przeszedł
20.04.1951. W swojej praktyce występował głównie
w sprawach spadkowych.
W 1945 powrócił na UJ jako profesor. Został
wybrany dziekanem na lata akad. 1945/1946 oraz
1946/1947–1947/1948. Z dniem 31.08.1948 (decy-
zja 13.07.1948) został zwolniony ze wszystkich sta-
nowisk w UJ i przeniesiony służbowo od 1.09.1948
na I Katedrę Prawa Cywilnego Uniwersytetu we
Wrocławiu jako prof. zw. i kierownik Katedry.
Mimo że oddawał się pracy naukowej i dla środo-
wiska wrocławskiego z niesłabnącą pasją, do mia-
sta nad Odrą nigdy się nie przeniósł. Do Wrocła-
wia – na wykłady i seminaria – dojeżdżał. Być może
na ten fakt miały wpływ niezbyt miłe doświadcze-
nia wojenne. 15.12.1953 otrzymał uchwałą CKK
doktorat nauk prawnych. Nie opuścił rodzinnego
Krakowa. Tu prowadził nadal praktykę adwoka-
cką w ograniczonym zakresie, z biegiem lat stop-
niowo ją wygaszając. 1.12.1952 sam wystąpił do IA
T. III/z. 1 Gwiazdomorski
z informacją, że zawiesza praktykę (zastępca Ma-
rian Sokołowski). W tym samym roku formalnie
został przypisany do ZA nr 7. Ponownie poinfor-
mował o czasowym zawieszeniu wykonywania za-
wodu 1.07.1956 (zastępca Władysław Zięba).
1.04.1956 ponownie został prof. zw. w UJ i
kierownikiem Zakładu Prawa Cywilnego. Swoje
obowiązki sprawował przez kolejne 13 lat, kiedy
to 30.09.1969 został przeniesiony w stan spoczyn-
ku. Od 1.07.1956 zaprzestał wykonywania zawodu
adwokata, o czym powiadomił Izbę Adwokacką w
Krakowie, a ta ustanowiła zastępcą mgr. Włady-
sława Ziębę. Formalnie G. został skreślony z listy
adwokatów z chwilą swojej śmierci. Od 1.10.1956
do 31.10.1961 był zatrudniony jako prof. zw. w In-
stytucie Nauk Prawnych PAN. Od 1957 był człon-
kiem Komisji Kodyfikacyjnej przy Ministrze Spra-
wiedliwości i uczestniczył w pracach zespołów: pra-
wa cywilnego materialnego, prawa cywilnego pro-
cesowego.
Należał do korporacji akademickich i towa-
rzystw naukowych. Od 17.10.1938 był członkiem
Komisji Prawniczej PAU, członkiem-korespon-
dentem Wydziału Historyczno-Filozoficznego
PAU (od 1946), a od 1950 członkiem czynnym.
Od 21.03.1949 był też członkiem Wrocławskiego
Towarzystwa Naukowego, zaś od 5.06.1952 człon-
kiem Komitetu Nauk Prawnych PAN.
G. był członkiem licznych stowarzyszeń. Od
marca 1945 do 1949 członek Polskiego Związku
byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Wię-
zień i Obozów Koncentracyjnych, gdzie sprawował
funkcje m.in. członka i przewodniczącego Sądu
Koleżeńskiego. Od 1.07.1946 członek ZNP. Od
1.09.1948 członek Towarzystwa Przyjaźni Polsko-
-Radzieckiej oddziału wrocławskiego. Od 1.09.1949
członek Związku Bojowników o Wolność i Demo-
krację.
Dorobek naukowy G. to około 200 prac (zob.:
Wykaz prac prof. dra Jana Gwiazdomorskiego, „Stu-
dia Cywilistyczne” 1969, t. 13/14, s. 5–11). Prace
G. dotyczyły wszystkich działów prawa cywilnego:
części ogólnej prawa cywilnego, prawa zobowią-
zań (Umowa przedwstępna w kodeksie zobowiązań,
Kraków 1935), prawa rodzinnego (Osobowe prawo
małżeńskie, Poznań 1932, Alimentacyjny obowią-
zek między małżonkami, Warszawa 1970, Uznanie
ojcostwa dziecka, Warszawa 1976), prawa spadko-
wego (to oprócz habilitacji: Prawo spadkowe, wyd.
155
I: Warszawa 1959, wyd. II: Warszawa 1963, wyd.
III: Warszawa 1972; wyd. IV: Warszawa 1985; wyd.
V: Warszawa 1990). Był również autorem biogra-
mów w PSB.
Był odznaczony m.in. Orderem Odrodzenia
Polski 3.02.1947, Medalem 10-lecia Polski Lu-
dowej, Medalem Kopernika przyznanym przez
PAN w 1972. Uniwersytet we Wrocławiu nadał
mu 14.05.1977 doktorat honoris causa (promotor
J. Fiema).
Zm. 17.12.1977 w Krakowie i został pochowany
na cmentarzu Rakowickim.
Żoną G. była Anna z d. Niemczewska (7.04. lub
7.09.1901–2.04.1992), ślub 10.04.1923. Małżeństwo
było bezdzietne.
Przemysław Marcin Żukowski
AAN, MWRiOP, sygn. 2798 - Akta osobowe; AUJ, S II 619,
Teczka personalna; AUWr., Dział Kadr, sygn. 120, Teczka
personalna; Dział Badań Naukowych, sygn. 0732/22, Teczka
personalna; „Album Dwudziestolecia Uniwersytetu Wroc-
ławskiego imienia Bolesława Bieruta we Wrocławiu 1945–
1965. Uniwersytet-Życiorysy”, k. 457–460; INP, sygn. 1/17,
Teczka personalna; AIA w Krakowie, Akta osobowe; CAW,
AP 4556, Teczka personalna; Adwokaci polscy Ojczyźnie, s.
186–187; M. Barcik, Jan Gwiazdomorski, (w:) Wyrok na Uni-
wersytet Jagielloński 6 listopada 1939, red. L. Hajdukiewicz,
Kraków 1989, s. 64–65; M. Barcik, A. Cieślak, D. Grodow-
ska-Kulińska, U. Perkowska, Corpus Studiosorum Universi-
tatis Iagellonicae 1850/51–1917/18, t. III: E–J, red. K. Stop-
ka, Kraków 2006, s. 644–645; Biogramy uczonych polskich.
Materiały o życiu i działalności członków AU w Krakowie,
TNW, PAU, PAN, oprac. A. Śródka, P. Szczawiński, cz. 1, z.
1: A–J, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1983,
s. 442–444; J. Dybiec, Uniwersytet Jagielloński 1918–1939,
Kraków 2000. S. Grzybowski, Jan Gwiazdomorski, „Stu-
dia Cywilistyczne”, 1978, t. 29, s. 3–4; tenże, Wspomnienia,
Kraków 1999; J. Gwiazdomorski, Wspomnienia z Sachsen-
hausen. Dzieje uwięzienia profesorów Uniwersytetu Jagiel-
lońskiego 6 XI 1939–9 II 1940, wyd. I: Kraków 1965; wyd.
II: Kraków 1964; wyd. III: Kraków 1969; wyd. IV: Kraków
1975; Gwiazdomorski Jan, „Studia Cywilistyczne”, 1969, t.
13/14, s. 3–4; J. Patrząc ku młodości. Wspomnienia wycho-
wanków Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. i wstęp K. Wyka,
Kraków 1964; A. Kopff, Profesor Jan Gwiazdomorski (1899–
1977), „Tygodnik Powszechny” 1978, nr 20, s. 5 (fot.); S.
Kosiński, Adwokat prof. dr Jan Gwiazdomorski, „Palestra”,
1978, nr 8, s. 58–59; J. Kowalczyk, Gwiazdomorski Jan Ka-
zimierz Władysław, PSB, t. IX, s. 204–205; Łoza 1938, s. 241;
P. Machnikowski, Jan Gwiazdomorski, (w:) Pamięci zmar-
łych profesorów i docentów Wydziału Prawa, Administracji i
Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego 1945–2000, red. L.
Lehmann, M. Maciejewski, Wrocław 2010, s. 85–92; A. My-
cielski, Chwile czasu minionego, wyd. I: Kraków 1976; wyd.
II: Wrocław 1992; wyd. III rozsz.: oprac. E. Mycielska-Do-
wgiałło, M. Mycielski, Warszawa 2012; S. Piątkowski, Jan
Gwiazdomorski 1899–1977, PiP 1978, R. 33, z. 3, s. 138–
 Gwiazdomorski
140; Poczet członków Akademii Umiejętności i Polskiej Aka-
demii Umiejętności w latach 1872–2000, red. R. Majkow-
ska, Kraków 2006, s. 49; Relacje pracowników Uniwersyte-
tu Jagiellońskiego o ich losach osobistych i dziejach uczel-
ni w czasie drugiej wojny światowej, oprac. J. Michalewicz,
Kraków 2005, s. 42–43; J. Rozynek, J. J. Ziółkowski, Dok-
torzy honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego 1848–2002,
Wrocław 2002; s. 103–105; R. Taubenschlag, Pamiętnik z
lat 1881–1947, oprac. P. M. Żukowski, Kraków (w przygo-
towaniu); Uczeni polscy XIX–XX stulecia, oprac. A. Śród-
156
T. III/z. 1
ka, t. I: A–G, Warszawa 1994, s. 612–613; Wspomnienia Fry-
deryka Zolla (1865–1948), oprac. I. Homola-Skąpska, Kra-
ków 2000; Złota Księga Wydziału Prawa i Administracji, red.
J. Stelmach i W. Uruszczak, Kraków 2000; P. M. Żukowski,
Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego,
t. II: 1780–2014, red. D. Malec, Kraków 2014, s. 147–149;
tenże, Wydział Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krako-
wie w latach 1918–1939, Kraków 2016; tenże, Wydział Pra-
wa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w latach 1918–
1939. Źródła, Kraków 2017.
 H
Hartglas Maksymilian Apolinary (1883–
1953), adwokat w Siedlcach, polityk, poseł na Sejm
Ustawodawczy (1919–1922), poseł na Sejm I, II ka-
dencji (1922–1930), działacz syjonistyczny, publi-
cysta (pseudonim literacki Ben-Lewi).
Maksymilian Apolinary Hartglas
Ur. 7.04.1883 w Białej Podlaskiej. Pochodził z ro-
dziny prawniczej. Ojciec H., Kalman, był adwoka-
tem (Biała Podlaska); matką była Aleksandra De-
bora z domu Rozencwajg. H. miał sześcioro ro-
dzeństwa. Ukończył gimnazjum w Białej Podlaskiej
(1900). W czasie studiów prawniczych na Cesarskim
Uniwersytecie Warszawskim H. był więźniem Pa-
wiaka – za działalność konspiracyjną. Został rele-
gowany z uczelni. Studia ukończył eksternistycz-
nie, uzyskując stopień kandydata praw (1904). W
czasie studiów H. związał się z ruchem syjonistycz-
nym. W 1906 uczestniczył w konferencji syjonistycz-
nej w Helsinkach. W tymże roku został współredak-
torem „Głosu Żydowskiego”. Praktykę adwokacką
H. rozpoczął w 1907 jako pomocnik adwokata przy-
sięgłego w Siedlcach. Po czterech latach otworzył
w Siedlcach indywidualną kancelarię adwokacką.
Równocześnie został członkiem rady Handlowego
Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, oddziału Rady
Głównej Opiekuńczej oraz prezesem żydowskiego
Towarzystwa „Oświata” w Siedlcach. H. był jedno-
cześnie działaczem niepodległościowym.
157
Powołany do rosyjskiej armii służył w 5. Kałuż-
skim Pułku Piechoty. W 1918 wiceprezes Rady
Miejskiej w Siedlcach, od 1919 do 1930 poseł. Był
ochotnikiem w wojnie polsko-bolszewickiej (Bata-
lion Obrony Warszawy 1920).
Przez dwa lata H. (1919–1920) był redaktorem
naczelnym „Tygodnika Żydowskiego” oraz „Życia
Żydowskiego”. H. publikował artykuły w prasie pol-
skiej, niemieckiej, rosyjskiej, amerykańskiej i żydow-
skiej. Opublikował: Terytorium a naród (1906), Za-
sady naszego programu politycznego w Polsce (1918),
referat odczytany na 3. konferencji syjonistycznej
w Warszawie w listopadzie roku 1917, Mowy sej-
mowe (1923), Poznaj ten kraj, Do żołnierza polskie-
go (1944). H. był także radcą prawnym Łódzkiego
Banku Depozytowego, radnym Rady Miejskiej w
Warszawie. Był również członkiem loży masońskiej
„Braterstwo” w Warszawie.
H. był uczestnikiem Konferencji Okrągłego Sto-
łu w Londynie w lutym 1939 (udział w niej bra-
li: rząd brytyjski, przedstawiciele Żydów i państw
arabskich). W efekcie końcowym Konferencji w
maju 1939 wydano tzw. Białą Księgę McDonalda.
Po wybuchu II wojny światowej H. pomagał w
tworzeniu Żydowskiego Komitetu Obywatelskiego
w Warszawie. Potem był członkiem warszawskiego
Judenratu (od października 1939). W grudniu 1939
wyjechał z Polski do Jerozolimy. Był sekretarzem
Komitetu Ocalenia Żydów w Okupowanej Europie.
Organizował kolonizację polskich Żydów z ramienia
Agencji Żydowskiej. Po wojnie był dyrektorem gene-
ralnym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Izraela.
H. zmarł 7.03.1953 w Tel Awiwie. W małżeń-
stwie z Chawą (Ewą) miał dwoje dzieci, córkę Ma-
rię Epstein i syna. Pozostawił wspomnienia wydane
w 1996 w Polsce (Apolinary Hartglas, Na pograni-
czu dwóch światów, wstęp i oprac. J. Żyndul, War-
szawa: Rytm 1996).
Maciej Kwiek
Adwokaci siedleccy, s. 123–124; J. Fałowski, Mniejszość ży-
dowska w parlamencie II Rzeczypospolitej: (1922–1939), Kra-
ków 2006; Posłowie i senatorowie RP, t. II, s. 205–207; S. Rud-
nicki: Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wy-
dawnictwo Sejmowe 2004, s. 411–419; Rzepeccy, Sejm i Se-
nat 1922–1927, s. 124–125.
 Hartglas, Hassenfeld D.
Hassenfeld Dorota (1898–1980), adwo-
kat w Częstochowie, ochotniczka w wojnie pol-
sko-bolszewickiej 1920, obrończyni Warszawy w
1939, sanitariuszka w Powstaniu Warszawskim,
działaczka społeczna, obrończyni w procesach
politycznych.
Ur. 1.03.1898 w Częstochowie jako córka Pere-
ca (Pawła, zm. 1909) Goldmana i Sury (Salomei,
zm. 1927) ze Steinhardów. W 1918 z wynikiem
Dorota Hassenfeld
bardzo dobrym ukończyła Gimnazjum Państwowe
w Częstochowie (obecnie I Liceum Ogólnokształ-
cące im. Juliusza Słowackiego). Następnie przez
rok studiowała w Krakowie medycynę, po czym
zapisała się na studia prawnicze UW. Od 11.1918
do 4.10.1919 pracowała społecznie w sekcji kultu-
ralno-oświatowej w szkole dla analfabetów, utwo-
rzonej przy 24. pp w Częstochowie. 15 lipca 1920
w czasie wojny polsko-bolszewickiej zgłosiła się
ochotniczo do Wojska Polskiego. Powierzono jej
obowiązki kancelistki szpitala wojskowego nr 1 w
Częstochowie. Służyła również jako sanitariuszka
na froncie cieszyńskim w 1920.
Studia prawnicze na UW ukończyła w 1923.
W czasie studiów borykała się z trudną sytuacją
materialną. Utrzymywała się z udzielania korepe-
tycji i blisko związała się z ruchem socjalistycznym.
Brała udział w akcjach oświatowych organizowa-
nych przez PPS Lewicę, prowadziła kursy dla an-
alfabetów. Wygłaszała też odczyty z prawa pracy i
prawa rodzinnego z ramienia związku zawodowe-
go w Częstochowie.
Z powodu żydowskiego pochodzenia przez
158
T. III/z. 1
półtora roku po ukończeniu studiów starała się
o wpis na listę aplikantów sądowych. Po długich
staraniach umożliwiono jej odbycie bezpłatnej
aplikacji sądowej w SO w Piotrkowie Trybunal-
skim. Po złożeniu z wynikiem dobrym egzaminu
sędziowskiego rozpoczęła aplikację adwokacką w
kancelarii adwokata Jana Gliksona. Na listę ad-
wokatów IA w Warszawie została wpisana w 1929.
Jako siedzibę wykonywania zawodu obrała Czę-
stochowę. Była pierwszą i przez długi czas jedy-
ną kobietą-adwokatem w Częstochowie. Od po-
czątku angażowała się w obrony w procesach po-
litycznych, w tym członków KPP. W roku wpisu na
listę adwokacką, czyli 1929, poślubiła ówczesne-
go aplikanta adwokackiego Mariana Hassenfel-
da. Wspólnie z mężem prowadzili kancelarię ad-
wokacką od 1934.
Przed wojną H. aktywnie uczestniczyła w wielu
organizacjach społecznych: Związku Pracy Oby-
watelskiej Kobiet, Zrzeszeniu Kobiet z Wyższym
Wykształceniem przy Lidze Obrony Praw Czło-
wieka i Obywatela (w 1939 jako wiceprezes) oraz
w Związku Żydów Uczestników Walk o Niepod-
ległość.
W czasie kampanii wrześniowej 1939 brała
ochotniczo udział w obronie Warszawy jako sanita-
riuszka. Do Częstochowy wróciła w 1940. Przeby-
wając w getcie, bezpłatnie pełniła funkcję sędzie-
go polubownego, pracowała w szpitalu, sprawowa-
ła opiekę nad dziećmi. Wraz z mężem wydostała
się z getta w 1941. Wkrótce potem getto zostało zli-
kwidowane. Jesienią 1942 pod przybranym nazwi-
skiem Hankiewicz znalazła się w Warszawie, gdzie
prowadziła tajne nauczanie. W czasie Powstania
Warszawskiego była sanitariuszką na Wawrzysze-
wie. Po upadku powstania osiadła wraz z mężem
w Pociesznej Górce w powiecie piotrkowskim. Dla
około dwudziestu dzieci z okolicznych wsi zorgani-
zowała tajną szkołę.
W lutym 1945 wróciła do Częstochowy. Wspól-
nie z mężem otworzyli przy al. NMP 32 kance-
larię adwokacką, którą prowadzili do 1952. Od
1953 Hassenfedlowie wykonywali zawód ad-
wokata w ZA nr 1 w Częstochowie. Po wojnie
H. oddała się pasji społecznikowskiej. Została
członkiem Zrzeszenia Prawników Demokratów
w Częstochowie, Towarzystwa Przyjaciół Dzie-
ci, TPPR, Ligi Morskiej, Ligi Kobiet. Weszła
w skład zarządu Rady Kobiecej przy Miejskim
T. III/z. 1 Hassenfeld D., Hassenfeld M.
Handlu Detalicznym (dalej: MHD) w Często-
chowie, zarządu Towarzystwa Rozwoju Ziem Za-
chodnich oraz została członkiem zarządu Sto-
warzyszenia Kobiet Prawników. W l. 1953–1957,
będąc członkiem MRN w Częstochowie, prze-
wodniczyła Komisji Pracy i Pomocy Społecznej.
Pełniła również funkcję radcy prawnego w MHD
oraz prezesa Zarządu Gminnej Spółdzielni „Sa-
mopomoc Chłopska”.
Z dniem 1 września 1970 H. została przeniesio-
na na listę adwokatów-emerytów i skreślona z re-
jestru zespołów adwokackich.
W uznaniu zasług na polu zawodowym i spo-
łecznym H. została odznaczona m.in. Krzyżem
Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Srebr-
nym Krzyżem Zasługi, Medalem X-lecia Polski
Ludowej. W 1978 NRA przyznało adw. H. złotą
odznakę „Adwokatura PRL”. Braćmi H. byli: Jó-
zef Goldman (1901–1944) – ukończył Politech-
nikę Warszawską i pracował jako główny inży-
nier w Gnaszyńskiej Manufakturze; zginął na
Żoliborzu w 1944 jako żołnierz Powstania War-
szawskiego (w małżeństwie z Sabiną z d. Fich-
tencwajg, pozostawił córkę Annę Goldman, któ-
ra została lekarzem i mieszka w Częstochowie),
Leon Goldman (1894–1940) – walczył w wojnie
1920, potem lekarz i ordynator szpitala miejskie-
go NMP w Częstochowie, zamordowany w Ka-
tyniu oraz Jan Goldman – zamordowany przez
Niemców w Krakowie.
Dorota i Marian Hassenfeldowie nie mieli włas-
nych dzieci. Wychowywali po wojnie Annę Gold-
man (córkę brata Doroty), która, gdy osiągnęli
już podeszły wiek, sprawowała nad nimi troskliwą
opiekę. Anna Goldman jest bohaterką reportażu
Hanny Krall Tajemnicą jest to... (czwarta część Bia-
łej Marii), wyd. Świat Książki 2013.
Zmarła 8.03.1980. Spoczywa na cmentarzu Kule
w Częstochowie obok męża.
Adam Kasperkiewicz
AIA w Częstochowie, Akta osobowe; Adwokaci Reg.
Częstochow., s. 93–95; H. Krall, Tajemnicą jest to...
(czwarta część Białej Marii, w V tomie dzieł zebranych,
wyd. Świat Ksiązki 2013); Maszynopis wspomnień Ma-
riana Hassenfelda spisanych w maju 1982 r., złożonych
w Ośrodku Dokumentacji Dziejów Częstochowy; J. Sę-
towski, Cmentarz Kule w Częstochowie. Przewodnik bio-
graficzny, Częstochowa 2005; Żydzi polscy w służbie Rze-
czypospolitej, seria pod red. A. Kunerta i A. Przewoźni-
ka, t. I: 1918–1939.
159
Hassenfeld Marian (1901–1993), adwokat
w Częstochowie, działacz społeczny i samorządo-
wy, działacz Rady Pomocy Żydom, organizator
częstochowskiego szkolnictwa wyższego.
Marian Hassenfeld
Ur. 28.08.1901 w Częstochowie w rodzinie
Józefa (1863–1925) i Stanisławy Gustawy z d.
Ebersman. Przodkowie H. przybyli do Polski w
połowie XVII w. z Niemiec, uchodząc przed prze-
śladowaniami Żydów. Pierwotnie Hassenfeldowie
osiedlili się w Galicji, później przenieśli się do Kró-
lestwa Polskiego. Dziadek Jehuda Hassenfeld uro-
dził się około 1835, a zmarł około 1908. Miesz-
kał we wsi Rędziny pod Częstochową, gdzie pro-
wadził, niewielkie gospodarstwo rolne. Ojciec H.,
Józef, władał językiem hebrajskim, jidysz, niemie-
ckim i rosyjskim. Prowadził działalność kupiecką.
Rodzina ze strony matki do Polski przybyła oko-
ło 400 lat temu z Niemiec, a wcześniej ich żydow-
scy przodkowie opuścili prawdopodobnie Portu-
galię. Dziadek ze strony matki Mordechaj Józef
Ebersman zajmował się studiami nad Talmudem
i badaniem nauk judaistycznych. Po dziadku przy-
szłemu adwokatowi nadano biblijne imię Morde-
chaj, a w metryce wpisano polskie imię Marian.
Matka H. Stanisława została zastrzelona w czasie
likwidacji getta w Częstochowie, kiedy odmówiła
wyjścia z domu rodzinnego przy ul. Garibaldiego
30. H. miał trzy siostry: Frydę, Helenę i Natalię.
Fryda wyszła za mąż za Hermana Kremskiego. Z
tego związku urodzili się Jan Kremski, ożeniony z
Gustawąz d. Librowicz i Norbert Leon Kremski.
Norbert Leon Kremski ukończył Wydział Prawa
 Hassenfeld M.
Uniwersytetu Warszawskiego i przed drugą wojną
światową rozpoczął u swojego wuja Mariana apli-
kację adwokacką. Zginął w czasie powstania w get-
cie częstochowskim, walcząc w szeregach Żydow-
skiej Organizacji Bojowej. Helena, po mężu Wek-
stein, miała duży wpływ na dalszą edukację swoje-
go młodszego brata Mariana. Matka, osoba nie-
zwykle religijna, widziała w Marianie przyszłego
rabina, natomiast Helena, uczestniczka ruchu re-
wolucyjnego w 1905, kobieta o świeckich, postępo-
wych poglądach, przekonała ojca, aby brat uczęsz-
czał do gimnazjum. H. przyznawał później, że sio-
strze Helenie zawdzięcza uzyskanie wyższego wy-
kształcenia. Najmłodsza siostra Natalia ukończyła
żydowskie gimnazjum. Jej córką jest Irena Libro-
wicz (ur. 5 maja 1930, zob. niżej).
W 1920 H. ukończył gimnazjum im. Henryka
Sienkiewicza (obecnie IV LO). Dyplom magistra
praw Uniwersytetu Warszawskiego uzyskał w 1926,
a w roku następnym rozpoczął bezpłatną aplikację
sądową. Utrzymywał się z pracy w charakterze kie-
rownika sekretariatu i referenta prawnego w Sto-
warzyszeniu Przemysłowców i Kupców oraz radcy
prawnego w Gnaszyńskiej Manufakturze S.A., gdzie
głównym inżynierem był brat przyszłej żony.
Po złożeniu w 1930 egzaminu sędziowskiego
rozpoczął aplikację adwokacką. Praktyki adwoka-
ckie odbywał pod okiem cenionego cywilisty, ad-
wokata Jana Gliksona (autora podręcznika Zarys
najgłówniejszych zasad prawa spadkowego obowią-
zującego w b. Królestwie Kongresowym).
W okresie aplikacji adwokackiej H. prowadził
ożywioną działalność społeczną. Pełnił funkcję wi-
ceprezesa Stowarzyszenia Aplikantów Adwoka-
ckich i Sądowych w Częstochowie, był członkiem
Kieleckiego Podkolegium Sędziów Piłki Nożnej,
wiceprezesem i później prezesem Okręgowego
Związku Piłki Nożnej w Kielcach. W Częstochow-
skim Klubie Sportowym „Warta” od 1928 zasiadał
w zarządzie jako skarbnik, aby zostać później jego
prezesem. Udzielał się w Towarzystwie Dobro-
czynności dla Żydów, którego był wiceprezesem.
W 1929 H. poślubił adwokat Dorotę Goldman,
z którą prowadził od 1934, po zdaniu egzaminu ad-
wokackiego, kancelarię adwokacką.
Po wybuchu wojny H. był członkiem Judenratu,
kierował Wydziałem Rejestracji i Statystyki żydow-
skiej Rady Starszych. 5.08.1940 z powodu podej-
rzeń o działalność konspiracyjną został aresztowa-
160
T. III/z. 1
ny przez gestapo i osadzony w Areszcie Śledczym
w Częstochowie przy ul. Mirowskiej. Po zwolnie-
niu z aresztu w częstochowskim getcie w ramach
Towarzystwa Dobroczynności dla Żydów opieko-
wał się domem starców, sierocińcem i szpitalem.
Z getta uciekł wraz ze swą żoną Dorotą w 1941.
Ukrywał się początkowo w okolicach Koniecpola,
a po przedostaniu się do Warszawy pod przybra-
nym nazwiskiem Hankiewicz działał w konspira-
cyjnej Radzie Pomocy Żydom przy Delegacie Rzą-
du RP na Kraj „Żegota”.
Do ukrywających się w Warszawie Mariana i Do-
roty Hasenfeldów dotarła Irena Librowicz, wów-
czas 11-letnia dziewczynka, która dzięki aryjskim
papierom wydostała się z getta w Częstochowie
tuż przed jego likwidacją. Pozostawała pod opie-
ką wujostwa do końca wojny. W czasie Powstania
Warszawskiego H. został wraz z mieszkańcami uli-
cy Marymonckiej przepędzony przez Niemców do
Wawrzyszewa, skąd udało mu się zbiec. Do Czę-
stochowy wraz żoną Dorotą i Ireną Librowicz wró-
cili w lutym 1945.
Po wojnie Hassenfeldowie otworzyli ponow-
nie wspólnie prywatną kancelarię adwokacką pod
adresem aleja NMP 32. W 1952 H. został upoważ-
niony przez ORA w Katowicach do zorganizowa-
nia w Częstochowie zespołów adwokackich. Od
1953 należał do ZA nr 1.
H. zanagażowany był w tworzenie w Częstocho-
wie powojennego szkolnictwa wyższego. W l. 1949–
1951 był prorektorem Wyższej Szkoły Ekonomicz-
nej w Częstochowie, a na kadencję w l. 1956–1960
został wybrany jej rektorem. W 1961 powierzono
mu funkcję pełnomocnika Ministra Szkolnictwa
Wyższego do spraw likwidacji WSE. Następnie
pracował w Komitecie Organizacyjnym Szkoły In-
żynierskiej w Częstochowie. W l. 1952–1953 oraz
w l. 1960–1961 prowadził ze studentami zajęcia z
prawa skarbowego.
Współorganizował Okręgową Komisję ds. Ba-
dania Zbrodni Niemieckich, której został wice-
przewodniczącym. Brał udział w tworzeniu struk-
tur SO w Częstochowie. Współtworzył Zrzesze-
nie Prawników Demokratów. Wchodził w skład
Zarządu Głównego Sekcji Pracowników Nauko-
wych ZNP.
Pomimo przejścia na emeryturę w 1976 nadal ak-
tywnie działał na rzecz lokalnej społeczności. Jako
przewodniczący Komisji Historycznej RA w Często-
T. III/z. 1 Hassenfeld M., Hawelski
chowie badał historię adwokatury częstochowsko-
-piotrkowskiej. Wchodził w skład komisji kształ-
cenia aplikantów adwokackich. Kierował Kołem
Emerytów i Rencistów przy RA w Częstochowie.
Działał w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym
(w komisji rewizyjnej) i w Polskim Towarzystwie
Turystyczno-Krajoznawczym. Publikował artyku-
ły w „Ziemi Częstochowskiej”. Wraz z Alfredem
Czarnotą jest współautorem opracowania: Wyż-
sza Szkoła Ekonomiczna w Częstochowie („Ziemia
Częstochowska” 1961, t. IV).
W swym reportażu Tajemnicą jest to... (stano-
wiącym czwartą część Białej Marii) Hanna Krall w
mistrzowski sposób przedstawiła sylwetkę Maria-
na Hassenfelda:
„Był wysoki, szczupły, dbał o dietę, codziennie
wychodził na spacer – o tej samej porze i w tym sa-
mym płaszczu, przedwojennym, uszytym w Wied-
niu na miarę. Mieszkał w przedwojennej kamie-
nicy i znał się na przedwojennym prawie. Dzięki
temu mógł uczyć adwokatów prawa handlowego
i pożyczać przedwojenny podręcznik lwowskiego
profesora Maurycego Allerhanda. Starannie się
ubierał. Adwokat, mawiał, powinien strojem pod-
kreślać powagę swojego zawodu. Powinien nosić
garnitur, najlepiej ciemny, a koszulę najlepiej bia-
łą i ze spinkami. Strofował aplikantów, którzy od-
ważyli się przyjść w swetrze i bez krawata.
Zbierał obrazy, lubił zwłaszcza Kossaka i Mal-
czewskiego. Był sędzią piłkarskim. Był wykładow-
cą. Dużo czytał. Miał teczkę w Urzędzie Bezpie-
czeństwa i kwestionariusz z licznymi rubrykami. W
rubryce «Zabarwienie sprawy» napisano syjonizm.
W rubryce «Bliższe określenie zabarwienia» – po-
pierał Izrael, krytykował Egipt i dziwiła go polity-
ka Związku Radzieckiego”.
W przejmujący sposób Hanna Krall opisała za-
wodowe i osobiste wyzwanie, przed jakim stanął
adwokat H., kiedy tuż po wojnie został wyzna-
czony obrońcą z urzędu przed Specjalnym Sądem
Karnym niemieckiego żandarma. Żydowski adwo-
kat, któremu hitlerowcy wymordowali czternastu
członków jego rodziny, bronił z najwyższą staran-
nością Niemca oskarżonego o popełnienie zbrod-
ni wojennych. Przed wykonaniem wyroku śmierci
oskarżony poprosił swojego obrońcę o ostatnią z
nim rozmowę w areszcie. Akt wypełnienia obroń-
czego obowiązku przez adwokata H. chlubnie za-
pisuje się w dziejach adwokatury polskiej.
161
H. zmarł 17.04.1993. Spoczywa na cmentarzu
Kule w Częstochowie obok żony Doroty. Dzieci
nie mieli. Odznaczony został m.in. Złotym Krzy-
żem Zasługi, Medalem X-lecia i Złotą Odznaką
TPPR.
Siostrzenica H. Irena Librowicz wyjechała po
wojnie do Palestyny. W kibucu poznała Chuzego
Amiela, którego poślubiła. Zasłynęła jako izraelska
poetka, pisarka i tłumaczka, znana pod nazwiskiem
Irit Amiel (zadebiutowała w 1994 tomikiem wierszy
w języku hebrajskim Egzamin z zagłady, w 2000 jej
zbiór opowiadań Osmaleni został nominowany do
literackiej nagrody Nike). Irit Amiel przetłumaczy-
ła z języka polskiego na język hebrajski m.in. utwory
słynnej reporterki Hanny Krall. Aż prosi się, żeby za
Józefem Czechowiczem i Hanną Krall powtórzyć:
„wszystko się ze sobą łączy i ma swój sens”. Jak w
reportażach Hanny Krall, wzajemnie i w sposób za-
skakujący przenikają się losy adwokata, tłumaczki
i reporterki. Irit Amiel tłumaczy reportaże Hanny
Krall, Hanna Krall opisuje losy adwokata, tłumacz-
ka zawdzięcza adwokatowi ocalenie...
Adam Kasperkiewicz
AIA w Częstochowie, Akta osobowe; Maszynopis wspo-
mnień Mariana Hassenfelda spisanych w maju 1982, złożo-
nych w Ośrodku Dokumentacji Dziejów Częstochowy; Ad-
wokaci Reg. Częstochow., s. 95–97; H. Kral: Tajemnicą jest
to... (czwarta część Białej Marii, w V tomie dzieł zebranych,
wyd. Świat Ksiązki 2013); J. Sętowski, Cmentarz Kule w Czę-
stochowie. Przewodnik biograficzny; Redzik, Kotliński, Histo-
ria Adwokatury; Zaświadczenie z 10 czerwca 1947, że Marian
Hassenfeld brał udział w akcji Rady Pomocy Żydom, sporzą-
dzone i podpisane przez Maurycego Grudzińskiego – sędzie-
go Sądu Najwyższego.
Hawelski Zdzisław (1907–1984), adwokat w
Poznaniu, działacz sportowy, działacz narodowy.
Ur. 9.08.1907 w Poznaniu. Syn Juliana i Czesła-
wy z d. Góralskiej. Wcześnie osierocony – Julian
Hawelski zmarł w 1926. Absolwent Gimnazjum św.
Marii Magdaleny w 1926. W l. 1926–1931 H. stu-
diował na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uni-
wersytetu Poznańskiego. Był prezesem Koła Praw-
ników i Ekonomistów (1930–1931), prezesem De-
legacji Kół Uczelnianych UP (1930–1931), człon-
kiem rzeczywistym elitarnej korporacji akademi-
ckiej „Helionia”. W l. 1924–1932 był też członkiem
AZS Poznań. W l. 1927–1930 pełnił różne funkcje
w zarządzie sekcji tenisowej oraz zarządzie głów-
 Hawelski, Hejmowski
nym AZS Poznań. Dwukrotnie był delegatem AZS
Poznań na zjazdy Centrali Polskich Akademickich
Związków Sportowych. Należał do ONR oraz Mło-
dzieży Wszechpolskiej. Brał udział w tajnej konfe-
rencji kierownictwa Młodzieży Wszechpolskiej w
1930. W następnych latach działał w ONR.
Zdzisław Hawelski
Po studiach H. odbył aplikację w Prokuratorii
Generalnej RP, a następnie pracował w poznań-
skim oddziale Prokuratorii Generalnej RP. Od
1938 był natomiast adwokatem.
W okresie okupacji hitlerowskiej przebywał w
Poznaniu, gdzie pracował w biurze i prowadził
działalność konspiracyjną w organizacjach naro-
dowych.
Po wojnie H. został aresztowany 8.03.1949 pod
zarzutem udziału od 1945 w nielegalnym związ-
ku Organizacja Polska „OP”, powiązanym z ru-
chem narodowym. Oskarżony został o próbę zmia-
ny przemocą ustroju Państwa Polskiego. H. został
zwolniony z aresztu śledczego 26.06.1950. Śledz-
two zostało umorzone na zasadzie amnestii.
W następstwie postępowań został skreślony z li-
sty adwokatów IA w Poznaniu. Wykonywał przy-
musową pracę jako pomocnik magazyniera w
MPK. Na listę adwokatów wpisany został ponow-
nie w 1956. Zawód wykonywał w ZA nr 5 w Po-
znaniu.
Zmarł 8.07.1984 w Gręzinach podczas podróży
samochodowej z Władysławowa do Poznania. Żo-
naty z Esterą z domu Bykowską, z którą miał cór-
kę Magdalenę.
Marta Wacowska
162
T. III/z. 1
AIA w Poznaniu, Akta osobowe; Archiwum rodzinne; Spra-
wozdanie Państwowego Gimnazjum Św. Marji Magdaleny w
Poznaniu za rok szkolny 1921/22, Poznań 1922; Zmagania ze
społeczeństwem: aparat bezpieczeństwa wobec Wielkopolan w
latach 1945–1956, Poznań, IPN 2008, s. 112–115.
Hejmowski Stanisław (1900–1969), adwo-
kat w Poznaniu, sędzia, członek Izby do Spraw
Adwokatury przy Sądzie Najwyższym, wybitny
obrońca w procesach politycznych, obrońca w
procesach poznańskiego Czerwca 1956, inwigilo-
wany przez SB.
Ur. 22.06.1900 w Libawie w Kurlandii. Rodzina
posiadała herb Samson. Syn adwokata Konstante-
go Hejmowskiego i Blanki z Łuszczewskich. Szkołę
średnią ukończył i maturę zdał w 1918 w Petersbur-
gu. Studiował prawo w UW i ukończył je w 1924.
Następnie odbywał aplikację sądową. Egzamin sę-
dziowski zdał w marcu 1928 i rozpoczął pracę jako
asesor, a następnie prokurator SO w Poznaniu. W
1930 odszedł z sądownictwa, a 15.05.1930 został
wpisany na listę adwokatów IA w Poznaniu. W
1931 obronił doktorat z prawa cywilnego w zakre-
sie prawa hipotecznego na WPr UAM.
W czasie wojny przebywał w Warszawie (praw-
dopodobnie był żołnierzem AK i działał w Polskim
Państwie Podziemnym, ale działalność ta jest nie-
jasna). Po upadku Powstania Warszawskiego wró-
cił do Poznania i ponownie otworzył kancelarię ad-
wokacką w swoim mieszkaniu przy ul. Słowackiego
18/3. 20.11.1946 Minister Sprawiedliwości powołał
H. w skład NRA, a ta 23.11.1946 w drodze wybo-
rów uzupełniających powołała go do Izby do spraw
Adwokatury przy Sądzie Najwyższym, w której za-
siadał do jej likwidacji w 1950. Do 1950 był też
H. członkiem NRA, a potem członkiem Wyższej
Komisji Dyscyplinarnej przy NRA. 24.10.1959 H.
uczestniczył w pierwszym Krajowym Zjeździe Ad-
wokatury, jako organie samorządu adwokackiego.
Wchodził w skład Prezydium Zjazdu obok adwo-
katów Mieczysława Jarosza, Bohdana Suligowskie-
go, Józefa Szymańskiego i Stanisława Turowskie-
go. Przewodniczącym Zjazdu był zaś nestor adwo-
katury z Wrocławia Jan Gadomski. Podczas Zjaz-
du H. został wybrany do WKD.
H. był obrońcą uczniów i studentów, którzy pro-
testowali w maju 1946 przeciwko deprecjonowaniu
święta 3 maja i aresztowaniu kolegów w Krako-
wie. Aresztowano kilkudziesięciu uczestników de-
T. III/z. 1 Hejmowski
monstracji w Poznaniu i osadzono w kazamatach
WUBP. Proces przeciwko organizatorom i uczest-
nikom demonstracji rozpoczął się 20.07.1946 w
Wojskowym Sądzie Rejonowym w Poznaniu, a
składowi przewodniczył kierujący sądem, jeszcze
przedwojenny sędzia ppłk Władysław Garnowski.
H. bronił Jana Kosmalskiego, studenta Akademii
Handlowej i Tadeusza Palacza, studenta UP. Po-
nadto bronili adwokaci Kazimierz Nowosielski i
Alfred Oleksy. Oskarżeni skazani zostali na sześć
miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu na
dwa lata.
Stanisław Hejmowski
W 1946 podjął się obrony z urzędu gauleitera
Kraju Warty Artura Greisera, odpowiedzialne-
go za śmierć tysięcy Wielkopolan. Zanim się zgo-
dził, dwukrotnie odmawiał, tłumacząc to osobisty-
mi krzywdami, jak wypędzenie z Poznania w 1939,
a potem śmierć dwóch braci. Proces odbywał się
w Poznaniu w okresie od czerwca do lipca 1946
przed Najwyższym Trybunałem Narodowym. Dru-
gim obrońcą był adw. Jan Kręglewski. H. bronił
rzetelnie i odpowiedzialnie, dzięki czemu proces
Greisera był wzorcowy. Został on skazany za kon-
kretne czyny przestępcze. Od 1946 H. był także
obrońcą wojskowym, dzięki czemu bronił człon-
ków podziemia antykomunistycznego przed Woj-
skowym Sądem Rejonowym w Poznaniu.
Największą sławę u potomnych przyniósł H.
odważny udział w procesach po wydarzeniach po-
znańskich z czerwca 1956 – coraz częściej okre-
ślanych mianem powstania. Był obrońcą w dwóch
głośnych: w procesie „trzech” – jako obrońca dorę-
163
czyciela pocztowego Jerzego Sroki, oraz w proce-
sie „dziesięciu” – jako obrońca młodego konduk-
tora Romana Bulczyńskiego. To co najważniejsze
– H. był liderem zespołu adwokatów reprezentu-
jących oskarżonych robotników w procesach. Wy-
głoszona wówczas przez H. mowa obrończa przy-
czyniła się do obalenia tez oskarżenia i przeszła do
historii, a „jego obywatelska niezłomność i profe-
sjonalna wirtuozeria prawnicza w znacznym stop-
niu przyczyniły się do wycofania się komunistycz-
nej władzy z odwzorowywania sowieckich proce-
sów pokazowych”. Wspominając odważne prze-
mowy H., Józef Gidyński napisał po latach: „bro-
niąc oskarżonych, Hejmowski przemawiał do są-
dów, jednak głos jego często przenikał mury sal
rozpraw i docierał do opinii publicznej miast, wo-
jewództw, całej Polski, a w dwu sprawach – dotarł
do całego świata”.
Organy UB interesowały się H. już w latach 40.,
ale formalnie w marcu 1956 poznański UB rozpo-
czął rozpracowywanie H. – kryptonim „Maestro”.
Postawa adwokata podczas procesów poczerwco-
wych zintensyfikowała starania organów bezpie-
czeństwa, które dążyły do tego, aby ukarać krnąb-
rnego obrońcę – występującego w przemówieniach
sądowych przeciwko władzy ludowej. W archiwach
IPN znajduje się obszerna dokumentacja, z której
wynika, że przez organy policji politycznej H. po-
strzegany był od lat czterdziestych jako wróg „de-
mokracji ludowej, niekryjący swoich poglądów po-
litycznych”. Eskalacja inwigilacji nastąpiła po za-
kończeniu procesów poznańskich.
Po utworzeniu zespołów adwokackich i wpro-
wadzeniu obowiązku wykonywania w ramach nich
zawodu adwokata H. w czerwcu 1953 został człon-
kiem ZA nr 5 w Poznaniu. Zgodnie z dotychcza-
sową praktyką, a wbrew nowym zasadom wyko-
nywania zawodu, H. przyjmował klientów w swo-
im prywatnym mieszkaniu. Wśród członków ZA
byli agenci, w tym dwaj TW – „Sobkowski” i „Ja-
nusz”. Wkrótce wszczęto wobec H. postępowanie
dyscyplinarne. Prezes Sądu Wojewódzkiego w Po-
znaniu w opinii z 22.10.1954 napisał jednak: „W
obronach jego brak akcentów społeczno-politycz-
nych. W otoczeniu sędziów uchodzi za poprawne-
go adwokata starającego się uniżonością i popraw-
nym zachowaniem wyrobić przekonanie o lojalno-
ści. Sędziowie określają go jako maskującego się
reakcjonistę”. Czynności trwały i w kolejnych la-
 Hejmowski, Henrykowski
tach. Mimo to H. aktywnie działał w samorządzie
i cieszył się uznaniem kolegów adwokatów, czego
przykładem był odnotowany wyżej jego udział w
Zjeździe Adwokatów i członkostwo w prezydium
Zjazdu.
Po latach przygotowań uznano, że najlepszym
sposobem na „załatwienie” H. będzie posłużenie
się jego klientami. W 1961 przesłuchano większość
jego klientów, po czym 20.07.1961 podjęto decyzję
o zawieszeniu H. w wykonywaniu czynności zawo-
dowych na podstawie decyzji MS. Wraz z tym kro-
kiem rozpoczęto nagonkę w mediach na H. Zarzu-
cano mu, że zawyżał stawki adwokackie i przyjmo-
wał łapówki. Oprócz tego wydział finansowy po-
znańskiej Rady Narodowej podjął decyzję o tzw.
domiarze podatkowym i grzywnie w wysokości
400 000 zł. Była to kara tak dotkliwa, że skutkowa-
ła pozbawieniem H. majątku. Odebrano mu także
prawo patronatu w adwokaturze oraz prowadze-
nie szkoleń dla aplikantów adwokackich i egzami-
nowania ich. Zawieszenie wygasło 29.05.1963. H.
nie wrócił już jednak do praktyki. W ostatnich la-
tach angażował się w prowadzenie pomocy praw-
nej przy kościele poznańskim. Blisko współpraco-
wał z OO. Dominikanami. Odnotować można, że
inwigilację H. z ramienia SB prowadził por. Stani-
sław Kłys, który potem, w l. 1974–1998, był dyrek-
torem Archiwum Państwowego w Poznaniu.
15.12.1967 H. doznał porażenia prawostronne-
go wskutek wylewu krwi do mózgu. Dalszej pracy
nie mógł wykonywać. Dla SB stał się też nieuży-
teczny, w związku z czym 22.11.1968 zatwierdzony
został wniosek o zakończenie sprawy H.
W archiwum IPN, w aktach sprawy obiektowej
o kryptonimie „Palestra”, którą prowadzono wo-
bec środowiska poznańskich adwokatów, napisa-
no w lutym 1969, że adwokatura poznańska nie
ma aktualnie przywódców ideologicznych, które to
role pełnili dotychczas H. i Gerard Kujanek (dru-
gi z wybitnych obrońców w procesach poczerwco-
wych 1956).
H. zmarł 31.05.1969 w Poznaniu. Spoczywa na
cmentarzu w Junikowie w Poznaniu.
W małżeństwie z Anną z d. Chrzanowską miał
syna Adama (1926–1995), historyka, socjologa,
wieloletniego dyrektora Królewskiej Biblioteki w
Sztokholmie.
W 2001 Prezydium NRA przyznało H. po-
śmiertnie odznakę „Adwokatura Zasłużonym”.
164
T. III/z. 1
27.06.2006, w 50. rocznicę wydarzeń czerwco-
wych, jedną z ulic Poznania (pomiędzy ul. Solną a
ul. Kościuszki) nazwano imieniem H. Wówczas w
siedzibie IPN w Poznaniu otwarto stałą ekspozycję
poświęconą H. 6.12.2006 Prezydent RP Lech Ka-
czyński odznaczył pośmiertnie H., Michała Grze-
gorzewicza i Gerarda Kujanka Krzyżem Koman-
dorskim Orderu Odrodzenia Polski. 19.06.2010 od-
słonięto w Poznaniu Pomnik Adwokatów Czerwca
‘56. Napis na pomniku brzmi: „Adwokatom, nie-
złomnym obrońcom w procesach czerwca 1956 i
procesach politycznych”.
Janusz Kanimir
Adwokaci polscy Ojczyźnie, wyd. 2, s. 130–131; P. Bojarski,
Mecenas Hejmowski – obrońca poznańskiego Czerwca 1956
r., „Gazeta Wyborcza” z 28.06.2001; P. Codogni, Rok 1956,
Prószyński i S-ka 2006, s. 234; R. Leśkiewicz, Uroczystości
poświęcone adwokatowi Stanisławowi Hejmowskiemu, Po-
znań 27 czerwca 2006 r., „Palestra” 2006, nr 7–8; tenże, Głos
jego przenikał mury – mecenas Stanisław Hejmowski, „Biule-
tyn IPN” 2006, nr 6; tenże, Głos jego przenikał mury – me-
cenas Stanisław Hejmowski, „Nasz Dziennik” 24.06.2011
– „Dodatek historyczny IPN” nr 6/2011 (49); tenże, Woj-
skowy Sąd Rejonowy w Poznaniu (1946–1955). Organizacja,
funkcjonowanie, procesy archiwotwórcze, Warszawa–Poznań
2009; Odznaczenia dla adwokatów-obrońców w procesach
„Poznańskiego Czerwca 1956”, „Palestra” 2007, nr 1–2; M.
Podemski, „Żądamy wypuszczenia aresztowanych kolegów z
Krakowa!”, „Biuletyn IPN” 2011 nr 5–6, s. 80–90; Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury, s. 304, 315–316, 378, 379;
M. Zaborski, Izba do spraw Adwokatury przy Sądzie Najwyż-
szym (1938–1950), „Palestra” 2014, nr 9, s. 283, 285; tenże,
Zjazd Adwokatury jako naczelny organ adwokatury w Polsce
w latach 1956–1963. Zarys problemu, „Palestra” 2012, nr 5–
6, s. 32, 38; tenże, Czy bronić „zdrajców Narodu”, „zbrodnia-
rzy faszystowsko-hitlerowskich” i „volksdeutschów”?: uchwała
Naczelnej Rady Adwokackiej z dnia 25 maja 1946 r. w sprawie
udziału adwokatów w procesach o zdradę Narodu lub o reha-
bilitację wyłączonych ze społeczeństwa, „Palestra” 2013, nr
1–2, s. 239; Zgromadzenie Akademickie w Auli Uniwersyte-
ckiej, „Głos Wielkopolski”, 15.05.1946, nr 132; A. J. Ziem-
kowski, Poznański czerwiec 1956: relacje uczestników, Po-
znań 2008, s. 521–529.
Henrykowski Ryszard Władysław (1894–
1960), adwokat w Warszawie i Pułtusku, członek
POW, żołnierz w wojnie polsko-bolszewickiej
1920, w wojnie obronnej 1939, pierwszy powojen-
ny dziekan ORA w Warszawie.
Ur. 30.04.1894 w Pułtusku, syn Józefa. Ukończył
męskie gimnazjum w Pułtusku, a następnie wstą-
pił na Wydział Prawa i Nauk Politycznych UW.
W l. 1916–1918 członek POW jako dowódca sek-
T. III/z. 1 Henrykowski, Hilarowicz
cji akademickiej. W listopadzie na ochotnika zgło-
sił się do WP i został przydzielony do 32. pp. Wal-
czył w wojnie polsko-bolszewickiej. Jesienią 1920
zdemobilizowany.
Ryszard Władysław Henrykowski
Odbył aplikację sądową w sądach warszawskich,
a w l. 1924–1926 aplikację adwokacką u adwoka-
ta Franciszka Paschalskiego w Warszawie. Praco-
wał jako sekretarz ministra w Ministerstwie Rol-
nictwa i Dóbr Państwowych. W 1926 został wpisa-
ny na listę adwokatów IA w Warszawie. Był m.in.
radcą w Cechu Piekarzy.
Walczył w wojnie obronnej 1939 w obronie War-
szawy do 26.09.1939. W czasie okupacji H. prowa-
dził praktykę adwokacką w Warszawie przy ul. Ko-
szykowej 53, po wojnie zaś na Saskiej Kępie, przy
ul. Walecznych.
H. był pierwszym dziekanem ORA w Warsza-
wie po wojnie, od 8.02.1945, kiedy to w siedzibie
SO w Warszawie został wybrany. Funkcję pełnił do
3.04.1945, kiedy to MS ustanowił Tymczasowy Za-
rząd IA w Warszawie, którym kierował adw. Mi-
chał Kulczycki (zob.). W 1951 przeniósł kancelarię
do Pułtuska. Wojewódzka Komisja Weryfikacyjna
dla Wojewódzkiej Izby Adwokackiej w Warszawie
orzeczeniem z 13.12.1951 utrzymała wpis H. na li-
stę adwokatów. Zawód wykonywał w ZA nr 1 w
Pułtusku (członkiem ZA pozostał do 31.05.1957).
Od 1953 leczył się w Instytucie Gruźlicy w War-
szawie. Wykonywania zawodu zaprzestał z powo-
du chorób, w tym – jak napisano w aktach osobo-
wych – „kompletnej ślepoty”.
H. zmarł 8.09.1960. Żonaty z Eleonorą z d. Pa-
165
włowską, z którą miał syna Ryszarda Józefa oraz
córki Wandę i Teresę.
Maciej Kwiek, Władysław Lutwak
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. 585, 419; Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury.
Hilarowicz Tadeusz (1887–1958), adwokat
w Łodzi, znawca prawa administracyjnego, profe-
sor KUL i UŁ, działacz społeczny i polityczny.
Ur. 20.12.1887 w Warszawie w rodzinie Józe-
fa Nusbauma-Hilarowicza (1859–1917), zoologa,
profesora UJK we Lwowie oraz przyrodniczki i na-
uczycielki Rozalii z Głębockich (1859–1933). Miał
brata Henryka (1890–1941), chirurga, zamordowa-
nego przez Niemców.
H. ukończył III Gimnazjum we Lwowie (matu-
ra: 26.05.1906), a następnie studia prawnicze na
UJK we Lwowie, gdzie wysłuchał wykładów m.in.
profesorów Oswalda Balzera (historia ustroju Pol-
ski), Stanisława Starzyńskiego (prawo polityczne),
Tadeusza Pilata (prawo administracyjne), Juliusza
Makarewicza (prawo karne) i Ernesta Tilla (pra-
wo cywilne). W 1912 uzyskał, po zdaniu egzami-
nów rygoryzalnych, tytuł doktora praw. W seme-
strze pierwszym 1913/1914 przebywał na studiach
uzupełniających na Uniwersytecie w Berlinie, a w
semestrze drugim na Uniwersytecie w Paryżu.
W l. 1918–1921 H. był zastępcą profesora na
Wydziale Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicz-
nych Uniwersytetu Lubelskiego (dziś KUL).
W l. 1920–1921 H. był także referentem spraw
spisko-orawskich przy Delegacie Rządu dla Mało-
polski.
W 1920 wniósł do Rady WPr UW podanie o
prawo wykładania (habilitację) z zakresu prawa
administracyjnego, na podstawie pracy Zasada
swobodnego oceniania w nauce administracyi i w
prawie administracyjnem austryackiem (L. 1917).
Referenci ocenili ją pozytywnie, ale Rada uznała,
że to za słaba podstawa do habilitacji. W l. 1922–
1939 wykładał prawo administracyjne w WWP w
Warszawie oraz w jej oddziale w Łodzi (od 1925
na stanowisku profesora, w 1926/1927 dziekan wy-
działu), a także w Szkole Głównej Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie (1922) i w Wyższej Szko-
le Dziennikarskiej w Warszawie.
2.05.1927 wniósł do Rady WPiA UJ podanie o
udzielnie prawa wykładania (habilitację) z zakresu
 Hilarowicz
prawa administracyjnego. Referentami byli Kazi-
mierz W. Kumaniecki i Władysław L. Jaworski. Ko-
lokwium habilitacyjne i uchwała udzielająca pra-
wa wykładania miały miejsce 15.02.1929, a zatwier-
dzenie habilitacji przez Min. WRiOP 8.03.1929.
Odtąd był docentem prawa administracyjnego UJ,
formalnie aż do 30.09.1954.
Tadeusz Hilarowicz
H. odbył w okresie II RP wiele wyjazdów nauko-
wych za granicę. Prowadził wykłady m.in. w Jugo-
sławii i Rumunii. Oprócz prawa administracyjnego
publikował też z zakresu prawa konstytucyjnego,
kościelnego oraz autorskiego. Najbardziej znane
prace H. to: Środki prawne w polskiem postępowa-
niu administracyjno-politycznem na obszarze b. Kró-
lestwa kongresowego i Małopolski (Kraków 1923),
Najwyższy Trybunał Administracyjny i jego kompe-
tencja (Warszawa 1925), Wprowadzenie w praktykę
administracyjną (Warszawa 1928), Negotiorum ge-
stio w prawie publicznym (Kraków 1939).
H. był osobą bardzo aktywną na polu naukowym,
ale też społecznym i politycznym. Był wicepreze-
sem Polskiego Instytutu Administracji przy Zarzą-
dzie Stowarzyszenia Urzędników Państwowych, ho-
norowym członkiem Rumuńskiego Instytutu Nauk
Administracyjnych. Był też członkiem Polskiego To-
warzystwa Prawniczego we Lwowie. Po 1926 zaan-
gażował się politycznie po stronie sanacji w BBWR.
Kierował też oddziałem Ligi Morskiej i Kolonialnej,
przewodniczył Stowarzyszeniu Przyjaźni Jugosło-
wiańskiej i prezesował Polsko-Jugosłowiańskiemu
Towarzystwu Naukowemu. H. był też prezesem Za-
rządu „Domu Polskiego nad Adriatykiem” w Splicie
166
T. III/z. 1
(dziś Chorwacja). Był twórcą i prezesem Polskiego
Instytutu Prawa Administracyjnego.
W czasie II wojny światowej H. pozostał w War-
szawie. Wykładał na tajnym SGGW (1943–1944),
współorganizował tajne posiedzenia Polskiego In-
stytutu Prawa Administracyjnego.
W 1945 wyjechał do Łodzi, gdzie zorganizował
Wyższą Szkołę Nauk Administracyjnych, której był
w l. 1945–1947 rektorem. Szkoła istniała krótko i
złośliwie była określana „akademią profesora Hi-
larowicza”. Przy szkole została utworzona Akade-
mia Służby i Administracji Publicznej, którą rów-
nież kierował. Nawiązywała ona organizacją i oso-
bą twórcy i kierującego do przedwojennego Insty-
tutu Prawa Administracyjnego. Szkoła była uży-
teczna w pierwszych latach powojennych, potem
już nie. H. w tych pierwszych latach był bardzo ak-
tywną postacią w Łodzi, wykładał w wielu szkołach,
w tym w Seminarium Duchownym, a także działał
w licznych stowarzyszeniach i organizacjach, np.
był przewodniczącym Komitetu Propagandy Pań-
stwowości Łużyckiej (serbo-łużyckiej).
W tych pierwszych latach H. organizował też
Akademię Administracji w Olsztynie, formalnie
utworzoną 7.08.1945, zostając jej rektorem, a po
przekształceniu uczelni w styczniu 1946 H. został
jej dyrektorem i przewodniczącym Rady Nauko-
wej. Akademia była pierwszą uczelnią wyższą Ol-
sztyna (nie licząc odległych czasów), a program jej
trzyletnich studiów oparty był na programie stu-
diów prawno-ekonomicznych. Na początku czerw-
ca 1946 H. zrezygnował z funkcji i pracy w Olszty-
nie, a dyrektorem został prezes SO w Olsztynie Jan
Sekita. Związków z Warmią i Mazurami H. nie ze-
rwał. Jeszcze 24.01.1946 utworzył w Łodzi Komitet
Przyjaciół Warmii i Mazur. Był też członkiem War-
mińskiego Towarzystwa Naukowego.
H. nie stronił od polityki, ale umiarkowanej. Od
1945 był działaczem SD, w tym kierownikiem Wy-
działu Administracyjno-Samorządowego Komite-
tu Wojewódzkiego SD, a na poziomie centralnym
SD członkiem Rady Administracyjno-Samorządo-
wej i Rady Naczelnej SD (1949–1954). Z rekomen-
dacji SD był radnym w Łodzi i szefem klubu dziel-
nicowego radnych. W późniejszych latach kierował
Kołem Nauczycielskim SD w Łodzi.
Po upadku własnych projektów akademicko-
-szkoleniowych wstąpił do adwokatury. Od 1947 był
adwokatem w Łodzi. Początkowo prowadził kance-
T. III/z. 1 Hilarowicz, Hofmokl-Ostrowski

larię indywidualną, a w latach 50. wykonywał zawód Ur. 6.12.1873 w Wiedniu, jako jeden z pięciu
w ZA nr 9 w Łodzi. Aktywnie działał w ZPP. synów radcy dworu dr. Franciszka Hofmokla, sę-
W kolejnych latach był wykładowcą m.in. w dziego i prezesa Najwyższego Trybunału Sądowe-
Wyższej Szkole Prawniczej im. Teodora Duracza go i Kasacyjnego, oraz Wilmy z Ostrowskich (stąd
w Warszawie, tzw. „Duraczówki” (1948–1950). drugi człon nazwiska). Studia prawnicze ukończył
Odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Or- we Lwowie. Stopień doktora praw zdobył prawdo-
deru Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, podobnie w Wiedniu, po czym rozpoczął przygoto-
Medalem Zwycięstwa i Wolności 1945, Medalem wanie do zawodu adwokata.
10-Lecia Polski Ludowej oraz nadanym przed II
wojną światową Orderem św. Sawy III stopnia.
Zmarł 5.07.1958 w Łodzi. Spoczął na Starym
Cmentarzu w Łodzi. W małżeństwie z Jadwigą z
Boguckich miał córkę Marię.
Janusz Kanimir

Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie,

red. A. Redzik, Kraków 2015, s. 534, 746; M. Bandurka, A.
Felchner, B. Krzemińska, Stronnictwo Demokratyczne w woje-
wództwie łódzkim w latach 1937–1975, Warszawa 1981, s. 56–
57; K. Baranowski, Początki Łodzi akademickiej, Łódź 1993,
s. 191–193; G. Brzęk, Józef Nusbaum-Hilarowicz: życie, pra-
ca, dzieło, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie 1984; L. Chajn,
Tadeusz Hilarowicz, PSB, t. IX/4, z 43, s. 511–512; J. Dybiec,
Uniwersytet Jagielloński: 1918–1939, Kraków: PAU 2000, s.
Zygmunt Hofmokl-Ostrowski
530; „Dziennik Łódzki”, nr 160 z 8 lipca 1958, s. 2, 5 (nekro-
logi); B. Krasiewicz, Odbudowa szkolnictwa wyższego w Pol-
sce Ludowej w latach 1944–1948, Zakład Narodowy im. Os-
solińskich 1976, s. 116; Łoza 1938, s. 258; J. Lebiedziewicz,
Z dziejów pierwszej wyższej uczelni w Olsztynie (1945–1948), Początkowo H.-O. interesował się ekonomią.
„Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1980, t. 25/2, s. 319– Opublikował też w 1901 w Wiedniu rozprawę pt.
340; M. Mieses, Z rodu żydowskiego: zasłużone rodziny polskie Ideen-Skizze zur Begriffsbestimmung der Oekono-
krwi niegdyś żydowskiej, Wema 1991, s. 192; Nauka polska, jej
potrzeby, organizacja i rozwój. Rocznik Kasy pomocy dla osób
mik als Sonderdisciplin, która miała stać się pod-
pracujących na polu naukowym imienia doktora Józefa Mia- stawą jego habilitacji z ekonomii na Wydziale Pra-
nowskiego, T. 21–22, Warszawa: 1936, s. 242; E. Paradowska, wa Uniwersytetu Jagiellońskiego, ale – jak pisał
Rektorzy państwowych wyższych uczelni w Łodzi: 1945–2005, po latach w swojej literackiej biografii pt. Testa-
Łódzkie Tow. Naukowe 2005; Olsztyn 1945–2005: kultura i
nauka, red. S. Achremczyk, W. Ogrodziński, Ośrodek Ba- ment – nie stało się to, bo wyjechał z Krakowa, za-
dań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn 2006, nim odbył się przewód habilitacyjny. Następnie, po
s. 104; A. Stępkowski, Zasada proporcjonalności w europej- uzyskaniu stypendium, udał się do Londynu, gdzie
skiej kulturze prawnej. Sądowa kontrola władzy dyskrecjonal- odbył dwuletni staż w British Museum. Wówczas
nej w nowoczesnej Europie, Warszawa 2010, s. 124; A. Szklar-
ska-Lohmannowa, Polsko-czechosłowackie stosunki dyploma- też poznał angielski system sądowniczy, co wywar-
tyczne w latach 1918–1925, Wrocław 1967, s. 133; Tadeusz Hi- ło duży wpływ na jego poglądy dotyczące pozycji
larowicz, „Kurier Polski”, nr 160 z 10 lipca 1958, s. 2 (nekro- oskarżonego w procesie karnym. Do habilitacji na
log); Z karty żałobnej. Prof. Dr Tadeusz Hilarowicz, „Palestra” W.Pr. UJ podchodzi dwukrotnie (1901 i 1905).
1958, nr 10–11, s. 87; P. M. Żukowski, Profesorowie Wydzia-
łu Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, tom II 1780–2012, pod W 1904 H.-O. otworzył w Wiedniu kancelarię
red. D. Malec, Kraków 2016, s. 177–179. adwokacką i wkrótce przebił się do czołówki tam-
tejszej palestry, uzyskując opinię adwokata niezwy-
kle bojowego i skutecznego. Według tradycji ro-
Hofmokl-Ostrowski Zygmunt dzinnej to on był bohaterem incydentu, który na
(1873–1963), adwokat w Wiedniu, Lwowie, Kra- stałe wszedł do zasobu anegdot sądowych. Kiedy
kowie i Warszawie, pisarz, rzeźbiarz, poeta, redak- w czasie procesu Szmula Rozenkranca zirytowa-
tor, wydawca, oficer Legionów i WP, wybitny i kon- ny prokurator przerwał H.-O. słowami: „ Mnie na
trowersyjny obrońca. to miejsce powołał sam Majestat, cesarz Franci-

167
 Hofmokl-Ostrowski
szek Józef!” Ów ripostował spokojnie: „ A mnie
na to miejsce powołał Szmul Rozenkranc, ale on
wiedział, co robi (...)”. Potem wielokrotnie powta-
rzał, że adwokat nigdy nie może szkodzić kliento-
wi i bronił tego zarówno w okresie austriackim, jak
i w Polsce po 1918.
W czasie pierwszej wojny światowej H.-O. wal-
czył jako podporucznik artylerii konnej armii au-
striackiej, a potem, jako kapitan WP, brał udział w
obronie Lwowa i odznaczony został Krzyżem Wa-
lecznych.
W 1918 zaczął wydawać czasopismo polityczne
„Prawda” z dopiskiem: „wychodzi w dowolnych
odstępach czasu”. Choć po latach pisał, że był to
dwutygodnik, to w rzeczywistości wyszedł jeden lub
kilka zeszytów.
H.-O. był adwokatem wpisanym na listę prowa-
dzoną przez wydział IA w Wiedniu. Po 1919 prze-
niósł praktykę do Warszawy, ale tutejsza RA, po-
wołując się na bardzo kontrowersyjne przepisy z
art. 3 i 7 Statutu Tymczasowego Palestry Państwa
Polskiego z 24.12.1918, odmówiła mu wpisania na
listę adwokatów, żądając, by poddał się egzami-
nowi. W 1921 wpisał się zatem na listę adwokacką
w Krakowie. Konflikt z IA w Warszawie mógł się
przyczynić do wydania pierwszego zeszytu „czaso-
pisma polemicznego” o nazwie „Forum”, gdyż na
treść tegoż, datowanego 3.04.1927, złożył się wy-
łącznie list otwarty do Ministra Sprawiedliwości w
sprawie sporu z warszawską RA blokującą mu pra-
wo do występowania przed sądami w Warszawie (i
całej dzielnicy porosyjskiej). Warszawska RA po-
czątkowo domagała się od doświadczonych adwo-
katów z innych dzielnic, którzy chcieli przenieść
siedzibę kancelarii do Warszawy, zdawania egza-
minu, a gdy przeciw temu zaprotestowano, w uza-
sadnieniach odmowy wpisów na listę kwestionowa-
no u adwokatów z pozostałych dzielnic kwalifika-
cje moralne. Sprawa tzw. wolnoprzesiedlności ad-
wokatury była jednym z bolących problemów ad-
wokatury polskiej przed ujednoliceniem jej ustro-
ju w 1932.
„«Forum» – czasopismo polemiczne, wychodzi
w dowolnych odstępach czasu, Wydawca: dr Zyg-
munt Hofmokl-Ostrowski, Warszawa. Adres Re-
dakcji: Szopena 3” – takie informacje znajdowały
się na stronie tytułowej pierwszych zeszytów cza-
sopisma. Ponadto w centralnej części umieszczo-
no oznaczenie numeru i zawartości. Kolejne ze-
168
T. III/z. 1
szyty graficznie różniły się tym, że na środku stro-
ny tytułowej znajdowała się ilustracja wygłasza-
jącego mowę sądową adwokata, a pod nią infor-
macja o treści zeszytu oraz o wydawcy. Od poło-
wy 1929 na stronie tytułowej nie pojawiał się już
adres redakcji.
Za obrony w niektórych procesach spotykały
H.-O. kary, a nawet areszt.
Na początku stycznia 1922 H.-O. mocno zaan-
gażował się w obronę podchorążego z komisji li-
kwidacyjnej I Armii, Jana Zawidowskiego, zna-
nego w kręgach utracjuszy stolicy jako Alfred hr.
Zawidowski zwany „głupim Fredziem”, który sta-
nął przed Wojskowym Sądem Okręgowym oskar-
żony „o krociowe sprzeniewierzenia”. W tym cza-
sie obowiązywała ustawa z 1.08.1919 przewidują-
ca karę śmierci wobec tych wojskowych, którzy
dokonali kradzieży lub sprzeniewierzenia mienia
dostępnego lub powierzonego, oszustwa, przyjęcia
podarunku lub innej korzyści materialnej, a nawet
jej obietnicy. Sprawa miała tragiczny finał, mimo
wysiłków H.-O.
Najgłośniejsza sprawa dotycząca H.-O. dotyczy-
ła „strzałów w sądzie”, a obiegła ona całą niemal
prasę, nawet światową. Miała ona podglebie w ho-
norze oficerskim. Sprawę H.-O. (kapitana rezerwy)
rozpoznawał SO w Warszawie w Wydziale VIII Kar-
nym w dniach 16 i 17.11.1925. Oskarżony został o
to, że 24.04.1925, między godziną 7 a 8 wieczorem,
na sali posiedzeń SO w Warszawie, działając w za-
miarze pozbawienia życia Antoniego Jędruszaka,
sześciokrotnie strzelił do niego z rewolweru syste-
mu „browning”. Oskarżony przyznał się do winy. Z
zeznań świadków wynikało, że w przededniu owe-
go dnia, w czasie przerwy w rozprawie sądowej, na-
zwał jednego z występujących w procesie świadków
– właśnie owego Jędruszaka, oficera „defensywy”
– prowokatorem. Usłyszeli to obecni w sądzie jego
koledzy – inni oficerowie – i poinformowali o znie-
wadze zainteresowanego. Ów zaś, spotkawszy naza-
jutrz H.-O. na skwerze przed sądem, wymierzył mu
siarczysty policzek. Zaraz po tym incydencie ofia-
ra oficerskiego poczucia honoru pożyczyła od ko-
legi rewolwer nabity sześcioma kulami i udała się
do sądu, gdzie bronił w sprawie, w której Jędruszak
miał właśnie zeznawać. Gdy przewodniczący składu
wezwał go na salę i ów szedł w stronę sędziowskiego
stołu, zelżony H.-O. wyciągnął broń z kieszeni i wy-
palił w kierunku Jędruszaka. Ten schował się za ko-
T. III/z. 1 Hofmokl-Ostrowski
lumną, a wtedy H.-O. opróżnił cały magazynek, nie
trafiając jednak nikogo. Świadkowie zeznali potem,
że w czasie oddawania strzałów „był silnie podnie-
cony”. Sąd wziął pod uwagę, że oskarżony „zamie-
rzonego zabójstwa nie dokonał z powodu okolicz-
ności od swej woli niezależnych”, a czynu dopuścił
się „pod wpływem silnego wzruszenia psychiczne-
go wywołanego ciężką zniewagą ze strony Jędrusza-
ka”. Wprawdzie było to spowodowane obraźliwym
odezwaniem się podsądnego o Jędruszaku – stwier-
dził sąd w uzasadnieniu wyroku – to jednak obraza
ta była wypowiedziana w jego nieobecności, a „ko-
deks honorowy nie wymagał tej formy zadośćuczy-
nienia obrażonemu honorowi żołnierskiemu”. Cho-
ciaż Jędruszak nie został ranny – napisano dalej – to
jednak „podsądny dopuścił się tego wszystkiego bę-
dąc adwokatem i na stanowisku obrońcy – w sali są-
dowej i podczas zajęć urzędowych sądu; dopuścił się
tym obrazy sądu, a więc urzędu państwowego czy-
li nieposzanowania władzy. Musi to i powinno być
brane pod uwagę przy wymierzaniu winnemu kary”.
Wyrok brzmiał: zamknięcie w twierdzy na rok jeden.
Skazany wniósł apelację. Pisał w niej: „Jeżeli za-
miar istniał – jak twierdzi wyrok – a nie wykona-
no go, to działał człowiek zupełnie nieprzytomny,
który nawet tak łatwej rzeczy nie zdołał wykonać”.
W konkluzji wnosił o uniewinnienie, powołując się
na stan wyższej konieczności. Sąd Apelacyjny za-
twierdził wyrok I instancji. W wyniku skargi kasa-
cyjnej SN uchylił jednak to rozstrzygnięcie i prze-
kazał sprawę do ponownego rozpoznania przez
SA. Oskarżony przebywał za kaucją na wolności i
w tym czasie postawiono go przed sądem „na zasa-
dzie meldunku defensywy, że obraził oficera w sali
sądowej, nazywając go prowokatorem”. Sąd Poko-
ju XII Okręgu wydał jednak wyrok uniewinniający.
21.04.1927 SA uchylił zaskarżony wyrok SO i ska-
zał H.-O. na siedem dni aresztu. Groziło mu jesz-
cze postępowanie dyscyplinarne i prawdopodobień-
stwo usunięcia z adwokatury, do czego jednak nie
doszło.
W lutym 1931 przed Wojskowym Sądem Okrę-
gowym stanął major Kazimierz Kubala, lotnik
niezwykle popularny, jako że dwukrotnie próbo-
wał przelecieć Atlantyk. Oskarżono go o pisanie
anonimów szkalujących działalność szefa Depar-
tamentu Lotnictwa Ministerstwa Spraw Wojsko-
wych płk. Ludomiła Rayskiego i rozsyłanie ich róż-
nych osobom. Pisał je na służbowej maszynie, co
169
potwierdziła analiza pisma. Skazano go na rok wię-
zienia i wydalenie z korpusu oficerskiego. W dru-
giej instancji, przed Najwyższym Sądem Wojsko-
wym, majora bronił H.-O. Dowodził, że pisał on
swe memoriały w trosce o dobro lotnictwa, ujaw-
niając mnóstwo zaniedbań. Żądał przeprowadze-
nia dowodu prawdy, że zarzuty w nich przedsta-
wione są zgodne z rzeczywistością, do czego w
żaden sposób nie chciał dopuścić przewodniczą-
cy rozprawie generał Emil Mecnarowski. Wielo-
krotnie przerywał obrońcy, odbierając mu wresz-
cie głos. Po tej sprawie udzielono H.-O. nagany.
Ale adwokat uzyskał tyle, że sąd obniżył karę do
siedmiu miesięcy więzienia, nie zmieniając decyzji
o wydaleniu z wojska. Kubala złożył prośbę do pre-
zydenta o ułaskawienie, ale czy odniosła ona sku-
tek – nie udało się ustalić. Nagana udzielona H.-O.
stała się jedną z przyczyn utraty prawa występowa-
nia przed Temidą w wojskowym mundurze.
Klientem H.-O. był sławny „król warszawskich
kasiarzy” – Stanisław Cichocki przezywany „Szpic-
bródką” (bronił go w czerwcu 1932, razem z bra-
tem Wilhelmem).
W 1936 H.-O. bronił przed sądem w Sosnow-
cu Pawła Grzeszolskiego oskarżonego o otrucie
żony i dwojga dzieci i ów został skazany w proce-
sie wybitnie poszlakowym na karę śmierci, zgod-
nie z oczekiwaniami „opinii publicznej” – depeszę
zapowiadającą apelację zaczął słowami: „W imię
podeptanego prawa!...” Kosztowało go to 3 mie-
siące aresztu, ale objęła go amnestia. Apelację wy-
grał, ale SN uwzględnił kasację prokuratora i pro-
ces miał się rozpocząć od nowa. Oskarżony nie wy-
trzymał tej presji i popełnił samobójstwo razem ze
swoją nową żoną.
Na sali sądowej często dochodziło do incydentów
z udziałem H.-O., a oskarżyciele publiczni, którym
często dopiekał, robili, co mogli, by go wyelimino-
wać w ogóle z palestry. Okazję taką stworzyła wypo-
wiedź H.-O. podczas procesu wytoczonego redak-
torowi „Prosto z mostu” Stanisławowi Piaseckiemu.
Szło w nim o to, że senator i pisarz Wacław Siero-
szewski opowiedział się za Berezą Kartuską, redak-
tor zaś mocno skrytykował tę wypowiedź. Broniąc
go 10.06.1936, H.-O. miał powiedzieć: „Berezę Kar-
tuską zarządzić mógł tylko tchórz”, w czym prokura-
tura dopatrzyła się znieważenia sądu i obrazy rządu,
a Piłsudskiego w szczególności, jako że to Marsza-
łek podpisał natychmiast po zabójstwie Pierackie-
 Hofmokl-Ostrowski
go akt ustanowienia tego swoistego obozu. H.-O.
o niewyparzonym języku natychmiast znalazł się w
celi aresztu na Mokotowie, w której przesiedział –
jak sam skrupulatnie wyliczył – 300 godzin. Wywo-
łało to liczne protesty, nawet w prasie lokalnej. Je-
dynie NRA, najbardziej powołana do protestu, „cię-
ta” na niesfornego kolegę, wymownie milczała. Na-
tychmiast wytknęły jej to „Szpilki” stosownym ry-
sunkiem z podpisem: „Zd-rada Adwokacka”. Spra-
wa zakończyła się, po przejściu długiej drogi instan-
cyjnej, 29.09.1936 w nocy skazaniem przez SO H.-
O. na miesiąc aresztu i zakaz wykonywania zawodu
na 2 lata, a 25.07.tr. w innym procesie – za ujawnie-
nie szczegółów rozprawy tajnej na łamach prasy –
przez SG na grzywnę w wysokości 1300 zł.
Mieczysław Jarosz poświęcił H.-O. specjal-
ny rozdział swoich wspomnień. Pisał o nim: „był
i jest skrajnym indywidualistą w swych poglądach
na niezależność, uprawnienia i zadania obrońcy.
Głosił, że obrońca mandat swój do obrony praw
jednostki otrzymuje od tej samej zbiorowości, od
której sąd swój do ferowania wyroków, a proku-
rator do ścigania przestępców. Pisał: «...Nazywa-
ją nas sługami prawa, współczynnikiem wymiaru
sprawiedliwości – i stąd wyciągają wniosek, że i na-
szym zadaniem baczyć, aby zbrodnia była ukarana i
że zadanie to tak daleko sięga, że wolno nam zlek-
ceważyć i tajemnicę zawodową, i zaufanie klienta.
Jest to fałsz oczywisty i czas już porzucić owe ha-
sła o sługach prawa itp., albo objaśnić ogół, że rola
obrońcy diametralnie różni się od roli sądu i pro-
kuratora. Tamci czuwać mają z polecenia społecz-
ności nad jej bezpieczeństwem, obrońcy z tego sa-
mego polecenia nad bezpieczeństwem jednostki w
przeciwstawieniu do bezpieczeństwa całości i dla-
tego cytowałem w swoim czasie trafne zdanie, że
obrońca ma urząd, a nie opinię, a urząd ten tak
pojmować należy, że nie prawda materialna, wyż-
szy postulat wymiaru sprawiedliwości jest jego wy-
tyczną, ale jedynie i wyłącznie interes klienta, któ-
remu sprzeniewierzyć się nie wolno!»”.
Olgierd Missuna pisał z kolei o H.-O.: „Zdolny
obrońca, świetny mówca, ale obdarzony niepraw-
dopodobnie gwałtownym temperamentem po-
strach wszystkich sędziów i prokuratorów”.
H.-O. dwukrotnie kandydował do Sejmu RP.
W 1928 bezskutecznie, ale 13.07.1930 uzyskał
mandat w okręgu wyborczym nr 64 (Święciany),
lecz ten utracił, gdyż nie złożył ślubowania.
170
T. III/z. 1
Oprócz dwóch autorskich czasopism („Prawda”
i „Forum”) H.-O. opublikował (do 1948) dwadzieś-
cia osiem tomów autorskiej serii „Pamiętniki Ad-
wokata”. Ponadto napisał kilka sztuk literackich,
dramaty, z których niektóre spotkały się z dobry-
mi recenzjami, oraz w trzech częściach, w zaska-
kujący sposób napisaną biografię (Testament, Ne-
krolog, Zmartwychwstanie).
W latach 30. XX w. H.-O. mieszkał w willi „Mo-
dzelin” w Milanówku. Podczas II wojny światowej
H.-O. przez pewien czas wykonywał zawód adwo-
kata. Mieszkał w swoim domu w Milanówku, gdzie
pisał kolejne wspomnienia oraz sztuki literackie, a
ponadto rozwijał odkryty talent rzeźbiarski i poety-
cki, np. napisał wiersz Dęby milanowskie. W bliżej
nieznanych okolicznościach był dwukrotnie aresz-
towany przez gestapo i przez pewien czas był wię-
ziony w Lublinie i Milanówku, co opisał w swojej
biografii i wydanym w 1948 tomie pt. Żarty.
Po wojnie H.-O. wykonywał zawód adwokata w
Krakowie. W sierpniu 1956 bronił wielokrotnego
zabójcę Władysława Mazurkiewicza.
W tym okresie zaproponował Radzie Miejskiej
miasta Krakowa wybudowanie pomnika obroń-
cy (adwokata) według swojego projektu, zazna-
czając, że budowę sfinansuje. Miejscem, w któ-
rym ów nigdy niezrealizowany pomnik miał sta-
nąć, był plac św. Marii Magdaleny, gdzie dziś stoi
kolumna z pomnikiem księdza Piotra Skargi. Po-
mnik obrońcy postawił wcześniej na swojej pose-
sji w Milanówku.
Był wierny dewizie sformułowanej na początku
swej drogi w Contessie Mizzi: „Adwokat może podjąć
się obrony w każdej sprawie, bez względu na jej cha-
rakter i motywy, i szkodę wyrządzoną przez przestęp-
stwo (...) Czysta lub nieczysta może być sprawa tylko
po stronie klienta, nigdy po stronie adwokata”.
H.-O. zmarł w 1963. W małżeństwie z Marią
z Zagórskich (ur. 1882–?) miał syna Zygmunta
(1900–1980), znanego warszawskiego adwokata,
i córkę Gabrielę (1902–1991), również znaną ad-
wokat i tłumacz z j. francuskiego, oraz syna Wil-
helma Edmunda (1908–1935), por. lotnika, który
zginął w wypadku lotniczym.
Stanisław Milewski, Adam Redzik
Adwokaci polscy Ojczyźnie, wyd. 2, s. 206–207; Archiwum
rodzinne architekta Zygmunta Hofmokla-Ostrowskiego
(wnuka); Contessa Mizzi, Strzały w sądzie i inne utwory;
„Forum” nr 21 z 1933, s. 3; Z. Hofmokl-Ostrowski, Żarty,
T. III/z. 1 Hofmokl-Ostrowski, Hołda
Kraków 1948; M. Jarosz, Wędrówki po ścieżkach wspomnień,
Warszawa 1963; J. Jarowiecki, Prasa lwowska w latach 1864–
1918. Bibliografia, Kraków 2002, s. 310 – autor błędnie po-
dał nazwisko wydawcy (Holmokl); C. Łazarewicz, Elegan-
cki morderca. Ta sprawa elektryzowała całą Polskę, Warszawa
2015; S. Milewski, Adwokat nietuzinkowy. Przyczynki do bio-
grafii mecenasa Zygmunta Hofmokla-Ostrowskiego (ojca),
„Palestra” 2008, nr 3–4, 153–160; S. Milewski, Ciemne spra-
wy międzywojnia, Warszawa 2002; Milewski, Redzik, The-
mis i Pheme, s. 346, 400, 442, 513, 518, 523, 550, 567, 568,
576, 577; O. Missuna, Wspomnienia z sali sądowej, Warsza-
wa 1963; „Palestra” 1964, nr 2, s. 49–50; Posłowie i Senato-
rowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biogra-
ficzny, t. II, E–J, Warszawa 2000, s. 230; A. Redzik, „Praw-
da” i „Forum” – trybuny wolnych myśli adwokata Zygmun-
ta Hofmokla-Ostrowskiego, „Palestra” 2011, nr 7–8, s. 195–
202; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 133, 151,
154, 160, 192, 204, 205, 247, 259.
HOŁDA Zbigniew (1950–2009), adwokat w Lub-
linie, znawca prawa karnego, kryminolog, profe-
sor UJ i UMCS.
Zbigniew Hołda
Ur. 17.03.1950 w Ełku. Ojcem był Władysław,
a matką Zofia z d. Gurgul. Po uzyskaniu matury
w lubelskim I LO im. Stanisława Staszica w 1968
rozpoczął studia na Wydziale Prawa i Administra-
cji UMCS w Lublinie, na którym studiował w l.
1968/1969–1971/1972. Na podstawie rozprawy:
Prawo i moralność a ideał społeczny w teorii Leo-
na Petrażyckiego, której promotorem był Henryk
Groszyk, a recenzentem J. Malarczyk, uzyskał dy-
plom mgr. praw UMCS 8.06.1972. Z dniem 1.10.
tr. został zatrudniony w Instytucie Prawa Karnego
WPiA UMCS w charakterze asystenta stażysty (do
30.09.1973). Następnie był zatrudniany na stanowi-
171
skach asystenta (od 1.10.1973 do 30.11.1974) oraz
starszego asystenta (od 1.12.1974 do 30.06.1978).
Jednocześnie w Sądzie Wojewódzkim w Lublinie
rozpoczął w 1973 aplikację sędziowską, którą od-
bywał do 1975 i zakończył egzaminem. Na podsta-
wie rozprawy: Odpowiedzialność karna za zażywa-
nie i posiadanie środków odurzających według pra-
wa polskiego, której promotorem był Andrzej Wą-
sek, a recenzentami C. Gofroń, T. Hanausek (UJ),
A. Gubiński, uzyskał 15.03.1978 stopień dr. nauk
prawnych UMCS.
1.07.1978 został zatrudniony na stanowisku
adiunkta. W 1979 przed Okręgową Komisją Arbi-
trażową w Lublinie zdał egzamin na radcę prawne-
go. Od 1.01. do 31.12.1986 pracował dodatkowo na
etacie radcy prawnego w Urzędzie Miejskim w Lu-
bartowie, a od 15.05.1988 do 28.02.1990 na takim
samym stanowisku w Urzędzie Gminy w Wojcie-
chowie. W latach 80. XX w. uczestniczył w semina-
rium prof. Andrzeja Rzeplińskiego w zakresie pra-
wa penitencjarnego, a jednocześnie prof. Stanisła-
wa Waltosia i prof. Andrzeja Gaberle w UJ.
W 1988 wniósł w INP PAN podanie o nada-
nie stopnia doktora habilitowanego nauk praw-
nych w zakresie prawa karnego wykonawczego na
podstawie rozprawy: Status prawny skazanego od-
bywającego karę pozbawienia wolności ze szczegól-
nym uwzględnieniem statusu zakładowego (Lublin
1988). Po pozytywnych opiniach recenzentów: S.
Lelentala (UŁ), A. Murzynowskiego (UW) oraz
E. Ochendowskiego (UMK) został dopuszczony
do kolokwium, a następnie wykładu habilitacyjne-
go (temat: Sądowa ochrona praw więźnia). Te akty
habilitacji odbył 29.06.1990 i tego dnia rada Na-
ukowa INP nadała H. stopień dr hab. nauk praw-
nych, co 17.12.1990 zatwierdziła CKK. W swoim
macierzystym instytucie na UMCS nadal był za-
trudniony na stanowisku adiunkta. Dodatkowo
od 1.02.1991 został zatrudniony na stanowisku
adiunkta w Katedrze Prawa i Polityki Penitencjar-
nej UJ i był nim do 30.09.2002. Dodatkowo wy-
konywał rozliczne pozauniwersyteckie obowiązki.
W 1989 został powołany na członka Komisji ds.
Reformy Prawa Karnego przy MS, którym był do
1997. Pracował w Zespole Prawa Karnego Wyko-
nawczego. Od 1994 był członkiem Komitetu Hel-
sińskiego w Polsce. 1.05.1997 został powołany na
stanowisko prof. nadzwyczajnego UMCS i pozo-
stał nim do 30.04.2002. W l. 1998–2009 wykonywał
 Hołda, Honzatko
zawód adwokata. Angażował się sprawy preceden-
sowe, czyli takie, których wyrok może przyczynić
się do nowego i lepszego interpretowania prawa.
W l. 1999–2000 uczestniczył w pracach Zespołu
ds. Kodyfikacji Karnych przy Ministrze Sprawied-
liwości, a następnie w Komisji ds. Reformy Prawa
Karnego przy Prezydencie RP. Wielokrotnie też
był ekspertem w pracach komisji sejmowych. Do-
datkowo pełnił funkcje członka Rady Doradczej
ds. Praw Człowieka przy Ministrze Sprawiedliwo-
ści (2000–2009), Helsińskiej Fundacji Praw Czło-
wieka (2001–2009).
Od 1.05. do 30.09.2002 był adiunktem w Za-
kładzie Praw Człowieka w Wyższej Szkole Przed-
siębiorczości i Administracji w Lublinie, a od
1.10.2002 do 20.05.2002 był zatrudniony w tej szko-
le na stanowisku profesora.
1.10.2002 został zatrudniony na stanowisku prof.
nadzwyczajnego w Katedrze Prawa i Polityki Peni-
tencjarnej WPiA UJ i zajmował je do 30.09.2007.
Rada Wydziału uchwaliła 23.02.2009 wniosek o na-
danie H. tytułu prof. W czasie swojego zatrudnie-
nia w UJ pełnił funkcję p.o. kierownika Katedry
1.10.1991–30.09.1993, 1.10.1999–30.09.2002, opie-
kuna Katedry 1.10.1993–30.09.1999 i kierownika
1.10.2002–30.09.2007. Od 1.10.2007 do 20.05.2009
zatrudniony był na stanowisku adiunkta i kierowni-
ka Zakładu Prawa i Polityki Penitencjarnej.
Polami jego zainteresowań – przedstawiając je
chronologicznie – były filozofia prawa, krymino-
logia, prawo penitencjarne, ochrona praw czło-
wieka. Z tych dziedzin można wymienić dla przy-
kładu prace: (współautor: Z. Welcz) Kryminolo-
gia (Lublin 1983), (red.: T. Bojarski, J. Baranow-
ski), Praca skazanych odbywających karę pozbawie-
nia wolności (Lublin 1985), (współautor: A. Rze-
pliński), Zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie
a prawa człowieka (Lublin 1992), (red.) Ochrona
praw mniejszości narodowych i religijnych (Lublin
1993), Ustawa penitencjarna Republiki Federalnej
Niemiec (Lublin 1996), Ochrona praw człowieka
(Lublin 1996), Prawo karne wykonawcze (Kraków
1998; wyd. II (współautor J. Hołda), Kraków 2004;
wyd. III: Kraków 2006; wyd. IV: (współautorzy: J.
Hołda, B. Żórawska), Kraków 2012, (współautor:
K. Postulski) Kodeks karny wykonawczy. Komentarz
(wyd. I: Gdańsk 1998; wyd. II: Gdańsk 2005; wyd.
III: Gdańsk 2006; wyd. IV: Gdańsk 2007).
Był członkiem PZPR (1970–1981), ZNP (1972–
172
T. III/z. 1
1980), NSZZ „Solidarność” (1980–1981 i od 1989)
i był jej doradcą (w grudniu 1981 został internowa-
ny), Towarzystwa Naukowego Prawa Karnego (od
1981), Polskiego Towarzystwa Socjologicznego,
Komisji Prawniczej PAU. Otrzymał nagrody: tytuł
Prawnika Pro Bono 2009, nagrodę „Gazety Praw-
nej” Złoty Paragraf 2009 oraz Nagrodę Tolerancji.
Zm. 20.05.2009 w Lublinie i został pochowany
tamże na cm. przy ul. Lipowej. Żoną H. była Mał-
gorzata Natalia z d. Bielecka (Bielecka-Hołda)
(ur. 1951). Mieli dwie córki: Katarzynę (ur. 1976),
artystkę, nauczycielkę, oraz Joannę (ur. 1977), dr
nauk prawnych.
Od 2010 działa w Warszawie Stowarzyszenie im.
prof. Zbigniewa Hołdy.
Przemysław Marcin Żukowski
AUJ, DSO, Teczka personalna; WP (nowa akcesja), Teczka
profesorska. AUMCS, sygn. P 30/103; sygn. P 23/107. INP,
sygn. 19/53, Teczka habilitacyjna Z. Hołdy; Problemy penolo-
gii i praw człowieka na początku XXI stulecia. Księga poświęco-
na pamięci prof. Zbigniewa Hołdy, red. B. Stańdo-Kawecka,
K. Krajewski, Warszawa 2001; P. M. Żukowski, Profesorowie
Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. II: 1780–2014,
red. D. Malec, Kraków 2014, s. 182–184.
Honzatko Mieczysław Wincenty (1903–
1945), adwokat we Lwowie, profesor prawa han-
dlowego UJK, prawdopodobnie zamordowany
Mieczysław Wincenty Honzatko
przez żołnierzy sowieckich w 1945.
Ur. 9.10.1903 w Stanisławowie w rodzinie Fry-
deryka i Joanny z Madejów. Ukończył szkołę po-
wszechną w Stanisławowie, a następnie I Państwo-
T. III/z. 1 Honzatko
we Gimnazjum w Stanisławowie (1913–1921).
W l. 1921–1925 studiował na Wydziale Prawa UJK.
W okresie 1925–1935 był demonstratorem, a po-
tem asystentem przy Katedrze Ogólnej Teorii Pra-
wa UJK prof. Kamila Stefki. Doktorat obronił w
1928 na podstawie pracy pt. Istota luki w prawie
(opublikowanej potem w PPiA), W 1930 przeby-
wał na ośmiomiesięcznych studiach w Berlinie. Od
1924 pracował w Komisji Kodyfikacyjnej RP, gdzie
przez wiele lat prowadził protokół projektu Ko-
deksu handlowego.
H. habilitował się w l. 1931–1932. Procedu-
rę rozpoczął 16.09.1931, kiedy to wniósł podanie
do Rady Wydziału Prawa UJK o udzielenie ve-
niam legendi z prawa handlowego i wekslowego
na podstawie rozprawy pt. Własność dobra komi-
sowego (Lwów 1932). Dyskusja habilitacyjna od-
była się 29.01.1932, a trzy dni później wykład, po
którym, mocą uchwały Rady Wydziału Prawa UJK
z 1.02.1932, zatwierdzonej przez Senat Akademi-
cki UJK 7.03., a Min.WRiOP 25.03., H. habilito-
wany został z prawa handlowego i wekslowego na
Wydziale Prawa UJK. W 1934–1935 H. był zastęp-
cą profesora prawa handlowego i wekslowego na
WPr UJK. 31.08.1935 H. mianowany został profe-
sorem nadzwyczajnym prawa handlowego i wek-
slowego na WPr UJK ze skutkiem od 1.09.1935.
Zakładem kierował do likwidacji jej przez Sowie-
tów w styczniu 1940.
W l. 1931–1933 wykładał również prawo han-
dlowe w KUL, a w okresie 1936–1939 ponadto w
Wyższej Szkole Handlu Zagranicznego we Lwowie
(potem Akademii Handlu Zagranicznego). Od ok.
1935–1936 był adwokatem we Lwowie. Współpra-
cował ze znanym lwowskim adwokatem i wydawcą
skryptów prawniczych – Juliuszem Rodkowskim.
Jako adwokat specjalizował się w prawie handlo-
wym i bankowym.
W styczniu 1939 H. wyjechał do USA w celu
odbycia studiów z zakresu organizacji bankowo-
ści i obrotu pieniężnego. W opinii na temat wy-
jazdu na studia prof. Longchamps de Berier napi-
sał, że „przeprowadzenie tych studiów przez pro-
fesora prawa handlowego naszego uniwersytetu
jest rzeczą bardzo pożądaną, gdyż zagadnienia te
w Polsce, wobec wydania dekretu o wierzytelnoś-
ciach w walutach zagranicznych oraz reglamenta-
cji dewizowej, są szczególnie aktualne i należy wy-
kształcić na uniwersytecie ludzi, którzy by mogli
173
w przyszłości objąć i należycie sprawować zada-
nia z przeprowadzeniem w praktyce tych przepi-
sów i w ogóle ze stosowaniem prawa gospodarcze-
go związane. Korzyści te wyrównują w zupełności
nieznaczny stosunkowo ubytek w wykładach, wo-
bec czego wnoszę o poparcie podania prof. Hon-
zatki w Ministerstwie”. Z listu H. o przedłużenie
pobytu z trzech do sześciu miesięcy wynika, że stu-
dia odbywał w Illinois w Chicago. Nie wiadomo do-
kładnie kiedy, ale na pewno przed wrześniem 1939,
wrócił do Polski. Brał udział w nadzwyczajnym po-
siedzeniu Rady WPr UJK 1.09.1939. Na UJK, w
którym zajęcia zaczęły się 5.10.1939, wykładał do
grudnia 1939: prawną organizację przedsiębior-
stwa; prawo wekslowe oraz prawo kooperatywne.
3.01.1940 wraz z większością polskich pracowni-
ków naukowych WPr UJK został zwolniony z pra-
cy, a 15.01.1940 rozpoczęły się zajęcia na zsowiety-
zowanym już Uniwersytecie Lwowskim.
Po zwolnieniu z uniwersytetu do 1941 miesz-
kał wraz z żoną i córkami przy ul. Supińskiego we
Lwowie. W 1941 urodziła mu się córka Jadwiga.
Z dostarczonych przez kuzynów informacji wyni-
ka, że H. miał dwie córki. Ok. 1940–1941 rodzina
H. przeniosła się do Zimnej Wody pod Lwowem,
gdzie mieszkała do ok. 1942/1943 W związku z tym,
że H. nie przebywał we Lwowie, nie brał też udzia-
łu w tajnym nauczaniu na UJK. W 1943 H. wyje-
chał z rodziną do Warszawy, gdzie zamieszkali u
przyjaciela Kazimierza Więcka przy ul. Uniwersy-
teckiej. Stolicę opuścili prawdopodobnie w okresie
Powstania Warszawskiego, przenosząc się do Kra-
kowa, gdzie znajdowała się już część dawnych pro-
fesorów UJK. Miał prowadzić zajęcia na UJ.
Wiosną 1945 został wezwany do Warszawy i w
tym celu otrzymał przepustkę na wyjazd do stolicy.
Ostatni dokument dotyczący H. to zaświadczenie z
19.04.1945 wystawione w dwóch językach (polskim
i rosyjskim) przez kierownika sekretariatu woje-
wody krakowskiego dr. Jana Piwockiego, w któ-
rym napisano: „Urząd Wojewódzki zaświadcza, że
ob. Prof. Mieczysław Honzatko udaje się w celach
służbowych do Warszawy i z powrotem. Uprasza
się wszystkie władze wojskowe i cywilne o udziele-
nie wymienionemu wszelkiej pomocy w drodze”.
Z podróży tej prof. H. nigdy nie wrócił. Według
prawdopodobnej relacji przekazanej rodzinie zo-
stał on w czasie drogi zastrzelony przez radzieckie-
go żołnierza. Tłumaczyłoby to owo zagadkowe mil-
 Honzatko, Horbaczewski
czenie na temat prof. H. przez cały okres PRL-u.
Do żony dotarł po kilku dniach płaszcz H., w któ-
rym znajdowało się owo zaświadczenie w dwóch
językach.
W małżeństwie z Jadwigą z Dolińskich (ur.
18.07.1907), córką prof. Aleksandra Dolińskiego
i Idy Wiktorii ze Slawików, zawartym 2.01.1931
w parafii św. Antoniego we Lwowie, miał córki:
Ewę Marię Jadwigę Aleksandrę (4 imion), ur.
13.10.1931, Jadwigę, ur. 1941. Jadwiga Honzatko
mieszkała po wojnie w Łodzi, wychowując młod-
szą córkę. Starszą córkę Ewę wychowywała siostra
żony – Emma Dolińska (1905–1975), która miesz-
kała również w Łodzi.
Adam Redzik
AAN, Zespół Min.WRiOP, sygn. 2883 – Akta osobowe Mie-
czysława Honzatki; AU KUL, sygn. A-100 – Akta osobowe
Mieczysława Honzatki; DALO, f. 26, op. 5, spr. 463 – Akta
osobowe: Honzatko Mieczysław Wincenty; DALO, f. 26, op.
6, spr. 1156, k. 1 – protokół z posiedzenia Rady Wydziału
Prawa UJK z 29 stycznia 1932 r.; DALO, f. 26, op. 6, spr.
1156, k. 5–7 – protokół z posiedzenia RWP UJK z 1 lutego
1932 r.; Informacje Marii Lehman oraz rodziny z Wielkiej
Brytanii; Milewski, Redzik, Themis i Pheme; Redzik, Kot-
liński, Historia Adwokatury; A. Redzik, Aleksander Doliński
(1866–1930). Profesor prawa handlowego Uniwersytetu Jana
Kazimierza we Lwowie, „Czasopismo Prawno-Historyczne”
2007, t. LIX, z. 2, s. 291–327, nadbitka, Poznań 2007, s. 38;
A. Redzik, Mieczysław Honzatko – profesor, kodyfikator, ad-
wokat, „Palestra” 2005, nr 11–12, s. 143–152; A. Redzik, Na-
uki prawne na Uniwersytecie Lwowskim, (w:) Universitati Le-
opoliensi trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae
fundationis celebranti in memoriam, Kraków: PAU 2011, s.
145–183; A. Redzik, Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana
Kazimierza we Lwowie, Warszawa: C.H. Beck 2009; A. Re-
dzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–
1946, Lublin 2006; A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu
Lwowskiego w okresie Drugiej Rzeczypospolitej i czasie II woj-
ny światowej. Wybrane zagadnienia, „Prace Komisji Historii
Nauki PAU”, Tom X (2010), s. 111–152.
Horbaczewski Zbigniew Zygmunt (1927–
2004), adwokat w Białymstoku, dziekan ORA,
obrońca studentów i robotników w okresie sta-
nu wojennego, inwigilowany przez służby policyj-
ne PRL.
Ur. 19.05.1927 w Grodnie. Ojciec Zygmunt był
adwokatem, matka Władysława z Jastrzębskich była
gospodynią domową. Do 1939 uczył się w szkole po-
wszechnej, a po zajęciu miasta przez Sowietów – w
polskiej szkole średniej nr 2. Podczas okupacji hit-
lerowskiej pracował jako robotnik fizyczny w fabry-
174
T. III/z. 1
ce przetworów owocowych w Grodnie. Po zakoń-
czeniu II wojny światowej wyjechał do Białegosto-
ku, gdzie ukończył Państwowe Liceum Pedagogicz-
ne. Następnie przeniósł się do Torunia, gdzie pod-
jął studia prawnicze na Wydziale Prawno-Ekono-
micznym UMK. Ukończył je w roku 1951. W trak-
cie studiów pracował w Urzędzie Skarbowym w To-
runiu (1947–1948), w Banku Komunalnym w Byd-
goszczy (1949–1950) i w Przedsiębiorstwie Budow-
nictwa Przemysłowego w Toruniu (1950–1951). Od
stycznia 1952 pracował w Toruńskim Przedsiębior-
stwie Skupu Surowców Włókienniczych i Skórza-
Zbigniew Zygmunt Horbaczewski
nych – początkowo jako inspektor inwestycji, a na-
stępnie jako radca prawny. W tym czasie był – jak
podał w oficjalnym życiorysie – prelegentem Komi-
tetu Miejskiego TPPR w Toruniu. Od 30.08.1954
oczekiwał na wpis na listę aplikantów adwokackich,
został wpisany dopiero 10.12.1955 z zastrzeżeniem,
że rozpocznie aplikację dopiero „po zwolnieniu eta-
tów”, jednakże 17.02.1956 Minister Sprawiedliwo-
ści na mocy art. 48 ustawy o ustroju adwokatury z
1950 sprzeciwił się jego wpisowi na listę aplikantów
z powodu „ograniczonej ilości etatów aplikanckich
oraz konieczności zapewnienia aplikacji absolwen-
tom skierowanym z nakazu pracy”. Minister wyraził
pogląd, że nie można spraw wpisu na listę aplikan-
tów załatwiać awansem. Wpis „ostateczny” nastąpił
dopiero 11.11.1956, po przemianach październiko-
wych. 13.01.1957 złożył ślubowanie aplikanckie i zo-
stał skierowany do ZA nr 1. W czerwcu 1960 zdał
egzamin adwokacki z wynikiem dobrym i został wpi-
sany na listę adwokatów IA w Białymstoku z siedzi-
T. III/z. 1 Horbaczewski, Hrabar
bą w Sokółce. Jesienią 1960 H. został przeniesiony
do Białegostoku do ZA nr 1.
W 1964 w związku z zakazem łączenia zawodu
adwokata z funkcją radcy prawnego H. wykony-
wał tylko radcostwo prawne. 1.02.1965 powrócił
do adwokatury. Od 23.11.1970 sprawował nastę-
pujące funkcje w samorządzie adwokackim: czło-
nek RA (1970–1973), zastępca rzecznika dyscypli-
narnego (1973–1978), członek Komisji Doskona-
lenia Zawodowego (1976–1979), przewodniczący
Komisji Zawodu Adwokata (1977), rzecznik dy-
scyplinarny (1978–1979), zastępca rzecznika dyscy-
plinarnego (1979–1982), kierownik szkolenia apli-
kantów adwokackich (1989–1992), wykładowca na
szkoleniach dla aplikantów (1986–1995), dziekan
ORA (1986–1992).
W stanie wojennym H. był bezinteresownym
obrońcą studentów i robotników oraz udzielał po-
mocy prawnej związkom zawodowym. W drugiej
połowie lat 80. był członkiem Zarządu Wojewódz-
kiego Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodo-
wego. W 1988 został radnym Wojewódzkiej Rady
Narodowej.
Za swoją działalność H. otrzymał m.in. Złoty
Krzyż Zasługi (1988), odznakę „Zasłużony Bia-
łostocczyźnie” (srebrna 1977, złota 1982), Złoty
Krzyż Zasługi (1988) oraz w wolnej Polsce Krzyż
Kawalerski Orderu Polonia Restituta (1998).
H. wyszkolił dziesięciu aplikantów adwokackich.
Od 1991 prowadził indywidualną kancelarię adwo-
kacką. Był jednym z najwybitniejszych adwokatów
w białostockiej IA. W 2002 IPN nadał mu status
pokrzywdzonego w rozumieniu art. 6 ustawy o In-
stytucie Pamięci Narodowej. Zaprzestał wykony-
wania zawodu adwokata 27.11.2003.
Zmarł 30.07.2004 w Białymstoku. Pochowany
został na cmentarzu w Dojlidach. W 1950 zawarł
związek małżeński z Teresą z d. Śródka, z którą
miał syna Andrzeja (inżyniera) oraz córkę Ewę
Wysocką, adwokat IA w Białymstoku.
Piotr Fiedorczyk
AIA w Białymstoku, Akta osobowe; P. Fiedorczyk, P. Kowal-
ski, Izba Adwokacka w Białymstoku 1951–2011, Warszawa
2011; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 365, 383.
Hrabar Roman (1909–1996), adwokat w Kato-
wicach, dr praw, publicysta, pisarz, historyk, czło-
nek GKBZH, organizator akcji sprowadzenia z
175
Niemiec około 30 000 dzieci polskich wywiezio-
nych przez hitlerowców do III Rzeszy.
Ur. 28.03.1909 w Kołomyi w rodzinie Stefana –
adwokata – i Wandy z d. Bugno. Ukończył szkołę
powszechną, a następnie gimnazjum (1919–1927)
w Kołomyi. Od 1927 studiował prawo na UJ w Kra-
kowie, które ukończył w 1931. Następnie odbył
roczną aplikację sądową w okręgu SA we Lwowie
Roman Hrabar
(praktykę odbywał od 16.01.1932 do 16.01.1933 w
SO w Kołomyi), następnie przez 21 miesięcy od-
bywał aplikację w Prokuratorii Generalnej RP w
Katowicach (od 12.06.1933 do 31.10.1935), po któ-
rej przez 31 miesięcy był aplikantem adwokackim –
początkowo przez 9 miesięcy u swojego ojca w Ko-
łomyi (od 20.09.1931 do 15.01.1932 i od 17.01.1933
do 11.06.1933), a następnie, w czasie okupacji, w
Warszawie (w l. 1940–1942). Po odbyciu aplikacji w
Prokuratorii Generalnej podjął pracę w Wydziale
Prawno-Administracyjnym Koncernu Godula S.A.
w Katowicach. Potem objął kierownictwo oddzia-
łu personalnego i sekretariatu generalnego tego
Koncernu. Zwolniony został w 1939 przez nowo
powołany niemiecki zarząd Koncernu.
W czasie okupacji przebywał w Warszawie. Po
wpisaniu na listę aplikantów adwokackich pod-
jął pracę u adwokata Dominika Pogłodzińskie-
go (zob.). Jednocześnie na tajnych kompletach,
pod kierunkiem adw. prof. Jana Namitkiewicza
(zob.), przygotował pracę doktorską na temat
klauzuli o zastrzeżeniu prawa własności, na pod-
stawie której w 1944 w trybie tajnym uzyskał sto-
pień doktora praw. W aktach osobowych pisał,
 Hrabar
że w l. 1943–1944 działał w Warszawie w „Komi-
tetach Wolności”.
W maju 1944 został sędzią w Warszawie. Po
upadku Powstania Warszawskiego przebywał w
obozie w Pruszkowie. Po jego opuszczeniu wyje-
chał z żoną do Krakowa. Wkrótce został zatrzyma-
ny przez gestapo i osadzony w więzieniu przy ul.
Montelupich. Po zwolnieniu i wyparciu Niemiec
z Krakowa i Śląska wyjechał do Katowic, gdzie z
dniem 1.02.1945 objął stanowisko zastępcy naczel-
nika Wydziału Pracy i Opieki Społecznej Urzędu
Wojewódzkiego i zamieszkał przy ul. Rymera 7.
12.02.1945 skierował do RA w Katowicach
wniosek o wpis na listę adwokatów, ale z powo-
dów formalnych (brak udokumentowania przebie-
gu aplikacji) cofnął go 9.07.1945. Ostatecznie wpi-
sany został na listę adwokacką IA w Katowicach
mocą uchwały ORA z 15.10.1945, a 30.10. tr. złożył
przysięgę adwokacką. Praktyki jednak nie podjął
z powodu pozostawania w służbie państwowej. Je-
sienią 1946 r. z uwagi na fakt, że został pracowni-
kiem administracji państwowej, został wpisany do
wykazu adwokatów niewykonujących zawodu.
23.10.1945 H. został naczelnikiem Wydziału
Pracy i Opieki Społecznej Urzędu Wojewódzkie-
go w Katowicach. W tym czasie zaangażował się
w poszukiwanie polskich dzieci odebranych przez
organizacje niemieckie w l. 1940–1945 i wywiezio-
nych w celach adopcyjnych do III Rzeszy. Pań-
stwo hitlerowskie stworzyło system instytucji pod-
ległych komisarzowi rzeszy ds. umocnienia niem-
czyzny Heinrichowi Himlerowi, które zajmowały
się porywaniem dzieci Słowian, szczególnie o wy-
glądzie „aryjskim” – blond włosy i niebieskie oczy
– i wywożeniem ich do Niemiec w celem „zniem-
czenia”, gdyż wbrew propagandzie hitlerowscy ge-
netycy uważali, że Niemcy i Polacy mają te same
cechy rasowe i różnią się tylko nieznacznie ukła-
dem drobnych elementów genetycznych. Możli-
we, że proceder ten objął na terenie przedwojen-
nej Polski ok. 200 000 dzieci. Dzieci były zabierane
ze szkół, szpitali, domów, a nawet z ulicy. Zanim
to nastąpiło, pod przykrywką badań lekarskich ro-
biono rozeznanie i rejestrację dzieci „nadających
się do zniemczenia”.
H. już jako urzędnik w Katowicach zaangażo-
wał się w poszukiwanie polskich dzieci w Niem-
czech, jako przedstawiciel PCK, a od marca 1947
pełnomocnik rządu do spraw rewindykacji dzieci
176
T. III/z. 1
polskich z Niemiec Zachodnich. Współpracował z
UNRRA, ale największą pomoc uzyskał od dzien-
nikarki Eileen Blackley, zaprzyjaźnionej z Eleonor
Roosevelt – przewodniczącą Komisji Praw Czło-
wieka przy ONZ. Blisko współpracował też z dr.
Edmundem Schwenkiem, przygotowującym tzw. 8.
proces norymberski, w którym skazano m.in. oso-
by odpowiedzialne za porywanie i „niemczenie”
dzieci. Wraz z zaognianiem się stosunków pomię-
dzy zachodnimi aliantami a Związkiem Sowieckim
komplikowały się starania nad odnalezieniem pol-
skich dzieci. Najbardziej utrudniali to Brytyjczy-
cy, którzy dowodzili, że odbieranie polskich dzieci
„niemieckim rodzicom” jest nieludzkie. Takiej ar-
gumentacji nie mógł podzielić H.
Do 31.08.1950, kiedy to delegatury PCK w Niem-
czech zakończyły działalność, H. udało się dopro-
wadzić do powrotu do Polski ok. 33 000 dzieci, w
tym ponad 20 000 z sowieckiej strefy okupacyjnej,
ok. 11 000 z francuskiej, brytyjskiej i amerykańskiej
stref okupacyjnych i ok. 2000 z Austrii. Szacuje się,
że było to ok. 20% wszystkich dzieci polskich wy-
wiezionych do Niemiec. Pozostałe w Niemczech
w ogromnej większości nigdy nie dowiedziały się
o swojej polskości, w tym często o tym, że ich ro-
dzice zostali zamordowani przez Niemców. Nie-
miecka machina przygotowała wszystko starannie,
fałszując metryki urodzenia, zmieniając nazwiska,
a często także daty urodzenia. Proceder oraz spo-
soby dochodzenia do prawdy, wreszcie procedury
odzyskiwania polskich dzieci H. opisał w licznych
publikacjach, m.in. Hitlerowski rabunek dzieci pol-
skich (1939–1945), Katowice 1960; Jakim prawem?,
Katowice 1962; A la recherche des enfants enleves,
„Cahiers Pologne-Allemagne”, Paryż 1963, nr 2;
Na rozkaz i bez rozkazu, Katowice 1968; Osadzanie
małoletnich w tzw. Prowincji Górnośląskiej w obo-
zach, „Biuletyn GKBZHwP”, t. XIX; Dziecko w
hitlerowskim systemie zagłady, Zbrodnie hitlerowskie
na dzieciach i młodzieży polskiej 1939–1945, War-
szawa 1969; Polenlager. Hitlerowskie obozy dla lud-
ności polskiej na Śląsku, Katowice 1972; „Lebens-
born”, czyli źródło życia, Katowice 1976. We współ-
autorstwie: N. Szuman, R. Hrabar, Germanizacja
dzieci polskich w świetle dokumentów, „Biuletyn
GKBZHwP” 1949, t. V; R. Hrabar, Z. Tokarz, J.
E. Wilczur, Czas niewoli, czas śmierci. Martyrolo-
gia dzieci polskich w okresie okupacji hitlerowskiej,
Warszawa: Wydawnictwo Interpress 1979; Przeciw-
T. III/z. 1 Hrabar
ko światu przemocy, Katowice 1982; Janczarowie
XX wieku, Katowice 1983; Skazane na zagładę, Ka-
towice 1989. Jednym z odzyskanych w ramach ak-
cji prowadzonej przez H. dzieci był późniejszy ad-
wokat Zbigniew Winerowicz.
Mimo zaangażowania w Niemczech od 1949 do
1953 H. oficjalnie pracował w Ministerstwie Pra-
cy i Opieki Społecznej w Warszawie. Po powrocie
do kraju, w l. 1950–1952, pracował ponadto w Mi-
nisterstwie Przemysłu Drobnego i Rzemiosła jako
radca prawny. W związku z powyższym 4.08.1951
zwrócił się do ORA w Katowicach z prośbą o prze-
niesienie siedziby do Warszawy, gdzie mieszkał i
pracował, ale 3.07.1953 wycofał wniosek. WKW
przy WIA w Katowicach orzeczeniem z 12.04.1951
postanowiła na podstawie art. 113 p. 1 ustawy o
ustroju adwokatury z 27.06.1950 o utrzymaniu wpi-
su adwokata H.
We wrześniu 1953 z powodów rodzinnych
(śmierć ojca) przeniósł się do Katowic, gdzie pod-
jął praktykę adwokacką w ZA nr 5 w Katowicach
(wówczas Stalinogrodzie), w którym do śmierci wy-
konywał zawód adwokata jego ojciec. H. był m.in.
radcą prawnym w Katowickich Zakładach Cerami-
ki Budowlanej – Południe oraz Przedsiębiorstwie
Państwowym „Ruch” w Sosnowcu.
Od 1945 H. należał do Towarzystwa Przyjaciół
Dzieci (członek zarządu w Katowicach w l. 1945–
1946) i do PCK (członek zarządu w Katowicach
1945–1946, a w l. 1950–1952 przewodniczący Koła
PCK przy Ministerstwie Pracy i Opieki Społecz-
nej). W l. 1950–1952 był członkiem zarządu i prze-
wodniczącym komisji Rady Miejscowej Pracowni-
ków Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej w
Warszawie. W latach 60. był Skarbnikiem Zarzą-
du Okręgu ZPP, Przewodniczącym Komisji Socjo-
logii i Polityki Prawa przy Zarządzie ZPP, a po-
tem był przewodniczącym Komisji Ochrony Śro-
dowiska Naturalnego. Należał też do TPPR. Był
wiceprezesem Towarzystwa im. Ludomira Róży-
ckiego w Katowicach.
Wypada odnotować, że w 1959 brał udział w
pierwszym w historii Zjeździe Adwokatury, jako
organu Adwokatury Polskiej. W adwokaturze, w
l. 1964–1966, był zastępcą kierownika ZA nr 5
w Katowicach. W 1974 r. złożył wniosek o prze-
niesienie siedziby do ZA nr 7 w Katowicach, co
zaakceptowała RA 23.10.1974, ale mimo to nie
zmienił ZA.
177
Jako adwokat specjalizował się w prawie cywil-
nym, egzekucyjnym, uzyskał też pozwolenie na
prowadzenie spraw cudzoziemców dewizowych
(od 1973) oraz prowadzenia spraw karnych i cy-
wilnych obywateli amerykańskich (od 1978). Ko-
respondencję prowadził w kilku językach (angiel-
skim, francuskim i niemieckim). Udzielał też po-
mocy prawnej członkom ZBoWiD.
Od 1965 r. był członkiem Głównej Komisji Ba-
dania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce i wiceprze-
wodniczącym Zespołu tejże, od 1966 należał zaś
do Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitle-
rowskich w Polsce w Katowicach. Od 1968 był też
członkiem ZBoWiD. W 1983 był także członkiem
zarządu Towarzystwa Przyjaciół Oświęcimia i To-
warzystwa Wolnej Wszechnicy Polskiej.
W 1973 RA w Katowicach powołała H. do Ko-
misji badania stosunków międzyludzkich. W 1975
H. został członkiem Stowarzyszenia Autorów
„ZAIKS” (karta członkowska nr 3079).
Wielokrotnie wyjeżdżał za granicę, w sprawach
zawodowych, jak i rodzinnych (np. od 30.12.1967
do 20.01.1968 był w Austrii i Anglii). Jako dele-
gat Ministerstwa Sprawiedliwości – Głównej Ko-
misji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce la-
tem 1968 wyjechał na kilka tygodni do ONZ w No-
wym Jorku.
Z dniem 1.01.1976 H. przeszedł na emeryturę z
dalszym wykonywaniem zawodu, z ograniczeniem
wynikającym na podstawie przepisów emerytal-
nych. 5.05.1979 skierował do NRA pismo z proś-
bą o udzielenie zezwolenia na dalsze wykonywanie
zawodu po ukończeniu 70 lat. Zgodę takową uzy-
skał uchwałą NRA do 29.02.1980, a potem wydłu-
żano ją do 30.09.1981, zaś 7.11.1983, na podstawie
nowej ustawy Prawo o adwokaturze z 26.05.1982
H. wnioskował do ORA o wystąpienie do MS z
wnioskiem o wyrażenie zgody na wykonywanie
zawodu adwokata indywidualnie. Zaznaczył przy
tym, że posiada klientelę z Anglii, USA, Francji,
RFN, NRD i Szwecji. ORA 24.11.1983 odmówi-
ła wystąpienia do MS w tej sprawie. Od uchwały
ORA H. odwołał się do NRA, ale Prezydium tejże
23.01.1984 pozostawiło odwołanie bez uwzględnie-
nia. Jednocześnie z dniem 31.12.1983 H. przestał
być członkiem ZA nr 5 i wykreślony został z reje-
stru członków ZA.
W 1979 H. brał udział w I Ogólnopolskim Zjeź-
dzie Adwokatów Pisarzy, a w 1980 został człon-
 Hrabar
kiem Adwokatów Pisarzy. W dniach 3–4.01.1981
brał udział w Ogólnopolskim Zjeździe Adwokatów
w Poznaniu, jako delegat izby katowickiej.
30.06.1994 Minister Sprawiedliwości Włodzi-
mierz Cimoszewicz powołał H. na członka Głów-
nej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi
Polskiemu – Instytutu Pamięci Narodowej.
Odznaczony został m.in. Złotym Krzyżem Za-
sługi (1946), Złotą Odznaką ZPP, Krzyżem Ka-
walerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem
Pamiątkowym z okazji 50-lecia powstania Głów-
nej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Naro-
dowi Polskiemu – Instytutu Pamięci Narodowej
(1995).
178
T. III/z. 1
H. zmarł 29.09.1996 po krótkiej chorobie. Spo-
czął 2.10.1996 na cmentarzu przy ul. Francuskiej
w Katowicach. W małżeństwie z Heleną z Lari-
szów (1.06.1906–22.09.1987) miał syna Jana, ur.
23.12.1931. Brat Zdzisław do 1939, jak i po 1945
był oficerem marynarki handlowej.
Adam Redzik
AIA w Katowicach, Akta osobowe nr H. 55; E. Lubas, Ro-
man Hrabar. Wspomnienie, GW Katowice, nr 238 z 11 paź-
dziernika 1996 r., s. 22; A. Fedorowicz, Człowiek, który odzy-
skał 30 tys. dzieci, „Polityka” nr 31 (2918) 31.07–6.08.2013, s.
46–48; I. T. Sławińska, Dzieci dla Hitlera, „Trybuna Śląska”
1992, nr 264 z 13 listopada 1992 r.; K. Wójcicki, Zarys histo-
rii adwokatury izby katowickiej, „Palestra” 2004, nr 5–6; Wy-
wiady: „Palestra” 1979, nr 7, s. 59–61; „Palestra” 1983, nr
5–6, s. 120–124.
 I
Iserzon Emmanuel (1893–1985), także jako
Emanuel Wilczewski, adwokat w Lublinie, redak-
tor „Orzecznictwa Buchalteryjno-Podatkowego”
(1936–1939), znawca prawa i postępowania admi-
nistracyjnego, profesor UMCS, współtwórca Ko-
deksu postępowania administracyjnego z 1960.
Emmanuel Iserzon
Ur. 14.05.1893 w Charkowie na Ukrainie. Pra-
wo ukończył na UW, gdzie też doktoryzował się z
zakresu prawa karnego w 1925 na podstawie roz-
prawy pt. Poczytalność zmniejszona, napisanej pod
kierunkiem prof. Wacława Makowskiego. Od 1926
był członkiem warszawskiej palestry. Wiele publi-
kował na łamach periodyków adwokackich (np. w
„Palestrze” w 1930 opublikował artykuł pt. Prze-
dawnienie wekslowe a klauzula egzekucyjna) oraz
zawodowych, głównie z zakresu prawa i postępo-
wania administracyjnego.
W l. 1936–1939 był redaktorem naczelnym
„Orzecznictwa Buchalteryjno-Podatkowego”, któ-
rego wydawcą była „Księgarnia Prawnicza” z sie-
dzibą przy Senatorskiej 8.
Po wrześniu 1939 przedostał się na teren ZSRS.
Początkowo pracował jako robotnik leśny, potem
tłumacz, radca prawny i nauczyciel w szkole pol-
skiej. W 1943 został członkiem Związku Patriotów
Polskich. Od tego okresu zaangażował się w dzia-
łalność polityczno-administracyjną.
179
W l. 1944–1946 był dyrektorem departamentu w
Ministerstwie Administracji Publicznej. Jednocześ-
nie był wykładowcą w Akademii Nauk Politycznych.
W l. 1946–1948 był radcą Misji Dyplomatycznej w
Wiedniu, a w l. 1948–1950 radcą w Ministerstwie Ad-
ministracji Publicznej. Po utworzeniu na istniejącym
od 1944 w Lublinie Uniwersytecie Marii Curie-Skło-
dowskiej Wydziału Prawa w 1951 powołany został na
zastępcę profesora i kierownika Katedry Prawa Ad-
ministracyjnego. W 1956 został mianowany docen-
tem. W następnych latach był rzecznikiem Komisji
Dyscyplinarnej dla Studentów, członkiem Komisji
Senackiej ds. Dydaktycznych oraz Wydziałowej Ko-
misji ds. Pomocniczych Pracowników Nauki.
27.11.1953 wpisany został na listę adwokacką
IA w Lublinie. Adwokatem pozostał do śmierci.
W latach 70. był członkiem Klubu Seniora IA w
Lublinie.
Był członkiem komisji powołanej w Urzędzie
Rady Ministrów do opracowania projektu aktów
normatywnych, oraz – wspólnie z Jerzym Staroś-
ciakiem – współtwórcą Kodeksu postępowania ad-
ministracyjnego z 14.06.1960 – dobrze oceniane-
go w literaturze i środowisku prawniczym, jako
przykład dojrzałości politycznej i wysokiej kultury
prawnej. Kodeks po licznych nowelizacjach obo-
wiązuje do dziś.
Opublikował ok. 300 w znacznej mierze cenionych
do dziś prac naukowych i popularnonaukowych, w
tym kilka o charakterze podręcznikowym, m.in.: Po-
stępowanie administracyjne. Komentarz – orzecznictwo
– okólniki (1937), Prawo do zaskarżenia aktu admi-
nistracyjnego (1954), Podstawowe zagadnienia postę-
powania administracyjnego (wraz z J. Starościakiem
i W. Dawidowiczem, 1955), Ochrona interesów jed-
nostki w nowym prawie o postępowaniu administra-
cyjnym (1960), Kodeks postępowania administra-
cyjnego. Komentarz, teksty, wzory i formularze (wraz
z J. Starościakiem, 1961, 1964, 1965 i 1970), Prawo
administracyjne. Podstawowe instytucje (1968). Był też
autorem wielokrotnie wznawianego komentarza do
k.p.a. (wspólnie z J. Starościakiem).
Na UMCS wypromował trzech doktorów. Na
emeryturę przeszedł w 1963, ale nadal prowadził
 Iserzon
zlecone zajęcia i seminaria. Był członkiem ZPP i
Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierowni-
ctwa. W 1970 został odznaczony Krzyżem Kawa-
lerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Zmarł 29.01.1985 w Lublinie. Był dwukrotnie
żonaty: z Eleonorą z d. Modry, z którą miał syna
Ryszarda (ur. 1926), który w 1947 zmienił nazwi-
sko Iserzon na Wilczewski, oraz z Janiną.
Janusz Kanimir
180
T. III/z. 1
Milewski, Redzik, Themis i Pheme; Szkice o dziejach Ad-
wokatury Lubelskiej, red. P. Sendecki, Lublin 2009, s. 483;
J. Szreniawski, Emanuel Iserzon (1893–1985), (w:) Profesoro-
wie Wydziału Prawa i Administracji UMCS 1949–2009. Księ-
ga Jubileuszowa z okazji sześćdziesięciolecia Wydziału Prawa i
Administracji UMCS w Lublinie, red. A. Przyborowska-Klim-
czak, Lublin 2009; J. Szreniawski, Emanuel Iserzon (1893–
1985), „Organizacja–metody–technika” 1986, nr 1, s. 41–42;
25 lat Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Cu-
rie-Skłodowskiej, Lublin 1975, s. 55 i in.
 J
Jackowski Aleksander Romuald (1869–
1949), adwokat w Warszawie, znawca prawa cywil-
nego i handlowego, profesor i rektor SGH, czło-
nek KKRP, senator RP 1924–1927, współzałożyciel
LO im. Jana Zamoyskiego w Warszawie.
Aleksander Romuald Jackowski
Ur. 5.02.1869 w Warszawie w religijnej rodzi-
nie Aleksandra i Antoniny ze Sztumpfów (w akcie
zgonu Aleksandra podano Sztumfefów). Wszystkie
szczeble edukacji przeszedł w Warszawie. Ukoń-
czył II Progimnazjum (z którego wyniósł wybor-
ną znajomość polszczyzny), V Gimnazjum (gdzie
rozwinął się nie tylko naukowo, ale i patriotycz-
nie), a następnie – w l. 1889–1893 prawo na rosyj-
skim Uniwersytecie Warszawskim. Na drugim roku
studiów zaangażował się w organizację obchodów
i manifestacji związanych ze 100-leciem Konstytu-
cji 3 Maja. Działał w konspiracyjnych zrzeszeniach
młodzieżowych, wykładał w grupach samokształ-
ceniowych prawo polityczne oraz miał też poga-
danki narodowo-polityczne dla aktywizujących
się wówczas robotników. Studia ukończył mimo
to zgodnie z programem i uzyskał w 1893 stopień
kandydata nauk prawnych. Wkrótce po studiach
został pomocnikiem adwokata przysięgłego, a w
1898 adwokatem przysięgłym. W tym czasie wstą-
pił do Stronnictwa Narodowej Demokracji oraz do
Towarzystwa Oświaty Narodowej.
181
Jako polityk prowadził w tym czasie działalność
agitacyjno-narodową, jako adwokat był zaś do-
radcą prawnym przy zakładaniu kółek rolniczych
i społecznych przedsięwzięć gospodarczych. Wy-
kładał też na różnego rodzaju kursach dokształ-
ceniowych, w Towarzystwie Prawniczym, w szko-
łach i pensjach prywatnych, w tym – od chwili po-
wstania w 1906 – wykładał prawo handlowe na
Prywatnych Kursach Handlowych Męskich, po-
wstałych z inicjatywy Augusta Zielińskiego – prze-
kształconych w 1915 w Wyższą Szkołę Handlową,
a w 1933 w Szkolę Główną Handlową. W 1925 zo-
stał profesorem prawa handlowego WSH, któ-
rym pozostawał do wybuchu II wojny światowej.
W l. 1929–1931 był prorektorem uczelni, a w l.
1931–1932 rektorem.
Był członkiem komitetu prawniczego Polskiej
Macierzy Szkolnej, utworzonej w 1906, a rok póź-
niej zlikwidowanej przez carat (odtworzonej do-
piero w 1916 i działającej do II wojny światowej).
W 1906 współtworzył z Wojciechem Kwasiebor-
skim (działaczem narodowym zamordowanym w
1940) Stowarzyszenie Zawodowe Murarzy i Sztu-
katorów. W 1915 wszedł w skład sekcji prawno-
-politycznej Komitetu Narodowego Polskiego. W
1914 wraz z Romanem Dmowskim, Maurycym
Zamoyskim, Jerzym Gościckim (późniejszym po-
słem) oraz adwokatami Marianem Zbrowskim i
Władysławem Piechowskim założył Towarzystwo
Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego (w l. 1914–1918
występujące pod nazwą Gimnazjum Towarzystwa
Szkoły Maurycego hr. Zamoyskiego), które prze-
jęło Gimnazjum założone w 1905 przez emeryto-
wanego generała wojsk rosyjskich Pawła Chrza-
nowskiego (w ten sposób powstało znane i cenio-
ne do dziś warszawskie Liceum Ogólnokształcące
im. Jana Zamoyskiego).
Z początkiem XX w. J. zaczął publikować pierw-
sze opracowania naukowe. Ukazywały się one w
„Gazecie Sądowej Warszawskiej”, „Themis Pol-
skiej, seria II” (tu dokonywał przeglądu orzecz-
nictwa rosyjskiego Senatu Rządzącego), a potem
w „Kwartalniku Prawa Cywilnego i Handlowego”,
„Przeglądzie Prawa Handlowego”, „Palestrze”
 Jackowski
i „Czasopiśmie Prawniczym i Ekonomicznym”.
I tak np. w 1902 opublikował artykuł pt. Unormo-
wanie czasu roboczego w fabrykach i zakładach prze-
mysłowych w Królestwie Polskim (CzPE), w 1911
O spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością (War-
szawa), w 1920 Projekt prawa „Ustawa o spółdziel-
niach”. Uwagi prawnika (GSW), Przemysł w Pol-
sce po wojnie europejskiej. Szkic ekonomiczno-sta-
tystyczny (Warszawa) oraz Polityka kolonialna An-
glii (Warszawa), w 1921 O akcjach pracy i akcjach
dla pracowników (Warszawa), a w późniejszych la-
tach m.in.: O należnościach opiewających na dola-
ry (GSW 1934) i Sprawy o unieważnienie uchwał
zgromadzeń w spółkach kapitałowych a sąd polu-
bowny (PPC 1937). Teksty publicystyczne o cha-
rakterze społecznym publikował natomiast m.in.
w: „Dzwonie Polskim”, „Gazecie Warszawskiej”,
„Gazecie Polskiej”, „Narodzie”, „Złotym Sztan-
darze”, „Ognisku”.
W czasie I wojny światowej J. przebywał w Ki-
jowie, gdzie uczestniczył w pracach opiekującego
się uchodźcami miejscowego Polskiego Komite-
tu Obywatelskiego. Na początku 1917 znalazł się
na Podolu, w Jampolu nad Dniestrem, gdzie goś-
cił oficerów armii gen. Józefa Hallera. W lipcu tr.
powrócił do Warszawy i podjął praktykę adwoka-
cką. Po dwóch latach, w 1919, Minister Sprawied-
liwości powołał go na członka działającej przy mi-
nisterstwie Komisji Prawa Handlowego i Procedu-
ry Cywilnej i członka redakcji części teoretycznej
„Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawied-
liwości”. 19.02.1919 został członkiem Komisji ds.
opracowania prawa akcyjnego, działającej przy Mi-
nisterstwie Przemysłu i Handlu. Przed 1924 był też
zastępcą profesora prawa handlowego na Uniwer-
sytecie Warszawskim.
W 1927 powołany został do Komisji Kodyfi-
kacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej. Pracował w
Sekcji Prawa Handlowego kierowanej przez prof.
UJK we Lwowie Aleksandra Dolińskiego. Zaan-
gażowany był w prace nad prawem spółek han-
dlowych, prowadzone na osnowie projektów Do-
lińskiego. Od 1927 był członkiem Podkomisji Ko-
deksu Handlowego działającej w ramach Sekcji
Prawa Handlowego. Po 1930 pracował nadal nad
projektem Kodeksu handlowego w sekcji kiero-
wanej przez prof. Stanisława Wróblewskiego. Był
też od 1933 referentem projektu ustawy upadłoś-
ciowej w ramach Podkomisji Prawa Upadłościo-
182
T. III/z. 1
wego, współpracując z prof. Maurycym Allerhan-
dem.
Przez trzy lata J. był senatorem RP. Został nim w
I kadencji po tym, jak 31.03.1924 mandat złożył Sta-
nisław Karpiński (1870–1943), który został preze-
sem utworzonego Banku Polskiego. Wówczas jako
zastępca senatora z listy nr 8 w województwie łódz-
kim został powołany do Senatu RP. Ślubowanie zło-
żył 9.04.1924. Był członkiem klubu Związku Ludo-
wo-Narodowego. Zasiadał w stałych komisjach se-
nackich: gospodarstwa społecznego, prawniczej i re-
gulaminowej oraz, od lipca 1925, w specjalnej komi-
sji do zmiany Konstytucji. Był też referentem licz-
nych ustaw, m.in. o prawie prywatnym międzydziel-
nicowym, o nieuczciwej konkurencji. Skutecznie za-
biegał o środki finansowe na powiększenie liczby
etatów sędziowskich; dzięki jego zabiegom w budże-
cie Ministerstwa Sprawiedliwości na rok 1927/1928
przyjęto poprawkę podwyższającą budżet na zwięk-
szenie liczby etatów sędziowskich. Mandat senatora
wykonywał do 1927. Ponadto od 1921 do 1924 oraz
od 1931 J. był sędzią Trybunału Stanu.
Po wycofaniu się z polityki powrócił do prakty-
ki adwokackiej, którą łączył z dydaktyką w SGH.
Kancelarię prowadził w Warszawie przy ul. Żura-
wiej 16. Aplikantem J. był m.in. zasłużony badacz
dziejów adwokatury, twórca Ośrodka Badawczego
Adwokatury Witold Bayer (zob. ). J. był przez kilka
lat członkiem RA w Warszawie. Ponadto był człon-
kiem Komitetu Redakcyjnego GSW, członkiem
rady Warszawskiego Towarzystwa Prawniczego.
Współpracował w dziele tworzenia Encyklopedii
podręcznej prawa prywatnego. Redagował też „Bi-
bliotekę Gospodarczą Polski”. Był również człon-
kiem Towarzystwa Prawa Międzynarodowego.
W czasie wojny obronnej 1939 zniszczone zasta-
ło mieszkanie Jackowskich przy ul. Żurawiej 16, w
związku z czym rodzina przeniosła się do kamie-
nicy przy ul. Żulińskiego 9, gdzie mieszkała do Po-
wstania Warszawskiego. W czasie okupacji J. wy-
kładał na tajnych kompletach prowadzonych przez
profesorów SGH. Po upadku Powstania Warszaw-
skiego wraz z rodziną przeniósł się do Kielc, a w
1945 wyjechali do Katowic, gdzie J. podjął pracę
jako wykładowca prawa handlowego w Wyższym
Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych, potem
przekształconym w Wyższą Szkołę Administra-
cji Gospodarczej – dzisiejsza nazwa to Akademia
Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego w Kato-
T. III/z. 1 Jackowski, Jagusz

wicach. Od roku 1945/1946 do śmierci pełnił funk- der Romuald (1869–1949), PSB, t. 10, s. 274–275; A. Redzik,
cję dziekana Wydziału Administracji Publicznej tej Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwo-
wie, Warszawa: C.H. Beck 2009, s. 309–310; Redzik, Kotliń-
uczelni. Niemal do ostatniego dnia życia był ak- ski, Historia Adwokatury; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–1927,
tywny naukowo i dydaktycznie. Od 1947 był „roz- s. 433; Zawadzki, Senatorowie, s. 129–130.
pracowywany” przez wydział III Wojewódzkiego
Urzędu Bezpieczeństwa w Katowicach.
J. zmarł w Katowicach 9.09.1949, po kilkudnio- Jagusz Stanisław (1902–1990), adwokat w
wej chorobie, będącej następstwem zapalenia płuc. Warszawie, harcerz, sędzia, działacz ludowy, wię-
Spoczął na cmentarzu przy parafii św. Apostołów zień obozu Auschwitz oraz komunistycznego apa-
Piotra i Pawła w Katowicach, przy ul. Sienkiewi- ratu represji.
cza. Trzy lata później, 24.05.1952, zmarła jego żona
Maria z Horodyskich, która spoczęła obok męża
na katowickim cmentarzu. Mieli trzech synów:
Jana Wawrzyńca (1902–1968) – inżyniera rolni-
ctwa, Juliana Zdzisława (1904–1940) – adwokata,
zamordowanego w Katyniu (pozostawił z małżeń-
stwa z Haliną z Żółtowskich syna Jerzego ur. 1938
– adwokata), Tadeusza (ok. 1911–ok. 1939), oraz
córkę Annę primo voto Żółtowską (żonę działacza
podziemia niepodległościowego Kazimierza Żół-
towskiego), secundo voto Okolską (1909–1994).
Adam Redzik
Adwokaci Polscy Ojczyźnie; A. Czech, Józef Lisak (1902–
1984), ekonomista i organizator, założyciel Wyższego Studium
Nauk Społeczno-Gospodarczych w Katowicach, „AE Forum. Stanisław Jagusz
Biuletyn Akademii Ekonomicznej w Katowicach” 2008, nr
28 z grudnia 2008 r., s. 5; A. J.[ackowski], Śp. Aleksander
Doliński, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1931, s. 252–253;
L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Ur. 18.07.1902 w Chrustnem (pow. rycki) w
Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939, Wrocław 2000; chłopskiej rodzinie Wojciecha i Katarzyny Jagu-
L. Górnicki, Organizacyjne zagadnienia kodyfikacji prawa siów. W międzywojniu zmienił nazwisko z Jaguś na
handlowego w Komisji Kodyfikacyjnej RP (1919–1939), „Pra-
Jagusz. W l. 1917–1918 był członkiem POW. Uczest-
wo”, nr CCLXXXV, Wrocław 2003, s. 267, 268; Informacje
wnuka adw. Jerzego Jackowskiego; J. Jackowski, Jackowski niczył w wojnie polsko-bolszewickiej jako żołnierz
Julian (1904–1940), SBAP, t. II, z. 2, s. 242–243 oraz „Pa- 22. pp. Uczył się w gimnazjum w Siedlcach, a na-
lestra” 2000, nr 4, s. 35–38 (tu fotografie syna); J. Kaliń- stępnie w Gimnazjum Państwowym Męskim im. Jó-
ski, Aleksander Jackowski, rektor WSH w latach 1931–1932,
zefa I. Kraszewskiego w Białej Podlaskiej, gdzie w
(w:) Poczet Rektorów Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa
2006, s. 41–42; J. Kanimir, Adwokat prof. Aleksander Jackow- 1923 zdał egzamin maturalny. Jako uczeń działał w
ski (1869–1949) – z okazji 140. rocznicy urodzin i 60. roczni- harcerstwie, pełnił funkcję hufcowego. W l. 1923–
cy śmierci, „Palestra” 2009, nr 3–4, s. 165–172; Konspiracja 1927 studiował na Wydziale Prawa UW, a następ-
i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny,
nie prawo i ekonomię na paryskiej Sorbonie (w 1935
Wrocław, IPN 2004, s. 37, 38, 42; J. Łaptos, A. Mania, (w:)
Kto był kim w II RP, s. 516; Łoza 1938, s. 277–278; Materia- uzyskał doktorat nauk ekonomicznych tej uczel-
ły do prawa akcyjnego (z prac b. komisji prawa handlowego ni). W 1930 wrócił do kraju. W 1931 został mia-
przy Ministerstwie Sprawiedliwości), „Kwartalnik Prawa Cy- nowany asesorem sądowym w Warszawie, w 1933
wilnego i Karnego” 1920, R. III; Pamiętnik Trzydziestolecia
sędzią okręgowym w Pułtusku, a w 1939 – sędzią
Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie 1906–1936, Warsza-
wa 1938; Parlament Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1927, pod Sądu Okręgowego w Warszawie. Od czasu studiów
red. Henryka Mościckiego i Włodzimierza Dzwonkowskie- działał w ruchu ludowym – Akademickim ZMW,
go, wyd. Lucjan Złotnicki, Warszawa 1928, s. 129; Poczet wy- Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici” (pełnił funkcję
bitnych profesorów SGH-SGPiS 1906–1986, Warszawa 1986,
s. 405; Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–
prezesa Zarządu Powiatowego w Łukowie i człon-
1939. Słownik biograficzny, t. II E–J, Warszawa, Wydawni- ka władz okręgowych w Lublinie), w PSL „Wyzwo-
ctwo Sejmowe 2000, s. 272–273; Red., Jackowski Aleksan- lenie” (był prezesem zarządu powiatowego w Lub-

183
 Jagusz, Janczewski
linie i członkiem zarządu okręgu). W l. 1930–1939
publikował liczne artykuły w pismach „Młoda Myśl
Ludowa” (podpisywane często kryptonimem Dr.
S.J.) i „Wici”. Od 1931 należał do SL. Był autorem
wydanej w języku francuskim pracy Kwestia agrar-
na w Polsce (1935) oraz w jęz. angielskim – Przelud-
nienie agrarne w Polsce (1936). Jesienią 1939 został
wpisany na listę adwokatów w Warszawie. W paź-
dzierniku 1939 uczestniczył w tworzeniu konspiracji
ludowej. Należał do tych adwokatów warszawskich,
którzy szczególnie protestowali przeciw skreśleniu
z listy adwokackiej ich kolegów Żydów. 12.07.1940
wraz z grupą kilkudziesięciu adwokatów warszaw-
skich został aresztowany przez gestapo w ramach
akcji AB i uwięziony na Pawiaku. 14.08.1940 wy-
wieziono go w pierwszym transporcie więźniów Pa-
wiaka do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz--
Birkenau. Otrzymał numer 2240. Został przymu-
sowo zatrudniony przy uprzątaniu zwłok zamordo-
wanych współwięźniów. Zwolniony w 1942 z obo-
zu, wrócił do Warszawy. Po upadku Powstania War-
szawskiego wywieziono go do obozu koncentracyj-
nego w Oranienburgu. Oswobodzony wiosną 1945,
po powrocie do kraju został mianowany prezesem
Sądu Okręgowego w Warszawie. Na początku 1947
pod presją władz komunistycznych (protestował
przeciw łamaniu prawa przez komunistów) ustąpił
z tego stanowiska i wrócił do praktyki adwokackiej.
Działał w PSL, w styczniu 1947 został wybrany po-
słem na Sejm Ustawodawczy, był członkiem Komi-
sji Spraw Zagranicznych. W kwietniu 1947 wybrano
go członkiem Sądu Partyjnego Zarządu Wojewódz-
kiego PSL w województwie warszawskim, następnie
1.07.1947 – prezesem Zarządu Wojewódzkiego. Po
listopadzie 1947, tj. w chwili opanowania PSL przez
zwolenników podporządkowania tego ugrupowania
komunistom, opuścił stronnictwo, nie wstąpił też
później do ZSL (w Sejmie Ustawodawczym pozo-
stawał posłem niezrzeszonym). W 1950 władze ko-
munistyczne uniemożliwiły J. dalszą pracę w adwo-
katurze, skreślając go z listy adwokatów. W listopa-
dzie 1950 został aresztowany za usiłowanie nielegal-
nego przekroczenia granicy. Skazany na 8 lat wię-
zienia, został zwolniony w 1953. Pozbawiony możli-
wości wykonywania zawodu adwokata, utrzymywał
się z udzielania prywatnych lekcji języków obcych
i okazyjnego doradztwa prawnego. W 1956 wrócił
do wykonywania zawodu, praktykował m.in. w Ze-
spole nr 4 przy ul. Nowowiejskiej 6. W 1968 prze-
184
T. III/z. 1
szedł na emeryturę. Jak pisał we wspomnieniu po-
śmiertnym o J. Karol Pędowski: „po swoich przej-
ściach obozowych i więziennych stał się ogromnie
przewrażliwiony. Po przejściu na emeryturę wyłą-
czył się z życia zawodowego i koleżeńskiego. Pozo-
stał w pamięci kolegów jako człowiek, który doznał
w życiu wielu krzywd i prześladowań”. Był odzna-
czony Medalem Niepodległości.
Zmarł 15.09.1990 w Warszawie. Spoczywa na
cmentarzu w Rykach.
Marek Gałęzowski
AUW, RP 14929; Adwokaci siedleccy, s. 133–134; Akademi-
cka młodzież ludowa w II Rzeczypospolitej. Relacje, materiały,
dokumenty, pod red. S. Malawskiego, Warszawa 1974, s. 194,
314, 317; L. Cohn, Fragmenty wspomnień (z lat 1948–1975),
„Krytyka” 1984, nr 17, s. 119, 124; R. Domańska, Pawiak
– więzienie gestapo. Kronika 1939–1944, Warszawa 1978, s.
73, 80; W. Minkiewicz, Mokotów, Rawicz, Wronki, Warszawa
1990, s. 144; Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie Na-
rodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945–1947, wybór, wstęp i
opracowanie R. Turkowski, Warszawa 1997; K. PędowskiAd-
wokat dr Stanisław Jagusz 1902–1990, „Palestra” 1990, nr 11–
12, s. 84; T. Piesio, Historia ruchu ludowego w powiecie garwo-
lińskim, www.psl.garwolin.pl/index.php?option=com_con-
tent...id.; Radlicki, Kapo odpowiedział – Auschwitz, s. 35, 95,
143; Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, Warsza-
wa 1989, s. 152–153 (błędnie podane miejsce urodzenia);
Stanisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeń-
stwa, Warszawa–Łódź 2010, t. 1, s. 254, 290, 294, 338, 365;
P. Zaremba, Mikołajczykowskie PSL – nie odrobiona lekcja hi-
storii, „Arcana” 2011, nr 98–99, s. 170–174, 188.
Janczewski Stanisław (1887–1970), adwo-
kat i dziekan RA w Warszawie, działacz społeczny
i polityczny, znawca prawa handlowego i cywilne-
go, historyk adwokatury, wykładowca SGH, współ-
twórca Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności
zawodu, odtwórca czasopisma „Palestra” i redak-
tor naczelny w l. 1957–1964, wiceprezes NRA.
Ur. 14.10.1887 w Warszawie w rodzinie Wik-
tora i Bronisławy jako najmłodszy z trzech synów
(w Archiwum IA w Warszawie nie zachowały się
akta osobowe J., autorzy opracowań o nim poda-
ją zaś sprzeczne informacje, np. że J. urodził się
w 1888 w Hruszwicy na Wołyniu lub że urodził się
1.10.1887).
Uczęszczał do gimnazjum państwowego w War-
szawie, ale został z niego wydalony za udział w
strajku szkolnym. Maturę zdał w 1906 w polskim
prywatnym gimnazjum gen. Chrzanowskiego, a w
1907 ponownie jako ekstern w rosyjskim gimna-
T. III/z. 1 Janczewski
zjum w Kiszyniowie. W tym samym roku rozpoczął
studia prawnicze na Uniwersytecie Świętego Wło-
dzimierza w Kijowie. Ukończył je w 1911. Prawdo-
podobnie odbył aplikację sądową. W 1915 znajdo-
wał się w Finlandii, a następnie wyjechał do Peters-
burga. Pracował w Radzie Polskich Organizacji Po-
mocy Ofiarom Wojny jako radca prawny, a następ-
nie jako dyrektor biura.
Stanisław Janczewski
W 1918 przyjechał do Warszawy i podjął prak-
tykę adwokacką (Z. Krzemiński podaje, że J. był
warszawskim adwokatem od 1912; w 1939 kance-
larię prowadził przy ul. Żurawiej 9). Od 1924 an-
gażował się w działalność samorządową. Począt-
kowo był członkiem Rady Adwokackiej IA w War-
szawie, od kwietnia 1931 do grudnia 1932 sekre-
tarzem NRA. Od grudnia 1935 do listopada 1936
był dziekanem RA w Warszawie. W 1938 został
członkiem NRA.
J. był też aktywnym działaczem ZAP. Jako
przedstawiciel ZAP uczestniczył we wrześniu 1937
w organizowanym przez UIA (Union Internationa-
le des Avocats) Międzynarodowym Kongresie Ad-
wokatów w Paryżu, obok Jana Podkomorskiego i
Bohdana Suligowskiego. W 1938 został wybrany
członkiem zarządu UIA, obok Leona Nowodwor-
skiego. Uczestniczył w przygotowaniach X Kon-
gresu Międzynarodowego Związku Adwokatów,
który miał się on odbyć w dniach 11–13.09.1939
w Warszawie.
J. był wykładowcą w Wyższej Szkole Handlowej
w Warszawie (potem SGH), zostając też profeso-
rem nadzwyczajnym tej uczelni w dziedzinie pra-
185
wa handlowego i wekslowego. Za kulturę języka
polskiego w piśmie uhonorowany został przez Pol-
ską Akademię Literatury w 1938 Srebrnym Waw-
rzynem Akademickim. Otrzymał też w II RP Zło-
ty Krzyż Zasługi. W 1929 opublikował artykuł pt.
Pojedynek i walka z nim („Ateneum Kapłańskie”,
t. 23, 1929, s. 1–11), z zakresu prawa handlowego,
m.in.: Ochrona praw mniejszości w spółkach akcyj-
nych (Warszawa 1930, ss. 26), Spółka jawna w no-
wym kodeksie handlowym (Warszawa 1934).
J. związany był z polską chadecją. W 1919 nale-
żał do Chrześcijańskiego Związku Zawodowego.
Był jednym z twórców programu chadeków przy-
jętego na Kongresie w 1925. Od 11.04.1928 był jed-
nym z członków zarządu wojewódzkiego Chrześ-
cijańskiej Demokracji (Polskiego Stronnictwa
Chrześcijańskiej Demokracji). Był jednym z kon-
struktorów porozumienia pomiędzy śląską grupą
Wojciecha Korfantego a centralą PSChD. W tym
czasie, przed 1931, był prezesem Zarządu Głów-
nego. W l. 1931–1932 J. był członkiem Zarządu
Głównego PSChD, zaś w listopadzie 1932, pod-
czas Kongresu partii, został wybrany do Rady Na-
czelnej PSChD. Na tematy polityczne wiele publi-
kował w prasie chadeckiej i w „Kurierze Warszaw-
skim”. W 1930 opublikował pierwotnie po francu-
sku artykuł na temat działalności papieża Piusa XI
(Pie XI de point de vue de notre ère, 1930, ss. 15), a
rok później artykuł pt. Encyklika „Rerum novarum”
a sprawa robotnicza (Nakładem Chrześcijańskiego
Uniwersytetu Robotniczego, 1931, ss. 16).
J. blisko współpracował z grupą adwokata posła
Wacława Bitnera (zob.) i utworzonym przez niego
w 1934 Chrześcijańskim Stronnictwem Ludowym.
Już w 1926 wspólnie z W. Bitnerem opublikował
obszerne studium pt. Ustawa o wykowaniu refor-
my rolnej (ss. 206). Po połączeniu PSChD z Naro-
dową Partią Robotniczą i powstaniu Stronnictwa
Pracy (SP) J. wycofał się z działalności w struktu-
rach nowej partii.
W czasie II wojny światowej J. angażował się
w działalność tajnej warszawskiej Rady Adwoka-
ckiej. Opracował też projekt zasad etyki zawodo-
wej adwokatów.
Po wojnie początkowo zamierzał powrócić do
działalności społeczno-politycznej, ale pod wpły-
wem obserwacji rzeczywistości zamiar ów porzu-
cił. Poświęcił się działalności adwokackiej, dydak-
tycznej oraz naukowej. Pokłosiem pracy w SGH
 Janczewski
jest ceniony do dziś podręcznik pt. Prawo handlo-
we, wekslowe i czekowe (Warszawa 1946, nakładem
Trzaski, Everta i Michalskiego, ss. 531), który zdą-
żył się ukazać, zanim prawo handlowe znalazło się
na indeksie nowej władzy. Po 1989, w nowych rea-
liach gospodarczych, w których brakowało podob-
nych publikacji, jak i znawców prawa handlowe-
go, podręcznik wydany został w reprincie. W la-
tach 40. podjął próbę habilitacji w SGH, gdzie wy-
kładał jako profesor kontraktowy od 1946 do 1949,
ale wniosek nie zyskał akceptacji. W 1947 wykładał
też prawo handlowe na WPiA UW. Jako arbiter
przy Polskiej Izbie Handlu Zagranicznego w War-
szawie uczestniczył w rozstrzyganiu sporów han-
dlowych polsko-włoskich.
Od stycznia 1946 do 1951 J. był prezesem
WSDA. Jednocześnie od 17.01.1948 do kwietnia
1951 pełnił – po śmierci adw. Mieczysława Ettin-
gera – obowiązki wiceprezesa NRA. Ponownie wi-
ceprezesem NRA został w październiku 1956 i był
nim do czerwca 1964. Przez dwie kadencje był też
prezesem Wyższej Komisji Rewizyjnej.
J. był głównym inicjatorem odtworzenia czaso-
pisma adwokatury polskiej „Palestra”. Pod redak-
cją J. w maju 1956 w nakładzie 5160 egzempla-
rzy ukazał się pierwszy numer kwartalnika „Biu-
letyn Naczelnej Rady Adwokackiej”, na którego
wydawanie uzyskano zgodę władz. Przewodniczą-
cym dziesięcioosobowego Komitetu Redakcyjne-
go był adw. Michał Kulczycki, a redaktorem J. Pis-
mo miało charakter sprawozdawczy i zawodowy.
Dzięki odwilży politycznej z inicjatywy J. przystą-
piono do przekształcenia pisma w periodyk nie tyl-
ko zawodowy, ale i naukowy – na wzór przedwo-
jennego miesięcznika „Palestra”. W październiku
1956 wybrano nowy Komitet Redakcyjny na cze-
le z J., a w styczniu 1957 ukazał się pierwszy zeszyt
pisma „Palestra. Organ Naczelnej Rady Adwoka-
ckiej”, które J. redagował do 1964. W okresie tym
J. zaangażował się w prace nad spisem zasad ety-
ki adwokackiej.
W 1959 J. opublikował bardzo cenną i pionier-
ską w PRL książkę pt. Godność zawodu adwoka-
ckiego, będącą pokłosiem prac prowadzonych jesz-
cze w okresie II RP i podczas okupacji (poprze-
dził ją cykl artykułów opublikowanych w l. 1959–
1960 na łamach „Palestry”). J. jako przewodni-
czący powołanej w 1958 specjalnej komisji NRA
do opracowania projektu kodeksu etyki adwoka-
186
T. III/z. 1
ckiej i jako jego autor doprowadził do uchwale-
nia przez NRA w dniach 6 i 7.05.1961 pierwsze-
go Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawo-
du (potem kilkakrotnie zmienianego, 26.09.1993,
10.10.1998, 19.11.2005 i 19.11.2011).
W 1960 nakładem Wydawnictwa Prawnicze-
go ukazał się, po dwóch latach perturbacji po-
wodowanych zastrzeżeniami MS, komentarz do
ustawy o ustroju adwokatury z 1950 po noweliza-
cjach z 19.07.1956 i 5.11.1959 pt. Ustrój adwoka-
tury: Komentarz (Warszawa 1960, ss. 247). Oprócz
J. w pracach nad komentarzem uczestniczyli ad-
wokaci: Zdzisław Krzemiński, Władysław Pociej
oraz Władysław Żywicki. Udział J. w ostatecznej,
znacznie okrojonej od pierwotnej, wersji komen-
tarza był najpoważniejszy.
W tym samym 1960 Prymas Polski ks. kard. Ste-
fan Wyszyński powołał J. do Rady Prymasowskiej
Odbudowy Kościołów Warszawy, a także do Komi-
tetu Uczczenia Tysiąclecia Chrześcijaństwa w Ar-
chidiecezji Warszawskiej.
W latach 60. J. opublikował na łamach „Pale-
stry” kilka artykułów o charakterze wspomnienio-
wym, m.in. Dzieje i charakter prasy adwokackiej w
dwudziestoleciu międzywojennym (1967, nr 3), Ad-
wokatura międzywojenna (1968, nr 11) oraz wspo-
mnienia z początków wojny: Wrześniowe wspomnie-
nia (1965, nr 9, s. 1–4). Zainteresowania dziejami
adwokatury polskiej J. zwieńczył bardzo cenną, cy-
towaną powszechnie do dziś książeczką, wydaną
jako wkładka do „Palestry” tuż przed śmiercią au-
tora – Dzieje adwokatury w dawnej Polsce (Warsza-
wa 1970, ss. 93).
Był członkiem ZPP, w ramach którego prowa-
dził szkolenia z zakresu prawa handlowego, wek-
slowego i rodzinnego. Efektem ich są opublikowa-
ne przez ZPP opracowania: Spółka (1965, ss. 38
jako tom 29 Materiałów Szkoleniowych Centralne-
go Zaocznego Studium Prawa Cywilnego, Rodzinne-
go i Opiekuńczego), Przejście praw z wekslu (1970,
ss. 29, jako wyd. 3 materiałów zaocznego kursu pra-
wa wekslowego i czekowego, ZPP). Odznaczony zo-
stał m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodze-
nia Polski.
Zmarł w 13.11.1970 w Warszawie. Spoczął 18.11.
tr. na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Da-
nych o rodzinie nie ustalono.
Adw. Zdzisław Krzemiński wspominał, że J. był
człowiekiem o wielkiej wiedzy i najwyższym pozio-
T. III/z. 1 Janczewski, Jeszke
mie etycznym, a poza tym był to „człowiek bardzo
skromny, pracowity i co najważniejsze – bardzo
życzliwy dla bliźnich”. Testamentem prawie cały
swój majątek przekazał na cele społeczne. Z. Krze-
miński pisał w 1989, że J. pozostawił niepublikowa-
ny pamiętnik. Nie udało się go odnaleźć.
W biurze redakcji „Palestry” ścianę zdobi por-
tret olejny adw. Stanisława Janczewskiego pędzla
Janiny Wasiewicz z 1966.
Adam Redzik
A. Andrusiewicz, Stronnictwo Pracy 1937–1950, Warszawa
1988; Cmentarz Powązkowski w Warszawie, Warszawa: KAW
1984, s. 218; Z. Czeszejko, Stanisław Janczewski. Wspomnie-
nie pośmiertne, „Gazeta Sądowa i Penitencjarna” 1970, nr
23; Encyklopedia historii Drugiej Rzeczypospolitej, red. nauko-
wy A. Garlicki i inni, Warszawa 1999, s. 318–319; Z. Krze-
miński, Historia warszawskiej adwokatury, wyd. 2, Warszawa
2009; Z. Krzemiński, Mecenas Stanisław Janczewski, „Pale-
stra” 1989, nr 4, s. 86–89; Z. Krzemiński, Pamięci zmarłego
adw. Stanisława Janczewskiego, „Palestra” 1970, nr 12, s. 5–
7; Z. Krzemiński, Z historii prac nad kodyfikacją zasad etyki
adwokackiej, „Palestra” 1968, nr 11, s. 58–65; Lista adwoka-
tów IA w Warszawie 1938, s. 23; Milewski, Redzik, Themis i
Pheme; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury; Relacja adw.
Andrzeja Bąkowskiego; K. Turowski, Janczewski Stanisław,
(w:) Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce, t.
1, red. R. Bender i in., Warszawa 1991, s. 185.
Jeszke Witold Teofil (1891–1970), adwo-
kat w Poznaniu, notariusz, dziekan RA, prezes
ZG KARP, prezes Rady Notarialnej, publicysta,
uczestnik powstania wielkopolskiego, poseł, sena-
tor, żołnierz II Korpusu Polskiego, działacz pol-
skiej emigracji w Londynie.
Ur. 5.03.1891 w Ruchocinku koło Witkowa pow.
Gniezno w rodzinie nauczyciela Bolesława i Kazi-
miery z d. Lersz vel Lausz-Suffczyńskiej. Miał trzy
siostry.
W 1911 ukończył gimnazjum w Gnieźnie. W
czasie nauki (1908–1911) działał w tajnym Towa-
rzystwie Tomasza Zana w Gnieźnie. Od 1911 re-
dagował nielegalne pismo „Brzask”. W tym czasie
był też członkiem ZPM „Zet”. Jesienią 1911 roz-
począł studia prawnicze i filozoficzne na uniwer-
sytecie w Królewcu. Kontynuował je w Lipsku i
we Wrocławiu, gdzie działał też w tajnych studen-
ckich organizacjach, np. „Grupy Narodowe”. W
1914 zdał egzamin referendarski, a w 1917 uzy-
skał stopień doktora prawa na Uniwersytecie we
Wrocławiu. W 1918 zamieszkał w Poznaniu, gdzie
w tymże roku ożenił się. W tym czasie opubliko-
187
wał Der Rechtsgrund der Neugründung des polnis-
chen Staates (Poznań 1918). W 1919 zdał egzamin
asesorski. W l. 1918–1919 był współorganizatorem
Związku Młodej Polski w Wielkopolsce, którego
w 1923 został prezesem. Brał udział w powstaniu
wielkopolskim i w 1919 był więziony przez Niem-
ców w Głogowie i Żaganiu.
Witold Teofil Jeszke
W 1919 został referendariuszem w Minister-
stwie byłej Dzielnicy Pruskiej, gdzie pracował do
1921. Następnie otworzył kancelarię adwokacką i
został syndykiem Związku Spółek Zarobkowych i
Gospodarczych. Kancelaria wkrótce stała się jedną
z większych w Poznaniu. W 1926 rozszerzył dzia-
łalność kancelarii o sprawy notarialne (na co ze-
zwalała niemiecka ordynacja adwokacka z 1878).
Adwokatem był do 1939. W tym czasie pełnił wie-
le funkcji w samorządzie adwokackim. W l. 1932–
1933 był dziekanem pierwszej po ujednoliceniu
ustroju adwokatury w państwie RA w Poznaniu.
Działał w ZAP, a po utworzeniu w 1932 w powią-
zanym z sanacją KARP – w l. 1933–1935 był preze-
sem ZG KARP. W l. 1934–1936 i 1938–1939 J. był
prezesem poznańskiej Rady Notarialnej.
Oprócz praktyki adwokackiej i działalności w
samorządzie J. był w okresie II RP aktywnym po-
litykiem związanym z Piłsudskim. W 1926 J. był
inicjatorem utworzenia Związku Naprawy Rze-
czypospolitej – w 1928 połączył się on z Partią
Pracy i powstał Związek Polskiej Młodzieży De-
mokratycznej. Kandydował do Sejmu w 1928, ale
nie uzyskał mandatu. W wyborach w 1930 uzy-
skał mandat poselski z listy BBWR z okręgu nr
 Jeszke
33 (Gniezno). W l. 1930–1935 prezesował Ra-
dzie Wojewódzkiej BBWR w Poznaniu i wielko-
polskiej grupie posłów BBWR. W Sejmie pra-
cował w komisjach: budżetowej, konstytucyjnej
(jako referent), prawniczej, spraw zagranicznych,
a od lutego 1934 także regulaminowej. W 1935
został wybrany do Senatu RP w województwie
poznańskim. Senatorem był do 1938. Był człon-
kiem Parlamentarnej Grupy Wielkopolskiej, jako
jej pierwszy wiceprzewodniczący. W Senacie pra-
cował w komisjach: administracyjnej, opieki spo-
łecznej, prawniczej i spraw zagranicznych. Działał
też w licznych stowarzyszeniach i organizacjach
społecznych, m.in. był prezesem Towarzystwa
Polsko-Duńskiego, członkiem zarządu Towarzy-
stwa Opieki nad Polakami za Granicą i członkiem
Zjednoczenia Pracy Wsi i Miast.
Wybuch wojny zastał J. w Warszawie, żona z cór-
kami została w Poznaniu. Nie spotkali się przez ko-
lejnych ponad 20 lat. Żona Irena została uwięzio-
na w obozie przejściowym przy ul. Głównej w Po-
znaniu, a w grudniu wysiedlona z córkami do Ra-
domska, gdzie przebywała z nimi do końca woj-
ny. Tymczasem J. przedostał się do Rumunii. W
1940 uciekł z miejsca internowania na Cypr, w
maju 1941 wyjechał do Palestyny i tam zgłosił się
do służby wojskowej w Ośrodku Zapasowym Bry-
gady Karpackiej. Przydzielony został do komórki
wywiadu, w czym pomocna była jego biegła zna-
jomość niemieckiego, angielskiego, włoskiego i
francuskiego (ponadto znał łacinę i grekę). Słu-
żył w Palestynie, Iraku i Egipcie. Po latach kuzyn-
ka wspominała, że w pamięć wryły mu się spot-
kania ze Ślązakami (jeńcami niemieckimi), siłą
wcielanymi do armii niemieckiej. W 1943 J. zo-
stał awansowany do stopnia porucznika i przenie-
188
T. III/z. 1
siony do Włoch. Przebył w l. 1944–1945 kampa-
nię włoską w szeregach II Korpusu. Był więc pod
Monte Cassino.
W 1945 – z uwagi na przedwojenną działalność
polityczną – zdecydował, że pozostaje we Wło-
szech. Jesienią 1947 został przeniesiony do Wiel-
kiej Brytanii. Wiosną 1951 został zdemobilizowa-
ny. W tym czasie objął zarząd polskiego hotelu w
Londynie. Do lipca 1959 J. był wiceprezesem Ko-
misji Badań Spraw Polsko-Niemieckich w Londy-
nie. Wspomnienia wojenne publikował w londyń-
skich „Wiadomościach”.
J. do Polski wrócił w 1961 i zamieszkał u córki
Aleksandry w Warszawie. Pisał, wspominał, wycho-
wywał wnuki, a także tłumaczył literaturę na język
polski, np. przetłumaczył: Armin Tuulse, Skandy-
nawia romańska. Zabytki architektury i sztuki Danii,
Norwegii i Szwecji. Album (Warszawa 1970).
J. został odznaczony m.in. Krzyżem Komandor-
skim Orderu Odrodzenia Polski (1929) i Krzyżem
Niepodległości (1931).
Zmarł 4.11.1970 w Poznaniu. Pochowany na
cmentarzu Junikowskim w Poznaniu (pole 9, kw.
5, rząd 1, nr 23). W małżeństwie z Ireną z d. Kowa-
lewicz (zawartym w 1918) miał córkę Aleksandrę
(1920–1989), po mężu Świechowską. Przybraną
córką (wychowanicą) J. była Irena Rabska (1921–
1996), córka siostry żony J., potem lekarz.
Janusz Kanimir
M. Kręglewski, Wokół rodziny Kręglewskich w Poznaniu,
„Kronika Miasta Poznania”, T. 66, Nr 2 (1998) s. 268–284;
Kto był kim w II RP, s. 517–518; Łoza 1938; Posłowie i sena-
torowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biogra-
ficzny, t. II, Warszawa 2000, s. 324–325; Redzik, Kotliński,
Historia Adwokatury, s. 206, 216, 222; Zawadzki, Senatoro-
wie, s. 405–406.
T. III/z. 1
K
Kaczmarek Zbigniew (1922–2009) adwokat
w Bydgoszczy, dziekan ORA, działacz społeczny.
Zbigniew Kaczmarek
Urodzony 24.07.1922 w Poznaniu. Syn Szczepa-
na, asystenta magistrackiego w Wydziale Podat-
kowym Zarządu Miejskiego w Poznaniu oraz Ka-
tarzyny z Cywińskich. Od czasu tragicznej śmier-
ci ojca w 1927 wychowywał się u swoich dziadków
Cywińskich w Strzelewie k. Nakła n/Notecią. Po
powtórnym zamążpójściu matki sprowadzili się w
1933 do Bydgoszczy, gdzie jego ojczym, Jan Mu-
rach, został nauczycielem w Miejskim Gimna-
zjum Kupieckim. Rodzina zamieszkała na byd-
goskim Szwederowie przy ul. Orlej 24, nieopodal
Łaźni Miejskiej. Do wybuchu II wojny światowej
1.09.1939 zdążył zdać tzw. małą maturę w Gimna-
zjum im. M. Kopernika w Bydgoszczy.
W dn. 3–4.09.1939 był naocznym świadkiem dy-
wersji niemieckiej, m.in. na Szwederowie, która zy-
skała wkrótce w propagandzie hitlerowskiej prze-
wrotne miano tzw. „krwawej niedzieli” („Blutson-
tag”). Po dwóch dniach od zajęcia 5.09 Bydgosz-
czy przez niemiecki Wehrmacht, został zatrzymany
podczas łapanki w centrum miasta i internowany w
obozie zorganizowanym przez okupanta dla byd-
goszczan w koszarach 15. Pułku Artylerii Lekkiej
(PAL) przy ul. Gdańskiej 147, skąd został zwolnio-
189
ny 31.10.1939, kiedy to obóz został zlikwidowany, a
koszary przejęto na potrzeby armii niemieckiej.
Czując się zagrożony dalszymi represjami, opuś-
cił Bydgoszcz i wyjechał do wspomnianego wyżej
Strzelewa, gdzie pracował jako robotnik rolny
przez cały czas okupacji.
Po wyzwoleniu 24.02.1945 Bydgoszczy przez Ar-
mię Czerwoną i II Armię Wojska Polskiego wró-
cił do rodzinnego miasta, składając – jako ekstern
– egzamin dojrzałości w Liceum Administracyjno-
Handlowym. Po podjęciu pracy zawodowej w 1945
dojeżdżał do Torunia i tam na Wydziale Prawno-
Ekonomicznym UMK uzyskał w 1949 dyplom ma-
gistra praw. Do 1953 pracował kolejno w: Spół-
dzielni Spożywców „Społem”, Okręgowym Przed-
siębiorstwie Handlu Opałem oraz Wojewódzkim
Zarządzie Przemysłu Terenowego w Bydgoszczy.
30.05.1953 został aplikantem adwokackim WIA
w Bydgoszczy. Jego patronami byli adwokaci: Wi-
told Budzyński, Bernard Cisewski, Jan Kozłowski
i Stanisław Malewski. Po złożeniu 3.12.1956 egza-
minu końcowego wpisany został na listę adwoka-
tów z siedzibą w Nakle n/Notecią, a od 19.12.1964
z siedzibą w Bydgoszczy, gdzie przystąpił do ZA nr
3 przy ul. Dworcowej 6, prowadząc tam praktykę
aż do przejścia na emeryturę.
W listopadzie 1956 uczestniczył na bydgoskim
Wzgórzu Dąbrowskiego w ulicznych demonstra-
cjach, podczas których zniszczony został maszt i
budynek z urządzeniami zagłuszającymi polskoję-
zyczne audycje zza „żelaznej kurtyny”, zwłaszcza
Radia Wolna Europa (RWE).
Do 1965 łączył wykonywanie zawodu adwokata z
zawodem radcy prawnego, m.in. w Izbie Rzemieśl-
niczej przy ul. M. Piotrowskiego 11 w Bydgoszczy.
Od 1973, nieprzerwanie przez kolejne lata, spra-
wował odpowiedzialne funkcje w samorządzie ad-
wokackim, a mianowicie członka i prezesa Wo-
jewódzkiej Komisji Dyscyplinarnej (1973–1979),
rzecznika dyscyplinarnego (1979–1983), przewod-
niczącego Wojewódzkiego Zespołu Wizytatorów
(1983–1989), wicedziekana (1983–1986) i, przez
dwie kadencje, dziekana Rady (1989–1995) oraz
prezesa Sądu Dyscyplinarnego (1998–2009). K.
 Kaczmarek
uczestniczył także, jako wykładowca, w szkoleniu
zawodowym adwokatów oraz aplikantów, w szcze-
gólności z zakresu znajomości zasad i etyki adwo-
kackiej oraz godności zawodu. Brał również udział
w pracach komisji egzaminacyjnych dla aplikantów
adwokackich. Był patronem dla aplikantów adwo-
kackich: Stanisława Frasza i Janusza Mazura.
W 1980 był jednym z inicjatorowi powołania
Stowarzyszenia Wychowanków i Absolwentów
Gimnazjum i Liceum Mikołaja Kopernika w Byd-
goszczy, którego został prezesem na dwie pierwsze
kadencje. Miał znaczący głos, jako jeden z inicja-
torów wmurowania w wewnętrznych murach koś-
cioła Klarysek (Akademicki) przy ul. Gdańskiej 2,
tablicy pamiątkowej poświęconej czterem bydgo-
skim prefektom szkół średnich okresu międzywo-
jennego, zamordowanym w czasie okupacji nie-
mieckiej (1939–1945), w tym prefekta jego szko-
ły, ks. Aleksandra Różka.
W 1981 włączył się w działalność Stowarzysze-
nia Adwokatów i Aplikantów Adwokackich Ku-
jaw i Pomorza z siedzibą w Bydgoszczy. Był jed-
nym z 7 delegatów na I Krajowy Zjazd Adwokatu-
ry 1–3.10.1983 w Warszawie (także: D. Głowacki,
Z. Kaczanowski, K. Kulpa, B. Owsianik, W. Woj-
ciechowski i F. Wysocki).
W 2008 – w uznaniu szczególnych zasług dla
Adwokatury Polskiej – zaproszony przez Naczel-
ną Radę Adwokacką w Warszawie uczestniczył w
Zjeździe Adwokatury na prawach gościach hono-
rowego.
Od młodzieńczych lat grał namiętnie w bry-
dża, jego pasją było też hodowanie gołębi pocz-
towych. Przez ostatnie lata życia, jako senior, był
uznanym rozprowadzającym przy stoliku brydżo-
wym w Klubie Adwokatów w siedzibie Rady przy
Nowym Rynku 5 w Bydgoszczy. Jego zmieniający-
mi się partnerami byli m.in. adwokaci: syn Jaro-
sław, Lech Dondajewski z synem Tomaszem, Ro-
man Latos, Krzysztof Ogrodowicz, Ryszard Para-
dowski, Krzysztof Podstawski, Edward Turczyno-
wicz i Piotr Wnuk.
W 1989 reaktywował, mającą długą tradycję,
instytucję „stolika dziekańskiego” w Sali Kolum-
nowej bydgoskiego Hotelu „Orbis” (przed 1939 i
od 1993 ponownie Hotel „Pod Orłem”) przy ul.
Gdańskiej 14. W każdą sobotę miesiąca skupiał
przy tym stoliku wokół siebie – gwoli wymiany my-
śli i komentarzy – w miarę stałe grono adwoka-
190
T. III/z. 1
tów, do którego zaliczali się między innymi: Maciej
Dzierżykraj-Lipowicz, Jan Junk, Zbigniew Kacza-
nowski, Krzysztof Podstawski, Stanisław Sobiesz-
czański, Edward Turczynowicz, Piotr Wnuk, a tak-
że Jan Kuziel, prof. med. Edmund Nartowicz i dr
Andrzej Majewicz.
Adw. Roman Jasiakiewicz, wspominając dzieka-
na seniora, pisał: „Dziekan był zwornikiem bydgo-
skiej adwokatury. Do legendy przeszedł jego sto-
lik adwokacki w restauracji hotelu «Pod Orłem»
gdzie można go było spotkać w każdą sobotę oko-
ło godziny 12. Wiedział prawie wszystko o wszyst-
kich i o wszystkim, co działo się w mieście. Był to
chyba ostatni bydgoszczanin, który tak zajmują-
co i pięknym językiem potrafił opowiadać o Byd-
goszczy sprzed 1939 roku. Z ogromną determina-
cją walczył o historyczną prawdę o krwawym byd-
goskim wrześniu. Był świadkiem zabójstw i nie-
mieckiej dywersji na Szwederowie. Nigdy się nie
pogodził ze stanowiskiem niektórych naukowców,
którzy inaczej opisywali wydarzenia bydgoskiego
września 1939 roku”.
W 1993, jako pełnomocnik Henryka Majewi-
cza, odzyskał ten hotel w drodze reprywatyzacji na
rzecz rodziny Majewiczów, zawłaszczony począt-
kowo przez niemieckie władze okupacyjne (1939–
1945), a następnie przez polskie władze komuni-
styczne (od 1945).
25.02.2006, w asyście K. Dobrowicza, prezy-
denta Bydgoszczy oraz J. Montowskiego, dzieka-
na ORA odsłonił – jako b. dziekan i adwokat se-
nior – Kamień Memorialny posadowiony ku czci
adwokatów – Ofiar II wojny światowej – przy Kate-
drze Bydgoskiej i poświęcony przez pierwszego or-
dynariusza diecezji bydgoskiej, bp. J. Tyrawę.
U schyłku życia spisał – wydane staraniem Rady
– Wspomnienia bydgoskiego adwokata (2007), życz-
liwie przyjęte przez krytykę. Fragmenty tych Wspo-
mnień dotyczące tzw. „krwawej niedzieli” wykorzy-
stane zostały w pracy zbiorowej autorów: Z. Kacz-
marka, W. Kałkowskiego i W. Sobeckiego pt. Byd-
goszcz – Bromberg. Wybrane fragmenty wspólnej pol-
sko-niemieckiej historii według seniorów bydgoskich.
1939–2009 w 70. rocznicę wybuchu II wojny świa-
towej.
Został uhonorowany Złotym Krzyżem Zasłu-
gi (1998), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodze-
nia Polski (2001) oraz Złotą Odznaką Adwokatu-
ry PRL (1987), Medalem Prezydenta Bydgoszczy
T. III/z. 1 Kaczmarek, Kalinowski

(2000), Medalem Wojewody Kujawsko-Pomor- lubelskiego, dziekan RA w Lublinie w l. 1935–

skiego (2001), Odznaką Adwokatura Zasłużonym 1938, 1939, 1944–1948, dziekan Tajnej Rady Ad-
(1993), Medalem 85 lat Odrodzonej Adwokatury wokackiej w Lublinie 1940–1944, prezes Oddzia-
Polskiej (2003) oraz Odznaką Polskiego Związku łu Lubelskiego ZAP, działacz społeczny i samo-
Hodowców Gołębi Pocztowych (2007). rządowy.
Zmarł 29.04.2009 w Bydgoszczy. Został pocho-
wany na miejscowym cmentarzu przy ul. Wiśla-
nej. W imieniu Korporacji mowę żałobną wygło-
sił b. dziekan, adw. J. Montowski. W uroczysto-
ści pogrzebowej wziął udział poczet ze sztandarem
Adwokatury Polskiej oraz sztandarem Polskiego
Związku Hodowców Gołębi Pocztowych.
Był żonaty z Henryką Lucyna Ćwiklik, aktor-
ką Teatru Polskiego w Bydgoszczy. Pozostawił
dwóch synów urodzonych w Bydgoszczy: Jarosła-
wa (1959), adwokata w Bydgoszczy i Wojciecha
(1962), z zawodu nauczyciela.
Od 2010 rozgrywany jest – organizowany przez
Izbę bydgoską z inicjatywy adw. E. Turczynowicza
– turniej brydżowy im. Z. Kaczmarka o puchar Stanisław Jerzy Kalinowski
przechodni, ufundowany przez synów.
Nazwisko K. zamyka poczet dziekanów na tab-
licy pamiątkowej umieszczonej na froncie kamie- Ur. 14.04.1888 we Lwowie w rodzinie Franciszka
nicy b. siedziby Rady przy ul. Dworcowej 6, odsło- Jana (1851–1921), heraldyka i pracownika Archi-
niętej 11.10.2008 przez zastępcę sekretarza NRA, wum Miejskiego we Lwowie (bernardyńskiego) i
adw. A. Siemińskiego oraz dziekana ORA. adw. Stanisławy Apolonii z d. Montemerli (1864–1904),
B. Owsianika. a ochrzczony został w rzymskokatolickim koście-
Maciej Dzierżykraj-Lipowicz le OO. Dominikanów (Bożego Ciała) we Lwowie
6.05.1888. Miał siostrę Eleonorę Zdzisławę (1892–
AIA w Bydgoszczy. Akta os. K.; Kartoteka meldunkowa 1946) oraz czworo starszego rodzeństwa przyrod-
mieszkańców Bydgoszczy od lat 30. XX w. do 1953 r., b.s.,
AP Bydgoszcz; W. Burker, Zezowata Temida, Instytut Wy-
niego z pierwszego małżeństwa ojca z Magdaleną z
dawniczy „Świadectwo”, Bydgoszcz 2011, s. 76; M. Dzier- d. Rawicz-Rojek (1856–1882): Marię Jadwigę (ur.
żykraj-Lipowicz, Odsłonięcie tablicy pamiątkowej, „Palestra” 1874), Natalię Justynę po mężu Jaroszewską (ur.
2009, nr 3–4, s. 292–294; Hübners blaues Who i Who w Pol- 1876), Marię Magdalenę, po mężu Czaczko (ur.
sce, 2002 i 2003 (A. Szcząchor-Perkowska); R. Jasiakiewicz,
Wspomnienia pośmiertne. Non omnis…, Express Bydgoski
1879) oraz Kazimierza Wiktora (ur. 1882).
Extra – VIP z 31 X 2009; Kotliński, Redzik, Historia adwoka- Po ukończeniu sześcioklasowej Szkoły Ludo-
tury; Z. Krzemiński, Uroczy adwokacki pamiętnik, „Palestra” wej męskiej im. św. Anny we Lwowie, wstąpił do
2007, nr 11–12; J. Montowski, Odsłonięcie Kamienia Memo- V Gimnazjum we Lwowie, które ukończył matu-
rialnego poświęconego adwokatom bydgoskim – Ofiarom II
wojny światowej, „Palestra” 2006, n 5–6, s. 307; J. Montow-
rą 30.05.1906. Jesienią 1906 zapisał się na Wydział
ski, Szpalty pamięci, adw. Z. Kaczmarek (1922–2009), „Pale- Prawa i Umiejętności Politycznych ULw (index nr
stra” 2010, nr 1–2; J. Montowski, Zbigniew Kaczmarek (1922– 3694, immatrykulacja 17.12.1906). Oprócz wysłu-
2009). Adwokat…, Kalendarz Bydgoski z 2011, s. 353–354; chania przewidzianych prawem wykładów uczest-
G. Nowicka, Wspomnienia bydgoskiego adwokata, Kalendarz
Bydgoski 2010, s. 334–337; Z. Pruss, Wspomnienia adwokata,
niczył w seminariach z prawa rzymskiego prof.
VIP – Gaz. POM. z 23 XI 2007; Gaz. POM. i Express Byd- Marcelego Chlamtacza (przez jeden semestr),
goski z 4 V 2009 (nekrologi). prof. Ignacego Koschembahr-Łyskowskiego (przez
cztery semestry) oraz z ekonomii prof. Stanisława
Grabskiego (przez dwa semestry) i z prawa han-
Kalinowski Stanisław Jerzy (1888–1954), dlowego prof. Aleksandra Dolińskiego (przez je-
adwokat w Lublinie, sędzia i twórca sądownictwa den semestr). W czasie studiów, od 1.10.1906 do

191
 Kalinowski
15.02.1910 K. pracował jako współpracownik biu-
ra C.K. Instruktora Ministerstwa Handlu dla sto-
warzyszeń przemysłowych we Lwowie. Egzaminy
rządowe przewidziane dla studiów prawniczych
zdał 14.07.1908 (prawno-historyczny, z odznacze-
niem z prawa rzymskiego), 24.10.1910 (sądowy),
30.03.1911 (z nauk politycznych). [Rafał Kalinow-
ski w albumie Ścierajcie próżność moją, s. 68 błęd-
nie odczytuje znaczenie tych egzaminów]. Absolu-
torium K. uzyskał 29.09.1910. Do rygorozów dok-
torskich nie podchodził (nie były wymagane przy
karierze sędziowskiej, a tylko przy adwokaturze).
26.09.1911 K. został auskultantem czyli aplikan-
tem w okręgu C.K. Sądu Krajowego Wyższego. Od
lutego 1913 praktykował w C.K. Sądzie Obwodo-
wym w Stanisławowie. 23.10.1913 zdał końcowy
egzamin sędziowski z wynikiem dobrym, co upraw-
niało go do sprawowania urzędu sędziowskiego w
języku polskim. Reskryptem z 6.01.1914 MS po-
wołał K. na sędziego Sądu Powiatowego w Bucza-
czu, a reskryptem z 7.02.tr. został przez MS usta-
nowiony sędzią samoistnym w Buczaczu, co skut-
kowało tym, że od tego czasu w sprawach karnych
wykonywał samoistnie sądownictwo przysługują-
ce sądom powiatowym. Formalnie sędzią w Bucza-
czu był do 1915, ale po zajęciu Galicji w sierpniu i
wrześniu 1914 przez Rosjan K. pozostał we Lwo-
wie 31.08.1914 wydana została dla K. legitymacja
Miejskiej Straży Obywatelskiej we Lwowie (i po-
nowna 22.06.1915). W 1915 K. oddelegowany zo-
stał do zajętego przez Austriaków Lublina, gdzie
początkowo był sędzią śledczym cywilnym (sędzią
pokoju) – jedynym w stolicy strefy okupacyjnej lu-
belskiej i członkiem Komendy Obwodowej Lubel-
skiej (Kreiskommando). Co najmniej od paździer-
nika 1916 K. brał udział w pracach Towarzystwa
Prawniczego w Lublinie; 11.10.1916 wygłosił re-
ferat pt. Kilka słów o Kodeksie Napoleona – szkic
prawno-historyczny.
Po nominacji TRS z 25.08.1917 powołującej K.
z dniem 1.09.1917 na sędziego śledczego przy SO
w Lublinie, pismem Prezesa Królewsko-Polskie-
go SO w Lublinie Wacława Salkowskiego (zob.) z
3.09.1917 K. został delegowany do pełnienia czyn-
ności sędziego śledczego na powiaty lubelski i lu-
bartowski z miejscem zamieszkania w Lublinie.
Rada Regencyjna Królestwa Polskiego 15.06.1918
mianowała K. sędzią SO i wyznaczyła go do obję-
cia urzędu przy SO w Lublinie z dniem 1.07.1918.
192
T. III/z. 1
W kolejnych miesiącach prezes SO delegował K.
wielokrotnie do wizytacji sądów pokoju w okręgu
SO w Lublinie i zbadania wielu spraw dotyczących
urzędników sądowych i sędziów.
Od września 1919 do czerwca 1921 przez dwa
lata K. prowadził lekcje z historii w prywatnym
8-klasowym Gimnazjum Filologicznym Żeńskim
Heleny Czarnieckiej w Lublinie (ul. Bernardyń-
ska 13).
Od stycznia 1920 – za zgodą MS – K. był pre-
zesem Komisji Szacunkowej Miejscowej w Lubli-
nie, zajmującej się wyceną zniszczeń dokonanych
w czasie wojny. W czasie nawały bolszewickiej, z
początkiem sierpnia 1920 Komisja została przez
K., na polecenie władz, pośpiesznie rozwiązana.
Pismem z 25.07.1921 MS poinformowało Preze-
sa SO w Lublinie o zamiarze skierowania m.in. K.
do służby w sądownictwie na Górnym Śląsku. Pis-
mo to zostało przekazane 3.08.1921 K. Nie miał
być to awans, ale przeniesienie służbowe na po-
dobne stanowisko w SO, za to samo wynagrodze-
nie. Sytuacja ta spowodowała, że K., który przez
ostatnich kilka lat zżył się z Lublinem, postanowił
wystąpić z sądownictwa. Nastąpiło to 7.10.1921. Z
kolei 3.11.1921 wpisany został na listę adwokatów
IA w Lublinie (dziekanem RA był wówczas były
prezes SO W. Salkowski). Po kilku latach zaanga-
żował się w życie samorządu adwokackiego. Za-
nim to nastąpiło, od 1921 do 1924 był K. przewod-
niczącym Urzędu Rozjemczego ds. Najmu w Lub-
linie. Od chwili powstania, tj. od 1925 K. pozo-
stawał członkiem oddziału lubelskiego ZAP, a w
l. 1935–1939 pełnił funkcję prezesa oddziału. Był
aktywnym działaczem zjazdowym. Uczestniczył w
Zjazdach ZAP i Zjazdach Prawników Polskich, bę-
dąc członkiem Stałej Delegacji Zrzeszeń i Insty-
tucji Prawniczych RP (Legitymacja nr 148 z 1936,
która uprawniała do noszenia odznaki funkcyjnej
podczas Zjazdów Prawników Polskich).
Od 1926 był wybierany do organów IA w Lub-
linie, w kadencji 1926–1927 jako zastępca człon-
ka RA, potem rzecznik dyscyplinarny, wicedzie-
kan. W l. 1935–1938 i 1939 był dziekanem RA. Wy-
bierano go również do NRA z IA w Lublinie, po-
cząwszy od 1931.
W okresie międzywojennym K. angażował się w
życie społeczne i samorządowe Lublina. 16.06.1929
z rekomendacji endecji, choć był bezpartyjny, wy-
brany został do Rady Miasta. 11.09.tr. brał udział
T. III/z. 1 Kalinowski
w wyborach na prezydenta Lublina i uzyskał naj-
większą liczbę głosów w radzie (13), to jednak nie
wystarczyło. Brak porozumienia politycznego w
Radzie nie doprowadziło do wyłonienia prezyden-
ta. 11.12.1929 MS rozwiązał Radę Miejską i powo-
łał komisarycznego zarządcę miasta. K. wycofał się
z dalszej aktywności polityczno-samorządowej.
Od 1919 K. wspierał organizację i rozwój Towa-
rzystwa „Muzeum Lubelskie”. W przedsięwzięcie
angażował się poprzez gromadzenie i porządkowa-
nie zbiorów, od 1922 jako sekretarz. Uczestniczył
w formalnym uruchomieniu go 18.02.1923. Potem
m.in. uczestniczył w przyjmowaniu zbiorów Muze-
um Nałęczowskiego. W 1934 brał udział w prze-
kształceniu towarzystwa i nadaniu mu nowego sta-
tutu. W tym samym roku Towarzystwo, jako jedno
z kilkunastu organizacji stało się częścią Lubelskie-
go Związku Pracy Kulturalnej (LZPK). W począt-
kach 1939, po częściowej konsolidacji, trzy znaczą-
ce organizacje tworzące LZPK, czyli Towarzystwo
„Muzeum Lubelskie”, Towarzystwo „Biblioteka
im. H. Łopacińskiego” i Towarzystwo Przyjaciół
Nauk utworzyły Instytut Lubelski, którego preze-
sem został sędzia SO Stanisław Bryła. Instytut miał
siedzibę w nowym gmachu przy Narutowicza 4, ot-
wartym uroczyście 4.06.1939. K. należał też do za-
rządu Towarzystwa Prawniczego w Lublinie i przez
wiele lat do lubelskiego oddziału PCK. Był też rad-
cą prawnym Kasy Przemysłowców i Rolników.
Po wybuchu II wojny światowej, 9.09.1939, K.,
jako p.o. prezesa wiceprezes Towarzystwa „Muze-
um Lubelskie”, wraz z prezydentem Lublina (od
10.09.tr.) Romanem Śląskim, zorganizował ukry-
cie i przechowanie przybyłych do Lublina 9.09. tr.
w asyście wiceprezesa warszawskiej „Zachęty” Sta-
nisława Ejsmonda (zginał od bomby jeszcze 9.09)
oraz dyrektora administracyjnego „Zachęty” Sta-
nisława Radeckiego-Mikulicza, obrazów Jana Ma-
tejki Kazanie Piotra Skargi i Bitwa pod Grunwal-
dem. Szczególnie zagrożone było dzieło Bitwa pod
Grunwaldem, bo ukazywało klęskę zakonu teutoń-
skiego z Polską, i przez całą okupację było poszuki-
wane (wyznaczono bardzo wysoką nagrodę). Dzie-
je ukrycia dzieła Matejki opisał m.in. Radecki-Mi-
kulicz. K. był jedną z kilku osób, które organizo-
wały, a następnie wiedziały o miejscu przechowy-
wania obrazu. Większość tych, którzy uczestniczy-
li w przedsięwzięciu od początku zginęła, zosta-
ła zamordowana w czasie okupacji lub wyjechała.
193
Wojnę przeżyli tylko K. oraz kustosz i intendent
Instytutu i Muzeum Władysław Woyda. Po opusz-
czeniu Lublina przez Niemców, 17.10.1944 obrazy
zostały odkopane i przewiezione do gmachu Ban-
ku Rolnego przy ul. Chopina, a 13.11.1944 K. oraz
Roman Pieczyrak przekazali obrazy, wraz z licz-
nymi innymi przechowywanymi muzealiami, Re-
sortowi Kultury i Sztuki PKWN (w wielu publika-
cjach błędnie wskazuje się, że przekazania doko-
nano 18.10.1944, a wśród przekazujących nie było
K.). W okresie Polski Ludowej nazwisko K. sku-
tecznie wymazywano spośród tych, którzy ukrywa-
li dzieła Matejki.
9.11.1939 K. został aresztowany w swoim miesz-
kaniu przy ul. Chopina. W tym czasie zatrzymano
też około stu przedstawicieli inteligencji lubelskiej.
Wszyscy zostali osadzeni na Zamku, a wśród nich
m.in. prezes SA Bolesław Sekutowicz, prezes SO
Stanisław Baryła. Część, w tym adw. Stefana Gry-
mińskiego, zwolniono przedpołudniem 23.12.1939.
Część, w tym sędziów Bryłę i Sekutowicza i dwóch
adwokatów, tego dnia rozstrzelano przy starym
cmentarzu żydowskim na Kalinowszczyźnie w Lub-
linie. K. został zwolniony z więzienia 14.02.1940
(być może za sprawą łapówki). Po wyjściu z wię-
zienia organizował pomoc dla adwokatów Polaków
i Żydów, także z innych IA, a ponadto dla rodzin
adwokatów, np. dla żony adw. Edwarda Lipińskie-
go rozstrzelanego na Kalinowszczyźnie 23.12.1939.
Po rozwiązaniu przez hitlerowców samorządu
adwokackiego w Lublinie, co nastąpiło 9.12.1939,
RA zaczęła działać konspiracyjnie, szczególnie
po wyjściu z więzienia K. 7.12.1940 IA wznowiła
działalność, na podstawie decyzji szefa Wydziału
Sprawiedliwości Dystryktu Lubelskiego dr. Heu-
era, który wyznaczył tego dnia zarząd komisarycz-
ny IA. Kierownikiem i zarządcą komisarycznej IA
został K. (przedwojenny dziekan ORA). Na tym
stanowisku pracował on do lipca 1944, czyli do wyj-
ścia Niemców z Lublina. W tym samym czasie kie-
rował pracami dwóch konspiracyjnych zespołów
adwokackich. Pierwszy zespół, który adw. Witold
Bayer określił „Komitetem” (w skład jego oprócz
K. wchodzili Stefan Grymiński oraz Lucjan Miket-
ta) zajmował się kwestią postawy polskich adwo-
katów wobec okupanta. Drugi zespół, którym tak-
że kierował K., a oprócz niego tworzyli Tytus Bort-
nowski-Daszkiewicz oraz Otmar Poźniak, zajmo-
wał się „zagadnieniami ustawodawczymi i nauko-
 Kalinowski
wo-prawniczymi”. Od 1943 K. przewodniczył też
legalnej Komisji Egzaminacyjnej dla aplikantów
adwokackich (zezwolono wówczas na zdanie egza-
minu adwokackiego aplikantom wpisanym na listę
przed 1.09.1939). Do legendy przeszło zachowanie
K. w 1941, gdy Niemcy zwrócili się z żądaniem, aby
przygotował listę adwokatów przeznaczonych do
wysiedlenia z Lublina. Ferdynand Rymarz pisał:
„Dziekan wykonał to zadanie w ten sposób, że na
dostarczonej mu liście wpisał tylko jedno nazwi-
sko, mianowicie własne, dając tym samym – jako
prawy Polak – wyraz temu, że nie uznaje żadnej
dyskryminacji. Tylko wyjątkowemu splotowi oko-
liczności zawdzięcza […] że nie znalazł się w obo-
zie koncentracyjnym”.
Z okresu okupacji niemieckiej K. zapisał się
także jako animator działalności kulturalnej.
19.10.1939 w jego mieszkaniu przy Chopina 5
opracowany został plan pracy Instytutu Lubel-
skiego, w tym plan prelekcji, np. Stefana Jara-
cza. Nie wiadomo, czy odczyty odbyły się. W ko-
lejnych latach K. był członkiem Polskiego Komi-
tetu Opiekuńczego Lublin RGO (co najmniej od
1941). Działał też w PCK, m.in. przewodniczył Ko-
misji powołanej przez Zarząd Główny PCK, która
dokonała w kwietniu 1940 lustracji placówek PCK
w Lublinie.
Po zajęciu Lublina przez wojska sowieckie i utwo-
rzeniu weń polskiego rządu komunistycznego K. kon-
tynuował służbę Adwokaturze i miastu. Jak wspo-
mniano, przekazał przechowywane eksponaty mu-
zealne, w tym dzieła Matejki. Od 29.07.1944 do
22.06.1945 był dziekanem ORA w Lublinie – zor-
ganizowanej według przedwojennych zasad (uzna-
no, że wykonuje mandat powierzony przez samorząd
w 1939). 22.06.1945 ORA została rozwiązana decy-
zją MS Henryka Świątkowskiego, z uwagi na „nie-
formalne jej ukonstytuowanie i nienależyte funkcjo-
nowanie”, a jednocześnie powołano Tymczasowy Za-
rząd IA w Lublinie z K. jako przewodniczącym, Tade-
uszem Grafczyńskim, jako zastępcą przewodniczące-
go oraz członkami: Kazimierzem Miernowskim, Lu-
dwikiem Zawadzkim i Tadeuszem Krzysztoniem. W
związku z pismem rozwiązującym ORA i passusem o
„nienależytym funkcjonowaniu” K. skierował do MS
27.06.1945 prośbę o wyjaśnienie owego sformuło-
wania. 22.12.1945 z nominacji MS K. został dzieka-
nem lubelskiej RA (pod pismem nominacyjnym pod-
pisał się Leon Chajn) i był nim do 22.03.1948. W tym
194
T. III/z. 1
czasie, 24.06.1946, Komisja Weryfikacyjna pod prze-
wodnictwem delegata NRA Edwarda Berensa oraz
adwokatów lubelskich W. Korciaka i S. Radzkiego
wydała pozytywną opinię o postawie dziekana Kali-
nowskiego w okresie II RP i w czasie okupacji. Pis-
mem MS z 13.03.1948 K. został zwolniony ze sta-
nowiska członka ORA „i tym samym ze stanowiska
dziekana tejże ORA”. 22.03.1948 koledzy z RA po-
żegnali uroczyście swojego wieloletniego dziekana i
w imieniu „ogółu kolegów adwokatów Izby Adwoka-
ckiej w Lublinie” napisali: „Rada dochodzi do jedno-
myślnego przekonania, że Pan Dziekan Stanisław Ka-
linowski dobrze zasłużył się polskiej adwokaturze”.
K. nie zerwał kontaktów z samorządem. Zapocząt-
kowany przez niego remont lokalu IA (mieścił się w
gmachu SO) trwał do połowy 1949, a 11.06.1949 lo-
kal został poświęcony – na osobistą prośbę K. − przez
biskupa (o czym skrupulatne informował agent UB w
piśmie z 24.06.1949)
Po wojnie K. również angażował się w działalność
społeczną. Przez pewien czas w l. 1944–1945 zaanga-
żował się w działalność Stronnictwa Pracy. W tym sa-
mym 1944 był współzałożycielem i został pierwszym
prezesem Centralnego Komitetu Opieki Społecznej
(zatwierdzonego 7.12.1948) i był nim do kwietnia
1945, a od grudnia 1944 do kwietnia 1948 był preze-
sem Polskiego Komitetu Opieki Społecznej (następ-
ca RGO) Lublin. W l. 1944–1945 prowadził zajęcia
z procedury cywilnej na WPiNS-E KUL. Od 1945
do 1949 K. był– powołanym na podstawie powstałe-
go tuż przed wojną nowego statutu − prezesem Insty-
tutu Lubelskiego. Jako prezes Instytutu przeprowa-
dził przekazanie aktem darowizny z 24.02.1949 (spo-
rządzonym przez rejenta Salkowskiego) na własność
miasta Lublina nieruchomości, na której znajdowa-
ły się gmachy Instytutu (przy Narutowicza). Decyzja
owa została wymuszona przez wojewodę.
K. działał też w Komisji Badania Zbrodni Hitle-
rowskich w Polsce i Towarzystwie Opieki nad Maj-
dankiem. 27.03.1946 mianowany został prezesem
Związku „Caritas” Diecezji Lubelskiej. Angażo-
wał się też w pomoc doraźną dla dzieci, sierot i
ubogich. Przez wiele lat K. był radcą prawnym ku-
rii biskupiej w Lublinie. Przewodniczył Obywatel-
skiemu Komitetowi Odbudowy Katedry Lubelskiej
i w tej sprawie współpracował z bp. Stefanem Wy-
szyńskim, z którym zaprzyjaźnił się (23.11.1947 w
dedykacji książki ks. bp. Wyszyński napisał: „Panu
S. Kalinowskiemu, Dziekanowi Rady Adwoka-
T. III/z. 1 Kalinowski
ckiej, Wytrwałemu i wiernemu Przyjacielowi Ka-
tedry Lubelskiej, oddanemu Współpracowniko-
wi w dziele odbudowy Katedry z wyrazami głębo-
kiej czci i wdzięczności składa błogosławiąc +Ste-
fan Wyszyński Biskup Lubelski”). K. działał też w
Towarzystwie Przyjaciół KUL. Za wybitną dzia-
łalność katolicko-społeczną K. został 29.06.1949
przez papieża Piusa XII mianowany szambelanem
papieskim (pismo z Watykanu podpisał kardynał J.
B. Montini, późniejszy papież Paweł VI).
Od 1948 sukcesywnie odbierano K. wszystko, pra-
cę w „Czytelniku”, gdzie był radcą prawnym od 1945
(z dniem 31.12.1948 została wypowiedziana umowa
o pracę), Instytut Lubelski, możliwość publikowa-
nia porad prawnych w „Życiu Lubelskim”, wreszcie
i „Caritas” diecezjalny został w 1950 przez władze
zlikwidowany. W czasie wyborów w styczniu 1947
cała rodzina K. została skreślona z list wyborczych
− jako „niegodni”, jak napisała w liście żona K. Ten
zaprotestował, jak zawsze.
12.03.1951 Prezydium Miejskiej Rady Narodo-
wej w Lublinie cofnęło K. prawo przydziału loka-
lu mieszkalnego w Lublinie (mieszkał przy Ka-
pucyńskiej) i nakazało opuszczenie mieszkania w
ciągu 30 dni i zamieszkanie w zastępczym miesz-
kaniu w Kocku przy ul. 1 Maja 20. Od decyzji K.
się odwołał 20.03.1951, wskazując, że nie moż-
na usunąć z mieszkania w Lublinie kogoś, kto w
tym mieście pracuje i przenieść go na prowincję.
Wkrótce ten argument odpadł. 7.05.1951 Woje-
wódzka Komisja Weryfikacyjna dla WIA w Lubli-
nie swoją decyzją spowodowała, że K. został skre-
ślony z listy adwokatów. Od decyzji K. odwołał
się. Rok później Wyższa Komisja Weryfikacyjna
przy MS po rozpoznaniu 15.05.1952 orzekła za-
skarżoną decyzję uchylić i utrzymać w mocy wpis
K. na listę adwokatów WIA w Lublinie. W uza-
sadnieniu podniesiono jego zasługi. Wrócił do
pracy w adwokaturze – w Lublinie. Z mieszka-
nia przy Kapucyńskiej nie został usunięty. W jed-
nym z licznych odwołań z l. 1948–1952 K. napi-
sał m.in.: „Wyznaję, że jestem katolikiem wierzą-
cym, lecz tego ustawodawstwo Polski Ludowej nie
zabrania”.
Przez ostatnie lata życia K. był obserwowany
przez agentów UB. W archiwum IPN nie odna-
leziono kompletnej dokumentacji dotyczącej K.
Zachowały się natomiast akta „bezpieczeństwa”
sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej dotyczące syna
195
K. Jerzego, który w czasie wojny i krótko po woj-
nie przybył z żoną z Francji (obiekt o kryptonimie
„Francuz” lub „Prawnik”). Część zawartości tecz-
ki dotyczy K.
K. był odznaczony kilkoma odznaczeniami w
okresie II RP, w tym Odznaką Honorową PCK
II stopnia (decyzją Kapituły Odznaki Honorowej
PCK z 12.12.1938).
K. zmarł 10.07.1954 w Lublinie. Pochowany zo-
stał 12.07.tr. na cmentarzu przy ul. Lipowej. Z mał-
żeństwa zawartego z Marią z Zawirskich (1887–
1976) – ślub odbył się 4.09.1915 we Lwowie w koś-
ciele św. Marii Magdaleny – miał trzech synów:
Jerzego Dominika Marię (ur. 4.08.1916 w Lubli-
nie), prawnika, Lecha Kazimierza Hieronima (ur.
12.09.1920 w Krakowie), archeologa, profesora i
Witolda Jana (ur. 1923), prawnika.
Od 1955 do 2004 na podłodze w przedsion-
ku Archikatedry Lubelskiej znajdowała się pły-
ta z epitafium: „Ścierajcie próżność modląc się
za duszę Stanisława ur. 14.4.1888 we Lwowie, zm.
10.7.1954 w Lublinie”. Napis ten K. wymyślił tuż
przed śmiercią, na wieść o tym, że Kuria planuje
uczcić jego zasługi dla odbudowy Katedry tablicą
pamiątkową. Obecnie płyta znajduje się w maga-
zynie katedry.
Od 28.03.2014 do 30.09.2014 w Muzeum Lubel-
skim Oddział martyrologii „Pod Zegarem” ekspo-
nowana była wystawa pn. Starta pamięć. Stanisław
Kalinowski 1888–1954, Lublinianin ze Lwowa, któ-
rej współautorem była IA w Lublinie. W związku
z tym wydany został album autorstwa wnuka Ra-
fała Kalinowskiego.
Adam Redzik
AIA w Lublinie; Adwokaci Polscy Ojczyźnie, s. 104–105; APL,
nr zesp. 496/0 – Spuścizna Stanisława Kalinowskiego (1888–
1954), adwokata w Lublinie; R. Kalinowski, Ścierajcie próż-
ność moją. Życie i los Stanisława Kalinowskiego, Lubliniani-
na ze Lwowa, Kraków 2014; R. Kalinowski, O pamięć dla
adw. Stanisława Kalinowskiego, „Palestra” 2007, nr 5–6; Pa-
triotyczne postawy adwokatów Izby Lubelskiej w okresie okupa-
cji hitlerowskiej i sowieckiej 1939–1944. Informator do wysta-
wy, Lublin 2004, s. 22–25; K. Pękalski, Tajna Rada Adwoka-
cka [w Lublinie], „Palestra” 2004, nr 11–12; A. Redzik, Zarys
historii samorządu adwokackiego w Polsce, Warszawa 2007, s.
81–82, 86; A. Redzik, Związek Adwokatów Polskich (1911–
1939) i jego rola w adwokaturze polskiej okresu II Rzeczypo-
spolitej, (w:) Społeczeństwo a władza. Ustrój prawo, idee, red.
J. Przygodzki, M. J. Ptak, Wrocław 2010, s. 593–608; Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury, s. 206, 215, 216, 278, 279, 283,
284, 300, 311, 373, 374; F. Rymarz, Jerzy Stanisław Kalinowski,
„Palestra” 1983, nr 1–2, s. 83–85; Starta pamięć. Stanisław Ka-
 Kalinowski, Kanarek
linowski 1888–1954, lublinianin ze Lwowa. Katalog Wystawy,
Muzeum Lubelskie Oddział martyrologii „Pod Zegarem” 28
marca – 30 września 2014; Szkice o dziejach Adwokatury Lu-
belskiej, red. P. Sendecki, Lublin 2009, s. 418–420.
Kanarek Juliusz (1901–1968), adwokat w
Warszawie, por. rez. WP, jeden z najmłodszych
żołnierzy Legionów Polskich, działacz piłsudczy-
kowski.
Juliusz Kanarek
Ur. 4.03.1901 w Skałacie jako syn Abrahama
Beruchanda i Ettel z d. Kanarek. Od 1911 był ucz-
niem gimnazjum w Skałacie. Po wybuchu I woj-
ny światowej wyjechał do Lwowa, gdzie wstąpił do
Drużyn Bartoszowych, a następnie 2. pp Legio-
nów. Walczył w Karpatach, został ranny pod Mo-
łotkowem. Zwolniony z powodów zdrowotnych i
młodego wieku, wrócił później do szeregów legio-
nowych. Służył w 4. pp III Brygady, uczestniczył
w pierwszej fazie kampanii wołyńskiej. W końcu
października 1917 został zwolniony z Legionów i
wrócił do Skałatu, gdzie uczęszczał do gimnazjum.
Od 1918 do 1919 należał do POW w rodzinnym
mieście i z tego powodu był więziony przez władze
ukraińskie. Od maja 1919 służył w WP jako żoł-
nierz grupy płk. Władysława Sikorskiego, a następ-
nie w Żandarmerii Polowej we Lwowie. 12.09.1919
mianowano go sierżantem i przydzielono do szta-
bu 5. DP. Uczestniczył w walkach z Ukraińcami
i bolszewikami. Od marca 1920 służył w Oddzia-
le II DOG Lwów, kierował posterunkami wywia-
dowczymi m.in. w Złoczowie, Tarnopolu, Żół-
kwi, Nowej Uszycy i Mielniku. W kwietniu 1920
196
T. III/z. 1
został mianowany podporucznikiem. 10.04.1921
objął dowództwo kompanii w 25. pp. 10.07.1921
zdemobilizowany. Otrzymał przydział do 25. pp,
później do 54. i 76. pp. 2.01.1932 został mianowa-
ny porucznikiem. Po przejściu do rezerwy konty-
nuował naukę i w 1922 zdał egzamin maturalny
w gimnazjum w Tarnopolu. Następnie studiował
na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimie-
rza we Lwowie. Jako student prowadził aktywną
działalność społeczną w Skałacie. W 1927 został
wybrany radnym oraz członkiem Powiatowej Kasy
Chorych, założył tam również lokalną organizację
Związku Naprawy Rzeczypospolitej. W 1927 re-
dagował pismo „Ziemia Skałacka”. Po ukończe-
niu studiów, na początku 1928, rozpoczął aplika-
cję sądową w Kielcach, którą kontynuował w War-
szawie. W 1930 zdał egzamin sędziowski przy Są-
dzie Apelacyjnym w Warszawie. Od 1931 był apli-
kantem znanego adwokata Franciszka Paschal-
skiego. Między 18.04. a 15.05.1933 został wpisany
na listę adwokacką w Warszawie, prowadził prak-
tykę w kancelarii przy Nowym Świecie 21. Od 1933
pracował również w Banku Gospodarstwa Krajo-
wego w Warszawie. Należał do Koła Adwoka-
tów RP i Związku Legionistów Polskich. Udzielał
bezpłatnych porad prawnych bezrobotnym legio-
nistom jako członek Bratniej Pomocy ZLP. Praw-
dopodobnie we wrześniu 1939 przedostał się do
Wielkiej Brytanii, gdzie przebywał przez całą woj-
nę. W 1945 zamieszkał w Nowym Jorku, gdzie pro-
wadził kancelarię adwokacką. Działał w Polskim
Towarzystwie Prawniczym w Stanach Zjednoczo-
nych i był członkiem jego zarządu. W l. 1964–1966
kilkakrotnie przyjeżdżał do kraju. Od 1965 był in-
wigilowany przez TW „Rybaka” oraz w Stanach
Zjednoczonych przez agenta „Pola”, który poznał
K. na przełomie lat 1945 i 1946 w czasie działal-
ności w Komitecie Narodowym Amerykanów Pol-
skiego Pochodzenia. Służba Bezpieczeństwa pro-
wadziła również inwigilację jego korespondencji.
W Stanach Zjednoczonych K. był najbliższym przy-
jacielem Adama Koca – jednego z czołowych dzia-
łaczy obozu piłsudczykowskiego w latach 30. (po-
znał go prawdopodobnie w Oddziale Warszawskim
Związku Legionistów). Jak pisał Tadeusz Katel-
bach, „Lechoń nazwał go kiedyś legionistą na ur-
lopie, bo żył ciągle przeszłością legionową i poza
nią niczego piękniejszego w życiu nie widział. Ten
«czwartak», który jako czternastoletni chłopak
T. III/z. 1 Kanarek, Karniol

uciekł z gimnazjum do Legionów, miał do «Szla- żyny skautowej im. Berka Joselewicza. Po ukoń-
chetnego» wyjątkowy stosunek. Koc był dla niego czeniu szkoły rozpoczął studia prawnicze na Uni-
wcieleniem wszystkich cnót prawdziwego żołnierza wersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. 23.01.1917
Józefa Piłsudskiego. Lokował się skromnie u stóp wstąpił do Legionów. Służył w 3. kompanii rekru-
fotela, na którym zasiadał «Szlachetny». Wiedział, ckiej, następnie w 11. kompanii 3. pp II Bryga-
że to wcielenie popełniało w swej karierze poli- dy, a później w Polskim Korpusie Posiłkowym. Po
tycznej błędy, lecz któż ich nie popełnia! Nic one przejściu byłej II Brygady przez Rarańczę był wśród
dla Kanarka nie znaczyły wobec dokonań Koca w
czasach strzeleckich, legionowych, peowiackich i
późniejszych, gdy zerwał z Ozonem. (...) Kanarek,
który przy Kocu wyglądał jak atleta, opiekował się
nim troskliwie. Był na każde jego zawołanie. Jeśli
nie zajrzał do Koca lub też Koc nie odwiedził go w
jego kancelarii adwokackiej niedaleko naszej uli-
cy, odbywali jedną, jeśli nie kilka rozmów telefo-
nicznych. Mając takiego przyjaciela, Koc nie mógł
się czuć samotnie”.
Zmarł w czerwcu 1968. Był odznaczony Krzy-
żem Niepodległości oraz odznaką 2. pp i odzna-
ką 4. pp. Miał żonę i syna. Oboje przeżyli wojnę i
przyjechali do Stanów Zjednoczonych w 1945. Syn
był tam później adwokatem. Maurycy Karniol
Marek Gałęzowski

AIPN, 01237/581; CAW, Juliusz Kanarek: ap 462, 6098, KN 7
VII 1931 (fot.); S. Cenckiewicz, Tadeusz Katelbach. Biografia
polityczna (1897–1977), Warszawa 2005, s. 529; Gałęzowski,
Na wzór Berka Joselewicza, s. 365–368 (bibliografia); T. Katel-
bach, Szlachetny. Wspomnienia o Adamie Kocu, „Zeszyty Hi-
storyczne” 1969, z. 16, s. 167–169, 172; Lista adwokatów okrę-
gu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg Izby Adwokackiej
w Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r., Warszawa 1938, s.
25; J. Mierzwa, Pułkownik Adam Koc. Biografia polityczna,
Kraków 2006, s. 229; Polska emigracja polityczna. Informator
(reprint), wstęp S. Cenckiewicz, Warszawa 2004, s. 119; A.
Redzik, T. J. Kotliński, Historia Adwokatury, wyd. 1, Warsza-
wa 2012, s. 155; „Rocznik Oficerski” 1923, s. 280, 559; „Rocz-
nik Oficerski” 1924, s. 255, 497; Rocznik oficerski rezerw, War-
szawa 1934, s. 29, 550; Spis oficerów służących czynnie w dniu
1 VI 1921 r., Warszawa 1921, s. 97, 679; Z Rady Adwokackiej
w Warszawie, „Palestra” 1933, nr 5, s. 333.
Karniol Maurycy (1899–1958), adwokat w
Warszawie, sędzia, prokurator, żołnierz Legio-
nów Polskich, obrońca Lwowa w 1918, działacz
socjalistyczny, minister pełnomocny rządu RP na
uchodźstwie.
Ur. 28.08.1899 we Lwowie jako syn Eisiga (Ig-
nacego), urzędnika pocztowego, i Tauby (Antoni-
ny) z d. Löw. Uczęszczał do VIII Gimnazjum, a od
drugiej klasy – do Gimnazjum Franciszka Józefa
w rodzinnym mieście. Jako uczeń należał do dru-
żołnierzy, którzy nie zdołali przebić się na rosyj-
ską stronę frontu. Zapewne ze względu na wiek
nie został internowany. Wrócił do Lwowa i pod-
jął przerwane studia prawnicze. Angażował się w
działalność organizacji akademickich. W l. 1917–
1919 był prezesem Zarządu Organizacji Młodzie-
ży Szkół Średnich im. Berka Joselewicza przy To-
warzystwie Akademickim „Zjednoczenie” we Lwo-
wie, następnie członkiem Zjednoczenia. Przewod-
niczył drugiemu zjazdowi Towarzystwa i był au-
torem tez jego deklaracji ideowej. Później został
wybrany na prezesa Zjednoczenia. Pełnił również
funkcję sekretarza redakcji miesięcznika „Zjedno-
czenie”. W 1918 opublikował odczyt Antysemityzm
na tle psychiki polskich dziejów. W 1919 był kierow-
nikiem Agencji Prasowej „Zgoda”. Od 3.11.1918
uczestniczył w obronie Lwowa na Odcinku „So-
kół--Macierz”. W czasie walk dostał się do niewo-
li, zbiegł jednak, gdy prowadzono go na sąd po-
lowy. Po oswobodzeniu miasta przez oddziały WP
30.11.tr. został zwolniony ze służby wojskowej i wró-
cił na studia. W lipcu 1920 r., w czasie wojny polsko-
bolszewickiej, zgłosił się ochotniczo do 239. Pułku
Piechoty Małopolskiego Oddziału Armii Ochotni-
czej i brał udział w bitwie warszawskiej. 14.10.tr.

197
 Karniol
został zdemobilizowany w stopniu podchorążego.
Kontynuował następnie studia na Wydziale Prawa
UJK. Nadal działał w Zjednoczeniu i publikował w
jego organie – miesięczniku „Rozwaga”. W l. 1922–
1926 pracował jako aplikant w Sądzie Okręgowym
w Złoczowie, a następnie, po ukończeniu studiów w
1926, z dyplomem doktora praw, jako sędzia grodz-
ki w Drohobyczu (otrzymał tam bardzo dobrą opi-
nię służbową). Od 30.09.1930 zajmował stanowisko
podprokuratora Sądu Okręgowego w Piotrkowie,
a od 14.03.1931 to samo stanowisko w Częstocho-
wie. Za przemówienie wygłoszone w czasie jedne-
go z procesów, w którym skrytykował rządzący obóz
piłsudczykowski, decyzją Ministra Sprawiedliwości
został przeniesiony 6.08.tr. na stanowisko podpro-
kuratora w Kołomyi – nie przyjął go jednak i zwol-
nił się ze służby państwowej. Od 22.10.1931 prowa-
dził praktykę adwokacką w Warszawie. Występował
w procesach politycznych, m.in. bronił działaczy ko-
munistycznych sądzonych w Łucku i w Warszawie
za działalność skierowaną przeciw państwu polskie-
mu. Na początku lat 20. związał się z ruchem so-
cjalistycznym. W l. 1921–1923 należał do Związku
Niezależnej Młodzieży Akademickiej „Życie”, a od
1.01.1923 do PPS (m.in. od 1934 do 1935 był wi-
ceprzewodniczącym PPS Dzielnicy Warszawa-Po-
wiśle i sędzią sądu partyjnego Okręgowego Komi-
tetu Robotniczego PPS). Działał w Towarzystwie
Uniwersytetu Robotniczego, od 1928 do 1930 był
przewodniczącym Okręgu Karpackiego TUR, a w l.
1935–1939 członkiem ZG TUR. Od 1930 zamiesz-
czał artykuły na tematy polityczne w „Robotniku”,
w których m.in. protestował przeciw aresztowaniu
i uwięzieniu polityków opozycji w twierdzy brze-
skiej. Napisał również broszurę Podstawy socjali-
zmu (1936), wydaną ponownie w 1938. Należał do
Związku Legionistów Polskich – w 1927 był człon-
kiem Zarządu Oddziału w Borysławiu, a w drugiej
połowie lat 30. – członkiem Zarządu Okręgu Sto-
łecznego. Należał również do Zrzeszenia Praw-
ników Socjalistów, Związku Obrońców Lwowa i
Związku Żydów Uczestników Walk o Niepodle-
głość Polski oraz Wszechstanowego Bloku Żydów
Polskich. Po wybuchu II wojny światowej ewakuo-
wał się z Warszawy i w październiku 1939 znalazł
się w Kownie na Litwie. W marcu 1940 wyjechał do
Sztokholmu, gdzie przebywał do końca 1946. Był
delegatem Komitetu Zagranicznego PPS, utrzymy-
wał kontakty z socjalistami ze Skandynawii, przede
198
T. III/z. 1
wszystkim szwedzkimi – uczestniczył w kongresach
i zebraniach, na których m.in. wygłaszał odczyty o
Polsce i polskim ruchu socjalistycznym. Pośredni-
czył w kontaktach Organizacji Socjalistyczno-Nie-
podległościowej „Wolność” utworzonej w Wilnie z
uchodźstwem socjalistycznym na Zachodzie. Przy-
gotował wizytę ministra przemysłu, handlu i żeglu-
gi rządu RP, polityka PPS Jana Kwapińskiego w
Szwecji, która odbyła się od 25.04. do 12.05.1943.
6.12.tr. został mianowany attachè honorowym Po-
selstwa RP w Sztokholmie. Był członkiem delega-
tury Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej RP
(powołanej 1.12.1943), kierował akcją pomocy dla
uchodźstwa polskiego na Półwyspie Skandynaw-
skim. Jako pierwszy Polak przemawiał 15.06.1944
w szwedzkim parlamencie (Riksdagu) o sprawach
polskich. Od 19.03. do 23.11.1945 zajmował stano-
wisko ministra pełnomocnego rządu RP. W czasie
pobytu w Szwecji wydawał biuletyn prasowy Ko-
mitetu Zagranicznego PPS w języku angielskim,
przesyłany do redakcji szwedzkich czasopism so-
cjaldemokratycznych, które starał się zaintereso-
wać losem społeczeństwa polskiego pod okupa-
cją. Zapewne od 1943 wydawał w języku szwedz-
kim biuletyn „Z Obszarów Okupowanych” (następ-
nie pod nazwą „Wiadomości Polskie”). Publikował
w „Robotniku Polskim w Wielkiej Brytanii” oraz
w prasie szwedzkiej. Napisał również cztery bro-
szury przetłumaczone na język szwedzki: Pozdro-
wienia PPS dla Kongresu Szwedzkiej Partii Socjalde-
mokratycznej (1940), Socjalizm odbuduje nową Pol-
skę (1941), Udział PPS w budowie państwa polskie-
go (1941), Mieczysław Niedziałkowski męczennik za
sprawę polskiego socjalizmu (1941). W lutym 1943
przekazał do redakcji pisma „Arbetaren” zdjęcia
z getta warszawskiego. Po zerwaniu przez Stalina
stosunków dyplomatycznych z rządem polskim bro-
nił praw Polski do suwerenności i ziem wschodnich
RP przed atakami lewicowych publicystów szwedz-
kich, osobiście rozmawiając z redaktorami prasy
szwedzkiej. Po utworzeniu PKWN udzielił kilku-
nastu wywiadów, w których mówił m.in. o istnie-
niu na okupowanych ziemiach polskich Polskiego
Państwa Podziemnego, mającego poparcie niemal
całego społeczeństwa. Wraz z innymi przedstawi-
cielami rządu polskiego był brutalnie atakowany
przez zwolenników komunistów i PKWN w Sztok-
holmie, nazywany socjalistycznym renegatem, któ-
ry rozpowszechniał na temat ZSRS kłamstwa w
T. III/z. 1 Karniol, Kąkol

stylu propagandy hitlerowskiej. Na początku 1947
wrócił do kraju. Decyzję tę skrytykowano w ano-
nimowym liście, znajdującym się w aktach Karnio-
la. Jego nadawca pisał m.in., że Karniol do chwi-
li opuszczenia Szwecji deklarował wierność wła-
dzom polskim na uchodźstwie i nazywał zdrajca-
mi zwolenników Mikołajczyka, a równocześnie wy-
płacał zasiłki członkom komunistycznego Związku
Patriotów Polskich oraz bywał w poselstwie Tym-
czasowego Rządu Jedności Narodowej w Szwecji.
Po powrocie do Polski zamieszkał w Warszawie.
Prowadził praktykę adwokacką w ZA nr 2, bronił
m.in. w sprawach gospodarczych. Należał do PPS,
był naczelnym radcą prawnym CKW tego ugrupo-
wania. Od stycznia do czerwca 1947 kierował Wy-
działem Zagranicznym OMTUR, od 1948 do 1949
pełnił funkcję przewodniczącego Zarządu Stołecz-
nego TUR. Po zjednoczeniu PPS z PPR od grud-
nia 1948 był członkiem PZPR. 7.01.1957 został wy-
brany na członka Wydziału Wykonawczego NRA.
Publikował w tym czasie sporadycznie w „Prawie
i Życiu”.
Zmarł 7.12.1958 w Warszawie. Został pochowa-
ny na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. „To,
co było najbardziej zasadniczą cechą charakteru
Maurycego Karniola: wyrozumiałość i dobroć dla
człowieka, współczucie dla jego nieszczęścia. Dla
tych chyba wartości był tak szczególnie ceniony i
szanowany” – napisano we wspomnieniu pośmiert-
nym zamieszczonym w „Palestrze”.
Był odznaczony Krzyżem Obrony Lwowa, Krzy-
żem Legionowym, Medalem Niepodległości, Me-
dalem za Wojnę 1918–1921, Medalem Dziesięcio-
lecia Odzyskanej Niepodległości, odznaką pamiąt-
kową (krzyżem) Odcinka „Sokół-Macierz”.
Od 1930 był żonaty z Reginą z d. Reicher, która
zginęła 25.09.1939 w czasie bombardowania War-
szawy przez Niemców. Z tego małżeństwa miał
syna Piotra, adwokata, prowadzącego praktykę w
Warszawie. Po raz drugi był żonaty z Marią z d.
Strzelecką. W czasie wojny z rąk Niemców zginę-
ła w Treblince jego siostra Danuta, zamężna Wohl,
wraz ze swoją rodziną, oraz brat Edmund, działacz
komunistyczny w Tarnowie.
Marek Gałęzowski
AAN, Akta Maurycego Karniola, 459/1–2; FPZOO, 169, k.
72, Skład osobowy Zarządu Okręgu Stołecznego; PPS, 235/
VI-11, Sekretariat Generalny CKW; AAN, Akta Związku
Legionistów Polskich, 189, k. 15, Protokół z nadzwyczajne-
go walnego zebrania ZLP w Drohobyczu, 2.09.1928 oraz 274,
k. 167, Karta zgłoszenia o przyznanie Krzyża Legionowego;
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. 764; CAW, Maury-
cy Karniol, MN 16 III 1937 (fot.); A. L., Adwokat Maurycy
Karniol, „Palestra” 1959, nr 2–3, s. 101–102; L. Cohn, Frag-
menty wspomnień (z lat 1948–1975), „Krytyka” 1984, nr 17,
s. 111–112; L. Dubacki, Karniol Maurycy, (w:) PSB, t. 12,
Wrocław–Warszawa–Kraków 1966/1967, s. 72–73 (bibliogra-
fia); M. Gałęzowski, Na wzór Berka Joselewicza, s. 377–380
(bibliografia); P. Jaworski, Marzyciele i oportuniści. Stosunki
polsko-szwedzkie w latach 1939–1945, Warszawa 2009, pas-
sim; Lista adwokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warsza-
wie (Okręg Izby Adwokackiej w Warszawie) na dzień 15 grud-
nia 1938 r., Warszawa 1938, s. 25; E. Maniusiak, Karniol Mau-
rycy, (w:) Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu ro-
botniczego, t. 3, Warszawa 1992, s. 104–105; G. Mazur, Ży-
cie polityczne polskiego Lwowa 1918–1939, Kraków 2007, s.
80; H. Nowogródzki, Ze wspomnień warszawskiego adwoka-
ta, Warszawa 1986, s. 126–131; Obrona Lwowa 1–22 listopa-
da 1918, Lwów 1933, t. 3, s. 329; Polska Partia Socjalistyczna.
Dlaczego się nie udało, pod red. R. Spałka, Warszawa 2010,
s. 35, 271; Polska Partia Socjalistyczna w latach wojny i okupa-
cji 1939–1945. Księga wspomnień, t. 1, Warszawa 1994, s. 720,
780 (relacje H. Malinowskiej i J. Mulaka); Redzik, Kotliń-
ski, Historia Adwokatury, s. 161; W. Zagórski, Wolność w nie-
woli, Londyn 1971; „Życie Warszawy”, 9 XII 1958, nr 294, s.
6 [nekrologi]; Żydowska mozaika polityczna w Polsce 1917–
1927, oprac. C. Brzoza, Kraków 2003, s. 127, 189; Żydzi bo-
jownicy o niepodległość Polski, Lwów 1939, wyd. 2 (reprint),
Warszawa 2002, s. 207, 387.
Kąkol Zdzisław (1945–2010), adwokat w Ka-
liszu, obrońca w procesach politycznych.
Zdzisław Kąkol
Ur. 18.02.1945 w Szałem jako syn Józefa i Zofii.
Ukończył szkołę powszechną w Chełmcach. Na-
stępnie uczęszczał do II Liceum im. Tadeusza Koś-
ciuszki w Kaliszu, gdzie w 1963 zdał maturę. Stu-

199
 Kąkol, Kern
dia prawnicze ukończył na UAM w Poznaniu w
1968. Po odbyciu aplikacji prokuratorskiej został
asesorem w Prokuraturze Powiatowej w Pleszewie.
W l. 1971–1974 K. odbywał aplikację adwokacką.
W 1975 wpisany został na listę adwokacką IA w
Poznaniu i rozpoczął praktykę w Kaliszu, począt-
kowo w ZA nr 3, a od 1991 w indywidualnej kan-
celarii adwokackiej.
Po 13.12.1981 społecznie bronił działaczy „Soli-
darności” przed Sądem Rejonowym i Wojewódz-
kim w Kaliszu oraz przed Kolegium do Spraw Wy-
kroczeń. Prowadził sprawy działaczy opozycyjnych:
Jacka Jakubowskiego, Kazimierza Obsadnego, Ro-
mana Pawłowskiego, Zdzisława Wielgosza, Marka
Węgrzyna, Andrzeja Węgrzyna, o. Stefana Dzierż-
ka, Czesława Guździoła, Jacka Malca, Elżbiety Ku-
basik, Jacka Kościelniaka. Był współpracownikiem
Komitetu Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i
ich Rodzinom przy klasztorze oo. Jezuitów w Kaliszu.
W l. 1992–2001 był członkiem ORA w Poznaniu.
Zmarł 29.07.2010 w Kaliszu. Pochowany został
na cmentarzu w Chełmcach pod Kaliszem. Zwią-
zek małżeński zawarł z Lilianą z domu Janicką.
Mieli córkę Joannę.
Cezary Nowakowski
AIA w Poznaniu, Akta osobowe; Encyklopedia Solidarno-
ści.
Kern Andrzej Piotr (1937–2007), adwokat w
Sieradzu, Łodzi, dziekan ORA w Łodzi, działacz
opozycji solidarnościowej, obrońca w procesach
politycznych, polityk, poseł na Sejm X i I kaden-
cji, wicemarszałek Sejmu I kadencji.
Ur. 18.05.1937 w Łęczycy w rodzinie Aleksan-
dra i Reginy – urzędników. K. wskazywał, że ro-
dzina Kernów miała korzenie szwajcarskie. Naukę
rozpoczął w 1943 na tajnych kompletach, zalicza-
jąc trzy klasy szkoły powszechnej, a od 1945 kon-
tynuował w klasie czwartej szkoły powszechnej w
Łęczycy, którą ukończył w 1948. Następnie wraz z
rodziną przeniósł się do Łodzi, gdzie ukończył III
Ogólnokształcącą Szkołę TPD im. Tadeusza Koś-
ciuszki, zdając w 1953 maturę. Jesienią 1953 roz-
począł studia prawnicze na UŁ, kierunkując się od
drugiego roku na prawo karne. Był jednym z orga-
nizatorów i przewodniczącym Studenckiego Koła
Naukowego Prawa Karnego, a w maju 1953 wziął
200
T. III/z. 1
udział w obradach II Ogólnopolskiej Sesji Kół Na-
ukowych Prawa Karnego, która odbyła się w Kra-
kowie. W grudniu tr. był współzałożycielem Stu-
denckiego Towarzystwa Naukowego na UŁ, które-
go został wiceprzewodniczącym. Występował tak-
że jako aktor i piosenkarz. W okresie polskiego
października był jednym z przywódców Związku
Młodych Demokratów.
Andrzej Piotr Kern
Studia ukończył 24.06.1957, uzyskując stopień
magistra prawa. Po studiach złożył pismo o przy-
jęcie na aplikację w Prokuraturze Wojewódzkiej
dla m. Łodzi. Pismem Prokuratora Generalnego z
11.09.1957 mianowany został aplikantem Proku-
ratury Powiatowej Dzielnicy Łódź-Polesie. Apli-
kację odbywał w okresie 15.09.1957–15.07.1959.
W czerwcu 1959 w Prokuraturze Generalnej złożył
egzamin kończący aplikację. Z dniem 16.07.1959
został asesorem w tejże prokuraturze.
21.12.1959 złożył podanie do RA w Łodzi z
prośbą o wpisanie na listę aplikantów adwoka-
ckich izby łódzkiej. 25.01.1960 złożył z wynikiem
bardzo dobrym egzamin kwalifikacyjny. 3.03.1960
RA postanowiła na podstawie art. 40 ust. 1 i 75
ustawy i ustroju adwokatury wpisać K. na listę apli-
kantów IA w Łodzi. 10.05.1960 skierowany został
do odbywania aplikacji od 1.06.tr. w ZA nr 2 w
Łodzi (al. Kościuszki 39), następnie, od 1.06.1961,
aplikację odbywał w ZA nr 1 (Narutowicza 47),
a od 1.06.1962 w ZA nr 5. Egzamin adwokacki
zdał z wynikiem dobrym w dniach 10–17.06.1963.
20.06.1963 wniósł podanie o wpisanie na listę ad-
wokatów IA w Łodzi. RA postanowiła 4.07.1963
T. III/z. 1 Kern
wpisać K. na listę adwokatów izby łódzkiej z sie-
dzibą w Sieradzu. 20.08.1963 K. złożył ślubowa-
nie adwokackie. Zawód adwokata zaczął wykony-
wać we wrześniu 1963 w ZA w Sieradzu (al. Poko-
ju 6). 8.04.1964 poinformował RA o ustanowieniu
go obrońcą adw. Karola Głogowskiego w sprawie
karnej prowadzonej przez Prokuraturę Wojewódz-
ką dla m. Łodzi. 11.01.1969 K. zwrócił się do RA
z prośbą o zmianę miejsca wykonywania zawodu
z ZA w Sieradzu na ZA nr 11 („lub inny”) w Ło-
dzi. Zgodę wyrażono dopiero 11.03.1971, ze skut-
kiem od 1.10.1971. Od tego dnia wykonywał za-
wód w ZA nr 11 (ul. Nowomiejska 11). Od 1970
K. był uczestnikiem seminarium doktorskiego na
WPiA UŁ.
W maju 1976 K. został członkiem RA i wybra-
ny został na stanowisko sekretarza rady. Ponownie
do RA wybrany został w 1979. Aktywnie uczestni-
czył w pracach rady jako członek zespołów i ko-
misji zadaniowych, a także Komisji Doskonalenia
Zawodowego. Był delegatem na wszystkie zjazdy
adwokackie.
K. był obrońcą w wielu procesach politycznych,
m.in. Karola Głogowskiego, Andrzeja Słowika, Je-
rzego Kropiwnickiego, Grzegorza Palki. Bronił też
studentów w trakcie wydarzeń marcowych z 1968
i po nich.
W 1980 był jednym z twórców łódzkiej „Solidar-
ności”, której doradzał prawnie. Wiosną 1982 zo-
stał na miesiąc internowany. W czasie internowa-
nia RA (28.05.1982) wysłała do Komendanta Wo-
jewódzkiego Milicji Obywatelskiej pismo, którym
udzielała społecznego poręczenia. W 11.1982 K.
wszedł w skład Komisji Problemowej dla opraco-
wania materiałów dla Rady.
W czerwcu 1983 został wicedziekanem RA w
Łodzi. Powołany został też w skład Komisji ds. art.
1 Prawa o adwokaturze i opiekunem ZA w Siera-
dzu. W 1986 K. objął kierownictwo Referatu ze-
społów adwokackich oraz został opiekunem ZA
nr 8. W kwietniu 1989 wybrany został dziekanem
ORA w Łodzi. Decyzją z 12.08.1991 MS zezwo-
lił K. na prowadzenie indywidualnej kancelarii ad-
wokackiej.
4.06.1989 K. wybrany został posłem na Sejm X
kadencji (kontraktowy) z ramienia Komitetu Oby-
watelskiego. 27.10.1991 K. został ponownie wybra-
ny posłem I kadencji z listy Porozumienia Obywa-
telskiego Centrum. Uchwałą Sejmu z 25.11.1991
201
powołany został na stanowisko wicemarszałka Sej-
mu RP. W związku z tą funkcją złożył 3.12.1991
rezygnację z pełnienia funkcji dziekana ORA w
Łodzi i poprosił o przeniesienie w stan nieczyn-
ny. Po rozwiązaniu Sejmu w 1993 (posłem był do
31.05.1993) nie ubiegał się o reelekcję, do czego
przyczyniła się sprawa córki Moniki, która ucie-
kła z domu, ojciec zaś nagłośnił sprawę, uważając,
że została porwana – w prasie pojawiły się zarzu-
ty o nadużywanie w związku z tym władzy (sprawa
była inspiracją do powstania filmu Marka Piwow-
skiego z 1993 pt. Uprowadzenie Agaty, choć rze-
czywista historia wyglądała zupełnie inaczej. W li-
teraturze wskazywało się, że film był wymierzony
w osobę K.).
K. był współzałożycielem Porozumienia Cen-
trum. Następnie działał w Zjednoczeniu Chrześ-
cijańsko-Narodowym.
Po odejściu z polityki w maju 1994 K. powrócił
do wykonywania zawodu – w ZA nr 2 w Łodzi. Po-
tem, od 1.02.1998 do 31.12.2005, wykonywał zawód
w ZA nr 1 w Łodzi. 1.01.2006 uruchomił kancela-
rię indywidualną (Narutowicza 47). 19.06.2007 po-
wołany przez ORA na członka Komisji Historycz-
nej przy ORA w Łodzi.
Z polityką jednak nigdy do końca nie zerwał.
Od 1998 do 2002 był radnym sejmiku łódzkiego
I kadencji – wybrany z listy Akcji Wyborczej Soli-
darność. Z ramienia AWS kandydował też do Sej-
mu w 2001, ale bezskutecznie. Później działał w
Chrześcijańskim Ruchu Samorządowym, nadal na-
leżąc do ZChN. Do Sejmu w 2005 kandydował z
listy Ruchu Patriotycznego, ale otrzymał tylko 913
głosów.
Zmarł 29.11.2007 w szpitalu w Zgierzu. Pogrzeb
odbył się 5.12.2007. Spoczął w Alei Zasłużonych
Cmentarza Komunalnego na Dołach w Łodzi
(kwatera XXVIII, rząd 16, grób 14). W małżeń-
stwie z Bogumiłą, filologiem polskim, miał syna
Andrzeja (ur. 21.09.1962 – zm. 2008). Z drugą
żoną Zofią miał córkę Monikę.
Pośmiertnie K. odznaczony został Krzyżem Ko-
mandorskim Orderu Odrodzenia Polski za wybit-
ne zasługi dla przemian demokratycznych w Polsce
oraz za działalność państwową i publiczną (Mon.
Pol. z 2008 r. Nr 31, poz. 272). Odznaczony też
srebrną odznaką „Adwokatura PRL” (1981), „Ad-
wokatura Zasłużonym” (1993), Medalem za Za-
sługi w Walce o Niepodległość Polski i Prawa Czło-
 Kern, Kisza, Knoppek
wieka 13.XII.1981–4.VI.1989 (2001, Łódź), odzna-
ką „Za Zasługi dla Miasta Łodzi”. W 2009 reżyser
Grzegorz Królikiewicz nakręcił film Kern, opowia-
dający o Andrzeju Kernie.
Janusz Kanimir
Adwokaci polscy Ojczyźnie, wyd. 2, s. 148–149; AIA w Łodzi,
Akta osobowe; A. Dudek, Historia polityczna Polski 1989–
2012, Kraków: Znak 2013; A. Dudek, Reglamentowana rewo-
lucja, Kraków: Znak 2014; Redzik, Kotliński, Historia Adwo-
katury, s. 328, 341, 345, 375; A. Rybak, Najłatwiej zabić gaze-
tą. rp.pl, 6.10.2007; 60 lat łódzkiej Izby Adwokackiej, red. J.
Mazur, Łódź 2009.
Kisza Andrzej (1922–1996), adwokat we Wroc-
ławiu, historyk adwokatury, dr hab., pracownik na-
ukowy UWr, działacz podziemia niepodległościo-
wego w okresie PRL.
Andrzej Kisza
Ur. 10.02.1922 w Skoczowie na Ziemi Cieszyń-
skiej w patriotycznej rodzinie adwokata Karola
Kiszy. Ukończył szkołę powszechną w Skoczo-
wie, a następnie gimnazjum w Cieszynie, gdzie
zdał też maturę. Studia prawnicze ukończył po
wojnie, w 1947 na UJ, i zaczął pracę jako młod-
szy asystent w Katedrze Prawa Cywilnego UJ. W
1949 przeniósł się wraz z prof. Janem Gwiazdo-
morskim do Wrocławia i objął stanowisko asy-
stenta, a po uzyskaniu w tymże roku stopnia dok-
tora stanowisko adiunkta w Katedrze Prawa Cy-
wilnego UWr.
27.06.1952 K. został wpisany na listę adwokatów
IA we Wrocławiu. Odtąd poświęcił się praktyce, po-
rzucając dydaktykę, ale nie naukę. Był prekursorem
202
T. III/z. 1
zastosowań cybernetyki i informatyki w naukach.
W 1970 w Ossolineum opublikował pracę pt. Model
cybernetyczny powstawania i działania prawa. Na jej
podstawie w 1972 habilitował się na Wydziale Pra-
wa UWr. Publikował z zakresu teorii prawa, teorii
dowodów, etyki prawniczej i adwokackiej.
K. był jednym z najbardziej zasłużonych bada-
czy dziejów adwokatury. Opublikował wiele opra-
cowań o adwokaturze na Śląsku w okresie średnio-
wiecza, a wspólnie z adwokatami dr. Zdzisławem
Krzemińskim i dr. Romanem Łyczywkiem przygo-
tował w latach 70. trzyczęściowy skrypt do dziejów
adwokatury, w 1995 opublikowali zaś wspólnie Hi-
storię adwokatury polskiej.
W okresie stanu wojennego K. był współpracow-
nikiem dolnośląskich struktur „Solidarności”. Bro-
nił w procesach politycznych, podobnie jak jego
żona.
K. był przewodniczącym Rady Synodalnej Koś-
cioła Ewangelicko-Augsburskiego. Był też wice-
przewodniczącym wrocławskiego Zarządu Woje-
wódzkiego Unii Chrześcijańsko-Społecznej „Ak-
cja Ekumeniczna”.
W samorządzie adwokackim K. był m.in. kilka-
krotnie sekretarzem ORA we Wrocławiu, preze-
sem Sądu Dyscyplinarnego IA we Wrocławiu. Kie-
rował też ZA. W 1976 został członkiem Rady Pro-
gramowej OBA w Warszawie. Przez wiele lat był
wykładowcą podczas szkoleń dla aplikantów ad-
wokackich.
K. zmarł nagle 6.09.1996 we Wrocławiu. Po-
chowany został 12.09.1996 w rodzinnym grobow-
cu w Skoczowie (pow. cieszyński). W małżeństwie
z Aranką Ostrihansky-Kiszyną (1924–2008) (zob.)
mieli dwie córki: Marię i Agnieszkę.
Janusz Kanimir
Adwokaci Polscy Ojczyźnie, s. 192–193; Encyklopedia Wroc-
ławia, Wrocław 2000, s. 351; S. Janikowski, Adwokat Andrzej
Kisza (1922–1996), „Palestra” 1996, nr 11–12, s. 238–239;
Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 46, 55, 56, 60, 87,
94, 328, 384, 389, 390.
Knoppek Witold (1929–1999), adwokat w Po-
znaniu, działacz społeczny, dziekan ORA w Pozna-
niu 1983–1989.
Ur. 16.10.1929 w Tucholi. Już w latach szkol-
nych był odznaczany za prace społeczne. Studia
prawnicze ukończył w 1952 na Uniwersytecie Po-
T. III/z. 1 Knoppek, Kokoszka

znańskim. Po ukończeniu studiów w l. 1952–1957 członek RA w Poznaniu. W l. 1979 do połowy 1983

asystent, potem adiunkt w Katedrze Prawa Rzym- wicedziekan ORA, od połowy 1983–1989 dziekan
skiego UAM. ORA w Poznaniu.
Odznaczony m.in. Medalem za Zasługi dla Wy-
miaru Sprawiedliwości (1975), Srebrnym Krzyżem
Zasługi (1978), Krzyżem Kawalerskim Orderu Od-
rodzenia Polski (1987).
K. był autorem wielu zawodowych opracowań
publicystycznych, recenzji niemieckich i angiel-
skich publikacji w periodykach zawodowych, tak-
że wspomnień pośmiertnych. Od 1998 ze wzglę-
du na stan zdrowia poza działalnością zawodową
i społeczną.
Zm. 29.03.1999 w Poznaniu, spoczywa na cmen-
tarzu komunalnym na Junikowie. Od 1952 żonaty z
Eugenią z d. Kłosowską (1929–2014), z którą miał
dwoje dzieci – syna Krzysztofa i córkę Ninę.
Witold Knoppek Andrzej Reichelt

AIA w Poznaniu, akta osobowe; W. Uruszczak, Najstarszy

sejm walny koronny „dwuizbowy” w Piotrkowie w 1468 roku,
(w:) Narodziny Rzeczypospolitej. Studia z dziejów średniowie-
W tym czasie jako uczestnik seminarium prof. cza i czasów wczesnośredniowiecznych, red. W. Bukowski,
Zygmunta Wojciechowskiego napisał obszerniej- T. Jurek, t. II, Kraków 2012; wspomnienia własne.
szą pracę pt. Zmiany w układzie sił politycznych w
Polsce w drugiej połowie XV w. i ich związek z gene-
zą dwuizbowego sejmu (publ. CPH, t. VII, 1955, z. Kokoszka Józef (1914–1994), adwokat w
2, s. 55–95). Siemianowicach i Katowicach, sędzia, żołnierz
Jednocześnie z asystenturą odbywał aplikację AK, porucznik, działacz WiN, ps. „506”, „Korab”,
sędziowską (1952–1954), a następnie, od 1954 do „Filoncyn”.
1956, aplikację adwokacką. Od 1957 praktykował
jako adwokat. Był też aktywnym działaczem spo-
łecznym. Od 1952 członek zarządu ZPP Koło Po-
znań, sukcesywnie powoływany do zarządu Okrę-
gowego ZPP na przewodniczącego Komisji Prawa
Cywilnego przy ZO ZPP i przy Zarządzie Głów-
nym; członek Zarządu Głównego ZPP w l. 1959–
1972, poznański delegat na kilku zjazdach kra-
jowych ZPP. W l. 1984–1988 radny Dzielnicowej
Rady Narodowej Poznań-Stare Miasto.
Za działalność regionalną odznaczony w 1970
Honorową Odznaką Miasta Poznania, a w 1972
Odznaką za Zasługi dla Rozwoju Wielkopolski. W
1974 odznaczony Złotą Odznaką ZPP, a w 1976
Józef Kokoszka
odznaką Frontu Jedności Narodu.
Aktywny działacz samorządu zawodowego. Od
1968 wykładowca szkolenia zawodowego dla apli-
kantów adwokackich IA w Poznaniu. Od 1979 czło- Ur. 24.02.1914 w Świlczy koło Rzeszowa jako
nek Komisji Doskonalenia Zawodowego i Szkole- syn Stanisława i Marii z d. Worosz. Ukończył Wy-
nia Aplikantów Adwokackich przy NRA. Od 1970 dział Prawa na Uniwersytecie Jana Kazimierza

203
 Kokoszka, Kołakowski
we Lwowie w 1935 oraz 1937–1939 był asysten-
tem przy Katedrze Prawa Cywilnego prof. Roma-
na Longchamps de Bériera oraz aplikantem w Pro-
kuratorii Generalnej RP oddział we Lwowie, a na-
stępnie sędzią grodzkim we Lwowie.
W okresie okupacji K. był sędzią wydziału za-
miejscowego Wojskowego Sądu Specjalnego przy
Inspektoracie AK Rzeszów, krypt. „Rzemiosło”.
Przez pewien okres, od jesieni 1944, był szefem
(referent) wywiadu w Obwodzie AK Rzeszów od-
powiedzialnym za teren gminy Świlcza.
Jesienią 1944, po wkroczeniu Armii Czerwonej
do Rzeszowa, K. zatrudnił się w rzeszowskim Urzę-
dzie Wojewódzkim. W 1945 zamieszkał w Katowi-
cach, pełniąc początkowo funkcję dyrektora Tym-
czasowego Zarządu Państwowego (TZP) w Kato-
wicach, podobnie jak por. adw. Władysław Pałka.
Działając wówczas w WiN, zajmował się akcją prze-
rzutów zdekonspirowanych działaczy niepodległoś-
ciowych z Rzeszowszczyzny. Został aresztowany i
osadzony na półtora roku w obozie pracy. Po odby-
ciu aplikacji wpisany na listę adwokatów IA w Ka-
towicach 13 stycznia 1951. Zawód wykonywał w Sie-
mianowicach, a później w ZA nr 1 w Katowicach.
Był dyrektorem Izby Przemysłowo-Handlowej w
Katowicach. Należał do ZSL. Zmarł 7.05.1994.
Józef Forystek, Janusz Kanimir
P. Szopa, W imieniu Rzeczypospolitej..., Rzeszów 2014, s. 556;
G. Ostasz, Okręg Rzeszowski, s. 440; tenże, Siatki wywiadow-
cze rzeszowskiej Armii Krajowej, „Zeszyty Historyczne WiN-
u” 2005, nr 23, s. 27; M. Maruszak, Działalność żołnierzy AK
z plutonu dywersyjnego „Zagłoby” (1944–1952) w dokumen-
tach UB, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2005, nr 23, s. 40; Z.
Zblewski, Okręg Krakowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawi-
słość” 1945–1948, IPN, Kraków 2005, s. 111–112; A. Redzik,
Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946,
Lubin 2006; tenże, Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana Ka-
zimierza we Lwowie, Warszawa, C. H. Beck 2009; Academia
Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red. A. Re-
dzik, Kraków 2015.
Kołakowski Miron (1911–1993), adwokat w
Częstochowie, społecznik, poseł na Sejm II kadencji,
obrońca w procesach politycznych, znawca i koneser
sztuki, artysta fotografik, prezes Zarządu Głównego
Polskiego Towarzystwa Fotograficznego.
Ur. 21.01.1911 w Częstochowie w rodzinie o bo-
gatych tradycjach patriotycznych i intelektualnych
Bolesława (1883–1948) – wykładowcy Politechni-
204
T. III/z. 1
ki Lwowskiej, a po 1918 organizatora prywatnego
szkolnictwa średniego w Bełchatowie, Piotrkowie
i Włochach pod Warszawą – oraz Marianny Roza-
lii z Reterskich (1887–1957). Dziadek Ignacy Ko-
łakowski (1839–1910), właściciel ziemski pocho-
dzący z powiatu łomżyńskiego, osiedlił się w Czę-
stochowie prawdopodobnie po upadku powstania
styczniowego. Nabył tam dom przy ul. Wieluń-
skiej 46, w którym K. się urodził i wraz z braćmi,
Jerzym (1907–1980) – absolwentem Politechniki
Lwowskiej, żołnierzem września 1939, więźniem
Auschwitz, po wojnie m.in. profesorem Politech-
niki Częstochowskiej i wykładowcą Uniwersytetu
w Bagdadzie – i Tadeuszem (zm. 1983) – doktorem
stomatologii – spędził dzieciństwo.
Po ukończeniu gimnazjum humanistycznego w
Piotrkowie Trybunalskim w 1928 K. rozpoczął stu-
dia na Wydziale Prawa UW. W l. 1933–1935, już
po ukończeniu studiów, kontynuował kształcenie
w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie, poważ-
nie myśląc o karierze dyplomaty. W tym czasie zo-
stał też członkiem SN. Służbę wojskową pełnił w
Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Wło-
dzimierzu Wołyńskim. 1.01.1936 otrzymał stopień
podporucznika rezerwy artylerii ciężkiej.
W l. 1933–1939 odbywał aplikację adwoka-
cką, początkowo w Piotrkowie Trybunalskim, a po
dwóch latach w Częstochowie. Jednocześnie w l.
1937–1939 był doradcą prezydenta Częstochowy.
W marcu 1939 K. został zmobilizowany i przy-
dzielony do Pułku Artylerii Ciężkiej. Pomimo
trudności związanych z rygorem służby wojskowej
zdołał przygotować się do egzaminu adwokackie-
go, który zdał przed Komisją Egzaminacyjną RA w
Warszawie w dniach 26, 27.05. i 6.06.1939.
W kampanii wrześniowej K. walczył jako zastęp-
ca dowódcy baterii 4. Pułku Artylerii Ciężkiej w ra-
mach Armii Łódź. Brał udział w bitwie nad Bzurą
oraz uczestniczył w obronie twierdzy Modlin, po
której upadku trafił do niewoli. Do końca listopa-
da 1939 przebywał w Obozie Jeńców Wojennych w
Działdowie. Z obozu wrócił do rodzinnej Często-
chowy, gdzie w 1940 pod adresem aleja Najświęt-
szej Maryi Panny 16 (w czasie wojny Hitlerstras-
se) otworzył kancelarię adwokacką. Obok prakty-
ki adwokackiej w okresie okupacji działał w pod-
ziemnym SN, NOW, a następnie walczył w szere-
gach AK. Zaangażowany był w tworzenie tajnego
szkolnictwa akademickiego.
T. III/z. 1 Kołakowski
W 1940 do Częstochowy przeniósł się z Poznania
dr Zdzisław Stolzmann, lekarz, docent Uniwersyte-
tu Poznańskiego. W l. 1942–1943 dr Stolzmann na-
wiązał kontakty z wysiedlonymi do Warszawy pra-
cownikami naukowymi UP, którzy utworzyli tajny
Uniwersytet Ziem Zachodnich (dalej: UZZ). Sta-
nisław Rybicki, ówczesny burmistrz Częstochowy,
zainicjował powstanie komitetu społecznego, ma-
jącego czynić przygotowania do założenia po woj-
nie szkoły wyższej. W skład tego komitetu weszły
trzy osoby: adwokat K., Maria Rynkiewicz, dyrek-
torka podziemnego Liceum „Nauka i Praca” i pro-
kurator Karol Jarzębiński. Rybicki wraz z K. podję-
li rozmowy z podziemnymi władzami oświatowymi
w Warszawie. Poprzez swojego ojca Bolesława Ko-
łakowskiego, dyrektora liceum we Włochach pod
Warszawą (członka podziemnych władz nauczy-
cielskich), K. nawiązał kontakt z Czesławem Wy-
cechem, dyrektorem Departamentu Oświaty i Kul-
tury Delegatury Rządu na Kraj, który skierował go
do profesora Józefa Czekalskiego. Myśl, żeby za-
łożyć po wojnie w Częstochowie uczelnię o profi-
lu administracyjno-gospodarczym, podsunął profe-
sor UZZ Stefan Zaleski. Rozmowy z przedstawi-
cielami UZZ zaowocowały powstaniem w 1943 w
Częstochowie filii tej uczelni. Wydział Prawa został
uruchomiony w listopadzie 1943 z inicjatywy sędzie-
go (później adwokata) Mariana Stoszka, aplikan-
ta adwokackiego Michała Wojaka i K., który stu-
dentom pierwszego roku wykładał prawo państwo-
we, teorię prawa i dawne polskie prawo sądowe.
W 1944 w tajnych kursach akademickich w Czę-
stochowie uczestniczyło 695 słuchaczy. Wykłady
z prawa odbywały się w prywatnych mieszkaniach
pp. Rumianków, Zajęckich i Jastrzębskich. Jedno-
cześnie w zajęciach mogło brać udział od 5 do 10
osób, co rodziło konieczność powtarzania tego sa-
mego dnia odczytów dla kolejnych grup i wydłużało
dzienny czas pracy wykładowców. Przy ul. Jasnogór-
skiej 28 w Częstochowie prowadzona była przez SS.
Zmartwychwstanki pod egidą Rady Głównej Opie-
kuńczej stołówka dla profesorów tajnej uczelni.
W l. 1944–1945 w czwartki odbywały się tam wie-
czory naukowe, podczas których naukowcy prezen-
towali swoje wykłady. K. wystąpił z odczytem na te-
mat: Konflikt polsko-niemiecki w świetle prawa naro-
dów, będącym częścią jego (napisanej w czasie oku-
pacji) pracy doktorskiej. Po upadku Powstania War-
szawskiego schronienie w domu K. znalazł wraz z
205
rodziną Marcin Święcicki, potem profesor prawa.
Po wojnie K. kontynuował swą działalność dy-
daktyczną, wykładając w l. 1945–1957 w Wyższej
Szkole Administracyjno-Handlowej, a od 1949
również w Szkole Inżynieryjnej. W l. 1952–1962
K. kierował Katedrą Ekonomii i Organizacji Prze-
mysłu Politechniki Częstochowskiej. Od 1946 K.
był przewodniczącym Miejskiego i Powiatowego
Komitetu Obrony Pokoju w Częstochowie, a na-
stępnie, do 1962, członkiem Prezydium Ogólno-
polskiego Komitetu Obrońców Pokoju w Warsza-
wie. W grudniu 1949 został powołany na radnego
w Miejskiej Radzie Narodowej w Częstochowie.
Związki K. z Kościołem katolickim były silne
nie tylko poprzez jego głęboką wiarę, ale ulegały
ciągłemu wzmocnieniu poprzez aktywną i odważ-
ną działalność społeczną, polityczną i adwokacką.
Od 1945 do maja 1948 K. zajmował stanowisko
prezesa „Caritasu” Diecezji Częstochowskiej. Do-
radzał biskupowi Teodorowi Kubinie, który pub-
licznie i zdecydowanie potępił pogrom na ludno-
ści żydowskiej w Kielcach w 1946. W późniejszych
latach z doradztwa K. korzystał biskup Z. Goliń-
ski. K. był też doradcą i zaufanym przyjacielem ge-
nerała zakonu paulinów o. Jerzego Tomzińskiego
(uczestnika II Soboru Watykańskiego). W okre-
sie wzmożonych prześladowań Kościoła K. po-
dejmował się obron w procesach karnych pauli-
nów z Jasnej Góry i księży oskarżanych z powo-
dów politycznych. Jedną z najgłośniejszych była
sprawa paulina Kajetana Raczyńskiego, przeora
Jasnej Góry w latach 50., który 25.08.1957 wygło-
sił do wiernych zebranych pod Jasną Górą kaza-
nie, które stało się podstawą wniesienia przeciw-
ko niemu oskarżenia o to, że jako duchowny za-
konu OO. Paulinów nadużył wolności wyznania w
celu wywołania u ok. 150 tysięcy słuchaczy wro-
giego stosunku do ustroju PRL w ten sposób, że
przedstawił ustrój socjalistyczny jako ustrój ucisku,
pozbawiający obywateli wolności osobistej i włas-
ności prywatnej oraz hołdujący idei wojny. Wyrok
skazujący na karę dwóch lat pozbawienia wolności
z warunkowym zawieszeniem jej wykonania zapadł
8.10.1958. W wywiedzionej rewizji od tego wyroku
K. w następujący sposób polemizował z absurdal-
nym zarzutem: „Przecież w istocie każdego okre-
ślonego ustroju politycznego leży dążenie do za-
panowania określonej koncepcji politycznej i zli-
kwidowanie przeciwnej. Nie oznacza to wcale, aże-
 Kołakowski
by chodziło o hołdowanie idei wojny. Likwidacja
przeciwnej koncepcji politycznej może się dokonać
na drodze bezpośredniego wyrażenia woli ludno-
ści, rewolucji czy tp.”.
21.07.1958 na zlecenie prokuratury katowickiej
funkcjonariusze SB, używając wozu pancernego,
rozbili bramy jasnogórskie i wtargnęli do Insty-
tutu Prymasowskiego na Jasnej Górze, rekwiru-
jąc wszystkie wydrukowane broszury i pieczętu-
jąc powielacze. W opublikowanym w tym czasie
w „Polityce” artykule nazwano klasztor „fabryką
złudzeń”. K. jako obrońca uczestniczył w proce-
sach paulinów, którzy na skutek podjętej obrony
Miron Kołakowski
przed najściem SB oskarżeni zostali o użycie siły
wobec funkcjonariuszy MSW i utrudnianie rewizji.
W 1960 K. przed Sądem Wojewódzkim w Lubli-
nie bronił paulina Józefa Osiadłego (zakonne imię
Efrem), oskarżonego o to, „że podczas publiczne-
go kazania na odpuście podawał fałszywe wiado-
mości o prześladowaniu kościoła i instytucji koś-
cielnych w Polsce, zarzucając wiernym bierną po-
stawę wobec takiego stanu rzeczy i nawołując ich
do walki mającej położyć kres prześladowaniu”.
Zapadł wyrok skazujący na 3 lata pozbawienia wol-
ności, a SN utrzymał wyrok w mocy. Po latach, w
1992, na skutek rewizji nadzwyczajnej wniesionej
przez Prokuratora Generalnego SN uniewinnił J.
Osiadłego od zarzucanego mu czynu.
Spełnieniem młodzieńczych ambicji wyko-
nywania zawodu polityka był wybór K. na posła
drugiej kadencji Sejmu PRL w 1957. Startował
w wyborach jako kandydat niezależny, popiera-
206
T. III/z. 1
ny przez Obwodowy Komitet Frontu Narodowe-
go i przez pracowników Ars Christiana. Spośród
ośmiu kandydatów z okręgu wyborczego nr 83 w
Częstochowie zdobył największą liczbę głosów, tj.
190 962. Sejm drugiej kadencji rozpoczął działal-
ność w szczególnym momencie historii Polski, bę-
dąc zjawiskiem niezwykłym na scenie politycznej
tamtego czasu, żywe były jeszcze bowiem nadzie-
je demokratyzacji kraju związane z październiko-
wą odwilżą. Do Sejmu w 1957 weszło wielu wybit-
nych przedstawicieli kultury, nauki i polityki, któ-
rzy działali dotychczas poza oficjalnymi struktura-
mi partyjnymi. 18.02.1957 zawiązało się Koło Po-
słów Katolickich „Znak”, do którego przyłączył się
K. W Sejmie brał udział m.in. w pracach Komisji
Wymiaru Sprawiedliwości i Komisji Nadzwyczaj-
nej do opracowania projektu ustawy o Najwyższej
Izbie Kontroli. Jego wystąpienia z mównicy sejmo-
wej cechowały umiar, realizm i rzeczowość. W wy-
stąpieniu na pierwszej sesji Sejmu, 26.04.1957, kry-
tykował uchwalenie i funkcjonowanie dekretu o
przymusowym zarządzie państwowym, domagając
się jego uchylenia, oraz apelował o pełną niezależ-
ność i niezawisłość sądów.
Na posiedzeniu Sejmu 29.05.1957 w imieniu Ko-
misji Sprawiedliwości K. przedstawił do uchwale-
nia rządowy projekt o zmianie dekretu z 5.08.1949
o państwowym arbitrażu gospodarczym, przewidu-
jący wprowadzenie sądowej kontroli decyzji podej-
mowanych w postępowaniu administracyjnym (re-
wizji nadzwyczajnej). Zwracał uwagę na niebezpie-
czeństwa wynikające z posługiwania się niejasny-
mi pojęciami typu: „nabycie lub gromadzenie to-
warów w celu odsprzedaży z zyskiem” lub „nad-
mierny zysk”.
W dyskusji nad projektami aktów ustawodaw-
czych dotyczącymi NIK upatrywał w tym orga-
nie gwarancji praworządności oraz wiązał z po-
wołaniem tej instytucji nadzieje budowania w
społeczeństwie głęboko zakorzenionego poczu-
cia prawnego. Wystąpieniami w sejmie zachwycał
się w swych dziennikach z l. 1955–1959 Jerzy Za-
wieyski. Pod datą 26.04.1957 zanotował, że „czło-
nek naszego Koła poseł Miron Kołakowski wygło-
sił świetne przemówienie”, a pod datą 25.02.1958
zanotował: „Ten dzień w sejmie był wielkim trium-
fem naszych posłów z Koła «Znak». (…) wygłosił
dłuższe przemówienie poseł Miron Kołakowski,
który wskazał na wszystkie błędy merytoryczne i
T. III/z. 1 Kołakowski
formalne wniesionej ustawy. Przemówienie było
wspaniałe, inteligentne, rzeczowe, jasne, z pozycji
nadrzędnych. Mówcy, którzy potem zabierali głos,
odwoływali się do Kołakowskiego”. Nie obyło się
jednak i bez negatywnych reakcji, kiedy podczas
debaty budżetowej K. stwierdził: „Sejm przez przy-
jęcie niektórych ustaw akceptuje bezprawie minio-
nego okresu”. Marszałek Sejmu uznał wówczas, że
zdanie wypowiedziane przez K. obraża sejm i za-
rządził skreślenie tych słów ze stenogramu”. An-
drzej Friszke w monografii pt. Koło posłów „Znak”
w sejmie PRL 1957–1976 szczegółowo opisał dzia-
łalność posłów katolickich, doceniając wagę ich
wystąpień podczas sejmowych posiedzeń: „Waż-
kie były przemówienia na tematy gospodarcze: Ki-
sielewskiego o zobowiązaniach podatkowych, Ko-
łakowskiego o ustawie karno-skarbowej i zawar-
tym w niej zagrożeniach dokonania wielkich nie-
sprawiedliwości, również Kołakowskiego o przed-
siębiorstwach państwowych (...)”.
W 1957 K. przyłączył się do grupy posłów wspie-
rających starania o wznowienie tygodnika „Nie-
dziela”, który wraz z innymi katolickimi pismami,
w tym „Tygodnikiem Powszechnym”, na mocy de-
cyzji władz państwowych przestał ukazywać się w
1953. 30.10.1957 grupa posłów katolickich na ręce
marszałka Sejmu PRL złożyła memoriał w spra-
wie wznowienia wydawania „Niedzieli” podpisa-
ny przez Zofię Kossak, ks. Antoniego Marchew-
kę i posła Antoniego Gładysza. List popierający
memoriał podpisali m.in: Stefan Kisielewski, Je-
rzy Zawieyski i K. Wysiłki reaktywowania „Nie-
dzieli” nie przyniosły wówczas zamierzonych efek-
tów. Kolejny numer tygodnika ukazał się dopie-
ro 7.06.1981.
Aktywność K. jako posła to nie tylko praca w
komisjach sejmowych i wystąpienia podczas sej-
mowych posiedzeń, ale i liczne spotkania z wybor-
cami, których odbył w czasie posłowania równo
czterdzieści.
Pomimo ambicji kandydowania do Sejmu trze-
ciej kadencji (1961–1965), wskutek splotu pewnych
okoliczności, K. dobrowolnie zrezygnował. Wypa-
da dodać, że władze państwowe, opiniując kandy-
datury na posłów spośród członków koła „Znak” w
zbliżających się wyborach sejmowych, były zdecy-
dowanie przeciwne osobom takim jak K. („kandy-
dat nie do utrzymania”) i Stefan Kisielewski. Dą-
żono równocześnie do ograniczenia liczby posłów
207
katolickich. W niektórych relacjach podaje się, że
Stanisław Stomma zwrócił się z prośbą do K. o zre-
zygnowanie z kandydowania, aby nie zadrażniać
delikatnych relacji z partią i ułatwić wejście do sej-
mu Stefanowi Kisielewskiemu. K. zgodę wyraził.
W l. 1958–1960 K. zasiadał w zarządzie Klubu
Inteligencji Katolickiej w Warszawie. Po utworze-
niu KIK-u w Częstochowie w 1980 K. został jego
członkiem. Od 7.10.1990 do 24.11.1991 pełnił w
częstochowskim KIK-u funkcję przewodniczące-
go Sądu Koleżeńskiego. W 1981 K. znalazł się
wśród prelegentów, obok Stefana Kisielewskiego,
Stanisława Stommy, ks. Józefa Życińskiego, pod-
czas zorganizowanego przez KIK w Częstochowie
I Tygodnia Kultury Chrześcijańskiej.
W latach 70. znane osoby z kręgu kultury i sztu-
ki, m.in. artysta malarz Jerzy Pogorzelski, malarz i
scenograf teatralny Władysław Wagner, twórca ex-
librisów Wojciech Barylski, rzeźbiarz Czesław Du-
kat, spotykali się w kawiarni „Empik” z K., komen-
tując głośno i otwarcie bieżącą sytuację polityczną
w kraju, wymieniając się publikacjami „Kultury” pa-
ryskiej oraz innych niezależnych wydawnictw. Roz-
mowom przysłuchiwali się studenci i młodzież lice-
alna. Przysłuchiwali się również funkcjonariusze SB
w ramach czynności operacyjnych. Jednym z aktyw-
nych uczestników spotkań w „Empiku” był później-
szy działacz „Solidarności” Henryk Wieczorek. W
połowie 1982 został on oskarżony w procesie poli-
tycznym, a jego obronę podczas rozprawy przed SW
w Częstochowie prowadził adw. K.
Po wprowadzeniu stanu wojennego K. wraz z
adwokatami Marią Stypułkowską i Grzegorzem
Kosińskim służyli pomocą prawną Diecezjalnemu
Komitetowi Pomocy Bliźniemu. Konieczne było
zapewnienie szybkiej i fachowej obrony w spra-
wach karnych prowadzonych przeciwko opozycji
w trybie doraźnym. W trakcie rozprawy przed SN
w sprawie V KRN 193/82 K. podważał legalność
przepisów dekretu o stanie wojennym, co spotka-
ło się z ostrą reprymendą ze strony składu orzeka-
jącego, który trzykrotnie zwracał się do obrońcy z
pytaniem: „czy pan wie, co pan mówi”?
W 1989 zaproponowano K. startowanie w wybo-
rach do Senatu z ramienia „Solidarności”, jednakże
z uwagi na stan zdrowia i podeszły wiek zrezygnował
na rzecz adwokata Andrzeja Rozmarynowicza.
Przez wiele lat K. poświęcał swe siły pracy na
rzecz samorządu adwokackiego. Od 1951 w ra-
 Kołakowski
mach szkolenia prowadzonego przez RA w Kato-
wicach wykładał dla aplikantów adwokackich reto-
rykę, a po utworzeniu w 1976 IA w Częstochowie,
do 1990, uczestniczył w Komisji Szkolenia Apli-
kantów Adwokackich. W l. 1957–1963 był człon-
kiem RA w Katowicach. Z kolei w IA w Częstocho-
wie w l. 1976–1983 pełnił funkcję prezesa Komisji
Dyscyplinarnej. Wybierany był na delegata Krajo-
wych Zjazdów Adwokatury, a także Nadzwyczaj-
nego Zjazdu Adwokatury w Poznaniu. Pracował w
Komisji ds. Kształcenia Aplikantów Adwokackich
NRA oraz w Radzie Programowej OBA.
Indywidualną kancelarię adwokacką K. prowadził
od 1940 do 1952. Od 1953 do 31.12.1983 wykonywał
zawód adwokata w ZA nr 1 w Częstochowie.
W uznaniu dla wyjątkowych zasług adw. K. zo-
stał odznaczony Krzyżem Walecznych, Krzyżem
Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotą
Odznaką Adwokatury, Złotą Honorową Odzna-
ką Zasłużonego dla m. Warszawy.
Wykonywanie zawodu adwokata, praca w samo-
rządzie adwokackim, działalność polityczna oraz
publicystyczna nie wyczerpywały wszystkich pól ak-
tywności K. Pasjonował się fotografią, historią, hi-
storią sztuki, muzyką, literaturą, archeologią. Fo-
tografią artystyczną zajmował się z powodzeniem
już w latach 30. XX w. „Potrzeba ekspresji pla-
stycznej przy jednoczesnym braku manualnych
zdolności skierowała moje zainteresowania ku fo-
tografii” – mawiał. W 1930 otrzymał pierwsze na-
grody w fotograficznych konkursach fabryk foto-
chemicznych „Alfa” i „Ero”. Stowarzyszenie Mi-
łośników Fotografii w Ostrowie Wielkopolskim za-
mieściło jego zdjęcie zatytułowane Deszcz w „Tece
Fotografów Polskich 1936/1937”, a Książnica At-
las we Lwowie w roku 1938 zakwalifikowała zdję-
cie autorstwa K. pt. Widok ruin zamku w Olsztynie
do druku w formie pocztówek. Swoje zaintereso-
wania fotografią K. rozwijał po wojnie, współtwo-
rząc w 1948 w Częstochowie Oddział Polskiego To-
warzystwa Fotograficznego, którego został wice-
prezesem i był jego długoletnim aktywnym człon-
kiem. W latach 50. był prezesem Zarządu Głów-
nego PTF w Poznaniu i wiceprezesem ZG PTF w
Warszawie. Fotografie K. prezentowano na wie-
lu indywidualnych i zbiorowych wystawach ama-
torskiej fotografii artystycznej, m.in.: I Ogólno-
polskiej Wystawie Fotografiki PTF w Poznaniu,
III Gnieźnieńskiej Wystawie Fotografii, Wystawie
208
T. III/z. 1
Obrazów Fotograficznych w Częstochowie. Łącz-
nie brał udział w 20 wystawach na terenie całego
kraju. Pierwszą powojenną nagrodę zdobył w 1947
na I Wystawie Fotograficznej Klubu Filmowców
Wąskiej Taśmy w Łodzi. Ulubioną tematyką foto-
graficznych prac K. był pejzaż i architektura. Zdję-
cia wykonywał techniką bromową, nawiązując do
tradycji estetycznej nastrojowej fotografii J. Buł-
haka i T. Walińskiego.
Zamiłowania do historii realizował jako prze-
wodniczący Komisji Historycznej przy ORA w
Częstochowie, zakładając częstochowski oddział
Towarzystwa Przyjaciół Warszawy czy prezesując
miejscowemu oddziałowi Polskiego Towarzystwa
Archeologicznego. Swoimi staraniami przyczynił
się do powstania w Częstochowie oddziału Towa-
rzystwa Przyjaciół Książki i przez wiele lat był jego
prezesem. Kolekcjonował książki, cenne grafiki,
exlibrisy. Pozostawił po sobie bogaty księgozbiór,
liczący ok. 10 tysięcy tomów z zakresu historii, dzie-
jów myśli politycznej, dyplomacji i prawa. Zgroma-
dził komplet prac S. Mrożewskiego, A. Półtawskie-
go, S. Ostoi-Chrostowskiego. 15-tysięczna kolekcja
exlibrisów, zawierająca polskie, niemieckie, fran-
cuskie, austriackie i angielskie znaki książkowe, w
tym pochodzące z XVII i XVIII wieku, wystawia-
na była na wielu ekspozycjach krajowych.
Współpracował z „Palestrą”, „Tygodnikiem Po-
wszechnym” oraz od lat 80. z wznowioną „Nie-
dzielą”. Pod pseudonimem „Bolesław Kościesza”
publikował w „Myśli Polskiej”, organie Stronni-
ctwa Narodowego na emigracji. W wydawanej w
Częstochowie „Niedzieli” publikował wspomnie-
nia, recenzje książek (m.in. książki Dzień Jana Ire-
ny Parandowskiej), artykuły polemiczne. Służył re-
dakcji tygodnika wiedzą prawniczą, pisząc odwoła-
nia od decyzji Głównego Urzędu Kontroli Publi-
kacji i Widowisk. Również jego teksty padały ofia-
rą cenzury, choćby artykuł zatytułowany Wstrząs,
napisany w reakcji na wieść o uprowadzeniu i za-
mordowaniu ks. Jerzego Popiełuszki. Kiedy w la-
tach 80. zauważyć można było wzrost zaintereso-
wań twórczością Jerzego Zawieyskiego, na łamach
„Niedzieli” ukazał się artykuł K. przypominający
sylwetkę pisarza, z którym pozostawał, jak sam to
określał, w „przyjaznej zażyłości”. Wspomniał, że
Jerzy Zawieyski był w pewien sposób związany z
Częstochową, albowiem właśnie w tym mieście dy-
rektor teatru im. Adama Mickiewicza Iwo Gall wy-
T. III/z. 1 Kołakowski
stawił w 1931 pierwszą jego sztukę pt. Człowiek jest
niepotrzebny.
Jako prawnik pozostawał pod dużym wpływem
myśli Leona Petrażyckiego, z którym zetknął się
na pierwszym roku studiów prawniczych na Uni-
wersytecie Warszawskim. Wspominał: „dopiero po
latach zorientowałem się, jak wielki wpływ te wy-
kłady z socjologii prawa wywarły na sposób patrze-
nia na przepisy prawa tak mój, jak i moich kole-
gów ze studiów. Jest on daleki od ściśle dogmatycz-
nej oceny przepisów prawnych, a opiera się przede
wszystkim na ich analizie i dostrzeganiu społecz-
nej genezy oraz poszukiwaniu skutków i następstw
oddziaływania prawa na ludzi” („Niedziela” 1985,
nr 26 – Kłopoty z prawem). W duchu tej koncepcji
odnosił się do problematyki przestępczości gospo-
darczej podczas dyskusji zorganizowanej w redak-
cji „Więzi” w 1960, w której udział wzięli Tadeusz
Mazowiecki, Konstanty Łubieński, adw. Tadeusz
de Virion, Andrzej Wielowieyski. Zapis dyskusji
ukazał się w nr. 2/1960 miesięcznika „Więź”. K. po-
szukiwał źródeł przestępczości w słabych więzach
społecznych i braku poszanowania dobra społecz-
nego. Przestrzegał przed mechanicznym zaostrza-
niem sankcji karnych („Niedziela” 1985, nr 12).
Z relacji prywatnych wyłania się K. jako czło-
wiek skromny, życzliwy i pogodny. Pielęgnował
przez całe życie przyjaźnie, choćby wspomnieć
kolegę z podchorążówki, późniejszego zastępcę
podsekretarza stanu USA, z którym utrzymywał
po wojnie żywe kontakty. Posiadał dar łagodzenia
konfliktów i zjednywania sobie sympatii. Koncylia-
cyjne talenty sprawiały, że wielokrotnie powierza-
no mu przewodniczenie walnym zebraniom Klubu
Inteligencji Katolickiej w Warszawie. Kochał mu-
zykę, malarstwo, książki. W jego domu gościli zna-
ni pianiści: Władysław Kędra czy Witold Małcu-
żyński – przy okazji swoich koncertów w Filharmo-
nii Częstochowskiej. Z wizyty u kardynała Stefana
Wyszyńskiego wrócił pod wrażeniem, że widział u
Prymasa obraz Jana Kotowskiego, artysty, którego
twórczość cenił i jego pracę posiadał. K. nie tylko
świetnie przemawiał, czy to na forum sejmowym,
czy na sali sądowej, ale i również jego publicysty-
ka odznaczała się żywym i bogatym językiem o wy-
raźnym zacięciu polemicznym. O. Jerzy Tomziński,
generał zakonu paulinów, wspominając adw. K.,
podkreślał jego niezwykłą odwagę cywilną w gło-
szeniu swych poglądów.
209
W ostatnich latach życia K. zmagał się z ciężką
chorobą. Zmarł 8.01.1993 w Częstochowie, gdzie
też spoczął. W małżeństwie z Zofią z d. Soczek
miał córki: Danutę (po mężu Kotowska), emeryto-
wanego pracownika naukowego SGH, Marię (po
mężu Morska), psychologa-logopedę oraz Barbarę
Kołakowską-Stelmaszczyk, psychologa-logopedę.
Zbigniew Jędrzejewski, dziekan ORA w Często-
chowie, pisał na łamach „Palestry”: „Nad trum-
ną zmarłego Mirona Kołakowskiego przemawiał
mecenas Władysław Siła-Nowicki (...). Odszedł od
nas człowiek głęboko wierzący, żarliwy patriota,
prawdziwy humanista, wybitny i godny reprezen-
tant zawodu”.
Adam Kasperkiewicz
AIA w Częstochowie, Akta osobowe; Adwokaci Reg. Często-
chow., s. 121–126; A. Banaszkiewicz, B. Popiołek, Klub Inteli-
gencji Katolickiej w Częstochowie w latach 1980–2011, Biblio-
teka „Niedzieli”, t. 285, Częstochowa 2012; Dyskusja o prze-
stępczości gospodarczej, „Więź” 1960, nr 2; A. Friszke, Koło
posłów „Znak” w Sejmie PRL 1957–1976, Warszawa 2002;
A. Jaśkiewicz, M. Kołakowski, J. Borowik, Wystawa exlibri-
su ze zbiorów Mirona Kołakowskiego, Katalog z wystawy, Czę-
stochowa 1971; Z. Jędrzejewski, Adwokat Miron Kołakowski
(1911–1993), „Palestra” 1993, nr 1–2; M. Kołakowski, Kło-
poty z prawem, „Niedziela” 1985, nr 26; tenże, Powrót Za-
wieyskiego, „Niedziela” 1983, nr 17; tenże, Przeciwko karze
śmierci, „Niedziela” 1985, nr 12; tenże, Tajne nauczanie aka-
demickie w okupowanej Częstochowie, „Niedziela” 1984, nr
17; tenże, Warto przeczytać, „Niedziela” 1984, nr 19; tenże,
Wstrząs, „Niedziela” 1984, nr 47; tenże, Z historii wyższych
uczelni w Częstochowie, „Niedziela” 1986, nr 50; A. Mar-
chewka ks., Nadejdzie kiedyś dzień wolności. Wspomnienia,
Biblioteka „Niedzieli”, t. 208, Częstochowa 2008; Z. Mły-
narski ks., Wierny syn Jasnogórskiej Pani – o. Efrem Osiad-
ły, „Jasna Góra” 2004, nr 1, s. 28–29; M. Nowakowska-Maj-
cher, Opozycja w regionie częstochowskim 1981–1989, Kalen-
darium 1980–1989; J. S. Płatek OSPC, Dzieje Paulinów w XX
wieku – życie i działalność, Paulinianum 2003; Relacje ustne:
dr Danuty Kotowskiej, córki Mirona Kołakowskiego i ad-
wokata Andrzeja Migalskiego (uczestniczył wraz z adw. Mi-
ronem Kołakowskim w rozprawie przed SN w czasie stanu
wojennego); J. Sętowski, Cmentarz Kule. Przewodnik biogra-
ficzny, Częstochowa 2005; Słownik pracowników książki pol-
skiej, pod red. H. Tadeusiewicz, Wydawnictwo SBP, Warsza-
wa 2000; Stenogramy z posiedzeń Sejmu PRL drugiej kaden-
cji: z 6. posiedzenia sejmu z 26 kwietnia 1957 r.; z 7. posie-
dzenia sejmu z 29 maja 1957 r.; z 8. posiedzenia sejmu z 13
lipca 1957 r.; z 11. posiedzenia sejmu z 13 grudnia 1957 r.; z
15. posiedzenia sejmu z 25 lutego 1957 r.; Świat w fotografii
Mirona Kołakowskiego, wyd. Wydział Kultury i Sztuki w UM
w Częstochowie, Częstochowa 1988; Świat w fotografii Miro-
na Kołakowskiego, katalog wystawy Galerii Fotografii Towa-
rzystwa Fotograficznego w Częstochowie, Częstochowa 1989;
Tajne Nauczanie w Częstochowie w okresie okupacji 1939–
1945, Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza Od-
dział w Częstochowski, Częstochowa 1969; W. Wlaźlak ks.,
 Kołakowski, Konic
Dzieje diecezji częstochowskiej w okresie działalności biskupa
Zdzisława Golińskiego (1951–1963), Wydawnictwo Naukowe
Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraków 2000; K. Wójci-
cki, Jubileusz 80-lecia Izby Adwokackiej w Katowicach, „Pale-
stra” 2004, nr 5–6; J. Zbudniewek ks., Odważny obrońca Jas-
nej Góry o. Kajetan Raczyński, „Nasz Dziennik” nr 29 (2742)
z 3–4 lutego 2007 r.; J. Zawieyski, Dzienniki 1955–1959, t. 1,
Warszawa 2011; A. Zembik, Fotografia Częstochowska w la-
tach 1847–1939, „Prace Naukowe WSP w Częstochowie, Wy-
chowanie Artystyczne” 1993, z. IV; „Ziemia Częstochowska”
1957, nr 4; Z. Żmigrodzki, Słownik biograficzny ludzi związa-
nych z książką w regionie częstochowskim (maszynopis w zbio-
rach Miejskiej Biblioteki Publicznej w Częstochowie); „Ży-
cie Częstochowy” 1948, nr 302; „Życie Częstochowy” 1957,
nr 4; „Życie Częstochowy” 1957, nr 20, s. 4; Życiorys M. Ko-
łakowskiego w maszynopisie, udostępniony przez dr Danutę
Kotowską; IX Wystawa Amatorskiej Fotografii Artystycznej,
Polskie Towarzystwo Fotograficzne Oddział w Częstochowie,
październik 1957; X Jubileuszowa Wystawa Amatorskiej Fo-
tografii Artystycznej, Polskie Towarzystwo Fotograficzne Od-
dział w Częstochowie, kwiecień–maj 1958.
Konic Jan Stanisław (1892–1962), adwokat w
Warszawie, sędzia, redaktor GSW, naczelnik wy-
działu MS.
Jan Stanisław Konic
Ur. 16.05.1892 w Warszawie. Był synem przy-
rodnika Józefa (1859–1928), właściciela mająt-
ku Stużno w powiecie opoczyńskim, i Wiktorii z
d. Bergson (1860–1917) – córki dyrektora Banku
Dyskontowego w Warszawie, bratankiem Henry-
ka Konica (1860–1934). Miał trzy siostry: Stefanię
(1895–1947), Jadwigę (1898–1924), x (ur. 1900) i
brata Leona (1894–1968), sędziego.
Nauki początkowe pobierał w domu rodzinnym,
następnie uczył się w szkole handlowej w Łodzi, a
210
T. III/z. 1
w czasie wydarzeń powstańczo-rewolucyjnych 1905
przeniesiony został do Krakowa i tam ukończył z
odznaczeniem c.k. I Wyższą Szkołę Realną (dziś:
V Liceum Ogólnokształcące im. Augusta Witkow-
skiego) w 1910. Tego roku zmienił też wyznanie na
rzymskokatolickie (z mojżeszowego). Rosyjską ma-
turę uzyskał w 1911 w V Gimnazjum w Petersburgu
i rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie w Pe-
tersburgu, a w l. 1914–1916 kontynuował je w Kaza-
niu i tam uzyskał stopień kandydata praw. W Peters-
burgu pracował w katedrze ekonomii prof. Michała
Tuhan-Baranowskiego (1860–1919) m.in. nad tema-
tem o maszynach rolniczych w Rosji.
W 1916 K. został zmobilizowany do armii, tam
ukończył oficerską szkołę saperską w randze cho-
rążego. Po puczu bolszewickim wystąpił z armii.
Zaangażował się w pracę Polskiej Komisji Likwi-
dacyjnej kierowanej przez adw. Aleksandra Led-
nickiego. W tym czasie pracował w kancelarii ad-
wokata Zygmunta Rymowicza w Petersburgu.
W 1918 wrócił do Warszawy i odbywał aplikację
sądową, pracując jednocześnie w Wydziale Praw-
nym Ministerstwa Przemysłu i Handlu. W 1920 zo-
stał sędzią pokoju w Płońsku. W 1920/1921 odbył
służbę wojskową w Korpusie Sądowym przy Na-
czelnym Dowództwie. W l. 1921–1922 był sędzią
pokoju w Grójcu. Jednocześnie był w l. 1920–1922
sędzią hipotecznym. W 1923 został adwokatem w
Warszawie, współpracując z kancelarią stryja Hen-
ryka Konica, z którym współpracował też jako se-
kretarz redakcji GSW. Jednocześnie podjął pracę
jako starszy referent kontraktowy w Departamen-
cie Ustawodawczym MS. Był też radcą Polskiego
Banku Przemysłowców we Lwowie oddział w War-
szawie. Zasiadał w zarządach spółek akcyjnych, np.
„Kielecka Odlewnia” S.A.
W samorządzie prowadził seminaria dla aplikan-
tów adwokackich. Publikował teksty cywilistyczne i
historyczne na łamach GSW, np. o wprowadzeniu
Kodeksu Napoleona na ziemiach polskich. Edward
Muszalski podaje, że wiele prac wykonywanych w
GSW czynił anonimowo (szczególnie redakcyj-
nych). Napisał kilka artykułów do „Encyklopedii
Podręcznej Prawa Prywatnego” (np. Bankowe pra-
wo i Emisyjny bank). Artykuły K. ukazywały się też
w „Palestrze” oraz „Przeglądzie Dyplomatycznym”.
Wiele prac K. dotyczyło sądownictwa, procedury cy-
wilnej, prawa bankowego czy prawa upadłościowe-
go. Z pracy w MS został zwolniony w 1933.
T. III/z. 1
Po śmierci Henryka Konica objął redakcję
GSW. „Gazetę” redagował od maja 1934 do 1939,
nie zmieniając w zasadzie nic w jej dotychczaso-
wym układzie, formacie ani sposobie redagowa-
nia. Przejął nawet przygotowywanie tekstów roz-
poczynających kolejne roczniki, co było pomysłem
i domeną jego poprzednika.
We wrześniu 1939 jako oficer rezerwy korpu-
su sądowego powołany został do grupy operacyj-
nej gen. Aleksandra Jerzego Narbut-Łuczyńskie-
go, wchodzącej w skład Armii Kraków. Z oddzia-
łem sztabowym przedostał się na Węgry, gdzie był
internowany. Przebywał w kilku obozach. W 1945
wrócił do Polski. W l. 1945–1947 był radcą praw-
nym w opolskim Zjednoczeniu Przemysłu Papierni-
czego w Głuchołazach, a po powrocie do Warszawy
od 1947 pracował w Ministerstwie Ziem Odzyska-
nych. Na listę adwokatów wpisany został ponownie
w 1948. Od 1949 do 1950 pracował jako naczelnik
Wydziału Prawnego w Ministerstwie Administracji
Publicznej, od 1950 do 1952 jako starszy radca do
spraw prawnych w Ministerstwie Gospodarki Ko-
munalnej, zaś od lipca 1952 jako kierownik Refera-
tu Prawa Państwowego i Administracyjnego w MS
– z dniem 1.04.1954 został naczelnikiem Wydziału
Prawa Państwowego i Administracyjnego w Depar-
tamencie Ustawodawczym MS.
Zmarł 27.06.1962 w Warszawie. Spoczywa na
cmentarzu Powązkowskim. W małżeństwie za-
wartym w 1917 z Wandą z Kłokockich (1896–
1995) miał syna Andrzeja (1926–2010), wybitne-
go reżysera filmowego i córkę Halinę, żonę Lu-
dwika Kos-Rabcewicza-Zubkowskiego, adwokata
i profesora prawa prywatnego międzynarodowe-
go w Montrealu.
Adam Redzik
AIA w Warszawie; Milewski, Redzik, Themis i Pheme, s. 219,
220, 224, 517, 518, 549, 551, 588; E. Muszalski, Konic Jan Sta-
nisław (1892–1962), PSB, t. XIII, s. 506–507; „Życie Warsza-
wy” 1962, nr 153.
Kopeć Adolf Zefiryn (1876–1951), herbu Kro-
je, adwokat w Petersburgu i w Wilnie, radca Pro-
kuratorii Generalnej RP, ziemianin.
Ur. 4.01.1876 w majątku rodowym Szypki w
powiecie wilejskim koło Wilna jako syn Samu-
ela Franciszka i Marii z Kapuścińskich. Uzyskał
świadectwo dojrzałości z odznaczeniem w Gimna-
Konic, Kopeć
zjum Winogradowa w Wilnie. Ukończył następnie
Wydział Prawa Uniwersytetu w Sankt Petersbur-
gu oraz wyższe inżynierskie studia rolnicze. Oko-
ło 1900 rozpoczął pracę w kancelarii swego kuzy-
na w Petersburgu.
Adolf Zefiryn Kopeć
Do 1922 mieszkał i prowadził cały czas praktykę
adwokacką w Petersburgu (potem Piotrogrodzie).
17.02.1922 otrzymał paszport repatriacyjny i po-
wrócił wraz z żoną do Polski. Osiadł w Wilnie przy
ul. Kalwaryjskiej 11, gdzie otworzył własną kance-
larię, którą prowadził do około 1936.
31.12.1927 został mianowany przez Ministra
Skarbu starszym radcą V stopnia Prokuratorii
Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej w oddzia-
le Prokuratorii w Wilnie. Udzielał się społecznie.
W maju 1927 był członkiem Komitetu Wykonaw-
czego Koronacji Obrazu Matki Bożej Ostrobram-
skiej. Od 11.05.1930 sprawował funkcję preze-
sa Wileńskiego Klubu Krótkofalowców. Przyjaź-
nił się z jasnowidzem Stefanem Ossowieckim i był
jego medium.
Po zaprzestaniu praktyki adwokackiej zakupił,
około 1936, majątek Kołtyniany (dwór, miastecz-
ko oraz 120 ha ziemi z dwoma jeziorami) w powie-
cie święciańskim w gminie Łyngniany pod Wilnem
i zajmował się jego prowadzeniem do 1945.
Po II wojnie światowej K. znalazł się na zie-
miach odzyskanych, zarządzał majątkiem ziem-
skim w Kowarach. Ostatnie lata spędził u siostry
Antoniny w Warszawie.
Zmarł 6.09.1951 w Warszawie. Spoczął na cmen-
tarzu Powązkowskim. Od 4.07.1909 żonaty z Emi-
211
 Kopeć, Korboński
lią Eleonorą z Wojtkiewiczów. W rodzinie K. było
jeszcze trzech adwokatów: Stefan (1885–1919),
Tadeusz (1901–1984) i Józef (1905–1936). Czwar-
tym adwokatem był szwagier K. Wacław Sławiń-
ski (1876–1935).
Tomasz M. Lerski
Archiwum rodzinne Kopciów i Sławińskich; Awanse nowo-
roczne, „Hasło Łódzkie”, nr 3 z 3 stycznia 1928; NAC, zdję-
cia o sygnaturze 1-R-528.
Korboński Stefan (1901–1989), adwokat
w Warszawie, działacz niepodległościowy, praw-
nik, publicysta, szef Kierownictwa Walki Cywilnej
w czasie II wojny światowej, ostatni p.o. Delegata
Rządu RP na Kraj, poseł na Sejm Ustawodawczy,
wybitny przedstawiciel ruchu ludowego zarówno w
kraju, jak i na emigracji.
Ur. 2.03.1901 w Praszce k. Wielunia, w ówczes-
nym zaborze rosyjskim. Ojciec – Stefan senior –
był sekretarzem sądu w Praszce. Matka Władysła-
wa z domu Körner pochodziła ze spolszczonej nie-
mieckiej rodziny.
W czasie nauki w gimnazjum w Częstochowie
(najpierw rosyjskim, później polskim) Korboński
brał aktywny udział w tajnym ruchu skautów oraz
w POW. Młodzieńcze jego lata przypadały na prze-
łomowy okres dla kształtowania się odrodzonego
państwa polskiego. Swą polityczną i obywatelską
edukację rozpoczął od ochotniczej służby wojsko-
wej, gdyż w trakcie nauki czterokrotnie opuszczał
szkołę, na ochotnika biorąc udział w walkach o nie-
podległość i granice Polski. Uczestniczył w rozbra-
janiu Niemców w Częstochowie w 1918, znalazł się
wśród ochotników idących na odsiecz oblężonego
Lwowa, wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej
i III powstaniu śląskim.
W 1925, kontynuując rodzinną tradycję (ojciec,
brat i kuzyn byli prawnikami), ukończył trzylet-
nie studia prawnicze na nowo powstałym Uni-
wersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Obowiązkową, trzyletnią aplikację sądową od-
był w l. 1924–1927 w poznańskich sądach: grodz-
kim, okręgowym i apelacyjnym. Już w 1924 pełnił
funkcję sekretarza, a następnie wiceprezesa Sto-
warzyszenia Aplikantów Ziem Zachodnich. Na-
stępnie rozpoczął pracę w Prokuratorii General-
nej, w oddziale poznańskim i katowickim (naj-
większa prowadzona przez Korbońskiego spra-
212
T. III/z. 1
wa dotyczyła dóbr ziemskich byłego kanclerza
Cesarstwa Niemieckiego Theobalda von Beth-
manna-Hollwega). Jesienią 1929 osiadł w War-
szawie, gdzie razem ze swoim ciotecznym bra-
tem, dr. Zygmuntem Gralińskim (byłym dyplo-
matą i posłem na sejm z ramienia PSL „Wyzwo-
lenie”), otworzył prywatną kancelarię (najpierw
nieoficjalną kancelarię w Hotelu Sejmowym;
w 1930 przenieśli się na Wilczą 23/3). W paździer-
niku 1930 Korboński został zaprzysiężony i wpi-
sany na listę adwokatów Okręgu Sądu Apelacyj-
nego w Warszawie. Kancelaria Graliński-Korboń-
ski zyskiwała bardzo intratnych klientów, np. Pru-
dential Insurance Company – Korboński przygo-
towywał m.in. kontrakty na budowę najwyższe-
go przedwojennego budynku w Warszawie, pierw-
szego „drapacza chmur” – gmachu Prudentialu.
Na coraz dłuższej liście klientów znalazła się tak-
że m.in. Elektrownia Okręgu Warszawskiego w
Pruszkowie, śląska Wspólnota Interesów (wiel-
ki zespół kopalniano-przemysłowy) i jej filia Ro-
bur, Towarzystwo Ubezpieczeń Vesta, Poznańsko-
-Warszawskie Towarzystwo Ubezpieczeń, łódzkie
fabryki włókiennicze znajdujące się pod zarzą-
dem państwowym, spółka akcyjna „Siła i Świat-
ło”, polska filia koncernu Colgate-Palmolive, wło-
skie Towarzystwo Ubezpieczeń Riunione Adria-
tica di Sicurta czy Bank Handlowy w Warszawie
– największy bank prywatny w Polsce. Ich kance-
laria pośredniczyła także przy sprzedaży Rybni-
ckiego Gwarectwa Węglowego państwu polskie-
mu przez Rotschildów. W 1937 Korbońskiego wy-
brano do Rady Adwokackiej i jej prezydium. Fi-
gurował także na specjalnej liście adwokatów,
spośród których sąd wybierał obrońców w spra-
wach, w których obowiązywała ścisła tajemnica,
np. o szpiegostwo.
Mimo że pozostawał pod silnym wpływem mar-
szałka Józefa Piłsudskiego, w 1925 zapisał się do
PSL „Wyzwolenie”, został nawet radcą prawnym
sekretariatu tej partii w Poznaniu. Poparł przewrót
majowy 1926, licząc, że drogą zamachu Piłsudski
przeprowadzi zmiany usprawniające funkcjonowa-
nie ustroju demokratycznego. Stanowisko to było
zgodne z linią partii. Później wraz z nią przeszedł
do opozycji. Wziął udział w kongresie Centrole-
wu 29.06.1930 w Krakowie. A w trakcie procesu
brzeskiego kancelaria Graliński-Korboński włą-
czyła się w obronę oskarżonych. Pod nazwiskiem
T. III/z. 1 Korboński
Korbońskiego ludowcy wnieśli protest do Głównej
Komisji Wyborczej przeciw skreśleniu Kazimierza
Bagińskiego i Jana Putka z państwowej listy kan-
dydatów na posłów. Po zjednoczeniu ruchu ludo-
wego w 1931 aktywnie działał w strukturach SL
w Łomżyńskiem i Białostockiem. Od 1935 zasia-
dał w Głównym Sądzie Partyjnym SL, w 1937 wziął
udział w wielkim strajku chłopskim, a rok później
został prezesem wojewódzkim SL w Białymstoku.
Jako ochotnik wziął udział w kampanii wrześ-
niowej 1939. Dostał się do niewoli radzieckiej, z
Stefan Korboński
której zbiegł i powrócił do Warszawy, gdzie jako
„Nowak” vel „Zieliński” włączył się w tworzącą się
konspirację SZP-ZWZ-AK. Jednocześnie działał
w konspiracyjnym SL – kryptonim „Trójkąt”. Re-
prezentując ludowców, uczestniczył m.in. w po-
czątkowych spotkaniach twórców Polskiego Pań-
stwa Podziemnego czy w tworzeniu wspólnej re-
prezentacji politycznej podziemnych stronnictw –
Rady Głównej Obrony Narodowej przy SZP. Miała
ona stanowić społeczno-polityczne zaplecze orga-
nizacji wojskowej. W lutym 1940 w jej miejsce po-
wołano Polityczny Komitet Porozumiewawczy przy
ZWZ (od czerwca do września 1940 zastępowała ją
Zbiorowa Delegatura Rządu RP na Kraj).
W czasie wojny K. był trzykrotnie aresztowany
przez Niemców: w listopadzie 1939, w lutym i we
wrześniu 1940, ale nie wynikało to z prowadzonej
przez niego podziemnej działalności, lecz były to
zatrzymania mniej lub bardziej przypadkowe. Je-
den z członków Rady Adwokackiej usunął z jego
akt życiorys z adnotacją o udziale w III powstaniu
213
śląskim. Dzięki temu pozytywnie przeszedł niemie-
cką kontrolę i jeszcze w 1941 mógł oficjalnie pro-
wadzić kancelarię prawniczą w gmachu Pruden-
tialu. Taka siedziba świetnie kamuflowała działal-
ność konspiracyjną.
Pod koniec maja 1940 K. typowano jako wspól-
nego kandydata SL i PPS-WRN na stanowisko De-
legata Rządu RP na Kraj. Jednak SN nie zgodziło
się na ten wybór, a wracający m.in. z tą wiadomoś-
cią do Londynu emisariusz „Witold” (Jan Karski-
Kozielewski) został aresztowany przez gestapo.
W kwietniu 1941 K. został mianowany szefem
KWC, które skutecznie organizowało, kierowało i
koordynowało akcję bieżącą szeroko rozumianego
biernego oporu (bez użycia broni) społeczeństwa
polskiego pod okupacją; ponadto wypracowywało
zasady postępowania obywatelskiego w tych specy-
ficznych warunkach oraz współtworzyło podziem-
ny wymiar sprawiedliwości (Cywilne Sądy Specjal-
ne oraz Komisje Sądzące Walki Cywilnej o charak-
terze sądów obywatelskich, przekształconych z ko-
legiów śledczo-oskarżających).
K., jako szef KWC, kierował więc różnorakimi
akcjami sabotażu, cywilnego nieposłuszeństwa czy
bojkotu przymusu pracy. Współdziałał w zorgani-
zowaniu podziemnego sądownictwa, które skaza-
ło na śmierć i wykonało wyroki na około dwustu
zdrajcach i agentach gestapo, czy szmalcownikach.
KWC wielokrotnie stawało w obronie Żydów, za-
kazując m.in. ich szantażowania (12.06.1980 K. za
tę działalność został odznaczony medalem Spra-
wiedliwy wśród Narodów Świata Instytutu Yad
Vashem). KWC było utworzone wspólnie przez
Delegata Rządu RP na Kraj i Komendanta ZWZ.
W połowie lipca 1943 KWC – przemianowane na
Opór Społeczny – stało się częścią Kierownictwa
Walki Podziemnej, które miało stanowić centralny
ośrodek koordynacji całokształtu walki z okupan-
tem, czyli walki bieżącej AK, a także biernego opo-
ru społeczeństwa. Na jego czele stał dowódca AK.
Jedynym cywilem we władzach KWP był K.
W 1941 zorganizował bardzo sprawną łączność
z władzami RP w Londynie. Radiostacje te dzia-
łały także w czasie Powstania Warszawskiego, a po
jego upadku funkcjonowały do lipca 1945, do chwi-
li rozwiązania struktur Polski Podziemnej, nadając
i odbierając ok. 2 tys. depesz (trzy z nich zapisały
się szczególnie w pamięci K.: opis eksperymentów
dokonywanych na więźniarkach z Ravensbrück,
 Korboński
otrzymany od jednej z nich, wiadomość o tajnej
siedzibie Hitlera w Kętrzynie oraz o niemieckich
próbach z bronią V-1 i V-2. Nadano także audycję
foniczną skierowaną do Polaków w Wielkiej Bry-
tanii, odczytaną przez Korbońskiego).
Był również głównym dostarczycielem informa-
cji dla tajnej radiostacji fonicznej „Świt”, która na-
dając (od 10.09.1942 do końca listopada 1944) z te-
renu Wielkiej Brytanii, z powodzeniem pozorowa-
ła stację krajową.
Po wybuchu Powstania Warszawskiego ob-
jął funkcję dyrektora Departamentu Spraw We-
wnętrznych Rządu RP na Kraj (prawdopodob-
nie 26–27.08.1944). Opracował m.in. sposób na-
wiązywania łączności naczelnych władz podzie-
mia na czas po upadku Warszawy. A po kapitu-
lacji podjął działania przeciwdziałające rozpado-
wi struktur cywilnego pionu podziemia. Po pod-
stępnym aresztowaniu przez NKWD przywódców
Polski Podziemnej w Pruszkowie 10.04.1945 objął
najwyższe państwowe stanowisko w kraju – p.o.
Delegata Rządu RP na Kraj. 17 maja wespół z
RJN wydał odezwę Do Narodu Polskiego! okre-
ślającą zasady postępowania w obliczu sowiety-
zacji Polski, a 27 maja wspólnie z Rzepeckim –
odezwę adresowaną do „żołnierzy Polskich Od-
działów Leśnych”.
Z uwagi na wycofanie się SL z prac cywilnego
pionu Polski Podziemnej K. 29 maja złożył swój
urząd, ale wobec braku zatwierdzenia przez rząd
jego zastępców – zgodził się sprawować swą funk-
cję do czasu kolejnego posiedzenia RJN, które
odbyło się w Krakowie 27–28.06. W nocy z 28 na
29.06.1945 K. wraz z żoną Zofią został aresztowa-
ny przez krakowski WUBP. W przesłuchiwaniach
brali udział m.in. naczelnik wydziału śledczego
MBP kpt. Józef Różański, płk Roman Romkow-
ski, a nawet minister bezpieczeństwa publicznego
Stanisław Radkiewicz. Dzięki interwencji Stanisła-
wa Mikołajczyka K. został zwolniony ok. 23 lipca
i aktywnie włączył się w działalność opozycyjnego
SL (od 22.08.1945 – PSL).
Kierował m.in. komisją prawniczą NKW PSL,
która zapewniała stronnictwu kompleksową ob-
sługę prawną. Dzięki m.in. jego radom i wskazów-
kom redakcja „Gazety Ludowej” uniknęła procesu
przed sądem dziennikarskim o zniesławienie pis-
ma przez Romana Werfla z PPR, który mógł być
wykorzystany politycznie.
214
T. III/z. 1
Choć po wojnie K. nie prowadził kancelarii ad-
wokackiej w pełnym tego słowa znaczeniu, w 1945
został wpisany na listę warszawskich adwokatów,
a Minister Sprawiedliwości powołał go do składu
Sądu Dyscyplinarnego Rady Adwokackiej w War-
szawie (został również zastępcą członka komisji re-
wizyjnej Naczelnej Rady Adwokackiej).
Kierował także zorganizowanym przez siebie sto-
łecznym oddziałem PSL, który m.in. uczestniczył w
organizacji pierwszego powojennego Kongresu PSL
(19–21.01.1946). W jego trakcie referował projekt
nowego statutu PSL. W styczniu 1947 został wybra-
ny posłem do Sejmu Ustawodawczego (jako jeden
z 28 posłów wybranych z list PSL). Znalazł się tak-
że w ścisłym kierownictwie stronnictwa – jako czło-
nek Rady Naczelnej oraz NKW. W pracy sejmowej
zaangażował się szczególnie w prace nad projektem
amnestii dla członków podziemia. Po swoim jedy-
nym wystąpieniu sejmowym, w którym ostro skry-
tykował komunistów, został ostrzeżony o grożącym
mu aresztowaniu i procesie, co skłoniło go do pod-
jęcia decyzji o ucieczce z kraju (wcześniej – w sytua-
cji coraz większego terroru komunistycznego – pro-
ponował albo rozwiązać stronnictwo, albo przenieść
jego działalność na emigrację). Na początku listo-
pada 1947 K. wraz z żoną nielegalnie opuścili Pol-
skę. Specjalna komisja sejmowa pozbawiła go man-
datu poselskiego, jako współwinnego ucieczki pre-
zesa Mikołajczyka.
W drugiej połowie listopada Mikołajczyk, Ba-
giński i K. utworzyli w Londynie Prezydium PSL
za granicą. K. objął stanowisko sekretarza naczel-
nego NKW. Ostatecznie osiadł w USA (najpierw
w Nowym Jorku, a od 1954 w Waszyngtonie), gdzie
rozwinął aktywną działalność polityczną. Pomagał
mu w tym duży autorytet, wynikający m.in. z dzia-
łalności konspiracyjnej oraz z walki politycznej z
komunistami w l. 1945–1947. Odmienne spojrze-
nie na kwestię stosunku do konstytucji kwietnio-
wej, legalizmu i wizji współpracy z innymi ugru-
powaniami emigracyjnym spowodowały rozłam i
wykluczenie z PSL K. i Bagińskiego (2.01.1950).
Od tej pory prowadzili oni samodzielną działal-
ność polityczną w ramach własnego niewielkiego
ugrupowania o nazwie PSL „Odłam Jedności Na-
rodowej” (24.06.1951). Zjednoczenie zwaśnionych
grup i powrót K. do stronnictwa nastąpił dopie-
ro po śmierci Mikołajczyka, na IV Kongresie PSL
(19–20.10.1968).
T. III/z. 1 Korboński
Na terenie amerykańskim K. działał natomiast w
ramach wielu emigracyjnych instytucji politycznych,
samodzielnych organizacji lub ekspozytur tzw. „pol-
skiego” Londynu (m.in. Przedstawicielstwo Rady
Politycznej w USA, amerykański oddział TRJN czy
Polskiej Rady Jedności w USA). Blisko współpra-
cował z Kongresem Polonii Amerykańskiej, Komi-
tetem Wolnej Europy oraz Radiem Wolna Euro-
pa. Jako jedna z czołowych osobistości emigracyj-
nych trzykrotnie (w 1972 oraz w l. 1978–1979 i 1979–
1980) był także poważnym kandydatem na stanowi-
sko prezydenta RP na emigracji. Wspierał też pierw-
sze inicjatywy opozycyjne w PRL z lat 70. – KOR i
ROPCiO (był brany pod uwagę jako reprezentant
tej organizacji na teren USA), a później ruch „Soli-
darności”. Zasiadał także w zarządzie Polskiego To-
warzystwa Prawniczego w Stanach Zjednoczonych,
które powstało w 1956.
Zaangażował się również w inicjatywy o mię-
dzynarodowym charakterze – międzynarodowy
ruch chłopski (MUCh), Ruch Europejski, ruch
federalny, ale największą rolę odegrał jako jeden
z organizatorów, a następnie wieloletni prezes w
l. 1958–1959, 1966–1967 oraz 1971–1985 Zgro-
madzenia Europejskich Narodów Ujarzmionych
(Assembly of Captive European Nations, ACEN).
Ta specyficzna organizacja, grupująca delegacje
polityczne z 9 krajów zza „żelaznej kurtyny”, po-
wstała 20.09.1954 pod auspicjami KWE. Struk-
turę ACEN wzorowano na ONZ, by dowodzić,
że komunistyczne delegacje z krajów pozostają-
cych w strefie wpływów ZSRR reprezentują w tej
organizacji tylko narzucone siłą rządy satelickie
i nie mają prawa do reprezentowania tychże na-
rodów. Celem ACEN była więc skuteczna kontr-
propaganda antyradziecka.
Ta rozległa działalność emigracyjna oraz podej-
mowane na przełomie lat 40. i 50. XX w. próby
nielegalnych kontaktów z osobami w kraju (w tym
łączność radiowa) sprawiły, że znalazł się „na ce-
lowniku” aparatu bezpieczeństwa PRL, jako „figu-
rant” kilku „rozpracowań”. Plan „Apis” zakładał
np. jego zwabienie do Berlina Wschodniego i po-
rwanie (kwiecień 1953). Mimo początkowych suk-
cesów „bezpiece” w żadnym przypadku nie udało
się osiągnąć celów priorytetowych.
Działalność pisarska i publicystyczna K. stano-
wiła doskonałe uzupełnienie jego aktywności po-
litycznej i społecznej. Napisał 9 książek: W imie-
215
niu Rzeczypospolitej… (1954), W imieniu Kremla
(1956), W imieniu Polski Walczącej (1963), Mię-
dzy młotem a kowadłem (1969), Polskie Państwo
Podziemne. Przewodnik po Podziemiu z lat 1939–
1945 (1975), Za murami Kremla – Opowieść fan-
tastyczna (1983), Polonia Restituta. Wspomnienia z
dwudziestolecia Niepodległości 1918–1939 (1986),
Bohaterowie Państwa Podziemnego – jak ich zna-
łem (1987), The Jews and the Poles in World War
II (1989). Niektóre ukazały się w j. angielskim i
hiszpańskim. W PRL jego publikacje objęte były
cenzurą (drukowano je tylko w drugim obiegu).
W prasie amerykańskiej (i częściowo angielskiej)
w ciągu 42 lat życia emigracyjnego udało mu się
także opublikować ok. 200 listów i artykułów od-
noszących się do spraw polskich (nie licząc wielu
tekstów w prasie polskiej). A RWE i Głos Amery-
ki nadały ponad sto jego przemówień i przeprowa-
dzonych z nim wywiadów.
K. zmarł 23.04.1989 w Waszyngtonie w wieku 88
lat. Pochowano go w Alei Zasłużonych na cmen-
tarzu Ojców Paulinów w „amerykańskiej Często-
chowie”, w Doylestown w Pensylwanii. Dla uczcze-
nia pamięci o nim Senat ogłosił rok 2009 Rokiem
Stefana Korbońskiego. W dniach 30.09.–1.10.2012
w Warszawie odbyły się uroczystości sprowadze-
nia do Polski doczesnych szczątków śp. Zofii (zm.
w 2010) i Stefana Korbońskich, które złożono w
krypcie w Panteonie Wielkich Polaków w Świątyni
Opatrzności Bożej.
Uhonorowano go wieloma odznaczeniami, w
tym m.in.: Orderem Orła Białego (pośmiertnie w
1995); Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari;
Medalem za Wojnę 1918–1921; Krzyżem na Ślą-
skiej Wstędze Waleczności i Zasługi II klasy; Me-
dalem Niepodległości; Krzyżem AK.
Piotr Stanek
AAN (Akta Stefana i Zofii Korbońskich, Archiwum Stanisła-
wa Mikołajczyka, Armia Krajowa, Delegatura Rządu RP na
Kraj, Kancelaria Sejmu w Warszawie); AP w Częstochowie
(Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Prasz-
ce); Archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jor-
ku (ACEN, Korboński Stefan); Archiwum IPN w Warsza-
wie (0192/780, 01224/1847, 01227/497, 0236/78, 01263/104,
1268/11945, 01136/278, 01228/1632, 01069/617, 0397/381);
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, oprac. komitet
redakcyjny pod przewodnictwem T. Pełczyńskiego, t. 1–6,
Londyn 1970–1989; AZHRL (Archiwum PSL na Uchodź-
stwie, CKRL, PSL 1945–1949, Stronnictwo Ludowe (1931–
1939); R. Buczek, Na przełomie dziejów. Polskie Stronnictwo
 Korboński, Korciak
Ludowe w latach 1945–1947, Wrocław 1989 (1. wydanie To-
ronto 1983); tenże, Stronnictwo Ludowe w latach 1939–1945.
Organizacja i polityka, Londyn 1975; CAW (Teczka personal-
na 13124 – Korboński Stefan); P. Ceranka, Działalność Ste-
fana Korbońskiego w Polskim Stronnictwie Ludowym (1945–
1947), „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego” 2000, nr 31;
Dział Rękopisów ZNiO (Archiwum Feliksa Gadomskiego,
Archiwum Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Archiwum Tadeu-
sza Żenczykowskiego); F. Gadomski, Zgromadzenie Europej-
skich Narodów Ujarzmionych. Krótki zarys, Nowy Jork 1995;
W. Grabowski, Polska tajna administracja cywilna 1940–1945,
Warszawa 2003; Hoover Institution Archives Stanford Uni-
versity (Kol. Izydora Modelskiego, Kol. Jana Karskiego, Kol.
Józefa Frejlicha, Kol. Stefana Korbońskiego); IPiMS (Kan-
celaria Cywilna Prezydenta RP, Kol. Adama i Lidii Ciołko-
szów, Kol. Edwarda Raczyńskiego, Kol. Stanisława Kota,
TRJN); A. K. Kunert, Stefan Korboński „Nowak”, „Zieliń-
ski” (1901–1989), (w:) S. Korboński, W imieniu Kremla, War-
szawa 1997; J. Kurtyka, Korboński Stefan, (w:) Słownik hi-
storii Polski 1939–1948, red. A. Chwalba, T. Gąsowski, Kra-
ków 1996; P. Majewski, Z frontu Walki Cywilnej. Przyczynek
do dziejów Kierownictwa Walki Cywilnej i Kierownictwa Wal-
ki Podziemnej na obszarze Generalnego Gubernatorstwa w la-
tach 1939–1945, „Kwartalnik Historyczny” 2012, nr 4; A. Ma-
zurkiewicz, „The Voice of the Silenced Peoples”. The Assembly
of Captive European Nations, (w:) Anti-Communist Minorities
in the U.S. Political Activism of Ethnic Refugees, red. I. Zake,
New York 2010; tenże, „Niejawna ingerencja rządu w swobod-
ną wymianę poglądów” – Zgromadzenie Europejskich Naro-
dów Ujarzmionych w zimnowojennej polityce Stanów Zjedno-
czonych (w:) Tajny oręż czy ofiary zimnej wojny? Emigracje po-
lityczne z Europy Środkowej i Wschodniej, red. S. Łukasiewicz,
Lublin 2010; MSW, Oddział VI Sztabu NW, Teczka osobo-
wa S. Korbońskiego); MHPRL (Zbiory Tadeusza Chciuk-
Celta); Muzeum Powstania Warszawskiego (Zbiór fotogra-
fii i medali Stefana Korbońskiego); Z. Najder, Stefan Kor-
boński – patriota, polityk, pisarz, (w:) Polska w Europie. Do-
roczny wykład im. Stefana Korbońskiego. Sympozjum naukowe
Częstochowa, 13 maja 1998 r., Częstochowa 1999; Niepodle-
głościowcy. Zofia i Stefan Korbońscy (broszura załączona do
„Biuletynu IPN” 2010, nr 11); „Piękna Zosia”. Pamięci Zofii
Korbońskiej, zebrał i wstępem opatrzył R. W. Rybicki, War-
szawa 2011; Polski ruch ludowy na emigracji, cz. I–III, wstęp,
wybór i oprac. R. Turkowski, Kielce 2005–2007; SPP (Kol.
Tadeusza Pełczyńskiego; M. Ptasińska-Wójcik, Stefan Kor-
boński „Nowak”, „Zieliński”, „Biuletyn IPN” 2009, nr 10–11;
taż, Z listów wydawcy do autora. Giedroyc-Korboński 1948–
1987, „Zeszyty Historyczne” 2002, z. 139; Radiostacja „Świt”
i „Głos Ameryki”. Zofia Korbońska, (w:) A. Ziółkowska-Bo-
ehm, Amerykanie z wyboru i inni, Warszawa 1998; Refleksje z
powstania 1944. Zofia Korbońska świadek historii, Waszyng-
ton–Warszawa 2004; W. Roszkowski, Korboński Stefan, (w:)
Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX wie-
ku, red. W. Roszkowski, J. Kofman, Warszawa 2004; R. Rybi-
cki, Stefan Korboński 1901–1989, (w:) Stefan Korboński 1901–
1989, red. M. Ptasińska-Wójcik, Warszawa 2009; tenże, Ste-
fan Korboński Ostatni Delegat Rządu RP na Kraj (27 III –
28 VI 1945), Warszawa 2011; F. Sadurski, Adwokat Stefan
Korboński 1901–1989, „Palestra” 1995, nr 11–12; P. Stanek,
Pierwszy rozłam w Polskim Stronnictwie Ludowym na emigra-
cji – wykluczenie Stefana Korbońskiego i Kazimierza Bagińskie-
216
T. III/z. 1
go w 1950 r., „Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskie-
go Ruchu Ludowego” 2007, nr 23; tenże, Polskie Stronnictwo
Ludowe – Odłam Jedności Narodowej, (w:) Chłopskie partie
polityczne z Europy Środkowo-Wschodniej na emigracji 1945–
1989, red. A. Indraszczyk, Warszawa 2009; tenże, Powsta-
nie i działalność Zgromadzenia Europejskich Narodów Zjed-
noczonych (ACEN) w świetle Archiwum Feliksa Gadomskie-
go, (w:) Prace uczestników studium doktoranckiego. Historia,
red. A. Filipczak-Kocur, Opole 2007; tenże, „Świt” – tajna
polska rozgłośnia w Londynie, wrzesień 1942 – listopad 1944
roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2012, nr 1; tenże,
Tajne służby wobec Stefana Korbońskiego „Kalifa”, (w:) Let-
nia Szkoła Historii Najnowszej 2008. Referaty, red. M. Bielak,
Ł. Kamiński, Warszawa 2009; tenże, Udział Stefana Korboń-
skiego w pracach Zgromadzenia Europejskich Narodów Ujarz-
mionych, (w:) Letnia Szkoła Historii Najnowszej 2007, red. M.
Bielak, Ł. Kamiński, Warszawa 2008; M. Tokarzewski-Kara-
szewicz U podstaw tworzenia Armii Krajowej, „Zeszyty Hi-
storyczne” 1981, z. 56; Z. Tomczonek, Działalność polityczna
Stefana Korbońskiego na Białostocczyźnie, „Białostocczyzna”
1991, nr 1/21; R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe w
obronie demokracji 1945–1949, Warszawa 1992; tenże, PSL w
mieście stołecznym Warszawie w l. 1945–1949, (w:) Wieś, chło-
pi, ruch ludowy, państwo. Księga pamiątkowa prof. Józefa Ry-
szarda Szaflika, Warszawa 1996; H. Walczak, Korboński Ste-
fan, (w:) Ministrowie Polski Niepodległej 1918–1945, red. M.
Baumgart, H. Walczak, A. Wątor, Szczecin 2001; A. Wojtas,
Działalność polityczna ludowców w okresie II wojny świato-
wej, cz.1–2, Warszawa 1979; W. Zachariasiewicz, Zgromadze-
nie Europejskich Narodów Ujarzmionych, (w:) idem, Etos nie-
podległościowy Polonii Amerykańskiej, Warszawa 2005; zbiory
własne autora; P. Ziętara, Emigracyjne lata Stefana Korboń-
skiego, „Zeszyty Historyczne” 2009, z. 170.
Korciak Władysław (1895–1976), adwokat w
Lublinie, oficer piechoty 1920, prokurator wojsko-
wy, a po 1924 cywilny, sędzia SO w Lublinie, żoł-
nierz września 1939, więzień obozu dla jeńców w
Murnau, dziekan ORA w Lublinie w l. 1948–1951.
Ur. 24.12.1895 w Krasnymstawie w rodzinie
Jana i Katarzyny z Ratajów. Po ukończeniu szkoły
w Czerkasach w 1906 wstąpił do gimnazjum w Za-
mościu, które ukończył zdaniem matury w 1915.
Następnie studiował prawo na Uniwersytecie w
Kijowie, które po roku przerwał (z powodu po-
wołania do służby wojskowej w armii rosyjskiej).
15.02.1918 został zdemobilizowany i w marcu tr.
wrócił do Krasnegostawu. W tym samym roku za-
pisał się na Wydział Prawa Uniwersytetu War-
szawskiego, ale władze niemieckie odmówiły mu
zezwolenia na przyjazd do Warszawy – być może z
powodu zaangażowania się w działalność antyau-
striacką w Krasnymstawie. 11.01.1919 wstąpił do
służby w Wojsku Polskim, w której przebywał w
stopniu porucznika piechoty do 1924.
T. III/z. 1 Korciak, Korycki
Jednocześnie ze służbą w armii od 1919 studiował
prawo na Uniwersytecie Lubelskim, które ukończył,
zdając egzaminy magisterskie przed specjalną ko-
misją na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazi-
mierza we Lwowie i uzyskując w dniu 30.06.1923 dy-
plom doktora praw. Wkrótce został skierowany do
Prokuratury Okręgu Sądu Wojskowego w Lublinie.
30.09.1924 na własną prośbę został zwolniony do re-
zerwy. Potem porucznik rezerwy w korpusie ofice-
rów taborowych 2. Dywizjonu Taborów.
Władysław Korciak
2.09.1924 otrzymał nominację na aplikanta
przy SA w Lublinie. Po półtora roku, 8.01.1926,
nominowany został podprokuratorem przy SO w
Równem, a 22.10.1926 przeniesiono go na sta-
nowisko podprokuratora przy SO w Lublinie. Po
kilku miesiącach, 22.04.1929, został wiceprokura-
torem SO Lublinie, a od 13.06.1929 delegowany
został jako p.o. prokuratora SO w Równem. Do
Lublina wrócił wraz powołaniem go 12.09.1929
na zastępcę prokuratora SO. Od 14.02.1930 był
sędzią SO w Lublinie. Orzekał m.in. w spra-
wach konfiskat prasowych oraz w sprawach po-
litycznych, w związku z czym popadł w konflikt
z Ministerstwem Sprawiedliwości. Dekretem
z 8.09.1932 przeniesiono go w stan spoczynku.
W l. 1932, 1933 i 1934 był członkiem Komisji Dy-
scyplinarnej przy SA w Lublinie.
28.10.1932 wpisany został na listę adwokacką
RA w Lublinie. Po dwóch i pół roku, w kwietniu
1935, przyznano mu uprawnienia patrona.
6.09.1939 jako porucznik rezerwy powołany zo-
stał do służby wojskowej. Walczył w grupie opera-
217
cyjnej „Dubno”. 26.09.1939, po kapitulacji grupy
płk. Kuleszy, dostał się do niewoli niemieckiej. Do
29.04.1945 przebywał w obozie dla jeńców Mur-
nau.
W pierwszych dniach września 1945 wrócił do
Polski. 3.10.1945 wpisany został ponownie na listę
adwokatów, a 22.12.tr. pismem MS mianowany zo-
stał członkiem ORA. W tym samym roku wybrano
go wicedziekanem ORA, którym był do 1948. Od
lutego 1948, a właściwie od pisma MS z 13.03.1948
do stycznia 1951 był dziekanem Rady Adwokackiej
w Lublinie.
W następnych latach był m.in. członkiem Ko-
misji egzaminacyjnej i Komisji do spraw szkolenia
aplikantów adwokackich i doskonalenia zawodo-
wego adwokatów przy Radzie Adwokackiej w Lub-
linie. Zawód adwokata wykonywał do 1.06.1972.
K. zmarł 3.11.1976. 27.101954 odznaczony został
Medalem 10-lecia Polski Ludowej, a 10.11.1973
złotą odznaką „Adwokatura PRL”.
Danuta Maślijewicz, Władysław Lutwak
AIA w Lublinie, Akta osobowe; „Dziennik Urzędowy Mi-
nisterstwa Sprawiedliwości” 1925; Rocznik oficerski rezerw,
Warszawa 1934, s. 186, 712; Szkice o dziejach Adwokatury
Lubelskiej, red. P. Sendecki, Lublin 2009.
Korycki Jerzy (1912–1983), znany jako Je-
rzy Edigey, adwokat w Warszawie, pisarz i działacz
społeczny, działacz społeczności tatarskiej w Pol-
sce, działacz narodowy w okresie II RP.
Ur. 12.08.1912 w Klukowie (pow. Ostrów Ma-
zowiecka) w rodzinie Aleksandra (zm. 1956), ko-
lejarza, i Romany z d. Ciupalskiej (zm. 1945). Po-
chodził z tatarskiej rodziny szlacheckiej osiadłej na
Litwie ok. XV w. herbu Koryca. Według legendy
początek rodzinie Koryckich dał jeden z wodzów
Złotej Ordy o imieniu Edigey, który osiadł na Li-
twie w 1399 na zaproszenie Wielkiego Księcia Wi-
tolda, od niego wziął się przydomek rodowy oraz
pseudonimem literacki K.
Ukończył Gimnazjum im. Mikołaja Reya w
Warszawie w 1931, a następnie Wydział Prawa
UW (mgr 1936). W czasie studiów związany był
z ruchem narodowym, należał do OWP, a potem
do ONR. Za członkostwo w ONR został areszto-
wany i był jednym z pierwszych więźniów obozu w
Berezie Kartuskiej – wywieziony został pierwszym
transportem m.in. z adw. Henrykiem Rossmanem
 Korycki
(1896–1937), Bolesławem Piaseckim i Włodzimie-
rzem Sznarbachowskim. Sznarbachowski wspomi-
nał, że w Berezie zaczął się konflikt K. z Piaseckim,
któremu K. miał powiedzieć: „Wolę z głodu zginąć
niż z Bolesławem wchodzić w spółkę”.
Po opuszczeniu Berezy związał się z ONR-ABC
i publikował w dzienniku „ABC” oraz w „Wieczo-
rze Warszawskim” (działy sportowe). Jednocześ-
nie odbywał do września 1939 aplikację adwoka-
cką pod patronatem adw. Jana Jodzewicza, a po-
tem adw. Jerzego Korneckiego.
Jerzy Korycki
Jako aktywny działacz młodzieżówek endeckich
był podejrzewany o użycie broni palnej podczas
jednej z blokad UW, co skutkowało nadzorem po-
licyjnym. Był działaczem sportowym i sędzią Pol-
skiego Związku Towarzystw Wioślarskich.
W czasie wojny pracował w Biurze Handlu Nie-
ruchomościami „Sadyba” w Warszawie. O działal-
ności podziemnej nic nie wiadomo (w życiorysach
nie wspominał o takowej).
W 1945 został wpisany na listę adwokatów IA
w Warszawie. Był radcą prawnym Polskiego Biu-
ra Podróży „Orbis”, a także pracował jako dzien-
nikarz. W tym czasie pomógł koledze z przedwo-
jennego ONR, a w czasie wojny żołnierzowi NSZ
Edwardowi Kemnitzowi w wylocie z Polski, co nie-
którzy uznają za dowód na to, że po wojnie nadal
utrzymywał kontakt ze środowiskiem endeckim. W
l. 1945–1947 publikował w „Dzienniku Ludowym”,
„Wieczorze Warszawy” i „Expresie Wieczornym”
jako reporter sądowy. W l. 1947–1971 współpraco-
wał z „Rzeczpospolitą”, potem pisał w „Kulisach”
218
T. III/z. 1
oraz dorywczo w „Polityce”, „Przekroju”, „Prawie
i Życiu”, „Panoramie”.
W latach 50. z powodu przeszłości oenerow-
skiej na krótko stracił pracę. W l. 1950–1960 był
trenerem wioślarstwa w klubie milicyjnym WKS
„Gwardia”. Niektórzy uznają, że historie opowia-
dane przez podopiecznych wpłynęły po latach na
powstanie pasji pisania kryminałów. W następnych
latach pracował też w BKS „Skra”.
Jako pisarz debiutował dopiero w 1963 powieś-
cią Czek dla białego gangu, wydaną przez „Iskry”
(powieść powstała w 1961). Pisał regularnie – dwie
powieści rocznie. W sumie napisał blisko pięćdzie-
siąt kryminałów i uznawany jest – mimo krytyki
niektórych (np. Stanisława Barańczaka) – za jed-
nego z czołowych autorów polskiej powieści krymi-
nalnej i tzw. powieści milicyjnej. Książki K. tłuma-
czone były na wiele języków, w tym do 1977 (dane
z własnoręcznej ankiety) na: białoruski (1), estoń-
ski (1), rosyjski (5), litewski (1), czeski (9), słowa-
cki (4), szwedzki (3), węgierski (3), niemiecki (3),
serbski (1), mongolski (1), włoski (1). 22.10.1971
przyjęty został w poczet członków Związku Lite-
ratów Polskich w Warszawie. Mieszkał wówczas w
Warszawie przy ul. Tamka. Znał biegle język fran-
cuski, a ponadto rosyjski i niemiecki. W związku z
wydawaniem jego książek za granicą, odbywał po-
dróże do wielu krajów, niektóre sprawozdawczo
relacjonował dla ZLP. Do żadnej partii po wojnie
nie należał.
Opublikował m.in. powieści kryminalne (wyda-
wane były przez „Iskry”, „Czytelnika” i „Śląsk”):
Mister McArec i jego business (1964, 1970), Trzy
płaskie klucze (1965), Wagon pocztowy GM 38552
(1966), Sprawa Niteckiego (1966), Umrzesz jak męż-
czyzna (1967), Baba-Jaga gubi trop (1967), Elżbieta
odchodzi (1968), Przy podniesionej kurtynie (1968),
Zbrodnia w południe (1970), Żółta koperta (1970),
Strzały na rozstajnych drogach (1970), Człowiek
z blizną (1970), Błękitny szafir (1971), Jedna noc
w Carltonie (1971), Testament samobójcy (1972),
Śmierć czeka przed oknem (1973), Najgorszy jest
poniedziałek (1975), Tajemnica starego kościółka
(1976), Strzał na dancingu (1976), Nagła śmierć
kibica (1978), Alfabetyczny morderca (1981), Po-
mysł za siedem milionów (1982), Siedem papiero-
sów „Maracho” (1982), Pensjonat na Strandvagen
(wyd. 2, 1983), Zdjęcie z profilu (1984), Wycieczka
ze Sztokholmu (1987), Operacja „Wolfram” (wyd. 2,
T. III/z. 1 Korycki, Korzeniewski
1990). W 1969 otrzymał nagrodę KG MO jako za-
służony Działacz Kultury Fizycznej, a w 1971 na-
grodę tegoż za powieść Człowiek z blizną. Książ-
ki K. służyły jako kanwa trzech odcinków popu-
larnego w latach 80. serialu telewizyjnego 07 zgłoś
się: 4. (Baba-Jaga gubi trop), 11. (Wagon poczto-
wy GM 38552), 13. (Strzał na dancingu). K. opub-
likował też kilka powieści historycznych: Król Ba-
bilonu (1983), Szpiedzy króla Asarhaddona (1983,
1986), Strzała z Elamu (wyd. 2, 1986), Strażnik pi-
ramidy (wyd. 2, 1990).
Zginął tragicznie 24.08.1983 w wypadku sa-
mochodowym, wraz z bratem. Pochowany został,
zgodnie z życzeniem, na Muzułmańskim Cmenta-
rzu Tatarskim w Warszawie. Dwukrotnie żonaty,
z działaczką OWP i ONR Walerią z d. Staszew-
ską (ślub 1937) oraz z Wandą Strzałkowską-Kory-
cką, z d. Zielińską – dziennikarką „Głosu Pracy”.
Dzieci nie miał.
Janusz Kanimir
Adwokaci Polscy Ojczyźnie, s. 316–317; Archiwum Związku
Literatów Polskich w Warszawie, Akta osobowe; P. Nasta-
łek, Jerzy Korycki, http://www.endecja.pl/biografie/osoba/97
[dostęp 17.10.2013].
Korzeniewski Wiesław (1906–1973), ad-
wokat w Warszawie i Siedlcach, działacz społecz-
ny w Siedlcach, sędzia.
Ur. 15.12.1906 w Węgrowie w rodzinie Józe-
fa – urzędnika sądowego i burmistrza Węgrowa
i Stanisławy z Borellów – nauczycielki szkoły po-
wszechnej. K. miał dwóch braci: Bohdana, pro-
fesora Szkoły Dramatycznej, dyrektora i reżyse-
ra Teatru Narodowego, i Leszka – asystenta Wy-
działu Przyrodniczego Uniwersytetu Warszawskie-
go, zamordowanego przez Niemców w obozie we
Flossenburgu. W mieście rodzinnym K. mieszkał
do 1913, po czym rodzina przeprowadziła się do
Siedlec, skąd w 1915 wyjechała do Rosji i wróci-
ła w 1918.
Po powrocie K. rozpoczął naukę w siedleckim
Gimnazjum im. hetmana Stanisława Żółkiewskie-
go, które ukończył w 1926. W tym samym roku roz-
począł studia prawnicze na Uniwersytecie Stefana
Batorego w Wilnie. W czasie studiów był człon-
kiem Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycz-
nej, a w l. 1929–1931 przewodniczył Kołu Wileń-
skiemu tej organizacji. W l. 1927–1931 działał w
219
OMTUR, najpierw jako prelegent, a następnie
jako przewodniczący oddziału. Na początku 1928
wstąpił do PPS. Po studiach (dyplom 30.06.1931),
w październiku 1931, rozpoczął aplikację sądową,
którą zakończył w marcu 1934. Po zdaniu egzami-
nu sędziowskiego został asesorem z prawem sądze-
nia w okręgu Sądu Okręgowego w Siedlcach. Od
grudnia 1936 do stycznia 1938 był sędzią grodzkim
w Dąbrowie Górniczej. Od października 1938 był
adwokatem w Siedlcach.
Wiesław Korzeniewski
W okresie okupacji był więziony przez Niem-
ców. Po wojnie w okresie od 15.02.1945 do czerw-
ca 1949 był przewodniczącym Miejskiej Rady Na-
rodowej w Siedlcach – został wybrany z rekomen-
dacji PPS. Po połączeniu PPR z PPS był członkiem
PZPR, ale po pewnym czasie wystąpił z niej. Był
też przewodniczącym Sądu Rozjemczego w Ubez-
pieczalni Społecznej w Siedlcach.
W listopadzie 1945 złożył podanie do Tymcza-
sowego Zarządu IA w Warszawie o wpisanie na
listę adwokatów, pozytywną odpowiedź otrzymał
w grudniu. Na początku 1951 przeniósł kancela-
rię adwokacką z Siedlec do Warszawy. Uzasadnie-
niem dla tej decyzji była likwidacja SO w Siedl-
cach i ocena, że dotychczasowa liczba adwokatów
(16) jest zbyt wysoka. W Warszawie prowadził po-
czątkowo kancelarię indywidualną. Od 1.02.1953
wykonywał zawód w ZA nr 12 w Warszawie przy
ul. Mickiewicza 26. W początkach lat 60. przeniósł
praktykę do Siedlec. Od stycznia 1964 był człon-
kiem ZA nr 1 w Siedlcach, a od 1 grudnia 1967
jego kierownikiem. W l. 1950–1952 był członkiem
 Korzeniewski, Kosiński
Komisji Dyscyplinarnej, a w okresie od 1959 do
1960 rzecznikiem dyscyplinarnym Rady Adwoka-
ckiej w Warszawie.
Zmarł 24.12.1973 w Siedlcach, pochowany na
cmentarzu przy ul. Cmentarnej. W małżeństwie z
Melanią z Kobyłków – lekarzem stomatologiem,
miał syna Andrzeja oraz córki Marię Annę, Bar-
barę, Magdalenę.
Witold Okniński
W. Okniński, D. Sowińska, Sędziowie i prokuratorzy siedle-
ckiego okręgu sądowego w latach 1917–1950, Siedlce 2013,
s. 53; Zbiory autora.
Kosiński Stefan Bolesław (1909–1991), ad-
wokat w Krakowie, znawca prawa cywilnego,
uczeń Fryderyka Zolla młodszego, działacz spo-
łeczny i samorządowy, dziekan RA w Krakowie,
obrońca w procesach politycznych.
Ur. 21.05.1909 w Staromieściu k. Rzeszowa w
rodzinie chłopskiej Józefa i Wiktorii z d. Czyż. Oj-
ciec był przed wojną woźnym sądowym. Miał dwie
siostry: Eugenię (po mężu Halczyńska) i Janinę
(po mężu Kowalska). Ukończył czteroletnią szkołą
ludową, a następnie ośmioletnie państwowe Gim-
nazjum nr II im. Stanisława Sobińskiego w Rze-
szowie (1929), po czym rozpoczął studia prawni-
cze na UJ. Ukończył je w 1934 „z postępem celu-
jącym”. W czasie studiów, podczas rocznego urlo-
pu (1932–1933), odbył służbę wojskową w Dywi-
zyjnej Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty przy
17 pp w Rzeszowie, którą ukończył z pierwszą lo-
katą. 11.09.1936 został mianowany podporuczni-
kiem rezerwy w korpusie osobowym piechoty ze
starszeństwem od 1.01.1935.
11.09.1934 powołany został na stanowisko apli-
kanta w krakowskim oddziale Prokuratorii Gene-
ralnej RP (zgłosił się do pracy i złożył przyrzecze-
nie służbowe 28.09.). W ramach aplikacji w okresie
1.09.1936–31.08.1937 odbył roczną praktykę sądo-
wą, po czym przystąpił w dniach 18, 19 i 20.10.1937
do pisemnego i ustnego egzaminu zawodowego w
Prokuratorii Generalnej, uzyskując wynik „zadowa-
lający z odznaczeniem”. Na podstawie tego egza-
minu został 20.10.1937 mianowany referendarzem
Prokuratorii Generalnej RP. Na stanowisku tym
pracował do wybuchu wojny, a właściwie do 1942.
W 1936 uzyskał stopień doktora praw na pod-
stawie pracy z zakresu prawa cywilnego pt. Odno-
220
T. III/z. 1
wienie zobowiązań, napisanej pod kierunkiem prof.
Fryderyka Zolla, który uznał, że napisana została
ona „z wybitnym talentem”. Promocja odbyła się
6.01.1936. Od 1.09.1936 pracował w charakterze
młodszego (potem starszego) asystenta przy Ka-
tedrze Prawa Cywilnego prof. Zolla. W opinii z
26.04.1945 prof. Zoll pisał, że K. był wybitnie zdol-
nym prawnikiem i dobrym urzędnikiem, co doce-
niał także prezes Prokuratorii Generalnej RP Sta-
nisław Bukowiecki. Przyznawał też, że K. pomagał
mu w wykończeniu kilku prac naukowych (przed
wojną były to m.in. Prawa zastawnicze, 1937, Uzu-
pełnienia prawa cywilnego, 1937 czy Prawo spadko-
we, 1938,), w tym podręcznika do zobowiązań, któ-
ry ukazał się tuż po wojnie (Fryderyk Zoll, Zobo-
wiązania w zarysie według polskiego kodeksu zobo-
wiązań; podręcznik poddany rewizji i wykończony
przy współudziale Stefana Kosińskiego, Warszawa:
Nakł. Gebethnera i Wolffa 1945, wyd. 2 – 1948).
Prof. Zoll wskazywał ponadto: „uważam dra Ko-
sińskiego za dobrego Polaka. Charakter piękny i
nieskalany żadnymi nieetycznymi działaniami, łą-
czy się u niego ze skromnością oraz wdzięcznością
za każdą mu okazaną życzliwość”.
W sierpniu 1939 K. został powołany do WP –
do macierzystego 17 pp w Rzeszowie. Walczył w
Armii „Karpaty” (potem „Małopolska”). W dn.
12–13.09.1939 w bitwie pod Birczą k. Przemy-
śla batalion K. został zdziesiątkowany. Dowód-
ca wydał rozkaz przebicia się z okrążenia. K. i
części kolegów udało się. Powrócił do Krakowa.
Brał udział w tajnym nauczaniu na WPiA UJ,
współpracując blisko z prof. F. Zollem (prowa-
dził zajęcia z prawa cywilnego na IV roku pra-
wa), a także w pracy tajnej Prokuratorii Gene-
ralnej RP (do wiosny 1942), pomagając w pierw-
szym okresie okupacji kolegom w zaopatrzeniu
w żywność, ale przede wszystkim zabezpieczając
(wspólnie z prezesem oddziału) biura, chroniąc
sprzęt (maszyny do pisania), akta oraz bibliotekę.
12.08.1940 wpisany został na listę aplikantów ad-
wokackich IA w Krakowie. Praktykę aplikancką
odbywał pod patronatem adw. dr. Tadeusza Mik-
siewicza (od 08.1940). 13.02.1942 wpisany został
na listę adwokatów Komisarycznej IA w Krako-
wie. Kancelarię prowadził od 5.03.tr. przy ul. Ka-
zimierza „Herwina” Piątka 10.
13.01.1945 złożył ślubowanie adwokackie wo-
bec dziekana Tajnej ORA adw. dr. Karola Stacha
T. III/z. 1 Kosiński
i adw. dr. Ludwika Wasilkowskiego. 23.03.1945
wystąpił do IA z prośbą o weryfikację jego wpi-
su na listę adwokacką. Załączył cytowaną wyżej
opinię prof. Zolla oraz opinie Prezesa Oddzia-
łu Prokuratorii Generalnej RP w Krakowie dr.
Eugeniusza Dziurzyńskiego z 19.04.1945 i drugą
Stefan Bolesław Kosiński
(osobistą) z 7.05.1945, który wskazał w niej m.in.:
„[K.] był od roku 1938 moim najbliższym współ-
pracownikiem na stanowisku urzędnika referen-
darskiego (…) uważam [go] za bardzo zdolnego
i wybitnego prawnika, wzorowego i sumienne-
go pracownika oraz człowieka nieposzlakowane-
go charakteru i wysokich kwalifikacji etycznych i
moralnych (…)”. 26.05.1945 ORA postanowiła
wpisać K. na listę adwokatów i wezwać do zło-
żenia ślubowania. Nastąpiło to wkrótce, bo już
8.06.1945 została K. wydana legitymacja adwo-
kacka (nr 96).
16.04.1945 K. złożył pismo do Wydziału Sądow-
nictwa Wojennego i Wojskowego Sądu Okręgowe-
go w Krakowie z prośbą o wydanie zezwolenia na
zastępstwo przed sądami wojskowymi. 5.06.1945
otrzymał tymczasowe zaświadczenie (ważne do
30.09.1945). Zarządzeniem MON z 9.07.1945 K.
wpisany został natomiast na listę obrońców woj-
skowych.
7.03.1946 Komisja Weryfikacyjna dla IA w Kra-
kowie, po przeprowadzonym postępowaniu, uzna-
ła K. za godnego należenia do stanu adwokackie-
go. Mimo to ORA na posiedzeniu 8.04.1946 od-
mówiła wpisu K. na listę adwokatów, argumentu-
jąc następująco: „petent nie odpowiada warunkom
221
z art. 57/1 lit. e, f, względnie z art. 56 lit c./ prawa
o ustroju adwokatury, gdyż nie odbył przepisanej
aplikacji sądowej i adwokackiej i nie złożył egza-
minów sędziowskiego i adwokackiego, a nie posia-
da też zastępującej te warunki co najmniej trzech-
letniej służby referendarskiej w Prokuratorii Gene-
ralnej po złożeniu egzaminu referendarskiego, gdyż
egzamin referendarski złożył petent dopiero w dniu
20. października 1937 r., a służbę referendarską peł-
nił tylko od 20. grudnia 1937 r. [tu błąd – winno być
20.10.] do wybuchu wojny, tj. tylko przez rok i 8 mie-
sięcy. Z tych przyczyn należało odmówić prośbie pe-
tenta o wpis na listę adwokatów”. Czy, jak wskazu-
ją niektórzy autorzy, była to forma represji – tylko
za co? Czyżby za udział w obronach przed sądami
wojskowymi? A może tylko dziekan Józef Gabry-
elski i rada byli „nadgorliwi”? K. przecież odwołał
się 19.04.tr., wskazując na błędne odczytanie prze-
pisów, ale ORA na posiedzeniu 29.04.1946 uchwa-
liła utrzymać w mocy uchwałę z 8.04., a jednocześ-
nie przesłać akta sprawy do MS z wnioskiem o zwol-
nienie K. „po myśli art. 3 dekretu z dnia 22 stycznia
1946, DzURP. Nr 4, poz. 33 od odbycia wymaganej
prawem o ustroju adwokatury aplikacji sądowej i
adwokackiej i złożenia egzaminu adwokackiego”.
MS uznało 31.07.1946, że nie widzi przeszkód do
wpisania K. na listę adwokatów przez ORA w Kra-
kowie z uwagi na półtoraroczną pracę K. w konspi-
racyjnej Prokuratorii Generalnej, a jednocześnie –
z uwagi na swoją niewłaściwość – polecono prze-
kazanie akt do SN. K. tymczasem od uchwał ORA
wniósł 21.05.tr. odwołanie do Izby do spraw Adwo-
katury przy SN w Łodzi. Posiedzenie SN odbyło się
7.02.1947. Przewodniczył sędzia SN Jan Witecki, a
w składzie byli ponadto sędziowie SN Jan Namitkie-
wicz i Aleksander Baziński oraz adwokaci: Stefan
Sztromajer i Zdzisław Knappik w obecności Pro-
kuratora SN L. Karłowskiego. Postanowieniem Izby
ds. Adwokatury przy SN uchylone zostały zaskarżo-
ne uchwały ORA. SN zalecił też ORA w Krakowie
wpisanie K. na listę adwokatów. Nastąpiło to na po-
siedzeniu 28.04.1947.
Od wznowienia oficjalnych zajęć na WPiA UJ
pracował nadal K. jako asystent przy katedrze
prof. Zolla. 28.04.1945 został redaktorem odpo-
wiedzialnym i redaktorem działu cywilnego „Cza-
sopisma Prawniczego i Ekonomicznego” i był nim
do zamknięcia czasopisma (ukazały się tylko dwa
zeszyty: z. 1–6 i z. 7–12 z 1945). Od czasów przed-
 Kosiński
wojennych publikował też w prasie codziennej,
m.in. w „Czasie”. W 1949, w czasie stalinowskich
czystek na UJ, usunięty został z pracy w Katedrze
Prawa Cywilnego UJ.
Od ok. 1948 zawód wykonywał w kancela-
rii przy Asnyka 3, gdzie też odtąd mieszkał.
6.10.1951 Komisja Weryyfikacyjna dla WIA w
Krakowie utrzymała w mocy wpis K. na listę ad-
wokatów. Od 28.02.1952 zawód adwokata wyko-
nywał w ZA nr 6 w Krakowie przy Grodzkiej 40,
którego był założycielem. Od 1960 mieszkał przy
Senatorskiej 18a.
Po 1956 angażował się też w działalność samo-
rządu adwokackiego. W l. 1956–1957 był skarb-
nikiem RA, w l. 1957–1958 wicedziekanem, od
stycznia 1958 do czerwca 1964 dziekanem. W l.
1964–1969 i 1973–1978 – członkiem RA (kiero-
wał Komisją Kontroli Zawodowej i koordynował
szkolenia adwokackie), a w l. 1979–1983 – wi-
cedziekanem i rzecznikiem dyscyplinarnym IA.
W l. 1958–1964 był członkiem Wydziału Wyko-
nawczego NRA. Od 1976 do 1979 był członkiem
Rady Naukowej OBA przy NRA. Od 24.10.1983
pracował aktywnie w Zespole NRA ds. Etyki Za-
wodowej (potem Komisja). Przez wiele lat K. był
przedstawicielem Adwokatury w Polskim Komi-
tecie Pomocy Społecznej (stowarzyszeniu założo-
nym w 1958). Był też wiceprezesem tej organiza-
cji. Ponadto należał do ZPP, będąc wiceprezesem
oddziału krakowskiego, do TPPR i Wojewódzkie-
go Komitetu Obrońców Pokoju i Ligi Przyjaciół
Żołnierza.
K. przez cały okres Polski Ludowej był obrońcą
w procesach politycznych przed sądami powszech-
nymi i wojskowymi. Spośród licznych procesów w
pamięci zapisały się obrony Melchiora Wańkowi-
cza. Obrony K. były znakomicie przygotowane, był
bardzo pracowity, rzetelny, dokładny i skrupulat-
ny – precyzyjny przy omawianiu faktów i zagad-
nień prawnych.
Szczególnie aktywnie zaangażował się w pomoc
prawną dla działaczy „Solidarności” w latach 80.
XX w. Adw. Ryszard Raźny wspominał po latach:
„W pamięci (…) jawią się obrazy czekających w
poczekalni i na schodach prowadzących do Zespo-
łu Adwokackiego nr 6 przy ul. Grodzkiej w Kra-
kowie rzesze działaczy «Solidarności» z naręczem
kwiatów dla ich obrońcy, który z niezwykłą odwa-
gą i bez honorarium bronił ich przed Sądami Woj-
222
T. III/z. 1
skowymi i Powszechnymi po ogłoszeniu stanu wo-
jennego”.
W 1983 została zgłoszona kandydatura K. na
stanowisko dziekana ORA. Podczas Zgromadze-
nia 28.05.1983 przegrał z dotychczasowym dzieka-
nem, co bardzo przeżył. Uchwałą Walnego Zgro-
madzenia IA w Krakowie z 28.05.1983 stwierdzono,
że K. „dobrze zasłużył się Adwokaturze”. Z koń-
cem tego roku K. przeszedł na emeryturę. Wyrazy
uznania i podziękowania wyrażono także uchwała-
mi RA z 31.01.1984 oraz 23.05.1990. W kolejnych
latach angażował się w szkolenia, brał udział w jury
konkursowych (np. w konkursach TBSP) i publi-
kował, np. opracowanie o swoim mistrzu Frydery-
ku Zollu. Prowadził też wykłady z deontologii za-
wodu dla adwokatów. W tym okresie brał udział w
pracach komitetu redakcyjnego „Palestry” jako za-
proszony gość posiedzeń (np. 7.04.1986 w Grzego-
rzewicach). Podczas sesji pt. „Adwokatura polska
w służbie nauki prawa”, która odbyła się w Warsza-
wie w dniach 7–9.11.1986, K. przedstawił referat o
działalności adwokatów na UJ. 14.05.1987 odbyła
się na WPiA UJ uroczystość odnowienia dyplomu
doktorskiego K. Była to uroczystość wspólna z dr.
Kazimierzem Ostrowskim (zob.)
K. był wielokrotnie wyróżniany i nagradzany:
Złoty Krzyż Zasługi (30.10.1976), Krzyż Kawa-
lerski Orderu Odrodzenia Polski (7.07.1982), sa-
morządowe: złota odznaka „Adwokatura PRL”
(8.07.1976), Medal 70-lecia Adwokatury Pol-
skiej (19.10.1988), Medal „Pro Lege et Libertate”
(23.03.1990).
Pozostawił wiele cennych opracowań nauko-
wych z zakresu prawa cywilnego, oraz pamięć o
wybitnym człowieku. Pisano i wspominano, że był
uosobieniem „prawdy i szlachetności”, „budził po-
dziw i szacunek sędziów, prokuratorów, kolegów,
ale też i onieśmielał”, „logika połączona z wiel-
kim doświadczeniem i mądrością, taktem, umia-
rem, i nad wyraz osobistą kulturą słowa” (R. Raź-
ny). K. był osobą oczytaną, ciekawą świata, wie-
le podróżował.
Zmarł 7.03.1991 w Krakowie. 15.03. spoczął na
cmentarzu Rakowickim, żegnany przez całe środo-
wisko prawnicze Krakowa i licznych przedstawicie-
li adwokatury. W związku z Gertrudą Grandowską
(żoną Stanisława Grandowskiego) miał nieślubne-
go syna Stefana ur. 25.01.1945.
Adam Redzik
T. III/z. 1 Kosiński, Koszewski, Kotowski
Adwokaci polscy Ojczyźnie, wyd. 2, s. 138–139; AIA w Kra-
kowie, Akta osobowe; A. Chwalba, Kraków w latach 1945–
1989, Tom 6, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2004, s. 170,
191–92, 421; „Dziennik Polski” 1987, nr 111 z 15.05.1987;
J. Gumkowski, T. Kułakowski, Zbrodniarze hitlerowscy przed
Najwyższym Trybunałem Narodowym, Wydawnictwo Praw-
nicze 1967, s. 256; Małopolski Słownik Biograficzny Uczest-
ników Działań Niepodległościowych 1939–1956, t. 3, Kraków
1998, s. 78 i n.; Milewski, Redzik, Themis i Pheme, s. 181–
182, 429, 511; R. Raźny, Adwokat dr Stefan Kosiński (1909–
1991), „Palestra” 1999, nr 9–10, s. 241–245; Redzik, Kotliń-
ski, Historia Adwokatury, s. 240, 328, 373; Relacje kolegów
adwokatów z Krakowa i Warszawy; M. Sadowski, Adwokat
dr Stefan Kosiński (1909–1991), „Palestra” 2015, nr 11–12, s.
259–261; Świadectwa stanu wojennego, t. 2 – Relacje i Wspo-
mnienia, Warszawa: IPN 2006, s. 191, 268.
Koszewski Marian (1890–1946), adwokat
w Poznaniu, dziekan RA w Poznaniu w l. 1934–
1935, 1937–1939 i 1945–1946, prezes oddziału po-
znańskiego ZAP, działacz społeczny, znawca pra-
wa cywilnego.
Marian Koszewski
Ur. 20.03.1890 w Bielejewie. Studia prawnicze
odbył na Uniwersytecie w Berlinie i we Wrocławiu.
W 1912 zdał egzamin aplikancki, a w 1918 egza-
min asesorski, w dniu 1.07.1920 wpisany został na
listę adwokacką. Korespondencję prowadził w ję-
zykach niemieckim, francuski i polskim.
W l. 1934–1935, 1937–1939 K. był dziekanem
RA w Poznaniu. Był też prezesem poznańskiego
Oddziału ZAP. Publikował w „Czasopiśmie Ad-
wokatów Polskich”, „Palestrze”, „Głosie Sądowni-
ctwa” oraz poznańskich „Wiadomościach Prawni-
czych” na temat adwokatury (np. w „Palestrze” w
223
1927 opublikował artykuł pt. Współczesny stan ad-
wokatury w zachodniej dzielnicy Polski) oraz z za-
kresu prawa cywilnego, w tym procesowego (np. w
„Wiadomościach Prawniczych” nr 5 z 1938 opubli-
kował artykuł pt. Zawieszenie postępowania cywil-
nego w instancji kasacyjnej).
Od grudnia 1939 zakazano mu wykonywania
praktyki adwokackiej. Zagrożony aresztowaniem
(kapitan rezerwy) przez okres okupacji ukrywał
się w Krakowie.
W maju 1945 rozpoczął odbudowę Adwokatu-
ry w Poznaniu i Wielkopolsce, obowiązki dziekana
pełnił do 12.01.1946, następnie został powołany w
skład Sądu Dyscyplinarnego IA w Poznaniu.
Zmarł 13.12.1946 w Poznaniu. Pochowany zo-
stał na cmentarzu na Jeżycach w Poznaniu. W
związku małżeńskim z Emilią Koszewską miał
czworo dzieci.
Cezary Nowakowski
AIA w Poznaniu, Akta osobowe, Protokoły z posiedzeń RA;
Milewski, Redzik, Themis i Pheme, s. 399; Redzik, Kotliński,
Historia Adwokatury, s. 135, 206, 215, 378, 379.
Kotowski Witold (1899–1988), adwokat w
Łodzi, redaktor, pisarz, działacz społeczny, delegat
Rządu na okręg łódzki, prześladowany w okresie
stalinowskim za działalność polityczną.
Ur. 26.08.1899 na dzisiejszej Ukrainie. Do Pol-
ski wrócił w 1922. W 1927 ukończył Wydział Prawa
na UW, następnie odbył aplikację sądową i aplika-
cję adwokacką i w kwietniu 1932 wpisany został na
listę adwokatów Warszawskiej Izby Adwokackiej z
siedzibą w Łodzi. Już w 1933 jako członek Towa-
rzystwa Prawniczego w Łodzi współtworzył pierw-
szy łódzki periodyk prawniczy – „Biuletyn Praw-
niczy”, który wkrótce upadł. W styczniu następ-
nego roku, wraz z grupą miejscowych prawników,
przy znacznym zaangażowaniu adw. Alfreda Biły-
ka, zaczął współredagować „Wiadomości Prawni-
cze”, które mimo interesującej zawartości po roku
przestały się ukazywać.
W 1938 K. na mocy uchwały RA w Warsza-
wie został przewodniczącym Delegatury RA w
Łodzi. W czasie wojny był początkowo delega-
tem rządu londyńskiego na okręg łódzki, po-
tem opuścił miasto. W lipcu 1947 został ska-
zany przez Wojskowy Sąd Rejonowy na 10 lat
więzienia za próbę odbudowy Stronnictwa Na-
 Kotowski, Kozaczka
rodowego w Łodzi, co uznano za próbę zmiany
przemocą ustroju państwa. Skreślono go wów-
czas z listy adwokatów. Na wolność wyszedł w
1951. W następnych latach pracował jako cha-
łupnik i dziennikarz. W 1957 wpisany został po-
nownie na listę adwokacką. Był cywilistą specja-
lizującym się w sprawach pracowniczych i ubez-
pieczeniowych.
Witold Kotowski
Jako literat zasłynął opracowaniami na temat
Władysława Reymonta (m.in. książka Pod wiatr.
Młodość Reymonta, Łódź 1979, a także liczne ar-
tykuły), którego korespondencję i dokumenty ro-
dzinne zbadał w archiwach warszawskich przed wy-
buchem Powstania Warszawskiego, w trakcie któ-
rego zostały zniszczone (korespondencja Włady-
sława Reymonta opracowana na podstawie wypi-
sów Kotowskiego przez prof. Barbarę Koc zosta-
ła wydana w 2004 jako Władysław Reymont – ko-
respondencja 1890–1925). Publikował też na wiele
innych tematów, zarówno prawniczych, jak i spo-
łeczno-literackich. Był też znanym w Łodzi dzia-
łaczem społecznym, za co był wielokrotnie odzna-
czany, także Krzyżem Oficerskim Orderu Odro-
dzenia Polski.
Zmarł w Łodzi 16.11.1988. Dziesięć lat później
ukazały się w opracowaniu Leszka Sługockiego
wspomnienia Witolda Kotowskiego.
Janusz Kanimir
AIA w Łodzi, Akta osobowe; Biała logika. Literaccy klasy-
cy alkoholizmu, Ciechanów 1984; Milewski, Redzik, Themis
i Pheme; 60 lat łódzkiej adwokatury, red. Jerzy Mazur, Łódź
2009, s. 180–182.
224
T. III/z. 1
Kozaczka Adam (1908–1989), adwokat w
Krakowie i w Nowym Sączu, taternik, literat, wie-
loletni więzień Auschwitz.
Adam Kozaczka
Ur. 10.1.1908 w Krakowie, s. Adama oraz Kazi-
miery z Gumowskich. Wychował się w rodzinie le-
karskiej, jego ojciec przed II wojną światową pro-
wadził gabinet lekarski w Nowym Sączu przy Ryn-
ku pod numerem 26. Uczęszczał do I Gimnazjum
im. Jana Długosza w Nowym Sączu, gdzie należał
do „Czarnej Jedynki”, I Męskiej Drużyny Harce-
rzy im. Stefana Czarneckiego w Nowym Sączu. W
1926 zdał maturę, a następnie podjął studia praw-
nicze na Wydziale Prawa UJ, zakończone uzyska-
niem w 1930 tytułu magistra, a w 1931 po obro-
nieniu pracy z zakresu prawa karnego pt. Postępo-
wanie w sprawach nieletnich przestępców także ty-
tułu doktora praw. Już na studiach był znany z an-
tysanacyjnych poglądów i krytycznej postawy wo-
bec polityki J. Piłsudskiego. W l. 1931–1933 K. od-
bywał aplikację notarialną. Po jej zakończeniu nie
mógł liczyć na uzyskanie nominacji i na prowadze-
nie własnej praktyki notarialnej, wobec czego już w
1934 rozpoczął kolejną aplikację, tym razem adwo-
kacką. Jako miłośnik wycieczek tatrzańskich apli-
kację odbywał w Nowym Sączu, pod patronatem
adw. dr. Feliksa Borowczyka, znanego w mieście
miłośnika gór, członka Polskiego Towarzystwa Ta-
trzańskiego „Beskid”, a także organizatora Zjaz-
du ZAP w Zakopanem w 1934. Od 1933 K. nale-
żał do ZO PTT „Beskid”, a wraz z profesorem Fe-
liksem Rapfem zdobywał w tym czasie Tatry, m.in.
szczyt Żabi Koń.
T. III/z. 1 Kozaczka
Brał udział w kampanii wrześniowej, towarzy-
sząc WP w wycofywaniu się na wschód, pomimo
że nie został oficjalnie zmobilizowany i wcielony
do wojska z powodu braku broni. Po powrocie do
Nowego Sącza w listopadzie 1939 pracował w cha-
rakterze referenta w Komunalnej Kasie Oszczęd-
ności. W tym czasie, po zaprzysiężeniu przez dr.
Stanisława Wąsowicza, był już członkiem Służby
Zwycięstwu Polski, od stycznia 1940 w ZWZ, a na-
stępnie AK, gdzie pełnił wiele funkcji, m.in. praco-
wał w wywiadzie, przekazując wiele informacji po-
zyskanych od sądeckich Niemców, leczących się w
gabinecie ojca, który występował w czasie wojny z
inicjatywami w obronie Żydów. K. był w tzw. są-
dowej grupie sztabowej Inspektoratu Nowosąde-
ckiego ZWZ, a także zaangażowany w redagowa-
nie „Biuletynu Informacyjnego”, aż do tzw. wiel-
kiej wsypy w kwietniu 1941. Za przynależność do
organizacji podziemia został aresztowany w pra-
cy 7.11.1942, a następnie 23.11.1942 przekazany
do nowosądeckiego gestapo. Jako „wróg konspi-
racyjny” nocą z 8/9.12.1942 przewieziony do Tar-
nowa, skąd pisząc grypsy, kontaktował się z ro-
dzicami i nieskutecznie starał się o zwolnienie z
aresztu w Krakowie, gdzie następnie przebywał.
23.01.1943 został przewieziony do KL Auschwitz,
gdzie – jak wynika z jego spisanych relacji – póź-
ną nocą wszedł do obozu i otrzymał numer wię-
zienny 93198.
W KL Auschwitz początkowo pracował przy
robotach ziemnych, jednak po kilku tygodniach,
dzięki dobrej znajomości j. niemieckiego, prze-
szedł do biura DAW, gdzie pracował przez po-
nad półtora roku, nawiązując kontakty z pol-
skim podziemiem. W wyniku ewakuacji obozu
30.10.1944 wyjechał pociągiem z Oświęcimia
do obozu w Sachsenhausen, a następnie wsku-
tek zamieszania wywołanego ofensywą radzie-
cką został w kwietniu 1945 pospiesznie ewakuo-
wany do Oranienburga. W Ruhland skierowany
do odgruzowania zbombardowanej fabryki syn-
tetycznej benzyny, po czym w wyniku kolejnej,
pieszej ewakuacji przez Góry Izerskie, trafił do
Nowego Miasta w Czechach, gdzie przebywał u
niemieckiego gospodarza i dopiero 21.05.1945
został wyswobodzony przez żołnierzy USA, z
którymi następnie przybył do Wrocławia, a da-
lej w głąb Polski.
W czerwcu 1945 przebywał już w Krakowie,
225
skąd powrócił do zniszczonego wojną Nowego
Sącza, w którym jego ojciec pełnił funkcję człon-
ka Miejskiej Rady Narodowej. Jesienią 1945 wy-
jechał do pracy na uczelni w Krakowie, gdzie do
1948 przez 3 lata pracował jako asystent w za-
kładzie prawa karnego i cywilnego UJ. Uzyskaw-
szy wpis na listę adwokatów w 1945, powrócił do
Nowego Sącza, gdzie jako uznany adwokat pra-
cował w Zespole Adwokackim nr 1 aż do przej-
ścia na emeryturę w 1978. Po wojnie był znanym
i cenionym społecznym działaczem m.in. Związ-
ku Inwalidów Wojennych, ZBoWiD, gdzie peł-
nił funkcje w sądzie koleżeńskim i jako popula-
ryzator wiedzy w różnych instytucjach kultural-
no-oświatowych: Polskim Towarzystwie Histo-
rycznym, Polskim Związku Filatelistów, a tak-
że Klubie Przyjaciół Ziemi Sądeckiej, gdzie wy-
głaszał prelekcje na tematy obozowe. W imieniu
społeczności miejskiej 11.08.1963 witał prymasa
S. Wyszyńskiego i bpa K. Wojtyłę oraz 15 innych
biskupów podczas uroczystości koronacji obrazu
Matki Boskiej Pocieszenia, która ze względu na
sprzeciw władz odbyła się nie na miejskim ryn-
ku, ale w podsądeckiej Zawadzie. Pasją K. były
góry, został zapamiętany jako prelegent, członek
i działacz PTT oraz PTTK „Beskid”, odznaczo-
ny m.in. złotą odznaką PTTK i Krzyżem Oświę-
cimskim. Zajmował się także prozą: wydał zbiór
wspomnień obozowych Cień antropoida, a także
kilka esejów. Jako pisarz i badacz różnych zja-
wisk prawnych pozostawił po sobie niewydane
opracowanie Pasiak i toga.
Od 1959 był żonaty z Ireną z Garbusińskich, z
którą miał dwoje dzieci: Annę i Adama.
Zm. 23.09.1989 w Nowym Sączu, pochowany na
cmentarzu komunalnym w Nowym Sączu.
Robert K. Tabaszewski
T. Aleksander, Przemiany kulturalne w czasach Polski Ludo-
wej, (w:) Dzieje Miasta Nowego Sącza. Tom. III, F. Kiryk, Z.
Ruta (red.), Kraków 1993, s. 679; J. Bieniek, W cieniu swa-
styki – Heinrich Hamann, Rocznik Sądecki 1994, t. XXII, s.
154; J. Bulzak, Adam Kozaczka, (w:) Sądeczanie znani i nie-
znani. Katalog wystawy, A. Totoń, R. Bobrowski (red.), Nowy
Sącz 2012, s. 28–29; Dr Adam Kozaczka 1908–1989, „Echo
Beskidu” 1993, nr 1 (9), s. 4; S. Grodziski i in., Palestra Kra-
kowska w służbie ojczyźnie. Księga pamięci adwokatów, Kra-
ków 2012, s. 40–41; A. T. Kac, Nowy Sącz: miasto mojej mło-
dości, Kraków 1997, s. 47; J. Korpak, Zarys historii harcer-
stwa męskiego w Nowym Sączu w latach 1911–1939, „Rocz-
nik Sądecki” 2011, t. XXXIX, s. 230; A. Kozaczka, Narcyz,
„Echo Beskidu” 1999, nr 2, s. 10; tenże, Z południowej rubie-
 Kozaczka, KOzłowski
ży, (w:) Szkice z dziejów adwokatury (seria trzecia), R. Łyczy-
wek (red.), Warszawa 1983, s. 83–84; tenże, Błąd jako wada
oświadczenia woli: od błędu w pobudce do błędu usprawied-
liwionego. De errore in verbis et voluntate: ab errore in moti-
vis ad errorem probabilem, Kraków 1961; tenże, Cień antro-
poida, Kraków 1977.
Kozłowski Wacław (1909–1976), adwo-
kat w Warszawie, sędzia, więzień oficerskich obo-
zów jenieckich w Niemczech, szef Polskiej Misji
Wojskowej Badania Zbrodni Wojennych w Niem-
czech.
Wacław Kozłowski
Ur. 2.03.1909 we wsi Polesie w gminie Majdan
Górny w powiecie Tomaszów Lubelski w rodzi-
nie rolniczej Mieczysława (zm. 1922) i Jadwigi
z Lisowskich (zm. 1946). Majątek rodzinny, ok.
400 morgów ziemi, został objęty po wojnie refor-
mą rolną (podobnie jak i leżący pod Gnieznem
majątek rodziny żony). W 1926 ukończył gimna-
zjum w Tomaszowie Lubelskim, po czym w paź-
dzierniku tr. wstąpił na Wydział Prawno-Ekono-
miczny Uniwersytetu Poznańskiego, który ukoń-
czył w lipcu 1930. Następnie rozpoczął aplikację
sądową. Od 7.02. do 11.08.1931 odbywał aplika-
cję sądową w Sądzie Okręgowym w Zamościu z
przydziałem do SG w Tomaszowie Lubelskim, od
12.09.1932 do 12.07.1934 tamże, z przydziałem do
sądu w Zamościu. Od 12.07.1934 do 3.01.1936 był
asesorem sądowym SO w Zamościu. Od 3.01.1936
(mianowany 16.11.1935) do 24.08.1939 był sędzią
SG w Łodzi. Należał do koła zamojskiego Zrze-
szenia Sędziów i Prokuratorów RP, a potem do
226
T. III/z. 1
koła łódzkiego, którego w 1939 został członkiem
zarządu.
W czasie aplikacji sądowej, w okresie 1931–
1932, odbył służbę wojskową w Szkole Podchorą-
żych Rezerwy Piechoty w Krakowie. W styczniu
1934 mianowany podporucznikiem rezerwy.
Zmobilizowany 24.08.1939, walczył w kampa-
nii wrześniowej i 9 września dostał się do niewo-
li. Następnie przebywał w oficerskich obozach je-
nieckich w Itzehoe, Sandbostel, Lubece i Does-
sel. Ważnym doświadczeniem był kilkuletni pobyt
w wyżej wymienionych oflagach oraz praca w pol-
skiej Misji Wojskowej i Repatriacyjnej w Berlinie.
W obozach niemieckich zdecydowana większość
oficerów prowadziła systematyczną naukę języków
obcych oraz dokształcanie w poszczególnych za-
wodach. Prawnicy przygotowywali się do zdawania
w przyszłości egzaminów adwokackich, sędziow-
skich, prokuratorskich oraz pełnienia tych funk-
cji po odzyskaniu niepodległości przez Polskę. K.
opanował w ten sposób kilka języków obcych, w
tym angielski, niemiecki, francuski. Z inicjatywy
oficerów zorganizowana została orkiestra symfo-
niczna, dająca koncerty, których wszyscy oczeki-
wali z wielkim zainteresowaniem. W jego pamięć
zapadł szczególnie pierwszy koncert, który orkie-
stra rozpoczęła od odegrania hymnu państwowego
„Jeszcze Polska nie zginęła”. Wywołało to olbrzy-
mie wrażenie. Obecny na tym koncercie dowódca
obozu ze strony niemieckiej najpierw oddał hono-
ry wojskowe, a następnie po zakończeniu koncer-
tu zagroził surowymi sankcjami w przypadku po-
wtórzenia się podobnego zdarzenia. W obozach je-
nieckich zawiązały się bliskie znajomości również z
oficerami jeńcami z innych państw, co później mia-
ło pewien pozytywny wpływ na jego pracę w Mi-
sji Wojskowej. Jako szef misji brał udział w zatrzy-
maniu wielu zbrodniarzy hitlerowskich, w stosun-
ku do których zapadały surowe wyroki. Z czasów
pobytu w misji przeżył w sposób tragiczny aresz-
towanie przez UBP swojej sekretarki pod zarzu-
tem szpiegostwa. Z kobietą tą zetknął się ponow-
nie w Warszawie, kiedy powróciła z gułagu po kil-
kuletnim tam pobycie, jako trzydziestopięcioletnia
osoba, uznana za inwalidkę pierwszej grupy. Przez
wiele lat udzielał jej stosownej pomocy.
Po uwolnieniu w 1945 przebywał przez pół roku
w Kassel, pracując przy amerykańskim zarządzie
wojskowym. We wrześniu 1946 został skierowa-
T. III/z. 1 Kozłowski, Krajewski
ny przez Misję Repatriacyjną do pracy przy Pol-
skiej Misji Wojskowej Badania Zbrodni Wojen-
nych w Niemczech. Od czerwca 1948 do stycznia
1951 (czyli do likwidacji misji) był szefem tej misji
– w stopniu tytularnego majora.
W styczniu 1951 wrócił do Polski. Od 29.03.1951
do 3.07.1954 był wicedyrektorem Głównej Komi-
sji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce przy
Ministerstwie Sprawiedliwości w Warszawie. Od
1948 należał do Związku Zawodowego Pracow-
ników Państwowych, a od 1951 do TPPR i ZPP.
Z dniem 31.08.1954 został przeniesiony w stan
spoczynku. Był poliglotą, znał dobrze kilka języ-
ków, w tym angielski, niemiecki, francuski, rosyj-
ski.
25.09.1954 skierował do RA w Warszawie po-
danie z prośbą o wpis na listę adwokatów w okrę-
gu IA w Warszawie z siedzibą w Warszawie. Mi-
nister Sprawiedliwości decyzją z 22.09.tr. zezwo-
lił na wpis. Uchwałą RA z 30.09.1954 został wpi-
sany na listę adwokatów, a 7.10.1954 wobec dzie-
kana Tomorowicza złożył ślubowanie. Podaniem
z 5.10.1954 prosił o przydzielenie do ZA nr 2 (ul.
Rutkowskiego 5), ale RA na posiedzeniu 29 paź-
dziernika tr. postanowiła przydzielić K. do ZA nr
23 (ul. Marszałkowska 87). W l. 1959–1967 był kie-
rownikiem ZA nr 23 a potem członkiem Komisji
Rewizyjnej. W l. 1965–1967 był wizytatorem przy
NRA, a od 1967 członkiem WKD. W marcu 1974
przeszedł na emeryturę, pracując w ZA nadal w
ograniczonym zakresie. Z dniem 30 kwietnia 1976
został skreślony z rejestru ZA.
Zmarł 25.09.1976 w Warszawie. 30 września tr.
spoczął na cmentarzu Powązkowskim.
Dwukrotnie żonaty. W małżeństwie zawartym w
1934 z Haliną z d. Jarzyńską (zm. 1944), pianistką, nie
miał dzieci. W małżeństwie zawartym w grudniu 1948
z Barbarą z Górskich, asystentką na Uniwersytecie
Poznańskim, potem redaktorem w Instytucie Geo-
grafii PAN, miał dwie córki: Zofię (ur. 14.05.1950) i
Marię (ur. 16.09.1951). Brat K. Kazimierz gospoda-
rował w majątku Polesie i zginął w 1944.
Odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi
(22.07.1949); Krzyżem Kawalerskim Orderu Od-
rodzenia Polski; złotą odznaką „Adwokatura PRL”
(1976).
Czesław Jaworski, Adam Redzik
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. 1/952.
227
Krajewski Wojciech (1918–2000), adwo-
kat w Warszawie i Nowym Dworze Mazowieckim,
członek RA w Warszawie, żołnierz AK.
Ur. 23.09.1918 w maj. Junoszyce, gm. Brudzeń
Duży k. Płocka. Pochodził z rodziny ziemiańskiej.
Jego ojcem był Stanisław, matką zaś Helena z Ka-
mińskich.
Wojciech Krajewski
W l. 1929–1937 pobierał naukę w Gimnazjum
Humanistycznym im. Marszałka Stanisława Ma-
łachowskiego w Płocku. Już w czasach gimnazjal-
nych należał do Sodalicji Mariańskiej. W 1937 roz-
począł studia prawnicze na UW. Podczas studiów
związał się politycznie z ruchem narodowo-demo-
kratycznym, był członkiem Stronnictwa Narodo-
wego, należał do Sekcji Akademickiej tego stron-
nictwa. Studia przerwał mu wybuch II wojny świa-
towej.
Po 1.09.1939 K. podjął współpracę z formacjami
związanymi z konspiracyjnym Stronnictwem Na-
rodowym. Utrzymywał kontakt ze środowiskiem
studentów prawa UW, które potem utworzyło Sa-
modzielny Batalion im. Brygadiera Mączyńskiego
NSZ (m.in. ze Zdzisławem Krzemińskim). Podczas
okupacji pracował w „Młynie Parowym Warszowi-
ce” koło Garwolina, w firmie „Dostawa Wiejska”
(jako kierownik) oraz jako administrator majątku
Całowanie koło Garwolina.
Od lutego 1942 był żołnierzem AK. Używał ps.
„Kajtek”. Działał w obwodzie AK „Mewa” – „Ka-
mień” (Mińsk Mazowiecki). W 1943 ukończył kon-
spiracyjną szkołę podchorążych rezerwy i uzyskał
stopień kaprala-podchorążego. Był dowódcą plu-
 Krajewski
tonu. Brał czynny udział w kolportażu prasy kon-
spiracyjnej oraz w akcjach bojowych, m. in. w od-
biciu więźniów w miejscowości Latowicz. W AK
działał do 14.07.1944, tj. do wkroczenia Armii
Czerwonej. Następnie ukrywał się, m.in. na war-
szawskiej Pradze, potem często zmieniał miejsca
zamieszkania, aby uniknąć represji ze strony wła-
dzy komunistycznej.
W 1946 pracował w Gdańsku jako kontroler w
Biurze Odbioru Transportów Morskich, a następ-
nie przeniósł się do Poznania, gdzie kontynuował
studia prawnicze na UP. Studia ukończył w stycz-
niu 1947, potem przez kilka miesięcy pracował w
Wydziale Handlu Zagranicznego „Społem”, a od
maja 1947 rozpoczął pracę w Ministerstwie Finan-
sów – jako referendarz, a potem starszy inspektor.
Pracując, odbył równocześnie, od czerwca 1947
do 31.10.1950, aplikację sądową przy SA w War-
szawie. Podaniem z 24.04.1951 wystąpił do RA w
Warszawie o wpis na listę aplikantów adwokackich
pod patronatem adw. Wacława Bernarda Kunie-
gis-Kierskiego. W ankiecie personalnej i życiory-
sie zataił, że był żołnierzem AK. Pracę w Minister-
stwie Finansów zakończył z dniem 30.11.1951.
Wpis na listę aplikantów uzyskał K. na mocy
uchwały RA z 24.01.1952. Patronem K. ostatecz-
nie został adw. Zdzisław Krzemiński, jego rówieś-
nik i kolega ze studiów oraz z konspiracji. Ślubo-
wanie aplikanckie złożył 13.03.1952. Od września
1952, wobec likwidacji kancelarii adw. Zdzisława
Krzemińskiego i przeniesienia go do ZA nr 4 w
Warszawie, K. kontynuował aplikację w ramach
ZA nr 5 w Warszawie (ul. Poznańska 16).
K. nie odbył pełnej aplikacji adwokackiej, albo-
wiem MS decyzją z 7.10.1952 zwolnił go, na pod-
stawie art. 46 ustawy z 27.06.1950 o ustroju adwo-
katury, od wymogu odbycia aplikacji w całości i
złożenia egzaminu adwokackiego, a nadto zezwo-
lił na wpis K. na listę adwokatów z siedzibą w No-
wym Dworze Mazowieckim. Wpis na listę adwo-
katów uzyskał na mocy uchwały RA w Warszawie
z 18.12.1952. Do 10.06.1953 zawód wykonywał we
własnej kancelarii przy ul Mickiewicza 3 w No-
wym Dworze Mazowieckim, potem zaś w ZA nr
1 (ul. Zakroczymska 42) w tym mieście. Od 1952
był nadto radcą prawnym Mennicy Państwowej
w Warszawie. Na mocy uchwały RA z 28.01.1955
przeniósł się do ZA nr 26 w Warszawie. Potem,
5.03.1959, ponownie wrócił do ZA nr 1 w Nowym
228
T. III/z. 1
Dworze Mazowieckim i był kierownikiem tego ZA
do 31.01.1970, kiedy to przeniósł praktykę do ZA
nr 5 w Warszawie (wpis do rejestru tego ZA od
1.02.1970).
Od 17.12.1970 pełnił funkcję zastępcy kierow-
nika ZA nr 5, a od 2.01.1973, przez ponad 10 lat –
kierownika tego zespołu. Z rejestru ZA nr 5 został
skreślony z dniem 30.09.1988, wobec ukończenia
70. roku życia. Decyzją z 13.12.1989 MS uwzględ-
nił wniosek ORA i zezwolił K. na wykonywanie
zawodu adwokata indywidualnie w Warszawie do
31.12.1994. K. prowadził tę kancelarię na Żolibo-
rzu, przy ul. Cieszkowskiego 1/3.
Przez wiele lat K. był członkiem RA w Warsza-
wie. Po raz pierwszy w kadencji 1964–1967, następ-
nie w l. 1973–1992. Dziekanami byli wtedy: adw.
Zygmunt Skoczek, adw. Maciej Dubois oraz adw.
Andrzej Rościszewski. W l. 1983–1986 K. pełnił
funkcję skarbnika ORA.
Przez cały okres swojej działalności samorzą-
dowej K. reprezentował postawę niezłomną. Nie
ukrywał swojego krytycznego stosunku do PRL i
nieustannego ograniczania samorządności adwo-
kackiej przez władze PRL. Swój udział w samorzą-
dzie adwokackim traktował jako pracę dla ochro-
ny „adwokatury przed zniewoleniem, pauperyza-
cją i ogólnym upadkiem Jej ethosu”.
W latach 70., 80. i 90. XX w. K. był przez kilka
kadencji przewodniczącym paru komisji działają-
cych przy RA: Komisji Pracy Kulturalnej, Komi-
sji Informacyjno-Prasowej oraz Komisji ds. Etyki i
Wykonywania Zawodu. Poza powyższym był człon-
kiem Komisji Socjalno-Bytowej przy NRA.
Szczególne znaczenie miała działalność K. w
Komisji ds. Etyki i Wykonywania Zawodu. To na
skutek uchwały tej komisji, powziętej na wniosek
K., RA w Warszawie podjęła 5.03.1992 uchwałę w
sprawie przeprowadzenia lustracji w adwokaturze
i ujawnienia listy adwokatów pracujących na rzecz
organów bezpieczeństwa i spraw wewnętrznych w
l. 1945–1989. Kwestia ta następnie stała się przed-
miotem obrad NRA – na wniosek dziekana ORA
w Warszawie adw. Andrzeja Rościszewskiego o tę
sprawę rozszerzono porządek dzienny posiedze-
nia NRA z 4 i 5.04.1992. Sprawę referował adw. A.
Rościszewski i po dyskusji NRA powzięła uchwałę
nr 4/XII/92, w której wyraziła pogląd jak w uchwa-
le komisji kierowanej przez K. i jak w uchwale RA
w Warszawie.
T. III/z. 1 Krajewski, Krawczyński
K. brał udział m.in. w Ogólnopolskim Zjeź-
dzie Adwokatury, który odbył się w Poznaniu 3–
4.01.1981 oraz w II Krajowym Zjeździe Adwoka-
tury, który odbył się 22–23.11.1986. Podczas tego
zjazdu zgłosił kandydaturę adw. dr. Zdzisława
Krzemińskiego na stanowisko prezesa NRA.
W latach 80. XX w. K. był częstym gościem w
nieformalnym salonie politycznym, prowadzonym
przez adw. Napoleona Siemaszkę w jego mieszka-
niu przy ul. Pięknej w Warszawie. Po 1989 dzia-
łał przez krótki okres w Ruchu Odbudowy Polski.
W I połowie 1992 był doradcą w MSW.
K. był parokrotnie odznaczany. Otrzymał m.in.
Złoty Krzyż Zasługi, (1982), Medal 40-lecia RRL
(1985), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia
Polski (1989), Krzyż Oficerski Orderu Odrodze-
nia Polski (1998) oraz odznakę „Adwokatura Za-
służonym”.
Zm. 29.04.2000. Pochowano go na cmentarzu
Powązkowskim w Warszawie. Był dwukrotnie żo-
naty. W pierwszym małżeństwie z Hanną Jadwigą
z d. Drenitz miał trzech synów: Rafała (ur. 1942),
Macieja (ur. 1948) i Bartłomieja (1950). Druga
żona zmarła w 1997.
Marcin Zaborski
AIA w Warszawie, Akta osobowe; M. Dubois, M. Komar,
Adwokat. Rozmowa o życiu w ciekawych czasach, Warszawa
2012, s. 260–264; Z. Krzemiński, Adwokat Wojciech Krajew-
ski (1918–2000), „Palestra” 2000, nr 5–6, s. 285–287; „Pale-
stra” 1981, nr 3–4, Ogólnopolski Zjazd Adwokatury, s. 214;
„Palestra” 1987, nr 7–8, s. 116 (protokół z II Krajowego Zjaz-
du Adwokatury).
Krawczyński Świętosław (1913–1977),
adwokat w Kielcach, żołnierz września 1939, je-
niec wojenny, kompozytor, działacz kulturalny, pi-
sarz, adwokat w Kielcach, dziekan RA w Kielcach
1951–1954.
Ur. 3.05.1913 w Łazach koło Zawiercia w ro-
dzinie Antoniego i Józefy z Lichterowiczów.
Uczęszczał do słynnego Gimnazjum Klasyczne-
go oo. Jezuitów (Zakład Naukowo-Wychowaw-
czy Ojców Jezuitów) w Chyrowie (dzisiaj Ukrai-
na), które ukończył w 1930, uzyskując świadectwo
maturalne. W 1931 rozpoczął studia prawnicze na
UJ, a następnie kontynuował je na UW, uzyskując
13.06.1936 tytuł magistra praw. Następnie podjął
naukę w Szkole Podchorążych Rezerwy Kawalerii
we Włodzimierzu Wołyńskim, po ukończeniu któ-
229
rej rozpoczął służbę w 22. Pułku Artylerii Lekkiej
w Przemyślu. Po powrocie z wojska, 19.02.1938,
rozpoczął aplikację adwokacką w Kielcach u adw.
Lucjana Gierowskiego. 15.06.1938, na własne ży-
czenie, uzyskał nominację na aplikanta sądowego
w SG w Jędrzejowie. Agresja hitlerowskich Nie-
miec na Polskę przerwała aplikację K. Kontynuo-
wał ją w czasie okupacji, a ukończył dopiero po za-
kończeniu II wojny światowej w 1948.
Zmobilizowany jako żołnierz rezerwista wziął
czynny udział w wojnie obronnej we wrześniu
Świętosław Krawczyński
1939, jako dowódca plutonu 6. baterii 22. PAL
(dowódcą pułku był ppłk Marian Surman), nale-
żącego do Armii Kraków. Uczestniczył w jednej
z największych bitew wojny obronnej, stoczonej w
dniach 18–20.09.1939 w rejonie Tomaszowa Lu-
belskiego. Wobec przewagi wroga dowództwo po-
łączonych Armii Kraków i Armii Lublin zmuszo-
ne zostało do podpisania aktu kapitulacji, a żoł-
nierze tych armii dostali się do niemieckiej niewo-
li. K. po nieudanej próbie przedostania się na po-
łudnie, do granicy rumuńskiej, 22.09. został wzię-
ty do niewoli i wywieziony do obozów jenieckich
w Niemczech. Początkowo przebywał w obozie w
Görlitz, gdzie otrzymał numer jeniecki 2404. Tu
spotkał Oliviera Messiaena, wybitnego francu-
skiego muzyka, autora m.in. skomponowanego
w obozie dzieła, inspirowanego Apokalipsą św.
Jana, Kwartet na koniec Czasu. Pod koniec stycz-
nia 1941 K. został przetransportowany do kolej-
nego obozu – w Fulen, a następnie do obozu w
Hoffnungstal am Wahn. Ostatnim etapem jego je-
 Krawczyński
nieckiej tułaczki był Stalag IV B w Mühlbergu. Tu
zastało go wyzwolenie obozu przez armię amery-
kańską i zakończenie strasznej wojny – „ten prze-
cudny maj”, jak wówczas pisał.
Początkowo przebywał w Northeim w Górach
Harzu, a następnie w Wetzlar w Hesji, gdzie do-
wództwo polskiego obozu powierzyło mu organi-
zację życia kulturalnego. Jednocześnie jako praw-
nik był obrońcą Polaków w sprawach karnych
przed sądami Zarządu Wojskowego USA w Niem-
czech w Wetzlar i Giessen. Podczas pobytu w Wet-
zlar K. poznał swoją przyszłą żonę Mieczysławę z
Fruczków, z którą na terenie Niemiec zawarł zwią-
zek małżeński.
W kwietniu 1947 K. wraz z żoną powrócił do Pol-
ski, osiedlając się na stałe w Kielcach. W czerwcu
tr. został ponownie przyjęty na aplikację adwoka-
cką w Kielcach, pod patronatem Józefa Okińczy-
ca. Na listę adwokatów został wpisany 15.01.1949
w ORA w Lublinie. Siedzibę wyznaczono mu w
Kielcach. Jednocześnie był zatrudniony jako radca
prawny w kilku kieleckich instytucjach, m.in. w Te-
atrze im. Stefana Żeromskiego, z którym był zwią-
zany także emocjonalnie i artystycznie, m.in. kom-
ponując muzykę do przedstawień teatralnych. Ro-
bił to również dla kieleckiego Teatru Lalek.
W 1951, po utworzeniu IA w Kielcach i powoła-
niu pierwszej RA, K. został skarbnikiem RA, a na-
stępnie (na jesieni tr. w miejsce zwolnionego przez
MS z funkcji dziekana Wiesława Wolskiego) mia-
nowano go dziekanem. Funkcję tę piastował do
1954. Jednocześnie, gdy 12.01.1952 utworzono w
Kielcach pierwsze dwa zespoły adwokackie, został
członkiem ZA nr 1.
Poza pracą zawodową zajmowały K. także teo-
retyczne zagadnienia prawne, o których pisywał do
„Palestry”. Wiedzę prawniczą popularyzował rów-
nież na łamach kieleckiej gazety „Słowo Ludu”, z
którą współpracował od 1956. W dodatku do „Sło-
wa Ludu”, magazynie niedzielnym „Słowo Tygo-
dnia”, a następnie „Magazynie Słowa Ludu” za-
mieszczał felietony prawnicze, eseje, recenzje tea-
tralne i muzyczne, wspomnienia i opowiadania. Od
1971 pisywał również do regionalnego miesięczni-
ka „Przemiany”. Współpracował także z Rozgłoś-
nią Polskiego Radia w Kielcach. Utrzymywał kon-
takty z Uniwersytetem Ludowym w Rożnicy, kie-
rowanym przez znanego pisarza i społecznika Wal-
demara Babinicza.
230
T. III/z. 1
K. pasjonował się historią, kulturą i sztuką re-
gionu świętokrzyskiego. Obdarzony wieloma ta-
lentami i pasją do sztuk pięknych oraz wielkim
umiłowaniem piękna ziemi kieleckiej. Był zami-
łowanym badaczem archiwów i zbieraczem cieka-
wostek. Pasją jego życia była muzyka i literatura.
K. jest autorem licznych prac literackich, takich jak
m.in. Klub śniętej ryby (1965), Raptularz świętokrzy-
ski (1970, 1983), Babunie (1971), Opowieści spod
wielkiego kamienia (1972). Jego prace znalazły się
w 1971 na wystawie „Adwokatura, piśmiennictwo,
przyczynki historyczne, grafika”, zorganizowanej w
Szczecinie przez adw. Romana Łyczywka. Został
członkiem Związku Literatów Polskich. Znając do-
skonale grekę, łacinę, a także angielski i niemie-
cki, K. zajmował się także tłumaczeniami. Przykła-
dem mogą być tłumaczenia poezji angielskiej. Wy-
razem jego wrażliwości artystycznej i szacunku dla
sztuk pięknych są słowa: „Poezja i muzyka jest dla
mnie azylem, można przejść przez życie bez muzy-
ki i poezji, ale to życie będzie o tyle uboższe. Muzy-
ka to sztuka bezinteresownego piękna”.
K. zmarł 10.03.1977 w Kielcach. Pochowany zo-
stał na Cmentarzu Komunalnym nr I w Kielcach
w kwaterze zasłużonych dla miasta Kielce. W mał-
żeństwie z Mieczysławą z Fruczków miał troje dzie-
ci: córki Małgorzatę Annę i Marię Agnieszkę oraz
syna Marcina Antoniego.
Pośmiertnie ukazały się z inicjatywy żony K.,
dzięki wsparciu m.in. RA w Kielcach: poezje
Chromatyka jesieni (1979) oraz wstęp w formie
eseju do albumu fotograficznego Góry Święto-
krzyskie (1980), a także Najściślejsza moja ojczy-
zna (1987).
Barbara Wachowicz w przedmowie do wydania
pośmiertnego książki Z raptularza (1999) napisa-
ła: „Nasłuchiwał oddechu ziemi, badał puls życia,
łowił przeszłość, utrwalał ostatnie kolory czasu,
który mijał… Nie ma już Kielecczyzny Świętosła-
wa Krawczyńskiego. Jak nie ma Kielecczyzny Że-
romskiego”.
Jerzy Zięba
AIA w Kielcach, Akta osobowe; M. Czapska, B. Szabat, J.
Zięba, Adwokatura świętokrzyska. Zarys dziejów od początku
XIX wieku, Kielce 2013; B. Jopkiewicz, Wspomnienie o I dzie-
kanie Rady Adwokackiej w Kielcach. Adwokat, literat – Święto-
sław Krawczyński; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s.
371; J. Stankiewicz, Świętosław Krawczyński i Olivier Messia-
en. Pamiętne spotkanie w Stalagu VIII A w Görlitz, „Palestra
Świętokrzyska” 2010, nr 9–10; B. Wachowicz, Przedmowa,
T. III/z. 1 Krawczyński, Krzemiński
(w:) Ś. Krawczyński, Z raptularza, Kielce 1999; J. Zięba, Ad-
wokat Świętosław Krawczyński (1913–1977). „Palestra” 2013,
nr 5–6, s. 309–311.
Krzemiński Zdzisław (1918–2009), adwo-
kat w Warszawie, wiceprezes NRA, członek róż-
nych organów adwokatury, żołnierz NOW, NSZ
i NSZ-AK, ps. „Zych” i „Jerzy”, powstaniec war-
szawski, naukowiec, historyk adwokatury.
Ur. 5.09.1918 w Pajęcznie, powiat Radomsko,
z ojca Wojciecha oraz matki Ksawery z Piechur-
skich. Ojciec K. prowadził w Pajęcznie sklep. Do
Zdzisław Krzemiński
szkoły powszechnej uczęszczał w Pajęcznie, a na-
stępnie do Gimnazjum im. Romualda Traugutta w
Częstochowie, gdzie uzyskał maturę humanistycz-
ną. Podczas pobierania nauki w gimnazjum nale-
żał do nieoficjalnie działającej Narodowej Orga-
nizacji Gimnazjalnej („NOGA”) oraz do Sodalicji
Mariańskiej. Po maturze, w 1937, rozpoczął studia
prawnicze na UW. Podczas studiów był członkiem
Związku Akademickiego „Młodzież Wszechpol-
ska” i Sekcji Akademickiej Stronnictwa Narodo-
wego. Do 1.09.1939 ukończył pierwsze 2 lata stu-
diów.
Po wybuchu II wojny światowej podjął działal-
ność konspiracyjną w ramach SN i powołanej przez
tę partię organizacji o charakterze wojskowym –
NOW. Używał pseudonimów „Zych” i „Jerzy”.
Działał głównie w okolicach Piaseczna, Konstan-
cina-Jeziorny i w Lasach Chojnowskich, najważ-
niejszym zaś miejscem spotkań konspiracyjnych, w
231
których brał udział, była Fabryka Papieru w Mirko-
wie. W 1942 podczas tzw. akcji scaleniowej NOW
z ZWZ AK struktura, do której należał K., opo-
wiedziała się przeciwko wcieleniu do ZWZ AK i
współtworzyła NSZ. W tym okresie K. był jednym
z założycieli Samodzielnego Batalionu im. Bryga-
diera Mączyńskiego NSZ, którego dowódcą został
jego kolega ze studiów prawniczych – ppor. Florian
Kuskowski „Szary”. K. został instruktorem oświa-
towo-ideologicznym Batalionu. Formalnie należał
do plutonu III, drużyna 1. Przy Batalionie działa-
ła m.in. konspiracyjna szkoła podchorążych, któ-
rą ukończył także K., składając stosowny egzamin
w dniu 11.11.1944, uzyskując ostatecznie stopień
wojskowy kaprala-podchorążego. Batalion podpo-
rządkował się akcji scaleniowej NSZ i AK (wios-
na–lato 1944), zachował jednak do 1.08.1944 do-
tychczasową strukturę.
W ramach ww. Batalionu K. brał udział w Po-
wstaniu Warszawskim. Batalion działał zbrojnie od
1.08.1944 na południowo-wschodnich obrzeżach
Warszawy, tocząc ciężkie walki z Niemcami, tak-
że o charakterze frontowym, a nie partyzanckim,
m.in. w Mirkowie, Lesie Kabackim, Lasach Choj-
nowskich, Pyrach, wsi Piskórka czy w okolicach ga-
jówki Zimny Dół.
Po upadku powstania i wkroczeniu Armii Czer-
wonej K. wyjechał na Śląsk Opolski. Uniemożliwił
tym samym swoją dekonspirację przed MBP, albo-
wiem na terenie, na którym działał podczas oku-
pacji niemieckiej, nie był znany miejscowej ludno-
ści, ci zaś jego koledzy, którzy znali go osobiście
sprzed wojny, w większości zginęli podczas oku-
pacji niemieckiej. Możliwy do odtworzenia był je-
dynie pseudonim, pod którym mógł być znany w
okolicach Piaseczna, tj. „Jerzy Zych”. Do Warsza-
wy powrócił dopiero w 1947. Konsekwentnie zata-
jał swoją działalność w konspiracji.
Podczas okupacji niemieckiej K. dokończył swo-
je studia prawnicze – jako student Tajnego Wydzia-
łu Prawa UW. W warunkach konspiracyjnych roz-
począł następnie tajną aplikację: najpierw u rejen-
ta Stanisława Kurpisza w Piasecznie (od paździer-
nika 1943 do kwietnia 1944), a następnie sądo-
wą w polskich sądach w Warszawie (od kwietnia
1944 do 1.08.1944). Od wiosny 1945 do czerwca
tr. pracował w Starostwie Powiatowym w Oleśnie
na Śląsku Opolskim, jako kierownik referatu. Tam
współpracował ze znanym działaczem polonijnym
 Krzemiński
na Śląsku i w Niemczech sprzed 1939 – adw. Lu-
dwikiem Affą, który w 1945 przez kilka miesięcy
był starostą oleskim. Od czerwca 1945 kontynuo-
wał aplikację sądową w SO w Częstochowie, nato-
miast egzamin sędziowski złożył z wynikiem pozy-
tywnym w dniach 10, 11, 13, 14 i 15.01.1947 przed
komisją przy SA w Warszawie z siedzibą w Łodzi.
Pismem z 22.03.1947 wystąpił do ORA w War-
szawie o wpisanie na listę aplikantów adwoka-
ckich IA w Warszawie. Pozytywnych opinii o nim
udzielili wspomniany już adw. Ludwik Affa, pod-
prokuratorzy SO w Częstochowie Wacław Zwań-
czak i Antoni Żywomirski oraz Prezes SA w Łodzi.
Wpis na listę aplikantów uzyskał na mocy uchwały
ORA w Warszawie z 22.05.1947. 29.05.1947 złożył
ślubowanie przed dziekanem ORA w Warszawie
Władysławem Januszem Tomorowiczem. Aplika-
cję adwokacką odbywał w Warszawie. Jego patro-
nami byli: adw. Leon Goldfarb (od 22.05.1947 do
21.10.1948, kancelaria przy ul. Targowej 64 m. 10),
adw. Jerzy Heryng (od 21.10.1948 do 23.12.1948,
kancelaria przy ul. Noakowskiego 16 m. 20) oraz
adw. Norbert Ehrlich (od 23.12.1948 do 7.06.1949,
kancelaria przy ul. Poznańskiej 14 m. 19).
Na mocy uchwały ORA z 30.06.1949 został do-
puszczony do egzaminu adwokackiego „w termi-
nie letnim 1949”. Owo dopuszczenie zostało po-
przedzone wystawieniem pozytywnych opinii o
nim przez adw. Wacława Kleina oraz adw. Wła-
dysława Winawera. Egzamin adwokacki złożył
w dn. 8, 9 i 16.07.1949 „z wynikiem dodatnim”.
W konsekwencji uchwałą ORA z 21.07.1949 został
skreślony z listy aplikantów adwokackich i wpisa-
ny na listę adwokatów IA w Warszawie. W dniu
23.07.1949 w lokalu Zrzeszenia Prawników Demo-
kratów przy ul. 6 Sierpnia 6 w Warszawie złożył ślu-
bowanie adwokackie przed dziekanem Władysła-
wem Januszem Tomorowiczem. Obrał siedzibę w
Warszawie, przy ul. Szpitalnej 8 m. 15. Kancelarię
otworzył 20.08.1949.
Nie uzyskał wpisu na listę obrońców wojsko-
wych i nie starał się o to, mimo że proponowano
mu wykonywanie czynności obrońcy wojskowego.
Procesy przed komunistycznymi sądami wojskowy-
mi uważał za parodię wymiaru sprawiedliwości.
Własną kancelarię prowadził K. do 1.09.1952,
kiedy został członkiem ZA nr 4 w Warszawie (ul.
Nowowiejska 6). Wiosną 1951 Minister Sprawied-
liwości powołał go, na podstawie art. 12 ustawy z
232
T. III/z. 1
dnia 27.06.1950 o ustroju adwokatury, na stanowi-
sko członka Wojewódzkiej RA w Warszawie. Prze-
pis art. 12 ww. ustawy stanowił, że adwokat powo-
łany na członka organu adwokatury nie może od-
mówić objęcia stanowiska.
Po raz pierwszy brał udział w posiedzeniu ple-
narnym WRA 29.03.1951. Powołanie go na człon-
ka rady było dla niego bardzo poważnym proble-
mem moralnym oraz faktycznym, albowiem był
to okres szczytowego „stalinizmu” w adwokatu-
rze polskiej, wśród członków WRA byli zaś m.in.
nie tylko adw. Władysław Janusz Tomorowicz (na-
dal dziekan), ale także m.in. adw. Jakub Wilf, adw.
Marian Wajda, adw. Jerzy Majzels, adw. Stella Ste-
fania Tiomkin, uważani powszechnie albo za dog-
matycznych komunistów, albo co najmniej za oso-
by całkowicie powolne nowej władzy. W poprzed-
nim składzie tej Rady zasiadał m.in. adw. Edward
Grabowski, który, powołany przez Ministra Spra-
wiedliwości, odszedł na stanowisko prezesa NRA.
Powołanie K. na stanowisko członka Rady budzi-
ło także jego obawy, że zostanie poddany dodat-
kowemu „sprawdzeniu” przez organy bezpieczeń-
stwa i że wyjdzie na jaw jego działalność konspira-
cyjna w strukturach NSZ i AK, co mogło skończyć
się nie tylko usunięciem z adwokatury, ale także
innymi, poważniejszymi represjami. Powołanie na
członka Rady miało jednak niespodziewanie tak-
że dobre strony. Otóż równocześnie z powołaniem
MS dokonał automatycznej pozytywnej weryfikacji
K. według przepisów ustawy o ustroju adwokatury
z 1950, de facto nie przeprowadzając jej.
28.08.1952 Rada powołała go na stanowisko kie-
rownika ZA nr 4 w Warszawie. Był także człon-
kiem wielu komisji działających przy RA, m.in. ko-
misji egzaminacyjnych. W załączniku do protoko-
łu posiedzenia WRA z 30.12.1953 zachował się za-
pis sprzeciwu K. wobec wniosku dziekana Rady –
Władysława Janusza Tomorowicza, aby odmówić
wpisu na listę aplikantów adwokackich „ob. Lu-
beckiej”. Sprzeciw K. spowodował ożywioną dys-
kusję, w trakcie której bardzo pryncypialnie po-
parli stanowisko dziekana wicedziekani adw. Ja-
kub Wilf oraz adw. Marian Wajda. Z ich strony
oraz ze strony samego dziekana padły argumen-
ty, że kandydatka nie może być wpisana na listę
aplikantów, albowiem „w czasie studiów prawni-
czych obracała się w kołach arystokratycznych”, a
nadto że „zadaniem Rady Adwokackiej jest two-
T. III/z. 1 Krzemiński
rzyć kadry adwokackie na nowych zasadach i z no-
wych wartościowych ludzi” – do których kandydat-
ki zaliczyć nie można. Wniosek dziekana poddano
pod głosowanie, stanowisko K. poparł tylko jeden
członek Rady, jeden wstrzymał się od głosu, sied-
miu członków poparło zaś negatywne stanowisko
dziekana. Podkreślić trzeba, że tego typu otwarty
sprzeciw w sprawach personalnych w tym okresie
stanowił ewenement.
Podczas posiedzenia WRA w Warszawie
24.06.1954 doszło do gwałtownej dyskusji z udzia-
łem K. nad pięcioma kandydatami na adwokatów,
co do których MS „polecił dokonać wpisu” na listę
adwokatów IA w Warszawie, po uprzednim zwol-
nieniu ich z wymogów formalnych ukończenia wyż-
szych studiów prawniczych, odbycia aplikacji ad-
wokackiej i złożenia egzaminu adwokackiego. W
trakcie tej dyskusji K. zgłosił formalny postulat,
aby przedstawić MS, że konieczne jest dokonywa-
nie rzetelnej oceny kandydatów „od strony mery-
torycznej”, ponieważ dotychczasowa praktyka pro-
wadzi do wpisywania na listy adwokatów i aplikan-
tów adwokackich „ludzi nieodpowiednich”. Stano-
wisko to spotkało się z krytyką dziekana – adw.
Władysława Janusza Tomorowicza, oraz wicedzie-
kana, adw. Mariana Wajdy. Następnie ze względu
na to, że stanowiska zbliżone do stanowiska K. za-
jęli także inni członkowie Rady, wicedziekan adw.
Jakub Wilf doprowadził do zdjęcia tej kwestii z po-
rządku obrad – realne bowiem zaczęło być powzię-
cie uchwały odmownej, sprzeciwiającej się wyraź-
nie wyrażonej woli ministra (jego reakcja musia-
ła być zdecydowana, skoro na następnym posie-
dzeniu WRA, 8.07.1954, już bez dyskusji powzię-
to uchwały o wpisie tych kandydatów na listę ad-
wokatów).
Po raz ostatni K. wziął udział w posiedzeniu
WRA 29.07.1954. Minister sprawiedliwości zwol-
nił go bowiem ze stanowiska członka rady, o czym
poinformował WRA, która podczas posiedzenia
12.08.1954 przyjęła ten fakt do wiadomości oraz
wyraziła „adwokatowi Krzemińskiemu podzięko-
wanie za jego wkład pracy w Radzie w okresie z
górą trzyletnim”. W piśmie z 26.07.1954, podpisa-
nym przez wiceministra sprawiedliwości Tadeusza
Reka i skierowanym do K., stwierdzono następu-
jąco: „W związku z prośbą Obywatela (…) zwal-
niam Obywatela ze stanowiska członka Rady Ad-
wokackiej w Warszawie”. Kwestia odwołania K. ze
233
składu WRA w Warszawie jest istotna i ma swo-
ją osobną historię. Już po powołaniu do składu
rady, wobec niemożności zrzeczenia się tej funk-
cji, K. parokrotnie usiłował wyjednać odwołanie
u wiceministra sprawiedliwości Tadeusza Reka,
który jednak nie wyrażał na to zgody. Możliwość
opuszczenia szeregów rady pojawiła się niespo-
dziewanie w 1954. Otóż w dniu 12.03.1954 Wy-
dział Wykonawczy NRA przyjął zasadę, że nie-
dopuszczalne jest łączenie stanowiska kierowni-
ka zespołu adwokackiego ze stanowiskiem człon-
ka organu adwokatury – a taka sytuacja zachodzi-
ła właśnie w sytuacji K., który nadal był kierowni-
kiem ZA nr 4 w Warszawie. W nawiązaniu do tej
zasady WRA w Warszawie 1.04.1954 udzieliła mu
3-miesięcznego terminu do ustąpienia ze stanowi-
ska kierownika zespołu. K. jednak nie ustąpił, co
oznaczało konieczność odwołania go przez MS z
funkcji członka Wojewódzkiej RA w Warszawie.
Wkrótce potem, uchwałą WRA z 28.04.1955, K.
został wyznaczony na zastępcę rzecznika dyscy-
plinarnego.
30.11.1959 K. zgłosił wystąpienie z ZA nr 4 w
Warszawie i w następstwie powyższego dziekan
RA 3.03.1960 zarządził wykreślenie go z rejestru
ZA nr 4 i wpisanie go do rejestru ZA nr 2 w War-
szawie (ul. Marszałkowska 140). W tym okresie
pełnił funkcję kierownika Szkolenia Aplikantów
przy WRA w Warszawie, prowadził także wykłady
z zakresu prawa cywilnego i procedury cywilnej.
Powołano go nadto do Komisji Doskonalenia Za-
wodowego – Sekcji Prawa Cywilnego.
Ponownie członkiem RA w Warszawie był w l.
1959–1967. 19.04.1959 odbyło się Walne Zgroma-
dzenia IA w Warszawie, podczas którego K. zo-
stał wybrany na członka RA w Warszawie. Pierw-
sze posiedzenie plenarne nowej Rady odbyło się
30.04.1959. Dziekanem Rady wybrano (ponow-
nie) adw. Stanisława Garlickiego, K. zaś nie ob-
jął stanowiska w Prezydium Rady. Kolejne wybo-
ry odbyły się dopiero 24.05.1964, pod rządami no-
wej ustawy o ustroju adwokatury – z 19.12.1963
(wcześniej na mocy noweli z 1962 do ustawy z
1950 przedłużono kadencję organów adwokatu-
ry). Wybory dokonywane były nie przez Walne
Zgromadzenie, ale przez nowy organ – Zgroma-
dzenie Delegatów. Nowa Rada pierwsze posie-
dzenie odbyła 11.06.1964 i podczas tego posiedze-
nia ukonstytuowała się: dziekanem został adw.
 Krzemiński
Zygmunt Skoczek, K. zaś ponownie nie wszedł
w skład Prezydium.
W l. 1967–1973 K. był członkiem NRA. Zgod-
nie z przepisami obowiązującej podówczas ustawy
o ustroju adwokatury z 1963 NRA składała się z
dziekanów poszczególnych wojewódzkich rad ad-
wokackich oraz z 9 członków, wybranych przez
tychże dziekanów podczas specjalnego zgroma-
dzenia. Po raz pierwszy Zgromadzenie Dzieka-
nów Rad Adwokackich wybrało K. do składu NRA
17.06.1967. Tego samego dnia nowo wybrana rada
naczelna odbyła pierwsze posiedzenie plenarne i
dokonała wyboru swojego Prezydium. K. wybrano
wiceprezesem NRA, a tym samym członkiem Pre-
zydium (prezesem został adw. Stanisław Godlew-
ski). Po raz drugi Zgromadzenie Dziekanów wy-
brało K. do składu NRA 7.06.1970 i tego samego
dnia posiedzenie plenarne tej rady ponownie wy-
brało go na stanowisko wiceprezesa i członka Pre-
zydium NRA (prezesem wybrano ponownie adw.
Stanisława Godlewskiego). Po raz kolejny w tym
samym trybie wybrano go 9.06.1973, najpierw do
składu NRA, a następnie na stanowisko wicepre-
zesa i członka Prezydium NRA (prezesem został
adw. Zdzisław Czeszejko-Sochacki). Funkcje wice-
prezesa K. pełnił do czerwca 1976.
W okresie tzw. odwilży politycznej, związanej
z powstaniem NSZZ „Solidarność”, w dniach 3–
4.01.1981 w Poznaniu odbył się „Ogólnopolski
Zjazd Adwokatów”. K. reprezentował na nim IA
w Warszawie, jako jeden z 66 delegatów izby. Pod-
czas Zjazdu K. parokrotnie zabierał głos, m.in. we-
zwał, powołując się na uchwały adwokatów izby
warszawskiej, do budowy rzeczywistego samorzą-
du adwokackiego i do zerwania z modelem pseu-
dosamorządu opartego na serwilizmie. Postulo-
wał nadto powzięcie uchwały wzywającej człon-
ków Prezydium NRA do natychmiastowego zło-
żenia mandatu, albowiem Prezydium to zajmuje
się wyłącznie realizowaniem „zamierzeń Minister-
stwa Sprawiedliwości”.
Uchwałą ORA w Warszawie z 3.11.1983 został
powołany do składu Komisji ds. Etyki i Godności
Zawodu, uchwałą zaś z 22.09.1983 na przewodni-
czącego Komisji Współpracy z Zagranicą (ponow-
nie 16.10.1986). Następnie 10.02.1984 powołano
go na stanowisko przewodniczącego Komisji ds.
Etyki Zawodowej NRA. Regularnie powoływano
go do składu komisji egzaminacyjnych dla przepro-
234
T. III/z. 1
wadzenia egzaminu adwokackiego.
16.10.1984 K., wraz z adw. Zbigniewem Dyką,
był pełnomocnikiem NRA w postępowaniu przed
SN ze skargi MS o uchylenie dwóch uchwał I Kra-
jowego Zjazdu Adwokatury, który odbył się w
dniach 1–3.10.1983 (uchwały te dotyczyły ochrony
praw i wolności obywatelskich oraz represji stoso-
wanych przez władzę komunistyczną wobec człon-
ków NSZZ „Solidarność”). W uznaniu dla postawy
obu pełnomocników podczas tego postępowania
ORA w Łodzi w uchwale 18.10.1984 złożyła K. po-
dziękowania i „wyrazy szczególnego uznania (…)
za godne reprezentowanie interesów i racji pol-
skiej adwokatury przed Sądem Najwyższym”.
W kwietniu 1985 władze komunistyczne wytwo-
rzyły, za pomocą tzw. zespołu partyjnego PZPR
przy NRA, sytuację w której musiała ustąpić de
facto ze stanowiska prezesa NRA adw. Maria Bu-
dzanowska, prezentująca konsekwentnie tezę o
konieczności zagwarantowania adwokaturze peł-
nej samorządności i suwerenności. Wybór kolej-
nego prezesa nastąpił na II Krajowym Zjeździe
Adwokatury, który odbył się w dn. 22–23.11.1986.
Grupa adwokatów prezentujących jednoznacznie
opozycyjny stosunek wobec władzy PRL zgłosiła
kandydaturę K. na prezesa NRA, jednak przegrał
on wybory z adw. Kazimierzem Łojewskim, sto-
sunkiem głosów 56 do 129. Na wyniku tych wybo-
rów zaciążyła akcja pod patronatem Wydziału Ad-
ministracyjnego KC PZPR, polegająca na rozpo-
wszechnieniu wśród delegatów informacji, że po-
nowny wybór kandydata nieakceptowanego przez
władze spowoduje ostrą reakcję antyadwokacką
władzy, w tym nawet zmianę ustawy o adwokatu-
rze. K. został jednak wybrany do składu NRA. Po-
nownie został wybrany do składu NRA podczas
III Krajowego Zjazdu Adwokatury, który odbył się
w dniach 25–26.11.1989 (prezesem NRA wybra-
ny wtedy został adw. Maciej Bednarkiewicz), i po-
nownie podczas IV Krajowego Zjazdu Adwokatu-
ry, który odbył się w dniach 21–22.11.1992 (preze-
sem NRA ponownie został adw. Maciej Bednar-
kiewicz). Kadencja tej rady zakończyła się w listo-
padzie 1995.
Działalność samorządowa K. nie ograniczała się
do prac w RA i NRA. W l. 1957–1959 był człon-
kiem Komitetu Redakcyjnego oraz sekretarzem
redakcji miesięcznika „Palestra”, reaktywowane-
go na początku 1957 z inicjatywy Stanisława Jan-
T. III/z. 1 Krzemiński
czewskiego. Natomiast od początku 1960 do grud-
nia 1964 wchodził w skład Komitetu Redakcyjne-
go. Ponownie związał się z „Palestrą” pod koniec
1972: począwszy od listopadowego (11) numeru
z 1972 do wrześniowego (9) numeru z 1973 peł-
nił obowiązki redaktora naczelnego periodyku.
Był też K. członkiem Komisji ds. Badania Bia-
łych Plam w Adwokaturze, która została powoła-
na przez Prezydium NRA 3.08.1988 w celu konty-
nuowania prac, które rozpoczęła w l. 1956–1958
Komisja do badania działalności obrończej adwo-
katów w tzw. procesach tajnych przy RA w War-
szawie, kierowana przez adw. Roberta Prusińskie-
go. Komisja NRA jednak nie rozpoczęła prac i zo-
stała rozwiązana.
Wobec ukończenia 70. roku życia został K.
skreślony z rejestru ZA nr 2 w Warszawie z dniem
30.09.1988. Jednak MS decyzją z 25.09.1988, wy-
daną na wniosek ORA w Warszawie, wyraził zgo-
dę na wykonywanie przez K. zawodu „indywidual-
nie w Warszawie” do 31.12.1989. W odpowiedzi na
tę decyzję dziekan ORA w Warszawie adw. Maciej
Dubois wyraził „w imieniu Rady i własnym ogrom-
ną radość”, że K. będzie kontynuował wykonywa-
nie zawodu. Jak stwierdził: „Dorobek Szanowne-
go Kolegi w działalności zawodowej i samorządo-
wej stanowi bowiem chlubną kartę w dziejach Pol-
skiej i Warszawskiej Palestry”. Kolejnymi decyzja-
mi MS okres wykonywania indywidualnie zawo-
du przez K. był wydłużany do 31.12.1994, wresz-
cie bezterminowo. Zawód wykonywał do począt-
ku marca 2009 w lokalu przy ul. Wspólnej 63b m.
22 w Warszawie.
Istotnym elementem życiorysu K. jest jego doro-
bek naukowy. 5.01.1970, po blisko 4-letnim prze-
wodzie, K. uzyskał stopień doktora nauk praw-
nych. Podstawą doktoratu była rozprawa nt. Peł-
nomocnik w sądowym postępowaniu cywilnym, któ-
rej promotorem był prof. dr hab. Jerzy Jodłowski,
recenzentami zaś prof. dr hab. Zbigniew Resich
oraz doc. dr hab. Jan Krajewski. Praca ta, nadzwy-
czaj dobrze oceniona, ukazała się drukiem w 1971
i weszła do kanonu nauki o postępowaniu cywil-
nym. K. lansował w niej m.in. tezę, wbrew prze-
ważającemu stanowisku doktryny, że pełnomocni-
ctwo sądowe powstaje w wyniku dwustronnej czyn-
ności prawnej.
K. był autorem także wielu innych publika-
cji naukowych i fachowych. Dotyczyły one: pro-
235
cedury cywilnej, prawa rodzinnego (w tym rów-
nież w ujęciu procesowym), ustroju adwokatury
oraz historii adwokatury. Prace te ukazywały się
w formie książkowej, broszurowej oraz jako ar-
tykuły, biogramy, recenzje i odpowiedzi na pyta-
nia prawne (przede wszystkim w „Palestrze”, ale
także w „Nowym Prawie” czy „Monitorze Praw-
niczym”).
K. współtworzył – razem z T. Erecińskim,
M. Jędrzejewską, J. Jodłowskim, J. Krajewskim,
K. Piaseckim, J. Pietrzykowskim, E. Wengerkiem
i A. Zielińskim – 3-tomowe dzieło pt. Kodeks po-
stępowania cywilnego z komentarzem (pod red.
J. Jodłowskiego, Warszawa 1989). Jako konsekwen-
tny zwolennik systemu apelacyjno-kasacyjnego, a
nie rewizyjnego, optował po 1989 za natychmiasto-
wą zmianą przepisów odwoławczych zawartych w
k.p.c. i za powrotem do koncepcji z okresu II RP.
Owocem jego przemyśleń były odrębne opracowa-
nia dotyczące instytucji apelacji (Wnoszenie apelacji
cywilnej, Warszawa, 5 wydań do 2007) oraz instytu-
cji kasacji (Wnoszenie kasacji cywilnej, wyd. 2, War-
szawa 1999 oraz Sporządzanie kasacji cywilnej, wyd.
3, Warszawa 2001). Badał pozycję procesową ad-
wokata w procesie cywilnym (m.in. Adwokat w pro-
cesie cywilnym. Z wyboru i z urzędu, Kraków 1999
oraz razem ze Z. Czeszejko-Sochackim: Adwokat z
urzędu w postępowaniu sądowym, Warszawa 1975).
Osobne monografie poświęcił odrębnym postępo-
waniom rodzinnym (Postępowanie odrębne w spra-
wach małżeńskich, Warszawa 1973 oraz Postępowa-
nie odrębne w sprawach ze stosunków między rodzi-
cami a dziećmi, Warszawa 1978).
Przedmiotem swoich innych opracowań uczynił
K. Sądowe ustalenie ojcostwa (Warszawa 1966),
Ojcostwo i alimenty (wyd. 3, Warszawa 2008),
separację (Separacja, wyd. III, Warszawa 2006)
oraz rozwód. Pierwsza jego monografia dotyczą-
ca rozwodu, napisana wspólnie z adw. W. Żywi-
ckim, ukazała się w 1961 i ponownie w 1967 (War-
szawa). Kolejna – już tylko autorstwa K. – uka-
zała się w 7 wydaniach w l. 1987–2007 (Kraków
i Warszawa).
Szczególne miejsce w badaniach naukowych K.
miały ustrój i historia adwokatury. Był współauto-
rem (razem z adw. S. Janczewskim, adw. W. Po-
ciejem i adw. W. Żywickim) komentarza do prze-
pisów o ustroju adwokatury (Warszawa 1960)
oraz obszernego komentarza do ustroju adwoka-
 Krzemiński
tury pod redakcją adw. S. Garlickiego (Warszawa
1969), a w końcu samodzielnym autorem komen-
tarza do Prawa o adwokaturze (Warszawa 1998).
Osobną grupę publikacji K. tworzą prace dotyczą-
ce etyki adwokackiej (np. Kodeks Etyki Adwoka-
ckiej, Warszawa 1994 czy Etyka adwokacka, wyd.
3, Warszawa 2008) i odpowiedzialności dyscypli-
narnej adwokatów (np. Odpowiedzialność dyscy-
plinarna adwokatów, razem ze Z. Czeszejko-So-
chackim, Warszawa 1971). Razem z adw. A. Ki-
szą oraz adw. R. Łyczywkiem opracował podręcz-
nik pt. Historia Adwokatury Polskiej (Warszawa
1995). Przedmiot szczególnego zainteresowania
badawczego K. stanowiła adwokatura warszaw-
ska (np. Sławni warszawscy adwokaci, wyd. I, Kra-
ków 2000; Kartki z dziejów warszawskiej adwoka-
tury, wyd. I, Kraków 2001; Historia warszawskiej
adwokatury, Warszawa 2005 i 2009). Ogólna licz-
ba publikacji autorstwa K., w tym drobniejszych,
sięga rzędu kilkuset.
W środowisku adwokackim K. był powszech-
nie znany (także poza IA w Warszawie) oraz lu-
biany, a szczególnie przez aplikantów adwoka-
ckich, z którymi prowadził zajęcia szkoleniowe
(poza prawem i procedurą cywilną – także w za-
kresie historii ustroju adwokatury). Każdy wykład
potrafił okrasić tzw. anegdotą sądową. Miał do
końca życia bardzo dobrą, wręcz encyklopedycz-
ną pamięć. Prowadził sportowy tryb życia. Regu-
larnie grywał w tenisa, m.in. na kortach Agryko-
la, przy czym jego partnerem tenisowym do poło-
wy lat 60. XX w. był znany literat – Leopold Tyr-
mand. Nadto jeździł na nartach. Poza tym inte-
resował się sportem w ogólności. Kibicował dru-
żynie piłkarskiej Legii Warszawa; chodził na jej
mecze i starał się nie opuścić żadnego. W ostat-
nich kilkunastu latach życia szczególnie intereso-
wała go siatkówka, również na mecze siatkarskie
uczęszczał regularnie.
K. był patronem wielu aplikantów. Niektórzy z
nich zostali w następnych latach wybitnymi działa-
czami samorządu adwokackiego. Pierwszym apli-
kantem K. był jego rówieśnik, Wojciech Krajewski
(w 1952), potem wieloletni członek RA w Warsza-
wie, prezentujący konsekwentnie postawę prosa-
morządową i antyreżymową. Aplikantami K. byli
m.in. także: Andrzej Łapiński, Jan Sajdak (1976–
1979), Michał Lachert (1979–1981), Ksawery Łu-
kawski (1982–1984), Jacek Trela (1984–1986), Ewa
236
T. III/z. 1
Stawicka (1986–1988), Henryk Rubinstein (do
1994), Marcin Zaborski (1994–1998) oraz Roman
Giertych (od 12.1998).
W latach 80. K. często gościł w niezależnym sa-
lonie politycznym, prowadzonym w mieszkaniu
adw. Napoleona Siemaszki w Warszawie przy ul.
Pięknej. Od 1990 brał udział w różnych struktu-
rach odradzającego się ruchu narodowo-demo-
kratycznego.
Wielokrotnie odznaczano go za wieloletnią
działalność w organach adwokatury oraz działal-
ność konspiracyjną podczas II wojny światowej.
Otrzymał: Złoty Krzyż Zasługi (1967); złotą od-
znakę „Adwokatura PRL” (1976); Krzyż Kawaler-
ski Orderu Odrodzenia Polski (1976); Krzyż Ofi-
cerski Orderu Odrodzenia Polski (1989); Krzyż
Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1998);
odznakę „Adwokatura Zasłużonym” (1993); Krzyż
Narodowego Czynu Zbrojnego (1993); Krzyż Par-
tyzancki (1993); Medal Komisji Edukacji Narodo-
wej (2003); Medal 200-lecia Wydziału Prawa UW
(2008).
Uchwałą Nr 20/2007 z 30.08.2007 Prezydium
NRA wyraziło wobec K. uznanie „za wierność Pol-
sce, za obronę praw i wolności, za pomoc potrze-
bującym w czasie całego i długiego życia, w któ-
rym godnie urzeczywistniał ideały Adwokatury
Polskiej”.
Zmarł 26.03.2009. Pochowano go na cmentarzu
w Pyrach (Warszawa).
Żonaty z Kazimirą z d. Sekular, z którą miał cór-
kę Annę. Towarzyszką jego życia przez kilkadzie-
siąt ostatnich lat była Maria Białous-Zuchowicz,
adwokat w Warszawie i sędzia sportowy w dyscy-
plinie łyżwiarstwa figurowego, arbiter Trybunału
Arbitrażowego ds. Sportu w Lozannie.
Marcin Zaborski
AIA w Warszawie, Akta osobowe, protokoły posiedzeń RA;
Archiwum UW, dokumentacja przewodu doktorskiego; In-
formacje: Z. Krzemińskiego, J. Sajdaka, M. Lacherta, E.
Stawickiej, K. Łukawskiego, J. Treli, J. Skorupińskiego, M.
Białous-Zuchowicz, G. Zuchowicza; C. Jaworski, Reflek-
sje jubileuszowe, „Palestra” 1993, nr 12, s. 6–25; „Palestra”:
1967, nr 7, s. 41–43; 1970, nr 8, s. 40–42; 1973, wkładka do
nr. 6, s. 1; nr 7–8, s. 5; 1981, nr 3–4, s. 2–3, 52–53; 1987, nr
7–8, s. 116–126, 176, 229, 269–270, 289–292, 301–303, 325–
326; 1990, nr 1, s. 77; 1992, nr 11–12, s. 13; Redzik, Kot-
liński, Historia Adwokatury; R. Utracki, Contumaces… Le-
gia inferna. Samodzielny Batalion im. Brygadiera Mączyń-
skiego Narodowych Sił Zbrojnych 1939–1945, Biała Podla-
ska–Warszawa 2004.
T. III/z. 1 Kulczycki, Kunicki
Kulczycki Michał (1886–1963), adwokat w
Winnicy (Podole) i Warszawie, prezes NRA w l.
1946–1951 i 1956–1959.
Michał Kulczycki
Ur. 14.10.1886 w miejscowości Boguty Pion-
ki, w powiecie Ostrów Mazowiecka, w woj. biało-
stockim, w rodzinie Michała i Wandy z Garbolew-
skich. W l. 1898–1905 uczęszczał do gimnazjum fi-
lologicznego (dzisiejsze Liceum Ogólnokształcące
im. Władysława IV) w Warszawie. W 1905 uczest-
niczył w strajku szkolnym. W konsekwencji matu-
rę musiał zdawać eksternistycznie w gimnazjum w
Kiszyniowie, a potem nie mógł podjąć studiów w
rosyjskim Uniwersytecie Warszawskim. Prawo stu-
diował więc na uniwersytecie w Odessie, a potem
w Dorpacie (dziś Tartu w Estonii) do 1912. W l.
1912–1917 odbywał praktykę adwokacką u adw.
Jana Ołtarzewskiego w Winnicy na Podolu. Po-
tem był krótko pomocnikiem prokuratora przy
Wojskowym Sądzie Okręgowym w Warszawie. W
1923 wpisany został na listę adwokacką IA w War-
szawie z siedzibą w Warszawie. Kancelarię prowa-
dził przy ul. Mokotowskiej 37. Wojnę spędził w
Warszawie, wykonując zawód adwokata.
Po wojnie, od 20.12.1944, pracował jako radca
prawny elektrowni warszawskiej, a potem zakła-
dów energetycznych. Jednocześnie do 1954 pro-
wadził prywatną kancelarię przy ul. Koszykowej
24. Od maja 1954 pracował w utworzonym wów-
czas ZA nr 25, mającym siedzibę przy placu Zba-
wiciela nr 9.
W 1945 z nominacji Ministra Sprawiedliwo-
237
ści objął obowiązki przewodniczącego tymcza-
sowego zarządu IA w Warszawie. W tym sa-
mym roku należał do grupy założycieli Zrze-
szenia Prawników Demokratów, przekształco-
nego potem w Zrzeszenie Prawników Polskich.
W warszawskim środowisku prawniczym cieszył
się szacunkiem. W styczniu 1946 Minister Spra-
wiedliwości powołał go na stanowisko prezesa
NRA. Ze względu na przeszłość był inwigilowa-
ny przez UB. W kwietniu 1951 decyzją Ministra
Sprawiedliwości został odwołany ze stanowiska
prezesa NRA. Powołano go wówczas na stanowi-
sko wiceprezesa NRA, ale po wydarzeniach Pol-
skiego Października 21.10.1956 powrócił na fo-
tel prezesa NRA i zajmował go do czerwca 1959,
kiedy to po wyborach powierzono mu stanowisko
skarbnika NRA, którym pozostał do śmierci. Kie-
rował też kilkoma komisjami specjalnymi NRA.
W l. 1956–1957 wspólnie ze Stanisławem Jan-
czewskim zaangażował się w odtworzenie czaso-
pisma adwokatury „Palestra”, a potem wchodził
w skład komitetu redakcyjnego.
Zmarł 17.06.1963 w Warszawie. Pochowa-
ny został 21.06.1963 na cmentarzu Powązkow-
skim. W małżeństwie z Elżbietą z domu Parepeli-
ca miał syna Andrzeja, żołnierza AK, który zginął
24.09.1944 (spoczywa obok ojca).
Adam Redzik
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. 683; Adwokaci Pol-
scy Ojczyźnie; E. Muszalski, Kulczycki Michał (1886–1963),
PSB, t. XVI, s. 133; Pogrzeb mec. Michała Kulczyckiego, „Pa-
lestra” 1963, nr 7–8, s. 154–155; Redzik, Zarys; Redzik, Kot-
liński, Historia Adwokatury.
Kunicki Aleksander (1908–1984), adwokat w
Lublinie, znawca prawa cywilnego, profesor KUL,
UMK i UMCS.
Ur. 27.02.1908 w Międzyborzu (pow. kaliski) w
rodzinie płk. WP Feliksa i Heleny z d. Markiewicz.
Szkołę powszechną ukończył w Lublinie, a następ-
nie gimnazjum w Chełmie, gdzie zdał egzamin ma-
turalny w 1929. W tymże roku rozpoczął studia
prawnicze na Wydziale Prawa i Nauk Społeczno-
-Ekonomicznych KUL. Egzaminy zdawał przed
komisją złożoną z profesorów WPr UJK we Lwo-
wie, z uwagi na to, że lubelski wydział nie miał jesz-
cze pełnych uprawnień szkoły akademickiej. Stu-
dia ukończył w 1933 i tr. rozpoczął w Lublinie apli-
 Kunicki
kację sądową, jednocześnie został młodszym asy-
stentem (1934–1936), a potem starszym asysten-
tem (1936–1937) przy Katedrze Prawa Cywilnego
KUL, którą kierował dojeżdżający ze Lwowa prof.
Roman Longchamps de Bérier, główny autor Ko-
deksu zobowiązań.
Aleksander Kunicki
Po odbyciu aplikacji sądowej został w 1937 ase-
sorem sądowym przy SA w Lublinie. W 1939 na
podstawie przygotowywanej pod kierunkiem Ro-
mana Longchamps de Bériera pracy pt. Umow-
ne prawo odstąpienia. Studium z zakresu polskiego
prawa obligacyjnego (PPiA 1939) otrzymał stopień
doktora praw (recenzentem był prof. Kazimierz
Przybyłowski, również z UJK). Promocja doktor-
ska odbyła się natomiast dopiero w 1944 (z powo-
du wojny i okupacji).
W czasie okupacji przebywał w Lublinie. Do li-
stopada 1942 był asesorem, potem został adwoka-
tem i zawód ten wykonywał do 1961. Udzielał też
korepetycji z języków niemieckiego i francuskie-
go. Współpracował z podziemiem, za co był trzy-
krotnie aresztowany (jak podają lakonicznie bio-
grafowie) – w 1943 przebywał przez kilka miesięcy
w więzieniu w Kazimierzu Dolnym. W czasie oku-
pacji przygotowywał rozprawę habilitacyjną, któ-
rej maszynopis zaginął.
Po zajęciu Lublina przez Armię Czerwoną i utwo-
rzeniu tam pierwszego komunistycznego rządu wzno-
wił działalność KUL. Do pracy zgłosił się też K., obej-
mując stanowisko wykładowcy, a wkrótce potem zastęp-
cy profesora. W 1947 na Uniwersytecie Poznańskim uzy-
skał veniam legendi z zakresu prawa cywilnego – na pod-
238
T. III/z. 1
stawie pracy pt. Stanowisko osoby trzeciej w wypadku za-
warcia umowy z art. 92 Kodeksu Zobowiązań. Praca i do-
robek K. zostały znakomicie ocenione przez recenzen-
tów i Radę, ale uchwała habilitacyjna nie została zatwier-
dzona przez ministra (brak metody marksistowskiej).
W l. 1946–1950 prowadził zajęcia z podstaw prawa na Wy-
dziale Filozofii Chrześcijańskiej KUL. W 1948 mianowa-
ny został przez Senat KUL profesorem nadzwyczajnym.
W l. 1948–1950 pełnił funkcję prodziekana Wydziału Pra-
wa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych KUL. Od 1948 do
1950 był K. także profesorem kontraktowym i kierowni-
kiem Katedry Prawa Cywilnego na UMK w Toruniu. Po
likwidacji przez Ministra Oświaty wydziału prawniczego
KUL (ostatecznie w 1952) K. pracował przez pewien czas
jako docent na UMCS. W 1960 uzyskał na UAM w Pozna-
niu habilitację na podstawie rozprawy pt. Umowa o świad-
czenie na rzecz osoby trzeciej (Toruń 1960). Tym razem,
7.07.1961, Minister Szkolnictwa Wyższego zatwierdził ha-
bilitację, a 31.07.1961 K. został powołany na stanowisko
etatowego docenta w UMK, gdzie był prodziekanem WPr
(1962–1965), a następnie dziekanem (1965–1967). Tytuł
profesora nadzwyczajnego otrzymał mocą uchwały Rady
Państwa z 22.04.1967. W tym samym roku w październi-
ku opuścił Toruń i powrócił do Lublina, gdzie objął Kate-
drę Prawa Cywilnego UMCS (po śmierci prof. Aleksan-
dra Woltera). W 1970, po zmianach struktury wydziału, zo-
stał kierownikiem Zakładu Prawa Cywilnego i Postępowa-
nia Cywilnego w Instytucie Prawa Cywilnego, którym po-
został do przejścia na emeryturę z końcem września 1978.
W międzyczasie, na podstawie uchwały Rady Państwa z
6.07.1973, został profesorem zwyczajnym.
K. jest autorem wielu cennych dla nauki prawa
monografii z zakresu prawa cywilnego, w szczegól-
ności prawa obligacyjnego, prawa rodzinnego, pra-
wa rzeczowego oraz prawa handlowego.
K. był członkiem Lubelskiego Towarzystwa Na-
ukowego, ZPP, PTE i wielu innych towarzystw.
Przed wojną działał w Polskim Związku Zachod-
nim. Od polityki czynnej stronił.
Zmarł 24.06.1984 w Lublinie. Spoczywa na
cmentarzu przy ul. Lipowej. W małżeństwie z Se-
weryną z d. Starusiewicz miał troje dzieci. Córką
K. jest Barbara Kunicka-Michalska, profesor pra-
wa karnego PAN.
Janusz Kanimir
G. Jędrejek, Aleksander Kunicki (1908–1984), (w:) Pro-
fesorowie prawa KUL, red. A. Dębiński (i in.), Lublin:
Wyd. KUL 2008, s. 261–264; M. Nazar, Aleksander Kuni-
cki (1908–1984), (w:) Profesorowie Wydziału Prawa i Admi-
T. III/z. 1 Kunicki, Kurcyusz
nistracji UMCS 1949–2009: Księga Jubileuszowa z okazji sześć-
dziesięciolecia Wydziału Prawa i Administracji UMCS w Lub-
linie, red. A. Przyborowska-Klimczak, Lublin: Verba 2009,
s. 125–131; M. Nesterowicz, Aleksander Kunicki 1908–1984,
PiP 1984, R. 39, z. 10 s. 105–106 (fot.); J. Widło, Aleksander
Kunicki (1908–1984), (w:) Dziekani Wydziału Prawa Kano-
nicznego i Administracji KUL Jana Pawła II, red. A. Dębiń-
ski (i in.), Lublin: Wyd. KUL 2008, s. 117–122.
Kurcyusz Jerzy (1907–1988), ps. „J. P. No-
wak”, adwokat w Katowicach, działacz ruchu na-
rodowego, członek kierownictwa ONR ABC, pra-
cownik służby informacyjnej Rządu RP na uchodź-
stwie, doradca NSZZ „Solidarność”, obrońca w
procesach politycznych w PRL.
Jerzy Kurcyusz
Ur. 12.10.1907 w Łomży jako syn Stanisława,
notariusza, i Teresy z d. Przyrembel. Uczył się w
Państwowym Gimnazjum Męskim im. Tadeusza
Kościuszki w Łomży, a następnie w l. 1926–1930
studiował na Wydziale Prawa UW. Bardzo aktyw-
nie udzielał się w działalności Akademickiej Brat-
niej Pomocy (tzw. Bratniaka), przez rok był jej pre-
zesem. Po ukończeniu studiów odbył aplikację sę-
dziowską i adwokacką. Od 1936 prowadził prakty-
kę adwokacką w kancelarii przy ul. Piusa XI 38 w
Warszawie. Należał do Młodzieży Wszechpolskiej,
SN i OWP, od 1934 – do ONR, a po rozłamie w tym
ugrupowaniu – do ONR ABC. Zasiadał we wła-
dzach tego ugrupowania – najpierw w jawnie dzia-
łającym Komitecie Narodowym ONR, a następnie
w grupach środowiskowych kierującej ONR ABC
tajnej Organizacji Polskiej (według Krzysztofa
Kaczmarskiego na przełomie 1936 i 1937 wszedł
239
również w skład Komitetu Politycznego Organiza-
cji Polskiej). Uczestniczył w rozmowach z wybitny-
mi przedstawicielami obozu piłsudczykowskiego,
m.in. Bogusławem Miedzińskim i marsz. Edwar-
dem Śmigłym-Rydzem w sprawie możliwości na-
wiązania współpracy z rządzącymi piłsudczykami
(zakończyły się one niepowodzeniem). Publikował
w czasopiśmie „ABC”. W 1939 z powodów osobi-
stych jego związki ze środowiskiem ONR ABC ule-
gły rozluźnieniu, a w czasie okupacji, wiosną 1940,
został usunięty z OP. Z powodu wady wzroku nie
służył w WP.
We wrześniu 1939 uczestniczył w cywilnej
obronie Warszawy jako członek Straży Obywa-
telskiej (pełnił funkcję komendanta I Komisaria-
tu SO, mieszczącego się przy ul. Bednarskiej na
Powiślu). Uczestniczył w początkach działalno-
ści konspiracyjnej środowiska ONR, lecz już w
końcu 1939, wraz z innym członkiem przedwo-
jennego kierownictwa ONR Tadeuszem Gluziń-
skim, opuścił Warszawę z zamiarem przedosta-
nia się przez „zieloną granicę” do Francji. W Za-
kopanem obaj zostali aresztowani przez gestapo,
jednak nie zostali rozpoznani i po dwóch tygo-
dniach zwolniono ich. W styczniu 1940 po bardzo
ciężkiej podróży K. przedostał się na Węgry (to-
warzyszący mu Gluziński zmarł wskutek kompli-
kacji po odmrożeniu), a stamtąd do Paryża. Na-
stępnie na polecenie gen. Sikorskiego wyjechał
do Rzymu, gdzie 1.05.1940 (w randze wicekon-
sula) objął funkcję kierownika placówki łączno-
ści Rządu RP z okupowanym krajem. Zorganizo-
wał łączność radiową z Paryżem. Współpracował
z ambasadorem RP gen. Bolesławem Wieniawą-
-Długoszowskim. Po ataku Niemiec na Francję
na krótko przybył do Angers, gdzie otrzymał in-
strukcje od gen. Kazimierza Sosnkowskiego i zo-
stał zaprzysiężony jako żołnierz ZWZ. Wobec
przystąpienia Włoch do wojny po stronie III
Rzeszy wyjechał do Aten. Zamierzał tam stwo-
rzyć nową placówkę łączności, co zakończyło się
niepowodzeniem. Udał się wówczas do Turcji.
We wrześniu 1940 został szefem placówki łącz-
ności cywilnej Rządu RP w Stambule. Odmówił
propozycji wejścia do Rady Narodowej RP, uwa-
żając, że lepiej przysłuży się sprawie niepodle-
głości Polski w Turcji. W czasie swojej misji dwu-
krotnie kontaktował się z gen. Władysław Sikor-
skim, któremu osobiście składał sprawozdania z
 Kurcyusz
prowadzonej pracy (w grudniu 1941 w Tehera-
nie – przy tej okazji rozmawiał też z gen. Wła-
dysławem Andersem i płk. Leopoldem Okuli-
ckim, po raz drugi w czerwcu 1943 w Bejrucie).
Przygotował też w 1942 dużą akcję charytatyw-
ną – wysyłki do Polski paczek z żywnością. W lu-
tym 1944 wyjechał do Londynu. Został kierowni-
kiem wydziału w Ministerstwie Informacji i Do-
kumentacji Rządu RP w Londynie (był nim do
końca 1944).
W 1946 dwukrotnie, wraz z emisariuszem SN
Adamem Sojką, przebywał potajemnie w oku-
powanym przez komunistów kraju, brak jednak
informacji, by podejmował działania politycz-
ne. W październiku 1947 wrócił do Polski. Za-
mieszkał w Katowicach, następnie w Zabrzu, a
w 1957 ponownie w Katowicach. Pracował jako
radca prawny w Dąbrowskich Zakładach Hutni-
czych w Będzinie i w hucie w Zabrzu. Od chwi-
li powrotu do Polski do końca życia K. był inwi-
gilowany i poddawany represjom przez komuni-
styczne służby policyjne. W drugiej połowie lat
40. i na początku 50. donosili na niego m.in. in-
formatorzy „Camel”, „Cap”, „Dezet”, „Pióro”.
W drugiej połowie lipca 1950 UB podjął próbę
werbunku K., którego wezwano do Warszawy i za-
trzymano w MBP, gdzie poddano go wielogodzin-
nemu przesłuchaniu. Udręczony trwającą dobę
indagacją, K. podpisał zobowiązanie, lecz kiedy
w pięć dni później oficer UB zażądał złożenia do-
niesienia, napotkał kategoryczną odmowę. Zde-
cydowane odrzucenie współpracy agenturalnej z
UB spowodowało wobec K. liczne represje. Zo-
stał usunięty z pracy, z równoczesnym uniemoż-
liwieniem mu podjęcia innej, w jego mieszkaniu
przeprowadzano częste rewizje, musiał też sta-
le zgłaszać się na miejscowy posterunek milicji.
Szykany obejmowały także jego najbliższą rodzi-
nę – m.in. pasierbicy K. Elżbiecie przez kilka lat
odmawiano prawa przyjęcia na studia. Dopiero
w 1953 K. uzyskał pracę w Zakładach Koksoche-
micznych w Zdzieszowicach, a następnie w Za-
kładach Koksochemicznych w Blachowni. Został
też szefem zespołu redakcyjnego „Bieżącego Sko-
rowidza Przepisów Prawnych”, który powołano
przy Wydziale Wydawnictw i Szkolenia Zarządu
Okręgu Zrzeszenia Prawników Polskich w Kato-
wicach. W późniejszym okresie K. objął kierow-
nictwo tego wydziału i stworzył kolejne prawni-
240
T. III/z. 1
cze wydawnictwo fachowe – „Orzecznictwo Sądo-
we i Arbitrażowe”, uczestniczył też w redagowa-
niu „Informacji Prawniczej”. Publikował w „Pa-
lestrze” i w „Państwie i Prawie”. Jesienią 1957 zo-
stał aresztowany z powodu rzekomych nadużyć,
co było kolejnym elementem stosowanych wo-
bec niego szykan. W końcu 1957 uwolniono go
od nieprawdziwych zarzutów i zwolniono z wię-
zienia. Nadal był inwigilowany przez SB, m.in. w
ramach sprawy operacyjnej obserwacji kryptonim
„Pretor”, ponadto od 1962 jego prywatny telefon
znajdował się na podsłuchu.
W 1958 odzyskał możliwość wykonywania prak-
tyki adwokackiej. Do chwili przejścia na emerytu-
rę w 1983 prowadził kancelarię w Katowicach. W
1968 uzyskał doktorat z nauk prawnych na Uni-
wersytecie Wrocławskim.
Po utworzeniu NSZZ „Solidarność” z własnej
inicjatywy nawiązał kontakt z Kazimierzem Świ-
toniem i był doradcą związkowców na Śląsku. Po
wprowadzeniu przez komunistów stanu wojenne-
go (został wtedy przejściowo aresztowany) bro-
nił działaczy „Solidarności”, m.in. członków ko-
mitetów strajkowych Kopalni Węgla Kamien-
nego (KWK) „Piast”, którzy kierowali jednym z
najdłuższych i najbardziej dramatycznych strajków
w stanie wojennym, a także Huty Baildon w Ka-
towicach. Pomocą obrońcy służył mimo przebyte-
go w 1982 zawału serca i pogarszającego się sta-
nu zdrowia. Bronił m.in. Józefa Błauta, sądzone-
go za udział w strajku w kopalni „Manifest Lipco-
wy” (uniewinnienie) oraz Wandę Dragon, oskarżo-
ną o kolportaż wydawnictw drugiego obiegu, a tak-
że Rafała Szymońskiego, internowanego w Uher-
cach. Szymoński za obronę ciężko chorych kole-
gów w Uhercach został uznany przez prokuraturę
w Krośnie za przywódcę rzekomego buntu inter-
nowanych i otrzymał tzw. sankcję prokuratorską,
grożącą wyrokiem do 8 lat więzienia. K. przyjechał
wówczas do Krosna i skutecznie wybronił Szymoń-
skiego. Podczas strajków organizowanych przez
NSZZ „Solidarność” w sierpniu 1988 K. utrzy-
mywał kontakt z Międzyzakładowym Komitetem
Strajkowym w Jastrzębiu. Przekazywał informacje
o strajkach zachodnim mediom. Opracował statut
Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych w
Kopalni „Wujek”. Za swoją działalność opozycyj-
ną był represjonowany przez SB, która 12.10.1982
rozpoczęła kolejną już sprawę przeciw niemu, o
T. III/z. 1 Kurcyusz, Kuryłło

krypt. „Mecenas”. Trwała ona aż do śmierci K. (zo- Kuryłło Teofil [też Teofil Bazyli] (1891–
stała zamknięta dopiero 8.01.1989). 1945), adwokat w Rawiczu, działacz łemkowski,
Zmarł 25.11.1988 w Katowicach. Był żonaty z więzień obozu NKWD w Toszku koło Opola.
Heleną z d. Słomińską. Powtórnie ożenił się z Ma-
rią Rutkowską (1910–2000), dziennikarką i dzia-
łaczką ruchu narodowego, w czasie wojny wię-
zioną w niemieckim obozie koncentracyjnym Ra-
vensbrück. Miał syna Stanisława, adiunkta na Po-
litechnice Warszawskiej, tragicznie zmarłego w
1978, i córkę Teresę, zamężną Furmanik. Wycho-
wywał też córkę żony z pierwszego małżeństwa –
Elżbietę, zamężną Seferowicz, lekarza dermatolo-
ga, członkinię Zarządu Regionu Śląsko-Dąbrow-
skiego NSZZ „Solidarność”, internowaną w sta-
nie wojennym.
Był autorem książki Wprowadzenie do nauki
o informacji i informatyce prawniczej (Katowice
1979). Pośmiertnie ukazały się jego wspomnie- Teofil Kuryłło
nia Na przedpolu Jałty (Katowice 1995) oraz ar-
tykuł Sądy wojskowe na Śląsku w czasie stanu wo-
jennego („Zeszyty Historyczne Solidarności Ślą-
sko-Dąbrowskiej” 1996, z. 2). Decyzją prezyden- Ur. 21.10.1891 w Męcinie Wielkiej, pow. Gor-
ta RP Lecha Kaczyńskiego K. odznaczono (po- lice, jako syn księdza greckokatolickiego Wasy-
śmiertnie) Krzyżem Oficerskim Orderu Odro- la Kuryłły (1861–1940), Rusina-Łemka, który
dzenia Polski. odmówił przejścia na prawosławie w czasie ak-
Marek Gałęzowski cji 1928; powiedział wówczas: „przysięgałem na
ewangelię papieżowi, nie mogę złamać przysię-
Adwokaci Polscy Ojczyźnie, s. 118–119; AUW, Jerzy Kur-
cyusz, RP 23234; T. Brodzka, Kurcyusz Jerzy, www.encyklo- gi)”. K. do szkoły ludowej i gimnazjum uczęszczał
pedia-solidarnosci.pl; T. Dubicki, Konspiracja polska w Ru- w Jaśle. Tam zdał maturę w 1911, a rok później
munii 1939–1945, t. 1, Warszawa 2002; Encyklopedia wiedzy rozpoczął studia w Wyższej Szkole Handlowej w
o Kościele katolickim na Śląsku, www.encyklo.pl; A. Friszke, Wiedniu, przerwane przez wybuch I wojny świa-
O kształt niepodległej, Warszawa 1989, s. 294, 322; K. Kacz-
marski, Studia i szkice z dziejów obozu narodowego, Rzeszów towej. Przez władze austriackie został osadzony
2010; J. Kurcyusz, Na przedpolu Jałty. Wspomnienia z tajnej w obozie Talerhof niedaleko Grazu (obóz, nazy-
służby w dyplomacji, wstęp R. Szymoński, Katowice 1995; Li- wany Galicyjską Golgotą dla Rusinów-Łemków,
sta adwokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg których Austriacy posądzali o rusofilskie sympa-
Izby Adwokackiej w Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r.,
Warszawa 1938, s. 30; W. Marcinkowski, Wspomnienia 1934– tie; przez obóz przewinęło się ponad 7 tys. miesz-
1945, s. 51; W. Muszyński, Duch młodych. Organizacja Pol- kańców z Galicji i Bukowiny, 1767 z nich nigdy
ska i Obóz Narodowo-Radykalny w latach 1934–1944. Od stu- nie wróciło. W maju 1917 na skutek międzynaro-
denckiej rewolty do konspiracji niepodległościowej, Warsza-
dowych nacisków obóz rozwiązano). Z tego poby-
wa 2011, passim; Redzik, Kotliński, Historia adwokatury, s.
286, 342; Solidarność 1980–1989, t. 6, Polska południowa, pod tu zachował się potajemnie pisany przez K. Dzien-
red. Ł. Kamińskiego i G. Waligóry, Warszawa 2010, s. 269, nik Łemka z Talerhofu, opublikowany w 1924 w
270, 297; R. Terlecki, „Za sprawę Ojczyzny...”. Jerzy Kurcyusz „Talerhofskim Almanachu”, opisujący trudy ży-
1907–1988, (w:) J. Kurcyusz, Na przedpolu Jałty. Wspomnie-
cia obozowego.
nia z tajnej służby w dyplomacji, Katowice 1995; D. Węgrzyn,
Dzieje pewnego werbunku. UB wobec Jerzego Kurcyusza w la- Po wyjściu z obozu w 1916 został powołany do
tach 1948–1956, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944– wojska austriackiego. W 1918 podjął studia prawni-
1989” 2007, nr 5, s. 136–151; tenże, Przełamać strach. Spra- cze na UJ. W 1920 przybył do Leszna, gdzie powie-
wa mecenasa Jerzego Kurcyusza, „Czasopismo” 2013, nr 3, s.
rzono mu stanowisko podprokuratora pomocnicze-
128–134; J. Żaryn, „Taniec na linie, nad przepaścią”. Organi-
zacja Polska na wychodźstwie i jej łączność z krajem w latach go przy SO. 19.11.1922 uzyskał na UJ stopień dok-
1945–1955, Warszawa 2011, s. 109, 110. tora praw. Przez pewien czas był sędzią przy Sądzie

241
 Kuryłło, Kuziel
Powiatowym w Gostyniu. Mieszkał wtedy w Boja-
nowie. Od 1925 mieszkał w Lesznie, pełniąc funkcję
sędziego w SO w Lesznie. W 1932 przeniósł się do
Rawicza, gdzie do wybuchu wojny był adwokatem.
We wrześniu 1939 K. został wysiedlony z rodzi-
ną do Generalnego Gubernatorstwa – do Krako-
wa, gdzie spędził cały okres wojny. 13.02.1945, w
niespełna miesiąc po wyzwoleniu Krakowa spod
okupacji niemieckiej (19.01.1945), został areszto-
wany przez NKWD i wywieziony do obozu NKWD
w miejscowości Toszek koło Opola. Tam zmarł
1.10.1945 w wyniku wycieńczenia organizmu, na
skutek przebywania w nieludzkich warunkach.
Miał córkę Lidię (ur. 1928). K. był autorem ar-
tykułu Sądownictwo polskie w Lesznie od 1920 do
1930 roku, zamieszczonego w 1930 w „Głosie Lesz-
czyńskim”.
Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak
Informacje córki Lidii Kuryłło z Krakowa; Księga adreso-
wa miasta Leszna, Leszno 1930, s. 66; T. Kuryłło, Sądow-
nictwo polskie w Lesznie od 1920 do 1930 roku, „Głos Lesz-
czyński” 1930, nr 13, s. 4; Spisy adwokatów i sądów w obwo-
dzie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 1932, 1935, 1939; B. Świ-
derski, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Leszno
1928 (reprint), s. 242; Zbiór rozporządzeń i okólników Mini-
sterstwa byłej dzielnicy pruskiej z r. 1920 mających zasadnicze
znaczenie dla Wymiaru Sprawiedliwości, zestawili T. Stark i
dr J. Zagórowski z przedmową T. Zajączkowskiego, Poznań
1921, s. 500.
Kuziel Stanisław Kazimierz (1901–1980),
adwokat w Bydgoszczy, członek POW, sędzia, żoł-
nierz września 1939, obrońca w procesach poli-
tycznych.
Ur. 15.01.1901 w Zaborowie pow. Strzyżów w
d. wojew. lwowskim w rodzinie kolejarskiej Jana i
Zofii z domu Gąsior. Krótko przed I wojną świa-
tową ojciec K. przeniesiony został służbowo wraz z
rodziną do Bieżanowa (ob. dzielnica Krakowa).
Jeszcze jako uczeń gimnazjum K. należał do
POW (1917–1918). Uczestniczył m.in. w akcjach
sabotażowych oraz odbiciu na stacji kolejowej w
Bieżanowie z rąk żołnierzy austriackich kilkudzie-
sięciu legionistów II Brygady transportowanych do
niewoli spod Rarańczy. W lipcu 1918 K. wraz z in-
nymi peowiakami został aresztowany pod zarzu-
tem zdrady stanu i osadzony w więzieniu przy ul.
Montelupich w Krakowie. W wyniku postępują-
cego rozprzężenia Austro-Wegier K. 29.10.1918
242
T. III/z. 1
opuścił więzienie, a wyznaczona wkrótce rozpra-
wa przed Wojskowym Dywizyjnym Sądem Obrony
(Landvehrdiviosiongericht) już się nie odbyła.
Stanisław Kazimierz Kuziel
Tymczasem K. wziął czynny udział w rozbraja-
niu żołnierzy oraz przejmowaniu i zabezpieczaniu
mienia wojskowego, gł. magazynów broni i żywno-
ści. W 1919 już w polskim wojsku K. odbywał służ-
bę w szpitalu w Rzeszowie i Przemyślu. W wojnie
z bolszewikami w 1920 został ranny w na froncie
ukraińskim. Wrócił do Krakowa, gdzie złożył 2.06.
egzamin dojrzałości w II Gimnazjum Państwowym
im. św. Jacka.
W l. 1921–1924 studiował prawo na UJ w Kra-
kowie. Tam też uzyskał stopień doktora. Przez
dwa lata równolegle studiował również filozo-
fię, uzyskując decyzją Rady Profesorów absolu-
torium na Wydziale Filozoficznym tego uniwer-
sytetu (29.12.1925). Ukończył również, jako słu-
chacz zwyczajny, roczny Wyższy Kurs Naukowy
Spółdzielczy urządzony przez Spółdzielczy Insty-
tut Naukowy w Krakowie (14.07.1922).
Jak o sobie pisał, ukończył studia o własnych si-
łach, pracując m.in. jako buchalter w Bankowym
Zakładzie Aprowizacyjnym i sekretarz Dyrek-
cji Pocztowej Kasy Oszczędności w Krakowie. Po
przeniesieniu się do Bydgoszczy krótko pracował
jako nauczyciel przedmiotów zawodowych w Miej-
skiej Szkole Handlowej (1924–1926). W lipcu 1926
rozpoczął aplikację sądową w Sądzie Powiatowym
i Okręgowym w Bydgoszczy. Po złożeniu egzami-
nu sędziowskiego przed komisją przy Sądzie Ape-
lacyjnym w Poznaniu (2.05.1929) K. powrócił do
T. III/z. 1 Kuziel
Bydgoszczy na stanowisko sędziego grodzkiego
(maj/październik 1929), następnie podprokurato-
ra Sądu Okręgowego (11.1929–07.1931). W koń-
cu powołany został na stanowisko sędziego śled-
czego okręgowego ds. wyjątkowej wagi (1.08.1931–
28.02.1932).
Podczas swojej pracy w prokuraturze K. prowa-
dził, bądź był referentem, liczne sprawy karne o
charakterze politycznym przygotowywane przeciw-
ko tym członkom niemieckiej mniejszości narodo-
wej w Wielkopolsce i na Pomorzu, którzy w ramach
niektórych legalnie działających organizacji pro-
wadzili wrogą działalność antypaństwową, głów-
nie w formie wywiadu politycznego, gospodarcze-
go lub wojskowego.
W jednej ze spraw o największym zasięgu i zna-
czeniu politycznym K. wystąpił jako oskarżyciel
publiczny przeciwko 10 byłym działaczom rozwią-
zanego wcześniej Związku Niemieckiego Obro-
ny Praw Mniejszości Narodowych w Polsce (Deu-
tschtumsbund zur Wahrung der Minderheitenrechte
in Polen), mającego swoją centralę w Bydgoszczy.
Proces toczył się przed SO w Bydgoszczy od 12 do
18.04.1930 oraz SA w Poznaniu 1.08.1931.
O wadze, jaką miarodajne czynniki II RP przy-
wiązywały do tego procesu świadczy fakt, że sporzą-
dzony wcześniej przez K. ponad 100-stronicowy akt
oskarżenia przekazany został do MSZ w Warsza-
wie, a stamtąd wprost do Genewy do rąk ministra
A. Zalewskiego, który przygotowywał się do wygło-
szenia przemówienia na forum Ligi Narodów. Za-
mierzał w nim wykorzystać zawarty w akcie oskar-
żenia materiał dowodowy świadczący o skrajnej nie-
lojalności niemieckiej mniejszości narodowej, a tym
samym dostarczyć społeczności międzynarodowej
prawnych argumentów przeciwko skargom składa-
nym przez Niemców w Lidze Narodów zarzucają-
cych rządowi polskiemu rzekome stosowanie ter-
roru wobec ludności niemieckiej w czasie kampanii
wyborczych do ciał ustawodawczych w Polsce.
Dla polskich władz proces zakończył się osta-
tecznie umiarkowanym sukcesem. Oskarżeni zo-
stali wprawdzie skazani, chociaż akurat zarzutu
szpiegostwa im nie udowodniono. Z kolei Niemcy
wykorzystali proces dla własnych celów propagan-
dowych, zamieszczając m.in. zapis jego przebiegu
w renomowanym wydawnictwie encyklopedycz-
nym Meyers Lexicon z Lipska. W kilka miesięcy po
procesie K. wystąpił ze służby państwowej z zamia-
243
rem poświęcenia się praktyce adwokackiej.
Prezes SA w Poznaniu pismem z 8.04.1932 za-
wiadomił Wydział IA w Poznaniu, że K. zarządze-
niem z 12.03.1932 dopuszczony został do wykony-
wania zawodu adwokackiego z miejscem zamiesz-
kania w Bydgoszczy i po zaprzysiężeniu wpisany na
listę adwokatów okręgu SA w Poznaniu.
Do wybuchu wojny K prowadził swoją kancela-
rię przy ul. Dworcowej 6. W kwietniu 1937 złożył
wniosek do RA w Poznaniu o przyznanie upraw-
nień patrona. Zamierzał przyjąć jako aplikanta
Maksymiliana Laczkowskiego. Wniosek ten opi-
niował na życzenie Rady jej delegat w Bydgoszczy
adw. Zygmunt Sioda. W poufnej opinii pisał, że
„rozmiar kancelarii K. daje gwarancje odpowied-
niego wyszkolenia aplikanta”.
RA w Poznaniu na posiedzeniu 21.05.1937
uchwaliła przyznać K. uprawnienia patrona. Jego
aplikantem został Hilary Olejnik.
Zmobilizowany jako rezerwista 62. pp w 1939
dostał się do niewoli pod Warszawę. Po tygodniu
udało mu się jednak zbiec. Wojnę przeżył u rodzi-
ny ojca w Miechowskiem, pracując jako buchalter
w różnych prywatnych firmach w Krakowie.
Do Bydgoszczy wrócił wiosną 1945 i do końca tr.
pracował w Zarządzie Miejskim jako radca praw-
ny powołany na to stanowisko przez prezydenta W.
Szuksztę (24.04.1945).
Po powrocie do Bydgoszczy zamieszkał przy pl.
Wolności 3.
Uchwałą ORA w Toruniu z 20.01.1946 umiesz-
czony został na liście adwokatów Izby Adwokackiej
w Toruniu z siedzibą w Bydgoszczy. Przez pewien
czas prowadził praktykę wspólnie z Teofanem Ma-
lewiczem w kancelarii pod przedwojennym adre-
sem przy ul. Dworcowej 6. Powołana na podsta-
wie ustawy z 27.06.1960 o ustroju adwokatury Wo-
jewódzka Komisja Weryfikacyjna dla WIA w Byd-
goszczy orzeczeniem z 8.05.1951 utrzymała w mocy
dotychczasowy wpis K. na liście adwokatów.
Do końca 1963 pracował jako radca prawny
m.in. w Lokalnym Zrzeszeniu Prywatnych Właś-
cicieli Nieruchomości.
Był współzałożycielem (1953) Zespołu Adwoka-
ckiego nr 3, gdzie prowadził praktykę aż do przej-
ścia na emeryturę (luty 1970).
Pełnił odpowiedzialne funkcje w samorządzie
adwokackim. Był członkiem Wojewódzkiej Komi-
sji Dyscyplinarnej (1953–1956), lustratorem ze-

społów adwokackich (1953–1956) oraz przewod-
niczącym Komisji Rewizyjnej (1956–1959). Prowa-
dził także zajęcia z prawa cywilnego oraz zasiadał
w komisjach egzaminacyjnych dla aplikantów. K.
był autorem razem z Tadeuszem Rogulskim książ-
ki Polskie prawo wekslowe (Podręcznik praktyczny
ułożony alfabetycznie, z tekstem ustawy i wzorami z
uwzględnieniem przepisów sądowych, stemplowych
i pocztowych), Bydgoszcz 1931. Podręcznik ten, a
właściwie komentarz, przez wiele dziesięcioleci
niewiele stracił na aktualności.
K. występował również w procesach politycz-
nych. Był m.in. obrońcą oskarżonych przed Sądem
Wojewódzkim w Bydgoszczy o udział 18.11.1956 w
polityczno-narodowej manifestacji i późniejszych
rozruchach na terenie miasta, w trakcie których
doszło do zaatakowania siedziby KM PZPR przy
pl. P. Findera (Nowy Rynek 19) i kilku komend
MO oraz zniszczenia (spalenia) na skarpie Wzgó-
rza Dąbrowskiego 12 masztu i urządzeń zagłusza-
jących polskojęzyczne audycje zachodnich radio-
stacji (gł. RWE). Proces relacjonowany był na bie-
żąco zarówno w kraju, jak i za granicą.
W okresie międzywojennym był prezesem
związku Polskiej Organizacji Wojskowej w Byd-
goszczy. Po wojnie K. był jednym z organizatorów
Bydgoskiej Spółdzielni Spożywców i członkiem jej
rady nadzorczej oraz przewodniczącym komisji re-
wizyjnej (1945–1948). W l. 1945–1950 brał czynny
244
T. III/z. 1
udział w pracach Komitetu Opieki nad Szkołami.
Należał do Towarzystwa Miłośników Miasta Byd-
goszczy (1946). Piastował godność radnego Miej-
skiej Rady Narodowej (1958–1961). Był członkiem
PSL (1945–1949) i ZSL (1949–1954).
Uchwałą Rady Państwa K. odznaczony został
Medalem Zwycięstwa i Wolności 1945 (20.05.1976)
oraz medalem „Za udział w wojnie obronnej 1939”
(9.02.1983).
Zmarł 7.08.1980 i pochowany został na cmenta-
rzu przy ul. Stepowej (Stefana Kardynała Wyszyń-
skiego) w Bydgoszczy.
K. był żonaty z Bronisławą Ferenc (1915–
1979). W związek małżeński wstąpił w Bydgosz-
czy (11.08.1936). Z małżeństwa pozostawił dwo-
je dzieci: urodzonego w Bydgoszczy syna Jana
(1937), przedsiębiorcę, oraz urodzoną w Krako-
wie córkę Annę (1940–1981), dr chemii, pracow-
nika naukowego Politechniki Gdańskiej, zam. za
Tadeuszem Jabłońskim.
Maciej Dzierżykraj-Lipowicz
AIA w Bydgoszczy, Akta osobowe; IKP nr 22 z 26/27.01.1958
(fot.); W. Jastrzębski, Dywersja czy masakra? Cywilna obro-
na Bydgoszczy we wrześniu 1939, Gdańsk 1988, s. 14; H. Kop-
czyk, Niemiecka działalność wywiadowcza na Pomorzu 1920–
1933, Gdynia 1970, s. 67, 86, 234, 236–138; Meyers Lexikon,
Leipzig 1932, t. 13, s. 1054; S. Pastuszewski, Bydgoski Listo-
pad 1956, Bydgoszcz 1996, s. 85 i 108; Dokumenty i materia-
ły udostępnione przez syna Jana Kuziela w 09.2000; IKP nr
171 z 8–10.08.1980 (nekrologi).
 L
LANDE Jerzy Władysław (1886–1954), adwokat
w Warszawie, filozofii i teoretyk prawa, fotografik i
taternik, profesor teorii i filozofii prawa USB i UJ,
uczeń Leona Petrażyckiego.
Ur. 13.11. (1.11. wg kalendarza juliańskiego)
1886 w Dorpacie. Syn Michała Waleriana (zm.
1907), inżyniera kolejowego, i Michaliny z d. Za-
Jerzy Władysław Lande
krzewskiej (zm. 1935), nauczycielki prywatnej.
Dzieciństwo spędził w różnych rejonach Rosji ze
względu na specyfikę zawodu ojca. Naukę na po-
ziomie średnim pobierał początkowo w domu, a
następnie składał egzaminy jako eksternista w ro-
syjskich gimnazjach; w klasach I–III (IV) w Gim-
nazjum w Carycynie. Następnie został uczniem V
Gimnazjum w Warszawie, gdzie uczył się w kla-
sach IV–VI, z którego został w 1903 wydalony za
przynależność do tajnych organizacji (kółek samo-
kształceniowych). Maturę, nagrodzoną złotym me-
dalem, uzyskał w II Gimnazjum w Petersburgu w
1905. Tam zapisał się na Wydział Prawa i w murach
petersburskiego uniwersytetu spędził lata akade-
mickie 1905/1906–1909/1910. Studia ukończył w
czerwcu 1910 stopniem kandydata praw (dyplom
I stopnia) uzyskanym na podstawie złożonych eg-
zaminów i przedłożonej rozprawy pt. Tomasz Hob-
bes a prawo naturalne (inny podawany tytuł – To-
masz Hobbes na tle rozwoju doktryn prawa natural-
245
nego). Podczas studiów uczęszczał szczególnie na
zajęcia z teorii i filozofii prawa prowadzone przez
profesora Polaka Leona Petrażyckiego. Wywiązała
się wówczas relacja uczeń–mistrz, która pozostała i
spowodowała, że L. kontynuował badania w dzie-
dzinie mistrza, uważając się za jego ucznia.
Po ukończeniu studiów w Petersburgu L. zamie-
rzał odbyć studia specjalistyczne (uzupełniające) w
innych krajach europejskich, jednak przeszkodziła
temu śmierć ojca, wraz z którą pogorszyła się sytu-
acja materialna rodziny. L. nie skorzystał z możli-
wości zatrudnienia w Petersburgu – jak wspominał:
„nie uśmiechała mi się kariera uniwersytecka w car-
skiej Rosji” – i przeniósł się do Warszawy, gdzie w
Sądzie Okręgowym został od 3.09.1910 pomocni-
kiem adwokata przysięgłego. Po zdaniu egzaminów,
tuż przed Wielką Wojną, rozpoczął własną prakty-
kę adwokacką. Szybko zyskał uznanie w zawodzie.
Swoje zamiłowania naukowe realizował, działając w
Tow. Prawniczym, Tow. Filozoficznym, Tow. Nauk.
Warsz., gdzie był sekretarzem Sekcji Filozofii Pra-
wa i Nauk Społecznych. Wówczas opublikował swo-
je pierwsze prace: Recenzja książki A. Peretiatkowi-
cza: Filozofia prawa J. J. Rousseau’a, „Themis Pol-
ska” 1914, t. IV, z. 1–2, s. 285–299; Przedmiot i me-
tody filozofii prawa, „Przegląd Filozoficzny” 1916, z.
3, s. 195–222. Zawód adwokata wykonywał do lute-
go 1917. W czasie I wojny światowej należał do or-
ganizatorów Straży Obywatelskiej oraz brał udział
w pracach Komitetu Obywatelskiego, Biura Praw-
nego i Sądu Obywatelskiego. Był współpracowni-
kiem Rady Głównej Opiekuńczej. 5.02.1917 mia-
nowany został przez Tymczasową Radę Stanu Kró-
lestwa Polskiego sekretarzem Departamentu Spra-
wiedliwości, a od 1.09.1917 do 30.01.1918 był se-
kretarzem generalnym tego Departamentu. Po
ukonstytuowaniu się Ministerstwa Sprawiedliwo-
ści został 30.01.1918 radcą w Sekcji Ustawodaw-
czej, a 3.08.1918 sekretarzem generalnym w mini-
sterstwie. Formalnie zatrudniony był do 31.03.1926,
ale od 1.03.1921 przebywał na bezpłatnym urlopie.
Udzielenie urlopu w Ministerstwie Sprawiedliwo-
ści związane było z rozpoczęciem wykładów na Uni-
wersytecie w Wilnie.
 Lande
W lipcu 1920 zgłosił się jako ochotnik do Woj-
ska Polskiego i brał udział w wojnie polsko-bolsze-
wickiej jako kanonier w 1. dywizjonie artylerii ze-
nitowej, uczestnicząc w bitwie o Grodno. W służ-
bie czynnej (frontowej) przebywał od 14.07. do
28.10.1920. 24.09.1923 został przeniesiony do re-
zerwy, a 31.12.1926 do pospolitego ruszenia.
Na posiedzeniu Rady Wydziału Prawa i Nauk
Społecznych USB, które odbyło się 13.12.1920,
dziekan A. Parczewski przedstawił kandydaturę
L. na katedrę teorii i filozofii prawa, zaznaczając,
że obsadzenie tych wykładów jest konieczne i pil-
ne. Wykłady w Wilnie L. rozpoczął od 1.03.1921
jako zastępca profesora w Katedrze Teorii i Filo-
zofii Prawa – z nominacją od 28.02.1921.
12.02.1925 L. wniósł do Rady Wydziału Prawa UJ
podanie o udzielenie veniam legendi z zakresu teo-
rii i filozofii prawa na podstawie rozprawy Norma a
zjawisko prawne (Kraków 1925). Dziekan Wydzia-
łu prof. Edmund Krzymuski na posiedzeniu Rady
Wydziałowej 18.04.1925 przedstawił je i po jedno-
głośnym uznaniu kwalifikacji osobistych kandyda-
ta na referentów powołano dziekana i prof. Włady-
sława Leopolda Jaworskiego. Na posiedzeniu Rady
25.05.1925 prof. Jaworski odczytał swoją recenzję, w
której podniósł wartość naukową rozprawy i wnio-
skował, „aby z uwagi tak na walor samej rozpra-
wy, jak na to, że dr Lande już od pięciu lat wykła-
da na uniwersytecie wileńskim teorię i filozofię pra-
wa, uwolnić kandydata (…) od drugiego i trzeciego
aktu habilitacji i już na podstawie samej rozprawy
habilitacyjnej, nadać drowi Jerzemu Landemu pra-
wo wykładania w zakresie teorii i filozofii prawa”.
Do tego wniosku dołączył się prof. Krzymuski oraz
cała Rada Wydziału Prawa, która tym samym przy-
znała L. veniam legendi z teorii i filozofii prawa oraz
wynikający stąd tytuł docenta UJ. Zanim dokumen-
ty zostały wysłane do Min. WRiOP, na posiedzeniu
10.06.1925 dziekan Krzymuski przypomniał, że nie
została załatwiona kwestia uwolnienia kandydata
od obowiązku wykazania się tytułem doktorskim.
W związku z tym, aby wszystko było w zgodzie z pra-
wem, na podstawie art. 52 ustawy o szkołach aka-
demickich Rada uwolniła L. „w uwzględnieniu jego
dotychczasowej wyjątkowo wybitnej działalności na-
ukowej, od obowiązku wykazania się tytułem dok-
torskim”. Minister WRiOP zatwierdził habilitację
17.07.1925. L. formalnie docentem teorii i filozofii
prawa UJ był do 31.01.1926, ale nie wykładał.
246
T. III/z. 1
W 1925 komisja powołana w celu rozpatrze-
nia kandydatur na Katedrę Teorii i Filozofii USB
otrzymała odpowiedź pięciu profesorów: W. L. Ja-
worskiego, E. Krzymuskiego, Leona Petrażyckiego
(UW), Czesława Znamierowskiego (UP) i Euge-
niusza Jarry (UW). Wszyscy jednomyślnie stwier-
dzili, że dotychczasowy zastępca profesora na tej
katedrze jest najlepszym kandydatem. Prof. Jawor-
ski napisał, że L. cechują wybitne zdolności, opa-
nowanie literatury i niepospolity zmysł krytyczny.
Prof. Krzymuski dodał, iż wysoko ceni umysłowość
L. i że dotychczasowa jego działalność autorska
pozwoliła poznać L. jako uczonego wielkiej miary
i niepospolitego talentu. Prof. Petrażycki, którego
uczniem był L., napisał, że „uważa go za poważne-
go i dzielnego uczonego, głęboko znającego się na
rzeczy, odznaczającego się doskonałą szkołą (tech-
niką) myślenia naukowego, logiczną poprawnością
i precyzją myślenia, wybitnymi zdolnościami kry-
tycznymi oraz zdrowym rozsądkiem i taktem na-
ukowym”. Prof. Znamierowski nadmienił wpraw-
dzie, że inaczej zapatruje się na zagadnienia i na
metody teorii prawa, ale dodał, że ceni wysoko jas-
ny i metodyczny sposób myślenia L. Z kolei prof.
Jarra podkreślił, że L. „jest polemistą wnikliwym,
umiejącym bardzo poważnie zwalczać stanowisko
innych teoretyków prawa”.
Z dniem 1.02.1926 (nominacja 30.01.1926)
otrzymał L. na USB Nadzwyczajną Katedrę Teo-
rii i Filozofii Prawa, którą posiadał do 31.03.1929.
W kolejnych latach opublikował m.in.: Rozważania
nad podstawami teorii prawa na tle krytyki systemu
Kelsena (K. 1925) i Zarys historii filozofii prawa w
Polsce od początku XIX wieku (Berlin 1928).
W 1927 na Wydziale Prawa UJ powołano komi-
sję dla sprawy obsadzenia Katedry Filozofii Prawa.
W skład jej weszli profesorowie Stanisław Estrei-
cher, E. Krzymuski, W. L. Jaworski i Stanisław Go-
łąb. Na podstawie referatu prof. Jaworskiego ko-
misja przyjęła, że należy zaproponować katedrę
primo loco L., secundo loco Czesławowi Znamie-
rowskiemu, co zaakceptowała 7.03.1927 Rada Wy-
działu Prawa UJ. Nominacja się przeciągała. Na
posiedzeniu Rady Wydziału Prawa i Nauk Społecz-
nych USB 14.12.1928 uchwalono, że należy popro-
sić, aby L. nie opuszczał Wilna. Mimo to L. oświad-
czył, że z przyczyn osobistych USB opuści, jak tyl-
ko nominacja na UJ dojdzie do skutku.
7.03.1929 Prezydent RP powołał L. na Nadzwy-
T. III/z. 1 Lande
czajną Katedrę Teorii i Filozofii Prawa UJ ze skut-
kiem od 1.04.1929.
Po objęciu katedry w Krakowie L. zajął się twór-
czością swojego mistrza L. Petrażyckiego. Rozpo-
czął zbieranie jego dzieł, tłumaczenie, co przeło-
żyło się na wydanie pozycji L. Petrażycki, Wstęp
do nauki prawa i moralności. Podstawy psychologii
emocjonalnej, t. I (Warszawa 1930).
L. poświęcił wiele tekstów swojemu mistrzowi
[np. Wobec jubileuszu Leona Petrażyckiego („Cza-
sopismo Prawne i Ekonomiczne”, 1926)], szcze-
gólnie po jego tragicznej śmierci: Leon Petrażycki
– wspomnienie pozgonne (RPEiS 1931, z. 2); Leon
Petrażycki („Przegląd Filozoficzny” 1932, z. 1–2).
W kręgu zainteresowań naukowych L. pozosta-
wała teoria prawa. Opublikował m.in.: Logika a
pośpiech w teorii prawa (CzPE 1926); Rechtsphi-
losophie („Ueberwegs Grundriss der Geschichte
der Philosophie” 1928, t. V); Sprawa teorii prawa
(„Głos Prawa” 1933). Dwie przygotowane wów-
czas prace L. doczekały się w następnych latach
wielu wydań: Historia filozofii prawa (wyd. I, Kra-
ków 1930–1931; wyd. II, Kraków 1934; wyd. III,
Kraków 1935; wyd. IV, Kraków 1947; wyd. V, Kra-
ków 1948) oraz Teoria prawa (wyd. I, Kraków 1931;
wyd. II, Kraków 1936; wyd. III, Kraków 1937; wyd.
IV, Kraków 1946; wyd. V, Kraków 1949). Między
innymi te prace posłużyły za podstawę wniosku
do MWRiOP o nominację na profesora zwyczaj-
nego, która nastąpiła 9.05.1934, ze skutkiem od
1.06.1934.
12.06.1937 L. 14 głosami został wybrany dzieka-
nem, ale ze względu na stan zdrowia (choroba ser-
ca i nerwica) poprosił o zwolnienie z tego obowiąz-
ku i zrzekł się stanowiska. Wówczas dziekanem zo-
stał prof. Tomasz Lulek.
W l. 1930–1934 wykładał w Wyższym Studium
Handlowym w Krakowie.
L. aresztowany został przez Niemców wraz z
profesorami uczelni krakowskich 6.11.1939 pod-
czas Sonderaktion Krakau. Wywieziony został do
KL Sachsenhausen k. Oranienburga, skąd zwol-
niono go 8.02.1940. Mimo złego stanu zdrowia, do-
datkowo nadwerężonego aresztowaniem i poby-
tem w obozie, utrzymywał się z udzielania lekcji ję-
zyka rosyjskiego. Wyprzedawał również swoje mie-
nie. Uczestniczył w tajnym nauczaniu na UJ, jako
wykładowca i egzaminator teorii i filozofii prawa
(1942–1945).
247
W swojej działalności naukowej pozostawał
wierny koncepcjom Petrażyckiego. Poświęcił się
badaniom teorii psychologicznej w prawie. Wy-
kłady L. cechowały się jasnością i rzeczowością, a
seminaria cieszyły się uznaniem studentów.
Od 20.01.1945 ponownie objął katedrę na UJ
(od 1.09.1950 była to Katedra Teorii Państwa i Pra-
wa), którą piastował do swojej śmierci 10.12.1954,
będąc – po reorganizacji szkolnictwa wyższego – jej
kierownikiem (od 1.09.1952). Decyzją utworzonej
na wzór sowiecki Centralnej Komisji Kwalifikacyj-
nej z 15.12.1953 uzyskał „doktorat nauk prawnych”
(wg wzorca sowieckiego).
W okresie powojennym L. opublikował m.in.:
O ocenach (K. 1948); Nauka o normie prawnej
(Lublin 1956) oraz przedmowę do S. Kutrzeba,
Wstęp do nauki o państwie i prawie (Kraków 1946).
Po śmierci L. ukazał się, w opracowaniu Kazimie-
rza Opałka, zbiór jego studiów pt. Studia z filozo-
fii prawa (Warszawa 1959).
L. nie należał do żadnej organizacji politycznej.
Był natomiast członkiem i współpracownikiem
wielu instytucji naukowych, m.in. Komisji Praw-
niczej PAU, Komisji Socjologicznej PAU, Komisji
Filozoficznej PAU. Członkiem Towarzystwa Praw-
niczego w Warszawie, Towarzystwa Psychologicz-
nego w Warszawie.
Od 1903 pasjonował się fotografią, zwłaszcza
krajobrazu górskiego. Od 1909 uprawiał w tatrach
turystykę i wspinaczkę. Był członkiem Polskiego
Towarzystwa Tatrzańskiego, AZS w Wilnie. Zami-
łowanie do gór i fotografii górskiej dzielił z przy-
jacielem i – jak on – uczniem Petrażyckiego adwo-
katem Janem Sunderlandem (zob.).
L. zmarł 10.12.1954 w Krakowie. Pochowa-
ny został na Cmentarzu Salwatorskim w Krako-
wie. Odznaczony został Krzyżem Oficerskim OOP
(2.05.1923), Brązowym Medalem za Długoletnią
Służbę (10.05.1938), Srebrnym Medalem za Dłu-
goletnią Służbę (11.11.1938).
Przemysław Marcin Żukowski
AAN, Min. Szkolnictwa Wyższego, Departament Kadr, sygn.
7718, teczka personalna; Min. WRiOP, sygn. 3899, teczka
personalna; APAN w Warszawie, spuścizna J. Lande, sygn.
III-47; AUJ, S II 619, teczka personalna (fot.); WP II 85–
86, prot. pos. Rady Wydz.; WP II 138, teczka habilitacyj-
na. LCVA, f. 175, op. 1(I)Bb, spr. 103, teczka personalna; f.
175, op. 2VIB, spr. 3, wykładający 1919/20; f. 175, op. 2VIB,
spr. 10, teczka personalna; f. 175, op. 2VIB, spr. 28–29, prot.
pos. Rady Wydz.; f. 175, op. 2VIB, spr. 198, komisja w spra-
 Lande, Langrod
wie obsadzenia katedry teorii i filozofii prawa; f. 175, op.
13, spr. 339, prot. pos. Rady Wydz.; f. 175, op. 13, spr. 335,
powołania wykładających; Adwokaci polscy Ojczyźnie, red.
S. Mikke, A. Redzik, Warszawa 2008, s. 170–171 (fot.); Aka-
demia Ekonomiczna w Krakowie. Księga pracowników, Kra-
ków 2000, s. 35; Alma Mater w podziemiu. Kartki z dziejów taj-
nego nauczania w Uniwersytecie Jagiellońskim 1941–1945, red.
M. i A. Zarębowie, Kraków 1964; M. Barcik, Jerzy Lande,
(w:) Wyrok na Uniwersytet Jagielloński 6 listopada 1939, red.
L. Hajdukiewicz, Kraków 1989, s. 75–76; J. Dybiec, Uniwersy-
tet Jagielloński 1918–1939, Kraków 2000, passim; T. Gizbert-
-Studnicki, A. Grabowski, Jerzy Władysław Lande, (w:) Złota
Księga Wydziału Prawa i Administracji, red. J. Stelmach, W.
Uruszczak, Kraków 2000, s. 307–312; J. E. Kundera, Lande
Jerzy (1886–1954), (w:) Encyklopedia prawa, red. U. Kalina-
Prasznic, Warszawa 2007, s. 349; J. Lande, Życiorys. Odpo-
wiedź na ankietę z dnia 2 III 1945, „Nauka Polska” 2006, t. 15
(XXXX), s. 284–286; Łoza 1938, s. 410; K. Opałek, Kierunek
psychologiczny w teorii prawa. Jerzy Lande (1886–1954), (w:)
Studia z dziejów Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskie-
go, red. M. Patkaniowski, Kraków 1964, s. 117–126; tenże,
Lande Jerzy, PSB, t. XVI, s. 467–468; tenże, Prof. Jerzy Lan-
de, „Zeszyty Naukowe UJ”, nr 1, „Prawo”, z. 1, 1955, s. 167–
171; tenże, Prof. dr Jerzy Lande (1886–1954). Wspomnienie
pośmiertne, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, t.
3: 1955, s. 556–667; tenże, Prof. dr Jerzy Lande (1886–1954),
„Państwo i Prawo” 1955, z. 2, s. 260–261; K. Pol, Poczet praw-
ników polskich XIX i XX wieku, wyd. II, przejrzał i uzupeł-
nił A. Redzik, Warszawa 2011, s. 1155–1170; A. Redzik, T. J.
Kotliński, Historia Adwokatury, Warszawa 2014, s. 158, 240,
243, 249; Relacje pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego o
ich losach osobistych i dziejach uczelni w czasie drugiej wojny
światowej, oprac. J. Michalewicz, Kraków 2005, s. 49–50; J.
Sondel, Słownik historii i tradycji Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków 2012, s. 748–749; W. Suleja, Tymczasowa Rada Stanu,
Warszawa 1998, s. 226; J. Sunderland, Estetyka i sztuka foto-
grafii, Kraków 1979; H. Waśkiewicz, Teoria prawa prof. J. Lan-
dego. Próba charakterystyki, „Roczniki Filozoficzne” 1957, z.
4, s. 271–302; W. Wincławski, Słownik Biograficzny Socjologii
Polskiej, t. II: I–M, Toruń 2004, s. 206–209; J. Wróblewski, Je-
rzy Lande jako teoretyk prawa, (w:) J. Lande, Studia z filozofii
prawa, Warszawa 1959, s. 5–82; P. M. Żukowski, Profesoro-
wie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. II: 1780–
2012, red. D. Malec, Kraków 2014, s. 278–280.
Langrod Jerzy Stefan Władysław (1903–
1990), adwokat w Krakowie, wybitny znawca pra-
wa administracyjnego oraz prakseologii, twórca i
redaktor „Młodej Palestry”, historyk adwokatury,
sędzia, prof. UJ.
Ur. 20.09.1903 w Krakowie w rodzinie Bernar-
da (1866–1934), adwokata, i Michaliny z d. Ru-
cker. Miał starszego brata Witolda Lucjana (1899–
1983) – kpt. WP, socjologa, pisarza (pseud. Lucjan
Łagniewski), przed wojną dyrektora w MSZ, po
wojnie pracownika ONZ.
W 1913 L. rozpoczął naukę w III Państwowym
248
T. III/z. 1
Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego, które
ukończył zdaniem matury 8.06.1921. W czasie na-
uki gimnazjalnej zaangażował się, od 1918, w ruch
skautowski. Od lipca do grudnia 1920 służył w WP,
walczył w wojnie z bolszewikami. Ponownie służył
w armii od czerwca do sierpnia 1921. Brał udział
w III powstaniu śląskim, za co otrzymał właśnie w
1921 Śląską Wstęgę Waleczności i Zasługi.
W 1921 zapisał się na WPiA UJ i do 1925 od-
był studia prawnicze, 25.06.1925 zdając czwarty eg-
zamin roczny i tym samym uzyskując stopień ma-
gistra praw. Na seminarium u prof. W. L. Jawor-
skiego napisał pracę pt. Zarys sądownictwa admini-
stracyjnego ze szczególnym uwzględnieniem sądow-
nictwa administracyjnego w Polsce (opublikowana:
Warszawa 1925). Na jej podstawie wniósł do Rady
Wydziału o nadanie mu stopnia doktora nowego
typu, wskazując jako przedmiot główny naukę ad-
ministracji i prawo administracyjne, a jako przed-
miot poboczny statystykę. Referentem w przewo-
dzie doktorskim był prof. Władysław Kazimierz
Kumaniecki. Obrona odbyła się 17.05.1926, a na-
danie stopnia 19.05.1926. W l. 1924–1929 studio-
wał na Wydziale Filozoficznym UJ. Studia uzupeł-
niające odbywał w Paryżu (Sorbona), w Wiedniu,
Dijon i w Zurichu (w 1929).
Po zakończeniu studiów prawniczych rozpoczął
aplikację adwokacką (praktykę kandydacką), pra-
cując pod patronatem swojego ojca w jego kan-
celarii. W tym czasie wykazywał zainteresowanie
dziejami adwokatury. W 1927 na łamach lwow-
skiego „Głosu Prawa” opublikował obszerny arty-
kuł pt. Goethe jako adwokat (przedruk „Palestra”
2006, nr 11–12, 2007, nr 1–2, nr 3–4). W tym sa-
mym roku na łamach GSW zamieścił artykuł pt.
O kodyfikację w Polsce. L. był w tym okresie jednym
z najaktywniejszych działaczy stowarzyszeń kan-
dydatów adwokatury i aplikantów adwokackich,
m.in. stał na czele Rady Naczelnej Stowarzysze-
nia Kandydatów Adwokackich Małopolski i Ślą-
ska Cieszyńskiego. W 1929 był wydawcą „Młodej
Palestry”, której redakcja i administracja mieściły
się początkowo w mieszkaniu L. przy ul. Karmeli-
ckiej 9 w Krakowie. Pismo to, którego ukazały się
tylko dwa zeszyty, powstało na podstawie jedno-
myślnej uchwały II Walnego Zjazdu Kandydatów
Adwokackich Małopolski i Śląska Cieszyńskiego,
który odbył się we Lwowie w dn. 18–19.11.1928.
Wypada dodać, że 16.03.1929 powołano Między-
T. III/z. 1 Langrod
dzielnicową Komisję Porozumiewawczą Aplikan-
tów Palestry RP, której przewodniczącym został dr
L., zastępcą przewodniczącego Adolf Lewiński z
Warszawy, sekretarzem generalnym Róża Radzie-
jewska z Warszawy, sekretarzem Antoni Oppen-
heim z Warszawy, a skarbnikiem Marek Eisenberg
ze Lwowa.
Podczas II Zjazdu Prawników Polskich, który
odbył się w dn. 29.09.–2.10.1929 w Warszawie L.
wypowiedział się w sprawie rozbudowy sądowni-
ctwa administracyjnego w Polsce (obok Michała
Waśkowskiego i Tadeusza Hilarowicza). W 1930
na łamach warszawskiej „Palestry” L. opublikował
studium pt. O św. Iwonie, patronie adwokatów, któ-
re ukazało się rok później w odrębnej odbitce. Do
dziś stanowi ono w polskiej literaturze ważną po-
zycję. W tym czasie L. bywał już w Warszawie, a to
z powodu faktu, że w 1927 podjął pracę dydaktycz-
ną z nauki administracji i prawa administracyjne-
go na Wydziale Nauk Politycznych i Społecznych
Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie.
W 1931 L. został wpisany na listę adwokatów
IA w Krakowie. W tym samym roku (uchwałą
z 19.05.1931 zatwierdzoną przez Min. WRiOP
13.06.1931) L. na podstawie rozprawy pt. Res iu-
dicata w prawie administracyjnym został habilito-
wany na WPiA UJ z prawa administracyjnego i
nauki administracji (kolokwium 16.05.1931, wy-
kład 19.05.1931). W tym samym roku został wy-
kładowcą UJ jako docent. 15.12.1936, po uprzed-
nim wniosku Rady Wydziału Prawa UJ popar-
tym przez Senat Akademicki, L. mianowany zo-
stał przez Prezydenta RP profesorem tytularnym
prawa administracyjnego i nauki administracji
UJ. Katedrą Prawa Administracyjnego i Nauki
Administracji UJ kierował do wybuchu II woj-
ny światowej.
Obok działalności w adwokaturze i nauce L.
był aktywnym społecznikiem oraz działaczem po-
litycznym. W l. 1931–1933 był radnym miejskim w
Krakowie. Angażował się w działalność tzw. ruchu
demokratycznego. Od 1937 był członkiem Klubu
Demokratycznego w Krakowie (1937–1939). Pełnił
też obowiązki sekretarza Rady Naczelnej Stronni-
ctwa Demokratycznego. W 1936 wstąpił do wol-
nomularstwa, w którym aktywnie działał także po
wojnie we Francji.
Już w okresie międzywojennym aktywnie an-
gażował się w działalność stowarzyszeń nauko-
249
wych polskich i międzynarodowych i uczestniczył
w wielu kongresach i konferencjach. Był eksper-
tem komisji rządowych (m.in. ds. reformy apli-
kacji adwokackiej, ds. podziału administracyjne-
go państwa, ds. utworzenia sądów ubezpieczeń
społecznych). W 1935 na łamach PPiA polemi-
zował z prof. Zbigniewem Pazdrą na temat pod-
pisu w postępowaniu administracyjnym. W 1938
został członkiem Komitetu redakcyjnego „Prze-
glądu Prawa Pracy”.
Jerzy Stefan Władysław Langrod
We wrześniu 1939 w stopniu porucznika pie-
choty walczył w wojnie obronnej. W czasie woj-
ny obronnej przeszedł wraz z innymi do Rumu-
nii, gdzie, jak wszyscy polscy żołnierze, został inter-
nowany. Wkrótce przedostał się do Francji i zgło-
sił do tworzonej tam przez gen. Władysława Si-
korskiego, już naczelnego wodza i premiera rzą-
du, armii polskiej. Od listopada 1939 do kwietnia
1940 wykładał prawo administracyjne na utwo-
rzonym wówczas polskim uniwersytecie w Paryżu.
W wojnie niemiecko-francuskiej walczył w Lota-
ryngii i pod Lagarde jako dowódca kompanii i ad-
iutant batalionu 2. Pułku Grenadierów Wielkopol-
skich im. Bolesława Chrobrego 1. Dywizji Grena-
dierów. Ranny dostał się do niewoli niemieckiej.
Od 2.07.1940 do maja 1945 przebywał w Oflagu
XVIIA w Edelbach pod Wiedniem. Z opraco-
wań wynika, że w niewoli zorganizował (z oficera-
mi francuskimi) studia prawno-polityczne. Ponad-
to w oflagu przygotował trzytomowe dzieło pt. In-
stytucje prawa administracyjnego. Zarys części ogól-
nej (w 1948 ukazała się część tomu I, zaś wydru-
 Langrod
kowany już zeszyt 2 został w 1950 skonfiskowany
przez cenzurę).
W maju 1945, po opuszczeniu oflagu, L. wyje-
chał na krótko do Paryża, po czym powrócił do
Krakowa i objął zajęcia na WPiA UJ oraz w Stu-
dium Spółdzielczości na Wydziale Rolniczo-Leś-
nym UJ. Od 1945 był członkiem Kolegium Redak-
cyjnego reaktywowanego na krótko „Czasopisma
Prawniczego i Ekonomicznego” (ukazały się tylko
dwa zeszyty w 1945). Zaangażował się też w dzia-
łalność SD, zostając wiceprzewodniczącym Prezy-
dium Rady Naczelnej SD. W 1946 rząd zgłosił jego
kandydaturę na sędziego Międzynarodowego Try-
bunału Sprawiedliwości w Hadze, ale do powo-
łania L. na sędziego nie doszło (został nim prof.
Bohdan Winiarski).
W roku 1948/1949 L. korzystał z urlopu dla po-
ratowania zdrowia. W związku z odmową przedłu-
żenia urlopu L. zwrócił się do Ministra Oświaty
o przeniesienie w stan spoczynku bez uposażenia
emerytalnego. W tym czasie był już inwigilowany
przez SB (m.in. w sprawie rozpracowania opera-
cyjnego o krypt. FOL). Ze stanowiska profesora
UJ został formalnie zwolniony z dniem 31.08.1951.
Wkrótce opuścił Polskę.
W l. 1951–1952 jako ekspert z ramienia
UNESCO tworzył opartą na wzorach francuskich
Brazylijską Szkołę Administracji Publicznej. W ko-
lejnych latach życie L. skoncentrowało się w Pary-
żu, gdzie mieszkał i pracował. W l. 1952–1959 L.
był profesorem publicznego prawa porównawcze-
go na Uniwersytecie w Saarbrücken, gdzie utwo-
rzył Instytut Badań Porównawczych i Zbliżenia
Prawa Europejskiego, którym kierował. Od 1959
pracował jako dyrektor ds. badań naukowych w
Narodowym Centrum Badań Naukowych (Centre
National de la Recherche Scientifique, CNRS), a po
przejściu na emeryturę jako członek honorowy (w
stopniu dyrektora badań).
W l. 1962–1975 prowadził wykłady z prawa ad-
ministracyjnego w École pratique des hautes étu-
des (VI Sekcja Sorbony) w Paryżu. L. był bardzo
aktywnym działaczem naukowym. Odbywał wielo-
krotnie podróże naukowe i praktyczne. Jako wizy-
tujący profesor wykładał na wielu uniwersytetach i
w instytucjach naukowych, np. w Bolonii, Helsin-
kach, Lizbonie, Londynie, Luksemburgu, Madry-
cie, Quebecu, Puerto Rico, Spirze, Turynie, Wy-
oming. W literaturze wskazuje się, że L. na zlece-
250
T. III/z. 1
nie ONZ opracował program dla służby publicznej
w krajach rozwijających się (1969–1970), że współ-
pracował w l. 1963–1974 z Organizacją Współpra-
cy Gospodarczej i Rozwoju (OCDE).
L. nigdy nie zerwał kontaktów z Polską. Po 1950
przyjeżdżał do ojczyzny trzykrotnie (1960, 1964,
1978), a oprócz tego był działaczem polskiej dia-
spory i profesorem Polskiego Uniwersytetu na Ob-
czyźnie (z siedzibą w Londynie) i członkiem Pol-
skiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie.
L. przez ponad sześćdziesiąt lat naukowej dzia-
łalności twórczej opublikował niemal 500 prac w
11 językach, a dotyczą one przede wszystkim na-
uki administracji, prawa administracyjnego, teorii
organizacji i zarządzania oraz prakseologii, zaś z
najwcześniejszego okresu także organizacji i funk-
cjonowania adwokatury oraz jej dziejów. Oprócz
wymienionych wyżej do ważniejszych należy zali-
czyć: Sur l’organisation du travail dans les tribunaux
(Roma 1927), Zakres właściwości sądownictwa ad-
ministracyjnego w Polsce (1929), Służba publiczna
jako funkcja administracyjna. Wprowadzenie w na-
ukę o pojęciu służby publicznej (1932), Zagadnienia
wybrane z praktyki administracyjnej (1938), O tzw.
milczeniu władzy. Studium prawno-administracyj-
ne (1939), Zarys ustroju, postępowania i prawa ad-
ministracyjnego w Polsce (wspólnie z K. W. Kuma-
nieckim i Sz. Wachholzem, 1939), O tzw. prawie sę-
dziowskim (PiP 1946), Rola zwyczaju w prawie ad-
ministracyjnym (PiP 1947), Zagadnienia polityczno-
ustrojowe Francji (1947) oraz Instytucje prawa ad-
ministracyjnego. Zarys części ogólnej (z. 1, 1948, z.
2, 1950 – wycofany z obiegu, reprint 2003). Wska-
zuje się, że L. upowszechnił myśl prakseologiczną
Tadeusza Kotarbińskiego.
L. odznaczony został m.in. Śląską Wstęgą Wa-
leczności i Zasługi (1921), Krzyżem Orderu Od-
rodzenia Polski (1938), Małopolską Odznaką Pa-
miątkową Harcerzy z Czasów Walk o Niepodle-
głość (1939), Krzyż Walecznych (1940), Croix de
Guerre (1940). Od 2002 wyróżniający się osiągnię-
ciami naukowymi studenci, doktoranci i asystenci
WPiA UW mogą ubiegać się o przyznanie stypen-
dium z Funduszu Stypendialnego im. prof. Jerzego
Stefana Langroda, który został ustanowiony przez
córkę L. Michalinę Ageros.
L. zmarł 24.12.1990 w Paryżu. Pochowany zo-
stał na cmentarzu w Montmorency. Z małżeństwa
z Anną Bronisławą z d. Nimhin (1903–1990), za-
T. III/z. 1 Langrod, Laskowski

wartego w Krakowie 14.08.1927), miał córkę Ewę Młodzieży Ludowej. W 1934 ukończył w Warsza-
Michalinę Franciszkę (ur. 1932), znaną jako Mi- wie gimnazjum, po czym rozpoczął studia na Wy-
chalina z Langrodów Ageros, profesor Uniwersy- dziale Prawa UW. Ukończył je w 1938 i rozpoczął
tetu w Lancaster. aplikację adwokacką.
Księgozbiór L. przekazano bibliotece WPiA W czasie II wojny światowej był współorganiza-
UMCS w Lublinie. torem BCh w Mazowieckiem, a następnie wcho-
Na ścianie kamienicy, w której L. mieszkał, w dził w skład Komendy Okręgu BCh w Warsza-
Krakowie przy ul. Karmelickiej umieszczono po- wie. Był szefem łączności w Komendzie Okręgu II
święconą mu tablicę. BCh na woj. warszawskie. Był inspektorem Straży
Adam Redzik Samorządowej Delegatury Rządu i zastępcą sze-
fa Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa na Ma-
AAN, Zesp. Min. WRiOP, sygn. 3905 – Akta osobowe; Ad- zowszu.
wokaci Polscy Ojczyźnie, s. 190–191; AUJ, S II 619, akta oso-
bowe; B. Dobkowska, Problematyka współczesnych reform
administracji publicznej w świetle koncepcji administracyjno-
prawnych Jerzego Stefana Langorda, Warszawa: C.H. Beck
2011; P. Dobosz, [Biogram J. S. Langroda], (w:) J. S. Lan-
grod, Instytucje prawa administracyjnego. Zarys części ogólnej.
Reprint, Zakamycze 2003, s. 13–15; tenże, Jerzy Stefan Lan-
grod (1903–1991), (w:) Uniwersytet Jagielloński. Złota Księga
Wydziału Prawa i Administracji, red. J. Stelmach, W. Urusz-
czak, Kraków 2000, s. 401–412; tenże, Jerzy Stefan Włady-
sław Langrod – biografia, (w:) Źródła prawa administracyj-
nego. Konferencja z okazji 100 rocznicy urodzin Profesora Je-
rzego Stefana Langroda. Uniwersytet Jagielloński – 23 kwiet-
nia 2004 r., Zakamycze 2005, s. 15–28; J. Dybiec, Uniwersy-
tet Jagielloński; L. Hass, Masoneria polska XX wieku: losy,
loże, ludzie, Warszawa 1993; Gałęzowski, Na wzór Berka Jo-
selewicza, s. 426–430 [dot. brata Witolda]; D. Malec, J. Ma-
lec, Historia administracji i myśli administracyjnej, Kraków
Stanisław Laskowski
2000; Z. Martyniak, Wspomnienie o profesorze Jerzym Lan-
grodzie 1903–1990, „Prakseologia” 1992, nr 1–2, s. 199–203;
tenże, Jerzy Stefan Langrod (1903–1990), „Przegląd Organi-
zacji” 1991, nr 7, s. 17; Milewski, Redzik, Themis i Pheme, s.
172, 182, 316, 354, 363, 394, 456–458, 513, 544, 545, 550, 564, Od 1945 zasiadał w Zarządzie Wojewódzkim
585; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 46, 54, 55, 60, PSL Stanisława Mikołajczyka w Warszawie, jako
77, 78, 87, 92, 94, 179, 228, 240; J. Sondel, Słownik historii sekretarz (1945–1947). Był członkiem Rady Na-
i tradycji Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 749–
750; D. Tyrawa, Prawo administracyjne a prawo międzynaro- czelnej PSL (1946–1949). W 1947 został wybrany
dowe publiczne. Uwagi na tle „Instytucji prawa administracyj- posłem Sejmu Ustawodawczego z listy mikołajczy-
nego” Jerzego Stefana Langroda, „Przegląd Prawno-Ekono- kowskiego PSL w okręgu Pruszków. Od 1947 do
miczny”, nr 21 (Stalowa Wola 2012), s. 14–25; A. Wasilew- 1949 pełnił obowiązki sekretarza Klubu Poselskie-
ski, Jerzy Stefan Langrod 1903–1990, PiP 1991, z. 4, s. 77–79;
P. M. Żukowski, Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu go PSL. Po ucieczce Mikołajczyka z Polski Ludo-
Jagiellońskiego, tom II 1780–2012, pod red. D. Malec, Kra- wej w 1949 L. przystąpił do ZSL. Był zastępcą se-
ków 2016, s. 286–287. kretarza Klubu Poselskiego ZSL (1949–1952), a w
1956 sekretarzem Klubu Poselskiego.
Od 1965 do 1972 zasiadał w Stołecznym Komi-
Laskowski Stanisław (1914–2009), adwo- tecie ZSL. Działał też w Komisji Administracyj-
kat w Warszawie, kapitan BCh, ps. „Świda”, poli- no-Prawnej NK ZSL i w Komisji Rolnictwa i Leś-
tyk związany z ruchem ludowym, poseł do Sejmu nictwa Rady Narodowej m.st. Warszawy. Po 1980
Ustawodawczego 1947–1952. związany z opozycją demokratyczną. Należał do
Ur. 14.10.1914 w Wyczółkach w rodzinie chłop- założycieli PSL–Wilanów, pełniąc też funkcję wi-
skiej. Od lat szkolnych związany z ruchem ludo- ceprezesa. L. działał w Towarzystwie Przyjaciół
wym. Działał w Związku Młodzieży Wiejskiej Dzieci, będąc m.in. członkiem Prezydium Zarzą-
„Wici” i SL. Należał też do Polskiej Akademickiej du Głównego TPD.

251
 Laskowski, Lebensztejn
Adwokatem został L. w 1948 (po ukończeniu
rozpoczętej jeszcze przed wojną aplikacji). W l.
1948–1952 zawód wykonywał w indywidualnej kan-
celarii adwokackiej, w l. 1952–1984 był zaś człon-
kiem ZA nr 7 (ul. Smolna). Pełnił też funkcje sa-
morządowe, m.in. w l. 1948–1952 L. był członkiem
ORA w Warszawie. Jako adwokat i polityk odważ-
nie występował w obronie dobrego imienia Pol-
skiego Państwa Podziemnego, BCh i AK.
Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Od-
rodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi z Mie-
czami, Krzyżem Partyzanckim, Krzyżem Batalio-
nów Chłopskich, Krzyżem Walecznych, a także
złotą odznaką „Zasłużony Działacz TPD”, Złotą
Odznaką m.st. Warszawy, odznaką „Adwokatura
Zasłużonym”.
L. zmarł 9.11.2009 w Warszawie. Pochowany w
grobie rodzinnym na Starych Powązkach. Żoną
L. była Danuta z d. Kleser (1925–2004), żołnierz
AK, uczestniczka Powstania Warszawskiego. Mie-
li córkę.
Władysław Lutwak
AIA w Warszawie, Akta osobowe; Opozycja parlamentarna
w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945–
1947, red. R. Turkowski, Warszawa 1997; T. Tulibacki, Mgr
Stanisław Laskowski. Pożegnanie, „Gazeta Stołeczna” z 12 li-
stopada 2009; Żegnamy Stanisława Laskowskiego, informacja
na stronie Polskiego Stronnictwa Ludowego.
Lebensztejn Lech Mieczysław (1928–
2009), adwokat w Białymstoku i Bielsku Podla-
skim, żołnierz AK i WiN, polityk związany z ru-
chem ludowym, obrońca w procesach politycznych
lat 80., prokurator i organizator po 1989 Prokura-
tury Apelacyjnej w Białymstoku.
Ur. 15.07.1928 w Łomży jako syn Zdzisława i Zo-
fii z Dębowskich. Ojciec pracował po wojnie na kie-
rowniczych stanowiskach w PSS „Społem”. Rodzi-
na od września do grudnia 1939 mieszkała w Len-
kiewiczach w woj. poleskim i tam L. uczęszczał do
szkoły powszechnej. Potem, w czasie okupacji so-
wieckiej, kontynuował naukę w szkole nr 3 w Łom-
ży. W trakcie okupacji niemieckiej był uczniem taj-
nego gimnazjum w Łomży, które ukończył w 1943,
zdając tzw. małą maturę. Włączył się w działal-
ność konspiracyjną (pseudonim „Bolek”), a żołnie-
rzem AK był od listopada 1943 do września 1944.
Jako żołnierz AK uczestniczył w budowie schronu
252
T. III/z. 1
na broń, kolportował prasę, brał udział w poszu-
kiwaniu broni, prowadził obserwację patroli nie-
mieckich, był łącznikiem między drużynami. Brał
udział w akcji „Burza” w 33. Pułku Piechoty AK
pod dowództwem mjr. Stanisława Cieślewskiego
Lech Mieczysław Lebensztejn
ps. „Lipiec”. W l. 1945–1946 był członkiem Zrze-
szenia Wolność i Niepodległość. Po wyzwoleniu
spod okupacji niemieckiej w 1944 kontynuował na-
ukę w Liceum Ogólnokształcącym w Łomży, które
ukończył w 1946. W tym samym roku w kwietniu był
uczestnikiem buntu młodzieży harcerskiej i wicio-
wej w czasie pierwszej dużej uroczystości w Szcze-
cinie pn. Trzymamy Straż nad Odrą, której celami
propagandowymi (Szczecin wówczas w większości
zamieszkiwali Niemcy) były: manifestacja przywią-
zania do nowej granicy zachodniej, podsumowanie
pierwszego roku osadnictwa i zachęcenie Polaków
do osiedlania się, a także przygotowanie podwalin
pod późniejsze referendum ludowe.
Studia na Wydziale Prawa i Administracji UW
odbył w l. 1946–1950. W ich trakcie, w styczniu
1947, był uczestnikiem manifestacji studentów
(marsz z zapalonymi świecami przez plac Naruto-
wicza w Warszawie w proteście przeciw planowi za-
kazu udziału studentów w wyborach do Sejmu).
Od 1949 pracował w Naczelnej Dyrekcji Cen-
trali Handlowej Przemysłu Chemicznego w War-
szawie jako kierownik Biura Prawnego. W 1951
został przeniesiony do Ministerstwa Przemysłu
Chemicznego na stanowisko kierownika Wydzia-
łu Umów Planowych, a następnie mianowano go
starszym radcą prawnym w Gabinecie Ministra. W
T. III/z. 1 Lebensztejn, Lemkin
1953 przeszedł do pracy na stanowisku kierownika
Działu Planowania i Inwestycji w Zakładach Płyt
Pilśniowych „Nida”. We wrześniu 1955 podjął pra-
cę w Państwowej Komisji Etatów w Warszawie na
stanowisku radcy. W kwietniu 1956 został referen-
darzem w Prokuraturze Powiatowej w Mińsku Ma-
zowieckim. Następnie w październiku 1956 prze-
niesiono go do Prokuratury Wojewódzkiej w Bia-
łymstoku. W marcu 1957 został mianowany proku-
ratorem. Pracował w prokuraturze do 31.10.1960,
kiedy odszedł na własną prośbę. Z pracy w pro-
kuraturze pochodzi opinia o nim, sformułowana
przez wiceprokurator Janinę Has (20.09.1956):
„(…) zdolny i inteligentny. Rozumuje z reguły lo-
gicznie, śmiało i samodzielnie. Posiada dobrą zna-
jomość przepisów prawnych”. Po odejściu z proku-
ratury wykonywał zawód radcy prawnego. Od 1959
był członkiem ZSL.
W 1962 L. złożył wniosek do WRA o wpis na listę
adwokacką IA w Białymstoku z siedzibą w Zambro-
wie. WRA w Białymstoku postanowiła 13.01.1963
wpisać go na listę adwokatów z siedzibą w Ole-
cku. W 1963 zwrócił się z prośbą o przeniesienie do
Zambrowa lub Grajewa, uzasadniając ją swoją pra-
cą partyjną jako przewodniczący Komisji Prawni-
czej Wojewódzkiego Komitetu ZSL w Białymsto-
ku. Podanie zostało rozpatrzone odmownie. W 1964
L. został na własną prośbę przeniesiony do Bielska
Podlaskiego. W 1965, po kolejnych perturbacjach,
uzyskał siedzibę w Białymstoku i został skierowany
do ZA nr 2. Procedura przenosin przeciągała się i
zakończyła się dopiero w 1967. W ZA nr 2 L. wyko-
nywał zawód adwokata do 1990.
W samorządzie adwokackim był L. od 1973
członkiem Zespołu Wizytatorów oraz kierowni-
kiem ZA nr 2. Był także skarbnikiem WRA.
W 1973 otrzymał Złoty Krzyż Zasługi, w 1974
Medal Pamiątkowy XXX-lecia PRL, nadany przez
Wojewódzki Komitet Frontu Jedności Narodu.
W listopadzie 1980 nadano L. Krzyż Kawalerski
Orderu Polonia Restituta.
W l. 1981–1989 L. był doradcą NSZZ „Solidar-
ność” Regionu Białystok oraz Wojewódzkiego Ko-
mitetu Założycielskiego „Solidarności” Rolników
Indywidualnych. Zapisał piękną kartę jako obroń-
ca po 13.12.1981 ponad 40 działaczy opozycji de-
mokratycznej w procesach politycznych prowa-
dzonych przez prokuraturę wojskową i powszech-
ną. Był m.in. obrońcą w tzw. „procesie 21”, w pro-
253
cesach Andrzeja Kuczyńskiego, Ryszarda Augu-
styniaka, Krzysztofa Burka, Jana Beszty Borow-
skiego, Ryszarda Szczęsnego, braci Marka i Ro-
mana Wilków, Mariana Leszczyńskiego, Micha-
ła Bojanowskiego, Tomasza Kleszczewskiego. W
sprawach tych bronił razem z adwokatami Janem
Chojnowskim, Stanisławem Domińczakiem, Je-
rzym Korsakiem, Stanisławem Kostką i Władysła-
wem Siłą-Nowickim. W 1982 był przesłuchiwany i
zastraszany przez funkcjonariuszy służby bezpie-
czeństwa. W 1988 pełnomocnik procesowy Komi-
tetu Założycielskiego „Solidarność” Fabryki Przy-
rządów i Uchwytów Ponar-Bial w Białymstoku
oraz PSS Społem w Łapach. W l. 1988–1992 L. był
przewodniczącym Komitetu Obywatelskiego Zie-
mi Białostockiej
14.05.1990 został powołany na stanowisko pro-
kuratora wojewódzkiego. Był organizatorem Pro-
kuratury Apelacyjnej w Białymstoku. 28.02.1994
został przez Ministra Sprawiedliwości Włodzimie-
rza Cimoszewicza odwołany ze stanowiska proku-
ratora Prokuratury Apelacyjnej – pełniącego funk-
cję prokuratora apelacyjnego i przeszedł na eme-
ryturę. W 1994 złożył wniosek o ponowny wpis na
listę adwokatów i został wpisany. Zawód adwoka-
ta wykonywał do 1998.
Po 1989 został odznaczony Krzyżem Armii Kra-
jowej, Krzyżem Niezłomnych i odznaką pamiątko-
wą Akcji „Burza”.
Zmarł 21.11.2009 w Białymstoku, gdzie został
też pochowany. Pozostawił dwie córki.
Piotr Fiedorczyk
AIA w Białymstoku, Akta osobowe; Encyklopedia „Solidar-
ności” – http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.
php?title=Lech_Mieczys%C5%82aw_Lebensztejn [dostęp
10.11.2013]; P. Fiedorczyk, P. Kowalski, Izba Adwokacka w
Białymstoku 1951–2011, Warszawa 2011; Redzik, Kotliński,
Historia Adwokatury, s. 334, 365.
Lemkin Rafał (1900–1959), adwokat w War-
szawie, prokurator, znawca prawa karnego, wykła-
dowca WWP, twórca pojęcia ludobójstwo (geno-
cyd) i główny autor Konwencji w sprawie zapobie-
gania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948, profe-
sor Duke University i Yale University.
Ur. 24.06.1900 w m. Bezwodna w rodzinie rol-
ników żydowskich Józefa i Belli z d. Pomeranc.
Dzieciństwo spędził w Ozierzysku. Miał dwóch
 Lemkin
braci: Eliasza (zm. 1983) oraz Samuela (zm. ok.
1917). Ojciec prowadził dzierżawione gospodar-
stwo rolne, matka wychowywała dzieci, była ko-
bietą oczytaną. W domu rodzinnym posługiwano
się trzema językami: jidysz, rosyjskim i polskim.
W księgozbiorze matki dominowała literatura ro-
syjska, ale prawdopodobnie były też książki po pol-
sku, w tym Henryka Sienkiewicza. Nauki początko-
we pobierał w domu – w zimowe wieczory, wolne
od pomocy w gospodarstwie rolnym. Po przenie-
sieniu się w 1913 Lemkinów do pobliskiego Woł-
kowyska synowie rozpoczęli naukę w szkole. Za-
wierucha wojenna i przemarsz wojsk rosyjskich, a
potem niemieckich, uczyniły znaczne zniszczenia w
miasteczku. Nie wiadomo dokładnie, co działo się
z L. między 1913 a 1919. Według niektórych prze-
kazów miał wyjechać na krótko do Wilna, gdzie
uczył się w gimnazjum. Z wypełnionych przez nie-
go kart wpisowych na UJK wynika, że potem prze-
niósł się do Białegostoku i tam zdał 30.06.1919 ma-
turę. Nie udało się ustalić, jak to zrobił, bo nie było
wówczas państwowego gimnazjum w Białymsto-
ku.
W 1919 L. wyjechał do Krakowa i zapisał się na
WPiA UJ (nr w księdze immatrykulacyjnej 3188,
data wpłaty czesnego 8.10.1919). Wysłuchał w peł-
ni dwóch semestrów roku akad. 1919/1920, m.in.
wykładów profesorów Stanisława Wróblewskie-
go, Stanisława Estreichera, Stanisława Kutrzeby,
Rafała Taubenschlaga, Michała Rostworowskie-
go, oraz karnisty i filozofa prawa Edmunda Krzy-
muskiego.
Od 1919 wymagano od kandydatów na studia
w polskich szkołach akademickich zaświadcze-
nia o służbie w Wojsku Polskim lub armiach so-
juszniczych. Wpisując się na semestr zimowy roku
1920/1921 – tuż po wojnie polsko-bolszewickiej
oraz „cudzie nad Wisłą” – L. dołączył zaświadcze-
nie o służbie w oddziale sanitarnym na terenach
przyfrontowych oraz informację o tym, że praco-
wał w kancelarii Sądu Polowego Dowództwa 2. Ar-
mii w Wołkowysku. Wpisany został na trzeci se-
mestr. Z początkiem roku 1921 wpłynęło do rekto-
ra UJ zawiadomienie (z kancelarii Sądu Polowego
2. Armii podpisane przez kierownika Zbigniewa
Pawłowskiego) o tym, że L. nie jest kancelarii zna-
ny, a przedstawione przez niego zaświadczenie zo-
stało sfałszowane prawdopodobnie przez studenta
WPiA UJ sierż. Michała Schneeweissa, pracujące-
254
T. III/z. 1
go przez pewien czas w kancelarii tego sądu jako
protokolant (pisarz). 22.02.1921 dziekan WPiA
prof. Stanisław Kutrzeba skierował do Senatu Aka-
demickiego pismo z prośbą o wszczęcie śledztwa
dyscyplinarnego wobec L. i Schneeweissa, a Senat
Akademicki uchwałą z 10.03.1921 zlecił przepro-
wadzenie śledztwa prof. Józefowi Brzezińskiemu
(profesorowi prawa kościelnego i prezesowi Ko-
misji Dyscyplinarnej UJ). W tym czasie L. studio-
wał i mieszkał w Krakowie przy ul. Sebastiana 20.
Komisja Dyscyplinarna 31.05.1921 skierowała do
Sądu Polowego Etapu 2. Armii pismo z prośbą o
przesłuchanie kierownika kancelarii sądu polo-
wego Pawłowskiego na okoliczność, skąd wie, że
Schneeweiss „wystawił w ogóle fałszywe zaświad-
czenia, a w szczególności, że je wystawił Lemkino-
wi”, a także o zadanie kilku innych pytań. Z tre-
ści pisma wynika, że nie było w aktach UJ zaświad-
czenia, o którym donosił Pawłowski w piśmie ze
stycznia 1921. Komisja zażądała więc dokładnych
wyjaśnień, skąd taką wiedzę Pawłowski posiadał.
Z protokołu przesłuchania Pawłowskiego przepro-
wadzonego 13.06.1921 wynika, że o owym zaświad-
czeniu dowiedział się od osób prywatnych w Woł-
kowysku, których „teraz nie widuje”. Zdumiewa-
jące jest to, że z własnego doświadczenia nic on
nie wiedział o tym, żeby Schneeweiss komukol-
wiek z osób cywilnych wystawiał zaświadczenia, a
tym bardziej L. („słyszałem o tym tylko w rozmo-
wie prywatnej”). We wszelkich sprawach Pawłow-
ski powołuje się na rozmowę prywatną z nieznaną
sobie osobą. Sprawa pachnie zemstą. Ktoś chciał
L. zaszkodzić. W czasie postępowania dyscyplinar-
nego L. zeznawał, że przy sądzie polowym praco-
wał jako wolontariusz, że nawet protokołował, ale
potem wycofał się z tych twierdzeń, utrzymując,
że zaangażowany był w oddziale sanitarnym. Jak
było, trudno ustalić.
Wołkowysk wyzwalała w 1920 3. Dywizja Pie-
choty Legionów gen. Leona Berbeckiego, walczą-
ca w ramach 2. Armii gen. Edwarda Rydza „Śmi-
głego”. W mieście i pod miastem toczyły się wal-
ki. Stąd szły uderzenia we wrześniu 1920 w ramach
Bitwy nad Niemnem (druga po warszawskiej wiel-
ka bitwa). Przy dywizjach 2. Armii działały oddzia-
ły (rady) sanitarne, w takim zapewne pracował L.
Nie jest też wykluczone, że mógł mieć kontakt z są-
downictwem polowym, ale nie był formalnie pra-
cownikiem sądu, a tym bardziej nie był na froncie.
T. III/z. 1 Lemkin
Czy jednak miało to znaczenie? L. przedstawiał
zapewne zaświadczenie o pracy w oddziałach sa-
nitarnych, a w życiorysie wspomniał o pracy w są-
dzie polowym. Jak zeznał, zabiegał u Pawłowskie-
go, aby mu wystawił zaświadczenie o pracy w są-
dzie, a ten odmówił, wówczas pomógł mu protoko-
lant w tym sądzie sierż. Schneeweiss. Tymczasem
Pawłowski po powzięciu informacji, że L. studiuje
nadal w Krakowie, zawiadomił UJ o swoim podej-
rzeniu dotyczącym sfałszowania zaświadczenia.
Rafał Lemkin
Sprawa miała dla L. tragiczny skutek. Komisja
Dyscyplinarna w składzie: prof. Brzeziński, prof.
Tadeusz Dziurzyński i prof. Rafał Taubenschlag na
posiedzeniu 23.06.1921 przyjęła wnosić o ukaranie
L. karą nagany oraz niezaliczenia mu trymestru
letniego roku akad. 1920/1921. Podkreślono pełne
skruchy przyznanie się do winy L. – mimo korzyst-
nych dla niego zeznań Pawłowskiego. Senat Aka-
demicki jednak na posiedzeniu 8.07.1921 uchwa-
lił (wbrew wnioskowi) wydalić L. na zawsze z UJ.
15.07.1921 SA wysłał do L. pismo informujące, że
w myśl art. 98 ustawy o szkołach akademickich z
1920 usuwa go z UJ na stałe, podkreślając, że wina
jego jest bezsporna, bo o nieprawdziwości i niele-
galności przedłożonego zaświadczenia był przeko-
nany. Po przeczytaniu pisma L. skierował do SA
podanie, którym wyjaśniał, że z przesłanego pisma
wynika, iż nie odebrano mu „możliwości wstąpie-
nia na inny uniwersytet”, w związku z czym prosi
o wystawienie świadectwa odejścia, które umożli-
wi mu kontynowanie studiów. Rektor przesłał pis-
255
mo do dziekanatu WPiA z prośbą o opinię. Dzie-
kan Kutrzeba wskazał, że L. przyznał się do winy i
wykazał „rzeczywistą skruchę”, i z uwagi na powyż-
sze, a także na to, że Komisja Dyscyplinarna pro-
ponowała tylko udzielenie mu nagany, a SA pod-
wyższył wyrok, godzi się, by „złagodzić wyrok” i do
indeksu L. „nie wpisywać relegacji”. Na tej pod-
stawie 3.08.1921 wydano L. świadectwo odejścia,
z poświadczeniem wysłuchania dwóch semestrów
studiów prawniczych (1919/1920) i bez wzmianki
o karze dyscyplinarnej, a z informacją, że odbyły
się one zgodnie z obowiązującym prawem akade-
mickim. Ze świadectwem odejścia L. pojechał do
Lwowa i tam zapisał się na Wydział Prawa i Umie-
jętności Politycznych (być może także na Wydział
Filozoficzny). W Krakowie jeszcze sprawa się nie
skończyła, gdyż nowy rektor nakazał wpisać do in-
deksu informację o usunięciu z UJ dyscyplinarnie.
Jednak L. był już we Lwowie i list z UJ być może
nie dotarł.
We Lwowie immatrykulowany został 12.10.1921.
Zaliczono mu przedmioty wysłuchane w Krakowie
na pierwszym roku. Drugi rok powtarzał we Lwo-
wie. Wysłuchał wykładów z historii prawa Oswal-
da Balzera, z prawa rzymskiego Leona Pinińskie-
go i Marcelego Chlamtacza, z prawa kościelnego
Władysława Abrahama, z filozofii Mścisława War-
tenberga, z prawa cywilnego Ernesta Tilla i Ro-
mana Longchamps de Bériera, prawa handlowego
Aleksandra Dolińskiego, procedury cywilnej Ka-
mila Stefki i Maurycego Allerhanda, z prawa kon-
stytucyjnego Stanisława Starzyńskiego, z prawa ad-
ministracyjnego Zbigniewa Pazdry, prawa finanso-
wego Ignacego Weinfelda, statystyki Jana Piekał-
kiewicza, ekonomii Leopolda Caro, polityki kar-
nej Juliusza Makarewicza, prawa karnego Juliana
Nowotnego, procedury karnej Piotra Stebelskie-
go oraz prawa międzynarodowego Ludwika Ehrli-
cha. Najbardziej związał się L. z prof. Juliuszem
Makarewiczem, wybitnym znawcą prawa karne-
go, zwolennikiem szkoły socjologicznej i głównym
autorem Kodeksu karnego z 1932. W jego semi-
narium uczestniczył kilka lat. Właśnie na semina-
rium Makarewicza przygotowywał pierwsze prace
naukowe. O związku L. ze swoim seminarium pi-
sał sam Makarewicz w słowie wstępnym do prze-
tłumaczonego przez L. i Tadeusza Kochanowicza
(przy współudziale Ludwika Dworzaka, Zdzisława
Papierkowskiego, Romana Piotrowskiego) sowie-
 Lemkin
ckiego kodeksu karnego z 1922 (Kodeks Karny Re-
publik Sowieckich, Wydawnictwo Seminarium Pra-
wa Karnego 1926). Spośród pozostałych uczonych
konsultantami L. mogli być znawcy prawa karnego
oraz prawa konstytucyjnego i międzynarodowego
publicznego (prawa narodów). Jak wspomniano,
słuchał wykładów co najmniej trzech karnistów, w
Krakowie E. Krzymuskiego, a we Lwowie sędziwe-
go już P. Stebelskiego oraz J. Nowotnego. Z kolei
z zakresu prawa konstytucyjnego i prawa narodów
wysłuchał we Lwowie wykładów S. Starzyńskiego
oraz L. Ehrlicha, a w Krakowie zetknął się z M.
Rostworowskim. Najprawdopodobniej we Lwowie
poznał też docenta UJK Emila Stanisława Rappa-
porta. Choć nie ma go wymienionego w absoluto-
rium L., to przecież mógł uczestniczyć od czasu do
czasu w seminariach prof. Makarewicza, a tym bar-
dziej L., jako obserwator, w posiedzeniach zamiej-
scowych Sekcji Prawa Karnego KKRP.
We Lwowie L. opublikował przetłumaczone
przez siebie dzieło Chaima Nachmana Bialika pt.
Noach i Marynka. Opatrzył je wstępem, w którym
porównywał utwór Bialika do Pana Tadeusza Ada-
ma Mickiewicza.
Stopień doktora praw Lemkin uzyskał 9.07.1926
na postawie trzech zdanych egzaminów ścisłych,
tzw. rygorozów: sądowego (zdanego 22.04.1925),
politycznego (zdanego 27.04.1925) i historyczno-
prawnego (zdanego 3.07.1926). Promotorem, czy-
li profesorem odbierającym uroczysty akt ślubowa-
nia doktorskiego podczas uroczystej promocji dok-
torskiej był prof. Oswald Balzer, i to on został wpi-
sany na dyplomie doktorskim Lemkina jako pro-
motor (nie musiał mieć żadnych bliższych związ-
ków z wypromowanym doktorem), poza tym rek-
tor Włodzimierz Sieradzki i dziekan Przemysław
Dąbkowski.
W okresie studiów L. interesował się prawem
karnym sowieckim, faszystowskim, a także za-
gadnieniami międzynarodowego prawa karnego.
Obserwował proces Saghomona Tehliriana, któ-
ry 15.03.1921 w Berlinie zastrzelił byłego mini-
stra spraw wewnętrznych Turcji Talaata Paszę, od-
powiedzialnego za ludobójstwo Ormian w latach
1915–1918. Nad ciałem zabitego wypowiedzieć
miał słowa: „za moją matkę”. Po głośnym w ca-
łej Europie procesie Tehlirian został uniewinnio-
ny przez ławę przysięgłych. Podobnie zakończył się
proces przeciwko zabójcy ukraińskiego przywódcy
256
T. III/z. 1
Symona Petlury, zastrzelonego 25.05.1926 przez
Szolema Szwarcbarda. Również on został przez
przysięgłych uniewinniony.
L. w autobiografii (Totally Unofficial…, s. 20) pi-
sze, że rozmawiał ze swoimi profesorami na UJK o
tym, dlaczego społeczność międzynarodowa nie re-
agowała, gdy w Turcji dokonywano mordów setek
tysięcy Ormian. Owi profesorowie mieli mu odpo-
wiedzieć, że to suwerenna władza państwa. Roz-
mówcami L. mogli być karniści lub konstytucjona-
liści. Kwestia ta pozostaje jednak w sferze domy-
słów. Z Makarewiczem L. był bez wątpienia najbli-
żej związany, ale kto jeszcze był jego rozmówcą? –
Starzyński?, Ehrlich?, ktoś inny?
Po studiach L. prawdopodobnie odbył w Grod-
nie służbę wojskową, a następnie rozpoczął apli-
kację prokuratorską. Zapewne dzięki mającemu
wysoką pozycję w strukturach władzy prof. Wacła-
wowi Makowskiemu, w którego seminarium przez
jakiś czas uczestniczył L. w Warszawie, lub wspo-
mnianemu E. S. Rappaportowi, L. został sekreta-
rzem SA w Warszawie. W 1927 wydał tłumaczenie
nowego kodeksu karnego Rosji sowieckiej z przed-
mową prof. Makowskiego (Kodeks karny Rosji so-
wieckiej 1927), a w 1929 tłumaczenie kodeksu kar-
nego faszystowskiego – także z przedmową Ma-
kowskiego (Kodeks karny faszystowski). W tym sa-
mym roku wchodził w skład komitetu redakcyjne-
go wydawanego po francusku w Warszawie „Revue
Polonaise de Législation Civile et Criminelle. Lé-
gislation Criminelle”. W tomie 3/4 za lata 1931–
1932 zamieścił artykuł Les principes essentiels du
Code Pénal Polonais de 1932.
Po ukończeniu aplikacji L. mianowany został
podprokuratorem SO w Brzeżanach (Apelacja
Lwowska), ale niedługo potem przeniesiony zo-
stał do Warszawy. Oprócz wykonywania zawodu
prokuratora L. pracował jako referendarz (pro-
tokolant) w sekcjach i podkomisjach karnistycz-
nych KKRP, co zapewne umożliwił mu E. S. Rap-
paport, od 1924 Sekretarz Generalny KKRP. Jemu
też zawdzięczał prowadzenie wykładów w WWP.
Efektem współpracy L. z Rappaportem był krót-
ki komentarz do kodeksu karnego (Kodeks karny
r. 1932: z dostosowanemi do kodeksu tezami z orze-
czeń Sądu Najwyższego, odpowiedniemi ustępami
uzasadnienia projektu Komisji Kodyfikacyjnej oraz
ze skorowidzem/oprac. i objaśnieniami opatrzyli J.
Jamontt i E. St. Rappaport; przy udziale R. Lemki-
T. III/z. 1 Lemkin
na, Warszawa, Wydawnictwo Biblioteka Prawni-
cza, druk Piotr Pyz i s-ka 1932, ss. XXXVII+450).
Sam wydał zaś Kodeks karny w wersji krótkiej (Ko-
deks karny r. 1932 wraz z Prawem o wykroczeniach
i Przepisami wprowadzającymi kodeks karny i pra-
wo o wykroczeniach: opatrzony przedmową i sko-
rowidzem w oprac. R. Lemkina (ten sam wydaw-
ca, 1932, ss. XIX+204). W 1933 L. opublikował
napisaną metodą prawnoporównawczą rozprawę
w ramach wydawnictw Instytutu Kryminologicz-
nego WWP (jako tom 1 – i jedyny) – pt. Sędzia w
obliczu nowoczesnego prawa karnego i kryminologii
(„Biblioteka Prawnicza”, ss. 142).
Od 1927 obywały się organizowane pod auspi-
cjami Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawa
Karnego (AIDP – Association Internationale de
Droit Pénal) Konferencje Unifikacji Prawa Karne-
go (pierwsza miała miejsce w Warszawie). Z pol-
skiej strony zaangażowany w organizację ich był E.
S. Rappaport. Zapewne on skierował młodego wy-
chowanka lwowskiej szkoły karnistycznej do zain-
teresowania się problematyką międzynarodowego
prawa karnego w praktyce i uczynił go członkiem
delegacji polskich na kolejne kongresy i konferen-
cje międzynarodowe. W 1931 L. był sekretarzem-
-członkiem Polskiego Towarzystwa Ustawodaw-
stwa Kryminalnego, będącego grupą polską AIDP.
W ostatnich przedwojennych latach L. był sekreta-
rzem generalnym Towarzystwa.
L. był uczestnikiem delegacji polskiej na III
Międzynarodowej Konferencji Unifikacji Prawa
Karnego w Brukseli (25–27.06.1930) i zabierał w
niej głos. W delegacji uczestniczyli ponadto m.in.
adw. Aleksander Lednicki, dr Włodzimierz Sokal-
ski i prof. E. S. Rappaport. Był też delegatem na
X Międzynarodowy Kongres Karny i Penitencjar-
ny, który odbył się w Pradze czeskiej w dn. 25–
30.09.1930. Oprócz niego w delegacji uczestniczy-
li m.in.: Juliusz Makarewicz, Emil Stanisław Rap-
paport, Aleksander Mogilnicki, Edward Neymark,
Mieczysław Ettinger i Helena Wiewiórska.
L. był uczestnikiem IV Międzynarodowej Kon-
ferencji Unifikacji Prawa Karnego, która odbyła
się w dn. 27–30.12.1931 w Paryżu, podczas której
wygłosił pierwszy swój referat o świadomym uży-
ciu środków mogących wywołać powszechne nie-
bezpieczeństwo. W sierpniu 1932 L. uczestniczył
jako delegat Polski w I Międzynarodowym Kon-
gresie Prawa Porównawczego zorganizowanym
257
przez Międzynarodową Akademię Prawa Karne-
go w Hadze. W kwietniu 1933 przedstawił refe-
rat o roli sędziego karnego w świetle współczesne-
go prawa i kryminologii na III Międzynarodowym
Kongresie Prawa Karnego w Palermo.
W 1933 L. miał być delegatem na V Między-
narodową Konferencję Unifikacji Prawa Karne-
go w Madrycie. W tym czasie L. był wiceprokura-
torem SO w Warszawie. Na konferencję przygo-
tował referat postulujący uregulowanie przez spo-
łeczność międzynarodową pięciu zbrodni „w obli-
czu prawa narodów”: barbarzyństwa [„Kto z nie-
nawiści do zbiorowości rasowej, wyznaniowej lub
społecznej, albo też w celu wyniszczenia (ekstermi-
nacji) tejże przedsiębierze czyn karalny przeciwko
życiu, nietykalności cielesnej, wolności, godności
lub podstawom bytu gospodarczego człowieka, na-
leżącego do takiej zbiorowości, za to przestępstwo
barbarzyństwa ulegnie karze…, o ile czyn jego nie
jest zagrożony surowszą karą w odnośnej ustawie
karnej. Sprawca podlega tej samej karze, jeśli jego
czyn skierowany został przeciwko osobie, która
oświadczyła swoją solidarność lub ujęła się za jed-
ną z wyżej wymienionych zbiorowości”], wandali-
zmu (art. 2 – gdy sprawca z tych samych pobudek
co w art. 1 „niszczy dzieła kultury lub sztuki, będą-
ce wytworem jej ducha”), spowodowania katastro-
fy morskiej, lądowej, powietrznej (art. 3), przerwy
w łączności telekomunikacyjnej (art. 4) i świado-
me szerzenie zarazy ludzkiej (art. 5). Referat wydał
po francusku (Les actes constituant un danger géné-
ral (interétatique) considérés comme delits de dro-
it des gens. Rapport spécial présenté à la V-me Con-
férence pour l’Unification du Droit Pénal à Madrid
14–20 X 1933) i rozesłał do planowanych uczestni-
ków odpowiedniej Komisji Konferencji. Został on
też wydrukowany w Madrycie. Opracowanie opub-
likowano też po polsku w lwowskim „Głosie Pra-
wa” (Przestępstwa polegające na wywołaniu niebez-
pieczeństwa międzynarodowego jako delicta sui ge-
neris (Wnioski na V Konferencję Międzynarodowe-
go Biura do spraw Unifikacji Prawa Karnego w Ma-
drycie), „Głos Prawa” 1933, nr 10). L. zaznaczył
tu, że projekt popiera jeden z wiceprezesów Biura
Unifikacji (zapewne Rappaport). Główne tezy (o
zbrodniach barbarzyństwa i wandalizmu) L. przed-
stawił też po niemiecku w czasopiśmie wiedeńskim
(Akte der Barbarei und des Vandalismus als deli-
cta iuris gentium, „Internationales Anwaltsblatt”
 Lemkin
1933, nr 11). W ostatniej chwili skład delegacji do
Madrytu uległ zmianie. L. nie pojechał. Możliwe,
że od wyjazdu do Madrytu odwiedli L. minister
sprawiedliwości Czesław Michałowski oraz prof.
E. S. Rappaport – niektórzy wskazują, że powo-
dem mogły być obawy o reakcję niektórych dele-
gatów i państw na tezy referatu Lemkina. Podkre-
ślić należy, że zdefiniowana przez L. w referacie
zbrodnia „barbarzyństwa” stała się w 1944 „zbrod-
nią ludobójstwa”, „genocydem”.
Na początku 1934 L. wystąpił ze służby w proku-
raturze i wniósł podanie o wpis na listę adwokatów
IA w Warszawie. Wpisany został prawdopodobnie
wczesną wiosną. Kancelarię uruchomił w Al. Je-
rozolimskich 23, później jednak zmienił adres na
Kredytową 6, gdzie zawód wykonywał do września
1939 – w swoim mieszkaniu.
W literaturze anglojęzycznej pisze się nieprawdę,
że „z prokuratury został usunięty” z powodu antyse-
mityzmu polskiego lub że został wyrzucony za to, że
krytykował Hitlera, albo jeszcze dlatego, że polski
rząd przyjaźnił się z hitlerowskimi Niemcami (tak
pisze ambasador USA przy ONZ z administracji B.
Obamy – Samantha Power). Z całą pewnością są to
nieprawdy, a L. przeszedł do adwokatury z powo-
dów finansowych, o czym zresztą sam wspominał,
choć nie dosłownie (w autobiografii).
W latach 30. XX w. L. był aktywny jako nauko-
wiec, pisarz, adwokat. Publikował na łamach „Pa-
lestry”, GSW, „Głosu Prawa” i „Głosu Sądowni-
ctwa”. W „Palestrze” w 1933 zamieścił artykuł pt.
Specjalizacja sędziego karnego (1933). W 1935 na
łamach GSW opublikował artykuł pt. Terroryzm (z
projektem regulacji międzynarodowej). Pisał też
w „Głosie Prawników Śląskich” (1937, z. 2), a tak-
że „Encyklopedii Podręcznej Prawa Karnego”, wy-
dawanej od 1932 do 1939 pod redakcją Wacława
Makowskiego.
Już jako adwokat L. uczestniczył w międzyna-
rodowym kongresie International Law Associa-
tion (ILA), który odbył się w Budapeszcie w dn.
6–10.09.1934. W skład delegacji polskiej wchodzi-
li ponadto: dr Karol Bertoni (przewodniczący de-
legacji, dyplomata, wykładowca UJK), prof. Ju-
lian Makowski, SSN Jan Namitkiewicz, adw. Al-
fred Kielski, adw. Tadeusz Kraushar, adw. Roman
Kuratowski, adw. Jerzy Rotwand, radca PGRP
Jerzy Rundstein, adw. Jerzy Wittenberg i Edward
Neymark.
258
T. III/z. 1
W 1935 Lemkin brał udział w VI Konferen-
cji Międzynarodowego Biura do spraw Unifika-
cji Prawa Karnego, która odbyła się w Kopenha-
dze. Przedstawił na niej referat o terroryzmie (ten
opublikowany na łamach GSW).
W dn. 26–31.07.1937 L. uczestniczył m.in. z
Rappaportem, adw. Antonim Chmurskim, prof.
Stefanem Glaserem i adw. Heleną Wiewiórską w
IV Międzynarodowym Kongresie Prawa Karne-
go zorganizowanym przez AIDP, zignorowanym
przez rosnącą w siłę III Rzeszę. L. wygłosił na nim
referat pt. Ochrona pokoju przez prawo karne we-
wnętrzne – nawiązując do nowatorskich polskich
rozwiązań z k.k. Niedługo potem, bo w sierpniu
(4–11.08.) L. uczestniczył w przygotowanym z du-
żym rozmachem II Międzynarodowym Kongre-
sie Prawa Porównawczego w Hadze, wraz z licz-
ną grupą polskich uczonych, a przede wszystkim z
udziałem wybitnych jurystów z całego świata. Kon-
gres ten omówił na łamach „Głosu Prawników Ślą-
skich” (nr 2/1937). W następnym roku, w styczniu,
uczestniczył w obradującej w Kairze VII Między-
narodowej Konferencji Biura ds. Unifikacji Pra-
wa Karnego. Przedstawił wówczas referat o fałszo-
waniu paszportów. L. wziął też udział I Kongre-
sie Kryminologicznym w Rzymie (3–8.08.1938), na
którym mówił o roli sędziego w zwalczaniu prze-
stępczości, oraz w 40. Konferencji ILA w Amster-
damie (29.08.–02.09.1938). W ramach ILA dzia-
łał dziesięcioosobowy Komitet Prawa Karne-
go, do którego – jak pisze Szawłowski – aspiro-
wał L. Miejsce to zajął jednak wcześniej naczel-
nik wydziału prawa międzynarodowego w MS Lu-
cjan Bekerman. Spotkania ILA były okazją do na-
wiązania kontaktów i obserwowania zmian szyb-
ko zachodzących w Europie, w tym wśród praw-
ników. W grudniu 1938 L. brał udział, wspólnie
z Rappaportem, w nieformalnym spotkaniu Biu-
ra ds. Unifikacji Prawa Karnego. Oprócz tego L.
brał też udział w kongresach i konferencjach krajo-
wych. Nie zaniedbywał wydawnictw. W 1936 wydał
komentarz do ustawy amnestyjnej z 1935 (Amne-
stia 1935. Komentarz). Do 1938 trzykrotnie wy-
dał komentarz do Kodeksu karnego skarbowego.
W 1939, z poznanym w Polsce w 1935 prof. Mal-
colmem McDermottem, opublikował w USA prze-
kład angielski polskiego Kodeksu karnego i prawa
o wykroczeniach (Polish Penal Code od 1932 and
Law of Minor Offences, 1939).
T. III/z. 1 Lemkin
Praktyka adwokacka powodowała, że czasami
odchodził od zainteresowań stricte karnistycznych.
Przykładem takiego jest wydana w Paryżu w 1939
praca o płatnościach międzynarodowych pt. La
régulation des paiements internationaux. Traité de
droit comparé sur les devises, les clearing et les ac-
cords de paiements, Les conflicts de lois (Paris 1939)
z przedmową Marcela Van Zeelanda, dyrektora
Banku Rozrachunków Międzynarodowych. Była
ona istotnym odejściem od dotychczasowych pub-
likacji, ale – jak się potem okazało – bardzo po-
żytecznym.
W czasie wybuchu II wojny światowej L. był w
Warszawie. Kolejne tygodnie opisał częściowo w
autobiografii, a braki uzupełnił badaniami Ry-
szard Szawłowski. 7.09.1939, odpowiadając na we-
zwanie dowództwa WP, wyjechał pociągiem w kie-
runku wschodnim. Pociąg został zbombardowany.
Dalszą drogę przebywał pieszo i wozami wiejski-
mi. Dotarł do Kowla, potem – mimo zatrzyma-
nia przez Sowietów, nierozpoznany (pisał przecież
o sowieckim prawie karnym) został wypuszczony
i dotarł do rodzinnego Wołkowyska. Po krótkim
tam pobycie wyruszył do Wilna. Z przepełnione-
go uchodźcami miasta L. wysłał telegramy do po-
znanych na kongresach: Karola Schlytera, b. mini-
stra sprawiedliwości Szwecji, prezesa AIDP Car-
tona de Wiarta i współautora wspomnianego prze-
kładu k.k. na język angielski prof. McDermotta.
Dzięki temu szybko uzyskał wizę do Szwecji. Do
polskiego paszportu wbito mu ją w Kownie (gdzie
przeniósł się po krótkim pobycie w Wilnie). Nie
czekając, udał się do Rygi, jeszcze niepodległej, a
stamtąd wyleciał na początku 1940 do Sztokhol-
mu. W Szwecji pozostał ponad rok. Opracowanie
o płatnościach międzynarodowych, które przedru-
kowano też w Szwecji, przyczyniło się do tego, że
po pięciu miesiącach pobytu podjął wykłady z tego
zakresu na Uniwersytecie w Sztokholmie, które
prowadził po szwedzku. Wykłady zostały w 1941
wydane. L. miał wyjątkowy dar językowy – znał ji-
dysz, rosyjski, polski, francuski, niemiecki, angiel-
ski oraz teraz szwedzki. Oprócz nauki języka i wy-
kładów L. gromadził w Szwecji materiały na te-
mat niemieckiego prawa okupacyjnego oraz stu-
diował dzieje wielkich mordów ludności, w tym te
związane z najazdem Mongołów w XIII w., co po-
zwoliło mu stwierdzić, że Polska nie po raz pierw-
szy poddawana jest genocydowi, bo w 1241 hor-
259
dy mongolskie w okropny sposób wymordowały
całe miasta, co zmuszało potem do sprowadzania
osadników z zachodu. Na początku 1941 uzyskał
promesę wizy do USA i pracy w Duke Univers-
ity w Durham w Karolinie Północnej. Wyruszył
przez Rygę do Moskwy (tam krótki pobyt), potem
koleją do Władywostoku, następnie do Japonii,
stamtąd do Seattle, a potem do Chicago i wresz-
cie dotarł ok. kwietnia do Durham (tak drogę re-
konstruuje R. Szawłowski na podstawie autobio-
grafii L. i własnych badań). W Duke University
wykładał prawo porównawcze i prawo rzymskie.
W USA używał imienia Rafaël.
W połowie 1942 wyjechał do Waszyngtonu,
gdzie objął stanowisko głównego doradcy w Board
of Economic Warfare. Pracował na tym stanowi-
sku ponad dwa lata, w tym czasie studiował zaocz-
nie amerykańskie prawo, oraz dokończył pisanie
książki, w której przedstawił swoją koncepcję ge-
nocydu, czyli słynnej Axis Rule in Occupied Euro-
pe, wydanej w Nowym Jorku w listopadzie 1944 (w
przedmowie widnieje data 15.11.1943). W przed-
mowie wskazano, że L. to znany polski uczony i ad-
wokat. Po polsku opublikowana została, i to tylko
w części, dopiero w 2013 jako Rządy państw Osi w
okupowanej Europie. Dzieło L. nie zostało przyję-
te bezkrytycznie. Uważano je za ważne zestawie-
nie ale jego koncepcja genocydu bywała pomijana,
nie rozumiano jej.
Po wygaśnięciu kontraktu L. został bezrobot-
nym. Gdy prezydent USA H. Truman 2.05.1945
powołał sędziego SN USA Roberta Houghwouta
Jacksona na reprezentanta USA do przygotowań i
oskarżenia przed Międzynarodowym Trybunałem
Wojskowym w Norymberdze, L. wysłał mu nie-
zwłocznie list z miesięcznikiem, w którym znaj-
dował się jego artykuł pt. Genocide – a Modern
Crime. Jackson zareagował: wziął ze sobą do Eu-
ropy także L. Axis Rule…, a jej autorowi zapro-
ponowano pracę w Biurze Zbrodni Wojennych w
Departamencie Wojny. W ten sposób został L. do-
radcą Jacksona i w tym celu wyleciał latem 1945
do Londynu. Pod wpływem L. pojawił się w akcie
oskarżenia z 6.10.1945 passus o tym, że oskarżeni
„popełnili świadome i systematyczne ludobójstwo,
czyli eksterminację z powodów rasowych i narodo-
wych grup cywilnej ludności na okupowanych te-
renach” i dalej wymienieni zostali w szczególności
Żydzi, Polacy, Cyganie. Z uwagi na to, że oskarże-
 Lemkin
ni odpowiadali za zbrodnie zdefiniowane w Kar-
cie Międzynarodowego Trybunału Wojskowe-
go (Londyn, 8.08.1945), w art. VI, czyli zbrodnie
przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne i zbrodnie
przeciwko ludzkości (definicja prawnika polsko-
żydowskiego pochodzenia Herscha Lauterpach-
ta), w wyrokach nie pojawił się genocyd. L. był w
Londynie ok. półtora miesiąca. Ponownie wrócił
do Europy latem 1946. Wcześniej, bo 20.05.1946,
skierował pismo do sekretarza generalnego ONZ,
w którym poza przedstawieniem się zarysował wi-
zję regulacji międzynarodowej dotyczącej geno-
cydu. Pierwszy okres spędził w Norymberdze, a w
sierpniu brał udział w pierwszej po wojnie konfe-
rencji ILA, która odbyła się w Cambridge. Uczest-
niczyło w niej ok. 300 prawników, w tym delega-
cja z Polski. L. mówił o genocydzie, ale właści-
wie temat został przemilczany. Wrócił do Pary-
ża. Potem drogą morską udał się ponownie do
USA. W kolejnych miesiącach L. wzmógł stara-
nia na licznych spotkaniach formalnych i niefor-
malnych o poparcie dla rezolucji dotyczącej ludo-
bójstwa. Został konsultantem Komitetu Prawnego
ONZ. 11.12.1946 jednogłośnie przyjęto rezolucję
(G.A. 96) o genocydzie (tłumaczenie u Szawłow-
skiego, Rafał Lemkin, warszawski adwokat, s. 42–
43). Następny cel to konwencja. Lobbował za nią
przez dwa lata, a przede wszystkim był głównym
autorem jej projektu (drugim był Henri Donnen-
dieu de Vabres). Udało się. Po debacie plenarnej
nad projektem 9.12.1948 Konwencja w sprawie za-
pobiegania i karania zbrodni ludobójstwa została
jednogłośnie przyjęta przez Zgromadzenie Ogól-
ne ONZ. L. osiągnął cel życia… W późnych go-
dzinach wieczornych 9.12., łkając, wyznał, że kon-
wencja to epitafium na grobie matki, która została
przez Niemców zamordowana w Polsce, i dowód
na to, że wiele milionów ludzi nie zginęło darem-
nie. Według jednego z przekazów nazajutrz, gdy
włoski dziennikarz zapytał L., kiedy po raz pierw-
szy pomyślał o genocydzie, ten odpowiedział: „gdy
byłem dzieckiem i czytałem Quo vadis, mojego ro-
daka Henryka Sienkiewicza”. Słusznie podnosi sir
Zafrullah Khan, a za nim R. Szawłowski, że kon-
wencję o ludobójstwie winno się określać „kon-
wencją Lemkina”.
W następnych latach konwencję ratyfikowało
niemal 150 państw. Weszła w życie 12.01.1951 (90
dni po ratyfikowaniu jej przez pierwsze dwadzieś-
260
T. III/z. 1
cia państw) – dzień ten L. uznał za triumf dla ludz-
kości i jeden z najpiękniejszych dni w życiu. Pol-
ska ratyfikowała konwencję na podstawie ustawy z
18.07.1950 o przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej
do konwencji z dnia 9 grudnia 1948 r. o zapobiega-
niu i karaniu zbrodni ludobójstwa (Dz.U. 1950, Nr
36, poz. 325), z zastrzeżeniem nieprzyjęcia posta-
nowień z art. IX i XII konwencji. Ratyfikacji do-
konał 22.09.1950 Prezydent B. Bierut (tekst opub-
likowano w Dz.U. 1952, nr 2, poz. 9).
Przez ostatni okres życia L. czynił starania,
by konwencja była wykonywana, by powstał sąd,
przed którym prowadzone byłyby procesy karne
wobec oskarżonych o ludobójstwo. Coraz częściej
miał problemy zdrowotne. Po tym, jak stracił za-
trudnienie w Yale University (pracował tam do
1951), nie miał stałego zajęcia. Brał udział w licz-
nych odczytach, ale i te z czasem były coraz rzad-
sze. Nie posiadał oszczędności, żył w coraz więk-
szej nędzy. Jednocześnie angażował się w nagłaś-
nianie wszelkich przykładów ludobójstwa na świe-
cie i zabiegał o ratyfikację konwencji przez USA.
Po wejściu w życie konwencji mógł już mówić o lu-
dobójstwie dokonywanym przez Sowietów na pod-
bitych narodach Europy Wschodniej i Środkowej.
Współpracował z Kongresem Polonii Amerykań-
skiej, Kongresem Ukraińców w Ameryce, a po
utworzeniu we wrześniu 1954 ze Zgromadzeniem
Zniewolonych Narodów Europejskich. Na pierw-
szym kongresie Zgromadzenia w 1954 wystąpił
obok Polaków Zygmunta Nagórskiego i Marka
Korowicza, a mówił o genocydzie i jego przykła-
dach dokonywanych przez Sowietów. Głośno mó-
wił o ludobójstwie dokonanym przez Stalina na
Ukrainie w 1933 (holodomor), ale też przejawach
ludobójstwa na całym świecie. Od czasu do czasu
otrzymywał niewielkie świadczenia z małych fun-
dacji i zbiórek. Nie udało się mu jednak zdobyć
żadnego grantu. W 1955 został profesorem prawa
na Rutgers University, ale po roku kontraktu mu
nie przedłużono.
Mimo trudnej sytuacji do Komitetu Noblow-
skiego w Oslo, począwszy od 1950, wpływały no-
minacje dla Lemkina do Pokojowej Nagrody Nob-
la. Szawłowski ustalił, że łącznie wpłynęło ich w
l. 1950–1958 ponad dwadzieścia. Nagrody Nobla
jednak nie dostał. Niewiele też otrzymał odzna-
czeń państwowych. W 1950 dostał odznaczenie ku-
bańskie (Krzyż Wielki Orderu Carlosa Manuela de
T. III/z. 1
Céspedes), a w 1955 Krzyż Orderu Zasługi Repub-
liki Federalnej Niemiec.
Zmarł 28.08.1959 w Nowym Jorku. W pogrze-
bie przygotowanym przez Maxwella Cohena, kole-
gę prawnika z NY, wzięło udział tylko kilka osób.
L. spoczywa na Mount Hebron Cemetery w dziel-
nicy Queens w Nowym Jorku. Na nagrobku znaj-
duje się napis: „Dr Raphael Lemkin (1900–1959).
Father of genocide Convention”. Rodziny nie zało-
żył. Holokaust przeżył brat Eliasz z żoną Leą Lisą
oraz synami Saulem i Robertem. Po wojnie miesz-
kał w Montrealu.
Przez wiele lat po śmierci L. był zapomniany.
Odkryty został na nowo w l. 90. XX w. W lutym
1991 miało miejsce pierwsze sympozjum lemki-
nowskie o ludobójstwie w Yale University (Rapha-
el Lemkin Sympozium on Genocide), w paździer-
niku 2000 w Londynie miała miejsce The Rapha-
el Lemkin Centenary Conference. W kolejnych la-
tach na wielu uniwersytetach powstały instytuty lub
katedry dedykowane ludobójstwu. W 2006 w USA
powstały dwie sztuki teatralne o L. Od 2000 In-
stitute for the Study of Genocide w Nowym Jor-
ku co dwa lata przyznaje nagrodę im. L. (Lem-
kin Award). W 2013 ustanowiono też Międzyna-
rodową Nagrodę im. Rafała Lemkina w Polsce –
w MSZ, ale po przyznaniu jej w pierwszej edycji,
drugiej dotychczas nie ogłoszono. Ogromnie po-
większyła się też literatura dotycząca L., ale ciągle
nie ma jego pełnej biografii intelektualnej, którą
zapowiedział ostatnio autor najpełniejszego w do-
tychczasowej literaturze opracowania biograficz-
nego o L. Ryszard Szawłowski.
Adam Redzik
AUJ: S II 86, S II 290b, S II 291b, S II 298b, S II 728, WP II 85,
WP II 294, WP II 297, WP II 298, WP II 407; WP II 516; O.
Beauvallet, Lemkin face au génocide (z francuskim tłum. The
Legal Case Against Hitler, wyd. 1945), Michalon 2011; J. Coo-
per, Raphael Lemkin and the Struggle for the Genocide Con-
vention, Houndmills, Basingstokes, New York 2008; DALO,
f. 26, op. 15, spr. 193, spr. 201, spr. 207, spr. 399, spr. 459, spr.
505, k. 670; N. Davis, Europa. Rozprawa historyka z historią,
Kraków 2012; T. Elder, What you see before your eyes: docu-
menting Raphael Lemkin’s life by exploring his archival Papers,
1900–1959, „Journal of Genocide Research” (2005), 7 (4), De-
cember, s. 469–499; D. Irvin-Erickson, Raphaël Lemkin and
the Concept of Genocide, Philadelphia 2017; M. R. Ishay, The
History of Human Rights: From Ancient Times to the Global-
ization Era, Berkeley: University of California Press 2008; M.
Jaremków, Polskie przekłady literatury pięknej z języków hebraj-
skiego i jidysz jako książki (1918–1939) – rekonesans badawc-
Lemkin
zy, „Przekładaniec” nr 29/2014, s. 130; W. Korey, An Epitaph
for Raphael Lemkin, New York [2001]; M. Kornat, Rafał Lem-
kin (1900–1959). Studium biograficzne, „Zeszyty Historyczne”
2004, z. 147, s. 107–157; M. Kornat, Barbarzyństwo – wanda-
lizm – terroryzm – ludobójstwo. O Rafale Lemkinie i idei zde-
finiowania „zbrodni w obliczu prawa narodów”, „Polski Prze-
gląd Dyplomatyczny” 2008, nr 3 (43); R. Lemkin, Axis Rule
in Occupied Europe. Laws of Occupation. Analysis of Govern-
ment. Proposals for Redress, introduction S. Power, Washing-
ton 1944, wyd. 2, z przedmową W. A. Schabasa, New Jersey
2008; tenże, Totally Unofficial. The Autobiography of Rapha-
el Lemkin, red. D.-L. Frieze, New Haven & London 2013; W.
Lutwak, Pierwsza edycja Międzynarodowej Nagrody im. Rafa-
ła Lemkina dla sędziego Philippe’a Kirscha, „Palestra” 2014,
nr 7–8, s. 293–294; S. Mikke, Adwokat Rafał Lemkin – wybitny
nieznany, „Palestra” 2006, nr 1–2; Milewski, Redzik, Themis i
Pheme, s. 220, 225, 337, 354, 364, 418, 479, 552, 582, 590; J.-L.
Panné, Rafał Lemkin, czyli potęga bezsilności, przekład z fran-
cuskiego P. Grzebyk, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2008,
nr 3 (43); S. Power, „A Problem from Hell”. America and the
Age of Genocide, New York 2002; Rafał Lemkin: A Hero of Hu-
mankind, edited by: A. Bieńczyk-Missala, S. Dębski, Warsaw
2010 (na książkę składa się wstęp od redaktorów oraz opra-
cowania autorów: Adam Daniel Rotfeld, Ryszard Szawłow-
ski, Marek Kornat, William Korey, Jean-Louis Panné, Stépha-
ne Courtois, Steven Leonard Jacobs, Claudia Kraft, Anton
Weiss-Wendt, Roman Serbyn, William A. Schabas, Daphna
Shraga, Zdzisław Kędzia, Blaise Misztal); A. Redzik, Stani-
sław Starzyński (1853–1935) a rozwój polskiej nauki prawa kon-
stytucyjnego, Kraków: Wysoki Zamek 2012, s. 324; A. Redzik,
Wkład Rafała Lemkina w obrady V Konferencji Międzynarodo-
wego Biura Unifikacji Prawa Karnego w Madrycie w 1933 roku,
(w:) Polska-Hiszpania. Wczoraj i dziś. Studia poświęcone wybra-
nym zagadnieniom z historii i współczesności, red. J. Kudełko,
C. Taracha, Lublin: Werset, 2012, s. 219–227; Redzik, Kotliń-
ski, Historia Adwokatury, s. 225, 245, 295, 296, 392; A. M. Ro-
senthal, A Man Called Lemkin, „New York Times”, 18 paździer-
nika 1988, s. A31; P. Sands, Memory of Justice: The Unexpected
Place of Lviv in International Law – A Personal History, „Case
Western Reserve Journal of International Law” 2011, Vol. 43;
P. Sands, Ku pamięci sprawiedliwości: nieoczekiwane miejsce
Lwowa w prawie międzynarodowym, „Palestra” 2012, nr 11–
12, s. 11–27; P. Sands. Est West Street: On the Origins of Geno-
cide and Crimes against Humanity, New York, Knopf 2016; D.
Schaller, J. Zimmerer, The Origins of Genocide: Raphael Lem-
kin as a Historian of Mass Violence, London: Routledge 2009;
R. Szawłowski, Rafał Lemkin – twórca pojęcia „ludobójstwo”
i główny architekt Konwencji z 9.XII.1948 (w czterdziestolecie
śmierci), „Państwo i Prawo” 1999, z. 10, s. 74–86; tenże, Ra-
fał Lemkin (1900–1959). Polski prawnik twórcą pojęcia „ludo-
bójstwo”, „Sprawy Międzynarodowe” 2005, nr 2, s. 103–138;
tenże, Raphael Lemkin (1900–1959) – The Polish Lawyer Who
Created the Concept of „Genocide”, „The Polish Quarterly of
International Affairs” 2005, nr 2, s. 98–133; tenże, Rafał Lem-
kin, warszawski adwokat (1934–1939),twórca pojęcia „genocyd”
i główny architekt konwencji z 9 grudnia 1948 r. („Konwencji
Lemkina”). W 55-lecie śmierci, Warszawa: Redakcja „Palestry”
2015 (tamże także A. Redzik, Od redakcji, s. III–IV); A. We-
iss-Wendt, Zakładnik polityki. Rafał Lemkin o „sowieckim lu-
dobójstwie”, przekład z angielskiego J. Dołęga, „Polski Prze-
gląd Dyplomatyczny” 2008, nr 3 (43); P. M. Żukowski, Kra-
261
 Lemkin, Lesman
kowskie czasy studiów Rafała Lemkina, „Dzieje Najnowsze”
2011, z. 1, s. 139–158; І. В. Земан, Наука міжнародного права
у Львівському університеті: монографія, Львів: ЛНУ імені
Івана Франка 2015.
Lesman Jan Wiktor (1898–1966), znany pod
pseudonimem Jan Brzechwa [dalej: B.], którego
po wojnie używał jako nazwiska, pozostałe pseu-
donimy literackie: Szerszeń, Szer-Szeń, Inspicjent
Brzeszczot, adwokat w Warszawie, znawca prawa
autorskiego, literat, autor literatury dziecięcej, sce-
narzysta filmowy.
Jan Wiktor Lesman
Ur. 15.08.1898 (podawana jest także błędna
inna data roczna: 1900; prawdziwy jest z pewnoś-
cią rok urodzenia 1898, co B. potwierdził w poda-
niu o weryfikację członkostwa ZAiKS-u w 1945)
w Żmerynce na Podolu jako syn Aleksandra Sta-
nisława, absolwenta Instytutu Technologiczne-
go w Sankt-Petersburgu, oraz Michaliny z Lewi-
ckich, nauczycielki języka francuskiego (zmar-
łej 24.04.1933). Protoplastą rodziny był Bernard
Lesman (3.07.1815–28.08.1878), nauczyciel mate-
matyki w Szkole Rabinów w Warszawie, wydaw-
ca podręczników naukowych i księgarz. Po jego
śmierci firmę przejął jego syn Antoni, drugi z sy-
nów, Aleksander, ojciec B., pracował jako inży-
nier technik na kolei w Rosji. Trzecim synem był
natomiast Izaak (Józef), w przyszłości ojciec Bo-
lesława Leśmiana.
Dzieciństwo oraz wczesną młodość B. spędził
w Rosji, przenosząc się często wraz z rodziną w
związku ze zmieniającymi się miejscami zatrudnie-
262
T. III/z. 1
nia ojca, który pracował na kolei. W l. 1907–1913
uczył się w Kijowie. Następnie kształcił się w presti-
żowym gimnazjum Zakładu Naukowo-Wychowaw-
czego Ojców Jezuitów w Chyrowie. Egzamin doj-
rzałości zdał natomiast w Piotrogrodzie (Sankt-Pe-
tersburgu) w 1916. Debiutował w 1915 jako poeta
w piotrogrodzkim piśmie „Sztandar”, redagowanym
przez Remigiusza Kwiatkowskiego, oraz w tym sa-
mym czasie w „Kłosach Ukraińskich”, wydawanych
w Kijowie. Pierwsze wiersze, w których B. odwoły-
wał się do futuryzmu, surowo skrytykował jego ku-
zyn Bolesław Leśmian. Znacznie późniejsze utwory
B. dla dzieci ocenił jednak jako wartościowe. Pseu-
donim „Brzechwa” wymyślił właśnie Leśmian (jest
to opierzona część strzały, tzw. lotki) w 1937, kie-
dy to ukazać się miał pierwszy tomik utworów dla
dzieci autorstwa Lesmana, pt. Tańcowała igła z nit-
ką (wydany w 1938). Pseudonimem tym B. zaczął się
stale posługiwać od 1946. W 1916 B. otrzymał na-
grodę za umieszczony w kijowskim „Almanachu”
wiersz, napisany w związku ze zgonem Sienkiewi-
cza. W tym samym roku rozpoczął studia inżynier-
skie, które szybko przerwał, i wstąpił na medycy-
nę na uniwersytecie w gubernialnym Kazaniu, gdzie
studiował dwa lata (1916–1918) u prof. Witolda Eu-
geniusza Orłowskiego, ale tych studiów również nie
ukończył. Skoncentrował się na pracy literackiej i
dziennikarskiej w założonym własnym sumptem piś-
mie „Przyszłość”, a także na występach w teatrze.
Pod koniec 1918 wraz z całą rodziną powrócił z
Rosji do Polski. Rozpoczął studia na Wydziale Hu-
manistycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Stu-
dia szybko przerwał i jeszcze przed końcem 1918
wstąpił ochotniczo do 36. Pułku Piechoty Legii
Akademickiej. Służył jako medyk w szpitalu polo-
wym, prowadził gazetę frontową oraz przygotowy-
wał zajęcia kulturalno-oświatowe dla wojska. Brał
udział w kampanii lwowskiej 1918 oraz walczył w
wojnie polsko-bolszewickiej 1920 w wyprawie ki-
jowskiej i obronie Warszawy. Za udział w niej zo-
stał odznaczony Medalem Niepodległości.
Po demobilizacji w stopniu sierżanta sztabowe-
go podjął w 1920 studia prawnicze na Uniwersyte-
cie Warszawskim. Po ich ukończeniu zajął się zro-
bieniem specjalizacji w prawie autorskim i po la-
tach stał się jednym z wybitniejszych znawców tego
prawa nie tylko w Polsce. Był jednym ze współ-
organizatorów stowarzyszenia Związek Autorów
i Kompozytorów Scenicznych (ZAiKS). W 1924
T. III/z. 1 Lesman
B. rozpoczął jako aplikant adwokacki praktykę w
kancelarii adwokackiej w Warszawie, prawdopo-
dobnie w miejscu zamieszkania przy ul. 6 Sierpnia
7. Jako specjalista w dziedzinie prawa autorskiego
pracował od 1924 do 1939 w ZAiKS-ie. W 1929 zo-
stał wpisany na listę adwokacką IA w Warszawie.
Kancelarię prowadził przy ul. Marszałkowskiej 56.
W 1935 reprezentował w sądzie Zenona Przesmy-
ckiego („Miriama”) w głośnym procesie przeciw-
ko Tadeuszowi Piniemu, kierownikowi spółki wy-
dawniczej „Parnas Polski”, wydawcy dzieł Cypria-
na Kamila Norwida we Lwowie oraz redaktoro-
wi serii „Biblioteki Poetów Polskich”, który po-
przez edycję dzieł Norwida bez zgody właścicie-
la praw autorskich naruszył prawa Przesmyckie-
go do spuścizny po Norwidzie (proces ten, wygra-
ny przez Przesmyckiego, został szczegółowo opi-
sany przez Juliusza Wiktora Gomulickiego w „Pa-
lestrze” 2002, nr 3–4). B. występował też m.in. w
procesie wytoczonym przez Związek Nauczyciel-
stwa Polskiego redakcji „Ilustrowanego Kurie-
ra Codziennego” o oszczerstwo, a także w pro-
cesie przeciwko wydawcom tygodnika „Płomyk”
(m.in. Wandzie Wasilewskiej) o kryptopropagan-
dę komunistyczną. Brał udział w precedensowym
procesie dotyczącym praw autorskich w kinema-
tografii. W czerwcu 1931 SN wydał wyrok, w któ-
rym stwierdził, że „autor muzyki, zezwalając na na-
granie swojego utworu w filmie dźwiękowym, ma
prawo osobno pobrać honorarium za samo nagra-
nie, a osobno za wyświetlanie filmu, oraz uzależnić
wysokość honorarium od rozmiarów rozpowszech-
niania jego utworów”. Publikacja relacji z procesu,
także w prasie zagranicznej, sprawiła, że B. stał się
cenionym ekspertem prawa autorskiego, został też
korespondentem zagranicznych czasopism prawni-
czych oraz wybrano go do Międzynarodowej Ko-
misji Prawa Autorskiego.
B. opublikował wiele opracowań, często no-
watorskich, z zakresu prawa autorskiego, m.in.
w „Wiadomościach Literackich”, GSW i „Pale-
strze”. Najważniejsze z nich to: Droit de suite w
prawie autorskim (1933, ss. 15), Nowelizacja pra-
wa autorskiego („Palestra”, 1935), Prawo autorskie
w ZSRR („Palestra”, 1936), Twórczość i jej ochro-
na (1936). Godny odnotowania jest wydany w 1939
Kodeks prawa autorskiego, podsumowujący twór-
czość z zakresu prawa autorskiego B. w okresie
międzywojennym.
263
Podczas okupacji B. stracił możliwość jakiejkol-
wiek pracy w charakterze adwokata. W l. 1945–
1948 został opiniodawcą (radcą) prawnym Spół-
dzielni Wydawniczej „Czytelnik”, a od 1946 był
radcą prawnym w ZAiKS-ie. Po wojnie przez po-
nad 30 lat zasiadał w Komisji Prawniczej Między-
narodowej Konfederacji Związków Autorów i
Kompozytorów. Był doradcą prezesa Związku Li-
teratów Polskich podczas wyjazdów zagranicznych,
m.in. na kongresie COMES-u (Communità Euro-
pea degli Scrittori) we Florencji.
W 1918 B. zaczął pisać teksty satyryczne, skecze,
kuplety oraz teksty piosenek dla warszawskich te-
atrzyków i kabaretów. Używał wówczas pseudo-
nimu „Szer-Szeń”, zaczerpniętego z tytułu znanej
powieści brytyjskiej pisarki Ethel Lilian Voynich.
Współpracę literacką nawiązał początkowo z tea-
trem „Argus”, następnie współpracował ze „Sfin-
ksem”, a także „Mirażem” (od 1918 do 1922).
W tym okresie Julian Tuwim zaproponował mu
pisanie tekstów dla kabaretu „Gaudeamus”, któ-
ry jednak szybko zakończył działalność. W 1922
B. związał się z kabaretem „Stańczyk”, następnie
pisywał dla rewiowego „Perskiego Oka”, później
dla „Karuzeli” i „Czerwonego Asa”. W tym okre-
sie stał się już znanym autorem, zwłaszcza piose-
nek. W l. 1930–1931 sprawował funkcję kierownika
artystycznego i literackiego teatru „Wesoły Wie-
czór”, począwszy zaś od 1933 kierował „Nowym
Momusem”. Jego utwory wykorzystywały także:
„Qui Pro Quo” oraz „Morskie Oko”. Swe wspo-
mnienia na ten temat opublikował w 1959 w anto-
logii pod redakcją Kazimierza Rudzkiego pt. Dy-
mek z papierosa. Wspomnienia o scenach, scenkach
i nadscenkach. Jego przeboje kabaretowe to m.in.
piosenki Mój czarny kot, popularna Barbara, napi-
sana we współautorstwie z Emanuelem Schlech-
terem (do filmu Parada rezerwistów), tango Nieto-
perze, walc Panna Pelagia. Piosenki z jego teksta-
mi wykonywali do 1939 m.in. tacy artyści, jak Ta-
deusz Faliszewski, Adolf Dymsza, Adam Wysocki,
Janusz Popławski, Mieczysław Fogg, Adam Aston,
Irena Carnero, Chór Juranda, Wiera Gran, Tola
Mankiewiczówna, Włodzimierz Macherski. Były
też nagrywane na płytach gramofonowych w wie-
lu wytwórniach fonograficznych, jak np. „Ode-
on”, „Columbia”, „Syrena Record”, „Lonora” czy
„Cristal Electro”. Na płyty nagrano piosenki B. z
rewii Warszawa – Paryż z teatru „Karuzela” (1927),
 Lesman
z rewii Tańcowały dwa Michały z teatru „Wesoły
Wieczór” (1931), z rewii Grunt to flota i Pieniądze
dla wszystkich z teatru „Morskie Oko” (1931) oraz
z rewii Bez paszportów i wiz z teatru „Wesołe Oko”
(1931). Piosenkę Wielki marsz, napisaną do muzy-
ki Szymona Kataszka i Władysława Eigera do re-
wii Tańcowały dwa Michały, B. zadedykował Bo-
lesławowi Wieniawie-Długoszowskiemu. Pisał też
teksty piosenek reklamowych dla różnych firm, na-
grywane na płyty. W jego utworach pojawia się te-
matyka żydowska, np. w sztuce Moryc, którą na-
pisał wspólnie z Julianem Tuwimem i Marianem
Hemarem w 1927.
Pierwszy tom poetycki B. pt. Oblicza zmyślo-
ne ukazał się w 1926. Następnym były Talizmany z
1929, z kolei w 1935 ukazał się Piołun i obłok (wy-
dany wkrótce po śmierci Józefa Piłsudskiego); cykl
10 wierszy poświęconych Marszałkowi pt. Imię wiel-
kości ukazał się w 1938. Największą sławę zyskał B.
dzięki wierszom dla dzieci. Były to m.in. Żuraw i
czapla, Pomidor, Na straganie, W Szczebrzeszynie
chrząszcz brzmi w trzcinie, Samochwała, Leń, Skar-
żypyta, Ptasie radio, Pali się, opublikowane pod ko-
niec lat 30. Pierwszy ich większy zbiór, pt. Tańcowała
igła z nitką, został wydany w 1938. Następny, Kaczka
Dziwaczka, opublikowano w 1939. Kolejne zbiory
oraz wierszowane powieści wydawano po wojnie: w
1946 ukazały się: Akademia Pana Kleksa, Ptasie plot-
ki i Pan Drops i jego trupa, w 1947 Baśń o stalowym
jeżu, w 1948 Na wyspach Bergamutach oraz Opowie-
dział dzięcioł sowie i Przygody rycerza Szaławiły, trzy
lata później Uczymy się chodzić, w 1953 – Teatr Pie-
truszki oraz Wagary, w 1954 Szelmostwa lisa Witalisa,
w 1957 Magik, w 1958 Wyssane z nogi oraz Sto bajek,
w 1961 Podróże Pana Kleksa, w 1964 Śmiechu warte,
w 1965 Od baśni do baśni, Tryumf Pana Kleksa oraz
ostatnia książka – Pan Kleks w kosmosie.
B. wraz z Tuwimem zainicjował nowy styl w
twórczości dla dzieci. Były to satyryczno-żartob-
liwe bajki zwierzęce z elementami groteski i saty-
ry. Po wojnie, w związku z szybkim rozwojem tech-
nicznym i cywilizacyjnym, B. wymyślił baśń fanta-
styczno-naukową, pisząc cykliczną powieść fanta-
styczną, opisującą niesamowite przygody tytułowe-
go Pana Soczewki. Innymi baśniami o takim cha-
rakterze była bez wątpienia seria powieści o panu
Kleksie; stworzył także specjalny gatunek scenicz-
ny szopek dla młodzieży o charakterze pedagogicz-
nym. B. pisał też bądź współtworzył scenariusze fil-
264
T. III/z. 1
mowe, zarówno przed wojną, jak i po wojnie, np.
wspólnie z E. Schlechterem do Parady rezerwistów
w 1934, Opowiedział dzięcioł sowie w 1951, Waw-
rzyńcowego sadu w 1952, Koziołeczka i Historii o
czyżykach w 1953, Janosika i Zbuntowanych rysun-
ków w 1954, Przygód rycerza Szaławiły w 1956, i naj-
bardziej znanego filmu w reżyserii Jana Batore-
go O dwóch takich, co ukradli księżyc w 1962, w
którym tytułowe role zagrali Lech i Jarosław Ka-
czyńscy.
Okupację B. przetrwał, ukrywając się przed
Niemcami. Schronił się początkowo w Mianoci-
cach koło Krakowa w majątku Heleny Oskierko-
-Haller, gdzie zetknął się z Oscarem Schindlerem,
później przebywał w Opaczy pod Warszawą. Na-
stępnie pracował jako ogrodnik w gospodarstwie
rolnym, podległym Towarzystwu Zachęty do Ho-
dowli Koni na terenie toru wyścigów konnych na
Służewcu. Znalazł się na publikowanej w tzw. ga-
dzinowej prasie niemieckiej liście ludzi kultury po-
chodzenia żydowskiego, co oznaczało dla niego wy-
rok śmierci („Nowy Kurier Warszawski”, grudzień
1939). Uniknął zamknięcia w getcie warszawskim,
padł jednak ofiarą szmalcowników i trafił na ge-
stapo, skąd jednak zdołał się wydostać. W latach
okupacji powstało wiele ważnych dla twórczości B.
dzieł z zakresu literatury dla dzieci. Można wymie-
nić np. Akademię pana Kleksa, Pana Dropsa i jego
trupę, Pchłę Szachrajkę. Ponadto przetłumaczył
poezję rosyjskich pisarzy, jak Aleksander Pusz-
kin (poematy baśniowe), Sergiusz Jesienin i Wło-
dzimierz Majakowski. (Po wojnie tłumaczył także
literaturę rosyjską, m.in. opowiadania Antoniego
Czechowa, Odwilż Ilii Erenburga, 12 krzeseł Ilfa i
Pietrowa). Brał udział w konspiracyjnej działalno-
ści artystycznej. Podczas Powstania Warszawskie-
go publikował wiersze w „Barykadzie Powiśla”, w
tym także wiersz z 1939 Piosenka żołnierska, wzy-
wający do walki. Jego wiersze dla dorosłych z tego
czasu znalazły się potem w tomie Liryka mego życia
(Piosenka żołnierska, Na barykady, Warszawo, Rze-
ka wolności i in.). Brał udział w budowie barykad,
należał do służby przeciwpożarowej, pełnił warty
nocne. Występował ponadto z teatrem lalkowym
„Kukiełki pod barykadą” w Śródmieściu i na Po-
wiślu i pisał dlań aktualne teksty. Po upadku po-
wstania trafił do obozu w Pruszkowie, następnie
znalazł się w Zalesiu pod Piasecznem, gdzie ukry-
wał się dalej i doczekał opuszczenia tej miejsco-
T. III/z. 1 Lesman
wości przez Niemców w styczniu 1945. Wyjechał
następnie do Łodzi, gdzie wiosną 1945 założono
Spółdzielnię Wydawniczą „Czytelnik”. W Łodzi B.
podjął praktykę adwokacką, został też radcą praw-
nym „Czytelnika” (1945–1949). W 1948 powrócił
do Warszawy. Po przerwie wojennej został radcą
ZAiKS-u. Praktyki adwokackiej zaniechał pod ko-
niec 1949, po objęciu stanowiska kierownika litera-
ckiego Zespołu Filmowego „Warszawa”.
W okresie stalinowskim publikował utwo-
ry propagandowe. W związku z tzw. kongresem
zjednoczeniowym PPS i PPR napisał dla tygodni-
ka „Odrodzenie” wiersz Czerwony marsz, pochwa-
lający dokonane zmiany, jednocześnie wstąpił do
PZPR. W 1949 na zjeździe Związku Literatów
w Szczecinie poparł memorandum o wprowadze-
niu realizmu socjalistycznego do literatury. Pro-
pagandowe poczynania komunistów wspierał ta-
kimi zbiorami wierszy, jak: Strofy o planie sześ-
cioletnim. Pisał też wiersze o agresywnej wymo-
wie agitacyjnej, np. w tym samym 1949 opubliko-
wał tom Pokój zwycięży z propagandowymi, proso-
wieckimi wierszami, jak np. Pokój zwycięży, Wol-
ności, prowadź!, Warta pokoju, Pieśń bojowników
o pokój. Pisał wiersze szkalujące świat zachodni
i USA – Kto się śmieje ostatni, Kongres, Ballada o
dwudziestu dwóch mordercach czy Głos Ameryki z
1950. Poparł dewaluację złotego w 1950, co w rze-
czywistości było rabunkiem prywatnych oszczęd-
ności bankowych (wiersz Wymiana), potępił woj-
nę w Korei (Koreańska piosenka) etc. W 1952 wy-
dano książkę B. Gawęda o dawnych latach, będą-
cą paszkwilem na historię II Rzeczypospolitej. Na
Nowy Rok 1953 napisał szopkę Upominki nowo-
roczne 1953, stanowiącą napastliwy w tonie pro-
pagandowy teatr kukiełkowy, przygotowany do
wystawiania w świetlicach robotniczych.
W l. 1953–1955 B. był prezesem Rady Naczel-
nej ZAiKS-u, a od 1957 przewodniczącym zarzą-
du. Na przełomie 1957 i 1958 jako prezes ZAiKS-
u znalazł się w ZSRS, wizytując RAO – odpowied-
nik polskiego stowarzyszenia autorów. Od 1958 do
1966 był członkiem Zarządu Polskiego PEN Clu-
bu. W latach 60. był radnym w dzielnicy Mokotów,
ponadto należał do Komisji Kultury Rady Narodo-
wej miasta stołecznego Warszawy; za pracę tę otrzy-
mał Złotą Odznakę Honorową „Za zasługi dla War-
szawy”. Wyróżniono go ponadto nagrodą literacką
miasta Warszawy. W 1954 otrzymał nagrodę mia-
265
sta Stalinogród (Katowice), w 1956 nagrodę Pre-
zesa Rady Ministrów, w 1964 przyznano mu Order
Sztandaru Pracy I Klasy, a w 1965 Nagrodę Lite-
racką Ministra Kultury i Sztuki. B. pracował przez
wiele lat w Teatrze „Syrena” jako autor, a od 1955
pełnił funkcję przewodniczącego kolegium reper-
tuarowego tego teatru. Należał do Związku Lite-
ratów Polskich, był członkiem Rady Programowej
Polskiego Radia i Telewizji oraz Rady Programo-
wej Agencji Autorskiej.
Publikował utwory dla dzieci i młodzieży w
„Świerszczyku”, „Płomyczku” i „Płomyku”. W l.
1965–1966 w „Expresie Wieczornym” co tydzień
ukazywał się jego felieton z cyklu Z piątku na so-
botę. Pozostawił również wspomnieniową 500-stro-
nicową powieść, napisaną pod koniec życia, pt.
Gdy owoc dojrzewa, zawierającą jego wspomnie-
nia z dzieciństwa, spędzonego głównie w małych
miejscowościach rosyjskich, częściowo w Kijowie,
w okresie wojny z Japonią i pogromów l. 1905–
1906 (wydaną w przez „Iskry” po raz pierwszy w
1958, później miała kilka wznowień). Współpraco-
wał z tygodnikami „Stolica”, „Przyjaźń”, „Szpilki”,
z Polskim Radiem – jako autor słuchowisk, z tea-
trami dramatycznymi – jako adaptator własnych
dzieł, m.in. Niezwykłych przygód pana Kleksa. W te-
atrach grano takie jego dzieła, jak: Baśń o korsa-
rzu Palemonie, Czerwony Kapturek, Kopciuszek, Kot
w butach, Jaś i Małgosia i stworzony według zbio-
ru B. Kaczka Dziwaczka – Teatr Kaczki Dziwaczki.
Utwory B. były także filmowane. Robiono na ich
podstawie widowiska telewizyjne, filmy animowa-
ne etc., z których największym powodzeniem cie-
szyły się filmy kinowe z lat 80., reżyserowane przez
Krzysztofa Gradowskiego, Akademia Pana Kleksa
(1983), Podróże Pana Kleksa (1985) i Pan Kleks w
kosmosie (1988).
B. zmarł w Warszawie 2.07.1966. Spoczął na
Cmentarzu Wojskowym na Powązkach; na jego
nagrobku widnieje błędna data urodzin – 1900.
B. był trzykrotnie żonaty: po raz pierwszy ożenił
w 1926 ze swą dalszą krewną, Marią z Sunderlan-
dów, wnuczką swej ciotki (prawdopodobnie zginę-
ła podczas wojny), po dwóch latach rozwiódł się i
poślubił Karolinę z Lentów, w 1946 ożenił się zaś
z Janiną Serocką z Magajewskich, poznaną w 1940.
B. miał starszą siostrę Halinę (ur. 1896), po mężu
Korecką. W małżeństwie z Marią Sunderland miał
córkę Katarzynę (ur. 1928), po mężu Reyzz.
 Lesman, Liebeskind T. III/z. 1

Stanisław Ryszard Dobrowolski pisał o B.: „Był ści zdał w czerwcu 1913 – z odznaczeniem. W tym
on świetnym poetą – satyrykiem, pełnym wdzięku roku zapisał się na Wydział Prawa UJ w Krakowie.
humorystą, autorem nacechowanych dużą kultu- Studia przerwało mu powołanie do służby wojsko-
rą pisarską piosenek i pieśni, wierszy lirycznych, wej w armii austriacko-węgierskiej w sierpniu 1914
znakomitym tłumaczem poezji i prozy artystycznej, (do 16. Pułku Obrony Krajowej). Od grudnia 1914
doskonałym felietonistą – nie było, wydaje się, ro- znajdował się na froncie. Dostawszy się do niewoli
dzajów literackich, których by ten niezwykle praco- rosyjskiej, wrócił do kraju dopiero w 1918. Następ-
wity pisarz nie uprawiał z jednakowym zawsze po- nie służył w Wojsku Polskim do 1919, a po zdemo-
wodzeniem. Pisał dla filmu, dla radia, dla sceny i bilizowaniu w lecie 1920 powołano go w charak-
estrady, w wieku dojrzałym osiągnął wcale niema- terze jednorocznego ochotnika do dalszej służby
ły sukces jako autor powieści”. Z kolei Jarosław
Iwaszkiewicz: „Jan Brzechwa nie miał ani wro-
gów, ani ludzi obojętnych. Wszyscy kochali tego
jasnego, świetlanego człowieka o uśmiechu pogod-
nym jak jasne niebo. Twórczość jego oddychała tą
radością i zabawą, tą jasnością, której był uoso-
bieniem. Dlatego może tak umiał przemawiać do
dzieci”. Książki B. doczekały się ogromnych, wie-
lokrotnych nakładów i tłumaczeń na kilkanaście
języków. Twórczość dziecięca B. stanowi zaś pod-
stawowy kanon polskiej literatury.
Tomasz M. Lerski

Akademia Pana Brzechwy. Wspomnienia o Janie Brzechwie,

pod red. A. Marianowicza, Warszawa 1984; M. Adamek,
Brzechwa nie dla dzieci, Warszawa 2013; Archiwum ZAiKS;
Z. Białek, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1918–
1939, Warszawa 1987; S. R. Dobrowolski, Jan Brzechwa, [ar-
tykuł wspomnieniowy] „Biuletyn ZaiKS-u” 1966, nr 15; S.
Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945–1970,
Warszawa 1982; T. Lerski, Syrena Record – pierwsza polska
wytwórnia fonograficzna 1904–1939, Warszawa–Nowy Jork,
2004; T. Leszczyńska-Koziak, Spotkanie z Brzechwą. Konkurs
czytelniczy dla klas III–IV, „Wszystko dla Szkoły” 2000, nr 9,
s. 11–14; A. Maciejek, Jan Brzechwa – poeta dziecięcej radości
(scenariusz poranku literackiego), „Poradnik Bibliotekarza”
1988, nr 6, s. 21–23; R. Matuszewski, Z bliska. Szkice litera-
ckie, Kraków 1981; M. Pryzwan, O autorze Kaczki Dziwaczki,
„Biblioteka w Szkole” 1997, nr 4, s. 17; Relacje rodziny; M.
Urbanek, Brzechwa nie dla dzieci, Warszawa 2013; H. Skro-
biszewska, Brzechwa, Warszawa 1965; A. Szmigiel, Czaro-
dziej Jan Brzechwa: scenariusz wystawy, „Biblioteka w Szkole”
2000, nr 11, s. 28; A. Szóstak, Od modernizmu do lingwizmu:
o przemianach w twórczości Jana Brzechwy, Kraków 2003; H.
Urłub (red.), Pan Kleks na ekranie, Warszawa 1988.
Liebeskind Adolf (1895–1979), adwokat w
Krakowie, obrońca w procesach politycznych w II
RP i w Polsce Ludowej.
L. urodził się 12.05.1895 w Krakowie jako syn
Hermana (Chaima), z zawodu kupca, i Antoniny
(Tauby) z Rosenstrauchów. Uczęszczał do Gimna-
zjum św. Anny w Krakowie, a egzamin dojrzało-
Adolf Liebeskind
wojskowej. Ostatecznie, ze względu na stan zdro-
wia, został zdemobilizowany w 1921. To pozwoli-
ło na kontynuację studiów prawniczych. Po ukoń-
czeniu ich zdał rygoroza z odznaczeniem i uzyskał
w ten sposób stopień doktora praw. Następnie od-
był aplikację sędziowską zakończoną egzaminem
z postępem celującym i mianowaniem asesorem
sądowym.
Z początkiem 1931 L. wystąpił z sądu, uzysku-
jąc wpis na listę koncypientów (aplikantów) w Kra-
kowie. Pracował wówczas w kancelarii adwokatów:
dr. Adlera i dr. Rychlewskiego. Równocześnie na
podstawie złożonego egzaminu sędziowskiego zo-
stał obrońcą w sprawach karnych. W 1934 złożył
egzamin adwokacki i został wpisany na listę adwo-
katów z siedzibą w Krakowie. Występował w kil-
ku głośnych procesach, m.in. robotników fabryki
„Semperit” w Krakowie.
Już jako student uniwersytecki pracował na-
ukowo pod kierunkiem prof. dr. Władysława Le-
opolda Jaworskiego i prof. dr. Fryderyka Zolla.
Trzeba nadmienić, że obok studiów prawniczych

266
T. III/z. 1 Liebeskind
L. podjął również studia na Wydziale Filozofii UJ,
których jednak nie ukończył. Zacięcie naukowe
zaowocowało artykułami publikowanymi zarów-
no w języku polskim, jak i w czasopismach nie-
mieckich i włoskich. I tak w języku włoskim uka-
zało się opracowanie ustaw z 1925–1927 (wyda-
ne w 1930), a ponadto: Ustawy cywilne obowiązu-
jące w Małopolsce i na Śląsku Cieszyńskim (Ko-
deks Cyw. Austriacki) z przedmową prof. Frydery-
ka Zolla (Kraków, Księgarnia Powszechna 1937),
Posiadanie (Warszawa 1937), Przelew i wstąpie-
nie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzy-
ciela (37 ss., 1938). W „Głosie Adwokatów” (z.
11–12 z 1938, s. 4) opublikował wspomnienie po-
święcone śp. prof. Stanisławowi Wróblewskiemu.
L. przed II wojną światową był członkiem Inter-
national Law Association i stałym współpracow-
nikiem „Encyklopedii Podręcznej Prawa Prywat-
nego”, wydawanej w Warszawie pod redakcją
prof. Fryderyka Zolla i prof. Jana Wasilkowskie-
go. W ukazującym się od lutego 1900 periodyku
„Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne”, organie
Wydziału Prawa i Administracji UJ oraz Towa-
rzystwa Prawniczego i Ekonomicznego w Krako-
wie, w składzie redakcji zeszytu wydanego w 1926
ukazało się nazwisko dr. Adolfa Liebeskinda jako
sekretarza redakcji. W stanowiącym kontynuację
tego czasopisma zeszycie 1–6 z 1945 L. umieścił
artykuł o rozwoju prawa lotniczego.
Czas okupacji niemieckiej przeżywał L. w Kra-
kowie i Wieliczce i – jak podaje w swym życiorysie
załączonym do akt personalnych IA w Krakowie –
był w obozie w Stalowej Woli. Został wydany poli-
cji w związku z nienoszeniem obowiązkowej opas-
ki z Gwiazdą Dawida. Jednak udało się mu w 1943
uciec przez Słowację na Węgry i przebywał w Bu-
dapeszcie, skąd powrócił do Krakowa z końcem
kwietnia 1945. Matka L. i dwaj jego bracia zginęli
w czasie okupacji niemieckiej.
Po wojnie L. rozpoczął praktykę adwokacką,
będąc pozytywnie zweryfikowanym i występując
w wielu znaczących i głośnych procesach, spośród
których warto wymienić proces Niepokulczyckie-
go w 1947 przed Wojskowym Sądem Rejonowym
w Krakowie, proces pokazowy w Lublinie tzw.
„Inspektoratu Zamojskiego” (obrona prowincja-
ła Bernardynów Szepalaka), proces Heinemayera
(zastępcy komendanta obozu w Płaszowie), sądzo-
nego w Krakowie w latach 50. oraz proces przed
267
Wojskowym Sądem Rejonowym w Krakowie prze-
ciwko działaczom konspiracyjnego harcerstwa, w
którym bronił drużynowego Józefa Umińskiego.
Z uwagi na pokazowy charakter tego postępowa-
nia władze Polski Ludowej przywiązywały wagę do
poprawności wystąpień także adwokatów. Z po-
wodu treści wygłoszonego przemówienia obroń-
czego, wywołującego oklaski publiczności, L. zo-
stał skreślony z listy adwokatów. W uzasadnieniu
swej uchwały RA, ulegając wyraźnemu naciskowi
Ministerstwa Sprawiedliwości, uznała, że nie daje
on rękojmi wykonywania zawodu zgodnie z zada-
niami adwokatury w Polsce Ludowej. Rzecz doty-
czyła użycia w obronie podsądnego, co do którego
prokurator żądał wymierzenia kary śmierci, mię-
dzy innymi słów z przemówienia Bolesława Bie-
ruta, których interpretacja obróciła się przeciwko
adwokatowi. W październiku 1954 ponownie wpi-
sano L. na listę adwokatów, co nastąpiło po wielu
pismach i odwołaniach i za wyraźną zgodą władz
partyjnych.
Już przed wojną RA powoływała L. w skład ko-
misji egzaminacyjnych. Od 1948 miało to miejsce
kilkakrotnie. Zaangażował się on także w działal-
ność samorządu adwokackiego. Był wybrany na
członka Sądu Dyscyplinarnego IA w Krakowie, a
w l. 1956–1963 był członkiem RA, pełniąc funk-
cję jej skarbnika.
L. był żonaty ze Stanisławą z d. Szypulską. Ze
względu na jej katolickie wyznanie i wynikającą z
tego potrzebę zawarcia ślubu kościelnego uzyska-
li oni – z uwagi na żydowskie pochodzenie nuptu-
rienta – dyspensę Stolicy Apostolskiej, przy czym
(jak wspominał) odbierał ją osobiście z rąk ówczes-
nego ordynariusza archidiecezji ks. biskupa Ada-
ma Sapiehy. L. zmarł w Krakowie 14.10.1979 i po-
chowany został na Cmentarzu Parafialnym na Sal-
watorze.
Z akt personalnych IA w Krakowie nie wynika,
aby L. honorowano odznaczeniami, z wyjątkiem
przyznanej w 1968 r. Odznaki 1000-lecia Państwa
Polskiego.
Stanisław J. Jaźwiecki
IA w Krakowie, Akta osobowe; F. Musiał, Przepraszam, że
bronię, pierwodruk: „Dziennik Polski” z 2.09.2005, przedruk:
Od Hitlera do Stalina, red. F. Musiał, J. Szarek, Z archiwów
bezpieki – nieznane karty PRL, tom 6, Kraków 2007; A. Re-
dzik, „Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne” – głos krakow-
skiej jurysprudencji, „Palestra” 2007, nr 11–12, s. 135 i n.
 Lipiec, Lis-Olszewski W.
Lipiec Walenty (1905–1993), adwokat w Lubli-
nie, sędzia, dziekan RA w l. 1959–1964.
Ur. 2.08.1905 w Topólczy w gminie Zwierzyniec
powiatu zamojskiego. W dzieciństwie zmarli mu
rodzice. Wychowywał go wujek. W wieku 10 lat
wyjechał na wschód. Mieszkał w Teodozji na Kry-
mie, gdzie uczęszczał do polskiego progimnazjum,
utrzymywanego przez Centralny Komitet Obywa-
telski Królestwa Polskiego w Rosji. Do Polski po-
wrócił w listopadzie 1918. Wkrótce wstąpił do
drugiej klasy „Szkoły Lubelskiej” w Lublinie, któ-
rą ukończył w 1925. Jesienią tego roku rozpoczął
studia prawnicze na Wydziale Prawa i Nauk Spo-
łeczno-Ekonomicznych Uniwersytetu Lubelskie-
go, uzyskując stopień magistra praw w 1929.
Walenty Lipiec
22.10.1929 mianowany został aplikantem są-
dowym w okręgu SA w Lublinie i delegowany
do odbycia aplikacji sądowej do SO w Lublinie.
Egzamin sędziowski złożył w październiku 1932.
W czasie aplikacji odbył obowiązkową służbę woj-
skową. 20.12.1932 mianowany został asesorem są-
dowym i delegowany do pełnienia obowiązków
sędziowskich w rewirach śledczych Sądu Grodz-
kiego w Lublinie. Rok później, 18.12. mianowany
został sędzią grodzkim w Chełmie (obowiązki ob-
jął 14.03.1934). W kwietniu 1937 postanowieniem
Ministra Sprawiedliwości zwolniony został ze
służby w sądownictwie, natomiast ze stanowiska
sędziego odwołany został z dniem 8.05.1937. W
tym samym czasie, a dokładnie 10.04.1937, lubel-
ska Rada Adwokacka ogłosiła przyjęcie go w po-
czet adwokatów okręgu SA w Lublinie. 23.05.tr.
268
T. III/z. 1
wpisany został na listę adwokacką, a 24.05. złożył
ślubowanie adwokackie. Praktykę wykonywał do
wojny oraz prawdopodobnie w czasie okupacji.
25.08.1944, uzyskał zgodę na wykonywanie za-
wodu adwokata, a 30.08.1945 ponownie wpisany
został na listę adwokacką. Siedzibę wyznaczono
mu w Lublinie. Po weryfikacji, 18.04.1951, komi-
sja wydała orzeczenie utrzymujące w mocy wpis na
listę adwokacką. Od 1953 do 31.03.1975, kiedy to
zaprzestał praktyki, wykonywał zawód w ZA nr 1.
Przez wiele lat był działaczem lubelskiego samo-
rządu adwokackiego. W l. 1956– 1959 był sekreta-
rzem RA, w l. 1959–1964 pełnił zaś funkcję dzie-
kana Rady; w l. 1964–1967 był wiceprezesem, a w
l. 1967–1973 prezesem WKD.
26.10.1965 został członkiem Komisji ds.
Szkolenia Zawodowego RA. Przez dwadzieś-
cia kilka lat był wykładowcą procedury cywil-
nej na szkoleniach dla aplikantów adwokackich.
W 1969 został powołany na przewodniczącego Komi-
sji Egzaminacyjnej RA, którym był jeszcze kilkakrot-
nie. 13.05.1970 został członkiem Komisji ds. Szkole-
nia Aplikantów Adwokackich i Doskonalenia Zawo-
dowego Adwokatów. Od 10.05.1973 należał do sta-
łych komisji RA. We wszelkich pracach, których się
podejmował, brał szczególnie aktywny udział. W ra-
mach współpracy RA z WSK Świdnik systematycznie
udzielał porad prawnych pracownikom zakładu.
Godne odnotowania jest, że podczas kadencji
L. adwokatura lubelska, która do l. 1960 nie miała
własnego pomieszczenia, zdobyła i urządziła lokal
przy ul. Grottgera 7, który służył izbie do 2013.
Zmarł w Lublinie 20.04.1993. Wyróżniony zo-
stał m.in. złotą odznaką „Adwokatura PRL”
(20.06.1974), Medalem 40-lecia Polski Ludowej
(28.05.1986).
Danuta Maślijewicz
AIA w Lublinie – Akta osobowe Walentego Lipca; Szkice
o dziejach Adwokatury Lubelskiej, red. P. Sendecki, Lublin
2009.
LIS-OLSZEWSKI Witold (1905–1986), adwo-
kat w Warszawie, prokurator (II RP), działacz na-
rodowo-demokratyczny, oficer NOW i KG AK, ps.
„Markiewicz”, „Dr Markiewicz”, „Alicja”, „Wik-
tor”, „Józef Nowak”, więzień polityczny, wybit-
ny obrońca w sprawach politycznych, ps. literacki
„Wojciech Leopolita”.
T. III/z. 1 Lis-Olszewski W.
Ur. 8.10.1905 we Lwowie. Jego ojcem był Witold
Stanisław Lis-Olszewski (zob.), matką zaś Helena
z Giełdanowskich. Naukę pobierał w Gimnazjum
im. Henryka Jordana we Lwowie i tam w 1923
złożył egzamin dojrzałości. Po maturze rozpoczął
studia na WPr UJK we Lwowie, które ukończył w
1927, a następnie w grudniu 1929 uzyskał tamże
doktorat z prawa. W czasie studiów odbył jedno-
roczną służbę wojskową w 6. Dywizjonie Artylerii
Konnej (hippika była pasją jego życia), a następ-
nie w okresie marzec–kwiecień 1924 Szkołę Pod-
chorążych Rezerwy Artylerii przy 6. Pułku Artyle-
rii Polowej w Krakowie. W 1935 został awansowa-
ny do stopnia por. rez. artylerii. Po uzyskaniu abso-
lutorium rozpoczął przygotowanie do zawodu ad-
wokata, ale po roku kandydatury (wówczas trwała
Witold Lis-Olszewski
ona 7 lat) przerwał ją i w l. 1929–1932 odbył apli-
kację sądową przy SO we Lwowie. Od marca 1932
podjął służbę jako asesor sądowy–sędzia śledczy w
Komarnie i w Skole, od października t.r. zaś jako
sędzia SG w Skole. Od listopada 1932 pełnił służ-
bę podprokuratora SO w Stryju (był czasowo de-
legowany do Stanisławowa), następnie wiceproku-
ratora przy tymże sądzie. Od maja 1937 był wice-
prokuratorem przy SO w Radomiu. W tym okresie
oskarżał m.in. w sprawie niemieckiej siatki szpie-
gowskiej, działającej w wytwórni prochu i mate-
riałów wybuchowych w Pionkach. Służbę proku-
ratorską w Radomiu pełnił do wybuchu II wojny
światowej. W tym czasie biegle posługiwał się ję-
zykami angielskim, francuskim i niemieckim. Po-
litycznie był związany z ruchem narodowo-demo-
269
kratycznym. W XXI w. Władysław Bartoszewski
wspominał go: „lwowiak (…), endek, konserwa-
tywny katolik (…) z zawodu prawnik, z tempera-
mentu – zadzierzysty, pełen temperamentu kawa-
lerzysta”.
Podczas wojny obronnej 1939 walczył w I Dywi-
zjonie Artylerii Lekkiej w obronie Lwowa przed
Niemcami i Armią Czerwoną. Brał udział w per-
traktacjach 21.09.1939 z delegatami niemieckimi,
którzy usiłowali wyjednać poddanie się Lwowa ar-
mii niemieckiej, a nie sowieckiej. Po kapitulacji
Lwowa przed Armią Czerwoną był współautorem,
wspólnie z grupą oficerów artylerii konnej, planu
przebicia się przez oddziały sowieckie w kierunku
granicy z Węgrami, którego jednak nie zaakcepto-
wał d-ca obrony Lwowa gen. Władysław Langner.
Wobec powyższego niezwłocznie rozpoczął pracę
konspiracyjną z gen. Marianem Żegotą-Januszajti-
sem, który organizował ruch oporu związany z SN.
Następnie brał udział w organizowaniu tzw. niele-
galnych przerzutów oficerów WP na Węgry. Krót-
ko potem odbył wyprawę wywiadowczą nt. stosun-
ków panujących na ziemiach II RP pod okupacją
radziecką i w ciągu tygodnia przebył na rowerze
trasę Brody–Łuck–Równe–Kowel–Brześć–Biały-
stok, i z powrotem.
Poszukiwany przez NKWD wrócił nielegalnie
na początku listopada 1939 do Radomia, na teren
okupacji niemieckiej, gdzie wykonywał zawód pro-
kuratora. Według niektórych publikacji interwen-
cje L.-O. w Wydziale Sprawiedliwości Dystryktu
Radomskiego GG przyczyniły się do uwolnienia
aresztowanych miejscowych sędziów i prokurato-
rów. Z dniem 31.12.1942 odszedł z prokuratury.
Niemal jednocześnie wpisany został na listę adwo-
kacką utworzonej przez okupantów IA w Radomiu
i z dniem 1.01.1943 rozpoczął wykonywanie zawo-
du adwokata w Radomiu.
Pełnienie przez L.-O. funkcji w polskim wy-
miarze sprawiedliwości podczas okupacji niemie-
ckiej stanowiło tzw. przykrywkę dla prowadzo-
nej na szeroką skalę niepodległościowej działal-
ności konspiracyjnej w ramach NOW i StN. Był
jednym z organizatorów struktur Okręgu Radom-
skiego NOW. Początkowo dowodził Powiatem –
Miasto Radom, następnie, od wiosny 1940, był za-
stępcą Komendanta Okręgu i jednocześnie sze-
fem Wydziału Operacyjno-Szkoleniowego KO,
od jesieni 1940 zaś – Komendantem Okręgu. Po-
 Lis-Olszewski W.
siadał stopień porucznika. W l. 1942–1943 wcho-
dził w skład tej części kadry dowódczej NOW, któ-
ra podporządkowała się akcji scaleniowej z ZWZ-
AK. 19.11.1942 złożył na ręce dotychczasowego
Komendanta Głównego NOW ppłk. Józefa Ro-
kickiego, zaprzysięgniętego wcześniej przez gen.
Stefana Roweckiego „Grota”, przysięgę w AK. W
uznaniu zasług L.-O. dla akcji scaleniowej Dowód-
ca AK awansował go do stopnia kpt. rezerwy (roz-
kazem z 3.05.1943). Jednocześnie, jako przedsta-
wiciel konspiracyjnego StN, brał udział w struk-
turach konspiracyjnej DRzK. Najpierw, od 1941,
w ODRzK–Kielce, sprawował funkcję kierownika
Wydziału Likwidacji Skutków Wojny, a następnie,
od wiosny 1943, był zastępcą dyrektora Departa-
mentu Likwidacji Skutków Wojny w Biurze Dele-
gata Rządu na Kraj. Współpracował nadto z Kazi-
mierzem Kumanieckim w ramach „Akcji N” oraz
opracowywał wspólnie z prof. Andrzejem Grod-
kiem słownik polskich nazw miejscowości mazur-
skich i vademecum dla polskich oddziałów, któ-
rych wkroczenie na te tereny było planowane na
okres powojenny.
Zagrożony aresztowaniem przez gestapo i ab-
wehrę w 1943 przeniósł się do Warszawy, gdzie
kontynuował pracę konspiracyjną w ramach KG
AK – najpierw w Wydziale ODB, następnie w Wy-
dziale Legalizacji (w Oddziale I), a w dalszej ko-
lejności od 25.05.1944 w Wydziale Bezpieczeństwa
i Kontrwywiadu (w Oddziale II). W tym ostatnim
wydziale prowadził śledztwo m.in. w sprawie usta-
lenia miejsca pobytu Dowódcy AK gen. Stefana
Roweckiego „Grota”, zatrzymanego przez Niem-
ców 30.06.1943.
O losach L.-O. w okresie Powstania Warszaw-
skiego i w okresie po wejściu do Warszawy ar-
mii sowieckiej nie wiadomo nic pewnego. Podob-
no w dniu wybuchu Powstania przebywał na pra-
wym brzegu Wisły i pracował jako fotograf w za-
kładzie fotograficznym „Foto-Sztuka” w Radości.
Najprawdopodobniej jednak został oddelegowa-
ny do kadrowej organizacji „NIE”, pozostającej w
podwójnym zakonspirowaniu, bądź też nadal peł-
nił służbę w ramach najściślej zakonspirowanego
kontrwywiadu KG AK. Musiał także utrzymywać
kontakty w ramach struktur podziemnego StN.
Uchwałą Tymczasowego Zarządu IA w War-
szawie z 7.09.1945 został L.-O. na własny wniosek
tymczasowo dopuszczony do wykonywania zawo-
270
T. III/z. 1
du adwokata z siedzibą w Warszawie, na podsta-
wie art. 5 ust. 3 dekretu z dnia 24.05.1945, tj. do
momentu prawomocnego zakończenia postępo-
wania weryfikacyjnego, dotyczącego wykonywania
zawodu adwokata w okresie okupacji niemieckiej.
Postępowanie to zakończyło się 30.01.1948 prze-
prowadzeniem rozprawy weryfikacyjnej, po któ-
rej ogłoszono orzeczenie, na mocy którego uzna-
no L.-O. za godnego należenia do stanu adwoka-
ckiego. W związku z powyższym uchwałą RA w
Warszawie z 18.03.1948 L.-O. został wpisany na
listę adwokatów. Ślubowanie adwokackie złożył
26.04.1948 przed dziekanem ORA w Warszawie
adw. Tomorowiczem. Zawód wykonywał we włas-
nej kancelarii przy ul. Marszałkowskiej 72 w War-
szawie. Równolegle, od 1945, był radcą prawnym
Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych w
Warszawie. Wedle niesprawdzonych informacji w l.
1945–1948 miał występować przed sądami wojsko-
wymi w sprawach politycznych. Jednak brak jest
danych, żeby uzyskał wpis na listę obrońców woj-
skowych, bez wątpienia zaś nie był w tym okresie
członkiem KOW w Warszawie.
20.10.1948 L.-O. został zatrzymany przez funk-
cjonariuszy MBP, a w istocie uprowadzony z ulicy
i osadzony w siedzibie UB przy ul. Sierakowskie-
go, a następnie w więzieniu przy ul. 11 listopada w
Warszawie. RA w Warszawie wyznaczyła jego za-
stępcą w niezakończonych sprawach adw. Okta-
wa Pietruskiego.
Przyczyną pozbawienia L.-O. wolności była jego
działalność niepodległościowa w ramach NOW,
AK i DRzK. Funkcjonariusze UB podejrzewali L.-
O. nadto – zapewne słusznie – o aktywny udział
w podziemiu antykomunistycznym od początku
1945, przy czym śledztwo nie wykazało w tej spra-
wie żadnych konkretnych faktów, poza niejasnymi
powiązaniami ze Zrzeszeniem WiN.
Proces L.-O. odbył się 27.01.1950 przed WSR w
Warszawie. Tzw. rozprawie kiblowej w więzieniu
mokotowskim przewodniczył sędzia Zbigniew Fur-
tak. Rozprawa była tajna, ustanowiony zaś przez
oskarżonego obrońca adw. Oktaw Pietruski nie zo-
stał dopuszczony do sprawy ani na etapie postępo-
wania przygotowawczego, ani przed sądem. L.-O.
został skazany na karę 10 lat więzienia, przy czym
– w związku z zastosowaniem przepisów o amne-
stii – obniżono mu ją do 5 lat więzienia (sygn. akt
Sr. 42/50). Przypisany mu czyn został zakwalifiko-
T. III/z. 1 Lis-Olszewski W.
wany z art. 86 § 1 i 2 k.k.WP. Orzeczono także po-
zbawienie praw publicznych i obywatelskich praw
honorowych na okres 5 lat. Postanowieniem NSW
z 21.02.1950 ww. wyrok został utrzymany w mocy
(sygn. akt Sn Odw. 837/50).
Wojskowa Prokuratura Rejonowa poinformo-
wała RA w Warszawie o prawomocnym skazaniu
L.-O., a w konsekwencji RA uchwałą z 25.05.1950
skreśliła L.-O. z listy adwokatów na podstawie art.
87 ust. 1 pkt d PoA z 1938 (tj. z powodu utraty
praw publicznych).
Karę więzienia odbywał L.-O. w więzieniu we
Wronkach, a od 1952 w więzieniu mokotowskim.
Pracował tam w więziennej drukarni jako introli-
gator. W więzieniach i aresztach przebywał m.in.
z Wiesławem Chrzanowskim oraz Władysławem
Bartoszewskim. W tym okresie wznowiono prze-
ciwko niemu śledztwo, przygotowując – na szczęś-
cie bezskutecznie – nowe zarzuty, dotyczące jego
działalności w NOW i AK oraz w DRzK. Z wię-
zienia został zwolniony 22.10.1950 (odbył karę w
całości). Pobyt w więzieniach Polski Ludowej zruj-
nował L.-O. zdrowie. Po wyjściu z więzienia był
przedmiotem szykan, stosowanych przez różnego
rodzaju władze. M.in. nakazano mu wysiedlić się
z Warszawy i osiąść w PGR w Ełku w charakterze
robotnika rolnego, pozbawiano go dodatków funk-
cyjnych, nieustannie wyrzucano go z pracy, kiero-
wano do pracy w kopalni lub hucie. W końcu zna-
lazł pracę jako inspektor planowania w Miejskim
Przedsiębiorstwie Robót Wodociągowych i Kana-
lizacyjnych w Warszawie i pracował tam w l. 1953–
1956.
W 1955 zwrócił się do Samodzielnego Wydzia-
łu Adwokatury w MS o zarządzenie ponownego
wpisania go na listę adwokatów – jednak bezsku-
tecznie. Ponownie wystąpił o wpis na listę adwoka-
tów w okresie tzw. odwilży 1956 – pismem z dnia
12.09.1956. Tym razem RA w Warszawie uchwałą z
8.11.1956 wpisała go na listę adwokatów z siedzibą
w Warszawie. W uzasadnieniu tej uchwały podano,
że „dr Lis-Olszewski jest osobiście znany członkom
Rady, a referencje ich są bardziej niż pozytywne”,
zaś wyrok skazujący L.-O. „jest tak bardzo prob-
lematyczny”, że nie może obecnie stanowić pod-
stawy do odmowy wpisu. Ślubowanie adwokackie
złożył 12.12.1956 przed dziekanem RA w Warsza-
wie adw. Stanisławem Garlickim. Równolegle MS
wnioskiem z 20.11.1956 wystąpił do SN o wzno-
271
wienie postępowania w sprawie zakończonej wyro-
kiem b. WSR w Warszawie z dnia 27.01.1950. Wy-
rokiem z 20.01.1957 SN uchylił wyrok w ww. spra-
wie i uniewinnił L.-O.
Zawód adwokata L.-O. wykonywał w Warsza-
wie, w prywatnej kancelarii przy ul. Wilczej 31, a
od stycznia 1957 przy ul. Marszałkowskiej 43. Zaj-
mował się sprawami karnymi, w tym wielką licz-
bą tzw. spraw rehabilitacyjnych, dotyczących osób
skazanych z przyczyn politycznych w l. 1944–1955.
Z pozytywnym skutkiem przeprowadził 76 ta-
kich rehabilitacji – co lokuje go w ścisłej czołów-
ce specjalistów w tym zakresie. W swojej kancela-
rii współpracował z adw. Władysławem Siła-Nowi-
ckim, również b. więźniem politycznym, aplikan-
tem adwokackim i od 1959 adwokatem. Władysław
Bartoszewski wspominał, że „Pracowali w małym
mieszkaniu na ul. Marszałkowskiej w pobliżu Pla-
cu Zbawiciela. Pamiętam ten dom, wpół zburzony,
bywałem u nich, podziwiając fantazję Lisa-Olszew-
skiego: dwaj byli skazańcy, dopiero co wypuszczeni
z więzień, prowadzą sprawy rehabilitacyjne przed
sądami PRL…, pomysł z szalonej baśni”.
Prywatną kancelarię prowadził aż do 1962, co
było ewenementem, albowiem od 1952 nieomal
obligatoryjne było wykonywanie zawodu w ra-
mach ZA. W związku z zapowiadaną zmianą usta-
wy o ustroju adwokatury i spodziewanym całko-
witym zakazem funkcjonowania prywatnych kan-
celarii adwokackich L.-O. na własny wniosek uzy-
skał członkostwo w ZA nr 25 w Warszawie (Pl.
Zbawiciela 2), 24.08.1962 dziekan RA w Warsza-
wie zarządził zaś wpisanie go do rejestru tego ZA.
W 1958 ubiegał się o wpis na listę obrońców woj-
skowych – nie wiadomo jednak z jakim skutkiem.
Przez 6 lat był zastępcą Rzecznika Dyscyplinarne-
go RA w Warszawie.
Specjalizował się w sprawach niepospolitych,
mogących sprowadzić na adwokata-obrońcę róż-
nego rodzaju nieprzyjemności. Poza sprawami czy-
sto politycznymi były to sprawy przeciwko księ-
żom katolickim (np. o wybudowanie bez zezwole-
nia kościoła i plebani oraz założenie cmentarza),
sprawy przeciwko Świadkom Jehowy, czy osobom
pochodzenia romskiego. Był też radcą prawnym
Ambasady Austrii w Warszawie.
Od końca lat 50. XX w. L.-O. był szykanowa-
ny przez władze administracyjne, partyjne i róż-
ne struktury władz bezpieczeństwa. Na polecenie
 Lis-Olszewski W.
MS wszczęto 13.08.1960 przeciw niemu postępo-
wanie dyscyplinarne. Postępowanie to zostało jed-
nak umorzone przez Rzecznika Dyscyplinarnego
RA w Warszawie 23.03.1961.
W lutym 1963 bronił, razem z adw. Władysła-
wem Siła-Nowickim, w nagłośnionym procesie
Świadków Jehowy, odbywającym się przed SW we
Wrocławiu. W. l. 1964–1969 bronił w politycznym
procesie adw. Karola Głogowskiego i Mieczysła-
wa Zawistowskiego.
Od 20.12.1965 do 10.01.1966 L.-O. bronił w tzw.
procesie trockistów, tj. w procesie Kazimierza Ba-
dowskiego, Ludwika Hassa i Romualda Śmiecha. W
1966 był pierwszym obrońcą w sprawie politycznej
Niny Karsov. W związku z tą sprawą władze PRL
podjęły przeciwko niemu kroki mające na celu wy-
eliminowanie go z tej sprawy oraz uniemożliwienie
mu dalszego wykonywania zawodu adwokata. W
październiku 1966 został dwukrotnie przesłuchany
w charakterze świadka, mimo jego protestów i po-
wiadamiania na piśmie NRA o niedopuszczalności
przesłuchiwania go w sprawie Niny Karsov, jako jej
obrońcy. W trakcie tych przesłuchań nie podał żad-
nych informacji obciążających kogokolwiek, jednak
zorientował się, że jest inwigilowany i zrezygnował z
dalszej obrony, dla dobra klientki. Nina Karsov zo-
stała skazana 26.10.1967, zaś 20.11. t.r. funkcjona-
riusze SB przeprowadzili rewizje w mieszkaniach
L.-O. oraz adw. Siła-Nowickiego (drugiego obrońcy
Niny Karsov). U L.-O. zakwestionowano dokumen-
ty wchodzące w skład akt spraw politycznych przez
niego prowadzonych, m.in. odpis postanowienia SN
o przedłużeniu stosowania aresztu wobec Niny Kar-
sov. Fakt ten był komentowany przez Radio „Wol-
na Europa” i dlatego obu adwokatom przedstawio-
no zarzuty z art. 24 tzw. małego k.k. (do skazania
przez sąd karny jednak nie doszło). Nadto obaj ad-
wokaci zostali zawieszeni w wykonywaniu zawodu
na okres 18 miesięcy. Postępowania dyscyplinarne,
toczące się w tej sprawie, były w znacznym stopniu
sterowane przez SB, która użyła w tej sprawie skom-
plikowanej tzw. kombinacji operacyjnej. Przez wiele
lat L.-O. był inwigilowany przez agenturę SB, jako
tzw. figurant w „sprawach operacyjnego rozpraco-
wania”. W okresie zawieszenia L.-O. pracował jako
trener i instruktor jazdy konnej w klubie jeździe-
ckim „Ostroga” w Pyrach.
Na początku 1970, na skutek prymitywnego,
anonimowego i absurdalnego donosu, wytworzo-
272
T. III/z. 1
nego bez wątpienia przez SB i skierowanego w od-
pisach do MS, NRA i RA w Warszawie, w któ-
rym zarzucono L.-O., że nie posiada wyższego wy-
kształcenia, a nadto „ukrywa swoje prawdziwe na-
zwisko, albowiem jest ukrywającym się Żydem”
MS skwapliwie wszczął „postępowanie wyjaśnia-
jące” i polecił wszcząć analogiczne postępowanie
RA w Warszawie. Owe postępowania trwały przez
parę miesięcy.
W 1971 bronił L.-O. w procesie organizacji
„Ruch”, odbywającym się we wrześniu i paździer-
niku przed SW dla m.st. Warszawy. Był zaanga-
żowany w obrony w procesach wobec uczestni-
ków protestów społecznych w Radomiu i Ursusie
w 1976. Od 1977 współpracował z Biurem Inter-
wencyjnym KOR. Na prośbę Biura w 1978 był peł-
nomocnikiem oskarżycieli posiłkowych w sprawie
karnej prokuratora wojskowego Witolda Rozwen-
sa, oskarżonego o nieumyślne zabicie z broni my-
śliwskiej trzyipółletniego chłopca.
Na początku 1976, w związku z ukończeniem
przez L.-O. 70. roku życia, pojawiła się kwe-
stia przedłużenia mu prawa wykonywania zawo-
du, wynikająca z przepisów regulaminu uchwa-
lonego przez NRA 19.10.1975. Wniosek L.-O. o
przedłużenie mu prawa wykonywania zawodu po-
parł jego macierzysty ZA nr 25 oraz RA uchwa-
łą z 4.03.1976. W konsekwencji Prezydium NRA
uchwałą z 29.04.1976 zezwoliło mu na dalsze wy-
konywanie zawodu w ZA do 30.04.1977. Rok póź-
niej wydłużono prawo wykonywania zawodu do
30.04.1978. Kolejny wniosek RA w Warszawie doty-
czył przedłużenia L.-O. tego prawa do 30.04.1979.
Tym razem Prezydium NRA uchwałą z 15.06.1978
odmówiło przedłużenia. Wobec powyższego Dzie-
kan RA w Warszawie zarządził skreślenie L.-O. z
rejestru ZA nr 25 w Warszawie – z dniem 31 paź-
dziernika 1978. Wobec powyższego 18.08.1978 L.-
O. wystąpił do Prezydium NRA o wznowienie po-
stępowania w sprawie zezwolenia mu na dalsze
wykonywanie zawodu w ZA. Wniosek ten popar-
ła RA w Warszawie uchwałą z 31.08.1978. Jednak
Prezydium NRA uchwałą z 28.09.1978 pozostawi-
ło wniosek L.-O. bez uwzględnienia. W tej sprawie
interweniowało także Centrum Niezawisłości Sę-
dziów i Adwokatów przy Międzynarodowym Zrze-
szeniu Adwokatów w Genewie – jednak także bez-
skutecznie. Sprawa ta miała jednak swój ciąg dal-
szy. Otóż L.-O. brał udział w Ogólnopolskim Zjeź-
T. III/z. 1 Lis-Olszewski W.
dzie Adwokatury, który odbył się 3–4.01.1981 w Po-
znaniu – będąc jednym z 63 obecnych przedstawi-
cieli IA w Warszawie. Jako kandydat na delegata
na Zjazd L.-O. otrzymał – wspólnie z adw. Wła-
dysławem Siła-Nowickim – największą liczbę gło-
sów. Wchodził w skład Komisji Legislacyjnej tego
Zjazdu, która opracowała projekt nowego, samo-
rządowego prawa o adwokaturze. W trakcie obrad
adw. Jan Olszewski poinformował uczestników o
haniebnej uchwale grupy aktywistów PZPR z IA w
Katowicach z 1976 (na czele z Dziekanami RA w
Katowicach adw. Miłoszem Chmielem i adw. Hen-
rykiem Holakiem – prokuratorem wojskowym z
okresu „stalinowskiego”), dotyczącej „potępienia”
adwokatów podejmujących się obron osób oskarżo-
nych na skutek wydarzeń z 1976 w Radomiu i Ursu-
sie, a więc m.in. także L.-O. Głęboko wzruszony L.-
O., w komentarzu do słów adw. Jana Olszewskie-
go, w krótkim wystąpieniu na forum Zjazdu stwier-
dził jedynie następująco: „ja w tej chwili naprawdę
nie jestem w stanie przemówić. Najserdeczniej, naj-
serdeczniej dziękuję za zrozumienie krzywdy, jaką
mi wyrządzono, i za to, co dzisiaj mogłem przeżyć.
Najserdeczniej Wam wszystkim dziękuję”. To krót-
kie wystąpienie spotkało się z „burzliwymi oklaska-
mi” uczestników Zjazdu. W uchwale z 4.01.1981 –
dotyczącej także skreślenia z listy adwokatów adw.
Karola Głogowskiego oraz odmawiania wpisu na
listę adwokatów doc. dr. hab. Wiesławowi Chrza-
nowskiemu – Zjazd zobowiązał Prezydium NRA do
„wznowienia postępowania w sprawie adw. Witolda
Lis-Olszewskiego z Izby warszawskiej i przywróce-
nie mu prawa wykonywania zawodu”.
NRA jednak przez ponad 9 miesięcy nie zajmo-
wała się tą sprawą, za taki stan rzeczy L.-O. obwi-
niał zaś pozostawanie w składzie NRA jej b. Pre-
zesa adw. Zdzisława Czeszejko-Sochackiego, któ-
rego oceniał jednoznacznie krytycznie. Sprawa
uchwały Zjazdu nabrała biegu dopiero po tym, gdy
L.-O. demonstracyjnie odmówił pisemnie odbioru
Złotej Odznaki „Adwokatura PRL” podczas posie-
dzenia NRA, motywując to właśnie lekceważeniem
przez NRA uchwały Zjazdu z 4.01.1981. W takiej
sytuacji NRA uchwałą z 24.10.1981 zezwoliła L.-
O. na dalsze wykonywanie zawodu pomimo ukoń-
czenia przez niego 75. roku życia. Jako argumenty
przemawiające za zmianą dotychczasowego swo-
jego stanowiska NRA podała stanowisko Zjazdu
z 1981, a nadto „wyjątkowe zasługi” L.-O. w walce
273
z okupantem niemieckim podczas II wojny świa-
towej, uniemożliwienie mu wykonywania zawodu
na skutek niesłusznego aresztowania i skazania w
l. 1948–1956 oraz jego postawę „jako obrońcy w
procesach karnych”.
Następnie zebranie członków ZA Nr 25 w War-
szawie uchwałą z 2.11.1981 przyjęło L.-O. w poczet
członków, z prawem wykonywania zawodu w ogra-
niczonym zakresie. W konsekwencji Dziekan RA w
Warszawie zarządził wpisanie L.-O. do rejestru ZA
nr 25 w Warszawie z dniem 2.11.1981. Po wprowa-
dzeniu stanu wojennego 13.12.1981 bronił w pro-
cesach robotników Huty „Warszawa”. Spowodo-
wało to szybką reakcję MS, który w trybie nadzoru
uchylił decyzję NRA z 24.10.1981, w konsekwen-
cji zaś RA w Warszawie uchwałą z 4.03.1982 skre-
śliła L.-O. ponownie z rejestru ZA nr 25 w War-
szawie. Do wykonywania zawodu adwokata L.-O.
już nie powrócił.
L.-O. był także poetą. Wiersze pisał już w l. 30.
XX w. W l. 70. XX w. brał udział w „Kole Litera-
cko-Artystycznym”, grupującym lwowian, organi-
zowanym przez Witolda Szolginię i jego żonę Wan-
dę w ich mieszkaniu. Wydał także dwa tomiki wier-
szy: Żar gasnącej watry, t. I Londyn 1986 oraz t. II
Warszawa 1987 (wydany w bibliofilskim nakładzie
40 egz.). Kilkanaście owych wierszy opublikowa-
no ponownie w „Almanachu Karpackim Płaj” w
2014 (nr 48).
W 1981 został członkiem i doradcą „Komite-
tu dla rejestrowania nadużyć w psychiatrii” przy
Światowym Zrzeszeniu Psychiatrów z siedzibą w
Wiedniu.
Był wielokrotnie odznaczany. Nadano mu Me-
dal Wojska (4-krotnie), Krzyż Armii Krajowej
(1969), Krzyż Obrony Lwowa 1939–1944 (1981),
Medal Pro Fide et Patria (1981), Złotą Odznakę
„Adwokatura PRL” (1981), Krzyż Oficerski Orde-
ru Odrodzenia Polski (pośmiertnie 1986). W 2006
r. Prezydent RP Lech Kaczyński pośmiertnie od-
znaczył L.-O. Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą
Orderu Odrodzenia Polski.
Zmarł 21.04.1986. Został pochowany na Cmen-
tarzu Powązkowskim w Warszawie. Podczas jego
pogrzebu przemawiał m.in. adw. Władysław Siła-
Nowicki, który nazwał go „sumieniem adwokatury
polskiej”. Od 1930 był żonaty z Henryką z d. Mach-
nicką (1907–1981), historykiem. Dzieci nie miał.
Andrzej Bąkowski, Marcin Zaborski
 Lis-Olszewski W., Lis-Olszewski w. S., Litauer
AIA w Warszawie, akta W. Lis-Olszewskiego; Academia Mi-
litans, s. 918; W. Bartoszewski, Pod prąd. Moje środowisko
niepokorne 1945–1955. Wspomnienia dziennikarza i więź-
nia, oprac. M. Komar, Warszawa 2011, s. 190–199; A. Bą-
kowski, Adwokat Witold Lis-Olszewski i jego kat, „Palestra”
2008, nr 3–4; A. Friszke, Anatomia buntu. Kuroń, Modzelew-
ski i komandosi, Kraków 2010, s. 320, 502–506, 510, 617; ten-
że, Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza Solidarności, Kraków
2011, s. 108, 235; tenże, Wstęp [w:] A. Steinsbergowa, Widzia-
ne z ławy obrończej, Warszawa 2016, s. 54–84; W. Grabowski,
Polska Tajna Administracja Cywilna, Warszawa 2003, s. 180,
330; K. Komorowski, Polityka i walka. Konspiracja zbrojna
Ruchu Narodowego 1939–1945, Warszawa 2000, s. 149–151,
244 (tu błędnie, że przedrostek nazwiska „Lis” to pseudo-
nim konspiracyjny); Kunert, Słownik, t. 3, s. 105–108; J. J.
Lipski, KOR, Warszawa 2006, s. 170, 392, 545; Ogólnopolski
Zjazd Adwokatury, „Palestra” 1981, nr 3–4, s. 162–166, 184–
186, 204, 209–210, 213–214, 216; P. Pałka, Sędzia we własnej
sprawie, „Rzeczpospolita” z 11.05.2007; H. Piekarska, Ad-
wokat Witold Lis-Olszewski (1905–1986), „Palestra” 1988,
nr 3, s. 107–110; Prosto w oczy. Z Janem Olszewskim rozma-
wia Ewa Polak-Pałkiewicz, Warszawa 1997, s. 132–133, 184;
J. Skórzyński, Siła bezsilnych., Historia Komitetu Obrony Ro-
botników, Warszawa 2012, s. 151; Wschodniokarpackie wier-
sze Wojciecha Leopolity, „Almanach Karpacki Płaj” 2014, nr
48, s. 5, 33–34, 47–48, 62–64, 84–86, 104, 122–124, 137–138,
149–150, 170–172, 185–186, 190–192.
Lis-Olszewski Witold Stanisław (1878–
1979), adwokat we Lwowie, znawca prawa rzym-
skiego i prawa cywilnego, wykładowca i profesor
UMK.
Witold Stanisław Lis-Olszewski
Ur. 14.06.1978 we Lwowie w rodzinie urzędnika
pocztowego Józefa. Studiował prawo w Wiedniu i
we Lwowie. W 1905 uzyskał tytuł doktora prawa
UJK. W 1907 ukończył filozofię (m.in. uczestniczył
w zajęciach prof. Kazimierza Twardowskiego). Po
274
T. III/z. 1
ukończeniu studiów prawniczych odbył siedmio-
letnie przygotowanie do zawodu adwokata (apli-
kację) i w 1909 został adwokatem we Lwowie. Kan-
celarię prowadził do 1939. Jednocześnie publiko-
wał z zakresu prawa i filozofii.
W czasie wojny m.in. pracował w Związku Kup-
ców w Radomsku i Piotrkowie.
W styczniu 1946 podjął pracę na Wydziale Pra-
wa UMK. Był organizatorem i kierownikiem Ka-
tedry Prawa Rzymskiego. Następnie organizował
Katedrę Postępowania Cywilnego (1948–1952) i
kierował nią jako zastępca profesora postępowa-
nia cywilnego. Potem był kustoszem Biblioteki
Głównej. W 1958 przeszedł na emeryturę.
Zmarł 5.11.1979 w Warszawie. Spoczywa na
cmentarzu Powązkowskim. Żonaty z Heleną z
Giełdmowskich. Miał syna Witolda (1905–1986),
adwokata i wybitnego obrońcę w procesach poli-
tycznych. Zdarza się, że L.-O. senior jest mylony
z synem.
Władysław Lutwak
AUMK, Akta osobowe; B. A. Czech-Jezierska, prawo rzym-
skie w edukacji prawniczej w pierwszych latach Polski Ludowej
(1944–1949), „Annales UMCS”, vol. LIX 2, sectio G, 2014, s.
42 (autorka myli ojca z synem); L. Jarzębowski, Wspomnie-
nie o prof. Witoldzie Olszewskim, „Głos Uczelni” 1989, z. 12–
13, s. 70–73; Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mi-
kołaja Kopernika 1945–1994. Materiały do bibliografii, red. S.
Kalembka, Toruń 1995, s. 416–417; A. Sokala, Witold Lis-
Olszewski [1878–1979] i początki Katedry Prawa Rzymskiego
UMK w Toruniu, (w:) Honeste vivere... Księga pamiątkowa ku
czci Profesora Władysława Bojarskiego, red. E. Gajda, Toruń
2001, 225–233; A. Sokala, W. Mossakowski, E. Gajda, Qui-
nque Doctores. Kierownicy Katedry Prawa Rzymskiego UMK
(1945–2000), Toruń 2014.
Litauer Jan Jakub (1873–1949), adwokat
w Warszawie i w Łodzi, sędzia SN, znawca pra-
wa cywilnego procesowego, cywilnego i autorskie-
go, historyk prawa, członek Komisji Kodyfikacyj-
nej RP.
Ur. 18.02.1873 w Warszawie w zasymilowanej
rodzinie żydowskiej Arnolda Litauera i Felicji z
Bersonów, jako jedno z czworga dzieci. Po ukoń-
czeniu warszawskiego gimnazjum w wieku 16 lat
wstąpił na Wydział Prawa i Administracji cesar-
skiego Uniwersytetu Warszawskiego. W 1887 przy-
jął wraz z rodziną chrzest w kościele ewangelicko-
-reformowanym. Podczas studiów wykazywał zain-
teresowanie prawem cywilnym oraz prawem rzym-
T. III/z. 1 Litauer
skim. Studia ukończył po trzech latach, mając zale-
dwie 19 lat, i w 1892 na podstawie pracy na temat
ogólnopaństwowego obywatelstwa w starożytnym
Rzymie uzyskał stopień kandydata praw. Następ-
nie podjął praktykę przygotowawczą do pracy na
posadach sądowych w Warszawie. Potem pracował
jako pomocnik w Prokuratorii Generalnej Króle-
stwa Polskiego. W 1896 został adwokatem przysię-
głym w Warszawie. Specjalizował się w sprawach
cywilnych, a jego kancelaria – jak podaje K. Pol –
do 1939 prowadziła ponad 20 000 spraw.
Jan Jakub Litauer
Oprócz praktyki od początku działalności zaj-
mował się nauką prawa i publikował, zarówno
teksty naukowe jak i praktyczne, głównie na ła-
mach GSW. Co interesujące, nie ograniczał się do
prawa cywilnego, ale publikował z prawa admini-
stracyjnego, teorii prawa, a z czasem także histo-
rii prawa. W 1897 ukazał się artykuł L. pt. O termi-
nach i trybie podawania skarg w sprawach admini-
stracyjnych Król. Polskiego. W 1899 wspólnie z Jó-
zefem Langem opublikował Kodeks przemysłowca.
W 1905 L. należał do grupy założycieli Towarzy-
stwa Prawniczego w Warszawie i przez wiele lat był
wiceprezesem sekcji cywilnej Towarzystwa. Współ-
pracował z redakcją drugiej serii czasopisma „The-
mis Polska”, na łamach którego opublikował arty-
kuł pt. O zadośćuczynieniu za krzywdy moralne ze
stanowiska prawa cywilnego (1913).
Po wyparciu z Warszawy Rosjan L. zaangażował
się w tworzenie – wbrew zamysłom okupacyjnych
władz niemieckich – polskich sądów obywatel-
skich, zostając też sędzią obywatelskim. Swoje do-
275
świadczenie oraz kilkumiesięczne funkcjonowanie
sądów obywatelskich (lipiec–wrzesień 1915) opi-
sał w pracy: Z dziejów sądownictwa okupacyjnego w
Polsce (Warszawa 1915). W 1916 zostało w Warsza-
wie utworzone czasopismo mające publikować roz-
prawy służące w przyszłości tworzeniu prawa nie-
podległej Polski – „Kwartalnik Prawa Cywilnego i
Handlowego”. Pierwszy zeszyt ukazał się pod ko-
niec 1916, a redaktorem kwartalnika był L., który
też wiele w nim publikował np. o hipotece sądowej
według prawa z 1818 (z. 1/1916 i z. 2/1916). W ze-
szycie trzecim pisał o własności podzielonej. Wie-
le recenzował (np. tom o prawie rzeczowym Syste-
mu Prawa Prywatnego Ernesta Tilla). W periody-
ku tym L. opublikował też opracowania o losach
Kodeksu cywilnego polskiego w 1837, o Prokura-
torii Królestwa Polskiego (i próbach zlikwidowa-
nia jej w okresie zaborów) oraz kilka historycznych
przyczynków do dziejów prawa w Królestwie Pol-
skim. Po wydaniu ośmiu zeszytów czasopismo zo-
stało przekształcone w „Kwartalnik Prawa Cywil-
nego i Karnego”, który ukazywał się od 1918. Re-
dakcję objęli Aleksander Mogilnicki i Emil Sta-
nisław Rappaport, L. zaś został przewodniczą-
cym Komitetu Redakcyjnego. W nowej odsłonie
kwartalnika L. zamieszczał przyczynki historycz-
noprawne, ale również rozprawkę na temat isto-
ty i rozwoju procesu cywilnego, będącą wynikiem
przygotowań do prowadzenia wykładów w WWP.
Periodyk upadł w 1920. L. zapowiedział kontynu-
ację, ale do niej nie doszło.
W 1917 L. został powołany na sędziego utwo-
rzonego właśnie Sądu Najwyższego, co znacznie
musiało ograniczyć jego możliwości badawcze. Być
może dlatego z funkcji tej po kilku latach zrezyg-
nował, wracając do wykonywania zawodu adwo-
kata.
W 1919 L. powołany został do składu KKRP.
Pracował w Sekcji Procedury Cywilnej kierowanej
przez prof. Fiericha – prezydenta KKRP, jako jej
wiceprezes, a po śmierci Fiericha – prezes Sekcji.
On to koordynował do końca prace nad projek-
tem k.p.c. W latach 20. w rmach KKRP L. opra-
cował projekt ujednolicający ustrój adwokatury w
Polsce, ale nie wszedł on w życie z uwagi na to, że
własny projekt opracowało MS.
W pierwszym okresie prac w KKRP, oprócz po-
stępowania cywilnego, żywo interesował się in-
nymi dziedzinami prawa cywilnego. Przygotował
 Litauer
koreferat w sprawie prawa autorskiego, który w
1921 opublikowany został na łamach CzPE. Pra-
wu autorskiemu poświęcił też wspólne opracowa-
nie z Włodzimierzem Dbałowskim (Ustawodaw-
stwo autorskie obowiązujące w Polsce, 1922). Publi-
kował też wypowiedzi na łamach RPEiS. Efektem
prac w KKRP były artykuły zamieszczone w 1925
w PPiA o ciężarze dowodu w kontekście przyszłe-
go polskiego procesu cywilnego, w roczniku 1929 o
przyznaniu się w procesie cywilnym, w 1931 o for-
mach i typach orzeczeń sądowych w k.p.c. Z kolei
w 1926 na łamach PPiA ukazał się artykuł, w któ-
rym pisał o dziejach stosunku Rosji do Polski – ko-
lejny przykład zainteresowań historycznych i histo-
rycznoprawnych L.
W 1930 wszedł w życie k.p.c. i w tym samym
roku przy udziale L. utworzony został dwutygo-
dnik „Nowy Proces Cywilny”, który po roku zmie-
nił nazwę na „Polski Proces Cywilny”. L. kierował
Komitetem Redakcyjnym PPC. Celem tego znako-
micie rozwijającego się periodyku stało się objaś-
nianie i komentowanie procesu cywilnego, a także
dyskusja nad orzecznictwem sądowym z nim zwią-
zanym.
Po zakończeniu prac nad k.p.c. L. pracował
m.in. z adw. prof. Maurycym Allerhandem (z któ-
rym przyjaźnił się i blisko współpracował, a w 1938
wygłosił i opublikował na łamach „Głosu Prawa”
laudację z okazji urodzin prof. Allerhanda) nad
projektami prawa upadłościowego i układowego,
prawa o postępowaniu egzekucyjnym, a także pra-
wa o ustroju adwokatury, prawa o notariacie (jako
referent) czy prawa o postępowaniu niespornym.
Od 1920 do 1939 L. był wykładowcą procesu
cywilnego i prawa cywilnego WWP. W tym czasie
opublikował książki, będące także pomocami dy-
daktycznymi: Prawo cywilne obowiązujące na ob-
szarze b. Kongresowego Królestwa Polskiego z orzecz-
nictwem kasacyjnym (1923), Polska procedura cy-
wilna (1930 – wydana przed wejściem w życie k.p.k.
– z wyraźnymi wskazówkami dla prawodawcy, w
większości uwzględnionymi) i Prawo cywilne, obo-
wiązujące na obszarze b . Kongresowego Królestwa
Polskiego (1930).
Nie rezygnował z adwokatury i działalności pub-
licystyczno-pisarskiej. Kancelarię adwokacką pro-
wadził w Warszawie przy ul. Natolińskiej 6.
Artykuły L. ukazywały się niemal w każdym
periodyku prawniczym. Często gościł na łamach
276
T. III/z. 1
GSW. Wiele publikował w „Palestrze” (Kasacja
czy rewizja w przyszłym polskim procesie cywilnym,
1924; Z prac przygotowawczych do projektu polskiej
ustawy postępowania cywilnego, 1926). Artykuły za-
mieszczał też w „Encyklopedii Podręcznej Prawa
Prywatnego”. Wchodził w skład Komitetu Redak-
cyjnego „Orzecznictwa Sądów Polskich”. Z waż-
niejszych publikacji z lat 30. można wymienić: Do-
wód ze świadków w kodeksie postępowania cywilne-
go (1932), Dowód z dokumentów w polskiej proce-
durze cywilnej (1936), Dowód z opinii biegłych we-
dług kodeksu postępowania cywilnego (1937). W
1933 wydał Komentarz do procedury cywilnej. Po-
stępowanie sporne, postępowanie zabezpieczające,
przepisy wprowadzające k.p.c., a w 1935 suplement
do niego.
Wybuch wojny zastał L. w Warszawie. Jeszcze
jesienią 1939 został aresztowany. Po kilku miesią-
cach został wypuszczony, z powodu choroby serca.
Do końca wojny ukrywał się.
Po upadku Powstania Warszawskiego i tułacz-
ce znalazł się w pierwszej połowie 1945 w Łodzi,
gdzie wznowił praktykę adwokacką. Zatrudniony
został też na stanowisku konsultanta w dziale usta-
wodawczym MS. Pracował nad dekretami mający-
mi ujednolicić prawo cywilne w Polsce (opartymi w
dużej mierze na dorobku przedwojennej KKRP).
Powołany został też na profesora zwyczajnego po-
stępowania cywilnego na WPiA UŁ, a w 1946 zo-
stał ponadto sędzią SN. W tym czasie Stanisław
Ehrlich utworzył w Łodzi miesięcznik „Państwo i
Prawo”, a L. został redaktorem „Dodatku Cywi-
listycznego” do PiP. Ukazały się w nim także ar-
tykuły L.: Początek dowodu na piśmie, Ciężar do-
wodu w prawie i procesie cywilnym. Po wojnie po-
nadto opublikował: Główne zasady ochrony po-
siadania w prawie rzeczowym (1947), Zagadnienia
tzw. przewłaszczenia na zabezpieczenie (1948) oraz
Kodeks postępowania cywilnego – tekst z orzeczni-
ctwem Sądu Najwyższego oraz przepisy uzupełniają-
ce i związkowe (1947) – wspólnie z sędzią Witoldem
Święcickim oraz Kodeks postępowania niesporne-
go. Księga 1, Część ogólna oraz przepisy szczegółowe
jednolitego postępowania niespornego z objaśnienia-
mi (1946), Kodeks postępowania niespornego. Część
szczegółowa: nowe dekrety z zakresu postępowania
niespornego z objaśnieniami (1947) oraz nieukoń-
czona: O istocie nadużycia prawa (1949).
Za pracę w ramach KKRP otrzymał Krzyż Ko-
T. III/z. 1 Litauer, Lityński
mandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski
(8.02.1930).
Zmarł w Łodzi 28.01.1949 w wyniku pogłębiają-
cej się choroby serca. Spoczął na cmentarzu ewan-
gelicko-reformowanym w Warszawie. W małżeń-
stwie z Amelią Anielą z d. Orgelbrand (1878–
1955), zawartym 10.03.1896, mieli pięcioro dzieci:
Jana Karola (1897–1918), Elizę (potem Temler),
Zofię (potem Sidor), Romanę (potem Tworkow-
ską) i x.
Adam Redzik
K. Baranowski, Początki Łodzi akademickiej, Łódź 1993;
L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyj-
nej RP 1919–1939, Wrocław 2000; S. Grodziski, Prace nad
kodyfikacją i unifikacją polskiego prawa prywatnego (1919–
1947), KwPP 1992, z. 1–4, s. 9–56; Łoza 1938, s. 430; Mi-
lewski, Redzik, Themis i Pheme, zob. indeks, s. 615; E. Mu-
szalski, Litauer Jan Jakub, PSB, t. XVII, 1972, s. 482–483;
K. Pol, Jan Jakub Litauer (1873–1949), „Rzeczpospolita” z
3.02.2000, nr 28, s. C3; Redzik, Kotliński, Historia Adwoka-
tury, s. 108, 158, 168, 172, 237, 239; RPEiS (Poczet prawni-
ków polskich); K. Stefko, Wspomnienie o śp. Jakubie Litaue-
rze, PiP 1949, z 5, s. 60.
Lityński Władysław (1889–1967), adwokat
w Bydgoszczy, pierwszy dziekan ORA.
Ur. 22.08.1889 w Warszawie pod zaborem ro-
syjskim. Syn Tadeusza, kolejarza, i Klementyny z
Kosińskich.
Władysław Lityński
Początkowo uczęszczał do V rządowego gim-
nazjum, gdzie – jak pisał – w dojrzewającym ru-
chu rewolucyjnym w 1905 jako 16-letni uczeń brał
277
czynny udział w organizowaniu strajku szkolne-
go, w rezultacie czego został wydalony ze szkoły i
osadzony na 2 tygodnie w Cytadeli warszawskiej.
W związku z bojkotem przez ówczesną młodzież
polską szkół rosyjskich dalej uczył się na tajnych
kompletach. W 1906 kontynuował naukę w nowo
powstałym, pierwszym w Warszawie, prywatnym
gimnazjum Chrzanowskiego. Jednak absolwenci
prywatnych gimnazjów pozbawieni byli prawa do
wstępowania na wyższe uczelnie w Cesarstwie Ro-
syjskim. W tej sytuacji L. w 1908 wyjechał na Sy-
berię, gdzie w Tomsku jako ekstern w tamtejszym
gimnazjum rządowym uzyskał w 1909 maturę. W
tym też roku wstąpił na Wydział Matematyczno-
Przyrodniczy Uniwersytetu w Sankt Petersburgu,
po czym w 1911 przeniósł się na Wydział Prawa, a
po skończeniu studiów w 1915, w czasie trwającej
Wielkiej Wojny, powołany został do służby w armii
rosyjskiej. W czasie pierwszej rewolucji lutowej w
1917 przebywał w sanatorium dla płucnochorych
w guberni samarskiej. Po kuracji wrócił do Sankt
Petersburga, gdzie znalazł zatrudnienie w Wydzia-
le Prawnym tamtejszego oddziału Banku Handlo-
wego w Warszawie. W styczniu 1919 wrócił do od-
rodzonej Polski.
W maju tr. wstąpił do wojskowego korpusu są-
dowego WP w stopniu podporucznika. Początko-
wo był sędzią śledczym w Kielcach, następnie od
1921 w Lublinie, potem został przeniesiony do re-
zerwy.
We wrześniu 1921 przyjęty został na aplikację
adwokacką w IA w Lublinie, a rok później kontu-
rował aplikację w IA w Wilnie, gdzie złożył w 1926
egzamin adwokacki. Do wybuchu II wojny świato-
wej wykonywał zawód adwokata w Wilnie przy ul.
A. Mickiewicza 7. W tym czasie pracował jako tłu-
macz pism procesowych w sprawach niezakończo-
nych w sądach polskich przed 19.09.1939, z języka
polskiego na język rosyjski (w tym prowadzonych
przez siebie), w kancelarii litewskiego adwokata
Pawła Beszańskiego, który będąc również absol-
wentem Wydziału Prawa Uniwersytetu Petersbur-
skiego, tłumaczył je z kolei na język litewski.
Był zatrudniony także jako radca prawny pol-
skiego teatru rewiowego „Światowid” do czasu
jego zamknięcia przez okupacyjne władze nie-
mieckie oraz polskiej Kooperatywy Mieszkanio-
wej (spółdzielni mieszkaniowej), jak również, od
jesieni 1944, jako korektor w okupacyjnej gazecie
 Lityński, Longchamps de BÉrier B.
sowieckiej – „Sowieckaja Litwa”. Kolejne okupa-
cje: sowiecką (1939), litewską (1939), ponownie
sowiecką (1940), niemiecką (1940–1944) i kolejną
sowiecką (1944) – przetrwał w Wilnie.
W lipcu 1945 ekspatriował się do Bydgoszczy.
Uchwałą ORA z 9.12.1945 umieszczony został na
liście adwokatów IA w Toruniu z siedzibą w Byd-
goszczy. Praktykę adwokacką wznowił w swoim
mieszkaniu przy al. 1 Maja 31 (obecnie: ponow-
nie ul. Gdańska).
O otwarciu kancelarii powiadomił w inseracie
zamieszczonym na łamach IKP z 17.12.1945 o na-
stępującej treści: „Adwokat Władysław Lityński
podaje do wiadomości klientów swych zza Bugu,
że wznowił prowadzenie kancelarii w Bydgoszczy,
przy ul. 1 Maja 31/7”. Za zamieszczenie tego ogło-
szenia Rada w trybie uchwały udzieliła L. wyty-
ku za „przekroczenie granic dopuszczalnej rekla-
my”.
Na podstawie reskryptu MS H. Świątkowskie-
go z 19.04.1950 L. powołany został na pierwsze-
go komisarycznego dziekana ORA w Bydgoszczy.
Na tym stanowisku pozostawał przez 10 miesięcy,
do czasu powołania na to stanowisko 14.02.1951
adw. dr. J. Kesslera.
Nie uniknął jednak późniejszej, rutynowej pro-
cedury weryfikacyjnej. Orzeczeniem Komisji We-
ryfikacyjnej dla WIA w Bydgoszczy z 30.11.1951,
po przeprowadzeniu tajnego postępowania wery-
fikacyjnego, utrzymano w mocy pierwotny wpis L.
z 9.12.1945 na listę adwokatów. Komisji przewod-
niczył z urzędu sędzia Marian Kaściński, p.o. pre-
zesa Sądu Wojewódzkiego w Bydgoszczy. Weryfi-
kacji poddani zostali wszyscy adwokaci na podsta-
wie nowej stalinowskiej ustawy o ustroju adwoka-
tury z 27.06.1950.
W grudniu 1952 L. znalazł się wśród 14 założy-
cieli ZA nr 1 przy ul. Dworcowej 6 w Bydgoszczy,
gdzie praktykował przez całą resztę swojego ży-
cia zawodowego. Pozostałymi współzałożycielami
tego zespołu byli: R. Chyliński, Cz. Jurkiewicz, dr
S. Kaszyński, A. Krużyński, B. Koch, T. Malewicz,
M. Minkiewiczowa, S. Mitkiewicz, dr S. Nikolay,
A. Szeszycki, M. Turczyński (kierownik), J. Wiści-
ciki i J. Ziółkowski.
Do 1964 pracował również jako radca praw-
ny, m.in. w Zakładach Fotochemicznych „Alfa”
w Bydgoszczy. W 1965 przeszedł na rentę. W l.
1949–1951 był członkiem Miejskiej Rady w Byd-
278
T. III/z. 1
goszczy. Należał do PPR, a od grudnia 1948 do
PZPR. Udzielał się społecznie w Polskim Związku
Zachodnim (1945–1949) jako prezes okręgu byd-
goskiego oraz w ZPP.
Zmarł 14.01.1967 w Bydgoszczy i pochowany zo-
stał na miejscowym cmentarzu Nowofarnym przy
ul. Artyleryjskiej.
Jego nazwisko inauguruje poczet dziekanów
na tablicy pamiątkowej umieszczonej na froncie
b. siedziby Rady przy ul. Dworcowej 6, odsłonię-
tej 11.10.2008 przez zastępcę sekretarza Naczel-
nej Rady Adwokackiej adw. A. Siemińskiego oraz
dziekana ORA, adw. B. Owsianka.
Był dwukrotnie żonaty: z Aleksandrą Wakulen-
ko, a po jej śmierci ze Stefanią Kuźniewską. Zmarł
bezpotomnie.
Maciej Dzierżykraj-Lipowicz
AIA w Bydgoszczy, Akta osobowe; M. Dzierżykraj-Lipowicz,
Odsłonięcie tablicy pamiątkowej, „Palestra” 2009, nr 3–4, s.
292–294; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 367; IKP
nr 13 i 14 z 17 i 18.01.1967 (nekrologi).
Longchamps de Bérier Bogusław
Karol (1884–1947), adwokat we Lwowie, obroń-
ca Lwowa, oficer w wojnie polsko-bolszewickiej
1920 i w wojnie obronnej 1939, współpracownik
gen. Władysława Sikorskiego, autor wspomnień,
malarz.
Bogusław Karol Longchamps
de Berier
Ur. 17.05.1884 w Kołomyi jako najmłodszy syn
Franciszka i Wandy z Dybowskich. Dzieciństwo
spędzał w Rypnem u podnóża Gorgonów, a na-
T. III/z. 1 Longchamps de BÉrier B.
stępnie w Krakowie i we Lwowie. Uczęszczał do
gimnazjów we Lwowie i w Drohobyczu, gdzie nale-
żał do tajnego kółka samokształceniowego oraz do
Związku Młodzieży Polskiej „Zet”. Po powrocie
do Lwowa w 1900 zaangażował się w działalność
Tajnego Koła Samokształcenia, działającego przy
Towarzystwie Szkoły Ludowej im. Lelewela-Bo-
relowskiego, oraz miejscowego oddziału „Zetu”.
Wspominał, że przewoził do Warszawy „bibułę” i
uczestniczył w licznych demonstracjach. Gimna-
zjum klasyczne (tzw. bernardyńskie) we Lwowie
ukończył zdaniem matury w maju 1903.
W l. 1903–1907 studiował prawo na Uniwersy-
tecie Lwowskim, słuchając m.in. wykładów profe-
sorów Władysława Abrahama, Oswalda Balzera,
Marcelego Chlamtacza, Stanisława Starzyńskiego
i Ernesta Tilla. Już w czasie studiów pracował w
kancelarii adwokackiej. W 1911 przystąpił do eg-
zaminów rygoryzalnych, uzyskując stopień dokto-
ra praw.
Ok. 1914 wstąpił do Ligi Narodowej. W maju
1914, po zakończeniu siedmioletniej praktyki w
Towarzystwie Kredytowym Ziemskim i kancelarii
adwokackiej pierwszego prezesa ZAP dr. Włodzi-
mierza Mochnackiego, zdał egzamin adwokacki w
Sądzie Krajowym we Lwowie i wpisany został na
listę adwokatów. Pracował przy organizowanym
przez ZAP w czerwcu 1914 pierwszym powszech-
nym zjeździe adwokatów polskich, który okrzyk-
nięto „Sejmem Adwokatury Polskiej”. Zanim jed-
nak zdołał podjąć praktykę, wybuchła wielka woj-
na. W pierwszych latach I wojny światowej praco-
wał w wojskowym sądzie austriackim. Natomiast w
1916 uruchomił specjalizującą się w sprawach cy-
wilnych kancelarię adwokacką, z czasem uznaną za
jedną z najlepszych w mieście. Od 1920 kancelarię
adwokacką prowadził w lokalu przy ul. Kopernika
20 i tak pozostało do września 1939. Był aktywnym
działaczem samorządu adwokackiego, wybierany
także do Wydziału Izby, oraz Związku Adwokatów
Polskich. W 1914 został wybrany w skład zarządu
ZAP i objął funkcję zastępcy sekretarza.
W l. 1918–1920 brał udział, jako ochotnik, w
walce o Lwów z Ukraińcami, a następnie w wojnie
z bolszewikami. W 1919 jako łącznik wyjeżdżał do
Warszawy i Poznania. Od czerwca 1920 walczył w
Małopolskich Oddziałach Armii Ochotniczej pod
dowództwem gen. Józefa Hallera, gdzie będąc żoł-
nierzem oddziału majora Romana Abrahama, zo-
279
stał mianowany podporucznikiem i objął kompa-
nię łączności. Walczył m.in. pod Malechowem. Po
sierpniowych zwycięstwach nad bolszewikami we
wrześniu 1920 zdemobilizował swoją kompanię w
Brzuchowicach pod Lwowem i powrócił do zawo-
du adwokata.
W czasie istnienia II Rzeczypospolitej nie brał
czynnego udziału w polityce, aczkolwiek żywo się
nią interesował. W końcu lat 20. związał się z gen.
Władysławem Sikorskim. W l. 1928–1934 był radcą
Galicyjskiej Kasy Oszczędności, a w l. 1930–1939
syndykiem Banku Ormiańskiego „Mons Pius”. Był
miłośnikiem malarstwa i myślistwa i obydwie te pa-
sje sam realizował. Część jego obrazów, pejzaży i
portretów – dobrze ocenianych przez samego Ka-
zimierza Pochwalskiego, zachowało się do dziś w
zbiorach rodzinnych.
Po wybuchu II wojny światowej, w listopadzie
1939, dostał się na Węgry, a stamtąd do Francji,
gdzie pracował w Ministerstwie Informacji Rządu
gen. W. Sikorskiego. Po upadku Francji, po krót-
kim pobycie w okolicach Tarabas, osiadł w Lyo-
nie. Brał udział w polskim ruchu oporu oraz współ-
pracował z podziemiem francuskim. Wówczas to
spisał swoje wspomnienia, które w 1983 zostały w
skróconej wersji wydane przez wrocławskie Osso-
lineum. W 1944 został aresztowany przez gestapo
i osadzony w więzieniu Montluc w Lyonie, gdzie
przebywał do wyzwolenia miasta.
Do Polski wrócił w 1946 na zaproszenie prof.
Stefana Dąbrowskiego, rektora Uniwersytetu Po-
znańskiego, który mógł przypuszczać, że korespon-
duje z kuzynem prof. Romanem Longchamps de
Berier (taka refleksja rodzi się po zapoznaniu się
z dokumentacją w poznańskim archiwum, np. tym,
że rektor tytułuje adresata profesorem: „Szanowny
Panie Profesorze”). W Poznaniu na uniwersytecie
objął stanowisko sekretarza generalnego uniwer-
sytetu oraz asystenta wolontariusza przy Katedrze
Nauki Administracji i Prawa Administracyjnego,
którym był od 15.04.1946 do 31.08.1947.
Po długiej rozłące spotkał się z żoną i zamiesz-
kali wspólnie w Poznaniu. Pobyt w więzieniu od-
bił się jednak na jego zdrowiu. W 1947 rozwinął
się nowotwór.
Zmarł 22.11.1947 i spoczął na cmentarzu Gór-
czyńskim w Poznaniu obok żony, która zmarła
13.10.1947. W zbiorach rodzinnych zachowały
się niepublikowane rozprawy na tematy politycz-
 Longchamps de BÉrier S. T. III/z. 1

ne, np. O tak zwanej ideologii Marszałka Piłsud- na UJK we Lwowie, które z opóźnieniem ukończył
skiego (był krytykiem Piłsudskiego, szczególnie w 1935. W tym samym roku, w którym L. rozpoczął
po 1926), Socjalizm w walce z chrześcijaństwem, studia, zaczął pracę zarobkową jako referent praw-
Podstawowe zasady poglądu narodowego na kwe- ny w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim, gdzie
stię ukraińską.
W małżeństwie zawartym 22.07.1911 z Feli-
cją Seweryną Kamieńską (1878–1947) mieli syna
Franciszka Władysława (1912–1969), wybitnego
znawcę prawa administracyjnego, w młodości apli-
kanta adwokackiego i asystenta na Wydziale Pra-
wa UJK we Lwowie, potem więźnia niemieckich
oflagów jenieckich, a po wojnie profesora Uni-
wersytetu Wrocławskiego. Prawnukiem Bogusła-
wa LdB jest ks. Franciszek Longchamps de Bérier,
profesor prawa rzymskiego na UJ i duszpasterz
prawników.
Adam Redzik

Archiwum UAM, sygn. 126/20, poz. 526; sygn. 126/6 – Dział
Spraw Osobowych. Asystenci i wolontariusze w latach 1945–
1949, k. 263 – Bogusław Longchamps de Bérier; B. Lon-
gchamps de Bérier, Ochrzczony na szablach powstańczych,
Ossolineum 1983 [Oryginał pamiętnika (rękopis) znajduje
się w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocła-
wiu, sygn. 14103/II]; G. Połuszejko, Obco brzmiące nazwisko
będziesz nosił… Rodzina Longchamps de Berier, Lublin 2011;
Redakcja PSB w Krakowie – L. Winowski, Biogram Bogu-
sława Karola; A. Redzik, Longchamps de Bérier – zarys dzie-
jów rodu, (w:) Lwów: miasto – społeczeństwo – kultura, t. V –
Ludzie Lwowa, red. K. Karolczak, Kraków 2005, s. 245–270
+ 5 zdjęć + drzewo genealogiczne; A. Redzik, Roman Lon-
gchamps de Berier (1883–1941), „Kwartalnik Prawa Prywat-
nego” 2006, z. 1, s. 5–108; osobna nadbitka, Kraków 2006, ss.
104; tenże, Związek Adwokatów Polskich (1911–1939) i jego
rola w adwokaturze polskiej okresu II Rzeczypospolitej, (w:)
Społeczeństwo a władza. Ustrój, prawo, idee, red. J. Przygodz-
ki, M. J. Ptak, Wrocław: Kolonia Limited 2010, s. 593–608;
Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury; J. Smirnow, Katedra
Ormiańska we Lwowie, Lwów 2002, s. 187–188.
Longchamps de Bérier Stanisław
(1908–1979), adwokat w Koszalinie, dziekan RA
w Koszalinie, sędzia wojskowy w okresie stalinow-
skim.
Ur. 8.05.1908 w Drohobyczu jako syn Jana –
przemysłowca i likwidatora bankowego i Stefanii
z Adamowskich. Był wnukiem powstańca z 1863
Franciszka i Wandy z Dybowskich oraz kuzynem
późniejszego rektora UJK we Lwowie Romana
Longchamps de Bérier. W Drohobyczu ukończył
szkołę powszechną. Następnie pobierał nauki w
Gimnazjum im. Jordana we Lwowie, które ukoń-
czył w 1927. Jesienią tr. rozpoczął studia prawnicze
Stanisław Longchamps de Bérier
pracował do marca 1940. Poza pracą i studiami do-
rabiał także jako kierowca taksówki w nocy. Po za-
kończeniu studiów odbywał aplikację adwokacką
w kancelarii dr. Eugeniusza Zaleskiego. Chcąc się
doktoryzować, zajął się pracą naukową z prawa hi-
potecznego.
Z powodu poważnej kontuzji nogi nie został
zmobilizowany w 1939. Wg informacji rodzinnych
został zaprzysiężony w ZWZ. W czerwcu 1940 do-
świadczenie w pracy szofera zdecydowało o jego
przetrwaniu. Został wówczas kierowcą w Kuchni
Mlecznej we Lwowie, a następnie wykonywał ten
sam zawód w Zarządzie Majątków Państwowych
(do marca 1944), Polskim Komitecie Opieki (do
lipca 1944) i w jednym z lwowskich zakładów bu-
dowlanych.
W październiku 1944 zgłosił się na ochotnika do
Wojska Polskiego. Początkowo został przydzielo-
ny do 9. Zapasowego Pułku Piechoty na Majdan-
ku. Wkrótce otrzymał rozkaz przejścia do rezerwy
Wydziału Sądownictwa Wojennego w Lublinie. W
styczniu 1945 podjął pracę w Ekspozyturze Woj-
skowej Prokuratury PKP przy Dyrekcji Okręgowej
Kolei Państwowych w Krakowie, gdzie był ofice-
rem śledczym. Początkowo nie prowadził śledztw
samodzielnie. W celu wzbogacenia „umiejętności
operacyjnych” został wysłany na kurs dla oficerów
śledczych zorganizowany w miejscu pracy. W maju

280
T. III/z. 1 Longchamps de BÉrier S.
1948 przeniesiono go do Wojskowej Prokuratury
Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Szcze-
cinie na stanowisko prokuratora.
26 lipca 1948 rozpoczął służbę w Wojskowym
Sądzie Rejonowym w Szczecinie, elemencie sie-
ci specjalnych sądów wojskowych, które w okre-
sie stalinowskim bardzo często orzekały w spra-
wach osób cywilnych oskarżanych o tzw. działal-
ność kontrrewolucyjną. Ze względu na „obcość
klasową”, „tolerowany” na swoim stanowisku je-
dynie z powodu trudnej sytuacji personalnej. Do
partii nie wstąpił.
23.01.1951 przeniesiono go do nowo powsta-
łego Wojskowego Sądu Rejonowego w Koszali-
nie. W maju 1952 został przekazany do dyspo-
zycji Departamentu Kadr MON, a stamtąd skie-
rowany na stanowisko sekretarza Sekretariatu
Okręgowego Zarządu Wojskowego Związku Ło-
wieckiego przy I Zarządzie Sztabu Generalnego
Wojska Polskiego. Praca ta umożliwiała realiza-
cję życiowej pasji L. – myślistwa. Przeniesiono
go do rezerwy 20.04.1953, co pozwoliło na roz-
poczęcie pracy jako obrońcy wojskowego i cy-
wilnego w ZA nr 1 w Koszalinie. Początkowo
planował przeprowadzkę do Warszawy. Na zie-
mi koszalińskiej zatrzymała go decyzja o wpisa-
niu na listę obrońców wojskowych. Wkrótce stał
się jednym z bardziej znanych adwokatów. An-
gażował się w życie samorządu adwokackiego.
281
Od 1956 do 1964, przez dwie kadencje, był dzie-
kanem Rady Adwokackiej w Koszalinie i człon-
kiem NRA w Warszawie. W tym czasie był roz-
pracowywany przez Służbę Bezpieczeństwa. Fa-
brykowano dowody i wszczynano postępowania
dyscyplinarne, doprowadzając do zawieszenia w
wykonywaniu zawodu. W 1968 przeszedł ciężki
zawał serca, co wpłynęło na decyzję o ogranicze-
niu praktyki adwokackiej do radcostwa prawne-
go. Zawód wykonywał do 1973.
Zmarł 1.06.1979. W małżeństwie zawartym w
1937 z Jadwigą Wysoczańską (1915–2004), pocho-
dzącą ze znanej rodziny kupców i przemysłowców
lwowskich, miał dwóch synów – Mieczysława Pio-
tra, dyplomatę, oraz Jacka.
Radosław Ptaszyński
AIA w Koszalinie, Akta osobowe Stanisława Longchamps,
Nr 15/1953; Archiwum IPN, sygn. BU 0296/158 t. 8, IPN
831/989; Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. 1551/74/272,
Teczka akt personalnych Stanisława Longchampsa; L. Ka-
sperski, S. Żurawski, Adwokatura na Pomorzu Środkowym w
latach 1945–2010, wyd. II, Koszalin-Słupsk 2010, s. 177–178;
G. Połuszejko, Obco brzmiące nazwisko będziesz nosił… Ro-
dzina Longchamps de Berier, Lublin 2011; R. Ptaszyński, Sę-
dziowie Wojskowego Sadu Rejonowego w Szczecinie i ich wy-
roki, Szczecin 2008, s. 76–80; tenże, Wojskowy Sąd Rejono-
wy i Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Szczecinie w latach
1946–1955, Szczecin 2010, s. 131, 133, 240, 311; A. Redzik,
Longchamps de Bérier – zarys dziejów rodu, (w:) Lwów mia-
sto, społeczeństwo, kultura. Tom V. Ludzie Lwowa, pod red.
K. Karolczaka, Kraków 2005, s. 245–269.
 Ł
Łojewski Kazimierz (1923–2006), adwokat
w Warszawie, dr praw, żołnierz AK, prezes NRA
w l. 1986–1989.
Ur. 16.09.1923 w Warszawie w rodzinie urzęd-
niczej Władysława i Ewy Marianny z Kordziałków.
Ukończył w Warszawie szkołę powszechną, a na-
stępnie podjął naukę w Gimnazjum Państwowym
im. Tadeusza Czackiego, które ukończył konspira-
cyjnie w 1941. W tym samym roku został immatry-
kulowany w tajnym Wydziale Historycznym UW,
a w 1943 rozpoczął konspiracyjne studia prawni-
cze na UW. Był żołnierzem AK. W czasie wojny
był aresztowany i osadzony na Pawiaku, a następ-
nie skierowany do Majdanka. W trakcie transpor-
tu uciekł, wyskakując z wagonu kolejowego. Wal-
czył w Powstaniu Warszawskim jako podchorąży i
dowódca plutonu.
Kazimierz Łojewski
Po upadku powstania wywieziony został do hit-
lerowskiego obozu Oranienburg-Sachsenhausen, a
następnie do obozu Buchenwald, gdzie przebywał
do kwietnia 1945 r., tj. do wyzwolenia go przez ar-
mię amerykańską (tak pisał sam, ale możliwe, że
był w oflagach). Przez rok z powodu wycieńcze-
nia i chorób poobozowych, w tym obustronnego
zapalenia płuc, przebywał w kilkunastu szpitalach
w brytyjskiej strefie okupacyjnej Niemiec. Szpital
opuścił w maju 1945, a do Polski wrócił w czerwcu
282
1946, podejmując niezwłocznie studia prawnicze
na Wydziale Prawa UW, które ukończył w czerw-
cu 1948. W czasie studiów, w roku akademickim
1947–1948, był prezesem Koła Prawników Stu-
dentów UW. W roku akademickim 1948–1949 był
asystentem wolontariuszem przy Katedrze Prawa
i Postępowania Karnego UW prof. Stanisława Śli-
wińskiego, w którego seminarium uczestniczył do
co najmniej 1950. W czasie studiów współpraco-
wał też z prof. Jakubem Sawickim, którego zgłosił
jako osobę mogącą wydać o nim opinię jako kan-
dydacie do adwokatury.
W l. 1948–1949 otrzymał nagrody w konkur-
sach krasomówczych, np. w 1948 główną nagrodę
w Konkursie Krasomówczym UW, a w ogólnopol-
skim konkursie krasomówczym w Lublinie – dru-
gą nagrodę. Drugą nagrodę otrzymał też w kon-
kursie krasomówczym organizowanym przez Za-
rząd Główny Zrzeszenia Prawników Demokra-
tów w 1949.
Od lipca 1948 do grudnia 1950 pracował w cha-
rakterze radcy w Ministerstwie Przemysłu i Han-
dlu, a potem – od 1.01.1950 do 1.10.1950 w Mini-
sterstwie Przemysłu Lekkiego i w Centralnym Za-
rządzie Drobnej Wytwórczości. Jednocześnie w l.
1948–1950 był bezpłatnym aplikantem sądowym, w
czerwcu 1950 zdał egzamin sędziowski z wynikiem
dobrym, a w lipcu 1950 uzyskał wpis na listę apli-
kantów adwokackich Izby Adwokackiej w Warsza-
wie. Aplikację odbywał pod patronatem adw. Ma-
riana Niedzielskiego. Od 1.10.1950 był radcą praw-
nym Zakładów Wytwórczych Przyrządów Pomia-
rowych we Włochach pod Warszawą.
Podaniem z 16.06.1951 zwrócił się do RA w
Warszawie o wpis na listę adwokatów na podsta-
wie art. 118 ust. 2 ustawy o ustroju adwokatury z
1950. Bardzo pochlebne opinie o kandydacie zło-
żyli inni adwokaci, ale krytycznie o postawie ideo-
logicznej kandydata wypowiedział się kierownik
działu personalnego Zakładów Wytwórczych Przy-
rządów Pomiarowych. RA w Warszawie uchwałą
z 30.08.1951 postanowiła odmówić wpisu na listę,
podkreślając, że kandydat „nie należy do żadnej
organizacji społecznej i nie bierze żadnego udziału
T. III/z. 1 Łojewski
w życiu społecznym. W tym stanie rzeczy dojść na-
leży do wniosku, że Ob. Łojewski nie daje rękojmi
wykonywania zawodu adwokata zgodnie z zasada-
mi adwokatury w Polsce Ludowej, jak również ze
względu na treść opinii zakładu pracy”. W wyjaś-
nieniu z 10.09.1951 Ł. wskazał m.in., że należy od
1948 do TPPR, Związku Bojowników o Wolność
i Demokrację, Zrzeszenia Prawników Polskich,
Związku Zawodowego Pracowników Państwowych
(1948–1950) oraz Związku Zawodowego Pracow-
ników Przemysłu Metalowego (od 1950). Jedno-
cześnie 22 września skierował odwołanie do MS,
prosząc też o reasumpcję uchwały RA. MS uchy-
lił uchwałę RA decyzją z 8.12.1951. Uchwałą RA
z 13.12.1951 Ł. wpisany został na listę adwokatów
IA w Warszawie z siedzibą w Warszawie. Ślubowa-
nie złożył 17.12.tr. Wojewódzka Komisja Weryfika-
cyjna 17.01.1952 utrzymała wpis w mocy.
Do 8.09.1954 Ł. prowadził kancelarię indy-
widualną przy ul. Hożej 62, zaś od 9.09.1954 do
3.03.1992 wykonywał zawód w ZA nr 1 w Warsza-
wie, przy ul. Marszałkowskiej 83.
Ł. uczestniczył przez wiele lat w seminarium z
prawa karnego prof. Śliwińskiego pt. Przestępstwo
ciągłe. W 1967 na Wydziale Prawa UW uzyskał
stopień doktora nauk prawnych. Od 1970 był
członkiem Rady Naukowej Instytutu Prawa Kar-
nego WPiA UW. Był też członkiem zespołów MS
ds. reformy prawa karnego.
W l. 1960–1964 Ł. był wizytatorem ZA. W l.
1965–1968 był członkiem zarządu Koła ZPP w
Warszawie. Od połowy lat 60. Ł. pracował w ko-
misjach ORA: Komisji Szkoleń Aplikantów Ad-
wokackich (1965–1975), Komisji Klubowej (1970–
1973) oraz Komisji Doskonalenia Zawodowego
(1970–1983, jako członek sekcji prawa karnego).
Wykładał prawo karne i postępowanie karne pod-
czas szkoleń aplikantów adwokackich. Od 1968 do
1973 był członkiem Komitetu Redakcyjnego „Pa-
lestry”. W 1975 Ł. był przewodniczącym Komitetu
Redakcyjnego warszawskiego zeszytu „Palestry”.
13.05.1975 zorganizował w Pomarańczarni w Ła-
zienkach spotkanie naukowe z prof. Bogusławem
Leśnodorskim pt. Oświeceni w okresie oświecenia.
W l. 1976–1979 Ł. był członkiem Komisji Za-
wodu Adwokata przy NRA, w l. 1976–1983 Komi-
sji Doskonalenia Zawodowego i Szkolenia Apli-
kantów Adwokackich przy NRA. 13.10.1983 Ł. zo-
stał wiceprezesem NRA. W kwietniu 1985, kiedy
283
to wskutek nacisków politycznych zmuszona zosta-
ła do rezygnacji z funkcji prezesa NRA adw. Ma-
ria Budzanowska, Ł. wykonywał obowiązki preze-
sa NRA. Prezesem NRA wybrany został podczas
Krajowego Zjazdu Adwokatury w grudniu 1986.
Funkcję tę sprawował do grudnia 1989. Po 1989 nie
był aktywnym działaczem samorządu adwokackie-
go. W 1998 został powołany na członka Komisji ds.
nowelizacji k.k., k.p.k., k.k.w. przy NRA.
Przez wiele lat, niemal do końca życia, był człon-
kiem komisji egzaminacyjnych oraz wykładowcą na
szkoleniach dla aplikantów ORA w Warszawie. Wie-
lokrotnie reprezentował adwokaturę polską na fo-
rach międzynarodowych, znakomicie posługując się
językami obcymi, zwłaszcza językiem francuskim.
W 1992 Ł. opuścił ZA nr 1 i za zgodą MS z
25.03.1992 od 4.05.1992 do 1999 prowadził indy-
widualną kancelarię adwokacką w Warszawie przy
ul. Nowy Świat 53. Po rocznej przerwie (z powodu
kłopotów zdrowotnych) 1.03.2000 wznowił prakty-
kę, prowadząc kancelarię w domu przy ul. Długiej
w Warszawie. Z dniem 1.11.2005 z powodu stanu
zdrowia i wieku emerytalnego zaprzestał wykony-
wania zawodu adwokata.
Ł. jest autorem wielu opracowań naukowych i
praktycznych, w tym znanych Wzorów pism proce-
sowych. W opublikowanym w „Rzeczpospolitej”
8.08.2003 artykule pt. Nowa wersja jeżowych rękawic
napisał zdanie, które powtarzane jest dziś jako mot-
to wielu wystąpień: „Adwokatura albo jest wolna,
niezawisła i samorządna, albo nie ma jej wcale”.
Ł. uhonorowany został wieloma odznaczeniami,
w tym odznaką „Adwokatura Zasłużonym” (1999),
którą sobie bardzo cenił. Odznaczony był też Krzy-
żem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1987),
Medalem 40-lecia PRL (1984). Wypada dodać, że
przez lata hobbystycznie malował pejzaże.
Andrzej Bąkowski i Stanisław Śniechórski na-
pisali o Ł: „Jako człowiek, po bliższym poznaniu,
serdeczny i ciepły, doskonały rozmówca przy sto-
liku sądowo-bufetowym czy kawiarnianym. Kopal-
nia wiedzy o najciekawszych procesach epoki, sę-
dziach, prokuratorach, adwokatach. Znający ich
wzloty, ale czasem i upadki”.
Zmarł 8.10.2006 w Warszawie. Spoczął na cmen-
tarzu Powązkowskim. Od 1949 żonaty z Wandą
Bronisławą z d. Urban (poznali się w oflagu). Dzie-
ci nie pozostawili.
Adam Redzik
 Łojewski, Łyczywek
AIAW, Akta osobowe, sygn. 3143; A. Bąkowski, S. Śniechór-
ski, Adwokat dr Kazimierz Łojewski (1923–2006), „Palestra”
2007, nr 8–9, s. 367–368; C. Jaworski, O udziale adwokatów w
Powstaniu Warszawskim raz jeszcze. „Palestra” 2015, nr 10, s.
122–130; Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, edy-
cja 2, Warszawa 1989, s. 753; K. Łojewski, Nowa wersja je-
żowych rękawic, „Rzeczpospolita” z 8 sierpnia 2003 r.; Re-
dzik, Zarys historii samorządu adwokackiego, wyd. 2, s. 10,
123, 136, 187–189; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury,
s. 299, 338, 339, 388.
Łyczywek Roman Marian (1916–1994), ad-
wokat w Szczecinie i Poznaniu, harcerz, żołnierz
AK, powstaniec warszawski, obrońca w procesach
politycznych okresu PRL, pisarz, historyk adwoka-
tury, inicjator SBAP, pomysłodawca i współtwórca
OBA, autor licznych publikacji, szczególnie z za-
kresu prawa karnego, a także z historii i regionali-
styki, redaktor naczelny SBAP.
Marian Roman Łyczywek
Ur. 8.02.1916 w Odolanowie, pow. Ostrów Wiel-
kopolski, w rodzinie Franciszka i Michaliny z Mi-
chałowskich, jako najmłodsze z czworga dzieci (ro-
dzeństwo to: Stefan, Zenon i Wanda). Początkowe
nauki pobierał w szkole elementarnej w Poznaniu
na Łazarzu, następnie uczył się w Gimnazjum im.
Marcinkowskiego w klasie klasycznej. Jak wspomi-
nał, od wczesnej młodości czytał bardzo dużo ksią-
żek i należał do najlepszych uczniów. Angażował
się także w życie braci uczniowskiej. W 1928 wstąpił
do harcerstwa (ZHP), zdobywając kolejne stopnie
aż do „Harcerza Rzeczpospolitej”, a w 1939 odbył
kurs harcmistrzowski, ale harcmistrzem został już w
okresie II wojny światowej. W l. 1930–1932 należał
284
T. III/z. 1
do Narodowej Organizacji Gimnazjalnej (NOGA).
W 1933 zdał egzamin maturalny i wkrótce zaczął
studia prawnicze na Uniwersytecie Poznańskim.
W okresie studiów należał do organizacji „Orzeł
Biały” oraz do Młodzieży Wszechpolskiej. W 1937
ukończył prawo, a w 1939 ekonomię polityczną na
Uniwersytecie Poznańskim. Od listopada 1937 do
końca sierpnia 1938 odbywał aplikację adwokacką
w kancelarii dr. Bolesława Jagielskiego w Poznaniu.
Z powodu zmiany regulacji Prawo o ustroju adwo-
katury i zamknięcia list adwokackich w 1938 posta-
nowił o przeniesieniu się na aplikację sądową. Od
września 1938 do września 1939 był aplikantem są-
dowym w SO w Poznaniu.
Od 1937 był prezesem akademickiego Koła Har-
cerskiego jako podharcmistrz. W czasie okupacji
był komendantem Wielkopolskiej Chorągwi Har-
cerzy, potem Chorągwi „Chrobry”. Używał pseu-
donimu „Gród”. Był zastępcą kierownika Wydzia-
łu Zachodniego „Pasieki” (Kwatery Głównej) Sza-
rych Szeregów. W l. 1940–1945 członek organizacji
„Ojczyzna”; uczestnik Powstania Warszawskiego –
walczył w oddziale im. Kilińskiego.
W l. 1940–1941 i 1943 odbywał aplikację w SO w
Radomiu, zdając egzamin sędziowski w maju 1943.
Od 20.05.1941 do 15.12.1942 pracował w Zarzą-
dzie Miejskim w Radomiu na stanowisku referen-
ta personalno-organizacyjnego oraz pełniąc obo-
wiązki zastępcy Naczelnika Wydziału Ogólnego.
Od maja 1943 do sierpnia 1944 był referentem
prawnym w Izbie Rolniczej w Warszawie. Od paź-
dziernika 1943 kontynuował aplikację adwokacką
w kancelarii Lucjana Pawłowskiego w Warszawie.
Kontakt z patronem zerwał mu się w trakcie Po-
wstania Warszawskiego.
Po upadku powstania dotarł do Małopolski.
W styczniu 1945 zarejestrował się w IA w Krako-
wie i otrzymał skierowanie do IA w Poznaniu. Od
marca do 15.07.1945 pracował jako asesor SG w
Poznaniu.
Po wojnie należał krótko do Stronnictwa Pracy
– od 1945 do 1949. W l. 1945–1946 był redaktorem
wydawanych w Katowicach „Spraw Zachodnich”,
a w l. 1946–1949 tygodnika „Szczecin. Tygodnik
Miasta Morskiego”, który w 1948 zmienił nazwę
na „Tygodnik Wybrzeża”. Periodyk był wydawany
przez Spółdzielnię Wydawniczą „Polskie Pismo i
Książka”, czyli pierwsze wydawnictwo w Szczeci-
nie, którego współzałożycielem był Ł.
T. III/z. 1 Łyczywek
27.05.1945 skierował do RA w Poznaniu poda-
nie o wpisanie na listę aplikantów adwokackich.
Jednocześnie poinformował, że patronem zgodził
się zostać adw. J. Wyszomirski oraz że od 1937
był już aplikantem w Poznaniu. Prosił też o do-
puszczenie do zdawania egzaminu adwokackie-
go w najbliższym terminie. 30.05.1945 RA odmó-
wiła wpisu, uznając, że wpis przedwojenny z 1937
nadal obowiązuje, zgodziła się też na zapropono-
wanego patrona oraz na wyznaczenie terminu eg-
zaminu. 27.07.1945 Ł. zdał egzamin adwokacki.
14.08.1945 złożył podanie o wpis na listę adwo-
katów IA w Poznaniu. 16.08.1945 RA wpisała Ł.
na listę adwokatów z siedzibą w Poznaniu. Ślubo-
wanie złożył 20.08.1945. Pismem z 3.09.1945 poin-
formował IA w Poznaniu, że zamierza zmienić sie-
dzibę na Szczecin, gdzie faktycznie przebywał już
od lipca 1945 (ul. Polonii Zagranicznej 23) i prosił
w związku z tym o skreślenie z listy – równocześ-
nie 3.09.1945 złożył podanie o wpis na listę adwo-
katów właściwej terytorialnie IA w Gdańsku, pro-
sząc o wyznaczenie siedziby w Szczecinie. Podanie
do RA w Gdańsku motywował tym, że w Szczeci-
nie działa już Sąd Grodzki, a nie ma jeszcze żad-
nej kancelarii adwokackiej oraz że w mieście tym
mieszka i jest radcą prawnym Zarządu Miejskie-
go – faktycznie był radcą prawnym prezydenta Pio-
tra Zaremby.
Uchwałą RA w Gdańsku (z siedzibą w Sopocie)
z 28.12.1945 Ł. został wpisany na listę adwokacką
IA w Gdańsku z siedzibą w Szczecinie. Jednocześ-
nie RA w Gdańsku skierowała do MS 16.01.1946
pismo informujące o wpisie i wnioskujące o udzie-
lenie zezwolenia na „obranie siedziby”. Pismem z
13.06.1946 MS wyraził zgodę na obranie siedziby
w Szczecinie. We wrześniu wniósł pierwszy pozew
w polskim Szczecinie (nr 1C/45).
Ł. był pierwszym adwokatem w Szczecinie. Kan-
celarię prowadził od końca 1945 w swoim mieszka-
niu przy ul. Polonii Zagranicznej 23 (potem zmie-
niono nazwę na gen. Świerczewskiego), a następ-
nie, od połowy 1948, przy ul. Wojska Polskiego 3.
10.12.1948 WSDA skazał Ł. na karę dyscypli-
narną zawieszenia w czynnościach zawodowych na
okres 3 miesięcy. W związku z tym RA pismem z
11.08.1949 postanowiła wykonać ten wyrok w ter-
minie od 17.08.1949 do 17.11.1949. Tymczasem
w listopadzie 1949 Ł. został aresztowany przez
Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w ramach
285
sprawy szpiegowskiej sekretarza konsulatu fran-
cuskiego André Robineau, jako utrzymujący kon-
takty z dyplomatami francuskimi i członek Towa-
rzystwa Przyjaźni Polsko-Francuskiej. Zwolniony
został po trzech miesiącach. Mimo to 10.12.1949
SD IA w Gdańsku zawiesił Ł. tymczasowo w czyn-
nościach zawodowych. Zastępcą Ł. został wyzna-
czony adw. Leon Jakliński. Postanowienie o zawie-
szeniu w czynnościach zawodowych zostało uchy-
lone 19.04.1950.
W pierwszym okresie powojennym Ł. był sekre-
tarzem Komisji Osiedleńczej (Komitetu Osiedleń-
czego) w Szczecinie i radcą prawnym pełnomoc-
nika rządu dla miasta Szczecina i Zarządu Miej-
skiego. Zawód adwokata wykonywał początkowo
we własnym mieszkaniu, a po utworzeniu zespo-
łów adwokackich, od 1952, w ZA nr 1 w Szczeci-
nie, następnie zaś (od 1957 do 1986) w ZA nr 5.
21.12.1954 powołany został w skład komisji redak-
cyjnej „Kartoteki”, jako przewodniczący, z celem
doprowadzenia do tego, aby w każdym zespole ist-
niała aktualna kartoteka orzeczeń. W ten sposób
Ł. rozpoczął pracę w samorządzie adwokackim.
W listopadzie 1955 Ł. powołany został na egza-
minatora z zakresu prawa administracyjnego pod-
czas egzaminu adwokackiego, który odbywał się w
RA w Poznaniu 12–14.12.1955. W 1956 został wy-
brany do RA i powierzono mu funkcję wicedzie-
kana w kadencji 1956–1959, w tym czasie był też
członkiem NRA, w której zasiadał też od 1982.
Przez kilka kadencji był członkiem Komisji Do-
skonalenia Zawodowego IA w Szczecinie i wykła-
dowcą podczas szkoleń adwokackich (zrezygnował
w styczniu 1975). W tym samym czasie zrezygno-
wał z członkostwa w Komisji Naukowej przy RA
w Szczecinie. Potem wrócił jednak do wykładania
aplikantom adwokackim.
Przez wiele lat Ł. należał do ZPP, będąc też
członkiem Zarządu Głównego ZPP (1956–1959).
Od 1959 był stałym współpracownikiem „Pale-
stry”.
W 1962 na podstawie pracy pt. Istota i granice
funkcji obrońcy w polskim procesie karnym, napi-
sanej pod kierunkiem prof. Jana Habera, Ł. uzy-
skał stopień naukowy doktora nauk prawnych na
WPr UAM w Poznaniu (uchwała Rady WPr UAM
z 18.10.1962; recenzentami byli profesorowie Ste-
fan Kalinowski i Mieczysław Siewierski).
W 1967 w „Palestrze” (nr 8/1967, s. 35–41) Ł.
 Łyczywek
zaproponował powołanie Instytutu Naukowe-
go Adwokatury. Od tamtej pory sprawa wielo-
krotnie wracała i podejmowana była na posiedze-
niach prezydium NRA. W 1971 zorganizował wy-
stawę „Adwokatura – piśmiennictwo – przyczyn-
ki historyczne – grafika” i połączoną z nią sesję
historyczną. Zainicjował wydawanie przy „Pale-
strze” serii „Szkice z dziejów adwokatury polskiej”
i redagował ją. Ostatecznie NRA na posiedzeniu
29.06.1972 uchwaliła podjęcie działań organizacyj-
nych. 20.07.1972 Prezydium NRA powołało spe-
cjalną komisję w celu opracowania założeń progra-
mowych i organizacyjnych. Nazwę „Ośrodek Ba-
dawczy Adwokatury” zaproponował adw. Witold
Bayer. OBA powołano uchwałą NRA z 14.01.1973.
Ł. był członkiem Rady Programowej OBA i przez
wiele lat wiceprzewodniczącym Komisji Historycz-
nej NRA. Ł. był pomysłodawcą, współtwórcą i od
1973 redaktorem naczelnym Słownika Biograficz-
nego Adwokatów Polskich – za jego życia ukazał
się tom I (zeszyty 1–4 plus suplement) oraz zeszyt
pierwszy tomu II (litery A–G). Ł. był członkiem
i aktywnym działaczem Klubu Adwokatów–Pisa-
rzy. Za opracowania na temat dziejów adwokatu-
ry otrzymał nagrodę NRA. Dwukrotnie wyróżnia-
ny był przez OBA za „twórcze osiągnięcia”. Publi-
kował głównie w „Palestrze” (i jej dodatkach), ale
także w „Prawie i Życiu” i w prasie lokalnej. Dru-
kiem ukazało się ponad 600 artykułów Ł. z zakresu
prawa, historii i socjologii. Ważniejsze publikacje:
Zarys prawa pracy (współautor, 1954), Sztuka wy-
mowy sądowej (wspólnie z O. Misuną, 1977), Szki-
ce z dziejów Adwokatury Polskiej (1976, 1978, 1983).
Oprócz tego dziesiątki biogramów do SBAP, któ-
re zamieszczał pod pseudonimami „Jan Grodzki”
i „Jerzy Saski” oraz „J.G.”. W publikacjach podpi-
sywał się też „Saski” lub „Grodzki”. Być może pi-
sał też pod innymi pseudonimami. Napisana przez
niego oraz adwokatów Zdzisława Krzemińskiego
i Andrzeja Kiszę książka pt. Historia adwokatu-
ry polskiej (Warszawa 1995, wcześniej wydawana
w częściach – od 1978 – powielaczowo) stanowiła
przez lata podstawę nauczania dziejów adwokatu-
ry na aplikacji adwokackiej (tzw. trojaczki).
Ł. był w l. 1965–1968 członkiem Komisji Kody-
fikacyjnej Prawa Karnego i Postępowania Karnego
przy Ministrze Sprawiedliwości. Był też członkiem
zwyczajnym Szczecińskiego Towarzystwa Nauko-
wego i Polskiego Związku Zachodniego.
286
T. III/z. 1
W lutym 1984 Prezydium NRA powołało Ł. w
skład Komisji ds. Etyki Zawodowej przy NRA. Był
współtwórcą redakcji Zbioru zasad etyki adwoka-
ckiej i godności zawodu. W ostatnich latach życia
prowadził wykłady dla aplikantów adwokackich
oraz – na prośbę Prezesa Sądu Wojewódzkiego w
Szczecinie – dla aplikantów sądowych.
Zarządzeniem dziekana RA w Szczecinie z
14.02.1986, wydanym na podstawie uchwały Pre-
zydium NRA z 19.05.1985 (stanowiła, że skreśle-
nie następuje w ostatnim dniu miesiąca, w którym
adwokat ukończył 70 lat), Ł. został skreślony z re-
jestru adwokatów ZA nr 5 z dniem 28.02.1986 z
powodu ukończenia 70. roku życia. W związku z
tym, że uzyskał zezwolenie na prowadzenie indywi-
dualnej kancelarii adwokackiej w Szczecinie przy
ul. Curie-Skłodowskiej 49 (w domu), nadal wyko-
nywał praktykę, ale w ograniczonym rozmiarze.
W ten sposób zawód wykonywał niemal do koń-
ca życia.
Ł. był wielokrotnie obrońcą w procesach opozy-
cji politycznej w PRL. Już w pierwszych latach sku-
tecznie bronił przed sądami wojskowymi żołnierzy
WiN oskarżonych o szpiegostwo (obrońcą wojsko-
wym – jak sam wspominał – był bardzo krótko).
Wielokrotnie był obrońcą księży oskarżanych np. o
tzw. szeptankę (wspominał salezjanina, dominika-
nów, księży diecezjalnych). Bronił też w sprawach
– z dzisiejszej perspektywy kuriozalnych – o słucha-
nie radia „Wolna Europa”. Z czasem wśród spraw
Ł. (specjalizował się od początku w sprawach kar-
nych) zaczęły dominować tzw. sprawy polityczne.
W okresie strajków szczecińskich 1970 Ł. był m.in.
obrońcą Mariana Jurczyka i Edmunda Bałuki. W
1981 Ł. był konsultantem „Solidarności”, w tym
członkiem komitetu redakcyjnego „Kwadratu” –
pisma Komisji Koordynacyjnej Pracowników Po-
ligrafii NSZZ „Solidarność”, które ukazywało się
od kwietnia do grudnia 1981. Ł. prowadził liczne
obrony w okresie stanu wojennego oraz w ostat-
nich latach Polski Ludowej. W latach 80. na pro-
cesach, w których bronił Ł., pojawiali się bisku-
pi, a nawet prymas Glemp. Sam Ł. wspominał, że
największym procesem, w którym uczestniczył, był
tzw. proces Stoczni Szczecińskiej (lub proces jede-
nastu). Proces toczył się przed Okręgowym Sądem
Wojskowym w Bydgoszczy. Oprócz Ł. obrońcami
Andrzeja Milczanowskiego, Mieczysława Usta-
siaka i innych byli adwokaci szczecińscy Chmu-
T. III/z. 1 Łyczywek
ra, Weinert, Nawrot, Galantowa i Wtorkiewicz, a
z Warszawy Andrzej Grabiński, Władysław Siła-
Nowicki i Piotr Łukasz Andrzejewski.
Ł. otrzymał liczne nagrody i odznaczenia, m.in.
nagrodę miesięcznika „Nowe Prawo” (1957),
nagrodę NRA (1975, 1984). Odznaczony m.in.
Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Pol-
ski (uchwała Rady Państwa z 14.07.1982), Krzy-
żem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (przez
Prezydenta RP na Uchodźstwie Kazimierza Sa-
bata) Złotym Krzyżem Zasługi (1965), Warszaw-
skim Krzyżem Powstańczym, Złotą Odznaką ZPP
(1965), złotą odznaką „Adwokatura PRL” (1974),
odznaką „Zasłużony Działacz Kultury”, Medalem
70-lecia Adwokatury Polskiej (1988). Przez wiele
lat był w Szczecinie przewodniczącym Stowarzy-
szenia Szarych Szeregów. Odznaczony Krzyżem za
zasługi dla ZHP z Rozetą-Mieczami. Pasją Ł. było
bibliofilstwo i adwokatura.
Zmarł 4.10.1994 w Szczecinie. Uroczystości
pogrzebowe odbyły się 10.10.1994 w kaplicy na
Cmentarzu Centralnym w Szczecinie. Uczestni-
czyli w nim licznie szczecinianie, a także wielu ad-
wokatów z kraju. Był sztandar Światowego Związ-
ku Żołnierzy AK oraz Chorągwi Pomorskiej ZHP.
5.11.1994 NRA uchwałą stwierdziła, że adw. Ł.
„dobrze zasłużył się adwokaturze”.
Żoną Ł. była Krystyna z domu Wizówna (ur.
1920). Ślub zawarli w szpitaliku w czasie Po-
wstania Warszawskiego. Krystyna była harcerką,
uczestniczką Powstania Warszawskiego. Po woj-
nie była romanistką (ukończyła romanistykę na
UAM), działaczką społeczną, która założyła po
wojnie pierwszą w Szczecinie bibliotekę polską.
Przez lata aktywnie działała też w Towarzystwie
Przyjaźni Polsko-Francuskiej, a potem w Związku
Polskich Artystów Fotografików, będąc sama fo-
tografikiem. Wiele publikowała na łamach prasy,
a także tłumaczyła literaturę francuską, w tym no-
wele Maupassanta. W 2013 Krystyna Ł. otrzymała
287
tytuł honorowego obywatela miasta Szczecin. Po-
siadała też francuską Legię Honorową. Z Ł. mie-
li troje dzieci: syna Włodzimierza (ur. 1945), ad-
wokata, działacza samorządowego i politycznego,
senatora RP, obecnie dziekana ORA w Szczeci-
nie; syna Lecha (ur. 1948), ekonomistę i biznesme-
na, oraz córkę Ewę, architekta i fotografika (żonę
prof. Ryszarda Pałki).
5.10.2001 na ścianie budynku przy ul gen. Ray-
skiego 23 (wówczas Polonii Zagranicznej), w któ-
rym Ł. wykonywał zawód od 1945, umieszczono
tablicę o treści: „W tym domu mieściła się od lipca
1945 r. pierwsza w polskim Szczecinie kancelaria
adwokacka, którą prowadził adwokat Roman Ły-
czywek”. 30.10.2010 Rada Miasta Szczecina rozpa-
trywała projekt uchwały o upamiętnieniu działal-
ności pierwszego adwokata w Szczecinie. Od 1995
w Szczecinie znajduje się park im. Romana Ły-
czywka przy al. Wojska Polskiego. W 2016 ORA w
Szczecinie nadała imię Ł. Sali Obrad ORA.
Adam Redzik, Radosław Ptaszyński
Adwokaci polscy Ojczyźnie, wyd. 2, s. 150–151; AIA w Szcze-
cinie, Akta osobowe; AIPN Sz, sygn. 006/50, t. 12; T. Bura-
kowski, Zenon Weinert, Roman Łyczywek, pismo o wysła-
niu wspomnienia do Palestry celem publikacji 27.10.1994.
Relacje rodziny i kolegów; Kto jest kim w Polsce. Informa-
tor biograficzny, edycja 2, Warszawa 1989, s. 765; R. Łyczy-
wek, Adwokaci polscy jako historycy, Warszawa 1986; tenże,
Adwokat jako obrońca w polskim procesie karnym, Warsza-
wa 1989; tenże, Etyka zawodowa, Warszawa 1974; tenże, O
Szczecinie i nie tylko..., Szczecin 2004; tenże, Sceny sądowe,
Szczecin 1995; tenże, Szkice z dziejów adwokatury, Warsza-
wa 1983; tenże, Sztuka wymowy sądowej, Warszawa 1982; ten-
że, Żywot i sprawy, Szczecin 1995; tenże, XX lat adwokatu-
ry szczecińskiej, Szczecin 1966; E. Mazur, Kto był inicjato-
rem powołania Ośrodka Badawczego Adwokatury, „Palestra”
2002, nr 11–12, s. 296–297; R. Ptaszyński, Wojskowy Sąd Re-
jonowy i Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Szczecinie w la-
tach 1946–1955, Szczecin: IPN 2016, s. 144; Redzik, Kotliń-
ski, Historia Adwokatury, s. 46, 60, 87, 94, 112, 151, 299, 363,
381, 388, 389; 60 lat Szczecińskiej Izby Adwokackiej 1951–
2011, Szczecin 2011.
 M
Maciejewski Stanisław (1910–2000), ad-
wokat w Poznaniu, dziekan RA w Poznaniu, dzia-
łacz społeczny.
Ur. 14.11.1910 w Wieruszowie jako syn Ludwika i
Anieli z domu Paruzińskiej. Po ukończeniu Gimna-
zjum Klasycznego w Kępnie odbywał służbę wojsko-
wą w 29. pp w Szczypiornie koło Kalisza, a następ-
nie w 60. pp w Ostrowie Wielkopolskim. W 1937
ukończył studia ekonomiczne na Uniwersytecie Po-
znańskim i rozpoczął studia na Wydziale Prawa UP.
Studia przerwał wybuch II wojny światowej.
Stanisław Maciejewski
Walczył w kampanii wrześniowej. Po jej zakoń-
czeniu wrócił do domu i podjął pracę zarobkową.
Brak danych na temat działalności konspiracyjnej.
W lutym 1945 M. powrócił do Poznania. Jeszcze
w 1945 zapisał się na Wydział Prawa odtwarzane-
go Uniwersytetu Poznańskiego. Studia prawnicze
ukończył z opóźnieniem w 1952, gdyż równolegle
pracował w Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu,
a następnie w Prezydium Wojewódzkiej Rady Na-
rodowej – był kierownikiem Wydziału Gospodar-
ki Komunalnej i Mieszkaniowej.
W 1952 złożył do RA w Poznaniu wniosek o
wpis na listę aplikantów adwokackich. Jednocześ-
nie prosił o zwolnienie go z obowiązku odbycia
aplikacji – wskazując na lata pracy w administra-
cji – i dopuszczenie do egzaminu adwokackiego.
288
Po uzyskaniu stosownego zezwolenia od MS przy-
stąpił do egzaminu, zdał go i w maju 1953 uzyskał
wpis na listę adwokatów.
Decyzją MS od 18.12.1953 pełnił obowiązki wi-
cedziekana Rady Adwokackiej w Poznaniu, a na
podstawie kolejnej decyzji, od 6.04.1954, był dzie-
kanem RA w Poznaniu. W tym czasie cały czas pra-
cował w Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodo-
wej. Funkcję dziekana sprawował nieprzerwanie
do 1979, początkowo na podstawie decyzji MS, na-
stępnie wybierany przez adwokatów. Przez ten czas
przewodniczył komisji egzaminacyjnej, a do 1982
prowadził wykłady dla aplikantów.
W zasadzie nigdy czynnie nie wykonywał zawo-
du adwokata, pracował cały czas w administracji
wojewódzkiej, i to do chwili przejścia na emerytu-
rę, to jest do 1.10.1975. Już jako emeryt przez krót-
ki czas był członkiem ZA nr 14 w Poznaniu.
Odznaczony między innymi Krzyżem Kawaler-
skim i Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Zło-
tym Krzyżem Zasługi, złotą odznaką „Adwokatu-
ra PRL” oraz licznymi odznakami regionalnymi i
organizacji, których był członkiem.
Zmarł 9.02.2000 w Poznaniu. Spoczywa na
cmentarzu Janikowskim. W 1939 zawarł związek
małżeński z Marią Horn, z którego pochodzi tro-
je dzieci – Marian, Ewa i Maria.
Cezary Nowakowski
AIA w Poznaniu, Akta osobowe; A. Marcinkowski, Adwokat
Stanisław Maciejewski, „Palestra” 2000, nr 5–6; Redzik, Kot-
liński, Historia Adwokatury, s. 378, 37.
Majewski Tomasz (1917–2006), adwokat w
Grójcu i Białobrzegach, znawca prawa karnego,
prokurator, doktor nauk prawnych, sędzia SN.
Ur. 1917 w Samarkandzie w rodzinie Władysła-
wa, przed wojną sędziego. Był wnukiem powstań-
ca styczniowego Adama Majewskiego (1838–1908).
Dzieciństwo spędził głównie w Lublinie, gdzie
ukończył Gimnazjum im. Vetterów, a następnie,
w 1945, Wydział Prawa i Nauk Społeczno-Ekono-
micznych KUL. W czasie studiów pracował w sekre-
tariacie Prokuratury Okręgowej w Lublinie oraz w
T. III/z. 1 Majewski
Sądzie Grodzkim, co zaliczono mu po zakończeniu
okupacji jako aplikację sądową. Egzamin sędziow-
ski złożył 6.06.1945 z wynikiem celującym. Następ-
nie pracował w prokuraturze w Lublinie, a potem
w Warszawie, Krakowie i ponownie w Warszawie.
W l. 1953–1955 pełnił obowiązki dyrektora Depar-
tamentu Sądowego w Prokuraturze Generalnej.
Zmuszony został do odejścia, gdyż żądał wniesie-
nia rewizji nadzwyczajnej w sprawie generała Fiel-
dorfa. Objął wówczas stanowisko dyrektora Depar-
tamentu Prawnego w Ministerstwie Kontroli Pań-
stwowej, a w listopadzie 1956 powrócił do Prokura-
tury Generalnej jako dyrektor Departamentu Nad-
zoru nad Śledztwem i Dochodzeniem.
W 1959 M. został powołany na stanowisko sędzie-
go SN w Izbie Karnej. W 1969 uzyskał stopień dok-
tora nauk prawnych UW. Promotorem rozprawy pt.
Zakres uprawnień jednostek gospodarki uspołecznio-
nej w procesie karnym był prof. S. Kalinowski. W ko-
lejnych latach M. był aktywny naukowo. Opubliko-
wał kilkadziesiąt artykułów, glos i recenzji. Od 1963
był członkiem Komitetu Nauk Prawnych PAN, ko-
legium redakcyjnego „Państwa i Prawa” oraz kon-
sultantem miesięcznika „Kontrola Państwowa”. Od
1964 był też członkiem Komisji Kodyfikacyjnej. Od
1981 wchodził w skład Rady Naukowej Instytutu Pra-
wa Karnego UW. M. był ponadto członkiem Zrzesze-
nia Prawników Polskich, Polskiego Komitetu Pomo-
cy Społecznej oraz Stowarzyszenia Penitencjarnego
„Patronat”, którego celem jest pomoc więźniom wy-
chodzącym na wolność i ich rodzinom. Zaangażowa-
nie w „Patronat” było prawdziwą pasją M.
Jako sędzia SN M. otwarcie sprzeciwił się wpro-
wadzeniu stanu wojennego, w wyniku czego Rada
Państwa nie powołała go na kolejną kadencję w l.
1982–1987 (sędziowie SN w tamtych czasach nie
byli bowiem nieusuwalni, lecz powoływano ich
na kadencje). Zdecydował się wówczas na przej-
ście do adwokatury. Niestety, przepisy ówczesne
nie zezwalały na otwarcie przez niego indywidu-
alnej praktyki, a z różnych przyczyn nie mógł zo-
stać członkiem któregoś z warszawskich zespołów
adwokackich, mimo wspaniałych rekomendacji.
Zwrócił się wówczas do ORA w Radomiu z proś-
bą o wpis na listę adwokatów tej izby oraz o wyzna-
czenie siedziby w ZA nr 1 w Grójcu.
4.06.1982 ORA w Radomiu jednogłośnie podję-
ła uchwałę zgodną z wnioskiem. Niespełna miesiąc
później M. złożył ślubowanie adwokackie.
289
Przyjęcie M. w poczet członków izby wymagało
pewnej odwagi. Władza w rewanżu nasyłała na ZA
kontrole skarbowe, a na członków ORA – funk-
cjonariuszy UB, którzy usiłowali swoimi metoda-
Tomasz Majewski
mi „wytłumaczyć niewłaściwość” podjętej decy-
zji (zwłaszcza że był to już drugi sędzia SN, któ-
ry tracąc stanowisko z przyczyn politycznych, zna-
lazł schronienie w tym Zespole, pierwszym był Sta-
nisław Rudnicki).
M. aktywnie włączył się w prace na rzecz izby.
Już w 1983 został kierownikiem referatu doskona-
lenia zawodowego adwokatów, a także wybrano go
w skład ORA. Obdarzono go wielkim zaufaniem.
Nieprzerwanie pełnił funkcje w samorządzie jako
członek ORA, delegat na kolejne krajowe zjazdy
adwokatury, rzecznik dyscyplinarny (od 1987) i wi-
cedziekan (od 1990). Nie był członkiem ORA w
Radomiu tylko w okresie 1986–1987, kiedy to zo-
stał powołany w skład NRA.
Po ukończeniu 70. roku życia, z powodu ówczes-
nych przepisów, zmuszony był zrezygnować z człon-
kostwa w ZA i złożył wniosek o wyrażenie zgody
na indywidualne wykonywanie zawodu. Choć ORA
w Radomiu zgodę taką wydała, NRA uchyliła tę
uchwałę, a także odmówiła powtórnego rozpatrze-
nia wniosku złożonego przez ORA w Radomiu. M.
złożył wówczas rezygnację z mandatu członka NRA,
podając w uzasadnieniu: Czuję się moralnie odpowie-
dzialny za wydanie w mojej sprawie przez Okręgową
Radę Adwokacką w Radomiu uchwały z 7 kwietnia
1987 r., uznanej następnie przez Prezydium NRA jako
sprzeczną z prawem. Biorąc pod uwagę mój szacunek
 Majewski, Majewski W. B.
dla prawa i dla organów samorządu adwokackiego,
uważam, że w tej sytuacji nie wypada mi piastować
zaszczytnego mandatu członka Naczelnej Rady Ad-
wokackiej. Szczęśliwie, o ironio, ówczesny minister
sprawiedliwości uchylił uchwałę NRA i uwzględnił
wniosek ORA w Radomiu w całości.
W 1987 M. rozpoczął wykonywanie praktyki ad-
wokackiej w Białobrzegach, a następnie w Grójcu.
W grudniu 1987 r. NRA uchyliła uchwałę ORA
w Radomiu powołującą M. na rzecznika dyscypli-
narnego ORA.
4.07.1991 M. został powołany na członka Biu-
ra Orzecznictwa SN, wobec czego złożył man-
dat członka ORA i wicedziekana. Pozostał jed-
nak na liście adwokatów i nie zerwał kontaktów z
izbą. Aż do 1996 prowadził szkolenia aplikantów
oraz przyjeżdżał z wykładami dla adwokatów z za-
kresu prawa karnego materialnego i procesowe-
go. Dzięki szacunkowi, jakim darzyło go środowi-
sko naukowe, organizował dla radomskich praw-
ników szkolenia prowadzone przez najwybitniej-
szych naukowców.
W 1992 M. został przez ORA ponownie wybra-
ny na przewodniczącego Komisji Doskonalenia
Zawodowego oraz został delegatem na Krajowy
Zjazd Adwokatury.
Monika Strus-Wołos wspominała: „Jako apli-
kantka adwokacka miałam zaszczyt w l. 1991–1995
słuchać Jego wykładów i składać przed Nim egza-
min adwokacki. W mojej pamięci adw. dr T. Ma-
jewski zapisał się nie jako surowy egzaminator, lecz
jako Osoba niezwykle ciepła i życzliwa dla młodzie-
ży adwokackiej. Miał On do nas stosunek niemal oj-
cowski, a przy tym był prawdziwym gentlemanem.
(…) Bardzo koleżeński, będąc wielkim autorytetem
w dziedzinie prawa karnego, zawsze służył radą ko-
legom. Nieskazitelny charakter i kryształowa uczci-
wość nie pozwalały Mu iść na kompromisy z władzą.
Za odwagę przyszło Mu jednak zapłacić m.in. utra-
tą (na krótko przed nabyciem prawa do przejścia w
stan spoczynku) stanowiska sędziego Sądu Najwyż-
szego i związanych z tym przywilejów”.
Zmarł 18.05.2006. Pochowany został 23.05.2006
na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W
małżeństwie z Barbarą z d. Bąkowską miał córki:
Elżbietę (po mężu Kieszkowską) adwokat i Doro-
tę (po mężu Borodej) sędzia, radca prawny oraz
syna Tomasza, inżyniera.
Monika Strus-Wołos
290
T. III/z. 1
AIA w Radomiu; M. Strus-Wołos, Adwokat dr Tomasz Ma-
jewski (1917–2006), „Palestra” 2006, nr 7–8, s. 356–359; In-
formacje od rodziny.
Majewski Witold Bronisław (1901–1972),
adwokat w Krakowie, sędzia, oficer ZWZ-AK,
szef WSS Obszaru Warszawa.
Witold Bronisław Majewski
Ur. 4.08.1901 w Warszawie, s. Antoniego i Anie-
li z d. Offmańskiej. W l. 1911–1919 uczęszczał do
Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie, a w
1920 do Gimnazjum im. Bolesława Prusa w Skier-
niewicach, gdzie w tymże roku uzyskał świadectwo
dojrzałości. Od lipca 1920 do stycznia 1921 ochot-
niczo w 8. p.art. uczestniczył w wojnie z bolszewi-
kami. Od stycznia 1921 do października 1925 stu-
diował na Wydziale Prawa UW, gdzie uzyskał sto-
pień magistra praw. Następnie rozpoczął pracę
w urzędach warszawskich. W l. 1925–1927 odbył
apl. sąd., a w l. 1927–30 apl. adw. Od 1930 orze-
kał i kierował Sądem Grodzkim w Nowym Dwo-
rze Mazowieckim, a od 1931 pracował jako sędzia
Sądu Grodzkiego w Warszawie. Od 1932 sędzia
Sądu Okręgowego w Warszawie, a od 1937 wice-
prezes Sądu Okręgowego tamże. Pełnił też funk-
cję sekretarza Zarządu Głównego Zrzeszenia Sę-
dziów i Prokuratorów RP. Podczas okupacji oficjal-
nie kierownik Wydziału VIII Karnego Sądu Okrę-
gowego w Warszawie. W konspiracji brał udział
od października 1940. Od listopada 1941 sędzia
WSS Obszaru Warszawa. Używał ps. „Bursztyn”,
„Dominik”. Od wiosny 1944 zastępca szefa służ-
by sprawiedliwości Obszaru Warszawskiego AK o
T. III/z. 1 Majewski W. B., Makowiecki
krypt. „Cegielnia”, „Woda”. W czasie Powstania
Warszawskiego zastępca przewodniczącego WSS
AK Obwodu Śródmieście-Południe. Por. AK z
dniem 14.09.1944. Od 20.09.1944 przewodniczący
WSS Korpusu Warszawskiego AK. Po kapitulacji
jeniec obozów Bergen-Belsen, Gross-Born i Sand-
bostel, skąd zbiegł wiosną 1945. Do kraju wrócił w
marcu 1946 i osiadł w Krakowie, gdzie pracował
na stanowiskach sędziego w jednostkach organi-
zacyjnych powszechnego wymiaru sprawiedliwości.
Od 1950 wykonywał zawód adwokata w Krakowie.
Wstąpił do PPS. Po zjeździe zjednoczeniowym PPS
i PZPR, od grudnia 1948, członek PZPR, w 1952
usunięty z tej partii w trybie dyscyplinarnym. Usu-
nięty w tym czasie także z palestry, wrócił do wyko-
nywania zawodu po październiku 1956.
Był odznaczony orderami i medalami wojsko-
wymi, m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi z Miecza-
mi oraz odznaczeniami resortowymi.
Zmarł 8.10.1972 w Krakowie.
Tadeusz Burakowski
L. Gondek, Polska karząca 1939–1945, Warszawa 1987;
L. Kania, Słownik biograficzny oficerów-audytorów służby spra-
wiedliwości Wojska Polskiego 1914–1945 [cz. 2], WPP 2004,
nr 3; A. K. Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszaw-
skiej, t. 1, Warszawa 1987; K. Ostrowski, O udziale adwokatów
krakowskich w Powstaniu Warszawskim, „Palestra” 1986, nr
5–6; W. Sieroszewski, Organizacja wymiaru sprawiedliwości w
Powstaniu Warszawskim i udział w niej adwokatów, „Palestra”
1977, nr 7; J. J. Terej, Na rozstajach dróg. Studia nad obliczem
i modelem Armii Krajowej, Warszawa 1980.
Makowiecki Jan (1907–1977), adwokat w
Warszawie, kapitan rez. WP, żołnierz PAL i AK,
powstaniec warszawski, ps. „Platon”.
Ur. 17.06.1907 w Warszawie jako drugi syn na-
uczycieli szkół średnich Feliksa i Marii z Bulew-
skich. Ojciec był działaczem niepodległościowym
i więźniem warszawskiej cytadeli (zmarł w 1909 z
powodu choroby płuc), matka z dziećmi, nie mo-
gąc znaleźć pracy, musiała opuścić Warszawę. Wy-
jechała do Rosji do Jekaterynosławia, gdzie była
nauczycielką w gimnazjum żeńskim. Do Polski
wróciła wraz z dziećmi w październiku 1918. Jan
rozpoczął wówczas naukę w drugiej klasie gimna-
zjum w Warszawie. W 1920 z powodu trudnych wa-
runków materialnych przerwał naukę i podjął pra-
cę jako goniec w MSW. W 1921 wraz z matką i bra-
tem Leonem wyjechał do Uniejowa (woj. łódzkie),
291
gdzie uczył się w 4 i 5 klasie miejscowego gimna-
zjum, w którym nauczycielką była jego matka. W
roku szkolnym 1923/24 ze starszym bratem prze-
niósł się do Warszawy i tam kontynuował naukę w
I Gimnazjum Związku Zawodowego Nauczycie-
li. Jako syn nauczycieli (matka była też członkiem
związku) pobierał naukę bezpłatnie. W 1926 zdał
egzamin dojrzałości i jesienią tr. zapisał się na Wy-
dział Prawa UW. Jednocześnie uczył się w prowa-
dzonym przez Wolną Wszechnicę Polską Studium
Pracy Społecznej, będąc stypendystą Urzędu Emi-
Jan Makowiecki
gracyjnego. Po ukończeniu studium podjął w 1929
pracę w Polskim Radio S.A. W Polskim Radio pra-
cował do 2.10.1939, w ostatnim okresie jako kie-
rownik Wydziału Prawnego.
W 1931/1932 M. odbył służbę wojskową w Ba-
talionie Podchorążych Rezerwy Piechoty nr 5A w
Cieszynie, a potem w 79. Pułku Piechoty Strzelców
Słonimskich imienia Hetmana Lwa Sapiehy w Sło-
nimiu. W czasie studiów, w 1926, wstąpił do Związ-
ku Harcerstwa Polskiego i wkrótce został harcmi-
strzem (instruktorem harcerskim). W życiorysie
swoim napisał, że w czerwcu 1939 wystąpił z ZHP,
a ponownie do niego wstąpił w czerwcu 1945.
Studia prawnicze M. ukończył w 1933. W tym
samym roku rozpoczął aplikację sądową i odby-
wał ją do 1936 (1.01.1933–30.04.1936). Następnie
rozpoczął aplikację adwokacką (od 1.05.1936).
Patronami M. w czasie aplikacji byli adwokaci:
Apolinary Kostro (1.05.1936–09.1940), Walde-
mar Fischer (1.10.1940–30.03.1942), Józef Czy-
żewski (1.04.1942–1.08.1943). W okresie okupa-
 Makowiecki, Malec
cji M. pracował w kancelarii adwokackiej przy ul.
Próżnej 12. Był w tym czasie radcą prawnym spół-
ki akcyjnej Krajowa Hurtownia Herbaty. Po zda-
niu egzaminów adwokackich (legalnego i tajnego)
z dniem 1.08.1943 wpisany został na listę adwoka-
tów IA w Warszawie.
Od 1942 M. działał w konspiracyjnym harcer-
stwie, od 1943 należał też do Polskiej Armii Lu-
dowej. W czasie Powstania Warszawskiego walczył
na Starym Mieście w ramach harcerskiego bata-
lionu „Wigry”. Był dwukrotnie ranny. W końcu
sierpnia 1944 przeszedł na Żoliborz. Po przedar-
ciu się do Puszczy Kampinoskiej walczył od 25.08.
do 29.09.1944 (czyli do krwawej bitwy pod Jakto-
rowem) w zgrupowaniu partyzanckim AK „Grupie
Kampinos”, pod dowództwem mjr. „Okonia”, czyli
Alfonsa Kotowskiego (1899–1944). Następnie wy-
jechał do Mszany Dolnej, gdzie odnalazł dzieci i
dowiedział się o śmierci żony.
W lutym 1945 wrócił do Warszawy i podjął pracę
w Polskim Radio, początkowo jako Dyrektor Ad-
ministracyjny a potem jako Naczelny Radca Praw-
ny. Na stanowisku tym pracował do 1.05.1952.
W marcu 1945 złożył podanie o wpisanie na listę
adwokatów IA w Warszawie. 22.06.1945 Tymczaso-
wy Zarząd IA w Warszawie postanowił podanie po-
zostawić bez rozpoznania do czasu wydania przepi-
sów uzupełniających Prawo o ustroju adwokatury.
W piśmie z 12.07.1945 M. wskazał, że niezależnie
od zdanego egzaminu adwokackiego przed Komisa-
ryczną Radą Adwokacką w Warszawie zdał w tymże
roku w marcu egzamin konspiracyjny przed Komi-
sją Egzaminacyjną, której przewodniczył adw. Jan
Nowodworski, a członkami byli adwokaci Feliks Za-
drowski, Stanisław Peszyński, Leopold Żaryn i Jan
Gadomski. Ślubowanie złożył przed wicedzieka-
nem Zadrowskim w obecności Prezesa Sądu Ape-
lacyjnego Rudnickiego. Potwierdził to adw. Witold
Bayer 16.07.1945. Zarząd Tymczasowy IA postano-
wił 24.08.1945 zwrócić się o dodatkowe referencje
od adw. J. Dobrowolskiego i Tomasza Bartczaka.
W odpowiedzi 24.09.1945 M. przedstawił zaświad-
czenie od ostatniego patrona, adw. Józefa Czyżew-
skiego, oraz zaświadczenia od sędziego Kazimierza
Rudzisza potwierdzające odbywanie aplikacji sądo-
wej. Na posiedzeniu 12.10.1945 Zarząd Tymczaso-
wy IA postanowił wpisać M na listę adwokatów z
siedzibą w Warszawie. Po uzyskaniu wpisu i złoże-
niu 15.01.1946 ślubowania M. prowadził kancela-
292
T. III/z. 1
rię adwokacką przy Próżnej 12. Od 1.01.1946 pra-
cował też jako radca prawny ZHP. Był także prze-
wodniczącym Komisji Dyscyplinarnej. Od lutego
1950 pracował jako radca prawny PP „Elektrim”,
od 1.06.1952 – w Grójeckich Zakładach Ceramiki
Budowlanej, a od 1.09.tr. – w Centralnym Zarzą-
dzie Zaopatrzenia Łączności. 25.05.1950 M. uzyskał
prawo patronatu i skierowano do niego pierwsze-
go aplikanta, którym był Jan Kłoskowski. 6.03.1952
M. został wyznaczony patronem dla aplikantki Ma-
rii Pędowskiej.
W związku z postanowieniami ustawy o ustroju
adwokatury z 1950 r. M. objęty był postępowaniem
weryfikacyjnym. Po przeprowadzeniu postępowa-
nia 9.01.1952 Wojewódzka Komisja Weryfikacyj-
na dla WIA w Warszawie orzekła o utrzymaniu w
mocy wpisu na listę adwokatów WIA.
Od 16.10.1952 M. wykonywał zawód adwoka-
ta w ZA nr 9, pełniąc też funkcję zastępcy kierow-
nika. Od 1961 do 1975 był z kolei kierownikiem
ZA nr 9. Od 24.05.1964 do co najmniej 1969 był
członkiem Wojewódzkiej Komicji Dyscyplinarnej
IA w Warszawie.
M. zmarł 13.02.1977. W małżeństwie z Danutą
z Paprockich miał dwoje dzieci, córkę Teresę (ur.
1938) i syna Andrzeja (ur. 1940). Żona zginęła w
czasie Powstania Warszawskiego, dzieci zaś zosta-
ły wywiezione do Mszany Dolnej. W 1946 wstą-
pił ponownie w związek małżeński z Jadwigą z d.
Konrad.
Adam Redzik
AIA w Warszawie, sygn. 1183; Akta osobowe, kat. B50; in-
formacje pochodzące z rozmów z adwokatami Czesławem
Jaworskim i Andrzejem Bąkowskim.
Malec Mieczysław (1905–1983), adwokat w
Przemyślu, działacz społeczny i kulturalny, aktor
amator, reżyser, prezes Towarzystwa Dramatycz-
nego „Fredreum” w Przemyślu.
Ur. 31.12.1905 w Przemyślu jako syn Emila, na-
uczyciela (kierownika szkoły powszechnej), i Sta-
nisławy z d. Choma. Rodzina mieszkała przy ul.
św. Jana Nepomucena 45. W l. 1911–1914 Mie-
czysław uczęszczał do Szkoły Ludowej 4-klasowej
męskiej im. św. Jana Kantego, a w roku szkolnym
1914/1915 (w czasie oblężenia przemyskiej twier-
dzy przez wojska rosyjskie) do Szkoły Ludowej 4-
klasowej męskiej im. Cesarza Franciszka Józefa I
T. III/z. 1 Malec
na Garbarzach, którą ukończył 21.07.1915. Po
rocznej przerwie spowodowanej działaniami wo-
jennymi w roku szkolnym 1916/1917 rozpoczął na-
ukę w c.k. Gimnazjum z polskim językiem wykła-
dowym w Przemyślu na Zasaniu (późniejsze Pań-
stwowe Gimnazjum II im. prof. K. Morawskiego),
w którym 25.06.1924 złożył egzamin dojrzałości.
W latach gimnazjalnych należał do I Drużyny
Skautowej im. gen. Dezyderego Chłapowskiego
oraz był członkiem sekcji piłki nożnej Harcerskie-
go Klubu Sportowego „Czuwaj”.
Mieczysław Malec
Od 1924 M. studiował na Wydziale Prawa i
Umiejętności Politycznych UJK. W czasie studiów
działał aktywnie w młodzieżowym ruchu akademi-
ckim. Był przewodniczącym Akademickiego Koła
Przemyślan we Lwowie, które miało swoją siedzi-
bę w Domu Akademickim przy ul. Łozińskiego 7,
I p., pok. nr 17, a w Przemyślu przy ul. Konarskie-
go 9, I p., w gmachu „Sokoła”. Na walnym zebra-
niu konstytuującym Zrzeszenie Młodzieży Naro-
dowej 26.10.1926 został wybrany na sekretarza za-
rządu, a w 1931 pełnił funkcję zastępcy przewod-
niczącego Zarządu Okręgowego Komitetu Mło-
dych. Utrzymywał bieżące kontakty z rodzinnym
Przemyślem, kontynuując karierę piłkarską w HKS
„Czuwaj” oraz uczestnicząc w życiu kulturalnym
i politycznym miasta. Był m.in. członkiem zarzą-
dów Towarzystwa Szkoły Ludowej im. A. Asnyka,
Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”,
a od nr. 29 w 1928 do nr. 2 w 1929 pełnił funk-
cję redaktora odpowiedzialnego opozycyjnego ty-
293
godnika „Ziemia Przemyska”. W dn. 23.12.1928 i
31.12.1929 brał udział z członkami Akademickie-
go Koła Przemyślan we Lwowie w ogólnoakade-
mickich wiecach w sprawie budowy pomnika prze-
myskich „Orląt”, które odbyły się w sali „Sokoła” i
Domu Katolickiego. Studia uwieńczył dyplomem
magistra praw 16.12.1930.
Po studiach powrócił do Przemyśla i rozpoczął
aplikację sądową. W trakcie odbywania aplika-
cji upomniało się o niego wojsko. W 1932 został
powołany do Szkoły Podchorążych Rezerwy przy
5. Pułku Strzelców Podhalańskich (PSP) w Prze-
myślu, w celu odbycia rocznej służby wojskowej.
Szkołę ukończył w stopniu podporucznika rezer-
wy. Po powrocie do życia cywilnego dokończył
przerwaną aplikację, zdał egzamin adwokacki, uzy-
skał wpis na listę adwokatów i rozpoczął w Prze-
myślu praktykę zawodową.
Pracę adwokata M. łączył udanie z działalnoś-
cią na niwie kulturalnej. Już od czasów studen-
ckich M. był wielkim miłośnikiem teatru. Należał
do sekcji dramatycznej Akademickiego Koła Prze-
myślan we Lwowie, skąd w 1931 przeszedł do To-
warzystwa Dramatycznego im. Aleksandra Fredry
w Przemyślu, zwanego potocznie „Fredreum”. Jak
odnotował kronikarz, 31.03. i 14.04.1928 M. wystą-
pił w sali Towarzystwa na Zamku w Przemyślu w
dramacie Juliusza Słowackiego „Mazepa”, a w se-
zonie 1932/33 grywał w teatrzyku Szkoły Podcho-
rążych przy 5. PSP. Po zorganizowanych w listopa-
dzie 1932 z okazji przysięgi wojskowej tzw. „opie-
rzynach” M. wystąpił w sali teatru „Fredreum” w
scenach z Nocy listopadowej Stanisława Wyspiań-
skiego i spisku z Kordiana Juliusza Słowackiego.
Począwszy od 21.05.1932 aż do 1939 był wybiera-
ny rokrocznie na członka zarządu teatru „Fredre-
um”, a 27.04.1935 na walnym zebraniu został wy-
brany sekretarzem zarządu. Pisywał recenzje z
przedstawień teatralnych w „Ziemi Przemyskiej”,
podpisując się „Miet-tek”. Od 1937, jako sekre-
tarz Towarzystwa, był redaktorem jednodniówki
pt. „Fredreum”, poświęconej propagowaniu kul-
tury teatralnej, wychodzącej w dniach premier te-
atru. W 1938 M. wystąpił na deskach „Fredreum”
w sztuce Jerzego Szaniawskiego Żeglarz.
Z końcem sierpnia 1939 M. został zmobilizowa-
ny i do 18.09.1939 pełnił służbę w oddziale ochro-
ny Dowództwa Okręgu Korpusu nr X na szlaku
od Przemyśla do miejscowości Bóbrka pod Lwo-
 Malec
wem. W stopniu podporucznika dowodził pluto-
nem ckm, biorąc udział w akcjach obronnych, za-
bezpieczających ewakuację DOK X. Brak jest da-
nych źródłowych mówiących, jak potoczyły się wo-
jenne losy M. po 18 września 1939 r.
27.07.1944 M. został powołany do Ludowego
Wojska Polskiego, w którym służył od 28.12.1944
do 10.01.1945, bo dzięki pomocy kolegów lekarzy
po dwóch tygodniach służby udało mu się uzyskać
zwolnienie z wojska.
W nowych realiach polityczno-ustrojowych M.
był członkiem Wojewódzkiej Izby Adwokackiej w
Rzeszowie, pracował w ZA nr 1 i włączył się pręż-
nie w odbudowę życia kulturalnego w powojennym
Przemyślu. Przede wszystkim całą swoją aktywność
poświęcił wznowieniu działalności teatru „Fredre-
um”. Już 29.08.1944 zainicjował pierwsze po woj-
nie zebranie organizacyjne członków „Fredreum”,
na którym został wybrany zastępcą i p.o. sekretarza
zarządu teatru. W 1946 wyreżyserował cieszącą się
ogromnym powodzeniem operetkę Imre Kálmána
Księżniczka czardasza. W 1948 sztuka ta była gra-
na 22 razy w Przemyślu i pięciokrotnie w Rzeszo-
wie przy wypełnionej sali. W sprawozdaniu pre-
zesa Towarzystwa Dramatycznego im. A. Fredry,
dr. Józefa Mraza, czytamy: „Z osiągnięć Towarzy-
stwa należy przede wszystkim wymienić sfinalizo-
wanie i sukces zarówno artystyczny jak i kasowy
operetki Księżniczka czardasza w reżyserii Mieczy-
sława Malca (…)”. Widowiskiem tym zyskało sobie
Towarzystwo duże uznanie nie tylko w Przemyślu,
ale i na terenie całego województwa. Liczne za-
mówienia biletów przez zamiejscowych świadczy-
ły o wielkim zasięgu dobrej sławy „Fredreum”. Na
posiedzeniu zarządu 19.09.1949 M. został wybra-
ny na członka Komisji Artystycznej „Fredreum” i
funkcję tę pełnił przez następne lata. 22.01.1957
powierzono M. funkcję syndyka i radcy prawne-
go Towarzystwa.
Dopełnieniem pasji teatralnej M. były wystę-
py na scenie. W 1954 uczestniczył w 35 przedsta-
wieniach operetki Ptasznik z Tyrolu Karla Zellera.
16.04.1961 kreował postać kuchmistrza Perełki w
Zemście Aleksandra Fredry. W roli tej debiutował
przed wojną w sali Stowarzyszenia Rękodzielni-
ków „Gwiazda” przy ul. Franciszkańskiej 24. Jako
aktor-amator, ze swoją vis comica, był stworzony
do ról charakterystycznych, które najczęściej kre-
ował. Jego emploi były role komediowe.
294
T. III/z. 1
1.10.1966 M. został wybrany na prezesa Towa-
rzystwa Dramatycznego „Fredreum” i pełnił tę
funkcję do 1970.
M. był współtwórcą tradycyjnych meczów pił-
karskich między przemyskimi adwokatami i le-
karzami. Pierwszy taki mecz odbył się w sierpniu
1935, a M. grał jako środkowy obrońca. Mecz miał
charakter charytatywny, a dochód z biletów został
przeznaczony po połowie na fundusz pomocy dla
wdów i sierot po zmarłych adwokatach i lekarzach.
W maju 1946 z inicjatywy M. nastąpiła reaktywacja
przedwojennej tradycji, z tym że zmieniła się formu-
ła owych towarzyskich spotkań. Nie były to już me-
cze Adwokaci vs Lekarze, ale Prawo vs Medycyna, a
walka toczyła się o puchar przechodni Prezesa Og-
niska Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej. W
drużynie Prawa oprócz adwokatów grali też przed-
stawiciele pozostałych zawodów prawniczych (pro-
kuratorzy, sędziowie i radcy prawni). Mecze miały
charakter sportowo-rekreacyjny, relaksowy, i ścią-
gały na trybuny liczne grono kibiców obu zespołów.
Kapitanem drużyny prawników przez wiele lat był
M. On wyprowadzał swoją ekipę na murawę stadio-
nu i wręczał kapitanowi drużyny lekarzy jakiś orygi-
nalny, symboliczny upominek. W 1970 był to duży
precel w kształcie paragrafu. Na zwycięzców czeka-
ła specjalna nagroda w postaci beczki piwa. Atrak-
cją tych sportowych zmagań „na wesoło” był zawsze
M. (nazywany familiarnie przez swoich kibiców „pa-
nem Mieciem”), który zazwyczaj grywał na środku
obrony, ponieważ ta pozycja była najmniej wyczer-
pująca i nie wymagała intensywnego biegania. Jako
że był aktorem we „Fredreum”, na boisku również
wykorzystywał swoje talenty komediowe, wykonu-
jąc wiele zagrań „pod publikę” i wywołując na wi-
downi salwy śmiechu. A kiedy zawodziła już kondy-
cja i zaczął przeszkadzać „brzuszek”, nie mogąc na-
dążyć za szybszym przeciwnikiem, radził sobie, sto-
sując niegroźne faule (trzymanie rywala za koszul-
kę, zakładanie niewinnego „haka”). Słynny był też
jego „szpic”, którym wykonywał wszystkie wykopy
piłki ze stałych fragmentów gry. Drużynie prawni-
ków kapitanował do 1970, po czym objął rolę kie-
rownika zespołu i oglądał zmagania młodszych ko-
legów z honorowej trybuny.
W 1978 M. przeszedł na emeryturę. Mieszka-
jąc przy ul. Franciszkańskiej 3, miał zwyczaj w nie-
dzielne upalne popołudnia wystawać w otwartym
oknie swego mieszkania na II piętrze i obserwować
T. III/z. 1 Malec, Marciniak

spacerowiczów, przechadzających się tą reprezen- „Fredreum” w Przemyślu, Protokoły z walnych zebrań i po-
tacyjną promenadą Przemyśla. siedzeń zarządu 1950–1955, sygn. 2; Indeks Wydziału Prawa
i Umiejętności Politycznych UJK we Lwowie nr 3449, wyda-
Wymienienie wszystkich organizacji, do których ny 11 grudnia 1924 r.; „Ziemia Przemyska” z 8 marca 1930
należał M., i funkcji, które pełnił, zajęłoby zbyt r., nr 17, z 18 stycznia 1930 r., nr 5, z 20 grudnia 1930 r., nr
dużo miejsca. Wystarczy wspomnieć, że oprócz 68, z 2 stycznia 1932 r., nr 1; Z. Felczyński, Katalog chrono-
Towarzystwa Dramatycznego „Fredreum” udzie- logiczny czasopism polskich w Przemyślu w latach 1792–1939,
(w:) „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, Przemyśl 1979, s.
lał się w katolickiej organizacji charytatywnej „Ca- 203; tenże, Fredreum i inne teatra przemyskie w latach 1696–
ritas”, był czonkiem zarządu i syndykiem przemy- 1960, Wyd. Literackie, Kraków 1966, s. 183, 215, 219, 220,
skiego Towarzystwa Muzycznego oraz członkiem 333, 240, 253, 259, 297, 307; T. Mrozek, Afisze, plakaty i druki
ulotne z terenu Przemyśla w zasobie Archiwum Państwowego w
wielu towarzystwach naukowych. Od 1956 należał
Przemyślu. Inwentarz Zespołu Archiwalnego 1833–1989, Prze-
do ZPP. Chcąc uniknąć presji władz politycznych, myśl 2001, sygn. 1014, 1016; Zaświadczenie Centralnego Ar-
by wstąpił do PZPR, zapisał się, jak inni koledzy chiwum Wojskowego nr 2596/KZB z 22 marca 1983 r.
adwokaci, do SD, w którym pełnił funkcję prze-
wodniczącego Powiatowego Komitetu SD w Prze-
myślu, a następnie przewodniczącego Wojewódz- Marciniak Antoni (1950–2009), adwokat w
kiego Sądu Partyjnego. Został odznaczony: Krzy- Poznaniu, dziekan ORA w Poznaniu, działacz sa-
żem Oficerskim (1979) i Kawalerskim (1968) Or- morządowy.
deru Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi
(1958), Medalem XXX-lecia PRL (1974) oraz od-
znakami: Zasłużony Działacz Kultury, Zasłużony
dla Województwa Rzeszowskiego i Przemyskiego
oraz Medalem 1000-lecia Przemyśla.
M. był niezwykle barwną postacią przedwojen-
nego i powojennego Przemyśla. Niewysoki, korpu-
lentny, zażywny, w ciągłym pośpiechu, w rozwianej
todze przemierzał korytarze przemyskich sądów.
Włosy pociągnięte brylantyną, krzaczaste brwi i
adekwatna do nazwiska postura czyniły z niego ide-
alny model dla karykaturzysty. I jeszcze ten nieco
schrypnięty głos oraz ciągnąca się za nim smużka
dobrej wody kolońskiej. Często używał zwrotów w
Antoni Marciniak
rodzaju „Panie dzieju” lub „Panie kolego”.
Zmarł 5.10.1983 w Przemyślu. Pochowany w
grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Zasańskim
przy ul. Bolesława Śmiałego (pole 11, rząd 1, grób Ur. 24.09.1950 w Poznaniu. Pochodził z rodzi-
7). Był żonaty od 9.09.1939 z Zofią z d. Schöfer (ur. ny rzemieślniczej. Jego rodzice Kazimierz i Maria
29.05.1908 w Przemyślu). Dzieci nie mieli. Marciniakowie z zawodu byli mistrzami fryzjerski-
Zenon Andrzejewski mi. M. uczęszczał do Szkoły Podstawowej nr 2 w
Poznaniu, a następnie do Liceum Ogólnokształcą-
Urząd Stanu Cywilnego w Przemyślu, Księga urodzeń Za- cego im. Marcina Kasprzaka w Poznaniu (obecnie
sania 1903–1914, s. 638, L. p. 7, Księga małżeństw Podzam- III Liceum Ogólnokształcące im. św. Jana Kante-
cza 1890–1945, nr aktu 8/39; Archiwum Państwowe w Prze- go). Jego zainteresowania problematyką społeczną
myślu, zespół: Szkoła Podstawowa nr 4 w Przemyślu, Kata-
logi klasowe z lat 1911/12, 1912/13, sygn. 3, 4. Brak katalo-
i naukami humanistycznymi zadecydowały o pod-
gu klasowego z roku szk. 1913/14; zespół: Szkoła Podstawo- jęciu studiów na Wydziale Prawa UAM. Studia te
wa nr 9 w Przemyślu, Katalog klasowy z roku szk. 1914/15, ukończył z wynikiem bardzo dobrym, uzyskując w
sygn. 2; zespół: II Państwowe Gimnazjum i Liceum Ogólno- 31.05.1972 tytuł magistra prawa.
kształcące im. prof. Kazimierza Morawskiego w Przemyślu,
Katalogi główne z lat 1916/17–1923/24, sygn. 79–86; Proto- Od 1.09.1972 M. był aplikantem sądowym w Są-
kół główny egzaminu dojrzałości z roku szk. 1923/24 nr 17, dzie Wojewódzkim w Szczecinie. W okresie aplika-
sygn. 113; zespół: Towarzystwo Dramatyczne im. A. Fredry cji wykazywał zdyscyplinowanie, sumienność oraz

295
 Marciniak, Marcinkowski
zamiłowanie do zawodu prawniczego. Egzamin sę-
dziowski złożył w 1974. W l. 1974–1976 był zatrud-
niony w charakterze starszego asystenta w Zakła-
dzie Badania Instytucji Prawnych Instytutu Nauk
Prawnych PAN w Poznaniu, gdzie prowadził prace
naukowo-badawcze w Zespole Prawa Rodzinnego.
Od 1976 pracował na stanowisku inspektora w Wy-
dziale Gospodarki Przestrzennej i Ochrony Środo-
wiska Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu.
Na listę aplikantów adwokackich IA w Poznaniu
wpisany został uchwałą Rady RA z 7.01.1977. Apli-
kację odbywał w Wałczu i Gostyniu, a następnie w
Poznaniu w ZA nr 15. Wówczas jego patronem zo-
stał adw. Henryk Janiec. W 1980 złożył egzamin
adwokacki. Praktykę adwokacką rozpoczął w ZA
nr 1 w Gostyniu. Po dwóch latach zaczął wykony-
wać zawód w ZA nr 15 w Poznaniu. Od 1992 wy-
konywał zawód adwokata indywidualnie na pod-
stawie zezwolenia MS. W l. 1999–2003 M. wyko-
nywał również zawód w spółce „Dynowski, Baehr,
Marciniak, Przystański S.C. Kancelaria adwoka-
tów i radców prawnych” w Poznaniu.
M. był bardzo zaangażowany w życie samorządu
adwokackiego. Zwieńczeniem jego kariery samo-
rządowej był wybór na stanowisko dziekana ORA
w Poznaniu, którym był w l. 1998–2001.
M. wiele czasu poświęcał szkoleniu i egzamino-
waniu aplikantów – był wykładowcą z zakresu pra-
wa administracyjnego, w którym się specjalizował.
Gorąco wspierał adwokackie rozgrywki sportowe,
interesując się szczególnie piłką nożną. Doradzał
także klubom sportowym.
Jako patron M. wykształcił wielu aplikantów,
dziś uznanych adwokatów. Uhonorowany m.in.
odznaką „Adwokatura Zasłużonym”.
Zmarł 24.04.2009 w Poznaniu, pochowany na
cmentarzu Junikowskim w Poznaniu.
Żonaty z Izabelą Marciniak z d. Falborską. Z
małżeństwa urodziła się córka Katarzyna.
Antoni Dynowski
AIA we Wrocławiu, Akta osobowe; wspomnienia kolegów.
Marcinkowski Andrzej (1929–2010), ad-
wokat w Poznaniu, żołnierz AK, powstaniec war-
szawski, wiceminister i p.o. ministra sprawiedliwo-
ści w III RP, sekretarz stanu w Kancelarii Prezy-
denta RP, członek Kolegium Redakcji „Palestry”.
296
T. III/z. 1
Ur. 28.02.1929 w Poznaniu w rodzinie inteligen-
ckiej Antoniego (1893–1940), kapitana rezerwy ar-
tylerii, zamordowanego w Katyniu, i Zofii. Dzie-
ciństwo spędził w Luboniu. W sierpniu 1939 z mat-
ką i młodszym bratem wyjechali do Wilna, gdzie
kontynuował naukę. Wstąpił też w 1942 do Szarych
Szeregów. Jak wspominał, w 1943 do przebywają-
cej w Wilnie rodziny Marcinkowskich dotarła in-
formacja o zamordowaniu w Katyniu ojca.
Andrzej Marcinkowski
W czerwcu 1942 wraz z rodziną przeniósł się
do Warszawy, gdzie mieszkał do końca Powsta-
nia Warszawskiego. Uczęszczał na tajne komple-
ty organizowane w ramach przedwojennego Gim-
nazjum im. Stefana Batorego. Był zaangażowany
w działalność tajnego harcerstwa oraz AK (Trzecia
Kompania Batalionu „Zośka”). Przez 60 dni brał
udział w Powstaniu Warszawskim, jako goniec Ko-
mendy Placu Mokotów oraz opiekun jeńców. Po
powstaniu został zatrzymany przez Niemców, ale
w czasie marszu, w okolicach Brwinowa koło War-
szawy, niezauważony uciekł, wskakując w łany nie-
skoszonych zbóż.
W 1945 zamieszkał z matką w Rogoźnie Wiel-
kopolskim, gdzie w 1946 w Liceum im. króla Prze-
mysława zdał maturę. 12.08.1946 wrócił z matką
do domu przy ul. Lodowej w Poznaniu, który ku-
pił w 1935 ojciec. W tym samym roku rozpoczął
studia na Wydziale Prawa uruchomionego Uni-
wersytetu Poznańskiego. Ukończył je w 1950. Stu-
diował też socjologię. Wpisu na listę aplikantów
adwokackich, prokuratorskich lub sądowych nie
mógł uzyskać aż do 1956 – choć faktu walki w po-
T. III/z. 1 Marcinkowski
wstaniu oraz tego, że ojciec zginął w Katyniu, ni-
gdy nie ujawniał. Do tego czasu pracował zawodo-
wo w różnych przedsiębiorstwach państwowych. W
czasie wydarzeń czerwca 1956 zatrzymano M. na
48 godzin. Aplikację adwokacką rozpoczął w stycz-
niu 1957. Ukończył ją w 1960, egzamin zdając z wy-
nikiem bardzo dobrym.
M. zajmował się wyłącznie praktyką cywilną.
Do końca lutego 1964 był radcą prawnym w wie-
lu przedsiębiorstwach państwowych. Od 1.07.1960
do 31.03.1991 był członkiem ZA nr 12 w Pozna-
niu. W l. 1983–1990 był jedynym wykładowcą pra-
wa cywilnego, prawa rodzinnego i procedury cy-
wilnej dla aplikantów adwokackich IA w Pozna-
niu, dzięki czemu uczestniczył w przygotowywa-
niu do zawodu pokoleń adwokatów. Jako delegat
lub gość od 1981 uczestniczył we wszystkich Kra-
jowych Zjazdach Adwokatury. Od 1983 był człon-
kiem NRA. W grudniu 1989 został członkiem Pre-
zydium NRA i był nim do 31.03.1991. Ponownie
członkiem NRA został w 1998 i 2001.
M. był człowiekiem bardzo religijnym. W dzie-
ciństwie był ministrantem w Luboniu, gdzie ro-
dzina Marcinkowskich mieszkała z powodu pracy
ojca – dyrektora miejscowych Zakładów Ziemnia-
czanych. Bardzo przeżył wówczas zamordowanie
przez komunistycznego agenta podczas niedziel-
nej mszy świętej dla dzieci dnia 27 lutego 1938 pro-
boszcza lubońskiej parafii ks. Stanisława Streicha,
przyjaciela domu Marcinkowskich, którego proces
beatyfikacyjny trwa. Z kolei w Wilnie spotkał się ze
spowiednikiem św. Faustyny Kowalskiej, błogosła-
wionym ks. Józefem Sopoćką, co również mocno
zapisało się w pamięci M. Po tym, jak został apli-
kantem adwokackim, udzielał rodzinnych porad
prawnych przy kościele Najświętszego Zbawiciela
w Poznaniu. W następnych latach współpracował
z arcybiskupami poznańskimi Antonim Barania-
kiem i Jerzym Strobą – ciesząc się ich zaufaniem.
Przez 42 lata był radcą prawnym Zgromadzenia
OO. Oblatów przy ul. Ostatniej w Poznaniu. Jako
adwokat występował też w procesach karnych, a
właściwie politycznych, przeciwko księżom. Zaan-
gażowanie się w życie Kościoła nie mogło pozo-
stać niezauważone przez organy SB, które wielo-
krotnie nękały M.
Po odzyskaniu niepodległości otworzyła się
możliwość pracy dla Polski. 1.04.1991 Minister
Sprawiedliwości prof. Wiesław Chrzanowski po-
297
wołał go na podsekretarza stanu w MS, gdzie pra-
cował przez trzy lata, w rządach Jana Krzysztofa
Bieleckiego, Jana Olszewskiego, Hanny Sucho-
ckiej oraz Waldemara Pawlaka. W tym czasie dwu-
krotnie pełnił obowiązki szefa resortu sprawiedli-
wości – po raz pierwszy przez 37 dni – po wybo-
rze ministra Chrzanowskiego na marszałka Sej-
mu, a po raz drugi przez 49 dni, gdy na przymuso-
wym urlopie przebywał minister Zbigniew Dyka.
28.02.1994 na własną prośbę przeszedł na emery-
turę i wrócił do praktyki adwokackiej, którą pro-
wadził od kwietnia 1994 do 11.05.1995 w prywat-
nej kancelarii adwokackiej w Poznaniu. 11.05.1995
został podsekretarzem stanu i zastępcą Szefa Kan-
celarii Prezydenta RP Lecha Wałęsy, a 30.09.1995
awansował na sekretarza stanu w Kancelarii Pre-
zydenta. Zajmował się problematyką prawno-le-
gislacyjną. 22.12.1995 Prezydent RP odznaczył go
Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Pol-
ski (był to ostatni dzień urzędowania M. w Kance-
larii Prezydenta RP, choć formalnie pozostał pra-
cownikiem do 23.08.1996). Na całe życie pozosta-
ła M. w pamięci audiencja u Ojca Świętego Jana
Pawła II, na której był wspólnie z żoną oraz prezy-
dentem Wałęsą. W 1995 wraz Prezydentem był na
grobach w Katyniu, co było dla M. wielkim osobi-
stym przeżyciem.
Od 1.09.1996 wrócił do praktyki adwokackiej,
którą prowadził do 31.12.2005 w indywidualnej
kancelarii w Poznaniu, po czym z powodu stanu
zdrowia zaprzestał wykonywania zawodu.
M. opublikował wiele artykułów, glos i tekstów
informacyjnych w „Państwie i Prawie”, „Nowym
Prawie”, „Przeglądzie Sądowym” i w „Palestrze”.
Od połowy 2002 był członkiem Kolegium Redakcji
miesięcznika „Palestra”, w którego pracach zawsze
aktywnie uczestniczył. Przez lata prowadził autor-
ską rubrykę „Pytania i odpowiedzi prawne”.
Oprócz adwokatury pasją adw. M. była histo-
ria najnowsza, o której wiele wiedział z autopsji,
dużo czytał i czasami wypowiadał się. W okresie
PRL nie należał do żadnej organizacji młodzieżo-
wej ani partii politycznej. Pozostawał zawsze bez-
partyjny.
Odznaczony Krzyżem Komandorskim (1995) oraz
Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą (27.08.1998)
Orderu Odrodzenia Polski. Został także wyróżnio-
ny odznaką „Adwokatura Zasłużonym” oraz meda-
lem 75-lecia Adwokatury Polskiej.
 Marcinkowski, Maritczak
Zmarł 13.03.2010 po długiej chorobie. Pogrzeb
M. odbył się z udziałem wielu przyjaciół 23.03.2010
na cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu. Pozosta-
wił żonę Barbarę z Bełdzikowskich, adwokata w
Poznaniu, z którą stanowił przez lata szczęśliwe
małżeństwo.
Adam Redzik
AIA w Poznaniu, Akta osobowe; Materiały udostępnione au-
torowi za życia przez Andrzeja Marcinkowskiego; M. B. Mi-
chalik, Kronika 1991, Wydawnictwo „Kronika”, Warszawa
1992; S. Podemski, Dobry prawnik, dobry chrześcijanin, „Pa-
lestra” 2010, nr 3, s. 341–342; A. Reichelt, Wspomnienie o ad-
wokacie Andrzeju Marcinkowskim (1929–2010), „Palestra”
2010, nr 3, s. 339–340; L. Wałęsa, List kondolencyjny do adw.
Barbary Marcinkowskiej, „Palestra” 2010, nr 3, s. 338.
Maritczak Aleksander (Марітчак Олек-
сандр Михайлович) (1887–1981), adwokat we Lwo-
wie, ukraiński działacz społeczny, profesor prawa
międzynarodowego Ukraińskiego Tajnego Uniwer-
sytetu we Lwowie (1923–1925), wykładowca Uni-
wersytetu Lwowskiego (1939–1941), działacz dia-
spory ukraińskiej w Niemczech, a potem w USA.
Ur. 18.03.1887 w Stryju w rodzinie Mychajły (Mi-
chała) pochodzącego ze wsi Jasienica. W młodo-
ści przyjaźnił się z Iwanem Frankiem, który miesz-
kał w sąsiedniej wiosce. Uczęszczał do szkół ludo-
wych w Jaworowie i Ropczycy, a następnie ukoń-
czył gimnazjum w Jaśle. W l. 1905–1907 i ponownie
1908–1909 studiował na Wydziale Prawa Uniwer-
sytetu Lwowskiego. Słuchał wykładów m.in. pro-
fesorów: Władysława Abrahama, Oswalda Balze-
ra, Marcelego Chlamtacza, Aleksandra Janowicza,
Kazimierza Twardowskiego, Ignacego Koschem-
bahr-Łyskowskiego, Gustawa Roszkowskiego, Al-
freda Halbana. W r. akademickim 1907–1908 wy-
jechał na studia Uniwersytetu w Grazu, gdzie słu-
chał m.in. wykładów profesora Paula Steinlechne-
ra. Po powrocie do Lwowa słuchał wykładów pro-
fesorów: Tadeusza Pilata, Aleksandra Dolińskie-
go, Kamila Stefki oraz po ukraińsku Piotra Stebel-
skiego i Włodzimierza Werhanowskiego. Absolu-
torium uzyskał 11.10.1909, a w lutym 1911, po zda-
niu egzaminów rygoryzalnych, uzyskał tytuł dok-
tora praw (na dyplomie jako promotora wskazano
prof. Koschembahra-Łyskowskiego).
W okresie od stycznia 1910 do maja 1911 odby-
wał praktykę sądową w Jaśle, a następnie aplika-
cję adwokacką (praktykę kandydacką) we Lwowie.
298
T. III/z. 1
W 1918 wpisany został na listę adwokatów IA we
Lwowie z kancelarią w Rudkach. Zawód adwoka-
ta wykonywał do 1939, ostatnimi laty we Lwowie.
Kancelarię adwokacką prowadził we Lwowie przy
ul. Kraszewskiego 19a.
Aleksander Maritczak
Tuż przed wybuchem I wojny światowej wyje-
chał do Wiednia w celu prowadzenia badań na-
ukowych w kierunku planowanej habilitacji. Nie
uzyskał jednak stypendium rządowego na ten cel.
Od sierpnia 1916 do sierpnia 1918 służył w ar-
mii austro-węgierskiej. Po powrocie do Galicji i
Lwowa zaangażował się w prowadzenie kursów
prawniczych dla młodzieży akademickiej ukraiń-
skiej, która w tym czasie ogłosiła bojkot Uniwer-
sytetu Lwowskiego. W 1921 wyjechał do Wied-
nia, gdzie podjął studia na Wydziale Filozoficz-
nym Uniwersytetu Wiedeńskiego i odbywał je do
1923. Uczestniczył też w seminariach z prawa na-
rodów (prawa międzynarodowego publicznego)
prof. Alexandra Hold-Fernecka (1875–1955) i
Leona Strisowera (1857–1931). Interesował się
w tym czasie powstałymi po I wojnie światowej
organizacjami międzynarodowymi i na ten te-
mat publikował w ukraińskiej prasie w Wiedniu
(m.in.: Міжнародна Унія товариств Ліги Націй,
Конференція для охорони національних меншин
в Мюнхені, Шостий конгрес міжнародного
союзу товариств Ліги Націй в Парижі, Про
міжпарламентську унію, Про товариства Ліги
Націй, Охорона меншин, wszystkie ukazały się w
1922 w periodyku „Український прапор”). W tr.
wygłosił też w ukraińskim towarzystwie w Wied-
T. III/z. 1 Maritczak, Martynuska
niu „Січ” referat na temat roli organizacji mię-
dzynarodowych chroniących praw narodów po
wojnie. Opublikował też w języku niemieckim ar-
tykuł pt. Liga Narodów a kwestia Galicji Wschod-
niej (Die Internationale Union der Völkerbund und
die ostgalizische Frage, Будапешт 1922).
Jednocześnie z odbywaniem studiów, w l. 1921–
1923, M. był w Wiedniu szefem kancelarii urzędu
przywódcy (w l. 1918–1919 prezydenta) Zachodnio-
ukraińskiej Republiki Ludowej (ZUNR) Jewhena
Petruszewycza (1863–1940). Był też w tym czasie se-
kretarzem Zachodnioukraińskiego Towarzystwa Li-
gii Narodów oraz członkiem Ukraińskiej Rady Na-
rodowej Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej
(ZUNR), a następnie partii Ukraińskie Zjednocze-
nie Narodowo-Demokratyczne (UNDO).
Po powrocie do Lwowa, w l. 1923–1925, był pro-
fesorem prawa międzynarodowego na Wydzia-
le Prawa Ukraińskiego Tajnego Uniwersytetu we
Lwowie. W 1923 został członkiem Towarzystwa
Naukowego im. Tarasa Szewczenki.
Po zamknięciu tej tajnej uczelni M. skoncentro-
wał się na praktyce adwokackiej. Od czasu do cza-
su publikował artykuły z zakresu prawa narodów i
polityki międzynarodowej, upominając się o pra-
wa mniejszości. W 1926 w sowieckofilskim czaso-
piśmie „Рада” (Rada) opublikował artykuł pt. Poli-
tyka międzynarodowa i nasza sprawa (Міжнародна
політика і наша справа). W 1938 uczestniczył w
Międzynarodowym Kongresie Mniejszości w
Sztokholmie i wygłosił na nim referat o dążeniach
grup etnicznych jako etycznym wyzwaniu dla pra-
wa europejskiego (Die Forderungen der Volksgrup-
pen – Ihre ethische Begründung und Bedeutung für
die europäische Rechtsentwicklung).
W życiorysie znajdującym się w aktach oso-
bowych w ALNUIF podał, że w 1930 z powodu
obrony praw ludności wiejskiej został aresztowany
i przez dwa miesiące przebywał w areszcie.
1.12.1939 powołano go na stanowisko docenta
na Wydziale Prawa Uniwersytetu Lwowskiego. Od
stycznia do sierpnia 1940 kierował Katedrą Prawa
Międzynarodowego zsowietyzowanego już Uni-
wersytetu Lwowskiego. W tym czasie przygoto-
wywał podręcznik o zasadach prawa międzynaro-
dowego (Загальні основи міжнародного права),
przygotował też opracowanie o polityce narodo-
wej UNDO (Національна політика українського
національно-демократичного об’єднання УНДО).
299
Po powołaniu w lipcu 1940 na kierownika katedry
prof. Wsjewołoda Djablo M. został docentem w
katedrze. Wykładał do wkroczenia Niemców do
Lwowa. Mieszkał przy Rynku 15.
W czasie okupacji niemieckiej Lwowa próbo-
wał tworzyć ukraińską administrację, a następnie
wykonywał zawód adwokata. W VII 1941 wszedł
do rządu J. Stećki jako z-ca min. spraw zagranicz-
nych. W 1944 opuścił Lwów i osiadł w Monachium,
gdzie wykładał w Ukraińskiej Wyższej Szkole Eko-
nomicznej. W 1949 wyjechał do USA. Był aktyw-
nym działaczem organizacji ukraińskich w diaspo-
rze w Detroit.
Zmarł 1.10.1981 w Detroit w stanie Michigan w
USA. Na temat rodziny brak danych.
Ihor Zeman
ALNUIF, f. R – 119, op. 1, spr. 118 – Akta osobowe Olek-
sandra Maritczaka, kk. 21; spr. 403; spr. 404; Op. 3, spr. 30;
DALO, f. 26, op. 15, spr. 119, k. 211–212; spr. 120, k. 333–
334; spr. 122, k. 308–309; spr. 126, k. 104; D-r Oleksander
Maritchak i L’vivs’ka ukrains’ka palestra; „Ovyd”, v. 11, no.
5, November 1960, s. 13–20; odbitka, Chicago, 1960; Ency-
clopedia of Ukraine, vol. III, edited by Danylo Husar Struk,
Toronto: University of Toronto Press 1993, s. 313–314; I.
Гловацький, В. Гловацький, Українські адвокати східної
Галичини (кінец ХVIII – 30-ті роки ХХ ст.), Львів 2004, s.
101; A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w
latach 1939–1946, Lublin 2006; Redzik, Kotliński, Historia
Adwokatury, s. 224.
Martynuska Władysław (1912–1988), ps.
„Zagroda”, „Ryś”, „Nałęcz”, vel Władysław Ula-
nowski, adwokat w Rzeszowie i w Raciborzu, po-
rucznik BCh, działacz polityczny SL „Roch”, dele-
gat Rządu na Kraj na powiat rzeszowski.
Ur. 23.03.1912 w Staromieściu (dziś Rzeszów),
jako syn Józefa i Antoniny z d. Tomaka. Po ukoń-
czeniu II Państwowego Gimnazjum w Rzeszowie
w 1931 M. podjął studia na Wydziale Prawa UJ.
W okresie studiów należał do Polskiej Akademi-
ckiej Młodzieży Ludowej. Studia prawnicze ukoń-
czył w 1935. Studiował też w SzNP przy W.Pr. UJ
(1931–1933). Następnie rozpoczął bezpłatną apli-
kację sędziowską w SO w Rzeszowie. Został wów-
czas członkiem SL i członkiem rzeszowskiego Za-
rządu Powiatowego SL. Za aktywność w trakcie
wielkich strajków i demonstracji chłopskich w
sierpniu 1937 został zwolniony z aplikacji w SO
i wówczas rozpoczął aplikację adwokacką u ad-
wokatów związanych z ruchem ludowym, tj. adw.
 Martynuska, Maślanko
dr. Czarnka (zginął w KL Auschwitz) oraz adw.
dr. Stefana Hakalli (zamordowanego wiosną 1940
w ramach zbrodni katyńskiej). W czasie okupa-
cji niemieckiej M. nadal aktywnie uczestniczył w
konspiracyjnej działalności partyjnej SL „Roch”.
Prowadził też własną kancelarię adwokacką w
Władysław Martynuska
Rzeszowie przy ul. Grunwaldzkiej. Była to jed-
nocześnie od jesieni 1943 siedziba i miejsce roz-
praw prowadzonych przez konspiracyjny Cywilny
Sąd Specjalny krypt. „Rejon”.
Na przełomie 1940/1941 wielokrotnie spotykał
się z osadzonym przez gestapo w więzieniu na Za-
mku Lubomirskich w Rzeszowie Wincentym Wito-
sem, a w styczniu i lutym 1941 razem z działaczami
ludowymi (Władysławem Kojdrem, Janem Wiercio-
chem i Janem Koniem) przygotowywał plan uwol-
nienia z więzienia Wincentego Witosa i przerzuce-
nia go na Węgry. Od 1941 działał w Straży Chłop-
skiej, potem dowodził plutonem BCh, a następnie
niescalonym z AK Oddziałem Specjalnym Ludowej
Straży Bezpieczeństwa (LSB). Jako przedstawiciel
SL „Roch” od 1942 pracował w Komisji Gospodar-
czej Powiatowego Wydziału Planowania oraz prze-
wodniczył Komisji Propagandy. Nadzorował wyda-
wanie podziemnej gazetki „Wieści”. Od 1943 współ-
pracował z Delegaturą Rządu na Kraj. Działał w
wywiadzie AK i ściśle współpracował z mjr. Łuka-
szem Cieplińskim „Pługiem”, inspektorem AK Rze-
szów. Pod koniec 1943 zastąpił Józefa Kubickiego
„Porębę” i został delegatem Rządu na Kraj na po-
wiat rzeszowski z ramienia SL, a także konspiracyj-
nym starostą w Rzeszowie. Jesienią 1943 został tak-
300
T. III/z. 1
że prokuratorem (oskarżycielem) przed zorganizo-
wanym przez niego wydziałem zamiejscowym Cy-
wilnego Sądu Specjalnego (CSS) przy Podokręgu
AK Rzeszów krypt. „Rejon”.
W 1944 M. przygotował obsadę urzędów wójtów
i sołtysów na okres powojenny w powiecie rzeszow-
skim. Przed akcją „Burza” ustalał także z rzeszow-
ską Komendą Obwodu AK zasady współdziałania
„cywilnego” konspiracyjnego Państwowego Kor-
pusu Bezpieczeństwa (PKB) i Straży Samorządo-
wej (SS) z Wojskową Służbą Ochrony Powstania
(WSOP). Przygotowywał tzw. Czarną Listę – spis
niemieckich kolaborantów i agentów z terenu Rze-
szowa i okolic.
Po wkroczeniu 2.08.1944 Armii Czerwonej do
Rzeszowa nie ujawnił się. 11.01.1945 uciekł pró-
bującym go aresztować funkcjonariuszom NKWD.
Ukrywał się na Staromieściu. Zimą 1945, ukrywa-
jąc się przed SB, opuścił Rzeszów i wyjechał, naj-
pierw do Krakowa, potem do Bytomia. Jesienią
1945 awansowany został do stopnia porucznika
BCh. Na początku 1946 wrócił do Rzeszowa, gdzie
ujawnił swą działalność w SL „Roch”. W 1946 pra-
cował krótko w kancelarii adwokackiej w Krako-
wie. Pod koniec 1946 zamieszkał w Raciborzu i
do aresztowania (17.02.1948) wykonywał tam za-
wód adwokata. W sierpniu 1948 został zwolniony
z aresztu na Mokotowie. Po powrocie do Racibo-
rza wznowił praktykę adwokacką.
W okresie okupacji niemieckiej należał do SL
„Roch”, a później do Mikołajczykowskiego PSL.
Członek ORA w Opolu.
Zmarł 28.03.1988 w Raciborzu, pochowany na
cmentarzu w Raciborzu przy ul. Ocickiej. Miał
dwoje dzieci – córkę Bognę (ur. 1938) i syna An-
toniego (1949–1970).
Józef Forystek
IPN Rz 00 141/919/J – Akta operacyjne dot. Władysława
Martynuski; IPN Rz 042/927, Akta operacyjne przeciwko
Władysławowi Martynusce, Pismo do naczelnika Wydziału
V WUBP w Opolu, 8 III 1951r., k. 22; A. Fitowa, Bataliony
Chłopskie w Małopolsce 1939–1945. Działalność organizacyj-
na, polityczna i zbrojna, Warszawa 1984, s. 370; W. Grabow-
ski, Delegatura Rządu na Kraj 1940–1945, Warszawa 1995,
s. 161; G. Ostasz, Władysław Martynuska, (w:) Małopolski
Słownik Biograficzny Uczestników Działań Niepodległościo-
wych 1939–1956, Kraków 1999, tom 4, s. 123–125; tenże, Kra-
kowska Okręgowa Delegatura Rządu na Kraj 1941–1945, Rze-
szów 1996, s. 263–265, 267–170, 297; tenże, Władysław Marty-
nuska, „Studia Rzeszowskie”, 1997 t. 4, s. 170–176; P. Szopa,
W imieniu Rzeczypospolitej..., Rzeszów 2014, s. 561–562.
T. III/z. 1 Maślanko
MAŚLANKO Mieczysław (1903–1986), ad-
wokat w Warszawie, więzień niemieckich obo-
zów koncentracyjnych, w Polsce Ludowej członek
NRA, obrońca w procesach politycznych przed są-
dami wojskowymi i „sądami tajnymi”.
Ur. 7.09.1903 w Warszawie w rodzinie żydow-
skiej. Ukończył gimnazjum realne w Warszawie.
Jego ojcem był Julian – administrator budynków
mieszkalnych przy ul. Nalewki w Warszawie, mat-
ką zaś Maria z d. Trop. Do 10.04.1947 używał for-
malnie imienia „Mojżesz”.
Ukończył Wydział Prawa na UW w 1926. W l.
1927–1930 odbył aplikację sądową w Warszawie, a
następnie w l. 1930–1933 aplikację adwokacką pod
patronatem adw. Aleksandra Margolisa w Warsza-
wie, znanego obrońcy w sprawach karnych (kance-
laria przy ul. Ogrodowej 4). Po ukończeniu aplika-
cji złożył egzamin adwokacki i uzyskał wpis na listę
adwokatów IA w Warszawie. Do wybuchu II woj-
ny światowej prowadził własną kancelarię adwo-
kacką przy ul. Wierzbowej 4, ukierunkowaną na
praktykę karną. Już wtedy wykazywał ponadstan-
dardowe umiejętności sporządzania środków od-
woławczych oraz kasacji, choć nieczęsto osobiście
stawał w sądach.
Po wybuchu II wojny światowej władze niemie-
ckie pozbawiły go prawa wykonywania zawodu ad-
wokata. Po utworzeniu w Warszawie getta prze-
bywał w nim do 19.04.1943. Był przewodniczącym
Sądu Dyscyplinarnego przy Wydziale Prawnym Ju-
denratu. Posiadał prawo do noszenia charaktery-
stycznej czapki Służby Porządkowej.
Został wywieziony przez Niemców z Umschlag-
platzu 19.04.1943 do KL Majdanek. Następnie prze-
wieziono go do KL Auschwitz oraz KL Oranien-
burg. W KL Majdanek opiekował się nim i poma-
gał mu współosadzony warszawski adwokat Mieczy-
sław Prószyński, znany polityk prawicowy. W swo-
ich wspomnieniach M. przywołał przypadek urato-
wania mu życia przez adw. Prószyńskiego. Z kolei
w KL Auschwitz analogicznej pomocy udzielał mu
inny polityk prawicy – Jan Mosdorf. W KL Oranien-
burg przebywał do 2.05.1945, kiedy to obóz ten zo-
stał wyzwolony przez Armię Czerwoną.
Do Warszawy M. powrócił 30.05.1945 i nast. dnia
zwrócił się do Tymczasowego Zarządu IA o wydanie
mu zaświadczenia, że jest adwokatem, oraz o udzie-
lenie mu pożyczki, albowiem nie posiadał żadnych
środków materialnych ani odzieży. Zamieszkał tym-
301
czasowo u adw. Henryka Nowogródzkiego. Jedno-
cześnie pracował w Centralnym Komitecie Żydów
Polskich. W 1947 M. zeznawał jako świadek w pro-
cesie weryfikacyjnym adw. Henryka Nowogródzkie-
go, toczącym się przed Wojewódzką Komisją Wery-
fikacyjną dla IA w Warszawie. Dzięki m.in. tym ze-
znaniom weryfikowany został uznany za godnego
wykonywania zawodu adwokata.
Uchwałą ORA z 16.01.1947, wobec braku
wcześniejszych uchwał RA w Warszawie, M. zo-
stał umieszczony na liście adwokackiej ze skutkiem
na dzień 1.06.1945. Kancelarię własną prowadził w
miejscu zamieszkania, tj. na Pradze przy ul. Szero-
kiej 33 (dziś ul. Kłopotowskiego).
W 1948 założył, razem z adw. Mieczysławem Ret-
tingerem oraz adw. Antonim Landauem, kancelarię
adwokacką, którą powszechnie nazywano, ze wzglę-
du na treść jej „adresu telegraficznego”, mianem
„ReMLau” (Rettinger-Maślanko-Landau”). Jej sie-
dziba mieściła się w Warszawie przy ul. Wspólnej
35. Od 1.11.1952 M. był członkiem ZA nr 6 w War-
szawie (ul. Wspólna 35). Jego pierwszymi członka-
mi byli przede wszystkim znani obrońcy wojskowi
oraz działacze PZPR. Członkiem tego ZA był do
1.01.1961, kiedy to został, na własny wniosek, prze-
niesiony do nowo tworzonego ZA nr 33 (ul. Święto-
krzyska 18). Następnie, od 1.10.1968, był członkiem
ZA nr 2 w Warszawie (ul. Marszałkowska 140).
W 1945 uzyskał wpis na listę obrońców wojsko-
wych. Prowadził praktykę karną-wojskową w bar-
dzo dużych rozmiarach. Pod koniec 1947 w jego
kancelarii pracowało dwóch aplikantów. Zajmo-
wał się nieomal wyłącznie występowaniem przed
sądami wojskowymi, głównie w sprawach politycz-
nych. Należał do Koła Obrońców Wojskowych w
Warszawie. W l. 1946–1948 był „wicedziekanem”,
czyli wiceprzewodniczącym tego koła i członkiem
jego prezydium. W 1947 prezydium Koła delego-
wało go do Komitetu Redakcyjnego „Wojskowe-
go Przeglądu Prawniczego”. Przewodniczył Prezy-
dium Walnego Zgromadzenia Koła, które odby-
ło się 25.05.1952.
Miał zaufanie władz komunistycznych, które do-
puszczały go do udziału w procesach politycznych,
w tym tych najbardziej nagłaśnianych i newralgicz-
nych. Dysponował stałą przepustką, wystawioną w
MBP, upoważniającą do bezkolizyjnego wchodzenia
na teren X Pawilonu w kompleksie więzienno-śled-
czym przy ul. Rakowieckiej w Warszawie.
 Maślanko
Nazwisko M. figurowało także na tzw. tajnej
liście obrońców wojskowych dopuszczanych do
obron w najtajniejszych sprawach toczących się
przed WSR w Warszawie. Listę tę prowadził szef
tego sądu w porozumieniu z Miejskim UBP w
Warszawie. Widniały na niej nazwiska kilku zale-
dwie adwokatów. Poza tym M. został umieszczo-
ny na tzw. tajnej liście adwokatów, uprawnionych
do obron z urzędu i zalecanych do obron z wy-
boru w „sprawach tajnych”, tj. sprawach politycz-
nych toczących się z wyłączeniem jawności przed
tzw. sekcją tajną IV Wydziału Karnego Sądu Wo-
jewódzkiego dla m.st. Warszawy w Warszawie w l.
1950–1955. Na tej liście, prowadzonej przez pre-
zesa ww. sądu – Ilię Rubinowa, umieszczono na-
zwiska 21 adwokatów.
Był M. bez wątpienia obrońcą wojskowym bro-
niącym w największej liczbie – w skali całej Pol-
ski – ważnych procesów politycznych przed sąda-
mi wojskowymi w l. 1945–1955. Przyczyną takiego
stanu rzeczy było to, że władze nader często wy-
znaczały go obrońcą wojskowym z urzędu, a poza
tym bardzo szybko powstała opinia wśród rodzin
osób aresztowanych, że wręcz należy ustanawiać
go obrońcą wojskowym z wyboru ze względu na
jego koneksje i możliwości pośredniego oddziały-
wania na ostateczny efekt procesu. Nie bez zna-
czenia było też przekonanie, że był po prostu do-
brym prawnikiem i adwokatem. Był bardzo do-
brym mówcą sądowym, przemawiał emocjonalnie
i w charakterystyczny dla siebie sposób. Posiadał
gruntowną wiedzę z zakresu prawa karnego i umie-
jętność korzystania z tej wiedzy. Był obdarzony fe-
nomenalną wręcz pamięcią.
Występowanie przed sądami wojskowymi w cha-
rakterze obrońcy wojskowego rozpoczął bardzo
szybko. W pierwszym wielkim procesie pokazo-
wym w Polsce Ludowej – „procesie 23”, dotyczą-
cym żołnierzy NSZ-NZW z Okręgu Lubelskiego
(Wojskowy Sąd Okręgowy w Warszawie, luty–ma-
rzec 1946) bronił Franciszka Karaudę. W sprawie
tej wygłosił długie przemówienie obrończe, nazwa-
ne przez prasę „największą mową obrończą” wygło-
szoną po 1945.
W drugim wielkim procesie pokazowym – „pro-
cesie I Zarządu Zrzeszenia WiN” (WSR w Warsza-
wie, styczeń–luty 1947) – był obrońcą oskarżonych
Jana Rzepeckiego (8 lat więzienia) i Emilii Males-
sy (2 lata więzienia).
302
T. III/z. 1
Bronił nadto M. w „procesie trzech profeso-
rów” (WSR w Warszawie, wyrok 1.06.1946), pod-
czas którego przed sądem wojskowym stanęli m.in.
przyszli profesorowie, a podówczas członkowie
NSZ-OP: Antoni Symonowicz, Zdzisław Sadow-
ski i Jerzy Regulski.
Mieczysław Maślanko
W ważnym procesie przywódców konspiracyjne-
go Stronnictwa Narodowego i Narodowego Zjed-
noczenia Wojskowego: Leona Mireckiego, Kazi-
mierza Wojtczaka, Szymona Poradowskiego (i in.)
– bronił tego ostatniego (WSR w Warszawie, paź-
dziernik 1946).
W listopadzie 1946 bronił M. przed WSR w
Warszawie w nagłośnionym przez media reżymo-
we procesie o zabójstwo Bolesława Ścibiorka, po-
sła do KRN. W trakcie procesu dowódców NSZ-
OP (Piotr Abakanowicz, Michał Pobocha, Tomasz
Wolfram i in., WSR w Warszawie, listopad–gru-
dzień 1946) był M. obrońcą Stanisława Miodoń-
skiego.
Brał udział M. w procesie Zygmunta Augustyń-
skiego – redaktora opozycyjnej wobec komunistów
„Gazety Ludowej”, ks. Leona Pawliny i Zygmun-
ta Maciejca (WSR w Warszawie, wyrok 6.08.1947).
Funkcję obrońcy wojskowego pełnił M. także
w procesie „Komitetu Ziem Wschodnich” przy
Stronnictwie Narodowym (WSR w Warszawie, wy-
rok 1.10.1947), w którym sądzono m.in. adw. Sta-
nisława Zielińskiego (prezesa KZW) i adw. Sta-
nisława Nowotyńskiego. W grudniu 1947 bronił
Wacława Lipińskiego i Halinę Sosnowską w pro-
cesie „Komitetu Porozumiewawczego Organiza-
T. III/z. 1 Maślanko
cji Demokratycznych Polski Podziemnej” (WSR w
Warszawie, wobec W. Lipińskiego orzeczono karę
śmierci, zamienioną w drodze łaski na dożywotnie
więzienie). W procesie rtm. Witolda Pileckiego i
in. (marzec 1948, WSR w Warszawie) M. bronił
Witolda Różyckiego. Następnie wykonywał funk-
cję obrońcy wojskowego w tzw. procesie odprysko-
wym Stanisława Kuczyńskiego i in. (WSR w War-
szawie, październik 1947).
W lipcu 1949 bronił przed WSR w Warszawie
w procesie członków organizacji pn. „Ośrodek”,
wywodzących się Delegatury Rządu, z później-
szym profesorem SGGW Zygmuntem Lacher-
tem ze Stronnictwa Narodowego na czele. Nie za-
brakło M. także w sfingowanych procesach okre-
ślanych mianem „TUN” (Tatar – Utnik-Nowicki,
tzw. sprawy Tatarowe, od nazwiska jednego z głów-
nych oskarżonych – gen. Stanisława Tatara). W
tzw. sprawie głównej, w I instancji przed NSW, był
obrońcą Władysława Romana (wyrok 13.08.1951,
kara 12 lat więzienia). W tzw. sprawie odprysko-
wej był obrońcą Eugeniusza Luśniaka, także przed
NSW jako sądem I instancji (styczeń 1954, wyrok
15 lat więzienia, skazany zmarł w więzieniu we
Wronkach krótko potem).
Bywał M. delegowany także do ważnych proce-
sów toczących się poza Warszawą. Np. płk Fran-
ciszek Niepokólczycki sądzony latem 1947 przez
WSR w Krakowie wspominał, że wobec śmierci
jego obrońcy z wyboru – adw. Mieczysława Ettin-
gera, „przysłano mu” z Warszawy M., jako obroń-
cę z urzędu.
Brał udział nadto M. w odbywającym się w lu-
tym 1950 przed WSR w Szczecinie pokazowym
procesie obywatela francuskiego André Robi-
neau, oskarżonego o prowadzenie wywiadu na
rzecz Francji (orzeczono wobec niego karę 12 lat
więzienia).
Najbardziej nagłośnionymi procesami pokazo-
wymi, w których bronił z urzędu M., były: proces
Adama Doboszyńskiego (WSR w Warszawie, czer-
wiec–lipiec 1949, orzeczono karę śmierci, wyrok
wykonano) oraz proces ks. bp. Czesława Kaczmar-
ka (WSR w Warszawie, wrzesień 1953). Oskarżo-
nym w tych procesach postawiono zarzuty jawnie
absurdalne, nielogiczne i sprzeczne z powszechną
wiedzą. Obaj oskarżeni byli w śledztwie maltreto-
wani fizycznie i psychicznie. W procesach tych M.
nie zwalczał zasadności tych zarzutów, lecz ogra-
303
niczał się do złożenia wniosków o łagodny wymiar
kary.
W sprawach politycznych bronił M. również
przed innymi sądami niż wojskowe. Nagłośniony
był „proces Turnera”, toczący się w grudniu 1950
przed Sądem Apelacyjnym w Warszawie, w któ-
rym M. był obrońcą głównego oskarżonego – Clau-
de Henry’ego Turnera, obywatela brytyjskiego, b.
wojskowego i dyplomaty, któremu postawiono za-
rzut podżegania obywatelki polskiej do nielegalne-
go przekroczenia granicy.
Odrębną kategorię procesów politycznych, w
których bronił M., są procesy przed tzw. sekcją
tajną IV Wydziału Karnego Sądu Wojewódzkie-
go dla m.st. Warszawy i przed powszechnym SN.
W instancji odwoławczej, już po wniesieniu rewizji,
został ustanowiony obrońcą gen. Augusta Emila
Fieldorfa „Nila” przed SN. Po utrzymaniu w mocy
kary śmierci wobec oskarżonego M. złożył do Rady
Państwa wniosek o ułaskawienie, który nie został
uwzględniony.
Przed „sądem tajnym” był także obrońcą Bole-
sława Kontryma, oficera AK, legendarnego skocz-
ka-cichociemnego (czerwiec 1952, orzeczono karę
śmierci, którą wykonano). Kilka miesięcy wcześniej
(grudzień 1951) brał udział M. w „procesie PKB i
«Startu»” (struktury Delegatury Rządu w Londy-
nie), w którym oskarżonym był m.in. adw. Witold
Pajor. Bronił w tym procesie Stanisława Nienał-
towskiego (skazanego na śmierć, a następnie uła-
skawionego), w jego trakcie zaś obciążał Bolesła-
wa Kontryma (związanego z tą sprawą). Nadto po-
równywał struktury Delegatury Rządu do gestapo i
Abwehry. Poza tym w „sekcji tajnej” był M. obroń-
cą m.in. w osobnych procesach Tadeusza Hanasa,
Czesława Łęgowskiego, Mieczysława Siewierskie-
go, Władysława Marata, Mariana Sochy, Stanisła-
wa Cybulskiego i Zygmunta Kłopotowskiego.
W kwestii wykonywania obron przed „sekcją
tajną” był M. przesłuchiwany przez powołaną w
listopadzie 1956 przez Ministra Sprawiedliwo-
ści „Komisję dla zbadania działalności tzw. sek-
cji tajnej Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warsza-
wy”. Przedstawił tej komisji swój pogląd, że pro-
wadzenie spraw w trybie tajnym nie było szkod-
liwe dla obrony w sprawach toczących się przed
„sekcją tajną”.
Działalność obrończa M. w procesach przed
„sekcją tajną” była przedmiotem badań „Komisji
 Maślanko
do badania działalności obrończej adwokatów w
tzw. procesach tajnych”, powołanej uchwałą RA
w Warszawie z 25.10.1956, której przewodniczą-
cym był adw. Robert Prusiński. Obrony wykony-
wane przez M. badał 2-osobowy zespół tej komi-
sji, w składzie przewodniczący i adw. Ryszard Sa-
per. Po wysłuchaniu wniosków komisji RA poleca-
ła rzecznikowi dyscyplinarnemu wszczynanie po-
stępowań w sprawach M. Równocześnie wszczyna-
no inne postępowania dyscyplinarne przeciwko M.
na skutek skarg, kierowanych do rady przez osoby
bezpośrednio pokrzywdzone (m.in. przez ks. bp.
Czesława Kaczmarka i Władysława Marata).
Po powzięciu przez RA w Warszawie 27 i
29.06.1957 uchwały o ogłoszeniu treści tzw. taj-
nej listy adwokatów, dopuszczanych do obron z
urzędu w „sekcji tajnej” Sądu Wojewódzkiego dla
m.st. Warszawy, M. oraz czterech innych adwoka-
tów widniejących na „tajnej liście” złożył odwoła-
nie od tej uchwały. Następnie RA 14.11.1957 wy-
dała kolejny komunikat w formie uchwały, w któ-
rym ujawniła wykaz adwokatów występujących w
charakterze obrońców w „sekcji tajnej”. Z ww. wy-
kazu wynika, że M. bronił z urzędu w 44 oraz z wy-
boru w 21 takich sprawach.
Postępowania dyscyplinarne toczące się wobec
M. były w następnych latach systematycznie uma-
rzane. Jako ostatnie umorzone zostało 21.01.1965,
na polecenie RA w Warszawie, postępowanie doty-
czące obrony ks. bp. Czesława Kaczmarka.
Przed zarzutami dyscyplinarnym M. bronił się
także w inny sposób. Otóż 2.05.1959 złożył Gene-
ralnemu Prokuratorowi PRL zawiadomienie o po-
pełnieniu na jego szkodę przestępstwa z art. 286 §
1 k.k. w zw. z art. 292 oraz art. 144 i art. 287 w zw.
z art. 292 k.k. przez adw. R. Prusińskiego i adw. R.
Sapera, a to wskutek tendencyjnego badania jego
obron wykonywanych w procesach przed „sądami
tajnymi” w ramach ww. komisji, co spowodowało
wszczęcie przeciwko niemu pięciu postępowań dy-
scyplinarnych. Obu adwokatom zarzucił także M.
doprowadzenie do zaginięcia akt komisji. Postępo-
wanie to zakończyło się postanowieniem Prokura-
tury Wojewódzkiej dla m.st. Warszawy z 30.05.1960
o umorzeniu. Sprawa ta miała dalszy ciąg, albo-
wiem M. zataił przed RA fakt złożenia zawiado-
mienia o popełnieniu przestępstwa przez ww. ad-
wokatów, co było równoznaczne z popełnieniem
deliktu dyscyplinarnego. Ostatecznie w postano-
304
T. III/z. 1
wieniu z 8.12.1962 Wojewódzka Komisja Dyscy-
plinarna stwierdziła, że delikt M. był ewidentny,
ponieważ zarzuty sformułowane w zawiadomieniu
dotyczyły działalności urzędowej adw. R. Prusiń-
skiego i adw. R. Sapera w ramach czynności zle-
conych im przez RA. Wymierzenie kary dyscypli-
narnej wobec M. okazało się jednak niemożliwe ze
względu na przeszkody proceduralne (brak skargi
uprawnionego podmiotu).
Minister Sprawiedliwości powołał M. na stano-
wisko członka NRA 20.11.1946. Po raz pierwszy
wziął udział M. w posiedzeniu plenarnym NRA
23.11.1946. W 1951 Minister Sprawiedliwości po-
wołał NRA w nowym składzie. M. ponownie został
powołany na stanowiska członka NRA. Podczas
pierwszego posiedzenia nowej rady, 20.04.1951,
postanowiono zapraszać na wszystkie posiedze-
nia Wydziału Wykonawczego wszystkich człon-
ków NRA zamieszkałych w Warszawie, a więc tak-
że M. Od tej pory M. brał udział nie tylko w posie-
dzeniach plenarnych NRA, ale także w posiedze-
niach Wydziału Wykonawczego NRA.
W trakcie posiedzenia Wydziału Wykonawcze-
go 05.06.1953 delegowano M. jako przedstawicie-
la NRA na sesję naukową nt. Zagadnienia praw-
ne Konstytucji PRL, która odbyła się 4–10.07.1953.
Zabrał głos w dyskusji o „przestępstwie zdrady oj-
czyzny” oraz w dyskusji o prawie do obrony w pro-
cesie karnym.
Po raz ostatni wziął M. udział w posiedzeniu ple-
narnym NRA 20.10.1956.
Brak informacji o przynależności M. do PPR,
czy PZPR. Był wieloletnim członkiem Żydowskie-
go Instytutu Historycznego, m.in. przewodniczą-
cym Komisji Rewizyjnej tego instytutu. Poza tym
należał od 1948 do ZPD – ZPP. Brał udział w zjaz-
dach Zrzeszenia. W trakcie III Zjazdu ZPD, któ-
ry odbywał się 1–2.07.1950, został M. powołany do
Prezydium tego zjazdu. W swoim wystąpieniu pod-
czas zjazdu stwierdził, że „zmienia się rola samej
adwokatury (…) zbieżnymi stają się cele adwoka-
tury i Prokuratury – obrona praworządności rewo-
lucyjnej (…)”.
W l. 1947–1956 publikował stosunkowo regu-
larnie na łamach „Wojskowego Przeglądu Praw-
niczego” krótkie opracowania z zakresu prawa
karnego wojskowego (materialnego i procesowe-
go). Dotyczyły one stanowiska obrońcy wojskowe-
go w świetle kolejnych nowelizacji k.w.p.k., granic
T. III/z. 1 Maślanko
uprawnień instancji rewizyjnej, instytucji oddania
pod sąd, obowiązywania ustawy karnej pod wzglę-
dem czasu, oskarżenia prywatnego w procesie kar-
nym wojskowym, wiążącego rozkazu bezprawnego
oraz postępowania doraźnego przed sądami woj-
skowymi. W artykule opublikowanym w „Wojsko-
wym Przeglądzie Prawniczym” nr 1 z 1955 opowie-
dział się przeciwko podziałowi na obronę w sensie
formalnym i obronę w sensie materialnym. Powo-
łując się na poglądy doktryny radzieckiej, postulo-
wał podział na obronę realizowaną przez samego
oskarżonego oraz obronę wykonywaną „przy po-
mocy obrońcy”.
Po 1956 kontynuował praktykę karną, występo-
wał w wielu poważnych i słynnych procesach przed
sądami powszechnymi, osiągając często spektaku-
larne wyniki (m.in. uniewinnienie w procesie prof.
Kazimierza Tarwida, oskarżonego o otrucie żony
cyjankiem potasu – 1955–1960). Do RA w Warsza-
wie wpływały listowne prośby różnych osób z tere-
nu całej Polski o podanie adresu M.
W 1969 w Erfurcie (NRD) zeznawał jako świa-
dek w procesie niemieckiego zbrodniarza – opraw-
cy z getta warszawskiego, Josefa Blösche.
Wykładał na szkoleniach dla aplikantów adwo-
kackich z zakresu prawa karnego i karnoskarbo-
wego, był czynny w Komisji Konsultacyjnej RA
w Warszawie oraz Sekcji Prawa Karnego Komisji
Doskonalenia Zawodowego. Z rejestru ZA nr 2 w
Warszawie został M. skreślony z dniem 30.09.1978.
Odznaczony m.in. Medalem X-lecia Polski Ludo-
wej i złotą odznaką „Adwokatura PRL”.
Zm. 20.04.1986 w Warszawie. Pochowano go na
cmentarzu na Wawrzyszewie w Warszawie. Był żo-
naty, dzieci nie miał.
Marcin Zaborski
AAN, Sprawozdanie Komisji dla zbadania działalności tzw.
sekcji tajnej Sądu Wojewódzkiego dla m. st. Warszawy; AIA
w Warszawie, akta osobowe M., Henryka Nowogródzkiego i
Mieczysława Prószyńskiego; akta KOW; ANRA, protokoły
posiedzeń 1946–1956; Z. Błażyński, Mówi Józef Światło. Za
kulisami bezpieki i partii, wyd. III, Londyn 1986, s. 228; M.
Bombicki, Księża przed sądami specjalnymi 1944–1954, Po-
znań 1993, s. 52, 60; tenże, Zbrodnie prawa. Wyroki sądów
wojskowych w latach 1944–1954, Poznań 1993, s. 33, 38; W.
Chrzanowski [C. Leopold, K. Lechicki], Więźniowie politycz-
ni w Polsce 1945–1956, Paryż 1984, s. 42; B. Engelking, J. Le-
ociak, Getto Warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mie-
ście, wyd. 2, Warszawa 2013, s. 192; M. Fieldorf, L. Zachu-
ta, Generał „Nil”. August Emil Fieldorf. Fakty, dokumenty, re-
lacje, Warszawa 1993, s. 260, 265, 266, 295; M. Gałęzowski,
305
Proces i śmierć ppł. Wacława Lipińskiego, „Zeszyty Historycz-
ne WiN-u” 2000, nr 14, s. 76, 80, 83, 85, 87–92; S. Gombiń-
ski (J. Mawult), Wspomnienia policjanta z warszawskiego get-
ta, Warszawa 2010, s. 247; Jak pracują obce wywiady w Pol-
sce. Proces Turnera, Warszawa 1951, s. 11, 83–84, 196, 212–
220; D. Jarosz, M. Pasztor, Robineau, Bassaler i inni. Z dzie-
jów stosunków polsko-francuskich w latach 1948–1953, Toruń
2001, s. 159; K. Kauba, Krzywe zwierciadło (proces J. Rzepe-
ckiego – relacje prasowe i rzeczywistość), (w:) „Niepodległość
i Pamięć”, nr 1: Więźniowie polityczni 1944–1956, pod red.
B. Otwinowskiej, z. 1, s. 119, 125; S. Krajewski, Kto zawinił?
Proces o zabójstwo śp. Bolesława Ścibiorka, Warszawa 1947,
s. 25, 53–55; L. Kulińska, Dzieje Komitetu Ziem Wschodnich
na tle losów ludności polskich Kresów w latach 1943–1947, t.,
I, Kraków 2002, s. 203; Z. Lachert, Pamiętnik, mps, s. 280;
K. Leski, Życie niewłaściwie urozmaicone. Wspomnienia ofi-
cera wywiadu i kontrwywiadu AK, Gdańsk 2009, s. 98, 226; S.
Marat, J. Snopkiewicz, Zbrodnia. Sprawa generała Fieldorfa-
-Nila, Warszawa 1989, s. 101; M., Granice uprawnień instancji
rewizyjnej, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1947, nr 1, s. 68–
71; M., Kilka uwag o szczególnym zasięgu ustawy karnej pod
względem czasu, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1948, nr 1,
s. 29–38; M., Obrońca oskarżonego w świetle dekretu z dnia
13.V 1953 r. o zmianie niektórych przepisów Kodeksu Wojsko-
wego Postępowania Karnego, „Wojskowy Przegląd Prawniczy”
1953, nr 2, s. 185–191; M., Oddanie pod sąd a KWPK, „Woj-
skowy Przegląd Prawniczy” 1951, nr 1–2, s. 111–119; M., Pry-
watne oskarżenie w postępowaniu przed sądami wojskowymi w
świetle KKWP, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1947, nr 4, s.
346–351; M., Stanowisko obrońcy na tle noweli do KWPK wg
dekretu z dnia 21 grudnia 1955 r., „Wojskowy Przegląd Praw-
niczy” 1956, nr 2, s. 194–199; M., Wiążący rozkaz bezprawny
w świetle KKWP, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1947, nr
2–3, s. 201–209; M., Zagadnienia proceduralne w postępowa-
niu doraźnym przed sądami wojskowymi w świetle dekretu z
dnia 25.VI 1946 r., „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1949, nr
1, s. 58–67; E. Mazur, Po prostu człowiek (Materiały dotyczą-
ce pomocy niesionej Żydom w czasie okupacji hitlerowskiej w
Warszawie), „Palestra” 1968, nr 11, s. 94–95; F. Musiał, Mię-
dzy prawdą a propagandą. Przebieg procesu krakowskiego na
Sali sądowej i w propagandzie komunistycznej (11 VIII–10 IX
1947 r.), „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2002, nr 18, s. 174–
175, 200, 207; tenże, „Rehabilitacje” – wspomnienia Józefa
Waszkiewicza, sędziego NSW, „Aparat represji w Polsce Lu-
dowej 1944–1989”, nr 1/2/2005, s. 421–423; tenże, Skazani na
śmierć przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie 1946–1955,
Kraków 2005, s. 194; H. Nowogródzki, Impresje bardzo war-
szawskie, „Palestra” 1977, nr 1, s. 118–119; Obywatelska Służ-
ba Ocalenia, „Gazeta Sądowa i Penitencjarna” 1968, nr 17, s.
5–6; W. Pasek, Bolesława Kontryma życie zuchwałe. Biografia
żołnierza i policjanta 1898–1953, Warszawa 2006, s. 312–316,
332, 348; H. Pieliński, Dyskutujemy o procesach politycznych.
Część III, „Palestra” z 1990, nr 8–9, s. 27–33; W. Pociej, Nie
wygłoszone przemówienie w procesie rehabilitacyjnym Adama
Doboszyńskiego, „Białe Plamy”, t. 5, Warszawa 1989, s.103;
S. Podemski, Prawda o Maślance, (w:) Pitaval PRL-u, War-
szawa 2006, s. 95–96; J. Poksiński, Represje wobec oficerów
Wojska Polskiego 1949–1956, Warszawa 2007, s. 130; E. Po-
lak-Pałkiewicz, Prosto w oczy. Z Janem Olszewskim rozma-
wia Ewa Polak-Pałkiewicz, Warszawa 1997, s. 145–146; W.
Poradowska, relacja nt. procesu Szymona Poradowskiego i
 Maślanko, Mayzner T. III/z. 1

innych; Proces Adama Doboszyńskiego. Stenogram z rozpra- był prezesem Związku Młodzieży Niepodległościo-
wy sądowej, Warszawa 1949, s. 530–562; Proces Krakowski. wej w Petersburgu. Od 1905 był związany z PPS i za
Niepokólczycki, Mierzwa i inni przed Sądem Rzeczypospolitej,
Warszawa 1948, s. 316–324; Proces księdza biskupa Kaczmar- działalność w niej był dwukrotnie aresztowany.
ka i innych członków ośrodka antypaństwowego i antyludowe- W 1916 M. był radcą prawnym Rady Głównej
go. Stenogram procesu odbytego przed Wojskowym Sądem Re- Opiekuńczej. W l. 1920–1921 jako ochotnik w ar-
jonowym w Warszawie w dniach 14.IX.–21.IX. 1953 r., War- mii polskiej walczył m.in. w wojnie polsko-bolsze-
szawa 1953, s. 308–317; Proces Romana Romkowskiego, Józe-
fa Różańskiego i Anatola Fejgina w 1957 roku, oprac., wybór wickiej.
i przyg. do druku M. Jabłonowski i W. Janowski, Warszawa
2011, s. 15, 20, 27–30, 1587–1591, 1686, 1868; Protokół nara-
dy partyjnej aktywu partyjnego Najwyższego Sądu Wojskowego i
Zarządu Sądownictwa Wojskowego przeprowadzonej w dniach
20 i 21 listopada 1956, (w:) J. Poksiński, „My, sędziowie nie
od Boga…”. Z dziejów Sądownictwa Wojskowego PRL 1944–
1956. Materiały i dokumenty, Warszawa 1996, s. 211; Przebieg
obrad [III Zjazdu ZPD], „Demokratyczny Przegląd Praw-
niczy” 1950, nr 8–9, s. 56–57; T. Rek, Adwokatura, jej funk-
cje i oblicze, Warszawa 1953, s. 108–109; A. Steinsbergowa,
Widziane z ławy obrończej, Warszawa 2016, s. 103, 109 i 143;
H. Szereszewska, Krzyż i mezuza, Warszawa 1993, s. 27, 50,
75, 115, 122; D. Wojtczak-Korolko, relacja nt. procesu Kazi-
mierza Wojtczaka i innych; K. Wojtczak, Wspomnienia wię-
zienne 1945–1947, rks; J. Wróbel, M. Słojewski, Zbrodnie są-
dowe z oskarżenia o kolaborację z nazistami. Procesy kierow-
nictwa PKB, „Startu” i Okręgowego KWP przed Sądem Woje-
wódzkim w Warszawie, (w:) Przestępstwa sędziów i prokurato- Kazimierz Mayzner
rów w Polsce lat 1944–1956, pod red. W. Kuleszy i A. Rze-
plińskiego, wyd. II, Warszawa 2001, s. 102; W służbie obcego
wywiadu. Stenogram rozprawy sądowej przeciwko działaczom
siatki szpiegowskiej KPOPP i „Stoczni”, oprac. R. Juryś, War- W l. 1917–1920 pracował w prokuraturze w Pło-
szawa 1948, s. 248–257; W. Wysocki, Oskarżenie Witolda Pi-
leckiego i współtowarzyszy. Charakter śledztwa, procesu pub-
cku. Jednocześnie od 1918 do 1933 był radnym w
licznego i procesów odpryskowych, (w:) Przestępstwa sędziów Radzie Miejskiej Płocka i dwukrotnie jej preze-
i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, pod red. W. Kuleszy i sem. W 1931 współorganizował i prezesował Klu-
A. Rzeplińskiego, wyd. II, Warszawa 2001, s. 230, 231, 233, bowi Artystycznemu Płocczan (KAP). Był człon-
s. 236; Zagadnienia prawne Konstytucji PRL. Materiały Sesji
Naukowej PAN 4–9 lipca 1953 , tom III, s. 237–238, 268–269;
kiem zarządu teatru miejskiego i jednym z organi-
M. Zaborski, „Ludowy” adwokat i obrońca wojskowy. Rzecz zatorów Towarzystwa Popierania Turystyki w Pło-
o Mieczysławie Maślanko (1903–1986), „Miscellanea Histori- cku. Był jedną z najbardziej zasłużonych postaci
co-Iuridica”, t. XIV, z. 2, R. 2015, s. 389–416; E. Zybert, Hi- dla Płocka i płockiego życia kulturalnego. Miesz-
storia i kronika Naczelnej Rady Adwokackiej w okresie od 1.I
1946 do 30.VI 1970 r., mps powiel., s. 3.
kał w willi przy ul. Pięknej 1/3.
Publikował na bardzo zróżnicowane tematy, w
tym turystyczno-krajoznawcze w „Głosie”, „Praw-
Mayzner Kazimierz (1883–1951), adwokat w dzie”, „Gazecie Polskiej” i prasie miejscowej. Re-
Płocku, prokurator, działacz społeczny, członek Rady dagował „Przegląd Płocki”, „Głos Płocka”, „Scenę
Miejskiej w Płocku, miłośnik sztuki, publicysta. Płocką” oraz współorganizował miesięcznik „Ży-
Ur. 6.07.1883 w Warszawie w rodzinie Izydora, cie Mazowsza”. Za działalność w dziedzinie kul-
przemysłowca i mecenasa sztuki, i Anny z Wolden- tury otrzymał od Polskiej Akademii Umiejętności
bergów. Ukończył V Gimnazjum w Warszawie, po tzw. „Wawrzyn Akademicki” oraz odznaczony zo-
czym rozpoczął studia architektoniczne w Warsza- stał Złotym Krzyżem Zasługi.
wie, a następnie w Paryżu, gdzie podjął też studia z Poglądy polityczne miał zmienne. Po 1928 dzia-
zakresu malarstwa. Po powrocie do kraju postano- łał w Narodowej Partii Robotniczej, a następnie
wił podjąć studia prawnicze. W tym celu wyjechał w Chrześcijańskiej Demokracji. Początkowo de-
do Petersburga i studiował tam prawo na uniwersy- klarował się jako zwolennik Józefa Piłsudskiego,
tecie. Potem przeniósł się na uniwersytet w Dorpa- ale w końcu lat dwudziestych stał się jego prze-
cie. Ten ostatni ukończył w 1911. W czasie studiów ciwnikiem.

306
T. III/z. 1 mAYZNER, Mazurkiewicz
Jako adwokat uchodził za świetnego mówcę, a
jego wystąpienia przed sądem gromadziły licznych
słuchaczy. Cechowała go niezwykła odwaga i sta-
nowczość. Zajmował się wyłącznie sprawami kar-
nymi, z jedynym wyjątkiem na rzecz spraw alimen-
tacyjnych, które prowadził nieodpłatnie.
We wrześniu 1939 oficer Korpusu Sądowego.
Wojnę spędził w obozie w Murnau. Po wojnie wy-
konywał zawód w Płocku.
Zmarł 28.03.1951 w Płocku. Żona Eugenia
zmarła wkrótce po nim. Miał córkę Joannę, która
była prokuratorem w Płocku, i syna Andrzeja.
Janusz Kanimir
AIA w Płocku; K. Askanas, Adwokat Kazimierz Mayzner –
znana postać na Mazowszu, „Palestra” 1986, nr 7, s. 53–59; J.
Domagała, Działalność muzyczna Klubu Artystycznego Płoc-
czan (1931–1939), „Notatki Płockie” 50/4 – 2005, s. 25–31;
Łoza 1938, s. 472 (fot.); J. B Nycek, Ludzie książki, Płock
1983, s. 149–150; A. J. Papierowski, J. Stefański, Płocczanie
znani i nieznani, Płock 2002, s. 390, 391; Relacja adw. An-
drzeja Siemińskiego.
Mazurkiewicz Józef (1904–1977), ad-
wokat w Lublinie, ppor. rez. WP, uczestnik woj-
ny z Niemcami we wrześniu 1939, poseł na Sejm
RP, działacz ludowy, historyk prawa, profesor
UMCS.
Józef Mazurkiewicz
Ur. 14.09.1904 w Kurowie jako syn Stanisława,
rolnika, i Feliksy z d. Kędzierskiej. Kształcił się w
Gimnazjum Państwowym im. Stanisława Staszi-
ca w Lublinie, gdzie w 1922 zdał egzamin matu-
ralny. Następnie studiował na Wydziale Prawa i
307
Nauk Społeczno-Ekonomicznych KUL. Po ukoń-
czeniu studiów w 1926 studiował historię na Wy-
dziale Humanistycznym KUL (do 1929; magiste-
rium z historii uzyskał na KUL w 1947). W czasie
studiów opublikował broszurę Zagadnienia pracy
w konstytucjach powojennych (Lublin 1926). Na-
stępnie odbył służbę wojskową i 1.12.1932 został
mianowany podporucznikiem rez. WP, z przydzia-
łem do 8. pp.
Po aplikacji adwokackiej, od 1934, prowadził
praktykę we wspólnej kancelarii z adw. Stefanem
Sikorskim w Lublinie. W 1933 w lwowskim „Pa-
miętniku Historyczno-Prawnym” opublikował
rozprawę Ustawy amortyzacyjne w dawnej Polsce,
przyjętą jako pracę doktorską. Odpowiednie eg-
zaminy zdał jednak dopiero po wojnie, uzyskując
stopień doktora. Angażował się również w dzia-
łalność polityczną i społeczną. W czasie studiów
przewodniczył okręgowi lubelskiemu Organiza-
cji Młodzieży Narodowej. Od 1925 był kierowni-
kiem Związku Młodzieży Wiejskiej „Siew” na Lu-
belszczyźnie, który po 1926 współpracował z obo-
zem piłsudczykowskim, później zaś członkiem pre-
zydium i zarządu Centralnego Związku Młodzie-
ży Wiejskiej. Działał w Towarzystwie Organizacji
i Kółek Rolniczych, zasiadał w jego Radzie Wo-
jewódzkiej. Pełnił funkcję sekretarza Wojewódz-
kiego Komitetu Opieki Społecznej i okręgowego
opiekuna społecznego. Od 1938 był sekretarzem
okręgowym OZN w Lublinie. Jesienią 1938 został
wybrany posłem na Sejm RP, był członkiem komi-
sji prawniczej. We wrześniu 1939, mimo że jako
poseł był zwolniony od służby wojskowej, zgło-
sił się ochotniczo do macierzystego 8. lubelskie-
go pp, który znajdował się w składzie 3. DP Armii
„Prusy”. Uczestniczył m.in. w walkach na Kielec-
czyźnie, a następnie w drugiej bitwie pod Toma-
szowem Lubelskim był ranny. Po kapitulacji prze-
bywał w Oficerskim Obozie Jeńców Wojennych II
C w Woldenbergu. Wykładał tam historię ustroju
Polski na tajnych kursach obozowych. Po zakoń-
czeniu wojny wrócił do Lublina. W l. 1946–1951
prowadził praktykę adwokacką, rezygnując z niej
na rzecz pracy naukowej. Równocześnie bowiem,
po uzyskaniu w 1946 doktoratu na KUL, został wy-
kładowcą na tej uczelni. Po likwidacji KUL przez
komunistów od 1949 pracował na Wydziale Prawa
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Zorgani-
zował tam Zakład Historii Ustroju Polski (później
 mAZURKIEWICZ, Mianowski
nosił on nazwę Katedry Historii Państwa i Prawa
Polskiego). W 1971 uzyskał stopień profesora zwy-
czajnego. W l. 1962–1964 pełnił funkcję dziekana
Wydziału Prawa. Od 1971 do 1974, do chwili przej-
ścia na emeryturę, zajmował stanowisko dyrekto-
ra Instytutu Historii i Teorii Państwa i Prawa na
UMCS. Był długoletnim prezesem Oddziału Lu-
belskiego Polskiego Towarzystwa Historycznego.
Opublikował kilka prac naukowych, m.in. O po-
czątkach ustroju cechowego w Lublinie (1948), Ju-
rydyki lubelskie (1956), Własność w miastach pry-
watnych Lubelszczyzny doby Księstwa Warszawskie-
go i Królestwa Polskiego (współautorem był Wła-
dysław Ćwik), Lublin 1957, Historia państwa i pra-
wa polskiego 1795–1864 (współautorem był Artur
Korobowicz), Lublin 1970. Tematykę badawczą M.
scharakteryzował jego uczeń i biograf Władysław
Ćwik: „zajął się m.in. dziejami Lublina i regionu
lubelskiego w dobie stanisławowskiej, historią jury-
dyk lubelskich od ich powstania do likwidacji, spra-
wą własności w miastach prywatnych Lubelszczy-
zny w XIX w., stosunkiem tych miast do ich dzie-
dziców, specyfiką ustrojowo-prawną Zamojszczy-
zny, dziejami założonego przez Stanisława Staszi-
ca Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego. M.
odkrył dla nauki problematykę miast prywatnych w
skali ogólnopolskiej – jako osobnego zespołu za-
gadnień badawczych, podobnie rzecz się miała z
jurydykami (…), które po raz pierwszy zdefiniował
i ukazał ich rolę w procesach miastotwórczych”.
Zmarł 7.10.1977 w Lublinie, został pochowa-
ny na cmentarzu przy ul. Lipowej. Był odznaczony
m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodze-
nia Polski (1974). Żonaty z Marią z d. Bruss.
Marek Gałęzowski
W. Ćwik, Mazurkiewicz Józef, (w:) Lubelski słownik biogra-
ficzny, t. 1, Lublin 1993, s. 179–180 (bibliografia); tenże, Józef
Mazurkiewicz (1904–1977), (w:) Profesorowie Wydziału Pra-
wa i Administracji UMCS 1949–2009, red. A. Przyborowska-
-Klimczak s. 159–170; L. Ćwikła, Józef Mazurkiewicz, (w:)
Profesorowie prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego,
red. A. Dębiński, W. S. Staszewski, M. Wójcik, Lublin 2008;
Kto był kim w II RP, s. 364–365; M. Mioduchowska, Central-
ny Związek Młodzieży Wiejskiej 1912–1928, Warszawa 1984, s.
79–81, 282, 300, 314; Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej
Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny, oprac. P. Majewski,
pod red. naukową G. Mazura, Warszawa 2009, t. 4, s. 126–
127 (bibliografia, fot.; tu data śmierci 5.10. oraz inne perso-
nalia żony M.); Rocznik Oficerski Rezerw 1934 (reprint), War-
szawa 2003, s. 115, 426; ZET w walce o niepodległość i budowę
państwa. Szkice i wspomnienia, Warszawa 1996.
308
T. III/z. 1
MIANOWSKI Stanisław (1889–1972), adwo-
kat w Wilnie, sędzia Sądu Apelacyjnego w Wilnie,
audytor sądów polowych w wojnie polsko-sowie-
ckiej, uczestnik Bitwy Warszawskiej.
Stanisław Mianowski
Ur. 25.08.1889 w Małych Solecznikach na Wi-
leńszczyźnie, s. Stanisława. Wychował się w zna-
nej i wpływowej rodzinie ziemiańskiej o silnych
tradycjach patriotycznych. Pradziad, prof. Miko-
łaj Mianowski (zm. 1843), był rektorem Wileń-
skiej Akademii Medyczno-Chirurgicznej i wybit-
nym lekarzem-położnikiem, dziadek: Konstan-
ty Mianowski (zm. 1892), był jenerałem-inżynie-
rem, zaś stryj Aleksander radcą dworu w Peters-
burgu. W l. 1900–1909 M. pobierał naukę w II
Gimnazjum Klasycznym w Wilnie, po czym wstą-
pił na Wydział Prawa Uniwersytetu w Dorpacie.
Po studiach, które ukończył w 1914, został wcie-
lony do 30. Brygady Artylerii Lekkiej w Mińsku
Litewskim w celu odbycia rocznego przeszkole-
nia wojskowego. Tam zastał go wybuch I wojny
światowej. W trakcie walk pod Gołdapią dostał
się do niemieckiej niewoli, w której przebywał do
końca 1917. W listopadzie 1918 wstąpił do WP
w Warszawie. Początkowo służył w 2. Pułku Ar-
tylerii Lekkiej i 1. Dywizjonie Artylerii Konnej.
Od marca 1919 w stopniu podporucznika na sta-
nowisku asystenta szefa wydziału Departamentu
II Wojskowo-Prawnego MSWojsk w Warszawie,
a od czerwca tr. podprokurator Sądu Wojskowe-
go Dowództwa Okręgu Generalnego w Warsza-
wie. Z początkiem sierpnia 1920 na własną prośbę
przeniesiony do służby liniowej. Dowodził baterią
T. III/z. 1 Mianowski, Mieczkowski
artylerii w Brygadzie Syberyjskiej. Wziął udział w
bitwie o Warszawę, pod Chorzelami i w pościgu za
szwadronami 1. Korpusu Konnego. Od paździer-
nika 1920 przeniesiony na stanowisko sędziego
orzekającego Wojskowego Sądu Wileńskiego w
Wilnie. Zweryfikowany w stopniu kapitana Kor-
pusu Sądowego ze starszeństwem od 1.06.1919.
Następnie przeszedł do Korpusu Kontrolerów w
Wilnie. Po wojnie został zdemobilizowany i wstą-
pił do wileńskiej palestry. Zawód adwokata wyko-
nywał do 1930, specjalizując się w sprawach cywil-
nych i gospodarczych. W 1930 przyjęty do sądow-
nictwa w Wilnie, gdzie przeszedł kolejne szczeble
kariery, poczynając od stanowiska sędziego Sądu
Okręgowego poprzez funkcję przewodniczącego
Wydziału Cywilnego Odwoławczego Sądu Okrę-
gowego w Wilnie, kierownika Wydziału Zamiej-
scowego w Lidzie, aż do stanowiska sędziego Wy-
działu Cywilnego Sądu Apelacyjnego w Wilnie w
maju 1939. We wrześniu 1939 nie został zmobi-
lizowany do WP z powodu przekroczenia wieku
do służby czynnej. Jako znany prawnik i osoba
publiczna nie został włączony w struktury kon-
spiracji niepodległościowej. Lata wojny spędził
w rodzinnym majątku. Latem 1945 opuścił Wi-
leńszczyznę i osiadł na stałe w Łodzi. Do pale-
stry nie powrócił.
Zmarł 28.06.1972 w Łodzi i tam został pocho-
wany. Pozostawił po sobie wspomnienia z okre-
su swojej służby w sądownictwie wojskowym w la-
tach wojny polsko-sowieckiej, podczas istnienia Li-
twy Środkowej i pracy sędziego w okresie między-
wojnia.
Leszek Kania
CAW sygn. I. 300.18.126 – Spis oficerów służących czynnie
1.06.1921; informacja rodziny; L. Kania, Służba sprawiedli-
wości w Wojsku Polskim. Organizacja – Prawo – Ludzie, Siedl-
ce 2015; S. Mianowski, Świat który odszedł. Wspomnienia Wil-
nianina 1895–1945; Warszawa 2006.
Mieczkowski Władysław (1877–1959), ad-
wokat w Poznaniu, polityk endecki, poseł do Re-
ichstagu, przewodniczący Rady Miejskiej Pozna-
nia, p.o. prezydenta Poznania, naczelny dyrektor
Banku Polskiego S.A., więzień stalinizmu.
Ur. 10.02.1877 w Nieciszewie na Kujawach,
jako syn właścicieli ziemskich Stanisława Miecz-
kowskiego h. Bończa i Heleny z Donimirskich.
309
Nauki gimnazjalne pobierał w Chojnicach i Cheł-
mnie, gdzie zdał w 1896 maturę. Następnie rozpo-
czął studia prawnicze w Berlinie. Potem studiował
w Lipsku, Paryżu (Ecole des Sciences Politiques),
a w 1901 uzyskał tytuł doktora praw w Rostocku.
Władysław Mieczkowski
Przez rok studiował też na Wydziale Filozofii UJ w
Krakowie. Aplikację sądową i adwokacką odbywał
w Skwierzynie (wówczas Schwerin) oraz w Hano-
werze. W 1905 zdał egzamin asesorski w Berlinie.
Wkrótce rozpoczął praktykę adwokacką w Pozna-
niu, gdzie prowadził kancelarię adwokacką wspól-
nie z adw. Bernardem Chrzanowskim. Był znako-
mitym mówcą, co szybko zyskało mu sławę i klien-
telę. Często stawał na sali sądowej jako obrońca w
procesach politycznych. W 1908 powstało w Pozna-
niu Towarzystwo Przyjaciół Nauk, do którego M.
wstąpił. Aktywnie działał w polityce i sam określał
swoje poglądy jako wyraźnie narodowe. W 1907
został członkiem Komitetu Krajowego Ligi Naro-
dowej w zaborze pruskim, w 1909 wszedł w skład
Komitetu Centralnego, a od 1911 był członkiem
Rady Głównej LN. Od 1906 należał do rady nad-
zorczej spółki wydawniczej „Nowa Drukarnia Pol-
ska”, która wydawała dwa narodowe pisma ende-
ckie w Wielkopolsce – „Kurier Poznański” i „Orę-
downik”.
25.01.1907 został wybrany posłem do Reichsta-
gu z ramienia Narodowej Demokracji okręgu wy-
borczego Krotoszyn-Koźmin. 13.04.1907 wygłosił
mowę dotyczącą reformy postępowania karnego,
w której poddał krytyce zaangażowanie polityczne
sędziów w Niemieckim Związku Kresów Wschod-
 Mieczkowski
nich (HKT – hakata), a to z kolei musiało wpły-
wać na brak obiektywności wydawanych w proce-
sach politycznych wyroków. 28.10.1907 złożył man-
dat poselski.
M. był aktywnym działaczem polskich podmio-
tów gospodarczych. Zaangażowany był od 1907 w
Towarzystwie Przemysłowym, a od 1906 w Straży
(za prezesury J. Kościelskiego był jej sekretarzem,
a za prezesury F. Niegolewskiego zastępcą preze-
sa). M. położył istotne zasługi w akcji poloniza-
cyjnej w zgermanizowanych obszarach Poznań-
skiego, w tym przez zwoływanie wieców przeciw-
ko pruskim ustawom wyjątkowym. Uczestniczył w
tworzeniu w 1909 Polskiego Towarzystwa Demo-
kratycznego, przekształconego potem w Towarzy-
stwo Demokratyczno-Narodowe. M. był jednym z
autorów statutu Towarzystwa oraz pełnił funkcję
sekretarza Rady Głównej i ściśle współpracował
m.in. z adw. Władysławem Seydą. Uczestniczył też
w tworzeniu oddziałów Towarzystwa w Ostrowie
(1911), Swarzędzu (1911), Kościanie (1913). M. w
swych licznych mowach politycznych występował
przeciwko antypolskiej polityce rządu niemieckie-
go, ale też przeciw polskim ugodowcom. W 1913
był jednym z założycieli Rady Narodowej.
Już w końcu XIX w. ujawnił się u M. niepospo-
lity talent w zakresie finansów i bankowości. Przed
odzyskaniem niepodległości pracował w sektorze
bankowym, gdzie wkrótce doszedł do stanowisk
kierowniczych.
M. uczestniczył w Pierwszym Ogólnym Zjeździe
Adwokatów Polskich, który odbył się we Lwowie
w dn. 28–29.06.1914, a zwołany został przez ZAP.
Zjazd nazywany jest sejmem adwokatury polskiej.
Obradował pod przewodnictwem adw. Francisz-
ka Nowodworskiego z Warszawy, współprzewod-
niczącymi (prezesami) byli zaś adwokaci reprezen-
tujący pozostałe dwa zabory: Mikołaj Koy z Kra-
kowa oraz M. z Poznania. M. wygłosił też podczas
zjazdu referat o stanie oświaty polskiej w zaborze
pruskim.
Wkrótce po wybuchu I wojny światowej był jed-
nym z założycieli tajnego Koła Międzypartyjnego
w Poznaniu, przekształconego potem w Tajny Mię-
dzypartyjny Komitet, a w 1918 w Centralny Komi-
tet Obywatelski. Podczas powstania wielkopolskie-
go M. był członkiem Rady Ludowej w Poznaniu,
Naczelnej Rady Ludowej oraz delegatem na Sejm
Dzielnicowy, który odbył się w dniach 3–5.12.1918
310
T. III/z. 1
w Poznaniu. W trakcie wojny M. przebywał przez
pewien czas w Belgii.
Po śmierci prezydenta Poznania adw. Jarognie-
wa Drwęskiego w 1921 M. pełnił obowiązki prezy-
denta miasta Poznania, aż do wyboru nowego pre-
zydenta, którym został adw. Cyryl Ratajski.
W l. 1918–1924 M. związany był z Bankiem
Związku Spółek Zarobkowych w Poznaniu – po-
czątkowo był radcą prawnym, od 1920 członkiem
zarządu, a od 1922 prezesem zarządu. W l. 1919–
1924 M. sprawował prestiżową funkcję przewod-
niczącego Rady Miejskiej Poznania, gdzie wraz z
adw. Cyrylem Ratajskim zapoczątkował nową erę
w rozwoju Poznania jako regionalnego centrum
wystawienniczego i gospodarczego. W listopadzie
1923 M. przewodniczył pięciu bankom polskim,
wchodzącym w skład konsorcjum, które utworzy-
ło emisyjny Bank Gdański. W tym samym roku mi-
nister skarbu Władysław Grabski zaproponował
M. stanowisko wiceministra skarbu, ale ten odmó-
wił. Rok później, jako przedstawiciel dzielnicy po-
pruskiej, powołany został na stanowisko naczelne-
go dyrektora Banku Polskiego w Warszawie. Na-
czelnym dyrektorem Banku Polskiego S.A. M. był
w l. 1924–1934, czyli za kadencji prezesów Stani-
sława Karpińskiego (1924–1929) ora Władysława
Wróblewskiego (1929–1936). Faksymilia podpisu
M. znajdują się na banknotach polskich emitowa-
nych w l. 1924–1932. Funkcję dyrektora general-
nego „Banku Polskiego” sprawował do kwietnia
1934, a zwolnienie prawdopodobnie nastąpiło ze
względów politycznych.
W 1929 M. współorganizował Powszechną Wy-
stawę Krajową w Poznaniu, które to przedsięwzię-
cie zakończyło się ogromnym sukcesem komercyj-
nym i propagandowym. W 1934, po rezygnacji z
funkcji prezydenta Poznania Cyryla Ratajskiego,
M. został wybrany prezydentem Poznania, ale wy-
bór ten, wobec zaangażowania w ruch narodowy i
znanych antysanacyjnych poglądów M., nie został
zatwierdzony przez rząd. W 1934 M. powrócił do
zawodu adwokata i do wybuchu II wojny świato-
wej prowadził w Poznaniu kancelarię adwokacką.
W okresie tym był też prezesem Związku Polskie-
go, organizacji propagującej osiedlanie się rze-
mieślników i kupców poznańskich na ziemiach
wschodnich II RP.
W chwili wybuchu II wojny światowej M. prze-
bywał w rodzinnym Nieciszewie. W tym czasie po-
T. III/z. 1 Mieczkowski, Mierzwa

znańskie mieszkanie M. zastało zajęte przez Niem-
ców. W grudniu 1939 dotarł do Warszawy. Od 1940
do Powstania Warszawskiego pracował jako rad-
ca prawny w Towarzystwie Kredytowym Przemysłu
Polskiego. Był też – jako działacz narodowy – kan-
dydatem na stanowisko Delegata Rządu na Kraj
lub na jego zastępcę. Działał ponadto w Radzie
Głównej Opiekuńczej. Po Powstaniu Warszawskim
znajdował się w obozie w Pruszkowie, a następnie
wywieziony został do Częstochowy.
W 1945 M. powrócił do Poznania i podjął prak-
tykę adwokacką. We wrześniu 1945 został prze-
wodniczącym zdelegalizowanego SN w Pozna-
niu, a miesiąc później wybrano go delegatem rzą-
du emigracyjnego na Wielkopolskę. 28.11.1946
został aresztowany wraz z innymi działaczami po-
znańskiego SN. Skazano go na 4 lata pozbawienia
wolności oraz na 2 lata pozbawienia praw publicz-
nych i honorowych. Z więzienia zwolniono M. na
mocy ustawy amnestyjnej. Ostatnie lata życia spę-
dził m.in. w Luboniu, Poznaniu, Prusach.
Zmarł 6.04.1959 w Barzkowicach k. Stargar-
du Szczecińskiego. Pochowany został na cmenta-
rzu Junikowo w Poznaniu. Z małżeństwa z Anto-
niną ze Znanieckich, zawartym 27.10.1918, miał
córkę Wandę Helenę (ur. 27.12.1918) po mężu
Swinarską oraz synów: Adama Stanisława (ur.
1.12.1919), Jana Romana (ur. 23.08.1921) i Hen-
ryka (ur. ok. 1922, wkrótce zmarł). Jan Roman
był żołnierzem dywizjonu polskiego RAF (Royal
Air Force) w Anglii i poległ w 1942 podczas na-
lotu na Niemcy.
Janusz Kanimir, Jerzy Koziczyński
Dr. Władysław Mieczkowski z Poznania Dyrektorem Banku
Polskiego, „Kurier Poznański” 1924, nr 91; Dyrektor dr. Wła-
dysław Mieczkowski, wybrany prezydentem stoł. miasta Pozna-
nia, „Kurier Poznański” 1934, nr 171; Z. Grot, Mieczkow-
ski Władysław (1877–1959), PSB, t. 20, s. 732–734 [bibl.]; Z.
Hemmerling, Posłowie polscy w parlamencie Rzeszy Niemie-
ckiej i sejmie pruskim 1907–1914, Warszawa 1968; T. Kotłow-
ski, Cyryl Ratajski – prezydent miasta Poznania, (w:) Studia
historyczne nad polityką, gospodarką i kulturą (red. B. Hal-
czak), Zielona Góra 2002; S. Kozicki, Historia Ligi Narodo-
wej, Londyn 1964; J. Koziczyński, Banknoty polskie. Kolek-
cja Lucow 1919–1939, t. III, Warszawa 2005; J. Marczewski,
Narodowa Demokracja w Poznańskim 1900–1914, Warszawa
1967; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury; J. Terej, Rze-
czywistość i polityka, Warszawa 1971; M. Trochowski, Między-
narodowe Targi Poznańskie w okresie międzywojennym (1921–
1939); S. Wachowiak, Czasy, które przeżyłem. Wspomnienia z
lat 1890–1939, Warszawa 1983; Wielkopolski słownik biogra-
ficzny, Poznań 1983.
Mierzwa Stanisław (1905–1985), ps. „Słom-
ka”, „Kraczka”, adwokat w Krakowie, polityk ru-
chu ludowego, członek Rady Jedności Narodowej,
jeden z przywódców Polskiego Państwa Podziem-
nego sądzonych w procesie szesnastu oraz w pro-
cesie krakowskim przeciw działaczom PSL i Zrze-
szenia Wolność i Niezawisłość.
Stanisław Mierzwa
Ur. 27.01.1905 we wsi Biskupice Radłowskie
(pow. brzeski, obecnie – tarnowski) jako syn Fran-
ciszka i Karoliny z d. Golba, rolników. W rodzin-
nej wsi ukończył szkołę ludową, a od 1918 uczył się
w Gimnazjum Klasycznym im. Hetmana Jana Tar-
nowskiego w Tarnowie, gdzie w 1926 zdał egzamin
maturalny. Następnie kontynuował naukę w Semi-
narium Duchownym w Tarnowie, z którego wystą-
pił w 1928. W tym samym roku zaczął studia na
Wydziale Prawa UJ, ukończone w 1934. W następ-
nym roku rozpoczął aplikację adwokacką, którą
według niepewnych danych ukończył w 1939 lub
już w czasie okupacji niemieckiej w 1941 (w kan-
celarii S. Grodziskiego). Jako student związał się
z ruchem ludowym. Działał w Polskiej Akademi-
ckiej Młodzieży Ludowej, w której m.in. pełnił
funkcję prezesa zarządu wojewódzkiego (w l.
1931–1933), wiceprezesa zarządu ogólnopolskiego
(w l. 1932–1934), a okresowo również skarbnika i
członka komisji rewizyjnej. Uczestniczył w prote-
stach przeciw uwięzieniu przez władze w twierdzy
w Brześciu grupy byłych posłów opozycyjnych. Od
1930 należał do ZMW RP „Wici”, w l. 1933–1935
był prezesem zarządu wojewódzkiego, a także
członkiem Zarządu Głównego i Rady tego stowa-

311
 Mierzwa
rzyszenia). Po zjednoczeniu w 1931 ruchu ludowe-
go wstąpił do SL, od 1934 do 1935 był wicepreze-
sem zarządu powiatowego SL w Krakowie, następ-
nie jego sekretarzem. Od 1933 zasiadał w Radzie
Naczelnej SL, od 1935 – w Naczelnym Komitecie
Wykonawczym. Ogłaszał artykuły w pismach ludo-
wych „Znicz”, podpisywane „Es-em” lub „Em-es”
(był okresowo członkiem komitetu redakcyjnego
tego pisma), „Młoda Myśl Ludowa”, a w l. 1935–
1939 – w „Piaście”. Był jednym ze współorganiza-
torów strajku chłopskiego w 1937. W drugiej poło-
wie lat 30. pośredniczył w kontaktach między kie-
rownictwem SL w kraju a przebywającym na emi-
gracji politycznej w Czechosłowacji Wincentym
Witosem. Szykanowany za działalność opozycyjną,
był kilkakrotnie zatrzymywany i więziony. W kon-
spiracji członek władz SL „ROCh” w Małopolsce,
początkowo jako przewodniczący zarządu woje-
wódzkiego, a od początku grudnia 1939 – Okręgo-
wego Kierownictwa Ruchu Ludowego krypt.
„Wola” (w jego ramach kierował też Komisją Ad-
ministracyjno-Samorządową). W październiku
1943 wszedł w skład CKRL SL, ale już wcześniej
reprezentował w tym gremium okręg krakowski
stronnictwa. W CKRL podlegały M. Wydział
Prawny, Wydział Młodzieżowy, Ludowy Związek
Kobiet i Związek Pracy Ludowej „Orka”. Jako je-
den z czołowych polityków konspiracji ludowej
utrzymywał kontakt z emisariuszem premiera rzą-
du RP na uchodźstwie gen. Władysława Sikorskie-
go – Tadeuszem Chciukiem („Markiem Celtem”).
Przekazał Chciukowi m.in. poglądy Wincentego
Witosa dotyczące polityki władz polskich na
uchodźstwie oraz postulowanych zmian politycz-
nych w powojennej Polsce. Pośredniczył też w kon-
taktach emisariusza z innymi przywódcami poli-
tycznymi z Małopolski. Był członkiem redakcji
konspiracyjnego pisma SL „Myśl i Czyn”. Jako
przedstawiciel ludowców zasiadał w krakowskim
Międzypartyjnym Komitecie Politycznym (w histo-
riografii używana jest też nazwa Krakowski Komi-
tet Międzypartyjny), powstałym w styczniu 1940,
który skupił przedstawicieli różnych ugrupowań
politycznych z Małopolski. Z ramienia Delegatu-
ry Rządu organizował pomoc dla więźniów niemie-
ckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birke-
nau. W lutym 1944 wskutek zagrożenia dekonspi-
racją po aresztowaniu komendanta okręgu kra-
kowskiego AK płk. Józefa Spychalskiego M. wyje-
312
T. III/z. 1
chał do Warszawy. Po utworzeniu w styczniu 1944
Rady Jedności Narodowej został jej członkiem.
Kontynuował działalność w SL (nadal pozostawał
w ścisłym kierownictwie stronnictwa) i RJN po klę-
sce Powstania Warszawskiego. Aresztowany w
końcu marca 1945 przez NKWD, został skazany w
procesie szesnastu na cztery miesiące więzienia.
8.08.1945 wrócił do kraju. Wpisany na listę adwo-
katów, w październiku tr. otworzył kancelarię przy
ul. Grodzkiej 50. Podjął działalność w PSL. Został
sekretarzem Zarządu Wojewódzkiego PSL w Kra-
kowie oraz członkiem władz tej największej siły
opozycyjnej w kraju – Prezydium Tymczasowego
NKW PSL (od czerwca 1946 pełnił funkcję zastęp-
cy sekretarza generalnego NKW). Jak podkreślał
badacz dziejów powojennego ruchu ludowego w
Polsce Mateusz Szpytma, M. „należał do tej grupy
przywódczej PSL, która z największą determinacją
broniła ruchu ludowego”. Jak z kolei pisała Elżbie-
ta Pietrzyk, M. publicznie mówił o „łamaniu pra-
wa względem członków PSL, upominał się o wyjaś-
nienie wydarzeń 3-majowych 1946 w Krakowie
[władze komunistyczne rozpędziły wówczas brutal-
nie patriotyczną manifestację – M. G.], zwracał
uwagę na nieprawidłowości w czasie przeprowa-
dzenia referendum 1946 [a w istocie na fałszerstwa
dokonane przez komunistów – M. G.]., domagał
się przestrzegania zasad ordynacji wyborczej w wy-
borach do sejmu oraz ograniczenia bezprawnego
działania aparatu bezpieczeństwa i wyjaśnienia wy-
padków pobić przez «nieznanych sprawców» i oko-
liczności «niewyjaśnionych» morderstw działaczy
Stronnictwa”. 17.09.1946 został aresztowany przez
UB. Sądzony w słynnym procesie pokazowym dzia-
łaczy Zrzeszenia WiN i PSL w Krakowie w sierp-
niu i wrześniu 1947, został skazany na 10 lat wię-
zienia (prokurator wnioskował o 15 lat), a w ra-
mach dodatkowych represji skreślony z listy adwo-
katów i zmuszony do zrzeczenia się mandatu uzy-
skanego do Sejmu Ustawodawczego. Więziony we
Wronkach, od maja 1951 do sierpnia 1953 – przy
ul. Rakowieckiej w Warszawie, był inwigilowany
przez tzw. agentów celnych. Zwolniony przedter-
minowo, wrócił do Krakowa. Do końca życia był
rozpracowywany przez komunistyczne organy re-
presji w ramach spraw „Oset” i „Uparty”. W spra-
wach tych wykorzystano doniesienia przeszło stu
osób z wielu rejonów kraju, współpracujących z
SB. Jak pisała Pietrzyk, SB „interesował każdy
T. III/z. 1 Mierzwa
aspekt życia prywatnego, zawodowego, towarzy-
skiego, działalność społeczna i polityczna”. Po
zwolnieniu M. pracował jako radca prawny w spół-
dzielni przewozowej „Wisła”. Ponownie wpisany
na listę adwokatów we wrześniu 1956, otworzył
kancelarię przy ul. Pijarskiej 5/7. Od kwietnia 1958
pracował w ZA nr 3 przy ul. Floriańskiej 18. W l.
1959–1970 był członkiem RA w Krakowie.
1.01.1976 przeszedł na emeryturę. Od czerwca tr.
przewodniczył komisji adwokatów emerytów i ren-
cistów przy Radzie Adwokackiej w Krakowie. Na
emeryturze poświęcił się działalności na rzecz upa-
miętnienia przywódcy polskich chłopów Wincen-
tego Witosa i ruchu ludowego. Był inicjatorem
utworzenia Muzeum Wincentego Witosa (otwar-
tego w grudniu 1971), a następnie Towarzystwa
Przyjaciół Muzeum im. Wincentego Witosa w
Wierzchosławicach, które powołano w 1973, a tak-
że wiceprzewodniczącym Komitetu Budowy Po-
mnika Wincentego Witosa w Warszawie. Był rów-
nież przywódcą nieformalnych struktur niezależ-
nego ruchu ludowego w Małopolsce, którego za-
pleczem stały się wspomniane inicjatywy społecz-
ne, upamiętniające zasługi ruchu ludowego.
W październiku 1981 uczestniczył w obradach
Ogólnopolskiego Komitetu Założycielskiego
NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”.
W listopadzie 1981 staraniem M. na budynku Uni-
wersytetu Ludowego w Wierzchosławicach odsło-
nięto tablicę pamiątkową poświęconą Witosowi.
„Wielkie wrażenie zrobiło wówczas przemówienie
Mierzwy. Mówił piękną polszczyzną o zmarłym w
1945 roku Wincentym Witosie i jego wkładzie w
odrodzenie państwowości polskiej, obronie przed
bolszewikami w 1920, walce o demokratyczną Pol-
skę w czasach II Rzeczypospolitej i prawie chło-
pów do równego traktowania w swojej ojczyźnie.
Z dużą sympatią odniósł się do nowej organizacji
NSZZ RI «Solidarność»” – wspominał świadek tej
uroczystości Jan Gwizdała. Zmarł 10.10.1985 w
Krakowie. Został pochowany w Wierzchosławi-
cach. Zbigniew Stypułkowski, adwokat i polityk
narodowy, uznawał M. za „wzorowego patriotę o
wysokim poczuciu godności”. Został odznaczony
złotą odznaką „Adwokatura PRL”. Obszerne zapi-
ski codzienne Mierzwy są przechowywane w Bi-
bliotece Jagiellońskiej. Ich niewielki fragment z
1946 opublikował Mateusz Szpytma. Był żonaty z
Heleną z d. Ściborowską (1910–1977), działaczką
313
ludową, m.in. wiceprezesem PAML w l. 1931–
1932, od 1936 przewodniczącą Sekcji Kobiet przy
Zarządzie Okręgowym SL na Małopolskę i Śląsk,
w konspiracji jedną z inicjatorek utworzenia Ludo-
wego Związku Kobiet w woj. krakowskim. Miał sy-
nów Jacka, Wincentego i Wojciecha oraz córkę Te-
resę.
Marek Gałęzowski
Akademicka młodzież ludowa w II Rzeczypospolitej. Relacje,
materiały, dokumenty, pod red. S. Malawskiego, Warszawa
1974; A. Bień, Bóg wyżej, dom dalej, Łódź 1991; R. Buczek,
Na przełomie dziejów. Polskie Stronnictwo Ludowe w latach
1939–1945, Toronto 1983; M. Celt [T. Chciuk], Raport z pod-
ziemia 1942, Łomianki 2005, passim; tenże, Z Retingerem do
Warszawy i z powrotem. Raport z podziemia 1944, oprac. W.
Frazik, Łomianki 2006, s. 25, 185, 189, 196; A. Fitowa, Stani-
sław Mierzwa „Słomka” na tle swoich czasów, Wierzchosławi-
ce 1994; W. Grabowski, Państwo polskie wychodzi z podziemi.
Cywilne struktury Polskiego Państwa Podziemnego w powstaniu
warszawskim, Warszawa 2007; tenże, Polska tajna administra-
cja cywilna 1940–1945, Warszawa 2003; K. Kersten, Narodzi-
ny systemu władzy. Polska 1943–1948, Warszawa 1990; M. Ko-
mar, Władysław Bartoszewski. Skąd pan jest? Wywiad rzeka,
Warszawa 2006, s. 127, 129, 153; S. Korboński, Polskie Pań-
stwo Podziemne, Wrocław 1989; Kryptonim „Gracze”. Służba
bezpieczeństwa wobec Komitetu Obrony Robotników i Komi-
tetu Samoobrony Społecznej „KOR” 1976–1981, wybór, wstęp
i oprac. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2010, s. 487; A.
Kuler, Mierzwa Stanisław, (w:) Małopolski słownik biograficz-
ny uczestników działań niepodległościowych 1939–1956, t. 2,
Kraków 1999, s. 88–91 (fot., bibliografia); A. Leinwand, Przy-
wódcy Polski Podziemnej przed sądem moskiewskim, Warsza-
wa 1992; S. Mierzwa, Adwokaci, których widziałem przy budo-
wie „Polskiego Państwa Podziemnego”, „Palestra” 1986, nr 5–
6, s. 83–88; tenże, Zapiski z działalności społeczno-politycznej
13 IV–7 IX 1946, oprac. M. Szpytma, „Zeszyty Historyczne
WiN-u” 2011, nr 34, s. 231–253; F. Musiał, Raj grabarzy naro-
du. Studia i materiały do dziejów aparatu represji w Polsce „lu-
dowej” 1945–1989, Kraków 2010; Opozycja parlamentarna w
Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945–
1947, wybór, wstęp i opracowanie R. Turkowski, Warszawa
1997, passim; A. Paczkowski, Mierzwa Stanisław, (w:) Słow-
nik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX w., pod red.
W. Roszkowskiego i J. Kofmana, Warszawa 2004, s. 830–831;
Proces szesnastu. Dokumenty NKWD, oprac. A. Chmielarz, A.
K. Kunert, W. Strzałkowski, Warszawa 1995; K. Przybysz, W
konspiracji. Polski ruch ludowy 1939–1945, Warszawa 2010, s.
44, 46, 47, 53, 114, 119, 256, 257; A. Redzik, T. J. Kotliński,
Historia Adwokatury, Warszawa 2012, s. 291, 295, 296; Słow-
nik biograficzny działaczy ruchu ludowego, Warszawa 1989, s.
40–41 (dotyczy również Heleny Mierzwy); Stanisław Mierz-
wa 1905–1985. Ludowiec i działacz niepodległościowy, red. M.
Szpytma, Warszawa–Kraków 2011; Stanisław Mikołajczyk w
dokumentach aparatu bezpieczeństwa, Warszawa–Łódź 2010,
t. 1–3, passim; Z. Stypułkowski, Zaproszenie do Moskwy, War-
szawa 1991; W. Witos, Moje wspomnienia, Paryż 1965, t. 3, s.
347, 417, 418, 450, 452, 454, 459, 462, 481; A. Wojtas, Dzia-
łalność polityczna ludowców w okresie II wojny światowej, cz.
 Mierzwa, Mikke
1, Warszawa 1979, passim; S. Wójcik, Na trzydziestolecie wy-
borów, „Zeszyty Historyczne” 1977, z. 43; J. Wrona, System
partyjny w Polsce 1944–1950, Lublin 1995; Wywiad z Adamem
Bieniem, „Zeszyty Historyczne” 1989, z. 87, s. 125, 129, 130;
P. Zaremba, Mikołajczykowskie PSL – nie odrobiona lekcja hi-
storii, „Arcana” 2011, nr 98–99, s. 173; „Zeszyty Historycz-
ne WiN-u” 2002, nr 18 (w całości poświęcony procesowi kra-
kowskiemu z lata 1947 r.); Zrzeszenie WiN w dokumentach,
t. 6, cz. 1, Wrocław 1999, cz. 2–3, oprac. A. Zagórski, Wroc-
ław 2000; Związek Młodzieży Wiejskiej RP „Wici” w walce o
postęp i sprawiedliwość społeczną. Wybór dokumentów 1928–
1948, oprac. E. Gołębiewski, S. Jarecka-Kimlowska, War-
szawa 1978, s. 102.
Mikke Stanisław Wojciech (1947–2010), ad-
wokat w Warszawie, redaktor naczelny „Palestry”
w l. 1993–2010, wiceprzewodniczący Rady Ochro-
ny Pamięci Walk i Męczeństwa, prokurator, pi-
sarz (też ps. „Dominik Karo”), publicysta (też ps.
„Wacław Dowgiałło”), badacz zbrodni katyńskiej,
zbrodni w Ponarach i Powstania Warszawskiego.
Ur. 11.09.1947 w Łodzi w rodzinie Haliny Zofii
z d. Bartnickiej (zm. 2009) i Włodzimierza Henry-
ka Mikke (zm. 1976). Był pierwszym dzieckiem w
rodzinie (miał młodszą siostrę Radosławę). Po la-
tach wspominał, że matka, której lekarze radzili
usunąć dziecko, gdyż próba donoszenia ciąży ich
zdaniem mogła skończyć się jej śmiercią, udała się
po radę do pobliskiego klasztoru na Jasnej Górze.
W konfesjonale zastała ojca Teofila, czyli Adama
Krauze, późniejszego przeora klasztoru, który po-
wiedział jej, aby się nie bała, wszystko będzie do-
brze z porodem. Poród odbył się bez komplikacji
w specjalistycznym szpitalu w Łodzi. Wychowywał
się w tradycji patriotycznej, w rodzinie doświadczo-
nej zsyłką syberyjską, okrucieństwem wojny oraz
zbrodniami stalinowskimi. Brat ojca Stanisław
(1898–1944) został zamordowany przez Sowietów
w odległym Kotłasie. Matka urodziła się w miej-
scowości Niemen na kresach północno-wschod-
nich dawnej Polski w rodzinie pochodzącej z War-
szawy. Jako czteroletnie dziecko, wraz z rodzicami
(Leonem i Zofią), przemierzyła całą rewolucyjną
Rosję po Władywostok, by na jakiś czas osiąść w
północnych Chinach, w Harbinie, a po wojnie, w
końcu 1920, przez Kanał Sueski wrócić do Polski.
Przed wojną matka mieszkała i pracowała w War-
szawie. Po wybuchu wojny przeniosła się do Bla-
chowni koło Częstochowy, gdzie jej ojciec Leon
był kasjerem w hucie. Po zamordowaniu go w KL
Mauthausen-Gussen pracowała jako urzędniczka
314
T. III/z. 1
w tej hucie i prawdopodobnie współpracowała z
podziemiem.
W 1965 M. ukończył Liceum Ogólnokształcące
im. Romualda Traugutta w Częstochowie. Następ-
nie studiował na Wydziale Prawa i Administracji
UW. Dyplom magistra prawa uzyskał 18.06.1970 z
wynikiem bardzo dobrym, po czym rozpoczął apli-
Stanisław Wojciech Mikke
kację prokuratorską w Prokuraturze Wojewódzkiej
w Katowicach. Egzamin prokuratorski zdał w dn.
16 i 17.04.1972 z wynikiem dobrym. W maju 1972
został mianowany asesorem Prokuratury Powia-
towej w Grójcu. Następnie pełnił funkcję podpro-
kuratora i wiceprokuratora w Prokuraturze Powia-
towej (potem Rejonowej) w Pruszkowie. Od 1978
był podprokuratorem Prokuratury Wojewódzkiej
w Warszawie. W tym samym roku poważnie za-
chorował. Zdiagnozowano gruźlicę. Wiele miesię-
cy spędził w otwockim szpitalu zakaźnym.
Po powrocie do pracy złożył wniosek z prośbą o
oddelegowanie do prokuratury w Nowym Targu.
Wierzył, że górski klimat pomoże mu wrócić do
pełni sił. Nie zawiódł się. Pobyt na Podhalu i praca
w nowotarskiej prokuraturze pozwoliły zregenero-
wać się fizycznie i psychicznie. Jesienią 1979 wró-
cił do Warszawy. W marcu 1980 był jednym z pro-
kuratorów badających okoliczności katastrofy lot-
niczej Ił-62 „Mikołaj Kopernik” z 14.03.tr., w któ-
rej zginęło 77 osób, w tym piosenkarka Anna Jan-
tar. Następnego roku, 1.12.1981, awansował. Zo-
stał wiceprokuratorem Prokuratury Wojewódzkiej
w Warszawie. Formalnie stanowisko to zajmował
do 31.03.1983, bo z tym dniem stosunek pracy zo-
T. III/z. 1 Mikke
stał rozwiązany na mocy porozumienia zakładów
pracy. W prokuraturze nie pracował w rzeczywi-
stości od 14.12.1981. Tego dnia – dwa tygodnie po
awansie i dzień po wprowadzeniu stanu wojennego
– wezwany został do przełożonego, który zażądał,
aby aresztował pisarza oraz działacza opozycyjne-
go Jana Józefa Lipskiego (1926–1991). Odmówił,
po czym przedstawił zwolnienie lekarskie.
Po odejściu z prokuratury podjął pracę w „Ga-
zecie Prawniczej”. Rozpoczął ją z dniem 1.04.1983,
kiedy to formalnie został pracownikiem redakcji
i kierownikiem działu prawa karnego. Przełożo-
nym M. był faktycznie redagujący „Gazetę” Stani-
sław Milewski (1931–2013), wybitny pisarz, z któ-
rym już w III RP współpracował w „Palestrze”.
Praca dziennikarska nie pozwalała na godziwe za-
bezpieczenie bytu rodziny. Postanowił podjąć pró-
bę wstąpienia do adwokatury. Podanie o wpis na
listę adwokatów z prawem wykonywania zawodu
w Warszawie M. skierował do ORA w Warszawie
25.06.1985, przedstawiając też rekomendacje od
trzech osób: adw. Witolda Bayera, adw. Czesła-
wa Jaworskiego (potem m.in. prezesa NRA 1995–
2001) oraz sędziego dr. Lecha K. Paprzyckiego (po
latach prezesa Sądu Najwyższego). Na posiedze-
niu ORA 5.12.1985, po zapoznaniu się z materia-
łami dodatkowymi (z Prokuratury Wojewódzkiej
w Warszawie oraz z MS), w tym opiniami, oraz po
wysłuchaniu zaproszonego na posiedzenie kandy-
data ORA postanowiła wpisać M. na listę adwoka-
tów IA w Warszawie z siedzibą w Warszawie. Wpis
stał się prawomocny po 30 dniach, wskutek braku
sprzeciwu MS. Ślubowanie adwokackie M. złożył
12.02.1986 przed wicedziekanem ORA w Warsza-
wie adw. Jerzym Malinowskim. 17.02.1986 dziekan
ORA zarządził wpisanie M. do rejestru adwokatów
ZA nr 37 w Warszawie z dniem 1.04.1986.
Uchwałą ORA w Warszawie z 16.04.1987 M.
powołany został na członka Komisji Informacyj-
no-Prasowej przy ORA. Ponownie do składu tej-
że komisji powołano go 9.11.1989 i zasiadał w niej
do 1990. Na podstawie uchwały ORA z 3.09.1987
M. wszedł w skład Komitetu Redakcyjnego war-
szawskiego numeru „Palestry” nazwanej „Palestrą
Młodych Adwokatów i Aplikantów Adwokackich”.
Przewodniczącym Komitetu Redakcyjnego został
adw. Stanisław Zabłocki, sekretarzem redakcji
adw. M., a zastępcą sekretarza apl. adw. Ewa Sta-
wicka. Zredagowany przez ww. Komitet Redakcyj-
315
ny zeszyt wydany został jako nr 1 z 1989. M. wspól-
nie z adw. Jerzym Naumannem oraz adw. Grze-
gorzem Zuchowiczem opracowali obszerną rela-
cję z dyskusji na temat tego, czym powinna być w
zmieniającym się społeczeństwie adwokatura. Po
raz pierwszy nazwisko M. pojawiło się na łamach
„Palestry” w zeszycie wcześniejszym (1–12 z 1988),
nie jako autora, ale jako jednego z trzech człon-
ków Komisji Redakcyjnej numeru jubileuszowego
(obok adw. Edmunda Mazura oraz adw. Andrze-
ja Bąkowskiego) wydanego z okazji siedemdziesię-
ciolecia Statutu tymczasowego palestry Państwa Pol-
skiego z 24 grudnia 1918 r. Z kolei w zeszycie „Pale-
stry Młodych” (nr 1 z 1989), oprócz opracowania
ww. dyskusji, M. przygotował wywiad z adwokat
Hanną Stypułkowską-Goutierre, przewodniczącą
Komisji Międzynarodowej Związku Młodych Ad-
wokatów w Paryżu, wnuczką adw. Zbigniewa Sty-
pułkowskiego. W 1989 M. zaangażował się w pra-
ce Komisji przygotowującej materiały na Krajowy
Zjazd Adwokatury i przez kolejne trzy lata nale-
żał do Komisji ds. Opracowywania Wniosków na
Krajowy Zjazd Adwokatury. W tym samym 1989
został zastępcą redaktora naczelnego „Palestry”,
a także sędzią Sądu Dyscyplinarnego przy ORA
w Warszawie.
Początkowo zawód adwokata wykonywał M. w
ZA nr 37 przy ul. Żelaznej 68. 2.01.1992 wystąpił z
prośbą do ORA, by ta zwróciła się do MS z wnio-
skiem o zgodę na wykonywanie zawodu w kance-
larii indywidualnej. 3.03. takową zgodę uzyskał. Po
rozwiązaniu ZA nr 37 (z dniem 1.06.1992) konty-
nuował praktykę w indywidualnej kancelarii adwo-
kackiej, której siedziba znajdowała się w dawnych
lokalach ZA nr 37, które przejął Zespół Kancelarii
Adwokackich w Warszawie ul. Żelazna 68.
W 1992 M. wybrany został członkiem ORA w
Warszawie. Odtąd wybierany był do ORA na ko-
lejnych Zgromadzeniach Wyborczych. Członkiem
ORA był do śmierci i zawsze wybierany bardzo
dużą liczbą głosów. W tym samym 1992 objął obo-
wiązki przewodniczącego Komisji ds. Etyki i Wy-
konywania Zawodu przy ORA i funkcję tę spra-
wował do 1998. Jednocześnie w l. 1992–1995 był
zastępcą przewodniczącego Komisji Prasowej ds.
Biuletynu ORA. W 1993 został na krótko rzecz-
nikiem prasowym NRA. Ponownie na to stanowi-
sko powołany został w 1995 i sprawował je do 2001.
W l. 1995–1998 M. był członkiem OBA, a od roku
 Mikke
2000 członkiem Rady Naukowej OBA. Należał też
do Zespołu ds. opiniowania projektów normatyw-
nych przy NRA oraz (od sierpnia 2000), do Komisji
ds. Współpracy z Adwokaturą Izraelską przy NRA.
W kadencji 1998–2001 i ponownie od 9.04.2002
do śmierci przewodniczył Komisji ds. Etyki NRA.
Przez wiele lat był wykładowcą na szkoleniach dla
aplikantów adwokackich. Najczęściej prowadził
wykłady z zakresu etyki zawodowej.
W l. 1990–1992, w czasie gdy redaktorem na-
czelnym „Palestry” był adw. Czesław Jaworski, M.
był zastępcą redaktora naczelnego, zaś w lutym
1993, wraz z numerem pierwszym z tegoż roku,
objął obowiązki redaktora naczelnego „Palestry”.
Pozostał nim do śmierci. Dzięki M. pismo stało
się najważniejszym prawniczym pismem społecz-
no-naukowym, rozpoznawalnym i powszechnie
szanowanym w środowisku prawniczym, a także
wśród inteligencji humanistycznej.
W czasie swojej niemal dwudziestopięcioletniej
pracy adwokackiej patronował kilkorgu aplikan-
tom adwokackim. Byli nimi: Karolina Stremska (od
1.09.1990), Ewa Kowal-Ziętara (od 1997), Anna
Błachnio-Parzych (od 15.12.2003), Agnieszka Za-
krzewska (od 31.08.2006), Anna Hołowaczyk (od
28.01.2010) i Dawid Stachurski (od 27.01.2010).
Była aplikantka, adw. Karolina Stremska, decyzją
dziekana ORA w Warszawie z 14.04.2010 wyzna-
czona została zastępcą adw. M.
M. był nie tylko adwokatem, ale też pisarzem.
Pierwsze próby literackie powstały prawdopodob-
nie w czasie, gdy w 1978 przebywał w szpitalu w Ot-
wocku, lecząc gruźlicę. Do pisania – jak wielokrot-
nie wspominał – namówił go cioteczny brat i mistrz
Władysław Lech Terlecki (ojciec S. Mikke i matka
W. L. Terleckiego byli rodzeństwem), odwiedzający
go często w szpitalu. Zachęcił skutecznie. Wkrótce
– na kanwie szpitalnych przeżyć – powstała powieść
(spisana została w 1980, po tym jak autor wrócił z
kilkumiesięcznego oddelegowania do prokuratury
w Nowym Targu), która ukazała się w 1983 pt. Do-
póki żyję, nie nadejdzie (KAW 1983, ss. 156) i była
właściwym debiutem literackim M., choć wcześniej
ukazało się opowiadanie w miesięczniku „Nurt”.
Autor dedykował ją pamięci swego ojca. Recenzję
książki napisali m.in. Tadeusz Żółciński oraz Ma-
rek Sołtysik. Około 1983 M. nawiązał współpracę z
Krzysztofem Kieślowskim oraz Krzysztofem Piesie-
wiczem. Był konsultantem filmu zrealizowanego w
316
T. III/z. 1
1984 pt. Bez końca. Wspominał, że jedno z jego opo-
wiadań było inspiracją do scenariusza Piesiewicza
do filmu Kieślowskiego pt. Krótki film o zabijaniu
(1987), czyli pierwotnej wersji Dekalogu V (1988) –
w filmie wymieniony jest jako jeden z czterech kon-
sultantów (na pierwszym miejscu), obok Roberta
Brzezińskiego, Andrzeja Zaczyńskiego, Francisz-
ka Szydełki.
W roku 1987 nakładem KAW ukazała się książ-
ka pt. Słodkie cytryny (ss. 195), zawierająca opo-
wiadania: Pałac, Deszcz, Sen, Białe rękawiczki,
Słodkie cytryny, Debiut, Jeśli jest drugi świat, Wy-
glądają sympatycznie, W ostrym słońcu, Pogodny
dzień, Rany, Uśmiech Madonny. Część zamiesz-
czonych w tomie opowiadań ukazała się wcześniej
na łamach „Miesięcznika Literackiego”, Życia Li-
terackiego” oraz „Odry”. M. publikował też pod
pseudonimami. W 1982 nakładem wydawnictwa
MON w serii „z żółtym tygrysem” wydana została
książka pt. Na ścieżkach pożogi (ss. 118). Opraco-
wanie było oparte na relacjach żołnierza września
1939 Krzysztofa Hofmana, dlatego też umieścił
go jako autora. Książkę poprzedza jednak infor-
macja: „Panu Stanisławowi W. Mikke dziękuję za
pomoc w nadaniu moim wspomnieniom kształtu
literackiego, Krzysztof Hofman”. W kolejnych la-
tach wydał trzy kryminały pod pseudonimem Do-
minik Karo: Kwaśne pomarańcze (1985, ss. 287),
Skorpion czeka na mordercę (1989, ss. 235) oraz
Śmiertelna dawka szczęścia (1992, ss. 240). Pseu-
donimu Dominik Karo używał też, publikując na
łamach „Detektywa”. W późniejszych latach uży-
wał także pseudonimu „Wacław Dowgiałło”.
M. był aktywnym uczestnikiem słynnych niegdyś
„Sympozjów Metodologii Kryminalistyki i Nauk
Pokrewnych” organizowanych od końca lat 70. w
Chęcinach m.in. przez dzisiejszych profesorów Ta-
deusza Widłę i Jana Widackiego.
W roku 1991 nakładem Wydawnictwa Praw-
niczego ukazał się zbiór dwudziestu sześciu fe-
lietonów kryminalnych pt. Spadek po bigamiście
(ss. 136). Felietony powstały na podstawie praw-
dziwych wydarzeń z l. 1982–1989, ale zmieniono
imiona i nazwiska osób.
M. miał wiele pomysłów na książki. Pisał opo-
wiadania. Zamierzał napisać książkę o zbrodni w
Ponarach pod Wilnem.
Od początku lat 90. oprócz działalności adwoka-
ckiej i redaktorskiej pasją M. stała się pamięć o tra-
T. III/z. 1 Mikke
gediach narodowych. Zaangażował się w działal-
ność Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa,
do której w 2009 został powołany po raz trzeci.
Od lat pełnił obowiązki wiceprzewodniczącego
ROPWiM. Jesienią 1997 z rekomendacji Akcji
Wyborczej „Solidarność” został sędzią Trybuna-
łu Stanu i był nim do końca kadencji parlamen-
tu, czyli do 2001.
Od 1991 uczestniczył w ekshumacjach ofiar
zbrodni katyńskiej w Katyniu, Charkowie, Mied-
noje i Bykowni. Napisał o nich dwie książki. Za-
nim w 1998 nakładem Rady Ochrony Pamięci Walk
i Męczeństwa ukazało się pierwsze wydanie książ-
ki „Śpij, Mężny” w Katyniu, Charkowie i Miednoje,
M. publikował relacje ze swojego udziału w ekspe-
dycjach. W l. 1991–1992 pisał o misjach w Charko-
wie i Miednoje na łamach „Palestry”, a następnie w
książce pt. Misja – prawdziwa relacja z prac ekshu-
macyjnych w Charkowie i Miednoje (Warszawa 1992,
ss. 140). O wynikach ekspedycji informował czytel-
ników „Odry” w wywiadzie z Włodzimierzem Od-
ojewskim („Odra” 1992, nr 5, s. 2–11). W „Pale-
strze” M. relacjonował ekspedycje z l. 1994–1996
oraz swoją wyprawę do Kotłasu, o której pisał też
na łamach „Tygodnika Powszechnego” (1998, nr 21,
s. 7). W 1998 ukazała się książka „Śpij, Mężny”... w
Katyniu, Charkowie i Miednoje, która określana jest
literackim dziełem życia Autora, do czego być może
przyczyniła się okoliczność, że pierwsze egzempla-
rze drugiego, uzupełnionego wydania książki wziął
ze sobą na pokład rządowego TU-154M 10.04.2010.
Przedmowę do pierwszego wydania książki napisał
prof. Zbigniew Brzeziński, podkreślając jej wyjątko-
wość. Wkrótce po wydaniu odbyła się też wzruszają-
ca promocja z udziałem Jana Nowaka-Jeziorańskie-
go. Trzecie wydanie książki ukazało się pośmiertnie
nakładem wydawnictwa LTW (z dodatkową przed-
mową adw. Andrzeja Michałowskiego oraz posło-
wiem A. Redzika).
M. angażował się w działania na rzecz upamięt-
nienia dzieła i kultywowania pamięci Marszałka
Józefa Piłsudskiego, którego cenił nadzwyczaj, a
popiersia, portrety oraz szkice marszałka towarzy-
szyły mu w gabinecie w domu oraz w tym redak-
cyjnym. W 2005 z okazji siedemdziesiątej rocznicy
śmierci Marszałka poświęcił mu część „Palestry”.
Zaangażował się też w powołanie w Polsce „Insty-
tutu im. Józefa Piłsudskiego”.
Szczególną troskę przywiązywał do pamięci o ad-
317
wokatach, ich zaangażowaniu w służbę Polsce. Za-
wsze odnotowywał na łamach „Palestry” ważne rocz-
nice, w szczególności kolejne okrągłe rocznice Po-
wstania Warszawskiego, zbrodni katyńskiej. W 2008
był inicjatorem i współorganizatorem wystawy ple-
nerowej „Adwokaci Polscy Ojczyźnie”, której efek-
tem jest dwujęzyczny album (Adwokaci polscy Oj-
czyźnie – Polish Advocates in the service of their Ho-
meland, red. S. Mikke, A. Redzik, NRA 2008, ss.
224). W pierwszych dniach kwietnia 2010 otwarta
została, zorganizowana z inicjatywy M., wystawa ple-
nerowa „Adwokaci – Ofiary Katynia”. M. przywra-
cał do pamięci zbiorowej wielkich zapomnianych,
np. Rafała Lemkina i Eugeniusza Małaczewskiego.
Lemkinowi poświęcił esej („Palestra” 2006, nr 1–2,
s. 110–113), Małaczewskiemu również esej („Pale-
stra” 2006, nr 7–8, s. 157–160). W 2008 przy wspar-
ciu Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, re-
prezentowanej przez Andrzeja Przewoźnika, i Mini-
sterstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, repre-
zentowanej przez Tomasza Mertę, doprowadził do
wyremontowania grobu oraz wydania utworów ze-
branych znakomitego polskiego międzywojennego
pisarza Eugeniusza Małaczewskiego (1897–1922) –
E. Małaczewski, Utwory zebrane. Wiersze, przekłady
poetyckie, dramat, opowiadania, publicystyka, opra-
cował i przedmową poprzedził Krzysztof Polechoński,
(Łomianki: LTW 2008, ss. 578). Pisarz skazany zo-
stał na zapomnienie w okresie PRL, gdyż większość
jego twórczości dotyczy okresu I wojny światowej,
rewolucji bolszewickiej i wojny polsko-rosyjskiej z
1920 r. Był wielokrotnie przywoływany przez Pry-
masa Tysiąclecia Stefana Wyszyńskiego, a wydanie
podziemne najbardziej znanych opowiadań pt. Koń
na wzgórzu przygotowywał w latach 80. XX w. póź-
niejszy prezydent RP Bronisław Komorowski. Uro-
czystość odsłonięcia nowego nagrobka odbyła się
w asyście wojskowej, z udziałem Biskupa Polowe-
go Wojska Polskiego gen. dyw. Tadeusza Płoskiego,
23.11.2008, a poprzedziła ją promocja książki Utwory
zebrane, która miała miejsce w zakopiańskim Grand
Hotelu „Stamary” 22.11.tr. Jeszcze w lutym 2010 na
drzewie przed byłym pensjonatem „Sanato”, gdzie
mieszkał, tworzył i zmarł Małaczewski, adw. M., w
towarzystwie syna Włodzimierza, umieścił tablicę in-
formującą o Pisarzu.
Za działalność w ROPWiM otrzymał M. Zło-
ty Medal Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej.
W 2000 odznaczony został Krzyżem Kawalerskim
 Mikke
Orderu Odrodzenia Polski. Za pracę na rzecz sa-
morządu adwokackiego M. w roku 1995 otrzymał
odznakę „Adwokatura Zasłużonym”. 24.04.2010
NRA podjęła uchwałę o wystąpieniu do Krajowe-
go Zjazdu Adwokatury o nadanie M. pośmiertnie
najwyższego adwokackiego odznaczenia Wielkiej
Odznaki „Adwokatura Zasłużonym”. Wręczono
ją żonie Bożenie Mikke podczas Krajowego Zjaz-
du Adwokatury 19.11.2010. Przez wiele lat adw.
S. Mikke był jurorem podczas Finału Ogólnopol-
skiego Konkursu Krasomówczego Aplikantów Ad-
wokackich. W 2010 r. postanowiono konkurs na-
zwać jego imieniem. Odbywający się dniach 14–
15.01.2011 finał nosił nazwę Finału Ogólnopol-
skiego Konkursu Krasomówczego Aplikantów Ad-
wokackich im. Stanisława Mikke.
Adw. M. zginął w katastrofie rządowego samo-
lotu TU-154M w Smoleńsku 10.04.2010. Spoczął w
kwaterze ofiar katastrofy smoleńskiej na cmenta-
rzu na Powązkach wojskowych w Warszawie.
M. był dwukrotnie żonaty. Z pierwszego mał-
żeństwa z Małgorzatą miał syna Michała. Z mał-
żeństwa z Bożeną córkę Katarzynę (ur. 1994),
obecnie studentkę prawa na UW, oraz syna Wło-
dzimierza (ur. 1998), ucznia liceum.
16.04.2010 Marszałek Sejmu RP Bronisław
Komorowski, tymczasowo wykonujący obowiąz-
ki Prezydenta Rzeczypospolitej, na podstawie art.
27 ustawy z dnia 16 października 1992 r. o orde-
rach i odznaczeniach nadał pośmiertnie adw. Sta-
nisławowi Mikke Krzyż Komandorski z Gwiazdą
Orderu Odrodzenia Polski. W rocznicę śmierci
M. redakcja „Palestry” wydała zbiór felietonów,
esejów, opowiadań i relacji pióra adw. Mikke pt.
Bez togi… o prawie, historii, psychologii oraz obo-
wiązkach względem Ojczyzny i Adwokatury. Prezy-
dium NRA podjęło uchwałę o nadaniu gabineto-
wi redaktora naczelnego „Palestry” imienia adw.
M. i umieszczeniu napisu nad nadprożem wejścia
do gabinetu. W 2011 M. uhonorowany został po-
śmiertnie nagrodą im. Edwarda J. Wende. W l.
2015–2016 na zlecenie NRA wyprodukowany zo-
stał film dokumentalny o M. pt. Śpij, Mężny, w re-
żyserii Rafała Geremka. Film miał premierę tele-
wizyjną 16.04.2016 w TVP Historia. W 2016 Rada
Miasta Warszawy podjęła uchwałę o nadaniu imie-
nia M. ulicy przy Sądzie Okręgowym na Mokoto-
wie, prostopadłej do ul. Czerniakowskiej.
Adam Redzik
318
T. III/z. 1
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. 3550; C. Jaworski,
(wspomnienie), „Palestra” 2010, nr 5–6, s. 306–309; J. Kani-
mir, Adwokat Stanisław Mikke laureatem Nagrody im. Edwar-
da J. Wende, „Palestra” 2012, nr 1–2, s. 285–286; Komunikat
Nr 163/VI kad. Biura Prasowego Kancelarii Sejmu. http://
orka.sejm.gov.pl/webBPKS.nsf/pub/ISOA-84KJF3 (dostęp
11.2013); S. Mendakiewicz, Wspomnienie o śp. Halinie Mik-
ke, „Biuletyn Parafialny” (parafii św. Jakuba w Częstochowie)
2009, nr 5–6, s. 17 [dot. matki M.]; S. Mikke: VI i VII Sympo-
zjum Metodologii Kryminalistyki i Nauk Pokrewnych. Chęciny
1985, 1986, „Gazeta Prawnicza” 1985, nr 15; 1986, nr 17; tenże,
VIII Sympozjum metodologii kryminalistyki i nauk pokrewnych.
Chęciny 1987, „Gazeta Prawnicza” 1987, nr 17; tenże, Sympo-
zjum Metodologii Kryminalistyki i Nauk Pokrewnych. Chęciny
1988, „Gazeta Prawnicza” 1988, nr 24; tenże, W Ponarach, „Pa-
lestra” 2000, nr 11–12, s. 149–151; tenże, Ponary, 2009, nr 3–
4, s. 127–130; tenże, Pilna korespondencja z Charkowa – Polski
ślad, „Palestra” 1991, nr 5–7, s. 18–19; tenże, Misja. Część I. Sta-
robielsk-Charków, „Palestra” 1992, nr 1–2, s. 21–39; tenże, Mi-
sja. Część II. Ostaszków-Miednoje, „Palestra” 1992, nr 3–4, s. 3–
22; tenże, W Katyniu i w Miednoje, „Palestra” 1995, nr 3–4, s. 6–
39; tenże, Katyń 1995 r. – przedostatni rozdział, „Palestra” 1996,
nr 7–8, s. 67–98; tenże, „Lepiej mężnemu: śpij, mężny” Charków
1996 r., „Palestra” 1997, nr 5–6, s. 47–89; tenże, Archangielsk,
Tarakanowo – ostatni rozdział, „Palestra” 1998, nr 3–4, s.66–72;
tenże, Ostatnia stacja – Kotłas, „Tygodnik Powszechny” 1998,
nr 21; tenże, Adwokat Rafał Lemkin – wybitny nieznanym, „Pa-
lestra” 2006, nr 1–2, s. 110–113; tenże, Małaczewski, „Palestra”
2006, nr 7–8, s. 157–160; S. Mikke, A. Redzik, (red.) Adwokaci
polscy Ojczyźnie – Polish Advocates in the service of their Home-
land, Warszawa: NRA 2008, ss. 224; S. Milewski, (w:) „Pale-
stra” 2010, nr 4, s. 148; „Palestra” 2010, nr 3, kolorowa wklej-
ka informacyjna; A. Redzik, Stanisław Mikke (1947–2010) –
strażnik pamięci (jako posłowie w:) Stanisław Mikke, „Śpij,
Mężny” w Katyniu, Charkowie i Miednoje, wyd. 3, Warszawa:
LTW 2011, s. 255–260; tenże, Stanisław Mikke – życie i dzieło,
(w:) Stanisław Mikke, Bez togi … o prawie, historii, psychologii
oraz obowiązkach względem Ojczyzny i Adwokatury, Warszawa:
NRA 2011, s. 503–518; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatu-
ry, s. 46, 60, 94, 151, 160, 230, 267, 294, 295, 342, 344, 360, 367,
391, 392; Relacja małżonki Bożeny Mikke, relacja siostry Ra-
dosławy, relacja adw. Ewy Stawickiej, relacja adw. Czesława
Jaworskiego; K. Skolecka-Kona, Finał Ogólnopolskiego Kon-
kursu Krasomówczego Aplikantów Adwokackich im. adw. Sta-
nisława Mikke. Łódź, 14–15 stycznia 2011 r., „Palestra” 2011,
nr 1–2, s. 254–254; M. Sołtysik, Słowa zbyt piękne żeby się dały
wymazać, „Palestra” 2009, nr 1–2, s. 179–181; tenże, (pożeg-
nanie), „Palestra” 2010, nr 5–6, s. 309–310; Sprawozdania Or-
ganów Adwokatury za okres 1995–1998, Warszawa 1998, s. 13;
Sprawozdania Organów Adwokatury za okres 1998–2001, War-
szawa 2001, s. 11, 13, 15; Sprawozdania Organów Adwokatu-
ry za okres 2001–2004, Warszawa 2004, s. 17, 121–122; Spra-
wozdania Organów Adwokatury za okres 2004–2007, Warsza-
wa 2007, s. 19, 214–215; Sprawozdania Organów Adwokatury
za okres 2007–2010, Warszawa 2010, s. 15, 228–229; E. Stawi-
cka, Rec. „Śpij, Mężny” w Katyniu, Charkowie i Miednoje, „Pa-
lestra” 1998, nr 7–8, s. 147–149; T. Wiatrzyk, Powrót Małaczew-
skigo, „Palestra” 2009, nr 1–2, s. 172–178; T. Widła, Nieznane z
pamięci, „Palestra” 2010, nr 5–6, s. 311; W. Wilczek (w:) „Pale-
stra” 2010, nr 4, s. 186–187; tenże, Odeszli, kiedy śniegi zakwita-
ły krokusami, „Tatry TPN” 2010, Nr 3 (33), s. 137.
T. III/z. 1 Mildner
Mildner Jan (1887–1960), adwokat w Pszczy-
nie i Katowicach, poseł na Sejm I kadencji (1922–
1927), działacz polityczny i plebiscytowy, starosta
katowicki, pierwszy prezes związku straży pożar-
nych województwa śląskiego.
Jan Mildner
Ur. 15.12.1887 w Urbanowicach (dawny powiat
Pszczyna, woj. śląskie) jako syn Walentego i Anny z
d. Hajduga. Ojciec był kowalem i prowadził gospo-
darstwo małorolne. M. miał dwie siostry – Gertru-
dę (po mężu Grajcarek) i Helenę (po mężu Rudz-
ką), trzech braci – Józefa i Franiczka (obaj zginęli
w I WŚ) i Wincentego (zm. w 1928).
M. ukończył szkołę powszechną w Urbanowi-
cach oraz gimnazjum w Pszczynie (matura 1907).
W gimnazjum był członkiem Towarzystwa im. T.
Zana. Studiował prawo i ekonomię na Uniwersy-
tecie we Wrocławiu, a potem w Marburgu i Mona-
chium. W Monachium i Marburgu M. był człon-
kiem Związku Studentów Polskich i Związku Mło-
dzieży Polskiej „Zet” oraz współtwórcą i przewod-
niczącym konspiracyjnego „Grona Śląskiego”. Był
też działaczem Macierzy Szkolnej Księstwa Cie-
szyńskiego.
Po studiach M. odbywał aplikację sądową w Go-
rzowie Wielkopolskim, Brzegu i Wrocławiu. Egza-
min sędziowski zdał w 1915 w Berlinie. W l. 1915–
1918 M. był sędzią pokoju i sędzią okręgowym w
Łodzi. W czasie I wojny światowej pracował fi-
zycznie. M. przygotowywał plebiscyt na Górnym
Śląsku. Był komisarzem plebiscytowym na powiat
pszczyński oraz katowicki. Był przewodniczącym
Rady Robotniczo-Żołnierskiej w Pszczynie (krót-
319
ko jesienią 1918), brał czynny udział w ruchu po-
wstańczym i plebiscytowym.
W 1919 M. był współzałożycielem Klubu Nauczy-
cieli Górnoślązaków w Pszczynie i Zabrzu. Od li-
stopada 1918 do 1921 był adwokatem w Pszczynie.
Współtwórca i w l. 1919–1922 członek zarządu Po-
wiatowej Rady Ludowej w Pszczynie (i członek sądu
partyjnego). We wrześniu 1920 M. powołany został
przez Komisję Międzysojuszniczą na stanowisko
doradcy technicznego przy staroście powiatowym
w Pszczynie, a w grudniu 1921 na takie samo stano-
wisko w Katowicach. Od 1.01.1922 do 1924 M. pra-
cował jako kontroler powiatowy w Katowicach, a
następnie (po przejęciu powiatu przez Polskę) jako
starosta i dyrektor policji w Katowicach. W 1922
M. został posłem na Sejm I kadencji (1922–1927).
Ślubowanie złożył 29.02.1924. Mandat poselski M.
uzyskał z listy nr 7 (Narodowa Partia Robotnicza –
NPR) w okręgu wyborczym nr 40 (Cieszyn), a nastą-
piło to po tym, jak zrzekł się mandatu Jan Wieczo-
rek. M. należał do klubu NPR. Był członkiem Ko-
misji Prawniczej, a od grudnia 1925 także nadzwy-
czajnej komisji ds. oszczędności w administracji. Do
Narodowej Partii Robotniczej należał do 1938, a od
tego roku był członkiem Stronnictwa Pracy.
W l. 1922–1924 był starostą i dyrektorem policji
w Katowicach, a w 1924 uruchomił kancelarię ad-
wokacką w Katowicach, od 1927 połączoną z biu-
rem notarialnym. Od 1926 M. był członkiem Rady
Miejskiej w Katowicach. W lutym 1928 M. został
posłem do Sejmu Śląskiego I kadencji (jako na-
stępca I. Gwoździa) i był nim do końca kadencji
w 1929. W l. 1931–1935 M. był członkiem Śląskiej
Rady Wojewódzkiej (jako przedstawiciel NPR).
W l. 1922–1939 był przewodniczącym powiatowe-
go i wojewódzkiego zarządu Związku Straży Po-
żarnych w Katowicach.
W ostatnich latach przed wojną prowadził kan-
celarię wspólnie z adw. Bolesławem Mroczkow-
skim (Katowice, pl. Marszałka Piłsudskiego 5).
W tym czasie M. pracował także w PCK i Straży
Pożarnej oraz w korporacjach miejskich w Katowi-
cach. Był pierwszym prezesem Związku Straży Po-
żarnych Województwa Śląskiego. Publikował arty-
kuły w „Strażaku Śląskim” (1927–1935). Od 1936
był współwłaścicielem firmy handlowej „Dom Sa-
nitarny Mildner i nast.” w Katowicach.
W czasie wojny M. był prześladowany przez
Niemców. Majątek został mu skonfiskowany. Nie-
 Mildner, Milewski T. III/z. 1

długo po wojnie został kierownikiem fabryki „Mon- Ur. 8.01.1908 w m. Chechły-Chabdzyń pow. Ma-
tana” Śląskiej Fabryki Maszyn sp. z o.o. w Kato- ków Mazowiecki w rodzinie chłopskiej, s. Fran-
wicach, gdzie pracował do 1.10.1946, a następnie ciszka i Florentyny z d. Kamińskiej. W czerwcu
był p.o. zastępcy kierownika (do 31.01.1949). W l. 1927 uzyskał świadectwo dojrzałości w Państwo-
1945–1946 był też członkiem Sądu Partyjnego Rady wym Gimnazjum im. Piotra Skargi w Pułtusku.
Ludowej w Pszczynie. Od 1.02.1949 do 31.07.1950 W l. 1927–1931 studiował na Wydziale Prawa UW,
M. był kierownikiem biura prawnego Biura Budow- gdzie 16.06.1931 uzyskał stopień magistra praw.
lanego Przemysłu Węglowego w Świętochłowicach. Od sierpnia 1931 do czerwca 1932 odbył przeszko-
RA w Katowicach w l. 1946–1947 uznawała, że pra- lenie wojskowe w 13. pp w Pułtusku oraz w Szko-
ca w fabryce Montana jest realizacją zakazu usta- le Podchorążych Rezerwy Piechoty w Cieszynie,
wowego zajmowania „stałego stanowiska funkcjo- którą ukończył z 7. lokatą na ogółem 96 podcho-
nariusza w służbie państwowej względnie samorzą- rążych.
dowej”.
W l. 1950–1952 M. był p.o. sędziego Sądu Okrę-
gowego – Sądu Ubezpieczeń Społecznych w Ka-
towicach. W tym czasie nadal był wpisany na listę
adwokatów Izby Adwokackiej w Katowicach. Wo-
jewódzka Komisja Weryfikacyjna 5.05.1951 utrzy-
mała w mocy wpisy Mildnera na listę adwokacką.
1.04.1952 M. rozpoczął praktykę adwokacką w ZA
nr 1 w Katowicach.
Odznaczony Krzyżem Oficerskim OOP (1933),
Śląskim Krzyżem Powstańczym i Złotym Medalem
Zasługi Związku Straży Pożarnych RP.
Zmarł 18.12.1960 w Katowicach, pochowa-
ny 21.12.tr. na cmentarzu przy ul. Sienkiewi-
Lucjan Milewski
cza. Żonaty od 1925 z Olgą Adelą Toepffer (ur.
24.11.1895 w Łodzi), z którą miał syna Jana (ur.
1926), elektrotechnika po Politechnice Śląskiej
w Gliwicach. Po odbyciu przeszkolenia wojskowego rozpo-
Janusz Kanimir, Maciej Kwiek czął apl. sąd. Od lutego 1933 w służbie stałej jako
ppor. WP w korpusie oficerów sądowych. W 1933
AIA w Katowicach, Dział Osobowy, sygn. M 79; Baza bio- opiniowany przez szefa WSO nr I: „Inteligentny,
gramów posłów RP: http://bs.sejm.gov.pl/F?func=find-
b&request=000001039&find_code=SYS&local_
logiczny, konsekwentny, o dużej zdolności pod-
base=ARS10; A. Bełcikowska, Przewodnik praktyczny po chwytywania obcych myśli i orientacji. Ujawnia
Sejmie i Senacie Rzeczypospolitej Polskiej, 1925, s. 44, 85; BS: duży zmysł organizacyjny i zdolności do pracy są-
odpis zupełny aktu zgonu nr 1527/1960/1 z USC Katowice, dowo-wojskowej. Charakter ustalony, energiczny,
wyst. 20 XII 1960, 9 X 2001 (tu nazwisko panieńskie żony:
Toepfer); CAW: akta Krzyża i Medalu Niepodległości, wnio-
o dużej inicjatywie i poczuciu honoru”. Od kwiet-
ski odrzucone, 4 V 1936; Kto był kim w II RP, 1994, s. 369– nia 1934 asystent w Prokuraturze przy WSO nr I
370 (fot., oprac. S. Gajewski); S. Łoza 1938, s. 489; Parlament w Warszawie. Od września 1935 asesor, a następ-
RP, 1928, s. 215, fot. tabl. XVIII; PSB, t. XXI, 1976, s. 197– nie sędzia WSR w Kowlu. W maju 1938 podpro-
199 (oprac. F. Szymiczek); Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–1927,
s. 270; Skład Sejmu 1925, s. 23, 44; Skorowidz Sejmu 1922–
kurator przy WSO nr I w Warszawie, po czym od-
1927, s. 413–414; Stenogramy Sejmu: 29 II 1924 (105/4), 29 delegowany do Departamentu X Sprawiedliwo-
XII 1925 (264/53); W. Witos, Moja tułaczka, 1995. ści MSWojsk. W wojnie obronnej 1939 szef Sądu
Polowego 39. DPRez. Armii „Prusy” w stopniu
kpt.-aud. Po rozbiciu dywizji 19.09.1939 uniknął
Milewski Lucjan (1908–1985), adwokat w niewoli i przedostał się do stolicy. W konspiracji
Rembertowie i Otwocku, sędzia WSS ZWZ-AK od listopada 1939. Organizował podziemną dzia-
ps. „Witeź”, „Baczyński”, powstaniec warszawski. łalność w Łodzi. Zagrożony aresztowaniem zbiegł

320
T. III/z. 1 Milewski, Mirecki

do Warszawy. Od lutego 1941 pełnił funkcję II za- ność sądów wojennych w wojnie obronnej 1939 r., WPH 1980,
stępcy Szefa Służby Sprawiedliwości KG AK. Od nr 1; S. Podlewski, Rapsodia żoliborska, Warszawa 1979; Re-
lacja L. Milewskiego – zbiory J. Nazarewicza w Warszawie;
jesieni 1941 do jesieni 1943 przewodniczący WSS P. Stachiewicz, Starówka 1944, Warszawa 1983; W. J. Wiąk,
Okręgu Warszawa – Województwo ZWZ – Ob- Struktura organizacyjna Armii Krajowej 1939–1944, Warsza-
szaru Warszawa AK (krypt. „Kuria”, „Kantor”). wa 2003.
Używał prawdopodobnie pseudonimów „Witeź”
i „Baczyński”. Mianowany do stopnia majora w
lipcu 1944 ze starszeństwem od 3.05.1944. W Po- Mirecki Leon (1905–2000), ps. „Leon”, „Sta-
wstaniu Warszawskim przewodniczył WSS Gru- nisław Szeliga”, adwokat w Ostrowi Mazowieckiej
py „Północ” na Starym Mieście. Przedostał się i Warszawie, por. cz.w., działacz ruchu narodowe-
kanałami 22.08.1944 na Żoliborz, skąd kilka dni go, w konspiracji kierownik Centralnego Wydzia-
później przebił się do Puszczy Kampinoskiej. We- łu Organizacyjnego ZG SN, więzień komunistycz-
dle niektórych opinii i źródeł odejście WSS i czę- nego aparatu przemocy.
ści oddziałów powstańczych kanałami ze Stare-
go Miasta było przedwczesne i samowolne, choć
usprawiedliwiane całkowitym zużyciem wyboro-
wych oddziałów powstańczych na Starym Mieście.
W Puszczy Kampinoskiej M. został dowódcą pod-
oddziału w Zgrupowaniu dowodzonym przez mjr.
„Okonia” (Romualda Trzaskę-Kotowskiego). M.
zamierzał postawić przed sądem polowym grupę
partyzantów AL i ich sowieckich doradców, któ-
rzy zostali przechwyceni we wrześniu 1944 przez
Zgrupowanie mjr. „Okonia” w Puszczy Kampi-
noskiej, ale ten ostatni nie wyraził na to zgody.
W ujętej grupie komunistycznych partyzantów i
agentów NKWD, rozpracowującej w istocie pol-
Leon Mirecki
skie podziemie niepodległościowe, znajdowali
się znani później z prześladowań żołnierzy AK
funkcjonariusze MBP, w tym późniejszy szef woj-
skowej służby bezpieczeństwa – gen. dyw. Teo- Urodził się 21.02.1905 w Krakowcu (pow. ja-
dor Kufel. Mimo rozkazu powrotu do Warsza- worowski) jako syn Dominika i Pauliny z d. Ści-
wy M. i dowodzony przez niego pododdział nie słowskiej. Jego dziad walczył w powstaniu stycz-
zdołał ponownie przebić się w walkach przez nie- niowym. Leon Mirecki miał siedmioro rodzeń-
miecki pierścień obrony na kontrolowany przez stwa. Brat M. – Adam, również działający w ru-
powstańców Żoliborz. Po kapitulacji powstania chu narodowym, został skazany na karę śmier-
do stycznia 1945 oficer KG AK. Po wyzwoleniu ci przez komunistów i zamordowany w 1952. W
od kwietnia do listopada 1945 oficer wojskowej konspiracji narodowej działała również reszta ro-
służby sprawiedliwości LWP. Od 1946 adwokat w dzeństwa M., m.in. Kazimierz pełnił funkcję ko-
Rembertowie, a następnie do osiągnięcia wieku mendanta Narodowej Organizacji Wojskowej na
emerytalnego w Otwocku. Zmarł 10.01.1985 w Rzeszowszczyźnie, a Maria komendantki NOW
Otwocku i tam został pochowany. Kobiet tamże, a do grudnia 1945 – komendantki
Leszek Kania Narodowego Zjednoczenia Wojskowego Kobiet.
CAW, akta osobowe nr 6531; L. Kania, Służba sprawiedliwo-
M. uczył się w gimnazjum w Nisku. W czasie woj-
ści w Wojsku Polskim, Organizacja – Prawo – Ludzie, Siedlce ny polsko-bolszewickiej w 1920 jako uczeń pełnił
2015; T. Kufel, Ostatnie dni, Warszawa 1983; Kunert, Słow- służbę wartowniczą na posterunku mostowym w
nik; L. Gondek, Polska karząca 1939–1945, Warszawa 1987; Ulanowie (nad Sanem). W 1925 r. zdał egzamin
Lista starszeństwa oficerów KS w WPP z 1934; J. Marsza-
lec, Ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego w Powsta-
maturalny i rozpoczął studia prawnicze na KUL,
niu Warszawskim, Warszawa 1999; J. Nazarewicz, Działal- które ukończył w 1933. Następnie odbywał aplika-

321
 Mirecki
cję adwokacką w Ostrowi Mazowieckiej i krótko
przed wybuchem wojny rozpoczął praktykę. Jako
uczeń gimnazjum zaangażował się w działalność w
ruchu narodowym. Należał do Narodowej Organi-
zacji Gimnazjalnej, następnie Młodzieży Wszech-
polskiej i SN (był wiceprezesem zarządu powiato-
wego), kierował też ogniwem Obozu Wielkiej Pol-
ski w Zawierciu i współpracował z ukazującym się
w Sosnowcu narodowym „Kurierem Zachodnim”.
W 1934 był przejściowo więziony za działalność
opozycyjną. W czasie II wojny światowej organi-
zował struktury konspiracyjne Narodowej Organi-
zacji Wojskowej w powiecie Ostrów Mazowiecka.
Prawdopodobnie od 1940 był inspektorem NOW
Okręgu Warszawa-Wschód, używał pseudonimów
„Leon” i „Stanisław Szeliga”. Uczestniczył w two-
rzeniu struktur konspiracji narodowej na Biało-
stocczyźnie pod okupacją sowiecką. W końcu 1943
z powodu dekonspiracji przeniósł się do Warsza-
wy, gdzie powierzono mu funkcję zastępcy kierow-
nika Centralnego Wydziału Organizacyjnego ZG
SN oraz inspektora KG NOW. Publikował w głów-
nym organie SN „Walka”. Uczestniczył w Powsta-
niu Warszawskim, brak jednak na ten temat bliż-
szych informacji, wiadomo jedynie, że po powsta-
niu krótko przebywał w obozie w Pruszkowie. W
listopadzie 1944 objął funkcję szefa Centralnego
Wydziału Organizacyjnego ZG SN, a w następ-
nych tygodniach był jednym ze współorganizato-
rów Narodowego Związku Wojskowego. Konty-
nuował działalność konspiracyjną po zajęciu ziem
polskich przez Sowietów i narzuceniu przez nich
reżimu komunistycznego. 9.07.1945 został aresz-
towany w Krakowie przez UB. Skazany 21.10.1946
na karę 5 lat więzienia, został zwolniony w mar-
cu 1947 wskutek amnestii, lecz skreślono go z li-
sty adwokackiej. 19.07.1947 aresztowano go drugi
raz i po dwuletnim śledztwie skazano na 7 lat wię-
zienia. Więziony w Warszawie, Rawiczu i w Strzel-
cach Opolskich, był inwigilowany przez agenturę
celną, według której był zdecydowanym wrogiem
komunizmu i konsekwentnym narodowcem. W
więzieniu „mokotowskim” udzielał porad praw-
nych współwięźniom, m.in. pisząc dla nich skar-
gi rewizyjne. Został zwolniony w maju 1954. Za-
mieszkał początkowo w Racławicach, następnie w
Krakowie. Pracował jako przewodnik turystyczny,
jednak kiedy okazało się, że był więźniem politycz-
nym, zwolniono go. Utrzymywał się z pracy fizycz-
322
T. III/z. 1
nej, m.in. był zatrudniony w spółdzielni inwalidz-
kiej wyrabiającej obuwie. We wrześniu 1956 prze-
niósł się do Józefowa pod Warszawą, a w marcu
1962 osiadł w Warszawie. Po 1956 zajął się rad-
costwem, a w 1961 uzyskał możliwość powrotu
do pracy w adwokaturze. W 1959 i 1960 na krót-
ko został aresztowany, co najmniej do 1973 po-
zostawał pod obserwacją SB. Publikował w pra-
sie uchodźczej, nawiązującej do ideologii narodo-
wej, a także drugoobiegowym „Przeglądzie Wia-
domości Politycznych”. Należał do czołowych
działaczy narodowych w kraju, od 1978 był nie-
formalnym przedstawicielem SN na uchodźstwie.
Po reaktywowaniu SN w kraju w 1989 został człon-
kiem jego władz, później zaś był honorowym prze-
wodniczącym Rady Naczelnej. Był również człon-
kiem władz Instytutu Historycznego im. Roma-
na Dmowskiego w Warszawie. Cieszył się dużym
autorytetem, słusznie uchodząc za nestora ruchu
narodowego w Polsce. W działalności społecznej
udzielał się w Towarzystwie Przyjaciół Dzieci, był
fundatorem stypendiów, należał też do Trzeciego
Zakonu św. Franciszka.
Zmarł 21.02.2000 w Racławicach. Został po-
chowany na cmentarzu Powązkowskim w Warsza-
wie. Był odznaczony Krzyżem Walecznych, Krzy-
żem AK, Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami,
Krzyżem za udział w Wojnie 1918–1921 (1990).
Żonaty z Ireną z d. Szymanowską, miał przybra-
nych synów Adama i Andrzeja.
Marek Gałęzowski
R. Czaplińska, Z archiwum pamięci. 3653 więzienne dni, red.
K. Szwagrzyk i J. Żygadło, Wrocław 2003, s. 47; K. Kacz-
marski, Saga rodu Mireckich, (w:) Studia i szkice z dziejów
obozu narodowego, Rzeszów 2010, s. 224–244; K. Komorow-
ski, Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego
1939–1945, Warszawa 2000; L. Kulińska, Narodowcy. Z dzie-
jów obozu narodowego w Polsce w latach 1944–1947, Kraków
1999, s. 10, 14, 26, 30–31, 55, 169; W. Minkiewicz, Mokotów,
Rawicz, Wronki, Warszawa 1990, s. 98, 129; W. Muszyński,
Duch młodych. Organizacja Polska i Obóz Narodowo-Rady-
kalny w latach 1934–1944. Od studenckiej rewolty do konspi-
racji niepodległościowej, Warszawa 2011, s. 13, 88; Pół wieku
polityki czyli rzecz o obronie czynnej. Z Wiesławem Chrzanow-
skim rozmawiali Piotr Mielecki i Bogusław Kiernicki, Warsza-
wa 1997; T. Ruzikowski, Leon Mirecki, (w:) Konspiracja i opór
społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, Kraków–
Warszawa–Wrocław 2002, t. 1, s. 287–289 (bibl., fot.); L. Że-
browski, Leon Mirecki, (w:) Encyklopedia białych plam, t. 12,
Radom 2003, s. 135–137; Żeby Polska była polska. Antolo-
gia publicystyki konspiracyjnej podziemia narodowego 1939–
1950, wstęp, wybór i oprac. M. J. Chodakiewicz, W. Muszyń-
ski, Warszawa 2010, s. 206, 227, 929.
T. III/z. 1 Missuna
Missuna Olgierd (1904–1977), adwokat w
Gdańsku i Warszawie, prokurator, pisarz, wybit-
ny obrońca i mówca sądowy.
Ur. 20.07.1904 w Terjokach, fińskiej miejscowo-
ści kąpielowej pod Petersburgiem, dokąd matka
wyjechała na lato z rodzinnego Zabłocia w guberni
witebskiej. Był synem Ottona (1863–1936), sędzie-
go SO w Petersburgu, i Wandy z Ossowieckich her-
bu Gryf (1876–1972), siostry inżyniera, chemika i
Olgierd Missuna
jasnowidza Stefana Ossowieckiego (1877–1944).
Miał siostrę Natalię, po mężu Antoszewicz (1901–
1973). Kuzynką M. (córką stryja Bolesława i Kata-
rzyny z Koziełł-Poklewskich, córki milionera z Sy-
berii Alfonsa) była pierwsza kobieta geolog, paleo-
ntolog i botanik w Polsce i tej części świata – Anna
Missuna (1869–1922, zm. w Moskwie).
M. pochodził ze starej rodziny herbu Kotwica,
której tradycja rodowa sięga wczesnego średnio-
wiecza, czasów Bolesława Chrobrego. Na począt-
ku XX w. gniazdem rodzinnym Missunów było Za-
błocie.
Nauki początkowe M. pobierał w domu – mat-
ka ukończyła pensję u SS. Urszulanek w Krako-
wie, gdzie też jej matka Bona z Newlin-Nowohon-
skich była portretowana w tym czasie przez Jana
Matejkę. Lata dzieciństwa mijały M. w Zabłociu
(od maja do września) i w Petersburgu (od paź-
dziernika do maja). Wielkanoc Missunowie spę-
dzali w Moskwie, u dziadka inżyniera i wynalazcy
Jana Ossowieckiego, który miał tam pałacyk i fa-
brykę farb i lakierów (w młodości był asystentem
Mendelejewa).
323
Oprócz matki rodzeństwo uczyły zatrudniane
nauczycielki. Wspominał, że pierwszą była pani
Stanisława, potem panna Janina Kozon. W wielu 6
lat M. umiał już pisać (we wrześniu 1910 zaczął pi-
sać swój „Pamiętnik Olika”), w tym także czasie za-
czął uczęszczać ze starszą siostrą na lekcje tańca w
Petersburgu w pałacyku Poklewskich-Koziełł przy
ul. Nowoisakiewskiej. Uczęszczał na nie do 1914.
W kursach tanecznych brały udział dzieci wielu
wybitnych Polaków, a także kilkoro Rosjan. Uczo-
no tańca, dobrych manier i umiejętności porusza-
nia się. Nic więc dziwnego, że po latach M. ucho-
dził za jednego z najlepszych tancerzy Warszawy,
zdobywając liczne nagrody. Od 1913 nauczycielką
M. była rodowita Francuzka Mademoiselle Lucie
Landverlin z Belfortu, tak postanowili rodzice. Na-
uczanie w domu M. uważał za „ogromny błąd wy-
chowawczy”. W ten sposób kształcony był do 1917,
zdając co roku na wiosnę egzaminy do następnej
klasy w VI Gimnazjum w Petersburgu im. Aleksie-
ja Nikołajewicza (następcy tronu) na Czernyszow
Pierieułok. Było to jedno z najleszych petersbur-
skich gimnazjów. Uczyła go panna Lucie, od 1914
Louise Schultz oraz Rosjanka Ludmiła Bałaczen-
ko. Pobierał też nauki gry na fortepianie. W 1917
trafił do klasy czwartej VI Gimnazjum.
W młodości M. dużo czytał literatury pol-
skiej, rosyjskiej, a z czasem też francuskiej. Z cza-
sów szkolnych na lata pozostała przyjaźń z Wac-
ławem Karnickim, potem lekarzem w Londynie.
We wspomnieniach z 1917 napisał: „w końcu paź-
dziernika nastąpił przewrót bolszewicki”. Polska
kolonia Petersburga (Piotrogrodu) – w dużej mie-
rze składająca się ze szlachty kresowej – od 1915
była znacznie większa (uciekinierzy z Królestwa) i
bardzo aktywnie działała, szczególnie po przewro-
cie, m.in. w ramach Polskiego Towarzystwa Dobro-
czynności. Kwitło polskie życie towarzyskie i kul-
turalne. We wspomnieniach M. przywoływał m.in.
recytacje Janiny Nowodworskiej (córki adw. Fran-
ciszka Nowodworskiego) czy recitale pianistki Lu-
cyny Robowskiej.
Latem 1918 Missunowie po raz ostatni wyje-
chali do Zabłocia, gdzie stacjonował wówczas od-
dział Niemców. Postanowiono, że wraz z wycofa-
niem się Niemców (w końcu sierpnia) rodzina uda
się do Warszawy. Przyjechali pociągiem na Dwo-
rzec Wileński. Odtąd Warszawa była miejscem ży-
cia M. i jego rodziny. Mieszkali przy Wilczej, a na-
 Missuna
ukę M. kontynuował w Gimnazjum RGO kierowa-
nym przez Kazimierza Kulwiecia, mieszczącym się
przy placu Trzech Krzyży 8. Jeszcze w 1918 (w li-
stopadzie) M. wstąpił do 20. Drużyny Harcerskiej
prowadzonej przez Adolfa Heidricha. Ojciec za-
czął pracować w 1919 w Departamencie Ustawo-
dawczym MS, a wkrótce potem został sędzią SA i
był nim do emerytury w 1929, po czym został nota-
riuszem w Hrubieszowie, a od 1934 w Pułtusku.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej i obrony
Warszawy M. – ewakuowany z ojcem i rodziną do
Kalisza – pracował jako harcerz i buchalter w kan-
celarii 4. Pułku Artylerii Ciężkiej, marząc o służ-
bie w armii. 27.09.1920 zdał egzamin do VII kla-
sy Korpusu Kadetów w Krakowie. Do marca 1921
uczył się w Krakowie, a od kwietnia we Lwowie,
gdzie przeniesiono Korpus Kadetów (mieścił się
on w pięknych zabudowaniach w sąsiedztwie Parku
Stryjskiego). Do klasy VIII wrócił do starego gim-
nazjum w Warszawie. Rocznego pobytu w Korpu-
sie Kadetów dobrze nie wspominał. Po latach na-
pisał „Szczęśliwy jestem, że nigdy już potem z woj-
skiem nie miałem nic wspólnego”. Ze służby został
zwolniony z powodu skrzywienia kręgosłupa.
Maturę M. zdał w czerwcu 1922 przed komi-
sją w Gimnazjum im. Zamojskiego (gimnazjum
RGO nie miało uprawnień). Po maturze zapisał
się na prawo na UW, a jednocześnie (wspólnie z
kolegą z Petersburga Wojciechem Cywińskim, któ-
ry wkrótce porzucił prawo) do Szkoły Sztuk Pięk-
nych im. Wojciecha Gersona, gdyż część rodziny i
przyjaciół uważało, że winien zostać malarzem. Po
dwóch latach dobrze wspominanych studiów arty-
stycznych porzucił szkołę, poświęcając się studiom
prawniczym, które ukończył w 1926. Studiował też
w Institut François. Następnie odbył aplikację i ob-
jął obowiązki prokuratorskie. Prawdopodobnie był
prokuratorem zajmującym się m.in. zwalczaniem
komunizmu. We wspomnieniach kolegów zapisa-
ły się znakomicie przygotowane i w pięknej for-
mie wygłoszone mowy oskarżycielskie. Przed woj-
ną publikował m.in. w „Palestrze”. W 1932 opub-
likował wspólnie z Stefanem Wolińskim w ramach
Księgarni Wydawnictw Prawniczych opracowanie
pt. Konkluzje aktów oskarżenia.
W II RP M. był aktywnym uczestnikiem życia
stolicy, znawcą sztuki, melomanem, tancerzem.
10.02.1934 na Balu Towarzystwa Pomocy Ociem-
niałym Ofiarom Wojny „Latarnia” w Hotelu Eu-
324
T. III/z. 1
ropejskim w Warszawie M. był w grupie zdobyw-
ców nagród w konkursie tanga zorganizowanego
na balu – zdobył III nagrodę, tańcząc w parze z ba-
ronówną Dangel. Podobnych nagród było znacznie
więcej. W latach 30. związał się z Haliną Szyszkow-
ską. Wkrótce się pobrali, a wytęskniony owoc ich
miłości – jak pisał – urodził się na progu okupa-
cji jesienią 1939.
Przed wojną M. pracował w Nadzorze Prokura-
torskim w MS. Tam też spędził pierwsze dni wojny.
Potem z żoną i matką – w ramach ewakuacji – sa-
mochodem (Chevrolet) wyjechali do Lublina, po-
tem do Chełma i w kierunku Dubna. Dotarli do
Hał, gdzie dowiedzieli się o wkroczeniu Sowietów
(w 1973 M. pisał we wspomnieniach bez ogródek
o tym, co wówczas czuł wobec Sowietów). Potem
ruszyli do Brześcia, a stamtąd wrócili do majątku
teścia w Jaktorowie.
Henryk Nowogródzki pisze, że M. w 1939 zo-
stał powołany przez prezydenta Warszawy Stefa-
na Starzyńskiego na stanowisko rzecznika dyscypli-
narnego w Biurze Dyscyplinarnym Zarządu Mia-
sta. Na stanowisku tym pracował do marca 1942.
Pracę przerwał po tym, jak biuro umorzyło spra-
wę dotyczącą sabotażu warszawskich tramwajarzy,
co wywołało wściekłość u Niemców. W następnych
latach wojny przebywał w podwarszawskim Jakto-
rowie i pracował jako ogrodnik.
Na początku 1945 wyjechał na wybrzeże do So-
potu, gdzie pracował w wielu przedsiębiorstwach
w charakterze radcy prawnego i adwokata. Adwo-
katem został początkowo w IA w Gdańsku (od
1949), a następnie, w 1957, przeniósł siedzibę do
IA w Warszawie. Był arbitrem w Kolegium Ar-
bitrów Polskiej Izby Handlu Zagranicznego oraz
członkiem Komisji Prawa i Polityki Arbitrażowej
przy niej.
M. był też działaczem samorządowym. Przez
lata był zastępcą rzecznika dyscyplinarnego IA w
Warszawie i wykładowcą na szkoleniach aplikan-
ckich z zakresu prawa karnego i teorii wymowy.
Znany był w całym środowisku prawniczym jako
orędownik poprawnej wymowy na sali sądowej.
W związku z tym w 1974 OBA powołał go na sta-
nowisko kierownika Zespołu ds. Wymowy. Wykła-
dy z zakresu teorii i praktyki oratorskiej prowadził
także dla studentów WPiA UW.
Opublikował m.in. Warszawski pitaval literacki
(1960), Wspomnienia z sali sądowej (1963) oraz
T. III/z. 1 Missuna, Miszewski
wydaną pośmiertnie, napisaną wspólnie z R. Ły-
czywkiem Sztukę wymowy sądowej (1977). Wie-
le tłumaczył z francuskiego, angielskiego i rosyj-
skiego. Liczne opracowania, w tym z zakresu sztu-
ki oratorskiej, zamieszczał w l. 1965–1976 na ła-
mach „Palestry”. M. był współautorem (z Janem
Makowieckim) trzech spektakli telewizyjnych:
Chcę wyjść za mąż (reż. Andrzej Konic, premie-
ra 6.10.1972), Kto winien? (reż. Jan Bratkowski,
premiera 5.01.1973), Zaprzeczenie macierzyństwa
(reż. Stanisław Wohl, premiera 17.11.1972). Hen-
ryk Nowogródzki napisał o M.: „Kochał mowę pol-
ską. Jego słowa były żarliwe, a obowiązki adwoka-
ta spełniał wzorowo”.
Zmarł 30.01.1977 w Warszawie. Cztery dni
wcześniej (26.01.) w tym samym szpitalu zmarła
jego żona Krystyna, z d. Szyszkowska, artysta pla-
styk, córka adw. Bolesława Szyszkowskiego i sio-
stra Wacława Szyszkowskiego. Mieli syna Andrze-
ja Michała (ur. 1939).
W 2009 niekompletne wspomnienia M. wydał w
Lublinie jego syn.
Adam Redzik
AIA w Warszawie, Akta osobowe; filmpolski.pl (interne-
towa baza filmu polskiego), http://www.filmpolski.pl/fp/in-
dex.php?osoba=11101606 [2016.07.20]; http://audiovis.
nac.gov.pl/obraz/127580/e252a5167841b3d3a28e903061596
4fa/ [fotografia O. Missuny i innych laureatów konkursu z
10.02.1934]; O. Missuna, Wspomnienia, Lublin 2009; tenże,
Warszawski pitaval literacki, Warszawa: Czytelnik 1960; ten-
że, Wspomnienia z sali sądowej, Warszawa: Czytelnik 1963;
O. Missuna, R. Łyczywek, Sztuka wymowy sądowej, wyd. 2
uzup., Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze 1982; H. Nowo-
gródzki, Adwokat Olgierd Missuna, „Palestra” 1977, nr 3–4,
s. 83–84; Olgierd Missuna (1904–1977), „Rocznik Literacki
1977, s. 686; T. Urbański, Czas przeszły niedokonany. Podróż
ze Sztokholmu do Połocka w poszukiwaniu śladów obecno-
ści przodków, „Magazyn Polski” [Ogólnokrajowy miesięcz-
nik SZ „Związek Polaków na Białorusi] 2012, nr 8 (80), s.
10–15; [www.mfwzp.pl].
Miszewski Wacław (1874–1947), adwokat
w Warszawie, znawca procedury cywilnej, prawa
cywilnego, zastępca prof. UW, sędzia SN, członek
KKRP, prezes ZG Zrzeszenia Sędziów i Prokura-
torów RP.
Ur. 14.11.1874 w Przasnyszu w rodzinie Adama i
Aleksandry z d. Sitkowskiej. Ukończył gimnazjum
w Płocku (1896), a następnie studia prawnicze
na cesarskim uniwersytecie w Warszawie (1901).
325
Przez kilka lat pracował w kancelarii notarialnej.
W 1906 został adwokatem przysięgłym w Warsza-
wie. Specjalizował się w prawie cywilnym. W 1917
był jednym z organizatorów polskiego sądowni-
ctwa. Od września 1917 był sędzią SO w Warsza-
wie, od lipca 1918 sędzią SA, a od 1922 sędzią SN,
którym pozostawał do przejścia w stan spoczynku
w 1934. W l. 1931–1935 był też członkiem Trybu-
nału Kompetencyjnego.
W II RP wiele publikował. Przetłumaczył ro-
syjską ustawę notarialną z 1866 (1922) oraz rosyj-
ską ustawę postępowania cywilnego z 1864, któ-
rą wydał z własnymi komentarzami oraz tezami
z orzecznictwa w 1923 i ponownie w 1926 (Usta-
Wacław Miszewski
wa postępowania sądowego cywilnego obowiązu-
jąca w okręgach apelacyjnych warszawskim, lubel-
skim i wileńskim z przytoczeniem jurysprudencji i
ustaw związkowych oraz dodaniem przepisów do-
tyczących organizacji sądownictwa tudzież skoro-
widza). Wiele publikował w GSW (m.in. w 1930
o unieważnieniu orzeczenia w sprawie cywilnej
na wniosek prokuratora, o skardze wzajemnej w
procesie cywilnym przed sądem pracy, o delego-
waniu sędziego do pełnienia czynności notariu-
sza), w dodatku do GSW „Nowy Kodeks Zobo-
wiązań” Uiszczenie długu przez złożenie do depo-
zytu przedmiotu świadczenia (1938). W 1931 na ła-
mach RPEiS opublikował cenną rozprawę pt. Pol-
ski kodeks postępowania cywilnego a procedura cy-
wilna rosyjska. Ponadto wydał drukiem m.in.: Po-
krewieństwo ślubne; Rodzice i dzieci; Immunitet sę-
dziowski w nowej ustawie sędziowskiej; Egzekucja
 Miszewski, Mizera
z ułamkowej części nieruchomości; Zrzeczenie się
środka odwoławczego; O doręczeniach wg kodek-
su postępowania cywilnego.
Od 1924 do śmierci M. był wykładowcą proce-
su cywilnego, od 1930 został zastępcą profesora
(po śmierci Konrada Dynowskiego) na Wydziale
Prawa UW. Kierował zakładem przy katedrze oraz
obok wykładów prowadził seminarium. Wykładał
też (od 1924) w Szkole Nauk Politycznych w War-
szawie. Publikował z zakresu prawa cywilnego pro-
cesowego i prawa o notariacie
Był członkiem KKRP od 1929. Pracował w Sek-
cji Postępowania Cywilnego, m.in. nad projekta-
mi Kodeksu postępowania cywilnego i prawa eg-
zekucyjnego. Był też autorem projektu przepisów
o kosztach sądowych, referentem podkomisji pra-
wa o notariacie i zastępcą przewodniczącego pod-
komisji prawa spadkowego.
Od 1933 M. był członkiem komitetu redakcyj-
nego GSW i RPEiS, „Przeglądu Sądowego” (od
1927), komitetu redakcyjnego ściślejszego czaso-
pisma „Polski Proces Cywilny”, na łamach którego
zamieścił wiele opracowań i odpowiedzi na pytania
prawne (np. Jawność w procesie cywilnym w związ-
ku z przepisami kodeksu postępowania cywilnego –
1933, Zmiany w spornym postępowaniu cywilnym –
1938) oraz wchodził w skład „Ścisłego Kolegium
Redakcyjnego” utworzonego w 1938 „Kwartal-
nika Prawa Prywatnego”. Na łamach tego ostat-
niego opublikował opracowania o formie umowy
przyrzeczenia sprzedaży nieruchomości w świetle
orzecznictwa, o odpowiedzialności za okaleczenie
dziecka niezarobkującego oraz niemieckie ustawo-
dawstwo prywatnoprawne z lat 1933–1937. Publi-
kował też hasła w „Encyklopedii Podręcznej Pra-
wa Publicznego” i „Encyklopedii Podręcznej Pra-
wa Prywatnego”. Był też członkiem komitetu re-
dakcyjnego „Orzecznictwa Sądów Polskich”.
Od 1930 do 1932 M. był prezesem Zarządu
Głównego Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów
RP, potem członkiem honorowym. M. należał do
założonego przez adw. Henryka Konica, redakto-
ra GSW, Towarzystwa Popierania Wiedzy Prawni-
czej. Zasiadał też w Komisji Prawniczej Zarządu
Głównego Kasy im. Mianowskiego.
Podczas okupacji przebywał w Warszawie. Pro-
wadził zajęcia w ramach tajnego Wydziału Prawa
UW – w swoim mieszkaniu, gdyż fakt amputacji
nogi utrudniał mu przemieszczanie się. Wówczas
326
T. III/z. 1
przygotowywał m.in. podręcznik z zakresu procesu
cywilnego, który wydany został w dwóch częściach
w l. 1946 i 1948 pt. Proces cywilny: w zarysie (cz. 1
i 2). Zajęcia dydaktyczne wznowił na UW w 1945,
ale w sierpniu 1946 poprosił o zwolnienie ze sta-
nowiska z powodu stanu zdrowia. Odznaczony był
m.in. Krzyżem Orderu Odrodzenia Polski.
Zmarł 8.10.1947 w Warszawie. Spoczywa na
cmentarzu Powązkowskim. W małżeństwie z Mie-
czysławą z d. Strasburger (1874–1963), zawartym
27.09.1899 w Warszawie, miał trzy córki i syna.
Adam Redzik
G. Bałtruszajtys, Wacław Miszewski 1874–1947, (w:) Profeso-
rowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszaw-
skiego 1808–2008, pod red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2008,
s.149–150; L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Ko-
dyfikacyjnej RP 1919–1939, Wrocław 2000; S. Grodziski, Pra-
ce nad kodyfikacją i unifikacją polskiego prawa prywatnego
(1919–1947), KwPP 1992, z. 1–4, s. 9–56; J. Lapierre, Pra-
wo cywilne materialne i procesowe na tajnym Wydziale Pra-
wa, „Studia Iuridica”, t. 25; Łoza 1939, s. 200–201; Milew-
ski, Redzik, Themis i Pheme, s. 216, 219, 223, 239, 241, 242,
251, 252, 255, 406, 408, 437, 478, 479, 591; E. Muszalski, Mi-
szewski Wacław, PSB, t. 21 s. 374; [Nekrolog], „Przegląd No-
tarialny” 1947, z. 11, s. 453–454; Redzik, Kotliński, Historia
Adwokatury, s. 239, 243, 283.
Mizera Stefan (1912–1993), adwokat w War-
szawie, ekonomista, z-ca redaktora naczelnego
„Palestry”, redaktor naczelny miesięcznika „Prze-
gląd Ustawodawstwa Gospodarczego”.
Ur. 13.11.1912 w Berlinie (Niemcy). Był synem
Antoniego i Weroniki (z d. Miśkiewicz). Pochodził z
rodziny kolejarskiej o tradycjach patriotycznych. W
1931 ukończył szkołę średnią i zdał egzamin matu-
ralny (Gimnazjum Neoklasyczne w Ostrowie Wiel-
kopolskim). Odbył służbę wojskową w Szkole Pod-
chorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu (1931–
1932), gdzie uzyskał stopień podporucznika. W l.
1932–1936 studiował prawo na Uniwersytecie Po-
znańskim, a w l. 1935–1939 ukończył tamże studia
ekonomiczno-polityczne. Był magistrem praw i ma-
gistrem nauk ekonomiczno-politycznych. W czasie
studiów pracował w „Dzienniku Poznańskim”. W
1937 rozpoczął pracę w Banku Gospodarstwa Kra-
jowego w Warszawie jako pełnomocnik handlowy.
Podczas wojny obronnej 1939 uczestniczył w
walkach jako żołnierz 7. Pułku Strzelców Konnych
w Poznaniu. Był dwukrotnie ranny i dostał się do
niewoli niemieckiej.
T. III/z. 1 MIZERA, Mogilnicki
Po wyjściu na wolność, w 1940, powrócił do pra-
cy w BGK w Warszawie i jednocześnie rozpoczął
aplikację sądową w SO w Warszawie. W paździer-
niku 1944 został deportowany na roboty przymu-
sowe do Niemiec (Chemnitz i Markranstaedt pod
Lipskiem). W lipcu 1945 powrócił do Warszawy i
ponownie podjął się pracy w BGK. W kolejnych
latach (1946–1950) pełnił funkcję naczelnika wy-
działu polityki mieszkaniowej w Ministerstwie Od-
Stefan Mizera
budowy, a następnie funkcję p.o. dyrektora Gabi-
netu Ministra i Sekretarza w Ministerstwie Budow-
nictwa Miast i Osiedli.
Od 1950 do 1955 pełnił funkcję redaktora na-
czelnego miesięcznika „Przegląd Ustawodawstwa
Gospodarczego”. Był członkiem Komitetu Redak-
cyjnego „Palestry” w l. 1963–1990, sekretarzem
Komitetu „Palestry” 1973–08.1981, zastępcą re-
daktora naczelnego „Palestry” 1982–1988.
Uchwałą izby warszawskiej z 14.01.1954 M. zo-
stał wpisany na listę adwokatów. Wykładowca na
szkoleniach aplikantów adwokackich (z zakresu
prawa administracyjnego), a także członek Komi-
sji NRA ds. Współpracy z Zagranicą, Komisji In-
westycyjno-Finansowej. członek ZPP, PTE, Klubu
Adwokatów Pisarzy. Publikował artykuły z zakre-
su urbanistyki, gospodarki lokalowej, w czasopis-
mach prawniczych i gazetach codziennych („Pań-
stwo i Prawo”, „Przegląd Ustawodawstwa Gospo-
darczego”, „Palestra”, „Rzeczpospolita”). Współ-
autor opracowań: Zmowy budowlane, 1969, Ceny i
opłaty za grunty w miastach i na wsi, 1974, Ewiden-
cja i gospodarka terenami, 1976, wydanych przez
327
ZPP. Recenzent pierwszego wydania Kto jest kim
w Polsce, 1984.
Zmarł 25.02.1993 w Poznaniu. Spoczął w War-
szawie 5.03.1993 na cmentarzu Powązkowskim.
Żonaty z Wandą (z d. Krawczunas).
Odznaczony Krzyżem Kawalerskim, Oficerskim
i Komandorskim OOP, Krzyżem Walecznych, Me-
dalem 40-lecia PRL, medalem „Za udział w woj-
nie obronnej 1939”.
Maciej Kwiek
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. 2650; Kto jest kim
w Polsce: informator biograficzny, Wyd. Interpress, Warsza-
wa 1989, II wydanie, s. 859; E. Mazur, Adwokat Stefan Mi-
zera 1912–1993, „Palestra” 1993, nr 3–4, s. 120–122. A. Re-
dzik, Redaktorzy naczelni i gremia redakcyjne „Palestry” w la-
tach 1900–2014, „Palestra” 2014, nr 9, s. 381–384.
Mogilnicki Aleksander (1875–1956), ad-
wokat w Warszawie i Łodzi, sędzia SN, uczony,
znawca prawa i procesu karnego, pionier rozwa-
żań nad przestępczością nieletnich, kodyfikator,
działacz społeczny, profesor WWP i UŁ.
Ur. 16.04.1875 w Warszawie jako syn notariu-
sza (rejenta), powstańca styczniowego i więźnia
politycznego, prawnika Konstantego (1845–1916)
i Henryki z Żarnowskich. Ukończył gimnazjum w
Łodzi w 1892, po czym zapisał się na Wydział Pra-
wa Cesarskiego UW. W czasie studiów działał w
Bratniej Pomocy, podjął pierwsze próby pisarskie
oraz ujawnił swój talent oratorski. W 1894 za roz-
prawę studencką o teorii prawa według Rudolpha
von Iheringa otrzymał w zorganizowanym konkur-
sie srebrny medal. W 1896 uzyskał stopień kandy-
data praw na podstawie rozprawy pt. Ustrój sądow-
nictwa administracyjnego w Zachodniej Europie i w
Rosji, za którą od Wydziału Prawa uzyskał złoty
medal. W l. 1897–1899 odbywał aplikację w SO w
Warszawie. Aplikację adwokacką (staż pomocnika
adwokata przysięgłego) odbywał w l. 1896–1897 w
Warszawie u adwokata Leona Błaszkowskiego, na-
stępnie w l. 1899–1901 w Łodzi.
W GSW nr 1 z 1898 ukazał się pierwszy artykuł
prawniczy M., a w kolejnych numerach następne.
Zajmował się w tym czasie prawem administracyj-
nym (Sądy administracyjne, GSW 1898, nr 39, 1899,
nr 16, osobna odbitka, Warszawa 1900) i zaczynał
interesować się prawem karnym (Czy kara hańbi?,
GSW 1898). Pracą pt. Indywidualizacja kary (GSW
 Mogilnicki
1899, nr 50–52, osobna odbitka, Warszawa 1900)
dowiódł, że jest zwolennikiem nowej szkoły w pra-
wie karnym, tzw. kierunku socjologicznego.
W 1900 otworzył wspólnie z Janem Czeraszkie-
wiczem kancelarię adwokacką w Łodzi. W 1901 po
nominacji na adwokata przysięgłego podjął samo-
dzielną praktykę w Łodzi. Adwokatów łódzkich –
jak wspominał – oceniał wysoko, szczególnie Hen-
ryka Elzenberga, b. redaktora „Dziennika Łódz-
kiego” oraz Włodzimierza Wyganowskiego, redak-
tora „Gońca Łódzkiego” a w II RP ministra spra-
wiedliwości. W 1901 opublikował w „Ateneum” in-
teresującą rozprawę „adwokacką” pt. Obrońca kry-
minalny a opinia publiczna, która potem ukazała
się w wydaniu książkowym.
W 1905 był delegatem na zjazd „ziemców” w
Moskwie. W niektórych źródłach podaje się, że
uczestniczył w tym czasie również w zjeździe adwo-
katów rosyjskich i był jednym z inicjatorów odmo-
wy przystąpienia adwokatów polskich do Ogólno-
rosyjskiego Związku Adwokatów, a wkrótce potem
uczestniczył w zjeździe organizacyjnym adwokatu-
ry polskiej b. Królestwa. Powstał wówczas Zwią-
zek Adwokatury Polskiej w Warszawie. W swoich
wspomnieniach barwnie opisał – z perspektywy ad-
wokata i społecznika – wydarzenia rewolucji 1905–
1907 w Łodzi (coraz częściej określanej – chyba
słusznie – powstaniem narodowym). Podkreślał,
że wszyscy szli w jednym szeregu, niezależnie od
poglądów lewicowych czy prawicowych. Sam skła-
niał się wówczas do lewicy, z czego wycofał się po
tym jak w jego mniemaniu „dawna Pps zmieniała
się z wolna w ppS”. Wspominał z tego okresu pra-
cę nauczyciela historii, liczne odczyty w tym czasie
i zaangażowanie w działalność Towarzystwa Kul-
tury Polskiej Aleksandra Świętochowskiego, któ-
re z trudem – wobec obojętności bogatych przemy-
słowców – organizowało polską bibliotekę publicz-
ną przejętą po jego likwidacji przez Towarzystwo
Krzewienia Oświaty.
W 1906 kandydował bezskutecznie do Dumy
Państwowej z ramienia Związku Postępowej De-
mokracji, której był czołowym działaczem. We
wspomnieniach wskazywał, że ten krótki epizod
zaangażowania politycznego skutecznie zniechę-
cił go do jakiejkolwiek partii i odtąd do żadnej nie
należał i nie zabiegał o polityczne stanowiska. W
tym samym 1906 uczestniczył w powołaniu pol-
skiego gimnazjum w Łodzi o nazwie „Uczelnia”,
328
T. III/z. 1
w którym został nauczycielem historii. Podjął też
wykłady prawa handlowego na kursach Matinban-
da. W 1907 wydał podręcznik (skrypt) do ogólnej
nauki prawa w szkołach średnich. W 1916 posze-
rzył go i wydał pt. Ogólne zasady prawa (do 1939
sześć wydań).
M. należał do Towarzystwa Prawniczego w Ło-
dzi; był członkiem zarządu oddziału łódzkiego Ma-
cierzy Szkolnej, jego prezesem (1908–1911), preze-
sem oddziału powstałego w 1906 Towarzystwa Kul-
tury Polskiej (1908–1911). Wygłaszał liczne odczy-
ty i wykłady z prawa i historii. Napisał wiele haseł
do Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej
wydawanej w l. 1890–1914 w Warszawie przez Sa-
Aleksander Mogilnicki
turnina Sikorskiego (ukazało się 55 tomów, do ha-
sła Patroklos) i wydanej w 1914 Encyklopedii han-
dlowej Orgelbranda. Opublikował też wiele roz-
praw naukowych i utworów literackich (również
wierszy). Publikował w „Ateneum”, „Bluszczu”,
„Gońcu Łódzkim”, „Ogniwie”, „Ognisku Rodzin-
nym” i „Tygodniku Polskim”.
W l. 1908–1911 odbywał dodatkowe studia na
Wydziale Prawa UJ. W 1913 uzyskał w UJ stopień
doktora praw. Już w 1910 został przyjęty w poczet
członków Towarzystwa Więziennictwa w Paryżu.
Od 1910 do 1939 był członkiem Instytutu Admi-
nistracyjnego w Bukareszcie. Posługiwał się bie-
gle językami: francuskim, niemieckim i rosyjskim,
a słabiej włoskim, serbskim, angielskim.
W 1911 przeniósł się z rodziną do Warszawy,
gdzie podjął praktykę adwokacką, zyskując szyb-
ko renomę znakomitego obrońcy. Niemal od chwi-
T. III/z. 1 Mogilnicki
li osiedlenia się w Warszawie do 1918 wykładał
prawo i proces karny oraz prawo cywilne w To-
warzystwie Kursów Naukowych, potem w Wolnej
Wszechnicy Polskiej (od 1913) i w Szkole Nauk
Społecznych i Handlowych (zmieniona potem
na Szkołę Nauk Politycznych). W 1912 uczestni-
czył we Lwowie w V Zjeździe Prawników i Eko-
nomistów Polskich, gdzie wygłosił referat. W 1911
wszedł w skład komitetu redakcyjnego „Gazety Są-
dowej Warszawskiej” i zasiadał w nim do wybuchu
II wojny światowej.
W czerwcu 1914 M. brał udział w zjeździe adwo-
katów polskich we Lwowie i wygłosił podczas niego
referat na temat kodyfikacji etyki adwokackiej, for-
mułując dziesięć podstawowych zasad etycznych,
tzw. dekalog zasad etyki adwokackiej.
W czasie wybuchu Wielkiej Wojny przebywał
z rodziną na wakacjach w Niemczech i tam zo-
stał internowany. Do października 1915 przeby-
wał w Berlinie. Czas ten spędził na badaniach
naukowych zagadnienia przestępczości nielet-
nich. W wyniku owych wielomiesięcznych kwe-
rend powstała pionierska prawnoporównawcza
praca dziś klasyczna w polskiej literaturze przed-
miotu pt. Dziecko i przestępstwo (Warszawa 1916,
wyd. 2, 1925).
W sierpniu 1916 M. brał udział w pracach ko-
misji specjalnej działającej w ramach Delegacji
Adwokatury Warszawskiej przygotowującej pro-
jekt statutu palestry polskiej, który opublikowa-
ny został na początku 1917, a w 1918 – po korek-
tach i uzupełnieniach dokonanych w Departamen-
cie Sprawiedliwości TRS – ogłoszony jako Dekret
Naczelnika Państwa 24.12.1918 w przedmiocie sta-
tutu tymczasowego palestry państwa polskiego.
W 1916 M. opublikował na łamach „Themis Pol-
skiej”, seria II, artykuł pt. Pierwiastek zemsty w po-
jęciu kary. W tym samym roku opracował wspólnie
z dr. Emilem Stanisławem Rappaportem Projekt
kodeksu karnego dla ziem polskich (z. I, część ogól-
na). Wielkim wydarzeniem dla M. było uruchomie-
nie z dniem 1.09.1917 sądów polskich, co podkre-
ślał w swoich wspomnieniach. Z dniem 1.11.1917
został sędzią Sądu Apelacyjnego w Warszawie.
Prawdopodobne, że w 1919 wniósł z E. S. Ra-
ppaportem, swoim wieloletnim przyjacielem (do
okresu sanacyjnego), wniosek o habilitację z prawa
karnego w UJK we Lwowie, ale dalszych kroków –
w przypadku M. – nie podjęto. W 1918 opubliko-
329
wał interesującą rozprawę pt. Zadania nauki prawa
karnego. W 1919 otrzymał z Poznania propozycję
objęcia katedry prawa karnego, ale odmówił.
W l. 1917–1921 M. wykładał prawo karne na
UW, a w l. 1916–1920 równolegle wykładał też w
warszawskiej Szkole Nauk Politycznych. Najbar-
dziej związał się z prywatną Wolną Wszechnicą
Polską, w której wykładał od 1916 do 1939 prawo
karne i proces karny.
Od 1918 do 1952 (rozwiązanie) był M. człon-
kiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego
(od 1926 członkiem honorowym), od 1918 do 1928
prezesem Towarzystwa „Patronat” dla nieletnich.
W 1924 został przedstawicielem (jednym z trzech
Polaków) w Międzynarodowym Stowarzyszeniu
Prawa Karnego.
W sierpniu 1919 M. powołany został w skład
KKRP. Był sekretarzem prezydium, członkiem
Wydziału Karnego KKRP i wiceprezesem Sekcji
Postępowania Karnego (od 1923). Referował pro-
jekty ustaw o sądach dla nieletnich oraz kodeksu
postępowania karnego. W pracach nad projektem
ustawy o sądach powszechnych był koreferentem.
Współpracował z Makarewiczem i innymi człon-
kami Sekcji Prawa Karnego KKRP nad projek-
tem kodeksu karnego. W 1926 został powołany
do Rady Prawniczej przy MS, mającej być pew-
ną konkurencją dla KKRP, ale nie rozwinęła ona
szerszej działalności.
W styczniu 1920 M. został mianowany sędzią
SN. Od sierpnia do października 1920, w czasie
wojny polsko-bolszewickiej, walczył w armii jako
ochotnik.
Po wygranej wojnie z bolszewią wrócił do orze-
kania w SN.
W 1924 został prezesem SN. W 1928 opubliko-
wał pracę pt. Niezawisłość sędziów w nowym ustro-
ju sądowym. W tym czasie naraził się sanacyjnej
władzy. W 1929 został usunięty ze stanowiska w
SN. Wkrótce potem został wpisany na listę adwo-
katów IA w Warszawie i ponownie podjął prakty-
kę. Okoliczności odwołania ze stanowiska prezesa
i sędziego SN, przeniesienia w stan nieczynny zo-
stały bardzo skrupulatnie przez niego przedstawio-
ne we Wspomnieniach. W latach 30. bardzo odważ-
nie występował w interesie niezawisłości sędziow-
skiej. Piętnował patologie w państwie, wpływ poli-
tyczny na sądownictwo. W 1930 i 1931 na łamach
GSW opublikował artykuły, które do dziś winny
 Mogilnicki
być wskazówkami dla sędziów. W pierwszym tek-
ście (Granice wykładni prawa, GSW 1930, nr 23)
wskazywał na problem manipulowania prawem i
gdzie jest granica wykładni. W drugim (Sędzia a
urzędnik, GSW 1931, nr 9) podkreślał, że sędzia
to nie urzędnik. Konkludował ów krótki artykuł
aktualnym zawsze stwierdzeniem: „Niezależność
sędziego istnieje nie wtedy, gdy ją ustawy na pa-
pierze zapewniają, ale wtedy dopiero, kiedy cały
układ warunków, w jakich sędzia pracuje, składa
się na rękojmię prawdziwej niezawisłości, kiedy sę-
dzia jest w ogólnej hierarchii państwowej tak po-
stawiony, że niczego się od rządu nie spodziewa i
niczego nie obawia, że może spokojnie, bez ryzy-
ka osobistego, wyrokować tak, jak mu każą usta-
wa i sumienie” (s. 117).
W II RP M. brał udział w licznych międzynaro-
dowych kongresach i konferencjach naukowych,
np. w 1921 w Brukseli.
Jako świadek obrony M. brał udział w najgłoś-
niejszym procesie politycznym w II RP – proce-
sie brzeskim. Przed sądem mówił o zagrożeniu dla
państwa przez likwidowanie niezawisłości sądow-
nictwa, w tym o usuwalności sędziów z powodów
ich poglądów. Aktywnie uczestniczył w życiu samo-
rządu adwokackiego.
W 1937 M. brał udział w pracach nad projek-
tem zmian w ustawie Prawo o ustroju adwokatu-
ry. W latach 30. opracował i wydał komentarze
do k.p.k. (1933, wyd. 2 – 1935), k.k. oraz prawa o
wykroczeniach (wspólnie ze S. Glaserem, 1934).
Bardzo dużo publikował z zakresu prawa karne-
go na łamach GSW. W ciągu życia opublikował
ponad 150 rozpraw, w tym kilkadziesiąt nauko-
wych.
W okresie międzywojennym był odznaczony
Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Polo-
nia Restituta, Krzyżem Wielkim jugosłowiańskie-
go Orderu św. Sawy i Krzyżem Komandorskim z
Gwiazdą Orderu Gwiazdy Rumuńskiej.
Wybuch II wojny światowej zastał go w Warsza-
wie. W lipcu 1940 został wraz z grupą 84 adwoka-
tów aresztowany i osadzony na Pawiaku. Po kilku
tygodniach został zwolniony ze względu na stan
zdrowia – wspominał, że pomogło zaświadczenie
wystawione w 1915 w Berlinie.
Mimo starszego wieku (69 lat) M. brał udział w
Powstaniu Warszawskim (straż nocna i pomoc przy
budowie barykad).
330
T. III/z. 1
Po upadku powstania przebywał w obozie w
Pruszkowie, a następnie w Działoszycach. Po
wojnie mieszkał przez pewien okres w Zale-
siu Górnym pod Warszawą. Jeszcze w 1945 wy-
jechał do Łodzi. Wkrótce uruchomił tam kan-
celarię adwokacką. 13.07.1945 Tymczasowy Za-
rząd Izby Adwokackiej w Warszawie postanowił
umieścić na liście adwokackiej adwokatów, któ-
rzy wykonywali zawód przed 1.09.1939, w tym
M., z siedzibą w Warszawie. W tym czasie M.
przebywał jednak w Łodzi. W 1946 prowadził
kancelarię w swoim mieszkaniu przy ul. Julia-
nowskiej 20/1. 4.06.1951 Wojewódzka Komisja
Weryfikacyjna dla WIA w Łodzi utrzymała w
mocy wpis M.
W 1946 M. podjął wykłady z prawa karnego
i procedury karnej a także z wojskowego pra-
wa i postępowania karnego na Wydziale Prawa
utworzonego wówczas UŁ. W 1947–1948 wy-
kładał też w działającej w Łodzi Wyższej Szko-
le Nauk Administracyjnych prof. Tadeusza Hi-
larowicza. Niemal od początku był inwigilowa-
ny przez funkcjonariuszy służb policyjnych pań-
stwa komunistycznego.
W 1952 M. przeszedł na emeryturę. W ostat-
nich latach życia pisał wspomnienia, które zosta-
ły opublikowane staraniem rodziny pt. Wspomnie-
nia: spisane w Łodzi w latach 1949–1955 (Warsza-
wa 2008, wydanie drugie – również bezkrytyczne –
pt. Wspomnienia adwokata i sędziego ukazało się w
2016). Wspomnienia owe to cenne źródło do dzie-
jów adwokatury i sądownictwa polskiego, a także
do dziejów polskich w XX w. Niektóre oceny M.
wydają się przesadzone i należy do nich podcho-
dzić z rezerwą (szczególnie te dotyczące oceny ko-
legów prawników, ale i polityków, najbardziej jed-
nak niegdysiejszego przyjaciela Emila Stanisława
Rappaporta).
Zmarł w Łodzi 1.09.1956. Pochowany został
na Starym Cmentarzu w Łodzi, przy ul. Ogrodo-
wej. Od 1901 był żonaty z Natalią Makarczykówną
(1879–1965), artystką malarką, z którą miał dwóch
synów: Stefana (1902–1993), inżyniera mechani-
ka i Henryka Władysława (1906–1999) – inżynie-
ra chemika, alpinistę, taternika, fotografa górskie-
go, projektanta sprzętu wysokogórskiego. M. miał
młodszego brata Tadeusza (1879–1940) – lekarza
pediatrę w Łodzi.
Adam Redzik
T. III/z. 1 Mogilnicki, Moś

Adwokaci Polscy Ojczyźnie, s. 94–95; AIA w Łodzi, Akta oso- stępnie kontynuował w kancelarii adw. dr. Piotra
bowe, nr 266; E. J. Dukaczewski, M. Kujawa, Zasłużeni dla Gmurowskiego w Ostrowie Wielkopolskim.
pedagogiki specjalnej „Szkoła Specjalna” 1983, nr 2; Dziesię-
ciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej TKN, Warszawa 1917; S. W 1937 zdał egzamin adwokacki i rozpoczął pry-
Grodziski, Prace nad kodyfikacją i unifikacją polskiego pra- watną praktykę adwokacką w Ostrowie Wielkopol-
wa cywilnego (1919–1947), KwPP 1992, R. I, z. 1–4, s. 9– skim, w krótkim czasie zdobywając szerokie uzna-
56, szczególnie s. 51; T. Gicgier Opowieści o dawnych poe- nie i dużą klientelę (w tym czasie w mieście było 15
tach Łodzi, Łódź 1995 s. 39–46; W. L. Karwacki, Łódź w la-
tach rewolucji 1905–1907, Łódź 1975; A. Mogilnicki, Wspo- adwokatów). Udzielał się także społecznie, m.in.
mnienia, Warszawa 2008, wyd. 2, Warszawa 2016; T. Man- jako prezes Powiatowego Kółka Rolniczego.
teuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35,
Warszawa 1936; Pol, Poczet prawników polskich XIX–XX w.,
wyd. 2s. 891–902; J. Racięcka, Uniwersytet Łódzki w pierw-
szym dziesięcioleciu (1945–1954), Wrocław 1955; I. Radlicki,
Kapo odpowiedział – Auschwitz, oprac. M. Gałęzowski, War-
szawa 2008; R.[appaport] S. E., Aleksander Mogilnicki (16.
IV.1875–1.IV.1956), „Nowe Prawo” 1957, nr 1, s. 76–77; E. S.
Rappaport, Moje czasy adwokackie, „Palestra” 1959, nr 7–8;
A. Redzik, Profesor Juliusz Makarewicz – życie i dzieło, (w:)
Prawo karne w poglądach Profesora Juliusza Makarewicza,
Lublin 2005, s. 23–92; tenże, Periodyczne encyklopedie praw-
nicze, „Palestra” 2011, nr 11–12, s. 209–218; tenże, Orzeczni-
ctwo dyscyplinarne a kodyfikacja etyki adwokackiej, (w:) Ety-
ka zawodów prawniczych w praktyce. Wzajemne relacje i oc-
zekiwania – Ethics of the legal professions. Mutual relation-
ships and expectations, red. G. Borkowski, Lublin 2012, s.
237–241; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 142, 143,
149, 168, 173, 183, 188, 230, 239, 245, 374; S. St., Aleksander Piotr Moś
Mogilnicki, „Prawo i Życie” 1956, nr 11, s. 7; W. Szczygiel-
ski, Mogilnicki Aleksander (1875–1956), PSB, t. XXI, s. 559–
562 (bibl.); K. Śmiechowski, Garść refleksji na temat pierw-
szego wydania Wspomnień Aleksandra Mogilnickiego, „Stu-
dia z Historii Społeczno-Gospodarczej” 2011, t. IX, s. 379–
Po wybuchu II wojny światowej znalazł się na
391; A. Śródka, Uczeni polscy XIX i XX stulecia, t. III, War- Wołyniu, skąd jednak szybko powrócił do Ostro-
szawa 1997, s. 165–167. wa Wielkopolskiego. Wobec grożącego mu przez
gestapo aresztowania schronił się u swoich rodzi-
ców w Ostrzeszowie.
Moś Piotr (1908–1992), adwokat w Ostrowie W maju 1940 wyjechał przez zieloną granicę do
Wielkopolskim i Kielcach, działacz organizacji Generalnej Guberni. Do stycznia 1945 pracował
„Ojczyzna”, ps. Kmieć i PSL Stanisława Mikołaj- jako adwokat w Kielcach. W tym czasie zaanga-
czyka, obrońca w procesach politycznych. żował się w działalność konspiracyjną. Był aktyw-
Ur. 26.06.1908 w Ostrzeszowie. Był synem Ig- ny w SL oraz w organizacji „Ojczyzna” – kieru-
nacego (1872–1959), młynarza, uczestnika po- jąc jej okręgiem kieleckim. Używał pseudonimu
wstania wielkopolskiego, oraz Julianny z Jania- „Kmieć”.
ków. W l. 1919–1927 uczęszczał do Miejskiego Kancelarię adwokacką prowadził w Kielcach
Gimnazjum im. Kazimierza Wielkiego w Ostrze- przy ul. Wesołej – w domu aresztowanego adwoka-
szowie. Z powodu trudności materialnych ro- ta Czesława Sadowskiego. Z miejsca tego uczynił
dziny częściowo utrzymywał się z korepetycji. centrum życia konspiracyjnego, punkt gromadzenia
W 1927 otrzymał stypendium Fundacji Karo- i rozdziału funduszy z warszawskiej centrali „Ojczy-
la Marcinkowskiego i podjął studia na Wydziale zny” dla rodzin wysiedlonych i aresztowanych, kol-
Prawa Uniwersytetu Poznańskiego. Studia ukoń- portażu prasy podziemnej, wykładów wydziału pra-
czył w 1931. wa kieleckiej filii tajnego Uniwersytetu Ziem Za-
Od grudnia 1931 odbywał aplikację sądową w chodnich. Na schronienie w domu M. w Kielcach
okręgu SA w Poznaniu, by po miesiącu przenieść mogli liczyć wysiedleńcy z Wielkopolski, szczególnie
się na aplikację adwokacką, którą rozpoczął w kan- z Ostrowa Wielkopolskiego i Ostrzeszowa.
celarii adw. Jana Malińskiego w Poznaniu, a na- M. pomagał żołnierzom AK z oddziałów w la-

331
 Moś, Muszalski
sach oblęgorskich. Podczas pobytu w Kielcach i wy-
konywania tam praktyki adwokackiej M. nawiązał
bliskie osobiste i towarzyskie kontakty z rodziną
Sienkiewiczów z Oblęgorka. Wspólnie z bratem Ig-
nacym i szwagrem Ludwikiem Jaskulskim dopro-
wadził do uwolnienia z więzienia aresztowanego
przez gestapo Henryka Józefa Sienkiewicza – syna
pisarza. W dowód wdzięczności rodzina Sienkie-
wiczów podarowała rodzinie Mosiów egzemplarz
książki „Quo Vadis” z numerem 1., wydrukowany
na papierze japońskim, oprawiony w białą skórę,
opatrzony dedykacją-podziękowaniem. Książka ta
znajduje się obecnie w Muzeum Henryka Sienkie-
wicza w Poznaniu (Stary Rynek 82), powstałym z
prywatnych zbiorów brata M. – Ignacego Mosia,
podarowanych Miastu Poznań.
W lutym 1945 M. powrócił do Ostrowa Wielko-
polskiego i wznowił praktykę adwokacką, prowa-
dząc kancelarię przy ul. Kościelnej 15. W l. 1945–
1948 pełnił funkcję prezesa powiatowych struktur
PSL Stanisława Mikołajczyka. Był także radnym
miejskim.
Za działalność polityczną i społeczną poddany
został szykanom. W 1949 został aresztowany w cza-
sie rozprawy sądowej w SA w Poznaniu i 5 miesię-
cy, bez wyroku, spędził w areszcie śledczym Woje-
wódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego
w Poznaniu. Od czerwca 1950 był adwokatem w
Poznaniu, chociaż usiłowano go pozbawić prawa
do wykonywania zawodu w czasie tzw. weryfikacji;
od decyzji o skreśleniu z listy adwokatów skutecz-
nie się odwołał do Wyższej Komisji Weryfikacyjnej,
która uchyliła orzeczenie Wojewódzkiej Komisji
Weryfikacyjnej dla WIA w Poznaniu z 6.02.1952.
M. znany był z obrony robotników w procesach
po wydarzeniach Poznańskiego Czerwca w 1956,
a w tzw. procesie głównym był obrońcą studenta
Wyższej Szkoły Rolniczej Mikołaja Pac-Pomarna-
ckiego.
Do przejścia na emeryturę w 1979 pracował
w ZA nr 14 w Poznaniu. Wyszkolił licznych apli-
kantów adwokackich. Prowadził przede wszyst-
kim sprawy cywilne. Cieszył się opinią człowieka
„prawego, skromnego, pomocnego i życzliwego lu-
dziom”. Był w środowisku prawników poznańskich
autorytetem.
Zmarł 23.09.1992 w Poznaniu. Miał sześcioro
rodzeństwa, w tym braci Ignacego (1917–2001),
kolekcjonera i działacza społecznego, oraz Fran-
332
T. III/z. 1
ciszka (1920–1996) – długoletniego adwokata w
Koninie. W małżeństwie z Anną z d. Nogala miał
syna Pawła – adwokata w Poznaniu oraz córkę Da-
nutę, architekta.
W Ostrowie Wlkp., na budynku, w którym
mieszkał i prowadził kancelarię, znajduje się tab-
lica pamiątkowa ku czci M. oraz premiera Stani-
sława Mikołajczyka.
Paweł Moś
AIA w Poznaniu, Akta osobowe; Archiwum rodzinne; S.
Hęćka, Adwokat Piotr Moś (1908–1992), „Palestra” 1993, nr
1–2, s. 126–127; W. Jakóbczyk, Wielkopolska szkoła edukacji
narodowej: studia i wspomnienia z dziejów Gimnazjum
Męskiego (obecnie I Liceum ogólnokształcącego) w Ostrowie
Wielkopolskim w 125-lecie jego założenia, 1845–1970,
Ossolineum 1970, s. 63; L. Ludorowski, Sienkiewicz wobec
Europy, Lublin 2004, s. 291; J. Maciejewski, Z. Trojanowicz,
Poznański czerwiec 1956, Poznań 1990, s. 147; M. Rozler, Moś
Ignacy, (w:) Powstańcy wielkopolscy... Biogramy uczestników
powstania wielkopolskiego 1918/1919, tom I, pod red. B. Po-
laka, Poznań 2005, s. 132 (dotyczy ojca M.); E. Serwański,
Ostrów Wielkopolski i jego region w okresie II wojny światowej,
1939–1945, Poznań 1992, s. 225; B. Wachowicz, Dom Sien-
kiewicza, Warszawa: Rytm 2000, s. 141.
Muszalski Edward Czesław (1899–1988),
ps. Edward Sieheń, adwokat w Warszawie, har-
cerz, żołnierz w wojnie polsko-bolszewickiej 1920,
polityk narodowy, żołnierz w 1939, działacz samo-
rządu adwokackiego i ZAP, redaktor, dziennikarz,
biograf adwokatury, znawca prawa cywilnego, wy-
kładowca ATK, publicysta.
Ur. 13.01.1899 we wsi Czerwonka k. Skiernie-
wic (dziś część Skierniewic) w rodzinie Adama
(zm. 1909) – inżyniera technologa, pracownika
Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i naczelnika stacji
Skierniewice – i Wandy Barbary z d. Chmieleckiej
(zm. 1934). W 1909 zaczął uczęszczać w Skiernie-
wicach do średniej szkoły technicznej (realnej)
Stowarzyszenia Techników im. Stanisława Staszi-
ca. Ukończył jednak ośmioklasowe gimnazjum fi-
lologiczne Gminy Ewangelicko-Augsburskiej im.
Mikołaja Reja w Warszawie, w 1916 zdając egza-
min dojrzałości. Jeszcze w 1916 wstąpił do harcer-
stwa. Był współorganizatorem szkolnej Warszaw-
skiej Drużyny Harcerskiej im. Kazimierza Puła-
skiego. Od końca 1918 do początku 1919 wspól-
nie z Markiem Gniazdowskim M. wydał 6 nume-
rów pisemka batalionu harcerskiego stacjonujące-
go na Pradze w Warszawie, każdy pod inną nazwą
T. III/z. 1
(„Ordynans”, „Rekrut”, „Wartownik”, „Posteru-
nek”, „Dekownik”, „Oferma”). Wiosną 1919 M.
kierował hufcem podczas zlotu w Łazienkach w
Warszawie, kiedy to defiladę harcerską odebrali
Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, premier rządu
Ignacy Jan Paderewski, gen. Józef Heller oraz wła-
Edward Czesław Muszalski
dze ZHP (wówczas w procesie jednoczenie się) na
czele z ks. Janem Mauersbergerem.
Potem M. był harcmistrzem i zastępcą komen-
danta głównego ZHP (1921–1923), honorowym in-
spektorem nieruchomości ZHP, a w latach 30. rad-
cą prawnym ZHP (1934–1939) i opozycjonistą wo-
bec władz ZHP, które związane były z obozem sa-
nacyjnym.
W 1916 M. zapisał się na Wydział Prawa świeżo
odtworzonego w Warszawie uniwersytetu. Z po-
wodu wojny studia przerywał. Brał udział w woj-
nie polsko-bolszewickiej, początkowo jako szere-
gowy, potem podchorąży – w służbie czynnej był
od 11.11.1918 do 12.12.1920; w 1921 awansowa-
ny do stopnia podporucznika. W 1921 przez kilka
miesięcy był współpracownikiem Wydziału Praso-
wego Komitetu Plebiscytowego Górnośląskiego w
Warszawie.
W 1923 ukończył studia prawnicze (ponadto
uczęszczał na wykłady z filozofii, historii i geografii)
i rozpoczął aplikację sądową w okręgu SA w War-
szawie, pracując w SG i SO. Jednocześnie uczest-
niczył w seminarium z prawa narodów (prawdo-
podobnie u prof. Zygmunta Cybichowskiego) i w
roku 1926 napisał na nim pracę pt. Rozpoczęcie i
wypowiedzenie wojny w prawie państwowym i pra-
Muszalski
wie narodów, na podstawie której uzyskał stopień
doktora praw (dyplom nr 6). W 1925 był prezesem
Związku Akademickiego „Młodzież Wszechpol-
ska”. W l. 1929–1931 M. był asystentem przy kate-
drze prof. Cybichowskiego.
W czasie studiów, w l. 1921–1925, M. był biblio-
tekarzem RA w Warszawie, z pomocą kilku kole-
gów uporządkował i zreorganizował bibliotekę. Od
1926 był aplikantem adwokackim w IA w Warsza-
wie. Do zawodu przygotowywał się pod patrona-
tem adw. Leona Nowodworskiego. W czasie apli-
kacji pracował w charakterze referenta w Wydzia-
le Hipotecznym Ziemskim SO w Warszawie przy
pisarzu hipotecznym Wacławie Anteckim. Jako
stypendysta Funduszu Kultury Narodowej przez
trymestr w roku 1927 był słuchaczem nadzwyczaj-
nym na Uniwersytecie w Paryżu. Wiele publikował,
m.in. hasła (np. Wywłaszczenie) w „Encyklopedii
Podręcznej Prawa Publicznego” pod red. prof. Cy-
bichowskiego (1923–1930). W 1932 wydał cenio-
ny podręcznik pt. Prawo cywilne obowiązujące w b.
Królestwie Kongresowym. Prawo osobowe i familij-
ne. Prawo rzeczowe. Zwięzły podręcznik. W 1936 –
Kodeksy cywilne obowiązujące na Ziemiach Central-
nych Polski włącznie z Kodeksem Zobowiązań wraz
z ustawami, rozporządzeniami i dekretami Prezyden-
ta Rzeczypospolitej, uzupełniającemi i związkowemi,
obowiązującemi na ziemiach centralnych i na całym
obszarze Państwa, tezami z orzeczeń pod odnośne-
mi artykułami, rozporządzeniami ministerjalnemi i
wskazaniem artykułów związkowych.
Na listę adwokacką IA w Warszawie wpisany zo-
stał 17.11.1928. Był aktywnym działaczem ZAP i w
l. 1936–1939 jednym z redaktorów organu Związku
– „Czasopisma Adwokatów Polskich”. W tym cza-
sie był też bliskim współpracownikiem czasopisma
„Współczesna Myśl Prawnicza”.
W l. 1932–1937 M. był członkiem Zarządu
Głównego Polskiego Związku Kajakowego. Od
1932 należał też do Warszawskiego Towarzystwa
Wioślarskiego.
Praktykę adwokacką realizował od 1928 w
spółce z adw. dr. Janem Podkomorskim, mają-
cym wówczas kancelarię przy ul. Kapucyńskiej 3
m. 7, a następnie przeniesioną na ul. Wilczą 38
(przy Marszałkowskiej). Z kolei w 1933 M. pod-
jął współpracę z adw. Bolesławem Chomiczem,
prezesem Komunalnej Kasy Oszczędności Powia-
tu Warszawskiego, mającej siedzibę przy ul. Zgo-
333
 Muszalski
da 7. Prowadził z nim wspólną kancelarię przy ul.
Zgoda 8 (tu Chomicz wcześniej mieszkał, zanim
przeniósł się do willi na Żoliborz, stąd dzisiejsza
Chomiczówka).
M. był związany politycznie z nurtem narodo-
wym. Widać to dobrze w treści jego publikacji z
okresu międzywojennego. W 1938 opublikował
książkę pt. O narodowe prawo cywilne (Warszawa
1938, ss. 36), która wcześniej ukazała się na łamach
„Współczesnej Myśli Prawniczej”. Opowiadał się
w niej za reformą prawa cywilnego w duchu nacjo-
nalistycznym, a dokonania kodyfikacyjne i legisla-
cyjne II RP ocenił bardzo źle, szczególnie kodeks
zobowiązań, jako przykład wpływów obcych i dok-
tryny liberalnej, której nie akceptował. Opowiadał
się za oparciem prawa cywilnego na wzorach pol-
skich z okresu przedrozbiorowego.
W czasie wojny obronnej 1939 (do 27.09.) M. był
audytorem i sędzią polowym Mazowieckiej Bry-
gady Kawalerii. Od października do grudnia 1939
był adwokatem w Warszawie. Na początku 1940
przez Zakopane i Budapeszt dotarł do Paryża, a
po upadku Francji do Wielkiej Brytanii – do 1942
będąc w Stacji Zbornej Oficerów bez przydziału
w mieście Rothesay na wyspie Bute. W kwietniu
i maju 1941 odbył specjalny kurs z zakresu prawa
szkockiego i prawa Wielkiej Brytanii na Uniwer-
sytecie w Glasgow, zorganizowany dla dyplomo-
wanych prawników–oficerów polskich. W l. 1942–
1947 studiował, prowadził działalność naukową i
dydaktyczną w Londynie. W tym czasie wykony-
wał też prace zlecone dla polskich instytucji pań-
stwowych. W l. 1942–1945 był też obrońcą przed
polskimi sądami wojskowymi w Wielkiej Brytanii,
a także występował jako adwokat w polskich Są-
dach Morskich. Pod pseudonimem „Aleksander
Dolski” opublikował m.in. książkę pt. Kształtowa-
nie elementów państwa, terytorium, ludność, władza:
zagadnienia ustrojowo-prawne (Published 1943 by
F. Mildner & Sons in London). Znał biegle języ-
ki: angielski, francuski, niemiecki i rosyjski. Był
aktywnym politykiem obozu narodowego. Jako
przedstawiciel Komitetu Zagranicznego Obozu
Narodowo-Radykalnego w czerwcu 1943 M. napi-
sał, że w praktyce niemożliwe są koncepcje „pań-
stwa światowego” oraz realizacja pomysłu sfede-
rowania Europy.
Do Polski powrócił M. 18.08.1947 i zamieszkał
przy ul. Górnośląskiej 16 w Warszawie. 1.09.1947
334
T. III/z. 1
skierował do ORA w Warszawie pismo z prośbą o
wpis na listę adwokatów z siedzibą w Warszawie.
4.09. ORA w Warszawie postanowiła wpisać M.
na listę adwokatów. Specjalizował się w prawie cy-
wilnym. W 1949 został radcą prawnym Biura Han-
dlu Zagranicznego Motozbyt Centrala Handlowa
Przemysłu Motoryzacyjnego, od 1950 do 1953 w
Państwowych Wydawnictwach Technicznych, tak-
że w Spółdzielni „Inżynieria Sanitarna”, „Dalspo”,
Spółdzielni „Drzewomet” i innych. Od 1953 pra-
cował w Dziale Prawno-Administracyjnym Zarzą-
du Urządzeń Turystycznych PTTK i w tym czasie
został radcą prawnym PZU.
Od 31.03.1951 na mocy zarządzenia MS M. był
tłumaczem przysięgłym z języka angielskiego, a za-
rządzeniem MS z 31.05.1951 tłumaczem przysię-
głym z języka rosyjskiego.
W 1952 nie przeszedł weryfikacji w WIA.
29.04.1953 Wyższa Komisja Weryfikacyjna przy
MS uchyliła orzeczenie Wojewódzkiej Komisji We-
ryfikacyjnej dla Wojewódzkiej Izby Adwokackiej w
Warszawie i utrzymała wpis M. na listę adwokatów
IA w Warszawie.
Od 18.03.1954 był członkiem ZA nr 10 w War-
szawie (ul. Mokotowska 19). Po wejściu w życie
ustawy z 1963 zmuszony został do wyboru po-
między wykonywaniem zawodu adwokata a rad-
costwem. M. postanowił pozostać na stanowisku
radcy prawnego PZU. W związku z powyższym
8.01.1964 skreślony został z rejestru ZA nr 10.
M. wykonywał także funkcje samorządowe. W
l. 1960–1962 był członkiem Komisji Sądownictwa
Polubownego RA w Warszawie, w l. 1958–1963 –
wizytatorem ZA, w l. 1965–1967 członkiem Komi-
sji ds. Uczczenia Pamięci Adwokatów Poległych.
Od 1953 był członkiem PTTK i przewodnikiem
turystyki kajakowej.
W l. 1961–1963 oraz 1968–1969 M. był wykła-
dowcą prawa cywilnego i państwowego na Wydzia-
le Prawa ATK w Warszawie.
Za zaangażowanie w harcerstwie jeszcze przed
wojną otrzymał Srebrny Krzyż Zasługi. Po wojnie
odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi dla
ZHP (8.08.1982), członek Kręgu Mokotów Senio-
rów Harcerzy, „za wybitne osiągnięcia dla rozwoju
Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego” – Me-
dal stulecia WTW z dyplomem (1978); z okazji 50-
lecia Polskiego Związku Kajakowego – Medal Za-
służony dla Turystyki (6.03.1978).
T. III/z. 1 Muszalski
Spośród pozostałych odznaczeń: Medal z okazji
25-lecia WTW za zasługi dla Klubu (1978); Odzna-
ka 25-lat PTTK (1978), Odznaka honorowa Sto-
łecznego Zarządu Wojewódzkiego PTTK (1978);
Złota Odznaka „Zasłużony Działacz Turystyki”
(Główny Komitet Turystyki, 12.02.1979); Złota
Odznaka „Adwokatura PRL” (1984).
Dorobek naukowy obejmuje kilkaset prac nauko-
wych i publicystycznych, głównie o tematyce praw-
niczej, prawniczo-historycznej, ubezpieczeniowej,
zagadnień biograficznych i historycznych polskiego
środowiska adwokackiego i wiele innych.
W l. 1974–1976 współpracował pod pseudoni-
mem „Edward Sieheń” z Agencją Dziennikarską
„Interpress”. Publikował drobne artykuły m.in. na
temat nauki prawa, prawa pracy, ochrony środowi-
ska. Przez lata współpracował z OBA, powołanym
z inicjatywy adw. W. Bayera w 1971. Opublikował
liczne biogramy w PSB, oraz w SBAP. W „Ency-
klopedii Warszawy” opublikował ponad dwadzieś-
cia życiorysów adwokatów warszawskich oraz wie-
le artykułów.
Zm. 4.06.1988 w Warszawie. Pochowany został
10.06.1988 na cmentarzu Powązkowskim, obok
335
małżonki Ireny Michaliny z d. Waligórskiej (cór-
ki Teofila Waligórskiego i Natalii z d. Galle). Mie-
li dwoje dzieci, syna Wojciecha (ur. 15.11.1929) i
córkę Michalinę (ur. 5.09.1932).
Adam Redzik
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. 2538; O. Fietkie-
wicz, Leksykon harcerstwa, Warszawa: Młodzieżowa Agen-
cja Wydawnicza 1977, s. 110, 446; K. Kaczmarski, Studia i
szkice z dziejów obozu narodowego, Warszawa: IPN 2010;
E. Kozerska, T. Scheffler, Edwarda Muszalskiego Kon-
cepcja narodowego prawa cywilnego, „Zeszyty Prawnicze
UKSW” 2011, nr s. 237–254; Milewski, Redzik, Themis i
Pheme, s. 374, 378, 382, 418, 465, 470, 472, 477, 518, 551,
588, 593; W. Muszyński, Z dziejów Stronnictwa Narodowe-
go (1928–1947), „Biuletyn IPN” 2007, nr 8–9 (79–80); G.
Nowik, Straż nad Wisłą: Okręg Szarych Szeregów Warszawa
– Praga 1939–1942, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm
2001, s. 91, 108, 115; E. Ponczek, Polska myśl o pokoju w
latach drugiej wojny światowej: 1939–1945, Łódź: Wydawni-
ctwo UŁ 1999, s. 130; A. Redzik, Pierwsze czasopismo stu-
dentów prawa – reaktywacja tytułu „Prawnik” (1912–1914),
„Palestra” 2009, nr 11–12, s. 89; Redzik, Kotliński, Historia
Adwokatury, s. 253; M. Stolarczyk, Unia Europejska i Pol-
ska wobec dylematów integracyjnych na początku XXI wie-
ku, Toruń: Adam Marszałek 2006, s. 381; XX lat Akademii
Teologii Katolickiej, Warszawa: Akademia Teologii Katoli-
ckiej 1976, s. 248, 255.
 N
Nadraha (Nadraga) Aleksander (1885–1962),
adwokat we Lwowie, działacz organizacji ukraiń-
skich, docent Uniwersytetu Iwana Franki we Lwo-
wie, więzień NKWD członek NTSz.
Ur. 15.10.1885 w Brzeżanach, s. Antina (zm.
1901), urzędnika, i Kateriny Kropywnyckiej, córki
nauczyciela ze wsi Fereskula koło Kosowa na Hu-
Aleksander Nadraha
culszczyźnie. Naukę elementarną pobierał w szko-
le św. Anny we Lwowie. Następnie ukończył Gim-
nazjum nr IV. Jego kolegą z roku i przyjacielem
był Juliusz Kleiner (1886–1957) – późniejszy wybit-
ny historyk literatury polskiej i ukraiński historyk
Iwan Krypiakewycz. Ponadto w latach szkolnych
przyjaźnił się z Maciejem Ratajem, Kornelem Ma-
kuszyńskim i Zygmuntem Klemensiewiczem.
W 1904 rozpoczął studia na Wydziale Prawa ULw,
a w 1911 uzyskał stopień doktora praw. Od 1919 był
adwokatem we Lwowie. Przez wiele lat wchodził w
skład organów Lwowskiej Izby Adwokackiej.
W l. 1921–1925 był profesorem Tajnego Uni-
wersytetu Ukraińskiego we Lwowie, gdzie wykła-
dał prawo rzymskie, a w l. 1940–1941 i 1944–1947
docentem historii prawa na Wydziale Prawa Uni-
wersytetu im. Iwana Franki we Lwowie. Współpra-
cował i przyjaźnił się z wybitnym polskim history-
kiem prawa prof. Przemysławem Dąbkowskim. Był
członkiem Towarzystwa Naukowego im. Szewczen-
336
ki i Związku Ukraińskich Adwokatów oraz człon-
kiem redakcji czasopisma „Żyttia i Prawo”, ukazu-
jącego się we Lwowie w l. 1928–1939.
Był człowiekiem głęboko religijnym. Współ-
pracował i utrzymywał kontakty z arcybiskupem
Andrzejem Szeptyckim, profesorami Akademii
Bohuslawskiej we Lwowie (gdzie wykładał w l.
1932–1939 i 1941–1947) i wieloma księżmi gre-
kokatolickimi. W 1947 aresztowany przez NKWD
i wywieziony na Sybir, gdzie wraz z całą rodzi-
ną przebywał do 1959. Po powrocie nie pozwo-
lono mu na mieszkanie we Lwowie. Mimo to do
1962 zamieszkiwał nielegalnie na przedmieściu
Łyczakowskim. Na początku 1962 zmuszony zo-
stał do wyjazdu do Sambora. Dwa miesiące póź-
niej, 3.04.1962, zmarł. Spoczywa na cmentarzu Ja-
nowskim we Lwowie. W małżeństwie z Teodozją
z d. Tuna, lekarzem pediatrą miał syna Bogda-
na (ur. 1922), lekarza pediatrę i córkę Olenę (ur.
1928), po mężu Caryk.
Adam Redzik
ALNUIF, f. R–119, op. 1, Akta osobowe; I. Гловацький, В.
Гловацький, Українські адвокати східної Галичини (кінец
ХVIII – 30-ті роки ХХ ст.), Львів 2004; О. Надрага, Серед
львівських парків, Упоряд.: Костянтин Курилишин, Львів
2004, ss. 302; A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwow-
skiego w latach 1939–1946, Lublin 2006; Redzik, Kotliński,
Historia Adwokatury, s. 224, 402; Informacje od dr Marty
Nadrahy ze Lwowa.
NAGÓRSKI Zygmunt (1884–1973), adwokat w
Warszawie, wicedziekan RA w Warszawie, wykła-
dowca UW, członek KKRP, prezes Demokratycz-
nego Związku Adwokatów Polskich, polityk SL,
działacz emigracyjny, wykładowca polskiego Wy-
działu Prawa Uniwersytetu w Oxfordzie, wicepre-
zes NIK (emigracyjnego), prezes Polish Institute
of Arts and Sciences of America.
Ur. 14.06.1884 w Warszawie w rodzinie Adama
(1855–1931) i Walentyny z Kietlińskich. Miał brata
Juliusza Nagórskiego (1887–1944), architekta, auto-
ra wielu budowli i elementów architektonicznych w
Warszawie, w tym wystroju wewnętrznego i elewacji
Hotelu Polonia, a także grobowców na Powązkach.
T. III/z. 1 Nagórski
Po ukończeniu III Gimnazjum w Warszawie
studiował prawo na rosyjskim uniwersytecie (do
1905). W okresie studiów opracował wspólnie z
Marcelim Handelsmanem monografię historycz-
ną wsi Bochotnica Kościelna (Wieś Bochotnica
Kościelna pod względem ludnościowym, „Ekono-
mista” 2/1904, nadbitka, Warszawa 1904, ss. 36).
Następnie uzupełniał studia w Berlinie, gdzie słu-
Zygmunt Nagórski
chał wykładów profesorów: Józefa Kohlera, Fran-
za von Liszta i Teodora Kippa. Był też na uniwer-
sytetach w Paryżu i Odessie, który ukończył w 1907
stopniem kandydata praw (prawdopodobnie był
też na uniwersytecie w Charkowie). W 1908 zo-
stał doktorem prawa Uniwersytetu w Zurichu.
Podstawą doktoratu była praca o stosunkach ojca
i nieślubnego dziecka według prawa niemieckiego i
francuskiego (Das Rechtsverhältnis des unehelichen
Kindes zu seinem Vater nach deutschem und fran-
zösischem Recht in geschichtlicher und rechtsverglei-
chender Darstellung, Zurich, Gebr. Leemann & Co.
1908), która została opublikowana także po rosyj-
sku w Charkowie. Następny rok spędził w Pary-
żu, gdzie kontynuował studia nad francuskim pra-
wem cywilnym. Wkrótce po powrocie do Warsza-
wy i pod kierunkiem Henryka Cederbauma przy-
gotowywał się do zawodu adwokata. Jednocześ-
nie kontynuował badania naukowe. W 1913 opub-
likował referat pt. Hypoteki dla osad włościańskich,
który został opracowany dla Komisji Prawno-Są-
dowej Towarzystwa Popierania Pracy Społecznej.
Poza tym wspólnie ze Stefanem Frankensteinem,
337
przy współudziale Karola Lutostańskiego, wydał
opracowanie pt. Jurysprudencja francuska sądu ka-
sacyjnego w sprawach cywilnych i handlowych, rok
1910. W tym samym roku zaangażował się w od-
tworzenie czasopisma „Themis Polska”, wchodząc
w skład ścisłej redakcji (obok Karola Lutostańskie-
go i Szymona Rundsteina). Na łamach tego perio-
dyku opublikował w 1914 artykuł pt. Ustawa fran-
cuska o poszukiwaniu ojcostwa (jest to omówienie
ustawy z 16.11.1912, która zmieniła regulację art.
340 Kodeksu Napoleona zakazującego dochodze-
nia ojcostwa). W innym tekście w „Themis Pol-
skiej” omówił ustawę rosyjską z 13/26.05.1913 o
dzieciach nieślubnych. Po pięciu latach czasopis-
mo upadło. Wznowione zostało w 1923, jako „The-
mis Polska seria III”. Redaktorami pozostali Luto-
stański, Nagórski i Rundstein. Pierwszy zeszyt roz-
poczynał referat francuskiego uczonego Françoi-
sa Gény’ego pt. Idealizm czy pozytywizm prawniczy
w przekładzie N.
W czerwcu 1914 wziął udział w obradach pierw-
szego Sejmu Adwokatury Polskiej, czyli w po-
wszechnym zjeździe adwokatów Polaków zorga-
nizowanym przez Związek Adwokatów Polskich
we Lwowie. Na zjazd zgłosił referat pt. Fachowe
wykształcenie adwokata w Królestwie Polskim. Na
łamach GSW opublikował obszerne sprawozda-
nie ze zjazdu.
W l. 1910–1911 służył w armii rosyjskiej, a w cza-
sie I wojny światowej został zmobilizowany i wal-
czył w 299. Pułku Piechoty Rezerwy w stopniu cho-
rążego, a potem porucznika sędziego śledczego w
Korpusie Sądowym. W tym czasie był prezesem
Związku Wojskowych Polaków Frontu Zachod-
niego w Mińsku. Uczestniczył w zjeździe delega-
tów wojskowych Polaków w Piotrogrodzie w czerw-
cu 1917. W tym czasie był też działaczem Polskie-
go Związku Demokratycznego w Mińsku. Współ-
pracował z Radą Regencyjną. Do Warszawy wró-
cił w 1918.
W 1918 pracował w Departamencie Ustawo-
dawczym MS (powołany przez E. Śmiarowskiego).
W następnych latach pracował jako radca w Mini-
sterstwie Rolnictwa i Dóbr Państwowych oraz w
Ministerstwie Skarbu (w czasie rządu Władysława
Grabskiego). W 1919 był wiceprezesem Głównej
Komisji Ziemskiej utworzonej w 1918, a działają-
cej przy Ministerstwie Rolnictwa i Dóbr Państwo-
wych, której celem było rozpatrywanie spraw spor-
 Nagórski
nych związanych z przebudową ustroju rolnego, re-
alizacją reformy rolnej i parcelacją majątków prze-
znaczonych do jej realizacji. Brał udział w przygo-
towywaniu i realizowaniu reformy rolnej. W 1919
zredagował zbiór pt. Reforma rolna: ustawy i rozpo-
rządzenia rządu, dotyczące ustroju rolnego Rzeczy-
pospolitej Polskiej, wydane i wyjaśnieniami zaopa-
trzone. 1, Uchwała rolna i pierwsze zarządzenia wy-
konawcze (udział w wydaniu mieli też: Bolesław
Giliczyński i Józef Makulski). W kolejnych latach
także wydawał zbiory ustaw uzupełnione o orzecz-
nictwo sądowe, np. Rozporządzenie prezydenta Rze-
czypospolitej z dnia 14 maja 1924 roku o przeracho-
waniu zobowiązań prywatno-prawnych (1924), Pra-
wo o ustroju sądów powszechnych z dnia 6 lutego
1928 r: według jednolitego tekstu z dnia 15 listopada
1932 r.: wraz z ustawami i rozporządzeniami związ-
kowemi i wykonawczemi oraz orzecznictwem Sądu
Najwyższego (1933).
Wiele cennych rozpraw zamieścił na łamach
GSW, „Palestry” i „Głosu Prawa”, liczne z nich po-
święcił adwokaturze i samorządowi adwokackie-
mu. Były to m.in. Samorząd adwokatury jako do-
bro publiczne („Palestra” 1931, nr 10–11), Zadania
rad adwokackich („Palestra” 1935, nr 12). W cza-
sie walki z MS o zachowanie dwustopniowego sa-
morządu adwokackiego w 1931 w specjalnym ze-
szycie „Palestry” pisał o ustroju adwokatury oraz
o projekcie ministerialnym. Blisko współpracował
z adw. Adolfem Suligowskim, któremu na łamach
GSW poświęcił wspomnienie (1932), wspominał
też Stanisława Posnera (GSW 1930).
N. wchodził w skład wielu kolegiów redakcyj-
nych. Od 1925 był członkiem komitetu redakcyj-
nego „Przeglądu Prawa Handlowego” (Zmiana
kaucji hipotecznej na czysty wpis w czasie trwania
upadłości, PPH 1934, nr 2), wchodził w skład ko-
mitetu redakcyjnego wydawanego w l. 1924–1933
pod redakcją Marcelego Handelsmana „Przeglądu
Politycznego” (opublikował m.in. Dziesięciolecie
Ligi Narodów, 1930; Rozbrojenie moralne, 1931).
Współpracował też z wydawanym w l. 1927–1939
czasopismem „Sprawy Narodowościowe” i z Insty-
tutem Badań Zagadnień Narodowościowych. Inte-
resował się zagadnieniami Ligii Narodów. N. pi-
sał hasła do wydanej w l. 1926–1930 „Encyklopedii
Podręcznej Prawa Publicznego” pod redakcją Zyg-
munta Cybichowskiego. W l. 1938–1939 N. wcho-
dził w skład „Ścisłego Kolegium Redakcyjnego”
338
T. III/z. 1
KPP, na łamach którego pisał o obrocie nierucho-
mościami oraz o układach zbiorowych pracy.
Od 1918 był wykładowcą prawa i postępowania
cywilnego na wydziale prawa UW, od 1.10.1919 do
1923 – zastępcą profesora postępowania cywilne-
go. W 1924 został powołany do KKRP. Był człon-
kiem Wydziału Prawa Cywilnego KKRP, zastępcą
przewodniczącego podkomisji prawa rzeczowego,
przewodniczącym podkomisji prawa spadkowego.
Efektem pracy w KKRP były także publikacje, np.
Odpowiedzialność dziedzica za długi spadkowe – re-
ferat sprawozdawczy przedstawiony w 1936 w ra-
mach Stałej Delegacji Zrzeszeń i Instytucji Praw-
niczych Rzeczypospolitej Polskiej. Był też człon-
kiem Rady Prawniczej przy MS.
N. prowadził od jesieni 1919 w Warszawie rozle-
głą praktykę adwokacką (1938 mieszkał i kancela-
rię prowadził przy ul. Aldony 8 na Saskiej Kępie).
Kancelaria N. specjalizowała się w sprawach cy-
wilnych. Był stałym adwokatem (radcą) m.in. Asi-
curazioni Generali di Sicurtà „Asea”, Szwedzkie-
go Przedsiębiorstwa Urządzeń Elektrycznych, Po-
wszechnego Banku Związkowego w Warszawie
(jako naczelny radca prawny).
N. był też obrońcą i pełnomocnikiem w licz-
nych procesach, w tym pełnomocnikiem Aleksan-
dra Lednickiego w procesie przeciwko Zygmun-
towi Wasilewskiemu o oszczerstwo. W słynnym
procesie brzeskim, najgłośniejszym procesie po-
litycznym II RP, był obrońcą Norberta Barlickie-
go (1880–1941) z PPS. 20.12.1931 wygłosił mowę
obrończą, która potem została opublikowana.
Sprawę i proces określił „owocem ciężkiego scho-
rzenia organizmu politycznego i państwowego”.
O swojej pracy jako adwokata po latach – podczas
uroczystości zorganizowanej przez Stowarzyszenie
Prawników Polskich w Nowym Jorku – mówił: „Od
lat bardzo młodych pociągało mnie prawo, a spe-
cjalnie adwokatura jako wówczas jedyna droga dla
prawnika polskiego. Interesowało mnie urządze-
nie społeczeństwa i państwa oraz rządzenie niemi,
interesowały stosunki i konflikty pomiędzy ludźmi
i ich porządkowanie (…). Adwokat albo nie ma
klientów, albo nie ma czasu. Nigdy nie miałem cza-
su. Poza zagadnieniami natury publicznej czy indy-
widualnej, społecznej czy psychologicznej, są za-
wsze ludzie. Wielkie ilości przewinęły się przede
mną. Możni i maluczcy, hrabiowie i chłopi, księ-
ża i Żydzi, dziedzice i fornale, uczeni i analfabeci,
T. III/z. 1 Nagórski
przemysłowcy i kupcy, robotnicy, urzędnicy, pisa-
rze i dziennikarze, politycy i mężowie stanu. Prze-
ważali oczywiście Polacy, ale byli także Niemcy,
Austriacy, Francuzi, Belgowie i Holendrzy, Wło-
si i Szwajcarzy, Szwedzi i Norwegowie, Anglicy i
Amerykanie, a nawet Egipcjanie. Cała galeria ty-
pów, ludzi żywych, zaaferowanych, zatroskanych,
pełnych uczuć i namiętności, walczących o coś dla
nich ważnego, lub broniących swych własnych, cu-
dzych lub społecznych praw i interesów”. N. był
też działaczem samorządu adwokackiego w War-
szawie – członkiem RA (1920–1922), wicedzieka-
nem RA (1930–1931), od 1933 członkiem Komi-
sji Rewizyjnej, a potem członkiem NRA i jej Wy-
działu Wykonawczego (1936–1938), a także rzecz-
nikiem dyscyplinarnym.
Przez wiele lat N. był działaczem ZAP, ale po
Zjeździe z 8–9.05.1937, na którym przyjęto nie-
chlubną uchwałę przeciwko przyjmowaniu Żydów
do adwokatury, co skutkowało uczynieniem z apo-
litycznego z założenia ZAP stowarzyszenia o profi-
lu narodowym, wielu dawnych działaczy, w tym N.,
wystąpiło z organizacji. Założyli oni Demokratycz-
ny Związek Adwokatów Polskich, którego profil i
cele pokrywały się z dawnymi celami ZAP, także w
zakresie obrony godności i praw zawodu adwoka-
ta. Podczas zebrania założycielskiego 29.10.1937 w
Warszawie prezesem DZAP wybrano N.
Politycznie N. związany był z PSL „Wyzwole-
nie”. Poparł zamach majowy Piłsudskiego, ale nie
przyjął teki ministra proponowanej przez prof. K.
Bartla. W 1929 odwrócił się od obozu rządzącego
z powodu odejścia od ideałów lewicowych i cen-
trowych. Napisał wówczas list otwarty do min.
S. Cara, opublikowany w „Robotniku” (nr 93 z
4.04.1930), na który Car odpowiedział („Tydzień”
nr 16 z 19.04). Związał się wówczas z Centrole-
wem. W tym czasie współpracował blisko m.in. z
Zygmuntem Gralińskim, Maciejem Ratajem, Hen-
rykiem Tennenbaumem, Stanisławem Thuguttem,
Stefanem Urbanowiczem, Leonem Wasilewskim.
We wrześniu 1939 N. był zmobilizowany jako ma-
jor rezerwy Korpusu Sądowego. Po przegranej
wojnie obronnej opuścił z rodziną Warszawę. Wy-
kładał na Uniwersytecie Polskim Zagranicą w Pa-
ryżu (tworzonym przez prof. S. Glasera). W mar-
cu 1940 N. mianowany został wiceprezesem NIK.
Funkcja ta nie odpowiadała zainteresowaniom i
upodobaniom N., jak wspominał. Od 1940 przeby-
339
wał w Londynie. 24.08.1940 wszedł w skład zarzą-
du utworzonego wówczas Stowarzyszenia Prawni-
ków Polskich w Zjednoczonym Królestwie.
W 1945 opublikował opracowanie o kodyfika-
cji polskiego prawa cywilnego (Codification of civil
law in Poland 1918–1939). Po utworzeniu polskie-
go Wydziału Prawa Uniwersytetu w Oxfordzie był
w nim przez pewien czas wykładowcą prawa cywil-
nego (1944–1947). Wykładał też na Kursach Ad-
ministracyjnych w Szkocji. Prawo międzynarodo-
we wykładał na kursach dla urzędników Minister-
stwa Spraw Zagranicznych i w Szkole Nauk Poli-
tycznych w Londynie. W sierpniu 1946 brał udział
w Cambridge w pierwszej powojennej konferencji
ILA (obok. m.in. R. Lemkina).
Politycznie N. związany był początkowo z Komi-
tetem Zagranicznym SL, ale z czasem zaczął być
opozycją wobec Mikołajczyka i Stanisława Kota.
W literaturze wskazuje się, że N. zakulisowo zwal-
czał rząd gen. Władysława Sikorskiego, a jawnie
wystąpił przeciw polityce rządu Stanisława Miko-
łajczyka. Sprzeciwiał się powrotowi do Polski Mi-
kołajczyka i rozmowom z Sowietami, czyli tzw. po-
lityce ugodowej. W związku z tym – po wyjeździe
z Londynu Mikołajczyka – współtworzył Stronni-
ctwo Ludowe „Wolność” kierowane przez Jerze-
go Kuncewicza. Był członkiem kierownictwa par-
tii, której organem było wydawane w Niemczech
czasopismo „Wolność i Lud”. Należał też do Świat-
polu (Światowego Związku Polaków z Zagranicy),
będąc wiceprezesem organizacji do 17.03.1947,
kiedy to zrezygnował z tej funkcji.
Współpracował z założonym 7.12.1948 Polskim
Towarzystwem Naukowym na Obczyźnie, ale nie
był jego członkiem założycielem.
Był zwolennikiem i propagatorem tzw. kongresu
haskiego (Kongres Europejski w Hadze), zorgani-
zowanego przez Józefa Retingera i Duncana San-
dysa w Hadze w dniach 7–10.05.1948. Zapoczątko-
wał utworzenie później Rady Europy. Brali w nim
udział przedstawiciele 25 krajów.
W 1951 wyjechał do Stanów Zjednoczonych i
zamieszkał w Nowym Jorku. Działał w Polskim In-
stytucie Naukowym w Ameryce (Polish Institute
of Arts and Sciences of America) – w l. 1952–1955
był dyrektorem wykonawczym, w l. 1957–1964 – se-
kretarzem generalnym, a w l. 1964–1965 prezesem.
Aktywnie działał też w Stowarzyszeniu Prawników
Polskich w Stanach Zjednoczonych (inna nazwa:
 Nagórski, Namitkiewicz T. III/z. 1

Polskie Towarzystwo Prawnicze w Stanach Zjed- wo prywatne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie,
noczonych), którego był w 1952 współzałożycie- Warszawa: C. H. Beck 2009, s. 147; R. Szawłowski, Najwyż-
sze państwowe organy kontroli II Rzeczypospolitej, Warszawa
lem i przez wiele lat prezesem, a od 1971 preze- 2004, s. 29, 293, 301, 303, 306, 308–309, 330–332, 442, 443,
sem honorowym. Był też członkiem Klubu Rota- 463; R. Turkowski, Stronnictwo Ludowe „Wolność” w Lon-
riańskiego (Rotary International). Wiele publiko- dynie (1945–1970), s. 230–252; D. S. Wandycz, Polski Insty-
wał na tematy Polski i państw bloku komunistycz- tut Naukowy w Ameryce. W trzydziestą rocznicę 1942–1972,
Nowy Jork: Polski Instytut Naukowy 1974; L. Zwolak, Re-
nego. 26.09.1958 wygłosił w Nowym Jorku prze- gister of the Papers of Zygmunt Nagórski, Sr. 1920–1969…,
mówienie pt. Dialog polsko-żydowski, które potem http://www2.hsp.org/collections/Balch%20manuscript_gui-
opublikował nakładem Polskiego Instytutu Na- de/html/nagorski.html [2016.10.10]
ukowego w Ameryce. W latach 60. opublikował
kilka wspomnień, m.in. Ludzie mego czasu (1964),
Wojna w Londynie (wspomnienia, 1939–1945) (Pa- Namitkiewicz Jan (1880–1958), adwokat
ris, Księgarnia Polska, 1966). W 1969 N. otrzymał w Warszawie, sędzia SN, profesor UW i UŁ.
doktorat honoris causa Polskiego Uniwersytetu na Ur. 23.05.1880 w Lublinie. Był synem Justyna,
Obczyźnie. cenionego notariusza, i Marii Namitkiewiczów.
Zmarł 20.01.1973 w Ossining w Nowym Jorku Do gimnazjum uczęszczał w Warszawie. W 1904
w USA. Spoczywa obok żony na Holy Mount Ce- w UW ukończył Wydział Prawa. Kształcił się rów-
metery w Eastchester, NY. W małżeństwie z Ma- nież w Paryżu, gdzie w 1906 otrzymał stopień dok-
rią Zofią Matyldą z d. Cederbaum (1891–?), córką tora praw.
wybitnego adwokata Henryka (1863–1928), zawar-
tym 28.10.1911 w Warszawie, miał dwóch synów,
Zygmunta (1912–2011), prawnika, absolwenta UJ,
oficera w wojnie obronnej 1939, potem działacza
emigracji w Wielkiej Brytanii, a od 1948 urzędnika
państwowego, dziennikarza i działacza polonijne-
go w USA, oraz Jerzego (ur. 1920), pracującego w
branży lotniczej w USA. Wnukiem N. (synem Zyg-
munta juniora) jest Andrew Nagorski (ur. 1947 w
Edynburgu), amerykański dziennikarz i pisarz.
Pozostawił obszerne archiwum, które zawiera
materiały dotyczące działalności politycznej, publi-
cystycznej i publicznej N. z lat 40.–60. Zostało ono
uporządkowane przez syna. Obecnie znajdują się
Jan Namitkiewicz
w Hoover Institution Library & Archives (Collec-
tion Number: 2009C11).
Adam Redzik
Pracę zawodową rozpoczął w adwokaturze w
A.J.R., Komisja tworzenia dobrego prawa, „Palestra” 2009, nr 1910. Podczas I wojny światowej brał czynny udział
9–10, s. 161–163; L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Ko-
w Straży Obywatelskiej oraz pełnił funkcję naczel-
misji Kodyfikacyjnej RP 1919–1939, Wrocław 2000; S. Gro-
dziski, Prace nad kodyfikacją i unifikacją polskiego prawa pry- nika kancelarii Milicji Miejskiej. Był sędzią pokoju
watnego (1919–1947), KwPP 1992, z. 1–4, s. 51; C. Karkow- w pierwszych sądach obywatelskich w Warszawie.
ski, Działacz niespożyty Zygmunt Nagórski (1912–2011), „Ar- W 1917 przeniósł się do sądownictwa, a we
chiwum Emigracji: studia, szkice, dokumenty”, T. 1–2 (14–
wrześniu tr. otrzymał nominację na sędziego okrę-
15) 2011, s. 387–390; Łoza 1938, s. 514; Milewski, Redzik,
Themis i Pheme, s. 149, 150, 183–185, 188, 214, 239, 241, gowego. W październiku 1919 został sędzią SA w
258, 356, 361, 379, 380, 477, 549, 559, 570, 588, 593; E. Mu- Warszawie, a w 1932 sędzią SN.
szalski, Nagórski Zygmunt, PSB, t. 22 (1977), s. 450–452; Z. Swe pierwsze artykuły publikował już w 1909 w
Nagórski, Obrona w procesie brzeskim wygłoszona w Sądzie
GSW. Sam był później współredaktorem „Kwartal-
Okręgowym w Warszawie w dniu 20 grudnia 1931 roku, War-
szawa 1933; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 149, nika Prawa Cywilnego” i „Przeglądu Prawa Han-
151, 173, 192, 223, 224, 239, 244, 261, 263; A. Redzik, Pra- dlowego”.

340
T. III/z. 1 Namitkiewicz, Natanson
Od 1916 do 1939 był profesorem w Szkole Nauk
Politycznych w Warszawie. Wykładał prawo han-
dlowe, wekslowe, międzynarodowe publiczne i
prywatne. W l. 1917–1922 był profesorem Wolnej
Wszechnicy Polskiej, a w 1919 został powołany na
stanowisko profesora nadzwyczajnego prawa han-
dlowego w UW. Lubiany przez studentów. Z jego
inicjatywy powstało czasopismo „Miesięcznik Pra-
wa Handlowego i Wekslowego” (1932), które wy-
dawali członkowie seminarium N. z prawa han-
dlowego, a redaktorem był Adam Daniel Szczy-
gielski.
W l. 1919–1920 był głównym referentem w Ko-
misji Prawa Handlowego przy Min. Sprawiedliwo-
ści, był również współreferentem dekretu o reje-
strze handlowym i dekretu o spółkach z ograni-
czoną odpowiedzialnością oraz projektu prawa ak-
cyjnego.
W 1921 N. został sędzią w Mieszanym Trybu-
nale Rozjemczym Polsko-Niemieckim z siedzibą
w Paryżu, w 1929 także sędzią w Trybunale Roz-
jemczym dla Górnego Śląska. W roku 1922 i 1926
pełnił funkcję pełnomocnika Rządu na Kongre-
sach Prawa Morskiego w Brukseli. Jako delegat
Rządu brał udział w Konferencji Prawa Wekslowe-
go i Czekowego w l. 1930 i 1931 w Genewie. Jako
przewodniczący polskiej delegacji uczestniczył w
kongresach International Law Association w la-
tach 1924 (Sztokholm), 1936 (Paryż) i 1938 (Am-
sterdam). Działał w polskim oddziale tego zrze-
szenia. Był przewodniczącym sekcji prawa cywil-
nego Towarzystwa Prawniczego w Warszawie oraz
członkiem zarządu Polskiego Towarzystwa Ochro-
ny Własności Przemysłowej i Handlowej.
W czasie II wojny światowej aktywnie działał w
Tajnym Wydziale Prawa UW, wykładając prawo
handlowe, wekslowe i czekowe oraz międzynaro-
dowe prawo prywatne. Wykłady N., prowadzone w
jego własnym mieszkaniu, były uważane za jedne
z najciekawszych i najbarwniejszych na Wydziale.
Od 10.03. do 2.11.1940 był więźniem Pawiaka.
Po zakończeniu wojny N. zamieszkał w Łodzi.
Został profesorem UŁ oraz powrócił na stanowi-
sko sędziego SN. W roku akademickim 1948/1949
był dziekanem Wydziału Prawa. W UŁ wykładał
prawo handlowe, cywilne i międzynarodowe pry-
watne.
Zostawił po sobie ogromny dorobek naukowy.
Był autorem wielu prac, m.in. Firma, studium z za-
341
kresu teorii i praktyki prawa handlowego (1917),
Podręcznik prawa handlowego, wekslowego, cze-
kowego i upadłościowego; O najważniejszych za-
sadach badania prawa handlowego (Warszawa
1927), Prawo handlowe b. dzielnicy rosyjskiej, au-
striackiej i pruskiej; Nowe prawo wekslowe i czeko-
we (w: Encyklopedia prawa obowiązującego w Pol-
sce, cz. IV, Poznań 1925), Kodeks handlowy. Ko-
mentarz (Warszawa 1934–1937, I–III). Również po
wojnie wydał wiele książek, m.in. Ustawa o mająt-
kach opuszczonych i porzuconych. Komentarz (Łódź
1945), Kodeks zobowiązań. Komentarz dla prakty-
ki (Łódź 1949, I–II), Przemysł i handel a prawo (2.
wyd. Łódź 1950), Reglamentacja prawna stosunków
gospodarczych (Łódź 1951, skrypt uniwersytecki),
Prawo przedsiębiorstwa państwowego (Łódź 1951,
skrypt uniwersytecki). Publikował artykuły w „De-
mokratycznym Przeglądzie Prawniczym”, „Prze-
glądzie Notarialnym” i „Państwie i Prawie”.
N. należał do Stronnictwa Demokratyczne-
go. W 1949 wszedł w skład Rady Naczelnej SD.
Jako sędzia został przeniesiony w stan spoczynku
1.03.1953. Powrócił do adwokatury i został człon-
kiem łódzkiego Zespołu Adwokackiego nr 10.
Zmarł 11.04.1958 w Łodzi. Pochowany został w
Krakowie na cmentarzu Rakowickim. N. był dwu-
krotnie żonaty. Z jego pierwszego małżeństwa
z Joanną z d. Potworowską (1884–1945) pocho-
dził syn Jan, dziennikarz, z małżeństwa drugiego z
Emilią z d. Zasadzką drugi syn – Janusz Bogdan.
Małgorzata Wańkowicz, Janusz Kanimir
H. Dzierzgwa, Namitkiewicz Jan (1880–1958), PSB, s. 503–
504 (bibl.); tenże, Jan Namitkiewicz (1880–1958), „Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego” 1959, ser. I, z. 14, s. 227–
232; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach wojny i
okupacji, Warszawa 1948, s. 22; Milewski, Redzik, Themis i
Pheme, s. 619 (indeks osobowy – wiele wskazań); Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury, s. 244 (biogram i fot.), 283;
J. Sawicki, Tajny wydział prawa Uniwersytetu Warszawskiego
w latach okupacji 1939–1944, (w:) Studia z dziejów Wydziału
Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1963; A. Sy-
monowicz, Śp. prof. dr Jan Namitkiewicz, „Palestra” 1958,
nr 9 (10), s. 73–75; A. Szpunar, K. Przybyłowski, W. Sied-
lecki, Nauka prawa prywatnego i procesowego w Polsce, Kra-
ków 1948, s. 38–46.
Natanson Wiktor Tadeusz (1896–1961), ad-
wokat w Warszawie, notariusz, dziennikarz (pseu-
donimy: Nater, Naterni, Natry, Zenter, Hipolit
Notecki), redaktor „Przeglądu Notarialnego” i
 Natanson
„Kwartalnika Prawa Prywatnego”, sędzia, wykła-
dowca UMK.
Ur. 13.11.1896 w Łodzi w rodzinie Józefa i Gu-
stawy. Studiował prawo i ekonomię w Montpel-
lier i Paryżu (1913–1914), potem prawo w Moskwie
(1916–1918) na UW i na UJ (1919–1920), gdzie też
18.10.1921 uzyskał – po zdanych trzech egzami-
nach rygoryzalnych – stopień doktora praw.
Wiktor Tadeusz Natanson
W czasie studiów w Moskwie był jednym z przy-
wódców ZMP „Zet”, a od 1917 należał do Zarządu
Głównego Narodowego Związku Robotniczego. Po
powrocie do kraju należał do Niezależnej Młodzie-
ży Polskiej (tzw. rozłamowcy z „Zet”). W tym cza-
sie był wiceprezesem pierwszego polskiego Komi-
tetu Wykonawczego Polskiej Młodzieży Akademi-
ckiej (PMA). Zgłosił w imieniu PMA akces do Mię-
dzynarodowej Konferencji Studentów, podczas jej
inauguracyjnego posiedzenia w 1919 w Strasburgu.
Brał też udział w zjeździe w Pradze w 1921.
W 1920 walczył w wojnie polsko-bolszewickiej.
W 1921 był kierownikiem Wydziału Prasowego
Komitetu Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzecz-
pospolitą Polską i redagował tygodnik informa-
cyjny „Dla Górnego Śląska”, prowadził też plebis-
cytową aktywność prasową w Warszawie. W 1922
opublikował opracowania: Nadzwyczajna danina
państwa, Opłaty stemplowe od rachunków i pokwi-
towań, a w 1923 – Podatek majątkowy.
Aplikację sądową rozpoczął w 1922, a potem
aplikację adwokacką. W 1927 został wpisany na
listę adwokatów IA w Warszawie. W 1938 kance-
larię prowadził pod adresem Tucholska 4.
342
T. III/z. 1
W l. 1920–1924 był redaktorem „Rzeczpospo-
litej”, w 1924 „Warszawianki”, potem „ABC”
(1926–1931). W l. 1931–1933 redagował czasopis-
mo prawnicze „Notariat i Hipoteka”, którego był
współzałożycielem. Od 1932 wydawał Rocznik-Ka-
lendarz Notariatu i Hipoteki – począwszy od kalen-
darza na rok 1933.
Podczas I Konferencji Prezesów i Wicepreze-
sów Rad Notarialnych obradującej w Warszawie
24.02.1934 uchwalono, że centralnym organem no-
tariatu polskiego będzie, ukazujący się od 1921 w
Krakowie (od 1933 w Warszawie), „Przegląd No-
tarialny”, którego redakcję powierzono N. i był on
redaktorem do 1939. W l. 1938–1939 N. był też re-
daktorem odpowiedzialnym za „Kwartalnik Prawa
Prywatnego”. Po wojnie doprowadził do wznowie-
nia wydawania „Przeglądu Notarialnego” w 1947 i
redagował pismo do sierpnia 1948. Ostatnie zeszy-
ty przeglądu ukazały się w 1951.
W l. 30. XX w. opublikował przeznaczone dla
szerszego odbiorcy: Praktyczny poradnik wekslowy
(1931), Kodeks karny dla wszystkich (1932), a tak-
że skorowidz 15 lat Dziennika Ustaw 1918–1932
(1933) oraz przygotowane wspólnie z Jakubem
Glasem Prawo o notariacie (1933).
W czasie II wojny światowej przebywał w War-
szawie. Współpracował z Delegaturą Rządu na
Kraj. Nauczał też języków obcych i pracował w
„Społem”. Po Powstaniu Warszawskim miesz-
kał w Milanówku, a w 1945 wyjechał do Łodzi.
W okresie lipiec–sierpień 1945 pracował w Tym-
czasowym Zarządzie Państwowym (potem Urzę-
dzie Likwidacyjnym) w Łodzi. Po powrocie do War-
szawy wykonywał zawód notariusza, aż do śmierci.
W 1945 podjął współpracę z redakcją „Demo-
kratycznego Przeglądu Prawniczego”, będąc do
1.09.1946 redaktorem technicznym. Oprócz tego,
od sierpnia 1946 do grudnia 1950, był sędzią SO
w Warszawie, a od stycznia do marca 1951 sędzią
Sądu Powiatowego Warszawa-Śródmieście. Od
1.01. do 31.08.1948 prowadził na Wydziale Praw-
no-Ekonomicznym UMK wykłady z postępowania
niespornego, organizacji wymiaru sprawiedliwości
i ustroju zawodów prawniczych.
W l. 1952–1959 N. współpracował z Wydawni-
ctwem Prawniczym w Warszawie jako redaktor
monografii prac zbiorowych.
Zmarł 1.12.1961 w Warszawie. Spoczywa na
cmentarzu Powązkowskim w grobowcu Rodziny
T. III/z. 1 Natanson, Niedbalski
Ejsmondów. W małżeństwie z Zenobią z domu
Trajdos (1897–1958), zawartym 17.04.1922, miał
dwie córki: Annę Wiktorię (ur. 1923), po mężu
Dobrzańską, oraz Alicję Marię (ur. 1925), po mężu
Ejsmond, i syna Wiktora Zenona (ur. 31.03.1929),
inżyniera mechanika, uczestnika Powstania War-
szawskiego, ps. „Humięcki”.
Janusz Kanimir
Lista adwokatów IA w Warszawie 1938, s. 38; Milewski, Re-
dzik, Themis i Pheme, s. 239, 423–427, 518, 581; E. Muszalski,
Natanson Wiktor, PSB, t. 22, s. 610–611; Pracownicy nauki i
dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945–1994. Mate-
riały do bibliografii, red. S. Kalembka, Toruń 1995, s. 498.
Niedbalski Tadeusz (1910–1993), adwo-
kat w Garwolinie, sędzia, działacz ludowy, na-
uczyciel.
Ur. 26.03.1910 w Drążgowie, gmina Ułęż (obec-
nie woj. lubelskie) jako piąte z sześciorga dzie-
ci Aleksandra Niedbalskiego i Katarzyny z Bar-
tysiów. Był młodszym bratem działacza niepodle-
głościowego, społecznego i oświatowego, dzienni-
karza i pedagoga, Aleksandra Serwacego Niedbal-
skiego (1895–1941), posła sejmów II RP w l. 1920–
1927 oraz Mariana Niedbalskiego, który w listopa-
dzie 1918 wstąpił jako ochotnik do formującego
się Wojska Polskiego i przeszedł cały szlak bojowy
na Wschodzie, by po powrocie do domu w kwiet-
niu 1923 umrzeć w wieku zaledwie 25 lat w wyni-
ku chorób, których nabawił się na polach walk.
Rodzice, Katarzyna i Aleksander Niedbalscy, byli
rolnikami i „patriotami przekonań piastowych”
(A. S. Niedbalski). W 1910 kupili z prywatnej par-
celacji dworu 20 mórg ziemi na kredyt i przez dłu-
gie lata spłacali raty. Rodzina musiała ciężko pra-
cować i oszczędnie żyć. Mały Tadeusz już od 7. roku
życia miał codzienne obowiązki w gospodarstwie
rodziców. Wstępną edukacją dzieci zajmowała się
matka, która uczyła je czytania, pisania i rachun-
ków. Kontrolowała również ich naukę w cztero-
oddziałowej szkole, jaka była wówczas w rodzinnej
wsi, ale w czasie pierwszej wojny światowej w szko-
le tej nie było stałego nauczyciela.
Katarzyna Niedbalska wpoiła dzieciom miłość
do literatury. Najstarszy syn, Aleksander Serwa-
cy, założył w Drążgowie bibliotekę liczącą ok. ty-
siąca książek, wśród których były wybitne dzieła
literatury polskiej autorstwa Henryka Sienkiewi-
343
cza, Józefa Kraszewskiego, Bolesława Prusa, Eli-
zy Orzeszkowej i innych. N. zapoznał się w dzieciń-
stwie z tymi dziełami, które wywarły wielki wpływ
na jego późniejsze życie i postawę życiową charak-
teryzującą się patriotyzmem i oddaniem w służbie
dla kraju, społeczeństwa i rodziny. W 1921 brat
Aleksander zabrał go do Siedlec, gdzie był wów-
czas nauczycielem. Dzięki pomocy brata N. uczęsz-
czał w Siedlcach do Państwowego Gimnazjum im.
Bolesława Prusa. W 1928 uzyskał w Siedlcach ma-
turę. W październiku 1928 został studentem Wy-
działu Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Stu-
diował w trudnych warunkach, bez stałego miej-
sca zamieszkania. Pomimo tych przeciwności, dzię-
ki samozaparciu i pracowitości, ukończył studia w
przepisowym terminie, uzyskując w 1932 tytuł ma-
gistra praw. W 1933 został aplikantem sądowym w
Sądzie Okręgowym w Radomiu. Aplikację odby-
wał bezpłatnie, zarabiając na życie jako nauczyciel
w Rolniczej Szkole Męskiej w Wacynie, na przed-
mieściu Radomia, gdzie brat Aleksander Serwa-
cy był wówczas dyrektorem. N. prowadził tam bi-
bliotekę szkolną i wykładał podstawy prawa, a tak-
że udzielał porad prawnych. W kwietniu 1936 zdał
egzamin sędziowski i w czerwcu tr. został miano-
wany asesorem sądowym. Od tego czasu jako ase-
sor sądowy wykonywał obowiązki sędziego w są-
dach grodzkich okręgu radomskiego, w tym w Ko-
zienicach, Białobrzegach i Lipsku.
Od 1926 należał do ludowych organizacji mło-
dzieżowych. Był członkiem Związku Młodzieży
Wiejskiej RP „Wici” w Drążgowie od chwili po-
wstania tej organizacji i aktywnie uczestniczył w
jej pracach. Jako student był członkiem Polskiej
Akademickiej Młodzieży Ludowej. Pasję społecz-
nikowską wpoił mu wspomniany starszy brat Alek-
sander Serwacy, który stał się dla niego wzorem
człowieka i obywatela.
Jako działacz ludowych organizacji młodzieżo-
wych N. współorganizował obchody, zjazdy i aka-
demie, wygłaszał odczyty, przemawiał na uroczy-
stościach Święta Ludowego, także w czasie, gdy był
już sędzią. Pomagał bratu w organizowaniu wy-
praw krajoznawczych, które miały pokazać mło-
dzieży piękno ziemi ojczystej i zabytki jej przeszło-
ści. Już jako uczeń siedleckiego gimnazjum pisywał
artykuły do czasopism na tematy związane z prob-
lematyką wiejską. W 1927 w miesięczniku popu-
larno-naukowym „Wiedza” opublikował dwa ar-
 Niedbalski
tykuły: Chłopskie bohaterstwo (nr 34, niedziela,
24.04.1927) – poświęcony roli chłopów w walce o
wolność i przetrwanie narodu, napisany w związku
z 15. rocznicą śmierci Bolesława Prusa oraz Refor-
ma rolna 2000 lat temu (nr 40, niedziela, 2.10.1927)
– poświęcony działalności reformatorów z czasów
republikańskiego Rzymu – Tyberiusza i Gajusza
Grakchów. Organizował wyprawy i wycieczki dla
młodzieży szkolnej. W 1934 był jednym ze współ-
organizatorów uroczystych obchodów 600-lecia
parafii sobieszyńskiej i Drążgowa.
13.01.1939 otrzymał nominację na sędziego i
kierownika Sądu Grodzkiego w Staszowie i peł-
Tadeusz Niedbalski
nił te obowiązki do 7.09.1939, czyli do dnia wkro-
czenia Niemców do Staszowa. Dodać wypada, że
w 1939 zorganizował w Staszowie akcję zbierania
składek na pomoc dla rodzin, które pozostały bez
środków do życia, gdyż ich żywiciele zostali zmo-
bilizowani. W Staszowie N. brał również udział w
akcji organizowania oddziału ochotników niepo-
wołanych do wojska, którzy chcieli pomagać woj-
sku, licząc na to, że agresja niemiecka będzie zaha-
mowana, a oni w międzyczasie zostaną uzbrojeni.
Jako cywil brał udział w walkach frontowych pod
Staszowem i Osiekiem. Pomimo oporu stawianego
przez mieszkańców 7.09.1939 Niemcy wkroczyli do
Staszowa i rozpoczęły się aresztowania.
W dniu tym N. zrezygnował ze stanowiska sę-
dziego i opuścił Staszów. Po wyjeździe ze Staszowa
wrócił do rodzinnego Drążgowa, gdzie ukrywał się
i pomagał ojcu w gospodarstwie. Utrzymywał sta-
ły kontakt z bratem Aleksandrem Serwacym, czyn-
344
T. III/z. 1
nym politykiem Stronnictwa Ludowego, do czasu
jego aresztowania w grudniu 1940, a poprzez brata
także z Maciejem Ratajem. W marcu 1941 Aleksan-
der Serwacy Niedbalski został zamordowany w KL
Auschwitz (więzień nr 10507). Brat cioteczny Julian
Bartyś, nauczyciel, został wywieziony do Dachau i
tam zamordowany. Brat stryjeczny Witalis Niedbal-
ski został zamordowany w areszcie w Dęblinie. Re-
presje dotknęły także dalszych krewnych. Rówieś-
nik N., Stanisław Niedbalski z Drążgowa, oficer
Wojska Polskiego, w kwietniu 1940 został zamor-
dowany w Katyniu. W grudniu 1941 starsza siostra
N., Genowefa Grzelakowa, zmarła na tyfus – zara-
ziła się nim od ukrywających się w okolicy zbiegłych
z transportów jeńców, którym niosła pomoc pomi-
mo grożącego niebezpieczeństwa.
W czasie ukrywania się w Drążgowie N. zapadł
na zdrowiu, co nie pozwoliło mu wziąć czynne-
go udziału z bronią w ręku w walce z okupantem
(przed wojną komisja wojskowa uznała go za nie-
zdolnego do czynnej służby wojskowej, przyznając
mu kategorię C). Brał natomiast udział w akcji cy-
wilnej. Współpracował z Batalionami Chłopskimi,
kolportując pisma podziemne BCh i AK.
Głównym zadaniem N. podczas okupacji było
tajne nauczanie, zadanie ważne w Drążgowie i oko-
licach, gdzie większość nauczycieli została areszto-
wana i gdzie po zakończeniu działań wojennych w
1939 napływała przesiedlona ludność z Wielkopol-
ski. Po zgromadzeniu podręczników od młodzie-
ży, która ukończyła szkoły przed wojną, N. rozpo-
czął od lutego 1940 zorganizowane tajne naucza-
nie w kilku grupach, reprezentujących różne po-
ziomy nauczania. Lekcje odbywały się w domach
prywatnych, stale zmienianych. Od stycznia 1943
komplety tajnego nauczania w Drążgowie prowa-
dził wspólnie ze Zdzisławem Dłutowskim, podcho-
rążym WP, żołnierzem AK. Od stycznia 1943 pro-
wadzili wspólnie zorganizowane tajne nauczanie
w Drążgowie na poziomie elementarnym i śred-
nim, N. organizował też kółka zainteresowań, w
tym teatralne. Po wojnie ok. 50 ich uczniów pod-
jęło studia na wyższych uczelniach. Pracę w szkol-
nictwie N. do końca życia wspominał z wielką sa-
tysfakcją.
Oprócz literatury wielką pasją N. były także
sztuki plastyczne, w tym w szczególności foto-
grafia, którą uprawiał przez kilkadziesiąt lat, od
roku 1935. Pozostawił wielką kolekcję zdjęć ma-
T. III/z. 1 Niedbalski, Niekrasz
jących dużą wartość dokumentalną, a także ar-
tystyczną.
We wrześniu 1947 N. misję udziału w szkolni-
ctwie uznał za zakończoną. W zaistniałych po woj-
nie warunkach społeczno-politycznych nie chciał
jednak wracać na stanowisko sędziego, dlatego
podjął decyzję o pracy w adwokaturze. We wrześ-
niu 1947 wpisany został przez Radę Adwokacką w
Warszawie na listę adwokatów. Początkowo pra-
cował w kancelarii indywidualnej, potem w ZA w
Sobolewie (powiat Garwolin). Po pewnym czasie
zespół ten przeniesiony został do Garwolina. W
ZA nr 2 w Garwolinie N. pracował kilkadziesiąt
lat – do 1.09.1983, kiedy to przeszedł na emerytu-
rę. Ogółem przepracował w adwokaturze 36 lat.
Jako adwokat specjalizował się w prawie cywilnym,
w tym w szczególności w prawie rzeczowym i spad-
kowym. Miał opinię jednego z najwybitniejszych
specjalistów w zakresie prawa spadkowego. Praca
w adwokaturze była dla niego przede wszystkim
służbą i pomocą dla potrzebujących. Z biegiem lat
stała się także wielką pasją, której całkowicie się
poświęcił, rezygnując praktycznie z wolnego cza-
su i urlopów. Nie wyobrażał już sobie życia bez tej
pracy, tak go całkowicie pochłonęła. Nigdy niko-
mu nie odmówił wsparcia i porady. Wiele długich
nocy spędził nad maszyną do pisania, przygotowu-
jąc podania i apelacje. Choć miał opinię specjalisty
od spraw beznadziejnych, był niezwykle skromny,
nie tylko nie szukał sławy i rozgłosu, ale od nich
stronił. Do wszystkich swoich klientów odnosił się
z wielką życzliwością i szacunkiem.
Starał się też, na ile było to możliwe w nowych
powojennych okolicznościach, kontynuować swoje
społecznikowskie zaangażowanie. Należał do Biu-
ra Społecznej Pomocy Prawnej w Warszawie, pro-
wadząc liczne sprawy zlecane na prawie ubogich.
Przez wiele lat otaczał opieką i udzielał pomocy
materialnej w leczeniu i utrzymaniu osieroconych
przez brata Aleksandra Serwacego dzieci, Heleny
Wandy i Aleksandra Bohdana.
Od 1958 mieszkał wraz z rodziną w Józefowie k.
Otwocka, gdzie zmarł 2.09.1993 i spoczął na miej-
scowym cmentarzu. W małżeństwie zawartym w
1952 z Krystyną Błaszczak miał dwie córki.
Grażyna Niedbalska (córka)
Materiały rodzinne z archiwum Tadeusza Niedbalskiego;
G. Niedbalska, Adwokat Tadeusz Niedbalski (1910–1993),
„Palestra” 2010, nr 3.
345
Niekrasz Juliusz (1909–1995), adwokat w
Katowicach, sędzia, prokurator, dr nauk praw-
nych, członek Sztabu Śląskiego Okręgu Armii Kra-
jowej, ps. „Łęczyc”, sędzia WSS Okręgu Śląskiego
AK, kpt. WP, adiutant Komendanta Okręgu Ślą-
skiego AK, historyk adwokatury (w części doku-
mentów funkcjonuje jako Julian, np. na dyplomie
ukończenia studiów UW).
Juliusz Niekrasz
Ur. 17.12.1909 w Jordanowicach (dawny pow.
błoński, woj. warszawskie), s. Władysława (zm.
1916) – pracownika kolejowego i Julii z d. Fudalla
(zm. 1919; N. w życiorysie z 1952 podaje, że mat-
ka była z domu Ungern, a na akcie zgonu wpisa-
ne jest nazwisko Fudalla). Rodziców stracił w dzie-
ciństwie. Ukończył Gimnazjum Państwowe im. R.
Traugutta w Częstochowie w 1929 i w tym samym
roku rozpoczął studia na Wydziale Prawa UW, któ-
re zakończył tytułem magistra praw 13.12.1934.
13.06.1935 rozpoczął aplikację sądową w okręgu
SA w Warszawie. 24.06.1935 delegowany do Sądu
Pracy w Warszawie. Aplikację ukończył zdaniem
egzaminu sędziowskiego w październiku 1938.
16.11.1938 delegowany do Oddziału XII SG w
Warszawie. Postanowieniem MS z 21.01.1939 mia-
nowany asesorem sądowym w okręgu SO w Sos-
nowcu. Z dniem 26.04.1939 przydzielony do peł-
nienia czynności sędziowskich w SG w Dąbrowie
Górniczej. W l. 1936–1939 był członkiem Związ-
ku Aplikantów i Asesorów Sądowych.
Przez okres okupacji N. mieszkał w Sosnow-
cu. Od 1941 do końca wojny pracował jako ro-
botnik budowlany w Górnośląskiej Spółce Bu-
 Niekrasz
dowlanej w Katowicach. Jednocześnie od czerwca
1940 (lub października 1941 – tak w zaświadcze-
niu ZBOWiD) był żołnierzem ZWZ-AK, ps. „Łę-
czyc”. W okresie maj–wrzesień 1942 przebywał na
robotach przymusowych w Enzelsfeld w Austrii.
Od 1943 N. był sędzią WSS Śląskiego Okręgu
AK (krypt. „Waga”, „19000”). W końcowych mie-
siącach okupacji niemieckiej na Śląsku gestapo
trafnie wytypowało N. jako audytora podziemnego
wymiaru sprawiedliwości AK, ale szczęśliwie zdo-
łał uniknąć aresztowania i doczekać końca oku-
pacji niemieckiej. W 1944 N. odznaczony został
przez Naczelnego Wodza i Komendanta Sił Zbroj-
nych w Kraju Złotym Krzyżem Zasługi z Miecza-
mi „za ofiarną wyróżniającą się służbę wojskową
w konspiracji”.
1.02.1945 N. rozpoczął pracę w Wydziale Praw-
nym Urzędu Wojewódzkiego Śląsko-Dąbrowskie-
go w Katowicach, a 13.03 przeszedł do służby w są-
downictwie. Początkowo był asesorem sądowym w
Sosnowcu, a od 24.11.1945 podprokuratorem SO
w Sosnowcu, delegowanym do czynności prokura-
torskich w prokuraturze Specjalnego Sądu Karnego
w Katowicach. Po likwidacji prokuratury przy SSK
N. był podprokuratorem SO w Katowicach, a od
4.02.1948 wiceprokuratorem SO w Katowicach. Po
reorganizacji, od 30.09.1950, został wiceprokurato-
rem wojewódzkim w Katowicach. Przejściowo de-
legowany był do Prokuratury SN Ośrodek w Kra-
kowie. Z dniem 31.12.1952 N. przeniesiony został
w prokuraturze w stan spoczynku. Jako prokurator
był m.in. oskarżycielem w głośnym procesie prze-
ciwko agentom gestapo Pawłowi Ulczokowi, Wik-
torowi Grolikowi i Gerardowi Kampertowi, którzy
przyczynili się do śmierci wielu żołnierzy AK.
W l. 1949–1952 N. pracował naukowo w Ka-
tedrze Prawa Karnego UJ. W tym czasie przygo-
tował pod kierunkiem prof. Władysława Woltera
rozprawę doktorską pt. Związek przyczynowy w pra-
wie karnym na tle zagadnienia przyczynowości, na
podstawie której uzyskał na UJ 2.06.1952 stopień
doktora praw.
W l. 1945–1950 N. był w Katowicach prelegen-
tem Polskiego Związku Zachodniego; 1945–1952
członkiem Związku Zawodowego Pracowników
Sądowych i Prokuratury; 1947–1948 członkiem
PPS; 1946–1950 Polskiego Towarzystwa Tatrzań-
skiego; od 1946 członkiem ZPP (w latach 1946–
1951 wiceprezes zarządu Okręgu ZPP); od 1946
346
T. III/z. 1
członkiem TPPR; od 1950 członkiem PTTK; od
1951 członkiem Komitetu Budowy Wojewódzkie-
go Parku Kultury i Wypoczynku.
29.11.1952 N. złożył podanie do RA w Katowi-
cach o wpis na listę adwokacką z siedzibą w Cho-
rzowie. Zaznaczył, że referencji mogą udzielić mu
sędzia SO dr Bolesław Frey, prokurator Prokura-
tury Generalnej dr Henryk Rejzman oraz adwoka-
ci Tadeusz Kurowski i Jerzy Nowakowski. W wy-
niku porozumienia RA z Wojewódzkim Komite-
tem PZPR z 4.04.1953 ustalono, że należy N. wpi-
sać na listę adwokatów IA w Katowicach. Uchwa-
łą RA z 11.04.1953 N. został wpisany na listę adwo-
kacką, z siedzibą w Chrzanowie. Ślubowanie zło-
żył 8.06.1953 przed dziekanem RA O. Sochańskim.
W czerwcu tr. rozpoczął wykonywanie zawodu w
ZA nr 1 w Chrzanowie. Początkowo nie mógł wy-
stępować w sprawach karnych przed sądami woje-
wódzkimi. W tym celu kilkakrotnie wnioskował do
MS o wyrażanie zgody na takowe obrony.
14.10.1953 N. złożył wniosek o przeniesienie
siedziby z Chrzanowa do Stalinogrodu (ówczes-
na nazwa Katowic), ale odmówiono mu. Dopie-
ro uchwałą z 20.04.1956 uwzględniono wniosek i
przeniesiono siedzibę N. z ZA nr 1 w Chrzano-
wie do ZA nr 4 w Katowicach (ul. 3 Maja nr 20).
Od 1955 był wykładowcą prawa karnego na szko-
leniach dla aplikantów adwokackich.
W grudniu 1967 N. przeniesiony został na włas-
ną prośbę na listę adwokatów-radców prawnych
– w związku z ograniczeniem praktyki karnej, a
to z powodu pogarszającego się stanu zdrowia. Z
dniem 31.03.1968 N. zaprzestał wykonywania za-
wodu w ZA nr 4. Po kilkumiesięcznej przerwie, w
grudniu 1968, N. wniósł podanie do RA o ponowny
wpis na listę adwokatów praktykujących i przyjęcie
w poczet członków ZA nr 2 przy ul. Dyrekcyjnej
4 w Katowicach. Uchwałą RA z 6.01.1969 wpisa-
ny został na listę i przyjęty w poczet członków ZA
nr 2. Od 1.04.1971 do 31.12.1976 był zastępcą kie-
rownika ZA nr 2. Uchwałą RA z 19.06.1973 N. po-
wołany został do Komisji Badania Stosunków Mię-
dzyludzkich. Jako adwokat wykonywał wiele rad-
costw prawnych, m.in. w Biurze Zbytu Przemysłu
Motoryzacyjnego „Behemot” czy Rejonowej Hur-
towni Artykułów Metalowych.
Od 1966 N. był członkiem Prezydium i Prze-
wodniczącym Zespołu Badawczo-Dokumentacyj-
nego Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitle-
T. III/z. 1 Niekrasz, Nikisch
rowskich. Od 1967 N. był członkiem i działaczem
ZBOWiD – jako sekretarz Koła. 17.09.1979 powo-
łany został na przewodniczącego Wojewódzkiego
Sądu Koleżeńskiego ZBOWiD.
Z dniem 1.01.1975 N. przeszedł na emeryturę
„z dalszym wykonywaniem zawodu w ZA z ograni-
czeniem wynikającym z przepisów emerytalnych”.
NRA, przychylając się do wniosków RA, zezwalała
na wykonywanie zawodu przez N. 6.11.1979 N. po-
wołany został przez Prezydium NRA w skład Ko-
misji Doskonalenia Zawodowego i Szkolenia Apli-
kantów Adwokackich przy NRA.
Z dniem 31.12.1983 N. przestał wykonywać za-
wód w ZA nr 2. Kolejne lata życia poświęcił na pi-
sanie wspomnień i opracowań o charakterze histo-
rycznym. Służyło temu zaangażowanie w działania
Rady Programowej OBA, której był członkiem od
1976 do 1982. Był też redaktorem regionalnego ze-
szytu „Palestry”. Jako działacz Prezydium Okręgo-
wej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich roz-
wijał swoje pasje badawcze. Stał się cenionym hi-
storykiem ruchu oporu na Śląsku i w Zagłębiu. Na
ten temat opublikował wiele opracować, z czego za
najważniejsze uznaje się Z dziejów AK na Śląsku z
przedmową dr. Józefa Musioła (Instytut Wydaw-
niczy PAX, wydanie I 1985).
30.07.1984 jury pod przewodnictwem prezes
NRA Marii Budzanowskiej przyznało N. wyróż-
nienie w konkursie na nagrodę im. adw. Borysa
Ołomuckiego za pracę Skład personalny Wojsko-
wego Sądu Specjalnego Śląskiego Okręgu AK i ad-
wokaci śląscy w szeregach ZWZ-AK.
Do końca życia był aktywnym obserwatorem rze-
czywistości, szczególnie po 1989 starał się włączać
w dyskurs publiczny. Np. 13.01.1993 skierował do
dziekana ORA pismo, w którym postulował, aby
na posiedzeniu Rady podjąć zagadnienie „częścio-
wej recepcji uchylonych przez rządy komunistycz-
ne przedwojennych norm prawnych i wystąpienia
w tym przedmiocie do Pana Ministra Sprawiedli-
wości za pośrednictwem Naczelnej Rady Adwoka-
ckiej”. Postulat uzasadnił koniecznością usunięcia
z systemu prawnego „dziwolągów prawnych” po-
zostałych po komunizmie, a także opóźniającymi
się pracami nad nowym prawem. Dzień wcześniej
w tej samej sprawie skierował obszerne pismo do
Szefa Urzędu Rady Ministrów Jana Rokity.
Odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orde-
ru Odrodzenia Polski (22.10.1975), Krzyżem Wa-
347
lecznych, Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem
Armii Krajowej (22.04.1986); Medalem „Z okazji
XXX rocznicy wyzwolenia Śląska i Zgłębia spod
okupacji hitlerowskiej oraz XXX-tej rocznicy zwy-
cięstwa nad faszyzmem”.
N. zmarł 2.06.1995 w Katowicach. Msza żałob-
na odbyła się 7.06.1995 w Kościele Mariackim w
Katowicach, a uroczystości pogrzebowe na cmen-
tarzu przy ul. Francuskiej w Katowicach. Żonaty z
Jadwigą Eichhorn. Dzieci nie mieli. Dwaj kuzyni
N.: Jan Niekrasz i Jerzy Niekrasz zamordowani zo-
stali w KL Auschwitz.
N. wspominany jest przez kolegów jako „elegan-
cki, dystyngowany, mający w środowisku wielki au-
torytet i poważanie, a jednocześnie także wyróż-
niający się skromnością człowiek”.
Adam Redzik
AIA w Katowicach, Akta osobowe – Archiwum N 50;
Adwokaci Reg. Częstochow., s. 166–167; L. Gondek, Polska
karząca, Warszawa 1987; E. Miller, Adwokat Juliusz Niekrasz
(1909–1995), „Palestra” 1996, nr 9–10, s. 255–258; M. Ney-
Krwawicz, Sztandary i proporce Armii Krajowej, Semper 1994,
s. 43, 90, 142; J. Niekrasz, Z dziejów AK na Śląsku, Pax 1985,
ss. 300 – rec. M. Kołakowski, „Palestra” 1987, nr 1; K. Wój-
cicki, Zarys historii Adwokatury Izby Katowickiej, „Palestra”
2004, nr 5–6, s. 248–263.
Nikisch Jan Jacek (1910–1996), adwokat w
Rawiczu i Poznaniu, działacz podziemia niepod-
ległościowego, skazany w procesie politycznym,
obrońca w procesach politycznych.
Ur. 16.08.1910 we Lwowie, jako syn Jana Flo-
riana i Jadwigi z d. Piaskiewicz. Ukończył Wy-
dział Prawa UP. W czasie studiów, w 1929, przy-
jęty został do Korporacji Akademickiej „Lechia”,
potem był wiceprezesem Młodzieży Wszechpol-
skiej (1931/1932) i aktywnym działaczem Brat-
niej Pomocy Studentów UP. Od 1934 był działa-
czem (i współorganizatorem) Polskiego Związ-
ku Zachodniego. Mieszkał w tym czasie w Rawi-
czu i tam rozpoczął aplikację adwokacką, wpisa-
ny 22.05.1933. Działał w Zarządzie Powiatowym
Polskiego Związku Zachodniego (utworzonego w
1934) oraz w powiatowych strukturach Towarzy-
stwa Czytelni Ludowych.
W okresie okupacji N. był działaczem organiza-
cji o profilu narodowym – Organizacji Ziem Za-
chodnich „Ojczyzna” (kryptonim „Omega”), któ-
 Nikisch
ra powstała w 1939 w Poznaniu, a stawiała sobie
za cel działania na rzecz powrotu ziem zachodnich
do Polski i ustanowienie również granicy zachod-
niej na Odrze. N. we wrześniu wyjechał z Rawicza
do Warszawy i tam został przez Witolda Grotta
(współzałożyciela) zaprzysiężony do „Ojczyzny”.
W konspiracji używał pseudonimów „Sławek”,
Jan Jacek Nikisch
„Sielecki”, „Leszek”. N. związany był z Organi-
zacją Wojskową Młodzieży Kaszubskiej (1939–
1942), której był też ostatnim dowódcą. Organi-
zacja ta została rozbita przez gestapo w 1942. Od
stycznia 1942 był kierownikiem „Ojczyzny”, a w
jego mieszkaniu w Warszawie przy ul. Ursynow-
skiej odbywały się spotkania konspiracyjne działa-
czy „Ojczyzny” z Wielkopolski, a także ze Śląska.
W kwietniu 1944 „Ojczyzna” przystąpiła do Poro-
zumienia Organizacji Narodowych. W lipcu zorga-
nizował w Warszawie zjazd 64 delegatów „Ojczy-
zny” z całego kraju – w domu SS. Rodziny Maryi
przy ul. Wolność 14, podczas którego wygłosili re-
feraty prof. Zygmunt Wojciechowski, a także N. i
Juliusz Kulipiński, a następne spotkanie zapowie-
dział w polskim Wrocławiu. W czasie wybuchu Po-
wstania Warszawskiego był poza Warszawą, a pró-
by przedostania się do stolicy nie udały się. Współ-
pracował z Delegaturą Rządu na Kraj. Jako kie-
rownik „Ojczyzny” został w lipcu 1944 członkiem
Rady Jedności Narodowej.
Wraz z innymi działaczami „Ojczyzny” był
współzałożycielem Instytutu Zachodniego, któ-
ry formalnie powstał 19.04.1945, a prezesem wy-
brano prof. Zygmunta Wojciechowskiego. N. był
348
T. III/z. 1
współorganizatorem Zachodniej Agencji Praso-
wej, utworzonej w 1940 w Warszawie, która od
1945 działała w Poznaniu.
Aplikację adwokacką odbył przed wojną w l.
1933–1938, ale egzamin adwokacki zdał przed
Komisją Egzaminacyjną RA w 1945 w Poznaniu i
16.08.1945 wpisany został na listę adwokatów IA
w Poznaniu.
W nocy z 7 na 8.03.1949 w Poznaniu N. został,
wraz z innym działaczem „Ojczyzny” Kiryłem Sos-
nowskim, aresztowany, a śledztwo wobec nich po-
łączono ze śledztwem przeciw Edwardowi Serwań-
skiemu (także z „Ojczyzny”). Wojskowy Sąd Rejo-
nowy w Warszawie 29.08.1950 uznał oskarżonych
winnymi „działania z zamiarem zmiany przemocą
ustroju Państwa Polskiego [przez] przynależność
do nielegalnego związku pod nazwą «Ojczyzna»”,
utrzymywania więzi z działaczami Stronnictwa Na-
rodowego, a także zbierania wiadomości o sytuacji
w kraju „na rzecz nielegalnego związku tzw. «De-
legatury Rządu»”. N. skazany został na karę ośmiu
lat pozbawienia wolności, a ponadto utratę praw
publicznych, obywatelskich i praw honorowych na
4 lata oraz przepadek całego mienia. W związku z
zastosowaniem amnestii kara pozbawienia wolno-
ści została złagodzona o połowę. Jednym z obroń-
ców N. w tym procesie był adw. Witold Trojanow-
ski. Razem z N. w procesie skazani zostali Edward
Serwański i Kirył Sosnowski. 12.05.1951 RA w Po-
znaniu podjęła uchwałę o skreśleniu N. z listy ad-
wokatów. Po odbyciu całej kary pozbawienia wol-
ności i darowaniu przez Sąd Wojewódzki dla mia-
sta stołecznego Warszawy orzeczonej kary utraty
praw publicznych obywatelskich praw honorowych
dn. 7.09.1956 RA podjęła uchwałę o wpisaniu N.
na listę adwokatów IA w Poznaniu. Z kolei wyrok
WSR z 1950 został uchylony w trybie nadzwyczaj-
nej rewizji MS przez SN 22.05.1958.
Po 1956 N. wrócił do wykonywania zawodu ad-
wokata, wpisany ponownie na listę adwokatów
7.09.1956. Zawód wykonywał w ZA nr 3 (ul. Fre-
dry 2/4). Był twórcą i aktywnym działaczem To-
warzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich. Stale czy-
nił starania o upamiętnienie „Ojczyzny”. Jako ad-
wokat stał się autorytetem dla wielu pokoleń, na
co zasłużył postawą, także jako obrońca w proce-
sach politycznych.
W 1977 obrońca dr. Stanisława Barańczaka,
wówczas pracownika naukowego UAM, działacza
T. III/z. 1 Nikisch, Nowachowicz
KOR, oskarżonego na podstawie prowokacji SB
o przestępstwa pospolite. W czasie stanu wojen-
nego N. bronił oskarżonych pracowników Insty-
tutu Dendrologii PAN w Kórniku. Rozprawa od-
była się w trybie doraźnym przed SW w Poznaniu
30.12.1981 i tego samego dnia po ogłoszeniu wyro-
ku oskarżeni opuścili areszt. W tym okresie i póź-
niej N. działał w Radzie Społecznej przy Arcybi-
skupie Poznańskim ks. Jerzym Strobie.
N. brał udział w opracowaniu z inicjatywy prof.
Jarosława Maciejewskiego książki pt. Poznań-
ski Czerwiec 1956 (wyd. 1990, choć gotowa była
znacznie wcześniej), do której opracował kalen-
darium. Wiele publikował o swoim doświadczeniu
czasu wojny. Dzięki N. w l. 1983–1988 w wirydarzu
kościoła akademickiego wmurowane zostało sześć
tablic historycznych, tzw. Panteon wielkopolski, w
tym ta dedykowana działaczom „Ojczyzny”. Przez
wiele lat N. był aktywnym działaczem Klubu Inte-
ligencji Katolickiej w Poznaniu.
W 1985 N. odznaczony został Krzyżem Koman-
dorskim Orderu Odrodzenia Polski (na wniosek In-
stytutu Zachodniego w Poznaniu). N. był członkiem
SZŻAK Okręg „Wielkopolska” – Oddział Leszno.
Zmarł 15.04.1996 w Poznaniu. 20.04.1996 spo-
czął na cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu. N.
miał córkę Miłosławę (ur. 23.05.1941), jej matką
była Maria Nikischowa, której nagrobek znajdu-
je się na Starych Powązkach w Warszawie, zmar-
ła w nieustalonych okolicznościach w wieku 25 lat
6.07.1942 w Warszawie. Od 10.01.1948 żoną N.
była Barbara z d. Siuda (1924–2002). Mieli dwóch
synów: Jana Andrzeja (ur. 1948), inżyniera, i Jacka
(ur. 1949), lekarza.
W Archiwum Państwowym w Poznaniu znaj-
duje się zespół: Spuścizna działaczy „Ojczyzny” –
Zdzisława Jaroszewskiego, Jacka Nikisza, Edwar-
da Serwańskiego 1939–1999.
Janusz Kanimir
AIA w Poznaniu, nr ze spisu archiwum Sp. 1/07/513 (2/57);
A. Berger, O latach minionych, „Palestra” 2005, nr 1–2, s.
307–310; http://blotnica.w.interiowo.pl/drzewko.htm [do-
stęp: 2016.10.18]; Informacje rodziny; J. Jaroszewski, Jan
Jacek Nikisch w moich wspomnieniach, „Kronika Miasta Po-
znania” 1997, nr 3, s. 297–301; Z. Krzemiński, Kartki z dzie-
jów warszawskiej adwokatury, Warszawa: Wolters Kluwer
2008, s. 141, 145; J. J. Nikisch, Organizacja „Ojczyzna” w la-
tach 1939–1945, „Więź” 1985 nr 10–12, s. 184–207; A. Pie-
trowicz, Życie pod lupą bezpieki. Działania aparatu bezpie-
czeństwa wobec Edwarda Serwańskiego, „Pamięć i Sprawiedli-
349
wość. Pismo naukowe poświęcone historii najnowszej” 2009,
t. 14, nr 1, s. 357–377; A. Pietrowicz, Organizacja „Ojczyzna”
(1939–1945), „Biuletyn Informacyjny ŚZŻAK Okręg Wiel-
kopolska”, Poznań, 2002, nr 2 (69), s. 7–15; J. Płóciennik-
-Turski, Adwokat Jan Jacek Nikisch (1910–1996), „Palestra”
1997, nr 1–2, s. 292–; K. Przybylska, A. Brzeziński (red.),
Jan Jacek Nikisch – adwokat, działacz, patriota (1910–1996),
Poznań: Akwilon 1997; Redzik, Kotliński, Historia Adwoka-
tury, s. 334, 379; E. Serwański, Wspomnienie o Janie Jacku
Nikischu (1910–1996), „Przegląd Zachodni” 1996, nr 3, s.
140–145.
Nowachowicz Józef (Izaak) (1887–po
1946), adwokat w Piotrkowie Trybunalskim i Ra-
domiu, sędzia, notariusz, mjr rez. WP, oficer Le-
gionów Polskich.
Józef Nowachowicz
Ur. 31.12.1887 w Załukwi (pow. stanisławow-
ski) jako syn Samuela i Sabiny z d. Szulimowicz.
W 1917 w chwili zawarcia małżeństwa zmienił wy-
znanie na rzymskokatolickie oraz imię Izaak na Jó-
zef. W 1907 ukończył gimnazjum w Stanisławowie,
następnie studia na Wydziale Prawa uniwersytetu
we Lwowie. Na Uniwersytecie Jagiellońskim uzy-
skał doktorat. Przed I wojną światową odbywał apli-
kację sądową we Lwowie, a od stycznia 1914 w Brze-
żanach. Tam też należał do Związku Strzeleckiego
i był jednym z instruktorów szkolenia wojskowego.
Od pierwszych dni sierpnia 1914 dowodził pluto-
nem 3. kompanii I baonu 1. pp Legionów. Od stycz-
nia do sierpnia 1915 pełnił funkcję referenta praw-
nego w dowództwie I Brygady, a później ponow-
nie dowodził plutonem 1. pp I Brygady. 28.04.1916
mianowano go chorążym, a 1.11.tr. – podporuczni-
 Nowachowicz, Nowak
kiem. Po kryzysie przysięgowym wcielono go do ar-
mii austriackiej, jednak 22.12.1917 został zwolnio-
ny z wojska jako niezdolny do służby z powodów
zdrowotnych. Od stycznia 1918 był sędzią w Dąbro-
wie Górniczej, od lipca tr. w Radomiu. Na począt-
ku listopada 1918 zgłosił się do 11. pp w Będzinie.
Został wysłany do Dąbrowy Górniczej, aby przejąć
od okupantów niemieckich miejscowe kopalnie. Od
6.12.tr. pełnił funkcję zarządcy wojskowego kopal-
ni Grodziec w powiecie będzińskim, gdzie przeciw-
działał „fermentowi komunistycznemu”. 5.03.1919
na skutek reklamacji Ministerstwa Sprawiedliwości
został przeniesiony do rezerwy w stopniu kapitana.
Objął stanowisko sędziego w Piotrkowie. W lipcu
1920 w czasie najazdu bolszewickiego ochotniczo
zgłosił się do WP i w stopniu majora (starszeństwo
z 1.06.1919) został dowódcą II baonu 205. pp Ar-
mii Ochotniczej, którym dowodził do grudnia 1920.
Zwolniony ze służby wojskowej 2.01.1921, ponow-
nie został powołany do niej w lutym, a od 2 marca
do końca 1921 był kierownikiem Sądu Załogowe-
go w Piotrkowie. W opinii służbowej z tego okre-
su pisano: „Bardzo dobry, pilny i sumienny of[icer]
sądowy”. Podkreślano też jego inteligencję, sta-
nowczość, skrupulatność i energię w wykonywaniu
obowiązków. 22.02.1922 został zwolniony z czynnej
służby wojskowej. Zapewne wrócił na stanowisko
sędziego w Piotrkowie, później został podprokura-
torem. Od 1923 prowadził kancelarię adwokacką
w tym mieście. Od 1.01.1934 pracował jako nota-
riusz w Radomiu. Należał do Związku Legionistów
Polskich, od 10.03.1935 był prezesem oddziału ra-
domskiego oraz pierwszym wiceprezesem Zarządu
Okręgu Kielecko-Radomskiego, a następnie człon-
kiem okręgowego sądu koleżeńskiego. Działał rów-
nież w BBWR, Związku Strzeleckim (był prezesem
Rady Powiatowej ZS w Piotrkowie) i Związku Re-
zerwistów (był prezesem oddziału w Piotrkowie).
We wrześniu 1939 został internowany w Rumunii.
Następnie prawdopodobnie przedostał się na Za-
chód. Wiadomo, że 9.09.1946 przybył drogą mor-
ską do Gdańska, a następnie zamieszkał w Rado-
miu. Dalsze losy pozostają nieznane.
Był odznaczony Krzyżem Walecznych (dwukrot-
nie), Krzyżem Niepodległości i Złotym Krzyżem
Zasługi.
Żonaty z Marią z d. Woźniak. Miał córki: Alinę
(ur. 1918) i Annę (ur. 1920).
Marek Gałęzowski
350
T. III/z. 1
AAN, Związek Legionistów Polskich, 168, k. 48, Życiorys Jó-
zefa Nowachowicza; BIiPPCK, Józef Nowachowicz, 10049;
CAW, Józef Nowachowicz, ap 2129 (fot.), KN 9 XI 1931; W.
K. Cygan, Oficerowie Legionów Polskich. Słownik biograficz-
ny, Warszawa 2006, t. 3, s. 225; Gałęzowski, Na wzór Berka
Joselewicza, s. 507–509 (bibliografia); Lista starszeństwa ofi-
cerów Legionów Polskich w dniu oddania Legionów Polskich
Wojsku Polskiemu (12 kwietnia 1917 r.), Warszawa 1917, s.
21; A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia adwokatury, Warsza-
wa 2012, s. 155; „Rocznik Oficerski” 1923, s. 1094; „Rocz-
nik Oficerski” 1924, s. 989; Rocznik oficerski rezerw, Warsza-
wa 1934, s. 197; S. Wiszniewski, Brzeżańczycy przy odbudo-
wie państwa polskiego od 1831 do 1920 r., Warszawa 1938, s.
110, 130, 170, 228.
Nowak Jan (1905–1987), adwokat w Busku-
-Zdroju i Kielcach, dziekan RA w Kielcach 1954–
1955, sędzia.
Jan Nowak
Ur. 14.10.1905 w Kielcach w rodzinie Piotra i
Justyny Nowaków. Po ukończeniu Gimnazjum im.
Mikołaja Reja w Kielcach wstąpił w 1925 na Wy-
dział Prawa UW, który ukończył po czteroletnich
studiach 12.12.1929. Po odbyciu aplikacji sądowej
w SO w Kielcach w l. 1930–1933 i zdaniu w 1933
egzaminu sądowego mianowany został asesorem
sądowym w Bodzentynie, a następnie 19.09.1934
został sędzią SG w Prużanie, w okręgu SO w Piń-
sku, pełniąc zarazem obowiązki kierownika tegoż
sądu w l. 1935–1939.
Po wybuchu II wojny światowej, od 1.01.1940,
praktykował jako adwokat, początkowo w Busku-
-Zdroju, a następnie w Kielcach. Od 7.02.1945 do
27.08.1950 był radcą prawnym Zarządu Miejskie-
go w Kielcach. Uchwałą z 8.02.1947 ORA w Lub-
T. III/z. 1 Nowak, Nowak-Przygodzki
linie ponownie wpisała N. na listę adwokatów, wy-
znaczając mu siedzibę w Kielcach. Z początkiem
lat 50. został członkiem ZA nr 1 w Kielcach, peł-
niąc obowiązki jego kierownika.
24.12.1954 dekretem MS został mianowany
dziekanem RA w Kielcach, którą to funkcję spra-
wował przez okres niepełnych 7 miesięcy. Został
zmuszony do ustąpienia z funkcji na skutek nie-
podporządkowania się decyzjom kierownika Wy-
działu Administracyjnego KW PZPR w Kielcach.
Zarządzeniem MS z 5.07.1955 został zwolniony ze
stanowiska dziekana RA w Kielcach. Po ustąpie-
niu z funkcji dziekana nadal aktywnie pracował
na rzecz samorządu adwokackiego, pełniąc m.in.
funkcję sekretarza Rady, a także przewodniczące-
go Komisji Rewizyjnej.
N. był również działaczem politycznym i spo-
łecznym. Jako członek SD w l. 1972–1975 pełnił
funkcję radnego MRN w Kielcach, pracując tam
w Komisji Przestrzegania Prawa i Porządku Pub-
licznego.
Jako adwokat był członkiem Zrzeszenia Praw-
ników Polskich, pełniąc w jego strukturach funk-
cję sekretarza Okręgu Kieleckiego, a także zasia-
dał w Okręgowej Komisji Dyscyplinarnej Okręgu
Szkolnego Kieleckiego. Za swoje osiągnięcia za-
wodowe oraz w pracy społecznej był odznaczony
odznaką 1000-lecia Państwa Polskiego, dyplomem
uznania Zrzeszenia Prawników Polskich oraz Me-
dalem XXX-lecia PRL.
N. cieszył się szacunkiem w środowisku praw-
niczym jako człowiek o wysokim poziomie etycz-
nym i zawodowym.
N. zmarł 28.01.1987.
Jerzy Zięba
AIA w Kielcach, Akta osobowe, nr 13; M. Czapska, B. Sza-
bat, J. Zięba, Adwokatura świętokrzyska. Zarys dziejów od po-
czątku XIX wieku, Kielce 2013; Redzik, Kotliński, Historia
Adwokatury, s. 371.
NOWAK-PRZYGODZKI Antoni Michał
Leon (1897–1959), adwokat we Lwowie, harcerz,
żołnierz Legionów Polskich, obrońca Lwowa, pro-
fesor AHZ, oficer AK, ps. „Opel”, „Aha”, „Zo-
sik”.
Ur. 15.05.1897 w Półwsiu Zwierzynieckim
(obecnie dzielnica Krakowa), s. Antoniego Nova-
ka, asystenta fizyki na UJ i Pauliny Lisak. Szkołę
351
ludową i gimnazjum ukończył w Jarosławiu. Od
1911 należał do skautingu (1913 – drużynowy;
1920 – harcmistrz), później do Organizacji Mło-
dzieży Narodowej zrzeszonej w Kole Braterskie-
go Związku Młodzieży Polskiej „Zet”. W czasie
I wojny światowej służył w Legionach Polskich.
W listopadzie 1918 brał udział w walkach o Lwów,
gdzie dowodził redutą Straży Akademickiej. Był
ranny w walkach o Cytadelę. Brał udział w woj-
nie polsko-bolszewickiej. Został awansowany do
stopnia podporucznika rezerwy artylerii ze star-
szeństwem 1.06.1919. W l. 20. był oficerem rezer-
wowym 10. Pułku Artylerii Ciężkiej w garnizonie
Przemyśl. Do grudnia 1936 był prezesem okręgu
Związku Rezerwistów we Lwowie.
Antoni Michał Leon
Nowak-Przygodzki
W 1919 ukończył Wydział Prawa UJK, uzysku-
jąc stopień doktora praw. W 1921 kontynuował
studia prawnicze w Paryżu. W okresie od 10.1922
do 12.1924 był zastępcą asystenta przy Kate-
drze Procesu Cywilnego prof. Kamila Stefki. Od
01.1925 do 09.1933 był starszym asystentem eta-
towym w Katedrze Procesu Cywilnego. W l. 1930–
1933 uzyskał zezwolenie na przedłużenie asysten-
tury. Z UJK odszedł w 1933. Od 1926 do końca
1939 wykładał prawo narodów w Wyższej Szkole
dla Handlu Zagranicznego we Lwowie.
Od 1922 N.-P. był asesorem Prokuratorii Gene-
ralnej – Oddział we Lwowie. Zwolnił się na własną
prośbę ze służby w Prokuratorii Generalnej z koń-
cem 1924 z powodu przejścia na stanowisko etato-
wego asystenta na UJK. Od 1925 był kandydatem
adwokatury, a od 1927 prowadził własną kancela-
 Nowak-Przygodzki, Nowodworski
rię adwokacką we Lwowie. Był prezesem Związku
Obrońców Lwowa. W 1928 został zastępcą prze-
wodniczącego Komitetu Obywatelskiego Obcho-
du 10-tej Rocznicy Obrony Lwowa
W okresie od 1927 do 1939 N.-P. był członkiem
Rady Miejskiej we Lwowie, gdzie w l. 1928–1935
pełnił funkcję przewodniczącego Miejskiego Ko-
mitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia
Wojskowego. Należał do Związku Ludowo-Na-
rodowego (grupa opozycyjna – tzw. Zespół Stu).
W 1937 N.-P. był członkiem wydziału honorowe-
go klubu sportowego LKS Pogoń Lwów. Członek
założyciel Stowarzyszenia „Towarzystwo Budowy
Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa”, powo-
łanego w 1938.
Po wybuchu II wojny światowej kierował w za-
stępstwie prezydenta Lwowa Stanisława Ostro-
wskiego Komitetem Opieki nad Uchodźcami (wrze-
sień 1939). W okresie od 11.1939 do 11.1940 dzia-
łał w Służbie Zwycięstwu Polski i w Związku Walki
Zbrojnej (ZWZ) jako członek Komendy Wojsko-
wej Organizacji Harcerskiej. Od 11.1940 w Warsza-
wie – zatrudniony w Zarządzie Miasta. Działał w
Biurze Informacji i Propagandy (BIP) AK (pseu-
donimy: „Opel Jerzy”, „Aha”, „Zosik”) oraz jako
instruktor Szarych Szeregów na teren Polski Połu-
dniowo-Wschodniej. W 1943 był oficerem oświato-
wym Grup Szturmowych Szarych Szeregów.
Od 1944 N.-P. był zastępcą szefa BIP AK, a od
maja tegoż roku szefem BIP AK. W czasie Powsta-
nia Warszawskiego powołał z inicjatywy Szarych
Szeregów Wojskową Służbę Społeczną. Podlegała
mu też poczta polowa. Pod koniec powstania mia-
nowany kapitanem.
Po upadku powstania N.-P. więziony był w obo-
zach jenieckich na terenie Niemiec (10.1944–
05.1945). Po wyzwoleniu przez Brytyjczyków pozo-
stał na Zachodzie, gdzie organizował m.in. opiekę
nad polskimi kombatantami na terenie Niemiec.
W l. 1947–1948 N.-P. był prezesem Zarządu
Głównego Stowarzyszenia Kombatantów Pol-
skich z siedzibą w Londynie. W 1949 mianowany
członkiem emigracyjnej Rady Narodowej w Lon-
dynie. W l. 50. wykładał w polskiej Szkole Nauk
Politycznych i Społecznych w Paryżu, którą póź-
niej kierował. Nauczał także w Liceum Polskim w
Les Ageux. Pod koniec życia (do czerwca 1958) był
kierownikiem studiów Polskiej Sekcji Międzynaro-
dowego Uniwersytetu w Strasburgu. W 1951 został
352
T. III/z. 1
członkiem zwyczajnym Academie Internationale
Libre des Sciences et des Lettres w Paryżu, w 1952
zaś członkiem czynnym Towarzystwa Historyczno-
Literackiego w Paryżu. Był kawalerem Srebrnego
Krzyża Zasługi z Mieczami.
Zmarł 4.01.1959 w Paryżu, gdzie jest pocho-
wany na cmentarzu Bagneux. W zawartym w
1919 małżeństwie z Zofią z Gumowskich (1896–
1981), lekarzem, miał córkę Jadwigę Czachowską
(ur. 31.10.1922) – polonistkę, syna Tadeusza (ur.
13.09.1924) – inżyniera, syna Adama – technika i
córkę Marię Hirsch (ur. 1935) – ekonomistkę.
Adam Redzik
DALO, f. 26, op. 5, sp. 1361 – Akta osobowe; Academia Mili-
tans...; J. Czachowska, biogram A. N.-P. w: „Harcerski Słow-
nik Biograficzny”, t. II, Warszawa 2008, s. 153–155; Obrona
Lwowa 1–22 listopada 1918. Relacje uczestników, Lwów 1933,
s. 419; A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w
latach 1939–1946, Lublin 2006; Rocznik Oficerski 1923. War-
szawa 1923, s. 798, 861; Rocznik Oficerski 1924, s. 717, 785;
W. Szyszkowski, Nowak-Przygodzki Antoni Michał Leon (1897–
1959), PSB, t. XXIII, s. 273; Śp. dr Antoni Nowak-Przygodzki,
„Orzeł Polski” (Londyn) 1959, nr 4, s. 2; J. Węgierski, Lwów
pod okupacją sowiecką 1939–1941, Warszawa 1991.
Nowodworski Jan Edward (1876–1954),
adwokat w Warszawie, Płocku i Charkowie (obroń-
ca), ppłk WP, poseł na Sejm RP, szef Sądu Polo-
wego Armii „Warszawa” we wrześniu 1939, czło-
nek Tajnej NRA.
Ur. 11.10.1876 w Płocku, s. Józefa, sędziego, i
Lucyny z d. Bar, był bratem Franciszka. Uczył się
w gimnazjum w Płocku, gdzie w 1894 zdał egzamin
maturalny. W 1898 ukończył studia prawnicze na
rosyjskim UW i rozpoczął aplikację w Prokuratorii
Królestwa Polskiego, a następnie jako pomocnik
adwokata przysięgłego – pod patronatem Stanisła-
wa Leszczyńskiego (natomiast wg Z. Krzemińskie-
go – w kancelarii S. Kaczyńskiego). 23.08.1903 zo-
stał wpisany na listę adwokatów. Pracował począt-
kowo w Płocku, a od 1904 prowadził własną kanc.
adw. w Warszawie. Jako młodszy oficer rezerwy
uczestniczył w wojnie rosyjsko-japońskiej. W 1905
przez kilka miesięcy pracował jako obrońca i pod-
sekretarz Sądu Wojskowego w Charkowie. Później
wrócił do pracy adwokackiej w Warszawie, m.in.
w l. 1906–1907 bronił w procesach politycznych.
Był członkiem zarządu, a następnie wiceprezesem
i prezesem Koła Prawników Polskich, zasiadał w
T. III/z. 1 Nowodworski
zarządzie Związku Adwokatów Polskich. W cza-
sie I wojny światowej służył w armii rosyjskiej, od
sierpnia 1917 do lutego 1918 był prokuratorem w
Sądzie Wojskowym w Jekaterynosławiu. Od jesie-
ni 1918 pracował w adwokaturze polskiej. Od lip-
ca 1920 w WP. Uczestniczył w wojnie polsko-bol-
szewickiej jako referent w prokuraturze przy Na-
Jan Edward Nowodworski
czelnym Sądzie Wojskowym. 14.10.1920 mianowa-
no go majorem, ale już w grudniu 1920 został urlo-
powany bezterminowo (8.02.1924 został mianowa-
ny ppłk. rez.) Wrócił do pracy w adwokaturze, pro-
wadził kancelarię przy ul. Wiejskiej 18. Specjalizo-
wał się w prawie karnym, okazyjnie prowadził spra-
wy cywilne. Występował jako obrońca w procesach
politycznych, m.in. po aresztowaniu w 1930 gru-
py byłych posłów wszedł do Komitetu Obrońców
i w procesie brzeskim był obrońcą Adama Pragie-
ra (zob.). Pełnił wiele ważnych funkcji w samorzą-
dzie adwokackim. W Radzie Adwokackiej w War-
szawie, której członkiem został w 1919, sprawo-
wał kolejno funkcje: sekretarza (1920), wicedzie-
kana (1921), w l. 1926–1932 – dziekana (z prze-
rwą w 1929). W NRA był natomiast, w latach 30.
sekretarzem, przewodniczącym rzeczników dyscy-
plinarnych, a w l. 1938–1939 – prezesem Wyższe-
go Sądu Dyscyplinarnego. Politycznie związany z
Narodową Demokracją, w l. 1930–1935 był posłem
na Sejm RP, wybranym z listy SN. Zabierał głos w
sprawie uwięzienia grupy byłych posłów w twierdzy
brzeskiej oraz szykan w stosunku do osób uwię-
zionych w obozie w Berezie Kartuskiej. Występo-
wał przeciw zmianom w Kodeksie karnym wojsko-
353
wym, Kodeksie wojskowego postępowania karne-
go, powszechnym Kodeksie postępowania karne-
go, a także naciskom administracyjnym na postę-
powania sądowe i w obronie samorządu adwoka-
ckiego. We wrześniu 1939 został zmobilizowany i
wziął udział w obronie Warszawy. Współorgani-
zował i stał na czele Sądu Polowego Dowództwa
Obrony Warszawy, a od 23.09.1939 pełnił funkcję
szefa Sądu Polowego Armii „Warszawa”. Od paź-
dziernika 1939 był członkiem NRA w Warszawie.
W styczniu 1940, po zniesieniu przez władze nie-
mieckie polskiego samorządu adwokackiego, zo-
stał członkiem Beiratu – Rady Przybocznej powo-
łanej przez władze okupacyjne do reorganizacji ad-
wokatury warszawskiej. W lutym, wraz z niemal
wszystkimi członkami Beiratu, sprzeciwił się usu-
nięciu z palestry warszawskiej adwokatów pocho-
dzenia żydowskiego, za co w kwietniu został skre-
ślony przez władze niemieckie z listy adwokatów.
W styczniu 1941 został członkiem Tajnej Naczelnej
Rady Adwokackiej, uczestniczył w tajnym naucza-
niu aplikantów adwokackich. Był członkiem Rady
Wydawniczej Polskiego Wydawnictwa Prawnicze-
go. Po wojnie krótko zajmował stanowisko wice-
prezesa Sądu Okręgowego w Warszawie, po czym
pracował jako adwokat w Płocku, a następnie w
ZA nr 14 przy ul. Targowej w Warszawie. W 1952,
w związku z przedwojenną działalnością politycz-
ną, został skreślony z listy adwokatów, jednak Wyż-
sza Komisja Weryfikacyjna przy Ministrze Spra-
wiedliwości zakwestionowała tę decyzję.
Zmarł 30.07.1954 w Warszawie. Został pocho-
wany na cmentarzu Powązkowskim.
Był autorem artykułów, publikowanych w GSW
i „Palestrze”, broszury Zasady przewodniczenia ob-
radom (1937) oraz współautorem konspiracyjnego
opracowania Zasady przewodniczenia obronom.
Odznaczony wojskowymi odznaczeniami rosyj-
skimi. Żonaty z Anną z d. Szumowską (?–1953),
nie miał dzieci.
Marek Gałęzowski
W. Bayer, Samorząd adwokacki w okresie okupacji hitlerow-
skiej, „Palestra” 1968, nr 11; L. Głowacki, Obrona Warszawy
i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939, wyd. 5, Warsza-
wa 1985; W. Grabowski, Polska tajna administracja cywilna
1940–1945, Warszawa 2003, s. 278; T. Kędzierski, Adwokaci
– sędziowie Sądu Polowego Obrony Warszawy i współpracow-
nicy bohaterskiego jej prezydenta S. Starzyńskiego, „Palestra”
1979, nr 5, s. 85; Kisza, Krzemiński, Łyczywek, Historia ad-
wokatury, passim; Z. Krzemiński, Adwokatura polska w okre-
 Nowodworski, Nowogródzki
sie okupacji hitlerowskiej (1939–1945), „Palestra” 1976, nr
2; tenże, Sławni warszawscy adwokaci, Kraków 2000, passim
(bibl.); Kto był kim w II RP?, s. 381; Lista adwokatów okrę-
gu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg Izby Adwokackiej
w Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r., Warszawa 1938;
Łoza, s. 528; E. Muszalski, Nowodworski Jan Edward (1876–
1954), PSB, t. XXIII, s. 367–368 (bibl.); M. Porwit, Obrona
Warszawy. Wrzesień 1939, Warszawa 1979; Posłowie i senato-
rowie Rzeczypospolitej polskiej 1919–1939. Słownik biograficz-
ny, t. 4, M–P, P. Majewski, red. naukowa G. Mazur, Warszawa
2009, s. 260–261 (bibl.); A. Pragier, Czas przeszły dokonany,
Londyn 1966; A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia Adwokatury,
Warszawa 2012; Rocznik oficerski rezerw 1934 (reprint), War-
szawa 2003, s. 295; K. Świtalski, Diariusz 1919–1935, oprac.
A. Garlicki, R. Świętek, Warszawa 1992; J. J. Terej, Rzeczy-
wistość i polityka. Ze studiów nad dziejami najnowszymi Na-
rodowej Demokracji, wyd. 2, Warszawa 1979.
Nowogródzki Henryk (1906–1992), ad-
wokat w Warszawie, dziennikarz, pisarz, obrońca w
procesach politycznych przed sądami wojskowymi
oraz przed tzw. sądami tajnymi w l. 1945–1955.
Ur. 3.06.1906 w Warszawie, syn Pawła. Ukoń-
czył męskie 8-klasowe Gimnazjum Matematyczno-
Przyrodnicze T. Sadkowskiego w Warszawie, uzy-
skując w 1924 maturę i w tym samym roku roz-
począł studia prawnicze na UW, które ukończył
w 1929. Tr. odbył przeszkolenie wojskowe w szko-
le podchorążych rezerwy piechoty w Zambrowie
i uzyskał stopień kaprala-podchorążego. W 1930
rozpoczął aplikację sądową, którą ukończył w 1932
złożeniem egzaminu sędziowskiego. W dalszej ko-
lejności rozpoczął aplikację adwokacką pod patro-
natem adw. Gustawa Wielikowskiego w Warsza-
wie (który podczas okupacji niemieckiej był człon-
kiem Judenratu w getcie warszawskim; został za-
mordowany przez Niemców 23.04.1943 na Um-
schlagplatzu). Po złożeniu egzaminu adwokackie-
go 7.11.1934 uzyskał wpis na listę adwokatów IA w
Warszawie. W tym okresie pisywał sprawozdania i
felietony sądowe dla gazety „Nasz Przegląd”. Do
wybuchu II wojny światowej prowadził kancelarię
adwokacką przy Al. Jerozolimskich 37.
Po 1.09.1939 został skreślony z listy adwokatów
przez władze niemieckie jako osoba pochodzenia
żydowskiego. Od 1940 przebywał w getcie w War-
szawie, gdzie pracował w Wydziale Prawnym Rady
Żydowskiej – Judenratu. Pełnił funkcję zastępcy I
rzecznika dyscyplinarnego Rady (adw. Mieczysła-
wa Ettingera), a następnie, od 7.09.1942, I rzecz-
nika dyscyplinarnego. Był też rzecznikiem dyscy-
354
T. III/z. 1
plinarnym Służby Porządkowej w getcie, czyli tzw.
policji żydowskiej. Poza nim kierownicze funkcje w
Wydziale Prawnym Judenratu oraz w Służbie Po-
rządkowej pełniło wielu innych adwokatów. Ko-
mendant Służby Porządkowej – Józef Szeryński
(wysoki oficer Policji w II RP) mawiał żartobliwie,
że „czuje się o wiele bardziej dziekanem Rady Ad-
wokackiej niż komendantem Policji”.
We wrześniu 1942 N. był członkiem komisji, któ-
ra przyznawała tzw. numerki życia dla funkcjona-
riuszy Służby Porządkowej i ich rodzin. Było tych
„numerków” 500, przy liczbie ok. 2000 funkcjona-
riuszy Służby (nie licząc ich rodzin). Owe „numer-
ki”, chroniące przed wywiezieniem do obozu za-
głady, przyznano 380 funkcjonariuszom, reszta zaś
21.09.1942 wraz z rodzinami została w ramach spe-
cjalnej akcji wywieziona, przez Umschlagplatz, do
obozów zagłady. Wg relacji Marka Edelmana N.
brał udział w akcjach deportacyjnych aż do stycznia
1943. Dalsze dzieje okupacyjne N. znane są tylko
z jego skąpych relacji. Z getta miał być wywiezio-
ny 19.04.1943 do obozu w Trawnikach. Miał nadto
zorganizować skutecznie ucieczkę kilku więźniów
z tego obozu, a następnie wrócić do Warszawy i tu
ukrywać się aż do 1.08.1944. Podczas Powstania
Warszawskiego był członkiem Polskiej Armii Lu-
dowej i radcą prawnym w dowództwie PAL, które-
go dowódcą był płk „Turkus”, czyli Zygmunt Syl-
wester Malanowski.
Po upadku Powstania Warszawskiego pozostał
w Warszawie i ukrywał się aż do wkroczenia Ar-
mii Czerwonej, m.in. w tzw. bunkrze, zbudowanym
na bazie schronu przeciwlotniczego, który mieścił
się pod gruzami b. szkoły przy ul. Wiejskiej. N. był
jednym z organizatorów tego bunkra, razem z por.
PAL Julianem Daszewskim ps. „Remba”, Dawi-
dem Guzikiem i Józefem Grynblatem. W bunkrze
tym przebywało ok. 24 osób. Był więc N. jednym z
tzw. warszawskich robinsonów.
16.02.1945 „zarejestrował się” w Tymczasowej
RA w Warszawie, kierowanej przez adw. Ryszar-
da Henrykowskiego. Uchwałą komisarycznej RA z
6.02.1946 postanowiono „umieścić” N. na liście ad-
wokatów z mocą od 16.02.1945. Praktykę adwoka-
cką prowadził w kancelarii przy ul. Wilczej 71 (do
26.06.1945), ul. Pierackiego (Foksal) 15, ul. Wil-
czej 54a, a następnie w ZA nr 4 w Warszawie (od
1.09.1952 do 31.05.1954), w ZA nr 1 w Warszawie
(od 1.06.1954 do 28.10.1954) oraz w ZA nr 25 w
T. III/z. 1 Nowogródzki
Warszawie (od 29.10.1954). W 1945–1946 był radcą
prawnym w Polskiej Agencji Prasowej „Polpress” i
redaktorem „Monitora Polskiego”, a nadto redak-
torem technicznym „Demokratycznego Przeglądu
Prawniczego”. W październiku 1950 uzyskał zgo-
dę MS na prowadzenie spraw dla których właści-
wy rzeczowo w I instancji był sąd wojewódzki. W
l. 1954–1956, powołany przez MS, wchodził N. w
skład Wojewódzkiej Komisji Dyscyplinarnej przy
RA w Warszawie.
Henryk Nowogródzki
Po 1945 toczyły się w sprawie N. równolegle
dwa postępowania rehabilitacyjne: przed Woje-
wódzką Komisją Weryfikacyjną dla IA w Warsza-
wie (działającą na podstawie przepisów dekretu z
24.05.1945) oraz przed Sądem Obywatelskim przy
Centralnym Komitecie Żydów Polskich. 2.01.1947
N. wystąpił do RA w Warszawie o wszczęcie w jego
sprawie adwokackiego postępowania weryfikacyj-
nego. 3.02.1947 RA powzięła uchwałę o przesłaniu
sprawy N. oraz sprawy adw. Stanisława Gombiń-
skiego do komisji weryfikacyjnej. N. zgłosił świad-
ków w swojej sprawie: adw. Mieczysława Ettinge-
ra, który jednak nie został przesłuchany, ponie-
waż zm. 30.05.1947, a nadto: adw. Mieczysława
Maślankę, adw. Jana Palatyńskiego oraz adw. An-
toniego Landaua (sędziego SN). Adw. Maślanko
zeznał przed Pierwszym Rzecznikiem Weryfikacyj-
nym – adw. Bronisławem Zdanowiczem, że wobec
N. nikt nie zgłaszał pretensji. Adw. Palatyński –
że mieszkał w getcie w tej samej kamienicy co N.
oraz że nie dotarły do niego żadne uwagi krytycz-
ne wobec N. Z kolei adw. Landau oświadczył, że
355
co prawda w getcie w ogóle nie był, jednak nega-
tywne oceny N. do niego nie dotarły. Na tym po-
stępowanie dowodowe zostało zakończone. Pierw-
szy Rzecznik Weryfikacyjny 29.07.1947 skierował
do Komisji Weryfikacyjnej wniosek, aby uznać, że
N. jest godny należenia do stanu adwokackiego.
Rozprawa w tej sprawie odbyła się 25.02.1948, a
następnie Komisja wydała postanowienie zgodne
z wnioskiem Rzecznika.
Pomiędzy komisją adwokacką a Sądem Obywa-
telskim przy CKŻP zaistniał spór kompetencyjny,
którego efektem był faktyczny brak współpracy
tych komisji przy równolegle prowadzonych postę-
powaniach. M.in. Sąd Obywatelski nie przekazał
swoich akt do wglądu komisji adwokackiej. Spór
ten w praktyce spowodował, że przed komisją ad-
wokacką nie przesłuchano żadnego świadka, który
obciążyłby N. Przed Sądem Obywatelskim CKŻP
przesłuchano natomiast m.in. Marka Edelmana,
który zeznał o udziale N. w akcjach deportacyj-
nych w getcie aż do stycznia 1943. W trakcie tego
postępowania, w lutym 1948, w „Biuletynie” Ży-
dowskiej Agencji Prasowej, „Robotniku” i „Głosie
Ludu” ukazało się wezwanie Sądu Obywatelskie-
go przy CKŻP, aby „wszystkie osoby, które posia-
dają jakiekolwiek wiadomości dotyczące działalno-
ści byłych oficerów policji żydowskiej w getcie war-
szawskim (tzw. służby porządkowej) ob. ob. Sta-
nisława Gombińskiego i Henryka Nowogródzkie-
go” zechciały zgłosić się do sekretariatu tego sądu
do 15.03.1948. N. oraz adw. Stanisław Gombiński
protestowali przeciw wszczęciu w ich sprawach po-
stępowań weryfikacyjnych przed Sądem Obywatel-
skim przy CKŻP, określili owo wszczęcie mianem
„samowoli” i stwierdzili we wspólnie sporządzo-
nym piśmie, że „wszczęte postępowanie może nas
poniżyć w opinii publicznej i narazić na utratę za-
ufania potrzebnego do wykonywania zawodu ad-
wokata i w związku z tym na szkody moralne i ma-
terialne”. Postępowanie wobec N. toczyło się w l.
1948–1949. Nie zostało zamknięte jednak żadnym
rozstrzygnięciem.
Zarządzeniem nr 84 z 11.03.1946 Minister ON
zarządził wpisanie N. na listę obrońców wojsko-
wych. N. należał do ścisłej czołówki adwokatów-
-obrońców wojskowych w kraju, był dopuszczany
przez władze do najważniejszych spraw politycz-
nych, toczących się z naruszeniem podstawowych
zasad rzetelnego procesu przed sądami wojsko-
 Nowogródzki
wymi, przede wszystkim przed wojskowymi sąda-
mi rejonowymi. Bronił m.in. Włodzimierza Mar-
szewskiego w bardzo ważnym procesie politycznym
członków Komitetu Porozumiewawczego Organi-
zacji Demokratycznych Polski Podziemnej (WSR
w Warszawie, 1947, Marszewski skazany został na
śmierć, wyrok wykonano) oraz Stanisława Krupę,
żołnierza Batalionu „Zośka” AK (WSR w Warsza-
wie, 1950, skazany na 5 lat więzienia). Był również
obrońcą mjr. Witolda Kłobukowskiego, sędziego
WSR w Warszawie (a wcześniej i później adwoka-
ta w Warszawie), oskarżonego o ogłaszanie wyro-
ków bez wcześniejszego sporządzania ich uzasad-
nień na piśmie i skazanego za to przez Wojskowy
Sąd Okręgowy w Warszawie w 1949 na rok i 6 mie-
sięcy więzienia.
N. był członkiem Koła Obrońców Wojsko-
wych Okręgu Warszawskiego. Od 23.02.1947 do
8.02.1948 pełnił funkcję członka tzw. Prezydium
(de facto Zarządu) tego Koła. W czasie dyskusji,
która miała miejsce podczas Walnego Zgromadze-
nia KOW 25.05.1952, przy udziale m.in. prezesa
Najwyższego Sądu Wojskowego i innych luminarzy
wojskowego wymiaru sprawiedliwości, zapropono-
wał N. utworzenie „Głównego Zarządu Obrońców
Wojskowych”, kierującego pracami wszystkich ist-
niejących dotychczas kół.
N. prowadził w tym okresie rozległą praktykę
jako obrońca wojskowy, także obrońca wojsko-
wy z urzędu. Brał również udział w tzw. sprawach
tajnych, toczących się w sądownictwie powszech-
nym, przed sekcjami tajnymi Sądu Wojewódzkie-
go dla m.st. Warszawy oraz SN. Jego nazwisko było
umieszczone na nieformalnej tzw. tajnej liście ad-
wokatów, dopuszczonych do obron z urzędu i zale-
canych do obron z wyboru przed „sądami tajnymi”.
Listę tę prowadził prezes SW dla m.st. Warszawy,
sędzia Ilia Rubinow. Zawierała ona nazwiska 21
najbardziej zaufanych dla władzy komunistycznej
adwokatów. Przed „sądami tajnymi” występował
N. jako obrońca m.in. w sfingowanej sprawie Ka-
zimierza Moczarskiego, a także w sprawach adwo-
katów: Mieczysława Skolimowskiego oraz Witolda
Pajora – tego ostatniego w pokazowym „procesie
kierownictwa Państwowego Korpusu Bezpieczeń-
stwa, „Startu” i Okręgowego Kierownictwa Walki
Podziemnej” (SW dla m.st. Warszawy, 1951, adw.
Pajor został skazany na karę śmierci, ale Rada Pań-
stwa zastosowana prawo łaski), którym niesłusznie
356
T. III/z. 1
zarzucono współpracę z Niemcami w latach II woj-
ny światowej. Rolę N. jako obrońcy Moczarskiego
i Pajora oceniano krytycznie.
Na mocy orzeczenia Wojewódzkiej Komisji We-
ryfikacyjnej dla Wojewódzkiej Izby Adwokackiej w
Warszawie z 19.02.1952 wpis N. na listę adwokatów
został utrzymany w mocy.
Działalność N. w procesach toczących się w „są-
dach tajnych” była przedmiotem działania rzeczni-
ka dyscyplinarnego RA w Warszawie począwszy od
1956, jak też badana była przez Komisję do bada-
nia działalności obrończej adwokatów w tzw. pro-
cesach tajnych działającą w l. 1956–1958 przy RA w
Warszawie, którą kierował adw. Robert Prusiński.
Komisja ta powołana została 25.10.1956 i jedną z
jej pierwszych czynności było przejęcie do badania
toczącego się już postępowania dyscyplinarnego w
sprawie N. o sygn. RD 151/56. Na posiedzeniu RA
w Warszawie 17.01.1957, po rozpatrzeniu referatu
i wniosku adw. Prusińskiego, skierowano do rzecz-
nika dyscyplinarnego sprawę N. dotyczącą wykony-
wania przez niego obowiązków obrończych w spra-
wie Moczarskiego. W trakcie dyskusji podczas po-
siedzenia RA 13.06.1957 członek Rady, adw. Wac-
ław Bitner, poruszył sprawę ewentualnego zawie-
szenia N. w czynnościach adwokackich, albowiem
jego przewinienia „są wszędzie znane i powszech-
nie potępiane”.
W ramach podsumowania prac Komisji adw.
Prusińskiego RA 27 i 29.06.1957 wydała w for-
mie specjalnej uchwały komunikat. W jego treści
ujawniono tzw. tajną listę adwokatów. Na tej liście
wśród nazwisk 21 adwokatów widniało także nazwi-
sko N. W komunikacie poinformowano nadto, że
Komisja, po przebadaniu akt 209 spraw z ogólnej
liczby 507 spraw, nakazała rzecznikowi dyscypli-
narnemu wszczęcie postępowania dyscyplinarnego
m.in. przeciwko N. Komunikat ten miał być opub-
likowany w prasie. Od uchwały z 27 i 29.06.1957
odwołanie wniósł N. (i 4 innych adwokatów, któ-
rych nazwiska widniały na „tajnej liście”). W wy-
niku niezwłocznej akcji tzw. czynników partyjnych
PZPR MS niezwłocznie – 2.07.1957 – wstrzy-
mał wykonanie ww. uchwały, NRA zaś uchwałą z
5.10.1957 uchyliła uchwałę RA, nakazując jedno-
cześnie podanie do wiadomości nie treść „tajnej
listy”, ale nazwiska wszystkich adwokatów bronią-
cych w „procesach tajnych”. NRA w uzasadnieniu
swojej uchwały stwierdziła nadto, że niektóre od-
T. III/z. 1 Nowogródzki
wołania zawierają „niewłaściwy i niedopuszczal-
ny ton” oraz „obraźliwe zwroty pod adresem RA
w Warszawie”.
Z nowego komunikatu, którego treść opubliko-
wano w uchwale RA z 14.11.1957, wynika m.in.,
że w 3 sprawach tajnych N. bronił z urzędu, zaś w
23 sprawach – z wyboru. Na skutek działań Ko-
misji adw. Prusińskiego N. został obwiniony o do-
konanie wielu deliktów dyscyplinarnych. Postępo-
wania dyscyplinarne w jego sprawie były jednak
przewlekane, co powodowało przedawnienie się
karalności części zarzutów (m.in. tych dotyczą-
cych obrony w sprawie adw. Pajora). Ostatecz-
nie zarzucono mu m.in., że w sprawie Kazimie-
rza Moczarskiego (11.1952) oraz w sprawie adw.
Mieczysława Skolimowskiego (15–18.02.1952 i
31.05.1952), „wbrew (…) stanowisku klienta nie
tylko nie udowadniał braku jego winy i nie wno-
sił o uniewinnienie, lecz przeciwnie, uznał tę winę
wobec Sądu (…); nie protestował przeciwko taj-
ności rozprawy, prowadzeniu jej w więzieniu (…);
nie zabrał głosu w sprawie odwołania przez klien-
ta na rozprawie zeznań składanych w śledztwie –
według określenia klienta – pod przymusem mo-
ralnym; utrudniał klientowi obronę przez zacho-
wanie deprymujące go i dyskwalifikujące w oczach
Sądu przez czynienie głośnych uwag pod adresem
klienta: ‘niech Pan nie udaje’ oraz użycie w sto-
sunku do niego epitetu ‘kauzyperda’; wbrew żą-
daniu klienta nie uzgodnił z nim treści skargi re-
wizyjnej (…) w przemówieniu obrończym chwalił
obiektywizm oskarżyciela publicznego prokurator
Obozowicz znanej powszechnie z braku obiekty-
wizmu” (sygn. D. 41/58).
Orzeczeniem z 24–26.11.1962 Wojewódzka Ko-
misja Dyscyplinarna IA w Warszawie uniewinni-
ła N. W uzasadnieniu (bardzo lakonicznym) tego
orzeczenia stwierdzono, że komisja w trakcie 4-let-
niego postępowania dyscyplinarnego borykała się z
niedopuszczalnymi naciskami ze strony Prezydium
RA w Warszawie oraz ze strony Prezydium Wyż-
szej Komisji Dyscyplinarnej, które zajęły stronni-
cze stanowisko w obronie obwinionego i dążyły do
storpedowania postępowania, „do zdławienia pro-
cesu przed wydaniem orzeczenia”. Co najważniej-
sze jednak – komisja nie zanegowała, że zarzuco-
ne obwinianemu czyny miały miejsce. Przyjęła na-
tomiast, że były dokonywane dla dobra bronionych
osób. Komisja uznała np., że obciążające N. zezna-
357
nia Moczarskiego nie mają obiektywnie znaczenia
dowodowego, choć opisują prawdę. Moczarski nie
rozumiał bowiem, w jakiej sytuacji się znalazł. W
rzeczywistości każdy z zarzutów postawionych ob-
winionemu stanowił poważny delikt dyscyplinar-
ny. Brak danych co do tego, czy orzeczenie to zo-
stało zaskarżone.
W późniejszym okresie N. stał się w środowi-
sku adwokackim osobą popularną i lubianą. Jego
przeszłość znali tylko nieliczni, natomiast po-
wszechnie znany był z zamiłowania do literatu-
ry, muzyki i sztuki. Zyskał uznanie jako świetny
mówca sądowy oraz jako dobry i skuteczny obroń-
ca w sprawach karnych. Zdaniem adw. Macieja
Dubois „potrafił zawsze trafić do uczuć sądu, pub-
liczności i niejednokrotnie wycisnąć łzy wzrusze-
nia”. Słynna była jego obrona (wspólna z apl.
adw. Wiesławem Chrzanowskim) redemptorysty
ks. Mariana Pirożyńskiego, oskarżonego o „dy-
wersję ideologiczną”, w procesie toczącym się w
l. 1958–1959. Występował także jako obrońca w
sprawach o tzw. afery gospodarcze, m.in. w „pro-
cesach mięsnych”.
Z dniem 1.06.1974 N. przeszedł na emeryturę,
ale nadal pozostał w ZA nr 25 w ramach ograniczo-
nego zatrudnienia. Uchwałami Prezydium NRA
z 29.04.1976, 24.03.1977, 13.04.1978, 5.04.1979 i
18.03.1980 zezwalano mu na dalsze wykonywanie
zawodu – ostatecznie do 31.12.1980. Z rejestru ZA
nr 25 skreślono go z dniem 31.05.1981.
Przez wiele lat był N. wykładowcą na szkole-
niach dla aplikantów (w zakresie prawa karnego
i metodyki pracy adwokata) oraz egzaminatorem
na egzaminach adwokackich.
27.10.1983 i ponownie 30.10.1983 został po-
wołany do składu Komisji Współpracy z Zagrani-
cą przy RA w Warszawie. Od 1950 był członkiem
TPPR, Komitetu Obrońców Pokoju i prelegentem
tych organizacji. Był wieloletnim członkiem ZPP
oraz Towarzystwa im. Fryderyka Chopina (zasia-
dał we władzach tych stowarzyszeń). Brał udział
w Pierwszym Ogólnopolskim Zjeździe Adwoka-
tów Miłośników Muzyki, który odbył się w 1980
w Lublinie.
N. pisał w latach 80., że był „adwokatem z prze-
połowioną duszą. W jednej połowie mieściła się
miłość do adwokatury (…), w drugiej miłość do
literatury i pragnienie pisania”. Pisał i publiko-
wał więc głównie popularne felietony na tematy
 Nowogródzki, Nowotny T. III/z. 1

prawnicze, literackie, obyczajowe i muzykologicz- A. Podolska, Służba Porządkowa w getcie warszawskim w la-
ne, m.in. w „Prawie i Życiu”, „Życiu Literackim” tach 1940–1943, Warszawa 1996, s. 66, 96, 97; J. Poksiński,
„My, sędziowie nie od Boga…”. Z dziejów Sądownictwa Woj-
i „Palestrze”. A także opracowania o charakterze skowego PRL 1944–1956. Materiały i dokumenty, Warszawa
wspomnieniowym i anegdotycznym. Część z nich 1996, s. 80–84 i in.; A. Tuszyńska, Oskarżona: Wiera Gran,
została zebrana i wydana w 1986 (Ze wspomnień Warszawa 2010, s. 272–273; J. Wróbel, M. Słojewski, Zbrod-
warszawskiego adwokata) i 1988 (Mówi obrońca…). nie sądowe o kolaborację z nazistami. Procesy kierownictwa
PKB, ‘Startu’ i Okręgowego KWP przed Sądem Wojewódzkim w
W jednym z felietonów z 1985 podjął się obrony Warszawie, (w:) Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce
zasadności wydania 22.01.1946 dekretu o odpo- lat 1944–1956, wyd. 2, Warszawa 2000, s. 102–103; W służbie
wiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację ży- obcego wywiadu. Stenogram rozprawy sądowej przeciwko dzia-
cia państwowego, któremu tzw. władza ludowa na- łaczom siatki szpiegowskiej KPOPP i „Stoczni”, oprac. R. Ju-
ryś, Warszawa 1948, s. 7, 239–242; „Wojskowy Przegląd Praw-
dała wieloletnią moc wsteczną, albowiem miał on niczy” 1946, nr 2–3, s. 147; www.warszawa.getto.pl
zastosowanie tylko do czynów dokonanych przed
dniem 1.09.1939.
Odznaczono go Złotą Odznaką Zrzeszenia NOWOTNY Julian Karol (1876–1953), adwo-
Prawników Polskich (1967), Odznaką Tysiąclecia kat we Lwowie i Krakowie, sędzia i sędzia śledczy,
(1967), Złotym Krzyżem Zasługi (1975), złotą od- doc. i prof. tyt. UJK i UJ, członek KKRP.
znaką „Adwokatura PRL” (1984).
Zm. 20.08.1992. Pochowano go na cmentarzu
Powązkowskim.
Był żonaty z Dorotą z Fajgenblatów oraz z Jani-
ną z d. Kutyła. Dzieci nie miał.
Marcin Zaborski
AIA w Warszawie, Akta osobowe oraz akta KOW; W. Chrza-
nowski, Pół wieku polityki. Rozmowa, Warszawa 1997, s. 286;
M. Dubois, M. Komar, Adwokat. Rozmowa o życiu w cie-
kawych czasach, Warszawa 2012, s. 130, 138, 139, 147, 231,
276; B. Engelking, J. Grabowski, ‘Przestępczość’ Żydów w
Warszawie 1939–1942, Warszawa 2010, s. 62–68; B. Engel-
king, J. Leociak, Getto Warszawskie. Przewodnik po nieistni-
jącym mieście, wyd. 2, Warszawa 2013, s. 185–232 i in.; B. En-
gelking, D. Libionka, Żydzi w powstańczej Warszawie, War-
szawa 2009, s. 297–298; B. Goldstein, Five years in the War- Julian Karol Nowotny
saw Ghetto, Nowy Jork 1960, s. 241; S. Gombiński (J. Ma-
wult), Wspomnienia policjanta z warszawskiego getta, pod red.
M. Janczewskiej, Warszawa 2010, s. 21, 170, 171; R. Graczyk,
Chrzanowski, Warszawa 2013, s. 125; A. Jarzębowska, Inwen- Ur. 20.02.1876 w Nowym Targu, jako najmłod-
tarz zespołu Sąd Obywatelski przy Centralnym Komitecie Ży-
dów w Polsce 1946–1950, Warszawa 2006, ŻIH, sygn. 313;
szy spośród trzech synów Bogumiła, adwokata, a
S. Krupa, X pawilon. Wspomnienia AK-owca ze śledztwa na potem sędziego, i Zofii Lögler. W l. 1886–1894
Rakowieckiej, Warszawa 1989, s. 90–92; A. K. Kunert, Oskar- uczęszczał do Gimnazjum św. Jacka w Krako-
żony Kazimierz Moczarski, Warszawa 2006, s. 98, 103, 155– wie (matura 20.09.1894), po czym wstąpił na Wy-
156, 172, 203; A. Machcewicz, Kazimierz Moczarski. Biogra-
fia, Kraków 2009, s. 177, 181; A. Marianowicz, Życie suro-
dział Prawa UJ, który ukończył w 1898, a rok
wo wzbronione, Warszawa 1995, s. 67–68; K. Moczarski, Za- później uzyskał stopień doktora praw. W l. 1898–
piski, Warszawa 1990, s. 59, 61, 324 w zw. z 299, 300 w zw. 1900 był praktykantem w Wyższym Sądzie Kra-
z 324; H. Nowogródzki, Ciężki obrończy obowiązek, „Życie jowym w Krakowie, a w następnych dwóch la-
Literackie” 1985, nr 6; tenże, Impresje bardzo warszawskie,
„Palestra” 1977, nr 1., s. 113–120; tenże, Mówi obrońca…,
tach auskultantem. W 1902 został adiunktem są-
Warszawa 1988; tenże, Muzyka i słowo na zjeździe [Pierw- dowym. W l. 1903–1905 był sędzią w Jaśle, a w
szym Ogólnopolskim Zjeździe Adwokatów Miłośników Muzy- 1906 wrócił do Krakowa na stanowisko adiunk-
ki w Lublinie w 1980 r.], (w:) Szkice o dziejach adwokatury lu- ta Sądu Krajowego. W 1907 uzyskał stypendium
belskiej. 90-lecie Izby Adwokackiej w Lublinie, pod red. P. Sen-
deckiego, Lublin 2009, s. 554–559; tenże, Sen o todze, „Ży-
cesarskie, dzięki któremu odbył studia z zakre-
cie Literackie” 1985, nr 5; tenże, Ze wspomnień warszawskie- su prawa karnego na Uniwersytecie w Berlinie
go adwokata, Warszawa 1986 „Palestra” 1957, nr 4, s. 90–92; (rok akad. 1907/1908). Tam pracował pod kie-

358
T. III/z. 1 NOwotny
runkiem najwybitniejszego przedstawiciela szko-
ły socjologicznej prawa karnego prof. Franza
Liszta (1851–1919). W l. 1908–1911 był sędzią
śledczym przy SK w Krakowie.
16.03.1908 wniósł podanie do Grona Profeso-
rów Wydziału Prawa UJ o dopuszczenie do aktu
habilitacji z zakresu nauki prawa i procesu karne-
go oraz prawa i procesu karnego austriackiego na
podstawie pracy: Friedensdelikte nach dem öster-
reichischen Strafrechte, („Archiv für Kriminal-
Anthropologie und Kriminalistik”, t. 30, 1908),
ale 11.07.1908 podanie wycofał. W 1909 podob-
ne podanie wniósł do Grona Profesorów Wydzia-
łu Prawa UL, które także po kilku miesiącach wy-
cofał. Argumentował wówczas, że wpierw musi
jako sędzia śledczy w Krakowie uzyskać przenie-
sienie do okręgu sądowego we Lwowie. Podsta-
wą habilitacji „lwowskiej” miała być praca Zasada
legalności i oportunizmu w procesie karnym (Kra-
ków 1909, ss. 169). 14.12.1909 złożył po raz wtó-
ry podanie o dopuszczenie do habilitacji na UJ z
zakresu prawa i procesu karnego austriackiego na
podstawie pracy Zasada legalności i oportunizmu
w procesie karnym (Kraków 1909). Referentami
byli profesorowie Edmund Krzymuski i Józef Ro-
senblatt. Kolokwium odbyło się 28.05.1910, ale
uznano je za niewystarczające. Ostatecznie ha-
bilitacja z austriackiego prawa i procesu karnego
odbyła się w 1912 na ULw, a zatwierdzona zosta-
ła przez MWiO w Wiedniu 31.03.1912. Recenzen-
tami byli profesorowie Juliusz Makarewicz i Piotr
Stebelski, którzy wyrazili przychylne oceny.
Od 1912 N. wykładał prawo karne procesowe,
prawo prasowe i historię filozofii prawa. W od-
powiedzi na pismo Grona Profesorów 9.07.1918
cesarz nadał N. tytuł profesora nadzwyczajnego.
W l. 1914–1918 wykładał wojskową procedurę kar-
ną, a od 1918 do 1939 historię filozofii prawa. W
czasie pierwszej wojny światowej był w armii au-
stro-węgierskiej audytorem.
Od 1914 N. był adwokatem we Lwowie. W 1918
został syndykiem Galicyjskiego Wojennego Zakła-
du Kredytowego we Lwowie. W następnych latach
pracował jako radca prawny wielu podmiotów go-
spodarczych, np. Cukrowni w Przeworsku i Ho-
rodence, Banku Cukrownictwa i towarzystwach
ubezpieczeniowych.
359
Od 1919 był członkiem Komisji Kodyfikacyjnej
RP, gdzie we współpracy z prof. Kamilem Stefką
(zob.) opracował projekt ustawy o ustroju sądow-
nictwa. Od 1920 był członkiem przybranym Tow.
Naukowego we Lwowie, Tow. Filozofii Prawa w
Berlinie, Tow. Prawniczego we Lwowie oraz człon-
kiem zarządu Powszechnych Wykładów Uniwersy-
teckich we Lwowie (1925–1937). W l. 1935–1939
pełnił obowiązki kuratora Akademickiego Koła
Przyjaciół Węgier na UJK.
Z pracy w UJK został zwolniony 16.11.1939
mocą zarządzenia pierwszego radzieckiego rek-
tora Marczenki. Od 1940 przebywał w Krakowie,
gdzie prowadził kancelarię adwokacką. Z adwoka-
tury odszedł w 1948.
Od 1945 do 1948 prowadził na WPiA UJ wy-
kłady zlecone z doktryn politycznych i prawnych.
W listopadzie 1948 wniósł podanie na WPr UJ o
przeniesienie venia legendi z UJK na UJ. Referen-
tem był Władysław Wolter. Uchwała w tej spra-
wie Rady WPiA z 3.03.1949 została zatwierdzona
przez Min. Ośw. 17.11.1949. W latach 19481952
N. prowadził wykłady zlecone na Wydziale Rolno-
Leśnym UJ ze skarbowości i ustawodawstwa leś-
nego. Od 1952 poważnie chorował. W 1953 został
przeniesiony w stan spoczynku.
Ważniejsze prace: Odpowiedzialność redaktora
(CzPiE 1906, ss. 36); Prawo prasowe (Lwów 1917);
Kilka uwag o psychologii zeznań, PPiA 1906; wraz
z Kazimierzem Angermanem i Janem Przewor-
skim, Kodeks postępowania karnego. Komentarz
(Warszawa 1930). W 1951 wydał Polskie gospodar-
stwo leśne.
Zmarł 6.12.1953 w Krakowie. Pochowany zo-
stał na cmentarzu Rakowickim. Był żonaty z Ja-
niną Vimpeller (1881–1963), malarką. Pozostawił
dzieci: Jerzego (ur. 1905 lub 1907) – prawnika i
prof. Uniwersytetu Windsor w Kanadzie oraz cór-
kę Janinę Długosz (1907–1968).
Adam Redzik
Academia Militans. Uniwersytet Jana Kaźmierza we Lwowie,
red. A. Redzik, Kraków 2015; AUJ, sygn. S III 246, sygn. S III
130; DALO, f. 26, op. 5, sp. 1381; K. Lewicki, Nowotny Julian
Karol (1876–1953), PSB, t. XXIII, s. 396–397 (bibl.); Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury; P. M. Żukowski, Profesorowie
Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, tom II 1780–
2012, pod red. D. Malec, Kraków 2016, s. 357–358.
 O
Ochocki Stanisław (1907–1977), adwokat
w Ornecie i Olsztynie, sędzia śledczy SO w Wil-
nie, szef WSS Okręgu Wileńskiego AK, więzień
NKWD.
Stanisław Ochocki
Ur. 12.06.1907 w Pabianicach w rodzinie robot-
niczej, s. Stanisława. Ojciec był działaczem rady-
kalnych ugrupowań politycznych i uczestnikiem
rewolucyjnych wydarzeń 1905–1907 w Królestwie
Polskim. W 1927 O. ukończył gimnazjum w Ło-
dzi, a następnie podjął studia na Wydziale Prawa
i Nauk Społecznych USB w Wilnie. Szybko dał się
poznać jako działacz studencki, literat, dziennikarz
opozycyjnych czasopism. W 1931 uzyskał dyplom
magistra praw. W l. 1932–1935 aplikował w okrę-
gu SA w Wilnie.
W listopadzie 1935 zdał egzamin sędziowski z
wynikiem celującym. Do wojny pracował na stano-
wisku sędziego śledczego SO w Wilnie z siedzibą w
Lidzie. Od grudnia 1939 uczestnik konspiracji nie-
podległościowej w Wilnie. Początkowo przewod-
niczący sądu koleżeńskiego Ligi Wojennej Wal-
ki Zbrojnej. Od kwietnia 1941 związał się z kon-
spiracyjnymi strukturami ZWZ-AK w Wilnie. Od
czerwca 1942 szef WSS Wileńskiego Okręgu AK
ps. „Argus”, „Justyn”, „Marek” w stopniu ppor.
cz. w. Był także doradcą prawnym Komendanta
Okręgu Wileńskiego AK. Po wejściu Armii Czer-
360
wonej do Wilna O. w porozumieniu z dowództwem
Okręgu w październiku 1944 przeszedł do pracy w
urzędzie Głównego Pełnomocnika ds. Repatriacji
w charakterze pełnomocnika PKWN w Lublinie.
Na tym stanowisku czynnie pomógł w przedosta-
niu się do Polski wielu oficerom i żołnierzom AK,
działaczom Okręgowej Delegatury Rządu na Kraj
i członkom ich rodzin zagrożonym aresztowania-
mi przez NKGB-NKWD.
Po ujawnieniu jego podwójnej roli O. został
aresztowany latem 1945 przez sowieckie organy
bezpieczeństwa i w grudniu 1946 skazany na karę
10 lat łagrów w tzw. procesie „Drugiej Delegatury”
kierowanej przez dr. Jerzego Dobrzańskiego ps. „Ir-
wid” i 16-stu jego współpracowników. W maju 1948,
po kolejnym procesie, O. ponownie został skaza-
ny na karę 10 lat łagru po ujawnieniu jego wiodą-
cej funkcji w wojskowym wymiarze sprawiedliwości
Wileńskiego Okręgu AK, przy czym O., kuriozal-
nie, został skazany za służbę w AK jako ex post oby-
watel sowiecki. Powrócił do kraju w grudniu 1956
i osiadł w Olsztynie. Wykonywał zawód adwokata
początkowo w Ornecie, a od 1964 w Olsztynie. Brał
udział w pracach samorządu adwokackiego. W wie-
lu publikacjach dotyczących życia powojennego Wi-
leńszczyzny O. jest przedstawiany krzywdząco jako
aparatczyk PKWN, z pominięciem jego faktycznej
roli w podziemiu akowskim i faktu represjonowania
go przez sowiecki aparat bezpieczeństwa.
Zmarł 2.02.1977 w Olsztynie, gdzie został po-
chowany.
Leszek Kania
Akta spraw NKGB LSRR sygn. SD 4078 i SD 8267 – Cen-
tralne Archiwum MSWiA; E. Banasikowski, Na zew Ziemi
Wileńskiej, bdw; L. Kania, Adwokat Stanisław Ochocki (1907–
1977) – szef sądownictwa wojskowego Wileńskiego Okręgu Ar-
mii Krajowej, „Palestra” 2004, nr 7–8; S. Lewandowska, Ży-
cie codzienne Wilna w latach II wojny światowej, Warszawa
2001; A. Paczoska, Powojenna ewakuacja ludności – sposób
na rozwiązanie problemów etnicznych Wileńszczyzny, „Pamięt-
nik Okręgu Wileńskiego AK”, nr 21–22, Bydgoszcz 2003; Re-
lacja A. Wakara, zbiory adw. M. Krakowskiego w Olsztynie;
W. K. Roman, W obozach i w konspiracji. Działalność niepod-
ległościowa żołnierzy polskich na Litwie i Wileńszczyźnie wrze-
sień 1939–czerwiec 1941, Toruń 2005; Szczegółowa notatka
w sprawie wykrycia podziemnej polskiej organizacji „Dele-
T. III/z. 1 Ochocki, Ohanowicz
gatura Rządu”, „Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK” 2000,
nr 20; L. Tomaszewski, Kronika Wileńska 1941–1945, War-
szawa 1992; Z życia Izby Olsztyńskiej, „Palestra” 1974, nr 8–
9; J. Żuk, Wspomnienie pośmiertne o S. Ochockim – zbiory
M. Krakowskiego w Olsztynie.
Ohanowicz Alfred Marian (1888–1984), ad-
wokat w Poznaniu, profesor prawa, członek Trybu-
nału Kompetencyjnego, redaktor RPEiS, wycho-
wanek lwowskiej szkoły cywilistycznej, a twórca
poznańskiej szkoły cywilistycznej w juryspruden-
cji, senator RP.
Ur. 31.03.1888 we Lwowie w rodzinie miesz-
czańskiej pochodzenia ormiańskiego, która pie-
czołowicie podtrzymywała swoją tradycję i mimo iż
była od dawna spolonizowana, to zachowała przy-
należność do kościoła ormiańsko-katolickiego.
Imię odziedziczył po dziadku, zaś po ojcu sędzim
Janie Klemensie (zm. 1915) zainteresowanie pra-
wem. Dodać należy, że córką sędziego była mat-
ka O. Helena z Prokopowiczów (zm. 1944). Miał
dwoje rodzeństwa, brata Włodzimierza (zm. 1923)
i siostrę Stanisławę po mężu Szotarską.
We Lwowie przeszedł wszystkie szczeble szkol-
nictwa, choć gimnazjum zaczynał w Złoczowie.
W 1906 ukończył V Gimnazjum we Lwowie (ma-
tura 1906) i rozpoczął studia na Wydziale Prawa i
Umiejętności Politycznych ULw. W czasie studiów
O. interesował się historią prawa. Uczestniczył w
seminariach prof. Oswalda Balzera oraz prof. Wła-
dysława Abrahama. Pierwszą pracę naukową pt.
Ciężary państwowe duchowieństwa w Polsce w dru-
giej połowie XV i w początkach XVI wieku (1447–
1530) napisał na seminarium historyczno-praw-
nym, a opublikował w redagowanej przez prof.
Oswalda Balzera serii „Studya nad historią prawa
polskiego” w 1911. Studia ukończył w 1910, a rok
później po zdaniu egzaminów rygoryzalnych, uzy-
skał stopień doktora praw (18.03.1911). W tymże
roku rozpoczął też pracę w lwowskiej Prokurato-
rii Skarbu. Egzamin referendarski zdał 21.11.1912,
od 1912 do lutego 1919 pracował tam jako referen-
darz. W tym roku zdał egzamin adwokacki (w ra-
mach pracy w Prokuratorii). W tym czasie zainte-
resowania O. przeniosły się na grunt prawa cywil-
nego. Związał się wówczas z seminarium prof. Er-
nesta Tilla, a w roku akademickim 1912/1913 odbył
studia w Berlinie, gdzie uczestniczył w seminariach
wybitnych berlińskich uczonych cywilistów Josep-
361
ha Kohlera i Theodora Kippa. O. był jednak prze-
de wszystkim uczniem wybitnego znawcy prawa
prywatnego prof. Tilla oraz zwolennikiem koncep-
cji prawa prywatnego Rudolfa Iheringa. Był przed-
stawicielem utworzonej przez Tilla tzw. Lwowskiej
Szkoły Prawa Prywatnego i wyznawał zasadę, że
„nic tak dobrze nie służy praktyce, jak dobra teo-
ria” i podobnie jak Till, Doliński i Longchamps de
Bérier „wskazywał, że prawo cywilne kształtowa-
ło się w ścisłym związku z podłożem ekonomicz-
nym i społecznym, służąc rozwiązywaniu konkret-
nych konfliktów interesów, a więc celom praktycz-
nym” (tak pisze Z. Radwański, Alfred Ohanowicz.
Ojciec poznańskiej cywilistyki, s. 58).
W 1912 opublikowane zostały pierwsze prace
cywilistyczne O. Wiosną 1914 ubiegał się na Wy-
dziale Prawa UJK o zasiłek na wyjazd naukowy za
granicę, co poparło grono profesorskie. Jesienią
1916 O. wniósł podanie o habilitację z prawa cy-
wilnego na Wydziale Prawa UJK. Sprawę Radzie
zreferował 12.12.1916 prof. Piotr Stebelski, na re-
ferentów jednogłośnie powołano profesorów Er-
nesta Tilla i Aleksandra Dolińskiego. Z powodu
odejścia prof. Tilla na emeryturę 23.10.1917 prof.
Stebelski zaproponował, żeby ocenę prac powie-
rzyć profesorowi Dolińskiemu, jako referentowi,
oraz prof. Marcelemu Chlamtaczowi, jako korefe-
rentowi, co uchwalono. Nie wiadomo, dlaczego nie
doszło jednak do dalszych aktów postępowania ha-
bilitacyjnego. Czyżby sytuacja wojenno-polityczna
opóźniała dalsze etapy postępowania? 6.03.1920
prof. Doliński poinformował Radę Wydziału Pra-
wa UJK, że w związku z mianowaniem dr. O. pro-
fesorem nadzwyczajnym na Wydziale Prawa uni-
wersytetu w Poznaniu podanie o habilitację stało
się bezprzedmiotowe (była to odpowiedź na pismo
z Poznania, którym pytano o habilitację). Wskaza-
no także w tym piśmie, że prace złożone przez O.
zostały przez referentów ocenione pozytywnie.
Od lutego do sierpnia 1919 O. był adiunktem
w Wyższym Sądzie Krajowym we Lwowie. W tym-
że roku był też ekspertem ekspozytury lwow-
skiej Biura Prac Kongresowych. Od 1919 O. zwią-
zał się na stałe z Wszechnicą Poznańską, gdzie
1.08.1919 mianowany został profesorem nadzwy-
czajnym prawa cywilnego. Od 1.07.1921 (nomina-
cja z 10.06.1921) był profesorem zwyczajnym i na
katedrze prawa cywilnego pracował do września
1939. W roku akad. 1925/1926 był dziekanem wy-
 Ohanowicz
działu, a w roku następnym prodziekanem. W Po-
znaniu był m.in. syndykiem Ziemstwa Kredytowe-
go (Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego). W l.
1928–1940 był syndykiem i radcą generalnym In-
stytutu Badań Koniunktur Gospodarczych i Cen
w Warszawie (w Radzie Naukowej tegoż zasiadał
w l. 1928–1931).
Alfred Marian Ohanowicz
Aktywnie działał społecznie i politycznie, wiążąc
się po 1926 z BBWR. 3.12.1928 został członkiem
Trybunału Kompetencyjnego i był nim do 1933. Z
ramienia BBWR w kadencji 1930–1935 został wy-
brany senatorem. Uzyskał mandat z listy państwo-
wej nr 1 (BBWR). Był członkiem klubu BBWR,
pracował w komisjach: administracyjnej i samorzą-
dowej, konstytucyjnej (był jej sekretarzem), praw-
niczej i spraw zagranicznych.
Do 21.09.1939 członek Rady Naukowej Uni-
wersytetu Poznańskiego opiekującej się pracow-
nikami i majątkiem uczelni. 28 lub 29.09.1939 O.
został aresztowany przez gestapo. Po dwóch ty-
godniach wypuszczono go i zmuszono do wyjaz-
du na teren Generalnej Guberni. Zamieszkał w
Warszawie. Od marca 1940 do wybuchu Powsta-
nia Warszawskiego pracował w Towarzystwie Kre-
dytowym Ziemskim w Warszawie jako radca oraz
prowadził zajęcia w ramach tajnego nauczania na
Uniwersytecie Ziem Zachodnich i w innych war-
szawskich tajnych szkołach wyższych, w tym SGH.
Po upadku powstania znalazł się w Krakowie. Od
października 1944 do lutego 1945 był radcą To-
warzystwa Kredytowego Ziemskiego w Krakowie.
Od 1.02.1945 do 30.04.1945 prowadził wykłady na
362
T. III/z. 1
Wydziale Prawa UJ, jako „profesor wspomagają-
cy” Katedry Prawa Cywilnego.
W kwietniu lub maju 1945 powrócił do Pozna-
nia i od 1.05.1945 do 30.09.1960 był kierownikiem
Katedry Prawa Cywilnego. W l. 1948–1950 O. był
dziekanem Wydziału Prawnego, a następnie Wy-
działu Prawno-Ekonomicznego UP. W 1950 objęty
zakazem publikacji prac naukowych. W tym czasie
był członkiem ZNP i PTPN.
Na listę adwokatów IA w Poznaniu został wpi-
sany 16.08.1945. O. prowadził kancelarię adwoka-
cką w Poznaniu, ale po tzw. weryfikacji (drugiej,
na podstawie ustawy z 1950) w 1951 został skre-
ślony z listy adwokatów. Potem został przywróco-
ny. Zawód wykonywał w ZA nr 1 w Poznaniu (ul.
27 Grudnia 6/7).
Był wiceprezesem Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk. W l. 1958–1981 redagował RPEiS.
W 1960 O. przeszedł na emeryturę. Pięć lat póź-
niej otrzymał tytuł doktora honoris causa UAM.
Rodzinny wydział przygotował na cześć O. dwie
księgi pamiątkowe. Pierwsza ukazała się w 1963,
druga w 1979. Pamiętano też o kolejnych jubileu-
szach twórcy i nestora poznańskiej cywilistyki, któ-
ry dożył szacownego wieku 96 lat.
W znaczącym dorobku naukowym O. wypada
wskazać m.in. prace: Współwłasność w prawie pry-
watnem austryackiem (1916, ss. 73) – podjął się w
niej analizy bardzo ważnego i trudnego zagadnie-
nia i stwierdził, że istota współwłasności leży w ko-
lizji praw własności. Rok później O. wydał rozpra-
wę pt. O rozporządzaniu właściciela hipoteką w trze-
ciej noweli do ustawy cywilnej (Lwów 1917). Wypo-
wiedział w niej pogląd aprobujący wprowadzoną
w Austrii regulację, a w szczególności instytucję
„rozrządzenia właściciela hipoteką”. Wiele uwa-
gi poświęcił istniejącemu w Niemczech nieakce-
soryjnemu długowi gruntowemu, podkreślając,
że brak takiej instytucji niekorzystnie odbił się na
ukształtowaniu w ABGB instytucji hipoteki właś-
ciciela. Wypada zauważyć, że krytyczny pogląd na
temat analizowanej przez O. instytucji wyraził w
fazie prac nad projektem zmian jeden z jego na-
uczycieli, Aleksander Doliński, w artykule pt. Hy-
poteka właściciela w projekcie noweli do kod. cyw. i
jej wpływ na kredyt hipoteczny (PPiA 1914). W 1920
O. opublikował w Poznaniu opracowanie pt. Przy-
rzeczenie publiczne. Studjum z prawa cywilnego (ss.
53). Zastanawiał się w nim, czy przyrzeczenie pub-
T. III/z. 1 Ohanowicz, Olczyk
liczne jest odrębną instytucją prawną i doszedł do
przekonania, że jest ono wiążącą prawnie jedno-
stronną czynnością prawną różną od oferty, która
sama przez się rodzi zobowiązanie i nie potrzebuje
przyjęcia. Z okresu powojennego wskazać należy
m.in. obszerne i fundamentalne do dziś studium na
temat bezpodstawnego wzbogacenia pt. Niesłusz-
ne wzbogacenie (Warszawa 1956). Prof. Radwań-
ski uznał je za najważniejsze dzieło O. Z później-
szych publikacji za najważniejsze uznaje się: Zbieg
norm w prawie cywilnym (Warszawa 1963). Odno-
tować należy udział O. w Systemie prawa cywilne-
go pod red. W. Czachórskiego oraz wydanie pod-
ręczników, w tym Zarys prawa zobowiązań (1970).
Opublikował też wiele glos, recenzji oraz tekstów
informacyjnych. Z inicjatywy ucznia prof. Radwań-
skiego nakładem Wydawnictwa C. H. Beck został
wydany w 2007 Wybór prac O. (ss. 1234), z przed-
mową prof. Radwańskiego.
O. był twórcą poznańskiej szkoły cywilistycz-
nej, wychowawcą wielu pokoleń prawników, mi-
strzem dla licznych cywilistów. Najbardziej zna-
nym uczniem O. był Zbigniew Radwański (1924–
2012), który pisał o swoim mistrzu: „Wszyscy, któ-
rzy znali prof. Ohanowicza, zgodnie podkreślali,
że był człowiekiem bardzo uprzejmym i życzliwym,
chętnie udzielającym rady i pomocy każdemu, kto
się do niego o to zwrócił (…) Nie był drobiazgowy,
a swe oceny formułował raczej syntetycznie, przy-
kładając wagę do spraw istotnych”.
O. odznaczony został m.in.: Krzyżem Komandor-
skim Orderu Odrodzenia Polski (3.05.1928), Srebr-
nym Krzyżem za Długoletnią Służbę (21.10.1938),
Złotym Krzyżem Zasługi (19.11.1938). Otrzymał
też złotą odznakę „Adwokatura PRL”.
Zmarł 21.03.1984 w Poznaniu. Pochowany zo-
stał na cmentarzu Junikowo w Poznaniu. Żoną
O. była Janina Postępska (ślub 23.11.1912). Dzie-
ci nie mieli.
Adam Redzik
Archiwum UAM, Akta osobowe; DALO, f. 26, op. 6, spr.
769, k. 19V; DALO, f. 26, op. 6, spr. 798; DALO, f. 26, op. 6,
spr. 835; DALO, f. 26, op. 6, spr. 906 – Protokoły z posiedzeń
RWP UJK 1919/1920; Kto był kim w II RP, s. 536; K. Kra-
sowski, Wydział Prawno-Ekonomiczny Uniwersytetu Poznań-
skiego w latach 1919–1939, Poznań 2006; Łoza 1938, s. 531;
Milewski, Redzik, Themis i Pheme, s. 191, 192, 220, 305, 424,
475, 479, 520, 545; Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej
Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny, t. 4, Warszawa
2009, s. 264–265; Z. Radwański, Alfred Ohanowicz. Ojciec
363
poznańskiej cywilistyki, Poznań 2006; tenże, Alfred Ohano-
wicz. Redaktor naczelny 1958–1981, RPEiS, t. 68, 2006, z. 2,
s. 73–76; tenże, Alfred Ohanowicz (1888–1984), PiP 1984, R.
39, z. 8, s. 100–102; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s.
237, 241, 390; A. Redzik, Prawo prywatne; tenże, Roman Lon-
gchamps de Berier (1883–1941), KwPP 2006, z. 1, s. 15–17;
tenże, Rec.: Zbigniew Radwański, Alfred Ohanowicz. Ojciec
poznańskiej cywilistyki (z serii: Magistri Nostri. Profesorowie
Wydziału Prawa Poznańskiego Uniwersytetu), Poznań: Wydaw-
nictwo Poznańskie 2006, s. 154, „Rejent” 2007, nr 4, s. 192–
200; S. Sołtysiński, Alfred Ohanowicz (1888–1984). Wspo-
mnienie pośmiertne, RPEiS 1984, nr 3, s. X–XIV; Zawadzki,
Senatorowie, s. 464–465; P. M. Żukowski, Profesorowie Wy-
działu Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, tom II 1780–2012,
pod red. D. Malec, Kraków 2014, s. 360–361.
Olczyk Mirosław Józef (1925–2010), adwo-
kat w Łodzi, działacz samorządowy, dziekan RA
w Łodzi (1953–1956), obrońca w procesach poli-
tycznych, inicjator i współzałożyciel Stowarzysze-
nia Adwokatów i Aplikantów Adwokackich.
Mirosław Józef Olczyk
Ur. 22.02.1925 w Koniecpolu w rodzinie Józefa
i Janiny z Rudnickich. Do wybuchu II wojny świa-
towej ukończył dwie klasy gimnazjum im. Bolesła-
wa Chrobrego w Piotrkowie Trybunalskim. Po za-
mknięciu w 1940 szkół średnich kontynuował naukę
na tajnych kompletach. W 1943 ukończył na tychże
tajnych kompletach liceum w Piotrkowie i rozpoczął
studia na Tajnym UW. Przed wybuchem Powstania
Warszawskiego zaliczył I rok prawa. W tym cza-
sie pracował jako robotnik leśny w Nadleśnictwie
Piotrków. Od kwietnia 1945 kontynuował studia na
WPiA UJ, które ukończył w 1946, a 17.01.1947 uzy-
skał z wynikiem b. dobrym tytuł magistra praw.
 Olczyk
W 1946 wstąpił do Związku Niezależnej Mło-
dzieży Socjalistycznej, potem ZMP oraz do PPS, a
od 1948 do PZPR. Od 1947 do 1950 był kierowni-
kiem biura w Łodzi Towarzystwa Przyjaciół Mło-
dzieży Szkół Wyższych. W l. 1949–1952 był asy-
stentem w Katedrze Prawa Państwowego UŁ. Od
1949 wykładał też w Państwowym Ośrodku Szko-
lenia Pracowników Socjalnych w Łodzi. W l. 1949–
1950 O. był członkiem Prezydium Federacji Pol-
skich Organizacji Studenckich. Od 1949 należał do
Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskiego.
Z PZPR wystąpił w 1957 w proteście po zamknię-
ciu tygodnika „Po prostu” i „odejściu Władysława
Gomułki od linii października”. Potem do końca
życia pozostał bezpartyjny.
W l. 1947–1950 O. odbywał aplikację sądową w
SO w Łodzi. Egzamin sędziowski zdał w dniach
24–27.04.1950.
13.06.1950 skierował podanie do ORA w Łodzi
o wpis na listę aplikantów. 24.07.1950 na podsta-
wie uchwały ORA został wpisany, a 2.08.tr. złożył
ślubowanie. Aplikację rozpoczął pod patronatem
adw. Bolesława Jasieńskiego. Wkrótce po rozpo-
częciu aplikacji został członkiem działającego w
Łodzi Związku Adwokatów, a od 1951 ZPP, w któ-
rym od 1967 był przewodniczącym Komisji Prawa
Karnego w Łodzi.
19.07.1951 złożył wniosek o wpis na listę adwo-
katów na podstawie art. 118 § 2 ustawy o u.a. z
27.06.1950. RA w Łodzi na posiedzeniu 25.10.1951
postanowiła wpisać O. na listę adwokatów z siedzi-
bą w Łodzi. Ślubowanie złożył 18.01.1952. Zawód
wykonywał w ZA nr 5 w Łodzi aż do 1990. Uchwa-
łą RA z 20.04.1953 O. został zaliczony do grona
prelegentów Komisji Szkolenia Ideologiczno-Za-
wodowego, a 27.05.tr. został zastępcą przewodni-
czącego tej komisji. 11.03.1953 został powołany na
zastępcę rzecznika dyscyplinarnego.
6.11.1953 na podstawie art. 124 ust. 1 ustawy
o ustr. adw. z 1950 O. został przez MS powołany
na stanowisko dziekana RA w Łodzi. 27.01.1954
MS powołał zaproponowany przez O. 12-osobo-
wy skład RA. Jako dziekan O. kierował Komisją
Szkolenia Zawodowego Adwokatów od 26.08.1952.
Na Zgromadzeniu Ogólnym Adwokatów IA w Ło-
dzi w maju 1956 został wybrany największą licz-
bą głosów do RA i objął stanowisko wicedziekana.
W kolejnej kadencji nie kandydował. 28.06.1956
powołany został na przewodniczącego Komisji Lu-
364
T. III/z. 1
stracji oraz Komisji Szkolenia. W kolejnych latach
wielokrotnie był członkiem Komisji Egzaminacyj-
nej, a w 1961 przewodniczącym. Był egzaminato-
rem z prawa karnego materialnego, procesowego
i wykonawczego.
O. był też od 1960 do co najmniej 1979 człon-
kiem Komisji Doskonalenia Zawodowego RA w
Łodzi. W okresie 1971–1974 był członkiem Wyż-
szej Komisji Dyscyplinarnej, od 1974 do 1982
członkiem RA.
W 1973 został członkiem Komitetu Obchodów
25-lecia IA w Łodzi (obchody odbyły się w 1974).
Od 1979 był członkiem Komisji Doskonalenia Za-
wodowego NRA. Przez wiele lat był członkiem ko-
misji egzaminacyjnej i egzaminatorem z prawa i
postępowania karnego.
17.09.1980 z inicjatywy O. utworzono Stowarzy-
szenie Adwokatów i Aplikantów Adwokackich w
Łodzi, którego celem było zaangażowanie adwo-
katów w proces przemian posierpniowych i stara-
nia o wolność w wykonywaniu zawodów.
O. był obrońcą w licznych procesach politycz-
nych, m.in. liderów „Solidarności” w Łodzi An-
drzeja Słowika i Jerzego Kropiwnickiego. Odważ-
na mowa obrończa O. w procesie Kropiwnickiego
wspominana jest do dziś.
Na pierwszym Krajowym Zjeździe Adwokatury
w 1983 O. został wybrany do NRA. Został prze-
wodniczącym Zespołu ds. działalności publicznej
adwokatury w NRA. W 10.1983 został członkiem
Komisji ds. art. 1 Prawa o adwokaturze, działającej
w IA w Łodzi. W lutym 1984 został przewodniczą-
cym Komisji ds. Działalności Publiczno-Prawnej
NRA. Był delegatem na kolejne KZA.
W lipcu 1990 O. zwrócił się do MS o zgodę na
wykonywanie zawodu indywidualnie. Wniosek
poparła 2.07.1990 NRA, a MS 26.10.1990 wyra-
ziło zgodę. Kancelarię adwokacką prowadził od
1.11.1990 w Łodzi przy ul. Piotrkowskiej 194.
22.02.2002 ORA w Łodzi zorganizowała uroczy-
stość 50-lecia pracy w adwokaturze adw. O. Od-
znaczony m.in. Medalem X-lecia PRL (1945), zło-
tą odznaką „Adwokatura PRL” (19.12.1974), Me-
dalem z okazji 70-lecia dekretu Naczelnika Pań-
stwa z 14.12.1918 (1988), odznaką „Adwokatura
Zasłużonym” (12.05.1993).
Zmarł 7.01.2010 r. w Łodzi. Spoczął 12.01.2010
na Cmentarzu Starym w Łodzi.
W małżeństwie z Ireną z d. Orchowską, lekarz
T. III/z. 1 Olczyk, Olek, Ostrihansky-kiszyna
dentystą, miał jedno dziecko. Żona w okresie II
wojny światowej, od 1943 do 1945, była więźniem
KL Auschwitz i KL Ravensbrück.
Janusz Kanimir
AIA w Łodzi, sygn. 1311; Redzik, Kotliński, Historia Adwo-
katury, s. 328–330, 341, 366, 375; Relacje adwokatów; 60 lat
łódzkiej Izby Adwokackiej, red. J. Mazur, Łódź 2009, s. 10, 13,
21, 27–34, 39, 52, 54, 57, 58, 63, 95–97 (biogram, fot.), 103,
115, 125, 126, 189, 196, 211.
Olek Andrzej (1904–1988), adwokat w Jędrze-
jowie i Poznaniu, sędzia śledczy, działacz samorzą-
dowy i społeczny.
Andrzej Olek
Ur. 4.02.1904 w Kazimierzy Wielkiej, pow. Piń-
czów. Tam ukończył szkołę powszechną, a następ-
nie uczył się w gimnazjum w Miechowie. Świade-
ctwo dojrzałości uzyskał zaś w 1923 w Warszawie.
Studia prawnicze odbył w l. 1923–1928 na Uni-
wersytecie Poznańskim. W l. 1929–1932 aplikant
sędziowski w Grudziądzu. Od marca 1932 asesor
sądowy z funkcją sędziego śledczego w Grudzią-
dzu; w tym roku mianowany sędzią grodzkim w
Grudziądzu. W czasie pobytu w Grudziądzu se-
kretarz Koła Związku Obrony Kresów Zachod-
nich. Od grudnia 1933 do 1.09.1939 sędzia grodz-
ki w Inowrocławiu. W 1938 brązowy medal pre-
zesa Sądu Apelacyjnego w Poznaniu za długolet-
nią służbę. W okresie „grudziądzkim” działacz or-
ganizacji dobroczynnych, w tym prezes Polskie-
go Białego Krzyża, organizacji pomocnej żołnie-
rzom.
365
W listopadzie 1939 z grupą sędziów, adwoka-
tów, lekarzy, nauczycieli i in. aresztowany przez
Niemców i wysiedlony do Starachowic. Od 1940
do 1945 adwokat w Jędrzejowie. Tam też działacz
społeczny w pracach Rady Głównej Opiekuńczej,
jako wiceprezes na miasto Jędrzejów.
Od 9.05.1945 wpisany na listę adwokatów IA w
Poznaniu z siedzibą w Poznaniu. Od 1951 członek
RA w Poznaniu. W l. 1951–1953 był sekretarzem
ORA. W l. 1956–1964 wicedziekan RA, 1964–1967
rzecznikiem dyscyplinarnym. W l. 1967–1973 pra-
cował w Wojewódzkiej Komisji Dyscyplinarnej
przy RA w Poznaniu, pierwotnie jako prezes, po-
tem jako wiceprezes.
Po przejściu na emeryturę w 1971 w l. 1973–1980
był przewodniczącym Koła Emerytów i Rencistów
przy RA w Poznaniu (1972–1981 przedstawiciel
Izby Poznańskiej w Komisji Emerytów i Rencistów
przy NRA w Warszawie). Za działalność społeczną
i zawodową odznaczony w 1967 Odznaką Tysiąc-
lecia Państwa Polskiego, w 1969 Złotym Krzyżem
Zasługi, w 1973 Odznaką Honorową Miasta Po-
znania, w 1974 złotą odznaką „Adwokatura PRL”,
w 1976 Odznaką Honorową „Za zasługi dla woje-
wództwa poznańskiego”.
Zmarł w grudniu 1988. Z małżeństwa z Marią z
d. Garstecką miał córkę.
Andrzej Zieliński
AIA w Poznaniu, Akta osobowe.
Ostoya Solecki Stanisław – zob.: Sole-
cki de Ostoya Stanisław (1912–2003).
Ostrihansky-Kiszyna Aranka (1924–
2008), adwokat we Wrocławiu, żołnierz AK, obroń-
czyni w procesach politycznych.
Ur. 27.05.1924 w Prędocinku koło Radomia
jako najstarsza córka (z czworga dzieci) Rudolfa
Ostrihansky’ego (1893–1963), płk. WP z okresu II
RP i żołnierza AK i Marii Walerii Gierycz (1898–
1963), wł. imiona to: Halina Aranka.
Podczas II wojny światowej O. była żołnie-
rzem AK. Po wojnie ukończyła Wydział Prawa UJ
(1947), a w 1950 uzyskała tamże stopień doktora
praw z zakresu prawa cywilnego. Ponadto ukoń-
czyła Szkołę Nauk Politycznych UJ (1949) oraz hi-
 ostrihansky-kiszyna, Ostrowski
storię sztuki na UWr. (absolutorium – 1952). W l.
1947–1950 O. odbyła w Krakowie aplikację sądo-
wą. W l. 1951–1953 pracowała w Prokuratorii Ge-
neralnej RP do likwidacji tej instytucji, a następnie
w Wydziale Prawnym Wojewódzkiej Rady Narodo-
wej we Wrocławiu jako radca prawny. W l. 1961–
1963 odbyła aplikację adwokacką i po zdaniu eg-
zaminu adwokackiego wpisana została w 1964 na
listę adwokacką IA we Wrocławiu.
Aranka Ostrihansky-Kiszyna
Od lat 60. O. była zaangażowana w obrony poli-
tyczne. W 1968 broniła studenta fizyki UWr Mar-
ka Muszyńskiego, późniejszego naukowca i działa-
cza NSZZ „Solidarność”, a w wolnej Polsce posła
na Sejm, wówczas oskarżonego w tzw. 2. fali pro-
cesów pomarcowych za druk ulotek i skazanego
na 2 lata więzienia z warunkowym zawieszeniem
wykonania kary.
W okresie stanu wojennego O. jako członkini Ar-
cybiskupiego Komitetu Charytatywnego we Wroc-
ławiu udzielała pomocy prawnej represjonowanym
(wraz z wieloma innymi adwokatami). Łącznie w
okresie od 1982 do 1990 broniła w 174 tzw. spra-
wach politycznych, m.in. reprezentowała członków
„Solidarności” i „Solidarności Walczącej” w śledz-
twach a także broniła ich przed sądami, także woj-
skowymi (w „Encyklopedii Solidarności” wymie-
niono Jolantę Rębisz, Jerzego Chołasta, Warcisła-
wa Martynowskiego i Mariana Oziewicza) oraz ko-
legiami ds. wykroczeń. W głośnych procesach bro-
niła Józefa Piniora, Ryszarda Kożucha, Karola Mo-
dzelewskiego czy aktora Bogusława Kiercę, a także
członków komitetów strajkowych i studentów.
366
T. III/z. 1
W 1983 była jedną z rozmówczyń Kazimie-
ry Kijowskiej, ukrywającej się pod pseudoni-
mem „Alfa”, która wywiady opublikowała w for-
mie książki pt. Rozmowy niekontrolowane (Biblio-
teka „Kultury”, t. 382, Paryż 1983). O. ukrywała
się pod pseudonimem Sigma, ponadto rozmówca-
mi Alfy byli: ks. Józef Tischner (Beta), Jarosław
Marek Rymkiewicz (Gamma), Andrzej Kijowski
(Delta), adw. Jan Olszewski (Epsilon), Antoni Bo-
lesław Fac (Zeta), Lech Bądkowski (Eta), Stefan
Bratkowski (Theta), Noemi Madejska (Iota), Do-
rota Terakowska (Lambda), Stanisława Radwan
(Chi), ks. Mirosław Drzewiecki (Omikron), Ma-
rek Rostworowski (Ypsilon), Wiktor Klint (Rho,
Tau) i Ryszard Reiff (Omega).
Zawód adwokata wykonywała do 2001. W wol-
nej Polsce była przez dwie kadencje sędzią WSDA
oraz przez kadencję (1999–2001) zastępcą rzecz-
nika dyscyplinarnego NRA. O. odznaczona zosta-
ła m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodze-
nia Polski (1998), odznaką „Adwokatura Zasłu-
żonym”, medalem 60-lecia Izby Adwokackiej we
Wrocławiu, Arcybiskupim Pierścieniem Tysiącle-
cia Archidiecezji Wrocławskiej, a w 2008 uhono-
rowana została tytułem „Zasłużonego dla NSZZ
Solidarność”.
O. zmarła 14.11.2008 we Wrocławiu, spoczęła
we Wrocławiu na Cmentarzu Świętej Rodziny przy
ul. Smętnej (Sępolno). Od 1950 żona adw. Andrze-
ja Kiszy (zob.), z którym miała dwie córki: Marię
i Agnieszkę.
Janusz Kanimir
AIA we Wrocławiu, Akta osobowe; „Gazeta Wrocławska –
Polska The Times” 2008, nr 269 z 18.11.2008, s. 17; „Gazeta
Wyborcza” 1992, nr 249, wydanie warszawskie z 22.10.1992,
s. 3; PSB, 1979, t. XXIV/3, z. 102, s. 477–478 (biogram ojca
Rudolfa Ostrihansky’ego); M. Łątkowska, Encyklopedia So-
lidarności: Opozycja w PRL 1976–1989, Tom 1, Oficyna Wy-
dawnicza Volumen 2010, s. 195; Redzik, Kotliński, Historia
Adwokatury, s. 342; Słownik biograficzny konspiracji Pomor-
skiej 1939–1945, Fundacja „Archiwum Pomorskie Armii Kra-
jowej” 2001; Strona „Solidarność Walcząca” – relacje, rela-
cja Ryszarda Kożucha: http://www.sw.org.pl/relacje/kozuch.
html [dostęp. 2016.07.17]
Ostrowski Kazimierz Karol Marian (1907–
1999), adwokat w Krakowie, działacz społeczny,
żołnierz AK, powstaniec warszawski, przyjaciel ks.
Karola Wojtyły (papieża Jana Pawła II).
T. III/z. 1 Ostrowski
Ur. 29.05.1907 w Krakowie w rodzinie Witoł-
da (zm. 1942) i Kazimiery z d. Sośnickiej. Ojciec
był działaczem społecznym, komisarycznym pre-
zydentem, a następnie wiceprezydentem Krako-
wa. Miał brata Witolda Macieja, inżyniera rolnika
i urzędnika, por. WP. Krewnym O. był prof. Tade-
usz Ostrowski, zamordowany przez Niemców we
Lwowie 4.07.1941.
Ukończył IV Gimnazjum Realne w Krakowie
w 1925 (matura 8.06.1925), a następnie odbył stu-
dia prawnicze na WPiA UJ (1925–1929), koń-
cząc je stopniem magistra praw 7.06.1929 (egza-
min czwarty). Od 1.03.1928 do 1.03.1929 odbywał
praktykę bankową w Miejskiej Kasie Oszczędno-
ści. Aktywnie uczestniczył w życiu akademickim,
w l. 1927–1932 prezesował Związkowi Polskiej
Młodzieży Demokratycznej. 5.05.1930 na podsta-
wie pracy pt. Służba publiczna, napisanej pod kie-
runkiem prof. Kazimierza Władysława Kumanie-
ckiego uzyskał na WPiA UJ stopień doktora praw
(promocja 5.06.1930).
15.06.1929 złożył podanie do Wydziału IA w Kra-
kowie z prośbą o wpis na listę kandydatów adwoka-
ckich w okręgu IA w Krakowie. Z dniem 15.06.tr.
rozpoczął praktykę w KA adw. dr. Stanisława Kli-
meckiego (ul. Św. Anny 7). Z praktyki tej ustąpił
2 lub 15.09.1930 w związku z rozpoczęciem rocz-
nej aplikacji sądowej (stanowiącej wymóg kandy-
datury adwokackiej). Odbywał ją od 18.09.1930 do
30.09.1931 w SG w Krzeszowicach. Po zakończe-
niu praktyki sądowej, od 1.10.1931, kontynuował
praktykę kandydata adwokatury w KA adw. dr. Ju-
liana Gertlera, gdzie przygotowywał się do zawo-
du do 25.06.1934. Od września 1932, dzięki zgodzie
SA w Krakowie, O., jako kandydat adwokatury w
KA adw. Gertlera, mógł z substytucji występować
przed sądami. 25.06.1934 O. wniósł podanie o do-
puszczenie do egzaminu adwokackiego. Egzamin
pisemny zdał w dn. 3–5.09.1934 w lokalu IA przy
ul. Basztowej 8. Niezwłocznie złożył podanie o wpis
na listę adwokatów z siedzibą KA przy Pijarskiej 9.
Mocą uchwały RA z 12.10.1934 został wpisany na
listę adwokacką IA w Krakowie. Kancelaria O. spe-
cjalizowała się w sprawach cywilnych i administra-
cyjnych. Wielokrotnie występował – za zgodą RA
– w sprawach przeciwko adwokatom, jako pełno-
mocnik pokrzywdzonych. Od 1936 do 1942 był syn-
dykiem (radcą prawnym) zarządu miejskiego Kra-
kowa. Jednocześnie od 1929 do 1939 był doradcą
367
prawnym Towarzystwa Szkoły Ludowej. W l. 1937
i 1938 był sekretarzem Miejskiego Obywatelskiego
Komitetu Pomocy Zimowej.
We wrześniu 1939 O. wyjechał do Lwowa. Do
Krakowa wrócił 7.11.1939. W związku z jego nie-
obecnością RA 24.10.1939 ustanowiła zastępcą O.
adw. Adama Dobrowolskiego (prywatnie przez
lata przyjaciela i współpracownika O.). 15.04.1940
został wybrany członkiem Komisji Rewizyjnej Za-
kładów Cegielnianych w Pustelniku. Od czerwca
1940 O. był patronem apl. adw. Mariana Dzwon-
ka. Miał wówczas też aplikanta Adama Choczyń-
skiego.
Kazimierz Karol Marian Ostrowski
Od jesieni 1939 O. działał w konspiracji – w
Związku Odbudowy Rzeczypospolitej, będąc Ko-
mendantem Okręgu Krakowskiego ZOR. Z orga-
nizacją tą przeszedł w 1942 do AK. 20.06.1942, po
próbie aresztowania przez gestapo, O. opuścił Kra-
ków. O wyjeździe O. IA poinformował adw. Juliusz
(Julian) Nowotny (zob.), prowadzący od niedawna
z nim kancelarię przy Grodzkiej 40 (wynajmował lo-
kal od O.). 26.06.1942 komisaryczny zarząd IA usta-
nowił zastępcę O. w osobie adw. Tadeusza Piziewi-
cza, ten jednak 29.06. poprosił o zwolnienie go z
tego obowiązku, argumentując to stanem zdrowia,
na co 13.07.1942 zgodził się Wydział Sprawiedliwo-
ści GG. 15.07.1942, na podstawie decyzji komisa-
rycznego zarządu IA, zastępcą O. został adw. Jan
Fitzner. Z akt osobowych wynika, że żona O. za-
bezpieczyła szafę, bibliotekę i część akt kancelarii
męża, utrudniając czynności substytutowi. Mate-
riały dotyczące zaś spraw związanych z syndykowa-
 Ostrowski
niem zarządowi miasta zabezpieczyli dr Grzybow-
ski i woźny miejski. 22.09.1942 adw. Fitzner – wobec
niemożności właściwego realizowania substytucji O.
(brak znacznej części akt) – poprosił o zwolnienie
go z tego obowiązku lub zlikwidowanie w ogóle biu-
ra adw. O. z dniem 1.10.1942. Wskutek zarządze-
nia Wydziału Sprawiedliwości GG z 29.09.1942,
pismem komisarycznego zarządcy IA w Krakowie
z 7.10.1942, O. został skreślony z listy adwokatów
w Krakowie. W tym czasie O. był już w Warszawie,
gdzie pracował w zarządzie miejskim jako funkcjo-
nariusz niższego stopnia – pod fałszywym nazwi-
skiem Karol Kazimierski.
O. był ważną postacią struktur AK, członkiem
Referatu Prasowego, potem zastępcą kierowni-
ka, wreszcie kierownikiem Podwydziału w Wy-
dziale Informacji VI Oddziału Sztabu (BIP) Ko-
mendy Głównej AK. Używał pseudonimów: „Ła-
ski”, „Nowina”, „Olesza”, „Sulima”, i „Zaleski”.
W czasie Powstania Warszawskiego był dowódcą
Placówki Radiowo-Informacyjnej „Anna”, działa-
jącej przy ul. Marszałkowskiej 62, której działal-
ność po latach opisał Władysław Bartoszewski, żoł-
nierz AK podległy bezpośrednio O. od sierpnia do
5.10.1944. W czasie powstania O. został mianowa-
ny podporucznikiem czasu wojny. Po upadku po-
wstania pełnił funkcję szefa ekspozytury VI Od-
działu Sztabu (BIP) Komendy Głównej AK na te-
reny podwarszawskie (kryptonim „Mleczarnia”) –
z siedzibą w Pruszkowie a potem w Podkowie Leś-
nej. Tak było do lutego 1945, kiedy to aresztowano
gen. Augusta Fieldorfa Nila, co doprowadziło do
niepowodzenia realizacji akcji „NIE”.
19.02.1945 O. skierował do RA w Krakowie pis-
mo z prośbą o przywrócenie jego wpisu na listę ad-
wokatów. W marcu poinformowany został, że do-
konał obowiązku rejestracji. W zaświadczeniu zaś z
2.08.1945 napisano, że adwokatem jest od 1934. W
styczniu 1946 objął patronat nad aplikantem Mar-
celim Truszkowskim. Uchwałą ORA z 8.04.1946
O. wpisany został ponownie na listę adwokatów
IA w Krakowie. Kancelarię prowadził, jak przed
wojną, w swoim mieszkaniu przy Grodzkiej 40. W
tym czasie współpracował z centralnym Komite-
tem SD, czego dowodem jest znajdująca się w ak-
tach opinia z 10.11.1946 podpisana przez Marka
Arczyńskiego, złożona w postępowaniu weryfika-
cyjnym. 30.04.1947 Komisja Weryfikacyjna dla IA
w Krakowie uznała, że O. jest godny należenia do
368
T. III/z. 1
stanu adwokackiego. Od marca 1945 do 31.01.1951
O. był radcą prawnym w Prezydium Miejskiej Rady
Narodowej w Krakowie.
Na podstawie rozkazu MON z 16.11.1945 O.
wpisany został też na listę obrońców wojskowych,
którym był do 1972.
W okresie PRL początkowo prowadził praktykę
o szerokim spektrum. Brał udział jako obrońca w
procesie załogi KL Auschwitz przed Najwyższym
Trybunałem Narodowym w Krakowie. Potem bro-
nił w inspirowanych przez UBP procesach przeciw-
ko działaczom istniejącego podziemia, szczególnie
AK, WiN i ROAK, w procesie przeciw uczestni-
kom wydarzeń z 3.05.1946 w Krakowie. O. bronił
też oskarżonych granatowych policjantów, sołtysa
oskarżonego o wydanie Żyda i wielu innych.
Orzeczeniem Komisji Weryfikacyjnej dla WIA
z 21.09.1951 utrzymano wpis O. na listę adwoka-
tów. Od 1947 O. należał do Oddziału Krakowskie-
go ZPP. Od 14.02.1952 O. wykonywał zawód w ze-
społach adwokackich, najpierw w ZA nr 4 – Ry-
nek Główny 38 (1952–31.03.1968) i ZA nr 1 ul.
Św. Jana 20 (1.04.1968–1983). W 1952 część swojej
dawnej kancelarii przy ul. Grodzkiej 40 przekazał
O. na rzecz ZA nr 6. Pozostawił tam sobie jeden
pokój, gdzie pracował. 21.11.1953 wbrew zapew-
nieniom i protestom została przeprowadzona eks-
misja z tego lokalu, który przeznaczono na posze-
rzenie pomieszczeń ZA nr 6, a eksmisją kierowali
adwokaci. W jej trakcie wyważono drzwi i usunię-
to wyposażenie pomieszczenia. W tej sprawie O.
skierował do RA pismo, domagając się wyciągnię-
cia z tego zachowania konsekwencji.
O. bronił w głośnym procesie kurii krakowskiej,
obok m.in. adw. Rudolfa Güntnera i adw. Stefana
Kosińskiego (zob.). W następnych latach O. wy-
specjalizował się w sprawach karnych i politycz-
no-karnych. Był świetnym i odważnym obrońcą w
wielu znanych procesach politycznych, jak procesy
lat 60. i 70., procesy działaczy „Solidarności”, pro-
cesy stanu wojennego. Być może dlatego nazwi-
sko O. nie znalazło się w wykazie obrońców woj-
skowych ogłoszonym zarządzeniem Prezesa Izby
Wojskowej SN z 19.12.1972. Na wniosek ORA
w Krakowie uchwałą z 5.01.1973 zwróciła się do
SN z wnioskiem o przywrócenie wpisu O. Był on
konieczny w związku z obronami prowadzonymi
przez O. Wpis przywrócono. Od 1946 O. był człon-
kiem Koła Obrońców Wojskowych, jego sekreta-
T. III/z. 1 Ostrowski
rzem oddziału krakowskiego, a potem przewod-
niczącym.
W czasie karnawału „Solidarności” O. wszedł w
skład komisji mającej przygotować projekty zmian
prawa mających na celu większą ochronę praw
obywatelskich i praw człowieka gwarantowanych
ratyfikowanymi przez PRL paktami praw człowie-
ka ONZ. Bronił też bezinteresownie ofiary stanu
wojennego. Bronił Tadeusza Piekarza, późniejsze-
go wojewodę krakowskiego, Stanisława Handzli-
ka, przewodniczącego Rady Miejskiej Krakowa czy
Krzysztofa Pakońskiego.
Obok Andrzeja Rozmarynowicza O. był adwo-
katem (radcą) w wielu sprawach Kurii Metropo-
litalnej w Krakowie, kościelnych osób prawnych
i ludzi krakowskiego kościoła. Z tej współpra-
cy narodziło się wiele przyjaźni, w tym z abp. Ka-
rolem Wojtyłą, późniejszym papieżem Janem Pa-
włem II.
Obserwatorzy obron O. wspominali wyjątkowo
umiejętne i odważnie posługiwanie się wykładnią
przepisów prawa i procesu karnego, tak by sądy po-
stawić przed problemem prawnym, który zawsze, a
czasami zbawiennie działał na korzyść klienta; po-
strzegano go jako wzorzec obrońcy – który posiada
we właściwych proporcjach umiejętności taktyczne
dla prowadzenia procesu, wiedzę prawniczą, zdol-
ności oratorskie (mówienia rzeczowo i zajmująco)
oraz ujmującą powierzchowność, sposób bycia, do-
ceniane przez sąd, klientów i obserwatorów (wspo-
mina je pierwszy redaktor naczelny Wydawnictwa
Literackiego Henryk Vogler).
O. był też działaczem samorządowym, patronem
i wykładowcą na szkoleniach dla aplikantów. W l.
1959–1964 i 1970–1979 przez trzy kadencje wcho-
dził w skład RA, od 1964 był członkiem Komisji
Kontroli Pracy Zawodowej przy RA w Krakowie.
Przez lata był wykładowcą z prawa i procesu kar-
nego na szkoleniach dla aplikantów adwokackich,
członkiem komisji egzaminacyjnych oraz człon-
kiem Komisji Doskonalenia Zawodowego Adwo-
katów, w l. 1970–1979 był przewodniczącym tej ko-
misji. 21.06.1974 O. został przewodniczącym po-
wołanej przez RA komisji mającej opracować uwa-
gi do projektowanych zmian prawa karnego (pozo-
stali członkowie to: Kazimierz Buchała, Karol Bu-
czyński, Stefan Kosiński, Jan Kutrzebski, Roman
Porwisz). W latach 80. XX w. O. był sędzią WSDA
– od 1982 pracował jako wiceprezes tego sądu. Do
369
WSDA został też powołany w grudniu 1989 i był
nim co najmniej do 1992.
Jako patron wiele czasu poświęcał na przeka-
zywanie wypróbowanych przez siebie metod i na-
rzędzi pracy, które ułatwiają wykonywanie zawo-
du, np. prowadzenie dokładnych konspektów po-
szczególnych spraw, także w zakresie treści wystą-
pień podczas rozpraw. Uczniowie po latach wspo-
minali, że wpajał im, iż adwokat musi mieć świa-
domość tego, czego nie wie, i wiedzieć, gdzie szu-
kać owej brakującej wiedzy. Jako wykładowca na
szkoleniach adwokackich był powszechnie szano-
wany i pożądany, czego dowodem były wypełnio-
ne sale, gdy prowadził zajęcia.
Niemal przez cały okres Polski Ludowej O. był
inwigilowany przez komunistyczne służby policyj-
ne.
W latach 80. wiele sił poświęcił zaangażowaniu
w pracę OBA przy NRA. W ramach pracy OBA
napisał opracowanie częściowo wspomnieniowe
pt. Udział adwokatów polskich w konspiracji woj-
skowej 1939–1945, którego fragmenty ukazały się
na łamach „Palestry” (1983, nr 8). Za opracowa-
nie to otrzymał nagrodę im. adw. Borysa Ołomu-
ckiego przyznaną przez OBA i prezydium NRA
30.07.1984. OBA przyznał O. wyróżnienie za twór-
cze osiągnięcia w OBA w roku 1982 i 1985. Publi-
kował też na tematu prawa obowiązującego. Opra-
cowania O. miały nie tylko walor teoretyczny, ale
przede wszystkim cenny walor praktyczny, np. pio-
nierskie wtedy opracowanie o prawie oskarżonego
do uczestniczenia w rozprawie odwoławczej, arty-
kuł o obronie obowiązkowej (niezbędnej) w postę-
powaniu przygotowawczym („Palestra” 1981, nr 7–
9) – cytowany do dziś.
Decyzją MS z 21.10.1982 oddalono wniosek
ORA w Krakowie o wyrażenie zgody na wykony-
wanie indywidualnej praktyki adwokackiej przez
O. W związku z powyższym z dniem 31.12.1983
O. został skreślony z rejestru ZA nr 1 i z dniem
następnym przeszedł na emeryturę. W następnym
roku 10.02.1984 O. został powołany przez Prezy-
dium NRA w skład Komisji Doskonalenia Zawo-
dowego NRA.
W następnych latach O. działał także na rzecz
upamiętniania kolegów z AK i walki w podziemiu w
okresie okupacji. Był wiceprzewodniczącym Zarzą-
du Głównego Światowego Związku Żołnierzy AK.
14.05.1987 odbyła się na WPiA UJ uroczystość
 Ostrowski, Osuchowski
odnowienia dyplomu doktorskiego O. Była to uro-
czystość wspólna dla O. i adw. dr. Stefana Kosiń-
skiego (zob.).
Odznaczony: Srebrnym Krzyżem Zasługi – za
zasługi na polu pracy społecznej (11.11.1937),
Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami (rozkaz
Dowódcy AK z 11.11.1942), Krzyżem Walecznych
po raz pierwszy – za męstwo i osobistą odwagę
w Powstaniu Warszawskim (rozkaz Komendanta
Okręgu Warszawskiego AK z 4.10.1944), Krzyżem
AK (Londyn, 17.09.1968), Medalem Wojska po raz
1, 2, 3, 4 (15.08.1948), i w III RP: Krzyżem Ko-
mandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski
(4.12.1995) – odznaczeniem udekorował O. mini-
ster spraw zagranicznych Władysław Bartoszewski,
który w 1942 składał na ręce O. przysięgę na służ-
bę Polsce. Otrzymał też Złotą Odznakę „Za Pra-
cę Społeczną dla Miasta Krakowa” (5.12.1984). W
środowisku adwokackim odznaczony został złotą
odznaką „Adwokatura PRL” (20.06.1974), Meda-
lem 70-lecia Adwokatury Polskiej (1988) a IA w
Krakowie medalem „Pro Lege et Libertate”
Zmarł 10.08.1999 w Krakowie. 13.08.1999, tłum-
nie żegnany, spoczął na cmentarzu Rakowickim w
Krakowie. Nad trumną odczytano osobiste pismo
kondolencyjne Ojca Świętego Jana Pawła II, pod-
kreślające zasługi zmarłego jako człowieka i ad-
wokata. We wspomnieniu pośmiertnym adw. Ste-
fan Płażek napisał: „Myślę, że ten wysoki, elegan-
cki, uprzejmy i mądry pan, nierozerwalnie koja-
rzy się z Krakowem, z atmosferą, tradycją i uro-
kiem tego miasta”.
W małżeństwie z Joanną Ewą z Lubaszków (za-
wartym w 1932) miał córkę Jolantę Ostrowską-Jaź-
wiecką (ur. 1933).
W 60. rocznicę Powstania Warszawskiego na bu-
dynku przy ul. Marszałkowskiej 62, staraniem kra-
kowskiej Adwokatury, umieszczono tablicę infor-
mującą, że w kamienicy mieściła się radiostacja
„Anna” z wymienieniem nazwiska O. oraz adw.
dr. Adama Dobrowolskiego (zob.). W czasie ot-
warcia radiostację i adw. O. wspominał Władysław
Bartoszewski.
Adam Redzik
Adwokaci polscy Ojczyźnie wyd. 2, s. 122–123; AIA w Krako-
wie, Akta osobowe; AUJ: S II 525 – Księga promocji doktor-
skich, poz. 8567, WP II 493 – Księga magistrów praw, poz.
762, WP II 512 – teczka doktorska; W. Bartoszewski, Pla-
cówka «Anna» – Powstańcza radiostacja łączności wewnętrz-
370
T. III/z. 1
nej, „Stolica” 1956, nr 34; S. J. Jaźwiecki, Adwokat dr Ka-
zimierz Ostrowski (1907–1999), „Palestra” 2007, nr 11–12;
M. Komar, Władysław Bartoszewski. Skąd pan jest? Wy-
wiad rzeka, Warszawa 2006, passim; G. Lepak, Na straży
prawa, „Gazeta w Krakowie” z 19.12.1995; G. Mazur, Biu-
ro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939–1945, War-
szawa 1987; F. Musiał, Mecenas na podsłuchu, (w:) Polska
konfidencka, Kraków 2006; S. Płażek, Adwokat dr Kazimierz
Ostrowski (1907–1999), „Palestra” 2002, nr 1–2, s. 262–263;
Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 267, 288, 289, 297,
315, 328, 339, 346, 372; relacja adw. Czesława Jaworskiego;
relacja adw. Stanisława Jaźwieckiego; relacja Władysława
Bartoszewskiego.
Osuchowski Wacław Franciszek (1906–
1988), adwokat we Lwowie i w Krakowie, znawca
prawa rzymskiego i prawa cywilnego, prof. UJK,
KUL, UJ, UWr.
Wacław Franciszek Osuchowski
Ur. 26.01.1906 w Tarnopolu. Syn Czesława Ma-
riana (zm. 1906), urzędnika, i Stanisławy Bielaw-
skiej (1871–1947). Miał dwóch starszych braci: Ma-
riana, lekarza, i Bogusława, prawnika. Do szkoły lu-
dowej uczęszczał w Tarnopolu (do 1914, tj. do za-
jęcia miasta przez Rosjan). Następnie mieszkał z
rodziną w Wiedniu i tam rozpoczął edukację gim-
nazjalną, a od trzeciej klasy kontynuował ją w Tar-
nopolu w II Gimnazjum, które ukończył maturą
12.06.1924. Następnie zapisał się na Wydział Pra-
wa i Umiejętności Politycznych UJK i jesienią roz-
począł studia. Już w 1927 ukazała się pierwsza pra-
ca naukowa O. pt. Homer w Digestach (ukazała się
w Pamiętniku 30-lecia pracy naukowej prof. dr. Prze-
mysława Dąbkowskiego). Studia ukończył w 1928,
uzyskując 6.07.1928 stopień magistra praw. W cza-
T. III/z. 1 Osuchowski
sie studiów był uczestnikiem seminarium historycz-
noprawnego prof. Przemysława Dąbkowskiego oraz
przez całe studia stypendystą seminarium z prawa
rzymskiego prof. Leona Pinińskiego. Jesienią tr. zo-
stał asystentem przy Katedrze Prawa Rzymskiego i
był nim do 30.09.1937. W tym czasie podjął też stu-
dia na Wydziale Humanistycznym UJK. 3.07.1930
uzyskał stopień doktora praw na podstawie pracy
Media Sententia. Studium nad zagadnieniem specy-
fikacji w klasycznym prawie rzymskim (publ. 1930),
napisanej na seminarium z prawa rzymskiego prof.
Pinińskiego. We wrześniu 1931 uzyskał stopień dok-
tora filozofii (starego typu) na podstawie pracy pt.
Rozwój rzymskiego prawa obywatelskiego w epoce ce-
sarstwa do Edyktu Karakalli. W roku akademickim
1931/1932, dzięki stypendium im. Emila Parnasa,
odbył studia naukowe w Rzymie, w Istituto di Dirit-
to Romano, gdzie mógł poznać wybitnych romani-
stów, jak kierujący instytutem Salvatore Riccobono.
Przez kilka miesięcy przebywał też w Monachium,
pracując w Instytucie Prawa Rzymskiego kierowa-
nym przez Leopolda Wangera. Wkrótce po powro-
cie habilitował się z prawa rzymskiego na podstawie
pracy Problem przerobienia rzeczy w kodyfikacjach
współczesnych (Lwów 1933, ss. 46, przedruk z PPiA
1932–1933). Recenzentami byli Piniński i Chlam-
tacz. Uchwała RW zapadła 9.06.1933, a 13.10.1933
zatwierdził ją Min. WRiOP.
W roku 1933/1934 O. wyjechał na studia uzu-
pełniające do Paryża. Henryk Kupiszewski wspo-
minał, że studiował wówczas pod opieką prof.
Pierre’a Collinet, znawcy prawa justyniańskiego z
Institut du Droit Romain. W 1934 przejął po prze-
niesionym na emeryturę prof. Marcelim Chlam-
taczu wykłady z prawa rzymskiego, a potem tak-
że ćwiczenia. W 1936 opublikował monografię pt.
Kontrakt estymatoryjny w rzymskim prawie klasycz-
nym i justyniańskim („Archiwum Towarzystwa Na-
ukowego we Lwowie”, t. XVII, z. 1, Lwów 1936,
ss. 238). Z dniem 1.10.1937 objął Katedrę Prawa
Rzymskiego po prof. Pinińskim jako prof. nadzw.
(mianowany 14.09.1937) i kierownictwo Zakładu
Prawa Rzymskiego UJK. Był nim do 3.01.1940,
kiedy to został zwolniony decyzją sowieckiego rek-
tora Uniwersytetu Lwowskiego.
Od ok. 1933 O. był adwokatem i członkiem IA
we Lwowie. W 1938 kancelarię prowadził przy
ul. Zimorowicza 3. Współpracował z wydającym
skrypty z wykładów prawniczych adw. dr. Juliu-
371
szem Rodkowskim. Według niektórych relacji O.
był udziałowcem firmy „Delta”, zarządzanej przez
Rodkowskiego.
W ostatnich latach przed II wojną światową O.
był też aktywny na polu nauki prawa cywilnego,
w tym prawa autorskiego. Uczestniczył w dn. 26–
27.05.1939 w Warszawie w konferencji Porozumie-
nia Prawniczego Polsko-Francuskiego, prawdopo-
dobnie za namową kierującego polską grupą prof.
Romana Longchamps de Bériera, podczas któ-
rej wygłosił referat właśnie o ochronie praw au-
torskich artystów. Napisał też wspólnie z R. Lon-
gchamps de Bérierem artykuł z zakresu odpowie-
dzialności za defekty (wady fizyczne) w prawie cy-
wilnym, który miał zostać wygłoszony na sympo-
zjum w Kanadzie we wrześniu 1939.
O. zwolniony został z pracy na uniwersytecie w
styczniu 1940. Na początku 1941 prof. Przybyłowski
zabiegał o powołanie O. do Katedry Prawa Cywil-
nego, ale do chwili wybuchu wojny niemiecko-so-
wieckiej nie doszło to do skutku. W okresie 1941–
1945 O. brał udział w nauczaniu na tajnym Wydzia-
le Prawa UJK kierowanym przez prof. Kazimie-
rza Przybyłowskiego, nauczał prawa rzymskiego.
W tym czasie prowadził też kancelarię adwokacką
we Lwowie. 5.08.1944 został tymczasowym kierow-
nikiem Katedry Prawa Cywilnego Procesowego
na reaktywowanym Uniwersytecie Lwowskim im.
Iwana Franki. 11.10.1944 został zwolniony, z argu-
mentacją, że brak dla niego godzin. Jeszcze jesie-
nią 1944 opuścił Lwów i podjął wykłady na KUL.
Był profesorem na Wydziale Prawa i Nauk Spo-
łeczno-Ekonomicznych, a po śmierci ks. prof. In-
sadowskiego (14.03.1946) otrzymał propozycję ob-
jęcia też katedry na Wydziale Prawa Kanoniczne-
go. Równocześnie od 1945 był profesorem prawa
rzymskiego na UJ, a także na UWr. Wiosną 1946
zrezygnował z pracy w KUL. Profesorem prawa
rzymskiego UWr. był do 31.08.1949. Głównym, a
od 1949 jedynym miejscem pracy naukowo-dydak-
tycznej O. był UJ. Pracował tam jako prof. nadzw.
od 1.04.1945, a w sierpniu 1946 mianowany został
prof. nadzw. UJ. W 1956 mianowany został profe-
sorem zwyczajnym. Od 1946 do 1970 kierował Ka-
tedrą Prawa Rzymskiego UJ, a od 1970 Zakładem
Prawa Rzymskiego. W l. 1958/1959–1959/1960 był
dziekanem Wydziału Prawa UJ. Od 1972 do przej-
ścia na emeryturę kierował Instytutem Historycz-
no-Prawnym UJ.
 Osuchowski
Z ważniejszych prac naukowych opublikowa-
nych po wojnie wskazać należy: Les Etudees de
droit romain en Pologne (CPH 1949), Ze studiów
nad rzymskim prawem morskim. Uwagi nad zagad-
nieniem zrzutu morskiego w prawie rzymskim (CPH
1951), Le caractere juridique de l’Actio Civilis Incer-
ti a la lumiere des scolies des Basiliques (EOS 1956),
Hereditas iacens. Poglądy jurydyczne na istotę spad-
ku leżącego w rzymskim prawie klasycznym i justy-
niańskim (Księga Pamiątkowa ku czci prof. Kazimie-
rza Przybyłowskiego, 1964), Le probleme du „secum
pensare” en droit romain a le umiere des scola et des
Basiliques (1970) i Historyczny rozwój kompensacji
w prawie rzymskim (1970), dedykowana UJ z oka-
zji sześćsetlecia.
Prace O. dotyczą wszystkich działów prawa
rzymskiego (prywatne, publiczne i karne), ale naj-
więcej prac poświęcił prawu zobowiązań (szczegól-
nie cenne i pionierskie prace z 1933 i 1936 oraz z
1970). Opublikował też O. źródła do ćwiczeń se-
minaryjnych z prawa rzymskiego, najpierw po ła-
cinie (1947), a potem w przekładzie na język pol-
ski (1949). Już przed wojną przygotowywał skrypty
z wykładów prawa rzymskiego, początkowo spisu-
jąc i porządkując wykłady profesorów Chlamtacza
i Pinińskiego i następnie je wydając, a potem au-
torskie. W l. 1947–1949 ukazał się w formie skryp-
towej (częściami) podręcznik do prawa rzymskie-
go pt. System rzymskiego prawa prywatnego. W 1962
opublikowany został on w formie obszernej książ-
ki, uznawanej w literaturze za jasny, zwięzły i pre-
cyzyjny wykład. Z uwagi na ograniczenie wykładu
z prawa rzymskiego w programie studiów prawni-
czych dokonał w następnych latach przerobienia
i skrócenia podręcznika, który ukazał się w 1981
jako Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu (na-
stępne wydania: 1986 i 1988). Do dziś podręcznik
O. uznawany jest za wzorcowy. H. Kapiszewski po-
daje, że w ostatnich latach pracował nad rzymskim
prawem karnym i w latach 70. przygotował wstęp-
ną wersję Zarysu rzymskiego prawa karnego. Dzie-
ła jednak nie ukończył.
Po wojnie O. był też adwokatem, wpisany na li-
stę adwokatów IA w Krakowie 2.09.1946 i po we-
ryfikacji 1.10.1953. Zaangażowanie w dydaktykę
372
T. III/z. 1
wpłynęło na to, że z czasem porzucił praktykę ad-
wokacką.
O. był członkiem Towarzystwa Naukowego
we Lwowie (od 15.12.1935), Societe d’historie
du Droit w Paryżu, współpracownikiem Komisji
Prawniczej PAU (od 1946) i członkiem PAN (od
1966). Od 1944 członek Towarzystwa Naukowego
KUL. Od 1946 członek Towarzystwa Naukowego
we Wrocławiu. O. miał wielu uczniów, w tym póź-
niejszych profesorów Wiesława Litewskiego, ks.
Stanisława Płodzienia, Janusza Sondela i Adama
Wilińskiego.
Odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi
(1954), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodze-
nia Polski (1973), Medalem Komisji Edukacji Na-
rodowej (1974).
Zmarł 23.11.1988 w Zamościu, w domu senio-
ra. Spoczywa na cmentarzu Rakowickim w Kra-
kowie. Żonaty z Katarzyną z d. Raab-Libusza
(1910–1977) – ślub: 28.08.1965. Dzieci nie po-
zostawił.
Adam Redzik
Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie,
s. 420, 428, 433, 447, 451, 453, 454, 935, 958, 996, 1023, 1025,
1068, 1125–1127, 1130, 1220–1222, 1252; DALO, f. 26, op. 5,
sp. 1425; AUJ S III 246; Teczka personalna O.; H. Kupiszew-
ski, Wacław Osuchowski 1906–1988, „Prawo Kanoniczne”
1990, nr 3, 4, s. 201–204; Milewski, Redzik, Themis i Pheme,
s. 170, 307; J. Misztal-Konecka, Wacław Osuchowski (1906–
1988), (w:) Profesorowie prawa Katolickiego Uniwersytetu Lu-
belskiego, red. A. Dębiński, W. S. Staszewski, M. Wójcik, wyd.
2, Lublin 2008, s. 327–333; A. Redzik, Wydział Prawa Uni-
wersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, Lublin: Towarzy-
stwo Naukowe KUL 2006, passim; Redzik, Prawo prywat-
ne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, Warszawa
2009, s. XIX, 107, 124, 148, 186, 190, 224, 225, 317, 327, 347,
352, 358, 359, 391; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury,
s. 27, 242, 293; Relacja dr. Ryszarda Wolaka; E. Szymoszek,
Wacław Osuchowski, (w:) Uczeni wrocławscy (1974–1994), t.
II, Wrocław 1994, s. 100–102; Terminarz na rok 1939, Lwów:
Piller Neumann [1938], s. 20; R. Wiaderna-Kuśnierz, Droga
Wacława Osuchowskiego do profesury – w 100-lecie urodzin
(1906–1988), „Studia Iuridica Lublinensia” 2006, t. VIII, s.
167–176; taż, Prawo Rzymskie na Uniwersytecie Jana Kazimie-
rza we Lwowie w okresie międzywojennym (1918–1939), To-
ruń: Adam Marszałek 2016; P. M. Żukowski, Profesorowie
Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, tom II 1780–
2012, pod red. D. Malec, Kraków 2016, s. 372–373.
 P
Pajdak Antoni (1894–1988), ps. „Okrzejski”,
„Traugutt” i inne, adwokat w Krakowie i Warsza-
wie, ppor. rez. WP, polityk PPS, minister Krajowej
Rady Ministrów, więzień NKWD, współzałożyciel
Komitetu Obrony Robotników.
Antoni Pajdak
Ur. 7.12.1894 w Biskupicach pow. wielicki, s.
Józefa, rolnika i górnika, oraz Katarzyny z d. Ka-
sprzyk. Uczył się w Krakowie i tam w 1915 zdał
egzamin maturalny w Gimnazjum św. Anny. Od
1910 należał do Związku Walki Czynnej, od 1912 –
do Związku Strzeleckiego, w końcu 1913 ukończył
szkołę oficerską ZS. Od sierpnia 1914 służył w Le-
gionach Polskich. Dowodził plutonem w 1. ppLeg,
a później w 5. ppLeg. Przeszedł cały szlak bojo-
wy Legionów, był ranny w boju pod Koszczycami.
W październiku 1916 został przydzielony do POW
w Rejowcu i w Puławach. Przejściowo był więziony
przez żandarmerię austriacką. Zwolniony i odesła-
ny do 5. ppLeg., po kryzysie przysięgowym został
wcielony do c.k. armii austro-węgierskiej. Uczest-
niczył w walkach na froncie rosyjskim i włoskim. Po
zakończeniu wojny zamieszkał w Krakowie, gdzie
w styczniu 1919 został słuchaczem kursu wieczoro-
wego Akademii Handlowej, a po jego ukończeniu
rozpoczął studia na Wydziale Prawa UJ. W 1919
wstąpił do PPS. Od maja 1919 do lutego 1920 pra-
cował w Wojskowej Fabryce Wozów. Od lipca 1920
373
służył w 5. zapasowym dywizjonie taborów WP. W
listopadzie 1920 został zdemobilizowany w stopniu
podporucznika, z przydziałem do 20. pp. W 1922
ukończył studia prawnicze na UJ. Od 1923 praco-
wał jako urzędnik w Starostwie Powiatowym w Ra-
domsku. Od 1926 zajmował stanowisko wicestaro-
sty w Koninie, później w Słupcy, a w l. 1928–1930 –
burmistrza Radomska. Zdymisjonowany z powo-
du działalności w PPS, znajdującej się w opozycji
wobec władz, wrócił do Krakowa. Odbył aplika-
cję adwokacką i po zdaniu egzaminu adwokackie-
go od 1935 prowadził kanc. adw. przy ul. Grodz-
kiej 39. Należał do Zrzeszenia Prawników Socja-
listów i bronił w procesach politycznych. Zasiadał
w egzekutywie OKR PPS Kraków-Miasto. W maju
1939 wybrano go na wiceprezydenta miasta, jed-
nak wybór ten nie został zatwierdzony przez wła-
dze. We wrześniu 1939 został przydzielony do Ko-
mendy Wojewódzkiej Policji Państwowej w Kra-
kowie i ewakuowany na wschód. Po rozwiązaniu
oddziału w Przemyślanach krótko przebywał we
Lwowie, gdzie włączył się w działalność konspira-
cyjną w PPS (WRN). W listopadzie 1939 przedo-
stał się do Krakowa. Wszedł w skład OKR PPS
(WRN), w którym objął sprawy wojskowe i funk-
cję komendanta Okręgu Kraków Gwardii Ludo-
wej PPS (WRN). Później został członkiem KG GL.
Równolegle, od czerwca 1940, pełnił funkcję ko-
mendanta głównego Milicji PPS (WRN). Uczest-
niczył w organizacji pomocy więźniom niemieckie-
go obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.
W 1942 przeniósł się do Warszawy. W styczniu
1943 został II zastępcą delegata rządu RP na kraj,
od 22.03.1943 w randze ministra dla spraw kraju, a
od 3.05.1944 był jednym z czterech członków Kra-
jowej Rady Ministrów. Do jego obowiązków nale-
żał m.in. nadzór nad departamentami Delegatury
Rządu RP: Pracy i Opieki Społecznej, Komunika-
cji, Poczt i Telegrafów. W czasie Powstania War-
szawskiego przebywał w Śródmieściu, a po kapi-
tulacji – w Podkowie Leśnej i w Krakowie. Aresz-
towany 28.03.1945 przez NKWD w Pruszkowie
wraz z 15 przywódcami Polskiego Państwa Pod-
ziemnego, został wywieziony do Moskwy. Więzio-
 Pajdak
ny na Łubiance, odmówił składania zeznań i nie
był sądzony w odrębnym procesie. Skazany na 5
lat więzienia, po odbyciu kary, w 1950, został zesła-
ny na bezterminowe osiedlenie do Kraju Krasno-
jarskiego. Pracował przy wyrębie lasu w onaczuń-
skim gospodarstwie leśnym w rejonie abańskim. W
sierpniu 1955 wrócił do Polski. Zamieszkał w War-
szawie, gdzie w l. 1956–1964 wykonywał zawód w
ramach ZA nr 10. Do przejścia na emeryturę w
1968 pracował jako radca prawny w Instytucie Wy-
dawniczym PAX. Uczestniczył w działalności by-
łych legionistów, był współautorem listów kiero-
wanych w 1972 przez środowisko legionowo-peo-
wiackie do władz PRL, w których m.in. domaga-
no się upamiętnienia czynu niepodległościowego
Legionów Polskich i POW. W grudniu 1975 podpi-
sał List 59 przeciw planowanym zmianom w Kon-
stytucji PRL, a w styczniu 1976 – List 14 przeciw
wprowadzeniu do Konstytucji słów o nierozerwal-
ności sojuszu z ZSRS (był też współinicjatorem
tego listu). W 1976 należał do grona założycieli
Komitetu Obrony Robotników, w którym działał
do końca jego istnienia, tj. do 1981. Wraz z grupą
działaczy KOR uczestniczył w procesach radom-
skich. W październiku 1976 Służba Bezpieczeń-
stwa przeprowadziła z P. tzw. rozmowę ostrzegaw-
czą, podczas której usiłowała skłonić go do zanie-
chania działalności w KOR, co się nie powiodło.
Był także sygnatariuszem deklaracji Ruchu Obro-
ny Praw Człowieka i Obywatela. 26.03.1977 w jego
mieszkaniu odczytano (przy udziale dziennikarzy
zagranicznych) inicjujący działalność ROPCiO
apel Do społeczeństwa polskiego (chociaż wkrót-
ce P. wycofał swój pod podpis pod tym dokumen-
tem). Wraz z Edwardem Lipińskim był autorem
telegramu KOR do Kongresu Związków Zawodo-
wych we Włoszech, w którym dziękowano za inter-
wencję na rzecz represjonowanych działaczy KOR.
W 1977 został skazany na karę grzywny za organi-
zację zbiórki pieniędzy na rzecz robotników repre-
sjonowanych przez władze komunistyczne po wy-
darzeniach czerwcowych 1976 w Radomiu. W ten
sposób był szykanowany też w późniejszym czasie,
otrzymywał również liczne anonimowe pogróżki.
Był autorem wspomnień z okresu procesu szesna-
stu, ogłoszonych w drugoobiegowym „Głosie” i w
„Czasie”, a później w broszurze Z Pruszkowa na
Łubiankę (Warszawa 1986). W związku z działal-
nością opozycyjną 10.03.1981, w wieku 87 lat, zo-
374
T. III/z. 1
stał ciężko pobity przez tzw. nieznanych sprawców.
17.12.1986 podpisał list do Michaiła Gorbaczowa o
sprowadzenie do Polski prochów zmarłych w wię-
zieniach sowieckich po procesie szesnastu Jana S.
Jankowskiego, Stanisława Jasiukowicza i gen. Le-
opolda Okulickiego.
Zmarł 20.03.1988 w Warszawie. Został pochowa-
ny na cmentarzu Powązkowskim. Spuścizna archi-
walna po P. została przekazana do Biblioteki UW.
Był odznaczony Krzyżem Niepodległości, Krzy-
żem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Polo-
nia Restituta (pośmiertnie, 2006), Złotym Krzy-
żem Zasługi z Mieczami, Krzyżem Armii Krajo-
wej, Medalem Wojska (czterokrotnie), medalem
„Pro Fide et Patria”. Jego imieniem nazwano ulice
w Warszawie, Krakowie, Radomsku.
Był żonaty z Janiną z d. Gawlik (1893–1947),
nauczycielką, współpracowniczką PPS (WRN),
aresztowaną przez władze komunistyczne i praw-
dopodobnie zamordowaną (według oficjalnej wer-
sji popełniła samobójstwo, skacząc z okna). Miał
córkę Wiesławę (1922–2011), zamężną Śmiechow-
ską, stomatologa, członkinię PPS (WRN), więzio-
ną w l. 1947–1953 przez władze komunistyczne.
Marek Gałęzowski
Armia Krajowa w dokumentach, t. 3–5, Wrocław–Warszawa–
Kraków 1990, passim; „Biuletyn IPN” 2011, nr 7 (poświę-
cony ruchowi socjalistycznemu w Polsce); Dokumenty Ko-
mitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecz-
nej „KOR”, oprac. A. Jastrzębski, Warszawa–Londyn 1994,
passim; K. Dunin-Wąsowicz, Polski ruch socjalistyczny 1939–
1945, Warszawa 1993; Dzieje Krakowa. Kraków w latach 1918–
1939, pod red. J. Bieniarzówny i J. M. Małeckiego, Kraków
1997, s. 76; A. Friszke, Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza
Solidarności, Kraków 2011, passim; A. Friszke, O kształt nie-
podległej, Warszawa 1989; A. Friszke, A. Paczkowski, Nie-
pokorni. Rozmowy o Komitecie Obrony Robotników, Kraków
2008, passim; W. Grabowski, Polska tajna administracja cy-
wilna 1940–1945, Warszawa 2003; J. Hojarczyk Związki Strze-
leckie w obwodzie wielickim (1912–1914), oprac. P. Wywiał,
(w:) Z dziejów walk o niepodległość, t. 2, Warszawa 2013; A.
Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia adwokatury pol-
skiej, Warszawa 1995, s. 146, 147, 155; S. Kisielewski, Dzienni-
ki, Warszawa 2001, s. 619, 870; M. Komar, Władysław Bar-
toszewski. Skąd pan jest? Wywiad rzeka, Warszawa 2006,
s. 127, 128; S. Korboński, Polskie Państwo Podziemne, Wroc-
ław 1989; Kryptonim „Gracze”. Służba bezpieczeństwa wobec
Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Spo-
łecznej „KOR” 1976–1981, wybór, wstęp i oprac. Ł. Kamiń-
ski, G. Waligóra, Warszawa 2010, passim; A. K. Kunert, Anto-
ni Pajdak, (w:) Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej,
t. 3, Warszawa 1991 (bibl.); A. Leinwand, Przywódcy Polski
Podziemnej przed sądem moskiewskim, Warszawa 1992, pas-
sim; J. J. Lipski, Komitet Obrony Robotników – Komitet Sa-
T. III/z. 1 Pajdak, Papierkowski
moobrony Społecznej, Warszawa 1983; S. Mierzwa, Adwokaci,
których widziałem przy budowie „Polskiego Państwa Podziem-
nego”, „Palestra” 1986, nr 5–6, s. 86; A. Pajdak, Z Pruszko-
wa na Łubiankę, Warszawa 1986; Polska Partia Socjalistyczna.
Dlaczego się nie udało, pod red. R. Spałka, Warszawa 2010,
s. 62, 64, 78, 264, 309, 409; Polska Partia Socjalistyczna w la-
tach wojny i okupacji 1939–1945. Księga wspomnień, t. 1, War-
szawa 1994; Proces szesnastu. Dokumenty NKWD, przedmo-
wa, wybór dokumentów i ilustracji, indeks nazwisk W. Strzał-
kowski, nota edytorska, oprac. dokumentów, noty biograficz-
ne oskarżonych, przypisy i bibliografia A. Chmielarz i A. K.
Kunert, Warszawa 1995, passim; A. Redzik, T. J. Kotliński,
Historia Adwokatury, Warszawa 2012; Rocznik Oficerski Re-
zerw 1934 (reprint), Warszawa 2003; M. Romaniuk, Antoni
Marian Pajdak (1894–1986), „Przegląd Socjalistyczny” 2010,
nr 2; J. Skórzyński, Siła bezsilnych. Historia Komitetu Obro-
ny Robotników, Warszawa 2012; P. Sowiński, Antoni Pajdak,
(w:) Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956–1989, t. 1,
red. J. Skórzyński, P. Sowiński, M. Strasz, Warszawa 2000,
s. 289–290; Z. Stypułkowski, Zaproszenie do Moskwy, War-
szawa 1991; Z. Zaremba, Wojna i konspiracja, słowo wstęp-
ne J. J. Lipski, przedm. A. Friszke, Kraków 1991, passim;
R. Zuzowski, Komitet Samoobrony Społecznej KOR, Wroc-
ław 1996; T. Żaczek, Antoni Pajdak (1894–1988). Uczestnik
walk o niepodległą Polskę od Legionów do Solidarności, War-
szawa 2004 (bibl.).
Papierkowski Zdzisław Kazimierz (1903–
1980), adwokat w Lublinie, sędzia, sędzia śled-
czy, docent UJK we Lwowie, profesor i prorek-
tor KUL.
Ur. 29.03.1903 w Sochodnicy, pow. Drohobycz,
jako syn Jana, dyrektora technicznego uzdrowi-
ska Iwonicz-Zdrój, i Katarzyny z d. Wołczańskiej.
Ukończył szkołę ludową w Rymanowie. Pierwsze
pięć klas nauczania gimnazjalnego odbył w gimna-
zjum w Jaśle, a ostatnie trzy (klasy/oddziały 6–8) w
Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Samborze,
gdzie zdał też maturę w 1921. W tymże roku od-
był kurs w Akademii Handlowej we Lwowie, a od
jesieni studiował także na Wydziale Prawa UJK i
po czterech latach, 3.07.1925, uzyskał stopień ma-
gistra praw. Przez trzy lata studiował także na Wy-
dziale Filozoficznym UJK. Już w czasie studiów
był demonstratorem w Katedrze Prawa Karnego
prof. Juliusza Makarewicza, w którego seminarium
uczestniczył przez kilkanaście lat. Od 13.07.1925
do 30.09.1926 P. był asystentem starszym wolonta-
riuszem, a od 1.10.1926 do 30.09.1933 asystentem
kontraktowym przy katedrze prof. Makarewicza.
Równolegle z pracą na WPr UJK odbywał apli-
kację sądową. W 1929 r. przed Komisją Egzami-
nacyjną SA we Lwowie zdała egzamin sędziowski z
375
oceną celującą i niebawem, w czerwcu 1929, został
sędzią grodzkim miejskim we Lwowie. 9.03.1933 P.
został sędzią śledczym w SO we Lwowie, a w paź-
dzierniku – zapewne na własną prośbę – przenie-
siony został na to samo stanowisko do SO w Lub-
linie. Od 4.07.1934 do 17.08.1936 był sędzią śled-
czym do spraw wyjątkowego znaczenia.
W 1927 uzyskał stopień doktora praw na podsta-
wie pracy Bezskuteczne podżeganie do przestępstwa
(Warszawa 1928), bardzo dobrze ocenionej zarów-
no przez prof. Makarewicza, jak i koreferenta prof.
L. Pinińskiego. W l. 1930–1933, dzięki stypendium
Rockefellera, P. wyjeżdżał na zagraniczne studia
naukowe do Wiednia, Insbrucka, Berlina, Mün-
steru i Paryża. Uczestniczył wówczas w zjazdach
prawniczych w Bratysławie i Wiedniu (1930), Es-
sen (1931). W 1933 habilitował się na WPr UJK z
zakresu postępowania karnego, na podstawie pracy
pt. Dowód poszlakowy w postępowaniu karnym. Stu-
dium procesowo-karne (Lublin 1933). Recenzenta-
mi w przewodzie habilitacyjnym byli prof. Makare-
wicz i prof. Piniński. Uchwała habilitująca zosta-
ła podjęta po referacie Makarewicza 19.06.1933, a
30.10.1933 zatwierdził ją Min. WRiOP. W 1936 na
podstawie dorobku naukowego i bardzo pochleb-
nej opinii komisji fachowej (prof. prof. J. Makare-
wicz, L. Piniński, P. Pazdro) uzyskał rozszerzenie
habilitacji na prawo karne materialne. W l. 1933–
1939 był docentem prawa karnego na WPr UJK i
wykładał m.in. na temat angielskiego procesu kar-
nego i systemu środków odwoławczych w procesie
karnym. Jednocześnie od 1931 pracował na Wy-
dziale Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych
(dalej: WPiNS-E) KUL, początkowo jako zastęp-
ca prof., a od 1937 jako prof. nadzw. prawa i po-
stępowania karnego.
W okresie międzywojennym publikował w PPiA
(w 1926 o zabójstwie na żądanie, w 1927 o tzw. po-
jedynku amerykańskim, w 1932 o udziale w prze-
stępstwie według projektu k.k.), „Czasopiśmie Sę-
dziowskim” (np. o właściwości rzeczowej sądu w
kontekście art. 291 k.k. – w nr.2 z 1934), GSW (o
orzecznictwie SN, czy w 1939 o szantażu praso-
wym), „Głosie Prawa” (Granice obrony oskarżo-
nego w procesie karnym, 1935, nr 9–10), „Głosie
Sądownictwa” i „Palestrze” (Usiłowanie a prze-
stępstwa polegające na zaniechaniu, 1936; Prze-
stępcy nieletni a środki zabezpieczające, 1938; Dwa
zagadnienia z dziedziny kary grzywny, 1939; Frag-
 Papierkowski
menty z dziedziny prawa karnego dotyczącego nie-
letnich, 1939). Publikował też we „Współczesnej
Myśli Prawniczej”.
We wrześniu 1939 przebywał we Lwowie. Do
marca 1940 pracował w Katedrze Prawa Karne-
go, po czym – zagrożony aresztowaniem (jako
przedwojenny sędzia śledczy) uciekł ze Lwowa.
Zwolniony ze stanowiska docenta prawa karnego
4.03.1940. Następnie zamieszkał u rodziny w Dęb-
linie, a następnie w Rudzie Różanieckiej na Roz-
toczu, gdzie przebywał do 1944 trudniąc się praca-
Zdzisław Kazimierz Papierkowski
mi polowymi i pomocą w tartaku.
W 1944 P. powrócił do Lublina i rozpoczął pra-
cę na Wydziale Prawa i Nauk Społeczno-Ekono-
micznych KUL jako profesor nadzwyczajny prawa
i postępowania karnego. P. został wybrany dzieka-
nem w czerwcu 1939 i stanowisko to miał objąć
we wrześniu 1939, ale z powodu wybuchu wojny
obowiązki dziekańskie objął jesienią 1944 i pełnił
je do 1946. Jednocześnie w l. 1944–1949 był pro-
rektorem KUL. Do likwidacji WPiNS-E kierował
Katedrą Postępowania Karnego KUL. W latach
40. P. krótko wykładał na WPiA UW. W 1952 zo-
stał profesorem zwyczajnym w KUL i pozostał nim
do 1973, czyli do przejścia na emeryturę. Po likwi-
dacji WPiNS-E wykładał na Wydziale Prawa Ka-
nonicznego KUL (wykład z zarysu prawa polskie-
go oraz seminarium z prawa karnego porównaw-
czego) oraz na Wydziale Nauk Humanistycznych
(przedmioty historycznoprawne) i na Wydziale Fi-
lozofii Chrześcijańskiej (wykładał instytucje praw-
376
T. III/z. 1
ne i psychologię przestępstwa). W l. 1957–1968 po-
nownie pełnił obowiązki prorektora KUL, a w l.
1971–1973 prodziekana Wydziału Prawa Kano-
nicznego. Na wydziale tym kierował Katedrą Pra-
wa Polskiego (1963–1970), a potem Katedrą Pra-
wa Rzymskiego (1970–1973). Przez lata był też
przewodniczącym Komisji Dyscyplinarnej ds. Stu-
dentów KUL. Po przejściu na emeryturę prowa-
dził zlecony wykład oraz seminarium z psycholo-
gii przestępstwa.
Niedługo po likwidacji WPiNS-E KUL, w 1953,
P. wniósł do RA w Lublinie podanie o wpis na li-
stę adwokatów. Po roku bezczynności, 20.11.1954,
RA uchwaliła odmówić wpisu argumentując to
„brakiem wolnych miejsc w terenie i nadmiarem
adwokatów w Lublinie” oraz faktem, że jako sę-
dzia śledczy w l. 1934–1936 zajmował się zwalcza-
niem działaczy KPP i innych nielegalnych organi-
zacji „lewicowych”. Negatywnie w sprawie wpisu
P. wypowiedziały się „czynniki miarodajne”. P. od-
wołał się, ale MS (Henryk Świątkowski, przedwo-
jenny adwokat i obrońca w procesach komunistów)
pismem z 7.09.1955 nie uwzględnił odwołania, lecz
po zmianie na stanowisku ministra (od 27.04.1956
ministrem była Zofia Wasilkowska), po ponow-
nym rozpatrzeniu sprawy, 14.06.1956 MS uchylił
decyzję z września 1955 oraz uchwałę RA z 1954.
W związku z powyższym odmieniona w międzycza-
sie RA (dziekanem został Konrad Bielski – zob.) na
posiedzeniu 10.09.1956 uchwaliła wpisać P. na listę
adwokatów WIA w Lublinie. Ślubowanie adwoka-
ckie P złożył na ręce dziekana Bielskiego 6.11.1956.
Zawód adwokata wykonywał w l. 1956–1963 w Lub-
linie, po czym poświęcił się pracy dydaktycznej, ad-
ministracyjnej i naukowej w KUL. W 1959 uczestni-
czył jako delegat IA w Lublinie w pierwszym Zjeź-
dzie Adwokatury jako organu samorządu, a było to
duże wyróżnienie, zważywszy na fakt, że w zjeździe
uczestniczyło tylko kilku delegatów z Lublina. W
roli adwokata P. nie czuł się dobrze, pozostał przede
wszystkim profesorem i sędzią śledczym. Piotr Sen-
decki przypomniał scenę: Do adw. P. zgłosił się do
klient oskarżony o kradzież i proszący o obronę. P.
zwykł się w takich sytuacjach dopytywać: „Czy pan
ukradł?”. Gdy „potencjalny klient odmawiał od-
powiedzi, mówiąc, że jest jedynie oskarżony o kra-
dzież, profesor nadal usilnie dopytywał, a gdy usły-
szał w końcu odpowiedź – tak, ukradłem – reago-
wał: a tak, to uciekaj złodzieju z mojej kancelarii”.
T. III/z. 1 Papierkowski, Pastuszka

P. jest autorem licznych cennych opracowań z 1980), „Gazeta Prawnicza” 1981, nr 1, s. 11 (fot.); Szkice o
dziedziny prawa, a w szczególności procesu kar- dziejach Adwokatury Lubelskiej. 90-lecie Izby Adwokackiej w
Lublinie, red. Piotr Sendecki, Lublin 2009; J. Świtka, Prof.
nego. Po wojnie opublikował m.in.: Socjologiczne dr hab. Zdzisław Papierkowski, (w:) Prawo, kultura, uniwersy-
i filozoficzne oblicze kary, (Lublin 1947), Co prawo tet. 80 lat ośrodka prawniczego KUL, red. A. Dębiński, Lub-
karne zawdzięcza psychologii? (Lublin 1947); Dzie- lin 1999, s. 195–201.
ciobójstwo w świetle prawa karnego. Studium praw-
no-porównawcze, (Lublin 1948), Problem błędu w
świetle polskiego prawa karnego (Lublin 1966), kil- Pastuszka Antoni (1899–1952), adwokat w
ka skryptów z wykładów oraz wiele artykułów w Lublinie, sędzia, wykładowca KUL.
czasopismach: „Nowe Prawo”, „Palestra”, „Pra- Ur. 8.12.1899 w Rzeczniówku w pow. iłże-
wo Kanoniczne”, „Zeszyty Naukowe KUL”. Pub- ckim, woj. kieleckie, w rodzinie Franciszka i Tekli
likował też w „Tygodniku Powszechnym”. W 1958 z Wróblewskich. Edukację rozpoczął w miejsco-
w „Rocznikach Humanistycznych KUL” opubliko-
wał artykuł pt. Proces karny w starożytności greckiej
i rzymskiej (t. 6, z. 2).
P. był członkiem Towarzystwa Prawniczego we
Lwowie, Towarzystwa Naukowego KUL (1934) –
przez wiele lat członek zarządu TN KUL. Odzna-
czony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia
Polski (1973).
Zmarł 18.07.1980 w Lublinie. Spoczął na cmen-
tarzu przy ul. Lipowej. Żonaty z Marią (Janiną) z
d. Vogel. Mieli córkę, zmarła w dzieciństwie.
Adam Redzik

DALO, f. 26, op. 5, sp. 1460; R. G. Hałas, Zdzisław Kazimierz

Papierkowski (1903–1980), (w:) Dziekani Wydziału Prawa Ka-
nonicznego i Administracji KUL Jana Pawła II, red. A. Dę-
biński (i in.), Lublin 2008, s. 153–160; tenże, Zdzisław Pa-
pierkowski (1903–1980), (w:) Profesorowie prawa Katolickie-
go Uniwersytetu Lubelskiego, red. A. Dębiński, W. Sz. Sta-
szewski, M. Wójcik, wyd. 2, Lublin 2008, s. 341–349; G. Ka-
rolewicz, Nauczyciele akademiccy Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego w okresie międzywojennym, t. 2, Lublin 1996, s.
161–162; Lwowsko-Kresowe korzenie wyższych uczelni Lub-
lina, red. W. Wstążka, Lublin 2000, s. s. 33 (fot.); Milew-
ski, Redzik, Themis i Pheme, s. 171, 205, 217, 220, 355, 364,
411, 412, 418, 470, 550, 570; Prof. dr Zdzisław Papierkowski,
„Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1974, t. 21, z. 5, s. 7–
18 (fot.); A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskie-
go w latach 1939–1946, Lublin 2006, passim; tenże, Profesor
Juliusz Makarewicz – życie i dzieło, (w:) Prawo karne w poglą-
dach Profesora Juliusza Makarewicza, red. A. Grześkowiak,
Lublin 2005, s. 23–92; tenże, Działalność dydaktyczna Pro-
fesora Juliusza Makarewicza, (w:) Karnopolityczne koncepcje
Profesora Juliusza Makarewicza – wczoraj i dziś (W 50. rocz-
nicę śmierci), red. I. Nowikowski, P. Strzelec, Lublin: Wydaw-
nictwo Morpol 2006, s. 71–99; tenże, Папєрковський (Papier-
kowski) Здіслав (1903–1980), (w:) Encyclopedia. Львівський
національний університет імені Івана Франка: в 2 т. Т.2.:
Л–Я, Львів: ЛНУ імені Івана Франка 2014, s. 261; Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury, s. 27, 245, 390; P. Sendecki,
Adwokat profesor Zdzisław Papierkowski (1903–1980) – w
110. Rocznicę urodzin, „Palestra” 2013, nr 3–4, s. 256–261;
E. Skrętowicz, Prof. dr hab. Zdzisław Papierkowski (1903–
Antoni Pastuszka
wej szkole ludowej, a następnie uczył się w Iłży.
W związku z wybuchem wojny w 1915 wyjechał do
Rosji. Był kancelistą w jednym z urzędów w oko-
licach Mińska. Po kilku miesiącach dostał się do
Piotrogrodu i tam w 1918 ukończył gimnazjum
Polskiej Macierzy Szkolnej. W tym samym roku
powrócił do kraju i rozpoczął studia na Wydziale
Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych w Kato-
lickim Uniwersytecie Lubelskim. Stopień magistra
prawa uzyskał w 1922 na Uniwersytecie Jana Ka-
zimierza we Lwowie. Po uzyskaniu absolutorium
w l. 1922–1923 był nauczycielem historii, „nauk o
Polsce” oraz geografii w Gimnazjum Państwowym
im. J. Kochanowskiego w Radomiu. W tym samym
mieście wykładał też ekonomię, prawoznawstwo i
geografię gospodarczą na Kursach Handlowych.
Od 1924 był aplikantem sądowym przy Sądzie
Okręgowym w Lublinie. Podczas aplikacji zdał na
UJK we Lwowie egzaminy rygorozalne prawni-

377
 Pastuszka
cze. Na ich podstawie w lutym 1926 uzyskał sto-
pień doktora prawa z zakresu prawa cywilnego. 29
i 30 stycznia tego samego roku złożył przed Komi-
sją Egzaminacyjną dla aplikantów, utworzoną przy
Sądzie Apelacyjnym w Lublinie, egzamin sędziow-
ski. W następstwie powyższego został oddelegowa-
ny do pełnienia obowiązków sędziego w okręgu za-
mojskim. W l. 1926–1927 pełnił funkcję sędziego
w Hrubieszowie, Tomaszowie Lubelskim, Biłgora-
ju oraz Zamościu.
W 1926 przez trzy miesiące przebywał w Wied-
niu, gdzie na tamtejszym uniwersytecie uczęsz-
czał na wykłady profesorów Hansa Kelsena i Al-
freda Verdrossa. W 1927 złożył podanie do Rady
Wydziału Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicz-
nych KUL o powierzenie mu stanowiska asysten-
ta w Katedrze Teorii i Filozofii Prawa lub w Kate-
drze Socjologii. Dnia 7.10.1927 P. został mianowa-
ny starszym asystentem przy Katedrze Teorii i Fi-
lozofii Prawa KUL. Nie będąc w stanie sprawować
jednocześnie funkcji sędziego i asystenta uniwersy-
teckiego, P. złożył prośbę do prezesa Sądu Okręgo-
wego w Zamościu o zwolnienie go z zajmowane-
go stanowiska i przeniesienie do adwokatury. Na
posiedzeniu 21.01.1928 Rada Adwokacka w Lub-
linie podjęła uchwałę o przyjęciu go w poczet ad-
wokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w Lublinie.
Powyższy fakt miał nastąpić po złożeniu przez P.
dowodu zwolnienia ze służby państwowej. Nastą-
piło to jednak dopiero 20.11.1928. Po dopełnieniu
przez P. aktu przysięgi od tego samego roku po-
święcił się adwokaturze.
Na KUL-u P. prowadził ćwiczenia z teorii pra-
wa, procesu cywilnego oraz wykłady z historii dok-
tryn politycznych i procedury cywilnej. Od 1932
starał się na uczelni o awans zawodowy. Przedsta-
wienie go do nominacji na zastępcę profesora w
Katedrze Postępowania Cywilnego zostało przez
dziekana Wydziału Prawa i Nauk Społeczno-Eko-
nomicznych obwarowane zastrzeżeniem. Został
zobowiązany do wykreślenia się z listy adwokatów.
W odpowiedzi P. złożył obietnicę, że nie będzie wy-
konywał żadnej pracy zarobkowej w adwokaturze,
poza tą, do której był ustawowo zobligowany. Za-
stępcą profesora został w r. akad. 1932/1933.
W czasie okupacji był poszukiwany przez hitle-
rowców. Wojnę spędził w rodzinnym Rzeczniów-
ku. Po wojnie w 1945 ponownie objął stanowisko
zastępcy profesora procesu cywilnego na KUL-u.
378
T. III/z. 1
W tym samym roku złożył podanie do Rady Adwo-
kackiej w Lublinie z prośbą o umożliwienie wzno-
wienia praktyki adwokackiej. Tymczasowy Za-
rząd Izby Adwokackiej w Lublinie przychylił się
do wspomnianej prośby. Postanowiono jednak, że
P. nie będzie miał prawa wykonywania zawodu ad-
wokata do momentu znalezienia miejsca na kance-
larię i faktycznego otwarcia biura. Mimo wniesie-
nia prośby o zmianę powyższej decyzji na odbytym
w maju 1946 posiedzeniu Okręgowej Rady Adwo-
kackiej w Lublinie nie została ona uwzględniona.
4.05.1946 P. wniósł do Naczelnej Rady Adwoka-
ckiej w Warszawie zażalenie na powyższą uchwa-
łę. Decyzja Rady była negatywna dla P. Wobec po-
wyższego nie powrócił on już do wykonywania za-
wodu adwokata.
Problemy w korporacji zbiegły się z kłopotami
na uniwersytecie. W związku z brakiem efektów w
przygotowaniu rozprawy habilitacyjnej rektor KUL
wystosował do P. pismo, w którym informował, że
w przypadku nieprzedłożenia w r. akad. 1947/1948
pracy habilitacyjnej zostanie on pozbawiony moż-
liwości wykładania w charakterze zastępcy profe-
sora. Przygotowana przez P. rozprawa z zakresu
teorii wykładni prawa mająca być podstawą habi-
litacji wymagała jednak uzupełnienia i poprawek.
W związku z powyższym P. nie zdołał uzyskać
wspomnianego stopnia naukowego.
Dorobek naukowy P. jest stosunkowo skrom-
ny. Opublikował m.in. następujące prace: Ks. Idzi
Radziszewski, „Prąd” 16(1929), nr 4, s. 159–164;
Rechtsempfinden als Hilfsmittel bei Gesetzeslü-
cken, „Zeitschrift für Ostrecht” 4(1930), s. 886–
888; Das Handelagesetsbuch in Ostpolen, „Ze-
itschrift für Ostrecht” 5(1931), s. 234–236; War-
tościowanie pracy jako czynnika ustroju społecznego,
„Głos Sądownictwa” 1935; O wartościowaniu pra-
cy jako czynnika społecznego, „Prąd”, 23(1936), s.
201–220; Trwałość rodziny w projekcie prawa mał-
żeńskiego majątkowego, (w:) Księga Pamiątkowa ku
czci Jego Ekscelencji Biskupa Mariana Leona Ful-
mana, cz. III, Lublin 1939, s. 360–364; Zarys pra-
wa cywilnego, Lublin 1946 (skrypt). Z relacji bra-
ta wynika, że był człowiekiem wyjątkowo dobrym,
szlachetnym i ofiarnym. Unikał publicznych wystę-
pów, przemówień, uroczystości, odznaczał się fran-
ciszkańską pokorą, lubił samotność.
Antoni Pastuszka zmarł 22 sierpnia 1952 w Lub-
linie i został pochowany w swojej rodzinnej miej-
T. III/z. 1 Pastuszka, Pauli
scowości. Nie miał żony ani dzieci. Jego brat Jó-
zef był profesorem na Wydziale Humanistycznym
KUL.
Magdalena Pyter
AIA w Lublinie, Akta osobiste adw. Antoniego Pastuszki,
rep. Nr 212/1928; Archiwum KUL, Akta osobiste Anto-
niego Pastuszki, 289 A; G. Karolewicz, Nauczyciele aka-
demiccy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w okresie
międzywojennym, t. II, Lublin 1996, s. 163–164; J. Pastusz-
ka, Wspomnienia o Katolickim Uniwersytecie Lubelskim z
lat 1934–1939, (w:) Katolicki Uniwersytet Lubelski w la-
tach 1925–1939 we wspomnieniach swoich pracowników i
studentów, red. G. Karolewicz, Lublin 1989, s. 123; A. Re-
dzik, Zarys historii samorządu adwokackiego w Polsce, War-
szawa 2007; Z. Zalewski, Pastuszka Antoni (1899–1952),
(w:) PSB, t. 25, s. 225–266.
PAULI Lesław (1919–1986), adwokat w Krako-
wie, historyk prawa, profesor UJ.
Ur. 2.07.1919 we Lwowie. Ojcem był Włady-
sław, prawnik, sędzia sądu we Lwowie, a matką
Wanda z d. Gajewska; rodzeństwo: brat Jerzy, sio-
stra Wanda.
Lesław Pauli
Ukończył X Gimnazjum im. Henryka Sienkie-
wicza we Lwowie, uzyskując w 1937 maturę. W la-
tach akad. 1937/1938–1939/1940 (do stycznia 1940)
był studentem Wydziału Prawa UJK i zdał dwa eg-
zaminy roczne w normalnym trybie, a trzeci w ra-
mach tajnego nauczania. Po powołaniu ukraiń-
skiego Uniwersytetu Iwana Franki studiował da-
lej na Wydziale Prawa w latach akad. 1939/1940
(od stycznia 1940)–1940/1941 i na podstawie roz-
prawy: Znaczenie wieku osób fizycznych w prawie
379
cywilnym uzyskał w czerwcu 1941 absolutorium.
Tuż przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej,
przez dwa miesiące, od kwietnia do maja 1941, od-
był praktykę w Sądzie Okręgowym we Lwowie. Od
maja do czerwca 1941 został zatrudniony jako po-
mocniczy pracownik naukowy przy Katedrze Po-
wszechnej Historii Państwa i Prawa Uniwersytetu
Iwana Franki. Od sierpnia 1941 do lipca 1944, czy-
li do ponownego zajęcia Lwowa przez Armię Czer-
woną, pracował jako buchalter w Zarządzie Do-
mów II Urzędu Dzielnicowego. W tym czasie pra-
cował też we lwowskim oddziale Ostinstytutu (In-
stitut für Deutsche Ostarbeit).
W sierpniu 1944 podjął ponownie swoje obo-
wiązki uniwersyteckie, ale już w kwietniu 1945,
wraz z matką i rodzeństwem, zmuszony został do
opuszczenia rodzinnego miasta. Wybrał Kraków.
Studia lwowskie zostały mu nostryfikowane na
podstawie rozporządzenia Ministerstwa Oświaty
z 25.05.1945, a na Wydziale Prawa UJ zdał IV rocz-
ny egzamin prawniczy i 6.08.1945 uzyskał stopień
magistra praw. Uczęszczał również na Wydział Fi-
lozoficzny w 1945 (tzw. rok skrócony) oraz na Wy-
dział Humanistyczny w r. akad. 1945/1946, na któ-
rym uzyskał absolutorium. Podjął praktykę w kra-
kowskiej Ekspozyturze Prokuratorii Generalnej
jako aplikant od września 1945 do czerwca 1948.
Po zdaniu egzaminu referendarskiego w 1948 zo-
stał zatrudniony jako referendarz od lipca 1948 do
31.07.1950, kiedy to 1.08.1950 awansował na sta-
nowisko radcy. Pełnił je do czasu likwidacji Proku-
ratorii z dniem 30.06.1951. Na krótko, od 1.07. do
10.1951, został radcą w Wydziale Prawnym Woje-
wódzkiej Rady Narodowej w Krakowie.
Jednocześnie pełnił obowiązki na UJ. Począt-
kowo jako asystent wolontariusz od września 1945
do września 1946 przy Katedrze Powszechnej Hi-
storii Państwa i Prawa, przemianowanej z Kate-
dry Prawa na Zachodzie Europy. Od październi-
ka 1946 zatrudniony został na stanowisku asysten-
ta młodszego, a od 1.09.1949 asystenta starszego.
W 1950 przedstawił na UJ rozprawę na stopień
doktora praw: Stanowisko kobiety w prawie karnym
statutów komun włoskich (druk: Infirmitas sexus.
Sytuacja prawna kobiet w świetle przepisów karnych
ustawodawstwa statutowego miast włoskich, Kra-
ków 1975), wybierając sobie za przedmiot głów-
ny powszechną historię ustrojów państwowych i
prawa, a za przedmiot poboczny historię ustroju
 Pauli
Polski. Rada referentem głównym uchwaliła Mi-
chała Patkaniowskiego, koreferentem Władysła-
wa Woltera, a egzaminatorem z przedmiotu po-
bocznego Adama Vetulaniego. P. rygorozum zło-
żył 24.03.1950, a 1.04.1950 wypromowany został na
doktora praw. Od 1.04.1951 został zatrudniony na
stanowisku adiunkta, którym był do 30.11.1958.
Od października 1953 do grudnia 1960 w ZA nr
3 w Krakowie P. prowadził praktykę adwokacką.
Zgodnie z nowymi ustawami i rozporządzenia-
mi dostosowującymi polskie środowisko akademi-
ckie do rozwiązań sowieckich wniósł 24.11.1955
na UJ podanie o otwarcie przewodu kandydackie-
go z zakresu nauk prawnych na podstawie rozpra-
wy: Jan Nixdorff (1625–1697) – pisarz prawa pro-
cesowego (Warszawa 1957). Dyscypliną podsta-
wową była powszechna historia państwa i prawa.
W roli promotora w tym przewodzie wystąpił M.
Patkaniowski, a referentami powołano: A. Vetu-
laniego (UJ), L. Halbana (UMCS), K. Kolańczy-
ka (UAM). Po zdaniu egzaminów kandydackich
P. odbył 21.10.1957 obronę rozprawy i Rada Wy-
działu nadała mu stopień kandydata nauk praw-
nych, który został zatwierdzony 27.02.1958 uchwa-
łą CKK. Ta sama Komisja nadała P. doktorat nauk
prawnych w 1957. 1.12.1958 P. został zatrudniony
na stanowisku docenta etatowego, a tytuł docen-
ta otrzymał 15.12.tr. W 1959 odbył studia specjali-
styczne w Instytucie Uniwersyteckim Nauk Euro-
pejskich. Od stycznia 1961 do stycznia 1963 pełnił
funkcję sędziego przy Sądzie Powiatowym dla Mia-
sta Krakowa. W latach akad. 1962/1963–1963/1964
był zastępcą kierownika Studium Zaocznego Wy-
działu Prawa. Po przywróceniu poprzednich stopni
i tytułów P. wniósł 27.04.1966 na UJ podanie o na-
danie stopnia docenta nauk prawnych w zakresie
powszechnej historii państwa i prawa oraz historii
prawa rzymskiego w Polsce na podstawie rozpra-
wy: Jan Nixdorff (1625–1697) – pisarz prawa pro-
cesowego (Warszawa 1957). Recenzentami zosta-
li wybrani: Kazimierz Kolańczyk (UAM), Adam
Vetulani (UJ), Michał Patkaniowski (UJ), Wacław
Osuchowski (UJ). Po odbyciu kolokwium Rada
Wydziału 1.04.1969 nadała P. tytuł docenta (któ-
ry można uważać za równy dzisiejszemu stopnio-
wi dr. hab.) nauk prawnych. W tym czasie P. orga-
nizował i wykładał w filii UJ w Katowicach. Przez
dwa lata od r. akad. 1966/1967 do 30.09.1968 był
opiekunem Katedry Powszechnej Historii Państwa
380
T. III/z. 1
i Prawa oraz Praw Obcych na Śląsku, a przez rok
akad. 1968/1969 już na wyodrębnionym Uniwersy-
tecie Śląskim pełnił te same funkcje. Wydał w tym
czasie opracowanie: Austriacki kodeks karny z 1803
r. w Wolnym Mieście Gdańsku (1815–1833) (cz. 1,
Kraków 1968; cz. 2, Kraków 1970). Był prodzieka-
nem Wydziału 1966/1967–1968/1969, a po rezyg-
nacji Mariana Cieślaka z funkcji dziekana od 6.05.
do 2.10.1968 pełnił obowiązki dziekana Wydziału
Prawa. Uchwała Rady Wydziału z 1.04.1969 nie
uzyskała ministerialnego zatwierdzenia (w znacze-
niu brak zatwierdzenia, a nie odmowa). W związ-
ku z tym P. wniósł 25.05.1970 na UJ drugie po-
danie o nadanie stopnia doktora habilitowanego
nauk prawnych w zakresie powszechnej historii
państwa i prawa oraz historii prawa rzymskiego w
Polsce, tym razem na podstawie rozprawy: Jan Kir-
stein Cerasinus (1507–1561) – krakowski prawnik
doby Odrodzenia. Studium z dziejów praw obcych
i literatury prawniczej w Polsce (Kraków 1971). Po
przedstawieniu recenzji przez: W. Osuchowskie-
go (UJ), M. Sczanieckiego (UW), M. Patkaniow-
skiego (UJ), L. Winowskiego (UWr) i odbyciu ko-
lokwium 22.03.1971 Rada nadała stopień dr. hab.,
a Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego
25.09.1971 tę uchwałę zatwierdziło. 25.11.1971 P.
otrzymał tytuł, a 1.12.1971 objął stanowisko pro-
fesora nadzwyczajnego. Po śmierci Michała Patka-
niowskiego objął od 1.12.1972 kierownictwo Ka-
tedry (Zakładu) Powszechnej Historii Państwa i
Prawa w Instytucie Historyczno-Prawnym na Wy-
dziale Prawa i Administracji UJ. 6.07.1978 otrzy-
mał uchwałą Rady Państwa tytuł, a 1.08.1978 ob-
jął stanowisko profesora zwyczajnego. Był człowie-
kiem o ogromnej wiedzy fachowej, znającym kil-
ka języków obcych, dzięki którym nawiązał liczne
międzynarodowe kontakty. Był cenionym history-
kiem prawa. Lista publikacji załączona do wnio-
sku o nadanie tytułu profesora zwyczajnego liczy
117 pozycji. Jako redaktor wydał Studia z histo-
rii praw obcych w Polsce, t. 1 (Warszawa–Kraków
1982) oraz Poene propriae. Das Problem der Son-
derstrafen in der Europäischen Gesetzgeburng aus
den Jahren 1751–1903 (Kraków 1982; wyd. w j. fr.:
Penis corporelles et capitales dans la législation des
étas européens des années 1751–1903, Warszawa–
Kraków 1986).
P. był członkiem licznych towarzystw: Polskiego
Towarzystwa Historycznego od 1945, Towarzystwa
T. III/z. 1 Pauli, Petrusewicz

Przyjaźni Polsko-Radzieckiej od 1949 oraz Towa- lił się na stałe w Mińsku Litewskim. Podczas straj-
rzystwa Przyjaźni Polsko-Austriackiej od 1965, a ku powszechnego w 1905 udzielał wydatnej pomo-
także członkiem Komisji Prawniczej krakowskie- cy strajkującym pocztowcom i kolejarzom w Miń-
go Oddziału PAN oraz Śląskiego Instytutu Nauko- sku. Za tę działalność został osadzony w więzie-
wego w Katowicach. Odznaczony Krzyżem Kawa-
lerskim OOP 1973 oraz Medalem KEN.
Zmarł 27.09.1986 i został pochowany na cmen-
tarzu Rakowickim w Krakowie.
Przemysław Marcin Żukowski

AIA w Krakowie, Akta osobowe; ALNUIF, f. 119, op. 1o/c,

spr. 1166, Teczka personalna; AUJ, DSO, Teczka personal-
na; S III 302, 314, Katalog główny; WF II 478, Katalog wy-
działowy; WHum. 142, Katalog wydziałowy; WP (nowa akce-
sja), Teczka profesorska; WP II 495, Księga magistrów praw,
poz. 4773; WP III 203, Księga egzaminów ścisłych, poz. 336;
WP IV 11, Filia UJ w Katowicach; WP IV 24, Wnioski o na-
danie tytułu profesora; WP IV 27, Wnioski o nadanie ty-
tułu docenta, WP IV 152, Teczka przewodu kandydackie-
go; WP IV 154, Teczka habilitacyjna; Z 90/I, Katedra Po-
wszechnej Historii Państwa i Prawa, sprawy osobowe; Aca-
demia Militans, s. 465, 961, 1016, 1066; J. Draus, Uniwersytet
Jana Kazimierza…, s. 131, 146, 167; S. Grodziski, Lesław Pau-
li (2.07.1919–27.09.1986), „Studia Historyczne” 1988, z. 3, s.
521–522; I. Malinowska-Kwiatkowska, Lesław Pauli 1919–
1986, „Czas. Pr.-Hist.” 1987, t. 39, z. 1, s. 232–235; A. Redzik,
Stanisław Starzyński (1853–1935) a rozwój polskiej nauki pra-
wa konstytucyjnego, Warszawa–Kraków 2012, s. 198, 200, 201,
277; tenże, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach
1939–1946, Lublin 2006; P. M. Żukowski, Profesorowie Wy-
działu Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, tom II 1780–2012,
pod red. D. Malec, Kraków 2016, s. 382–384.
Petrusewicz Kazimierz (1872–1949), ad-
wokat w Wilnie, działacz lewicowy, zesłaniec i wię-
zień caratu, sędzia SN w PRL.
Ur. 4.03.1872 w Nowinach w guberni mińskiej,
s. Adama i Emilii ze Steckiewiczów. Po ukończe-
niu gimnazjum w Słucku w 1891 wstąpił na Wy-
dział Prawa uniwersytetu w Kijowie, który ukoń-
czył w 1899. Był członkiem rosyjskiej Socjalno-
Demokratycznej Partii Robotniczej. Brał udział
w pierwszym zjeździe tej partii w marcu 1898 w
charakterze delegata organizacji w Jekaterynosła-
wiu. Pracę w adwokaturze rozpoczął 17.10.1896 w
Kijowie pod patronatem adw. Cezarego Abramo-
wicza. Za swoje przekonania polityczne był przez
rząd carski trzykrotnie więziony i zesłany w 1900
do guberni wołogodzkiej.
Podczas pobytu na zesłaniu został wpisany na
listę adwokatów przysięgłych przez RA w Mos-
kwie. Powrócił z zesłania w końcu 1904 i osied-
Kazimierz Petrusewicz
niu, w którym przebywał 6 miesięcy. Po zwolnie-
niu z więzienia zajmował się praktyką adwokacką
do wybuchu I wojny światowej i stał na czele gru-
py obrońców politycznych. Podczas I wojny świa-
towej, w 1915, był mianowany pełnomocnikiem
Głównego Komitetu Związku Ziemskiego, które-
go zadaniem było niesienie pomocy ofiarom woj-
ny. Po zorganizowaniu doraźnej pomocy został po-
wołany na stanowisko naczelnego radcy prawnego
Komitetu Związku Ziemskiego na froncie. Na tym
stanowisku pozostawał do rewolucji 1917. Podczas
wyborów do Konstytuanty Rosyjskiej był prezesem
Komisji Wyborczej na Gubernię Mińską i niezaję-
tą przez Niemców część guberni wileńskiej. Po za-
jęciu Mińska w 1919 przez WP został powołany na
stanowisko prezesa SO w tym mieście. Objął je w
październiku 1919 i pełnił do ewakuacji SO z Miń-
ska. Po wojnie został powołany na stanowisko pre-
zesa Sądu Apelacyjnego Ziem Wschodnich, z któ-
rego zrezygnował po przyłączeniu Litwy Środko-
wej do Polski w 1922. We wrześniu 1922 powrócił
do adwokatury, osiedlając się w Wilnie. Do 1939
podejmował się obron karnych w wielu procesach
politycznych. Był m.in. głównym obrońcą w proce-
sie Białoruskiej Socjalistycznej Hromady i w tzw.
procesie jedenastu. W l. 1923–1929 był zastępcą
profesora procedury cywilnej na USB w Wilnie.

381
 Petrusewicz, Pędowski
Był trzykrotnym dziekanem RA w Wilnie i preze-
sem SD. Pełnił funkcję wiceprezesa Tow. Prawni-
czego im. Ignacego Daniłowicza. Ogłosił drukiem
wiele prac etnograficznych o obyczajach włościań-
skich Ziemi Nowogródzkiej i Polesia. Publikował
też w „Roczniku Prawniczym Wileńskim”, gdzie
zamieścił kilka artykułów i rozpraw z dziedziny
prawa cywilnego i karnego. Podczas II wojny świa-
towej związał się z lewicą komunistyczną, kierowa-
ną przez Stefana Jędrychowskiego. Był członkiem
Komitetu Pomocy Uchodźcom Wojennym, który
funkcjonował jako jedyna organizacja społeczna za
zgodą władz sowieckich po zajęciu Wilna przez Ar-
mię Czerwoną. Po agresji hitlerowskiej na ZSRR
został ewakuowany w głąb tego kraju z grupą pol-
skich działaczy lewicowych. W 1946 powrócił do
kraju i zamieszkał w Warszawie. Od lipca 1946 do
sierpnia 1947 pełnił funkcję sędziego SN. W ostat-
nich latach życia był radcą prawnym Państwowego
Urzędu Repatriacyjnego i Państwowego Przedsię-
biorstwa C. Hartwig S.A. w Łodzi. Zarządzeniem
MS z 13.03.1948 został członkiem NRA.
Był wybitnym znawcą prawa cywilnego, jak rów-
nież utalentowanym obrońcą w sprawach karnych.
Zmarł 11.08.1949 i został pochowany na cmen-
tarzu ewangelicko-augsburskim przy ul. Młynar-
skiej w Warszawie. Był żonaty z Janiną Narkie-
wicz Jodko oraz z Marią Kieszczyńską. Synem P.
był Kazimierz (1906–1982), biolog, działacz komu-
nistyczny.
Mieczysław Alechno
J. Bardach, Petrusewicz Kazimierz (1872–1949), PSB, t. XXV,
s. 696–699; A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków na ziemiach
wschodnich II Rzeczypospolitej 1939–1945, Łódź 1998; S. Le-
wandowska, Życie codzienne Wilna w latach II wojny świato-
wej, Warszawa 2001; Łoza 1938; W. K. Roman, W obozach
i w konspiracji. Działalność niepodległościowa żołnierzy pol-
skich na Litwie i Wileńszczyźnie wrzesień 1939–czerwiec 1941,
Toruń 2005; Studia z dziejów okupacji sowieckiej 1939–1941.
Obywatele polscy na kresach północno-wschodnich II Rzeczy-
pospolitej pod okupacją sowiecką w latach 1939–1941 (red. T.
Strzembosz), Warszawa 1997; zbiory OBA.
Pędowski Karol (1911–1994), adwokat w
Warszawie, pisarz, polityk ruchu ludowego, ak-
tywny działacz Towarzystwa Opieki nad Więźniami
„Patronat”, zaangażowany w pomoc Żydom war-
szawskim w okresie okupacji niemieckiej; polityk
PSL Mikołajczyka; adwokat w Warszawie.
382
T. III/z. 1
Ur. 30.04.1911 w Kielcach w rodzinie Francisz-
ka – adwokata, a potem sędziego NTA i profeso-
ra SGH, oraz Romany z Albrechtów, siostrzenicy
Stefana Żeromskiego. Pierwsze cztery klasy gim-
nazjum ukończył w Kielcach (1923–1926 – Gim-
nazjum im. Śniadeckich), a od 1926 uczęszczał do
gimnazjum im. Stanisława Staszica w Warszawie
(z powodu objęcia przez ojca stanowiska sędzie-
go SO w Warszawie). Maturę zdał w 1930 i jesie-
nią tr. podjął studia prawnicze na UW. Ukończył
je 7.07.1934. Równocześnie przez trzy lata studio-
wał w Wyższej Szkole Dziennikarskiej, uzyskując
absolutorium.
W l. 1932–1933 odbył praktykę dziennikarską
w redagowanym przez Macieja Rataja „Zielonym
Sztandarze” oraz podjął współpracę z „Młodą My-
ślą Ludową”, którą kontynuował do 1939. W 1932
wstąpił do Polskiej Akademickiej Młodzieży Lu-
dowej oraz Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”,
a w 1933 został członkiem Stronnictwa Ludowego.
Oprócz publikowania w „Młodej Myśli Ludowej”
zamieszczał artykuły w wychodzącej przez niespeł-
na rok „Nowej Rzeczpospolitej” – organie Stronni-
ctwa Pracy (był recenzentem) i „Zielonym Sztan-
darze”.
W 1934 P. został aplikantem adwokackim IA
w Warszawie (ślubowanie złożył 5 grudnia 1934).
W l. 1934–1939 i w czasie okupacji, w l. 1939–1943
był aplikantem adwokackim IA w Warszawie. Apli-
kację odbywał pod patronatem adw. Wiktora Gut-
kowskiego, a potem, od połowy 1935, adw. Wacła-
wa Szumańskiego.
W 1935 P. odbył praktykę w Najwyższej Izbie
Kontroli. W styczniu 1935 wszedł do zarządu Zrze-
szenia Aplikantów Adwokackich. Według danych
z akt osobowych znajdujących się w archiwum IA
w Warszawie w 1938 P. był jednym z założycieli
Demokratycznego Związku Adwokatów (wkrót-
ce zdelegalizowanego). Jako działacz SL i jed-
nocześnie aplikant brał udział w obronach chło-
pów oskarżonych o organizowanie strajków chłop-
skich.
W Zrzeszeniu Aplikantów Adwokackich objął
referat współpracy z Towarzystwem Opieki nad
Więźniami „Patronat”, co zapoczątkowało trwa-
jącą całe życie działalność P. w „Patronacie”.
W czasie wojny obronnej 1939 P. pracował w
Straży Obywatelskiej. Jesienią 1939 bardzo za-
angażował się w prace Towarzystwa Opieki nad
T. III/z. 1 Pędowski
Więźniami, na którego czele stanął wówczas pre-
zes Sądu Apelacyjnego w Warszawie Kazimierz
Rudnicki. P. zorganizował komisję prawną „Pa-
tronatu”, która rozpoczęła działalność w końcu
pierwszego półrocza roku 1940. Komisja owa zaj-
mowała się obroną osób zatrzymanych przez nie-
mieckie władze okupacyjne. Udało się m.in. uzy-
skać zgodę na dostęp dla czterech obrońców do
akt w Sondergerichcie (sądzie specjalnym). Pro-
wadzono pisemne obrony osób oskarżonych przed
tym sądem; pisano liczne podania, wnioski etc. Ko-
misja mogła udzielać informacji o losie więźniów.
P. wspólnie z dr Hanną Kołodziejską-Wertheim z
ramienia „Patronatu” zorganizował pomoc lekar-
ską dla rodzin osób uwięzionych. W 1941 „Patro-
nat” został przez Niemców rozwiązany. Wówczas
agendy towarzystwa przejęte zostały przez Radę
Główną Opiekuńczą i stały się jednym z działów
Rady. Kierowali nim Irena Nowodworska, Han-
na Welmanowa i P., a następnie, zamiast Welma-
nowej – Maria Rohrichowa (Rorichowa). W ten
sposób „Patronat” pod egidą RGO działał w nie-
mal niezmienionym składzie do wybuchu Powsta-
nia Warszawskiego. W „Patronacie” Pędowski w l.
1939–1941 był członkiem zarządu, w l. 1941–1944 –
członkiem Prezydium, a w l. 1944–1948 – wicepre-
zesem. Działalność wojenną w „Patronacie” opisał
w pracy pt. Prawo w walce z bezprawiem (dodatek
do „Palestry”) oraz w sprawozdaniu drukowanym
wspólnie z Ireną Nowodworską i Marią Rohricho-
wą w „Przeglądzie Lekarskim” Oświęcim ze stycz-
nia 1971 r. pt. Opieka Patronatu nad więźniami.
W l. 1940–1944 P. współpracował z działającą
dla Rządu Polskiego w Londynie organizacją mają-
cą na celu dokumentowanie terroru okupanta nie-
mieckiego w Polsce i poniesionych przez to przez
Polskę strat, kierowaną przez b. ministra przemy-
słu i handlu Antoniego Olszewskiego (1879–1942).
Potem działalność zespołu Olszewskiego podpo-
rządkowana została Delegaturze Rządu na Kraj (P.
opisał ową działalność w artykule pt. Jawna kon-
spiracja, opublikowanym „Tygodniku Powszech-
nym” w 1973).
W 1941 P. podjął współpracę z konspiracyjnym
SL. Współpracował z tygodnikiem konspiracyjnym
„Przez Walkę ku Zwycięstwu”, gdzie opublikował
kilka artykułów, w tym znany bardziej pt. Twierdzą
nam będzie każdy próg (nr 1 z 10.01.1943). Jesz-
cze w styczniu 1943 objął redakcję konspiracyjnej
383
agencji „Wieś”, której zadaniem było dostarczanie
do czasopism podziemnych wydawanych w War-
szawie informacji o tym, co dzieje się na wsi. Pod
koniec 1943 P. wszedł do zarządu oddziału war-
szawskiego towarzystwa „Orka”, które w stolicy
zastępowało organizację SL. W lipcu 1944 został
kierownikiem organizacyjnym „Orki”, ale stano-
wiska nie zdążył objąć z powodu wybuchu Powsta-
nia Warszawskiego.
Karol Pędowski
W czasie likwidacji getta warszawskiego, w l.
1942–1943, P. organizował pomoc dla Żydów.
Uratował m.in. rodzinę Szperów oraz farmaceu-
tkę Romanę Zamenhof (1904–1975), wyprowa-
dzoną z getta 30.11.1942. Uratowani ukrywani byli
w mieszkaniu babki Pędowskiego na Żoliborzu.
Równocześnie z działalnością konspiracyjną P.
kontynuował aplikację adwokacką. W maju 1943
zdał egzamin adwokacki przed Tajną RA, w sierp-
niu tr. złożył zaś ślubowanie adwokackie (W. Bay-
er, Samorząd adwokacki, s. 51 i 54).
Po upadku Powstania Warszawskiego P. znalazł
się poza Warszawą, do której wrócił w marcu 1945.
12.05.1945 wniósł podanie do Tymczasowego Za-
rządu Izby Adwokackiej w Warszawie o wpis na li-
stę adwokatów, powołując się na referencje adw.
Heleny Wiewiórskiej i Stanisław Jagusza. Uchwa-
łą Tymczasowego Zarządu IA z 24.08.1945 został
wpisany na listę adwokatów z siedzibą w Warsza-
wie.
Równocześnie z pracą zawodową P. podjął dzia-
łalność polityczną w PSL Stanisława Mikołajczy-
ka. Od 1946 pracował w Wydziale Prawnym PSL,
 Pędowski
był też członkiem partyjnego Sądu Koleżeńskie-
go PSL. Należał do zaufanych mężów PSL. Inter-
weniował w czasie akcji wymierzonej w działaczy
PSL. Od 1945 publikował w „Gazecie Ludowej”,
w skład redakcji której wszedł w drugiej połowie
1946. Kierował w gazecie działem prawno-sądo-
wym, a potem dodatkiem „Prawo i Życie”. Opub-
likował kilkadziesiąt artykułów publicystycznych i
wspomnieniowych podpisywanych imieniem i na-
zwiskiem, skrótami K.P., K.F.P. lub pseudonimem
„Jerzy Małyna”. Pisywał wtedy też do „Chłopskie-
go Sztandaru” oraz do czasopisma literackiego
„Warszawa”, a także do czasopisma „Prawo Czło-
wieka”, organu Ogólnopolskiej Ligi do Walki z Ra-
sizmem, wydawanego w l. 1946–1949.
W 1949, po połączeniu SL i PSL, wstąpił do
ZSL, ale w tym samym roku został skreślony – za
niepłacenie składek. W tym czasie wycofał się też
z „Gazety Ludowej”. Działalność w PSL Mikołaj-
czyka, a także obrony zatrzymywanych działaczy
ludowych PSL stały się w następnych latach po-
wodem problemów Pędowskiego z weryfikacją w
adwokaturze.
Na wstępie wypada zauważyć, że w 1947 na pod-
stawie uchwały RA z 10.04.tr., wraz z innymi ad-
wokatami dopuszczonymi do wykonywania zawo-
du w okresie okupacji (Stanisław Łyszkowski, Wa-
lentyna Markowska, Jan Modliński, Zbigniew Pa-
łęcki, Maria Petzówna, Stanisław Piotrowski, Tade-
usz Rek) P. poddany został weryfikacji. Kolegium
Rzeczników Weryfikacyjnych uznało, że nie zna-
leziono materiałów stwierdzających niewłaściwość
zachowania się adw. Pędowskiego w okresie oku-
pacji niemieckiej i wnioskowało o uznanie go za
godnego należenia do stanu adwokackiego. Roz-
prawa przed Komisją Weryfikacyjną IA odbyła się
18.06.1947 o godz. 18.30 w siedzibie IA przy No-
wogrodzkiej 12. Postanowiono uznać P. za godnego
należenia do stanu adwokackiego. Po tym postano-
wieniu, 26.06.tr, wpisany został na listę adwokatów
(wykreślony z listy osób dopuszczonych do wyko-
nywania zawodu adwokackiego przez Tymczasowy
Zarząd IA), a 10.11.tr. złożył ślubowanie adwoka-
ckie. Dwa lata później (3.11.1949) uzyskał prawo
patronatu. Zawód od 1946 wykonywał w kancelarii
indywidualnej przy Mokotowskiej 51/53.
Po delegalizacji PSL i czystkach lat 1948–1950
Wojewódzka Komisja Weryfikacyjna działająca na
podstawie nowej ustawy o ustroju adwokatury z
384
T. III/z. 1
1950 r. w dniu 26.02.1952 zawiesiła P. w wykony-
waniu zawodu. Z kolei 16.04.1953 Wyższa Komi-
sja Weryfikacyjna przy Ministrze Sprawiedliwości
uchyliła orzeczenie Wojewódzkiej Komisji i utrzy-
mała wpis adw. Pędowskiego na listę adwokatów
IA w Warszawie, uzasadniając swą decyzję nastę-
pująco: „(…) weryfikowany, który w okresie mię-
dzywojennym hołdował poglądom postępowym i
szczerze demokratycznym ześlizgnął się po wyzwo-
leniu na pozycje reakcyjne i zajął stanowisko ne-
gatywne wobec przemian politycznych, gospodar-
czych i społecznych, zachodzących w Polsce Ludo-
wej. Jest rzeczą wiadomą, że w początkowym okre-
sie po wyzwoleniu, wśród pewnej części inteligencji
polskiej, mało wyrobionej politycznie, panował za-
męt ideowy podsycany przez obóz londyński i Mi-
kołajczyka, utrudniający jej zajęcie pozytywnego
stanowiska wobec nowej rzeczywistości polskiej.
Należało się jednak spodziewać, że człowiek o ta-
kiej przeszłości politycznej jak weryfikowany, po-
trafi nawet w ówczesnych warunkach zająć od razu
właściwą postawę ideologiczną. Z opinii, znajdują-
cych się w aktach sprawy wynika, że ob. Pędowski
późno wprawdzie, bo dopiero po ucieczce Mikołaj-
czyka i zupełnym zdemaskowaniu właściwego ob-
licza PSL, przeszedł pewną ewolucję światopoglą-
dową i po zrozumieniu dawnych błędów zajął po-
zytywną postawę w stosunku do przemian ustrojo-
wych i politycznych w Polsce Ludowej. W tych wa-
runkach Wyższa Komisja Weryfikacyjna uznała za
możliwe zmienić orzeczenie Wojewódzkiej Komi-
sji Weryfikacyjnej i utrzymać wpis ob. Karola Pę-
dowskiego na listę adwokatów”. Owa „pozytywna
postawa” oznaczała li tylko zgodę na członkostwo
w ZSL, z którego zresztą został wkrótce usunięty.
Po wycofaniu się z działalności politycznej P. po-
święcił się praktyce adwokackiej i działalności pi-
sarskiej. W 1949 wydał w formie książki opowiada-
nie pt. Umarł jeden człowiek. Czynił starania o wy-
danie powieści na temat września 1939 r. pt. Lu-
dzie wśród ludzi oraz powieści okupacyjnej pt. War-
szawa, ale mogły się one ukazać dopiero w 1976.
W okresie tym opublikował wiele innych prac li-
terackich, niestety często jedynie we fragmentach.
W późniejszych latach publikował już rzadziej. Pra-
ce P. ukazywały się w „Dzienniku Ludowym”, „Zie-
lonym Sztandarze”, „Warszawie”, od 1970 w „Pale-
strze”, a także w „Stolicy” (fragment literacki).
29.10.1954 P. został przydzielony do ZA nr 4.
T. III/z. 1 Pędowski
19.11.1956 na posiedzeniu plenarnym NRA wy-
brała P. członkiem Wyższej Komisji Dyscyplinar-
nej. Był nim do 1957. Od 1957 P. był członkiem
RA w Warszawie. 13.02.1958 – nie mogąc zgodzić
się z wieloma działaniami Rady – zgłosił ustąpie-
nie z niej. Uzasadniał to w kilku punktach. Zwracał
uwagę na niewłaściwą politykę w zakresie dopły-
wu nowych sił do adwokatury, w tym przyjmowanie
osób z zewnątrz (chodziło tu np. o wpisy prokura-
torów stalinowskich i sędziów wojskowych, a także
osób z przedpaździernikowej administracji), przy
jednoczesnym ograniczaniu napływu do adwokatu-
ry młodzieży prawniczej. Wskazywał, że ostatecz-
nie niesłusznie załatwiono sprawy związane z nie-
właściwym postępowaniem adwokatów przed są-
dami wojskowymi i wydziałem tajnym Sądu Wo-
jewódzkiego. P. uznał za niesłuszną decyzję rady o
nieogłaszaniu sprawozdania Komisji do badania
działalności adwokatów w procesach tajnych kiero-
waną przez adw. Roberta Prusińskiego, której był
członkiem. Pisał: „Zupełnie nie mogę się pogodzić
ze stanowiskiem Rady Adwokackiej ogłoszenia na-
zwisk wszystkich adwokatów, którzy występowali
kiedykolwiek przed Wydziałem Tajnym Sądu Wo-
jewódzkiego, zamiast podanej w uchylonym przez
Radę Naczelną komunikacie – listy adwokatów do-
puszczonych do stałego występowania przed tymi
wydziałami. Zmieniło to w sposób zasadniczy sens
prowadzonego dochodzenia i zakres właściwej od-
powiedzialności. W ten sposób Rada Adwokacka
ogłosiła również nazwiska adwokatów, co do któ-
rych postawy nie mogą istnieć żadne zarzuty”. Za
niedostateczny uznał P. nazdór RA nad rzecznika-
mi dyscyplinarnymi. Wskazał też niewłaściwą at-
mosferę towarzyszącą wyborom wicedziekana, ale
dodał, że „w zakresie spraw dotyczących stosunku
Rady Adwokackiej do poszczególnych członków
izby (…) w sprawach naprawy krzywd powstałych
w okresie minionym – uważam działalność Rady
Adwokackiej za prawidłową i właściwą. Stwierdzić
muszę, że pod tym względem Rada Adwokacka z
wyboru dokonała zasadniczego przeobrażenia nie-
właściwego stosunku do członków Izby, jaki miały
poprzednie Rady Adwokackie z nominacji”.
W następnych latach P. brał udział w pracach
nad projektami zbioru zasad etyki adwokackiej.
Przez kilka lat prowadził wykłady dla aplikantów.
30.07.1959 P. powołany został przez RA w War-
szawie do składu Komisji Socjalno-Bytowej. Z
385
dniem 30.06.1960 na własną prośbę skreślony został
z rejestru ZA nr 4 w Warszawie i z dniem 1.07.tr.
wpisany do rejestru ZA nr 21 przy ul. Lwowskiej
13.
W 1964 P. zaprzestał praktyki adwokackiej, prze-
chodząc wyłącznie na radcostwo prawne. Był rad-
cą w spółdzielniach pracy, w Totalizatorze Sporto-
wym i w pionie Samopomocy Chłopskiej – w Spół-
dzielni Transportu Wiejskiego.
Wraz z zespołem adwokatów pod kierunkiem
Witolda Bayera i dr. Romana Łyczywka P. zaanga-
żował się w prace nad „Słownikiem Biograficznym
Adwokatów Polskich”. Za wspomnienia pt. Prawo
w walce z bezprawiem P. uzyskał nagrodę w konkur-
sie na adwokackie wspomnienia okupacyjne.
W 1978 P. przeszedł na emeryturę. W 1980 ob-
jął kierownictwo Biblioteki Adwokatury znajdu-
jącej się w lokalach IA w Warszawie. W 1982 zo-
stał zastępcą kierownika OBA; wszedł też w skład
kolegium „Palestry Literackiej”. W 1984 wybrany
przez NRA w skład Komisji ds. Etyki Zawodowej
NRA. W 1986 wszedł do zarządu Koła Seniorów
przy ORA w Warszawie.
Uchwałą Prezydium NRA z 30.06.1982 P. wyróż-
niony złotą odznaką „Adwokatura PRL”; w 1984
odznaczony Medalem 40-lecia PRL, a w 1993 od-
znaką „Adwokatura Zasłużonym”.
Zmarł 30.05.1994 w Warszawie. Spoczął 6.06.tr.
w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Powązkow-
skim w Warszawie. Był rozwiedziony. Dzieci nie
pozostawił.
Adam Redzik
AIA w Warszawie, sygn. 2684; A. Bąkowski, Adwokata Ka-
rola Pędowskiego „Opowiadania okupacyjne prawdziwe”, „Pa-
lestra” 2011, nr 1–2, s. 207–209; W. Bartoszewski, Moja ad-
wokatura, „Palestra” 2009, nr 1–2; tenże, Życie trudne, lecz
nie nudne: ze wspomnień Polaka w XX wieku, Kraków, Znak
2010, s. 221; W. Bayer, Samorząd adwokacki w dobie wal-
ki z okupacją hitlerowską, „Palestra” 1968, nr 11, s. 51, 54;
A. Dreszer, Adwokat Karol Pędowski (1913–1994), „Palestra”
1994, nr 11, s. 227–229; B. Golka, Prasa konspiracyjna „Ro-
cha”, LSW 1960; J. Iwaszkiewicz, Wtedy kwitły forsycje: pa-
mięci dzieci – ofiar Holocaustu, Warszawa 2002, s. 119–135;
B. Kroll, Rada Główna Opiekuńcza: 1939–1945, Warszawa,
KiW 1987; S. Lewandowska, Prasa okupowanej Warszawy
1939–1945, Warszawa 1992; S. Malawski, Akademicka mło-
dzież ludowa w II Rzeczypospolitej, LSW 1974; Materiały źród-
łowe do historii polskiego ruchu ludowego: 1939–1945, LSW
1966; I. Nowodworska, M. Rorichowa, K. Pędowski, Opie-
ka Patronatu nad więźniami, „Przegląd Lekarski” 1971, nr 1;
Pawiak był etapem: wspomnienia z lat 1939–1944, LSW 1987;
K. Pędowski, Egzamin adwokacki w okresie okupacji niemie-
 Pędowski, Piechocki
ckiej, „Palestra” 1993, nr 5–6, s. 70–77; tenże, Walczyli piórem,
„Zielony Sztandar” z 29.01.1973; T. Prekerowa, Konspiracyj-
na Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, Warszawa
1982; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 94, 260, 267,
277, 297; A. Redzik, Zapoznany wybitny Kielczanin – adwo-
kat Karol Pędowski (1911–2004) – w dwudziestolecie śmierci,
„Palestra Świętokrzyska” 2014, nr 27–28, marzec–czerwiec,
s. 37–43; S. Stępień, Prasa ludowa w Polsce: zarys historycz-
ny, Warszawa 1984; R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Lu-
dowe w obronie demokracji, 1945–1949, Warszawa, Wydaw-
nictwo Sejmowe 1992; Z. Zbyszewska, Ministerstwo polskiej
biedy: z dziejów Towarzystwa Opieki nad Więźniami „Patro-
nat” w Warszawie 1909–1944, Warszawa 1983; Liczne publi-
kacje P. w „Palestrze”.
Piechocki Stefan (1883–1968), adwokat w
Poznaniu, prezydent IA w Poznaniu, notariusz, po-
lityk chrześcijańskiej demokracji, sekretarz Gene-
ralnego Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej,
szef Departamentu Spraw Wewnętrznych Mini-
sterstwa byłej Dzielnicy Pruskiej, poseł na Sejm
RP, minister sprawiedliwości.
Stefan Piechocki
Ur. 2.08.1883 w Czekanowie (pow. ostrowski w
Wielkopolsce) jako syn Jana Nepomucena i Kon-
stancji z d. Jezierskiej. Kształcił się w progimna-
zjum w Trzemesznie, a od 1900 w gimnazjum w Ro-
goźnie, gdzie w 1903 zdał egzamin maturalny. Jako
uczeń gimnazjalny działał w tajnym samokształce-
niowym Towarzystwie im. Tomasza Zana. Następ-
nie studiował prawo na uniwersytetach w Berli-
nie i w Getyndze, a po ukończeniu studiów odbył
aplikację w Wągrowcu. W czasie I wojny świato-
wej służył w formacjach pozafrontowych armii nie-
mieckiej w Szczecinie. Od 1918 mieszkał w Pozna-
386
T. III/z. 1
niu, gdzie prowadził kancelarię adwokacką i nota-
rialną. W chwili odbudowy państwa polskiego P.
należał do czołowych działaczy polskich w zabo-
rze pruskim. W listopadzie 1918 objął funkcję se-
kretarza generalnego Komisariatu Naczelnej Rady
Ludowej, 23.04.1919 – szefa Wydziału Sądowni-
ctwa i Administracji Komisariatu NRL, 28.06. –
Wydziału Administracji NRL. Od 9.07.1919 był
zastępcą członka (komisarza) Komisariatu NRL,
od września tr. do 7.04.1922 – szefem Wydziału
Spraw Wewnętrznych (w styczniu 1920 przemia-
nowanego na Departament Spraw Wewnętrznych)
Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej. Równocześ-
nie zaczął działalność w ruchu chrześcijańsko-de-
mokratycznym. Został członkiem Rady Naczelnej
Chrześcijańskiej Demokracji, w l. 1922–1927 był
posłem na Sejm RP i członkiem Klubu Narodowe-
go Chrześcijańskiego Stronnictwa Pracy. Na forum
Sejmu zgłaszał wnioski dotyczące głównie przepi-
sów prawa cywilnego, zasiadał też w Komisji Praw-
niczej i Skarbowej. Od 20.11.1925 do 5.05.1926 był
ministrem sprawiedliwości w rządzie Aleksandra
Skrzyńskiego, a następnie gabinecie Wincentego
Witosa (od 10 do 14.05.1926). Jak pisał Jacek Je-
kiel, „w okresie swojego ministerium dążył do po-
prawy stosunków w więziennictwie; wprowadził
wiele zmian zarówno w sądownictwie cywilnym, jak
i karnym. Zreorganizował służby przygotowawcze
w sądownictwie (aplikacyjnym), doprowadzając do
podziału aplikantów sądowych oraz adwokackich”.
Po obaleniu rządu Witosa w wyniku przewrotu ma-
jowego P. wycofał się z życia politycznego i poświę-
cił się pracy notariusza. Mimo zaprzestania prakty-
ki adwokackiej pełnił ważne funkcje w poznańskim
samorządzie adwokackim. W l. 1928–1932 był pre-
zydentem Izby Adwokackiej w Poznaniu, zasiadał
także w ZG ZAP (m.in. został wybrany marszał-
kiem IV Zjazdu Adwokatów Polskich, który odby-
wał się od 26 do 28.05.1928 w Toruniu). 1.12.1932
wybrano go członkiem prezydium i wiceprezesem
Naczelnej Rady Adwokackiej RP, powołanej mie-
siąc wcześniej decyzją prezydenta Ignacego Moś-
cickiego (był członkiem NRA do końca jej trzylet-
niej kadencji). Na krótko wrócił do polityki w lu-
tym 1934, kiedy wziął udział w zjeździe założyciel-
skim Zjednoczenia Chrześcijańsko-Społecznego –
rozłamowej grupy wywodzącej się z Chrześcijań-
skiej Demokracji. Wszedł do Rady Wojewódzkiej
ZChS, ale nie przejawiał poważniejszej aktywno-
T. III/z. 1 Piechocki, Piechowicz

ści. W międzywojniu P. udzielał się także w działal- 195, 196, 199, 203, 216, 219, 220, 234; K. Turowski, Historia
ności społecznej. Aktywny w harcerstwie, od 1919 ruchu chrześcijańsko-demokratycznego w Polsce, Warszawa
1989, s. 290, 304, 305; E. Wojcieszyk, Działalność Rady Miej-
redagował miesięcznik „Ruch Harcerski”, wyda- skiej Miasta Poznania w latach 1919–1939 i losy poznańskich
wany przez Główną Kwaterę Harcerską w Pozna- radnych, Poznań 2011, s. 307; Zmarli, „Tygodnik Powszech-
niu. Był członkiem kierownictwa Towarzystwa Na- ny” 1969, nr 10, s. 7.
ukowej Pomocy im. Karola Marcinkowskiego. Od
1921 zasiadał w Radzie Miejskiej Poznania. Pub-
likował w „Dzienniku Bydgoskim”. Po wybuchu Piechowicz Jerzy Władysław (1920–2006),
II wojny światowej, w końcu 1939, odmówił pod- adwokat w Nowym Sączu, działacz społeczny i nie-
pisania volkslisty i wyjechał do Warszawy. Praco- podległościowy, filatelista.
wał w Stołecznym Komitecie Samopomocy Spo- Ur. 15.6.1920 w Olkuszu, s. Romualda (wice-
łecznej, w którym pełnił funkcję wiceprzewodni- burmistrza Olkusza z ramienia BBWR) i Eleono-
czącego Sekcji Zaopatrywania, a później w ZUS. ry z Mrożkiewiczów. Wychowywał się w rodzinie
Po wojnie wrócił do pracy notarialnej w Pozna- o tradycjach piłsudczykowskich. W 1938 ukończył
niu. Krótko, do 1946, zajmował stanowisko pre-
zesa Rady Notarialnej w tym mieście. Był rozpra-
cowywany przez komunistyczny aparat represji w
ramach sprawy o krypt. „Ośmiornica”, dotyczącej
przedwojennych działaczy narodowych. Jako czło-
nek rad nadzorczych kilku spółek przemysłowych
w Poznaniu, które upaństwowiono w 1949, był re-
presjonowany przez komunistów w związku z rze-
komymi przestępstwami finansowymi. Wyrok ska-
zujący P. został umorzony w wyniku procesu rewi-
zyjnego. Od 1957 ponownie działał w harcerstwie,
krótko był członkiem Rady Gospodarczej Komen-
dy Chorągwi Wielkopolskiej ZHP.
Zmarł 19.08.1968 w Kościanie, został pochowa-
ny na cmentarzu Górzyńskim w Poznaniu. Był od- Jerzy Władysław Piechowicz
znaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Re-
stituta. Żonaty z Marią z d. Wyczyńską, miał syna
Konstantego, lekarza, oraz córki Krystynę, zamęż- gimnazjum w Olkuszu, a następnie wstąpił jako
ną Jurek, nauczycielkę, i Zofię, inżyniera rolnika. ochotnik do podchorążówki rezerwy w Krako-
Marek Gałęzowski wie. W 1939 uczestnik kampanii wrześniowej jako
żołnierz 20. Pułku Piechoty Ziemi Krakowskiej,
Z. Kaczmarek, Piechocki Stefan, (w:) Słownik biograficzny
powstańców wielkopolskich, Poznań 2002, s. 273–274 (bi- po 17.9.1939 internowany w Rumunii, a następ-
bliografia); B. Kroll, Rada Główna Opiekuńcza 1939–1945, nie przez Węgry i Jugosławię dostał się do Fran-
Warszawa 1965, s. 34, 379; Kto był kim w II RP, s. 60–61; cji. Od grudnia 1939 znajdował się w obozie Coec-
Z. Krzemiński, Kartki z dziejów adwokatury warszawskiej,
Warszawa 2008, s. 10, 14; Łoza 1938, s. 567; Ministrowie Pol-
quidan, gdzie jako aspirant 4. Warszawskiego Puł-
ski Niepodległej 1918–1945, Szczecin 2001, s. 303–304; K. Mo- ku 2. Dywizji Strzelców Pieszych odbywał szkole-
rawski, Tamten brzeg. Wspomnienia i szkice, wstęp i przypisy nie, a następnie po inwazji niemieckiej na Francję
J. M. Nowakowski, [bmw] 1996, s. 150, 155, 163, 270; J. Pie- wiosną 1940 walczył pod Damprichard. 20.6.1940
trzak, Piechocki Stefan, (w:) PSB, t. 26, Wrocław–Warszawa–
Kraków–Gdańsk–Łódź 1981, s. 39–40 (bibliografia); W. Po-
wraz z dywizją wycofał się do Szwajcarii, gdzie uzy-
bóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, War- skał status internowanego. W Szwajcarii rozpoczął
szawa 1990, t. 2, s. 469, 475; Posłowie i senatorowie Rzeczy- studia z zakresu prawa na Uniwersytecie w Zury-
pospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny, oprac. chu, a następnie na Uniwersytecie we Fryburgu,
P. Majewski, pod red. naukową G. Mazura, Warszawa 2009,
t. 4, s. 356–357 (bibliografia); Redzik, Zarys historii samo-
zakończone uzyskaniem dyplomu studiów akade-
rządu adwokackiego w Polsce, wyd. 1, Warszawa 2007, s. 51, mickich z tytułem iuris licentiati, a następnie scien-
75, 128, 137; A. Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. ces commerciales. Później podjął studia doktoran-

387
 Piechowicz
ckie w dziedzinie prawa, zakończone obroną pracy
z zakresu prawa karnego pt. Tötung auf Verlangen
nach dem geltendem Schweizerischen Recht (Za-
bójstwo na żądanie według obowiązującego prawa
szwajcarskiego).
W sierpniu 1946 powrócił do Polski wraz z trans-
portem Czerwonego Krzyża, zamieszkał w Tarno-
wie, praktykę prawniczą rozpoczął natomiast w
Dąbrowie Tarnowskiej. Jednocześnie podjął stu-
dia prawnicze na UJ, a następnie zaczął aplikację
sądową, którą jednak porzucił ze względu na co-
raz częściej wydawaną przez sądy karę śmierci, a
zdobyte umiejętności potraktował jako przygoto-
wanie do pracy adwokackiej. Od 1948 podjął pra-
cę w Tarnowie na stanowisku aplikanta sądowego.
Ze względu na problemy z uznaniem przez władze
tytułu doktora zdobytego w Szwajcarii ponowił stu-
dia i 19.06.1948 uzyskał stopień doktora na Wydzia-
le Prawa UJ (promotorem był prof. Władysław Wol-
ter), od 1950 rozpoczął aplikację adwokacką, którą
odbywał w Tarnowie. Egzamin i wpis na listę adwo-
katów uzyskał w 1952, praktykując do 1967 w Dą-
browie Tarnowskiej. Od 1967 zamieszkał w Nowym
Sączu, gdzie związał się z wieloma organizacjami
społecznymi. Kierował ZA nr 1 w Nowym Sączu,
pełnił funkcję wizytatora Okręgowej Rady Adwo-
kackiej w Krakowie, a także był sędzią Sądu Dyscy-
plinarnego, a następnie jego przewodniczącym. W
latach 90. prowadził kancelarię razem z żoną Hele-
ną Piechowicz. Jako adwokata cechowała go przed-
wojenna etyka i maniery. Człowiek o bogatej oso-
bowości i żywym umyśle, specjalista w zakresie pra-
wa karnego. Podczas rozpraw jako obrońca w spra-
wach karnych był bezkompromisowy, odwoływał się
do emocji, posługując się mimiką i gestykulacją. W
czasie jednej z rozpraw, podczas obrony oskarżone-
go, doznał nawet ataku serca. Władał biegle kilko-
ma językami, zwłaszcza francuskim i niemieckim, a
także włoskim i hiszpańskim.
Od 1984 z nominacji Związku Bojowników o
Wolność i Demokrację i za namową ks. S. Lisow-
skiego był wieloletnim radnym – bezpartyjnym
członkiem w Radzie Miasta w l. 1984–1988. Pod-
czas sesji MRN 29.05.1985 publicznie zadał py-
tanie prezydentowi Zdzisławowi Pawlusowi, dla-
czego w mieście nie jest przestrzegane prawo. Pod
koniec l. 80. był głównym rzecznikiem przywróce-
nia miastu jego historycznego herbu, z wizerun-
kiem św. Małgorzaty. Jako ówczesny wiceprze-
388
T. III/z. 1
wodniczący MRN dokonał zmiany herbu mimo
początkowego sprzeciwu PZPR i Rady Państwa
PRL. Był przewodniczącym Rady Nadzorczej b.
Wojewódzkiego Związku Spółdzielni Mieszka-
niowych w Nowym Sączu, wiceprzewodniczącym
Rady Nadzorczej Spółdzielni „Grodzkiej” oraz
Spółdzielni „Beskid”. Pełnił funkcję przewodni-
czącego, a następnie wiceprzewodniczącego Ko-
misji Rewizyjnej Miejskiego Klubu Sportowego
„Sandecja”. Sprawował honorowe przewodni-
ctwo obchodów 90-lecia KKS „Sandecja”. Wraz
z notariuszem Janem Celewiczem w 1976 utwo-
rzył zespół kortów tenisowych w Parku Strzele-
ckim. Był założycielem i honorowym prezesem
sądeckiego oddziału Stowarzyszenia Wspólnota
Polska, członkiem Społecznego Komitetu Ochro-
ny Miejsc Pamięci Narodowej, Komitetu Odno-
wy Miejsc Pamięci Narodowej, a następnie wi-
ceprezesem Zarządu Koła Miejskiego Związ-
ku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Poli-
tycznych. Pełnił także funkcję przewodniczącego
kombatanckiego sądu koleżeńskiego. W 2001 zo-
stał mianowany na stopień kapitana przez Mini-
stra Obrony Narodowej.
P. pochłaniało wiele pasji: fotografia artystycz-
na, numizmatyka, kronikarstwo, historiografia,
historia sztuki, podróże, a zwłaszcza filatelisty-
ka. Był członkiem Zarządu Głównego Polskiego
Związku Filatelistów przez ponad 15 lat, jurorem
na wystawach krajowych i międzynarodowych. Od
1969 pełnił funkcję wiceprezesa, a później preze-
sa Oddziału PZF w Nowym Sączu, członka ZG,
Komisji Rewizyjnej i Komisji Statutowej. Był wie-
lokrotnym laureatem światowych wystaw filateli-
stycznych, specjalizował się w pocztach Watykanu,
Francji, Niemiec Zachodnich, Berlina Zachodnie-
go, ONZ oraz Węgier, których zbiory generalne
kompletował z pomocą zaprzyjaźnionych adwo-
katów zza granicy. Posiadał wszystkie wydane na
świecie walory pocztowe z Janem Pawłem II. Gdy
w 1992 gościł Didiera Destremau, konsula Repub-
liki Francuskiej w Polsce, ten zdziwił się, widząc
kompletny zbiór znaków francuskich u P. w domu,
a P. uzyskał od niego pamiątkowy wpis: „Belle fet-
te. Magnifique collections de timbres”. Współorga-
nizator wystaw z okazji 200-lecia rewolucji fran-
cuskiej, 50-lecia ONZ, pielgrzymek Jana Pawła II,
700-lecia miasta Nowego Sącza. Autor 13-tomowe-
go dzieła Sądeczanom walczącym o niepodległość
T. III/z. 1 Piechowicz, Pieliński
Polski oraz nieukończonego Sądeczanie odznacze-
ni w walce o niepodległość. P. był jedynym adwoka-
tem, któremu Poczta Polska za życia wydała kart-
kę pocztową z jego podobizną.
P. został odznaczony i uhonorowany wieloma
medalami i nagrodami: 30.12.2005 podczas uro-
czystej sesji Rady Miasta Krzyżem Oficerskim Or-
deru Odrodzenia Polski i Krzyżem Kawalerskim
Orderu Odrodzenia Polski, a także medalem „Za-
służony dla Związku Kombatantów i Byłych Więź-
niów Politycznych”, a 30.10.2003 odznaką hono-
rową „Zasłużony dla Ziemi Sądeckiej”, a także
Złotą Tarczą Herbową Nowego Sącza. P. otrzymał
16.10.2001 najwyższe odznaczenie polskiej pale-
stry – Złotą Odznakę „Adwokatura Zasłużonym”.
Dwukrotnie żonaty, od 1974 powtórnie z adw. Da-
nutą Heleną z Gantkowskich. Ojciec trojga dzie-
ci: Ewy, Marii, Jarosława. Zm. 21.2.2006 w No-
wym Sączu. Pochowany na cmentarzu komunal-
nym w Nowym Sączu.
Robert K. Tabaszewski
T. Aleksander, Życie społeczne i przemiany kulturalne Nowe-
go Sącza w latach 1870–1990, Kraków 1993, s. 712; M. Czu-
ma, Udział adwokatów Krakowskiej Izby Adwokatów w wal-
kach zbrojnych w latach 1939–1945, „Palestra” 1983, nr 9, s.
31; Dzieje Miasta Nowego Sącza. Tom. II, F. Kiryk, S. Płaza
(red.), Kraków 1993, s. 612; S. Grodziski et. al., Palestra Kra-
kowska w służbie ojczyźnie. Księga pamięci adwokatów, Kra-
ków 2012, s. 52; A. Kotecki, A. Kotecki, Mecenas Jerzy Pie-
chowicz, „Gazeta Wyborcza” (wydanie Kraków), nr 67, z 20
marca 2006; J. Leśniak, Jerzy Piechowicz (1920–2006), „Rocz-
nik Sądecki” 2007, t. XXXV, s. 394–397; tenże, 101 Sądeczan,
Nowy Sącz 2012, s. 184–185; J. Piechowicz, Batalia o świętą
Małgorzatę – fragmenty wspomnień: 1984–1988, Nowy Sącz
1999; J. Smoliński, Żołnierze polscy internowani w Szwajca-
rii (1940–1945). Die in der Schweiz internirten polnischen Sol-
daten (1940–1945), J. Smoliński (red.), Warszawa 2010; Ży-
cie publiczne adwokatów – Adw. Jerzy Piechowicz odznaczo-
ny Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, „Palestra”
2006, nr 1–2.
Pieliński Henryk (1917–2003), adwokat w
Warszawie, żołnierz AK, działacz samorządowy i
społeczny.
P. urodził się 1.02.1917 w Sandomierzu. Ojciec
był podoficerem w armii austriackiej, a matka zaj-
mowała się prowadzeniem domu. P. określał swo-
je pochodzenie jako robotniczo-chłopskie. Miał
trzech braci – Ryszarda, Mariana, Jerzego, któ-
rzy ukończyli studia wyższe. W aktach osobowych
P. znajduje się dokument, który z uwagi na jego
389
oryginalność wart jest przytoczenia w najistot-
niejszych fragmentach: „Kurja Biskupia W.P (…)
L.7845/ 23 (...) Zaświadczam, że w archiwum me-
trykalnem Kurji Biskupiej znajduje się zapisany w
księdze chrztów I. Sandomierz str. 4. następujący
akt urodzenia i chrztu. Henryk Ignacy/2- ga imion/
Pieliński, syn Władysława Pielińskiego, feldweb-
la 11 baonu saperów b. armji austr. i Walerji, cór-
ki Wincentego Płazy, ślubnych małżonków, uro-
dził się pierwszego lutego tysiąc dziewięćset sie-
demnastego roku (1.02.1917) w Sandomierzu, w
Polsce, a ochrzczony został 15.04.1917 w Sando-
mierzu przez ks. kapelana Adama Hausnera we-
dług obrządku kościoła rzym.-katolickiego. Rodzi-
cami chrzestnymi byli Bohr Michał feldwebel i Ko-
piczek Eleonora żona Jana. Warszawa, 5 paździer-
nika 1923 r. Pieczęć okrągła Kurji Biskupiej Wojsk
Polskich. St. Zieliński prob. W.O. Skasowano ma-
rek stemplowych za 40 gr.” (zachowano stosowa-
ną wówczas pisownię).
P. ukończył szkołę powszechną w Modlinie a w
l. 1928–1934 gimnazjum humanistyczne, ks. Sa-
lezjanów im. Henryka Sienkiewicza w Sokołowie
Podlaskim. Na podstawie konkursu maturalnego
13.10.1934 r. został immatrykulowany pod poz.
1037 na Wydział Prawa w Uniwersytecie Warszaw-
skim. Z uwagi na trudną sytuację materialną ko-
rzystał z odraczania opłaty czesnego na 10 lat: w
l. 1935/1936 w wysokości 62 zł, a w l. 1936/1938 w
wysokości 100 zł. Jednocześnie otrzymał stypen-
dium państwowe, które w l. 19936/1938 wynosiło
600 zł rocznie. Tak jak wielu innych studentów ko-
rzystał ze stołówki Bratniej Pomocy, bardzo po-
rządnie prowadzonej.
W czasie studiów zetknął się z wieloma wybitny-
mi uczonymi, którzy wywarli wpływ na jego wszech-
stronne wykształcenie, byli to m.in. profesorowie:
Eugeniusz Jarra, Ignacy Koschembahr-Łyskow-
ski, Józef Rafacz, Zygmunt Cybichowski, Wacław
Makowski, Cezary Berezowski, Stanisław Śliwiń-
ski, I. Grabowski, Jan Namitkiewicz i in., a także
prof. Henri Mazeaud, który na trzecim roku stu-
diów prowadził zajęcia w języku francuskim. Sto-
pień magistra uzyskał w 1938, a konkretnie 28.09.
tr. W roku akademickim 1950/1951 był młodszym
asystentem w UW w Katedrze Prawa Cywilnego
oraz doktorantem.
Po ukończeniu studiów P. został powołany do
szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty w Równem
 Pieliński
Wołyńskim. W randze podporucznika wziął udział
w wojnie obronnej 1939 oraz w walce podziem-
nej w szeregach ZWZ-AK. Był uczestnikiem „Ak-
cji Burza”, a także walk partyzanckich. Po wojnie
był czynny w Światowym Związku Żołnierzy Armii
Krajowej, miał tytuł Weterana Walk o Niepodle-
głość, został mianowany do stopnia kapitana, od-
znaczony Krzyżem Armii Krajowej i innymi odzna-
czeniami państwowymi.
Henryk Pieliński
W czasie okupacji, w okresie od kwietnia 1941
do czasu wybuchu Powstania Warszawskiego,
utrzymywał się z pracy robotnika kolejowego na
stacji Warszawa Wschodnia.
Po upadku powstania pod koniec września 1944
został wywieziony przez Niemców do obozu w Gło-
gowie, skąd wrócił do Warszawy w marcu 1945 r.
W kilka miesięcy później rozpoczął pracę w Mi-
nisterstwie Komunikacji, wykonując zlecane mu
czynności o charakterze prawnym.
W l. 1946–1950 P. odbył aplikację sądową za-
kończoną egzaminem sędziowskim oraz aplikację
adwokacką, pod patronatem powszechnie cenio-
nej adwokat A. Grabowskiej, uwieńczoną wpisem
na listę adwokacką. Ślubowanie adwokackie złożył
21.11.1950. Przez kilka lat pracował w charakterze
radcy prawnego przede wszystkim w resorcie ko-
munikacji. Od 1959 wykonywał praktykę adwoka-
cką najpierw jako członek ZA nr 12 w Warszawie
przy ul. Anielewicza 2, a następnie w ZA nr 40 w
Warszawie przy ul. Hubnera 13 (tzw. zespole de-
wizowym – tylko członkowie tego zespołu mogli
prowadzić sprawy zagraniczne), w którym pełnił
390
T. III/z. 1
funkcję zastępcy kierownika. Działalność zawodo-
wa P. w tym niewątpliwie elitarnym zespole uzasad-
niona była nie tylko jego szeroką wiedzą prawni-
czą i ogólną, wysoką kulturą prawniczą i osobistą,
ale również znajomością języków obcych. Władał
biegle w piśmie i mowie trzema językami – fran-
cuskim, niemieckim i angielskim oraz na dobrym
poziomie językiem rosyjskim. W pracy zawodo-
wej osiągał znakomite wyniki, a jednocześnie słu-
żył pomocą innym koleżankom i kolegom, a tak-
że udzielał bezpłatnej pomocy tym wszystkim, któ-
rych na taką pomoc nie było stać. Z jego inicjaty-
wy liczni adwokaci i on sam opiekowali się kilko-
ma szkołami podstawowymi i gimnazjami, szerząc
w nich podstawową wiedzę prawniczą i zasady do-
brego wychowania.
P. był adwokatem, który nie zamykał się tylko w
pracy zawodowej. Był społecznikiem z przekona-
nia i bardzo przywiązanym do zawodu adwokata,
który traktował jako wyjątkowy, mający do spełnie-
nia również ważną misję społeczną i państwową.
W adwokaturze pełnił różne funkcje, które mia-
ły ją wzmacniać wewnętrznie oraz okazywać jej
szczególne walory na zewnątrz. Czynił tak od za-
wsze; nawet wtedy, gdy na podstawie obowiązują-
cych wówczas przepisów z dniem 28.02.1987 zo-
stał pozbawiony prawa wykonywania zawodu, na-
dal z pełnym zaangażowaniem uczestniczył w róż-
nych, licznych wydarzeniach i organach samorzą-
du adwokackiego.
P. działalność samorządową prowadził zarów-
no na terenie izby warszawskiej, jak i w skali ca-
łego kraju. W IA w Warszawie pełnił obowiązki:
wizytatora w zespole wizytatorów, zastępcy człon-
ka i członka RA w Warszawie przez kilka kadencji
od 1979 do 2001, delegata i uczestnika krajowych
zjazdów adwokatury – od 1981 do 2001, przewod-
niczącego i członka kilku komisji, np. ds. współ-
pracy z zagranicą, kultury, klubowej, socjalno-by-
towej, szkolenia i rekrutacji aplikantów adwoka-
ckich. Był opiekunem grup szkoleniowych aplikan-
tów adwokackich, członkiem i wiceprezesem koła
seniorów, wykładowcą retoryki dla pierwszej grupy
szkolenia aplikantów adwokackich, współorgani-
zatorem odpowiedzialnym za zorganizowanie eli-
minacji i finału konkursu krasomówczego aplikan-
tów adwokackich.
W ramach działalności ogólnopolskiej był człon-
kiem Rady Naukowej OBA przy NRA, zastępcą
T. III/z. 1 Pieliński, Pierzak
kierownika OBA, członkiem Komisji Socjalno-
-Bytowej przy NRA, członkiem Rady Muzealnej
Muzeum Adwokatury przy NRA, kierownikiem i
współrealizatorem – w drugiej połowie lat 80. ubie-
głego wieku – studium wymowy sądowej dla stu-
dentów III i IV roku prawa UW oraz powołania
takich studiów w Krakowie, Katowicach i Łodzi,
współorganizatorem ogólnopolskiej sesji nauko-
wej pt. Adwokatura polska w latach 1939–1945 (w
czasie tej sesji doszło m.in. do spotkania trzech
adwokatów: Adama Bienia, Stanisława Mierzwy
i Antoniego Pajdaka, przywódców Polskiego Pań-
stwa Podziemnego sądzonych w tzw. procesie mo-
skiewskim oraz wielu innych biorących udział w
walce z okupantami), współorganizatorem krajo-
wej sesji naukowej pod patronatem Wydziału Pra-
wa i Administracji UW pt. Adwokatura polska w
służbie nauki prawa, połączonej z wystawą świad-
czącą o bardzo znaczącym dorobku naukowym ad-
wokatów i ich wpływie na orzecznictwo sądowe,
inicjatorem i prowadzącym trzech otwartych spot-
kań dyskusyjno-panelowych na temat procesów
politycznych w Polsce w l. 1945–1955, współorga-
nizatorem wystawy w Muzeum Adwokatury pod
nazwą Prawo i prawnicy w filatelistyce światowej.
Decyzją Ministra Sprawiedliwości z 22.10.1970
P. został powołany w skład kolegium redakcyjne-
go „Gazety Sądowej i Penitencjarnej”. P. był też
członkiem Zrzeszenia Prawników Polskich.
P. był niezastąpionym animatorem wszystkich
spotkań, zebrań i uroczystości gromadzących ad-
wokatów i ich rodziny. Organizował liczne wyjaz-
dy turystyczne w kraju i za granicą, wspaniałe spot-
kania świąteczne, zabawy sylwestrowe i ostatko-
we – zawsze z udziałem bardzo wielu osób z na-
szego środowiska i innych zawodów prawniczych.
Specjalne zainteresowanie adwokatów, aplikan-
tów adwokackich, ich rodzin i znajomych wzbu-
dzało organizowane przez P. wspólne chodzenie
do kin i do teatrów na szczególnie interesujące fil-
my oraz spektakle teatralne, a po ich zakończe-
niu na interesujące dyskusje w Klubie Adwoka-
ta, z udziałem twórców – np. z reżyserem Jerzym
Kawalerowiczem i aktorami występującymi w fil-
mie pt. Śmierć prezydenta, reżyserem Zygmuntem
Hübnerem i aktorami Wojciechem Pszoniakiem,
Tadeuszem Łomnickim, Aleksandrem Bardinim i
innymi. Niesłabnącym zainteresowaniem cieszyły
się spotkania z wybitnymi przedstawicielami świa-
391
ta nauki i polityki. Ostatnie takie spotkanie mia-
ło miejsce w październiku 2002, kiedy to P. gościł
przy olbrzymiej frekwencji Jana Nowaka Jeziorań-
skiego. Wszystkie te spotkania miały swój niepo-
wtarzalny nastrój i urok. Wiele serdecznej uwagi
P. poświęcał zebraniom kolegów emerytów i ren-
cistów. Wszystkich darzył przyjaznym uśmiechem,
życzliwością, humorem.
P. posiadał wiele odznaczeń państwowych i or-
ganizacyjnych: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodze-
nia Polski, Srebrny i Złoty Krzyż Zasługi, Krzyż
Armii Krajowej, Krzyż Partyzancki, Medal za
Warszawę, Warszawski Krzyż Powstańczy, Medal
10-lecia PRL, Odznakę Żołnierza AK „Akcja Bu-
rza”, Odznakę Weterana Walk o Niepodległość,
złotą odznakę „Adwokatura PRL”, odznakę „Ad-
wokatura Zasłużonym”, Medal Jubileuszowy
70-lecia Adwokatury.
P. zmarł 9.04.2003 w Warszawie.
W 1947 P. zawarł związek małżeński z Ireną z
domu Magdziarz, który trwał do jego śmierci. Ze
związku tego urodził się syn Krzysztof. Żona była
z zawodu lekarzem medycyny.
Czesław Jaworski
AIA w Warszawie, sygn. nr 2984, Akta osobowe; S. Śniechór-
ski, Adwokat Henryk Pieliński (1917–2003), „Palestra” 2003,
nr 5–6; 1983, nr 8; 1987, nr 10–11; 1989, nr 5–7; 1989, nr 8–
10; 1990, nr 8–9; 1993, nr 1–2.
Pierzak Antoni (1919–1998), adwokat w Kiel-
cach i w Busku-Zdroju, dziekan RA w Kielcach
1970–1979, żołnierz AK, ps. „Przepiórka”, sę-
dzia.
Ur. 1.07.1919 w Kielcach w rodzinie Jana i Sta-
nisławy z Brożków. Uczęszczał do gimnazjum im.
Stefana Żeromskiego, które ukończył w 1937 i na-
stępnie rozpoczął studia na Wydziale Prawa UJ w
Krakowie. Wybuch wojny sprawił, że musiał prze-
rwać naukę. W latach okupacji pracował jako ślu-
sarz, pracownik biurowy, inspektor w Inspektora-
cie Hodowli Zwierząt. Brał czynny udział w pod-
ziemnym ruchu oporu, jako żołnierz AK Okręgu
Radomsko-Kieleckiego (pseudonim „Przepiór-
ka”). Po zakończeniu wojny wrócił do Krakowa,
by kontynuować naukę na UJ. 7.06.1946 uzyskał
tytuł magistra praw. W październiku 1946 został
aplikantem sądowym w SO w Kielcach. Po od-
byciu aplikacji, w lutym 1949, złożył egzamin sę-
 Pierzak, Pietrzykowski
dziowski. We wrześniu 1949 mianowany został ase-
sorem sądowym, a następnie sędzią Sądu Powia-
towego i Okręgowego w Kielcach. Obowiązki sę-
dziego pełnił do 10.12.1953. Po złożeniu rezygna-
cji, 6.03.1954, uzyskał wpis na listę adwokatów IA
w Kielcach. Wykonywanie zawodu adwokata roz-
począł w Busku Zdroju w filii ZA nr 2 w Kielcach.
Z dniem 1.06.1956 został przeniesiony do Kielc i
mianowany zastępcą kierownika ZA nr 2, którą
to funkcję sprawował do chwili przejścia w 1958
do ZA nr 4.
Antoni Pierzak
W l. 1962–1970 był prezesem Wojewódzkiej
Komisji Dyscyplinarnej. Przez trzy kadencje, w
l. 1970–1979, sprawował funkcję dziekana RA
w Kielcach. W 1979 został wybrany na członka
WKR, pełnił również obowiązki członka Zespołu
Wizytatorów ORA. Z dniem 1.01.1993 P. zaprze-
stał wykonywania zawodu adwokata.
P. był aktywnym działaczem SD, w którym spra-
wował wiele funkcji, m.in. wiceprzewodniczącego
Wojewódzkiego Komitetu SD w Kielcach. Przez
pewien czas był radnym Rady Miejskiej w Kiel-
cach. Swoją działalność społeczną realizował, bę-
dąc członkiem Zarządu i sekretarzem Okręgu Kie-
leckiego ZPP.
Za swą pracę zawodową i działalność społecz-
ną P. odznaczony został Złotym Krzyżem Zasłu-
gi, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Pol-
ski, Medalem 30-lecia i 40-lecia Polski Ludowej,
złotą odznaką „Adwokatura PRL”, Złotą Odzna-
ką ZPP, Odznaką Zasłużony Działacz SD, Meda-
lem 70-lecia Adwokatury Polskiej, odznaką „Ad-
392
T. III/z. 1
wokatura Zasłużonym”, odznaką „Za Zasługi dla
Kielecczyzny”. Szczególnie cenił sobie odznacze-
nia bojowe, związane z udziałem w ruchu oporu w
latach II wojny światowej. Były to: Medal „Polska
Walcząca” Armia Krajowa 1939–1945, Armia Kra-
jowa „Akcja Burza”.
Zmarł 17.01.1998 i został pochowany na cmen-
tarzu Nowym w Kielcach. Od 1949 żonaty z Ireną
z domu Dziekan.
Jerzy Zięba
AIA w Kielcach, Akta osobowe, nr 42; M. Czapska, B. Sza-
bat, J. Zięba, Adwokatura świętokrzyska. Zarys dziejów od po-
czątku XIX wieku, Kielce 2013; J. Gmitruk, Konspiracyjny
ruch ludowy na Kielecczyźnie 1939–1945, Ludowa Spółdziel-
nia Wydawnicza 1980, s. 313; Redzik, Kotliński, Historia Ad-
wokatury, s. 371.
Pietrzykowski Jan (1913–1994), adwo-
kat w Częstochowie, żołnierz NOW i AK, proku-
rator, historyk, działacz społeczny.
Ur. 24.06.1913 w Częstochowie w rodzinie Kor-
neliusza (1859–1937), właściciela wytwórni ubiorów,
radnego miasta Częstochowy, i Apolonii z Tomcza-
ków. Po ukończeniu w 1932 II Gimnazjum Państwo-
wego im. Romualda Traugutta w Częstochowie P.
rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim,
które ukończył w 1938. Aplikację sądową odbywał
w SG w Częstochowie i w SO Wydział Zamiejscowy
w Częstochowie. Rozwijającą się karierę prawniczą
przerwał wybuch II wojny światowej.
P. jako ochotnik wziął udział w kampanii wrześ-
niowej. W okresie okupacji niemieckiej zaanga-
żował się aktywnie w działalność konspiracyjną.
W 1939 przyłączył się do NOW i został kierow-
nikiem wydziału organizacji i propagandy Okrę-
gu Częstochowskiego Stronnictwa Narodowego.
W 1942 starał się zapobiec rozłamowi w NOW,
podporządkowując się rozkazowi Stefana Rowe-
ckiego „Grota” o scaleniu oddziałów NOW okrę-
gu częstochowskiego z AK. Współtworzył i redago-
wał pismo „Alarm”, prowadząc od 1943 tajną dru-
karnię w Częstochowie przy ul. Jadwigi 123. Wraz z
prokuratorem Zbigniewem Kosińskim współorga-
nizował Specjalny Sąd Wojskowy AK w Częstocho-
wie. Dwukrotnie był aresztowany przez gestapo.
Po raz pierwszy wpadł w ręce hitlerowców, kiedy
jechał na odprawę okręgowych kierowników pro-
pagandy SN-NOW, wioząc pokaźną sumę pienię-
T. III/z. 1 Pietrzykowski
dzy, zebranych ze składek od członków tej pod-
ziemnej organizacji i otrzymanych od jej sympaty-
ków. Został zwolniony dzięki wstawiennictwu wi-
ceprezesa SO w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie
P. w tym czasie kontynuował aplikację sądową. Po
raz drugi trafił do więzienia gestapo w paździer-
niku 1943 jako jeden z 35 zakładników zagrożo-
nych śmiercią.
Jan Pietrzykowski
Dowódca SS i policji w Dystrykcie Radomskim
wydał obwieszczenie, że w razie dokonania w cią-
gu trzech miesięcy na terenie miasta Częstocho-
wy napadu na Niemców lub osoby współpracujące
w interesie odbudowy Generalnego Gubernator-
stwa zakładnicy zostaną rozstrzelani. P. został wy-
kupiony z celi śmierci dzięki staraniom m.in. prze-
ora Jasnej Góry o. Polikarpa Sawickiego.
Po wojnie P. kontynuował aplikację sądową, a
po jej ukończeniu został mianowany podprokura-
torem SO w Częstochowie. Jako prokurator oskar-
żał w wielu procesach zbrodniarzy hitlerowskich.
Współorganizował Okręgową Komisję Badania
Zbrodni Hitlerowskich, a od 1946 pracował w Eks-
pozyturze Prokuratury Specjalnego Sądu Karnego
w Warszawie z siedzibą w Łodzi. W 1948 popadł
w konflikt z szefem nadzoru prokuratorskiego w
Warszawie Henrykiem Podlaskim. P. nie wyraził
zgody na polityczne podporządkowanie się władzy
komunistycznej i nie przyjął propozycji awansu na
wyższe prokuratorskie stanowisko. W efekcie de-
cyzją z 1.07.1949 MS przeniósł P. na stanowisko
prokuratora w Ełku w okręgu SA w Białymstoku.
Sprzeciw wobec tej decyzji spowodował, że proku-
393
rator P. w wieku 36 lat został zmuszony do przej-
ścia w stan spoczynku.
Następnie P. sił próbował w zawodzie adwoka-
ta, jednak spotykało się to z ostrym sprzeciwem ze
strony władzy komunistycznej. Niedługo po uzy-
skaniu wpisu na listę adwokacką IA w Katowicach
(11.10.1950) P. został zatrzymany przez funkcjona-
riuszy UBP w Częstochowie, a następnie formal-
nie aresztowany. W czasie pobytu w areszcie zo-
stał skreślony z listy adwokatów. Oskarżano go o
antysemityzm i faszyzację życia państwowego na
podstawie dekretu z 22.01.1946 o odpowiedzialno-
ści za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwo-
wego. W czasie pobytu w areszcie P. inscenizował
więźniom procesy karne: otwierał i prowadził prze-
wody sądowe, oskarżał, ferował wyroki, wygłaszał
płomienne mowy obrończe.
Prowadzone przez Prokuraturę Wojewódzką w
Katowicach śledztwo zostało umorzone postano-
wieniem z 15.02.1951, wobec braku dostatecznych
dowodów winy. Ponownie został zatrzymany przez
UB w 1952. Po przesłuchaniu w prokuraturze w
Katowicach został zwolniony. Proponowano mu
podjęcie współpracy z bezpieką, na co P. odpowie-
dział: „droga od klerykała, za jakiego mnie uważa-
cie, do konfidenta jest za daleka”. Ponowny wpis
na listę adwokacką uzyskał w 1956. Do roku 1963
był członkiem Zespołu Adwokackiego nr 1 w Czę-
stochowie. Od 1967 P. uczestniczył w pracach ba-
dawczych Głównej Komisji Badania Zbrodni Hit-
lerowskich w Polsce oraz był członkiem Śląskie-
go Instytutu Naukowego w Katowicach. Opubli-
kował wiele prac historycznych dotyczących okre-
su okupacji w Częstochowie. Do najważniejszych
należą: Hitlerowcy w Częstochowie w latach 1939–
1945, Hitlerowcy przed sądem w Częstochowie,
W obliczu śmierci, Akcja AB w Częstochowie, Hit-
lerowcy w powiecie częstochowskim, Łowy na ludzi,
Stalag 387, Walka i męczeństwo, Cień swastyki nad
Jasną Górą, Życie okupacyjne w Częstochowie, Jas-
na Góra w okresie dwóch wojen światowych, Tajem-
nice archiwum gestapo. Przyczynki do historii nie-
mieckiej okupacji w Polsce. Wraz ze Zbigniewem
Grządzielskim napisał opracowanie pt. Los dzieci
w Częstochowie w okresie dwóch wojen światowych,
którego maszynopis znajduje się w zbiorach Biblio-
teki Miejskiej w Częstochowie.
W 1990 P. wraz Andrzejem Wasiakiem, Zbignie-
wem Grządzielskim i Kazimierzem Marczykiem
 Pietrzykowski, Piłsudski
współtworzył Stowarzyszenie Rodzin Katyńskich.
Odznaczony został m.in. Złotym Krzyżem Zasłu-
gi (1969), Złotą Odznaką „Zasłużony w Rozwoju
Województwa Katowickiego” (1969).
Zmarł 21.03.1994 w Częstochowie. Pochowany
został w Częstochowie na cmentarzu św. Rocha.
Adam Kasperkiewicz
A. Chojnowski: Wspomnienie o mecenasie Janie Pietrzykow-
skim, „Almanach Częstochowy” 1995, s. 85–88; Cmentarz św.
Rocha w Częstochowie. Przewodnik biograficzny, praca zbio-
rowa pod red. J. Sętowskiego, Częstochowa 2012, s. 180–
181; „Dziennik Częstochowski” 1999, nr 484, s. 3; E. Florek,
M. Zwoliński, Słownik biograficzny regionu częstochowskie-
go, t. I, s. 55–56; J. Górecki, Treści regionalne w patriotycznym
wychowaniu uczniów, „Częstochowski Biuletyn Oświatowy”
2001 (wydanie specjalne), s. 27; J. Pietrzykowski, Fragmen-
ty wspomnień od gestapo do bezpieki (maszynopis w zbiorach
Biblioteki Miejskiej w Częstochowie).
Piłsudski Jan (1876–1950), adwokat w Wil-
nie, sędzia SO w Wilnie, poseł na Sejm Wileński,
poseł na Sejm Ustawodawczy, Sejm II i III kaden-
cji, minister skarbu, wiceprezes Narodowego Ban-
ku Polskiego.
Jan Piłsudski
Urodził się w 15.01.1876 w Wilnie w rodzinie Jó-
zefa Wincentego Piłsudskiego oraz Marii z Bille-
wiczów. Był młodszym bratem Józefa Piłsudskiego
(1867–1935). Po wczesnej śmierci matki wychowy-
wany był przez ciotkę Stefanię Lippmanową. Ma-
jąc dziesięć lat, wstąpił do I Gimnazjum w Wilnie.
Po szóstej klasie został przeniesiony do Gimnazjum
w Libawie, gdzie dokończył edukację i w 1895 zdał
394
T. III/z. 1
końcowe egzaminy. W tym samym roku rozpoczął
studia w Uniwersytecie w Moskwie na Wydziale
Fizyczno-Matematycznym. W marcu 1897 został
aresztowany za udział w nielegalnym posiedzeniu
Rady Związków Studenckich, w której zasiadał jako
delegat Polskiego Koła Studenckiego. Relegowa-
no go z Uniwersytetu i wyekspediowano na koszt
skarbu Imperium Rosyjskiego w rodzinne strony.
Po przymusowym powrocie do Wilna podjął pracę w
kierowanym przez Józefa Montwiłła Banku Ziem-
skim. W tamtym czasie miał okazję częściej spoty-
kać mieszkającego wtedy konspiracyjnie w Wilnie
Józefa Piłsudskiego. 16.09.1900 uzyskał zgodę na
przeniesienie się z Uniwersytetu Moskiewskiego do
Uniwersytetu w Kazaniu, co w konsekwencji umoż-
liwiło mu podjęcie studiów na Wydziale Prawa, któ-
ry ukończył w 1904. Po uzyskaniu dyplomu praw-
niczego powrócił do Wilna i rozpoczął 30.11.1904
aplikację w charakterze pomocnika adwokata przy-
sięgłego. Aplikację kontynuował w Sankt Petersbur-
gu, gdzie decyzją tamtejszej Rady Adwokatów Przy-
sięgłych z 22.10.1910 uzyskał wpis na listę adwoka-
tów. Następnie wykonywał zawód adwokata przy-
sięgłego w Wilnie. Na fali zmian spowodowanych
rewolucją 1905 w Imperium Rosyjskim zaangażował
się w działalność ruchu Krajowców w jego demokra-
tycznej frakcji. W 1911 wszedł w skład komitetu re-
dakcyjnego ,,Przeglądu Wileńskiego”. W okresie I
wojny światowej, od listopada 1915, P. był członkiem
Komitetu Polskiego w Wilnie. W grudniu 1915 wy-
konywał obowiązki kontrolera podatków miejskich.
Działał także na rzecz Komitetu Biura Pracy Spo-
łecznej w Wilnie. Pod koniec grudnia 1918 uczest-
niczył w rozmowach na temat przyszłości Wilna. Od
22.12.1918 do lutego 1919 był członkiem Komisji
Rządzącej w Wilnie. W styczniu 1919 opuścił Wilno
i udał się do Warszawy, gdzie był informowany przez
naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego o planach
odbicia Wilna z rąk bolszewików. Od 1.02.1919 do
18.04.1919 pełnił obowiązki urzędnika w Minister-
stwie Pracy i Opieki Społecznej, w wydziale nie-
sienia pomocy bezrobotnym (zatrudniony jako in-
struktor od spraw aprowizacji). Po objęciu władzy
przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich został ko-
misarzem miasta Wilna, a także pełnił funkcję za-
stępcy naczelnika Okręgu Wileńskiego. W okre-
sie istnienia Litwy Środkowej był od 1.12.1920 sę-
dzią SO. Jednocześnie 21.12.1920 uzyskał wpis na
listę adwokatów przysięgłych, jednakże z powodu
T. III/z. 1 Piłsudski
wykonywania obowiązków sędziego SO zrezygno-
wał z zawodu adwokata i został skreślony z listy ad-
wokatów przysięgłych z dniem 12.03.1921. Stano-
wisko sędziego SO w okresie Litwy Środkowej peł-
nił P. do 20.06.1922.
Do czasu inkorporacji Wileńszczyzny w 1922
do składu Rzeczypospolitej wykonywał zadania:
prezesa Komisji Rejestracyjno-Likwidacyjnej (do
sierpnia 1921), prezesa Nadzwyczajnej Komi-
sji Głównej regulującej należności za straty wy-
nikłe z rekwizycji uczynionych przez wojska Li-
twy Środkowej, radnego miasta Wilna oraz posła
na Sejm Wileński z ramienia PSL Ziemi Wileń-
skiej. 20.02.1922 zagłosował za przyłączeniem Wi-
leńszczyzny do Polski. Był członkiem Towarzystwa
Rozwoju Ziem Wschodnich.
1.07.1922 uzyskał ponowną nominację na sę-
dziego SO w Wilnie. Pięć lat później, 27.07.1927,
P. został mianowany sędzią SA w Warszawie.
Po przewrocie majowym 1926 związał się z obo-
zem piłsudczykowskim. W marcu 1928 objął man-
dat posła na Sejm z ramienia BBWR. W marcu
1930 podjął nieudaną próbę utworzenia rządu.
Był autorem projektu z 6.02.1929 nowelizującego
konstytucję marcową. Zasiadał w sejmowej Komi-
sji Konstytucyjnej, która wiosną 1930 przedstawia-
ła projekt nowej konstytucji.
Od 23.09.1930 P. pełnił funkcję wiceprokurato-
ra SN. W okresie od 9.12.1930 do 27.05.1931 był
wicemarszałkiem Sejmu. 27.05.1931 objął tekę
ministra skarbu. Funkcję ministerialną pełnił do
5.09.1932. Następnie do 8.08.1937 sprawował obo-
wiązki wiceprezesa Banku Polskiego.
P. zasiadał w składzie Sądu Obywatelskiego w
Warszawie, który w dniach 26–27.04.1937 rozpa-
trzył sprawę udziału adwokata Aleksandra Led-
nickiego w tak zwanej sprawie (aferze) żyrardow-
skiej z 1934. Sąd powstał z inicjatywy syna Alek-
sandra Lednickiego (w następstwie oskarżenia po-
pełnił samobójstwo) Wacława, obradował w loka-
lu NRA i uznał, że udział adw. Lednickiego w tej
sprawie ,,w niczym jego czci nie uwłoczył”.
Wybuch II wojny światowej zastał go w Wilnie, w
którym zamieszkiwał przy ulicy Portowej 9. Aresz-
towany 6.10.1939 przez funkcjonariuszy NKWD.
Był przetrzymywany w więzieniach na Łubiance w
Moskwie, następnie na Butyrkach w Moskwie i po-
nownie na Łubiance.
Zwolniony 1.09.1941 udał się na emigrację.
395
Mieszkał początkowo w Edynburgu w Wielkiej
Brytanii. Od listopada 1944 był zapraszany na ze-
brania Grupy Parlamentarnej skupiającej byłych
deputowanych do polskiego parlamentu. Prze-
niósł się następnie do Londynu, zamieszkiwał
tam w mieszkaniu należącym do Aleksandry Pił-
sudskiej, wdowy po Marszałku. Do chwili śmier-
ci angażował się w życie Polaków na uchodźstwie.
Zasiadał w Radzie Naczelnej Związku Ziem Pół-
nocno-Wschodnich oraz działał w Instytucie Naj-
nowszej Historii Polski im. Józefa Piłsudskiego w
Londynie.
Zmarł 21.12.1950 w Penley w Północnej Wa-
lii. Został pochowany na cmentarzu w pobliskim
Wrexham. Odznaczony w 1927 Krzyżem Koman-
dorskim, w 1937 Krzyżem Wielkim Orderu Od-
rodzenia Polski oraz Krzyżem Niepodległości. W
1939 Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie ob-
darzyło go godnością członka-protektora. W 1906
ożenił się z Marią Ładą-Zabłocką, córką ziemia-
nina zamieszkałego pod Witebskiem. Małżeństwo
było bezdzietne.
Mikołaj Tarkowski
Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie (IJPL), zespół nr
15, teczka nr 1, Wspomnienie Kazimierza Okulicza o Janie Pił-
sudskim. Kolekcja Jana Piłsudskiego, k. 1–4; Lietuvos Mok-
slř Akademijos Vrublevskiř Biblioteka, Vilnius (LMAVB), F.
161-80, mszp., Wykaz lat szkolnych Jana Piłsudskiego. Pod-
zespół Jana Piłsudskiego, k. 1; LMAVB, F. 161-72, mszp.,
Decyzja Ministerstwa Oúwiaty Narodowej z 16.09.1900. Pod-
zespół Jana Piłsudskiego, k. 1; LMAVB, F. 161-76, mszp.,
Dokument stwierdzający wpis Jana Piłsudskiego na listę ad-
wokatów przysięgłych przy Izbie Sądowej w Sankt Peters-
burgu. Podzespół Jana Piłsudskiego, k. 2; LMAVB, F. 161-
89, mszp., Zaświadczenie wystawione przez prezydenta
Wilna Michała Węsławskiego. Podzespół Jana Piłsudskie-
go, k. 1; LMAVB, F. 161-91, mszp., Pismo z Departamen-
tu Liewsko-Białoruskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrz-
nych w Warszawie do Jana Piłsudskiego z 12.02.1919. Pod-
zespół Jana Piłsudskiego, k. 1; LMAVB, F. 161-91, mszp., Pis-
mo ministra pracy i polityki społecznej do Jana Piłsudskie-
go z 17.02.1919. Podzespół Jana Piłsudskiego, k. 2; zob. też;
LMAVB, F. 161-97, mszp., Wykaz służby Jana Piłsudskiego
sporządzony przez Ministerstwo Sprawiedliwości 22.11.1922.
Podzespół Jana Piłsudskiego, k. 2; LMAVB, F. 161-91, mszp.,
Pismo Komisarza Generalnego Jerzego Osmołowskiego do
Jana Piłsudskiego z 24.04.1919. Podzespół Jana Piłsudskie-
go, k. 4; LMAVB, F. 161-91, mszp., Pismo Komisarza Gene-
ralnego do Jana Pisłudskiego z 16.12.1919. Podzespóů Jana
Piůsudskiego, k. 6; Lietuvos Centrinis Valstybës Archyvas,
Vilnius (LCVA), F. 127, Ap. 1, B. 29, mszp., Skład Sędziów
przy Sądzie Okręgowym w Wilnie. Kancelaria prezesa Sądu
Apelacyjnego w Wilnie. Teczka nr 2/1920 r. Koresponden-
cja bieżąca ogólna za rok 1920 i 1921, k. 173; LCVA, F. 133,
Ap. 2, B. 1, rkps., Protokół z 21.12.1920. Księga protoko-
 Piłsudski, Piontek
łów Rady Adwokatów Przysięgłych w Wilnie od 15.12.1920
do 8.12.1921, k. 9; LCVA, F. 133, Ap. 2, B. 1, rkps., Protokół
z 12.03.1921 r. Księga protokołów Rady Adwokatów Przy-
sięgłych w Wilnie od 15.12.1920 do 8.12.1921, k. 29; LMA-
VB, F. 161-94, mszp. Pismo prezesa Nadzwyczajnej Komi-
sji Głównej Jana Piłsudskiego do delegata rządu Rzeczypo-
spolitej w Wilnie z 13.04.1921. Podzespół Jana Piłsudskiego,
[b.p.a.]; LMAVB, F. 161-95, mszp., Pismo Naczelnego Do-
wódcy Wojsk Litwy Środkowej gen. Lucjana Żeligowskiego
do sędziego Sądu Okręgowego w Wilnie Jana Piłsudskiego z
8.08.1921. Podzespół Jana Piłsudskiego, [b.p.a.]; IJPL, zespół
nr 15, teczka nr 14, mszp., Orzeczenie Sądu Obywatelskiego
(26.04.1937). Kolekcja Jana Piłsudskiego, [b.p.a]; LMAVB,
F. 161-151, mszp., Pismo sekretarza Towarzystwa Przyjaciół
Nauk w Wilnie Aleksandra Jodziewicza do Jana Piłsudskiego
z 21.06.1939. Podzespół Jana Piłsudskiego, k. 2; IJPL, zespół
nr 15, teczka nr 2, mszp., Zaproszenie z 6.11.1944 dla Jana
Piłsudskiego. Kolekcja Jana Piłsudskiego, [b.p.a]; P. Dąbrow-
ski, Rozpolitykowane miasto. Ustrój polityczny państwa w kon-
cepcjach polskich ugrupowań działających w Wilnie w latach
1918–1939, Gdańsk 2012, s. 66, 123; Z. Solak, Między Pol-
ską a Litwą. Życie i działalność Michała Römera 1880–1920,
Kraków 2004, s. 183; J. Gierowska-Kałlaur, Zarząd Cywilny
Ziem Wschodnich (19 lutego 1919–9 września 1920), Warsza-
wa 2003, s. 110; A. Srebrakowski, Sejm Wileński 1922 roku.
Idea i jej realizacja, Wrocław 1995, s. 129.
Piontek Eugeniusz (1935–2009), adwokat w
Warszawie, wybitny znawca prawa międzynarodo-
wego, ekspert wielu organizacji międzynarodo-
wych, profesor UW.
Eugeniusz Piontek
Ur. 17.06.1935 w Warszawie, w rodzinie o boga-
tych tradycjach patriotycznych i narodowych, jako
Eugeniusz Ignacy Innocenty, syn Kazimierza Pio-
tra i Barbary Józefy z d. Rudolf (wł. Rudolph von
Traupenberg). Ukończył gimnazjum w Warszawie.
396
T. III/z. 1
W 1956 ukończył Wydział Prawa i Administracji
UW. W l. 1956–1963 był asystentem, a następnie
starszym asystentem w Katedrze Prawa Między-
narodowego Publicznego i Prywatnego, u swojego
mistrza prof. Cezarego Berezowskiego, specjalizu-
jąc się w zakresie prawa międzynarodowego pry-
watnego. Z tego to powodu za namową prof. Be-
rezowskiego uczestniczył w seminarium z prawa
prywatnego międzynarodowego prowadzonym w
SGPiS przez prof. Henryka Trammera. W następ-
nych latach zainteresowania P. ukierunkowały się
jednak na prawo publiczne międzynarodowe, pra-
wo handlu międzynarodowego oraz prawo Euro-
pejskiej Wspólnoty Gospodarczej. W l. 1963–1968
pracował w charakterze starszego asystenta oraz
adiunkta w Katedrze Historii Dyplomacji i Stosun-
ków Międzynarodowych UW. Korzystał z wiedzy
uczonych: Cezarego Berezowskiego, Juliusza Kat-
za-Suchego, Kazimierza Libery oraz późniejsze-
go prezesa Międzynarodowego Trybunału Spra-
wiedliwości Manfreda Lachsa. W styczniu 1966
uzyskał stopień doktora nauk prawnych na pod-
stawie pracy o siłach zbrojnych ONZ, napisanej
pod kierunkiem prof. Berezowskiego, a opubliko-
wanej w 1973. W l. 1969–1978 pracował jako do-
cent w Katedrze Prawa Publicznego Międzynaro-
dowego UW.
W dalszej pracy naukowej zajął się mechani-
zmem funkcjonowania GATT (Układu Ogólne-
go w sprawie Taryf Celnych i Handlu, podpisa-
nego w Genewie w 1947, który wszedł w życie
1.01.1948) i na ten temat napisał rozprawę habili-
tacyjną (Udział państw socjalistycznych w GATT),
która zaowocowała stopniem doktora habilitowa-
nego nauk prawnych w 1976. W 1984 opublikował
pionierską w polskiej literaturze pracę pt. Prawo
konkurencji EWG.
W 1987 został profesorem nadzwyczajnym UW,
a w 1995 profesorem zwyczajnym. Na UW pełnił
funkcje: wicedyrektora, a następnie dyrektora In-
stytutu Prawa Międzynarodowego (1978–1993);
kierownika programu Summer School of Law for
American Students (coroczne dwutygodniowe se-
minaria dla studentów prawa, nauk politycznych i
ekonomii z uniwersytetów amerykańskich realizo-
wane we współpracy z American University oraz
University of San Diego); kierownika programu
(1978–1989) „Anglo-Polish Legal Days” (corocz-
ny program zajęć tygodniowych wykładów pol-
T. III/z. 1 Piontek
skich prawników w Wielkiej Brytanii oraz brytyj-
skich w Polsce, m.in. w porozumieniu z Naczel-
ną Radą Adwokacką) we współpracy z Universi-
ty College London, Faculty of Laws, London Uni-
versity; członka Rady Programowej ds. Prawa Eu-
ropejskiego, Centre of European Law, King’s Col-
lege London, University of London; kierownika
Katedry Prawa Europejskiego w Instytucie Prawa
Międzynarodowego.
P. był wykładowcą na licznych uniwersytetach
w Europie Zachodniej, USA i Australii (m.in. w
Akademii Prawa Międzynarodowego w Hadze).
Jako naukowiec P. specjalizował się głównie w
prawie konkurencji, fuzjach i przejęciach, prawie
handlu międzynarodowego, prawie celnym, kon-
traktach i prawie europejskim. W l. 1994–1997
przewodniczył grupom roboczym i uczestniczył
w opracowywaniu Raportów PHARE/SIERRA
na temat dostosowywania prawa polskiego do ac-
quis communautaire w dziedzinach konkurencji w
transporcie, konkurencji w bankowości i finansach,
prawa bankowego, prawa dewizowego, prawa pa-
pierów wartościowych, regulacji dotyczących pra-
nia brudnych pieniędzy, standaryzacji, certyfika-
cji, swobodnego przepływu towarów, radiofonii i
telewizji, prawa energetycznego oraz prawa lotni-
czego. Był panelistą WTO (1999–2004), a także
doradcą prawnym w Agencji Budowy i Eksploa-
tacji Autostrad.
Swoją wiedzę teoretyczną i prowadzone badania
naukowe P. wykorzystywał w praktyce, a zdobyte
tam doświadczenie uwzględniał przy opracowywa-
niu koncepcji i konkretnych rozwiązań prawnych.
Był naukowcem, w działalności którego wie-
dza teoretyczna pozostawała w trwałej symbiozie
z praktyką dnia codziennego. I tak w l. 1964–1991
działał jako doradca prawny licznych polskich cen-
tral handlu zagranicznego. Był doradcą Ministra
Handlu Zagranicznego w zakresie GATT i EWG,
a także członkiem zespołu negocjującego przystą-
pienie Polski do GATT. Brał udział w opracowaniu
pierwszych pięciu umów dwustronnych o ochro-
nie promocji inwestycji zagranicznych, tzw. BIT
i WTO. W swojej karierze zawodowej był człon-
kiem wielu rad i zespołów, m.in. Rady Prawa Eu-
ropejskiego, zespołu ekspertów ds. Harmonizacji
Prawa w Urzędzie Komitetu Integracji Europej-
skiej, zespołu ekspertów w Ministerstwie Przemy-
słu i Gospodarki, Rady Legislacyjnej przy Radzie
397
Ministrów, członkiem delegacji polskiej na Run-
dę Urugwajską Wielostronnych Rokowań Handlo-
wych, panelistą i arbitrem w Światowej Organizacji
Handlu. Od roku 2002 był członkiem zespołu do-
radców w Urzędzie Ochrony Konkurencji i Konsu-
mentów. Wielkim wyróżnieniem i zaszczytem było
powierzenie mu ad personam kierownictwa Kate-
dry Jeana Monneta na UW, której zadaniem jest
reformowanie Unii Europejskiej.
P. z wielkim powodzeniem wykonywał prakty-
kę adwokacką i radcowską. Był członkiem i przy-
jacielem obu zawodów. Szefował Zespołowi Kon-
sultantów Prawnych Gospodarczych UW „UNI-
EKSPERT” sp. z o.o., a od 1998 był partnerem
zarządzającym w Kancelarii Prawniczej Piontek,
Ślązak, Wiśniewski i Wspólnicy. Ostatnio z dr.
Andrzejem W. Wiśniewskim prowadził kancelarię
prawniczą, w której lokalu zmarł, wykonując czyn-
ności zawodowe.
Z wielkim zaangażowaniem P. wspierał działal-
ność samorządów zawodowych, uważając, że ta
forma ustrojowa najbardziej odpowiada potrze-
bom społecznym oraz zawodom prawniczym. Jako
ekspert po stronie adwokatury występował w roz-
mowach z Ministrem Sprawiedliwości oraz w pro-
cesach legislacyjnych. Wielokrotnie reprezentował
NRA, m.in. w komitetach CCBE ds. konkurencji i
prawa handlowego.
W bogatym dorobku naukowym i publicystycz-
nym pozostawił 8 książek i ponad 600 artykułów
publikowanych w czasopismach zagranicznych i
krajowych, m.in. w „Palestrze”.
Zmarł 28.02.2009 w Warszawie. Spoczął, żegna-
ny przez rzesze przyjaciół, uczniów i studentów na
cmentarzu Powązkowskim 12.03.2009. Pozostawił
dwóch synów: Marcina (ur. 1970), radcę prawne-
go (z pierwszego małżeństwa) i Rafała (ur. 1977),
biznesmena, oraz żonę Danutę Joannę z d. Goc-
ławską.
Nad grobem P. adw. Czesław Jaworski powie-
dział m.in.:
Żegnam Cię Znamienity Panie Mecenasie w
imieniu Polskiej Palestry..., w imieniu zawodu, z
wykonywaniem którego związane zostały ostat-
nie chwile Twojego ziemskiego życia..., zawodu,
w obronie którego zabierałeś głos, wskazując na
jego misyjny, etosowy, prospołeczny i propaństwo-
wy charakter i wymiar.
Żegnamy Cię jako wybitnego naukowca i peda-
 Piontek, Płażewska
goga, wychowawcę wielu pokoleń młodzieży praw-
niczej – studentów, absolwentów, magistrów i dok-
torów, aplikantów adwokackich i radcowskich,
młodych adwokatów i radców prawnych, wycho-
wawcę naszych dzieci. Serdeczny Przyjacielu, po-
zostaniesz na zawsze w naszej pamięci, naszych
myślach, w naszych sercach.
W naszej pamięci... Pierwsze wrażenia są naj-
mocniejsze. Pamiętam Twoją sylwetkę wysokiego,
wysportowanego, przystojnego, młodego mężczy-
zny. Szeroki uśmiech, spojrzenie wyrażające cieka-
wość, bardzo mocny uścisk dłoni i charakterystycz-
ne, gardłowe: czuwaj druhu. Mam w pamięci Two-
ją tweedową marynarkę, biały, długi płaszcz, czar-
ny kapelusz, elegancki, czarny parasol z drewnia-
ną rączką. Nie pomnę już, kiedy pojawiła się nie-
odzowna fajka.
Czesław Jaworski, Adam Redzik
AIA w Warszawie, Akta osobowe; C. Jaworski, Adwokat prof.
dr hab. Eugeniusz Piontek (1935–2009), „Palestra” 2009, nr
9–10, s. 332–335; A. Łazowski, R. Ostrihansky, M. Sendro-
wicz, A. Zawidzka, Eugeniusz Piontek (1935–2009), PiP 2009,
z 5 (759), s. 118–120.
Płażewska Irena (1896–1975), z d. Brodziń-
ska, adwokat w Siedlcach i w Łodzi, jedna z pierw-
szych kobiet adwokatów.
Ur. 15.09.1896 w Siedlcach jako córka Bronisła-
wa Brodzińskiego i Jadwigi z Łagunów. Ojciec był
siedleckim adwokatem (od 1915 notariuszem), a
matka nauczycielką szkół średnich. Po ukończeniu
ośmioklasowej klasowej Szkoły Handlowej Żeńskiej
w Siedlcach rozpoczęła studia na Wydziale Prawa
i Nauk Politycznych UW, które ukończyła w 1921.
Po odbyciu aplikacji sądowej w SO w Warszawie w l.
1921–1924 rozpoczęła aplikację adwokacką. Począt-
kowo aplikowała w Warszawie u adw. Henryka Ce-
derbauma, a następnie w Siedlcach u adw. Aleksan-
dra Wilczyńskiego. Po zdaniu egzaminu w 1927 zo-
stała wpisana na listę adwokatów z siedzibą w Siedl-
cach. Fakt ten odnotowała ówczesna GSW, podając
informację Rady Adwokackiej Okręgu SA w War-
szawie o przyjęciu w poczet adwokatów dwóch ko-
biet – Heleny Hakmacherowej z siedzibą w Warsza-
wie oraz Ireny Płażewskiej z siedzibą w Siedlcach.
Były to kolejne kobiety uprawnione do wykonywa-
nia zawodu adwokata po wpisanej jako pierwszej
w 1925 Helenie Wiewiórskiej oraz wpisanych kil-
398
T. III/z. 1
ka miesięcy wcześniej Irenie Kaliskiej i Oldze Bar-
dachowej, dla których siedzibą wykonywania zawo-
du była Warszawa.
Praktykę adwokacką prowadziła w Siedlcach do
lutego 1945, z krótką przerwą w okresie działań
wojennych w 1939. Siedlecki adwokat Władysław
Janicki wspominał koleżankę po fachu z okresu
okupacji w ten sposób, że „była oddana sprawom
klienteli zapalczywie i zapamiętale”. Jeszcze przed
wojną uzyskała „pozwolenie dla kierowcy niezawo-
dowego”, czyli prawo jazdy.
Irena Płażewska
Po zakończeniu wojny, w związku z pracą męża,
przeprowadziła się do Łodzi. Na mocy postano-
wienia Tymczasowego Zarządu IA w Warszawie
z 14.12.1945 została wpisana na listę adwokatów z
siedzibą w Łodzi. W tym czasie uzyskała uprawnie-
nie do pełnienia obowiązków obrońcy przed sąda-
mi wojskowymi. W 1947 wstąpiła do Stronnictwa
Ludowego, a od 1949 należała do Ligi Kobiet i w
ramach tej organizacji udzielała bezpłatnych po-
rad prawnych. Świadczyła także nieodpłatnie pra-
cę jako radca prawny Związku Zawodowego Na-
uczycielstwa Polskiego Okręgu m. Łodzi.
W 1951 z powodu zarzutu wrogiego stosunku
do Polski Ludowej nie została pozytywnie zweryfi-
kowana przez Wojewódzką Komisję Weryfikacyj-
ną. Dopiero Wyższa Komisja Weryfikacyjna przy
Ministrze Sprawiedliwości 14.03.1953 uchyliła za-
skarżone orzeczenie i utrzymała wpis P. na listę ad-
wokatów Wojewódzkiej Izby Adwokatów w Łodzi.
Przydzielono ją wówczas do ZA nr 8, a następnie
przeniesiono do ZA nr 5.
T. III/z. 1 PŁażewska, Pociej
P. uczestniczyła w pracach samorządu adwoka-
ckiego. W l. 1958–1962 była członkiem Komisji
Dyscyplinarnej i komisji funduszu wzajemnej po-
mocy oraz sądownictwa polubownego przy RA w
Łodzi. W grudniu 1957 została odznaczona Zło-
tym Krzyżem Zasługi. Otrzymała też na Odznakę
Honorową miasta Łodzi. Mimo podeszłego wieku
zawód adwokata wykonywała niemal do końca ży-
cia. Z listy adwokatów członków ZA nr 5 w Łodzi
została skreślona z dniem 1.01.1975.
P. zmarła 24.01.1975. Nestorka adwokatek pol-
skich została pochowana na cmentarzu w Siedl-
cach obok ojca, adw. Bronisława Brodzińskiego. W
małżeństwie z Ignacym Płażewskim (1899–1977),
dziennikarzem, wydawcą i artystą fotografikiem
miała syna Jerzego (ur. 1924), dziennikarza, kry-
tyka filmowego, autora książek: Język filmu, Histo-
ria kina 1895–2005.
Witold Okniński
Lista adwokatów IA w Warszawie 1938, s. 93; W. Okniński,
D. Sowińska, Sędziowie i prokuratorzy siedleckiego okręgu
sądowego w latach 1917–1950, Siedlce 2013, s. 34.
Pociej Władysław August (1918–2007), adwo-
kat w Warszawie, wybitny karnista, krasomówca,
obrońca w procesach politycznych, redaktor na-
czelny „Palestry”.
Ur. 28.05.1918 w Opatowcu w rodzinie Jana
Pocieja i Julii z Cugowskich. Ukończył szkołę po-
wszechną w Opatowcu, a następnie gimnazjum
K. Brodzińskiego w Tarnowie, uzyskując w 1936
świadectwo dojrzałości. Następnie zdał egzamin
wstępny do Akademii Górniczo-Hutniczej w Kra-
kowie, ale z powodów finansowych przerwał na-
ukę i zapisał się na Wydział Prawa UJ. Studia
prawnicze odbył na UJ w l. 1936/1937–1938/1939
oraz ostatni rok w ramach tajnego nauczania (od
kwietnia 1941 do 1944), uzyskując tytuł magistra
praw, stanowiący dowód ukończenia uniwersyte-
ckich studiów prawniczych (dyplom wydany został
3.10.1945). Już przed wojną ujawnił się jego talent
krasomówczy, gdy w 1938 znalazł się w gronie fina-
listów organizowanego przez Towarzystwo „Biblio-
teka Słuchaczów Prawa” Uniwersytetu Jana Kazi-
mierza we Lwowie im. prof. Stanisława Starzyń-
skiego ogólnopolskiego konkursu krasomówcze-
go dla studentów prawników.
399
W okresie wojny, od 9.1940 do 6.1941, P. był na-
uczycielem w Szkole Handlowej w Opatowcu, od
1.04.1941 do 28.07.1944 pracował jako buchalter w
Spółdzielni Spożywców „Prawda” w Opatowcu, a
od 1.08.1944 do 10.01.1945 jako fornal w majątku
Rogów, pow. Pińczów. Zgodnie z informacjami po-
siadanymi przez syna wszystkie te prace były przy-
krywką dla konspiracyjnej działalności P. w NSZ,
którą kontynuował również po wojnie.
Władysław August Pociej
Po wojnie wrócił na UJ w celu ukończenia for-
malnego studiów. W l. 1945–1947 należał do Brat-
niej Pomocy Studentów UJ (był wiceprezesem).
Wziął udział w zlocie organizacji studenckich we
Francji, gdzie nie chcąc mówić po niemiecku, prze-
mawiał po łacinie. W tym czasie działaczem brat-
niaka na Wydziale Teologicznym UJ i w semina-
rium był Karol Wojtyła, późniejszy papież, który
gościł P. z rodziną na specjalnej audiencji w 1981.
W l. 1948–1949 P. należał do Federacji Polskich
Organizacji Studenckich (wiceprzewodniczący)
oraz w l. 1946–1948 do Międzynarodowego Związ-
ku Studentów – członek rady. W l. 1948–1949 był
radcą prawnym Bratniej Pomocy Studentów UJ.
12.11.1945 P. mianowany został przez Prezesa
SA w Krakowie aplikantem sądowym do służby w
SO w Krakowie. Aplikację odbywał do 1948, jed-
nocześnie prowadząc badania naukowe i działa-
jąc w organizacjach studenckich. 24.05.1948 przed
Komisją Egzaminacyjną dla egzaminów sędziow-
skich przy SA w Krakowie z wynikiem dobrym zdał
egzamin sędziowski. Pismem z 5.10.1948 popro-
sił o wpisanie na listę aplikantów IA w Krakowie
 Pociej
oraz przydzielenie patrona. Po zebraniu opinii RA
podjęła 7.12.1948 uchwałę o wpisaniu P. na listę
aplikantów. Patronem zgodził się uprzednio zo-
stać adw. Mieczysław Kossek z Krakowa. Aplika-
cję u adw. Kosska rozpoczął P. 2.01.1949, a zakoń-
czył 31.12.1949. Wcześniej, 22.11.1949 skierował
do ORA w Krakowie podanie o skrócenie okre-
su aplikacji. W tym czasie przeniósł się na Pomo-
rze, gdzie został radcą prawnym Centrali Handlo-
wej Przemysłów Metalowych. 14.01.1950 P. skie-
rował podanie do ORA w Gdańsku o wpisanie
na listę aplikantów adwokackich pod patronatem
adw. Czesława Kotwicza w Gdyni lub adw. Mak-
symiliana Romana (pismo z 9.02.tr.). Uchwałą
RA z 4.03.1950 P. został wpisany na listę aplikan-
tów IA w Gdańsku. Niespełna miesiąc wcześniej,
18.02.1950, P. uzyskał na WPiA UJ stopień dokto-
ra praw na podstawie pracy z zakresu prawa karne-
go pt. Przekupstwo, napisanej na seminarium prof.
Władysława Woltera. Rygorozum zostało „przyję-
te jednogłośnie z odznaczeniem”.
11.12.1950 wniósł podanie do ORA w Warszawie
o wpisanie – na podstawie art. 118 ustawy o ustroju
adwokatury z 1950 – na listę adwokatów z siedzibą
w Warszawie. Radę poinformował też o rozpoczętej
pracy w Zakładzie Prawa Karnego UW.
Należał do Zrzeszenia Prawników Polskich (se-
kretarz Koła w Gdańsku 1950–1953, 1959–1963
członek ZG, 1955–1959 – sekretarz Koła w War-
szawie, 1963–1967 – skarbnik ZG, od 1967 – Ko-
misja Rewizyjna) i Towarzystwa Przyjaźni Polsko-
Radzieckiej (przewodniczący Koła przy centrali w
Gdańsku 1950–1953) i przewodniczący Koła przy
Związku Samopomocy Chłopskiej 1952–1953).
Brał udział w pracach Komisji Kodyfikacyjnej
przygotowującej projekt Kodeksu karnego z 1969
– przygotował projekt przepisów o przestępstwach
łapowniczych i urzędniczych (korzyści majątkowe
przyjmowane przez urzędników).
1.03.1951 wpisany został na listę adwokatów IA
w Warszawie, a 8.03.tr. złożył ślubowanie adwoka-
ckie. Początkowo prowadził kancelarię indywidu-
alną. Od 8.11.1952 wykonywał zawód w ZA nr 4, a
od czerwca 1988 (decyzja MS z 13.06.1988) ponow-
nie w kancelarii indywidualnej. Od 1956 był człon-
kiem sekcji specjalistycznej „Koła Obrońców Kar-
nych” działającej w ramach specjalistycznych ko-
misji doskonalenia zawodowego. 15.09.1981 powo-
łany na przewodniczącego Komisji Prawa Karnego
400
T. III/z. 1
przy NRA, mającej na celu opiniowanie nadsyła-
nych do NRA projektów aktów normatywnych.
P. wyszkolił wielu znanych potem adwokatów, w
tym działaczy samorządowych, m.in. Andrzeja To-
maszewskiego, Andrzeja Szczerbińskiego, Jerzego
Naumana, Ewę Pruchniewicz.
27.10.1998 P. skierował do ORA w Warszawie
podanie o wyznaczenie likwidatora kancelarii, w
związku z zamiarem zamknięcia działalności. Li-
kwidatorem wyznaczono 4.11.1998 adw. Andrzeja
Tomaszewskiego. Pismem z 9.11.1998 poprosił o
skreślenie z listy adwokatów, co nastąpiło na pod-
stawie uchwały ORA z 12.11.tr.
P. odgrywał bardzo znaczącą rolę w samorzą-
dzie adwokackim. W l. 1956–1959 rzecznik dyscy-
plinarny przy NRA. Od 1967 i ponownie w l. 1986–
1989 był członkiem NRA. W l. 1975–1979 wicepre-
zes NRA. Członek Komitetu Redakcyjnego „Pa-
lestry” (1976–1979). P. objął po Zdzisławie Krze-
mińskim redakcję „Palestry” od nr. 10 z 1973. Pis-
mo redagował do połowy 1975. W składzie Ko-
mitetu Redakcyjnego P. był od 1957 do 1964 i od
1973 do 1987.
P. był wielokrotnie odznaczany, m.in. były to:
Złota Odznaka ZPP (14.10.1965), Złota Odznaka
ZSP (2.02.1960), Złoty Krzyż Zasługi (14.10.1965),
złota odznaka „Adwokatura PRL” (30.06.1979),
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
(31.05.1972), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia
Polski (1987).
P. był krasomówcą i jednym z najwybitniejszych
obrońców w sprawach karnych. Wielokrotnie wy-
stępował w procesach politycznych, m.in. Melchio-
ra Wańkowicza, Barbary Toruńczyk z grupy „ko-
mandosów” i Krzysztofa Szymborskiego, starsze-
go asystenta w Katedrze Biofizyki Instytutu Fizyki
Doświadczalnej z grupy „taterników”.
P. miał ogromną wiedzę ogólną, historyczną (w
tym z zakresu historii sztuki), a nade wszystko z za-
kresu nauk penalnych. Pasjonował się matematy-
ką, znał biegle język niemiecki i czeski oraz płyn-
nie mówił po łacinie Nie tylko klienci, koledzy ad-
wokaci i aplikanci adwokaccy, ale i sędziowie do-
ceniali znakomite mowy obrończe i sztukę argu-
mentacji P. W ostatnich latach życia, na skutek wy-
lewu doznanego w 1997 (spowodowanego krzyw-
dzącym jego zdaniem umieszczeniem go na liście
współpracowników SB), P. wycofał się z aktywno-
ści zawodowej i samorządowej.
T. III/z. 1 Pociej, Pogłodziński
W archiwach IPN odnaleziono akta, wg których
P. był od 10.12.1947 k.o. komunistycznych orga-
nów bezpieczeństwa publicznego o ps. Lucky, w
l. 1956–1971 był kontaktem obywatelskim, a w l.
1982–1988 współpracownikiem Departamentu III
MSW. Sprawę nagłośniono w 2011, cztery lata po
śmierci P. – jak zauważa syn – „przy okazji ataku
medialnego na mnie, startującego w wyborach do
Senatu”. W artykułach zarzucano P. działanie na
szkodę klientów oraz Marszałka Sejmu Wiesława
Chrzanowskiego. Zgodnie z oświadczeniami adw.
Ciećwierza („Palestra” 2012, nr 7–8, s. 311–313)
oraz syna Aleksandra w teczkach prof. Chrzanow-
skiego i P. „nie ma śladu jakichkolwiek donosów
P.”, natomiast w swojej książce wspomnieniowej
prof. Chrzanowski stwierdził, że P. nie tylko nie
donosił na niego, ale przeprowadził jego proces
rehabilitacyjny w l. 50., a wcześniej w 1946 ura-
tował mu życie, wykorzystując swoją siatkę kon-
spiracyjną do wyciągnięcia Chrzanowskiego z wię-
zienia UB w Krakowie. Zgodnie z oświadczeniem
Aleksandra Pocieja „w teczce P. nie ma informa-
cji o tym, by komukolwiek zaszkodził, a zwłaszcza
swoim klientom. Natomiast fakt podpisania zobo-
wiązania przez P. wynikał z aresztowania go i za-
grożenia życia w związku z jego działalnością w
NSZ, który to fakt w związku z rolą, jaką odgry-
wał w czasie wojny, jak i po wojnie P. ukrywał do
końca życia”.
P. zmarł 14.03.2007 w Krakowie. Spoczął w ro-
dzinnym grobowcu w Opatowcu.
P. był trzykrotnie żonaty. Od ok. 1948 z Marią
Pułtorak, od 1963 z Krystyną, z którą miał syna
Aleksandra – adwokata w Warszawie i senatora
RP. Z trzecią żoną Zofią miał córkę Joannę, le-
karza i pianistkę. Brat P. Jan Łukasz (1916–2005)
był żołnierzem NSZ a po wojnie profesorem ma-
tematyki w Wyższej Szkole Rolniczej w Krakowie
oraz działaczem sportowym, jego syn Władysław
jest adwokatem w Krakowie. Siostra P. Stanisława
była nauczycielem licealnym w Kielcach.
Janusz Kanimir
Archiwum UJ, sygn. WP III 201 – teczka doktorska, 202 –
praca doktorska, 203 – Księga egzaminów doktorskich, poz.
326; AIA w Warszawie, Akta osobowe; J. Ciećwierz, Adwokat
prof. dr hab. Wiesław Chrzanowski (1923–2012), „Palestra”
2012, nr 7–8, s. 311–313; C. Czapliński, J. Bolek, Adwokaci
w walce o sprawiedliwość, Warszawa 2004, s. 125–155; D. Ka-
nia, „Lucky” z warszawskiej palestry, „Gazeta Polska”; M. Or-
łowski, Prasa konspiracyjna Stronnictwa Narodowego w latach
401
1939–1947, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 2006, s. 128;
Pół wieku polityki, czyli, Rzecz o obronie czynnej, Z Wiesławem
Chrzanowskim rozmawiają Piotr Mierecki, Bogusław Kier-
nicki, Warszawa: Ad Astra 1997, s. 167, 168; A. Redzik, Po-
czet redaktorów naczelnych „Palestry”, „Palestra” 2014, nr 9,
s. 368–384; tenże, „Palestra” w latach 1924–1939, „Palestra”
2009, nr 5–6, s. 124–134; Redzik, Kotliński, Historia Adwo-
katury, s. 338, 339, 388, 392; Relacja adw. Czesława Jawor-
skiego; Relacja adw. Aleksandra Pocieja (syna).
Pogłodziński Dominik (1906–1986), ad-
wokat w Poznaniu i Warszawie, filister korporacji
akademickich, sędzia, powstaniec warszawski, au-
tor wspomnień.
Ur. 20.07.1906 w Miłosławiu koło Wrześni w ro-
dzinie Kazimierza, miejscowego fryzjera, i Walen-
tyny z Janowskich, jako ich czwarte dziecko. Miał
brata Mieczysława (ur. 1900), kupca, oraz dwie
siostry: Czesławę (1902–1976), archiwistkę, i Ka-
zimierę (ur. 1904), zmarłą w dzieciństwie). Mat-
ka zmarła we wrześniu 1914 w wieku 38 lat. Oj-
ciec był działaczem wielu polskich organizacji nie-
podległościowych, m.in. „Sokoła” w Miłosławiu
oraz „Młodych Przemysłowców” w Gnieźnie, do-
kąd przeniósł się w 1907 i prowadził restaurację, a
następnie restaurację połączoną ze sklepem kolo-
nialnym, którą zajmował się do śmierci 1.05.1927.
W 1918 działał też w Radzie Ludowej.
Dominika wychowywała najmłodsza siostra mat-
ki, Józefa Janowska. Edukację rozpoczął w domu,
a następnie uczęszczał do pruskiej szkoły elemen-
tarnej w Gnieźnie przy kościele św. Jana (tzw. sta-
ra szkoła) – potem do szkoły pw. św. Michała, któ-
rą ukończył w 1919 i wstąpił do drugiej klasy Gim-
nazjum Klasycznego im. Bolesława Chrobrego w
Gnieźnie. Po zajęciach w szkole pracował z oj-
cem w sklepie i restauracji. 4.05.1926 zdał matu-
rę pisemną, a 4.06.tr. ustną, uzyskując tym samym
świadectwo dojrzałości. Wbrew planom ojca zapi-
sał się na Wydział Prawa Uniwersytetu Poznań-
skiego i oświadczył ojcu, że będzie adwokatem.
Studia ukończył w październiku 1931. Na pierw-
szym roku słuchał wykładów prof. Lisowskiego z
prawa rzymskiego, prof. Zygmunta Wojciechow-
skiego z historii ustroju polskiego i prof. Czesława
Znamierowskiego z logiki. Na drugim roku wykła-
dów prof. Zalewskiego (z ekonomii), na trzecim:
prof. Kasznicy (z prawa administracyjnego), prof.
Józefa Bossowskiego (z prawa karnego), na czwar-
tym: prof. Alfreda Ohanowicza (z prawa cywilne-
 Pogłodziński
go) oraz prof. Józefa Sułkowskiego (z prawa han-
dlowego). Uczestniczył w seminarium prof. Litew-
skiego z prawa rzymskiego oraz prof. Ohanowicza
z prawa cywilnego. Na tym ostatnim napisał pracę
pt. Znaczenie listu hipotecznego przy hipotece obie-
gowej – listowej.
W czasie studiów wygłaszał referaty w miejsco-
wym „Sokole”, Towarzystwie Czytelni Ludowych,
Towarzystwie Kupców w Gnieźnie oraz Lidze Mor-
skiej i Kolonialnej. Działał w Akademickim Kole
Gnieźnian. Udzielał się w korporacjach akademi-
ckich (wówczas istniały w Poznaniu m.in. korpo-
racje akademickie: K! Magna Polonia, K! Lechia,
K! Chrobria, K! Surma, K! Masovia, K! Coronia i
K! Helionia oraz młodsza K! Ikaria. Do II wojny
światowej brał aktywny udział w K! Magna Polo-
nia – jako filister.
Jesienią 1931 ze stopniem magistra praw, z po-
parciem ojca oraz adwokata i notariusza zarazem
dr. Stanisława Dzienotta (określał go opiekunem
moralnym), z pisemną opinią filistra K! Magna Po-
lonia sędziego SO Kazimierza Daszyńskiego, opi-
nią prezydenta miasta Gniezna Leona Barciszew-
skiego zgłosił się do prezesa Sądu Apelacyjnego w
Poznaniu Bohusza Szyszki o przyjęcie na bezpłat-
nego aplikanta sądowego w Gnieźnie.
20.12.1931 rozpoczął aplikację w Sądzie Grodz-
kim w Gnieźnie. Początkowo pracował pod okiem
wytrawnego cywilisty sędziego asesora Moellen-
brocka. Jako pilny i dobry aplikant zauważany był
i nagradzany pochwałami przez prezesa sądu, sę-
dziego Teofila Krycha. Następnie aplikację odby-
wał w SO pod kierunkiem sędziego Antoniego
Osten-Saikona, prezesa SO Rekłajtysa, sędziego
karnego Teodora Kosińskiego oraz w Prokuraturze
SO u jej szefa Metelskiego. Wiosną 1934 prezes
SA w Poznaniu powołał go na końcowy etap dwu-
ipółletniej aplikacji do Sądu Apelacyjnego i wyzna-
czył egzamin końcowy, który P. zdał 14.11.1934 z
wynikiem „dobrym”. Wkrótce potem został aseso-
rem sądowym w SG w Gnieźnie, a potem w SG w
Poznaniu, gdzie pracował jako sędzia cywilny. Po
krótkim czasie oddelegowano go do SO do Wy-
działu Cywilnego Odwoławczego. Od objęcia sta-
nowiska sędziego do końca życia był cywilistą –
cenionym w poznańskim środowisku prawniczym.
W grudniu 1937 mianowany został sędzią grodz-
kim w SG w Żninie (na Pałukach), gdzie przez sty-
czeń orzekał jako sędzia karny. W styczniu złożył
402
T. III/z. 1
do prezesa SA prośbę o zwolnienie z misji sędzie-
go. Wkrótce potem złożył wniosek w Izbie Adwo-
kackiej w Poznaniu o wpis na listę adwokatów z
siedzibą w Poznaniu i w lutym 1938 został wpisany
na listę adwokatów.
Dominik Pogłodziński
W latach 30. P. sympatyzował z endecją, jej przy-
wódcą Romanem Dmowskim oraz jego zwolenni-
kami, jak znany adwokat poznański Stanisław Ce-
lichowski, ale do partii nie zapisał się.
Do wojny zawód adwokata wykonywał w Pozna-
niu, od 1940 do lutego 1945 w Warszawie, a od
1945 do 31.05.1978 ponownie w Poznaniu. Jako
adwokat miał do września 1945 siedzibę w wyna-
jętym siedmiopokojowym mieszkaniu w Poznaniu
przy ul. Młyńskiej 2 m. 6 – w sąsiedztwie gmachu
SG oraz Zakładu Karnego. Początkowo specjali-
zował się w sprawach związanych z oddłużaniem
w rolnictwie. Był jedynym specjalistą w tej materii
w IA w Poznaniu.
Wkrótce po wybuchu wojny wyjechał z żoną
oraz teściową Antoniną Ługiewiczową, dzięki fał-
szywym dokumentom, do Warszawy. Zamieszka-
li w pożydowskim domu przy Belwederskiej 7, ale
zimą 1940 musieli opuścić mieszkanie z powodu
włączenia ul. Belwederskiej do dzielnicy tylko dla
Niemców. Podjął wówczas – jak wspominał – z po-
lecenia „podziemnego ruchu oporu” pracę praw-
nika w kancelarii adwokata Niemca, dr. Wilhelma
von Wendorffa, przy ul. Mokotowskiej 41, a póź-
niej w Al. Ujazdowskich 41. Zajmował się załatwia-
niem inkasa należności różnych firm niemieckich.
Z polecenia podziemia, jako adwokat z kancelarii
T. III/z. 1 Pogłodziński
Wendorffa, brał udział w procesach mających na
celu tzw. aryzowanie niektórych Żydów, poprzez
zaprzeczenie żydowskiego aktu urodzenia, co po-
legało na dowodzeniu, że np. matka była Polką,
pracownicą w firmie prowadzonej przez rodzinę
żydowską, która po nieszczęśliwej śmierci matki
adoptowała jej dziecko. W sprawy tego typu zaan-
gażowanych było wiele osób, np. grabarzy (trze-
ba było znaleźć grób kobiety, która mogłaby się
stać ową polską matką). We wspomnieniach opi-
suje przypadek Ewy Jabłońskiej – Żydówki, która
nie zdradzała rysów semickich.
Po przeniesieniu się na Mokotowską 41 P. otworzył
w jednym z pokojów mieszkania kancelarię adwoka-
cką, razem z adw. dr. Kazimierzem Palaczem. Kan-
celaria ta tworzyła spółkę z kancelarią Stefana Kor-
bońskiego i Feliksa Górnickiego. W 1943 siedziba
kancelarii znajdowała się przy placu Trzech Krzyży 8.
W tym czasie przestał pracować u adw. Wendorffa, a
jego kancelaria wyspecjalizowała się w sprawach cy-
wilnych. W niepublikowanych wspomnieniach opi-
suje środowisko adwokackie okupacyjnej Warsza-
wy. Pisze, że działał w organizacji podziemnej o na-
zwie „Ojczyzna”, w którą zaangażowane było śro-
dowisko wysiedlonych poznanian i był skarbnikiem
organizacji. Spotkania odbywały się nader często w
kancelarii P. przy pl. Trzech Krzyży (z częstym udzia-
łem adw. Jacka Nikischa). W 1943 miał miejsce na-
lot gestapo na kancelarię. Aresztowania uniknął.
W czasie Powstania Warszawskiego (żona, syn i teś-
ciowa zdążyli wyjechać do Bernerowa) angażował
się w budowę barykad, zdobywanie prowiantu, od-
dając także swój własny, gromadzony od roku ma-
gazyn. Pisze, że wstąpił wówczas do AK, do bata-
lionu im. Kilińskiego, gdzie był zastępcą zaopatrze-
niowca na Warszawę-Śródmieście. Po powstaniu i
krótkim pobycie w obozie przejściowym w Pruszko-
wie dotarł do rodziny w Bernerowie. 4.12.1944 wy-
jechał z rodziną do Częstochowy, by tam schronić
się u siostry Czesławy Pogłodzińskiej, w jej mieszka-
niu u stóp Jasnej Góry, w domostwie sióstr zakon-
nych przy ul. Siedmiu Kamienic 23, gdzie doczeka-
li się wyzwolenia spod okupacji niemieckiej. W lu-
tym 1945 wyjechali do Gniezna, a potem do częś-
ciowo zniszczonego Poznania, do mieszkania przy
Młyńskiej 2/6.
Po wojnie P. był w Poznaniu obrońcą licz-
nych Polaków, którzy w czasie wojny pozosta-
li w Wielkopolsce i wpisali się na listę volksdeu-
403
tschów – tzw. volkslistę kat. II, III i IV lub na listę
„Leistungspole”, za co musieli odpowiadać kar-
nie z oskarżenia prokuratora, bo listy poniemie-
ckie w dużej części zabezpieczyły komórki póź-
niejszego MBP. Dowodził przed sądami, że istniał
tzw. przymus wpisania się na volkslistę, szczegól-
nie gdy Polak miał niemieckie nazwisko. Podno-
sił przy tym, że art. 4 zwalniał z odpowiedzialno-
ści karnej tych „volkstantów”, którzy byli w sta-
nie wykazać się znaczną i skuteczną pomocą na
rzecz uciskanej ludności polskiej w okupacji (jak
pisze, miała być to: pomoc materialna, względ-
nie ukrywanie poszukiwanych przez gestapo Po-
laków, różnych cennych akt czy precjozów, np.
kościelnych, muzealnych, insygniów polskich sto-
warzyszeń, np. Bractwa Kurkowego, sztandarów
stowarzyszeń akademickich, korporacji uniwer-
syteckich itp. pomocy). Kara grożąca volksdeu-
tschom była wysoka, a lista interesantów dość dłu-
ga. W następnych latach prowadził sprawy cywil-
ne, w tym rozwodowe, o przywrócenie posiada-
nia, o wyłączenie z nacjonalizacji etc.
Zawód adwokata P. wykonywał do 31.05.1978.
W ciągu czterdziestu lat pracy zawodowej patro-
nował 21 aplikantom adwokackim, zarówno jako
adwokat indywidualny, jak i jako czterokrotny kie-
rownik w zespołach adwokackich w Poznaniu (od
września 1952 do 31.05.1978, tj. jako dwukrotny
kierownik w ZA nr 3 i jako dwukrotny kierownik
ZA nr 14, którego był współzałożycielem). Z po-
wodu tej naówczas dużej liczby aplikantów w 1977
został pasowany przez adw. Jana Dobrzyńskiego z
Opola na „ojca chrzestnego”. 6.04.1979 odznaczo-
ny został przez RA w Poznaniu medalem „Zasłu-
żonemu dla Adwokatury”.
Od 2.01. do 16.04.1980 P. pisał wspomnienia. Od
18.12.1980 był członkiem zwyczajnym ZBoWiD.
Zmarł 3.06.1986 w Poznaniu. Pochowany został
na cmentarzu miłostowskim. W małżeństwie z Ger-
trudą Heleną z Ługiewiczów (zmarłą 3.06.1991 w
Poznaniu i pochowaną obok męża) miał syna Lu-
domira Wojciecha (ur. 10.04.1940 w Warszawie).
Janusz Kanimir
J. Kanimir, Adwokat Dominik Pogłodziński (1906–1986).
W dwudziestopięciolecie śmierci, „Palestra” 2011, nr 5–6, s.
292–298; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury; Materia-
ły rodzinne udostępnione przez Ludomira Pogłodzińskie-
go, w tym niepublikowane wspomnienia Dominika Pogło-
dzińskiego.
 Pollak
Pollak Zygmunt Paweł (1903–1976), adwokat
w Rawiczu, polityk, działacz społeczny.
Ur. 14.01.1903 w Rawiczu jako syn Tomasza
(kupca) i Stanisławy z d. Michalewicz. Po ukończe-
niu szkoły powszechnej w Rawiczu uczęszczał do
gimnazjum w Rawiczu i w Lesznie, gdzie w 1921
uzyskał świadectwo dojrzałości. W l. 1921–1925 stu-
diował prawo na Wydziale Prawno-Ekonomicznym
Uniwersytetu Poznańskiego. Od 1921 był członkiem
Zygmunt Paweł Pollak
korporacji akademickiej „Chrobria”. Po uzyskaniu
dyplomu rozpoczął aplikację sądową w sądach w
Rawiczu, Poznaniu, Lesznie i Pleszewie. Aplikację
przerwało mu powołanie do wojska. Przeszkolenie
wojskowe odbył w Szkole Podchorążych Rezerwy
Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim w okresie od
15.07.1927 do 3.04.1928. Po jej ukończeniu w stop-
niu plut. pchor. został przydzielony do 7. Pułku Ar-
tylerii Ciężkiej (PAC) w Poznaniu, gdzie służył do
końca września 1928. Po zwolnieniu z wojska konty-
nuował aplikację sędziowską, którą ukończył egza-
minem sędziowskim we wrześniu 1929. Wkrótce po-
tem został mianowany sędzią w SG w Bydgoszczy.
W listopadzie 1932 zwolnił się z sądu, aby przejść do
adwokatury. 1.02.1933 został uchwałą RA w Pozna-
niu wpisany na listę adwokacką IA w Poznaniu – z
siedzibą w Rawiczu. Własną kancelarię adwokacką
prowadził w Rawiczu do wybuchu wojny. W mię-
dzyczasie trzykrotnie był powoływany na ćwiczenia
wojskowe w 7. PAC w Poznaniu, 3. PAC w Wilnie i
w 1938 w 4. PAC w Łodzi. Awansowany został do
stopnia podporucznika rezerwy ze starszeństwem z
dniem 1.01.1931.
404
T. III/z. 1
Od 1932 był członkiem Stronnictwa Narodowe-
go. W sierpniu 1939 został zmobilizowany do 4.
PAC w Łodzi, w którym objął funkcję dowódcy ko-
lumny amunicyjnej. Brał udział w działaniach wo-
jennych we wrześniu 1939. Ewakuował się ze swo-
im oddziałem najpierw do Warszawy, a następnie
w okolice Kowla. Po inwazji na Polskę 17.09.1939
wojsk sowieckich P. w grupie ok. 150 oficerów udał
się z powrotem do Warszawy, ale w okolicach Gar-
wolina cała grupa dostała się do niewoli niemie-
ckiej. Był jeńcem oflagów Arnswalde i Gross-Born,
skąd 27.01.1945, wobec zbliżania się wojsk sowie-
ckich, został ewakuowany z obozem 700-kilome-
trowym marszem na zachód do oflagu Sandbo-
stel. Po uwolnieniu obozu przez wojska angielskie
30.04.1945 został przydzielony do Komendy Pol-
skiej przy angielskiej 43. Dywizji Piechoty w Cel-
le koło Hanoweru, gdzie pełnił funkcję kierowni-
ka Wydziału Prawnego i występował jako adwokat
przed angielskimi wojskowymi sądami w obronie
oskarżanych Polaków. Na początku listopada 1945
powrócił do Polski.
Z początkiem 1946 wznowił praktykę adwoka-
cką w Rawiczu. Był inwigilowany przez funkcjona-
riuszy UB, którzy w jednej z notatek napisali, że
przed wojną należał do Stronnictwa Narodowego
i ma nastawienie „wyczekujące i nieufne”. W 1953
został członkiem ZA nr 1 w Rawiczu i kierowni-
kiem tegoż zespołu (był nim przez 20 lat). Obo-
wiązki adwokata pełnił do śmierci, mając stosowną
zgodę organów samorządu adwokackiego. Wyko-
nywał wiele funkcji społecznych w Rawiczu, m.in.
był radnym MRN w Rawiczu (pracował w Komisji
oświaty i kultury), współorganizował Festiwal Chó-
rów Polskich w Poznaniu w 1957, był sekretarzem
koła ZPP w Rawiczu. P. odznaczony został m.in.
Srebrnym Krzyżem Zasługi.
Zmarł 10.06.1976 w Rawiczu, gdzie na cmenta-
rzu parafialnym został pochowany. Związek mał-
żeński zawarł w 1938 w Inowrocławiu z Florenty-
ną z d. Langner. Mieli troje dzieci: synów Andrze-
ja (ur. 1939, zmarł w dzieciństwie) i Wiesława (ur.
1947) oraz córkę Danutę (ur. 1948).
Piotr Jóźwiak, Zenon Jóźwiak
Archiwum Państwowe w Lesznie, Zespół ZBoWiD, syg.
4400, Akta osobowe Pollak Paweł Zygmunt; Księga pamiąt-
kowa I Liceum Ogólnokształcącego w Lesznie, pod. red. Z.
Adamczaka, A. Piwonia, Leszno 2005, s. 243; K. Krasowski,
Wydział Prawno-Ekonomiczny Uniwersytetu Poznańskiego w
T. III/z. 1 Pollak, POłomski, Potrzobowski
latach 1919–1939. Poznań 2006, s. 342; M. Loga, Adw. Zyg-
munt Pollak, (w:) Portret zbiorowy leszczyńskiej adwokatury,
pod red. P. Jóźwiaka, G. Jurkiewicza, M. Logi, Leszno 2013,
s. 105; Rocznik Oficerski Rezerw. Warszawa 1934, s. 148, 650;
M. Zajęcki, Pollak Zygmunt Paweł (1903–1796), sędzia, adwo-
kat, (w:) M. Zajęcki, Album Academicorum. Biogramy człon-
ków Korporacji Akademickiej Chrobria (1921–1939). Poznań
2011, s. 209–210; Spisy adwokatów i sądów w obwodzie Sądu
Apelacyjnego w Poznaniu z 1935, 1939.
Połomski Tadeusz (1924–2002), adwokat w
Jarocinie, Kaliszu i Poznaniu, działacz samorzą-
dowy.
Tadeusz Połomski
Ur. 20.11.1924 w Krakowie jako syn Jana, za-
wodowego wojskowego, i Leokadii z d. Malickiej.
Do września 1939 ukończył dwie klasy Gimnazjum
św. Marii Magdaleny w Poznaniu. W czasie oku-
pacji pracował i uczył się na tajnych kompletach.
W 1945 brał udział w walkach o wyzwolenie Po-
znania (cytadelowiec). Następnie został wcielony
do Oficerskiej Szkoły Ludowej Marynarki Wojen-
nej. Na skutek choroby powstałej w wyniku służby
na morzu został zdemobilizowany. Po ukończeniu
studiów na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Po-
znaniu (1953) w 1954 uzyskał wpis na listę aplikan-
tów adwokackich i po zdanym egzaminie w 1958
rozpoczął pracę w charakterze adwokata. Zawód
wykonywał w zespołach adwokackich w Jarocinie,
Kaliszu, a następnie w Poznaniu. Był także wpisa-
ny na listę obrońców wojskowych. Zawodowo pra-
cował do końca maja 2000.
P. był aktywnym działaczem samorządu zawodo-
wego. Od 1967 do 1989 był nieprzerwanie człon-
405
kiem RA w Poznaniu, pełniąc między innymi obo-
wiązki sekretarza RA oraz rzecznika dyscyplinar-
nego.
Odznaczony między innymi Złotym Krzyżem
Zasługi, Medalem Zwycięstwa, Odznaką Grun-
waldzką.
Zmarł 26.11.2002 w Poznaniu. Pochowany zo-
stał na cmentarzu Junikowskim w Poznaniu. W
1948 roku zawarł związek małżeński z Eweliną, z
którego pochodzi dwoje dzieci.
Cezary Nowakowski
AIA w Poznaniu, Akta osobowe.
Potrzobowski Karol Wacław (1922–
1983), adwokat w Warszawie, wybitny cywilista,
historyk adwokatury, działacz samorządowy.
Urodził się 11.08.1922 w Warszawie w rodzinie
Karola – lekarza, pracownika PKO i Banku Pol-
skiego (rozstrzelanego przez Niemców w 1941) i
Marii Eugenii Henryki z Orłowskich.
W l. 1934–1938 uczęszczał do Gimnazjum im.
Tadeusza Czackiego w Warszawie, a w l. 1938–1940
do Liceum Humanistycznego im. Adama Mickie-
wicza w Warszawie. Począwszy od 1941 do 1944
odbywał studia prawnicze w ramach tajnego na-
uczania na Wydziale Prawa UW i był starostą gru-
py studentów. Do sierpnia 1944 zdał trzy egzami-
ny roczne (zaliczył trzy lata studiów). W l. 1940–
1944 pracował jako dependent w kancelarii adwo-
kackiej adwokata Jana Schuppa (ul. Mokotowska
63), a także (od 1941 do 1944) jako kierownik skle-
pu filatelistycznego „Mauritius” przy ul. Święto-
krzyskiej 34 (własność Lecha Borzęckiego i He-
leny Niewiarowskiej). Po upadku Powstania War-
szawskiego, w październiku 1944, wywieziony zo-
stał do obozu pracy w Berlinie, gdzie pracował jako
tzw. „Hilfsarbeiter” w Spandauer Stahlindustrie, a
następnie przy kopaniu okopów. Do Polski wrócił
tuż po kapitulacji Berlina, 4.05.1945.
W roku akademickim 1945/46 uczęszczał na
zajęcia na czwartym roku Wydziału Prawa UW.
25.10.1946 uzyskał dyplom i tytuł magistra prawa,
stanowiący dowód ukończenia uniwersyteckich
studiów prawniczych.
Oprócz studiowania od 13.06.1945 pracował w
Zarządzie Miejskim Miasta stołecznego Warsza-
wa jako inspektor budżetowy. Z dniem 1.06.1946
 Potrzobowski
na własną prośbę przeszedł do Ministerstwa Od-
budowy (potem Budownictwa). Od 1946 był rad-
cą, a następnie inspektorem w Wydziale Finanso-
wym Ministerstwa. Od września do grudnia 1948
delegowany do Ministerstwa Budownictwa jako
radca prawny do spraw związanych z wykonywa-
niem dekretu z 28 lipca 1948 r. o najmie lokali. Od
stycznia do maja 1949 P. był naczelnikiem Wydzia-
łu Budżetowego w Departamencie Finansowym.
Równocześnie od 15.04.1947 do 4.07.1949 P. odby-
wał aplikację sądową w Sądzie Grodzkim i Sądzie
Karol Wacław Potrzobowski
Okręgowym w Warszawie, w Prokuraturze SO, a
także w Starostwie Powiatowym Praga Południe.
Egzamin sędziowski zdał przed Komisją Egzami-
nacyjną przy SA w Warszawie z siedzibą w Łodzi
w dniach 17–25.06.1949 z ogólnym wynikiem do-
brym. W czerwcu 1949, w związku ze złożeniem eg-
zaminu sędziowskiego, P. przeszedł do Gabinetu
Ministra Budownictwa na stanowisko radcy praw-
nego. W tym czasie był członkiem komisji egzami-
nacyjnej na uprawnienia budowlane. W czerwcu
i lipcu 1950 – delegatem Ministra Budownictwa
do Zarządu Funduszu Gospodarki Mieszkaniowej.
W Ministerstwie P. pracował do 30.09.1950. Od
1946 był też członkiem Związku Zawodowego
Pracowników Budownictwa, w tym w l. 1951–1952
członkiem prezydium Koła Związku przy Miasto-
projekcie, a w l. 1952–1953 przewodniczącym ko-
misji rewizyjnej Związku. W 1948 wstąpił do Zrze-
szenia Prawników Demokratów (potem ZPP), a
od 1949 został członkiem TPPR.
31.07.1949 P. wniósł podanie do RA w Warsza-
406
T. III/z. 1
wie o wpis na listę aplikantów adwokackich. Patro-
nem zgodził się zostać adw. Paweł Asłanowicz. Na
listę wpisany został na podstawie uchwały ORA z
22.09.1949. Ślubowanie złożył 26.09.tr. W grudniu
1949 P. uzyskał zgodę ORA na jednoczesne zaj-
mowanie stanowiska radcy prawnego w Wydzia-
le Prawnym Ministerstwa Budownictwa. W lutym
1950 przeszedł pod patronat adw. Władysława Ży-
wickiego (zmiana patrona wynikała stąd, że adw.
Asłanowicz nie prowadził wolnej praktyki adwoka-
ckiej, ale dydaktykę na UW i był radcą prawnym w
sektorze publicznym).
2.09.1950 P. wniósł podanie do RA w Warsza-
wie o wpis na listę adwokatów z siedzibą w War-
szawie przy ul. Asfaltowej 14 m. 12 – na podstawie
art. 118 ust. 2 ustawy o ustroju adwokatury z 1950.
Uchwałą RA z 21.09.1950 P. wpisany został na li-
stę adwokatów IA w Warszawie, a 23 września zło-
żył ślubowanie.
Po zdaniu egzaminu adwokackiego na włas-
ną prośbę zwolniony został z pracy w Minister-
stwie Budownictwa. Wkrótce potem objął stano-
wisko radcy prawnego w przedsiębiorstwach pań-
stwowych Miastoprojekt-ZOR i Miastoprojekt-
-Wschód. Zajmował je przez wiele lat. W listo-
padzie 1952 P. powołany został w skład ZA nr 8.
Z dniem 1.03.1953 przeniesiony został do ZA nr
18 (przy ul. Rutkowskiego 30), którego w l. 1953–
1964 był kierownikiem. Z dniem 1.01.1971 P. prze-
niesiony został do ZA nr 40, którego członkiem
pozostał do śmierci.
Od 1949 P. publikował artykuły z zakresu prawa
cywilnego i gospodarczego w „Przeglądzie Usta-
wodawstwa Gospodarczego” i „Tygodniku Gospo-
darczym”. W l. 1975–1977 opublikował też wiele
prac z zakresu prawa prywatnego międzynarodo-
wego, za co otrzymał w 1979 nagrodę im. adw. Sta-
nisława Garlickiego. Przekazał ją w całości na Fun-
dusz Wzajemnej Pomocy RA w Warszawie.
Od 1956 do 1973 P. był nieprzerwanie członkiem
RA w Warszawie, w 1956 został członkiem Komi-
sji Finansowej RA w Warszawie. W l. 1959–1963
był zastępcą sekretarza RA (w 1959 przejściowo
pełnił obowiązki sekretarza RA – w czasie choro-
by Norberta Sawickiego oraz w okresie letnim).
W tym czasie (1959–1961) pełnił też przejściowo
obowiązki rzecznika dyscyplinarnego. W l. 1964–
1967 był skarbnikiem RA, a w l. 1967–1973 wice-
dziekanem. Za zaangażowanie w prace RA uchwałą
T. III/z. 1 Potrzobowski, Powidzki

z 26.04.1973 stwierdzono, że P. w pracach samorzą-
dowych wybitnie się zasłużył. Z kolei uchwałą NRA
z 21.10.1979 powołany został na wiceprzewodniczą-
cego Rady Programowej Ośrodka Badawczego Ad-
wokatury. W tym samym roku, 6.11.1979 powoła-
ny został do składu Komitetu Redakcyjnego „Pale-
stry”, a także do Komisji Doskonalenia Zawodowe-
go i Szkolenia Aplikantów NRA.
Od początku lat 70. P. aktywnie działał też na
forum władz centralnych adwokatury. W l. 1973–
1976 P. był skarbnikiem NRA, a w l. 1976–1979 wi-
ceprezesem NRA. W tym czasie, 1976–1979, był
też członkiem Komisji Zagadnień Zespołów Ad-
wokackich. Zasiadał w licznych komisjach RA w
Warszawie i NRA. Od 1968 był też członkiem rady
programowej ZPP.
Przez wiele lat, począwszy od 1956, P. prowa-
dził szkolenia dla aplikantów adwokackich z za-
kresu prawa cywilnego materialnego i procesowe-
go. Od 1970 był członkiem Sekcji Prawa Cywilne-
go Komisji Doskonalenia Zawodowego (powoła-
ny na podstawie uchwały RA z 16.07.1970 i po-
nownie uchwałami z 26.04.1973 i z 5.08.1976). Od
1.11.1978 aplikantem adw. Potrzobowskiego był
Ziemisław Gintowt, późniejszy dziekan ORA w
Warszawie.
Brał udział w Zjeździe Adwokatów w Pozna-
niu w styczniu 1981. W wyniku jego ustaleń P. po-
proszony został przez Prezydium NRA (uchwałą
z 28.07.1981) o opracowanie autorskiego projek-
tu regulaminu dotyczącego księgowości zespołów
adwokackich.
P. był wielokrotnie odznaczany za pracę dla
administracji, jak i w samorządzie adwokackim.
Uchwałą Rady Państwa z 22.07.1959 na wniosek
Ministra Budownictwa odznaczony został Srebr-
nym Krzyżem Zasługi. W 1967 otrzymał Odzna-
kę Tysiąclecia. W 1969, na wniosek NRA, otrzy-
mał Złoty Krzyż Zasługi. Uchwałą Rady Państwa
z 6.07.1977 odznaczony został Krzyżem Kawaler-
skim Orderu Odrodzenia Polski, a na mocy uchwa-
ły Prezydium NRA złotą odznaką „Adwokatura
PRL”. P. był współorganizatorem sesji naukowej
pt. „Adwokatura Polska w latach 1939–1945”, któ-
ra odbyła się w dniach 26–28. 11. 1982.
P. zmarł 3.03.1983 w Warszawie. Spoczął 10.03.
tr. w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Powąz-
kowskim w Warszawie. W małżeństwie z Barba-
rą ze Skarzyńskich, adwokatem (zm. 1982), dzie-
ci nie mieli. P. od 1960 mieszkał w mieszkaniu na-
leżącym do Spółdzielni Adwokackiej przy Długiej
8/14 m. 17.
Janusz Kanimir
AIA w Warszawie, sygn. 1/1549; C. Jaworski, O udziale adwo-
katów w Powstaniu Warszawskim raz jeszcze, „Palestra” 2014,
nr 7–8, s. 122–130; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury,
s. 267–268, 334, 339.
Powidzki Jan (1905–1950), adwokat w Po-
znaniu, Warszawie i Szczecinie, sędzia, więzień KL
Auschwitz.
Ur. 15.06.1905 w Poznaniu. Jego rodzica-
mi byli architekt Mieczysław Roman Powidz-
ki (7.11.1875–7.07.1937) oraz Stanisława z Mie-
lęckich (zm. w 1940 w Warszawie). W l. 1919–
1920, podczas powstań śląskich i plebiscytów, jako
Jan Powidzki
harcerz przewoził polskie ulotki na Śląsk. Maturę
zdał w 1923 w Gimnazjum Marii Magdaleny w Po-
znaniu, po czym w l. 1923–1927 studiował na Wy-
dziale Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, uzysku-
jąc w 1927 tytuł magistra praw. W czasie studiów
pracował jako urzędnik w Komisariacie Główne-
go Urzędu Likwidacyjnego w Poznaniu. Następ-
nie odbył aplikację sądową w Poznaniu i w lutym
1930 zdał przed komisją Sądu Apelacyjnego egza-
min sądowy. Po otrzymaniu nominacji asesorskiej
pełnił funkcje sędziowskie przy Sądzie Grodzkim
w Poznaniu, a następnie, po otrzymaniu nomina-
cji na sędziego grodzkiego, został delegowany do
Sądu Okręgowego w Poznaniu, przy którym pra-

407
 Powidzki, Poźniak
cował do 1933. W październiku tr. został wpisany
na listę adwokatów w Poznaniu i otworzył prywat-
ną kancelarię adwokacką, którą prowadził do wy-
buchu wojny.
Po wysiedleniu z Poznania w styczniu 1940 został
wpisany na listę adwokatów w Warszawie. W lipcu
tr. znalazł się w grupie 80 adwokatów aresztowa-
nych przez gestapo i został osadzony na Pawiaku,
a następnie, 15.08.1940, przewieziony do KL Aus-
chwitz, gdzie przebywał do 2.04.1941. Zwolniony
dzięki staraniom rodziny (jego przodkowie należe-
li do baronowskiej rodziny von Ungern-Sternberg i
choć kontakty rodzinne nie były utrzymywane, uda-
ło się doprowadzić do interwencji kogoś wysoko po-
stawionego), opuścił obóz w stanie skrajnego wy-
czerpania, niesiony na noszach. Po przebyciu dłu-
giej choroby we wrześniu 1941 zmuszony był opuś-
cić Warszawę z powodu inwigilacji gestapo, po czym
przebywał do 1944 na Lubelszczyźnie, gdzie znalazł
zajęcie początkowo jako kasjer, a później kierownik
cegielni w Dzierdziówce pod Rozwadowem.
W 1945 powrócił do Poznania, gdzie zgłosił się
do dyspozycji Pełnomocnika Rządu RP. Zajmo-
wał się organizacją sądownictwa w Koszalinie, w
roku 1946 przeniósł się do Szczecina, gdzie za-
łożył kancelarię adwokacką (przy Alei Wojska
Polskiego 136).
Zmarł nagle w drodze do pracy 14 stycznia 1950,
na skutek ciężkiej choroby nerek nabytej w obo-
zie. Został pochowany w Poznaniu na cmentarzu
katolickim na Golęcinie. W małżeństwie z Krysty-
nę Pajzderską zawartym w lipcu 1933 miał dwoje
dzieci – Teresę (adwokata) i Krzysztofa (konser-
watora zabytków).
Miał dwie siostry: Marię (1906–1972), która była
pielęgniarką, po wojnie przebywała na emigracji
w Londynie, oraz Elżbietę (1913–1978), a także
młodszego brata Bogdana (1915–1944), inżyniera
z wykształcenia, był harcerzem w 16. Poznańskiej
Drużynie Harcerskiej im. gen. Józefa Bema, brał
udział w kampanii wrześniowej w randze ppor., na-
stępnie działał w konspiracji, nie jest jednak wia-
dome, jaki miał pseudonim i w jakich oddziałach
służył. Zginął podczas Powstania Warszawskiego
8.08.1944, zatrzymany i rozstrzelany na ul. Moko-
towskiej. Ciała nigdy nie znaleziono.
Katarzyna Naliwajek
Materiały rodzinne ze zbiorów córki Jana Powidzkiego, Te-
resy, oraz wnuka, Grzegorza Drzycimskiego.
408
T. III/z. 1
Poźniak Otmar (1892–1962), adwokat w Lub-
linie, hallerczyk, porucznik WP, działacz Polski
Podziemnej, więzień oflagów i łagrów.
Ur. 11.11.1892 w Pietropawłowie k. Witebska,
s. Jana i Stefanii z d. Kościesza-Mężyńskiej. Oj-
ciec był wysokim urzędnikiem carskiego Mini-
Otmar Poźniak
sterstwa Komunikacji. Początkowo używał imie-
nia Ottomar. W 1912 ukończył ze srebrnym me-
dalem Gimnazjum Klasyczne w Smoleńsku i wstą-
pił na Wydział Ekonomiczny Politechniki w Pe-
tersburgu. Ostatecznie po roku studiów politech-
nicznych podjął studia prawnicze w Moskwie, któ-
re ukończył 4.05.1917. Od 5.02.1919 sędzia śledczy
Sądu Okręgowego w Symferopolu. Od 8.07.1919
ochotniczo w Armii gen. Hallera, gdzie uczestni-
czył w walkach jako dowódca baterii artylerii w stop-
niu podporucznika. Od 12.09.1919 sędzia Sądu Po-
lowego 1. DP Armii gen. Hallera. Od 10.10.1919
audytor Sądu Polowego 2 DPLeg. W czasie woj-
ny polsko-sowieckiej audytor sądów polowych eta-
powych 2. i 4. Armii Sądu Polowego 1. DPLeg.
oraz szef Ekspozytury Sądu Polowego 4. Armii.
W opinii służbowej z tego okresu, wystawionej
przez szefa Sądu Polowego 1. DPLeg., czytamy
m.in.: „Przez cały czas pobytu w sądownictwie woj-
skowym por. Poźniak odznaczał się wielką praco-
witością i sumiennością i wykazał dużo wiedzy fa-
chowej, znajomość ustaw karnych i procedury woj-
skowej. W ciągu 20 miesięcy prowadził rozpra-
wy główne w sądach polowych bardzo umiejęt-
nie. Podczas walk z bolszewikami został odznaczo-
ny Krzyżem Walecznych” (Rozk. Dow. 4. Armii nr
T. III/z. 1 Poźniak, Pragier
L. 5132/21/Pf z 22.04.1921). Ciężko ranny na fron-
cie. Z dniem 10.04.1921 por. KS. W marcu 1922 z
powodu inwalidztwa zdemobilizowany. W połowie
czerwca 1922 rozpoczął aplikację w renomowanej
kanc. adw. Feliksa Zadrowskiego w Warszawie, by
wkrótce kontynuować aplikację po przeniesieniu
się do Lublina. Tam 25.07.1925 zdał egzamin ad-
wokacki. W okresie międzywojnia specjalizował się
w sprawach ubezpieczeniowych. Sprawował funk-
cję wicedziekana Izby Adwokackiej w Lublinie.
W 1935 opublikował cenioną w środowisku pra-
cę pt. Tezy z uchwał Rady Adwokackiej w Lublinie i
Rady Adwokackiej w Łucku. Był aktywnym działa-
czem Stronnictwa Narodowego, za co spotykał się z
szykanami państwowych pracodawców. Został m.in.
zwolniony ze stanowiska radcy prawnego Ubezpie-
czalni Społecznej w Lublinie. Prowadził kanc. adw.
w Lublinie przy ul. Cichej 6. Pomimo inwalidztwa
zmobilizowany w sierpniu 1939 do Sądu Polowego
3. DPLeg. Po rozbiciu dywizji dostał się do niemie-
ckiej niewoli i przebywał w Oflagu IIA w Prenzlau
do marca 1940. Uznany za trwale niezdolnego do
służby wojskowej, został zwolniony z oflagu. Po po-
wrocie do Lublina włączył się aktywnie w nurt wal-
ki konspiracyjnej. Działacz konspiracyjnej Okręgo-
wej Delegatury Rządu w Lublinie, w tym zastępca
Okręgowego Delegata Rządu na województwo lu-
belskie W konspiracji używał pseudonimów „Ed-
mund Krzywkowicz” i „Michał Tyr”. Jednocześnie
w l. 1940–1944 członek konspiracyjnej Okręgowej
Rady Adwokackiej w Lublinie. W dniu 3.08.1944 na
bankiecie wydanym przez gen. Bułganina podstęp-
nie aresztowany wraz z grupą oficerów AK i dzia-
łaczy ODRzK. Więziony w Charkowie, Riazaniu i
Czerepewcu. Po uwolnieniu w czerwcu 1950 ponow-
nie aresztowany przez UB i po ciężkim śledztwie w
1952 skazany na karę 10 lat pozbawienia wolności.
We wrześniu 1952 P. został pozbawiony prawa wy-
konywania zawodu adwokata. Zwolniony w 1956,
ponownie został przyjęty do palestry. Zmuszony
do osiedlenia się w Elblągu, wykonywał z powodze-
niem zawód adwokata. Zmarł tam 16.07.1962. Bra-
cia Edmund i Jan byli oficerami WP. Córka Maria-
Ariadna ur. w 1936.
Leszek Kania
AIA w Lublinie, Akta osobowe, nr 139/23; Listy obrońców
wojskowych w WPP w l. 1931–1939; J. Markiewicz, Walka i
męczeństwo adwokatów Izby Lubelskiej w latach wojny i oku-
pacji 1939–1945, „Palestra” 1974, nr 7; J. Nazarewicz, Dzia-
409
łalność sądów wojennych w wojnie obronnej Polski 1939 r.,
WPH nr 1 z 1980; B. Oratowska, Patriotyczne postawy adwo-
katów Izby Lubelskiej w okresie okupacji hitlerowskiej i sowie-
ckiej 1939–1944. Informator do wystawy, Lublin 2004; F. Ry-
marz, Adwokatura lubelska w okresie 20-lecia międzywojenne-
go, „Palestra” 1988, nr 7; D. Szpoper, J. Świątek, Dzieje ad-
wokatury gdańskiej, Gdańsk 2005.
Pragier Adam Szymon (1886–1976), adwo-
kat w Warszawie, legionista, polityk PPS, poseł na
Sejm RP, minister informacji, działacz polskiego
uchodźstwa niepodległościowego.
Ur. 12.12.1886 w Warszawie, s. Stanisława i Jó-
zefy z d. Szancer. W 1904 zdał egzamin matural-
ny w Gimnazjum św. Anny w Krakowie i rozpo-
czął studia medyczne na UJ, które kontynuował
następnie w Zurychu. Po ich ukończeniu studio-
wał prawo i nauki społeczne na tamtejszym uni-
wersytecie. Studia te ukończył w 1912, po czym po-
wrócił do kraju i rozpoczął pracę jako aplikant w
kancelarii Juliana Kona przy ul. Nowy Świat 26
w Warszawie. Jako uczeń gimnazjum związał się
z ruchem socjalistycznym. Należał do organizacji
„Promień”, a na studiach – do „Spójni”. Od 1906
był członkiem PPS, a po rozłamie ruchu socjali-
stycznego w listopadzie 1906 – członkiem PPS-Le-
wicy. W l. 1907–1908 redagował pismo „Myśl So-
cjalistyczna”, od 1912 współpracował z pismami:
„Przegląd Społeczny”, „Społeczeństwo”, „Wie-
dza”. Aresztowany przez władze rosyjskie, został
skazany na 3 miesiące aresztu. Po zwolnieniu wy-
jechał do Berlina, gdzie zajmował się opracowy-
waniem zagadnień dotyczących polityki pruskiej w
stosunku do Polaków. Po wybuchu I wojny świato-
wej przyjechał do Krakowa i wstąpił do Legionów
Polskich, rezygnując z działalności w PPS-Lewicy.
Służył w II Brygadzie Legionów Polskich, walczył
w Karpatach. Zwolniony z Legionów wskutek cho-
roby, po leczeniu został wcielony do c.k. armii au-
strowęgierskiej. Od 1918 należał do POW w Kra-
kowie i brał udział w rozbrojeniu wojsk austria-
ckich. Krótko służył w WP, po czym od stycznia
1919 do 1927 pracował jako referent, a następnie
radca prawny w Ministerstwie Pracy i Opieki Spo-
łecznej. W 1925 został aplikantem SA w Warsza-
wie. W 1926 był adwokatem Sergiusza Piaseckie-
go. Od 1919, z przerwami do wybuchu wojny, wy-
kładał skarbowość na WWP. W lipcu 1920 zgło-
sił się ochotniczo do WP, ale nie wziął udziału w
 Pragier
działaniach wojennych. Od 1921 zasiadał w Ra-
dzie Naczelnej PPS, w l. 1924–1925 był członkiem
CKW PPS, 1937–1939 – członkiem Komisji Rewi-
zyjnej partii. Sprawował funkcję przewodniczące-
go OKR Warszawa-Podmiejska. W l. 1922–1930
był posłem na Sejm RP. W Sejmie I Kadencji za-
siadał w Komisji Administracyjnej i Komisji Śled-
czej ds. Badania Tajnych Organizacji. W Sejmie II
Adam Szymon Pragier
Kadencji był członkiem Komisji Administracyjnej,
Komisji Budżetowej i Komisji Spraw Zagranicz-
nych. Należał do czołowych działaczy Centrolewu.
We wrześniu 1930 został aresztowany i w proce-
sie brzeskim skazany na 3 lata więzienia. W paź-
dzierniku 1933 udał się na emigrację. Przebywał
w Czechosłowacji, a później we Francji (mieszkał
w Paryżu). W październiku 1935 wrócił do Polski.
Jeszcze w tym samym miesiącu uwięziono go, jed-
nak w lutym 1936 uzyskał akt łaski od Prezydenta
RP i został zwolniony. Wrócił do Warszawy, gdzie
prowadził praktykę adwokacką w kancelarii przy
ul. Mokotowskiej 73. W międzywojniu opubliko-
wał prace: Królewsko-Pruska Komisja Kolonizacyj-
na 1886–1914 (1920), Uwagi o konstytucji 17 marca
(1921), Zarys skarbowości komunalnej (1924). We
wrześniu 1932 P. został przyjęty do loży wolnomu-
larskiej „La Nouvelle Jérusalem” N 376 (Wielka
Loża Francji), w której w 1935 otrzymał stopień
mistrza. W l. 1936–1938 był członkiem Wielkiej
Loży Narodowej Polski. W grudniu 1939 znalazł
się w gronie założycieli polskiej loży „Kopernik”
N 679 (Wielkiej Loży Francji). Działał w maso-
nerii również po zakończeniu wojny. We wrześniu
410
T. III/z. 1
1939 został przydzielony do Wojskowego Instytutu
Naukowo-Oświatowego MSWojsk. 14.09.1939 po-
przez Rumunię przedostał się do Francji. Uczest-
niczył w rozmowach dotyczących powołania rządu
RP gen. Władysława Sikorskiego, a po jego utwo-
rzeniu został urzędnikiem w Ministerstwie Skar-
bu. Po ewakuacji władz polskich do Wielkiej Bry-
tanii od listopada 1941 był dyrektorem Departa-
mentu Ekonomicznego Biura Prac Ekonomicz-
nych, Politycznych i Prawnych, przekształconego
później w Ministerstwo Prac Kongresowych. W l.
1941–1945 zasiadał w redakcji czasopisma „Eko-
nomista Polski”. Od 1944 wykładał skarbowość na
polskim wydziale prawa na Uniwersytecie w Oks-
fordzie. Działał w PPS na uchodźstwie, od 1941
był członkiem Komitetu Zagranicznego tej partii.
Od lutego 1942 zasiadał w Radzie Narodowej RP.
Należał do socjalistów krytycznie nastawionych
do polityki gen. Władysława Sikorskiego, zwłasz-
cza postanowień układu Sikorski-Majski, a póź-
niej przeciwników Stanisława Mikołajczyka. W li-
stopadzie 1944 objął stanowisko ministra informa-
cji w rządzie Tomasza Arciszewskiego (stanowisko
to zajmował w kolejnych rządach na uchodźstwie
do 1949). Po zakończeniu II wojny światowej po-
został w Wielkiej Brytanii. W 1947 poparł nowe-
go prezydenta RP Augusta Zaleskiego, za co zo-
stał usunięty z PPS. W 1950 stanął na czele Związ-
ku Socjalistów Polskich i do śmierci stał na czele
Komitetu Wykonawczego tej grupy. W 1948 wy-
dał oświadczenie na temat współpracy obywate-
li polskich z władzami komunistycznymi w kraju.
Zasiadał w III i IV Radzie Narodowej RP oraz II i
IV Radzie RP, przez pewien czas pełnił funkcję jej
przewodniczącego. Opowiedział się przeciw akcji
zjednoczeniowej uchodźstwa polskiego, prowadzo-
nej przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego, i odmó-
wił podpisania Aktu Zjednoczenia z 14.03.1954. W
1972 wszedł w skład powołanej przez prezyden-
ta Stanisława Ostrowskiego Komisji Tymczasowej
Okresu Przejściowego, mającej na celu zjednocze-
nie polityczne uchodźstwa. Był jednym z czołowych
publicystów „Wiadomości”, wg Marii Danilewiczo-
wej jednym z ulubionych felietonistów redaktora
„Wiadomości” Mieczysława Grydzewskiego. Nale-
żał do Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. Na
początku lat 70. został uhonorowany nagrodami
Związku Dziennikarzy RP w Londynie oraz Fun-
dacji im. A. Jurzykowskiego.
T. III/z. 1 Pragier, Prądzyński

Zmarł 24.07.1976 w Penley. Opublikował wspo-
mnienia Czas przeszły dokonany – wg Rafała Habiel-
skiego „jedno z najwybitniejszych dokonań emigr.
memuarystyki” oraz: Zasady skarbowości ogólnej
(1942), Pokonani zwycięzcy, czyli jak uratować Niemcy
(1943), Cele wojenne Polski (1944), O sprawach pol-
skich i o międzynarodowej sytuacji politycznej. Roz-
mowę przeprowadził i spisał W. Maliniak [J. Wraga-
Niezbrzycki] (1946), Dzieje grzechu, czyli od Jałty do
przesilenia (1947) oraz zbiory felietonów, publikowa-
nych wcześniej w „Wiadomościach”: Puszka Pandory
(1969) i Czas teraźniejszy (1975). P. przypisuje się po-
nadto autorstwo broszury Jana Andrzeja Kostki, O
przeciwnikach zjednoczenia słów kilkoro (1954). Od-
znaczony Medalem Niepodległości.
Był żonaty z Eugenią z d. Berke (1888–1964),
działaczką socjalistyczną, wiceminister pracy i opie-
ki społecznej w l. 1946–1949, posłanką na Sejm
PRL, z którą rozstał się w 1939. Nie miał dzieci.
Marek Gałęzowski
passim; tenże, Parlamentaryzm polski na uchodźstwie 1973–
1991, Warszawa 2002; Władze RP na obczyźnie podczas II woj-
ny światowej 1939–1945, red. Z. Błażyński, Londyn 1994, pas-
sim; Wybór pism emigracji politycznej niepodległej PPS (WRN)
1940–1970, red. naukowa Z. Tkocz, T. Roll, Londyn–Lublin
1994; S. Zahorska, Przychodź do mnie. Listy do Leonii Jabłon-
kówny, oprac. i wstęp M. J. Cybulska, Londyn 1998, passim;
P. Zientara, Misja ostatniej szansy, Warszawa 1995, passim;
M. Żuczkowski, Socjaliści polscy w „wojnie o całe jutro świa-
ta”, „Biuletyn IPN” 2011, nr 7, s. 23–24.
Prądzyński Witold (1882–1952), adwokat w
Raciborzu i Poznaniu, notariusz, wykładowca UP,
pełnomocnik Polski do rokowań z Niemcami, po
I wojnie św.

M. Danilewicz-Zielińska, Szkice o literaturze emigracyjnej

półwiecza 1939–1989, wyd. 2, Wrocław–Warszawa–Kraków
1999, passim; A. Friszke, O kształt niepodległej, Warszawa
1989; A. Friszke, P. Machcewicz, R. Habielski, Druga Wielka
Emigracja, t. 1–3, Warszawa 1999, passim; Dziennik czynności
Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza, oprac. J. Piotrow-
ski, t. 1–2, Wrocław 2004, passim; R. Habielski, Adam Pra-
gier, (w:) Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939,
red. K. Dybciak i Z. Kudelski, t. 1, Lublin 2000; L. Hass, Wol- Witold Prądzyński
nomularze polscy w kraju i na świecie. Słownik biograficzny,
Warszawa 1999; T. Katelbach, Rok złych wróżb, Dziekanów
Leśny 2005; A. Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia
adwokatury polskiej, Warszawa 1995, passim; A. Kochański,
Pragier Adam Szymon (1886–1976), PSB, t. XXVIII, s. 342– Ur. 8.03.1882 w Siemianowie koło Gniezna w
346 (bibl.); Kto był kim w II RP?, s. 403; J. Lerski, Emisariusz rodzinie Adama i Marii z Lossowów. W 1. 1892–
Jur, Warszawa 1989, passim; H. Lieberman, Pamiętniki, wstęp 1901 uczęszczał do gimnazjum w Gnieźnie i nale-
i oprac. A. Garlicki, Warszawa 1996; Lista adwokatów okrę-
żał w tym czasie do tajnej organizacji Koła Tow.
gu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg Izby Adwokackiej
w Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r., Warszawa 1938; Z. Tomasza Zana. W l. 1901–1902 studiował ekono-
Nagórski, Wojna w Londynie, bmw 1985; W. Pobóg-Malinow- mię na Uniwersytecie we Wrocławiu, a w l. 1902–
ski, Najnowsza historia polityczna Polski, Warszawa 1990, t. 2– 1905 prawo na uniwersytetach w Greifswaldzie,
3; K. Polechoński, Żywot człowieka rozbrojonego, Warszawa–
Wrocław 2000; Polska emigracja polityczna. Informator (re-
Monachium i Berlinie. W 1905 zdał w Berlinie
print), wstęp S. Cenckiewicz, Warszawa 2004, passim; Posło- egzamin referendarski, a rok później podjął pra-
wie i senatorowie Rzeczypospolitej polskiej 1919–1939. Słownik cę referendarza w sądzie we Frankfurcie nad Me-
biograficzny, t. 4, M–P, P. Majewski, red. naukowa G. Mazur, nem. W 1908 (lub 1907) uzyskał stopień doktora
Warszawa 2009, s. 428–430 (bibl.); A. Pragier, Czas przeszły
dokonany, Londyn 1966; E. Raczyński, W sojuszniczym Lon-
praw na uniwersytecie w Giessen. W 1911 zdał eg-
dynie, wyd. 3, Londyn 1997; A. Redzik, T. J. Kotliński, Histo- zamin asesorski w Berlinie i w l. 1911–1918 prowa-
ria adwokatury, Warszawa 2012; A. Siwik, Polskie wychodź- dził praktykę adwokacką w Raciborzu. Około 1918
stwo polityczne. Socjaliści na emigracji w latach 1956–1990, został urzędnikiem Ministerstwa Sprawiedliwości
Kraków 2002; Z. Stypułkowski, Zaproszenie do Moskwy, War-
szawa 1991, s. 458; K. Świtalski, Diariusz 1919–1935, oprac.
w Warszawie, a w lipcu 1919 przeniósł się do Po-
A. Garlicki, R. Świętek, Warszawa 1992; R. Turkowski, Parla- znania, gdzie objął kierownictwo Departamentu
mentaryzm polski na uchodźstwie 1945–1972, Warszawa 2001, Sprawiedliwości w Ministerstwie b. Dzielnicy Pru-

411
 Prądzyński, Próchnicki
skiej. W 1921 uczestniczył w rokowaniach gdań-
skich. W listopadzie 1921 w związku z reorganiza-
cją objął obowiązki dyrektora departamentu Ziem
Zachodnich Ministerstwa Sprawiedliwości w War-
szawie, które wykonywał do 31.12.1922.
W sierpniu 1920 został prezesem poznańskiego
oddziału Prokuratorii Generalnej.
W l. 1919–1921 wykładał prawo karne b. dziel-
nicy pruskiej na Wydziale Prawa UP. W 1925 zo-
stał wpisany na listę adwokatów izby poznańskiej.
Kancelarię prowadził do 1933. Od lat 20. do 1939
prowadził biuro notarialne w Poznaniu.
W 1924 został pełnomocnikiem Polski do ro-
kowań z Niemcami, mających na celu uregulowa-
nie stosunków pomiędzy obydwoma krajami. Były
one trudne z uwagi na zawarcie w 1925 układów
w Locarno oraz toczącą się polsko-niemiecką woj-
nę gospodarczą. P. uczestniczył w negocjacjach do
1931, a efektem jego działań było podpisanie kil-
kunastu porozumień (zob. PSB). W latach 30. zo-
stał członkiem Komisji Kodyfikacyjnej RP i brał
udział w pracach nad projektami z zakresu pra-
wa cywilnego, w tym szczególnie ustawy notarial-
nej. W l. 1934–1935 był wiceprezesem a w l. 1936–
1937 prezesem Rady Notarialnej w Poznaniu. Peł-
nił też wiele funkcji w organach organizacji nota-
rialnych. Był też członkiem Polskiego Towarzystwa
Heraldycznego.
W 1939 został przesiedlony przez Niemców do
Generalnego Gubernatorstwa. Podczas okupacji
mieszkał w Radomiu, gdzie w 1940 objął funkcję
wiceprezesa SA, co zawdzięczał znajomości z gu-
bernatorem H. Frankiem, którą nawiązał jeszcze
podczas pracy w Niemczech przed I wojną świa-
tową. Angażował się w pomoc wysiedleńcom z
Wielkopolski. Po wojnie powrócił do Poznania.
Do 1951 był sędzią SA. Prowadził też biuro nota-
rialne (do 1952, kiedy to powstały Państwowe Biu-
ra Notarialne).
Był autorem wielu rozpraw naukowych i arty-
kułów w czasopismach prawniczych polskich i nie-
mieckich. W l. 1921–1923 należał do Komitetu Re-
dakcyjnego RPEiS, a w l. 1933–1939 – „Przeglądu
Notarialnego”. W okresie 1938–1939 był jednym z
dwóch redaktorów „Kwartalnika Prawa Prywatne-
go”, wydawanego przez izby notarialne. Od 1931
był kawalerem Zakonu Maltańskiego. Odznaczo-
ny Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Po-
lonia Restituta.
412
T. III/z. 1
Zmarł 5.08.1952 w Puszczykówku koło Pozna-
nia, gdzie posiadał willę. Przyczyną śmierci był no-
wotwór płuc. Żonaty od 1948 z Zofią z Gadom-
skich. Dzieci nie posiadali.
Janusz Kanimir
Archiwum UAM, sygn. 210/26; P. Czerwiński, Zakon Mal-
tański i stosunki jego z Polską na przestrzeni dziejów, Londyn
1965; A. Dzięczkowski, A. Szklarska-Lohmannowa, Prądzyń-
ski Witold (1882–1952), PSB, t. XXVIII, s. 410–412 (bibl.);
L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyj-
nej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939, Wrocław
2000; S. Grodziski, Prace nad kodyfikacją i unifikacją pol-
skiego prawa cywilnego (1919–1947), KwPP 1992, R. I, z. 1–
4, s. 9–56, szczególnie s. 53–54; A. Gulczyński, Ministerstwo
byłej Dzielnicy Pruskiej (1919–1922), Poznań 1995; K. Kra-
sowski, Wydział Prawno-Ekonomiczny Uniwersytetu Poznań-
skiego w latach 1919–1939. Studium historycznoprawne, Po-
znań 2006; tenże (red.), Zarys dziejów Wydziału Prawa Uni-
wersytetu w Poznaniu 1919–2004, Poznań 2004; J. Krasuski,
Stosunki polsko-niemieckie 1919–1932, wyd. 2, Poznań 1975;
A. Lityński, Wydział Karny Komisji Kodyfikacyjnej; Uniwer-
sytet Poznański, Spis wykładów w półroczu letnim 1920, Po-
znań 1920, s. 17, 41; W. Natanson, Rocznik. Kalendarz nota-
riatu i hipoteki na rok 1933, Warszawa 1933; M. Rataj, Pa-
miętniki, Warszawa 1965.
Próchnicki Stanisław (1908–1990) tak-
że jako Pruchnicki, adwokat w Gliwicach, więzień
niemieckich obozów koncentracyjnych, działacz
społeczny.
Ur. 8.05.1908 w Bruśniku, pow. Tarnów, s. Pa-
wła, wiejskiego stolarza, oraz gospodyni domowej
Anieli. Szkołę powszechną rozpoczął w 1916 w Sie-
kierczynie i ukończył ją po trzech latach. W 1922
podjął naukę w Gimnazjum Państwowym nr 2 w
Tarnowie. Naukę gimnazjalną ukończył w niezwy-
kle trudnych warunkach materialnych. Świadectwo
dojrzałości uzyskał w 1928. Z powodu rozwijają-
cej się gruźlicy płuc P. wstąpił na studia na WPiA
UJ z rocznym opóźnieniem, tj. w 1929. Okres stu-
diów był pierwszą wielką szkołą życia. Wobec bra-
ku środków na utrzymanie się w wielkim mieście
i opłacenie stancji w Krakowie P. uczył się prze-
ważnie, mieszkając i pracując na wsi. Na zajęciach
obowiązkowych na UJ listy obecności podpisywali
jego nazwiskiem koledzy. Na egzaminy dojeżdżał
za każdym razem rowerem do Krakowa, pokonu-
jąc drogę ok. 115 km (!). Jego studencka młodość
nieszczęśliwie przypadła na lata wielkiego kryzysu
ekonomicznego 1929–1933, kiedy straszliwa bie-
da była udziałem całego pokolenia. W tym czasie
T. III/z. 1 Próchnicki
P. związał się w ze Stronnictwem Ludowym. W ro-
dzinnym Bruśniku zorganizował m.in. Koło Stron-
nictwa Ludowego i młodzieżowe Koło „Wici”. Z
powodu zaangażowania w opozycyjny wobec rzą-
dów sanacyjnych i BBWR ruch ludowy nie mógł
on, mimo ukończenia 27.06.1933 studiów, uzyskać
żadnego zatrudnienia. Wreszcie w 1935 otrzymał z
Izby Skarbowej w Katowicach propozycję bezpłat-
nego, półrocznego zatrudnienia w Urzędzie Skar-
bowym w Pszczynie jako tzw. praktykant I katego-
rii. Na Śląsk wyjechał wyłącznie dzięki udzielonej
mu skromnej pożyczce, uzyskanej od swojej daw-
nej nauczycielki Kazimiery Zaborowskiej. W okre-
sie praktyki referendarskiej w Pszczynie niejedno-
krotnie przymierał głodem i nabawił się wielu cho-
rób, z których nie zdołał się wyleczyć do końca ży-
cia. W 1936 P. zdał z wynikiem pozytywnym eg-
zamin referendarski i dzięki swoim zdolnościom
i samozaparciu uzyskał zatrudnienie w aparacie
skarbowym. Stałe uposażenie pozwoliło mu kon-
tynuować naukę na UJ, którą ukończył 24.06.1939
uzyskaniem dyplomu doktora prawa na podstawie
złożonej i obronionej pracy pt. Autonomia Śląska.
Szczęśliwie praca doktorska P. przetrwała pożo-
gę II wojny światowej. Autor m.in. skrytykował w
tejże pracy autonomię polityczną i administracyj-
ną Śląska, jako szkodliwą dla jednolitości ustrojo-
wej Rzeczypospolitej. Jeszcze dziś zdumienie bu-
dzi trafność jego poglądów na zjawisko emigracji
zarobkowej. W sierpniu 1939 P. nie został zmobili-
zowany do WP z powodu obniżonej kategorii zdro-
wia. Po tragedii wrześniowej zdecydowanie odrzu-
cił ofertę pracy w administracji okupacyjnej i włą-
czył się w tajne nauczanie dzieci polskich w Sie-
kierczynie. Z początkiem 1941 rozpoczął aplikację
w kancelarii adw. S. Bukowczyka w Ciężkowicach
Śl. Jednocześnie został zaprzysiężony jako żołnierz
ZWZ. Pełnił służbę jako łącznik pomiędzy lokal-
nymi komórkami ZWZ w powiecie tarnowskim.
Zajmował się także udzielaniem pomocy wysied-
leńcom z Wielkopolski i ukrywającym się Żydom.
W wyniku infiltracji struktur ZWZ-AK przez ge-
stapo P. został aresztowany 14.11.1942 w drodze
na rozprawę przed SO w Tarnowie. Po okrutnym
śledztwie w siedzibie tarnowskiego gestapo P. zo-
stał w końcu stycznia 1943 przewieziony do KL
Sachsenhausen. Tam natychmiast został włączo-
ny w szeregi obozowego ruchu oporu, gdzie od-
powiadał m.in. za nasłuch radiowy oraz zapewnie-
413
nie łączności pomiędzy komórkami ruchu oporu
na terenie KL Sachsenhausen. P. odzyskał wol-
ność w ostatniej dekadzie kwietnia 1945 Po krót-
kiej hospitalizacji w amerykańskim szpitalu woj-
skowym powrócił na Górny Śląsk Z początkiem
lipca 1945 podjął pracę w Zjednoczeniu Przemy-
Stanisław Próchnicki
słu Chemicznego – Okręg Południowy w Katowi-
cach, a następnie w Gliwicach. Natychmiast też
włączył się w nurt pracy społecznej, organizując
Powiatową Radę Związków Zawodowych Przemy-
słu Chemicznego w Gliwicach. Był współorgani-
zatorem ruchu spółdzielczego pracowników prze-
mysłu chemicznego na terenie woj. katowickiego.
Z upływem lat awansował w ruchu zawodowym na
stanowisko II sekretarza Zarządu Głównego ogól-
nopolskiej organizacji związkowej pracowników
przemysłu chemicznego. Wstąpił także do PPS,
która jednakowoż w grudniu 1948 została wchło-
nięta przez PZPR. W 1946 P. rozpoczął działal-
ność w Powiatowym Zarządzie ZBoWiD-u w Gli-
wicach, gdzie przez następnych kilkanaście lat zaj-
mował się rozdzielaniem pomocy socjalnej kom-
batantom z terenu powiatu gliwickiego. Wszystkie
te funkcje pełnił honorowo. W 1952 P. został wpi-
sany na listę adwokatów Okręgowej Izby Adwo-
kackiej w Katowicach. Ostatecznie osiadł na sta-
łe w Gliwicach, przy ul. Styczyńskiego 13/1, gdzie
mieszkał do śmierci. Wykonywał zawód adwoka-
ta w Zespole Adwokackim nr 2 w Gliwicach. Był
współzałożycielem Towarzystwa Miłośników Zie-
mi Gliwickiej, które po zmianie statutu w 1973 zo-
stało przemianowane na Tow. Przyjaciół Gliwic.
 Próchnicki, Prusiński
Angażował się również przez długie lata jako lek-
tor Tow. Wiedzy Powszechnej i Zrzeszenia Praw-
ników Polskich, gdzie położył wybitne zasługi w za-
kresie popularyzacji prawa. P. znany był także z
udzielania na terenie śląskich zakładów pracy bez-
płatnych porad prawnych. Niewielu ludzi, nawet z
najbliższego grona kolegów-adwokatów, zdawało
sobie sprawę z poważnego stanu jego zdrowia, któ-
re zostało całkowicie zrujnowane przez przedwo-
jenną biedę i nazistowskie obozy koncentracyjne.
Od 1946 P. miał status inwalidy wojennego. Praco-
wał społecznie przez kilkadziesiąt lat w sekcji so-
cjalnej gliwickiego ZBoWiD-u. Pasjonował się sa-
downictwem i ogrodnictwem, w czym znalazł spo-
sób regenerowania sił. Był odznaczony m.in. Me-
dalem 10-lecia Polski Ludowej, medalem „Zasłu-
żony dla Województwa Katowickiego”, Medalem
„Zwycięstwa i Wolności”, medalem „Za szczegól-
ne zasługi dla rozwoju m. Gliwice”, odznaczeniami
resortowymi przemysłu chemicznego oraz licznymi
dyplomami honorowymi. Mimo ciągłych perturba-
cji zdrowotnych dożył sędziwego wieku. Zmarł po
ciężkiej chorobie 18.01.1990 w Gliwicach i tam zo-
stał pochowany na cmentarzu Centralnym. Pozo-
stawił żonę Danutę i córkę Irenę.
Leszek Kania
Akta osobowe S. Próchnickiego – ORA w Katowicach; In-
formacja Danuty Próchnickiej – zbiory OBA; Informacja
ZBoWiD – Oddziału w Katowicach – zbiory OBA; Infor-
macje biograficzne o S. Próchnickim – zbiory OBA.
Prusiński Robert (1909–1971), adwokat w
Warszawie, ppor. AK ps. „Murzyn”, powstaniec
warszawski przewodniczący Komisji do badania
działalności obrończej adwokatów w tzw. procesach
tajnych przy RA w Warszawie w l. 1956–1958.
Ur. 14 kwietnia 1909 w Łomży, s. Jana i Adelajdy.
Ukończył gimnazjum im. T. Kościuszki w Łomży, a
następnie Wydział Prawa UW w 1934 Od sierpnia
1934 odbywał aplikację sądową przy SA w Warsza-
wie i przy SA w Lublinie, m.in. w SO w Łucku. Egza-
min sędziowski złożył 18, 19 i 20.02.1937 w Lublinie
z wynikiem pozytywnym. Pod koniec 1937 rozpoczął
aplikację adwokacką w Łucku. Jego patronem zo-
stał adw. Władysław Rostocki. Aplikację adwoka-
cką kontynuował podczas okupacji niemieckiej w
Warszawie, od września 1940 do 1.08.1944, pod pa-
tronatem adw. Czesława Cyngotta.
414
T. III/z. 1
Podczas okupacji niemieckiej był żołnierzem
AK w Warszawie. Posługiwał się ps. „Murzyn”,
posiadał stopień podporucznika, był zastępcą do-
wódcy plutonu. Podlegał służbowo I Obwodo-
wi „Radwan”, 1. Rejon, I batalion, 11. kompania
Wojskowej Służby Ochrony Powstania. Walczył w
Powstaniu Warszawskim, m.in. na Starym Mieście.
Wchodził w skład Grupy „Północ” – Zgrupowanie
„Róg”, I Batalion WSOP „Dzik”, 11. kompania.
Po przejściu kanałami do Śródmieścia – był człon-
kiem kompanii „Dzik”, batalionu „Iwo” – „Osto-
ja”. Po powstaniu był więziony w obozie jenieckim
(numer jeniecki 224803).
Robert Prusiński
Na listę adwokatów IA w Warszawie został wpi-
sany 16.05.1946 na podstawie art. 4 pkt 3 dekre-
tu z 24.05.1945. Ślubowanie adwokackie złożył
27.05.1946 przed członkiem RA i jej sekretarzem
– adw. Władysławem Żywickim. Referencji o nim
udzielili adw. Walentyna Markowska oraz adw.
Miłosz Huskowski. W II połowie 1946 ubiegał się
o wpis na listę obrońców wojskowych (najprawdo-
podobniej bezskutecznie).
Prowadził własną kancelarię adwokacką w War-
szawie przy ul. Chmielnej 12, od 22.11.1947 przy
ul. Chmielnej (Rutkowskiego) 34, a następnie
był członkiem ZA nr 18 w Warszawie. Od czerw-
ca 1947 był też radcą prawnym w biurze prawnym
Polskiego Monopolu Tytoniowego. Na mocy orze-
czenia Wojewódzkiej Komisji Weryfikacyjnej dla
Wojewódzkiej Izby Adwokackiej w Warszawie z
18.10.1951 utrzymano wpisanie go na listę adwo-
katów.
T. III/z. 1 Prusiński
Uchwałą RA z 12.12.1957 został powołany na
stanowisko zastępcy Rzecznika Dyscyplinarnego.
Funkcję pełnił do 14.05.1959, kiedy to został odwo-
łany uchwałą rady. Następnie pełnił funkcję człon-
ka Wyższej Komisji Dyscyplinarnej do spraw ad-
wokatów (w dniu 4 lipca 1959 był członkiem składu
orzekającego w sprawie o sygn. WKD 37/59).
W l. 1956–1958 przewodniczył Komisji do bada-
nia działalności obrończej adwokatów w tzw. pro-
cesach tajnych przy WRA w Warszawie. Komisję
tę powołała RA uchwałą z 25.10.1956, wykonując
jednomyślną uchwałę Walnego Zgromadzenia IA
w Warszawie podjętą 30.06.1956, którą to zgroma-
dzeni zobowiązali radę do wyjaśnienia udziału gru-
py adwokatów warszawskich w procesach politycz-
nych z l. 1945–1955, a także do wyjaśnienia kwe-
stii istnienia tzw. tajnej listy adwokatów uprawnio-
nych do wykonywania obron z urzędu przed tzw.
Sądami Tajnymi, tj. Sekcjami Tajnymi istniejącymi
w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie oraz w Są-
dzie Najwyższym, prowadzoną przez prezesa Sądu
Wojewódzkiego w Warszawie – Ilię Rubinowa. Do
składu Komisji P. został powołany uchwałą RA z
22.11.1956 (razem m.in. z adw. Antoniną Grabow-
ską i adw. Marianem Piesiewiczem), a następnie
podczas pierwszego posiedzenia Komisji wybrano
go przewodniczącym. Poza kierowaniem Komisją
P. prowadził osobiście prace badawcze wspólnie z
adw. Ryszardem Saperem.
W związku z pełnioną funkcją wielokrotnie pod-
czas posiedzeń plenarnych referował Radzie ak-
tualny stan badań oraz składał wnioski o kierowa-
niu poszczególnych spraw do rzecznika dyscypli-
narnego. Wnioski te dotyczyły przede wszystkim
adw. Mieczysława Maślanki, adw. Mariana Roz-
enblita oraz adw. Henryka Nowogródzkiego (spra-
wy dyscyplinarne tych adwokatów trwały jeszcze
parę lat później). Po przyjęciu przez radę cząst-
kowego sprawozdania Komisji na posiedzeniu 27
i 29.06.1957 P. podał się do dymisji. Był to protest
przeciwko utrudnianiu prac Komisji przez władze,
a w szczególności przez członka Komisji – adw.
Zygmunta Kropiwnickiego, prominentnego dzia-
łacza Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR
przy RA w Warszawie. Rada dymisji nie przyjęła,
co więcej – wyraziła podziękowania Komisji za do-
tychczasowe prace. Do rozwiązania Komisji doszło
30.01.1958. W uchwale RA z tego dnia „postano-
wiono: 1) rozwiązać Komisję do badania działal-
415
ności obrończej adwokatów w tzw. procesach taj-
nych – w następującym składzie: Przewodniczący –
adw. Robert Prusiński, członkowie: adw. Antonina
Grabowska, (…) adw. Tadeusz de Virion, adw. Wi-
told Ferfet, adw. Włodzimierz Goettel, (…) adw.
Stanisław Dryjski, (…) adw. Karol Pędowski, (…),
adw Mieczysław Prószyński, 2) wyrazić ww. człon-
kom Komisji podziękowanie za wykonaną pracę,
3) nie podejmować badania działalności obrończej
adwokatów w sprawach wojskowych”.
Konsekwentna postawa P. w kwestii rozliczenia
tzw. okresu stalinowskiego w adwokaturze spowo-
dowała kroki odwetowe ze strony adwokatów wid-
niejących na tzw. tajnej liście adwokatów, a tak-
że tzw. czynników partyjnych PZPR w adwokatu-
rze. Np. adw. Mieczysław Maślanko złożył w 1960
(a więc wiele miesięcy po ustaniu działania Komi-
sji) w Prokuraturze Generalnej zawiadomienie o
popełnieniu przestępstwa przez przewodniczącego
Komisji oraz członka jego zespołu adw. Ryszarda
Sapera. Owo przestępstwo miało polegać na ist-
nieniu sprzeczności w sporządzonym przez nich
protokole oględzin akt procesów politycznych, w
których brał udział adw. Mieczysław Maślanko, w
tym skazanego na śmierć i zamordowanego mjr.
Bolesława Kontryma „Żmudzina”. Prokuratura
Generalna postanowieniem z 7.07.1960 umorzyła
jednak postępowanie ze skargi adw. Mieczysława
Maślanki. W związku z powyższym RA uchwałą z
24.11.1960 przekazała sprawę rzecznikowi dyscy-
plinarnemu, któremu zlecono wyjaśnienie kwestii
owych rzekomych nieścisłości, a nadto celem roz-
ważenia pociągnięcia do odpowiedzialności dyscy-
plinarnej adw. Mieczysława Maślanki za pominię-
cie RA przy składaniu skargi na P. i adw. Ryszarda
Sapera dotyczącej wykonywania przez nich czyn-
ności zleconych przez radę. Postępowania te zo-
stały umorzone przez rzecznika dyscyplinarnego
Rady w listopadzie 1961.
Kolejna akcja przeciwko P. została podjęta na
przełomie 1964 i 1965. Przygotowana została pro-
wokacja, skutkiem której miało być oddanie P. na
przechowanie przez rzekomego klienta dużej „ilo-
ści monet złotych i złota”, przy czym P. miał wie-
dzieć, że „pochodzą one z nielegalnego obrotu”. P.
miał te „walory” przechowywać do 15.12.1964. Już
19.12.1964 Minister Sprawiedliwości wydał decy-
zję o poleceniu wszczęcia przeciwko P. postępowa-
nia dyscyplinarnego oraz zawiesił go tymczasowo
 Prusiński, Przybyłowski
w wykonywaniu czynności zawodowych. W uzasad-
nieniu tej decyzji minister podał, że „Adwokat Pru-
siński jest tymczasowo aresztowany pod zarzutem
popełnienia poważnego przestępstwa”. Prowoka-
cja ta jednak nie powiodła się. P. „depozytu” nie
przyjął i nie został aresztowany, nie toczyło się tak-
że przeciw niemu żadne postępowanie karne. De-
cyzja ministra była wcześniej przygotowana, a do-
ręczenie jej Radzie wynikało z uruchomienia me-
chanizmu tej prowokacji. Zdumiona RA pismem
z 31.12.1964 poinformowała ministra o braku pod-
staw faktycznych do wydania decyzji z 19.12.1964,
w odpowiedzi zaś minister decyzją z 9.01.1965 wy-
raził zgodę na „zaniechanie dochodzenia dyscypli-
narnego” przeciwko P.
Z rejestru ZA nr 18 w Warszawie P. został skre-
ślony, na własny wniosek, z powodu przejścia na
rentę inwalidzką, z dniem 31.05.1968.
Zmarł 31.01.1971. Jego pogrzeb miał charak-
ter manifestacji patriotycznej. W małżeństwie z
Ireną z Sobolewskich miał troje dzieci. Odzna-
czony Krzyżem Walecznych (podczas Powstania
Warszawskiego) oraz Srebrnym Krzyżem Zasłu-
gi z Mieczami.
Marcin Zaborski
AIA w Warszawie, Akta osobowe; protokoły posiedzeń RA
1956–1959; Informacje: C. Jaworskiego, Z. Krzemińskiego;
Powstańcze Biogramy Wirtualnego Muzeum Powstania War-
szawskiego, Z. Krzemiński, Historia warszawskiej adwokatu-
ry, Warszawa 2005, s. 191; Redzik, Kotliński, Historia Ad-
wokatury, s. 306.
Przybyłowski Kazimierz Karol (1900–
1987), adwokat we Lwowie, prof. UJK i UJ, czło-
nek KKRP, więzień NKWD.
Ur. 9.10.1900 we Lwowie jako syn Piotra i Ju-
lii z d. Kozak. Ukończył 4 klasy szkoły ludowej,
a następnie 8 klas gimnazjum, zdając w styczniu
1918 egzamin dojrzałości. W l. 1919–1923 studio-
wał na Wydziale Prawa UJK we Lwowie, uzysku-
jąc tam 30.11.1923 stopień doktora praw. W okre-
sie 29.12.1917–7.07.1918 służył w c.k. armii, a od
23.11.1918 do 21.08.1919 w WP. Brał udział jako
ochotnik w wojnie z Rosją Sowiecką 1920 W li-
stopadzie 1920 został zdemobilizowany. W okre-
sie 1.09.1922–28.03.1924 aplikował w Prokuratorii
Generalnej we Lwowie. W marcu 1924 mianowany
asesorem, zaś w czerwcu 1929 referendarzem Pro-
416
T. III/z. 1
kuratorii Generalnej, oddział we Lwowie. Zwol-
niony został ze służby w Prokuratorii 31.01.1930
z powodu mianowania profesorem nadzw. prawa
cywilnego na UJK.
Od 1923 był asystentem-wolontariuszem przy
Katedrze Prawa Cywilnego, kierowanej przez prof.
Ernesta Tilla i Romana Longchampsa de Bérier.
W marcu 1924 został mianowany starszym asysten-
tem kontraktowym. 9.05.1927, mocą uchwały RW,
został habilitowany z prawa cywilnego (MWRiOP
Kazimierz Karol Przybyłowski
zatwierdziło uchwałę RW 19.05.1927). W roku
akad. 1927/1928 był zastępcą na II Katedrze Pra-
wa Cywilnego (po śp. prof. E. Tillu). 5.12.1929
został przez Prezydenta RP mianowany prof.
­nadzw. prawa cywilnego na Wydz. Prawa UJK, a
1.05.1936 profesorem zw. prawa cywilnego UJK.
W l. 1934/1935–1936/1937 był delegatem Wydzia-
łu Prawa do Senatu Akademickiego UJK, a w l.
1937/1938–1939/1940 dziekanem Wydziału Prawa
(do 5.12.1939, kiedy to zastąpił go na tym stanowi-
sku Wołodymyr Werhanowskyj). Od 5.12.1939 do
3.01.1940 był prodziekanem.
Od 1928 kierował II Katedrą Prawa Cywilne-
go UJK, a od 1932 również Zakładem Prawa Mię-
dzynarodowego Prywatnego na Wydziale Prawa
UJK.
W l. 1930–1939 wykładał prawo prywatne mię-
dzynarodowe w Akademii Handlu Zagranicznego
we Lwowie, zaś w l. 1931–1939 i 1945–1953 prawo
cywilne w KUL.
Po przekształceniu Uniwersytetu Lwowskiego w
uczelnię sowiecką i likwidacji Zakładu Prawa Pry-
T. III/z. 1 Przybyłowski, Putek
watnego Międzynarodowego, co ostatecznie nastą-
piło w styczniu 1940, kierował Katedrą Prawa Cy-
wilnego na Państwowym Uniwersytecie Lwowskim
im. Iwana Franki do czerwca 1941. W okresie oku-
pacji niemieckiej Lwowa kierował tajnym Wydzia-
łem Prawa UJK, który prowadził działalność do
1945. Jednocześnie w okresie 1941–1944 był adwo-
katem we Lwowie. Od sierpnia 1944 wykładał pra-
wo cywilne w Państw. Uniwersytecie im. I. Fran-
ki oraz kierował Katedrą Prawa Cywilnego i Cy-
wilnego Procesowego. Aresztowany przez NKWD
3.01.1945 w ramach akcji przeciwko „polskim na-
cjonalistom i folksdojczom”. Więziono go w obozie
kontrolno-filtracyjnym nr 037 w Krasnodonie, skąd
został zwolniony 8.09.1945. W październiku 1945
opuścił Lwów i przeniósł się na UJ, gdzie w l. 1945–
1971 był profesorem zw. na Wydziale Prawa. W
1980 Wydział Prawa UJ nadał mu godność dokto-
ra honoris causa. Opublikował m.in.: Klauzula rebus
sic stantibus w rozwoju historycznym (Lwów 1926, ss.
95); Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna
(Lwów 1935, ss. 190); Wpływ zmiany stosunków na
zobowiązania (Klauzula rebus sic stantibus – jej re-
nesans w dobie współczesnej) (Lwów 1926, ss. 180);
Der Einfluß veränderter Umstände auf die Schuldver-
hältnisse in der polnischen Rechtsprechung und Lite-
ratur (Berlin 1929, s. 169–193); Podstawowe zagad-
nienia z zakresu ochrony posiadania (Lwów 1929, ss.
102); Czasowe ograniczenie roszczeń posesoryjnych
(Lwów 1931, ss. 62); Prawo prywatne międzynarodo-
we. Część ogólna (Lwów 1935, ss. 190); Kilka uwag
o znaczeniu rejestru statków powietrznych w zakre-
sie praw rzeczowych (Poznań 1937); Z problematyki
stosowania obcych norm kolizyjnych. Ustawowe ure-
gulowanie uwzględnienia obcych norm kolizyjnych w
polskim prawie międzynarodowym prywatnym (Kra-
ków 1959, ss. 59).
Uczniami P. byli: Bronisław Walaszek, Sylwe-
ster Wójcik, Mieczysław Sośniak, Franciszek Za-
chariasiewicz, Józef Skąpski, Maksymilian Pazdan,
Edward Drozd, Andrzej Mączyński.
Zmarł 1.10.1987 w Krakowie i został pochowa-
ny na cmentarzu Rakowickim. P. był dwukrotnie
żonaty. Pierwszą żoną, od czerwca 1927, była Ma-
ria Kazimiera Dworzak (zm. 1964) – córka sędzie-
go SN Józefa Dworzaka i siostra prof. Ludwika
Dworzaka. Drugą – Michalina Firyk (1912–1978)
(od 1973).
Adam Redzik
417
ALNUIF, f. 119, op. 1, sp. 151; DALO, f. 26, op. 5, sp. 1577;
I. Draus, Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1939–1944,
(w:) Historia – Społeczeństwo – Wychowanie. Księga pamiąt-
kowa dedykowana prof. J. Mięso, Warszawa 2004, s. 77–100;
L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej
Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939, Wrocław 2000;
S. Grodziski, Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej,
„Czasopismo Prawno-Historyczne” 1981, t. XXXIII, z. 1, s.
47 i n.; S. Kalbarczyk, Polscy pracownicy nauki ofiary zbrodni
sowieckich w latach II wojny światowej, Warszawa 2001, s. 245;
A. Redzik, Profesor Ernest Till (1846–1926) – w stusześćdzie-
sięciolecie urodzin i osiemdziesięciolecie śmierci, „Palestra”
2006, nr 3–4; tenże, Roman Longchamps de Bérier (1883–
1941), „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2006, z. 1; tenże, Wy-
dział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946,
Lublin 2006; tenże, Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana Ka-
zimierza we Lwowie, Warszawa 2009; tenże, Kazimierz Przyby-
łowski (1900–1987), „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2007,
z. 4, s. 917–990; tenże, Nauki prawne na Uniwersytecie Lwow-
skim, (w:) Universitati Leopoliensi trecentesimum quinquagesi-
mum anniversarium suae fundationis celebranti in memoriam,
Kraków 2011, s. 145–183; S. Wójcik, Kazimierz Przybyłowski
(1900–1987), „Studia Cywilistyczne” 1988, t. XXXIV; BUP,
Suplement; tenże, Kazimierz Przybyłowski (1900–1987), (w:)
Uniwersytet Jagielloński. Złota Księga Wydziału Prawa i Ad-
ministracji, red. J. Stelmach, W. Uruszczak, Kraków 2000;
tenże, W stulecie urodzin Kazimierza Przybyłowskiego, „Re-
jent” 2000, nr 10 (115).
Putek Józef Aleksy (1892–1974), adwokat w
Choczni, działacz ruchu ludowego, więzień sana-
cyjny, więzień KL Auschwitz i KL Mauthausen-
Gusen, więzień okresu stalinowskiego, pisarz i
znawca historii chłopów.
Ur. 4.07.1892 w Wadowicach w rodzinie chłopa
z Zaskawia, a zarazem cieśli kolejowego Francisz-
ka i Anny z Fluderów. Ukończył szkołę powszech-
ną w Choczni. W l. 1902–1907 uczęszczał do gim-
nazjum w Wadowicach, skąd został wydalony za
działalność w organizacjach ludowych. Po dwóch
latach pobierania nauki prywatnie w 1910 pod-
jął przerwaną edukację w gimnazjum – tym razem
w Krakowie w Gimnazjum św. Anny. W tym cza-
sie pracował w redakcji pisma „Przyjaciel Ludu”.
W 1912 rozpoczął studia prawnicze w UJ. Organizo-
wał stowarzyszenie studentów ludowców, a w grud-
niu 1913, po rozłamie w PSL, należał do organiza-
torów PSL-Lewicy. W czasie I wojny światowej był
delegatem Naczelnego Komitetu Narodowego na
powiat wadowicki i komisarzem w Departamencie
Wojskowym NKN. W czerwcu 1918 wybrano go do
prezydium Nieustającej Komisji Zjazdowej Inteli-
gencji Ludowej. W l. 1919–1929 był trzykrotnie wój-
tem Choczni w pow. wadowickim. W 1919 wszedł
 Putek
do Sejmu Ustawodawczego z listy PSL „Lewicy”.
Był sekretarzem izby poselskiej i wiceprezesem klu-
bu parlamentarnego PSL „Lewicy”. Pracował w Ko-
misji Administracyjnej i Komisji Prawniczej. Wie-
lokrotnie wypowiadał się za szeroką reformą rolną
i przeciw uprzywilejowanej pozycji Kościoła kato-
lickiego (wystąpienia parlamentarne publikował w
formie broszur). Był jednym z referentów projektu
konstytucji (marcowej). W l. 1918–1920 współreda-
gował pismo „Przyjaciel Ludu”.
Józef Aleksy Putek
W 1920 zdał rygoroza i uzyskał na UJ stopień
doktora praw. Wówczas rozpoczął też aplikację
adwokacką. W prasie ludowej publikował krótkie
komentarze prawne, a chłopom z okręgu wadowi-
ckiego udzielał bezpłatnych porad prawnych. W
sierpniu 1922 wystąpił z PSL „Lewica” i stworzył
tzw. grupę Putka, która do wyborów poszła z PSL
„Wyzwolenie”. W Sejmie pracował w Komisji Ad-
ministracyjnej, Prawniczej oraz Regulaminowej i
Nietykalności Poselskiej. Referował projekt usta-
wy o samorządzie gminnym i był aktywnym kryty-
kiem postanowień Konkordatu ze Stolicą Apostol-
ską z 1925 (zob. jego Konkordat czy rozdział Kościo-
ła od Państwa?, Warszawa 1925). Po zjednoczeniu
w 1923 PSL „Lewicy” i PSL „Wyzwolenie” został
wiceprzewodniczącym klubu parlamentarnego.
W 1923 oraz w l. 1926–1931 był wiceprezesem
Zarządu Głównego PSL „Wyzwolenie”. W cza-
sie przewrotu majowego 1926 poparł wraz z PSL
„Wyzwolenie” J. Piłsudskiego, ale rok później
przeszedł do opozycji. Ciągle działał w samorzą-
dzie, powołując organizacje chłopskie w powiecie
418
T. III/z. 1
wadowickim. W l. 1922–1931 wydawał „Chłopski
Sztandar” – organ PSL „Wyzwolenie” z dodatkiem
o charakterze antyklerykalnym „Kropidło”. Dużo
publikował w prasie ludowej, poruszając różne te-
maty polityczne. Był przeciwnikiem W. Witosa,
którego wielokrotnie bardzo ostro atakował. Ten
nazywał go „pustym pyskaczem”. W 1928 wszedł
do Sejmu po raz kolejny z listy PSL „Wyzwolenie”,
zasiadał w tych samych komisjach, co wcześniej i
był wiceprzewodniczącym klubu parlamentarnego.
Był działaczem Związku Wójtów, a po rozwiąza-
niu go w 1929 współzakładał Związek Przedstawi-
cieli Pracowników Samorządowych. Wydawał „Sa-
morząd Małopolski” (1928–1929) i „Samorząd Lu-
dowy” (1929–1930). Na forum Sejmu i w prasie
krytykował nadużycia władz. W tym czasie pozba-
wiony został przez rząd stanowiska wójta Choczni.
W wyniku wystąpień antykościelnych i sporu o
dzwony z proboszczem Choczni metropolita kra-
kowski A. Sapieha nałożył na niego 1.04.1928 eks-
komunikę. Na kongresie Centrolewu w Krakowie
w czerwcu 1930 wzywał do przywrócenia w Polsce
praworządności. Po tych wydarzeniach został we
wrześniu 1930 aresztowany i wraz z grupą działaczy
Centrolewu osadzony w twierdzy brzeskiej, gdzie
przebywał przez ponad dwa miesiące.
W procesie brzeskim bronił się sam. W styczniu
1932 SO w Warszawie skazał go na 3 lata „domu
poprawy”. Wniósł apelację, w związku z czym wy-
rok nie uprawomocnił się. W 1932 został areszto-
wany pod zarzutem kolportowania na terenie ro-
dzinnego powiatu ulotek nawołujących do straj-
ków chłopskich, ale wskutek zażalenia na niewłaś-
ciwość sądu został wkrótce zwolniony. W lutym
1933 SA w Warszawie zaostrzył wyrok sądu I in-
stancji i skazał Putka na 5 lat więzienia z utratą
praw publicznych i obywatelskich praw honoro-
wych. Niemal równocześnie P. złożył egzamin ad-
wokacki w Krakowie i wpisany został na listę ad-
wokacką izby krakowskiej. Kancelarię prowadził
w Choczni. W listopadzie 1933 rozpoczął wyko-
nywanie kary w więzieniu w Wadowicach. Napi-
sał wówczas wiele cennych rozpraw historycznych.
Materiały źródłowe przysyłał mu do więzienia wy-
bitny historyk prof. UJK Franciszek Bujak. Wkrót-
ce ukazały się: Pierwsze występy polityczne włościań-
stwa polskiego 1848–1861 (Kraków 1934) i Mroki
średniowiecza. Obyczaje, przesądy, fanatyzm i okru-
cieństwa w dawnej Polsce (Kraków 1935).
T. III/z. 1 Putek, Pytka
We wrześniu 1934 prezydent Mościcki skorzy-
stał z prawa łaski i wydał reskrypt zawieszający
Putkowi wykonanie dalszej kary i przywracający
mu prawa obywatelskie i honorowe. W 1936 uzy-
skał ponowny wpis na listę adwokacką izby kra-
kowskiej.
Po zjednoczeniu Stronnictwa Ludowego, w
1931, został członkiem Naczelnego Komitetu Wy-
konawczego SL, a następnie do 1938 był człon-
kiem Rady Naczelnej SL. W 1938 został usunię-
ty z tego stanowiska za sprzeciwianie się idei straj-
ku chłopskiego. Nawoływał chłopów do niebrania
w nim udziału, bo to tylko pogłębi biedę. Założył
wówczas prosanacyjny Związek Polskich Ludow-
ców, dzięki któremu został wybrany w 1938 do Sej-
mu. Był przeciwnikiem politycznym W. Korfante-
go, czego dawał wielokrotnie wyraz, nawet na try-
bunie sejmowej.
W 1938 ukazała się w Krakowie jego rozprawa
O zbójnickich zamkach, heretyckich zborach i oświę-
cimskiej Jerozolimie. Wszystkie książki, choć bar-
dzo cenne i napisane z pasją, charakteryzują się
licznymi brakami warsztatowymi i są traktowane
raczej jako publicystyka historyczna niż opraco-
wania naukowe.
Wkrótce po wybuchu II wojny światowej,
19.10.1939, został przez hitlerowców aresztowany
w Choczni i osadzony w więzieniu przy ul. Monte-
lupich w Krakowie, a potem w Wiśliczu. W czerw-
cu 1940 przewieziono go do KL Auschwitz jako
polskiego więźnia politycznego nr 829. W lipcu
1942 przewieziony został do obozu w Mauthau-
sen-Gusen (nr 11206), gdzie przebywał do końca
wojny i wyzwolenia obozu (5.05.1945).
Wkrótce po powrocie do Polski został wybra-
ny wiceprezesem Rady Naczelnej Związku Byłych
Więźniów Politycznych Obozów Hitlerowskich. We
wrześniu 1945 został wiceprezesem NKL SL, a w
styczniu 1946 prezesem RN SL i funkcję tę sprawo-
wał do 1948. W okresie od grudnia 1945 do stycz-
nia 1947 był członkiem Krajowej Rady Narodo-
wej. Redagował też „Przyjaciela Ludu”. Od mar-
ca 1946 do stycznia 1948 był ministrem poczt i tele-
grafów. W styczniu 1947 wszedł do Sejmu. W paź-
dzierniku 1948 za działalność prosanacyjną w koń-
cu lat 30. został wykluczony z SL. Dwa lata póź-
niej, w 1950, został aresztowany i osadzony przy
ul. Montelupich w Krakowie, gdzie przebywał do
30.01.1952. Mandatu poselskiego pozbawiono go
419
rok po aresztowaniu. Po krótkim pobycie w domu
w Choczni w lipcu 1952 ponownie go aresztowano
i osadzono w więzieniu mokotowskim w Warsza-
wie, bez wyroku. Zwolniony został w styczniu 1953.
W 1956 przywrócono mu członkostwo w ZSL. W
tym samym roku uzyskał po raz trzeci wpis na li-
stę adwokacką i podjął praktykę. Nadal publikował
rozprawy historyczne. W 1958 miał wylew krwi do
mózgu, w wyniku czego doznał lewostronnego po-
rażenia i do końca życia nie chodził. Poświęcił się
uzupełnianiu swoich badań i poprawianiu opraco-
wań. Wydał wówczas książkę o poddaństwie, pań-
szczyźnie i ucisku chłopstwa na pograniczu śląsko-
polskim pt. Miłościwi panowie i krnąbrni poddani
(Kraków 1959).
Zmarł 10.05.1974 w Choczni i tam został pocho-
wany. Żonaty był od 31.05.1949 z Elżbietą ze Sty-
łów (1892–1981). Dzieci nie mieli.
Janusz Kanimir
K. Bibrzycki, Putek Józef Aleksy (1892–1974), PSB, t. XXIX,
s. 462–466 (bibl.); K. Dunin-Wąsowicz, Czasopiśmiennictwo
ludowe w Galicji, Wrocław 1952; taż, Dzieje Stronnictwa Lu-
dowego w Galicji, Warszawa 1956; Posłowie i senatorowie RP,
t. IV, s. 466–468 (obszerna bibliografia); K. Przyboś, Zmarł
Józef Putek (1892–1974), „Studia Historyczne”1975, z 3, s.
423–429; T. Rzepecki, Sejm 1919, s. 54, 61–62, 67, 74, 95;
Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–1933, s. 134 (fot.), 140, 203,
205, 208, 213; R. Szaflik, Polskie Stronnictwo Ludowe Piast
(1926–1931), Warszawa 1970; T. Woner, Adwokat dr Józef
Putek (1892–1974), „Palestra” 1974, nr 8–9, s. 112–113; ten-
że, Zmarł więzień brzeski Józef Putek (1892–1974), „Wieści”
1974, nr 20, s. 1 (fot.); Fot. – „Rozwój”, 4.11.1931.
Pytka Piotr (1911–1989), adwokat w Lublinie,
dziekan RA w Lublinie, więzień w niemieckich
obozach jenieckich 1939–1945, represjonowany w
okresie stalinowskim, działacz ruchu ludowego.
Ur. 3.02.1911 we wsi Starościn pow. lubartowski
w rodzinie średniozamożnego rolnika. Po ukoń-
czeniu trzech klas szkoły powszechnej w rodzin-
nej wsi w 1922 wstąpił do prywatnego Koeduka-
cyjnego Gimnazjum w Lubartowie. Od 1926 uczył
się w gimnazjum w Chełmie, gdzie w maju 1931
zdał maturę. W październiku tr. rozpoczął studia
prawnicze na Wydziale Prawa i Nauk Społeczno-
Ekonomicznych KUL, które ukończył, uzyskując
12.11.1935 dyplom magistra. Dwa lata później uzy-
skał dyplom magistra nauk społeczno-ekonomicz-
nych. W czasie studiów był działaczem „Bratniej
Pomocy” oraz kół naukowych.
 Pytka
11.01.1936 rozpoczął aplikację sądową w okrę-
gu SA w Lublinie z przydziałem do SO w Lubli-
nie, którą ukończył 17.04.1939. Egzamin sędziow-
ski złożył jednak dopiero po wojnie, w marcu 1947.
Jednocześnie z odbywaniem aplikacji od 1.06.1936
pracował w Państwowym Banku Rolnym Oddział
w Lublinie.
Piotr Pytka
14.08.1939 został zmobilizowany i przydzielo-
ny do 13. Dywizji Piechoty. 20.09.1939, walcząc
pod Warszawą, dostał się do niewoli niemieckiej,
w której przebywał do 13.04.1945. W październiku
1945 wrócił do kraju. Po przebytej chorobie oczu,
w kwietniu 1946, zgłosił się do pracy w oddziale lu-
belskim Państwowego Banku Rolnego.
Po złożonym egzaminie sędziowskim (po uzy-
skaniu pozwolenia MS) 19.07.1947 rozpoczął apli-
kację adwokacką pod patronatem dr. Józefa Ma-
zurkiewicza (potem prof. UMCS – zob.). Po trzech
latach, 5.06.1950, zdał egzamin adwokacki. Dwa-
naście dni później wpisany został na listę adwoka-
cką IA w Lublinie, zaś 21.06. tr. złożył ślubowanie.
Nieco ponad rok później, decyzją Wojewódzkiej
Komisji Weryfikacyjnej z 10.11.1951, został skre-
ślony z listy adwokatów „za powiązanie z ideolo-
gią reżimu sanacyjnego” i wrogie reakcyjne ak-
centy, co związane było z jego zaangażowaniem w
działalność PSL Stanisława Mikołajczyka, a także
z późniejszym usunięciem z ZSL. Nic nie pomogło
odwołanie, gdyż 29.04.1953 decyzja Wojewódzkiej
420
T. III/z. 1
Komisji Weryfikacyjnej została utrzymana przez
Wyższą Komisję Weryfikacyjną w Warszawie. W
uzasadnieniu pisano, że „jego polityczne nasta-
wienie nie dało się pogodzić z nowym kierunkiem
przyjętym przez ruch chłopski; z ideologią postę-
pu, demokracji i socjalizmu”. Dopiero 23.01.1957
MS uchylił wcześniejsze orzeczenie o skreśleniu z
listy adwokatów. Dwa lata później, 5.04.1959, na
Zwyczajnym Walnym Zgromadzeniu IA w Lubli-
nie wybrany został delegatem na pierwszy Zjazd
Adwokatury, który odbył się w 1959. Przywrócono
mu też członkostwo w ZSL. W l. 1958–1960 i 1961–
1964 i od 1965 wykonywał mandat radnego WRN
w Lublinie. Z ZSL wystąpił 8.05.1979.
W l. 1959–1964 był sekretarzem RA w Lublinie,
a 10.05.1964 powołany został na stanowisko dzie-
kana. Był nim przez trzy kolejne kadencje, aż do
14.04.1973. W l. 1983–1989 przewodniczył Komi-
sji Rewizyjnej ORA. Był też przewodniczącym Ko-
misji Doskonalenia Zawodowego i wykładowcą na
szkoleniach dla aplikantów IA w Lublinie. Wypa-
da odnotować, że od 1.01.1977 był kierownikiem
ZA nr 2 w Lublinie. Z dniem 1.05.1978 przeszedł
na emeryturę, ale nadal pracował w niepełnym wy-
miarze w ZA nr 2, którego ponownie został kie-
rownikiem w grudniu 1983. Uczestniczył w Zjeź-
dzie Adwokatów Polskich w Poznaniu w 1981 oraz
w Krajowym Zjeździe Adwokatury w 1983.
Wielokrotnie wyróżniany i odznaczany, m.in.:
Złotym Krzyżem Zasługi (22.07.1964), Krzy-
żem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski
(8.07.1972) złotą odznaką „Adwokatura PRL”
(8.07.1976), Medalem 70-lecia Adwokatury Pol-
skiej (13.09.1988).
Zmarł 15.11.1989 w Lublinie. Ferdynand Ry-
marz pisze, że był bez reszty oddany samorządo-
wi adwokackiemu i sprawom adwokatury i dodaje:
„Człowiek prawy, niezwykle pracowity i obowiąz-
kowy, dla którego adwokatura była nie tylko miej-
scem wykonywania zawodu, lecz osobistym powo-
łaniem”.
Adam Redzik
AIA w Lublinie, Akta osobowe; F. Rymarz, Dziekan adw.
Piotr Pytka, „Palestra” 1990, nr 4–5, s. 57–58; Szkice o dzie-
jach Adwokatury Lubelskiej, red. P. Sendecki, Lublin 2009, s.
428–429 [biogram A. Redzik].
 R
Raabe Jan Tadeusz (1896–1975), adwokat w
Warszawie, twórca kawiarni artystycznej „Pod Pi-
kadorem” w Warszawie, poeta (ps. Tadeusz Kruk),
skamandryta, prokurator, fabrykant, żołnierz, mąż
aktorki Toli Mankiewiczówny.
Jan Tadeusz Raabe
Ur. 24.08.1896 w Białej Podlaskiej w rodzinie
pochodzenia żydowskiego Barnarda i Cecylii z
Wulfów. Ojciec był właścicielem Fabryki Raabe-
go w Białej Podlaskiej, produkującej ćwieki, obca-
sy i oprzyrządowanie do obuwia, oraz posiadłości
w Łomiankach koło Warszawy, gdzie też w latach
dwudziestych powstała fabryka obuwnicza.
R. studiował prawo w Petersburgu, ale naukę
przerwał z powodu puczu bolszewików w 1917.
Wówczas wrócił do Warszawy z zamiarem konty-
nuowania studiów. W tym czasie, nawiązując kon-
takt z Antonim Słonimskim, a potem Leszkiem
Stefanowiczem i Julianem Tuwimem, był współ-
organizatorem Kawiarni Poetów „Pod Pikado-
rem”. Do grona dołączył wkrótce Jarosław Iwasz-
kiewicz. Słonimski wspominał, że pomysł pojawił
się w rozmowie z R., który relacjonował mu z za-
pałem literackie życie przedrewolucyjnego Peters-
burga, a było to w tramwaju nr 17 (R. wspominał
też, że był to warszawski tramwaj, ale nr 3). Zgod-
ni byli zaś co do dnia – 29.11.1918, kiedy to w wy-
dziale prawnym komendy Wojska Polskiego dyspo-
421
nent lokalu przy ul. Nowy Świat 57 Kazimierz Ży-
cki zgodził się na adaptowanie pomieszczeń na ka-
wiarnię. R. był w gronie owego „otwartego klubu
poetów” (Pikador) obok Antoniego Słonimskie-
go, Jana Lechonia czy Juliana Tuwima. Kawiar-
nia stała się drugim domem poetów, malarzy, ar-
tystów. Na deskach „Pikadora” R. recytował swo-
ją poezję. Jednak nie przypadł publiczności do gu-
stu tak, jak Tuwim. Być może to spowodowało, że
z czasem odszedł od poezji.
W 1918 R. zapisał się na Wydział Prawa i Nauk
Politycznych UW (immatrykulowany 15.10.1918).
Studia ukończył po czterech latach. Brak informa-
cji o udziale R. w wojnie z bolszewikami.
Po ukończeniu aplikacji był przez pewien czas
prokuratorem. Z zawodu tego ustąpił i po wpisa-
niu na listę adwokatów IA w Warszawie w 1931
uruchomił kancelarię. W 1938 miała ona siedzibę
w mieszkaniu R. przy ul. Filtrowej 63 w Warsza-
wie. W związku z chorobą ojca, a potem śmiercią,
od ok. 1930 zarządzał fabryką w Białej Podlaskiej,
a potem też w Łomiankach.
W tym czasie poznał aktorkę, śpiewaczkę ope-
rową i piosenkarkę Tolę Mankiewiczównę (1900–
1985). Stanowili przez lata wyjątkowy i odporny
na wszystko związek. Mankiewiczówna była jedną
z najpopularniejszych aktorek międzywojennego
kina, śpiewała w teatrze, występowała w kabare-
tach, w związku z czym często była w trasie. Każ-
dą wolną chwilę spędzali razem. R. pisał wiersze i
inne utwory literackie – był niespełnionym poetą i
fotografem amatorem, którego twórczość koncen-
trowała się wokół Mankiewiczówny.
21.12.1935 w kościele św. Wojciecha na Woli w
Warszawie R. zawarł z Mankiewiczówną ślub, po
czym w Zakopanem wyprawili wystawne przyjęcie
weselne.
Do wojny 1939 mieszkali w Warszawie przy Fil-
trowej. W grudniu R. został aresztowany przez ge-
stapo. Po przekupieniu żandarmów odzyskał wol-
ność i niezwłocznie z żoną wyjechał w kierunku
wschodnim. Na dzisiejszej Białorusi został areszto-
wany przez funkcjonariuszy NKWD i wywieziony
do Kazachstanu. Żona pozostała na miejscu, a po-
 RAabe, Raczkiewicz
tem wróciła do Warszawy. R. po podpisaniu ukła-
du Sikorski-Majski, będącego następstwem wybu-
chu wojny niemiecko-sowieckiej, odzyskał wolność
i pracował w polskich punktach organizacyjnych w
Tadżykistanie (w dzisiejszym Duszanbe). W 1942
nie opuścił ZSRS z armią gen. Władysława Ander-
sa. Wszedł potem w skład I Armii Wojska Polskie-
go gen. Berlinga i w ten sposób przybył w 1944 do
Polski. Z żoną spotkali się w 1945 w Otwocku. Za-
mieszkali w Radomiu, gdzie R. miał kierować pro-
dukcją w fabryce Radoskór. 12.11.1946 za udział
w wojnie został awansowany do stopnia kapitana
LWP. Po wojnie majątek R. został skonfiskowany.
Nie odzyskał też warszawskiego mieszkania. Po
wielu latach starań udało mu się z żoną – po pol-
skim październiku 1956 – wyjechać do Londynu,
gdzie odwiedził rodzinę i przyjaciół.
Zmarł 1.07.1975 w Warszawie. Spoczywa na
cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warsza-
wie. Po śmierci R. żona przekazała jego kolekcję
holenderskiej porcelany muzeum na Wawelu.
Władysław Lutwak
J. Kuciek-Frydryszak, Słonimski. Heretyk na ambonie, War-
szawa: Wydawnictwo W.A.B. 2012; Lista adwokatów IA w
Warszawie 1938, s. 44; T. Raabe, Trzy spotkania, Warszawa
1963; R. Wolański, Tola Mankiewiczówna „Jak za dawnych
lat”, z przedmową Bogusława Kaczyńskiego, współpraca
Adam Wolański, Warszawa: Dom Wydawniczy Rebis 2013,
passim; J. Zacharska, Skamander, Warszawa 1977.
Raczkiewicz Władysław (1885–1947), ad-
wokat w Mińsku, mjr rez. WP, prezes Naczelnego
Polskiego Komitetu Wojskowego, minister spraw
wewnętrznych, prezes Światowego Związku Pola-
ków z Zagranicy, wojewoda nowogródzki, wileński
i pomorski, prezydent RP.
Ur. 28.01.1885 w Kutaisi w Rosji (obecnie Re-
publika Gruzji), w rodzinie Józefa, prawnika, i Lu-
dwiki z d. Łukaszewicz. W 1903 ukończył gimna-
zjum w Twerze, a w 1911 – studia prawnicze na
uniwersytecie w Juriewie (dawny Dorpat, obecnie
Tartu). Jako student należał do Organizacji Mło-
dzieży Narodowej i Związku Młodzieży Polskiej
(ZET). W 1912 zaczął pracować jako pomocnik
adwokata w Izbie Sądowej w Moskwie, ale jeszcze
w tym samym roku przeniósł się do Mińska, gdzie
rozpoczął praktykę adwokacką w miejscowym SO.
Po wybuchu I wojny światowej służył w armii ro-
422
T. III/z. 1
syjskiej jako oficer do zleceń zastępcy naczelnika
wojskowego Mińska sztabu Frontu Zachodniego.
W czerwcu 1917 objął funkcję prezesa Naczelne-
go Polskiego Komitetu Wojskowego (Naczpolu) w
Piotrogrodzie, działającego na rzecz wyodrębnie-
nia Polaków służących w armii rosyjskiej i stworze-
nia polskich jednostek wojskowych w Rosji. Po roz-
wiązaniu Naczpolu 4.02.1918 stanął na czele Rady
Naczelnej Polskiej Siły Zbrojnej w Kijowie, a w
Władysław Raczkiewicz
marcu został wyznaczony pełnomocnikiem Rady
Regencyjnej do spraw polskich formacji wojsko-
wych w Rosji. W l. 1917–1918 był również radnym
Mińska, jednym z organizatorów i prezesem Pol-
skiej Macierzy Szkolnej w tym mieście oraz człon-
kiem Komitetu Wykonawczego i kierownikiem
Wydziału Opieki nad Uchodźcami Rady Polskiej
Ziemi Mińskiej. Jesienią 1918 uczestniczył w two-
rzeniu samoobrony Mińska przed bolszewikami
(która stanowiła zalążek powstałej później Dywi-
zji Litewsko-Białoruskiej). W grudniu tr. przyje-
chał do Polski. Złożył sprawozdanie z działalności
RN Polskiej Siły Zbrojnej w Kijowie Naczelniko-
wi Państwa Józefowi Piłsudskiemu i został człon-
kiem powstałego w tym czasie Komitetu Obrony
Kresów Wschodnich, obejmując kierownictwo Wy-
działu Wojskowego. W końcu grudnia 1918 wstą-
pił do WP, służył w 10. p.uł. Dywizji Litewsko-
-Białoruskiej. 16.05.1919 objął funkcję zastępcy
komisarza generalnego Ziem Wschodnich, a nie-
długo później naczelnika Zarządu Cywilnego. Po
odwrocie WP z Mińska w czasie ofensywy bol-
T. III/z. 1 Raczkiewicz
szewickiej od 30.07.1920 tworzył oddziały ochot-
nicze przy 5. Pułku Strzelców Konnych, uczestni-
czące w walkach w rejonie Wilna. 25.09.1920 zo-
stał zwolniony ze służby wojskowej (po weryfikacji
otrzymał stopień majora w Korpusie Oficerów Ar-
tylerii) i objął stanowisko szefa Zarządu Terenów
Przyfrontowych i Etapowych. Od grudnia 1920 do
27.06.1921 był delegatem przy rządzie Litwy Środ-
kowej w Wilnie, a następnie do 13 września mini-
strem spraw wewnętrznych w rządzie Wincentego
Witosa. 10.10.1921 został mianowany na stanowi-
sko wojewody nowogródzkiego. Od 29.08.1924 do
14.06.1925 był delegatem rządu w Wilnie, a następ-
nie ponownie ministrem spraw wewnętrznych w rzą-
dach Władysława Grabskiego i Aleksandra Skrzyń-
skiego. Po przewrocie majowym objął stanowisko
wojewody wileńskiego, które formalnie sprawował
do 20.06.1931. W l. 1930–1935 zasiadał w Senacie
RP, od grudnia 1930 pełnił funkcję jego marszał-
ka, był także członkiem Komisji Usprawnienia Ad-
ministracji Publicznej. Uczestniczył w pracach nad
konstytucją kwietniową. 1.08.1935 wrócił do pracy w
administracji, krótko zajmował stanowisko wojewo-
dy krakowskiego, od 13.10.1935 do 15.05.1936 spra-
wował funkcję ministra spraw wewnętrznych w rzą-
dzie Mariana Zyndrama-Kościałkowskiego, a na-
stępnie do wybuchu wojny – wojewody pomorskie-
go. Jak pisał Wacław Szyszkowski, „w krótkim cza-
sie dzięki swemu taktowi i umiejętności współżycia z
ludźmi R. potrafił zyskać sympatię i szacunek społe-
czeństwa (...). Wiele uwagi poświęcał procesowi in-
tegracji Pomorza z resztą ziem polskich, przełamy-
waniu barier pozaborowych, w czym znaczącą rolę
odegrała decyzja o zmianie granic województwa po-
morskiego” (1.04.1938). Położył również wiele za-
sług w rozwoju szkolnictwa, rynku pracy i budowni-
ctwa mieszkaniowego na terenie województwa. Na-
leżał do zwolenników stanowczej polityki w stosun-
ku do mniejszości niemieckiej. Politycznie był zwią-
zany z obozem piłsudczykowskim i łączony z gru-
pą zamkową, czyli stronnikami prezydenta Ignace-
go Mościckiego. Był również zaangażowany w wie-
le inicjatyw społecznych. W 1931 został członkiem
Rady Organizacyjnej Polaków z Zagranicy. W lip-
cu 1934 wybrano go prezesem Światowego Związ-
ku Polaków z Zagranicy (Światpolu). Był ponadto
pierwszym prezesem Towarzystwa Przyjaciół Mło-
dzieży Akademickiej, Towarzystwa Popierania Bu-
dowy Szkół Powszechnych, Polskiego Towarzystwa
423
Krajoznawczego, przewodniczącym Obywatelskie-
go Komitetu Pożyczki Narodowej, członkiem Pre-
zydium Komitetu Floty Narodowej, propagujące-
go w społeczeństwie ideę rozbudowy marynarki wo-
jennej i handlowej, Prezydium Federacji Polskich
Związków Obrońców Ojczyzny oraz Kapituły Or-
deru Odrodzenia Polski i komisji wschodniej Ko-
mitetu Krzyża i Medalu Niepodległości. Po śmier-
ci marsz. Józefa Piłsudskiego został członkiem Na-
czelnego Komitetu Uczczenia Pamięci Marszałka
Józefa Piłsudskiego. Według pewnych przypuszczeń
był członkiem masonerii (loży wileńskiej obrządku
szkockiego), którą opuścił w drugiej połowie lat 30.
Po wybuchu wojny, do 5.09.1939, pozostawał na
stanowisku wojewody pomorskiego w Toruniu, na-
stępnie przez Warszawę, Lublin i Wołyń przedostał
się do Rumunii, a stamtąd – do Francji. 30.09.1939
ustępujący prezydent Mościcki wyznaczył R. swo-
im następcą. Jako prezydent RP urzędował począt-
kowo we Francji, a od 21.06.1940 w Wielkiej Bry-
tanii. Mianował kolejnych premierów rządu RP na
uchodźstwie, wykonywał wiele obowiązków repre-
zentacyjnych, uczestniczył w pracach prawodaw-
czych, jednak jego kompetencje zostały poważnie
ograniczone w wyniku dobrowolnego przyjęcia nie-
zgodnej z konstytucją tzw. umowy paryskiej, w któ-
rej zobowiązał się do wykonywania swoich upraw-
nień w porozumieniu z premierem. Był krytycznie
nastawiony do układu z ZSRR podpisanego przez
gen. Władysława Sikorskiego. We wrześniu 1942
przesłał papieżowi Piusowi XII list z prośbą o in-
terwencję na rzecz Polaków i Żydów w okupowa-
nej przez Niemców Polsce. Jak wspominał Witold
Babiński, „prezydent Raczkiewicz był człowiekiem
dobrej woli, chciał służyć Polsce jak najlepiej (...).
Umysł analityczny, decyzje podejmował nie łatwo,
nadto naciski wytrzymywał z trudem. Nieuleczalna
choroba, do pewnego czasu trzymana w tajemnicy,
musiała z pewnością wpływać na jego usposobienie.
Był człowiekiem kompromisu a nie walki (...). Rząd
traktował go nieufnie, często wręcz wrogo (...). Ge-
nerał Sikorski prezydenta tolerował, ale jeśli napo-
tykał u niego na opory, reagował raczej ostro. Da-
wał odczuć, że to on, a nie prezydent jest pierw-
szą osobą”. Po cofnięciu uznania władzom polskim
na uchodźstwie przez państwa zachodnie pozostał
na stanowisku prezydenta RP. Zmarł na białaczkę
6.06.1947 w Ruthin w Walii.
Władysław Raczkiewicz był odznaczony Krzy-
 raczkiewicz, radlicki
żem Virtuti Militari V kl., Krzyżem Niepodległo-
ści, Orderem Polonia Restituta I kl., otrzymał rów-
nież doktoraty honorowe uniwersytetu w Edynbur-
gu oraz uniwersytetu Fordham w Nowym Jorku.
W 1912 zawarł związek małżeński z Jadwigą z d.
Niesłuchowską (1891–1970). Nie miał dzieci.
Marek Gałęzowski
Album sterników nawy państwa polskiego w pierwszym dziesię-
cioleciu niepodległości, red. T. Mścisławski, Warszawa 1929, s.
146–147; W. Babiński, Prezydent Raczkiewicz. Wspomnienie,
„Zeszyty Historyczne” 1979, z. 47, s. 128–148; S. Łoza 1938,
s. 606–607; M. M. Drozdowski, Władysław Raczkiewicz, t. 1–
2, Warszawa 2002 (bibl.); Dziennik czynności Prezydenta RP
Władysława Raczkiewicza, oprac. J. Piotrowski, t. 1–2, Wroc-
ław 2004; F. Goetel, Czasy wojny, oprac. M. Gałęzowski, Kra-
ków 2005, s. 96; W. Jędrzejewicz, J. Cisek, Kalendarium ży-
cia Józefa Piłsudskiego, t. 2, Warszawa 2006, t. 3–4, Warszawa
2007; T. Katelbach, Rok złych wróżb, Dziekanów Leśny 2005,
passim; tenże, Spowiedź pokolenia, Gdańsk 2001, passim; E.
Kozłowski, M. Wrzosek, Historia oręża polskiego 1795–1939,
Warszawa 1984, s. 490, 496; Kto był kim w II RP, s. 155; J. Ler-
ski, Emisariusz Jur, Warszawa 1989, passim; J. Piotrowski, Pił-
sudczycy bez lidera, Toruń 2003, passim; K. Morawski, Tam-
ten brzeg. Wspomnienia i szkice, wstęp i przypisy J. M. Nowa-
kowski, bmw 1996; W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza histo-
ria polityczna Polski, t. 1–3, Warszawa 1990; Redzik, Kotliń-
ski, Historia Adwokatury; Rocznik Oficerski Rezerw 1934, s.
133, 820; P. Skrzynecki, Gdy umierał Prezydent Raczkiewicz...,
„Zeszyty Historyczne” 1989, z. 87, s. 3–16; W. Szyszkowski,
Raczkiewicz Władysław (1885–1947), PSB, t. XXXIX, s. 607–
614 (bibl.); ZET w walce o niepodległość i budowę państwa.
Szkice i wspomnienia, Warszawa 1996, passim; Zawadzki, Se-
natorowie, s. 100–105.
Radlicki Ignacy (1892–1967), ps. „Gawroń-
ski”, „Wroński”, adwokat w Warszawie i Mińsku
Mazowieckim, współzałożyciel KARP, legionista,
poseł na Sejm RP, członek NRA, działacz konspi-
racji, więzień KL Auschwitz-Birkenau.
Ur. 1.02.1892 w Emilianowie, pow. Rawa Mazo-
wiecka (w niektórych dokumentach Radlickiego w
CAW znajduje się data 31.01.1892, sam jednak po-
dawał pierwszą datę), s. Włodzimierza, powstańca
z 1863, i Marii z d. Nizińskiej. Uczył się początko-
wo w szkole Thomasa, skąd usunięto go za udział
w strajku szkolnym 1905. Od 1907 kształcił się na
Kursach Pedagogicznych im. Stanisława Konar-
skiego w Warszawie, gdzie w 1910 zdał egzamin
maturalny. Od 1912 studiował w Szkole Nauk Po-
litycznych przy Wydziale Prawa i Administracji UJ
w Krakowie, którą ukończył w 1914. W l. 1910–
1914 pracował jako nauczyciel. Od 1908 należał do
424
T. III/z. 1
Narodowego Związku Robotniczego, a w 1909 zo-
stał przewodniczącym tajnego koła zarzewiackie-
go uczniów Kursów Pedagogicznych A. Zawadz-
kiego. Był dwukrotnie aresztowany przez władze
rosyjskie i najprawdopodobniej w związku z tym
wyjechał do Lwowa. W 1910 wstąpił do Polskich
Drużyn Strzeleckich, a po przeniesieniu się do
Krakowa działał w tajnej Armii Polskiej II Okręgu
Krakowskiego, również związanej z ruchem zarze-
wiackim. W l. 1913–1914 organizował przerzut bi-
buły na linii Kraków–Ojców–Olkusz–Warszawa.
Latem 1913 powołał siedmioosobową grupę bojo-
wą, która dokonała zamachu na naczelnika więzie-
nia mokotowskiego oraz prowokatora na Powiślu
w Warszawie, ale prawdopodobnie jeszcze w tym
samym roku organizacja ta została rozbita przez
carską ochranę. W czasie studiów w Krakowie na-
leżał do organizacji akademickiej „Znicz”, działał
w sekcji włościańskiej, której celem było prowa-
dzenie pracy uświadamiającej wśród chłopów. Na
początku 1914 ukończył szkołę podchorążych PDS,
po czym w czerwcu wysłano go do Warszawy z za-
daniem utworzenia struktur PDS w środowisku
NZR. 13.01.1915 wstąpił do Legionów Polskich.
Do marca pracował w tajnej ekspozyturze Depar-
tamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Na-
rodowego w Sosnowcu (tzw. delegacja NKN do
Królestwa) przy ul. Starososnowieckiej 36. Wraz z
Ludwikiem Waszkiewiczem reprezentował NZR w
Konfederacji Narodowej Polskiej, skupiającej po-
lityczne ugrupowania niepodległościowe z terenu
Królestwa. Następnie służył w 4. komp. I bat. 1. pp
I Brygady. Brał udział m.in. w walkach nad Nidą,
bitwach pod Konarami, Ożarowem, Tarłowem,
Jastkowem. 28.11.1915 awansował do stopnia ka-
prala, a wkrótce potem na sierżanta. 17.10.1915
przydzielono go do POW w celu prowadzenia pra-
cy szkoleniowej w środowisku robotniczym. W tym
samym miesiącu został sekretarzem Rady Okręgo-
wej Polskich Związków Zawodowych „Praca” w
Warszawie. 22.01.1916, w rocznicę wybuchu po-
wstania styczniowego, R. zorganizował demonstra-
cję NZR, po której został aresztowany przez wła-
dze niemieckie i skazany na miesiąc więzienia. Po
uwolnieniu wrócił do służby w POW. W 1916 awan-
sował do stopnia podporucznika. Od marca 1917
był komendantem POW w Łomży, a od czerwca –
w Piotrkowie. W POW używał pseud. „Wroński”.
Równocześnie nadal działał w ruchu zawodowym,
T. III/z. 1 radlicki
związanym z NZR, m.in. był członkiem Rady
Głównej PZZP. Aktywnie bronił interesów zawo-
dowych robotników. W tym czasie, od 12.04.1916,
studiował na Wydziale Prawa UW, w 1918 przerwał
jednak naukę. Latem 1917, w związku ze stanowi-
Iganacy Radlicki
skiem NZR wobec kryzysu przysięgowego, R. wy-
stąpił z POW. Całkowicie skupił się odtąd na pro-
wadzeniu pracy oświatowej i niepodległościowej
wśród robotników. Reprezentował NZR i PZZP
w Warszawskiej Radzie Delegatów Robotniczych,
w której do maja 1919 był członkiem Wydziału Wy-
konawczego i Prezydium. Prowadził propagandę
antykomunistyczną wśród robotników, m.in. jesie-
nią 1918 zwalczał wpływy komunistów w Radach
Delegatów Robotniczych. Od stycznia 1920 studio-
wał prawo na UP. Mimo uznania go za niezdolne-
go do służby wojskowej 13.07.1920 przerwał studia
i wstąpił jako ochotnik do WP. Brał udział w woj-
nie polsko-bolszewickiej, od 17 lipca służył w stop-
niu podporucznika (ze starszeństwem od 1.06.1919)
w 1. pp. Od 12.08.1920 był dowódcą kompanii alar-
mowej na odcinku Jabłonna (pod Warszawą), od
28.11.1920 – adiutantem 2. baonu 4. Pułku Strzel-
ców Podhalańskich. 4.02.1921 bezterminowo urlo-
powany z wojska w celu dokończenia studiów. Od
8.05.1921 brał udział w trzecim powstaniu śląskim.
Służył w oddziale operującym w rejonie Oleśna.
1.05.1922 został przeniesiony do rezerwy z przy-
działem do 1. pp. 9.11.1922 ukończył studia praw-
nicze. Od 1921 pracował w MPiOS jako korespon-
dent w związkach zawodowych w Poznaniu, a w l.
1923–1927 – w Prokuratorii Generalnej RP, gdzie
425
odbył również aplikację sądową i adwokacką.
15.05.1927 został wpisany na listę adwokatów w
Warszawie. Prowadził własną kancelarię przy ul.
Foksal 13 (przemianowanej następnie na ul. Pie-
rackiego, obecnie ponownie Foksal), zajmował się
głównie sprawami z zakresu prawa cywilnego. Był
współzałożycielem Koła Adwokatów RP i preze-
sem koła w Okręgu SA w Warszawie oraz człon-
kiem i zastępcą skarbnika NRA. Równocześnie
działał w chrześcijańskim ruchu zawodowym, na-
leżał też do czołowych polityków NZR, a po połą-
czeniu tego ugrupowania z Narodowym Stronni-
ctwem Robotników – Narodowej Partii Robotni-
czej. Po przewrocie majowym w 1926 był rzeczni-
kiem rozłamu w NPR i utworzenia propiłsudczy-
kowskiej NPR-Lewicy. W 1930 kandydował do Sej-
mu RP III kadencji z listy BBWR. Został zastępcą
posła, a 11.12.1934 zastąpił w Sejmie jednego ze
zmarłych posłów. W l. 1931–1935 był członkiem
Zarządu Wojewódzkiego BBWR w Warszawie.
Przyjaźnił się z Walerym Sławkiem, który był ojcem
chrzestnym jego syna Jana. Wraz ze Sławkiem na-
leżał do inicjatorów oficjalnego obchodzenia imie-
nin Józefa Piłsudskiego. Od 1937 był członkiem
OZN, wiceprzewodniczył Zarządowi Okręgu War-
szawskiego. Był jednym z najaktywniejszych dzia-
łaczy Związku Legionistów Polskich, w którym peł-
nił wiele ważnych funkcji, m.in. członka Rady Na-
czelnej, prezesa ZG Warszawskiego Okręgu Wo-
jewódzkiego ZLP oraz Głównego Sądu Koleżeń-
skiego. W lutym 1928 jako jeden z reprezentantów
ZLP wszedł w skład tymczasowego zarządu Fede-
racji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny, był
następnie członkiem Prezydium ZG FPZOO.
Działał ponadto w Związku Rezerwistów. W la-
tach 30. był radcą prawnym ZG Zw.Rez., od 1937
– członkiem Sądu Honorowego Związku. Sprawo-
wał opiekę prawną nad Związkiem Polskiej Mło-
dzieży Pracującej „Orlę” oraz Zjednoczeniem Pra-
cowników Niewidomych w Warszawie. Brał udział
w wojnie obronnej 1939. Zimą 1940 wrócił do War-
szawy i podjął pracę w swojej kancelarii. 12.07.1940
wraz z grupą kilkudziesięciu adwokatów warszaw-
skich został aresztowany przez gestapo w ramach
akcji AB i uwięziony na Pawiaku. 14.08.1940 wy-
wieziono go w pierwszym transporcie więźniów Pa-
wiaka do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz-
-Birkenau. Otrzymał numer obozowy 2212. W tym
czasie stracił żonę, która próbowała interweniować
 radlicki, Rak
w jego sprawie, przypuszczalnie w siedzibie guber-
natora dystryktu warszawskiego Ludwika Fischera
przy pl. Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Pobita
przez Niemców, po kilku dniach zmarła, osieroca-
jąc dwoje małych dzieci. 2.05.1941 R. został zwol-
niony z obozu i wrócił do Warszawy. Nadal praco-
wał jako adwokat. Przypuszczalnie od końca 1942
współpracował z Oddziałem Informacyjnym Wy-
działu Bezpieczeństwa Delegatury Rządu RP na
Kraj, w sekcji zbierającej informacje o mniejszoś-
ciach narodowych. Wg J. Radlickiego prawdopo-
dobnie pracował w Wojskowych Sądach Specjal-
nych AK. W 1942 brał udział w organizowaniu
OPW, ale później znalazł się w kierownictwie innej
organizacji piłsudczykowskiej – KON. Uczestniczył
w Powstaniu Warszawskim w Śródmieściu jako
obrońca z urzędu przed Wojskowymi Sądami Spe-
cjalnymi. Po kapitulacji wyszedł z miasta z ludnoś-
cią cywilną, wydostał się z transportu we Włochach
i przyjechał do Milanówka. Brał udział w zjeździe
zjednoczeniowym piłsudczyków w Podkowie Leśnej
w grudniu 1944. W nocy z 18/19.02.1945 został
aresztowany w Milanówku przez NKWD i uwięzio-
ny w piwnicach gmachu MBP przy ul. Koszykowej
w Warszawie, a następnie w obozie w Rembertowie.
W maju przewieziono go do więzienia w Rawiczu,
skąd 13.11.1945 został zwolniony w wyniku amne-
stii. Od 30.11.1945 pracował w adwokaturze war-
szawskiej, w kancelarii przy ul. Pierackiego 13 (na-
stępnie Foksal). 30.11.1951, na podstawie orzecze-
nia Wojewódzkiej Komisji Weryfikacyjnej dla Wo-
jewódzkiej Izby Adwokackiej w Warszawie, został
skreślony z listy adwokatów z powodu przedwojen-
nej działalności politycznej. Początkowo miał trud-
ności ze znalezieniem pracy, zajmował się jedynie
okazyjnie i nieformalnie doradztwem prawnym,
później (od 1954?) pracował jako radca prawny w
spółdzielniach pracy w Mińsku Mazowieckim.
22.11.1956 postanowieniem RA w Warszawie po-
nownie został wpisany na listę adwokatów. Prowa-
dził następnie sprawy cywilne i radcowskie.
Zmarł 5.03.1967 w Warszawie i został pochowa-
ny na cmentarzu Powązkowskim.
W 2008 nakładem „Palestry” ukazały się jego
wspomnienia z Auschwitz – Kapo odpowiedział –
Auschwitz. Wspomnienia adwokata z obozu koncen-
tracyjnego, z przedmową Józefa Szajny.
Był odznaczony m.in. Krzyżem Niepodległości,
Krzyżem Walecznych, Krzyżem Oficerskim Orde-
426
T. III/z. 1
ru Polonia Restituta (1929), Krzyżem Legionowym
(1925) oraz odznaką „Za Wierną Służbę”.
Z małżeństwa zawartego w 1929 z Elżbietą z d.
Boryńską (1910–1941) miał córkę Marię (1931),
zamężną Karaczun, fizyka, oraz syna Jana (1934–
2006), adwokata.
Marek Gałęzowski
M. Gałęzowski, Wierni Polsce. Ludzie konspiracji piłsud-
czykowskiej 1939–1947, Warszawa 2005, s. 558–566 (bibl.);
A. Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia adwokatury
polskiej, Warszawa 1995, s. 137, 154, 156, 175; Z. Krzemiń-
ski, Adwokatura polska w okresie okupacji hitlerowskiej (1939–
1945), „Palestra” 1976, nr 2, s. 3; A. Laska, Narodowa Par-
tia Robotnicza 1920–1937. Studia z dziejów ruchów społecz-
nych w Drugiej Rzeczypospolitej, Rzeszów 2004; Lista adwo-
katów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg Izby Ad-
wokackiej w Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r., Warsza-
wa 1938; Radlicki, Kapo odpowiedział – Auschwitz; Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury; Redzik, Zarys historii samo-
rządu adwokackiego; J. Rutkowska, Udział adwokatów w po-
wstaniu warszawskim, „Palestra” 1983, nr 8, s. 52; W. Szysz-
kowski, Radlicki Ignacy (1892–1967), PSB, t. XXIX, s. 694–
695 (bibl.).
Rak Jerzy (1917–1999), adwokat w Kielcach,
żołnierz września 1939, oficer AK, dziekan RA w
Kielcach w l. 1964–1970.
Ur. 16.05.1917 w Życinach koło Rakowa. Po-
chodził z rodziny nauczycielskiej. Ojciec, Franci-
szek Rak, był nauczycielem i znanym w Rakowie
działaczem społecznym. Matka, Zofia z Bernhard-
tów, była również nauczycielką. Miał dwóch młod-
szych braci, Pawła i Tomasza, którzy urodzili się
już w Kielcach, dokąd przeniosła się cała rodzi-
na. Pozostawili bowiem majątek w Życinach i za-
mieszkali w domu Bernhardtów przy ul. Ściegien-
nego w Kielcach. Ojciec zmarł bardzo wcześnie, bo
już w 1921, i cały ciężar wychowania trzech synów
spoczął na matce. Otrzymali oni od niej staranne
wychowanie ogólne i patriotyczne, czego dowody
składali w późniejszym swoim życiu, zwłaszcza w
okresie II wojny światowej.
R. po ukończeniu Szkoły Powszechnej im. Sta-
nisława Staszica w Kielcach kształcił się w Gimna-
zjum im. Stefana Żeromskiego, gdzie złożył egza-
min dojrzałości w 1935. Z gimnazjum wyniósł mię-
dzy innymi doskonałą znajomość języka łacińskie-
go. W okresie gimnazjalnym zaprzyjaźnił się szcze-
gólnie z synem Mojżesza Pelca, zasłużonego kiele-
ckiego lekarza, zamordowanego w KL Auschwitz
T. III/z. 1 Rak
w 1941 – Januszem Pelcem, która to przyjaźń prze-
trwała do końca jego życia. Często rozmawiając ze
sobą, posługiwali się łaciną, zwłaszcza gdy Janusz
Pelc telefonował do R. z Izraela, dokąd wyjechał
jeszcze przed II wojną światową i gdzie brał czyn-
ny udział w tworzeniu państwa Izrael.
Jerzy Rak
Po ukończeniu gimnazjum R. wstąpił do Szko-
ły Podchorążych Rezerwy w Jarosławiu, a po jej
ukończeniu rozpoczął studia prawnicze na Wy-
dziale Prawa UJ w Krakowie, które po I roku mu-
siał przerwać z uwagi na trudne warunki material-
ne i rodzinne. Wówczas rozpoczął pracę jako prak-
tykant w SO w Kielcach.
Z chwilą wybuchu II wojny światowej został
zmobilizowany i wcielony do 38. Pułku Piechoty.
20.09.1939, po kapitulacji Armii „Lublin” pod To-
maszowem Lubelskim, dostał się do niewoli i zo-
stał wywieziony do Niemiec, skąd wrócił do Kielc,
po ucieczce z obozu/oflagu w lipcu 1941. Przez dłu-
gi czas musiał się ukrywać. Od sierpnia 1943 pra-
cował oficjalnie w Firmie „K. Śliwa” w Kielcach, a
od 1944 był zatrudniony jako „siła biurowa” w Biu-
rze Wyżywienia. Nawiązał w tym czasie łączność z
kolegami, w tym z rówieśnikiem swego młodszego
brata Pawła – Marianem Sołtysiakiem ps. „Bara-
basz”. Wstąpił wówczas do AK, gdzie działał pod
nazwiskiem Kowalski, ps. „Jur”. Ponieważ ukoń-
czył Szkołę Podchorążych, pełnił w konspiracji role
szkoleniowe, ale brał też udział w akcjach dywer-
syjnych, pełniąc funkcję zastępcy dowódcy Dzielni-
cy Wschód AK, a pod koniec wojny wziął udział w
zgrupowaniu „Burza”. W konspiracji działali rów-
427
nież jego dwaj młodsi bracia. Brat Paweł służył w
Oddziale Wybranieckich „Barabasza” pod pseu-
donimem „Denat”, brat Tomasz zaś, ps. „Robak”,
był w słynnym Oddziale Zbigniewa Kruszelnickie-
go, ps. „Wilk”.
W konspiracji R. poznał swoją przyszłą żonę
Irenę Kasperek, używającą dwóch pseudonimów:
„Ela” i „Irka”. Była ona łączniczką, kolporterką
prasy podziemnej, a w okresie późniejszym sani-
tariuszką i również brała udział w akcji „Burza”.
Będąc w konspiracji, zawarli związek małżeński w
Kościele św. Wojciecha w 1944. Działalność kon-
spiracyjną R. ukończył w stopniu porucznika.
Po tzw. wyzwoleniu Kielc R. rozpoczął pracę
w Wydziale Wojskowym Starostwa Powiatowego,
skąd 15.04.1945 został oddelegowany do organi-
zowania administracji na Ziemiach Odzyskanych,
dokąd wyjechał z rodziną. Od września 1945 pra-
cował w Starostwie Powiatowym i w Powiatowym
Związku Gminnych Spółdzielni (PZGS) „Samo-
pomoc Chłopska” w Środzie Śląskiej, a następnie
w Prezydium WRN we Wrocławiu.
Jednocześnie kończył studia na Wydziale Pra-
wa UWr i 20.07.1951 uzyskał tytuł magistra praw.
Tego samego roku w sierpniu wrócił z rodziną do
Kielc i został zatrudniony w Prezydium WRN w
Kielcach. W tym też czasie złożył podanie o przy-
jęcie go na aplikację adwokacką w nowo powsta-
łej Izbie Adwokackiej w Kielcach. W ankiecie per-
sonalnej z 15.07.1953 podał, że do 1948 był człon-
kiem PPS, a po zjeździe zjednoczeniowym został
członkiem PZPR.
2.04.1952 R. został przyjęty na aplikację adwo-
kacką i przydzielony do ZA nr 1 w Kielcach. Po za-
liczeniu pracy w organach administracji publicz-
nej i po uwzględnieniu wniosku RA w Kielcach
z 14.03.1953 MS decyzją z 30.04.1953 zwolnił R.
z wymogu odbycia dalszej aplikacji adwokackiej,
złożenia egzaminu adwokackiego oraz zezwolił na
wpis na listę adwokatów IA w Kielcach. Praktykę
adwokacką R. rozpoczął w ZA nr 1 w Kielcach.
23.01.1954 w składzie nowo mianowanej RA,
na czele której stał adw. Świętosław Krawczyński,
znalazł się również R. – jako sekretarz. W 1955,
gdy dziekanem RA został Jan Nowak, R. pełnił
w niej po raz pierwszy funkcję wicedziekana. Od
1964, przez dwie kadencje, R. wybierany był na
dziekana RA w Kielcach. W tym okresie doszło do
pewnej stabilizacji w organach adwokatury kiele-
 Rak, Rappaport
ckiej. Jako dziekan Rady R. podjął działania zmie-
rzające do poprawy warunków pracy i warunków
lokalowych w zespołach adwokackich. RA w Kiel-
cach uzyskała wówczas znaczące środki finansowe
z NRA na inwestycje lokalowe. Pod koniec dru-
giej kadencji R. jako dziekana Rady kielecka IA
otrzymała również zapewnienie środków finanso-
wych na lokal spółdzielczy z przeznaczeniem na
siedzibę RA. R. w okresie swojej kadencji starał
się przestrzegać zasady apolityczności zawodu ad-
wokackiego, chociaż sam był członkiem partii i w
tamtym czasie trudno było mu się do tej zasady
stosować.
R. posiadał wiele odznaczeń, wśród nich: Krzyż
Partyzancki, Medal za udział w Wojnie Obronnej
1939 roku, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia
Polski, Medal Zwycięstwa, Odznakę Grunwaldzką,
odznakę „Adwokatura PRL”, Złoty Krzyż Zasługi,
Odznakę 1000-lecia Państwa Polskiego.
R. zmarł 22.11.1999, pozostawiając żonę Irenę i
trzy córki: Bożenę, Halinę i Ewę.
Jerzy Zięba
AIA w Kielcach, Akta osobowe, nr 31; M. Czapska, B. Sza-
bat, J. Zięba, Adwokatura świętokrzyska. Zarys dziejów od po-
czątku XIX wieku, Kielce 2013; B. Jopkiewicz, Byłem jego
aplikantem... „Palestra Świętokrzyska” 2010, nr 9–10, s. 45–
48.
RAPPAPORT Emil Stanisław (1877–1965), ad-
wokat w Warszawie, znawca prawa karnego, czło-
nek KKRP, docent prawa karnego UJK, profesor
WWP i UŁ, sędzia SN, sędzia Najwyższego Trybu-
nału Narodowego.
Ur. 8.07.1877 w Warszawie w rodzinie Felik-
sa (inżyniera) i Justyny z d. Bauerertz. W 1897
ukończył V Gimnazjum Męskie w Warszawie, a
następnie w l. 1897–1901 studiował na Wydzia-
le Prawa rosyjskiego Uniwersytetu Warszawskie-
go. W czasie studiów był bibliotekarzem Bratniej
Pomocy Studentów. W 1899 przygotował w ra-
mach prac seminaryjnych opracowanie pt. Szko-
ła antropologiczno-pozytywna prawa karnego we
Włoszech. W czasie studiów współpracował z To-
warzystwem Kursów Naukowych organizującym
nielegalne wykłady określane „Latającym Uni-
wersytetem”, a potem też „Babskim Uniwersy-
tetem” (z uwagi na dominujące wśród słuchaczy
kobiety). W 1901 wyjechał do Rygi, gdzie rozpo-
428
T. III/z. 1
czął przygotowanie do zawodu sędziego. Angażo-
wał się też działalność społeczną, np. nauczając
w prywatnych kursach i szkołach. W roku akade-
mickim 1903/1904 przebywał na studiach zagra-
nicznych w Paryżu i studiował pod kierunkiem
wybitnego znawcy prawa karnego Emile’a Augu-
sta Garçona (1851–1922). Po powrocie przystąpił
Emil Stanisław Rappaport
do egzaminu sędziowskiego (1904). Po jego zda-
niu wyjechał w roku akademickim 1904/1905 na
dalsze studia zagraniczne do Berlina, gdzie na
uniwersytecie słuchał m.in. wykładów i uczestni-
czył w seminarium prof. Franza von Liszta, twór-
cy szkoły socjologicznej w nauce prawa karnego,
kryminologii. Po powrocie do kraju – pod wpły-
wem ruchów rewolucyjnych 1905 – postanowił, że
będzie adwokatem. Należał do grupy – w więk-
szości młodych – adwokatów i pomocników ad-
wokatów, którzy w 1905 utworzyli pod pieczą
adw. Stanisława Patka i Stefanii Sempołowskiej
Koło Obrońców Politycznych mające siedzibę w
pałacyku przy Królewskiej 25. Po latach wspomi-
nał, że życie jego wówczas (jak i kolegów) kon-
centrowało się wokół Koła i w murach Cytade-
li, gdzie obradował rosyjski Sąd Wojskowy. R.
współtworzył Koło – jako jeden z wielu (najbliż-
szymi współpracownikami Patka byli Leon Be-
renson, Stanisław Rudo i Eugeniusz Śmiarowski)
i jeden z najmłodszych – od początku do 1910, tj.
do skreślenia z listy adwokatów przysięgłych Sta-
nisława Patka. R. był w tzw. trzeciej grupie człon-
ków Koła (jak sam ją określił), a spośród współ-
pracowników najbliżej współpracował ze Stani-
T. III/z. 1 Rappaport
sławem Popowskim, z którym w 1906 zakładał
Polską Partię Postępową.
Każdą wolną chwilę poświęcał na pogłębienie
wiedzy prawniczej. W tym celu w 1909 wyjechał
do Londynu, a niedługo potem przeniósł się do
Paryża, gdzie – po zdaniu odpowiednich egzami-
nów – uzyskał dyplom „science pénale” Instytu-
tu Kryminologicznego Uniwersytetu w Paryżu. W
tym samym 1910 na podstawie pracy pt. La loi de
pardon: étude analytique des projets français (Paris,
Neuchâtel 1911) na Uniwersytecie w Neuchâtel w
Szwajcarii uzyskał stopień doktora praw. Pięć lat
później pracę tę opublikował po polsku w War-
szawie (Ustawa o przebaczeniu w świetle projektów
francuskich (1885–1907). We wstępie do wydania
polskiego napisał „Praca niniejsza jest rozprawą
doktoryzacyjną i napisałem ją w r. 1910 w języku
francuskim. Obecnie ogłaszam tą rozprawę po pol-
sku w nadziei, iż prawników naszych, a zwłaszcza
młodzież akademicką, zainteresują losy szeregu
projektów ustaw o przebaczeniu”. W tym samym
1916 opublikował opracowanie polityczno-praw-
ne dotyczące przyszłej Polski pt. Międzynarodowa
przyszłość Polski.
W l. 1910–1917 prowadził kancelarię adwoka-
cką w Warszawie, angażując się nadal w obrony
polityczne oraz działalność polityczną. Był bardzo
aktywnym organizatorem i działaczem wielu sto-
warzyszeń (m.in. Towarzystwo Prawnicze, Towa-
rzystwo Kursów Naukowych, Koło Prawników Pol-
skich). Prowadził wykłady z polityki kryminalnej w
ramach wspomnianego „Latającego Uniwersyte-
tu” TKN, a po jego przekształceniu w 1916/1917 –
w Wolnej Wszechnicy Polskiej. W l. 1917–1919 wy-
kładał też prawo karne i prawo karne międzynaro-
dowe w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie.
W 1915 – po opuszczeniu Warszawy przez Ro-
sjan – R. współorganizował polskie sądy obywatel-
skie w Warszawie, działające w okresie sierpień–
wrzesień 1915.
W 1917 został mianowany referentem Departa-
mentu Sprawiedliwości przy TRS oraz sędzią SA
w Warszawie. Zasiadał w pierwszym składzie Wy-
działu Karnego SA, a po ustanowieniu SN – jako
delegowany sędzia SA uczestniczył obok sędziego
SN dr. Aurelego Leżańskiego (przewodniczącego)
i sędziego SN Antoniego Żydoka (sprawozdawcy)
w pierwszym posiedzeniu Izby Karnej SN w poło-
wie grudnia 1917. Ponad rok później, 20.02.1919,
429
R. został mianowany sędzią SN i pozostawał nim
do zawieszenia działalności SN w czasie okupacji,
a po wojnie od marca 1945 do 1951.
28.05.1919 wniósł podanie do „Prześwietnego
Senatu Akademickiego” UJK we Lwowie, prosząc
o udzielenie veniam legendi z prawa karnego. Do
podania dołączył trzy prace: Bankructwo w ustawo-
dawstwie nowoczesnym na tle porównawczym. Przy-
czynek do reformy ustawodawstwa w Polsce (War-
szawa 1917), Rys zasad prawa karnego międzynaro-
dowego w świetle ustaw karnych obowiązujących w
Królestwie Polskim na tle porównawczym (Warsza-
wa 1918) i Projekt kodeksu karnego dla ziem pol-
skich opracowany przez Dr Aleksandra Mogilnickie-
go i Dr Emila Stanisława Rappaporta, z. I, część
ogólna (Warszawa 1916). Ocenę prac Kolegium
Profesorów powierzyło 16.06.1919 profesorom:
Juliuszowi Makarewiczowi i Piotrowi Stebelskie-
mu. Ten ostatni, prócz wysokiej oceny prac, wy-
dał też bardzo pozytywną opinię o kandydacie, wy-
mieniając jego zasługi dla nauki i praktyki prawni-
czej w Polsce. Nie zachowała się natomiast recen-
zja autorstwa Makarewicza. Najprawdopodobniej
była ona krytyczna w stosunku do projektu Kodek-
su karnego (Makarewicz skrytykował ten projekt
w czasie prac Komisji Kodyfikacyjnej). Uchwałą z
16.02.1920 Wydział Prawa i Umiejętności Politycz-
nych UJK udzielił R. veniam legendi z prawa karne-
go materialnego. Habilitacja zatwierdzona zosta-
ła 9.03.1920 przez Min. WRiOP. Od momentu ha-
bilitacji do 1933 R. był docentem Wydziału Prawa
UJK. Prowadził tam wykłady z zakresu prawa kar-
nego, m.in.: Zakres mocy obowiązującej ustawy kar-
nej. Uwagi de lege lata i de lege ferenda, Rola wię-
ziennictwa w walce z przestępstwem, Więziennictwo,
Prawo karne wykonawcze.
R. miał ogromny wpływ na prace KKRP, któ-
rej członkiem został w pierwszym czterdziestooso-
bowym składzie ogłoszonym postanowieniem Na-
czelnika Państwa 22.08.1919. Od 1920 był sekreta-
rzem Wydziału Karnego KKRP, a w l. 1924–1932
sekretarzem generalnym KKRP. Za sprawą R. pro-
tokolantem w KKRP został uczestnik seminarium
prof. Makarewicza dr Rafał Lemkin (zob.), które-
go poznał prawdopodobnie we Lwowie.
R. brał żywy udział w pracach nad Kodeksem
karnym z 1932, współpracując i popierając projekt
Juliusza Makarewicza, ale nie w całości. Podob-
nie jak Makarewicz był przeciwnikiem kary śmier-
 Rappaport
ci, której pierwotna wersja projektu nie przewidy-
wała. W formie ostatecznej projektu pojawiła się
wskutek głosowania w KKRP (stosunek głosów 6
do 5). Z inicjatywy R. w k.k. znalazł się artykuł
113, przewidujący karę 5 lat pozbawienia wolno-
ści za nawoływanie do wojny zaczepnej. R. wyra-
ził też pogląd o potrzebie przygotowania Kodeksu
karnego wykonawczego (Nowy system kodyfikacji
ustawodawstwa kryminalnego. Kodeks karny wyko-
nawczy, Warszawa 1930), ale nie spotkał się z po-
parciem Makarewicza. Ostatecznie materię peni-
tencjarną uregulowano w k.k., k.p.k., a obszernie i
dokładnie w regulaminie więziennym z 1931 (wy-
danym w formie rozporządzenia MS). W poglą-
dach na prawo karne R. był zwolennikiem kierun-
ku socjologicznego.
R. brał aktywny udział w pracach z zakresu pra-
wa karnego na forum międzynarodowym, np. w
1925 brał udział jako delegat RP w Międzynarodo-
wej Komisji Karnej i Penitencjarnej. Korespondo-
wał z czołowymi karnistami Europy, a także z mini-
strami spraw zagranicznych. Opublikował w 1932
po francusku polski Kodeks karny z 1932. W tym
samym roku po polsku napisał komentarz do k.k.
R. należał też do Société Générale des Prisons
w Paryżu, a w 1924 był współzałożycielem Inter-
national Association of Penal Law, czyli Associa-
tion International de Droit Pénal (AIDP). Nale-
żał do nielicznego grona znawców międzynarodo-
wego prawa karnego, którzy dążyli do stworzenia
norm prawa międzynarodowego grożących sank-
cjami za przygotowanie i wywołanie agresji wo-
jennej. Idee te znalazły później wyraz w tzw. za-
sadach norymberskich, które wpisano do Statutu
Międzynarodowego Trybunału Wojennego w No-
rymberdze. Jako członek AIDP R. współorganizo-
wał pierwszą konferencję unifikacji prawa karne-
go, która odbyła się w dniach 1–5.11.1927 w War-
szawie, jako „Konferencja Przedstawicieli Komisji
Kodyfikacyjnych Prawa Karnego”. Była ona wyni-
kiem uchwały AIDP. W konferencji uczestniczyły
delegacje z państw: Belgii, Czechosłowacji, Fran-
cji, Grecji, Królestwa S. H. S., Rumunii, Włoch,
Polski (prof. E. S. Rappaport, prof. A. Mogilnicki,
prof. J. Jamontt i prof. W. Makowski) oraz Hiszpa-
nii (prof. Cuelle-Calon). Podczas konferencji oma-
wiano problematykę unifikacji międzynarodowego
prawa karnego (część ogólna) oraz zagadnień ta-
kich, jak obrona konieczna, stan wyższej koniecz-
430
T. III/z. 1
ności, współudział i usiłowanie. W wyniku obrad
pojawiła się myśl powołania Międzynarodowego
Instytutu Unifikacji Prawa Karnego. R. zabiegał,
aby siedziba owego instytutu powstała w Polsce i
uzyskał przychylność sfer rządowych, w tym praw-
dopodobnie prof. Makowskiego. Kwestie finanso-
we spowodowały, że instytut jednak nie powstał,
ale zainicjowane w Warszawie spotkania dotyczące
unifikacji prawa karnego na forum międzynarodo-
wym odbywały się cyklicznie do 1939. Na kongre-
sie w Rzymie w 1928 utworzono Biuro Międzyna-
rodowe Unifikacji Prawa Karnego, którego wice-
prezesem był do wojny R. W niemal wszystkich ko-
lejnych kongresach też uczestniczył. To w ramach
tychże kongresów został w 1933 zgłoszony przez
Rafała Lemkina postulat regulacji zbrodni barba-
rzyństwa (na bazie jej powstała koncepcja genocy-
du), który przedstawiono w druku, gdyż Lemkin
nie uczestniczył w Kongresie w Madrycie. Przez
wiele lat R. był sekretarzem Stałej Delegacji Zrze-
szeń i Instytucji Prawniczych RP, a także prezesem
Polskiej Komisji Współpracy Prawniczej Między-
narodowej (tu od 1927 do 1939). Brał też udział w
kolejnych Zjazdach Prawników Polskich (I w Wil-
nie w 1924, II w Warszawie w 1929, III w Katowi-
cach w 1936. IV Zjazd miał odbyć się w Gdyni we
wrześniu 1939).
Od lat młodości R. przyjaźnił się z Aleksan-
drem Mogilnickim, z którym przygotowali też wie-
le wspólnych opracowań. Razem weszli do KKRP,
razem byli sędziami SN. Po 1926, gdy R. nie pro-
testował przeciwko Piłsudskiemu i sanacji, a właś-
ciwie milcząco poparł przewrót, drogi R. i Mogil-
nickiego – zdeklarowanego endeka – rozeszły się.
Z czasem niechęć do R. u Mogilnickiego potężnia-
ła, czemu dał wyraz w swoich wspomnieniach pisa-
nych po II wojnie światowej.
W okresie międzywojennym liczne publikacje
R. dotyczyły kwestii istoty kary, środków proba-
cyjnych, środków zabezpieczających [np. Jeszcze o
karach i środkach zabezpieczających w polskim ko-
deksie karnym („Głos Sądownictwa” 1935, nr 11)].
Nie do przecenienia są jego opracowania porów-
nawcze, w tym te z zakresu szeroko rozumianej pe-
nitencjarystyki.
W okresie okupacji niemieckiej (1940–1941)
R. został aresztowany przez gestapo pod zarzu-
tem tendencyjnego osądzania w SN obywateli na-
rodowości niemieckiej. Przez prawie rok przeby-
T. III/z. 1 Rappaport
wał na Pawiaku, a następnie w więzieniu mokotow-
skim. Uwolniony został w 1941 wraz z adwokatami
Stanisławem Patkiem i Kazimierzem Rudnickim.
Brał udział w działaniach mających na celu ochro-
nę druków, maszynopisów i dokumentów prawni-
czych. Zajmował się też pracą naukową. Napisał
wówczas obszerny pamiętnik z l. 1887–1939, któ-
ry niestety spłonął w Powstaniu Warszawskim i tyl-
ko we fragmentach został przez Autora odtworzo-
ny. Po latach wspominał, że doświadczenie KOP
i obron przed bezdusznym sądem wojskowym na
Cytadeli w zestawieniu ze strasznym doświadcze-
nie wojny i niemieckich obozów koncentracyjnych
wydawało się nie tak straszne, bo dopiero wów-
czas widać było „do czego zdolna jest bestia ludz-
ka, gdy warunki, podnieta i atmosfera sprzyjają wy-
ładowaniu się złych instynktów” („Palestra” 1958,
nr 2, s. 19). Tuż po wojnie napisał książkę Naród
Zbrodniarz. Przestępstwa hitleryzmu a naród niemie-
cki. Szkic analityczny przestępczości i odpowiedzial-
ności osobowo-zespołowej (Łódź 1945, ss. 54).
Od marca 1945 był sędzią SN (w Łodzi), a w l.
1947–1951 prezesem Izby Karnej SN (od 1950 na
powrót z siedzibą w Warszawie). Od utworzenia
22.01.1946 był także sędzią Najwyższego Trybuna-
łu Narodowego. Uczestniczył w składzie, który są-
dził niemieckiego zbrodniarza Arthura Greisera.
R. nie był przewodniczącym składu, ale uznaje się
go za głównego autora uzasadnienia wyroku.
Jednocześnie działał w ramach polskiej grupy
AIDP i uczestniczył w kongresach organizowanych
przez to zrzeszenie, m.in. w 1947 w Genewie i w
1957 w Atenach, choć polska sekcja AIDP mogła
działać formalnie dopiero od 1956 (wcześniej bar-
dziej nieformalnie). W dn. 19.07–6.08.1948 uczest-
niczył natomiast w Obradach Komitetu Zarządza-
jącego i Ogólnym Zebraniu Międzynarodowej Ko-
misji Karnej i Penitencjarnej w szwajcarskim Ber-
nie, gdzie spotkał też swojego dawnego współpra-
cownika Lemkina. Od 1947 działał w utworzonym
wówczas Societé International de Défence Socia-
le (SIDS)
Po wojnie był profesorem UŁ, gdzie kierował
też katedrą. Utworzył Zakład Prawa Karnego Wy-
konawczego, który zlikwidowano po jego przejściu
na emeryturę w 1960. Utworzył też Łódzki Ośro-
dek Naukowo-Badawczy Zagadnień Wykonaw-
czych Prawa Karnego (działał on do 1961). Postu-
lował, aby przyszła kodyfikacja karna objęła też
431
Kodeks karny wykonawczy. Tak też się stało, choć
tego R. nie doczekał.
R. był autorem licznych rozpraw naukowych i ar-
tykułów, głównie z zakresu prawa karnego, ale tak-
że tekstów historycznych i publicystycznych. Opra-
cował też wiele skryptów i podręczników, przeglą-
dów orzecznictwa, krótkich komentarzy. Z ostat-
niego okresu życia na szczególną uwagę zasługu-
je przetłumaczenie przez niego i wydanie w pięk-
nej formie w 1959 klasycznego dzieła Cesare Bec-
carii pt. O przestępstwach i karach (Wydawnictwo
Prawnicze 1959).
W ciągu swojego pełnego aktywności na wielu
polach życia R. został odznaczony m.in.: Krzyżem
Komandorskim z Gwiazdą Orderu Polonia Resti-
tuta, Złotym Krzyżem Zasługi, francuską Legią
Honorową (dwukrotnie, w 1924 i 1947), Orderem
Gwiazdy Rumuńskiej (1926), jugosłowiańskim Or-
derem św. Sawy (1930). Był też członkiem honoro-
wym Królewskiej Akademii w Madrycie (od 1928),
Instytutu Kryminologicznego w Buenos Aires (od
1950).
Zmarł 10.08.1965 w Łodzi. Pochowany został
na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Żo-
naty z Sabiną Urszulą z d. Jakacką. Dzieci wspól-
nych nie mieli.
Adam Redzik
Academia Militans, s. 490, 491, 492, 495, 541, 1135, 1220,
1223; Adwokaci polscy Ojczyźnie, wyd. 2, s. 184–185; B. Ba-
ranowski, K. Baranowski, Trudne lata Uniwersytetu Łódzkie-
go (1949–1956), Łódź 1990; DALO, f. 26, op. 5, spr. 1598;
L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej
Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939, Wrocław 2000;
S. Grodziski, Prace nad kodyfikacją i unifikacją polskiego pra-
wa cywilnego (1919–1947), KwPP 1992, R. I, z. 1–4, s. 9–56;
P. Grzebyk, The Role of the Polish Supreme National Tribu-
nal in the Development of Principles of International Criminal
Law, (w:) M. Bergsmo, C. Wui Ling, Y. Ping (red.), Histo-
rical Origins of International Criminal Law, Vol. 2, Brussels
2014; Jubileusz Profesora dra Emila Stanisława Rappaporta,
„Palestra” 1962, nr 7, s. 65–66; L. Kubicki, Zbrodnie wojenne
w świetle prawa polskiego, Warszawa 1963; A. Lityński, Wy-
dział Karny Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczypospolitej – dzie-
je prac nad częścią ogólną kodeksu karnego, Katowice 1991;
A. Mogilnicki, Wspomnienia sędziego i adwokata, Warsza-
wa 2016; K. Pol, Poczet prawników polskich XIX i XX w., wyd.
2, Warszawa 2011, s. 949–968; M. Porowski, Dzieje więzien-
nictwa polskiego w piśmiennictwie i dokumentach, Warszawa
2016; J. Racięcka, Uniwersytet Łódzki w pierwszym dziesię-
cioleciu, Wrocław 1955; E. S. Rappaport, Moje czasy adwo-
kackie (1906–1917): (fragmenty wspomnień): I. Warszawskie
Koło Obrońców Politycznych (1905–1910), „Palestra” 1958, nr
2 (6), s. 12–22; tenże, Sądy obywatelskie w Warszawie (Karta
 Rappaport, Rataj
z dziejów przełomu sierpniowego r. 1915, Warszawa 1915; A.
Redzik, Profesor Juliusz Makarewicz – życie i dzieło, (w:) Pra-
wo karne w poglądach profesora Juliusza Makarewicza, Lub-
lin 2005, s. 23–92; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s.
94, 104, 158, 239, 245, 296, 304; M. Siewierski, Emil Stani-
sław Rappaport, PiP 1965, z. 10; J. Waszczyński, Bibliografia
ważniejszych prac prof. dr. Emila St. Rappaporta; A. Żebrow-
ska, Rappaport Emil Stanisław (1877–1965), PSB, t. XXX,
s. 586–589.
Rataj Jan (1889–1959), adwokat w Grodnie,
legionista, major WP, żołnierz w wojnie obronnej
1939 i PSZ na Zachodzie, senator V kadencji w II
Rzeczypospolitej.
Jan Rataj
Ur. 20.12.1889 w Uściu Solnym w powiecie brze-
skim w gminie Szczurowa w Małopolsce w rodzinie
Pawła i Katarzyny z Marszyckich. Naukę w szko-
le ludowej rozpoczął w rodzinnym Uściu Solnym,
a gimnazjalną w Bochni – w Gimnazjum im. Kró-
la Kazimierza Wielkiego, a potem w Gimnazjum
św. Jacka w Krakowie, gdzie 12.06.1912 zdał ma-
turę. Do 1914 pracował już w krakowskiej poczcie
jako niższy urzędnik pocztowy. Już od 1911 R. na-
leżał do Związku Strzeleckiego w Krakowie i uży-
wał pseudonimu „Biegły”. Był dowódcą plutonu.
W 1913 ukończył strzelecką szkołę oficerską.
Jesienią 1912 rozpoczął studia na WPiA UJ.
Przerwał je w 1914, kiedy wstąpił do Legionów
Polskich. Wszedł w skład 1., a potem 3. Pułku Pie-
choty Legionów. 12.11.1914 mianowany podpo-
rucznikiem piechoty. Podczas przerw w działa-
niach w l. 1912–1917 zaliczał studia prawnicze na
UJ. 1.12.1917 uzyskał absolutorium. W lutym 1918
432
T. III/z. 1
jako żołnierz II Brygady Legionów walczył pod Ra-
rańczą. Po bitwie pod Kaniowem z wojskami nie-
mieckimi, w nocy z 10 na 11.05.1918, dostał się do
niewoli, z której zbiegł. Następnie w miejscowości
Radzież (gmina Niemowicze) na terenie obecnej
Ukrainy był przez pewien czas nauczycielem.
W grudniu 1918 powołany do 33. Pułku Piecho-
ty Wojska Polskiego, miesiąc później awansowany
na porucznika i przydzielony do żandarmerii.
Od 1919 związany z Grodnem, gdzie prowadził
kancelarię adwokacką. 1.06.1919 był zastępcą do-
wódcy 5. dyonu żandarmerii (do kwietnia 1925).
Był oficerem żandarmerii w czasie wojny polsko-
-bolszewickiej. W międzyczasie podszedł do egza-
minów rygoryzalnych i po ich zdaniu w 1923 uzy-
skał na WPiA UJ stopień doktora praw. Zweryfi-
kowany jako major żandarmerii. W 1925 ukończył
kurs oficerów sztabowych w Grudziądzu. 1.09.1929
przeniesiony w stan spoczynku jako major oficer
piechoty ze starszeństwem. Jako adwokat R. był
radcą prawnym wydziału powiatowego w Grod-
nie oraz Sejmiku Powiatowego w Grodnie. Był też
szefem referatu prawnego Korpusu III Garnizonu
Grodno (1919–1939).
W wyborach do Senatu RP z 13.11.1938 R. kan-
dydował w Okręgu Białystok z listy OZN i uzyskał
mandat senatora. O pracy w Senacie R. brak bliż-
szych danych.
W 1939 zmobilizowany, w kampanii wrześnio-
wej szef referatu prawnego DOK III. Walczył w
71. Pułku Piechoty z Zambrowa w stopniu majo-
ra. 19.09.1939 września wycofał się z pułkiem na
Litwę, gdzie zostali internowani (Kolotowo, Wil-
kowyszki, Kalwaria) do czerwca 1940. Po zaję-
ciu Litwy przez Sowietów 13.06.1940 wywieziony
do obozu w Kozielsku, a stamtąd do Griazowca.
Po podpisaniu umowy Sikorski-Majski 3.09.1941
zwolniony, zgłosił się do tworzonej armii gen. Wła-
dysława Andersa. Od 15.09. do 31.10.1941 przeby-
wał w obozie Tockoje-Buzułuk pod Uralem jako
komendant Stacji Zbornej. Od listopada 1941 do
31.01.1942 przebywał w obozie Koltubanka. Z Ar-
mią opuścił ZSRS. Przydzielony został do sądow-
nictwa Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (Irak,
Iran, Palestyna, Egipt). W l. 1942–1944 w stanie
nieczynnym, od stycznia 1945 powołany do służ-
by czynnej. Od lutego 1945 przebywał w Wielkiej
Brytanii. Do 1948 służył w Polskim Korpusie Posił-
kowym. Po rozformowaniu go zamieszkał w Glas-
T. III/z. 1
gow. Do Polski wrócił w 1957. Zamieszkał na krót-
ko w Tczewie, po czym na stałe osiedlił się w Boch-
ni, w mieszkaniu zajmowanym przez swą siostrę
Karolinę.
Odznaczony m.in. Krzyżem Niepodległości i
Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi,
Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921, Me-
dalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
i francuskim Medalem Zwycięstwa (Medaille de la
Victoire).
Zmarł 31.10.1959 w Bochni; pochowany na
miejscowym cmentarzu przy ul. Orackiej. Żoną
R. była Janina z d. Kliks (ślub. 6.09.1919).
Władysław Lutwak
W. K. Cygan, Oficerowie Legionów Polskich 1914–1917.
Słownik biograficzny, t. IV, Warszawa 2006, s. 123–124;
Kto był kim w II RP, s. 542; A. Rataj, Jan Rataj ps. „Bie-
gły” – krótki życiorys, (w:) Oficjalny portal gminy Szczurowa
http://www.szczurowa.pl/artykuly/artykul/3014,uscie_solne_
z_kart_historii.html; Zawadzki, Senatorowie, s. 284–285; ten-
że, Uścianie genealogiczny przyczynek do dziejów Uścia Solne-
go, Bochnia 2012.
Rek Tadeusz (1906–1968), ps. „Michał”, „Tade-
usz z Rakowieckiej”, krypt. literackie Michał Ule-
wicz i inne, adwokat w Warszawie, sędzia SN, wi-
ceminister sprawiedliwości, poseł na Sejm PRL,
polityk ludowy, działacz Polskiego Państwa Pod-
ziemnego, wiceprzewodniczący Rady Pomocy Ży-
dom „Żegota”.
Ur. 13.10.1906 we wsi Ulów (pow. radomski) w
chłopskiej rodzinie Michała i Heleny z d. Macie-
rzyńskiej. Uczył się początkowo w domu pod kie-
runkiem ojca, lokalnego działacza PSL „Wyzwo-
lenie”, od 1922 – w progimnazjum w Nowym Mie-
ście nad Pilicą, a następnie w III Miejskim Gimna-
zjum Męskim w Warszawie, gdzie w 1927 zdał eg-
zamin maturalny. W 1931 ukończył studia na Wy-
dziale Prawa UW. Po odbyciu rocznej służby woj-
skowej w l. 1934–1936 odbywał aplikację adwoka-
cką w Sokołowie Podlaskim, a później w Warsza-
wie u Zygmunta Gralińskiego. Wiosną 1939 zdał
egzamin adwokacki. 1.01.1934 mianowano go pod-
porucznikiem rez. piechoty, ale w czasie kampanii
polskiej 1939 nie został zmobilizowany. Na począt-
ku studiów związał się z ruchem ludowym, należał
do ZMW RP „Wici” i od 1927 do PSL „Wyzwo-
lenie”, a po zjednoczeniu ruchu ludowego w 1931
– do SL. Od 1933 zastępca członka Rady Naczel-
Rataj, REk
nej SL, w l. 1934–1936 był również sekretarzem za-
rządu wojewódzkiego SL i zarządu wojewódzkie-
go ZMW RP „Wici” w woj. lubelskim. W 1935 zo-
stał członkiem NKW PSL. W l. 1936–1939 zasiadał
w redakcji czasopisma „Młoda Myśl Ludowa”. Był
zwolennikiem współpracy z PPS i tworzenia frontu
ludowego, skierowanego przeciw rządzącemu obo-
zowi piłsudczykowskiemu. Wiosną 1940 został wpi-
Tadeusz Rek
sany na listę adwokatów warszawskich. Na począt-
ku okupacji niemieckiej włączył się w działalność
konspiracyjną ludowców. Był jednym z przywód-
ców tzw. ośrodka wiciowego, a następnie człon-
kiem trójki kierowniczej SL na terenie Mazowsza.
Działalność tę przerwało aresztowanie R. w gru-
pie adwokatów warszawskich w lipcu 1940. Został
uwięziony na Pawiaku, a następnie wywieziony do
niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-
-Birkenau. Otrzymał nr 2610. Następnie był wię-
ziony w obozie koncentracyjnym Neuengamme.
Zwolniony w listopadzie 1941, podjął pracę w ad-
wokaturze warszawskiej w kancelarii przy ul. Opo-
czyńskiej 5. Zaangażował się ponownie w działal-
ność konspiracyjną. W lipcu 1942 został redakto-
rem czołowego pisma SL „ROCh” – „Ku zwycię-
stwu”, przemianowanego następnie na „Przez wal-
kę do zwycięstwa”, oraz członkiem Komisji Praw-
nej (używano też nazwy Komisja Administracyj-
no-Samorządowa) CKRL. Równolegle był od
12.01.1943 współorganizatorem i wiceprzewodni-
czącym Rady Pomocy Żydom „Żegota” i wraz z
Leonem Feinerem zasiadał w Komisji Rewizyjnej
Rady. W czasie Powstania Warszawskiego przeby-
433
 Rek
wał w Świdrze koło Otwocka. Kontynuował dzia-
łalność w konspiracji. 22.12.1944 został areszto-
wany przez NKWD, 9.01.1945 został przekazany
MBP. 15.04.1945, wraz z aresztowanym z nim lu-
dowcem i pracownikiem Delegatury Rządu Stani-
sławem Piotrowskim, wydał oświadczenie adreso-
wane do władz MBP, w którym obaj potępili dzia-
łalność byłego premiera rządu na uchodźstwie Sta-
nisława Mikołajczyka i zwrócili się o umożliwienie
im pracy „dla dobra odrodzonej Ojczyzny”. Po tym
oświadczeniu 27.04.1945 zwolniono ich z więzie-
nia. 22.06.tr. R. podjął na krótko praktykę adwoka-
cką. Od 1.01.1946 sprawował funkcję wicedziekana
ORA w Warszawie. W październiku 1946 przestał
być członkiem IA w Warszawie. Działał w SL, był
posłem tej partii do KRN i redaktorem naczelnym
głównego pisma codziennego SL „Dziennik Ludo-
wy”, ale w listopadzie 1945 przeszedł do PSL Miko-
łajczyka i został członkiem NKW PSL. 21.01.1946
wybrano go członkiem Rady Naczelnej i zastępcą
sekretarza naczelnego NKW. W PSL należał do
zwolenników podporządkowania się komunistom
i przeciwników Mikołajczyka, m.in. wzywał do po-
parcia referendum czerwcowego 1946 i głosowania
trzy razy tak, wbrew stanowisku większości działa-
czy partii, dla których zagłosowanie przeciw znie-
sieniu Senatu RP było manifestacją niezależności
ludowców. Po rozmowie, którą 25.05.1946 R. od-
był z funkcjonariuszami MBP, zgodnie z ich dys-
pozycją, wystąpił przeciw Mikołajczykowi na po-
siedzeniu RN PSL, które odbyło się 26 i 27 maja.
Następnie założył pismo „Nowe Wyzwolenie”, a
w czerwcu niewielką grupę PSL „Nowe Wyzwole-
nie”, w której objął funkcję prezesa Głównego Ko-
mitetu Wykonawczego. W związku z tymi działa-
niami, mającymi na celu wewnętrzne rozbicie naj-
większej siły opozycyjnej w kraju, w czerwcu 1946,
wraz z grupą swoich zwolenników, został wyklu-
czony z PSL. Był posłem na Sejm Ustawodawczy
i Sejm PRL I kadencji. W lutym 1947, po rozła-
mie w PSL „Nowe Wyzwolenie”, ponownie prze-
szedł do SL, został jednym z zastępców sekretarza
generalnego SL (był nim od maja 1947 do czerw-
ca 1948), następnie sekretarzem Prezydium NKW
oraz członkiem Rady Naczelnej tego ugrupowania
i ponownie redaktorem naczelnym „Dziennika Lu-
dowego” (do grudnia 1949, kiedy pismo przesta-
ło się ukazywać). Po utworzeniu w 1949 ZSL był
członkiem Rady Naczelnej i NKW ZSL (od 1956
434
T. III/z. 1
– Naczelnego Komitetu ZSL), od 1964 zastępcą
przewodniczącego Głównego Sądu Partyjnego
ZSL, a w l. 1957–1964 – przewodniczącym Komi-
sji Prawniczej NK ZSL. Od października 1946 do
kwietnia 1957 zajmował stanowisko wiceministra
sprawiedliwości, a od 1957 – sędziego w Izbie Kar-
nej Sądu Najwyższego. Działał m.in. w ZBoWiD
(w l. 1949–1964 przewodniczył Głównemu Sądo-
wi Koleżeńskiemu, później zasiadał w Radzie Na-
czelnej), Stowarzyszeniu Ateistów i Wolnomyśli-
cieli (członek Zarządu Głównego), Towarzystwie
Szkoły Świeckiej (członek Zarządu Głównego), Li-
dze do Walki z Rasizmem (członek Rady Naczel-
nej i okresowo wiceprezes). Pełnił funkcję wice-
przewodniczącego Rady Zrzeszenia Prawników
Demokratów i wiceprezesa Towarzystwa Przyjaź-
ni Polsko-Węgierskiej. Był autorem wspomnień z
obozu Auschwitz-Birkenau Echa oświęcimskie
(Warszawa 1949), publikacji o tematyce prawnej,
w których wyrażał poparcie dla represyjnej polityki
władz komunistycznych (Adwokatura, jej funkcje i
oblicze, Warszawa 1953, gdzie m.in. odwoływał się
do słów Lenina – „adwokatów należy brać w jeżo-
we rękawice i trzymać w stanie osaczenia, w prze-
ciwnym razie ta inteligencka hołota często bruź-
dzi”), popularnych prac z historii ruchu ludowe-
go (m.in. Ruch ludowy w Polsce, II wyd., Warszawa
1947 i biografii radykalnego działacza chłopskie-
go ks. Eugeniusza Okonia, Warszawa 1962) oraz
książek, przedstawiających nieprawdziwy, zgodny
z komunistyczną wizją najnowszych dziejów Pol-
ski obraz II Rzeczypospolitej – Cienie przeszło-
ści. Kartki z dziejów Polski (Warszawa 1954), Fak-
ty oskarżają. Fakty z dziejów burżuazyjno-obszarni-
czego Sejmu 1919–1926, Pierwsze lata dyktatury Pił-
sudskiego 1926–1930 w świetle sprawozdań sejmo-
wych i senackich (Warszawa 1956), a także propa-
gandowych, jak np. Biały dom w cieniu czarnej swa-
styki. W „Rocznikach Dziejów Ruchu Ludowego”
(1967, nr 9) opublikował m.in. artykuł Ludowcy w
akcji „Żegota”, a w „Biuletynie ŻIH” (1968, nr 65–
66) relację o działalności w „Żegocie”. Pisał też do
prasy ludowej, w której opublikował blisko dwie-
ście artykułów.
Zmarł 11.11.1968 w Warszawie. Pochowany na
Powązkach (dawny Cmentarz Wojskowy).
Był m.in. odznaczony Krzyżem Oficerskim Or-
deru Odrodzenia Polski i Krzyżem Komandor-
skim Orderu Odrodzenia Polski.
T. III/z. 1 Rek, Ritterman
Był żonaty z Wandą z d. Raś, miał córkę Kry-
stynę (ur. 1940) oraz synów Michała (ur. 1943) i
Adama (ur. 1946).
Marek Gałęzowski
AIA w Warszawie, Akta osobowe, 1/1614; AUW, Tadeusz
Rek, RP 26627; Akademicka młodzież ludowa w II Rzeczypo-
spolitej. Relacje, materiały, dokumenty, pod red. S. Malawskie-
go, Warszawa 1974, passim; R. Buczek, Na przełomie dzie-
jów. Polskie Stronnictwo Ludowe w latach 1939–1945, Toron-
to 1983, s. 15, 17; A. Fitowa, Stanisław Mierzwa. Od Polskiej
Akademickiej Młodzieży Ludowej do Władz naczelnych Stron-
nictwa Ludowego, (w:) Stanisław Mierzwa 1905–1985. Ludo-
wiec i działacz niepodległościowy, red. M. Szpytma, Warsza-
wa–Kraków 2011, s. 79, 84, 93; Fs, Tadeusz Rek, „Palestra”
1969, nr 1, s. 104–105; W. Grabowski, Polska tajna administra-
cja cywilna 1940–1945, Warszawa 2003; K. Iranek-Osmecki,
Kto ratuje jedno życie… Polacy i Żydzi 1939–1945, Warszawa
2009, s. 191; K. Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska
1943–1948, Warszawa 1990; M. Komar, Władysław Barto-
szewski. Skąd pan jest? Wywiad rzeka, Warszawa 2006, s.
89, 90, 131, 138, 145, 161; S. Korboński, Polskie Państwo Pod-
ziemne, Wrocław 1989; Księga Pamięci. Transporty Polaków z
Warszawy do KL Auschwitz 1940–1944, Warszawa–Oświęcim
2000, t. 1, s. 107; Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie
Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945–1947, wybór, wstęp
i opracowanie R. Turkowski, Warszawa 1997, passim; K. Pę-
dowski, Przyczynki do udziału adwokatów w prasie konspira-
cyjnej i powstańczej, „Palestra” 1983, nr 8, s. 80, 82; T. Preke-
rowa, Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–
1945, Warszawa 1982, passim; K. Przybysz, W konspiracji. Pol-
ski ruch ludowy 1939–1945, Warszawa 2010, s. 43, 51, 143, 158;
Radlicki, Kapo odpowiedział – Auschwitz; Redzik, Kotliński,
Historia Adwokatury, s. 60, 72, 277, 299, 301; T. Rek, Echa
oświęcimskie, Warszawa 1949; R. Rybka, K. Stepan, Awan-
se oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939, Kraków 2003, s.
65; Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, Warszawa
1989, s. 343–343; Stanisław Mikołajczyk w dokumentach apa-
ratu bezpieczeństwa, Warszawa–Łódź 2010, t. 1, passim; Tecz-
ka specjalna J. W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946,
oprac. T. Cariewskaja i in., Warszawa 1998, s. 160, 506–509;
Ten jest z Ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945,
oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Warszawa 2007, s.
26, 88, 89, 92, 109, 693, 706, 765; M. Urynowicz, Zorganizo-
wana i indywidualna pomoc Polaków dla ludności żydowskiej
eksterminowanej przez okupanta niemieckiego w okresie dru-
giej wojny światowej, (w:) Polacy i Żydzi pod okupacją niemie-
cką 1939–1945. Studia i materiały, Warszawa 2006; A. Woj-
tas, Działalność polityczna ludowców w okresie II wojny świa-
towej, cz. 1, Warszawa 1979, s. 46, 50, 78, 83, 96, 287; J. Wro-
na, System partyjny w Polsce 1944–1950, Lublin 1995, s. 218,
219, 256; J. Wypych, Rek Tadeusz, (w:) PSB, t. 31, Wrocław–
Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1988–1989, s. 61–63 (bi-
bliografia); Wywiad z Adamem Bieniem, „Zeszyty Historycz-
ne” 1989, z. 87, s. 94, 150.
Ritterman Stefan (1904–1970), adwokat w
Krakowie, sędzia, znawca prawa cywilnego, prawa
435
rolnego oraz prawa spółdzielczego, profesor nad-
zwyczajny UJ.
Ur. 31.05.1904 w Krakowie. Ojcem był Izydor
(Iser) (1.02.1871–1935), buchalter, księgowy, a
matką Maria z d. Dawidowicz (ur. 24.12.1881),
która pracowała jako kancelistka adwokacka. Miał
siostrę Irenę (9.10.1909–1951), pianistkę, oraz bra-
ta Henryka (ur. 4.02.1906), dr. praw UJ 26.06.1928
(na podstawie rozprawy: Błąd co do indywidualno-
ści ofiary przestępstwa), referendarza Prokuratorii
Skarbu, a od 1939 adwokata w Tel-Awiwie.
Wykształcenie średnie uzyskał na kursach ma-
turycznych (gimnazjalnych) w Wiedniu oraz w III
Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego w Kra-
kowie, w którym 9.06.1922 uzyskał maturę. W tym
roku wpisał się na UJ. Początkowo na Wydział
Lekarski (1922/1923), a od roku następnego prze-
niósł się na WPiA, na którym studiował do koń-
ca 1926/1927. Po zdaniu czterech egzaminów rocz-
nych otrzymał 18.06.1927 dyplom magistra praw
UJ. Podczas studiów wydał swoją pierwszą pra-
cę: Likwidacja Polskiej Krajowej Kasy Pożyczko-
wej a reforma walutowa w r. 1924 (Kraków 1926).
Jednocześnie ukończył Konserwatorium Towarzy-
stwa Muzycznego w Krakowie. Wówczas już biegle
władał trzema językami obcymi (francuskim, nie-
mieckim i rosyjskim). We wrześniu 1928 w okręgu
SA w Krakowie rozpoczął praktykę z przydziałem
do SO w Krakowie. 31.01.1929 na WPiA UJ przed-
stawił rozprawę na stopień doktora praw pt. Usi-
łowanie dobrowolnie zaniechane a czynny żal (Kra-
ków 1929), wybierając za przedmiot główny pra-
wo i proces karny, a za przedmiot poboczny pra-
wo cywilne wraz z prawem międzynarodowym cy-
wilnym. Referentem został prof. Władysław Wol-
ter, a koreferentem Fryderyk Zoll. Egzamin zło-
żył 8.02.1929, a 20.02.1929 został wypromowany
na doktora praw. W 1931 zdał egzamin sędziow-
ski i został powołany na asesora. W 1932 przenie-
siony został na stanowisko sędziego SG w podkra-
kowskich Liszkach. W l. 1933–1939 był sędzią SG
w Warszawie. W tym czasie opublikował: Polska
ustawa o prawie autorskim (Warszawa 1934) oraz
Komentarz do ustawy o prawie autorskim (Kraków
1937), jedno z nielicznych i najważniejszych opra-
cowań o polskiej regulacji autorskiej.
Po wybuchu II wojny światowej i zarządzonej
ewakuacji ludności cywilnej udał się 5.09.1939 na
Wschód. Przebywał początkowo we Lwowie, gdzie
 Ritterman
w Domu Twórczości Ludowej pracował jako mu-
zyk. Po zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną i
włączeniu Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej
w skład ZSRS R. wraz z żoną w 1940 został ze-
słany za Ural. Początkowo do obwodu swierdłow-
skiego. W mieście Aczyt był najpierw robotni-
kiem leśnym, a następnie kierownikiem artystycz-
nym Domu Kultury. W 1942, w konsekwencji tzw.
„amnestii” zapisanej w układzie Sikorski-Majski
z 30.07.1941, sytuacja ludności polskiej w ZSRS
uległa krótkotrwałej poprawie. R. wraz z żoną zo-
stał przeniesiony do m. Kant w Kirgiskiej SRR, a
tam w Sachzawodzie im. Frunzego pracował jako
robotnik fizyczny, muzyk i kierownik chóru. Przez
krótki czas pracował w Zakładach Zagodzierno w
tej samej miejscowości jako buchalter.
Stefan Ritterman
W 1946 został repatriowany do Polski i w tym
samym roku został powołany na sędziego okrę-
gowego w Szczecinie. Do listopada 1949 był sę-
dzią apelacyjnym w SA w Szczecinie. Jak zapisał
w swoim życiorysie z 22.11.1955: „(…) przed woj-
ną zajmowałem się stale pracą naukową, nie ma-
jąc jednak podówczas możności otrzymania stano-
wiska na Uniwersytecie, pragnąłem po wojnie wo-
bec zmiany stosunków politycznych przejść do pra-
cy na Uniwersytecie, jako szczególnie odpowiada-
jącej mym zamiłowaniom”.
15.11.1949 został zatrudniony w charakterze ad-
iunkta przy Katedrze Prawa Cywilnego WPiA UJ,
którym był do 30.11.1953. Od 1.12.1953 został po-
wołany na kontraktowego samodzielnego pracow-
nika nauki przy Katedrze Prawa Cywilnego UJ. Od
436
T. III/z. 1
1.12.1954 został przeniesiony do nowo utworzonej
Katedry Prawa Rolnego, początkowo jako zastęp-
ca profesora i jej kierownik, a od 1.10.1956 na sta-
nowisku docenta. Na pewno przygotowywał roz-
prawę habilitacyjną, której nie ukończył lub nie
przystąpił do procedury wskutek częstych wów-
czas zmian w przepisach akademickich.
Po ustąpieniu z sądownictwa był adwokatem IA
w Krakowie, jednak dokumenty personalne się nie
zachowały. W aktach w Archiwum UJ znajduje się
pismo wskazujące na pewne dochodzenia przeciw-
ko R. na początku lat 60. XX w., ale są to doku-
menty niekompletne.
Na podstawie decyzji Rady Państwa R. otrzy-
mał 14.04.1965 tytuł, a 1.05.1965 stanowisko pro-
fesora nadzwyczajnego. W l. 1954/1955–1955/1956,
1959/1960 (od kwietnia 1960)–1960/1961 (do lute-
go 1961) był prodziekanem WPiA oraz redakto-
rem naukowym „Zeszytów Naukowych UJ, Prace
Prawnicze”. Pełnił również m.in. funkcje kierow-
nika administracyjnego Zakładów Cywilistycznych
WPIA, przewodniczącego Komisji Przydziału Pra-
cy dla Absolwentów WPiA, przewodniczącego Ko-
misji Dyscyplinarnej dla Urzędników Administra-
cyjnych, rzecznika dyscyplinarnego Komisji Dyscy-
plinarnej dla Spraw Studentów.
W związku z wyjazdem na stałe do Izraela zo-
stał z dniem 31.08.1969 zwolniony ze wszystkich
stanowisk w UJ. Formalnie stało się to na włas-
ną prośbę, gdyż złożył podanie o przeniesienie w
stan spoczynku. Swoją decyzję argumentował tym,
że po osiągnięciu 65. roku życia i przepracowaniu
w służbie państwowej 40 lat chciałby połączyć się
z synem, a „(…) rozłąka z nim stała się dla rodzi-
ców, którzy stracili swe rodziny niemal w całości z
rąk hitlerowców, nie do zniesienia”. Trudno jest w
tym miejscu stwierdzić – gdyż źródła uniwersyte-
ckie jasno tego nie wskazują, zwłaszcza że ton ko-
respondencji R. z władzami uczelni, w tym rekto-
rem Mieczysławem Klimaszewskim, jest nad wy-
raz miły – jaki wpływ na opuszczenie kraju mia-
ły konsekwencje polityczne wydarzeń marcowych
z 1968 i rozpętana przez władze reżimowe antyse-
micka nagonka.
Głównym polem zainteresowań naukowych R.
było prawo autorskie, metodologia prawa cywil-
nego oraz problematyka spółdzielczości produk-
cyjnej, w tym prawo rolne. Tylko z prac zwartych
można wymienić: Zasady nowego prawa autorskie-
T. III/z. 1 Ritterman, Roman
go majątkowego (Kraków 1955), wydana wspólnie
z Władysławem Siedleckim: Forma prawno-organi-
zacyjna spółdzielni produkcyjnych (Warszawa 1957),
Kierownictwo państwowe i spółdzielczozwiązkowe a
granice samorządu rolniczych spółdzielni produk-
cyjnych (Wrocław–Warszawa–Kraków 1967), Po-
jęcie materialne w prawie cywilnym, cz. I: Rozwa-
żania ogólne (Kraków 1962), która to praca miała
być częścią pierwszą czterotomowego dzieła, oraz
Prawo rolne (Kraków 1963).
R. był członkiem licznych towarzystw i stowa-
rzyszeń. Przed wojną był członkiem Zrzeszenia Sę-
dziów i Prokuratorów RP (1932–1939). W ZSRS
wstąpił do Związku Patriotów Polskich (1943–
1946). Potem należał do Związku Pracowników
Sądów i Prokuratur Oddział w Szczecinie (1946–
1949), ZPD Oddział w Szczecinie (1948–1949),
ZNP, Oddział w Krakowie (1949–1955), ZPP – Ko-
misja Prawa Cywilnego w Krakowie (1949–1955).
Zmarł 1.02.1970 w Izraelu. W małżeństwie z
Marią z d. Stern (ślub 1938), prawnikiem, adwo-
katem, miał syna Jerzego, po wojnie w Izraelu.
Przemysław Marcin Żukowski
ANKr., sygn. 29/2302/70. AUJ, S III 246; WP II 493, Księga
magistrów praw, poz. 347; WP II 512, Teczka doktorska S.
Rittermana; WP II 514, Rozprawa doktorska S. Ritterma-
na; WP II 538, Księga egzaminów ścisłych, poz. 24; WP IV
24, Wnioski o nadanie tytułu profesora; K. Kozub-Ciemb-
roniewicz, Stefan Ritterman, (w:) Uczeni żydowskiego pocho-
dzenia we współczesnych dziejach Uniwersytetu Jagiellońskie-
go, red. W. Kozub-Ciembroniewicz, Kraków 2014, s. 197–
200; P. M. Żukowski, Profesorowie Wydziału Prawa Uniwer-
sytetu Jagiellońskiego, t. II: 1780–2012, red. D. Malec, Kra-
ków 2014, s. 420–421.
Roman Walery (1877–1952), adwokat w Suwał-
kach, prokurator, sędzia, notariusz, polityk, woje-
woda poleski, senator RP 1928–1935.
Ur. 12.09.1877 w Kalwarii (gub. suwalska). Był
synem Mariana, ziemianina, pracownika samorzą-
dowego, oraz Natalii z Cepeuszów. Ukończył gim-
nazjum klasyczne w Suwałkach w 1895, a następnie
rozpoczął studia na Wydziale Prawa UW. Ukończył
je w 1899, rok później rozpoczął pracę jako apli-
kant adwokacki w Suwałkach, a następnie otworzył
własną kancelarię, którą prowadził do 1915. Gdy
wojska rosyjskie opuściły Suwalszczyznę w 1915,
R. został przewodniczącym Komitetu Obywatel-
skiego. W kwietniu 1917 mianowany podprokura-
437
torem przy SA w Warszawie, a 5.07.1918 podpro-
kuratorem przy SN w Warszawie. 20.02.1919 otrzy-
mał nominację na prezesa SO w Suwałkach. W tym
samym roku został delegatem Ministra Spraw Za-
granicznych do Rady Ambasadorów w Paryżu. Ce-
lem delegacji było ustalenie polsko-litewskiej li-
nii demarkacyjnej i zwolnienie Suwałk spod oku-
pacji litewskiej. R. wchodził także w skład komisji
śledczej, której zadaniem było ustalenie naruszeń
prawa i zwyczajów wojennych, popełnionych przez
wojsko sowieckie. W 1921 otrzymał tytuł honoro-
wego obywatela Suwałk. 15.01.1921 został miano-
wany naczelnikiem okręgu administracyjnego po-
leskiego, a 14.03. objął urząd wojewody poleskie-
Walery Roman
go. W rok później, 6.04.1922, został delegatem
rządu na ziemię wileńską. W 1924, po odrzuceniu
funkcji II podsekretarza stanu ds. Kresów Wschod-
nich w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, objął
stanowisko przewodniczącego komisji mającej na
celu ujednolicenie prawa obowiązującego na zie-
miach wschodnich. 22.12.1924 otrzymał nominację
na prokuratora przy SN, a 14.07.1925 został nota-
riuszem przy SO w Warszawie. Wchodził również
w skład Prezydium Rady Ministrów jako specjali-
sta do spraw ziem wschodnich.
Po 1926 R. należał do współpracowników Jó-
zefa Piłsudskiego. Brał udział w tworzeniu pro-
jektu rewizji konstytucji na poufnej konferencji
BBWR i przedstawicieli konserwatystów, która
odbyła się na przełomie lipca i sierpnia 1928. Pro-
jekt ten oficjalnie został zgłoszony do Sejmu w
 Roman, Rosada
październiku tegoż roku. Pracował w wielu ko-
misjach działających przy władzach centralnych,
m.in.: w Komisji Uporządkowania Ustawodaw-
stwa Agrarnego, w Komisji Wniosków Ustawo-
dawczych dla Ziem Wschodnich przy Prezesie
Rady Ministrów, w Komisji dla ustalenia kompe-
tencji Komisariatu Rządu i Magistratu Warszawy,
a także w Radzie Prawniczej przy Ministrze Spra-
wiedliwości. W 1928 uzyskał mandat senatorski z
listy BBWR w woj. białostockim. Będąc senato-
rem przez dwie kolejne kadencje (do 1935), peł-
nił funkcje: wiceprzewodniczącego Klubu Parla-
mentarnego BBWR, szefa grupy BBWR w Sena-
cie i przewodniczącego senackiej Komisji Admi-
nistracyjnej i Samorządowej.
Od grudnia 1938 zasiadał w Radzie Miejskiej
w Warszawie jako kandydat Obozu Zjednoczenia
Narodowego. Zarówno w okresie II wojny świa-
towej, jak i po niej był notariuszem. W roku 1945
otrzymał nominację na p.o. sędziego SO w Warsza-
wie do spraw kryminalnych. Na emeryturę prze-
szedł w 1950, a dwa lata później, 25.10.1952 zmarł
w Warszawie. Przyczyną śmierci był udar mózgu.
Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim. Spośród
licznych odznaczeń najważniejsze to komandoria
Orderu Polonia Restituta i Krzyż Niepodległości.
Z małżeństwa z Heleną z Brzoskich miał tro-
je dzieci: córkę Irenę oraz synów: Janusza i Ta-
deusza.
Małgorzata Wańkowicz
A. Chojnowski, Piłsudczycy u władzy. Dzieje Bezpartyjnego
Bloku Współpracy z Rządem, Wrocław 1986; A. Garlicki, Od
maja do Brześcia, Warszawa 1981; Rzepeccy, Sejm i Senat
1928–1933, s. 191, 192, 208, 239; Kto był kim w II RP, s. 174;
Zawadzki, Senatorowie, s. 179–180; W. Żarnowski, Roman
Walery (1877–1952), PSB, t. XXXI, s. 579–580 (bibl.).
Rosada Stefan (1897–1974), adwokat i nota-
riusz w Mogilnie i Poznaniu, a po 1945 adwokat w
USA, senator V kadencji (II RP), oficer WP.
Ur. 27.08.1897 w Koronowie. Ukończył Gimna-
zjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu. W 1915
wcielony do armii niemieckiej i walczył na fron-
cie. W grudniu 1918 w stopniu podporucznika brał
udział w powstaniu wielkopolskim. Jako adiutant
kpt. Kazimierza Nieżychowskiego w styczniu 1919
brał udział w ataku i zdobyciu bazy lotniczej na
Ławicy. Dowódca pierwszej baterii 14. Pułku Ar-
438
T. III/z. 1
tylerii Lekkiej w wojnie polsko-bolszewickiej 1920.
Za udział w tej wojnie odznaczony został Krzyżem
Walecznych i Krzyżem Niepodległości. Służbę woj-
skową ukończył w stopniu kapitana artylerii.
Stefan Rosada
W 1920 rozpoczął studia prawnicze na Uni-
wersytecie Poznańskim. Po ukończeniu ich roz-
począł przygotowanie do zawodu adwokata i w
latach 20. został adwokatem. Prowadził do 1933
kancelarię adwokacko-radcowską (zezwalała na
to ordynacja adwokacka niemiecka) w Mogilnie.
Od 1934 pracował tylko jako notariusz. Od grud-
nia 1936 był notariuszem w Gnieźnie, a potem
w Poznaniu.
Politycznie związany po 1926 z BBWR. Był
prezesem BBWR w Mogilnie, z wyboru praco-
wał w radzie powiatowej w Mogilnie. Był naczel-
nikiem zarządu Komunalnej Kasy Oszczędno-
ści w Mogilnie i Strzelnie, członkiem rady nad-
zorczej Banku Ludowego w Gębicach. Był też
członkiem sejmiku wojewódzkiego. Przez wiele
lat prezesował miejscowemu Związkowi Ofice-
rów Rezerwy i Związkowi Weteranów Powstań
Narodowych 1914/1919 w Mogilnie, a po jego
przekształceniu w 1937 – Związkowi Powstań-
ców Wielkopolskich.
W 1935 R. – jako prezes powiatowych struktur
BBWR – bezskutecznie kandydował w wyborach
do Sejmu RP z okręgu 99 (Inowrocław, Mogilno,
Szubin, Żnin). Po rozwiązaniu BBWR działalność
polityczną kontynuował w ramach OZN. W lip-
cu 1938 R. został członkiem sejmiku wojewódz-
kiego w Poznaniu. 13.11.1938 został wybrany przez
T. III/z. 1 Rosada, Rostek
Wojewódzkie Kolegium Wyborcze pod przewod-
nictwem prof. Bronisława Stelmachowskiego sena-
torem V kadencji (1938–1939).
W nocy z 1 na 2.09.1939 wyjechał z Poznania
do Warszawy na posiedzenie Senatu RP. W stolicy
wstąpił do WP. Do 17.09.1939 R. był zastępcą prze-
wodniczącego Sądu Wojskowego w Krzemieńcu.
Następnie cofnął się na zachód i ukrywał się w Ło-
dzi i w Warszawie, a od grudnia na terenie Litwy.
Od drugiej połowy 1940 przebywał w majątku Dę-
bówek koło Wiłkomierza. 14.06.1941 został aresz-
towany przez funkcjonariuszy NKWD i do listo-
pada 1941 był więziony w obozach Pojma, Kańsk,
Bolszaja Rieczka na Syberii.
W lutym 1942 R. wstąpił do PSZ i został zastęp-
cą kwatermistrza dywizji. W 1942 opuścił ZSRS z
armią gen. Andersa i przez Iran dostał się do Pa-
lestyny. W połowie 1942 znalazł się Wielkiej Bry-
tanii.
Od 1.01.1945 w stopniu majora WP. Był jed-
nym z sygnatariuszy apelu byłych polskich par-
lamentarzystów z lutego 1945 do członków obu
izb parlamentu brytyjskiego w sprawie dotyczą-
cych Polski decyzji podjętych w trakcie konferen-
cji w Jałcie.
Pomiędzy 1948 a 1951 wyjechał do USA, gdzie
ukończył studia z zakresu prawa porównawczego
(George Washington University) i w kolejnych latach
prowadził badania na temat prawa i polityki w Eu-
ropie Wschodniej i komunistycznej Polsce. W USA
wykonywał też zawód adwokata.
Zmarł 28.10.1974 w Mineola w USA, pochowa-
ny na cmentarzu w Middle Village. Informacji o
żonie i potomkach nie zdobyto.
Władysław Lutwak
Kto był kim w II RP, s. 544; M. Przybylski, Notariusz Stefan
Rosada, http://www.mogilno.in/7491/notariusz-stefan-rosada
[2016.10.24]; Zawadzki, Senatorowie, s. 432–434.
Rostek Antoni (1887–1959), adwokat w Raci-
borzu i Katowicach, działacz plebiscytowy na Gór-
nym Śląsku, powstaniec śląski, notariusz.
Ur. 18.01.1887 w Wojnowicach na Górnym Ślą-
sku, s. Stefana, ubogiego chłopa. Osierocony we
wczesnym dzieciństwie, wychowywał się w patrio-
tycznej rodzinie stryja, znanego wówczas na Gór-
nym Śląsku działacza niepodległościowego – dr.
Józefa Rostka w Raciborzu. Tam ukończył szkołę
439
powszechną i gimnazjum. Maturę uzyskał w 1907
w Raciborzu. Następnie studiował prawo w Berli-
nie, Halle i Naumburgu. Po ukończeniu studiów
rozpoczął aplikację sądową w Krapkowicach. Po
wybuchu I wojny światowej zmobilizowany do ar-
mii niemieckiej, pełnił służbę w jednostkach tyło-
wych. W 1918 zdał egzamin asesorski w Berlinie.
W grudniu 1918 uczestniczył w Zjeździe Praw-
Antoni Rostek
ników Polskich w Poznaniu. Od 1919 adwokat w
Raciborzu i przewodniczący frakcji polskiej w Ra-
dzie Miasta. Odważnie bronił powstańców i dzia-
łaczy niepodległościowych przed sądami niemie-
ckimi. W tym czasie został członkiem miejscowej
komórki POW. W 1920 został mianowany Ko-
misarzem Plebiscytowym w Bytomiu. Po wybu-
chu III powstania śląskiego R. musiał uchodzić z
Raciborza na Górny Śląsk przed bojówkami nie-
mieckimi. Organizował i kierował jako Szef Wy-
działu Prawnego Naczelnej Komendy Wojsk Po-
wstańczych w stopniu majora powstańczym są-
downictwem polowym w III powstaniu śląskim.
Po przyłączeniu Górnego Śląska do macierzy R.
osiadł w Katowicach. Do 1934 prowadził kanc.
adw. w Katowicach, a następnie kanc. not. Pre-
zesa Rady Notarialnej w Katowicach. Założyciel
na Śląsku Ligi Morskiej, którą kierował w okresie
międzywojennym. W okresie międzywojnia adwo-
kat na Górnym Śląsku. W czasie II wojny świa-
towej ukrywał się pod fałszywym nazwiskiem w
okolicach Krakowa. Po zakończeniu wojny po-
wrócił do Katowic, gdzie do przejścia na emery-
turę pracował jako notariusz. Aktywnie współpra-
 Rostek, Rowiński
cował ze środowiskami kombatanckimi i instytu-
tami naukowymi, dokumentującymi czyn zbrojny
Górnoślązaków. Zmarł nagle 5.12.1959 w Kato-
wicach, gdzie został pochowany.
Leszek Kania
J. Łączewski, „Bunt” Grupy Wschodniej w III Powstaniu Ślą-
skim, WPH 1977, nr 2; J. Helik, Władysław Borth, Katowi-
ce 1982; Instytut Śląski w Opolu, Materiały po Alojzym Tar-
gu, teka nr 107 Antoniego Rostka, sygn. A–702 oraz doku-
menty A. Rostka, sygn. A–2714; T. Musiał, Wymiar sprawied-
liwości w III Powstaniu Śląskim, „Poglądy” 1971, nr 9; T. Ry-
bicki, Sądownictwo polowe w latach wojny 1919–1921, WPP
1928, nr 8–10; A. Targ, Antoni Rostek, 1887–1959, „Zaranie
Śląskie” 1960, nr 3; Udział adwokatów śląskich w walce o na-
rodowe i społeczne wyzwolenie Śląska. Wywiad z płk. rez. adw.
Karolem Wystrychowskim, „Palestra” 1976, nr 7.
Rowiński Stanisław Jan (1872–1952), ad-
wokat w Krakowie, prezes oddziału krakowskiego
ZAP, wiceprezes ZG ZAP, prezes UIA (1938).
Stanisław Jan Rowiński
Ur. 7.03.1872 w Stanisławowie. W 1889 ukoń-
czył Gimnazjum św. Jacka w Krakowie. Następnie
do 1893 studiował prawo w UJ. W czasie studiów
należał to Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.
Od 1890 był nauczycielem gimnastyki w krakow-
skich szkołach. Po studiach działał w gronie na-
uczycielskim „Sokoła”. Jednocześnie jesienią 1894
podszedł do rygorozów doktorskich, uzyskując w
UJ stopień doktora praw. Po odbyciu siedmiolet-
niej praktyki adwokackiej (aplikacji) w listopadzie
1902 wpisał się na listę adwokacką Izby Adwoka-
ckiej w Krakowie. Nie zaprzestał jednak działalno-
440
T. III/z. 1
ści w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”. Od
1897 był działaczem zarządu krakowskiego „So-
koła”: w l. 1901–1903 był sekretarzem, 1903–1906
– dyrektorem, 1906–1913 – drugim zastępcą pre-
zesa, 1913–1914 – pierwszym zastępcą prezesa. Był
też jednym z założycieli i redaktorem czasopisma
„Przegląd Gimnastyczny” – organu krakowskiego
„Sokoła”. Z jego inicjatywy zorganizowano w Kra-
kowie w 1909 Stałe Drużyny Sokole. Był też dzia-
łaczem Ligi Narodowej (od 1900). Podczas I wojny
światowej służył w armii austriackiej. Po powrocie
do Krakowa zaangażował się w działalność niepod-
ległościową. W 1919 został wybrany prezesem kra-
kowskiego gniazda „Sokoła”, którym był do 1931
W l. 1921–1939 był też wiceprezesem ZG Związ-
ku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”. Opubli-
kował wiele artykułów i rozpraw na temat sokol-
stwa polskiego.
W Krakowie prowadził znaną kancelarię ad-
wokacką, która znajdowała się przy Rynku Głów-
nym 44. Był aktywnym działaczem utworzonego
w 1925 oddziału krakowskiego ZAP i jego długo-
letnim prezesem (do 1939). Od początku lat 30.
był też wiceprezesem ZG ZAP i ważną osobowoś-
cią Związku, aktywną na wielu polach działalno-
ści. Wielokrotnie reprezentował ZAP i całą polską
adwokaturę na międzynarodowych kongresach ad-
wokackich organizowanych przez powstały w 1927
Międzynarodowy Związek Adwokatów (UIA). W
1938 był prezesem tej ważnej adwokackiej orga-
nizacji. Działał też w krakowskiej izbie adwoka-
ckiej, a od grudnia 1938 do wojny był dziekanem
ORA w Krakowie.
W czasie okupacji Niemcy powołali go na za-
rządcę komisarycznego Izby Adwokackiej w Kra-
kowie. Kierował nią do początku 1945 współpra-
cując z Tajną Śląsko-Krakowską Radą Adwokacką
utworzoną w 1941, a kierowaną przez Karola Sta-
cha. Był pierwszym powojennym dziekanem ORA
w Krakowie, odwołany w czerwcu 1945. Wkrótce
wyjechał do Kocborowa koło Starogardu Gdań-
skiego, gdzie 4.12.1952 zmarł.
W małżeństwie z Heleną z Kamieńskich pozo-
stawił dwóch synów: Tadeusza (ur. 1905) i Włady-
sława (ur. 1906), obydwaj lekarze.
Adam Redzik
C. Ponikowski, Ćwierćwiecze Związku Adwokatów Polskich
we Lwowie 1911–1936, Warszawa 1936; Redzik. Zarys historii
samorządu adwokackiego; Redzik, Kotliński, Historia Adwo-
T. III/z. 1 Rowiński, Rozdeiczer-Kryszkowski
katury; K. Toporowicz, Rowiński Stanisław Jan (1872–1952),
PSB, t. XXXII, s. 314–315; B. Tuszyński, Prasa i sport 1881–
1981, Warszawa 1981; 40-lecie ideowej pracy sokolej prezesa
dr. St. Rowińskiego, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, R. XXI,
nr 137 z 25 maja 1930 r.
Rozdeiczer-Kryszkowski Tade-
usz (1905–1984), ps. „Radny”, „Malina”, „Palec”,
„Kryszkowski”, adwokat w Warszawie, ppor. rez.
WP, członek kontrwywiadu Oddziału II Komendy
Okręgu Warszawskiego ZWZ-AK.
Tadeusz Rozdeiczer-Kryszkowski
Ur. 12.05.1905 w rodzinnym majątku Kryszko-
wice (pow. nieszawski), s. Karola Józefa i Ma-
rii Jadwigi z d. Saryusz-Woyciechowskiej Rozdei-
czerów. Początkowo kształcił się w domu, następ-
nie od 1918 uczęszczał do gimnazjum E. Konop-
czyńskiego w Warszawie. Od 1919 pobierał na-
ukę w Gimnazjum im. A. Mickiewicza, w którym
w czerwcu 1923 zdał egzamin maturalny. W tym
samym roku rozpoczął studia na Wydziale Pra-
wa UW, które ukończył w 1928, uzyskując dyplom
magistra praw. Następnie przez pół roku studio-
wał na Sorbonie i w Instytucie Prawa Międzyna-
rodowego w Paryżu. Od 15.08.1929 do 24.06.1930
był elewem Szkoły Podchorążych Rezerwy Pie-
choty w Zambrowie, którą ukończył z wynikiem
dobrym. 1.01.1933 awansował do stopnia ppor.
rez. Od końca czerwca 1930 przez rok był zatrud-
niony w Państwowym Banku Rolnym na stanowi-
sku sekretarza naczelnego dyrektora banku. Na-
stępnie ukończył aplikację sądową i adwokacką i
rozpoczął praktykę adwokacką w kancelarii przy
441
ul. Rysiej 1, a później przy ul. Żurawiej 22 w War-
szawie. Od 1936 pracował w administracji pań-
stwowej, początkowo w referacie prawno-orga-
nizacyjnym Biura Akcji i Planowania Prezydium
Rady Ministrów, a od 1937 – w Wydziale Polityki
Handlowej i Traktatowej Ministerstwa Przemysłu
i Handlu, gdzie był kierownikiem Referatu Bał-
kanów i Bliskiego Wschodu. Od 1938 zasiadał we
władzach Klubu 11 Listopada, tj. grupy politycz-
nej związanej z obozem piłsudczykowskim, w któ-
rej sprawował funkcję sekretarza. Był członkiem
(filistrem) korporacji „Sarmatia”. We wrześniu
1939, wraz z innymi urzędnikami, został ewakuo-
wany do Lublina (wg informacji żony Magdaleny
opuścił miasto po apelu ppłk. dypl. R. Umiastow-
skiego). Po zakończeniu działań wojennych wró-
cił do Warszawy. Znalazł zatrudnienie w firmie
„Stowinkol” Stowarzyszenia Kupców Win i Towa-
rów Kolonialnych. 19.08.1940 został aresztowany
przez gestapo i uwięziony na Pawiaku, skąd jed-
nak po miesiącu udało się go wykupić. Od 1942
działał w kontrwywiadzie Oddziału II Komendy
Okręgu Warszawskiego ZWZ-AK, w referacie o
krypt. „Monopol”, „Laboratorium”. Zajmował
się gromadzeniem i oceną informacji napływają-
cych z terenu Warszawy. Wiosną 1943 przeszedł
do Wydziału Informacji Politycznej BIP KG AK,
w którym był odpowiedzialny za kontakty z orga-
nizacjami politycznymi i wojskowymi o charak-
terze centrowym i prawicowym. W 1943 z pole-
cenia rządu na uchodźstwie opracował broszurę
Ewentualność unii gospodarczej Polski i Czecho-
słowacji, przesłaną następnie do Londynu. Nale-
żał do piłsudczykowskiego OPW. Brał udział w
Powstaniu Warszawskim w składzie załogi stacji
UKF „Rafał” przy ul. Żurawiej 4a. Opracowy-
wał meldunki dotyczące sytuacji ogólnej w Śród-
mieściu, zniszczeń, nastrojów ludności i działań
propagandy powstańczej. Był jedynym członkiem
stacji, który ocalał 16.10.1944 po zbombardowa-
niu budynku przy ul. Żurawiej 4a. Pod koniec po-
wstania został awansowany do stopnia poruczni-
ka, o czym powiadomiono go ustnie, jednak roz-
kazu pisemnego już nie otrzymał. Po upadku po-
wstania opuścił miasto z ludnością cywilną i do
stycznia 1945 przebywał w Brwinowie. Pracował
jako pełnomocnik rejonowy miejscowego biura
kwaterunkowego. W październiku 1944 włączył
się w działalność odtwarzanego OPW. Aktywnie
 Rozdeiczer-Kryszkowski, Rozmarynowicz A.
uczestniczył w przygotowaniu połączenia OPW z
KON oraz zjeździe zjednoczeniowym w Podkowie
Leśnej. Uczestniczył również w zebraniach nowo
utworzonego Centrum Państwowo-Narodowe-
go aż do końca jego działalności, tj. do września
1945. W końcu stycznia 1945 wrócił do Warszawy.
Od 1.04. do 28.06.1945 był zatrudniony w Dzia-
le Handlu Zagranicznego Biura Komitetu Eko-
nomicznego Rady Ministrów. Od 29.06.1945 do
31.03.1947 był dyrektorem Departamentu Polity-
ki Handlowej i Traktatów Ministerstwa Żeglugi
i Handlu Zagranicznego. 12.01.1947 zmienił na-
zwisko na Rozdeiczer-Kryszkowski. Do sierpnia
1948 zajmował stanowisko zastępcy naczelnego
dyrektora Centrali Handlu Zagranicznego „Spo-
łem”. Od 20.10.1948 do 31.07.1951 był kierow-
nikiem działu w Banku Gospodarstwa Krajowe-
go (późniejszym Banku Inwestycyjnym), od 1.08.
do 30.11.1951 – kierownikiem inwestycji w Towa-
rzystwie Osiedli Robotniczych. Następnie praco-
wał jako kierownik Działu Projektowania Badań
Naukowych w PAN i kierownik Działu Ekono-
miczno-Finansowego w ZG PTTK. Ze wszystkich
tych stanowisk był usuwany w ramach szykan za
działalność w AK. Od 16.08.1956 do 31.05.1964
zajmował stanowisko dyrektora Centrali Kursów
przy ZG Polskiego Tow. Ekonomicznego, a na-
stępnie do 31.05.1966 – doradcy dyrektora głów-
nego Dyrekcji Studiów Zaocznych w Warszawie.
Odpowiadał za kursy zaoczne i stacjonarne dla
instytucji, urzędów i stowarzyszeń. W tym czasie
opracował także liczne projekty dotyczące orga-
nizacji szkolenia ekonomicznego, redagował i wy-
dał wiele skryptów. Od czerwca 1966 do paździer-
nika 1968 był starszym projektantem w Instytu-
cie Planowania przy Komisji Planowania Rady
Ministrów, a od 1.11.1968 – zastępcą kierowni-
ka Ośrodka Dokumentacji i Studiów Chrześcijań-
skiego Stowarzyszenia Społecznego w Warszawie.
31.01.1970 przeszedł na emeryturę.
Zmarł 3.01.1984 w Warszawie. Został pocho-
wany na cmentarzu w Pyrach pod Warszawą.
Był odznaczony m.in. Srebrnym Krzyżem Za-
sługi z Mieczami (1944) i Krzyżem Kawalerskim
Orderu Odrodzenia Polski (1979).
Był dwukrotnie żonaty – od 1938 z Jadwigą
z d. Korwin-Kossakowską (1912–1996), z którą
rozwiódł się w 1945. W 1947 ożenił się z Magda-
leną z d. Korwin-Piotrowską (1925), żołnierzem
442
T. III/z. 1
AK. Z pierwszego małżeństwa miał syna Micha-
ła (1940), inżyniera rolnika, z drugiego – syna Pa-
wła (1948), prawnika.
Marek Gałęzowski
M. Gałęzowski, Wierni Polsce. Ludzie konspiracji piłsudczy-
kowskiej 1939–1947, Warszawa 2005, s. 558–566 (bibl.); M.
Getter, Rozdeiczer-Kryszkowski Tadeusz (1905–1984), PSB, t.
XXXII, s. 351–353 (bibl.); Wywiad i kontrwywiad Armii Kra-
jowej, red. W. Bułhak, Warszawa 2008.
Rozmarynowicz Andrzej Maria (1923–
1999), adwokat w Krakowie, żołnierz AK, obrońca
w procesach politycznych, senator I kadencji, ka-
waler Zakonu Maltańskiego.
Ur. 4.02.1923 w Krakowie w rodzinie Bolesława
(1891–1959), adwokata (zob.), oraz Zofii Felicji z
d. Kowenickiej. Miał siostrę Teresę, która ukoń-
czyła ASP w Krakowie.
W 1935 ukończył szkołę powszechną, a w 1939
czteroklasowe Gimnazjum im. Króla Jana Sobie-
skiego w Krakowie, zdając tzw. małą maturę. Jesie-
nią miał rozpocząć naukę w dwuklasowym liceum.
W czasie II wojny światowej przebywał w Krakowie
(do sierpnia 1944), w tym czasie ukończył dwulet-
nią Państwową Szkołę Handlową (legalną), a na-
stępnie pracował jako urzędnik w Banku Emisyj-
nym (1941–1944). Jednocześnie uczył się na taj-
nych kompletach w liceum humanistycznym, któ-
re ukończył na początku 1945.
Od 1942 był żołnierzem AK, ps. „Andrzej”, na-
leżał do Kedywu. W sierpniu 1944 ścigany przez
gestapo przeszedł do partyzantki grupy „Skała” w
Miechowskim. Było to w trakcie akcji „Burza”. Ko-
misja Weryfikacyjna dla spraw AK Okręg Krakow-
ski wydała zaświadczenie weryfikacyjne nr 001484,
w którym stwierdzono, że R. posiadał w AK pseu-
donim „Andrzej”, był dowódcą specjalnego patro-
lu Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego „Ska-
ła” i został zweryfikowany do stopnia podporucz-
nika ze starszeństwem od 17.01.1945; odznaczo-
ny Krzyżem Walecznych (25.09.1944) i Srebrnym
Krzyżem Zasługi z Mieczami. Potem otrzymał tak-
że Krzyż Armii Krajowej.
W 1945 zdał maturę humanistyczną i rozpo-
czął studia prawnicze na WPiA UJ. W czasie stu-
diów był członkiem Bratniej Pomocy Studentów
UJ (kierownikiem Sekcji Regulaminowo-Statu-
towej). W trakcie studiów odbył sześciomiesięcz-
T. III/z. 1 Rozmarynowicz A.
ną służbę wojskową od kwietnia do października
1945 w Oficerskiej Szkole Łączności w Zamościu.
Po zdaniu czterech egzaminów rocznych [wyniki
dostateczne (I, III, IV) i dobry (II)] otrzymał (w
myśl ustawy o szkołach akademickich z 1933) ty-
tuł magistra praw (dyplom z 10.07.1947). Następ-
nie przeniósł się do Bielska, gdzie pracował w pry-
watnej firmie włókienniczej Ka-Ro, a jednocześnie
od 1.10.1947 był aplikantem bezpłatnym w wydzia-
le zamiejscowym SO w Bielsku (formalnie był apli-
kantem sądowym w okręgu SA Krakowie, następ-
nie w okręgu SA w Katowicach od 5.12.1947 do
5.12.1948, a potem ponownie w Krakowie). Jedno-
cześnie w l. 1947–1949 ukończył dwuletnią Szkołę
Nauk Politycznych przy UJ (dyplom z 31.12.1949).
Studiował także socjologię na Wydziale Filozoficz-
no-Społecznym UJ, którą ukończył w 1951.
Decyzją z 31.10.1949 MS zwolnił R. z odbywania
dalszej aplikacji sądowej i dopuścił do egzaminu sę-
dziowskiego w terminie jesiennym. Do egzaminu sę-
dziowskiego, jako aplikant SO w Krakowie, przystą-
pił w dn. 8 i 9.08.1950 (część pisemna) i 11.08.1950
(część ustna) i egzamin zdał z wynikiem dobrym.
Nie zamierzał jednak poświęcić się sądownictwu.
Z dniem 12.08.1950 zwolniony został przez preze-
sa SA w Krakowie ze stanowiska bezpłatnego apli-
kanta sądowego. Pięć dni później, 19.08.1950, skie-
rował do ORA w Krakowie podanie z prośbą o wpis
na listę aplikantów adwokackich. Opinię wystawili
mu: prof. Adam Szpunar, adw. Tadeusz Jakubow-
ski, adw. Marian Ujejski oraz sędzia SO Franciszek
Danikiewicz. Uchwałą z 5.10.1950 ORA postanowi-
ła o wpisaniu R. na listę aplikantów adwokackich.
Aplikację rozpoczął z dniem 8.01.1951 w kancelarii
swojego ojca Bolesława, ul. Kanonicza 11.
Z uwagi na działalność wojenną, na mocy de-
cyzji MS, aplikant R. podlegał weryfikacji jak ad-
wokat. Wojewódzka Komisja Weryfikacyjna dla
WIA w Krakowie orzeczeniem z 17.09.1951 utrzy-
mała w mocy wpis R. na listę aplikantów adwoka-
ckich IA w Krakowie. W tym czasie był aktywnym
działaczem i członkiem Podkomisji Organizacyj-
nej Komisji Turystyki Narciarskiej Zarządu Głów-
nego PTTK.
W 1952 został aresztowany. Prowadzono prze-
ciwko niemu śledztwo o przestępstwo z art. 14
ustawy z 2.06.1947 o zwalczaniu drożyzny i nad-
miernych zysków w obrocie handlowym. Spędził w
areszcie prawie rok, mimo że 17.04.1952 postę-
443
powanie umorzono. RA wysłała 25.02.1952 pis-
mo do prokuratury (w odpowiedzi na zapytanie z
22.02.1952), wyrażając b. dobrą opinię o R., okre-
ślając go jako człowieka zdolnego i wzorowego,
„pozytywnie ustosunkowanego do obecnych prze-
mian społeczno-politycznych”. Ostatecznie zwol-
niony został z więzienia śledczego 17.01.1953 na
podstawie postanowienia Prok. Woj. w Krakowie
z 9.12.1952 o zastosowaniu amnestii. Sprawa mo-
gła mieć podglebie polityczne, a rzeczywistą jej
przyczyną była działalność R. w okresie wojny i
po wojnie.
Andrzej Maria Rozmarynowicz
Z dniem 19.01.1953 przystąpił do pracy w kan-
celarii ojca. 16.04.1953 przydzielony został do ZA
nr 6 lub 8 (podaje się raz ten, raz ten), gdzie zgłosił
się dnia następnego. 26.08.1953 skierował do MS
pismo – za pośrednictwem WIA w Krakowie – o
skrócenie okresu aplikacji, zwolnienie z egzaminu
adwokackiego i wpis na listę adwokatów. Pismo
poparła RA uchwałą z 27.08.1953. Mimo to pod-
szedł do egzaminu i w dn. 22, 23.01.1954 zdał eg-
zamin pisemny, a 29.01.1954 ustny z ogólnym wy-
nikiem bardzo dobrym. 3.02.1954 skierował pis-
mo do WIA w Krakowie o wpis na listę adwoka-
tów oraz wyznaczenie siedziby w Chrzanowie. RA
na posiedzeniu 1.04.1954 uchwaliła zgodnie z po-
daniem. 8.05.1954 R. złożył ślubowanie adwoka-
ckie i wkrótce rozpoczął wykonywanie zawodu w
ZA w Chrzanowie, ale mieszkał w Krakowie (za
zgodą RA). 22.06.1957 skierował do RA podanie
o pozwolenie na zmianę siedziby na Kraków, na
co RA 28.06.1957 wyraziła zgodę. Odtąd wykony-
 Rozmarynowicz A.
wał zawód w ZA nr 1 w Krakowie – ul. św. Jana 20
(formalnie od października 1957).
W 1959 był organizatorem V Międzynarodowe-
go Kongresu Nauczania Narciarstwa w Zakopa-
nem 6–12.04.1959.
W 1964 powołany w skład Komisji Szkoleniowej
RA w Krakowie. 12.10.1964 MS (Biuro ds. Adwo-
katury) skierował zapytanie do RA w Krakowie,
czy zajęcia R. w Kurii Metropolitalnej w Krako-
wie, „Tygodniku Powszechnym” oraz Społecznym
Instytucie Wydawniczym „Znak” nie są przeszko-
dą w wykonywaniu zawodu adwokata w ZA. RA
3.11.tr odpowiedziała, że nie są przeszkodą. Spra-
wa dotyczyła tego, czy są to radcostwa prawne, któ-
rych łączenia z wykonywaniem zawodu adwoka-
ta zakazała tzw. ustawa kagańcowa z 1963. ZA nr
1 i RA wskazały, że w ramach ZA R. prowadził
wówczas sprawy: Kurii Metropolitalnej w Krako-
wie, „Tygodnika Powszechnego”, Społecznego In-
stytutu Wydawniczego „Znak”, parafii i kościołów
rzym.-kat. (6 spraw), Zgromadzenia Sióstr Karme-
litanek, proboszczów kościołów parafialnych (8
spraw) i udzielał innych porad prawnych. Uznano,
że nie są to radcostwa w rozumieniu art. 70 ustawy
z 19.12.1963. Z dniem 1.01.1964 R. został zaanga-
żowany w „Znaku” w charakterze doradcy praw-
nego. W umowie podpisanej przez prezesa zarządu
Jerzego Turowicza określono jego obowiązki: pro-
wadzenie skrzynki skarg i wniosków, opiniowanie
zagadnień prawnych na żądanie redakcji, branie
udziału w zebraniach zarządu, udzielanie pomocy
organizacyjno-prawnej KIK w Krakowie. 2.01.1964
podobną umowę podpisał R. z Kurią Metropoli-
talną. R. zobowiązał się do pracy w charakterze
„konsultanta prawnego”: przeglądu przepisów
prawnych w kontekście konkretnych spraw, infor-
macyjnego załatwiania spraw kurii. Umowę podpi-
sał wikariusz kapituły ks. Karol Wojtyła.
R. pismem z 14.03.1964 obszernie wyjaśnił RA,
że wykonywane przez niego prace nie kolidują z za-
wodem adwokata, a w szczególności z art. 70 usta-
wy. MS nie przyjęło wyjaśnień RA, że zakładem
pracy są tylko zakłady państwowe, i 27.11.1964.
uchyliło uchwałę RA dot. R. z 30.10.1964. Sprawa
toczyła się, w międzyczasie R. przygotowywał roz-
prawę doktorską. 16.12.1964 poinformował RA, że
dniem 1.01.1965 rozwiązał umowy z Kurią i „Zna-
kiem”, uzasadniając to pisaniem doktoratu. W tym
czasie, na podstawie rozprawy pt. Odpowiedzial-
444
T. III/z. 1
ność za wypadki kolizyjne w narciarstwie, uzyskał
stopień doktora praw na WPiA UJ (1976).
Od 1959 R. był członkiem RA w Krakowie –
w kadencjach 1959–1961, 1979–1983, 1983–1986.
W kadencji 1983–1986 był wicedziekanem ORA,
a w 1985 czasowo kierował Referatem Skarg i
Wniosków. 1.12.1986 wobec wyboru go do NRA
ustąpił z członkostwa w RA. Dwa lata wcześniej,
8.02.1984, R. powołany został przez Prezydium
NRA pod przewodnictwem prezes adw. Marii Bu-
dzanowskiej w skład Komisji ds. Realizacji Uchwał
i Wniosków NRA. W kwietniu 1985 współorgani-
zował w Krakowie pobyt delegacji adwokatury pa-
ryskiej. 9.05.1986 ORA powołała Zespół Specjali-
stów ORA do spraw Legislacji w składzie: dr R.
(kierownik), Zbigniew Dyka, Janusz Grzybowski,
Krzysztof Labe.
Do 6.07.1993 zawód adwokata R. wykonywał w
ZA nr 1, a po jego rozwiązaniu – z tymże dniem
– prowadził indywidualną kancelarię adwokacką
(zgoda MS na praktykę indywidualną 9.02.1993).
Wykonywał ją w lokalu przy ul. Kurniki 4. Z po-
wodu stanu zdrowia z dniem 20.09.1996 na włas-
ną prośbę został przeniesiony na listę adwokatów
niewykonujących zawodu.
Od początku lat 50. XX w. był R. działaczem PTTK,
a od wcześniejszych lat pracował w Polskim Związ-
ku Narciarskim. Opracował Polski Kodeks Narciar-
ski. Otrzymał w 1957 Odznakę Honorową Polskie-
go Związku Narciarskiego, a w 1960 dyplom „Ho-
norowy Instruktor Narciarstwa”. W tymże 1960 uho-
norowany został Złotą Odznaką PTTK (1960), a w
1964 otrzymał dyplom Zasłużony Działacz Turystyki.
W 1978 GOPR informował RA o 25-leciu pracy R.
w PTTK i 20-leciu wspierania GOPR, dla którego
praca R. ma szczególną wartość, i dlatego zwróco-
no się z propozycją odznaczenia R. za działalność
społeczną.
W latach 60. i 70. R. pełnił funkcję doradcy praw-
nego ks. kard. Karola Wojtyły. Prowadził wówczas
sprawy licznych zakonów i parafii. Od drugiej po-
łowy lat 70. brał udział w procesach o charakte-
rze politycznym. Był m.in. obrońcą przed sądami
i kolegiami ds. wykroczeń Krzysztofa Kozłowskie-
go, Jacka Woźniakowskiego, Henryka Woźniakow-
skiego, innych pracowników „Znaku” i „Tygodnika
Powszechnego”. Był pełnomocnikiem rodziny Sta-
nisława Pyjasa, zamordowanego w 7.05.1977 stu-
denta polonistyki UJ. Bronił w licznych procesach
T. III/z. 1 Rozmarynowicz A., Rozmarynowicz B.
stanu wojennego, np. w 1982–1983: Jacka Bańdu-
rę, Jana Ciesielskiego, Jerzego Karpińczyka, Józe-
fa Pilcha, Pawła Zechentera i innych. W tym cza-
sie R. był stale obserwowany przez SB, a na jego
klientów urządzano zasadzki. Był także pełnomoc-
nikiem rodziny Bogdana Włosika, ucznia III kla-
sy technikum zastrzelonego podczas demonstracji
w Nowej Hucie 13.10.1982. 18.05.1983 Wojskowa
Prokuratura Garnizonowa skierowała przeciwko
R. skargę do IA. Sprawę dyscyplinarną rozpatry-
wał 7.03.1984 WSDA w Warszawie (R. był człon-
kiem organu samorządu) i orzeczeniem odmówił
wszczęcia postępowania dyscyplinarnego wobec
braku do tego podstaw.
W latach 80. R. działał w NSZZ „Solidarność”
w Krakowie, będąc przez lata doradcą zarządu
regionu. Był uczestnikiem prac Centrum Obywa-
telskich Inicjatyw Ustawodawczych Solidarności,
przygotowujących projekty ustaw mających za-
sadniczo zreformować państwo. R. był inicjato-
rem powstania Duszpasterstwa Prawników oraz
współzałożycielem Klubu Inteligencji Katolickiej
w Krakowie.
R. brał udział w obradach Okrągłego Stołu w
grupie roboczej do spraw stowarzyszeń. Od 1989
do 1991 sprawował mandat senatora I kadencji,
wybrany 4.06.tr. z województwa częstochowskiego
z ramienia Komitetu Obywatelskiego.
Odznaczony m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi, a
pośmiertnie Krzyżem Komandorskim Orderu Od-
rodzenia Polski (9.04.2009). W adwokaturze otrzy-
mał odznaczenia: Medal 70-lecia Adwokatury Pol-
skiej (1988), odznakę „Adwokatura Zasłużonym”
(1993), medal IA w Krakowie „Pro Lege et Liberta-
te” (1989). Papież Paweł VI odznaczył R. Koman-
dorią Orderu św. Sylwestra. Był też kawalerem Za-
konu Maltańskiego.
Wśród adwokatów, sędziów i tych, którzy się
z nim zetknęli, postrzegany był jako znakomity
znawca prawa i swojej profesji, umysł analitycz-
ny i szlachetny, jako prawy człowiek o umiarko-
wanych prawicowych poglądach.
Zm. 29.06.1999 w Krakowie. 2.07.1999 spoczął
na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Mszę św.
odprawił kardynał Franciszek Macharski, w asy-
ście biskupów i księży, z udziałem licznych przed-
stawicieli życia politycznego, społecznego oraz śro-
dowisk prawniczych, w tym najwyższych władz Ad-
wokatury.
445
Był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną rozstał
się bezdzietnie. Z drugą, Lidią Marią z d. Wędziń-
ską, adwokatem w Chrzanowie, a potem w Kra-
kowie (do 1995), miał synów Michała (ur. 1964)
i Marcina (ur. 1963) oraz pasierba Macieja (ur.
1954).
Adam Redzik
AIA w Krakowie, Akta osobowe; Adwokaci polscy Ojczyźnie,
wyd. 2, s. 146–147; Adwokaci Reg. Częstochow., s. 201–203; K.
Barczyk, S. Grodziski, S. Grzybowski, Obywatelskie Inicjatywy
Ustawodawcze Solidarności 1980–1990. Warszawa: Kancela-
ria Sejmu 2001; A. Dudek, Reglamentowana rewolucja; Roz-
sądny prawicowiec (tu wypowiedzi adw. Jolanty Ostrowskiej-
Jaźwieckiej i przewodniczącego rady miasta Krakowa Sta-
nisława Handzlika), „Gazeta w Krakowie” z 30.06.1999; Z.
Dyka, Adw. dr Andrzej Rozmarynowicz (wspomnienie w dzie-
siątą rocznicę śmierci), „Palestra” 2009, nr 5–6; Odszedł me-
cenas Andrzej Rozmarynowicz, „Dziennik Polski” z 1.07.1999;
Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 288, 307, 328, 342,
347, 373, 385; strona internetowa Zakonu Maltańskiego,
http://zakonmaltanski.pl/artykul/261_andrzej_rozmaryno-
wicz [2016.10.26]; Wspomnienia kolegów.
Rozmarynowicz Bolesław (1891–1959),
adwokat w Nowym Sączu i Krakowie, działacz
chrześcijańsko-demokratyczny i społeczny, obroń-
ca w procesach politycznych, więzień niemieckiego
obozu koncentracyjnego Auschwitz i komunistycz-
nego aparatu represji.
Ur. 3.04.1891 we Lwowie jako syn Teofila,
urzędnika, i Fryderyki z d. Ullmanek. Po prze-
niesieniu się rodziców do Krakowa od 1901 uczył
się w III Gimnazjum Jana III Sobieskiego w tym
mieście. Jako uczeń działał w Organizacji Polskiej
Młodzieży Szkół Średnich, redagował wydawane
przez nią pismo „Znicz”, w 1908 objął funkcję pre-
zesa organizacji w Krakowie. W 1909 zdał egza-
min maturalny, a następnie studiował na Wydzia-
le Prawa UJ. W 1914 uzyskał absolutorium, w lu-
tym 1918 – tytuł doktora praw. W czasie I woj-
ny światowej służył w armii austriackiej na fron-
cie włoskim, ale uznany za niezdolnego do służby
polowej, został przeniesiony do prokuratury woj-
skowej w Krakowie. W listopadzie 1918 zgłosił się
do WP, ale w końcu tego miesiąca zwolniono go
ze służby. Krótko pracował w Delegaturze Mini-
sterstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych w Kra-
kowie, ale już w grudniu 1918 rozpoczął prakty-
kę kandydata adwokackiego w Sądzie Krajowym
(Okręgowym) w Krakowie, a 15.02.1919 aplika-
 Rozmarynowicz B.
cję adwokacką, kolejno w kancelariach w No-
wym Sączu (do 29.02.1920) i w Krakowie – do 5
czerwca 1920, kiedy to ponownie zaczął służyć w
WP. Przydzielony do Wydziału Ustawodawcze-
go MSWojsk., 10.07.1921 przeszedł do rezerwy w
stopniu kapitana w Korpusie Oficerów Sądowych
WP. Podjął przerwaną aplikację, a po jej ukończe-
niu 10.07.1923 rozpoczął praktykę adwokacką w
kancelariach przy ul. Lasoty 2, Zyblikiewicza 17, a
w l. 1927–1953 – Kanoniczej 11 (z przerwą w cza-
sie okupacji niemieckiej, gdy pracował w kance-
Bolesław Rozmarynowicz
larii przy ul. Mały Rynek 1) w Krakowie. W mię-
dzywojniu był też radcą prawnym Fabryki Porcela-
ny i Wyrobów Ceramicznych „Ćmielów”. Politycz-
nie związał się początkowo z ruchem chrześcijań-
sko-demokratycznym, a później z obozem piłsud-
czykowskim. W 1928 bezskutecznie kandydował
do Sejmu RP jako przedstawiciel Polskiego Blo-
ku Katolickiego (koalicji Chrześcijańskiej Demo-
kracji z PSL „Piast”). W 1932 objął funkcję pre-
zesa zarządu okręgu krakowskiego Chrześcijań-
skiej Demokracji. W czasie wyborów samorządo-
wych w 1933 z częścią działaczy przeszedł do pro-
piłsudczykowskiego Bezpartyjnego Bloku Pra-
cy Gospodarczej, kierowanego przez prezydenta
miasta Mieczysława Kaplickiego. Ponieważ z li-
sty tego ugrupowania kandydował do Rady Mia-
sta, został przez szefa Chrześcijańskiej Demokra-
cji Wojciecha Korfantego wykluczony z partii i w
1934 wszedł z grupą swoich zwolenników do Zjed-
noczenia Chrześcijańsko-Społecznego, popiera-
jącego rządzących piłsudczyków. W l. 1934–1938
446
T. III/z. 1
reprezentował ZChS w Radzie Miasta, zgłosił też
jego akces do OZN (był członkiem Rady Sekto-
ra Miejskiego OZN w Krakowie), a od maja 1938
– wiceprezesem prezydium zarządu obwodu Kra-
ków–Miasto OZN). Zasiadał w redakcjach pism
„Głos Narodu” i „Głos Mieszczański”. Aktywny
społecznie, był członkiem zarządu i syndykiem To-
warzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, przewodni-
czącym koła Polskiego Związku Zachodniego w
Krakowie, działał w Lidze Morskiej i Kolonial-
nej, Związku Oficerów Rezerwy, Arcybractwie
Miłosierdzia i w Banku Pobożnym. W 1938 opub-
likował Garść moich myśli. Na początku okupa-
cji niemieckiej uczestniczył w tworzeniu podziem-
nego Stronnictwa Pracy, ale już 10.11.1939, wraz
z wieloma przedstawicielami inteligencji, został
aresztowany przez Niemców w celu przeciwdzia-
łania spodziewanemu manifestowaniu Święta Nie-
podległości. Jako zakładnik był więziony przy ul.
Montelupich, w Wiśniczu Nowym (gdzie 17 maja
tr., wraz z wieloma innymi więźniami, został po-
bity przez strażników), a od 20.06.1940 – w obo-
zie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau (otrzy-
mał numer 911). Jak świadczyli ks. Adam Ko-
złowiecki, przyszły kardynał, i profesor Franci-
szek Bielak, adwokat R. udzielał wsparcia innym
więźniom. Zwolniony z obozu 5.02.1941, wrócił
do pracy adwokackiej w Krakowie, którą prowa-
dził do sierpnia 1944, gdy musiał z rodziną opuścić
miasto i ukryć się w obawie przed aresztowaniem
przez gestapo. Po powrocie do Krakowa zimą
1945 wrócił do pracy w adwokaturze, objął też
stanowisko przewodniczącego komisji gospodar-
czej Izby Adwokackiej w Krakowie. We wrześniu
1945 został prezesem reaktywowanego Polskiego
Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Krako-
wie (zastąpił adwokata i znanego pisarza Karo-
la Bunscha). W końcu lipca 1947 UBP uniemoż-
liwiło jednak działalność stowarzyszenia, które w
rok później zostało rozwiązane. W pierwszych la-
tach powojennych R. bronił w procesach politycz-
nych. W 1948 był m.in. obrońcą żołnierzy oddziału
podziemia niepodległościowego Jana Dubaniow-
skiego „Salwy” – Eugeniusza Gałata pseud. „Wik-
tor”, „Sęp” i Władysława Migdała, pseud. „Leli-
wa”, „Mit”, „Ordon”, skazanych na śmierć przez
Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie i zamordo-
wanych. Wkrótce skreślono go z listy adwokatów,
którzy mogli bronić w procesach odbywających
T. III/z. 1 Rozmarynowicz B., Römer

się przed sądami wojskowymi. Był represjonowa- wiedział – Auschwitz; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury,
ny przez władze komunistyczne. Wszczęte prze- s. 288, 307, 328, 342, 347, 355, 372, 383 (dotyczy syna R. – An-
drzeja); „Rocznik Oficerski” 1923, s. 992; „Rocznik Oficer-
ciw niemu w 1949 śledztwo zostało umorzone, ale ski” 1924, s. 1097; Rocznik oficerski rezerw, Warszawa 1934, s.
20.10.1950 został aresztowany i na trzy miesiące 199; K. Turowski, Historia ruchu chrześcijańsko-demokratycz-
uwięziony przez UB. W tym czasie liczne szykany nego w Polsce, Warszawa 1989, t. 1, s. 315, t. 2, s. 372, 384, 431;
spotykały jego najbliższą rodzinę. 27.04.1951 zo- Z karty żałobnej, „Palestra” 1959, nr 7–8, s. 132.
stał zwolniony z więzienia. 10.10.tr. decyzją Wo-
jewódzkiej Komisji Weryfikacyjnej został skreślo-
ny z listy adwokatów, ale Wyższa Komisja Wery- Römer Michał Pius Paschalis (lit. Mykolas
fikacyjna przy Ministrze Sprawiedliwości nie za- Römeris lub Mykolas Romeris) (1880–1945), ad-
twierdziła tej decyzji. Od 1.10.1953 R. prowadził wokat w Wilnie, znawca prawa, sędzia, żołnierz
praktykę w ZA nr 8 przy ul. Grodzkiej 50, a od Legionów Polskich, działacz i myśliciel polityczny,
28.05.1957 – w ZA nr 1. Uczestniczył w działalno- propagator tzw. krajowości, litewski prawnik pol-
ści kombatanckiej, był m.in. wiceprezesem okręgu skiego pochodzenia, dziekan i rektor litewskiego
krakowskiego Związku b. Więźniów Politycznych Uniwersytetu Witolda Wielkiego.
i sekretarzem Stowarzyszenia Opieki nad Oświę-
cimiem. Należał do Towarzystwa Przyjaciół KUL
i Towarzystwa Przyjaciół Szkół Wyższych.
Zmarł 23.04.1959 w Krakowie. Został pocho-
wany na cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony
Złotym Krzyżem Zasługi. Z małżeństwa z Zofią
z d. Kowenicką miał syna Andrzeja (1923–1999),
adwokata, żołnierza AK, w l. 1952–1953 więzio-
nego przez komunistów, radcę prawnego kardy-
nała Karola Wojtyły, wybitnego obrońcy w proce-
sach politycznych, pełnomocnika rodziny studen-
ta UJ i działacza opozycji Stanisława Pyjasa, za-
mordowanego przez SB, w l. 1989–1991 senatora
RP, oraz córkę Teresę.
Michał Pius Paschalis Römer
Marek Gałęzowski

F. Bielak, Z odległości lat. Wspomnienia i sylwetki, wybór i

oprac. K. Świerzowski, Kraków 1979, s. 313, 317, 323; C.
Brzoza, Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918–6
IX 1939, Kraków 1998, s. 345, 366, 377, 423, 439; W. Bujak,
Historia Stronnictwa Pracy 1937–1946–1950, Warszawa 1988,
s. 60; H. Korczyk, Rozmarynowicz Bolesław, (w:) PSB, t. 32,
Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989, s. 397–
399 (bibliografia); A. Kozłowiecki, Ucisk i strapienie, Kra-
ków 2008, s. 88, 104, 114, 189; Księga Pamiątkowa III Gimna-
zjum, obecnie II Liceum im. Króla Jana III Sobieskiego 1885–
1985, Kraków 1984, s. 322; Księga Pamięci. Transporty Pola-
ków do KL Auschwitz z Krakowa i innych miejscowości Polski
południowej 1940–1944, praca zbiorowa pod redakcją nauko-
wą F. Pipera i Ireny Strzeleckiej, t. 1, Warszawa–Oświęcim
2002, s. 235; A. Kuler, Rozmarynowicz Bolesław, (w:) Mało-
polski słownik biograficzny uczestników działań niepodległoś-
ciowych 1939–1956, t. 2, Kraków 1999, s. 120–123 (fot., bi-
bliografia); C. Michalski, Historia gimnastyki sportowej w Kra-
kowie, www.wieliczka.pl/gimnazjon/historia.htm; F. Musiał,
Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Kra-
kowie 1946–1955, Kraków 2005; H. Przybylski, Chrześcijań-
ska Demokracja i Narodowa Partia Robotnicza w latach 1926–
1937, Warszawa 1980, s. 230, 231, 234; Radlicki, Kapo odpo-
Ur. 5.05.1880 w Bohdaniszkach w rodzinie li-
tewskich Polaków pochodzenia niemieckiego (jego
przodkowie przybyli z Saksonii), zasłużonej od po-
koleń dla kultury polskiej na Litwie. Był siódmym
dzieckiem Mikołaja Kazimierza (1845–1920) oraz
Konstancji Tukałło-Romer (1857–1914). Miał sio-
stry: Konstancję (1870–1940), po mężu Prusza-
nowską, Elizę (1871–1961), po mężu Zygmuncie
Komorowską (1865–1920) (prababkę późniejsze-
go prezydenta RP), Helenę (1873–1894), po mężu
Wołłowicz, Elwirę (1974–1954), po mężu Miecz-
kowską oraz Marię (1878–1937), po drugim mężu
Butkiewicz. Miał też starszego brata Michała uro-
dzonego w 1877, który po kilku miesiącach zmarł.
R. był więc jedynym synem w rodzinie i najmłod-
szym dzieckiem. Początkowo wychowaniem dzie-
ci zajmowała się matka, kobieta znakomicie wy-

447
 Römer
kształcona, o dużej wiedzy i ambicji, a także służba,
potem nauczali je też wynajmowani nauczyciele,
którzy przyjeżdżali do Bohdaniszek. W 1890 roz-
począł naukę w I Gimnazjum w Wilnie. Po roku
rodzice zdecydowali o skierowaniu go do Cesar-
skiej Szkoły Prawa w Petersburgu, która była jed-
ną z najbardziej elitarnych szkół Rosji – dla dzie-
ci z rodów szlachetnych. Nauka w niej trwała 10
lat. R. rozpoczął w niej edukację na początku 1892
w klasie drugiej. Szkołę ukończył po zdaniu egza-
minów (wybrał z historii prawa rosyjskiego, prawa
cywilnego i prawa karnego) w 1901. Otrzymał dy-
plom 1 stopnia (możliwe były trzy kategorie/stop-
nie). Absolwenci szkoły stawali się urzędnikami, a
ci, którzy nie chcieli, musieli pisać podania o dy-
misję. Napisał i we wrześniu 1901 wyjechał z Pe-
tersburga. Na początku 1902 wyjechał do Krako-
wa i zapisał się na Wydział Filozoficzny, ale po wy-
słuchaniu przez semestr wykładów historycznych
porzucił Kraków i udał się do Paryża, gdzie stu-
diował w słynnej paryskiej Szkole Nauk Politycz-
nych (École des Sciences Politiques). Oprócz wy-
kładów w owej wolnościowej i postępowej szkole
R. słuchał też wykładów na Wydziale Prawa Uni-
wersytetu Paryskiego, np. z prawa cywilnego wybit-
nego jurysty Marcela-Fernanda Planiola. Działał
wśród Polonii, angażował się w polskie stowarzy-
szenia. W grudniu 1902 brał udział w IV Zjeździe
Związku Postępowej Młodzieży Polskiej w Zury-
chu. Wkrótce wszedł do zarządu organizacji. Nale-
żał też do samopomocowej organizacji „Spójnia”.
Z czasem sympatyzował z PPS. Nawiązał też zna-
jomość ze Stanisławem i Marią Kazimierą Gier-
szyńskimi. Maria była jedną z inicjatorek powsta-
nia w 1886 Litewskiego Towarzystwa „Želmuo”, a
wkrótce z powstałym w 1904 Towarzystwem Aka-
demickiej Młodzieży Litewskiej „Lithuania”, za-
łożonym przez Juozasa Petrulisa. Tego ostatniego
stał się aktywnym działaczem.
W 1905 ukończył Ecole des Sciences Politiques
– przedstawił dysertację pt. Kwestia agrarna w Ro-
sji, bardzo dobrze ocenioną. Do rodzinnego ma-
jątku wrócił w lipcu 1905. Czasy jednak już przy-
spieszyły. W powietrzu unosił się duch powstania.
Potężniały ruchy socjalistyczne. Ruchy objęły li-
tewską wieś.
W 1906 wydawał i redagował w Wilnie „Gaze-
tę Wileńską” – dziennik polityczny, społeczny i li-
teracki. Była to trybuna środowisk demokratycz-
448
T. III/z. 1
nych Litwy i Białorusi – ugrupowania Związku Fe-
deralistów-Autonomistów. Stworzono wokół niej
– jak wskazuje Zbigniew Solak – jedną z najbar-
dziej oryginalnych koncepcji w polskiej myśli poli-
tycznej początków XX wieku, czyli ideologię kra-
jową w wersji demokratycznej. Niestety gazeta po
pół roku wydawania upadła.
W związku z oskarżeniem prokuratora SO wo-
bec gazety i jej redaktora R. skierowanego do sądu
w sierpniu 1906 R. opuścił Wilno i udał się do Kra-
kowa. Nawiązał współpracę z Bolesławem Wysłou-
chem i publikował na łamach wydawanego przez nie-
go we Lwowie „Kuriera Lwowskiego” na temat sto-
sunków społecznych na Litwie. Współpracował też z
redagowanym przez Aleksandra Świętochowskiego
tygodnikiem „Prawda”, zamieszczając np. cykl Listy
litewskie. Na przełomie 1907 i 1908 R. wrócił na Li-
twę. W tym czasie wstąpił do Towarzystwa Przyjaciół
Nauk w Wilnie. Po zakończonym i zwycięskim proce-
sie (bronił go wybitny adwokat Tadeusz Wróblewski)
w marcu 1909 wrócił na stałe do Wilna.
Ulegając namowom adw. Wróblewskiego w
1909, R. rozpoczął staż pomocnika adwokata (apli-
kację) w jego kancelarii, a potem u adw. Broni-
sława Krzyżanowskiego (niegdyś współpracownik
R. z „Gazety Wileńskiej”). Jako pomocnik, a po-
tem adwokat nie rozwinął R. większej praktyki.
Był członkiem quasi-samorządowej Komisji Ad-
wokackiej w Wilnie, działającej przy SO w Wil-
nie od 1887. Pochłaniała go działalność społeczna
i polityka. Działał w polskich, jak i litewskich or-
ganizacjach, których drogi powoli się rozchodzi-
ły. W 1910 został członkiem Towarzystwa Sztuki
Litewskiej, a w kolejnych latach w licznych litew-
skich stowarzyszeniach i instytucjach kulturalno-
-oświatowych, a nawet finansowo-gospodarczych.
Współpracował z wieloma litewskimi działaczami
narodowymi.
Stale był tzw. krajowcą, czyli członkiem grupy
inteligencji polskiej na Litwie, pragnącej połączyć
świadomość narodową polską i użycie języka pol-
skiego ze świadomością państwową litewską. Przez
lata był w tym bardzo konsekwentny. Jeszcze w
1911 tworzył „Przegląd Wileński” z tymi hasłami.
Z czasem z kolegami z „Przeglądu…” się poróż-
nił. Założył radykalniejszy w konsekwencji „Kurier
Krajowy” dla demokratów krajowców z Białorusi,
ale to przedsięwzięcie upadło. R. był „Czcigodnym
Mistrzem” loży „Litwa” powstałej w 1911.
T. III/z. 1 Römer
W 1914 opowiedział się po stronie państw cen-
tralnych i jesienią 1914 przyłączył się do Legionów
Piłsudskiego. Walczył na froncie. W tym czasie pró-
bował połączyć sprawę litewską z polską, gdyż nie
wierzył w powstanie samodzielnego państwa litew-
skiego. W l. 1915–1916 sprawę Litwy przedstawiał
w memoriałach do NKN i CKN. Postulował wtedy
federalizm z silną autonomią i dobrowolnością owe-
go federalizmu. Poparł projekt buntu i legionowego
marszu na Warszawę wiosną 1917. Po opuszczeniu
obozu internowania legionistów w Szczypiornie, w
sierpniu 1917, R. został mianowany sędzią w Kolnie
pod Łomżą, a następnie w Łomży. W tym czasie, jak
pisze jego biograf, przeżywał okres zwątpienia. Ob-
serwował powstawanie Litwy, gdzie miał dominować
jeden naród, co nie było zbieżne z jego koncepcjami.
W kwietniu 1919 udał się w porozumieniu z Na-
czelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim do Kow-
na w celu przekonywania Litwinów do federacyj-
nego modelu państwa polsko-litewskiego. Misja
ta nie powiodła się, a wiosną 1920 nastąpił drama-
tyczny konflikt o Wilno, co przyczyniło się do tego,
że R. wyjechał na Litwę. Wybrał orientację litew-
ską i pozostał jej wierny, choć w dziennikach swo-
ich (pisanych stale po polsku) notował, że bolą go
konflikty między Polską a Litwą, że cierpi, gdy sły-
szy o prześladowaniach Polaków na Litwie i Litwi-
nów w Polsce.
W 1920 odmówił przyjęcia urzędu premiera Li-
twy Środkowej i osiadł w Kownie. Został sędzią
SO w Kownie, a od 1921 do 1928 zasiadał w litew-
skim Sądzie Najwyższym. W tymże roku przeszedł
do Rady Stanu (organu doradczego, przygotowu-
jącego projekty regulacji).
W 1932 reprezentował Litwę w Międzynarodo-
wym Trybunale Sprawiedliwości w Hadze, jako sę-
dzia krajowy. Sądził w sprawie wypadków w Kłaj-
pedzie związanych z działalnością Niemców i Otto-
na Böttchera. W związku z tą sprawą uczestniczył
w składzie litewskiej delegacji na XIV sesji Ligi
Narodów w Genewie. Jeszcze kilkakrotnie wystę-
pował przed trybunałem w Hadze.
Początkowo nie chciał się zgodzić na prowadze-
nie wykładów na litewskim uniwersytecie. Był prze-
konany, że nie ma predyspozycji dydaktycznych, a
poza tym nie posiada stopnia doktora. Uległ na-
mowom i od 1922 pracował jako docent w Kate-
drze Prawa Konstytucyjnego na Uniwersytecie Wi-
tolda Wielkiego w Kownie. W 1923 mianowano
449
go profesorem nadzwyczajnym. Nauczanie i nauka
stały się jego pasją. Zajmował się wieloma gałęzia-
mi prawa. Publikował z prawa karnego, politycz-
nego, administracyjnego, cywilnego, a także pra-
wa międzynarodowego, historii prawa i polityki.
Publikował głównie po litewsku, choć z pewnością
nie był to jego naturalny język. W 1926 został pro-
fesorem zwyczajnym. W następnym roku wybrano
go rektorem uniwersytetu na roczną kadencję. Po-
nownie rektorem został w 1933 i był nim do 1939.
Był uważany za jednego z najwybitniejszych znaw-
ców prawa międzywojennej Litwy.
Brał udział w licznych konferencjach i kongre-
sach międzynarodowych. Został też członkiem
licznych akademii i towarzystw, np. Czechosłowa-
ckiej Akademii Nauk, Królewskiego Instytutu Pra-
wa Administracyjnego w Rumunii.
Jesienią 1939 R. pomagał uciekinierom z Polski,
także udostępniając swoje kowieńskie mieszkanie.
W grudniu 1939 przeniósł się do Wilna. W 1940
podjął wykłady na litewskim uniwersytecie utwo-
rzonym w miejsce Uniwersytetu Stefana Batorego.
W czerwcu 1941 był zagrożony wywózką. Na uni-
wersytecie wykładał do zamknięcia uczelni w mar-
cu 1943. Jesienią 1944, po ponownym zajęciu Wil-
na przez Sowietów, objął wykłady na uniwersyte-
cie. Uważał, że zajęcie Litwy przez Sowietów jest
śmiertelnym zagrożeniem dla narodu. Przez cale
życie czuł się – jak napisał w liście z 1930 – „tyleż
Litwinem, co Polakiem”.
Zm. 22.02.1945 w Wilnie. Spoczął na cmenta-
rzu na Rossie. W małżeństwie z Reginą Rache-
lą Römer, córką Edwarda Mateusza Römera, ku-
zynką, zawartym 17.10.1909, miał córkę Celinę (ur.
14.07.1910), z powodu konfliktu R. z jej matką wy-
chowywała się bez ojca. Małżeństwo rozpadło się już
w 1910. Drugą żoną R. była Jadwiga z d. Czepowiecz
(ślub 23.04.1938), z którą miał córki Konstanciję (ur.
1938), Jadvigę (ur. 1940) i Žermenę (ur. 1944).
W 2004 imię R. nadano Litewskiemu Uniwer-
sytetowi Prawa w Wilnie, dziś Uniwersytet Micha-
ła Römera w Wilnie (Mykolas Romerio Universi-
tetas)
Adam Redzik
P. Łossowski, Litwa a sprawy polskie 1939–1940, Warszawa
1982; S. Maculevičius, D. Baltrušiene, (red.) Znajomość z Li-
twą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo, Kaunas 1999,
s. 127–128; M. Römer, Kulisy misji kowieńskiej (Fragmenty
Dziennika: wiosna 1919), oprac. B. Makauskaus, R. Miknys,
 Römer, Runge
„Arkana” 1006, nr 71–76, s. 67–73; M. Römer, Dzienniki le-
gionowe, I 18 VII 1915 – 24 II 1916, red. W. Rojek, Kraków
2006; Z. Solak, Między Polską a Litwą. Życie i działalność Mi-
chała Römera 1880–1920, Kraków 2004; M. Tarkowski, Ad-
wokatura wileńska 1918–1939. Studium historyczno-prawne,
Gdańsk 2014; Życiorys pióra prof. Mindaugasa Maksimai-
tisa w języku litewskim na stronie Uniwersytetu Prawa im.
M. Romera w Wilnie.
Runge Lesław Kazimierz (1920–1993), ad-
wokat w Poznaniu, dziekan RA w Poznaniu, żoł-
nierz września 1939, oficer BCh, działacz samo-
rządowy.
Lesław Kazimierz Runge
Ur. 23.11.1920 w Poznaniu jako syn Stanisława –
profesora Uniwersytetu Poznańskiego, oraz Janiny
z domu Moszczeńskiej. Ukończył Państwowe Gim-
nazjum im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
w 1938. W tym samym roku powołany został do
czynnej służby wojskowej do Szkoły Podchorążych
Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim,
którą ukończył w stopniu kaprala podchorążego.
W czerwcu 1939 otrzymał przydział do 17. Puł-
ku Artylerii Lekkiej w Gnieźnie. W czasie działań
wojennych uczestniczył w walkach wojny obron-
nej 1939, po czym – chcąc uniknąć niewoli niemie-
ckiej – w przebraniu cywilnym powrócił do Pozna-
nia. Od 1941 do lutego 1944 działał w konspiracji
jako instruktor wojskowy Batalionów Chłopskich.
Działalność przerwał na skutek prawie całkowitej
dekonspiracji przez władze niemieckie.
W 1945 osiedlił się na Ziemiach Odzyskanych
w Wałbrzychu i został zaangażowany w charak-
450
T. III/z. 1
terze kierownika kancelarii i pełniącego obo-
wiązki w samodzielnym Oddziale Wojskowym
przy Starostwie Powiatowym w Wałbrzychu.
Z pracy zwolnił się w celu kontynuacji studiów.
W 1946 został przyjęty na I rok studiów Wydzia-
łu Prawa Uniwersytetu Wrocławskiego, a następ-
nie – w związku z przeniesieniem się do Poznania
– na I rok studiów prawniczych Wydziału Prawno-
Ekonomicznego Uniwersytetu Poznańskiego. Stu-
dia ukończył w 1949.
W l. 1948–1949 był asystentem wolontariu-
szem przy Katedrze Prawa Karnego Uniwersy-
tetu Poznańskiego. Od 1948 do 1953 pełnił funk-
cję kierownika biura oraz wykonywał zawód rad-
cy prawnego w Poznańskiej Okręgowej Izbie Le-
karsko-Weterynaryjnej w Poznaniu. Od 1.08.1950
do 31.12.1950 odbywał aplikację sądową w okrę-
gu SO w Poznaniu.
Uchwałą RA w Poznaniu z 19.09.1953 został wpi-
sany na listę aplikantów adwokackich IA w Pozna-
niu i przydzielony do ZA nr 4 w Poznaniu, kiero-
wanego przez adw. Antoniego Nowickiego. W 1957
złożył egzamin adwokacki. 24.01.1958 wpisany zo-
stał na listę adwokatów IA w Poznaniu z siedzibą w
Rogoźnie. W 1959 rozpoczął wykonywanie prakty-
ki adwokackiej jako członek ZA nr 4 w Poznaniu
przy ul. Młyńskiej 5 i wykonywał ją do 1990, kiedy to
ukończył 70 lat. Od 1991 wykonywał zawód adwoka-
ta w kancelarii indywidualnej w Poznaniu.
R. udzielał się społecznie. Był członkiem Zarzą-
du Koła Miejskiego ZPP, Koła Obrońców Wojsko-
wych, Koła Oficerów Rezerwy przy RA oraz Za-
rządu Wojewódzkiego Polskiego Komitetu Pomo-
cy Społecznej. Odznaczony został Medalem Brą-
zowym za Zasługi dla Obronności Kraju, Srebr-
nym Krzyżem Zasługi, Odznaką Zasłużony dla m.
Poznania, oraz Złotą Odznaką Zasłużonego ZPP.
R. był zasłużonym działaczem samorządu adwo-
kackiego. W l. 1968–1970 sprawował funkcję za-
stępcy rzecznika dyscyplinarnego RA w Poznaniu,
a w okresie 1970–1976 był rzecznikiem dyscypli-
narnym. Od 1976 do 1979 pełnił funkcję wicedzie-
kana, a w l. 1979–1982 był dziekanem RA w Po-
znaniu. Przez lata był wykładowcą na szkoleniach
dla aplikantów adwokackich.
23.11.1986 został wybrany przez II Krajowy
Zjazd Adwokatury członkiem NRA i wszedł w
skład Prezydium NRA. Wyróżniony złotą odzna-
ką „Adwokatura PRL”.
T. III/z. 1 Runge, Rutkowska
Zmarł 31.01.1993 w Poznaniu. Został pochowa-
ny na cmentarzu przy ul. Lutyckiej w Poznaniu.
W małżeństwie zawartym 14.01.1946 z Anną
Dzierzbicką miał dwie córki – Renatę i Ewę.
Antoni Dynowski
Źródła: AIA w Poznaniu, Akta osobowe.
Rutkowska Jadwiga (1910–1994), adwokat
w Warszawie, żołnierz AK, ps. „Katarzyna”, po-
wstaniec warszawski, dyrektor OBA.
Jadwiga Rutkowska
Ur. 30.10.1910 w Warszawie w rodzinie Jana
Kunstettera, profesora Szkoły im. Wawelberga i
Rotwanda w Warszawie. Ukończyła gimnazjum
humanistyczne Janiny Tymińskiej w Warszawie, a
w 1935 Wydział Prawa Uniwersytetu Józefa Piłsud-
skiego w Warszawie. W czasie studiów, od 1931 do
1935, była członkiem Koła Prawników UW.
W styczniu 1937 rozpoczęła aplikację adwo-
kacką u wybitnego adwokata Stanisława Kijeń-
skiego, który zginął we wrześniu 1939. W listopa-
dzie 1939 została aplikantką adw. Gustawa Za-
błockiego, a po jego śmierci, do 1.08.1944, apli-
kowała u adw. Henryka Zabłockiego. W życiory-
sie odręcznym wspominała, że do września 1939
pracowała też dorywczo w kancelariach adwo-
kackich Stanisława Wilczyńskiego i Stanisława
Peszyńskiego.
W lutym 1939 wyszła za mąż za Jerzego Rut-
kowskiego, działacza politycznego i dziennikarza.
Po wybuchu wojny wraz z nim zaangażowała się
451
w działalność konspiracyjną. Używała pseudoni-
mu „Katarzyna”, mąż zaś, szef Tajnych Wojsko-
wych Zakładów Wydawniczych, używał pseudo-
nimów „Michał” i „Kmita”. Była żołnierzem AK
w komórce więziennictwa, która interesowała się
osadzonymi członkami ruchu oporu, jak i utrzy-
mywaniem konspiracyjnych kontaktów dla pozy-
skiwania informacji o śledztwach prowadzonych
przez gestapo. Pracowała w tym czasie w kawiar-
ni „Arkady”, stanowiącej punkt kontaktowy stwo-
rzony przez redaktora czasopisma „Prosto z Mo-
stu” Stanisława Piaseckiego, w początkowej fazie
konspiracji warszawskiej.
5.12.1940 R. została aresztowana i osadzona na
Pawiaku. Z zachowanych przekazów wynika, że
podtrzymywała na duchu współwięźniarki, zacho-
wując jednocześnie godną postawę podczas śledz-
twa prowadzonego przez gestapo. Współwięźniar-
ką R. była m.in. Natalia Gałczyńska, żona Kon-
stantego Ildefonsa. Nierozpoznana w swej dzia-
łalności została zwolniona 2.09.1941. Zamiesz-
kała u rodziców i podjęła wtedy pracę jako rad-
ca prawny w Towarzystwie „Ratujmy Niemowlę-
ta” (biuro przy ul. Widok 9), w którym angażowa-
ła się już od czerwca 1938, prowadząc sprawy ali-
mentacyjne na rzecz matek. Jednocześnie konty-
nuowała naukę w ramach tajnego szkolenia apli-
kantów zorganizowanego przez Tajną Warszawską
Radę Adwokacką.
Przed wybuchem Powstania Warszawskiego
R. brała udział w rozpoznaniu terenu i przygoto-
waniu powstańczej Kwatery Głównej Szefostwa
Tajnych Wojskowych Zakładów Wydawniczych
(WZW). Podczas Powstania ochotniczo „zmobi-
lizowana” pełniła obowiązki pracownika sekre-
tariatu i łącznika Szefostwa WZW, których licz-
ne placówki wydawały pisma codzienne, w szczy-
towym okresie w nakładzie kilkudziesięciu tysię-
cy egzemplarzy, nie licząc ulotek, plakatów, nu-
merów specjalnych, znaczków itp. Jak pisał we
wspomnieniu pośmiertnym kolega z konspiracji,
adwokat Wojciech Krajewski, do obowiązków R.
należała nie tylko działalność w zakresie koordy-
nacji funkcjonowania 10 drukarni rozrzuconych
na terenie Warszawa-Śródmieście-Północ, ale i
ustalanie miejsc pracy fotoreporterów i filmow-
ców. Przyczyniła się w istotny sposób do powsta-
nia znanej nam dziś dokumentacji fotograficz-
nej i filmowej z czasów Powstania. To czcionka-
 Rutkowska
mi tajnych powstańczych zakładów wydawniczych
publikowano redagowany przez adw. Feliksa Za-
drowskiego „Dziennik Ustaw”, część III, a w nim
rozporządzenia Krajowej Rady Ministrów, w tym
to o uruchomieniu adwokatury.
Od października 1944 do kwietnia 1945 R. prze-
bywała w Poroninie w Zakładzie dla Wysiedlonych
Starców i Chorych, gdzie była administratorem.
W okresie od 22.05.1945 do 1.07.1946 praco-
wała jako referent, a potem szef Wydziału Ogól-
nego i Organizacyjnego Zarządu Głównego PCK
w Gdańsku. Pracy w Zarządzie Głównym zaprze-
stała na własną prośbę z powodów rodzinnych. Po
wyjeździe na Wybrzeże pracowała nadal w na sta-
nowisku kierownika Wydziału Organizacyjnego
Okręgu Gdańskiego PCK od października 1946
do 31.01.1948.
12.05.1948 złożyła w ORA w Warszawie podanie
o wpisanie na listę aplikantów adwokackich pod
patronatem adw. Władysława Winawera. Tego sa-
mego dnia adw. Władysław Winawer skierował do
ORA pismo z prośbą o „zezwolenie na przyjęcie
w jego kancelarii drugiej aplikantki mgr Rutkow-
skiej”. Referencje przedstawili Henryk Zabłocki,
wówczas sędzia SO w Szczecinie, oraz adw. Marian
Marek Piesiewicz. Na listę aplikantów R. wpisana
została na podstawie uchwały ORA z 13 maja 1948
r. Jednocześnie pracowała jako współpracownik
radcy prawnego w Polskiej Agencji Drzewnej „Pa-
ged”. W 1948 została członkiem ZPD oraz Związ-
ku Zawodowego Pracowników Leśnych i Przemy-
słu Drzewnego.
31.08.1950 skierowała do ORA w Warszawie
podanie o wpisanie na listę adwokacką. Referen-
cji udzielili jej adwokaci Józef Stopnicki i Mieczy-
sław Maślanko. Uchwałą ORA z 31.08.1950 wpi-
sana została na listę adwokatów, a ślubowanie zło-
żyła 11.12.1950 i niezwłocznie rozpoczęła praktykę
adwokacką. Od 1951 wykonywała ją w ZA nr 9 w
Warszawie z siedzibą przy ul. Próżnej 12, a od 1955
przy ul. Wilczej 9a. Wielką wiedzą prawniczą, su-
miennością i odwagą szybko zyskała uznanie wśród
kolegów i klienteli. Była wręcz uosobieniem uczci-
wości i dobroci. Poświęciła się przede wszystkim
prawu rodzinnemu. Występowała też w sprawach
karnych, broniła między innymi w głośnym proce-
sie wytoczonym Melchiorowi Wańkowiczowi.
W l. 1961–1963 R. była lustratorem (wizytato-
rem) ORA w Warszawie. W 1967 została wybra-
452
T. III/z. 1
na wiceprezesem Wojewódzkiej Komisji Dyscypli-
narnej w Warszawie. Członkiem tej komisji była
do 1982. Niezależna, odważna, dawała i tu dowo-
dy swego czystego, najwyższej próby, patriotyzmu.
Sądziła, jak napisał po jej śmierci jeden z adwoka-
tów, „sumiennie i po polsku”.
Od 1968 była wykładowcą na szkoleniach dla
aplikantów adwokackich z zakresu prawa cywilne-
go i rodzinnego. W 1974 R. odznaczona została
Medalem XXX-lecia PRL, a w 1980 złotą odzna-
ką „Adwokatura PRL”. Od 1979 R. weszła w skład
Komisji NRA ds. Doskonalenia Zawodowego i
Szkolenia Aplikantów. Z powodu kategorycznych
zapisów prawa o adwokaturze, z dniem 31.12.1983,
została skreślona z rejestru adwokatów ZA nr 9 z
powodu osiągnięcia wieku emerytalnego.
W 1984 została dyrektorem OBA, którą to funk-
cję pełniła do 1987. To w dużej mierze dzięki R.
zostało przygotowane i ukazało się w „Palestrze”
obszerne opracowanie poświęcone udziałowi ad-
wokatów w walce z hitlerowskim okupantem. Była
też współorganizatorem w 1984, wspólnie z adw.
Witoldem Bayerem i innymi, pamiętnej sesji na-
ukowej pt. Adwokatura Polska w latach 1939–1945.
Z kolei w 1987 R. zorganizowała sesję naukową pt.
Adwokatura Polska w służbie nauki prawa, anga-
żując do tego przedsięwzięcia m.in. adw. Stanisła-
wa Mikke. Po latach wspominał: „Miałem szczęś-
cie być wyróżnionym przez Panią Mecenas Jadwi-
gę Rutkowską życzliwym zainteresowaniem. «In-
westowała» we mnie, gdy wchodziłem do adwoka-
tury, obdarzając wielkim zaufaniem i przekazując
prawdę o zdarzeniach i ludziach tamtych lat – hit-
lerowskiej okupacji i czarnych dni komunizmu”.
Z kolei Anna Sułek wspominała: „Przy olbrzymim
(prostokątnym) stole w OBA dyskusje toczyli pro-
fesorowie, m.in. Mieczysław Nieduszyński, który
z niekłamanym zachwytem w oczach rozpoznał w
Niej «Katarzynę» właśnie, z powstańczej kwatery
KG AK, chronionej przez Niego. I tak zetknęłam
się z «Katarzyną», tą z wojennej pracy w kawiarni i
Pawiaka również. Wolna Polska, choć w dyskusjach
i sporach, była dla mnie wtedy właśnie w Alejach
Ujazdowskich. Tam, dzięki Pani Mecenas, spotyka-
li się Ci, których teksty redagowałam i Ci, których
zapraszała Pani Mecenas. Adam Bień, Witold Bay-
er z profesorem Andrzejem Stelmachowskim, pro-
fesor Aleksander Gieysztor i mecenas Kazimierz
Ostrowski, Bogdan Drozdowski, Wiesław Chrza-
T. III/z. 1 Rutkowska, Rymkiewicz

nowski, Wojciech Krajewski, Stanisław Śniechór- debiutował jako prozaik. W 1926 został wpisany na
ski i wielu innych. Dyskusja, która kiedyś przeciąg- listę adwokatów IA w Warszawie. Zawód wykony-
nęła się mocno w noc, gdy Władysław Bartoszew- wał w mniejszych miejscowościach. Przez kilka lat
ski (młody wiekiem, uczestnik i obserwator wie- był adwokatem w Pułtusku. W 1929 opublikował
lu decyzji podejmowanych w BiP KG AK ) spierał pierwszy tom opowiadań pt. Pan swego życia. Czte-
się o wojenną rzeczywistość, którą widział i wspo- ry lata później wydał Eksmisję (1933).
minał inaczej niż decydujący wtedy o wielu spra-
wach Jerzy Rutkowski, mecenas Ostrowski i Wac-
ław Szyszkowski, zarówno dla Stanisława Mikke i
dla mnie, była wówczas odkryciem i wstrząsem, że
można się tak twórczo spierać, wspominać na we-
soło sprawy, znane nam jako doniosłe. OBA stał
się miejscem, gdzie przy kawie, i o zgrozo, papiero-
sach, namiętnie kopconych przez Panią Mecenas,
spotykali się wszyscy – aplikanci (znane teraz na-
zwiska) szukający pocieszenia i rozwiania wątpli-
wości, ci od Sądu Dyscyplinarnego, adwokaci pi-
sarze, adwokaci malarze i ci z ul. Hożej, sąsiedzi z
rozlicznymi prawnymi wątpliwościami”.
Adwokat R. zmarła 10.08.1994 po długiej cho-
robie. Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Władysław Rymkiewicz
Warszawie. W małżeństwie z Jerzym Rutkowskim
(1884–1972) dzieci nie mieli.
Stanisław Mikke, Adam Redzik W czasie okupacji ukrywał się. Po wojnie za-
mieszkał w Łodzi i poświęcił się przede wszyst-
AIAW, Dział osobowy, sygn. 1687; L. Frączak, Adwokat Ja- kim pisarstwu. Z tego okresu pochodzą powieści
dwiga Rutkowska (1910–1994), „Palestra” 1994, nr 11, s.
220–222; S. Kopf, Lata okupacji: kronika fotograficzna wal-
społeczno-obyczajowe oraz podejmujące tematy-
czącej Warszawy, Instytut Wydawniczy Pax 1989, s. 126; W. kę okupacyjną, jak: Rafał z lasu (1946), Ludzie bez
Krajewski, Adwokat Jadwiga Rutkowska (1910–1994), „Pa- jutra (1946), Raj utracony (1947). Na uwagę zasłu-
lestra” 1994, nr 11, s. 220–225; G. Mazur, Biuro Informa- guje Konferencja u mecenasa (1964) i Długie cze-
cji i Propagandy Służby Zwycięstwu Polski – Związku Wal-
ki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939–1945, Instytut Wydawni-
kanie (1979).
czy Pax 1987, s. 335; S. Mikke, Adwokat Jadwiga Rutkow- Pisał też powieści historyczne, osadzone głównie
ska w 10. rocznicę śmierci, „Palestra” 2004, nr 7–8, s. 322– w realiach XVII w., np.: Rycerze i ciury (1953), Noc
324; Pawiak był etapem: wspomnienia z lat 1939–1944, Ludo- saska (1956), Romans królewski (1961), Portret kró-
wa Spółdzielnia Wydawnicza 1987, s. 95, 108–109; A. Sułek,
Adwokat Jadwiga Rutkowska (1910–1994). W 15-lecie śmier-
lowej (1971). Niektóre powieści osadził w mieście,
ci, „Palestra” 2009, nr 9–10, s. 335–337; S. Śniechurski, Ad- w którym mieszkał, czyli w Łodzi – Widok z Księże-
wokat Jadwiga Rutkowska (1910–1994), „Palestra” 1994, nr go Młyna (1966), Wtajemniczenie (1974).
11, s. 225–226; L. Wanat, Za murami Pawiaka, Warszawa: Zmarł 13.01.1984 w Łodzi, tam też został po-
Książka i Wiedza 1972, s. 89; A. Ziolkowska-Boehm, Mel-
chior Wankowicz: Poland’s Master of the Written Word, Le-
chowany. W małżeństwie z lekarką Hanną Bara-
xington Books, s. 75–76. nowską, zawartym w 1931, miał córkę Alinę oraz
syna Jarosława Marka (ur. 1935), profesora nauk
filologicznych, poetę, eseistę, dramaturga, kryty-
Rymkiewicz Władysław (1900–1984), ad- ka literackiego.
wokat w Pułtusku, prozaik. Władysław Lutwak
Ur. 17.05.1900 w Kaliszu jako Władysław Szulc,
syn Bronisława Szulca i Ireny z Rymkiewiczów. Na- L. Bartelski, Polscy pisarze współcześni, 1939–1991: Leksykon,
Warszawa; A. Szałagan, Rymkiewicz Władysław, 1900–1984,
zwisko zmienił po wojnie. Studia prawnicze ukoń-
prozaik, (w:) Współcześni polscy pisarze i badacze literatury.
czył na UW, po czym rozpoczął aplikację adwoka- Słownik biobibliograficzny, t. VII: R–Sta, red. J. Czachowska
cką. W jej trakcie na łamach czasopisma „Bluszcz” i A. Szałagan, Warszawa 2001, s. 146–148.

453
 Ryś
Ryś Zbigniew (1914–1990), ps. „Zbyszek”, „Ry-
szard Gardy”, „Otto Braun”, „Michaly Kovac”, ad-
wokat w Lubinie i we Wrocławiu, członek i kurier
polskiego podziemia, żołnierz zawodowy.
Ur. 1.01.1914 w w Dzikowie k. Tarnobrzega,
syn Józefa i Heleny z Malinowskich. Wychował
się w rodzinie o głębokich tradycjach patriotycz-
nych, miał ośmioro rodzeństwa, ojciec R., pocho-
dzący z rodziny chłopskiej spod Limanowej, był
nadkomisarzem kontroli skarbowej. Edukację R.
Zbigniew Ryś
rozpoczął w Szkole Powszechnej w Rozwadowie,
a następnie, po śmierci ojca, kontynuował ją po
przeprowadzeniu się rodziny Rysiów w 1920 w
Nowym Sączu, w którym ukończył kolejno szko-
łę powszechną, a następnie Gimnazjum i Liceum
im. Króla Bolesława Chrobrego, gdzie od 1918
należał do II Męskiej Drużyny Harcerzy im. Hen-
ryka Sienkiewicza w Nowym Sączu oraz rozlicz-
nych organizacji sportowych, a w 1933 zdał ma-
turę. Następnie uczestniczył w Dywizyjnym Kur-
sie Podchorążych Rezerwy przy 4. Pułku Strzel-
ców Podhalańskich w Cieszynie, po którym został
żołnierzem zawodowym w stopniu podchorążego.
Następnie rozpoczął studia na Wydziale Prawa
UJ, gdzie studiował przez dwa lata, studiów tych
jednak nie ukończył i od 1935 jako podchorąży
zajął się wyłącznie służbą wojskową.
W 1938 został komendantem placówki straży
granicznej w Dołżycy, a następnie w Rawie Ru-
skiej ukończył kurs dowódców Straży Granicznej.
Uczestniczył w kampanii wrześniowej już jako ko-
454
T. III/z. 1
mendant placówki Straży Granicznej w Nowym
Sączu. Po zakończeniu działań zbrojnych pozostał
w Nowym Sączu, gdzie zakładał struktury tych or-
ganizacji na Sądecczyźnie. Jako członek ZWZ, a
następnie AK, był zaangażowany w akcję prze-
rzutów z Węgier do Polski oficerów i emisariuszy
oraz działaczy na spotkania Komendy Głównej
AK. Od 1940 komendant oddziału Przerzutów i
Łączności. Brał udział w akcji „S”, polegającej na
odbiciu z rąk gestapo przebywającego w nowo-
sądeckim szpitalu Jana Karskiego, ówczesnego
kuriera rządu emigracyjnego, którego następnie
uratował także tonącego w Dunajcu. Za tę akcję
R. został po wojnie 3-krotnie został odznaczony
Krzyżem Walecznych oraz Orderem Virtuti Milita-
ri. W marcu 1941 przebywał w konspiracji w War-
szawie. 7.07.1941 po wtajemniczeniu przez Stani-
sława Fronczystego regularnie uczestniczył w re-
kordowej liczbie przerzutów – 108 rajdach kurier-
skich, podczas których przeprowadzał członków
podziemia przez Tatry na trasie Chochołów–Wak-
smund–Łapsze Niżne–Rożnawa. Wraz z Janem
Freislerem ps. „Sądecki”, Leopoldem Kwiatkow-
skim ps. „Tomek”, Franciszkiem Krzyżakiem ps.
„Franek” oraz Janem Podstawskim ps. „Rąbal-
ski” uczestniczył jako przewodnik grup uchodź-
czych w przerzutach grup cywilnych i nawiązał
stosunki z podziemiem słowackim. Od sierpnia
1941 pozostawał w głębokiej konspiracji, po tym
jak gestapo aresztowało jego matkę i siostry oraz
szereg osób o nazwisku Ryś. Zagrożony areszto-
waniem, wyjechał do przebywających w Warsza-
wie sióstr, zgłosił się jednocześnie do dyspozycji
Komendy Głównej ZWZ, a następnie pozostawał
w kontakcie z warszawską Komendą Główną AK,
której pod koniec wojny był członkiem. W 1944
odbył kilkumiesięczne szkolenie w zakresie zasad
kurierskiej służby, a także podstaw języka słowa-
ckiego i węgierskiego, a następnie został skiero-
wany do komórki łączności zagranicznej i prze-
rzucony na Węgry. Od 1944 był szefem łączności
na kraj w Bazie Łączności „Romek” w Budapesz-
cie, a następnie p.o. kierownika łączności na kraj.
Od kwietnia 1944 przebywał w Bratysławie, gdzie
objął funkcję zastępcy komendanta.
Po zakończeniu wojny był aresztowany przez
NKWD w Bratysławie, został przewieziony do
Polski i przekazany UB, a następnie 9.11.1945
osadzony w X Pawilonie przy ul. Rakowieckiej w
T. III/z. 1 Ryś
Warszawie. Był przetrzymywany przez 11 miesię-
cy, do zwolnienia 3.06.1946. Zaraz po zwolnieniu
rozpoczął studia prawnicze na Wydziale Prawno-
-Administracyjnym Uniwersytetu Wrocławskiego.
Po ich ukończeniu zamieszkał na stałe we Wroc-
ławiu, gdzie rozpoczął starania o podjęcie apli-
kacji adwokackiej. Uzyskał negatywną ocenę ko-
misji kwalifikacyjnej we Wrocławiu 27.06.1952 i
nie został wpisany na listę aplikantów w plano-
wanym terminie. Po wielu trudnościach ukończył
aplikację i rozpoczął prowadzenie praktyki adwo-
kackiej dopiero w 1959 we Wrocławiu, gdzie pro-
wadził indywidualną kancelarię. Jako osoba głę-
boko wierząca słynął z przywiązania do wartości
podczas prowadzenia spraw. W wyniku likwidacji
kancelarii indywidualnych w grudniu 1962 został
przydzielony do zespołu adwokackiego w Lubi-
nie, dokąd za sprawą życzliwych dyspozycji władz
musiał codziennie dojeżdżać z Wrocławia. Dopie-
ro w 1969 uzyskał zgodę na przeniesienie do Ze-
społu Adwokackiego nr 4 we Wrocławiu, gdzie
455
pracował aż do przejścia na emeryturę. Pamięt-
nik R. zawierający wspomnienia z czasów wojny
był publikowany w odcinkach w „Zielonym Sztan-
darze”.
Zmarł 29.09.1990 we Wrocławiu, gdzie został
pochowany. Żonaty z Jadwigą Ryś. Jego siostra
Zofia, w czasie wojny aktywna członkini podzie-
mia, była znaną aktorką dramatyczną.
Robert K. Tabaszewski
J. Bieniek, Ucieczki z więzienia, „Almanach Sądecki” 1993, nr
5, s. 38–39; tenże, 108 rajdów Rysia, Nowy Sącz 1985, s. 3–12;
R. Borutko, Adwokat Zbigniew Ryś, „Biuletyn” 2008, s. 40–
42; Dzieje Miasta Nowego Sącza. Tom. III, F. Kiryk, Z. Ruta
(red.), Kraków 1993, s.129, 334, 421; J. Korpak, Zarys histo-
rii harcerstwa męskiego w Nowym Sączu w latach 1911–1939,
„Rocznik Sądecki” 2011, t. XXXIX, s. 234; J. Leśniak, 101
Sądeczan, Nowy Sącz 2012, s. 143, 163, 179–180; tenże, Profe-
sor Jan Słowikowski – lekarz bohater, „Rocznik Sądecki” 2012,
t. XL, s. 12–16; Z. Rysiówna, Z przeżyć okupacyjnych (wspo-
mnienia), „Rocznik Sądecki” 1968, t. IX, s. 441–444; Z. Ryś,
Wspomnienia kuriera, Nowy Sącz 2013; A. Totoń, Rodzina Ry-
siów, (w:) Sądeczanie znani i nieznani. Katalog wystawy, A. To-
toń, R. Bobrowski (red.), Nowy Sącz 2012, s. 14–15.
 s
Sadowski Lech Bronisław (1917–1991),
adwokat w Warszawie, oficer AK, pseudonimy:
Bohdan, Bronisław, Budzyński, Mały, Sędzia, Sła-
wek, Wasyl. Przybrane nazwiska: Aleksander Cień-
ski, Lucjan Kosiba, Lesław Lerski, Wilhelm Muth,
Stanisław Romański, Aleksander Skalski, Aleksan-
der Wiśniewski, Aleksander Zakrzewski, Aleksan-
der Zawadzki.
Lech Bronisław Sadowski
Ur. 15.03.1917 w Metanówce, powiat hajsyński
(Hajsin) k. Humania, gubernia podolska (obecnie
rejon tepłycki w obwodzie winnickim), w rodzinie
inteligenckiej. Rodzina S. pochodziła z Kongre-
sówki. Matka Ludwika z d. Iwaszkiewicz ur. 1884
zmarła w 1922. Ojciec Bronisław Roman (1870–
1944) był inżynierem agronomem, ostatnim miej-
scem jego pracy była Politechnika Lwowska. Brał
udział w Powstaniu Warszawskim, z którego dostał
się do niewoli. Zmarł w obozie koncentracyjnym
we Flossenbűrgu 28.10.1944. S. miał dwóch bra-
ci: Stanisława (zm. 1935) i Tadeusza (1909–1987),
prawnika, absolwenta UJK, pracownika w Prezy-
dium Rady Ministrów. We wrześniu 1939 Tadeusz
wyjechał do Francji, był w Szkole Podchorążych w
Coëtquidan, następnie w Oddziale VI Sztabu Na-
czelnego Wodza w Londynie. Po zakończeniu woj-
ny osiadł w USA. Uzyskał doktorat na Uniwersy-
456
tecie Harvarda; przez 30 lat pracował w Bibliote-
ce Kongresu USA.
Rodzina Sadowskich przybyła we wrześniu 1921
do Polski i zamieszkała we Lwowie. S. został umiesz-
czony w Zakładzie Wychowawczym im. Abrahamo-
wiczów. Następnie uczęszczał do II Gimnazjum Pań-
stwowego im. Karola Szajnochy (1928–1930) oraz do
VII Gimnazjum im. T. Kościuszki, które ukończył w
1937, zdając maturę. Od 1937 mieszkał w Warsza-
wie. Podjął studia na Wydziale Prawa UW. Działał
w Bratniej Pomocy Studentów „Spójnia”, Legionie
Młodych, a po przekształceniu w 1938 i zmianie na-
zwy w Legionie Młodzieży Polskiej. Utrzymywał się
samodzielnie. Pracował w Związku Zawodowym
Transportowców (1937–1938), w Biurze Akcji Po-
mocy Zimowej (1938–1939), w Państwowym Urzę-
dzie Kontroli Ubezpieczeń (1939).
S. brał udział w obronie Warszawy w 1939 w 205.
Pułku Piechoty. W konspiracji działał od 22 paździer-
nika 1939 w Oddziale Dyspozycyjnym Dowództwa
Głównego SZP (kryptonim „Fabryka”, z którego
powstał baon sztabowy „Baszta”). Był dowódcą sek-
cji, plutonu, a następnie zastępcą dowódcy i dowód-
cą grupy o kryptonimie „Warsztat”, gdzie przeszedł
konspiracyjny kurs Szkoły Podchorążych. Formował
kompanie „Sokół” i „Baszta”. Równocześnie współ-
redagował z Józefem Mrozowickim trzy pierwsze
konspiracyjne wydania tygodnika „Niepodległość”.
Pierwszy numer ukazał się 23.10.1939, samodzielnie
zredagował czwarty. Od 20.02. do 15.05.1940 był osa-
dzony w więzieniach przy ul. Daniłowiczowskiej i Ra-
kowieckiej.
S. należał do tzw. „ekipy warszawskiej”, skie-
rowanej w październiku 1941 do Lwowa z zada-
niem organizacji Obszaru Lwów AK kryptonim
„Orzech”. Przewidziany był do objęcia referatu
ukraińskiego w Oddziale II Komendy Obszaru.
Niezwykle przydatna w tej działalności była zna-
jomość ludzi i miasta oraz biegła znajomość ję-
zyka ukraińskiego i niemieckiego w stopniu do-
statecznym. Współdziałał przy weryfikacji człon-
ków miejscowej konspiracji z l. 1939–1941. Opra-
cował raport o sytuacji organizacji konspiracyj-
nej na tym terenie, postulując budowanie jej od
T. III/z. 1 Sadowski
podstaw, organizacyjnie i personalnie, z uwagi na
znaczną inwigilację polskiego środowiska we Lwo-
wie przez okupantów. Kierownictwo ZWZ-AK z
dniem 15.12.1941 przeniosło S. do Oddziału VI
(Biuro Informacji i Propagandy) Komendy Obsza-
ru, gdzie został szefem BIP-u Obszaru Lwów. Oka-
zał się sprawnym organizatorem struktur BIP-u i
działań w terenie. Już od listopada redagował wia-
domości z nasłuchu radiowego, z przewagą BBC, w
formie maszynopisu dla potrzeb Komendy Obsza-
ru. Słuchanie radia, a dla Polaków nawet posiada-
nie odbiorników, było zakazane pod karą śmierci.
Radioodbiorniki skonstruowane przez radiotech-
nika ps. „Sam”, ukryte były w stojących lampach
elektrycznych. Jeden z 3 punktów nasłuchu prowa-
dził m.in. prof. Jerzy Manteuffel z Wydziału Hu-
manistycznego UJK. Literat Mirosław Żuławski pi-
sał we wspomnieniach: „Pierwszym moim szefem
był Lech Sadowski, legendarna postać lwowskiego
podziemia, założyciel i organizator BIP-u Komen-
dy Obszaru. Powierzono mi redagowanie serwisu
nasłuchów. Codziennie, wczesnym rankiem dorę-
czano mi zwitek cieniutkich bibułek, na których
odnotowane były nocne nasłuchy radiowe, głów-
nie BBC. Miałem z tego zrobić zwięzły, ale treści-
wy i możliwie pełny komunikat.[…] Ogromnie od-
powiadało mi to konspiracyjne zajęcie – każdego
ranka byłem najlepiej poinformowanym o wojen-
nych wydarzeniach człowiekiem”. Informacje z na-
słuchu wydawano z czasem w formie codziennych,
komunikatów zwanych „Wiadomościami Radio-
wymi” w nakładzie ok. 100 egzemplarzy.
Świadom roli, jaką prasa konspiracyjna spełnia w
społeczeństwie, informując o wydarzenia politycz-
nych i przeciwdziałając propagandzie niemieckiej i
sowieckiej, S. zorganizował tajną drukarnię dla po-
trzeb propagandy ZWZ-AK we Lwowie. Z końcem
grudnia 1941 ukazał się przygotowany przez niego
pierwszy numer tygodnika „Biuletyn Informacyj-
ny Ziemi Czerwieńskiej”, zbliżony charakterem do
„Biuletynu Informacyjnego” KG AK. W dwie doby
wydrukowano 350 egzemplarzy i sprawnie rozkol-
portowano w Okręgach Stanisławów i Tarnopol.
„Biuletyn” redagował potem Mirosław Żuławski ps.
„Radca”. Na Wielkanoc 1942 wydano dodatek poe-
tycki pt. „Wielkanocne pisanki”. W maju 1942 na-
kład „Biuletynu Informacyjnego Ziemi Czerwień-
skiej” wyniósł 1800 egzemplarzy.
Do Lwowa z frontu wschodniego przywożono
457
rannych żołnierzy niemieckich, martwych grzebano
na cmentarzu miejskim. Sadowski zorganizował ak-
cję umieszczenia tablicy z napisem Nur für Deutsche
(Tylko dla Niemców) z podpisem K.W.C. (Kierow-
nictwo Walki Cywilnej) na bramie cmentarza Ja-
nowskiego we Lwowie. Tablica przyciągała miesz-
kańców, była informacją o działaniu ruchu oporu,
podnosiła na duchu przeżywających terror drugiej
po sowieckiej, niemieckiej okupacji miasta. Kart-
ki z napisem Nur für Deutsche widywano na innych
cmentarzach i drzwiach zakładów pogrzebowych.
Gen. Kazimierz Sawicki ps. „Prut” Komendant
Obszaru Lwów AK prowadził rozmowy z przed-
stawicielami ukraińskiej nacjonalistycznej OUN.
Uczestnikami negocjacji byli S. oraz Henryk Poho-
ski ps. „Walery”, jako doradcy komendanta.
S. został aresztowany przypadkowo 25.04.1942 w
lokalu przy ul. 29 listopada 11 we Lwowie, używał
wówczas nazwiska Lerski. Aresztowanie nastąpiło
podczas przygotowania materiałów do druku 15.
numeru „Biuletynu”. Skonfiskowano obciążające S.
materiały, m.in. fotografie gen. Sikorskiego, dzien-
nik radiowy, artykuły, budżet „Szkoły” (BIP-u), ga-
zetki konspiracyjne, omówienie partii politycznych.
W przydomowym ogrodzie odkopano konspiracyjne
dokumenty. Był więziony, ściśle izolowany i okrut-
nie torturowany przez gestapo w więzieniu przy ul.
Łąckiego we Lwowie. S., gdyby „sypał”, byłby nie-
zwykle cennym „źródłem” dla Niemców. Po dzie-
więciu miesiącach, za pośrednictwem osadzonych
kryminalistów, nawiązał grypsami kontakt z bliski-
mi i ze swoją organizacją. 9.03.1943 awansowano
go na ppor. Otrzymał paczki żywnościowe i truci-
znę. Do przyjaciela Bolesława Pawłowicza grypso-
wał w marcu 1943: „(…) Papiery wraz z rozkazem
o odznaczeniu i papierośnicę przekaż memu Ojcu
(…) Tak, drogi Bolku, straszliwy los przypadł mi w
udziale. Okropności i tortury – były straszne. Nie-
pewność, jeszcze gorszy był brak przez z górą 8 mie-
sięcy łączności ze światem (…) dziś stoję u progu
śmierci. Korzystam z możliwości, aby z Wami, dro-
dzy i najukochańsi pożegnać się. Ty i Twoja Rodzi-
na przyjęliście mnie jak syna (…) Bóg Wszechmo-
gący Waszą dobroć Wam wynagrodzi (…) Dumny
również jestem, że z grona ideowego wyszedłem ta-
kiego, które dobro Ojczyzny miało wyryte w sercach
i ofiarę krwi w służbie Ojczyzny obficie składa (…)
Żegnaj, drogi Przyjacielu, mój Bracie i Towarzyszu.
Hen, tam w zaświatach, spotkanie nastąpi”.
 Sadowski
Z więzienia wspomagał swoją organizację uzy-
skanymi informacjami: „Szykuje się obóz. Mó-
wią, że ma być 18.III (…) z innych więzień zwożą
więźniów. Wczoraj przywieziono 16 więźniów po-
litycznych, Polaków z Kawona [kryptonim okrę-
gu AK Stanisławów – AG]: 10 mężczyzn, 6 kobiet
(…) Są to ludzie z IIa, aresztowania trwają od li-
stopada. Wsypę zapoczątkował «Juliusz», który po-
dobno sypnął innych. (…) Wsypę większą spowo-
dował Schweitzer Adam z żoną, który obecnie jest
wolny. Aresztowania objęły Winnicę [Wydz. II KO
AK Stanisławów], Winiarza [Szef Wydz. KO Stani-
sławów], Warsztat [Wydz. II Wydz. Wojskowego] i
Krzaki [Wydział II Kontrwywiadu]. Między innymi
są tu: pułk. Jastrzębiec, kap. Majka (…) Wpadło ar-
chiwum Juliusza. Poszukują urzędnika poczty, który
dostarczał nam pocztę niemiecką. Zróbcie tam po-
rządek, bo wszystko inaczej wsypie się. A szkoda.
Jak dowiedziałem się, nasza prasa tam nie dociera.
Otrzymali na czas od sierpnia 42 do lutego 43 za-
ledwie kilka numerów B. Inf. – Natomiast masowo
kolportowany jest Szaniec [tygodnik Obozu Naro-
dowo Radykalnego]”.
Okresowo współwięźniem Sadowskiego w celi
był znany działacz OUN Jarosław Staruch. Praw-
dopodobnie S. pomógł mu w ucieczce (13.09.1943,
razem z Dmytro Hrycajem), dostarczając czysty
blankiet wezwania na przesłuchanie.
15.04.1943 S. został odbity ze szpitala więzienne-
go. Akcję zorganizował szef II Oddziału mjr „Wa-
lery” H. Pohoski. Z uwagi na stan zdrowia więźnia
ucieczka nie wchodziła w rachubę. Lekarz więzien-
ny Leopold Bodek zaaplikował S. zastrzyk wywo-
łujący takie objawy jak przy tyfusie, więźnia prze-
niesiono do szpitala więziennego. Odbiciem S. do-
wodził por. „Wiktor” (Stanisław Lachowicz) – bez
jednego wystrzału uwolniono wszystkich więźniów
(25 chorych), w tym m.in. rektora Seminarium Du-
chownego i wykładowcę UJK ks. prof. Stanisława
Frankla. Sadowski bardzo osłabiony, z odbitą ner-
ką i płucem, znalazł schronienie i opiekę w miesz-
kaniu Heleny Jennerowej ps. „Anna”. W końcu
maja 1943 S. został przerzucony do Warszawy, do-
kąd przewiózł go samochodem przez Przemyśl por.
inż. Lucjan Koć ps. „Czaruś” [Akcja odbicia Sa-
dowskiego przeszła do legendy podziemia i ma ob-
szerną literaturę. Po raz pierwszy została opisana
przez S. Dunin-Borkowskiego w broszurze Polska
karząca w grudniu 1943. Przedrukowana wielo-
458
T. III/z. 1
krotnie, m.in. w „Biuletynie Informacyjnym Ziemi
Czerwieńskiej”, „Biuletynie Wewnętrznym SOB”,
„Żołnierzu Kresowym”, a także za granicą].
Po dłuższym pobycie w warszawskim Szpitalu
im. Dzieciątka Jezus, S. objął we wrześniu 1943
stanowisko inspektora terenowego BIP KG AK
na okręgi Wołyń, Lublin i Obszar Lwów. Równo-
cześnie podjął pracę w Zakładach Mechanicznych
(1943–1944). W lutym 1944 przeszedł poważną
operację usunięcia części płuc w klinice dr Webe-
ra w Warszawie przy ul. Chmielnej.
W połowie marca został skierowany do Wy-
działu Informacji BIP KG AK, gdzie kierował
m.in. podwydziałami „P” i „W”. Na własną proś-
bę w kwietniu przeszedł do Wydziału Propagan-
dy, gdzie przygotowywany był do pracy w organi-
zacji NIE. Prowadził szkolenie pracowników pro-
pagandy konspiracyjnej i powstańczej. Współpra-
cował w BIP-AK m.in. z Jadwigą Rutkowską, po-
wojenną adwokat (zob.).
Podczas Powstania Warszawskiego S. początko-
wo był oficerem do zleceń Kierownika Wydziału
Propagandy a od połowy sierpnia dowodził Oddzia-
łem Osłonowym „Chwaty”. 19.09.1944 kpt. T. Żen-
czykowski awansował go na porucznika.Po upad-
ku powstania, od października 1944, przebywał w
niewoli w Oflagu Lamsdorf (obecnie Łambinowi-
ce), Oflagu II D w Gross Born (Borne Sulinowo),
a następnie w Stalagu X B w Sandbostel w Niem-
czech (nr jeniecki 101556) – był to jeden z najgor-
szych obozów, w zimnym, wilgotnym klimacie obo-
zowano w namiotach). Wyzwolony przez Szkotów
28.04.1945, kilka tygodni przebywał w Paryżu. Do
Polski wrócił w sierpniu 1945.
Początkowo S. podjął pracę w Ministerstwie
Ziem Odzyskanych. W l. 1946–1948, w związ-
ku poważną chorobą płuc, będącą następstwem
przesłuchań przez gestapo we Lwowie i okresu
niewoli w obozach jenieckich, przebywał w szpi-
talach i sanatoriach. Przez rok leczył się w Za-
kopanem, w sanatorium Czerwonego Krzyża,
pracując równocześnie w Zarządzie Miejskim.
W 1949 pracował w Wytwórni Opakowań Szkla-
nych w Warszawie, a następnie w Fabryce „Wanda”
(1949–1950). Podjął przerwane na III roku studia
na Wydziale Prawa UW, które zakończył w marcu
1951. Rozpoczął seminarium doktorskie.
Od 1950 S. pracował w obsłudze prawnej przed-
siębiorstw gospodarczych. Pierwszym miejscem
T. III/z. 1 Sadowski, Sadurski
pracy była Centrala Handlowa Przemysłu Meta-
lowego, gdzie został zatrudniony na stanowisku re-
ferenta prawnego. Krótko pracował w Spółdzielni
Pracy „Ochota” (1954–1955), w Związku Zawodo-
wym Metalowców (1957–1960). Od 1958 do eme-
rytury pracował w Biurze Zbytu Łożysk Tocznych
(Centrala Techniczno-Handlowa Przemysłu Precy-
zyjnego PREMA). Równolegle w 1960 roku pod-
jął pracę w Zjednoczonych Zespołach Gospodar-
czych, gdzie zorganizował i był wieloletnim szefem
(do emerytury) biura prawnego ZZG – INCO Sto-
warzyszenia PAX.
S. ubiegał się o wpis na listę aplikantów war-
szawskiej izby adwokackiej już w 1952. Bezsku-
tecznie. Starania o adwokaturę zostały sfinalizo-
wane dopuszczeniem do egzaminu adwokackiego
w 1966, po poręczeniu adwokatów Maksymiliana
Szrettera, Jadwigi Rutkowskiej i Antoniego Ma-
ciejewskiego. Egzamin adwokacki zdał w dniach
22, 23 i 28.03.1966 i, wobec braku sprzeciwu Mi-
nisterstwa Sprawiedliwości, został wpisany na listę
adwokatów IA w Warszawie uchwałą RA w War-
szawie 21.04.1966.
S. specjalizował się obsłudze prawnej przedsię-
biorstw handlowych – w zagadnieniach prawa cy-
wilnego, obrotu gospodarczego, umowach handlo-
wych, kwestiach związanych z finansami i prawem
administracyjnym.
Działał w Komisji Ustawodawstwa Gospodar-
czego przy Zarządzie Głównym ZPP sprawował
funkcję zastępcy przewodniczącego.
S. był członkiem pierwszego komitetu budowy
Pomnika Powstania Warszawskiego. Należał do
władz Światowego Związku Żołnierzy AK i został
jego wiceprezesem. Odznaczony został m.in.: Krzy-
żem Walecznych (11.11.1941), Srebrnym Krzyżem
Zasługi z Mieczami (23.09.1944), Krzyżem Srebr-
nym Orderu Virtuti Militari, Złotym Krzyżem Za-
sługi (1971), Krzyżem Kawalerskim Orderu Od-
rodzenia Polski z tytułu wieloletniej pracy zawo-
dowej (1979).
Do końca lat 80. nie ujawniał swojej działalno-
ści we Lwowie w okresie okupacji. Wspomnienia
z okresu tworzenia i działalności BIP-u Okręgu
Lwów spisał w końcu lat 60. Maszynopis pt. Orga-
nizacja Lwowskiego Obszaru ZWZ-AK na przeło-
mie lat 1941–1942 znajduje się obecnie w zbiorach
Instytutu Historii PAN w Warszawie. Więzienne
grypsy są przechowywane w AAN.
459
Zmarł w wieku 74 lat 12.01.1991 w Warszawie,
w następstwie powikłań po trzecim zawale serca.
Spoczywa na Starych Powązkach.
Od 1943 S. był żonaty z Danutą z d. Pakulską ps.
„Barbara” (1921–1995), łączniczką Jana Strzele-
ckiego, a od 1940 S., podczas Powstania Warszaw-
skiego sanitariuszką w Szpitalu Ujazdowskim.
Mieli dwoje dzieci, córkę Annę (ur. 1945) socjo-
loga, i syna Antoniego (ur. 1950), inżyniera, spe-
cjalistę z zakresu energii jądrowej.
Anna Grabowska
AIA w Warszawie, sygn. 1/1721; S. M. Jankowski, Kwadrans
na Zamarstynowie, Wyd. Zakonu Pijarów 1995; A. Kisza, Z.
Krzemiński, R. Łyczywek, Historia adwokatury polskiej, War-
szawa 1995; Konspiracja lwowska 1939–1944. Słownik Biogra-
ficzny, Katowice: Unia 1997, s. 167–169; G. Mazur, J. Wę-
gierski, S. Pempel, ZWZ-AK we Lwowie: 1939–1945, War-
szawa: Trust 1990, s. 55–89; J. Węgierski, W lwowskiej Armii
Krajowej, Warszawa, Pax 1989; M. Żuławski, Album domo-
we, „Teczka”, „Twój Styl” nr 2/1993.
Sadurski Franciszek (1911–2000), adwo-
kat w Warszawie, prezes NRA 1959–1964, oficer
WP, mjr BCh i AK, ps. „Krystyn”, „Turoń”, „Wali-
cki”, działacz ludowy, poseł na Sejm PRL (1965–
1985).
Ur. 25.09.1911 w Końskowoli na Lubelszczyź-
nie, jako syn Jakuba i Marianny z Radomskich.
Ukończył gimnazjum matematyczno-przyrodni-
cze w Puławach. W czasie nauki, już w 1927, zwią-
zał się ze Związkiem Młodzieży Polskiej „PET ”,
a potem z „ZET”-em oraz ze Związkiem Młodzie-
ży Wiejskiej „SIEW” (w l. 1935–1939 był prezesem
zarządu powiatowego „SIEW”-u w Lublinie). Od
10.1934 do 09.1939 należał także do Związku Pol-
skiej Młodzieży Demokratycznej, będąc też pre-
zesem okręgu.
W l. 1933–1934 odbył służbę wojskową w Szkole
Podchorążych rezerwy artylerii we Włodzimierzu
Wołyńskim, opuszczając ją w stopniu podporucz-
nika. Studia na Wydziale Prawa i Nauk Społecz-
no-Ekonomicznych KUL ukończył w 1938, ale dy-
plom magisterski uzyskał po ponownym podejściu
do czwartego egzaminu rocznego 15.06.1945.
W okresie od 1.01.1937 do 15.07.1939 S. praco-
wał na stanowisku kierownika sekretariatu Powia-
towego Urzędu Rozjemczego do spraw oddłuże-
niowych w Lublinie.
W czasie wojny obronnej 1939 S. walczył na Za-
 Sadurski
mojszczyźnie w 3. Pułku Artylerii Lekkiej, w stop-
niu porucznika. Od 1940 do 1943 był żołnierzem
ZWZ-AK i komendantem rejonu 7 AK w obwo-
dzie Puławy. W 1943 został oddelegowany przez
AK do BCh, gdzie pełnił funkcję komendanta po-
wiatowego. Po połączeniu BCh z AK był człon-
kiem Komendy Powiatowej AK. Używał pseudo-
nimów: „Krystyn”, „Turoń”, „Walicki”. 1.07.1944
przez dowództwo BCh został awansowany do stop-
Franciszek Sadurski
nia majora. Był redaktorem naczelnym konspira-
cyjnego pisma „Orle Ciosy”. W czasie wojny praco-
wał też w gospodarstwie ojca w Kurowie.
Od 27.08.1944 do chwili utworzenia ZMP był
członkiem i wiceprezesem ZG Związku Młodzie-
ży Wiejskiej RP „Wici”, a także przewodniczącym
Głównej Komisji Rewizyjnej i członkiem Główne-
go Komitetu Demokratyzacji „Wici”. Od 1.07.1946
do 17.02.1947 S. był zastępcą sekretarza naczelne-
go, a następnie sekretarzem naczelnym opozycyj-
nego wobec PSL Stanisława Mikołajczyka – PSL
„Nowe Wyzwolenie”. Po połączeniu z SL, w lutym
1947, został członkiem oraz kierownikiem Wydzia-
łu Prawnego Naczelnego Komitetu Wykonawcze-
go SL. Po powstaniu Zjednoczonego Stronnictwa
Ludowego 27.11.1949 S. został wiceprzewodniczą-
cym Rady Prawniczej ZSL.
Od 14.09.1944 do 1.07.1945 S. był kierownikiem
Biura Osobowego Dyrekcji Naczelnej Lasów Pań-
stwowych w Lublinie, po utworzeniu 1.07.1945 Mi-
nisterstwa Leśnictwa z siedzibą w Łodzi został dy-
rektorem jego Biura Personalnego, a 1.05.1946
zastępcą dyrektora Biura Prawnego Minister-
460
T. III/z. 1
stwa Leśnictwa. Na tym stanowisku pracował do
1.07.1948.
27.06.1945 prezes SA w Warszawie K. Rudni-
cki mianował S. aplikantem sądowym w okręgu
SO w Łodzi z etatem w SO w Łodzi. Od 13.08.tr.
pełnił obowiązki służbowe w Oddziale Karnym
SG w Łodzi. Z dniem 2.01.1946 przydzielony zo-
stał do wykonywania obowiązków służbowych w
Wydziale II Cywilnym SO w Łodzi. 22.05.1946,
wskutek własnego podania, przeniesiony został
z okręgu SO w Łodzi do okręgu SO w Warsza-
wie i przydzielony do Wydziału IV Karno-Skar-
bowego SO w Warszawie. 6.07.1946 został przez
MS, na podstawie dekretu z 22.01.1946 (Dz.U. nr
4, poz. 33), zwolniony z wymagań odbycia resz-
ty aplikacji i złożenia egzaminu sędziowskiego.
W grudniu 1946 skierował do RA w Warszawie
podanie o wpisanie na listę aplikantów adwoka-
ckich. Rekomendacji udzielił mu m.in. adw. Ta-
deusz Rek, który w piśmie przesłanym do RA na-
pisał: „kolegę Sadurskiego Franciszka znam bar-
dzo dobrze, cieszy się on jak najlepszą opinią”. W
grudniu zgodę na przyjęcie S. do swej kancelarii
wyraził adw. Władysław Winawer. Na podstawie
uchwały ORA z 30.01.1947 S. wpisany został na
listę aplikantów adwokackich IA w Warszawie, a
patronem wyznaczony Władysław Winawer. Ślu-
bowanie złożył S. 3.02.1947.
9.02.1948 MS zwolnił Sadurskiego z wyma-
gań odbycia reszty aplikacji adwokackiej i zezwo-
lił na dopuszczenie do egzaminu adwokackiego.
W dniach 18, 19 i 26.06.tr. odbył egzamin adwo-
kacki, po którym, na podstawie uchwały ORA z
1.07.1948, został wpisany na listę adwokacką IA w
Warszawie (ślubowanie złożył 3.07.tr.). Wkrótce
uruchomił prywatną kancelarię adwokacką przy ul.
Rakowieckiej 45 m. 18. Jednocześnie od 1.07.1948
do 31.12.1949 był radcą prawnym w Ministerstwie
Leśnictwa, a od 1.01.1950 do co najmniej paździer-
nika 1952 radcą prawnym w Centralnym Zarządzie
Lasów Państwowych.
Od stycznia 1946 S. był członkiem Zrzeszenia
Prawników Demokratów (potem ZPP), a także
TPPR i Towarzystwa Przyjaciół Żołnierza. Od 1959
wchodził w skład ZG ZPP, a od listopada 1967 był
wiceprezesem ZG ZPP. We władzach naczelnych
ZPP zasiadał do lat 80. Od 1959 był też członkiem
Zarządu Warszawskiego ZBOWiD.
Po utworzeniu zespołów adwokackich MS nie
T. III/z. 1
wyraził zgody na prowadzenie przez S. kancelarii
prywatnej, w związku z czym od 1.10.1952 do przej-
ścia na emeryturę (w grudniu 1983) S. praktyko-
wał w zespołach adwokackich. Początkowo był kie-
rownikiem ZA nr 23, ale z funkcji tej zrezygnował
w marcu 1954. Od 3.05.1954 do 05.1957 był człon-
kiem ZA nr 25 przy placu Zbawiciela 9.
Oprócz aktywności adwokackiej cały czas S. był
czynnym politykiem. W 1950 został jednak usunię-
ty z ZSL za „obcość ideologiczną”. Przywrócono
go w prawach członka w 1957 (po „Polskim Paź-
dzierniku”). Do końca życia pozostał związany z
ruchem ludowym.
Od kwietnia 1951 do kwietnia 1957 S. był se-
kretarzem NRA, walcząc w tym okresie o zmianę
ustawy z 1950, która w drastyczny sposób ograni-
czała samorząd adwokacki. Udało się w 1956, ale
na krótko. W tym czasie przemian popaździerniko-
wych S. (w maju 1957) został wiceministrem spra-
wiedliwości (podsekretarzem stanu). Musiał wów-
czas zrezygnować z adwokatury. Z funkcji wicemi-
nistra został odwołany decyzją Prezesa Rady Mini-
strów z 4.03.1959 (bo m.in. występował przeciwko
karaniu śmiercią za tzw. przestępstwa gospodar-
cze). Ponownie wpisany został na listę adwokatów
na podstawie uchwały RA z 18.03.1959 (ślubowa-
nie złożył 1.04.tr.). Jesienią tr. S. przyjęty został w
skład ZA nr 4 przy ul. Nowowiejskiej 6. W stycz-
niu 1975 został powołany na kierownika tego ZA,
którym był do kwietnia 1976 (odwołany z powodu
wyboru do Sejmu). Pierwszym aplikantem S. był
Tadeusz Świerkocki.
Na pierwszym Zjeździe Adwokatury, który od-
był się m.in. dzięki niemu w dniach 24–25.10.1959,
S. został jednogłośnie wybrany prezesem NRA. Z
funkcji prezesa NRA zrezygnował w czerwcu 1964
w geście protestu przeciw ograniczeniu samorządu
adwokackiego i nowej „kagańcowej” ustawy. Od
tego czasu do 1969 był prezesem WKD przy NRA,
ale z funkcji tej również demonstracyjnie zrezyg-
nował, protestując przeciwko działaniom „antyad-
wokackim”.
W czterech kolejnych kadencjach (w l. 1965–
1969, 1969–1972 i 1976–1980 i 1980–1985) z ra-
mienia ZSL zasiadał S. w ławach poselskich Sejmu.
W kadencji 1965–1969 wybrany został z okręgu wy-
borczego 19 (Tczew) z list ZSL. Zasiadał w komi-
sjach sejmowych Mandatowo-Regulaminowej i
Wymiaru Sprawiedliwości. Z tego samego okrę-
sadurski
gu z list ZSL wybrany został na kadencję 1969–
1972. Zasiadał w komisjach sejmowych Mandato-
wo-Regulaminowej, Spraw Zagranicznych i Wy-
miaru Sprawiedliwości. W kadencji 1976–1980 wy-
brany został z list ZSL w okręgu wyborczym nr 68
Wrocław. Zasiadał w komisjach sejmowych Prac
Ustawodawczych, Spraw Wewnętrznych i Wy-
miaru Sprawiedliwości. Z kolei w kadencji 1980–
1985 wybrany został w wrocławskim okręgu nr 69
(Wrocław-Miasto), a pracował w komisjach Prac
Ustawodawczych, Spraw Zagranicznych, Odpo-
wiedzialności Konstytucyjnej i Nadzwyczajnej do
rozpatrzenia projektu ustawy o Trybunale Konsty-
tucyjnym. Był też sekretarzem klubu poselskiego
ZSL i przewodniczącym Głównego Sądu Partyj-
nego. Był jednym z współtwórców ustawy Prawo o
adwokaturze z 1982.
W styczniu 1984 MS nie uwzględnił wniosku
ORA w Warszawie z 25.08.1983 o wykonywanie
przez S. zawodu adwokata indywidualnie w War-
szawie z powodu wygaśnięcia członkostwa w ZA,
a to z powodu granicy wieku.
Po ustąpieniu z polityki S. poświęcił się Ad-
wokaturze. Wiele pisał do „Palestry”. W okresie
1983–1986 był przewodniczącym Komisji Rewi-
zyjnej Adwokatury. W grudniu 1986 został wybra-
ny wiceprzewodniczącym Koła Adwokatów Eme-
rytów i Rencistów. Adwokatura podjęła dwukrot-
nie uchwałę (1969 i 1988) stwierdzającą, że S. „do-
brze zasłużył się adwokaturze”. W 1973 otrzymał
złotą odznakę „Adwokatura PRL”, a w paździer-
niku 1988 uhonorowano go kryształowym pucha-
rem. Ponadto za walkę w czasie II wojny świato-
wej odznaczony został Krzyżem Walecznych (wios-
na 1944), Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami
(31.05.1944), Pamiątkową Odznaką BCh i czte-
rokrotnie Medalem Walki. Po wojnie odznaczony
został m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (Prezydium
KRN 1946 i ponownie Prezydent Bierut 1948), za
działalność państwową Orderem Sztandaru Pracy I
Klasy (1972), Medalem 40-lecia PRL (1984), Krzy-
żami: Oficerskim (1959) i Komandorskim Orderu
Odrodzenia Polski. Za wojnę otrzymał też w PRL
Krzyż Grunwaldu III klasy (1959) i Krzyż Party-
zancki (1968). 22.03.1989 Rada Państwa za wybit-
ne zasługi w okresie wieloletniej pracy w organach
wymiaru sprawiedliwości nadała S. tytuł honorowy
„Zasłużony dla Wymiaru Sprawiedliwości”.
W niektórych publikacjach pojawia się stwier-
461
 sadurski, salkowski T. III/z. 1

dzenie, że S. był przez pewien czas pracownikiem sięgłego, a w l. 1897–1917 adwokatem przysięgłym
Biura Rzecznika Praw Obywatelskich. W pamię- przy Sądzie Okręgowym w Lublinie.
ci zapisał się jako człowiek odważny, obrońca w W 1915 był współzałożycielem Towarzystwa
sprawach politycznych i autor licznych opraco- Prawniczego w Lublinie, a potem jednym z orga-
wań prawniczych oraz historycznych, w tym wielu nizatorów sądownictwa obywatelskiego i wicepre-
tekstów poświęconych dziejom adwokatury (tak- zesem Trybunału Lubelskiego. W tym czasie brał
że pierwszych popularnych tekstów o adwokatu-
rze wileńskiej i lwowskiej).
Zmarł 30.04.2000 w Warszawie, a pochowa-
ny został 9.05.2000 na cmentarzu Powązkowskim
(część wojskowa). Z Anną z d. Lenkiewicz – pra-
cownikiem naukowym UW, miał troje dzieci: cór-
kę Krystynę (ur. 1938), córkę Ewę (ur. 1946) i syna
Wojciecha (ur. 1950) – profesora prawa.
Adam Redzik
AIA w Warszawie, sygn. 2887; I. Caban, Ludzie lubelskiego
okręgu Armii Krajowej, Lublin 1995; J. Eisler, Czerwiec 1976
w materiałach archiwalnych, Warszawa, IPN 2001, s. 244, 245,
277; „Gazeta Stołeczna”, nr 108 z 10 maja 2000, s. 17; J. Gmi-
truk, Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, 1949–1989, Warsza-
wa 2004, s. 106, 108, 109; B. Golka, Prasa konspiracyjna ruchu Wacław Salkowski
ludowego 1939–1945, LSW 1975, s. 272; S. Jarecka-Kimlow-
ska, Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici”: walka o oblicze ideo-
we i nowy model organizacyjny, 1944–1948, Warszawa 1972;
E. Mazur, Adwokat Franciszek Sadurski (1911–2000), „Pale- udział w pracach Departamentu Sprawiedliwo-
stra” 2000, nr 9–10, s. 211–214; T. Mołdawa, Ludzie władzy
1944–1991: władze państwowe i polityczne Polski według sta-
ści Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskie-
nu na dzień 28 II 1991, Warszawa 1991, s. 272–279; T. No- go. W l. 1917–1921 był prezesem Sądu Okręgo-
wacki, ZET w walce o niepodległość i budowę państwa: szki- wego w Lublinie. Po rezygnacji z sądownictwa po-
ce i wspomnienia, Warszawa 1996; Redzik, Kotliński, Histo- wrócił do adwokatury i 13.03.1921 został wpisany
ria Adwokatury, s. 268, 299, 313, 317, 319, 334, 338; relacja
adw. A. Bąkowskiego; relacja adw. C. Jaworskiego; S. Ro-
na listę adwokacką.
dak, Maszerują Chłopskie Bataliony. Z dziejów podziemnego W l. 1922–1925, 1927–1930 pełnił przez sześć lat
ruchu ludowego w obwodzie puławskim, 1939–1944: opraco- funkcję dziekana Rady Adwokackiej w Lublinie.
wania i wspomnienia, LSW 1960; „Siew” i „Racławice”: ruch W 1925 należał do grupy organizatorów oddziału
młodowiejski w czasie pokoju i wojny, Warszawa 1992, s. 369;
M. Wojtas, Słownik biograficzny żołnierzy Batalionów Chłop- lubelskiego Związku Adwokatów Polskich, a na-
skich: IV Okręg Lublin. Lublin: Stowarzyszenie Byłych Żoł- stępnie został jego pierwszym prezesem. Od 1925
nierzy Batalionów Chłopskich, 1998, s. 518–519; M. Zabor- wchodził też w skład Zarządu Głównego ZAP. Od
ski, Zjazd Adwokatury jako naczelny organ adwokatury w Pol- 1934 był też członkiem NRA. Z adwokatury zre-
sce w latach 1956–1963. Zarys problemu, „Palestra” 2012, nr
5–6. zygnował w 1938, a z listy adwokackiej wykreślony
został 1 grudnia 1938.
Oprócz mieszkania w Lublinie, miał też dom
Salkowski Wacław (1869–1952), adwokat w Nałęczowie, kupiony w 1925 od Ewy Szelburg-
w Lublinie, dziekan RA w Lublinie, organizator -Zarembiny (1899–1986). W 1935 był zastępcą
lubelskiego sądownictwa, sędzia i prezes SO, no- prezesa Wojewódzkiej Komisji Wyborczej. Był
tariusz. też członkiem rady nadzorczej cukrowni w Gar-
Ur. się 18.05.1869 w Wojsławicach. W 1887 bowie. W l. 1938–1941 i 1944–1951 S. był nota-
ukończył Gimnazjum Męskie w Lublinie, a następ- riuszem w Lublinie. Prowadził kancelarię nota-
nie studia prawnicze na rosyjskim Uniwersytecie rialną przy Wydziale Hipotecznym SO. Siedziba
Warszawskim, uzyskując dyplom i stopień kandy- kancelarii znajdowała się w gmachu SO w Lubli-
data nauk prawniczych. Po powrocie do Lublina, nie przy ul. Krakowskie Przedmieście 76. Przypo-
w l. 1892–1897, był pomocnikiem adwokata przy- mnijmy, że w tym czasie notariusz był funkcjona-

462
T. III/z. 1 Salkowski, Sawicki j. T.
riuszem publicznym mianowanym przez prezesa
SO. W 1941 ponoć wrócił na krótko do adwoka-
tury, ale wzmianki o tym nie odnotowano w re-
petytorium osobowym prowadzonym przez Radę
Adwokacką. Po przerwie wojennej w 1944 powró-
cił do prowadzenia praktyki notarialnej, którą wy-
konywał do 1951.
Zmarł 28.01.1952. Pochowany został na cmen-
tarzu przy ul. Lipowej. Córka S. Jadwiga (1896–
1974) była żoną gen. Stanisława Seweryna Bur-
hardta-Bukackiego (1890–1942), a następnie mini-
stra spraw zagranicznych RP Józefa Becka (1894–
1944).
Adam Redzik
APL, Akta Wacława Salkowskiego, notariusza w Lublinie
1938–1951, nr zespołu 942/0; J. Beck, Kiedy byłam ekscelen-
cją, Warszawa 1990; A. Bereza, Lublin jako ośrodek sądowni-
ctwa, (w:) http://www.lublin.sr.gov.pl/HisLubSadu.htm [do-
stęp 31.12.2008]; W. Kozyra, Wojewodowie lubelscy wobec ży-
cia społeczno-politycznego na Lubelszczyźnie w latach 1926–
1939, „Annales UMCS” 2003, sectio F, vol. LVIII, s. 180; D.
Malec, Dzieje notariatu polskiego, Kraków 2007, s. 303; W. S.
[Wacław Salkowski], Historja Polskich Sądów Obywatelskich
w Lublinie, (w:) „Biuletyn Towarzystwa Prawniczego w Lub-
linie”, luty 1916, nr 1; Szkice o dziejach Adwokatury Lubel-
skiej, red. P. Sendecki, Lublin 2009, s. 414–415; Wznowienie
sądownictwa państwowego polskiego (pięciolecie 1917–1922),
Warszawa 1923; J. Ziembiński, Organizacja władz państwo-
wych działających w Lublinie w latach 1918–1939, (w:) Dzieje
Lublina, Próba syntezy, t. II, Lublin 1975, s. 134.
SAWICKI (LUBICZ-SAWICKI) Jakub
Teodor Walery (Walerian) (1899–1979), ps. „Teo-
dor Lubicz”, „Ksiądz Paweł”, adwokat w Warsza-
wie, historyk prawa i znawca prawa kościelnego,
docent USB, prof. UW.
Ur. 25.07.1899 w Wiedniu, gdzie jego ojciec
Jan Mikołaj (25.12.1859–15.03.1940), prawnik,
student Uniwersytetu w Wiedniu oraz Uniwer-
sytetu we Lwowie i jego absolwent, był prezesem
Trybunału Administracyjnego Austrii. Matką
była Emma Waleria z d. Milikowska (20.01.1871–
1933). S. miał brata Stanisława (30.09.1907–
23.08.1944), dr. filozofii (filologia niemiecka, na
podstawie rozprawy: Gottfried von Strassburg und
die Poetik des Mittelalters, Berlin 1932), doc. UW,
nominacja na prof. miała datę 1.09.1939, skandy-
nawistę, germanistę.
Początkowo S. uczył się w domu, a następnie
w elitarnej Akademii Terezjańskiej (Theresia-
463
num) w Wiedniu. Po uzyskaniu tzw. matury wo-
jennej 2.03.1917 został 9.03.1917 wcielony do ar-
mii austro-węgierskiej i walczył na froncie zachod-
nim oraz włoskim do 24.10.1918. Podczas urlopu
w 1918 zachorował, a po wyzdrowieniu zgłosił się
do WP. Został początkowo (23.11.1918) przydzie-
lony do attachatu wojskowego przy Poselstwie RP
Jakub Teodor Walery Sawicki
w Wiedniu. Zapisał się wówczas na Wydział Pra-
wa tamtejszego uniwersytetu i wysłuchał dwa se-
mestry 1918/1919. 10.05.1919 został przeniesiony
do kraju i nadal służył w wojsku przy Naczelnym
Dowództwie. Uczestniczył m.in. w wyprawie kijow-
skiej oraz pracował w Ministerstwie Spraw Woj-
skowych (do września 1921). Zdemobilizowany w
stopniu podporucznika rezerwy 1. Pułku Artylerii
Najcięższej. Na podstawie świadectwa odejścia z
Uniwersytetu w Wiedniu z 30.09.1921 immatryku-
lował się na WPiA UJ i studiował w l. 1921/1922–
1922/1923. Zarówno dziekan Wydziału Prawa Uni-
wersytetu w Wiedniu 5.07.1919, jak i dziekan Wy-
działu Prawa UJ 4.04.1922 zaliczyli S. czas służby
wojskowej do okresu studiów. W Krakowie zali-
czono mu czas studiów wiedeńskich i wydano ab-
solutorium 4.10.1923. To umożliwiło S. przystą-
pienie do trzech egzaminów ścisłych, po złożeniu
których 5.07.1926 został wypromowany na dokto-
ra praw UJ.
Po uzyskaniu doktoratu S. rozpoczął w okręgu
SA we Lwowie aplikację sądową. Odbywał ją od
1.10.1926. W tymże roku zapisał się również na
Wydział Humanistyczny UJK. Uczestniczył w se-
minarium z zakresu prawa kościelnego na WPr u
 Sawicki j. T.
prof. Władysława Abrahama. Do 1930 był aplikan-
tem we lwowskim SO.
15.12.1927 S. został zatrudniony jako starszy asy-
stent przy Katedrze Prawa Kościelnego UJ prof.
Józefa Brzezińskiego, którego nie można uznać
jednak za mistrza S. Był nim raczej Abraham, o
którym sam S. napisał: „(…) pracuję w semina-
rium prof. Abrahama, tj. raz na tydzień, oprócz
tego mam częsty kontakt z nim, dostaję od niego
książki, wskazówki, (…) Zachwycony jestem Ab-
rahamem, jego wspaniałą metodą naukową, jego
wręcz nieludzką wiedzą, a przy tem osobistem jego
urokiem. Seminarium jest prowadzone i postawio-
ne na wielkiej wyżynie”. Obowiązki asystenta na
WPiA UJ pełnił do 30.09.1930.
Dzięki stypendium Funduszu Kultury Narodo-
wej w 1928/1929 odbył studia uzupełniające (spe-
cjalistyczne). Odwiedził Pragę, Wiedeń, Paryż oraz
Berlin, pracując w archiwach i bibliotekach, a tak-
że odwiedzając seminaria wybitnych profesorów z
uniwersytetów tych miast. W wyniku nieszczęśli-
wego wypadku lub kradzieży utracił teczkę z nie-
mal gotową rozprawą habilitacyjną. Załamany tą
stratą porzucił świat uniwersytecki i podjął pracę w
Min. WRiOP. Początkowo od 1.04.1930 jako rad-
ca prawny w Wydziale Spraw Katolickich w De-
partamencie Wyznań. Po zawarciu związku mał-
żeńskiego w kościele ewangelicko-reformowanym
z rozwiedzioną osobą, wskutek interwencji hierar-
chów Kościoła katolickiego, został w 1932 prze-
niesiony do Wydziału Prawnego. W 1935 powo-
łany na stanowisko zastępcy naczelnika Wydziału.
Powierzone S. sprawy m.in. projektów legislacyj-
nych dotyczących wyznań niekatolickich oraz re-
prezentowanie Min. WRiOP przed NTA przero-
dziły się w poważne studia naukowe, których efek-
tem była rozprawa Studia nad położeniem prawnym
mniejszości religijnych w Państwie Polskim (Warsza-
wa 1937). Praca ta stała się podstawą wniesienia
przez S. podania u udzielenie venia legendi z za-
kresu prawa kościelnego. Odpowiednie podanie
złożył 8.05.1937 na ręce dziekana Wydziału Pra-
wa i Nauk Społecznych USB. Rada powołała na
referentów profesorów USB Bolesława Wilanow-
skiego, Jerzego Panejkę oraz Wacława Komarni-
ckiego. Po pozytywnych opiniach dopuszczony zo-
stał do kolokwium 1.06.1937, a z wykładu habili-
tacyjnego został zwolniony i 12.06.1937 uchwałą
Rady otrzymał tytuł docenta i prawo wykładania.
464
T. III/z. 1
31.07.1937 uchwała ta uzyskała ministerialne za-
twierdzenie. Do grudnia 1939 wykładał jako do-
cent na WPiNS USB. Starania o powierzenie S.
katedry w UW w tym czasie nie zostały zrealizo-
wane. Powodów było wiele. Wymienić można dwa:
po pierwsze, „ciążyła” nad S. sprawa ślubu z oso-
bą innego wyznania, a po drugie, do Warszawy Ro-
man Rybarski chciał ściągnąć Adama Vetulaniego.
S. w Warszawie prowadził tylko jednogodzinny wy-
kład z administracji wyznaniowej. W listopadzie i
grudniu 1938 przebywał służbowo w Rzymie, gdzie
również pracował naukowo.
Z chwilą wybuchu wojny, jako urzędnik Min.
WRiOP, został ewakuowany na Wschód. We Lwo-
wie 14.10.1939 (formalnie od 1.10.1939) zostały S.
powierzone obowiązki starszego asystenta wolon-
tariusza przy Zakładzie Prawa Administracyjnego
UJK kierowanego przez Tadeusza Bigo, ale wkrót-
ce, po przejęciu władzy na UJK przez sowieckie-
go rektora nominacje zostały unieważnione. Praw-
dopodobnie późną jesienią 1939 wrócił do War-
szawy i został urzędnikiem w Komisji Likwidacyj-
nej Min. WRiOP (do 30.11.1940). Od 1.12.1940
do 31.08.1944 pracował na stanowisku radcy praw-
nego w pozostającym pod polskim kierownictwem
Urzędzie Patentowym w Warszawie. Uczestniczył
również, za wstawiennictwem Józefa Rafacza, w
tajnym nauczaniu na WPr UW, gdzie wykładał w
l. 1941/1942–1943/1944. Ponadto w l. 1941/1942–
1943/1944 wykładał w Uniwersytecie Ziem Za-
chodnich. Okres ten i wykłady opisał w pracy: Taj-
ny Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego w la-
tach 1939–1944, (w:) Studia z dziejów Wydziału Pra-
wa Uniwersytetu Warszawskiego (Warszawa 1963).
S. działał też w podziemiu niepodległościo-
wym, m.in. brał udział w dywersji propagandowej
(„Akcja N”). Po klęsce Powstania Warszawskiego
w 1944 S. wraz z rodziną opuścił miasto i udał się
na południe. Z inicjatywy bp. Piotra Kałwy brał
udział w tajnych kompletach KUL w Kielcach. Na
przełomie 1944 i 1945 wykładał na tajnym jeszcze
UJ, a następnie od 1.03.1945, jako zastępca profe-
sora, na Katedrze Prawa Kościelnego. Na posie-
dzeniu 19.05.1945 Rada WPiA UJ złożyła wnio-
sek o nominację S. na profesora nadzwyczajnego,
ale stał się on bezprzedmiotowy, gdyż 31.08.1945
S. opuścił Kraków. Objął 1.10.1945 funkcję za-
stępcy profesora na Katedrze Prawa Kościelne-
go UW, gdzie również – na podstawie przedwo-
T. III/z. 1 Sawicki J. T.
jennych przepisów – przeniósł z USB 10.01.1946
swoje prawo wykładania. W związku z tym za-
trudniony został 1.02.1946 jako docent etatowy,
a 1.04.1947, na podstawie nominacji prezydenta
KRN, objął w nowo utworzonym Instytucie Hi-
storyczno-Prawnym UW Katedrę Historii Ustro-
ju Prawa Polskiego i Dawnego Polskiego Prawa
Sądowego (pominięto prawo kościelne), jako
profesor zwyczajny.
W styczniu i lutym 1947 był szefem pol-
skiej delegacji na międzynarodowej konferen-
cji w Neuchâtel, obradującej nad uporządkowa-
niem spraw patentowych. Był też przewodniczą-
cym rządowej Komisji do Spraw Kodyfikacji i Re-
formy Prawa Patentowego 1948–1949 oraz człon-
kiem Państwowej Komisji Planowania Gospodar-
czego. Podjął sie również ważnego zadania, jakim
było wydawanie (był redaktorem naukowym) źró-
deł: Concilia Poloniae. Źródła i materiały krytycz-
ne (t. I–XI, Kraków–Warszawa–Wrocław–Lublin
1948–1963). W kolejnych latach opublikował Sta-
tuty synodalne krakowskie biskupa Jana Konarskie-
go z 1509 roku (Kraków 1945), Z ksiąg Metryki Ko-
ronnej. Tekst pierwszych konstytucji sejmowych w ję-
zyku polskim z r. 1543 (Warszawa 1954), Materiały
do polskiej bibliografii historyczno-prawnej za lata
1944–1953 (Poznań 1955).
Od 1948 do1949 był stopniowo odsuwany od
prac rządowych oraz ograniczany na uczelni. To za-
pewne wpłynęło na decyzję S. wpisania się w 1948
w warszawskiej IA na listę praktykujących adwo-
katów. Nie rozwinął jednak szerszej praktyki ad-
wokackiej.
W 1950 katedra S. została przemianowana na
zespołową i dokooptowano do niej Juliusza Bar-
dacha oraz Bogusława Leśnodorskiego. S. był jej
kierownikiem od 1.09.1950 do 31.12.1954. Na wzór
sowiecki 15.12.1953 otrzymał decyzją CKK dokto-
rat nauk prawnych. Sytuacja S. zmieniła się po paź-
dzierniku 1956. Ponownie objął wykłady i mógł bez
skrępowania prowadzić badania, głównie w zakre-
sie edytorstwa źródeł, historii prawa, m.in.: Iura
Masoviae terrestria (Warszawa 1974) oraz biogra-
fistyki. Opublikował razem z Bogusławem Leśno-
dorskim Studia z dziejów Wydziału Prawa Uniwer-
sytetu Warszawskiego (Warszawa 1963).
Choć był przede wszystkim historykiem prawa,
nie porzucił jednak prawa patentowego oraz prawa
wyznaniowego, w którym zdobył sobie niekwestio-
465
nowaną pozycję. W l. 1956/1957–1958/1959 pełnił
funkcję prodziekana WPiA UW. W 1968 UW zor-
ganizował uroczystą sesję dla uczczenia 40-lecia
pracy naukowej S. 30.09.1969 S. przeniesiony zo-
stał w stan spoczynku, ale naukowo pracował da-
lej.
Był członkiem licznych towarzystw i stowarzy-
szeń naukowych, m.in.: Société d’Histoire de Droit
w Paryżu (1926), Commission Internationale pour
l’Histoire des Assemblées d’Etats (1957), Institute
of Medieval Canon Law w Waszyngtonie (1958),
Towarzystwo Miłośników Historii w Warszawie
(1930) – także członek zarządu (1947–1950) i pre-
zes (do III 1960), Polskie Towarzystwo Historycz-
ne (1930), zastępca członka zarządu (1948–1950),
wiceprezes (1956–1958). PAU, Komisja Prawnicza
(1945), PAU Komisja Historyczna (1947), TNW
(członek korespondent 1947, członek zwyczajny
1950). Był też członkiem TPPR (od 1947) i ZNP
(od 1948).
Odznaczony m.in.: Krzyżem Walecznych (1921),
Złotym Krzyżem Zasługi (1939), Medalem 10-le-
cia Polski Ludowej (1955), Krzyżem Oficerskim
OOP (1957). Uniwersytet w Bonn nadał mu dok-
torat honoris causa teologii 15.12.1970 (25.10.1971
wg PSB), a Towarzystwo Naukowe KUL nagrodę
im. Księdza I. Radziszewskiego (1976). Miał wielu
uczniów. W wykładach i seminariach (oraz konsul-
tacjach) uczestniczyli prawnicy i liczni historycy, w
tym historycy kościoła z KUL.
Zmarł 3.02.1979 w Warszawie i pochowany zo-
stał na cmentarzu Powązkowskim. Żoną S. była
Elżbieta Maria z d. Kirchmayer (18.04.1902–
10.11.1976), primo voto Czarkowska. Ślub wzię-
li 11.06.1932 w Warszawie. Dzieci wspólnych nie
mieli.
Przemysław Marcin Żukowski
AUJ, S II 619, WP II 535, poz. 214; WP III 1; AUW, K-5830;
DALO, f. 26, op. 5, spr. 1678; Informacje USC m. st. W-
wy, pismo nr USC-WA.5362.3.6973.2013.TTR z 17 IX 2013;
LCVA, f. 175, op. 2(VI)B, spr. 132; f. 175, op. 2(VI)B, spr.
138f; Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we
Lwowie, red. A. Redzik, Kraków 2015, s. 936, 1127, 1185,
1247; G. Bałtruszajtys, Jakub Sawicki 1899–1979, (w:) Pro-
fesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu War-
szawskiego 1808–2008, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2008,
s. 184–187 (fot.); J. Bardach, Jakub Sawicki (1899–1979), PiP
1979, R. 34, z. 5, s. 118–120 (fot.); Z. Ciesielski, Sawicki Sta-
nisław, PSB, t. XXXV, Warszawa–Kraków 1994, s. 341–342
(dot. brata); H. Korczyk, Sawicki Jan, PSB, t. XXXV, War-
szawa–Kraków 1994, s. 316–317 (dot. ojca); Z. Krzemiński,
 Sawicki j. T., Sawicki J.
Kartki z dziejów warszawskiej adwokatury, Warszawa 2008, s.
159–164; P.J., Jubileusz prof. dra Jakuba Sawickiego, „Prawo
i Życie” 1968, nr 1; F. Pasternak, Bibliografia prac naukowych
prof. Jakuba Sawickiego, „Prawo Kanon.” 1978, nr 1/2, s. 221;
tenże, Szkic biograficzny Jakuba Sawickiego, „Prawo Kanon.”
1978, nr 1/2, s. 195–221; A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersy-
tetu Lwowskiego w latach 1939–1946, Lublin 2006, s. 121; Sa-
wicki Jakub Teodor Walery, „Rocz. Tow. Nauk. Warsz.” 1948,
R. 40, s. 75–77; J. Senkowski, Sawicki Jakub, PSB, t. XXXV,
s. 313–316; M. Sędek, Posiedzenie naukowe poświęcone twór-
czości profesora Jakuba Sawickiego, CPH 1979, t. 31, z. 2, s.
267–268; tenże, Prof. Jakub Sawicki 1899–1979, „Rocz. Ma-
zow.” 1984, t. 8, s. 261–269 (fot.); M. Sędek, C. Wójcik, Ja-
kub Sawicki 1899–1970, CPH 1982, z. 2; M. Tarkowski, Wy-
dział Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batore-
go w Wilnie w latach 1919–1939, Gdańsk 2015, s. 90, 224–225;
Uczeni polscy XIX–XX stulecia, oprac. A. Śródka, t. IV: S–Ż,
Warszawa 1998, s. 33–35; B. Żongołowicz, Dzienniki 1930–
1936, oprac. D. Zamojska, Warszawa 2004; P. M. Żukow-
ski, Adam Vetulani – Jakub Sawicki. Rzecz o obsadzeniu ka-
tedr dawnego prawa polskiego i prawa kościelnego w II Rzeczy-
pospolitej, „Studia Iuridica. Miscellanea” 2015, t. 61, s. 387–
428; tenże, Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiel-
lońskiego, t. II: 1780–2012, red. D. Malec, Kraków 2014, s.
451–453; tenże, Wydział Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w
Krakowie w latach 1918–1939, Kraków 2016; tenże, Wydział
Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w latach 1918–
1939. Źródła, Kraków 2017.
Sawicki Jerzy (1910–1967), ps. „Lex”, przed
1945 Reisler Izydor, adwokat we Lwowie i w War-
szawie, znawca prawa karnego, sędzia i prokura-
tor w okresie stalinowskim, oskarżyciel w proce-
sach zbrodniarzy hitlerowskich, znakomity publi-
cysta i reportażysta prawniczy
Ur. 23.01.1910 w Gródku Jagiellońskim w ro-
dzinie Józefa Reislera i Barbary z d. Rosenbach.
Do szkoły ludowej uczęszczał prawdopodobnie w
Gródku. Maturę uzyskał w 1927 prawdopodob-
nie we Lwowie. W l. 1927–1931 studiował na WPr
UJK we Lwowie, uzyskując stopień magistra praw.
W l. 1930–1932 studiował też na działającym przy
WPr UJK Studium Ekonomiczno-Administracyj-
nym, uzyskując tytuł magistra nauk ekonomiczno-
administracyjnych.
Od 1931 do 1936 przygotowywał się do zawodu
adwokata w IA we Lwowie, pod patronatem adw.
Leiba Landaua. Egzamin adwokacki zdał 1936 i
od tego czasu prowadził indywidualną kancelarię
adwokacką. W 1938 kancelarię prowadził przy ul.
Gródeckiej 22. Z kolei dr Salomon Reisler (praw-
dopodobnie kuzyn) prowadził kancelarię przy ul.
Kopernika 9.
466
T. III/z. 1
Po zajęciu Lwowa przez Sowietów w 1939 na-
dal był adwokatem i podjął pracę jako radca i dy-
rektor Sekcji Planowania Mięsnego Trustu Ukra-
iny. Był członkiem III Kolegium Adwokatów we
Lwowie. Informacje o jego zachowaniu w okresie
1939–1941 są niejednoznaczne.
Po zajęciu Lwowa przez Niemców w 1941 pra-
cował początkowo (1941–1942) jako rzeźnik-kon-
sultant w rzeźni miejskiej. Prawdopodobnie przez
Jerzy Sawicki
pewien czas przebywał we lwowskim getcie i w
tym czasie mógł być współpracownikiem gesta-
po, o czym niżej. Od 1942 do 1944 ukrywał się w
Kraśniku, w majątku Teleżyńskich (konspiratorów
ZWZ, NOW, a później NSZ), pod nazwiskiem Je-
rzy Biłobran. Obok niego ukrywała się tam wybit-
na muzykolog Stefania Łobaczewska (1888–1963),
jako jego siostra Stefania Biłobran. W 1944 zagro-
żony zaaresztowaniem uciekł.
W lipcu 1944 S. przebywał w Zamościu, pracu-
jąc jako urzędnik w Radzie Narodowej i działacz
PPR. W tym czasie został też sędzią sądu specjal-
nego w Lublinie, a w październiku 1944 wicepro-
kuratorem. Od grudnia 1944 do 1945 był szefem
prokuratorskiego Nadzoru Specjalnego w MS.
Z 1945 pochodzi opracowany przez S. Zbiór
przepisów specjalnych przeciwko zbrodniarzom
hitlerowskim i zdrajcom Narodu z komentarzem
(współautor Bolesław Walawski). Od 1946 S.
kierował Biurem Współpracy Międzynarodo-
wej MS. Jednocześnie do 1953 S. był prokurato-
rem SN oraz Najwyższego Trybunału Narodowe-
go ds. ścigania przestępców wojennych w Polsce.
T. III/z. 1 Sawicki J.
W 1945 był członkiem delegacji KRN do Londy-
nu, mającej uczestniczyć w przygotowaniu pro-
cesów zbrodniarzy hitlerowskich przed Między-
narodowym Trybunałem Wojskowym w Norym-
berdze. W l. 1945–1946 był członkiem delegacji
rządu RP uczestniczącej w procesach norymber-
skich. Przesłuchiwał 26.01.1946 gen. Ericha von
dem Bacha. Na zlecenie Prokuratury USA z mar-
ca 1946 miał przeprowadzić badania generałów
niemieckich odpowiedzialnych za zburzenie War-
szawy. W tym czasie na polecenie stalinowskie-
go MS prowadził śledztwo w sprawie zbrodni na
polskich oficerach w Katyniu, w celu przypisania
jej Niemcom. Według niektórych publikacji jako
prokurator skierował on do prozaika Ferdynanda
Goetela, świadka ekshumacji w Katyniu z 1943,
propozycję, aby ten przyznał, że zbrodnię popeł-
nili Niemcy. W procesach przed Najwyższym Try-
bunałem Narodowym był oskarżycielem Arthura
Greisera (1946), Josefa Bühlera (1948) oraz za-
łogi hitlerowskiego obozu koncentracyjnego KL
Auschwitz. W tych pierwszych latach powojen-
nych był oskarżycielem w większości procesów
zbrodniarzy niemieckich.
Sprawa zaangażowania S. w prokuraturze stali-
nowskiej w Polsce od 1944 nie jest w pełni wyjaś-
niona. Zbigniew Błażyński napisał: „Ministerstwo
Bezpieczeństwa Publicznego miało w swoich ak-
tach dowody, że Sawicki współpracował z Gesta-
po na terenie getta lwowskiego. Sawicki wiedział o
istnieniu tych akt i to gwarantowało jego całkowite
posłuszeństwo. Sprawa ta w końcu stała się głoś-
na i Sawicki został zwolniony ze stanowiska pro-
kuratora, ale zanim odszedł, zasłużył się aparato-
wi bezpieki”.
W 1947 przygotował pracę Podstawy socjolo-
giczno-prawne odpowiedzialności zbrodniarzy hit-
lerowskich, uznaną za pracę doktorską. W tym-
że roku wniósł do Rady WPiA UJ podanie o ha-
bilitację z zakresu prawa karnego na podstawie
pracy Zbrodnia przeciwko ludzkości – rozwój i
definicja. Referentami byli Władysław Wolter,
Ludwik Ehrlich i Konstanty Grzybowski. Kolo-
kwium miało miejsce 15.10.1947 i tego dnia Rada
WPiA UJ uchwaliła nadanie S. prawa wykłada-
nia, co zatwierdził Min. Oświaty 28.10.1947.
Od 10.11.1948 do 16.10.1950 S. był profesorem
nadzwyczajnym prawa karnego na UŁ, a od
16.10.1950 na WPiA UW. Od 5.06.1957 był pro-
467
fesorem zwyczajnym. W l. 1952–1967 S. był kie-
rownikiem Katedry Prawa Karnego UW, a w l.
1954–1961 także Zespołu Katedr Prawa Karne-
go UW. W l. 1955–1958 prodziekan WPiA UW.
Po 1946 był też wykładowcą w Wyższej Szkole
Nauki Administracji.
W 1948 wspólnie z Tadeuszem Cyprianem opub-
likował książkę Prawo norymberskie. Bilans i per-
spektywy. W 1949 S. wydał pierwszą w literaturze
polskiej rozprawę o ludobójstwie, pojęciu stwo-
rzonym przez przedwojennego polskiego adwo-
kata Rafała Lemkina (zob.) pt. Ludobójstwo. Od
pojęcia do konwencji 1933–1948 (1949).
S. był autorem wielu podstawowych w okresie
PRL opracowań z dziedziny prawa karnego, w
tym napisanego wspólnie z Igorem Andrejewem i
Leszkiem Lernellem Prawa karnego Polski Ludo-
wej (wyd. 1, Warszawa 1950, wyd. 2, 1954) – naj-
ważniejszego podręcznika w okresie stalinizacji
prawa karnego.
Z opracowań monograficznych S. wiele po-
święcił odpowiedzialności karnej za zbrodnie
hitlerowskie, procesom norymberskim i przed
Najwyższym Trybunałem Narodowym oraz prze-
stępstwom przeciwko komunistycznemu państwu
polskiemu, m.in.: Od Norymbergi do układu pa-
ryskiego. Za kulisami niemieckiego rewizjonizmu
(1955), Sprawy polskie w procesie norymberskim
(1956), Przestępstwa przeciwko Państwu Ludowe-
mu (1960), Siedem procesów przed Najwyższym
Trybunałem Narodowym (1962, z T. Cyprianem).
Na uwagę zasługuje opracowanie wspomnieniowe
pt. Przed trybunałem świata. Refleksje, wspomnie-
nia, dokumenty (1962).
Spośród opracowań monograficznych doty-
czących prawa karnego odnotować należy m.in.:
Ochrona czci a wolność krytyki (1956), Chuligań-
stwo – studia (1956), Błąd sztuki przy zabiegu leczni-
czym w prawie karnym (1965). W literaturze wska-
zuje się, że S. był twórcą kierunku realistycznego w
polskim prawie karnym (Arnold Gubiński).
S. był znakomitym reportażystą, felietonistą i
krytykiem, który swoje krótkie formy literackie
podpisywał pseudonimem „Lex”. Jako Lex opub-
likował np. zbiory reportaży i felietonów: Sędzio-
wie są omylni (1963), Ludzie i martwe paragrafy
(1965), Paragrafy i żywi ludzie (1965), Tajniki dy-
scypliny (1965) i Alchemia prawa (1965).
Na listę adwokatów został S. ponownie wpisa-
 Sawicki J., Sawicki W. T. III/z. 1

ny 21.11.1956 w IA w Warszawie. Zawód adwo- Sawicki Witold (1904–1973), adwokat w War-

kata wykonywał w ZA nr 33. Należał do licznych szawie, oficer AK, ps. „Andrzej”, „Jerzy”, członek
gremiów naukowych. Był członkiem Komitetu władz ZHP, uczestnik tajnego nauczania, współor-
Nauk Prawnych PAN, AIDP, a także organizacji ganizator Uniwersytetu Ziem Zachodnich, dzia-
jak ZPD, a potem ZPP. łacz ruchu narodowego.
S. był wykładowcą pokoleń studentów UW, dla
wielu pozostał mistrzem. Jednym z uczniów S. był
prof. Leszek Kubicki, innym prof. Lech Falandysz
(zob.). Wspominał on: „przez krótki okres moim
drugim mistrzem był profesor Jerzy Sawicki – słyn-
ny «Lex». Postać niezwykle barwna i ciekawa, któ-
ry swoim wyglądem przypominał raczej artystę niż
profesora prawa”.
S. był wielokrotnie odznaczany, m.in. Krzy-
żem Oficerskim (1946) i Krzyżem Komandorskim
(1948) Orderu Odrodzenia Polski, Medalem 10-le-
cia Polski Ludowej, czechosłowacką Komandorią
Orderu Białego Lwa (1948). W 1966 otrzymał też
tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Hum-
boldta w Berlinie. Witold Sawicki
Zmarł 5.06.1967 w Brukseli. Spoczywa na cmen-
tarzu wojskowym na Powązkach. W małżeństwie z
Marią Franciszką z d. Argasińską miał córkę Ka- Ur. 13.02.1904 w Humaniu, s. Mirosława – ad-
tarzynę. wokata i Zofii z d. Piotrowskiej. W 1922 ukończył
Janusz Kanimir gimnazjum im. Jana Zamoyskiego w Warszawie, a
w 1926 studia prawnicze na UW. Od 1916 działał
K. Bielski, Niezwykły prokurator. Wspomnienie o Jerzym Sa-
wickim, „Kamena” 1967, nr 13, z. 7; Z. Błażyński, Mówi Jó- w harcerstwie. Uczestniczył w wojnie polsko-bol-
zef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1955, słowo szewickiej jako sanitariusz. Jeszcze przed ukończe-
wstępne Jan Nowak Jeziorański, Warszawa 2003, s. 236; M. niem studiów, w 1925, objął asystenturę w Kate-
J. Chodakiewicz, Żydzi i Polacy 1918–1955, wyd. 2, Warszawa: drze Historii Ustroju Polski i Dawnego Polskiego
Fronda 2000, s. 224–225; M. Fajst, Jerzy Sawicki 1910–1967,
(w:) Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersyte- Prawa Sądowego UW. W 1930 uzyskał doktorat, a
tu Warszawskiego 1808–2008, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa następnie studiował historię prawa francuskiego w
2008, s. 254–255 (fot.); J. Górski, Jerzy Sawicki (Nekr.), „Ży- Paryżu i w Tuluzie. W 1933 obronił pracę habilita-
cie Warszawy” 1967, nr 134, s. 5, il.; A. Gubiński, Jerzy Sa- cyjną z tematyki średniowiecznego prawa francu-
wicki (23.I.1910–5.VI.1967), PiP 1967, R. 22, z. 7, s. 132–136
(fot); Z. Jędrzejewski, Bibliografia prac prof. Jerzego Sawi- skiego, a od 1937 prowadził wykłady na UW z tej
ckiego, „Studia Iuridica” 1991, t. 19, s. 199–218; A. Kokociń- problematyki. Równolegle odbywał aplikację sę-
ska, P. Bałasz, Niczego za bardzo nie chcieć, zachować dystans. dziowską (1928–1930) i adwokacką (1932–1935).
Rozmowa z prof. Lechem Falandyszem, http://prawo.vagla.
Po zdaniu egzaminów, w 1936, został wpisany na
pl/node/6346 (wywiad opublikowany na portalu 20.01.1997);
G. Rejman, Prof. Jerzy Sawicki, „Studia Iuridica” 1991, t. 19, listę adwokatów warszawskich i odtąd prowadził
s. 195–197; Sawicki Jerzy (Nekr.), „Prawo i Życie” 1967, nr wspólnie z ojcem kancelarię adwokacką przy ul.
13, s. 2 (fot.); Jerzy Sawicki, prawnik-humanista (Nekr.), „Po- Noakowskiego. Nadal działał w harcerstwie, gdzie
lityka” 1967, nr 24, s. 6 (fot.); K. Stępińska, Prof. dr Jerzy Sa-
uzyskał stopień harcmistrza. W drugiej połowie lat
wicki, „Zeszyty Prasoznawcze” 1967, z. 2, s. 160–162 (fot.);
Terminarz na rok 1939, Lwów: Piller Neumann (1938), s. 20; 20. był członkiem Głównej Kwatery Męskiej ZHP.
M. Wąsowicz, Sawicki Jerzy, PSB t. XXXV, s. 318–321; Wiel- Działał w Kręgu Starszoharcerskim św. Jerzego,
ka encyklopedia PWN, t. 24, Warszawa 2004, s. 398; T. Z. Za- opozycyjnego wobec rządzących krajem piłsudczy-
pert, Ferdynand Goetel – ostatnia ofiara Katynia, „Rzeczpo-
ków. Redagował pismo „Strażnica Harcerska”. Ak-
spolita”, 29.02.2008; P. M. Żukowski, Profesorowie Wydzia-
łu Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, tom II 1780–2012, pod tywny w ruchu narodowym, należał do OWP i SN.
red. D. Malec, Kraków 2016, s. 454–455. Kierował Sekcją Prawną Centralnego Biura Poro-
zumienia Antykomunistycznego. W czasie okupa-

468
T. III/z. 1 Sawicki W.
cji był jednym z organizatorów Uniwersytetu Ziem
Zachodnich, na którym w l. 1940–1944, w ramach
tajnego nauczania, prowadził wykłady i seminaria
na Wydziale Prawa. Współorganizował związane
z ruchem narodowym Harcerstwo Polskie (Huf-
ce Polskie), od 1941 do chwili aresztowania przez
komunistyczne władze bezpieczeństwa w 1945 peł-
nił funkcję jego naczelnika. Działał w SN, od 1943
kierował Wydziałem Wychowania ZG SN. Brał
udział w Powstaniu Warszawskim na Starówce w
kompanii harcerskiej batalionu „Gustaw” Zgrupo-
wania „Róg”, był ranny. Po upadku Starego Mia-
sta przeszedł kanałami do Śródmieścia. 18.09.1944
mianowano go na stopień podporucznika. Po ka-
pitulacji był więziony w niemieckich obozach je-
nieckich, kolejno w: XI-B Fallingbostel, Bergen-
Belsen i Gross-Born. W lutym 1945 wrócił do kra-
ju. Zamieszkał w Krakowie, gdzie do jesieni 1945
prowadził wykłady z historii prawa powszechnego
na UJ, a następnie został profesorem kontrakto-
wym na UŁ. Od października 1945 zasiadał w kon-
spiracyjnym ZG SN i uczestniczył w jego posiedze-
niach w Krakowie, krótko też był p.o. prezesa ZG
SN. W listopadzie lub w grudniu 1945 został aresz-
towany przez władze komunistyczne. Był więzio-
ny przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. 24.04.1947
został skazany przez WSR w Warszawie na 5 lat
więzienia, jednak zwolniono go na mocy amne-
stii. Od listopada 1948 pracował jako wykładow-
ca na KUL, osiągając stopień profesora kontrak-
towego. Aresztowany w maju 1952, został zwol-
niony w końcu tego roku, jednak uniemożliwio-
no mu pracę na KUL. Od 1953 był zatrudniony w
spółdzielni Modelarnia i Wzorcownia Odzieżowa
w Warszawie, a od 1955 – w Bibliotece Narodo-
wej. 1.01.1957 wrócił na KUL. Wykładał na Wy-
dziale Prawa w stopniu docenta. W l. 1960–1970
kierował Katedrą Powszechnej Historii Państwa
i Prawa KUL, w której pracował również po włą-
czeniu jej do Instytutu Historii i Teorii Państwa i
Prawa KUL. Był członkiem polskich i zagranicz-
nych towarzystw naukowych. Zajmował się głów-
nie prawem średniowiecznym w Europie Zachod-
niej i w Polsce. Był autorem rozpraw publikowa-
nych w czasopismach naukowych, m.in.: „Annales
Universitas Mariae Curie-Skłodowska”, „Archi-
wa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, „Rocznik Teo-
logiczno-Kanoniczny”, „Zeszyty Naukowe KUL”
i w pracach zbiorowych: Księga tysiąclecia katoli-
469
cyzmu w Polsce, Historia Kościoła w Polsce, Słow-
nik starożytności słowiańskich, książek – Studia nad
wpływem praw obcych w dawnej Polsce (Warszawa
1971), Błogosławiona Jolanta. Życie i dzieje kultu
(Gniezno–Niepokalanów 1989) oraz Organizacje
tajne w walce z Kościołem (wydane pośmiertnie w
2004, Kraków) oraz niepublikowanego pamiętni-
ka z Powstania Warszawskiego – Ołtarze.
Zmarł 13.05.1973 w Otwocku i tam znajduje się
miejsce jego spoczynku. S. był odznaczony Krzy-
żem Walecznych, Krzyżem Armii Krajowej, Me-
dalem Wojska (czterokrotnie). Żonaty od 1950 z
Zofią z d. Nadolską, primo voto Gniazdowską (?–
1986), stomatologiem. Pozostawił syna Piotra, eko-
nomistę, i córkę Marię, artystę plastyka.
Marek Gałęzowski
R. Bielecki, „Gustaw” – „Harnaś”. Dwa powstańcze bataliony,
Warszawa 1989, passim; Marek Celt, Raport z podziemia 1942,
Łomianki 2005, s. 136, 146, 175; H. Glass, W pracy i walce.
Życiorysy szesnastu wybitnych Polaków XX w., Londyn 1978;
P. Hemperek, Sawicki Witold (1904–1973), PSB, t. XXXV, s.
346–348 (bibl.); K. Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska
1943–1948, Warszawa 1990; M. L. Klementowski, Bibliografia
prac naukowych doc. dra habil. Witolda Sawickiego, „Czasopis-
mo Prawno-Historyczne”, t. 26, 1974, s. 284–286; tenże, Wi-
told Sawicki, (w:) Twórcy lubelskiego ośrodka historycznopraw-
nego – ich droga życiowa i wkład nauki, „Annales Universitatis
Mariae Curie-Skłodowska”, t. 35, 1988, s. 18–24; A. Kisza, Z.
Krzemiński, R. Łyczywek, Historia adwokatury polskiej, War-
szawa 1995, s. 147, 163, 164, 173; Z. Krzemiński, Adwokaci
w tajnym nauczaniu studentów prawa Uniwersytetu Warszaw-
skiego, „Palestra” 1977, nr 1, s. 7, 8; L. Kulińska, Narodow-
cy. Z dziejów obozu narodowego w Polsce w latach 1944–1947,
Warszawa–Kraków 1999; A. K. Kunert, Ilustrowany przewod-
nik po Polsce Podziemnej, Warszawa 1996; Lista adwokatów
okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg Izby Adwoka-
ckiej w Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r., Warszawa 1938;
W. Muszyński, Duch młodych. Organizacja Polska i Obóz Na-
rodowo-Radykalny w latach 1934–1944. Od studenckiej rewol-
ty do konspiracji niepodległościowej, Warszawa 2011, s. 125,
217; Proces szesnastu. Dokumenty NKWD, oprac. A. Chmie-
larz, A. K. Kunert, W. Strzałkowski, Warszawa 1995; Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury; Spis profesorów docentów, wy-
kładowców, administracji oraz członków współpracujących z
komitetami samopomocy UZZ, (w:) Kowalenko, Tajny Uni-
wersytet Ziem Zachodnich. Uniwersytet Poznański 1940–1945,
Poznań 1961; A. Symonowicz, Wspomnienia z Wydziału Pra-
wa Tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich, (w:) W. Kowalen-
ko, Tajny Uniwersytet, s. 191, 193; W. Szwarc, Witold Sawicki
(1904–1973), „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 26, 1974;
J. J. Terej, Rzeczywistość i polityka. Ze studiów nad dziejami
najnowszymi Narodowej Demokracji, wyd. 2, Warszawa 1979;
Wielka ilustrowana encyklopedia Powstania Warszawskiego, t.
6, Warszawa 2004; Z. Wróblewski, Z tarczą i na tarczy, War-
szawa 1971; M. Zaborski, Witold Sawicki, (w:) Profesorowie
prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, pod red. A.
 Sawicki W., Seidler
Dębińskiego, W. S. Staszewskiego i M. Wójcik, Lublin 2008,
s. 457–469; J. Zabłocki, Dzienniki, t. 3, cz. 1, 1976–1986, War-
szawa 2013, s. 108, 247.
Seidler Teodor Leon (1882–1972), adwokat
w Stanisławowie i Wałbrzychu, polityk, poseł, spo-
łecznik.
Teodor Leon Seidler
Ur. 31.08.1882 we Lwowie, s. Leopolda i Ma-
rii z Romaszkanów. Ojciec był nauczycielem gim-
nazjum we Lwowie, a następnie w Stanisławowie,
gdzie także dyrektorował miejscowemu gimna-
zjum. Do tego miasta położonego na rubieżach
Cesarstwa Austro-Węgierskiego trafił ze Śląska
Opawskiego, skąd pochodził. Do Stanisławowa
przywiodło go małżeństwo z córką zubożałych zie-
mian, Ormianką Marią Romaszkan. Ród Romasz-
kanów zapisał się w historii ziem wschodnich, a z
rodziny tej wywodził się m.in. lwowski arcybiskup
katolicki obrządku ormiańskiego.
Po zdaniu matury w gimnazjum w Stanisławowie
w 1900 S. rozpoczął studia prawnicze na Uniwer-
sytecie Wiedeńskim. Niedługo po ukończeniu stu-
diów, w 1905, uzyskał na uniwersytecie w Wiedniu
stopień doktora praw. Z Uniwersytetem Wiedeń-
skim związany był jako profesor prawa, specjalizu-
jący się w zagadnieniach filozofii prawa, jego stryj
– Gustaw Seidler, z którym utrzymywał kontakt.
Już w czasie studiów ujawniły się u Teodora Seidle-
ra silne nastawienia społecznikowskie oraz patrio-
tyczna postawa. Wyrazem tego była aktywna dzia-
łalność w polskich organizacjach młodzieżowych,
zarówno tajnych, jak i jawnych. Był członkiem taj-
470
T. III/z. 1
nej organizacji „Zet”, w ramach której działał w
Kole Braterskim. Był też członkiem Tow. „Mło-
dzież Polska”, w którym pełnił liczne funkcje –
w l. 1905–1906 był wiceprzewodniczącym, zaś w l.
1906–1907 przewodniczącym. Kierował też komi-
sją oświatową i odczytową.
Po odbyciu kilkuletniej aplikacji adwokackiej we
Lwowie S. otworzył w 1912 kanc. adw. w Stanisławo-
wie, poświęcając się praktyce prawniczej. Jako oso-
ba znana z pasji społecznikowskich i patriotycznych
w okresie walk polsko-ukraińskich, w 1919 został in-
ternowany przez Ukraińców w stworzonym przez
nich obozie w Kosaczowie koło Kołomyi.
Po zawieruchach wojennych lat 1918–1920 S.
mianowany został komisarzem rządowym na mia-
sto Stanisławów, pełniąc tym samym funkcję prezy-
denta miasta. W latach następnych był wybierany
radnym Stanisławowa. Od 1928 z ramienia BBWR
wybierany był parokrotnie posłem na Sejm RP –
początkowo w okręgu nr 53, obejmującym woje-
wództwo stanisławowskie, a następnie w okręgu
wyborczym nr 49 (Sambor, Stary Sambor, Nisko,
Rudki, Mościska, Gródek). W Sejmie jako członek
Komisji Prawniczej co roku był sprawozdawcą pre-
liminarza budżetowego Ministerstwa Sprawiedli-
wości. Będąc również członkiem Komisji Konsty-
tucyjnej, aktywnie uczestniczył w pracach legisla-
cyjnych nad konstytucją kwietniową. Jako referent
projektu o ustroju Senatu był współtwórcą koncep-
cji Senatu w konstytucji 1935.
Poza działalnością polityczną, która miała zresz-
tą bardziej propaństwowy aniżeli partyjny charak-
ter, w okresie międzywojennym S. nie ustawał w
działalności społecznej. Działał w Związku Pa-
triotycznym, będącym kontynuacją „Zetu”, oraz
współorganizował delegaturę Związku Naprawy
Rzeczypospolitej w Stanisławowie. W 1936 brał
udział w jubileuszowym zjeździe „Zetu” w War-
szawie. W uznaniu zasług odznaczony został Or-
derem Polonia Restituta 4 klasy.
Również na niwie adwokackiej nie wystarczało
mu prowadzenie kancelarii i posiadanie znacznej
klienteli, wśród której była Izba Rzemieślnicza w
Stanisławowie, gdzie radcował z nominacji Mini-
stra Przemysłu i Handlu. S. był aktywnym działa-
czem samorządu adwokackiego, a przez kilka ka-
dencji pełnił funkcję członka Zarządu Wykonaw-
czego NRA w Warszawie. Był też członkiem Za-
rządu Głównego ZAP.
T. III/z. 1 Seidler
S. ogłaszał też rozprawy naukowe, wśród któ-
rych wymienić należy Rozważania ustrojowe (War-
szawa 1929) oraz pracę  Jednostka, państwo, rząd
(Warszawa 1934). Prace naukowe nie zaspokaja-
ły wynikających z postawy społecznikowskiej pa-
sji publicystycznych. Te z kolei znalazły ujście w
wydawanym przez niego w latach 30. tygodniku
„Ziemia Stanisławowska”, w którym – jak wspo-
minał jego syn Grzegorz Leopold Seidler – dru-
kował artykuły poświęcone potrzebie tolerancji
i wzajemnego zrozumienia oraz poszanowania
różnorodności, występujących w różnych wymia-
rach – w tym etnicznym, religijnym – na Ziemiach
Wschodnich Rzeczypospolitej. To chwalące plu-
ralizm i tolerancję, ale także patriotyzm, podej-
ście odżyje w późnych pracach kolejnego pokole-
nia Seidlerów, dając świadectwo atmosfery domu
stworzonego przez adw. Teodora Seidlera. Nie-
wątpliwie propagowanie postaw tolerancyjnych
wynikało z wieloetnicznego pochodzenia oraz z
mozaiki kultur, charakterystycznej dla ludzi ży-
jących na pograniczu, na ziemiach, gdzie krzyżo-
wały się i przenikały wzajemnie wpływy polskie,
ruskie, ormiańskie, austriackie i żydowskie. Or-
miańskiego pochodzenia była, jak już wspomnia-
no, matka, ale także i żona Seidlera – Eugenia z
d. Dawidowicz, córka zamożnych kupców z Besa-
rabii. Z tego małżeństwa S. miał dwóch synów –
Grzegorza Leopolda ur. w 1913 (profesora pra-
wa w UMCS w Lublinie) oraz Adama Stefana ur.
w 1915 (profesora zootechniki Akademii Rolni-
czej w Szczecinie).
Z punktu widzenia biografii prawniczych za-
trzymać się wypada na chwilę nad losami pier-
worodnego syna mecenasa Seidlera – Grzegorza
Leopolda. Wykształcony w UJ, podążył następ-
nie śladami swego ojca i stryjecznego dziadka,
podejmując dalsze studia prawnicze w Wiedniu.
Ich wynikiem była dysertacja doktorska, obro-
niona w 1938 na UJ. Szczególne zainteresowa-
nie odnalazł w filozofii prawa, uczęszczając w
UJ na seminaria prof. Jerzego Landego, propa-
gującego koncepcję psychologicznej teorii pra-
wa Leona Petrażyckiego. Przed wojną G. L. Se-
idler zdążył jeszcze podjąć pracę w Biurze Sej-
mu RP, gdzie zajmował się problematyką prawo-
twórstwa i techniki legislacyjnej. Do zagadnień
ustrojowych powróci jeszcze w latach powojen-
nych, pracując na UJ i w AGH, aczkolwiek głów-
471
nym przedmiotem jego badań będą zagadnienia
doktryn polityczno-prawnych, metodologii i fi-
lozofii prawa. Prócz imponującej pracy nauko-
wej, dzięki której szybko zdobył pozycję nauko-
wą i tytuł profesora, G. L. Seidler był od 1950
współorganizatorem nowo tworzonego Wydzia-
łu Prawa na UMCS w Lublinie, sprawując w nim
przez 10 lat funkcję rektora. Wykładał na wielu
uniwersytetach zagranicznych, w UMCS zaś stał
się lubianym przez studentów dydaktykiem i wy-
chowawcą wielu pokoleń prawników.
Okres wojny adw. T. Seidler spędził głównie w
Warszawie, zajmując się administracją budynków
mieszkalnych, w tym na Żoliborzu, przy ul. Mickie-
wicza. Jak wspominał G. L. Seidler, ojciec poma-
gał z narażeniem życia ukrywającym się w admi-
nistrowanych domach Żydom. Wśród nich był dr
Marian Wajda, z którym zetknie go los po wojnie.
Pracował także jako radca prawny spółki Vacuum
Oil Company w likwidacji oraz Kluczewskiej Fa-
bryki Papieru. Powstanie Warszawskie przeżył w
stolicy, skąd wraz z żoną został ewakuowany do
obozu w Pruszkowie.
Po wojnie adw. S., jak wielu mieszkańców
Wschodniej Polski, przeniósł się do Wałbrzycha,
gdzie uratowany z holokaustu dr Wajda został pre-
zydentem miasta. S. pracował w Wałbrzychu jako
adwokat i radca prawny w Zjednoczeniu Przemy-
słu Skórzanego, w Przedsiębiorstwie Komunika-
cyjnym w Wałbrzychu, a następnie aż do końca ży-
cia był adwokatem wykonującym zawód w zespo-
le adwokackim w Wałbrzychu. Z posiadanych in-
formacji (akta osobowe uległy zniszczeniu podczas
powodzi w 1997) wynika, że był aktywnym działa-
czem samorządowym, był też członkiem ORA we
Wrocławiu oraz okresowo prezesem Wrocławskie-
go Oddziału ZPP.
S. zmarł 24.07.1972 w Wałbrzychu i tam został
pochowany.
Piotr Sendecki
Łoza 1938; A. Pieniążek, Profesor Grzegorz Leopold Seidler,
(w:) Państwo – Prawo – Myśl Prawnicza. Prace dedykowane
Prof. G. L. Seidlerowi w dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin,
Lublin 2003; Profesorowie Wydziału Prawa I Administracji
UMCS 1949–2009, red. A. Przyborowska-Klimczak; Relacja
syna, prof. dr. hab. Grzegorza Leopolda Seidlera; P. Sende-
cki, „Palestra” 2003, nr 12; Szkice o dziejach Adwokatury Lu-
belskiej, red. P. Sendecki, Lublin 2009; W. Szyszkowski, Seid-
ler Teodor Leopold (1882–1972) ZET w walce o niepodległość i
budowę państwa. Szkice i wspomnienia, Warszawa 1996.
 Serwacki
Serwacki Stanisław Kazimierz (1908–1985),
adwokat w Wołowie i we Wrocławiu, ekonomista,
asystent na UJK we Lwowie, wykładowca UWr.
Ur. 1.05.1908 w Ropczycach k. Dębicy w rodzi-
nie Michała, nadzorcy weterynarii w Galicji, i Ka-
zimiery z d. Stenzel. Miał dwóch braci: Witolda,
także prawnika po UJK, po wojnie adwokata w
Ropczycach, oraz Czesława. Ojciec zmarł, gdy S.
miał dziewięć lat. Po babce, hrabinie Olszańskiej,
miał arystokratyczne pochodzenie. Uczęszczał do
gimnazjum w Zakładzie OO. Jezuitów w Chyro-
wie (1 rok), Gimnazjum Państwowego w Tarno-
Stanisław Kazimierz Serwacki
wie i Gimnazjum w Dębicy, które ukończył w 1927.
W l. 1927/1928–1930/1931 studiował prawo na
UJK, uzyskując stopień magistra praw. W 1933
ukończył też utworzone z inicjatywy prof. Ludwika
Ehrlicha, jedyne w Polsce, Studium Dyplomatycz-
ne, uzyskując stopień magistra nauk dyplomatycz-
nych. Już jako student pracował na seminarium
z ekonomii społecznej prof. Stanisława Grabskie-
go. W okresie 1.11.1933–31.08.1936 był asystentem
młodszym wolontariuszem, a w okresie 1.09.1936–
31.08.1939 asystentem starszym wolontariuszem
przy Katedrze Ekonomii Społecznej na Wydzia-
le Prawa UJK kierowanej przez prof. Stanisława
Grabskiego. Mocą uchwały Rady WPr z 17.06.1937
uzyskał stopień doktora praw na podstawie pra-
cy pt.: Zagadnienie ogólnych ruchów cen, napisa-
nej pod kierunkiem prof. Stanisława Grabskiego.
W l. 1938–1939 był sekretarzem Rady Gospodar-
czej „Małopolska Wschodnia”, dla której opraco-
wał Plan inwestycji pocztowo-komunikacyjnych w
472
T. III/z. 1
Małopolsce Wschodniej. Mianowany asystentem na
WPr UJK na okres 1.09.1939–31.08.1940. Zwol-
niony został wraz z większością polskich pracowni-
ków naukowych WPr w styczniu 1940. W tym cza-
sie uniknął aresztowania. Przedostał się do Rumu-
nii, gdzie został internowany. Po wydostaniu się
na wolność uzyskał stypendium i podjął studia na
Wydziale Filozofii i Filologii na Uniwersytecie w
Bukareszcie, dorabiając udzielaniem korepetycji.
15.07.1945 ukończył owe studia, uzyskując stopień
magistra filozofii i filologii.
Po wojnie wrócił do Polski i jesienią 1945 pod-
jął pracę jako radca w Ministerstwie Skarbu. Za-
chęcony przez prof. Wincentego Stysia (przed woj-
ną starszego kolegę z Katedry prof. S. Grabskie-
go, a teraz kierownika katedry ekonomii na two-
rzonym Uniwersytecie Wrocławskim) porzucił pra-
cę urzędniczą i pojechał do Wrocławia. Z dniem
1.01.1946 podjął pracę z rekomendacji prof. Sty-
sia w Katedrze Ekonomii Politycznej na Wydzia-
le Prawno-Administracyjnym Uniwersytetu Wroc-
ławskiego. Początkowo pracował jako adiunkt, a
od 1.10.1947 jako zastępca profesora. Prowadził
ćwiczenia z ekonomii politycznej oraz głosił wy-
kład pt. Problem cen w ustroju społeczno-gospodar-
czym. Prowadził też w l. 1947–1949 wykłady z eko-
nomii społecznej na Wydziale Rolnictwa UWr, a
na Wydziale Humanistycznym w 1947/1948 eko-
nomię na wyższych kursach nauczycieli. Z powo-
du przeszłości, nieuwzględnianiu doktryn marksi-
stowskich podczas zajęć, a także prowadzonej ak-
cji przeciwko prof. Stysiowi nie przedłużono S. za-
trudnienia i z dniem 31.07.1949 został zwolniony.
W rzeczywistości padł ofiarą czystek stalinowskich
przeprowadzonych na uniwersytetach i w innych
szkołach wyższych w l. 1948–1949.
Wykładał też ekonomię polityczną w Wyższej
Szkole Handlowej we Wrocławiu, a po odejściu z
UWr prowadził w l. 1949–1952 zajęcia z ekono-
mii w Państwowej Szkole Pracy Społecznej oraz
w r. 1952/1953 w Wyższej Szkole Pedagogicznej
i Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych. Był człon-
kiem oddziału wrocławskiego Polskiego Towarzy-
stwa Ekonomicznego i delegatem na walny zjazd
w l. 1948–1950.
W 1951 wstąpił do adwokatury. Zawód wykony-
wał w Wołowie do 1958, po czym przeniósł się do
Wrocławia, gdzie został członkiem ZA nr 4, w któ-
rym wykonywał zawód do śmierci.
T. III/z. 1 Serwacki, Seyfried
Władał biegle językami: francuskim, niemie-
ckim, angielskim, rumuńskim, włoskim, hiszpań-
skim, tureckim. Znał także słabiej łacinę i grekę.
Lubował się w wędrówkach górskich oraz grze w
tenisa ziemnego.
Zmarł we Wrocławiu 29.09.1985 w następstwie
zawału serca. Spoczął na cmentarzu w rodzinnych
Ropczycach. Żonaty od 1953 z Anielą z d. Hornik,
pochodzącą z Wadowic.
Adam Redzik
Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. K 120/Ser-
wacki; DALO, f. 26, op. 5, spr. 1720 – akta osobowe; J. Ko-
redczuk, K. Koreń, Stanisław Serwacki, (w:) Pamięci zmar-
łych Profesorów i Docentów Wydziału Prawa, Administracji i
Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego 1945–2010, pod red.
L. Lehmann, M. Maciejewskiego, Wrocław 2010, s. 250–
252; A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w
latach 1939–1946, Lublin 2006; T. Suleja, Uniwersytet Wroc-
ławski w okresie centralizmu stalinowskiego 1950–1955, Wroc-
ław 1995.
Seyfried Kamil Jan (1872–1960), adwokat
w Warszawie, gen. bryg. KS, sędzia NSW, obroń-
ca wojskowy.
Kamil Jan Seyfried
Ur. 2.01.1872 we Lwowie, s. Kamila – oficera c.k.
armii austriackiej, i Aurelii z d. Heidrich. Pochodził
ze spolonizowanej rodziny austriackiej. Ukończył IV
Gimnazjum we Lwowie i tam uzyskał w 1889 świade-
ctwo dojrzałości. Następnie wstąpił na studia praw-
nicze we Lwowie. Podczas studiów był inicjatorem
i przewodniczącym Tow. Filomatów we Lwowie. W
1896 ukończył roczne przeszkolenie wojskowe i otrzy-
473
mał patent oficerski w 11. p.art. W 1897 uzyskał tytuł
doktora praw na UL. Był uważany za bardzo obiecu-
jącego oficera. W 1897 otrzymał awans na por.-aud.,
a kilka miesięcy później na kpt.-aud. W l. 1897–1913
S. pełnił służbę jako audytor w c.k. Wojskowym Są-
dzie Garniz. w Czerniowcach, a następnie w c.k. są-
dach garniz. 30. pp, 17. pp i 10. pp. Do wybuchu I
wojny światowej był kierownikiem c.k. Dywizyjnego
Sądu w Przemyślu. W 1913 awansowany do stopnia
mjr.-aud. Po wybuchu I wojny światowej objął kie-
rowanie c.k. Sądem Polowym twierdzy w Przemyślu.
Kapitulował wraz z całą załogą twierdzy Przemyśl i
dostał się do rosyjskiej niewoli. Do maja 1918 prze-
bywał w niewoli rosyjskiej w Samarze, skąd zbiegł i
przedarł się do Polski. Od 22.11.1918 ochotniczo w
WP w stopniu mjr.-aud. Zorganizował Sąd Polowy
we Lwowie po dotarciu tam wojskowej odsieczy z
Przemyśla 21–22.11.1918. Krótko kierował tym są-
dem, a następnie został szefem WSO nr II w Lublinie
w stopniu płk.-aud. Należał do organizatorów woj-
skowej służby sprawiedliwości jako jeden z najzdol-
niejszych oficerów-Polaków c.k. audytoriatu wojsko-
wego.
W styczniu 1922 został sędzią NSW w War-
szawie. Zweryfikowany w stopniu gen. bryg. KS
ze starszeństwem z dniem 1.06.1919. Od czerw-
ca 1924 szef Departamentu IX Sprawiedliwości
MSWojsk. w okresie rozdzielenia kierowniczych
władz wojskowej służby sprawiedliwości, tj. sta-
nowiska szefa Departamentu X Sprawiedliwo-
ści MSWojsk. (tu zmiana numeracji departamen-
tu) z funkcją Naczelnego Prokuratora Wojskowe-
go. Od 30.06.1925 na własną prośbę odszedł w st.
spocz. Następnie adw. i obrońca wojskowy w War-
szawie. Prowadził kanc. adw. przy ul. Śmiałej 56.
W 1937 zrzekł się funkcji obrońcy wojskowego i
zrezygnował z zawodu, przechodząc na emerytu-
rę. We wrześniu 1939 nie został zmobilizowany i
nie uczestniczył w działaniach wojennych ze wzglę-
du na zaawansowany wiek oraz brak konkretnego
przydziału służbowego. Po wojnie pozostał poza
palestrą. Pracował w administracji mieszkaniowej
w Warszawie. Był m.in. kierownikiem administra-
cji Funduszu Kwaterunku Wojskowego.
Zmarł 12.04.1960 i został pochowany na Powąz-
kach. Był żonaty z Hildą z d. Hintergruber, z któ-
rą miał syna Kamila (ur. 1906), znanego sinolo-
ga i dyplomatę.
Leszek Kania
 Seyfried, Sichrawa
H. P. Kosk, Generalicja polska, t. II; S. Kryska-Karski, P.
Stawecki, Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego
1918–1939, Warszawa 1994; J. Krzemieński, Listy obrońców
wojskowych w WPP z 1937; Z. Nicman, Seyfried Kamil Jan
(1872–1960), PSB, t. XXXVI, s. 377–378; „Rocznik Oficer-
ski” 1924; A. Wojtaszek, Generalicja Wojska Polskiego 1921–
1926, Szczecin 2005; T. Żurakowski, Generałowie Polski Nie-
podległej.
Sichrawa Kazimierz Julian (1901–1955), ad-
wokat w Nowym Sączu, działacz społeczny, wię-
zień Auschwitz.
Kazimierz Julian Sichrawa
Ur. 1.03.1901 w Nowym Sączu, s. Romana (pre-
zydenta miasta) i Anny z Benonich. Wychowywał
się w rodzinie adwokackiej o tradycjach patriotycz-
nych i niepodległościowych. Ukończył Szkołę Po-
wszechną im. A. Mickiewicza w Nowym Sączu, a
następnie uczył się w I c.k. Gimnazjum, gdzie wstą-
pił do Polskiej Organizacji Wojskowej i związał się
z organizacjami niepodległościowymi. Już po od-
zyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918, pod
wpływem brata Mieczysława (ur. 1899, służącego
w Legionach), zaciągnął się do wojska, gdzie uzy-
skał stopień podporucznika piechoty. Egzamin
maturalny zdał eksternistycznie w II Państwowym
Gimnazjum w Nowym Sączu 26.02.1921. Po uzy-
skaniu matury, kontynuując tradycje adwokackie
ojca, rozpoczął studia prawnicze na Wydziale Pra-
wa UJ. W trakcie studiów mocno zaangażowany
w życie studenckie, mniej czasu poświęcał egza-
minom, przez co ojciec czasowo sprowadził go do
Nowego Sącza i przyuczał do zawodu. W 1923 pra-
cował w Komisji Granicznej w Nowym Sączu, a na-
474
T. III/z. 1
stępnie w Kasynie Oficerskim przy ul. Jagielloń-
skiej. Po 1923 ponownie na studiach prawniczych
na UJ. Po uzyskaniu dyplomu magistra prawa zo-
stał zatrudniony w kancelarii swojego ojca Roma-
na, jednocześnie rozpoczął aplikację adwokacką.
Był członkiem Towarzystwa Gimnastycznego
„Sokół”, licznych kół teatralnych i organizacji kul-
turalnych. Od 1934 prezes Związku b. Ochotników
Armii Polskiej, a od 1935 założyciel stowarzyszenia
Nowosądecki Klub Szachistów „Wieża”. Nazywa-
ny „sądeckim playboyem” z powodu swojej apary-
cji i kondycji fizycznej. Zastępował ojca w obowiąz-
kach adwokackich jako substytut w czasie jego pre-
zydentury. Znany jako miejscowy bon vivant, do le-
gendy miasta przeszły jego wyczyny z czasów mło-
dości. S. Grzybowski wspomina, że pozycja jego ojca
– prezydenta miasta – pozwalała S. na wiele, często
wcielał się bowiem w role swoich klientów, nawet
do tego stopnia, że z kolegą zorganizował kontro-
lowany napad na kiosk. Jego pasją był sport, słynął
ze swoich popisów pływackich: codziennie zażywał
kąpieli w Dunajcu, jako jeden z pierwszych propa-
gował dżudo, grał w tenisa, jeździł na nartach, tań-
czył. Wpis na listę adwokacką uzyskał w 1933 i od
tego momentu rozpoczął prowadzenie własnej kan-
celarii. Członek Izby Adwokackiej w Krakowie, a
także Związku Adwokatów Polskich.
Od końca lat 30. ponowił aktywną działalność
patriotyczną. Był zwolennikiem sanacji. 1.10.1939
wspólnie ze swoim ojcem Romanem i adw. dr.
E. Dzikiewiczem założył Konspiracyjny Komi-
tet Pomocy Uchodźcom, a następnie także Komi-
tet Więźniów Politycznych. S. zajmował się zbiór-
ką odzieży, lekarstw i żywności, na które też po-
święcał swoje honoraria z indywidualnej praktyki.
W jego mieszkaniu znajdowała się skrzynka pocz-
towa poczty podziemnej. W marcu 1940 wydany
za udzielanie pomocy uchodźcom został areszto-
wany przez Niemców, a następnie wysłany do obo-
zu w Oświęcimiu w pierwszym transporcie. Od
14.06.1940 więzień KL Auschwitz, który przeżył
jako jeden z nielicznych, co S. zawdzięczał przede
wszystkim sprawności fizycznej. W obozie udzie-
lał pomocy potrzebującym jako tzw. stary numer
obozowy (231), wykazywał się wytrzymałością i za-
radnością, był współwięźniem adw. dr. Adama Ko-
zaczki. Po uwolnieniu z obozu w maju 1945 wró-
cił do Nowego Sącza, gdzie dowiedział się o śmier-
ci siostry i ojca.
T. III/z. 1 Sichrawa, Sichrawa R.
Po wojnie ponownie uruchomił kancelarię ad-
wokacką wspólnie z siostrami: Janiną i Józefą Ste-
faniszyn. Pomimo doświadczeń obozowych i prze-
żytych chorób zachował optymizm i wiarę w czło-
wieka. Był świadkiem w procesach o zbrodnie na-
zistowskie. W czasie prześladowań komunistycz-
nych chętnie podejmował się obrony osób areszto-
wanych przez Urząd Bezpieczeństwa, bronił m.in.
w 1947 w procesie Tadeusza Dymla „Srebrnego”,
oskarżonego o wysadzenie zamku Jagiellonów
17.01.1945. Był znany z ostrych środków obrony, za
co był inwigilowany przez UB. Jego praktyka ad-
wokacka cieszyła się powszechnym uznaniem, był
przeciwnikiem kary śmierci i zwolennikiem zasady
humanitaryzmu. Został negatywnie zweryfikowa-
ny podczas postępowania przed komisją weryfika-
cyjną ze względu na jego działalność na rzecz pod-
ziemia niepodległościowego w 1950 i pozbawiony
prawa do wykonywania zawodu adwokata.
Zmarł 22.11.1955 w Nowym Sączu w wieku 54 l.
Był dwukrotnie żonaty i dwukrotnie rozwiedziony,
jednak nie pozostawił własnej rodziny. Pochowany
na cmentarzu komunalnym w Nowym Sączu.
Robert K. Tabaszewski
J. Bieniek, Lord znad Dunajca, „Almanach Sądecki” 1995, nr
3, s. 40, 43–51; G. Danielewicz, Pogłos znad Dunajca, Nowy
Sącz 2007, s. 136, 140, 143, 145; S. Grodziski i in., Palestra
Krakowska w służbie ojczyźnie. Księga pamięci adwokatów,
Kraków 2012, s. 60–61; S. Grzybowski, Wspomnienia, Kra-
ków 1999, s. 420–421; A. Kozaczka, Z południowej rubieży
(w:) Szkice z dziejów adwokatury (seria trzecia), R. Łyczywek
(red.), Warszawa 1983, s. 84–86; J. Leśniak, 101 Sądeczan,
Nowy Sącz 2012, s. 71; Lista adwokatów okręgu sądu apelacyj-
nego w Krakowie, Kraków 1939, s. 56–57; Sprawozdanie Dy-
rekcyi C. K. Gimnazyum I Wyższego w Nowym Sączu za rok
szkolny 1916, Nowy Sącz 1916, s. 65; Sprawozdanie Dyrekcji
II Państwowego Gimnazjum w Nowym Sączu za rok szkolny
1920/21, Nowy Sącz 1921, s. 20–21.
Sichrawa Roman Franciszek (1869–1945),
adwokat w Nowym Sączu, działacz polityczny i spo-
łeczny, wieloletni prezydent miasta Nowego Sącza.
Ur. 22.07.1869 w Myślenicach, s. Franciszka (in-
żyniera i pracownika Starostwa Powiatowego w
Tarnowie) i Wilhelminy z Druotów. Wychował się
w rodzinie katolickiej o silnych tradycjach patrio-
tycznych. Ukończył Gimnazjum im. Kazimierza
Brodzińskiego w Tarnowie w 1887, od tego roku
podjął studia prawniczo-administracyjne na UJ,
a po ich ukończeniu rozpoczął doktorat. Dyplom
475
doktora praw uzyskał na UJ 22.07.1895, tego same-
go też dnia odbył się w Krakowie jego ślub z Anną
z d. Benoni (zm. w 1920), następnie w 1896 osied-
lił się w Nowym Sączu, gdzie odbywał aplikację ad-
wokacką. Wpis na listę adwokacką Izby Adwoka-
ckiej w Krakowie uzyskał w 1900. Od 1900 prowa-
dził własną kancelarię adwokacką w kamienicy Ty-
mowskich przy Rynku 10, którą w drodze dziedzi-
czenia w l. 20. pozyskał na własność. Już od pierw-
szych lat praktyki był aktywny na polu społecznym
i patriotycznym, początkowo jednak nie związał się
z żadnym stronnictwem i ruchem politycznym. Od
1898 działacz Towarzystwa Gimnastycznego „So-
kół”, a od 1900 pełnił funkcję wiceprezesa i kie-
rownika sekcji kolarskiej. Od 1905 znajdował się
w Radzie Naczelnej Towarzystwa Dramatycznego
we Lwowie. Był miłośnikiem literatury polskiej,
aktywnym członkiem Towarzystwa Odczytowego.
Wraz z adw. dr. Juliuszem Chodackim był współ-
twórcą oddziału Uniwersytetu Ludowego im. A.
Mickiewicza w Nowym Sączu, gdzie wygłaszał od-
czyty (np. „O Sienkiewiczu”). Był delegatem na
Zjazd Towarzystwa Dramatycznego we Lwowie w
1902. Od 1904 zasiadał w Radzie Miejskiej, ofi-
cjalny mandat radnego otrzymał jednak dopiero
14.11.1907. Od 1903 członek-założyciel, a od 1909
prezes katolickiego Towarzystwa Pomocy Przemy-
słowej. W 1906 został współzałożycielem, a następ-
nie członkiem Komisji Rewizyjnej Towarzystwa Ta-
trzańskiego „Beskid”, jednak proponowanej funk-
cji przewodniczącego nie przyjął, a w 1912 zrzekł
się jej na rzecz adw. dr. Feliksa Borowczyka.
Tuż przed I wojną światową był aktywnym dzia-
łaczem organizacji niepodległościowych: Towa-
rzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Komitetu Ko-
biet Polskich, Powiatowego Komitetu Narodo-
wego i Polskiej Organizacji Wojskowej. Po ewa-
kuacji władz miasta i zajęciu przez wojska rosyj-
skie Nowego Sącza pełnił obowiązki nieobecne-
go burmistrza adw. dr. W. Barbackiego, a po za-
jęciu 13.12.1914 miasta przez legionistów wraz z
wiceburmistrzem W. Oleksym wręczał brygadie-
rowi J. Piłsudskiemu i K. Sosnkowskiemu klucze
do bram miasta. Był głównym uczestnikiem wy-
stąpień patriotycznych w tym okresie, jego prze-
mówienia stawały się głównym punktem progra-
mu uroczystości państwowych w mieście, wygłasza-
ne były z kunsztem oratorskim, egzaltacją i pato-
sem. Zbiór przemówień S. opublikowany został w
 Sichrawa R.
broszurze Dla ludu i do ludu. Jako mówca i ora-
tor, z zamiłowania filozof epikurejczyk, dyspono-
wał bogatym księgozbiorem i często oddawał się
całonocnej lekturze. W 1919 został wybrany na
stanowisko zastępcy burmistrza miasta. Po wy-
buchu wojny polsko-bolszewickiej, mając 50 lat,
chciał zgłosić się na front, co jednak wyperswado-
wał mu adw. dr Stanisław Flis, ostatecznie na woj-
nę S. zgłosił swoich synów: Mieczysława i Kazimie-
rza. S. wszedł jednak w skład Powiatowego Komi-
tetu Obrony Państwa, gdzie objął funkcję prezesa.
W l. 1920–1932 S. był prezesem piłkarskiego klu-
Roman Sichrawa
bu sportowego „Sandecja”. W l. 1921–1926 pełnił
funkcję Komisarza Rządu dla miasta Nowego Są-
cza. Z nominacji Rady i Zarządu Miasta, od 1927
do 1934, stał ponownie na stanowisku burmistrza
miasta Nowego Sącza w l. 1925–1934 i 1938–1940.
Jako wiceburmistrz pełnił tę funkcję w l. 1920–
1925. W tym czasie był członkiem-założycielem
wielu organizacji: Towarzystwa Kasynowego (wi-
ceprezes), Kasy Oszczędności (dyrektor), Kasy Za-
liczkowej (prezes Rady Nadzorczej), Ligi Obrony
Powietrznej i Przeciwgazowej, Towarzystwa Przy-
jaciół Harcerstwa, Towarzystwa Szkoły Handlowej
(prezes), Rady Szkolnej. 13.05.1921 został wybrany
na stanowisko prezesa Towarzystwa Gimnastycz-
nego „Sokół”, które sprawował do 1931. Udzie-
lał się w adwokaturze, był członkiem koła Związ-
ku Adwokatów Polskich, a od 1932 Koła Adwoka-
tów Rzeczypospolitej Polskiej.
Po przewrocie majowym dał się poznać jako
umiarkowany zwolennik J. Piłsudskiego i pełno-
476
T. III/z. 1
mocnik BBWR. Był inicjatorem nadania 1.07.1931
B. Pierackiemu tytułu Honorowego Obywatela
Miasta Nowego Sącza. Od 15.12.1926 pełnił funk-
cję przewodniczącego Komitetu Odbudowy Za-
mku Królewskiego. Został kawalerem Krzyża Ofi-
cerskiego Orderu Polonia Restituta odznaczonym
w Nowym Sączu w 1928 przez prezydenta Ignace-
go Mościckiego. W 1928 członek Okręgowego Ko-
mitetu Wyborczego, w l. 1934–1938 ponownie jako
prezes TPP. W l. 1926–1939 Publikował w „Głosie
Podhala” artykuły prawnicze i ekonomiczne, był
fundatorem bibliotek i księgozbiorów miejskich.
W wyniku rezygnacji S. Nowakowskiego decyzją
wojewody krakowskiego S. został prezydentem
miasta 1.09.1939. Po wkroczeniu 6.09.1939 nie-
mieckiej 2. Dywizji Górskiej do miasta powołano
Komisaryczny Zarząd Miasta, na którym pozosta-
wiono S. jako zastępcę komisarza, a od 9.09.1939
zdegradowano go z funkcji prezydenta miasta do
pozycji burmistrza, a jego bezpośrednim zwierzch-
nikiem został Stadtkomisar. W czasie wojny jako
burmistrz był przewodniczącym Rady Przybocznej,
d. Rady Miasta, której jednak w czasie wojny ni-
gdy nie zwołano. Od października ponownie pro-
wadził działalność adwokacką, głównie z zakresu
prawa rodzinnego i rzeczowego. Zasłynął bohater-
skim czynem wczesnym latem 1940, gdy gestapo i
Stadtkomisar dr Rudolf Hein zażądali wykazu 20
nazwisk najważniejszych obywateli miasta jako za-
kładników do egzekucji. S. odmówił, a na kolej-
ne żądania wyjął swoje pióro i na karcie arkusza
kancelaryjnego wpisał 20 razy swoje nazwisko (wg
niektórych źródeł było to 10 razy) i oddał poiry-
towanemu Heinowi. W okresie od końca 1939 do
marca 1941 w mieszkaniu S. znajdował się punkt
przerzutowy przez zieloną granicę. Wraz z synem
Kazimierzem i adw. dr E. Dzikiewiczem był or-
ganizatorem Konspiracyjnego Komitetu Pomocy
Uchodźcom, ułatwiającego przedostawanie się b.
żołnierzom września za granicę na Węgry. Przerzu-
ty i pomoc materialna dla więźniów politycznych
były organizowane przez S. głównie z jego hono-
rariów adwokackich. W jego kancelarii znajdował
się także punkt łączności ZWZ. Podupadł na zdro-
wiu po uwięzieniu przez gestapo syna Kazimierza i
dowiedzeniu się o śmierci córki Stefanii. Po opusz-
czeniu miasta przez Niemców 19.01.1945 i wkro-
czeniu Armii Czerwonej 20.01.1945 został wybra-
ny prezydentem miasta i kierował Komisarycznym
T. III/z. 1 Sichrawa R., Siemaszko
Zarządem Miejskim. Od 30.01.1945 pomimo cięż-
kiej choroby przewodniczył posiedzeniom Tymcza-
sowej Rady Miejskiej. Zmarł 13.04.1945 w Nowym
Sączu. Został pochowany na cmentarzu komunal-
nym w N. Sączu, zaraz po pochówku jego ciało zo-
stało ograbione przez stacjonujących w mieście
żołnierzy sowieckich. Ojciec czwórki dzieci: Ste-
fanii, Mieczysława, Kazimierza i Romany. Uzna-
wany na Sądecczyźnie za wzór patrioty i człowieka,
jego imię nosi jedna z ulic w Nowym Sączu.
Robert K. Tabaszewski
T. Aleksander, Życie społeczne i przemiany kulturalne Nowego
Sącza w latach 1870–1990, Kraków 1993, s. 58, 173, 285, 394,
457; J. Bieniek, Lord znad Dunajca, „Almanach Sądecki”
1995, nr 3, s. 34–51; Łoza 1938, s. 661; G. Danielewicz, Pogłos
znad Dunajca, Nowy Sącz 2007, s. 139–141; Dzieje Miasta No-
wego Sącza. Tom. II, F. Kiryk, S. Płaza (red.), Kraków 1993,
s. 22, 142, 168, 221, 232, 234, 242, 255–256, 279, 436, 529;
Encyklopedia Sądecka, J. Leśniak (red.), Nowy Sącz 2000, s.
343; S. Grodziski et. al., Palestra Krakowska w służbie ojczyź-
nie. Księga pamięci adwokatów, Kraków 2012, s. 61; S. Grzy-
bowski, Wspomnienia, Kraków 1999, s. 420–421; A. Kozacz-
ka, Z południowej rubieży, (w:) Szkice z dziejów adwokatury
(seria trzecia), R. Łyczywek (red.), Warszawa 1983, s. 86–87;
J. Leśniak, 101 Sądeczan, Nowy Sącz 2012, s. 69–71; Lista ad-
wokatów okręgu sądu apelacyjnego w Krakowie, Kraków 1939,
s. 56–57; L. Migrała, Poczet dawnych włodarzy Nowego Sącza
w okresie autonomii galicyjskiej, „Almanach Sądecki” 1995, nr
1–2; R. K. Tabaszewski, Adwokatura i adwokaci Nowego Są-
cza 1770–1918, „Rocznik Sądecki”, t. XL, s. 51–72.
SIEMASZKO Napoleon (1907–1993), adwo-
kat w Warszawie, polityk narodowo-demokratycz-
ny w II RP, członek Zarządu Głównego Stronni-
ctwa Narodowego, więzień Berezy Kartuskiej, w
Polsce Ludowej więzień polityczny.
Ur. 25.08.1907 w Wilnie. Jego ojcem był Stani-
sław – rzemieślnik, właściciel zakładu stolarskie-
go w Wilnie, matką – Amelia z d. Pugaczewska.
W wyniku wybuchu I wojny światowej rodzice S.
zostali zrujnowani materialnie, co spowodowało
konieczność wysłania S. oraz jego czworga rodzeń-
stwa do rodziny w powiecie oszmiańskim. Po klę-
sce wojsk rosyjskich z Niemcami w poł. 1915 zo-
stał zesłany jako tzw. bieżeniec na wschód Cesar-
stwa Rosyjskiego, gdzie przebywał w m. Simbirsk
do jesieni 1918 w bardzo trudnych warunkach ma-
terialnych. Tam pobierał naukę w szkole elemen-
tarnej. Do Wilna powrócił w 1919 i tu kontynuo-
wał naukę w Gimnazjum im. Króla Zygmunta Au-
gusta. Przez kilka miesięcy przebywał w Semina-
477
rium Duchownym w Wilnie, a następnie przeniósł
się do Oszmiany, gdzie w 1929 uzyskał maturę w
Gimnazjum im. Jędrzeja Śniadeckiego.
W l. 1929–1933 studiował prawo na USB w Wil-
nie. Już na pierwszym roku studiów związał się po-
litycznie z narodową demokracją. Działał w Związ-
ku Akademickim Młodzież Wszechpolska i Obo-
zie Wielkiej Polski. W l. 1931–1933 współpraco-
wał z „Dziennikiem Wileńskim”, publikował arty-
kuły w dodatku do tego dziennika o nazwie „Ruch
Młodych”.
Napoleon Siemaszko
Po studiach pracował jako sekretarz Związku
Właścicieli Autobusów Województwa Kieleckie-
go. Rozpoczął nadto intensywną działalność poli-
tyczną w Stronnictwie Narodowym. Po wygłosze-
niu publicznego przemówienia postawiono mu za-
rzut „zorganizowania związku przestępczego”, zo-
stał jednak uniewinniony przez sąd w 1934. Służby
wojskowej nie odbył z powodu choroby serca.
W 1933 uzyskał wpis na listę aplikantów adwo-
kackich Izby Adwokackiej w Lublinie. Jego pa-
tronem był adw. Lucjan Gierowski (od lipca 1933
do grudnia 1934, kancelaria w Kielcach, ul. We-
soła 42). Następnie uzyskał przeniesienie do Izby
Adwokackiej w Warszawie i jego patronem został
adw. Jan Optat Sokołowski (od 1935, kancelaria
w Warszawie, Al. Jerozolimskie 25). Jego „patro-
nem de facto” był nadto adw. Kazimierz Kowalski
(kancelaria w Łodzi, ul. Śródmiejska 27). Wynika-
ło to z faktu, że właśnie w Łodzi S. prowadził dzia-
łalność polityczną na dużą skalę, m.in. pełnił funk-
cję kierownika Wydziału Młodych Stronnictwa Na-
 Siemaszko
rodowego. Zorganizował m.in. nowoczesną jak na
owe czasy kampanię wyborczą stronnictwa w wy-
borach samorządowych – osobiście jeździł odkry-
tym „automobilem” i przez tubę nawoływał do gło-
sowania. Wybory te przyniosły zdecydowane zwy-
cięstwo Stronnictwa Narodowego. W Radzie Miej-
skiej partia ta zdobyła 36 mandatów na 70. Ak-
tywność polityczna S. była przyczyną osadzenia go
przez władze w „obozie odosobnienia” w Berezie
Kartuskiej, gdzie przebywał od listopada 1934 do
marca 1935. W obozie tym, gdzie doznał przemo-
cy, szykan i upokorzeń, miał numer 242. Poznał
tam także osobiście wojewodę poleskiego Wacła-
wa Kostka-Biernackiego, który z tytułu nadzoru
wizytował obóz.
Po wyjściu z obozu S. był przyjmowany osobiście
przez Romana Dmowskiego. Po raz kolejny został
zatrzymany 31.01.1936 w Warszawie. Osadzono go
w areszcie. W typowo politycznym procesie oskar-
żono go o kierowanie „bojową grupą terrorystycz-
ną”, w której skład miało wchodzić poza nim jesz-
cze 26 członków Stronnictwa Narodowego. S. kon-
sekwentnie utrzymywał, że oskarżenie go było wy-
nikiem prowokacji. Jednak SO w Łodzi skazał go
6.04.1936 na karę 4 lat więzienia. Bronili go adwo-
kaci Adam Pozowski oraz Zbigniew Stypułkowski
(zob.). W wyniku złożenia apelacji karę zmniejszo-
no mu do 3 lat i 4 miesięcy więzienia. Karę odby-
wał kolejno w: Łodzi, Sieradzu, Warszawie (Mo-
kotów), Cieszynie i Krakowie (najpierw więzienie
św. Michała, a następnie tzw. Bastion). W trak-
cie odbywania przez S. kary stosowano wobec nie-
go mało udolne prowokacje, np. na początku 1938
prasa związana z obozem rządzącym podała, że S.
spotkał się w kawiarni w Warszawie z adw. Wacła-
wem Szumańskim, a następnie złożył „w magistra-
cie” donos, że adw. W. Szumański źle wyrażał się
o komisarycznym prezydencie Warszawy Stefanie
Starzyńskim. W związku z tym 27.02.1938 w „War-
szawskim Dzienniku Narodowym” ukazało się wy-
jaśnienie, że S. odbywa karę więzienia w Krakowie
i taka rozmowa nie mogła się odbyć.
Po śmierci Romana Dmowskiego „Warszaw-
ski Dziennik Narodowy” w numerze specjalnym
(2–7.01.1939) zamieścił telegram żałobny wysłany
przez S. z więzienia. W trakcie odbywania kary S.,
w związku z realną groźbą wybuchu wojny, prze-
kazał cały swój majątek na Fundusz Obrony Naro-
dowej. Pobyt w więzieniu mocno nadszarpnął jego
478
T. III/z. 1
zdrowie, w trakcie odbywania kary przeszedł trzy
operacje. Karę odbył w całości, z więzienia w kra-
kowskim Bastionie zwolniono go 31.05.1939.
Po wyjściu z więzienia S. podjął ponownie dzia-
łalność polityczną i odwiedził ośrodki Stronnictwa
Narodowego w Łodzi, Warszawie, Grodnie i Wil-
nie. Na mocy decyzji Komitetu Głównego Stron-
nictwa Narodowego z 25.06.1939 wszedł w skład
jego Zarządu Głównego. Jego kandydaturę zgod-
nie zaakceptowały wszystkie frakcje partyjne. W
sierpniu 1939 przestrzegał publicznie przed agre-
sją Niemiec na Polskę i apelował o mobilizowanie
wszystkich sił społecznych do obrony RP. Do wy-
buchu II wojny światowej nie ukończył aplikacji i
nie złożył egzaminu adwokackiego.
Wybuch II wojny światowej zastał go w trakcie
odbywania rehabilitacji w górach. Podczas okupa-
cji niemieckiej ukrywał się, ponieważ był poszuki-
wany za swoją antyniemiecką działalność z okre-
su II RP. Prowadził działalność konspiracyjną w
cywilnych strukturach Stronnictwa Narodowe-
go. Współpracował przede wszystkim z adw. Ka-
zimierzem Kowalskim – do maja 1939 prezesem
Zarządu Głównego Stronnictwa Narodowego, któ-
ry działał w Łodzi i w Warszawie do grudnia 1941.
Nie pełnił jednak S. kluczowych funkcji. Jedno-
cześnie do 1.08.1944 zarobkował nieformalnie jako
aplikant adwokacki. Wybuch Powstania Warszaw-
skiego zastał go w Konstancinie i spowodował ze-
rwanie jego kontaktów konspiracyjnych.
Po upadku Powstania Warszawskiego wyjechał
na Śląsk i był radcą prawnym przedsiębiorstwa
„Gazownie Górnośląskie”. Do Warszawy powró-
cił jesienią 1945.
Pozostawał w kontakcie z działaczami nadal
konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego. Poza
tym odbywał spotkania z Arturem Bliss-Lane’em,
znanym z konsekwentnie antykomunistycznych
poglądów ambasadorem USA w Polsce (od
4.08.1945 do 24.02.1947). Spotykał się również
z inż. Adamem Doboszyńskim, który 23.12.1946
nielegalnie powrócił do Polski i odbył wiele kon-
ferencji z działaczami konspiracji antykomuni-
stycznej i opozycji. Będąc zagrożonym dekonspi-
racją i aresztowaniem, korzystając z możliwości,
które dawała ustawa z 22.02.1947 o amnestii, S.
25.04.1947 „ujawnił się” przed komisją amnestyj-
ną, czego następstwem było skorzystanie z prze-
pisów o abolicji.
T. III/z. 1 Siemaszko
Podaniem z 14.11.1945 wystąpił S. do RA w
Warszawie o wpis na listę adwokatów na podsta-
wie art. 4 pkt 3 dekretu z 24.05.1945, który stano-
wił, że aplikanci adwokaccy, którzy do 1.09.1939
ukończyli 4 lata aplikacji adwokackiej, są zwolnie-
ni od złożenia egzaminu adwokackiego i będą wpi-
sani na listę adwokatów na podstawie wniosku. Do
podania o wpis dołączył zaświadczenia od b. pa-
trona – adw. Lucjana Gierowskiego oraz od adw.
Zbigniewa Stypułkowskiego (podówczas ponow-
nie – już po moskiewskim „procesie szesnastu”
– poszukiwanego przez MBP ze względu na kie-
rowanie działalnością NSZ i NZW). Tymczasowy
Zarząd Izby Adwokackiej w Warszawie uchwałą z
16.11.1945 wpisał go na listę adwokatów. Ślubo-
wanie adwokackie złożył 27.02.1947 przed dzieka-
nem ORA adw. Władysławem Januszem Tomoro-
wiczem. Kancelarię prowadził w Warszawie, przy
ul. Żurawiej 8. Przyjmował głównie sprawy cywil-
ne. Był radcą prawnym Związku Zawodowego Ro-
botników Budowlanych.
W związku z aresztowaniem inż. Adama Dobo-
szyńskiego i rozwojem śledztwa w tej sprawie S. zo-
stał zatrzymany i aresztowany przez funkcjonariu-
szy UB 29.09.1947, podczas przyjmowania klien-
tów w kancelarii. RA uchwałą z 9.10.1947 zobo-
wiązała dziekana do „interwencji w MO” w spra-
wie aresztowania S., a nadto wyznaczyła tymcza-
sowego zastępcę S. w osobie adw. Wacława Bo-
żentowicza. Przeszedł S. 2-letnie, ciężkie śledz-
two w gmachu MBP przy ul. Koszykowej oraz na
Mokotowie. Dzięki styczności praktycznej z pra-
wem karnym udało mu się zminimalizować nega-
tywne skutki aresztowania (w „sprawie głównej”
inż. Adam Doboszyński został skazany 11.07.1949
w pokazowym procesie przez WSR w Warszawie
na karę śmierci). Podczas śledztwa stosowano wo-
bec niego przemoc fizyczną i psychiczną. Nadto
był pozbawiony ciepłej odzieży. Próby dostarcze-
nia mu takiej odzieży, dokonywane przez jego ro-
dzinę, okazały się bezskuteczne. Prokurator woj-
skowy płk Maksymilian Lityński 20.01.1948 zawia-
domił rodzinę S., że „więzienie dysponuje dosta-
teczną ilością ciepłej odzieży i przebywający tam
więźniowie są należycie zaopatrzeni na zimę”.
Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w
Warszawie z 19.07.1949 S. został skazany na karę
5 lat więzienia oraz utratę praw na okres 3 lat
(sygn. akt Sr 133/48). W wyroku przypisano mu
479
czyny kwalifikowane z art. 88 KKWP w zw. z art. 86
KKWP, tj. „wejście w porozumienie z innymi oso-
bami” w celu usunięcia przemocą organów władzy
zwierzchniej lub w celu zmiany przemocą ustro-
ju. Proces S. był tzw. procesem odpryskowym w
stosunku do procesu inż. Adama Doboszyńskiego.
Najwyższy Sąd Wojskowy utrzymał w mocy wyrok
I instancji. Po uprawomocnieniu się ww. wyroku
RA w Warszawie uchwałą z 2.03.1950 skreśliła S.
z listy adwokatów „wobec utraty wymogów, prze-
widzianych prawem o ustroju adwokatury” (odpis
tej uchwały doręczono mu dopiero w II poł. 1952,
krótko przed zwolnieniem z więzienia). W II poł.
1950 S. wystąpił o warunkowe przedterminowe
zwolnienie z odbycia reszty kary, jednakże posta-
nowieniem WSR w Warszawie z 15.12.1950 jego
podanie zostało załatwione odmownie.
Karę odbywał m.in. na Mokotowie (X Pawilon)
oraz w Rawiczu. W więziennych celach zetknął się
z wieloma działaczami i żołnierzami konspiracji
antyniemieckiej i antykomunistycznej, cywilnej i
zbrojnej, m.in. z członkami IV Zarządu Zrzeszenia
WiN, żołnierzami AK z Wileńszczyzny, uczestnika-
mi Powstania Warszawskiego z batalionów „Zoś-
ka” i „Parasol”, żołnierzami NSZ i NZW. Przeby-
wał w jednej celi także z b. wojewodą poleskim
Wacławem Kostkiem-Biernackim, którego poznał
w 1934 jako nadzorcę obozu w Berezie Kartuskiej.
Mimo tych zaszłości traktował go z kurtuazją, a
ponieważ Wacław Kostek-Biernacki był dotknię-
ty ciężkim reumatyzmem, który spowodował m.in.
poważną deformację rąk i utrudniał mu porusza-
nie się, S. mył za niego menażkę i kubek, a nawet
wynosił go na plecach na tzw. spacerniak.
Karę 5 lat więzienia odbył w całości. Na wolność
wyszedł 30.09.1952. W „Świadectwie zwolnienia z
więzienia” w Rawiczu stwierdzono, że S. „Podczas
pobytu w więzieniu sprawował się dostatecznie”
oraz że ma obowiązek „zameldować się w biurze
w UB m.st. Warszawy nie później jak dnia 6 paź-
dziernika 1952 r.”.
Od 1.01.1953 podjął pracę w redakcji dzien-
nika „Słowo Powszechne”, w Dziale Listów i In-
terwencji oraz Porad Prawnych. Po upływie zasą-
dzonego wyrokiem WSR z 1949 3-letniego okre-
su pozbawienia praw publicznych S. wystąpił o po-
nowny wpis na listę adwokatów, jednak pismem z
22.12.1955 naczelnik Samodzielnego Wydziału ds.
Adwokatury w Ministerstwie Sprawiedliwości Zbi-
 Siemaszko
gniew Kwiecień poinformował go o nieuwzględ-
nieniu wniosku. W piśmie tym stwierdzono, że S.
„na obecnie zajmowanych stanowiskach może nie
mniej pożytecznie pracować dla Polski Ludowej
niż w adwokaturze”.
Po raz kolejny wniosek o ponowny wpis na listę
adwokatów złożył S. 5.09.1956, czyli w okresie tzw.
odwilży politycznej. Rada uwzględniła wniosek i
wpisała go na listę adwokatów uchwałą z 8.11.1956.
W uzasadnieniu tej uchwały Rada stwierdziła, że
„brak obecnie podstaw do żywienia obaw, że S.
nie daje rękojmi wykonywania zawodu adwoka-
ta zgodnie z zadaniami adwokatury w Polsce Lu-
dowej”. Ślubowanie adwokackie ponownie złożył
19.12.1956 przed dziekanem – adw. Stanisławem
Garlickim. Zawód wykonywał w kancelarii indywi-
dualnej w Warszawie przy ul. Żurawiej 8.
Na skutek podjęcia akcji rehabilitacyjnej jego
sprawę z 1949 ponownie rozpoznał SN, który wyro-
kiem z 25.07.1957 uniewinnił go od zarzutów, przy-
pisanych mu wyrokiem WSR w Warszawie.
W marcu 1958 S. wystąpił o przyjęcie go do skła-
du ZA nr 4 w Warszawie (ul. Nowowiejska 6). Na
zebraniu tego Zespołu 21.04.1958 wszyscy obec-
ni członkowie zagłosowali za przyjęciem S., wobec
powyższego dziekan RA zarządził 4.07.1958 wpi-
sanie S. do rejestru ZA nr 4. Krótko przed uchwa-
leniem i wejściem w życie nowej ustawy o ustroju
adwokatury z 19.12.1963 S. wystąpił z ZA nr 4 (z
dniem 17.12.1963), albowiem nowa ustawa dawa-
ła możliwość prowadzenia praktyki indywidualnej,
tj. poza zespołem, ale tylko przez rok od wejścia
jej w życie oraz tylko dla tych adwokatów, którzy
w dniu wejścia jej w życie taką praktykę indywidu-
alną prowadzili. Praktykę tę prowadził w Warsza-
wie przy ul. Pięknej 16 B. Przed upływem termi-
nu ustawowego, 21.12.1964, został przyjęty do ZA
nr 35 w Warszawie i z tym samym dniem dziekan
rady zarządził wpisanie go do rejestru tego zespo-
łu. Następnie 30.08.1965 przyjęto go do ZA nr 24
w Warszawie (ul. Bracka 20), w następstwie cze-
go dziekan rady wpisał go do rejestru tego ZA z
dniem 1.09.1965.
S. prowadził głównie sprawy cywilne. Znaczną
część jego klienteli stanowili obywatele USA po-
chodzenia polskiego. Ponieważ tzw. sprawy zagra-
niczne mogły być prowadzone tylko w tzw. zespo-
łach specjalistycznych, S. złożył wniosek o przy-
jęcie go do nowo tworzonego ZA nr 40 w War-
480
T. III/z. 1
szawie. Wniosek ten został załatwiony odmow-
nie 27.04.1967, dodatkowo zaś RA zakazała mu
przyjmowania nowych spraw zagranicznych w ZA
nr 24.
W maju 1968 S. wyjechał do USA w sprawach
rodzinnych, gdzie przebywał do września 1970.
Wygłaszał tam również odczyty polityczno-histo-
ryczne dla Polonii. Po powrocie do Polski zawód
wykonywał nadal w ZA nr 24. Zebranie tego ze-
społu uchwałą z 3.03.1976 zezwoliło S. na konty-
nuowanie pracy zawodowej do ukończenia sie-
demdziesiątego roku życia. Uchwałą z 7.07.1977
RA w Warszawie odmówiła wystąpienia do Pre-
zydium NRA z wnioskiem o zezwolenie S. na dal-
sze wykonywanie przez niego zawodu adwokata w
zespole adwokackim. Prezydium NRA uchwałą z
1.09.1977 nie uwzględniło odwołania S. od uchwa-
ły RA. Stanowisko to zostało następnie zaakcep-
towane przez Ministra Sprawiedliwości. Z rejestru
ZA nr 24 skreślono go z dniem 30.11.1977.
Od połowy lat 70. XX w. organizował S. w swo-
im mieszkaniach (początkowo przy ul. Francisz-
kańskiej 7, a potem przy ul. Pięknej 16 B) cy-
kliczne spotkania, które przekształciły się w nie-
formalny salon polityczny. Bywali w nim przede
wszystkim działacze ruchu narodowo- i chrześci-
jańsko-demokratycznego, żołnierze AK, NOW,
NSZ i NZW, członkowie duszpasterstw ludzi pra-
cy, duszpasterstw akademickich, działacze Ruchu
Młodej Polski i NSZZ „Solidarność” oraz wybit-
ni polscy działacze polityczni przebywający na sta-
łe na emigracji.
S. w latach 80. XX w. był inicjatorem upamięt-
niania wybitnych postaci narodowo-demokratycz-
nych tablicami pamiątkowymi oraz pomnikami.
Z jego inicjatywy powstał w grudniu 1990 Insty-
tut Historyczny im. Romana Dmowskiego w War-
szawie, którego został wiceprezesem. Współtwo-
rzył w kwietniu 1991, wspólnie z kierownictwem
emigracyjnego Stronnictwa Narodowego, Stronni-
ctwo Narodowo-Demokratyczne. Był Wicepreze-
sem ZG tego stronnictwa (Prezesem był Jan Za-
moyski).
Zm. 14.03.1993 w Warszawie. Pochowano go na
Cmentarzu Wawrzyszewskim w Warszawie. Nie był
żonaty, dzieci nie miał.
Marcin Zaborski
AIA w W., akta osobowe S.; P. Cichoracki, Droga ku anate-
mie. Wacław Kostek-Biernacki (1884–1957), Warszawa 2009,
T. III/z. 1 siemaszko, sieniewicz
s. 440; K. Kaczmarski, P. Tomasik, Adam Doboszyński 1904–
1949, Rzeszów 2009, s. 35; S. Krupa, X Pawilon. Wspomnienia
AK-owca ze śledztwa na Rakowieckiej, Warszawa 1989, s. 47; I.
Polit, Miejsce odosobnienia w Berezie Kartuskiej, Toruń 2003, s.
5, 83, 99, 100, 232; P. Siekanowicz, Obóz odosobnienia w Bere-
zie Kartuskiej 1934–1939, Warszawa 1991, s. 8, 29, 87; S., Byłem
więźniem Berezy, (w:) P. Siekanowicz, Obóz odosobnienia…, s.
65–67; L. Żebrowski, Siemaszko Napoleon, (w:) Encyklopedia
„białych plam”, t. XVI, Radom 2005, s. 146–148.
Sieniewicz Konrad (1912–1996), ps. „Kon-
rad”, „Sokołowski”, „Wierzejski”, „Kazimierz
Świątek”, adwokat w Warszawie, polityk ruchu
chrześcijańsko-demokratycznego, działacz kon-
spiracyjnej Unii, SP i Delegatury Rządu na Kraj,
uczestnik Powstania Warszawskiego, publicysta ka-
tolicki.
Konrad Sieniewicz
Ur. 19.02.1912 w Petersburgu jako syn Włady-
sława, adwokata, i Zofii z d. Jawdyńskiej (w niektó-
rych opracowaniach pojawia się błędna data uro-
dzenia – 1909). W l. 1921–1929 uczył się w Gim-
nazjum Adama Mickiewicza w Grodnie, gdzie zdał
egzamin maturalny. Następnie studiował na Wy-
dziale Prawa UW. Po ukończeniu studiów w 1933
odbył aplikację adwokacką w Warszawie pod pa-
tronatem Aleksandra Korybut-Daszkiewicza i w
czerwcu 1939 zdał egzamin adwokacki. Po wybu-
chu wojny został ewakuowany w ekipie Banku Go-
spodarstwa Krajowego na wschód Polski, gdzie w
Zdołbunowie zastała go agresja bolszewicka. W
październiku 1939 dostał się do Grodna, gdzie
mieszkali jego rodzice, a następnie w końcu tego
miesiąca przez „zieloną granicę” przedostał się do
481
okupowanej przez Niemców Warszawy. W kwiet-
niu 1940 został wpisany na listę adwokacką. Pro-
wadził kancelarię przy ul. Czackiego 15. Wkrótce
rozpoczął działalność konspiracyjną w organizacji
Grunwald, w której kierował pionem politycznym
(odebrał m.in. przysięgę od Stefana Kisielewskie-
go, z którym później się przyjaźnił). W 1940 wraz
z Grunwaldem przyłączył się do chrześcijańsko-de-
mokratycznej Unii. W pierwszym kierownictwie
Unii odpowiadał za prasę i propagandę, następnie
został sekretarzem generalnym i członkiem Rady
Programowej, kierował też jednym z pięciu pio-
nów Unii – unią społeczną. Zyskał duże uznanie
jednego z przywódców tej organizacji Jana Hoppe.
Był założycielem pisma konspiracyjnego „Warta”,
a następnie redaktorem organu Unii – pisma „Na-
ród”. Po połączeniu Unii ze Stronnictwem Pracy
w lutym 1943 pełnił funkcję wiceprezesa zarządu
stołecznego i zastępcy sekretarza generalnego SP.
Był też członkiem zespołu prawniczego SP, który
opracowywał projekt powojennego ustroju pań-
stwa polskiego. W 1944 zorganizował Agencję Pra-
sową STROP, „koordynującą działalność informa-
cyjną i wydawniczą SP, szczególnie z myślą o pro-
wincji” (Paweł Ziętara), w której został redakto-
rem. Równocześnie udzielał się w strukturach Pol-
skiego Państwa Podziemnego. Od 1941 pracował
w Inspektoracie Głównym Państwowego Korpusu
Bezpieczeństwa (policji podziemnej), m.in. zajmo-
wał się organizowaniem terenowych struktur PKB,
według Janusza Marszalca położył też znaczne za-
sługi dla ich rozwoju (jak się wydaje, nie był jed-
nak jednym z zastępców komendanta PKB Stani-
sława Tabisza). Od 1942 działał w Oddziale Orga-
nizacyjno-Inspekcyjnym Wydziału Bezpieczeństwa
Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury
Rządu RP. Był członkiem powołanej w 1944 Cen-
tralnej Komisji Badania i Rejestrowania Zbrod-
ni Okupanta w Polsce (krypt. „Niezapominajka”).
W 1943 ukończył podchorążówkę AK i został mia-
nowany kapralem podchorążym. W pierwszych
dniach Powstania Warszawskiego służył w Zgru-
powaniu „Krybar” Cypriana Odorkiewicza, był do-
wódcą barykady przy ul. Kopernika, nie uczestni-
czył natomiast, jak podała Kwiatkowska, w ataku
„Krybara” na Uniwersytet Warszawski. 4.08.1944
został mianowany przez „Krybara” komisarzem
bezpieczeństwa cywilnego na Powiśle, a w pięć
dni później – delegatem rejonowym DR na Rejon
 Sieniewicz
I Powiśle. Do jego zadań należała organizacja po-
mocy dla ludności cywilnej w zakresie aprowizacji
(w tym zaopatrzenia w wodę), opieki sanitarnej,
zapewnienia zakwaterowania mieszkańcom znisz-
czonych domów i uchodźcom, ochrony przed ele-
mentami przestępczymi. Jak pisał Wojciech Rosło-
niec, komisarz Sieniewicz „energicznie przystąpił
do prac organizacyjnych. Podzielił teren wyzwolo-
ny spod okupacji niemieckiej (...) na 16 komisa-
riatów blokowych. We wszystkich komisariatach
blokowych ustanowieni zostali kierownicy bloko-
wych służb: bezpieczeństwa, ochrony przeciwpo-
żarowej i obrony przeciwlotniczej, propagandy,
zdrowia i higieny, opieki społecznej i pracy. W do-
mach wyznaczono komendantów domów”. S. zo-
stał też członkiem redakcji pisma „Barykada Po-
wiśla”, gdzie publikowano jego zarządzenia (m.in.
dotyczące organizacji służby sanitarnej na Powi-
ślu). Jego działalność była oceniana bardzo wyso-
ko, m.in. na łamach „Biuletynu Informacyjnego”
AK. Po kapitulacji powstania wyszedł z miasta z
ludnością cywilną. Kontynuował działalność w De-
legaturze Rządu jako zastępca kierownika Wydzia-
łu Bezpieczeństwa „Oko” Departamentu Spraw
Wewnętrznych DR, a w ostatnich miesiącach jej
działalności był zastępcą kierownika Biura Prezy-
dialnego Delegatury. Kontynuował też działalność
konspiracyjną w SP – na posiedzeniu ZG SP w lu-
tym 1945 w Krakowie otrzymał polecenie odbudo-
wy struktur w Warszawie. Według Karola Popie-
la w marcu 1945 przestrzegał przywódców Polski
Podziemnej przed podjęciem rozmów z Sowieta-
mi. 17.05.1945 został aresztowany przez UB. Zwol-
niony w niespełna miesiąc później, w związku z po-
wrotem do kraju prezesa SP Karola Popiela, włą-
czył się w działalność jawnej opozycji (niezależnie
od tego, według ustaleń Waldemara Grabowskie-
go, równocześnie miał być członkiem Komisji Li-
kwidacyjnej Delegatury Rządu RP, rozwiązanej 6
lipca tr.). 15.07.1945 na zjeździe (którego głównym
organizatorem był S.) wybrano go sekretarzem ge-
neralnym ZG Stronnictwa Pracy, jednak na wyraź-
ne żądanie władz komunistycznych, po wymuszo-
nym połączeniu SP z kryptokomunistyczną grupą
„Zrywu” Feliksa Widy-Wirskiego i Zygmunta Fel-
czaka, został usunięty z ZG SP. Na krótko wrócił
do przerwanej w czasie powstania praktyki adwo-
kackiej, podjął też pracę asystenta w Katedrze Pra-
wa Publicznego UW. Po kilku miesiącach, zagro-
482
T. III/z. 1
żony ponownym aresztowaniem, 4.12.1945 opuś-
cił kraj. Mieszkał początkowo w Londynie, póź-
niej w Waszyngtonie (w l. 1950–1958), następnie w
Paryżu, a od 1962 w Rzymie. Działał w międzyna-
rodówce chadeckiej oraz w SP na uchodźstwie, do
1977 pełnił funkcję sekretarza generalnego stron-
nictwa. Jak oceniał Paweł Ziętara, S. „był bez wąt-
pienia jedną z najwybitniejszych postaci polskiej
emigracyjnej chadecji”, ponadto „postrzegany był
przez MBP jako spiritus movens «ośrodka zagra-
nicznego SP», motor jego działań skierowanych
na kraj, organizator łączności, wymiany informa-
cji, przerzutu ludzi i pieniędzy”. Brał udział w or-
ganizacji Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej
Europy Środkowej (CDUCE), powołanej na zjeź-
dzie w Waszyngtonie, przez czterdzieści lat był jej
sekretarzem generalnym. W 1961 należał do ini-
cjatorów powołania Światowej Unii Chrześcijań-
sko-Demokratycznej, został również członkiem
jej Komitetu Politycznego, a także przedstawicie-
lem w ONZ i w Komisji Praw Człowieka w Gene-
wie. Współpracował z powstałymi w PRL po 1956
klubami inteligencji katolickiej, wspierał finanso-
wo ich działaczy i pośredniczył w ich kontaktach
z katolikami na Zachodzie. W ramach działania
na rzecz kontaktów z katolikami w Polsce uczest-
niczył w powołaniu Chrześcijańsko-Społecznego
Instytutu Wymiany Kulturalnej z siedzibą w Rzy-
mie. Od 9.10.1962 do 15.12.1971 Służba Bezpie-
czeństwa prowadziła rozpracowanie operacyjne
S. pod krypt. „Insula”, w ramach którego podję-
to próbę werbunku S. Nie powiodła się ona, nie-
mniej S., jak pisał w bardzo dobrze udokumento-
wanym artykule na ten temat Paweł Ziętara, „świa-
domie zdecydował się na podjęcie kontaktu z bez-
pieką”. Liczył początkowo na umożliwienie chade-
cji legalnej działalności w kraju, a w końcu na zgo-
dę na powrót do kraju i „włączenie się w jakiś ro-
dzaj działalności społeczno-politycznej”. Nie pod-
pisał natomiast zobowiązania o współpracy i nie
pobierał wynagrodzenia – „formalnie rzecz biorąc,
jego status nigdy nie wykroczył poza «kontakt in-
formacyjny». Jednocześnie pozostaje kwestią bez-
sporną, że Sieniewicz jednak podjął i przez kilka
lat podtrzymywał tajne i świadome kontakty z ka-
drowym oficerem wywiadu PRL, któremu udzie-
lał informacji” – pisał Ziętara. W 1977 S. odwie-
dził kraj, a wrażenia z tej podróży opisał w broszur-
ce W Polsce po trzydziestu latach. W 1984 w czaso-
T. III/z. 1 Sieniewicz, Sierowszewski

piśmie „Chrześcijan w świecie” opublikował rela- wstańczym Powiślu, „Palestra” 2004, nr 7–8, s. 18–33; tenże,
cję ze swojej działalności w czasie Powstania War- Konrad Sieniewicz w dokumentach bezpieki, „Pamięć i Spra-
wiedliwość” 2010, nr 15, s. 89–116.
szawskiego. W 1989 poparł utworzenie Chrześci-
jańsko-Demokratycznego Stronnictwa Pracy, jed-
nej z pierwszych partii politycznych w odradzającej Sieroszewski Władysław (1900–1996), ps.
się Polsce. W lutym 1992 wrócił do Polski. W 1993 „Paweł”, „Sabała”, adwokat w Warszawie, harcerz,
S. odznaczono Krzyżem Kawalerskim z Gwiazdą sędzia, oficer AK, Szef Służby Sprawiedliwości Po-
Orderu Polonia Restituta. wstania Warszawskiego i Szef Służby Sprawiedli-
Zmarł 16.12.1996 w Krakowie. Został pochowa- wości AK, więzień niemieckich obozów koncen-
ny na cmentarzu w Grębałowie. Był współautorem tracyjnych.
(z Jerzym Braunem i Karolem Popielem) książki
Człowiek ze spiżu, poświęconej Janowi Hoppe. Po-
śmiertnie ukazały się jego wspomnienia z lat woj-
ny Ku jakiej Polsce szliśmy. Spuścizna S. znajduje
się w zbiorach KUL.
Marek Gałęzowski
AIA w Warszawie, Akta osobowe 1/1760; A. Andrusiewicz,
Stronnictwo Pracy 1937–1950. Ze studiów nad najnowszymi
dziejami chadecji w Polsce, Warszawa 1988, passim; Aparat
bezpieczeństwa wobec emigracji politycznej i Polonii, pod red.
R. Terleckiego, Warszawa 2005, s. 295; S. Cenckiewicz, Śla-
dami bezpieki i partii. Studia – źródła – publicystyka, Łomianki
2009, s. 428, 452, 482, 487, 544; Druga wielka emigracja 1945–
1990, t. 1, A. Friszke, Życie polityczne emigracji, Warszawa
1999, s. 74, 84, 162, 216, 217, 330, 331, 397; W. Grabowski,
Państwo polskie wychodzi z podziemi. Cywilne struktury Pol- Władysław Sieroszewski
skiego Państwa Podziemnego w powstaniu warszawskim, War-
szawa 2007; tenże, Polska tajna administracja cywilna 1940–
1945, Warszawa 2003; K. J. Hahn, Polak, chrześcijanin, przy-
jaciel. Wspomnienie o Konradzie Sieniewiczu, „Tygodnik Po-
wszechny” 1997, nr 36, s. 11; S. Kisielewski, Dzienniki, War-
Ur. 30.12.1900 w Warszawie jako syn pisarza
szawa 2001, s. 614, 647, 648, 780, 896, 897; A. Kwiatkowska, Wacława Sieroszewskiego i Stefanii z Mianow-
Sieniewicz Konrad, (w:) Encyklopedia polskiej emigracji i Po- skich. W l. 1906–1910 przebywał z rodzicami w
lonii, t. 4, pod red. K. Dopierały, Toruń 2005, s. 369–370, bi- Zakopanem, a następnie w l. 1910–1914 w Pary-
bliografia (tu data urodzenia 1912); J. Marszalec, Ochrona
porządku i bezpieczeństwa publicznego w Powstaniu Warszaw-
żu, gdzie uczęszczał do Lycee Montaigne. Od 1915
skim, Warszawa 1999, s. 56, 80, 184; Polska emigracja poli- należał do harcerstwa, m.in. od 1918 jako druży-
tyczna. Informator (reprint), wstęp S. Cenckiewicz, Warsza- nowy VIII Drużyny Harcerskiej im. K. Pułaskie-
wa 2004; K. Popiel, Na mogiłach przyjaciół, Londyn1966, s. go przy Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warsza-
173; A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia adwokatury, Warsza-
wa 2012, s. 281; W. Rosłoniec, Grupa „Krybar” Powiśle 1944, wie, powstałej w 1914. W 1919 ukończył gimna-
Warszawa 1989 (błędnie wymieniony pod imieniem Karol); zjum humanistyczne im. Mikołaja Reja w Warsza-
J. Rutkowska, Udział adwokatów w powstaniu warszawskim, wie. Po maturze w 1919 wstąpił na Wydział Nauk
„Palestra” 1983, nr 8, s. 49; K. Sieniewicz, Wspomnienia po- Prawnych UW. 17.10.1919 jako instruktor harcer-
lityczne 1939–1945. Ku jakiej Polsce szliśmy, Katowice 2012;
tenże, Odcinek cywilny powstańczego Powiśla. Wspomnienia ski wraz z grupą harcerzy wyjechał do obozu Amb-
Delegata Rejonu I, „Chrześcijanin w świecie” 1984, nr 131– ronay we Francji, w celu eskortowania pociągu z
132, s. 151–160; tenże, W Polsce po trzydziestu latach, Lon- materiałami wojskowymi do kraju. W oczekiwaniu
dyn 1978; Stanisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bez- na załadunek i przygotowanie transportu do Pol-
pieczeństwa, Warszawa–Łódź 2010, t. 3, passim; K. Turow-
ski, Historia ruchu chrześcijańsko-demokratycznego w Polsce, ski wyruszył wraz z harcerzami do Paryża (gdzie
Warszawa 1989, t. 2, passim; J. K. Zawodny, Powstanie war- odwiedzili Polską Misję Wojskową z gen. Tadeu-
szawskie w walce i dyplomacji, Warszawa 2005, s. 206, 210, szem Rozwadowskim oraz Delegację Pokojową
219; tenże, Uczestnicy i świadkowie powstania warszawskie- z Romanem Dmowskim), a następnie udali się w
go. Wywiady, Warszawa 2004, s. 78, 114, 119–121; J. Zabło-
cki, Dzienniki, t. 1–3, Warszawa 2008–2013; P. Ziętara, Ad- delegację do Baden Powella do Londynu. Po po-
wokat Konrad Sieniewicz – Rejonowy delegat rządu RP na po- wrocie do kraju, jak wskazywał S. we wspomnie-

483
 Sieroszewski
niach, objął funkcję sekretarza w Komendzie 1B
Okręgu Warszawskiego ZHP, a po jej reorganiza-
cji, na początku 1920, funkcję zastępcy kierownika
referatu obozów i kolonii oraz kierownika refera-
tu plebiscytowego (dot. plebiscytu w sprawie przy-
łączenia do Polski Warmii i Mazur, Pomorza i Ślą-
ska). Wydaje się jednak, że S. się pomylił, wska-
zując symbol 1B, bowiem dotyczył on drużyn żeń-
skich, ze wspomnień wynika zaś, że jego praca do-
tyczyła harcerstwa męskiego, którego Okręg ozna-
czony był symbolem 1A. Nadto S. został powoła-
ny przez Kwaterę Główną ZHP do komisji opraco-
wującej musztrę harcerską. W połowie lipca 1920
wstąpił ochotniczo do Wojska Polskiego, dosta-
jąc przydział do Kompanii Sztabowej Naczelnego
Dowództwa, i zajął się organizowaniem oddziału
kurierów prasowych dla frontu spośród harcerzy,
a także sam dostarczał prasę na front. W sierp-
niu 1920 został przyjęty do Szkoły Podchorążych,
którą ukończył, uzyskując w 1924 stopień podpo-
rucznika, ze starszeństwem od 1.02.1924. W dniu
7.10.1924 został zaliczony w poczet absolwentów
UW. Po ukończeniu studiów odbył aplikację są-
dową i od 1927 został asesorem SO w Warszawie.
W 1928 rozpoczął pracę jako podprokurator SO w
Piotrkowie Trybunalskim. Od 1930 był wiecepro-
kuratorem SO w Warszawie, a następnie od 1936
SA w Warszawie. Przed wybuchem II wojny świa-
towej został mianowany porucznikiem, z przenie-
sieniem do służby sprawiedliwości, tj. korpusu au-
dytorów. W 1939 został mianowany na stanowisko
prokuratora Sądu Najwyższego, a od 1.09.1939 zo-
stał delegowany do Ministerstwa Sprawiedliwości,
bowiem – pomimo wybuchu wojny – sądy nadal
prowadziły swoją działalność. 3.09.1939 S. został
wyznaczony na przedstawiciela ministerstwa przy
Generalnym Komisarzu Cywilnym dla obszarów
wojennych. Zanim jednak objął funkcję, wyjechał
wraz z prok. Mieczysławem Siewierskim do Radzy-
nia Podlaskiego organizować kwatery dla mające-
go ewakuować się z Warszawy Ministerstwa Spra-
wiedliwości. Jego funkcję przy GKC objął wicepro-
kurator SA w Warszawie dr Juliusz Prachtel-Mo-
rawiński (późniejszy, pod ps. „Justyn”, prokurator
WSS Obszaru Warszawskiego AK). Następnie z
Radzynia S. wyewakuował się przez Łuck do Dub-
na, gdzie udali się również pracownicy MS oraz są-
dów. Zrezygnował, wraz z rodziną, z ewakuacji do
Rumunii, której podlegali urzędnicy MS, zamie-
484
T. III/z. 1
rzając wrócić do Warszawy. W Dubnie zastała go
wiadomość o wkroczeniu Armii Czerwonej na te-
reny Polski. Podjął nieudaną próbę zorganizowa-
nia oddziału Wojska Polskiego i policji w celu po-
mocy w obronie Lwowa. Następnie po wielu pe-
rypetiach dotarł do Warszawy. Na początku 1940
wstąpił do Związku Walki Zbrojnej, gdzie zajął się
początkowo organizowaniem zrębów podziemne-
go wymiaru sprawiedliwości. W tym celu odbyto
szereg rozmów pomiędzy przedstawicielami ar-
mii podziemnej i polskiej palestry, m.in. dzieka-
nem warszawskiej Rady Adwokackiej adw. Leo-
nem Nowodworskim, wicedziekanem Rady Ad-
wokackiej w Warszawie adw. Stanisławem Święci-
ckim, prezesem SA we Lwowie płk Konradem Zie-
lińskim i S. W pracy podziemnej S. przyjął pseudo-
nim „Paweł”, a następnie „Sabała”. W maju 1940
został wpisany na listę adwokatów. Od maja 1940
był przewodniczącym Sądu Kapturowego, następ-
nie Wojskowego Sądu Specjalnego Okręgu, a póź-
niej Obszaru Warszawskiego ZWZ AK. Sąd Kap-
turowy, a potem Wojskowy Sąd Specjalny Obszaru
warszawskiego ZWZ AK, nosił kryptonimy: „Kan-
tor”, „Kuria”, Obszar warszawski ZWZ AK nosił
zaś kryptonim „Drapacz”. W ramach tej struktury
S. organizował służbę sprawiedliwości do czasu wy-
buchu Powstania Warszawskiego. Co najmniej od
października do grudnia 1940, posługując się pseu-
donimem „Paweł”, zasiadał w składzie Sądu Kap-
turowego przy Komendzie Okupacji ZWZ (kryp-
tonim „Kawiarnia”) wraz z płk. A. Skroczyńskim
ps. „Drabek” i płk. Z. Miłkowskim ps. „Denhoff”.
Z dniem 25.07.1944 por. S. został awansowany do
stopnia kapitana. Wraz z wybuchem Powstania
Warszawskiego został odcięty od podległych sobie
służb i znajdował się w bloku przy ul. Wawelskiej
60 i ul. Mianowskiego 15 na terenie Ochoty. Blok
ten stanowił podstawę wyjściową Zgrupowania Ar-
mii Krajowej „Stach” (plutonów 434, 435, 436 i 439
wchodzących w skład 2. rejonu Obwodu IV Ocho-
ta AK) do ataku na SS-Kaserne zlokalizowaną w
Szkole Nauk Politycznych. Po krwawo odpartym
szturmie oddziały powstańcze zorganizowały obro-
nę ww. budynków, które później nazwano Redu-
tą Wawelską. Kpt. S., jako najstarszy rangą oficer,
wszedł w skład dowództwa Zgrupowania, wraz z
jego dowódcą ppor. Stanisławem Gołębiowskim
ps. „Stach” i jego zastępcą ppor. Jerzym Modro
ps. „Rarańcza”. Powstańcy bronili Reduty przez 10
T. III/z. 1 Sieroszewski, Silberschein
dni, mając niedużą ilość broni i amunicji. Wyczer-
pawszy środki obrony, podjęli decyzję przejścia ka-
nałami do Śródmieścia. 10.08.1944 S. został ranny
w ramię. Tego samego dnia, przez przebite przej-
ście z bloku mieszkalnego do kanału biegnącego
pod ul. Wawelską, kpt. S. wraz z pięcioosobowym
patrolem sprawdził możliwość przejścia przez ka-
nał, po czym powrócił do bloku. Następnie tą dro-
gą przeprowadził uzbrojoną grupę obrońców Re-
duty Wawelskiej w liczbie 70 chłopców i 14 dziew-
cząt do Śródmieścia. Wszyscy wyszli z kanału przy
ul. Prokuratorskiej (na Kolonii Staszica), a następ-
nie drogą naziemną poprzez al. Niepodległości i
ogródki działkowe doszli do powstańczej baryka-
dy przy ul. Polnej. Po wyleczeniu rany 18.08.1944
został mianowany Szefem Służby Sprawiedliwości
Powstania Warszawskiego, a następnie również
Szefem Służby Sprawiedliwości AK. Jednocześnie
zasiadał w składach orzekających WSS.
Po kapitulacji powstania został wywieziony do
obozu koncentracyjnego Bergen-Belsen a póź-
niej oflagu Falingbostel, Grossborn i Sandbostel.
12.04.1945 w czasie ewakuacji z obozu Sandbostel
uciekł, podczas postoju jeńców w miejscowości Kut-
tenholz, wraz ze Stanisławem Łebkowskim, ppor.
rez. Witoldem Majewskim (ps. „Dominik”, od 1931
zajmował stanowisko sędziego w sądach powszech-
nych obszaru warszawskiego, od 1940 zaś działał w
strukturach sądownictwa podziemnego ZWZ AK),
Stanisławem Łapińskim i Tomaszewskim (imienia
nie ustalono). 13.04.1945 uciekinierzy podzielili się
na dwie grupy: pierwszą tworzyli Stanisław Łapiński
i Tomaszewski, drugą zaś W. Majewski, S. Łebkow-
ski i S. Obie grupy odtąd szły oddzielnie. W trakcie
wędrówki grupy S. odłączył się W. Majewski, który
samotnie dotarł do wojsk angielskich. 28.04.1945 S.
i S. Łebkowski spotkali patrol wojsk angielskich. Do
kraju S. powrócił w sierpniu 1945. W 1947 został po-
nownie dopuszczony do wykonywania zawodu ad-
wokata. Po powrocie do Warszawy brał udział jako
radca prawny w pracach Biura Odbudowy Stolicy,
przemianowanego następnie na Biuro Urbanistycz-
ne Warszawy. W l. 1950–1980 pracował jako adwo-
kat-radca prawny w Zarządzie Muzeów i Ochrony
Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki. Równo-
cześnie w l. 1950–1970 pracował w Instytucie Ur-
banistyki i Architektury.
S. został odznaczony Krzyżem Walecznych
(1944), Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1944)
485
i Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Był autorem licznych publikacji m.in. z zakresu hi-
storii Wojskowych Sądów Specjalnych AK.
Zmarł 6.08.1996 w Warszawie. W małżeń-
stwie zawartym 30.04.1927 w Warszawie z Barba-
rą Wrzosek miał dwoje dzieci: Małgorzatę Jadwi-
gę (ur. 1930) i Barbarę (ur. 1935).
Bartłomiej Szyprowski
AIA w Warszawie, Akta osobowe; AAN, zesp. Armia Kra-
jowa 203/IX-1, k. 2. – Akta sprawy karnej Sądu Kapturowego
Komendy Okupacji ZWZ przeciwko Antoniemu Opęchowskie-
mu; sygn. 203/IX-1, k. 9, 17, 18. – Akta sprawy karnej Sądu
Kapturowego Komendy Okupacji ZWZ przeciwko Włodzi-
mierzowi Kordeckiemu; L. Gondek, Polska karząca, War-
szawa 1988, s. 181; Matrykuła zaliczenia W. Sieroszewskie-
go w poczet studentów UW z 7.10.1924 z podpisem rektora
dr Franciszka Kryształowicza, kopia w zbiorach autora; W.
Sieroszewski, Wspomnienia z lat 1919–1920, rozdział pt. Wiel-
ka wyprawa, s. 24 i n. mps, bez daty (kopia w zbiorach auto-
ra); tenże, Wspomnienia z lat 1919–1920, rozdział pt. Między
harcerstwem a uniwersytetem, mps bez daty, s. 44 (kopia w
zbiorach autora); tenże, Odwrót pod ziemią, „Za i przeciw”,
nr 34(909) z 25.08.1974, s. 14; http://www.sejm-wielki.pl/b/
psb.29401.4 na dzień 10.08.2011; http://pl.wikipedia.org/wiki/
Chor%C4%85giew_Sto%C5%82eczna_ZHP; http://www.
rej.edu.pl/historia/index.php?nazwa=kalendarium&n2=K
alendarium%20historyczne na dzień 10.08.2011).
Silberschein Adolf Henryk (1882–1951),
adwokat we Lwowie, polityk syjonistyczny, poseł
na Sejm.
Ur. 30.03.1882 we Lwowie. Pierwotnie nosił
imię Abraham. Po śmierci ojca wychowywany był
przez matkę oraz złotnika z Buczacza Jakuba Lej-
zora.
Gimnazjum ukończył w Buczaczu lub we Lwo-
wie, po czym zapisał się na Wydział Prawa ULw,
który ukończył 5.11.1907. Wkrótce potem pod-
szedł do rygorozów doktorskich, uzyskując sto-
pień doktora praw (1910). Prawdopodobnie stu-
diował też w Wiedniu.
Już w czasie studiów związany był z ruchami sy-
jonistycznymi. Po studiach rozpoczął kandydaturę
do adwokatury, a po jej ukończeniu wpisany został
na listę adwokatów IA we Lwowie. Adwokatem z
siedzibą we Lwowie był do 1932.
W czasie I wojny światowej walczył jako żołnierz
austriacki. Po demobilizacji w końcu 1918 został
dyrektorem Centralnego Żydowskiego Komitetu
Ratunkowego w Galicji Wschodniej, organizując
pomoc dla ofiar pogromu z listopada 1918 (m.in.
 silberschein
część żołnierzy polskich dokonało wówczas nie-
chlubnego czynu w stosunku do Żydów, za wspar-
cie przez nich dążeń ukraińskich, wskutek czego
kilkanaście do kilkudziesięciu osób zginęło). Dzia-
łał też w wielu innych organizacjach. Wspierał wie-
le akcji szkoleniowych dla młodzieży żydowskiej.
Na początku lat 20. został wiceprezesem Orga-
nizacji Syjonistycznej w Małopolsce Wschodniej, a
Adolf Henryk Silberschein
także członkiem Zarządu Syjonistycznej Partii Pra-
cy (dalej: SPP) „Hitachdut”. W 1922 wybrany po-
słem do Sejmu z listy Zjednoczonych Stronnictw
Narodowo-Żydowskich z okręgu Złoczów. W Sej-
mie należał do grupy Związek Żydów Posłów Ma-
łopolski Wschodniej, a od 1925 był członkiem pre-
zydium Koła Żydowskiego. Był też członkiem ko-
misji: Regulaminowej, Nietykalności Poselskiej i
Odbudowy Kraju.
Stale działał w organizacjach syjonistycznych.
W 1924 został delegatem na XIII Kongres Syjo-
nistyczny oraz na II Wszechświatową Żydowską
Konferencję Pomocy Socjalnej w Karlsbadzie. Pre-
zesował we Lwowie centrali „Ezry” oraz Komiteto-
wi Centralnemu Małopolskiej Organizacji Opieki
nad Chalucami i Emigrantami. W 1927 uczestni-
czył w XV Kongresie Syjonistycznym i był sędzią
Sądu Kongresowego.
W 1927 nie dostał się do Sejmu. Był jednym z
założycieli i członkiem prezydium Komitetu Zba-
dania Położenia Gospodarczego Ludności Żydow-
skiej w Polsce, działającego przy Instytucie Badań
Spraw Narodowościowych w Warszawie. Działał
w wielu żydowskich organizacjach gospodarczych,
486
T. III/z. 1
ale w środowisku żydowskim nie miał jednolitej
opinii. Jedni podziwiali i popierali go, inni (np.
rzemieślnicy żydowscy) nazywali „zażartym wro-
giem żydowskiego ruchu rzemieślniczego” i oskar-
żali o przyczynienie się do upadku Żydowskiego
Banku Rzemieślniczego w Warszawie i spółdziel-
ni „Surwyt” (na Kongresie Rzemieślników Żydów
we wrześniu 1931).
W sierpniu 1936 brał udział w I Światowym Kon-
gresie Organizacji Żydowskich w Genewie i w tym-
że roku został członkiem Komitetu Administracyj-
nego Światowego Kongresu Żydowskiego. Wraz ze
wzrostem pozycji w środowisku uzyskiwał liczne
funkcje i godności. Był członkiem Komitetu Cen-
tralnego SPP „Hitachdut” w Polsce, od 1927 wcho-
dził też do zarządu światowego partii, a po rozła-
mie, od 1933, był jednym z przywódców „Ichudu”.
W latach 30. działał w Lidze Pracującej Palestyny.
Na XX Kongresie Syjonistycznym w 1937 został
członkiem Komitetu Wykonawczego.
Podczas XXI Kongresu w Genewie w 1939, w
którym uczestniczył, Hitler zaatakował Polskę. S.
podejmował różnego rodzaju działania, mające na
celu pomoc Żydom polskim i z innych krajów do-
tkniętych wojną. Przy Światowym Kongresie Ży-
dów zorganizował Komitet Pomocy Ludności Ży-
dowskiej Dotkniętej Wojną, tzw. „Relico”. Utrzy-
mywał kontakty z rządem polskim na emigracji,
domagając się konsultacji we wszelkich sprawach
żydowskich z organizacjami żydowskimi. Próbo-
wał, poprzez wydawanie informatorów, zawiada-
miać organizacje żydowskie i państwa neutralne o
zbrodniach hitlerowskich, ale nie przynosiło to du-
żych efektów. Za działalność na rzecz pomocy Ży-
dom i próby wydostania ich został w 1943 areszto-
wany na krótko przez policję szwajcarską. Działal-
ności nie zaprzestał do końca wojny.
Po wojnie wizytował obozy koncentracyjne i or-
ganizował wyjazdy Żydów do Palestyny. Tylko raz
przyjechał do Polski i dotarł do Lwowa, po czym
wrócił na Zachód. Zmarł w Genewie 30.12.1951.
Zgromadzone przez niego archiwa przejął rząd
Izraela, a od lat 60. znajdują się one w Yad Vašem.
Ożenił się w czerwcu 1944 z Fenny Hirsch.
Adam Redzik
C. Brzoza, Silberschein Adolf Henryk (1882–1951), PSB, t.
XXXVII, s. 480–481 (bibl.); C. Brzoza, Żydowska mozaika
polityczna w Polsce 1917–1927, Kraków 2003, s. 236; DALO,
f. 26, op. 15, spr. 411, k. 148; Kto był kim w II RP?, s. 426–
T. III/z. 1
427 (fot.); Rzepecki, Sejm i Senat 1922–1927, Poznań 1923,
s. 325 (fot.); Żydowskie partie polityczne w Polsce 1918–1927.
Wybór dokumentów, Kraków 1994, s. 72, 147.
Siła-Nowicki Władysław (1913–1994),
ps. „Adam”, „Bogdaniec”, „Czesław”, „Lenar-
towicz”, „Lis”, „Stefan”, adwokat w Warszawie,
ppor. rez. WP, por. AK, działacz Zrzeszenia WiN,
więzień komunistycznego aparatu przemocy (po
zmianie kary śmierci na dożywotnie więzienie),
wybitny obrońca w procesach politycznych przed
sądami PRL, działacz opozycji demokratycznej,
współpracownik KOR, doradca NSZZ „Solidar-
ność”.
Władysław Siła-Nowicki
Ur. 22.06.1913 w Warszawie jako syn Aleksan-
dra, sędziego, uczestnika wojny polsko-bolszewi-
ckiej, i Antoniny z d. Wyrzykowskiej, nauczyciel-
ki. W l. 1923–1931 uczył się w gimnazjum im. Jana
Śniadeckiego w Kielcach, następnie studiował na
Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Po
ukończeniu studiów w 1935 odbył służbę wojsko-
wą w Szkole Podchorążych Rezerwy Kawalerii w
Grudziądzu. 1.01.1938 mianowano go podporucz-
nikiem rez. Otrzymywał bardzo dobre opinie
służbowe przełożonych. Przypuszczalnie niedłu-
go przed wybuchem wojny współpracował z wy-
wiadem Korpusu Ochrony Pogranicza. Od czerw-
ca 1936 do sierpnia 1939 pracował jako urzędnik
w Departamencie Wyznań Ministerstwa Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego. W 1937
rozpoczął aplikację adwokacką w Warszawie, któ-
rą odbywał w kancelariach Belliera i Zygmunta
Siła-nowicki
Hofmokl-Ostrowskiego. Uczestniczył w kampa-
nii polskiej 1939 jako oficer 6. Pułku Strzelców
Konnych Kresowej Brygady Kawalerii Armii
„Łódź”. Walczył m.in. w obronie przeprawy nad
Wartą pod Popowem. Po rozbiciu pułku 11.09.
uniknął niewoli i dołączył do grupy żołnierzy bro-
niących przeprawy wiślanej na wysokości Otwo-
cka (w pobliżu wsi Gassy). W czasie walk na tym
odcinku został ranny. Po zakończeniu kampanii
od października 1939 przebywał na obszarze oku-
pacji sowieckiej. Latem 1941 przedostał się do
Warszawy. Wstąpił do ZWZ-AK. Służył w refera-
cie 999 (Korweta) Wydziału Bezpieczeństwa i
Kontrwywiadu Oddziału II KG AK. W marcu
1943 został przydzielony do Oddziału Dywersji
Bojowej 3 Kedywu Okręgu Warszawskiego AK.
Uczestniczył w akcjach likwidacyjnych i osłono-
wych (m.in. przewożenia broni). Zaangażował się
również w życie polityczne podziemia – należał
do organizacji Unia (był jednym z jej czołowych
działaczy), która w 1943 połączyła się ze Stronni-
ctwem Pracy. Jako przedstawiciel Unii działał w
Społecznej Organizacji Samoobrony. Uczestni-
czył w ratowaniu Żydów, ukrywając w swoim
mieszkaniu Barbarę Łaczyńską. Według własnej
relacji współpracował też z Delegaturą Rządu RP
na Kraj. W Powstaniu Warszawskim był zastępcą
dowódcy plutonu Oddziału Dywersji Bojowej 3 w
Śródmieściu, od 14.08. – jego dowódcą. Wielo-
krotnie odznaczył się odwagą, m.in. w walkach o
Arbeitsamt przy pl. Małachowskiego 2.08., pod-
czas których został ranny. Po raz drugi raniono go
(w płuco) 18.08.1944 przy ul. Królewskiej 27. Do
końca powstania przebywał w szpitalach powstań-
czych. W uznaniu zasług w Powstaniu Warszaw-
skim został mianowany porucznikiem. Po kapitu-
lacji wyszedł z miasta z ludnością cywilną. Wios-
ną 1945 znalazł się w Lublinie. Był wiceprezesem
Zarządu Wojewódzkiego SP w Lublinie. Konty-
nuował równocześnie działalność konspiracyjną.
Działał w DSZ, od sierpnia 1945 do lutego 1946
pełnił funkcję kierownika propagandy obwodu
Lublin-miasto Zrzeszenia WiN, następnie ko-
mendanta tego obwodu, od sierpnia 1946 – za-
stępcy inspektora Inspektoratu WiN Lublin, a od
listopada 1946 – inspektora (był ostatnim pełnią-
cym tę funkcję). W swoich instrukcjach wzywał do
wsparcia przedwyborczej kampanii propagando-
wej PSL. Po ogłoszeniu amnestii uczestniczył w
487
 siła-Nowicki
rozmowach z MBP w sprawie ujawnienia Okręgu
Lublin WiN. Ujawnił się 22.03.1947. Zagrożony
aresztowaniem, usiłował wydostać się z kraju,
wraz z grupą innych oficerów WIN z tego okręgu,
na czele ze słynnym mjr. Hieronimem Dekutow-
skim „Zaporą”. 16.09.1947 wszyscy zostali aresz-
towani przez UB w Grotkowie pod Nysą, a próba
przerzutu okazała się komunistyczną prowokacją.
15.09.1948, podobnie jak „Zapora” i inni aresz-
towani wówczas oficerowie WiN, S.-N. został ska-
zany na karę śmierci. 28.02.1949 Bierut zmienił
mu – jako jedynemu z sądzonych w tym procesie
– karę śmierci na dożywotnie więzienie. Było to
spowodowane wyłącznie wstawiennictwem Aldo-
ny Kojałłowicz – siostry Feliksa Dzierżyńskiego,
która była ciotką S.-N. Przez dłuższy czas nie był
informowany o decyzji Bieruta i pozostawał w celi
śmierci. Był później więziony w Rawiczu, Wron-
kach, Strzelcach Opolskich. 1.12.1956 został zwol-
niony z więzienia. Od 1959 wykonywał praktykę
adwokacką w Warszawie. Uczestniczył w proce-
sach rehabilitacyjnych żołnierzy AK i WiN, bro-
nił więźniów sumienia – Świadków Jehowy. Był
obrońcą Niny Karsov, wraz z Janem Olszewskim
bronił Janusza Szpotańskiego, a w 1971 członków
antykomunistycznej i niepodległościowej organi-
zacji Ruch. Szykanowany przez władze komuni-
styczne, w drugiej połowie lat 60. okresowo był
pozbawiony prawa wykonywania zawodu. Nale-
żał do Klubu Inteligencji Katolickiej i Zespołu In-
formacyjnego przy prymasie Polski Stefanie Wy-
szyńskim, od 1969 był doradcą prawnym Episko-
patu Polski. Był stale inwigilowany przez SB, od
1959 do 1989 w ramach sprawy o krypt. „Stefan”.
W latach 70. kontynuował z pełnym poświęce-
niem działalność obrońcy osób sądzonych w PRL
za przekonania polityczne. Głośna stała się m.in.
sprawa pracownika Księgarni św. Wojciecha w
Lublinie, Stanisława Kruszyńskiego, kiedy po wy-
głoszeniu przez S.-N. mowy obrończej obecni na
sali odśpiewali hymn państwowy. Podpisał List 59
i List 14. Po tzw. wydarzeniach czerwcowych 1976
bronił robotników Radomia, podczas jednej z
rozpraw został zaatakowany przez bojówkę ko-
munistyczną. Usiłowano go również ponownie
pozbawić prawa wykonywania praktyki, lecz ko-
misja dyscyplinarna Izby Adwokackiej w Warsza-
wie i Wyższa Komisja Dyscyplinarna uniewinniły
go. Blisko współpracował z KOR. Od 1977 był
488
T. III/z. 1
jednym z sześciu adwokatów Biura Interwencyj-
nego KSS „KOR”. W 1979 bronił działaczy Wol-
nych Związków Zawodowych – Kazimierza Świ-
tonia i Błażeja Wyszkowskiego. Był współauto-
rem ogłoszonego z inspiracji KSS „KOR” tzw.
Raportu Madryckiego o naruszaniu przez władze
PRL praw człowieka. W sierpniu 1980 wraz z
Wiesławem Chrzanowskim oraz innymi adwoka-
tami, którzy współpracowali z KSS „KOR” –
Anielą Steinsbergową i Janem Olszewskim, roz-
począł prace nad projektem statutu działalności
nowych, niezależnych od władz komunistycznych
związków zawodowych, a później był jednym z au-
torów statutu „Solidarności”. Był członkiem Ko-
mitetu Obrony Więzionych za Przekonania przy
Krajowej Komisji Porozumiewawczej „Solidarno-
ści”, a następnie Komisji Krajowej NSZZ „Soli-
darność”. W drugiej połowie 1980 został doradcą
Krajowej Komisji Porozumiewawczej, a następ-
nie Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” i prze-
wodniczącego związku Lecha Wałęsy. Po wpro-
wadzeniu stanu wojennego został członkiem Pry-
masowskiej Rady Społecznej. Bronił w procesach
politycznych, m.in. działaczy KPN i podziemnej
„Solidarności”, dlatego w 1983 zmuszono go do
przejścia na emeryturę. Uczestniczył nadal w
działalności opozycyjnej, m.in. w odczytach orga-
nizowanych przez podziemną „Solidarność” i
Duszpasterstwo Ludzi Pracy w kościołach w całej
Polsce. W maju 1983, wraz z adw. Maciejem Bed-
narkiewiczem, był pełnomocnikiem Barbary Sa-
dowskiej, matki zamordowanego przez Milicję
Obywatelską Grzegorza Przemyka. W lutym 1984
wystosował list do gen. Wojciecha Jaruzelskiego
dotyczący powszechnego łamania prawa przez
władze komunistyczne, poruszając w nim m.in.
sprawę zamordowania Grzegorza Przemyka, na-
paści SB na kościół św. Marcina, gdzie znajdowa-
ła się siedziba Prymasowskiego Komitetu Opieki
nad Osobami Pozbawionymi Wolności i Ich Ro-
dzinami oraz aresztowania adw. Macieja Bednar-
kiewicza. List opublikowano w podziemnym „Ty-
godniku Mazowsze”, za co wobec S.-N. wszczęto
postępowanie karne, umorzone w wyniku amne-
stii. W l. 1981–1985 był członkiem Naczelnej
Rady Adwokackiej. Od 1986 do 1989 zasiadał w
Radzie Konsultacyjnej przy przewodniczącym
Rady Państwa gen. Wojciechu Jaruzelskim. De-
cyzja ta była bardzo krytykowana, także przez
T. III/z. 1 Siła-nowicki, Skąpski

najbliższe otoczenie mecenasa, lecz S.-N. na fo- dysława Siła-Nowickiego, „Palestra” 2001, nr 5–6; R. Wnuk,
rum Rady domagał się wyjaśnienia okoliczności Lubelski Okręg AK, DSZ i WiN 1944–1947, Warszawa 2000;
Zrzeszenie WiN w dokumentach, t. 6, cz. 3, oprac. A. Zagór-
zbrodni katyńskiej i umożliwienia legalnej dzia- ski, Wrocław 2000, s. 475–479 (bibl.); M. Żuczkowski, Wła-
łalności „Solidarności”. W maju 1988 uczestniczył dysław Siła-Nowicki w walce o wolną Polską, (w:) Wrocławskie
w strajku w Stoczni Gdańskiej. W następnym Studia z Historii Wojskowości, t. 2, red. J. Jędrysiak, D. Koreś,
roku brał udział w obradach Okrągłego Stołu G. Strauchold, K. Widziński, Wrocław 2013, s. 539–560.
jako przedstawiciel strony rządowej, chociaż de
facto wspierał opozycję solidarnościową. Był kan-
dydatem niezależnym w wyborach do Sejmu tzw. Skąpski Józef (1868–1950), adwokat w Krako-
kontraktowego. Równocześnie zaangażował się w wie, członek KKRP, znawca prawa cywilnego pro-
reaktywowanie Stronnictwa Pracy. W lutym 1989 cesowego i prawa handlowego, syndyk Polskiej
został prezesem Tymczasowego Zarządu SP, w Akademii Umiejętności, przyjaciel i adwokat Sta-
1990 – prezesem ZG Chrześcijańsko-Demokra- nisława Wyspiańskiego.
tycznego SP, następnie prezesem honorowym
tego ugrupowania. Był też wiceprezydentem Mię-
dzynarodowej Organizacji Chrześcijańsko-De-
mokratycznej. W l. 1991–1993 poseł na Sejm RP,
od 1992 do 1994 – sędzia Trybunału Stanu.
Zmarł 25.02.1994 w Warszawie. Został pocho-
wany na cmentarzu Powązkowskim. Był odzna-
czony Krzyżem Walecznych (za męstwo w Powsta-
niu Warszawskim) i Krzyżem Armii Krajowej. Po-
śmiertnie został odznaczony przez Prezydenta RP
Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Wielkim Orderu
Odrodzenia Polski. Był żonaty z Ireną z d. Josz-
ko. Miał dwie córki – Marię i Agnieszkę.
Marek Gałęzowski Józef Skąpski

A. Andrusiewicz, Stronnictwo Pracy 1937–1950. Ze studiów

nad najnowszymi dziejami chadecji w Polsce, Warszawa 1988;
A. F. Baran, Siła-Nowicki Władysław, (w:) Opozycja w PRL, t.
1, red. J. Skórzyński, P. Sowiński, M. Strasz, Warszawa 2000,
s. 315–317; Z. Broński, Pamiętnik (1941 – maj 1949), oprac.
S. Poleszak, Warszawa 2004; A. Friszke, Czas KOR-u. Jacek
Kuroń a geneza Solidarności, Kraków 2011; A. Friszke, A.
Paczkowski, Niepokorni. Rozmowy o Komitecie Obrony Ro-
botników, Kraków 2008; C. Jaworski, Refleksje jubileuszo-
we, „Palestra” 1993, nr 12, s. 6–25; S. Kisielewski, Dzienni-
ki, Warszawa 2001, s. 232, 452, 609, 869, 870; M. Kledzik, 62
dni bez porucznika „Rygla”, Hove 1993; A. Kubaj, Nasza jest
Siła, a ich Nowicki, „Pamięć.pl” 2013, nr 6 (15); Kryptonim
„Gracze”. Służba bezpieczeństwa wobec Komitetu Obrony Ro-
botników i Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” 1976–
1981, wybór, wstęp i oprac. Ł. Kamiński, G. Waligóra, War-
szawa 2010, passim; J. J. Lipski, Komitet Obrony Robotni-
ków – Komitet Samoobrony Społecznej, Warszawa 1983; W.
Minkiewicz, Mokotów, Rawicz, Wronki, Warszawa 1990, s.
99–103; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury; R. Rybka,
K. Stepan, Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939,
Kraków 2003, s. 249; K. Sieniewicz, Ku jakiej Polsce szliśmy.
Wspomnienia polityczne 1939–1945, Katowice 2012; W. Siła-
Nowicki, Wspomnienia i dokumenty, t. 1–2, Wrocław 2002; J.
Skórzyński, Siła bezsilnych. Historia Komitetu Obrony Robot-
ników, Warszawa 2012; K. Stremska, Pamięci adwokata Wła-
Ur. 15.03.1868 we wsi Targowisko w powiecie
tarnowskim, jako syn chłopa i wójta gminy Jana
oraz Józefy z Dydyńskich. Po ukończeniu miej-
scowej szkoły ludowej wstąpił w 1881 do tarnow-
skiego gimnazjum im. Kazimierza Brodzińskiego.
Maturę zdał tamże 14.06.1888. Był wyróżniają-
cym się uczniem gimnazjum, wielokrotnie ocenia-
nym na celujący z odznaczeniem. Egzamin matu-
ralny także zdał celująco, otrzymując dyplom ma-
turalny z odznaczeniem. Jako najzdolniejszy ab-
solwent tarnowskiego gimnazjum S. uzyskał sty-
pendium Samuela Głowińskiego, przydzielone
mu przez Wydział Krajowy we Lwowie, i zapisał
się na studia prawnicze na UJ. Immatrykulowa-
ny został 4.10.1888. Egzamin historyczno-prawni-
czy zdał 24.07.1890 (oceniono go jednomyślnie za
uzdatnionego). Do kolejnych dwóch egzaminów
podszedł w l. 1891–1892. W czasie studiów wy-
słuchał wykładów znakomitości ówczesnego Wy-

489
 Skąpski
działu Prawa UJ: Fryderyka Zolla starszego, Bo-
lesława Ulanowskiego, Lotara Darguna, Micha-
ła Bobrzyńskiego, Franciszka Kasparka, Edmunda
Krzymuskiego, Stanisława Madeyskiego, Juliusza
Leo, Franciszka Xawerego Fiericha, Antoniego
Górskiego, Józefa Milewskiego i innych. Uczest-
niczył w seminarium karnistycznym prof. Krzymu-
skiego oraz wysłuchał kilku wykładów na Wydzia-
le Filozoficznym, w tym prof. Creizenacha z dzie-
jów literatury niemieckiej. Wkrótce po ukończe-
niu studiów S. przystąpił do rygorozów doktor-
skich, tj. trzech egzaminów ścisłych, i po zdaniu
ich 23.05.1893 został przez prof. Franciszka Ka-
sparka promowany na doktora praw.
Wpis na listę kandydatów adwokatury prowa-
dzoną przez Wydział IA w Krakowie S. uzyskał
w styczniu 1894, już po odbyciu praktyki w sądzie
krajowym w Wiedniu (12.06.1893–30.12.1993).
Z dniem 8.01.1894 rozpoczął pracę w kancela-
rii adwokata dr Karola Pieniążka (1850–1900).
23.01.1894 IA w Krakowie poinformowała, że na
podstawie § 15 ordynacji adwokackiej z 1868 Wy-
dział IA „upoważnia kandydata adwokatury Jó-
zefa Skąpskiego do zastępowania adw. dr. Karo-
la Pieniążka przy rozprawach sądowych i wydaje
odpowiednią legitymację”. Na początku listopada
1897 wyjechał z Krakowa do Innsbrucku, gdzie po-
cząwszy od 5.11.tr. do 3.05.1898 pracował w sądzie
obwodowym. Tam 3.05.1898 przed Sądem Krajo-
wym Wyższym zdał z wynikiem bardzo dobrym
egzamin adwokacki. Po powrocie do Krakowa od
6.05.1898 wznowił praktykę kandydacką w kance-
larii adw. Pieniążka, gdzie pracował do 23.06.1900.
26.06.1900 S. skierował podanie do Sądu Krajo-
wego Wyższego w Krakowie z prośbą o wyznacze-
nie i odebranie przysięgi adwokackiej, co nastąpiło
6.07.tr. Tego dnia złożył podanie do Wydziału IA w
Krakowie z prośbą o wpis na listę adwokacką, do-
łączając 10 załączników, w tym świadectwo egza-
minu adwokackiego w Innsbrucku. Dnia następne-
go S. decyzją Prezydenta IA i wydziału został wpi-
sany na listę adwokatów. Zauważyć należy, że wg
austriackiej ordynacji adwokackiej z 1868 egzamin
adwokacki można było zdać wcześniej, ale złożenie
przysięgi i wpis na listę adwokatów nie mógł nastą-
pić wcześniej, jak przed ukończeniem siedmiolet-
niego okresu przygotowania. Jeszcze 7.07.1907 IA
wydała oświadczenie, którym informowała o wpi-
sie S. na listę adwokacką i zostało ono opubliko-
490
T. III/z. 1
wane. Wkrótce potem S. uruchomił kancelarię ad-
wokacką, a właściwie przejął kancelarię przy ul. Ja-
giellońskiej 15, po zmarłym w grudniu 1900 patro-
nie adw. Karolu Pieniążku. W 1908 r. kancelarię
przeniósł do budynku przy ul. św. Jana 12 – do ka-
mienicy Krauzowskiej Eustachego Chronowskie-
go. W tej samej kamienicy prowadził kancelarię
zasłużony dla Krakowa adw. dr Klemens Bąkow-
ski (1860–1938), od 1912 właściciel kamienicy, któ-
ry szybko nawiązał przyjacielskie kontakty z nieco
młodszym kolegą.
Pracy samorządowej w adwokaturze S. raczej
unikał. Był krótko (1903–1905) zastępcą członka
Rady Dyscyplinarnej IA dla Okręgu Krakowskie-
go Sądu Krajowego Wyższego w Krakowie oraz
członkiem komisji egzaminacyjnej. Poświęcił się
przede wszystkim praktyce adwokackiej, zyskując
bardzo szybko uznanie w środowisku krakowskim.
Pasją S. była też praca naukowa i publicystyczna.
Brał udział w Ogólnopolskim Zjeździe Adwoka-
tów, który odbył się w dniach 28–29.06.1914 we
Lwowie, zorganizowany przez ZAP.
Niemal początków kariery adwokackiej się-
ga znajomość S. ze Stanisławem Wyspiańskim.
25.03.1905 Wyspiański skierował do Zarządu Księ-
garni Gebethnera i Spółki w Krakowie list, którym
zawiadamiał o ustanowieniu S. pełnomocnikiem,
upoważnionym do „zastępowania mnie we wszyst-
kich sprawach, a w szczególności także do odbie-
rania i kwitowania pieniędzy”. S. prowadził spra-
wy majątkowe artysty, sprawy związane z wysta-
wami, wydawaniem dzieł, tłumaczeniem ich, wy-
stawianiem sztuk teatralnych. Jako pełnomoc-
nik uczestniczył też w 1905 w rozmowach z zarzą-
dem Krakowa w sprawie dzierżawy teatru. Dzięki
S. 23.05.1905 Wyspiański uzyskał mandat radne-
go miejskiego – z pierwszego miejsca listy Stron-
nictwa Demokratycznego. Po śmierci artysty to S.
został wyznaczony na jednego z opiekunów jego
małoletnich dzieci, obok wdowy po Wyspiańskim
oraz Teodory i Adama Chmielów. Wraz z Ada-
mem Chmielem zinwentaryzował rękopisy i rysun-
ki znajdujące się w domu Wyspiańskiego w Wę-
grzycach pod Krakowem. Funkcji opiekuna mało-
letnich dzieci zrzekł się w 1909, tłumacząc to trud-
nościami w porozumieniu się z wdową. 4.12.1907
S. uczestniczył w zakładaniu Komitetu dla Uczcze-
nia Pamięci Stanisława Wyspiańskiego i był skarb-
nikiem Towarzystwa. Z zachowanej koresponden-
T. III/z. 1 Skąpski
cji wynika, że także po rezygnacji ze „współopie-
ki” nad małoletnimi dziećmi Wyspiańskiego S. in-
teresował się nimi oraz dbał o dziedzictwo i prawa
Wyspiańskiego. Z okazji 20. rocznicy śmierci Wy-
spiańskiego w 1927 poświęcił mu dwa wspomnie-
nia opublikowane na łamach „Ilustrowanego Ku-
riera Codziennego”: Wyspiański a teatr krakowski
(IKC 1927, nr 328) i Wyspiański jako radca miejski
(IKC 1927, nr 332). Dzięki zabiegom S. zmienio-
no też nazwę ul. Łęczyckiej na Wyspiańskiego.
Nie sposób wymienić klientów i spraw, które w
swojej bogatej praktyce prowadził S., a był jednym
z najbardziej wziętych adwokatów. Materiały kan-
celarii S. zachowały się i są zdeponowane w więk-
szości w Archiwum Państwowym w Krakowie, a w
części w Archiwum Nauki PAN i PAU w Krako-
wie. W 1907 był jednym z pełnomocników Włady-
sława Zamoyskiego (1853–1924) w sporze o Mor-
skie Oko. Jak wiemy, największą zasługę dla spra-
wy Morskiego Oka poniósł profesor Uniwersyte-
tu Jana Kazimierza we Lwowie Oswald Balzer, ale
udział S. również był istotny. W l. 1907–1909 wy-
stępował on przed Sądem Obwodowym w Nowym
Sączu, a następnie przed Sądem Krajowym Wyż-
szym w Krakowie i przed Najwyższym Sądowym i
Kasacyjnym Trybunałem w Wiedniu jako pełno-
mocnik właściciela Zakopanego Władysława Za-
moyskiego, w sporze przeciwko księciu pruskiemu
Christianowi Kraftowi Hohenlohe Öhringen, właś-
cicielowi majątku Jaworzyna koło Zakopanego, w
końcowej części procesu o Morskie Oko. Potem aż
do końca życia Zamoyskiego był jego pełnomocni-
kiem. Prowadził też sprawy utworzonej przez Za-
moyskiego w kwietniu 1924 Fundacji Kórnickiej.
Klientami S. byli też m.in.: Henryk Sienkiewicz,
Władysław Reymont, Jacek Malczewski, Euge-
niusz Romer, Kazimierz Sichulski, Vlastimil Hof-
man, a także Czartoryscy, Habsburgowie, Lubo-
mirscy, Potoccy, Radziwiłłowie, Reyowie, Sapie-
howie, Szarscy. Wydawał też opinie prawne w wie-
lu sprawach, m.in. w sporze o Horodeńkę między
Julianem Brunickim a Kazimierzem Lubomirskim.
Reprezentował zakony i klasztory, m.in. kamedu-
łów na Bielanach, Konwent Norbertanek w Kra-
kowie, Zgromadzenie Księży Misjonarzy w Krako-
wie, Konwent Cystersów, Klasztor OO. Redemp-
torystów, OO. Dominikanów, Kanoników Regu-
larnych Laterańskich, Szpital OO. Bonifratrów.
Był też wielokrotnie radcą i adwokatem księcia
491
abp. Adama Sapiehy oraz stałym radcą prawnym
(syndykiem) Pocztowej Kasy Oszczędności i wielu
innych podmiotów publicznych i prywatnych, np.
pełnomocnikiem cukiernika krakowskiego Jana
Noworolskiego, Janiny Dunikowskiej. Obsługiwał
fundację Józefa Antoniego Hallera w Polance. W
materiałach kancelaryjnych zachowały się doku-
menty związane z obsługą prawną krakowskich
rodzin profesorskich, jak Juliana Nowaka (1865–
1946) – prowadził bardzo ciekawą sprawę związa-
ną z wykonywaniem w Zakładzie Weterynarii i Me-
dycyny Doświadczalnej UJ prac pozazakładowych
polegających na komercyjnej produkcji szczepio-
nek. Inną rodziną profesorską była familia Artura
Benisa (1865–1932), który pozostawił u S. swój te-
stament. Wśród klientów miał też rodziny profe-
sorskie ze Lwowa, np. prof. Jana Bołoz Antonie-
wicza (1858–1922). Zachowały się materiały doty-
czące spadku po prof. Stanisławie hr. Tarnowskim
(1937–1917). S. był syndykiem, tj. radcą prawnym,
Akademii Handlowej w Krakowie, od jej utworze-
nia w 1927 do 1952. Zdarzało się, że popadał w
spór z kolegami, np. w 1912 z Antonim Chmur-
skim (wówczas adwokatem w Wiedniu).
W 1919 S. został powołany do pierwszego skła-
du KKRP, co było dowodem na pozycję jego w śro-
dowisku prawniczym. Pracował w KKRP do 1939,
w Wydziale Cywilnym, a po restrukturyzacji w gre-
miach cywilistycznych KKRP. Brał udział w pra-
cach Sekcji Procedury Cywilnej pod kierunkiem
prof. Franciszka Xawerego Fiericha i największy
wpływ miał na kształt projektu postępowania cy-
wilnego. Przygotował koreferaty m.in. do referatu
Fiericha pt. Skarga w przedmiocie kasacji i do refe-
ratu Maurycego Allerhanda pt. Nadzwyczajne pro-
cesy cywilne. Wraz z Bronisławem Stelmachowskim
referował projekt prawa o postępowaniu układo-
wym, uchwalony 5.09.1934. Brał udział w pracach
nad projektami prawa prywatnego międzydzielni-
cowego i prawa prywatnego międzynarodowego,
ustawy notarialnej, prawa autorskiego (opowia-
dał się za pełną ochroną), oraz niezakończonych
przed wojną regulacjami projektami prawa rzeczo-
wego, prawa małżeńskiego. W zespole kancelarii
S. w APK zachowało się wiele śladów działalności
w KKRP. Zagadnienie udziału S. w pracach KKRP
omówił szeroko L. Górnicki.
Blisko współpracował z profesorem UJK we
Lwowie Maurycym Allerhandem, również kolegą
 Skąpski
z KKRP. Korespondował i przyjaźnił się z lwow-
skim adwokatem i redaktorem „Głosu Prawa” dr.
Anzelmem Lutwakiem, na łamach GP publiko-
wał obszerniejsze opracowania prawnicze (np. Sy-
stem środków prawnych w projekcie polskiej proce-
dury cywilnej, GP 1927, nr 12, Zasady postępowa-
nia układowego, GP 1934, nr 4–5). W innych cza-
sopismach prawniczych publikował m.in. w: „Cza-
sopiśmie Prawniczym i Ekonomicznym” (Uwagi
do projektu ustawy o sądach dla nieletnich (CzPiE
1921, nr 4), Sąd polubowny (CzPiE 1923, nr 7–12),
„Przeglądzie Sądowym” (O język polski w kodek-
sie procedury cywilnej, 1931, Zredukowane przestęp-
stwo, 1932), „Polskim Procesie Cywilnym” (w tym
Franciszek Ksawery Fierich jako procesualista, PPC
1938, nr 19–20) i „Palestrze” (np. Przeoczenia w
nowym Kodeksie Postępowania Cywilnego, 1930).
Wydawał też samodzielne opracowania w formie
książek lub broszur (np. Ustawodawstwo austria-
ckie o lichwie. Z komentarzem obowiązującej usta-
wy, Kraków 1916), Publikował w ramach wydaw-
nictw KKRP. W wyniku pracy zawodowej powsta-
wały drobne formy literackie (felietony, opowiada-
nia, komentarze), które publikował na łamach kra-
kowskich czasopism i gazet, jak „Czas”, „Ilustro-
wany Kurier Codzienny”, Głos Narodu”.
S. był przez wiele lat syndykiem, czyli uwspółcześ-
niając – radcą prawnym Akademii Umiejętności,
a potem PAU od 25.10.1917 i funkcję tę pełnił aż
do śmierci – przez ponad trzydzieści lat. Stanisław
Kutrzeba wspominał, że prezesi PAU radzili się go
we wszelkich sprawach prawnych, w tym Stanisław
Wróblewski, sam wybitny prawnik. Obsługiwał praw-
nie liczne fundacje na rzecz AU/PAU, np. ziemianina
z Ukrainy Olgierda Żukowskiego z 1918, arcyksięcia
Karola Habsburga z Żywca, który w 1924 przekazał
Akademii na podstawie umowy z Rządem RP ponad
10 000 hektarów, Władysława Józefa Fedorowicza z
1924 (ponad 1500 hektarów lasów i gruntów rolnych
w Przeworskiem i Lubaczowskiem), Stanisława So-
zańskiego z 1927, Pawła Tyszkowskiego z 1912 (8000
hektarów lasów i ziemi ornej w okolicach Przemyśla
i Sanoka. W związku z obsługą tej fundacji prowa-
dził zwycięski spór z izbą skarbową). To tylko niektó-
re fundacje na rzecz PAU obsługiwane prawnie przez
S. Poza tym był stałym konsultantem PAU we wszel-
kich sprawach natury prawnej.
Od 1938 S. współpracował naukowo z Komisją
Prawniczą PAU. Był także członkiem Krakowskie-
492
T. III/z. 1
go Towarzystwa Prawniczego, na zebraniach które-
go wygłaszał referaty, i przez wiele lat wchodził do
zarządu. Należał też do Towarzystwa Miłośników
Historii i Zabytków Krakowa i udzielał się cha-
rytatywnie. 19.02.1931 Prezydent Miasta Krako-
wa, w myśl zarządzenia Wojewody Krakowskiego
z 18.02.1931, przesłał S. dekret nominacyjny na
członka Rady Przybocznej Prezydenta i Wicepre-
zydentów miasta Krakowa. Ponadto Towarzystwo
Prawnicze i Ekonomiczne w Krakowie nadało mu
5.06.1936 w uznaniu jego zasług dla towarzystwa
godność członka honorowego.
4.09.1939 S. wszedł w skład Obywatelskiego
Komitetu Pomocy przy kurii arcybiskupiej ks. abp
Adama Sapiehy. Dwa dni później, tuż po wkro-
czeniu Niemców, został aresztowany, jako jeden
z 25 znanych krakowian. Wkrótce odzyskał wol-
ność. Praktyki adwokackiej nie zaprzestał. W okre-
sie okupacji był m.in. syndykiem Towarzystw ase-
kuracyjnych „Piast”, „Riunione Adriatica di Sicu-
rata” i Pocztowej Kasy Oszczędnościowej w War-
szawie. W związku z zajęciem przez Niemców wy-
budowanej w latach 30. kamienicy przy Sereno
Fenny 14, w której mieszkał i prowadził prakty-
kę, w okresie okupacji zawód wykonywał w lokalu
przy ul. Gołębiej 2.
W 1944 S. brał udział w konsultacjach u abp. Sa-
piehy w sprawie odezwy do rządu w Londynie o za-
warcie ugody z ZSRS w zamian za rezygnację z czę-
ści Kresów Wschodnich. Włączył się w prace od-
twarzanego Towarzystwa Prawniczego, którego
został wiceprezesem. Podjął też obowiązki syndy-
ka PAU. Odzyskał kamienicę przy Sereno Fenny.
W 1945 upaństwowiony i rozparcelowany został jego
majątek Sanka koło Chrzanowa (nabyty w 1916).
W 1948 syn – Józef Skąpski junior, został usunięty
z pracy na Wydziale Prawa UJ z powodu nieodpo-
wiedniego, „obszarniczego” pochodzenia.
Jako adwokat został S. pozytywnie zweryfiko-
wany i wpisany na listę adwokatów na pozycji 2 w
dniu 15.10.1945. Kancelarię prowadził jednak już
w ograniczonym zakresie.
Zmarł 29.05.1950 w Krakowie. Spoczywa na
cmentarzu Rakowickim. Z małżeństwa z Haliną z
Logów primo voto Pithart, zawartego w 1920, miał
syna Józefa Adama (1921–1998), ucznia prof. Ka-
zimierza Przybyłowskiego (zob.) i profesora pra-
wa cywilnego UJ.
Adam Redzik, Małgorzata Wańkowicz
T. III/z. 1 Skąpski, Skoczek

AIA w Krakowie, Akta personalne Józefa Skąpskiego senio- urzędnika wojskowego, i Anny. Miał dwie siostry,
ra; AN PAN i PAU, sygn. k. III – 219, j.a 215; AN PAN i Martę i Janinę. W l. 1918–1926 S. uczęszczał do
PAU, sygn. k. III – 219, j.a 215; APK, sygn. 29/471 – Kance-
laria adwokata Józefa Skąpskiego (bardzo wiele jednostek gimnazjów warszawskich. W 1926 ukończył IV
archiwalnych); BJ, Oddział Rękopisów, List S. Wyspiańskie- Gimnazjum Miejskie w Warszawie (dziś LO im.
go do Zarządu Księgarni Gebethnera i Sp. w Krakowie; J. gen. Jakuba Jasińskiego). Następnie ukończył Wy-
Dybiec, Polska Akademia Umiejętności 1872–1952, Kraków dział Prawa UW (1926–1930), uzyskując stopień
1993, s. 41–44; „Dziennik Polski” 1950, nr 148 (nekrolog);
L. Górnicki, Działalność kodyfikacyjna Józefa Skąpskiego se- magistra praw. W czasie studiów prawniczych w l.
niora, (w:) Józef Skąpski ojciec 1868–1950. Józef Skąpski syn 1926–1928 pracował jako statysta w teatrach miej-
1921–1998. Materiały z posiedzenia naukowego w dniu 13 li- skich, a w l. 1928–1930 jako statystyk w Zarządzie
stopada 2009 r., Kraków 2014, s. 45–84; S. Grodziski, Prace Miejskim.
nad kodyfikacją i unifikacją polskiego prawa cywilnego (1919–
1947), KwPP 1992, R. I, z. 1–4, s. 11, 15, 18, 53; I. Homola-
-Skąpska, Kwiat społeczeństwa, Kraków 1984; taż, Udział Jó-
zefa Skąpskiego seniora w życiu społecznym i towarzyskim Kra-
kowa, (w:) Józef Skąpski ojciec 1868–1950. Józef Skąpski syn
1921–1998. Materiały z posiedzenia naukowego w dniu 13 li-
stopada 2009 r., Kraków 2014, s. 11–18; J. Kanimir, Posie-
dzenie naukowe z okazji 20. rocznicy wznowienia działalności
Polskiej Akademii Umiejętności poświęcone „Ojcu i Synowi”
– Józefowi Skąpskiemu sen. (1868–1950) i Józefowi Skąpskie-
mu jun. (1921–1998), Kraków, 13 listopada 2009 r., „Palestra”
2010, nr 1–2, s. 226–227; Kisza, Krzemiński, Łyczywek, Histo-
ria adwokatury, s. 111; T. J. Kotliński, Krótka historia galicyj-
skiej adwokatury, „Palestra” 2009, nr 5–6, s. 152; S. Kutrze-
ba, Jak Polska Akademia Umiejętności rządzi swoimi mająt-
kami, Kraków 1939, s. 2–8; Milewski, Redzik, Themis i Phe-
me, s. 179, 252, 256, 355, 356, 364, 408, 543; Z. Muczkowska,
Pod Krukiem, (w:) Kopiec wspomnień, wyd. 2, Kraków 1964;
Zygmunt Antoni Skoczek
Z. Nowak, Władysław Zamoyski a spór o Morskie Oko w la-
tach 1889–1909, Kraków 1992; U. Perkowska, Pieniążek Ka-
rol (1850–1900), t. 26, s. 99–100; J. Piskurewicz, Prima inter
pares. Polska Akademia Umiejętności w latach II Rzeczypo-
spolitej, Kraków 1998, s. 9; Prawo cywilne w pracach Komisji Po ukończeniu studiów do 13.12.1931 odbył
Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939, wojskową służbę obowiązkową w Szkole Podcho-
Wrocław 2000; M. Prussak, Wyspiański w labiryncie teatru, In-
stytut Badań Literackich PAN 2005; A. Redzik, Józef Skąp-
rążych Rezerwy Łączności w Zegrzu i w Pułku Ra-
ski senior – adwokat i syndyk Polskiej Akademii Umiejętności, diotelegraficznym w Warszawie, a następnie roz-
(w:) Józef Skąpski ojciec 1868–1950. Józef Skąpski syn 1921– począł wojskową aplikację sądową w Wojskowym
1998. Materiały z posiedzenia naukowego w dniu 13 listopada Sądzie Okręgowym w Warszawie, którą ukończył
2009 r., Kraków 2014, s. 19–43; tenże, Adwokaci krakowscy
w pierwszym czterdziestoleciu XX wieku. Zagadnienia wybra-
złożeniem wojskowego egzaminu sędziowskiego w
ne, (w:) Adwokatura w dawnej Galicji. Historia samorządno- 10.1932. Od 1.02.1933 do 1.03.1936 pełnił służbę
ści, Kraków: Petrus 2011, s. 41–52; Redzik, Kotliński, Histo- asystenta w Wojskowej Prokuraturze Okręgowej
ria Adwokatury, s. 133, 172, 239, 240, 259; E. Stawicka, Pro- w Warszawie. W dalszej kolejności od 1.03.1936
ces o Morskie Oko, „Palestra” 2001, s. 58–69; A. Wasilewski,
Sylwetki krakowian, (w:) Kopiec wspomnień, Kraków 1959, s.
do 1.03.1938 pełnił funkcję wojskowego sędziego
417–418, wyd. 2, Kraków 1964, s. 531; A. Wiekluk, Skąpski śledczego przy w Wojskowym Sądzie Okręgowym
Józef (1868–1950), PSB, t. XXXVIII, s. 119–121 (bibl.); S. we Lwowie. Od 1.03.1938 do wybuchu II wojny św.,
Wyspiański, Listy różne, t. IV, Kraków 1998; Z koresponden- w stopniu kapitana, kierował Wojskowym Sądem
cji Stanisława Wyspiańskiego, oprac. L. Płoszewski, Warsza-
wa 1933, s. 37–39, 51–54. Rejonowym w Jarosławiu.
Na początku okupacji hitlerowskiej przebywał w
Warszawie, do 1941, a następnie we wsi Kosina pod
Skoczek Zygmunt Antoni (1908–1987), ad- Łańcutem (od 1941 do 05.1944). W 1941 wstąpił
wokat w Warszawie, dziekan RA w Warszawie, re- do Polskiej Organizacji Powstańczej (POP) – włą-
daktor naczelny „Palestry”, sędzia sądów wojsko- czonej później do AK. Był dowódcą plutonu łącz-
wych w okresie II RP i w okresie stalinowskim. ności AK. Używał pseudonimów „Placyd”, „Kija-
Ur. 10.02.1908 w Warszawie. Był synem Jana, szek” i „Eski”. W życiorysach sporządzanych w la-

493
 Skoczek
tach 50. XX w. podawał, że w maju 1944 zerwał
bez zgody przełożonych kontakty ze strukturami
AK, wrócił pod Warszawę, w sierpniu 1944 prze-
szedł zaś linię frontu „na stronę radziecką”, a na-
stępnie 28.10.1944 zgłosił się w Lublinie do służby
w wojsku podległym PKWN. Skierowano go do kor-
pusu oficerów służby sprawiedliwości. Natychmiast
rozpoczęła się jego błyskotliwa kariera w sądowni-
ctwie wojskowym Polski Ludowej. Już 9.11.1944
został mianowany sędzią Najwyższego Sądu Woj-
skowego, podówczas mającego siedzibę w Lubli-
nie. Orzekał w Wydziale Merytoryczno-Rewizyj-
nym ds. o Przestępstwa Szczególne (tj. polityczne).
Kierował także, jako p.o. szefa, Wojskowym Sądem
Okręgowym w Lublinie (od 20.10.1945), który peł-
nił wtedy rolę kluczowego ogniwa sądownictwa woj-
skowego w całej Polsce. Równocześnie pełnił waż-
ne funkcje w organach nadzorczych nad struktura-
mi komunistycznego wojskowego wymiaru spra-
wiedliwości: był szefem Oddziału Nadzoru i Kon-
troli w Wydziale Sądownictwa Wojennego przy Na-
czelnym Dowództwie WP (od 20.12.1944 do końca
lipca 1945), a następnie szefem Wydziału I Orga-
nizacyjnego w Departamencie Służby Sprawiedli-
wości MON, a nawet zastępcą szefa tego Departa-
mentu, płk. Henryka Holdera. W związku z likwi-
dacją DSS MON oraz w związku z prowadzoną we-
ryfikacją kadr wojskowego wymiaru sprawiedliwo-
ści z dniem 1.11.1950 przeszedł w stan spoczynku,
w stopniu pułkownika.
Ministerstwo Obrony Narodowej pismem z
2.11.1950 stwierdziło, że nie znajduje przeszkód
do wpisania S. na listę adwokatów. W takiej sytu-
acji S. złożył nast. dnia wniosek o wpis na listę ad-
wokatów IA w Warszawie, z siedzibą w Warszawie.
We wniosku powoływał się na pozytywne referen-
cje luminarzy wojskowego wymiaru sprawiedliwo-
ści: Henryka Holdera, Oskara Karlinera, Stanisła-
wa Zarakowskiego, Mariana Rozenblita i Jana Ka-
czorowskiego.
Wpis na listę adwokatów IA w Warszawie uzyskał
na mocy uchwały ORA w Warszawie z 30.11.1950.
Ślubowanie adwokackie złożył 4.12.1950 przed
dziekanem ORA w Warszawie – adw. Władysła-
wem Januszem Tomorowiczem. Uzyskał także
wpis na listę obrońców wojskowych.
Kancelarię prowadził w Warszawie, przy ul.
Górnośląskiej 39. Prowadził głównie sprawy kar-
ne, występował także przed sądami wojskowymi.
494
T. III/z. 1
Na mocy uchwały RA z 28.08.1952 został S. po-
wołany do składu ZA nr 1 w Warszawie – z dniem
1.09.1952. Na mocy uchwały RA z 1.04.1954 został
przeniesiony do ZA nr 6 w Warszawie, którego był
kierownikiem w okresie późniejszym.
W strukturach adwokatury S. ponownie robił
szybką karierę na skutek poparcia MS i PZPR.
20.10.1954 MS powołał go na stanowisko człon-
ka Wojewódzkiej Rady Adwokackiej w Warszawie.
Członkiem tej Rady był do 27.07.1956.
W trakcie Zjazdu Adwokatury 25.10.1959 zo-
stał wybrany członkiem NRA, natomiast podczas
pierwszego posiedzenia plenarnego nowej NRA
został wybrany na stanowisko rzecznika dyscypli-
narnego NRA (tym samym wszedł w skład Wydzia-
łu Wykonawczego NRA). Członkiem NRA był do
końca 1963.
W l. 1964–1970 S. był dziekanem Wojewódzkiej
Rady Adwokackiej w Warszawie – co oznaczało
także automatyczne członkostwo w NRA. W 1970
został przewodniczącym Komisji Rewizyjnej IA w
Warszawie.
Zawód wykonywał do 31.12.1983, kiedy to zo-
stał skreślony z rejestru ZA nr 6 w Warszawie.
W 1984 wszedł w skład Komisji Socjalno-Bytowej
przy NRA.
Od początków Polski Ludowej był S. aktywnym
działaczem partii komunistycznej. W 1947 oficjal-
nie wstąpił do PPR, potem był wieloletnim człon-
kiem PZPR (z przerwą w l. 1950–1956). W aktach
personalnych był opisywany jako „aktywny członek
PZPR – wieloletni członek egzekutywy POP [Pod-
stawowej Organizacji Partyjnej]” przy Radzie Ad-
wokackiej w Warszawie.
S. wykładał prawo karne (część wojskową) na
szkoleniach aplikantów adwokackich. W l. 1960–
1970 był członkiem Kolegium Redakcyjnego „Pa-
lestry”, w l. 1973–1975 zastępcą redaktora naczel-
nego, a od 1975 do 1987 redaktorem naczelnym i
przewodniczącym Komitetu Redakcyjnego „Pale-
stry”. Publikował w „Palestrze” oraz – w 1945 – w
„Wojskowym Przeglądzie Prawniczym” (nr 1 i 2).
S. odznaczony został Krzyżem Oficerskim i
Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia
Polski, Srebrnym Krzyżem Zasługi, złotą odznaką
„Adwokatura PRL”, Medalem X-lecia Polski Lu-
dowej oraz Medalem 40-lecia Polski Ludowej.
S. zmarł nagle 21.04.1987 w Warszawie. Został
pochowany na cmentarzu wojskowym na Powąz-
T. III/z. 1 skoczek, Sławski

kach. Od 1939 był żonaty z Jadwigą z d. Kurjato. Pracował też nad projektami prawa upadłościowe-
Miał córkę. Kolejną jego żoną była Anna. go i prawa o notariacie. Był adwokatem i notariu-
Marcin Zaborski, Janusz Kanimir szem, m.in. syndykiem banku Związku Spółek Za-
robkowych i Banku Przemysłowców w Poznaniu.
AIA w Warszawie, Dział Osobowy, sygn. 2481 – Skoczek W l. 1919–1921 był członkiem magistratu miasta
Zygmunt; A. Bereza, Lublin jako ośrodek sądownictwa, Lub-
lin 2006, s. 91; J. Borowiec, Aparat bezpieczeństwa a wojsko-
Poznania. W tym czasie wykładał też prawo han-
wy wymiar sprawiedliwości: Rzeszowszczyzna 1944–1954, Rze- dlowe na Wydziale Prawa UP.
szów IPN 2004, s. 170; Z. Leszczyńska, Ginę za to co najgłę-
biej człowiek ukochać może: członkowie organizacji niepodle-
głościowych na Lubelszczyźnie skazani na karę śmierci przez
sądy wojskowe (1944–1955), Oficyna Wydawnicza „Czas”
2003, s. 44; E. Mazur, Adw. Zygmunt Skoczek, „Palestra”
1987, nr 5, s. 1–6; G. Ostasz, Podziemna armia, Podokręg AK
Rzeszów, Wyd. Libra 2010, s. 333; J. Poksiński, „My sędzio-
wie, nie od Boga”: z dziejów sądownictwa wojskowego PRL
1944–1956: materiały i dokumenty, Gryf 1996, s. 19; J. Poksiń-
ski, A. Kochański, K. Persak, Kierownictwo PPR i PZPR wo-
bec wojska 1944–1956, Warszawa 2003, s. 183; K. Szwagrzyk,
Prawnicy czasu bezprawia: sędziowie i prokuratorzy wojskowi w
Polsce, 1944–1956, Kraków–Wrocław 2005, s. 100, 108, 110,
177, 426–427; A. Wesołowski, W cieniu wojny i polityki: są-
downictwo Wojska Polskiego na froncie wschodnim w latach
1943–1945, Toruń: Adam Marszałek 2003, s. 445; M. Zabor-
ski, Nadzór pozamerytoryczny nad sądami wojskowymi w Pol-
sce w latach 1944–1956. Zarys problematyki, (w:) Ius et usus. Jan Sławski
Współczesne problemy wymiaru sprawiedliwości w Polsce i na
Ukrainie, pod red. O. Juchymiuk i R. Pelewicza, Tarnobrzeg
2010, s. 210, 215; tenże, Ustrój sądów wojskowych w Polsce w
latach 1944–1955, Lublin 2005, s. 176, 216, 231. Od 1908 był członkiem Poznańskiego Tow. Przy-
jaciół Nauk oraz zastępcą przewodniczącego Wy-
działu Prawno-Ekonomicznego, publikował arty-
Sławski Jan (1884–1968), adwokat w Pozna- kuły m.in. na łamach „Czasopisma Adwokatów
niu, członek KKRP, notariusz. Polskich” (Dział Województw Zachodnich), w
Ur. 17.06.1886 w Poznaniu, s. Stanisława (sę- 1947 wszedł w skład komitetu redakcyjnego „Prze-
dziego) i Konstancji z Ziołeckich, brat Stanisława glądu Notarialnego”. Był m.in. członkiem zarzą-
(1881–1943) (zob. t. II) i architekta Rogera (1871– du Towarzystwa Opieki nad Dziećmi Katolickimi
1963), m.in. naczelnego architekta Powszechnej (prawdopodobnie od 1905). Wyróżniony tytułem
Wystawy Krajowej w Poznaniu (1929) oraz Marii szambelana papieskiego.
(zam. Wicherkiewiczowej), pisarki, autorki opra- Zmarł 15.04.1968. Żonaty z Wandą z d. Szenic
cowań historycznych. Miał jeszcze 3 siostry. (1893–1956). Dzieci nie mieli.
W czasie nauki w Gimnazjum św. Marii Mag- Andrzej Gulczyński
daleny w Poznaniu był członkiem TTZ, w tej szko-
L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej
le zdał egzamin maturalny w 1903. Studia prawni-
Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939, Wrocław 2000; S.
cze, które odbywał w Niemczech, zakończył dok- Grodziski, Prace nad kodyfikacją i unifikacją polskiego prawa
toratem. cywilnego (1919–1947), KwPP 1992, R. I, z. 1–4, s. 9–56, szcze-
W 1919 powołany został w skład Komisji Kody- gólnie s. 53–54; G. Klause, Roger Slawski (1871–1963), (w:)
A. Gulczyński (red.), Wielkopolanie XX wieku, Poznań 2001,
fikacyjnej RP. W Sekcji Prawa Handlowego pełnił
s. 501–512, szczególnie s. 502; K. Krasowski, Wydział Prawno-
funkcję sekretarza. W 1920 zrezygnował z man- Ekonomiczny Uniwersytetu Poznańskiego w latach 1919–1939.
datu w KKRP. W 1932 ponownie powołany do Studium historycznoprawne, Poznań 2006; K. Krasowski (red.),
KKRP; był m.in. członkiem podkomisji prawa o Zarys dziejów Wydziału Prawa Uniwersytetu w Poznaniu 1919–
2004, Poznań 2004; S. Leitgeber, Poznańska rodzina Sławskich,
stosunkach z pokrewieństwa i opieki oraz podko-
„Kronika miasta Poznania” 1993, nr 3–4, s. 292–310, szczegól-
misji prawa rzeczowego, a także zastępcą przewod- nie s. 308–310; Uniwersytet Poznański, Spis wykładów w półro-
niczącego podkomisji postępowania niespornego. czu letnim 1920, Poznań 1920.

495
 Sławski, Sokołowski
Sokołowski Marian Paweł (1898–1975),
ps. „Grabek”, „Odrowąż”, „Sokół”, „Paweł”, ad-
wokat w Warszawie, por. rez. WP, peowiak, poseł
na Sejm RP, działacz OPW.
Ur. 19.02.1898 w Chlewiskach pow. konecki, s.
Józefa – urzędnika sądowego, uczestnika rewolu-
cji 1905, i Marii z d. Kulik. Po ukończeniu szkoły
powszechnej w Chlewiskach w 1909 rozpoczął na-
ukę w Szkole Handlowej (przekształconej następ-
nie w Szkołę Realną Miejską) w Radomiu. Jako
uczeń działał w tajnym skautingu, a od 1916 – w
harcerstwie. Od 1918 sprawował funkcję drużyno-
wego w 1. Radomskiej Drużynie Harcerskiej im.
Dionizego Czachowskiego, następnie hufcowego
okręgu radomskiego harcerstwa. W l. 1915–1918
S. był członkiem Organizacji Młodzieży Narodo-
wej. 1.11.1916 wstąpił do POW. Tworzył struktu-
ry POW wśród harcerzy, zorganizował lokalny od-
dział POW w rodzinnych Chlewiskach. Uczestni-
czył w manifestacji przeciw postanowieniom po-
koju brzeskiego oraz w uwolnieniu osób prze-
trzymywanych w więzieniu przy ul. Warszawskiej
w Radomiu. Jako komendant oddziału młodzie-
ży brał udział w rozbrojeniu Niemców w Radomiu
w listopadzie 1918. W POW używał pseud. „So-
kół”. W czerwcu 1919 S. zdał egzamin maturalny.
17.07.1920, w czasie wojny z bolszewikami, zgłosił
się jako ochotnik do 205. pp, w którym objął do-
wództwo plutonu. 23.08.1920 został ranny w boju
pod Oranami. 27.09.1920 za wzorowe dowodze-
nie plutonem marsz. Józef Piłsudski osobiście od-
znaczył go Orderem Virtuti Militari V kl. 1.08.1921
został przeniesiony do rezerwy, z przydziałem do
9. pp. Jesienią 1921 rozpoczął studia na Wydziale
Prawa UW. Działał wówczas w Centralnym Aka-
demickim Związku Bratniej Pomocy (w l. 1924–
1926 był jego prezesem), sprawował także obo-
wiązki prezesa Akademickiego Koła Radomia-
ków i Zrzeszenia Akademickich Kół Prowincjo-
nalnych. Wbrew informacjom znajdującym się w
dokumentach S. w CAW stopień ppor. rez. otrzy-
mał 29.11.1930 (nadal służył w 9. pp). 1.01.1935
awansował do stopnia porucznika w Korpusie Ofi-
cerów Żandarmerii. W 1922 lub w 1923 zaczął pra-
cować w Banku Handlowym, a w 1925 – w Banku
Gospodarstwa Krajowego. Od 1926 odbywał apli-
kację sądową i adwokacką. W 1928 zdał egzamin
sędziowski w SA w Warszawie, po czym objął sta-
nowisko radcy prawnego w BGK. Od 1934 pro-
496
T. III/z. 1
wadził własną kancelarię adwokacką przy ul. Se-
natorskiej 24. Politycznie związany z piłsudczyka-
mi, w 1930 reprezentował Zrzeszenie Pracowni-
ków BGK w Stołecznym Pracowniczym Komite-
cie Wyborczym, popierającym BBWR. Od 1932
był członkiem Zarządu Związku Pracowników
Bankowych i Ubezpieczeniowych RP. Przewod-
niczył sądowi koleżeńskiemu pracowników BGK.
31.05.1935 wziął urlop z BGK i poświęcił się pra-
cy w związkach zawodowych. Został wybrany do
Marian Paweł Sokołowski
ZG Związku Urzędników BGK, Rady Naczelnej
Unii Związków Zawodowych Pracowników Umy-
słowych oraz Państwowej Rady Spółdzielczej. Był
członkiem założycielem Spółdzielni Oszczędnoś-
ciowo-Kredytowej Związku Urzędników BGK. Od
1937 do 1940 sprawował funkcję prezesa Zarzą-
du Związku Spółdzielni i Zrzeszeń Pracowniczych
RP oraz (do 1939) – Centralnego Komitetu Dnia
Spółdzielczości w Polsce. W 1938 reprezentował
Polskę na Międzynarodowym Kongresie Miesz-
kaniowym w Paryżu. Działał w Związku Strzele-
ckim, od 1.12.1938 był członkiem Zarządu Okrę-
gu Warszawa ZS. W l. 1938–1939 był radnym war-
szawskiej Rady Miejskiej. W 1938 został wybrany
na posła na Sejm RP. Był członkiem komisji praw-
niczej i zastępcą członka komisji budżetowej. We
wrześniu 1939 uczestniczył w obronie stolicy jako
dowódca plutonu żandarmerii, ochraniającego sie-
dzibę sztabu Dowództwa Obrony Warszawy przy
ul. Nowy Świat 69, a później w podziemiach gma-
chu PKO przy ul. Świętokrzyskiej. W czasie oku-
pacji niemieckiej prowadził kanc. adw. Był dwu-
T. III/z. 1 sokołowski, solecki
krotnie zatrzymywany i jako zakładnik więziony
na Pawiaku. W konspiracji początkowo działał w
organizacji Kadra Polski Niepodległej. Na przeło-
mie lipca i sierpnia 1942 został powołany do komi-
tetu organizacyjnego, przygotowującego zjazd za-
łożycielski piłsudczykowskiego OPW. Po powsta-
niu OPW reprezentował w jego Radzie Naczel-
nej środowisko peowiackie. Wg innych przekazów
stał również na czele Wydziału Politycznego OPW
i był przedstawicielem OPW w Społecznej Orga-
nizacji Samoobrony przez cały okres jej istnienia.
Jednak, zgodnie z informacjami Władysława Bar-
toszewskiego, w SOS reprezentował OPW Tytus
Czaki. S. zastąpił prawdopodobnie Czakiego po
jego aresztowaniu przez gestapo 6.01.1944. Pod-
czas Powstania Warszawskiego został aresztowany
przez Niemców. Wieziony na roboty do Niemiec,
zbiegł z transportu. Do końca wojny przebywał w
rodzinnych Chlewiskach. W końcu stycznia 1945
S. wrócił do Warszawy. Zaczął pracować w BGK
jako radca prawny, jesienią 1945 objął również sta-
nowisko dyrektora Towarzystwa Osiedli Robotni-
czych. Od 16.02.1946 do 20.06.1948 był prezesem
Związku Zawodowego Pracowników Bankowych,
Kas Oszczędnościowych i Ubezpieczeniowych
RP w Warszawie i członkiem Komisji Centralnej
Związków Zawodowych. Od 23.01.1947 pracował
również jako radca prawny w Spółdzielni Pracy i
Użytkowników „Spólnota Pracy”. 31.05.1949 zo-
stał zwolniony z pracy w BGK i – prawdopodob-
nie zmuszony – zrezygnował ze stanowiska dyrek-
tora Towarzystwa Osiedli Robotniczych. Praco-
wał następnie do 1952 w spółdzielni „Spólnota”, a
później do stycznia 1954 jako radca prawny Okrę-
gu Warszawskiego Polskich Zakładów Zbożowych
oraz w żoliborskich spółdzielniach mieszkaniowo-
-budowlanych. Od 5.11.1957 pracował w ZA nr
18 przy ul. Rutkowskiego (obecnie ul. Chmielna).
W l. 1957–1964 był członkiem Wojewódzkiej Ko-
misji Dyscyplinarnej IA w Warszawie. 31.10.1971
z powodu ciężkiej choroby przeszedł na emerytu-
rę. Zmarł w Warszawie 10.08.1975. Został pocho-
wany na cmentarzu w Pyrach pod Warszawą. Był
odznaczony Orderem Virtuti Militari V kl., Krzy-
żem Walecznych, Krzyżem POW. Od 1926 był żo-
naty z Marią z d. Pomorską (1900–1975), nauczy-
cielką. Miał synów: Jędrzeja (1928–2005) – sędzie-
go i Macieja (1930) – inżyniera.
Marek Gałęzowski
497
M. Gałęzowski, Wierni Polsce. Ludzie konspiracji piłsudczy-
kowskiej 1939–1947, Warszawa 2005, s. 558–566 (bibl.); Li-
sta adwokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg
Izby Adwokackiej w Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r.,
Warszawa 1938; A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia adwoka-
tury, Warszawa 2012.
Solecki Stanisław Kazimierz (1912–2003),
także Solecki de Ostoya Stanisław Kazimierz, ad-
wokat w Wieliczce i Krakowie, sędzia, żołnierz AK
i WiN, ps. „Sieradzki”, „Prawnik”, „Ostoja”, wię-
zień okresu stalinowskiego, obrońca w procesach
politycznych.
Ur. 22.01.1912 w Gorlicach w rodzinie Kazimie-
rza (zm. 1942), urzędnika skarbowego, i Marii z Szo-
staków. Miał czterech braci: Mariana, radcę praw-
nego, Adama, kierownika planowania w Biurze Pro-
jektów Inwestycyjnych, Romana, lekarza psychiatrę
w Chicago i Leszka, inżyniera architekta.
Stanisław Kazimierz Solecki
Nauki początkowe pobierał w szkole powszech-
nej w Chrzanowie (1918–1929), a następnie w szko-
le powszechnej w Ostrowie Wielkopolskim (1929–
1922). Następnie w Ostrowie rozpoczął naukę gim-
nazjalną, którą kontynuował od 1923 do 1928 w
gimnazjum w Gniewie. W l. 1922–1928 należał do
ZHP. Od 1928 do 1930 uczył się w Krakowie w
VII Gimnazjum, które ukończył egzaminem doj-
rzałości. W czasie nauki w krakowskim gimnazjum
był prezesem Koła Literackiego. Jesienią 1930 roz-
począł studia prawnicze na WPiA UJ, które po
czterech latach zakończył tytułem magistra praw
(1934). W czasie studiów był członkiem Towarzy-
 solecki
stwa Biblioteki Słuchaczów Prawa. 4.12.1934 roz-
począł aplikację sądową w SG w Krakowie, a na-
stępnie SO i SA w Krakowie. Zakończył ją egza-
minem sędziowskim, zdanym w kwietniu 1938. Był
wówczas sekretarzem Związku Aplikantów i Ase-
sorów Sądowych (do 1939). Z dniem 1.07.1938 zo-
stał mianowany asesorem sądowym z prerogaty-
wami sędziego orzekającego. Orzekał w wydzia-
le karnym Sądu Grodzkiego w Zakopanem, a od
1.01.1939 w SG w Krakowie. Na stanowisku tym
pracował do 15.08.1942. Z funkcji tej został zwol-
niony przez władze niemieckie w 1942 bez poda-
nia motywów. Rzeczywistą przyczyną zwolnienia
było dopuszczanie przez sędziego S. do udziału w
sprawach adwokatów pochodzenia żydowskiego,
co było zakazane (w protokołach nie wpisywał na-
zwiska adwokata), oraz aresztowanie przez gesta-
po jego brata Leszka za działalność konspiracyj-
ną. Złożył wówczas wniosek o wpis na listę adwo-
katów, który niebawem uzyskał. Od 1.12.1942 za-
wód wykonywał w Wieliczce.
Od 1942 do 1944 S. był żołnierzem AK w grupie
„Konfederacja Narodu”. Brał udział w tajnym na-
uczaniu jako wykładowca i publicysta, a do jesieni
1945 działał w WiN. W okresie okupacji był dwu-
krotnie zatrzymywany przez Niemców: podczas ła-
panki 26.07.1943 (przetrzymywany był 4 dni) i od
6.08.1944 przez trzy tygodnie przebywał w obozie
koncentracyjnym Kraków-Płaszów, jako zakładnik
w okresie Powstania Warszawskiego. W AK wal-
czyli też wszyscy trzej bracia S. Leszek był areszto-
wany i przez dłuższy czas przebywał na Montelu-
pich w Krakowie.
Na początku 1945, po opuszczeniu Krakowa
przez Niemców, zgłosił się do pracy w sądowni-
ctwie na stanowisko prokuratora okręgowego, ale
w maju tr. postanowił złożyć rezygnację z zajmo-
wanego stanowiska i wnioskować o ponowny wpis
na listę adwokatów. Do podania o wpis dołączył
m.in. opinię prof. Michała Patkaniowskiego, któ-
ry w opinii z 7.05.1945 napisał m.in.: „Mogę tedy
stwierdzić, że jeśli chodzi o wiadomości fachowe i
o prawnicze przygotowanie do wykonywania zawo-
du sędziego czy adwokata, stoi ono u p. Mgra Sole-
ckiego Stanisława, na najwyższym poziomie wprost
niespotykanym u innych kandydatów z tej genera-
cji prawników młodszych. Jeśli chodzi o kwalifika-
cje etyczne, to też mogę stwierdzić, ze p. Solecki
kierował się zawsze najwyższym poczuciem hono-
498
T. III/z. 1
ru i estetyki. Stosunek jego do stron jako sędziego,
czy do Sądu jako adwokata – był zawsze bez zarzu-
tu”. Podobną opinię wystawił S. prof. Patkaniow-
ski jako dziekan WPiA 22.08.1953.
W czerwcu 1945 uzyskał ponowny wpis na li-
stę adwokatów, tym razem z siedzibą w Krakowie.
17.09.1946 został aresztowany za działalność w AK
i w WiN i wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowe-
go w Krakowie z 10.09.1947 został skazany na 5 lat
więzienia oraz utratę praw publicznych, obywatel-
skich i honorowych na trzy lata. Na zasadzie amne-
stii na podstawie ustawy z 10.02.1947 kara pozba-
wienia wolności została mu darowana. W więzie-
niu (areszcie) spędził zatem rok (od aresztowania
do skazania). Utrzymana w mocy kara utraty praw
publicznych i honorowych spowodowała, że został
skreślony z listy adwokatów. Pracował więc doryw-
czo w kancelariach adwokackich na podstawie zle-
cenia, udzielał korepetycji i z tego się utrzymywał.
Od kwietnia 1948 do września 1951 współpracował
w ten sposób z adw. Feliksem Klesiem później, do
marca 1956, z adw. J. Pykoszem. Następnie wyje-
chał i mieszkał u teściów w Gniewie. W między-
czasie w 1949 S. obronił pracę doktorską pt. Kasa-
cja w polskim kodeksie postępowania karnego, na-
pisaną pod kierunkiem prof. Władysława Woltera.
W kolejnych latach podejmował starania o wpis na
listę adwokatów, ale bezskutecznie. Cała rodzina
S. była również represjonowana przez władze Pol-
ski Ludowej.
Do adwokatury przyjęty został dopiero po paź-
dzierniku 1956. Zawód wykonywał w kancelarii
przy ul. Dietla 83 m. 6 oraz w ZA nr 14 przy placu
Wszystkich Świętych.
Pod patronatem S. do zawodu adwokata przy-
gotowywał się adw. Stanisław Kłys (niżej podpi-
sany), w którego opinii S. „był to najwybitniejszy
prawnik z jakim się zetknąłem, który miał prze-
możny wpływ na moją formację duchową i zawo-
dową, nigdy nie aspirujący do żadnych tytułów i za-
szczytów, wszechstronnie wykształcony i posiada-
jący unikalną cechę syntetycznego myślenia, koja-
rzenia faktów, wyciągania wniosków (…) Człowiek
wielkiej i wszechstronnej wiedzy, wybitny prawnik
i adwokat, żołnierz AK, znawca literatury i histo-
rii, wielki miłośnik kultury francuskiej, o ujmują-
cym sposobie bycia i życzliwości wobec bliźnich,
posiadający dar syntezy. Wybitny cywilista, czło-
wiek prawy i szlachetny, patriota w najlepszym ro-
T. III/z. 1 solecki, Sommerstein
zumieniu tego słowa, wieloletni wykładowca ORA
w Krakowie”.
Był czynnym adwokatem do 1984, kiedy z ko-
nieczności przeszedł na emeryturę. Odznaczony
w uznaniu wielkich zasług dla Adwokatury meda-
lem Izby Adwokackiej w Krakowie Pro Lege et Li-
bertate.
Zmarł 4.07.2003 w Krakowie, spoczywa na
cmentarzu w Podgórzu. Żoną S. była Irena z d.
Jurkiewicz (ślub 1952). Dzieci nie mieli.
Stanisław Kłys, Władysław Lutwak
AIA w Krakowie, Akta osobowe; Adwokaci polscy Ojczyźnie,
wyd. 2, s. 144–145; J. Huchlowa, M. Huchla Zrzeszenie „Wol-
ność i Niezawisłość” w dokumentach, Tom 6, Część 3, s. 656.
Sommerstein Emil (1883–1957), adwokat
we Lwowie, polityk syjonistyczny, poseł na Sejm
RP.
Ur. 6.07.1883 w Hleszczawie (pow. trembowel-
ski), s. Leona Braudego i Minny Sommerstein.
Wiedzę swą zdobywał w Wyższym Gimnazjum w
Tarnopolu, później w V Gimnazjum we Lwowie.
Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości w 1901 roz-
począł studia na Wydziale Prawa ULw. Już na stu-
Emil Sommerstein
diach działał w organizacjach syjonistycznych. Był
prezesem Towarzystwa Akademickiego „Ognisko”,
współtwórcą kółka judaistycznego, a od 1905 pre-
zesem Towarzystwa Rygoryzantów. Próbował po-
wstrzymać asymilację młodzieży żydowskiej. Pro-
wadził szereg akcji, by pomóc ubogim studentom.
W 1906 został doktorem praw. Uczył się także w
499
Szkole Nauk Politycznych we Lwowie. W 1908 zo-
stał również doktorem filozofii.
S. bardzo aktywnie działał na rzecz społeczności
żydowskiej. Brał udział w kampaniach wyborczych
syjonistów do Rady Państwa w r. 1907 i 1911.
W 1910 rozpoczął pracę w kanc. adw. W drugim
numerze „Palestry” (lwowskiej) opublikował arty-
kuł pt. O organizacji adwokatury słów kilka, zawie-
rający postulaty odnoszące się do nowej ordynacji
adwokatury lwowskiej. W 1913 został wpisany li-
stę adwokatów Lwowskiej Izby Adwokatów i ot-
worzył kanc. adw.
W czasie I wojny światowej był oficerem w ar-
mii austrowęgierskiej. Po wojnie należał do orga-
nizacji syjonistycznych, pełniąc w nich funkcje kie-
rownicze.
W 1917 z listy Komitetu Zjednoczonych Stron-
nictw Narodowo-Żydowskich otrzymał mandat po-
selski. Brał udział w pracach wielu komisji i pod-
komisji sejmowych. Jego aktywność odzwiercied-
lają m.in. publikacje: Ustawa o ochronie lokatorów.
Tekst z komentarzem przy uwzględnieniu całokształ-
tu dyskusji w Sejmie i Senacie (1924), Ustawa o wy-
konaniu reformy rolnej. Tekst z komentarzem przy
uwzględnieniu całokształtu dyskusji w Sejmie i Sena-
cie (Lwów 1926), przyjęta prawie bez zmian stwo-
rzona przez niego ustawa karnoskarbowa opub-
likowana pt. Ustawa karno-skarbowa. Tekst z ko-
mentarzem przy uwzględnieniu całokształtu dysku-
sji w Sejmie i Senacie oraz ustawodawstwa karne-
go wszystkich trzech dzielnic (1927), Polskie pra-
wo bankowe. Tekst z komentarzem i syntezą przy
uwzględnieniu specjalnym prawa o spółkach akcyj-
nych (1928). Zwracał uwagę na sytuację więzien-
nictwa, nadużywanie aresztu prewencyjnego wo-
bec więźniów politycznych.
W l. 1925–1932 był wiceprezydentem Izby Ad-
wokackiej we Lwowie. Opowiadał się żywo za wol-
nością przesiedleń adwokatów do innych dzielnic
Polski.
Przed wyborami w 1928 dążył do stworzenia blo-
ku mniejszości narodowych. Nie udało mu się jed-
nak uzyskać mandatu. Także z jego inicjatywy po-
wstał w 1928 Centralny Bank Spółdzielczy we Lwo-
wie. Była to spółka kupców i rzemieślników żydow-
skich. W 1929 został wiceprezesem Centralnego
Komitetu Organizacji Syjonistycznej Małopolski
Wschodniej. Funkcję tę pełnił do 1939.
W roku 1930 uzyskał ponownie mandat posel-
 sommerstein
ski z listy Bloku Narodowo-Żydowskiego. Posłem
był również w kolejnych dwóch kadencjach Sejmu
(1934, 1938). W 1932 prezydent Ignacy Mościcki
mianował S. członkiem NRA. W trzy lata później
został delegatem do NRA z wyboru Lwowskiej
Izby Adwokackiej. Wchodził w skład Sądu Dyscy-
plinarnego oraz Komisji Wykonawczej NRA. W
1933 współtworzył w Warszawie komitet antyhit-
lerowski.
Jako prezes Żydowskiego Klubu Parlamentar-
nego oraz członek wielu komisji sejmowych wal-
czył z dyskryminacją Żydów. Przeciwstawiał się
ograniczaniu dostępu Żydów do wyższych uczelni,
wolnych zawodów, bierności władz uczelni wobec
wystąpień antysemickich. Zgłaszał sprzeciw wobec
projektów wielu ustaw, m.in. o ustroju adwokatury,
o zmianach ustroju sądów powszechnych, o ustroju
szkolnictwa, o szkołach prywatnych, zakazie ubo-
ju rytualnego. Był przeciwny jakimkolwiek ogra-
niczeniom funkcji ciał ustawodawczych i samorzą-
dowych. W odpowiedzi na zamknięcie list adwoka-
ckich współorganizował strajk aplikantów adwoka-
ckich w 1938.
Poza działalnością w Sejmie S. wiele publiko-
wał, zarówno w dziennikach, tj. „Lemberger To-
gblat”, „Moment”, „Nasz Przegląd”, periodyku
kulturalnym „Opinia”, jak i w czasopismach praw-
niczych: „Głos Prawa”, PPiA, „Palestra”. W 1936
brał udział w I Światowym Kongresie Żydowskim
w Genewie, gdzie zasiadał w Komitecie Admini-
stracyjnym World Jewish Congress. W 1938 po-
wołał we Lwowie Komitet Pomocy dla Uchodź-
ców Żydowskich z Niemiec.
Pod koniec września 1939 został aresztowany we
Lwowie przez władze sowieckie. Początkowo wię-
ziony w Kijowie, ale po kilku miesiącach został ze-
słany w głąb Rosji. Dopiero w 1944 został uwolnio-
ny i już w tym samym roku zaczął kierować Biu-
rem Prawnym Zarządu Głównego Związku Patrio-
tów Polskich. W Moskwie znalazł się dzięki Wan-
dzie Wasilewskiej, która miała też wpływ na jego
uwolnienie.
W kwietniu 1944 został powołany na przewod-
niczącego komisji mającej na celu przygotowanie
politycznej wykładni norm prawnych kodyfikowa-
nego wówczas wojskowego kodeksu karnego. Na-
leżał również do Komitetu Organizacyjnego Ży-
dów Polskich w ZSRS. Jako członek Prezydium
ZG ZPP brał udział w posiedzeniu delegacji Kra-
500
T. III/z. 1
jowej Rady Narodowej, którego przedmiotem była
forma przyszłej władzy w Polsce.
S. wchodził w skład powołanego 21.07.1944 Pol-
skiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Złożył
także podpis pod Manifestem PKWN. Przybył na-
stępnie do Lublina, gdzie został kierownikiem Re-
sortu Odszkodowań Wojennych. Był też członkiem
komisji dla zbadania zbrodni hitlerowskich w obo-
zie koncentracyjnym na Majdanku.
Jako członek KRN pracował w wielu komisjach:
Prawniczej, Regulaminowej, Skarbowo-Budżeto-
wej, Wyznań i Narodowości. Był współtwórcą pro-
jektu reformy rolnej. W grudniu 1944 wszedł do
Rządu Tymczasowego, ale tylko jako dyrektor Biu-
ra Odszkodowań Wojennych, mimo że Stanisław
Mikołajczyk proponował Bierutowi, aby został on
ministrem.
Należał do centrowej partii syjonistycznej
Ichud. Od 2.02.1944 był przewodniczącym w Pre-
zydium Centralnego Komitetu Żydów w Polsce,
kierował resortami kultury i propagandy, a tak-
że wraz z Gustawem Alefem Bolkowiakiem kie-
rował resortami pomocy prawnej i interwencji. S.
przyczynił się znacznie do uzyskania zgody na re-
patriację z ZSRS 140 tys. Żydów, którzy przed
wojną byli obywatelami RP. Starał się również za-
pewnić im pomoc materialną. Zabiegał o otocze-
nie opieką Żydów powracających z obozów kon-
centracyjnych.
W lipcu 1945 został delegowany na Konferen-
cję World Jewish Congress w Paryżu. Przewod-
niczył Wydziałowi Ekonomicznemu WJC oraz
wchodził w skład prezydium Sekcji Europejskiej.
Za swe poglądy był często krytykowany przez
członków Ichudu. Zarzucano mu uległość wo-
bec władz komunistycznych. Popierał sojusz Pol-
ski z ZSRS. Na posiedzeniach Prezydium CKŻ i
KRN wzywał do bezwzględnego ścigania człon-
ków Armii Krajowej, oskarżając ich o mordowa-
nie Żydów.
W kwietniu 1946 jako delegat CKŻ udał się do
Nowego Jorku. W Stanach Zjednoczonych i Ka-
nadzie miał zabiegać o pomoc od tamtejszej dia-
spory żydowskiej.
Dotknięty paraliżem, został zmuszony do pozo-
stania pod opieką córki w Stanach Zjednoczonych.
Zmarł w Middletown 25.05.1957. Zgodnie z jego
życzeniem ciało pochowano w Tel Awiwie.
Małgorzata Wańkowicz
T. III/z. 1 Sommerstein, Stach
A. Ajnenkiel, Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, Warszawa
1975; A. Całej, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultu-
ra Żydów polskich. Słownik; W. Chajes, Semper fidelis... Pa-
miętnik Polaka wyznania mojżeszowego z lat 1926–1939, Kra-
ków 1997; R. Łętocha, „Chwila” Gazeta Żydów Lwowskich,
„Rocznik Lwowski” 1996; A. Pacholczykowa, Sommerstein
Emil (1883–1957), PSB, t. XL, s. 472–477 (bibl.); S. Rud-
nicki, Żydzi w Parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa
2004, s. 411–419.
Stach Karol (1899–1984), adwokat w Katowi-
cach, dziekan RA, dziekan Tajnej Śląsko-Krakow-
skiej Rady Adwokackiej, sędzia.
Ur. 31.12.1899 w Krakowie w rodzinie Karola
– profesora w gimnazjum i Stanisławy z d. Rusz-
czyc. Ukończył cztery klasy szkoły ludowej im. św.
Floriana w Krakowie. Następnie od 1909 uczył się
w III i IV gimnazjum. Maturę zdał 21.06.1917 w
III Gimnazjum im. Sobieskiego w Krakowie. W l.
1917–1918 studiował w Akademii Eksportowej w
Wiedniu (Hochschule für Welthandel). W l. 1918–
1922 studiował na Wydziale Prawa UJ. Absoluto-
rium zyskał 25.07.1921, a 22.06.1922 stopień dok-
tora praw.
Od listopada 1918 do 3.11.1920 służył w WP
jako ochotnik, początkowo w Baonie akademickim
13. pp, a potem w 20. pp. Ze służby wojskowej zo-
stał zwolniony 3.11.1920 (w innym miejscu poda-
wał, że do rezerwy przeniesiony został w kwietniu
1921 w stopniu starszego strzelca). Ostatnie stano-
wisko zajmowane w wojsku to referent Wydziału
VI Prawnego w DOK Kraków.
Od 1.02.1921 do 30.09.1921 pracował w oddziale
krakowskim Banku Handlowego w Warszawie jako
urzędnik. Od listopada 1921 do 1.02.1923 był pro-
kurentem Banku Wschodniego w Warszawie od-
dział w Krakowie. Następnie przez sześć miesię-
cy pracował jako praktykant konceptowy w Urzę-
dzie Wojewódzkim w Krakowie. Od 1.12.1923
do 1.10.1924 był prokurentem Banku Akcyjnego
„Kredyt Polski” – oddział w Krakowie.
Po ukończeniu studiów odbył aplikację sądową
w okręgu Sądu Apelacyjnego w Katowicach z przy-
działem do Sądu Powiatowego w Mysłowicach i
25.06.1926 z wynikiem dobrym zdał egzamin sądo-
wy przed Komisją egzaminacyjną dla egzaminów
aplikacyjnych i sądowych przy Sądzie Apelacyj-
nym w Poznaniu. Postanowieniem Ministra Spra-
wiedliwości z 6.07.1926 mianowany został aseso-
rem sądowym Sądu Powiatowego w Mysłowicach,
501
a 12.07. złożył przysięgę sędziowską. Postanowie-
niem MS z 22.11.1926 został mianowany sędzią po-
wiatowym w Katowicach. Z dniem 15.07.1928, na
własną prośbę, przez MS (postanowienie z 9.06.
tr.) zwolniony ze służby sądowej i dopuszczony do
wykonywania zawodu adwokata z miejscem za-
mieszkania i siedzibą w Katowicach.
Od 1936 był dziekanem Rady Adwokackiej w
Katowicach. W 1938 przygotował proces wprowa-
dzenia na włączonych do Polski ziemiach Śląska
Cieszyńskiego polskiego prawa o ustroju adwoka-
tury z 1938.
Karol Stach
Wkrótce po zakończeniu wojny obronnej 1939,
w październiku 1939, został aresztowany przez ge-
stapo i do końca stycznia 1940 przebywał w wię-
zieniu w Mysłowicach. Po wyjściu na wolność wy-
jechał do Krakowa, gdzie wkrótce podjął prakty-
kę (od 1.09.1940 kancelaria znajdowała się przy ul.
Szewskiej 9/9) i – jak zapewniali świadkowe – chęt-
nie udzielał pomocy nie tylko adwokatom (w aktach
osobowych zachowała się relacja Kalmana Brodera
z 5.07.1951 o próbie pomocy znajomemu Żydowi).
Dr S. był dopuszczony do występowania przed
sądami niemieckimi. Po wojnie NRA poleciła zba-
dać każdy taki przypadek. W postępowaniu weryfi-
kacyjnym informowano, że komisaryczny dziekan
dr Stanisław Rowiński zaproponował polskich ad-
wokatów, znających język niemiecki, których wła-
dze niemieckie „zamianowały” do występowania
przed sądami niemieckimi. Sam Rowiński w piś-
mie z 28.03.1946 do RA w Katowicach pisał, że
adwokaci polscy chcący występować przed sąda-
 Stach
mi niemieckimi składali podanie w tej sprawie do
komisarycznego zarządu, uzasadniając je względa-
mi stricte rzeczowymi (znajomość języka etc.). Po-
dania te Rowiński przesłał do departamentu spra-
wiedliwości, a ten indywidualnie wysyłał do kan-
dydatów odrębne pisma nadające uprawnienia do
zastępstwa przed sądami niemieckimi, a nie władz
niemieckich w ogólności.
Świadkowie – m.in. adw. dr Marian Ujejski, sę-
dzia SA dr Bolesław Frey, sędzia SO L. Reszczyń-
ski, sędzia dr Eugeniusz Kral (prezes SA w Krako-
wie) czy prof. Jan Gwiazdomorski (kolega z ławy
szkolnej i adwokatury S.) – zeznawali, że adw. S.
wykonywał bardzo dobrą pracę jako adwokat bro-
niący przed sądami niemieckimi, że w ten sposób
pomógł bardzo wielu osobom, które nie uzyskały-
by takiej pomocy od adwokatów niemieckich. Poza
tym użyczył swojego biura dla prowadzenia fikcyj-
nej kancelarii przez adw. dr Franciszka Ziółkie-
wicza (1891–1942), kierującego od 1939 w regio-
nie PPS-WRN, członka ZWZ i Śląskiej Delegatury
Rządu na Kraj, aresztowanego w 1941, a rok póź-
niej zamordowanego w KL Auschwitz. Kuria Me-
tropolitalna w Krakowie informowała w piśmie z
1.04.1946, że dr S. przeprowadzał bezinteresow-
ne obrony przed sądami niemieckimi, dzięki cze-
mu wiele osób uratowano. Podano przykład księ-
dza Władysława Kulczyckiego, którego wybronił S.
Adw. Juliusz Sas Wisłocki pisał natomiast, że ad-
wokaci polscy uważali adwokata S. za „głowę pol-
skiej palestry w Krakowie”.
Jako adwokat mający prawo występowania
przed sądami niemieckimi, w tym sądami specjal-
nymi oraz przed prokuraturą, wykonywał liczne
czynności, których nie mogli wykonywać inni ad-
wokaci, występujący tylko przed tzw. sądami pol-
skimi. Potwierdzają to wszyscy świadkowie. W ten
sposób był w stanie wielu pomóc, jeśli aresztowa-
ni znajdowali się w kompetencji sądów lub proku-
ratury niemieckiej.
W l. 1941–1943 (niektóre źródła podają, że w l.
1941–1944) był przewodniczącym Tajnej Rady Ad-
wokackiej Śląsko-Dąbrowskiej w Krakowie (nie-
którzy podają, że Śląsko-Krakowskiej).
W listopadzie 1943 został aresztowany przez ge-
stapo za pomoc Żydom i do marca 1944 przeby-
wał w więzieniu przy Montelupich. Po zwolnieniu
na krótko wrócił do biura i podjął pracę (pismo do
RA z 17.03.1944), ale wkrótce, obawiając się ko-
502
T. III/z. 1
lejnego aresztowania, opuścił Kraków i zamiesz-
kał we wsi Wawrzeńczyce w pow. miechowskim.
Tam przebywał do wkroczenia Armii Czerwonej,
po czym wrócił na Śląsk.
W 1945 podjął też czynności dziekana RA, któ-
rym był do lutego 1951 i ponownie od lutego 1956
do maja 1964 W dniu 1.04.1946 i ponownie w paź-
dzierniku 1951 Komisja Weryfikacyjna przy IA w
Katowicach utrzymała w mocy wpis dr. S. na listę
adwokacką. Uznano, że w czasie okupacji niemie-
ckiej dr S. zażywał opinii dobrego Polaka i prawego
obywatela, a jego postępowanie w okresie okupa-
cji „pod względem obywatelskim, społecznym i za-
wodowym uznaje się za nienaganne” i że dr S. jest
godny należenia do stanu adwokackiego.
W styczniu 1945 mianowany został delegatem
rządu do organizacji adwokatury na Śląsku. Prak-
tykę adwokacką podjął w lutym 1945 (z listy ad-
wokackiej RA w Krakowie wykreślony formalnie
16.04.1945). Kancelarię prowadził przy ul. Dyrek-
cyjnej 4/4, do 1951 wspólnie z Aleksandrem Zbi-
sławskim (z dniem 31.12.1951 rozwiązali spółkę
adwokacką) i wkrótce, 23.02.1952, dołączył do
składu ZA nr 1 w Katowicach, gdzie wykonywał
zawód do września 1967, zaś od 18.09.1967 w ZA
nr 7 w Katowicach.
Z dniem 1.08.1974 S. przeszedł na emeryturę „z
dalszym wykonywaniem zawodu w ZA z ogranicze-
niem wynikającym z przepisów emerytalnych”. Na
podstawie uchwały RA z 3.03.1976 został skreślony
z listy członków ZA nr 7 z równoczesnym wpisem
na listę adwokatów emerytów i rencistów.
Po wojnie S. był też politykiem – na szczeblu wo-
jewódzkim. W maju 1945 wstąpił do Stronnictwa
Demokratycznego. W l. 1947–1951 był wicepreze-
sem komitetu Wojewódzkiego SD w Katowicach.
Jednocześnie w l. 1945–1951 był członkiem Woje-
wódzkiej Rady Narodowej i przewodniczącym Ko-
misji Prawnej WRN. Ponadto w latach 60. był za-
stępcą przewodniczącego Sądu Partyjnego SD w
Katowicach.
Oprócz działalności stricte adwokackiej wykony-
wał tzw. radcostwo, czyli czynności radcy prawne-
go, m.in. Państwowego Zespołu Ludowego Pieś-
ni i Tańca „Śląsk” i Śląskiego Biura Dozoru Tech-
nicznego w Katowicach. Był członkiem ZPP (prze-
wodniczącym Sądu Koleżeńskiego Zarządu Okrę-
gu ZPP) oraz członkiem Zarządu Wojewódzkie-
go PCK.
T. III/z. 1 Stach, Stankiewicz
Po przejściu na emeryturę S. był przewodni-
czącym Koła Seniorów przy RA w Katowicach.
W dniach 3–4.01.1981 brał udział jako jeden z
37 delegatów izby katowickiej w nadzwyczajnym
Ogólnopolskim Zjeździe Adwokatów w Poznaniu.
Ostatnie lata życia chorował. Żona informowała
ORA o pogarszającym się zdrowiu, braku pomocy
z jakiejkolwiek strony i zapomnieniu o mężu.
Odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi
(1945) i Medalem Zwycięstwa i Wolności (1946),
Medalem 10-lecia Polski Ludowej (1957), Złotą
Odznaką SD (1966), złotą odznaką „Zasłużony w
rozwoju województwa katowickiego” (1967), Od-
znaką Honorową PCK (I, II i III stopnia – 1956,
1960, 1966). W 1973 Prezydium NRA wyróżniło
go odznaką „Adwokatura PRL”. Przed wojną apli-
kantami dr. S. byli m.in. Roman Frank i Jan Jan-
kowski, a po wojnie m.in. od listopada 1945 Zbi-
sław Zbisławski.
S. zmarł 7.07.1984. Pogrzeb odbył się 10.07.1984.
W małżeństwie z Jadwigą z d. Szot (ślub w Krako-
wie 10.05.1924), jak i w małżeństwie z Władysławą
z d. Baron, ur. 1920 (ślub w Krakowie 17.01.1945),
dzieci nie miał. Jedyna siostra Janina (przed wojną
nauczycielka gimnazjum w Mysłowicach) wyszła w
1940 za Duńczyka Kristiana Holtberga i wyjecha-
ła do Kopenhagi.
Adam Redzik
AIA w Katowicach – Archiwum S 228 – Akta osobowe Ka-
rola Stacha; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 205,
206, 218, 283, 369, 370; A. Czacki, Adwokat dr Karol Stach,
„Palestra” 1985, nr 7–8, s. 75–76; „Palestra” 1981, nr 3–4, s.
165–166, s. 171–174, 211.
Stankiewicz Leon Józef (1892–1968), ad-
wokat w Starogardzie Gdańskim i Gdyni, działacz
społeczny, polityk SN, prześladowany w okresie
stalinowskim.
Ur. 25.09.1892 w poddynowskiej miejscowości
Łubno. Rodzina Stankiewiczów wywodziła się z Li-
twy, od kilku pokoleń osiadła była w Dynowie. Leon
Józef był drugim synem Karola i Stanisławy Stan-
kiewiczów. Miał liczne rodzeństwo, spośród które-
go najstarszy brat Bronisław (1890–1945) był księ-
dzem, Marian (1905–1991) urzędnikiem, Eugeniusz
(1908–1980), podobnie jak Leon, adwokatem.
Szkołę ludową ukończył w Dynowie, skąd na
dalsze nauki udał się do Drohobycza. Tam uczył
503
się w Gimnazjum Realnym im. Cesarza Francisz-
ka Józefa. Do klasy pierwszej przyjęty został na rok
szkolny 1904/1905, zaś 6.06.1911 uzyskał maturę.
W Drohobyczu uczył się i mieszkał ze swym bra-
tem Bronisławem. Wychowankami drohobyckie-
go gimnazjum było wielu wybitnych absolwentów.
Rok przed Leonem gimnazjum to ukończył naj-
bardziej chyba znany drohobyczanin Bruno Schulz
oraz jego kolega z ławki Stanisław Maczek. Kolegą
z oddziału Leona był zaś między innymi późniejszy
generał Michał Karaszewicz-Tokarzewski, a także,
choć trudno tu podać konkretne daty, Kazik Wirst-
lein, później znany całej niemal Polsce jako jeden
z założycieli poetyckiej grupy Skamander – Kazi-
mierz Wierzyński.
Na miejsce dalszej edukacji S. wybrał Lwów
i tamtejszy uniwersytet. Zapisał się na Wy-
dział Prawa i Umiejętności Politycznych. Stu-
dia podjął zaraz po maturze w roku akademi-
Leon Józef Stankiewicz
ckim 1911/1912. We Lwowie trafił na zestaw wy-
bitnych nauczycieli, jak Oswald Balzer, Juliusz
Makarewicz, Ernest Till, Stanisław Grabski czy
Stanisław Starzyński, wykładów z psychologii
słuchał zaś u prof. Kazimierza Twardowskiego.
Rok 1914/1915 z powodu okupacji Lwowa przez
Rosjan spędził na Wydziale Prawa Uniwersyte-
tu Wiedeńskiego. 25.10.1913 przystąpił we Lwo-
wie z sukcesem do egzaminu rządowego w zakre-
sie nauk prawno-historycznych, 5.07.1915 zdał w
Wiedniu egzamin rządowy sądowy, a 23.03.1916
w zakresie nauk politycznych (znów we Lwowie).
W ten sposób uzyskał absolutorium.
 Stankiewicz
W czasie I wojny światowej został w stopniu sze-
regowca powołany do armii austriackiej. Walczył
na froncie włoskim, biorąc między innymi udział w
ofensywie nad Piavą, w której został ranny. Po po-
bycie w szpitalu na front w mundurze austriackim
już nie powrócił. 12.12.1918 wstąpił na ochotnika
do Wojska Polskiego i do września 1919 walczył
w 39. Pułku Piechoty. Na linii frontu znalazł się
już 23.12.1918 i walczył najpierw na „froncie ukra-
ińskim” (Lwów, Bartatów, Mszana, Zimna Woda
etc.), a później na „froncie bolszewickim” (Brody,
Dubno, Równe etc.). We wrześniu 1919 został w
stopniu kaprala zwolniony z wojska w ramach de-
mobilizacji starszych roczników. 1.08.1925 został
mianowany podporucznikiem rezerwy, a w marcu
1930 przeniesiony do pospolitego ruszenia.
Zaraz po powrocie z frontu wyjechał do Po-
znania, gdzie podjął pracę jako aplikant sądowy.
27.12.1919 został przez Szefa Departamentu Spra-
wiedliwości Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej
mianowany podprokuratorem pomocniczym przy
prokuraturze SO w Starogardzie Gdańskim. Obo-
wiązki podjął bezzwłocznie, a już 21.07.1922 został
mianowany przez Dyrektora Departamentu Ziem
Zachodnich MS asesorem sądowym dla Prokura-
tury przy tym SO. W 1923 zdał przed komisją eg-
zaminacyjną w Poznaniu egzamin asesorski i uzy-
skał prawo wykonywania zawodu sędziowskiego i
adwokackiego. Praktykę adwokacką podjął w Sta-
rogardzie Gdańskim po odpowiedniej decyzji pre-
zesa SA w Toruniu z 15.10.1923 oraz złożeniu w
trzy dni później przysięgi zawodowej. Kancelarię
mieszczącą się przy ul. Józefa Hallera 15 w Sta-
rogardzie Gdańskim prowadził nieprzerwanie aż
do II wojny światowej. Zatrudniał w niej siedem
osób. Jednocześnie wykonywał przez pewien czas,
od 1926 do ok. 1932, zawód notariusza na obwód
SA w Toruniu z siedzibą w Starogardzie. S z rodzi-
ną zajmował sąsiadujące z kancelarią mieszkanie
przy Hallera 15. Wśród mieszkańców kamienicy
i częstych gości w domu Stankiewiczów był mię-
dzy innymi ksiądz Antoni Henryk Szuman, którego
proces beatyfikacyjny trwa aktualnie w Rzymie.
S. oprócz aktywnej działalności zawodowej nie
stronił od zaangażowania społecznego oraz poli-
tycznego, głównie na poziomie samorządowym.
W 1929 wszedł do Rady Miejskiej Starogardu, w
której był prezesem Klubu Narodowego. Kiero-
wał też Zespołem do Walki z Lichwą. Jak pisze R.
504
T. III/z. 1
Szwoch: „Należał do najbardziej aktywnych dzia-
łaczy Stronnictwa Narodowego (od 1928) oraz
Związku Obrony Kresów Zachodnich. (...) Podej-
mował się obrony sądowej działaczy endeckich w
procesach politycznych (np. L. Balewskiego i in.
w Starogardzie). Często uczestniczył w zebraniach
Stronnictwa Narodowego, na których przemawiał
i wygłaszał referaty (np. tylko w 1936 w Osieku 10
V, Starogardzie 9 VIII, Kręgu 18 X, Brzeźnie XI)”.
Nie był popularny w środowiskach sanacyjnych, co
znajdowało odbicie w związanej z obozem rządzą-
cym prasie, a także w opisywanych przez nią pro-
cesach sądowych, w których nie raz występował w
obronie własnego dobrego imienia lub w obronie
innych działaczy narodowych.
Po zamachu na Bolesława Pierackiego został
aresztowany i zatrzymany w więzieniu w Starogar-
dzie na podstawie art. 2 rozporządzenia Prezyden-
ta RP z 17.06.1934 w sprawie osób zagrażających
bezpieczeństwu, spokojowi i porządkowi publicz-
nemu. Pierwotnie władze sanacyjne podejrzewa-
ły o dokonanie zamachu środowisko narodowe.
W więzieniu karno-śledczym w Starogardzie adw.
S. spędził tydzień między 17 a 23.06.1934.
S. udzielał się także w życiu społecznym. Był
związany z Polskim Towarzystwem Gimnastycz-
nym „Sokół”. Na zjeździe Okręgu VII tej organi-
zacji w Gniewie 23.03.1936 został wybrany człon-
kiem sądu honorowego, podobnie jak ponad mie-
siąc wcześniej w Starogardzie. Starał się również
we własnym zakresie umożliwiać młodym, zdol-
nym ludziom z biednych środowisk ze swych ro-
dzinnych stron edukację i zdobywanie zawodu.
S. był adwokatem z powołania. Mimo zaanga-
żowania politycznego nigdy nikomu nie odmawiał
prawa do obrony. Również to bywało powodem
ataków na niego. „Dzień Kociewski” poświęcił mu
nawet paszkwilancki artykuł zatytułowany Szum-
ne hasła tylko dla tłumu; P. adw. Stankiewicz bro-
ni żyda – oszusta.
Występował w sprawach związanych z niepra-
widłowościami przy budowie poczty w Gdyni. Mia-
sto to, a właściwie plac budowy, z którego dopie-
ro miało się ono wyłonić, zrobiło na nim ogromne
wrażenie swym dynamizmem. Postanowił osobi-
ście włączyć się do procesu budowy nowego portu
i miasta mającego zapewnić niedawno wskrzeszo-
nemu państwu niezależny dostęp do morza. Ku-
pił działkę przy planowanej ul. Świętojańskiej, za-
T. III/z. 1 Stankiewicz
ciągnął kredyt i wybudował kamienicę. Projekt po-
wierzył jednemu z popularniejszych wówczas na
Pomorzu architektów – Włodzimierzowi Proha-
sce. Jak pisze E. Ostrowska: „Według zachowane-
go Zaświadczenia Komisariatu Rządu w Gdyni ze-
zwolenie na budowę zostało wydane przez Staro-
stę Grodzkiego 8.10.1929, rozpoczęcie robót tech-
nicznych celem położenia fundamentów nastąpiło
w 1930, a budowę ukończono 5.02.1931”. Kamie-
nica Stankiewicza była jedną z pierwszych stoją-
cych przy głównej ulicy miasta. Wśród najbardziej
znanych jej lokatorów znaleźli się między innymi
projektant Włodzimierz Prohaska, Stefan de Val-
den – kapitan ORP „Wicher”, czy doktorzy Wan-
da i Benedykt Szpakowscy – jedyni gdyńscy ftyzja-
trzy. Kamienica znana była również z wizyt prezy-
denta RP Ignacego Mościckiego.
Po wybuchu wojny S. poszukiwany był przez ge-
stapo. Przedostał się do Dynowa, dołączając do
reszty rodziny, która zatrzymała się tam, wraca-
jąc z wakacji. Wojnę spędził w rodzinnym mieście.
Bezpośrednio po jej zakończeniu wrócił na Pomo-
rze i podjął od razu praktykę adwokacką w Gdy-
ni. Zaangażował się również w próbę wskrzeszenia
zdelegalizowanego SN, a przynajmniej ponownej
integracji tego środowiska. Nie mogło to umknąć
uwagi nowej władzy. Spotkania członków SN od-
bywały się między innymi w jego mieszkaniu przy
Świętojańskiej. Uczestniczył w nich Leon Dziube-
cki („Profesor”, „Sewer”), prezes konspiracyjne-
go Zarządu Głównego SN, którego S. znał jeszcze
sprzed wojny. Na spotkaniu w październiku 1946
dyskutowano głównie kwestie zbliżających się wy-
borów, Dziubecki wygłosił też referat dotyczący
aktualnej sytuacji w kraju oraz możliwości działa-
nia stronnictwa w sytuacji jego delegalizacji. Po re-
feracie nastąpiła długa i burzliwa dyskusja. Spotka-
nie to nie było pierwszym ani jedynym takim zor-
ganizowanym w Gdyni przez lub przy udziale adw.
S. Jak wynika z akt sprawy, miał on za zadanie zor-
ganizować wraz z Wojciechem Buholzem gdyńskie
koło stronnictwa. Miał nawet kierować „komór-
ką SN z zasięgiem od Gdańska do Szczecina, któ-
rej kierownictwo powierzył mu Dziubecki”. Mia-
ło tak się stać ze względu na fakt, że „Stankiewicz
posiada liczne kontakty organizacyjne, zarówno z
pionem politycznym, jak i z «N.Z.W.» i z dawne-
go «N.O.W.» i «N.S.Z.»”. Trudno jednak zweryfi-
kować, czy jego zaangażowanie miało faktycznie
505
aż tak szeroki charakter. Aresztowania i śledztwo
bezpośrednio w tej sprawie objęło osiem osób. S.
został aresztowany 6.01.1947.
Męczące śledztwo i areszt w ciężkich warun-
kach trwały niemal pół roku. Wyrokiem Wojsko-
wego Sądu Rejonowego w Gdańsku na rozprawie
w Gdyni z 20.05.1947 S., który nie przyznał się do
winy i zarzucanych przestępstw, został uznany win-
nym udziału „w nielegalnym związku «S.N.» mają-
cym na celu usiłowanie zmiany przemocą istnieją-
cego ustroju Państwa Polskiego”. Na mocy art. 86
§ 2 KKWP został skazany na sześć lat więzienia, a
także na utratę praw publicznych i obywatelskich
praw honorowych na okres lat trzech oraz przepa-
dek całego mienia na rzecz Skarbu Państwa.
Rodzina Stankiewiczów została pozostawiona
niemal bez środków do życia. Nieruchomości zo-
stały zajęte przez państwo. Mieszkanie starogardz-
kie zostało już wcześniej opustoszone dla umeblo-
wania niemieckiego kasyna wojskowego. Jedyne
ocalałe po wojnie mienie – znajdujące się w gdyń-
skim mieszkaniu – zostało teraz wyrokiem sądu
poddane przepadkowi. Zadanie ułatwiło urzędni-
kom odnalezienie testamentu S., wyszczególnia-
jącego wszystkie niemal składniki majątku nie-
ruchomego i ruchomego. Aby utrzymać rodzinę
i umożliwić dzieciom edukację, żona podjęła pra-
cę w Państwowej Szkole Muzycznej nr 1 w Gdyni.
Pomoc zaoferowali również przedwojenni przyja-
ciele.
S. spędził w więzieniu trzy lata (na mocy usta-
wy o amnestii z 22.02.1947 sześcioletni wyrok zo-
stał skrócony). Na wolność wyszedł 10.01.1950. Po-
byt w więzieniu kosztował go utratę zdrowia, cho-
rował ciężko na nerki i serce. Nie dał się jednak
złamać i pozostał wierny swoim przekonaniom.
W więzieniu spotykały go dodatkowe szykany, jak
choćby dwutygodniowy pobyt w izolatce „za sze-
rzenie propagandy wśród więźniów” oraz drobne,
acz dokuczliwe nieprzyjemności, na przykład w po-
staci uniemożliwienia korzystania z biblioteki, co
skazywało S. na nieznośną bezczynność umysło-
wą. Odwiedziny były rzadkie i najwyżej piętnasto-
minutowe.
Po wyjściu z więzienia S. nie mógł znaleźć pracy.
Nie zgodził się na jakąkolwiek współpracę z nowy-
mi władzami. Próby powrotu do zawodu adwoka-
ckiego były bezskuteczne. Został także wysiedlo-
ny z Gdyni, do której mógł wrócić dopiero w 1956.
 Stankiewicz, Stefko
Zajął wraz z żoną i najmłodszą z córek dwa po-
koje w jednym z podzielonych i zdewastowanych
mieszkań swej dawnej kamienicy przy Świętojań-
skiej. Po tak zwanej „odwilży” w grudniu 1956 wy-
stąpił o pełną rehabilitację. 15.05.1958 został unie-
winniony przez SN. Odzyskał także prawa obywa-
telskie oraz prawo do wykonywania zawodu adwo-
kata. Podjął pracę w ZA nr 2 w Gdyni, gdzie pra-
cował do emerytury.
Ostatnie miesiące życia S. spędził w Ogorzeli-
nach pod troskliwą opieką rodziny. Zmarł po dłu-
giej chorobie 26.10.1968. Pochowany został w ro-
dzinnym grobowcu na starym cmentarzu w Staro-
gardzie Gdańskim. Żonaty od 23.11.1923 z Wandą
z Bocków, córką znanego handlowca i importera
win Józefa Bocka w Starogardzie, właściciela skle-
pu kolonialnego, restauracji oraz składu win i likie-
rów, a także kilku kamienic w Starogardzie. Mieli
pięcioro dzieci: Zdzisława Leona (1924–1999), le-
karza ginekologa, Miłosza Mariana (1926–1987),
prawnika i ekonomistę, Mieczysławę (ur. 1927),
chemika, Joannę Antoninę (ur. 1929), lekarza sto-
matologa i Janinę (ur. 1941), architekta.
Wanda z Bocków Stankiewiczowa w młodości
odebrała wykształcenie muzyczne, które po drugiej
wojnie światowej bardzo się jej przydało. Gry na
fortepianie zaczęła się uczyć w wieku lat siedmiu
w domu. Naukę kontynuowała w Poznaniu u Ka-
zimiery Kwaśniewskiej-Nagórskiej. W 1919 ukoń-
czyła z wynikiem bardzo dobrym tamtejsze kon-
serwatorium. W okresie międzywojennym udzie-
lała się też w licznych organizacjach charytatyw-
nych i społecznych. Od 1932 była przewodniczą-
cą Stowarzyszenia Pań Miłosierdzia św. Wincen-
tego à Paulo przy parafii św. Mateusza w Staro-
gardzie, była też dożywotnią członkinią Sodalicji
Mariańskiej. W czasie wojny zajmowała się wycho-
wywaniem dzieci i prowadzeniem domu. Zmarła
14.03.1985 w Gdyni i spoczęła obok męża.
Władysław Jóźwicki
Archiwum Państwowe w Gdańsku, nr zespołu 2154, sygn.
2376/1011; Instytut Pamięci Narodowej, sygn. Gd. 323/2 t. 1
i 2; Książeczka Stanu Służby Oficerskiej nr: 307/31 wydana
20.11.1931; M. Burczycka-Woźniak, Przedwojenny-nietykalny,
„Dziennik Bałtycki”, Specjalny Dodatek Miejski z 6–7 maja
2000; B. Jajkowska, Saga rodu Stankiewiczów. Kolos u stóp
Kamiennej Góry, „Dziennik Bałtycki” nr 94/203A (17579A)
z 1 września 2002; K. Małkowski, Dom z prezydenckim se-
kretem. Świętojańska 53. Adwokacka kamienica, „Dziennik
Bałtycki” z 11 lipca 1997; K. Masłoń, Maturzyści z Drohoby-
506
T. III/z. 1
cza, „Rzeczpospolita” nr 1(52) z 27 stycznia 2011; E. Ostro-
wska, Gdynia. Miasto i ludzie, Gdynia 2003; Proces o farbowa-
nie wody w Starogardzie, „Goniec Pomorski” z 9 lutego 1932;
B. Rusinek, Z. Szczurek, Dzieje drugiej konspiracji niepodle-
głościowej na Pomorzu Gdańskim w latach 1945–1956, Sopot
1999; ci sami, Konspiracja niepodległościowa w Gdyni w latach
1945–1956, Sopot 2007; R. Socha, Gdyńskie klamki i klatki,
„Polityka. Sztuka życia”, nr: 2/2011; M. Sokołowska, I. Gre-
czanik-Filipp, W. Kwiatkowska (red.), Encyklopedia Gdyni,
Oficyna Verbi Causa, Gdynia 2006; Sprawozdanie Dyrekcyi
C. K. Gimnazyum im. Franciszka Józefa w Drohobyczu za
rok szkolny 1911, Drohobycz 1911; B. Szczepuła, Sześć krze-
seł i brylanty, „Dziennik Bałtycki”, nr 34 (20147) z dnia 11 lu-
tego 2011; Szumne hasła tylko dla tłumu; P. adw. Stankiewicz
broni żyda – oszusta, „Dzień Kociewski” z 29 maja 1936; J.
Szpakowski, Trudne sprawy! (3), „Wiadomości Gdyńskie” nr
5/1999; R. Szwoch, Słownik biograficzny Kociewia, Starogard
Gdański: TMZK, 2005, t. 1.
Stefko Kamil Ignacy (1875–1966), adwokat
we Lwowie, sędzia, prof. UJK, prof. UWr., czło-
nek KKRP.
Kamil Ignacy Stefko
Ur. 8.04.1875 w Złoczowie w rodzinie Michała
Leopolda i Kamili z Lemochów. Szkołę elemen-
tarną i dwie pierwsze klasy gimnazjum ukończył
w Złoczowie, a pozostałą naukę gimnazjalną – w
gimnazjum w Samborze, które ukończył w 1892.
W l. 1892–1897 studiował na Wydziale Prawa i
Umiejętności Politycznych ULw, a w 1902 zdał egza-
miny rygoryzalne i uzyskał stopień doktora praw.
W l. 1897–1899 odbył praktykę sądową w są-
dzie powiatowym, zyskując bardzo dobrą opinię.
W 1901 rozpoczął aplikację adwokacką. Od
1.01.1902 do 1.09.1903 S. pracował jako kan-
dydat adwokatury w kancelarii adwokata krajo-
T. III/z. 1 Stefko
wego dr. Stanisława Pohoreckiego w Tarnopo-
lu, potem w innych kancelariach. 23–24.04.1905
zdał przed Wyższym Sądem Krajowym we Lwo-
wie część pisemną egzaminu adwokackiego, a 27
kwietnia tegoż roku ustną. Otrzymał ogólną oce-
nę celującą i tym samym uznany został za „uzdol-
nionego do osiągnięcia adwokatury”. 5.09.1905
złożył przysięgę adwokacką, a 18.08.1906 został
wpisany na listę adwokatów Izby Lwowskiej z
siedzibą we Lwowie. We wrześniu otworzył włas-
ną kancelarię we Lwowie, którą prowadził do
26.08.1910, kiedy to, w związku z nominacją pro-
fesorską, złożył w siedzibie Lwowskiej Izby Ad-
wokackiej pismo o rezygnacji z urzędu adwoka-
ta. Substytutem swoim ustanowił adw. dr. Okta-
wiana Hlowatego.
W 1905/1906 odbył studia z zakresu procesu cy-
wilnego w Berlinie, których owocem była praca
O omieszkaniu. Zetknął się wówczas z wybitnymi
niemieckimi jurystami, jak Kohler, Gierke, Kipp.
Po powrocie, 20.12.1906, wniósł podanie do Gro-
na Profesorów Wydziału Prawa i Umiejętności Po-
litycznych ULw o udzielenie mu prawa wykładania
z zakresu procesu cywilnego na podstawie pracy
O omieszkaniu wedle austryackiej procedury cywil-
nej (Kraków 1907). Ocenę pracy powierzono prof.
Augustowi Bálasitsowi oraz Aleksandrowi Janowi-
czowi. Habilitowany został mocą uchwały Grona
Profesorów Wydziału Prawa ULw z 14.06.1907, za-
twierdzonej przez Min. Wyznań i Oświaty w Wied-
niu 16.10.1907. 1.10.1910 został mianowany profe-
sorem nadzwyczajnym procesu cywilnego na Wy-
dziale Prawa ULw, a 30.03.1916 otrzymał nomina-
cję na stanowisko profesora zwyczajnego procesu
cywilnego tego wydziału. Od 1910 do 1939 wykła-
dał procedurę cywilną, a także, od śmierci prof.
Gustawa Roszkowskiego, encyklopedię prawa i
nauk politycznych (nazwaną potem teorią prawa).
Od początku lat 30. do 1939 kierował też Zakła-
dem Porównawczym Praw Słowiańskich UJK.
W l. 1917–1918, po rezygnacji prof. Stanisława
Starzyńskiego, a także w r. 1918/1919, a następ-
nie w l. 1927–1929, pełnił funkcję dziekana Wy-
działu Prawa UJK; w l. 1929–1932 był prodzieka-
nem. W r. 1933/1934 wykonywał z delegacji Mini-
stra WRiOP obowiązki rektora UJK.
W okresie 1.10.1894–1.10.1895 służył w armii
austriackiej w stopniu szeregowego, a w okre-
sie 1.08.1914–20.10.1915 w stopniu oficerskim.
507
24.07.1919 zgłosił się do rejestracji w WP jako po-
rucznik artylerii armii austriackiej.
W 1919 powołany został w skład Komisji Kody-
fikacyjnej RP. Był głównym referentem projektu
prawa egzekucyjnego oraz prawa o ustroju sądów
powszechnych, a koreferentem projektu prawa
upadłościowego. Pracował też w Lwowskim Kole
KKRP, kierowanym przez prof. Ernesta Tilla.
Od 1932 był członkiem Trybunału Kompeten-
cyjnego. 2.05.1939 Prezydent RP powołał go po-
nownie do Trybunału Kompetencyjnego na okres
lat pięciu. Od 1921 był członkiem przybranym, a
w 1938 został członkiem czynnym Tow. Naukowe-
go we Lwowie. W l. 1926–1933 wykładał równole-
gle na Wydziale Prawa i Nauk Społeczno-Ekono-
micznych KUL teorię i filozofię prawa.
Politycznie związany z obozem sanacyjnym.
W połowie lat 30. wszedł w skład Klubu Demokra-
tycznego we Lwowie.
Do grudnia 1939 wykładał na Wydziale Prawa
UJK. Po przekształceniu uniwersytetu w uczel-
nię sowiecką, co miało miejsce w styczniu 1940,
przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował w Biu-
rze Tłumaczeń Niemieckich Polskiej Pocztowej
Kasy Oszczędności. Aresztowany przez Niemców
27.04.1943, był więziony w Warszawie w obozie
pracy przy ul. Gęsiej do 14.05.1943. W czasie woj-
ny zaginęły jego dwie prace w rękopisach: O zwol-
nieniu państw od jurysdykcji krajowej (ok. 20 ark.)
oraz Jurysdykcja krajowa (ok. 10 ark.).
Podczas Powstania Warszawskiego opuścił War-
szawę i podjął się organizacji i kierowania kursa-
mi akademickimi z zakresu prawa w Częstocho-
wie, najpierw tajnie (za okupacji), a potem jaw-
nie. Wykładał prawo rzymskie i teorię prawa. Od
stycznia 1945 wykładał krótko w częstochowskim
oddziale Szkoły Głównej Handlowej. W tym sa-
mym roku przeniósł się do Krakowa z zamiarem
podjęcia pracy w UJ. Nawiązał wówczas kontakt z
b. rektorem UJK prof. Stanisławem Kulczyńskim,
który z polecenia Ministra Oświaty formował gru-
pę naukowców chcących podjąć trud budowy uni-
wersytetu i politechniki we Wrocławiu. 20.05.1945
przybył do Wrocławia, gdzie jako członek grupy
naukowej Pełnomocnika Ministra Oświaty kiero-
wał pracami nad uruchomieniem wydziału pra-
wa. W tym czasie dostał oficjalną propozycję ob-
jęcia wakującej Katedry Postępowania Cywilne-
go w UJ po prof. Stanisławie Gołąbie, której nie
 Stefko, Steinsbergowa
przyjął. Był organizatorem i pierwszym dziekanem
(1945/1946) Wydziału Prawno-Administracyjnego
Uniwersytetu Wrocławskiego (wtedy jeszcze połą-
czonego z politechniką). Przygotował budynki dla
wydziału przy ul. Urszulanek oraz zabezpieczył dla
fakultetu księgozbiór.
Z inicjatywy S. powstało we Wrocławiu w 1946
Tow. Popierania Nauk Ekonomicznych i Handlo-
wych, a w 1947 z jego inicjatywy powstała Wyższa
Szkoła Handlowa (od 1950 Wyższa Szkoła Eko-
nomiczna), której do 1951 był rektorem. Zwolnio-
ny w 1951 prawdopodobnie z przyczyn politycz-
nych, pracował nadal na Wydziale Prawa Uniwer-
sytetu Wrocławskiego, kierując Katedrą Postępo-
wania Cywilnego. Wykładał teorię prawa i prawo
prywatne międzynarodowe. W 1964 Senat Wyższej
Szkoły Ekonomicznej nadał mu godność doktora
honoris causa. W 1945 wstąpił do Stronnictwa De-
mokratycznego, a w l. 1946–1949 był radnym Wo-
jewódzkiej Rady Narodowej.
Opublikował m.in.: O omieszkaniu wedle austry-
ackiej procedury cywilnej (Kraków 1907); Faktycz-
ne przytoczenia stron w procesie cywilnym (Lwów
1909); Egzekucyjna przysięga wyjawienia (PPiA,
Lwów 1913); Grundprobleme des Ziwilprozessrecht
(Kraków 1915); Rzut oka na historyczny rozwój pra-
wa egzekucyjnego (Lwów 1916); Główne zasady pol-
skiej procedury cywilnej (PPiA 1919); Dyplomatycz-
ne zwolnienia od jurysdykcyi w sprawach cywilnych
(Lwów 1938); Wstęp do nauk prawnych (Wrocław
1949); Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym
(Warszawa 1956).
Aktywny naukowo i dydaktycznie był niemal do
końca życia. Ostatnia publikacja ukazała się półto-
ra roku przed jego śmiercią w Księdze pamiątkowej
dla uczczenia pracy prof. Kazimierza Przybyłowskie-
go. Miał znaczny udział w rozwoju polskiej nauki
postępowania cywilnego. Poddał naukowej anali-
zie najbardziej sporne kwestie procesowe, jak isto-
ta i struktura stosunku prawnoprocesowego, cha-
rakter obowiązku prawdomówności i jego wpływ
na prawo cywilne i karne etc. Był jednym z trzech
pierwszych polskich procesualistów, interesujących
się zagadnieniami międzynarodowego procesu cy-
wilnego. Jego udział w dziele międzywojennej ko-
dyfikacji prawa procesowego jest porównywalny z
wkładem trzech pozostałych wybitnych polskich
procesualistów doby II RP: Litauera, Fiericha i
Allerhanda. Odznaczony był m.in. Krzyżem Ko-
508
T. III/z. 1
mandorskim Orderu Polonia Restituta (dwukrot-
nie, przed wojną i w 1955) i Medalem Dziesięcio-
lecia Odzyskanej Niepodległości (1928).
Zmarł 17.02.1966 we Wrocławiu i tam na Cmen-
tarzu św. Wawrzyńca został pochowany.
Żonaty dwukrotnie: od 1922 z Janiną z Haj-
dzianów (ur. 1895), primo voto Wojciechowską;
od 1933 ze śpiewaczką Jadwigą Różą z Hodaków,
primo voto Wilkową (1891–1979). Wspólnych dzie-
ci nie mieli.
Adam Redzik
AAN, zesp. Min. WRiOP, sygn. 5871; DALO, f. 26, op. 5,
spr. 1815; Archiwum PAN w Warszawie, sygn. III 160; Ar-
chiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. RK-120/ Stef-
ko Kamil; Z. Antkowiak, Profesor w robotniczym kombi-
nezonie, (w:) Portrety z pamięci, red. W. Biełowicz, Wroc-
ław 1985, s. 196–198; B. Górna, Kamil Stefko, (w:) Pamięci
zmarłych Profesorów i Docentów Wydziału Prawa, Admini-
stracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego 1945–2010,
pod red. L. Lehmann, M. Maciejewskiego, Wrocław 2010,
s. 264–274; L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji
Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939,
Wrocław 2000; tenże, Organizacyjne zagadnienia kodyfika-
cji prawa handlowego w Komisji Kodyfikacyjnej RP (1919–
1939), „Acta Universitatis Wratislaviensis” No 2501, Prawo
CCLXXXV, Wrocław 2003, s. 261–287; S. Grodziski, Ko-
misja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, „Czasopismo
Prawno-Historyczne” 1981, t. XXXIII, z. 1, s. 47–81; J. Jod-
łowski, Kamil Stefko, PiP 1966, nr 4–5, s. 755–758; J. Kored-
czuk, Kamil Stefko, (w:) Wrocławskie środowisko akademickie.
Twórcy i ich uczniowie 1945–2005, pod red. A. Chmielewskie-
go i in., Wrocław 2007; T. Kulak, M. Pater, W. Wrzesiński,
Historia Uniwersytetu Wrocławskiego (1702–2002), Wrocław
2002; H. Mądrzyk, Stefko Kamil Ignacy (1875–1966), PSB, t.
XLIII, s. 269–271 (bibl.); M. Mohylak, Prawo o ustroju są-
dów powszechnych w pracach Komisji Kodyfikacyjnej II Rze-
czypospolitej, Białystok 2004, s. 64–79; A. Redzik, Wydział
Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, Lub-
lin 2006; tenże, Prawo prywatne na UJK; Uczeni wrocławscy
(1945–1979), Wrocław 1980, s. 102–104.
Steinsbergowa Aniela (1896–1988), ps.
„Aniela Grabowska”, „Marianna Krajewska”, „Te-
resa”, adwokat w Warszawie, obrońca w procesach
politycznych, członkini Polskiej Partii Socjalistycz-
nej i Komitetu Obrony Robotników.
Urodziła się 27.06.1896 w Wiedniu jako córka
Józefa Berlinerblaua, przedsiębiorcy, i Heleny z d.
Oppenheim. Jej dziadek, Izydor Berlinerblau, wal-
czył w powstaniu listopadowym. Prawdopodobnie
od 1905 zaczęła naukę na kompletach prowadzo-
nych przez Stefanię Sempołowską i Helenę Skło-
dowską-Szalayową. W 1914 w IV Żeńskim Gim-
T. III/z. 1 steinsbergowa
nazjum w Warszawie zdała egzamin ukończenia
siedmiu klas gimnazjum. Następnie studiowała na
uniwersytecie w Lozannie. W październiku 1916
przystąpiła do egzaminu maturalnego przed Ko-
misją Wydziału Oświecenia w Warszawie, po czym
rozpoczęła studia na Wydziale Prawa UW, które
ukończyła w 1920 (w tym czasie krótko studiowała
Aniela Steinsbergowa
też na Wydziale Filozoficznym UJ). Jako studentka
działała w Związku Niezależnej Młodzieży Socja-
listycznej. 7.05.1921 rozpoczęła aplikację adwoka-
cką w okręgu SA w Warszawie. W tym samym roku
wyszła za mąż i zamieszkała w Krakowie, gdzie jed-
nak nie mogła kontynuować aplikacji, ponieważ IA
w tym mieście umieszczała na liście kandydatów
adwokackich tylko mężczyzn. Zmieniło się to do-
piero po orzeczeniu SN z 14.09.1923. Od 1.12.tr. S.
podjęła aplikację w Sądzie Okręgowym w Krako-
wie. Od 21.01.1925 pracowała w kancelarii swoje-
go męża Emila Steinsberga, ale egzamin adwoka-
cki zdała 30.04.1930 (do tego roku w dzielnicy po-
austriackiej do egzaminu mogli przystępować jedy-
nie mężczyźni). Od 1932 prowadziła własną kance-
larię przy ul. Basztowej 8. Broniła osoby oskarżone
o działalność komunistyczną (m.in. córkę znanego
krakowskiego działacza socjalistycznego Bolesła-
wa Drobnera – Irenę Kornecką). W 1936 była jed-
nym z adwokatów robotników Polskich Zakładów
Wyrobów Gumowych „Semperit”, oskarżonych o
udział w demonstracjach po stłumieniu przez poli-
cję głośnego strajku w tej fabryce. Pomagała także
ubogim mieszkańcom Krakowa, często nie pobie-
rając honorarium. Od 1936 należała do PPS, była
509
też członkinią Związku Prawników Socjalistów. W
czasie okupacji niemieckiej początkowo mieszka-
ła w Krakowie, od marca 1941 pod przybranym
nazwiskiem. Działała w PPS WRN, m.in. współ-
redagowała z Janem Rosińskim pismo konspira-
cyjne „Wolność”. Od października 1941 ukrywa-
ła się w Warszawie pod nazwiskami Aniela Gra-
bowska i Maria Krajewska. Kontynuowała dzia-
łalność konspiracyjną w PPS WRN (uczestniczy-
ła w pracach programowych wspólnie z Zygmun-
tem Zarembą), współpracowała z Radą Pomocy
Żydom „Żegota”. Po upadku Powstania Warszaw-
skiego przez pewien czas przebywała w Lublinie.
W marcu 1945 zaczęła pracę jako radca prawny w
Biurze Prawnym Prezydium Rady Ministrów, od
1.09.1946 była wicedyrektorem Biura Prac Usta-
wodawczych PRM. W 1948 MS mianował ją sędzią
Sądu Dyscyplinarnego IA w Warszawie. Po wojnie
nadal była członkinią PPS, a później PZPR, z któ-
rej wystąpiła w 1955. 30.04.1953 została zwolniona
z pracy w Prezydium Rady Ministrów jako osoba
„politycznie i klasowo obca”. Od lipca 1953 prowa-
dziła praktykę adwokacką w ZA nr 6, od 1.01.1961
w ZA nr 33, a od 1.10.1968 – w ZA nr 29.
Uczestniczyła w procesach rewizyjnych na ko-
rzyść bezprawnie skazanych przez władze komuni-
styczne działaczy Polskiego Państwa Podziemne-
go, a następnie ich rehabilitacji, pierwszy raz w
1954 w sprawie Stanisława Cybulskiego (w konspi-
racji pracownika Departamentu Spraw Wewnętrz-
nych Delegatury Rządu). Wraz z Władysławem
Winawerem była (od września 1955) pełnomocni-
kiem Kazimierza Moczarskiego, a w 1958 dopro-
wadziła do rehabilitacji zamordowanego przez ko-
munistów komendanta Państwowego Korpusu
Bezpieczeństwa m.st. Warszawy Bronisława Cha-
jęckiego. Należała do sygnatariuszy apelu grupy in-
teligencji do rządu i Rady Państwa PRL z
12.04.1956, w którym domagano się ponownego
rozpatrzenia spraw skazanych w procesach poli-
tycznych w czasach stalinowskich i ukarania win-
nych „popełnienia zbrodni, które doprowadziły do
wypaczeń w wymiarze sprawiedliwości”. W l. 1955–
1962 należała do Klubu Krzywego Koła, w związ-
ku z czym była rozpracowywana przez SB jako fi-
gurantka sprawy operacyjnej obserwacji „Kwa-
drat”. Broniła osoby sądzone za działalność opo-
zycyjną (jak pisał w „Palestrze” Antoni Bojańczyk:
„S., trzeba to podkreślić, miała naturę obrońcy po-
 steinsbergowa
litycznego”). W 1959 była jednym z trzech adwo-
katów Hanny Rewskiej, aresztowanej za kolportaż
paryskiej „Kultury” (doprowadziła do jej uwolnie-
nia), w 1962 z Ludwikiem Cohnem i Janem Ol-
szewskim broniła sekretarkę Klubu Krzywego
Koła Annę Rudzińską (została skazana na rok wię-
zienia), w 1964 Januarego Grzędzińskiego za pub-
likacje w prasie uchodźstwa polskiego (uniewin-
nienie). W 1965, wraz z Janem Olszewskim i Tade-
uszem de Virion, broniła Jacka Kuronia i Karola
Modzelewskiego. Była też jednym z adwokatów
Jana N. Millera, sądzonego za publikacje w lon-
dyńskich „Wiadomościach”, czołowym obok „Kul-
tury” polskim piśmie kulturalnym na uchodźstwie.
W marcu 1964, wraz ze Stefanem Kisielewskim,
Antonim Słonimskim i Marią Ossowską skutecz-
nie interweniowała w prokuraturze warszawskiej,
domagając się zwolnienia Jana Józefa Lipskiego,
aresztowanego 23.03.1964 w związku ze zbiera-
niem podpisów pod słynnym Listem 34. W 1968,
wraz z Janem J. Lipskim, broniła studentów repre-
sjonowanych przez komunistów po tzw. wydarze-
niach marcowych i pomagała im. Wskutek tego
Wszczynano wobec niej liczne postępowania dyscy-
plinarne i zawieszono w prawach wykonywania za-
wodu. 30.04.1970 S. została wykreślona z rejestru
ZA. z powodu przekroczenia wieku emerytalnego
70 lat. MS domagał się skreślenia S. z listy adwo-
katów w tzw. trybie administracyjnym. Minister
Zawadzki uzasadniał swoje żądanie rzekomymi
problemami zdrowotnymi S. Jak pisał Bojańczyk,
który badał okoliczności odebrania S. prawa do
prowadzenia praktyki adwokackiej: „zarzuty Za-
wadzkiego były pozbawione jakichkolwiek pod-
staw”. W następnych latach S. zaangażowała się w
działalność opozycyjną. W 1975 podpisała List 59
przeciw zmianom w Konstytucji PRL, a w 1976 List
14, w którym protestowano przeciw stosowaniu
przemocy wobec uczestników demonstracji robot-
niczych w Radomiu i w Ursusie (masowo bitych
przez milicjantów, którzy nazywali to „ścieżkami
zdrowia”). Była jednym z pierwszych inicjatorów
powołania i członkiem założycielem Komitetu
Obrony Robotników (utworzonego 23.09.1976,
później przekształconego w Komitet Samoobrony
Społecznej „KOR”) oraz sygnatariuszem wydane-
go tego dnia „Apelu do społeczeństwa i władz
PRL” w sprawie prześladowań robotników w Ra-
domiu. S. przyjmowała informacje zgłaszane do
510
T. III/z. 1
Biura Interwencyjnego KOR, którym kierowali
Zofia i Zbigniew Romaszewscy, i udzielała porad
prawnych w sprawach napływających do tegoż Biu-
ra. W jej mieszkaniu odbywały się spotkania człon-
ków Komitetu, a także konferencje prasowe z
dziennikarzami zagranicznymi. W październiku
1976 Służba Bezpieczeństwa przeprowadziła z S.
tzw. rozmowę ostrzegawczą, podczas której usiło-
wała skłonić ją do zaniechania działalności w
KOR, co się nie powiodło. Była szykanowana przez
komunistów licznymi grzywnami, „anonimowymi”
pogróżkami i niemal do śmierci rozpracowywana
przez Wydział II Departamentu III MSW w ra-
mach sprawy krypt. „Anita”. W imieniu KOR syg-
nowała „Deklarację Ruchu Demokratycznego” –
ogłoszony 18.09.1977 główny dokument progra-
mowy Komitetu, a także m.in. „Pismo do prokura-
tora generalnego PRL” z 6.12.1977 w sprawie bez-
prawnych rewizji policyjnych, m.in. u członków
Studenckiego Komitetu Solidarności w Trójmie-
ście oraz w mieszkaniu Kazimierza Świtonia w Ka-
towicach i wspólnie z Ludwikiem Cohnem i Józe-
fem Rybickim list do prezydenta Stanów Zjedno-
czonych Jimmy’ego Cartera z 28.12.1977, w któ-
rym wyrażano wdzięczność za wystąpienie w obro-
nie robotników polskich więzionych po czerwcu
1976. W maju 1977 była współautorką listu do
przewodniczącego Międzynarodówki Socjalistycz-
nej Willy’ego Brandta w obronie więzionych człon-
ków KOR. W następnym roku wraz z Adamem
Szczypiorskim wystosowała list do Rady Państwa,
w którym oboje protestowali przeciw napadom bo-
jówek SB na osoby biorące udział w wykładach To-
warzystwa Kursów Naukowych. Zajmowała się
kwestiami prawnymi w piśmie KOR „Komunikat”,
od maja 1977 była członkiem Komisji Redakcyjnej
KOR, opracowującej dokumenty Komitetu (jej
spotkania odbywały się często w mieszkaniu S.) i
pismo „Komunikat”. Współredagowało jedną z
najważniejszych publikacji KOR – Dokumenty bez-
prawia (była autorką tego tytułu), która ukazała się
w drugim obiegu w 1978. Wraz z grupą seniorów
KSS „KOR” kolportowała 11.11.1979 przed kate-
drą św. Jana oświadczenie Komitetu wydane w
sześćdziesiątą rocznicę odzyskania przez Polskę
niepodległości. Utrzymywała kontakty z redakto-
rem paryskiej „Kultury” Jerzym Giedroyciem, któ-
ry głównie za jej pośrednictwem wspierał finanso-
wo KOR. Przekazała też Giedroyciowi list Kazi-
T. III/z. 1 steinsbergowa
mierza Moczarskiego do adwokata Władysława
Winawera z 25.02.1955, w którym autor Rozmów z
katem opisał barbarzyńskie metody śledztwa sto-
sowane wobec niego przez komunistycznych
oprawców (list ukazał się w „Zeszytach Historycz-
nych” w 1980, z. 53). W styczniu 1980 wraz z Lu-
dwikiem Cohnem, Zbigniewem Romaszewskim i
Edwardem Lipińskim utworzyła Komisję Helsiń-
ską KSS „KOR” w Polsce i została współautorką
dokumentu – tzw. Raportu Madryckiego o naru-
szaniu przez władze PRL praw człowieka. Od
grudnia 1980 była członkiem Komitetu Obrony
Więzionych za Przekonania przy Krajowej Komi-
sji Porozumiewawczej „Solidarności”, a następnie
Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. W latach
80., mimo inwalidztwa i ciężkiej choroby, nadal
działała w opozycji. W październiku 1983, wraz z
innymi dawnymi działaczami KSS KOR, wystąpiła
w obronie Jacka Kuronia, Adama Michnika, Zbi-
gniewa Romaszewskiego i Henryka Wujca, sądzo-
nych w tym czasie przez władze komunistyczne.
W lutym 1984 podpisała oświadczenie byłych
członków KSS „KOR”, działaczy podziemnej Soli-
darności oraz czechosłowackiej Karty 77 „o woli
walki o przestrzeganie praw człowieka oraz prze-
ciw przetrzymywaniu więźniów politycznych w obu
krajach”. 18.12.1984, niedługo po zamordowaniu
przez SB ks. Jerzego Popiełuszki, podpisała
„Oświadczenie Warszawskiego Komitetu Obywa-
telskiego przeciw Przemocy do prokuratora gen.
PRL” (zostało opublikowane w następnym roku w
paryskich „Zeszytach Historycznych”). W 1988
wstąpiła do reaktywowanej przez Jana J. Lipskie-
go PPS i została honorową przewodniczącą war-
szawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego
PPS. Była autorką wspomnień Widziane z ławy
obrończej (Paryż 1977). Tej samej tematyki doty-
czył też artykuł Ze wspomnień obrońcy: kariera ar-
tykułu 23, opublikowany w „Zapisie”, a następnie
przedrukowany w „Zeszytach Historycznych”.
W 1983 opublikowała w drugim obiegu broszurę
Proces KSS-KOR. Refleksje i analogie oraz tekst
Uwagi na marginesie memoriału dra Mieczysława
Szerera, złożonego w dn. 13 V 1957 w Komisji do Ba-
dania Odpowiedzialności za Łamanie Praworząd-
ności w Sądownictwie Wojskowym („Zeszyty Histo-
ryczne” 1983, nr 66). Była tłumaczką książek wy-
bitnego francuskiego antropologa Claude’a Lévi-
Straussa Smutek tropików (II wyd. 1964) i Tote-
511
mizm (Warszawa 1968), a także innych autorów.
Przyczyniła się do wydania pism Stefanii Sempo-
łowskiej (której była uczennicą i z którą przyjaźni-
ła się do jej śmierci w 1944), była też redaktorką II
tomu pism (Warszawa 1960).
Zmarła 22.12.1988. Została pochowana na cmen-
tarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie.
Jak napisali przyjaciele S. w nekrologu zamieszczo-
nym w „Tygodniku Powszechnym”: „odeszła wiel-
ka postać najnowszych dziejów Polski”. Była odzna-
czona Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Koman-
dorskim Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie).
Portret S. namalował w 1924 Zygmunt Waliszew-
ski. Jej mężem był Emil Steinsberg (1879–1943?),
adwokat, w czasie II wojny światowej uczestnik taj-
nego nauczania, zatrzymany przez Niemców w ła-
pance w 1943 i najprawdopodobniej zamordowany
w tym samym roku. Nie miała dzieci.
Marek Gałęzowski
AIA w Warszawie, Akta osobowe, 2560; AUW, Aniela Berliner-
blau, RP 1489; 6 pytań do Anieli Steinsbergowej, „Kultura” 1983,
nr 7–8, s. 92–93; K. Biernacki, Aniela Steinsbergowa, www.en-
cyklopedia-solidarnosci.pl; A. Bojańczyk, Adwokat Aniela Stei-
nsbergowa – zamiast nekrologu, „Palestra” 1998, nr 7–8, s. 112–
123 (fot.); Dokumenty Komitetu Obrony Robotników i Komite-
tu Samoobrony Społecznej „KOR”, oprac. A. Jastrzębski, War-
szawa–Londyn 1994, passim; J. Eisler, List 34, Warszawa 1993,
s. 53; A. Friszke, Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza Solidarno-
ści, Kraków 2011, passim; A. Friszke, A. Paczkowski, Niepokor-
ni. Rozmowy o Komitecie Obrony Robotników, Kraków 2008,
passim; J. Giedroyc, Autobiografia na cztery ręce, oprac. K. Po-
mian, Warszawa 2006, s. 243; R. Jarocki, Aniela Steinsberg, (w:)
PSB, t. 43 Warszawa–Kraków 2004, s. 344–348 (bibliografia); S.
Kisielewski, Dzienniki, Warszawa 2001, s. 619, 870, 919; Kryp-
tonim „Gracze”. Służba bezpieczeństwa wobec Komitetu Obrony
Robotników i Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” 1976–
1981, wybór, wstęp i oprac. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warsza-
wa 2010, passim; J. J. Lipski, Komitet Obrony Robotników – Ko-
mitet Samoobrony Społecznej, wyd. II poprawione, Warszawa
2006, passim; K. Moczarski, Zapiski, oprac. A. K. Kunert, War-
szawa 1990, passim; tenże, Komitet Obrony Robotników – Ko-
mitet Samoobrony Społecznej, Warszawa 1983, passim; [Nekro-
log], „Tygodnik Powszechny” 1989, nr 3, s. 5; Polska Partia So-
cjalistyczna. Dlaczego się nie udało, pod red. R. Spałka, Warsza-
wa 2010, s. 262, 271, 309, 406; Redzik, Kotliński, Historia Ad-
wokatury, s. 299, 315, 327; A. Rudzińska, Sprawa „Kultury” pa-
ryskiej, „Kultura” 1998, nr 7–8, s. 178, 180–181; J. Skórzyński,
Siła bezsilnych. Historia Komitetu Obrony Robotników, Warszawa
2012; P. Sowiński, Aniela Steinsbergowa, (w:) Opozycja w PRL,
t. 1, Warszawa 2000; A. Steinsbergowa, Ze wspomnień obrońcy:
kariera artykułu 23, „Zeszyty Historyczne” 1979, z. 48, s. 88–95;
R. Zuzowski, Komitet Samoobrony Społecznej KOR, Wrocław
1996, s. 34, 37, 58, 160 (fot.); T. Żaczek, Antoni Pajdak (1894–
1988). Uczestnik walk o niepodległą Polskę od Legionów do So-
lidarności, Warszawa 2004.
 steinsbergowa, Strumiłło
Strumiłło Marian (1865–1951), adwokat w
Wilnie, wieloletni dziekan RA w Wilnie, członek
NRA, członek Trybunału Stanu, senator RP.
Ur. 12.05.1865 w Plebaniszkach (pow. kowień-
ski) jako syn Zygmunta i Marii z Iwaszkiewiczów.
Gimnazjum ukończył w Mariampolu, a następ-
nie studiował prawo w Petersburgu do 1889. Po
krótkim przygotowaniu od 1890 był adwokatem
przysięgłym w Wilnie. Od wczesnych lat angażo-
wał się w działalność społeczną. W 1901 był jed-
nym z członków komisji przygotowującej projekt
wyższej szkoły rolniczej w Wilnie, a następnie or-
ganizował na jego organizację zbiórkę pieniędzy.
W 1906 wspierał Michała Römera (zob.) w wyda-
Marian Strumiłło
waniu „Gazety Wileńskiej”, organu tzw. krajow-
ców, i był jej udziałowcem. Niestety gazeta po pół
roku upadła. W tym samym 1906 wspólnie z Wła-
dysławem Malinowskim i Michałem Minkiewi-
czem utworzył Towarzystwo Wileńskie Miłośni-
ków Wiedzy, którego celem było działanie wśród
miejscowych robotników. Po roku upadło.
Angażował się w działania konsolidacyjne adwo-
katów wileńskich, np. w l. 1910–1915 był prezesem
komisji adwokackiej w Wilnie, będącej namiast-
ką nieistniejącego formalnie samorządu adwoka-
ckiego. W 1912 z prezydentem Wilna Michałem
Węsławskim oraz adw. Tadeuszem Wróblewskim
zakładał Towarzystwo Biblioteki im. Eustachego i
Emilii Wróblewskich (rejestracja 7.11.1912), któ-
re od 1922 działało jako Towarzystwo Pomocy Na-
ukowej im. Eustachego i Emilii Wróblewskich.
W 1914 zajmował niejednoznaczne stanowisko
512
T. III/z. 1
wobec wojny. Z jednej strony czuł się krajowcem,
Litwinem, ale i Polakiem. W biogramie w PSB czy-
tamy, że wg Jasińskiego w tr. wyjechał do Warsza-
wy, gdzie używał paszportu na nazwisko Mario-
nas Strumilla, a w l. 1915–1917 działał w Komite-
cie Biura Pomocy Społecznej w Wilnie oraz Komi-
tecie Obywatelskim Wileńsko-Kowieńskim. Potem
był działaczem w Komitecie Pomocy Ofiarom Woj-
ny w Piotrogrodzie.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości S.
był proponowany do objęcia teki ministra ziem
wschodnich w rządzie Ignacego Jana Paderewskie-
go, ale ostatecznie ministerstwa takiego nie utwo-
rzono. W tym czasie działał w Związku Polaków z
Litwy. Po zajęciu przez wojska polskie Wilna zo-
stał komisarzem wyborczym w wyborach do wileń-
skiej rady miejskiej.
W 1919 był S. delegatem Czerwonego Krzyża do
Rosji w sprawie wymiany jeńców. Z PCK współ-
pracował S. przez kolejne lata. W 1920 był uczest-
nikiem przygotowań do wyborów. Był zwolenni-
kiem włączenia Litwy Środkowej do RP.
Od czerwca 1919 do marca 1920 S. był prezesem
Komisji Adwokackiej w Wilnie. W 1920 brał udział
w powstaniu w Wilnie Rady Adwokatów Przysię-
głych, a po jej powstaniu w marcu 1920 został jej
przewodniczącym. W październiku 1921 jako peł-
niący funkcję przewodniczącego Rady Adwoka-
tów Przysięgłych S. wszedł w skład Departamen-
tu Sprawiedliwości Tymczasowej Komisji Rządzą-
cej Litwy Środkowej. Po włączeniu Litwy Środko-
wej do RP i rozciągnięciu na jej terytorium mocy
obowiązującej Dekretu naczelnika Państwa o sta-
tucie tymczasowym Palestry Państwa Polskiego z
24.12.1918 S. został z dniem 1.04.1923 pierwszym
dziekanem ORA w Wilnie i był nim do 1926. W ko-
lejnych latach S. był m.in. przewodniczącym Wal-
nego Zgromadzenie IA w Wilnie (np. 1928, a w
styczniu 1938 odmówił ze względu na stan zdro-
wia). W l. 1929–1931 S. był ponownie dziekanem
ORA, i jeszcze raz w l. 1932–1933. Zasiadał też
w kolegium redakcyjnym „Wileńskiego Przeglądu
Prawniczego”. Był też członkiem Komisji Egzami-
nacyjnej IA. Przez wiele kadencji był też S. człon-
kiem NRA (1926–1928, 1931–1932, 1935–1936).
Przez wiele lat był członkiem i skarbnikiem zało-
żonego z inicjatywy adw. T. Wróblewskiego w 1921
Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowi-
cza. W czasie zjazdu założycielskiego w 1922 zo-
T. III/z. 1 Strumiłło, Strzembosz
stał wybrany do zarządu. Był też członkiem zarzą-
du Fundacji im. Montwiłłów, zajmującej się two-
rzeniem domów opieki społecznej. Był również
działaczem, a potem także dyrektorem Wileńskie-
go Towarzystwa Dobroczynności.
16.01.1935 został senatorem z listy BBWR, za-
stępując chorego Bronisława Rydzewskiego. Man-
dat sprawował do końca kadencji parlamentu, czy-
li do 3.10.1935.
W l. 1939–1940 S. prawdopodobnie mieszkał
w Wilnie. Po wojnie znalazł się w Polsce. W 1951
przebywał w sanatorium dr. Maleckiego w Rabce
przy ul. Parkowej 2.
Zmarł 12.01.1951 w Rabce. Pochowany na miej-
scowym cmentarzu parafialnym. Nie założył rodzi-
ny.
Janusz Kanimir
J. Gierowska-Kałłaur, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (18
lutego 1919 – 9 września 1920), Warszawa 2003; Z. Jasiński,
Moja adwokatura w Wilnie, (w:) Szkice z dziejów adwokatury
polskiej, Warszawa 1978, s. 112, 114–15; Kto był kim w Drugiej
Rzeczypospolitej, Warszawa 1994, s. 551; Łoza 1938, s. 702; E.
Mazur, Organizacja Adwokatury w latach 1918–1988, „Pale-
stra” 1988, nr 11–12, s. 39–40; Milewski, Redzik, Themis i Phe-
me, s. 367, 368, 572; Polskie podziemie na terenach Zachodniej
Ukrainy i Zachodniej Białorusi w latach 1939–1941, Warszawa–
Moskwa 2001, s. 1287, 1293; W. Parczewski, Sprostowanie do
wspomnień adwokata Zbigniewa Jasińskiego, opublikowanych w
„Szkicach z dziejów adwokatury polskiej”, (w:) Szkice z dziejów
adwokatury polskiej, Warszawa 1983, s. 129; A. Redzik, Stru-
miłło Marian, SBAP, t. II, z. 3–4, s. 484; Redzik, Kotliński, Hi-
storia Adwokatury, s. 204; A. Romanowski, Młoda Polska wileń-
ska, Kraków 1999; M. Ryńca, Strumiłło Marian, PSB, t. XLIV,
2006, s. 435–436; Z. Solak, Między Polską a Litwą. Życie i dzia-
łalność Michała Römera 1880–1920, Kraków 2004; A. Srebra-
kowski, Sejm Wileński 1922 roku. Idea i jej realizacja, Wrocław
1993; D. Szpoper, A. Bielecki, Aleksander Meysztowicz. Por-
tret polityczny konserwatysty, Gdańsk 2001; M. Tarkowski, Ad-
wokatura wileńska 1918–1939, Gdańsk 2014, passim (indeks s.
486); Zawadzki, Senatorowie, s. 145; B. Żongołłowicz, Dzien-
nik 1930–1936, Warszawa 2004.
Strzembosz Adam (1895–1968), adwokat
w Warszawie, polski działacz niepodległościowy,
prawnik, ojciec Teresy, Adama i Tomasza.
Ur. 29.03.1895 w Żytomierzu. Był synem leka-
rza, Wacława Mariana Strzembosza (1857–1931),
i Marii Narcyzy z Bylinów (1871–1899).
Dzieciństwo spędził w majątku rodzinnym Olek-
siniec. Ukończył I Gimnazjum Klasyczne w Żyto-
mierzu. W czasie nauki gimnazjalnej był członkiem
konspiracji uczniowskiej i „Strzelca”. Ze studiów
513
w Kijowie S. został powołany do wojska rosyjskie-
go w 1914. Po rewolucji lutowej brał udział w or-
ganizowaniu polskich oddziałów na Wołyniu i Po-
dolu i zgłosił się do II Korpusu Polskiego w Rosji
gen. Hallera. Po bitwie kaniowskiej (11.05.1918)
i ucieczce z niewoli, ze względu na stan zdrowia,
nie trafił na front, lecz organizował administrację
na zapleczu. Należał do Związku Młodzieży Pol-
skiej „Zet” (w ankiecie podawał: Związek Mło-
dzieży Narodowej „Z”) oraz ok. 1918 do Związ-
ku Walki Czynnej, organizacji, którą od 1912 kie-
rował Józef Piłsudski.
Po I wojnie światowej został zastępcą starosty w
Ostrogu i Dubnie. Działał w Związku Ludowo-Na-
rodowym. Jednocześnie studiował prawo na UW.
Studia ukończył w 1925. W tym samym roku zo-
Adam Strzembosz
stał zastępcą starosty w Przasnyszu. Tam w mająt-
ku Helenowo-Gadomiec k. Przasnysza poznał swo-
ją przyszłą żonę. Po przewrocie majowym zrezyg-
nował z pracy w administracji rządowej.
W l. 1928–1931 odbywał aplikację sądową w
okręgu SA w Warszawie, pracując w SG i SO, a
w l. 1932–1934 odbywał aplikację adwokacką pod
patronatem adw. dr. Józefa Sarapaty. W l. 1930–
1933 równolegle pracował w biurze prawnym NTA.
W 1934 został wpisany na listę adwokatów IA w
Warszawie. Kancelarię prowadził przy ul. Moko-
towskiej 19.
W czasie oblężenia stolicy we wrześniu 1939 S.
zorganizował szpitalik dla ludności. Podczas oku-
pacji współpracował z Delegaturą Rządu na Kraj.
Prowadził też – jak przed wojną – kancelarię ad-
 strzembosz
wokacką przy Mokotowskiej 19. W 1944 uczestni-
czył w Powstaniu Warszawskim i był ranny w nogę.
Z obozu w Pruszkowie wyprowadziły go „dwie pa-
nie” (wg własnej relacji).
Po wojnie, już 14.05.1945, złożył podanie do Tym-
czasowego Zarządu IA w Warszawie o wpis na li-
stę adwokacką z siedzibą w Warszawie. 3.08.1945
Tymczasowy Zarząd IA postanowił zezwolić S. na
podjęcie obowiązków patrona w stosunku do apl.
adw. Stanisława Marchwickiego. W myśl dekretu
z 22.02.1946 złożył 18.05.1946 w ORA kwestiona-
riusz rejestracyjny, 15.07.1946 ankietę dotyczącą
zachowania się w okresie okupacji (w myśl uchwa-
ły Wydziału Wykonawczego NRA z 23.03.1946), a
10.10.1946 kwestionariusz osobowy, w którym jako
mogących udzielić mu referencji wskazał adwoka-
tów Stanisława Janczewskiego oraz Wacława Bit-
nera. Porządkując listę adwokacką, na posiedzeniu
ORA 23.01.1947 – wobec braku uchwał ORA i Tym-
czasowego Zarządu IA – postanowiono umieścić na
liście adwokackiej dziesięciu adwokatów, w tym S.
– z mocą od 14.05.1945. S. kancelarię prowadził od
maja 1945 przy ul. Piusa 22/2 (od 1949 przywrócono
nazwę ulicy Piękna), gdzie też mieszkał.
6.11.1951 Wojewódzka Komisja Weryfikacyj-
na dla AIA w Warszawie po przeprowadzeniu po-
stępowania weryfikacyjnego orzekła na zasadzie
art. 113 ust. 1 p. 1 ustawy o ustroju adwokatury z
27.06.1950 utrzymać w mocy wpis S. na liście ad-
wokatów WIA w Warszawie.
W 1952 toczyło się przeciwko S. ciekawe postępo-
wanie dyscyplinarne. Został obwiniony przez dzie-
kana RA, że „samowolnie” przeniósł praktykę ad-
wokacką do Mińska Mazowieckiego. 6.09.1952 dzie-
kan wezwał S. do zaprzestania wykonywania prak-
tyki w Mińsku „w terminie 24 godzin od otrzyma-
nia niniejszego pisma”. Postępowanie dyscyplinarne
przeciwko S. wszczęto o to, że bez zgody RA prze-
niósł siedzibę do Mińska Mazowieckiego. 6.12.1952
Wojewódzka Komisja Dyscyplinarna uniewinniła S.
(w sprawie z doniesienia dziekana RA w Warsza-
wie), wskazując, że „obwiniony nie przeniósł siedzi-
by do Mińska, a wszedł jedynie w kontakt koleżeń-
ski z chorym kolegą, którego zastępował, oraz mimo
przyjęcia kilku spraw we własnym imieniu na zwró-
coną mu uwagę przez Radę Adwokacką przerwał
przyjmowanie spraw”. RA postanowiła 29.12.1952
wnieść odwołanie. Wyższa Komisja Dyscyplinar-
na 29.04.1953 uchyliła orzeczenie komisji woje-
514
T. III/z. 1
wódzkiej i uznała S. winnym, że w czasie od maja
do września 1952 „mając kancelarię w Warszawie,
równocześnie przyjmował do prowadzenia na włas-
ny rachunek, tj. prowadził kancelarię w Mińsku Ma-
zowieckim (…)”, za co wymierzono mu karę upo-
mnienia. W tym czasie S. prowadził coraz mniejszą
praktykę adwokacką, a coraz bardziej pochłaniały
go tzw. radcostwa prawne. Pracował jako radca w
Centralnym Zarządzie Surowców Chemicznych w
Warszawie. Z ówczesnym samorządem nie czuł się
związany. Zaniechał też płacenia składek. W 1958
została wobec niego ponownie orzeczona kara upo-
mnienia. W piśmie z 29.06.1964 S. wyjaśniał, że jest
na rencie i pracuje jako radca prawny Zjednoczenia
Kopalnictwa Surowców Chemicznych, a z wynagro-
dzenia nie jest w stanie opłacać składek oraz ich za-
ległości, dlatego prosił o umorzenie.
9.07.1964 RA w Warszawie postanowiła skre-
ślić S. z listy adwokatów IA w Warszawie, na zasa-
dzie art. 78 ust. 1 pkt 2 ustawy o ustroju adwoka-
tury z 19.12.1963.
Zmarł w Warszawie w 1968. Pochowany został
w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Powązkow-
skim.
Za udział w bitwie pod Kaniowem otrzymał
Krzyż Walecznych z Mieczami (11.05.1918). Miał
braci: Tomasza, także działacza niepodległościo-
wego przed 1918, potem na UJ i nauczyciela w pol-
skiej szkole w Afryce, a po wojnie w liceum w woj.
krakowskim, i Jana (zm. w czerwcu 1939), oraz sio-
strę Wacławę (zm. 1941). Dwaj synowie Jana zgi-
nęli w czasie II wojny światowej (Krzysztof – żoł-
nierz pułku „Baszta” AK, poległ pod Mańczakami
na Polesiu w czerwcu 1944, zaś Jan, również żoł-
nierz AK, zginął w Powstaniu Warszawskim.
W małżeństwie zawartym w 1928 z Zofią z Ga-
domskich (1898–1973), córką Romualda Gadom-
skiego i Zofii z Ubyszów, właścicieli majątku Hele-
nowo-Gadomiec k. Przasnysza, sanitariuszką szpi-
tala wojskowego w Warszawie w 1920, mieli troje
dzieci – trojaczki urodzone w 11 września 1930:
Teresę (zm. 1970) – działaczkę katolicką, współ-
twórczynię ośrodków adopcyjno-opiekuńczych i
domów samotnej matki, Tomasza (zm. 2004) – hi-
storyka, współtwórcę i przewodniczącego ZHR,
profesora PAN i KUL, Adama Justyna – prawni-
ka, profesora KUL, wiceministra sprawiedliwości,
w l. 1990–1998 Pierwszego Prezesa SN.
Adam Redzik
T. III/z. 1 strzembosz, Studnicki
A. F. Baran, Profesor Strzembosz. Historyk Armii Krajowej,
harcerz i wychowawca, Warszawa, „Biblioteka AK” 2009; M.
Bajer, Strzembosze [z serii: Rody uczone], „Forum Akademi-
ckie” 1998, nr 4; W. Borek, A. Urbański, Strzembosz – por-
tret rodzinny, wyd. Baran i Suszczyński 1995; http://domtere-
sy.blogspot.com/2009/11/krotki-zyciorys.html [dot. córki, do-
stęp 11.11.2013]; A. Strzembosz, Wiek XX we wspomnieniach
Strzemboszów: rodowód, wyd. 2, Warszawa: nakładem auto-
ra 2010; A. Strzembosz, M. Stanowska, Sędziowie warszaw-
scy w czasie próby 1981–1988, Warszawa 2005; Relacja Ada-
ma Strzembosza, syna.
STUDNICKI (GIZBERT-STUDNICKI)
Franciszek Maria Tadeusz (1914–1994) adwokat
w Krakowie, znawca prawa cywilnego, języka pra-
wa i informatyki prawniczej, prof. UJ, .
Ur. 30.04.1914 w Wiedniu jako syn Juliana
(1865–1946), dzierżawcy dóbr Kniażyce, a następ-
nie pracownika Towarzystwa Ubezpieczeniowego
Florianka, i Zdzisławy Pauliny z d. Dembińskiej
(1870–1952). Był najmłodszy z rodzeństwa: Stani-
sław (1896–1956), redaktor w rozgłośni Polskie-
go Radia w Katowicach; Tadeusz (1898–1979),
ekonomista; Maria (1901–1973), zam. Kuciowa,
urzędniczka; Juliusz (14.07.1906–3.03.1978), ma-
larz, prof. Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Pięk-
nych w Gdańsku, prof. ASP w Warszawie
Franciszek Maria Tadeusz Studnicki
Uczęszczał do II Gimnazjum im. K. Morawskie-
go w Przemyślu, gdzie 25.05.1932 uzyskał matu-
rę. Następnie został immatrykulowany jako słu-
chacz zwyczajny na Wydziale Prawa UJ, na któ-
rym studiował w l. 1932/33–1935/36. Zgodnie z
ordynacją studiów zdał cztery egzaminy roczne
515
(egz. I – 27.06.1933; egz. II – 2.07.1934; egz. III –
18.06.1935; egz. IV – 25.06.1936) i 25.06.1936 uzy-
skał dyplom magistra praw. Uchwałą Izby Adwo-
kackiej w Krakowie został 9.04.1937 wpisany na li-
stę aplikantów i rozpoczął 15.04.1937 w Kancela-
rii Adwokackiej Tadeusza Miksiewicza w Krakowie
aplikację, którą kontynuował do 15.12.1939 z prze-
rwą na służbę wojskową w Szkole Podchorążych
Rezerwy w Grudziądzu od września 1937 do lip-
ca 1938. Dodatkowo, decyzją Ministra Sprawied-
liwości z 17.10.1938, został zwolniony, na podsta-
wie ustawy o ustroju adwokatury, z obowiązku od-
bycia aplikacji sądowej.
W 1939 przedstawił na UJ rozprawę na stopień
doktora praw pt. Przestępstwa przeciw opiece i nad-
zorowi, wybierając jako przedmiot główny prawo
karne, a jako przedmiot poboczny prawo handlo-
we i wekslowe. Rada WPiA UJ wyznaczyła refe-
rentem głównym prof. W. Woltera, a koreferen-
tem prof. J. Gwiazdomorskiego. Egzaminatorem
z przedmiotu pobocznego był prof. Tadeusz Dziu-
rzyński. Rygorozum S. złożył 30.05.1939 i 7.06.1939
został wypromowany na doktora praw.
W 1939 S. został zmobilizowany i wziął udział w
kampanii jako podchorąży w 8. Pułku Ułanów. Po
zakończeniu działań wojennych powrócił do Kra-
kowa. Kontynuował aplikację tym razem w Kan-
celarii Adwokackiej Kazimierza Rodowicza od
16.12.1939 do 30.06.1943. 4.03.1943 zdał z wyni-
kiem bardzo dobrym egzamin, który 15.04.1943 zo-
stał zatwierdzony przez Wydział Sprawiedliwości
Dystryktu Krakowskiego, i z dniem 1.07.1943 zo-
stał wpisany na listę adwokacką Izby Adwokackiej
w Krakowie. Ponowny wpis (po wojnie i weryfika-
cji) nastąpił 15 czerwca (lub lipca) 1946. Pozosta-
wał czynny jako adwokat do 31.05.1949. Kance-
larię prowadził w Krakowie początkowo przy ul.
Długiej 60, a od 15.03.1945 przy ul. Dunajewskie-
go 8. Na podstawie ustawy z 27 czerwca 1950 Ko-
misja Weryfikacyjna 7.09.1951 utrzymała w mocy
jego wpis jako adwokata. 10.03.1961 został skre-
ślony z listy adwokatów.
Po zakończeniu II wojny światowej S. został
zatrudniony na Wydziale Prawa UJ. Początkowo
jako asystent przy Katedrze Prawa Handlowego
(Seminarium Prawa Handlowego) od 1.02.1945
do 31.08.1946, a od 1.09.1946 do 31.08.1949 jako
starszy asystent. 30.06.1947 wniósł na UJ poda-
nie o udzielenie veniam legendi z zakresu prawa
 studnicki
handlowego i wekslowego na podstawie rozpra-
wy: Działanie zwyczaju handlowego w zakresie zo-
bowiązań z umowy (Kraków 1949). Rada Wydziału
wyznaczyła referentami profesorów: Jana Gwiaz-
domorskiego, Kazimierza Przybyłowskiego i Ta-
deusza Dziurzyńskiego. Kolokwium S. odbyło się
25.05.1949, a wykład habilitacyjny na temat: Skutki
błędu w oświadczeniu o przystąpieniu do spółdzielni
1.06.1949 i tego dnia Rada Wydziału Prawa UJ na-
dała S. habilitację z prawa handlowego i wekslowe-
go oraz tytuł docenta. Uchwała ta nie uzyskała jed-
nak zatwierdzenia Ministerstwa Oświaty. Za po-
wód podaje się krytyczną recenzję Jana Wasilkow-
skiego zamieszczoną w „Państwie i Prawie” (1949,
nr 12), w której zarzucał S. niedocenienie szkoły
radzieckiej, pozostawanie pod wpływem nauki nie-
mieckiej i niedostrzeżenie przemian społecznych,
jakie się dokonały w Polsce po 1945. S. został od
1.09.1949 zatrudniony na stanowisku adiunkta, na
którym pozostał do 20.03.1955, z tym że od 1952
przeniesiony został do Katedry Prawa Cywilnego.
Od 1.06.1949 do 30.06.1960 był dodatkowo radcą
prawnym w Zakładach Przemysłu Cukierniczego
„Wawel” w Krakowie.
W 1955 r. S. opublikował monografię pt. Zna-
czenie umowy planowej szczegółowej o dostawę to-
warów. Decyzją CKK S. uzyskał 7.06.1955 tytuł do-
centa, co przełożyło się na zatrudnienie w charak-
terze docenta etatowego, którym był od 21.03.1955
do 30.06.1968.
Zainteresowania naukowe S. dotyczyły przede
wszystkim: 1) metodologii nauki prawa cywilne-
go, a zwłaszcza dogmatyki prawa; 2) teorii języka
prawnego; 3) zagadnień komunikacyjnych w sferze
prawa; 4) informatyki prawniczej. Wyrazem tych
zainteresowań były prace: Przepływ wiadomości o
normach prawa (Kraków 1965); Cybernetyka i pra-
wo (Warszawa 1969); Wstęp do informatyki praw-
niczej. Automatyczne systemy wyszukiwawcze. Po-
radnik zawodowy (Lublin 1974); Wprowadzenie do
informatyki prawniczej. Zautomatyzowane wyszu-
kiwanie informacji prawnej (Warszawa 1978) oraz
(współautorzy: J. Fall, A. Łachwa, E. Stabrawa)
Odesłania w tekstach prawnych. Ku metodom ich
zautomatyzowanej interpretacji (Kraków 1990).
W 1957 dzięki stypendium z Fundacji Forda
przebywał w Stanach Zjednoczonych, gdzie pro-
wadził badania z teorii i metodologii prawa, nauk
społecznych oraz teorii komunikacji społecznej.
516
T. III/z. 1
Nominacja profesorska S. zbiegła się z reorgani-
zacją Wydziału Prawa UJ. 8.06.1968 otrzymał ty-
tuł, a 1.07.1968 stanowisko profesora nadzwyczaj-
nego w Zakładzie Prawa Cywilnego Instytutu Pra-
wa Cywilnego. Rada Wydziału Prawa UJ wystą-
piła już 15.10.1973 z wnioskiem o nadanie S. ty-
tułu profesora zwyczajnego. Pozytywne recenzje
przedstawili: Stefan Grzybowski (UJ), Adam Szpu-
nar (UŁ), Zygmunt Ziembiński (UAM) oraz Je-
rzy Wróblewski (UŁ). Wniosek, po recenzjach, po-
parł 11.04.1974 Senat Akademicki UJ. Minister-
stwo Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki od-
rzuciło wniosek 4.02.1975, podając za powód nie-
wystarczające osiągnięcia kandydata w kształceniu
młodej kadry naukowej oraz niewystarczający do-
robek. Przez kolejne lata wysyłane były pisma do
Ministerstwa informujące o zwiększaniu się dorob-
ku naukowego S., jak również sprawozdania z dzia-
łalności dydaktycznej. Tytuł profesora zwyczajnego
S. otrzymał 10.07.1980, a stanowisko 1.08.1980.
30.09.1984 S. został zwolniony ze wszystkich sta-
nowisk na UJ i przeniesiony na emeryturę. Dal-
sze zatrudnienie odbywało się na zasadzie odna-
wianych corocznie umów o pracę w Katedrze Pra-
wa Cywilnego i Międzynarodowego Prywatnego,
aż do 30.09.1991.
Na Wydziale Prawa UJ S. pełnił m.in. funkcję
prodziekana 1962/63–1963/64, kierownika stu-
dium zaocznego, delegata Wydziału Prawa do Se-
natu Akademickiego. Był członkiem wielu komisji
senackich i rektorskich, w tym przewodniczącym
Komisji ds. Spadku po I. J. Paderewskim.
Poza zajęciami na Wydziale Prawa UJ S. wykła-
dał od 1945 do 1949 na Studium Spółdzielczym UJ,
a także na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii
UJ. Tam był kierownikiem Zakładu Humanistycz-
nych Zastosowań Informatyki w Instytucie Infor-
matyki od 1.10.1977 do 30.09.1984 oraz opieku-
nem Zakładu od 1.02. do 30.09.1988. W czasie od
1.07.1974 do 31.08.1981 pełnił funkcję dyrektora
Instytutu. Wykładał również w krakowskiej Aka-
demii Handlowej (od 1.09.1950 – Wyższej Szko-
le Ekonomicznej) do 1955, a na UW miał wykła-
dy zlecone.
S. był członkiem wielu komisji, organizacji i to-
warzystw, jak m.in.: Komisji Prawniczej PAU od
1951, Społecznej Rady Legislacyjnej od czerwca
1981, Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, Pol-
skiego Towarzystwa Cybernetycznego, Komitetu
T. III/z. 1 studnicki, Stuhr
Naukoznawstwa PAN, oddziału PAN w Krakowie,
Komisji Prawniczej PAN, Komisji Socjologicznej
PAN, Komisji Organizacji i Zarządzania PAN. Od-
znaczony Złotym Krzyżem Zasługi (29.09.1971),
Krzyżem Kawalerskim OOP (24.09.1973), Meda-
lem KEN (27.09.1976).
S. zmarł 29.03.1994 w Krakowie i został pocho-
wany na cmentarzu Rakowickim (kwatera LXIX,
pas B, Aleja Zasłużonych). Żonaty od 9.01.1941
z Krystyną Zofią z d. Piotrowską (12.06.1917–
3.03.1978), z którą miał synów: Pawła (8.05.1946–
31.10.2007), fizyka, i Tomasza (ur. 11.06.1948),
profesora prawa UJ.
Przemysław Marcin Żukowski
AUJ, DSO, teczka personalna (fot.); WP II 494, poz. 3584;
WP II 539, poz. 218; WP IV 25, wnioski o nadanie tytułu
profesora; WP IV 154, teczka habilitacyjna; Wydział Prawa
(nowa akcesja), teczka profesorska (fot.). Okręgowa Rada
Adwokacka w Krakowie, teczka personalna; J. Daranow-
ska-Łukaszewska, W. Łajming, Studnicki-Gizbert (Giżbert)
Juliusz, PSB, t. XLV, s. 134–136; E. Dziwisz, Polityka nie jest
dla mnie… [prof. T. Gizbert-Studnicki], „Alma Mater” 2014,
nr 163–164, s. 26–33 (fot.); S. Grodziski, Nauka i nauczanie
prawa prywatnego w Uniwersytecie Jagiellońskim w 1945 r., (w:)
Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego. Księ-
ga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu,
Kraków 1994; S. Grzybowski, Franciszek Gizbert-Studnicki,
„Państwo i Prawo” 1994, z. 9, s. 78–79 (fot.); tenże, Wspo-
mnienia, Zakamycze 1999, s. 633–634; A. Mączyński, Studni-
cki Franciszek, PSB, t. XLV, s. 117–119; S. Swieżawski, W no-
wej rzeczywistości 1945–1965, Lublin 1995; P. M. Żukowski,
Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, t.
II: 1780–2012, red. D. Malec, Kraków 2014, s. 511–513.
Stuhr Oskar (1881–1962), adwokat w Krako-
wie, działacz społeczny, więzień niemieckich obo-
zów koncentracyjnych.
Ur. 8.10.1881 w Krakowie jako syna Leopolda i
Anny z Thillów. Ukończył III Gimnazjum w Krako-
wie, zdając egzamin dojrzałości 13.06.1901. Następ-
nie zapisał się na Wydział Prawa UJ, który ukoń-
czył w 1907, zaś 30.07.1909, po zdaniu egzaminów
rygoryzalnych, uzyskał tytuł doktora praw. Jedno-
cześnie od lipca 1907 odbywał aplikację adwokacką
(kandydował do adwokatury), początkowo w sądzie,
jako praktykant, a następnie auskultant sądowy (do
30.11.1909), a później jako koncypient w kancela-
rii adwokackiej byłego prezydenta IA w Krakowie
adw. Edmunda Fischera (zamordowanego potem w
KL Auschwitz) do 1914. W sierpniu 1914 zamierzał
uruchomić kancelarię, ale wybuchła wojna.
517
W okresie studiów, w l. 1904–1905, odbył służ-
bę wojskową przy 10. pułku armii austriackiej w
Krakowie. Po kolejnych latach w wojsku w 1914
awansował do stopnia kapitana 9. pułku piecho-
ty. W czasie wojny był dwukrotnie ranny, wyszedł
z niej jako inwalida. W ewidencji Armii Polskiej
jako kapitan przydzielony został do 14. pułku pie-
choty, ale wkrótce potem przeniesiony do pospo-
litego ruszenia.
Oskar Stuhr
W listopadzie 1916 został formalnie wpisa-
ny na listę adwokatów IA w Krakowie, a z dniem
1.01.1920 uruchomił kancelarię adwokacką w Kra-
kowie na Podgórzu, przy ul. Celnej 1, gdzie miesz-
kał i prowadził kancelarię do śmierci. W samorzą-
dzie adwokackim od 1922 był członkiem Sądu Dy-
scyplinarnego, a przez sześć lat przed wojną za-
stępcą przewodniczącego tegoż sądu.
Oprócz pracy zawodowej udzielał się społecz-
nie. Był członkiem licznych organizacji dobroczyn-
nych działających w Krakowie, a przede wszyst-
kim w Podgórzu oraz prezesem Klubu Sportowe-
go „Korona” (po wojnie „Włókniarz”, a dziś po-
nownie „Korona”). Był też wiceprezesem Polskie-
go Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Dzię-
ki tej aktywności został wybrany w końcu l. 30. do
ostatniej przed wojną Rady Miejskiej. Od 1934 był
członkiem Stronnictwa Narodowego.
W czasie II wojny światowej nie brał udzia-
łu jako wojskowy; był inwalidą w poważnym już
wieku. W pierwszych dniach wojny podjął jednak
pracę w straży obywatelskiej. Jako członek Rady
Miejskiej oraz prezes klubu sportowego został
 Stuhr, Stypułkowska
w przeddzień Święta Niepodległości, 10.11.1939,
aresztowany przez gestapo, wraz z prawnikami,
lekarzami, duchownymi i społecznikami. Począt-
kowo przetrzymywany był w więzieniu w Krako-
wie przy ul. Montelupich, potem 23.12.1939 wy-
wieziony został do obozu pracy w Nowym Wiśni-
czu, a 20.06.1940 wraz z liczną grupą współwięź-
niów trafił do KL Auschwitz, gdzie doznał niespo-
tykanych dotąd upokorzeń i tortur. 12.08.1940 w
stanie skrajnego wyczerpania więzień nr 947 zo-
stał zwolniony do domu. Nastąpiło to dzięki za-
biegom braci Leopolda i Rudolfa, którzy dotarli do
przebywającej w Krakowie i utrzymującej bliskie
kontakty z wieloma wysokimi funkcjonariuszami
niemieckimi, w tym z samym Hansem Frankiem –
niefortunnej „dwudniowej” żony Oskara – Niemki
Elsy, oraz znacznej kwoty przekazanej Generalne-
mu Gubernatorowi (jak mawiano „Francja jest na
Zachodzie, Frank bogaci się na Wschodzie”).
Po dojściu do sił podjął praktykę adwokacką i
mimo że znał dobrze język niemiecki, zgodnie z
zaleceniami tajnych rad adwokackich nie wystę-
pował przed sądami niemieckimi, a jedynie przed
tzw. sądami polskimi (zorganizowanymi wg przed-
wojennego prawa, rozstrzygającymi spory ludno-
ści polskiej). W komisarycznym zarządzie Izby Ad-
wokackiej nie pełnił żadnych funkcji. Ponadto w
czasie okupacji działał charytatywnie jako delegat
VI Obwodu Rady Głównej Opiekuńczej w dziel-
nicach Krakowa Podgórze i Płaszów. Pomagał Ta-
deuszowi Pankiewiczowi, który jako jedyny Polak
miał pracę, a konkretnie posiadał aptekę „Pod Or-
łem” na terenie krakowskiego getta. Do tej apteki
trafił m.in. młodziutki chłopiec, Roman Polański,
późniejszy wybitny reżyser, przerzucony na aryjską
stronę przez Pankiewicza.
Po wojnie S. nadal prowadził kancelarią adwo-
kacką (jako pomoc kancelaryjna pomagała mu
emerytowana już wówczas małżonka). Prowadził
obrony w procesach hitlerowców. Od lat 50 zawód
wykonywał w ZA nr 11 (Rynek Kleparski 5). Anga-
żował się społecznie, udzielał porad prawnych wła-
dzom dzielnicy Podgórze, był też członkiem Komi-
sji Ochrony Porządku i Bezpieczeństwa przy Pre-
zydium Dzielnicowej Rady Narodowej, członkiem
ZBoWiD, pracując w Kole Prawników Związku.
Ponadto był prezesem honorowym Klubu Spor-
towego „Włókniarz” (dziś „Korona”). Do żadnej
partii nie wstąpił.
518
T. III/z. 1
S. zmarł w Krakowie 3.10.1962. Pozostawił pa-
miętnik, który zaczął pisać we wrześniu 1939 oraz
wspomnienia. Znajdują się one w zbiorach rodzin-
nych Jerzego Stuhra.
Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną była Elsa
(siedemnastoletnia Niemka; małżeństwo przetrwa-
ło dwa dni). Drugą Maria z Wędrychów primo voto
Chorąży (1895–1976), artystka, nauczycielka i dzia-
łaczka społeczna. Dzieci nie mieli. Wnukiem brata
Oskara Stuhra, Leopolda (1884–1961), jest znany
aktor krakowski Jerzy Oskar Stuhr (ur. 1947), któ-
rego matka (Maria z d. Chorąży, wyszła za Tade-
usza Stuhra w 1946) była córką z pierwszego mał-
żeństwa (z Tadeuszem Chorążym, porucznikiem
WP zamordowanym w Katyniu) żony Oskara Ma-
rii z Wędrychów.
Adam Redzik
AIA w Krakowie, Akta osobowe; J. Stuhr, Stuhrowie. Histo-
rie rodzinne, oprac. A. Pawlicka, Kraków: Wydawnictwo Li-
terackie 2009; Radlicki, Kapo odpowiedział – Auschwitz, s.
37, 167–168.
Stypułkowska Maria Józefa (1907–
2000), z d. Pieńkowska, adwokat w Częstochowie,
znawczyni prawa rodzinnego, aktywna działaczka
Międzynarodowej Federacji Kobiet Wykonujących
Zawody Prawnicze, tłumaczka z języka francuskie-
go i hiszpańskiego.
Ur. 30.01.1907 w Rajgrodzie, w powiecie
Szczuczyn, w guberni łomżyńskiej, w zaborze ro-
syjskim, w rodzinie Jana Kaliksta Pieńkowskie-
go i Celiny Pieńkowskiej z Hryniewieckich. Oj-
ciec ukończył w 1897 studia na Wydziale Farma-
cji Uniwersytetu w Charkowie. W Rajgrodzie pro-
wadził aptekę. Założył Spółdzielnię Mleczarską,
aby umożliwić rolnikom sprzedaż produktów rol-
nych bez udziałów pośredników (przetrwała do lat
90. XX w). W 1912 sprzedał aptekę w Rajgrodzie
i wraz rodziną przeniósł się do Częstochowy. Po
wybuchu I wojny światowej Jan Pieńkowski wraz z
rodziną wyjechał do Samary nad Wołgą. Tam cór-
ka Maria rozpoczęła naukę w języku rosyjskim
oraz pobierała prywatne lekcje języka francuskie-
go. W Samarze rodzina Pieńkowskich przebywała
do 1918. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległo-
ści Pieńkowscy przedarli się przez zieloną grani-
cę i wrócili do Częstochowy. Brat Marii, Henryk,
będąc uczniem Gimnazjum im. Henryka Sienkie-
T. III/z. 1 stypułkowska
wicza w Częstochowie, uciekł z domu, aby wziąć
udział w powstaniu śląskim (1921).
Maria Pieńkowska ukończyła Liceum Żeńskie
im. Juliusza Słowackiego w Częstochowie. W l.
1926–1930 studiowała prawo na Uniwersytecie Ja-
giellońskim. W 1929 ukończyła studia w Polskiej
Szkole Nauk Politycznych. W czasie pobytu w Kra-
kowie należała wraz z Ksawerym Pruszyńskim do
Koła Młodzieży zza Zbrucza. Po studiach przenio-
sła się do Warszawy, gdzie podjęła pracę w dziale
radcowskim w starostwie. W maju 1936 zdała egza-
min adwokacki i uzyskała wpis na listę adwokatów
IA w Warszawie. Od 1937 prowadziła własną kan-
celarię adwokacką w Warszawie przy ul. Brackiej
10. We wrześniu 1939 zginęła matka Marii, tra-
fiona odłamkiem bomby lotniczej zrzuconej przez
niemieckiego lotnika na Częstochowę. W czasie
wojny zginęli też bracia Marii.
Podczas Powstania Warszawskiego S. pisała re-
lacje do „Biuletynów Informacyjnych”. Po upadku
powstania wraz z falą uchodźców znalazła schro-
nienie w Częstochowie.
Z Częstochową związała się już na stale. Po uzy-
skaniu wpisu na listę adwokacką WIA w Katowi-
cach otworzyła w Częstochowie kancelarię adwoka-
cką przy al. NMP 16, a później wykonywała prakty-
kę w ZA do 1978. W l. 1957–1960 była członkiem
Sądu Dyscyplinarnego, a w l. 1960–1963 członkiem
RA w Katowicach. Specjalizowała się w międzyna-
rodowych zagadnieniach prawa rodzinnego. Zna-
jąc biegle cztery języki obce (rosyjski, francuski, nie-
miecki, angielski), była członkiem i głównym refe-
rentem Międzynarodowej Federacji Kobiet Wyko-
nujących Zawody Prawnicze (Federation Internatio-
nale des Femmes des Carrieres Juridiques), dla której
opracowywała zmiany statutowe (1972–1975). Brała
czynny udział w międzynarodowych kongresach tej
Federacji w: Warszawie (1967), Windsorze (1970),
Antibes (1972), Lozannnie (1974). Na forum mię-
dzynarodowym zajmowała się sytuacją prawną dzie-
ci i młodzieży z rozbitych rodzin.
S. uczestniczyła również w międzynarodowych
seminariach ONZ w Warszawie na temat: „Reali-
zacja Praw Ekonomicznych w Ramach Karty Praw
Człowieka” i „Funkcja Wychowawcza Rodziny w
Świecie Współczesnym”. W l. 1969–1978 była wi-
ceprzewodniczącą Sekcji Kobiet Prawników przy
ZG Ligi Kobiet w Warszawie. W 1969 otrzymała
Złotą Odznakę ZPP.
519
Zamiłowania do motoryzacji realizowała w Au-
tomobilklubie Częstochowskim, zasiadając w jego
zarządzie (1964–1967) i sądzie koleżeńskim (1967–
1977).
Po przejściu w 1978 na emeryturę S. związała się
z tygodnikiem „Niedziela”, dla którego tłumaczy-
ła teksty, głównie z języka francuskiego. Po ukoń-
czeniu 60. roku życia opanowała biegle język hi-
Maria Józefa Stypułkowska
szpański. W czasie swojego pobytu w Sewilli po-
znała hiszpańskiego poetę, ojca Ramona Cue Ro-
mano S.I., którego książki: Mój Chrystus połamany
i Jak płacze Sewilla... Opowiadanie o Wielkim Tygo-
dniu przetłumaczyła na język polski.
Była człowiekiem głębokiej wiary. Po powro-
cie z pielgrzymki do Ziemi Świętej uznała, że
wszystkie jej ziemskie pragnienia zostały zaspo-
kojone. Każdego dnia przystępowała do komunii
św. na Jasnej Górze lub w kościele rektorackim
przy alei NMP.
Zmarła w wieku 93 lat, 26.01.2000 w Częstocho-
wie. Pochowana została na częstochowskim cmen-
tarzu Kule. Zamężna od 16.07.1933 z Bolesławem
Stypułkowskim, z którym miała córkę Hannę, po
mężu Stypułkowską-Misiurewicz, prof. dr hab.
nauk medycznych.
Bolesław Stypułkowski był doktorem nauk le-
karskich. W stopniu porucznika brał udział w
kampanii wrześniowej, uczestnicząc m.in. w obro-
nie Warszawy. Prowadził konspiracyjne ćwicze-
nia z diagnostyki lekarskiej dla studentów Tajne-
go Uniwersytetu Ziem Zachodnich (poznańskie-
 stypułkowska, stypułkowski
go). W czasie Powstania Warszawskiego był leka-
rzem i komendantem oddziału wewnętrznego szpi-
tala przy ul. Hożej 13.
Kuzyni Marii, Kazimierz Hryniewiecki (za-
wodowy wojskowy) i Stanisław Hryniewiecki
(farmaceuta) zostali zamordowani w Katyniu.
Z kolei Józef Hryniewiecki został rozstrzela-
ny wraz z żoną, najstarszą córką, jej mężem i
ich dwiema córkami przez Niemców 15.07.1943
w Jeziorku koło Łomży. Jana Hryniewieckie-
go Niemcy rozstrzelali w Warszawie za dzia-
łalność podziemną. Siostrzenica ojca Marii,
Elżbieta z Rydzewskich Kotarska, była więź-
niarką w obozie w Ravensbrück. Brat ojca Bo-
lesław pełnił w Czeladzi posługę kapłańską.
W uznaniu dla jego zasług jedna z ulic w Cze-
ladzi nosi imię księdza Bolesława Pieńkowskie-
go.
Adam Kasperkiewicz
Adwokaci Reg. Częstochow., s. 220–222; M. Kotas, Ostatnie
pożegnanie mecenas Marii Stypułkowskiej, „Tygodnik Katoli-
cki Niedziela” 2000, nr 6; J. Sętowski, Cmentarz Kule w Czę-
stochowie. przewodnik biograficzny; M. Stypułkowska, Trud-
na droga kobiet do wykonywania zawodów prawniczych, „Pale-
stra” 1994, nr 9–10; relacja córki Marii Stypułkowskiej, prof.
dr nauk med. Hanny Stypułkowskiej-Misiurewicz.
STYPUŁKOWSKI Zbigniew (1904–1979), ad-
wokat w Warszawie, poseł na Sejm, działacz SN,
współorganizator NSZ, więzień NKWD, sądzony
w „procesie szesnastu” w Moskwie.
Ur. 26.03.1904 w Warszawie. Wychował się w ro-
dzinie inteligenckiej. W 1910 rozpoczął naukę w
warszawskim Gimnazjum gen. Pawła Chrzanow-
skiego. Naukę gimnazjalną przerwał, zgłaszając się
ochotniczo do WP. W listopadzie 1918 jako gim-
nazjalista uczestniczył w rozbrajaniu Niemców w
Warszawie. W lipcu 1920, w obliczu najazdu Ar-
mii Czerwonej na Polskę, zgłosił się na ochotnika
do Wojska Polskiego, walczył jako żołnierz pocią-
gu pancernego Lb.16 Mściciel.
W 1920 został sekretarzem organizacji pn. Ko-
mitet Młodzieży Szkolnej Obrony Państwa. Wy-
rastał w podziwie dla kultu i ideologii Romana
Dmowskiego. Po uzyskaniu świadectwa matural-
nego wstąpił na Wydział Prawa UW. Podczas stu-
diów aktywnie działał w Naczelnym Komitecie
Akademickim, był też wiceprezesem Koła Praw-
520
T. III/z. 1
ników Studentów UW (1922–1924). Przez wiele lat
był członkiem władz Koła Warszawskiego Związku
Akademickiego „Młodzież Wszechpolska”, a po-
tem działaczem Stronnictwa Narodowego.
Po ukończeniu studiów prawniczych S. ukończył
aplikację i został wpisany na listę adwokatów z sie-
dzibą w Warszawie. Kancelarię adwokacką prowa-
dził wspólnie z żoną Jadwigą z d. Rabską, wnucz-
ką słynnego adwokata i historyka z przełomu XIX/
XX w. – Aleksandra Kraushara. Dość szybko wy-
robił sobie w międzywojennej Warszawie opinię
świetnego mówcy i wyjątkowo sprawnego obroń-
cy politycznego.
Bronił swoich klientów z wielkim poświęceniem.
Najgłośniejszą z jego obron była sprawa wytoczona
przez obóz rządowy znanemu wówczas politykowi
opozycyjnemu Adamowi Doboszyńskiemu. W la-
tach międzywojnia S. zrobił świetną karierę poli-
tyczną. Sprawował m.in. funkcję kierownika Wy-
działu Młodzieżowego Obozu Wielkiej Polski. Był
aktywistą SN. Piastował funkcję przewodniczącego
Ruchu Młodych OWP na Warszawę. W wieku 26
lat został najmłodszym posłem na Sejm RP kaden-
cji 1930–1935 z ramienia SN (okręg wyborczy Bia-
ła Podlaska). Mimo młodego wieku w parlamen-
cie dał się poznać z niezwykłej aktywności. Jed-
nocześnie sprawował funkcję prezesa Podlaskie-
go Okręgu SN (1930–1937) i członek Rady Naczel-
nej tej partii. Słynął z wyjątkowego temperamen-
tu politycznego, który przenosił na życie prywat-
ne. W obronie dobrego imienia narodowców sta-
wał do pojedynków z piłsudczykami i działaczami
politycznymi obozu sanacyjnego z pierwszych stron
gazet. W pojedynku z Bogusławem Miedzińskim
na szable doznał rany policzka, która oszpeciła go
na zawsze charakterystyczną szramą.
We wrześniu 1939 S. na ochotnika zgłosił się do
wojska. Na Kresach Wschodnich dostał się do so-
wieckiej niewoli i został wywieziony do obozu je-
nieckiego w Talicy, szczęśliwie (być może dlate-
go, że zaniżył wobec Sowietów swój stopień, był
podchorążym, a podał, że plutonowym) w listopa-
dzie 1939 został przekazany stronie niemieckiej.
Umieszczony został w stalagu IV B w Mühlbergu,
a potem w stalagu VII A w Moosburgu niedale-
ko Monachium. Z powodu stanu zdrowa zwolnio-
ny został wiosną 1940. Po powrocie do Warszawy
natychmiast włączył się w działalność podziemną
w ruchu narodowym. Na krótko aresztowany przez
T. III/z. 1 Stypułkowski
gestapo. Kolejne lata przeżył, używając fałszywych
dokumentów. Związał się z Narodową Organiza-
cją Wojskową. Był także współorganizatorem NSZ
jako zbrojnego ramienia ruchu narodowego.
W lipcu 1942 wszedł w skład TKR SN (tzw. Fron-
dy), następnie był członkiem Wojennego ZG SN
(do 1.04.1944, tj. do wewnętrznego scalenia tego
stronnictwa). Od 8.05.1944 był sekretarzem Gene-
ralnym Prezydium TN RP (zwierzchniej struktury
politycznej nad NSZ i SCN). Od 1.04.1944 wcho-
dził w skład scalonego ZG SN. Pod koniec 1944
przewodniczył Radzie Politycznej SN (organowi
pomocniczemu kierownictwa tej partii).
W konspiracji używał ps. „Czemp”, „Czeski”,
„Sobota” i „Zbyszek”. Dzięki łutowi szczęścia i
własnej intuicji wielokrotnie uniknął aresztowania
przez gestapo. W 1943 zostały natomiast areszto-
wane i wywiezione do obozów koncentracyjnych w
Zbigniew Stypułkowski
Rzeszy żona Aleksandra oraz matka (synowi udało
się uciec). W imieniu NSZ w marcu 1944 podpisał
umowę scaleniową z AK. W październiku 1944, po
upadku Powstania Warszawskiego, wyszedł z mia-
sta razem z ludnością cywilną.
28.03.1945 wraz z kilkunastoma przywódcami
Polski Podziemnej udał się na rozmowy z przed-
stawicielami władz sowieckich, ale został porwa-
ny i uprowadzony do Moskwy i osadzony na Łu-
biance. Tam został poddany brutalnemu śledztwu
(141 przesłuchań!) i bezprawnie osądzony wraz z
gen. Leopoldem Okulickim ps. „Niedźwiadek” i
innymi działaczami niepodległościowymi w poka-
zowym procesie, który przeszedł do historii jako
521
tzw. proces szesnastu. Wśród sądzonych w tym pro-
cesie byli ponadto adwokaci: Adam Bień (zob.),
Józef Chaciński (zob.), Stanisław Mierzwa (zob.),
Antoni Pajdak (zob.). S. nie przyznał się do winy,
co było swoistą sensacją, zważywszy na wprawę
NKWD w organizowaniu sfingowanych procesów
politycznych oraz znany powszechnie sadyzm so-
wieckich oficerów śledczych. W ostatnim słowie
S. powiedział na sali sądowej: „Po sześciu latach
przerwy, wywołanej najazdem germańskim, otwie-
ram na nowo kancelarię adwokacką. Zaczynam od
obrony we własnej sprawie, a to jest sprawa bar-
dzo ciężka!”. S. otrzymał symboliczny wyrok 4 mie-
sięcy więzienia. Po powrocie do kraju, przewidu-
jąc dalsze represje ze strony władz komunistycz-
nych, zdecydował się na śmiałą ucieczkę przez że-
lazną kurtynę na Zachód. Nastąpiło to 30.11.1945,
wywieziony wraz z synem przez oficerów 1. Dy-
wizji Pancernej w konwoju UNRRA. Początkowo
przedostał się do oddziałów 2. Korpusu Polskie-
go gen. W. Andersa, z którym łączyła go przyjaźń
sprzed wojny.
W 1946 wraz z korpusem ewakuowany został do
Wielkiej Brytanii. Tam spotkał żonę i matkę. Dzia-
łał w emigracyjnym Stronnictwie Narodowym. W l.
1954–1966 był członkiem Egzekutywy Zjednocze-
nia Narodowego (czyli władz wykonawczych Rady
Jedności Narodowej). Po śmierci ambasadora Jó-
zefa Lipskiego, który był nieoficjalnym przedstawi-
cielem Egzekutywy w Waszyngtonie, S. objął jego
funkcję i sprawował ją w l. 1959–1970.
W 1951 opublikował książkę pt. W zawieru-
sze dziejowej. Wspomnienia 1939–1945 (Londyn
1951). Książka ta została przetłumaczona na wie-
le języków i doczekała się na Zachodzie udanej
ekranizacji. W 1959 S. udał się na dłuższy pobyt
do USA, gdzie na licznych spotkaniach autorskich
przedstawiał prawdziwy wizerunek komunistycz-
nych władz ZSRS i faktyczny obraz życia milio-
nów ludzi za żelazną kurtyną. Książkę przeczyta-
ło i uznało za bardzo ważną dwóch późniejszych
prezydentów USA – John F. Kennedy i Richard
Nixon. Poszerzona wersja tej książki ukazała się
w Polsce w kilku wydaniach pod zmienionym ty-
tułem Zaproszenie do Moskwy. Jan Nowak Jezio-
rański napisał o niej, że „ze wszystkich pamięt-
ników polskiej emigracji żołnierskiej Zaprosze-
nie do Moskwy zrobiło największą karierę i to w
skali światowej”, a wielkość książki znakomicie i
 Stypułkowski, Sukiennicki
ze swadą napisanej polega na tym, że udało się
S. uchwycić to, jak Sowieci niszczą ludzi, jak or-
ganizują procesy pokazowe, jak prowadzą śledz-
twa, jak przesłuchują, jak opanowali sztukę „pra-
nia mózgów”, co powodowało, że ofiary występo-
wały w roli własnych oskarżycieli i przyznawały się
do win niepopełnionych.
Odznaczony był Złotym Krzyżem Zasługi i Zło-
tym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
S. zmarł 30.03.1979 w Londynie i tam został po-
chowany. Pozostawił żonę Aleksandrę (1906–1982)
z d. Rabską, która używając ps. Jadwiga Mieczkow-
ska, występowała w radiu „Wolna Europa”. Mieli
syna Andrzeja (1929–1981), powstańca warszaw-
skiego, działacza emigracyjnego.
Zdzisław Krzemiński
Adwokaci polscy Ojczyźnie, wyd. 2, s. 112–113; A. Bień, Bóg
jest wyżej, dom jest dalej, Warszawa 1985; W. Czerwiński, Am-
basador sprawy polskiej, „Tydzień Polski” Londyn 1979; Z.
Kaczmarek, Obóz Wielkiej Polski, Poznań 1980; Kisza, Krze-
miński, Łyczywek, Historia adwokatury; K. Komorowski, Po-
lityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 1939–
1945, Warszawa 2000; Z. Krzemiński, Adwokat Zbigniew Sty-
pułkowski, „Palestra” 1990, nr 6–7; tenże, Sławni warszaw-
scy adwokaci, Warszawa 2000; tenże, Historia warszawskiej
adwokatury, 2. wydanie, Warszawa: C. H. Beck 2009, s. 68,
92, 95, 97–99, 101, 115, 201, 210; A. K. Kunert, Ilustrowany
przewodnik po Polsce podziemnej 1939–1945, Warszawa 1996;
J. Nowak-Jeziorański, Jeden z szesnastu, „Wiadomości” nr
1728/79, Londyn 1979; Redzik, Kotliński, Historia Adwoka-
tury, s. 232, 259, 281, 297, 301, 302; Z. Siemaszko, Narodo-
we Siły Zbrojne, Londyn 1982; Z. Stypułkowski, W zawierusze
dziejowej. Wspomnienia 1939–1945, Londyn 1951; tenże, Za-
proszenie do Moskwy, wyd. III, Warszawa 1991; S. Żochowski,
O Narodowych Siłach Zbrojnych NSZ, Lublin 1994.
Sukiennicki Wiktor (1901–1983), adwokat
w Wilnie, wykładowca akademicki, teoretyk i fi-
lozof państwa i prawa, sowietolog, działacz emi-
gracyjny.
Ur. 25.07.1901 w Aleksocie (współcześnie dziel-
nica Kowna). Pochodził ze zubożałej rodziny szla-
checkiej, był synem Stanisława Sukiennickiego i
Jadwigi z Kobylińskich. Małżeństwo rodziców roz-
padło się. W 1910 matka z synem przeniosła się
do Kowna, gdzie S. rozpoczął edukację w gimna-
zjum realnym. W czasie I wojny światowej został
ewakuowany przez władze rosyjskie do Rybińska
nad Wołgą. Kontynuował tam naukę i działał w
skautingu. W 1918 powrócił na Kowieńszczyznę
i wstąpił do POW. Następnie skierowany został
522
T. III/z. 1
przez POW do Wilna. Latem 1919 przedostał się
do Kowna w celu zorganizowania akcji zdobycia
miasta, co zostało udaremnione przez władze li-
tewskie. Do egzaminu maturalnego przygotowy-
wał się w trakcie kursów odbywających się w War-
szawie i złożył go przed komisją MWRiOP w paź-
dzierniku 1919. Następnie rozpoczął studia na Wy-
dziale Prawa i Nauk Społecznych (WPiNS) USB w
Wilnie. S. był współzałożycielem Koła Prawników,
inicjatorem powstania Związku Młodzieży Postę-
powej (objął w nim funkcję prezesa), działał tak-
że w Radzie Akademickiej oraz Bratniej Pomocy
(członek zarządu). Z powodu wojny polsko-bolsze-
wickiej zmuszony był do przerwania studiów praw-
niczych. W lipcu 1920 wstąpił do WP i służył do li-
stopada tr., po czym został przeniesiony w celu wy-
konywania zadań zabezpieczania polsko-litewskiej
granicy do Związku Bezpieczeństwa Kraju. W li-
stopadzie 1920 ukończył Szkołę Podchorążych w
Warszawie w randze podporucznika. Do rezerwy
został przeniesiony w 1922.
W końcowym okresie istnienia Litwy Środko-
wej związał się z PSL ,,Wyzwolenie”. W l. 1922–
1924 pracował w charakterze sekretarza w redak-
cji ,,Wyzwolenia Ludu”. W wyborach do Sejmu I
kadencji organizował kampanię wyborczą Mariana
Zyndrama-Kościałowskiego. W 1922 powrócił na
studia na WPiNS USB, które ukończył rok później,
jako jeden z pierwszych absolwentów tego Wydzia-
łu. W 1923 otrzymał nominację na aplikanta sądo-
wego przy SA w Warszawie. W 1924 wyjechał wraz
z małżonką do Paryża (korzystając z niewielkiego
zasiłku rządowego). W 1926 obronił na Uniwersy-
tecie w Paryżu pracę doktorską zatytułowaną La
souvernainetè des États en droit international, któ-
ra stanowiła podstawę do wydania książki, za którą
otrzymał nadaną w 1927 przez Uniwersytet w Pary-
żu nagrodę państwową. W 1927 rozpoczął aplika-
cję referendarską w Prokuratorii Generalnej RP w
Warszawie. W tym czasie poznał profesora Jerzego
Landego, który kierował Katedrą Teorii i Filozo-
fii prawa na USB. Wkrótce rozpoczął pracę na sta-
nowisku starszego asystenta w Katedrze Nauki o
Państwie i Prawa Państwowego, kierowanej przez
prof. Wacława Komarnickiego. W 1929 objął wa-
kujące po Jerzym Landem, corocznie kontrakto-
wane, stanowisko zastępcy profesora w Katedrze
Teorii i Filozofii Prawa. W l. 1927–1929 prowadził
badania poświęcone prawu międzynarodowemu
T. III/z. 1 sukiennicki
publicznemu, których efektem była rozprawa ha-
bilitacyjna – Podstawa obowiązywania prawa naro-
dów. Rada WPiNS USB, po wysłuchaniu wykładu
habilitacyjnego pt. Kompetencja wyłączna Państw-
Członków Ligi Narodów, podjęła 7.10.1929 uchwa-
łę o nadaniu mu prawa wykładania (veniam legen-
di). W listopadzie 1929 otrzymał nagrodę z Fun-
Wiktor Sukiennicki
duszu im. J. Piłsudskiego za dotychczasowy doro-
bek naukowy. 19.12.1929 uzyskał wpis na listę ad-
wokatów Izby Adwokackiej w Wilnie, wskazując
adres w Wilnie przy Zaułku Portowym 5. Praktyki
adwokackiej jednak nie podjął.
W l. 1931–1932 wyjechał na zagraniczne stypen-
dium naukowe, w trakcie którego uczestniczył w se-
minariach w Wiedniu, Kolonii i Rzymie. W tym cza-
sie zetknął się z Hansem Kelsenem i Alfredem Ver-
dorossem. Uzyskał także stypendium rządu holen-
derskiego, dzięki któremu mógł prowadzić wykłady
w Akademii Prawa Międzynarodowego w Hadze.
W 1931 opublikował kolejne dwie książki: Pruska
polityka kolonizacyjna na ziemiach polskich 1886–
1919 oraz Sprawa sukcesji przez Polskę uprawnień
rentowych Państwa Polskiego, wynikłych z jego akcji
kolonizacyjnej na Wschodzie. W 1930 rozpoczął wie-
loletnią współpracę z utworzonym w tym roku Insty-
tutem Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej w
Wilnie. Kierował w nim Sekcją Prawniczą. Prowa-
dził w utworzonej przy Instytucie Szkole Nauk Po-
litycznych wykłady poświęcone prawu międzynaro-
dowemu, historii stosunków międzynarodowych w
XX w., historii ruchu rewolucyjnego w Rosji od po-
czątku XIX w., czy też strukturze politycznej ZSRS.
523
Publikował w ,,Roczniku Prawniczym Wileńskim”
(w 1929 pełnił funkcję sekretarza oraz jednocześ-
nie redaktora odpowiedzialnego tego czasopisma)
oraz ,,Wileńskim Przeglądzie Prawniczym” (wcho-
dził w skład Komitetu Redakcyjnego).
W kolejnych latach angażował się również w
pracę na rzecz Izby Adwokackiej w Wilnie. Zasia-
dał w Komisji Egzaminacyjnej (1935–1937) – od-
powiedzialnej za przeprowadzanie egzaminów ad-
wokackich, był zastępcą kierownika sekcji karnej
Konferencji Aplikantów (1936–1937) – kształcącej
aplikantów adwokackich.
S. był też doradcą Wydziału Wschodniego MSZ.
Brał udział w zebraniach Towarzystwa Filozoficz-
nego w Wilnie. Wspierał od 2.05.1938 tworzenie
struktur Klubu Demokratycznego w Wilnie. Pod-
pisał deklarację polsko-litewską o współpracy i
przyjaźni z 31.12.1938.
W sierpniu 1939 S. został zmobilizowany i przy-
dzielony do korpusu oficerów sądownictwa wojsko-
wego. Po kampanii wrześniowej przedostał się do
Wilna i do czasu likwidacji USB (15.12.1939) wykła-
dał na WPiNS. Od 1940 prowadził seminaria praw-
nicze w tajnym uniwersytecie w Wilnie. W maju
1941 był planistą w fabryce elektrotechnicznej.
16.06.1941 S. został zatrzymany przez funkcjo-
nariuszy sowieckich i wywieziony w ramach maso-
wej deportacji do obozu w Starobielsku. Następnie
został przeniesiony (6.07.1941) do obozu zlokali-
zowanego nieopodal Rieszot w Kraju Krasnojar-
skim, gdzie pracował przy wyrębie lasów.
Na podstawie układu Sikorski-Majski S. został
27.12.1941 zwolniony. Wstąpił do Armii Polskiej
w Buzułuku. Od stycznia do września 1942 pra-
cował w Ambasadzie RP w Kujbyszewie. Zajmo-
wał stanowisko kierownika Referatu Interwencyj-
nego, a następnie (od lipca 1942) radcy prawne-
go ambasady. Na własną prośbę został skierowa-
ny przez rząd RP do Teheranu. Wszedł w skład
Komisji odpowiedzialnej za gromadzenie dowo-
dów dotyczących zatrzymań pracowników dele-
gatur Ambasady RP w ZSRS. W Iranie angażo-
wał się (jako członek Rady Naukowej) w działal-
ność Towarzystwa Studiów Irańskich oraz wygło-
sił wykład na Polsko-Irańskim Uniwersytecie Lu-
dowym w Teheranie. Działał także w Biurze Stu-
diów Bliskiego i Środkowego Wschodu, a także w
Komisji Badawczej Ministerstwa Sprawiedliwości
RP w Jerozolimie.
 sukiennicki, suligowski
Od lutego 1943 przebywał w Wielkiej Brytanii,
zamieszkał w Londynie. Pisał ekspertyzy z zakresu
relacji polsko-sowieckich. W 1944 na prośbę rządu
polskiego na uchodźstwie przygotował memoran-
dum dotyczące zbrodni katyńskiej. W l. 1944–1947
był wykładowcą na Wydziale Prawa w Uniwersy-
tecie w Oxfordzie. W l. 1947–1953 pracował jako
nauczyciel akademicki w Polish University Colle-
ge w Londynie. Od 1948 nauczał w polskiej Szko-
le Nauk Politycznych i Społecznych w Londynie.
Wszedł w skład powołanej 24.10.1948 Rady Spo-
łeczności Akademickiej, skupiającej byłych wycho-
wanków i studentów USB przebywających na ob-
czyźnie. Od 1950 pisał artykuły dla paryskiej ,,Kul-
tury”. W 1953 udał się do Monachium, działał tam
jako analityk i dziennikarz w polskiej sekcji radia
,,Wolna Europa”. Po wejściu w konflikt z dyrekcją
rozgłośni wyjechał w 1959 do Stanów Zjednoczo-
nych i zamieszkał w Bostonie.
W l. 1960–1961 S. jako private researcher
współpracował z Uniwersytetami w Cambridge,
Massachusetts, Oxfordzie i Londynie. Dzięki
pomocy Zbigniewa Brzezińskiego otrzymał sta-
nowisko archiwisty w Instytucie Hoovera, który
działał przy Uniwersytecie Stanforda. Zamiesz-
kał wówczas w Palo Alto w stanie Kalifornia. W
instytucie pracował do czasu przejścia na eme-
ryturę w 1976.
Zmarł 10.04.1983 w Mountain View w Kalifor-
nii. Jego ciało poddano kremacji, a prochy rozrzu-
cono nad Oceanem Spokojnym. 23.06.1922 w koś-
ciele świętych Apostołów Filipa i Jakuba w Wilnie
zawarł związek małżeński z poznaną w czasie stu-
diów na WPiNS USB Haliną Zasztowt (później-
szą adwokat). Miał syna Bohdana (1934–2004).
Odznaczony Krzyżem Walecznych i Krzyżem Nie-
podległości.
Mikołaj Tarkowski
Instytut Polski i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego w Londy-
nie (IPMS), kolekcja 214, teczka 1, mszp., Życiorys Wikto-
ra Sukiennickiego. Materiały do biografii Wiktora Sukienni-
ckiego. Kolekcja Wiktora Sukiennickiego, [b.p.a]; IPMS, ko-
lekcja 214, teczka 1, mszp., Resume. Materiały do biografii
Wiktora Sukiennickiego. Kolekcja Wiktora Sukiennickiego,
[b.p.a]; IPMS, kolekcja 214, teczka 1, mszp., Zastępczy do-
kument stanu cywilnego, wydany przez Ministerstwo Spra-
wiedliwości w 1945. Materiaůy do biografii Wiktora Sukien-
nickiego. Kolekcja Wiktora Sukiennickiego, [b.p.a]; Lietu-
vos Centrinis Valstybës Archyvas, Vilnius (LCVA), F. 175,
Ap. 2, B. 61, mszp., Wniosek z 2.02.1929 prof. Wacůawa Ko-
524
T. III/z. 1
marnickiego w sprawie przyznania nagrody z funduszu im.
J. Piłsudskiego Wiktorowi Sukiennickiemu. Teczka personal-
na Wiktora Sukiennickiego, k. 32; LCVA, F. 175., Ap. 2, VI
B. 29d, mszp., Protokół Rady WPiNS USB z 7.10.1929. Pro-
tokoły Rady WPiNS USB, k. 6v; LCVA, F. 175, Ap. 2, B. 61,
mszp., Wniosek powierzenia zastępstwa w Katedrze Filozofii
Prawa doc. dr. Wiktorowi Sukiennickiemu z 17.04.1932. Tecz-
ka personalna Wiktora Sukiennickiego, k. 60; LCVA, F. 133,
Ap. 2, B. 753, mszp., Kwestionariusz Wiktora Sukiennickiego.
Kasa Samopomocy Adwokackiej Adwokatów i Aplikantów
Adwokackich w Wilnie. Teczka adwokata Wiktora Sukienni-
ckiego, k. 1; Spis alfabetyczny adwokatów okręgu Sądu Apela-
cyjnego w Wilnie, (w:) Sprawozdanie Rady Adwokackiej w Wil-
nie za rok 1932/33, Wilno 1933, s. 49; Alma Mater Vilnensis.
Prace Społeczności Akademickiej Uniwersytetu Stefana Bato-
rego na obczyźnie. W dziesiątą rocznicę przerwania normalnej
pracy USB. Sprawozdania i dokumenty, red. W. Sukiennicki,
Londyn 1950, s. 12; P. Dąbrowski, Rozpolitykowane miasto.
Ustrój polityczny państwa w koncepcjach polskich ugrupowań
działających w Wilnie w latach 1918–1939, Gdańsk 2012, s. 68;
M. Kornat, Wiktor Sukiennicki (1901–1983), PSB, red. A. Ro-
manowski, t. XLV/3, z. 183, Warszawa–Kraków 2008, s. 396–
400; tenże, Polska szkoła sowietologiczna 1930–1939, Kraków
2003, s. 552–554; s. 97; Milewski, Redzik, Themis i Pheme,
Warszawa 2011, s. 198 i 370; A. Redzik, Stanisław Starzyń-
ski (1853–1935) a rozwój polskiej nauki prawa konstytucyjne-
go, Warszawa–Kraków 2012, s. 123; W. Sukiennicki, Legenda
i rzeczywistość. Wspomnienia i uwagi o dwudziestu latach Uni-
wersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Paryż 1967, s. 19; M. Tar-
kowski, Sprawy samorządu adwokackiego na łamach ,,Wileń-
skiego Przeglądu Prawniczego”, (w:) Gdańskie Studia Prawni-
cze. W kręgu historii doktryn politycznych i prawnych oraz kon-
stytucjonalizmu. Księga jubileuszowa profesora Andrzeja Syl-
westrzaka, red. D. Szpoper, t. XXVII, Gdańsk 2012, s. 375; B.
Żongołłowicz, Dzienniki 1930–1936, Warszawa 2004.
Suligowski Bohdan (1901–1984), adwokat
w Warszawie, działacz społeczny, członek Tajnej
NRA, powstaniec warszawski.
Ur. 31.05.1901 w Warszawie. Był synem wybit-
nego warszawskiego cywilisty Adolfa Suligowskie-
go i Wandy z Rogozińskich, bratankiem Anastaze-
go Lubomiła (1846–1906), powstańca styczniowe-
go, inżyniera i właściciela gazowni w Lublinie.
Ukończył w Warszawie gimnazjum Emiliana
Konopczyńskiego, po czym studiował na Wydzia-
le Prawa UW, który ukończył w 1924. Po studiach
rozpoczął aplikację sądową oraz podjął pracę w
Polskiej Agencji Telegraficznej. W 1928 wpisany
został na listę aplikantów adwokackich IA w War-
szawie. Należał do Związku Zrzeszeń Aplikantów
Prawniczych i w l. 1929–1930 był przewodniczącym
Rady Naczelnej tegoż. Egzamin adwokacki zdał
30.03.1930 i wpisany został na listę adwokatów IA
w Warszawie. Praktykę adwokacką rozpoczął zaraz
T. III/z. 1 suligowski
po wpisie. O swym wielkim ojcu S. mówił tak: „Na-
zwisko jego otwierało mi wszelkie drzwi, ale rów-
nocześnie zobowiązywało do określonej postawy”.
Tak, te tradycje rodzinne znaczyły w życiu S. bar-
dzo wiele. Po ojcu przejął cechy działacza samorzą-
dowego dużego formatu. Już w r. 1935 został wy-
brany do warszawskiej RA. Pełnił funkcję zastęp-
cy skarbnika. W następnej kadencji był już sekre-
tarzem Rady. Praca społeczna S. nie ograniczała
się tylko do samorządu adwokackiego. Działał ak-
tywnie w Kole Prawników Polskich oraz w ZAP
(członek zarządu). Pracował też jako radca praw-
ny w Powszechnym Banku Związkowym.
Z chwilą wybuchu wojny w 1939 rozpoczął się
najważniejszy okres w życiu S. Niemcy po wkro-
czeniu do Warszawy zaprowadzili swoje „porząd-
ki”. Dzisiaj wiemy bardzo dokładnie, na czym one
polegały, jednak wówczas nawet najwięksi pesymi-
ści nie byli w stanie przewidzieć, jaka to będzie ta
niemiecka okupacja. Jednym z drakońskich dzia-
łań okupanta było rozwiązanie samorządu adwo-
kackiego, i to na wszystkich szczeblach. Stało się
to jeszcze w r. 1939. Komisarzem, mającym „opie-
kować” się adwokaturą, został przedwojenny rad-
ca prawny niemieckiej ambasady w Warszawie ad-
wokat dr Edward Wilhelm von Wendorff, znają-
cy biegle język polski, bo tu, w Polsce, urodził się,
tu ukończył studia i tu był przed wojną wpisany na
listę adwokatów. Swoją działalność komisaryczną
rozpoczął od powołania na miejsce rozwiązanego
samorządu adwokackiego tzw. Bei­ratu, czyli ciała
doradczego, które nie miało uprawnień samorzą-
du adwokackiego, a jedynie mogło wyrażać opinie,
które i tak nie wiązały komisarza. Była to po pro-
stu atrapa samorządu. S. został członkiem Beiratu.
Ale to był dopiero początek. Następnie Wendorff
postanowił dokonać „czystki” w szeregach adwo-
kackich. Na pierwszy ogień poszli adwokaci pocho-
dzenia żydowskiego. Chcąc nadać tej akcji charak-
ter legalności, komisarz zażądał, by ta bezpraw-
na akcja została zaakceptowana przez środowisko
adwokackie. W tym celu powołał do życia zespół
składający się z 15 znanych adwokatów warszaw-
skich. Następnie oświadczył tej grupie, że w tajnym
głosowaniu mają rozstrzygnąć, czy są za wyrzuca-
niem Żydów z adwokatury, czy też się sprzeciwiają
tej akcji. Przed głosowaniem komisarz oświadczył,
że sprzeciw ze strony głosujących będzie uważany
za akt wrogi w stosunku do władzy niemieckiej.
525
Tak doszło do wydarzenia, które przeszło do histo-
rii adwokatury jako głosowanie „czternastu spra-
wiedliwych”. Wynik tego głosowania był zaskaku-
jący dla władzy niemieckiej, gdyż czternastu głosu-
jących adwokatów odpowiedziało „NIE”. Wśród
tych czternastu był S. Głosujący przeciwko wyrzu-
caniu Żydów z adwokatury zostali surowo ukara-
ni, a mianowicie zostali jako pierwsi skreśleni z li-
sty adwokackiej. Przez przeoczenie nie dokonano
skreślenia w stosunku do dwóch adwokatów głosu-
Bohdan Suligowski
jących na „nie”. Byli to adwokaci Michał Skoczyń-
ski i S. I oto do biura komisarza zgłosili się pomi-
nięci przy skreślaniu adwokaci i poprosili o uka-
ranie tak, jak pozostałych czternastu. Zgodnie z
„prośbą” wyrzucono ich z adwokatury. Tak wyglą-
dała niemiecka praworządność.
Był to koniec samorządowej działalności pol-
skiej adwokatury. W tych warunkach samorząd
musiał zejść do podziemia. Było to nieuniknione,
skoro niemiecki okupant nie akceptował samorzą-
du autentycznie polskiego. Na pozory samorządu
nie można się było zgodzić.
W swoich pamiętnikach S. opisuje szczegóło-
wo okoliczności poprzedzające zejście adwokatu-
ry do podziemia: „Ogólnie chodziło nam o oddzia-
ływanie na postawę adwokatury w trudnym okre-
sie okupacji, o zachowanie przez nią ludzkiej i na-
rodowej godności. Oddziaływanie było możliwe i
całkiem realne. Wielu kolegów godnych zaufania
wiedziało, lub domyślało się, że istnieje jakiś tajny
organ kierowniczy i bardzo lojalnie podporządko-
wało się dyrektywom przekazywanym przez któ-
 suligowski
regoś z nas, ujawniającego tylko tyle, ile wymaga-
ły okoliczności, nie zawsze precyzując własną rolę,
a już tym bardziej nie podając dalszych nazwisk”.
Tak powstała Tajna Rada Adwokacka w Warsza-
wie. Skład tej Rady był następujący: dziekan adw.
Bohdan Suligowski, wicedziekan adw. Leopold
Żaryn, członkowie – adwokaci Witold Bayer, Eu-
geniusz Ernst, Stanisław Koziołkiewicz i Stanisław
Łazarowicz.
Urzędując w nietypowych warunkach, przy peł-
nej konspiracji, Rada zajęła się przede wszystkim
opracowaniem zasad ustalających stosunek adwo-
katów do władz okupacyjnych i wydawanych przez
te władze zarządzeń. Adwokaci polscy pracowali
przecież w nowych zupełnie warunkach, które nie-
jednokrotnie stwarzały sytuacje zaskakujące nawet
najbardziej doświadczonych prawników. Opraco-
wano przeto zbiór podstawowych reguł postępo-
wania i w odbitkach maszynowych rozprowadzano
je wśród warszawskich adwokatów. W ramach tych
reguł stwierdzono, że polskim adwokatom nie wol-
no odwoływać się od prawomocnych orzeczeń wy-
danych przez polskie sądy do niemieckich sądów.
Zabroniono też adwokatom przyjmowania stano-
wisk tzw. Treuhänderów, gdyż była to instytucja,
którą okupant posługiwał się w walce z Polakami.
Zalecono natomiast korzystanie z form sądowni-
ctwa polubownego. W szerokim zakresie prowa-
dzona była akcja samopomocy koleżeńskiej.
Tajna Rada zorganizowała też tajne szkolenie
dla aplikantów adwokackich. Urządzono tajny eg-
zamin adwokacki dla tych, którzy spełniali ustawo-
we wymogi w tym zakresie. Zorganizowanie egza-
minu adwokackiego i złożenie po nim przez zda-
jących uroczystego ślubowania adwokackiego było
nie lada wyczynem, ze względu na warunki, w któ-
rych żyła okupowana stolica. We wszystkich tych
akcjach dziekan S. odgrywał czołową rolę.
W styczniu 1941 powstała w Warszawie Tajna
NRA. W jej skład wchodzili adw. Bolesław Bielaw-
ski – jako prezes (według konspiracyjnej nomen-
klatury „przewodniczący”), adw. Feliks Zadrow-
ski – jako wiceprezes, adw. Witold Bayer, adw. Jan
Gadomski, adw. Jan Nowodworski, adw. Stanisław
Paszyński i S. – jako członkowie. Staraniem Tajnej
NRA powołane zostały tajne rady adwokackie: w
Krakowie (Rada Śląsko-Krakowska), której dzie-
kanem był adw. Karol Stach, oraz we Lwowie, na
czele której stał adw. dr Marian Szpila. W Lubli-
526
T. III/z. 1
nie powołano dwa tajne komitety adwokackie, któ-
re wykonywały zadania samorządowe.
W okupowanej przez Niemców prawie całej Eu-
ropie tylko polska adwokatura zdobyła się na stwo-
rzenie tajnego, bardzo prężnego samorządu, któ-
ry spełniał rolę samorządową i patriotyczną. To był
polski fenomen na skalę światową. Działał w ra-
mach Polskiego Państwa Podziemnego. Szczegól-
ną rolę w tych czasach odgrywała Warszawa, któ-
ra nie przestawała być stolicą Polski. Tu było serce
Narodu Polskiego. Biło ono przyspieszonym ryt-
mem. Tak było przez cały czas okupacji. Dwukrot-
nie niszczone i palone, nie traciło ani na chwilę
swego patriotyzmu. Przeciwnie, im bardziej zwięk-
szał okupant dawki terroru, tym silniej buchał pło-
mień narodowych uczuć. Cząstką tego niepokona-
nego miasta była warszawska adwokatura. Histo-
ria warszawskiej adwokatury była nierozerwalnie
związana z dziejami stolicy. Nie daliśmy się upoko-
rzyć, chociaż przyszło zapłacić za swą postawę bar-
dzo wysoką cenę. W Warszawie zginęło łącznie 720
adwokatów i aplikantów adwokackich, co stanowi-
ło prawie jedną trzecią stanu osobowego izby. Czo-
łową postacią w tym tajnym samorządzie był adw.
Bohdan Suligowski.
S. brał udział w Powstaniu Warszawskim. Po
upadku powstania wywieziony został – tak jak
inni powstańcy – do Niemiec. Po zakończeniu
działań wojennych nie wrócił do Warszawy, bo z
jego mieszkania pozostały – tak jak z całej War-
szawy – wyłącznie gruzy. Wyjechał przeto do Gdy-
ni i tam wykonywał zawód adwokacki w kancela-
rii, od 1.10.1945. Był członkiem RA w Gdańsku –
powołany do niej przez MS 17.02.1947. Kierował
w RA w Gdańsku referatem pracy społecznej oraz
komisją ds. etyki adwokackiej. 12.06.1947 został
rzecznikiem dyscyplinarnym IA w Gdańsku. Pro-
wadził wykłady dla aplikantów adwokackich nowo
powstałej IA w Gdańsku. Od 1948 był też człon-
kiem komisji egzaminacyjnej NRA. Pracował rów-
nież zawodowo jako radca prawny w zakładanej z
jego udziałem Spółdzielni Pracy „Łosoś”, w któ-
rej był też członkiem rady nadzorczej, aż do likwi-
dacji spółdzielni w 1951. Potem był radcą w wielu
przedsiębiorstwach państwowych. Współpracował
z „Caritas” diecezji gdańskiej. Politycznie związa-
ny był ze Stronnictwem Pracy.
Po 1950 w wyniku negatywnej decyzji Woje-
wódzkiej Komisji Weryfikacyjnej, działającej na
T. III/z. 1 suligowski, sunderland

podstawie ustawy o ustroju adwokatury z 1950,
został pozbawiony prawa wykonywania zawo-
du. Wyższa Komisja Weryfikacyjna orzeczeniem
z 1952 uchyliła jednak decyzję komisji woje-
wódzkiej i z dniem z 18.12.1952 został ponownie
wpisany na listę adwokacką IA w Gdańsku. Od
13.08.1954 wykonywał zawód w ZA nr 2 w Gdy-
ni. 28.07.1956 wybrany został do ORA w Gdań-
sku i zasiadał w niej do 1964. W 1959 uczestniczył
w pierwszym historycznie Zjeździe Adwokatury
Polskiej jako organu Adwokatury. W l. 1959–1964
był prezesem Komisji Dyscyplinarnej IA w Gdań-
sku. W 1964 ograniczył z powodu stanu zdrowia
praktykę, a w 1977 przeszedł na emeryturę. Do
1980 działał jeszcze w Komisji Historycznej przy
gdańskiej ORA oraz wykładał historię adwokatu-
ry i etykę adwokacką na szkoleniach dla aplikan-
tów. Napisał w tym czasie wspomnienia (znajdu-
ją się w zbiorach OBA).
Mieszkał w Gdyni, lecz uczuciowo związany był
ciągle z Warszawą. I choć sił już nie stało, przyjeż-
dżał ciągle na „stare śmieci”, czyli do stolicy. Pa-
miętam te spotkania z Dziekanem Bohdanem Su-
ligowskim. Temat zawsze ten sam: co z Polską i z
adwokaturą. Odznaczony m.in. odznaką „Adwo-
katura PRL” (1974) oraz Złotym Krzyżem Zasłu-
gi (1978).
S. zmarł 10.08.1984. Pochowany został na war-
szawskich Powązkach w rodzinnym grobowcu,
obok swego wielkiego ojca Adolfa Suligowskiego.
W małżeństwie z Heleną z d. Chrzanowską, zawar-
tym w 1928, miał córkę Marię Teresę (ur. 1928), po
mężu Ossowską, archeologa.
Zdzisław Krzemiński
AIA w Warszawie, Akta osobowe; W. Bayer, Samorząd ad-
wokacki w okresie okupacji hitlerowskiej, „Palestra” 1968, nr
11, s. 35 i n.; A. Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia
adwokatury polskiej, Warszawa 1995; Z. Krzemiński, Histo-
ria warszawskiej adwokatury, Warszawa 2005; tenże, Kartki
z dziejów warszawskiej adwokatury, Zakamycze 2000, tenże,
Sławni warszawscy adwokaci, Zakamycze 2000, tenże, Zmarł
Dziekan Bohdan Suligowski. „Palestra” 1984, nr 9; tenże, 85
lat warszawskiej adwokatury, Warszawa 2004; K. Pol, Suligow-
ski Bohdan, PSB, t. XLV/3, z. 186, s. 433–434; Redzik, Kotliń-
ski, Historia Adwokatury, s. 217, 276, 280, 281, 282, 382; Re-
dzik, Zarys historii samorządu adwokackiego, s. 64, 84, 87–89;
B. Suligowski, Pamiętnik. Zbiory OBA (maszynopis).
Sunderland Jan Maurycy (1891–1979),
adwokat w Warszawie, żołnierz w wojnie z bolsze-
wikami 1920, tłumacz Leona Petrażyckiego, foto-
grafik, malarz.
Ur. 7.02.1891 w Warszawie jako syn siedle-
ckiego adwokata i działacza społecznego Sta-
nisława Sunderlanda (1847–1912), pochodzące-
go ze spolszczonej rodziny żydowskiej osiadłej
w Polsce w początku XIX w., mającej niegdyś
fabrykę fajansu w Iłży, i Cecylii z d. Rozengart.
Lata szkolne spędził w Siedlcach. W 1905 wziął
udział w strajku szkolnym, za co został wydalo-
ny ze szkoły rosyjskiej. Maturę zdał jako ekstern
w Kaliszu w 1909. W l. 1909–1913 studiował pra-
Jan Maurycy Sunderland
wo na Uniwersytecie Moskiewskim. W 1913 wy-
jechał do Paryża z zamiarem studiowania prawa,
w tym francuskiego Kodeksu cywilnego (Kodek-
su Napoleona), który obowiązywał w Królestwie
Polskim. W Paryżu zapisał się na wykłady w Éco-
le Libre des Sciences Politiques et Sociales. Stu-
dia zamierzone na 2 lata przerwał wybuch I woj-
ny światowej, którą S. spędził w Anglii. Praco-
wał wówczas w sekcji rosyjskiej Międzynarodo-
wej Komisji Aliantów.
W 1918 wrócił do Polski i zamieszkał w War-
szawie. W tymże roku rozpoczął aplikację sądową
w okręgu SA w Warszawie. Pracował pod kierun-
kiem sędziego śledczego Mieczysława Gepnera.
Następnie odbywał aplikację w Wydziale Karnym
oraz Wydziale Cywilnym SO w Warszawie. Rów-
nocześnie w l. 1919–1923 pracował w Prokurato-
rii Generalnej RP.
W 1920 S. zgłosił się na ochotnika do wojska
i walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Od 1923

527
 sunderland
był adwokatem w Warszawie, a kancelarię prowa-
dził w domu przy ul. Raszyńskiej 58. Jako adwokat
pracował na stanowisku radcy prawnego w Pań-
stwowych Zakładach Graficznych, Polskim Mono-
polu Tytoniowym. W tym ostatnim pracował tak-
że po wojnie, do emerytury w 1958 (z przerwą na
czas wojny).
Wojnę S. spędził u rodziny w majątku Łętów
koło Garwolina. Po wojnie powrócił na kilka lat
do zawodu adwokata, a po przejściu na emerytu-
rę poświęcił się wyłącznie działalności artystycz-
nej i krytycznej.
W 1919 S. poznał Jerzego Landego, adwoka-
ta, urzędnika Ministerstwa Sprawiedliwości, póź-
niejszego profesora teorii i historii filozofii prawa
na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, a od
1929 na Uniwersytecie Jagiellońskim. Przyjaźń z J.
Landem, zaświadczona wieloletnią koresponden-
cją, trwała aż do śmierci tego ostatniego w 1954 i
wywarła wielki wpływ na trzy sfery zainteresowań i
działalności S. Były to wędrówki tatrzańskie i zain-
teresowanie góralszczyzną, fotografia artystyczna,
działalność krytyczna w tej dziedzinie i zaintereso-
wanie ogólną teorią estetyki, teoria prawa.
We wszystkich tych dziedzinach S. uważał prof.
Landego za swego mistrza. Po Tatrach wędrował
do ostatnich lat życia (z J. Landem, póki jego zdro-
wie na to pozwalało). Fotografował góry i góra-
li, a w okresie późniejszym malował także pastele.
Przyjaźnił się z wieloma góralami, zbierał melodie
góralskie, współpracował z Muzeum Tatrzańskim
w Zakopanem.
Odnotować wypada, że S. napisał pionierski Za-
rys dziejów fotografii tatrzańskiej w Polsce od począt-
ków do I wojny światowej (1953). Praca ta w za-
sadzie pozostała w rękopisie, ale we fragmentach
była drukowana w czasopiśmie „Fotografia” na
przełomie lat 50. i 60.
Początkowo S. fotografował po amatorsku (od
1917). W l. 1929–1930 ukończył kurs fotografii
w Warszawskim Towarzystwie Fotograficznym.
W tym okresie poznał (za pośrednictwem J. Lan-
dego) Jana Bułhaka. Po kilku latach, w 1929, za-
czął wystawiać swoje fotografie. Miał wystawy in-
dywidualne w 1931 i 1938 oraz wystawę retrospek-
tywną w 1961. Brał też udział w wystawach zbio-
rowych. W 1935 na Międzynarodowej Wystawie
Fotografiki w Madrycie otrzymał brązowy medal.
Przed wojną należał do Fotoklubu Warszawskiego,
528
T. III/z. 1
po wojnie zaś był członkiem-założycielem i człon-
kiem honorowym Związku Polskich Artystów Fo-
tografików. Doceniony został przez Międzynaro-
dową Federację Artystów Fotografików, która wy-
różniła go tytułem Honoraire Excellence FIAP.
Od 1931 zajmował się krytyką fotograficzną oraz
psychologią twórczości i odbiorczości artystycznej.
W okresie międzywojennym był jedynym recen-
zentem fotograficznym publikującym w prasie co-
dziennej – w warszawskiej „Gazecie Polskiej”. Na-
tomiast po wojnie współpracował z pismami „Świat
Fotografii”, „Fotografia” i „Foto”. Od 1958 prowa-
dził w pismach „Fotografia” i „Foto” dział ocen na-
desłanych zdjęć. Ocenił tysiące zdjęć amatorskich i
wychował wielu uczniów. Już na emeryturze opub-
likował: Portret artystyczny w fotografii amatorskiej
(WAiF, Warszawa 1962), Estetykę fotografii kra-
jobrazu (WAiF, Warszawa 1963), Almanach foto-
amatora (Iskry, Warszawa 1974), Estetykę i sztukę
fotografii (Wyd. Literackie, Kraków 1979 w tomie
wspomnień o Jerzym Landem).
S. przywiązywał wielką wagę do psychologicz-
nej teorii prawa Leona Petrażyckiego poznanej za
pośrednictwem Landego. Za swoje zadanie uznał
transpozycję poglądów Petrażyckiego do dziedziny
estetyki. Poświęcił wiele czasu na przekłady prac
Petrażyckiego z jęz. rosyjskiego na polski. Przed
wojną nakładem Towarzystwa im. Leona Petraży-
ckiego ukazały się: Prawo a sąd (1936), Zagadnie-
nia prawa zwyczajowego (1938), w jego przekładzie.
W czasie okupacji przełożył: Bona fides w prawie
cywilnym, o prawach posiadacza w dobrej wierze do
dochodów (dotychczas niewydane) oraz I tom (je-
dyny napisany przez Petrażyckiego) Akcji, gry gieł-
dowej oraz teorii kryzysów gospodarczych – to dzie-
ło spłonęło w czasie Powstania Warszawskiego. W
1990 w serii „Zeszytów Historycznych PTTK” uka-
zała się pośmiertnie autobiografia Jana Sunderlan-
da pt. Z moich wspomnień.
S. zmarł 3.09.1979 w Warszawie i został pocho-
wany w grobie rodzinnym na cmentarzu ewange-
licko-augsburskim w Warszawie. W małżeństwie
z Ireną Miedzińską, zawartym w 1934, miał dwo-
je dzieci: Andrzeja Stanisława (ur. 1935) i Krysty-
nę Annę (ur. 1937).
Adam Redzik, Andrzej Sunderland
AIA w Warszawie, Akta osobowe; Lista adwokatów IA w
Warszawie 1938, s. 52; Adwokaci Polscy Ojczyźnie, s. 208–
T. III/z. 1 Sunderland, Supiński
209; J. Moniewski, Fabryka fajansu w Iłży 1823–1885, Ra-
dom 1992; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury; A. Re-
dzik, Stanisław Józef Sunderland (1847–1912) – siedlecki ad-
wokat i działacz społeczny, „Palestra” 2008, nr 5–6, s. 176–181;
tenże, Sunderland Seweryn (1842–1922), PSB 2008, t. XLV, z.
4 (187), s. 621–622; tenże, Sunderland Stanisław Józef (1847–
1912), PSB 2008, t. XLV, z. 4 (187), s. 622–623; A. Sunder-
land, Jan Sunderland (1891–1979). Obiektyw i toga, „Palestra”
2008, nr 5–6; Jan Sunderland, Z moich wspomnień, Wydawni-
ctwo PTTK „Kraj”, Warszawa 1990; Zbiory rodzinne.
Supiński Leon (1871–1950), adwokat w War-
szawie, pierwszy prezes SA w Warszawie, prezes
Trybunału Stanu, pierwszy prezes SN, minister
sprawiedliwości, działacz niepodległościowy, wię-
zień caratu.
Leon Supiński
Ur. 18.02.1871 w Gołębiówce (pow. węgrowski),
w rodzinie Ludwika i Marii z d. Zaleskiej. Ukoń-
czył III Gimnazjum Państwowe w Warszawie, po
czym rozpoczął studia prawnicze na rosyjskim UW.
Uczestniczył w działalności niepodległościowej.
W kwietniu 1894, za udział w tzw. kilińszczyźnie
(demonstracji w stulecie wybuchu insurekcji w
Warszawie), został aresztowany przez władze ro-
syjskie i zesłany na dwa lata do guberni penzeń-
skiej. Po uwolnieniu studiował prawo na uniwer-
sytecie w Dorpacie (obecnie Tartu), ukończone w
1897. Mieszkał następnie w Warszawie, gdzie pra-
cował jako adwokat, specjalizując się w prawie hi-
potecznym. W 1900 był współzałożycielem tajne-
go Koła Młodych Prawników, w 1906 – Koła Praw-
ników Polskich, przez wiele lat pełnił funkcję jego
prezesa (do 1931). W 1906 został również człon-
529
kiem Rady Tow. Kooperatystów i Koła Obrońców
Politycznych. Należał do założycieli Tow. Opieki
nad Więźniami „Patronat”, w którym od 1911 spra-
wował funkcję prezesa. W lipcu 1915 został człon-
kiem Komitetu Obywatelskiego m.st. Warszawy i
zastępcą komendanta Straży Obywatelskiej. Syg-
nował tzw. Deklarację Stu o charakterze niepod-
ległościowym z 26.02.1916, w tym samym roku
wstąpił również do POW. Uczestniczył w tworze-
niu polskiego sądownictwa, od 1917 był członkiem
Rady Departamentu Sprawiedliwości Tymczaso-
wej Rady Stanu, od 1.09.1917 wiceprezesem SA
w Warszawie. Po 1910 został członkiem loży „Wy-
zwolenie” (Wielki Wschód Francji) w Warszawie,
a następnie, co najmniej do 1919, należał do loży
Zmartwychwstanie, związanej z tym samym ob-
rządkiem masońskim. W utworzonym 7.11.1918 w
Lublinie Tymczasowym Rządzie Ludowym Repub-
liki Polskiej Ignacego Daszyńskiego powierzono
mu, z rekomendacji Zjednoczenia Stronnictw De-
mokratycznych, tekę ministra sprawiedliwości, nie
objął jednak tego stanowiska, ponieważ przebywał
w tym czasie w Warszawie. 18.11.1918 został mini-
strem sprawiedliwości w rządzie Jędrzeja Mora-
czewskiego, a następnie Ignacego Paderewskiego
(do 2.09.1919). Na tym stanowisku „zalecił sądom
przyśpieszone orzecznictwo wobec przestępstw
przeciw państwu, współorganizował więzienni-
ctwo (m.in. zakazał stosowania przeciw więźniom
kary karceru bez opinii lekarza), dążył do rozbu-
dowy sądownictwa (m.in. uczestniczył w powoła-
niu Sądu Najwyższego), przyczynił się też do po-
wołania 3.06.1919 Komisji Kodyfikacyjnej RP, ma-
jącej ujednolicić ustawodawstwo wszystkich dziel-
nic państwa” (Robert Jastrzębski). Od paździer-
nika 1919 do stycznia 1928 był prezesem SA, od
stycznia 1929 – pierwszym prezesem SN oraz prze-
wodniczącym Trybunału Stanu (m.in. przewodni-
czył jego obradom w głośnej sprawie ministra skar-
bu Gabriela Czechowicza o przekroczenia budże-
towe). W latach 30. pełnił funkcję prezesa Zrzesze-
nia Sędziów i Prokuratorów RP. Od stycznia 1919
do kwietnia 1927 był radnym Warszawy, wybranym
z listy Komitetu Demokratycznego Reformy Go-
spodarki Miejskiej, pracował w komisji prawniczej.
We wrześniu 1939 przedostał się do Rumunii, a
następnie w listopadzie tr. – do Francji, gdzie po-
zostawał pierwszym prezesem Sądu Najwyższego.
8.06.1940 rząd gen. Władysława Sikorskiego wy-
 Supiński, Szadurski
musił na prezydencie Raczkiewiczu odwołanie S.
z tego stanowiska (w formie udzielenia bezpłatne-
go urlopu na czas wojny) za rzekome „nie przeciw-
działanie niszczeniu sądownictwa przez min. [Wi-
tolda] Grabowskiego” (cyt. za: J. Piotrowski, Pił-
sudczycy bez lidera, Toruń 2003, s. 94). Okres woj-
ny S. spędził we Francji, był członkiem Koła Praw-
ników i Ekonomistów w Grenoble. W 1946 wró-
cił do kraju. Od 14.05.1946 do 3.06.1947 zajmo-
wał stanowisko zastępcy pierwszego prezesa SN.
W 1948 opublikował w „Państwie i Prawie” Kartkę
z dziejów adwokatury warszawskiej (ze wspomnień
osobistych) – krótkie wspomnienie na temat dzia-
łalności Koła Prawników Polskich, Straży Obywa-
telskiej m.st. Warszawy oraz początków sądowni-
ctwa polskiego.
Zmarł 2.03.1950 w Warszawie. Został pochowa-
ny na cmentarzu Powązkowskim.
Był odznaczony m.in. Krzyżem Niepodległości,
Złotym Krzyżem Zasługi (dwukrotnie), Medalem
Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.
Był żonaty z Marią z d. Ziembicką, z którą miał
syna Stefana (1898–1947), adwokata, i córkę Ja-
dwigę (1905–2001), zamężną Jakubowską, inżynie-
ra chemika, profesora Politechniki Łódzkiej.
Marek Gałęzowski
Album sterników nawy państwa polskiego w pierwszym dziesię-
cioleciu niepodległości, red. T. Mścisławski, Warszawa 1929, s.
174–175; Biblioteka Polska w Paryżu, Akc. 3806, Papiery Le-
ona Supińskiego; Z. Bednarski, Historia powstania, sylwetki
założycieli i członków zarządu Towarzystwa Byłych Wychowan-
ków Cesarskiego Uniwersytetu Juriewskiego (dawnego Dorpa-
ckiego) w Warszawie, „Archiwum Historii i Filozofii Medycy-
ny” 1987, z. 2, s. 212, 214; Dziennik czynności Prezydenta RP
Władysława Raczkiewicza, oprac. J. Piotrowski, t. 1, Wrocław
2004, passim; L. Hass, Wolnomularze polscy w kraju i na świe-
cie. Słownik biograficzny, Warszawa 1999, s. 480–481; R. Ja-
strzębski, Supiński Leon, (w:) PSB, t. 45, Warszawa–Kraków
2008, s. 628–631 (bibl.); W. Jędrzejewicz, J. Cisek, Kalenda-
rium życia Józefa Piłsudskiego, t. 4, Warszawa 2007; Kr, Leon
Supiński prezes Sądu Apelacyjnego w Warszawie, „Rzeczpo-
spolita” 1925, nr 175; Kto był kim w II RP?, s. 70–71; Lista ad-
wokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg Izby
Adwokackiej w Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r., War-
szawa 1938; Łoza 1939, s. 297; D. Nałęcz, Sen o władzy. Inte-
ligencja wobec niepodległości, Warszawa 1994, s. 70, 79, 107,
120, 161, 277; Pierwsi prezesi Sądu Najwyższego, oprac. W.
Skrzypiński, Warszawa 1988, s. 15–18; J. Piotrowski, Piłsud-
czycy bez lidera, Toruń 2003, s. 65, 94, 156; W. Pobóg-Mali-
nowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Warszawa 1990,
t. 1, s. 369, t. 2, s. 14, 520, t. 3, s. 74; Pożegnanie prezesa Su-
pińskiego, „Głos Sądownictwa” 1929, nr 5, s. 266–267; Re-
dzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 108, 169, 226, 230,
234; Redzik, Zarys historii samorządu adwokackiego w Pol-
530
T. III/z. 1
sce; S. Składkowski, Strzępy meldunków, Warszawa 1988, s.
68; L. Supiński, Kartka z dziejów adwokatury warszawskiej (ze
wspomnień osobistych), PiP 1948, z. 2; K. Świtalski, Diariusz
1919–1935, oprac. A. Garlicki, R. Świętek, Warszawa 1992;
Z. Zbyszewska, Ministerstwo polskiej biedy. Z dziejów Towa-
rzystwa Opieki nad Więźniami „Patronat” w Warszawie 1909–
1944, Warszawa 1983, s. 29, 37, 42, 45, 271, 296.
Szadurski Wacław Marian Seweryn (1878–
1958), adwokat w Petersburgu i Warszawie, dzia-
łacz społeczny, polityk, poseł do Sejmu Wileń-
skiego, poseł do Sejmu Ustawodawczego, dzia-
łacz ZAP, współzałożyciel i komandor Yacht Klu-
bu Polskiego w Warszawie.
Ur. 8.01.1878 w Landskoronie (zapisywanej tak-
że jako Lanckorona) na Inflantach Polskich (b. gu-
bernia Witebska, dziś Łotwa, Rajon Krasůawski
(Krâslavas) w rodzinie Józefa z Szadurek Szadur-
skiego herbu Ciołek (ur. 1848) – kompozytora i
muzyka, oraz Marii z Chomińskich herbu Lis, cór-
ki generała i gubernatora kowieńskiego Stanisła-
wa Chomińskiego (1804–1886) i Eweliny Niemiro-
wicz. W l. 1888–1894 Sz. ukończył sześć klas Gim-
nazjum Klasycznego w Smoleńsku, od 1894 uczęsz-
czał zaś do VIII Gimnazjum w Petersburgu, gdzie
przenieśli się jego rodzice w związku z pracą ojca
w fabryce fortepianów Schrödera. Egzamin dojrza-
łości zdał tamże w 1897 i w tym samym roku roz-
począł studia na Wydziale Przyrodniczym Uniwer-
sytetu Petersburskiego. Po roku przeniósł się na
Wydział Prawa, który ukończył po sześciu latach,
w 1903. Opóźnienie wynikało stąd, że brał udział w
strajku studenckim, za co został aresztowany i skie-
rowany do I Korpusu Kadetów, mającego siedzi-
bę na Wasilewskiej Wyspie w Petersburgu. Po stu-
diach przystąpił do tzw. urzędowych egzaminów i
jako kandydat praw podjął pracę w Departamencie
Cywilnym Senatu Rządzącego (najwyższej instan-
cji sądowniczej). Po roku przeniósł się do Departa-
mentu I Senatu (administracyjnego). Uczestniczył
w tzw. pracach dodatkowych przy Komisji opraco-
wującej nowy rosyjski kodeks cywilny. Prezesem tej
komisji był petersburski prawnik Polak Józef Kar-
nicki (1841–1914). Wraz z E. Tiagielskim pod kie-
runkiem członka komisji prof. Waltera opracował
skorowidz do kodeksu, który ukazał się drukiem
łącznie z projektem kodeksu (prace nie zostały ni-
gdy ukończone).
W 1904 mianowany został „urzędnikiem do
T. III/z. 1 szadurski
specjalnych poruczeń” przy Ministerstwie Handlu
i Przemysłu w Petersburgu. Pracował w Wydziale
Prawnym Departamentu Morskiego. W 1905 zo-
stał na krótko aresztowany. W końcu tr. mianowa-
Wacław Marian Seweryn Szadurski
no go naczelnikiem Wydziału Prawnego Depar-
tamentu Handlu Morskiego (Dziełoproizwoditiel)
przy Juryskonsulcie Sadowskim. Należał do Związ-
ku Prawników Polskich w Petersburgu. W 1909 zło-
żył prośbę o dymisję. Jednocześnie wpisany został
na listę adwokatów w Petersburgu. Wielokrotnie
występował w sądzie jako pełnomocnik Minister-
stwa Handlu i Przemysłu. Ponadto rozwinął szero-
ką praktykę cywilistyczną. Prowadził m.in. sprawy
w Libawie, Charkowie, Kazaniu i Odessie.
Po przewrocie bolszewickim w 1918 wyjechał z
Petersburga, pozostawiając mieszkanie i bogatą bi-
bliotekę, i przyjechał z żoną do Warszawy. Począt-
kowo pracował w misji Hoovera, organizując Ko-
mitety Pomocy Dzieciom w okręgu warszawskim.
Pod koniec 1919 mianowany został starostą bra-
sławskim (dziś Białoruś). 8.01.1922 uzyskał man-
dat do Sejmu Wileńskiego z okręgu nr XII (Bra-
sław) z listy lokalnej (gminnej). W Sejmie nale-
żał do Zespołu Stronnictw i Ugrupowań Narodo-
wych, który był najliczniejszy i składał się z 43 po-
słów należących do partii narodowych: Narodowe
Zjednoczenie Ludowe, Chrześcijańsko-Narodo-
we Stronnictwo Pracy i Polska Organizacja Bez-
partyjnych. Głównym postulatem Zespołu Stron-
nictw było przyłączenie Wileńszczyzny do Polski.
Zasiadał w Komisji Regulaminowej oraz w Komi-
sji Politycznej Sejmu Wileńskiego. Na posiedze-
531
niach głos zabierał stosunkowo rzadko, ale wystą-
pienie z 8. posiedzenia Sejmu 17.02.1922, na któ-
rym dyskutowano nad wnioskiem Komisji Poli-
tycznej dotyczącym zdecydowania o losie kraju,
tj. Wileńszczyzny, i jej ewentualnym przyłączeniu
do Polski, skrytykował postawę dwóch stronnictw
(PPS i Odrodzenie), które nie poparły projektu, a
w szczególności postawę posła Stefana Mickiewi-
cza z Odrodzenia, który postulował włączenie Wi-
leńszczyzny do Litwy, licząc na wdzięczność Litwy
i poszanowanie w Litwie praw dla Polaków. Jako
kontrargument Sz. przypomniał sprawę depoloni-
zacji powiatów dynaburskiego, rzeżyńskiego i lu-
cyńskiego, które przyłączono do Łotwy dzięki woj-
sku polskiemu, a Łotysze odwdzięczyli się maso-
wą likwidacją polskich szkół i wydalaniem polskich
urzędników kolejowych. Na dziewiątym posiedze-
niu Sejmu Wileńskiego 18.02.1922 w imieniu Ze-
społu Stronnictw i Ugrupowań Narodowych wy-
stąpił przeciwko poprawce dotyczącej skrócenia
tytułu projektu uchwały „W przedmiocie włącze-
nia do Rzeczypospolitej Polskiej Ziemi Wileńskiej
(m. Wilna, powiatów: wileńskiego, trockiego, osz-
miańskiego, święciańskiego) wraz z należącymi do
Polski powiatami: lidzkim i brasławskim”. Ostatnie
wystąpienie posła Sz. miało miejsce na posiedze-
niu czternastym 28.02.1922.
Na mocy uchwały Sejmu RP z 24.03.1922 do Sej-
mu Ustawodawczego weszło dwudziestu posłów
do Sejmu Wileńskiego, który został rozwiązany
przez Marszałka Sejmu Wileńskiego Antoniego
Łokuciewskiego pismem nr 522 z 2.03.1922 skie-
rowanym do Prezesa Tymczasowej Komisji Rzą-
dzącej, w którym kompetencje Sejmu Wileńskiego
przekazane zostały Sejmowi RP. Jednym z owych
dwudziestu był poseł z Wilna Wiktor Czarnowski
(1889–po 1942), który dwa dni później zrzekł się
mandatu. W jego miejsce wszedł do Sejmu Usta-
wodawczego w dniu 27.03.tr. Sz. Zasiadał w Klu-
bie Związku Ludowo-Narodowego. Związany był
w tym czasie tzw. grupą Skulskiego. Po rozwiąza-
niu Sejmu Ustawodawczego kandydował do Sejmu
z list Polskiego Centrum, ale bez powodzenia. Bez
skutku kandydował też do Sejmu z listy państwo-
wej Stronnictwa Narodowego w 1928.
W 1922 Sz. powrócił do praktyki adwokackiej.
Od 1924 był ostatnim właścicielem przedwojen-
nym Kamienicy Busserowskiej, zwanej też Ka-
mienicą Skwarczyńskich w Warszawie, przy Sta-
 szadurski
rym Rynku nr 24, gdzie mieszkał z żoną i siostrą
Janiną Chomińską oraz prowadził kancelarię ad-
wokacką. W czasie Powstania Warszawskiego ka-
mienica została doszczętnie zniszczona.
Sz. był wieloletnim działaczem i współorganiza-
torem Yacht Klubu Polskiego w Warszawie – zało-
żonego w 1924 z inicjatywy Antoniego Aleksandro-
wicza. Na Walnym Zgromadzeniu Członków Yacht
Klubu Polskiego 27.04.1930 wybrany został koman-
dorem Klubu, wicekomandorem pozostał zaś An-
toni Aleksandrowicz (w tym czasie klub liczył 157
członków, flotylla składała się zaś z trzech jachtów
morskich i 29 jednostek śródlądowych). Zobligo-
wany uchwałą Walnego Zgromadzenia przygoto-
wał zmiany w statucie zmierzające w kierunku roz-
szerzenia działalności organizacji poprzez tworze-
nie autonomicznych oddziałów powiązanych z cen-
tralą. Po roku, 15.02.1931, Walne Zgromadzenie
Oddziału Warszawskiego YKP odbywające się już
według zasad wprowadzonych przez znowelizowa-
ny statut, wybrało Sz. na komandora oddziału. Sz.
był też wieloletnim członkiem Komitetu Zachęty
Sztuk Pięknych w Warszawie.
Kilkakrotnie był członkiem Naczelnej Rady
Adwokackiej (w tym w l. 1928–1930) i Sądu Dy-
scyplinarnego Rady Adwokackiej w Warszawie (z
pewnością w l. 1936–1938). Należał do Związku
Prawników Kresowców (1924–1939), a w 1936 był
członkiem zarządu tej organizacji. Przez wiele lat
Sz. był też aktywnym działaczem ZAP. W 1937 na-
leżał do Sądu Koleżeńskiego Oddziału Warszaw-
skiego ZAP oraz był członkiem Komitetu Zjazdo-
wego ZAP zorganizowanego w dniach 8–9.05.1937
w Warszawie. 21.02.1939 wybrany został wicepre-
zesem Oddziału Warszawskiego ZAP.
Sz. był wielokrotnie odznaczany. 10.11.1938
za pracę społeczną otrzymał Złoty Krzyż Zasłu-
gi. Jako kawaler maltański posiadał „Komandorię
Maltańską”. Był też odznaczony szwedzkim meda-
lem Kungliga Svenska Segel Sällskapet (KSSS), czyli
Królewskiego Szwedzkiego Związku Żeglarskiego.
Znał biegle język rosyjski, angielski i francuski, a w
stopniu gorszym niemiecki.
Sz. do końca 1940 prowadził kancelarię adwo-
kacką. O działalności w czasie wojny brak danych.
Powstanie Warszawskie przeżył w Warszawie. Po
powstaniu ewakuowany do Pruszkowa, a po kil-
ku dniach do Białaczewa. Po powrocie do Warsza-
wy zamieszkał na krótko w mieszkaniu adwokata
532
T. III/z. 1
Ignacego Radlickiego przy ul. Pierackiego 13. Od
1946 mieszkał przy ul. Koszykowej 20 m. 5, gdzie
prowadził też kancelarię adwokacką. Od 1945 był
patronem aplikanta Zdzisława Konopki. Od ok.
1951 przeniósł się na ul. Kozietulskiego 2. Po zor-
ganizowaniu zespołów adwokackich pracował w
ZA nr 22 przy ul. Targowej 15.
Od roku 1946 do 31.01.1949 Sz. był honoro-
wym sekretarzem generalnym Ligii Morskiej. W l.
1945–1950 był radcą prawnym poselstwa duńskie-
go w Warszawie, w l. 1947–1952 radcą prawnym
Zarządu Głównego Ligii Morskiej, a od 4.10.1948
do 1952 radcą prawnym Zarządu Głównego Li-
gii Lotniczej w Warszawie. W 1946 został człon-
kiem Związku Zawodowego Pracowników Insty-
tucji Społecznych (Liga Morska). Po wojnie nale-
żał do TPPR na Żoliborzu oraz do ZPP.
Uchwałą Wojewódzkiej Komisji Weryfikacyj-
nej dla Wojewódzkiej Izby Adwokackiej w War-
szawie z 19.01.1951 został skreślony z listy adwo-
katów, ale odwołał się i Wyższa Komisja Weryfi-
kacyjna przy MS orzeczeniem z 3.11.1952 uchyliła
orzeczenie Wojewódzkiej Komisji Weryfikacyjnej.
Od początku lat 50. pracę zawodową utrudniał Sz.
stale pogarszający się słuch. Ostatnie cztery lata
(1954–1958) utrzymywał się z comiesięcznych za-
siłków wypłacanych z Funduszu Stypendiów i Za-
siłków przy NRA.
Zmarł 21.06.1958 w Warszawie. Żonaty z Ma-
rią z Sędzikowskich (ok. 1890–1941). Dzieci nie
mieli.
Adam Redzik
AIA w Warszawie; sygn. 1903 – Akta osobowe; Kto był kim w
II RP, poz. 1395; Sejm Wileński 1922. Przebieg posiedzeń we-
dług sprawozdań stenograficznych i opracowań Kancelarii Sej-
mowej, Wilno 1922, s. VIII, IX; Wybory do Sejmu w Wilnie
8 stycznia 1922. Oświetlenie akcji wyborczej i jej wyników na
podstawie źródeł urzędowych opracowanych przez Gen. Komi-
sariat Wyborczy, Wilno 1922; A. Srebrakowski, Sejm Wileński
1922 roku. Idea i jej realizacja, Wrocław 1993, s. 82, 128, 129,
130; „Palestra” 1928, s. 232–233; „Palestra” 1929, s. 248; Ze
Związku Prawników Kresowców, „Palestra” 1936, s. 644; „Pa-
lestra” 1937, s. 394, 488, 1078; „Palestra” 1939, s. 280; http://
www.zapiecek.com/rynek/rynek24.html [dostęp 12 I 2009];
A. Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia adwokatu-
ry polskiej, Warszawa 1995, s. 130; Parlament Rzeczypospoli-
tej Polskiej 1919–1927, pod red. H. Mościckiego i W. Dzwon-
kowskiego, Warszawa 1928 (tu brak informacji o wejściu do
Sejmu Ustawodawczego Sz.); A. Redzik, Szadurski Wacław
Marian Seweryn (1878–1958), PSB, t. XLVI/3 [2010], z. 190,
s. 393–394 [tu obszerna bibliografia; biogram niniejszy jest
nieco zmienioną wersją biogramu z PSB].
T. III/z. 1 Szczepaniec, Szlechter
Szczepaniec Stanisław (1895–1963), ad-
wokat w Wilnie i Gdańsku, dr praw, legionista,
mjr-aud.
Ur. 8.07.1895 w Nowym Sączu, w rodzinie ro-
botniczej, s. Wojciecha i Marii. Ukończył gimna-
zjum w Nowym Sączu i tam wstąpił do „Strzel-
Stanisław Szczepaniec
ca”. Studia prawnicze przerwała wojna. Od paź-
dziernika 1914 w Legionach Polskich, gdzie był
dowódcą plutonu i kompanii w 4. ppLeg. Od
20.12.1916 – sierżant. W l. 1916–1918 studiował
prawo na UJ. Po tzw. kryzysie przysięgowym prze-
szedł do konspiracji w POW. Od września 1917
w 16. Brygadzie Strzelców Krakowskich na fron-
cie rumuńskim. W listopadzie 1918 został chorą-
żym w odrodzonym WP. Uczestniczył w obronie
Lwowa i wojnie polsko-ukraińskiej. Od 24.12.1918
– ppor., a wkrótce por. (Dz. Pers. Nr 34/19).
W 1920 urlopowany z wojska w celu ukończenia
studiów prawniczych na UJ w Krakowie. Od po-
czątku 1921 w wojskowej służbie sprawiedliwości.
Asystent i sędzia śledczy w WSR w Kutnie, a na-
stępnie w Łomży. W 1924 uzyskał stopień dokto-
ra praw. 27.03.1924 – kpt. Od 15.07.1927 kierow-
nik WSR w Łomży (Dz.Pers. Nr 18/27). W dniu
31.01.1931 został zmuszony do odejścia do rezer-
wy w stopniu mjr. Wyrokiem WSO nr IV w Łodzi
z 13.04.1932 skazano go na karę 4 tygodni aresztu
domowego za rzekome sprzeniewierzenie 74 zł, co
uważano za wyrok kontrowersyjny. Charakteryzo-
wany był w opiniach okresowych przez przełożo-
nych jako oficer predestynowany do służby w okre-
sie wojny, w czasie pokoju zaś postrzegany jako ofi-
533
cer mało zdyscyplinowany, konfliktowy oraz po-
święcający się hazardowi.
W innych źródłach Sz. opisywany był jako oficer
i człowiek prawy, prostolinijny, który mimo swej le-
gionowej przeszłości wszedł w konflikt z piłsudczy-
kami i ich lokalnym obozem politycznym w Wil-
nie. Wobec pięknej przeszłości wojennej w jego
obronie stanęli wpływowi b. oficerowie legionowi,
uplasowani w kierowniczych kręgach władzy. Po-
stanowieniem Prezydenta RP z 15.05.1936 Sz. zo-
stał ułaskawiony. Od tego czasu był wpisany na li-
stę adwokatów w Wilnie. Prowadził tam kanc. adw.
przy ul. Starej 13 i aktywnie włączał się w proble-
my dawnego środowiska. W wojnie obronnej 1939
bez przydziału służbowego. Wojnę przeżył w Wil-
nie. Po 1945 repatriował się wraz z rodziną za li-
nię Buga i osiadł na stałe w Gdańsku. Tam wyko-
nywał zawód adwokata, będąc m.in. na przełomie
lat 50. i 60. kierownikiem zespołu adwokackiego w
Gdańsku-Wrzeszczu.
Zmarł w 1963 w Gdańsku i tam został pochowa-
ny. Akta z okresu jego pracy w adwokaturze gdań-
skiej nie zachowały się. Był odznaczony m.in. Or-
derem Wojennym Virtuti Militari V kl., Krzyżem
Niepodległości, Krzyżem Obrońców Lwowa, Me-
dalem za Wojnę 1918–1921, Odznaką „Orlęta”.
Leszek Kania
CAW, Akta personalne sygn. 6858; Informacja Z. Ponarskie-
go – zbiory OBA; Listy starszeństwa oficerów KS w WPP z
1931; Listy obrońców wojskowych w WPP z l. 1931–1939;
„Roczniki Oficerskie” 1924, 1928; D. Szpoper, J. Świątek,
Dzieje adwokatury gdańskiej 1945–2005, Gdańsk 2005.
Szlechter (przed 1939 Schlechter) Emil
Henryk (1906–1995), po wojnie Szlechter Émi-
le H., adwokat we Lwowie, żołnierz września
1939, oficer Armii Polskiej i POWN we Francji,
ps. „Grzywa”, wybitny francuski znawca tzw. praw
klinowych, brat Emanuela Schlechtera.
Ur. 14.01.1906 we Lwowie w rodzinie Jakuba
Schlechtera (ur. 1876–?) – malarza pokojowe-
go, oraz Adeli (Eidel) z d. Gross (1880–?), cór-
ki Maurycego Begleitera i Fradli Gross. Miał tro-
je rodzeństwa. Starszym bratem Sz. był Emanu-
el Schlechter (1904–1943), wybitny poeta, pieś-
niarz, autor scenariuszy filmowych i teatralnych,
a nade wszystko słów licznych szlagierów znanych
do dziś (m.in.: A mnie jest szkoda lata; Jedna jedy-
 Szlechter
na; Każdemu wolno kochać; Młodym być i więcej
nic; Sex-appeal; Tylko we Lwowie; Umówiłem się
z nią na dziewiątą). Młodsze rodzeństwo to Róża
(1908– ok. 1942) oraz Maurycy (1912– ok. 1942).
Cała rodzina Sz. została zamordowana w czasie
Holokaustu.
Sz. wychowywał się w domu rodzinnym na Za-
marstynowie pod Lwowem przy ul. Lwowskiej 32
(w trakcie jego młodości Zamarstynów został włą-
Emil Henryk Szlechter
czony do Lwowa). Po nauczaniu początkowym (w
szkole ludowej lub w domu) wstąpił do ośmioklaso-
wego Państwowego Gimnazjum nr V im. Hetmana
Stefana Żółkiewskiego we Lwowie – śladem star-
szego brata. W tymże gimnazjum zdał 19.05.1926
egzamin dojrzałości. W tym samym roku zapisał
się na studia prawnicze na UJK we Lwowie. W cza-
sie czteroletnich studiów prawniczych wysłuchał
następujących wykładów: na pierwszym roku: Ka-
mil Stefko (teoria prawa), Leon Piniński i Mar-
celi Chlamtacz (prawo rzymskie), Oswald Balzer
(historia ustroju Polski), Przemysław Dąbkow-
ski (historia prawa polskiego i historia prawa za-
chodnio-europejskiego), na roku drugim: Włady-
sław Abraham (prawo kościelne), Edward Duba-
nowicz (konstytucja RP), Ludwik Ehrlich (prawo
polityczne i prawo narodów), Stanisław Grabski
(ekonomia społeczna), Stanisław Głąbiński (poli-
tyka ekonomiczna), Leon Halban (stosunek Koś-
cioła do państwa), Gustaw Załęcki (teoria infla-
cji), Tadeusz Silnicki (źródła prawa kościelnego),
na roku trzecim: Juliusz Makarewicz (prawo i pro-
ces karny), Julian Nowotny (historia filozofii pra-
534
T. III/z. 1
wa, prawo prasowe, proces karny), Włodzimierz
Sieradzki (medycyna sądowa i psychopatologia),
Bronisław Łukomski (technika śledztwa), Tadeusz
Bigo (nauka administracji i prawo agrarne), Wik-
tor Hamerski (prawo leśne), Stanisław Głąbiński
(prawo skarbowe), Aleksander Doliński (prawo
górnicze i naftowe), Juliusz Makarewicz (polityka
kryminalna), Zbigniew Pazdro (ćwiczenia admini-
stracyjne), Jan Piekałkiewicz (statystyka), na roku
czwartym: Roman Longchamps de Bérier (prawo
cywilne zobowiązania i prawo cywilne wg kodeksu
Napoleona), Kazimierz Przybyłowski (prawo cy-
wilne rzeczowe i spadkowe), Aleksander Doliń-
ski (prawo handlowe – wykład i ćwiczenia, prawo
prywatne międzynarodowe, polskie prawo spół-
dzielcze), Kamil Stefko (prawo procesowe cywil-
ne, prawo procesowe międzynarodowe, organiza-
cja sądownictwa), Maurycy Allerhand (prawo eg-
zekucyjne i konkursowe). Uczestniczył w semina-
riach z prawa rzymskiego (Piniński) i teorii prawa
(Stefko). W czasie studiów był członkiem Towarzy-
stwa „Biblioteka Słuchaczów Prawa” (1926/1927),
Towarzystwa Żydowskich Studentów Prawa
(1926/1927), Żydowskiego Towarzystwa Prawni-
ków (1927–1929) i Związku Akademickiej Mło-
dzieży Zjednoczeniowej (1929/1930). Pierwszy eg-
zamin roczny zdał z wynikiem dobrym 10.06.1927,
drugi z wynikiem dostatecznym 28.11.1928, trzeci
z wynikiem dobrym z odznaczeniem z nauki skar-
bowości – 4.07.1929, czwarty zaś z wynikiem do-
brym 30.06.1930, co było jednoznaczne z uzyska-
niem stopnia magistra praw.
Po ukończeniu studiów rozpoczął staż kandy-
dacki do adwokatury, czyli aplikację adwokacką,
która na gruncie austriackiej ordynacji adwoka-
ckiej z 6.07.1868, ciągle obowiązującej w dzielnicy
poaustriackiej, trwała siedem lat. W międzyczasie
zmieniła się regulacja adwokacka, gdyż 1.11.1932
weszło w życie Rozporządzenie Prezydenta RP z
7.10.1932 prawo o ustroju adwokatury, które w art.
120 stanowiło, że „kandydaci adwokaccy na obsza-
rze mocy obowiązującej ustawy z dnia 6 lipca 1868
r. (Dz. u. p. austr. Nr 96) będą dopuszczeni do zło-
żenia egzaminu według przepisów niniejszego pra-
wa po odbyciu co najmniej pięcioletniej aplikacji,
wliczając w to okres aplikacji sądowej”. Na jej pod-
stawie w 1935 lub 1936 Sz. został wpisany na listę
adwokatów Izby Adwokackiej we Lwowie – najlicz-
niejszej izby adwokackiej w Polsce. Wkrótce uru-
T. III/z. 1 Szlechter
chomił kancelarię przy jednym z najlepszych adre-
sów Lwowa – ulicy Akademickiej pod numerem
23. Kancelaria musiała przynosić co najmniej do-
bre dochody, w przeciwnym razie nie byłoby stać
Sz. na prowadzenie kancelarii aż do września 1939
r. w tak atrakcyjnym miejscu Lwowa.
W sierpniu 1939 Sz. został zmobilizowany. Za-
pewne we wrześniu 1939 opuścił Lwów, zostawia-
jąc w nim żonę oraz dwie córeczki, i przedostał się
do Rumunii. W październiku 1939 Sz. był w licz-
nej grupie polskich uchodźców, którzy przybyli do
okręgu Botoszany, rum. Botoşani, a wizę wyjazdo-
wą otrzymał w miejscowości Braiła (rum. Brăila)
11.10.1939. Wypada odnotować, że tylko w dn. 17
i 18.09.1939 granicę polsko-rumuńską przekroczy-
ło kilkadziesiąt tysięcy ludzi, a na lotnisku w Czer-
niowcach wylądowało 200 samolotów cywilnych i
wojskowych, przez przejście graniczne w Wyżni-
cy przejechało zaś około trzystu samochodów oso-
bowych i ciężarowych oraz wkroczyło 10 kompa-
nii piechoty Wojska Polskiego. Badacze przyjmują,
że szacunkowa liczba uchodźców z Polski w końcu
września wynosiła 100 000. Rumuni przyjęli Pola-
ków raczej dobrze, np. w Botoszanach, gdzie prze-
bywał Sz., tylko 25 września oddali do dyspozycji
dwóch tysięcy polskich uchodźców ponad 300 przy-
gotowanych przez siebie pomieszczeń. Aktywnie
działał zorganizowany przez polskich dyploma-
tów przy wsparciu rządu rumuńskiego Centralny
Polski Komitet Pomocy Uchodźcom z siedzibą w
Bukareszcie. Władze Rumunii stworzyły osiemna-
ście obozów dla uchodźców oraz jedenaście obo-
zów dla wojskowych, a ponadto dwa wyodrębnione
miejsca dla dygnitarzy politycznych. Jesienią po-
zwoliły, aby Polacy (z wyłączeniem przedstawicieli
władz centralnych) mogli wyjeżdżać przede wszyst-
kim do Francji, ale też do Wielkiej Brytanii, Sta-
nów Zjednoczonych, Turcji, na Bliski Wschód i do
Afryki Północnej.
Jesienią 1939 Sz. opuścił Rumunię i odbył wraz
z licznymi kolegami tułaczkę w kierunku Francji.
W marcu 1940 został wcielony w skład pierwszej
dużej jednostki Wojska Polskiego sformowanej we
Francji, czyli 1. Dywizji Piechoty – do 1. Batalio-
nu Grenadierów Warszawy i zarejestrowany pod
nr. 39 800. 3.05.1940 jednostkę nazwano 1. Dywi-
zją Grenadierów (fr. 1ère Division des Grenadiers).
Wiosną 1940 Wojsko Polskie we Francji osiągnę-
ło liczebność ok. 85 000 żołnierzy. W drugiej poło-
535
wie kwietnia 1940 1. Dywizję Grenadierów rozlo-
kowano w strefie przyfrontowej w okolice Colom-
bey-les-Belles w Lotaryngii, gdzie kontynuowano
szkolenia i dostarczano sprzęt. Historycy wskazują,
że żołnierze spotkali się z nieprzychylnością lud-
ności cywilnej. 10.05.1940 hitlerowskie Niemcy za-
atakowały Francję, rozpoczęła się kampania fran-
cuska. 18.05.1940 1. Dywizja Grenadierów weszła
w skład XX korpusu armii francuskiej, znajdują-
cego się w rejonie Sarry, jednego z odcinków li-
nii Maginota. Początkowo poszczególne oddzia-
ły polskiej dywizji były rozdzielone pomiędzy jed-
nostki francuskie, ale gdy 14.06.1940 Niemcy ude-
rzyli na wojska francuskie w tym rejonie, 1. Dywi-
zja Grenadierów była pełnowartościową jednostką
bojową i liczyła 16 165 żołnierzy. 14.06.1940 dywi-
zja walczyła z niemieckim 243. pułkiem (Infante-
rie-Regiment 243) wchodzącym w skład 60. Dywi-
zji Piechoty. W nocy z 14 na 15 czerwca tr. batalio-
ny 1. i 2. brały udział w obronie Honskirch, gdzie
Sz. został ranny. Fatalne zaopatrzenie dla Dywi-
zji ze strony francuskiej i problemy w dowodze-
niu powodowały, że Polacy ponosili ogromne stra-
ty. 16.06. Dywizja broniła linii Dieuze-Azoudang.
W tym czasie, po opatrzeniu ran, Sz. walczył prze-
ciwko 60. Dywizji Piechoty i 75. Dywizji Piechoty
gen. Ernsta Hammera. Polacy ponieśli w tych wal-
kach ogromne straty, które wyniosły ok. 5000 żoł-
nierzy (dane te bywają podważane). Batalion Sz.
został rozbity na południe od Lagarde, a ocaleni
żołnierze, dostali się do niewoli. Sz. z grupą pol-
skich żołnierzy zatrzymany został w St. Die (Vos-
gas) 17.06.1940 i przez pewien czas był internowa-
ny w niemieckim stalagu w górach Jura na pogra-
niczu francusko-szwajcarskim. W tym czasie jego
macierzysta dywizja, wskutek utraty 35% zdolności
bojowej, została rozwiązana. Po opuszczeniu stala-
gu Sz. został 24.10.1940 zdemobilizowany, z powo-
du stanu zdrowia, a po roku, 2.10.1941, przeniesio-
ny do cywila. Zamieszkał w Tuluzie, gdzie wkrót-
ce został żołnierzem Polskiej Organizacji Walki o
Niepodległość „Monika” (dalej: POWN), utwo-
rzonej we wrześniu 1941 we Francji w tzw. wol-
nej strefie Vichy przez byłego konsula generalne-
go RP w Lille Aleksandra Kawałkowskiego, po-
tem komendanta POWN. Organizacja podlegała
bezpośrednio Ministerstwu Spraw Wewnętrznych
rządu RP w Londynie. Zadaniem jej było przygo-
towanie akcji zbrojnej w okresie lądowania alian-
 Szlechter
tów w północnej Francji, a także zapewnienie re-
zerw i uzupełnień dla Polskich Sił Zbrojnych na
Zachodzie oraz utrzymanie wpływów politycznych
władz polskich w Londynie w środowiskach Polonii
francuskiej i belgijskiej. Członkowie POWN pro-
wadzili działalność wywiadowczą (wywiad politycz-
ny i gospodarczy), a także realizowali propagan-
dę antyniemiecką i zwalczali wpływy komunistów.
W 1943 wyodrębniono w Organizacji pion wojsko-
wy „Monika W” pod dowództwem majora Anto-
niego Zdrojewskiego. Sz. formalnie został człon-
kiem POWN 10.11.1943 jako aspirant w Podgrupie
Toulouse i kierownik Działu Łączności z Résistan-
ce Francuską (Chef du Service de Liaisons avec la
Résistance Française) – używał pseudonimu „Grzy-
wa”.W 1944 oddziały „Moniki W” brały udział w
wyzwalaniu Francji, stanowiąc autonomiczną część
Francuskich Sił Wewnętrznych (Forces françaises
de l’intérieur – FFI).
19.03.1945 Szef Główny POWN i jednocześnie
Minister Pełnomocny Ambasady RP Aleksander
Kawałkowski wysłał do Szlechtera pismo o treści:
„Zaświadczam, że z tytułu zasług, oddanych spra-
wie obrony Państwa w szeregach Polskiej Organi-
zacji Walk o Niepodległość, został pan mianowa-
ny z dniem 1-go września 1944 r. podporucznikiem
na czas wojny. Jako Szef Główny POWN składam
Panu z tego powodu jak najbardziej serdeczne ży-
czenia”. W tym czasie Sz. mieszkał w Tuluzie przy
ul. Philippe Fernat 1. Niedługo później, zarządze-
niem Prezydenta RP z 12.04.1945, Sz. odznaczony
został Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
Zakończenie wojny i dopływające do niego in-
formacje z Polski i ze Lwowa o prawdopodobnej
śmierci wszystkich jego bliskich, w tym żony i có-
reczek, spowodowały, że Sz. zerwał z dotychczaso-
wym życiem, pozostawiając jednak zapis nazwiska
w brzmieniu polskim. Dzięki zasługom w walkach
we Francji w okresie wojny w 1949 otrzymał oby-
watelstwo francuskie.
W latach 40. XX w. Sz. zaczął prowadzić bada-
nia nad prawami antycznymi. Znajomość łaciny
wyniósł ze znakomitego gimnazjum we Lwowie,
gdzie łaciny uczyli Marian Młodnicki, Edward
Hauser i Władysław Hreczkowski i gdzie mógł
też nadobowiązkowo uczyć się greki pod kierun-
kiem Franciszka Harhali. Józef Mélèze-Modrze-
jewski zauważa, że przygoda Sz. z prawami klino-
wymi zaczęła się w Tuluzie, gdzie spotkał dwóch
536
T. III/z. 1
uczonych, Georgesa Boyera (1896–1960) i Jea-
na Dauvilliera (1908–1983), „którzy go zachęci-
li do studiowania historii praw starożytnego Bli-
skiego Wschodu”.
W 1947 Sz. zredagował obszerną pracę o umo-
wie spółki, która ukazała się w tym roku drukiem
z przedmową prof. Georgesa Boyera (Le contrat
de societe en Babylonie, en Grèce et a Rome: etude
de droit comparé de l’antiquité). W tym czasie miał
wykłady zlecone na uniwersytecie w Tuluzie. Jesz-
cze w 1947 przeniósł się do Paryża i wkrótce zaczął
pracę w Narodowym Centrum Badań Naukowych
(Centre National de la Recherche Scientifique –
CNRS), gdzie wspiął się do najwyższego szczebla
„dyrektora badań” (directeur de recherche). Wykła-
dy zlecone odbywał na Wydziale Prawa Uniwer-
sytetu Paryskiego, ale nie stale, z powodu nikłej
liczby słuchaczy. Prowadził natomiast żmudne ba-
dania, dokonywał przekładów na język francuski,
komentował je i dużo publikował. W 1950 uka-
zało się jego obszerne studium pt. La nature juri-
dique de la clause qaqqadam kullu – rêšam kullu.
Wkrótce został członkiem licznych stowarzyszeń
naukowych zajmujących się dziejami antycznymi –
Société Internationale Fernand De Visscher pour
l’Histoire des Droits de l’Antiquité (SIHDA),
Société d’Histoire du Droit (SHD), Société Jean
Bodin pour l’Histoire Comparative des Insti-
tutions w Brukseli i Commission Internationa-
le pour l’Histoire des Assemblées d’États w Pa-
ryżu. Publikował w „Archív Orientální” (ArOr),
„Revue internationale des droits del’antiquité”
(RIDA), „Revue d’assyriologieet d’archéologie
orientale” (RAAO), „Studia etdocumenta histo-
riae et iuris” (SDHI), „OriensAntiquus”, „Orien-
talia”, „Revue d’histoire et dephilosophie religie-
uses”, a także w serii „Publications de l’Institutde
Droit Romain de l’Université de Paris” i innych.
Spośród polskich uczonych utrzymywał kontakt
z wybitnym polskim papirologiem i znawcą pra-
wa rzymskiego Rafałem Taubenschlagiem, cze-
go dowodem jest to, że w 1956 opublikował arty-
kuł Neuf tablettes juridiques datées du règne d’Abi-
eshuh w dedykowanym temu uczonemu zeszycie
czasopisma „EOS”.
Do najważniejszych prac Emila Szlechtera na-
leżą Tablettes juridiques de la Ire Dynastie de Ba-
bylone (1958), Tablettes juridiques et administrati-
ves de la IIIe Dynastie d’Ur et de la Ire Dynastie de
T. III/z. 1 Szlechter, Szonert

Babylone (1963) oraz wydania antycznych kodyfi- Szonert Stanisław (1903–1978), adwokat
kacji, jak Kodeks Ur-Nammu (Le code d’Ur-Nam- w Warszawie, powstaniec wielkopolski, żołnierz
mu, RAAO 1955), Kodeks Lipit-Istar (Le Code w wojnie polsko-bolszewickiej, powstaniec war-
de Lipit-Istar (I), RAAO 1957, vol. 51 i 1958, vol. szawski.
52), prawo Esnunny (Les lois d’Esnunna: Trans- Ur. 8.04.1903 w Sosnowcu. Ojciec S., Ignacy, był
cription, traduction et commentaire, 1954) czy Ko- kasjerem Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (zmarł,
deks Hammurabiego (Codex Hammurapi, Roma gdy Sz. miał 10 lat). Matka, Teodozja z d. Markie-
1977), a także opracowanie o prawie sumeryjskim wicz, po śmierci męża przeniosła się z trzema syna-
pt. Les lois sumeriennes (1983). W latach 80. XX
w. z inicjatywy Sz. i Guillaume Cardascia zaczęto
publikować w „Revue Historique de Droit Fran-
çais et Etranger” bibliograficzne kroniki praw
klinowych (Chroniques bibliographiques de droits
cunéiformes). Wydania te zyskały wielkie uznanie
historyków prawa niemających bezpośredniego
dostępu do źródeł w piśmie klinowym.
Sz. zmarł 14.01.1995 w Paryżu. Spoczął obok
swojej drugiej żony Hildegardy V. Beuer-Szlech-
ter na paryskim cmentarzu Montparnasse. Bliż-
szych informacji o pierwszej żonie oraz córecz-
kach nie udało się ustalić.
Adam Redzik
Stanisław Szonert
CDIAUL, f. 701, op. 2, spr. 976 – Spis wyborców członków
do Rady Wyznaniowej Żydowskiej we Lwowie w 1898 r., k.
724v; DALO, f. 26, op. 15: spr. 220, k. 351–351v; spr. 223, k.
334–334v; spr. 227, k. 327–327v; spr. 231, k. 393–393v; spr. mi do Warszawy i rozpoczęła pracę jako urzędnicz-
464, k. 396–397; Sprawozdanie dyrekcji Państwowego Gimna- ka w Polskich Kolejach Państwowych (PKP). W
zjum V imienia Hetmana Stanisława Żółkiewskiego we Lwo-
wie za rok szkolny 1925/26, s. 19; Kalendarz informator sądo-
1918 młody Staś brał udział jako ochotnik w roz-
wy na rok 1938, oprac. J. Kirkiczenko, M. Kraczkiewicz, K. brajaniu Niemców i został żołnierzem 36. pp tzw.
Rudzisz, Wydawnictwo „Biblioteka Prawnicza”, Warszawa Legii Akademickiej. Walczył w powstaniu wielko-
[1937], s. 314; G. Cardascia, In memoriam. Emile Szlechter polskim, działając w służbie pomocniczej 6. Pułku
(1906–1995), „Revue Historique de Droit Français et Étran-
ger”, Vol. 73, No. 1, 1995, s. 157–158; Polscy uchodźcy w Ru-
Strzelców Wielkopolskich. W 1920 w wojnie pol-
munii 1939–1947. Dokumenty z Narodowych Archiwów Ru- sko-bolszewickiej walczył w składzie 19. Pułku Ar-
munii, część pierwsza, Warszawa–Bukareszt 2013, s. 592; A. tylerii Polowej.
Redzik, Jak twórca szlagierów wszech czasów nie został ad- Sz. ukończył Państwowe Gimnazjum im. Tade-
wokatem – rzecz o Emanuelu Schlechterze (1904–1943). W
110. rocznicę urodzin i 70. rocznicę śmierci, „Palestra” 2014,
usza Reytana w Warszawie w 1922 oraz Wydział
nr 1–2, s. 245–255. Zob też: A. Redzik, Życie z piosenką. O Prawa UW (1927). W czasie studiów pracował za-
lwowskim prawniku Emanuelu Schlechterze, którego śpiewa- robkowo na swoje utrzymanie. Przez kilka miesię-
my, którym mówimy, którego nie pamiętamy, „Kurier Galicyj- cy (od lipca do grudnia 1923) był praktykantem
ski” 2013, nr 20 (192), 29 października–14 listopada 2013, s.
26–27; R. Beuer-Tajovsky, The Three Lives of the Polish War w Związku Księgowych w Polsce, następnie – od
Hero Emile H. Szlechter, (w:) http://www.sztetl.org.pl/en/ar- stycznia 1924 korespondentem, a później referen-
ticle/lwow/16,accounts-memories/41827,the-three-lives-of- tem w Zakładach Solvay w Polsce (międzynaro-
the-polish-war-hero-emile-h-szlechter/ [11.01.2015]; Ency- dowy koncern przemysłu chemicznego założony
klopedia wojskowa. Dowódcy i ich armie, historia wojen i bi-
tew, technika wojskowa, N–Ż, Warszawa: PWN, Bellona 2007, przez Belgów z siedzibą w Brukseli, polski zarząd
s. 118; J. Smoliński, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie: 1939– znajdował się Warszawie, a zakłady w kilku miej-
1945, Warszawa: Egros 1999; Kopie dokumentów przekaza- scach, w tym okolicach Krakowa). Pracę tę wyko-
nych autorowi przez prof. Sophie Demare-Lafont, m.in. Le- nywał do 1933. W l. 1928–1930 Sz. był aplikantem
gitymacja POWN we Francji, Belgii i Holandii – Grupa Po-
łudnie. Korespondencja z prof. Józef Mélèze-Modrzejew- sądowym w Wydziale I Cywilnym oraz Wydziale II
skim oraz prof. Sophie Demare-Lafont z 2014. Karnym SA w Warszawie, Wydziale X Cywilnym

537
 Szonert
SO w Warszawie, u sędziego śledczego VIII rewi-
ru i w VI Wydziale Odwoławczym SO w Warsza-
wie. W czasie aplikacji sądowej pracował u pisarza
hipotecznego na powiat warszawski Bagińskiego
(imię nieznane). W 1930 zdał egzamin sędziowski.
Wkrótce potem rozpoczął aplikację adwokacką.
Odbył ją pod patronatem adwokatów Jana Urba-
nowskiego oraz Stefana Aleksandrowicza. W 1933
został wpisany na listę adwokatów IA w Warsza-
wie. Należał do Narodowego Zrzeszenia Adwoka-
tów. Zmobilizowany w ostatnich dniach sierpnia,
nie zdołał dotrzeć do macierzystej jednostki. Brał
udział w obronie Warszawy jako członek Straży
Obywatelskiej m.st. Warszawy, utworzonej przez
prezydenta Stefana Starzyńskiego.
Jako radca prawny w Zakładach Solvay w Pol-
sce przeniósł się do Krakowa, gdzie organizował
pomoc dla rodzin profesorów krakowskich zatrzy-
manych i wywiezionych przez Niemców w ramach
Sonderaktion Krakau, a także przyczyniał się do
zatrudniania pracowników naukowych z AGH i UJ
w zakładach Solvaya. W tym czasie w oczyszczal-
ni wody w Borku Fałęckim należącej do Zakładów
Solvaya pracował Karol Wojtyła, poźniejszy papież
Jan Paweł II.
We wrześniu 1942 Sz. został przez niemieckie-
go komisarza usunięty z firmy. Wrócił wówczas do
Warszawy. Niemiecki komisarz IA sprzeciwił się
dopuszczeniu Sz. do wykonywania zawodu adwo-
kata, dlatego zajmował się on dorywczo handlem.
Działał też w AK i walczył w Powstaniu Warszaw-
skim w kompanii „Lewar” dowodzonej przez por.
Jana Piotrowskiego „Lewara”, która współpraco-
wała z Batalionem „Harnaś”, choć formalnie na-
leżała do Grupy Bojowej „Krybar”. Następnie
walczył w kompanii „Janusz” dowodzonej przez
sierż./por. Janusza Zapolskiego Batalionu „Gu-
staw” (z którym połączył się we wrześniu 1944 Ba-
talion „Harnaś”) pod dowództwem mjr. Ludwika
Gawrycha.
Po wojnie, do lipca 1945, pracował w Zakładach
Solvaya, wpływając na decyzję dyrektora firmy Bel-
ga Karola Reguota o pomocy materialnej i finanso-
wej dla byłych pracowników, którzy w wyniku woj-
ny znaleźli się w fatalnej sytuacji. Następnie praco-
wał na stanowisku dyrektora administracyjno-han-
dlowego Zjednoczenia Przemysłu Nieorganiczne-
go i radcy prawnego Importowo-Eksportowej Cen-
trali Chemikalii w Gliwicach. Od marca 1946 do
538
T. III/z. 1
kwietnia 1947 był też radcą prawnym w Zjednocze-
niu Przemysłu Nieorganicznego. Na Śląsku praco-
wał też wtedy społecznie jako członek zarządu i ko-
misji rewizyjnej Polskiego Związku Zachodniego,
potem także jako ławnik sądu rehabilitacyjnego i
członek Komisji Weryfikacyjnej Kontrolno-Odwo-
ławczej zajmującej się weryfikowaniem obywateli
na tzw. Ziemiach Odzyskanych.
W maju 1947 Sz. wrócił do Warszawy, gdzie
wznowił wpis na listę adwokatów. Pracował jako
radca prawny w Ministerstwie Przemysłu i Han-
dlu, potem w Ministerstwie Zdrowia (łącznie od
05.1947–09.1948), Centralnym Zarządzie Aptek
(Zjednoczenie Apteki Społecznej) (od 09.1948),
w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego i wie-
lu „jednostkach gospodarki uspołecznionej”.
Praktykę adwokacką wykonywał w ZA nr 28 (od
4.03.1955 do 12.05.1955), ZA nr 30 (13.05.1955–
16.05.1960) – w l. 1956–1959 był kierownikiem
tego ZA, nr 3 (17.05.1960–11.06.1964) w War-
szawie. Praktykował przede wszystkim z zakre-
su prawa rodzinnego i hipotecznego. W l. 1963–
1964 był członkiem Komisji Egzaminacyjnej dla
aplikantów adwokackich (egzaminował z zakre-
su prawa cywilnego, prawa pracy, postępowania
procesowego i nieprocesowego), w l. 1964–1969
był członkiem Komisji Sądu Polubownego, a tak-
że członkiem Wojewódzkiej Komisji Dyscyplinar-
nej. W 1964 zaprzestał wykonywania zawodu z
powodu złego stanu zdrowia.
Publikował opracowania naukowe i praktyczne
z zakresu prawa handlowego, farmaceutycznego i
prawa pracy w „Przeglądzie Prawa Handlowego”,
„Przemyśle Chemicznym”, „Farmacji Polskiej”,
„Czasopiśmie Prawniczym i Ekonomicznym” oraz
„Palestrze”. Działał w ramach OBA jako członek
Oddziału Warszawskiego redakcji Słownika Bio-
graficznego Adwokatów Polskich.
Sz. nie szczędził sił, by uczcić Powstańców War-
szawskich. Zorganizował Komitet Budowy Gro-
bowca Żołnierzy Batalionu „Gustaw” i brał udział
we wszelkich akcjach mających na celu opiekę nad
grobami i miejscami walk żołnierzy Batalionu „Gu-
staw” oraz Zgrupowania „Harnaś”.
Zmarł 23.01.1978 w Warszawie. Żonaty z Kry-
styną z d. Jarzębską. Miał z nią syna, Bohdana (ur.
23.08.1929), ps. „Bąkowski”, który walczył w Po-
wstaniu Warszawskim w plutonie łączności Bata-
lionu NOW-AK „Gustaw” i zginął 13.08.1944 na
T. III/z. 1 Szonert, Szpila
ul. Kilińskiego w wyniku eksplozji zdobycznego
niemieckiego „ciężkiego nosiciela ładunków”.
Edward Muszalski napisał o Sz.: „Są ludzie, któ-
rych główna cecha charakteru promienieje z nich
stale. Do takich właśnie zaliczał się w opinii swoich
bliskich i dalszych znajomych adw. Stanisław Szo-
nert ze swą cechą dobroci i przyjaznej usłużności
ludziom. (…) Był lubiany, uczynny, cichy i spokoj-
ny, wspomagający kolegów radą i cieszący się ich
zaufaniem i uznaniem”.
Młodszy brat Sz. – Józef (19.10.1904–12.07.1961),
był również adwokatem, wybitnym cywilistą. W
latach 30. prowadził wykłady z zakresu prawa rze-
czowego, zobowiązaniowego i spadkowego dla
pracowników notariatu i hipoteki, publikował w
„Notariacie i Hipotece”. Po wojnie publikował na-
tomiast w „Gospodarce Planowej” i „Palestrze”. W
1953 przygotował projekt prawa górniczego, a po-
tem projekt prawa o szkołach górniczych. Jest au-
torem opracowań: Organizacja państwowej służby
geologicznej w Polsce (1955), Sto pięćdziesiąt lat Ko-
deksu Napoleona w Polsce („Palestra” 1958), Włas-
ność czasowa („Palestra” 1959), Zasiedzenie a hipo-
teka („Palestra” 1961, pośmiertnie) oraz Ze wspo-
mnień historycznych („Palestra” 1959). Był człowie-
kiem ogromnie pracowitym i powszechnie uważa-
nym za dobrego i prawego.
Maciej Kwiek, Władysław Lutwak
AIA w Warszawie; Akta osobowe, sygn. 1603, 1942; Milew-
ski, Redzik, Themis i Pheme, s. 263; E. Muszalski, Adw. Sta-
nisław Szonert (1903–1978), „Palestra” 1978, nr 4, s. 52-–53;
J. Piotrowski, Jak zdobyć Kościół św. Krzyża i Komendę Poli-
cji?: wspomnienia dowódcy kompanii „Lewar” – Powstanie War-
szawskie 1944, w kwartale ulic: Mazowiecka-Traugutta-Krakow-
skie Przedmieście-Świętokrzyska, Warszawa 1994; Zarys historii
wojennej pułków polskich 1918–1920: 18 pułk artylerii polowej,
Warszawa [b.r.w.]; www.1944.pl; http://www.1944.pl/historia/
powstancze-biogramy/Bohdan_Szonert/?q=szonert; S. J., Jó-
zef Szonert, „Palestra” 1961, nr 9, s. 93–94.
Szpila Marian (1898–1991), adwokat we Lwo-
wie i w Krakowie, dziekan Tajnej RA we Lwowie
(1942–1944).
Ur. 29.07.1898 we Lwowie jako syn Karola i Józe-
fy z d. Kuhn. Szkołę ludową oraz gimnazjum ukoń-
czył we Lwowie, zdając egzamin dojrzałości w 1916.
W l. 1916–1920 był studentem prawa na UJK. Jed-
nocześnie uczęszczał na zajęcia Akademii Handlo-
wej we Lwowie. Po zdaniu egzaminów rygoryzalnych
539
(doktorskich) w czerwcu 1922 uzyskał tytuł doktora
praw. Od grudnia 1922 do kwietnia 1927 był aplikan-
tem sędziowskim przy SO we Lwowie. W tym okre-
sie działał też przy organizowaniu biblioteki dla Izby
Marian Szpila
Handlowo-Przemysłowej, a także zajął się pracą na-
ukową. Po złożeniu egzaminu sędziowskiego prze-
szedł do adwokatury i już od marca 1927 pracował
jako aplikant adwokacki u Syndyka Banku Gospo-
darstwa Krajowego we Lwowie. W 1930 złożył egza-
min adwokacki przed Komisją SA we Lwowie.
We wrześniu 1930 wpisany został na listę adwoka-
tów IA we Lwowie. Zawód adwokata wykonywał we
Lwowie, pełniąc w ostatniej kadencji przed wybu-
chem wojny w 1939 także funkcję skarbnika RA.
W okresie okupacji sowieckiej Lwowa, czy-
li od września 1939 do lipca 1941, wszelka nieza-
leżna działalność, w tym adwokacka, była zakaza-
na. Po zajęciu miasta przez Niemców przywróco-
no polskie przedwojenne prawo i włączono Dys-
trykt Lwów do Generalnej Guberni. Uruchomio-
no na nowo we Lwowie izbę adwokacką z powo-
łanym przez okupanta komisarycznym zarządem.
Znaczna część przedwojennych adwokatów pod-
jęła praktykę zawodową. Sz. uruchomił kancela-
rię w listopadzie 1941.
Obok legalnych struktur adwokatury, z inicja-
tywy Tajnej NRA w Warszawie, powstała w 1942
Tajna Rada Adwokacka we Lwowie. Dziekanem
owej tajnej RA został adw. Sz., a jej członkami byli
m.in. adw. dr Marian Gubrynowicz, adw. dr Bole-
sław Wróblewski, adw. Roman Załucki i adw. Sta-
nisław Zaleski.
 Szpila
Po ponownym wkroczeniu sowietów do Lwowa
w lipcu 1944 Sz. opuścił to miasto i przeniósł się
do Krakowa, gdzie w marcu 1945 został wpisany
na listę adwokatów.
Jesienią 1946 adw. Sz. został na krótko aresz-
towany pod zarzutem wzięcia udziału w zebra-
niu tajnej organizacji politycznej w październiku
1945. Zarzuty oparto na zeznaniach adw. Jerze-
go Zakulskiego, przebywającego ówcześnie w wię-
zieniu w związku z jego własną sprawą zakończo-
ną wydaniem w stosunku do niego wyroku śmierci
(wykonanego), oraz na zeznaniach adw. dr. Wła-
dysława Fronsberga-Babla, również aresztowane-
go, które nie zawierały zresztą żadnych obciąża-
jących konkretów. Śledztwo w tej sprawie zosta-
ło ostatecznie umorzone na podstawie amnestii z
3.04.1947, ale jego konsekwencje opisane zostały
powyżej. O udziale adw. Sz. w ruchu Obozu Na-
rodowego w Polsce po 1945 nie można napisać w
sposób stanowczy, gdyż jego nazwisko nie figuru-
je w żadnych opracowaniach naukowych dotyczą-
cych dziejów ruchu narodowego po 1945 (por. L.
Kulińska, M. Orłowski, R. Sierchuła, Narodowcy.
Myśl Polityczna i Społeczna Obozu Narodowego w
Polsce w latach 1944–1947, pod red. L. Kulińskiej,
PWN, Warszawa–Kraków 2001).
Jako adwokat Sz. poświęcił się praktyce cywili-
stycznej (podobnie jak przed wojną). Zawód wy-
konywał do czasu przeprowadzenia postępowania
weryfikacyjnego w l. 1951–1952. 17.09.1952 Wyż-
sza Komisja Weryfikacyjna przy Ministrze Spra-
wiedliwości zatwierdziła orzeczenie Wojewódz-
kiej Komisji Weryfikacyjnej dla IA w Krakowie z
18.07.1951 o skreśleniu Sz. z listy adwokatów. Przy-
czyny skreślenia, które wskazano w uzasadnieniu
orzeczenia Komisji, nie pozostawiają wątpliwości,
że postawa adw. Sz. „nie dawała rękojmi, by mógł
należycie wykonywać zawód zgodnie z odpowie-
dzialnymi zadaniami adwokatury w państwie lu-
dowym”. Ustalono, że w okresie międzywojennym
adw. Sz. był członkiem zarządu Oddziału lwow-
skiego ZAP. Sz. w odwołaniu starał się lansować
tezę o powszechności tej organizacji. Ale Komi-
sja uznała, że ZAP dążył do „faszyzacji adwoka-
tury”. Dobrym pretekstem było użycie przez adw.
Sz. w opinii o adw. Bolesławie Wróblewskim sfor-
mułowania mówiącego o poprawności zachowa-
nia się tego ostatniego „w czasie okupacji sowie-
ckiej w l. 1939–1941 we Lwowie”. W warunkach
540
T. III/z. 1
powstającego państwa ludowego takie sformuło-
wanie było nie do przyjęcia i musiało przesądzić o
negatywnym potraktowaniu adw. Sz. jako członka
IA w Krakowie.
W 1956 Sz. wystąpił o ponowny wpis na listę ad-
wokatów, przedstawiając bardzo dokładnie przy-
czyny swego skreślenia, i te rzeczywiste, i te po-
zostające w domysłach. W 21.09.1956 Rada Ad-
wokacka Wojewódzkiej Izby Adwokackiej w Kra-
kowie wpisała Sz. na listę adwokatów z siedzibą w
Krakowie. Zawód wykonywał w ZA nr 9 i pozostał
jego członkiem do 31.03.1970, kiedy to zaprzestał
wykonywania zawodu. Następne 21 lat Sz. spędził
na emeryturze, poświęcając czas głównie lekturze
książek jako swej odrębnej pasji.
W ciągu swego życia Sz. zgromadził księgozbiór
wynoszący ok. 10 000 pozycji o różnorodnej prob-
lematyce. Zawierał on książki historyczne, poli-
tyczne, prawnicze oraz geograficzne. Było w nim
wiele wydawnictw encyklopedycznych, a także cen-
ny zbiór atlasów geograficznych. Księgozbiór obej-
mował publikacje z dziedziny kultury, sztuki, anty-
ku, bogaty zbiór judaiców i leopoldianów. O warto-
ści tego zbioru świadczy fakt, że część księgozbio-
ru obejmująca publikacje z zakresu muzyki była
przedmiotem pracy magisterskiej. Całość została
ofiarowana Bibliotece Papieskiej Akademii Teo-
logicznej w Krakowie (dziś Uniwersytet Papieski
Jana Pawła II).
Przeżycia związane z okupacjami, a następnie
z dotkliwymi dla Sz. wydarzeniami związanymi z
weryfikacją po zakończeniu wojny, doprowadzi-
ły adw. Sz. do przekonania, że nikomu nie można
ufać. Dysponował on dość szczegółową dokumen-
tacją dotyczącą działalności Tajnej RA we Lwowie,
ale nie przekazał jej nawet tak bliskiemu współpra-
cownikowi jakim był adw. Witold Bayer. Z przeka-
zów rodzinnych wiadomo, że zniszczył wszelką do-
kumentację, która dotyczyła owego okresu i dzia-
łalności Tajnej RA we Lwowie.
W swych poglądach politycznych adw. Sz. był nie-
wątpliwie zbliżony do przedstawicieli obozu naro-
dowego i z całym możliwym negatywnym nastawie-
niem przyjmował konieczność ekspatriacji ze Lwo-
wa. Mało „politycznie” dawał temu wyraz nawet w
pismach do RA w Krakowie, gdyż określał się jako
„wysiedlony ze Lwowa”. W swym kwestionariuszu
załączonym do wniosku o wpis na listę podawał
m.in. „za okupacji rosyjskiej byłem bez zajęcia”.
T. III/z. 1 szpila, Szulborski
Sz. odznaczony został Odznaką z okazji 70-lecia
odrodzonej Adwokatury Polskiej w 1988.
Zmarł 19.02.1991 w Krakowie. Pochowany na
cmentarzu salwatorskim. Żonaty od 1936 z Heleną
z domu Ficoń (zm. 5.12.1991). Dzieci nie mieli.
Stanisław J. Jaźwiecki
AIA w Krakowie, Akta osobowe; Materiały zgromadzone
OBA dotyczące IA we Lwowie w okresie okupacji; Zbiory
rodzinne adw. Stanisława J. Jaźwieckiego; Redzik, Zarys hi-
storii samorządu adwokackiego, s. 90; Redzik, Kotliński, Hi-
storia Adwokatury, s. 284.
SZULBORSKI Witold Stefan (1885–1967), ad-
wokat w Warszawie, „Dowborczyk”, płk WP, pro-
kurator i sędzia NSW w II RP, oficer ZWZ-AK, ps.
„Mora”, obrońca wojskowy, członek RA w War-
szawie.
Witold Stefan Szulborski
Ur. 24.11.1885 w Warszawie, s. Jana i Stefa-
nii. Wychował się w rodzinie pielęgnującej trady-
cje walk o niepodległość Polski. W 1905 relegowa-
no go z Państwowego Gimnazjum nr 2 w Warsza-
wie za udział w strajku szkolnym. Maturę uzyskał
w Homlu. Od października 1906 do sierpnia 1907
odbył przeszkolenie wojskowe w armii rosyjskiej.
W l. 1907–1911 studiował prawo na Uniwersyte-
cie w Kijowie i 28.09.1911 uzyskał dyplom. Nie-
zwłocznie rozpoczął aplikację adwokacką, którą
odbył jako „pomocnik adwokata przysięgłego” w
Kijowskim Okręgu Sądowym w l. 1911–1914. Jego
patronami byli adwokaci z Kijowa M. Piotrowski
i Józef Frycz.
541
Od sierpnia 1914 do września 1915 pełnił służ-
bę w rosyjskiej 70. Brygadzie Artylerii na niższych
stanowiskach dowódczych. Od września 1915
przeniesiono go do audytoriatu armii rosyjskiej.
Był prokuratorem przy sądzie wojskowym w ro-
syjskim IX Korpusie Piechoty, a równocześnie pre-
zesem Związku Wojskowych Polaków w Rosji. Od
sierpnia 1917 do września 1918 pełnił służbę jako
prokurator Sądu Polowego I Korpusu Polskiego
dowodzonego przez gen. J. Dowbor-Muśnickiego,
którego był doradcą prawnym. Organizował polski
Uniwersytet Żołnierski w Mińsku.
Od listopada 1918 przebywał w Warszawie.
Od 6.12.1918 wchodził w skład Prawniczej Ko-
misji Kwalifikacyjnej, weryfikującej i zatwierdza-
jącej audytorów (tj. sędziów wojskowych) – Pola-
ków z armii b. państw zaborczych do służby w WP.
Współorganizował władze wojskowej służby spra-
wiedliwości tworzącego się Państwa Polskiego. Od
końca grudnia 1918 do kwietnia 1919 był naczel-
nikiem Wydziału Ustaw Sądowych i szefem Sekcji
Ustawodawczej w Departamencie II Wojskowo-
Prawnym MSWojsk. W maju 1919 był organizato-
rem i pierwszym prokuratorem przy Sądzie Woj-
skowym DOG w Warszawie. Od sierpnia 1920 w
decydujących momentach wojny polsko-bolszewi-
ckiej był sędzią, a następnie szefem Sądu Polowe-
go przy NDWP. Od grudnia 1920 pełnił służbę jako
podprokurator NPW. W grudniu 1925 został sę-
dzią NSW. Z wojska został zwolniony po zama-
chu majowym, ze względu na antysanacyjne poglą-
dy, w 1929, w stopniu pułkownika. Wówczas prze-
szedł do adwokatury. Wpis na listę adwokatów IA
w Warszawie uzyskał 26.06.1929. Prowadził kan-
celarię w Warszawie pod adresem ul. Grójecka 43.
W l. 1930–1934 był radcą prawnym Zarządu m.st.
Warszawy, skąd został zwolniony z przyczyn poli-
tycznych.
W II poł. lat 30. XX w. był m.in. zastępcą człon-
ka ORA w Warszawie, a także rzecznikiem dyscy-
plinarnym IA. Bezpośrednio po wybuchu II wojny
światowej na wezwanie władz wojskowych organi-
zował i kierował służbą sprawiedliwości Dowódz-
twa Obrony Warszawy, był także szefem Sądu Po-
lowego m.st. Warszawy.
W latach okupacji niemieckiej prowadził kance-
larię adwokacką w Warszawie, angażując się jed-
nocześnie w konspiracyjny wymiar sprawiedliwo-
ści w ramach struktur ZWZ-AK. Od marca 1941
 Szulborski
do 1.08.1944 był zastępcą szefa Wojskowej Służ-
by Sprawiedliwości oraz zastępcą szefa Wojskowe-
go Sądu Specjalnego przy KG ZWZ-AK. Przewi-
dywano go na przyszłe stanowisko szefa Depar-
tamentu Sprawiedliwości MON w okresie powo-
jennym.
Wybuch Powstania Warszawskiego był dla Sz.
zaskoczeniem. Został odcięty od kontaktów kon-
spiracyjnych i z tej przyczyny nie wziął udziału w
powstaniu. Krótko po 1.08.1944 został osadzony
przez Niemców w tzw. obozie przejściowym na
„Zieleniaku” (obecnie Hala Banacha), gdzie gru-
powano ludność wysiedlaną przymusowo z Ocho-
ty. Tu przyłączył się do działań innego osadzone-
go, Antoniego Marianowicza, który przygotowy-
wał grupę szczególnie zagrożonych osób do ewa-
kuacji do obozu przejściowego na Okęciu, o znacz-
nie łagodniejszym rygorze. Stamtąd zapewne zo-
stał przymusowo wywieziony 5.08.1944 „na robo-
ty” do Niemiec, gdzie pracował jako robotnik. Do
Warszawy wrócił 4.03.1945.
Po powrocie z Niemiec, pismem z 24.04.1945,
zwrócił się do ORA w Warszawie o „ponowne”
wpisanie na listę adwokatów z siedzibą w Warsza-
wie i wznowił praktykę adwokacką w swojej kance-
larii przy ul. Grójeckiej 43. Jednocześnie był „na-
czelnym radcą prawnym” Spółdzielni Wydawni-
czej „Czytelnik”. Kwestia jego wpisu na listę ad-
wokatów została sformalizowana dopiero uchwa-
łą ORA w Warszawie z 13.02.1947, na mocy której
„umieszczono” go na tej liście, ale z mocą wsteczną
od 26.04.1945. W połowie października 1950 kan-
celarię prowadził w Warszawie pod nowym adre-
sem: ul. Śniadeckich 23.
Oprócz pracy zawodowej od 17.06.1945 był Sz.
członkiem PSL, potem zaś ZSL.
Zarządzeniem nr 103 MON z 16.11.1945 Sz. zo-
stał wpisany na listę obrońców wojskowych. Bro-
nił m.in. w dwóch pierwszych wielkich politycznych
procesach pokazowych przed komunistycznymi są-
dami wojskowymi. W „Procesie 23.” (w którym są-
dzono żołnierzy NSZ z Okręgu Lubelskiego), który
toczył się w lutym–marcu 1946 przed WSO w War-
szawie, bronił kpt. Władysława Żwirka (skazane-
go na śmierć, wyrok wykonano) oraz Jana Szweda
(skazanego na 6 lat więzienia). Natomiast w Proce-
sie I Zarządu Zrzeszenia WiN (WSR w Warszawie,
styczeń–luty 1947) był obrońcą płk. Antoniego Sa-
nojcy (skazanego na 8 lat więzienia). Nadto bronił
542
T. III/z. 1
m.in. w procesie o zabójstwo posła do KRN Bole-
sława Ścibiorka, w którym był obrońcą głównego
oskarżonego – Wiesława Płońskiego (skazanego
na śmierć, wyrok wykonano). Był uważany za rze-
telnego i uczciwego obrońcę, posiadał także zaufa-
nie u swoich klientów (co w procesach politycznych
nie było częste). Udzielał się Sz. w pseudo-samo-
rządzie obrońców wojskowych (lokującym się poza
strukturami adwokatury), co spotkało się z krytyką
Stefana Korbońskiego, adwokata i jednego z przy-
wódców „mikołajczykowskiego” PSL.
Od 1946 Sz. był „Prezesem” (zwanym także
„dziekanem”) Koła Obrońców Wojskowych (KOW)
Okręgu Warszawskiego w Warszawie. Był wybierany
na to stanowisko trzykrotnie: 11.04.1946, 23.02.1947
i 8.02.1948. Ustąpił z tego stanowiska 1.06.1948 [i
równocześnie z członkostwa w Zarządzie („Prezy-
dium”) Koła]. Powołał się przy tym na nawał pracy
w Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”. Wydaje się
jednak, że jego rezygnacja miała charakter decyzji
wymuszonej i politycznej. Władze uznały bowiem,
że nie mogą dalej tolerować na takim stanowisku
osoby znanej przed wojną z antykomunistycznych
poglądów, z tak dużą praktyką prawniczą z okresu
II RP. Krótko potem (prawdopodobnie w 1949) zo-
stał skreślony z listy obrońców wojskowych i tym sa-
mym zaprzestał jakiejkolwiek aktywności w struktu-
rach KOW. O ponowny wpis na listę obrońców woj-
skowych ubiegał się dopiero w 1959.
Po wejściu w życie ustawy o ustroju adwokatu-
ry z 27.06.1950 miał Sz. problemy z uzyskiwaniem
zgody MS na prowadzenie spraw należących w I in-
stancji do właściwości rzeczowej Sądów Wojewódz-
kich (wcześniej: Sądów Apelacyjnych) – mimo po-
siadania kilkudziesięcioletniego doświadczenia w
zawodzie sędziego i adwokata. W 1953 został pod-
dany przez władze weryfikacji politycznej, na pod-
stawie przepisów ustawy o ustroju adwokatury z
27.06.1950. WKW dla WIA w Warszawie orzekła,
że Sz. nie jest godny wykonywania zawodu adwo-
kata w Polsce Ludowej i skreśliła go z listy adwo-
katów. Przyczyną wydania orzeczenia takiej treści
była jego działalność w ZWZ-AK. Na skutek zło-
żenia przez Sz. odwołania Wyż.KW przy MS orze-
czeniem z 27.04.1953 uchyliła zaskarżone orzecze-
nie i utrzymała w mocy jego wpis na listę adwoka-
tów. W orzeczeniu tym podkreślono krytyczny sto-
sunek Sz. do „sanacyjnych” zmian ustroju sądow-
nictwa po 1926.
T. III/z. 1 Szulborski, szuldenfrei
W pochodzącej z okresu weryfikacji opinii o
Sz., autorstwa dziekana RA w Warszawie z nada-
nia MS Władysława Janusza Tomorowicza stwier-
dzono, że Sz. co prawda „nie bierze udziału w życiu
społecznym Izby Adwokackiej w Warszawie”, jed-
nak „posiada opinię uczciwego człowieka”.
Istotnym elementem życiorysu Sz. jest jego ak-
tywność w samorządzie adwokackim od 1956.
Podczas Walnego Zgromadzenia IA w Warszawie
30.06.1956 Sz. został wybrany „zastępcą członka”
RA (były to pierwsze powojenne wybory w Adwo-
katurze). W związku z rezygnacją z członkostwa w
radzie przez adw. Stanisława Laskowskiego i adw.
Karola Pędowskiego RA w Warszawie uchwałą z
27.02.1958 powołała Sz. (wraz z adw. Tadeuszem
de Virion) na wakujące stanowisko członka rady.
Pozostawał nim do końca kadencji, tj. do kwiet-
nia 1959. W trakcie Walnego Zgromadzenia IA
19.04.1959 został Sz. wybrany członkiem RA w
Warszawie. Członkiem rady był do końca jej prze-
dłużonej kadencji, tj. do 11.06.1964.
W okresie prób rozliczenia się w adwokaturze z
tzw. stalinizmem Sz. sprzeciwił się pisemnie wnio-
skowi o wpis na listę adwokatów b. sędziego woj-
skowego Juliusza Krupskiego, co w konsekwen-
cji 13.06.1956 spowodowało odmowę jego wpisu.
Nadto zwrócił się do RA w Warszawie pismem z
14.07.1957 z wątpliwością, czy adwokaci powinni
podejmować się obron z wyboru w zbliżającym się
procesie zbrodniarzy z MBP: Romana Romkow-
skiego, Anatola Fejgina i Józefa Różańskiego (uzy-
skał wsparcie m.in. członka RA adw. Karola Pę-
dowskiego). Poza powyższym postulował zmiany
w zakresie terminu przedawnienia deliktów dyscy-
plinarnych, albowiem istniejąca linia interpretacyj-
na umożliwiała bezkarność adwokatom uwikłanym
w zbrodnie sądowe lat 1945–1956.
Od 1.03.1953 Sz. był członkiem ZA nr 18 w
Warszawie. Z rejestru tego ZA został skreślony
na własne żądanie z dniem 31.12.1963, w związ-
ku z objęciem radcostw prawnych. Z listy adwoka-
tów skreślono go na skutek śmierci, uchwałą RA
w Warszawie z 1.06.1967.
Sz. był wielokrotnie odznaczany. Przyznano mu
m.in.: Medal za Wojnę 1918–1921, Medal 10-le-
cia Odzyskanej Niepodległości, Krzyż Niepodle-
głości, Złoty Krzyż Zasługi, Krzyż Walecznych (co
najmniej 3-krotnie). Sporadycznie publikował w
„Palestrze” (np. w nr. 8 z 1964).
543
Zm. 12.05.1967. W małżeństwie z Marią z Kosti-
hów miał dwie córki: Marię i Jadwigę.
Leszek Kania, Marcin Zaborski
AIA w Warszawie, akta osobowe Sz. oraz protokoły posie-
dzeń RA w Warszawie 1958–1964; Armia Krajowa i Powstanie
Warszawskie (red. K. Komorowski), Warszawa 2005; CAW
W., akta osobowe nr 5569 oraz zespół akt sygn. I.300.58.179;
L. Kania, Organizacja prac ustawodawczych w Wojsku Pol-
skim u progu niepodległości II Rzeczypospolitej, WPP 2002, nr
1; T. Kędzierski, Adwokaci – sędziowie Sądu Polowego Obro-
ny Warszawy, „Palestra” 1979, nr 5; S. Korboński, W imieniu
Kremla, Warszawa 1997; Z. Krzemiński, Adwokaci w Słow-
niku biograficznym konspiracji warszawskiej, „Palestra” 1987,
nr 9; J. Krzemiński, J. Nazarewicz, Działalność sądów wojen-
nych w wojnie obronnej Polski 1939, WPH 1980, nr 1; Kto za-
winił? Proces o zabójstwo ś. p. Bolesława Ścibiorka, red. S.
Krajewski, Warszawa 1947; Kunert, Słownik, t. 1; listy obroń-
ców wojskowych w WPP 1931–1939 i 1945; Łoza 1938; A.
Marianowicz, Życie surowo wzbronione, Warszawa 1995; J.
Marszalec, Ochrona porządku i bezpieczeństwa publiczne-
go w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 1999; W. S. Szul-
borski, Wspólne problemy adwokatury radzieckiej i polskiej,
„Palestra” 1964, nr 8; J. J. Terej, Na rozstajach dróg. Ze stu-
diów nad modelem i obliczem Armii Krajowej, wyd. II, Wroc-
ław 1980; W. J. Wiąk, Struktura organizacyjna Armii Krajowej
1939–1944,Warszawa 2003.
Szuldenfrei Michał (1887–1965), też
Schuldenfrei, adwokat w Krakowie i Warszawie,
polityk Bundu, poseł na Sejm Ustawodawczy
1947–1952, obrońca polityczny w okresie II RP.
Michał Szuldenfrei
Ur. 20.01.1887 w Częstochowie, jako syn zegar-
mistrza Pinkusa. Ukończył gimnazjum w Podgó-
rzu (1905). Studiował prawo na UJ, gdzie uzyskał
też stopień doktora praw 20.12.1919. W l. 1911–
 Szuldenfrei
1917 odbył aplikację adwokacką, a 19.10.1917 zo-
stał wpisany na listę adwokatów Izby Adwokackiej
w Krakowie. Od 1917 do września 1939 wykony-
wał zawód adwokata.
Od października 1905 do 1939 działał w Ży-
dowskiej Partii Socjalistycznej (Bund) w Krako-
wie. Członkiem komitetu miejscowego w Krako-
wie i centralnego komitetu był do 1919 Od 1920
do 1930 był przewodniczącym Komitetu Miejsco-
wego Bundu w Krakowie oraz członkiem Bundu w
Polsce – do II wojny światowej.
Był w grupie socjalistów żydowskich, którzy w
połowie grudnia 1918 zaczęli wydawać, w nakła-
dzie 3500–4000 egzemplarzy, tygodnik „Nowe Ży-
cie”, adresowany zarówno do żydowskich robot-
ników, jak i polskiej społeczności. Redaktorem i
wydawcą pisma był Henryk Szrajber, a do grona
współpracowników należeli między innymi: Igna-
cy Aleksandrowicz, Wilhelm Aleksandrowicz, Ja-
kub Bross, Leon Fajner Jerzy Gliksmann, Borys
Joffe oraz Michał Szuldenfrei. W maju 1919 na-
stąpiła fuzja tygodnika z ukazującym się w War-
szawie „Głosem Bundu”.
W okresie 15.07.1920–30.08.1920 internowany
w obozie Dąbie pod Krakowem, a następnie pod
zarzutem zbrodni politycznej przebywał w aresz-
cie śledczym w Krakowie, za akcję wojenną i pro-
kominternowską. Zarzucano mu, że sprzyja KPP
oraz jako działacz Bundu krytykuje rząd. Śledztwo
w tej sprawie umorzono.
Jako adwokat bronił w procesach działaczy ko-
munistycznych. Posługiwał się biegle językiem
niemieckim, a poza tym znał rosyjski i angielski.
W 1939 wstąpił do Zrzeszenia Prawników Socjali-
stów w Krakowie.
Wybuch II wojny światowej zastał go w kraju, ale
latem 1940 przekroczył granicę niemiecko-sowiecką.
Od lipca 1940 do sierpnia 1944 (w niektórych źród-
łach podaje, że do maja 1944, różnica polega praw-
dopodobnie na tym, co uznawał za granice ZSRS)
przebywał w ZSRS, gdzie początkowo pracował fi-
zycznie, a następnie jako buchalter. W l. 1943–1944
należał do Związku Patriotów Polskich w ZSRS, jako
członek zarządu na obwód Maryjskiej Autonomicz-
nej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.
Od października 1944 do 1948 był przewod-
niczącym Komitetu Organizacyjnego, a następ-
nie Komitetu Centralnego Bundu i faktycznym
szefem partii (początkowo w Lublinie, a od mar-
544
T. III/z. 1
ca 1945 w Warszawie). Zaakceptował Manifest
PKWN. Bund, jako pierwsza z partii żydowskich,
które po 1944 wznowiły działalność, zgłosił propo-
zycję współpracy z władzami tzw. Polski Lubelskiej
i do KRN desygnował właśnie Sz. Wraz z Bundem
wszedł w skład Centralnego Komitetu Żydów
Polskich powstałego w październiku 1944. Na po-
czątku 1945 był członkiem Komitetu. Występował
przeciwko syjonistom, opowiadając się za odbu-
dową żydowskiego życia w Polsce. W lipcu 1945 w
KRN skrytykował program emigracyjny syjonistów
lansowany przez innego członka KRN, adwokata
i przedwojennego posła Emila Sommerstaina. Na
posiedzeniu CKŻP 10.07.1946 Sz. zwracał uwagę
na fakt, że po tzw. pogromie krakowskim z sierp-
nia 1945 nie było represji ze strony organów pań-
stwowych, co jest zastanawiające w kontekście po-
gromu kieleckiego. W 1945 wstąpił do Zrzeszenia
Prawników Demokratów oraz do Związku Zawo-
dowego Pracowników Państwowych.
25.08.1944 został dyrektorem Biura Prawne-
go Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, któ-
rym był do 2.06.1950. Następnie był dyrektorem
Biura Prac Ustawodawczych PRM [zmiana na-
zwy] od 2.06.1950 do 19.11.1952 (czyli właściwie
do odwołania rządu Cyrankiewicza, co nastąpiło
dzień później) Sz. nadal kierował (formalnie od
10.12.1952) Biurem Prac Ustawodawczych, ale
już Urzędu Rady Ministrów [21.11.1952 w miej-
sce PRM utworzono URM] – do 9.05.1954. Po
miesięcznej przerwie 18.06.1954 ponownie powo-
łany został na dyrektora Biura Prawnego URM i
był nim do śmierci.
Początkowo Bund próbował bliżej współpraco-
wać z PPS, w opozycji do PPR. W 1947 Sz. brał
udział w zjeździe Bundu i zasiadł w prezydium
Zjazdu. W wyborach parlamentarnych 19.01.1947
Bund (liczył wówczas ok. 1,5 tys. członków) tworzył
wspólną listę do Sejmu Ustawodawczego z PPS, z
której posłem został Szuldenfrei, jako jedyny po-
seł Bundu i jeden z dwóch przedstawicieli partii ży-
dowskich (było ich w l. 1944–1950 jedenastu) – dru-
gim był Józef Sack (Poalej Syjon Prawica). PPR na-
ciskał na Bund, co spowodowało powstanie frakcji
żydowskiej w partii, a w 1948 część byłych działaczy
Bundu przystąpiła do PZPR. W związku z powyż-
szym przy CKŻP powstała frakcja PZPR. Działa-
cze Bundu zostali niejako zmuszeni do wstąpienia
do PZPR, część zaś wybrała emigrację. We własno-
T. III/z. 1
ręcznym życiorysie z 28.03.1950 Sz. pisał, że od 1949
do żadnej partii nie należy, a zatem nie uległ presji
wstąpienia wówczas do PZPR.
Po wycofaniu się z polityki podjął pracę
adwokacką. Wykładał też w Szkole Głównej Służby
Zagranicznej, będąc w składzie Katedry Prawa Ogól-
nego. W 1953 wydał Prawo morskie (Wydawnictwo
Prawnicze, ss. 263). Był też współredaktorem opra-
cowania Ustawodawstwo Polski Ludowej: Zbiór prze-
pisów prawnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw w la-
tach 1944–1947 (Tom 1, Warszawa 1957).
Jako adwokat krakowski zarejestrował się w
RA w Krakowie 31.03.1945, ale praktyki nie pod-
jął. 21.08.1945 złożył wniosek o wpis na listę adwo-
katów Izby Adwokackiej w Warszawie, zaznaczył
przy tym, że z zawodem adwokata łączy stanowisko
dyrektora Biura Prawnego Prezydium Rady Mini-
strów. Uchwałą Tymczasowego Zarządu Izby Ad-
wokackiej w Warszawie z 21.08.1945 został umiesz-
czony na liście adwokatów z siedzibą w Warszawie
– na podstawie art. 4 pkt 1 dekretu z 25.05.1945, z
ograniczeniem przewidzianym w art. 16 tegoż de-
kretu. W tym czasie mieszkał przy ul. Zygmuntow-
skiej 14/9, ale w na przełomie 1948 i 1949 przeniósł
się na aleję Róż 6 m. 7.
Po ukonstytuowaniu się władz izby Rada Adwo-
kacka w Warszawie na posiedzeniu z 13 lutego 1947
postanowiła wpisać Sz. na listę adwokatów niema-
jących prawa wykonywania zawodu adwokackiego,
„a to wobec zajmowania przez Sz. kolegę stanowi-
ska przewidzianego w art. 16 Dekretu z dnia 24 maja
1945 r. o tymczasowych przepisach uzupełniających
prawo o ustroju adwokatury”, czyli pracy jako dyrek-
tor Biura Prawnego Prezydium RM. Mimo niewyko-
nywania zawodu od 9.02.1946 do 30.06.1964 był nie-
przerwanie członkiem Naczelnej Rady Adwokackiej.
W okresie od 9.02.1946 do 20.03.1951 był członkiem
NRA i członkiem Wyższego Sądu Dyscyplinarnego.
Od 21.03.1951 do 21.10.1956 – członkiem NRA. Od
21.10.1956 do 30.06.1964 członkiem NRA i Wydziału
Wykonawczego NRA. Jednocześnie od czerwca 1963
do 30.06.1964 był skarbnikiem NRA.
Odznaczony Orderem Odrodzenia Polski IV
klasy (19.07.1946 – przez Prezydium KRN) oraz
Medalem Zwycięstwa i Wolności (9.05.1946 – Pre-
zes Rady Ministrów).
Zmarł 1.07.1965 w Warszawie. Jego grób znaj-
duje się na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie
(kwatera 12, rząd 5).
545
Żonaty z Marią Kragen-Szuldenfreiową – le-
karką (na terenie ZSRS pracowała jako lekarz,
po wojnie lekarz w lecznicy Ministerstwa Zdrowia
i działaczka Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, zm.
24.09.1968). Miał syna Jerzego Szuldenfreia (do
1937 uczęszczał do gimnazjum w Krakowie, w tym-
że roku wyjechał do Hajfy w Palestynie, gdzie pod-
jął studia techniczne, po wojnie pozostał w Izraelu,
gdzie pracował jako inżynier budownictwa). Brat
Samuel – zegarmistrz – zmarł przed 1939.
Adam Redzik
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. 1957; IPN BU
230/467 – Szuldenfrei Michał; N. Aleksiun, Dokąd dalej?:
ruch syjonistyczny w Polsce (1944–1950), Warszawa: Cen-
trum Badania i Nauczania Dziejów Żydów w Polsce im. Mor-
dechaja Anielewicza 2002, s. 51, 249, 251; „Biuletyn Bundu”
1945, kwiecień; Leonard Borkowicz, Komuniści: Wspomnie-
nia o Komunistycznej Partii Polski, Warszawa: KiW 1969, s.
544–546; C. Brzoza, Sprawy żydowskie w latach międzywoj-
nia w Parlamencie i poza nim, „Studia Judaica”, t. 9: 2006,
nr 1 (17), s. 223–230; tenże, Żydowska mozaika polityczna
w Polsce 1917–1927: wybór dokumentów, Kraków: Księgar-
nia Akademicka 2003; Cmentarze m.st. Warszawy. Cmentar-
ze żydowskie, Warszawa: Rokart 2003; Dzieje Żydów w Pol-
sce 1944–1968. Teksty źródłowe, oprac. A. Cała, H. Datner-
Śpiewak, Warszawa 1997, s. 75; M. Edelman, I była miłość
w getcie, Warszawa 2009, s. 90 (o tym, że sądził Nowogródz-
kiego); A. Grabski, Działalność komunistów wśród Żydów w
Polsce (1944–1949), Wydawnictwo Trio 2004, s. 72, 107, 184
(fot.); A. Grabski, Żydowski ruch kombatancki w Polsce w
latach 1944–1949, Warszawa: Trio 2002, s. 25; A. Grabski,
G. Berendt, Między emigracją a trwaniem. Syjoniści i komuni-
ści żydowscy w Polsce po Holokauście, Warszawa: ŻIH 2003, s.
18; J. Jagielski, Przewodnik po cmentarzu żydowskim w War-
szawie przy ul. Okopowej 49/51. Z. 1, Kwatery przy Alei Głów-
nej. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Społecz-
ny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury
Żydowskiej w Polsce, 1996, s. 29; K. Kersten, Polacy, Żydzi,
komunizm: anatomia półprawd, 1939–68, Warszawa: Nieza-
leżna Oficyna Wydawnicza 1992; A. Kochański, Protokoły
posiedzeń sekretariatu KC PPR: 1945–1946, Warszawa 2001;
Komisja specjalna do walki z nadużyciami i szkodnictwem go-
spodarczym, 1945–1954: wybór dokumentów, oprac. D. Jaro-
sz, T. Wolsza, Warszawa: IPN 1995, s. 23–24; H. Kroszczor,
Cmentarz Żydowski w Warszawie. Warszawa: Państwowe Wy-
dawnictwo Naukowe 1983, s. 23; S. Kwiecień, Prasa żydowska
w języku polskim w Krakowie w latach 1918–1939, „Annales
Academiae Paedagogicae Cracoviensis”, Folia 9, Studia Ad
Bibliothecarum Scientiam Pertinentia II (2003), s. 159–171;
A. Lityński, O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Bia-
łystok 1999, s. 137, 202; Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w
zarysie (do 1950 roku), red. J. Kowalczuk, Warszawa: PWN
1993, s. 433; Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie Na-
rodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945–1947, wybór, wstęp,
opracowanie R. Turkowski, Warszawa 1997; Redzik, Kotliń-
ski, Historia Adwokatury, s. 338; M. Sean, Jewish youth be-
tween tradition and assimilation: exploring Polish Jewish iden-
tity in interwar Kraków, „The Polish Review”, Vol. 46, No. 4
 Szurlej
(2001), s. 461–477; D. Slocki, The International Jewish Labor
Bund after 1945: Toward a Global History, Rutgers Univers-
ity Press 2012, s. 230; S. Stępień, Związek Parlamentarny Pol-
skich Socjalistów w działalności prawodawczej Krajowej Rady
Narodowej, Lublin 1998, s. 64, 385, 429; T. Szarota, Komu-
nizm: ideologia, system, ludzie, Wydawnictwo Neriton 2001,
s. 233; W. Wolski, Kartki kontrowersyjne, Kraków: Wydawni-
ctwo Literackie 1980, s. 305; „Życie Warszawy” nr 157 z 2 lip-
ca 1965, s. 2 (nekrolog).
SZURLEJ Stanisław (1878–1965), adwokat we
Lwowie i w Warszawie, obrońca polityczny, szef
Sądownictwa Wojennego i Naczelny Prokurator
Wojskowy PSZ na Zachodzie.
Stanisław Szurlej
Ur. 21.11.1878 w Lutczy na Rzeszowszczyźnie w
powiecie strzyżowskim, jako syn Jana (1828–1902)
i Katarzyny (1835–1901). Wychowywał się w wie-
lodzietnej rodzinie chłopskiej. Do gimnazjum
uczęszczał w Rzeszowie i Sanoku, gdzie uzyskał
świadectwo dojrzałości z wyróżnieniem. Począt-
kowo studiował na Wydziale Filologicznym UJ,
ale szybko porzucił filologię dla Wydziału Prawa.
Po ukończeniu studiów prawniczych Sz. uzyskał w
1902 stopień doktora praw. W l. 1902–1909 od-
był praktykę kandydata do adwokatury we Lwo-
wie. Odbył też roczną obowiązkową służbę wojsko-
wą, którą zakończył uzyskaniem patentu oficera w
korpusie artylerii c.k. armii. W 1909 Sz. zdał z wy-
nikiem bardzo dobrym egzamin adwokacki przed
Wyższym Sądem Krajowym we Lwowie. W 1910
otworzył własną kanc. adw. przy ul. Akademickiej
2 we Lwowie. Świetnie zapowiadającą się prakty-
kę prawniczą przerwały wydarzenia w Europie. Po
546
T. III/z. 1
wybuchu I wojny światowej Sz. został zmobilizowa-
ny do c.k. armii jako oficer artylerii.
Powrócił z wojny dopiero jesienią 1918. Mun-
dur wojskowy przywdział z powrotem w odrodzo-
nym już WP podczas wojny polsko-bolszewickiej.
Walczył m.in. w obronie Warszawy jako mjr art. Po-
tem zweryfikowany został w stopniu podpułkowni-
ka ze starszeństwem od 1.06.1919 w korpusie ofi-
cerów artylerii.
Po wojnie Sz. przeniósł się do Warszawy i tu ot-
worzył praktykę adwokacką. W stosunkowo krót-
kim czasie stał się jednym z filarów stołecznej pa-
lestry. Jego niespożyte zaangażowanie zawodo-
we, niezwykła osobowość, urok osobisty, a nade
wszystko wyjątkowy wręcz talent krasomówczy
uczyniły zeń adwokata znanego w całym kraju. Jak
pisze jego biograf, adw. Z. Krzemiński, „(...) pozy-
cję tę zdobył, jak przystało na żołnierza, szturmem.
Znają go prawie wszystkie polskie sądy (...) Podob-
nie jak Śmiarowski, Szumański i Niedzielski – wy-
stępował w sądach całej Polski. Znały go Lwów,
Wilno, Kraków, Łuck, Poznań, Toruń, Białystok,
Katowice, Mława”. Był m.in. oskarżycielem po-
siłkowym w słynnym procesie krakowskim, w któ-
rym sądzono 57 uczestników rozruchów z listopa-
da 1923. Na sali rozpraw SO w Krakowie pojawił
się podczas tego procesu kwiat polskiej palestry,
żeby wymienić tylko adwokatów Śmiarowskiego,
Woźniakowskiego, Zubowicza, Heskiego, Bogda-
niego, Liebermanna, Brosa, Szumańskiego. Przy-
padek sprawił, że naprzeciw siebie stanęli w tym
procesie do szermierki słownej Sz. i adw. Euge-
niusz Śmiarowski. Jego przemówienie, a następ-
nie celna replika, zostały ocenione jako wydarze-
nie. Od tego czasu zaczęła się wielka kariera za-
wodowa Sz., który występował już jako obrońca we
wszystkich głośniejszych procesach Polski między-
wojennej. Bronił m.in. Wojciecha Korfantego, Sta-
nisława Cata Mackiewicza, Adama Nowaczyńskie-
go i Stanisława Strońskiego. Głośne były jego wy-
stąpienia w sprawach Ignacego Jana Paderewskie-
go, Jana Kiepury i jako powoda cywilnego prof.
USB w Wilnie Stanisława Cywińskiego, który de-
monstracyjnie został pobity w Wilnie przez ofice-
rów WP za naruszenie dobrego imienia Józefa Pił-
sudskiego. Ukoronowaniem jego pozycji zawodo-
wej było podjęcie się samotnie obrony Wincentego
Witosa w słynnym już procesie brzeskim, w którym
bronił także z kolegami W. Korfantego i S. Stroń-
T. III/z. 1 Szurlej, Szymanek-Deresz
skiego. Sz. jako jawnie zdeklarowany przeciwnik
polityczny obozu sanacyjnego osiągnął tam szczyt
kunsztu zawodowego. Z niesłychaną energią rzu-
cał setki pytań świadkom, obnażał perfidię, zakła-
manie i głupotę przyjętej linii oskarżenia. Nie wa-
hał się ścierać z sądem i prokuratorem Grabow-
skim. Wygłosił wówczas doskonałą mowę obroń-
czą. Jak recenzuje ją historyk dziejów adwokatury,
adw. M. Jarosz: „(...) Szurlej posługiwał się umie-
jętnie gestykulacją rąk, wiedział dobrze o wskaza-
niach Kwintyliana, że mowa pozbawiona gestyku-
lacji jest okaleczona, nieudolna!”. Sam Wincen-
ty Witos niezwykle wysoko oceniał profesjonalizm
Sz. i dawał temu wielokrotnie wyraz publicznie. Po
udaniu się W. Witosa we wrześniu 1933 na emigra-
cję Sz. spotykał się z b. premierem i zarazem swo-
im klientem na terytorium przyjaznej Czechosło-
wacji, która dawała wówczas schronienie przeciw-
nikom obozu sanacyjnego.
W 1937 Sz. otrzymał prestiżową nagrodę Zło-
ty Wawrzyn Akademicki, nadany mu przez Polską
Akademię Literatury. Jego wybitny talent kraso-
mówczy został doceniony przez własne środowi-
sko nadaniem mu zaszczytnego w tej profesji pseu-
donimu „Złotousty”. We wrześniu 1939 Sz. prze-
kroczył wraz z rządem RP granicę polsko-rumuń-
ską i szczęśliwie dotarł do Francji. Na początku
listopada 1939 gen. Władysław Sikorski powołał
Sz. do służby stałej w WP i powierzył mu zorga-
nizowanie wojskowej służby sprawiedliwości Ar-
mii Polskiej we Francji. W 1940 Sz. współtworzył
na emigracji Stowarzyszenie Prawników Polskich,
które rozwinęło szerszą działalność po ewakuacji
PSZ do Wielkiej Brytanii. Sz. zgodnie z wytyczny-
mi gen. W. Sikorskiego osobiście dobrał współpra-
cowników do audytoriatu Armii Polskiej we Fran-
cji spośród licznego grona oficerów nieskompro-
mitowanych w okresie międzywojnia polityczną
dyspozycyjnością wobec sanacji. Wielu innych au-
dytorów zostało wezwanych z obozów internowa-
nia w Rumunii i na Węgrzech. Sz. został szefem
sądownictwa wojskowego oraz naczelnym proku-
ratorem wojskowym, co odpowiadało strukturze
kierowniczych władz audytoriatu wojskowego ar-
mii przedwrześniowej. Po śmierci gen. Sikorskie-
go wraz z umocnieniem się w elitach dowódczych
PSZ na Zachodzie piłsudczyków jego pozycja w
kręgach władz wojskowych uległa zdecydowane-
mu osłabieniu. Z dniem 28.06.1944 Sz. odszedł w
547
stan spoczynku. We wrześniu 1944 został współza-
łożycielem Komitetu Odbudowy Warszawy w Lon-
dynie. Współtworzył Muzeum i Instytut im. gen.
W. Sikorskiego w Londynie. Po maju 1945 pozo-
stał na emigracji w Londynie. Do wykonywania za-
wodu adwokata już nie powrócił. Aktywnie udzie-
lał się jako członek Rady Muzeum i Instytutu im.
gen. W. Sikorskiego, gdzie dokumentował wysiłek
zbrojny PSZ na Zachodzie.
Zmarł 10.08.1965 w Londynie i tam został po-
chowany na cmentarzu Highgate. W małżeństwie
z Jadwigą z Ciepielowskich (1887–1982), zawar-
tym w 1908, miał córkę Stefanię, zamężną Kos-
sowską (1909–2003), pisarkę i dziennikarkę, i syna
Stanisława [Stanley Szurley] (1913–2002), prawni-
ka w USA.
Roman Łyczywek
Adwokaci polscy Ojczyźnie, wyd. 2, s. 100–101; M. Jarosz, Syl-
wetki wybitnych obrońców warszawskich w okresie międzywo-
jennym, „Palestra” 1958, nr 1, cz. 1; L. Kania, Słownik bio-
graficzny audytorów służby sprawiedliwości Wojska Polskiego
1914–1945 (cz. 1), WPP 2003, nr 4; Z. Krzemiński, Sławni
adwokaci warszawscy, Warszawa 2000; Z. Nagórski, Wojna
w Londynie. Wspomnienia 1939–1945, Paryż 1966; J. Naza-
rewicz, Organizacja i zarys polskiego sądownictwa wojskowe-
go i organów specjalnych we Francji w latach 1939–1940, WPP
1977, nr 3; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 261,
263, 286; Rocznik Oficerski 1924, Ministerstwo Spraw Woj-
skowych, Oddział V Sztabu Generalnego Wojska Polskiego,
Warszawa 1924, s. 718, 762; Rocznik Oficerski Rezerw 1934,
Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warsza-
wa 1934, s. 273, 837.
Szymanek-Deresz Jolanta Dorota
(1954–2010), adwokat w Warszawie, sędzia, sekre-
tarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP, poseł.
Ur. 12.07.1954 w Przedbórzu w rodzinie Tadeu-
sza Szymanka, potem sędziego i prezesa SN, i Ze-
najdy z Nabiałkowskich. Ukończyła XXI Liceum
Ogólnokształcące im. Bolesława Prusa w Łodzi, po
czym rozpoczęła studia prawnicze na Uniwersyte-
cie Łódzkim. W 1975 przeniosła się do Warsza-
wy i jednocześnie na studia na WPiA UW, które
ukończyła w 1977 r. (5.07.1977 uzyskała tytuł ma-
gistra prawa). Od 09.1977 do 12.1979 odbyła eta-
tową aplikację sądową w Sądzie Wojewódzkim w
Warszawie (egzamin sędziowski złożyła w dniach
17, 18 i 20.09.1979 przed Komisją Egzaminacyj-
ną Sądu Wojewódzkiego w Warszawie). Decyzją
Ministra Sprawiedliwości z 3.12.1979 mianowana
 Szymanek-Deresz
została asesorem sądowym w okręgu Sądu Woje-
wódzkiego w Warszawie i od 1.01.1980 skierowa-
na została do pełnienia czynności sędziowskich w
Sądzie Rejonowym dla m.st. Warszawy w Warsza-
wie. W kwietniu tr. rozpoczęła urlop wychowaw-
czy, który trwał do lipca 1982, po czym do sierpnia
1983 przebywała na urlopie bezpłatnym, w związ-
ku z oddelegowaniem służbowym męża do Cze-
chosłowacji. Od września 1983 skierowana do peł-
nienia czynności sędziowskich w Wydziale II Cy-
wilnym Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy w
Warszawie. Z sądownictwa wystąpiła za porozu-
mieniem stron z dniem 30.06.1984.
Jolanta Dorota Szymanek-Deresz
Dwa miesiące wcześniej, 4.06.1984, złożyła po-
danie do ORA w Warszawie o przyjęcie na apli-
kację adwokacką rozpoczynającą się w roku 1984.
Uchwałą z 12.07.1984 została wpisana na listę apli-
kantów adwokackich IA w Warszawie. 3.10.1984
złożyła ślubowanie, a 4.10.1984 rozpoczęła aplika-
cję adwokacką w ZA nr 18 w Warszawie. Patronem
jej został wyznaczony adw. Andrzej Trypens.
Egzamin adwokacki S.-D. zdała w dniach 28, 29
listopada i 6 grudnia 1986. Uchwałą ORA w War-
szawie z 18.12.tr. wpisana została na listę adwoka-
tów IA w Warszawie. Pismem z 21.02.1987 Minister
Sprawiedliwości wniósł sprzeciw wobec wpisu Jolan-
ty Szymanek-Deresz, z uwagi na fakt, że w okręgu IA
w Warszawie wykonywał zawód sędziego jej ojciec.
Od sprzeciwu MS S.-D. odwołała się do Izby Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego, pod-
kreślając m.in., że zakaz z art. 19 ust. 2 p.o a. dotyczy
osób spokrewnionych lub spowinowaconych w okre-
548
T. III/z. 1
ślonym stopniu (do drugiego stopnia) z osobami peł-
niącymi funkcje sędziowskie w systemie sądownictwa
powszechnego, a nie obejmuje osób pełniących funk-
cje sędziów SN, z wyjątkiem sytuacji prawnej małżon-
ka. Podobne argumenty podniosła ORA w skardze
na decyzję MS z 12.03.1987, wniesionej do tej samej
izby SN. W odpowiedzi na skargę MS uzasadniał, że
dopóki istnieje przeszkoda określona w art. 19 ust. 2
p.o a., która wskazuje, że ważna jest w tym wypad-
ku siedziba sądu i nie wyłącza SN, to zainteresowa-
na nie może wykonywać zawodu adwokata w okrę-
gu IA w Warszawie. SN w składzie: przewodniczą-
cy Stanisław Dmowski, sędziowie Gerard Bieniek i
Zdzisław Świeboda, z udziałem skarżącej i jej adwo-
kata (Stanisława Zabłockiego), działającego w imie-
niu ORA adw. Wiesława Szczepińskiego, w imieniu
NRA adw. Andrzeja Sandomierskiego oraz przed-
stawicieli MS, wyrokiem z 7.04.1987 (sygn. III CO
4/87) uchylił decyzję MS z 21.02.tr., podzielając co
do zasady argumenty podniesione w odwołaniu S.-
D. oraz w skardze ORA.
16.04.1987 przed dziekanem ORA adw. Ma-
ciejem Dubois S.-D. złożyła ślubowanie adwoka-
ckie, a z dniem 1.05.1987 wpisana została do re-
jestru ZA nr 18 w Warszawie (ul. Rutkowskiego
30). 19.07.1991 złożyła w ORA wniosek o zgo-
dę na wykonywanie zawodu w kancelarii indywi-
dualnej, argumentując to chęcią wyspecjalizowa-
nia się w dziedzinie ochrony własności intelektu-
alnej i przemysłowej, co wymaga stałego kontak-
tu z rzecznikami patentowymi, a to w warunkach
ZA jest utrudnione. 11.07.tr. ORA postanowiła
wystąpić do MS z wnioskiem o wyrażenie zgody
na prowadzenie przez S.-D. kancelarii indywidu-
alnej. Decyzją z 2.10.1991 MS wyraził taką zgodę.
ZA rozwiązany został z dniem 31.12.1991.
Od 1.02.1992 do 14.06.1996 S.-D. wykonywa-
ła zawód adwokata w kancelarii indywidualnej w
Warszawie przy ul. Chmielnej 30. Po tym okresie
wróciła do wykonywania zawodu w ZA i z dniem
15.06.1996 wpisana została do rejestru ZA nr 15
w Warszawie (ul. Wilcza 60). W tej formie wyko-
nywała zawód do 2.01.2000. Jednocześnie prowa-
dziła Kancelarię Adwokacko-Patentową Deresz &
Dreszer (al. Niepodległości 188b).
W l. 1998–2000 S.-D. była przewodniczącą Ko-
misji ds. Kontaktów ze Środkami Masowego Prze-
kazu ORA w Warszawie oraz rzecznikiem praso-
wym ORA w Warszawie.
T. III/z. 1 Szymanek-Deresz, Szymonowicz
Od końca lat 70. S.-D. angażowała się w dzia-
łalność polityczną. Od 1979 należała do PZPR.
W III RP związana z lewicą, była członkinią SLD.
Z dniem 3.01.2000 S.-D. została mianowana na sta-
nowisko podsekretarza stanu w Kancelarii Prezy-
denta RP i szefa Kancelarii Prezydenta RP Alek-
sandra Kwaśniewskiego, w związku z czym z tym-
że dniem zaprzestała wykonywania zawodu adwo-
kata. 23.12.2000 S.-D. została ponownie powoła-
na na stanowisko szefa Kancelarii Prezydenta RP
(druga kadencja prezydentury Aleksandra Kwaś-
niewskiego) i zajmowała je do 18.10.2005. W tym
czasie odznaczona została m.in. estońskim Orde-
rem Białej Gwiazdy I klasy (2002).
25.09.2005 S.-D. po raz pierwszy wybrana zosta-
ła posłem na Sejm V kadencji z okręgu płockiego,
z listy SLD. W wyborach parlamentarnych w 2007
po raz drugi uzyskała mandat poselski, kandydu-
jąc z listy koalicji Lewica i Demokraci. Otrzymała
wówczas 20 536 głosów. Od 22.04.2008 zasiadała
w klubie poselskim Lewica, a 1.06.2008 została wi-
ceprzewodniczącą SLD. W 2009 kandydowała do
Parlamentu Europejskiego, ale bez powodzenia.
„Polityka stała się żywiołem adw. Jolanty Szy-
manek-Deresz, lecz nigdy nie zapomniała o sa-
morządzie adwokackim, uczestnicząc w uroczy-
stościach organizowanych przez Radę Adwoka-
cką. Jej ciepły i miły uśmiech był ozdobą tych
uroczystości. Sympatia, jaką się cieszyła była po-
wszechna. Byliśmy dumni, iż adw. Jolanta Szy-
manek-Deresz była adwokatem – członkiem Izby
Adwokackiej w Warszawie, że piastowała tak wy-
sokie stanowiska w Państwie. Jako Poseł na Sejm
RP była szczególnie wrażliwa na sprawy społecz-
ne, równość wobec prawa, wolności człowieka i
obywatela, tak bliskie, wręcz tożsame, z zawodem
adwokata i celami Adwokatury” – pisał o S.-D.
adw. Andrzej Orliński.
Pasją S.-D. była gra w tenisa. Angażowała się w
organizację Mistrzostw Polski Adwokatów w Te-
nisie i wielokrotnie była bezkonkurencyjna w swo-
jej kategorii.
Zginęła w katastrofie lotniczej rządowego tupo-
lewa w Smoleńsku 10 kwietnia 2010 r. 16.04.2010
została pośmiertnie odznaczona Krzyżem Koman-
dorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
19.04.2010 została pochowana w Kwaterze Smo-
leńskiej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach
w Warszawie. W małżeństwie z dziennikarzem Pa-
549
włem Dereszem miała córkę Katarzynę, obecnie
adwokat w Warszawie.
28.09.2010 Rada Miejska w Płocku przyzna-
ła S.-D. tytuł honorowego obywatela miasta,
16.11.2010 odsłonięto zaś dwie tablice pamiąt-
kowe poświęcone S.-D.: w Płocku przy Starym
Rynku 27 oraz w Żurominie przy ul. Wyzwole-
nia 31 (siedziba miejscowego SLD). 4.04.2012 na
budynku siedziby NRA przy ulicy Świętojerskiej
16 w Warszawie odsłonięto tablicę pamiątkową
poświęconą czwórce adwokatów, którzy zginęli
w katastrofie smoleńskiej, w tym S.-D. Od 2011
organizowany jest w Warszawie Turniej Tenisowy
im. adw. Jolanty Szymanek-Deresz – Jola Cup.
Organizatorem jest Dariusz Lewandowskie (zięć
S-D), a partnerami ORA w Warszawie i NRA.
Adam Redzik
AIA w Warszawie, Dział osobowy, sygn. 3549; Adwokaci Pol-
scy Ojczyźnie, wyd. 2, s. 224–225; M. Meller, Druga Jolan-
ta prezydenta, „Polityka” 2001, nr 23, s. 28, 30, 32; Minister
Jolanta Szymanek-Deresz – szef Kancelarii Prezydenta, rozm.
przepr. Anna Napiórkowska, „Gutenberg” 2004, nr 2[1], s.
12–15; E. Olczyk, Pamięci adwokat Jolanty Szymanek-Deresz
Posłanki na Sejm RP, „Palestra” 2004, nr 4, s. 189–202; Piękna
dama na korcie, „Rzeczpospolita” (W3) 2010, nr 90, s. A12;
Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 348, 361; Zaraża-
li zapałem: po katastrofie w Smoleńsku: o nich nie zapomni-
my, „Gazeta Wyborcza” 2010, nr 89, s. 12–13; Informacje
prasowe. Wspomnienia adwokatów: Czesława Jaworskiego,
Andrzeja Siemińskiego, Ryszarda Kalisza. Informacje od p.
Pawła Deresza
Szymonowicz Grzegorz (1898–1980), ad-
wokat w Czerniowcach, wiceburmistrz Czernio-
wiec, konsul chilijski w Czerniowcach, zasłużony
w ratowaniu Żydów, działacz polonijny w Rumu-
nii i w Kanadzie.
Ur. 2.02.1898 w Korowicach. Pochodził ze zna-
nej patriotycznej rodziny polskiej. Miał czwo-
ro rodzeństwa, w tym brata Adolfa, nauczyciela.
Uczęszczał do szkoły w Czerniowcach. Zmobili-
zowany do armii austriackiej, walczył w I wojnie
światowej (m.in. we Włoszech). W grudniu 1922
uzyskał stopień doktora nauk prawnych Uniwer-
sytetu w Czerniowcach. Aktywnie działał na rzecz
bukowińskiej Polonii. Jako student był prefektem
Bursy im. Adama Mickiewicza oraz przewodni-
czącym Towarzystwa Akademików Polskich „Og-
nisko”. W czasie jego prezesury powstała filia „Og-
niska” we Lwowie, skupiającą młodzież z Bukowi-
 Szymonowicz
ny. W 1925 został honorowym członkiem Towa-
rzystwa „Kurnych Chat” działającego w ramach
„Ogniska”. W 1924 zakładał Towarzystwo Mło-
dych Polaków w Czerniowcach, a w 1925 Polską
Macierz Szkolną (PMS). Napisał statut organiza-
cji, a potem uczestniczył w powstaniu czteroklaso-
wego gimnazjum polskiego, którego dyrektorem
Grzegorz Szymonowicz
został brat Sz. Adolf. Pod pieczą PMS powstały też
na Bukowinie oddziały szkół ludowych z językiem
polskim nauczania. Powstała też polska szkoła lu-
dowa dla dzieci górników polskich w Lupebach w
Karpatach Południowych. W 1931 PMS prowadzi-
ła 11 szkół ludowych, 3-letnią szkołę zawodową
oraz czteroklasowe gimnazjum, a poza tym kursy,
szkolenia i naukę języka polskiego w kilku miejsco-
wościach. Współpracował z konsulem RP w Czer-
niowcach Henrykiem Korybut-Woronieckim (od-
wołanym w 1929).
Po odbyciu przygotowania zawodowego prakty-
kował jako adwokat w Czerniowcach, udzielał porad
prawnych członkom mniejszości. Kancelarię prowa-
dził w Domu Polskim w Czerniowcach. Kamienica,
w której mieściła się przed wojną kancelaria Sz., za-
chowała się do dziś (obecnie jest to ul. Olhy Kobyle-
ckiej 23). W 1927 utworzył gazetę polonijną „Głos
Polski”. Przy gazecie działało wydawnictwo. Wydał
m.in. Kalendarzyk Dziatwy Polskiej (1927).
W 1925 został wybrany do Rady Miejskiej Czer-
niowiec, a w 1931 objął urząd wiceburmistrza.
W 1926 utworzył organizację Koło Narodowe, któ-
ra w 1929 przekształciła się w Związek Narodo-
550
T. III/z. 1
wy Polaków w Rumunii, a po 1931 Związek Pola-
ków w Rumunii.
Postrzegany był jako sympatyk endecji, co być
może po 1926 dystansowało do niego sanacyjnych
polityków. Sz. uczestniczył w I Światowym Zjeź-
dzie Polaków z Zagranicy, który odbył się w dn.
14–18.07.1929 w Warszawie, a uczestniczyło w nim
98 delegatów z 18 krajów. Był sekretarzem Prezy-
dium Zjazdu. Wybrany został też członkiem Pre-
zydium Rady Organizacyjnej. Problemy komuni-
kacyjne z nowym konsulem RP w Czerniowcach
Mieczysławem Grabińskim, inspirowane intencja-
mi politycznymi, spowodowały, że Sz. wycofał się z
Rady Organizacyjnej. W 1932 powołano w Rumu-
nii opozycyjny wobec Związku Polaków Związek
Stowarzyszeń Polskich w Rumunii. Sytuacja zmie-
niła się po odwołaniu Grabińskiego. Jego następca
Marian Bończ-Uzdowski oraz kolejny konsul Ta-
deusz Buynowski prowadzili politykę koncyliacyj-
ną i współpracowali z Sz. W latach 30. Sz. utworzył
Centralę Spółdzielczą wspierającą rolników pol-
skich na Bukowinie.
Współpracę nawiązał z nim ówczesny marsza-
łek Senatu Władysław Raczkiewicz, który myślał o
stworzeniu platformy łączącej Polaków z zagranicy.
Sz. zaangażował się w przygotowania do następne-
go zjazdu. Rozpoczął się on 5.08.1934 w Warsza-
wie, a uroczyste zamknięcie nastąpiło 12.08.1934 w
Gdyni. Zgromadził 171 osób, w tym 128 delegatów
z 20 krajów. W czasie pobytu na praktykach dyplo-
matycznych w konsulacie RP w Czerniowcach Jan
Kozielewski (późniejszy Jan Karski) poznał Sz. i
współpracował z nim.
W latach 30. Sz. zaangażował się też w obronę
klasztoru ss. Felicjanek w Czerniowcach, wspiera-
jąc ks. infułata Wojciecha Grabowskiego przed żą-
daniami kleru pochodzenia niemieckiego wobec
budynków klasztornych, w których felicjanki pro-
wadziły szkołę dla dziewcząt.
W czasie II wojny światowej pracował jako rad-
ca poselstwa Chile w Rumunii w Czerniowcach. Po
wyjeździe w listopadzie 1939 personelu polskiej am-
basady Sz. reprezentował interesy rządu polskiego.
Pomagał Polakom internowanym w Rumunii. Za-
angażował się w ratowanie Żydów przed wywózką
do Transnistrii (terytorium niebędące częścią Ru-
munii, a przed 1941 stanowiące część ZSRS, gdzie
doszło do wymordowania ok. 100 000 Żydów wy-
siedlanych tam z Besarabii, Mołdawii i Bukowiny),
T. III/z. 1 Szymonowicz
przez wystawianie im chilijskich paszportów. W lite-
raturze wskazuje się, że dzięki jego działalności ura-
towano co najmniej 800 polskich Żydów, nie licząc
Żydów rumuńskich. W akcji tej wspierał go syn.
W 1945 razem z bratem Adolfem, jego żoną Ro-
maną z Łukasiewiczów (ur. 1907) oraz Zbignie-
wem Szymonowiczem (grafikiem) wyemigrowali
do Kanady. Ok. 1948 nabyli farmę w Caledon w
Kanadzie. Romana i Adolf zamieszkali w Bramp-
ton ok. 1955. Sz. działał w organizacjach polonij-
nych w Toronto. W 1978 na krótko odwiedził Pol-
skę.
Zm. 25.09.1980 w Brompton (lub w Toronto) w
551
Kanadzie. Żona miała na imię Zofia. Miał co naj-
mniej jednego syna, Kazimierza.
Adam Redzik
E. Biedrzycki, Historia Polaków na Bukowinie, Kraków 1973;
T. Dubicki, Szymonowicz Grzegorz, (w:) Encyklopedia polskiej
emigracji i Polonii, red. K. Dopierała, T. 5, S–Ż, Toruń 2005,
s. 78–79; C. Lusiński, II Rzeczpospolita a Polonia 1922–1939,
Warszawa 1988; W. Piasecki, Jan Karski. Jedno życie. Kom-
pletna opowieść, t. I (1914–1939) Madagaskar, Kraków: In-
signis 2015; M. Willaume, Polacy w Rumunii, Lublin 1981;
Strona poświęcona Holokaustowi w Czerniowcach http://chi-
bur-chernivtsi.blogspot.com/p/blog-page_14.html [w języku
rosyjskim] [2016.10.24]; Strona informująca o rodzinie Sz.
http://fundacjaormianska.pl/cmentarze/dubowce/
 Ś
Śledziński Janusz (1922–2004), adwokat w
Warszawie, doktor nauk prawnych, autor licznych
prac naukowych z dziedziny prawa cywilnego.
Janusz Śledziński
Ur. 23.09.1922 w Warszawie w rodzinie inteli-
genckiej, jako syn Władysława Śledzińskiego, wy-
wodzącego się z podlaskiej szlachty, i Kazimiery
Marianny z domu Ejme. Do szkoły powszechnej
i średniej uczęszczał w Warszawie. W 1939 prze-
szedł do drugiej klasy licealnej. We wrześniu 1939,
jako 17-latek, zgodnie z apelem pułkownika Umia-
stowskiego, wraz z kolegami z klasy licealnej i na-
uczycielem przysposobienia obronnego, opuścił
Warszawę i poszedł na wschód. W okolicach Rów-
nego został zatrzymany przez Sowietów i zapako-
wany do transportu kolejowego wywożącego oby-
wateli polskich do Związku Sowieckiego. W czasie
jednego z postojów wydostał się z dwoma kolegami
przez okno bydlęcego wagonu, ale wraz z jednym z
nich został złapany przez czerwonoarmistów i cu-
dem uniknął śmierci – sowiecki żołnierz błędnie
uznał znalezioną przy nim czerwoną licealną tar-
czę Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Zamoy-
skiego w Warszawie za legitymację partii komuni-
stycznej i wypuścił obu uciekinierów.
Podczas okupacji niemieckiej Ś. mieszkał w War-
szawie. W 1940 ukończył Liceum Ogólnokształcą-
552
ce im. Jana Zamoyskiego w Warszawie na tajnych
kompletach. Od 1940 do 1944 pracował – począt-
kowo jako pomocnik monterski, potem jako kre-
ślarz – w prywatnej polskiej firmie elektroinstala-
cyjnej J. Milewski i A. Śledziński, w której do 1942
jednym ze wspólników był jego stryj Aleksander
Śledziński. W 1943 został słuchaczem tajnego Wy-
działu Prawa UW. W 1945, kiedy Uniwersytet Ja-
gielloński został już otwarty dla studentów, a Uni-
wersytet Warszawski jeszcze nie działał, przeniósł
się do Krakowa w celu kontynuacji studiów praw-
niczych na UJ, a następnie – po uruchomieniu UW
– wrócił do Warszawy, gdzie w 1946 ukończył stu-
dia prawnicze, uzyskując stopień magistra prawa.
Po ukończeniu studiów Ś. rozpoczął aplikację są-
dową w Sądzie Apelacyjnym w Warszawie z sie-
dzibą w Łodzi z przydziałem do SO w Warszawie.
W 1948 ukończył ją i zdał egzamin sędziowski.
W l. 1948–1950 odbył aplikację adwokacką w War-
szawie, a jego patronem był znany adwokat Mie-
czysław Hiszpański (na listę aplikantów adwoka-
ckich został wpisany 2.09.1948, ślubowanie złożył
zaś 6.09.1948). 31.08.1950 wpisany został na listę
adwokatów IA w Warszawie, a 23.09.1950 złożył
ślubowanie adwokackie. Pracę rozpoczął w ZA
nr 2 w Warszawie, następnie, w l. 1953–1964, był
członkiem ZA nr 25 w Warszawie.
W l. 1947–1953 Ś. był pracownikiem nauko-
wym w Katedrze Prawa Cywilnego UW, początko-
wo w charakterze asystenta wolontariusza, a na-
stępnie asystenta, starszego asystenta i adiunkta,
gdzie pracował pod kierunkiem prof. Jana Wasil-
kowskiego. W 1951 na podstawie pracy Obowią-
zek utrzymania małżonków w okresie separacji fak-
tycznej w prawie Polski Ludowej uzyskał stopień na-
ukowy doktora prawa. W 1953 został przeniesio-
ny z pracy w charakterze adiunkta na UW na sta-
nowisko samodzielnego pracownika naukowego
do Szkoły Głównej Służby Zagranicznej w War-
szawie, gdzie wykładał podstawy prawa cywilne-
go. Następnie został mianowany zastępcą profeso-
ra i kierownikiem Katedry Prawa Ogólnego SGSZ.
W SGSZ pracował do jej likwidacji w 1961, pełniąc
m.in. od 1955 funkcję prodziekana Wydziału Dy-
T. III/z. 1 Śledziński
plomatyczno-Konsularnego. Po likwidacji SGSZ
zaprzestał pracy dydaktycznej i poświęcił się prak-
tyce. Już od 1947 pracował w Biurze Prawnym cen-
trali Narodowego Banku Polskiego w Warszawie.
Od 1951 do 1972 (z przerwą w l. 1964–1967) był
radcą prawnym Narodowego Banku Polskiego.
W okresie 1964–1967 został delegowany przez
NBP do pracy w Międzynarodowym Banku Współ-
pracy Gospodarczej w Moskwie, gdzie był starszym
konsultantem w Wydziale Prawnym. W 1972 został
przeniesiony do pracy w charakterze radcy praw-
nego Banku Handlowego w Warszawie S.A., gdzie
pracował do 1982. W tym czasie powierzono mu
m.in. założenie i wstępną organizację Banku Han-
dlowego for the Middle East S.A. w Bejrucie oraz
Banku Handlowego International S.A. w Luksem-
burgu. Był również radcą prawnym w wielu przed-
siębiorstwach państwowych. W związku z pracą w
bankowości w 1955 brał udział w opracowywaniu
przepisów dotyczących umowy rachunku banko-
wego w projekcie Kodeksu cywilnego.
W 1982 powrócił do pracy w ZA nr 25 w War-
szawie. W 1983, w 1986 i w 1989 był wybierany na
stanowisko kierownika tego Zespołu. W 1988 po-
wołany został na członka Komisji do Spraw Refor-
my Prawa Cywilnego przy MS.
Ś. był jednym ze wspólników-założycieli jednej z
największych dziś polskich firm prawniczych, dzia-
łającej obecnie pod nazwą „Wardyński i Wspólni-
cy sp.k.”, z którą związany był w l. 1992–2002. Kie-
rował w niej działem sporów sądowych, układów
i upadłości. Prowadził wiele dużych procesów go-
spodarczych, tak sądowych, jak i arbitrażowych.
Ś. był autorem wielu publikacji naukowych,
m.in.: Zastaw na środkach obrotowych de lege fe-
renda („Nowe Prawo” 1951, nr 9); Z zagadnień
faktycznego rozłączenia małżonków („Państwo i
Prawo” 1952, nr 5–6); Niektóre zagadnienia mał-
żeńskiego ustroju ustawowego w praktyce sądowej
(„Palestra” 1957, nr 1); Zabezpieczenie warunków
płatności w obrocie zagranicznym (1980). Przygo-
tował też obszerną pracę pt. Formy zapłaty dłu-
gu pieniężnego (1975), niepublikowaną z powodu
odmowy Ministerstwa Finansów udzielenia fun-
duszy dla Wydawnictwa Prawniczego w Warsza-
wie na ten cel, wbrew opinii prof. Witolda Cza-
chórskiego, dyrektora Instytutu Prawa Cywilnego
UW, który uważał, że praca wnosi znaczny wkład
do nauki o zobowiązaniach pieniężnych. Praca ta
553
miała stać się podstawą postępowania habilita-
cyjnego, które nie zostało wszczęte wobec bra-
ku druku.
Ś. był znawcą prawa cywilnego i handlowego.
W l. 1982–1986 odegrał poważną rolę w życiu go-
spodarczym kraju, wydając wiele unikalnych opinii
prawnych i pomagając w tworzeniu licznych pod-
miotów gospodarczych z udziałem zagranicznym,
w których uczestniczyły również przedsiębiorstwa
państwowe.
Ś. pełnił różnorakie funkcje w IA w Warszawie,
m.in. zastępcy rzecznika dyscyplinarnego (1969–
1971), członka Wojewódzkiej Komisji Dyscypli-
narnej (1971–1973). Brał też udział w życiu samo-
rządowym. W 1956 został powołany do grupy pre-
legentów z zakresu prawa rodzinnego w ramach
akcji odczytowej Warszawskiej Rady Związków
Zawodowych, do której włączyła się adwokatura.
W 1956 został też powołany do Kolegium Redak-
cyjnego „Biuletynu Rady Adwokackiej w Warsza-
wie”, zaś w 1978, na polecenie NRA, uczestniczył
w seminarium na temat stosunków handlowych
Wschód-Zachód zorganizowanym przez British
Solicitors’ Society w Londynie, gdzie m.in. wygłosił
wykład o prawnym zabezpieczeniu kredytów ban-
kowych w obrocie zagranicznym. Był wychowaw-
cą wielu pokoleń aplikantów adwokackich i wie-
loletnim wykładowcą szkolenia aplikantów adwo-
kackich z dziedziny prawa cywilnego i rodzinne-
go, a także członkiem komisji egzaminacyjnych dla
adwokatów. W l. 1970–1976 współdziałał z Komi-
sją Doskonalenia Zawodowego IA w Warszawie,
m.in. w organizacji i prowadzeniu zajęć szkolenio-
wych dla adwokatów. W 1970 powołany został do
jednej z trzech sekcji specjalistycznych (Klub Cy-
wilistów) Komisji Doskonalenia Zawodowego IA
w Warszawie, w 1973 zaś – na stanowisko człon-
ka Sekcji Prawa Cywilnego Komisji Doskonalenia
Zawodowego. Otrzymywał wielokrotnie dyplomy
uznania za długoletnią i nienaganną pracę, m.in.
w bankowości czy w Narodowym Banku Polskim.
Został odznaczony złotą odznaką Za Zasługi dla
Finansów, a także Srebrnym, a następnie Złotym
Krzyżem Zasługi. Na wniosek NRA został odzna-
czony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia
Polski. W 1999 został wyróżniony przez Naczelną
Radę Adwokacką odznaką „Adwokatura Zasłużo-
nym”. Za całokształt pracy zawodowej i samorzą-
dowej otrzymał w 2000 dyplom ORA w Warszawie
 Śledziński, Śliwiński
za ponad 50-letnią zaangażowaną pracę w szere-
gach Adwokatury.
Zmarł w dniu 16.12.2004 w Warszawie, gdzie
też został pochowany. W małżeństwie z Jadwigą
ze Świątkowskich (córką Henryka Świątkowskie-
go – zob.), zawartym w Krakowie w 1945, miał cór-
kę Marię (ur. 1948).
Maciej Marek Kamiński
AIA w Warszawie, Akta osobowe; Adwokatura Polska. Pro
Patria et Iustitia, Naczelna Rada Adwokacka, Warszawa 2003;
Zbigniew Trybulski, Bibliografia Prawa i Postępowania Cywil-
nego 1945–1960, Literatura – orzecznictwo, Warszawa 1962;
Zbiory rodzinne.
Śliwiński Stanisław Antoni (1887–1959),
adwokat w Warszawie, sędzia SN, wybitny znaw-
ca prawa i procesu karnego, profesor UW, kody-
fikator.
Ur. 25.09.1887 we Lwowie w rodzinie Antoniego
(syna Ignacego i Katarzyny z Wierzbieńców), urzęd-
nika magistratu we Lwowie (zm. 1900), i Rozalii z
Jakimków (zm. 1911), córki Teodora i Katarzyny z
Czekielów. Ochrzczony został w parafii greckoka-
tolickiej św. Paraskewy 16.10.1887. Chrzestnymi zo-
stali Franciszek Skąpski oraz Joanna Wierzbieniec.
Miał siostrę Marię (po mężu Kruk), nauczycielkę
szkoły powszechnej (zmarła w 1946).
Po ukończeniu szkoły ludowej w 1898 rozpoczął
naukę w III Gimnazjum we Lwowie im. Franciszka
Józefa, kończąc je 20.06.1905 zdaniem egzaminu
dojrzałości. Gdy w 1905 zapisał się na Wydział Pra-
wa Uniwersytetu Lwowskiego w katalogu studen-
tów semestru zimowego 1905/1906 napisano „wy-
znanie greckokatolickie” i „posługuje się językiem
ruskim”. Mieszkał wówczas ul. Karaickiej 5, będąc
pod opieką matki. Od półrocza letniego 1906/1907
jako język ojczysty wpisywał już język polski i tak
pozostało do końca studiów. W semestrze zimo-
wym 1907/1908 wpisano że jest „upełnoletniony”.
Przez cały okres nauki uniwersyteckiej Ś. był zwol-
niony z czesnego. W czasie studiów Ś. słuchał m.in.
wykładów Oswalda Balzera, Władysława Abraha-
ma, Ignacego Koschembahr-Łyskowskiego, Alfre-
da Halbana, Gustawa Roszkowskiego, Kazimierza
Twardowskiego, Ernesta Tilla, Aleksandra Doliń-
skiego, Piotra Stebelskiego, Józefa Milewskiego,
Juliusza Makarewicza, Augusta Bálasitsa, a uczest-
niczył w seminariach z prawa rzymskiego prof.
554
T. III/z. 1
Chlamtacza, prawa cywilnego prof. Tilla, z prawa
cywilnego i handlowego prof. Dolińskiego oraz z
prawa karnego prof. Makarewicza. Należy przy-
jąć, że wpływ Makarewicza na Ś. był na tyle duży,
że sam uznawał się za ucznia lwowskiego uczone-
go (tak: A. Bąkowski, J. Koredczuk, K. Pol, A. Re-
dzik), choć w poglądach na prawo karne znacz-
nie się różnili. Absolutorium uzyskał 31.07.1909.
Stopień doktora praw, po zdaniu trzech egzami-
nów rygoryzalnych (sądowe 12.12.1909, politycz-
ne 24.02.1910, historycznoprawne 30.06.1910). Na
dyplomie doktorskim z 7.11.1910 znajduje się pod-
pis profesora dokonującego aktu promocji Ignace-
go Koschembahr-Łyskowskiego.
Od 12.02.1910 do 31.05.1912 Ś. odbywał prak-
tykę sądową (aplikację) w sądzie powiatowym, po-
tem w Sądzie Krajowym we Lwowie i w Wyższym
Sądzie Krajowym we Lwowie. Z dniem 1.06.1912
mianowany został sędzią powiatowym w Kału-
szu. Następnie, od 5.03.1915 do 31.08.1917, był
sędzią w Sądzie Powiatowym w Dąbrowie Górni-
czej. 25.08.1917 Tymczasowa Rada Stanu Króle-
stwa Polskiego, na podstawie art. 20 Przepisów tym-
czasowych o urządzeniu sądownictwa w Królestwie
Polskim z 18.07.1917, na wniosek dyrektora De-
partamentu Sprawiedliwości, mianowała Ś. sędzią
SO w Częstochowie, zaznaczając, że urząd obej-
mie 1.09.1917. Pod pismem do Ś. podpisali się: w
zastępstwie Marszałka Koronnego Józef Mikułow-
ski, dyrektor Departamentu Sprawiedliwości Sta-
nisław Bukowiecki, naczelnik Sekcji Organizacyj-
nej Eugeniusz Śmiarowski oraz sekretarz członek
TRS Ludomir Grędziszewski. 4.01.1918, na pod-
stawie art. 36 Dekretu Rady Regencyjnej o tym-
czasowej organizacji Władz Naczelnych w Króle-
stwie Polskim z 3.01.1918, Ś. wezwany został do
objęcia urzędu starszego referenta w Minister-
stwie Sprawiedliwości z dniem 4.01.1918. Na piś-
mie do Ś. podpisał się za ministra sprawiedliwości
Wacław Makowski, a jako sekretarz generalny Je-
rzy Lande. 3.08.1918 Ś. powołany został przez mi-
nistra Higersbergera na urząd radcy ministerial-
nego w MS. W tym czasie Ś. był wpisany na listę
adwokatów IA w Warszawie (prawdopodobnie od
1919 do 1923).
Pismem z 11.05.1921 MS powołał Ś. na stanowi-
sko „konsulenta prawnego” w MS, z uposażeniem
od 1.01.1921. Ze stanowiska tego zwolniony został
pismem MS z 23.03.1922, wydanym na skutek po-
T. III/z. 1 Śliwiński
dania Ś., a od 1.04.1922 do 17.07.1923 był pracow-
nikiem kontraktowym w MS. 3.07.1923 mianowa-
ny został sędzią SN z dniem 17 marca tr. do Izby
Poznańsko-Pomorskiej. Orzekał głównie w spra-
wach karnych. Po reorganizacji SN w związku z
wejściem życie 1.01.1929 prawa o ustroju sądów
powszechnych został sędzią Izby Karnej. Praw-
dopodobnie ok. 1934 przeniesiony został do Izby
Cywilnej SN. Ze służby w SN zwolniony został z
dniem 30.04.1939, na własny wniosek, w związku
z mianowaniem go profesorem zwyczajnym prawa
karnego na UW. Wypada dodać, że do tego cza-
su był członkiem Zrzeszenia Sędziów i Prokura-
torów RP. Służbę sędziowską Ś. łączył z pracą dy-
daktyczną oraz uczestniczeniem w gremiach ko-
dyfikacyjnych.
Stanisław Antoni Śliwiński
Postanowieniem Prezydenta RP z 4.02.1925 po-
wołany został w skład KKRP. Był członkiem Sekcji
Prawa Karnego pracującej nad Kodeksem karnym
według projektu prof. Makarewicza, ale jego wkład
w ostateczną wersję projektu nie był duży. Praco-
wał też w Sekcji Postępowania Karnego w końco-
wym etapie prac nad projektem Kodeksu postępo-
wania karnego, a z uwagi na fakt, że był też człon-
kiem tzw. Komisji Trzech, powołanej przez mini-
stra S. Cara i działającej w łonie MS, a mającej na
celu doprecyzowanie ostatecznego tekstu projek-
tu Kodeksu postępowania karnego, uznawany jest
za jednego z twórców Kodeksu postępowania kar-
nego z 1928. Pracował też nad projektem prawa o
wykroczeniach. W 1926 został powołany w skład
Rady Prawniczej przy MS.
555
Wykłady na WPiA UW rozpoczął w 1923, kiedy
to sekretarz UW, pismem z 19.04.1923, powierzył
Ś. prowadzenie wykładów zleconych z procedury
karnej. W kolejnych latach w podobny sposób zle-
cano Ś. wykłady z procedury karnej, a także inne
wykłady fakultatywne. Pismem z 11.04.1938 r. Min.
WRiOP zatwierdziło Ś. jako egzaminatora z prawa
karnego i postępowania karnego. 10.03.1939 mia-
nowany został przez Prezydenta RP profesorem
zwyczajnym prawa karnego i postępowania karne-
go na WPiA UW. Z dniem 1.05.1939 objął katedrę
po prof. W. Makowskim, który przeszedł na kate-
drę prawa państwowego (konstytucyjnego).
Przed wojną Ś. był członkiem Towarzystwa Praw-
niczego w Warszawie, wiceprezesem, a następnie
prezesem Towarzystwa Popierania Wiedzy Praw-
niczej. Był też członkiem redakcji GSW, OSP (od
1921), „Orzecznictwa Sądów Najwyższych w Spra-
wach Podatkowych i Administracyjnych”. Jednym
z pierwszych opracowań naukowych Ś. był opubli-
kowany w 1919 w „Kwartalniku Prawa Cywilnego
i Karnego” artykuł o idealnym zbiegu przestępstw
w kodeksie Tagancewa 1903. W GSW opracowy-
wał przez lata przeglądy orzecznictwa karnego SN.
Opublikował też m.in. artykuł Błąd w świetle prze-
pisów Kodeksu karnego (1934). Po śmierci wielo-
letniego redaktora GSW adw. Henryka Konica Ś.
pełnił obowiązki redaktora. Zredagował zeszyt nr
20–21 z 1934. 14.05.1934 Ś. został wybrany prze-
wodniczącym Towarzystwa Popierania Wiedzy
Prawniczej, które było wydawcą GSW (redakto-
rem GSW został wówczas Jan Stanisław Konic).
W l. 1933 i 1935 w „Archiwum Kryminologicznym”
zamieścił dwukrotnie przegląd orzecznictwa z za-
kresu prawa karnego procesowego. W PPC pub-
likował po 1934 opracowania o orzecznictwie cy-
wilnym. Był autorem haseł do ukazującej się od
1932 (nieukończonej), redagowanej przez W. Ma-
kowskiego „Encyklopedii Podręcznej Prawa Kar-
nego” – np. znakomicie wyjaśnił, co to jest „bez-
pośredniość” postępowania karnego.
Najważniejszym opracowaniem naukowym i dy-
daktycznym Ś. z okresu międzywojennego był nie-
wątpliwie Proces karny (część ogólna) (Warszawa:
F. Hoesick 1936, ss. 328). Poprzedziły je wydawa-
ne od 1925 przez Sekcję Wydawnictw Towarzystwa
„Bratnia Pomoc” UW skrypty zatytułowane Postę-
powanie sądowe karne. oprac. na podst. wykładów
uniwersyteckich St. Śliwińskiego, których objętość
 Śliwiński
dochodziła do 500 stron. Wypada dodać, że w 1926
wspólnie z Julianem Podczaskim Ś. wydał komen-
tarz do ustawy karnej skarbowej. Podręcznik do
procesu karnego z 1936 wszedł do kanonu litera-
tury karnoprocesowej. Był kamieniem węgielnym
nauki procesu karnego w Polsce (obok podręczni-
ka Stefana Glasera) – jak zauważają Marian Cie-
ślak i Józef Koredczuk – przenosi ona na grunt pol-
ski niemiecką teorię procesu karnego, a autor po-
wtarza całe partie ze znanego podręcznika Ern-
sta Belinga pt. Deutsches Reichsstrafprozessrecht.
Ś. m.in. uważał, że proces karny jest niezależny od
prawa materialnego. W podręczniku opisał m.in.
podstawy teoretycznego wyjaśnienia bezwzględnej
nieważności orzeczeń na podstawie k.p.k. z 1928,
a także koncepcję pozaustawowego „procesu do-
datkowego”. Tę ostatnią koncepcję odrzucono po-
tem w literaturze i orzecznictwie. Ś. był dogmaty-
kiem procesu karnego, stał na stanowisku legali-
zmu ustawy z 1928. Jak zauważa się w literaturze
– Ś. głosił „racjonalny kompromis, polegający na
krytycznym spojrzeniu na to, co głosił nurt socjolo-
giczny, i zachowaniu tego, co postępowe w ramach
szkoły klasycznej” (J. Koredczuk).
Początek II wojny światowej był dla Ś. trudny.
W obronie Warszawy walczył jego jedyny syn Sta-
nisław Juliusz, student Politechniki, który wios-
ną 1940 zmarł. Od 1.04.1941 do 1.08.1944 Ś. brał
udział w tajnym nauczaniu na Wydziale Prawa UW.
Współpracował w tym czasie dorywczo z Departa-
mentem Ustawodawczym MS Polskiego Państwa
Podziemnego. Jako tłumacz pracował w Prokura-
turze polskiego SA (znał biegle język niemiecki, a
słabiej rosyjski, ukraiński i francuski). Po upadku
Powstania Warszawskiego został wysiedlony. Wraz
z rodziną trafił do obozu w Pruszkowie, skąd dzięki
bardzo dobrej znajomości niemieckiego oraz biżu-
terii rodzinnej udało się im wydostać na wolność.
Śliwińscy pieszo udali się do Krakowa. Po drodze
zatrzymali się w Jędrzejowie, gdzie przez pewien
czas mieszkali u wiejskiej rodziny. Po dotarciu do
Krakowa zamieszkali u rodziny Panczkiewiczów,
z którymi zaprzyjaźnili się. Córka Ś. Teresa konty-
nuowała rozpoczęte na tajnym WPiA UW studia
prawnicze na WPiA UJ, a Ś. podpisał umowę z uni-
wersytetem i prowadził wykłady z procesu karnego
na UJ. Ś. wspominał, że w tym okresie w Wielicz-
ce od 20.12.1944 do 21.01.1945 egzaminował stu-
dentów prawa tajnego WPiA UW.
556
T. III/z. 1
Uchwałą z 20.07.1945 Ś. został zaproszony
przez Komisję Prawniczą PAU do udziału w pra-
cach Wydziału Historyczno-Filozoficznego PAU
w charakterze współpracownika, a 5.10.1945 zo-
stał powołany na współpracownika Komisji Praw-
niczej PAU. Jeszcze jesienią 1945 Ś. wrócił do sto-
licy. W 1945/1946 pełnił funkcję zastępcy prodzie-
kana WPr UW, w 1946/1947 dziekana, w 1947/1948
prodziekana, a 1949/1950 ponownie dziekana. Od
1945 był kierownikiem Katedry Prawa i Procesu
Karnego UW (od 1950 Katedry Procesu Karnego).
26.06.1946 był promotorem doktoratu honoris cau-
sa UW dla głównego oskarżyciela w procesie no-
rymberskim Roberta W. Jacksona, czego zapewne
był też inicjatorem. 22.11.1947 Zebranie Ogólne
TNW wybrało Ś. członkiem korespondentem Wy-
działu II Sekcji Nauk Prawniczych i Ekonomicz-
nych, w 1949 został zaś członkiem rzeczywistym.
W 1949 przystąpił do ZNP oraz TPPR, a w 1950
do ZPD (potem ZPP).
W 1952, podczas próby wprowadzenia sowie-
ckiego modelu szkolnictwa wyższego, Centralna
Komisja Kwalifikacyjna dla Pracowników Nauki
zaświadczyła, że Ś. uzyskał stopień – nowy – dok-
tora nauk prawnych. W 1952 został członkiem ko-
respondentem PAN, a w 1958 członkiem rzeczywi-
stym PAN. Był też członkiem Rady Głównej przy
Ministrze Szkół Wyższych i członkiem Centralnej
Komisji Kwalifikacyjnej dla Pracowników Nauki
(tak podaje Kalinowski). W l. 1956–1959 Ś. był
kierownikiem Zakładu Prawa Karnego Instytutu
Nauk Prawnych PAN, a w l. 1957–1958 dyrekto-
rem INP PAN.
Ś. wszedł w skład czterdziestoosobowej Komisji
Kodyfikacyjnej powołanej przez MS Zofię Wasil-
kowską 25.10.1956, zostając przewodniczącym Wy-
działu Karnego i tym samym członkiem Prezydium
Komisji. Był jednym z trzech członków przedwo-
jennej Komisji Kodyfikacyjnej RP, którzy weszli w
skład Komisji (obok Jana Wasikowskiego i Kazi-
mierza Przybyłowskiego). W nr. 10 „Prawa i Życia”
Ś. wyraził opinię, że powołanie Komisji pozwoli na
zerwanie z dotychczas panującą „anonimowością”
w pracach nad Kodeksem karnym. Przedstawił też
pogląd, że Komisja jest niezawisła, że nie jest pod-
legła ministrowi, gdyż ten nie jest członkiem Komi-
sji, a bierze udział w jej pracach; że jest ona orga-
nem „społeczno-prawnym”. Uznał, że przed woj-
ną dwunastoletni okres pracy nad Kodeksem kar-
T. III/z. 1 Śliwiński
nym był za długi, ale pośpiechu nie zalecał. Prace
Ś. w Komisji przerwała choroba i śmierć.
W okresie powojennym Ś. był członkiem Komi-
tetu Redakcyjnego PiP (1948–1956), współpraco-
wał też z „Demokratycznym Przeglądem Prawni-
czym”, przekształconym potem w „Nowe Prawo”.
Ś. znakomicie posługiwał się krótkimi formami li-
terackimi, szczególnie glosami do orzeczeń sądo-
wych, których opublikował około dwustu (przed
wojną publikował je głównie w OSP, po wojnie zaś
w PiP i „Nowym Prawie”). Oprócz nich opubliko-
wał około 50 obszerniejszych prac, w tym studia
nad prawem karnym materialnym i procesem kar-
nym, które stały się kanonem literatury karnistycz-
nej. Ś. był mistrzem polskiego języka prawniczego,
potrafiącym w zwięzły, klarowny i zrozumiały spo-
sób przekazać skomplikowane treści, definiować
instytucje prawne, co doceniali też językoznawcy.
W jego glosach uderza precyzja, logika i jasność
autorskiego wywodu.
Z zakresu prawa karnego materialnego naj-
ważniejszym dziełem Ś. jest podręcznik wydany w
1946 r. nakładem Gebethnera i Wolffa Polskie pra-
wo karne materialne. Część ogólna (Warszawa 1946,
ss. 617). Powstał on w okresie tajnego nauczania
i cudem ocalał z Powstania Warszawskiego dzięki
ks. Antoniemu Rutkowskiemu, który – jak wspo-
minał Ś. – uratował ze zgliszcz porzucony w piw-
nicy rękopis. Jest to jedyny tak obszerny i kom-
pletny wkład Ś. w naukę prawa karnego material-
nego. Obejmuje wyłącznie wykład części ogólnej,
zaś część szczególna prawa karnego materialne-
go nigdy nie ukazała się jako podręcznik. Zosta-
ła jednak upowszechniona wśród studentów częś-
ciami nakładem Sekcji Wydawniczej Towarzystwa
„Bratnia Pomoc” Studentów Uniwersytetu War-
szawskiego (Prawo karne materialne. St. Śliwiń-
ski, ss. 145; Prawo karne materialne. St. Śliwiński,
1946, ss. 146–392) oraz jako całość w 1947 r. – Pra-
wo karne materialne: część szczególna, Warszawa:
nakł. Koła Prawników Studentów Uniwersytetu
Warszawskiego, 1947, ss. [4], 327, [3]). Ową część
szczególną omówił w swoim podręczniku z 1946
Władysław Wolter (Prawo karne – część szczególna,
Kraków 1946, s. 157). Genowefa Rejman zauważy-
ła, że podręcznik do części ogólnej prawa karnego
materialnego jest doskonały, a opiera się w znacz-
nej mierze na nurcie klasycznym w nauce prawa
karnego. Marek Wąsowicz również nie zalicza Ś.
557
do nurtu socjologicznego w polskiej myśli praw-
nokarnej. Inni autorzy zwracają uwagę na łącze-
nie przez Ś. klasycznego nurtu z socjologicznym,
szczególnie w przypadku postępowania karnego.
Niewątpliwie jednak podręcznik do prawa karne-
go materialnego pozwala stwierdzić, że w poglą-
dach Ś. na prawo karne dominował kierunek kla-
sycystyczny z pewnymi modyfikacjami, co pozwala
zakwalifikować go do nurtu neoklasycznego w pol-
skiej nauce prawa karnego.
Polski proces karny przed sądem powszechnym
wyszedł w trzech częściach w l.1948–1949 nakła-
dem Gebethnera i Wolffa i bez wątpienia jest pod-
sumowaniem wieloletnich badań prowadzonych
przed wojną (Polski proces karny przed sądem po-
wszechnym: zasady ogólne, Warszawa 1948, ss. 732;
Polski proces karny przed sądem powszechnym: prze-
bieg procesu i postępowanie wykonawcze, Warsza-
wa 1948, ss. 316; Polski proces karny przed sądem
powszechnym, Warszawa 1949, ss. 128). O książce
tej już wówczas dziekan Wasilkowski napisał, że
posiada trwałą wartość naukową, co kolejne lata
potwierdziły, gdyż do dziś stanowi podstawową li-
teraturę nauki procesu karnego, szczególnie tom
pierwszy. Ś. uważał w swym dziele m.in., że pro-
ces karny jako system gwarancji praw ma służyć
przede wszystkim za środek realizacji interesu pań-
stwa (s. 8–12). Tom pierwszy podręcznika ukazał
się jeszcze dwukrotnie nakładem PWN (Polski pro-
ces karny przed sądem powszechnym: zasady ogól-
ne, Warszawa 1959, ss. 351, wyd. 2, Warszawa 1961,
ss. 375). Z pozostałych opracowań monograficz-
nych opublikowanych po wojnie na uwagę zasłu-
gują: Oddanie pod sąd w procesowym prawie kar-
nym (Wydawnictwo Prawnicze 1955, ss. 138) oraz
Wznowienie postępowania karnego w prawie Polski
na tle porównawczym (PWN 1957, ss. 325). Ważny
jest też artykuł pt. Niektóre zagadnienia proceso-
we na tle ostatniej noweli k.p.k. (PiP 1958, z. 10, s.
528–541). Ś. był też tłumaczem z rosyjskiego Pro-
cesu karnego Michaiła Strogowicza. Ś. brał udział w
opracowaniu zagadnienia „nauka prawa w pierw-
szym dziesięcioleciu Polski Ludowej 1944–1954”
dla pracy pod redakcją Juliusza Bardacha (Nauka
prawa w pierwszym dziesięcioleciu Polski Ludowej
1944–1954, „Nauka Polska” 1954, nr 3, s. 42–87).
Ś. prowadził bardzo lubiane przez studentów
wykłady, a najlepszych słuchaczy zapraszał na swo-
je seminarium doktorskie. Uczestnikami jego byli
 Śliwiński
liczni praktycy, szczególnie adwokaci. Uczniami
Ś. byli m.in. późniejsi profesorowie prawa Stefan
Kalinowski, Alfred Kaftal, Andrzej Murzynowski,
Mieczysław Siewierski oraz Maria Rafacz-Krzyża-
nowska (sędzia SN), Kazimierz Łojewski (potem
adwokat i prezes NRA), Czesław Jaworski (potem
adwokat i prezes NRA), Andrzej Bąkowski (adwo-
kat). Andrzej Murzynowski uważa, że Ś. po woj-
nie stworzył szkołę naukową, która wywarła duży
wpływ na ukształtowanie się i rozwój polskiej na-
uki procesu karnego, a tym samym na poglądy i
twórczość jego licznych uczniów. Sala „A” w Au-
dytorium Maximum UW nosi imię Stanisława Śli-
wińskiego.
Ś. odznaczony został m.in. Krzyżem Oficerskim
Orderu Odrodzenia Polski (2.05.1923), Medalem
10-lecia Odzyskania Niepodległości (30.04.1929);
Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Pol-
ski „za zasługi położone przy organizacji sądowni-
ctwa oraz na polu prac ustawodawczych” (Zarzą-
dzenie Prezydenta RP z 27 listopada 1929, M.P. z
1929 r. Nr 276, poz. 638), Złotym Krzyżem Zasłu-
gi (listopad 1937), Brązowym Medalem za Dłu-
goletnią Służbę (6.05.1938), Srebrnym Medalem
za Długoletnią Służbę (21.11.1938), Krzyżem Ko-
mandorskim Orderu Odrodzenia Polski (uchwa-
ła Rady Państwa z 19.07.1954), Medalem 10-lecia
PRL (17.01.1955).
Zmarł 6.09.1959 w Warszawie. Pogrzeb odbył się
10.09.1959 o godz. 11.40. Spoczął w grobie rodzin-
nym na cmentarzu Powązkowskim, obok pierwszej
żony i syna. Stefan Kalinowski napisał po śmier-
ci mistrza: „Odszedł człowiek o niezwykłych wa-
lorach umysłu i serca. Wielkim osobistym czarem
przyciągał do siebie tych wszystkich, którzy się z
nim bliżej zetknęli. (…) Skromny i prosty prze-
szedł przez życie, pozostawiając na każdym polu
swej rozległej działalności dowody ogromnej wie-
dzy, talentu i serca, tworząc dzieła, które przeży-
ły swego twórcę i trwać będą w sercach i umysłach
polskich pokoleń prawniczych oraz służyć wykład-
ni i stosowaniu prawa. Był i pozostanie w naszej
pamięci wzorem wielkiego uczonego, sprawiedli-
wego sędziego, nieugiętego szermierza w walce o
prawdę i dobro, Człowieka o wielkiej prawości i
dobroci”.
Ś. był dwukrotnie żonaty. Z pierwszego mał-
żeństwa z Teresą z Balukiewiczów (1893/1894–
1927) miał syna Stanisława Juliusza (1917/1918–
558
T. III/z. 1
22.06.1940), studenta Politechniki Warszaw-
skiej, obrońcę Warszawy w 1939, i córkę Teresę
(13.12.1924–9.09.2016), po mężu Gaede – student-
kę tajnego WPr UW, a po wojnie WPiA UJ, apli-
kantkę sadową, od 22.02.1962 adwokata w IA w
Warszawie. Wnuczką Ś. jest Hanna Elżbieta Kor-
dasiewicz, adwokat z Warszawy. 20.12.1937 w Nun-
cjaturze Apostolskiej w Warszawie Ś. zmienił ryt
wyznania na rzymskokatolicki. Drugą żoną Ś. była
Zofia Maria Franciszka ze Smoleńskich (1898–
29.10.1982), z którą zawarł związek małżeński w
Parafii Św. Stanisława Kostki w Warszawie 7 lipca
1938 r. Wspólnych dzieci nie mieli.
Adam Redzik
Artykuł jest rozbudowaną wersją biogramu opublikowanego
w Polskim Słowniku Biograficznym (t. 50/4, z. 207, Warszawa-
Kraków 2016, s. 626–628).
Archiwum UW, sygn. K. 3205; DALO, f. 26, op. 15, spr. 119,
k. 325v–326; spr. 120, k. 312v–313; spr. 121, k. 312v–313;
spr. 122, k. 596v–597; spr. 123, k. 538(3)v–539(4); spr. 124,
k. 515v–516; spr. 467, k. 574–575v; spr. 199, k. 50v–51; spr.
383, k. 93. Sprawozdanie Dyrekcyi c.k. Lwowskiego Gimnazy-
um im. Franciszka Józefa za rok szkolny 1898, Lwów 1898, s.
118; Sprawozdanie Dyrekcyi c.k. Lwowskiego Gimnazyum im.
Franciszka Józefa za rok szkolny 1905, Lwów 1905, s. 54 czę-
ści urzędowej; Academia Militans, s. 491, 495, 1135; G. Bał-
truszajtys, Wydział Prawa na Odrodzonym Uniwersytecie War-
szawskim, „Studia Iuridica”, t. 29 (1995), s. 9–36; taż, Na-
uczyciele tajnego Wydziału Prawa – biogramy, „Studia Iuridi-
ca” t. 25 (1993), s. 9–15; A. Bąkowski, Moi profesorowie z lat
1946–1950 na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego,
„Palestra” 2012, nr 5–6, s. 260–264; M. Cieślak, Proces kar-
ny, Kraków 1952; tenże, Spuścizna naukowa Stanisława Śli-
wińskiego, (w:) „Sprawozdanie z Prac Naukowych Wydziału
Nauk Społecznych PAN” 1965, Nr VIII, z. 1, s. 3–56; P. Fie-
dorczyk, Unifikacja i kodyfikacja prawa rodzinnego w Polsce
(1945–1964), Białystok 2014, s. 291, 295; S. Kalinowski, Pro-
fesor Stanisław Śliwiński, „Studia Iuridica”, t. 25, s. 135–139;
tenże, Stanisław Śliwiński, „Palestra” 1959, nr 11, s. ; tenże,
Stanisław Śliwiński, RPEiS 1960, nr 1–3; tenże, Stanisław Śli-
wiński, „Państwo i Prawo” 1959, Nr 10, s. 635–637; J. Kored-
czuk, Wpływ nurtu socjologicznego na kształt polskiego prawa
karnego procesowego w okresie międzywojennym (Les classiqu-
es modernes), Wrocław 2007, s. 26, 27, 29, 32, 54, 56, 57, 64,
65, 87, 95, 111. 138, 139, 144, 159, 174, 197, 217, 220, 240; A.
Lityński, Wydział Karny Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczypo-
spolitej. Dzieje prac nad częścią ogólną kodeksu karnego, Ka-
towice 1991; tenże, O prawie i sądach początków Polski Lu-
dowej, Białystok 1999; tenże, Historia prawa Polski Ludowej,
wyd. V, Warszawa: LexisNexis 2013; Łoza 1939, s. 309–310;
Mała Encyklopedia Prawa, Warszawa 1959, s. 206, 227–228.
„Rocznik Uniwersytetu Warszawskiego” 1962, s. 147; Milew-
ski, Redzik, Themis i Pheme, s. 214, 217, 219, 220, 221, 237,
253, 290, 479, 488, 489, 561, 591; A. Murzynowski, Reflek-
sje na temat nauki procesu karnego w Polsce Ludowej, „Pale-
stra” 1977, nr 1; K. Pol, Poczet Prawników Polskich XIX i XX
wieku, s. 1171–1184 (fot.); tenże, Leksykon Prawników Pol-
T. III/z. 1 Śliwiński, Śliwowski

skich: Profesor Stanisław Śliwiński (1887–1959), „Rzeczpo- oraz wiceprzewodniczący komitetu wykonawcze-
spolita” z 22 maja 2001 r.; A. Redzik, „Gazeta Sądowa War- go). Potem przeszedł do Związku Seniorów „Zet”
szawska” w XX wieku, „Palestra” 2010, nr 11–12, s. 215–229;
tenże, Publikatory orzecznictwa sądowego, „Palestra” 2011, (w listopadzie 1936 brał udział w zjeździe „Zetu”
nr 1–2, s. 190–197; G. Rejman, Stanisław Śliwiński, (w:) Pro- w Warszawie w 50. rocznicę powstania). Należał
fesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu War- też do Koła Prawników Studentów UW (w czaso-
szawskiego 1808–2008, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa: Le- piśmie Koła „Prawo” opublikował pierwszą pra-
xis-Nexis 2008, s. 135–137; taż, Wykłady profesora Stanisła-
wa Śliwińskiego w okresie tajnego nauczania, „Studia Iuridi- cę – w 1929 nr 3 artykuł pt. Zabójstwo w uniesie-
ca” 1993, t. 25, s. 141–152; „Rocznik Towarzystwa Naukowe- niu w kodeksie karnym rosyjskim z r. 1903) oraz do
go Warszawskiego” 1947, s. 84–86; Rocznik polityczny i gospo- Bratniej Pomocy Studentów UW. Studia ukończył
darczy, Tom 1959, Polska Agencja Telegraficzna, Polskie Wy- stopniem magistra praw 21.06.1928. Jednocześ-
dawnictwa Gospodarcze, Państwowe Wydawnictwo Ekono-
miczne 1959, s. 884; M. Rogacka-Rzewnicka, Seminarium nie od 1927 uczył się w Szkole Nauk Politycznych,
poświęcone pamięci Profesora Stanisława Śliwińskiego w pięć- którą ukończył w 1933, uzyskując dyplom na pod-
dziesiątą rocznicę jego śmierci, „Studia Iuridica”, t. 51, 2011, stawie pracy Proudhon i szkoła polityki mieszanej.
s. 403–429; J. Sawicki, Tajny Wydział Prawa Uniwersytetu war-
W okresie od września 1928 do sierpnia 1929 od-
szawskiego w latach okupacji 1939–1944, (w:) B. Leśnodor-
ski, W. Sobociński, J. Sawicki, Studia z dziejów Wydziału Pra- bywał aplikację w Prokuratorii Generalnej RP, a
wa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1963, s. 191–210; w okresie od października 1929 do stycznia 1931
M. Siewierski, Stanisław Śliwiński, „Nowe Prawo” 1959, Nr aplikację sądową w okręgu SA w Warszawie, za-
10 (160), s. 1224–1225 (fot.); A. Symonowicz, Wspomnienia
kończoną egzaminem sędziowskim.
z tajnego Wydziału Prawa UW w okresie okupacji, „Palestra”
1958, nr 3–4; tenże, Wspomnienia z tajnego Wydziału Prawa
Uniwersytetu Warszawskiego w okresie okupacji hitlerowskiej,
„Studia Iuridica”, t. 25 (1993), s. 45–62; A. Śródka, Uczeni
Polscy, t. IV, s. 316–317; M. Wąsowicz, Nurt socjologiczny w
polskiej myśli prawnokarnej, Warszawa 1989; P. M. Żukow-
ski, Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskie-
go, tom II 1780–2012, pod red. D. Malec, Kraków 2014; Re-
lacja Andrzeja Bąkowskiego z Warszawy; Relacja Czesława
Jaworskiego z Warszawy; informacje od Hanny Elżbiety Kor-
dasiewicz, wnuczki Ś.

Śliwowski Jerzy Władysław (1907–1983),

adwokat w Warszawie, teoretyk prawa karne-
go, prawa i polityki penitencjarnej, współtwórca i
profesor Wydziału Prawa UMK, wykładowca ANP,
UŁ i UMCS, działacz polityczny.
Ur. 1.05.1907 w Warszawie w rodzinie Władysła-
wa Rocha, warszawskiego, a po II wojnie świato-
wej grodziskiego adwokata, i Marii z Ostrowskich,
urzędniczki. W 1915 ewakuowany do Moskwy. Tam
uczył się w I Polskim Gimnazjum przy Centralnym
Komitecie Obywatelskim. W 1918 wrócił z rodziną
do Warszawy i ukończył III Gimnazjum im. Jana
Zamoyskiego w Warszawie (matura 14.06.1924),
a następnie rozpoczął studia na WPr UW. Uczest-
niczył w seminariach profesorów Eugeniusza Jar-
ry, Zygmunta Cybichowskiego i Wacława Makow-
skiego. W l. 1924–1927 należał do Akademickie-
go Związku Młodzieży Postępowej (w l. 1926–1927
prezes), a w l. 1927–1930 do Związku Polskiej Mło-
dzieży Demokratycznej (wiceprzewodniczący, a
potem przewodniczący środowiska warszawskiego
Jerzy Władysław Śliwowski
W okresie od 1931 do 1939 Ś. pracował w są-
downictwie. Początkowo, od marca 1931 do paź-
dziernika 1932, jako asesor sądowy, następnie
jako sędzia grodzki w Żyrardowie i kierownik tego
sądu, a od 1.12.1935 jako sędzia grodzki w Warsza-
wie, w oddziale XII, a następnie III. W kwietniu
1937 uzyskał urlop naukowy i wyjechał do Fran-
cji w celu studiów i przygotowania doktoratu. Sto-
pień doktora praw uzyskał 29.04.1939 na Uniwer-
sytecie w Nancy.
Od początku lat 30. Ś. był aktywnym uczestni-
kiem życia prawniczego, jako autor licznych artyku-
łów, uczestnik konferencji i kongresów oraz członek
gremiów naukowych i profesjonalnych. Od 1933 Ś.

559
 Śliwowski
był członkiem Międzynarodowego Stowarzyszenia
Prawa Karnego. Uczestniczył w tr. w III Międzyna-
rodowym Kongresie Prawa Karnego w Palermo, a
we wrześniu tr. w pierwszym Zjeździe Prawników
Państw Słowiańskich w Bratysławie. W 1935 był
uczestnikiem X Międzynarodowego Kongresu Kar-
nego i Penitencjarnego, który odbył się w Berlinie.
Od 1937 działał w sekcji polskiej Komisji Współ-
pracy Intelektualnej. W tym samym roku w Rzymie
brał udział w zjeździe założycielskim Międzynaro-
dowego Stowarzyszenia Kryminologicznego, w któ-
rym działał także po wojnie. Zaangażował się też w
działalność Société Génerale des Prisons. Na licz-
nych kongresach wygłaszał referaty poświęcone naj-
częściej zagadnieniom prawa i polityki penitencjar-
nej. Spośród licznych publikacji Ś. z okresu przed-
wojennego wskazać należy: Fikcja i metafizyka swo-
bodnego uznania sędziowskiego w dziedzinie wymia-
ru kary („Wiadomości Prawnicze”, Łódź, 1934, nr
1), Granice obrony w procesie karnym (obrona a po-
plecznictwo) („Współczesna Myśl Prawnicza” 1937,
nr 3). W 1936 wydał napisaną wspólnie z Mirosła-
wem Kuleszą książkę pt. Ustawy a sędziowski wymiar
kary. Rok później ogłosił w duchu czasów rozpraw-
kę Naród a przestępstwo (Warszawa 1937). Ważną i
pionierską pracą było opracowanie pt. Władza sę-
dziego w dziedzinie wykonania kary według kodek-
su karnego polskiego (Warszawa 1934), która zosta-
ła też nagrodzona w konkursie „Głosu Sądowni-
ctwa”. Liczne opracowania z zakresu penitencjary-
styki i prawa karnego zamieszczał na łamach „Prze-
glądu Więziennictwa Polskiego” (w l. 1933–1939),
„Czasopismie Sądowo-Lekarskim”, „Głosie Sądow-
nictwa”, „Palestrze”.
W grudniu 1939 przestał być sędzią. W kwietniu
1940 został wpisany na listę adwokatów IA w War-
szawie (kancelaria indywidualna przy Hożej 38).
Od 1940 współpracował z Towarzystwem Opie-
ki nad Więźniami „Patronat” (z Komisją Prawni-
czą) w sprawach dotyczących więźniów politycz-
nych. Od 1942 był to Wydział Opieki nad Więź-
niami i ich Rodzinami RGO). Latem 1940 został
przez kierownika SG w Warszawie powołany na
pełnomocnika Komisarycznego Zarządu Zabez-
pieczonych Nieruchomości przy Sądzie Grodzkim
w Warszawie. W październiku tr. instytucja ta zo-
stała wydzielona z zależności od sądu, co skutko-
wało też odwołaniem Ś.
Był żołnierzem AK i prawdopodobnie działa-
560
T. III/z. 1
czem konspiracyjnego SD. W grudniu 1944 Ś. zo-
stał aresztowany w Brwinowie w powiecie błoń-
skim pod zarzutem działania na szkodę Niemców.
Przetrzymywany w Grodzisku, Skierniewicach, a
po ewakuacji przewieziony do Radogoszczy pod
Łodzią, ale z powodu przepełnienia nieprzyjęty.
Wspominał, że był skazany na karę śmierci, ale w
styczniu 1945 uciekł z transportu więziennego kie-
rowanego do obozu koncentracyjnego do Rzeszy.
Na początku 1945 przebywał w Brwinowie.
W lutym 1945 wstąpił formalnie do SD i należał do
tej partii do 1949, jako członek Komitetu Miejskie-
go, Komitetu Wojewódzkiego i Rady Naczelnej
(od I Kongresu SD z 1946 do II Kongresu w paź-
dzierniku 1949). Z ramienia SD w l. 1945–1946 był
radnym Powiatowej Rady Narodowej w Grodzisku
Mazowieckim, w l. 1946–1947 Wojewódzkiej Rady
Narodowej w Warszawie. W styczniu 1947 z listy
nr 3 (Blok Stronnictw Demokratycznych: PPR +
PPS + SL + SD) w okręgu Pruszków kandydo-
wał do Sejmu, bezskutecznie. Na III Kongresie SD
(30.09–2.10.1949) sprzeciwił się zbyt dużemu uza-
leżnieniu SD od PZPR, przez co nie został już wy-
brany do władz naczelnych SD, a niedługo potem
zakończył swoją działalność w partii.
Ponownie wpisany na listę adwokatów IA w
Warszawie 11.05.1945. W l. 1945–1949 był sędzią
Sądu Dyscyplinarnego IA w Warszawie (miano-
wany 17.12.1946). W 1947 zakomunikował RA w
Warszawie, że może podejmować się spraw osób
przebywających za granicą i ujawnił, że zna języki
– rosyjski, francuski, angielski, niemiecki, włoski,
czeski, hiszpański i portugalski. Kancelarię prowa-
dził w Grodzisku Mazowieckim przy ul. 1 Maja 17,
a od 1947 w Warszawie przy Złotej 9 m. 16. Uchwa-
łą ORA w Warszawie z 13.03.1947 poddany weryfi-
kacji. 30.06.1947 Komisja Weryfikacyjna IA w War-
szawie w składzie sędzia Jerzy Bigelmajer (delegat
MS), adw. Jerzy Jodłowski (delegat ORA w War-
szawie), sędzia Janusz Nowacki (delegat SA), pro-
kurator Jerzy Rother (w/z Prokuratora SA) przy
udziale pierwszego rzecznika weryfikacyjnego RA
w Warszawie adw. Bronisława Zdanowicza (proto-
kolant adw. Antoni Szczygieł) postanowiła o uzna-
niu Ś. za godnego należenia do stanu adwokackie-
go. Ślubowanie złożył 5.02.1948. Ponownie wery-
fikowany był na podstawie ustawy z 1950 w 1951
(27.11.1951 Wojewódzka Komisja Weryfikacyjna
utrzymała wpis na listę adwokatów). Od 1952 do
T. III/z. 1 Śliwowski
1962 zawód adwokata wykonywał w ZA nr 7 (ul.
Nowy Świat 38), po czym na jego prośbę został
skreślony z rejestru ZA nr 7, a w 1963 zaprzestał
wykonywania zawodu.
Jako adwokat Ś. bronił w wielu głośnych pro-
cesach, w tym zbrodniarzy hitlerowskich, np. w l.
1958–1959 Ericha Kocha, gauleitera Prus Wschod-
nich i Komisarza Rzeszy na Ukrainie, skazanego
w 1959 na karę śmierci, której nigdy nie wykona-
no (Koch zmarł w 1986 w Zakładzie Karnym w
Barczewie).
Od kwietnia 1945 Ś. prowadził wykłady zlecone
nauk penitencjarnych na WPiA UŁ. W l. 1945–
1948 był wykładowcą w Akademii Nauk Politycz-
nych. We wrześniu 1948 został zastępcą profeso-
ra prawa karnego i kierownikiem Zakładu Prawa
Karnego UMK w Toruniu, gdzie pracował do li-
kwidacji Wydziału Prawa w 1952. Od 1952 do 1956
pracował jako zastępca profesora prawa karnego
na UMCS w Lublinie, gdzie od września 1955 był
też kierownikiem Katedry Zespołowej Prawa Kar-
nego. W 1958 powrócił na reaktywowany Wydział
Prawa UMK jako docent. Od września 1958 kie-
rował Katedrą Prawa Karnego, a od 1960 związa-
ny był też z Zakładem Prawa Karnego Wykonaw-
czego UŁ. 22.12.1967 mianowany został profeso-
rem nadzwyczajnym. Po reorganizacji wydziału, od
1969, kierował Zakładem Prawa Karnego i Peni-
tencjarnego UMK (od 1976 Zakład Prawa Karne-
go i Kryminologii). Od 1971 do 1973 był prodzie-
kanem WPiA UMK. 6.07.1973 mianowany został
profesorem zwyczajnym.
Od kwietnia 1948, czyli od Zjazdu Zrzeszenia
Prawników Demokratów w Katowicach, był człon-
kiem Zarządu Głównego ZPD. W 1949 został
członkiem ZNP w Sekcji Szkół Wyższych. Od tego
czasu był też członkiem Klubu Demokratycznego
Profesury UMK. Należał też do ZPP (od 1948), a
od 1950 do TPPR.
Po 1956 mógł powrócić do aktywności między-
narodowej. W 1957 uczestniczył w VII Kongresie
Prawa Karnego w Atenach. W 1967 brał udział w
I Kongresie Medycyny Sądowej w Dreźnie, w 1969
w X Międzynarodowym Kongresie Prawa Karne-
go w Rzymie.
W 1966 został włączony przez MS Stanisława
Walczaka w skład Komisji Kodyfikacyjnej przygo-
towującej kodyfikacje karne. Był współtwórcą Ko-
deksu karnego wykonawczego z 1969.
561
W 1973 wyjechał do Włoch i na Sycylii (Syra-
kuzy) był prodziekanem Wyższego Instytutu Nauk
Karnych. Wykładał także w Katanii, Ferrarze, Bo-
lonii, Bochum, Tybindze, Rzymie i w Wiedniu. W
1975 wrócił do Polski. Współpracował z INP PAN,
z Instytutem Badania Prawa Sądowego w Warsza-
wie. Wykładał też w tym czasie na UG i UWr.
Wziął udział w V Kongresie Narodów Zjednoczo-
nych w Sprawie Zapobiegania Przestępczości i Po-
stępowania z Przestępcami w Genewie, a w roku
następnym w Międzynarodowym Kongresie Medy-
cyny Sądowej i Społecznej w Monachium.
Po wojnie opublikował wiele rozpraw nauko-
wych z zakresu prawa karnego (w tym podręczni-
ki), a także liczne, bardzo ważne prace z zakresu
penitencjarystyki, np.: Sądowy nadzór penitencjarny
(Warszawa 1965, 1969), Kodeks karny wykonawczy:
wykonanie kary pozbawienia wolności (Warszawa
1970), Polska myśl penitencjarna 1946–1971 (Po-
znań 1972), Kara ograniczenia wolności: studium
penalistyczne (Warszawa 1973), Prawo karne (War-
szawa 1975, 1979), Kara pozbawienia wolności we
współczesnym świecie (Warszawa 1981), Prawo i po-
lityka penitencjarna (Warszawa 1982). Opracował i
wydał bardzo ważną dla dziejów polskiego prawa
karnego pracę pt. Kodeks karzący Królestwa Pol-
skiego z 1818 r. Historia jego powstania i próba kry-
tycznej analizy (Warszawa 1958). Poza tym liczne
artykuły, rozprawy i glosy zamieszczał na łamach
PiP, „Nowego Prawa”, „Przeglądu Więziennictwa”
(od 1963 „Przegląd Penitencjarny”), a także w
„Gazecie Sądowej i Penitencjarnej”. Pisał też do
„Rassegna di Studi Penitenziari” (np. nr 2/1970)
oraz „Revue International de Droit Penal” (np.
1965). Łącznie opublikował ponad 300 opraco-
wań naukowych. Wypromował 30 doktorów. Jego
uczennicą była m.in. Alicja Grześkowiak.
Odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orde-
ru Odrodzenia Polski.
Zmarł 25.02.1983 w Warszawie. Spoczął 8.03.tr.
na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Żona-
ty z Eugenią z Pełków (ślub 1939, rozwód 1946), z
którą miał syna Andrzeja (ur. 1940), a następnie z
Danutą z Łepkowskich (ur. 1922), z którą miał cór-
ki Barbarę (ur. 1948) i Elżbietę (ur. 1949).
W marcu 2005 prof. Stanisław Salmonowicz
ujawnił, że Ś. był przez 15 lat współpracownikiem
SB o pseudonimie „Casus”/„Kazus” i donosił m.in.
na niego. Wojciech Polak stwierdził w materiale
 Śliwowski, Śniechórski T. III/z. 1

opublikowanym w „Gazecie Wyborczej”, że „«Ka- Śniechórski Stanisław (1913–2008), ad-

zus» to był specyficzny agent. Nigdy nie podpisał wokat w Warszawie, żołnierz AK, ps. „Świder”,
zobowiązania do współpracy, nie brał pieniędzy, uczestnik Powstania Warszawskiego, działacz sa-
nigdy nie poznał swojego pseudonimu. A jednak morządowy.
donosił od 1968 roku. Zachowały się trzy teczki pa-
pierów dokumentujących jego pracę. Przez kilka
lat przekazywał istotne informacje dotyczące np.
wydziału prawa. Wykonywał także pewne zadania
na zlecenie SB. Potem współpraca nabrała jeszcze
bardziej specyficznego charakteru. Raz w miesią-
cu spotykał się z komendantem wojewódzkim MO,
zjadali obiad na koszt SB, wypijali pół litra i roz-
mawiali o niczym. Profesor dzięki tym spotkaniom
dostawał paszport, kiedy chciał. Komendant pisał
swoje sprawozdania”.
Wraz z końcem roku akademickiego 2005/2006
usunięty został portret Ś. z auli wykładowej oraz
skuty napis obok drzwi sali, której do tego czasu
był patronem. Stanisław Śniechórski
Janusz Kanimir

AIA w Warszawie, Dział Osobowy, sygn. 1/1985; K. Askanas,
Mec. Prof. dr Jerzy Śliwowski (1907–1982), „Palestra” 1983,
nr 3; „Palestra” 1983, nr 7, s. 33–35; D. Gajdus, Wykaz waż-
niejszych publikacji naukowych prof. dra Jerzego Śliwowskiego,
„Acta Universitatis Nicolai Copernici. Prawo”, XVI (1978),
z. 89, s. 9–18; A. Grześkowiak, Sylwetka naukowa prof. dr.
Jerzego Śliwowskiego, „Acta Universitatis Nicolai Copernici.
Prawo”, XVI (1978), z. 89, s. 5–7; taż, Wspomnienie o Profe-
sorze Jerzym Śliwowskim, „Acta Universitatis Nicolai Coper-
nici. Prawo”, XXIII (1985); taż, Jerzy Śliwowski (1907–1982),
(w:) Toruńscy twórcy nauki i kultury (1945–1985), pod red. M.
Biskupa i A. Gizińskiego, Warszawa-Poznań-Toruń: PWN
1989, s. 323–330; B. Kunicka-Michalska, J. Wojciechowska,
Profesor Jerzy Śliwowski, „Nauka Polska” 1984, nr 4; „Ku-
rier Codzienny”, 19 stycznia 1947, s. 4 (inf. biogr.kandydata
na posła); J. Majer, Pamięci Profesora Jerzego Śliwowskiego,
„Gazeta Prawnicza” z 1.04.1983; A. Michalska-Warias, Jerzy
Śliwowski (1907–1983), (w:) Profesorowie Wydziału Prawa i
Administracji UMCS 1949–2009. Księga jubileuszowa z oka-
zji sześćdziesięciolecia Wydziału Prawa i Administracji UMCS
w Lublinie, pod red. A. Przyborowskiej-Klimczak, Oficyna
Wydawnicza „Verba”, Lublin 2009, s. 288–301; Milewski, Re-
dzik, Themis i Pheme, s. 60, 217, 302, 303, 364, 418, 461, 465,
468, 553; Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikoła-
ja Kopernika 1945–1994. Materiały do biografii, pod red. S.
Kalembki, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Koperni-
ka, Toruń 1995, s. 684–685; Pracownicy nauki i dydaktyki Uni-
wersytetu Mikołaja Kopernika 1945–1994. Materiały do biblio-
grafii, red. S. Kalembka, Toruń 1995, s. 684–685; Profesor jak
zwierzę łowne [wywiad z W. Polakiem], GW, z 20.03.2007; Re-
dzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 390; S. Salmonowicz,
„Życie jak osioł ucieka...” Wspomnienia, Bydgoszcz–Gdańsk
2014; Z. Zbyszewska, Ministerstwo Polskiej Biedy, Warszawa
1983, s. 191, 193; P. M. Żukowski, Śliwowski Jerzy Władysław,
PSB, t. LI/1, z. 208, s. 6–8.
Ur. 21.06.1913 w Warszawie, w rodzinie inteli-
genckiej. Po ukończeniu Liceum im. Zamoyskiego
w Lublinie wstąpił na Wydział Prawa i Nauk Spo-
łeczno-Ekonomicznych KUL, uzyskując magiste-
rium w 1936. Jako student był członkiem korpo-
racji akademickiej „Concordia”, w III RP był fili-
strem odtworzonej korporacji. Następnie ukończył
Szkołę Podchorążych Rezerwy Artylerii we Wło-
dzimierzu Wołyńskim w stopniu ogniomistrza pod-
chorążego. Brał udział w wojnie obronnej 1939, po
czym dostał się do niewoli sowieckiej. W pamięci
zapisały się jego wspomnienia o tym, jak uciekł w
trakcie transportu, wyskakując ze strzeżonego po-
ciągu. Po dotarciu do Warszawy zaangażował się
w działalność konspiracyjną, zostając żołnierzem
Korpusu Bezpieczeństwa AK. Jednocześnie kon-
tynuował aplikację adwokacką pod patronatem
adw. Andrzeja Grajnerta. Na listę adwokacką ko-
misarycznie zarządzanej IA w Warszawie wpisa-
ny został 9.09.1943. W czasie Powstania Warszaw-
skiego walczył w Śródmieściu – Okręg Warszaw-
ski Armii Krajowej, I Obwód „Radwan” (Śródmie-
ście), 3. Rejon „Ratusz”, Wojskowa Służba Ochro-
ny Powstania, VI zgrupowanie WSOP – batalion
„Bełt”, 1. Kompania, pluton „Topora”, następnie
w 3. Kompanii. Ranny 24.09.1944. Warszawę opuś-
cił z ludnością cywilną.
Po wojnie początkowo wznowił praktykę ad-

562
T. III/z. 1 Śniechórski, Śpikowski
wokacką, ale jeszcze w 1945 został przez ministra
sprawiedliwości oddelegowany do Prokuratury
Okręgowej w stopniu podprokuratora. Tam pra-
cował do 1950, po czym wrócił do wykonywania
zawodu adwokata. Od lat 70. był aktywnym dzia-
łaczem samorządu adwokackiego. W l. 1976–1989
był sędzią dyscyplinarnym IA w Warszawie, w tym
czasie pełnił również funkcje wiceprezesa i preze-
sa Sądu Dyscyplinarnego Izby. Później sprawował
funkcje sędziowskie w Wyższym Sądzie Dyscypli-
narnym Adwokatury.
Ś. był członkiem, potem przewodniczącym Ko-
misji ds. Etyki i Godności Zawodu przy ORA w
Warszawie w l. 1998–2008, ale poprzednio pełnił
obowiązki członka Komisji ds. Etyki przy NRA.
Odznaczony m.in.: Medalem za Wojnę Obron-
ną 1939, Krzyżem Armii Krajowej, Warszawskim
Krzyżem Powstańczym, Krzyżem Oficerskim Or-
deru Odrodzenia Polski (1998).
Ś. przeszedł przez życie z honorem, z podnie-
sionym czołem. Swoją biografią mógłby z powo-
dzeniem obdzielić kilka pięknych życiorysów. Wy-
bijał się zarówno swoją postawą, jak i pracą. Przez
wiele lat był Prezesem Koła Seniorów Adwoka-
tów IA w Warszawie, później Honorowym Preze-
sem (do końca życia). Żył adwokaturą do ostatnich
chwil. Zatroskany o jej przyszłość, brutalnymi ata-
kami na jej samorząd, na utrwalone tradycją insty-
tucje (patronat adwokacki nad aplikantami), próby
odebrania adwokaturze jej adwokackiego wymia-
ru sprawiedliwości. Zawsze zatroskany o los Pol-
ski w skomplikowanym świecie.
Nieliczna grupa przyjaciół znała też Stasia Śnie-
chórskiego z sobotnich spotkań w kawiarniach war-
szawskich („Ambasador”, „Na Rozdrożu”); wspa-
niałego rozmówcę, znakomitego gawędziarza, ma-
jącego zawsze „pod ręką” jakąś anegdotę sądową,
towarzyską, obyczajową, historyczną, że wspomnę
tylko gorące polemiki wokół Powstania Warszaw-
skiego, Kampanii Wrześniowej, postaci politycz-
nych, takich czy innych autorów przeróżnych ksią-
żek, publikacji. Ba, czasami dla rozrywki rozpatry-
waliśmy casusy sądowe, stare procesy, omawiali-
śmy poziom egzaminów adwokackich. Tu mistrza-
mi byli koledzy: Kazimierz Łojewski, Jerzy Biejat
czy Tadeusz de Virion. Stefan Płócienniczak peł-
nił rolę organizatora i animatora spotkań. Każdy z
nas miał za sobą jakieś funkcje samorządowe, cza-
sami aktualne. Wspominaliśmy kolegów, ich obro-
563
ny karne, wystąpienia na sali sądowej, dobrych sę-
dziów i fatalnych. Stanisław Śniechórski był mode-
ratorem tych spotkań, łagodził napięte spory do-
brym żartem czy anegdotką. Zawsze mobilny inte-
lektualnie, precyzyjny w myśleniu i przekazie my-
śli, prawie encyklopedyczny w prostowaniu czasa-
mi zapomnianego nazwiska. Zainteresowany sztu-
ką, znający się na niej, dobrą książką czy artykułem
publicystycznym. „Ładowaliśmy” na tych 2-godzin-
nych spotkaniach nasze, jak to nazywaliśmy „inte-
lektualne akumulatory”.
Zmarł 26.11.2008 w Warszawie. Pogrzeb odbył
się po mszy św. w kościele św. Karola Boromeu-
sza na historycznej nekropolii powązkowskiej, przy
licznym udziale jego Rodziny, koleżanek i kole-
gów adwokatów, przyjaciół i znajomych oraz człon-
ków korporacji studenckiej „Concordia” z KUL-u
w Lublinie. Żegnali go w imieniu samorządu prze-
mówieniami adwokaci Andrzej Bąkowski i Wło-
dzimierz Barański.
Żoną Ś. była Aniela z d. Jeleńska (1918–2011).
Mieli syna i córkę.
Andrzej Bąkowski
AIA w Warszawie, Akta osobowe; A. Bąkowski, Adwokat
Stanisław Śniechórski (1913–2008), „Palestra” 2009, nr 1–
2, s. 371–374; Powstańcze biogramy: http://www.1944.pl/
powstancze-biogramy/stanislaw-sniechorski,45243.html [2-
016.09.13]
Śpikowski Marcin Feliks (1894–1963), ad-
wokat w Bydgoszczy, wiceprezydent Bydgoszczy,
działacz społeczny.
Urodził się 11.11.1894 w Kępnie. Syn Walente-
go, krawca, i Bibianny z Taborskich. Po ukończeniu
gimnazjum w Poznaniu, w którym należał do To-
warzystwa Tomasza Zana, studiował prawo i eko-
nomię w uniwersytetach we Wrocławiu i Poznaniu,
uzyskując dyplom magistra obu nauk. W czasie
I wojny światowej służył w wojsku niemieckim, z
którego zbiegł w 1918. Walczył w powstaniu wiel-
kopolskim. W 1919 został emisariuszem Naczelnej
Rady Ludowej w Poznaniu na Warmię i Mazury. Na-
stępnie służył w wojsku polskim. Do rezerwy prze-
szedł w 1921 jako kapitan rezerwy. W tymże roku
rozpoczął aplikację sądową, najpierw w Bydgosz-
czy i następnie w Poznaniu. W 1924 zdał egzamin
sędziowski. Od 1924 wykonywał praktykę adwoka-
cką w Bydgoszczy. l.06.1929 został przyjęty do admi-
 Śpikowski
nistracji miejskiej w charakterze stałego urzędnika
(referendarza). Do jego obowiązków należało pro-
wadzenie wszystkich spraw miejskich przed sąda-
mi. 27.03.1930 wybrano go członkiem Magistra-
tu. Okazał się „bardzo tęgim i oddanym pracow-
nikiem miejskim”. Kierował Wydziałem Ogólnym
Magistratu. Z dużym znawstwem interesował się
Marcin Feliks Śpikowski
wszystkimi sprawami miejskimi. Jako adwokat i syn-
dyk miejski reprezentował miasto w różnych pro-
cesach, a miasto z tego tytułu tylko w l. 1930/1931
zaoszczędziło ponad 12 tys. zł. W l. 1933–1936, do-
brze znając gospodarkę i funkcje miasta, wielokrot-
nie zastępował w urzędowaniu prezydenta Leona
Barciszewskiego. Ten ostatni zgłosił w 1936 kandy-
daturę Ś. na pierwszego wiceprezydenta miasta.
5.11.1936 Rada Miejska wybrała wiceprezydenta
Bydgoszczy. Spośród 45 radnych głosy na Ś. odda-
ło 34 radnych z partii ChD i NPR. Przeciw głoso-
wali przede wszystkim radni ze Stronnictwa Naro-
dowego. 9.12.1936 Minister Spraw Wewnętrznych
zatwierdził wybór Ś. na stanowisko wiceprezyden-
ta Bydgoszczy, 11.01.1937 w ratuszu miejskim od-
była się uroczystość zaprzysiężenia wiceprezyden-
ta, a następnego dnia ks. kanonik Schulz, proboszcz
fary, której patronem był Magistrat, odprawił mszę
świętą w intencji „pożytecznego dla gminy bydgo-
skiej urzędowania nowego wiceprezydenta”. Ś. był
po T. Chmielarskim drugim z kolei polskim wice-
prezydentem Bydgoszczy.
Społecznie działał Ś. w harcerstwie i Związku
Oficerów Rezerwy jako prezes koła i wiceprezes
okręgu bydgoskiego. W sierpniu 1939 został zmo-
564
T. III/z. 1
bilizowany do wojska. Brał udział w obronie War-
szawy jako szef łączności w Cytadeli. Po kapitula-
cji stolicy dostał się do niewoli niemieckiej i aż do
stycznia 1945 przebywał w obozie jenieckim w Ofla-
gu Woldenberg. W lutym 1945 wrócił do Bydgosz-
czy i podjął pracę jako syndyk miejski w Zarządzie
Miejskim. Prowadził jako adwokat, podobnie jak
w latach 30., wszystkie sprawy sądowe miasta Byd-
goszczy, aż do chwili utworzenia Wydziału Praw-
nego Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej.
W lipcu 1951 na własną prośbę został przeniesiony
w stan spoczynku. Jednak w dalszym ciągu prowa-
dził różnego rodzaju sprawy zlecane mu przez Za-
rząd Miasta. Od czerwca 1951 był również radcą
prawnym w Zakładach Gazownictwa Okręgu Byd-
goskiego i w Miejskim Przedsiębiorstwie Gospo-
darki Komunalnej. Od lipca 1951 prowadził kance-
larię adwokacką w Bydgoszczy. 13.07.1951 Woje-
wódzka Komisja Weryfikacyjna w Bydgoszczy orze-
kła skreślenie Ś. z listy adwokatów. Zarzucono mu,
że przed II wojną światową był wiceprezydentem i
należał do BBWR. Jednak Wyższa Komisja Wery-
fikacyjna przy Ministrze Sprawiedliwości orzecze-
nie to uchyliła 25.03.1953. W uzasadnieniu swoim
Komisja stwierdziła, iż nie ustalono, by Ś. „w swej
pracy zawodowej i społecznej przed wojną wykazy-
wał szczególną gorliwość i aktywność, któraby bez-
pośrednio dotknęła ludzi pracy”. Tak więc Ś. mógł
znów pełnić zawód adwokata. Praktykę adwokacką
wznowił w styczniu 1954, a w marcu tr. został przy-
jęty do Zespołu Adwokackiego nr 1 w Bydgoszczy.
W związku z chorobą oczu i serca 19.12.1959 popro-
sił Wojewódzką Radę Adwokacką w Bydgoszczy o
udzielenie mu półtorarocznego urlopu zdrowotne-
go. Zastępował go adwokat Andrzej Montowski.
Zmarł w Bydgoszczy 5.03.1963. Pochowany zo-
stał 9.03.1963 na cmentarzu Nowofarnym.
Żonaty był z Elżbietą Szarlottą z domu Rochon,
primo voto Montowską. Dzieci nie miał.
Odznaczony był Medalem Niepodległości i
Krzyżem Powstańców Wielkopolskich.
Janusz Kutta
AIA w Toruniu, sygn. 4, AIA w Bydgoszczy, sygn. 746; S.
Błażejewski, J. Kutta, M. Romaniuk, Bydgoski Słownik Bio-
graficzny, t. 1, Bydgoszcz 1998, s. 104–105; Dz. Bydg. , nr 7
z 12 I 1937; Dzień Bydg. Ur. 10 z 13 I 1937; Gaz. POM. Nr
84 z 26 IX 1938, IKP, nr 57 z 8 III 1963 (nekrolog); J. Kut-
ta, Historia Izby Adwokackiej w Bydgoszczy 1945–2010, Byd-
goszcz 2012, 78, 79, 232, 242, 274; USC Bydg., akt zgonu nr
401/1963, AP-B, Akta m. Bydg. Kartoteka.
T. III/z. 1 Świątkowski
Świątkowski Henryk (1896–1970), adwo-
kat w Zamościu i w Warszawie, minister sprawied-
liwości w l. 1945–1956, poseł, wojewoda pomorski,
profesor nauk prawnych, dziekan Wydziału Pra-
wa UW.
Henryk Świątkowski
Ur. 2.04.1896 w Dzierżążni w pow. płońskim
jako syn nauczyciela Jana Świątkowskiego i Leo-
kadii (nazwisko rodowe nieznane). W 1907 rozpo-
czął naukę w gimnazjum w Pułtusku, które ukoń-
czył w 1915. Już w czasie nauki w gimnazjum roz-
począł działalność o charakterze politycznym. Pod
wpływem działaczy Towarzystwa Kultury Polskiej,
założonego przez Aleksandra Świętochowskiego,
w 1910 uczniowie gimnazjum w Pułtusku powoła-
li tajną organizację skautową o profilu liberalno-
demokratycznym, niepodległościowym i antykle-
rykalnym. Henryk Świątkowski był przewodniczą-
cym tej organizacji przez cały okres jej funkcjono-
wania (1911–1914). Po maturze przez krótki okres
wykonywał zawód nauczyciela.
Od listopada 1915 studiował na utworzonym
wówczas polskim UW, początkowo na Wydziale
Filozoficznym (literatura polska), a następnie na
Wydziale Prawa i Nauk Politycznych. Jednocześ-
nie studiował prawo w Wolnej Wszechnicy Pol-
skiej, którą ukończył w 1918. Podczas studiów za-
rabiał jako stenograf w Polskiej Agencji Telegra-
ficznej. W listopadzie 1920 ukończył studia praw-
nicze na UW. W czasie studiów luźno współpraco-
wał z młodzieżą ludową z PSL „Wyzwolenie”. Na
początku 1919 wziął udział w wyborach do Sejmu
Ustawodawczego jako instruktor wyborczy PSL
565
„Wyzwolenie” (lista nr 3) na okręg Płock-Pułtusk.
Zorganizował wówczas m.in. wiec przedwyborczy
w szkole w Nowym Mieście (pow. płoński), który
próbowały rozbić bojówki Narodowej Demokracji,
inspirowane przez ks. Dublasiewicza, miejscowego
proboszcza i zarazem wuja jego narzeczonej i przy-
szłej żony Jadwigi Anieli z Pyszkowskich.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej wstąpił na
ochotnika do Wojska Polskiego.
W l. 1921–1922 odbył aplikację sądową w SO
w Warszawie. W 1922 złożył egzamin sędziowski.
Aplikację adwokacką odbywał najpierw w Warsza-
wie, a od kwietnia 1923 w Zamościu, gdzie jego
patronem był adw. Piotr Eydziatt-Zubowicz, jed-
nocześnie senator z ramienia PSL „Wyzwolenie”.
Poza działalnością adwokacką Ś. rozwinął w Za-
mościu szeroką działalność polityczną w PPS, do
której wstąpił w 1923, i w związkach zawodowych.
W 1923 bronił przed Sądem Okręgowym w Za-
mościu 37 komunistów oskarżonych o udział w tzw.
powstaniu zamojskim w 1918. W 1926 był wśród
pięciu zamojskich adwokatów (wśród których
był m.in. adw. Teodor Duracz), którzy skutecz-
nie przeciwstawili się uchwale Rady Adwokackiej
w Lublinie, zakazującej adwokatom podejmowa-
nia obron w sprawach działaczy komunistycznych.
Z jego inicjatywy, jako przywódcy zamojskiej or-
ganizacji PPS, w 1928 podjęta została bardzo silna
agitacja za wprowadzeniem w Zamościu prohibicji.
W czasie swojej działalności zawodowej w Zamoś-
ciu Ś. wielokrotnie reprezentował w sądach i przed
organami państwowymi ubogą ludność żydowską i
cieszył się jej sympatią. W 1928 został wybrany na
posła do Sejmu RP z listy PPS, a w 1930, w tzw.
wyborach brzeskich, został posłem do Sejmu z li-
sty Centrolewu. Posłem był do 1935.
W październiku 1931 w gmachu pobenedyk-
tyńskim (teatrze) w Zamościu wraz z adwokata-
mi Piotrem Eydziatt-Zubowiczem, Antonim Żbi-
kowskim, Henrykiem Rosińskim, Bronisławem Si-
korskim i Czesławem Kuncewiczem zorganizował
wiec w sprawie poparcia projektu świeckiego pra-
wa małżeńskiego, opracowanego przez Komisję
Kodyfikacyjną. Na wiecu zebrało się około tysiąca
osób, które uchwaliły jednomyślnie żądanie przy-
jęcia tego projektu jako ustawy. Kolejne odczyty
zbiorowe w tym przedmiocie adwokaci ci urządzi-
li też w styczniu 1932 w Zamościu i w lutym 1932
w Szczebrzeszynie. W 1932, wraz z wymieniony-
 Świątkowski
mi pięcioma adwokatami, bronił w procesie kar-
nym Aleksandra Pieca, ściganego za swoją przy-
należność do Kościoła Narodowego. Oskarżony
Aleksander Piec został w drugiej instancji unie-
winniony.
Od 1928 Ś. systematycznie publikował artykuły
w czasopismach lewicowych. W klubie posłów i se-
natorów PPS poznał senatora Stanisława Posnera,
współredaktora GSW, który wciągnął go do pracy
pisarskiej w czasopismach prawniczych, w szcze-
gólności w GSW. Zaczął pisać artykuły i książki
poświęcone prawu rolnemu i prawu wyznaniowe-
mu. Był jednym z autorów regulacji prawa oddłu-
żenia rolnego, które, będąc odpowiedzią na wiel-
ki kryzys gospodarczy 1929, weszło w życie w po-
staci wielu aktów prawnych, z których najważniej-
szym było rozporządzenie Prezydenta RP z 24 paź-
dziernika 1934 o konwersji i uporządkowaniu dłu-
gów rolniczych (tekst jedn. Dz.U. 1936, Nr 5 poz.
59). Był także autorem komentarza do niektórych
z tych aktów prawnych.
W październiku 1934 powrócił na stałe do War-
szawy, gdzie prowadził kancelarię adwokacką pod
adresem ul. 3 Maja 2. Poza działalnością adwoka-
cką i działalnością polityczną w PPS był m.in. wi-
ceprezesem zarządu Zrzeszenia Prawników Socja-
listów. W 1938 został wybrany na radnego Rady
Miejskiej m.st. Warszawy z listy PPS z okręgu Po-
wiśle. Był także radcą prawnym Związku Zawodo-
wego Pracowników Komunalnych i Użytku Pub-
licznego oraz członkiem Zarządu Głównego Towa-
rzystwa Uniwersytetów Robotniczych. Bronił praw
mniejszości wyznaniowych do działalności religij-
nej. Był jednym z założycieli Stowarzyszenia Obro-
ny Wolności Sumienia w Polsce i redaktorem zwią-
zanego z tym stowarzyszeniem miesięcznika „Wol-
ność sumienia”. Współdziałał z Ligą Obrony Praw
Człowieka i Obywatela.
12.07.1940 Ś. został aresztowany przez gestapo
wraz z grupą ok. 100 warszawskich adwokatów. Na
Pawiak został przewieziony w bagażniku samocho-
du gestapowców, a jeszcze tej nocy – jak wspomi-
na rodzina – jego żona całkowicie osiwiała. Wkrót-
ce potem wysłany został – pierwszym transpor-
tem – do niemieckiego obozu koncentracyjnego
KL Auschwitz, gdzie nadano mu numer obozowy
2692. W KL Auschwitz był więziony rok i cztery
miesiące. Po powrocie do Warszawy długo choro-
wał. Między innymi na podstawie jego relacji Nata-
566
T. III/z. 1
lia Zarembina opracowała tekst Obóz śmierci, któ-
ry został wydany konspiracyjnie w grudniu 1942
przez PPS (WRN) i został przesłany na Zachód
jako pierwszy dokument na temat niemieckiego
obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.
Do wybuchu Powstania Warszawskiego miesz-
kał wraz z żoną i trzema córkami w Warszawie,
przechowując dwukrotnie przez kilka miesięcy w
domu Żydówkę – Janinę Szafir – koleżankę z klasy
z gimnazjum córki Jadwigi. Dzięki pomocy rodzi-
ny Świątkowskich Janina Szafir przeżyła wojnę, a
po wojnie, żyjąc przez kilkadziesiąt lat w Australii,
utrzymywała z rodziną przyjacielskie relacje.
W l. 1943–1945 należał do Robotniczej Partii
Polskich Socjalistów (RPPS). W czasie Powstania
Warszawskiego był oficerem oświatowym w Ko-
mendzie Armii Ludowej Śródmieście. Po powsta-
niu kierownictwo RPPS, do którego należał, zna-
lazło się w Krakowie, skąd udało się do partyzan-
tów AL w Górze Turbacz, by stamtąd na wezwa-
nie przewodniczącego PKWN Edwarda Osóbki-
-Morawskiego udać się do Lublina. W Lublinie
kierownictwo RPPS złożyło w prasie oświadcze-
nie o likwidacji RPPS i włączeniu się członków
RPPS do PPS.
W lutym 1945 Ś. otrzymał zadanie zorganizo-
wania województwa pomorskiego z siedzibą w To-
runiu. Przeniósł się do Torunia, gdzie był pełno-
mocnikiem rządu na województwo pomorskie, a
następnie pierwszym wojewodą pomorskim. Był
głównym inicjatorem, już w lutym 1945, utworze-
nia w Toruniu uniwersytetu. Po przyjeździe do To-
runia opublikował w „Słowie Pomorskim” artykuł
pod tytułem: Toruń musi mieć uniwersytet. Pierw-
sze spotkanie organizacji społecznych i politycz-
nych w sprawie utworzenia uniwersytetu odbyło
się u niego, jako u pełnomocnika rządu, jeszcze w
lutym 1945. W kwietniu 1945 stanął na czele ko-
mitetu organizacyjnego uniwersytetu. Zapropono-
wał zatrudnienie na tej uczelni profesorów z Uni-
wersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Jego stara-
nia zostały uwieńczone sukcesem – dekret Rady
Ministrów z 24.08.1945 o utworzeniu Uniwersyte-
tu Mikołaja Kopernika w Toruniu został zatwier-
dzony przez Prezydium Krajowej Rady Narodo-
wej 11.09.1945.
W kwietniu 1945 został wiceministrem, a w maju
1945 ministrem sprawiedliwości. Funkcję tę pełnił
do kwietnia 1956. Od 1945 był posłem do Krajo-
T. III/z. 1 Świątkowski
wej Rady Narodowej, a następnie posłem na Sejm
Ustawodawczy i Sejm I kadencji. Do 1956 był prze-
wodniczącym Głównej Komisji Badania Zbrodni
Hitlerowskich w Polsce.
Pod jego kierownictwem dokonano unifikacji i
laicyzacji prawa rodzinnego i prawa o aktach sta-
nu cywilnego, a także zapoczątkowano prace nad
kodyfikacją prawa cywilnego i karnego. Wniósł
też wkład w prace komisji przygotowującej pro-
jekt Konstytucji PRL z 1952. W PPS był kolej-
no: przewodniczącym Rady Naczelnej, członkiem
CKW PPS, przewodniczącym CKW PPS. Po połą-
czeniu PPS i PPR był członkiem sekretariatu KC
PZPR i członkiem Biura Politycznego – do maja
1950, kiedy z powodu ujawnienia jego artykułów
ogłoszonych w prasie międzywojennej, głównie pe-
peesowskiej, krytykujących procesy moskiewskie z
l. 1936–1938 za orzekanie w nich kar śmierci, zo-
stał zmuszony do zrzeczenia się tych stanowisk z
powodu rzekomej choroby.
Od kwietnia 1947 był profesorem na Wydziale
Prawa UW, kierownikiem Katedry Wyznaniowe-
go Prawa Państwowego i wykładowcą prawa rol-
nego. Gdy w 1950 Katedra Wyznaniowego Prawa
Państwowego została zlikwidowana, w rok później
objął Katedrę Prawa Rolnego. Od 1961 wykładał
ponownie wyznaniowe prawo państwowe. W 1966,
kiedy reaktywowano Samodzielny Zakład Wyzna-
niowego Prawa Państwowego, został jego kierow-
nikiem. Pełnił tę funkcję jeszcze kilka lat po osiąg-
nięciu wieku emerytalnego. Był długoletnim człon-
kiem Rady Naukowej Instytutu Nauk Prawnych
PAN i członkiem Komitetu Nauk Prawnych PAN.
Na Wydziale Prawa UW prowadził seminaria ma-
gisterskie i seminaria doktoranckie tak z prawa wy-
znaniowego, jak i z prawa rolnego. Był promoto-
rem ok. 500 prac magisterskich i kilku prac dok-
torskich. W l. 1958–1962 był dziekanem Wydzia-
łu Prawa UW.
Po wojnie rozpoczął w Polsce studia nad pra-
wem wyznaniowym, rozumianym jako zespół norm
ustanowionych lub uznanych przez państwo, okre-
ślających sytuację jednostki ze względu na jej wy-
znanie oraz regulujących stosunek państwa do koś-
ciołów i związków wyznaniowych.
Jest autorem licznych publikacji naukowych.
Bibliografia jego prac obejmuje ogółem ok. 300
publikacji, w tym obszerne monografie, podręcz-
niki i studia, a także artykuły, recenzje i glosy. Spo-
567
śród publikacji przedwojennych należy wymienić
w szczególności następujące: Nowa Konstytucja a
wolność sumienia i wyznania (1935), Prawo oddłu-
żeniowe rolne. Komentarz (1936), Wyznania religij-
ne w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem ich sta-
nu prawnego (1937), Ordynacje familijne (Szkic hi-
storyczno-prawny) (1937), Stan prawny Polskiego
Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (1939),
Przebudowa ustroju rolnego (1939). Do najważ-
niejszych publikacji powojennych należy zaliczyć
podręczniki: Prawo rolne (1958, 1962, 1966), Wy-
znaniowe prawo państwowe (1962, 1966), Państwo
i kościół w ustawodawstwie różnych krajów (1970),
a także liczne artykuły z zakresu prawa wyznanio-
wego, prawa rolnego, prawa małżeńskiego i kody-
fikacji prawa, a wśród nich np. Z zagadnień nowego
prawa małżeńskiego (1946), Problematyka prawna
obrotu nieruchomościami rolnymi (1957), Niektó-
re zagadnienia prawne wspólnot gruntowych w Pol-
sce (1958), Problematyka prawna komasacji grun-
tów a cywilna praktyka sądów (1958), Problem legal-
nej bigamii w Polsce przedwrześniowej (1959), Nie-
które aspekty prawne stosunku Państwa do wyznań
w Polsce przedwrześniowej (1959), Nowe prawo o
zawieszeniu spłat spadkowych (niektóre zagadnie-
nia prawne) (1960).
Za działalność polityczną i państwową otrzy-
mał liczne odznaczenia polskie i zagraniczne, m.in.
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodze-
nia Polski, czechosłowacki Order Białego Lwa
I Klasy i węgierski Order Państwowy I Klasy.
Jak wynika z dokumentacji IA w Warszawie, Ś.
został skreślony na własną prośbę z listy adwoka-
tów w dniu 14.06.1962.
Zmarł 22.03.1970 w Warszawie i tam został po-
chowany. W małżeństwie z Jadwigą Anielą z Pysz-
kowskich, zawartym w 1919, miał trzy córki, bliź-
niaczki Henrykę i Jadwigę ur. w 1921 oraz Zofię,
ur. w 1926.
Maciej Marek Kamiński
Zbiory rodzinne, w tym w szczególności: Henryk Świątkow-
ski, Niektóre dane z mego życiorysu, Warszawa 1966, nie-
publ.; Lista adwokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warsza-
wie (okręg Izby Adwokackiej Warszawskiej) na dzień 15 grud-
nia 1938 r., nakładem Izby Adwokackiej Warszawskiej, War-
szawa 1938; A. Ajnenkiel, Historia Sejmu Polskiego, t. III:
Polska Ludowa, Warszawa 1989, s 118; R. Brożyniak, Droga
życiowa Profesora H. Świątkowskiego, „Posłannictwo” 1970,
nr 5–6, s. 26–54; P. Czechowski (red.), Prawo rolne, Warsza-
wa 2011, s. 39; J. Dębski, Polscy adwokaci w obozie koncen-
 Świątkowski, Świda
tracyjnym Auschwitz 1940–1945. Słownik biograficzny, Oświę-
cim 2016, s. 349–353; Cz. Jaworski, O udziale adwokatów w
Powstaniu Warszawskim raz jeszcze, „Palestra” 2014, nr 10, s.
122–130; M. Kallas, A. Lityński, Historia ustroju i prawa Pol-
ski Ludowej, Warszawa 2003, s. 81, 96–219, 221, 375, 391,
394; Z. Klukowski, Zamojszczyzna, Tom I, 1918–1943, Tom
II, 1944–1959, Warszawa 2008; Z. Krzemiński, Historia war-
szawskiej adwokatury, Warszawa 2009; A. Lityński, Historia
prawa Polski Ludowej, wyd. 5, Warszawa 2013; S. Michalski,
Adwokat Henryk Świątkowski (1896–1970), „Palestra 1980,
nr 7, s. 128–131; Milewski, Redzik, Themis i Pheme, s. 218,
317, 418, 564; T. Mołdawa, Naczelne władze państwowe Pol-
ski Ludowej 1944–1979, Warszawa 1979; M. Pietrzak, Hen-
ryk Świątkowski, (w:) Profesorowie Wydziału Prawa i Admi-
nistracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808–2008, red. G. Bał-
truszajtys, Warszawa 2008, s. 201–202; tenże, Prawo wyzna-
niowe, Warszawa 2010; Radlicki, Kapo odpowiedział – Aus-
chwitz; A. Reiss, Z problemów odbudowy i rozwoju organiza-
cyjnego PPS 1944–1946, Warszawa 1971; Redzik, Zarys hi-
storii samorządu adwokackiego; Redzik, Kotliński, Historia
Adwokatury, s. 227, 231, 232, 244, 301; M. Rybicki, Henryk
Świątkowski 1896–1970, PiP 1970, z. 6 (292); J. Tomicki, Pol-
ska Partia Socjalistyczna 1892–1948, Warszawa 1983; J. Żar-
nowski, Polska Partia Socjalistyczna w latach 1935–1939, War-
szawa 1965; Encyklopedia powszechna PWN, Tom 4, War-
szawa 1976; Dwutygodnik Prawno-Społeczny „Prawo” – Or-
gan Zrzeszenia Prawników Polskich, Nr 7 (364), 5 kwietnia
1970; http://www.umk.pl – strona internetowa Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Świda Witold (1899–1989), adwokat w Wilnie,
Białymstoku i we Wrocławiu, wykładowca prawa
karnego na USB, delegat Izby Adwokackiej w Wil-
nie do NRA, pierwszy dziekan RA we Wrocławiu,
rektor UWr, w okresie PRL członek Komisji Ko-
dyfikacyjnej.
Ur. 10.02.1899 w Różampolu w powiecie dziś-
nieńskim, w guberni wileńskiej. Ukończył w 1916
gimnazjum w Mińsku Litewskim. Studia wyższe
rozpoczął w tym samym roku na Wydziale Eko-
nomicznym w Instytucie Handlowym w Moskwie.
W sierpniu 1917 jako ochotnik wstąpił do I Kor-
pusu Polskiego dowodzonego przez gen. Józe-
fa Dowbora-Muśnickiego. Służył w nim do czasu
rozbrojenia Korpusu w Bobrujsku w maju 1918.
W październiku 1918 udał się do Warszawy i wstą-
pił na Wydział Rolniczy w Szkole Głównej Gospo-
darstwa Wiejskiego. Z powodu wypadków wojen-
nych zmuszony był przerwać studia. Wznowił je
w październiku 1919 w Uniwersytecie w Poznaniu
na Wydziale Rolniczym. W 1920 w obliczu ofen-
sywy bolszewickiej wstąpił jako ochotnik do Woj-
ska Polskiego. W l. 1920–1922 uczęszczał na zaję-
cia sekcji ekonomicznej na Wydziale Prawno-Eko-
568
T. III/z. 1
nomicznym Uniwersytetu Poznańskiego. Uzyskał
5.07.1922 dyplom magistra nauk ekonomiczno-
politycznych tej uczelni. Ś. przeniósł się do Wil-
na, gdzie w październiku 1922 rozpoczął studia na
czwartym roku na Wydziale Prawa i Nauk Społecz-
nych USB. Po uzupełnieniu kursu prawa uzyskał
na USB w lipcu 1923, jako jeden z pierwszych ab-
solwentów tego Wydziału, dyplom ukończenia tej
uczelni. W październiku 1923 rozpoczął pracę na
WPiNS na kontraktowym stanowisku starszego
Witold Świda
asystenta przy Katedrze Prawa Karnego profesora
Bronisława Wróblewskiego. W 1927 Rada WPiNS,
uznając dorobek naukowy, obejmujący między in-
nymi książkę Pojedynek ze stanowiska polityki kry-
minalnej, nadała Ś. stopień doktora praw. W listo-
padzie 1927 Ś. wydał drukiem pracę zatytułowaną
Przestępstwo zarażenia chorobą weneryczną w pol-
skich projektach kodeksu karnego.
W l. 1923–1928 odbywał aplikację sądową oraz
aplikację adwokacką w Wilnie. Uchwałą Rady Ad-
wokackiej w Wilnie z 25.06.1928 został wpisany na
listę adwokatów IA w Wilnie.
W celu napisania rozprawy habilitacyjnej
w l. 1928–1929 przebywał na stypendium nauko-
wym na uniwersytetach w Strasburgu, Paryżu i
Rzymie.
W końcu 1929 Rada WPiNS USB udzieliła Ś.
zgody na możliwość występowania przed sądem
w charakterze adwokata. Ś., motywując wniosek,
podkreślił, że jego ewentualny udział w rozpra-
wach sądowych nie wiąże się z otwarciem kance-
larii adwokackiej.
T. III/z. 1 Świda
W 1932 opublikowana została rozprawa Ś. pt.
Przestępca zawodowy. Na jej podstawie, po prze-
prowadzeniu przewodu, Rada WPiNS USB pod-
jęła w 1932 uchwałę o nadaniu Ś. veniam legendi w
zakresie prawa karnego.
Dzięki udzielonemu przez Min. WRiOP płatne-
mu urlopowi oraz otrzymanemu z Funduszu im. J.
Piłsudskiego stypendium naukowemu Ś. przeby-
wał od 1.04.1934 do 1.09.1934 w instytutach kry-
minologicznych w Austrii, Belgii i Włoszech, gdzie
uczestniczył w seminariach naukowych oraz wizy-
tował tamtejsze zakłady karne. W 1936 opubliko-
wał pracę zatytułowaną Zakład dla niepoprawnych
w praktyce sądów polskich, a jej główne tezy za-
prezentował na III Zjeździe Prawników Polskich
w Katowicach.
Od roku akademickiego 1936/1937 Ś. wykładał
wstęp do prawoznawstwa w Szkole Nauk Politycz-
nych, która działała przy utworzonym w 1930 In-
stytucie Badawczym Europy Wschodniej w Wilnie.
W 1936 wszedł w skład utworzonego przy SzNP
Sądu Dyscyplinarnego. Prowadził dodatkowo wy-
kład z encyklopedii prawa w wileńskim Instytucie
Nauk Handlowo-Gospodarczych. W 1939 ogłosił
wraz z profesorem B. Wróblewskim wyniki prze-
prowadzonej w 1937 wśród sędziów ankiety po-
święconej zagadnieniu orzekania kar.
Ś. sprawował wiele funkcji w wileńskiej adwo-
katurze. Był członkiem Rady Adwokackiej w Wil-
nie (1933–1938) oraz Okręgowej Rady Adwoka-
ckiej w Wilnie (1938–1939). W 1934 oraz 1938 był
rzecznikiem dyscyplinarnym IA w Wilnie. Wcho-
dził w l. 1934–1939 w skład Komisji Egzamina-
cyjnej przeprowadzającej egzaminy adwokackie.
W kadencji 1937–1938 zasiadał w składzie NRA
jako delegat IA w Wilnie. Był także członkiem
Konferencji Aplikantów Adwokackich w Wilnie
(1934–1935), a w l. 1936–1939 zajmował funkcję
kierownika sekcji karnej Konferencji. Kierował
także pracami Biblioteki Adwokackiej w Wilnie
(1933–1935 oraz 1938–1939).
W początkowym okresie II wojny światowej Ś.
został zmobilizowany. Po klęsce kampanii wrześ-
niowej został zwolniony i przebywał w Wilnie. Za-
robkował, pracując jako robotnik. W l. 1941–1944
organizował pracę seminarium z zakresu prawa
karnego w tajnym USB.
Po zakończeniu wojny przebywał w 1945 w Bia-
łymstoku, gdzie prowadził kancelarię adwokacką.
569
W tamtym czasie pełnił funkcję delegata IA w War-
szawie. Następnie przez krótki czas mieszkał w To-
runiu, skąd przeniósł się w 1946 do Wrocławia.
W czerwcu 1946 został pierwszym dziekanem
wrocławskiej Rady Adwokackiej. Od 1949 prak-
tykował na stanowisku radcy prawnego w Cen-
tralnym Zarządzie Przemysłu Fermentacyjnego
we Wrocławiu oraz w Spółdzielni Oświatowo-Wy-
dawniczej „Czytelnik”.
W 1946 Ś. objął kierownictwo Katedry Prawa
i Postępowania Karnego na Uniwersytecie Wroc-
ławskim. Ś. otrzymał wówczas stanowisko profe-
sora nadzwyczajnego (stanowisko profesora zwy-
czajnego objął w 1959). W l. 1952–1969 kiero-
wał Katedrą Prawa Karnego. Od 1953 był człon-
kiem Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego (w
l. 1956–1958 był sekretarzem generalnym, a w l.
1958–1959 wiceprezesem). Od 1956 zasiadał tak-
że w Komitecie Nauk Prawnych PAN (z wyjątkiem
lat 1959–1962).
W l. 1954–1956 Ś. był dziekanem Wydziału Pra-
wa i Administracji UWr, w okresie 1956–1959 pro-
rektorem do spraw nauki, a w l. 1959–1962 piasto-
wał godność rektora.
W 1961 wstąpił do Zarządu Grupy Polskiej Mię-
dzynarodowego Związku Prawa Karnego. W ra-
mach prac prowadzonych przez powołaną przez
MS Komisję Kodyfikacyjną uczestniczył od 1964
w przygotowaniu projektu Kodeksu karnego oraz
ustawy o zapobieganiu i zwalczaniu demoralizacji
i przestępczości nieletnich.
20.12.1988 Ś. otrzymał tytuł doktora honoris
causa UWr.
Ś. zmarł 21.02.1989; pochowany został na cmen-
tarzu Grabiszyńskim we Wrocławiu. Miał dwie cór-
ki, profesor nauk humanistycznych Hannę Świdę-
-Ziembę (1930–2012) i profesor nauk prawnych
Zofię Świdę (1939–2011).
Mikołaj Tarkowski
Lietuvos Centrinis Valstybës Archyvas, Vilnius (LCVA), F.
175, Ap. 2, VI B. 65, rkps., LCVA, F. 133, Ap. 2, B. 4, rkps.,
Księga posiedzeń Rady Adwokackiej w Wilnie. Lata: 1928,
1929, 1930 i 1931, k. 34; LCVA, F. 133, Ap. 2, B. 34, mszp.,
Sprawozdania z działalności RA w Wilnie 12/VIII – 1/XII
1939 r.; LCVA F. 133, Ap. 2, B. 24, mszp., Sprawozdanie Rady
Adwokackiej w Wilnie za rok 1932/33, Wilno 1933; Sprawo-
zdanie Rady Adwokackiej i Sądu Dyscyplinarnego Izby Adwo-
kackiej w Wilnie za rok 1934/35, Wilno 1935; Księga pamiąt-
kowa ku czci prof. dra Witolda Świdy, red. J. Fiema, W. Gute-
kunst, S. Hubert, Warszawa 1969; Z. Fedorowicz, Trzydzieści
 Świda
lat mego pobytu w Wilnie 1914–1944, Bydgoszcz 2010; K. Jon-
ca, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Wrocławskiego
1945–1995, Wrocław 1996, s. 22, 38, 61 i 82; M. Kornat, Pol-
ska szkoła sowietologiczna 1930–1939, Kraków 2003, s. 587,
592, 605–606; J. Koredczuk, Wpływ nurtu socjologicznego na
kształt prawa karnego procesowego w okresie międzywojennym
(Les classiques modernes), Wrocław 2007, s. 67, 176 i 184; E.
Mazur, Organizacja adwokatury w latach 1918–1939, ,,Pale-
stra”, 1988, nr 11–12, s. 40; A. Pasek, Udział profesora Witol-
570
T. III/z. 1
da Świdy w rozwoju polskiej nauki prawa karnego, (w:) Praw-
nicy na Uniwersytecie Wrocławskim, red. M. Marszał, J. Przy-
godzki, Wrocław 2012, s. 75, 80 i 83; P. Pluta, Autorytety praw-
nicze z Uniwersytetu Stefana Batorego po zakończeniu II woj-
ny światowej. Zarys życiowych losów, (w:) Wybitni prawnicy na
przestrzeni wieków, red. M. Marszał, J. Przygodzki, Wrocław
2006, s. 223; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury; L. Za-
sztowt, Alma Mater Vilnensis Clandestina, (w:) ,,Lithuania”,
Warszawa 1994, nr 4, s. 111.
 T
Tabisz Stanisław (1888–1948), ps. „Piotrow-
ski”, „Podzamecki”, „Skiba”, nazwiska konspira-
cyjne Kozłowski, Edward Pantzer (Pancer?), ad-
wokat we Lwowie i w Gdańsku, mjr rez. WP, po-
lityk ruchu ludowego, komendant (inspektor)
główny Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa
(podziemnej policji) i straży samorządowych,
działacz opozycji i więzień pod rządami komu-
nistycznymi.
Stanisław Tabisz
Ur. 22.09.1888 w Podzameczku (pow. buczacki)
jako syn Szymona i Karoliny z d. Pławiak, rolni-
ków. Uczył się w gimnazjum w Buczaczu, gdzie w
1908 zdał egzamin maturalny. Krótko pracował w
kancelarii adwokackiej we Lwowie, po czym od-
był roczną służbę wojskową w armii austriackiej
(ukończył jednoroczną szkołę oficerów rezerwy).
Od października 1910 studiował na Wydziale Pra-
wa Uniwersytetu we Lwowie, który ukończył w
kwietniu 1917, uzyskując stopień doktora prawa.
Odbywał też dodatkowe studia na Akademii Han-
dlowej we Lwowie. Jako uczeń gimnazjum uczest-
niczył w tajnej działalności samokształceniowej, a
jako student był członkiem stowarzyszenia „Ży-
cie” i uczestniczył w szkoleniu wojskowym Pol-
skich Drużyn Strzeleckich. W czasie I wojny świa-
towej służył w armii austriackiej, m.in. był dowódcą
fortu „Skała” w Krakowie i baterii 2. Pułku Arty-
571
lerii Fortecznej. Należał do tajnej organizacji, któ-
ra doprowadziła do buntu marynarzy austro-wę-
gierskich w Cattaro w lutym 1918. Od 1.11.1918
uczestniczył w obronie Lwowa. Służył w 1. Bate-
rii artylerii, a od grudnia 1918 był dowódcą pocią-
gu pancernego nr 1 „Piłsudczyk”. W październi-
ku 1919 przeniesiono go do sądownictwa wojsko-
wego, m.in. w maju 1920 został przydzielony do
Sądu Wojskowego DOG Lwów. Na własną prośbę
wrócił jednak do służby w artylerii i w listopadzie
1920 objął dowództwo baterii w 8. pap, a od maja
1921 stał na czele Centrum Wyszkolenia Artylerii
w Rembertowie. W październiku 1921 przeszedł
do rezerwy w stopniu majora, ze starszeństwem z
1.06.1919. W latach 30. był przydzielony do Oficer-
skiej Kadry Okręgowej nr 6. Po demobilizacji, w l.
1921–1922, pracował na stanowisku prokurenta w
Państwowym Urzędzie Naftowym w Warszawie, a
następnie w przedsiębiorstwach przemysłu nafto-
wego w Małopolsce Wschodniej, m.in. od stycz-
nia 1925 zajmował stanowisko dyrektora koncer-
nu naftowego „Premier” we Lwowie, a po jego po-
łączeniu z Koncernem Naftowym „Małopolska”
– dyrektora administracyjnego tamże. W marcu
1933 rozpoczął praktykę adwokacką we Lwowie.
Od 1928 należał do PSL „Piast”, od 1931 – do SL,
z czasem stał się jednym z przywódców tego ugru-
powania w Polsce południowej-wschodniej jako
członek zarządu okręgu, kierownik okręgowego
sekretariatu SL, a od lutego 1938 – członek Rady
Naczelnej SL. W drugiej połowie 1937 był jednym
z organizatorów strajku chłopskiego na tym ob-
szarze, m.in. przemawiał na wielkim wiecu chłop-
skim w Buczaczu, w związku z czym został aresz-
towany w sierpniu lub we wrześniu 1937 i skazany
na dwa lata więzienia (wyrok ten następnie został
zmniejszony przez Sąd Apelacyjny do 8 miesięcy,
niemniej na rozprawę apelacyjną T. oczekiwał w
więzieniu). Po wybuchu drugiej wojny światowej
przebywał we Lwowie. W czasie pierwszej okupacji
sowieckiej był jednym z inicjatorów podjęcia dzia-
łalności konspiracyjnej wśród ludowców pod oku-
pacją sowiecką. Najprawdopodobniej w grudniu
1939, jako jeden z trzech przedstawicieli SL, zo-
 Tabisz
stał członkiem Komitetu Społecznego-Polityczne-
go (używano też nazw Komitet Narodowy i Komi-
tet Polski) Komendy Obszaru nr 3 ZWZ-1 (posłu-
giwał się pseudonimem „Podzamecki”). W kwiet-
niu 1940 uniknął aresztowania, ale NKWD depor-
towało do Kazachstanu jego żonę i dzieci. Sam T.,
poszukiwany przez NKWD, ukrył się, a następnie
4.05.1940 przedostał się na teren okupacji niemie-
ckiej. Zamieszkał w Warszawie, gdzie od czerwca
pod konspiracyjnym nazwiskiem Edward Pantzer
(Pancer?) pracował jako inkasent w warszawskim
przedstawicielstwie firmy elektrotechnicznej „Ka-
bel Krakowski”. Na początku 1941 objął funk-
cję inspektora głównego Straży Ochrony Powsta-
nia, jednak po kilku miesiącach, wskutek presji ze
strony szefostwa ruchu ludowego wycofał się z tej
funkcji. Wiosną 1943 na polecenie kierownictwa
SL przeszedł do Państwowego Korpusu Bezpie-
czeństwa (podziemnej policji), w którym został
zastępcą komendanta (inspektora); we wrześniu
1942 otrzymał też zadanie organizacji straży samo-
rządowych. W listopadzie lub w grudniu 1943, po
dymisji Mariana Kozielewskiego, został mianowa-
ny p.o. komendantem głównym (inspektorem), a
w następnym roku – komendantem głównym Pań-
stwowego Korpusu Bezpieczeństwa i równocześ-
nie komendantem straży samorządowych (używał
pseudonimu „Piotrowski”). Na tym stanowisku
uczestniczył w Powstaniu Warszawskim, w pierw-
szych dniach walk został ranny. Mimo ograniczo-
nych możliwości działania m.in. 9.08.1944 wydał
rozkaz o zwalczaniu z użyciem broni grabieży i nie-
legalnych rekwizycji. Po kapitulacji wyszedł z mia-
sta z ludnością cywilną. W lutym 1945, w związku
ze stopniowym wycofywaniem się ludowców z kon-
spiracji, przystąpił do likwidacji podległych sobie
struktur PKB. Po ujawnieniu i krótkim pobycie w
Warszawie w październiku tr. wyjechał do Gdań-
ska, gdzie na polecenie Stanisława Mikołajczyka
rozpoczął budowę ogniw wojewódzkich PSL. Pod-
czas pobytu w Gdańsku prowadził kancelarię ad-
wokacką. W listopadzie 1945 został wybrany pre-
zesem Zarządu Wojewódzkiego PSL. Położył wiel-
kie zasługi organizacyjne dla rozwoju stronnictwa
na tym obszarze, do końca 1945 tworząc organiza-
cje PSL we wszystkich powiatach. Od stycznia 1946
był członkiem Rady Naczelnej PSL, w lutym 1947
wszedł do NKW PSL. Jak pisał Janusz Marszalec,
„wybitny organizator i mówca, bardzo sugestyw-
572
T. III/z. 1
nie oddziałujący na słuchaczy, cieszył się dużą po-
pularnością wśród członków PSL woj. gdańskiego
(...). wytrwał niemal do końca 1947, nie poddając
się nawet w czasie największego terroru ze stro-
ny UB i PPR. Odważnie interweniował w UB w
obronie aresztowanych działaczy”. Przed wybora-
mi do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 T.
podjął działania mające przeciwdziałać spodzie-
wanym fałszerstwom ze strony komunistów (m.in.
polecił organizować milicję ludową w celu ochro-
ny lokali wyborczych), jednak informacja poda-
na w Słowniku biograficznym działaczy ruchu lu-
dowego, że został wówczas aresztowany, jest błęd-
na – nie wspominają o tym zdarzeniu ani Janusz
Gmitruk, ani Janusz Marszalec. Po sfałszowanych
przez komunistów wyborach był jednym z działa-
czy PSL, którzy opracowywali protesty wyborcze.
W czasie pobytu w Gdańsku był stale inwigilowa-
ny przez UB. Aresztowany w Gdańsku między 2
a 5.11.1947 w związku z ucieczką Mikołajczyka z
kraju (MBP wiedziało, że prezes PSL przebywał
z wizytą u T. w lipcu tr.), został przewieziony do
więzienia przy Rakowieckiej w Warszawie. Zmarł
tam w czasie śledztwa 5.02.1948. Według oficjal-
nie podanej wersji przyczyną śmierci była choroba
serca. Natomiast zgodnie ze świadectwem współ-
więźnia z celi Jerzego Lessera zmarł wskutek pobi-
cia w czasie przesłuchania. Druga wersja jest bar-
dzo prawdopodobna, biorąc pod uwagę, że T. prze-
słuchiwali m.in. znani z sadyzmu oficerowie UB –
Adam Humer, Ludwik Serkowski i Józef Dusza.
Ciało T. wydano rodzinie. Został pochowany na
cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony Krzy-
żem Niepodległości i Krzyżem Walecznych. Z mał-
żeństwa z Emilią z d. Lewicką miał syna Stanisła-
wa i córkę Janinę, w czasie II wojny światowej ze-
słańców syberyjskich, po wojnie przebywających na
uchodźstwie w Wielkiej Brytanii. Około 1922 oże-
nił się powtórnie ze Stefanią z d. Karpińską, z któ-
rą miał syna Janusza.
Marek Gałęzowski
Akademicka młodzież ludowa w II Rzeczypospolitej. Relacje,
materiały, dokumenty, pod red. S. Malawskiego, Warszawa
1974, s. 100, 101, 108; R. Buczek, Na przełomie dziejów. Pol-
skie Stronnictwo Ludowe w latach 1939–1945, Toronto 1983;
M. Celt [T. Chciuk], Raport z podziemia 1942, Łomianki 2005,
s. 111; B. Dereń, Krakowscy konfederacji. Ludowa opozycja
w Krakowskiem w latach 1945–1974, Warszawa 2003, passim;
H. Dzendzel, Powstańczy Dziennik Ludowy, (w:) Wspomnie-
nia dziennikarzy z okresu okupacji hitlerowskiej, oprac. Euge-
T. III/z. 1 tabisz, Tomorowicz

niusz Rudziński, Warszawa 1970, s.16, 18; A. Fitowa, Stani- Walczył w wojnie obronnej 1939, po której do-
sław Mierzwa. Od Polskiej Akademickiej Młodzieży Ludowej stał się do niemieckiego obozu jenieckiego Oflag
do Władz naczelnych Stronnictwa Ludowego, (w:) Stanisław
Mierzwa 1905–1985. Ludowiec i działacz niepodległościowy, VI B Dössel. W oflagu wraz z późniejszym mini-
red. M. Szpytma, Warszawa–Kraków 2011, s. 103; J. Gmi- strem szkolnictwa wyższego, a potem wieloletnim
truk, Stanisław Tabisz (1888–1948). Zarys biografii politycz- ministrem spraw zagranicznych Adamem Rapa-
nej, „Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ru- ckim (1909–1970) wydawał tajną gazetę o charak-
chu Ludowego” 2009, nr 25, s. 139–162; W. Grabowski, Pań-
stwo polskie wychodzi z podziemi. Cywilne struktury Polskie- terze lewicowym.
go Państwa Podziemnego w powstaniu warszawskim, Warsza-
wa 2007; A. K. Kunert, Tabisz Stanisław, (w:) Słownik biogra-
ficzny konspiracji warszawskiej, Warszawa 1987, t. 1, s. 152–
153 (bibliografia); J. Marszalec, Ochrona porządku i bezpie-
czeństwa publicznego w Powstaniu Warszawskim, Warszawa
1999, passim; tenże, Tabisz Stanisław, (w:) Konspiracja i opór
społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, Warsza-
wa 2004, t. 2, s. 513–516 (bibliografia); Obrona Lwowa 1–22
listopada 1918, Lwów 1933, t. 3, s. 253; Opozycja parlamen-
tarna w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym
1945–1947, wybór, wstęp i opracowanie R. Turkowski, War-
szawa 1997, passim; K. Popiel, Na mogiłach przyjaciół, Lon-
dyn 1966, s. 156; K. Przybysz, W konspiracji. Polski ruch ludo-
wy 1939–1945, Warszawa 2010, s. 122, 257; Rocznik oficerski
rezerw, Warszawa 1934, s. 133, 955; Słownik biograficzny dzia-
łaczy ruchu ludowego, Warszawa 1989, s. 403; Słownik biogra-
ficzny ofiar terroru PRL, „Zeszyty Historyczne” 1964, z. 6, s.
13–14; Sprawozdanie b. komendanta głównego Państwowego Władysław Janusz Tomorowicz
Korpusu Bezpieczeństwa Stanisława Tabisza „Piotrowskiego”,
Dokumenty i materiały Archiwum Polski Podziemnej 1939–
1956, Warszawa 1993, nr 1, s. 93–95; Stanisław Mikołajczyk w
dokumentach aparatu bezpieczeństwa, Warszawa–Łódź 2010, Po wojnie, w l. 1945–1949, T. pracował jako na-
t. 1, passim; T. Swat, „...Przed Bogiem i historią”. Księga ofiar
komunistycznego reżimu w Polsce lat 1944–1956, s. 254–255; J.
czelnik Wydziału Prawnego w Ministerstwie Pracy
Węgierski, Lwów pod okupacją sowiecką 1939–1941, Warsza- i Opieki Społecznej, a potem dyrektor Biura Praw-
wa 1991, s. 69, 343; R. Wnuk, „Za pierwszego Sowieta”. Polska nego Kancelarii Sejmu Ustawodawczego. W kolej-
konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrze- nych latach (od 1952) T. pracował jako radca pre-
sień 1939 – czerwiec 1941), Warszawa 2007, s. 52, 97; A. Woj-
tas, Działalność polityczna ludowców w okresie II wojny świa-
zesa w Głównej Komisji Arbitrażowej.
towej, cz. 1, Warszawa 1979, s. 52, 80–82, 115. Od 1946 do 1954 T. pełnił funkcję dziekana RA
w Warszawie, a od 1951 także członka Wydziału
Wykonawczego NRA. W l. 1954–1956 był wice-
Tomorowicz Władysław Janusz (1896– prezesem NRA. Przez cały okres zaangażowania
1965), adwokat w Warszawie, wiceprezes NRA, w samorząd adwokacki, jak i później był aktyw-
dziekan RA w Warszawie w l. 1946–1955. nym członkiem Podstawowej Organizacji Partyj-
Ur. 13.03.1896 w Karwicy h. Pogonia, syn Jana nej przy RA w Warszawie.
h. Pogonia i Marii h. Junosza. Ukończył Gimna- Był członkiem Rady Naczelnej PPS, a od 1948
zjum im. Mikołaja Reja w Warszawie. Studiował na należał do PZPR, gdzie pełnił funkcje w Komisji
Wydziale Prawa UJ w Krakowie. W l. 1922–1924 Kontroli Partyjnej. Od 1949 należał też do ZPP,
odbywał aplikację w SO w Warszawie, a następnie a od 1955 był wiceprezesem Zarządu Głównego
w l. 1924–1925 aplikację adwokacką (patron adw. ZPP. Od 1951 był wiceprezesem Zarządu Głów-
Zygmunt Blenau). W 1926 został wpisany na listę nego Międzynarodowego Zrzeszenia Prawników
adwokatów w IA w Warszawie. Demokratów. T. był też członkiem Stałej Komisji
Już od okresu gimnazjalnego angażował się Rady Ministrów do spraw Walki z Alkoholizmem i
politycznie. W l. 1915–1922 był członkiem PPS. sekretarzem generalnym Zarządu Głównego Spo-
W 1922 został mianowany oficerem rezerwy. Do łecznego Komitetu Przeciwalkoholowego. Odzna-
wybuchu wojny T. był wpisany na listę adwokatów czony Medalem „Zwycięstwa i Wolności”, Krzy-
i prowadził samodzielną praktykę adwokacką. żem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

573
 tomorowicz, Trammer
Zmarł 16.06.1965 r. w wieku 69 lat w Toruniu.
Pogrzeb odbył się 22.06.1965 r. na Cmentarzu
Wojskowym na Powązkach w Warszawie. T. miał
dwóch braci, Stefana i Józefa.
Maciej Kwiek
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. W 1339, 2035; Re-
dzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 384; http://www.
sejm-wielki.pl/b/sw.104845; dostęp 22.07.2016; K. Zawadz-
ki, Wspomnienie pośmiertne: Władysław Janusz Tomorowicz,
„Palestra” 1965, nr 7–8, s. 106–107.
TRAMMER Henryk (1909–1973), adwokat w
Krakowie, doc. UJ, prof. postępowania cywilnego
UMCS, prof. UW, znawca prawa międzynarodo-
wego prywatnego.
Henryk Trammer
Ur. 5.01.1909 w Krakowie. Syn Jerzego (1876–
18.05.1936), dr. praw UJ 15.12.1899, adwokata,
prezydenta IA w Krakowie, członka KKRP (zob.
t. II, z. 3–4), i Ernestyny Marii z d. Wolf (zm. 1943).
Dzieciństwo, młodość oraz wykształcenie na po-
ziomie średnim i uniwersyteckim zdobył w mieście
rodzinnym. Z pasją uprawiał taternictwo. Uczęsz-
czał w l. 1919/1920–1926/1927 (pełne osiem klas)
do III Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskie-
go w Krakowie i tu 28.05.1927 zdał maturę. Na-
stępnie immatrykulował się na Wydział Prawa
Uniwersytetu Jagiellońskiego, na którym wysłu-
chał pełne cztery lata (12 trymestrów) i po zda-
niu egzaminów rocznych uzyskał 16.06.1931 sto-
pień magistra praw. Po ukończeniu studiów roz-
począł 19.06.1931 praktykę adwokacką w Kance-
574
T. III/z. 1
larii Adwokackiej Artura Goldberga w Krakowie,
którą przerwał już 27.09.1931. Miało to związek
z podjęciem przez T. praktyki sądowej w krakow-
skim Sądzie Okręgowym. Odbywał ją przez rok,
od 28.09.1931 do 28.09.1932. Następnie 1.10.1932
podjął na nowo praktykę adwokacką w tej samej
co poprzednio kancelarii. 6.02.1933 przedstawił
na UJ rozprawę na stopień doktora praw: Ugo-
da wedle przepisów kodeksu postępowania cywilne-
go (Kraków 1933) i wybrał za przedmiot główny
egzaminu ścisłego postępowanie sądowo-cywilne,
a za przedmiot poboczny prawo handlowe i wek-
slowe. Rada Wydziałowa wyznaczyła na referen-
ta głównego Stanisława Gołąba, a na koreferen-
ta Tadeusza Dziurzyńskiego. Rygorozum T. złożył
22.02.1933 i tego samego dnia został wypromowa-
ny na doktora praw. Przedstawione wyżej nazwi-
ska nie pokrywają się z potocznym mniemaniem,
że T. był uczniem Fryderyka Zolla. Nadruk na roz-
prawie doktorskiej wyraźnie wskazuje, że powsta-
ła ona w Seminarium Prawa i Procesu Cywilne-
go kierowanego przez Stanisława Gołąba. Po uzy-
skaniu doktoratu T. nadal odbywał praktykę adwo-
kacką, którą ukończył na początku 1936. Po zło-
żeniu w krakowskiej IA egzaminu w 1936 został
wpisany 17.10.1936 na listę adwokatów. Pozosta-
wał czynny w zawodzie do wybuchu wojny i jak po-
dał sam w życiorysie z 15.04.1949: „(…) poświęcał
się wyłącznie sprawom cywilnym”. Wraz z jej wy-
buchem ewakuował się na wschód, co skutkowa-
ło tym, że lata 1939–1945 spędził w różnych miej-
scach okupowanego kraju. We lwowskiej Szkole
Szoferskiej był w l. 1939–1940 nauczycielem, a na-
stępnie w przedsiębiorstwie Elektrotrud we Lwo-
wie był majstrem-robotnikiem w 1941. Pewną sta-
bilizacją mogła być praca w charakterze asystenta
przy Katedrze Prawa Cywilnego (u prof. Maury-
cego Allerhanda) Uniwersytetu we Lwowie. Jed-
nak umowa na rok 1941/1942 nie weszła w życie z
powodu wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej. Po
zajęciu Lwowa przez Wehrmacht przeniósł się do
Warszawy, gdzie ukrywał się pod zmienionym na-
zwiskiem. W l. 1942–1944 pracował w Biurze Me-
lioracyjnym J. Misiaczka w Warszawie. Walczył w
Powstaniu Warszawskim, głównie na terenie dziel-
nicy Ochota. Po upadku powstania przedostał się
do na południe w kierunku Skierniewic, gdzie w
Starej Rawie podjął pracę nauczyciela w ramach
tajnych kursów gimnazjalnych.
T. III/z. 1 Trammer
Po zakończeniu II wojny światowej powrócił do
rodzinnego Krakowa i w marcu 1945 podjął po-
nownie praktykę adwokacką. W samorządzie ad-
wokackim pełnił funkcję sędziego dyscyplinarne-
go. Był również egzaminatorem przy egzaminach
adwokackich oraz delegatem Izby do Komisji Pra-
wa Procesowo-Cywilnego utworzonej przy SA w
Krakowie. Praktykę prowadził, stopniowo wyga-
szając, do połowy 1948, a 28.08.1952 został skre-
ślony z listy adwokatów krakowskiej izby. Fakt
ten miał związek z podjęciem pracy naukowej
na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskie-
go. Z dniem 1.09.1947 został powołany na star-
szego asystenta przy Katedrze Postępowania Cy-
wilnego, którym był do 31.10.1948. W tym czasie
wniósł na UJ podanie o udzielenie venia legendi
z zakresu postępowania (procesu) cywilnego na
podstawie rozprawy będącej jeszcze w maszyno-
pisie, a następnie opublikowanej: Następcza bez-
przedmiotowość procesu cywilnego (Kraków 1950).
Referentami zostali wyznaczeni czterej profesoro-
wie z UJ: Tadeusz Dziurzyński, Jan Gwiazdomor-
ski, Jerzy Stefan Langrod oraz Kazimierz Przyby-
łowski. Praca została oceniona pozytywnie i kan-
dydat 27.03.1947 odbył kolokwium. Z przedłożo-
nych tematów wykładu habilitacyjnego Rada Wy-
działowa wybrała: „Przelew wierzytelności objętej
sporem”. Wykład miał miejsce 3.04.1947 i został
przez Radę przyjęty, co doprowadziło do ostatnie-
go aktu habilitacji, a mianowicie nadania T. tytu-
łu docenta postępowania (procesu) cywilnego UJ
i związanego z tym prawa wykładania. 1.03.1948
Ministerstwo Oświaty zatwierdziło T. jako docen-
ta postępowania sądowo-cywilnego. Uzyskanie do-
century poskutkowało tym, że z dniem 1.11.1948
został on zatrudniony na stanowisku adiunkta, któ-
rym pozostał do 30.11.1950. 21.05.1949 Rada Wy-
działowa zawnioskowała, aby zatrudnić T. jako do-
centa etatowego. Prawdopodobnie w tym czasie
T. wniósł na Uniwersytet w Warszawie podanie
o przeniesienie z UJ venia legendi (prawa wykła-
dania), co nie zostało sfinalizowane. Został nato-
miast T. 14.12.1950 powołany na Katedrę Postępo-
wania Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji
UMCS i objął (formalnie od 1.10.1950) profesurę
nadzwyczajną połączoną już, z nieistniejącą wcześ-
niej funkcją, kierownika katedry. W Lublinie po-
został do 31.12.1953.
Coraz bardziej wiązał się naukowo z Warsza-
575
wą. Już od roku akad. 1952/1953 prowadził wykła-
dy zlecone na Wydziale Dyplomatyczno-Konsu-
larnym Szkoły Głównej Służby Zagranicznej, by z
dniem 1.09.1953 na rok, do 31.08.1954, zostać pro-
fesorem nadzwyczajnym tej Szkoły i kierownikiem
Katedry Prawa Ogólnego. Po ustaniu zatrudnienia,
jeszcze w l. 1957/1958–1958/1959, prowadził wykła-
dy zlecone. Z dniem 1.09.1954 został powołany na
profesora nadzwyczajnego i kierownika Katedry
Prawa (a po reorganizacji: Zakładu Cywilistyki Po-
równawczej i Prawa Międzynarodowego Prywat-
nego) na Wydziale Handlu Zagranicznego Szkoły
Głównej Planowania i Statystyki (Szkoła Główna
Handlowa). W tym czasie opublikował m.in. prace:
Zarys problematyki międzynarodowego procesu cy-
wilnego państw kapitalistycznych (Warszawa 1956),
Wprowadzenie do nauki o autonomii woli w mię-
dzynarodowym prawie prywatnym (Warszawa 1957)
oraz Haskie konwencje „alimentacyjne” (Warszawa
1960). 8.05. lub 9.05.1961 został profesorem zwy-
czajnym, do 30.09.1962. 1.09.1962 został powoła-
ny do Katedry Prawa Międzynarodowego Prywat-
nego na WPiA UW z zachowaniem stopnia i tytu-
łu profesora zwyczajnego. Objął również kierow-
nictwo tej katedry, a po zmianach strukturalnych
od 28.01.1969 był kierownikiem Zakładu Prawa
Międzynarodowego Prywatnego w nowo powoła-
nym Instytucie Prawa Cywilnego. Funkcje te peł-
nił do śmierci.
Pełnił szereg funkcji w różnych organizacjach i
towarzystwach. Od 1.01.1950 był doradcą nauko-
wym w Polskiej Izbie Handlu Zagranicznego, a na-
stępnie członkiem i wieloletnim przewodniczącym
Kolegium Arbitrów przy tejże Izbie. Działał rów-
nież w innych międzynarodowych organizacjach ar-
bitrażowych. Był członkiem i współprzewodniczą-
cym Międzynarodowego Sądu Arbitrażowego ds.
Żeglugi Morskiej i Śródlądowej w Gdyni, człon-
kiem Międzynarodowego Komitetu Arbitrażowe-
go ONZ oraz członkiem i przewodniczącym Spe-
cjalnego Komitetu ds. Arbitrażu Europejskiej Ko-
misji Gospodarczej ONZ w Genewie. Był człon-
kiem delegacji do Specjalnej Grupy Roboczej ds.
Arbitrażu RWPG. W związku ze swoją działalnoś-
cią jest autorem szeregu wartościowych prac (w ję-
zyku polskim, jak i w obcych) dotyczących właśnie
międzynarodowego arbitrażu handlowego, norm
kolizyjnych, co stawia go w czołówce światowych
ekspertów w tych dziedzinach.
 Trammer, Trąmpczyński
W l. 1956–1961 wydawał pismo „Studia et Do-
cumenta”, w którym publikowano teksty z dziedzi-
ny procedury cywilnej i międzynarodowego prawa
prywatnego oraz ustalenia zachodnich uczonych
w tych dziedzinach. Redagował również czasopis-
mo „Prawo w Handlu Zagranicznym”. Autor i re-
ferent projektu III części Kodeksu postępowania
cywilnego z 1964.
Odznaczony m.in. Medalem za Warszawę
(16.01.1947) oraz Krzyżem Oficerskim Orderu
Odrodzenia Polski (1957).
W 1986 odbyła się w Lublinie międzynarodowa
konferencja na temat odrębności krajowego i mię-
dzynarodowego arbitrażu handlowego, która na-
wiązywała do twórczości T. Materiały zostały opub-
likowane w Odrębności krajowe międzynarodowego
arbitrażu handlowego. Materiały Międzynarodowego
Sympozjum Poświęconego Pamięci Profesora Hen-
ryka Trammera, Lublin 3–6 kwietnia 1986, red. M.
Sawczuk (Lublin 1987).
T. zmarł 12.03.1973 w Warszawie. Pogrzeb od-
był się 16.03.1973 na cmentarzu Powązkowskim.
Żoną T. była Irena Danuta z d. Różańska (ur.
24.07.1919), a ślub odbył się 16.02.1946 w Krako-
wie. Ze związku narodziło się dwóch synów: Jerzy
Krzysztof (ur. 9.10.1947) oraz Jan (ur. 1951).
Przemysław Marcin Żukowski
ANKr., 29/2302/75. AUJ, S III 246, Teczka personalna H.
Trammera, WP II 494, Księga magistrów praw, poz. 1356;
WP II 512, Teczka doktorska H. Trammera; WP II 538,
Księga egzaminów ścisłych na stopień doktora praw, poz.
78; WP III 32, Teczka habilitacyjna H. Trammera. AUMCS,
sygn. K 6166, Teczka personalna H. Trammera. AUW, sygn.
K8086, Teczka personalna H. Trammera; M. Barcik, A. Cie-
ślak, P. Gaszyński, D. Grodowska-Kulińska, U. Perkowska, P.
M. Żukowski, Corpus Studiosorum Universitatis Iagellonicae
1850/51–1917/18, t. III: T–Ż, red. K. Stopka, Kraków 2015,
s. ?? (dot. ojca); A. Bielecki, Henryk Trammer, (w:) Profeso-
rowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu War-
szawskiego 1808–2008, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa
2008, s. 323–325; Biogram prof. Henryka Trammera i biblio-
grafia jego prac, (w:) Odrębności krajowe międzynarodowe-
go arbitrażu handlowego. Materiały Międzynarodowego Sym-
pozjum Poświęconego Pamięci Profesora Henryka Trammera,
Lublin 3–6 kwietnia 1986, red. M. Sawczuk, Lublin 1987; J.
Jakubowski, Henryk Trammer 1909–1973, „Państ. i Pr.” 1973,
R. 28, z. 7, s. 115–116 (fot.); M. Sawczuk, Henryk Trammer,
(w:) Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji UMC 1949–
2009. Księga jubileuszowa z okazji sześćdziesięciolecia Wydzia-
łu Prawa i Administracji UMCS, red. A. Przyborowska-Klim-
czak, Lublin 2009, s. 314–317; tenże, Profesor Henryk Tram-
mer, „Teka Komisji Prawniczej PAN, Oddział w Lublinie”
2009, t. II, s. 120–126; SBAP, t. II: M–Ż, s. 514–515 (dot.
ojca); Zmarł prof. dr hab. Henryk Trammer, „Prawo i Życie”
576
T. III/z. 1
1973, nr 6, s. 2; P. M. Żukowski, Profesorowie Wydziału Pra-
wa Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. II: 1780–2012, red. D. Ma-
lec, Kraków 2012, s. 541–543.
Trąmpczyński Wojciech (1860–1953),
adwokat w Poznaniu, notariusz, polityk, poseł do
parlamentu niemieckiego i na Sejm RP, marszałek
Sejmu Ustawodawczego i Senatu RP.
Ur. 8.02.1860 w Dębłowie (pow. gnieźnieński),
s. Aleksego i Emilii z d. Bildermann, ziemian.
Uczęszczał do gimnazjum w Trzemesznie, a od
1875 do Gimnazjum Marii Magdaleny w Pozna-
niu, gdzie w 1877 zdał egzamin maturalny. Jako
uczeń należał do tajnego koła samokształceniowe-
go im. Tomasza Zana. Studiował następnie pra-
wo w Berlinie, a w l. 1878–1880 we Wrocławiu.
W czasie studiów należał do Tow. Literacko-Sło-
wiańskiego. W 1881, po zdaniu egzaminu adwoka-
ckiego, rozpoczął praktykę aplikacyjną kolejno w
Poznaniu, Guben i Schwerinie. W 1886 uzyskał no-
minację adwokata przy Sądzie Ziemskim w Pozna-
niu, gdzie otworzył kanc. adw., a w 1892 notarialną.
Występował w sprawach dotyczących obrotu nie-
ruchomościami, jako obrońca w procesach poli-
tycznych, m.in. w 1906 działaczy Towarzystwa Gim-
nastycznego „Sokół” oraz Jadwigi Wrzesińskiej, w
której mieszkaniu znaleziono odezwę wzywającą
młodzież szkolną do strajku w obronie języka pol-
skiego. Wspierał swoją wiedzą prawniczą władze
Spółki Akcyjnej „Bazar”, jednej z najbardziej za-
służonych instytucji narodowych w Poznańskiem,
w l. 1905–1912 zajmował stanowisko jej dyrekto-
ra. Od 1912 był związany politycznie z Narodową
Demokracją. Wziął wówczas udział w trójzaboro-
wym zjeździe działaczy narodowych. Od 1901 do
1911 zasiadał w Radzie Miejskiej Poznania i cza-
sowo pełnił funkcję prezesa koła polskiego w ra-
dzie. W 1907 opublikował broszurę w jęz. niemie-
ckim Prawo musi pozostać prawem, w której prote-
stował przeciw wniesieniu pod obrady sejmu pru-
skiego ustawy wywłaszczeniowej. W l. 1910–1918
był posłem do sejmu pruskiego, w swoich odważ-
nych wystąpieniach krytykował antypolską polity-
kę władz pruskich. W l. 1912–1918 zasiadał w par-
lamencie Niemiec. W czasie I wojny światowej na-
leżał do tajnego Koła Międzypartyjnego, od 1916
– Tajnego Międzypartyjnego Komitetu Obywatel-
skiego, od 1918 – Centralnego Komitetu Obywa-
telskiego. W grudniu 1918 wszedł do wyłonionej z
T. III/z. 1 Trąmpczyński
CKO Naczelnej Rady Ludowej. Opublikował me-
moriały, w których krytykował rabunkową gospo-
darkę niemiecką na ziemiach polskich byłego za-
boru rosyjskiego. W listopadzie 1918 jako przed-
stawiciel NRL uczestniczył w pertraktacjach w
Warszawie dotyczących powołania rządu w miej-
sce dotychczasowego lewicowego gabinetu Jędrze-
ja Moraczewskiego. Wg Krzysztofa Pola był na-
Wojciech Trąmpczyński
wet typowany przez Naczelnika Państwa Józefa
Piłsudskiego na stanowisko premiera. W listopa-
dzie i grudniu 1918 brał również udział w rokowa-
niach z władzami niemieckimi, dotyczących możli-
wości rozwiązania narastającego konfliktu. W cza-
sie powstania wielkopolskiego, do czasu połącze-
nia Wielkopolski z państwem polskim, zajmował
stanowisko naczelnego prezesa Regencji Wielkie-
go Księstwa Poznańskiego. W końcu stycznia 1919
wydał zarządzenie znoszące postanowienia władz
pruskich w oświacie, ograniczające swobodę uży-
wania języka polskiego. W końcu stycznia 1919, na
zasadzie kooptacji, został posłem na Sejm Ustawo-
dawczy RP, a 14.02.1919 wybrano go na stanowi-
sko marszałka Sejmu RP. Sygnował najważniejsze
ustawy w państwie: 20.02.1919 wraz z premierem
Ignacym Paderewskim podpisał tzw. małą konsty-
tucję, a w 1921 konstytucję marcową. Spośród in-
nych aktów jego podpis znalazł się także pod usta-
wą o budowie portu w Gdyni z 23.09.1922. W cza-
sie wojny polsko-bolszewickiej, w maju 1920, oso-
biście powitał w Warszawie przed kościołem św.
Aleksandra przy pl. Trzech Krzyży marszałka Jó-
zefa Piłsudskiego po jego powrocie ze zdobyte-
577
go przez Wojsko Polskie Kijowa. 1.07.1920 został
członkiem Rady Ochrony Państwa, pełnił też funk-
cję przewodniczącego Centralnego Komitetu Ple-
biscytowego i Komitetu Pomocy Repatriantom.
Publicznie potępił zabójstwo prezydenta Gabrie-
la Narutowicza i przejawy kultu dla Eligiusza Nie-
wiadomskiego. W parlamencie I kadencji został
wybrany marszałkiem Senatu. W l. 1928–1935 był
posłem na Sejm RP II i III kadencji. W Sejmie II
kadencji zasiadał w Komisji Długu Publicznego.
Po przewrocie majowym występował przeciw ła-
maniu prawa przez władze. Zgłosił m.in. interpe-
lację w sprawie zaginięcia gen. Włodzimierza Za-
górskiego, stając się jednym z głównych rzeczni-
ków wyjaśnienia jego losów. Zarzucił marsz. Pił-
sudskiemu z trybuny parlamentarnej, że zabronił
prowadzenia dalszego śledztwa w tej sprawie. Wy-
stępował przeciw tzw. dekretom prasowym i stałe-
mu odraczaniu przez Prezydenta RP sesji sejmo-
wych (zwanych precedensami lub uzusami konsty-
tucyjnymi). Wraz z Romanem Rybarskim zgłosił
w 1928 wniosek o zbadanie przekroczenia przez
rząd budżetu, co w następnym roku spowodowa-
ło postawienie przed Trybunałem Stanu ministra
skarbu Gabriela Czechowicza. Zeznawał na ko-
rzyść oskarżonych w procesie brzeskim. Od 1928
był członkiem Komitetu Politycznego SN, stanął
również na czele Prezydium Komitetu Wyborcze-
go Katolicko-Narodowego. Od 1929 zasiadał w
Radzie Obozu Wielkiej Polski, nie odegrał jednak
poważniejszej roli w OWP. W latach 30. należał do
zwolenników tzw. starych w SN. W 1935 odsunął
się od życia politycznego, jednak wg jego biografa
Z. Kaczmarka sympatyzował z Frontem Morges.
W kwietniu 1939 sygnował apel do premiera Sła-
woja F. Składkowskiego, w którym domagano się
uwolnienia z więzienia Wojciecha Korfantego.
Po wybuchu II wojny światowej został wysiedlony
przez niemieckie władze okupacyjne z Poznania
do Warszawy. Wiadomo, że utrzymywał kontakty
z delegatem rządu RP na kraj Cyrylem Ratajskim
i współpracował z Radą Główną Opiekuńczą. W
1945 znalazł się na liście polityków polskich z kra-
ju, przedstawionej przez premiera rządu RP Sta-
nisława Mikołajczyka ambasadorom USA, Wiel-
kiej Brytanii i ZSRS, których zamierzano zapro-
sić do konsultacji nad powołaniem Tymczasowe-
go Rządu Jedności Narodowej. W czasie Powsta-
nia Warszawskiego przebywał w Warszawie, po ka-
 Trąmpczyński, Trojan
pitulacji opuścił miasto i znalazł się w Milanówku.
Wiosną 1945 wrócił do Poznania. Należał do po-
znańskiej grupy działaczy SN, którzy podjęli pró-
bę legalizacji działalności stronnictwa, uniemożli-
wioną jednak przez władze komunistyczne. W koń-
cu 1945 rozmawiał z ambasadorem brytyjskim Vic-
torem Cavendish-Bentickiem, dezawuując zarzu-
ty komunistów o rzekomo faszystowskim charak-
terze SN. Latem 1946 pod patronatem T. podjęto
kolejną próbę legalizacji stronnictwa. Wiązała się
ona z inicjatywą władz komunistycznych o umożli-
wieniu kandydowania do Sejmu Ustawodawczego
niektórych działaczy SN. W tym celu z T. i kilko-
ma innymi osobami nawiązał kontakty Jan Żołna-
-Manugiewicz, działający z upoważnienia Bolesła-
wa Bieruta. T. w korespondencji z Manugiewiczem
sformułował warunki, na podstawie których naro-
dowcy mogliby podjąć działalność, m.in. domagał
się, by SN działało jako legalna opozycja, kontro-
lująca rząd, i krytykował niedemokratyczną ordy-
nację wyborczą, uchwaloną przez Krajową Radę
Narodową. Wskutek odmowy działaczy SN legi-
tymowania działań władz komunistycznych rów-
nież i ta próba reaktywowania stronnictwa zakoń-
czyła się niepowodzeniem. Na uczestniczących w
niej polityków spadły represje, m.in. po stycznio-
wych wyborach 1947 T. został na krótko areszto-
wany mimo swoich 87 lat. Po zwolnieniu z więzie-
nia T. nadal mieszkał w Poznaniu.
Zmarł 2.03.1953, został pochowany na Cmen-
tarzu Zasłużonych na Wzgórzu św. Wojciecha w
Poznaniu. Był kawalerem Orderu Orła Białego i
honorowym obywatelem Poznania. Jak wspomi-
nał Stanisław Wachowiak, T. „był człowiekiem eu-
ropejskim i o kulturze najwyższej klasy. Prawnik
znakomity i to prawnik o subtelnym poczuciu spra-
wiedliwości”, a H. Lieberman pisał, że „był bardzo
czcigodną i powszechnie szanowaną postacią pol-
skiego życia publicznego”. Żonaty był z Antoniną
z d. Jankowską (1872–1956), krawcową i gospody-
nią domową, nie miał dzieci.
Marek Gałęzowski
Z. Cieślikowski, Tajemnice śledztwa KO-1042/27. Sprawa gen.
Zagórskiego, Warszawa 1976; A. Czubiński, Powstanie wiel-
kopolskie 1918–1919. Geneza – charakter – znaczenie, wyd. 3,
Poznań 2002, passim; Łoza 1938; Dzieje Polski 1918–1939.
Wybór materiałów źródłowych, oprac. W. Serczyk, Kraków
1990, passim; A. Friszke, O kształt niepodległej, Warszawa
1989; Z. Kaczmarek, Wojciech Trąmpczyński, Poznań 1993
(bibl.); K. Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–
578
T. III/z. 1
1948, Warszawa 1990; A. Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek,
Historia adwokatury, Warszawa 1995, passim; K. Komorow-
ski, Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego,
Warszawa 2000; S. Korboński, Polonia Restituta. Wspomnie-
nia z dwudziestolecia niepodległości 1918–1939, Philadelphia
1986; Kto był kim w II RP, s. 555; L. Kulińska, Narodowcy.
Z dziejów obozu narodowego w Polsce w latach 1944–1947,
Warszawa–Kraków 1999; H. Lieberman, Pamiętniki, wstęp i
oprac. A. Garlicki, Warszawa 1996; S. Cat-Mackiewicz, Hi-
storia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r.,
Londyn 1992; C. Miłosz, Wyprawa w dwudziestolecie, Kra-
ków 2000; K. Morawski, Tamten brzeg. Wspomnienia i szki-
ce, wstęp i przypisy J. M. Nowakowski, bmw 1996; J. Mysia-
kowska-Muszyńska, Zabiegi o legalizację Stronnictwa Naro-
dowego w kraju w latach 1945–1947, Warszawa 2011, passim;
J. Pietrzak, Wojciech Trąmpczyński, (w:) Wielkopolski słow-
nik biograficzny, Warszawa–Poznań 1983 (bibl.); W. Pobóg-
Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Warszawa
1990, t. 1–2, passim; K. Pol, Poczet prawników polskich, wyd.
2, 2011, s. 589–606; A. Pragier, Czas przeszły dokonany, Lon-
dyn 1966; W. Purczyński, Endecka manifestacja przedwybor-
cza z udziałem b. Marszałka Sejmu i Senatu Wojciecha Trąm-
pczyńskiego w Wągrowcu w 1930 r., Wągrowiec 1997; Redzik,
Kotliński, Historia Adwokatury, Warszawa 2012; Z. Stypuł-
kowski, Zaproszenie do Moskwy, Warszawa 1991; K. Świ-
talski, Diariusz 1919–1935, oprac. A. Garlicki, R. Świętek,
Warszawa 1992; J. J. Terej, Rzeczywistość i polityka. Ze stu-
diów nad dziejami najnowszymi Narodowej Demokracji, wyd.
2, Warszawa 1979; L. Trzeciakowski, Walka o polskość miast
poznańskich na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 1964; S.
Wachowiak, Czasy, które przeżyłem. Wspomnienia z lat 1890–
1939; J. Wrona, System partyjny w Polsce 1944–1950, Lublin
1995; Zawadzki, Senatorowie, s. 198–203.
Trojan Kornel (1885–1959), ukr. Троян
Корнило (także jako: Trojan Kornylo, Kornij Troy-
an, Kornelius Troian), adwokat w Chodorowie i
Lublinie, ukraiński działacz społeczny i politycz-
ny UNDO, poseł na Sejm RP, senator RP, muzyk.
Studia prawnicze ukończył i doktorat praw uzy-
skał prawdopodobnie we Lwowie. Po ukończeniu
aplikacji adwokackiej był adwokatem w Chodoro-
wie, gdzie kancelarię prowadził od 1924 do 1939.
Był członkiem Komitetu Ludowego Ukraińskiej
Partii Narodowo-Demokratycznej. W l. 1914–1917
w niewoli rosyjskiej. Od 1920 był organizatorem ży-
cia oświatowego i kulturalnego Ukraińców w Tasz-
kiencie (Turkiestan), będąc dyrygentem chórów.
Wrócił w 1921 i wkrótce wstąpił do UNDO.
W l. 1925–1926 wchodził w skład prezydium
UNDO. W 1928 wybrany senatorem RP II ka-
dencji z województwa lwowskiego z listy Bloku
Mniejszości. W 1935 wybrany posłem z okręgu 69.
W 1938 nie dostał się do parlamentu.
Po 17.09.1939 organizował ukraiński samorząd
T. III/z. 1 Trojan, Trojanowski
Chodrowa. W grudniu 1939, zagrożony aresztowa-
niem, zbiegł do GG, a w tym czasie zesłana w głąb
ZSRS została żona T. z dziećmi. Jesienią 1940 ot-
worzył kancelarię adwokacką w Lublinie. Po wy-
buchu wojny niemiecko-sowieckiej i zajęciu Lwo-
wa przez Niemców przeniósł się do Lwowa, gdzie
prowadził kursy dla urzędników samorządowych.
W literaturze wskazuje się, że prawdopodobnie
od 1944 pracował w niemieckim urzędzie pracy w
Augsburgu.
Kornel Trojan
Od 1946 pracował w wydziale prawnym Cen-
tralnego Przedstawicielstwa Ukraińskiej Emigra-
cji w Augsburgu, następnie w Ellwangen i Neu
Ulm (Niemcy).
W 1952 wyjechał (prawdopodobnie z rodziną)
do USA, gdzie był działaczem diaspory ukraiń-
skiej. Należał do założycieli Towarzystwa Pracow-
ników Ukraińskich w Nowym Jorku oraz praco-
wał w wydziale prawnym ukraińskiego Kredyto-
wego Towarzystwa Federacyjnej Spółdzielni „Sa-
mopomicz”.
Zmarł 5.03.1959 w Nowym Jorku; pochowa-
ny na miejscowym cmentarzu kalwaryjskim. Miał
żonę i dzieci, w tym syna Myroslawa, po wojnie
w USA.
Władysław Lutwak
Enciklopedia ukrainoznavstva, Paris–New York 1980, t.
9, s. 3266; Encyklopedia of Ukraine, vol. V, Toronto 1993,
s. 286; Kto był kim w II RP, s. 556; Zawadzki, Senatorowie,
s. 280–281; Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, Warsza-
wa 1994, s. 556; Pamjati Dr Kornyła Trojana, „Svoboda”
nr 56 z 24.03.1959, s. 2–3.
579
Trojanowski Witold (1898–1980), adwo-
kat w Krakowie, i Poznaniu, dziekan ORA w Po-
znaniu.
Ur. 13.09.1898 w Paryżu. Pochodził z rodziny in-
teligenckiej. Ojciec Wincenty Trojanowski był arty-
stą rzeźbiarzem, matka Paulina z Suskich nauczy-
cielką. T. ukończył w 1916 Gimnazjum im. Mikoła-
ja Reja w Warszawie, a następnie, w 1923, Wydział
Prawa UW. W l. 1923–1925 odbywał aplikację są-
dową w okręgu SA w Warszawie. Do końca 1926
T. pracował w sekretariacie prawniczym NTA. Na-
stępnie, w l. 1927–1928, był podprokuratorem przy
SO w Katowicach. Od 1.01.1929 do wybuchu II
wojny światowej T. prowadził kancelarię adwoka-
cką w Katowicach. W okresie wojny był zatrudnio-
ny w Fabryce Wódek i Likierów Arkadia w Krako-
wie. Od grudnia 1946 do kwietnia 1947 prowadził
również praktykę adwokacką w Krakowie. Następ-
nie przeniósł się do Poznania, gdzie od 1.06.1947
do końca swojej działalności zawodowej prowadził
kancelarię adwokacką. Zawód adwokata wykony-
wał do 30.04.1976. Przez wiele lat był kierowni-
kiem ZA nr 3 przy ul. Fredry 2 w Poznaniu.
Witold Trojanowski
Od jesieni 1947 T. był również obrońcą wojsko-
wym. Występował jako obrońca oskarżonych o
udział w demonstracjach i walkach zbrojnych Sta-
nisława Kaufmanna oraz Janusza Biegańskiego w
„procesie dziewięciu” – jednym z procesów Po-
znańskiego Czerwca 1956. Na początku lat 50. T.
był również radcą prawnym w Składnicy Rejono-
wej Przemysłu Chemicznego w Poznaniu.
Przez wiele lat T. był członkiem ORA w Pozna-
 Trojanowski, Tudrej
niu, kolejno pełniąc funkcje rzecznika dyscypli-
narnego, sekretarza oraz skarbnika. W okresie od
28.05.1949 do 5.10.1949 T. był dziekanem ORA w
Poznaniu. Był członkiem Komisji Egzaminacyjnej
dla aplikantów adwokackich oraz wykładowcą na
szkoleniach dla aplikantów adwokackich. Wycho-
wał wiele roczników adwokatów.
Odznaczony został Krzyżem Kawalerskim Or-
deru Odrodzenia Polski, złotą odznaką „Adwo-
katura PRL”, Odznaką Honorową Miasta Pozna-
nia, Brązowym i Srebrnym Medalem za Zasługi dla
Obronności Kraju, uhonorowany także Odznaką
1000-lecia Państwa Polskiego.
Był żonaty z Celiną Trojanowską z domu Zyd-
ler. Zmarł 11.09.1980 w Poznaniu, pochowany na
cmentarzu Junikowo w Poznaniu.
Antoni Dynowski
AIA w Poznaniu, Akta osobowe, A. Berger, Izba Poznańska
w latach minionych, „Palestra” 2005, nr 1–2.
TUDREJ Mieczysław (1909–1972), adwokat w
Lublinie, porucznik AK, sędzia WSS Komendy
ZWZ-AK Okręgu Lublin.
Ur. 24.01.1909 w Lublinie, s. Andrzeja i Kata-
rzyny. Młodość spędził w Lublinie, gdzie ukoń-
czył gimnazjum i w l. 1928–1932 studiował na
Wydziale Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicz-
nych KUL. Stopień magistra prawa uzyskał w
1932 na UJK we Lwowie. Po uzyskaniu magiste-
rium w okresie od 13.09.1932 do 20.09.1933 odbył
służbę wojskową w Dywizyjnej Szkole Podchorą-
żych przy 9. ppLeg., gdzie został prymusem. Na-
stępnie odbył aplikację sądową w SO w Lublinie.
W listopadzie 1935 otrzymał mianowanie na ase-
sora, potem na sędziego SG w Lublinie, a następ-
nie został podprokuratorem Sądu Okręgowego
w Lublinie. W sierpniu 1939 T. został zmobili-
zowany do 8. ppLeg., w którym jako dowódca 3.
kompanii przeszedł szlak bojowy, biorąc udział
m.in. w bitwach pod Iłżą i Tomaszowem Lubel-
skim. Uniknął niewoli, podejmując pracę buchal-
tera w lubelskiej Fabryce Wódek i Wód Gazowa-
nych. Pod tym przykryciem działał w konspira-
cji ZWZ-AK Komendy Okręgu Lublin w stop-
niu porucznika, ps. „Tomasz”, „Mietek”, „An-
drzej”. Był oficerem do zadań specjalnych kontr-
wywiadu oraz sędzią WSS Komendy Okręgu Lub-
580
T. III/z. 1
lin. Po wejściu Armii Czerwonej na Lubelszczy-
znę T. nie zaprzestał działalności niepodległoś-
ciowej. Został aresztowany przez UB 25.10.1944
w Lublinie po uprzednim rozpracowaniu struk-
tur Komendy Okręgu AK Lublin w okresie oku-
Mieczysław Tudrej
pacji przez sowiecki wywiad wojskowy. Po cięż-
kim śledztwie skazano go na karę śmierci, którą
po licznych interwencjach kurii biskupiej oraz lu-
belskiego środowiska kombatanckiego zamienio-
no na karę 10 lat pozb. woln. Amnestionowany
15.03.1947 został zwolniony z ZK we Wronkach.
Początkowo podjął pracę na stanowisku asysten-
ta Katedry Prawa Karnego na KUL. W lipcu 1947
ponownie został wpisany na listę adwokatów IA
w Lublinie. 1.02.1952 znowu skreślono go z listy
adwokatów i pozbawiono prawa wykonywania za-
wodu. T. został przywrócony do palestry w grud-
niu 1955. Prowadził praktykę w ZA nr 1 w Puła-
wach, nr 5 i nr 1 w Lublinie. Był członkiem kor-
poracyjnej Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej w
Lublinie i zajmował się szkoleniem kadr adwoka-
ckich. 3.08.1969 zaprzestał wykonywania zawodu
z przyczyn zdrowotnych. Zmarł po ciężkiej choro-
bie 7.10.1972 w Lublinie, gdzie został pochowany
na cmentarzu przy ul. Lipowej.
Leszek Kania
AIA w Lublinie, Akta osobowe; CAW – akta sądowe WSO w
Lublinie z l. 1944–45, sygn. 2507/306; A. G. Kister, Komenda
Okręgu Lublin Armii Krajowej w 1944 roku, Warszawa 1999;
B. Oratowska, Patriotyczne postawy adwokatów Izby Lubel-
skiej w okresie okupacji hitlerowskiej i sowieckiej 1939–1944.
Informator do wystawy, Lublin 2004.
T. III/z. 1 Tułaczko
Tułaczko Wilhelm (1909–1981), adwokat w
Czerniowcach, Bukareszcie i Warszawie, zasłużo-
ny w pomocy uciekinierom z Polski w Rumunii w l.
1939–1944, działacz konspiracji w Rumunii.
Wilhelm Tułaczko
Ur. 6.03.1909 w miejscowości Campulung Mol-
dovanescu niedaleko Czerniowiec, stolicy Buko-
winy, na dzisiejszej Ukrainie, w rodzinie Stanisła-
wa i Stefanii z d. Wojnowskiej. Miał braci, w tym
Mariana, zawodowego oficera armii rumuńskiej.
W tym czasie Bukowina należała do Austro-Wę-
gier, jego ojciec zaś, będący pracownikiem kolei,
przeniósł się tam ze Lwowa. Zarówno ojciec, jak
i matka byli Polakami i takim czuł się Wilhelm,
mimo że urodził się poza granicami Polski.
Po zakończeniu I wojny światowej Bukowinę
przejęła Rumunia, będąca wówczas królestwem,
a Czerniowce stały się ważnym ośrodkiem kultu-
ralnym i gospodarczym na styku czterech państw:
Rumunii, Czechosłowacji, Węgier i Polski. W mie-
ście tym były dwa uniwersytety, na jednym z nich
(Królewskim) T. uzyskał dyplom magistra prawa,
a po odbyciu aplikacji w 1937 podjął praktykę ad-
wokacką. Jako obywatel rumuński polskiej naro-
dowości nawiązał oczywiście bliskie kontakty z
polskimi stowarzyszeniami oraz z przedstawicie-
lami Rzeczypospolitej Polskiej. Został też radcą
prawnym konsulatu Rzeczypospolitej w Czerniow-
cach, a później (chyba już w czasie II wojny świa-
towej) Ambasady Rzeczypospolitej w Bukaresz-
cie. Na przełomie 1939 i 1940 ZSRS odebrał Ru-
munii Mołdawię (ze stolicą Kiszyniowem) i Buko-
581
winę, którą częściowo włączono do Ukrainy (so-
wieckiej republiki).
Po abdykacji króla Karola II w listopadzie 1940 i
objęciu tronu przez jego syna Michała władza nad
krajem została opanowana przez organizację fa-
szystowską Żelazna Gwardia pod wodzą genera-
ła Iona Antonescu. Rumunia przyłączyła się wów-
czas do wojny po stronie Niemiec i Włoch. W trak-
cie wojny z ZSRS Rumunia odzyskała chwilowo
(1941–1944) zabrane jej terytorium Mołdawii, Bu-
kowinę, a nawet okupowała Odessę (wspólnie z
Włochami). Z relacji Polaków mieszkających wów-
czas w Odessie, którzy przedostali się do Polski w
ramach repatriacji, wynika, że nie była to okupa-
cja uciążliwa, rozkwitł handel i prywatna przedsię-
biorczość, zlikwidowane natychmiast po powrocie
czerwonych władców.
W drugiej połowie 1944 losy wojny były dla Nie-
miec przesądzone, co umożliwiło wybuch rewolu-
cji antyfaszystowskiej w Bukareszcie i innych mia-
stach Rumunii. Nastąpiło to 24.08.1944, zaraz po
rozstrzygającej bitwie stoczonej z Sowietami w re-
jonie pomiędzy Kiszyniowem i Jassami, która mia-
ła miejsce 23.08.1944. Politycy partii opozycyjnych,
działając wspólnie z komunistami, nie tylko dopro-
wadzili do usunięcia i aresztowania generała An-
tonescu i jego zauszników, ale już dnia następnego
po wybuchu rewolucji, to jest 25.08.1944, spowodo-
wali, że Rumunia wypowiedziała wojnę Niemcom,
a 12.09.1944 podpisała zawieszenie broni z człon-
kami koalicji antyhitlerowskiej. W maju 1945, czy-
li w chwili formalnego zakończenia wojny z Rze-
szą Niemiecką, Rumunia znalazła się już po właś-
ciwej stronie. Jej status polityczny miał jednak cha-
rakter swo­isty: z jednej strony ofiary faszyzmu, co
mocno akcentowano, a z drugiej strony – ofiary za-
chłanności terytorialnej ZSRS, członka koalicji an-
tyhitlerowskiej, który zawładnął Mołdawią i Rusią
Zakarpacką, o czym się raczej wtedy nie mówiło.
Początkowo, tj. do końca 1946, Rumunia była na-
dal królestwem, z rządem demokratycznym złożo-
nym z przeciwników Żelaznej Gwardii, przy de-
cydującym udziale przedstawicieli partii komuni-
stycznej. 6.03.1945 premierem Rumunii został zna-
ny przedwojenny polityk (z partii caranistów, czyli
narodowo-chłopskiej) Petru Groza, który za faszy-
stów przebywał rok w obozie koncentracyjnym w
Targu Jio, w jednej celi z polskim adwokatem Wil-
helmem Tułaczką. W końcu r. 1947 komuniści do-
 Tułaczko
prowadzili do abdykacji króla Michała i ustanowie-
nia republiki „demokratycznej”, oczywiście w stylu
moskiewskim, sięgając po pełnię władzy i rozwią-
zując partie konkurencyjne. Petru Groza był pre-
mierem Rumunii do 2.06.1952, prawdopodobnie
ze względów propagandowych, gdyż był to polityk
od dawna znany i szanowany za granicą, lecz fak-
tyczna władza należała do komunistów.
T. od początku II wojny światowej całym sercem
włączył się w akcję pomocy dla uciekinierów z Pol-
ski. Akcję tę rozpoczął we wrześniu 1939 w Czer-
niowcach, dokąd przybyła między innymi 120-oso-
bowa ekipa Polskiego Radia z Warszawy, bezrad-
na w obcym kraju, nieznająca języka i niewiedzą-
ca, gdzie skierować swe kroki. T. czynił wszystko,
co mógł , aby udzielić im pomocy materialnej i mo-
ralnej. Części ekipy udzielił gościny w swym domu,
a reszcie uciekinierów zapewnił kwatery u znajo-
mych i w pensjonatach. Należy dodać, że na Buko-
winie żyła dość liczna kolonia polska, której człon-
kowie także pomagali uciekinierom. T. wyróżniał
się jednak – jako prawnik mający koneksje w Czer-
niowcach i w Bukareszcie oraz niezmożoną ener-
gię, która zresztą towarzyszyła mu do końca życia.
Załatwił uciekinierom tymczasowe dowody osobi-
ste, wymieniał pieniądze w bankach i instruował,
jak mają postępować, aby móc się przemieścić do
stolicy kraju i za granicę, do Francji. Należy pa-
miętać, że w tym czasie Rumunia była już infiltro-
wana przez Niemców, którzy wymuszali na urzęd-
nikach rumuńskich stosowanie ograniczeń wyni-
kających z porozumień i konwencji międzynaro-
dowych. Podjęta przez T. akcja pomocowa dla tak
dużej grupy Polaków (120 osób) została potwier-
dzona w wielu dokumentach urzędowych, m.in. w
liście Stanisława Krzewskiego, plenipotenta Pol-
skiego Radia (odpis listu znajduje się w aktach per-
sonalnych T. w AIA w Warszawie). T. udzielał też
pomocy z własnej kieszeni i bezpośrednio interwe-
niował, gdy wskutek akcji agentów III Rzeszy nasi
uciekinierzy napotykali bariery prawne i trudno-
ści formalne.
Nie jest do końca jasna jego działalność konspi-
racyjna, w której miał używać pseudonimu „Ba-
las” a potem „Kos”, gdyż takowej zaprzeczał, co
oczywiście nie oznacza, że nie miała ona miejsca.
Z opublikowanych badań nad konspiracją w Ru-
munii wynika, że T. jako „Kos” opiekował się pla-
cówką w Câmpeni oraz meliną w Turdzie. Aresz-
582
T. III/z. 1
towanie go i osadzenie w obozie mogło mieć jed-
nak powód rozgrywki osobistej i zemsty panny
zabiegającej wcześniej o zainteresowanie się nią
przez T.
Otrzymał wiele podziękowań od stowarzyszeń
polskich w Rumunii i od indywidualnych osób,
m.in. od stowarzyszenia „Dom Polski w Rumu-
nii” oraz od polskich prawników, którzy przeby-
wali na przymusowej emigracji zwłaszcza w Bu-
kareszcie. Z żalem i smutkiem opowiadał mi jed-
nak, że gdy znalazł się w Warszawie, przejściowo w
trudnej sytuacji (po zmianie reżymu w Bukaresz-
cie i przejęciu władzy przez komunistów), niektó-
rzy z tych byłych polskich emigrantów nie udzieli-
li mu oczekiwanej pomocy i samotnie musiał roz-
wiązywać trapiące go problemy formalne i mająt-
kowe. Nie chciał podawać mi nazwisk, a ja nie py-
tałem o nie. Musiało go to bardzo boleć, bo kilka
razy wracał do tego tematu.
Z tego, co wynika z akt znajdujących się w AIA
w Warszawie, T. uzyskał polskie obywatelstwo
w 1948 na podstawie art. 3 ustawy z 20 stycznia
1920 r. (Dz.U. nr 7, poz. 44), a potem sprowadził
do Polski oboje rodziców i brata Mariana – puł-
kownika gwardii królewskiej, który ukończył wyż-
szą szkołę wojenną we Francji, lecz jako przybocz-
ny króla nie miał chyba szans na karierę u „komu-
nistycznych demokratów”, w Polsce zaś został sza-
nowanym obywatelem, który zajmował się budow-
nictwem. Z naturalizacją i obywatelstwem rodzi-
ców i brata nie było więc większych kłopotów.
W swoim życiorysie T. pisze tylko o swej dzia-
łalności jako radcy prawnego polskich przedsię-
biorstw handlowych i budowlanych. Nie ma nato-
miast dokumentów o jego działalności jako attaché
prasowego Ambasady Królestwa Rumunii w Pol-
sce, o czym mi opowiadał. Twierdził, że przyjechał
do Warszawy w tym właśnie charakterze, pragnąc
przy okazji zbadać warunki pozostania w Polsce
na stałe, bo zdawał sobie sprawę, dokąd zmierza
Rumunia. Po radykalnych zmianach politycznych
(prokomunistycznych) w 1947 i latach następnych
nie miał po co wracać do Rumunii i został na stałe
w kraju przodków, wprawdzie rodzinnym, ale nie-
znanym mu od praktycznej strony organizacji ży-
cia. Był bez pieniędzy i stałego lokum. Wersja o po-
sadzie attaché Rumunii, mimo braku dokumenta-
cji pisemnej, jest więcej niż prawdopodobna. Z pi-
semnego życiorysu wynika bowiem, że miał oso-
T. III/z. 1 Tułaczko
biste poparcie dr. praw Petru Grozy, ówczesnego
premiera rządu wyzwolonej Rumunii. Ten znany
przedwojenny polityk został bowiem – jak wspo-
mniano wyżej – po tzw. wyzwoleniu premierem
rządu rumuńskiego. Według pisemnego życiory-
su T. Groza mianował T. swoim osobistym sekre-
tarzem, a potem dyrektorem Urzędu Ekonomicz-
nego w resorcie przemysłu i handlu, gdyż znali się
dobrze z okresu wspólnego pobytu w celi obozu
koncentracyjnego w Targu Jio. O ile jednak Pe-
tru Groza był na tyle znany w świecie, że komuni-
stom opłacało się zostawić go na świeczniku w par-
lamencie, nie dotyczyło to znacznie młodszego T.,
powiązanego z przeciwnikami reżymu i z dworem
królewskim (przez swego brata pułkownika gwar-
dii), nie mówiąc o polskich koneksjach z czasów
wojny, a przez nie kontaktach z aliantami.
T. w 1948 został pełnoprawnym obywatelem pol-
skim. Trudności zaczęły się przy staraniach o pra-
wo wykonywania zawodu adwokata. Rumuński dy-
plom wymagał bowiem nostryfikowania, a przepi-
sy o uznawaniu wzajemnych dyplomów nie istnia-
ły. Po długich staraniach (1948–1952) udało się T.
uzyskać w drodze wyjątku zgodę MS na praktyko-
wanie w Polsce bez nostryfikacji dyplomu, a RA w
Warszawie wpisała go na listę adwokatów.
Jeszcze przed wpisem na listę adwokatów T. wy-
konywał obsługę prawną przedsiębiorstw w War-
szawie. W tym czasie nie obowiązywały w Pol-
sce ograniczenia w zakresie wykonywania obsłu-
gi prawnej w charakterze radcy prawnego. Decy-
dował pracodawca. Radcą czy doradcą mógł być
więc każdy prawnik. Byli to najczęściej urzędni-
cy z wykształceniem prawniczym, zajmujący się
problematyką specjalistyczną określonej branży
czy działalności gospodarczej zakładu pracy. Rad-
cowie nie mieli jednak w tym czasie prawa zastę-
powania osób fizycznych (tak jak adwokaci) przed
sądami.
T. był radcą prawnym kilku firm, m.in. przez
wiele lat (chyba do śmierci) był radcą prawnym
Przedsiębiorstwa Robót Instalacji Sanitarnych w
Warszawie. Wykonywał zarówno obsługę przed-
siębiorstw, jak i indywidualnych klientów, broniąc
ich interesów z dużym temperamentem i na ogół
skutecznie. Ponieważ wykonywanie zawodu adwo-
kackiego w krajach o korzeniach prawodawstwa
rzymskiego jest do siebie podobne, mimo różnic w
treści prawa materialnego i trudności językowych,
583
T. nie miał w sądach większych problemów; zarów-
no koledzy, jak i sędziowie byli mu przyjaźni i nie
wykorzystywali początkowych potknięć.
Od 1964 sytuacja na rynku obsługi prawnej
zmieniła się i radcostwo prawne stało się zawodem
określonym przepisami i rejestrowalnym, ponadto
zakazano łączenia tej czynności z obsługą osób fi-
zycznych. Trzeba było dokonać trudnego wyboru.
T. wybrał radcostwo. Oddzielenie radcostw od za-
wodu adwokackiego było dotkliwym ciosem zada-
nym adwokaturze polskiej przez komunistów.
T. do końca był pogodny, przyjazny ludziom,
pełen zapału i energii. W sprawach arbitrażo-
wych (gospodarczych) T. walczył jak lew, zgłasza-
jąc niezmiennie wnioski o oddalenie pozwów z ty-
tułu żądanych kar za opóźnienia robót lub usuwa-
nia usterek przez Przedsiębiorstwo Robót Inżynie-
ryjnych Budownictwa Warszawa (PRIBW). Spo-
ry dotyczące głównie tej materii rozpatrywały aż
do lat 90. okręgowe komisje arbitrażowe, odpo-
wiednik obecnych sądów gospodarczych. Postępo-
wanie było mniej formalistyczne niż sądowe, sto-
sowano prekluzję roszczeń już po upływie roku i
głównie opierano się na dowodach z dokumentów
i ewentualnie opiniach biegłych, a świadków słu-
chano wyjątkowo. W tej sytuacji T., jak „lew Bu-
kowiny” roztaczał przed arbitrami wizje trudno-
ści, jakie musiał pokonywać podwykonawca robót
(jego mocodawca), jak: braki materiałowe, spóź-
niona dokumentacja techniczna i przewlekają-
ce się odbiory, utrudnienia we wstępie do loka-
li w celu usuwania usterek itp. Zgłaszał te wyjaś-
nienia i wnioski głównie na rozprawach, załącza-
jąc mnóstwo pism i notatek, zaskakując tym prze-
ciwników (głównie pełnomocników generalnego
wykonawcy budowy). Stawiał też arbitrów przed
dylematem, czy odroczyć rozprawę, aby przeciw-
nicy mogli się dokładnie przyjrzeć tym dokumen-
tom, czy też kończyć sprawę, co było zwykle mile
widziane przez strony i zgodne z tendencją ograni-
czania liczby rozpraw. Przeciwnicy procesowi (ma-
jąc na uwadze zasady ówczesnej gospodarki i jed-
nej kieszeni państwowej) na ogół zbytnio temu nie
oponowali. T. na tym korzystał, uzyskując obniże-
nie kwoty zasądzonej w stosunku do żądanej. Nikt
mu nie miał za złe tej taktyki obronnej, gdyż wów-
czas ciągle czegoś brakowało, co utrudniało robo-
ty budowlane. Wszyscy przeciwnicy procesowi go
lubili i choć znali jego sztuczki, dawali mu szansę
 Tułaczko
częściowego sukcesu, bo był rozbrajający i walczył
z odsłoniętą przyłbicą.
O T. można by opowiadać godzinami, zwłasz-
cza o jego bojach z władzami w Rumunii, o rozmo-
wach z Petru Grozą, o obozie koncentracyjnym w
Targu i o pensjonacie „Malmaison”, gdzie rumuń-
ska bezpieka (Securitate) maltretowała opozycjo-
nistów. T. był dobrym i szlachetnym człowiekiem,
Polakiem i patriotą z krwi i kości, a Rumunem z
miejsca urodzenia.
T. zmarł 6.04.1981 w Warszawie.
584
T. III/z. 1
W małżeństwie z Reginą z d. Kruk miał syna Wi-
tolda (ur. 1.03.1950)
Lesław Myczkowski
AIA w Warszawie, Akta osobowe; T. Dubicki, Konspiracja
polska w Rumunii 1939–1945: 1941–1945, Oficyna Wydaw-
nicza „Adiutor” 2005, s. 124, 139, 298; L. A. B. Kliszewicz,
Placówki wojskowej łączności kraju z centralą w Londynie pod-
czas II Wojny Światowej: Baza w Stambule, Oficyna Wydaw-
nicza „Adiutor” 2000, s. 219; L. Myczkowski, Adwokat Wil-
helm Tułaczko (1909–1981), „Palestra” 2016, nr 1–2, s. 265–
268; Wspomnienia własne.
 V
Virion Tadeusz de – zob. de Virion Ta-
deusz Józef
Vogelfänger Henryk (1904–1990) ps.
„Tońko”, „Tońcio”; po wojnie Henry Barker, ad-
wokat we Lwowie, aktor, żołnierz WP, nauczyciel.
Henryk Vogelfänger
Ur. 4.10.1904 we Lwowie (niektórzy podają błęd-
nie rok 1902) w spolonizowanej rodzinie żydowskiej
jako pierwsze dziecko Samuela i Berty. Miał siostrę
Leontynę (ur. 1923) żyjącą w Polsce. (Ojciec zmarł
około 1930 we Lwowie, a matka została zamordo-
wana przez Niemców w 1944 r. we Lwowie). Miesz-
kali przy ul. Krupiarskiej 6. W 1924 ukończył VI
Gimnazjum Klasyczne we Lwowie przy ul. Łycza-
kowskiej, a następnie zapisał się na prawo na UJK.
Studia rozpoczął w październiku 1924. W 1928 uzy-
skał absolutorium. W 1932 zdał egzaminy rygoryzal-
ne i uzyskał stopień doktora praw.
Po ukończeniu studiów odbył dwuletnią aplika-
cję adwokacką, a następnie przez cztery lata pra-
cował w syndykacie gminy miasta Lwowa. W 1935
zdał egzamin adwokacki i wpisał się na listę adwo-
katów IA we Lwowie. W tym samym roku otworzył
kancelarię adwokacką przy ul. Obertyńskiej 4/6.
W 1937 mianowany został syndykiem Miejskiego
Zakładu Gazowego we Lwowie.
585
W 1933 wraz ze spikerem radiowym Kazimie-
rzem Wajdą (1905–1955) – „Szczepkiem” – za-
czął występować w słuchowisku radiowym Wesoła
Lwowska Fala w skeczach autorstwa Wiktora Bu-
dzyńskiego. Wkrótce sam przygotowywał skecze.
Szczególną popularność przyniosły mu role lwow-
skiego batiara „Tońka” („Tońcia”), który występo-
wał w duecie z batiarem „Szczepkiem”, kreowa-
nym przez Kazimierza Wajdę. Dzięki występom
Szczepka i Tońka w krótkim czasie Wesoła Lwow-
ska Fala z lokalnego programu stała się najpopu-
larniejszą audycją radiową w przedwojennej Polsce
i jedną z najpopularniejszych w całej historii Pol-
skiego Radia (ponad 6 milionów stałych słucha-
czy). Często we wspomnieniach pojawia się stwier-
dzenie, że w niedzielne wieczory o godzinie 21.00
życie w kraju zamierało, wszyscy nastawiali odbior-
niki radiowe na Polskie Radio Lwów, fale średnie
385.1, i słuchali Wesołej Lwowskiej Fali, na której
„Szczepko z Tońkiem bałakali...”.
V. wystąpił jako Tońko w trzech przedwojennych
filmach komediowych: Będzie lepiej (1936), Włó-
częgi (1938–1939), obydwa w reżyserii Michała Wa-
szyńskiego, i Serce batiara. Ten ostatni realizowany
latem 1939 najprawdopodobniej spłonął w pierw-
szych dniach II wojny światowej.
Po opuszczeniu Lwowa w 1939 przedostał się
wraz z kolegą z duetu Kazimierzem Wajdą na Za-
chód. Występowali w zespole Czołówki Teatralnej
WP „Lwowska Fala”. Grali dla żołnierzy polskich
we Francji, w Anglii i na froncie zachodnim. V. był
też żołnierzem 1. Dywizji Pancernej gen. Stanisła-
wa Maczka. Wraz ze Szczepkiem nagrał w słyn-
nym duecie 70 płyt. Wystąpili wówczas w krótko-
metrażowych filmach: Jeszcze Polska i Polish Sol-
diers Holiday.
Po wojnie przebywał na emigracji. Początkowo
w Wielkiej Brytanii, gdzie w 1947 lub 1948 wstąpił
w związek małżeński z Wandą z Berezów. W 1950
wyjechali do Johannesburga, a do Wielkiej Bryta-
nii powrócili ponownie w 1960. V. podjął wówczas
pracę w college’u jako nauczyciel łaciny i podstaw
prawa konstytucyjnego. W tym czasie przyjął na-
zwisko przyjaciół, lekarzy i filantropów z Zululan-
 VogelfÄnger
du w Afryce Południowej, działających przeciw-
ko systemowi apartheidu Margaret i Anthony’ego
Barkerów. Latem 1989 wrócił do Polski, co zbie-
gło się z renesansem popularności piosenek lwow-
skich. Jerzy Janicki nakręcił z nim wówczas wy-
wiad dla TVP.
Zmarł 6.10.1990 w szpitalu rządowym przy ul.
Emilii Plater w Warszawie. Kilka dni później urna
z prochami została przewieziona do Londynu. Spo-
czywa na cmentarzu Chiswick New Cemetery.
Żonaty dwukrotnie. Po raz pierwszy we Lwowie
(danych żony nie ustalono). Z drugą żoną, Wandą
(zm. 1963), miał syna Anthony’ego Barkera (ur.
1955 w Johannesburgu) – dziennikarza Reutersa.
Adam Redzik
586
T. III/z. 1
Informacje od syna Anthony’ego Barkera z Londynu; In-
formacje od Jerzego Janickiego z Warszawy; Informacje od
Władysławy Majewskiej z Londynu; Academia Militans. Uni-
wersytet Jana Kaźmierza we Lwowie, red. A. Redzik, Kraków
2015, s. 215, 543; Adwokaci polscy Ojczyźnie, wyd. 2, s. 210–
211; R. Dziewoński, Dodek Dymsza, Łomianki: LTW 2010;
B. Gierszewska, Kino i film we Lwowie do 1939 roku, Kielce
2006; C. Halski, Polskie radio Lwów, Londyn 1985; J. Janicki,
Szczepcio i Tońcio, (w:) Lwów i jego mieszkańcy, „Przekrój”
1991, wydanie specjalne; T. Lubelski, Historia kina polskiego.
Twórcy, filmy, konteksty, wyd. 3, Katowice–Chorzów 2009; D.
Michalski, Powróćmy jak za dawnych lat... czyli historia pol-
skiej muzyki rozrywkowej (lata 1900–1939), Warszawa: Iskry
2007; A. Redzik, Tońko. Henryk Vogelfänger (1904–1990), ba-
tiar, aktor, adwokat, „Cracovia Leopolis” 2007, nr 4, s. 46–47;
Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 247–248; R. Wo-
lański, Już nie zapomnisz mnie. Opowieść o Henryku Warsie,
Warszawa: Muza 2010; R. Wolański, Eugeniusz Bodo „Już
taki jestem zimny drań, Warszawa: Rebis 2012.
 W
Wajda Marian Karol (1910–2005), wł. Karol
Marian Wajda, adwokat w Szczawnie-Zdroju i w
Warszawie, prezydent Wałbrzycha, dziekan RA w
Warszawie 1954–1956.
Marian Karol Wajda
Ur. 29.07.1910 w Stanisławowie, syn Stefana.
Ukończył Gimnazjum Mieczysława Romanow-
skiego w Stanisławowie. Studiował prawo na UJK
we Lwowie. Studia ukończył 5.06.1933. W l. 1934–
1939 pod patronatem adw. dr. Bernarda Fernhoffa
odbywał w Stanisławowie aplikację adwokacką.
Po wybuchu II wojny światowej W. w l. 1939–
1941 pracował jako główny księgowy w przedsię-
biorstwach sowieckich w Stanisławowie. Następ-
nie przybył do Warszawy. Od 1942 do stycznia 1945
pracował jako robotnik (rolny) w majątku ziem-
skim Babsk (w powiecie Tomaszów Mazowiecki).
Po wojnie, od listopada 1946, W. pracował jako
dyrektor naczelny Zjednoczenia Przemysłu Skó-
rzanego Okręgu Dolnośląskiego w Wałbrzychu.
W. decyzją ORA we Wrocławiu z 2.04.1948 zo-
stał wpisany na listę adwokatów. W sierpniu 1948,
z rekomendacji KW PPR, został prezydentem i
przewodniczącym Prezydium MRN Wałbrzycha.
Stanowisko to zajmował do sierpnia 1950. Od
1.09.1950 do 15.10.1950 był dyrektorem admini-
stracyjnym w Wyższej Szkole Rolniczej w Olszty-
nie. 20.10.1950 objął stanowisko dyrektora Biura
587
Administracyjnego w GUS w Warszawie i piasto-
wał je do 30.06.1952, kiedy to został wicedyrek-
torem Biura Urzędu Rady Ministrów. 1.05.1953
przeniesiony na p.o. przewodniczącego Państwo-
wej Komisji Lokalowej.
Od 18.01.1951 W. był wpisany na listę adwo-
katów w IA w Warszawie (przeniesiono wpis).
3.03.1951 powołany został na członka RA w War-
szawie. 12.01.1954 MS Świątkowski powołał W. na
stanowisko rzecznika Komisji Dyscyplinarnej WIA
w Warszawie. 21.10.1954 MS (wiceminister T. Rek)
powołał W. na stanowisko dziekana WRA w War-
szawie, którym był do 30.06.1956. 17.04.1955 mia-
nowany Dyrektorem Biura w Urzędzie Rady Mi-
nistrów.
Od 19.07.1947 W. należał do PPR, a od
15.12.1948 był członkiem PZPR.
Odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi
(22.07.1954), Medalem 10-lecia Polski Ludowej
(17.01.1955).
30.10.1969 w związku z wyjazdem za granicę na
pobyt stały W. został na własny wniosek skreślony
z listy adwokatów IA w Warszawie. Dalszych lo-
sów nie ustalono.
Zmarł 9.11.2005. Żonaty z Zofią Łucją z d. Wo-
lin – także adwokat w Warszawie, z którą miał syna
Jerzego Krzysztofa (ur. 1947). Dwaj bracia W.: Jó-
zef i Norbert byli adwokatami (w Stanisławowie i
Bolechowie), obaj zostali zamordowani w czasie
okupacji przez Niemców w 1941 i 1942 .
Maciej Kwiek
AIA w Warszawie; Akta osobowe, sygn. 2093, 1859.
Waligórski Marian Teodor (1903–1953),
adwokat we Lwowie i w Krakowie, asystent i do-
cent UJK we Lwowie, prof. UJ w Krakowie.
Ur. 2.07.1903 we Lwowie, s. Czesława (syna Al-
bina i Franciszki Koblitz) oraz Ludmiły Samole-
wicz (córki Zygmunta i Jadwigi Terleckiej). Eg-
zamin dojrzałości zdał 8.06.1921 w I Gimnazjum
Państwowym w Nowym Sączu. W l. 1921–1925
studiował na Wydziale Prawa i Umiejętności Po-
litycznych UJK we Lwowie, gdzie 30.06.1925 uzy-
 Waligórski
skał dyplom magistra praw. W okresie 30.06.1925–
31.03.1926 odbył praktykę sądową we Lwowie. Od
1.04.1926 do 16.11.1926 był aplikantem sądowym,
po czym rozpoczął aplikację w Prokuratorii Gene-
ralnej oddział we Lwowie. Po złożeniu egzaminu
referendarskiego (14.11.1928) podjął pracę w cha-
rakterze referendarza Prokuratorii Generalnej we
Lwowie i na tym stanowisku pracował do września
Marian Teodor Waligórski
1939. Równolegle, od 15.11.1927 do 30.09.1938,
był asystentem-wolontariuszem przy Katedrze
Procesu Cywilnego UJK prof. Kamila Stefki, a
od 1.10.1938 do 3.01.1940 asystentem kontrakto-
wym. Po habilitacji (mocą uchwały Rady Wydzia-
łu z marca 1937 zatwierdzonej przez Ministerstwo
WRiOP 31.07.1937) objął wykład monograficzny
z zagadnień prawa procesowego. W 1938/1939 wy-
kładał również na Studium Administracyjno-Skar-
bowym UJK egzekucyjne prawo skarbowe.
Zajmował się zagadnieniami z zakresu kosztów
sądowych oraz ugody procesowej, ale nie ogło-
sił nic na ten temat drukiem. Następnie zajmo-
wał się zagadnieniem zawiłości prawnej i w opra-
cowaniach omówił ją porównawczo na tle przepi-
sów austriackich i niemieckich. Na podstawie pra-
cy pt. O zawisłości prawnej uzyskał 6.07.1929 sto-
pień doktora praw (rozprawa ukazała się drukiem
w 1936 w „Polskim Procesie Cywilnym”). W 1934
opublikował pracę pt. Zmiana stanu sprawy po wy-
toczeniu powództwa. W 1935 przebywał na stypen-
dium we Florencji, studiując pod kierunkiem jed-
nego z najwybitniejszych procesualistów europej-
skich, prof. Calamandrei. Po przyjeździe opubliko-
588
T. III/z. 1
wał obszerne studium pt. Podstawy kasacyjne pro-
cesu cywilnego na tle różnicy pomiędzy faktem i pra-
wem (Lwów 1936, ss. 369). Rozprawa ta stała się
podstawą wspomnianej habilitacji. W 1937 w „Pol-
skim Procesie Cywilnym” (dalej: PPC) opubliko-
wał ważną pracę pt. Kumulacja roszczeń w proce-
sie, w której zajął stanowisko wobec pojęcia rosz-
czenia procesowego. Z kolei w artykule O potrze-
bie rozszerzenia zasięgu działania Sądu Najwyższego
(PPC 1937) zaproponował wprowadzenie kasacji
in salutem na wzór niemieckiej rewizji in salutem.
W 1938 opublikował w jęz. włoskim streszczenie
polskiego Kodeksu postępowania cywilnego (w:
„Annuario di diritto comparato e di studi legisla-
tivi”). Poza tym opublikował artykuły: Merytorycz-
na obrona dłużnika przeciwko egzekucji, Niewłaś-
ciwy rozkład ciężaru dowodu jako podstawa kasa-
cji, kilka recenzji oraz przetłumaczył z języka wło-
skiego kilka prac dla PPC. W 1938 rozpoczął pracę
nad zarysem prawa cywilnego procesowego. Wypa-
da zauważyć, że nie istniał w Polsce wówczas ża-
den podręcznik w tej materii. Pierwszy tom swego
dzieła, liczący około 570 stron, oddał do druku w
1939, ale wskutek wybuchu wojny nie został wyda-
ny. Rękopis zaginął.
W okresie od stycznia 1940 do czerwca 1941 W.
był laborantem Katedry Procesu Cywilnego Uni-
wersytetu im. Iwana Franki we Lwowie, którą kie-
rował prof. Wołodymyr Werhanowski. W okresie
tym pracował naukowo i udoskonalał swój zarys
prawa cywilnego procesowego. Przygotował dru-
gi tom, obejmujący ok. 900 stron.
Od września 1941 do maja 1944 był adwokatem
we Lwowie. Pełnił w tym czasie funkcję członka
Sądu Dyscyplinarnego IA we Lwowie. Kancelarię
prowadził we własnym mieszkaniu. Jednocześnie
brał udział w tajnym nauczaniu na Wydziale Pra-
wa UJK kierowanym przez prof. Kazimierza Przy-
byłowskiego, w ramach którego prowadził zajęcia
i egzaminował z procesu cywilnego. Na mocy roz-
kazu ewakuacyjnego z 31.03.1944 opuścił Lwów.
Od maja 1944 praktykę adwokacką wykonywał w
Krakowie (wpisany na listę za zgodą Generał Gu-
bernatora 31.05.1944). Po wojnie został pozytyw-
nie zweryfikowany przez Komisję Weryfikacyjną w
składzie adw., adw. dr M. Guntner, dr J. Korzonek
i dr J. Różański. 30.09.1946 został wpisany przez
ORA na listę adwokatów z siedzibą w Krakowie.
Praktykę adwokacką wykonywał do grudnia 1950,
T. III/z. 1 Waligórski, Wawrzyniecki
po czym przerwał ją na dwa lata i na nowo rozpo-
czął 7.02.1952 (przy ZA nr 1). Przerwa w wyko-
nywaniu praktyki wynikała z nadmiernych obcią-
żeń finansowych. W sprawie obniżenia składek ad-
wokackich wnioskował do izby krakowskiej, a na-
stępnie odwoływał się do NRA. Zwolnienia jed-
nak nie uzyskał. Warto zauważyć, że jako profesor
uniwersytecki i adwokat posiadał dochody, które
nie pozwalały mu przeżyć przez miesiąc. W odwo-
łaniu pisał: „Jaki jest mój obecny stan materialny,
to świadczy najlepiej o tym fakt, iż od dwu prze-
szło lat nie byłem sobie w stanie niczego literalnie
sprawić z garderoby i muszę donaszać stare i łatane
rzeczy”. Skreślony został z listy adwokatów uchwa-
łą z 15.10.1953 wskutek śmierci.
W czasie wykonywania zawodu adwokata w
Krakowie był od grudnia 1949 członkiem Sądu Dy-
scyplinarnego (później Komisji Dyscyplinarnej), z
którego to stanowiska 26.09.1953 został zwolnio-
ny przez MS. Był także członkiem komisji egzami-
nacyjnej. Jako adwokat specjalizował się w spra-
wach cywilnych.
Tuż po opuszczeniu Krakowa przez Niemców
zgłosił się na UJ w celu podjęcia pracy w charak-
terze wykładowcy, którą rozpoczął w marcu 1945
i kontynuował do śmierci. W styczniu 1946 mini-
ster oświaty zatwierdził przeniesienie habilitacji z
UJK we Lwowie na UJ w Krakowie. W kwietniu
1946 Ministerstwo Oświaty mianowało go docen-
tem etatowym na Wydziale Prawa UJ. 30.08.1947
został powołany jako profesor nadzwyczajny na
wakującą po śmierci prof. Stanisława Gołąba Ka-
tedrę Postępowania Sądowo-Cywilnego. Z dniem
1.01.1953 Minister Szkolnictwa Wyższego powo-
łał go na stanowisko kierownika Katedry Postę-
powania Cywilnego na Wydziale Prawa UJ, któ-
rym był do śmierci.
Przed wojną publikował głównie w PPiA oraz w
powstałym w 1933 „Nowym Procesie Cywilnym”,
który od 1934 nosił nazwę PPC. Po wojnie ogłaszał
artykuły w PiP. Opublikował wówczas 47-stronico-
wy artykuł pt. System zaskarżania orzeczeń w ra-
dzieckim procesie cywilnym oraz artykuł o prawie
małżeńskim i rodzinnym. Najważniejszym dziełem
powojennym W. jest stanowiący dziś klasykę zna-
komity dwuczęściowy system procesu cywilnego:
Polskie prawo procesowe cywilne: funkcja i struktu-
ra procesu (Warszawa 1947, ss. 717) i Polskie pra-
wo procesowe cywilne: dynamika procesu (postępo-
589
wanie) (Warszawa 1947, ss. XVI+339), znane też
pod tytułem wspólnym Proces cywilny. W 1952 wy-
dał opracowanie pt. Organizacja wymiaru sprawied-
liwości. Sylwester Wójcik uważał, że „Marian Wa-
ligórski był jednym z najwybitniejszych procesu-
alistów polskich w historii, a jego przedwczesna
śmierć była ogromną stratą dla nauki polskiej”.
W Krakowie W. mieszkał wraz z rodziną w domu
profesorów UJ przy ul. Poselskiej 16, a następnie
przy ul. Łokietka 1.
Od 1951 poważnie chorował. Zmarł 7.10.1953
w Krakowie. Pochowany został na cmentarzu Ra-
kowickim. W. był żonaty z Marią Heleną z d. Ko-
łodziejską, córką Zygmunta i Stanisławy Heleny
Kratochwil, nauczycielką liceum we Lwowie (ślub
odbył się we Lwowie 28.06.1934). Miał z nią córkę
Annę (ur. 16.03.1936).
Adam Redzik
AIA w Krakowie, Akta osobowe; AUJ, sygn. S. III 246,
DALO, f. 26, op. 5, spr. 202; Adwokaci polscy Ojczyźnie, wyd.
2, s. 114–115; A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwow-
skiego w latach 1939–1946, Lublin 2006; tenże, Prawo pry-
watne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, Warsza-
wa 2009; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 242, 280,
285; P. M. Żukowski, Profesorowie Wydziału Prawa Uniwer-
sytetu Jagiellońskiego, tom II 1780–2012, pod red. D. Malec,
Kraków 2016, s. 562–563; Relacja prof. Sylwestra Wójcika.
WAWRZYNIECKI Antoni (1879–1956), sę-
dzia, adwokat we Włocławku, prezydent miasta
Włocławka, działacz samorządowy i społeczny.
Urodził się 19.01.1879 w Szczurowicach. pow.
brodzki, woj. tarnopolskie jako syn Józefa, oficja-
listy prywatnego, i Michaliny z d. Gąsowskiej. Po
ukończeniu szkoły ludowej we Lwowie uczęszczał
do gimnazjum w Przemyślu, następnie do gimna-
zjum klasycznego we Lwowie, gdzie w lipcu 1900
r. otrzymał świadectwo dojrzałości. Studia prawni-
cze odbył na Wydziale Prawa i Umiejętności Poli-
tycznych ULw (1900–1905). Po złożeniu trzech wy-
maganych egzaminów państwowych (prawno-hi-
storycznego, prawa sądowego, nauk ekonomicz-
no-politycznych) podjął pracę w Dyrekcji Skarbu
w Nowym Sączu (09.1906–03.1907). Po kilku mie-
siącach przeniósł się do sądownictwa. Aplikację sę-
dziowską odbył w l. 1907–1909, kolejno w Sądzie
Okręgowym w Kołomyi, Sądzie Krajowym w Wied-
niu, ponownie w Kołomyi i we Lwowie. Egzamin
sędziowski złożył w październiku 1909, a następnie
 Wawrzyniecki
został mianowany sędzią Sądu Powiatowego w Ja-
błonowie, w Galicji Wschodniej, gdzie orzekał od
stycznia do maja 1910. W l. 1910–1916 był sędzią
w Sądzie Powiatowym w Mościskach. Wziął udział
Antoni Wawrzyniecki
w I wojnie światowej jako „jednoroczny ochotnik”
19. pp Obrony Krajowej armii austriackiej. Jednak
po siedmiu miesiącach z powodu choroby został
„uznany za niezdolnego do służby z bronią”. W li-
stopadzie 1916 przeniesiono go do Królestwa Pol-
skiego, gdzie krótko pełnił stanowisko członka Try-
bunału w Lublinie, a następnie prezesa Sądu Po-
wiatowego w Końskich w Radomskiem. 25.08.1917
Tymczasowa Rada Stanu Królestwa Polskiego mia-
nowała go sędzią Sądu Okręgowego we Włocław-
ku (urząd objął l.09.1917). Na tym stanowisku pra-
cował do l.03.1920. Do Rady Miejskiej Włocławka
został wybrany 9.03.1919 z listy prawicowego Ko-
mitetu Narodowego, który zwyciężył w wyborach,
zdobywając 14 mandatów (41,2 proc.). 3.04.1919
radni wybrali W. do Prezydium Rady i powierzy-
li mu funkcję prezesa. Pełnił ją tylko kilka mie-
sięcy Już bowiem 1.12.1919, po ustąpieniu prezy-
denta Stanisława Boryssowicza, RM Włocławka
powierzyła mu urząd prezydenta miasta. Urząd
ten złożył w czerwcu 1920, uzasadniając swoją de-
cyzję „nadwątlonym stanem zdrowia nie pozwa-
lającym mi – pisał – z takim pożytkiem dla mia-
sta – jakbym tego pragnął – sprawować zaszczyt-
nego urzędu Prezydenta miasta”. RM, przychyla-
jąc się do tej prośby, przyjęła 30.06.1920 rezygna-
cję W. z urzędu. W okresie 04.1919–8.08.1920 prze-
590
T. III/z. 1
wodniczył Komisji Szacunkowej, oceniającej stra-
ty Włocławka poniesione w wielkiej wojnie 1914–
1918. Radnym pozostał do końca funkcjonowania
RM pierwszej kadencji (09.1927). Był wybierany
do niej jeszcze dwukrotnie. I tak w październiku
1927 wszedł do niej z listy Demokratycznego Ko-
mitetu Wyborczego. Od 12.1931 do końca 03.1933
znów pełnił w niej funkcję prezesa. Zasiadał rów-
nież w RM trzeciej kadencji (05.1934–03.1939). Po
utworzeniu przez tę Radę w 1935 Komisji Rewizyj-
nej został jej przewodniczącym. Jako radny wyróż-
niał się dobrą znajomością zagadnień samorządo-
wych i aktywną działalnością.
Po zrzeczeniu się godności prezydenta podjął
l.07.1920 starania o wpisanie go na listę adwoka-
tów w okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie.
Jan Urbański, znany adwokat włocławski i obroń-
ca przy Sądzie Konsystorskim diecezji kujawsko-
-kaliskiej, w rekomendacji z lipca 1920 r. do
Rady Adwokackiej w Warszawie podkreślał wy-
jątkowe zaangażowanie i predyspozycje zawo-
dowe W.
Podobną opinię wystawili mu również inni zna-
ni adwokaci włocławscy: Eugeniusz Barcikowski i
Józef Domański oraz adwokat Antoni Tyczyński z
Warszawy. 7.11.1920 Rada Adwokacka w Warsza-
wie na posiedzeniu plenarnym postanowiła przy-
jąć W. w poczet adwokatów okręgu Sądu Apela-
cyjnego w Warszawie z siedzibą we Włocławku. Po
złożeniu przysięgi 16.11. rozpoczął praktykę ad-
wokacką we Włocławku i prowadził ją do wybu-
chu II wojny światowej. Nie stronił od działalności
politycznej. W 1921 był współorganizatorem Klu-
bu Demokracji Radykalnej w mieście. Ta niewiel-
ka organizacja skupiała zwolenników Naczelnika
Państwa Józefa Piłsudskiego. Wydawała tygodnik
„Głos Kujaw” (wychodził tylko rok), który W. za-
silał również artykułami. Interesował się sztuką i
kolekcjonował obrazy znanych malarzy polskich
i obcych. Niektóre obrazy z jego kolekcji: Jezioro
Trautmana oraz Starość i młodość Teodora Axen-
towicza były eksponowane w maju 1932 na wysta-
wie we Włocławku. W l. 1922–1934 pełnił funkcję
zastępcy delegata Rady Adwokackiej we Włocław-
ku. Od 1938 był członkiem Sądu Dyscyplinarne-
go Okręgowej Rady Adwokackiej w Toruniu. Jako
adwokat rychło zyskał opinię dobrego prawnika i
znakomitego oratora.
Po najeździe Niemiec na Polskę W. pozostał we
T. III/z. 1 Wawrzyniecki, Weinert
Włocławku. Jeszcze przed zajęciem miasta przez
oddziały Wehrmachtu, 14.09.1939, władze Włoc-
ławka delegowały pięć osób, wśród nich W., do roz-
mów z niemieckimi władzami wojskowymi. Zażą-
dały one złożenia broni będącej w rękach Straży
Obywatelskiej i osób prywatnych oraz opubliko-
wania zarządzeń niemieckich władz wojskowych.
Pierwsze miesiące okupacji W. przeżył we Włoc-
ławku. 12.02.1940 został wysiedlony do Tuchowa,
pow. Tarnów, w GG. W lecie tr. osiadł przy cór-
ce w Warszawie. Początkowo zajmował się akwizy-
cją „namiastki kawy”, później występował jako ad-
wokat przed sądami polskimi. Po upadku Powsta-
nia Warszawskiego pracował jako robotnik leśny i
drogowy. Do Włocławka powrócił w marcu 1945
i w maju tr. rozpoczął praktykę adwokacką. Wpi-
sany został na listę adwokatów Okręgowej Rady
Adwokackiej w Bydgoszczy. W 1952 Wojewódz-
ka Komisja Weryfikacyjna przy tej Radzie orzekła
skreślenie go z listy adwokatów. Orzeczenie swo-
je oparła na zarzucie, że „weryfikowany należał w
okresie 1920–1939 do Stronnictwa Narodowego
i jako działacz tego Stronnictwa wszedł do Rady
Miejskiej we Włocławku” i „przez pewien czas był
jej przewodniczącym”. Od tego orzeczenia W. od-
wołał się do Wyższej Komisji Weryfikacyjnej przy
Ministrze Sprawiedliwości. Ta ostatnia 20.11.1952,
uznając zarzuty za niesłuszne i nieudowodnione,
uchyliła orzeczenie Komisji bydgoskiej i utrzyma-
ła wpis W. na listę adwokatów Wojewódzkiej Izby
Adwokackiej w Bydgoszczy. Wchodził w skład Ze-
społu Adwokackiego nr 1 we Włocławku.
Adwokaturę łączył z radcostwem prawnym w
Ubezpieczalni Społecznej (do 02.1951), Prezy-
dium MRN (do 03.1952) i Pomorskiej Fabryce
Lin, Drutu i Wyrobów z Drutu we Włocławku (od
11.1950).
Podobnie jak w okresie dwudziestolecia mię-
dzywojennego udzielał się publicznie. W marcu
1945 wstąpił do SD. Z jego rekomendacji wszedł
do RM, w której od stycznia 1950 do kwietnia 1951
pełnił funkcję wiceprzewodniczącego. Następ-
nie był członkiem i sekretarzem Komisji Porząd-
ku Publicznego oraz członkiem Podkomisji Spo-
łeczno-Administracyjnej. Czynnie działał w Zrze-
szeniu Prawników Polskich. Od 1946 udzielał się
w Komitecie Odbudowy Warszawy. Pełnił w nim
funkcję wiceprzewodniczącego (1946–1949), póź-
niej przewodniczącego. W l. 1950–1951 opieko-
591
wał się kursem dla analfabetów przy Liceum Pa-
pierniczym. W 1952 Prezydium WRN w Bydgosz-
czy i Prezydium MRN we Włocławku delegowa-
ły go na egzamin maturalny w LMK we Włocław-
ku. Od 1953 opiekował się Komitetami Blokowy-
mi nr 49 i nr 50.
W. zmarł 5.05.1956 we Włocławku. Pochowany
został na miejscowym cmentarzu komunalnym.
Był dwukrotnie żonaty: z Heleną Otwinowską
(ślub 07.1910) oraz Jadwigą Wandą primo voto
Marnik z d. Ostrowską. Z pierwszego małżeństwa
miał dwoje dzieci: syna Zbigniewa Stanisława (ur.
1911), studenta, który zaginął w czasie łapanek
warszawskich w czasie II wojny światowej, i córkę
Zofię Danutę (ur. 1913), po mężu Linowską.
Janusz Kutta
APB, AIA w Bydgoszczy, Akta osób., sygn. 328, 530; tam-
że, Akia KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 6/TV/1, Protokół
z posiedzenia egzekutywy KM PPR z 15 IX 1947 i 10 Xl
1947 r.; „Głos Kujaw” (1921); J. Kutta, Historia Izby Adwo-
kackiej w Bydgoszczy 1945–2010, Bydgoszcz 2012, s. 78, 79,
237, 274, 276, 328; T. Sławiński, Antoni Wawrzyniecki (1879–
1956) prawnik, (w:) Zasłużeni, s. 209–210; USC we Włocław-
ku, akt zgonu, 248/1956; J. Wojciak, Z. Wrochno, Stronnictwo
Demokratyczne w województwie bydgoskim, Warszawa 1983,
s. 35; Włocławek, t. 2, s. 20, 103, 106–107, 117, 123–126, 137,
218, 268–269, 473–474; Włocławek. Dzieje miasta, pod red.
J. Staszewskiego, t. 2, Włocławek 2001; Włocławski Słownik
Biograficzny, pod red. S. Kunikowskiego, t. IV, Włocławek
2006, s. 171–172 (J. Kutta); Zasłużeni dla Włocławka (XII–
XX wiek), pod red. M. Wojciechowskiego, Włocławek 1991.
Weinert Zenon Antoni Roman (1919–2005),
adwokat w Szczecinie, dziekan ORA w Szczeci-
nie.
Ur. 29.07.1919 w Poznaniu jako syn nauczycie-
la Romana Weinerta. W l. 1928–1936 uczęszczał
do Gimnazjum im. św. Jana Kantego w Pozna-
niu. Tam uzyskał świadectwo dojrzałości. Następ-
nie podjął studia na Uniwersytecie Poznańskim,
gdzie do 1939 ukończył dwa lata studiów prawni-
czych. W czasie studiów w Poznaniu był członkiem
Korporacji Akademickiej „Chrobria”.
W grudniu 1939 wraz z rodziną został wysiedlo-
ny do Radomska. W l. 1940 i 1941 był bezpłatnym
praktykantem sądowym w SG w Poznaniu. Ko-
nieczność poszukiwania środków do życia zmusiła
go do porzucenia pracy w sądzie i podjęcia pracy
księgowego w młynie. Jesienią 1942 przeprowa-
dził się do Krakowa, gdzie mieszkał do stycznia
 Weinert, Wende
1945 i pracował w Syndykacie Spółdzielni Rol-
niczych.
Od 1943 W. uczęszczał na konspiracyjne wykła-
dy Wydziału Prawa UJ. 28.09.1945 uzyskał stopień
magistra praw UJ. Z końcem 1945 powrócił do Po-
znania, gdzie w 1946 rozpoczął aplikację sądową.
Po dwóch latach, 24.03.1948 w SA w Poznaniu zdał
egzamin sędziowski. W czasie aplikacji jednocześ-
nie pracował jako księgowy.
Zenon Antoni Roman Weinert
W czerwcu 1948 W. przeprowadził się do Szcze-
cina. Od września 1948 był aplikantem adwoka-
ckim w kancelarii adw. Konstantyna Tyszkiewicza,
a następnie adw. Klemensa Pawlaka. We wrześ-
niu 1950 został wpisany na listę adwokatów IA w
Gdańsku, a od 1951 był adwokatem w nowo utwo-
rzonej IA w Szczecinie.
W. był członkiem SD. Przez ok. 10 lat przewod-
niczył Wojewódzkiemu Komitetowi SD w Szczeci-
nie. Należał też do ZPP.
W l. 1961–1964 W. był członkiem RA w Szcze-
cinie, a przez dwie kadencje, w l. 1964–1970 dzie-
kanem RA w Szczecinie. Z kolei w l. 1973–1976
zasiadał w Wyższej Komisji Dyscyplinarnej przy
NRA. Przez kilka lat przewodniczył Kołu Senio-
rów IA w Szczecinie.
W. był też radcą prawnym kilku firm, m.in.
Stoczni Szczecińskiej. Pełnił także funkcje radne-
go, w l. 1954–1956 do Dzielnicowej Rady Narodo-
wej Szczecin-Śródmieście, a w l. 1965–1975 do Wo-
jewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie.
Odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim i Koman-
592
T. III/z. 1
dorskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem
Zasługi, złotą odznaką „Adwokatura PRL”.
Zmarł 11.02.2005. Spoczywa na Cmentarzu
Centralnym w Szczecinie.
Radosław Ptaszyński
AIA w Szczecinie, Akta osobowe; Redzik, Kotliński, Histo-
ria Adwokatury, s. 381; 60 lat Szczecińskiej Izby Adwokackiej
1951–2011, Szczecin 2011, s. 150–151; Strona internetowa
KA „Chrobria”, http://www.chrobria.org/wspolczesnosc/ze-
stawienie/przedwojenni-chrobracy-u-z/ [16.07.2016]
Wende Edward Joachim (1936–2002), adwokat
w Warszawie, polityk, senator RP, poseł na Sejm
RP, obrońca w procesach politycznych lat 80.
Ur. 16.08.1936 w Warszawie. Był synem Edwar-
da Karola, adwokata w Warszawie, a po II woj-
nie światowej w Kaliszu, i Anieli z d. Ziółkowskiej,
nauczycielki historii. Dziadkiem W. był Edward
(1874–1949), pastor ewangelicko-augsburski w Ka-
liszu, a pradziadkiem znany warszawski księgarz i
wydawca Edward (1830–1914).
Nauki początkowe W. pobierał w domu rodzin-
nym oraz w szkole powszechnej w Kaliszu. Do Ka-
lisza powróciła rodzina W. po Powstaniu Warszaw-
skim. W 1953 W. zdał maturę w I Liceum Ogól-
nokształcącym im. Adama Asnyka w Kaliszu (w
którym edukację zdobywał także jego ojciec).
W tym samym roku rozpoczął studia techniczne
w Poznaniu, ale po dwóch latach zrezygnował. Od
1956 czynił starania o przyjęcie na studia prawni-
cze na Uniwersytecie Wrocławskim. Dwukrotnie
z powodu braku miejsc nie został przyjęty. Studia
rozpoczął dopiero w 1958. W międzyczasie odby-
wał służbę wojskową, z powodu stanu zdrowia zo-
stał przeniesiony do rezerwy. Studia prawnicze
odbywał do 1964, a egzamin magisterski z wyni-
kiem dobrym zdał 24.01.1966, uzyskując na pod-
stawie pracy pt. Nadzór penitencjarny prokuratora
nad wykonaniem kary pozbawienia wolności tytuł
magistra praw.
Po studiach W. odbył aplikację sądową i w 1969
złożył egzamin sędziowski przed Komisją Egzami-
nacyjną Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy.
W następnych latach W. ubiegał się trzykrotnie o
wpis na listę aplikantów adwokackich, ale jego wnio-
ski nie były uwzględniane, z powodu „braku miejsc
na aplikacji adwokackiej” (uchwały RA w Warsza-
wie z 16.07.1970, 8.07.1971, 2.12.1971). W piśmie
T. III/z. 1 Wende
skierowanym do RA w Warszawie z 6.07.1972 W.
pisał: „czwarty raz zwracam się z prośbą o przyję-
cie mnie na aplikację adwokacką i umożliwienie mi
w ten sposób wykonywanie zawodu, który obrałem.
W oczekiwaniu na to, minęły trzy lata. W roku bie-
żącym jest to doprawdy ostatnia moja szansa i dla-
tego bardzo jeszcze raz proszę o uwzględnienie mo-
jej wytrwałości i pozytywne, tym razem, rozpatrze-
nie mego podania”. Po upływie czterech miesięcy,
9.11.1972, RA w Warszawie postanowiłą wpisać W.
na listę aplikantów adwokackich. Od 1.04.1973 W.
odbywał aplikację w ZA nr 1 w Grójcu, a następnie
w Warszawie (od 2.03.1974). Patronem W. był adw.
Ryszard Siciński.
Edward Joachim Wende
We wspomnieniach pojawia się opinia, że prob-
lemy W. z edukacją prawniczą oraz utrudnienia w
rozpoczęciu aplikacji adwokackiej wynikały stąd,
że W. odmówił wstąpienia do ZSMP, a potem do
PZPR.
Po odbyciu aplikacji adwokackiej w 1976 W. zdał
egzamin adwokacki przed Komisją Egzaminacyj-
ną RA w Warszawie z wynikiem dobrym. Uchwa-
łą z 22.04.1976 został wpisany na listę adwoka-
tów IA w Warszawie. Praktykę adwokacką rozpo-
czął 1.09.1976 (uchwała RA z 30.07.1976) w ZA
nr 7 w Warszawie, w którym zawód wykonywał do
31.10.1994. W okresie 1.11.1994–30.11.1997 zawód
wykonywał w kancelarii indywidualnej.
W IA w Warszawie był członkiem Komisji Pracy
Kulturalnej (1974), Komisji ds. Współpracy z Za-
granicą (1979–1984) oraz Komisji ds. Nowelizacji
Prawa i Współpracy z Parlamentem.
593
Jako adwokat specjalizował się w prawie kar-
nym. Od końca lat 70. angażował się w obrony po-
lityczne. Bronił m.in. robotników Ursusa, działaczy
opozycji demokratycznej, m.in.: Bronisława Ge-
remka, Janusza Onyszkiewicza, Leszka Moczul-
skiego oraz Klemensa Szaniawskiego w sprawie
przeciwko Jerzemu Urbanowi.
W. był pełnomocnikiem oskarżycieli posiłko-
wych w głośnym toruńskim procesie zabójców bł.
ks. Jerzego Popiełuszki (1985). Transmisja procesu
przez media przyczyniała się do wzrostu zaufania
do adwokatury i do popularności adwokatów bę-
dących pełnomocnikami oskarżycieli posiłkowych
(oprócz W. byli to Andrzej Grabiński, Jan Olszew-
ski i Krzysztof Piesiewicz).
4.06.1989 został senatorem I kadencji Senatu
RP (18.06.1989–25.11.1991), wybrany z wojewódz-
twa kaliskiego, jako kandydat Komitetu Obywa-
telskiego „Solidarność” (otrzymał 188 147 głosów,
czyli 68,27% wszystkich ważnie oddanych głosów
w okręgu). W Senacie był członkiem Klubu Unii
Demokratycznej i należał do Prezydium Senatu.
Był członkiem senackich komisji: Inicjatyw i Prac
Ustawodawczych oraz Spraw Zagranicznych.
W drugiej kadencji Senatu RP (25.11.1991–
31.05.1993) został wybrany senatorem również z
województwa kaliskiego z list Unii Demokratycz-
nej. Zasiadał w Klubie Unii Demokratycznej. Był
przewodniczącym senackiej Komisji Spraw Zagra-
nicznych. Ponadto był członkiem Komisji: Regu-
laminowej i Spraw Senatorskich, Nadzwyczajnej
do rozpatrzenia sprawozdania Państwowej Komi-
sji Wyborczej z wyborów do Senatu.
Po wyborach w 1993 W. nie dostał się do parla-
mentu. W l. 1993–1997 był sędzią TS. W l. 1991–
1997 W. był konsulem honorowym Wielkiego Księ-
stwa Luksemburg w RP.
W 1995 w czasie wyborów prezydenckich W.
był pełnomocnikiem sztabu wyborczego Lecha
Wałęsy.
W l. 1997–2001 W. był posłem na Sejm RP III ka-
dencji wybranym z listy Unii Wolności (Okręg wy-
borczy: 01 Warszawa). Był członkiem Klubu Parla-
mentarnego Unii Wolności. Zasiadał w sejmowych
komisjach: Administracji i Spraw Wewnętrznych
(od 10.11.1997 do 18.02.2000), Odpowiedzialności
Konstytucyjnej – jako zastępca przewodniczącego
(od 19.11.1997 do końca kadencji, tj. 18.10.2001),
Spraw Zagranicznych (od 18.02.2000 do końca ka-
 Wende, Węclewicz
dencji), nadzwyczajnej do zmian w kodyfikacjach
(od 8.05.1998 do końca kadencji), nadzwyczaj-
nej do zmian w kodyfikacjach dotyczących wykro-
czeń (6.02.1998–28.08.1998). Był też przewodni-
czącym i członkiem podkomisji nadzwyczajnej do
rozpatrzenia rządowego projektu ustawy o broni
i amunicji (22.09.1998–4.03.1999). Pracował też
w podkomisjach: nadzwyczajnej do rozpatrzenia
rządowego projektu ustawy o BOR (13.10.1999–
16.12.1999), nadzwyczajnej do rozpatrzenia rzą-
dowego projektu ustawy o obywatelstwie polskim
wraz z projektami podstawowych aktów wykonaw-
czych oraz senackich projektów ustaw: o repatria-
cji, o Karcie Polaka i trybie stwierdzania przyna-
leżności do Narodu Polskiego osób narodowości
polskiej lub polskiego pochodzenia, o obywatel-
stwie polskim (29.10.1999–18.02.2000), nadzwy-
czajnej do rozpatrzenia projektu zmian w Kodek-
sie wykroczeń (18.02.1998–28.08.1998), nadzwy-
czajnej do projektu nowelizacji Kodeksu karnego
w zakresie ochrony zdrowia i życia dziecka poczę-
tego (od 23.10.1998 do końca kadencji), nadzwy-
czajnej do nowelizacji Kodeksu karnego w zakresie
karania nietrzeźwych kierowców (od 18.06.1999 do
końca kadencji), nadzwyczajnej do rozpatrzenia
projektu ustawy Kodeks morski i ustawy przepi-
sy wprowadzające Kodeks morski (od 10.10.2000
do końca kadencji), nadzwyczajnej do rozpatrze-
nia nowelizacji Kodeksu postępowania karnego
(28.01.2001–10.05.2001), nadzwyczajnej ds. opra-
cowania komisyjnego projektu ustawy o służbie za-
granicznej (9.04.2001–5.07.2001). W czasie kaden-
cji wygłosił 95 wypowiedzi, zgłosił trzy interpelacje
oraz trzy pytania.
W 2001 W. został ponownie wybrany sędzią TS
i funkcję tę pełnił do śmierci. W. był wielokrotnie
odznaczany, m.in. Krzyżem Komandorskim Orde-
ru Odrodzenia Polski oraz Orderem Oficerskim
Wielkiego Księcia Luksemburga.
W. zmarł 28.05.2002 w Warszawie. Pochowany
został 5.06.2002 na cmentarzu ewangelicko-augs-
burskim w Warszawie w grobie rodzinnym obok
ojca i pradziadka (al. 55, nr 18). Uroczystości po-
grzebowe rozpoczęły się Kościele Ewangelicko-
Augsburskim św. Trójcy w Warszawie, a trumna z
ciałem W. była eskortowana przez malowniczy or-
szak motocyklistów – W. był motocyklistą i pasjo-
natem motocykli.
W. był żonaty od 1964 z Ewą z d. Wende (1944–
594
T. III/z. 1
1995) – dalszą kuzynką z bocznej linii Wende, ro-
manistką i tłumaczką, związaną z Instytutem Fran-
cuskim w Warszawie, z którą miał syna Jakuba (ur.
1968) i córkę Małgorzatę Wende-Wardyńską. Żona
Ewa miała ogromny wpływ na życie i rozwój karie-
ry W. Jej śmierć była dla W. ogromnym ciosem.
Po śmierci W. rodzina powołała Fundusz im.
Edwarda J. Wendego, zarządzany obecnie przez
Fundację dla Polski, z którego przyznawana jest
prawnikom oraz osobom zaangażowanym w dzia-
łalność publiczną coroczna nagroda im. Edwarda
J. Wende. W dotychczasowych dziewięciu edycjach
nagrodę otrzymali: Jan Rokita (2003), prof. Witold
Kulesza (2004), prof. Irena Lipowicz (2005), prof.
Marek Safjan (2006), adw. Jacek Taylor (2007),
adw. Marek Antoni Nowicki (2008), prof. Stanisław
Waltoś (2009), adw. Stanisław Mikke, pośmiertnie
(2011), prof. Adam Daniel Rotfeld (2012), Mikołaj
Pietrzak (2013), Karol Modzelewski (2015), Jerzy
Zajadło (2017).
Janusz Kanimir, Maciej Kwiek
AIA w Warszawie, Akta osobowe, sygn. 2131; Adwokaci Pol-
scy Ojczyźnie; A. Dobosz, Żal po Edwardzie Wende, „Tygodnik
Powszechny”, nr 23 (2761) z 9 czerwca 2002; S. Podemski,
Adwokat, senator, poseł, a przede wszystkim mężny człowiek,
„Rzeczpospolita” (W3) 2005, nr 212, s. C3; E. Polanowski
[red.], Szkoła Kaliska. Dzieje I Liceum Ogólnokształcącego im.
Adama Asnyka w Kaliszu, Kalisz 1993; Redzik, Kotliński, Hi-
storia Adwokatury; Nasi w Sejmie i Senacie, Oficyna Wydaw-
nicza Volumen 1990; Z. Tranda, Adw. Edward Wende (1936–
2002), „Palestra” 2002, nr 9–10, s. 289–296; H. Wrotkowski,
Aniela Wende (13 VII 1906–8 I 1994), wspomnienie pośmiert-
ne, „Rocznik Kaliski”, T. 25, 1994/1995, s. 285–287.
http://ww2.senat.pl/k1/senat/Senator/wende.htm
http://ww2.senat.pl/k2/senat/Senator/wende.htm
http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.
php?title=Edward_Joachim_Wende [biogram aut.
http://www.info.kalisz.pl/biograf/wende.htm [tu liczne wspo-
mnienia, przedruki z prasy codziennej oraz z tygodników]
http://www.fdp.org.pl/fundusz-im-edwarda-j-wende [na te-
mat Fundusz im. E.J. Wende]; Informacje syna adw. Jaku-
ba Wende.
Węclewicz Marian (1903–1986), adwokat
w Gostyniu, sędzia, oficer WP, powstaniec wielko-
polski, jeniec hitlerowskich oflagów.
Ur. 6.04.1903 w Czaczu (pow. Śmigiel), s. Syl-
westra – nauczyciela, i Marii z Gruszczyńskich. Do
szkoły powszechnej uczęszczał w Lasku k. Pozna-
nia. Naukę w niemieckim Gimnazjum Klasycznym
im. Fryderyka Wilhelma rozpoczął w 1913 w Po-
T. III/z. 1 Węclewicz
znaniu. W okresie nauki należał do tajnego skau-
tingu polskiego. Przerwaną z powodu I wojny świa-
towej naukę kontynuował od lutego 1919 do maja
1920. W jego życiu zamiłowanie do służby wojsko-
wej i spełnianie obowiązku wobec Ojczyzny prze-
platało się z okresami pobierania nauki.
Marian Węclewicz
Kilkakrotnie musiał przerywać naukę gimna-
zjalną i studia z powodów od niego niezależnych.
Ochotniczo walczył w powstaniu wielkopolskim,
m.in. przy zdobywaniu budynku Prezydium Poli-
cji i Dworca Głównego w Poznaniu oraz lotniska
na poznańskiej Ławicy. Był członkiem Straży Lu-
dowej w Poznaniu (27.12.1918–12.02.1919), a na-
stępnie walczył w oddziale kpt. J. Tomaszewskie-
go w bojach pod Żninem, Szubinem, Rynarzewem
i Jeżewem. 17.07.1920 ochotniczo wstąpił do 15.
p.uł. i brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej
na froncie litewsko-białoruskim. Od 5.11.1920 do
21.02.1921 był w szwadronie zapasowym na terenie
kraju. 21.02.1921 został zwolniony z wojska w stop-
niu st.uł. Po demobilizacji uzyskał w 1922 maturę
w Gimnazjum im. Jana Kantego w Poznaniu. Od
października 1923 z przerwami do lipca 1928 stu-
diował na Wydziale Prawno-Ekonomicznym UP,
zaś od października 1928 do lipca 1930 na Wydzia-
le Prawa i Nauk Społecznych USB w Wilnie. Od
października 1930 do lipca 1931 ponownie kon-
tynuował studia prawnicze na Wydziale Prawno-
Ekonomicznym UP. Apl. sąd. odbył w l. 1931–1934
w Poznaniu. Od 28.10.1924 do 22.12.1925 odbywał
czynną służbę wojskową w 17. p.uł. w Lesznie. Pod-
czas tej służby był słuchaczem Szkoły Pchor. Rez.
595
Kawalerii, pełniąc służbę w garnizonach Śrem,
Poznań i Biedrusko. Służbę wojskową ukończył
ze stopniem kpr. pchor. W sierpniu 1926 otrzy-
mał nominację na ppor. rez. kaw. z przydziałem
mobilizacyjnym do 15. p.uł. W lipcu 1933 ukoń-
czył kurs dowódców szwadronów ckm w Zambro-
wie oraz kurs kierowników hufców szkolnych PW
i WF w Makowie Podhalańskim. 14.07.1935 został
awansowany do stopnia por. rez. W 1934 podjął
pracę jako asesor Sądu Okręgowego w Poznaniu.
W l. 1935–1938 był sędzią w Gnieźnie. W 1938
mianowano go sędzią śledczym przy Sądzie Okrę-
gowym w Gnieźnie. Prowadził wiele spraw prze-
ciwko obywatelom polskim narodowości niemie-
ckiej, podejrzanym o prowadzenie antypolskiej
działalności i uchylanie się od służby wojskowej.
14.08.1939 W. został powołany na ćwiczenia woj-
skowe do 17. p.uł. i na własną prośbę tam pozo-
stał. Organizował szwadron gospodarczy, następ-
nie objął stanowisko zastępcy dowódcy szwadronu
ckm. Wraz z pułkiem przeszedł cały szlak bojowy,
począwszy od Leszna, poprzez bitwę nad Bzurą,
aż do Warszawy. 17.09.1939 pod Cisowem (Pusz-
cza Kampinoska) W. został ciężko ranny w płuco
podczas przebijania się do stolicy. Ze szwadronem
gospodarczym szczęśliwie dotarł do Warszawy. Po
kapitulacji miasta dostał się do niewoli i przeby-
wał w obozie w Łowiczu, a następnie w oflagach w
Nienburgu, Itzehoe k. Hamburga, Sandbostel, Lu-
bece i Doessel. Podczas uwięzienia w Lubece peł-
nił funkcję dowódcy obozowych ordynansów. Gdy
w kwietniu 1942 przywieziono tu syna Stalina st.
lejtn. Jakowa Dżugaszwili, W. wraz z innymi ofice-
rami polskimi udzielał mu pomocy. Po wyzwole-
niu obozu jenieckiego przez oddziały armii ame-
rykańskiej do kwietnia 1946 W. leczył się z odnie-
sionych ran i chorób w amerykańskim szpitalu woj-
skowym w Warburgu (Westfalia). W 1946 podjął
pracę w Polskim Komitecie Repatriacyjnym. Jako
że dobrze władał jęz. niemieckim, francuskim i an-
gielskim, w kwietniu 1947 został mianowany człon-
kiem Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemie-
ckich w Polsce i delegowany w stopniu rotm. do
Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie. Jego zada-
niem były śledztwa w sprawach niemieckich zbrod-
ni wojennych. Pracował w placówkach w Dachau
i Monachium. Przyczynił się m.in. do ujawnienia
kulis prowokacyjnego napadu hitlerowców prze-
branych w polskie mundury na niemiecki urząd
 Węclewicz, Wiatr
celny w Hohenlinden (Łagiewniki Śląskie) w nocy
z 31.08 na 1.09.1939. Od 27.10.1947 pracował w
Bad Salzuflen przy dowództwie wojsk brytyjskich,
zaś od 13.11.1947 w Berlinie na stanowisku sze-
fa Wydziału Ekstradycyjno-Śledczego. Przesłuchi-
wał wielu zbrodniarzy wojennych, m.in. hrabiego
L. Schwerin-Krosigka, gen. Policji i SS z terenów
okupowanego Gdańska R. Hildebrandta – odpo-
wiedzialnego za zbrodnie w KL Stutthof i w Potuli-
cach, oraz współpracownika gubernatora H. Fran-
ka – dr. E. Boeple. Większość z w.wym. została
skazana przez polskie i międzynarodowe trybuna-
ły na kary śmierci. W dniu 2.01.1948 W. otrzymał
awans na kpt. W lipcu 1948 przeszedł do służby
w MSZ jako współpracownik radcy finansowego
w Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie. Do kraju
wrócił w listopadzie 1948 i osiadł w Gostyniu. Po
uznaniu go w 37% inwalidą wojennym w listopa-
dzie 1948 został zwolniony z czynnej służby woj-
skowej. W l. 1948–1950 był administratorem do-
mów i nieruchomości Franciszka Polaszka w Go-
styniu. Od marca 1950 do lutego 1952 pracował w
PSS „Społem” w Gostyniu jako instruktor społecz-
no-samorządowy oraz jako p.o. wicedyrektora ad-
ministracyjnego. Od maja 1952 do kwietnia 1957
pracował w Powiatowym Zakładzie Mleczarskim
jako kierownik administracyjny. Od maja 1957 był
właścicielem tartaku w Gostyniu. W 1957 odrzu-
cono jego wniosek o przyjęcie na listę adwoka-
tów w WIA w Poznaniu. W 1964 ostatecznie pod-
jął pracę w adwokaturze. W 1970 został kierow-
nikiem Zespołu Adwokackiego nr 1 w Gostyniu.
W 1972 awansowany został do stopnia mjr. rez.,
zaś 12.10.1982 do stopnia ppłk. rez. Aktywnie dzia-
łał społecznie. W 1936 założył wspólnie z bratem
Henrykiem Stowarzyszenie b. żołnierzy 17. p.uł.,
a po II wojnie światowej Koła ZBoWiD-u w Go-
styniu, Pępowie i Poniecu. W l. 1961–1979 W. był
prezesem PKPS w Gostyniu, w 1957–1965 człon-
kiem zarządu Koła Związku Inwalidów Wojennych
w Gostyniu. Był odznaczony Medalem Pamiątko-
wym za Wojnę 1918–1921, Medalem Niepodległo-
ści, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Virtuti Mili-
tari V kl. za wybitne męstwo w bitwie nad Bzurą,
Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym, Krzyżem
Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem
Walecznych, brązowym i srebrnym Medalami „Za
Zasługi dla Obronności Kraju”, medalem „Zasłu-
żonemu dla Adwokatury Izby Adwokackiej Po-
596
T. III/z. 1
znańskiej”, odznaką Tysiąclecia Państwa Polskie-
go, medalami Za Zasługi dla Rozwoju woj. Po-
znańskiego, Za Zasługi dla woj. Leszczyńskiego.
Zmarł 8.12.1986 w Gostyniu i tam został po-
chowany na cmentarzu parafialnym. Był żonaty
z Marią z d. Polaszek (od 24.01.1939). Pozosta-
wił synów: Andrzeja (ur. 1939), mgr. inż. przemy-
słu drzewnego, i Jerzego (ur. 1949), inż. górnictwa.
Po śmierci pierwszej żony W. ożenił się w 1953 z
Barbarą z d. Polaszek. Miał rodzeństwo Henryka
(ur.1901), Felicję (1904), Helenę (ur. 1908) i Ire-
nę (ur. 1910).
Eugeniusz Śliwiński
P. Bauer, B. Polak, 17 pułk ułanów w obronie Ojczyzny 1939,
Gostyń 1978; G. Jurkiewicz, Wspomnienie pośmiertne o adw.
M. Węclewiczu, „Palestra” 1987, nr 12; Kawalerowie Virtuti
Militari 1792–1945 (red. B. Polak), Koszalin 1993, t. III cz. 1;
L. Majchrzak, Marian Węclewicz – żołnierz, działacz społecz-
ny, prawnik, (w:) Sławni Gostynianie (kalendarz 1986), Go-
styń 1985; G. Pejda, Z synem Stalina w oflagu w Lubece, „Pa-
norama Leszczyńska” 1984, nr 38; tenże, Operacja Hohen-
linden, „Panorama Leszczyńska” 1981, nr 39; ROR, s. 125,
596; Słownik biograficzny Leszna (red. B. Głowinkowska,
A. Konior), Leszno 2002; Słownik biograficzny powstańców
wielkopolskich 1918/1919, Poznań 2002; T. Sobański, Zbrod-
nie, kary i kariery, Warszawa 1978; M. Węclewicz, Amaran-
ty zapięte pod szyją. List do redakcji, „Panorama Leszczyń-
ska” 1983, nr 37.
Wiatr Narcyz (1907–1945), ps. „Kłonica”,
„Zawojna”, „Podkulek”, „Wyżykowski”, „Brzo-
za”, „Władysław Brzoza”, działacz ruchu ludowe-
go, oficer podziemia.
Ur. 18.9.1907 w Stróżach Niżnych k. Grybo-
wa, syn Jana i Marii ze Szkaradków. Pochodził z
wielodzietnej rodziny drobnych rolników, eduka-
cję rozpoczął w 1917 w Szkole Ludowej w Stró-
żach. Od 1921 uczęszczał do II Gimnazjum i Li-
ceum im. Króla Bolesława Chrobrego w Nowym
Sączu, gdzie w 1928 zdał maturę, a następnie od-
bywał służbę wojskową i ukończył Szkołę Podcho-
rążych nr 5 w Krakowie, uzyskawszy stopień plut.
pchor., w 1932 awansował na stopień podporucz-
nika rezerwy piechoty. W 1929 podjął studia praw-
nicze na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uni-
wersytetu Poznańskiego, gdzie utrzymywał się ze
zdobytego stypendium i udzielanych korepetycji.
W tym czasie związał się ze Stronnictwem Ludo-
wym; od 27.2.1930 do 19.11.1933 pełnił funkcję
sekretarza, a następnie prezesa Zarządu Polskiej
T. III/z. 1 Wiatr
Akademickiej Młodzieży Ludowej na UP. Podczas
powrotu z Poznania w 1930, w związku ze śmiercią
ojca, został w Nowym Sączu zatrzymany i areszto-
wany za działalność antyrządową, poglądy antysa-
nacyjne i ateistyczne. Po zwolnieniu jeszcze bar-
dziej zaangażował się w działalność ludową, zo-
stał członkiem Wielkopolskiego Związku Młodzie-
ży Wiejskiej „Społem” oraz Związku Młodzieży
Wiejskiej „Wici”.
Narcyz Wiatr
Po zakończeniu studiów, uzyskawszy 31.10.1934
tytuł magistra prawa, podjął pięcioletnią aplika-
cję adwokacką, pozostając jednocześnie aktywnym
członkiem SL oraz Zarządu Powiatowego Związku
Młodzieży Wiejskiej „Wici” w Grybowie, w l. 1935–
1939 był prezesem Zarządu Powiatowego Związ-
ku Młodzieży Wiejskiej – Spółdzielnia Oświatowa
„Znicz” oraz sekretarzem Rady Nadzorczej ZMW
Znicz w Krakowie, jako członek i przywódca orga-
nizacji młodzieżowej sprawił, że Nowy Sącz stał się
siedzibą tej organizacji. W czasie odbywania aplika-
cji praktykował w okresie 15.04.1935–15.10.1936 w
kancelarii adw. dr. Eugeniusza Dzikiewicza w No-
wym Sączu, a następnie do 29.04.1937 formalnie
pracował w kancelarii adw. dr. Franciszka Długo-
polskiego. 12.03.1937 na polecenie starosty Macieja
Łacha W. został aresztowany i osadzony w Berezie
Kartuskiej. W. przebywał w obozie przez 6 tygodni,
a w jego sprawie interweniowała Rada Adwokacka
w Krakowie, podnosząca brak podstaw do wytocze-
nia przeciwko W. sprawy karnej, natomiast ZMW
zebrał ponad 2,5 tys. podpisów pod petycją do Pre-
zydenta RP o jego natychmiastowe zwolnienie.
597
Zaraz po powrocie z Berezy Kartuskiej został
przywrócony do adwokatury, zamieszkał w Wil-
czyskach k. Nowego Sącza, przygotowywał marsz
chłopów na dom Prezydenta RP w Krynicy oraz
strajki w pow. gorlickim i wdał się w spór z preze-
sem Zarządu Powiatowego SL w związku z wyto-
czonym procesem i zarzutami o przygotowany za-
mach stanu oraz wywoływanie zamieszek, areszto-
wany i osadzony w Rawiczu. W związku z prowa-
dzoną działalnością często zmieniał miejsce odby-
wania aplikacji: w okresie 25.06–23.11.1937 pozo-
stawał pod patronatem adw. dr. Tadeusza Flisa, a
następnie w okresie 25.11.1937–14.06.1939 praco-
wał w kancelarii adw. dr. Henryka Dohnalka, ideo-
wo związanego z PPS, a po jego śmierci w kancela-
rii przy ul. Kościelnej u adw. dr. Paulina Hyżego,
znanego działacza ludowego. W 1938 został wybra-
ny członkiem Rady Miejskiej w Nowym Sączu, a
od 16.10.1938 pełnił funkcję sekretarza Rady Nad-
zorczej wojewódzkiego Związku Młodzieży Wiej-
skiej w Krakowie.
W sierpniu 1939 W. został zmobilizowany do
I Pułku Strzelców Podhalańskich, jako dowód-
ca plutonu wchodzącego w skład dywizji piecho-
ty Armii „Kraków”, 3.09.1939 mianowany dowód-
cą kompanii ckm I Pułku i walczył w pierwszej fa-
zie wojny w rejonie Dunajca i Popradu. Następ-
nie brał udział w drugim etapie kampanii obej-
mującym odwrót od Dunajca i Nidy po San, pod
koniec września dotarł do Lwowa. Następnie w
grudniu 1939 powrócił przez Warszawę i Wilno
do Stróż. Od stycznia 1940 w Nowym Sączu two-
rzył struktury współpracy z SZP, Chłopską Straż,
a następnie BCh, których został oficerem łączni-
kowym z ZWZ. Jako komendant sądeckiego od-
działu BCh i współtwórca „Młodego Lasu” tzw.
Wici, w 1940 organizował szlaki przerzutowe dla
ludowców przez Węgry do Francji, współpracował
z Ludowym Związkiem Kobiet. W tym czasie po-
padł w konflikt z adw. Józefem Janiakiem ps. „Bro-
dacz”, który pogłębił się w wyniku reorganizacji
przez W. „Nadleśnictwa” Nowy Sącz, zakończony
zesłaniem Janiaka w lipcu 1940 do KL Auschwitz.
W marcu 1941 przeszedł do konspiracji na sku-
tek tzw. wielkiej wsypy, działając pod ps. „Brzo-
za”. Jako komendant powiatowy Straży Chłopskiej
w Nowym Sączu powołał sieć komend gminnych.
Od lipca p.o. komendanta, a od 25.09.1941 komen-
dant VI Okręgu Krakowskiego Batalionów Chłop-
 Wiatr, Wiącek
skich na Śląsk i Małopolskę, gdzie pod ps. „Zawoj-
na” zawiązał szereg komend terenowych od Śląska
po Rzeszów, zwracał uwagę na sprawy wojskowe,
podkreślając, że „kto będzie miał wpływ na wojsko,
ten w przyszłości będzie miał władzę”.
Od 1942 prowadził negocjacje z AK w celu za-
warcia umowy scalenia BCh z AK, w wyniku cze-
go objął funkcję zastępcy komendanta Okręgu Ar-
mii Krajowej. Od 1943 był komendantem Ludowej
Straży Bezpieczeństwa, brał udział w zakładaniu
pisma „Polska Ludowa”, a następnie „Myśl Chłop-
ska”, wraz z Adam Rysiewiczem ps. „Teodor” pla-
nował uwolnienie kierownictwa PPS-WRN z KL
Auschwitz. Jednocześnie brał udział w tajnym
szkoleniu aplikantów prowadzonym w Krakowie
przez adw. dr. Juliusza Wisłockiego, aplikację od-
bywając formalnie ponownie u adw. F. Długopol-
skiego, zwieńczoną egzaminem adwokackim i uro-
czystym ślubowaniem w 1943; jednocześnie brak
jest urzędowej dokumentacji potwierdzającej ten
fakt. W marcu 1944 objął funkcję członka Okrę-
gowego Kierownictwa Ruchu Ludowego w Kra-
kowie, po zastrzeleniu przez członków AK swo-
jego krewnego, członka BCh Kazimierza Wątrób-
skiego z Wilczysk, brał udział w rozmowach scale-
niowych BCh Obwodu Dębica z AK, ale był bar-
dziej sceptyczny co do wzajemnych relacji z AK,
nakazywał m.in. utrzymywanie wpływów BCh w
innych ośrodkach objętych umowami scaleniowy-
mi, nawiązał kontakty z dowództwem powstania
słowackiego. Po 22.07.1944 wydał rozkaz nr 186,
w którym podkomendnym zakazał uczestnicze-
nia w strukturach nowej władzy, ale w stosunku
do Sowietów nakazywał ustosunkowywać się po-
prawnie. Nie zdecydował się na współpracę z SL
„Wola Ludu” i PPR. Od marca 1945 został mia-
nowany w AK kapitanem czasu wojny, a następnie
awansowany na stopień podpułkownika BCh. Brał
udział w naradzie Centralnego Kierownictwa Ru-
chu Ludowego 15.03.1945 w Warszawie, gdzie pod-
jęto decyzję o ujawnieniu BCh i LSB. Jako niewy-
godny dla nowej władzy zginął 21.04.1945 na Plan-
tach w Krakowie w przygotowywanym przez funk-
cjonariuszy myślenickiego UB zamachu, zastrze-
lony przez przez b. członka BCh, Stanisława Pary-
łę, któremu W. zawiesił w czasie wojny wykonanie
wyroku śmierci za działalność rabunkową. Prowa-
dzone przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu w latach 90. śledz-
598
T. III/z. 1
two w tej sprawie zostało umorzone. W 1956 ciało
W. zostało ekshumowane i przeniesione do kwate-
ry partyzanckiej Alei Zasłużonych cmentarza Ra-
kowickiego w Krakowie.
W. nie pozostawił rodziny, miał natomiast pię-
ciu braci i siostrę. Brat W., Alojzy ps. „Zawieru-
cha” (1909–1944), był aplikantem adwokackim w
Myślenicach i Jaśle i inspektorem BCh na powia-
ty podgórskie, aresztowanym w Stróżach i zmarłym
17.11.1944 w wyniku tortur gestapo w Jaśle.
Robert K. Tabaszewski
B. Dereń, Narcyz Ignacy Wiatr „Zawojna” (1907–1945),
„Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego” 1992, nr 27, s. 91–
96; Dzieje Miasta Nowego Sącza. Tom. III, F. Kiryk, Z. Ruta
(red.), Kraków 1993, s. 65–66, 69–70, 94, 345; T. Gąsiorow-
ski, Wiatr Narcyz, (w:) Małopolski słownik biograficzny uczest-
ników działań niepodległościowych 1939–1956, T. Gąsiorow-
ski, A. Kuler, A. Zagórski (red.), Kraków 1997, s. 140–142; S.
Grodziski i in., Palestra Krakowska w służbie ojczyźnie. Księga
pamięci adwokatów, Kraków 2012, s. 70; J. Leśniak, 101 Są-
deczan, Nowy Sącz 2012, s. 124–125; S. Kołodziejski, Płk mgr
Narcyz Wiatr-Zawojna, „Palestra” 1988, nr 4, s. 58–69; A. Ko-
zaczka, Z południowej rubieży, (w:) Szkice z dziejów adwoka-
tury (seria trzecia), R. Łyczywek (red.), Warszawa 1983; tenże,
Narcyz, Echo „Beskidu” 1999, nr 2, s. 10; J. Olszański, Walka
w Beskidzie i na Pogórzu Sądeckim, Warszawa 1978, s. 14, 25,
26, 30–36, 42–47, 54, 78, 80, 88, 94, 96, 97, 100–102; J. Poto-
czek, Nowosądecki ruch ludowy 1918–1939 (dzieje SL i ZMW
„Znicz” 1931–1939) „Rocznik Sądecki” 1973, t. XIV, s. 258,
310; M. Smoleń, Represje wobec Polskiego Stronnictwa Ludo-
wego w Sądeckiem (1945–1949), „Rocznik Sądecki” 2007, t.
XXXV, s. 151; Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowe-
go, Warszawa 1989, s. 81; Sprawozdanie Dyrekcji Państwowe-
go Gimnazjum II im. Kr. Bolesława Chrobrego w Nowym Są-
czu za rok szkolny 1927/28, Nowy Sącz 1928, s. 34.
Wiącek Bolesław (wł. Aleksander Klaj-
nman) (1909–1977), adwokat w Gdańsku, pierwszy
dziekan RA w Gdańsku.
Ur. 9.06.1909 w Lublinie jako syn Arona Klaj-
nmana, księgowego, oraz Frymy-Jochwety z d.
Gryncweig. W 1932 ukończył studia prawnicze na
UW. W l. 1932–1935 odbywał aplikację sądową w
Lublinie. 28.04.1935 został wpisany na listę apli-
kantów adwokackich. W 1938 zdał egzamin adwo-
kacki. Następnie pracował jako egzaminowany apl.
adw., gdyż nie mógł być wpisany na listę adwoka-
cką z powodu jej zamknięcia przez MS.
Po wybuchu II wojny światowej, w wyniku skre-
ślenia przez władze okupacyjne z list adwokackich i
aplikanckich osób narodowości żydowskiej zaprze-
stał faktycznej pracy w adwokaturze. Zorganizo-
T. III/z. 1 wiącek, wiewiórska
wał wówczas Wydział Pomocy Prawnej przy Ra-
dzie Żydowskiej w Lublinie i objął jego kierow-
nictwo. W maju 1942, kiedy to władze niemieckie
przystąpiły do likwidacji getta w Lublinie, udało
mu się uciec i przedostać do Warszawy, gdzie przy-
brał pseudonim Bolesław Wiącek.
We wrześniu 1944 został wywieziony do obo-
zu pracy w Berlinie, w którym przebywał do
27.04.1945, tj. do momentu wyzwolenia obozu
przez Armię Czerwoną.
Bolesław Wiącek
Po powrocie do Polski wystąpił 4.05.1945 do RA
w Lublinie z wnioskiem o wpisanie go na listę ad-
wokatów. Na mocy uchwały ORA z 26.05.1945 zo-
stał tymczasowo dopuszczony do wykonywania za-
wodu w Lublinie. Następnie zwrócił się do RA w
Katowicach o wpisanie go na tamtejszą listę adwo-
kacką, co nastąpiło 18.07.1945.
W lipcu 1947 przeniósł siedzibę swojej Kancela-
rii z Katowic do Gdańska-Wrzeszcza, ul. Jaśkowa
Dolina 46a/1. Na mocy uchwały ORA w Gdańsku
z dnia 12.09.1947 został wpisany na tutejszą listę
adwokacką z mocą obowiązującą od 18.09.1947.
W październiku 1947 został powołany przez Mini-
stra Sprawiedliwości na Członka ORA w Gdańsku.
Na mocy uchwały ORA z 20.12.1947 została po-
wierzona mu funkcja rzecznika dyscyplinarnego.
7.02.1948 powierzono mu dodatkowo prowadzenie
spraw podatkowych i kontroli pracy społecznej. W
marcu 1948 objął prowadzenie referatu obrońców
wojskowych. W październiku 1948 został powoła-
ny na Członka Komisji Egzaminacyjnej ds. egza-
minów adwokackich. W styczniu 1949 objął refe-
599
rat obron z urzędu. Uchwałą ORA z 1.09.1949 zo-
stał wybrany na wicedziekana RA.
W 1949 W. został wyznaczony przez MS na dru-
giego dziekana RA w Gdańsku. Funkcję tę sprawo-
wał do grudnia 1953. W kolejnych latach objął sta-
nowisko Przewodniczącego Komisji Rewizyjnej.
W praktyce adwokackiej koncentrował się na
prowadzeniu spraw karnych. W czerwcu 1945 zo-
stał wpisany przez Wojskowy Sąd Wojenny na li-
stę obrońców wojskowych.
W kwietniu 1949 r. odbył się w Gdańsku przed
Najwyższym Trybunałem Narodowym proces Al-
berta Forstera, gauleitera Wolnego Miasta Gdań-
ska w l. 1930–1945, oskarżonego o popełnienie
zbrodni hitlerowskich. Adw. W. został wyznaczo-
ny jako jeden z dwóch obrońców z urzędu. Drugim
obrońcą był adw. Tadeusz Kuligowski.
Od 14.08.1935 żonaty z Taubą z d. Liwerant (zm.
1995), z którą miał córkę Danutę – potem Danit
Ilsar (ur. 19.09.1947 w Gdańsku).
W marcu 1957 wyjechał wraz z żoną i córką na
stałe do Izraela, gdzie po opanowaniu języka i pra-
wa został adwokatem, a następnie prokuratorem
okręgu Tel Awiw (do 1975). Zmarł po krótkiej cho-
robie 13.03.1977. Spoczywa na cmentarzu Holon.
Krzysztof Golec
AIA w Gdańsku, sygn. 265/19 – akta osobowe; T. Cyprian,
J. Sawicki, Siedem procesów przed Najwyższym Trybunałem
Narodowym, Poznań: Instytut Zachodni 1962, s. 262; E. Ma-
zur, Małe sprostowanie i uzupełnienie, „Palestra” 2006, nr 5–6;
M. Zaborski, Czy bronić „zdrajców Narodu” [...], „Palestra”
2013, nr 1–2, s. 234–247; korespondencja Adama Redzika z
Danit Ilsar (listopad–grudzień 2017).
Wiewiórska Helena (1888–1967) (z domu
Kononow-Kononowicz), adwokat w Warszawie
pierwsza kobieta adwokat w Polsce, działaczka
społeczna, znawczyni prawa karnego.
Ur. 2.09.1888 w Zgierzu, w rodzinie Łukasza
Kononow-Kononowicza i Józefy z Wojtkowskich.
Ojciec był synem chłopa spod Białowieży i kapi-
tanem artylerii rosyjskiej, natomiast matka córką
byłego ziemianina i administratora dóbr Kierbe-
dzia.
W wieku 7 lat wyjechała z rodziną do Chersonia
nad Dnieprem. Ukończyła tam ze złotym medalem
gimnazjum rosyjskie. W okresie tym pracowała w
Katolickim Tow. Dobroczynności w Chersoniu.
 Wiewiórska
Mimo oporów rodziców uzyskała w 1906 zezwo-
lenie na studia w Petersburgu, wówczas najwięk-
szym ośrodku nauki rosyjskiej oraz największym
skupisku polskiej młodzieży studenckiej w Rosji,
niechcącej studiować na rosyjskim UW. Ukończy-
ła tam czteroletnią szkołę żeńską – tzw. Kursy Be-
stużewskie (założone przez uczonych rosyjskich).
Szkoła posiadała wydział prawa, na którym stu-
diowało wiele młodych Polek. Helena Wiewiór-
ska ukończyła studia prawnicze z wyróżnieniem
w 1911. Równocześnie studiowała historię i mu-
zykę, a ponadto opanowała języki: rosyjski, fran-
cuski, niemiecki, włoski oraz ukraiński i białoru-
ski, miała też czas na działalność pozaszkolną: była
członkiem zarządu Związku Młodzieży Postępo-
wej (1906–1910), należała do Klubu Robotniczego
„Promień” oraz „Spójni” studentek Polek. Współ-
organizowała Kasę i Kuchnię Studencką.
Helena Wiewiórska
Po ukończeniu studiów przyjechała do Warsza-
wy i rozpoczęła pracę jako nauczycielka historii w
gimnazjum żeńskim w Warszawie. 28.12.1913 po-
ślubiła znanego dziennikarza warszawskiego, kole-
gę z Petersburga, a potem redaktora „Kuriera Po-
rannego” Jerzego Wiewiórskiego (po wojnie zwią-
zanego z „Życiem Warszawy”). W 1914 Wiewiórski
został powołany do wojska, na wschód wyjechała
też Wiewiórska. W latach I wojny światowej dzia-
łała w wielu organizacjach polskich w Petersbur-
gu, Mińsku i Odessie, m.in. w Organizacji Pomocy
i Tow. Pomocy Ofiarom Wojny.
W sierpniu 1918 powróciła z mężem do War-
szawy, gdzie 4.09. urodziła córkę Alinę. Córka stu-
600
T. III/z. 1
diowała potem prawo na tajnych kompletach UW,
a 11.09.1944 zginęła jako łączniczka w Powstaniu
Warszawskim.
W l. 1919–1923 Helena Wiewiórska pracowała
w szkolnictwie w Warszawie, jednocześnie od 1919
odbywała staż aplikancki w sądach warszawskich,
a następnie aplikację adwokacką pod kierunkiem
warszawskich adwokatów Mieczysława Ettingera
i Stefana Aleksandrowicza. Po zdaniu egzaminu
adwokackiego została w marcu 1925 wpisana na
listę adwokatów Izby Adwokackiej w Warszawie –
jako pierwsza adwokat-kobieta w Polsce. Wkrótce
podjęła samodzielną praktykę. Podejmowała spra-
wy karne i cywilne. Pracując, nie przerwała dzia-
łalności społecznej.
Od 1918 do 1925 była członkiem Klubu Kobiet
Postępowych, a potem, od 1921 do 1939, jedną ze
współzałożycielek i wiceprzewodniczącą Zrzeszenia
Kobiet z Wyższym Prawniczym Wykształceniem.
Od 1923 do 1939 działała w Patronacie Opieki nad
Więźniami. Była też członkiem POW „Wschód”. W
1934 została, jako pierwsza kobieta, członkiem Sądu
Dyscyplinarnego Rady Adwokackiej w Warszawie.
Była też aktywną działaczką NRA. Od 1924 należa-
ła do Międzynarodowego Zrzeszenia Prawa Karne-
go, biorąc czynny udział w kongresach międzynaro-
dowych, co ułatwiał jej fakt znajomości kilku języ-
ków. Naukowo specjalizowała się w prawie karnym.
Opublikowała bardzo dużo rozpraw naukowych w
czasopismach prawniczych oraz w prasie, m.in.: Od-
powiedzialność karna osób prawnych (Rev. Pol. Leg.
1930, 2), Prawo do dziecka, Psychologia więźnia, La
responsabilité pénale des persones morales (Prze-
gląd Ustaw. 1930, nr 2), Niebezpieczeństwo art. 418
k.p.c. w sprawach eksmisyjnych i o zakłócone posia-
danie (GSW 1933); Współpraca komitetów więzien-
nych z patronatem (Przeg. Więz. Pol. 1934), Obywa-
telstwo kobiety zamężnej, Zakład wychowawczo-po-
prawczy dla chłopców pod Wiedniem (Przeg. Więz.
Pol. 1934), Alternatywa (GSW 1936), Cele patronatu,
Dozór – policyjny i społeczny, Poczucie prawa w pań-
stwach totalnych (Sowiety) (GSW 1937).
W 1934 została radcą prawnym w Zarządzie
Miejskim miasta stołecznego Warszawy. W 1936
za zaangażowanie w pracę społeczną odznaczona
została Złotym Krzyżem Zasługi. (Ponownie od-
znaczenie to przyznano jej po wojnie).
We wrześniu 1939 pracowała w Zarządzie Miej-
skim. W czasie okupacji, w lipcu 1940, została
T. III/z. 1 Wiewiórska, Winawer

aresztowana przez gestapo. Osadzono ją na Pawia- Winawer Władysław (1899–1973), ps. „Je-
ku. Najprawdopodobniej życie uratował jej dyfte- rzy”, „Rozłucki”, „Walgierz”, adwokat w Warsza-
ryt, na który chorowała już w czasie aresztowania. wie, żołnierz Legionów Polskich i WP, obrońca w
Niemcy panicznie bali się zarażenia i zwolnili ją. procesach rewizyjnych na korzyść bezprawnie ska-
Wiewiórscy przed wojną mieszkali w Warszawie, zanych przez władze komunistyczne działaczy Pol-
w domu stojącym na rogu Kruczej i Hożej. Ich war- skiego Państwa Podziemnego.
szawskie mieszkanie było azylem dla ściganych i bez-
domnych. W czasie wojny na kamienicę spadła bom-
ba. Mieszkańcy schronili się w piwnicy, która zosta-
ła zasypana ruinami. Po kilkunastu godzinach druga
bomba uratowała im życie, gdyż wskutek wybuchu
powstał otwór, który umożliwił wydostanie się.
Po upadku Powstania Warszawskiego znala-
zła się w Wolborzu. Pracowała w Radzie Głównej
Opiekuńczej i uczestniczyła w nauczaniu. W lutym
1945 wróciła do Warszawy i zgłosiła się do pracy
w Zarządzie Miejskim. W l. 1945–1949 pracowa-
ła jako radca prawny Zarządu Miejskiego w War-
szawie. Niedługo potem, w 1945, podjęła praktykę
adwokacką i niebawem została mianowana człon-
kiem Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie, Władysław Winawer
a następnie powołana do NRA. 3.04.1945 wybrana
została skarbnikiem Tymczasowego Zarządu Izby
Adwokackiej w Warszawie, ale 3.08.tr. zrezygno-
wała z tej funkcji. Pracowała w ZA nr 19, a następ- Ur. 26.01.1899 w Warszawie jako syn Edwarda i
nie od 1954 w Zespole nr 21. Dory (Doroty) z d. Czamańskiej. Uczył się w Gim-
Po śmierci męża (1956) załamała się i ograni- nazjum Filologicznym Jana Kreczmara w Warsza-
czyła działalność. 13.10.1965 Prezydium Zarządu wie, w 1918 zdał egzamin maturalny. Jesienią 1914
Głównego ZPP nadało jej Złotą Odznakę ZPP, został aresztowany przez żandarmerię rosyjską za
a w kwietniu 1967 warszawska Izba Adwokacka zerwanie odezwy wzywającej do wstępowania do
uchwaliła, „że adwokat Helena Wiewiórska do- Legionu Puławskiego i przez dwa tygodnie był wię-
brze zasłużyła się adwokaturze”. ziony. Od stycznia 1915 należał do POW. 12 listo-
Zmarła 17.05.1967 w Warszawie. Pochowana zo- pada tr. wstąpił do Legionów, został przydzielony
stała 20 maja tr. w grobowcu rodzinnym na cmen- do oddziału karabinów maszynowych 5. pp I Bry-
tarzu Powązkowskim w Warszawie, obok męża Je- gady. Uczestniczył w walkach na Wołyniu, m.in.
rzego Wiewiórskiego. pod Koszczycami i Stowygorożem. W lutym 1916
Adam Redzik z powodu złego stanu zdrowia został zwolniony z
Legionów. Od marca tego roku działał w POW w
Adwokaci Polscy Okczyźnie, s. 190–191; Łoza 1938, s. 798;
Warszawie, w lipcu 1917 ze względów zdrowotnych
E. Mazur, Adwokatura warszawska w roku 1945, „Palestra” zaprzestał tej działalności. Od 2.03.1919 służył w
2005, nr 1–2, s. 154–159; S. Mikołajczyk, Wybitni Zgierzanie baonie telegraficznym WP i w Powiatowej Komi-
– z urodzenia i z wyboru, Zgierz 1994; Milewski, Redzik, The- sji Uzupełnień w Warszawie, a następnie w Samo-
mis i Pheme, s. 214, 297, 337, 479, 562, 582; ORA w Warsza-
wie, sygn. 1/2151; S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle po-
dzielnym Dywizjonie Artylerii Ciężkiej. Uczestni-
równawczym, t. III, Kraków 2001, s. 25, 392, 427, 449, 453, czył w wojnie polsko-bolszewickiej, m.in. w bitwie
466, 510, 543; M. Stypułkowska, Trudna droga kobiet do wy- pod Warszawą i nad Niemnem. W grudniu 1920
konywania zawodów prawniczych, „Palestra” 1994, nr 9–10, w stopniu plutonowego został zdemobilizowany.
s. 139–149; H. Więckowska, Adw. Helena Wiewiórska, „Pa-
lestra” 1967, nr 6, s. 64–66; Redzik, Zarys historii samorzą-
Od 1918 studiował na Wydziale Lekarskim UW,
du adwokackiego; Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. od stycznia 1920 na Wydziale Prawa tej uczelni. Po
246, 251, 252, 313, 319. ukończeniu studiów i odbyciu aplikacji w l. 1928–

601
 Winawer, Winiarski
1939 miał kancelarię adwokacką przy ul. Kapucyń-
skiej 5 w Warszawie. Prowadził sprawy cywilne. We
wrześniu 1939 jako podoficer rezerwy został zmo-
bilizowany do Centrum Wyszkolenia Sanitarnego
i wziął udział w wojnie z Niemcami. Wzięty do nie-
woli przez Armię Czerwoną, zdołał wydostać się
z niewoli jako podoficer i 31.01.1940 wrócił z te-
renu okupacji sowieckiej do Warszawy. Od listo-
pada 1941 przebywał w getcie warszawskim. Od
jesieni 1942 ukrywał się przed Niemcami w Mi-
lanówku, korzystając m.in. z pomocy Janusza Si-
payłły i jego żony Ewy (odznaczonych później Me-
dalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata). Po
wojnie wrócił do pracy w adwokaturze. Od 1946
był członkiem RA w Warszawie, w l. 1951–1957 –
NRA. Bronił w procesach politycznych działaczy
Polskiego Państwa Podziemnego, od 1955 uczest-
niczył w procesach rewizyjnych na korzyść bez-
prawnie skazanych przez władze komunistyczne,
a następnie ich rehabilitacji. Był m.in. pełnomoc-
nikiem Kazimierza Moczarskiego (autor Rozmów z
katem skierował do niego 25.02.1955 list, w którym
opisał barbarzyńskie metody śledztwa stosowane
wobec niego przez komunistycznych oprawców),
a także przedstawicieli konspiracyjnego sądowni-
ctwa – Eugeniusza Ernsta, Stanisława Koziołkiewi-
cza i Ludomira Sakowicza oraz pracownicy kontr-
wywiadu Komendy Okręgu Warszawa AK Anny
Rószkiewicz-Litwinowiczowej. Należał do Stron-
nictwa Demokratycznego. Od 4.12.1968 był inwigi-
lowany przez Wydział II Departamentu III Służby
Bezpieczeństwa (w maju 1987 materiały dotyczą-
ce jego osoby zostały zniszczone). 2.08.1969 prze-
szedł na rentę inwalidzką.
Zmarł 10.07.1973 w Warszawie. Został pocho-
wany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym
przy ul. Żytniej. Portret W. autorstwa Henryka Jó-
zewskiego znajduje się w posiadaniu rodziny. Był
żonaty z Marią z d. Lewkowicz (1903–1963). Miał
córki Sylwię i Janinę. Sylwia, primo voto Szczuka
(pierwsza żona adw. Stanisława Szczuki), secundo
voto Murawska (1928–2002), prawniczka (współ-
pracowała z obroną w politycznym procesie Janu-
sza Szpotańskiego), od 1969 przebywała na emi-
gracji w Stanach Zjednoczonych, była współpra-
cowniczką Biblioteki Polskiej w Londynie. Młod-
sza córka Janina (ur. 1937) była drugą żoną adw.
Stanisława Szczuki, mieszka w Warszawie. Ma cór-
ki: Walerię, prawniczkę, Marię, psycholog, i Ka-
602
T. III/z. 1
zimierę, badaczkę literatury i działaczkę femini-
styczną.
Marek Gałęzowski
AIPN, 1010/7090, akta paszportowe Władysława Winawe-
ra; AUW, Władysław Winawer, RP 4050 (fot.); CAW, Wła-
dysław Winawer, KKiMN 143-42944; Gałęzowski, Na wzór
Berka Joselewicza, s. 677–679 (bibliografia); Lista adwoka-
tów okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (Okręg Izby Ad-
wokackiej w Warszawie) na dzień 15 grudnia 1938 r., Warsza-
wa 1938, s. 59; W. Minkiewicz, Mokotów, Rawicz, Wronki,
Warszawa 1990, s. 127, 128; K. Moczarski, Zapiski, oprac.
A. K. Kunert, Warszawa 1990, passim; A. Redzik, Zarys hi-
storii samorządu adwokackiego w Polsce, Warszawa 2007, s.
107; A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia adwokatury, Warsza-
wa 2012, s. 155, 309; Relacja Janiny Szczuki, 14 VI 2010; A.
Steinsbergowa, Widziane z ławy obrończej, Paryż 1977, wyd.
2, „Biblioteka Więzi” 2016; J. Żaryn, Elity obozu narodowe-
go wobec zagłady Żydów, (w:) Polacy i Żydzi pod okupacją nie-
miecką 1939–1945. Studia i materiały, Warszawa 2006, s. 381,
425, 426, 428 (Oświadczenie Władysława Winawera dotyczą-
ce pomocy udzielanej Żydom przez Witolda Rościszewskiego,
Warszawa, 14.03.1972).
Winiarski Adam (1900–1978), adwokat w
Kielcach, więzień w okresie okupacji hitlerow-
skiej.
Adam Winiarski
Ur. 23.04.1900 w Rawie Ruskiej. Ukończył Wy-
dział Prawa UJ, a następnie uzyskał tytuł doktora
nauk prawnych. Aplikację sądową, a potem adwo-
kacką, ukończył w Kielcach. Egzamin adwokacki
zdał w Lublinie w 1934. Od 1.01.1934 wykonywał
praktykę adwokacką w Kielcach na podstawie wpi-
su na listę adwokatów RA w Lublinie.
W czasie okupacji hitlerowskiej był dwukrot-
T. III/z. 1 Winiarski, Włoch
nie aresztowany przez gestapo. Po raz pierwszy
10.11.1939 i przebywał w więzieniu w Kielcach, skąd
został zwolniony. Po raz drugi został aresztowany
28.09.1944 i skierowany na przymusowe roboty do
Niemiec. Udało mu się jednak zbiec z transportu.
Po zakończeniu wojny, 20.03.1946, W. zwrócił
się ponownie o wpis na listę adwokatów IA w Lub-
linie i 23.03.1946 został wpisany na listę, z siedzi-
bą w Kielcach. 19.07.1947 uzyskał prawo patrona-
tu nad aplikantem adwokackim Zbigniewem Gra-
bowskim, a w późniejszym okresie sprawował pa-
tronat także nad aplikantem adwokackim Roma-
nem Żulińskim.
4.12.1954 W. został powołany przez MS na
członka RA w Kielcach, a 5.07.1955 MS miano-
wał W. dziekanem RA w Kielcach. Funkcję peł-
nił do 1956.
Zaprzestał wykonywania zawodu adwokata
w 1975 ze względu na osiągnięcie 75. roku życia
i uchwałą RA z 9.02.1976 został skreślony z listy
członków ZA nr 2 w Kielcach.
W. był również działaczem politycznym i spo-
łecznym. Od 7.04.1945 należał do SD, jako jeden
z członków-założycieli tej partii. Należał również
do ZPP oraz Wojskowego Komitetu Obrony Po-
koju. W 1946 przez prezesa Rady Ministrów został
uhonorowany medalem „Zwycięstwo i Wolność”.
Był też odznaczony Orderem Sztandaru Pracy
II klasy.
W. zmarł w listopadzie 1978.
Jerzy Zięba
AIA w Kielcach, Akta osobowe, nr 19; M. Czapska, B. Sza-
bat, J. Zięba, Adwokatura świętokrzyska. Zarys dziejów od po-
czątku XIX wieku, Kielce 2013; Redzik, Kotliński, Historia
Adwokatury, s. 371.
Włoch Alfred (1912–1986), adwokat w Szcze-
cinie, działacz społeczny, muzyk.
Ur. 3.05.1912 w Krotoszynie. Tam też ukoń-
czył szkołę powszechną, a następnie w Państwo-
wym Gimnazjum im. Kołłątaja uzyskał świadectwo
dojrzałości. W 1934 ukończył studia na Wydziale
Prawa Uniwersytetu Poznańskiego. W listopadzie
1934 r. został wpisany na listę aplikantów adwoka-
ckich IA w Poznaniu. Początkowo odbywał aplika-
cję pod patronatem adw. Kuzdowicza w Krotoszy-
nie, a następnie adw. Stanisława Stroińskiego w
Ostrowie. Przygotowywanie do zawodu przerwała
603
wojna. Po ucieczce z Ostrowa zamieszkał w War-
szawie, gdzie podjął pracę w Ubezpieczalni Spo-
łecznej. W maju 1942 został wpisany na listę apli-
kantów adwokackich komisarycznej IA w Warsza-
wie i pod patronatem adw. Michała Franio konty-
nuował aplikację. W grudniu 1943 złożył egzamin
adwokacki. Powstanie Warszawskie przeżył na Mo-
kotowie i po kapitulacji tej dzielnicy, 27.09.1944, w
czasie transportu do obozu w Pruszkowie zbiegł i
ukrywał się w kilku podwarszawskich miejscowoś-
ciach. Następnie krótko przebywał w Krakowie i
Kielcach. Tam zastał W. koniec wojny.
Alfred Włoch
Po wojnie, 30.05.1945, wpisany został na li-
stę adwokatów IA w Poznaniu z siedzibą kance-
larii w Ostrowie Wielkopolskim. W 1947 wraz z
rodziną osiedlił się w Szczecinie, gdzie poza pro-
wadzeniem praktyki adwokackiej, był także rad-
cą prawnym Okręgowego Urzędu Likwidacyjnego
i Pomorskich Zakładów Przemysłu Fosforowego
Szczecin-Stołczyn. Od września 1946 prowadził w
Szczecinie kancelarię adwokacką, od stycznia 1952
zawód wykonywał w ZA nr 2 w Szczecinie, a potem
w ZA nr 1, którego był też kierownikiem.
W. był wychowawcą kilku pokoleń szczecińskich
adwokatów. Dział w wielu organizacjach społecz-
nych, m.in. Lidze Morskiej, Polskim Związku Za-
chodnim, PCK, Stowarzyszeniu Pomocy Młodzieży
Akademickiej, ZPD, TPPR, Okręgowym Związku
Tenisowym. Był także członkiem nieformalnej or-
kiestry adwokatów szczecińskich, grał na pianinie
i akordeonie.
Odznaczony m.in. Złotym Gryfem Pomorskim,
 Włoch, Wojtunik
złotą odznaką „Adwokatura PRL”, Złotym Krzy-
żem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim i Krzyżem
Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
W. zmarł 1.09.1986 w Szczecinie. Tam też zo-
stał pochowany.
Radosław Ptaszyński
AIA w Szczecinie, Akta osobowe; 60 lat Szczecińskiej Izby
Adwokackiej 1951–2011, Szczecin 2011.
Wojtunik Adam Jan Kazimierz (1915–
1975), adwokat Gliwicach i Katowicach, znawca
prawa rzymskiego, działacz społeczny.
Ur. w Wiedniu jako syn Jana i Gizeli z Grabow-
skich. Rodzina ojca – Jana pochodziła ze wsi Maj-
scowa położonej w górach pomiędzy Jasłem a Du-
klą. Miał dwójkę rodzeństwa – Tadeusza i Krysty-
nę. Uczęszczał do szkoły powszechnej w Rzeszo-
wie. W 1932 złożył egzamin dojrzałości w I Pań-
stwowym Gimnazjum im. ks. Stanisława Konar-
skiego, w którym jego ojciec Jan był profesorem,
a od sierpnia 1933 do lutego 1935 również pełnią-
cym obowiązki dyrektora.
Po maturze zapisał się na Wydział Prawa Uni-
wersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Aby utrzy-
mać się na studiach, w 1932 podjął pracę w księgo-
wości firmy „Rücker”, gdzie był zatrudniony rów-
nież w roku następnym. W l. 1934/1935–1935/1936
był stypendystą przy Katedrze Prawa Rzymskie-
go na seminarium pod kierunkiem prof. Leona Pi-
nińskiego.
W., skończywszy prawo na Uniwersytecie Jana
Kazimierza we Lwowie pod koniec lat 30. XX w.,
zamierzał związać swoje życie z karierą naukową
w zakresie prawa rzymskiego. Do momentu wy-
buchu wojny w 1939 był asystentem w Katedrze
Prawa Rzymskiego na UJK. Przygotowywał pra-
cę doktorską pt. Bankowość i księgowość w prawie
rzymskim. Pracy przed wybuchem wojny jednak nie
zdążył obronić.
W tym też czasie, w l. 1936–1939, odbył apli-
kację adwokacką we Lwowie. Ponadto w l. 1937–
1939 pracował w Banku Gospodarstwa Krajowe-
go we Lwowie i Gdyni. 24.02.1938 wziął ślub z Jo-
anną Strońską.
W czasie II wojny światowej zajmował się pra-
cą fizyczną, administracją nieruchomości oraz re-
wizją gospodarczą przedsiębiorstw. Pracował m.in.
604
T. III/z. 1
w charakterze inspektora w Centrali Administra-
cji Nieruchomości we Lwowie oraz w charakterze
rewidenta gospodarczego w instytucjach powier-
niczych prywatnych, takich jak: „Wirtschaftsbera-
tung und Betriebsrevision in Interessen der Euro-
pa, Treuhandgesellschaft m.b.h” czy „Kompas”
Adam Jan Kazimierz Wojtunik
W 1944 W. z żoną Joanną w wyniku wędrówki
powojennej znaleźli się na Podkarpaciu w Ołpi-
nach, zatrzymali się w wiosce Majscowa, w której
dawniej prapradziadek miał gospodarstwo. W Oł-
pinach W. brał udział w tajnym nauczaniu w zakre-
sie szkoły średniej ogólnokształcącej na terenach
wiejskich. Po ustąpieniu niemieckiego okupanta
zorganizował w Ołpinach koedukacyjne gimna-
zjum chłopskie, którego został na krótko dyrek-
torem.
Po wojnie, 19.07.1945, otrzymał starszą asysten-
turę na zasadach wolontariatu na Uniwersytecie
Jagiellońskim w Krakowie. Rok później zrezygno-
wał z niej jednak dla asystentury w Katedrze Pra-
wa Rzymskiego Uniwersytetu Wrocławskiego. Pra-
cował tam jednak krótko, bo tylko do 28.02.1950.
We Wrocławiu w tym czasie wykładał również do
roku 1954 w Wyższej Szkole Handlowej i na Poli-
technice Wrocławskiej.
Po odejściu z uczelni W. całkowicie odszedł od
prawa rzymskiego. Z tego zakresu pozostawił po
sobie kilka artykułów i skryptów, m.in. Formułka
procesowa w klasycznym prawie rzymskim, Warsza-
wa 1936; Prawo rzymskie. Historia źródeł, z. I, w za-
kresie wykładów uniwersyteckich doc. Wacława Osu-
chowskiego, Lwów 1936; Prawo Rzymskie. Część
T. III/z. 1 Wojtunik, Wolf
Ogólna, z. II, Lwów 1936, ss. 122; Prawo Rzymskie.
Zobowiązania (część ogólna), z. IV, Lwów 1937, ss.
77; Prawo Rzymskie. Zobowiązania (część szczegó-
łowa), z. V, Lwów 1937, ss. 103; Prawo Rzymskie.
Proces, z. VIII, Lwów 1938, ss. 71; Prawo Rzymskie.
Część I (skrypt), wydanie drugie. Towarzystwo Bi-
blioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiel-
lońskiego w Krakowie, Kraków 1946, ss. 140; Pra-
wo Rzymskie. Część II, wydanie drugie. Towarzy-
stwo Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu
Jagiellońskiego w Krakowie, Kraków 1946, ss. 48.
Po zerwaniu w latach 50. z karierą naukową po-
święcił się zawodowi adwokata i radcy prawnego.
Specjalizując się w prawie cywilnym, pracy i go-
spodarczym, pracował w Gliwicach i Katowicach
w branży przemysłu ciężkiego, zdrowia i spółdziel-
czości. Od 1968 był prezesem Gliwickiego Koła
ZPPr, gdzie wpisał się w jego karty jako znakomi-
ty organizator i koordynator pracy członków koła.
Pod jego kierownictwem koło stało się jednym z
najbardziej ambitnych w kraju. Jako prezes Koła
nawiązał ożywione kontakty pomiędzy Kołem a
kierownictwem Klubu Międzynarodowej Prasy i
Książki. Wprowadzono wówczas w działalności
Klubu „Spotkania z paragrafem” – stałe prelek-
cje na tematy prawne, przyciągające szerokie krę-
gi słuchaczy. Osobiście dobierał prelegentów i te-
matykę wykładów, a czasem sam je wygłaszał, wy-
kazując się erudycją i posługując się piękną pol-
szczyzną. Przez wiele lat udzielał się w społecznym
poradnictwie prawnym. Był inicjatorem i redakto-
rem popularnej rubryki Prawnicy radzą w „Nowi-
nach Gliwickich” . Do współpracy często zachęcał
swoich kolegów.
Obok pracy społecznej w Zrzeszeniu Prawników
Polskich W. brał udział w pracach Ogólnopolskiej
Komisji do spraw Radców Prawnych, przewodni-
czył Zespołowi Konsultacyjnemu Radców Praw-
nych przy Prezesie Okręgowej Komisji Arbitra-
żowej w Katowicach i był członkiem Komisji Eg-
zaminacyjnej aplikantów na radców prawnych
oraz wykładowcą procedury arbitrażowej i prawa
spółdzielczego dla tych aplikantów. Ponadto od
1.01.1975 pełnił odpowiedzialną funkcję społeczną
Przewodniczącego Terenowej Komisji Rozjemczej
przy Prezydencie m. Gliwice. Położył na tym grun-
cie duże zasługi w okresie organizowania i począt-
kowych miesięcy działalności nowego wówczas or-
ganu rozstrzygającego w pierwszej instancji spory o
605
roszczenia pracowników ze stosunku pracy. W tym
też czasie na łamach „Nowin Gliwickich” przedsta-
wił w cyklu artykułów w wyczerpujący i przystępny
sposób rozstrzyganie wymienionych sporów przez
komisje rozjemcze i odwoławcze oraz obowiązują-
cą w tych organach procedurę.
Za swą działalność zawodową i społeczną otrzy-
mał złotą odznakę „Zasłużonemu w rozwoju woje-
wództwa katowickiego”, złotą odznakę Zrzeszenia
Prawników Polskich, Srebrny Krzyż Zasługi oraz
odznakę 25-lecia Gliwic.
W. zmarł 22.11.1975 w Gliwicach. Pochowany
został 24.11.1975 na cmentarzu Centralnym w Gli-
wicach przy ul. Kozielskiej.
Renata Wiaderna-Kuśnierz
Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, RK – 120 – Adam
Wojtunik; DALO, f. 26, op. 5, spr. 285; Academia Militans, s.
454, 1127, 1252; F. Junkiewicz, Poczet rektorów Wyższej Szkoły
Handlowej, Wyższej Szkoły Ekonomicznej i Akademii Ekono-
micznej we Wrocławiu (1947–2007), red. J. M. Soroka, Wroc-
ław 2007; Mgr Adam Wojtunik [nekrolog], „Nowiny Gliwi-
ckie” z 30 listopada 1975 r.; R. Wiaderna-Kuśnierz, Adam
Wojtunik (1915–1975) – niespełniona kariera romanisty,
„Studia Iuridica Lublinensia” 2011, t. XVI, s. 189–205; Wy-
wiad z 25 listopada 2009 r. na pytania postawione przez au-
torkę biogramu, a przeprowadzonego przez Mariusza Wojtu-
nika z małżonką Adama – Joanną – w zbiorach autorki.
Wolf Leon (1883–1968), adwokat we Fryszta-
cie, działacz polski na Zaolziu, poseł do Zgroma-
dzenia Narodowego Czechosłowacji, senator RP,
pisarz młodopolski, publicysta, wydawca.
Ur. 11.04.1883 w Szonychlu, stanowiącym obec-
nie część miasta Bogumina w kraju morawsko-
śląskim w powiecie Karwina w Czechach, w ro-
dzinie chłopskiej, acz zamożnej. Nauki początko-
we pobierał w miejscowości rodzinnej, następnie
uczył się w szkole ludowej w Boguminie Dworcu,
a od 1896 w gimnazjum w Cieszynie, które ukoń-
czył w 1904. W tymże roku wyjechał do Wied-
nia, gdzie podjął studia prawnicze. Po dwóch la-
tach przeniósł się na Uniwersytet Karola w Pra-
dze, gdzie studiował do 1907. W tym czasie nawią-
zał kontakt ze środowiskami politycznymi czeski-
mi. Stopień doktora praw uzyskał w 1909. Po stu-
diach rozpoczął przygotowanie do zawodu adwo-
kata, pracując w charakterze koncypienta w kan-
celarii adwokackiej we Frysztacie (dziś część Kar-
winy, Zaolzie-Czechy).
 Wolf
W 1907 zaangażował się w działalność skupia-
jącego studentów polskich ze Śląska – Polskiego
Zrzeszenia Studentów „Znicz”, którego w tym-
że roku został prezesem, i w wydawanie czasopis-
ma „Zaranie Śląskie”, w którym publikował swo-
je utwory literackie, m.in. Wrażenia cichej nocy i
Niewolnik.
Leon Wolf
W 1914 organizował oddziały legionistów na
Śląsku Cieszyńskim. Organizator Związku Pol-
skich Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”.
Po siedmioletnim przygotowaniu do zawo-
du w 1916 został adwokatem. Zawód wykonywał
we Frysztacie. Jednocześnie stale angażował się
na rzecz polskości rodzinnych ziem. W l. 1918–
1920 był współzałożycielem i aktywnym działa-
czem Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego.
Gdy zdecydowano w 1920, że Zaolzie przypadnie
Czechom, W. postanowił zostać w Czechosłowa-
cji. Do 8.11.1925 przewodniczył Związkowi Pola-
ków. 3.12.1921 wybrany został prezesem Związku
Ślązaków Katolików (ZŚlK), którego był współza-
łożycielem. Objeżdżał gminy w powiecie fryszta-
ckim, organizując spotkania i wiece, podczas któ-
rych m.in. domagano się zwrotu kościołów pol-
skim księżom. Od 1922 współpracował z działa-
czami Ligi Polsko-Słowackiej. Od początku lat 20.
XX w. był jednym z przywódców mniejszości pol-
skiej w Czechosłowacji.
Z listy Polskiego Związku Ludowego 15.11.1925
W. został wybrany do Zgromadzenia Narodowego
Czechosłowacji. Był „hospitantem” we frakcji re-
publikanów-agrariuszy. W parlamencie występo-
606
T. III/z. 1
wał w sprawach polskich, m.in. w sprawie szkół
polskich w gminach, w których większość miesz-
kańców stanowili Polacy. Popierał współpracę mię-
dzy Polską i Czechosłowacją oraz optował za po-
prawnym współżyciem na Zaolziu Polaków z Cze-
chami. Sprawą naglącą była też kwestia obywatel-
stwa Czechosłowacji dla Polaków z Zaolzia, któ-
rego odmawiano lub załatwiano je bardzo dłu-
go. W 1929 nie dostał się do parlamentu. Ponow-
nie został wybrany w 1935, dzięki połączeniu po-
litycznych sił polskich ze Słowacką Partią Ludo-
wą księdza Andeja Hlinki i z tzw. Karpatorusina-
mi. Mandat utracił po zajęciu Zaolzia przez Woj-
ska Polskie.
W. stał na czele komitetu witającego WP
8.10.1938. W następnym dniu został starostą frysz-
tackim, a 22.11.1938, po zrzeczeniu się funkcji sta-
rosty, Prezydent RP Ignacy Mościcki mianował
go senatorem RP V kadencji. Przewodniczył jako
marszałek senior pierwszemu posiedzeniu ostat-
niego Senatu II RP w dniu 30.11.1938. W lutym
1939 ulicę we Frysztacie, przy której znajdowała
się rezydencja W., nazwano jego imieniem.
W nocy z 31.08. na 1.09.1939 przyjechał do War-
szawy na posiedzenie Senatu. Zamieszkał w ho-
telu sejmowym. W pierwszych dniach wojny, po-
dobnie jak inni mieszkańcy hotelu, przebywał w
schronie przeciwlotniczym. Ostatnie posiedzenie
Senatu RP, w którym W. uczestniczył, miało miej-
sce 2.09.1939. Następnego dnia podjął próbę do-
tarcia do Krakowa, ale wkrótce wrócił do stolicy,
skąd 4.09. z żoną i córką wyjechał samochodem w
kierunku wschodnim. Dojechali do Włodzimierza
Wołyńskiego następnego dnia i tam zatrzymali się.
Wkrótce po zaatakowaniu walczącej Polski przez
Sowietów (17.09.1939) przedostał się z rodziną do
Lwowa, a stamtąd wyjechali do Krakowa, gdzie za-
mieszkali. Od czerwca 1940 mieszkał w Warsza-
wie i pracował w RGO przez następne lata, aż do
Powstania Warszawskiego. Po upadku powstania
wraz z ludnością cywilną opuścił zniszczoną War-
szawę i zamieszkał w Międzylesiu. Po wyparciu
Niemców ze Śląska wrócił w rodzinne strony. Po
1947 (decyzja o ostatecznym włączeniu Zaolzia w
skład Czechosłowacji) zamieszkał w polskiej czę-
ści Śląska w Bielsku, gdzie był notariuszem (zawód
wykonywał prawdopodobnie do 1945). W tym cza-
sie willę W. w rodzinnym Frysztacie czechosłowa-
ckie władze skonfiskowały. Czyniono także stara-
T. III/z. 1 Wolf, Woliński
nia o wydanie W. w ich ręce jako „zdrajcy ojczy-
zny”, do czego nie doszło. Ale miejscowy komuni-
styczny aparat represji nie zapomniał o przedwo-
jennej działalności W. W 1950 został on areszto-
wany przez UB. Więziony był przez wiele miesię-
cy w Katowicach. W czasie postępowania zarzu-
cano W. „szkodzenie stosunkom z bratnim kra-
jem socjalistycznym”. Skazany, ale po rewizji SN
uchylił wyrok. Ostatecznie w 1951 uniewinniony.
W 1963 przeszedł na emeryturę, a w 1965 zamiesz-
kał w Cieszynie.
W. zmarł 8.03.1968 w Cieszynie; pochowany na
miejscowym cmentarzu komunalnym przy ul. Ka-
towickiej w grobowcu Halfarów. W małżeństwie
z Austriaczką Zofią z Selingerów (zm. 1963), za-
wartym 26.03.1909, miał dwie córki: Wandę (1909)
i Aleksandrę (1912) oraz syna Leona (1918). Wan-
da była żoną burmistrza Cieszyna i posła na Sejm
Rudolfa Halfara.
Adam Redzik
R. Baron, Nad Olzą i Ostrawicą: działalność społeczno-wy-
chowawcza i oświatowa Towarzystwa Szkoły Ludowej w Za-
głębiu Ostrawsko-Karwińskim (1894–1919), Opole 1996, s.
29; J. Januszewska-Jurkiewicz, Zaolzie w polityce rządu i opi-
nii społeczeństwa polskiego, 1925–1937, Katowice 2001, s. 28;
Kto był kim w II RP, s. 559; D. Miszewski, Aktywność poli-
tyczna mniejszości polskiej w Czechosłowacji 1920–1938, To-
ruń: Adam Marszałek 2002; K. Nowak, Leon Wolf (1883–
1968). Biografia polityczna, Katowice 2002; Politické stra-
ny 1861–1938, Brno: Doplněk 2005, s. 943–948; J. Rychlík,
Češi a Slováci ve 20. Století, Praha: Vyšehrad 2012, s. 131;
Zawadzki, Senatorowie, s. 382–384. Liczne publikacje dot.
Śląska i Zaolzia.
Woliński Henryk Ignacy (1901–1986), ps.
„Wacław”, „Zakrzewski”, adwokat w Katowicach
żołnierz AK (płk), współtwórca i działacz Rady Po-
mocy Żydom „Żegota”, Sprawiedliwy wśród Na-
rodów Świata.
Ur. 13.07.1901 w Będzinie-Warpiu jako syn Ig-
nacego i Stanisławy z domu Chmielewskiej. Oj-
ciec W. prowadził sklep spożywczy w Warszawie.
W. ukończył szkołę średnią w Będzinie (1919). Za-
nim to uczynił, w 1918 wstąpił do Wojska Polskie-
go i do marca 1919 pełnił służbę w sformowanym
pod koniec 1918 w Dąbrowie Górniczej 11 pp. Po-
nownie został powołany do służby w lipcu 1920 do
1. Dywizji Piechoty, do kompanii sztabowej.
Po demobilizacji (w październiku 1920) W. za-
pisał się na Wydział Prawa UW, który ukończył
607
8.10.1925. W tym samym roku (19.12.1925) W.
rozpoczął pracę w Prokuratorii Generalnej RP w
Warszawie. Po trzech latach służby w PGRP i zło-
żeniu 21.06.1928 egzaminu referendarskiego zo-
stał referendarzem PGRP. Do 9.03.1935 pełnił
służbę w II Wydziale Agendy Ministerstwa Skar-
bu PGRP, a następnie w III Wydziale Agendy Mi-
nisterstwa Rolnictwa i Reform Rolnych PGRP.
W grudniu 1935 W. został mianowany radcą PGRP.
W maju 1938 objął funkcję zastępcy Kierownika II
Wydziału PGRP, którą sprawował do wybuchu II
wojny światowej.
Henryk Ignacy Woliński
Przed wrześniem 1939 W. był członkiem Klubu
Demokratycznego w Warszawie z siedzibą przy ul.
Książęcej. Należał też do Polskiego Związku My-
śli Wolnej i Koła Intelektualistów. Był delegatem
na dwa kolejne zjazdy PZMW. W okresie tym pisał
artykuły na temat laicyzacji, prawa małżeńskiego,
prawa o aktach stanu cywilnego i konkordacie do
„Racjonalisty”, miesięcznika redagowanego przez
Józefa Landaua.
W okresie okupacji przez rok handlował artyku-
łami spożywczymi i elektrotechnicznymi (w sklepie
zbiorowym „Tanie Kramy” w Alejach Jerozolim-
skich 25 w Warszawie). Następnie pracował w Po-
wszechnym Zakładzie Ubezpieczeń Wzajemnych
w Warszawie. Początkowo, jako taryfista (specja-
lista od opłat), a później jako zastępca kierowni-
ka referatu „Społem” w Dziale Umownych Ubez-
pieczeń.
Niemal od początku okupacji W. związany był
z konspiracją. Pracował w BIP Komendy Głów-
 Woliński
nej AK. 1.02.1942 został szefem nowo utworzone-
go Referatu Żydowskiego BIP KG AK. Był współ-
twórcą i aktywnym działaczem Rady Pomocy Ży-
dom „Żegota” przy Delegacie Rządu RP na Kraj.
Współpracował z Żydowskim Komitetem Koordy-
nacyjnym. Jesienią 1942 pośredniczył w kontak-
tach AK z organizacjami konspiracyjnymi getta
warszawskiego. Kontakty te doprowadziły do po-
wstania Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB).
W. prowadził punkt pomocy dla uciekających z get-
ta i ukrywających się po stronie aryjskiej. Przeka-
zywał meldunki, informacje dotyczące getta przed-
stawicielom Rządu Polskiego w Londynie. Starał
się uzyskać pomoc dla getta. Razem ze Stanisła-
wem Herbstem W. (jako „Wacław”) opisał prze-
bieg pierwszej wielkiej akcji likwidacyjnej w get-
cie. Raport w postaci mikrofilmu kurier przewiózł
przez Paryż i Lizbonę do Londynu, a odbiór ra-
portu potwierdził tuż przed Wigilią Bożego Na-
rodzenia 1942 gen. Sikorski. Jako odpowiedzialny
za jedną z komórek „Żegoty” w 1944 posiadał w
ewidencji około 280 podopiecznych. Według histo-
ryków był „niestrudzonym rzecznikiem” Żydów w
KG AK, ogromnie zasłużonym w okresie poprze-
dzającym powstanie w getcie warszawskim. Koor-
dynował przekazywanie Żydom broni. W. jest jed-
nym z bohaterów zbioru reportaży Hanny Krall
Zdążyć przed Panem Bogiem.
Po wybuchu Powstania Warszawskiego przez
pierwsze niespełna dwa tygodnie działał w stoli-
cy. Następnie został wraz z rodziną i częścią lud-
ności cywilnej Warszawy wysiedlony przez Niem-
ców poza miasto.
Po wojnie W. przeprowadził się do Katowic. De-
cyzją Tymczasowego Zarządu IA w Katowicach zo-
stał tymczasowo wpisany 3.08.1945 na listę adwo-
katów. W końcu listopada 1946 został naczelnym
radcą prawnym w Centralnym Zarządzie Przemy-
słu Hutniczego Ministerstwa Przemysłu. Z powo-
du pracy jako funkcjonariusz państwowy ORA w
Katowicach w listopadzie 1946 umieściła W. w wy-
kazie adwokatów niewykonujących zawodu. Po
dwóch latach pracy na stanowisku radcy prawne-
go w Ministerstwie 1.12.1947 W. rozpoczął pracę
na stanowisku radcy prawnego w Polskiej Agencji
Drzewnej „Paged”, gdzie pracował do końca grud-
nia 1949. W kolejnych latach był radcą prawnym
w Centralnym Zarządzie Przemysłu Hutniczego
(od 28.11.1952). 28.09.1951 Wojewódzka Komisja
608
T. III/z. 1
Weryfikacyjna przy WIA w Katowicach utrzymała
wpis W. na listę adwokatów.
Praktykę adwokacką wykonywał początkowo
(od 1964) w ZA nr 4, a następnie w ZA nr 8 w Ka-
towicach do września 1976. W kwietniu 1976 uzy-
skał zezwolenie od Prezydium NRA na wykony-
wanie zawodu mimo przekroczenia wieku emery-
talnego. Wniosek o dalszą zgodę na wykonywanie
zawodu nie został rozpatrzony pozytywnie przez
RA oraz NRA. Uchwałą z 7.09.1976 W. został wy-
kreślony z wykazu członków ZA nr 8 i równocześ-
nie został wpisany na listę adwokatów emerytów i
rencistów. Z dniem 1.01.1977 zaprzestał wykony-
wania zawodu.
W l. 1949–1950 W. był prezesem zarządu Od-
działu Zrzeszenia Prawników Demokratów (po-
tem ZPP) w Katowicach, a od 1950 członkiem za-
rządu Oddziału tegoż i przewodniczącym Komi-
sji ds. doradztwa prawnego w przemyśle państwo-
wym. Był inicjatorem wielu wydawnictw prawni-
czych i kursów szkoleniowych okręgu katowickie-
go i warszawskiego ZPP. Był też członkiem TPPR
oraz Związku Zawodowego Hutników.
We wspomnieniach pojawia się opinia, że w 1968
W. był przez władze szykanowany z powodu odmo-
wy uczestnictwa w kampanii propagandowej glory-
fikującej pomoc udzielaną Żydom przez Polaków.
W 1974 W. wyróżniony przez Instytut Yad vashem
tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” za
pomoc Żydom w okresie II wojny światowej.
Odznaczony w II RP Srebrnym Krzyżem Zasłu-
gi, a w PRL Krzyżem Kawalerskim Orderu Od-
rodzenia Polski (1959) i Złotą Odznaką ZPP. Po-
śmiertnie odznaczony Krzyżem Komandorskim
Orderu Odrodzenia Polski przez Prezydenta RP
L. Kaczyńskiego (14.04.2008) „za wybitne osiąg-
nięcia w odkrywaniu, gromadzeniu i upowszech-
nianiu prawdy o Holokauście, za zasługi w dzia-
łalności na rzecz upamiętniania historii Powstania
w Getcie Warszawskim”.
W. zmarł 12.03.1986 w Wojewódzkim Szpita-
lu Zespolonym w Katowicach. Pogrzeb odbył się
15.03.1986. Żonaty był z Faustyną z domu Stern.
Dzieci nie mieli. Wychowywał troje osieroconych
w czasie wojny bratanków.
Adam Redzik
AIA w Katowicach, Akta osobowe, sygn. W. 117; M.P. 2008,
Nr 84, poz. 744; W. Bartoszewski, M. Edelman, I była dziel-
T. III/z. 1 Woliński, Wolski, Wolter
nica żydowska w Warszawie. Warszawa: Wydawnictwo Na-
ukowe PWN, 2010, s. 316; A. Czacki, Adwokat Henryk Wo-
liński (1900–1986), „Palestra” 1986, nr 8, s. 130–131; I. Gut-
man, Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratują-
cy Żydów podczas Holokaustu. Polska (cz. II). Kraków: Fun-
dacja Instytut Studiów Strategicznych 2009, s. 826; H. Krall,
Zdążyć przed Panem Bogiem [wiele wydań]; taż [autorka wy-
wiadu], Działalność Henryka Wolińskiego w Biurze Informa-
cji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej, „Tygo-
dnik Powszechny” 1983, nr 1, s. 3; T. Prekerowa: Konspiracyj-
na Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945. Warszawa:
Państwowy Instytut Wydawniczy, 1982, s. 50; K. Wójcicki, Za-
rys historii Adwokatury Izby Katowickiej, „Palestra” 2004, nr
5–6, s. 248–263; A. Żbikowski, Geneza Rady Pomocy Żydom
„Żegota”, „Dzieje.pl” portal historyczny [dostęp: 20.08.2013];
http://dzieje.pl/aktualnosci/geneza-rady-pomocy-zydom-ze-
gota; http://www.infocenters.co.il/gfh/notebook_ext.asp?bo
ok=24476&lang=eng&site=gfh; http://www.sprawiedliwi.
org.pl/pl/family/533,wolinski-henryk/
Wolski Wiesław (1907–1966), adwokat w Kiel-
cach, pierwszy dziekan RA w Kielcach.
Wiesław Wolski
Ur. 10.04.1907 w Aleksandrowie Kujawskim.
Szkołę średnią ukończył w Lublinie w 1927. Na-
stępnie wstąpił na Wydział Prawa KUL, któ-
ry ukończył w 1933. W okresie studiów pracował
jako nauczyciel w szkole wieczorowej dla mło-
dzieży zatrudnionej w przemyśle i rzemiośle. Jesz-
cze przed ukończeniem studiów, w 1932, rozpo-
czął pracę w skarbowości, w której był zatrudnio-
ny do 1.07.1946.
W 1935 rozpoczął aplikację sądową w Lublinie.
Po niespełna roku musiał zwolnić się z sądu, gdyż
władze skarbowe nie pozwoliły mu aplikować.
W czasie wojny w dalszym ciągu pracował w
609
skarbowości. Od stycznia 1945 pełnił funkcję na-
czelnika Wydziału Podatków Bezpośrednich i za-
stępcy dyrektora Izby Skarbowej w Kielcach.
W 1946 W. rozpoczął pracę w kancelarii adwo-
kata Bolesława Kupścia w Kielcach, gdzie praco-
wał do końca 1947. Od 1.12.1947 rozpoczął pracę w
Wojewódzkim Komitecie PPS, jako kierownik Wy-
działu Ekonomiczno-Przemysłowego, kontynuując
aplikację sądową w Kielcach.
28.02.1949 uzyskał wpis na listę aplikantów ad-
wokackich. 15.09.1950 złożył wniosek o wpisanie
na listę adwokatów IA w Lublinie i 4.11.1950 uzy-
skał wpis na tę listę.
W związku z organizowaniem IA w Kielcach i
tworzeniem pierwszych jej organów w lipcu 1950
W. został mianowany przez MS dziekanem RA w
Kielcach, którym pozostawał do września 1951.
Był również członkiem NRA i członkiem Komi-
sji Weryfikacyjnej przy IA w Kielcach. Po powoła-
niu pierwszych zespołów adwokackich został wpi-
sany na listę ZA nr 2.
W. zmarł 22.04.1966 w Kielcach i został pocho-
wany na Cmentarzu Nowym.
Jerzy Zięba
AIA w Kielcach, Akta osobowe, nr 107; M. Czapska, B. Sza-
bat, J. Zięba, Adwokatura świętokrzyska. Zarys dziejów od po-
czątku XIX wieku, Kielce 2013.
WOLTER Władysław Alfred Aleksander Adolf
(1897–1986), adwokat w Krakowie, znawca pra-
wa i procesu karnego, prof. UJ, znakomity dydak-
tyk („szkoła Woltera”), wykładał również logikę,
doktor honoris causa UJ oraz UG, współtwórca
k.k. z 1969.
Ur. 5.02.1897 w Wiedniu w rodzinie z tradycja-
mi prawniczymi. Ojciec Władysław Nikodem (zm.
1928) był sędzią we Lwowie, następnie prezesem
SN w Wiedniu, a po 1918 prezesem SA w Kra-
kowie. Matką była Aleksandra Jadwiga z d. Ka-
mienobrodzka (zm. 1936). Bratem był Aleksan-
der Zygmunt Antoni (3.08.1905–11.06.1967), dr
praw UJ (6.07.1929), po 1945 prof. UMCS, wybit-
ny znawca prawa cywilnego, a siostrą Jadwiga, za-
konnica (franciszkanka).
W. maturę uzyskał w wiedeńskim gimnazjum oj-
ców pijarów w 1915. 15.07.1915 został powołany do
armii austro-węgierskiej, w której służył formal-
nie do 31.10.1918 jako chorąży, a następnie pod-
 Wolter
porucznik. W 1917 został ciężko ranny na froncie.
W czasie rekonwalescencji w Wiedniu zapisał się
na Wydział Prawa tamtejszego uniwersytetu i wy-
słuchał jeden semestr (zimowy) 1917/1918. Następ-
nie przeniósł się na studia na Uniwersytet Jagielloń-
ski i z tą uczelnią związał całą swoją karierę nauko-
wą. Był studentem w l. 1917/1920. 18.07.1920 otrzy-
mał absolutorium. Nie wysłuchał pełnych ośmiu se-
mestrów, gdyż służył w Wojsku Polskim od 11.1918
Władysław Alfred Aleksander Adolf
Wolter
do 31.01.1919. Zgodnie z rozporządzeniem MWiO
z 18.02.1916 dziekani Wydziału Prawa w Wiedniu,
a następnie w Krakowie, zaliczyli mu czas służby
wojskowej do okresu studiów prawniczych. Po uzy-
skaniu absolutorium przystąpił na UJ do trzech eg-
zaminów ścisłych w celu uzyskania doktoratu praw.
Promocja miała miejsce 27.05.1921. Przed krakow-
ską Państwową Komisją Egzaminacyjną zdał rów-
nież trzy egzaminy prawnicze (oddziały: histo-
ryczno-prawny, sądowy oraz z nauk politycznych)
uprawniające do pracy w administracji. Po uzy-
skaniu doktoratu rozpoczął w krakowskim Sądzie
Okręgowym praktykę sądową jako aplikant, któ-
rym był od 25.08.1921 do 12.05.1922 oraz ponow-
nie od 25.08.1923 do 31.10.1928. Przerwa spowodo-
wana była podjęciem pracy jako sekretarz i referent
prawny w Warszawskim Towarzystwie Ubezpiecze-
niowym od 15.05.1922 do 31.06.1923. 1.09.1924
wniósł na UJ podanie o udzielenie venia legendi
z zakresu prawa karnego na podstawie rozprawy:
Czynnik psychiczny w istocie przestępstwa (Kraków
1924). Do podania załączył jeszcze pracę: Włoski
projekt kodeksu karnego. Prawno-publiczny obowią-
610
T. III/z. 1
zek odszkodowania (Kraków 1923). Rada Wydzia-
łowa na referentów wybrała Edmunda Krzymuskie-
go i Józefa Reinholda Uznali oni przedłożoną roz-
prawę za wystarczającą do dopuszczenia kandyda-
ta do kolokwium (dyskusja habilitacyjna), które
miało miejsce 28.04.1925. Za temat wykładu habi-
litacyjnego wybrano: O ochronie karnej prądu elek-
trycznego (Ochrona karna siły elektrycznej). Odbył
się on 1.05.1925, a po jego przyjęciu, jak i po odby-
ciu trzech aktów habilitacji, Rada Wydziałowa na-
dała W. prawo wykładania z zakresu prawa karne-
go i tytuł docenta. Uchwałę już 4.06.1925 zatwier-
dziło MWRiOP. Od 1.10.1924 W. prowadził wykła-
dy zlecone, a z dniem 1.10.1925 został powołany do
wykładów jako zastępca profesora i opłacany był z
wakującej II Katedry Prawa i Procesu Karnego. W
1926/1927 odbył podróż naukową do Berlina. Dłuż-
szy czas trwały starania krakowskiego Wydziału o
wyjednanie nominacji profesorskiej. Zbiegła się
ona ze śmiercią 6.08.1928 Edmunda Krzymuskie-
go, przez to W. dość nieściśle nazywany jest następ-
cą Krzymuskiego na katedrze prawa karnego, co nie
zmienia faktu, że był następnym po nim profeso-
rem. Pamięci swojego mistrza poświęcił m.in. teks-
ty: Ś.p. prof. dr. Edmund Krzymuski jako filozof i dog-
matyk, (w:) Księga pamiątkowa ku czci ś.p. Edmunda
Krzymuskiego (Kraków 1929), Nauka prawa karnego
od drugiej połowy XIX wieku. Jej początki – klasycyzm
– nowe kierunki. Edmund Krzymuski (1851–1928) –
Józef Rosenblatt (1853–1917) – Juliusz Makarewicz
(1872–1955) – Józef Reinhold (1884–1928), (w:) Stu-
dia z dziejów Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagielloń-
skiego, red. M. Patkaniowski (Kraków 1964) oraz
biogram w Polskim Słowniku Biograficznym [Krzy-
muski Edmund, (w:) PSB, t. 15, z. 4, Wrocław–War-
szawa–Kraków 1970]. Nominacja dla W. na nadzwy-
czajną katedrę nosi datę 16.10.1928. Katedrę ob-
jął 1.11.1928. W l. 1929–1930 był redaktorem, a na-
stępnie współredaktorem „Czasopisma Prawnicze-
go i Ekonomicznego”. W 1934 został kuratorem To-
warzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa UJ, którym
był do 1947 i ponownie w l. 1957–1967. 15.12.1936, z
objęciem obowiązków 1.01.1937, uzyskał W. dekret
Ignacego Mościckiego powołujący go na katedrę
zwyczajną. W referacie komisji powołanej w celu
obsadzenia katedry profesorowie wymienili 13 prac
W. powstałych od momentu nominacji na katedrę
nadzwyczajną i podkreślili, że: „Prace te poruszają
różnorodne problemy prawa karnego materjalnego
T. III/z. 1 Wolter
i formalnego z niezwykłą jasnością, gruntownością
i oryginalnością. Miarą wartości tych prac jest to,
że ogłoszone zostały w pierwszorzędnych czasopis-
mach zagranicznych, do których dostęp dla uczo-
nego polskiego nie jest tak łatwy. Nie ma też now-
szego podręcznika zagranicznego, w którym te pra-
ce nie byłyby cytowane”.
Na UJ W. pełnił wiele funkcji. Był dziekanem
Wydziału Prawa w l. 1937/1938–1938/1939, a pod-
czas nieobecności wybranego dziekanem na rok
akademicki 1939/40 Adama Heydla kierował fa-
kultetem. Przed wybuchem wojny wydał m.in.:
Związek przyczynowy i związek adekwatny. Studium
metodologiczne problemu t. zw. przyczynowości dzia-
łania i zaniechania w prawie karnym (Lwów 1927),
Prawo karne. Część szczegółowa (wyd. I: Kraków
1935; wyd. II: Kraków 1946), Zarys systemu prawa
karnego (t. 1–2, Kraków 1933–1934), Przymus w po-
stępowaniu karnym (Kraków 1938) Das neue Pres-
srecht Polens (Berlin 1939), oraz Międzynarodowe
prawo karne (Kraków 1939).
Aresztowany wraz z innymi uczonymi w ramach
Sonderaktion Krakau, był więziony we Wrocławiu i
obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen k. Ora-
nienburga, z którego został zwolniony 8.02.1940.
Jako urzędujący prodziekan kierował tajnym na-
uczaniem podczas II wojny światowej, a po jej za-
kończeniu przewodniczył pierwszym posiedzeniom
Rady Wydziałowej. Podczas okupacji działał w Ra-
dzie Głównej Opiekuńczej w Krakowie. W związ-
ku ze swoją działalnością był aresztowany w 1944,
kiedy członkowie RGO odmówili udziału w ofi-
cjalnych dożynkach. Wyprzedzając fakty, za swo-
ją działalność podczas II wojny światowej został
oskarżony po 1945 o współpracę z Niemcami, m.in.
zarzucano W., że miał być doradcą prawnym gene-
ralnego gubernatora Hansa Franka. Ze wszelkich
oskarżeń został oczyszczony z braku dowodów.
W maju 1940 W. został wpisany na listę adwoka-
tów krakowskiej IA. Występował m.in. przed nie-
mieckimi sądami specjalnymi Sondergerichte. Za-
wód wykonywał do końca 1944.
20.01.1945 objął obowiązki profesorskie i dzie-
kańskie na WPiA UJ, przewodnicząc 25.01.1945
pierwszemu posiedzeniu Rady Wydziału. Opub-
likował Studia z zakresu prawa karnego (Kraków
1947) oraz wspólnie z Kazimierzem Opałkiem w
serii wydawniczej PAU Nauka filozofii prawa i pra-
wa karnego w Polsce (Kraków 1948).
611
Uchwałą CKK z 15.12.1953 został W. przyznany
tytuł dr. nauk prawnych (zgodnie z krótko obowią-
zującym w PRL sowieckim systemem stopni i tytu-
łów naukowych). Od 1.10.1956 do 31.01.1962 był
dodatkowo zatrudniony na stanowisku profesora
zwyczajnego w Instytucie Nauk Prawnych PAN.
Z dniem 30.09.1967 W. został przeniesiony w stan
spoczynku, co nie wpłynęło ujemnie na jego działal-
ność naukową. W 1967 powołany został na członka
czynnego PAN. Brał udział w pracach nad stworze-
niem nowego Kodeksu karnego, który wszedł w ży-
cie w 1969. W tym czasie wydał: Kumulatywny zbieg
przepisów ustawy (Warszawa 1960), Reguły wyłącza-
nia wielości ocen w prawie karnym (Warszawa 1961),
Funkcja błędu w prawie karnym (Warszawa 1965),
Psychiatria w procesie karnym (wyd. I, Warszawa
1968; wyd. II 1977; wyd. III, Warszawa 1991, współ-
autorzy M. Cieślak, K. Spett, S. Cwynar, A. Szymu-
sik), Kodeks karny. Zasady odpowiedzialności karnej.
Kumulatywny zbieg przepisów ustawy karnej (Warsza-
wa 1969), Kodeks karny. Przestępstwa przeciwko życiu
i zdrowiu (Warszawa 1970) oraz chyba najważniej-
szy Kodeks karny z komentarzem (Warszawa 1973,
współautorzy I. Andrejew, W. Świda). Łącznie bi-
bliografia prac W. liczy: 12 monografii i opracowań
zbiorowych, 16 podręczników i skryptów, 146 arty-
kułów naukowych, 87 glos oraz 4 recenzje. W. dzia-
łał i tworzył głównie po 1945. Można zaryzykować
tezę, że naukowo rozwinąć się mógł wówczas, gdy
już nie był ograniczany duchem Edmunda Krzymu-
skiego oraz osobą Juliusza Makarewicza. Główny-
mi polami zainteresowań W. w prawie karnym były:
nauka o przestępstwie, czyn, związek przyczynowy,
zbieg przepisów i problem winy. Jak pisze Kazi-
mierz Buchała, twórczość W. pod względem formy
cechowało dążenie do maksymalnej ścisłości pojęć,
zwięzłość, walka z pustosłowiem, a pod względem
treści „humanistyczna postawa i dążenie do wydo-
bycia społecznego sensu badanych zagadnień”.
12.10.1974 odbyło się na UJ sympozjum poświę-
cone 50-leciu pracy naukowej W. Od 17.01.1981
był współpracownikiem Centrum Obywatelskich
Inicjatyw Ustawodawczych „Solidarności”, gdzie
przewodniczył sekcji prawa karnego. W 1985
otrzymał doktorat honoris causa UJ, a w 1986 UG.
Był członkiem wielu towarzystw naukowych. Wy-
dział Historyczno-Filozoficzny PAU powołał W.
najpierw na członka korespondenta (1945), a na-
stępnie na członka czynnego (1950). W czasie pró-
 Wolter, Wołodkiewicz T. III/z. 1

by reaktywowania PAU pełnił obowiązki sekreta- go, t. II: 1780–2014, red. D. Malec, Kraków 2014, s. 570–571;
rza 1957–1986. tenże, Wydział Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krako-
wie w latach 1918–1939, Kraków 2016; tenże, Wydział Prawa
Zm. 18.03.1986 w Krakowie i pochowany zo- Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w latach 1918–1939.
stał w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Sal- Źródła, Kraków 2017.
watorskim. Żonaty był z Marią z d. Kulinowską
(ur. 17.01.1905). Ze związku pochodzą: syn Wła-
dysław Maria (ur. 4.01.1930) oraz córki bliźniacz- Wołodkiewicz Ludwik Dominik (1889–
ki Katarzyna Aleksandra i Małgorzata Maria (ur. 1970), adwokat w Warszawie, działacz społeczny i
28.05.1938). niepodległościowy, sędzia pokoju 1917, żołnierz w
Przemysław Marcin Żukowski wojnie polsko-rosyjskiej 1920.
AAN, MWRiOP, sygn. 6648, Teczka personalna W. Wolte-
ra. AN PAN i PAU, K III 135, Spuścizna W. Woltera. AUJ,
S II 619, Teczka personalna W. Woltera; WP II 85–86, Pro-
tokoły posiedzeń Rady Wydziału; WP II 138, Teczka habili-
tacyjna W. Woltera; WP II 529, Księga egzaminów ścisłych
na stopień doktora praw, poz. 99; M. Barcik, „Korpus pra-
cowników Wydziału Prawa”. INP, sygn. 6/94, Teczka perso-
nalna W. Woltera. WBH, CAW, AP 10489, Teczka personal-
na W. Woltera; tenże, Władysław Wolter, [w:] Wyrok na Uni-
wersytet Jagielloński 6 listopada 1939, red. L. Hajdukiewicz,
Kraków 1989, s. 81–82; M. Barcik, A. Cieślak, P. Gaszyń-
ski, D. Grodowska-Kulińska, U. Perkowska, P. M. Żukow-
ski, Corpus Studiosorum Universitatis Iagellonicae 1850/51–
1917/18, t. III: T–Ż, red. K. Stopka, Kraków 2015; M. Bielski,
Władysław Wolter (1897–1986). Biogramy Profesorów w Kate-
drze Prawa Karnego, (w:) Dwustulecie Katedry Prawa Karne-
go UJ, Kraków 2011, s. 61–80 (fot.); tenże, Bibliografia [prac Ludwik Dominik Wołodkiewicz
Władysława Woltera], (w:) tamże, s. 63–80; K. Brodacki, Trzy
twarze Juliana Maraschina, Kraków 2015; K. Buchała, Wła-
dysław Wolter, (w:) Złota Księga Wydziału Prawa i Admini-
stracji, red. J. Stelmach, W. Uruszczak, Kraków 2000; tenże,
Wolter Władysław (Życiorys), „Nauka Polska” 1969, nr 4, s. Ur. 24.05.1889 w Makowie Łomżyńskim, s. Do-
76–81; tenże, Władysław Wolter [Biogram], „Nauka Polska” minika Wołodkiewicza i Florentyny z d. Gill. Oj-
1969, nr 4, s. 76–81 (fot.); tenże, Władysław Wolter 1897– ciec był uczestnikiem powstania styczniowego na
1986 [Nekrolog], „Państ. i Prawo” 1986, R. 41, z. 7, s. 101–
Litwie, po którym musiał przenieść się do Kon-
104 (fot.); tenże, Władysław Wolter (1897–1986). [Nekrolog],
„Nauka Polska” 1989, nr 4/5, s. 215–219; tenże, Prof. Wła- gresówki, gdzie pracował jako urzędnik sądowy.
dysław Wolter, „Państ. i Prawo” 1975, z. 1, s. 139–140; ten- Od połowy lat 90. XIX w. mieszkał z rodziną w
że, [Władysław Wolter], „Gaz. Sąd.” 1974, nr 13; T. Borkow- Warszawie.
ski, Prof. dr Władysław Wolter. Wspomnienie pośmiertne, „Z
Uczęszczał do V gimnazjum rosyjskiego w War-
Zag. Krym.” 1989, z. 21/22, s. 9–10 (fot.); M. Cieślak, K.
Opałek, Władysław Wolter, „Arch. Iur. Crac.” 1975, s. 5–9; J. szawie. Od trzeciej klasy brał udział w kółkach sa-
Dybiec, Uniwersytet Jagielloński 1918–1939, Kraków 2000; B. mokształceniowych, stanowiących zaczątek taj-
Kroll, Rada Główna Opiekuńcza 1939–1945, Warszawa 1985; nych organizacji przygotowujących strajk szkolny.
Poczet członków Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii
W 1905 wziął udział w strajku szkolnym. Od szó-
Umiejętności w latach 1872–2000, red. R. Majkowska, Kra-
ków 2006, s. 125, 209; Relacje pracowników Uniwersytetu Ja- stej klasy studiował w polskiej szkole im. Chrza-
giellońskiego o ich losach osobistych i dziejach uczelni w cza- nowskiego. Z uwagi na to, że szkoła ta nie dawa-
sie drugiej wojny światowej, oprac. J. Michalewicz, Kraków ła świadectwa uprawniającego do studiów uniwer-
2005, s. 67–69; T. Scheffler, Wolter Władysław (1897–1986),
(w:) Encyklopedia prawa, red. U. Kalina-Prasznic, Warszawa
syteckich, w 1907 zdał maturę rosyjską w Pułtu-
2007, s. 957; J. Sehn, Jubileusz profesora Władysława Wolte- sku. Nie chcąc studiować w rosyjskim Uniwersy-
ra (Dnia 23.05.1959 w Krakowie.), „Państ. i Prawo” 1959, z. tecie Warszawskim, odbył studia na Wydziale Pra-
8–9, s. 457–458; tenże, Jubileusz prof. dra Władysława Wolte- wa Uniwersytetu w Petersburgu, które ukończył
ra, „Palestra” 1959, nr 10, s. 95; Zagadnienia prawa karnego
i teorii prawa. Księga pamiątkowa ku czci profesora Władysła-
w 1911.
wa Woltera, red. M. Cieślak, Warszawa 1959; P. M. Żukow- W grudniu 1911 został przyjęty na młodszego
ski, Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskie- kandydata do posad sądowych w SO w Warszawie.

612
T. III/z. 1 Wołodkiewicz, Wójcik

W sierpniu 1912 wpisany jako pomocnik adwoka-
ta przysięgłego, z prawem samodzielnej praktyki.
Podczas pierwszej wojny światowej, w 1915, brał
udział w Straży Obywatelskiej. W 1917 był sędzią
pokoju w Ostrowi Mazowieckiej. W 1918 powrócił
do praktyki adwokackiej, którą do 1920 odbywał w
Łomży. W Łomży podjął szeroką działalność spo-
łeczno-polityczną. Był prezesem Straży Ogniowej.
Zorganizował Związek Demokratyczny. Założył i
redagował czasopismo „Ziemia Łomżyńska”. Z ra-
mienia Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie” kan-
dydował do Sejmu Ustawodawczego.
W 1920 ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej.
Po zakończeniu działań wojennych przeniósł się
do Warszawy, gdzie podjął rozległą praktykę ad-
wokacką, wycofując się z działalności politycznej
i społecznej. Prowadził kanc. adw. w Warszawie
(ul. Marszałkowska 60), z praktyką cywilistyczną
i handlową. Doradzał m.in. spółce akcyjnej „Nor-
blin, Bracia Buch i T. Werner”.
W czasie okupacji prowadził nadal kanc. adw.
Brał udział w pracach Delegatury Rządu nad opra-
cowaniem przepisów prawnych dla ziem zachod-
nich, które miały być odzyskane po wojnie. W cza-
sie Powstania Warszawskiego był komendantem
bloku domów przy ul. Marszałkowskiej (strona pa-
rzysta), od Hożej do Pięknej. Po powstaniu i przej-
ściu przez obóz w Ursusie został wywieziony, wraz
z rodziną, pod Miechów. Następnie przeniósł się
do Grodziska Mazowieckiego. Na wiosnę 1945 po-
wrócił do Warszawy. Prowadził początkowo kan-
celarię indywidualną przy ul. Marszałkowskiej 60,
potem zaś był członkiem ZA nr 23 (przy ul. Mar-
szałkowskiej 62, a następnie 87). W l. 1945–1949
był też radcą prawnym Kuratorium Szkolnego w
Warszawie. W 1963 przeszedł na emeryturę, ale aż
do śmierci pracował jako kierownik Społecznego
Biura Pomocy Prawnej, prowadzonego przez war-
szawską RA w gmachu sądów na Lesznie.
Pisał wspomnienia opisujące życie sądowe i
środowiska adwokackiego. Napisał też sztukę sa-
tyryczną pt. Kwaterunek. Część wspomnień zosta-
ła opublikowana w „Palestrze”. Duża część wspo-
mnień zatytułowana 50 lat Miodowa–Leszno znaj-
duje się w rękopisie w posiadaniu rodziny. W 1961
uzyskał wyróżnienie w konkursie „Wspomnienia o
Warszawie”, zorganizowanym z okazji tysiąclecia
Państwa Polskiego.
Zmarł 23.03.1970 w Warszawie. Pochowany w
grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim.
Żonaty od 1928 z Janiną z Pełkowskich (1903–
1946), z którą miał syna Witolda Ludwika (ur.
1929) – adwokata i profesora prawa rzymskiego
UW.
Witold Wołodkiewicz
Informacje od rodziny; Łoza 1938; L. Wołodkiewicz, 50 lat
Miodowa–Leszno. Wspomnienia, „Palestra” 1958, z. 5–6, s.
19–32; 1958, z. 7–8, s. 20–33; „Ziemia Łomżyńska” 1918–
1920.
Wójcik Stanisław (1901–1989), ps. „Kwaś-
niak”, „Mecenas”, adwokat w Lublinie, polityk
ludowy, przedstawiciel SL w Radzie Jedności Na-
rodowej, poseł na Sejm Ustawodawczy, działacz
konspiracyjnego SL, więzień niemieckich władz
okupacyjnych.
Stanisław Wójcik
Ur. 23.03.1901 w Sobótce (pow. sandomierski),
w rodzinie chłopskiej Jakuba i Katarzyny z Sęku-
lów. Ukończył gimnazjum w Sandomierzu (1921).
W l. 1916–1918 należał do POW, następnie słu-
żył w WP, uczestniczył w wojnie polsko--bolszewi-
ckiej. Po demobilizacji studiował prawo na UW,
a później na USB w Wilnie. Po ukończeniu stu-
diów (1927) pracował jako urzędnik w Banku Rol-
nym w Lublinie. W 1931 uczestniczył w wystąpie-
niu w obronie byłych posłów, uwięzionych w twier-
dzy brzeskiej, i z tego powodu został przeniesio-
ny do oddziału banku w Łucku. Od 1936 miesz-
kał w Lublinie, gdzie prowadził kancelarię adwo-
kacką. Od 1922 należał do PSL „Piast”. W cza-

613
 Wójcik
sie studiów na UW był współorganizatorem Pol-
skiej Akademickiej Młodzieży Ludowej. Działał
też w Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”.
W l. 1933–1939 był członkiem Rady Naczelnej SL
i wiceprezesem Zarządu Wojewódzkiego tej par-
tii w Lublinie. Od 1936 był obrońcą chłopów, są-
dzonych za udział w strajkach rolnych. Brał udział
w wojnie z Niemcami we wrześniu 1939. Wzięty
do niewoli, zbiegł z transportu, ale po powrocie
do Lublina w listopadzie tr. został aresztowany i
do początku 1940 był więziony przez Niemców na
Zamku Lubelskim. 10.02.1940 na zebraniu, które
odbyło się w jego mieszkaniu przy ul. Sądowej 10,
reaktywowano działalność SL w konspiracji. W. ob-
jął funkcję przewodniczącego wojewódzkiej trój-
ki politycznej stronnictwa (pełnił ją do listopada
1943), należał też do organizatorów SL w Lubel-
skiem. Od listopada 1943 do maja 1944 był ponow-
nie więziony przez Niemców. W czerwcu 1944 zna-
lazł się w Warszawie, gdzie wszedł w skład konspi-
racyjnych władz SL, obejmując funkcję kierownika
Wydziału Organizacyjnego Centralnego Kierowni-
ctwa Ruchu Ludowego „Roch”. Od marca 1945 był
przedstawicielem SL w Radzie Jedności Narodo-
wej, a od 3.05.1945 – członkiem Komisji Głównej
RJN. 7.05.1945, realizując postanowienia władz
SL, wstrzymał się od udziału w pracach RJN. Po
ujawnieniu, od 12.07.1945, pełnił funkcję sekreta-
rza generalnego Prezydium Naczelnego Komitetu
Wykonawczego SL, tzw. „mikołajczykowskiego”, a
następnie PSL. W drugiej połowie lipca 1945 zo-
stał aresztowany przez UB i przez tydzień przeby-
wał w więzieniu. Od grudnia 1945 był posłem do
KRN. W styczniu 1946 został członkiem Rady Na-
czelnej i sekretarzem naczelnym PSL. Był autorem
wielu interpelacji w sprawie prześladowań działa-
czy PSL przez komunistyczne organy represji, wy-
stępował też przeciw projektowi ordynacji wybor-
czej, opracowanemu przez PPR i PPS. Uzasadnia-
jąc odmowę udziału PSL w jednym bloku z PPR
i popierającymi ją innymi partiami, mówił: „Rze-
czywistość wykazuje, że PPR dąży do dyktatury,
sowietyzacji i monopartii. Idąc w bloku w przewa-
dze PPR upoważnilibyśmy ich co do ich polityki i
zaakceptowalibyśmy ją, zrezygnowalibyśmy z na-
szego programu, przestalibyśmy istnieć”. W stycz-
niu 1947 został wybrany na posła na Sejm Usta-
wodawczy. 25.10.1947, wobec przejęcia władzy w
PSL przez zwolenników podporządkowania partii
614
T. III/z. 1
władzom komunistycznym, podał się do dymisji ze
stanowiska sekretarza generalnego PSL i sekreta-
rza Klubu Poselskiego PSL. W końcu grudnia 1948
opuścił kraj. W następnym roku władze komuni-
styczne pozbawiły go za to obywatelstwa polskiego,
które pośmiertnie przywrócono mu w 1989. Prze-
bywał na uchodźstwie w USA, działał w PSL S. Mi-
kołajczyka, zasiadał w Naczelnym Komitecie Wy-
konawczym PSL, a po rozłamie, od marca 1955 –
w nowo utworzonej grupie NKW PSL, gdzie pełnił
funkcję sekretarza generalnego. Od 1955 był też
członkiem delegacji polskiej w Zgromadzeniu Eu-
ropejskich Narodów Ujarzmionych (ACEN), na-
leżał do Międzynarodowej Unii Chłopskiej. W l.
1961–1964 był sekretarzem PSL tzw. brukselskie-
go. W l. 1954–1968 Wydział V/VIII I Departamen-
tu MSW prowadził rozpracowanie operacyjne W.
pod krypt. „Puchacz”. Jak podają autorzy opraco-
wania Stanisław Mikołajczyk w dokumentach apa-
ratu bezpieczeństwa (Warszawa–Łódź 2010, t. 3, s.
117), „wg zachowanych dokumentów MSW ww. w
dn. 15 VIII 1962 w Zurichu, miał zostać zwerbo-
wany do współpracy przez oficera Wydziału VIII
Departamentu I MSW mjr. E. Jankiewicza jako
agent ps. «Puchacz»; ostatnie opisane w dokumen-
tach spotkanie miało się odbyć 13 VI 1965; sprawę
złożono do archiwum 10 X 1968 r.”.
Zmarł w kwietniu 1989 w USA.
Marek Gałęzowski
LCVA, f. 175, op. 2 (VI), spr.179; K. Banach, Z dziejów Bata-
lionów Chłopskich. Wspomnienia, rozważania, materiały, wyd.
2, Warszawa 1984, s. 99, 100; A. Bień, Bóg wyżej, dom dalej,
Łódź 1991; R. Buczek, Na przełomie dziejów. Polskie Stron-
nictwo Ludowe w latach 1939–1945, Toronto 1983, passim; F.
Dąbrowski, Czy bezpieka wiedziała o ucieczce Mikołajczyka?,
„Biuletyn IPN” 2009, nr 10–11; B. Dereń, Krakowscy konfe-
deraci. Ludowa opozycja w Krakowskiem w latach 1945–1974,
Warszawa 2003; Druga Wielka Emigracja, Warszawa 1999, t.
1–2; W. Grabowski, Polska tajna administracja cywilna 1940–
1945, Warszawa 2003; K. Kersten, Narodziny systemu wła-
dzy. Polska 1943–1948, Warszawa 1990; S. Korboński, Polskie
Państwo Podziemne, Wrocław 1989; tenże, W imieniu Krem-
la, Warszawa 1997; A. K. Kunert, Ilustrowany przewodnik po
Polsce Podziemnej, Warszawa 1996; J. Marszałek, Wójcik Sta-
nisław, (w:) Lubelski słownik biograficzny, t. 1, Lublin 1993, s.
302–303 (bibliografia); Opozycja parlamentarna w Krajowej
Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945–1947, wy-
bór, wstęp i opracowanie R. Turkowski, Warszawa 1997, pas-
sim; Polska emigracja polityczna. Informator (reprint), wstęp
S. Cenckiewicz, Warszawa 2004; K. Przybysz, W konspiracji.
Polski ruch ludowy 1939–1945, Warszawa 2010; K. Przybysz,
A. Wojtas, Bataliony Chłopskie, t. 1, Warszawa 1985; Słownik
biograficzny działaczy ruchu ludowego, Warszawa 1989; Sta-
T. III/z. 1 Wójcik, Wyrostek
nisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa,
Warszawa–Łódź 2010, t. 1–3, passim; A. Wojtas, Działalność
polityczna ludowców w okresie II wojny światowej, cz. 1, War-
szawa 1979, cz. 2, Warszawa 1988, passim (fot.); S. Wójcik,
Na trzydziestolecie wyborów, „Zeszyty Historyczne” 1977,
z. 43; J. Wrona, System partyjny w Polsce 1944–1950, Lub-
lin 1995; T. Żenczykowski, Polska lubelska, Warszawa 1990;
Działalność lubelskiego podziemia, www.pamiecmiejsca.tnn.
pl; Wójcik Stanisław, (w:) Lubelski słownik biograficzny, t. 1,
Lublin 1993, (bibliografia).
Wyrostek Michał (1876–1953), adwokat we
Lwowie i w Gdyni, legionista, senator RP 1930–
1934, obrońca Wybrzeża, jeniec oflagów.
Michał Wyrostek
Ur. 6.09.1876 w Tłumaczu w Małopolsce
Wschodniej. Ukończył gimnazjum w Stanisła-
wowie i prawo na UL, gdzie uzyskał tytuł dokto-
ra praw. Jako uczeń był członkiem tajnych kółek
niepodległościowych. W okresie studiów należał
do akademickiego socjalistycznego stowarzysze-
nia „Zjednoczenie”, a później przystąpił do Pol-
skiej Partii Socjalno-Demokratycznej, która obok
socjalnych głosiła hasła niepodległościowe. Brak
jest materiałów co do tego, jak przebiegało przy-
gotowanie W. do zawodu adwokata po ukończeniu
studiów. Wiadomo jednak, że był czynnym adwo-
katem we Lwowie, współpracował z czasopismem
prawniczym „Palestra”, które zaczęło wychodzić
w 1910 we Lwowie i ukazywało się w odstępach
20-dniowych (po 8 miesiącach upadło). Przez cały
czas obok pracy zawodowej pochłaniała go działal-
ność polityczna. W PPSD od chwili przystąpienia
do tej partii wykazywał dużą aktywność i wkrótce
615
objął tam funkcję sekretarza. W 1904 został wy-
dawcą tygodnika społeczno-politycznego pt. „Głos
Robotniczy”, który był oficjalnym organem PPSD.
W następnych latach W. był działaczem tej partii
i z jej ramienia wszedł jako członek do powstałej
w 1912 Komisji Tymczasowej Skonfederowanych
Stronnictw Niepodległościowych. W tym czasie był
także przewodniczącym filii Lwowskiego Związku
Pomocy dla Więźniów Politycznych. We wrześniu
1914 wstąpił do Legionów, w l. 1915–1916 już jako
kapitan został szefem kancelarii Komendy Legio-
nów, zaś w l. 1916–1917 zastępcą szefa Departa-
mentu Wojskowego NKN. W tymże czasie w stop-
niu majora był członkiem Tymczasowej Rady Sta-
nu Królestwa Polskiego, powołanej w następstwie
aktu dwóch cesarzy z 5.11.1916. Po zakończeniu
I wojny światowej pozostał nadal w wojsku, peł-
niąc służbę na stanowisku szefa sztabu Inspekto-
ratu Armii Ochotniczej. Zwolniony w 1921 do re-
zerwy, powrócił do pracy w adwokaturze i rozpo-
czął praktykę w Warszawie.
W 1922 kandydował do Sejmu RP z listy Unii
Narodowo-Państwowej, ale bez sukcesu. W l. 1928–
1930 był wiceprezesem, a później prezesem Zarzą-
du Głównego Ligi Morskiej i Rzecznej. W 1930
został wybrany senatorem z listy BBWR. Podczas
trwania kadencji był przedmiotem ostrych ataków.
W 1931 zarzucono mu, że będąc pełnomocnikiem
prawnym księcia Pszczyńskiego, działał za szkodę
państwa. W 1934 popadł w konflikt z wpływowym
komisarycznym prezydentem stolicy, piłsudczy-
kiem S. Starzyńskim. W następstwie tego konflik-
tu 16.01.1935 W. zrzekł się mandatu senatora. Do
wybuchu II wojny światowej prowadził kanc. adw.
w Gdyni przy ul. Świętojańskiej 48.
W sierpniu 1939 nie został zmobilizowany, ale
ochotniczo zgłosił się do WP. 17.09.1939 otrzymał
przydział służbowy na stanowisko szefa Morskie-
go Sądu Wojennego przy Dowództwie Floty na
Helu w stopniu ppłk.-aud. Pełnił tę funkcję do ka-
pitulacji Rejonu Umocnionego Hel 2.10.1939. W l.
1939–1945 więziony w niemieckich oflagach jenie-
ckich XB Nienburg, XVIII C Spittal am der Drau,
II C Woldenberg.
Po uwolnieniu, pod koniec stycznia 1945, W. po-
wrócił do Polski. Usiłował podjąć pracę w MON,
ale odmówiono mu. W lipcu 1945 uruchomił kan-
celarię adwokacką w Gdyni. Na początku 1952, tj.
w okresie szczególnego nasilenia represji wobec
 Wyrostek, Wysocki F. T. III/z. 1

inteligencji i działaczy państwowych Polski mię-
dzywojennej, W. został dyscyplinarnie usunięty z
adwokatury pod zarzutem podejmowania w prze-
szłości aktywnych działań przeciwko komunistom
i ruchowi robotniczemu. Jednak po wniesieniu od-
wołania i przedstawieniu całej swojej drogi życio-
wej decyzją Wojewódzkiego Sądu Dyscyplinarne-
go w Gdańsku z 20.11.1952 zarzuty te zostały od-
dalone, a on sam został przywrócony w szeregi ad-
wokatury. Na początku 1953 przeprowadził się do
Krakowa.
Zmarł 8.03.1953 w Krakowie na atak serca i zo-
stał pochowany na cmentarzu Rakowickim. Pozo-
stawił żonę Elżbietę Wyrostek z d. Sierota, któ-
ra wraz z córką przeszły gehennę Powstania War-
szawskiego i po jego upadku ewakuowały się do
obozu w Pruszkowie. Najstarszy syn Witold, plut.
pchor. WP, zginął w październiku 1939 pod Ko-
ckiem jako żołnierz SGO gen. F. Klebeerga, młod-
szy zaś był więziony w KL Auschwitz za działalność
niepodległościową.
Leszek Kania
AIA w Gdańsku – Akta osobowe; GSW 1919, nr 43; W. K.
Cygan, Oficerowie Legionów Polskich 1914–1917. Słownik
biograficzny, t. V, Warszawa 2007, s. 158–159; H. Lieberman,
Pamiętniki, Warszawa 1996; Listy obrońców wojskowych w
WPP w l. 1931–1939; Kto był kim w II RP, s. 560; Łoza 1938;
Milewski, Redzik, Themis i Pheme; W. Najdus, Polska Partia
Socjalno-Demokratyczna w Galicji i Śląsku, Warszawa 1983;
J. Nazarewicz, Działalność sądów wojennych w wojnie obron-
nej Polski 1939, WPH 1980, nr 1; Prasa polska 1864–1918;
B. Roja, To już tak dawno, (w:) Kopiec wspomnień, Kraków
1959; D. Szpoper, J. Świątek, Dzieje adwokatury gdańskiej
1945–2005, Gdańsk 2005; W. Uziembło, Wspomnienia 1900–
1939, Warszawa 1985; W. Witos, Moje wspomnienia, cz. II,
Warszawa 1990; Zawadzki, Senatorowie, s. 197.
Wysocki Franciszek (1912–2004), adwokat w
Bydgoszczy, żołnierz września 1939, więzień KL
Auschwitz, powstaniec warszawski, działacz samo-
rządowy, dziekan ORA.
Ur. 31.08.1912 w Chojnicach na Pomorzu w ów-
czesnych granicach Cesarstwa Niemieckiego. Był
synem Leona, starszego asesora kolejowego, oraz
Heleny z Chamier-Gliszczyńskich.
W Chojnicach ukończył szkołę powszechną,
a następnie w 1931 złożył egzamin dojrzałości w
tamtejszym Państwowym Gimnazjum Klasycznym.
W l. 1931–1932 odbył czynną służbę wojskową w
Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zamb-
rowie. Po odbytych w 1935 ćwiczeniach wojsko-
wych w 2. Batalionie Strzelców Tczewskich 33. Puł-
ku Piechoty awansowany został do stopniu podpo-
rucznika rezerwy.
Franciszek Wysocki
Od 1932 studiował na Wydziale Prawa UW. W
trakcie studiów odbył 3-miesięczną praktykę w
Konsulacie Rzeczypospolitej Polskiej w Allenste-
in (Olsztyn) w Prusach Wschodnich. Jako student
należał do Bratniej Pomocy oraz Akademickiego
Koła Pomorzan. Po ukończeniu w 1936 studiów z
tytułem magistra praw podjął pracę jako prakty-
kant w Powszechnym Banku Kredytowym (PBK) w
Warszawie, a następnie od 1937 – również w War-
szawie – jako referent Centrali Banku Gospodar-
stwa Krajowego (BGK).
Zmobilizowany w 1939 wziął udział w wojnie
obronnej z Niemcami. Po powrocie w październi-
ku tr. do Warszawy, która znalazła się – jako stolica
dystryktu – w granicach Generalnego Gubernator-
stwa (GG), kontynuował pracę w BGK.
W wyniku łapanki na ulicach Warszawy zo-
stał zatrzymany i odtransportowany do KL Aus-
chwitz (Oświęcim), gdzie był więziony od 20.09 do
10.12.1940. Po powrocie z obozu ponownie wrócił
do pracy w BGK, aplikując jednocześnie od 1941
w sądach warszawskich. W czerwcu 1944 złożył eg-
zamin sędziowski przed komisją egzaminacyjną SA
w Warszawie. W tym czasie uczestniczył czynnie
w konspiracyjnych, cywilnych strukturach polskie-
go Państwa Podziemnego. Od 1943 był członkiem
Stronnictwa Pracy K. Popiela. Powstanie Warszaw-
skie przetrwał w Warszawie. Po jego upadku wy-

616
T. III/z. 1 Wysocki F.
wieziony został na roboty przymusowe do pracy w
zakładach kolejowych (Eisenbahnlager) w Laden-
dorfie pod Wiedniem, skąd w maju 1945 powrócił
do Polski. Początkowo zamieszkał w Łodzi, gdzie w
przeniesionej z Warszawy Centrali BGK kontynu-
ował pracę na stanowisku eksperta finansowego.
15.09.1945 przeniesiony został służbowo do byd-
goskiego oddziału tego banku, mieszczącego się
wówczas u zbiegu ulic E. Warmińskiego i Dwor-
cowej.
Na początku 1946 złożył w ORA w Toruniu
wniosek o wpis na listę aplikantów adwokackich.
Stosownych rekomendacji W. udzielił ks. prałat dr
Franciszek Jank, były prefekt w Gimnazjum Kla-
sycznym w Chojnicach, Józef Karasiewicz, sędzia
okręgowy w czasie okupacji niemieckiej w War-
szawie oraz Józef Mielcarek, notariusz z Torunia.
Patronem W. został adw. Stanisław Kokurewicz,
równocześnie radca prawny w bydgoskim oddzia-
le BGK.
Po złożeniu 27.06.1948 egzaminu końcowe-
go wpisany został na listę adwokatów IA w Toru-
niu z siedzibą w Bydgoszczy. Ślubowanie na ręce
dziekana ORA w Toruniu, dr. Ignacego Dziedzica,
złożył 1.07.tr. Wojewódzka Komisja Weryfikacyjna
dla WIA w Bydgoszczy orzeczeniem z 31.08.1951
utrzymała w mocy pierwotny wpis W. na listę adwo-
katów. Komisji przewodniczył Marian Kaściński,
p.o. prezesa SW w Bydgoszczy. Weryfikacji pod-
dani zostali wszyscy adwokaci na podstawie no-
wej stalinowskiej ustawy o ustroju adwokatury z
27.06.1950 (art. 113).
Po odejściu z pracy w BGK, działającym od 1951
pod nazwą Banku Inwestycyjnego, W. 7.10.1953
rozpoczął praktykę adwokacką w Zespole nr 2 przy
ul. Dworcowej 6 w Bydgoszczy. W l. 1956–1976 był
kierownikiem tego Zespołu.
Od 1958 sprawował odpowiedzialne funkcje
w samorządzie adwokackim: członka Wojewódz-
kiej Komisji Dyscyplinarnej (1958–1961), człon-
ka WRA (od 1970), sekretarza (1970–1973), wice-
dziekana (1973–1976) oraz dziekana Rady (1976–
1989).
W. był jednym z 10 delegatów na historycz-
ny Ogólnopolski Zjazd Adwokatów w dniach 3–
4.01.1981 w Poznaniu (także: M. Brunke, D. Gło-
wacki, R. Jasiakiewicz (apl.), Z. Kaczanowski, K.
Kulpa, B. Owsianik, K. Podstawski, W. Szweda,
E. Turczynowicz) oraz jednym z 7 delegatów na
617
I Krajowy Zjazd Adwokatury w dn. 1–3.10.1983
w Warszawie (także: D. Głowacki, Z. Kaczmarek,
Z. Kaczanowski, K. Kulpa, B. Owsianik i W. Woj-
ciechowski).
W. przez wiele lat był wykładowcą szkolenia dla
aplikantów adwokackich, a także patronem m.in.
Janusza Olkiewicza. Udzielał się również w pra-
cy społecznej poza samorządem adwokackim. Od
1946 działał w SD oraz w ZPP i LPŻ. Od 1954 był
obrońcą wojskowym.
Z dn. 1.01.1981 przeszedł na emeryturę. Od tego
czasu wykonywał zawód w ograniczonym zakresie,
a w l. 1985–1995 – na podstawie kolejnych decyzji
MS – indywidualnie, w miejscu zamieszkania przy
ul. M. Curie-Skłodowskiej 35 w Bydgoszczy.
23.10.1988 – w 50. rocznicę ślubowania adwo-
kackiego – otrzymał list gratulacyjny od prezesa
NRA w Warszawie adw. Czesława Jaworskiego.
W związku z obchodami 50. rocznicy Powsta-
nia Warszawskiego został wyróżniony w 1994 przez
prezesa NRA adw. Macieja Bednarkiewicza oraz
dziekana ORA w Warszawie adw. Andrzeja Roś-
ciszewskiego listem hołdowniczym.
W. został odznaczony Krzyżem Komandorskim
(2001) i Kawalerskim (1983) Orderu Odrodze-
nia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi (1976), Złotą
Odznaką „Adwokatura Zasłużonym (1993), meda-
lem „Za udział w wojnie obronnej 1939” (1984),
Odznaką Weterana Walk o Niepodległość (1995),
Srebrnym (1986) i Brązowym (1976) Medalem za
Zasługi dla Obronności Kraju, Złotą Odznaką
ZPP (1970), Medalem 70-lecia Adwokatury Pol-
skiej (1988) i Medalem 40-lecia PRL (1984).
Zmarł 20.08.2004 w Warszawie. Pochowany zo-
stał w Bydgoszczy, na cmentarzu przy ul. Artyle-
ryjskiej. Podczas mszy św. żałobnej ks. prałat Jan
Marcjan z Zalesia k. Warszawy wspominał w ho-
milii o głębokiej duchowości zmarłego przyjacie-
la oraz ostatnich latach jego życia. Nad grobem,
w imieniu adwokatów IA w Bydgoszczy, pożegnał
zmarłego dziekan ORA adw. Jan Montowski oraz
– w imieniu – NRA – jej sekretarz adw. Andrzej
Siemiński. Ostatnie słowo, w imieniu własnym oraz
środowiska sędziowskiego, wygłosił sędzia w stanie
spoczynku Jan Szklarski. W ostatniej drodze W. to-
warzyszył sztandar Adwokatury Polskiej. Nazwisko
W. figuruje na tablicy pamiątkowej, umieszczonej
na froncie b. siedziby Rady przy ul. Dworcowej 6,
odsłoniętej 11.10.2008 przez zastępcę sekretarza
 Wysocki F., Wysocki W.
NRA adw. A. Siemińskiego oraz dziekana ORA
adw. B. Owsianika.
Z małżeństwa z Wandą Bokun pozostawił cór-
kę Sylwię (ur. 1943 w Warszawie), zamężną za Je-
rzym Szaciłło-Kossowskim, oraz syna Justyna (ur.
1947 w Bydgoszczy).
Maciej Dzierżykraj-Lipowicz
AIA w Bydgoszczy, Akta osobowe; Kartoteka meldunkowa
mieszkańców Bydgoszczy od lat 30. XX w. do 1953 r., b.s.,
AP Bydgoszcz; M. Dzierżykraj-Lipowicz, Odsłonięcie tablicy
pamiątkowej, „Palestra” 2009, nr 3–4, s. 292–294; Z. Kaczma-
rek, Szpalty pamięci, „Palestra” 2004, nr 11–12, s. 306–307;
Redzik, Kotliński, Historia Adwokatury, s. 367; „Express Byd-
goski” z 23.08.2004; „Gazeta Pomorska” z 23 i 24.08.2004,
„Gazeta Wyborcza” z 24.08.2004 (nekrologi).
Wysocki Walerian (1926–2009), adwokat w
Chełmie, Lublinie, sybirak, autor wspomnień, poe-
ta, prezes Związku Sybiraków, inicjator Pomnika
Matki Sybiraczki w Lublinie.
Walerian Wysocki
Ur. 1.02.1926 w Osadzie Chwałów, gm. Łysków,
pow. Wołkowysk, z rodziców Antoniego i Marii z
Góreckich. Tam spędził swe pierwsze lata życia.
Z rodzinnych stron kilkunastoletni W. został depor-
towany wraz z rodziną na Syberię 10.02.1940. Tra-
sa jego wywózki wiodła z Wołkowyska, dla reszty
zaś rodziny – z Chwałowa. Deportacja wyznaczana
była etapami: Wołkowysk, Baranowicze, Wołogda,
Niandoma, Plesieck, Oboziersk, Kodino. Potem sa-
niami, jak niegdyś kibitką, zawieziono wygnańców
do Wierchowia i Szomb-Oziera (wcześniejsza na-
zwa: Spiecposiołok nr 68) w obwodzie archangiel-
618
T. III/z. 1
skim. W archangielskiej tajdze, na nieludzkiej ziemi,
w ciężkiej pracy umarła w 1941 jego matka, umęczo-
na warunkami życia. Śmierć matki pozostanie w pa-
mięci Wysockiego do końca życia.
Na przełomie sierpnia i września 1941 – po
amnestii dla Polaków – rodzina mogła zmienić
miejsce pobytu, przemieszczając się do południo-
wych rejonów Kazachstanu. W Kazachstanie W.
wraz z rodziną trafił do obwodu dżambulskie-
go, do aułu Bierlesu-Enbiek. Tam spędził kolej-
ne lata, pracując w kołchozie. Po latach, we wspo-
mnieniach zatytułowanych W tajdze i na stepach,
(wyd. 2000), opisał przeżycia tych lat, warunki ży-
cia i zwyczaje miejscowe Kazachów. W 1942 umarł
mu ojciec. Brat wstąpił do Armii gen. Andersa,
by po wyjściu z ZSRS, trasą przez Persję i Bliski
Wschód, znaleźć się u boku żołnierzy alianckich.
Brał udział w walkach z hitlerowskimi Niemcami,
walcząc w Normandii, gdzie zginął śmiercią żoł-
nierza. Niespełna 18-letni W. skorzystał z jedynej
drogi powrotu do Polski i w 1944 zaciągnął się do
Polskiego Wojska gen. Berlinga. W jego szeregach
dotarł do Ojczyzny. Z sześciorga zesłanych osób z
rodziny dwie (rodzice) zmarły na zesłaniu, a brat
poległ w Normandii. Zdemobilizowany w grudniu
1944 W. postanowił się kształcić. Po ukończeniu
szkoły średniej rozpoczął studia na Wydziale Pra-
wa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych KUL, któ-
re odbywał w l. 1947–1952, kończąc w 1952 uzy-
skaniem stopnia mgr. praw. W l. 1947–1952 pra-
cował w Wydziale Finansowym PMRN w Lubli-
nie, zajmując stanowisko kierownika działu, a w l.
1953–1963 jako radca prawny w Teatrze Państwo-
wym w Lublinie.
Lata terroru stalinowskiego, sowietyzacji życia
i komunistycznej, zakłamanej propagandy wie-
lu ludziom narzuciły ukrywanie się z poglądami –
dla bezpieczeństwa własnego i bliskich. W. dzię-
ki owemu dystansowi do rzeczywistości i umiarko-
waniu zabarwionemu kpiną potrafił znaleźć wyj-
ście także z takich opresyjnych czynności, jak wy-
pełnienie ankiety personalnej, zachowując zgod-
ność z sumieniem. Dodać należy, że ankieta per-
sonalna, wypełniana każdorazowo przez starające-
go się o jakąkolwiek pracę, studia czy możliwość
wykonywania zawodu, była przedmiotem szczegó-
łowego badania przez funkcjonariuszy UB, działa-
jących przy wszystkich wówczas instytucjach. Ubie-
gając się o wpis na listę aplikantów adwokackich,
T. III/z. 1 Wysocki W.
W. musiał również wypełnić ankietę personalną,
która opatrzona datą 15.07.1952, zachowała się w
aktach osobowych rady adwokackiej. Starając się
o wpis na listę adwokacką – musiał odpowiedzieć
m.in. na pytanie, czy był prześladowany w czasie
okupacji i w jaki sposób. W celu ułatwienia od-
powiedzi podano przykładowo formy prześlado-
wania: a) aresztowany, b) obóz koncentracyjny,
c) obóz jeńców, d) wywieziony na roboty, oraz do-
dano pytania „za co, gdzie i kiedy, w jakich oko-
licznościach, jak się zachowywał, kto to może po-
twierdzić”. Oczywiste było dla każdego znającego
losy milionów Polaków ze Wschodu, że prześlado-
waniem było przymusowe wywiezienie na Syberię,
że poprzedzało je aresztowanie, że pobyt na nie-
ludzkiej ziemi miał charakter obozu koncentracyj-
nego, że praca polegała na przymusowych, wynisz-
czających robotach. Udzielenie takiej odpowiedzi
spowodować mogło nawet długoletnie więzienie, o
utraceniu jakichkolwiek szans na w miarę spokoj-
ne życie i kontynuowanie edukacji nie wspomina-
jąc. Przyszły mecenas ograniczył się do odpowie-
dzi na zasadnicze pytanie – czy był prześladowa-
ny, formułując ją lapidarnie: „Nie, ponieważ w cza-
sie okupacji mieszkałem w Związku Radzieckim”.
To jedno krótkie zdanie daje obraz subtelnego sty-
lu W., jego inteligencji i błyskotliwości, a zarazem
stanowi wyraz zachowania uczciwości wobec sie-
bie. Nawet dla zatwardziałych komunistów, któ-
rzy „cudem” uniknęli czystek stalinowskich, żyjąc
w ZSRS, jasna była sytuacja wywiezionych w 1940
z dawnych kresów Rzeczypospolitej. Prosta odpo-
wiedź negująca prześladowanie z powodu zamiesz-
kiwania w czasie okupacji w ZSRS w istocie nosi-
ła już znamiona prowokacji. Zwłaszcza gdy zważy
się, że była adresowana do czytających ankietę, a
zatem do urzędników MS, decydujących o wpisie
na listę aplikantów. Była zatem oczywistą kpiną z
zakłamania panującego w systemie komunistycz-
nym. Władza niczego nie mogła jednak zarzucić:
wszak ZSRS był miłującym pokój państwem, kra-
jem, gdzie „tak wolno diszit człowiek”. Podobnie
– na pytanie o rodziców, czym się trudnili i z cze-
go się utrzymywali w czasie okupacji – odpowie-
dział: w czasie okupacji „utrzymywali się z pracy
w ZSRR”; a na pytanie z czego się utrzymywali po
wyzwoleniu: „umarli w czasie wojny”.
Dostał się na aplikację sądową, a następnie na
adwokacką, będąc rekomendowany przez znanego
619
i cieszącego się dobrą opinią adwokata Jana Do-
łowskiego. Jego patronami w ZA nr 4 w Lublinie
byli adwokaci: Jan Struski, Tadeusz Halliop, Ste-
fan Grymiński i Józef Łazuka. 15.06.1955 zdał eg-
zamin adwokacki przed Komisją Egzaminacyjną
przy NRA, w składzie której zasiadali m.in. ad-
wokaci Zdzisław Krzemiński, Władysław Pociej,
Franciszek Sadurski. 13.07.1955 został wpisany na
listę adwokacką IA w Lublinie, a 31.08.1955 zło-
żył ślubowanie adwokackie. Został członkiem ZA
w Chełmie, a następnie – po przeniesieniu do Lub-
lina – członkiem ZA nr 4, którym również kierował
w l. 1964–1965. Od 1.01.1971 do końca 1992 był
członkiem znakomitego wówczas ZA nr 5 w Lubli-
nie, gromadzącego wielu wybitnych adwokatów.
Niemal od początku kariery adwokackiej W.
włączył się w działalność samorządową. W l. 1960–
1990 był członkiem Komisji Funduszu Wzajemnej
Pomocy (później zwanego Funduszem Samopomo-
cy Koleżeńskiej). Pełnił funkcje zastępcy rzecznika
dyscyplinarnego, a następnie jako wybrany przez
Zgromadzenie Izby członek ORA od 1970 – zaj-
mował stanowisko kierownika szkolenia aplikan-
tów. W kadencji 1973–1976 był rzecznikiem dyscy-
plinarnym, a potem skarbnikiem ORA, którą to
funkcję pełnił także w kadencji 1976–1979. Ponow-
nie w l. 1979–1986 był rzecznikiem dyscyplinarnym
ORA, a także przewodniczącym referatu szkolenia
aplikantów adwokackich. Przez ponad 20 lat był
członkiem komisji egzaminacyjnych, uczestnicząc
we wszystkich odbywających się w tych latach eg-
zaminach adwokackich. Samorządowe funkcje W.
uwieńczył udział w przełomowym Krajowym Zjeź-
dzie Adwokatury w 1989.
Na emeryturze, na którą przeszedł ostatecz-
nie w 1993, będąc w pełni sił, postanowił poświę-
cić się działalności w Związku Sybiraków. Pełnił
w nim funkcję prezesa. Także wtedy napisał swo-
je wspomnienia, w których przybliżył swoje prze-
życia i śmierć matki w obwodzie archangielskim.
Znalazł też czas na pasję poetycką. Wśród wielu
jego pięknych dokonań, dokumentujących marty-
rologię Polaków na Wschodzie, jest doprowadze-
nie do postawienia Pomnika Matki Sybiraczki w
Lublinie, który odsłaniał.
Za swą działalność W. był wielokrotnie odzna-
czany: Srebrnym Krzyżem Zasługi, złotą odznaką
„Adwokatura Zasłużonym” oraz Krzyżem Kawa-
lerskim Orderu Odrodzenia Polski (1989). Chyba
 Wysocki W.
najważniejszym dla niego odznaczeniem był jed-
nak Krzyż Zesłańców Sybiru.
Pozostanie w pamięci jako rzetelny, sumienny
i oddany klientom adwokat, Kolega głęboko za-
angażowany w społeczną działalność samorządo-
wą adwokatury, nauczyciel wielu pokoleń adwoka-
ckich, szlachetny, mądry, obdarzony wieloma ta-
lentami i subtelnym dowcipem, dobry Człowiek.
Złotymi zgłoskami zapisane zostały jego dokona-
nia kultywujące pamięć historii, przypominające
męczeństwo Polaków na Wschodzie. Jako godny
naśladowania pozostanie w pamięci jego auten-
tyczny patriotyzm – wolny od zbędnego patosu i
daleki od wszelkiej ostentacji.
Zmarł 31.01.2009 w Lublinie. Spoczywa na
620
T. III/z. 1
cmentarzu przy ul. Lipowej w Lublinie. W mał-
żeństwie z Kazimierą miał synów Włodzimierza,
adwokata, wiceprezydenta Lublina i Jacka, socjo-
loga.
Piotr Sendecki
AIA w Lublinie, Akta osobowe; Łoza 1938; Milewski, Re-
dzik, Themis i Pheme, s. 349; W. Najdus, Polska Partia Socjal-
no-Demokratyczna w Galicji i Śląsku, Warszawa 1983; J. Na-
zarewicz, Działalność sądów wojennych w wojnie obronnej Pol-
ski 1939, WPH 1980, nr 1; Prasa polska 1864–1918; B. Roja,
To już tak dawno, (w:) Kopiec wspomnień, Kraków 1959; P.
Sendecki, Adwokat Walerian Wysocki (1926–2009). Sy-
birak, adwokat, autor wspomnień i poezji, „Palestra” 2010, nr
1–2, s. 344–350; D. Szpoper, J. Świątek, Dzieje adwokatury
gdańskiej 1945–2005, Gdańsk 2005; W. Uziembło, Wspomnie-
nia 1900–1939, Warszawa 1985; W. Witos, Moje wspomnienia,
cz. II, Warszawa 1990; Zawadzki, Senatorowie, s. 197.
 Z
Zadrowski Feliks (1891–1952), ps. „Skup”,
„Skupiewski”, adwokat w Warszawie, zastępca pre-
zesa Tajnej Naczelnej Rady Adwokackiej, dyrektor
Departamentu Sprawiedliwości Delegatury Rzą-
du RP.
Feliks Zadrowski
Ur. 30.05.1891 w Bojanowie (pow. sierpecki)
jako syn Feliksa i Zofii z d. Skupiewskiej. W 1912
ukończył prawo na uniwersytecie w Kijowie, na-
stępnie odbył aplikację adwokacką w Łodzi i w
Warszawie. Od marca 1918 był sędzią grodzkim w
Otwocku, od listopada tr. – w Warszawie. W 1919
został wpisany na listę adwokacką w Warszawie.
W lipcu 1920 wstąpił do WP. Służył w 1. pp Legio-
nów i uczestniczył w wojnie z bolszewikami. Po de-
mobilizacji w lutym 1921 prowadził praktykę ad-
wokacką w kancelarii przy ul. Wspólnej 26 w War-
szawie. W latach 30. był obrońcą w Biurze Radcy
Prawnego, a od połowy lat 30. – dyrektorem Wy-
działu Prawnego Zarządu Miejskiego m.st. War-
szawy. Od 1931 był zastępcą członka RA w War-
szawie, w 1932 i 1933, a następnie w 1938 – jej
członkiem, w l. 1932–1933 pełnił funkcję członka
Komisji Egzaminacyjnej RA, a także rzecznika dy-
scyplinarnego Rady. Od 1933 do wybuchu wojny
był współredaktorem dwutygodnika „Polski Pro-
ces Cywilny”, ponosił też koszty jego wydawania.
621
Opublikował liczne artykuły w „Gazecie Sądowej
Warszawskiej”, opracował też komentarz Prawo
o postępowaniu wywłaszczeniowym (Rozp. Prezy-
denta RP. z dn. 24 IX 1934). Komentarz (Warszawa
1935). Po wybuchu wojny objął funkcję rzecznika
dyscyplinarnego RA w Warszawie, a w paździer-
niku 1939 został wicedziekanem Rady. W stycz-
niu 1940 wszedł w skład Rady Przybocznej (Bei-
rat), utworzonej przez niemieckie władze okupa-
cyjne w miejsce ORA. Kiedy jej członkowie, w tym
Z., wypowiedzieli się przeciw skreśleniu z listy ad-
wokackiej Żydów, 1.05.1940 sami zostali skreśleni
z tej listy. Z. pracował następnie jako radca praw-
ny w Banku Zachodnim. W końcu 1940 rozpoczął
działalność konspiracyjną, obejmując funkcję wi-
cedyrektora Departamentu Sprawiedliwości De-
legatury Rządu RP, a w ostatnich dniach grud-
nia 1941 lub na początku 1942, po śmierci Leona
Nowodworskiego – dyrektora tego departamentu
(reprezentował Stronnictwo Pracy). Zajmował się
m.in. pracą nad projektem organizacji władz wy-
konawczych po wojnie. Równocześnie został – w
miejsce zmarłego Nowodworskiego – zastępcą pre-
zesa Tajnej Naczelnej Rady Adwokackiej. Był też
członkiem Rady Wydawniczej Polskiego Wydaw-
nictwa Prawniczego i współautorem wydanej przez
nie pracy Zasady postępowania adwokata. Używał
pseudonimu „Skupiewski”, pochodzącego od na-
zwiska panieńskiego jego matki (a nie – jak błęd-
nie podawano w niektórych publikacjach – „Skup-
niewski”). Uczestniczył w Powstaniu Warszawskim,
był redaktorem wydawanych przez ministra rządu
na kraj Adama Bienia „Dzienników Ustaw RP”
(ukazały się dwa numery). W drugim numerze za-
mieszczono zarządzenie o reaktywowaniu instytu-
cji adwokatury polskiej, którego współautorem był
Z. Po kapitulacji wyszedł z miasta z ludnością cy-
wilną. Przebywał w Podkowie Leśnej. Nie jest pew-
ne, do kiedy kontynuował działalność na dotych-
czasowym stanowisku w Delegaturze – czy do paź-
dziernika 1944, czy też – co jest bardziej prawdo-
podobne – do stycznia 1945. Od kwietnia tr. pro-
wadził praktykę adwokacką w Warszawie. Działał
w opozycyjnym wobec komunistów Stronnictwie
 Zadrowski, Zając T. III/z. 1

Pracy, 15.07.1945 został wybrany członkiem Głów-
nego Komitetu Wykonawczego tej partii. Repre-
sjonowany przez komunistów, w grudniu 1951 zo-
stał skreślony z listy adwokatów.
Zmarł 10.04.1952 w Warszawie. Został odzna-
czony złotą odznaką „Adwokatura PRL”. Był żo-
naty z Anną, w czasie okupacji niemieckiej więzio-
ną na Pawiaku.
Marek Gałęzowski
cję rzecznika studentów Domu Akademickiego
„Żaczek” UJ w Krakowie.
Jesienią 1971 rozpoczął etatową aplikację sę-
dziowską w SW w Rzeszowie i pracował jako apli-
kant sądowy w Sądzie Powiatowym w Jaśle. Apli-
kację sędziowską zakończył zdaniem egzami-

A. Andrusiewicz, Stronnictwo Pracy 1937–1950. Ze studiów

nad najnowszymi dziejami chadecji w Polsce, Warszawa 1988,
s. 442; A. Bień, Bóg wyżej, dom dalej, Łódź 1991; W. Grabow-
ski, Państwo polskie wychodzi z podziemi. Cywilne struktury
Polskiego Państwa Podziemnego w powstaniu warszawskim,
Warszawa 2007, s. 71, 154; tenże, Polska tajna administra-
cja cywilna 1940–1945, Warszawa 2003; A. Kisza, Z. Krze-
miński, R. Łyczywek, Historia adwokatury polskiej, Warsza-
wa 1995; S. Korboński, Polskie Państwo Podziemne, Wroc-
ław 1989, s. 59; tenże, Polonia Restituta. Wspomnienia z dwu-
dziestolecia niepodległości 1918–1939, Philadelphia 1986, s.
174; Z. Krzemiński, Kartki z dziejów adwokatury warszawskiej,
Warszawa 2008; A. K. Kunert, Zadrowski Feliks, (w:) Słow-
Stanisław Zając
nik biograficzny konspiracji warszawskiej, Warszawa 1987, t. 1,
s. 163–164 (bibliografia); Lista adwokatów okręgu Sądu Ape-
lacyjnego w Warszawie (Okręg Izby Adwokackiej w Warsza-
wie) na dzień 15 grudnia 1938 r., Warszawa 1938, s. 61; Łoza
1938, s. 827; J. Marszalec, Ochrona porządku i bezpieczeń-
nu sędziowskiego, a uzyskawszy pierwszą lokatę
stwa publicznego w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 1999, wśród wszystkich aplikantów, miał możliwość wy-
s. 70; K. Pędowski, Przyczynki do udziału adwokatów w pra- boru miejsca pracy w dowolnym sądzie ówczesne-
sie konspiracyjnej i powstańczej, „Palestra” 1983, nr 8, s. 84; go województwa rzeszowskiego. Jako miejsce dal-
A. Redzik, „Nowy Proces Cywilny” – „Polski Proces Cywilny”
(1933–1939), „Palestra” 2009, nr 1–2, s. 141–144 (fot.); ten- szej pracy wybrał Sąd Powiatowy w Jaśle, gdzie w
że, Zarys historii samorządu adwokackiego w Polsce, Warsza- listopadzie 1973 zaczął pracować jako asesor. Peł-
wa 2007, s. 80, 87; A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia Adwo- niąc obowiązki sędziego, pracował we wszystkich
katury, Warszawa 2012, s. 270, 274, 276, 281; K. Turowski, Hi- wydziałach Sądu Powiatowego w Jaśle. W sierpniu
storia ruchu chrześcijańsko-demokratycznego w Polsce, War-
szawa 1989, t. 2 s. 460, 511. 1975 otrzymał nominację sędziowską. Po dwóch la-
tach ustąpił z sądownictwa i w styczniu 1977 rozpo-
czął aplikację adwokacką w IA w Rzeszowie. Apli-
Zając Stanisław (1949–2010), adwokat w Kroś- kację odbywał w Krośnie. Tam też po zdaniu egza-
nie, sędzia, polityk, samorządowiec, poseł I, III, V minu adwokackiego rozpoczął w 1980 praktykę ad-
i VI kadencji, wicemarszałek Sejmu III kadencji, wokacką prowadzoną w ramach ZA. W 1984 prze-
senator VII kadencji, zginął w katastrofie smoleń- niósł się do Jasła. Od 1993 pracował jako adwokat
skiej 10.04.2010. w prywatnej kancelarii adwokackiej.
Ur. l.05.1949 w Święcanach, gm. Skołyszyn, w W czasie pracy w charakterze adwokata był
rodzinie chłopskiej, jako syn Józefa i Zofii z d. Kę- związany ze środowiskiem opozycyjnym zarów-
dzior. W 1956 rozpoczął naukę w Szkole Podsta- no w mieście, jak i na wsi oraz z NSZZ „Soli-
wowej w Święcanach, a po jej ukończeniu w 1963 darność”. Wielokrotnie występował jako obroń-
zaczął uczęszczać do Liceum Ogólnokształcącego ca i pełnomocnik w procesach politycznych, w
w Bieczu, gdzie złożył egzamin maturalny w 1967. tym również w okresie stanu wojennego, mię-
W tym samym roku rozpoczął studia stacjonarne dzy innymi przed Sądem Wojewódzkim w Kroś-
na WPiA UJ, które ukończył w 1971, uzyskując ty- nie w procesie pracowników FA „Polmo” w Kroś-
tuł magistra prawa. W okresie studiów brał udział nie, „Stomil” w Sanoku oraz jako jedyny obroń-
w pracach samorządu studenckiego, pełniąc funk- ca we wszystkich procesach opozycji z terenu ja-

622
T. III/z. 1 Zając
sielskiego (sprawy Antoniego Pikula, Jerzego Po-
laka, Wiesława Tomasika, Kazimierza Poniatow-
skiego, Genowefy Pietrasz, Barbary Kleban i in-
nych). Niezależnie od tego był doradcą NSZZ
„Solidarność” w Jaśle oraz wielu księży, wystę-
pując między innymi w głośnym procesie o zwrot
kościoła w Polanach. Pomoc prawną często świad-
czył bezpłatnie. Nie należał w tym czasie do żad-
nej partii ani stronnictwa politycznego.
W pierwszych wolnych demokratycznych wy-
borach parlamentarnych 27.10.1991 został wy-
brany posłem Sejmu I kadencji w okręgu wybor-
czym przemysko-krośnieńskim z listy Wyborczej
Akcji Katolickiej. Został członkiem Klubu Posel-
skiego Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowe-
go i w czasie I kadencji pracował w stałych komi-
sjach: Sprawiedliwości, jako jej wiceprzewodniczą-
cy (współautor wielu ustaw, sprawozdawca Komisji
Sprawiedliwości i Ustawodawczej, ustaw z zakre-
su zmian przepisów prawa karnego, materialnego
i procesowego); Polityki Przestrzennej, Budowni-
ctwa i Mieszkaniowej. Pracował również w komi-
sjach nadzwyczajnych: Do Zbadania Skutków Sta-
nu Wojennego; Do Badania Wykonania przez Mi-
nistra Spraw Wewnętrznych Uchwały Sejmu z dnia
28.05.1992 (tzw. Komisja Lustracyjna); Do Zbada-
nia i Przeciwdziałania Zjawiskom Niegospodarno-
ści, Nadużyć i Korupcji w Gospodarce jako wice-
przewodniczący Komisji. Został powołany przez
Sejm na oskarżyciela przed Trybunałem Stanu w
aferze alkoholowej, z której to funkcji zrezygnował
wobec opieszałości i przewlekania postępowania w
bulwersującej społeczeństwo aferze. Podejmował
wiele inicjatyw społecznych na rzecz mieszkańców
okręgu wyborczego, z którego był posłem.
Po rozwiązaniu Sejmu I kadencji przez ówczes-
nego Prezydenta RP Lecha Wałęsę w 1993 po-
nownie ubiegał się o mandat poselski, kandydu-
jąc do Sejmu z listy Katolickiego Komitetu Wybor-
czego „Ojczyzna” w okręgu wyborczym obejmują-
cym województwo krośnieńskie. Wśród 102 kan-
dydatów na posłów w województwie krośnieńskim
uzyskał najwyższy wynik. Nie został jednak posłem
ze względu na to, że Katolicki Komitet Wyborczy
„Ojczyzna” nie przekroczył wymaganego ordyna-
cją wyborczą progu 8%.
W następnych latach Z. zajmował się działalnoś-
cią społeczno-polityczną w ramach Podkarpackie-
go Forum Prawicy. Uczestniczył w organizowaniu
623
wyborów samorządowych w 1994, w których ugru-
powania prawicowe odniosły w regionie jasielskim
znaczny sukces. Niezależnie od pracy zawodowej
aktywnie uczestniczył w pracach samorządowych,
a mianowicie w Komisji Statutowej i Budżetowej
Rady Miejskiej Jasła oraz w działalności charyta-
tywnej w regionie jasielskim.
W 1992 wstąpił do Zjednoczenia Chrześcijań-
sko-Narodowego. W 1993 na III Zjeździe ZChN
został wybrany do Zarządu Głównego stronnictwa,
zaś po IV Zjeździe ZChN został I wiceprezesem
˝stronnictwa oraz członkiem Komitetu Polityczne-
go. W l. 2000–2002 był prezesem Zarządu Głów-
nego tej partii. Pełnił również funkcję prezesa za-
rządu Regionu Podkarpackiego ZChN.
Od chwili powstania Akcji Wyborczej „Solidar-
ność” Z. działał w jej strukturach. Podczas kampa-
nii wyborczej do parlamentu w 1997 pełnił funkcję
wiceprzewodniczącego Rady Regionalnej AWS.
W wyborach 21.09.1997 został wybrany posłem
(uzyskując jeden z najlepszych wyników). Na
pierwszym posiedzeniu nowo wybranego Sejmu
RP III kadencji 20.10.1997 powierzono mu funk-
cję wicemarszałka Sejmu, którą pełnił przez całą
kadencję. W tej roli potrafił doskonale wykorzy-
stać swoją wiedzę i cechy charakteru – pracowi-
tość, szacunek dla innych, talent mediacyjny. W
2000 występował na forum ONZ w Nowym Jorku,
jako przedstawiciel polskiego parlamentu na sesji
przewodniczących parlamentów świata.
Po zakończeniu III kadencji Sejmu RP w 2001
powrócił do pracy jako adwokat. Prowadził indy-
widualną KA w Jaśle. W 2002 wybrany został rad-
nym Sejmiku Województwa Podkarpackiego, uzy-
skując najwyższą liczbę głosów w tych wyborach sa-
morządowych w Polsce.
W 2005 został wybrany do Sejmu RP V kaden-
cji z listy PiS. W Sejmie pełnił m.in. funkcję zastęp-
cy przewodniczącego Sejmowej Komisji Ochrony
Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, a
także członka Sejmowej Komisji Łączności z Po-
lakami za Granicą.
Po skróceniu kadencji Sejmu w 2007 ponownie
kandydował z listy PiS, uzyskując mandat posel-
ski. W Sejmie VI kadencji pełnił funkcję zastęp-
cy przewodniczącego Komisji Ochrony Środowi-
ska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa oraz praco-
wał w Komisji Kultury Fizycznej i Sportu. Był wice-
przewodniczącym polskiego parlamentu delegacji
 Zając
do Zgromadzenia Parlamentarnego Sejmu i Sena-
tu RP i Sejmu Republiki Litewskiej, a także prze-
wodniczącym Polsko-Peruwiańskiej Grupy Parla-
mentarnej, wiceprzewodniczącym Polsko-Austra-
lijskiej Grupy Parlamentarnej oraz członkiem Pol-
sko-Chińskiej Grupy Parlamentarnej. Był autorem
wielu ustaw, uchwał i interpelacji podejmujących
ważne zagadnienia społeczne i gospodarcze.
Od 2006 Z. był członkiem PiS, wybrany w
skład Komitetu Politycznego i Rady Politycznej
tej partii. W 2008 wystartował w wyborach uzu-
pełniających do Senatu RP. Wybory zostały roz-
pisane po wygaśnięciu mandatu senatora An-
drzeja Tadeusza Mazurkiewicza, który zmarł w
trakcie trwania kadencji Senatu RP. W czerwcu
2008 Z. wybrany został senatorem VII kadencji
Senatu RP w okręgu przemysko-krośnieńskim.
Wybory do Senatu potwierdziły niekwestionowa-
ną pozycję polityczną Z., który odniósł zdecydo-
wane zwycięstwo w rywalizacji o fotel senatora,
otrzymując blisko 50% wszystkich głosów. Od
chwili wyboru na senatora pełnił funkcję wice-
przewodniczącego Klubu Parlamentarnego PiS
i jednocześnie funkcję przewodniczącego Klu-
bu w Senacie RP. W Senacie pełnił funkcję prze-
wodniczącego Komisji Obrony Narodowej, był
członkiem Komisji Spraw Emigracji i Łączności
z Polakami za Granicą.
Był uznanym i szanowanym politykiem, ser-
decznie przyjmowanym przez Polonię w wie-
lu krajach świata, m.in. Australii, Brazylii, Peru,
Stanach Zjednoczonych. Szczególnie bliskie sto-
sunki łączyły go z politykami słowackimi, co mia-
ło ogromne znaczenie dla rozwoju województwa
podkarpackiego.
W uznaniu działalności publicznej otrzymał ty-
tuł Honorowego Obywatela Miasta Jarosławia i
Miasta Jasła. Senat Uniwersytetu Rzeszowskiego,
w uznaniu wyjątkowego udziału w tworzeniu Uni-
wersytetu i działań na rzecz umacniania rzeszow-
skiej Alma Mater, przyznał mu Medal Uniwersy-
tetu Rzeszowskiego. W trakcie III kadencji Sej-
mu był autorem ustawy o utworzeniu Uniwersyte-
tu Rzeszowskiego i swoim działaniem skutecznie
doprowadził do jego utworzenia w 2001.
Z. był laureatem wielu plebiscytów czytelników
regionalnych gazet, m.in. „Polityk Roku” w l. 1995,
1997 Tygodnika „Nowe Podkarpacie”; Laur No-
win w l. 1998, 1999, 2000, 2006 Gazety Codzien-
624
T. III/z. 1
nej „Nowiny” oraz w 1998 roku otrzymał wyróż-
nienie „Józefy” Gazety „Super Nowości”. Odzna-
czony Krzyżem Wielkim Oficera Orderu „pro Me-
rito Melitensi” Zakonu Maltańskiego, Honoro-
wym Krzyżem Zrzeszenia „Wolność i Niezawi-
słość”, Złotym Medalem „Za Zasługi Dla Pożar-
nictwa”, odznaką „Przyjaciel Dziecka”, Złotą Od-
znaką PZMot, Złotą Odznaką Honorową Związ-
ku Inwalidów Wojennych RP i Odznaką Honoro-
wą Za Zasługi Dla Ochrony Środowiska i Gospo-
darki Wodnej”, Srebrnym Medalem „Za Zasługi
Dla Obronności Kraju”. Honorowy Prezes Klubu
Sportowego „Czarni 1910 Jasło”. Członek Polskie-
go Czerwonego Krzyża. Inicjator wielu akcji cha-
rytatywnych.
Przez lata zabiegał o budowę zbiornika wodne-
go Kąty-Myscowa na rzece Wisłoce. Wspierał pla-
nowane przedsięwzięcia budowy zbiorników reten-
cyjnych Rudawka Rymanowska na Wisłoku i Du-
kla na Jasionce. Działania te są częścią opracowy-
wanego kompleksowego „Programu ochrony prze-
ciwpowodziowej dorzecza Górnej Wisły”. Dora-
dzał i wspierał realizację projektu budowy sieci ka-
nalizacyjnej i wodociągowej dla 16 gmin Związ-
ku Gmin Dorzecza Wisłoki. Wspierał ważne dla
regionu rozwiązania komunikacyjne, a szczegól-
nie doprowadzenie do szybkiej budowy autostrady
A-4 i drogi szybkiego ruchu S-19 przebiegającej
przez Rzeszów – Miejsce Piastowe – Barwinek, ma-
jącej połączyć Polskę z południem Europy. Pomagał
w nadrobieniu wieloletnich zaniedbań w infrastruk-
turze drogowej, szczególnie na terenie powiatów ja-
sielskiego, krośnieńskiego i brzozowskiego. Waż-
nym polem aktywności poselskiej Z. była ochrona
zdrowia, szczególnie poprawa infrastruktury szpitali
i wyposażenie w nowoczesny sprzęt. Pomagał w po-
zyskiwaniu wielomilionowych dotacji na termomo-
dernizację szpitali w Jaśle i Krośnie. Wspierał szko-
ły wyższe z Jasła, Krosna, Sanoka, Przemyśla i Jaro-
sławia, pomagając w utworzeniu nowych kierunków
nauczania. Występował skutecznie o wsparcie finan-
sowe na budowę archeologicznego skansenu Karpa-
cka Troja w Trzcinicy. Wspierał pozyskiwanie środ-
ków na remonty i renowację skarbów kultury sakral-
nej – kościołów w Haczowie, Wietrznie, Dukli, Iwo-
niczu Zdroju, Grabówce i zniszczonej w czasie kata-
strofy budowlanej cerkwi w Krempnej. Pomagał w
remontach miejsc pamięci narodowej w Jaśle, No-
wym Żmigrodzie i Kobylanach.
T. III/z. 1 Zając, Zakulski
Zginął w katastrofie lotniczej 10.04.2010 w Smo-
leńsku. 25.04.2010 został pochowany na nowym
cmentarzu przy ul. Mickiewicza w Jaśle. W mał-
żeństwie z Alicją z d. Sołtys, biologiem i polity-
kiem miał córkę Agnieszkę, adwokata, i syna Woj-
ciecha, prawnika, pracownika Uniwersytetu Rze-
szowskiego.
Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Ko-
mandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Pol-
ski. W 2010 jego imieniem nazwano Park Rekre-
acji i Edukacji Ekologicznej w Foluszu. Upamięt-
niony na tablicy pamiątkowej wewnątrz Sanktua-
rium Matki Bożej Zawierzenia w Tarnowcu, na po-
mniku Golgota Wschodu przy budynku I LO w Ja-
śle, a także na tablicy pamiątkowej na budynku sie-
dziby NRA przy ulicy Świętojerskiej 16 w Warsza-
wie. Poświęcono mu głaz pamięci umiejscowiony
w okolicy kościoła parafialnego św. Anny w Świę-
canach. Imieniem Z. nazwano Małą Aulę Uniwer-
sytetu Rzeszowskiego.
Tadeusz Grabowski
[biogram jest przedrukiem, nieznacznie uzupełnionym opraco-
wania zamieszczonego w „Palestrze” 2010, nr 4, s. 209–2012];
AIA w Rzeszowie, Akta osobowe, Adwokaci polscy Ojczyźnie,
wyd. 2, s. 228–229; „Palestra” 2010, nr 4, s. 203–215; T. Gra-
bowski, Adwokat Stanisław Zając (1949–2010), „Palestra”
2010, nr 4, s. 209–2012; Redzik, Kotliński, Historia Adwoka-
tury, s. 361; informacje ze strony internetowej sejmu RP.
Zakulski Jerzy (1911–1947), ps. „Borej-
sza”, „Czarny Mecenas”, „Rudolf”; adwokat w
Krakowie, członek Tajnej ORA w Krakowie, żoł-
nierz NSZ, członek Organizacji Polskiej, kierow-
nik Służby Cywilnej Narodu w Krakowie, komisarz
krakowskiej struktury Organizacji Polskiej, współ-
pracownik Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”.
Ur. 28.06.1911 w Wadowicach w rodzinie Lu-
dwika (profesora gimnazjum) i Heleny z d. Ma-
dejskiej. W 1929 rozpoczął studia prawnicze na
UJ. Należał do działaczy ruchu korporacyjnego,
był wśród założycieli Korporacji Akademickiej
„Palestra” (1929), zrzeszającej studentów Wy-
działu Prawa UJ. W tym okresie związał się po-
litycznie z prawicą narodową, działał w organiza-
cji akademickiej Młodzież Wszechpolska, związa-
nej ze Stronnictwem Narodowym. Po rozłamie w
ruchu narodowym w 1934, związanym z wyodręb-
nieniem się ONR, opuścił z grupą radykałów sze-
625
regi MW. Nie ma jednak dowodów na jego przy-
należność do ONR (struktura ONR w Krakowie
była nieliczna), choć niewątpliwie był z tą formacją
związany środowiskowo. Należał m.in. do korpora-
cji „Palestra”, która stała się nieformalną platfor-
mą narodowych radykałów. Prawdopodobnie oko-
ło 1935 został wprowadzony do Organizacji Pol-
skiej – utajnionej, trzystopniowej i wewnętrznie za-
konspirowanej struktury kierowniczej nielegalne-
Jerzy Zakulski
go ONR. Ówczesnym kierownikiem OP w Krako-
wie był korporacyjny kolega Z., adw. Juliusz Sas-
-Wisłocki. Wydaje się, że jeszcze przed wojną Z.
w ramach OP awansował z pierwszego poziomu
wtajemniczenia – tzw. Sekcji, na wyższy, skupiają-
cy doświadczonych członków kadry kierowniczej w
Krakowie, tzw. poziom „C”.
W 1936 ukończył studia, a dwa lata później zdał
egzamin adwokacki, uzyskując prawo samodziel-
nej praktyki.
Brał udział w kampanii wrześniowej 1939.
W okresie okupacji niemieckiej, pod pseudoni-
mem „Borejsza”, działał w konspiracji OP. Począt-
kowo należał do Związku Jaszczurczego. Po po-
wstaniu NSZ w 1942 został przeniesiony do pionu
cywilnego – Służby Cywilnej Narodu, której struk-
turami w Krakowie kierował. W ramach obowiąz-
ków nadzorował prace formowania podziemnej
administracji cywilnej i tworzenie planów powo-
jennej odbudowy kraju. Działał nadto w tajnym
samorządzie adwokackim, był członkiem Tajnej
ORA w Krakowie oraz utworzonej w ramach OP
organizacji prawniczej Związek Odbudowy Pra-
 Zakulski
wa, prowadzącej szkolenia dla młodej kadry i pra-
ce koncepcyjne nad powojenną reformą prawa. W
tym czasie wszedł w skład trzeciego, najwyższego
poziomu wtajemniczenia w ramach OP – „Zako-
nu”, który zrzeszał kierowników terenowych struk-
tur organizacji z całego kraju. W l. 1943–1944 peł-
nił również funkcję kierownika Wydziału Kontr-
wywiadowczego Komendy Okręgu Kraków NSZ.
Jego zaangażowanie w środowisku ONR nie prze-
szkodziło mu w aktywnym niesieniu pomocy kra-
kowskim Żydom mordowanym przez Niemców w
getcie na Kazimierzu i obozie w Płaszowie.
Po wkroczeniu Armii Czerwonej w 1945 Z. roz-
począł pracę nad odbudową krakowskiej struk-
tury i ponownym skupieniem kadry OP, rozpro-
szonej przez wojenną zawieruchę. W maju 1945
w porozumieniu z Gustawem Potworowskim „Zy-
chem” objął funkcję komisarza i kierownika OP
na Kraków. Po kilku miesiącach udało się odtwo-
rzyć szkieletową strukturę polityczną OP, niezależ-
ną od struktur wojskowych NSZ podległych war-
szawskiej centrali OP. Działalność, zgodnie z in-
strukcjami płynącymi z Warszawy, była rozwijana
niezwykle ostrożnie, aby nie narażać członków na
aresztowanie. Powstała także Młodzież Wielkiej
Polski – struktura młodzieżowa kierowana przez
Mieczysława Sysłę „Ludwika”, kolegę Z. z korpo-
racji „Palestra”. Oprócz zebrań organizacyjnych
poświęconych szkoleniom politycznym i wymianie
poglądów na temat bieżącej sytuacji Polski duży
nacisk położono na infiltrowanie oficjalnych reży-
mowych organizacji, MO i partii politycznych oraz
zbieranie informacji o sytuacji w terenie. Dużym
sukcesem było wprowadzenie członka OP Włady-
sława Dybowskiego „Konrada Przemyskiego” do
kierownictwa krakowskiej PPR, skąd został prze-
niesiony następnie na stanowisko wiceprezydenta
Legnicy. Dzięki niemu organizacja zdobywała in-
formacje pochodzące od osób z otoczenia marsz.
Konstantego Rokossowskiego, którego sztab mieś-
cił się w tym mieście.
W połowie 1945 Z. podjął współpracę z wywia-
dem Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Przy-
czynił się do powołania działacza OP Konrada Dy-
bowskiego (syna Władysława) na stanowisko szefa
wywiadu WiN w Krakowie. Tą drogą przekazywa-
no bezpośrednio do centrali Zrzeszenia liczne ra-
porty, zawierające zdobywane przez członków OP
informacje o sytuacji w południowej Polsce, m.in.
626
T. III/z. 1
o działalności UB i zwalczaniu partyzantki niepod-
ległościowej, kwestiach gospodarczych, obecności
ACz czy sytuacji w oficjalnych organizacjach spo-
łecznych i partiach politycznych.
Został zatrzymany przez UB 23.10.1946 w Kra-
kowie. Przeszedł ciężkie śledztwo – wśród ofice-
rów przesłuchujących był m.in. osławiony Adam
Humer. Został oskarżony o przynależność w cza-
sie wojny do nielegalnej organizacji OP, a także or-
ganizowanie siatki szpiegowskiej i kierowanie nią
po wojnie. Akt oskarżenia zatwierdził naczelnik
Wydziału Śledczego MBP płk Józef Różański, a
z ramienia prokuratury sprawę nadzorował pod-
prokurator Maksymilian Lityński. Był sądzony ra-
zem m.in. z adw. Witoldem Bayerem. WSR w War-
szawie w dniu 16.06.1947, obradujący w składzie:
płk Jan Hryckowian (przewodniczący, późniejszy
adwokat w Warszawie), mjr Roman Burczak-Ab-
ramowicz i kpt. Tadeusz Przesmycki, skazał Z. na
karę śmierci. NSW postanowieniem z 25.07.1947
utrzymał wyrok w mocy. Bolesław Bierut, mimo
wstawiennictwa rodziny i przyjaciół, nie skorzystał
z prawa łaski. Wśród osób, które starały się pomóc
Z., była uratowana przez niego Maria Błeszyńska,
która 23.06.1947 skierowała do sądu oświadcze-
nie (zachowano oryginalną pisownię): „Jerzy Za-
kulski […] dał mi schronienie w swojem mieszka-
niu, kiedym się wymknęła z Getta w nocy razem
z trzechletnim dzieckiem, na przemian z rodziną
Janów Bahrów. Po pewnym czasie wystarali się u
swej krewnej Zofii Strycharskiej o bezpieczne lo-
cum, gdzie wraz z dzieckiem w Myślenicach docze-
kałam szczęśliwie końca wojny. To zeznanie skła-
dam pod przysięgą, bo chcę odwdzięczyć się, bo
oni nam uratowali życie z narażeniem własnego”.
Z. został zamordowany w Warszawie 31.07.1947.
Ożenił się z Haliną Bahr, miał jedno dziecko.
Bratankiem żony Zakulskiego jest dyplomata i
wieloletni ambasador RP na Ukrainie, Litwie i w
Rosji Jerzy Bahr.
Wojciech Jerzy Muszyński
IPN Warszawa: 944/492; 944/493; 944/494; 944/495, Akta
procesowe W. Bayera i tow. Indeks represjonowanych w PRL
z powodów politycznych, fttp://www.ipn.gov.pl/ftp/pdf/repre-
sjonowani/Zakulski_Jerzy.pdf; Polskie Korporacje Akademi-
ckie, z. 13, Warszawa 1997; Informator o osobach skazanych
za szpiegostwo w latach 1944–1984 (reprint z wydania Biura
„C” MSW), Lublin 1994; S. J. Jaźwiecki, Adwokat Jerzy Za-
kulski, „Palestra” 2002, nr 1–2, s. 115-118; W. J. Muszyński,
D. Węgrzyn, Aparat bezpieczeństwa państwa wobec środowisk
T. III/z. 1 Zakulski, Zalewski
narodowych na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w
latach 1945–1956, Katowice–Kraków 2007; W. J. Muszyński,
Zakulski Jerzy (1911–1947), (w:) Konspiracja i opór społecz-
ny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. IV, Kraków–
Warszawa–Wrocław 2010, s. 684–686; J. Sadecki, Ambasa-
dor. Z ambasadorem Jerzym Bahrem rozmawia Jerzy Sadecki,
Warszawa 2013, s. 100.
Zalewski Teodor (1897–1985), adwokat w
Warszawie, żołnierz w wojnie 1920, kompozytor,
muzyk, profesor, rektor Państwowej Wyższej Szko-
ły Muzycznej w Warszawie.
Ur. 19.08.1897 w Woerishofen pod Monachium
z matki Rosjanki i ojca Polaka. Rodzice byli muzy-
Teodor Zalewski
kami wykształconymi w moskiewskiej szkole mu-
zycznej. Wsparci zastrzykiem gotówki od zamoż-
nej rodziny matki, osiedli czasowo we Włoszech,
gdzie ojciec zgłębiał tajniki belcanta u włoskich mi-
strzów.
Z. spędził we Włoszech pierwsze trzy lata ży-
cia, po czym rodzina Zalewskich, powiększona o
drugiego syna Michała, wróciła w 1900 do Mos-
kwy. Nadzieje na operową karierę ojca zawiodły,
ale muzyka pozostała na zawsze bardzo ważnym
składnikiem życia rodzinnego. Dzieciństwo i mło-
dość Z. upłynęły w przedrewolucyjnej Moskwie.
Szkoła elementarna, gimnazjum i szkoła muzycz-
na stanowiły podstawę jego edukacji. Rodzice dba-
li o stały kontakt ze sztuką – zabierali trójkę swo-
ich dzieci (córka Helena urodziła się w 1902) do
filharmonii, opery i teatru. Muzyka rozbrzmiewa-
627
ła w domu na moskiewskim Arbacie. Maturę zdał
Z. w 1916. Od dwóch lat trwała I wojna światowa
i dlatego w ostatniej klasie gimnazjum na polece-
nie Ministerstwa Oświaty odbył razem z rówieśni-
kami miesięczne przeszkolenie wojskowe. W lecie
1916 Z. zapisał się na Wydział Prawa Uniwersyte-
tu Moskiewskiego. Jednocześnie kontynuował na-
ukę gry na fortepianie w Szkole Muzycznej Gnie-
sinych. Na jesieni tegoż roku został zakwalifiko-
wany do czynnej służby wojskowej. Przeszkolenie
rekruckie odbył w Carycynie i po miesiącu znalazł
się w Kijowie jako podchorąży (junkier). Oficer-
ską promocję uzyskał w kwietniu 1917, po czym
wcielony został do 79. pułku zapasowego piechoty
w Riazaniu, a następnie do 267. pułku zapasowe-
go piechoty na Podolu. Zdemobilizowany w marcu
1918 wrócił do Moskwy, wznowił na krótko studia
na Wydziale Prawa Uniwersytetu Moskiewskiego,
kontynuował naukę w szkole Gniesinych, słuchał
też wykładów na Uniwersytecie Ludowym im. Al-
fonsa Szaniawskiego.
W Rosji tymczasem szalała rewolucja. Rodzi-
na Zalewskich postanowiła repatriować się do od-
rodzonej Polski. Po zawarciu pokoju z Niemcami
uruchomiono w Moskwie przy rządzie bolszewi-
ckim przedstawicielstwo dyplomatyczne Rady Re-
gencyjnej Królestwa Polskiego. Cała rodzina łącz-
nie z Heleną była zapisana w księdze stałej lud-
ności Gminy Bodzentyn i na tej podstawie przed-
stawiciele Rady Regencyjnej potwierdzili polskie
obywatelstwo Zalewskich i wydali im dokumen-
ty podróży.
Podróż do Polski rozłożona była na etapy i trwa-
ła blisko dwa lata. Pierwszy postój był w Charko-
wie. Z. przez kilka miesięcy uczęszczał na Wy-
dział Prawa Uniwersytetu Charkowskiego, zapisał
się również na kurs wyższy fortepianu w Konser-
watorium im. Rimskiego-Korsakowa. Jednocześ-
nie podjął pracę zarobkową jako nauczyciel mu-
zyki i pianista estradowy. Glejt Królewskiego Ni-
derlandzkiego Konsulatu w Charkowie zapewniał
polskim obywatelom bezpieczeństwo w kraju nę-
kanym wojną domową. Po kilku miesiącach Za-
lewscy nawiązali kontakt z grupą Polaków z mia-
sta Kamenskoje, którzy również przygotowywa-
li się do repatriacji. Formalności związane z po-
dróżą do Polski okazały się skomplikowane i wy-
magały cierpliwości. W lipcu 1919 Zalewscy wy-
ruszyli z Kamenskoje w kierunku Krymu. Zatrzy-
 Zalewski
mali się w Teodozji, gdzie spędzili następne pół
roku. Z. chwytał się różnych możliwości zarob-
ku: handlował na miejscowym targu, wynajmował
się jako siła robocza w pobliskiej wsi, przez kil-
ka miesięcy sprzedawał cytryny w Noworosyjsku.
13.02.1920 razem z grupą polskich repatriantów
Zalewscy wyruszyli z Teodozji na statku Lederer
Sandor pływającym pod banderą Wolnego Miasta
Fiume. Podróż trwała dwa miesiące.
14.04.1920 Z. wysiadł na Dworcu Gdańskim w
Warszawie. W maju tegoż roku znalazł się w sze-
regach Wojska Polskiego jako podporucznik Bata-
lionu Zapasowego 36. Pułku Oiechoty Legii Aka-
demickiej. 14 lipca, jako dowódca nowej kompanii
marszowej, został skierowany na front południo-
wy do dyspozycji 6. Armii walczącej w Małopol-
sce Wschodniej. Prowadził uzupełnienie do II ba-
onu 38. Pułku Piechoty Strzelców Lwowskich. Za-
jął stanowiska bojowe w Kulikowie i wraz z III ba-
onem tworzył osłonę I dywizji jazdy w ramach tzw.
grupy operacyjnej majora Łukawskiego. Na jesie-
ni 1920 został przeniesiony do Oddziału V Mini-
sterstwa Spraw Wojskowych w charakterze refe-
renta Biura Ewidencji Oficerów. Mundur zdjął
22.04.1922, ale jeszcze przez półtora roku konty-
nuował pracę referenta, prowadząc rejestr strat
oraz dział sądów honorowych.
W styczniu 1921 zapisał się na Wydział Prawa
UW i jednocześnie podjął prywatne lekcje muzyki
u profesora Piotra Rytla. 1.04.1922 został zatrud-
niony przez swojego ojca w firmie Henryk Zalew-
ski i ska, Generalne Przedstawicielstwo Sp. Akc.
Akwawit w Poznaniu, gdzie prowadził kasę, księ-
gę magazynową oraz korespondencję, dzięki cze-
mu poznał mechanizm biura handlowego i nauczył
się ładu organizacyjnego.
1.09.1922 został studentem klasy dyrygentu-
ry Konserwatorium Warszawskiego. W sezonie
1924/1925 pracował jako kierownik muzyczny w
Teatrze im. Wojciecha Bogusławskiego w Warsza-
wie. W czerwcu 1925 ukończył Konserwatorium
Warszawskie. Swój dyrygencki debiut miał w cza-
sie poranku Filharmonii Warszawskiej 1.11.1925.
Kilka dni później wystąpił po raz pierwszy jako
kameralista w zespole Trio-Sonata na publicz-
nym koncercie w sali Konserwatorium Warszaw-
skiego. W grudniu 1926 był współzałożycielem
Stowarzyszenia Miłośników Dawnej Muzyki w
Warszawie, pozostał członkiem zarządu do 1938.
628
T. III/z. 1
W marcu 1928 uczestniczył w założeniu Towarzy-
stwa Wydawniczego Muzyki Polskiej i był jego pre-
zesem do 1938.
W marcu 1926 ukończył Wydział Prawa UW i
we wrześniu tego roku rozpoczął aplikację sądo-
wą przy sądach warszawskich. W Sądzie Pokoju 27.
Okręgu m.st. Warszawy na Targówku przy Tykociń-
skiej 24 dwa razy w tygodniu sekretarzował na roz-
prawach, zaś w Kancelarii sędziego śledczego X re-
wiru odwiedzał więzienia i prosektorium.
W październiku 1928 zakończył aplikację sądo-
wą i zdał egzamin sędziowski. W lutym 1929 rozpo-
czął aplikację adwokacką w kancelarii adw. Włady-
sława Szyszkowskiego (Warszawa, ul. Mokotowska
63), która stała się wówczas znana dzięki przyjmo-
waniu spraw o windykacje od Skarbu Państwa ma-
jątków skonfiskowanych przez rząd carski za udział
w powstaniu styczniowym 1863. Egzamin adwoka-
cki zdał w lipcu 1931, po czym został wpisany na
listę adwokatów IA w Warszawie. W l. 1931–1936
był radcą prawnym w Akwawicie, a w 1932 został
również stałym radcą prawnym w Związku Elek-
trowni Polskich.
Zalewski zachował przynależność do zawodu
prawnika w czasie okupacji jako radca prawny
spółdzielni Polskie Elektrownie, co dawało opar-
cie materialne i ochronny ausweis. Po wojnie od-
nowił wpis w IA i został zatrudniony jako rad-
ca prawny w Związku Artystów Scen Polskich, w
spółdzielni Elektroenergia i w zarządzie państwo-
wym firmy Bacutil. Był również współzałożycielem
SPATiF-u.
Zetknięcie się z wymiarem sprawiedliwości w
PRL nie zachęciło go do poświęcenia się adwo-
katurze. Postanowił zająć się działalnością dydak-
tyczną i muzyczną, co stało się możliwe w 1952
po rozpoczęciu pracy pedagogicznej w Państwo-
wej Wyższej Szkole Muzycznej w Warszawie (dziś
Uniwersytet Muzyczny im. F. Chopina). Był profe-
sorem, od 1957 przez trzy kadencje prorektorem,
a w l. 1966–1969 rektorem tej uczelni. W 1959 zło-
żył wniosek o skreślenie go na własną prośbę z li-
sty adwokatów.
Zmarł 15.03.1985 w Warszawie. Pochowany zo-
stał w kwaterze Zasłużonych Muzyków na Sta-
rych Powązkach. Żonaty z Janiną z Rostków. Sy-
nem Z. był powszechnie znany dziennikarz radio-
wy Andrzej Zalewski (1924–2011), były żołnierz
Armii Krajowej, twórca EkoRadia, którego audy-
T. III/z. 1 Zalewski, Zapałowski
cje, głównie pogodowe, przez lata przyciągały słu-
chaczy I Programu Polskiego Radia.
Anna Zalewska-Wróbel
Archiwum rodzinne; A. Zalewska-Wróbel, Adwokat Zalewski
Teodor (1897–1985), „Palestra” 2008, nr 1–2; http://www.cbr.
edu.pl/rme-archiwum/2009/rme30/dane/p_2.html
Zapałowski Witold Kazimierz Ludwik
(1913–2007), adwokat w Ostrowcu Świętokrzy-
skim, żołnierz WP i AK, działacz społeczny.
Ur. w 1913 w Iwaniskach w rodzinie Kazimie-
rza (zm. W 1919) – potem pierwszego burmistrza
Ostrowca Świętokrzyskiego w 1918. Dziadek Wła-
dysław był powstańcem styczniowym, pradziadek
brał udział w postaniu listopadowym.
Witold Kazimierz Ludwik
Zapałowski
W 1914 ukończył szkołę podstawową przy ul.
Furmańskiej w Ostrowcu Świętokrzyskim, po
czym z powodu problemów finansowych rodzi-
ny rozpoczął pracę u szewca, potem w drukarni,
wreszcie w sklepie. Wkrótce rozpoczął naukę w
gimnazjum im. Joachima Chreptowicza, a w jej
trakcie udzielał korepetycji dzieciom z bogatych
mieszczańskich rodzin. Maturę zdał w maju 1932,
razem z mjr. Janem Piwnikiem ps. „Ponury”, Je-
rzym Ignatowiczem – po wojnie sędzią SN, i pro-
fesorem prawa cywilnego UMCS Maciejem Mo-
rawieckim.
W październiku 1932 rozpoczął studia na Wy-
dziale Prawa UW. Po ukończeniu studiów i odbyciu
służby wojskowej w 1937 podjął pierwszą pracę w
dziale karno-administracyjnym Inspekcji Pracy w
629
Gdyni, gdzie pracował do sierpnia 1939. W sierp-
niu, gdy żona była w zaawansowanej ciąży, powo-
łany został do wojska.
We wrześniu 1939 walczył w okolicach Jarosła-
wia, Przemyśla i Zamościa w 3. Pułku Piechoty
Legionów, jako plutonowy podchorąży dowódca
plutonu. Po rozbiciu dołączył do 13. Pułku Uła-
nów Wileńskich, który został rozbity. Potem tu-
łał się pomiędzy Zamościem a Sokalem. W Soka-
lu uciekł Niemcom i pieszo wrócił do Ostrowca.
W październiku 1939 podjął współpracę z kan-
celarią adwokata ostrowieckiego Ignatowskiego.
Po jego aresztowaniu opuścił miasto i zaczął pra-
cę jako magazynier w majątku ziemskim w Ru-
dzie Kościelnej, którym kierował Jerzy Ignato-
wicz. Jednocześnie zaangażował się w działania
wywiadu AK. Do Ostrowca wrócił w 1944. Za-
mieszkał w domu przy ul. Denkowskiej. W 1946
został inspektorem pracy, a potem radcą praw-
nym PSS w Radomiu.
Od 29.03.1947 odbywał aplikację adwokacką. 18
grudnia 1949, po zdaniu egzaminu adwokackiego,
wpisany został na listę adwokacką IA w Lublinie.
W tymże roku przeniósł się z rodziną do willi przy
ul. Widok, w której mieszkali przez 25 lat. Począt-
kowo pracował wspólnie z córką adwokata Igna-
towskiego, od 1950 we własnej kancelarii, potem
zaś w ZA. W 1972 zamieszkał w bloku przy ul. Pol-
nej, gdzie mieszkał do śmierci.
Zawodowo pracował do 1983. Był członkiem
Zrzeszenia Prawników Polskich, które w 1989 wy-
sunęło jego kandydaturę na senatora.
Zmarł 8.12.2007 w Ostrowcu Świętokrzyskim.
Spoczął obok żony Ireny, z którą przeżył 65 lat.
Opowiadał, że poznał ją w 1928, jako uczenni-
cę drugiej klasy gimnazjum żeńskiego, że czeka-
ła na niego 5 lat, gdy wyjechał na studia prawnicze
z Ostrowca, i że pisał do niej codziennie listy. Ślub
wzięli 26.12.1937. W małżeństwie mieli syna An-
drzeja (ur. 30.11.1939).
Odznaczony m.in.: Srebrnym Krzyżem Zasługi,
Medalem za Udział w Wojnie 1939, Złotą Odznaką
ZPP, złotą odznaką „Adwokatura PRL”, Krzyżem
Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem
Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Władysław Lutwak
AIA w Kielcach, Akta osobowe; Szkice o dziejach Adwoka-
tury Lubelskiej, red. P. Sendecki, Lublin 2009; A. Śledzińska,
 Zapałowski, Zaściński
Odszedł autorytet. Pożegnanie Witolda Zapałowskiego, „Wia-
domości Świętokrzyskie” z 17 grudnia 2007; Materiały infor-
macyjne przekazane redakcji „Palestry” w l. 2005–2007 przez
W. Zapałowskiego; „Echo Ostrowieckie” z 4 maja 2007, s. 4
(A. Nowak, Najstarsi i najmłodsi); 15 czerwca 2007, s. 4 (A.
Nowak, Zaczął od walki z głodem); 31 sierpnia 2007, s. 2 (A.
Nowak, Wojenna odyseja).
Zaściński Józef (1878–po 1947), adwokat w
Łucku, organizator IA w Łucku, dziekan RA w Łu-
cku, deportowany do Kazachstanu.
Józef Zaściński
Ur. 20.12.1878 w Żytomierzu, jako syn Jana In-
nocentego, adwokata w Żytomierzu, i Józefy z
Roszczkowskich. W 1903 ukończył Wydział Pra-
wa Uniwersytetu Kijowskiego, po czym powrócił
do rodzinnego Żytomierza, gdzie przygotowywał
się do zawodu adwokata w kancelarii ojca, którą
po śmierci ojca przejął (1904). W 1908 został ad-
wokatem przysięgłym. W Żytomierzu praktykował
do 1918. W tymże roku zrzekł się dotychczasowe-
go obywatelstwa rosyjskiego i – uciekając przed re-
wolucją – przeniósł się do Łucka. Tu uruchomił
kancelarię adwokacką, a 25.10.1919 wciągnięty zo-
stał na listę adwokatów przysięgłych Okręgu Sądu
Apelacyjnego w Wilnie – z siedzibą w Łucku. Bar-
dzo szybko zyskał wysoką pozycję wśród środowi-
ska prawniczego Wołynia, stając wkrótce na cze-
le Konsultacji Adwokatów Przysięgłych przy Są-
dzie Okręgowym w Łucku. Po utworzeniu w 1922
w Łucku izby adwokackiej wybrany został do rady,
a ta z kolei powołała go 18.11.1922 na pierwsze-
go dziekana Rady Adwokackiej w Łucku. Aż oś-
630
T. III/z. 1
miokrotnie zajmował to stanowisko. Wybierano go
na posiedzeniach Rady Adwokackiej: 18.11.1922,
10.04.1923, 4.04.1924, 28.03.1926, 2.04.1927,
14.04.1928, 11.04.1931, 2.04.1932. Był więc zarów-
no pierwszym, jak i ostatnim dziekanem Łuckiej
Rady Adwokackiej.
Po likwidacji Izby Adwokackiej w Łucku i roz-
ciągnięciu na jej obszar okręgu Izby Adwokackiej
w Lublinie został członkiem Rady Adwokackiej w
Lublinie i pozostawał nim do 1937. W tym okresie
pełnił też obowiązki delegata lubelskiej Rady Ad-
wokackiej na okręg Sądu Okręgowego w Łucku,
jak również rzecznika dyscyplinarnego i członka
Komisji Egzaminacyjnej.
W 1925 należał do grupy członków założycieli
oddziału łuckiego Związku Adwokatów Polskich,
wchodząc też w skład jego zarządu.
W 1930 mieszkał i praktykował w Łucku przy ul.
Płockiej 22. Syn Z. wspominał, że mieszkanie znaj-
dowało się w pobliżu katedry rzymskokatolickiej,
u podnóża góry zamkowej. Żona posiadała willę
w Kiwercach pod Łuckiem, gdzie rodzina Zaściń-
skich spędzała lato.
Na początku 1940 wpisany został przez Sowie-
tów na listę potencjalnych adwokatów, ale komisja
złożona z trzech sowieckich adwokatów i dwóch z
Łucka nie przyjęła go do adwokatury (gdyż zięć był
oficerem WP). W nocy 13.04.1940 oficer NKWD
przyniósł mu wyrok o deportacji. Wraz z rodziną
wywieziony został do Kazachstanu, gdzie wkrótce
zmarła chora na cukrzycę żona. W 1941 przedostał
się wraz z córką i synem do korpusu polskiego gen.
Andersa, z którym opuścił ZSRS. W 1943 miesz-
kał z córką w Teheranie, następnie w Jerozolimie,
a od ok. 1944 w Bejrucie. Syn Jan pisze we wspo-
mnieniach, że ojciec w 1947 przebywał w Bejrucie.
Dalszych losów nie ustalono.
W małżeństwie z Zofią Niewmierzycką (zm.
7.01.1941 w Kazachstanie) miał dwóch synów bliź-
niaków Jana i Zygmunta (ur. 18.08.1913 w Żyto-
mierzu) oraz córkę. Jan ukończył Wydział Prawa
UW, był żołnierzem września 1939, który po ze-
słaniu wstąpił do 2. korpusu gen. Władysława An-
dersa i przebył z nim szlak bojowy jako artylerzy-
sta. Po wojnie był adwokatem w Montrealu w Ka-
nadzie. W 1999 nakładem wydawnictwa Bellona
ukazały się jego wojenne wspomnienia pt. Pieśń o
Warze (Warszawa 1999).
Janusz Kanimir
T. III/z. 1 Zaściński, Zieliński
AIA w Lublinie, Akta osobowe; O. Poźniak, Tezy z uchwał
Rady Adwokackiej w Łucku 1922–1932, Lublin 1935; J. Za-
ściński, Pieśń o Warze, Warszawa 1999; Szkice o dziejach ad-
wokatury lubelskiej, red. P. Sendecki, Lublin 2009, s. 439–
440.
Zieliński Konrad Józef (1884–1959), adwo-
kat w Koszalinie, legionista, płk-aud., sędzia NSW,
szef służby sprawiedliwości KG AK ps. „Karola”,
więzień stalinizmu.
Konrad Józef Zieliński
Ur. 13.12.1884 w Bożej Woli, s. Gustawa i Józe-
finy. Pochodził z rodziny ziemiańskiej. Usunięty w
1903 przez rosyjskie władze szkolne z gimnazjum
za działalność antypaństwową, maturę uzyskał w
czerwcu 1905 w Krakowie. W 1909 ukończył stu-
dia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim, a w
1912 otrzymał tytuł doktora praw. W l. 1912–1913
został kandydatem adwokackim w Nowym Targu
i Krościenku. W 1913 wstąpił do Związku Strzele-
ckiego w Krościenku. Od sierpnia 1914 walczył na
froncie w 1. ppLeg., ale został zwolniony ze służby
liniowej jesienią 1914 z powodu wykrycia bardzo
poważnej wady wzroku, co Z. skrzętnie ukrywał.
Powrócił do pracy w adwokaturze i do działalności
w Związku Strzeleckim w Krościenku. W czerwcu
1919 ochotniczo wstąpił do WP i walczył na froncie
w 1. Pułku Strzelców Podhalańskich. Po ponow-
nym ujawnieniu ukrywanej poważnej wady wzro-
ku został przeniesiony w sierpniu 1919 do dalszej
służby w audytoriacie wojskowym. Od tego cza-
su pełnił służbę w sądach polowych Grupy „Bug”
i 3. DP. Od stycznia 1920 sędzia śledczy w Sądzie
631
Wojskowym Dowództwa Okręgu Generalnego w
Warszawie. W sierpniu 1920 został przeniesiony
na stanowisko referenta personalnego w Oddzia-
le VI Prawnym Sztabu MSWojsk. w Warszawie.
Od kwietnia 1921 sędzia orzekający w Sądzie Po-
lowym Grupy „Bieniakonie”. Od listopada 1921
asystent sędziego śledczego, a od maja 1923 p.o.
sędziego śledczego WSO nr I w Warszawie. Zasły-
nął jako obrońca z urzędu oficerów WP oskarżo-
nych o spowodowanie wybuchu w prochowni Cy-
tadeli Warszawskiej. Prowadził śledztwo m.in. p-ko
gen. M. Żymierskiemu o przestępstwa gospodar-
cze na szkodę sił zbrojnych RP. Od lipca 1927 pro-
kurator WSO nr II w Lublinie. Od grudnia 1927
podprokurator NSW w Warszawie. Od 5.04.1928
prokurator WSO nr I w Warszawie. W marcu 1932
został mianowany sędzią NSW. Publikował m.in.
artykuły poświęcone zagadnieniom wojskowego
prawa karnego na łamach WPP. Aktywnie dzia-
łał w Sekcji Prawniczej Tow. Wiedzy Wojskowej.
Od kwietnia 1932 w st. spocz. W lipcu 1932 ob-
jął prestiżowe stanowisko prezesa Sądu Apelacyj-
nego we Lwowie. We wrześniu 1935 przeszedł na
emeryturę. We wrześniu 1937 został notariuszem
w Łęczycy. W wojnie obronnej 1939 bez przydzia-
łu służbowego z powodu wieku i stanu zdrowia.
Od listopada 1939 do stycznia 1940 Z. był więziony
przez hitlerowców. Od lutego 1941 w konspiracji.
Szef Służby Sprawiedliwości ZWZ-AK ps. „Karo-
la”. Szef WSS przy KG AK w stopniu płk. W jego
willi przy ul. Zajączka 26 w Warszawie mieściły się
lokale Szefostwa Służby Sprawiedliwości Oddziału
IV KG AK oraz skrzynka kontaktowa kurierów za-
granicznych. Po wybuchu Powstania Warszawskie-
go Z. został odcięty na Żoliborzu. 4.08.1944 zo-
stał ranny podczas bezskutecznej próby przedarcia
się do m.p. KG AK. Po kapitulacji stolicy ukrywał
się u rodziny w okolicy Koluszek. W grudniu 1944
ponownie objął funkcję szefa podziemnej służby
sprawiedliwości KG AK do momentu rozwiąza-
nia Armii Krajowej.
Od lutego 1945 ponownie pracował jako no-
tariusz w Łęczycy. W 1946 wykonywał zawód ad-
wokata w Koszalinie, gdzie postanowił rozpocząć
nowe życie z dala od dawnego środowiska akow-
skiego. Mimo to został aresztowany 10.12.1946 i
skazany wyrokiem WSR w Warszawie z 30.05.1952
na karę 15 lat pozbawienia wolności. Zwolniony z
więzienia z powodu złego stanu zdrowia w kwiet-
 Zieliński, Zieliński T.
niu 1954, Z. został zrehabilitowany postanowie-
niem SN we wrześniu 1956. Zmarł 18.01.1959 w
Warszawie po długiej i ciężkiej chorobie. Był od-
znaczony m.in. Krzyżem Oficerskim Polonia Resti-
tuta III kl., Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem
Zasługi, Krzyżem Niepodległości, Medalem X-le-
cia Polski Ludowej.
Leszek Kania
Armia Krajowa, Szkice z dziejów Polskiego Państwa Podziem-
nego (red. K. Komorowski), Warszawa 2001; CAW – akta
osobowe nr 2757 i 5472; J. Krzemieński, s. 393; A. K. Kunert,
Słownik, t. 1, s. 166–167; Lista starszeństwa oficerów KS w
WPP z 1928; J. Poksiński, Sprawa karna Michała Żymierskie-
go. Aresztowanie i śledztwo, cz. I, „Palestra” 2000, nr 4; „Rocz-
niki Oficerskie” 1923, 1924, 1928, 1932; ROR; B. Szyprow-
ski, Sąd Kapturowy przy Komendzie Głównej Związku Walki
Zbrojnej w Warszawie (sierpień 1940-listopad 1941. Podziemie
w walce ze zdrajcami Rzeczypospolitej, Warszawa 2016; J. Śla-
ski, Polska Walcząca, Warszawa 1990.
ZIELIŃSKI Tadeusz Stanisław (1926–2003),
adwokat w Krakowie, znawca prawa pracy, prawa
ubezpieczeniowego, prawa związków zawodowych,
profesor UJ oraz UŚ, senator I kadencji, rzecznik
praw obywatelskich, minister pracy.
Ur. się 19.06.1926 w Krakowie z ojca Micha-
ła, do 1939 urzędnika Towarzystwa Ubezpieczeń
Wzajemnych w Katowicach˝, po 1939 w Krako-
wie, i matki Marii z d. Batko. Miał siostrę Krysty-
nę, zamężną Ziółkowską.
Naukę w szkole powszechnej odbył w Katowi-
cach, gdzie mieszkali rodzice. Tam również roz-
począł naukę na poziomie szkoły średniej (klasa
I) w r. szkolnym 1938/1939. Po wybuchu II wojny
światowej i przesiedleniu rodziny do Krakowa na-
ukę kontynuował na Kursach Przygotowawczych
do Szkół Technicznych w l. 1940–1942, w Instytu-
cie Sztuk Plastycznych w 1942/1943. Jednocześnie
pracował od lutego 1942 do 20.03.1943 w zakła-
dach graficznych jako praktykant-rysownik, w fa-
bryce Zieleniewskiego od 20 marca do 31.08.1943.
Od września 1943 do końca okupacji uczył się w
Szkole Górniczo-Hutniczo-Mierniczej, gdzie uzy-
skał niższy kurs miernictwa. W związku z trudną
sytuacją rodzinną nie było Z. stać na naukę na taj-
nych kompletach. Uczył się sam, by w trybie eks-
ternistycznym przed Państwową Komisją Okręgu
Szkolnego w Katowicach zdać maturę.
W 1945 zapisał się na tzw. rok skrócony na
632
T. III/z. 1
WPiA UJ i studia kontynuował w 1945/1946–
1946/1947. Po zdaniu czterech egzaminów rocz-
nych oraz dwóch kolokwiów (ze statystyki i prawa
pracy, o te przedmioty został rozszerzony przed-
wojenny kanon egzaminacyjny od 1945) uzyskał
10.07.1947 stopień mgr. praw UJ. Po ukończeniu
studiów rozpoczął 24.07.1947 (nominacja) apli-
kację sądową w SO w Krakowie. Uczestniczył w
Tadeusz Stanisław Zieliński
pracach Koła Aplikantów przy Związku Zawo-
dowym Pracowników Sądownictwa. Egzamin sę-
dziowski zdał 4–5.05, 11.05.1950, a 15.07.1950 zło-
żył podanie o zwolnienie ze służby. Na początku
1950 przedstawił na UJ rozprawę na stopień dok-
tora praw: Współsprawstwo i wybrał za przedmiot
główny prawo karne, a za poboczny prawo cywilne.
Rada Wydziału powołała na referenta głównego
prof. Władysława Woltera, koreferenta prof. Mi-
chała Patkaniowskiego oraz egzaminatora z przed-
miotu pobocznego prof. Kazimierza Przybyłow-
skiego. Rygorozum złożył 14.02.1950, a 16.02.1950
odbył promocję na doktora praw UJ.
Posiadając zgodę dr. Mariana Frauenglasa, pro-
wadzącego KA przy Rynku Głównym 23 w Krako-
wie, w 1950 Z. złożył podanie o umożliwienie prowa-
dzenia praktyki adwokackiej. Jednak uchwałą ORA
odmówiono Frauenglasowi prawa patronatu. Z. zo-
stał mianowany 23.08.1950 asesorem SA w Krako-
wie, a następnie 1.11.1951 sędzią w Sądzie Powia-
towym dla Miasta Krakowa i obowiązki pełnił od
28.08.1950 do 31.05.1952. 10.01.1952 krakowska IA
ponownie odmówiła wpisania Z. na listę aplikantów.
Od 10.06.1950 do 30.09.1952 Z. pracował w Miejskim
T. III/z. 1 zieliński T.
Przedsiębiorstwie Handel Detaliczny jako referent.
Został za to mianowany 1.09. (lub 10.) 1952 radcą
prezesa Okręgowej Komisji Arbitrażowej ds. Orzecz-
nictwa Arbitrażowego w Krakowie. Swoje obowiązki
pełnił do 15.10.1958. Kolejne podanie o wpis na li-
stę adwokatów zostało odrzucone 6.10.1954, mimo
przedstawienia wielu listów polecających z pozytyw-
nymi opiniami m.in. Jerzego Serdy czy Mariana Cie-
ślaka. Z. chciał rozpocząć praktykę w Dębicy lub w
innym mieście, z którego dojazd do Krakowa jest ła-
twiejszy. W tym celu złożył podanie o wpisanie na li-
stę adwokatów izby rzeszowskiej i 10.11.1955 ponow-
nie mu odmówiono. Dopiero prośbie z 12.08.1958
uczyniono zadość i wpisano Z. 21.11.1958 na listę ad-
wokatów w Krakowie i przypisano do ZA nr 5. W
1959 pojawiła się kwestia przeniesienia praktyki ad-
wokackiej Z. do innego miasta. Wynikało to z faktu,
że jego żona była sędzią sądu dla nieletnich w Kra-
kowie. Potwierdzając słuszność, że najbliższa rodzi-
na nie powinna pełnić służby w sądzie i adwokaturze,
zarówno Z., jak i krakowska RA wskazały wyjątko-
wość sytuacji. Po pierwsze, Z., rozpoczynając prak-
tykę, złożył wobec prezesa SW pisemne zobowiąza-
nie, że nie będzie występował w sprawach nieletnich,
oraz, po drugie, prowadzi działalność naukową, bę-
dąc zatrudnionym na UJ, co czyni ewentualne prze-
nosiny dodatkowo trudnym zadaniem. Ta argumen-
tacja uznana została przez MS za wystarczająca.
Jednocześnie objął 1.10.1950 stanowisko asy-
stenta w Katedrze Postępowania Karnego na
WPiA UJ, 1.06.1959 został starszym asystentem,
a od 1.10.1964 adiunktem. Wniósł 21.02.1968 na
UJ podanie o nadanie stopnia docenta nauk praw-
nych w zakresie prawa pracy na podstawie rozpra-
wy Nieważne rozwiązanie stosunku pracy (Kraków
1968). Recenzenci w osobach: W. Szuberta (UŁ),
M. Święcickiego (SGPiS), Stefana Grzybowskie-
go i Antoniego Walasa (obaj z UJ) dopuścili Z. do
kolokwium, a po jego złożeniu Rada Wydziału na-
dała mu stopień dr. hab. nauk prawnych 1.07.1968
Ministerstwo Oświaty i Szkół Wyższych zatwierdzi-
ło 4.04.1969 tę decyzję. Z. został 1.06.1969 zatrud-
niony na stanowisku docenta.
Praca naukowa spowodowała, że na wykony-
wanie zawodu adwokata nie starczało już czasu.
Z dniem 31.12.1963 został Z. wykreślony z ZA nr
5, a uchwałą RA w Krakowie 16.04.1971 został
skreślony z listy adwokatów.
Początkowo Z. był zatrudniony w filii UJ w
633
Katowicach od 1.10.1968, a następnie w UŚ od
1.09.1969 do 30.04.1977 jako docent w Katedrze
(następnie Zakładzie) Prawa Pracy i Polityki So-
cjalnej. 15.04.1977 otrzymał tytuł, a 1.05.1977 sta-
nowisko profesora nadzwyczajnego. Był również
kierownikiem Katedry. 30.09.1984 ustało zatrud-
nienie Z. w Katowicach. Po zmianach organiza-
cyjnych, jakie przeszły wydziały prawnicze z nasta-
niem lat 70. XX w., Z. został zatrudniony w Zakła-
dzie Prawa Pracy i Polityki Społecznej Instytutu
Administracji i Zarządzania WPiA UJ na stano-
wisku prof. nadzw. z dniem 1.10.1978 z objęciem
kierownictwa Zakładu. 1.12.1989 otrzymał tytuł i
stanowisko prof. zw. Nadal kierował Zakładem, a
od 1.02.1989 Katedrą Prawa Pracy i Polityki Spo-
łecznej. Stosunek służbowy z UJ ustał (za porozu-
mieniem stron) 13.02.1996.
Od 1968 należał do ZPP. Od 17.01.1981 był
współpracownikiem Centrum Obywatelskich Ini-
cjatyw Ustawodawczych Solidarności i ekspertem
NSZZ „Solidarność”. Był też członkiem Komitetu
Helsińskiego. Zasiadał w Radzie Społeczno-Go-
spodarczej przy Sejmie PRL.
Uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu.
W pierwszych wolnych wyborach został senato-
rem I kadencji na l. 1989–1991 (skrócenie kaden-
cji). Wybrany z listy Komitetu Obywatelskiego,
w trakcie kadencji został członkiem Klubu Par-
lamentarnego Unii Demokratycznej. Po zakoń-
czeniu kadencji prof. Ewy Łętowskiej na stano-
wisku Rzecznika Praw Obywatelskich został wy-
brany przez Sejm na jej następcę (pokonał Zbi-
gniewa Romaszewskiego). Urząd sprawował od
13.02.1992 do 7.05.1996. W wyborach prezyden-
ckich w Polsce w 1995 został zgłoszony jako kan-
dydat przez Unię Pracy. Zdobył ponad 3,5% gło-
sów. Po śmierci Andrzeja Bączkowskiego, od 3.01.
do 31.10.1997, sprawował w gabinecie kierowanym
przez Włodzimierza Cimoszewicza tekę ministra
pracy i polityki socjalnej. Od 2001 był członkiem
ministerialnej Komisji, której celem była kodyfi-
kacja prawa pracy.
Był odznaczony m.in. Srebrnym Krzyżem Za-
sługi (1954) oraz Krzyżem Kawalerskim (1977) i
Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Pol-
ski (1996).
Publikował w wielu czasopismach rozprawy na-
ukowe, artykuły i felietony. Działalność naukową
Z. pogrupować można następująco: 1) opracowania
 Zieliński T., Zubowicz
poświęcone części ogólnej prawa karnego, którym
Z. interesował się w l. 1946–1950; 2) prace z zakre-
su prawa procesowego karnego i cywilnego oraz ob-
rotu uspołecznionego z l. 1952–1962; 3) prawo pra-
cy, ubezpieczeń i polityki społecznej od 1961. Wśród
ponad 200 publikacji naukowych R. (pomijając nie-
zliczoną liczbę felietonów) znajduje się 16 książek,
niektóre wielokrotnie wznawiane. Główne to: Pra-
wo pracy. Zarys systemu (cz. 1–3, 1986), Klauzule ge-
neralne w prawie pracy (1988), Ubezpieczenia spo-
łeczne pracowników (1993), Prawo pracy (1996), Ko-
mentarz do kodeksu pracy (2000).
Z. zm. 28.09.2003 w Krakowie i został pocho-
wany na cm. Rakowickim. Żona: Jadwiga z d. Jur-
kian (ur. 20 III 1925), prawnik, ślub w 1953; dzie-
ci: Marta (ur. 1955); Marek (ur. 1957).
Przemysław Marcin Żukowski
AUJ, DSO, teczka personalna; S III 246, WP III 198, poz.
53, WP III 203, poz. 332; WP IV 27; WP IV 154, AIA w Kra-
kowie, Akta osobowe; L. Florek, Tadeusz Zieliński (1926–
-2003), „Państ. i Pr.” 2003, z. 12, s. 102–104; Prawo pracy,
a wyzwania XXI-go wieku. Księga Jubileuszowa Prof. T. Zie-
lińskiego, red. M. Matey-Tyrowicz et al., Warszawa 2002; B.
Snoch, Górnośląski Leksykon Biograficzny. Suplement do wy-
dania drugiego, Katowice 2006, s. 126; B. Wagner, Tadeusz
Zieliński (1926–2003), „Prac. Zabezp. Społ.” 2003, nr 11, s.
2–3; Tadeusz Zieliński, „Więź” 2004, nr 4 (546), s. 143; P. M.
Żukowski, Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiel-
lońskiego, t. II: 1780–2014, red. D. Malec, Kraków 2014, s.
593–594.
Zubowicz Piotr (1880–1956) (wł. Eydziatt-
-Zubowicz Piotr), adwokat w Zamościu, notariusz
w Warszawie i Sosnowcu; członek Trybunału Sta-
nu; publicysta i wydawca, senator I kadencji.
Ur. 26.04.1880 w Mariampolu na Suwalszczyź-
nie (obecnie na Litwie). Już w okresie gimnazjal-
nym związany z PPS. W 1905 aresztowany, potem
więziony i deportowany. Od 1916 walczył w armii
rosyjskiej (oddziały hydrotechniczne na froncie).
Potem został żołnierzem w II Korpusie Polskim
gen. Józefa Hallera. W 1918 uczestniczył z Ma-
ciejem Ratajem w organizowaniu Tymczasowego
Rządu Ludowego w Lublinie. Był działaczem PSL
„Wyzwolenie” i wydawcą „Gazety Zamojskiej”.
W wyborach parlamentarnych w 1922 został
senatorem I kadencji (1922–1927) z listy PSL
„Wyzwolenie”. Na 9. posiedzeniu Senatu RP,
22.05.1928, Sejm wybrał Z. jednym z ośmiu przed-
stawicieli Senatu w Trybunale Stanu.
634
T. III/z. 1
W latach 30. porzucił adwokaturę i został no-
tariuszem. Ok. 1933 przeniósł się z Zamościa do
Warszawy, gdzie jako notariusz i zastępca dzieka-
na Rady Notarialnej prowadził kancelarię nota-
rialną do września 1939, a także potem w okresie
okupacji hitlerowskiej. W tym czasie współpraco-
Piotr Zubowicz
wał z tajną organizacją pomocy więźniom. Uczest-
niczył w procederze wyrabiania fałszywych doku-
mentów. Po wybuchu Powstania Warszawskiego
został aresztowany przez Niemców. Więziono go
jako zakładnika przez kilka tygodni w gmachu Sej-
mu przy ul. Wiejskiej.
W połowie 1945 odnalazł w Niemczech i spro-
wadził do Polski cenne archiwa sądowe (m.in. war-
szawskie księgi hipoteczne, rejestr skazanych, akta
stanu cywilnego).
Po wojnie podjął praktykę notarialną. Kancela-
rię notarialną prowadził w Warszawie w gmachu
Hipoteki przy ul. Kapucyńskiej 11 (dziś al. Soli-
darności 58). Następnie był sędzią SO w Warsza-
wie (1946–1948), Sądu Grodzkiego (1948–1950),
Sądu Powiatowego dla Warszawy-Śródmieście (od
1951). W l. 1949–1950 był redaktorem wznowione-
go w 1947 „Przeglądu Notarialnego” i ostatnim re-
daktorem przed upaństwowieniem notariatu i li-
kwidacją „Przeglądu Notarialnego”.
Zmarł 10.07.1956 w Warszawie. Pochowany na
cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Władysław Lutwak
L. Chajn, Kiedy Lublin był Warszawą, Warszawa 1964, s. 188–
195; K. Czubara, Zamojscy posłowie i senatorowie II Rzeczy-
T. III/z. 1 zubowicz, Zwierzyński
pospolitej, (w:) „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” 2001, nr
3–4, s. 71; tenże, Dawniej w Zamościu, Zamość 2005, s. 92–
93, 103 (tu błędny rok zgonu); Kto był kim w II RP, s. 562;
A. Kędziora, Encyklopedia miasta Zamościa, Chełm 2000, s.
473 (tu błędny rok zgonu); S. Michalski, Adwokat Piotr Ey-
dziatt-Zubowicz, „Palestra” 1980, nr 7, s. 139–141 (tu błędny
rok zgonu); Milewski, Redzik, Themis i Pheme, s. 425; Za-
wadzki, Senatorowie, s. 243–244 (fot.).
Zwierzyński Czesław (1901–1983), adwo-
kat w Bydgoszczy, ochotnik w powstaniu wielko-
polskim, wojnie 1920, sędzia.
Czesław Zwierzyński
Ur. 19.07.1901 w Gnieźnie w zaborze pruskim.
Syn Piotra, drogerzysty-chemika (zm. 1928) i He-
leny z Michalaków (zm. 1923).
W Państwowym Gimnazjum w tym mieście na-
leżał do filomatów, Towarzystwa Tomasza Zana
(TTZ). W ostatnim roku nauki służył jako ochot-
nik od marca 1919 do kwietnia 1920 w Wojsku Pol-
skim, w kompanii radiotelegraficznej w Poznaniu w
stopniu szeregowego. Świadectwo dojrzałości uzy-
skał 10.06.1920. Po studiach na Wydziale Prawno-
Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego ode-
brał dyplom z tytułem magistra praw. W czasie stu-
diów był członkiem korporacji „Lechia”.
W l. 1923–1926 aplikował w okręgu SA w Pozna-
niu. Po złożeniu egzaminu sądowego mianowany
został w przez MS asesorem SP w podpoznańskich
Obornikach. Następnie pełnił funkcję sędziego w
SP w Inowrocławiu. W l. 1930–1938 był sędzią SO
w Bydgoszczy. Od 1938 do wybuchu II wojny świa-
towej pozostawał na stanowisku wiceprezesa SO w
635
Chojnicach i przewodniczącego Wydziału Zamiej-
scowego SO w Starogardzie (apelacja toruńska),
skąd wraz z sądem ewakuowany został do Lwo-
wa, gdzie po najeździe Armii Czerwonej znalazł się
pod pierwszą okupacją sowiecką. Początkowo był
bezrobotny, później pracował jako robotnik w Za-
rządzie Miasta, a następnie laborant w Instytucie
Bakteriologicznym, również po zajęciu w czerwcu
1941 Lwowa przez Niemców. W marcu 1944 prze-
niósł się do Warszawy. Po wyzwoleniu jej prawo-
brzeżnej części przedostał się do Mińska Mazowie-
ckiego, gdzie od września 1944 krótko uczył prawa
w tamtejszym Liceum Handlowo-Spółdzielczym.
W listopadzie 1944 zgłosił się do pracy w sądow-
nictwie w PKWN w Lublinie. Stamtąd skierowany
został 22.02.1945 przez resort sprawiedliwości do
Chojnic na stanowisko prezesa SO. Zaopatrzony
w niezbędne pełnomocnictwa przybył 12.03.1945 z
Warszawy wraz z żoną i córką do tego zniszczonego
wojną miasta (jak pisał – podróżując przeważnie w
wagonach z amunicją zmierzających na front). Za-
stał tam gmach sądu wypalony do fundamentów,
wobec czego jego siedzibę urządził tymczasowo w
ocalałym budynku b. niemieckiego urzędu pracy
(Arbeitsamtu) przy ul. Człuchowskiej. Z., wyko-
nując olbrzymią pracę organizatorską, uruchomił
z końcem marca 1945 z pełną obsadą SO, SG oraz
Prokuraturę w Chojnicach, Wydział Zamiejscowy
SO w Starogardzie, a do maja 1945 pozostałe sądy
grodzkie – w Czersku, Kościerzynie, Sępólnie, Sta-
rogardzie, Tczewie, Tucholi i Więcborku, ponadto,
spoza okręgu, w Człuchowie i Złotowie, które do-
piero w sierpniu 1945 zostały do niego włączone.
W 1948 doprowadził również do odbudowy przed-
wojennego gmachu sądu. W tym czasie zorganizo-
wał też w okręgu chojnickim dwa eksperymental-
ne Sądy Obywatelskie.
Z dn. 14.10.1950 przeniesiony został na sta-
nowisko sędziego SA w Bydgoszczy, a następnie
1.01.1951 sędziego SW. Jednak już 30.04.tr. zwol-
niony został z sądownictwa. Jak pisał z goryczą:
„po 28-letniej pracy w sądownictwie [przeniesiono
mnie] w stan spoczynku bez uzasadnionej przyczy-
ny, co odczułem jako wielką krzywdę”.
18.06.1951 Z. złożył w bydgoskiej RA wniosek o
wpis na listę adwokatów. We wniosku powołał się
na rekomendacje sędziów wojewódzkich w Byd-
goszczy: Antoniego Fronczaka, Albina Lisa i Józe-
fa Majorowicza oraz adwokatów bydgoskich: Wła-
 Zwierzyński
dysława Lityńskiego i Adama Michnika, a także
adwokata z Gdańska – Ludwika Niedzielskiego.
Wszyscy respondenci na pytanie Rady o udziele-
nie poufnej informacji o kwalifikacjach zawodowych
i etycznych Z., „a w szczególności, czy zachowanie
się jego w okresie drugiej wojny światowej było nie-
naganne pod względem zawodowym i obywatelskim,
a po wyzwoleniu, pod względem politycznym i spo-
łecznym”, wypowiedzieli się pozytywnie. Z kolei Ko-
mitet Miejski PZPR w Bydgoszczy odpowiedział, „że
nie stawia przeszkód” w wykonywaniu przez Z. za-
wodu adwokata. Pisemne stanowisko Komitetu Wo-
jewódzkiego tej partii nie zachowało się. Minister
Sprawiedliwości początkowo negatywnie odniósł się
do wniosku Z. o wpis na listę adwokatów, później
jednak zmienił zdanie, nie sprzeciwiając się wpiso-
wi, pomimo że w aktach osobowych Z. znalazła się
również opinia jednego z członków Rady, że „Zwie-
rzyński należy do osób nieuspołecznionych w peł-
nym tego słowa znaczeniu. Z partii został wykluczo-
ny. W 1920 r. wstąpił do W.P. jako ochotnik. Wywo-
dzi się z zamożnej rodziny mieszczańskiej. Był przed
wojną sędzią karnym. Opinie polityczną kompeten-
tnych czynników ma fatalną (pismo tajne Tj. I/51),
(…) Należałoby w ogóle się zastanowić, czy Zwie-
rzyński daje rękojmię wykonywania zawodu adwo-
kata zgodnie z zasadami adwokatury w Polsce Ludo-
wej”. „Wyjaśniło się” jednak, że w rzeczywistości do
WP wstąpił w 1919, a nie w 1920, i walczył z Niem-
cami w Wielkopolsce, a ponadto nie był członkiem
PZPR, a jedynie kandydatem do POP przy sądach
chojnickich, a skreślony został z tamtejszej ewiden-
cji w związku z przejściem do pracy w Sądzie Apela-
cyjnym w Bydgoszczy.
Ostatecznie więc Z. wpisany został 10.04.1952
na listę adwokatów z siedzibą w Nakle n. Notecią.
Ślubowanie na ręce dziekana ORA A. Frąckowia-
ka złożył 20.12.1952 w siedzibie Rady przy ul. M.
Wierzbickiego 1 w Bydgoszczy.
Od marca 1954 praktykował w ZA nr 3, a na-
stępnie – aż do emerytury 1.06.1976 – w Zespole
636
T. III/z. 1
nr 4 przy ul. Dworcowej 6 w Bydgoszczy. W obu
tych zespołach pełnił w różnych okresach funkcję
kierownika, łącznie przez blisko 16 lat. Od 1972 do
1975 wykonywał jeszcze zawód w ograniczonych
zakresie, ponownie w ZA nr 3. Od 1951 do 1965
pracował jako radca prawny w spółdzielczości,
także w Wojewódzkim Związku Spółdzielni Pracy
przy ul. K. Chodkiewicza 9 w Bydgoszczy.
Udzielał się również społecznie poza korpora-
cją. W Chojnicach w l. 1945–1950 m.in. należał od
1947 do SD, po ukończeniu w 1948 ministerial-
nego kursu społeczno-politycznego w Józefowie
k. Warszawy wystąpił z SD i wstąpił do PPR. Po
Kongresie Zjednoczeniowym został kandydatem
na członka PZPR. W l. 1947–1950 był radnym Po-
wiatowej Rady Narodowej (PRN) i przewodniczą-
cym dwóch z jej komisji. Współzakładał Koło ZPP
i został jego przewodniczącym (1946–1950). Zor-
ganizował także Związek Zawodowy Pracowników
Sądowych i Prokuratorskich (1945). Ponadto w l.
1948–1950 przewodniczył sądowemu kołu TPPR,
wreszcie w l. 1945–1950 był członkiem Miejskiego
Komitetu Obrońców Pokoju.
Odznaczony został Medalem Dziesięciolecia
Odzyskanej Niepodległości (1929), Brązowym
Medalem za Długoletnią Służbę (1938), Złotym
Krzyżem Zasługi (1947) oraz Krzyżem Kawaler-
skim Orderu Odrodzenia Polski.
Zmarł 3.02.1983 w Poznaniu i pochowany został
na tamtejszym cmentarzu Junikowskim. W Byd-
goszczy mieszkał kolejno przy pl. Poznańskim 7,
ul. Prądy 51, a ostatnio Parku Ludowym 5.
Z małżeństwa z Marią Walentyną Lipowicz
(ślub: 20.10.1928) pozostawił córkę Barbarę (ur.
1932).
Maciej Dzierżykraj-Lipowicz
AIA w Bydgoszczy, Akta osobowe; Kartoteka meldunkowa
mieszkańców Bydgoszczy od lat 30. XX w. do 1953 r., b.s. AP
Bydgoszcz; A. Szcząchor-Perkowska, Życiorys Z. (mps); W.
Weber, Księga adresowa miasta Bydgoszczy, Rocznik 1936-
/37; IKP nr 32 i 38 z 8 i 12.02.1983 (nekrologi).
 Ż
Żuk Józef (1920–1995) adwokat w Olsztynie,
żołnierz AK, radny miasta Olsztyn, działacz sa-
morządowy i społeczny.
Ur. 5.07.1920 r. w Wilnie w rodzinie Jana i Ste-
fanii z d. Ochrymiuk. Ż. rozpoczął naukę w Szkole
Józef Żuk
Powszechnej w Kuprianiszkach. Następnie uczęsz-
czał do Państwowego Gimnazjum im. Adama Mi-
ckiewicza w Wilnie. Ż. miał duże zdolności języ-
kowe. Opanował biegle kilka języków obcych (an-
gielski, niemiecki, rosyjski, francuski, litewski, ła-
cinę). Podczas okupacji Ż. (ps. „Wierny”) włączył
się w działalność AK. Udzielał tajnych lekcji, na
których uczył żołnierzy AK: rosyjskiego, niemie-
ckiego i angielskiego. Po wojnie Ż. wraz z rodzi-
ną osiadł w Olsztynie. Ukończył tam Akademię
Administracji, uzyskując świadectwo dojrzałości.
Ukończył Wydział Prawa UMK w Toruniu (studia
rozpoczął w Studium Prawno-Administracyjnym w
Olsztynie). W czasie studiów prawniczych Ż. pra-
cował w Dyrekcji Lasów Państwowych w Olszty-
nie. Był radcą prawnym Wojewódzkiego Zarządu
Kin oraz Wyższej Szkoły Rolniczej. Jednocześnie
udzielał się w organizacjach studenckich. Organi-
zował Studium Prawno-Administracyjne w Olszty-
nie, a także pełnił funkcję prezesa „Bratniej Pomo-
cy” Studentów.
637
W 1950 Ż. rozpoczął aplikację sądową w okrę-
gu SW, po dwóch latach porzucił myśl o pracy w
sądownictwie i rozpoczął aplikację adwokacką w
IA w Olsztynie. Terminował pod patronatem adw.
Dawida Lipkinda. Po wpisie na listę adwokatów,
jeszcze w 1952, na co zezwalała ustawa z 1950, w
l. 1953–1956 pełnił funkcję sekretarza RA w Ol-
sztynie. Zawód adwokata wykonywał w ZA nr 2
w Olsztynie.
Ż. był znany z niezwykłej pracowitości. Specja-
lizował się w prawie karnym i od lat 60. w proble-
matyce wypadków drogowych. Prowadził szkole-
nia dla aplikantów adwokackich. Kilkakrotnie za-
siadał w Komisjach Egzaminacyjnych.
Ż. angażował się w pracę na rzecz społeczności
lokalnej. Przez dwie kadencje pełnił funkcję rad-
nego miasta Olsztyn (przewodniczący Komisji Pra-
wa, Porządku Publicznego i Samorządności, czło-
nek Komisji Zdrowia i Spraw Socjalnych).
Ż. był miłośnikiem żeglarstwa, aktywnego wypo-
czynku nad jeziorami. W uznaniu zasług otrzymał
od Polskiego Yacht Clubu Złotą Odznakę. Intere-
sował się również medycyną niekonwencjonalną
i ziołolecznictwem. Wyróżniony odznaką „Adwo-
katura Zasłużonym”, medalem 70-lecia Adwoka-
tury Polskiej, Krzyżem Kawalerskim Orderu Od-
rodzenia Polski, Honorową Odznaką Zasłużony
dla Warmii i Mazur, odznakę Zasłużony dla Mia-
sta Olsztyna.
Zmarł w Aninie 30.03.1995 po operacji serca.
W związku z Jadwigą z d. Nowicką miał dwoje
dzieci, córkę Elwirę (ur. 1945), lekarza, oraz syna
Rajmunda, adwokata.
Maciej Kwiek
R. Kuczyński, Adwokat Józef Żuk (1920–1995), „Palestra”
1995, nr 7–8, s. 242–243; Redzik, Kotliński, Historia Adwo-
katury, s. 232; R. Żuk, Rozdział II, Non Omnis Moriar, Wspo-
mnienia o Dziekanach Izby Olsztyńskiej oraz szczególnie Za-
służonych Zmarłych Adwokatach, (w:) Historia i współczes-
ność olsztyńskiej Adwokatury (1951–2015). Kalendarium wy-
darzeń, wywiady, wspomnienia, przygotowała i opracowała M.
Ludwiczak, przy udziale J. Dobrzańskiego, S. Salamona, R.
Żuka, Olsztyn 2015, s. 73–74.
 Informacja o źródłach fotografii

Fotografie zamieszczone zeszycie pierwszym tomu trzeciego „Słownika Biograficznego Adwokatów

Polskich” w znacznej części pochodzą z akt osobowych przechowywanych w zasobach archiwów poszcze-
gólnych izb adwokackich, a także ze zbiorów redakcji „Palestry”, Muzeum Adwokatury, adw. dr. hab.
prof. UW Adama Redzika i adw. dr. Marcina Zaborskiego.
Część fotografii dostarczyli autorzy biogramów lub członkowie rodzin bohatera opracowania. Kilka
fotografii pochodzi z medalionów nagrobnych (np. gen. Edwarda Grubera), kilkanaście ze zbiorów Na-
rodowego Archiwum Cyfrowego (Bolesław Chomicz, Mieczysław Ettinger, Stefan Glaser, Otton Gor-
działkowski, Maksymilian Apolinary Hartglas, Tadeusz Hilarowicz, Zygmunt Nagórski, Adam Pragier,
Stanisław Rowiński, Teodor Seidler, Stanisław Szurlej, Stanisław Śliwiński), tyle samo z domeny publicz-
nej w Internecie, w tym z Wolnej Encyklopedii „Wikipedia” (np. Karola Bunscha).
W ostatnim etapie poszukiwania podobizn adwokatów, których życiorysy zostały zamieszczone w zeszy-
cie, redakcja uzyskała wsparcie od dr. Przemysława M. Żukowskiego z Archiwum Uniwersytetu Jagielloń-
skiego, dzięki któremu uzupełnione zostały zdjęciami biogramy kilkudziesięciu adwokatów. Zdjęcia ad-
wokatów: Konstantego Grzybowskiego, Stefana Grzybowskiego, Jana Gwiazdomorskiego, Jerzego Lan-
de, Lesława Pauli, Stefana Rittermana, Jakuba Sawickiego, Franciszka Studnickiego, Henryka Tramme-
ra, Władysława Woltera, Tadeusza Zielińskiego – profesorów UJ oraz studentów Władysława Martynu-
ski i Adama Dobrowolskiego (1903–1981) pochodzą z zasobu Archiwum UJ. Z Archiwum UŁ pochodzi
fotografia Jerzego Sawickiego, a z akt studenckich z Archiwum UW: Józefa Longina Drabicha, Stanisła-
wa Laskowskiego, Witolda Majewskiego, Jana Makowieckiego, Karola Pędowskiego, Mariana Sokołow-
skiego, Witolda Zapałowskiego, ze zbiorów Archiwum KUL Leona Mireckiego, Walentego Lipca, An-
toniego Pastuszki i Mieczysława Tudreja. Z Archiwum UMCS fotografia Józefa Mazurkiewicza. Zdjęcie
adw. Antoniego Nowaka-Przygodzkiego pochodzi ze zbiorów Muzeum Harcerstwa w Warszawie.
Wszystkie fotografie zamieszczone w opracowaniu mają cel informacyjny i uzupełniają opracowanie
naukowe, nie są wykorzystane w celach komercyjnych. W ogromnej większości są to fotografie „legity-
macyjne” z dokumentów urzędowych.

638
Załącznik
 Wspomnienia i opracowania poświęcone adwokatom
i wybitnym prawnikom,
opublikowane na łamach „Palestry” w latach 1957–2017

Zestawienie obejmuje noty żałobne, wspomnienia pośmiertne oraz opracowania biograficzne poświęco-
ne zmarłym adwokatom, ale też uczonym jurystom, które ukazały się na łamach „Palestry” w latach 1957–
2017. Nie są one poświęcone wyłącznie zmarłym w tym okresie, ale także adwokatom i jurystom z wcześniej-
szego okresu.
Rubrykę „Palestry”, w której została zamieszczona nota lub opracowanie, oznaczono skrótem na końcu każ-
dej pozycji:

KH – Karty Historii
KHA – Karty Historii Adwokatury
KŻ – Z Karty Żałobnej
S – Sylwetki
SP – Szpalty Pamięci
SWA – Sylwetki Wybitnych Adwokatów
SWP – Sylwetki Wybitnych Prawników
W – Wspomnienia
T. III/z. 1 Załącznik
Abert Witold (1932–2004), opracował Marek Mazur-
kiewicz, 2004, Nr 1–2, s. 284–286, SP
Abramowski Edward (1868–1918) – działacz społecz-
ny, rzecznik rewolucji moralnej, kooperatyzmu,
opracował Kazimierz Biliński, 1994, Nr 9–10, s.
155–157, KH
Adamczak Leon (zm. 1985), opracował Bronisław Uf-
nal, 1985, Nr 10, s. 76–77, W
Adamowski Agenor (zm. 1961), 1962, Nr 1–2, s. 174,
KŻ
Adwokaci (wspomnienia) – Moje spotkania z adwo-
katami, opracował Jan Radożycki, 1994, Nr 3–
4, s. 85–89, W
Adwokaci polscy ofiary zbrodni katyńskiej – biogramy
w specjalnym zeszycie „Palestry”, opracował Sta-
nisław Mikke, 2000, Nr 4.
Adwokaci warszawscy w Cytadeli (1905–1910), opra-
cował Krzysztof Pol, 2003, Nr 9–10, s. 124–131,
SWA
Adwokaci Zamojszczyzny (1939–1945) – Moje dzie-
ci (Wspomnienia i sylwetki adwokatów Zamoj-
szczyzny), opracował Józef Wnuk, 1980, Nr 7, s.
125–128, W
Afenda Stanisław (1923–1990), 1990, Nr 6–7, s. 22–
45, Wybitni Adwokaci
Afenda Stanisław (1923–1990), opracował Eugeniusz
M. Michałek, 2002, Nr 7–8, s. 116–121, KH
Agacka-Indecka Joanna (1964–2010), opracowali:
Redakcja, Andrzej Bąkowski, Krzysztof Bosz-
ko, Szymon Byczko, Róża Dembska-Biela, Żan-
na Dembska, Janusz Długopolski, Stanisław
Estreich, Jerzy Glanc, Joanna Kaczorowska, Ry-
szard Kalisz, Ewa Krasowska, Andrzej Kubas,
Krzysztof Kwiatkowski, Zenon Marciniak, Ag-
nieszka Metelska, Andrzej Pelc, Paweł Rocho-
wicz, Edward Rzepka, Marek Safjan, Piotr Sen-
decki, Joanna Sędek, Andrzej Siemiński, Krysty-
na Skolecka-Kona, Krzysztof Sobczak, Monika
Strus-Wołos, Jacek Trela, Wojciech Tumidalski,
Lech Wałęsa, Dariusz Wojnar, Iwona Zimoch,
2010, Nr 4, s. 17–77, Specjalny zeszyt „Palestry”
Albrecht Zygmunt (1901–1983), opracowała ORA w
Łodzi, 1983, Nr 11, s. 1–3, W
Allerhand Maurycy (1868–1942), Świadectwo, ślad,
symbol, spuścizna – pamięci adwokata i profeso-
ra Maurycego Allerhanda w 70. Rocznicę śmier-
ci, opracował Arkadiusz Radwan, 2012, Nr 11–
12, s. 240–249, SWA
Anczyk Marian (1922–2011), opracował Stanisław J.
Jaźwiecki, 2012, Nr 1–2, s. 293–294, SP
Andrysik Marian (1904–1977), opracował Mieczysław
Cincio, 1978, Nr 2, s. 110–111, W
Ankirski Aleksander, 1957, Nr 4, s. 87, KŻ
643
Antecki Wacław (zm. 1960), 1960, Nr 7–8, s. 63–64,
KŻ
Antoniewski Witold (1919–2007), opracowali: An-
drzej Bąkowski i Andrzej Siemiński, 2008, Nr 5–
6, s. 337–338, SP
Arłamowski Edward (1909–1979), opracował Stefan
Kosiński, 1980, Nr 4–5, s. 150, W
Askanas Stefan Kazimierz (1909–1994), opracowali:
Andrzej Siemiński, 1994, Nr 5–6, s. 205–206, Ed-
mund Mazur, 1994, Nr 5–6, s. 207–210, SP
Asłanowicz Paweł (1907–1979), opracował Zygmunt
Skoczek, 1979, Nr 6, s. 1–2, W
Augustyniak Bronisław (1919–1993), opracował Ana-
toliusz Walicki, 1993, Nr 9–10, s. 154–155, SP
Axer Józef (1882–1957), opracował Zenon Andrze-
jewski, 2004, Nr 11–12, s. 161–164, SWA
Axer Maurycy (1886–1942), opracował Zenon An-
drzejewski, 2004, Nr 11–12, s. 165–171, SWA
Badowski Mieczysław (1924–2004), opracował Woj-
ciech Dereziński, 2004, Nr 11–12, s. 312–313, SP
Bahr Franciszek (1882–1977), opracował Stanisław
Kołodziejski, 1986, Nr 5–6, s. 92–93, W
Bajcar Jan (1950–2000), opracował Andrzej Grzy-
wacz, 2000, Nr 7–8, s. 270, SP
Bajkowski Wacław (1875–1941), (Wspomnienia i syl-
wetki adwokatów Zamojszczyzny), opracował
Stanisław Michalski, 1980, Nr 7, s. 141–143, W
Bałut Ludwik (1927–1987), opracował Lech Łozow-
ski, 1988, Nr 6, s. 118–120, W
Banasik Bożenna (1950–2003), opracował Andrzej
Pelc, 2003, Nr 11–12, s. 313–315, SP
Banaszewski Zygmunt (1916–1986), opracował A.K.,
1987, Nr 6, s. 82–83, W
Bara Ignacy (zm. 1961), 1961, Nr 4, s. 94; Nr 8, s.
84, KŻ
Barcikowski Wacław (1887–1981), opracował Jerzy
Jodłowski, 1981, Nr 6, s. 98–99, W
Barczewski Alfons (1910–1971), opracował Henryk
Pietrasiuk, 1987, Nr 5, s. 109–110, W
Barczewski Alfons (1910–1971), opracował Michał
Krakowski, 1971, Nr 12, s. 60–62, W
Bardach Juliusz (1914–2010), opracował Andrzej To-
maszek, 2010, Nr 3, s. 343–344, SP
Barnat Ryszard (1948–1997), opracował Stanisław
Zdanowski, 1998, Nr 3–4, s. 260–262, SP
Barszczewska-Kosik Irena (1925–2009), opracowała
Anna Krawczyk, 2009, Nr 11–12, s. 355–357, SP
Bartkiewicz Stefan (1892–1960), opracował Edward
Muszalski, 1961, Nr 1, s. 81–82, W
Baudouin de Courtenay Świętosław (1889–1961),
1961, Nr 8, s. 84, KŻ
Bayer Witold (1906–1992), opracował Edmund Ma-
zur, 1993, Nr 3–4, s. 116–119, SP
 Załącznik
Bayer Witold (1906–1992), opracował Karol Pędow-
ski, 1992, Nr 5–6, s. 142–144, SP
Bayer Witold (1906–1992), W 10. rocznicę śmier-
ci, opracowali: Stanisław Rymar, 2002, Nr 5–
6, s. 53, Czesław Jaworski, 2002, Nr 5–6, s. 54–
55, Andrzej Michałowski, 2002, Nr 5–6, s. 55–
57, Ryszard Siciński, 2002, Nr 5–6, s. 57–59, Je-
rzy Biejat, 2002, Nr 5–6, s. 59–60, Henryk Pie-
liński, 2002, Nr 5–6, s. 60–61, Stanisław Mikke,
2002, Nr 5–6, s. 61
Bądkowski Antoni (1893–1972), opracował Jan Czer-
wiakowski, 1972, Nr 7–8, s. 108–109, W
Bąkowski Leon (1915–2004), opracował Tomasz Tysz-
ka, 2004, Nr 7–8, s. 324–326, SP
Bednarkiewicz Maciej (1940–2016), opracowała Re-
dakcja, 2016, Nr 11, s. 5, SP
Bełtowski Juliusz (1899–1960), 1960, Nr 5, s. 81, KŻ
Bełza Stanisław (1848–1929), Wkład adwokata Stani-
sława Bełzy w dzieło powrotu Śląska do Macierzy,
opracował Jan Kleczka, 1976, Nr 7, s. 65–68, S
Beyer William Kazimierz (1909–1980), opracował
Zygmunt Skoczek, 1980, Nr 8–9, s. 1–3, W
Białasik Witold (1907–1986), opracował T. Badowski,
1987, Nr 2, s. 158–159, W
Biejat Edmund (1892–1978), opracował Mieczysław
Maślanko, 1978, Nr 7, s. 93–95, W
Biejat Jerzy (1921–2002), opracował Andrzej Bąkow-
ski, 2003, Nr 1–2, s. 258–260, SP
Bielawski Bolesław (1882–1966), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1985, Nr 6, s. 49–55, SWA
Bielawski Władysław (zm. 1959), 1959, Nr 7–8, s. 132,
KŻ
Bielecki Jerzy (1906–1978), opracował Stanisław Ur-
baniak, 1979, Nr 2, s. 103–104,
Bielicki Czesław (1931–2000), opracował Marek Ei-
der, 2001, Nr 3–4, s. 239–241, SP
Bielski Józef Ignacy (1900–2004) – Pożegnanie, opra-
cował Stanisław Mikke, 2004, Nr 11–12, s. 305,
SP
Bielski Józef Ignacy (1900–2004) – Pożegnalne wspo-
mnienie, opracował Edmund Mazur, 2005, Nr 3–
4, s. 317–319, SP
Bielski Józef Ignacy (1900–2004), opracował Stani-
sław Śniechórski, 2004, Nr 11–12, s. 303–305,
SP
Bielski Konrad (1902–1970), (Sylwetki adwokatów lu-
belskich), opracował Ireneusz Bieniaszkiewicz,
1988, Nr 7, s. 149–154, SWA
Bieniak Marian (1933–1993), opracował Piotr Kali-
nowski, 1994, Nr 1–2, s. 182–183, SP
Bień Adam (1899–1998), List adwokata Adama Bie-
nia skierowany do Okręgowej Rady Adwokackiej
w Rzeszowie, 1998, Nr 7–8, s. 224–225, SP
644
T. III/z. 1
Bień Adam (1899–1998), opracował Andrzej Prze-
woźnik, 1998, Nr 5–6, s. 83–87, SP
Bień Adam (1899–1998), opracował Piotr Blajer,
1998, Nr 7–8, s. 222–223, SP
Bień Adam (1899–1998), Słowa pożegnania podczas
pogrzebu Adama Bienia w dniu 10 marca 1998 r.
w Niekrasowie, Rajmund Aschenbrenner, 1998,
Nr 7–8, s. 225–226, SP
Biernacki Jerzy (1907–1977), opracował Tadeusz
Mierzejewski, 1978, Nr 2, s. 66–68, W
Bilewski Tadeusz (1897–1976), opracował Mieczysław
Cincio, 1976, Nr 11, s. 108, W
Biń Władysław (1907–1978), opracował Jerzy Zanie-
mojski, 1979, Nr 3, s. 91–92, W
Biskup Franciszek (1914–1983), opracował Mieczy-
sław Cincio, 1983, Nr 10, s. 79–80, W
Bitner Wacław (1893–1981), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1984, Nr 5–6, s. 52–57, SWA
Bitner Wacław (1893–1981), opracowała Joanna Li-
sowska, 1982, Nr 9–10, s. 114–116, W
Blajer Barbara (1937–2017), opracował Andrzej
Grzywacz, Nr 10, s. 141, SP
Bleidorn Ludwik (zm. 1962), 1962, Nr 11, s. 83, KŻ
Bloch Józef, J. Stopnicki, 1958, Nr 10–11, s. 87–88,
KŻ
Błoński Wacław (1928–2009), opracował Zbigniew
Orzeł, 2010, Nr 7–8, s. 330–333, SP
Bochenek Andrzej (1942–2014), opracował Andrzej
Maciąg, 2014, Nr 11–12, s. 224–225, SP
Boczar Bolesław (1905–1976), opracował Mieczysław
Cincio, 1976, Nr 11, s. 107–108, W
Bojdecki Mirosław (1908–1977), opracował Mieczy-
sław Cincio, 1977, Nr 8–9, s. 118–119, W
Borecki Aleksander (1922–1984), opracował Andrzej
Rajpert, 1986, Nr 1, s. 79–81, W
Borzęcki Marian, opracował Karol Potrzobowski, (w
pracy zbiorowej pod redakcją Romana Łyczywka
pt.: Szkice z dziejów adwokatury, seria III) s. 93–
108, Biblioteka Palestry, 1983, Nr 1–2, SWA
Brandowski Józef (1897–1960), 1961, Nr 1, s. 85, KŻ
Branicki Zygmunt (1911–1987), opracował Edmund
Mazur, 1995, Nr 11–12, s. 250–251, SP
Braum Edward (zm. 1988), opracował Janusz Głady-
szewski, 1989, Nr 2, s. 124–125, W
Briner Robert (1930–2009), opracował Piotr Nowa-
czyk, 2010, Nr 1–2, s. 354–356, SP
Brodniewicz Tadeusz (1918–2006), opracował Ry-
szard Kenner, 2006, Nr 9–10, s. 344–346, SP
Broniwój-Orliński Wincenty Julian (1913–2006),
opracował Cezary Nowakowski, 2007, Nr 1–2, s.
384–388, SP
Brudnicki Jan (1917–1987), opracował Tadeusz Ba-
dowski, 1988, Nr 4, s. 70–71, W
T. III/z. 1 Załącznik
Bruzda Bernard (zm. 1961), 1961, Nr 8, s. 85, KŻ
Brydak Edward (1901–1978), opracował Mieczysław
Cincio, 1978, Nr 11–12, s. 135–137, W
Brzeziński Stefan (zm. 1958), 1958, Nr 12, s. 101, KŻ
Brzeziński Stefan (zm. 1984), opracowały: Zofia Prą-
dzyńska i Jadwiga Siemaszkiewicz, 1985, Nr 12,
s. 80–82, W
Buchała Kazimierz (1924–2002), opracował Wiesław
Szczepiński, 2002, Nr 11–12, s. 289–292, SP
Buchowski Maksymilian (1912–1980), opracował Jó-
zef Misiakowski, 2000, Nr 4, s. 311–312, SP
Buchwald Stanisław (1901–1960), 1960, Nr 10, s. 98,
KŻ
Buczyńska [Janina] Ruth (1926–2012), opracował Stani-
sław J. Jaźwiecki, 2012, Nr 11–12, s. 309–311, SP
Buczyński Karol (1905–1981), opracował Stefan Ko-
siński, 1981, Nr 6, s. 136–137, W
Buczyński Karol (1905–1981), opracował Jan Ku-
trzebski, 1981, Nr 6, s. 137–140, W
Budka Bogumił (1900–1980), opracował Stefan Ka-
czorowski, 1981, Nr 5, s. 92–93, W
Budzanowska Maria (1930–1988) – w 16. rocznicę
śmierci, opracował Andrzej Tomas, 2004, Nr 1–
2, s. 286–288, SP
Budzanowska Maria (1930–1988), Moje spotkania z
adwokat Marią Budzanowską, opracował Witold
K. L. Zapałowski, 2002, Nr 3–4, s. 134–135, Z
Dziejów Adwokatury Polskiej
Budzanowska Maria (1930–1988), Non omnis mo-
riar, opracowało Prezydium NRA, 1993, Nr 3–
4, s. 115–116, SP
Budzanowska Maria (1930–1988), opracował Zbi-
gniew Czerski, 1988, Nr 6, s. 1–4, W
Budzyński Witold (zm. 1957), 1958, Nr 2, s. 94, KŻ
Bukowiecki Stanisław (b.d.), opracował Stanisław
Strzemieczny, 1983, Nr 1–2, s. 77–81, SWA
Bunsch Karol Emil (1898–1987), opracował Stefan
Kosiński, 1988, Nr 6, s. 71–73, W
Burnatowicz Roman (1891–1975), opracował Mieczy-
sław Cincio, 1976, Nr 1, s. 100, W
Car Stanisław (1882–1938), opracował Franciszek Sa-
durski, 1995, Nr 9–10, s. 107–110, SWA
Ceranka Natan (1901–1979), opracowała Maria
Chamska, 1979, Nr 8–9, s. 81, W
Chechliński Andrzej (1931–1993), opracował Andrzej
Bąkowski, 1993, Nr 12, s. 175–176, SP
Chełmoński Adam (1890–1959), opracował Stanisław
Janczewski, 1959, Nr 11, s. 111–114, W
Chełmoński Adam (1890–1959), 1959, Nr 10, s. 103, KŻ
Chmielnikowski Jan Antoni (1926–2001), opracował
Stanisław Kuchta, 2002, Nr 3–4, s. 272–273, SP
Chodkiewicz Krystyna (1919–2010), opracował Zyg-
munt Sobkiewicz, Nr 7–8/2017, s. 218–219, SP
645
Chojnicki Kazimierz (1904–1989), opracował Stani-
sław Szufel, 1989, Nr 8–10, s. 169, W
Cholewicka Małgorzata Anna (1915–2000), opraco-
wał Zygmunt Sobkiewicz, 2004, Nr 9–10, s. 303–
305, SP
Chomicki Albin (zm. 1961), 1962, Nr 1–2, s. 174,
KŻ
Chrzanowski Aleksy (1863–1929), Chrzanowski Zyg-
munt Aleksy (ur. 1898), Aleksy i Zygmunt Chrza-
nowscy, opracował Witold Okniński, 2010, Nr 3,
s. 164–167, SWA
Chrzanowski Bernard (1861–1944), opracował Tade-
usz Woner, 1974, Nr 10, s. 76–78, SWA
Chrzanowski Wiesław (1923–2012), opracował Jan
Ciećwierz, 2012, Nr 7–8, s. 311–313, SP
Chyczewski Jan (ur. 1912), opracował Kazimierz
Askanas, 1990, Nr 4–5, s. 58–59, SP
Cieluch Jan (1899–1983), opracował Józef Łukasie-
wicz, 1984, Nr 2, s. 65–68, W
Cincio Mieczysław (1919–1986), opracował Edmund
Samborowski, 1986, Nr 12, s. 68–70, W
Cisek Jan Kanty (1903–1983), opracowali: Alfred
Dreszer i Eugeniusz Sindlewski, 1983, Nr 10, s.
77–79, W
Ciszak Leon (zm. 1961), 1961, Nr 11, s. 61, KŻ
Cohn Ludwik (1902–1981), opracował Marek Gałę-
zowski, 2017, ePalestra, poz. 10/A
Cybulska Irena (1904–1986), opracował Karol Pę-
dowski, 1987, Nr 1, s. 151–152, Kronika – Izba
Warszawska
Cyceron Marek T. (ur. 106 p.n.e.) – adwokat rzym-
ski opracował Roman Łyczywek, 1960, Nr 9, s.
75–91, SWA
Czacki Aleksander (1914–1999), opracował Jan Po-
lewka, 2000, Nr 7–8, s. 271–275, SP
Czaplicki Aleksander (1901–1984), opracował Jan
Bartoszewski, 1985, Nr 3–4, s. 62–64, W
Czapski Aleksander (1905–1994), opracował Józef
Marczuk, 1995, Nr 1–2, s. 257–259, SP
Czerski Zbigniew Aleksander (1921–1995), opracował
Edmund Mazur, 1996, Nr 1–2, s. 245–249, SP
Czerwiakowski Jan (1906–1997), opracował Leszek
Frączak, 1997, Nr 11–12, s. 228–232, SP
Czeszejko-Sochacki Zdzisław (1927–2002), 2002, Nr
7–8, s. 273, SP
Czeszejko-Sochacki Zdzisław (1927–2002), opracował
Edmund Mazur, 2002, Nr 9–10, s. 282–289, SP
Czyżewski Jan (1925–1996), opracował Andrzej Bą-
kowski, 1996, Nr 3–4, s. 301–302, SP
Ćwikowski Franciszek (1907–1975), opracował Tade-
usz Kaszubski, 1976, Nr 3, s. 55–57, W
Ćwikowski Stanisław (1877–1960), opracował A. Dzi-
kiewicz, 1961, Nr 4, s. 92–93, W
 Załącznik
Dambek Józef (1916–2001), opracował Henryk Ko-
toński i Włodzimierz Rose, 2006, Nr 9–10, s. 346–
348, SP
Danecki Zygmunt (zm. 1958), 1958, Nr 5–6, s. 82,
KŻ
Dąbrowa Morawski Jan Juliusz (1917–1995), opraco-
wał Lesław Myczkowski, 1995, Nr 11–12, s. 248–
249, SP
Dąbrowska Janina (1912–1977), opracował Tadeusz
Iżycki, 1978, Nr 3, s. 75–76, W
Dąbrowski Stanisław Zbigniew (1947–2014), Pierwszy
Prezes Sądu Najwyższego, opracował AJR, 2014,
Nr 1–2, s. 309–311, SP
Dąbrowski Wojciech (1905–1978), opracował Lucjan
Szmidt, 1978, Nr 11–12, s. 137–139, W
de Montfort Henri (1889–1965), Paryski adwokat w
Warszawie. Wspomnienie o Marku de Montfort,
opracowała Hanna Sikorska, 2000, Nr 4, s. 118–
126, KH
de Virion Tadeusz – Adwokatura. Profesja – Kariera
– Etos. Refleksje o zawodzie obrońcy. Tadeusz de
Virion, 2010, Nr 11–12, s. 323–334, SP
de Virion Tadeusz – Humanista, obrońca, nauczyciel –
relacja z uroczystości pogrzebowych adw. Tade-
usza de Virion, opracowała Joanna Sędek, 2010,
Nr 11–12, s. 334–335, SP
de Virion Tadeusz (1926–2010), Wspomnienie, Rado-
sław Rycielski, 2010, Nr 11–12, s. 322, SP
de Virion Tadeusz (1926–2010). Adwokatura żegna
Tadeusza de Virion, opracowało Biuro Prasowe
NRA, 2010, Nr 11–12, s. 321–322, SP
Deczyński Zygmunt (1904–1990), opracował Alfred
Dreszer, 1990, Nr 11–12, s. 83, SP
Dembecki Bolesław (1889–1960), 1961, Nr 1, s. 84,
KŻ
Dembiński Ludwik (1928–2000), opracował Andrzej
Marcinkowski, 2000, Nr 5–6, s. 289–290, SP
Dembiński Marian (zm. 1962), 1962, Nr 11, s. 84,
KŻ
Demidecki-Demidowicz Aleksander (1900–1981),
opracował Edward Muszalski, 1982, Nr 6–7, s.
84–86, W
Dendor Tadeusz (zm. 1958), 1959, Nr 1, s. 84, KŻ
Deńca Władysław (1907–1986), opracował Zdzisław
Dąbrowski, 1987, Nr 6, s. 131–132, W
Dereziński Michał (1897–1976), opracował Leon Ka-
sperski, 2005, Nr 11–12, s. 318–321, SP
Dereziński Michał (1897–1976), opracował Stanisław
Kopoczyński, 1977, Nr 2, s. 60–62, W
Deskur Antoni (1930–2008), opracował Piotr Ochwat,
2009, Nr 1–2, s. 374–377, SP
Dietrich-Miłobędzki Lucjan (zm. 1960), 1960, Nr 12,
s. 65, KŻ
646
T. III/z. 1
Dlouhy Wacław (1892–1972) – działacz konspiracji
piłsudczykowskiej, opracował Marek Gałęzow-
ski, 2006, Nr 3–4, s. 133–136, SWA
Długopolski Stanisław (1911–1983), opracował Stani-
sław Kołodziejski, 1986, Nr 5–6, s. 93–95, W
Długopolski Stanisław (1911–1983), opracował Zbi-
gniew Dyka, 1984, Nr 5–6, s. 68–69, W
Długosz Tadeusz (1938–1978), opracował Józef Braj-
czewski, 1978, Nr 11–12, s. 139–140, W
Dobrowolski Adam (1924–2000), opracował Marian
Sadowski, 2000, Nr 9–10, s. 217–219, SP
Dobrzański Bronisław (1898–1976), opracował Prze-
mysław Kłosiewicz, 1994, Nr 3–4, s. 90–93, W
Doda Zbigniew (1943–1999), opracował Stanisław
Zabłocki, 1999, Nr 1–2, s. 172–174, SP
Doleżał Władysław (1909–1993), opracował Edmund
Mazur, 1994, Nr 1–2, s. 180–181, SP
Dolina Wiesław (1939–1995), opracował Tomasz
Przeciechowski, 1996, Nr 9–10, s. 261–262, SP
Dolińska Wanda (1911–2009), opracował Piotr Sen-
decki, 2009, Nr 9–10, s. 337–340, SP
Doliński Włodzimierz (1913–2009), opracował An-
drzej Marcinkowski, 2009, Nr 5–6, s. 345–346, SP
Domagała Maksymilian (1908–1985), opracował Zbi-
gniew Jędrzejewski, 1986, Nr 2, s. 63–64, W
Domański Ludwik (1877–1952), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1982, Nr 4–5, s. 51–54, SWA
Donicz Edmund (1909–1985), opracował Filip Ro-
sengarten, 1986, Nr 2, s. 62–63, W
Dreszer Alfred Edward (1903–1995), opracował Ju-
liusz Leszczyński, 1995, Nr 7–8, s. 238–241, SP
Drozdowicz Mieczysław (1906–1997), opracował Fran-
ciszek Sadurski, 1997, Nr 9–10, s. 201–203, SP
Druszkowski Stanisław (ur. 1883), opracował T. W-r,
1962, Nr 5, s. 85–86, W
Drzewicki Jan (1889–1977), opracował Mieczysław
Cincio, 1977, Nr 10, s. 101, W
Dubois Maciej Jerzy (1933–2016), opracował Czesław
Jaworski, 2016, Nr 11, s. 143–151, SP
Duda Paweł (1917–1976), opracował Stefan Cieślak,
1976, Nr 12, s. 85–86, W
Duracz Teodor, opracował Emil Merz, 1960, Nr 4, s.
57–67, SWA
Dziedzic Ignacy – W piątą rocznicę śmierci adw. Igna-
cego Dziedzica (1889–1956), opracował Marian
Niklewski, 1961, Nr 3, s. 65–67, W
Dzięciołowski Włodzimierz (1906–1979), opracował
Zbigniew Szurkowski, 1979, Nr 10, s. 72–73, W
Echaust Ludwik (zm. 1958), 1958, Nr 12, s. 101, KŻ
Eichstaedt Józef (1917–1984), opracował Józef Łuka-
siewicz, 1985, Nr 12, s. 79–80, W
Ejchart Henryk (1912–1984), opracował Henryk No-
wogródzki, 1984, Nr 12, s. 55–56, W
T. III/z. 1 Załącznik
Ellert Kazimierz (1907–1981), opracował Kazimierz
Surowiński, 1982, Nr 4–5, s. 95–96, W
Erlich Elza (1917–2004), opracowała Joanna Łado-
mirska-Zelga, 2005, Nr 9–10, s. 307–308, SP
Ewaryst Piekarski Tadeusz (1906–1991), opracował
Edmund Mazur, 1991, Nr 11–12, s. 81–82, SP
Eydziatt-Zubowicz Piotr (1880–1965), (Wspomnienia
i sylwetki adwokatów Zamojszczyzny), opracował
Stanisław Michalski, 1980, Nr 7, s. 139–141, W
Fabijański Józef (1903–1955), opracował Karol Pę-
dowski, 1975, Nr 10, s. 66–67, SWA
Fenichel Zygmunt, oprac. T. Aschenbrenner, 1964,
Nr 9, s. 78, SP
Ferfet Witold (1924–1987), opracował Zdzisław Krze-
miński, 1987, Nr 2, s. 1–3, W
Fijałkowski Wacław (1903–1994), opracował Edmund
Mazur, 1994, Nr 9–10, s. 238–240, SP
Fischer Edmund (1874–1961), 1961, Nr 5, s. 125–
126, W
Frankowski Mieczysław (1925–1999), opracował Ma-
rian Redlicki, 2000, Nr 2–3, s. 265–267, SP
Frąckowiak Jan Paweł (1908–1996), opracował An-
drzej Marcinkowski, 1996, Nr 9–10, s. 252–254,
SP
From Leopold (zm. 1961), 1962, Nr 1–2, 174–175,
KŻ
Fronsberg-Babel Władysław (1908–1973), opracował
Piotr Szczepański, 1974, Nr 2, s. 85–87, W
Frucht Aleksander (zm. 1957), 1957, Nr 3, s. 103,
KŻ
Fuks Henryk (1890–1980), opracował Jan Chmielni-
kowski, 1980, Nr 3, 89–90, W
Fułat Bronisław (1920–1992), opracował Marian Ro-
gozik, 1993, Nr 12, s. 177–179, SP
Furgała Antoni (1901–1999), opracował Franciszek
Sadurski, 1999, Nr 7–8, s. 234–235, SP
Futyma Eugeniusz (1879–1958), 1958, Nr 3–4, s. 97,
KŻ
Gacki Henryk (1896–1963), 1963, Nr 5, s. 65–66, W
Gadomski Jan (1885–1980), opracował Stanisław Ja-
nikowski, 1980, Nr 3, s. 1–3, W
Gajda Leszek (1940–2002), opracował Piotr Latos,
2003, Nr 1–2, s. 260–262, SP
Gałecka-Szmurło Wanda Grażyna (1899–1993), opra-
cował Wojciech Krajewski, 1993, Nr 7–8, s. 132–
133, SP
Gandhi Mohandas, Gandhi jako adwokat w świetle
swoich pamiętników, opracował Roman Łyczy-
wek, 1959, Nr 10, s. 60–65, SWA
Garlicki Stanisław (zm. 1972), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1972, Nr 10, s. 3–5, W
Gdulewicz Zygmunt (zm. 1960), 1960, Nr 7–8, s. 63,
KŻ
647
Gewirz Leon (1907–1979), opracował Maurycy Wie-
ner, 1979, Nr 11–12, s. 89–90, W
Gierak Adolf (1921–1989), opracowali: Janina Hor-
batowska i Anatoliusz Walicki, 1990, Nr 4–5, s.
59, SP
Gilewicz Kazimierz (1929–1986), opracowała Anna
Deneszewska, 1987, Nr 5, s. 110–112, W
Gilewicz Michał (zm. 1960), 1960, Nr 10, s. 97, KŻ
Gliński Marian Stanisław (1908–1996), opracował
Wojciech Krajewski, 1997, Nr 3–4, s. 277–280,
SP
Glogier Zygmunt, Zygmunt Łaguna, 1960, Nr 7–8,
s. 62, W
Gluza Lucjan (1919–1986), opracował Andrzej Bą-
kowski, 1986, Nr 4, s. 1–4, W
Głogowski Karol (1933–2005), opracował Andrzej
Kern i Marian Redlisz-Redlicki, 2005, Nr 11–12,
s. 311–318, SP
Głowacki Stanisław (1900–1985), opracował Walde-
mar Łapkowski, 1985, Nr 12, s. 125–126, W
Gniewiewski Jerzy (1914–1998), opracował Edmund
Mazur, 1998, Nr 9–10, s. 234–236, SP
Gordziałkowski Otton (1898–1994), opracował Stani-
sław Śniechórski, 1994, Nr 3–4, s. 211–212, SP
Gordziałkowski Otton (1898–1994), Warszawscy ad-
wokaci – uczestnicy konspiracji piłsudczykowskiej
w kraju w latach drugiej wojny światowej, opra-
cował Marek Gałęzowski, 2005, Nr 1–2, s. 140–
144, SWA
Goszczyński Kazimierz (1902–1978), opracował Jan
Chyczewski, 1979, Nr 6, s. 106–107, W
Górecki Edward ps. „Zyg” (1915–2009), opracował
Marian Redlisz-Redlicki, 2009, Nr 11–12, s. 353–
354, SP
Górecki Kazimierz (1896–1978), opracował Jerzy
Więckowski, 2004, Nr 9–10, s. 298–303, SP
Górecki Kazimierz (1896–1978), opracowała Anna
Nowachowicz, 1978, Nr 11–12, 68, W
Grabiński Andrzej (1922–2006), opracował Andrzej
Bąkowski, 2007, Nr 1–2, s. 375–380, SP
Grabowski Edward (1880–1961), 1961, Nr 6, s. 111,
KŻ
Grabowski Edward (1880–1961), 1961, Nr 7, s. 85–
86, W
Grabowski Edward – Edward Grabowski, czyli od
członka WKP(b) do Prezesa Naczelnej Rady Ad-
wokackiej, opracował Marcin Zaborski, 2007, Nr
11–12, s. 177–186, KHA
Grabowski Jakub Władysław (zm. 1976), opracował
Juliusz Leszczyński, 1976, Nr 3, s. 71, W
Grabowski Jerzy (1899–1969), opracowała Janina
Horbatowska, 1975, Nr 9, s. 18–20, W
Grabowski Jerzy (1915–1975), opracowali: Stanisław
 Załącznik
Podemski i Zdzisław Krzemiński, 1976, Nr 1, s.
71–72, W
Graliński Zygmunt (1897–1940) – adwokat i polityk,
opracował Franciszek Sadurski, 1996, Nr 9–10,
s. 139–141, W
Granicki Jakub Antoni (zm. 1959), 1960, Nr 9, s. 107,
KŻ
Gronowski Jerzy (1908–1992), opracował Witold
Knoppek, 1993, Nr 5–6, s. 122–123, SP
Grossfeld Ludwik (1889–1955), opracował Zenon
Andrzejewski, 2006, Nr 11–12, s. 330–335, SP
Grymiński Stefan (1887–1966), (Sylwetki adwoka-
tów lubelskich), opracował Adam. J. Jurkiewicz,
1988, Nr 7, s. 145–149, SWA
Gulczyński Stefan (zm. 1972), opracował Ryszard Si-
ciński, 1972, Nr 9, s. 54–55, W
Güntner Rudolf Sylweryn (1886–1979), opracował
Stefan Kosiński, 1980, Nr 3, s. 82–83, W
Gutowicz Adam (1914–2003), opracował Marian Ro-
gozik, 2004, Nr 1–2, s. 288–290, SP
Gutowicz Adam (1914–2003), opracował Marian
Wojnowski, 2013, Nr 9–10, s. 311–314, SP
Gwiazdomorski Jan (1899–1977), opracował Stefan
Kosiński, 1978, Nr 8, s. 58–59, W
Halban Leon (1893–1960), Lesław Pauli, 1960, Nr 10,
s. 94–95, W
Halecki Tadeusz (1923–2014), opracował Maciej Du-
bois, 2014, Nr 10, s. 156–157, SP
Halkiewicz Ryszard (1913–1978), opracował Zbi-
gniew Jędrzejewski, 1980, Nr 10, s. 139–140, W
Halliop Tadeusz (1912–1982), opracował Ferdynand
Rymarz, 1983, Nr 3–4, s. 123–124, W
Halpern Lucjan (1894–1940) – adwokat, żołnierz,
ofiara Katynia, opracował Aleksander Kopiń-
ski, 2014, Nr 7–8, s. 253–262, Historia Adwo-
katury
Hassenbein Bronisław (1889–1961), 1962, Nr 3–4, s.
161–162, W
Hassenfeld-Hankiewicz Dorota (1898–1980), opra-
cowało Grono przyjaciół, 1980, Nr 8–9, s. 146–
147, W
Heibert Tadeusz (1898–1962), 1962, Nr 7, s. 90, KŻ
Heilpern Julian (1896–1961), 1961, Nr 5, s. 125, W
Heintze Witold (1906–1983), opracował Edward Mu-
szalski, 1984, Nr 5–6, s. 70–71, W
Henrykowski Ryszard (1894–1960), 1960, Nr 11, s.
97, KŻ
Herman-Iżycki Tadeusz (1900–1983), opracował Ana-
toliusz Walicki, 1985, Nr 5, s. 85–86, W
Hęćka Stanisław (1925–1998), opracował Jan Płó-
ciennik-Turski, 1998, Nr 9–10, s. 237–240, SP
Hilarowicz Tadeusz (1887–1958), 1958, Nr 10–11, s.
87, KŻ
648
T. III/z. 1
Hoffmann Wiktor (1907–1979), opracował Paweł Ka-
lisz, 1979, Nr 10, s. 75–76, W
Hofmokl-Ostrowski Zygmunt (1873–1963), Adwo-
kat nietuzinkowy. Przyczynki do biografii mece-
nasa Zygmunta Hofmokla-Ostrowskiego, opra-
cował Stanisław Milewski , 2008, Nr 3–4, s. 153–
160, KHA
Hołda Zbigniew (1950–2009), opracował Piotr Sen-
decki, 2009, Nr 11–12, s. 344–350, SP
Honzatko Mieczysław (1903–1945) – profesor, kody-
fikator, adwokat, opracował Adam Redzik, 2005,
Nr 11–12, s. 143–152, SWA
Horbaczewski Zygmunt (1889–1959), 1959, Nr 12, s.
60–61, KŻ
Hozakowski Jerzy (zm. 1959), 1960, Nr 6, s. 80, KŻ
Hrehorowicz Daniel (1911–1970), nadesłał S. Syno-
wiec, 1970, Nr 5, s. 82–83, W
Hul Stanisław (b.d.), Zapomniany bohater adwokatu-
ry, Śmierć albo odcisk kciuka, opracował Henryk
Szczepański, 2015, Nr 3–4, s. 228–230, KHA
Hryniewicz Bohdan (1935–2002), opracował Andrzej
Bąkowski, 2002, Nr 5–6, s. 267–269, SP
Iwanowski Antoni (1912–2006), opracował Cyryl Me-
tody Ratajczak, 2015, Nr 11–12, s. 256–257, SP
Jachimczak Józef Karol (1914–1999), opracował Ed-
mund Mazur, 1999, Nr 9–10, s. 228–229, SP
Jackowski Aleksander (1869–1949) – z okazji 140.
rocznicy urodzin i 60. rocznicy śmierci, opracował
Janusz Kanimir, 2009, Nr 3–4, s. 165–172, SWA
Jacobson Bogdan (1889–1961), 1962, Nr 7, s. 89, KŻ
Jagusz Stanisław (1902–1990), opracował Karol Pę-
dowski, 1990, Nr 11–12, s. 84, SP
Jahns Władysław (zm. 1958), 1958, Nr 12, s. 101, KŻ
Jaklicz Andrzej (1918–1995), opracował Adam Szpu-
nar, 1997, Nr 1–2, s. 289–291, SP
Jakubowski Tadeusz (1893–1978), opracował Stefan
Kosiński, 1978, Nr 8, s. 97, W
Janczewski Stanisław (1887–1970), opracował Zdzi-
sław Krzemiński, 1989, Nr 4, s. 86–89, SWA
Janczewski Stanisław (1887–1970), opracował Zdzi-
sław Krzemiński, 1970, Nr 12, s. 5–7, W
Janicki Władysław (1903–1984), opracował T. Skup,
1985, Nr 7–8, s. 77–79, W
Janisławski Grzegorz (1953–2014), opracował Woj-
ciech Biegański, 2015, Nr 1–2, s. 262–264, SP
Jankowski Witold (1900–1987), opracował A. Wali-
cki, 1988, Nr 5, s. 142–144, W
Jankowski Witold (1900–1987), opracował Lucjan
Ostrowski, 1989, Nr 1, s. 143–144, W
Jarosławski Wojciech Jan (1909–1984), opracował
Ferdynand Rymarz, 1985, Nr 3–4, s. 64–67, W
Jarosz Feliks Bronisław (1897–1957), 1958, Nr 9, s.
77, KŻ
T. III/z. 1 Załącznik
Jarosz Mieczysław (1886–1972), opracował Zygmunt
Albrecht, 1972, Nr 12, s. 40–42, W
Jasiński Jerzy (1931–1996), opracował Marian Rogo-
zik, 1996, Nr 11–12, s. 243–244, SP
Jegorow Włodzimierz (zm. 1958), 1958, Nr 12, s. 100,
KŻ
Jeżewski Adam (1905–1978), opracował Andrzej
Marcinkowski, 1978, Nr 9, s. 73–74, W
Jędrzejewski Bolesław (1896–1987), opracował Kazi-
mierz Askanas, 1987, Nr 12, s. 91–94,
Jędrzejewski Zbigniew (1923–1994), opracował An-
drzej Bąkowski, 1995, Nr 1–2, s. 255–256, SP
Jędrzejewski Zbigniew Jan (1923–1994), opracował
Andrzej Tomas, 1994, Nr 12, s. 207–208, SP
Jodłowiec Julian (1922–1992), opracował Stanisław J.
Jaźwiecki, 1998, Nr 3–4, s. 263–264, SP
Judycki Stefan (1904–1962), 1962, Nr 5, s. 87, KŻ
Jurczyński Hieronim (zm. 1959), 1959, Nr 7–8, s. 132,
KŻ
Jurkiewicz Adam (1910–2006), opracował Piotr Sen-
decki, 2007, Nr 1–2, s. 190–199, SWA
Kaczkowski Antoni (zm. 1958), 1958, Nr 12, s. 101,
KŻ
Kaczmarek Zbigniew (1922–2009), opracował Jan
Montowski, 2010, Nr 1–2, s. 351–354, SP
Kaczyński Lech Aleksander (1949–2010). Prezydent
Rzeczypospolitej Polskiej, opracowała Redakcja i
Czesław Jaworski, 2010, Nr 4, s. 3–15, Specjalny
zeszyt „Palestry”
Kadłubowski Zygmunt (zm. 1961), 1961, Nr 7, s. 87,
KŻ
Kaleta Edward (1913–2000), opracował Stefan Pła-
żek, 2001, Nr 1–2, s. 271–272, SP
Kalicki Marian (1907–1979), opracował Zygmunt
Skoczek, 1979, Nr 5, s. 90–91, W
Kalinowski Franciszek (1910–2000), opracowała Miro-
sława Pietkiewicz, 2001, Nr 5–6, s. 251–253, SP
Kalinowski Stanisław Jerzy (1888–1954), dziekan
Okręgowej Rady Adwokackiej w Lublinie, opra-
cował Ferdynand Rymarz, 1983, Nr 1–2, s. 82–
85, SWA
Kaliszczak Jerzy (1902–1995), opracował Zbigniew
Orzeł, 1995, Nr 7–8, s. 246–249, SP
Kalka Wiktor (1914–1986), opracował Zygmunt Pu-
banc, 1986, Nr 12, s. 71–73, W
Kałwiński Kazimierz (1906–1978), opracował Jerzy
Zaniemojski, 1978, Nr 3, s. 77–78, W
Kamieński Marian (1914–1982), opracował Tadeusz
Zieliński, 1983, Nr 3–4, s. 121–122, W
Kamińska-Bibrowska Wanda (1901–1992), opracował
Karol Pędowski, 1992, Nr 3–4, s. 112–114, SP
Kański Jacek (1923–2010), opracowali: Stanisław
J. Jaźwiecki, Sulyok Miklós, Marian Sadow-
649
ski, Marek Stoczewski, 2010, Nr 9–10, s. 333–
336, SP
Kański Mikołaj (1818–1898), opracował Jan Kocznur,
1961, Nr 12, s. 48–52, SWA
Kapko Zdzisław (1918–1984), opracował Jan Chmiel-
nikowski, 1984, Nr 7–8, s. 36, W
Karakulski Kazimierz (1896–1958), 1958, Nr 7–8, s.
97, KŻ
Karaś Antoni (1923–2002), opracował Wiesław Sze-
lest, 2003, Nr 1–2, s. 262–263, SP
Karliński Jerzy ps. „Mirax” (1919–1995), opracował
Leon Kasperski, 1995, Nr 9–10, s. 207–208, SP
Karniol Maurycy (1899–1958), 1959, Nr 1, s. 84, KŻ
Karniol Maurycy (1899–1958), A.L., 1959, Nr 2–3, s.
101–102, W
Karniol Piotr (1931–1991), opracował Andrzej Bą-
kowski, 1991, Nr 10, s. 87–88, SP
Karpiński Antoni (1855–1941) – adwokat w Gnieź-
nie, opracował Edmund Wengerek, 1977, Nr 5,
s. 89–93, SWA
Karśnicki Jan Bolesław (1927–2007), opracował Ry-
szard Kenner, 2007, Nr 11–12, s. 356–358, SP
Karwacki Piotr (zm. 1961), 1962, Nr 3–4, s. 163, KŻ
Kasche Michał (1905–1978), opracował Tadeusz Ba-
dowski, 1978, Nr 3, s. 76–77, W
Kassler Juliusz (1902–1959), 1959, Nr 10, s. 103, KŻ
Kastelik Józef (1892–1962), 1962, Nr 11, s. 84, KŻ
Kaszubski Tadeusz (1916–1987), opracował A.K.,
1987, Nr 6, s. 83–84, W
Kazimierski Henryk (1905–1988), opracował Jan
Chmielnikowski, 1989, Nr 1, s. 159–160, W
Kaznowski Stanisław (1883–1962), 1962, Nr 7, s. 89, KŻ
Keller Kazimierz (zm. 1957), 1958, Nr 2, s. 94, KŻ
Kenner Ryszard (1927–2014), opracowała Jadwi-
ga Walczak-Karczemska, 2015, Nr 3–4, s. 268–
269, SP
Kędzierska-Cieśla Alicja (1929–2006), opracowali:
Andrzej Burzak, Jerzy Ciszewski, Adam Jedliń-
ski, Krystyna Smolarczyk-Stępniak, 2007, Nr 1–
2, s. 382–383, SP
Kisielewski Stefan (zm. 1991), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1991, Nr 10, s. 85–86, SP
Kisielewski Stefan (zm. 1991), Uzupełnienie nekrolo-
gu Stefana Kisielewskiego, opracował Franciszek
Sadurski, 1992, Nr 1–2, s. 117–118, SP
Kisza Andrzej (1922–1996), opracował Stanisław Ja-
nikowski, 1996, Nr 11–12, s. 238–239, SP
Kitkowski Tadeusz (zm. 1961), 1962, Nr 5, s. 87, KŻ
Klasse Odo (1890–1963), 1963, Nr 3, s. 82–83, KŻ
Kleczka Jan (1903–1985), opracował Jan Grochowicz,
1986, Nr 8, s. 129–130, W
Klein Wacław (1918–1997), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1997, Nr 9–10, s. 198–200, SP
 Załącznik
Kmera Stanisław (1903–1990), opracował Leon Ka-
sperski, 1990, Nr 11–12, s. 85, SP
Kmiotek Andrzej (1924–2001), opracował Piotr Kali-
nowski, 2002, Nr 1–2, s. 260–262, SP
Kobielski Witold Ryszard (1922–1981), opracował
Ferdynand Rymarz, 1981, Nr 6, s. 142–143, W
Kobus Bazyli (1907–1992), opracował Anatoliusz
Malicki, 1993, Nr 1–2, s. 124–125, SP
Kocanowa Jadwiga (1910–1943), Wspomnienia sio-
stry, opracowała Maria Turlejska, 1995, Nr 1–2,
s. 153–156, W
Koch Bronisław (1913–1988), opracował Józef Łuka-
siewicz, 1988, Nr 10, s. 142–144, W
Kocznur Jan (1909–1972), opracował twr., 1972, Nr
7–8, s. 106–107, W
Kołakowski Miron – Wspomnienia osobiste o prawni-
kach piotrkowskich, opracował Miron Kołakow-
ski, 1978, Nr 10, s. 49–56, W
Kołakowski Miron (1911–1993), opracował Zbigniew
Jędrzejewski, 1993, Nr 1–2, s. 122–124, SP
Kołakowski Miron (1911–1993), Wspomnienie o ad-
wokacie Mironie Kołakowskim, opracował Adam
Kasperkiewicz, 2013 , Nr 5–6, s. 262–269, SWA
Kołakowski Piotr (1912–1987), opracował Tadeusz
Kowalewski, 1987, Nr 12, s. 168, W
Komorowski Ireneusz (zm. 1977), opracował Zdzi-
sław Kapka, 1978, Nr 1, s. 107–108, W
Kondraciuk Marian (1907–1987), opracował Maciej
Antoszewski, 1987, Nr 12, s. 94–97, W
Koni Anatol (1844–1927) – Życie i twórczość, opra-
cował Borys Ołomucki, 1960, Nr 7–8, s. 48–54,
SWA
Konieczny Florian (1911–1978), opracował Stefan
Cieślak, 1979, Nr 11–12, s. 87–88, W
Konopka Andrzej Wojciech (1931–2004), opracował
Andrzej Bąkowski, 2004, Nr 1–2, s. 282–283, SP
Kończa Franiszek (1919–1990), opracował Anato-
liusz Walicki, 1990, Nr 11–12, s. 86, SP
Korabiński Józef (1907–1985), opracował Stanisław
Krysicki, 1985, Nr 5, s. 51–53, W
Korboński Stefan (1901–1989), 2009 – Rok Stefana
Korbońskiego. Senator adwokat Zbigniew Cichoń
przypomina postać adwokata Stefana Korbońskie-
go na posiedzeniu Senatu, 2009, Nr 5–6, s. 139–
140, SWA
Korboński Stefan (1901–1989), opracował Franciszek
Sadurski, 1995, Nr 11–12, s. 101–105, SWA
Korboński Stefan (1901–1989), opracował Karol Pę-
dowski, 1990, Nr 1, s. 63–66, W
Kordasiewicz Władysław (1923–1987), opracował
Andrzej Sanecki, 1988, Nr 3, s. 171, W
Kordasiewicz Władysław(1923–1987), opracował An-
drzej Sanecki, 1990, Nr 2–3, s. 67–68, W
650
T. III/z. 1
Korolewicz Jerzy (1909–1981), opracował Kazimierz
Gilewicz, 1981, Nr 10–12, s. 142–143, W
Korowicki Aleksander (1797–1864), Aleksander Ko-
rowicki i jego zapomniany podręcznik procedu-
ry karnej (w 200. rocznicę urodzin Autora), opra-
cował Romuald Kmiecik, 1998, Nr 7–8, s. 106–
111, Sylwetki
Korycki Jerzy „Edigey” (1912–1983), opracował Le-
szek Sługocki, 1989, Nr 4, s. 96–98, W
Korycki Jerzy „Edigey” (1912–1983), opracował Wan-
da Strzałkowska-Korycka, 1983, Nr 11, s. 67–68,
W
Korzonek Jan (1895–1984), opracował Zbigniew
Dyka, 1985, Nr 2, s. 55–57, W
Kosiński Stefan (1909–1991), opracował Marian Sa-
dowski, 2015, Nr 11–12, s. 258–261, SP
Kosiński Stefan (1909–1991), opracował Ryszard
Raźny, 1998, Nr 9–10, s. 241–245, SP
Kosko Kazimierz (1875–1961), 1961, Nr 5, s. 127,
KŻ
Kotowski Witold (1899–1988), opracował Leszek Su-
gocki, 1991, Nr 8–9, s. 103–105, SP
Kowalewski Karol (1906–1989), opracował Stanisław
Dembiak, 1991, Nr 3–4, s. 94–95, SP
Kowalewski Tadeusz (1917–2002), opracował Jerzy
Kejna, 2002, Nr 11–12, s. 293–294, SP
Kowalska Jadwiga, 1957, Nr 4, s. 87, KŻ
Kowalski Antoni (1899–1958), 1959, Nr 2–3, s.
103,KŻ
Kowalski Tadeusz (1896–1961), 1962, Nr 1–2, s. 174,
KŻ
Koziołkiewicz Stanisław (1899–1980), opracował
Zdzisław Krzemiński, 1980, Nr 10, s. 80–82, W
Koziorowski Kazimierz (1904–1976), opracował Ta-
deusz Kaszubski, 1976, Nr 11, s. 113–114, W
Krajewski Feliks (1902–1979), opracował Ryszard
Koziara, 1979, Nr 10, s. 73–75, W
Krajewski Henryk (1824–1897), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1985, Nr 9, s. 58–64, SWA
Krajewski Henryk (1824–1897), opracował Tadeusz
Burakowski, 1975, Nr 4, s. 83–88, SWA
Krajewski Jan (1913–1978), opracował Jerzy Jodłow-
ski, 1979, Nr 1, s. 87–89, W
Krajewski Jan (1923–1986), opracował Edmund Sam-
borowski, 1986, Nr 12, s. 70–71, W
Krajewski Wojciech (1918–2000), opracował Zdzi-
sław Krzemiński, 2000, Nr 5–6, s. 285–287, SP
Krajowski-Kukiel Stanisław (1886–1945), opracował
Paweł Rokicki, 2017, ePalestra, poz. 2/A
Kraushar Aleksander (1843–1931), opracował Janusz
Olchowicz, 1958, Nr 3–4, s. 94–96, W
Krauthofer-Krotowski Jakub (1806–1852), opracował
Jan Kocznur, 1959, Nr 7–8, s. 58–70, SWA
T. III/z. 1 Załącznik
Krauthofer-Krotowski Jakub (1806–1852), opracował
Krzysztof Pol, 2002, Nr 7–8, s. 109–115, SWA
Krawczyński Mieczysław (1908–1984), opracował
Anatoliusz Walicki, 1985, Nr 5, s. 85, W
Krawczyński Świętosław (1913–1977), opracował Je-
rzy Zięba, 2013, Nr 5–6, s. 309–311, SP
Krawczyński Świętosław Michał (1913–1977), opraco-
wał Andrzej Płoski, 1977, Nr 6, s. 98–100, W
Kropiński Adam (1887–1944) – życie, praca zawodo-
wa oraz działalność społeczna, polityczna i kultu-
ralna, opracował Zenon Andrzejewski, 2013, Nr
11–12, s. 276–284, SWA
Kropiwnicki Marian Kazimierz (1927–1992), opra-
cował Leszek Sługocki, 1992, Nr 11–12, s. 133–
135, SP
Kropiwnicki Zygmunt (1900–1980), opracował To-
masz Kędzierski, 1981, Nr 5, s. 91–92, W
Krzystkiewicz Bronisław (1958), 1958, Nr 10–11, s.
88, KŻ
Krzywiński/Krzywański Józef, 1960, Nr 12, s. 65, KŻ
Książek Kazimierz (1906–1961), 1962, Nr 1–2, s. 174,
KŻ
Kubiczek Jan (1901–1975), opracował Mieczysław
Cincio, 1975, Nr 5–6, s. 105–106, W
Kucharski Józef (1903–1978), opracował Adam Zel-
ga, 1978, Nr 11–12, s. 69, W
Kuchta Stanisław (1940–2015), opracował Wojciech
Krzysztoporski, 2016, Nr 9, s. 157–158, SP
Kulczycki Michał ( 1886–1963), opracował Stanisław
Janczewski, 1963, Nr 7–8, s. 1–4, W
Kulczycki Michał (zm. 1984), opracował Henryk No-
wogródzki, 1984, Nr 5–6, s. 66–68, W
Kulerski Jan (1894–1981), opracował Andrzej Jochel-
son, 1981, Nr 6, s. 151–152, W
Kuligowski Tadeusz (1902–1962), 1962, Nr 7, s. 91,
KŻ
Kulwieć Józef (1879–1962), 1962, Nr 7, s. 90, KŻ
Kurcyusz Jerzy (1907–1988), opracował Aleksander
Czacki, 1989, Nr 3, s. 143–145, W
Kurowski Witold (1902–1977), opracował Edmund
Masiak, 1978, Nr 2, s. 104–105, W
Kuskowski Marian (1905–1988), opracował Stanisław
Janikowski, 1989, Nr 1, 157–159, W
Kustos Franciszek (1928–1996), opracował Jan Po-
lewka, 1997, Nr 11–12, s. 233–237, SP
Kurcyusz Jerzy (1907–1988), Wojenne losy adwoka-
ta Jerzego Kurcyusza, opracował Andrzej Prze-
woźnik, 1997, Nr 3–4, s. 134–139, KH
Kuźmicki Marek (1941–2009), opracował Lech Ło-
zowski, 2009, Nr 11–12, s. 351–353, SP
Kwasiborska Weronika Ksawera (1907–2003), opra-
cowała Veronica Afewu, 2004, Nr 9–10, s. 295–
298, SP
651
Kwiatkowski Wojciech (zm. 1960), 1960, Nr 9, s. 107–
108, KŻ
Kwieciński Jerzy (zm. 1974), opracował Ignacy Hir-
szel, 1975, Nr 3, s. 111–112, W
Kwieciński Zygmunt (zm. 1961), 1961, Nr 8, s. 84–
85, KŻ
Kwoczek Paweł (1904–1975), opracował Marek Ga-
bryjelski, 1975, Nr 10, s. 64–66, W
Landsberger Otton (1901–1979), opracował Jerzy
Sieklucki, 1979, Nr 8–9, s. 82–83, W
Lang Czesław (1907–1978), opracował Stefan Kosiń-
ski, 1979, Nr 4, s. 130, W
Lasocki Aleksander (1908–1978), opracowała Halina
Piekarska, 1978, Nr 5–6, s. 83, W
Latos Roman (1956–2007), opracował Jan Montow-
ski, 2007, Nr 11–12, s. 358–360, SP
Lauterpacht Elihu (1928–2017), Lauterpacht Hersch
(1897–1960), opracowali Philippe Sands, Adam
Redzik, Nr 7–8/2017, s. 213–217, SP
Lebiecka Wilhelmina (1928–1982), opracował Woj-
ciech Gryczewski, 1983, Nr 3–4, s. 151, W
Lednicki Aleksander (1866–1934), opracował Zeno-
wiusz Ponarski (w pracy zbiorowej pod redakcją
Romana Łyczywka pt. Szkice z dziejów adwokatu-
ry polskiej, seria II, s. 60–88, Biblioteka Palestry,
1978, Nr 4, SWA
Lekczyński Tadeusz (1908–1991), opracował Wień-
czysław Grzyb, s. 3–4, s. 115–116, SP
Lembowicz Maria (1927–2002), Słowo od Redakcji,
2002, Nr 5–6, s. 269–270, SP
Lembowicz Maria (1927–2002), opracował Edmund
Mazur, 2002, Nr 5–6, s. 270–271, SP
Lemieszewski Leonard (1894–1959), 1959, Nr 12, s.
60, KŻ
Lemkin Rafał (1900–1959) – warszawski adwokat
(1934–1939), twórca pojęcia „genocyd” i głów-
ny architekt konwencji z 9 grudnia 1948 r. („kon-
wencja Lemkina”). W 55-lecie śmierci, opracował
Ryszard Szawłowski, 2014, Nr 9, s. 288–311, HA;
Część II: Roczne interludium szwedzkie 1940–
1941 i lata amerykańskie 1941–1948, 2015, Nr
5–6, s. 223–250; Część III: A. Niespodziewanie
trudne ostatnie dziesięć lat amerykańskich 1949–
1959. B. Lemkin po śmierci – od pewnego zapo-
mnienia do światowego powrotu od końca XX
wieku, 2015, Nr 9–10, s. 213–237, KHA
Lesman Jan (1898–1966) znany jako pisarz Jan Brze-
chwa – w pięćdziesięciolecie śmierci, opracował
Tomasz M. Lerski, 2016, Nr 7–8, s. 241–245,
KHA
Lesman Jan (1898–1966), Zapomniana sfera życia
Jana Brzechwy (1898–1966): adwokat Jan Wik-
tor Lesman jako pionier polskiego i międzynaro-
 Załącznik
dowego prawa autorskiego, opracowała Małgo-
rzata Stępień, 2016, ePalestra, poz. 8/A
Leśmian Bolesław – notariusz i poeta (1877–1937),
opracował Ireneusz Bieniaszkiewicz, 1980, Nr 7,
s. 86–88, W
Lewkowicz Jan (1909–1978), opracował Kazimierz
Askanas, 1979, Nr 1, s. 92, W
Lieberman Herman (1870–1941) – Z panteonu ad-
wokatów polskich, opracował Stanisław Rakow-
ski, 1984, Nr 2, s. 71–75, SWA
Lieberman Herman (1870–1941), Przemyskie wątki
w biografii Hermana Liebermanna – w związku z
70-leciem śmierci, opracował Zenon Andrzejew-
ski, (cz. 1) 2011, Nr 7–8, s. 233–240, (cz. 2) 2012,
Nr 9–10, s. 247–260, SWA
Liebeskind Adolf (1895–1979), opracował Stefan Ko-
siński, 1980, Nr 4–5, s. 148–150, W
Lipczyńska Maria (1916–1984), opracował Ryszard
Ponikowski, 1985, Nr 1, s. 97–99, W
Lipiec Józef (1923–1988), opracował Zbigniew Ję-
drzejewski, 1989, Nr 4, s. 93–96, W
Lipiński Aleksander (ur. 1904), opracował Andrzej
Rajpert, 1986, Nr 7, s. 140–141, W
Lis-Olszewski Witold (1905–1986), opracowała Hali-
na Piekarska, 1988, Nr 3, s. 107–110, W
Litwin Józef (1904–1966), opracował Zygmunt Al-
brecht, 1966, Nr 11, s. 69–70, W
Lorkiewicz Michał (1897–1991), opracował Sylwester
Kubera, 1992, Nr 7–8, s. 105–107, SP
Lubicz-Sierakowski Ludomir (1925–1999), opracował
Marian Redlicki, 1999, Nr 5–6, s. 227–228, SP
Lubierski Alfred (zm. 1961), 1961, Nr 11, s. 60, KŻ
Łabiński Tadeusz (1897–1961), 1961, Nr 11, s. 60–
61, KŻ
Łabuński Zygmunt (1909–1984), opracował Józef Łu-
kasiewicz, 1984, Nr 9, s. 61, W
Łada-Bieńkowski Krzysztof (1902–1973), opracował
Olgierd Missuna, 1974, Nr 1, s. 79–80, W
Łaparewicz Jan Stanisław (zm. 1960), 1960, Nr 7–8,
s. 63, KŻ
Ławrynowicz Janusz (1913–1999), opracował Ed-
mund Mazur, 1999, Nr 11, s. 159–161, SP
Łojewski Kazimierz (1923–2006), opracowali: An-
drzej Bąkowski i Stanisław Śniechórski, 2007,
Nr 7–8, s. 367–368, SP
Łopatek Aleksander (1938–2003), opracował Andrzej
Tomaszewski, 2003, Nr 5–6, s. 306–307, SP
Łowczowski Jerzy (1928–2009), opracowali: Stani-
sław Machajewski i Piotr Ochwat, 2009, Nr 5–
6, s. 347–349, SP
Łuczkiewicz Zygmunt (1918–1980), opracował Zbi-
gniew Jędrzejewski, 1980, Nr 8–9, s. 144–145, W
Łuczyński Jan (1889–1961), 1961, Nr 3, s. 68, KŻ
652
T. III/z. 1
Łuczywek Jan, oprac. M. Andrełowicz, 1964, Nr 6,
s. 70, SP
Łukaszewski Wincenty (zm. 1961), 1961, Nr 11, s.
61, KŻ
Łukawski Wiesław (1926–2013), opracował Leszek
Frączak, 2014, Nr 11–12, s. 221–223, SP
Łuszczewski Zdzisław (1920–1984), opracował Ferdy-
nand Rymarz, 1984, Nr 12, s. 80–81, W
Łyczywek Roman (1916–1994) – w 10. rocznicę śmier-
ci, opracował Włodzimierz Łyczywek, 2004, Nr
9–10, s. 293–295, SP
Łyczywek Roman (1916–1994), opracowali: Tade-
usz Burakowski i Zenon Weinert, 1994, Nr 12,
s. 203–206, SP
Łyczywek Roman (1916–1994), opracował Edmund
Mazur, 1995, Nr 5–6, s. 250–255, SP
Maciejewski Jan (1887–1958), 1958, Nr 5–6, s. 82,
KŻ
Maciejewski Stanisław (1910–2000), opracował An-
drzej Marcinkowski, 2000, Nr 5–6, s. 288–289,
SP
Maciejko Józef (1911–1993), opracował Andrzej Bą-
kowski, 1993, Nr 7–8, s. 134, SP
Maciejkowski Antoni vel. Snarski Antoni (1911–
1984), opracował Ferdynand Rymarz, 1984, Nr
12, s. 56–58, W
Madey Bohdan (1919–1975), opracował Jerzy Zanie-
mojski, 1975, Nr 5–6, s. 105–106, W
Magierski Witold (1928–1993), opracował Zbigniew
Rene, 1993, Nr 12, s. 180–191, SP
Majewicz Włodzimierz (1916–1977), opracował Jerzy
Zaniemojski, 1977, Nr 7, s. 85
Majewski Tadeusz (zm. 1958), 1958, Nr 10–11, s. 88,
KŻ
Majewski Tomasz (1917–2006), opracowała Monika
Strus-Wołos, 2006, Nr 7–8, s. 356–359, SP
Majewski Władysław (zm. 1959), 1960, Nr 6, s. 80,
KŻ
Majsterek Stefan (1922–1995), opracował Marian
Redlicki, 1995, Nr 7–8, s. 250–251, SP
Makarewicz Juliusz (1872–1955), Juliusz Makarewicz
– uczony, kodyfikator i polityk, opracował Jaro-
sław Warylewski, 1999, Nr 5–6, s. 76–86, S
Makowski Wacław (1880–1942), Żołnierska karta w
życiu prof. Wacława Makowskiego, opracował
Leszek Kania, 2001, Nr 5–6, s. 98–102, SWA
Malanek Antoni (1925–1982), opracował Mieczysław
Cincio, 1983, Nr 3–4, s. 152–153, W
Malcen Józef (1918–1996), opracował Juliusz Lesz-
czyński, 1997, Nr 3–4, s. 281, SP
Malczewski Roman (zm. 1957), 1958, Nr 2, s. 94,
KŻ
Malczyk Bolesław (1897–1960), Nr 10, s. 95–96, W
T. III/z. 1 Załącznik
Malec Mieczysław (1905–1983), opracował Mieczy-
sław Cincio, 1984, Nr 3–4, s. 70–71, W
Malicki Dymitr (1914–1977), opracował Stanisław Ja-
nikowski, 1978, Nr 11–12, s. 70–71, W
Malinowski Jerzy (1926–1987), opracował Maciej
Dubois, 1987, Nr 3–4, s. 1–4, W
Małachowski Marcin (zm. 1961), 1962, Nr 3–4, s.
164, KŻ
Mandák Václav (1933–2009), opracowała Ewa Sta-
wicka, 2009, Nr 9–10, s. 342–343, SP
Maniak Henryk (zm. 1984), opracował A.R., 1987,
Nr 5, s. 108–109, W
Mantel Feliks (1906–1990), opracował Marcin Zabor-
ski, 2017, ePalestra, poz. 12/M
Marciniak Jan (1885–1960), 1961, Nr 1, s. 84–85, KŻ
Marcinkowski Andrzej (1929–2010), Dobry prawnik,
dobry chrześcijanin, opracował Stanisław Podem-
ski, 2010, Nr 3, s. 341–342, SP
Marcinkowski Andrzej (1929–2010), List Lecha Wa-
łęsy do Barbary Marcinkowskiej, 2010, Nr 3, s.
338, SP
Marcinkowski Andrzej (1929–2010), opracował An-
drzej Reichelt, 2010, Nr 3, s. 338–340, SP
Marczewski Edward (1911–1989), opracował Tadeusz
Badowski, 1989, Nr 11–12, s. 165–166, W
Marczewski Jerzy Andrzej (zm. 1960), 1960, Nr 7–
8, s. 63, KŻ
Marynowski Lucjan, 1960, Nr 12, s. 65, KŻ
Masiak Edmund (1903–1983), opracował Anatoliusz
Walicki, 1985, Nr 5, s. 87–88, W
Masłoń Jan (zm. 1959), 1959, Nr 7–8, s. 132, KŻ
Maślanko Mieczysław (1903–1986), opracował Jacek
Wasilewski, 1987, Nr 1, s. 74–77, W
Matecki Zygmunt (1914–1984), opracował Józef Łu-
kasiewicz, 1984, Nr 9, s. 60, W
Mayzner Kazimierz (1883–1951) – znana postać na
Mazowszu, opracował Kazimierz Askanas, 1986,
Nr 7, s. 53–59, SWA
Mazur Edmund (1924–2006), opracowali: Janusz A.
Mika i Wojciech Toczyski, 2007, Nr 1–2, s. 388–
389, SP
Mazur Edmund (1924–2006), opracował Lesław
Myczkowski, 2006, Nr 11–12, s. 327–329, SP
Mazur Kazimierz Stanisław (1938–2007), opracował
Alojzy Policiński, 2008, Nr 7–8, s. 353–355, SP
Mazur Marian (1910–1976), (Wspomnienia i sylwet-
ki adwokatów Zamojszczyzny), opracował Stani-
sław Michalski, 1980, s. 131–133, W
Mazur Tomasz (1918–1986), opracował Stanisław
Szufel, 1986, Nr 7, s. 78–79, W
Mazurkiewicz Tadeusz Józef ps. „Boruta” (1909–
1993), opracował Leon Kasperski, 1994, Nr 7–
8, s. 251–254, SP
653
Metelski Marian (1911–2000), opracowała Agnieszka
Metelska, 2000, Nr 11–12, s. 261–263, SP
Mélèze-Modrzejewski Józef (1930–2017), opracował
Adam Redzik, Nr 11, s. 138–139, SP
Miąsik Marian (1907–1986), opracował Edmund
Samborowski, 1987, Nr 1, s. 77–79, W
Michalak Józef (1915–1986), opracował A.K., 1987,
Nr 6, s. 81–82, W
Michalski Jan (zm. 1959), 1959, Nr 10, s. 104, KŻ
Michalski Tadeusz (1889–1953), opracował Franci-
szek Sadurski, 1999, Nr 1–2, s. 175–176, SP
Michałowski Wacław (1917–1998), opracował Ed-
mund Mazur, 1998, Nr 11–12, s. 249–250, SP
Michejda Jan (1853–1927), opracował Ludwik Kohu-
tek (w pracy zbiorowej pod redakcją Romana Ły-
czywka pt. Szkice z dziejów adwokatury polskiej),
1976, Nr 1, s. 67–74, SWA
Mickiewicz Mikołaj (1765–1812), Mickiewicz, adwo-
kat subseliów nowogródzkich, opracowała Maria
Dernałowicz, 1999, Nr 1–2, s. 72–79, S
Mickiewicz Mikołaj (1765–1812), opracował Juliusz
Leszczyński (w pracy zbiorowej pod redakcją Ro-
mana Łyczywka pt.: Szkice z dziejów adwokatury
polskiej, seria II), s. 88–93, Biblioteka Palestry,
1978, Nr 4, SWA
Mierzwa Stanisław (1905–1985) – Przemówienie wy-
głoszone w Wierzchosławicach w dniu 19.10.1985 r.
nad trumną adw. Stanisława Mierzwy, opracował
Zbigniew Dyka, 1986, Nr 5–6, s. 96–98, W
Mierzwa Stanisław (1905–1985), opracował Franci-
szek Sadurski, 1999, Nr 11, s. 49–50, W
Mierzwa Stanisław (1905–1985), opracował Jan Kot,
1986, Nr 12, s. 52–56, SWA
Mierzwa Stanisław (1905–1985), opracował Stefan
Kosiński, 1986, Nr 5–6, s. 117–119,
Mierzwa Stanisław (1905–1985), opracował Stefan
Płażek, 1986, Nr, 5–6, s. 119–120, W
Mikke Stanisław (1947–2010), opracowali: Redak-
cja, ks. Witold Adamczewski, Andrzej Bąkow-
ski, Hanna Bernaszuk, Antoni Bojańczyk, Anna
Błachnio-Parzych, Maria Dakowska, Rafał Dę-
bowski, Marian Filar, Lech Gardocki, Jerzy
Glanc, Aleksander Gruszecki, Katerina Guteri-
na, Wojciech Hermeliński, Anna Hołowaczyk,
Tomasz Tadeusz Koncewicz, Tatiana Kosinowa,
Wojciech Kotowski, Joanna Kowalska, Jerzy A.
Kulesza, Zenon Marciniak, Agnieszka Metelska,
Andrzej Michałowski, Stanisław Milewski, Stel-
la i Menachem Rebhun, Jerzy Naumann, Adam
Redzik, Stanisław Rymar, Natalia Sawina, Piotr
Sendecki, Andrzej Siemiński, Marek Sołtysik,
Dawid Stachurski, Ewa Stawicka, Monika Strus-
Wołos, Andrzej Stoga, Jacek Trela, Wojciech Tu-
 Załącznik
midalski, Lech Wałęsa, Andrzej Warfołomiejew,
Wojciech Wilczek, Józef Wójcikiewicz, Małgo-
rzata Wrzołek-Romańczuk, Stanisław Zabłocki,
Marcin Zaborski, Jerzy Zięba, Agnieszka Zwie-
rzyńska, 2010, Nr 4, s. 79–187, Specjalny zeszyt
„Palestry”
Mikulińska-Korczyńska Aurelia (1930–2003), opra-
cował Stanisław J. Jaźwiecki, 2004, Nr 1–2, s.
290–292, SP
Mildner Jan (1887–1960), 1961, Nr 1, s. 83, W
Milewski Stanisław (1931–2013), In memoriam, opra-
cował Adam Redzik, 2013, Nr 11–12, s. 307–316,
SP
Misiurewicz Bolesław (zm. 1962), 1962, Nr 11, s. 83–
84, KŻ
Missuna Olgierd (1904–1977), opracował Henryk No-
wogródzki, 1977, Nr 3–4, s. 83–84, W
Mitkiewicz Stanisław (zm. 1957), 1958, Nr 2, s. 94,
KŻ
Mizera Stefan (1912–1993), opracował Edmund Ma-
zur, 1993, Nr 3–4, s. 120–122, SP
Mizikowski Jan (1931–1999), opracował Andrzej Bą-
kowski, 1999, Nr 7–8, s. 232–233, SP
Mizikowski Jan (1931–1999), opracował Andrzej Bą-
kowski, 2009, Nr 1–2, s. 377–379, SP
Molenda Stanisław (1902–1976), opracował Wacław
Szyszkowski, 1977, Nr 3–4, s. 80–81, W
Moszczeński Ignacy (zm. 1957), 1958, Nr 2, s. 94, KŻ
Moszczyński Marian Z. (1933–2000), opracował Ed-
mund Mazur, 2001, Nr 1–2, s. 272–275, SP
Moś Piotr (1908–1992), opracował Stanisław Hęćka,
1993, Nr 1–2, s. 126–127, SP
Mroczek Franciszek Ignacy (1900–1975), (Wspo-
mnienia i sylwetki adwokatów Zamojszczyzny),
opracował Ferdynand Rymarz, 1980, Nr 7, s. 134–
135, W
Müller-Czarnek Marian (1886–1958), 1959, Nr 2–3,
s. 103, KŻ
Murawski Konrad (1924–1984), opracowali: Wik-
tor Kalka i Bogdan Matusiak, 1985, Nr 5, s. 50–
51, W
Murzynowa Irena (1930–2009), opracował Krzysztof
Podstawski, 2009, Nr 9–10, s. 341, SP
Murzynowski Andrzej (1926–2016), opracowała Ma-
ria Rogacka-Rzewnicka, Nr 3/2017, s. 140–142,
SP
Muszalski Edward (1899–1988), opracował Karol Pę-
dowski, 1989, Nr 1, s. 150–152, W
Myłyk Niceta (zm. 1961), 1962, Nr 1–2, s. 174, KŻ
Namitkiewicz Jan (1880–1958), opracował Antoni Sy-
monowicz, 1958, Nr 9, s. 73–75, W
Natanson Wiktor (1896–1961), opracował S. Jan-
czewski, 1962, Nr 1–2, s. 173, W
654
T. III/z. 1
Niedbalski Tadeusz (1910–1993), opracowała Graży-
na Niedblaska, 2010, Nr 3, s. 168–172, SWA
Niedzielski Marian (1884–1953), opracował Zdzisław
Węgliński, 1977, Nr 1, s. 110–112, SWA
Niekrasz Juliusz (1909–1995), opracował Eugeniusz
Miller, 1996, Nr 9–10, s. 255–258, SP
Nikisch Jan Jacek (1910–1996), opracował Jan Płó-
ciennik-Turski, 1997, Nr 1–2, s. 292–295, SP
Nixon Richard (1913–1994) – adwokat, który używał
wielu masek, opracował Wojciech Hryniewicz,
2002, Nr 1–2, s. 92–97, SWP
Nowacki Janusz (zm. 1990), opracował Henryk No-
wogródzki, 1990, Nr 4–5,s. 58, SP
Nowak Antoni (1900–1961), 1961, Nr 8, s. 85, KŻ
Nowak Ignacy (1911–1985), opracował Anatoliusz
Walicki, 1986, Nr 7, s. 77–78, W
Nowakowski Jerzy (1912–1996), opracował Edmund
Mazur, 1996, Nr 5–6, s. 294–297, SP
Nowiński Alfons (1908–1958), 1958, Nr 5–6, s. 82, KŻ
Nowodworski Franciszek (1859–1924), opracował
Krzysztof Pol, 2004, Nr 11–12, s. 155–160, SWA
Nowodworski Franciszek (1859–1924), opracował
Zdzisław Krzemiński, 1979, Nr 1, s. 63–66, SWA
Nowodworski Jan (1876–1954), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1981, Nr 1, s. 94–99, SWA
Nowodworski Leon – Kilka uwag w związku ze wspo-
mnieniem o dziekanie Leonie Nowodworskim
(Proszę o głos), opracował Karol Potrzobowski,
1980, Nr 4–5, s. 104–107, SWA
Nowodworski Leon (1889–1941), opracował Zdzi-
sław Krzemiński, 1980, Nr 3, s. 45–51, SWA
Nowogródzki Henryk (zm. 1992), opracował Maciej
Dubois, 1992, Nr 11–12, s. 136, SP
Nowosielski Kazimierz (zm. 1959), 1959, Nr 7–8, s.
132, KŻ
Nusowicz Stanisław (zm. 1974), opracował Mieczy-
sław Cincio, 1975, Nr 3, s. 113–114, W
Ochocki Stanisław (1907–1977) – szef sądownictwa
wojskowego Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej,
opracował Leszek Kania, 2004, Nr 7–8, s. 189–
193, SWA
Ochocki Stanisław (1907–1977), opracował Józef
Żuk, 1978, Nr 7, s. 91–93, W
Odyniec Eugeniusz (1898–1987), opracował Zdzisław
Dąbrowski, 1988, Nr 5, s. 144–145, W
Ohanowicz Alfred (1888–1984), opracował Witold
Knoppek, 1985, Nr 11, s. 138–139, W
Ojrzanowski Kazimierz (1901–1957), Przypadki ad-
wokata Kazimierza Ojrzanowskiego, opracował
Stanisław J. Jaźwiecki, 2010, Nr 1–2, s. 164–169,
SWA
Olchowicz Janusz (1902–1957), opracował St. Jan-
czewski, 1958, Nr 1, s. 88–89, W
T. III/z. 1 Załącznik
Olchowicz Janusz, 1957, Nr 4, s. 87, KŻ
Olechnowicz Bronisław (1896–1963), 1963, Nr 9, s.
79, KŻ
Olejnik Leonard (zm. 1982), opracował Zdzisław
Czeszejko-Sochacki, 1983, Nr 1–2, s. 98–99, W
Olrych-Szaniecki Jan (1783–1840) (adwokat – poseł
– minister), opracował Stefan Grzeszczak, 1961,
Nr 10, s. 63–69, SWA
Olszewski Adam (1906–1977), opracował Władysław
Kempfi, 1977, Nr 2, s. 62–64, W
Olszewski Edward (1906–1983), opracował Maksymi-
lian Maciejewski, 1984, Nr 1, s. 101–102, W
Ołomucki Borys (1901–1976), opracował Zygmunt
Skoczek, 1977, Nr 1, s. 112–113, W
Ołomucki Borys (1901–1979), opracował Marcin Za-
borski, 2017, ePalestra, poz. 13/M
Opieliński Leon (zm. 1962), 1962, Nr 11, s. 83, KŻ
Oppeln-Bronikowski Mirosław Jan Oskar (1920–
2003), opracował Edmund Mazur, 2004, Nr 3–
4, s. 298–294, SP
Orłowicz Andrzej (1904–1962), 1962, Nr 7, s. 90,
KŻ
Ornass Franciszek (1918–1961), 1962, Nr 7, s. 89,
KŻ
Orzechowski Kazimierz (1923–2009), opracował Jó-
zef Koredczuk, 2009, Nr 7–8, s. 350–352, SP
Oskierka Kazimierz (1907–1960), 1961, Nr 1, s. 82–
83, W
Oskierka Kazimierz (1907–1960), 1960, Nr 12, s. 65,
KŻ
Ostrowski Henryk (zm. 1959), 1959, Nr 7–8, s. 132,
KŻ
Ostrowski Kazimierz (1907–1999), opracował Stani-
sław J. Jaźwiecki, 2007, Nr 11–12, s. 354–356, SP
Ostrowski Kazimierz (1907–1999), opracował Stefan
Płażek, 2002, Nr 1–2, s. 262–263, SP
Ostrowski Lucjan (1927–2003), opracował Zygmunt
Tylicki, 2004, Nr 1–2, s. 292–294, SP
Oziemski Bohdan (1925–2006), opracował Andrzej
Bąkowski, 2006, Nr 9–10, s. 342–344, SP
Padée Janusz (1934–1980), opracował Stefan Cieślak,
1980, Nr 8–9, s. 157–158, W
Palatyński Jan (1904–1975), opracowali Przyjaciele,
1975, Nr 5–6, s. 79, W
Palewski Jean Paul (1898–1976), opracował Jerzy S.
Langrod (w pracy zbiorowej pod redakcją Ro-
mana Łyczywka pt.: Szkice z dziejów adwokatury
polskiej, seria II), s. 94–96, Biblioteka Palestry,
1978, Nr 4, SWA
Papierkowski Zdzisław (1903–1980) – w 110. roczni-
cę urodzin, opracował Piotr Sendecki, 2013, Nr
3–4, s. 256–261, SWA
Parczewski Alfons – Wspomnienia o Alfonsie Parczew-
655
skim adwokacie, profesorze i rektorze Uniwersytetu
(Sylwetki wybitnych adwokatów), opracował Wa-
lenty Parczewski, (w pracy zbiorowej pod redak-
cją Romana Łyczywka pt.: Szkice z dziejów adwo-
katury, seria III), s. 108–121, Biblioteka Palestry,
1983, Nr 1–2, SWA
Parczewski Walenty (1889–1980), opracował Juliusz
Leszczyński, 1981, Nr 5, s. 142–143, W
Parys Stanisław (1917–2002), opracował Andrzej Bą-
kowski, 2002, Nr 11–12, s. 294–295, SP
Parzyński Jerzy (1929–1994), Wspomnienie w 80.
Rocznicę urodzin i 15 rocznicę śmierci, opra-
cował Leszek Wojtasik, 2009, Nr 11–12, s. 175–
177, SWA
Pasikowski Tadeusz (1904–1979), opracował Marian
Rogozik, 1980, Nr 4–5, s. 153, W
Pastuszka Antoni (1899–1952) – adwokat i wykładow-
ca uniwersytecki, opracowała Magdalena Pyter,
2008, Nr 7–8, s. 208–213, SWA
Patek Stanisław (1866–1944) – adwokat, polityk, dy-
plomata, opracowali: Magdalena Serwatka, Piotr
Serwatka, 1997, Nr 5–6, s. 134–138, SWA
Patek Stanisław (1866–1944) – Epizody z życia adwo-
kata Stanisława Patka (1866–1944), opracował Ze-
nowiusz Ponarski, 1996, Nr 1–2, s. 90–99, SWA
Patek Stanisław (1866–1944), Epizody z życia adwo-
kata Stanisława Patka, opracował Ponarski Ze-
nowiusz (w pracy zbiorowej pod redakcją Ro-
mana Łyczywka pt.: Szkice z dziejów adwokatu-
ry, seria III), s. 67–79, Biblioteka Palestry, 1983,
Nr 1–2, SWA
Patek Stanisław (1866–1944), opracował Jan Kocz-
nur, 1959, Nr 12, s. 34–39, SWA
Patek Stanisław (1866–1944) – Wielki obrońca, ad-
wokat, opracował Karol Pędowski, 1978, Nr 11–
12, s. 59–63, SWA
Pattek Janusz (1906–1975), opracował Mieczysław
Cincio, 1976, Nr 1, s. 99–100, W
Pawełek Adam (1890–1961), opracował T. W-r, 1962,
Nr 3–4, s. 160–161, W
Peiper Leon (1865–1942) – zapomniany wybitny uczo-
ny i adwokat, opracowali: Zenon Andrzejewski i
Adam Redzik, 2008, Nr 1–2, s. 177–190, SWA
Pelz Jerzy (zm. 1958), 1958, Nr 12, s. 100, KŻ
Pełczyński Kazimierz (1909–1978), opracował Marian
Rogozik, 1979, Nr 1, s. 91, W
Penderecki Janusz Cezary (zm. 1982), opracował
Mieczysław Cincio, 1983, Nr 3–4, s. 153, W
Penderecki Tadeusz (1906–1976), opracował Mieczy-
sław Cincio, 1976, Nr 11, s. 61–62, W
Pepłowski Adolf (1841–1916) – mistrz polskiego sło-
wa, opracował Karol Pędowski, 1979, Nr 8–9, s.
66–69, SWA
 Załącznik
Peszt Janusz (1918–1983), opracował Jerzy Zanie-
mojski, 1984, Nr 2, s. 115–116, W
Petrusewicz Stanisław (1902–1989), opracował Lu-
dwik Rostworowski, 1990, Nr 8–9, s. 85–96, SP
Pęchalski Edward (1905–1983), opracował Stanisław
J. Jaźwiecki, 2008, Nr 1–2, s. 349–352, SP
Pędowski Karol (1913–1994), opracował Alfred Dre-
szer, 1994, Nr 11, s. 227–229, SP
Piasecka Anna (zm. 1961), 1962, Nr 3–4, s. 163, KŻ
Piechowski Feliks (1913–1986), opracował A. Wali-
cki, 1987, Nr 1, s. 79–80, W
Piekarska Halina (1913–1989), opracowała Wanda
Barciszewska, 1989, Nr 11–12, s. 187–190, W
Piekarski Zbigniew (1919–1984), opracował Stani-
sław Janikowski, 1984, Nr 7–8, s. 35, W
Pietrasz Dominik (1892–1981), opracował Kazimierz
Surowiński, 1981, Nr 6, s. 133–134, W
Pietraszko Zenon (1914–1986), opracował Ferdynand
Rymarz, 1987, Nr 1, s. 144–147, W
Pietroń Wacław (1910–1962), 1962, Nr 12, s. 103,
KŻ
Pietrusiński Jan (1917–1996), opracował Edmund
Mazur, 1997, Nr 3–4, s. 282–285, SP
Piętka Henryk (1900–1959), opracował Antoni Symo-
nowicz, 1959, Nr 6, s. 98–102, W
Piliński Henryk (1917–2003), opracował Stanisław
Śniechórski, 2003, Nr 5–6, s. 308–309, SP
Piontek Eugeniusz (1935–2009), opracował Czesław
Jaworski, 2009, Nr 9–10, s. 332–335, SP
Płaza Stanisław (1927–2006), opracowała Dorota
Malec, 2006, Nr 3–4, s. 320–324, SP
Płoski Andrzej (1914–1977), opracował Włodzimierz
Sadowski, 1978, Nr 4, s. 54–57, W
Podgórska Wanda (1913–1995), opracował Franci-
szek Sadurski, 1996, Nr 1–2, s. 243–244, SP
Podkomorski Jan (1892–1959), opracował S.J., 1959,
Nr 1, s. 82–83, W
Podolski Czesław (zm. 1978), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1978, Nr 9, s. 122–123, W
Podziemski Jerzy (1912–1995), opracował Edward
Gruchalski, 2001, Nr 3–4, s. 241–242, SP
Pogłodziński Dominik (1906–1986), W dwudziesto-
pięciolecie śmierci, opracował Janusz Kanimir,
2011, Nr 5–6, s. 292–299, SP
Poklewski-Koziełł Krzysztof (1915–2006), opracował
Antoni Bojańczyk, 2006, Nr 5–6, s. 381–385, SP
Polaczek Karol (1906–1978), opracował Marian Ro-
gozik, 1979, Nr 1, s. 90–91, W
Polak Michał (1913–1976), (Wspomnienia i sylwetki
adwokatów Zamojszczyzny), opracował Jan Czy-
żewski, Nr 7, s. 135–139, W
Pomorski Juliusz (1896–1995), opracował Leszek
Frączak, 1995, Nr 5–6, s. 258–259, SP
656
T. III/z. 1
Ponikowski Cezary (1854–1944), opracował Andrzej
Bąkowski, 2004, Nr 3–4, s. 172–178, SWA
Popoff Eugeniusz (1890–1963), opracował S.J., 1963,
Nr 7–8, s. 119–120, W
Potrzobowski Karol (1922–1983), opracował Andrzej
Rościszewski, 1983, Nr 5–6, s. 1–4, W
Poźniak Otmar (1892–1962), opracował Ferdynand
Rymarz, 1988, Nr 5, s. 93–97, SWA
Przymusiński Piotr Czesław (1909–1983), opracował
Wacław Szyszkowski, 1984, Nr 2, s. 68–70, W
Pszczółkowski Mieczysław (1900–1988), opracował
Leon Kasperski, 1989, Nr 1, s. 144–145, W
Puniewski Zdzisław – Przemówienie nad grobem wi-
cedziekana adw. Zdzisława Puniewskiego (1925–
1989), opracował Stanisław Afenda, 1989, Nr 5–
7, s. 175–176, W
Puniewski Zdzisław (1925–1989), opracował Stani-
sław Janikowski, 1989, Nr 11–12, s. 91, W
Putek Józef (1892–1974), opracował Tadeusz Woner,
1974, Nr 8–9, s. 112–113, W
Pytka Piotr (1911–1989), Kronika-Izba Lubelska,
1990, Nr 1, s. 99–100, W
Pytka Piotr (1911–1989), opracował Ferdynand Rymarz,
1990, Nr 4–5, s. 57–58, Szpalty pamięci (SP),
Rachwał Mieczysław (1909–1979), opracował Broni-
sław Cmela, 1979, Nr 8–9, 83–84, W
Rachwał Tadeusz (1900–1977), opracował Stanisław
Królikowski, 1977, Nr 8–9, s. 84–85, W
Radlicki Ignacy (1892–1967) – adwokat, legionista, poseł
na Sejm RP, działacz konspiracji piłsudczykowskiej
w czasie drugiej wojny światowej, opracował Marek
Gałęzowski, 2005, Nr 3–4, s. 159–165, SWA
Radomyski Kazimierz (1906–1982), opracował Kazi-
mierz Askanas, 1982, Nr 9–10, s. 117.
Radwański Zbigniew (1924–2012), opracował AJR,
2013, Nr 1–2, s. 307–308, SP
Radzki Stanisław (1900–1985), opracował Ferdynand
Rymarz, 1985, Nr 6, s. 73–75, W
Rafacz Józef (1890–1944) – Wspomnienie o profeso-
rze Józefie Rafaczu, opracował Antoni Symono-
wicz, 1959, Nr 4, s. 51–57, W
Rak Jan (1898–1961), 1961, Nr 11, s. 60, KŻ
Rappé Wilhelm Edmund (1883–1975) i prawo funda-
cyjne, opracowali: Adam Redzik i Konrad Rze-
mieniecki, 2010, Nr 7–8, s. 177–186, SWP
Ratajski Cyryl (1875–1942), opracował Karol Potrzo-
bowski, 1982, Nr 4–5, s. 54–59, SWA
Ratajski Jan (1919–2006), opracował Andrzej Mar-
cinkowski, 2007, Nr 1–2, s. 380–382, SP
Ratajski Zygmunt (1916–1961), 1961, Nr 3, s. 68, KŻ
Rauch Cyryl (zm. 1960), 1960, Nr 9, s. 108, KŻ
Redych Aleksander (1900–1984), opracował Jan
Chmielnikowski, 1984, Nr 9, s. 58–59, W
T. III/z. 1 Załącznik
Rejman Genowefa (1925–2011), Bonus vir miser
esse nemo potest – wspomnienie o Genowefie
Rejman, opracowali: Marcjanna Rejman-Jęd-
rczak i Stanisław Jędrczak, 2011, Nr 11–12, s.
298–300, SP
Rejniewicz Marian (1920–1995), opracował Tomasz
Przeciechowski, 1996, Nr 9–10, s. 259–260, SP
Rek Tadeusz (1906–1968), opracował F.S., 1969, Nr
1,s. 104–105, W
Rene Zbigniew – Bardzo osobiście o Zbyszku, Rene
Zbigniew (1946–2008), opracował Stanisław
Mikke, 2008, Nr 9–10, s. 339–340, SP
Rene Zbigniew (1946–2008), opracował Antoni De-
skur, 2008, Nr 9–10, s. 337–338, SP
Retinger Józef Stanisław (1849–1897) – dobry cień
„Zbawcy Tatr”, opracował Marek Sołtysik, 2008,
Nr 7–8, s. 203–207, SWA
Rędziniak Antoni (1930–1978), opracował Mieczy-
sław Cincio, 1978, Nr 11–12, s. 137, W
Rodys Witold (1889–1959), opracował Bogdan Za-
borski, 1960, Nr 9, s. 107, KŻ
Rogalski Michał (1904–1986), opracowali: Janina
Kruszewska, Alfred Dreszer, 1989, Nr 2, s. 127–
128, W
Rogoż Stanisław (1921–1984), opracował Mieczysław
Cincio, 1984, Nr 7–8, s. 32–35, W
Rolihlahla Nelson Mandela (1918–2013), Rzecz o Ro-
lihlahli, czyli o tym, który ściągał na siebie kłopo-
ty, opracował Wojciech Hryniewicz, 2001, Nr 1–
2, s. 108–113, SWA
Romanowski Brunon Stanisław (1906–1948), opraco-
wała Janina Horbatowska, 1975, Nr 9, s. 99, W
Rosengarten Filip (1907–1987), opracował Henryk
Szczurek, 1989, Nr 1, s. 139–140, W
Roszkowski Lechosław – Porucznik „Tomasz” (1916–
1948), opracował Marcin Zaborski, 1994, Nr 12,
s. 121–128, W
Rozdeiczer-Kryszkowski Tadeusz (1905–1984) – ad-
wokat, działacz konspiracji piłsudczykowskiej,
opracował Marek Gałęzowski, 2006, Nr 7–8, s.
193–195, SWA
Rozmarynowicz Andrzej (1923–1999), (wspomnie-
nie w dziesiątą rocznicę śmierci), opracował Zbi-
gniew Dyka, 2009, Nr 5–6, s. 135–138, SWA
Rozmarynowicz Bolesław (zm. 1959), 1959, Nr 7–8,
s. 132, KŻ
Rudnicki Aleksander (zm. 1958), 1959, Nr 5, s. 68, KŻ
Rudnicki Piotr (1923–1979), opracował Tadeusz Ha-
lecki, 1979, Nr 6, s. 107–108, W
Rudnicki Stanisław (1926–2012), opracował Zbigniew
Strus, 2012, Nr 3–4, s. 295–297, SP
Rudniewski Robert Piotr (1926–1982), opracował Sta-
nisław Królikowski, 1983, Nr 1–2, 122–124, W
657
Rundstein Szymon (1877–1942), opracował Albert
Meszorer, 1958, Nr 2, s. 89–93, W
Runge Lesław (1920–1993), opracował Witold Knop-
pek, 1993, Nr 5–6, s. 123–124, SP
Ruszczyński Adam (1875–1930), opracował Damian
Szymczak, 2016, ePalestra, poz. 36/A
Rutkowska Jadwiga (1910–1994) – w 10. rocznicę
śmierci, opracował Stanisław Mikke, 2004, Nr
7–8, s. 322–324, SP
Rutkowska Jadwiga (1910–1994), opracowali: Leszek
Frączak, 1994, Nr 11, s. 220–222, Wojciech Kra-
jewski, 1994, Nr 11, s. 222–225, Stanisław Śnie-
chórski, 1994, Nr 11, s. 225–226, SP
Rutkowska Jadwiga (1910–1994), opracowała Anna
Sułek, 2009, Nr 9–10, s. 335–337, SP
Rybiński Stanisław Aleksander (1881–1967), Sędzia
Stanisław Aleksander Rybiński – nieznany boha-
ter norwidowskiego procesu Zenona Przesmy-
ckiego z Tadeuszem Pinim (1934–1938), opra-
cował Juliusz Wiktor Gomulicki, 2002, Nr 3–4,
s. 138–158, KH
Rybus Wincenty (1919–1987), opracował Zbigniew
Jędrzejewski, 1988, Nr 6, s. 114–115, W
Ryżewski Zdzisław (1919–1977), opracował Mieczy-
sław Cincio, 1978, Nr 2, s. 111, W
Sadowski Lech Bronisław (1917–1991), opracowała
Anna Grabowska, Nr 10, s. 138–141, SP
Sadowski Włodzimierz (zm. 1986), opracował Stani-
sław Szufel, 1987, Nr 2, s. 152–153, W
Sadurski Franciszek (1911–2000), opracował Ed-
mund Mazur, 2000, Nr 9–10, s. 215–217, SP
Samborowski Edmund (1937–1988), opracował An-
drzej Grzywacz, 1989, Nr 2, s. 128–129, W
Samolej Bolesław (1907–1987), opracował Leon Ka-
sperski, 1988, Nr 4, s. 71–72, W,
Saper Ryszard (1903–1999), opracowała Grażyna Pil-
szak, 2000, Nr 9–10, s. 215–217, SP
Sarapata Andrzej (1945–2013), opracował Jerzy
Stworzewicz, 2013, Nr 1–2, s. 308–309, SP
Sas-Wisłocki Juliusz (1909–1973), opracował Włady-
sław Pociej, 1974, Nr 2, s. 87–88, W
Sas-Wisłocki Juliusz (1909–1973) – w 30-tą rocznicę
śmierci, opracowała Katarzyna Wisłocka-Sier-
pawska, 2003, Nr 11–12, s. 315–318, SP
Sawicki Witold (1904–1973), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1983, Nr 12, s. 86–89, SWA
Schlechter Emanuel (1904–1943), Jak twórca szlagie-
rów wszech czasów nie został adwokatem – rzecz o
Emanuelu Schlechterze. W 110. rocznicę urodzin
i 70. rocznicę śmierci, opracował Adam Redzik,
2014, Nr 1–2, s. 245–255, Historia Adwokatury
Schmidt Bogdan (1925–1996), opracował Andrzej
Kern, 1996, Nr 11–12, s. 240–242, SP
 Załącznik
Schuman Robert (1886–1963), Co każdy adwokat o
Robercie Schumanie wiedzieć powinien?, opraco-
wali: Stanisław Mikke i Agnieszka Zakrzewska,
2003, Nr 9–10, s. 119–123, SWA
Schuppich Walter (1921–1999), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1999, Nr 9–10, s. 224–226, SP
Seidler Teodor (1882–1972) i Seidler Grzegorz Leo-
pold (1913–2004) – szkic do portretu Ojca i Syna
w 90. urodziny syna, opracował Piotr Sendecki,
2003, Nr 11–12, s. 178–184, SWA
Sekutowicz Bolesław (1881–1939), Praca publiczna i
społeczna adwokata Bolesława Sekutowicza w 60.
rocznicę śmierci, opracował Józef Marczuk, 1999,
Nr 11, s. 42–48, S
Sędek Jan Sebastian (1907–1982), opracował Edward
Muszalski, 1983, Nr 11, s. 66–67, W
Siawciło Ludwika Jaroma (zm. 1979), opracował Ka-
zimierz Surowiński, 1979, Nr 10, s. 76–77, W
Siciński Ryszard (1927–2013), opracował Czesław Ja-
worski, 2014, Nr 1–2, s. 305–308, SP
Siemion Jadwiga (1925–2004), opracował Edmund
Mazur, 2005, Nr 1–2, s. 317–320, SP
Sieroszewski Władysław (1900–1996), opracował
Wacław Szyszkowski, 1996, Nr 11–12, s. 234–
237, SP
Sierpiński Mieczysław (1930–1992), opracował Leon
Kasperski, 1992, Nr 5–6, s. 145, SP
Sikorski Stefan Wacław (1905–1944), opracował Fer-
dynand Rymarz, 1990, Nr 1, s. 66–68, W
Siła-Nowicki Władysław (1913–1994), opracowali:
Andrzej Rościszewski, 1994, Nr 3–4, s. 203–206,
Jan Olszewski, 1994, Nr 3–4, s. 206–207, Andrzej
Grabiński, 1994, Nr 3–4, s. 208–209, Stanisław
Szczuka, 1994, Nr 3–4, s. 209–210, SP
Siła-Nowicki Władysław (1913–1994), Pamięci ad-
wokata Władysława Siła-Nowickiego, opracowa-
ła Karolina Stremska, 2001, Nr 5–6, s. 94–97,
SWA
Sipowicz Józef (1888–1962), 1962, Nr 7, s. 90, KŻ
Skoczek Zygmunt (1908–1987), opracował Edmund
Mazur, 1987, Nr 5, s. 1–6, W
Skornicz Henryk (1910–1958), 1959, Nr 1, s. 84, KŻ
Skorżyński Jerzy (1913–1989), opracował Tadeusz
Badowski, 1990, Nr 1, s. 68–70, W
Skulimowski Tadeusz (zm. 1976), opracował Zygmunt
Łaguna, 1976, Nr 11, s. 106–107, W
Słomiński Adam (1880–1961), 1961, Nr 8, s. 84, KŻ
Słomiński Adam (1880–1961), opracował S.J., 1961,
Nr 9, s. 92–93, W
Słoński Roman (1906–1977), opracował Robert Rud-
niewski, 1978, Nr 5–6, s. 84, W
Smoczyński Kazimierz (1907–1980), opracował Anto-
ni Ważyński, 1982, Nr 6–7, s. 122–123, W
658
T. III/z. 1
Smolka Franciszek (zm. 1899), (jego rola w dziejach
adwokatury austriackiej), opracował Zdzisław
Krzemiński, 2000, Nr 4, s. 203–205, SWA
Sobociński Hilary (1892–1939), Wspomnienie o Ojcu,
opracowała Anna Sobocińska-Lorenc, 2015, Nr
9–10, s. 262–263, SP
Soból Franciszek (1912–1998), opracował Edward
Gruchalski, 2000, Nr 4, s. 309–311, SP
Sokołowski Aleksander (zm. 1957), 1958, Nr 2, s. 94,
KŻ
Sokołowski Marian Paweł (1898–1975) – adwokat,
peowiak, poseł na Sejm RP, działacz konspiracji
piłsudczykowskiej w czasie drugiej wojny świato-
wej, opracował Marek Gałęzowski, 2005, Nr 9–
10, s. 97–100, SWA
Sokołowski Zygmunt (1880–1932), opracował S. Jan-
czewski, 1962, Nr 3–4, s. 158–160, W
Sołtysik Kazimierz (zm. 1960), 1960, Nr 5, s. 81, KŻ
Sopoćko Józef (zm. 1960), 1960, Nr 7–8, s. 63, KŻ
Soroka Aleksander (zm. 1958), 1958, Nr 7–8, s. 97,
KŻ
Spasowicz Włodzimierz (1829–1906), opracował Jan
Kocznur, 1960, Nr 2, s. 51–58, SWA
Spasowicz Włodzimierz: Janina Kulczycka-Saloni
(Recenzja), opracował Jerzy Zaniemojski, 1976,
Nr 1, s. 74–77, SWA
Spikowski Marcin (zm. 1963), 1963, Nr 5, s. 67, KŻ
Spirydowicz Edmund (1934–1979), opracował Tade-
usz Halecki, 1979, Nr 8–9, s. 84–85, W
Stach Karol (1899–1984), opracował Aleksander Cza-
cki, 1985, Nr 7–8, 75–76, W
Staniszewski Bronisław (1889–1976), opracował
Aleksander Czaplicki, 1976, Nr 11, s. 106, W
Stankiewicz Eugeniusz (1908–1980), opracował Ste-
fan Cieślak, 1981, Nr 1, s. 172, W
Stankiewicz Romuald (1910–1983), opracował Kazi-
mierz Surowiński, 1984, Nr 2, s. 105–106, W
Starek Jan (zm. 1961), 1961, Nr 4, s. 94; Nr 8, s. 84, KŻ
Steinsbergowa Aniela (1896–1988) – zamiast nekro-
logu, opracował Antoni Bojańczyk, 1998, Nr 7–
8, s. 112–122, Sylwetki
Stelmachowski Andrzej (1925–2009), opracował Bole-
sław Banaszkiewicz, 2009, Nr 7–8, s. 352–359, SP
Stoch Józef (1912–1983), opracował Zbigniew Rene,
1987, Nr 5, s. 107–108, W
Stopnicki Józef (1895–1971), opracował Władysław
Żywicki, 1971, Nr 12, s. 58–60, W
Strauss Ernest (zm. 1960), 1960, Nr 10, s. 97–98, KŻ
Strosznajder Zbigniew Wojciech (1930–1999), opra-
cował Lech Zakrzewski, 1999, Nr 11, s. 162–163,
SP
Suchorzewski Stanisław (1911–1988), opracowała Ja-
nina Horbatowska, 1989, Nr 4, s. 121–124, W
T. III/z. 1 Załącznik
Sudziarski Wacław (1926–2005), opracował Edmund
Mazur, 2005, Nr 5–6, s. 327–329, SP
Suligowski Adolf (1849–1932), opracował Krzysztof
Pol, 2001, Nr 11–12, s. 87–93, SWA
Suligowski Adolf (1849–1932), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1980, Nr 4–5, s. 107–113, SWA
Suligowski Bohdan (1901–1984), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1984, Nr 9, s. 1–4, W
Sunderland Jan (1891–1979), Obiektyw i toga, opra-
cował Andrzej Sunderland, 2008, Nr 5–6, s. 182–
185, SWA
Sunderland Stanisław Józef (1847–1912), Siedlecki
adwokat i działacz społeczny, opracował Adam
Redzik, 2008, Nr 5–6, s. 176–181, SWA
Surowiak Stanisław (1888–1980), opracował Edward
Braum, 1981, Nr 7–9, s. 132–133, W
Sutkowski Władysław (1924–2004), opracował Ed-
mund Mazur, 2004, Nr 11–12, s. 307–312, SP
Suwała Stefan (1925–2004), opracowali Przyjaciele z
Zespołu Adwokackiego Nr 3 (Radom), 2005, Nr
5–6, s. 329–330, SP
Symonowicz Antoni (1916–2001), opracował Zdzi-
sław Krzemiński, 2001, Nr 11–12, s. 261–263,
SP
Synowiec Stanisław (1921–2006), opracował Stefan
Płażek, 2007, Nr 5–6, s. 389, SP
Szabela Marian (1929–2015), opracował Edmund Ka-
zimierz Łój, Nr 6/2017, 154–156, SP
Szczerbiński Ludwik (1890–1968), 1969, Nr 1, s. 103,
W Kalinowski, 1959, Nr 11, s. 106–111, W
Szczotka Wojciech (1957–1996), opracował Maciej
Loga, 2002, Nr 1–2, s. 264–266, SP
Szczuka Stanisław (1928–2011), opracował Zbigniew
Szczuka, 2012, Nr 5–6, s. 309–311, SP
Szczyciński Władysław (1895–1981), opracował Zyg-
munt Skoczek, 1982, Nr 6–7, s. 124–125, W
Szczypczyk Mieczysław (1906–1977), opracował Kazi-
mierz Gilewicz, 1977, Nr 8–9, s. 121, W
Szelchauz Józef (1896–1979), opracowała Anna Kło-
ssowska, 2003, Nr 3–4, s. 283–285, SP
Szerszeniewicz Gabriel (1863–1912) – jego życie i po-
gląd na kwestię poszanowania prawa. W związ-
ku ze stuleciem śmierci, opracował Marcin Zie-
liński, 2012, Nr 1–2, s. 234–242, SWP
Szewieczek Franciszek (zm. 1959), 1959, Nr 4, s. 71,
KŻ
Szlechter Emil Henryk (1906–1995) – w dwudziestą
rocznicę śmierci, opracował Adam Redzik, 2015,
Nr 1–2, s. 215–223, SWA
Szonert Józef (1904–1961), opracował S.J., 1961, Nr
9, s. 93–94, W
Szonert Stanisław (1903–1978), opracował Edward
Muszalski, 1978, Nr 4, s. 52–54, W
659
Szoski Adam (1907–1986), opracował Zbigniew
Rene, 1987, Nr 5, s. 104–106, W
Szper Jan, 1957, Nr 3, s. 102, KŻ
Szulc-Lipińska Zofia (zm. 1945), opracował Mieczy-
sław Jarosz, 1961, Nr 8, s. 86–88, W
Szuldenfrei Michał (1887–1965), 1965, Nr 7–8, s. 105,
W
Szumański Wacław (1882–1943), opracował Karol Pę-
dowski, 1975, Nr 11, s. 64–67, SWA
Szurlej Stanisław (1878–1965), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1985, Nr 10, s. 70–76, SWA
Szwajder Franciszek (zm. 1961), 1962, Nr 1–2, s. 175,
KŻ
Szwarc Mieczysław (1924–2000), opracował Grzegorz
Jurkiewicz, 2000, Nr 11–12, s. 263–264, SP
Szwedek Edward (1916–1988), opracował Witold
Knoppek, 1990, Nr 2–3, s. 65–66, W
Szymanek-Deresz Jolanta (1954–2010), opracowali: Re-
dakcja, Ryszard Kalisz, Andrzej Orliński, 2010, Nr
4, s. 189–202, Specjalny zeszyt „Palestry”
Szymański Jan Kazimierz (zm. 1957), 1958, Nr 9, s.
77–78, KŻ
Szyperski Jerzy (1911–1991), opracował Leon Ka-
sperski, 1991, Nr 8–9, s. 101–102, SP
Szyszkowski Wacław (1904–1996), opracował Franci-
szek Sadurski, 1997, Nr 3–4, s. 275–276, SP
Śliwiński Stanisław (1887–1959), 1959, Nr 10, s. 104,
KŻ
Śliwiński Stanisław (1887–1959), opracował Stefan
Śliwowski Jerzy (1907–1983), opracował Kazimierz
Askanas, 1983, Nr 7, s. 33–35, W
Śmiarowski Eugeniusz (1878–1932), Adwokat Euge-
niusz Śmiarowski – czarodziej słowa mówione-
go, opracował Franciszek Sadurski, 1999, Nr 12–
1/2000, s. 88–89, W
Śmiarowski Eugeniusz (1878–1932), opracował Jan
Koncznur, 1967, Nr 3, s. 122–127, SWA
Śmiarowski Eugeniusz (1878–1932), opracował Le-
szek Kania, 2005, Nr 11–12, s. 138–142, SWA
Śniechórski Stanisław (1913–2008), opracował An-
drzej Bąkowski, 2009, Nr 1–2, s. 371–374, SP
Świątek Karol (1911–1940), Białostocki adwokat, ofi-
cer rezerwy Wojska Polskiego zamordowany w
Charkowie, opracował Jerzy Korsak 2015, Nr 3–
4, s. 231–233, KHA
Świątek Władysław (1927–2013), opracował Andrzej
Grzywacz, 2013, Nr 5–6, s. 312, SP
Świątkowski Henryk (1896–1970), (Wspomnienia i
sylwetki adwokatów Zamojszczyzny), opraco-
wał Stanisław Michalski, 1980, Nr 7, s. 128–
131, W
Świderski Jan (1889–1960), 1961, Nr 10, s. 86, W
 Załącznik
Tarczyński Włodzimierz (1903–1960), 1960, Nr 5, s.
81, KŻ
Tarnawski Maciej (1946–2000), opracował Artur Tar-
nawski, 2000, Nr 7–8, s. 268–269, SP
Taszycki Bronisław (1892–1961), 1961, Nr 5, s. 128,
KŻ
Taubenschlag Rafał (1881–1958), 1958, Nr 9, s. 76–
77, KŻ
Taubenschlag Rafał Jakub (1881–1958) – życie i dzie-
ło. Z okazji 50 rocznicy śmierci wybitnego uczo-
nego, opracował Zenon Andrzejewski, 2008, Nr
11–12, s. 218–230, Sylwetki Wybitnych Prawni-
ków SWP
Taylor Leon (1913–2000), opracował Andrzej Mar-
cinkowski, 2000, Nr 11–12, s. 259–261, SP
Terej Aleksander (1904–1963), 1963, Nr 9, s. 79, KŻ
Terlecki Władysław Lech (1933–1999), opracował
Stanisław Mikke, 1999, Nr 7–8, s. 227–231, SP
Tęsiorowski Władysław (zm. 1958), 1958, Nr 7–8, s.
97, KŻ
Thieme Roman (zm. 1958), 1958, Nr 12, s. 100, KŻ
Till Ernest (1846–1926), w stusześćdziesięciolecie
urodzin i osiemdziesięciolecie śmierci, opra-
cował Adam Redzik, 2006, Nr 3–4, s. 125–132,
SWA
Tłuchowski Zbigniew (1916–2011), opracowała Ewa
Meller-Jaworska, 2012, Nr 1–2, s. 295–297, SP
Tobolczyk Stefan (1896–1959), 1959, Nr 12, s. 61,
KŻ
Tomasini Marian (1878–1959), 1959, Nr 10, s. 104,
KŻ
Tomasini Marian (1878–1959), 1959, Nr 11, s. 114–
115, W
Tomaszewski Kazimierz (zm. 1957), 1958, Nr 9, s. 78,
KŻ
Tomczyk Wojciech (1940–2013), opracował Marek
Małecki, 2013, Nr 9–10, s. 315–316, SP
Tomorowicz Władysław Janusz (zm. 1965), opraco-
wał Kazimierz Zawadzki, 1965, Nr 7–8, s. 106–
107, W
Tracewski Jan (1904–1980), opracował Henryk Pie-
trasiuk, 1982, Nr 4–5, s. 100, W
Trąmpczyński Wojciech (1860–1953), Pierwszy mar-
szałek Sejmu II Rzeczypospolitej, opracował Ro-
man Łyczywek, 1993, Nr 1–2, s. 73–75, SWA
Trąmpczyński Wojciech (1860–1953), W 50. Roczni-
cę śmierci, opracował Krzysztof Pol, 2003, Nr 5–
6, s. 149–154, SWA
Trendota Tadeusz (1898–1977), opracował Mieczy-
sław Cincio, 1977, Nr 10, s. 102, W
Trukan Józef (zm. 1958), 1958, Nr 12, s. 100, KŻ
Tryzno Wiesława (1940–2002), opracował Stanisław
Kuchta, 2003, Nr 7–8, s. 297–298, SP
660
T. III/z. 1
Trzeciak Antoni (1898–1963), 1963, Nr 3, s. 82, KŻ
Trzeciak Wacław (1893–1961), 1961, Nr 4, s. 94, KŻ
Tułaczko Wilhelm (1909–1981), opracował Lesław
Myczkowski, 2016, Nr 1–2, s. 265–268, SP
Turski Zbigniew (1898–1982), opracował Stanisław
Przymanowski, 1983, Nr 1–2, s. 126–127, W
Twardowicz Tadeusz (1918–1984), opracował Mieczy-
sław Cincio, 1984, Nr 3–4, 69–70, W
Ujazdowski Kazimierz Cyprian (1898–1942), opraco-
wał Lech K. Paprzycki, 2005, Nr 11–12, s. 307–
311, SP
Urbanowicz Stefan (1891–1940), opracował Józef
Kliński, 1975, Nr 12, s. 57–59, SWA
Urbański Eugeniusz (zm. 1957), 1958, Nr 2, s. 94,
KŻ
Urbański Kazimierz (1925–1972), opracował Juliusz
Leszczyński, 1973, Nr 2, s. 69–70, W
Uzłowski Mikołaj (1921–1967), podała Rada Adwoka-
cka w Zielonej Górze, 1967, Nr 8, s. 52–53, W
Walczak Józef (1900–1980), opracował Witold Ko-
towski, 1980, Nr 8–9, s. 152–153, W
Walicki Stanisław (1922–2016), opracował Andrzej
Grzywacz, 2016, Nr 7–8, s. 268–269, SP
Walosiński Wojciech (1925–2014), opracował Walde-
mar Gujski, 2014, Nr 10, s. 153–156, SP
Warcholik Stanisław (1927–1984), opracował Roman
Porwisz, 1985, Nr 1, s. 100–102, W
Warfołomiejew Andrzej (1939–2017), opracował Cze-
sław Jaworski, Nr 11, s. 135–137, SP
Wasilewski Henryk (zm. 1958), 1959, Nr 5, s. 68, KŻ
Wasilewski Jacek (1929–2006), opracował Tadeusz
Wolfowicz, 2008, Nr 9–10, s. 334–336, SP
Waśkowski Eugeniusz (1866–1942), W siedemdzie-
sięciolecie śmierci wybitnego uczonego i adwo-
kata, opracował Adam Redzik, 2012, Nr 9–10,
s. 255–267, SWA
Waydowicz Zbigniew (1925–2013), opracowali: Ma-
ciej Stanisław Zubek, Janusz Hańderek, 2014, Nr
3–4, s. 307–309, SP
Ważny Leopold (zm. 1961), 1962, Nr 3–4, s, 163–164,
KŻ
Wąsek Andrzej (1943–2003) – W drugą rocznicę
śmierci, opracował Lech K. Paprzycki, 2005, Nr
9–10, s. 302–307, SP
Wąsek Stanisław (1909–1980), opracował Ferdynand
Rymarz, 1980, Nr 11–12, s. 142–143, W
Wąsowicz Stanisław (1915–1981), opracował Zyg-
munt Ziembiński, 1985, Nr 11, s. 121–123, SWA
Wąsowicz Stanisław Witold (1915–1981), opracował
Witold Knoppek, 1982, Nr 1–3, s. 120–122, W
Wende Edward (1936–2002) – W piątą rocznicę
śmierci adw. Edwarda Wende, opracował Jan
Ciećwierz, 2007, Nr 5–6, s. 388, SP
T. III/z. 1 Załącznik
Wende Edward (1936–2002), 2002, Nr 7–8, s. 274–
285, SP
Wende Edward (1936–2002), opracował ks. Zdzisław
Tranda, 2002, Nr 9–10, s. 289–296, SP
Wengerek Edmund (1913–1978), opracował Jerzy
Jodłowski, 1978, Nr 9, s. 69–72
Went Michał (1948–2016), opracowali Sylwia Grzy-
bowska, Krzysztof Golec, Nr 5/2017, s. 141–142,
SP
Wentowski Franciszek (1913–1972), opracował Anto-
ni Borkowy, 1972, Nr 9, s. 55–56, W
Weselik Franciszek (zm. 1961), 1961, Nr 11, s. 60, KŻ
Węclewicz Marian (1903–1986), opracował Grzegorz
Jurkiewicz, 1987, Nr 12, s. 169–170, W
Węclewicz Marian (1903–1986), opracował Stanisław
Hęćka, 1987, Nr 3–4, s. 146–147, W
Węglowski Jan (1909–1986), opracował A.K., 1987,
Nr 6, s. 85, W
Wieczorkiewicz Leonard (1903–1979), opracował
Adam Zelga, 1979, Nr 4, s. 97–98, W
Wiewiórska Helena (1888–1967), opracowała Halina
Więckowska, 1967, Nr 6, s. 64–66, W
Wilczek Leszek (1944–1989), opracował Andrzej
Grzywacz, 1991, Nr 1–2, s. 106, SP
Wilicki Stefan (1906–1979), opracował Robert Oleń-
czuk, 1980, Nr 3, s. 88, W
Wilk Zdzisław (1931–1995), opracował Leon Kasper-
ski, 1995, Nr 5–6, s. 256–257, SP
Winiarski Adam (zm. 1978), opracował Jerzy Jerzma-
nowski, 1979, Nr 2, s. 105–106, W
Winkler Konstanty (1916–1987), opracował Ferdy-
nand Rymarz, 1988, Nr 6, s. 116–118, W
Winnicki Józef (zm. 1977), opracował Kazimierz
Ogrodzki, 1977, Nr 3–4, s. 81–82, W
Wirski Ludwik (1872–1961), 1961, Nr 9, s. 95, KŻ
Wiśniowiecki Jędrzej (1926–1990), opracował Leon
Kasperski, 1991, Nr 5–7, s. 113–114, SP
Witoszka Jan (1908–1975), (Wspomnienia i sylwet-
ki adwokatów Zamojszczyzny), opracował Zbi-
gniew Parizek, 1980, Nr 7, s. 137–139, W
Włoch Alfred (1912–1986), opracował Tadeusz Bura-
kowski, 1987, Nr 12, s. 170–172, W
Wojtyczek Stanisław (1905–1979), opracował Ferdy-
nand Rymarz, 1979, Nr 10, s. 120, W
Wolfstein Benedykt (1904–1985), opracował Jerzy
Horski, 1985, Nr 9, s. 72, W
Woliński Henryk (1901–1986), opracował Aleksander
Czacki, 1986, Nr 8, s. 130–131, W
Wolter Władysław (zm. 1986), 1986, Nr 5–6, s. 116, W
Wołowski Zygmunt (1906–1989), opracował Marian
Redlicki, 1989, Nr 8–10, s. 170–172, W
Woner Tadeusz (1901–1974), opracował Antoni Ma-
zanek, 1975, Nr 3, s. 75–76, W
661
Woroniecki Jan (1910–1986), opracował Wincenty
Rybus, 1986, Nr 8, s. 127–129, W
Woźniak Władysław (1892–1977), opracował Mieczy-
sław Cincio, 1978, Nr 2, s. 109–110, W
Woźniakowski Bolesław (zm. 1960), 1960, Nr 12, s.
65, KŻ
Woźniakowski Józef (1886–1943), opracował Jan
Kocznur, 1962, Nr 7, s. 86–88, W
Wójciak Juliusz (1910–1961), 1961, Nr 5, s. 127, KŻ
Wójcicki Kazimierz (1902–1980), opracował Stani-
sław Turowski, 1981, Nr 6, s. 135–136, W
Wrażej-Wiczyńska Irena (1912–1985), opracował Ka-
zimierz Gilewicz, 1986, Nr 7, s. 79–81, W
Wróblewski Tadeusz Stanisław (1858–1925), opraco-
wał Zenobiusz Ponarski (w pracy zbiorowej pod
redakcją Romana Łyczywka pt. Szkice z dziejów
adwokatury polskiej), 1976, Nr 1, s. 55–67, SWA
Wybicki Józef (1747–1822), opracował Zdzisław
Krzemiński, 1984, Nr 7–8, s. 28–32, SWA
Wyrzykowski Tadeusz (1910–1978), opracował Ro-
bert Rudniewski, 1978, Nr 5–6, s. 85, W
Wysocki Franciszek (1912–2004), opracował Zbigniew
Kaczmarek, 2004, Nr 11–12, s. 306–307, SP
Wysocki Walerian (1926–2009), opracował Piotr Sen-
decki, 2010, Nr 1–2, s. 344–350, SP
Wystrychowski Karol (1904–1980), opracował Jan
Grochowicz, 1980, Nr 8–9, s. 147–148, W
Zaborski Bohdan (1927–1999), opracował Józef Mi-
siakowski, 2000, Nr 2–3, s. 267–268, SP
Zając Maciej (1957–1988), opracował Jerzy Stworze-
wicz, 1989, Nr 3, s. 142–143, W
Zając Stanisław (1949–2010), opracowali: Redakcja,
Ryszard Czarnecki, Tadeusz Grabowski, 2010, Nr
4, s. 203–215, Specjalny zeszyt „Palestry”
Zakulski Jerzy (1911–1947), opracował Stanisław J.
Jaźwiecki, 2002, s. 115–118, KH
Zalewski Teodor (1897–1985), opracowała Anna Za-
lewska-Wróbel, 2008, Nr 1–2, s. 352–355, SP
Zambrzycki Jan Jerzy (1898–1980), opracował Kazi-
mierz Askanas, 1980, Nr 8–9, s. 153–154, W
Zamorowski Andrzej (1933–2007), opracował Piotr
Sendecki, 2007, Nr 7–8, s. 369–371, SP
Zaręba Bohdan (1904–1959), 1960, Nr 3, s. 78, KŻ
Zarębski Roman (1943–2004), opracował Władysław
Finiewicz, 2005, Nr 9–10, s. 308–309, SP
Zawadzki Henryk Seweryn (1901–1998), opracował
Bohdan Matusiak, 1998, Nr 11–12, s. 247–248,
SP
Zawartka Mieczysław (1917–1973), opracowali: Sta-
nisław Borkacki i Stanisław Jaźwiecki, 2006, Nr
7–8, s. 359–361, SP
Zbrojewska Monika (1972–2015), Dorobek naukowy
śp. adw. Moniki Zbrojewskiej, opracowali: Piotr
 Załącznik
Kruszyński i Szymon Pawelec, 2016, Nr 11, s.
152–156, SP
Zbrojewska Monika (1972–2015), opracowała Re-
dakcja, 2015, Nr 11–12, s. 254, SP
Zbrojewska Monika (1972–2015), Tak mało ją zna-
łem…opracował Jacek Kędzierski, 2015, Nr 11–
12, s. 254–255, SP
Zdanowicz Bronisław (1884–1957), 1957, nr 3, s. 102,
KŻ
Zdziarski Ryszard (1915–2003), opracował Jerzy Kor-
sak, 2005, Nr 3–4, s. 315–317, SP
Zdzitowiecki Stanisław (1891–1975), opracował Jan
Bratoszewski, 1975, Nr 11, s. 63–64, W
Zejda Eugeniusz (1899–1989), opracował Leszek Słu-
gocki, 1991, Nr 11–12, s. 77–80, SP
Zelga Adam (1930–1999), opracował Stanisław Jani-
kowski, 1999, Nr 9–10, s. 227, SP
Zembrzuski Bohdan (1903–1979), opracował Stefan
Cieślak, 1979, Nr 11–12, s. 88–89, W
662
T. III/z. 1
Zgliczyński Stanisław (1900–1940) – wzorowy adwo-
kat (Działalność i tragiczny jego finał), opracował
Kazimierz Askanas 1986, Nr 12, s. 50–52, SWA
Ziemba Zygmunt (1925–1995), opracował Stanisław
Janikowski, 1995, Nr 7–8, s. 244–245, SP
Zienkiewicz Stanisław (1922–1986), opracował W.
Gryczewski, 1986, Nr 8, s. 135, W
Zmitrowicz Józef (1879–1980), opracowała Alicja
Korsak-Sołdatow, 1980, Nr 8–9, s. 108–109, W
Zyskowska Zofia (1914–1981), opracował Kazimierz
Gilewicz, 1981, Nr 10–12, s. 141–142, W
Żółtowski Alfons (1908–1985), opracował Kazimierz
Askanas, 1986, Nr 3, s. 61–63, W
Żuk Józef (1920–1995), opracował Roman Kuczyń-
ski, 1995, Nr 7–8, s. 242–243, SP
Żukowski Jerzy (1920–1983), opracował Anatoliusz
Walicki, 1985, Nr 5, s. 88–89, W
Zestawił
Maciej Kwiek