NGON NGU
sd2
VAN DE AN DU TRONG CAU DO
1. So vi cc thé ogi van hoc dan
gian nhurca dao, tuc ngif, truyén cé tich,
truyén cudi, truyén ngu ngon,..., thé
loai cau dé ft duge cde nha nghién ctu
chu ¥ bang.
S6 tai ligu duge nhac dén nhiéu
khi tim hiéu vé cau d6, dé 1a céc chuong
mye ban vé cau dé trong: 1) Van hoe
dan gian Viet Nam cha Dinh Gia Khinh
(cha bién), Chu Xuan Dign, Vo Quang
Nhon - muc Cau do‘do Chu Xuan Dién
viet (1): 2) Nhiing dace diém thi phap
ctia cae thé loai van hoc dan gian cita
D6 Binh Tri! [2]; 3) Van hoe dan gian
Viét Nam cia Hoang Tién Tuu (3).
LL. Diu dang chi ¢ 1a céc nha
nghién cdu dac biét quan tam dén van
dé an du trong cau dd.
+ Chu Xuan Dién [1] da danh nhiéu
céng stic cho vig ct nghia an dy trong
cau dé: 6ng viét: "Trong céch phan dnh
cila cau dé, chting ta thay cé nhing co
s@ ging nhu cdc an du tong van hoc
nghé thuat. Song ban than cau dé khong
bao gid duge ding nhu mét phép én
du trong vain hee nghé thuat, béi vi ban
than cau do khéng chia dung méi quan
hé giita nghia den va nghia bong thé
hién moi quan hé gitta cdi cu thé va
ci triu tuong" [1, 257].
Duéi day, 1a céc trich dan theo hé
théng cia tic gid nay:
- "Hang loat an du trong cau dé
duge xay dung trén co sd quan sat nhing
sy ging nhau gitia nhing dac diém
ben ngoai cia nhiing sy vat va hien
ThS TRIEU NGUYEN
tuong. Nhiéu cau dé mé dau bang nhiing
«ong tt rd quan hg so sinh nu "bing."
“vira bang..."; "Bang 14 tre, ngo ngoe
dudi nude" (con dia), "Vora bang hot
lac, trong nac ngodi xuong” (con 6c
van), "Vira bang c4nh cita, nam ngita
gitta tdi" (tau 14 chuéi), "Dau bang con
ruéi, dit bling cai dia" (ld trdu khong)..."
(1, 261).
- "Nhiéu an du cia cau 46 duoc
xay dung bang phuong phdp nhan céch
hod nhimg vat v6 tri vo giéc. Ti nhing
dae digm cita vat dua ra dé, nhan dan
hay lién tudng tdi nhing dac diém cia
chinh ban than con ngudi. Dé la nhiing
cau d6 néi vé nhiing "Ong..., ba..., anh.
., chang..., thi thang,.
vi tat cf nhang biéu hien phong phut
cla di song con ngudi. Phuong phap
nhan cdch hod nhimg vat v6 tri vo gide
nay c6 tac dung miéu ta duge mét cdch
vita sinh déng, df dém, lai vita chinh
xdc cc vat ong wang théi dang hoat
dong" [1, 262].
- "Trong nhiing dn du cia cau do
Vigt Nam, c6 mot s6 lay dé tai 6 nhimg
con ngudi va su viéc 1én lao, c6 tinh
chat anh hing. Phai ching day la mot
biéu hién ciia xu huéng cao quy hod
nhiing su vat va su viéc binh thutng
nhung dang duoc ca ngoi. Day 1a cay
mia: “Dau réng duoi phuong dng to;
Lay dau néi nghigp to tong; Vat lay
nuéc citu ban dan thién ha". Day 1a
canh tat nude: "Hai ong tuéng si dé
binh; Dem quan ra danh giifa thanh
giang (6; Tran nay mdi biét giang hd;
Dem quan ra lay co dé nude non”. DayVan &
31
la cong viée gift vit: “Chiéc thuyén nho
nhd; Mai dé son son; Chéo ra gitta bién
nude non dam dé; Nghénh ngang c&
phat bon bé; Ngay thoi tap tran toi vé
diém quan"... [1, 262]".
"C6 nhing fin du duge xAy dung
bang cach lién hé chi mét vai dau hiéu
ging nhau nao dé cia nhiing vat dem
ra dé va vat miéu ta. Léi lien he nay
ich so sanh eta cau dé: v:
dem ra d6 gidng vat miéu ta 6 mot dic
diém hinh thite hoi chife nang nao
d6, nhung khéng phai la ban than vat
miéu ta. Do dé cau tao clla nhiing cau
d6 thude loai nay thudng gdm hai ménh
Gé néi lign vai nhau bang nhitng lién tir
“kh6ng... ma” hoac "c6... ma khéng".
Vi dy "Khong va ma sung" (cdi nhot),
“Khong bao ma nhin" (cay chudi), "Cé
voi khéng phai con voi; Né thay bong
Iva n6 doi an ngay" (cdi hai), “Khong
phai gau nhung ding dé tét; Khong phai
quat cling dé gidi néng; Khong phai
nong ciing ding dé dyng; Khéng phai
mii cing dé adi dau" (cdi nén)" [1, 262].
- "Trong mét s6 sng téc dan gian
Viét Nam, ching ta con ghi lai duoc it
nhiéu dau vei cla nhing Idi néi an du
da di gan tdi thé cau do hien nay.
Truyeén 6 tich cla ta c6 mot truyén
nhan dé 14 "Gai ngoan day chéng".
Phan dau cia truyén ké lai vic mot
Ong gid da ding muu ui thir tai mét cd
gai ma Ong dinh kén lam vo cho con
wai nhu thé nao. Trong nhiing tinh tiét
noi vé tri thong minh va tai lam an cia
c6 gai, c6 hai tinh én quan dén
vigc sit dung Iéi néi dn du theo kiéu
cau d6. Truyén ké ring: Cé mot [én
Khi biét c6 gai sap di chg, ong gid dua
ra mot quan tién nh& co mua hd "mot
nam gid, mot bé lita”... co gai hiéu ¥,
lién mua vé cho éng mot céi quat va
mot con dao danh lia. Trong mét di
ban khdc, truyén cn ké thém, ring khi
cudi con dau vé réi, dé thir xem nang
dau kiéng tén "Chin" cia gia dinh nh
thé nao, dng gia dua cho cé chin déng
tién, bao di chg mua chin nén nhang
vé cing chin ong tugng... Cd géi dén
nha hing néi: Téi cé that nhj déng tién,
ba ban cho toi ngii tf nén nhang. Khi
cting, co g4i da khan nhu sau: Lay chu
vi, toi 1a con dau ong Bat Nhat, vo chéng
toi co nhj that déng tién, mua ngii te
nén nhang, vé cling luc tam thanh tugng"
LL, 266].
+ Dé Binh Tri [2] cing dat nang
van dé an du trong cau dé, vi theo ong,
day la "dac tung ban chat cia
[2, 383]. Ong nhan manh "cau d
chat la mét an dy", va di xa hon: "khong
chi nhitng c4u dé sit dung phuong phap
mé ti, ma ca nhing cfu a6 sir dung
phuong phép choi chit ciing 14 nhing
an du" [2, 383].
Ong phan biét dn du trong van
hoc va an dy trong cau 46: "Cai ché
ma vdi dn du cau dé, ta cé thé dimg
lai, thi, véi an du van hoc, dé chi 1a
ché bat dau” [2, 386]
Dudi day, la cdc trich din (dang
tém luoc) nhiing phan tich vé an du
trong cau dé theo hé thong cia tc gid
nay:
mh chét ki di ctia nhiing hinh
anh Gn du cdu dé: Phan |én nhing suv
vat, hién tugng von hét svc quen thud
vdi ngudi ta, khi tré thanh vat dé, déu
dugc mé ta thanh nhdng sy vat, hién
tugng Ki di. Vi du, cdi 6ng chan duoc
mé ta thanh mat con vat: “Lumg di truéc,
bung di sau; it céi dau céch nhau
mot thudc"; cai géi "vita bang cdi trong
tém vong" duge hinh dung nhu mot vat:
"Dénh nga dan ong; Dénh nga dan ba;
Danh nga Ong gia: Dénh nga ké cho:
Hanh nga vo vua" (...). Tink chat than
quen cita nhig hinh anh b6 phan trong
dn du cdui dé: an dy cau dé c6 mét dac
diém chung 1a, nhin tong thé thi ra mot32.
Ngon ngit sé 2 nam 2007
vat ki di, tham chi quai dan, chang
nhiing khéng hé cé trong thé pidi hién
thuc ma cing hiém thay ngay cd trong
thé gidi c6 tich; nhung timg bo phan
hop thanh cia né (3 day goi 18 nhing
hinh anh bo phan) thi lai 4 nhing hinh
anh vé nhitng su vat, tugng than
quen véi ngudi lao déng. Vi dy, fin dy
vé cai banh chung hin ¢ ca tong thé tht
qua 1a mot su vat réc réi nhu mé cung:
"Mot thita dat vuéng: Bén phia xay
thanh; Xung quanh tréng chuéi; Gitta
tla dau tréng hanh; Ngoai thanh tréng
giang” nhung xét timg bo phan hgp
thanh ta sé théy dé déu la nhiing hinh
anh vé nhiing sy vat, hién tugng quen
ihita dat, x4y thanh, tréng chuéi,
tie dau, wéng hanb. (...) Tinh chdi sdng
dong, cb hdn cia nhitag hin anh dn
du cau dé: Ben canh tinh chat ki di,
dn du cau dé cdn cé tinh chét thuéng
goi la "do tho gidng thanh". Tinh chat
nay duge chinh cau dé xéc nhan mot
cach hén nhién: "Dé tho giang thanh,
migng chao anh, hay tay nang dit". (..)
Cau d6 thuéng m6 ta sy vat trong trang
thi hoat dong hay bién déi cua né.
Vi du, bat dia duge mé ta 6 wang thai
dang duoc ria, sau bita an, dé gic lén
chan: "Mot dan cd tring phau phau;
An no tam mat ra nhau di na ai
kéo duoc mé ta 6 trang thai lam lam
“hanh chit": "Vira bang 1é tre, xun
xoe danh vat"" (2, 394-397].
= "Két cau cia dn du cau dé: Se
phan tich thé gidi vat dé va thé gidi
nhimg hinh anh dn du cha vat dé da cho
thay: trong cau dé, vat dé thi quen thudc
nhung hinh anh an du ciia né lai cd vé
rat ki di, bi dn. Di sau vao cdch cau tao
an du cau d6, tlic a két cau ciia n6, ta
sé nhan 16 cai “co ché” tao nén tinh chat
Ki dj ay cla an du cau dd.
Andy cau d6 c6 hai kiéu két cau:
két cau don va két cau kép:
Kéi edit don: An dy co két edu
don [a an du chi g6m mét hinh anh don
nhat, tae 1& hinh anh chi cla mét su
vat. (...) Thi du: hinh anh don nhat ¢6
mét dc diém: "Trong nha cé ba an
com tude” (cau dé vé doi dila cA) (...);
hinh anh don nhat c6 nhigu dac dié
“Vita bing hai dé, an 6 ca Tang” (hai
dae diém) (cau dé vé con rudi) (...).
Ta c6 thé m6 hinh hod én du cé két cau don nhu sau:
Vat dé A va cac dac diém al, a2,
a3... duge mé ta thanh dn du B véi céc
dac diém tuong ting bl, b2, b3... (..)
Két cau kép: (...) An du c6 két
cau kép ld mot phiic hop én du, trong
dé mdi fn du nhé tuong ting voi mot
bé phan hop thanh cia vat d6, va toan
phite hap tuong ting véi ca vat dé; an
dy phite hop nay bién vat dé thanh mot
su vat, hién tugng réc r6i hon, ki dj hon
so Vai én du cé két cau don va, dac biét,
thudng cé chit it tinh truyén. Thi du
Cau d6 vé con trau (dang di cay): Bon
Ong dap dat (= bon chan trau giam len
dat cay); Mo ong phat c& (= cai dudi
trau ve vay dudi rudi); Met ong vo co
(= m6m trau tranh thi vo it cd ven ba);
‘Mét éng bé phan (= dit tru cing lam
cAi viée cha nd).Van dé...
33
Ta cd thé mo hinh hod din du c6 két cfu kép nhu sau:
Vat dé A vdi cdc 66 phan hop
thanh Al, A2, A3... duge mo td thanh
phic hop én du B, véi cdc dn du nhé
Bl, B2, B3 (twong tng voi Al, A2, A3)"
[2, 399-403].
+ Hoang Tién Tuu [3] cfing quan
tam dén an du trong cau dé, éng cho,
dé la “phuong phdp én du riéng” [3,
126}, va giai thich: "BOi vi li an du
trong ca dao tuc ngif va trong van hoc
néi chung bao gid cing nhim néi vé
con ngubi va x2 hoi Lodi ngubi mot céch
kin dao, c6 nghé thuat. Vidu:
nudt cd bé" (tuc ngi), "Ech kéu dudi
ving tre ngm; éch keu mite éch, tre
dam mac tre" (ca dao)... Con trong cau
i duge gidu kin (4n di) khong nhat
la ngudi ma cé thé 1a bat Ki su vat,
do,
thiét
hién tuong trong thé gidi khéch
quan. Vi du: "Anh lén thi mac 40 dé;
Em nhé thi mac do xanh" (qua 60; "Bang
cai vung, ving xudng ao, dio khong
thiy, ldy khong duge” (mat trang mat
tdi soi xudng nudc); "Ca nha cé6 mot
ba hay khéc" (cdi xay.
Ong viet tiép, khi ban vé hinh thee
nghé thuat ciia cau 46: "Trong méi cau
d6 thing cé hai hinh tung song song
cita hai su vat khée nhau: mét hinh
tugng pho bay ra bén ngoai, mot hinh
tuong dn néu 6 bén trong. Hinh tuong
bén trong 1a déi tugng phan énh dich
thuc ciia cau 46 (vat 46). Hinh tuong
bén ngodi chi 1a phuong tién dé phan
nh, nham danh lita ngudi nghe (vat
dé 6). Gitta vat dé (hinh tugng ben
trong) va vat dé d6 (hinh tugng bén
ngoai) thudng thudng chi co su tuong
déng khéng quan trong vé hinh thitc
(hoa t8n goi, hinh dang, mau sac,...).
Cén ban chat thi khdc nhau va xa nhau
vé ching loai (vf du bén wong 1a vat
bén ngoai I nguéi, ben trong la dé ding,
bén ngoai a dong vat, ben trong 1a cdc
hign tung ty nhién, bén ngoai lai duge
miéu ta thanh thuc vat, hoa qua... ).
nén & cau dé khéng chi o6 phuong phap
nhdn cach hoa hay an dy, bodn du thong
thuéng nhu trong céc thé loai van hoc
dan gian khdc ma con 6 nhiéu tha phap
nghé thuat dc do, riéng biét cia nd,
nhu dong vat hoa, thye vat hoa, ty nhién
hod (cdc su vat trong déi s6ng x4 di),
xa hdi hod (céc su vat hién tugng trong
ty nhién)... Néi m6t c4ch téng quat thi
d6 14 phuung phdp dn dy dac biet (én
dy khéng cé gidi han va quy ude) hay
phuong phap chuyén hod ty do cia cau
d6. Phé bién nhat a chuyén vat thanh
ngudi (nhan céch hod). Cho nén trong
cau dé, thudng xuyén xudt hién cée
i ti) nhan xung iva eas
"chang", "Ong", "ba", "co",
“cgu", “thang bé"....) oe céc danh tir
chi ngudi (nhut vua quan, quan Linh,...)
nhung thyc chat lai khong nh&m noi
anh",34
Ngon ngif sé 2 nam 2007
vé ngudi ma phin nhiéu 1 dé noi vé
vat (thi du: "Mot tram tm van, mot van
thing quan, thing nao cdi tran, ciing
lan xuéng ho" - sing gao)" (3, 133-134].
1.2. Cé thé rit ra tir nhiing trinh
bay trén hai diéu: 1) dn du trong cau
d6 phan biét vdi an du trong van hoc
nghé thuat, trong cc phong cach ngén
ngit, néi chung; 2) cdc bién phap tu tir
nhu so sAnh, nhan hod (hay vat hoa),....
cc I6i néi cing nghia (hay gén nghia),
ching trudng nghia va cd 16i choi chit
déu dupe quy vé an dy. Ching cho thay
c6 su bat én, boi néu vay thi ndi ham.
cia kh4i niém nay bién
2. C6 18 cing cin phan tich lai
chinh nhiing cau 46 ma cic tii ligu di
néu xem Id bing chitng ca din du.
Cf din ching vé dn du 6 [1] thude
c&e dang so sinh, nhan hoé va ta thuc.
Trutng hop hiéu "cdi quat” la “nim
gid", “dao danh Ita" la “b6 lite”, va. ndéi
“that nhj", "ngii te", "luc tam" thay cho
"chin", & truyén cé tich Gai ngoan day
chéng, duge cho 1a cdn ghi lai "dau vet
cha nhitng 161 ndi an du da di gan tdi
thé cau dé hién nay", cing Khong xéc
dang. Boi quan hé gitla "nam gid” va
“cdi quat” ciing nhuw gitta "bo lita" va
“dao danh lita” 1a quan hé gitfa cdc tir
ngif cing truéng nghia, con quan hé
gitta "that nhi", “ngii ttt", “luc tam" véi
“chin” la quan hé theo dang cing nghia
(74229; 544=9,...), sau mot chuyén
Gi theo céch cing am ("Chin" tén riéng,
“chin" con sé urén 8 dudi 10, va "chin"
tri véi séng)*.
Thit doc mét s6 trich dan cau dé dé
minh hoa cho phuong thite dn du & [2]:
~ "Lung di truée, bung di sau,
Cai mat cdi dau cach nhau mor
théc" (cang chan, tir mat cA dén dau
gi);
- "Vita bdng cdnh ctta nam ngta
pitta tréi" (tau ld chudi,
- "Vita bang hat dé, dn cé ca lang”
(con ruéi);
+ "Khi di cua ngon, khi vé ciing
cua ngon" (con ngtfa)
- "Trai thanh tan vui tht giang ha
Sao anh tre mdi khong gid hd anh?"
(con trai),
- "Nita lam mitt, nita nd canh,
Dén khi mdi sdc theo anh hoc wo"
(qua bi).
Cé thé thay rang (xét Bi d6 trong
phép so sfinh cita c&ch ta thuc: cau 46
vé con ngua va con trai ding hinh thie
choi chit (choi chit néi
— con ngua;: va choi chit cing 41
hop véi gan nghia: cing am “trai” (trai
thanh tan - con fra), gan nghia: "khong
gia" ~ “trai"); cau 46 vé qua bi két hop
14 thuc (bi - bi dao - vita ding dé Jam
mit, vila ding dé nau canh) va choi
chi ("bi" mat sé thank "bi", d6 choi
ctia hoc sinh). Khong tim thay an du
G day.
6 tai ligu [3], doan trich ti trang
133 da dan: "Cho nén é cau dé khong
chi c6... phuong phap chuyén hod tu
do cla cau a6". Cau truéc thita nhan
cau dé co sit dung phuong phdp nhan
cAch hod, an du, hon du thong thutng,
déng thoi cing sis dung dong vat hod,
thue vat hod, tu nhién hod, x4 hoi hod.
Cau sau xem dong vat hod, thuc vat
hod, ty nhién hod, x4 hi hod la én dy
dac biét (hoac, 6 thé hiéu: cong them
ca nhan céch hod, an du, hodn du thong
thudng vao dé thanh an du dac biét).Van dé. 35
Ching thigu nhat quan (nhan céch h
dong vat hod, thyc vat hod,..., cd ban
nhau, ching ciing loai, thude
h tu tir duge cau tao theo
va loai dae biét, mA kh6ng cé mot sy
dan chéng hay phan dinh nao gitta
ching), vA md rong khéi niém an du
mot céch thai qué, dénh mat noi ham
cia né ("an du khong cé gidi han va
quy ute" di khé c6 thé chap nhan, 'chuyga
hod ty do” cng di qué xa linh vue an
du).
Diéu nay bude chung ta phai to
lai van dé tir dau.
An du la mat cach tu tit, tite mot
hinh thie dién dat béng bay, c6 stic hap
dan, Idi cudn. N6 la “cdch cd nhan lam
thi lay tén goi biéu thi déi tugag nay
ding dé biéu thi doi tuong kia, dua ten
co sd cla méi quan hé lién tuéng vé
nét tuong déng gitfa hai d6i tuong”*.
Dan ligu vé da du thutng gap la
bai ca dao "Tnyén vé c6 nhe ben chang:
Ben thi mét da khiing khding doi thuyén".
C6 thé suy an du 6 bai ca dao nay nhu
sau: 1)
) “thuyén" lam thoi chuyén déi
chuyén déi dé bigu thi "cd edi
dung thé hién cia bai ca dao khong
phai chuyén thuyén bén, séng aude,
ma [a tinh yéu doi Ita va sy thuy chung
doi cho.
Hé qua dang chi y la:
- Khi da chuyén déi dé biéu thi
mot d6i tugng khac thi “cai chuyén
déi" bién mat gid tri thuc cla chang,
dé "cdi duge chuyén déi" phat huy tac
dung trong vin ban (“thuyén” khong
dn 1a vet dé van tai, "bén" khong con
Ja noi nco thuyén, noi giat gid; trong
hic dé, vin ban lai hién [én hinh anh
mot co gai vdi tam long son sat va mot
dang may rau vita di xa tro vé);
au
~ Quan hé gitta "cai chuyén déi
va “cdi duoc chuyén déi" 1a quan hé
én" - "chang wai
phan biet vdi loai
quan hé gida mot bén 1a mot tap hgp
ben kia Ii mot don vi;
"C4i chuyén déi" va "cdi duoc
chuyén déi" chi tén tai trong mot mdi
truéng, hoan canh da cé su théng nhat
gitta chting: khi moi trudng, hoan canh
nay thay déi, chéing déng thoi sé bién
mat (chang han, khi n6i “Doan thuyén
danh cd dang Ian hen cép ben", thi
chuyén "thuyén" - “chang trai
“cb gai” khong con nita);
- "Cé4i chuyén 46i" va "cdi durge
chuyén d6i” duoc hinh thanh trén co
sé phi hgp véi 18 thutng va théi quen
tham mi cia cong déng, su phi hop
nay 1a khé rong rai (mot doi tuong ce
thé tim thay nét tuong déng véi minh
& nhiéu déi tuong khéc), nén chiing
mang tinh chat chi quan.
D6i sinh diéu via trinh bay véi
mot s6 cau dé (duge [2] cho li cd ding
cach an du):
+ (L) "Trong nha cé ba dn com
truréc" (doi dia ca).
Cé thé suy tir di dé:
(1) Cé mét ba 6 trong nha;
(1) Ba nay &n com truée moi
ngudi,
Xét quan hé gia |ai dé va Idi gid,
la thily khong thé néi day 1a én du duge:
bdi vi:
- Day JA quan hé gifta hai "cdi
chuyén ddi" (1°) va (1) véi mor “di
duge chuyén déi” (di dia a), vi pham
quy tac "mot déi mot” cia an du;36
~ Gia sir (1) duoc thay bang "Trong
nha cé cha dn com truéc" (1a), "G trong
nha, an com truée" (1b), "O dusi bép,
an com truéc" (1c), va c6é ngudi dé nhu
vay, thi Idi gidi vin I déi dia cd. Trong
lic d6, 16i 46 (1a) da thay chii thé “an
com tude" 1a “cha”, 1di dé (1b) thi
cht thé "an com trudc" khéng con, va
dén (1c) thi chang nhiing chi thé “an
com triée” khong con ma dia diém
cla ngudi “An com truéc" cing thay
déi, tit "nha" sang "bép". Diéu muén
a 6 day holn cénh, méi truéng thay
déi nhung "cai chuyén déi" vA “cdi
duge chuyén déi" vé co bin khéng thay
déi; ching trai voi quy tac dn du.
+ (2) "B6n a trong tinh méi ra,
Nuéc da tréng todt nhathoa atte tan;
M6t anh céng tit tan ngdn,
Cai voi tong téng nue can cau tré"
(bd dim chén, loai bn chén).
Theo [2], day 18 mét “phite hop
4n du", va tuong ting gitta "cai chuyén
d6i" v6i "cdi duge chuyén déi" duge
cho 1a:
(2') Hai dong dau: bon c6 gai dep
= bén cdi chén (mdi);
(2”) Hai dong sau; mét anh cong
anh ta c6 cdi "vdi" 19 £0 ra = mot
cai am (véi cai voi "da sdn sang’).
‘That ra, day khong phai 1a mot
an du, bdi con dung di dén vige tim
thay "bon chén va mot dm" (cha bo
im chén, loai bn chén) nbur sau:
~ Buée 1, téng hop cdc tin hiéu,
hinh nh, va quan hé gitta ching tir
Idi dé: cé bon [vat gi dé giéng nhau)
va mor [vat gi dé khac v6i bon vat via
noi, nhung c6 quan hé véi ching; vat
nay c6 véil;
- Buée 2, khdi quét cdi vita téng
hop: c6 mét thé g6m bén (edi) f... J va
Ngon ngif sé 2 nam 2007
mét (cdi) [... }, viéng loai mét (cdi), thi
6 vor;
= Buse 3, suy dodn: dé 1a bo am
chén, gém bén chén va mét am.
D6 18 con duéng cia luan 1°, suy
li, ching dya trén cdc tin hiéu, cdc chi
dan chinh xdc, 16 gich: hoan toan khong.
phai bing con dung lién tyong cua
phuong thitc an du. Ket cau "béin (cdi)
1... J va mot (cdi) [... J, ring loai mér
(cdi), thi c6 vai" khong mang tinh chat
chi quan, lam théi cia 16i dn dy, ma
khdch quan, cé dinh.
‘Thir xét them hai cau dé vé bo am
chén, loai s4u chén dudi day:
(a) “M6t me sinh duoc sdu con,
Yéu thong me sé nude non voi
ddy"
(b) "Méi ba ngéi dai,
Sdu ba ngdi nhin"
Theo huéng phan tich trén:
Li dd (a): Bude 1: c6 mot [vat
gi dé] va sdu [vat gi 46 bé hon vat kia]:
gitta chting c6 quan hé khang khit v6i
nhau: vat lén sé mréc non cho céc vat
bé. Buse 2: cd mét thit gom mot (cdi
don) va sdu (cdi be), c&i 16n sé nude
cho cdc cdi bé. Bude 3: dé la bo am
chén, gém sdu chén va mét dm.
Li dé (b): Bude 1: c6 mot [vat
gi d6] va sdu [vat gi d6), ching c6 chung
mot dae diém nhat dinh; khi mor [vat
gi dé) thao nuéc trong minh ra thi sé
[vat gi dé] tu thé cé dinh va cing to
vé quan tam. Budic 2: 6 mot thit g6m
mét (cdi) va sdu (cdi), cdi chi cd mét
c6 kha nang Jam chay nude. Bude 3: dé
1a bo 4m chén, gém s4u chén va mo am.
Loi d¢ (a) ¢6 cc tin hieu, cdc chi
dan trong ty Idi dé (2), diéu khai quat
duge tir bude 2 "mdr (cdi 1én) va sauVan dé...
37
(edi bé), cai én se’ nude cho cde cdi
bé" da cho thay su doan dinh vé b6 am
chén, loai s4u chén 1a khé c6 thé sai lac.
Con & Idi dé (b), cdi Khai quat duge tir
buée 2, chi tiét “cdi chi c6 mor co kha
nang lam chay nuéc", thi "kha nang
lam chay nude” duge suy tit "théo nuée
trong minh ra", td"Adi", viée suy ra nay
¢é tinh chat thuan If, chung it nhiéu
m@ nhat so véi viée duge tir ngit biéu
thi. Ngucc lai, diéu nay cing cé vai
tro cha “mor (cdi) va sau (cdi)". Nghia
1a, céch dn du khong c6 mai 6 day.
Trén day, ngudi viet da phan tich
m6t s6 cau dé duge cho la ding phuong
thie an dy, dé thay ring khong phai
nhu vay. Cach lam nay thién vé cy thé,
chi li. That ra, sy bat én khi cho ban
chat cla cau do 1a an du da duge tim
thay ngay cau tra 1di tir cAch céu tao
va chttc ning ciia én du.
An du duge hinh thanh uén mot
digm duoc danh dau 6 tuc doc (cing
gyi truc lua chon) cia 1vi. G do, mot
an du gém “cdi chuyén déi" va “cai
duge chuyén d6i". "Céi chuyén déi"
duge trung bay ra nhim bigu thi "ca
duge chuyén déi". Dé lam duge diéu
nay, vai trd ngit phdp cita “edi chuyén
déi" va “cai duge chuyén déi" [A nh
nhau, nhung vai trd ngif nghia thi “cdi
chuyén déi" dong di
duge chuyén déi" mdi phat huy tac dung
(noi fn du c6 téc dung chuyén nghia
xuat phat tir co sO nay). Co thé vi an
dy nhu mét 6 trong trd choi 6 chit. O
ay & mét vi tri cé dinh trong day chit,
6 tén goi, nhung chi cé con chit ma
né chita dumg mdi cé ¥ nghia
Theo d6, néu cho 1di d6 1a dn dy
hay “phitc hgp an du" tuong tng voi
1di gidi (vat dé), thi an du kh6éng thuéc .
vé mét diém duge danh dau (ti, ngit)
ma bao trim ca Idi d6 (6 day, cing 6
thé hiéu 1a vain ban). Néi khée di, "cdi
An dy” va "cdi duge dn du" trong trubng
hop nay da bao ham Jan nhau; va ngoai
diéu Ay ra, khéng cin gi khéc. Ma da
vay thi 16i "din dat bong bay, c6 site
hap dan, l6i cudn” cia an du cing khong
con tac dung, tiie khong cdn an du hay
mot cai gi khac dé noi nifa.
3. Dén day, khong thé u4nh cau
i: "Khong phai 1a dn du, vay ban
‘au dé° la gi?”. Tat nhién, dé wa
Ii cau héi nay phai lam lai tir dau.
Cach lam cia nguti viet gém ba bude:
1) tap hgp mét sé lugng cau dé trong
dé di; 2) phan loai tat ca s6 cau dé
da duge tap hop theo cdc tiéu chi thich
ting; 3) khdo sat, xem xét cau dé theo
hé théng phan loai da thyc hién
Ngudi viet da suu tam, tap hop
duoc 2000 cau dé”, va tién hanh phan
loai ching theo hai huéng: dua vao
vat dé (hé thong cde vat do), va dua
vao ldi dé (cdch thitc cau tao loi dé
trong quan hé véi vat 46).
Dya vao h¢ thong cde vat dé (hudng
nhiéu nha nghién citu cau d6 dang ding),
cau dé duge chia lam hai loai: 1) cau
46 vé Tinh vuc tu nhién (bao gém: cau
do vé su vat, hién tugng tu nhién; cau
d6 vé thuc vat; cau d6 vé dong vat; cau
46 vé con ngudi va bo phan co thé ngudi);
2) cau dé vé Tinh vue x hdi (bao gém:
cau dé vé viée ngudi lam; cau dé vé
nha cra, mé ma, phuong tién di lai:
cau dé vé dé mac, dé trang
46 vé cng cu sin xuat, dénh gid
d6 vé dung cu sinh hoat, hoc tap:
cau
d6 vé thife an, dé ding phuc vy viée
an udng).
Dua vio cach thiic clu tao 18i dé
trong quan hé véi vat 46 (huéng do38 Ng6n ngir sé 2 nam 2007
ngubdi viét dé nghi), g6m cdc loai: cau
46 theo cach ta thuc; cau dé theo cach
nhfin hod, déng vat hod, thuc vat hod, tu
nhién hod, céng cu hoi,...; cu dé theo
céch chai cht; va cau dé theo cdch t4 9.
Riéng cach nhan hoa, déng vat
hod, thuc vat hod, ty nhién hod, cong
cu hod..... ngudi viel goi Ia "cach chuyén
ting”. Boi ngoai viéc ndi gon (bao
quat duge nhiéu khai nigm) ra, n6é con
cho thay vat d6 duge loi dé chuyén sang
mot loai khdc, mot I6t khéc, ngutti dodn
nhan cn téch nhing cdi lét dy ra, dé
thay véc dang thét cla vat 46 (thi du,
cach nhan hod: "Minh da mde do
cling da, Tay xéch con gé, déu d6i thing
béng" (chim 6) - con chim 6 khodc voc
dang, hoat dong cua con ngudi: “mac
40", “tay xdch con ga", "déu d6i thing
bong"; céch dong vat hod: "Cai déu
mot tac, C4i dudi mot thude, Di mot
bude, nhdy mot c4i” (cdi cudc) - cdi
cuée khodc hinh thé, hanh dong cia
mot con vat: "déu", "dudi", "di",
“nhay",...; cach thue vat hoa: "Cay kho
ma né duge hoa, dau duge mot qua, khi
gia khi non” (cai can xach) - cdi can
rach Knodc ding dip cla cay <
. hoa", "dau... qua", "gia.
Dudi day la bang phan loai theo
hai hung vita néu:
BANG PHAN LOAI 2000 CAU DO
(theo hé thong vat d6 va cach thite thé hien cilia 181 dd)
ich thie me hin | Ta thc] Chuyén | Choich] Tay | Cong
He ctia loi do truéng
| thong wa a
2 | LSivat, hign tugng = 74 1 3 3 156
= | tuohién
2 2. Thy vat 144 181 28 36 389
2 |_3. Dong vat 170 | 119 | 19 1s 323,
Z | 4.Ngudivabo phan} 38 45 3 2 88
co thé ngudi
COng (1) 426 421 53 56 956
L.Viec ngudi lam | 106 4l 4 1 152
o | 2. Nha &, mé ma] 29 o i 5 114
= | phwong tien di lai
8. | 3. Dé mac, dd trang] 13 51 7 2 73
2 suite
% | 4. Cong cy sin xuat) 37 M4 | 5 9 197
& | danh gidc _ |
5. Dung cu sinh 65 220 ie 24 321
hoat, hoe tp |
6. Thite an, dé ding 31 127 16 15 189
phue vu viée an
Cong (Il) 281 | 652 55 56 | 1044
Téng cong (+11) 7o7 [1073 | (108 112__[ 2600Van di
Déi chiéu bang nay vdi nhing
trinh bay & phén dau bai viét, cé thé
thay rang: loai bi ngo nhan an du nhiéu
nhat [a “chuyén truéng", chi chiém
53,65%, chit khong phai [a tat ca; logi
ti thuc chiém 35,35%, nhung chua dugc
xem xét ding mtic; loai choi chit (chiém_
5,40%) méi dé cap & mite khéi quat;
va loai t4 y (chiém 5,60%), thi khong
duce néi tdi
éc trinh bay bang phan loai nay
da phén nao tra Loi cau hdi dat ra. Con
dé dap ting day di van. dé, ddi hoi mot
chuyén Juan vé cau dé. Day 1a diéu
ngudi viét hi vong s& duge phye vu ban
doc trong mét thdi gian khéng xa.
CHU THICH
' Phén Nbimg dac diém thi phap
cia cau 06 6 sdch udy duve in lai trong
Gop phan nang cao chat Iuong suu tém,
nghién ctu van hod van nghé dan gian,
Nxb Van hod dén t6¢, H., 2000, wr, 380-409.
Bai viét ding ban nay.
? Chi tiét ndi trdnh tén Chin cing
duoc ké & mot truyén curbi. Truyén rang,
6 hai chang trai, mor thay 6, mot iam
ruong (khong biét chit) dén cdu hén voi
mar ngitai con gai ten la Chin, lam nghé
mua ban 6 cho. B6 ciia cé Chin ra diéu
kién: ai dén gdp con t6i, ndi mdi edu ndy
"Thuta cé Chin, cho t6i mitgn chin déng
tién, dé’ mua chin hat déu tién vé cing
cho chin éng Phat" ma phdi ci€ tén n6,
néu né ding ¥ cho muon tign, hi i sé
gd cho. Anh d6 aa néi voi cé Chin: "Thuca
c6 Nhat Bat, cho 16i muon tam luc déng
tién, dé mua ngii tt hat dau tién, vé cing
cho that nhi dug Phat". C6 gai ngé ra,
Khéng hiéu anh a6 mudu ndi gi. Anh lam
rudng néi khée "Thea cé Dd Hoen Hoét,
cho t6i muon t6c mang déng tién, dé nua
ban xdc har ddu tién vé cting cho 16n cdi
Ong Phat". C6 gdi hiéu ra, dua tién cho
muon. Vay id anh irai cay duoc vo.
Céch thay thé "chin" bang "Nhat
Bét!, "tam luc”, ctia thay dé trong truyén,
39
nlue dé phn tich, ld ding dang cing nghia.
i anh trai cay, nhing "Bd Hoen
ching la cdc tit ngit chi trang théi, tinh
chat "chin" ctia qud. La cach diing cde
tt ngit citng truéng nghia. Ca hai cdch
ding déu khdc biét véi Idi dn du.
+ Mot thuiéc ta (thudéc moc) khodig
0,425 mét.
+ Cat Dinh Ta, Phong cach hoc va
dac diém tu tir ting Viet, Nab DH &
THCN, H., 1983, tr . 279.
5 Chit cia Hoang Tien Tum, khi ndi
vé plucmg thite phan duh chi yeu cia
cdu dé.
“ "Ran chat cau a6”, & day, duge
hiéu la cach thite cdu tao lai dé trong
méi quan hé véi vat dé.
? $6 Iuong nay vugt xa cdc bd séch
sin tap cau do hién cb. N6 tam dit dé
6 thé lam viéc.
* Didu nay ncong tee voi hink dink
ctta lodi 6c muon hén, cdi v6 dc chi dé
che chdn, con than xdc that ste ctia ching
fa mot lodi cua.
TAI LIEU THAM KHAO
1. Chu Xun Dién, Cau dé (muc
ILA, chuong Ill), rong Dink Gia Khdnh
(chit bién). Chu Xuan Dién, V6 Quang
Nhon, Van hoc dan gian Viet Nam, Nxb
GD.H., 1997, tr. 257-269.
2. Dé Binh Tri, Nhing dic diém
thi phip cia cau d6, trong Nhiéu tac gid.
Gép phan nang cao chat lugng suu tam,
nghién céu van hod van nghé dan gian,
Nxb Van hod din 6c, H., 2000, tr. 380-409.
3. Hodng Tién Tu, Cau dé (muc
B, phan Il), trong Hoang Tién Tune, Van
hoc dan gian Viet Nam, Nxb GD, H,, 1990,
tr, 126-136.
4. Neuyén Van Trung, Cau 6 Viet
Nam, Nxb Téng hop Tp. H6 Chi Minh.
2005 (in tan 3).
5. Ninh Viét Giao, Cau d6 Viet Nam,
Nxb KHXH, H., 1997 (in lan 4).