χ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ
ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ
ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΜΕ ΕΣΤΙΑΣΗ Καθηγητής

ΣΤΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ 2 Βρατσάλης

Κωνσταντίνος

ΦΥΛΩΝ ΚΑΙ ΜΕ ΑΝΑΦΟΡΑ

ΣΕ ΜΑΘΗΜΑΤΑ
ΥΓΙΕΙΝΗΣ/ΣΩΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

Περιεχόμενα

Περιεχόμενα .............................................................................................................................. 1
Εισαγωγή ................................................................................................................................... 2
Διαχρονική διάκριση φύλων στην εκπαίδευση ........................................................................ 3
Περίοδος από το 1822-1887 ............................................................................................. 3
Περίοδος από το 1889- 1982 ............................................................................................ 4
Ύλη σωματολογίας στο σχολείο τον 20ο αι ............................................................................... 9
Υγιεινή-Σωματολογία ........................................................................................................ 9
Ανθρωπολογία................................................................................................................. 13
Συμπεράσματα ........................................................................................................................ 14
Βιβλιογραφία .......................................................................................................................... 15
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

Εισαγωγή
Στο επιμορφωτικό πρόγραμμα της σεξουαλικής αγωγής στην εκπαιδευτική διαδικασία,
αρχικά εξετάζονται, μέσα από ιστορική αναδρομή, οι χρονικοί σταθμοί που εισήχθησαν
μαθήματα με αναφορές στη σωματική διάπλαση του ατόμου, καθώς και οι κοινωνικές
αλλαγές που έχουν επέλθει μέσα στους τελευταίους δύο αιώνες. Πλαισιώνοντας όλες αυτές
τις αλλαγές γίνεται εμφανές, ότι έφτασε η εποχή για να εμπλουτιστεί το εκπαιδευτικό
σύστημα με τη θεματική της σεξουαλικής αγωγής, που θα βοηθήσει τα παιδιά και τους
εφήβους στη μετάβασή τους στην ενήλικη ζωή.

Για να δούμε ολιστικά το θέμα αυτό θεωρούμε απαραίτητο, να παρακολουθήσουμε την

ιστορική του πορεία. Στο πλαίσιο της παρούσης συνεδρίας θα θίξουμε ένα ευαίσθητο θέμα
που αφορά τις διακρίσεις στην εκπαίδευση των κοριτσιών στον 19ο και 20ο αι. Θα δούμε με
ακρίβεια πως αποκλείονταν από τη μέση εκπαίδευση τα κορίτσια και τους λόγους για τους
οποίους γινόταν αυτό. Θα αποσαφηνιστούν οι παρεχόμενες μορφές εκπαίδευσης και θα
δούμε ποιοι φορείς οργάνωναν και παρείχαν προγράμματα σπουδών στα οικοκυρικά
σχολεία, όπου ο θεσμός αυτός καταδεικνύει με τον πιο σαφή τρόπο το διαχωρισμό της
εκπαίδευσης αναφορικά με τα δύο φύλα, αλλά και την υποτιμημένη αξία του σε σύγκριση
με την παρεχόμενη εκπαίδευση στους άρρενες μαθητές. Με τον χαρακτηρισμό σχολεία
«οικοκυρικής» οι γυναίκες είχαν άλλοθι ότι εκπαιδεύονταν σε εργασίες για το σπίτι, ενώ στην
πραγματικότητα προετοιμάζονταν και για βιοποριστική εργασία.

Στο δεύτερο μέρος της συνεδρίας παρουσιάζονται θεματικές που διδάσκονταν στα σχολεία
σχετικές με την Υγιεινή, τη σωματολογία και την ανθρωπολογία, οι οποίες πολύ ελάχιστα και
μάλλον φοβικά αναφέρονταν σε θέματα αναπαραγωγής του ανθρώπου, ενώ κανονικά
έπρεπε να διαπραγματευτούν και αυτές τις ενότητες. Τα χρηστά ήθη της εποχής εμπόδιζαν
την εισαγωγή επεξηγήσεων για τέτοια θέματα και άφηναν πολλές απορίες άλυτες στους
μαθητές.

Προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα

Μετά το πέρας της συνεδρίας θα είσαστε σε θέση να:

• γνωρίζετε τις διακρίσεις εναντίον των γυναικών στην εκπαίδευση το 19 ο και

20ο αιώνα
• γνωρίζετε μαθήματα που διδάσκονταν στο Γυμνάσιο τον 20ο αι όπως το
μάθημα της «Υγιεινής»

Έννοιες κλειδιά: διακρίσεις, φύλο, εκπαίδευση κοριτσιών, σωματολογία, ανθρωπολογία .

 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

Διαχρονική διάκριση φύλων στην εκπαίδευση

Περίοδος από το 1822-1887
Στην συνεδρία αυτή θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε το εκπαιδευτικό σύστημα της
Ελλάδας από την αρχή της δημιουργίας του Ελληνικού κράτους διερευνώντας πόσο
προοδευτικό ή όχι ήταν και πόσο τόνιζε τις έμφυλες διακρίσεις. Εδώ και αρκετές δεκαετίες,
ένα θέμα που απασχόλησε έντονα την ελληνική πραγματικότητα ήταν οι διαφορές ανάμεσα
στα δύο φύλα. Η γυναίκα βρισκότανε διαχρονικά σε μειονεκτική θέση συγκριτικά με τον
άνδρα, κάτι που διατείνεται και από δύο επιφανείς φιλοσόφους, τον Πλάτωνα και τον
Αριστοτέλη, οι οποίοι είχαν την άποψη, ότι «η γυναίκα είναι ένας ατελής άνδρας». Η
έκφανση της έκφρασης αυτής δηλαδή της γυναίκας ως «ατελή άνδρα» είχε αντίκτυπο στο
πεδίο της ψυχολογίας και της εκπαίδευσης. Έφερε ως αποτέλεσμα την κινητοποίηση των
γυναικών, μέσα από τη συγκρότηση γυναικείων οργανώσεων και τη διεκδίκηση ίσων
δικαιωμάτων με των ανδρών (Δεληγιάννη-Κουϊμτζή, 1999).

Η πρόθεση για τη γυναικεία εκπαίδευση κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και στα πρώτα
χρόνια του νέου ελληνικού κράτους δείχνει εντυπωσιακά πρώιμη και προοδευτική. Η
διακήρυξη της Πελοποννησιακής Γερουσίας (1822), αναφέρει την παιδεία ως ειδοποιό
διαφορά της πολιτισμένης Ευρώπης από «τα πανάθλια της Ασίας ανδράποδα» και
παροτρύνει τους πατεράδες να φροντίσουν για την εκπαίδευση των παιδιών τους «άρρένων
τέ καί θηλέων» ( Δημαράς, 1987). Το ελληνικό κράτος ιδρύεται το 1830 και 4 χρόνια αργότερα
ιδρύει το πρώτο Διδασκαλείο ή Διδασκαλοδιδακτήριο στο Ναύπλιο (πρωτεύουσα του
κράτους).

Το δικαίωμα των παιδιών στην εκπαίδευση κατοχυρώνεται συνταγματικά το 1827 και το

1834 η δημοτική εκπαίδευση γίνεται υποχρεωτική για αγόρια και κορίτσια. Ενώ υπήρχαν οι
αρχικές αυτές διατάξεις η εκπαίδευση των γυναικών δεν είχε την αναμενόμενη εξέλιξη.
Δυστυχώς τα ποσοστά φοίτησης των κοριτσιών στο δημοτικό παρέμειναν πολύ χαμηλά, ενώ
τα κορίτσια αποκλείστηκαν εντελώς από τη δημόσια μέση εκπαίδευση. Οι καταγραφές
δείχνουν ότι υπήρχε μία έκδηλη ανισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα. Αυτό διαφαίνεται έντονα
στο διάταγμα της 31 Δεκεμβρίου 1836 (12 Ιανουαρίου 1837) «περί του διοργανισμού των
Ελληνικών Σχολείων και Γυμνασίων» ( Δημαράς, 1987), καθώς ανέφερε μόνο τους «παίδας»,
δηλαδή τα αγόρια αποκλείοντας ουσιαστικά τα κορίτσια από τη δημόσια μέση εκπαίδευση
και φυσικά από την ανώτατη. Όσες μαθήτριες συνέχιζαν τις σπουδές τους μετά το δημοτικό
μπορούσαν να φοιτήσουν μόνο στα «ιδιωτικά Ανώτερα Παρθεναγωγεία», που εκπαίδευαν
εύπορες υποψήφιες οικοδέσποινες και δασκάλες. Τα ιδιωτικά «Ανώτερα σχολεία θήλεων»,
που υπήρχαν στη χώρα μας από τα μέσα του 19ου αιώνα, παρείχαν χαμηλή ποιότητα
εκπαίδευσης, σε σύγκριση με τα αντίστοιχα δευτεροβάθμια σχολεία των αγοριών.
Απευθύνονταν σε κορίτσια εύπορων οικογενειών, είχαν ακριβά δίδακτρα και επιδίωκαν να
δώσουν «διακοσμητική» μόρφωση που δεν είχε καμία πρακτική χρησιμότητα. Αργότερα το
1893 διαχωρίστηκαν οι δύο αυτοί κύκλοι σπουδών (Μπέλλα, 2017). Όσο και αν φαίνεται
περίεργο, Δημόσια γυμνάσια θηλέων δεν ιδρύθηκαν ως το 1917 (Ζιώγου-Καραστεργίου,
1986).

Έχει καταγραφεί από τον Δημαρά (1987) η δήλωση ενός έκτακτου επιθεωρητή του Χαρίσιου
Παπαμάρκου το 1883, που ενημερώνοντας το υπουργείο, μετά από επιθεώρηση στα
δημοτικά σχολεία αναφέρει ότι: «το θήλυ φύλον ουδαμώς ουδαμού φοιτά εις τα σχολεία.
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

Είναι σύμπαν εντελώς απαίδευτον και αγράμματον». «Πάντα τα μόρια είναι ουχί υγιά»
(Ζιώγου-Καραστεργίου, 1986).

Σύμφωνα με το Νόμο ΒΤΜΘ' «περί στοιχειώδους η δημοτικής εκπαιδεύσεως», στο Νόμοι και
νομοσχέδια περί δημοτικής εκπαιδεύσεως του Δ. Πετρίδου του Π. Διληγιάννη, που εκδόθηκε
στις 3 Σεπτεμβρίου του 1895, σε όλα τα δημοτικά σχολεία θηλέων, τετραετή «κοινά» και
εξαετή «πλήρη», έπρεπε να διδάσκονται «πάντα τα κατά τον παρόντα νόμον εν τοις πλήρεσιν
η τοις κοινοίς δημοτικοίς σχολείοις διδασκόμενα μαθήματα, και προσέτι η ραπτική, η
ποικιλτική [κέντημα], η πλεκτική, η τέχνη του παρασκευάζειν εδέσματα, και της οικιακής
οικονομίας και τάξεως αι στοιχειώδεις γνώσεις» (Μπακαλάκη, Ελεγμίτου, 1987).

Η διδασκαλία των οικιακών καθηκόντων περιλάμβανε ρητά τα καθήκοντα της

οικοδέσποινας. Η παιδεία των κοριτσιών αφορούσε στο να εκπαιδεύονται σε εργασίες του
σπιτιού σαν να μην είχαν καμιά έφεση ή γνώση για αυτές. Η εκπαίδευσή τους ήταν σε πλήρη
εξάρτηση από τη διάκριση του φύλου τους και στο ρόλο που απέδιδαν σε αυτό.

Το δημοτικό φαινόταν περισσότερο προνόμιο για τα κορίτσια παρά δικαίωμα, λόγω του
αποκλεισμού από τη δημόσια μέση εκπαίδευση. Υπήρχαν διάχυτοι φόβοι στην κοινωνία ότι
η παιδεία μπορούσε να μεταμορφωθεί από αγαθό σε απειλή για τις ίδιες τις γυναίκες και το
έθνος, αν υπερέβαινε τις σωστές δόσεις (Μπακαλάκη, Ελεγμίτου, 1987).

Παρόλο που υπήρχαν και αντίθετες απόψεις λόγιων της εποχής στο 19ο αιώνα η μοναδική
διέξοδος για τις μορφωμένες κοπέλες που ήθελαν η που έπρεπε να εργαστούν ήταν το
επάγγελμα της δασκάλας. Οι δασκάλες βέβαια της εποχής εκείνης δίδασκαν στα κορίτσια
κέντημα, εργόχειρο και πλήθος άλλες δραστηριότητες που έπρεπε να μαθαίνει μία γυναίκα
που ο ρόλος της προσδιοριζόταν μόνο ως ρόλος γυναίκας κάποιου, νοικοκυράς και μάνας.

Όταν το 1883 ο Νικόλαος Πολίτης1 επιθεώρησε τα σχολεία της επαρχίας Βόλου, διαπίστωσε
ότι οι δασκάλες εφάρμοζαν τη μέθοδο της διδασκαλίας σύμφωνα με την όποια είχαν
εκπαιδευτεί oι ίδιες στο Αρσάκειο, και συνέχιζαν ταυτόχρονα την παράδοση των
«πολυτελών» εργοχείρων (Μπακαλάκη, Ελεγμίτου, 1987).

Μετά από αρκετές περιπέτειες εξαγγέλλεται το 1897 η ίδρυση της Οικοκυρικής και
Επαγγελματικής Σχολής από την Ένωσιν των Ελληνίδων, σωματείο που είχε Ιδρυθεί τρεις
μήνες πριν από την κήρυξη του πολέμου του 1897. Η Ένωσις των Ελληνίδων είχε
εκπαιδευτική, φιλανθρωπική και εθνική δράση. Τη χρονιά της ίδρυσής του το σωματείο
χωρίστηκε σε τμήματα οικιακής οικονομίας, φιλολογικό, παιδαγωγικό, τμήμα οικιακής
υγιεινής και νοσηλευτικής, φιλανθρωπίας, τμήμα επαγγελμάτων και τεχνών, καλλιτεχνικό και
εθνικό. Η Ένωσις ανακούφιζε πρόσφυγες γυναίκες και τις βοηθούσε να κερδίσουν το ψωμί
τους με εργόχειρα και ραπτική, συντηρούσε νοσοκομείο και εκπαίδευε νοσοκόμες,
διατηρούσε παιδικά άσυλα, ίδρυσε σχολή νηπιαγωγών, εκπαίδευε γυμνάστριες. Επιπλέον,
οι μαθήτριες μπορούσαν [να διδαχθούν θρησκευτικά, ανάγνωση και γραφή, αριθμητική,
Ιστορία και οικιακή οικονομία (Μπακαλάκη, Ελεγμίτου, 1987).

Περίοδος από το 1889- 1982

Στη συνέχεια και με προσπάθειες των δημοτικιστών αχνοφαίνεται μία καινοτομία στα
Νομοσχέδια του 1899 με την υιοθέτηση της φιλελεύθερης αντίληψης ότι η εύρυθμη

1
Ο Νικόλαος Γ. Πολίτης, «Έκθεσις επιθεωρήσεως των δημοτικών σχολείων της Επαρχίας Βώλου», Εκθέσεις των κατά το 1883
προς επιθεώρησιν των Δημοτικών Σχολείων αποσταλέντων εκτάκτων επιθεωρητών, Αθήναι 1885, σ. 75.
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

λειτουργία του κράτους προϋποθέτει μορφωμένο λαό. Λαμβάνοντας υπόψη τόσο τις
ελάχιστες γνώσεις που αποκόμιζαν όλοι οι μαθητές αγόρια και κορίτσια από το δημοτικό
όσο και την ελλιπή φοίτησή τους, επιδίωκαν να εκσυγχρονίσουν την εκπαίδευση και να την
προσαρμόσουν στις ανάγκες της οικονομικής ανάπτυξης, κατευθύνοντας τη σχολική γνώση
προς πρακτικότερους στόχους με την εισαγωγή της διδασκαλίας της νέας ελληνικής. Ακόμα
συμπεριλάμβαναν ορισμένα μέτρα για τη γυναικεία εκπαίδευση, κυρίως για τη μόρφωση
των διδασκαλισσών (Φραγκουδάκη, 1983).

Καθοριστικός παράγοντας για τη δυνατότητα των κοριτσιών να συνεχίσουν τις σπουδές τους
μετά το δημοτικό ήταν η κοινωνική τάξη, αφού ως το 1914 τα περισσότερα δευτεροβάθμια
σχολεία θηλέων ήταν Ιδιωτικά. Στο 19ο αιώνα προσφέρονται σχολικές γνώσεις που
απευθύνονται στις κόρες εύπορων οικογενειών προκειμένου να βελτιώσουν την απόδοσή
τους στον οίκο και σε υποψήφιες δασκάλες που θα προετοίμαζαν τις μελλοντικές συζύγους,
μητέρες και οικοδέσποινες, και γνώσεις που παρείχαν φιλανθρωπικά σωματεία και
οργανώσεις σε φτωχές κοπέλες που έπρεπε να μάθουν μια τέχνη (Φραγκουδάκη, 1983).

Για πολλές δεκαετίες του εικοστού αιώνα οι γυναίκες βρίσκονται στην πλειονότητά τους
αποκλεισμένες από την εκπαιδευτική διαδικασία της δημόσιας μέσης εκπαίδευσης. Ακόμα
και οι κοπέλες, που είχαν λόγω της ανώτερης κοινωνικής τους τάξης, την οικονομική
δυνατότητα να φοιτήσουν στα Ιδιωτικά ανώτερα παρθεναγωγεία λάμβαναν εκπαίδευση
πάντοτε σύμφωνα με τις απαιτήσεις της μελλοντικής αποστολής τους στην οικία τους. Η
μοναδική διέξοδος από αυτήν την αποστολή εξακολουθούσε να είναι το διδασκαλείο. Η
αναζήτηση νέων κατευθύνσεων στη γυναικεία εκπαίδευση είχε αρχίσει να
συστηματοποιείται από το 1908 όπου ιδρύθηκε το Ανώτερο παρθεναγωγείο του Βόλου και
άρχισε να λειτουργεί το Σεπτέμβριο του 1908, με διευθυντή τον Αλέξανδρο Δελμούζο
(Δαλακούρα, Ζιώγου-Καραστεργίου, 2015).

Κατόπιν το 1913 κατατέθηκαν νομοσχέδια για την εκπαίδευση από τον υπουργό Ιωάννη
Τσιριμώκο, που ήταν δημιούργημα του Γληνού. Η κυριότερη καινοτομία που προώθησαν τα
νομοσχέδια για την εκπαίδευση των κοριτσιών ήταν η ίδρυση γυμνασίων θηλέων, που θα
οδηγούσε και στη δυνατότητα φοίτησης στο πανεπιστήμιο. Όπως είναι γνωστό, τα
Νομοσχέδια του 1913 δεν ψηφίστηκαν. Και ενώ η ίδρυση γυμνασίων θηλέων καθυστέρησε
ως το 1917, το 1914 το κράτος άφησε τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και δήμους και κοινότητες
να ιδρύσουν τριτάξια αστικά σχολεία, που θα ήταν σχολεία μέσης εκπαίδευσης και θα είχαν
σκοπό τη «συμπλήρωση της μορφώσεως των εκ των πλήρων δημοτικών σχολείων
αποφοιτώντων θηλέων». Για την εκπαίδευση των εκπαιδευτικών ψηφίζεται το Β.Δ.
26/8/1914, το οποίο καταργεί τους τρεις βαθμούς των δασκάλων και αναδιαρθρώνει τα
Διδασκαλεία (Δημαράς, 1987).

Το αίτημα για ίσα δικαιώματα στη μόρφωση, άρχισε να βρίσκει δικαίωση από το 1917 και
μετά, όταν ιδρύθηκαν τα πρώτα γυμνάσια θηλέων. Με την ευκαιρία της έναρξης της
Ανωτέρας Γυναικείας Σχολής στις 11.10.1921, ο Γληνός εκφώνησε στον Παρνασσό λόγο με
τίτλο «Γυναικείος Ανθρωπισμός». Σε αυτόν το λόγο προβάλλει «ένα νέο Ιδανικό παιδείας για
τη γυναίκα, βγαλμένο από ένα νέο Ιδανικό ζωής» και, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, από
το φεμινιστικό προβληματισμό της εποχής (Ηλιού, 1983).

Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 υλοποιείται σε μία εποχή που κατακλύζεται από
κρίσιμες οικονομικές και κοινωνικές αναταράξεις. Επηρεάζεται από τα νομοσχέδια του 1913
και κρατά μια κοινή πορεία με αυτά. Οργανώνονται τα σχολεία σύμφωνα με τις ιδεολογίες
που διέπουν το αστικό καθεστώς και τις ανάγκες για την οικονομική ανάπτυξη αλλά σίγουρα
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

ο νομοθέτης δεν δημιουργεί καμία τομή. Το 1929 ο υπουργός Κωνσταντίνος Β. Γόντικας

υπέβαλε στη βουλή τη «Γενική Εισηγητική Έκθεσις», μαζί με τα νομοσχέδια, όπου αναφέρει
πόσο αναγκαία και επιτακτική είναι η κατεύθυνση για την «προπαρασκευή» της Ελληνίδας
γυναίκας, σύμφωνα με τις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας και τις απαιτήσεις της
οικογένειας. Η είσοδος των κοριτσιών στο γυμνάσιο αποτέλεσε σημαντικό βήμα για την
τυπική τουλάχιστον εξομοίωσή τους με τους άρρενες μαθητές και πολλαπλασίασε τις
ευκαιρίες τους για εξωοικιακή απασχόληση. Δεν προϋπόθετε όμως ούτε συνεπαγόταν την
αναίρεση των ειδικών καθηκόντων που απορρέουν από το φύλο τους, ούτε την αμφισβήτηση
της ανάθεσης της φροντίδας του οίκου στις γυναίκες (Μπακαλάκη, Ελεγμίτου, 1987).

Το 1933 καταργούνται τα Διδασκαλεία και ιδρύονται οι Παιδαγωγικές Ακαδημίες διετούς

φοίτησης (Αντωνίου, 2011). Ο ιδρυτικός Νόμος 5802 του 1933 όριζε με σαφήνεια ότι «ο
αριθμός των εγγραφομένων εις εκάστην τάξιν των Παιδαγωγικών Ακαδημιών, οριζόμενος
υπό του εκπαιδευτικού Συμβουλίου, επ΄ ουδενί λόγω δύναται να υπερβή τους 40, εξ ων 15
δύναται να είναι θήλεις» (Αντωνίου, 2002).

Στη συνέχεια στις 4 Αυγούστου του 1936 επιβλήθηκε στη χώρα η δικτατορία του Μεταξά. Η
εκπαίδευση επηρεάστηκε στο σύνολό της. Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου του 1936
τροποποίησε ολοκληρωτικά το εκπαιδευτικό σύστημα που είχε διαμορφωθεί από το 1929. Ο
υπουργός Παιδείας Κ. Γεωργακόπουλος, στις 17 Νοεμβρίου 1936, εξέδωσε εγκύκλιο όπου
χαρακτήριζε τις προηγούμενες εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις ως προσπάθεια, ώστε το
σχολείο να αποτελέσει το μέσο προπαρασκευής της κομμουνιστικής επιβολής (Κάτσικας,
Θεριανός, 2004).

Κατά τη διάρκεια του καθεστώτος της δικτατορίας του Μεταξά παρέμεινε το εξαετές
Δημοτικό σχολείο, ωστόσο χωρίστηκε στα δύο, δηλαδή το πρώτο μέρος εκπαίδευσης ήταν
ως την Δ΄τάξη, όπου έδιναν εξετάσεις και μόνο οι επιτυχόντες μπορούσαν έπειτα να
φοιτήσουν στο οκταετές πλέον Γυμνάσιο. Το δεύτερο μέρος της εκπαίδευσης ήταν στις δύο
τελευταίες τάξεις του Δημοτικού, όπου φοιτούσαν όσοι μαθητές αποτύγχαναν στις
παραπάνω εξετάσεις. Το χειρότερο όμως ήταν ότι, ο Μεταξάς κατήργησε τη μεικτή φοίτηση
στα σχολεία, προτρέποντας τα κορίτσια να εγκαταλείψουν το σχολείο και να παντρευτούν
για να γίνουν καλές νοικοκυρές και σύζυγοι. Στα σχολεία έγινε επαναφορά του μέτρου της
καταβολής διδάκτρων για την φοίτηση των μαθητών στη μέση, την ανώτερη και την ανώτατη
εκπαίδευση. Ένα θετικό σημείο που αναγνωρίζεται στο Μεταξά ήταν ότι διέταξε να
εφαρμοστεί η δημοτική γλώσσα στα δημοτικά σχολεία και αναβάθμισε το μάθημα της
Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στα γυμνάσια (Κάτσικας, Θεριανός, 2004). Αυτός ήταν ο λόγος
που κάποιοι γνωστοί παιδαγωγοί της εποχής δέχτηκαν να συνεργαστούν με το καθεστώς
διαβλέποντας στη βελτίωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας και όχι επειδή στήριζαν την
πολιτική που ακολουθούσε. Τα Δημοτικά σχολεία τότε ονομάζονταν Αρρεναγωγεία για τα
αγόρια και Παρθεναγωγεία για τα κορίτσια. Επίσης τα Γυμνάσια ονομάζονταν Αρρένων και
Θηλέων.

Κατά την κατοχή, όπως είναι γνωστό, δεν λειτούργησαν τα σχολεία με συνέχεια και συνέπεια.
Αρχικά με απόφαση του Υπουργείου Παιδείας, διακόπηκαν τα μαθήματα όλων των
Ανωτάτων σχολών, των Γυμνασίων και των Δημοτικών μέχρι νεώτερης διαταγής.
(Καιροφύλας, 2001).

Συνολικά, έχει υπολογιστεί ότι την χρονική περίοδο 1940-1945 περίπου 600.000 παιδιά δεν
είχαν φοιτήσει στο δημοτικό σχολείο (Κάτσικας, Θεριανός, 2004). Τα πράγματα για την
εκπαίδευση δεν καλυτέρευσαν την εποχή του εμφυλίου.
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

Όταν τέλειωσε ο εμφύλιος η κοινωνικοοικονομική και πολιτική κατάσταση της Ελλάδας ήταν
τραγική. Τα προβλήματα ήταν τεράστια. Το ένα τρίτο του πληθυσμού της χώρας ήταν
αναλφάβητο. Στην περιφέρεια τα 2/3 των παιδιών δεν συνέχισαν τις σπουδές τους στη μέση
εκπαίδευση. Από τα παιδιά του δημοτικού που φοιτούσαν στη στοιχειώδη εκπαίδευση το
60% διέκοπτε τη φοίτηση στην Γ΄ ή στην Δ΄ Δημοτικού (Καραφύλλης, 2013).

Με τον Νόμο 1823/1951, το εκπαιδευτικό σύστημα ανακτά την παλιά συντηρητική

παράδοση και διατηρεί τα χαρακτηριστικά της: την ομοιομορφία, τον συγκεντρωτισμό και το
χειρότερο την καθαρεύουσα (Δερβίσης, 1989).

Tο Γυμνάσιο είχε τρεις τάξεις και γράφονταν σε αυτό όσοι είχαν τελειώσει το Δημοτικό
(δηλαδή όσοι είχαν πάρει απολυτήριο Δημοτικού), μετά από εισαγωγικές εξετάσεις. Η
συνεκπαίδευση (αρρένων, θηλέων) επιτρεπόταν, μόνο όταν δεν ήταν δυνατή η λειτουργία
του Γυμνασίου Θηλέων. Τα Λύκεια (Φιλολογικά και Φυσικομαθηματικά), είχαν και αυτά τρεις
τάξεις και γράφονταν σε αυτά μαθητές, που είχαν απολυτήριο Γυμνασίου και που είχαν
επιτύχει στη διαδικασία των εισαγωγικών εξετάσεων. Τη δεκαετία του 1950 σημειώθηκε μία
θετική πρόοδος, στην εγγραφή των κοριτσιών στα Γυμνάσια. Το ισχύον εκπαιδευτικό
σύστημα είχε διαμορφωθεί ως εξής: Η Πρωτοβάθμια εκπαίδευση ήταν κοινή και για τα δύο
φύλα και διαφοροποιούνταν στη Μέση εκπαίδευση. Για τα αγόρια η Μέση εκπαίδευση
αποτελούνταν από το Γυμνάσιο, το Φιλολογικό και το Φυσικομαθηματικό Λύκειο
(Καραφύλλης, 2013). Για τα κορίτσια, η Μέση εκπαίδευση αποτελούνταν από τα Γυμνάσια
Θηλέων και τις Οικοκυρικές σχολές (Δαλακούρα, Ζιώγου-Καραστεργίου, 2015).

Επί της ουσίας όμως η αποθάρρυνσης των κοριτσιών για συμμετοχή τους στην εκπαίδευση
είχε σαν αποτέλεσμα την μείωση του αριθμού των κοριτσιών που διέκοπταν τη φοίτηση στο
γυμνάσιο τη δεύτερη ή την τρίτη χρονιά. Δυστυχώς όμως υπήρχαν πολλοί εκπαιδευτικοί που
επιζητούσαν την διαφορετική εκπαίδευση των κοριτσιών από τα αγόρια, καθώς πίστευαν
ότι ο ρόλος και ο προορισμός των κοριτσιών ήταν άλλος από εκείνον των αγοριών (Κίτσου,
1993). Για πολλά χρόνια υπήρχαν αντικρουόμενες απόψεις ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς.
Οι αντιλήψεις αυτές έφεραν στασιμότητα στην εξέλιξη της εκπαίδευσης των κοριτσιών. Δεν
υπήρχε καμία προσπάθεια για οποιαδήποτε εκπαιδευτική αλλαγή.

Οι διαφορές ανάμεσα στον ανδρικό από τον γυναικείο ρόλο προβάλλονται πολύ έντονα: η
θέση της γυναίκας είναι στο σπίτι και ο ρόλος της είναι της καλής συζύγου, μητέρας και
νοικοκυράς. Οι άνδρες παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στα αναγνωστικά βιβλία είτε ως γονείς
είτε ως άλλα πρόσωπα και παίρνουν θέση προτύπου (Δεληγιάννη-Κουϊμτζή, Ζιώγου-
Καραστεργίου, 1999).

Η εκπαιδευτική πραγματικότητα βρίσκεται σε μία στάσιμη κατάσταση έως και το 1957, όπου
αρχίζει να διαφαίνεται η ανάγκη για εκπαιδευτική μεταρρύθμιση.

Στην επόμενη δεκαετία του 60 και συγκεκριμένα το 1964, βλέπουμε μία κινητικότητα στον
χώρο της εκπαίδευσης. Έγινε μεταρρυθμιστική προσπάθεια, με έμφαση στις δημοκρατικές
αξίες και ξεκίνησε μία νέα εποχή με εισαγωγή του θεσμού της συνεκπαίδευσης σε όλα τα
δευτεροβάθμια σχολεία. Σύμφωνα με την Κίτσου (1993) λεγόταν τότε ότι η εκπαίδευση είναι
«ικανή να προωθήσει την ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών σε όλους τους τομείς της
ζωής, αποβλέποντας στην κοινωνικοποίηση των ατόμων, ώστε να ανταποκρίνονται
αποτελεσματικά σε μία δημοκρατική κοινωνία. Με τη μεταρρύθμιση του 1964 υπήρξε
κατάργηση των διαφορετικών σχολείων, ανασύνταξη των διδακτικών εγχειριδίων και άμεση
ανάγκη για επιμόρφωση όλου του φάσματος των εκπαιδευτικών, σχετικά με το ζήτημα της
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

ισότητας αγοριών και κοριτσιών στην εκπαίδευση». Δημιουργήθηκαν τότε κοινά

εκπαιδευτικά προγράμματα για τα δύο φύλα και εντάχθηκαν καινούργια μαθήματα όπως:
«Στοιχεία του Δημοκρατικού Πολιτεύματος και των Νόμων» (Κίτσου, 1993).

Το 1967 όμως άλλαξαν τα πάντα. Ο ερχομός της Χούντας με την εμφάνιση των
Συνταγματαρχών στην εξουσία του κράτους διακόπτει τη διδασκαλία των μαθημάτων αυτών
και το 1969 εισάγεται ένα νέο μάθημα «Η αγωγή του Πολίτη» (Δαλακούρα, Ζιώγου-
Καραστεργίου, 2015). Κατά τη διάρκεια του δικτατορικού καθεστώτος, από το 1967 έως και
το 1974, οι γυναικείες οργανώσεις είχαν σταματήσει τη δράση τους.

Η πτώση της Χούντας άνοιξε το δρόμο για μια δημοκρατική εκπαίδευση για όλα τα παιδιά.
Συγχρόνως τα αιτήματα των γυναικών για ισότητα, το λεγόμενο πλέον «γυναικείο ζήτημα»
έγινε αντικείμενο συζητήσεων και σε επιστημονικό επίπεδο. Οι γυναικείες οργανώσεις
ζητάνε κατάργηση της σχολικής ποδιάς, τη δημιουργία μεικτών σχολείων, τη διδασκαλία του
μαθήματος της σεξουαλικής αγωγής σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και την
αναδιατύπωση των σχολικών εγχειριδίων. Από όλα τα παραπάνω φαίνεται ότι από το 1951
έως και το 1975 δεν είχε σημειωθεί καμία αλλαγή και βελτίωση στον εκπαιδευτικό χώρο,
διότι υπήρχε η αντίληψη ότι είχαν λυθεί τα εμπόδια για την εκπαίδευση των κοριτσιών με
τον Νόμο του 1929 (ταυτόχρονη Μέση εκπαίδευση σε Γυμνάσια Αρρένων και Θηλέων), το
οποίο όμως δεν ίσχυε (Ζιώγου-Καραστεργίου, 2006).

Οι μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση άρχισαν το 1974. Η μεταρρύθμιση όμως δεν

προσπάθησε να λύσει αμέσως το πρόβλημα της ανισότητας των δύο φύλων στην
εκπαιδευτική διαδικασία. Μέχρι τότε επιτρεπόταν η συμφοίτηση αρρένων και θηλέων μόνο
στη Β΄ και Γ΄ τάξη του Γυμνασίου και στη Δημοτική εκπαίδευση με εξαίρεση τις οικοκυρικές
σχολές. Η Κυβέρνηση για να λυθεί το θέμα της συνεκπαίδευσης άρχισε σιγά σιγά, να
γνωμοδοτεί υπέρ της αλλαγής των αμιγών δευτεροβάθμιων σχολείων σε μεικτά (Ζιώγου-
Καραστεργίου, 2006).

Ο Υπουργός Προεδρίας και Παιδείας, Γ. Ράλλης εκείνη την περίοδο προσπαθούσε να

διαμορφώσει ένα νέο εκπαιδευτικό τοπίο: μεικτά σχολεία στα χωριά και αμιγή στις πόλεις.
(Ζιώγου-Καραστεργίου, 1999). Η διστακτικότητα στην απόφασή του να γίνουν όλα τα σχολεία
μεικτά οφειλόταν στις διαμάχες που υπήρχαν για το θέμα στις διάφορες ομάδες πολιτών και
εκπαιδευτικών. Με την άποψη για μεικτή εκπαίδευση ήταν αντίθετοι αρκετοί εκπαιδευτικοί,
οι οποίοι υποστήριζαν πως η μεικτή εκπαίδευση δεν ταίριαζε με τα γυναικεία δεδομένα
(σεμνότητα, ευγένεια) και με τον ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία ως καλή μητέρα και
σύζυγος. Οι εκπαιδευτικοί αυτοί θεωρούσαν πως μπορεί να υπάρχει συνεκπαίδευση μόνο
σε περίπτωση που για οικονομικούς λόγους δεν μπορούν να ιδρυθούν σχολεία θηλέων,
οπότε ως αναγκαίο κακό δέχονταν τη φοίτηση όλων των παιδιών αγοριών και κοριτσιών στα
σχολεία (Κίτσου, 1993).

Τις απόψεις αυτές αντέκρουε η Ο.Λ.Μ.Ε. (Ομοσπονδία Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης) και
η Ο.Ι.Ε.Λ.Ε. (Ομοσπονδία Ιδιωτικών Εκπαιδευτικών Λειτουργών Ελλάδος). Οι δυο
Ομοσπονδίες που εκφράζαν τους εκπαιδευτικούς και των δυο βαθμίδων θεωρούσαν αυτές
τις απόψεις αναχρονιστικές και το διαχωρισμό της εκπαίδευσης μεταξύ αρρένων και θηλέων
μαθητών μια αντιδημοκρατική λογική στην εκπαίδευση. Θεωρούσαν την αμιγή εκπαίδευση
θεσμό ξεπερασμένο. Ο Υπουργός Προεδρίας και Παιδείας, Γ. Ράλλης συμφωνούσε με τις
ομοσπονδίες και προωθούσε την εφαρμογή μιας συνεκπαίδευσης. Εισηγήθηκε την
εκπαιδευτική μεταρρύθμιση για την υποχρεωτική εννιάχρονη εκπαίδευση και την
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

καθιέρωση της δημοτικής σε όλες της βαθμίδες της εκπαίδευσης(Ζιώγου-Καραστεργίου,

1999).

Με υπουργό Παιδείας τον Ταλιαδούρο το 1979 το θέμα της συνεκπαίδευσης στα

δευτεροβάθμια σχολεία έρχεται και πάλι στο επίκεντρο των συζητήσεων (Δαλακούρα,
Ζιώγου-Καραστεργίου, 2015). Η Μονοφυλική εκπαίδευση στην Ελλάδα άρχισε να
καταργείται σταδιακά από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 έως το 1982. Από το 1981 και
μετά επήλθαν οι περισσότερες μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση, που μερικές ισχύουν ως
σήμερα. Την περίοδο 1981-1985 καθιερώνεται η δημοτική ως επίσημη γλώσσα του κράτους
και το μονοτονικό σύστημα (Π.Δ.297/1982). Τα σχολεία καθολικά σε όλη τη χώρα γίνονται
μεικτά.

Ύλη σωματολογίας στο σχολείο τον 20ο αι

Υγιεινή-Σωματολογία
Σύμφωνα με τον Νταγιάκη (2002), τον Δασκαλάκη (2002), τον Φλουρή (1997), τους Καψάλη
και Χαραλάμπους(1995), τον Κιούση, (1994), στη χώρα μας μελετήθηκαν πολλά σχολικά
εγχειρίδια του 20ου αιώνα για το περιεχόμενο τους και τη διδακτική μεθοδολογία τους
(Παπαγιανόπουλος, 2011). Η εστίαση των μελετών αυτών βρίσκεται σε έννοιες όπως το
έθνος, η σημαία, η σχέση των φύλων, η οικογένεια και η δομή της, και στον τρόπο που
παρουσιάζονται και προσεγγίζονται αυτές οι έννοιες από τα σχολικά βιβλία
(Παπαγιανόπουλος, 2011). Εκτός από τα παραπάνω σύμφωνα με την Arnot, (2006) έχουν
γίνει πολλές έρευνες στα σχολικά ακόμα και στα πανεπιστημιακά βιβλία αναφορικά με τον
σεξισμό, προσπαθώντας να αναγνωρίσουν και να εντοπίσουν τους τρόπους με τους οποίους
παρουσιάζεται το φύλο και ιδιαίτερα οι γυναίκες μέσα στα βιβλία. Όμως σύμφωνα με το
Θεριανό (χ.η.), δεν έχουν γίνει έρευνες στα σχολικά βιβλία, για την απεικόνιση της
σεξουαλικής διάστασης του ανθρώπου. Αμιγώς έρευνες για τη σεξουαλική διάσταση της
ανθρώπινης ύπαρξης, μέσα στα σχολικά εγχειρίδια δεν έχουμε εντοπίσει. Βέβαια είναι
γνωστό ότι αποφεύγονται οι αναφορές σε θέματα που σχετίζονται με τη σεξουαλικότητα στα
βιβλία γλώσσας του δημοτικού, νέων ελληνικών του γυμνασίου, στην ιστορία, στις πηγές
αρχαίου ή αναγεννησιακού ή νεότερου συγγραφέα. Aναφορές υπάρχουν στα βιβλία της
Βιολογίας, όχι όμως σχετικά με τη ολιστική προσέγγιση της σεξουαλικής αγωγής ή τη
σεξουαλικότητα, αλλά για την αναπαραγωγή και τη βιολογική λειτουργία.

Το ΙΕΠ2 το 2016 δημιούργησε την ιστορική συλλογή σχολικών εγχειριδίων3, όπου διατίθενται
βιβλία που διδάσκονταν οι μαθητές από τις αρχές του 20ου αιώνα. Διερευνώντας αρκετά
βιβλία από αυτά, βρέθηκαν αμυδρές αναφορές σε σχετικά θέματα που ξεδιπλώνονται
παρακάτω.

Καταγράφοντας καινοτόμες θεματικές από την ιστορική συλλογή του ΙΕΠ, που διδάσκονταν
στα Γυμνάσια και Λύκεια από τις αρχές του 20ου αιώνα με έκπληξη ξεφυλλίζουμε το Βιβλίο
«Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών της Γ΄ τάξεως των Γυμνασίων»
(1923, 9η Έκδοση). Το βιβλίο αυτό είναι Σχολικό εγχειρίδιο Εμπειρικής Ψυχολογίας για τη Γ΄
Γυμνασίου χωρισμένο σε τρία τμήματα: το γνωστικό, το συναισθηματικό και το βουλητικό.
Εξετάζει τις ανωμαλίες της συνείδησης. Κατανοούμε ότι ενώ από τη μία υπήρχε μία
προσπάθεια προοδευτισμού στα σχολεία της εποχής, από την άλλη η ηθική της τότε
κοινωνίας δεν επέτρεπε μαθήματα που αφορούσαν τη σεξουαλική αγωγή. Παρατηρούμε

2
http://e-library.iep.edu.gr/iep/index.html
3
Η ψηφιακή Ιστορική Συλλογή Σχολικών Εγχειριδίων αποτελείται από 6.029 βιβλία με πάνω από 1.000.000 σελίδες
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

όμως ότι υπήρχαν κάποιες ελάχιστες αναφορές στα βιβλία στις αρχές του 20 ου αιώνα, που
προσπαθούσαν να δώσουν πληροφορίες για τη σωστή υγιεινή και αποφυγή των
σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων (θέματα που προσεγγίζονται σήμερα στο μάθημα
της σεξουαλικής αγωγής).

Μία θεματική που διδάσκονταν από το 1916 ήταν η «Υγιεινή». Το μάθημα αυτό περιέχονταν
σε Σχολικό εγχειρίδιο για τις τάξεις του Δημοτικού και Ελληνικού σχολείου για το μάθημα της
Υγιεινής. Το 19164 ονομαζόταν «Στοιχεία σωματολογίας και υγιεινής προς χρήσιν των
ανωτέρων τάξεων των δημοτικών και Ελληνικών Σχολείων».

Το εγχειρίδιο περιλαμβάνει εισαγωγικά γενικές έννοιες και μελέτη της υγιεινής και της
σωματολογίας. Ο κύριος κορμός του βιβλίου αναπτύσσει τις θεματικές της κίνησης των
αρθρώσεων και των μυών, της διατροφής και της αναπνοής των οργανισμών και καταλήγει
με το κεφάλαιο των αισθήσεων με τα αισθητήρια όργανα και το νευρικό σύστημα.

Στο βιβλίο αυτό γίνεται μία προσπάθεια να εξηγηθούν τα μέρη του σώματος και περιέχει την
παρακάτω εικόνα στη σελ. 71. Μπορούμε να σκεφτούμε ότι είναι μία υποκρύπτουσα πρώτη
προσπάθεια σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης των μαθητών του Δημοτικού σχολείου στους
οποίους απευθύνεται (δείχνοντας ένα γυναικείο σώμα, έστω και με αυτόν τον τρόπο). Στις
εξηγήσεις που συνοδεύουν αυτές τις εικόνες αναφέρεται ότι: «Οι γυναίκες που φέρουν
σφικτό στηθόδεσμο (εννοούν τον κορσέ) τακτικά, πάσχουν από αναιμία, δυσπεψία, παλμούς
λιποθυμία και πολλές άλλες ασθένειες. Στην εικόνα 65 παρουσιάζεται μία γυναίκα χωρίς
στηθόδεσμο που έχει κανονική διάπλαση και υγεία, γιατί δεν σφίγγεται και στην εικόνα 66
παρουσιάζεται μία γυναίκα με στηθόδεσμο που έχει λεπτοφυή οργανισμό και φιλάσθενο
που «δύναται να πάθει φθίσιν».

Εικόνα 1:Περιεχόμενες εικόνες σχολικού εγχειριδίου για το μάθημα της Υγιεινής του 1916

4
http://e-library.iep.edu.gr/iep/collection/browse/index.html?start=10
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

Η παραπάνω θέση για τον στηθόδεσμο παρουσιάζεται διαφορετικά στο βιβλίο: «Στοιχεία
υγιεινής και νοσηλείας προς χρήσιν της Γ΄ τάξεως των Ελληνικών Σχολείων και των
αντιστοίχων των λοιπών σχολείων της Μ. Εκπαιδεύσεως [1925, 4η Έκδοση]». Εκεί
αναφέρεται ότι οι παλιοί σφικτοί στηθόδεσμοι δημιουργούσαν πρόβλημα, οι σημερινοί
(δηλαδή του 1925), οι λεγόμενοι ευθείς δεν
δημιουργούν πρόβλημα, αρκεί να
φοριούνται από τις γυναίκες μετά τα 20 που
έχει ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους.

Το 1928 εκδίδεται ένα άλλο εγχειρίδιο για το

μάθημα της Υγιεινής: «Μαθήματα υγιεινής
προς χρήσιν των μαθητών των Ελληνικών
Σχολείων και της αντιστοίχου τάξεως των
λοιπών σχολείων της Μέσης Εκπαιδεύσεως
[1928, 4η Έκδοση]». Σχολικό εγχειρίδιο
Υγιεινής για την Γ' Ελληνικού Σχολείου που
εστιάζει στη φυσιολογία του ανθρώπινου
σώματος και τις γενικές αρχές υγιεινής.
Παρέχει και πληροφορίες για τις πρώτες
βοήθειες. Και εδώ γίνεται μία προσπάθεια να
γνωρίσουν οι μαθητές το ανθρώπινο σώμα.
Το εξώφυλλό του παρουσιάζεται στην εικόνα
2.
Εικόνα 2:Εξώφυλλο σχολικού εγχειριδίου για το μάθημα της
Υγιεινής του 1928

Και σε αυτό το βιβλίο γίνονται αναφορές στον στηθόδεσμο όπως στο βιβλίο του 1916.
Λέγεται ότι ο στηθόδεσμος διαστρεβλώνει τον σκελετό. Η συμβουλή είναι η εξής: «Να
αποφεύγουν τον στηθόδεσμο οι γυναίκες και απατώνται αν νομίζουν ότι τις βοηθά να
αποκτήσουν κομψότητα. Την ωραιότητα θα την αποκτήσουν με την κίνηση, την εργασία, τις
ασκήσεις και την υγιεινή διατροφή».

Οι παρατηρήσεις για τον στηθόδεσμο-κορσέ

συνεχίζονται και το 1931, 1933 και το 1935 στο
μάθημα αυτό. Το 1931 προστίθενται οι
παρατηρήσεις και για τις καλτσοδέτες. Θεωρούν ότι
οι καλτσοδέτες σφίγγουν τις φλέβες και μπορεί να
δημιουργήσουν κιρσούς.

Το 1931 περιγράφονται για πρώτη φορά τα

αφροδίσια νοσήματα, όπως η σύφιλη και η
βλεννόρροια. Γίνεται επεξήγηση για τη μετάδοση
αυτών δια της άμεσης επαφής κατά των γενετήσιων
σχέσεων του ατόμου και συμβουλές προς αποφυγήν
των νόσων αυτών. Το βιβλίο του 1931 λέγεται:
«Στοιχεία υγιεινής προς χρήσιν των μαθητών των
Γυμνασίων [1931, 2η Έκδοση]»
Εικόνα 3: από το σχολικό εγχειρ. «Υγιεινής» του 1931
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

Εικόνα 4: Περιεχόμενες εικόνες σχολικού εγχειριδίου για το μάθημα της Υγιεινής του 1931

Το 1967 το βιβλίο για το μάθημα της Υγιεινής ονομάζεται: «Υγιεινή - Μαθήματα υγιεινής
προσαρμοσμένα προς τας απαιτήσεις της συγχρόνου μέσης παιδείας δια μαθητάς
τελευταίων τάξεων Γυμνασίων, Α΄ Λυκείων και άλλων σχολών Μέσης Παιδείας». Εμπεριέχει
περισσότερες πληροφορίες για θέματα υγιεινής. Γίνεται εκτεταμένη αναφορά στα
αφροδίσια νοσήματα.

Το 1970 επηρεασμένο πια το βιβλίο για το μάθημα της Υγιεινής από τις ιδέες της Χούντας
έχει αναφορές για την κρατική πολιτική δια του θέματος της αναπαραγωγής, με ένα δριμύ
κατηγορητήριο εναντίον των αμβλώσεων και αναφορές στα μέτρα ευγονίας5. Περιέχει μόλις
μία μικρή παράγραφο για τα αφροδίσια νοσήματα. Απευθύνεται σε μαθητές της Ε΄
Γυμνασίου. Το 1976 το βιβλίο δεν έχει καμία διαφοροποίηση (ίδια περιεχόμενα), χωρίς
βέβαια το φοίνικα έμβλημα της δικτατορίας. Απαράλλακτο είναι και το 1978 και το 1982 και
απευθύνεται στους μαθητές της Β΄ Λυκείου, σύμφωνα με την ιστορική συλλογή του ΙΕΠ
(ΙΕΠ6, 2016).

Διαφορές υπάρχουν στο μάθημα της Υγιεινής που διδάσκεται στα Τεχνικά Λύκεια το 1979.
Λέγεται: «Ατομική και Δημόσια Υγιεινή Β' τάξη Τεχνικού και Επαγγελματικού Λυκείου». Είναι
πιο εμπεριστατωμένο επιστημονικά και περιέχει πληροφορίες για την κύηση και γέννηση
ενός βρέφους με παραστατικές εικόνες. Αναφέρεται στη εφηβική ηλικία και στα προβλήματα
της ήβης.

5
Ένας οπαδός αυτής της άποψης ήταν ο Βρετανός ανθρωπολόγος Φρανσις Γκάλτον (Francis Galton 1822-1911) πρώτος
ξάδερφος του Δαρβίνου. Το 1883, ο Γκάλτον επινόησε τον όρο ευγονική για την μελέτη της βελτίωσης των ανθρώπινων
χαρακτηριστικών με τις κατάλληλες διασταυρώσεις.
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

Εικόνα 5: από το σχολικό εγχειρ. «Ατομική και Δημόσια Υγιεινή Β' τάξη Τεχνικού και Επαγγελματικού Λυκείου» του 1979

Ανθρωπολογία
Ένα άλλο μάθημα που θα ανέμενε κανείς να σχετίζεται με θέματα σεξουαλικής
διαπαιδαγώγησης ήταν το μάθημα της Ανθρωπολογίας. Το μάθημα πρωτοεμφανίζεται το
1931 χωρίς καμία αναφορά σε ζητήματα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης.

Το 1946 στο μάθημα της Ανθρωπολογίας υπάρχει μόνο ένα κεφάλαιο στο οποίο αναφέρεται
στη γέννηση του ανθρώπου. Ξεκινά εισαγωγικά με τον πολλαπλασιασμό των φυτών και των
ζώων και μετά αναφέρει ότι με τον ίδιο τρόπο «πολλαπλασιάζεται» και ο άνθρωπος. Το
μάθημα ονομάζεται: «Δια την Τετάρτη Τάξη των Γυμνασίων (1946)
Σχολικό εγχειρίδιο Ανθρωπολογίας» Δ΄ Γυμνασίου που εστιάζει στην κατασκευή, ανάπτυξη
και λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού και τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό
περιβάλλον. Περιέχει και αναφορά στις ανθρώπινες φυλές. Μέχρι και το 1972 η θεματική
ύλη του μαθήματος αυτού παραμένει ίδια.

Από το 1974 και μετά έχουμε τις πρώτες αναφορές για το γεννητικό σύστημα του ανθρώπου
και τον τρόπο αναπαραγωγής του ανθρωπίνου είδους. Αναφέρεται στους αδένες
αναπαραγωγής και στο γεννητικό σύστημα. Το διδακτικό εγχειρίδιο ονομάζεται:
«Ανθρωπολογία δια την Πέμπτη Τάξιν των Γυμνασίων [1974, 6η Έκδοση]». Σχολικό εγχειρίδιο
Ανθρωπολογίας Ε΄ Γυμνασίου που εστιάζει στην κατασκευή, ανάπτυξη και λειτουργία του
ανθρώπινου οργανισμού και τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Περιέχει και
αναφορά στις ανθρώπινες φυλές.

Στη μεταπολεμική περίοδο, τα σχολικά βιβλία διακρίνονται σε διδακτικά, βοηθήματα και

ελεύθερα αναγνώσματα. Τα εγκεκριμένα βοηθητικά εγχειρίδια μπορούσαν να είναι
περισσότερα από ένα για κάθε μάθημα. Ο Σύλλογος Διδασκόντων κάθε σχολικής μονάδας,
επέλεγε το βοηθητικό βιβλίο που θα χρησιμοποιούνταν και οι μαθητές/τριες (ή τουλάχιστον
όσοι/ες είχαν (ΙΕΠ, 2016).
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

Στον 21ο αι έχουν εισαχθεί μαθήματα Βιολογίας στο Γυμνάσιο7 και στο Λύκειο που
πληροφορούν τους μαθητές για τον τρόπο αναπαραγωγής του ανθρώπου και δίνουν εκτενείς
πληροφορίες για το γεννητικό σύστημα του. Η διδασκαλία και μάθηση της Βιολογίας
προωθεί την κατανόηση της φύσης της επιστήμης8. Παράλληλα συμβάλλει στον κοινωνικο-
επιστημονικό εγγραμματισμό, στη βιοηθική ευαισθητοποίηση, στην αγωγή υγείας και στην
περιβαλλοντική αγωγή.

Στις μέρες μας το μάθημα της Βιολογίας, στο αναλυτικό πρόγραμμα της Β΄ και Γ΄ Λυκείου
πέρα από τα επιστημονικά θέματα που διαπραγματεύεται, συμβάλλει στην
ευαισθητοποίηση και στην καλλιέργεια του συναισθηματικού κόσμου των μαθητών και
μαθητριών. Είναι χρήσιμο για την υιοθέτηση αξιών, στάσεων και συμπεριφορών, που θα
πρέπει να χαρακτηρίζουν το νεαρό άτομο, τον αυριανό, ελεύθερο και κριτικά σκεπτόμενο,
ενεργό και δημιουργικό ευρωπαίο πολίτη της Ελλάδας του 21ου αιώνα.

Συμπεράσματα
Η χρονική αναδρομή για τον εντοπισμό των έμφυλων διακρίσεων εναντίον του γυναικείου
φύλου στην εκπαίδευση, έδειξε ότι οι γυναίκες από την αρχή της δημιουργίας του Ελληνικού
κράτους μετά την επανάσταση του 1821 μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1980 είχαν ένα
υποβαθμισμένο ρόλο. Είναι αποκαρδιωτικό, ενώ κατά τη διάρκεια της επανάστασης έπαιξαν
κεντρικό ρόλο και ανέλαβαν πολλαπλούς ρόλους, μετά βρέθηκαν σε μία δεύτερη μοίρα
παίζοντας το κοινωνικό παιχνίδι ως γυναίκες κάποιου και μητέρες. Η εκπαίδευση θα τις
βοηθούσε να ξεφύγουν από την ταμπέλα του ατόμου δεύτερης κατηγορίας για να
μπορέσουν να ενσωματωθούν στην πολιτική και οικονομική ζωή. Αυτό εμποδίστηκε για
πολλά χρόνια. Εμπόδιο στην ακαδημαϊκή πορεία των γυναικών στάθηκε ο φόβος μιας
σεξουαλικής απελευθέρωσης, κάτι που ήταν αντίθετο στα χρηστά ήθη της τότε κοινωνίας.
Επίσης μέσα από την ιστορική αναδρομή συγκεκριμένων μαθημάτων και της ύλης τους,
εντοπίζεται πόσο φοβικά διαπραγματεύονταν τα θέματα που αφορούσαν την αναπαραγωγή
του ανθρώπου ακόμα και τον 20ου αι.

Από τη σύντομη σκιαγράφηση των περιεχομένων των εγχειριδίων του προηγούμενου αιώνα,
φαίνεται ότι η θεματολογία σχετικά με την ενημέρωση σε ζητήματα υποτυπώδους
σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης κινείται σε τρεις βασικούς άξονες οι οποίοι παρουσιάστηκαν
ενδεικτικά: α) με θέματα που αφορούσαν στην εμφάνιση του γυναικείου σώματος
(ενδυματολογικά) σε σχέση με την ισχύουσα αντίληψη υγιεινής και ευπρέπειας, β) σε
ζητήματα κληρονομικότητας και φυλετικών διαφορών που στις παρυφές τους εμφανίζονται
και θέματα ευγονικής και γ) σε θέματα σεξουαλικώς μεταδιδόμενων ασθενειών και
συνεπαγόμενης κληρονομικότητας, με μια καθαρά κλινική προσέγγιση. Μέχρι το 1978 δεν
διαφαίνεται να υπάρχουν, γενικά στα σχολικά εγχειρίδια, θέματα διαφωτιστικού χαρακτήρα
ούτε θέματα ισότητας των δυο φύλων.

Στα χρόνια μας παρατηρείται ότι οι μαθητές διδάσκονται τα μαθήματα του Αναλυτικού
προγράμματος της Α/θμιας και Β/θμιας εκπαίδευσης και δεν έχουν μια ολιστική προσέγγιση
ούτε μια πλήρη ενημέρωση για θέματα σχέσεων που μπορούν να καθορίσουν την υπόλοιπη

7
https://content.e-me.edu.gr/wp-admin/admin-ajax.php?action=h5p_embed&id=315901
8
Γενικά µε τον όρο «Φύση της Επιστήµης» (ΦτΕ) περιγράφονται τα χαρακτηριστικά της λειτουργίας
των Φυσικών Επιστηµών, καθώς και ο τρόπος µε τον οποίο αυτές οι επιστήµες αλληλεπιδρούν µε
άλλους κοινωνικούς παράγοντες
https://www.geitonas.edu.gr/uploads/2/7/2/9/27298113/nosbook.pdf
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

ζωή τους και την επιτυχημένη κοινωνική ζωή τους. Όλα τα παιδιά χρειάζονται έγκαιρη
εκπαίδευση και προετοιμασία για την εφηβεία και τη σεξουαλικότητα. Το καθήκον ανήκει
στα σχολεία επειδή διαθέτουν τις διαδικασίες μάθησης και διδασκαλίας, προγράμματα
ικανότητας, ευκαιρίες και πόρους για την κατάλληλη ηλικία, για να προσφέρουν την
απαραίτητη γνώση και την ανάπτυξη δεξιοτήτων σε παιδιά και εφήβους.

Βιβλιογραφία
Αντωνίου, Χ. Η. (2002). Η εκπαίδευση των Ελλήνων Δασκάλων (1828-2000). 1 η έκδοση.
Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Αντωνίου, Χ. Η. (2011). Παιδαγωγοί και Παιδαγωγική στην Ελλάδα. 1 η έκδοση. Αθήνα:

Πατάκης.

Arnot, M., (2006). ‘Gender voices in the classroom’ in C. Skelton and B. Francis (eds) Gender
and Education Handbook. London: SAGE Publications .

Δαλακούρα, Κ., Ζιώγου-Καραστεργίου, Σ. (2015). Η εκπαίδευση των γυναικών-Οι γυναίκες

στην εκπαίδευση: Κοινωνικοί, ιδεολογικοί, εκπαιδευτικοί μετασχηματισμοί και η γυναικεία
παρέμβαση (18ος-20ός αι.). Αθήνα: Κάλλιπος. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο:
https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/2585/1/02_15210_Master_Document.pdf.

Δεληγιάννη-Κουϊμτζή, Β., και Ζιώγου-Καραστεργίου, Σ. (1999). Εκπαίδευση και Φύλο:

Ιστορική Διάσταση και Σύγχρονος Προβληματισμός. Θεσσαλονίκη: Βάνιας

Δημαράς, Α., (1987). Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια Ιστορίας). τ. Α', τ. Β΄ 1η
έκδοση, Αθήνα: Ερμής

Δερβίσης, Σ. (1989). Ιστορία, Οργάνωση και Διοίκηση της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης.

Θεσσαλονίκη.

Ζιώγου-Καραστεργίου, Σ.,(1986). Η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-

1893), Αθήνα.

Ηλιού, Φ., (1983). (Επιμ.), Δημήτρης Γληνός Άπαντα, τ. Β' 1910-1914, Αθήνα.

Θεριανός , Κ., (χ.η.).Η αποσιώπηση της σεξουαλικότητας από το σχολείο Νέα Παιδεία
https://neapaideia-glossa.gr/articles/911/

ΙΕΠ (2016). Ιστορική Συλλογή. Αθήνα. Προσπελάστηκε στις 22/03/2021 http://e-

library.iep.edu.gr/iep/collection/browse/index.html

Καιροφύλας, Γ., (2001). Η Αθήνα του ’40 και της κατοχής. 3 η έκδοση. Αθήνα: Ίρις.
Καραφύλλης, Α., Τ. (2013). Νεοελληνική Εκπαίδευση: Δύο αιώνες μεταρρυθμιστικών
προσπαθειών. 2 η έκδοση. Αθήνα: Κριτική.

Κάτσικας, Χ & Θεριανός, Κ., Ν. (2004). Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης: από την
ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι το 2004. 1 η έκδοση. Αθήνα: Σαββάλας.

Κίτσου, Α. (1993). Ιστορική εξέλιξη του θεσμού της συνεκπαίδευσης των δύο φύλων στην
Ελλάδα. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
 Ιστορική αναδρομή του εκπαιδευτικού συστήματος με εστίαση στη διάκριση των 2 φύλων και με αναφορά σε
μαθήματα υγιεινής/σωματολογίας

Μπακαλάκη, Α., Ελεγμίτου, Ε., (1987). Η εκπαίδευση «εις τα του οίκου» και τα γυναικεία
καθήκοντα. Ιστορικό αρχείο της ελληνικής νεολαίας. Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς. Αθήνα

Μπέλλα, Μ., (2017). Η εκπαίδευση της γυναίκας στην παιδαγωγική σκέψη και πρακτική.
Από την αυγή της ανθρωπότητας ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Κριτική Παιδαγωγική.
http://criticeduc.blogspot.com/2017/04/blog-post_28.html

Παπαγιανόπουλος, Δ., (2011). Παιδαγωγική Αξιολόγηση των σχολικών εγχειριδίων του

Δημοτικού Σχολείου. Διατριβή. Ιωάννινα.

Φραγκουδάκη, Α., (1983) Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και φιλελεύθεροι διανοούμενοι.

Άγονοι αγώνες και ιδεολογικά αδιέξοδα στο μεσοπόλεμο, Αθήνα.