Haki Strmilli: Sikur

t'isha djal (Roman)

Automobili ikte me shpejti dhe tue bam zhurm. Her ngjitesh n t prpjetat, her djergesh n teposhtat dhe her rrshqiste ndr rrafshina. Shokt e mij bashkudhtar her kuvendojshin me njeni tjetrin, her heshtshin t rrmbyem e t mahnitun nga bukurit e rralla q shfaqeshin gjat rrugs. Boka, kodra, male, skuta, lugina, gryka dhe fusha t bukura dukeshin e shdukeshin mbrenda pak kohe tue dikue nji knaqsi t paansueshme ndr udhtar, admiruesa t natyrs. Rrezet e farfurishme t Diellit pranveruer puthshin amblas faqet e gjelbrta t gjetheve dhe flett e shumngjyrta t luleve, ama e t cilave kundrmonte e kandshme, ndihej fort dhe dehse. Me nji fjal at dit natyra kremtonte ngadhnimin e bukuris s Prandvers. Nj'aty, n'at skut blerimi e lulesh, t kisha pas nji shtpiz - tha njeni tue shique me nj lakmi admiruese kah vendi q kishte stolis me aq shije dora hyjnore. - Nji shtpiz q t'ishte si nji kuvli, por mbrenda t kishte edhe nji nga Zanat e malevet t'ona plotsoi shoku me buz n gaz. Ndrsa ata po i argtojshin fantazit e tyne me andrrime e dshirime pr nji jet paradisore, un po mendohesha nn prshtypjen e hidht q m kish lan smundja e Dijes. M dukej sikur nuk do t'a shifsha ma. Pakon q m kish dhan ajo e kisha marr me vethe. Dishka m nxitte me e hap dhe me pam se 'ishte shkrue n'at defter q ajo m dorzoi. Ma n fund m mundi krshria dhe e ela pakon. Mbrenda kishte nji defter, nji shami t bardh dhe nji letr t drejtueme Zotni Shpend Rrfes n Tiran. Gati tri t katrtat e fletorit ishin t shkrueme Menjiher e njofta shkrimin e imt t Dijs. N faqen e par ishte shkrue, me ngjyr t kuqe, ky titull: Jeta e eme. Vendosa t kndoj disa pjes sa pr t'a knaq krshrin. Hudha nji sy n faqen e par dhe lexova: M shkrepi t'a shkruej jetn t'eme. Ky mendim m leu tue i pam fotografit e ndryshme q prftyrojn Xha Simonin qysh n kohen e fminis. Prse t mos e shkruej? Jeta e eme pr tjert, ndoshta, nuk e vlen asnji dysh, por pr mue ka randsi, se asht e emja, se mund t prshkohet npr faza t ndryshme interesante dhe dikur, tue i kndue n kto flet gzimet ase hidhnimet e mija, do t knaqem ase do t pezmatohem. Sikurse pson ndryshime trupi i njeriut tue u lakue npr rratht e moshs, pa dyshim, ashtu edhe me jetn. Mbasandaj kaprceva disa faqe e kndova: Mbasandaj kush mund t pretendoj se nuk ka n mes t meshkujve djelm e burra t bukur? Mos kujton ndokush se nuk ka bukuri mashkullore? Sikur t mundesh me fol femna me at liri gjuhe q kan mashkujt, kush e di se sa poezi do t vargzonte pr me e prshkrue bukurin e shokut t vet jo gjini. Kush mundet me m

sigurue se nuk ka me mija femna q, tue kundrue mbas kafazit t dritares ase npr mjet t pees s holl, nuk shprazin nga goja mija e mija tubza vjershash pr ata q u kalojn pran pa dijt se kan plagos rand disa zemra t strukuna mbrenda do krijesave i dnueme me burgim t prgjitshm? Oh sa e sa sy vashash, nga plasat e dyerve ase nga birat e kafazeve, ndjekin e prcjellin kalimtar t rij me rrafje t forta t zemrave q s'kan liri e t drejt shfrimi e dashunimi, me gjith q natyra edhe ato, sikurse mashkujt dhe ndoshta ma shum se ata, i ka pajue me ndiesit e dashunis. Pak ma andej, mbasi shfletova disa flet, ndesha n kt pjes interesante: S' dij se 'far lidhje mund t mbetet n mes t dy bashkshortve kur futet ndrmjet tyne mnia n trajt shamjeje e rrafjeje? Grueja q poshtnohet me shamje t randa dhe rrifet, o duhet t jet lop q t'I meritoj ase t ket interes apo frig nga burri q nuk e kput at lidhje q i ka bashkue dikur formalisht e jo shpirtnisht, sepse jeta e prbashkt, n rasa e n kushte t tilla, bahet e padurueshme. Pr t'a shtmangc do mosmarrveshtje, pr t pas harmoni t vazhdueshme dhe pr t bamun nji familje t lumtun, ata q do t martohen - prpara se t'a bashkojn fatin e jetn - lypset t jen njoft, t'i ken pajtue karakteret dhe t'a ken dashunue njeni tjetrin. Pr ndryshe s' bajn tjetr vese krijojn nji Ferr pr me e turturue vethen dhe pr t'i prcUue n flakt e tija edhe lmijt q do t'u lejn. N faqen 33 t fletorit pash: U bubu si psova! E humba fare. M duket se m hyni fitili, m gjan se m kapi grepi i dashunis. Mbram von m muer gjumi, pse mendojsha, pa dashas, pr at djaloshin e... bukur q pash dje ke Irena. Edhe n' andrr m shfaqesh me buz n gaz, dhe, tue m'i ngul syt e vet si shtiza, avitesh t m kapi pr dore. Jam tue ndim nji far turbullimi n shpirt. Kujtimi i pamjes s tij s' m hiqet mendsh; ftyra e tij gjithnji m paraqitet para syvet t mendjes s trazueme jashtzakonisht. Sikur nuk mjaftojshin t gjitha kto ngucje q m bahen nga duer t padukshme, edhe Irena m tha sot n mngjez se ai kishte pyet pr mue. - Ai pyeti pr ty Dije - tha tue m shique me nji mnyr t veant q s'u gjasonte atyne t herve tjera. Un, si ato q druejn se mos u zbulohet tinzia, e ula kokn por edhe pyeta: - 'pyeti? N as u pendova pr pyetjen q bana. E ndiva se isha skuq n ftyr dhe zemra m rrafi me hof.
1

- Pyeti se cila je dhe e kuj je - gjegji ajo. M'u mveshn syt nga nji re e... kuqe. Isha turbullue. M'u shtue krshria. Prandaj u vuna me krkue ndonj cop tjetr. Hapa disa flet dhe ndesha n kt pjes: Oh sa shpejt gabohemi e gnjehemi na femnat. Nji shiqim i thekshm mjafton me na drmue dhe nji nnqeshje

e ambl mjafton me na robnue. Vetm se s'guxojm me i shfaq ndiesit e adhurimit, kemi turp t shpallim se e dashunojm at q na e plagos zemrn me nji veshtrim t mpakt ase me nji nnqeshje t kandshme. Zemrat t'ona jan ma delikate se qelqet. Nji gur i vogl, i hudhun nga dora e nji t pam shirshmit, i then dhe i ban thrrime pr t'u shkel mandej nga kamba e tij. Zemrat t'ona magnetizohen me dy fjal, shitohen me dy pika lot. Diku m ra n sy kjo prgjigje: - Po t'a kisha pas n dor do t'a grissha arafin dhe nuk do t lejsha femn pa shkoll, pse grueja asht themeli i shoqnis njerzore, pse ajo asht burim i moralit, pse ajo asht nyeja e shenjt e qenjes, pse ajo e mbjell farn e dashunis vllaznore n mes t njersve. E kur ajo lihet mbas dore vuen e tan shoqnia njerzore. N faqen 78 pash kt shnim si prfundim i nji mendimit t shfaqun ma sipr: Un, po t'isha djal, do t'i tregojsha bots mashkullore se dora q prkund djepin asht ajo q e rrotullon boshtin e fatit t njerzis, sepse ajo dhe vetm ajo e drejton jetn kah horizontet e ndrituna ase t'errta. Por mjerisht s'jam djal dhe si femn nuk mundem me e nxjerr zanin. Kah mbarimi vuna re: Na, femnat Shqiptare, jemi krijesa t vorfna q tue kangtue, si t trenueme, shkojm symbyllazi drejt gremins, drejt vorrit q na prgatisin t tjert dhe na shtyjn me u prplas mbrenda. Po. Na duhet t jemi t qeshuna e gastore pr t'i knaq kapricjet e burrave, lypset t jemi pa zemr e pa shpirt pr t'I ngop dshirat e atyne q na kan monopolizue. Por edhe n paim zemr e shpirt, kta lypset t fonksjo nojn vetm simbas andjes s'atyne q na kan robnue e jo pr ata q na mund t dashunojm. Oh fatkeqsi! Sa e sa breza femnash, q erdhn para nesh, u ban viktimet e ktij zakoni t'egr dhe flia e asaj mendsije q kish pr t vetmin qllim t knaqi kapricjet e nji turme injorante, sunduese mbi fatin dhe jetn e atyne femnave t mjera. Nji ta! ta!" e fort e buris s'automobilit dhe t truemit e shoferit me za t'egr, m shqitn nga fletori i Dijes. - 'asht? - pyeta mbassi e ngrita kryet si i hutuem. - Nji lop na e ka zan rrugn dhe s'don me u largue - gjegji shoferi dhe e ndaloi automobilin. - Ende s'qenka qytetnue dreqja - i a priti njeni nga bashkudhtart. T gjith qeshn. Mbasi u mjenue kafsha u nis rishtazi automobili. E mbshtolla fletorin n gazetn e vjetr dhe e futa n ant pr t'a hap rishtazi n qytet, sepse nga lkundja e automobilit krcejshin fjalt dhe vallzojshin rreshtat para syvet t mij. Von sosm n qytetin X. Zuna vend n nji hotel q ishte n krthiz t qytetit. Mbassi hangra dark e mbasi bana nji pushim t vogl, u trhoqa n ktbinn t'eme. E mbylla dern prej mbrenda dbe, mbassi u shtrina, e hapa fletorin e Dijes. Nisa me e kndue qysh n krye.

JETA E EME 7 Mars M shkrepi t'a shkruej jetn t'eme. Ky mendim m leu tue i pam fotografit e ndryshme q prftyrojn xha Simonin qysh n kohen e fminis. Prse t mos e shkruej? Jeta e eme pr tjert, ndoshta, nuk e vlen asnji dysh, por pr mue ka randsi, se asht e emja, se mund t prshkohet npr faza t ndryshme interesante dhe dikur, tue i kndue n kto flet gzimet ase hidhnimet e mija, do t knaqem ase do t pezmatohem. Sikurse pson ndryshime trupi i njeriut tue u lakue npr rratht e moshs, ashtu ndodh edhe me jetn. Kush e din se sa mallngjehet xha Simoni kur e shef fotografin e vet t dalun n prehn t s'ams me sy t hapun q shikojn, uditshm, kah aparati? Ndoshta ai tash ndin dhim pr at foshnje q u rrit e u mplak tue kalue prmes shum rreziqeve dhe tue vuejt tepr pr me e ngadhnye jetn. - Ky asht Xha Simoni i vogl, moj bij - m tha disa dit ma par tue m'a diftue fotografin me gishtin e trash diftues dhe mandej shtoi: Oh ma mir t mos ishte rrit kurr e t mbetesh ilimi n prehnin e vokt t s'ams. Kur isha e vogl, nuk i kuptojsha mendimet e Xha Simonit t shprehun me kto fjal, por tash e marr vesht se ai asht pendue q'asht rrit dhe ndoshta edhe q ka lem, sepse edhe atij, si shum kuj, nuk i ka qesh fati aq shum. Mbassi e shiqoi edhe nji her foshnjn e heshtun, q'asht struk n prehn t s'ams, kaloi ke e dyta. - Edhe kjo, po thuej, i gjason s pars - tha. - Asht e brydht dhe ka anda t'a argtojsh. Apo jo? - pyeti. - Pooo - i u prgjigja tue e zgjat o-n prej knaqsis q ndijsha tue e kundrae at foshnje t bukur. - Kjo disi ndryshon nga t parat, se duket ma e xritun - spjegoi dhe kaprceu ke e katrta. Ktu u ndal dhe m hudhi nji veshtrim me bisht t synit. Un shprtheva n gaz dhe pyeta: - Po kjo? Pse e ke zan hundn me dor e ke dal pr ud?
2

E kafshova buzn q t mos qesh ma. - M pat than eme am se kisha dasht me e kap nji miz q m kish oimbue n hund. Prandaj dola, si qyq, me dor n hund - prgjegji. Ather un qesha fort, por edhe ai u bashkus n gazin t'em. Nji nga nji m'i dftoi fotografit e veta q jan ngjit, me radh, n faqen e murit. Ndr to ai shifet ilimi, djal i ri, student, gjimnazi, i martuem me Mam Gjystinn q'asht mvesh me robe t bardha e me kunor lulesh mbi krye -, burr me fmij dhe ma von plak i krrusun e i thijun, si asht sot. Un tash e njof mir Xha Simonin qysh n fmini. M duket sikur kam jetue e jam rrit me t, sikur kam luejt me t shkopaxinglli, guraokthi, vorba, symbyllthi, varza etje. Tash ai m'asht ma i afr e ma i miqsueshm. Qeh se sa vler kan fotografit. Un s'kam asnji, se im at e quen pr mkat me u

fotografue. E me t vrtet kam ndigjue edhe un se fotografia n jetn tjetr ka me krkue... shpirt prej njeriut! Mue, t them t drejtn, kurrsesi nuk m mbushet mendja se pikturat do t bajn, n jetn tjetr, nji krkes t till. N nji ras t till kshtu duhet t jet edh pasqyra, qelqi ase ujt e kulluet q na e pasqyrojn ftyrn dhe shtatin. Sidoqoft mue s'm hyn n pun kjo ashtje. Prandaj s'po e nxej kryet me t. Por sa pr t'u fotografue, makar nji her, nuk guxoj se m shkallmon em at me dru. Na, n shtpi s'kemi asnji fotografi, makar pr b, se nuk lejon im at. Ai asht shum fanatik dhe po t'I zaj syni ndonji figur njeriu ase shpendi, menjiher, e gris dhe e flak tej me neveri. Vetm Shqipen e flamurit nuk e trazon. Nuk dij se a e don a nuk guxon. Ahu se 'kam shkrue! 'm hyjn n pun kto gjepura, si thon Toskt? Prse merrem me pun t kota q s'vlejn me i prmend e jo ma me i shkrue? Hde! Por ani se, prve meje, kurrkush nuk ka me i kndue kto flet. T kthehemi ku qem: Po. Sikurse fotografia t'a pasqyron trupin n mosha t ndryshme dhe t'a knaq kujtimin, ashtu edhe prshkrimi i jets prej njeriut vet, besoj se t'a ngop dshirin pr me e rishfillue e me c prtrim jetn qysh n fmini. Sa bukur se? Prandaj vendosa t shkruej, her mbas here, n kt fletor, ku do t'shnoj t gjitha ngjarjet, psimet, mendimet dhe ndiesit e mija. Me kt mnyr ky fletor, dalngadale, ka me u bamun si arka e tinzive t mija. Me ba e me e marr vesht em at, m grin. Por ai shyqyr nuk din me kndue. Uh korba un se sa e marr q jam! U gzova pse em at asht i padijshm. Por jo. Kjo qe nji shprehje e astit, nji far... nji far knaqsije e shfaqun vetm pr kt ras. Tash po e mbyll fletorin n'ark, se m'a grisin fmijt. 12 Mars Prshkrimi i jets s'eme do t jet i paplotsuem dhe do t'i gjasoje nji shtati pa kok, po t mos i prmendi ktu edhe koht e kalueme, sidomos, koht e arta t fminis, me gjith q ato nuk kan qen dhe aq t'arta pr mue. Prandaj mendova t'i prmbledh kujtimet e mija t deritashme, me sa m'asht e mundun, dhe t'i rendoj ktu. Po filloj. Eme am m la katr vjetsh. Ajo vdiq e re. Thon se nuk i kishte mbush as t 23 vjett kur ndrroi jet. Pak e mbaj mend: Kish nji shtat t holl e t ajtht, sy t kaltrt, vetulla t holla, ftyr t bardh, qaf t gjat dhe flok t gshtenjt q pjerrin kah e arta. Kaq mund t shnoj pr dukjen e saj. Nji koh, kujtoj mjaft t gjat, u dergj n shtrat. Shpesh m merrte n prehn dhe m'argtonte me dashuni. Nji mngjes, pak dit prpara se t vdiste m'i lmoi flokt e koks dhe u zhgreh n vaj. Edhe un, kur pash se ajo po qante s'dij se qysh, shprtheva dhe qava me dnes t madh. Qysh at dit m rrmbyen nga shtpia dhe m uen ke Hall Hatixheja. Atje

qndrova nja nji jav. Disa her, tue qam e tue cingrue, krkova t kthehem n shtpi, por s'm lan. M kabojshin me sheqerka e me kuklla dhe m krcnoheshin tue m than se do t m futshin spec n goj po t mos rrijsha urt. Mbas nja nji jave m suelln n shtpi. Sa u futa mbrenda thirra: nan-o! nan-o! M kishte marr malli pr t dhe dojsha t m'argtoj. E krkova n t katr ant e shtpis dhe s'lash ip pa vrejt, me kujdes, se mos m'ishte mshef, ashtu si bante kur luente me mue symbyllthi. Por s'e gjeta. Em at ashtu edhe Hall Hatixheja m ndiqshin me sy t prlotun dbe prpiqeshin me m ledhatue e me m ngushullue. Ma n fund m than se ime am kishte shkue, diku, n gosti. Athere krkova t m ojn atje, por ata nuk u biridn. Mezi mundn me m gabue me lajka e lodra t ndryshme. Gadi nji muej rresht e krkova t'eme am tue qam e tue dnes, por pa dobi. Oh ajo kishte shkue n gosti, kishte shkue diku larg, shum larg, tej caqeve t ksaj jete. Oh sikur t'ish e mundun me u ngjall, t pakn pr disa minuta, e t shifte se edhe nashti, mbas kaq vjetsh, e kam t prvlueme zemrn prej mallit q ushqej pr t. Oh sikur t ngjallesh q t m'argtonte e t m puthte disa her. Sa nevoj kam pr t, me gjith q u rrita. Zjarri i ktij malli q'asht ndrye n zemrn t'eme, pa dyshim, nuk do t shuhet vese kur t m mbuloj edhe mue dheu i zi. Nji mbramje n shtpi kishte nji lvizje t jashtzakonshme. Prve Hall Hatixhes, e cila ndodhesh aty qyshse kishte vdek nana, kishte ardh edhe e shoqja e Xha Musait dhe e Xha Sadikut. Em at u kthye n shtpi ma heret se kurdoher dhe darkn e hangrm paperndue Dielli. Mbas darke m vun me flejt heret, me gjith q un nuk dishirojsha. T nesrmen n mngjes, kur u ngrita prej gjumit, pash nji grue t huej q po dilte nga
3

kthina e t ' im et me tespijt e tija n dor. Kur m pa u ndalue dhe m'argtoi. Dora q m'i lmoi faqet m'u duk e ashpr dhe e ftoft. Ika me vrap dhe shkova n kthinn e buks, ku ishin mbledh t gjith rreth votrs. - Hajde ke halla - m tha Hall Hatixheja sa hyna mbrenda dhe desh t m merrte, por un shkova dhe u ula n prehn t t'im et. Mbas meje u fut mbrenda grueja e huej dhe, mbassi i a vu babs tespijt prpara, nisi me i mbush finxant e kafes. Un po e shifsha, e uditun, kt grue q s'e kisha pam kurr. Krshria m ngucte q t merrsha vesht se cila q. Prandaj nuk durova shum dhe pyeta. - Ajo asht jot am. Mbas sodi at ke me e thirr nan - tha Hall Hatixheja dhe i zgjati duert me m marr n prehen t vet. Un u shtmanga q t mos m merrte halla dhe ia ngula syt grues s huej. Nji cop her e shiqova, frigueshm, at grue zeshkane dhe aty von thirra:

- Jo; s'asht ajo nana e eme. - Ajo asht - gjegji halla. - Jo, jo; s'e due - brita dhe, tue e rras kryet n gji t'im et, zuna me qam. - Hesht moj bij! Mos qaj - m tha em at me nji za t mbytun e t prvajshm tue m'i lmue flokt. Duket se edhe ai ishte i pangushlluem nga humbja e nans. Von pushova s qami. M suelln kuklla, sheqerka, topa llastiku dhe nji mac t vogl. Ma n fund m'i muerrn ment. Kjo grue e huej ishte eme njerk q kishte ardh me e zavendsue t'eme am. Ajo ishte, asokohe, nji gjysm grueje, nja 32-33 vjetsh. Kishte nji trup t trash, lkur t zeshkt, sy e vetulla t zeza, buz t trasha, nofulla t fryta. Dhambt i ishin nxim dhe gjajshin si thngjij. Me nji fjal ishte si nji katundare e prcllueme n Diell. Ajo, nji mot ma par, e kishte prcjell burrin e maparshm pr n jetn tjetr, ku kishte pas drgue edhe nja dy fmij. Em at, ather, ka qen nja 36-37 vjetsh. Me t'eme am kish jetue vetm gjasht vjet. Fmia e par - nji djal - q kishte pas me t'eme am, i kishte vdek. Un rrojta. Ndoshta pr t vuejt. Me t'eme njerk, sikundr duket, u pam Hana jasht. Un nuk e due fare, por edhe ajo m'urren pr vdekje. Oh sa her m ka rraf, sa her m'a ka mbush gojn me spec q t rnos i kallzoj t'im t, sa her m ka lan n rrug e vet ka dal me shtit, sa her m ka lan pa hangr, sa her m ka dhan buk e shllin kurse fmijvet t vet u nepte gjell t mira, sa her m'a ka ther zemrn me f jal fyese dhe sa her m ka nam e mallkue. Kush i mban mend e kush mund t'i nurnroj kto. Vetm do t prmendi se m mundonte si t m kishte hal n sy dhe m shante me nji gjuh shum t pasun n'kspresione ndyesije, me nji gjuh t marrun hua nga jevgat. Vdekja e s'ime am, pr mue, q nji kob, por martesa e t'im et me kt shtrig q nji mnyr e vazhdueshme dhe e pambarueme kurr. S'dij se ku e gjetn kt korb. Fmia pa. nan, si nata pa Han" thot nji fjal popullore. Sa mir e ka qllue Shqiptari gjendjen e vajtueshme t foshnjes bonjake me kto fjal. I ka hym n palc, n shpirt dhe na e paraqit fmin t mbetun n mshirn e fatit e n terr t nats s pambarueme. Mjer ato nana q lan mbas vethes fmij t vegjl, pse shumica e etnve nuk kujdesohen, si duhet pr to e njerkat, prgjithsisht, nuk dijn dhim pr bonjakt q u kan lan si trashgim ato q u kan lirue vendin n'at shtpi. Ata bonjak q jan rrit me njerka t kqia - se ka edhe t mira ndr to - e kan kuptue se sa e hidht asht me e humb nann. E kt prov un e kam bamun. Mbas martess s dyt im at e ndrroi qndrimin e vet kundrejt meje. Nuk e ante kryet fort pr mue dhe as q kujdesohesh t marri vesht se si m prdorte njerka. Dal-nga-dale em at ndryshoi kryekput, Shpifjet q

trillonte njerka pr mue atij i dukeshin si qortimet apo kshillat e Hazreti Hatixhs. Kur un mprohesha ase ankohesha, atij s'i bante trr veshi. Shum her, n vend q t m ngushllonte, m shante. Ndryshimi i madh q bani em at mbasi u martue me t'eme njerk, m bani t besoj se ekziston nji fuqi magjike dhe se ai u gazit e u skatarit me magji prej saj. Ndryshe nuk kam se si t'a spjegoj mosprfilljen e tij kundrejt meje dhe pjerrjen kah e shoqja. N ditt e para t martess nuk ishte kshtu. Duket se ende nuk e kishte torrullue magjia. Shpesh m merrte n prehn dhe, tue m'argtue me dashuni, m thoshte me za t jerrun: - Jot am, Dije, q e urt dhe e mir si nji engjll. Ti i gjan asaj kryekput. Edhe kjo - m'a tregonte njerkn me gisht - do t bahet pr ty nji nan shum e mir. Kur e ngrejsha kryet shifsha se syt e tij ishin plot lot. M puthte, mandej, me nji dashuni atnore aq t zjarrt sa edhe un, me gjith q foshnje, e ndijsha nevojn urdhnuese me e rrok e me e shtrngue pr qafe me t tana fuqit e mija. Sigurisht asht forca e magjis ajo q'e ftofi mbasandaj prej meje dhe e bani t luej mendsh mbas asaj lops s murme. Gjendja e eme u vshtirsue edhe ma fort kur leu Rizai - n krye t tre vjetve q'ishte martue. Athare em at u dha kryekput mbas t birit tue mos e nxe kryet ma pr mue. Qysh at dit eme njerk u ba zotnuesja e plotpushtetshme mbi t'em at dhe tiranja ma e egr mbi mue. Nuk guxojshja as edhe me qam e jo me shfaq ndonji mbhi ase dshir. Kurrkush mos u rritt si un! Kur i mbusha shtat vjett m futn n shkoll. Nji t Hane n mngjes kushrini i em Hamiti uni i Xha Sadikut - m muer pr dore dhe m oi n shkoll. Njerka nuk kundrshtoi fare. Ndoshta pse donte me m shporr sysh. Jeta e shkolls m plqeu shum, pr shkak se msueset qen si nana t mira dhe aty gjeta nji grumbull shoqe t dashtuna. Zonjusha Maria Frni, njena ndr msueset, m'argtonte dhe m dhelatonte ma fort
4

se tjerat. Kjo ishte jo vetm nji msuese e mir, por edhe e bukur e simpathike. Duket se Hyu kishte bashkue n t bukurin e trupit e t shpirtit. Mbaj mend se kishte nji shtat t holl e t zdriviellt, sy t zij si rrushi, vetulla t holl e t harkueme, flok t zij si mundashi, hund t drejt, goj t vogl, buz t kuqe dhe dhamb t vegjl. Ishte nja 19-20 vjetsh. Sa ambl m tingllonte n vesh zani i saj kur m kshillonte se si t sillem para prindrve e kundrejt bots. Sa m plqente kur m'i lidhte grshetat, kur m'i mbrthente sumbullat, kur m'i mshinte robet q ndragsha n'oborr t shkolls tue luejt me shoqet. Sa m kandesh kur m krcnohesh amblas q t mos baj mbrapshtina dhe m porositte t jem e urt, e mir, dhe e pastr. Shkrihesha prej

knaqsis; sidomos, kur m dhelatonte e m puthte me dashunin e nji motrs s madhe. Mbas dy vjetsh ajo u shprngul n nji qytet tjetr. Oh sa qava kur m puthi pr hern e fundme. Qysh a'sokohe s'e kam pamun ma. Pr t, edhe tash, ruej nji far nderimi dhe nji mall t pashueshm n zemr. Sjellja e mir e msueseve, veanrisht e Zojushs Marije, m'a pat paksue pezmatimin q kisha nga humbja e nans. Pr kt shkak ma fort m plqente t rrij n shkoll se sa n shtpi, ku m pritte njerka me mash n dor e me nam n goj. Zonjushn Marie Frni e zavendsoi Zonjusha Sabrije Qaftrashi. Edhe kjo q mjaft e mir, por kurr sa Marija. Drejtoresha e shkolls ishte Zoja Sofije Filipiadhi. Si kjo ashtu edhe Zonjusha Kristina Petropullos flitshin Tosknisht, se ishin nga jugu. Pr do, mngjes, kur do t shkojsha n shkoll, simbas porosis q m kishin bamun msueset, i a puthsha dorn t'im et ashtu edhe njerks. Ksaj i plqente t'i a puth dorn e zeshkt e t plasarueme, por nuk i vinte mir kur krifesha dhe mshihesha me kujdes q t mos m qortojshin msueset. - Hajde shporru ma! Mjaft u mertise, se s'je nuse - m thotshte me mllef. Shpesh her m kapte pr krahu dhe m nxjerrte jasht ports pa e lam ftyrri e pa i grshetue flokt. Disaher nuk m lejonte fare me shkue n shkoll. M mbante n shtpi q t'ia prkundsha djepin e Rizait dhe ma von t Ferides e t tjerve. T tan ditn rrijsha pran djepit tue e prkrund foshnjn dhe fantazin t'eme q endesh rreth e rrotull shkolls, ku i shifsha tue luejt e tue u prrall shoqet e mija t dashtuna. Nuk ishin t rralla rasat q hajsha edhe flakurima prej njerks, pse un, e tretun n mendime t'ambla tue i ndjek shoqet e shkolls ndr lodra, harrojsha dhe e kputsha pf gjysm kangn q i kndojsha fmis pr me i ndiell gjumin ase, e lodhun krahsh, e ndalojsha lkundjen. Shum her m onte n shkoll zbathun ase me nalle dhe nuk m lejonte me i mbath kpuct edhe sikur t binte shi ase vdor. Nji her m takoi, mb'udh, kushrini i em Hamiti dhe, kur m pa me nalle dhe pa orap n kamb. U lemeris fare, pse moti ishte i keq dhe po binte vdor. M muer pr dore dhe m oi n shtpi t vet. At dit nuk m la me shkue n shkoll. I kishte fol mjaft ashpr t'im et pr mos prfilljen q tregonte kundrejt meje tue i a rrfye edhe ngjarjen e dits. Kur e pyeti em at njerkn se pse m kishte ue n shkoll zbath, faji mbet mbi mue, se ajo u shfaqsue tue than se un vet s'kisha dash me i mbath kpuct. - Un nuk i kam vu mendjen se a i ka mbath kpuct apo jo, por edhe n mos i mbatht, s'kam se't'i baj, mbassi nuk mundem me vu dor mbi t, se m dhimbset - tha. Kjo grue e lig q me qinda her m kishte rraf kot, kjo shtrig q nuk kishte n shpirtin e saj t zi as ma t vogln shenj t dhimbjes e t mshirs, thoshte se

i vinte keq t vente dor n mue! Em at, si prher, edhe ksaj rradhe i besoi asaj dhe mue m qortoi e m shau, pse kisha dal pa kpuc! E un, e trembun nga shenjat krcnuese q m bante njerka prej andaj, nuk guxojsha t'i a them t vrtetn o hidht. Me msimet shkova mjaft mir. Mue m ndihmoi fati, se n'at shkoll vazhdonte edhe Irena, bija e Xha Simonit, fqi me ne. Ajo ishte dy klasa ma nalt se un dhe m msonte shpesh e shpesh. Sonte po mjaftoj me kaq, sepse me nji an u lodha dhe m'an tjetr nuk po mundem me i prmbledh mir kujtimet. 13 Mars M ka than Xha Simoni se fmia, kur asht n moshn 3 - 8 vjetsh, ngucet fort nga krshria dhe don t msoj gjithshka. Me t vrtet ashtu qenka. Edhe un kam vu re se fmia n kt mosh pyet pa pra dhe disaher ban pyetje e verejtje t uditshme. Ve ksaj fmijt e ksaj moshe mbajn mend gjithshka t ken bam, por mbasandaj harrojn dhe, pr nji koh, e humbin fuqin e kujtess. Edhe un, me gjith q u prpoqa mjaft nuk munda me u prjashtue nga ky rregull, pse qysh nga tet e deri m dymbdhet vjet, gati gati, nuk mbaj mend fare. Prandaj po e kaloj n heshtje kt koh. Irena asokohe e kishte krye qytetsen dhe po matesh me ndjek nji shkoll ma t nalt. Edhe un dojsha me i vazhdue msimet, por s'm lan. Eme njerk, her mbas here, i flitte t'im et mbi kotsin e msimit pr femna dhe mbi nevojn e mbuless s'eme. Por ai deri ather nuk i a pat vu veshin. E- nashti von pat nis me u ndrydh nn ndikimet e saj. Nji mbasdarke, pak para se t fillonte vjeti shkolluer, ndigjova se po i thoshte njerka: - Ajo lypset t mbulohet ma. Asht turp prej bots q t'a nxjerrim gocn jasht si nji kauresh t llastueme e t pafrenueme. - Mir, moj grue, por ajo ende asht e vogl - prgjegji ai?! - Kush asht e vogl? A nuk shef se asht bam sa nji pel? - E shof se ka dhan shtat, por nuk m duket se asht bam pr t'u mshef.
5

- Ndigjo burr! Ajo duhet mbulue dhe lypset hjek nga shkolla ma. 'i lypset shkolla asaj? Mos i msojn n shkoll Kuran e pun Ahireti? M'u verbofshin syt n'u msojn ndonji pun t mbar. Ajo mbas sodit duhet t rrij n shtpi, t strvitet me gatue, me qep e me arnue dhe me la e me lye. Shkurt lypset t msohet me matarue nji shtpi, se nesr do t shkoj n der t huej e nuk do t dij me u bam nji amviz e mir. - Ke t drejt, por... I a preu fjaln dhe vazhdoi: - E kur t martohet mue do t m shajn bota dhe mue kan me m'a hudh krejt fajin tue pam se ajo s'din kurrgja pr me e mbarsue shtpin. Ve ksaj grat e bots, qysh

tashti, pshprisin vesh n vesh kur e shofin kaq t rritun dhe m hudhin veshtrime me bisht t synit. E un nuk mundem me i mbyll gojt e bots. Mbasandaj ajo tash duhet t m ndihmoj edhe mue n punt e shtpis, se dhe un s'kam fuqi. Fmijt, Zoti i lasht, duen hyzmet. E un s'kam vese dy duer. Nji mbas nji njerks i patn lem katr fmij Rizai, Feridja, Meti dhe Razia. Mbasandaj bani stop! Sikundr duket u shterpue ma. - Mir, po e mbulojm - gjegji im at dhe e mbylli bisedimin. T nesrmen n mngjes shkova ke Xha Sadiku dhe e lajmova Hamitin mbi sa kisha ndigjue. Ai u nx e u ba prush. M'u zotue se do t prpiqesh me i a kthye mendjen t'im eti. Me t vrtet ai u mundue, por nuk bani dobi. Em at m ndaloi nga shkolla dhe m mbylli n shtpi. Natyrisht un asokohe nuk e mojsha vlern e msimit dhe vrazhdsfn e jets q kalohet n robni. Vetm pr dy shkaqe nuk dojsha me u mbulue dhe mos e lan shkolln: Pikspari s'dojsha me u mshef, se do t m duhesh t rrij gjithnji me njerkn q kishte me m'a zbut shpinn dhet her n dit. Mbasandaj m plqente t rrij me shoqet e shkolls e t luej me to. E pr mue kto kishin randsi t madhe. Mbas dy ditsh m mveshn nji araf t zi dhe m vun n fytyr nji pee t zez e t trash. At nat e squllosa jastkun me lott q derdha. Kisha t drejt t qaj, pse m kishin ndam nga shoqet, m kishin largue nga sheshi i lojnave zbavitse, m kishin fut nn zgjdhn e padurueshme t njerks, dhe, ma n fund, m kishin dnue t mbetem gjysmake dhe e robnueme pr jet. At nat, si dhe nt t tjera, pash n'adrr sikur e kisha fitue prap lirin dhe sikur kisha hym n shkoll. M bahej sikur bridhsha posht e prpjet, pa araf, tue luejtun me shoqet e mija n kurt t shkolls. E shkreta un! Sa e shmtueshme m'u duk vetja kur pash se isha fut mbrenda atij thesi t zi, M gjante vetja plotsisht si sorr e zez, por pak e gjat. Po, sigurisht nji foshnje do t tmerohesh po t m shifte papandehun. Mir, po kshtu donte zakoni, kshtu urdhronte feja, kshtu dshironte njerka dhe im at. Ajo q s'munda me e kuptue asokohe dhe q ende nuk e kam marr vesht, asht shkaku i vrtet i mbuless. Due t them se ende nuk e kam kuptue qllimin e vrtet q n vetvethe prmban mbulesa. 'far shrbimi apo 'far dobije na siguron arafi? Po t m'a bante ndokush kt pyetje kur isha e vogl, sigurisht, do t prgjigjesha tne than se arafi na i ruen robet nga pluhuni e nga balta e shumt q kan rrugt t'ona. Por kurr nuk do t thojsha se duhet pr me e ruejt nderin e femns. arafi qenka prita, pengesa, mburoja e nderit? udi dhe udi e madhe!... Deri pak vjet ma par, si e mitun, mnnd t kem qen foshnje nga mendja dhe m ka mungue fuqia gjykuese.

Po tash, q i mbusha 17 vjett, m duket se jam n gjendje t shof ma kjart dhe t gjykoj ma kthjellt. E mue sot, pr Zotin, nuk m mbushet mendja se arafi mundet me e ruejt nderin e femns. Vall mos ka ndonji fuqi magjike ai kllf q e mbshtjell shtatin pr me i ruejt thesart e nderit t' asaj q'asht fut n t? S'mund t'a besoj. Prkundrazi kam formue besim se arafi asht mjet turpi e shnderimi. Po. Sa her kam ndigjue prej plakave t fisit se jevgat t'ona ase laviret tjera, pr t mos ram n sy t bots, mvishen me araf dhe, n mes t dits, shkojn ke ky ase ke ai bik. E femna e pambuelueme nuk guxon t futet n shtpin e huej jo ditn, por as edhe natn, pse njifet prej shum kuj. Kuptohet fare leht, pra, se arafi, n vend q t'a ruej nderin, e lehtson shnderimin. Prandaj ai nuk vlen vese pr t'i mbulue robet e bardha ase t kuqe q ka mvesh femna fatzez nn t. Kam ndigjue prej pleqsh e plakash se feja urdhnon t mbulohen gjymtyrt e turpshme. Natyrisht edhe moralisti kshtu porosit. Mir, por femnat e krishtene q dalin jasht pa araf, mos i zbulojn kto gjymtyr? Mos dalin lakuriq? Jo, kurr. Ather arafi nuk i shrbyeka qllimit, pr t cilin na kan than se asht i moralshm, i shenjt dhe hyjnuer. Ve ksaj hoxhallart thon se zbulimi i ftyrs asht i lejueshm prej fs. Mbassi feja lejon me e zbulue ftyrn un kujtoj se nuk i mbetet ma as ma e vogla randsi mbuless s trupit t mveshun me robe, qofshin kto t bukura ase t shmtueshme, t vjetra ase t reja, t'arnueme ase jo. Rolin kryesuer n bukurin e njeriut, sikundr dihet, e luen ftyra. E kur kjo lejohet me u zbulue e me u diftue, nuk mbetet ma as shkak as edhe arsye me u mbshtjell n nji araf. T gjith kemi ndigjue t flitet pr bukurin e ndonji femne. Kur nis prshkrimi i bukuris nuk fillon as nga kambt, as nga kraht, as edhe nga shpina. Por nga koka, nga ftyra. Thuhet, pr shembll, kishte vetulla si gajtan, sy si finxhan, hund si qiri, goj si kutf, dhamb si inxhi, qaf si zambak dhe, ma n fund, shtat si selvi. Por shtati, edhe n'u mbuloft edhe n mos u mbuloft, nuk e humb as dukjen as edhe bukurin. Ather prse vlen arafi? Nuk besoj t ket njeri me tru t shndosh q t mundet me shfaq nji arsye pr me e vleftsue arafin, kt shpikje t uditshme, q nuk ka, pa dyshim, as baz morale as edhe fetare dhe q'asht sajue nga fantazia e smun e disa njersve tru ndryshkun dhe ziliar. Ma n fund m vjen nji pyetje tjeter n buz dhe me gjith q m vjen turp, do t'a baj pr hir t vrtets dhe pr me e zgidh kt lamsh kaq t pshtjelluem. Due t pyes se pse vetm femna duheshka me u mbulue dhe jo edhe
6

mashkulli? Ky gjykim mos rrjedh nga ajo mendsi e kalbun q i quen femnat seks i bukur? Oh sikur t'a dijn

meshkujt se sa t shmtueshme, t pruduna dhe prbindshe ndodhen n mes t'on! E kto krijesa t vorfna nga bukuria vetm syt t'ona munden me i njoft e me i dallue, pse na, domosdo, nuk e shofim njena tjetrn me syt e nji mashkullit t turbulluem prej pasionit. Mbasandaj kush mund t pretendoj se nuk ka n mes t meshkujve djelm e burra t bukur? Mos kujton ndokush se nuk ka bukuri mashkullore? Si kur t mundesh me fol femna, me at liri gjuhe q kan mashkujt, kush e din se sa poezi do t vargzonte pr me e prshkrue bukurin e shokut t vet jo gjini. Kush mundet me m sigurue se nuk ka me mija femna q, tue kundrue mbas kafazit t dritares ase npr mjet t pees s holl, nuk shprazin nga goja mija e mija tubza vjershash pr ata q u kalojn pran pa dijt se kan plagos rand disa zemra t strukuna mbrenda do krijesave t dnueme me burgim t prjetshm? Oh sa e sa sy vashash, nga plasat e dyerve ase nga birat e kafazeve, ndjekin e pr cjellin kalimtar t rij me rrafje t forta t zemrave q s'kan liri e t drejt shfrimi e dashunimi, me gjith q natyra edhe ato, sikurse mashkujt dhe ndoshta ma shum se ata, i ka pajue me ndiesit e dashunis. Prandaj m takon t them se n qoft se duhet mshef femna lypset t mbulohet edhe mashkulli, pse edhe ai ka bukuri, pse edhe ai i nxit lakmit e femns dhe I a kilikos dshirin. Oh sa t mjera jemi na femnat Muslimane t qyteteve. Them t qyteteve, pse ato t katundeve dukct sikur jan prjashtue nga dnimi i robnis, mbassi nuk mbulohen. Ato kan dishka tjetr kundrejt ktij privilegji: Jan ngarkue me pun t randa q nuk i kryen as mashkulli as edhe kafsha. E na qytetaret bajm nji jet ma pak t vshtir, por jemi bam monopol, plotsisht, si hokat e shkrepseve; jemi si shkrepset q shklqejn e djegin vetm kur t'i prekish ase t'i shkrepish. 't bjm? Kshtu e lyp zakoni, kshtu urdhron feja, por ajo f q'asht bastardhue prej disa njersve gjysmak e t pandrgjegjshm. Femna muslimane, e mbyllun mbrenda katr mureve, asht e mpit, e dobt dhe e pazhdrivillueme, sepse asht shtyp e mbyt nga zgjedha e rand e nji edukate q nuk kshillon e nuk porosit tjetr vese ndalime: mos prek, mos dil, mos fol, mos qesh, mos e mos sa t doj edukatori. Asht e dobt, pse nuk merr mjaft ajr, nuk e shef Dielli, nuk lviz, nuk i kullot syt n bukurit e natyrs dhe qesh pak e qan shum. Me nji fjal asht nji krijes fatkeqe q t'a kput shpirtin sikur t mundet me e shpraz vnerin e zemrs pr padrejtsit q i bahen. Dshprimi i saj s'mund t matet kurrsesi. E kjo qyqare, e pashkollueme dhe e robnueme pr jet, si mund t bahet nan e mir, edukatore e dj? 'far aftsije mund t ket ajo pr me rrit fmij, ato fmij q kan me

qen shpresat e nesrme t ktij vendi, mburoja e Atdheut dhe krenarija e kombit? Shqipnia ideale q andrruen dshmort do t mbetet si nji dshir i vorrosun bashk me kufomat e tyne derisa femna t mos ket mundsin me rrit fmij t frymzuem me shpirtin flakues e me vullnetin e paprkulun t herojve t'on. E nji bres t till vetm nanat e lira e t miredukueme mund t'i prgatisin Ktij vendi. arafi pra i ka fajet dhe ai kurr s'mund t jet i nevojshm pr mbrojtjen e nderit t femns, se nderi i saj mvaret nga edukata q i nepet, nga karakteri q i prpanjohet, nga morali q i shartohet dhe nga virtyti q i injeksionohet. Sonte po mjaftoj me kaq. 14 Mars Po vazhdoj. Po t'a ndjellish urt e but Zann e kujtimeve ajo nuk vonon me t'ardh pr me t marr nn kraht e saj t'art e me t prkund me dashuni n djepin e foshnjeris. Vargu i ditve t kalueme zgjon n shpirtin t'em kujtime t prmallshme dhe prshtypje t uditshme q m lan vrag t pashlyeshme. Oh sa do t knaqesha tue i prshkrue kta kujtime sikur t gjith t'ishin t'ambla e t mira, por mjerisht ata jan ma se t hidhta dhe pezmatuese. Me gjith kt lypsen shkrue. Po; duhen prshkrue, se jan prona e eme, se ashtu plotsohet ditari i jets s'eme. Athere le t vazhdojm; Mbas nji jave, q qesh mbulue, shkova ke Hall Latixheja pr t bujt disa nt. Me qen se nuk isha msue me ec symbyllazi, rrugs qesh tue e thye qafn dy tri her. Oh sa qeshn gocat e halls kur m pan me araf. U shklyen gazit, pse me nji an nuk m njoftn dhe m'an tjetr u habitn nga shkaku se nuk e kishin paramendue se mund t m shifshin t mbulueme n'ate mosh aq t njom. Kishin t drejt t mos m njofin, pse un isha maskue dhe isha bamun tamam pr t marr pjes n nji Bal masque". Samiu, djali i madh i halls, tue m shique uditshm tha: - Qenka bam si ata q dalin n karnaval! - Uh mashaallah t qoft moj bij! Qenke bam gjall jot am. Sa hije t paska se?!... - tha halla tue m marr n'gryk dhe tue m puth. Un me t vshtir i mbajsha lott q dojsnin me m shprthye, pse me gjith q ende e njom, e kuptojsha se nuk mund t ken bukuri verigat e robnis. Mam Gjystina dhe Irena m'uruen fat t mir. M than se arafi m kish dhan nji hije t rand. M shiquen zymtas. E kuptojsha se ato ndijshin dhim pr mue t gjorn q e humba lirin, por mundoheshin me mos e shfaq dhimshunin q t mos m'a thejshin zemrn. - Pse nuk e gris, moj, at dreq araf? - i a bani kushrini i em Hamiti kur m pa. U nxe dhe nji conher shfreu tue true kundr t'im et e kundr fanatizms verbuese q po na shpije n gremin. Gjith far'e fisin e shtita me

rradh. Diku bujta. dy net e diku tri. Ma n fund u ktheva n shtpi pr t'a vuejt denimin e burgimit t
7

prjetshm q m dha em at simbas mendsis s tij prapanike. N koht, e para u mrzita shum. Shpesh rrnkojsha e qajsha tue e sodit lirin, tue i kujtue shoqet e mija q'e gzojshin jetn tue luejt e tue bredh lirisht. Mbasandaj dal-ngadale nisa me u msue me robnin. E me 'far nuk msohet njeriu i shkret n kt jet? Oh sa mizor jan disa njers knndr atyne q i gjejn ma t dobt se vethen e tyne. Qysh athere hyna plotsisht nn zgjedhn e njerks. Ajo nisi me m prdor si sherbtore. M vente t'i laj ent, t'i mshi kthinat, t'i laj liveret, t gatuej dhe vet dilte me shtit. E q t justifikohesh thosbte se m futte n pun pr me m... strvit! Kjo grue, nuk dij se pse, shijohesh e knaqesh - ashtu edhe sot - tue m mundue e tue m mallkue. uditem se farshpirti ka. Ajo - eme njerk - nuk ka regull n pun t shtpis dhe asht e hutueme fare. I len punt verde dhe harron fort. Shum her harronte, pr shembll, se ku i ka vum robet e Rizait, orapt e Ferides, kpuct e Metit apo brekt e Razijes. E kur nuk i gjente m krcnohesh e m binte n qaf tue m nimt: - Ku i vune orapt e Ferides mori t preft kolera? Ku jan robet e Rizait mori t shprlaft mordja? Ku i ke brekt e Razijes mori t marrt murtaja?... Nga ndonji her m thosh: - Lueji duert mori t'u thafshin! 'e bane kuzen mori mos dalsh n fat kurr! Po kur m vente me shtyp kafe? Oh se sa vuejsha! Kraht e mij, t holl e t brydht, nuk kishin fuqi nae e mbajt shtypsin e hekurt e jo ma me e ngrit prpjet dhe me e lshue me forc n gur. Mir, por ku merrte vesh ajo se?!. As s'donte t dij se a mundesha t'a baj at pun apo jo. Tue nuhat e tue rrnkue 1 mshojsha gurit. Bahesha qull me djers dhe m dridhesh krejt shtati prej mundimit. Kur kputesha fare e mbshtetsha kryet mbi gur pr t pushue sa do pak. Ather djerst e lott e mij pikojshin mbrenda gurit. Oh sa killogram kafe t mbrutjun me djerst dhe lott e s bijs ka pim im at! Shkurt m vinte shpirti :n maj t hunds derisa e shtypsha kafen. Kur i mbarojsha punt e shtpis ase kur e gjejsha vethen t ngeshme, shkojsha ke Xha Simoni pr t ndejt me Irenn. At e dojsha dhe e due shum, se m qe bam si motr dhe m nepte msim. T gjitha msimet e shkolls m'i prsritte dhe m nxitte t'a zgjanoj dijnin e pakt q kisha marr n shkolln fillcre. Mir, por ku m lente njerka. Sa t'a merrte vesht se mungoj n shtpi, m thirte tue brtit me za t nalt: - Dije! Dije mori t'u harroft emni! Hajde mori mos e prufsh kryet! E tan mahalla e pat marr vesht se far shtrige asht kjo grue, por im at, as ather as edhe sot, nuk e ka

marr vesht. Kur kthehesha n shtpi, mbassi m shante e m mallkonte, shpikte ndonji pun dhe m'urdhnonte me e krye. Derisa i mbusha 14 vjett vuejta tepr dhe hoqa t zezat prej saj. Mbasandaj ndrroi disi gjendja e eme dhe kt ndryshim e bana vet. Po. Ajo e teproi keqsjelljen e vet ndaj mue sa s'mund t'a durojsha ma. U mbush kupa deri n zgrip dhe, kur m'u dha rasa, ngrita krye kundr saj. Qeh se si: Nji dit para dreke m'urdhnoi me e mshim oxhakun e gjelltores tue m thn: - Merr e mshije at oxhak se asht mbush me bloz. - Un t'a mshi a?! - i thash e uditun. - Pse a un a?! - bani tue m shique me urrejtje. - Po s'prtove mund t'a mshish vet se un nuk mundem. Ishte e para her q po i kundrshtojsha. I u turbulluen, mbasandaj, i u skuqn syt. - S'mundesh? - briti me mllef dhe u lshue t m kapi pr me m troshit nn grushtat e saj t fort. - N da bane vet, n da merr nji njeri tjetr. Por duhet t'a dijsh se.un kurr nuk kam me e mshim - i thash dhe ika, fluturim, ke xha Simoni. Atje, t'a merr mendja, s'mund t vinte me m marr, pse i vinte turp prej Mam Gjystins. Pr ndryshe edhe un nuk do t guxojsha me i kundrshtue, pse do t'a dijsha se ka me m marr rrshanas dhe tue mos m'i kursye grushtat e shqelmat. Deri n drek qndrova aty. Kur erdh im at e ndigjbva se m krkoi tue m'a thirr emnin, por un nuk bzajta dhe s'luejta vendit. Mam Gjystina, q i dinte hallet e mija dhe q ndinte dhim pr mue, m kshilloi t'i ankohem t'im ti. Mbas nja nji ore erdh Meti e m njoftoi se m krkonte em at. Shkova. Mbrenda asaj kohe njerka, natyrisht, do t'ishte shpraz kundr meje. Por edhe un e kisha vendos qndrimin t'em pr me e luftue dhe me e shkund zgjedhn e saj. - Ku asht tata? - e pyeta Metin kur hyna n'oborr t shtpis. - Nalt - gjegji ai dhe iku tue krcye. Vuna re se ajo asokoh ishte tue i lam ent e dreks n sqoll t gjelltores. Kishte plot dy vjet q nuk kishte prek en me dor. Sot i ishte prvesh puns, sigurisht, pr t'i provue t'im ti se ajo vet i kryente punt e shtpis. U ngjita nalt. Em at ishte n kthinn e vet. Ishte ul mbi minder dhe po thithte tym duhani. Dukej i zymt e i egrsuem. Gjante sikur po i dilto tym nga koka. - Ku ishje Dije? - m pyeti sa hyna mbrenda. - Ke Xha Simoni - prgjigja tue qndrue n kamb mbrenda prakut t ders. - Prse? - pyeti me za ma t ashpr.
8

- Sepse donte me m rraf nana. Nan e thres kt shtrig, se ashtu m patn msue qysh n vogjli. - E pse nuk i ban ti punt e shtpis? - Un dhe vetm un i baj punt e shtpis. Por oxhakun nuk mundem me e mshim se s'kam fuqi dhe druej se

rrzohem posht - i thash. - Mos gnje! - brtiti tue i mrrull vetullat - se po t'i bajshe ti punt e shtpis, ajo nuk do t donte me t rraf. Fjala Mos gnje" m ra si plumb n kok. M kapn rrebet dhe nuk munda me e zotnue vethen. Prandaj shprtheva: - Prse un gnjyekam e nuk gnjyeka jot shoqe bab? Apo mos asht ajo meleq e un dreq? Em at u hutue nga guximi i em, pse kurr nuk i isha prgjigj dhe s'kisha bam makar nji vrejtje t vogl. E hapi gojn t thot dishka, por un s'i lash koh dhe vazhdova: - Un kurr nuk rrej bab. Duhet t'a dish se deri m sot jot shoqe nuk ka prek me dor pun shtpije. T gjitha un i kam bam: Un i kam lam ent, i kam mshim odat, i kam lam liveret, kam gatue buk, kam ziem gjell, e kam la e lye shtpin, kam shtyp kafe, i kam arnue petkat e kmishat dhe, pr rnbi t gjitha, i kam lam edhe shpergajt e kalamajve. - Ti? - thirri si i habitun e me mosbesim. - Po, po, un. Un i kam bam t gjitha. Por oxhakun nuk mundem me e mshimun, se ajo asht puna e njej puntori. E n qoft se kt grue e ke sjell ktu pr me m bam shrbtoren e saj, m'a thuej q t'a dij - shtova. - Mos fol budallallqe - thirri me nji za pak t zbutun. - Kto q po ju them jan t vrteta, bab. Nuk jan budallallqe. Dhe po t them se un nuk mundem me punue ma, se jam e dobt nga shndeti. N'asht se nuk t dhimsem ndopak e m len n kt hall, t'a dish se do t vij nji dit q do t pendohesh - i thash me nji za t jerrt. - 'thue mori? A je ndr mend apo jo? - Bab! - thirra tue gulue. - Shtpin e nans e shoi vdekja dhe prve dajallarve nuk ka mbet njeri q t'i vije keq pr mue. N ju randohem shum. M thoni t shkoj e t strukem ndr ta, prpara se t vdos nga mundimet e prpara asaj koh q vdiq eme am - i thash dhe u shgreha n vaj. Em at u turbullue fare. U ue n kamb dhe m'u afrue. M kapi prdore dhe, tue m'i lmue flokt, tha me za t plasun: - Edhe un s'dojsha q t vdiste jot am, por ashtu urdhnoi Zoti moj bij. Ti mos u dshpro e mos qaj. Un t kshilloj t punosh vetm pr t mir t'ande, se due t bahesh e zoja me matarue nji shtpi. - S'kam fuqi. Jam e dobt nga shndeti gjegja prvajshm. - 'ke moj bij? Kurr s'kam ndigjue q t kesh qen smun. - Kurr s'ke pyet q t merrshe vesht prgjigja me mllef dhe tue e shique me sy t prlotun. - Pse flet kshtu moj Dije? 'faj t kam un? - bani. - Fajin e ka fati i em q m la pa nan e n dor t njerks, q don me m'a marr shpirtin prpara kohs - i thash me za t mbytun prej vajit dhe tue u dridh prej zemrimit q m kishte mbrthye. - Oh si flet moj bij; Kurrkush nuk mundet me t shtrngue me punue. Un qysh sot po e porosis at - donte t thote pr njerkn - q mos t'api pun. - Rri rahat e mos u mrzit - tha.

Sa e mbaroi fjaln iku i turbulluem e i surbulluem. T nesrmen erdh nji shrbtore n shtpi. Njerka ishte kah plset prej zemrimit, por s'kishte se si me shfry. Edhe oxhakun e mshiu nji puntuer. Qysh ate dit nuk bana ma pun shtpije, vese ndonji gjell kur m ftekesh ase qindissha ndonji gja q m plqente. Mbassi shptova nga thundra e njerks nisa me kndue, gadi pr dit, me Irenn. Ajo m'i epte msimet q bante vet n shkoll dhe, her mbas here, m provonte. N kt mnyr vazhdova derisa ajo e mbaroi shkolln. Irena thosh se jam shum e squet dhe, e knaqun nga kjo cilsi i rrall, prpiqesh t m msoj sa ma shum. Edhe un i u vuna msimit, sidomos Frengjishtes, me t gjitha fuqit e mija. Tash mund t them se zotnoj nji far kulture, t ciln i a detyroj Irens. Her mbas here lexoj libra t ndryshm dhe e ushqej trunin. Librat i marr hua prej Irens ase prej vllaznve t saj, se vet nuk mundem me i blem, mbasi em at nuk m'ep t holla pr ta. Irena ka tre vllazn: Gjonin, Markun dhe Koln. Gjoni parvjet e mbaroi fakultetin e Drejtsis n Vjen dhe Marku simjet i kreu msimet n shkolln e nalt tregtare t'atij qyteti. Gjoni asht bam antar n gjykatoren e ktushme, kurse Marku ende asht pa pun. Kola asht 11 vjetsh; simjet e mbaron filloren. Xha Simoni, ati i tyre, asht npuns i kadastrs me nji rrog t vogl. Mam Gjystina asht e ama e Irens dhe e vllaznve t saj. Kta jan Kosovar, t'emigruem prej andej qysh n kohen e lufts Ballkanike. Kan blem shtpi ktu, ngjit me ne. Nprmjet nji derike hyjm e dalim ke njeni tjetri. Xha Simoni asht spenxue shum dhe asht ngarkue me borxhe pr t'i msue djelmt e vet. Tash q ata mbaruen shpreson t'a prmirsoj gjendjen. Eme am - drit past - thon se ka shkue shum mir me ktu. Edhe mue m duen fort. Un hallet e mija ma fort i qaj me Mam Gjystinn e me Irenn se sa me njeri tjetr. Besoj se prshkrova krejt jetn t'eme t deritashme. Edhe n paa harue gja e shkruej ma von.
9

Ashtu? Po. 18 Mars Dje mbas dreke Marku e fotografoi t'amn e motrn me nji aparat q kishte sjell nga Austria. Mbassi i fotografoi ato, ve e ve, dshiroi t fotografohet edhe vet me to. Prandaj e prgatiti aparatin dhe m'a la mue q t'i a shkrep thumbin. Kshtu u fotografuen t tre, n nji grup, nan, motr e vlla. Sa mir e sa kujtim i bukur. - A don me u fotodrafue edhe ti Dije? - m tha Irena kur po ohesh nga karrika. - Jooo - prgjigja. - Prse? - pyeti. - Ti e din... Nuk guxoj prej babs.

- Fotografoju, se nuk e merr vesht yt at. E mshef un. E mbaj un, se e due t'a kem si kujtimin t'and - tha. - 'e don fotografin, Iren, kurse m ke gjall ktu e m shef, t pakn, dhet her n dit? prgjigja me buz n gaz. - Ahu Dije! Po ti nesr do t martohesh dhe un, kush e din, nuk kam me t pam... vese n t rrall. T gjith qeshn. M'u vun shum. Ma n fund u binda dhe u fotografova vetm. Sot e pash vethen t fotografueme. Ajo paraqitte nji blondin 17 vjeare q ka qndrue n kmb si e trembun prej dikuj me gjith q asht mundue t buzqeshi. Filmi u hudh dhe kopjet i mbajti Irena. N njenn nga kopjet bana nji shnim pr Irenn tue e shpreh krejt dashunin q ushqej pr t. Me ket mnyr dhe simbas mendsis s fanatikve, dje bana nji mkat apo faj t pafalshm q... duhet ndeshkue rrept. Po e muer vesht im at m hangr dreqi. 21 Mars Kushrinit t njerks i paska lem djal dhe kjo ishte grish sot n pallagajat. Kishte vendos me e marr me vethe edhe Metin e Fazijen. Ndrsa ajo po Sikur t'isha djal 33 mvishesh e po mertisesh n kthin t vet, un i lava fmijt. Por me qen se s'dijsha se 'duhej t'u mveshi, shkova me e pyet. Kur e hapa dern, me habin ma t madhe, pash se ajo, e zveshun lakuriq nga mezi e nalt, po e lyente pjesn e siprme t krahnorit ashtu edhe fytin me zhiv t bardh me qllim q t dukesh e bardh kur t'i mvishte robet dekolt. Me gjith q mbahet si fetare e madhe dhe me gjith q s'len fjal pa than kundr atyne femnave q e ndjekin modn, s'e ka pr gja t'a zbuloj nji pjes t krahnorit tue u mvesh dekolt!... Trupi i saj i trash, si nji krcu, dukej ma se i murm dhe gjijt e mdhej i ishin livar si dy kunguj t zi e t vyshkun. Ftyrn e kish lyem nji gisht trash; mollzat e faqeve i kish ngjyem rrie t kuq tue bam nga nji rrotull sa nji tresh Turku; buzt i kishte skuq trash e trash; vetullat i kishte nxim dhe i kish zgjat deri ke tamthat! Vetm dhambt e nxim prej zhivs q prdor, nuk kish mund me I zbardhue. Me nji f jal ishte bamun nji karikatur e uditshme sa me t'a fut lngjyrn. Edhe ndr gishta t duerve kish vum nji grumbull unaza argjandi e florini, si t'ish shoqja e grave t liga. N astin e par u tremba kur e pash n kt gjendje. Pandeha se mos ndodhem para nji gogoles. Por mbasandaj e mblodha vethen. I kafshova buzt q t mos shprthej n gaz dhe i fola shpejt e shpejt. U largova s'andejmi me nji habi t przieme me gaz. I mvesha fmijt, simbas porosis q m bani, dhe shkova n lulishte, ku nisa t mendohem. - A beson kjo grue se asht zbukuruem me ato ngjyra q ka vum? - i thash vethes. uditem se sa fort i

mungon gustoja ksaj femne. N na e marrt mendja se e zbukurojn ngjyrat nji zezake, kemi t drejt t besojm se edhe ksaj i a shtojn bukurin. Pr t, simbas mendimit t'em, do t'ishte ma mir sikur t mos e trathtonte ngjyrn e zeshkt t natyrs dhe t mbtesh e thjesht, se sa t bahesh si nji kukull pr t'i tremb sorrat n kopsht. Mir, por ec e thuej po deshe! Ajo ndoshta kujton se asht trhekse dhe e bukur. Ndoshta. Dhe asaj bukurije nashti don t'i shtoj edhe vet dishka ase at q s'ka dijt me i a dhan krijuesi!... Ndr ne nuk asht zakon t lyhen e t ngjyhen gocat. Vetm mbas martese fillon t tregohet aftsia e tualets. Un jam kundr ktij far operacioni, pse m plqen bukuria natyrale, ajo q ka jet, ajo q nuk shduket bashk me errsinn e nats. Fund'i fundit nji tualet t vogl me nji ik krem e me pak pudr mund t mos e neveris, mbassi e mbajn mir lkurn, por kur e kalon kt mas kujtoj se njeriu, n vend q t zbukurohet, shmtohet e deformohet. Shum her e kam pam njerkn t lyeme e t, ngjyeme, por kurr si sot. T them t drejtn u udita e u prshtypa aq fort sa nuk besoj t'a harroj pr shum koh. Tash rrij e mendoj se si em at e dashunon kt grue q nuk ka asndonji cilsi, asndonji merit ase ndonji shenj bukurije dhe habitem se si ai ka bam me t plot katr fmij. Un, po t kisha qen mashkull, - pr Perndi - do t m vinte efsh t'a prek, makar me dor, at trup q'asht si nji lkur e madhe e mbushun me voj. Do t'a neveritsha dhe nuk do t'i afro hesha edhe sikur t m sigurojshin e t m premtojshin kush e din se shka. Mir, por em at e don dhe e dashunon aq fort sa asht bam vegla e saj e verbt. Tue prfundue m vjen t pyes
10

e t marr vesht se a im at asht i magjepsun, apo un jam e verbt e nuk mundem me e dallue bukurin e saj? S'dij. Prandaj po hesht. 25 Mars Sot n mngjes, si do vjet, njerka e bani rnagjin e zakonshme pr me mos na kafshue insektet gjat ktij viti. N kt veprim magjik edhe un marr pjes, pse me nji an m ka strvit ajo qysh n vogjli q t jem ndihmsja e saj dhe m'an tjetr nuk mundem me e kundrshtue se duhet t'i shijoj hidhsit e nji zihjes me t. Pr shembull vjetin e kaluem u zum e u bam pr pes pare pse un, tue than se magjia asht nji bestydni e marri, s'dojsha me i ndihmue. Prandaj edhe simjet i u binda. Muer njerka ni spag, nja dy pash t gjat, dhe e lidhi n hatllat e gjelltores. Mbasandaj u drejtue kah un tue m shique n mnyr q m dha t kuptoj se ishte gati pr t'a nis veprimin magjik. Athere un pyeta: - 'lidh ashtu? - Buz-kuqet - gjegji dhe bani nj nyje n spag me besim fetar.

- 'lidh ashtu? - pyeta prap. - Buzzezt - tha dhe lidhi nji nyje t dyt. - 'lidh ashtu? - Brinj-zijt - prgjigji dhe lidhi nji nyje t tret. Me kt mnyr u ba nji varg nyjesh pr mos me na kafshue buzkuqet - imkat -, buzzezat mizat -, brinjzit - akrept -, krcimtart - pleshtat -, rrshitsit - gjarpijt -, frshllyesat - miskonjat. Prve pyetjeve e prgjigjeve t caktueme asnji fjal tjetr s'duhet fol kur bahet magjia, se prishet e nuk ban dobi. Gjithashtu nuk lypset t prmenden insektet me emnat e tyne t vrtet, por me emna t prshtatun. Fjala ven imkat prmenden me fjaln buzkuqet, mizat me fjaln buzzezat etj. Kshtu njerka q sigurue nga besdia cimbuese e insekteve pr simjet, por pr fat t keq t saj Meti na e kishte zgjidh e marr spagn e magjis. Po. Atij i qenka dasht nji cop spag pr balonin q do t vente n fluturim dhe, tue krkue andej e kndej, i a zen syni spagn e livarun n hatllat e gjelltores. Gjen mnyrn dhe e merr. E muer, por i kushtoi tepr shtrejt, pse kur e muer vesht njerka e zbruni me grushta e me shqelma. Pr kt shkak na u desht t'a prsrisim magjin tue lidh nji p tjetr. Me gjith q njerka e prsrit magjin n do pranver dhe me gjith q edhe baba, nga ndonj her, ngjit ndr mure nuska t shkrueme pr kt qllim, prap se prap na kafshojn miskonjat me shoqe dhe s'duen t dijn as pr magjit e njerks, as edhe pr nuskat babs! 28 Mars Edhe sot n mngjes, si shum her, krisi poterja n shtpi t'on. Shkaku i zihjes q kafja dhe mungesa e do sumbllave n nji kmish t t'im et. Em at ka disa vetia, por si njeri mishi ka edhe disa vese e mani q nuk i hjek sikur t'i a presish kryet. Pr shembull vet i lan syt e nuk don q t'i shrbej tjetri; nuk ban potere po t bahet ndonj dam, as edhe nuk zemrohet kur merr vesht se e shoqja ka dal me shtit pa lejen e tij. Por po gjet kmish ase brek pa sumblla dhe po i u vonue kafja, nxehet e bahet prush prej zemrimit. Bindet edhe dreqi nga britmat e tija, sidomos, kur i vonohet kafja e mngjezit. Deri aty nja nji mot ma par un i shrbejsha t'im et dhe mundohesha me i a prmbush nevojat e tija, por n nji zemrim q pat me njerkn pr shkak t nji mungese, m porositi q mbas asaj dite t mos preksha gja me dor ma. Me kt mnyr ai donte me provue se a plotsoheshin prej njerks porosit e tija apo Sot n mngjes nana - njerka - vonoi t'i a sjelli kafen. Ai u zemrue dhe shfreu tue nimt e tue mallkue. Ajo u mundue t shfajsohet tue than se e kishin pengue fmijt, por ku merrte vesh ai se. Pa u shafit mir kjo potere krisi e dyta, pse kmisha q do t ndrronte sot im at, pr fat t

keq, kish qllue me dy sumbulla mangut. Ushtoi e buiti shtpia, nji cop her, nga britmat e t'ime t. uditem n pakujdesin e ksaj grueje dhe nuk marr vesh se pse nuk i ven menden me i prmbush dshirat e porosit e t shoqit. Nji grue q s'ka regull n pun, q s'ka kujdes me i prmbush nevojat e burrit, q nuk prpiqet me i kuptue veset ase vetiat e bashkshortit t vet, nuk vlen asnji dysh dhe nuk meriton t jet as shrbtore e jo ma Zoj shtpije. Nga shkaku i grindjeve t shpeshta q ngjajn n mes t t'im t e t njerks edhe mue m prishet qetsia dhe m cenohet prehja, pse ajo, e zemrueme me t'em at, krkon ras q t'a shprazi n mue dufin e vet. Pr kt arsye shpesh her shtrngohem me u mprojt nga shigjetat helmatuese q hedh me gjuhn e saj t mpreft. Vetm jam e knaqun se ky zemrim q shprthen n mngjes me aq forc e furri, nuk ka fuqi t jetoj vese derisa t perdndoj Dielli dhe disa her edhe ma heret. Mbas bubullimave dhe shiut len Dielli! Po. N mbramje paqtohen dhe bahen ... mjalt e tlyen, si thot f jala popullore. Un, tue i pam n mbramje q ligjerojn amblas e me buz n gaz, shpesh dyshoj se mos kam shkallit. Nuk i besoj vethes dhe m duket sikur e kam pam n'andrr at grindje q me tingujt e vet kumbues e karakteristik, e ndijn edhe fqijt me vesh t ngrehun n ndigjes, por me ftyr t thartueme. Sidoqoft, paqtimi m plqen. Em at, me gjith
11

q pak nopran dhe injorant, ka at t mir q nuk mban hidhnim. Ve ksaj edhe kur zemrohet nuk arrin me e sha rand ase me e rraf t shoqen, ashtu si bajn shum t tjer goj prishun e mizor. Ai kurr nuk e kaprcen kufinin sa t'a flliqi gojn me fymje e poshtnime ase t'a humbi ndrgjegjen e veprs pr me e rraf bashkshorten e vet. Ndokush mund t krkoj me i a ul vlern ksaj sjelleje njerzore tue than se ai e frenon vethen pr shkak se druen mos bie nga kunora dhe trembet nga porosia e rrept q ban Kurani pr me u sjell mir e njerzishm kundrejt grave, e jo nga nderimi e dhimja q lypset t ket kundrejt tyne si njeri. Nji pretendim i till ka gjas t'i prgjigjet s vrtets, por sidoqoft mue m'intereson fakti e jo qllimi apo shtytsi. Mbasandaj e mira, nga do q t vij, nuk e vdjerr vlern dhe lypset t mohet si e till. S'dij se far lidhje mund t mbetet n mes t dy bashkshortve kur futet ndrmjet tyne mnia n trajt shamjeje e rrafjeje. Grueja q poshtrohet me shamje t randa dhe rrifet, o duhet t jet lop q t'i meritoj ase t ket interes apo frig nga burri q nuk e kput at lidhje q i ka bashkue dikur formalisht e jo shpirtnisht, sepse jeta e prbashkt, n rasa e n kushte t tilla, bahet e padurueshme. Pr t'a shtmang do mosmarrveshje, pr t pas harmoni t

vazhdueshme dhe pr t bam nji familje t lumtun, ata q do t martohen - prpara se t'a bashkojn fatin e jetn - lypset t jen njoft, t'i ken pajtue karakteret dhe t'a ken dashunue njeni tjetrin. Pr ndryshe s'bajn tjetr vese krijojn nji Ferr pr me e torturue vethen dhe pr t'i prcllue n flakt e tija edhe fmijt q do t'u lejn. - Mir, por femna Muslimane asht e mbulueme dhe s'asht e lejueme me u njoft me at q do t martohet, m prshpriti dikush n vesh me nji za q gjante sikur vinte nga thellsit e njej vorri. Ndoshta q zani i ndonji martyres Muslimane. Ndoshta. Qeh edhe ktu del para arafi dhe e prish punn krejt. Shpesh kemi ndigjue t flitet, me prbuzje, pr ata djelm q martohen me vajza t hueja. Martesa e djelmve Shqiptar me goca t hueja, deri diku, asht si nji far neveritje q i bahet femns Shqiptare, pse ajo, si zogu n kuvli, pret t'i zgjatet nji dor e vokt pr me e prkdhel dhe me i a amblsue jetn. Por edhe djali - mos na ndigjoj kush ka t drejt, se psenuk mund t martohet symbyllazi pa e pam e pa e njoft ate q do t bahet shoqja e tij e prjetshme. Pr shembull nji student, nji djal q asht pajue me nji kultur t shndosh dhe q e mon vlern e jets me bashkshorten, si mund t martohet me nji femn q kurr nuk i ka pam ftyrn, q nuk i a njef veset e vetiat, q nuk i a din gradn e mendjes, q s'ka as ma t vogln kultur dhe dhe q nuk e ka dashunue? Martesa lypset t jet akti i lidhjes s dy zemrave, i pajtimit t karaktereve, i prshtatjes s pjerrjeve dhe i bashkimit t t gjitha pikpamjeve. Pr ndryshe ndjell kobe e mbjell mjerime pr paln e bashkueme. Ndr ne ka shum q ankohen pr kt importim femnash t hueja q bahet nga djelmt t'on dhe krkojn t merren masa ndeshkimi pr me e ndalue hovin. Kta njers kujtojn se e kan zgjidh problemin tue u impozue tjerve, me forc, q t vepron kundr vullnetit e dshirit edhe n ashtjet e tyne jetsore. Sa gabohen! Kta, n vend q t bajn kundrshtime t kota, do t bajshin ma mir sikur t prpiqeshin pr emansipimin e femns Shqiptare, pr naltsimin e nivelit t saj kultural dhe pr shptimin e saj nga verigat robnuese t arafit q, mandej, t mundet me u bam e dj me u bashkue me djalin e kulturuem ndr shkolla t'Europs. Pr ndryshe kurr nuk mund t sigurohet nji barasim i drejt dhe i nevojshm, kurr nuk do t'i arrihet qellimit t dshiruem dhe femna Shqiptare, e lanun mbas dore si ndonji plak e padobishme, nuk do t jet e meritueshme pr t'u bam bashkshorte dhe nan e mir. Them femna Shqiptare e nuk po baj ndonji dallim, pse edhe Katoliket e Orthodhokset - me prjashtimin e disa t paktave q rrojn ndr qytete dhe q kan nji far ndryshimi - jan n nji gjendje me femnn Muslimane. Un

po t kisha qen djal, do t'a ngrejsha zanin dhe do t krkojsha lirin e femns, do t lypsha q t provohet kapasiteti i saj pr me i zhvillue cilsit e mbrendshme dhe pr me n fisnikue shpirti i saj i shtypun e i mbytun deri tash, pse prparimi i nji kombi shkon krahas me at t femns dhe poshtnimi i femns e on kombin n grmin. Tue prfundue due t them se martesa nuk asht nji loj zarsh ase nji llotari q pa kokamje t madhe provon fatin e lojtarit; nuk asht nji lodr symbyllthi, por asht nji kontrat q lidh pr gjithmon fatin e jetn e dy vetve dhe q efekti i saj shtrihet n t tan shoqnin, pse nji shoqni e lumtun prbahet nga familjet fatbardhe e jo nga ato q jan mjerue. 1 Prill Tue i kref flokt sot para pasqyrs m shkuen syt ke nji shenj q m ka mbet n ball qysh n vogjli. M'u rrqeth shtati kur m'u kujtue ngjarja e hidht q si trashigimtarin e vet m'a la kt shenj. Me qen se e paskam harrue me e shkrue kur e prshkrova jetn t'eme t kalueme, po e shnoj sot, mbassi ajo asht si nji njoll e pashlyeshme pr njerkn t'eme zemr gur dhe si nji pik e zez n kt ditar q prmbledh n gji t vet t gjitha shfaqjet e jetn s'eme. Me bije ndrmend se n nji mbasdarke Dimni, kur un do t kem qen nja 5 - 6 vjetsh, ndodhesha vetm me njerkn n shtpi. Em at kishte shkue s'dij se ku. U ngrita me pim uj. Kur u ktheva me u ul n vend, m ngeci gishti i kambs s djatht n nji t grisun t qylimit dhe u prplasa mbi tagarin e q'ishte plot me push. S'dij se qysh, por t dy duert e mija u rrasn n prush dhe hunda m ndeshi n tefin e tagarit. Nji klithm e thekshme, q u shkput nga shpirti i prvluem, plasi nga goja e eme si ndonji dinamit. Mandej nji
12

breshn lotsh shprthyen nga syt dhe u przien me gjakun q kullonte nga hunda e ame n buzn e holl t tagarit. - Pla, mori shtrig, se m trembe - m'a bani njerka me njiher dhe m mshoi me nji grusht. Prnjiher u prplasa pr dheu tue piskllue nga dhimbja e hunds q m'ishte am, nga duert q m'ishin djeg dhe nga grushti i njerks. Kur un qajsha e ulrijsha nga djega e madhe q kisha ajo, tue m sha e mallkue, m'urdhnonte me pushue. - Mjaft ma, moj bu, se m'i shurdhove vesht - thiri ma n fund dhe u ue nga vendi si e trenueme. Muer nji grusht spec t kuq dhe m'a rrasi n goj me prdhun. Nji gjam dy her mneruese dhe nji dnes i trefishuem e ndoq mandej kt barbarizm. Athere u mrzit ma fort. M rroku pr krahu dhe, tue m trhek rrshanas, m

oi e m mbylli n kthin t'eme tue m'u krcnue se do t m futte n pus po t vazhdojsha me qam. Edhe nashti uditem se si s'plasa at nat nga dhimbjet e mdhaja q pata. T nesrmen n mngjes Mam Gjystina m bani do barna dhe m'i leu duert e hundn. Nji koh mjaft t gjat vuejta. Plaga e hunds m la nji shenj dhe kjo dal nga dal u ngjit deri n ball. Tash ka arri mu aty ku fillojn flokt. S'mbaj mend se si i qe parashtrue ngjarja t'im et. Kjo asht njerka e eme me trup njeriu, por me shpirt prej bishe. 6 Prill Cili q ai? S'e dij dhe as guxoj me pyet se m vjen turp, se druej mos vehem n loj prej Irens. Ndoshta asht i krishten, i vluem ase i martuem. Kush e din. Oh ma mir t mos e kisha pam. Syt e tij, t zij, m gjajti sikur m magjepsn n as. E ndiva se u turpnova, pse m'u nxe shtati prnjiher. Desha me ik, por s'munda, se s'kisha fuqi. Mbeta shtang dhe u struka n kandin e kthins. M'u duk sikur m'a kapulloi shtatin nji dishka q m hutoi e m shprdrodh nn forcn e vet. Sa bukur e sa ambl tingllonte zani i tij! Kishte kumbimin e nji melodis harmonike q t'a kilikos zemrn. Ishte nji muzik n vethe. Ka disa njers q s'u vete fare qeshja. Kur qeshin u shtremnohen turijt, u rrudhen faqet, u qajn syt dhe shmtohen aq shum sa s't kanda t'i shofish. Por atij i kishte hije si qeshja ashtu edhe nnqeshja. Kur flitte, me buz n gaz, t'a merrte mendjen. Shkurt nji ndiesi, e panjoftun prej meje deri m'at as, m'a mbushi shpirtin me... dishka. - Mos ju trazova Iren? Duket se Zonjusha... - tha kur u fut mbrenda kthins, pa pandehun, por s'e mbaroi f jaln. M hudhi nji veshtrim t mpakt e t thekshm. M'a tronditi zemrn. - Jo; s'ka gja. Ajo asht... - gjegji Irena dhe m shiqoi me buz n gaz. E kuptova se ajo qe tue shprthye n gaz nga shqetsimi q tregova tue dash t'i mshifem atij djaloshit t huej. Ma n fund ika, por m duket se dishka lash aty nga... zemra e eme. A thue kshtu asht dashunia? Jo or jahu! Ajo do t jet, kush e din, disi ndryshe. Mir, por 'qe ajo q m lvizi n thelb t zemrs dhe m bani tak? Demede kshtu qenka dashunia. Demede e... due. Por jo. S'asht e mundun. Si mund t prftohet dashunia vetm me nji ndeshje vetm me nji veshtrim? Kjo asht marrzi, asht foshnjri... Por 'po baj? M duket se s'jam n regull. Pr cilin po mendoj ksodore? Kush m'ep t drejt me u shpreh, n kt mnyr, pr nji djal q'asht i panjoftun pr mue dhe ndoshta kushrini i Irens? Ndoshta ai asht ndonji prej fisit t saj dhe tash, sikundr tha edhe vet, ka ardh ktu pr t'i festue Pashkt. E un ende po e vras mendjen me marrzina q nuk prkohen kurrsesi me t vrtetn ase me dshirin. Mbasandaj, sidoqoft, mue s'm ka hije me u marr me djelmt e bots. Turp, pr Zotin, turp! Oh si u bana!

Lene e mos e trazo ma! S'kam me e kujtue dhe s'kam me e prmend kurr. S'kam as arsye q t'a lodh mendjen me t. Mos e dashunoj? Jo. Athere kalo e mos bzaj. 7 Prill Ububu si psova! E humba fare. M duket se m hyni fitili, m gjan se m kapi grepi i dashunis. Mbram von m muer gjumi, pse mendojsha, padashas, pr at djaloshin e... bukur q pash dje ke Irena. Edhe n'andrr m shfaqesh me buz n gaz dhe, tue m'i ngul syt e vet si shtiza, avitesh t m kapi pr dore. Jam tue ndim nji far turbullimi n shpirt. Kujtimi i pamjes s tij s'm hiqet mendsh; ftyra e tij gjithnji m paraqitet para syvet t mendjes s trazueme jashtzakonisht. Sikur nuk mjaftojshin t gjitha kto ngucje q m bahen nga duer t padukshrne edhe Irena m tha sot n mngjes se ai kishte pyet pr mue. - Ai pyeti pr ty Dije - tha tue m shique me nji mnyr t veant q s'u gjasonte atyre t herve tjera. Un, si ato q druejn se mos u zbulohet tinzia, e ula kokn, por edhe pyeta: - 'pyeti? M as u pendova pr pyetjen q bana. E ndiva se isha skuq n ftyr dhe zemra m rrafi me hof. - Pyeti se cila je dhe e kuj je - gjegji ajo. M'u mveshn syt nga nji re e... kuqe. Isha turbullue. - Mbasandaj? - bana pa dashas dhe e hutueme. - Kurrgja ma tepr - tha Irena dhe mbassi m'argtoi n sup, shtoi: Mos u shqetso, Dije, se ai asht nji djal' i mir. Asht biri i nji famljes fisnike q meriton t... nderohet prej kombit t'on si familja q pjell heroj pr t'u bam fli pr ideale t nalta. Asht trashgimtari i dj i nji atit q e ka kalue jetn e vet ndr prpjekje e lufta t lavdrueshme pr...
13

- Hof Iren! 'm interesojn mue kto? - I thash me padurim. Me t vrtet nuk m'interesonte t dij se ai qenka biri i nji familjes fisnike apo trashanike, i nji t vorfnit. Qesh tue plas nga padurimi. Un dojsha t marr vesh se cili asht, 'asht dhe 'far lidhjesh ka me Irenn. Shkurt m'interesonte personi i tij e jo familja, nga e cila zbritte. Mir, por ajo vazhdonte t m flasi pr shkalln dhe pozitn e familjes s tij. Me fjal t tjera ajo flitte mbi origjinn e trandafilit, mbi rranjt, degt e gjethet. Por pr trandafilin vet nuk m thosh kurrgja. - Pse po mrzite Dije? - m'a bani kur i a preva fjaln. - Un dojsha me t kallzue se ai, me q zbret nga nji familje e ndershme, asht i... mir. - Ahu Iren! Pr mue gjith njerzit, derisa t mos e kem provue ligsin e tyre, jan t mir. Sa pr rodin... - Mir pra. E lam - tha tue m'a pr fjaln. Nuk guxova, t'a pyes ma. Oh se 'm'a punoi!... Un dojsha t flitte, por jo pr prindt e tij. Dshirojsha t m rrfej se cili asht dhe... deri ku interesohet pr mue. Por ajo flitte kot m kot. Ma n fund heshti dhe m la n

terr. Ajo kujtoi se u zemrova pse po m bante fjal pr t, pr nji djal t huej. Natyrisht nuk mund t'i a merrte mendja se 'kisha psue qysh at as q syt e tij ndeshn n t mijt. Mbeta me goj hapt dhe e harlisun. Pr nji as u humba fare sa, pr pak, qesh tue e sham pr mundimin q po m bante aso dore. Me gjith at e mblodha vethen. E ndrroi bisedimin Irena dhe s'po prekte andej ma. Un nuk e kisha mendjen ke ajo. Mendja e eme, ndrsa flitte ajo, prpiqesh me bam zbulime dhe zemra uronte q'ajo t kthehesh rishtazi n kallzimin e gjendjes s'atij djalit me vesh t shpuem. Mir, por ajo nuk pushonte s foluni pr sende q, pr mue, nuk vlejshin asnji dysh. Hof se 'm'a plasi shpirtin! Por mir m'a bani, se edhe un nuk durova pak, derisa ajo t shpjegohesh ase t lodhesh tue fol pr prindt e tij. Po t mos isha ngut me e msye me at vrejtje t'ashpr, pa dyshim, ajo do t'a vazhdonte rrfimin dhe ma n fund do t vinte ke ai. E un tash do t'isha shlirue nga ky ankth q m randon mbi zemr. Po, do t'a kisha marr vesht se cili asht e far asht. Pr t parn her i mora mni Irens dhe m'u duk sharllatane, mrzitse, e pamshirshme dhe... mizore. Un, si t'isha ul mbi gjemba, shkpurdhesha n vend dhe urojsha t kthehet n bisedimin e maparshm. M'an tjetr mundohesha me gjet nji veregz, nji far pyetje t trthurt q t'a shtyjsha me fol mbi shka dshirojsha, por ku i mbeten mend njeriut n rasa t tilla? N'ata pak minuta, q m gjajtn sa vjett, trillova njimij mendime pr me e arri qellimin, por prap s'guxojsha nga droja se mos m kupton e mos m heton. Ta pyes kshtu? Jooo. Ta pyes ashtu? Prap jo, se nuk ban, thojsha me vethe dhe nuk mundesha me e ik fare ashtjen. Ndrkohe hyni mbrenda Mam Gjystina. U ul pran meje dhe, tue m'i lmue flokt e koks, m pyeti pr shndetin t'em. Nashti e humba ma keq. Natyrisht, pse nuk mund t flitesh faqe saj pr nji djal q'ishte i huej pr mue. Ve ksaj ajo nisi me e pyet t bijn pr do pun shtpije q pr mue ishin t pashijshme, mrzitse dhe t kota. U mrzita. Mendova t'iki e t vij n shtpi pa e zgjat at lamsh q m'a kishte bam lamsh mendjen e zemrn, por nuk m'ikesh se!... Dishka m ndalonte. Po, kisha shpres se mos marr vesh gja. Bashk me zemrn m rrifshin edhe tamthat. Prnjimend isha shqetsue dhe isha bam nervoze. Prandaj i mora tamthat n t dy shuplakat e duervet dhe, e mbshtetun me bryla n tryez, po mundohesha me u qetsue. Dalnga-dal kisha humb ndr mendime. Dikur u ue n kamb Mam Gjystina dhe thirri e gzueme: - O mir se erdhe mor bir! - Mir se t gjej Mame. Dje s't gjeta ktu. Prandaj erdha me t pam. Ky bashkfjalim kumboi n vesht e mij si nji pshpritje q vjen prej s largu, si zana q ndigjohen n

gjum. Dikush m preku ri sup t majt dhe m'a thirri emnin n vesh. E ngrita kryet dhe, si e zgjueme nga jermia, pash para meje ftyrn e tij q shklqente nga nji buzqeshje e ambl. Menjiher u ova n kamb si e kapun n faj dhe bana me ik. Tue u rrotullue, syt e mij ndeshn n t'atij, mu n'at as kur e kishte prqafue Mam Gjystina. Ika e hutueme dhe me shpirt n hund. Vraga q e madhe. Me gjith q kaprceu mesnata ende s'po flej, se s'm merr gjumi. Nuk dij se si u bana kshtu. U skatarita fare. Nuk m hiqet mendsh ftyra e tij e kandshme dhe njikohsisht pak si e egr. E shof, si n vegim, t m shfaqet me shtat t plot e mesatar, me krahnuer t gjan, me kok vezake t stolisun me flok t zij e t sprdredhun pak. Syni i tij, prher I qeshur, robnon do femn q e shiqon. Goja e tij gjan sikur kullon mjalt. Veshin e majt, s'dij se pse, e ka t shpuem. Typ i uditshm dhe i prsosun. Nji typ q ka bashkue n vethe bukurin dhe egrsin, amblsin dhe ashprsin, butsin dhe vrashdsin. I mbylla syt q t mos e shof, por nuk mbyllen syt e mendjes e t zemrs qi ai preku me nji fuqi trhekse. Duket se prnjimend e... dashunoj. 8 Prill Pata vendos q t mos shkojsha sot ke Irena, por a mund t qndrojsha se?... S'm zinte vendi n vend dhe u bana si e trenueme... Prandaj s'e zgjata. Shkova. Po, shkova, se sot ishte edhe dita e par e Pashkve dhe duhej t'u a uroj t kremten. Me kt mnyr u justifikova edhe para vethes. Mbasi e urova Xha Simonin, Mam Gjystinn dhe djelmt me rradhe shkova n kthin t'Irens pr me e urure edhe at. Kur hyna mbrenda pash se ajo po bahesh gati me luejt, me vijolin, nji pjes t nji muzikanti t prmendun. - Hajde Dije, se sot do t
14

gostis me muzik - tha tue m kap pr dore dhe tue m'ul mbi nji karrike afr vethes. I a urova Pashkt dhe u ula, pa dashas, mu n'at vend, ku nji dit ma par kishte qndrue ai... djaloshi veshshpuem. E mbshteti thuprn Irena mbi telat tue m shique me buz n gaz dhe e luejti dorn, menjiher, si me nervozitet. M as cingroi violina. Mbasandaj nisi me jehue, kadalas, ambl e but si me dash me t marr me t mir, si me t premtue dishka t mir, t bukur, t lumnueshme e t... hyjnueshme. Irena i kishte mbyll syt e zij, ma t zij se rrushi, dhe, me ftyr t qeshun, qndronte n kamb si statuja e venusit, e tretun, ndoshta, ndr andrrime e vegime t nji lumis s pritun. Edhe un isha dehj. Qndrojsha me goj hapun dhe s'merrsha frym. Kisha tret fare e rrmbyeme nga nji har e paspjegueshme. Zemra e eme ishte ue pesh nga ngacmimet e jehit dhe m dukej sikur fluturojsha npr hapsinat e kaltrta t Qiellit, m gjante sikur s'rrojsha ma n kt bot, por n nji tjetr,

ku endeshin miljona fatbardh me kunora rrezesh mbi kok dhe me lule ngjyrash ndr duer. - Mir e ka Tolstoi kur thot se duhet t dnohen muzikantt q e nxisin dhe e cysin shpirtin virgjin t njeriut thash me vethe kur pash se isha rrmbye nga duer t padukshme dhe isha prplas ndr oqeanet e paskajshme qiellore. - A din ti, Dije, se Shpendi interesohet shum pr ty? - tha befas Irena tue e hjek thuprn nga violina. - Si th? - Pr Zotin s't rrj. Ai dje pyeti shum pr ty. Por ti mos m'u hidhno. - Cili? - Shpendi. Ai djali q t ka ndesh ktu dje e pardje - tha tue m shique amblas ndr sy. Shtanga dhe u hutova. M gjajti sikur m gugulluen vesht. - 'pyeti? - bana si e raskapitun. - Pyeti se cila je, e kuj je, a je vlue, a ke ndonji t dashun. Me nji fjal pyeti gjithshka mund t pyetet pr nj vajz q asht n moshn t'ande. - 'e keni ju kt djal? - pyeta me shpirtin pezull, pse nga prgjigja mvarej fati i zemrs s'eme. - At e kemi kumbar. Im at i a ka qeth flokt - gjegji. - Ashtu?!... Xha Simoni qenka nuni i tij?!. - pshprita me za t mpakt e t dridhshm. - Po. - Si the e quejn? - Shpend. - far emni ky? - I bukur, apo jo? Nuk i u prgjigja, se m rrafi zemra me hof e s'kisha fuqi. Isha trondit. Nji far ligshtije e dobsije e paprballueshme m'a pushtoi shtatin. Shpend" thash si n murmuritje dhe, e raskapitun, e mbshteta kryet mbi tryez. - 'ke Dije? - pyeti Irena e shqetsueme tue m pam t zbeme. - Kurrgja - i thash mekshm dhe me buz t dridhshm. Ajo u tremb se mos u vilanisa. M kapi dhe m vu n shtratin e vet. Mbasandaj u zhduk pr t marr uj. Un me t vrtet isha ligshtue aq fort sa s'kisha fuqi as me lviz e me fol. I mbylla syt q t qetsohem pak. Mbas pak m ngjiti Irena nji got uj ke buzt. Kur i hapa syt pash pran shtratit Xha Simonin, Mam Gjystinn, Markun, Gjonin, Koln, Irenn dhe, atje posht, Shpendin. I xixlluen syt Shpendit kur pa se i hapa syt. M gjajti sikur m shiqoi me dhimje e me... dashuni. Oh sa knaqsi m ndiu zemra kur pash se nga syt e tij shprazej, n mos gabohem, nji dhimbje shpirtnore e trazueme me nji far gzimi t pa ansueshm. Oh se far force, far magneti kan ata sy q t bajn me vdek vetm pr nji t shiquem t tyne. Ku e dijn djelmt se sa shum na bajn me vuejt na t gjorat kur na hudhin shiqime t thekshme. Shyqyr q s'e dijn. Ata kujtojn se vetm syt t'ona djegin e prcllojn. Nuk mund t'a dijn ata se sa fort lodhemi na t ngratat pr me i zbulue

pjerrjet e zemrave t tyre nga veshtrimet q na hedhin. Nuk mund t'a dijn ata se neve na duket sikur pasqyrohet n syt e tyne jeta e jon e ardhshme plot premtime lumnuese ase leqe mjeruese, e tan qenja e jon dhe krejt bota e mendimeve, e shpresave dhe e andrrimeve t'ona. Vall 'u kish than Irena atyne rreth dobsis s'eme? A thue e ndin ai se vet asht shkaktari i ksaj tronditjeje q psova? A thue se prnjimend i vjen keq apo m gjajti mue, mendova at as kur pash se po m verente. Ai kishte pas ardh aty n drek, i grishun prej familjes. - 'pate moj bij? Mos t zemroi Irena? pyeti Xha Simoni me nji za q kumbonte i dridhshm. - Jo; s'm tha gja ajo, por u ligshtova- thash tue e shique Irenn q qndronte atje tej, e zbet dhe e pikllueme tue kujtue se ishte fajtore. U mata t ohem, por s'm la Mam Gjystina. - Hiqu mor plak, se s'ka gja vajza - i a priti Mam Gjystina tue e largue Xha Simonin dhe tue m'a frkue ballin me dashuni amtare. Mbasandaj shtoi: - Na e kan marr m sysh ikn. Rri e qetsohu pak moj bij.
15

T gjith, ve Shpendit, qeshn. Mbas pak u ova dhe erdha n shtpi. Tue u largue, me nji far mnyre, e ktheva kryet mbrapa dhe e pash edhe nji her at q m kishte robnue pr jet. Edhe ai m ndiqte me sy t turbulluem. Oh sikur t shifsha q ata sy t derdhshin lot pr mue. Tash e dij ma se ai s'qenka kushrini i Irens. Ky dyshim, q m'a brente zemrn si nji krymb, nashti u shduk, por nji varg tjetr e zavendsoi menjiher: Po. S'asht fisi i tyre, por mund t jet i Krishten dhe ksisoj bashkimi i jon do t jet i ndaluem prej fs. Po n qoft i vluem ase i martuem? Po n qoft se ka ndonji dashnore? Nji grumbull pyetje t tilla i bana vethes me shqetsim dhe s'munda me i dhan asnji prgjigje. 9 Prill Sot n mngjes erdh Irena me m pamun. M gjet tue u mvesh n kthinn t'eme. - Mir mngjezi Dije - m tha tue hym mbrenda. - Mir mngjezi Iren. - Hej si je sot? - Ma mir. - Dish Zotin m thuej. Dije, se 'pate dje? Mos t fyeva me ndonji fjal? - pyeti e shqetsueme dhe e trishtueme. - Jo, Iren, jo. Dje, qysh ma par se t vijsha ke ju, qesh pak e dobt nga shndeti. - S'e besoj. Don me m mashtrue. - Besom se u ligshtova. - Domosdo u ligshtove, por prse? - Sepse... - bana tue u mendue se si t'a gaboj - Sepse u zemrova n mue. - Jo, pr Perndi, jo. - Po 'pate? - T thash d! Lene kt, por m thuej se 'ngjau, mbassi m vune mbi shtrat?

- Asgja. - Fare, fare? - Fare Dije. 'mund t ngjiste? Un, kur t pash se u dobsove, shkova mora uj pr me t flladit. - Mbasandaj? - Mbasandaj t gjith erdhn e u kujdesuen pr ty. - A e humba mendjen? - Jo. Vetm se u meke fare. - Po ma? - Em at m shau tue kujtue se t kisha hidhnue. Ajo asht e ajtht, ndin fort dhe ti do t'a kesh nguc me ndonji fjal t papeshueshme mir mori e marr", m tha i egrsuem. - E pash se atij i erdh shum keq. - Po, por ma fort se t gjith, pr udi, u pezmatue Shpendi. - Kush? Shpendi th? - i a bana me nji za t mpakt q provonte kjartazi se sa fort isha ndrydh e pltuc nn forcn e dashunis, por ajo s'e vuni re. - Po Shpendi - gjegji dhe vazhdoi: U zbe e u ba dyll i ngrati. I dridhesh buza dhe krejt shtati. Un u tremba se mos mpaket. Mue prsri m'iku ftyra. E ndiva se po tronditem. Prandaj u ula, plogshm, mbi nji karrike q u ndodh aty afr dhe pyeta: - Nga asht ai? - Asht Kosovar. Ka vetm nji nan. Tatin dhe dy vllaznit e tij ma t mdhej i a kan vram gjindarmt. Oh sikur t'a dijshe se far trimash kan qen ata. . . E pash se ajo do t zgjatesh n kallzime mbi trimnin, burrnin dhe besnikin apo fiknikin e atyne q kishin ram dshmor. Prandaj i a preva fjaln tue e pyet: - Mir, por un kurr s'e kam pam at djal ke ju. - Ai parvjet ka ik bashk me t'amn. Na athere, shkuem me i pam, E mban mend kur shkuem n Shkodr? - Po, e mbaj. - Edhe vjet pat ardh Shpendi ktu. Por nuk qndroi vese nji dit. Prandaj ti nuk e ke pam. - Vetm t'amn e paska marr me vethe? - Po ti, m duket, m pate than se asht i martuem apo i vluem? - pyeta me nji far mjeshtrije. - Ai?!. 'thue moj Dije? Ai ende asht foshnje. Tash n vjesht i mbush 23 vjett. - Gabim e paskam marr vesht - thash me qllim q t'a humb gjurmn.
16

Tash isha shlirua ma, nga ato veriga q m lidhshin ma par. - Jo xhanm. Ai as asht vlue, as asht martue - prsriti Irena me nji za q dikonte siguri t plot. U prpoqa t trilloj nji far pyetje q t merrsha vesht se a ka ndonji dashnore, por nuk munda. - Edhe ai m ka pyet shum pr ty, Dije dhe m ka krkue aq spjegime sa u udita - tha Irena mbas nji heshtjeje t vogl. - Prse pyeste? - S'e dij, por m duket se. . . - 'fare? - Mos m'u hidhno se po t them, por m duket se t . . . don.

- M don th? - i a bana si e luejtun mendsh dhe u hudha n prehn t saj. - 'ke Dije? - thirri ajo e tmerueme. - Kurrgja - thash me za t mbytun, gati t prvajshm. - 'ke mori? Fol! - Asgja - gjegja tue e mshef kryet n krahnuer t saj. Dojsha me i a hap zemrn, por m vinte turp. Me gjith q asht nji mbhi e pamohueshme me i a il zemrn nji shoqes dhe me gjith q ajo nuk e ka mshef prej meje as dashunin e Zefit as edhe kurrgja, un s'mundesha me i fol pr ka kisha n zemr. Ajo e ngrata u hutue fare. M'argtoi dhe u prpoq t m qetsoj. Tue kujtue se m kishte prek n sedr e m kishte fye, u pendue pse m kishte fol asodore. Un s'i thash gja. Tash m gjan sikur m'asht lehtsue shpirti, m duket sikur u shkri, pjesrisht, ai akull q m'ishte rras n zemr, pse shpresoj se m dashunon dhe ai s'qenka as i vluem as edhe i martuem. Po n qoft i Krishten? Edhe sikur t rroposet bota nuk mund t bashkohem me t, pse nuk lejon feja, nuk len im at. Ky mendim tash m'asht ngul gozhd n tru. Oh sa e marr q jam! 'm duhet t'a dij a asht i Krishten apo Musliman, kurse nuk dij a m dashunon apo jo? Irena, e mbshtetun n pyetjet q i ka bam pr mue, kujton se m dashunon, por kush mundet t besoj? Ndoshta ai asht ndonji djal i lig dhe pyet me paramendime e me qllime t'errta. Mos jan t rralla rasat q djelmt pyesin pr gocat q shofin? Natyrisht nga kto far pyetje q drejtohen me qllime djallzore ase pr t knaq krshrin, si pr ndonji tesh q t zen syni n vetrin t ndonji magazins, nuk mund t nxirret ai kuptim q neve na plqen, nuk mund t kujtohet se ai e dashunon vajzn, pr t ciln krkon spjegime. Por sikur t m dashunoj! N m dashunoft ku ka me mue? Do t jem 'e lumtun. Pr ndryshe sharrova. Oh se 'qenka dashunia. Ajo qenka si nji mulli q rrotullohet gjithnji dhe me forca t prtrime. 10 Prill Prap sot mbas dreke shkova ke Irena me shpres se mos e shof Shpendin, por ai s'erdhi. U mrzita tepr dhe qesh tue plas. Kush e din se ku ka shkue. Ndoshta ai ktu ka ndonji dashnore q luen mendsh pr t dhe tash asht... ndoshta asht tue i dhurue asaj thesart e zemrs e t rinis s vet. Ndoshta ai tash, i dehjun nga forca e alkoolit t dashunis, e ka humb vethe dhe e ka harrue krejt botn e jo ma t'i bij ndr mend pr mue. Oh sa shpejt gobohemi e gnjehemi na femnat. Nji shiqim i thekshm mjafton me na drmue dhe nji nnqeshje e ambl mjafton me na robnue. Vetm se s'guxojm me i shfaq ndiesit e adhurimit, kemi turp t shpallim se e dashunojm at q na e plagos zemrn me nji veshtrim t mpakt ase me nji nnqeshje t kandeshme. Zemrat t'ona jan ma delikate se qelqet. Nji gur i vogl, i hudhun nga dora e nji t pamshirshmit, i then dhe i ban

thrime pr t'u shkel mandej nga kamba e tij. Zemrat t'ona magnetizohen me dy fjal, shitohen me dy pika lot. Sa e sa prej nesh jan bam viktimet e naivitetit dhe t sinqeritetit t tyne tue u besue lajkave e premtimeve t gnjeshtrta. Vera, stina e pushimeve shko llore, asht koha n t ciln nis me u zhvillue akti i par i asaj aventure q, t shumtn e herve, mbaron tragjikisht pr femnat e gjora t trathtueme prej t rijve e sidomos prej disa studentave q kthehen nga Europa, pse kta prdorin njimij djallzi pr me e thye qndresn e asaj q lakmojn me e mposht. Shpesh m kan ram n vesh ngjarje t tilla q e cenojn kryenaltsin Shqiptare. Dshiron t dashunoj vajza Shqiptare, por mbrenda caqeve t pastrtis morale; lakmon t lumnohet e gjora, por mbrenda kufijve q prfshijn ligjt e erdhes familjare; don t'a shijoj jetn e ngrata, por tue mos e humb vlern e nderit dhe tue mos e e cenue sedrn seksuale. - Uh ti qenke e marr! Qenke nga ato q ende e kndojn kangn e Muks! S'qenke e qytetnueme si gocat e Europs - i thon djelmoshat kur shofin se ajo qyqarja mbahet me mos u prkul para lajkave ngacmuese, prpiqet t mos ndrydhet para premtimeve mashtruese, mundohet t mos e shkallmoj magjen e virtyteve, t nderit e t sedrs. E kur i bahet kjo vrejtje e ashpr ajo e kujton vethen ma posht se shoqja Europjane dhe, tue dash q t diftohet se asht naltsue n shkalln e saj, dobsohet e bije n lak. Mbasandaj djali i kthen shpinn tue u zgrdhim dhe tue e prqesh. Asht e dijtun se nuk jan t till gjith t rijt, por n mes t tyne ka mjaft asish q e humbin ndrgjegjen kur ndeshin n femna Shqiptare. Ndoshta edhe Shpendi asht ndonji bandill q krkon t mbledhi mjalt nga do lule q i shef syni i tij derptues. Ndoshta edhe ai asht ndonji kusar zemrash e gjuetar nderi. Ndoshta edhe ai ka lan mbas shpine ndonji dyzin goca q tash qajn e ulrijn me dshprim
17

prej kobit q kan psue. Ndoshta edhe ai asht ndonji mizuer i mshefun nn at shtat t bukur dhe nuk i nduket ndrgjegja nga rrnkimet e atyne q ka vram me... shigjetat e synit t vet. Ndoshta, por jo. Ai s'mund t jet zemr gur; s'mund t ket shpirt bishe e ftyr engjlli. Syt e tij t vranuem, kur un u dobsova n shtpi t Irens, pasqyrojshin dhimbjen q ndinte zemra e tij, diftojshin se ka shpirt t mir e njerzi, provojshin se asht i dej t quhet njeri. Prandaj ai nuk mund t futet n grumbullin e atyne q kan zemra vagabonde, t'atyne q dashunojn vetm pr t'i ngop lakmit e tyne prej kafshe ase q dashunojn pr... sport. Ai, sigurisht, asht nga ata q krkojn t ken nji shoqe ideale n kt jet, nga ata q prpiqen t ndrtojn nji pallat lumnije n kt bot, nga ata q e mojn kuptimin e nalt t jets bashkshortore. M duket

se kan t drejt ata q thon se luen mendsh femna kur dashunon prnjimend. Edhe un m gjan se e psova. M duket sikur kam nji votr me prush n zemr q m shkrumon. 'baj kshtu? Pr cilin po shkruej n kt mnyr? Natyrisht pr nji djal q i a njof vetm dukjen, por q nuk kam as ma t vogln dijeni mbi karakterin, mbi moralin dhe mbi mendjen e tij. Pr nji femn mos asht bukuria e mashkullit i vetmi sigurim i lumnis s dshirueme? Pa dyshim jo. E athere prse po trenohem tue u knaq me ato bukuri q e argtojn vetm synin dhe q shduken mbrenda pak kohe? Ato q kan mend dhe q duen nji lumni t paperndueshme krkojn bukuri shpirti, pajtim karakteresh e qellimesh. Po un 'krkoj? Un shkallita fare. S'kam me e prmend 12 Prill Pashkt shkuen e mbaruen, por ai s'u duk ma. Duket se ngeci ndokund. Familja e Xha Simonit asht vrahthue e shqetsue shum pr t, pse nuk dijn se a ka shkue n Shkodr apo mos ka psue gja. Qenka edhe i pasjellshm. As nuk erdh me u prshndet me kta kur u largue. Ndoshta asht zhyt n ndonji pellg t ndyt ktu e s'mund t dali. Oh sa keq! Sa keq i vjen njeriut kur shef se n nji trup t bukur ka nji shpirt t keq! Me gjith kt e ndi se e dashunoj. E mjera un. Sharrova!... Dashunia e vrtet qenka si nji lulishte e rrethueme me mure t pakaprcyeshm q ka vetm nji port dhe q ajo hapet vetm pr t hym e nuk ilet kurr pr t dal. Era e kandshme e luleve t trhek me u fut mbrenda. Hyn lehtas, por ngec mbrenda pr jet. Qeh pata vendos q t mos flas ma pr t, por nuk e mbajta fjaln. Duket se prnjimend e dashunoj. A ka zemr ky djal? N qoft se ka, vall 'ka mshef ajo mbrenda? Kush mundet me e dijt. Ndoshta zemra e tij nuk ndin kurrgja, pse asht dhan mbas epsheve. Ndoshta asht mpim fare, pse vuejtjet e prpjekjet e ashpra q ka pas do t'i a ken shkambzue. Ndoshta. Sot, tue kuvendue me Irenn e me Mam Gjystinn, ra fjala ke ai. Mam Gjystina, e prekun thell nga shdukja e Shpendit, foli nji cop her mbi gjasat nji s ligs. Mbasandaj kaprceu ke familja e tij dhe rrfeu se sa her kishte luftue i ati i tij Dan Rfeja kundr Turqve e gjindarmve dhe sa her ishte plagos. Kallzoi se si ai nuk i duronte mizorit e tyne dhe sa fort e urrejshin ata. Ma n fund spjegoi se si e kishin rrethue n shtpi n nji nat Vere, si kishte luftue bashk me tre djelmt e vet e me t shoqen, si e kishin am gardhin e ishin aratis, si ishin ndesh mandej shpesh her me patrullat, si e kishin spastrue vendin nga disa cuba q i bijshin m qaf gjindjes, si ishin rrethue ma n fund n nji katund afr kufinit, si ishte vram Dani dhe mbasandaj dy djelmt ma t

mdhej Bardhi e Sokoli, si kishte shptue Shpendi bashk me t'amn dhe si e kishin kalue kufinin. Ajo flitte me za t prvajshrn dhe me sy t prlotuem pr kt familje t mjerueme. Un u hutova fare. Kur mbaroi zuna t mendohem pr me gjet se si kishte shptue Shpendi bashk me t'amn nga drapni i mordjes. Dojsha me pyet, por nuk guxojsha. Ajo, si t'a kish hetue pyetjen q m vinte n maj t gjuhs, shtoi: - Shpendi, moj bij, ishte n gjimnaz t Shkupit. Qeveria e kishte marr e ue n Shkup me burs kinse pr t'a msue, por n t vrtet e kishte marr si peng pr t'i a rrudh guximin t'atit. N Ver, me rasn e pushimeve, djali ishte kthye n shtpi dhe u ndodh aty kur u zhvillue kobi. Kur u rrethuen, si hern e par ashtu edhe t dytn afr kufinit, edhe ai ishte mbrenda. Mbas vrasjes s Danit tre djelmt - Bardhi, Sokoli, Shpendi - bashk me t'amn i dhan zjarmin shtpis dhe, tue prfitue nga tymi e nga errsina e nats, I msyen gjindarmt. N rrmuj e sipr vran mjaft nga anmiqt, por edhe Bardhi e Sokoli mbetn. Shpendin e muer nji plumb n vesh t majt dhe t'amn n kofsh. Dy dit ngeln t ngujuem n nji pyll dhe t tretn mundn me e kalue kufinin. Tash e mora vesht se pse e paska t shpuem veshin e majt. - Nana e din mir ngjarjen, se asokohe u ndodh n Kosov, ku pat shkue me e pam t motrn verejti Irena. - Po - i a bani ajo tue fsham. - Kur e kaprceva kufinin ata i gjeta n Kuks. Mbasandaj bashk erdhm deri n Shkodr, ku zun vend. - M duket se patn mjaft t holla me vethe - tha Irena, mbassi m shiqoi mue si me dasht t m'a trheki verejtjen. - Po - prgjigji ajo - se Dani - drit i past shpirti - e kishte parapam kobin q po i afrohesh. Prandaj ishte mbledh. Kur u vra, Hija i a hoq qemerin dhe e ngjeshi vet. - Kush i a muer qemerin? - pyeta. - Hija, e ama e Shpendit - gjegj Mam Gjystina.
18

E Hapa gojn t pyes mbi rranjn e ktij emni, pr mue i pandigjuem dhe i uditshm, por m'a preu fjaln Irena. Mbasandaj, e turbullueme nga ngjarja e rrfyeme prej Mam Gjystins, harrova fare me e pyet. - Tash Shpendi vazhdon n gjimnaz t Shkodrs pr t'i mbarue ato dy klasa q i mbetn pa i krye n Shkup plotsoi Irena. - T themi t drejtn, edhe qeveria u kujdesue pr t'a - bani Mam Gjystina. - Asht e dijtun - tha Irena - se ata e nderuen kombin t'on. Tash Kosova u kndon kangn atyne kreshnikve dhe asht krijue nji legjend popullore rreth ngjarjes. Nji heshtje e ftoft e mrzitse plakosi mandej. T tria po mendoheshim, natyrisht, mbi ngjarjet e zhvillueme. Imagjinata e eme ishte ndikue. Ngjarjet po m sinematizoheshin t pikturueme e t kjarta. Zhurm e potere,

britma e rrnkime, shamje e shfrymje, mburrje e lavdrime, przihen n mes t kafkufeve t thata t'armve q shprazen. Krismat e pushkve dhe bubullimat e bombave dendsohen. Flaka e tyme e mbulojn erdhen e viganve dhe duken do hije q vrsulen nga mbrenda jasht. Edhe nji her ashprsohet beteja dhe mandej shuhet pr me mos u prsrit, pr nji koh, n'at rreth. Mbasandaj shfaqet para syvet t mendjes dendsia e nji pylli, ku shifen t strukun nji nan spartane me t birin pran. Nji hero e nji heroin i a lidhin plagt njeni tjetrit, pa bzajt e pa rrnkue, pse shpirtnat e mdhej i durojn hidhnimet dhe i lbyrin dhimbjet me heshtje. Tabllo e shmtueme, por njikohsisht madhshtore pr nji komb q krkon liri, pr nji zemr q ndin dhim. A s'asht mkat q ky djal, hero, t jet shpirt lig e me vese q e njollosin emnin e atyne q ran dshmor? Fatkeqsi. 14 Prill Sot jam e gzueme, pse mora do lajme t knaqshme. Shpendi paska drgue letr nga Shkodra. I kishte shkrue Xha Simonit se, simbas nji telegrami t marrun prej s'ams, qenka shtrngue me u nis pr Shkodr, pse motra e tij bashk me t shoqin paskan dal n Kuks pr t'ardh n Shkodr. Krkonte ndjes q s'kish mund me u prshndet, pse kish gjet nji automobil gati pr nisje dhe kshtu s'kishte pas koh. Motra i paska ardh mbas dy ditsh. Veanrisht i kishte shkrue edhe Irens. E pyeste pr shndetin t'em dhe i thoshte t m prshndesi nga ana e tij. Irena, tue drasht se mos i zemrohem, nuk m tha gja. M'a dha letrn t'a kndoj. Kur i pash prshndetjet q m bante m'u nxe e m'u ba prush shtati dhe zemra m rafi me hov prej gzimit. Por nuk bzajta fare. Tash jam pendue plotsisht pr shka kam dyshue pr t. Ftyra e tij tash nisi me u shfaq ma e kjart dhe ma e ndritshme n'imagjinatn t'eme. N syt e tij tash dallohen shenjat e prvujtnis, por edhe t krenaris, t pastrtis; duken shenjat e gjallnis, t fisnikis e t trimnis, por edhe t'egrsis s'amblsueme. Vlera e tij morale u dyfishue dhe po m duket si nji hero mito llogjik q ka bam krushqi me Perndit e jo si nji njeri i rendomt. - Sa mir ka bam q ka ardh - tha Irena. U kput pr gjysm filli i mendimeve t mija. - Kush? - pyeta. - Motra e Shpendit. Sa e mir asht se...! - Cila? - pyeti Mam Gjystina tue hym mbrenda. - Fija e Xha Danit - gjegji Irena. - Po, - tha Mam Gjystina - Fija asht yll si n bukuri ashtu edhe n sjellje. Besa t rralla i ka shoqet. - Si e quejn? - pyeta e uditun. - Fije - prgjigji Irena. - 'far emnash paskan kto?! udi! Njens i thon Hije e tjetrs Fije! Paskan emna... - Thuej se Shqip - i a

priti Irena me buz n gaz. - T'amn e Shpendit e quejn Fet-hije, por pr shkurtim i thoni Hije. E t motrn e quajn Sofije, por pr dhelatim i thrrasin Fije, ashtu si t thon ty Dije, kurse emnin e ke Shadije. - Po kto paskan emna Muslimansh - thash e torrullueme. - Po Musliman jan moj bij - gjegji Mam Gjystina. - A!? S'qenkan t Krishten?! - thash e mahnitun dhe e harlisun. - Jo, jo - tha Irena tue m shique me vrejtje. Ftyra m'ishte zbem dhe zemra m rrifte me hof. Po. M shungulloi zemra e shitueme nga ky lajm q m'i hapt dyert e lumnis. Pr pak qesh tue u prplas pr tok e vilanisun, por turpja e madhe q kisha prej Mam Gjystins m bani t mbahem. Po t mos m vinte turp, t pakn, do t'i prqafojsha kto q m shptuen nga ky kujdes dhe do t derdhsha lot gzimi. Tash ma ishte ndriue krejt errsina q e rrethonte personin e Shpendit. M'ishte lehtsue shpirti dhe s'drojsha ma se mundet me na e pengue feja lumnin. 20 Prill Lulet m'i kanda fort. Ato tash kan nis me dhan shtat. Shinat e simjetshm, q ran n gjysmn e fundit t Marsit, e penguen zhvillimin e tyne. Vetm nashti kan fillue me u mkamb e me u-forcue. Sot mbas dreke isha ul n mes t tyne dhe po lexojsha nji libr q m huajti Irena. Qershia, ku e kisha mbshtet kryet, ka el lule
19

dhe ka nis me lidh kokra. N nji deg t saj kish zan vend nji bilbil dhe po kndonte mallngjyeshm. Ndoshta ai s'kndonte, por qante. Kush e din. Ndoshta ai i vargzonte vjersha trandafilit dhe e vajtonte mbarimin tragjik t vethes q do t ket tue u therr nga ndonji gjemb i tij. Po t'a dijsha gjuhn e tij do t'a kuptojsha mir poetin e zoqve dhe sigurisht do t merrsha vesht se edhe zemra e tij, ndoshta ma shum se e emja, lndon nga dashunia q e ka pushtue. Mblodha nji tub lule pr t'i vu n kthinn t'eme. Oh sa do t dshirojsha t mbledh edhe pr Shpendin nji tuf. A thue se do t vij nji dit q'ai t krkoj me m'a knaq zemrn tue m dhurue tuba lulesh t mbledhuna nga kopshti i shpirtit dhe i zemrs s tij? Kush e din. At dit do t isha femna ma e lumtun e bots dhe kurrkuj nuk do t'i kisha zili. Mund t'a ndrrojsha krejt jetn t'eme me nji dit t vetme lumnije q mund t m fali ai, ai q ka n dor ilsat e Parrizit t'em. Mora nji lule dhe nisa me i a kput flett, ashtu si bante dikur Irena, pr t provue se a m dashunon apo jo dhe tue than: po, pak, aspak shpitrnisht. Tue i shqiptue kto fjal, q pr mue kishin nji fuqi mystike, vazhdova t'i kpus flett e lules dhe arrina n gjethin e fundit me fjaln: Shpirtnish. Me gjith q e dij se bestydnia asht krijesa e imagjinatave t

smuna, ksaj rradhe m plqeu t'a besoj profetin q bani fleta e lules dhe m krceu zemra prej gzimit. Oh se 'qenka dashunia. Ajo t baka foshnje, t marr e t mjer, por njikohsisht edhe t lumtun. Po, se edhe dashnori i mjeruem nga fati i lig, sigurisht do t jet i lumtun dhe e knaq zemrn me t vetfnen nnqeshje q ka marr dikur nga ajo q e ka fut nn zgjedhn e saj t florint. Edhe un ndoshta do t'i kujtoj me mall t zjarrt dhe me urim prsritjeje ato t paka nnqeshje q m ka dhurue, ndoshta pa dashas, Shpendi i em. Ndoshta do t jem nji e mjer e lumtun tue u prshkue prmes mendimeve prvluese, por prnjiher edhe argtuese e shijuese. Ndoshta. 24 Prill Irena u fejua sot me Zefin, me at q dashunohesh prej kohesh. Ajo asht dhe duhet t jet e lumtun, mbasi shkeli n prakun e asaj jete q pat lakmue e andrrue pr vethe. Shum t rij i hudhin letrat, i djegin fotografit dhe i han me buk premtimet q u napin dashnoreve, por Zefi duel besnik dhe nuk trathtoi. Kjo besniki provon se prnjimend e dashunon Irenn dhe se lumnia e tyne asht e garantueme prej zemrave q rrafin pr njena tjetrn. T pak e t rrall jan ata djelm q me t vrtet derdhin lot pr dashnoret e tyne. T shumtt krkojn dashuni nate, nji dashuni t prkohshme e trashamane. Ka gjithashtu shum mashkuj q i ndrrojn dashnoret me at lehtsi q i kmbejn robet e shtatit dhe mandej s'ajn kryet pr to. Ka plot t rij q tinzisht prpiqen t'a spekulojn sinqeritetin e femnave pr t'i shkullue burimet e tyne t nderit; ka asish q premtojn shum e me bujari t madhe por s'apin kurrgja; ka edhe t'atill q me shkathtsin e nji akrobatit vrsulen mbi femnat pr me i gjuejt zemrat e tyne me shigjetn e dashunis q mandej t munden me i mposht me lehtsi. Dhe, ma fort se kushdo tjetr, kta njers q kan zemra elastike guxojn me e akuzue femnn tue than se asht dreq. Dreq apo engjll asht femna? Ajo krijes q krijon tue u bam nan, ajo q rrit dhe edukon fmij me nji durim shemblluer, ajo q lidh plag shtati e zemre, ajo q asht burim i pashterrun ngushullimi, dashunije e dhimshunije qenka dreq? Do t ishte mir sikur t'ishte dreq kundrejt ktyne typave, por nuk asht se... se natyra e ka krijue pr engjll. Zefi s'ban pjes n kt kategori t bastardhueme. Ai asht i dej pr Irenn e mir e t bukur. Un marr pjes n gzimin e tyne ashtu si merr motra pr vllan e motrn. Irenn nuk' e penguen prindt e vet n zgjedhjen e shokut t jets. Ata e kryen detyrn e tyne tue u kufizue vetm n qortime e kshilla, por kurr nuk e urdhnuen e nuk e shtrnguen q t martohesh me ndonji tjetr, ashtu si bajn shum prind n vendin t'on. Xha Simoni e Mam Gjystina mendojn krejt ndryshe dhe nuk u gjasojn prindvet t'on. Ata

besojn se e drejta e zgjedhjes s shokut t jets i prket atij ase asaj q do t martohet, pse vetm ai ase ajo do t'a shijoj hidhsinn ase amblsinn e ktij vendimi. Me fjal tjera, ata nuk duen me marr prgjigjsi morale para atyne q do t martohen. Sa mir se? Ata q martohen, simbas mendsis s Xha Simonit e Mam Gjystins, lypset t jen n gjendje q t'a mojn randsin e veprs dhe t'i kuptojn kshillat drejtuese e ndriuese t prindvet t vet. Pr ndryshe pain vethen m qaf. Fatin e Irens kisha me i a urue edhe vethes, por kush e din se 'ka rezervue destini pr mue. Ndoshta edhe Shpendi asht shoku i atyne djelmave q prmenda ma sipr. Ndoshta ai asht edhe ma i lig se ata e nuk don t dij pr at zemr q lngon prej shigjetave q i nguli ai me syt e tij. Por jo. Ay asht i mir, i urt, i pastr, i ndershm dhe i... paprlyem nga veset e liga. 29 Prill Jam e dobt nga shndeti. Nji hafsh i nxeht m'a ka kapullue krejt shtatin dhe m duket sikur jam tue u djeg mbrenda nji furi. Edhe kolla po m cyt mjaft dhe ndi dhimbje n krahnuer. Dje disa her prshtyna gjak. S'dij se t gjitha kto a jan shenjat e ndonji smundjeje apo t shkaktueme nga i ftofti q mund t kem marr. M plqen t rrij shtrim e n qetsi. I thash babs q t m sillte nji mjek, por ai i shtrembnoi turijt dhe duel tue e tund kokn e tue murmurit:
20

- Sa shpejt bahet goca pr doktor se?!... Nji ik t'i dhem koka ase barku, menjiher, krkon doktor!... Kam frig se ka me krkue doktor edhe kur t'a zaj lemza! 't'i thojsha? Ai nuk i nep randsi shndetit dhe kujton se njeriu asht i smun vetm ather kur rrzohet e bije n shtrat pr t... vdek. Oh sikur t'a kisha pran Shpendin q t ma frkonte ballin q m digjet si nji sa i nxeht. Sigurisht do t shrohesha menjiher kur t prekte dora e tij mbi ballin t'em dhe nuk do t ndijsha as dhimbje krahnori as edhe dobsi trupi. Por ku asht! Sa lakmi e kot. 1 Maj Pranvera e simjetshme, guditnisht, ka kalue me shina dhe ka qen mjaft e flladshme. Shiu q pat fillue disa dit ma par dhe vazhdoi me ndrpremje t shpeshta, dje mbas dreke pushoi ma. Dje mbrama kemi pas nji qiell t kthjellt e t mbushun me yj xixlluese. Asnji re nuk dukesh n hapsin. Ishte nji nat e kandshme q do t gdhinte n ditn e par t Majit dehjs e ngacmues i zemrave t reja. Ishte nji nat q t mbushte plot malle e dshirime t pakufishme, q t'a amblsonte jetn dhe t'a dhetfishonte forcn e dashunis. Ah sa lakmova q t'a kisha pran Shpendin pr me e shijue bashk bukurin e natyrs. 3 Maj

Po t vehen re fmijt kan ndryshime n mes t njeni tjetrit dhe njeni i gjason t'atit, tjetri s'ams. Gjasimet fizike i spjegon shkenca dhe theoria e saj mund t pranohet vetm prsa ka t baj me dukjen e me shtatin e fmis. Sa pr shpirtin, simbas mendimit t'em, ndryshon puna. N t kujtoj se ndikon nji fuqi tjetr e padukshme, e cila i ban t mir ase t liq, simbas asaj mbhije q pr ne asht misterioze. T pakn kshtu m duket mue. Pleqt e plakat m thon se un, si n dukje ashtu edhe n shpirt, kryekput i gjaj nans. T'im eti i prhij vetm n gishtat e kambve. Rizai i ka gjam s'ams, si n t pame ahtu n shpirt, kurse Ferideja, Meti e Razija ma fort pjerrin kah em at se sa kah njerka. Qysh tash duken n ta shenjat e prindvet. Po. Rizai asht mjaft grindavec dhe nuk i len t qet motrat e vllaun. Por edhe Feridja duket se do t bahet kapricioze, se do gja q e plqen, don me e prvetue pa tjetr, qoft edhe me damin e tjerve. Meti ndryshon fare prej tyne. Ky asht lulja e fmijve. Fmijvet t'on u mungon edukata, pse njerka s'e ka am kryet me i rrit simbas parimeve q epin fryte t dobishm. Nji grue q nuk ka pas vet nji edukat t shndosh familjare dhe as ma t voglin msim, asht e natyrshme q edhe fmijt e vet t'i rrisi e t'i edukoj simbas mendsis s vet t ngusht e t mykt. 'mund t msojn fmijt nga nji nan e padijshme? Natyrisht kurrgja t mir dhe shum t kqia e marrzina. Fmijt e nji nans injorante rriten t dobt nga shndeti, nga mendja dhe nga shpirti, pse ajo i tremb me gogola, i kuen me bestutnina dhe i mojt me marrzina. Pr shembull kur bije rrfeja, u thot njerka fmijve se engjjt e gjuejn dreqin me pushkn e Zotit dhe kur bije shi thot se engjjt luajn livere n qiell! Pr kt shkak fmia e nji nans injorante nuk mund t ket asndonji ndihm paraprake prej saj dhe rritet e trembun, e shtypun dhe e torrullueme. Un, her mbas here, prpiqem me u a ndreq gabimet fmijve, por qortimet e mija nuk u bajn efektin e dshruem, mbassi nuk gzoi ndonji autoritet kundrejt tyne, pse vesht e tyne me mija her kan ndigjue t shahem e t prbuzem prej nans s tyne. Ve ksaj qortimet apo kshillat e mija, simbas njerks, jan porosina t mbrapshta dhe t damshme pr fmin. Prandaj ajo i porosit q t mos m'a ven veshin. Pr shembull kur mundohem me u spjegue se 'asht shiu ase rrfeja, ajo i tharton turijt dhe m kundrshton tue m fye si e pa f. Edhe kur i porosis cucat q t krifen, nxehet dhe thot se nuk jan... nuse. Kshtu ngjan edhe kur u krcnohem q t mos gnjejn, q t mos i kruejn hundt, q t mos i han thonjt me dhamb, q t mos mvishen trash, q t mos flasin me goj plot gjell, q t jen t pastr dhe q t mos flasin f jal t ndyta. Asht nji dhanti e madhe me u bam nan, por nji nan e mir q ka cilsin dhe zotsin me

prgatit qytetar t mir. Parrizi asht nn kambt e nans ka than Muhameti prmend Daj Haxhiu. Por un kujtoj se n kt shprehje profetike asht qllimi pr nann e mir e jo pr ato q i prgatisin cuba shoqnis njerzore. Nanat e mira i bajn t lumtuna familjet dhe kto shoqnin. Q t jet e mir nji nan, po e prsris, ka nevoj pr edukat e msim. Po t kishte pas nji edukat shkollore eme njerk, padyshim, do t'ishte krejt ndryshe, se shkolla do t'i a herte veset dhe fmijt do t'i rritte n mnyr t plqyeshme. Por mjerisht asaj i mungojn t gjitha ato q duhen pr t qen nji nan e mir. Edhe un, po t mos isha edukue n shkoll prej msuesve t mira e t'urta dhe po t mbetesha n duert e saj, sigurisht do t'a ndiqsha shembllin e saj. Sikur t'a kisha pas pushtetin e nji diktatorit, kurr nuk do t lejojsha t martohen femnat ase mashkujt q nuk kan nji edukat t shndosh, sepse pjella e tyne do t'a shrregullonte e do t'a pengonte mbarvajtjen e shoqnis. Sot ndr ne as femna mund t bahet nan e mir as edhe mashkulli at i mir, pse ma t shumt jan injorant, pa edukat dhe si t till vazhdojn t'a ndjekin me besniki mendsin prapanike t prindrve. Me kt mnyr, asht e dijtun, prvneret shoqnia me jargt e tyne. E un, sikur t kisha qen djal, do t brtitsha e do t'a ngrejsha zanin deri n kup t Qiellit q t mundesha me e sigurue msimin dhe edukimin e femns ma shum se t mashkullit, sepse femna asht edukatorja e par e njeriut.
21

8 Maj Eme njerk, tue bisedue sot me nji Zoj q kishte ardh n vizit, po i thoshte se ajo nuk ishte ma shum se 35 vjetsh. U udita kur ndigjove se njerka po i hiqte disa fasha moshs s vet! Un mbaj mend shum mir se ajo kur u martue me t'em at kishte nja 32-33 vjet mbi shpin dhe quhej gjysm grueje prej grave t fisit t'on. E qysh athere, n mos gabohem, kan kalue nja 13 vjet. Njerka i a kishte kthye shpinn ders. Kur hyna mbrenda pr t'i dhan kafe Zojs, ndigjova t'i thot: - Un kur erdha ktu Dijen e gjeta njikaqi t gjat - tha dhe bani shenj me dor q t diftonte se sa e madhe dhe e gjat kam qen kur asht martue ajo me t'em at. U ue pak nga karrika dhe e ngriti dorn, sa mundi, nalt pr t'a mat shtatin t'em t'asaj kohe. Un, edhe sot q jam nj vajz 17 vjeare, nuk jam e gjat n'at mas q tregoi ajo. I kafshova buzt q t mos qesh. Prse gnjen? Prse i mshef vjett e moshs s vet? Mos pandeh se prtrihet tue mos e than t vrtetn? Mos kujton se, me kt mnyr, ndalohet rrota e jets e nuk rrotullohet? Sa t lehta jan ato femna q mundohen me i gabue t tjert tue i mshef vjett e tyne, sepse edhe ndigjuesin e ven n pozitn e t marrit,

mbassi ai lypset t'a kuptoj prafrsisht moshn e tyne nga dukja. Mir, por ato kujtojn se kurrkush nuk e ka kuptue rrenn dhe as q mundet me e njoft moshn e vrtet t tyne. Kjo grue, q arrin me gnjye ksodore nji njeri t painteresuem n moshn e saj, kush e din se si e rren t'em at. Ndoshta atij i thot se nuk asht as 30 vjeare dhe ndoshta dhe ai i beson. Po t'i apim nji far prfillje fjals q thon se pleqnia asht vdekja e femns, do t'i epsha nji far t drejte njerks q t'i skontonte vjett e moshs s vet, por jo edhe aq shum de se po t bahet nji far llogarije do t shofim se ajo ban nji zbritje gati 25%!... Sigurisht kurrkuj nuk i plqen t mplaket dhe t'i avitet astit kobar t vdekjes, por jo tue e gnjye vethen dhe tue i mashtrue t tjert kaq trashanikisht de. Un nuk besoj t prulem aq shum sa t'arrij me i gnjye tjert mbi moshn t'eme edhe sikur t'a dij se do t'i humbi thesart e lumnis s'eme, sepse ma e rand m duket rrena se sa mosha e madhe q do t m randoj mbi korriz. 14 Maj Shpendi i kishte drgue letr sot Irens dhe nji fotografi familjes. Prap pyeste pr mue dhe m falesh me shndet. Fotografin m'a diftoi Irena. Un e mora dhe, mbassi i hudha nji vshtrim kinse mosprfills, e fuga mbi tryez. Me kt mnyr dojsha t diftohem sikur nuk e aj kryet pr t, por sikur t m vente mendjen Irena kishte pr t'a dallue ndryshimin e madh q psoi ftyra e eme n astin q ndeshn syt e mij n ftyrn e tij. Ve ksaj ajo s'vuni re se un po e kundrojsha tinzisht fotografin, t ciln e kisha hudh mbi tryez nergut n nji poz q t mundesha me e pam ma s miri. Indirefent jan njerzit kundrejt tjerve ase sendeve q nuk i interesojn, por jan t pashqitun dhe t pasionuem kundrejt atyne q i plqejn e i dshirojn, Ku t'a dinte Irena se sa vler kishte pr mue ajo piktur q e hudha me nji far prmimi. Jo vetm q un nuk i kam dhan ras pr me e kuptue tinzin e zemrs s'eme, por edhe lumnia e vet, e endun nga dora e Zefit, nuk e lejon t shofi se 'ngjan rreth e rrotull. Syt e Shpendit, edhe n fotografi, gjajn sikur nxjerrin rreze drite t'ambla, por edhe gaca zjarmi q djegin e prcllojn. Ah ata sy! Ata derdhn n zemrn t'eme helm e nektar dhe m ban t qaj e t qesh, t rrnkoj e t gzoj. Po t'ishte e mundun q t'a prvetsojsha kt fotografi, isha gati t baj fli disa vjet nga jeta e eme. Shnimet me dat 17, 21, 24, dhe 30 Maj jan shly n mnyr q t mos kndohen." Vetm n shnimin e fundit dallohen kto pak fjal q s'jan shly mir mir dhe q jan t shprndame n rreshta t ndryshm: mbasi i mbusha 14 vjett . . . . . . e ndiva vethen dhe her mbas here shifsha . . . . shifsha . . . . n'andrr

shkrihesha prej knaqsis nji turbullim shpirtnuer dhe nji shkrehje t gjymtyrve Edhe nashti e shof zemrn . . . . . dhe m duket sikur " 3 Qershuer Dje mbasdreke m kishin zan ethet. Qesh shtrim mbi nji shilte n nji kthin posht, se prtojsha me u ngjit nalt pr me ra n shtrat t'em. Kur po prpushesha nga dhimbjet e trupit e t koks erdh hall Hatixheja. Qndroi nji cop her ke kryet t'em tue m'a frkue ballin. Kur u largue, tue drasht se mos ftohem, e kshilloi njerkn q t m mbulonte me dishka. Un pata t nxeht dhe s'dojsha q t mbulohem, por nuk bzana se s'kisha fuqi as edhe me fol pse isha raskapit fare. E njerka, q t'a onte n vend porosin e halls, m kishte mbulue asokohe, kur m kish katllue gjumi. Kur u zgjova dhe i hapa syt pash se isha mbulue me nji jorgan t vjetr q ishte copa copa e me njolla q i vinte era uthull e djers. E hoqa, me neveri dhe e hudha tej at jorgan, i cili sigurisht do t'ishte pasunia e trashngueme prej strgjyshes plak e t dergjun n shtrat vjet me rradh. Nuk dij se qysh nuk e ka diktue im at e t'u a shitte tregtarve t vjetrsinave si jorganin e Adamit.
22

- A s'gjete nji jorgan tjetr q m kishje mbulue me at flliqsin? - i thash kur u ngrita. - Pse a s't plqeu a? Ku t'a gjejsha ma t mirin? - m'a bani me buz t mvarun. Jorgan kemi plot, por ma t ndyt e ma t vjetr se kt nuk kemi asnji. Edhe un uditem se si ka shptue pa u hudh n plehn kjo vjetrsin e flliqun q sigurisht prmban miljona mikrop. Sa shpirt t lig ka kjo grue dhe sa fort m'urren. Edhe n gjanat ma t vogla krkon t m hidhnoj; edhe n rasat ma t parandsishme prpiqet me m zemrue. Tue mendue se un jam rrit n kt shtpi, ku ajo zotnon, uditem se si nuk kam plas prpara se t'arri n kt mosh. Mjer ata bonjak q bijen n duer t njerkave t tilla. Un, po t kisha qen djal dhe po t hetojsha se mbrenda katr mureve t shum shtpiave mundohen vazhdimisht bonjak t njom, sikundr un, kisha me e ue pesh botn dhe do t'a detyrojsha prokurorin e Shtetit q t'i paditte prindt dhe njerkat e atyne fatzijve n'emn t s drejts botnore. Po, do t krkojsha denime shembllore si pr njerkat e liga ashtu dhe pr prindet sylesha q nuk kujdesohen pr mirrritjen e bonjakve t shkret, se me kt mnyr do t'i shrbejsha njerzimit. 8 Qershuer Daj Haxhiu kishte ardh ke ne sot n mngjes pr vizit. Ai asht daja i nans. E quejn Hasan, por un e thrres Daj Haxhiu, pse ka qen n Mekke. Ai asht edhe hoxh dhe shum i fort n punt e fs, por im at e quen rafzi", ndoshta pse ai i shfaq

lirisht gjykimet e veta dhe ndoshta pse kta nuk pajtohen me konceptin q ka formue im at mbi fn. Pr shmbll Daj Haxhiu thot se vena asht e ndalueme me u pim, pr shkak se e damton shndetin e mbralin e njeriut, por lejohet me u prdor n'asht se e porosit mjeku pr t'a prmirsue shndetin e nji t smunit t dobsuem. Em at e kundrshton rreptsisht dhe thot se nuk fut n goj asnji pik edhe sikur t jet tue vdek, pse ai q pin ven dyzet dit dalka prej Imanit!.... - Njeriu fetarisht asht i detyruem me e ruejt shndetin e vet, sepse trupi asht nji ndrtes hyjnore. Pr kt shkak dhe pr arsye se njeriu lypset t'a kryej misjonin e vet n kt jet, vetvrasja asht e denueme rreptsisht prej fs si nji nga mkatt ma t mdha. E ata q nuk kujdesohen me e ruejt shndetin e tyne, me mjete e mnyra q nuk i sjellin ndonji dam tjetrit, dita dits vazhdojn t'a vrasin vethen dhe, me kt mnyr, e kundrshtojn dshirin hyjnuer - thot ai, por ku merr vesh im at se?!... N bisedim e sipr, s'dij se qysh, e preku Daj Haxhiu ashtjen e mbuless dhe nevojn e msimit t femns. Im at e shiqoi shtrembt dhe e kundrshtoi me nji f jal t trash. Athere ai i a priti dhe i tha: - Profeti porosit q t'a krkojm dijenin qysh nga djepi deri n tabut dhe thot. se titujt ma t mdhej t nderit n kt bot jan ata q siguron dijenia e jo forca ase pasunia. - Mund t ket urdhnue Pejgamberi q t'a krkojm dijenin, por at t Dinit e jo t Frengut prgjigji im at. - Ai nuk e ka kufizue dijenin vetm n'at t fes. Bile n radh t par e ka vu dijenin e shndetit dhe mbasandaj tjerat - spjegoi Daj Haxhiu. - Sidoqoft dijenia mund t'i hyj n pun nji mashkullit, por jo nji femns - tha em at tue kujtue se i a lidhi kryet f jals, - Jo, mor i uraem, jo, se dijenia nuk asht monopol'i mashkujve dhe, po t'ishte nji privilegj vetm pr burrat, ai do t'a shpallte pa u drasht as prej meje as edhe prej femnave q mund t'i zemroheshin. Prkundrazi thot se dijenia asht e domosdoshme si pr mashkujt ashtu pr femnat Myslimane. Ve ksaj duhet t dijsh, miku i em, se historia Muslimane asht plot emna femnash q kan pas zotnue nji kultur t gjan dhe q i kan sjell shrbime t mueshme njerzimit - tha Daj Haxhiu, por em at pat than nji her jo e nuk mund t thoshte po. - Ndoshta asokohe ka pas femna t dijshme, por nashti grueja s'ka nevoj pr dijeni - tha im at mbassi u mendua pak. - Prse? - pyeti Daj Haxhiu. - Sepse femna e ksaj kohe asht dreqi vet dhe, po t strhollohet edhe me msime, ka me sajue djallzina dhe ka me na qit njimij ngatrresa n dit.

- Djallsit e ngatrresat mund t'i baj nji femn q s'asht zhvillue nga mendja e nga shpirti me an t msimit, por jo ajo q gzon nji dijeni, pse nji femn e shkollueme i mon detyrat dhe i din t drejtat e veta - i a bani Daj Haxhiu. - M'a merr mendja se, po t'a kishe pas ti n dor, do t'i zbulojshe femnat dhe t gjitha shtpiat do t na i bajshe shkolla - tha im at me qesndi. - Po t'a kisha pas n dor do t'a grissha arafin dhe nuk do t lejsha femn pa shkoll, pse grueja asht themeli i shoqnis njerzore, pse ajo asht burimi I moralit, pse ajo asht nyja e shenjt e qenjes, pse ajo e mbjell farn e dashunis vllaznore n mes t njersve. E kur ajo lihet mbas dore vuen e tan shoqnia njerzore. - Pun e madhe!... Do t vuejtkemi t gjith, pse s'dijn me kndue e me shkrue flok-gjatat!... E si kemi jetue deri sot? Dish zotin leni dreqkat, se na s'dijm vet - i a bani im at me nji far mrzije.
23

- Mir, por ti me nji an mbahesh si fetar i mir dhe m'an tjetr nuk ban si urdhron ajo - i tha daja. - Pse? - Sepse Pejgamberi thot se do gja asht nj gja, por padijenia s'asht kurrgja. Do me than se e porosit msimin. Ve ksaj n nji verset t Kuranit thuhet se kurrsesi nuk mund t ket barasim n mes t dijshmit dhe t padijshmit. - Prse?! - pyeti em at i uditun. - Sepse njeri rron n drit e tjetri n'errsin, njeni shef gjithkah dhe tjetri asht i verbt. Pejgamberi, q t'a theksonte randsin dhe vlern e dijenis, thot se ma i plqyshm asht gjumi i t dijshmit se sa lutja apo falja e t padijshmit. Im at heshti e nuk foli ma. Daj Haxhiu asht mjaft gjakftoft dhe shum i urt. Nuk nxehet leht. Vetm kur shef se po shtremnohet e drejta ase cenohet e mira, bahet i egr e nervoz. Kshtu ngjau edhe sot kur im at prpiqesh me i dhan msim dhe me ia tregue rrugn q ai kujton se asht e drejt. - Mkati ma i madh i jueji - i tha me zemrim - asht guximi q tregoni tue u a predikue tjerve fn sikundr e keni keqkuptue ase si ju plqen juve. Ju e bastardhoni fn dhe e ulni n shkalln e nji zakonit t lig q nuk ka asndonji baz logjike e morale. Prandaj ju kshilloj q t mos e prsritni edhe nji her kt faj. Po t'a prsris edhe nji her se e keqja dhe veprat q nuk i prshtaten logjiks nuk jan pronat e fes s'on. E ju, q nuk keni as ma t voglin msim, mos prhapni n popull helm e vner, se do t jeni prgjigjs para njerzis e para Perndis. Em at e pat mbyll gojn ma dhe nuk kundrshtoi. Shum her ai e cyt Daj Haxhiun dhe, me paditunin e vet, prpiqet me e mund. Im at, sikundr duket, kujton se zotnon nji dije t gjan mbi fe, kurse s'din gja. Ve ksaj

ai mbahet ma sheriati e ma fetar i mir se hoxha vet. Sikur t'isha n vend t Daj Haxhiut do t'a rroksha flamurin dhe do t'i shpallsha luft asaj turme t pandrgjegjshme dhe injorante q krkon t'a mbaj femnn nn zgjidhn e padijenis dhe i a mohon t drejtat e saja njerzore. 14 Qershuer Pes dit e pes net ndejta ke Daj Selimi. Edhe ky asht njeni nga dajallart e nans. M kanda t shkoj e t rri ke ai, pse m duket sikur aty e ndij voksin e fryms s nans dhe dashunin e pastr q ata kan pr bijn e vetme t'asaj q'e patn si syt e ballit. Ve ksaj Xhevrija dhe Sanija, dy gocat e dajs, jan shum t'urta e t shoqnueshme. Me to kalohet jeta e ambl dhe pa mrzi, pse kan nji far cilsije, dhanti prej natyre, me t'a hjek t keqen me dy fjal ase me nji nnqeshje. - Te lumtun do t jen ata q do t bahen burrat t'uje - u thash pardje mbas dreke n bisedim e sipr. - Kujton ti, Dije, se do t jemi t zojat me i bam fatbardh burrat t'on? - pyeti Xhevrija tue m shique amblas me syt e zij. - Nuk kujtoj, por besoj Xhevrije - prgjigja. - N'asht se do t keni fat me u martue me asish qe kan meritn me e quejt njeri, me asish q kan tru e ndrgjegje, do t mohen cilsinat t'ueja t rralla dhe do t'i bani t lumtun. - Ku e dijm na t gjorat se 'fat na pret. Apo mos kemi t drejt me i zgjedh vet shokt e jets? - i a priti Sanija tue e prkul kokn me nji an dhe tue e palue, me gishtat e holl, kindin e fustanit t vet. - Ke t drejt - i thash tue hofkllue dhe heshta. Heshta se s'kisha si me i ngushullue, mbassi edhe un isha si ato, pa as ma t voglin privilegj dhe pa ndonji fuqi q t mundesha me e fitue at t drejt aq natyrale q duhet t'a gzojm. M shkoj mendja, menjiher, ke Shpendi dhe m'u rrqeth shtati kur e kujtova vshtirsin q mund t ndeshi pr me e bam shok jete. Ah femna shqiptare Muslimane. Ajo prgjithsisht asht e vorfn shpirtnish, e pazhvillueme mentarisht dhe e dobt fizikisht, pse nuk i asht dhan mundsia q t'a argtoje shpirtin, q t'a ushqej mendjen dhe t'i gzoje dhantit e natyrs pr t'u bam e fort dhe e dobishme pr shoqnin ku ban pjes. Ajo s'ka kurrgja q t jet e knaqun dhe krenare; vjen e shkon pa lan gjurm n kt jet. Ajo, edhe po t doj, s'mundet dhe s'ka se si t'i kushtohet s mirs, s bukurs e t virtytshmes, pse prnjimend asht si nji robnesh pa kurrfar t drejte. - Xhevrijen e krkoi dikush, por s'e dha tata - tha Sanija mbas pak tue e kput kshtu vargun e mendimeve t mij. - Kush q ai? - pyeta. Xhevrija u skuq dhe e uli kryet.

- Nji far Sabri... Dega - gjegji Sanija. - A e njifshe ti Xhevrije? - pyeta. - Ajo heshti e nuk bzani. - Prse nuk flet Xhevrije? Mos t vjen turp edhe prej meje? - Jo. Nuk e njifsha - tha kadalshm pa e ngrit kryet. - Pse s't dha Daj Selimi?
24

- Sepse ai qenka pijanik - gjegji Sanija n vend t saj. - A!? - bana si e habitun pr vendimin e prshtatshm q paska dhan Daj Selimi tue mos i a dhan vajzn nji njeriut q e helmon vethen me alkool. Sa mir paska bam se?... - Edhe kjo nuk e donte - plotsoi Sanija. - A dashunon ndonji tjetr? - pyeta. Ajo u skuq dhe m ngjajti sikur u trondit. Nuk bani za. - Po - i a priti Sanija me at thjeshtsi q e ban t shquhet ndr shoqe. - Cilin? - As ajo s'e din si e quejn. E ka pam, disa koh ma par, tue kalue kndej rrugs. - Nga asht? - Ku t'a dijm na - tha Sanija tue i mbledh kraht. - E shkreta vajz - thash me vethe dhe e qava at dhe vethen, pse edhe un isha n gjendje t saj. Po. Edhe un dashunoj nji djal q e pash rassisht n shtpi t'Irens, por q nuk kam mund me fol makar nji fjal me t. Edhe un, si Xhevrija, nuk e dij se a m dashunon apo jo dhe se 'fat e pret dashunin t'eme. Un, ma shum se ajo, pata fatin t'a msoj emnin dhe t marr njoftime mbi familjen e tij, por kurrgja ma shum dhe asgja t knaqshme pr sigurimin e lumnis s'ardhshme. Oh sa vajza, si na, lngojn gjat jets dhe vdesin pa i a kallzue kuj smundjen e zemrs. Sot kur po iksha, tue u prshndet ke porta, m pshpriti Sanija ke veshi: - Dashnori i Xhevrijes asht me vesh t shpuem. - Me vesh t shpuem! - thash me za t kputun. - Po. Asht i bukur: Ka dy sy t zij q t merr m qaf kur t shiqon; ka shtat t plot e t mesm; rrin me kok jasht dhe flokt e zij i lshon mbrapa - spjegoi Sanija. - Mos e quejn... S'e mbarova f jaln. U pendova. - Nuk e dij se si quhet. - Ku rrin me shtpi? - S'e dij, jo. Pr hern e par e patm pam nga dritarja aty kah mezi i Prillit, por mbas katr a pes ditsh u shduk ma. Ndoshta asht i huej - bani ajo tue m shique n sy. - Ai asht - pshprita me vethe dhe ika si e hutueme. Tash dashunis s'eme i u shtue edhe zilia dhe vuejtja shpirtnore u dyfishue. 17 Qershor Feja e moda, simbas mendsis s disa tru-ndryshkunve, qenkan shemra q s' pajtojn kurr. Un, t them t drejtn, nuk po mundem me e kuptue arsyen e rrjedhjes s ktij kundrshtimi kaq t'ashpr q zhvillohet n

mes, t'antarve t t dyjave. Pr shembll disa koh ma par u ba kijameti prej njerks, pse un kisha prem nji fustan pak t shkurtun. Ajo u ba spec prej zemrimit dhe thoshte se fustani lypset t jet i gjat deri ke themrat e kambve. E ai i emi ishte nji pllamb nn gju. Me gjith q qysh athere ka kalue shum kohe ende s'ka pushue grindja e fustanit. Do t mveshin kmish zjarmi n xhehennem - thot njerka dhe ket krcnim e prsrit shpesh e shpesh. Kto dit pat nis nji grindje tjetr: Ajo e flokve t shkurtun. Shumica e femnave, simbas mods s sotshme, i kan prem leshnat dhe i kan lan nja nji pllamb t gjata. Edhe un, q t'i prshtatem mods dhe q t mos dukem ndr shoqe si dhi e egr, shfaqa dshirin me i prem, por njerka kundrshtoi tue than se asht mkat i madh. Dy dit rresht nuk i prani goja tue fol mbi kt mkat. T tretn u trbue far kur pa se un, kundr porosis s saj, i kisha prem. Po. I preva. I a dhash Irens grshant dhe iu luta t m'i presi. Njerka tash vazhdon t irret tue than se u prish dynjaja. Pr fat t mir dhe pr udi, em at nuk m'u vrsul me at mllef q m msyeni njerka. Ai m shiqoi me nji far prbuzje dhe m tha: - 'paske bam ashtu moj? Qenke bam si dhija shut eh t marrt mordja! - N kohnat t'ona - thot njerka tue fry ndr hund - edhe Dielli ngrofte ma shum edhe Hana shklqente ma fort, pse na e kishin frig Zotin dhe nuk bajshim ksi maskarallkesh. Nashti hyni dreqi n zemr t njeriut. Kto q bani ju jan nishane kijameti. T mjerat na q i a mbrrim ksaj dite. A thue se me t vrtet do t bahet kijameti pse i preva un flokt? A thue se, prnjimend, ka me u zemrue Perndia, pse na i shkurtuem flokt e gjat? Nuk besoj dhe nuk kujtoj q zoti t ket vum nji ligj t posaem pr t'a regullue ashtjen e flokve, Nuk e kuptoj se 'lidhje kan flokt e mij me lamshin e dheut. Mos asht lidh lamshi i dheut n fijet e flokve t t mij dhe, tash q i preva, do t'a humbi drejtpeshimin dhe do t rroposet?! N qoft se do t bahet kijameti pse un i preva flokt, n qoft se do t shkatrrohen rratht
25

e Dheut pr shkak t flokve t shkurtuna ase t gjata, le t bahet ika ika dhe pluhun fare, se edhe neve nuk na vlen ma. Disa dit ma par e pyeta Daj Haxhiun mbi kt ashtje. Ai m shiqoi uditshm dhe m tha: - Prse m pyet moj bij? - Pyes, se disa thon se asht gjynaf me i prem - prgjegja. - E pse qenka gjynaf? 'ka t baj floku i gjat ase i shkurtun me fn? N qoft se asht gjynaf pr ju duhet t jet edhe pr ne burrat, se edhe na i presim - gjegji. - Ashtu?! ... - bana e habitun nga prgjigja e tij plot logjik. - Ashtu po. Ban si t duesh bij. Vetm kije ndrmend se Zoti interesohet pr shpirtin t'and, pr veprn t'ande

t mir ase t keqe n kt bot, se sa pr flokt e tu t gjat ase t shkurtun nuk don me dijt gja - spjegoi. Mir, por eme njerk nuk asht nji mendimit me Daj Haxhin. Disa vjet ma par qenka zakon me i a prem flokt vajzs s fejueme ditn q do t nusnoheshka. Simbas ktij zakoni apo besimi vetm gocat paskan pas t drejt me mbajt flok t gjat e grsheta, kurse femnat e martueme lypseshka t ken flok jo ma t gjat se ke supet, pse floku i gjat, pr gruen e martueme, baheshka gjarpn n Xhehennem. Ma von paska ndrrue ky zakon dhe t gjitha femnat, pa u prjashtue edhe njerka e eme, paskan nis me i mbajt flokt t gjat. Pr kt shkak paskan ndodh shum grindje n mes t fanatikve e t liberalve sa paskan lan shum kujtime t hidhta. Tash q moda krkon t'i shkurtojm, prap ka nis me fry ai murran i egr i kundshtimeve dhe i grindjeve n mes t t dy palve. Qysh nga Eva e deri m sot, sigurisht, mija volume do t jen shkrue mbi bukurin e flokve t gjat t femns dhe un, po t'a kisha pas n dor, do t'a kundrshtojsha modn e premjes s flokve, por qeh se nuk m pyet e nuk m ndigjon kush!... Dshiri pr me e shkrbye femnn e qytetnueme ka nis me e ngacmue edhe femnn Shqiptare, por ky far ndikimi ka mbet vetm pr sa ka t baj me modn e jo ma shum. Duket se edhe burrave u plqen mveshja e mertisja e grave simbas mods, pse po diftohen mjaft toleruesa dhe her e verbojn njenin sy her e shurdhojn njenin vesh. Me gjith kundrshtimet e plakave e t pleqve fanatik moda i ka fut turijt edhe n banesat ma t harrueshme t vendit tue e shtiem nn zgjedh shumicn drmuese t femnave. Me kt mnyr femna Shqiptare ka nis me bam nji shkrbim t siprfaqshm pa qen e zoja me bam nji ndryshim rranjsuer n gjendjen e vet pr me u bam shoqe e vrtet me ato q rrojn jasht kufijvet t'on. Mos kujtohet se i mungon vullneti ase dshiri pr me e arri at t qytetnuemen, jo. Ajo don, por pengohet e luftohet. At as q t shfaqen shenjat e ktij vullneti, do t ndeshi n kundrshtimin e fort t'atyne fanatikve q i ka verbue llomi fetar i prodhuem dhe i shpikun prej disa njersve t padijshm e t pandrgjegjshm, kurse feja, sikundr thot edhe Daj Haxhiu, kurr nuk e pengon zhvillimin dhe prparimin e femns, bile prkundrazi e nxit dhe e urdhron. S'dij se kur do t shduket kjo fanatizm nga vendi i jon dhe cili do t jet ai fatbardh q ka me e shptue kt popull nga kto kthetra. Ah sikur t'isha djal dhe t'a merrsha un flamurin e ksaj vepre, me t vrtet, madhshtore e njerzore. 20 Qershuer Prsri muer letr Irena prej Shpendit. Ai prap pyeste pr mue. N mes t tjerave i shkruente edhe se, mbasi t'a

mbaronte shkolln, dshironte me u shprngul nga Shkodra e me ardh ktu. Ky lajm m gzoi tepr, sepse do t mundem me e pam nga ndonjiher dhe ndoshta do t mundem edhe me fol me t. M plqen t'a gjykoj si shenj dashunije interesimin q tregon pr mue, por nuk mundem me e besue kryekput. Ah sikur t m dashunonte me t vrtet. Po t'arrijsha me u dashune prej tij e me u . . . martue me t, kurrgja tjetr nuk do t'i krkojsha Zotit. Por ah. Ndoshta ai pyet pr mue i shtyem vetm nga ndrgjegja dhe pr t nderue regullat e etikets apo t kalorsis q tash von kan nis me i prvetue t rijt e sidomos studentt t'on. Dhe sigurisht kshtu do t jet. Oh ku kam fat un e shkreta me u bam Mbretnesha e adhurueme e atij Mbreti t plotpushtetshm q sundon mbi zemrn t'eme. Kush e din. T them t drejtn jam me zemr t ngrime. 24 Qershuer Eme njerk asht edhe ziliqare. Po, asht edhe fort. Shum her e thumbon t'em at dhe krkon t dije se ku e kalon kohn, kur qllon t vonohet me u kthye n shtpi. Sonte, pr shembll, em at i zanun me pun t shuma n dyqan, erdh pak von. Pr kt shkak ajo q tue luejt mendsh prej nakarit. Sa shkeli baba n prak t ders, ndeshi n njerkn q e priti me turi t mvarun dhe me nji breshn fjal ankimi. Ai u habit dhe, pa e kuptue shkakun e vrtet t ksaj furrejeje t'ashpr, spjegoi se kishte qen i ngatrruem me pun tregtije n dyqan. Mir, por ku i mbushej mendja asaj se! Ai von e muer vesh qellimin e ktyne sauneve t bame me nji gjuh aq t fort. Ather nisi me i fol ma shtruem q t'a bindte se ai nuk ishte nga ata burra q mund t'i vehej n dyshim nderi. Nji cop her, i lodhi flqijt tue u arsyetue dhe tue dhan spjegime, por njerka vazhdonte t'a kndoj kangn e vet. Ma n fund babs i u sos durimi dhe e msyeni me nji varg f jal t'ashpa sa i a mbylli gojn. E dij se zilia apo nakari n dashuni asht si krypa n gjell. Gjithashtu e di se edhe dashnort ngucen e
26

besdisen fort kur han tepr nga kjo kryp njelmuese deri n helmim. T gjitha kto i kisha ndigjuem prej atyne q i kan sprovue dhe m'a merrte mendja edhe mue se, shum her, munde t ngjajn moskuptime e dyshime midis atyne q u kan ras zemrave t veta nga nji kuintal ndiesi flakruese dashunore. Por nuk m'a merrte mendja se krymbi i dyshimit e i nakarit mundet me e brejt edhe zemrn e nji grueje t mplakun dhe q disa her asht bam nan. Mbasandaj prej kuj me dyshue se?! Prej nji burrit q ka kalue t 50 vjett e moshs s vet dhe q, deri n fanatizm, arrin me i respektue porosit e fes. Prmbi t gjitha ai nuk asht as edhe i bukur. Nuk

them se asht i shemtueshm, por s'asht edhe I bukur. Pr shembll ka sy t zij, por qepallet i ka mjaft t rralla; ka kok vezake e faqe t plota, por hundn e ka t shtrrembt; ka shtat t plot, por shalt i ka disi t shtrembta si dy kiza me korriz jasht; ka krahnuer t gjan, por ka edhe do duer t mbdha e plot lesh. Disa thon se leshi ndr duer t meshkujve asht shenj fisnikije, por mue, pr Zotin, nuk m mbushet mendja se leshi mundet me e fisnikue njeriun. Prkundrazi kisha me than se leshi ndr duar asht shenj primitiviteti, moszhvillimi ase paprsosmnije n pikpamje fizike. Un fisnikin e njerut e kuptoj nga veprat e nga sjelljet e tija e jo nga leshi i duerve. Shkurt ai nuk asht nga ata q mund t admirohet prej nji femne si i bukur dhe t'a trembi njerkn se mos i rrshqet nga dora. Asht provue se jo vetm njerzit por edhe kafsht kan zili. Gjithashtu asht vu re se femnat jan aq ziliqare sa e humbin mendjen dhe arrijn me bam gjithshka kur i kafshon grenza e nakarit. Por zili, them, do t'i kishte hije, deri diku, nji gocs q dashunon ase ndonji nuses s re e jo nji grueje t mplakun. Ve ksaj asht marrzi me dyshue prej nji njeriut, si im at, q kur kthen n shtpi asht i ndragun kamb e krye me voj, me tlyen, me uthull e me t tjera. Prandaj kurrsesi nuk e gjej t'arsyeshm dyshimin e saj kundrejt t'im et dhe kt far zilije i a atribuoj mendjes s sa trashamane q nuk mbrrin me gjykue me kthjelltsi dhe me arsyetue drejt. Me kt mnyr njerka i ndjell vethes hidhnime e mrzitje pa qen nevoja dhe pa pas ndonji shkak t'arsyeshm. Ksisoj vet e cenon lumnin e vet. Po. Ka shum njers t lumtun n kt bot q nuk e dijn se jan t lumtun, pse mendjes s tyne i mungon drita e nevojshme pr me e pam jetn e vet ashtu si rrjedh rithmikisht. Kta typa, t shumtn e herve, bahen manijak t mrzitshm dhe vet krkojn jetn dhe bahen shokt e t mjerve. Edhe njerka e eme hyn n rradhn e ktyne mendje-lehtve, ndoshta e shtyeme prej Destenit pr t'i lam mkatet e mundimeve q m ka bamun mue. Ndoshta. 27 Qershuer Irena asht e lumtun. Po. Her mbas here asaj I vjen i dashuni n shtpi dhe, or t tana, rrijn tue bisedue. Ah sa lakmojsha me qen si ajo. I kam zili. Ajo u fejue me at q q dashunue dhe tash projekton se si t'a ngrehi folen e lumnis. Ku ka ma mir? Kan vendos t martohen n Vjesht dhe prindt e tyne e kan, plqye kt vendim. Prandaj, qysh tash, kan nis prgatitjet pr dasm. S'ka dyshim se t lumtuna jan ato q i knaqin zemrat dhe t mjera jan ato q s'mundin me i argtue dshirat e tyne. Por ma t lumtuna jan ato q nuk gjejn asnji pengim prej prindrvet t vet n realizimin e andrrimeve t tyne lumnuese. Edhe un andrroj nji lumni, por

druej se do t ndeshi n pengime t ndryshme e sidomos n kundrshtimin e pathyeshem t babs, pse ai, pr fat t keq, nuk asht n gjendje me e mue t drejtn e bijs s vet. 2 Korrik - Sihariq, Dije, se erdh Shpendi - m tha sot Irena sa m pa. Zemra m rrafi me hof dhe shtatin m'a kapulloi nji hafsh i nxeht. - Prse m thue... sihariq? - i thash me za t dridhshm. - Kot. Dishka m shtyni. M fal n t hidhnova - m'a bani ajo e qeshun dhe tue m shique ndr sy. I ula syt, pse nuk guxojsha t'a shof ma gjat. Druejsha se mos m'a hetoj at q mshef mbrenda zemrs. Dje paska ardh bashk me t'amn e t motrn. Paska zan shtpi ktu. Sot n mngjes kishte ardh ke Xha Simoni pr vizit. E paska mbarue shkolln tue dal ndr t part. Qe tash filuen nett e andrrave. Nisn nett q do t kalohen pa gjum dhe tue i ndigjue rrafjet e zemrs s gandueme prej tij. Mbas sodi kam pr t'i ndim, ma fort se kurdoher, dridhjet e zemrs s dehjun prej dashunis. Mbas kndej kam pr t'i njoft mngjezet e trandafilta dhe kam pr t'i shijue agimet e ndritshme q ka me pjell imagjinata e dashunis vajznore. Mbas sodi kam pr t'a njoft, ma s miri, botn e msheft t dashunis. Oh sa 'qenka dashunia. Ajo t'a amblsueka jetn, por t robnueka e s't lanka me rrshqit nga prehni i saj. Qeh s'm merr gjumi. Mendoj se ai tash asht ktu. Vetm disa rrug e disa shtpi m ndajn prej tij. Mbas sodi ai ka me jetue ktu si bashkqytetar i em. Mbas kndej edhe ai, si un, ka me e thith kt ajr q prekin, butas, buzt e mija t nxehta nga ethet e dashunis. Qeh m duket sikur jam tue e thith at ajr q ai ka nxjerr nga goja e vet e pastr. M gjan sikur e ndi frymn e tij t vokt q m'a lmon ftyrn t'eme. Qeh syt e tij plot shkndia gjallnije e flakruese. Qeh ftyra e tij e qeshun. E si mund t flej me zemr t trazueme q vlon prmbrenda? Natyrisht s'mundem. Nuk dij se n ciln lagje e n ciln shtpi banon. Me gjith kt u krijue n fantizin t'eme nji banes q tash ka marr hijen dhe dukjen e bukur t Qabs s dashunis s'eme. Qeh e shof, si npr vegim, se ka ram mbi shtrat e po flen amblas
27

tue marr frym leht si ndonji foshnje e padjallzueme dhe e njom. Syt e zij jan t mbyllun. Qepallet e zeza bajn hije mbi fytyrn e tij t bukur dhe gjajn si ushta t zeza q ruejn thesart e grumbulluem n'ato dy kupa t ndritshme. Flokt e zij, pal pal, i kan ram mbi ball. Kraht i ka nxjerr, jasht mbuless s bardh, ndoshta, pr t'i a shtue asaj bukurin e bardhnis. Dorn e djatht e ka livar; t majtn e ka vu mbi zemr, si t donte me i pushue rrafjet e saja t forta. Buzt her mbas here, lvizin nga pak. Duket sikur flet prgjumshm,

por s'mundet me e kuptue do njeri. Vetm veshi i zemrs s puthun prej tyne mundet me i ndigjue e me i kuptue. Asht n'andr e kuvendon me dik. Ndoshta me... mue. Ah sikur t'isha un, makar n'andrr, ajo s cils i flet aq ambl. M dridhet dora dhe s'po mundem me shkrue, pse m'asht shkri zemra. Ajo shurgullon prmbrenda nga valt e forta q prplasen n njena tjetrn me forc t madhe. 4 Korrik E pash Shpendin. Ai kishte ardh sot ke Xha Simoni. Ishte ul buz dritares s hapun n kthinn e Irens. Un nuk e pash, pse e kisha krrus kokn. - Iren! - thirra kur u avita ke dera, pa vu re se kush ishte mbrenda. - Dije! - gjegji ajo. - 'don? - pyeti. Pa i u prgjegj u futa n kthin. Edhe kur hyna mbrenda s'e pash. U drejtova kah Irena q'ishte ul kundrejt tij. - M'ep nji libr, Iren, se jam mrzit tepr i thash dhe u afrova ke bibliotheka. Kapa nji libr dhe e hapa. - 'far libri don Dije? - pyeti ajo. - N j i . . . nji q t m'a hjek mrzin e shpirtit - thash. - Epi nji libr vjershash, nji libr q t dikoj gaz e har, nji libr q t'a kmbej, me nji fuqi magjike, mrzin n gzim - tha dikush. M'u duk si zani i tij. Kur e ktheva kryet pash se ai po m pritte me buz n gaz. Ai vet ishte libri i gjall i porositun prej tij, libri i dshiruem aq fort prej zemrs s'eme dhe q ka fuqin magjike me m lumnue pr jet. Por kush mund i thoshte se?... - A! - bana e harlisun dhe e mahnitun. Nji kahkaha e fort e Irens ushtoi mbrenda kthins me tingujt e holl t nji kristalit q thyhet. Bana me ik, por s'munda. M ndaln n vend syt e tij plot shkndia magnetike. M mbajtn ata sy q un nuk mundem me u a durue shiqimin depertues. - Prse ikni Zojush? Na jemi pam aq her sa e ka humb ma vlern ai kuptim ase qllim q ju ban me u mshef prej meje - tha. Un ende qendrojsha n vend, n kamb. Nji har e ambl m'a kishte pushtue shpirtin. Librin q kisha n dor e kisha rras mbi zemr, pse ajo m rrifte fort. Syt e tij t qeshun, por edhe si luts, ishin ngul mbi mue si dy projektor t fuqishm q t'i terratisin syt. Ftyra e tij dal-ngadale, m gjajti sikur nisi me u qarkue me do rrath rrezesh shklqyese. Isha mahnit. - Rri Dije, se s't shef kush - m tha Irena tue m kap pr krahu. Athere m'u duk sikur u shkunda jermijet. E mblodha vethen dhe ika me vrull. Kur u ktheva n shtpi u mbylla n kthinn t'eme pr t'a qetsue zemrn e trazueme dhe pr t'i mendue fjalt q m tha. Njimij kuptime u dhan fjalve t tija dhe njimij spjegime u dhash veshtrimeve t tij prpise. 7 Korrik

Irena, me sa kuptoj, interesohet shum q t'a lidhi zemrn t'eme me at t Shpendit dhe t siguroj mundsit e lumnis s'on. Sot mbas dreke m thirri dhe, mbassi m futi n shtpi t vet, m njofti se kishte ardh Mam Hija, e ama e Shpendit, dhe se donte me m njoft me t. - Jo - i thash - m vjen turp. - Pse t vjen turp? Eja se ajo asht nji grue aq e mir sa ke me e dasht sa t'a shofish - m tha dhe, tue m trhek gati rrshanas, m futi mbrenda. - Hajde Dije - m tha Mam Gjystina sa m pa, Un u skuqa dhe mbeta n kamb, n fund t kthins, si t'isha gozhdue aty. M'ishte nxem krejt shtati. Prshndeta vetm me nji t luejtun t koks dhe pa mund me qit nga goja asnji fjal. Irena prsri m kapi pr dore dhe, tue m trhek drejt s'ams s Shpendit, i tha: - Nuk e njifni Zojushn Dije. Kjo asht shoqja e eme e dashun; asht fqija e jon, bija e Zotni Sul Krthizs. - Gzohem q po t njof moj bij. Pr ty m ka fol shum mir Zoja - donte t thonte pr Mam Gjystinn dhe Irena - tha tue m shique but e ambl. U avita dhe i a kapa dorn me i a puth, por ajo m trhoq dhe m puthi n ball. Mbasandaj m'uli ngjat vethes dhe nisi me m pyet pr vethe, pr t'em at, pr njerkn e pr fmijt. Ma n fund m tha:
28

- Zoja dhe Irena, me sa kam kuptue, t dojshin fort, por ti me t vrtet, qenke pr t'u dasht bija e eme. Kto paskan t drejt q t lavdruekan. Edhe un kam me t dasht si Fijen e si Shpendin. Dasht Zoti q t bahesh e lumtun n jet. Tue fol ksodore m'i lmonte flokt e koks dalnga-dale. Mam Hija, sikundr do t'a thrres ase m plqen t'a thrres, ishte nji grue nja 45 vjeare, me shtat t nalt, me kok vezake, me flok t thijun, me ball t gjan, me vetulla t holla, me sy t zij, me hund t drejt dhe me qaf t gjat. Tue i kujtue prpjekjet q kishte bam ajo me gjindarmt me arm n dor tha tue u mundue t'a mas guximin e saj m'u shtue krshria pr t. Mora kuraj dhe nisa me e shique, ma fort pr t gjet n ftyrn e saj shenjat dalluese t'amazons Shqiptare dhe pr t'a bind vethen se ndodhesha para nji heroins. Shkathtsia n lvizjen e duervet, xixllimi i hermbashershm i syvet t zij, mrrullja e vetullave n rasa ashprimi t fjalimit dhe t matunit n t shprehun t mendimit, me nji f jal zhdrivielltia e dallueshme n t gjith gjymtyrt, m ban t besoj se ajo, prnjimend, kishte nji vullnet t madh, kishte nji veanti dhe se ishte, me t vrtet, nji kreshnike, nji trashgimtare e Teuts krenare dhe se n dejt e saj vlonte gjaku i nanave Illyriane. Syt e saj t but e t'ambl, her her, egrsoheshin, shkrepshin e vetdijshin. Athere t dukesh sikur po i shef

sqenat e tmershme, sikur lufton me ata q i vran burrin me dy djelmt e vet dhe mija e mija kreshnik tjer. N kt ras, nga xixllimet dhe fikjet e paprituna t syvet t saj, zbulohesh lehtas shqetsimi q i a mbushte zemrn. Shkurt n syt e saj pasqyrohesh nji mall i pambaruem dhe nji tristim i thell. Kjo grue t bante t'a nderojsh dhe t'a duesh. E kjo ishte e ama e Shpendit, e atij q un e dashunoj me gjith shpirt. 10 Korrik Marr vesh se nji far Fazli Pllaja m paska krkue pr grue, por im at, pr fat t mir, nuk kishte ndigjue me m dhan, pse ai s'qenka i rodit t mir. N kohen t'on e n shoqnin t'on t gjith ata q nuk kan nji pozit t fitueme me pasuhi ase me fuqi, nuk jan nga rodi i mir. Kultura e morali ende s'kan mund me u ngjit n kikl dhe me e fitue mimin e par. Kjo ngjarje m bani t mendohem shum pr fatin t'em. Druej se mos m martoj im at me ndonji njeri pa me m pyet fare. 't bj? Edhe un nuk dij. Kam mbet n mshirn e fatit; jam e trembun nga droja se mos m qllon ndonji shigjet shituese e helmuese. 12 Korrik Prap takova me Shpendin. M gjet sot tue kndue nji libr ke Irena. U ova me ik, por ai qndroi ke praku i ders dhe tha: - Ju, Zojush, ishit njoft me t'eme am dhe ajo, menjiher, ju kishte simpathizue. Mbassi u njoftt me t, prse nuk dshironi me u njoft edhe me mue? Un, ju siguroj se s'jam i egr. Jam biri i asaj grueje q ju njoftt disa dit ma par. E n mos ju plqeu ajo, keni t drejt me m prbuz edhe mue. - Jo - thirra menjiher si t'isha shty nga nji fuqi. - Lypset t krenoheni. Zotni, pr at nan t mir q kishit dhe duhet t'a ndini vethen t lumtun n pranin e saj - i thash tue blbzue. - Ju falem nderit shum pr simpathin q ushqeni pr t'eme am - gjegji dhe mandej bani nji hap prpara. M'a zgjati dorn tue m than: Ju lutem m lejoni t'ju paraqitem si... - Epja dorn Dije - briti Irena. U hutova. E ndiva se u skuqa, pse nji hafsh i nxeht m'a mbuloi shtatin. Me gjith turpin e math q kisha, dishka m shtynte me i u bind dshirit t tij. Prandaj i a dhash dorn. Ai u prkul para meje dhe m'a shtrngoi dorn tue m hudh nji veshtrim t'ambl e t thekshm. I ula syt. Veshtrimi i tij plot shkndia e prclloi zemrn t'eme. Nji frig e paspjegueshme, e bashkueme me nji knaqsi t thell, m'a trazoi shpirtin. - Besomni, Zojush, se jam i lumtun n kt as dhe lus q t mos m'a kurseni kt lumni edhe mbas sodi tha. - Ju....Ju.... S'munda me than gja, pse nuk isha e zoja t'a urdhnoj vethen e t gjej nji prgjigje t prshtatshme. Pr fat t mir m'erdh Irena n ndihm dhe m shptoi nga ajo gjendje kritike. M kapi pr krahu dhe m'uli mbi karrike tue m than:

- Rri, Dije, e mos fol, se disaher heshtja asht shprehja ma e fort se sa tallazi i fjalve q shprthen nga goja. Me t vrtet ashtu asht. Mbasi u ula e ngrita kryet dhe e pash Shpendin q m shiqonte me buz n gaz dhe me nji mnyr t veant. Oh sa i hijshm m dukesh! A thue se prnjimend, asht aq i bukur e i dashun, apo m vjen mue pse e dashunoj? Kush e din. - Mos u tremb! - m tha Irena. - Rri e qet, se un po prgjoj prej ktu mos vjen kush. Po erdh jot njerk ase ndonjeni nga kalamajt, menjiher, kam me e mshef Shpendin n msandr. Shpendi bani buzn n gaz. Irena tue e tregue me gisht msandrn u ul buz dritares q shef kah oborri. Un dridhesha. Dojsha t'i flas dishka, por nuk dijsha 't'i them. Prpiqesha me i gjet ato f jal q net e dit me radh kisha sajue pr me i a than, por t gjitha i kisha harrue. Isha turbullue fare. I kisha ul syt dhe po rrijsha si ndonji pul e squllosun prej shiut t . . .
29

. djersve. Ai i dha dum se isha hutue. Prandaj, menjiher, nisi me fol. M pyeti se cilat libra m plqejshin ma fort, a m kandesh muzika dhe t tjera si kto. Mu athere kur un kisha nis me u kthjellue, e ndiva zanin e njerks q m'a thirrte emnin. U ova dhe ika mbassi i a shtrngova dorn. Kur i a shtrngova dorn, si hern e par ashtu edhe nashti, m gjajti sikur u preka nga nji fuqi elektrike q t'a pershkon krejt shtatin me forc dhe t ban t dridhesh. Pa dyshim ishte fuqia e dashunis ajo q m'a rrqethi trupin me nji t prekun t dors. Oh sa fort e dashunoj! M duket se po shkallis prej ngucjeve t parreshtuna q m ban zemra. Oh sa i ambl e i dashun q asht! Oh sikur t m dashunonte e t bahesh i emi. 13 Korrik Meti asht i squet e i dashun. Un at e due ma shum se t tjert dhe m duket se kam t drejt, pse ai ban disa lodra q t knaq dhe t trhek. Qeh nji shembll: I ishte shqy sot topi i llastikut dhe s'kishte me se me luejt. I krkoi s'ams nji koron q t blente nji tjetr, por ajo s'i dha. E pash se u pezmatue shum. U ul n nji kand t kthins dhe nisi me shfry tue true me vethe. M'u dhims. U afrova dhe i hudha nji koron. Kur e pa koronin n prehn, menjher, brodhi n kamb dhe m'u hudh n qaf. M puthi e m shtrungoi me dashuni. - T'a kthej neser - m tha mandej. - S'e due. T'a kam fal - gjegja. - Ani se m'a ke fal. Edhe un t'a fal - m'a bani tue m shique me sy xixllues. - Mir, por ti s'ke ku merr se... - I marr tats. - Ai s't nep pr dit. - Kam me e bam q t m'api - gjegji mbassi u mendue pak dhe fluturoi pr me blem top. Mbas darke, kur po

rrijshim mbi rrogosa t shtrueme n'oborr, i u avit Meti babs dhe, mbassi e veshtroi me buz n gaz, i tha: - A bahemi shok tat? - Si th? - pyeti em at q s'kish mund me e prfshim kuptimin e propozimit q i bahesh prej t birit.T gjith u habitm. - A bahena shok po t them - prsriti Meti. Nji habi e bashkueme me nji nnqeshje t holl u duk n ftyr t t'im et. - Me ty me u ba shok a?... - i a priti. - Po - gjegji Meti me t shpejt. - E far shoqnije mund t baj me ty? - i tha em at me nji far prbuzje. - Pse? A s' t'a mbush syn a?..... - i a bani Meti i prekun n sedre. - Jo. S'po them gja, por nuk marr vesh se si don me u bam shok me mue - spjegoi im at. - Njashtu ma! Si bahen gjith bota - tha Meti. - Si? M'a thuej! T gjith pritshim me padurim e me vesh t ngrehun se 'far prgjigje do t'epte. - Qeh se si: 't kem un kam me t dhan ty e 't kesh ti ke me m dhan mue. Kush t t ngasi ty kam me t dal zot une kush t m ngasi mue ke me m mprojt ti - spjegoi me serjozitet. T gjithve na snprtheu gazi. Meti e ktheu kryet kah un dhe m'a shkrepi syn. - Po ti s'ke kurrgja mor hor - i tha im at. - Si s'kam? Eh se 'kam un! Por ti s'din gja. - Ndoshta. Por ty, ve ksaj, t rref jot am, yt vlla e motrat, kurse mue nuk guxon kush me m prek me dor. - E pr kto t mira deh due me u bam shok me ty - i a priti Meti. Gazi shprtheu prsri. - Hajt, pra, po bahemi - i tha baba i knaqun nga prgjigja. - M'a ep dorn - tha Meti dhe e zgjati t vetn. - Prse me t'a dhan dorn? - T m'a napish besn se nuk do t m'a bajsh me hile dhe se nuk do t luejsh prej f jals. - Mir pra - gjegji em at dhe ia shtrngoi dorn. Mbassi mbaroi lidhja u ul Meti ngjat babs dhe zu me na shique me kreni pr fitimin q kishte pas. Ndrkohe prap m'a shkrepi syn, por un prsri s'kuptova gja. Nuk kishin kalue as edhe pes minuta qysh nga asti i lidhjes s shoqnis, kur i a bani Meti: - M'ep nji koron tate. - Shka don. - Nji koron. - Thyej qafn!
30

- E! Po na u bam shok!... - tha me buz t mvarun dhe shtoi: A kshtu e mban besn? - Uh ke paskam harrue mor Met - gjegji im at si i turpnuem. - Mos harro tjetr her - verejti Meti tue e shikue me kujdes se mos tallet tata me t. Na qeshshim. - Na, se e ke hak - tha im at dhe i dha nji koron. - T falem nderit or shok - i tha Meti dhe, me koronin n dor, erdh pran meje. - A t thash? - m'a bani kadal dhe me sy t qeshun. - T lumt! - i thash dhe e putha me nji dashuni t dyfishueme.

- Menre - m tha mbas pak tue m'a rras dorn n prehn. - S'e due. Mbaje se t'a kam fal. - Po e mbaj, por mos gabojsh me m'a krkue prsri - gjegji dhe u ue. Krceu nja dy her prej gzimit dhe iku tne flejt tue na e urue natn e mir. Sikur t'edukohesh mir kjo fmi e squet kush e din se far shrbime t mueshme do ti bante Shqipnis e njerzis. 16 Korrik T Mrkurn erdh Fahrija e Daj Dautit dhe m muer pr t shkue ke Daj Haxhiu. Un s'dojsha me shkue se....se m dukesh sikur do t largohem pr gjithmon prej Shpendit, por ajo nguli kamb dhe m muer. Ndejta tri net. Sot u ktheva. Daj Haxhiu u gzue shum kur na pa. E porositi t shoqen q t na bante dreka e darka t mira. Mbasandaj u kthye kah Fahrija dhe i dha t kuptoje se asaj i takonte me m zbavit me lojna e hoka. - Lueni si n fmini - tha tue u drejtue kah un. - Besoj se ju plqejn lodrat e vogjlis, mbassi ato ju a kujtojn jetn e ambl e pa brenga q keni kalue dikur. - Ke t drejt prgjigja un me buz n gaz. - Nashti s'kujtoj t jeni, si athere, t patrazueme n shpirt - shtoi mbassi na shiqoi gjat ndr sy, si t donte me hetue e me zbulue dishka. - S'dij - gjegja un e prekun n shpirt dhe pak e hutueme. I mrulli vetullat me nji far dhimbje, si ajo q tregohet pr ato q lypset t mshirohen, dhe tha: - Lueni, gzoni, qeshni, jetoni. U largue, mandej, si t'ishte i pezmatuem prej gjendjes s'on t vajtueshme. Un, mahnitshm, e shiqojsha at plak t'adhuruem q na nxitte t'a gzojm e t'a shijojm jetn. M dukej sikur e monte gjendjen t'on plot mungesa dhe e zbulonte t'ardhmen e shmtueshme q na pret. - Po na s'jemi t vogla q t luejm si fmijt - i tha Fahrija kur ai po largohesh. U kthye. Na kundroi dhe tha: - Oh sa mir do t'ishte sikur t ishit t vogla apo t mbeteshit foshnje, t pakn, pr nja 10-15 vjet. - Prse?! - pyeti Fahrija e uditun. - Prse?! Sepse.... E kputi dhe e kaprdini fjaln. E tundi kryet si me zemrim dhe shtoi mbas pak me nji za t'egr: - Na....na jemi fajtor dhe dnimin, sigurisht, do t'a vuejm. Iku mbasandaj si ata q nuk duen me e pam mjerimin e t dashunve t vet. - 'thot xhaja kshtu Dije? Ai shpesh flet ksodore, por un nuk e kuptoj - tha Fahrija naive q s kishte marr vesht gja. - Ku dij un - gjegja si ndr dhamb, pse s kisha nge. Po. S'kisha nge, se mendja e eme po prpiqesh me i spjegue fjalt e tija enigmatike. Ma n fund solla besim se atij i vinte keq pr fatkeqsin t'on. - Pse dshirove t mbetemi t vogla edhe pr disa vjet? - e pyeti Fahrija kur u kthye n mbrame. - Prse? - Sepse sot shumica e mashkujve nuk i shofin punt t'ueja edhe me syt e femns. Ata gjykojn

sikundr u plqen pa i prfill t drejtat t'ueja. E mbrenda 10-15 vjetve, sigurisht, do t ndrrojn mendim dhe do t'arrijn me i mue t drejtat t'ueja - spjegoi Daj Haxhiu tue fol me nji far nxehtsije q t bante t kujtojsh se asht tue nxjerr lav nga goja e jo frym. - Beson se pr 10-15 vjet mund t ndrroj kjo mendsi? - pyeta. - Po, besoj. Mbrenda ktyne vjetve, me doemos, do t shembet bota e vjetr e do t krijohet bota e re - gjegji tue e thith cigaren me aq forc sa t dukesh sikur don me i prpim krejt hidhsit e shoqnis s sotme pr me mos i a lan trashgim asaj s nesrmes. - Po mbulesa 'asht Daj Haxhiu? - pyeta un mbas nji heshtjeje t shkurtun. - Mbulesa? - bani tue i mrrull vetulat. - Ajo asht... shpikja e prudshme e disa fanatikve q i a kan ul vlern fs s'on. Asht nji zakon i mbetun prej mija vjetsh dhe q mprohet prej turmave fanatike si ligj fetare. - A nuk urdhnon feja me u mshef e me u mbulue?
31

- Jo. Feja nuk robnon, por liron. Vetm duhet t nderohet porosia fetare e morale q ban Kurani pr t'i mbulue pjest e turpshme t shtatit. - Asht e dijtun. - A t'i hjekim, pra, araft? - pyeeti Fahrija. - Jooo. - Prese? - Sepse ju grijn fanatikt; sepse duhet t vij koha q t hudhen tej ata llome q i a kan ngjit fs - gjegji. - Q'u thue gocave ashtu mor burr? - i tha e shoqja q kishte ardh pak ma par dhe i kishte qndrue mbas shpine. - T vrtetn moj grue - prgjigj, mbassi e kthei kryet mbrapa dhe e pa. - Si? Don me i qit jasht pa araf? - Jo, moj e urueme, jo. Un nuk i qis pa araf, por feja, ajo f q disa fanatik thon se e urdhnon mbulesn gjegji. - Hej! - bani e shoqja e harlisun. - Po t kishje pas goc ti Daj Haxhiu a do t'a mbulojshe? - pyeta. - Do t'a lijsha t lir t vendoste vet e t'a zgjidhte njenn dysh: lirin ase robnin - i a bani dhe u ngrit me dal. - E! A e ndigjove se si tha xhaja? - tha mbas pak Fahrija tue e thye heshtjen qi kishte plakos. - E ndigjova. - 'mendon nashti? - Nashti? Nashti mendoj sikur t'isha djal. - Sikur t'ishje djal?! - bani e habitun. - Po. - 'do t bajshe? - Do t'i shpallsha luft bots fanatike dhe do t vazhdojsha derisa t ngadhnojsha ase t mbarojsha. - Ke t drejt - tha dhe heshti. Duket se edhe at e rrmbyen mendimet. Tasht q po i shkruej kto rrradh prap mendoj mbi gjendjen t'on t mjerueme. Ata q kan mend, q kan

ndrgjegje t pastr dhe shpirt t dlirt, pa dyshim, e shofin me tmer se sa t vrazhdt, se sa t ndyt e t shmtueshme e kemi jetn na sot. Jeta e jon asht e zbrazt, e kot, mrzitse dhe pa asnji ngjyr. Ajo ma fort i gjason vdekjes se sa rrojtjes. Jemi burgos dhe na asht mohue do e drejt. A ka arafi baz morale dhe a urdhrohet prej fs? Jo. Athere 'asht kjo bolb pr na t mjerat? A asht arafi, me t vrtet, kshtjelli i papushtueshm q ruen nderin e femns? A asht arafi nji shtrrak midis nderit e turpes? Pa dyshim jo. Nderin e femns e ruen karakteri i saj i fort dhe jo ajo pece e bardh ase e zez q i a mbulon shtatin. Para mburojes s patro nditshme t karakterit, pa tjetr, qndron e pacenueshme virgjinia e pastrtia e femns. Ajo q asht mbrujt me nji edukat t shndosh dhe asht pajue me vlerat morale t trashgueme bres mbas brezi prej strgjysheve, e ruen nderin si nji pasuni t vlershme q e ban krenare, por jo si nji tesh t futun n thes. Prandaj mbulesa, sikundr tha edhe Daj Haxhiu, asht nji shpikje q nuk i shrben qllimit t'atyne q e porosisin. Prkundrazi asht nji penges e pakaprcyeshme pr zhvillimin dhe naltsimin e femns Muslimane. Po t kqyret shoqnia e jon me synin e pagabueshm t nji studjozit, lehtazi, do t konstatohet se demoralizimi e korrupsioni asht ma shum ndr qytete se sa ndr katunde, ku femna nuk asht fut nn zgjedhn e arafit. Nuk kujtoj se mund t guxoj kush me pretendue se fusharaket ase malsoret tona jan ma pak fetare dhe ma pak t ndershme se na qytetaret. Brezat e ardhshm, pa dyshim, do t uditen se si e kemi durue kt robni q na asht impozue me prdhun. N nji koh kur bota mundohet me i kaprcye kufijt e stratosfers pr t'i kolonizue planetet dhe prpiqet me zgjidh probleme me randsi kryesore, na qajm hallin e arafit dhe e vrasim mendjen se a duhet t'a hjekim apo jo? Oh t mjerat na. Un, po t'isha djal, do t'i tregojsha bots mashkullore se dora q prkund djepin asht ajo q e rrotullon boshtin e fatit t njerzis, sepse ajo dhe vetm ajo e drejton jetn kah horizontet e ndrituna ase t'errta. Por mjerisht s'jam djal dhe si femn nuk mundem me e nxjerr zanin. Sot n mngjes, mbassi ika nga Daj Haxhiu, bashk me Fahrijen shkova ke ajo, ku qndrova nja nji or. Ndrkoh erdh Bedrija, nji e njoftuna e Fahrijes. Kjo ishte nji vajz nja 16 veare, sy e vetull zez, shtat holl, buz trash, dhamb bardh, hund drejt dhe qaf gjat. Me nji fjal ish mjaft e bukur. Kishte ardh me marr do figura lulesh pr me qndis dishka. Mbas prshndetjes dhe mbassi i a dha figurat e pyeti Fahrija: - Hej Bedrije! Si i ke punt nashti me at djaloshin q rrin n shtpi t'ande? - Mir - gjegji ajo mbassi shiqoi kah un pak si me droje. - Kjo asht kushrina e eme - tha Pahrija tue m tregu mue.

- Mos druej! Fol! - Mir pra - prgjigji Bedrija me buz n gaz dhe tue u sprdredh. - Nashti ka filue me m fol ambl e... - Beson se t don? - pyeti Fahrija tue i a prem fjaln.
32

- Po. Dje i dhash nji letr dhe krkova t takohem me te. - Po pse i shkrove letr, kurse ti e ke n shtpi dhe e takon pr do dit? - N letr i kam shkrue edhe dishka tjetr. Mbarsandaj m vinte turp t'i thom me goj. - A!. Po a shpreson se ka me t'u prgjigj? - Me doemos, se... m don. - Hej! - bani Fahrija dhe, mbassi u mendue pak, pyeti: A e more vesh se nga asht? - Po. Asht Kosovar. Ka vetm nji nan plak dhe nji motr. - Po emnin a i a msove? - Po. Shpend e quejn, por un e thrres veshshpuem, pse e ka t shpuem veshin e majt. - A! - bani Fahrija si e topitun dhe e mpime. Sikur t m kishte ram pika apo t m goditte rrfeja, nuk do t tronditesha ma fort se sa kur ndigjova prej gojs s Bedrijes se dashnori i saj qenka Shpendi, ai djaloshi q pak dit ma par m foli me nji gjuh q shprehte knaqsin e zemrs pr njoftjen e bame me mue. M'u dridhn leqet e kambve dhe qesh tue u rrzue pr dheu pa pik fryme. Sedreja, ajo krenari q ka femna dhe q nuk e lejon me u prul edhe para shoqeve t saja, m mbajti n kamb. Po t mos m vinte turp prej asaj Bedrijes q nuk e njifsha, sigurisht, do t kisha thirr me shkul t zemrs dhe do t'isha prplas pr tok si e vdekun. Dshprimi m'i mveshi syt me nji hije t zez dhe nga thellsia e zemrs ndiva t ngjitet prpjet nji val prvluese pr t'u shpraz nga syt e mij si nji lang i nxeht e helmatues. Prandaj i ula syt. Po, i ula se nuk dojsha t m diktoj ajo q un tash e urrejsha si shemrn t'eme. Me gjith at nuk qava, dhe tue i kafshue buzt, e frenova furin. Kur i ngrita syt pash se edhe Fahrija ishte zbem fare. - 'ke - e pyeta pa dashas. - Kurrgja - gjegji me nji za t mpakt. Kuptova se edhe ajo kishte qen shitue prej veshshpuemit. Ika pa e zgjat ma dhe e tronditun, pse edhe me Fahrijen qenkemi shemra. Kur ktheva n shtpi, shfreva tue derdh lot pr dashunin e humbun e pa fat q e ka pushtue zemrn t'eme t shkret. Thon se femnn e mundon shum nakari. Po. Kjo qenka e vrtet, por qenka e vrtet edhe ajo q kur dashunueka femna arrika me e sakrifikue edhe shpirtin. Ma mir t'i kisha thye kambt e t mos kisha shkue ke Fahrija, se sa shkova dhe vrave vethen. 17 Korrik Sot n mngjes erdh Irena ke ne. Mbassi m prshndeti m'u ankue se pse nuk shkova t'a shof kur u ktheva dje n shtpi. Ma n fund e shfaqi udin e vet se si kisha ndejt tri dit e tri net larg . . . shtpis. M duket se ajo e ka hetue se shka asht grumbullue n zemrn t'eme q flet ksodore, me gjith q pak mbylltas. Ajo, natyrisht,

habitesh se qysh kisha ndejte tri dit larg Shpendit e jo larg shtpis, por kt nuk e tha. T them t drejtn un s'dojsha me ndejt, por m mbajtn. Dhe u mrzita aq shum sa qesh tue plas. Me gjith kt, me mend e me zemr, jetova ktu, pran atij q e dashunoj me t gjitha fuqit e mija t shpirtit e t zemrs. Si thash edhe ma nalt, kuptohet se Irena e ka pikas dashunin t'eme, at dashuni q Shpendi shpirtazi krkon t'a shfrytzoj me lajka dhe mandej t m'a kthej shpinn. Oh mizuer! Kush e din se sa Bedrije, Fahrije e Xhevrije ka si un npr skutat e Tirans q i lajkaton pr me i fut n kurthin e poshtnimit. Sido q t ngjaj mue nuk mundet me m prul, pse un do t'a ndryej n zemr at dashuni dhe s'do t'a shfaq edhe sikur t plsasi prej ktij lngimi. Irena e pastr, natyrisht, nuk dinte gja pr sa kam marr vesh mbi at djaloshin e rrezikshm. Prandaj ajo flitte shkoqun dhe ankohesh pse nuk kisha shkue me e pam. Ku t'a dinte ajo se un nuk shkova nga droja se mos hasem me Shpendin ke ajo. Kam vendos q t mos e shof ma dhe zemrs me i vu nji gur t rand. - Ti shkove ke Daja, Dije, por Shpendi m'a lodhi kokn me pyetje t parreshtuna q m drejton pr ty - tha ajo mbas pak. - 'pyeste? - thash me mllef. Ajo nuk i dha dum zanit t'em q duel jo nga grmazi, por nga thellsit e zemrs s plasun. - Gjithshka: ku asht? Ku ka shkue? Pse ka shkue? Sa do t qindroj dhe nji varg t gjat si kto. Ai gjithnji pyet pr ty dhe tash besoj se t njef fare mir - gjegji Irena. - Nga m njef? - T njef prej meje, se un i kam than. - Ti? udi! Prse i flet atij pr mue? - Sepse m pyet. - N t pyet, ti mos i u prgjiq. - A mundem se?! - Pse s'mundesh? - Pse m vjen keq. - T vjen keq?. Pse?!...
33

Dojsha t'a shpraz vnerin e zemrs tue i kallzue se sa djal i lig ishte Shpendi, por e mbajta vethen, se s'dojsha me e pezmatue. - Pse at e kam si vlla dhe ty si motr. Ndoshta ai... - tha dhe u hudh e m rroku pr qafe. Nji cop her m shtrngoi e m puthi me nji dashuni shum ma t madhe se at q ushqen pr mue. Mue m'ishin mbush syt me lot, pse e ndijsha dashunin e pastr t saj dhe se pse zemra e eme, e plagosun rand nga marrdhanjet e Shpendit me Bedrijen, vlonte prej dshprimit. Mbas pak astesh u zhgreha n vaj dhe qava mir e mir, plotsisht si ato q duen t shfrejn e t shpaguhen n vetvethe pr gabimin trashanik q kan bam tue

i dhan llas zemrs. Irena m'argtoi dhe u prpoq t m qetsoj. Krkoi t'a marri vesht shkakun e ktyne lotve t derdhun me aq furri, por nuk i a thash. Po, nuk i thash, se due t'a ndryej mbrenda zems at tinzi q deri sot pr mue q ma se e shenjt dhe mbas sodi ka me qen si nji plag vdeksuese e trashngueme nga nji betej e humbun... Eh jet. Qofsh shue! Eh dashuni... Qofsh mallkue! 21 Korrik Qysh at dit q ktheva nga Daj Haxhiu nuk kisha shkel n shtpi t'Irens, me gjith q ajo m ishte ankue dhe m kish ftue. Nuk kisha shkue, por me e than t drejtn ky vendim m kushtoi shum shtrehjt, pse e pagova me disa mij hofkllime dhe me ca litre lot. Me nji an drojsha se mos e ndeshi a t . . . ah at dhe m'an tjetr dojsha t'a shof, t paktn, pr sc largu. Shpesh m kapshin rrebet dhe e dshprueme, qajsha tue e mallkue vethen. Disa her bahesha fare foshnje: Krkojsha t'a mbys por me kusht q t'a ngjall rishtazi!... Mam Gjystina dhe njerka qysh dje kishin vendos me shkue sot diku n vizit. Njerka prpara se t nisesh m porositi t'a mbylli portn prej mbrenda. Me qen se edhe fmijt nuk ishin n shtpi, sa duel ajo, e mbylla portn dhe u ula n lulisht, kur kujtojsha se do t'i qetsoj nervat tue lexue n nji libr. Pa kalue shum koh erdh Irena dhe m ftoi me shkue n shtpi t saj pr me m diftue dishka interesant. Refuzova dhe nji cop her nuk i u binda, por ma n fund u prkula nga lutjet e saja. I shkova mbrapa. Kur hym n kthin t saj pash se aty, ngjat biblioteks, qndronte n kamb Shpendi. Sa e pash bana t zbrapsem, por m pengoi Irena tue m kap pr dore e tue m than: - Ku shkon Dije? - Lirom, se do t shkoj n shtpi - gjegja tue i hudh Shpendit nji veshtrim t'egr dhe plot mllef e duf. - A prej meje ikni Zojush? - pyeti ai me za, q tregonte se ishte shqetsue. - Po prej teje - thirra me mllef. - Prse? - pyeti i prem. - Sepse ti je katil.... - thirra me t tan forcn e urrejtjes q m kishte grumbullue zilia n zemr. - 'thue Dije? - m'a bani Irena tue m shkund pr krahu. - Rri ti Iren - i thash asaj dhe i dola para Shpendit me nji hof t guximshm q epte t kuptohet se dojsha t matem me t pr t'u shpague. Ftyra e tij, menjiher, u zbe. Mbasndaj u mbulue prej nji hijes melankolike. Edhe syt e mij ishin errsue prej lakmis s shpagimit kundrejt atij q kishte qen idoli i zemrs s'eme. Prandaj po e shifsha turbull, si t'ishte rrokulluem prej reve t zeza. - Un qenkam katil!? Cilin vrava? - pyeti i turbulluem. - T tan botn - i thash tue u dridh prej nervozitetit. - Gaboheni Zojush. Un i due njerzit - gjegji me za t kputun. - Po. Tregohesh sikur i don q t'i mbytish mbasandaj tue i prqesh mbas shpine - i a bana me qesndi.

- S'asht e vrtet. M thoni se cilin vrava? - Mue, mue, or i pashpirt? - brita si e trbueme. - Un ty t kam shpirt - thirri dhe m rroku pr duersh. - Shporru! - klitha dhe u rrzova ndr kraht e tij. T gjitha femnat jan sensibl, por un jam ma fort se do tjetr. Menjiher prshtypem dhe e humb fuqin e qndress. Edhe ksaj rradhe m drmoi dobsia e nervave dhe u vilanisa. Kur i hapa syt pash se Shpendi dhe Irena qajshin ke kryet t'em. - Hej! Si je Dije? - m pyeti Irena me za t prvajshm dhe tue m'a frkue ballin me dashuni. - Hof! - i a bana dhe e ktheva kryet kah muri pr t'u mshef prej Shpendit. - Shif, Dije, se si qan Shpendi pr ty - m tha Irena. - Qan pr Bedrijen i . . . poshtmi - gjegja me zemrim, por me za t kputun. - Pr ciln Bedrije? - pyeti ajo e habitun. - Pr at q ka n shtpi - thash dhe bana t ngrihem pr me ardh n shtpi. - Pr shpirt t babs e t vllaznve nuk due tjetr ve teje o engjll - thirri Shpendi me za t prvajshm dhe m kapi pr duersh.
34

- Gabohesh, Dije, se Shpendi s'don njeri tjetr ve teje. T betohem se ai prej kohsh m'a ka hap zemrn dhe m ka than se t don si i marr shpjegoi Irena. - Kam me t'a provue se nuk e due Bedrijen e marr dhe mrzitse - tha ai me dshprim. Ai dridhesh si thupr dhe qante me dnes. Ai djalosh q kish luftue, me pushk n dor, kundr gjindarmvet, ai q nuk ishte prkul edhe para vdekjes, tash qante para meje dhe betohesh se nuk dashunonte njeri tjetr ve meje. Nji flad sigurije e argtoi zemrn t'eme t prvlueme dhe shpirti nisi me u lehtsue nga ajo pesh e madhe q randonte mbi t. E ktheva kryet dhe e pash. Syt e tij, t mbushun me lot, shprehshin prvujtnin e atij q krkonte mshir tue than: - Besom se t due o shpirt! Kij dhim pr mue, Thon se femna pezmatohet ma shpejt e ma shum se mashkulli. Un, sikundr duket, e kam ma t zhvillueme ndiesin e dhims se menjiher ndrydhem para atyne q qajn. - Mjaft ma Dije! - m tha Irena dhe u shduk. - Mjaft ma! - m beson? A m don? - tha Shpendi me za t prvajshm dhe i krrusun mbi kok t'eme. Lott e tij pikojshin mbi mue. M'u sos durimi. - Poh - thash dhe i mbylla syt. - O shpirt! - thirri ai m nji za q gjante sikur dilte nga megjet e nji zemrs s zhuritun prej flakve shkrumnuese t dashunis. Buzt t'ona ishin bashkue dhe lott ishin prziem me t njeni tjetrit. Gjith dyshimet ishin avullue n as dhe ret e zeza ishin zhdavarit nga Qielli i mendjes s'eme. Kishte lem Dielli i lumnis dhe buzt t'ona kndojshin kangn e dashunis pr t'a prhirue ngadhnimin e zemravet t'ona. As Leka i Madh q e

pushtoi botn, as Napoleoni q i mundi gjeneratat ma t mdhej t kohs s tij, nuk ngadhnuen sa un, pse ata fituen tok e kshtjej tue derdh gjak, kurse un tue derdh lot, pushtova nji zemr q vlen ma shum se mbretnit e tyne. 27 Korrik Tash gati do dit takohem me Shpendin. Ndihma e Irens, n kt mes, ka luejt rolin kryesuer. Ajo, sikundr e lehtsoj afrimin dhe e prgatiti sheshin e bashkimit t'on, nashti vazhdon t na prkrahi tue na dhan lehtsina t ndryshme pr me u takue me njeni tjetrin. Ajo asht e knaqun pse arrini me na pam t marrun vesh n mes t'on dhe t dehjun nga dashunia. Na rrfen se si e ka zbulue dashunin t'on, si asht kujdesue q t mos hetohemi prej tjerve dhe, ma n fund, si asht prpjek q t na bashkoj. Mbassi mbaron kallzimi, nis me na prqesh tue i shkrbye sjelljet e gjeset t'ona. Athere na shprthejm n gaz dhe qeshim me t madhe. Ven n shpoti ma fort dobsin e nervave t mija dhe tallet me krizat q kam pas tue u vilanis. Oh sa cytanike asht bam Irena nashti! Ajo tash ban njimij lodra pr t na tall, por edhe pr t na afrue ma tepr. Jam e lumtun q kam nji shoqe kaq t mir. Tash at e due ma fort se prpara, pse asht edhe shoqja e tinzive t mija. T gjitha ret e dyshimit e t mosbesimeve, q rrijshin vjerr e pezull mbi kokn t'eme, tash jan zhdavarit. Shpendi e ndrroi shtpin. Iku prej Bedrijes, prej asaj q me rrenat e saja q tue m ba me luejt mendsh. Ai m dashunon me gjith shpirt dhe ndoshta ma fort se sa meritoj. Ai tash m duket ma i ambl, ma i shoqnueshm dhe ma i afr ke zemra e eme. Disa her or t tana kalojm tue u fjalos vetm e vetm pr t'a mat dashunin e njeni tjetrit. Tash ma jetojm bashk, pse edhe n gjum andrrojm pr shoqi shoqin. Un e ndjek dhe e prcjell, me mend, n te gjitha ort e dits. Sigurisht edhe ai si un asht. do pun e do mendim krkojm t'i a prshtatim dashunis s'on. Ajo q nuk pajtohet me natyrn e dashunis s'on, pr ne, nuk ka vler, nuk ka jet. Oh se 'qenka njeriu q dashunon. Ai qenka nji pus i pashterrun ndiesish dhe goja e tij nji kov shprehjesh dashunije. Se ku gjinden gjitha ato fjal! Edhe un uditem se nga burojn gjitha ata dshira e lakmi q pr ndokend do t'ishin foshnjarake, por pr ne jan tepr t mueshme dhe t'arta.Sa shpejt ik ora se?!. Ajo nuk ndihet fare dhe; kundr dshirit t'on, fluturon me krah t lehta dhe krahas me rrezet e shpejta t Diellit. 30 Korrik Befas u hap sot mbas dreke porta e shtpis dhe hyni mbrenda Rizai bashk me nji katundar q kishte sjell nji kal t ngarkuem me qymyr... Un, njerka dhe Hall Hatixheja, asokohe, ndodheshim t'ulun mbi nji rrogos n lulishte. Hall Hatixheja, menjiher, e mbuloi ftyrn me dor dhe, tue u kthye kah ne, thirri:

- Uh u shoft! Na pa... dreqi. Un u ova n kamb dhe mbeta e habitun, me gjith q halla m brtite: - Ik e mshifu moj qyqe! Njerka vrapoi kah gjelltorja q t mshifesh, por tue ngam u pengue dhe u rrokullis si ndonji tinar. Sa turp dhe pun e shmtueshme asht kur rrzohet femna me - kamb prpjet. Kt e provova sot me njerkn. S'munda me e mbajt gazin dhe qesha me t madhe kur pash se njerka u plandos dhe q tue e thye qafn. Katundari ishte nji plak nja 70 vje, me shtat vigani, me mustaqe t mdha dhe pak i krrusun. Brekushet e zeza i kishte t grisuna dhe aty ktu t'arnueme. Xhoken e vjetr e kishte hudh mbi kal. Ksula e tij, dikur e bardh, ish nxim
35

prej pluhunit t qymyrit dhe ish zhulos rreth e rrotull prej djerss. Plokt e thijun t koks kund kund ishin nxim prej pluhunit t qymyrit. Duert dhe ftyrn i kishte t murme e t nxime prej Diellit dhe prej qymyrit. Djerst e ftyrs, her mbas here, i mshinte me pllmbn e dors ase me kindin e mangs. E shkarkoi qymyrin dhe u largue pa verejt n'asndonji an si t'ishte njeri i pangacmuem prej krshris dhe si i mpin prej brengjeve t jets. Kush e din se ku e kishte mendjen i ngrati kur na shkpurdheshim me ik e me u mshef prej tij. Kush e din se 'vlonte n trut e tij t lodhun nga vuejtjet e jets kur njerka dhe halla po shfrejshin tue truem e tue sham. E pse e prbuzshin dhe e mallkojshin t ngratin? Sepse i kishte pam. udi! Ndoshta syt e tij nuk pan kurrgja, mbassi mendja e tij, sigurisht, do t ket qen e grabitun prej halleve t sigurimit t jetess s fmijve. Ndoshta ai nuk ndigjoi gja, pse mendja e tij pa dyshim, do t ket qen prpjek me e bam llogarin e atyne sendeve q do t blente me t hollat e qymyrit pr kalamajt e vet t zveshun, t zbathun dhe ndoshta edhe t'unshm. I shkreti katundar! Njerkn zijoshe apo halln e rregjun nga mosha do t'a shifte qyqari? Fytyrn e zez t njerks apo ftyrn rumbullake t halls q asht plot rrudha, taman si nji... sahan sutlash?... Oh sa fanatike jan kto plakat t'ona. Kur u mbyll porta tue krsit me zhurm mbas shpins s tij, krisi poterja mbrenda shtpis. Njerka e rroku Rizan dhe i a zbuti shpinn, pse ai kishte hym mbrenda me burrin e huej pa lajmue fare. Po!... Mbasandaj u kthye kah un dhe nisi me m sham, pse nuk isha mshef, menjiher, prej katundarit. Edhe halla u bashkue me t. Nji cop her m shan dhe m paralajmuen se do t digjesha n flakt e pashueshme t Xhehenemit, mbassi m kishte pam ai katundari. Vall 'do t thoshte nji shoqe e qytetnueme Europjane po t'a shifte kt sqen dhe po t'i ndigjonte kto prbuzje e krcnime? Kush e din. Ndoshta ajo nuk dp t'u besonte syvet e veshvet t vet

dhe do t kujtonte se ka parn nji... andrr t keqe. 2 Gusht Dje Meti, tue u zan me Feriden, kishte thye nji xham. Pr kt shkak njerka e rrafi, ashtu si m rrifte mue dikur, tue i ram me grushta krs dhe tue e prplas pr muri. M'u dhims djali q ulrinte. Prandaj shpejtova me e shptue, por ajo nuk e leshonte, se donte te shtrej e t ngopet n t. Fjalt e lutjet e mija nuk mundn me e zbut. Vazhdonte t'i sjelli. Ma n fund e kapi djalin pr fyti, me t dyja duert, dhe nisi me e shtrngue. Metit i u kput zani dhe i u zgurdulluen syt. pash se asht tue e mbyt fmin e vet kjo shtrig. Prandaj e rroka pr duersh dhe, tue e trhek me t tan fuqin t'eme, e shqita prej unit. - Hiqu! shporru! - brtitte kjo arrush e egr dhe vrsulesh t'a kapi djalin q u struk n nji ip t kthins. Foshnja dridhesh prej tmerit dhe cingronte nga dhimbja e grushtave. Turijt i ishin prlang nga gjaku q i kishte shprthye nga goja e hunda. Gjendja e tij ishte aq e dhimshme sa me t'a coptue zemrn, por ajo bish, q e kishte pjell kt fatzi, nuk ndinte dhim pr t. Prkundrazi e urrente dhe donte me e shqye. Trupi i em delikat, natyrisht, nuk mund t kishte fuqi prballuese e penguese pr nji koh t gjat kundrejt atij shtati prej viganesh. Prandaj i thirra djalit: - Ik Met! Ik e shko ke tata n dyqan! Djali i trembun, n fillim, u mat dhe nuk guxoi nga droja. Mbasandaj, mbas porosis s prsritun, u ue dhe, tue shique trembshm, iku e shptoi. Athere njerkn e kapn rrebet ma fort dhe nisi me m'u krcnue. - Pse s'm l t'a mbytsha? 'ke ti? Kush je ti q m pengon? - thoshte si n t prart e me zemrim t madh. Prpiqesh t m mposhti pr t shfry n mue. - 'ke ti? Pse m'a shptove? - briti prsri si e luejtun mendsh. - M dhimset se e kam vlla mori shtrig i thash ma n fund me t tan dufin e urrejtjes q m'ishte grumbullue n zemr. Mbasandaj bana t shqitem. E prmblodha krejt fuqin dhe, mbassi e shtyna me hof, u trhoqa mbrapsht. Pa humb koh u vuna n t ikun, por ajo m'u turr, si nji bish e egrsueme pr s teprmi dhe m kapi mu n prak t ders. - Ku shkon mori dos? - m thirri me nji za t vrazhdt tue m kap pr zverku me dorn e saj t madhe si ndonji shput arrushe. M mshoi me t tan forcn e vet dhe m prplasi pr dheu. Un klitha e lemerisun dhe mbeta si gjysm e vdekun. Ndrkoh arrini Mam Gjystina dhe Irena. E larguen njerkn dhe qndruen ke kryet t'em. T dyja m shiqojshin me dhimbje t thell. M ndihmuen me u ue e me e lam ftyrn q m'ishte ndrag, pse edhe mue m kishte shprthye gjaku nga goja e nga hunda. M'i ndrroi robet Irena dhe, bashk me

Mam Gjystinn, m uen n shtpi t tyne. Em at as m pyeti se si ndodhi ngjarja. M hudhi disa veshtrime t'egra dhe zu me hofkllue n shenj zemrimi. Me kaq muer fund ngjarja, por ua jam e dobt dhe vazhdoi t nxjerr gjak. I thash t'im et q t m sillte nji mjek, por s'e au kryet fare. Sonte kam ethe, dhimbje koke dhe jam e raskapitun fare. Ve ksaj kam qit edhe mjaft gjak nga goja. M duket sikur po me shkatrrohet krahrori. Shkaktarja e ktij lngimi asht eme njerk. Dhe prse? Sepse dojsha me e shptue t birin nga vdekja e sigurt q'ajo vet donte me i shkaktue. Ksaj grueje, q s'ka dhim e mshir pr fmin e vet,asht e dijtun se nuk i vjen keq pr mue. Tue mendue se sa fort kam vuejt prej saj, uditem se si kam shptue pa vdek ndr duert e saja.
36

6 Gusht E kishte marr vesh Shpendi ngjarjen q u zhvillue n mes t'em e t njerks disa dlt ma par. I a kishte than Irena me t tana hollsinat dhe i a kishte kujtue detyrn q t vraponte me m shptue sa ma par nga thonjt e njerks. Ai ishte pezmatue jasht mass. Kur e pash sot m gjajti sikur qante me syt e zemrs dhe i lngonte shpirti. Mbas shum mendimesh q u kmbyen, tue qen gati edhe Irena, martesa u zgjodh si mjeti ma i mir pr shptimin t'em nga njerka. Pr t'i a mbrrim qellimit vendosn q ma par t merret leja e s'ames s Shpendit me ann e Mam Gjystins dhe mbasandej t shkoj Xha Simoni ke im at si mesit. U ngarkue Irena q t fjaloset me Mam Gjystinn dhe mandej me Xha Simonin. Shpendi ka vendos me shkue n'Itali pr me i ndjek msimet n nji shkoll ushtarake. Prandaj asht i mendimit q martesa t bahet sa m par dhe kur t vij vjeti shkolluer t shprngulemi n'Itali. Un jam turbull. Jam e shtangun nga droja se mos na dalin pengime. 7 Gusht Mam Gjystina ishte takue dje me t'amn e Shpendit dhe kishte fol me t rreth ashtjes s martess s'on. Ajo e kishte plqye dshirn e Shpendit dhe ishte gzue kur kishte marr vesht se na e dashunojm tjetrin. Tash Mam Gjystina do t kuvendoj me Xha Simonin q t'a oj ke im at pr me krkue plqimin e tij pr bashkimin e Shpendit me mue. Zemrn, s'dij se pse, e kam t ftoft dhe m duket sikur do t ngjasi ndonji e papritun. 9 Gusht Kushrini i em Hamit Krthiza asht hidhnue me t'em at qysh asokohe q ai m hoq nga shkolla dhe m futi n araf. Qysh athere kamba e tij nuk ka shkel n prak t ports s'on. E shof vetm kur i shkoj n shtpi tins

t'ime ti. Hamiti zotnon nji kultur mjaft t gjan, ka nji gjykim t mpreft e t kthjellt, karakter t fort, ndrgjegje t pastr dhe asht idealist. Mbi t gjitha ka edhe nji veanti q e ban t dallohet ndr shokt: asht njeri i sakrificit dhe e ndin detyrn kundrejt tjerve. Po t duhej me bam nji far krahasimi midis njersve tue marr sr baz zhvillimin menduer e kultural t tyne, sigurisht em at kishte me i prkit shekullit 15 e Hamiti atij q vjen. N kt ndryshim rolin kryesuer, pa dyshim, e ka luejt, bashk me natyrn, edhe shkolla. Natyra kapricioze pr njenin asht tregue koprace e pr tjetrin bujare. Edhe shkolla njenit i a ka hap dyert dhe tjetrit i ka mbyll fare. E dij se Hamiti m don shum dhe se pr mue arrin me bam edhe therorina t mdha. Prandaj shkova sot t'i lutem t pajtoj me t'em at q mandej t prpiqet me e bind pr martesn t'eme me Shpendin. Por m'erdh turp e s'munda me i than gja. Ai m priti, si prher, me buz n gaz dhe tue m shfaq dashuni prej vllau. M pyeti edhe se pse isha zbem pak dhe si shkoj me njerkn. Nuk i thash gja mbi sa kisha psue prej njerks, pse e dijsha se do t pezmatohesh shum. I thash se kisha ardh kot, sa me e pam e me u shmall. Ika pa i fol gja mbi qllimin e vrtet t vizits. Irena, s cils i a rrfeva ashtjen, u zotue t shkoj e t flas me Hamitin n vend t'em. M'an tjetr vendosm q t mos shkoj Xha Simoni ke im at prpara se Hamiti t jet pajtue me t. T shofim se si do t zhvillohen ngjarjet. 11 Gusht Razijen e kan zan ethet. Njerka i a lagu ftyrn me fijnj dhe dje mbrama e oi dhe e la kmishn e saj Ke vorri i Dervish Hatixhes q t'i a mveshi pr t'u shrue!.... Ve ksaj sot i lidhi n dor edhe nji p me shum nyje, t fryem e t bekuem prej nji plake q ka pr mjeshtri me isht ase me kushit. Un e kundrshtova, por ajo s'u bind. Lufton bota e re me t vjetrn, por fiton ajo q duhet shemb nji or e ma par n daim t rrojm si njers. 12 Gusht U takue Irena me Hamitin dhe ai u pajtue me t'em at. Neser, n nji koh t caktueme, do t shkoj Hamiti n dyqan t babs dhe mbas pak do t vej Xha Simoni me m krkue n'emn t s'ams s Shpendit. Prgatitjet e planet jan bam mir, por nuk dij se a do t kemi fat me ngadhnue. Sa e largt m duket dita e nesrme. M gjan sikur nuk do t vij kurr e nesermja e ksaj dite plot shqetsime. 14 Gusht Nuk u bind im at q t martohem me Shpendin. - S'mundem me i a dhan gocn nji muhaxherit - kishte than. - Ai asht prej nji familje fisnike dhe ka mjaft t holla - i ish prgjigj Xha Simoni.
37

- Sikur t jet edhe bir Pashai dhe sikur t ket nji thes me flori, nuk i a nap t'eme bij nji djaloshit q asht shkul nga vendi i vet, se guri, miku i em, asht i rand n vend t vet - kishte vrejt im at. N vend q ai t shfaqte nji dashuni e stim t veant pr ata t shkret q i kan lan trojet n duert e armiqve dhe kan ardh ktu pr t'a shptue nderin e jetn, n vend q t ndinte dhim pr ata t mjer dhe t'i ngushullonte me mirpritjen Shqiptare, po i prbuz si t'ishin anmiqt t'on. Sa keq! Sa turp! As gjykimet e Xha Simonit as arsyetimet e Hamitit nuk kishin bam efekt. Pr kt shkak jam e dshprueme. Edhe Shpendi nuk asht ma mir se un. Irena sajoi me e lajkatue njerkn dhe me e krye punn me ann e saj, por un nuk e lash, pse e dij se ajo nuk e dshiron lumnin t'eme. Jemi turbullue fare. S'jemi n gjendje me marr nji vendim pr me mund me i a mbrrim qellimit. Hof moj nan! Jam tue plas. Do t m lehtsohesh shpirti ndopak po t mundesha me shfry tue qam. Por, sikundr duket, edhe burimet e syvet jan shterr. Oh sikur t'a kisha gjall nann dhe, tue e mbshtet kryet n krahnorin e saj, t qajsha derisa t qetsohesha. Oh fatkeqsi! 16 Gusht Hamiti ende prpiqet pr me i a mbush mendjen t'im t q t'a plqej martesn t'eme me Shpendin. Ai shpreson t'a bindi. Sot m kishte ue f jal me an t Irens q t mos e humbi shpresn dhe t kem besim se, ma n fund, do t shduken gjith pengimet. M'an tjetr Shpendi mendon t'i drgoj t'ime t nji shkes tjetr, ndonji njeri q i peshon e i shkon fjala ma fort. Un jam e ngrime dhe e shtangun. M duket sikur qndrojn mbi kok t'eme turma resh, gati me u prplas pr me m gjuejt me ndonji rrfe vdeksuese. 19 Gusht Edhe plani i dyt dshtoi e ra nd'uj. Njeriu q zgjodh e drgoi Shpendi, tue shpresue se do t mundesh me e bind t'em at pr martesn t'on, nuk pat sukses. Ai nuk ndigjon kurrsesi. Tash e humbm fare. Im at as q e shef me udh t m pyesi a dishiroj t martohem me Shpendin. Asht zot absolut mbi mue, si t kisha qen dhi, por nji dhi q nuk vlen fare. E simbas Sherijatit, q ai pretendon se i beson, asht i detyruem t m pyesi. Hamiti, si mas t fundme, mendon e propozon q ta njoftoj t'em at mbi dashunin q kemi pr njeni tjetrin. Me kt mnyr ai pandeh se do t bindet im at. Un jam tut fort. Prandaj s'mund t them as po as edhe jo. Shpendi e plqen mendimin e tij dhe kujton se em at ka me e vu gishtin n tamth dhe dorn n zemr po t'a marri vesht dashunin t'on. - N ras t kundrt - thot ai - nuk kemi se 'humbim, mbassi ai ka vendos me, e kundrshtue martesen t'on. Kam frig se zemra e eme e trishtueme nuk do t mundet me i durue kta mundime dhe do t plsasi

para se t'arrij me u gzue. Eh fat'i lig! 21 Gusht Krisi poterja. Edhe plani i Hamitit dshtoi. Ai i a kishte zbulue babs dashunin t'on dhe i a kish kujtue detyrn q i takon, si at, pr me e plqye dhe bekue bashkimin t'on. Por ai, n vend q t mendohesh ndopak mbas ktij zbulimi, ishte zemrue dhe egrsue keq. Ishte zan me Hamitin dhe s'kishte lan fjal pa i than. Hamiti i shkret, pr hatr t'em, e kishte durue dhe nuk e kish prish me t. Ai ende shpreson se do t'a ndreqi punn me t mir. Kur erdhi im at n mbramje ishte krejt duf e mllef. M shiqoi me nji far egrsije q kujtova se m prpiu. - Rri urt, se eshhedubil-lah t'a marr shpirtin moj murtaj! - m'a bani dhe u turr t m sjelli. Un ika dhe u mbylla n kthinn t'eme. Ai vazhdoi t flasi me zemrim e me za t nalt. Sot n rnngjes, tue i theksue fjalt dhe tue u mshue rrokeve me za t fort, i tha njerks q t m porosisi pr me mos shkel ma n shtpi t Xha Simonit. Un, e shtangun dhe e trishtueme, e ndigjojsha nga kthina e eme. Ky ndalim m pezmatoi shum, pse nuk do t mundem me u pam e me kuvendue ma me ata q m duen e sidomos me Shpendin. Tash u burgosa dhe u robnova plotsisht. Pr kt shkak nji koh t gjat derdha lot deshprimi dhe e shpraza krejt vnerin e zemrs. Edhe tash, q dukem si e qetsueme, syt e mij jan plot dhe pikat e lotvet bijen mbi kto flet q po shkruej. Oh sa fatzez paskam qen. Sigurisht i vjen keq t'im t pr vorfnin e vobsin e nji njeriut, por nuk i vjen keq pr mjerimin shpirtnuer q don me i shkaktue s bijs; m'a merr mendja se i dhimset i smuni, por nuk i dhimset e bija q lndon nga zemra; besoj se i vjen keq pr t trenuemin, por nuk don me kuptue se po e shkallit t bijn me kryenein e vet t paarsyeshme; pa dyshim e urren vrassin, por nuk e merr vesh se vet po e vret t bijn me pengimet q po i nxjerr pr me mos u martue me dashnorin e saj. Prse ai pr mue tregohet kaq i keq, kaq i egr, kaq i padhimshm? Prse nuk pajtohet shpirti i em me t'atij? S'dij. 23 Gusht
38

Ishte vrahthtue Irena tue kujtue se jam smun. Prandaj erdh sot e m pyeti se pse nuk kisha shkue ndr to. I a spjegova shkakun me pikllim t madh dhe u zhgreha n vaj. Edhe ajo s'u mbajt. Qau pr mue e pr fatkeqsin t'eme. Lott e saj, pr mue t ngratn qen si pika shiu mbi nji lule q krruset e nis me u vyshk. Ndiva nji far ngushullimi kur pash se ajo ndinte dhim dhe qante pr mue. Ata lot, pr mue, vlejn ma shum se nji varg margaritar t kushtueshm. Kur u ndam e porosita, me zemr t coptueme, q t'a prshndette Shpendin nga

ana e eme. U puthm me dashuni dhe u ndam me sy t mbushun plot me lot. 25 Gusht Sot n mngjes kishte ardh ke na Kumja, e shoqja e Xha Cenit q kemi fqi. E kishte marr me vethe edhe djalin e saj motak. Kumes nuk i rrojn fmijt. Shpesh i asht djeg zemra tue mbulue nn tok ajkn apo pemn e jets s vet. - Zoti i ep, Zoti i merr - thot ajo me nji besim t plot kur bahet fjal mbi vdekjen e fmij.vet t saj. Kur i smuhen fmijt nuk merr doktor. Prpiqet me i shrue me prime plakash dhe me hajmalia. Doktori kurr s'ka shkl n shtpi t saj, me gjith q i kan vdek aq fmij. Salihun - emni i djalit - e ruen si dritn e syvet dhe mundohet me e rrit mir, ashtu si e kupton ajo kt t mir. Q t'a mproj unin nga mordja shtrig i ka mvar n qaf nji gTumbull hajmalia, si ndonji varg gshtenja. Kur flen foshnja, natyrisht, e vrasin kto dhe s'e merr gjumi. Ajo kujton se asht smun dhe s'don t besoj se mund t'a vrasin hajmaliat. Kur e shef njeriu kt foshnje me shum shenja gandimi n shtat, i bahet t besoj se ajo dikur ka qen e burgosun dhe e lidhun me vargoj hekuri. N ball i ka vum nji gjysm napoloni dhe nji gisht t zi, t marrun nga fundi i fteres! N krahnuer, prve hajmaliave, i ka mvar nji thelb hudhr me nji cop shtipz, t mbshtjellun n nji pece t ndyt. Vargu i hajmaliave, bashk m shukun e hudhrs, gjajn si dekorata. Ai q e shef ka prshtypjen se ndodhet para n j i . . . personi t madh t dekoruem dhe, pa tjetr, e ndin nevojn me e prshndet me nderimet prkatse!.... T gjitha kto, simbas Kumes, vlejn pr me mos u smue dhe me mos marr sysh uni!... I thash t'i a heki e t'i a mvari n djep, por ku i mbushesh mendja se?.... E pash se i u prish qejfi. Prandaj nuk e zgjata shum. Kshtu rriten dhe kshtu mbyten fmijt t'on. Kumja ka edhe nji motr q banon diku, atje tej. Ajo me gjith q asht martue gati pes vjet ma par, s'ka fmij, pse s'ka pjell kurr. Kur t flasish me t mbi kt, ashtje, t prgjigjet: - S'don Zoti. - Kush e ka fajin? Ajo apo i shoqi? - Zoti e din - do t prgjigjem un, pse mjeku s'i ka vizitue kurr. Kshtu rrokulliset Shqiptari n kt jet. 27 Gusht Ditt u ban t zeza dhe nett edhe ma t zeza. Mrzia m ka mposht dhe dshprimi m ka mbrthye me kthetrat e veta pr mos m lirue, ndoshta, kurr. Jam shum turbull. Shpirti m cingron, zemra m rrnkon dhe syt m qajn. S'jam e zoja as edhe me i prshkrue ndiesit e mija ndr kto flet. Disa her kulmi i mjerimit t'a mbyll gojn. 30 Gusht

Tash asht mbyll ma derika q na shrbente pr vojtardhje n shtpi t Xha Simonit. Vet im at i a ka vum shulin dhe ka porosit q t mos e hapi njeri. Me nji fjal u mbul dera e atij pallati, ku u prbujt dhe u argtue zemra e eme. Nashti s'mundem me e pam ma Xha Simonin e mir, at plak q m ka dasht si Irenn e vet. Tash s'mundem me u knaq ma me argtimet e Mam Gjystins q m'ish bam si nan e dyt. As nuk mundem me kuvendue me Irenn q m'a pat dhan gjysmn e zemrs dhe pat marr pjes plotsisht n gzimet ase hidhnimet e mija. Gjithashtu s'mundem me i pam vllaznit e saj q edhe pr mue qen vllazn, E Shpendin e mir jo se jo. Em at i mbylli pr mue dyert e ksaj familjeje, Por ai s'mendon se zemrat e tyne s'i kan mbyll dyert pr Dijen q aq fort e kan dash. Oh sa mallngjehem kur i ndigjoj nga oborri zanat e tyne. Oh sa dshirojsha t m ngushullonte Mam Gjystina tue m'i lmue flokt e koks. Oh sa do t knaqesha sikur t mundesha me e prqafue Irenn dhe t'i thojsha n vesh se sa fort m ka marr malli pr... Shpendin. Ndoshta im at pandeh se me kt mnyr i vu gardh dashunis s'eme me Shpendin. Oh sa shum gabohet. Demede s'e ka provue ndonjiher dashunin q t'a njofi fuqin e saj t paprballueshme. Ndoshta ai kujton se me masat e ndalimit do t mundet me e shue flakn e fort t dashunis q valvitet n zemrat t'ona. Ndoshta ai mendon t'a ftorisi zemrn t'eme me jargt e ndonji bandillit q i plqen tue kujtue se zemra asht nji en bakri e jo nji magje ndiesish e lakmish t pastra. Ai demede nuk e din se atje ku shkrep dashunia e vrtet hapet nji vullkan i pashueshm pr jet. Lavt e ktij vullkani jan lotet dhe krateri i tij syt. Ky vullkan edhe kur duket si i shuem, ndizet e digjet
39

prmbrenda pr t hgufmue ma von ma me forc. Ai do t ndizet, do t digjet dhe do t graflloj, pse ashtu e ka krijue natyra, pse ashtu shfren e knaqet. 2 Shtatuer Xha Meta e Xha Ceni, dy fqij t'on, kishin ardh ke na sot n mngjes pr vizit. Mbas shum bisedimesh q u zhvilluen mbi bujqsi u ndrrue kuvendi me lajmin e papritun q dha Xha Ceni: Nji katundar e paska vram t bijn, pse ajo qenka dhunue me nji fshatar. Rreth ksaj ngjarjeje u shtjelluen mendime t ndryshme. N fund t gjith dhe nji zanit e prhiruen atin q e kishte vram t bijn. Me fjal tjera femna e dhunueme u gjykue si fajtore e pafalshme dhe u dnue me vdekje. Natyrisht kurrkush nuk mundet me fol, makar nji fjal, pr me i dal zot nji femne q, tue mos i frenue sencet e veta, arrin t poshtnohet dhe dnimi i saj, me gjith q tepr i rrept, asht i justifikueshm. Vetm due t dij se

pse dnimi randon vetm mbi femnn e gjor? N'asht se ajo u dhunue ase bani kurvni, mashkulli 'bani? A nuk bani edhe ky bikni? Kush mundet me na sigurue se femna qe ajo q i nxiti pasionin mashkullit dhe e ndolli n t kryemit e asaj vepre qe e dnon shoqnia e sotshme me fjalt ilegale dhe e turpshme. Sikur t kishte pas njerzia nji histori turpesh, natyrisht t shkrueme prej duersh t pastra e t padridhuna nga ndikimi ase krcnimi i tjerve, kishim pr t vu re se, qysh nga Adam-Eva e deri m sot, femna asht nguc e kabue prej mashkullit pr t'u bam vegl dfrimi pr t. Me gjith kt, kur asht diktue, asht denue dhe mashkulli s'asht trazue. Prse ajo ndeshkohet dhe ai nuk trazohet? A nuk kan bam mkat ase faj t dy s bashku? Apo mkati i mashkullit asht i falshm? Mos asht edhe zoti me burrat apo vetm i burravet q mban an kah ata? udi! Katundari i jon e gjet vethen t fyem e t turpnuem, pse i qenka dhunue e bija. Ka t drejt. Por katundari tjetr ndoshta as nuk u skuq n ftyr kur e muer vesht veprn q kreu i biri. N'asht se i pari e vrau t bijn pr me e lam turpen me gjakun e saj, a nuk duhej q edhe i dyti t'a vritte t birin pr t'a shly at njoll q djali i tij vulosi me gjakun e nji t ngrats? N'u quejt ajo lavir ase frshndi, a nuk lupsesh quejt edhe ky njimitar ase bik? Prse randon vetm nga femna balanca denuese e drejtsis mashkullore? Apo nuk asht i njinjishm faji pr t dy? Nuk dij, por m duket se t pakn n kt pun mashkulli nuk lypsej t kishte nji privilegj. Vepra e ndalueme dhe e turpshme, padyshim, u krye prej t dyve dhe dnimi, po n'at mnyr, lypsej t'i prballonte q t dy, se po t mos kishte marr mashkulli pjes aktive n veprn e kryeme, nuk kishte se si bahet turpi. Po, se q t bahej turpi lypsesh t bashkohesh mashkulli me femnn. Pr ndryshe nuk do t'ekzistonte turpi n kt mes dhe sot nuk do t derdhte lot nana e shkret mbi kufomn e bijs s shueme nga dora e atit t vet. Katundaret t'ona vuejn nga mizoria e burrave dhe e prindvet t tyne t padijshm, rrnkojn nn ndrydhjen q u bajn zakonet e egra dhe gabimet e tyre shprblehen rand. Kanunet e maleve nuk i mshirojn aspak t ngratat dhe nuk u napin asnji vler, E pr kto t shkreta kurrgja e mir s'asht bam deri m sot. Sikur t kishte qen n dor t femnave sundimi i bots, a do t'a gjejshin t drejt mashkujt nji dnim t till e t njianshm kur t'u nepesh atyne nga femnat n nji ras ksodore? Sigurisht jo dhe nuk kishin me lan mjet pa prdor pr t'a fitue, t pakn, barasin. Po na? Oh na t shkretat nuk lejohemi t'a nxjerrim zanin pr t drejta ma natyrale e fillestare e jo ma pr kto q kan nji karakter t shmtueshm. Kur ln femna qajn trent", thot

nji fjal popullore. N kto pes fjal shprehet krejt prbuzja e skots mashkullore kundrejt femns s shkret. Ky mendim i padrejt dhe shnjerzuer na ka hym n shpirt edhe neve femnave dhe e thomi me aq besim si t'ishte ndonji verset i Kuranit ase i Ungjillit. Kjo prbuzje kaq trashanike, q i bahet femns prej mashkullit, synon me e qllue kt mu n shpirt e n palc: n sedr. Pr at q'asht burimi i jets dhe shtylla e ekzistencs njerzore bahet kjo prbuzje kaq e poshtme dhe e vorfn nga vlera mentare e morale. Mashkulli, biri i femrs, i a prplas n ftyr asaj kt t fyeme kaq t rand pr me i a ther zemrn mizorisht. Eh fatkeqsi. Mashkulli q mburret me aventurat e veta tue than se ka mashtrue e ka kabue kt ase at femn, ka guximin e paturpshm edhe me e prbuz edhe me e dnue at pr gabimin q ban, gabim n t cilin ai vet e shtyn. Lypset t ngrem krye, duhet t ohemi pesh e t'i luftojm kto ligj e zakone q na i grabisin t drejtat t'ona ma se natyrale, q na poshtnojn dhe na ulin n shkalln e nji robneshs s neveritun, q na i shkullojn dhe na i shterrin burimet e sedrs e t krenaris si femna e si njers, q na e shtypin pamshirshm ndrgjegjen dhe shtefnin. Duhet t'u apim t kuptojn se prparimi i nji kombi matet me zhvillimin e femns dhe se kjo lypset t zaj nji vend t kosinderueshm n shoqnin njerzore. A s'ka zemra q t ndijn dhim pr psimin t'on? A nuk ka vesh q t'a ndigjojn klithmn t'on? Ah sikur t'isha djal. Po, sikur t mundesha me metamorfozue e me u bam djal, do t mundesha me ndrmarr nji lvizje t gjan pr me i luftue rreptsisht pengesat e fatbardhsis s femns Shqiptare dhe pr me i sigurae asaj liri t plot e njisi t drejtash. Kjo prpjekje e ashpr besoj se kishte me m knaq; kjo luft e rrept sigurisht
40

kishte me m'a lehtsue ndrgjegjen e drmueme prej fyemjesh e padrejtsinash t prditshme q i bahen femns s shkret. Dhe zemra e eme ather do t mbushej plot hafsh e zjarr pr t'i prvlue kundrshtart e ktij ideali t shenjt. Po, zbrazsia e asaj zemre q lngon nga mungesa e lumnis s dshirueme, do t mbushej ather plot lang zjarri pr me u shpraz mandej mbi ata q e kan monopolizue shijimin e jets dhe gzimin e t drejtave n kt bot. Nuk jam e zoja me i shpirtnue mendimet e ndiesit e mija, pse s'kam pas fat me u zhvillue n nji shkoll t nalt ase n nji rreth, ku mbretnon drita e pashueshme e kulturs. Por e ndi se kam nji shpirt q me t tan forcn e vet, m shtyn me e luftue t lign dhe padrejtsin; kam nji vullnet q m nguc pr me i ram krs mendsis s mykun, asnj mendsije q na ka lan trashgim errsina qindashekullore e injorancs, ajo q edhe

sot na pengon n t kryemit e veprave t shklqyeshme fisnikije dhe nuk na lejon t kalojm nji jet t'ambl dhe t bukur. Femna Shqiptare sot s'ka ndryshim t madh nga ato q jetuen disa qinda vjet ma par dhe, n disa rai a, asht baras me skllavet e motshme, mbassi nuk i gzon t drejtat e veta. Sikur t dijshin e t mundeshin me shkrue skllavet e motshme, kush e din se far kryeveprash kishin me na lan, pse n to do ti prshkruejshin vuejtjet e veta dhe ndlesit shpaguese q ushqejshin kundrejt zotve t tyne. Kush e dtn se sa helm e vner kan pas grumbullue zemrat e tyne t plasuna. Kush e din. Sigurisht ato do t ken vdek ma tepr prej pezmit e dshprimit q i ka bam me plas, se sa prej smundjesh. Por edhe sot, thuej se, kshtu asht femna, sidomos fmna Shqiptare. Sikur t guxonte kush me e zbulue dufin dhe urrejtjen q ka zemra e saj do t lemerisesh e tan bota dh ather do t kuptonte skota mashkullore se deri ku ka arri padrejtsia q i bahet asaj. Po t kisha qen djal, do t'u mshojsha me grusht turijve gjith atyne q krkojn t ken privilegje dhe q duen t'a prdorin femnn her si kafsh dhe her si.....mjet dfrimi. Por nuk jam. Dhe Perndia, sikundr duket, nuk e ka menden me bam mbrekulli. 5 Shtatuer Sot n mngjez tue u end npr lulishte ndigjova nji trokullim t leht. E ktheva kryet dhe pash kah derika q'asht ndrmjet nesh e shtpis s Xha Simonit. Nji ps m ra n vesh dhe mbas pak ndigjova t thrritet emni i em. E njofta zanin. Ishte i Irens. U avita n mnyr q t mos hetohesha prej t shtpis s'eme. - Merre kt letr - m tha dhe futi nn prakun e deriks nji letr t mbshtjellun n nji pece. Irena e kishte grrye truellin nn prak q t siguronte nji mjet komunikimi me mue. E mora letrn dhe u largova dal-nga-dale, si me mos pas gja. Shkova e u mbylla n kthin t'eme. E hapa letrn me duer t dridhuna dhe me t rahuna t zemrs. Ishte prej Shpendit. Qeh se 'm shkruente: E dashuna Dije, Fati i lig q na lufton besom se do t prkulet e do t ndrydhet para vullnetit q buron nga zemrat t'ona t mbushuna me flak dashunije. Po t'a kisha paramendue se do t dshironte nisjativa e jon dhe do merreshin kaq masa t'ashpra kundrejt nesh, po t'a kisha dijt se do kputet pr gjysm ajo lumni q patm nis me shijue, shum ma mir do t'ishte q t mos e trazojshim t'yt at me propozimin e martess. Por ku t'a dijshim se.... Nji miljon her ma mir do t'ishte prjetsimi i asaj jete, ashtu sikundr ishte, se sa kjo gjendje q nuk na lejon as t shifeni me shoqi shoqin. Athere, kur na besuem se do t'a kunorzojm lumnin, u mjeruem. Me gjith.kt nuk

duhet me u dshprue, se ma n fund do t ngadhnojm. Un po marr masa tjera pr me i a mbrrim qellimit. Her her mrzitem pa mas dhe m duket sikur do t rroposet krejt bota e andrrave t'ona lumnuese, ajo bot e bukur q krijuen zemrat t'ona. Por fotgrafia e jote q m ka pas dhan Irena me lejen t'ande e mban mend? - m sharton shpresa n shpirt, m mbars me vullnet dhe m prtrin n fuqi. Kjartsia e syve t tu t kaltrt e t qndisun, q duket edhe n fotografi, ka forcn magjike me mbyt e me zhduk do hidhnim tue e kmbye at n gzim. Sot jam mjaft i mrzitun, pse mbram vetm mbram - nuk t pash n'andrr. Un edhe n gjum jetoj me ty. Nuk dij se n 'gjendje je ti o lofka e zemrs s'eme! T lutem mos u mrzit dhe kij shpres. Edhe ime am asht mrzit shum nga refuzimi i bam prej t'yt t pr martesn t'on. Fllimi i ambl i ktij mngjezi, sigurisht, do t doj me t'i sjell puthjet e nxehta t ksaj zemre q asht plot mall e dashuni pr ty o engjlli i em. I joti pr jet: Shpend Rrfeja Disa her e kndova dhe disa her e putha kt letr: Mbasandaj e futa n gji me nji besim fetar q t'a qetson shpirtin e tronditun, ashtu si t'ishte nji hajmali e shkruenie prej dors s nji shenjtit ase t profetit. 7 Shtatuer
41

Gjumi m'asht prish. Gati gjith natn rrij me sy hapt. Edhe shija e buks m'asht prish dhe gjellt m duken t zbarta. Sot pata ethe dhe volla pak gjak. Kan nis me m'u qarkue syt prej nji rrethit t zi dhe ftyra m'asht zbem. Prandaj i thash t'im t q t m sillte nji mjek pr me m vizitue, por ai bani sikur nuk m digjoi. 10 Shtatuer U martue Irena. Sot erdh Zefi vet, bashk me krushqit, dhe e muer. E uen Irenn n shtpin e atij qe dashunon. Un nuk e pash. Krkova t shkoj me e takue dhe me e prshndet pr hern e fundme, pse at e due si nji motr. Dal-nga-dale po kputen vargjet e lidhjes q kam me Shpendin. Mbas sodi nuk ka kush t'interesohet pr me na mbajt n marrdhanje me njeni tjetrin. Tash e ndi vethen, me t vrtet, t shkret, si nji bonjake t mjer q nuk i qesh njeri. Oh fat'i zi. 14 Shtatuer Tash nuk druej se m hidhnohet baba po t shkoj n shtpi t Hamitit, mbassi ata jan paqtue. Prandaj, sa her q t due, mund t shkoj pa u drasht. Sot shkova kinse pr t bam nji vizit, me gjith q vojta pr t'u pam me

Hamitin, me shpres s mos m'epte ndonji lajm t mir mbi fatin t'on. Mam Sybja, e ama e Hamitit, ashtu edhe gocat e djelmt m pritn me gzim. Fmijt e vegjl t Hamitit, si prher, m duen fort. S'dij se pse simpatizohem kaq shum prej t vegjlve. Mam Sybja u udit e u pezmatue kur m pa te dobsueme dhe t zbeme n ftyr. Nuk u mbajt pa me m pyet se pse isha ligshtue. Hamiti s'ishte aty dhe, me gjith q prita shum, nuk erdh. U ktheva n shtpi e drmueme moralisht. 16 Shtatuer U shemb e u gremis pallati i lumnis s'eme q kisha ndertue n zemr me duert e Shpendit. Tash u shdukn t gjitha shpresat dhe u prmbysn t gjith kshtjejt e andrrave t'ona. Andrrat e lumnis, si t ishin re t lehta, u avulluen dhe u zhdavaritn prej nji murranit t egr. Po, t gjitha mbaruen, vdiqn. Po. Sot m vloi em at me nji far Qazim Krandja, tregtar n shkall t par. Im at kishte shkue sot n zyrn e Sheriatit dhe, si prfaqsuesi i em fuqiplot, kishte dhan plqimin pr kunorzimin t'em me at far tregtari. Dhe kadiu, pa pam nevoj q t m pyeste mue se a e plqej kt kunorzim, i ban formalitetet tue e bekue bashkimin t'on. Hall Hatixheja dhe disa plaka tjera t fisit kishin ardh ke na sot qysh n mngjes heret. Mue nuk m than gja. Edhe mue, natyrisht, s'm shkoj mendja kund. Kur u kthye em at n shtpi, aty pak para mesdite, i dueln para plakat dhe e prgzuen. Ftyrat e tyne t qeshuna dhe prhirimet e urimet q i bajshin t'im et tue i than ndjefsh edhe n tjert", m futn n dyshim, por nuk mund t pyetsha. Prandaj u trhoqa me nji an dhe nuk bzana. Mbas pak plakat, bashk me Hall Hatixhen, erdhn pran meje dhe, mbassi m prqafuen, m'uruen dashuni e lumni me burrin, t cilin nisn me m'a lavdrue tue than se asht tregtar i madh, shum i pasun, i rodit t mir dhe nji varg t gjat.... Un, n fillim, shtanga dhe u mpina fare. E humba fuqin e gjykimit dhe nuk qesh e zoja me e mue shkalln e fatkeqsis q m kishte kaprthye. Syt m'u turbulluen dhe m'u mveshn prej nji rs s zez. Plakat I shifsha t zhytuna n nji dendsi tymi, si t'ishin sokullue prej turma mjegullash ase si t'ishin sorra t strukuna pran meje. Tamthat m rrifshin me forc dhe vesht m gugullojshin. E vuna dorn mbi zemr pr me e ndalue hovin e rrafjeve t forta e t paregullta. Nji cop her mbeta e hutueme dhe e harlisun. Mbasandaj shprtheva n vaj dhe qava me t madhe tue brtit se nuk e dojsha at njeri pr burr. Mbas asaj shtrgate lotsh e britmash u plandosa n nji kand si gjysm e vdekun. Vajin t'em ato e kujtuen t natyrshm dhe si t gjith atyne q qajn n rasa t tilla nga njomsia e ndiesive e nga foshnjria e gjykimit, por jo si shenj hidhnimi e dshprimi. Sa

pr gjysm zalisjen q pata besuen se ajo m'u shkaktue nga dobsia e shndetit q u trondit nga k y . . . gzim i papritun, me gjith q un protestojsha kundr asaj padrejtsije q m'ishte bamun. Edhe tash q po i shkruej kta rreshta jam tue derdh lot. Syt e mij m duket se mbas sodit nuk do t shterrin ma vese kur t mbyllen pr t'u hap n jetn tjetr. Em at duket i knaqun q arrini me e fejue t bijn. Pr at, natyrisht, nuk ka randsi as edhe vler zemra. Ai i fut asaj nji thik dhe s'e an kryet fare. Zemra, simbas mendjes s tij, pa dyshim asht si nji lodr fmijsh q mund t prdoret pr do loje simbas dshirit t zotnuesit dhe dashunia nji kanisq q mund t prftohet ase mund t fitohet lehtazi. Pr t ka randsi personi i dhandrit si tregtar ase si arktar i nji shume t hollash. Vlera morale mandej, n syt e tij, ka tjetr dukje, tjetr trajt dhe tjetr ngjyr. Nji i pasun, simbas tij, asht i ndershm, i mendshm, i dashun, i plqyeshm dhe i nderueshm. Sa pr dashunin q asht themeli i lumnis, ai s'don me dijt gja dhe nuk e ven at uj n zjarm. Prind, si em at, ka shum Shqipnia. Kta njers, me mendsin e tyne prapanike, vet e ndjellin rrezikun dhe mjerimin e fmijve t vet. Kta jan skllavt e primitivitetit e t zakoneve t'egra q jan n kundrshtim t rrept me konditat e me rrymn prparuese t kohs s sotshme. Kta kan qndrue n vend dhe as q duen me shkue prpara pr t'i pam ndryshimet q impozon shekulli i sotshm. Me fjal t tjera kta i prkasin
42

shekullit t kaluem dhe nuk mund t pajtohen me frymn e re t kohes s'on plot hafsh gjallnije. Em at e dha plqimin q t martohem me at njeriun e panjoftun prej meje dhe kadiu e bekoi n'emn t Sheriatit. Kt poshtrsi shembllore e bani baba kundr fmis s vet dhe kadiu e aprovoi n'emn t'asaj ligje hyjnore q quhet Muslimanizm. Me kt mnyr kadiu veproi kundr dispozitave t Sherijatit dhe e njollosi fn q prfaqson, pse ajo, sikundr thot Daj Haxhiu, nuk lejon martes pa u marr, tri her me radh, hiri i t dy palve q do t kunorzohen. Me gjith kt ky turp u krye dhe im at asht i knaqun pr fitimin q pat. Por ai nuk mendon se e ka vram t bijn me dor t vet dhe se e ka fut n vorr pr s gjalli. Ai nuk e gjykon se prfundimi i ktij mashtrimi apo i ksaj trathtije ka me qen i kobshm pr t bijn dhe nuk i shkon ndrmend se dikur do t pendohet plotsisht pr kt padrejtsi q i bani pjells s vet. Dikur dhe ndoshta shum shpejt ka pr t'a kuptue gabimin. Athere do t'i bij koks me grushta, por kot se do t jet shum von. Atij nuk i a merr mendja se nji cop femn, si un, mund t ket guximin me e rrok pr qafe ma lehtas vdekjen shtrig se sa at burr q i nepet prdhunisht si shok jete. Do t vij dita e ksaj prove t hidht dhe ai ka pr t pam se si mbaron dashunia e asaj fatzeze q shtrngohet t'a ndrydhi zemrn pr hur t t'atit.

Na, femnat Shqiptare, jemi krijesa t vorfna q tue kngtue, si t trenueme, shkojm symbyllazi drejt gremins, drejt vorrit q na prgatisin tjert dhe na shtyjn me u prplas mbrenda. Po. Na duhet t jemi t qeshuna e gastore pr t'i knaq kapricjet e burrave, lypset t jemi pa zemr e pa shpirt pr t'i ngop dshirat e atyne q na kan monopolizue. Por edhe n paim zemr e shpirt, kta lypset t funksionojn simbas andjes s'atyne q na kan robnue e jo pr ata q na mund t dashunojm. Oh fatkeqsi. Sa e sa breza femnash, q erdhn para nesh, u ban viktimet e ktij zakoni t'egr dhe flija e asaj mendsije q kish pr t vetmin qellim t knaqi kapriejet e nji turme injorante, sunduese mbi fatin dhe jetn e atyne femnave t mjera. Kurrkush, deri m sot, s'pat guximin me marr pr sipr nji prgjegjsi pr me i operue e shrue plagt e ksaj shoqnije q lngon prej shekujsh. Toka e jon, pr fat t keq nuk polli nji gjeni q t'u epte hof gjallnije turmave t mbetuna nn thundrn e zakoneve primitive pr t'u hudhun tej me forc; q t'i udhhiqte pr t'u vrvit jasht kaosit t'errt t fanatizms; q t'i naltsonte moralisht e intelektualisht tue i shptue nga robnia shpirtnore e disa qinda shekujve. Nuk duel nji Titan q t'a ngrente grushtin e tij t fort kundr atyne q e pengojn zhvillimin t'on natyrel e historik, kundr atyne q nuk na lan t'ecim drejt rrugs s madhshtis, t liris e t lumnis. Ah sikur t'isha djal e t'a merrsha pr sipr kt mision kaq delikat dhe t'i sherbejsha shoqnis njerzore. Na do t'i a puthim dorn me respektin ma t madh dhe do t'a deklarojm shenjt at njeri q t na shptoj nga kjo robni shekullore tue e gris edhe peen q t'i nepen femns Shqiptare e Muslimane mundsit pr me i pam rrezet e arta t... qytetnimit. Un, sa pr vethe, kam vendos me e vulos jetn t'eme me gjakun t'em. Me kt mnyr besoj se do t'u provoj kundrshtarve t liris s'on se na kemi vendos me vdek, por me mos u prul. 17 Shtatuer Em at pret e prcjell njers q vijn me e prgzue e urue. Eme njerk fluturon prej gzimit, natyrisht, jo pse u vlova, por pse u forcova me nji njeri q s'e dashunoj dhe pse do t m shporri sysh. Mora vesh se kushrini i em Hamiti ishte zan keq me t'em at pr shkak t fejess s'eme. Pr pak kishin qen tue u rraf. I shkreti Hamit! U prpoq shum q t m bante t lumtun, por nuk mundi me e mposht t'em at q mundohesh me m mjerue. Eh fat'i zi, fat kobar! Ata q nuk e plqejn t bukurn jan t vdekun. do njeri q ka nji far ndiesije pjerr kah e bukura. Edhe njeriu primitif e plqeu dhe e dashunoi t bukurn. Ata q nuk kan dashunue ase nuk dashunojn jan kafsh

pa shqise, pa zemr, pa ndiesi dhe pa as ma t vogln rreze hyjnore. Kta kan vorfni apo vobsi shpirtnore. Jan krma t lvizshme q enden n mes t'on si fantoma ase lugetn q krkojn t'a ulin vlern e jets, q prpiqen t'a hjekin shijen e rrojtjes. Edhe ata q e pengojn zhvillimin e dashunis, t'asaj dashunije q shtjellohet mbrenda caqeve t nji moralit relatif e logjik, jan shokt e ktyne t verbve q s'e njofin dritn, q s'kan fuqi e paj natyrale pr me u ngjit n sferat e nalta e t ndritshshme t bukuris mendore e shpirtnore. Kta mkatar meritojn t mshirohen, se nuk e kuptojn se shpirti e mendja ushqehen me t bukurn e jo me t shmtueshmen, pse kjo i vret e i mbyt. Edhe em at, pr fat t keq, ban pjes n kt turm t vorfnish e t verbsh q formojn ballin pengues n zhvillimin dhe prparimin e shoqnis s'on. Kta jan si ferrat ndr lule, si njollat ndr plhura t bardha dhe si plagt n zemr. S'dij se a e ka marr vesh Shpendi kobin q psuem. N'e ka marr vesht kush e din se sa fort do t jet pikllue dhe sa lot do t ket derdh. Sigurisht do t m paksohesh hidhnimi dhe do t m lehtsohesh shpirti i brengosun, po t mundesha me e pam nga ndonjiher. Por s'ka mundsi dhe un do t vdes, ndoshta, pa e pam edhe njd her. 20 Shtatuer
43

Ai, me t cilin m kan kunorzue, qenka i vej. Grueja e par, me t cilin paska jetue shtat vjet, i paska vdek gjasht jav ma par pa i lan asnji fmi. Qenka nji burr nja dyzet vjetsh. Pse sikur t'ishte i ri a do t'a plqejsha? Jo, kurr! Prve Shpendit, edhe nji engjll po t kishte marr trupin e nji mashkullit, nuk do t'a pranojsha e nuk do t'a dashunojsha. Por ai tregtari le t'a shnoj, qysh tash, n pllakn e trunit t vet se edhe grueja e dyt ka me i vdek sa t shkeli n prak t ders s tij. Kurrgja s'kam marr vesht prej Shpendit. Due t'i shkruej, por me cilin me i a drgue se?.... M mungon do mjet. Shkurt jam e shkret dhe e mjer n do pikpamje. Ah un korba! 23 Shtatuer Dasma e eme do t baheshka shpejt. Prandaj po bahen prgatitje. Ditn e kunorzimit qenka caktue edhe nji afat i shkurtun. Sot m'i njoftuen kto hollsina. Don me than se edhe pak jet m mbetet. Kur mendoj se jam vlue me nji t panjoftun e t padashunuem prej meje, m rrqethet shtati dhe m kapin rrebet. Mrzia m dyfishohet dhe dshprimi m shtohet kur e mendoj pikllimin q do t ket Shpendi, sidomos mbas martess s'eme me....tokn e zez. Kush e din se sa do t helmohet i ngrati mbas tragjedis s'eme. Kush e din se sa do t m qaj. Shpirti i em do t jet i ngushulluem vetm pse ka pr t lan mbrapa nji zemr q ka me e qamun me

t tan fuqin e saj. Mir por athere kush do t'a ngushulloj Shpendin? Kurrkush. Oh i shkreti djal! Tash gjumi m'asht prish fare. Nett i kaloj tue u mendue dhe tue qam. Krejt trupi m'asht raskapit. Mjerimi po m prpin dal-nga-dale pr me m prplas mandej n humner. 25 Shtatuer Kola i vogl, vllau i Irens, ishe fut sot n kurt t shtpis s'on dhe sillesh rreth e rrotull. - 'krkon mor Kol? - e pyeti njerka kur e pa. - Krkoj topin mori; m ra ktu - gjegji ai tue ardh vrdall dhe tue hudh shiqime andej e kndej. Asokohe un isha nalt, n kthin t'eme dhe po e shifsha nga dritarja. Kur m pa mue ma shkrepi syn dhe nisi me frshllye kangn Sa bukur neve jetojm, n male n Shqipri". Mbasandaj e futi dorn n xhep dhe e tundi. E kuptova se dishka kishte. Zbrita posht dhe i u avita dal-ngadale. - Eh mor Kol! T ka humb topi? - i thash. - Po moj Dije - gjegji tue m'a shkrep syn rishtazi. - Krkoje se e gjen! - i a bana tue e shique me nji sy shqyrtues. - Po moj. Tash e ka mshef dreqi, por do t'a gjej - bani dhe krceu e u hudh pran meje. - Qeh, e gjeta - thirri mandej. Ndrkohe e kishte nxjerr nga xhepi dhe vu mbi tok topin, t cilin e muer tue u krrus dhe tue brohorit. Kur u drejtue pash se edhe dishka tjetr kishte n dor. - Merre, se m'a ka dhan Shpendi. Tash vij ma von me marr t gjegjun - tha tue m fut n gji, nji letr t bamun shuk. Un u habita. Ai u largue tue e kndue kangn: Nji motmot e disa muej Kena pas miqsi nTiran Tash do t'i kallzoj gjithkuj Se vet ke ik e m'ke lan. Fjalt e ksaj kange, s'dij se pse, m ban prshtypje t madhe dhe m gjajti sikur Kola i vogl m thoshte n vend t Shpendit, se e kam trathtue. do fjal m binte n true me forcn e nji ekanit dhe n zemr si nji plumb. Shum her e kisha ndigjue kt kang, por kurr nuk m kishte lan vrag sa sot. Pr pak qesh tue brtit e qesh tue i than Kols, se un nuk e kisha lan dhe nuk do t'a lijsha kurr Shpendin t'em. E hutueme shkova dhe u mbylla n kthin t'eme. E kndova letrn. Ai e prshkruente dshprimin q kish pas qysh at as q e kishte marr vesht fejesn t'eme dhe ma n fund m propozonte q t aratisemi n'Itali. E bana gati prgjigjen dhe i thash se jam gati me shkue, me te, edhe n fund t Ferrit. Gjithashtu i thash se edhe un, n mos mundshim me u aratis, kam vendos t'a vras vethen mu n'at as q do t shkel n prak t ders s'atij tregtarit dhe nuk do t pranoj me u bam grueja e tij. Letrn e drgova aty pak para se t perndonte Dielli. Kam vendos t'aratisem. S'ka tjetr mjet shptimi. Fajin e ka im at e jo un. M past n qaf! 26 Shtatuer

Dje mbrama gati gjith natn u prpusha n shtrat. Fare pak flejta. Shum mendova dhe tepr qava. Mendojsha
44

se si do t'aratisem, si do t largohem nga gjini i familjes, nga far' e fisi dhe ma n fund nga Atdheu. Ndiesi t paspjegueshme m ngufmojshin nga zemra dhe m mbushshin me mall, m pezmatojshin dhe ne fund m bajshin t derdh lot dshprimi. Jo nji her, por shum her u zhgreha n vaj dhe qava me dnes t madh. Sot gjith ditn mbeta ram n shtrat se isha e drobitun fare. Mbas dreke m shprtheu gjaku nga goja si t'ishte nji sh mali. Ksaj rradhe edhe im at u shqetues se demede Hall Hatixheja i a ka bam tragjike smundjen t'eme. Erdh e m pa. M tha se nesr n mngjes do t m sjelli nji mjek. I thash se nuk e due mjekun, por besoj se ka me e sjell. Ndoshta don me m ngjall, se do t m oj ke ai.... tregtari. Nuk e due mjekun, pse po t jem smun nuk munden me m martue. Me kt mnyr fitoj kohe pr me u prgatit pr aratisje ase, n ras t kundrt, e zgjas jetn. Edhe sonte kam ethe dhe dhimbje krahrori. 27 Shtatuer N mngjes m vizitoi nji mjek q kishte sjell im at. Mbassi m shiqoi iku pa me m than gja. Mbas nji ore u kthye i shoqnuem edhe prej dy mjekve t tjer. Dukej se smundjes i kish dhan randsi. - Shifeni - u tha shokve Frengjisht mjeku q zn kishte vizitue ma par dhe u trhoq me nji an. T dy mjekt m pan me kujdes t veant dhe zn ban nji varg pyetje. - Merr frym! Mos merr frym! Kollu! Mol u koll! - m than nja 20-30 her. - Smundja asht e rand dhe ka prparue shum - tha njeni kur mbaroi vizita. - M duket se asht n shkall t dyt. Mushknit i ka n shkatrrim e sipr - i a priti tjetri. - Un besoj se asht n shkall t tret dhe mjekimi asht i padobishm - vrejti i treti. Doktort flitshin Frengjisht. Kuvendojshin n mes t tyne, t shkujdesun se mos i kuptojsha. Nuk u a merrte mendja se un, pr bela kam msue pak Frengjisht dhe se mundesha me i marr vesht bisedimet e tyne. Kur pash se ata ishin n kundrshtim pikpamjesh pr mjekimet q duhej t m bajn, sa me m'a zgjat afatin e rrojtjes n kt jet, u fola Frengjisht dhe u thash: - E kuptoj se smundja e eme asht e pashrueshme, mbasi jam tyberkuloze n shkall t tret, por ju mos u lodhni fort me i zgjedh barnat q do t m'epni as edhe mos u shqetsoni nga gjendja e eme, se un do t jem ma shum e knaqnn nga vdekja se sa nga rrojtja. - Oh! - i a bani njeni n shenj dhimbjeje tue i ram ballit me shpulln e dors. - Dini Frengjisht Zojush? - pyeti mandej si i hutuem e i harlisun. - Fare pak. Sa t'ju kuptoj Zotni Doktor - gjegja, Dy tjert kishin shtang, pse nuk e kishin parashikue se mund t zbulohesh smundja prej meje. E humbn fare dhe s'dijshin se si me e ndreq gabimin. - Fjalt t'ona mbshteten vetm n dysbime, Zojush, dhe nuk mund t ken baz derisa t mos jet bam

diagnoza e smundjes me mjetet e shkencs - spjegoi njeni tue dasht t'a meremetoj at q kishin prish t tre s bashku. - S'asht nevoja me u lodh pr me e bam diagnozn e smundjes me mjetet e shkenes, pse gjaku q kam nxjerr, dhimbja e krahnorit, kolla e vazhdueshme, ethet e her-mbas-hershme si dhe t tjerat, jan, sikundr e pohuet dhe Z. e juej pak ma par, symptomet e pakundrshtueshm t tyberkulozat. Mbasandaj duhet t dini se kjo nuk asht e para dit q jam smue. Prej kohsh lngoj dhe nxjerr gjak - u thash. - Jo Zojush - i a priti njeni - s'duhet t'a smadhoni punn aq shum, sa t kujtoni se lngoni nga nji smundje e pashrueshme. - Un e dij dhe e kuptoj se jam dnue me vdek, por nuk e dij se kur. Do t'ju isha mirnjofts sikur t kishit mirsin me m'a caktue afatin q m ka dhan mordja pr me u zvarnis n kt bot hipokrizish, gnjeshtrash, padrejtsish dhe poshtersish - u thash sikur t dojsha me e shfry n ta t tan paknaqsin e femns s martyrzueme. - Prse flitni me kaq dshprim Zojush? Nuk asht e vrtet se jeni aq e smun. Nuk duhet t'a bumbni kurajn se fundi do t shroheni e nuk do t vueni gjat - tha njeni me nji za q tregonte se ishte prshtyp mjaft nga f jalt e mija. - Po, po. E dij edhe un se nuk do t vuej nji koh t gjat. Sidoqoft nuk do t shkoj shum kjo thash si me qesndi, por edhe e trishtueme. T tre mjekt kishin qndrue n kambt si t mpim dhe po m shiqojshin me dhimje t thell. Ndoshta pr t parn her n jetn e tyne dhe gjat karijers kishin has n nji t smun q po u flitte ksodore. Dukeshin t habitun aq ma shum nga mosprfillja, me t ciln u flitsha pr vdekjen. Natyrisht atyne nuk mund t'u shkonte mendja se un kisha nji zemr q dashunonte nji yll dhe q mbas shkputjes prej tij nuk dshirojsha me jetue. Ata sigurisht kujtojshin se gjuha e eme e thekshme ishte rrjedha e natyrshme e atij dshprimi q shkakton afrimi i vdekjes dhe jo nji shprehje apo shfrymje e asaj zemre q i u mohue gzimi i t drejtave t saja. Em at kishte qndrue n kamb dhe verente i habitun, mbassi nuk kuptonte se po flitej n mes t'on. Kur pa se u kput f jala, u drejtue kah un e tha:
45

- E?!... - Kurrgja. - A s't thash se s'ke gja. - Pooo - gjegja tue i kafshue buzt - por do t bajshe ma mir sikur t m'i kishe sjell kta Zotnij Doktort qysh nji mot ma par, kur t krkova mjek, se do t m'a hiqshin merakun qysh athere. - Ama po t marrim doktor sa her q t'a zan ethet njeriun, duhet me ndejt me qese n dor moj bij! - tha im

at dhe i shiqoi mjekt pr t marr edhe aprovimin e tyne. Ata e shiquen me nji far habije t trazueme me mshir e prbuzje. - Ke t drejt - prgjigja dhe nuk u zgjata ma shum, se nuk dojsha t baj fjal me t para mjekve. M prshndetn mjekt tue m porosit q t mos dshprohem dhe tue m sigurue se do t shrohem. - Un prap do t vij me ju pam Zojush tha njeni ndr ta. - Ju falem nderit, Z. Doktor, por s'ka nevoj, Mos u mundoni kot - gjegja. - Jo, jo; do t vij - prgjegji dhe iku bashk me tjert. Mbassi shkuen doktort mora dhe i shkrova Shpendit. I thash se s'ishte nevoja me u aratis pr shkak se un, simbas konstatimit t mjekve, jam dnue me vdek si tyberkuloze dhe, edhe n m martofshin me at tregtarin, do t'a vras vethen at dit q t m shpijn ke ai, pse nuk do mundem me e durue makar edhe pr pak dit. I spjegova edhe se sikur t shduken gjith pengimet un nuk mund t martohem me t, sepse mund t'i a rrezikoj jetn me q jam tyberkuloze. E jeta e tij si pr mue ashtu pr t'amn plak asht e nevojshme dhe e shtrenjt. I thash t'a harronte at femn q e dashunoi me t tan forcat e shpirtit t vet, mbassi ajo asht e dnueme me nji vdekje q nuk i nep afat t gjat n kt bot. Ma n fund i u luta t m drgonte nji fotografi q t shmallesha tue e pam. Letrn e drgova me an t Kols, i cili ishte fut n shtpi tue pretendue se prap e kishte humb topin. 30 Shtatuer Mora prgjigje prej Shpendit. Oh se 'm shkruente! Qava kur e kndova letrn e tij. Dshprimi i tij pr smundjen t'eme kishte arri kulmin. Por m'an tjetr m siguronte se mund t shrohem fare leht po t baj nji kurr t regullt dhe pa u mrzit, gja t ciln m'a kshillon n mnyr t veant. Sa pr pengimin q formon smundja e eme pr martesn t'on, ai s'e merr para sysh fare dhe thot se, sikur t'ishte e mundun, do t m pritte me knaqsi e me krah hapet edhe sikur t'i a shpijsha mordjen me puthjen e par. Prandaj insiston n mendimin e par dhe krkon q t bindem me u aratis. Gjithashtu m lutet t mos e zbatoj vendimin e vetvrasjes edhe n mos u gjet mundsia e aratisjes. N'asht se jeta e eme asht e domosdoshme pr t'eme am, sikundr m shkruen ti, edhe jeta e jote asht ngushullim, knaqsi dhe gaim e burim lumnije pr mue, m thot. Mbasandaj m krcnohet tue m than se edhe ai ka pr t'a vram vethen at as q t'a marri vesh kobin t'em dhe pret prgjigje q t'a siguroj se nuk do t'a vej n veprim at mendim. Ma n fund m siguron se, sido q t ngjaj, nuk do t m zavendsoj me asnji femn n bot dhe zemra e tij, sa t jet gjall, ka me rraf

vetm pr mue. Edhe fotografin q i krkova m'a kishte drgue t mbshtjellun n nji shami t mundasht. U knaqa tue e shique dhe tue e puth. Tash gjykoj se sa gabim kam bam q e lajmova se kam vendos me e vram vethen ditn e martess. Ai, natyrisht, nuk e don vdekjen t'eme dhe ma mir pranon t bahem grueja e atij tregtarit se sa prona e toks s zez. Mir, por si do t mundem me e durue torturn e prditshme q ka me m shkaktue martesa? Jeta e martess, me at tregtarin e neveritshm, ka me qen e padurueshme dhe munduese. Prandaj ma mir do t'ishte vdekja q bahet n as, se sa mbas shum vuejtjesh. Pr mue ma e ambl do t'ishte vdekja se sa martesa. 'me bam pra? Ai thot se do t'a vrasi vethen posa t'a marri vesh vetvrasjen t'eme. Athere si i bahet halli i s'ams, i asaj s gjors q asht prvlue me vdekjen e tmershme t burrit e t dy djelmvet t vet, i asaj s ngrats q ka vuejt si kurrkush? A m vetvrasjen e t birit do t'i a shprblej sympathin q shfaqi pr mue dhe q, me gzim t madh, pranoi t m bante ren e vet. Kush do t'a ngushulloj t mjern po t'i vritet edhe djali i tret dhe i vetm? Si do t'i lbyri ditt e zeza t pleqnis, t kalueme larg vendlindjes s shkretnueme prej gjindarmve dhe me shum klag n zemr? 'faj m ka ajo e shkreta q t'i a nduk zemrn mizorisht tue i a fut n tok edhe dritn e syvet dhe shtylln e vetme t jets s vet? Jo. Kt nuk e duron zemra e eme. Prandaj duhet t hjek dor nga mendimi i vetvrasjes; lypset t rroj q t rroj edhe Shpendi i em i shtrenjt, ai q m'a ambelsoi jetn tue ma fal zemrn e vet, A nuk asht mkat q t vdesi ai far djali n moshn ma t mir t jets s vet? Prse t'a trhek rrshanas e t'a fus n gropn e zez, ku nuk ka pr t'a pamun e ama? Me vdekjen e tij pr mue shuhet ylli i dashunis, por pr t'amn perndon Dielli i jetess dhe i lumnis. A nuk asht mkat? Pr kto arsye m duhet t hjek dor nga mendimi i vetvrasjes dhe t pranoj me vuejt shpirtnisht nn regjimin e ri q ka me m sjell martesa me at tregtarin. Lene q un mund t vdes ma par se t vij dita e martess. E po vlen t baj nji sakrific q t'a shptoj Shpendin nga vdekja dhe t'amn nga mjerimi. Sa pr
46

propozimin e aratisjes q m'a prsrit, do t'a refuzoj, sepse bashkimi i tij me mue i ndjell vdekjen dhe nji vdekje t dhimshme. Po i shkruej, pra, dhe po e njoftoj se hjek dor nga mendimi i vetvrasjes me kondit q edhe ai t m'api besn se nuk do t marr nji mas t till t'egr n'asht se un psoj nji vdekje natyrale. Gjithashtu po i them se nuk mund t'aratisem. E shkrova letrn, t ciln e mbylla tue i than q mbas sodi t knaqemi me andrrimet e argtimet e nji

dashunis ideale, e cila pr ne q dhe mbet e pastr, e pafajshme dhe e paprlyeme. 3 Tetuer Mjeku q m pat premtue se do t vinte me m pam, erdh sot. M pyeti se a kam pas ethe, a kam qit gjak, a kam flejt dhe a kam apeti. Kur i thash se vazhdoj t mos flej e t qis gjak u prshtyp dhe i rrudhi vetullat. Bani nji reet pr do barna dhe iku tue m dhan shpresa shrimi. Prnjimend dshiron t m shroj mjeku. Prpiqet t m mbaj edhe ma n kt jet. E prse? 't gzoj? Natyrisht kurrgja t mir e asgja t kandshme. N qoft se rroj disa dit ma shum, kjo nuk do t m knaqi vese kur t mendoj pr Shpendin. Koha tjetr asht dhe do t jet e pashijeshme, e zbrazt dhe mrzitse. Pr kt shkak jeta pr mue e ka humb kuptimin dhe vlern. 5 Tetuer Pr shkak t smundjes s'eme dasma u shty pr m 20 t ktij mueji. Don me than se edhe dy jav mund t rroj me nji far shprese q xixllon n qiellin t'em t vrant si nji yll i mekt. Kush e din. do gja mund t ngjaj mbrenda ksaj koh; shum ndryshime e udina mund t bahen mbrenda nji nate e jo ma gjat ktyne ditve. Por ah! Fati i em i lig asht nopran, asht shterp. Ai nuk m buzqesh dhe as q e ka mendjen me ndrrue drejtim. Prandaj, sido q t bahet gjendja e eme nuk mund t prmirsohet. Kot shpresoj si foshnj. Vetm aratisja asht mjet shptimi pr mue, por asht e rrezikshme pr Shpendin. Prandaj nuk mundem me e pranue. Po t mos kisha qen e smun, me knaqsin ma t madhe, do te hudhesha n kraht e tij dhe do t shkojsha me t tej maleve e fushave, andej lumejve e detnave pr t gjet vendin, ku t preheshim, t'argtoheshim, t gzoheshim dhe t shijoheshim me amblsit q na ka dhurue natyra. Por qeh se jam e smun dhe si e till nuk jam e prshtatshme pr kurrgja. 9 Tetuer Dje, n koh t zamrs, mora prgjigje prej Shpendit. M betohet se nuk do t'a neverisi jetn e vet n qoft se nuk e vras vethen dhe m kshillon t'i bindem fatit q na ka premtue desteni. M njofton edhe se e ama, me qllim q t'i a paksoj pezmatimin, e kshillon me shkue n'Itali. ku do t'i ndjeki msimet n shkolln ushtarake. Krkon t'a largoj nga Shqipnia me shpres se do t mundet me e largue edhe nga brengjet dhe pikllimet e parreshtuna q e msyejn dita-dits. Ai thot se nuk don me u largue nga Shqipnia pa me m marr me vethe edhe mue. Por n qoft se ti s'do t bindesh me u aratis dhe do t'i shtrohesh fatit t martess, thot ai, mund t shkoj n'Itali pr me krkue jo prehje e gzim shpirti, por qetsimin e nervave t ndezuna prej kobit q psuem.

Por edhe n shkofsha duhet t'a dijsh se zemrn kam me e lan ktu, ke ti o engjllushka e me, shton ma andej Shpendi n letrn e tij. E dij se m dashunon prnjimend dhe e kam provue se ka karakter t fort, por zilin m'a bren zemrn dhe m ban t dyshoj se mos dashunoj ndonji tjetr po t largohet tej detit. Oh, po 'them kshtu? Me gjith q jam me nji kamb n vorr, krkoj me i a monopolizue zemrn Shpendit t ngrat. Oh sa e marr q jam! Oh se 'qenka dashunia! Qeh e dashunoj Shpendin dhe dshiroj q t jet i lumtun, por ajo fatbardhsi due q t jet pjella e eme dhe jo e tjetr kuj. Due q burimi i lumnis s tij t jet goja e eme dhe magjeja e dashunis s tij t jet zemra e eme. Due q ai t jet vetm i emi e i kurrkuj tjetr. Nuk mund t duroj q zemra e tij t dashunoj ndonji sylaroshe tjetr. Shkurt s'due shemr. - Po ai si duron q t martohesh ti me nji tjetr? - m tha zani i ndrgjegjs. M'u rrqet shtati, me tmer, prej ksaj thirrjeje q m'u ba nga gjykata e nalt e vethes s'eme. U zbrapa dhe pranova se ai, me t vrtet, asht ma i nalt se un. Pr hir t jets s'eme pranon t rrnkoj gjith jetn nga dhimbjet e plagve t randa q do t'i hapen n zemr prej martess s'eme me nji tjetr. E un? Un jam kopraoe, bobozare dhe nuk jam aspak bujare pr me e dorovit zemrn e tij me dashuni e lumni. Ah Shpend! M fal q jam e padrejt kundrejt teje. Un tash vet duhet t t lejoj q t dashunojsh nji tjetr e t bahesh i lumtun. Dhe kt far koncesioni lypset t m'a impozoj ndrgjegja, pse ort e paka t gzimit e t lumnis q shijova n kt jet, ty dhe vetm ty t'i detyroj. Por.... por nuk mundem. Po, nuk mundem me t dhan liri dashunimi, se t due me gjith shpirt, se ti duhet t jesh vetm i emi. Dhe pr kto arsye po vendos t'aratisem me ty dhe t shptoj nga tortura e zilis.
47

Vendosa t'aratisem me te, se s'mundi t'i duroj dhimbjet e ndryshme e t forta t zemrs, se vetm tue qen ngjat tij do t jem e qet, e knaqun dhe e lumtun. Sa pr shndetin e tij do t kem kujdes t mos e rrezikoj tue i qndrue larg. Mjafton t'i kaloj pran tij kto t paka dit jete q m kan mbet dhe t vdes ndr kraht e tij. Me kt mnyr do t jem e knaqun dhe ma se e lumtun. Po i shkruej. 11 Tetuer Gjmon shtpia prej atyne q hyjn e dalin, pse po bahen prgatitjet e dasms. Me gjith q dasma asht caktue pr 20 t ktij mueji, disa nga hallat e tezet, nga kushrinat e mbesat qysh tash jan grumbullue ktu pr t prgatit nevojat dhe pr t marr pjes n gzimin e dasms s'eme, Ato qeshin e gzojn. Un qaj e rrnkoj. Por

m duket se edhe Fahrija e Xhevrija vuejn, sepse t dyja e dashunojn veshshpuemin Shpendin - , por nuk kan pas fat me i a fitue zemrn. 'prfitova un q e fitova zemrn e tij? A nuk po vuej edhe un si ato dhe ndoshta edhe ma keq? Po, por t pakn jam e knaqun, mbassi ai m dashunon, mbassi zemra e eme asht argtue prej tij. 13 Tetuer Mora prgjigje prej Shpendit. Asht gzue e enthuzjazmue tepr nga plqimi q shfaqa me u aratis me t. M njofton se e ka regullue punn q m 17 t ktij mueji kah mesnata t'aratisemi me nji bark t pajtueme nergut pr kt qllim. Do t shkoj n'Itali si t'aratisun dhe kontrabandisht, pr shkak se s'asht e mundun me nxjerr pasaport pr mue. M 17 t ktij mueji, m'ora nand mbas darke, thot Shpendi se ka me m prit n cep t rrugs s'on me nji automobil q ka me na ue n Durrs. Tash m duhet me i numrue ort dhe ditt nn ethet e padurimit pr t ngrys dita e 17 e ktij mueji. Oh sikur t mundesha me flejt katr dit e katr net pr mos me ndi mrzin prvluese t pritjes. Ajo nat ka me qen e bardh dhe ma e shnueshmja n jetn t'eme, pse qysh at nat kam me e fitue lirin tue i kput verigat e robnis dhe tue u bashkue pr jet me Shpendin t'em t dashun. Po. At nat, kah mesnata, kur t nisi me lundrue anija mbi valt e gjelbrta t'Adriatikut, un do t derdh lot gzimi mbi krahnorin e Shpendit t'em dhe ai do t m'i lmoj but e but flokt e koks. Rrezet e Hans. asokohe kan me e prarue bujarisht anijen pr t'a festue bashkimin t'on t prjetshm. E kur t'agoj mngjezi i asaj nate t paharrueme, un do t mundohem me e derptue hapsinn e largt pr me i dallue brigjet e Italis, ku kam me e ngreh foln e lumnis s'eme t andrrueme prej kaq kohesh dhe me aq dshirime. E atje, sigurisht, do t shrohem, pse liria e fitueme dhe dashunia e pazavendsueme e Shpendit do t jen barnat ma t dobishm pr me m prtrim n fuqi. Por edhe n vdeksha nuk do t m vij keq, mbassi do t'a kem shijue sadopak, lumnin e lakmueme. 16 Tetuer Nuk lejova t m ven kna dhe t m bajn nuse simbas zakonit t vendit. Pun'e madhe n mos u zbukurofsha tue u mertis dhe tue u lye e ngjye. Dhant Zoti t mos m plqej ai tregtari q m ka blem. Por 'them kshtu? Un kam vendos me u aratis me Shpendin dhe ai tregtari nuk do t ket fat me m'a pamun as gishtin e dors e jo ma fytyrn. Me qen se jam e dobt nga shndeti edhe kto nuk nguln kamb pr me m nusnue simbas zakonit, pse druejn se mos zemrohem e smuhem. Vetm kt shrbim m ka bam smundja. 17 Tetuer

Pita e sotshme q ma e gjat se do tjetr dhe muzgu i mbramjes dukej sikur nuk donte me plakos mbi kt an t Dheut. Darka u hangr midis gazit q shprthente shpesh ndr ato q kan ardh ke ne qysh prej kohesh me m nusnue e me m ue ke ai tregtari. Un, me gjith q prpiqesha me e mshef shqetsimin e mbrendshm, her her turbullohesha dhe humbsha ndr vegime tue e sodit aratisjen dhe jetn e ardhshme. Natyrisht edhe buka nuk m shkonte. Kafshatat m ngecshin n fyt dhe nuk kaprdiheshin. Ishte darka e fundme q po hajsha n shtpin t'eme. Ky mendim i hidht m'a prvlonte trunin dhe s'm linte me hangr. Mosngranja e eme atyne nuk u a trhiqte vrejtjen, sepse prej kaq kohesh jan msue t m shofin t smun. Mbas darke u trhoqa n kthinn t'eme kinse pr t'u preh dhe qetsue. E mbylla dern dhe nisa meshkrue n librin e jets s'eme. Kt libr do t'a marr me vethe, pse asht shok i tinzive, i ndiesive dhe i shfryemjeve t mija. Po, do t'a marr me vethe pr t'i vazhdue shnimet, t cilat mbas sodi, pa dyshim, kan me qen t knaqshme. Deri m'ora nand, koh e caktueme prej Shpendit pr t'u ndesh me t n skaj t rrugs, duhet me prit edhe nji or e disa minuta. Em at, njerka, fmijt, emtet, kushrinat dhe mbesat jan mbledh n kthinn e buks posht dhe po qeshin e prrallen, t shkujdesun nga do e papritme. Tingujt e qeshjeve t tyne arrijn deri ktu dhe, me forcn ngacmuese, rrasen n zemrn t'eme pr t'a ue pesh, n tallaze ndiesish. Qeh m duket sikur i
48

shof t gjith tufe kuvendue amblas: Em at thith duhan pa rreshtun dhe her-her i aprovon, me nji fjal t vetme e me nji nnqeshje, mendimet e shfaquna prej Hall Hatixhes, prej njerks ase prej Mam Sybes. Grat flasin pa u lodh dhe me aq shpejti, sa ndigjuesit shqyrtues do t'i dukesh se ato nxitohen me u shpreh sa ma par pr t nis mandej nji pun me randsi t madhe! T rejat, upat, rrijn me nji an kokm-kok dhe bisedojn me njena tjetrn me za t'ult e krejt buzqeshje. Vetm kur kputet fjala, e ngrejn kryet me shique kah t tjert dhe u ven veshin f jalve t tyne. Shkurt n'at kthin prdheske fryn nji er knaqsije dhe zotnon gazi e hareja. Oh sa dshirojsha q edhe un t'isha aty n mes t tyne me zemr t knaqun dhe t gzueme. Oh sa e lumtun do t'isha sikur t'isha fejue me Shpendin e jo me at tregtarin dhe tash, n nett e prgatitjes s dasms, t'a ndigjosha zanin kumbues e t kjart t'urimeve q do t m bajshin ato pr nji fatbardhsi t paperndueshme. N mes t gjith atyne njersve q jan grumbullue n kthinn e buks ndodhet nji njeri q un kam lidhje t ngushta me t dhe m'asht ma i afr se tjert. Ky asht im at. Po, em at, n mes t

gjith atyne, fizikisht asht ma i afrt ke un, por shpirtnisht asht tepr larg, pse ai m'a dnoi me vdekje zemrn dhe tash po m dbon edhe nga shtpia. Eh fat' i zi! Zemra m'asht ue pesh dhe don t shfrej tue qam, pse ajo s'don me u largue nga shtpia, ku leu, ku u mojt, ku u rrit dhe ku ndiu. T pakn ky largim duhej bam edhe me hirin e t'im et dhe t'isha prcjellun prej urimeve e bekimeve t tij. Por mjerisht po ngjan e kundrta. Do t prcillem e do t prmendem me nam e me mallkime, me fyemje e poshtnime. 't baj? Kshtu qenka than ase kshtu u desht bam. Grepi i ors, dal-nga dale, po avitet kah nanda. Tiktaket e zemres s'eme po bahen ma t fort e ma t shpejt se ata t'ors. Jam e trazueme dhe e turbullueme fort. Val mallngjimi e pezmatimi, t bashkueme, msyejn nga megjet e zemrs s gandueme pr t'u furr e pr t'u shpraz nga syt. I kafshoj buzt q t'a mbaj furrin e ktyne tallazeve q duen me shprthye nga mbrenda jasht. Ligshtohem tue i kujtue, me nji far mallengjimi t paspjegueshm, vjett e jets s'em t kalueme n kt kthin e n kt shtpi, n kt qytet e n Shqipni. Ftyra t ndryshme njerzish t'afrm e t dashun, sqena t ndryshme ngjarjesh e ndodhimesh dhe pamje t ndryshme banesash e vendesh po m sinematizohen para syvet t mendjes, me bukurit ase shmtueshmnit e tyne t veanta, tue lan vrag dhe tue m hap plag n zemr. Oh sa ngusht qenka i lidhun njeriu me njerzit e me sendet q e rrethojn dhe me viset ku ka jetue. Nji dashuni e paansueshme, e ruejtun n thellsit e zemrs pr t gjitha kto krijesa hyjnore e njerzore, tash vjen t zgjohet nga djepi i ndiesive e t ngrej krye pr t dal jasht q t'i kundrshtoj t gjitha ato forca q duen me e largue s kndejmi. Kjo dashuni e fort, e trajtueme dhe e rritun bashk me mue, nashti po i prshkon megjet e zemrs s'eme si nji stuhi rrenuese dhe si nji stuhi shkallmuese pr t m bind q t mos largohem prej kndej. Shkurt po m shungullon zemra nga nji kryengritje e fort ndiesish q po prleshen me njena tjetrn. Dashunia e Shpendit mbi t gjitha, thirra ma n fund dhe i frenova t gjitha tjerat q m sulmojshin. Po, dashunia e Shpendit mbi t gjitha se im at, pr fat t keq, vet e shkuli nga zemra e eme at lule dashunije q kishte mbjell dor hyjnore. Tash nga ajo lule e bukur dhe aromatike pak deg dhe disa gjethe kan ngel; brbuqet e saja kan nis me u vyshk prpara se t elin, pse nuk jan ujit, nuk jan diellue dhe i ka brejt krymbi. E tue u kput me t'em at verigat e dashunis, vetvetiut, u shkputn edhe me tjert. Me gjith kt dshirojsha q t'a rrok nji her pr qafe t'em at dhe t'a shtrngojsha me t gjitha fuqit e mija, se vetm ather do t ngopesh e do t knaqesh kjo zemr e plasun. Por mjerisht kjo asht nji lakmi e parealizueshme. Po.

Dshirojsha t ndahem nga kjo shtpi mbassi t'a prqafojsha t'em at, mbassi t'i puthsha vllaznit e motrat, mbassi t'i prshndetsha hallat e tezet, mbassi t'u shtrngojsha dorn mbesave e kushrinave dhe mbassi t shmallesha me t gjith gjindet e shtpis s Xha Simonit e me Hamitin e dajallart. Por, pr fat t keq t'emin, po largohem si nji kusare, si nji e dbueme, si nji e neveritun, pa e knaq zemrn n'asndonji mnyr, pa marr me vethe as edhe zemra dashamirsh as edhe tesha e sende q t m'a mbajn gjall dashunin dhe kujtimin e ktij vendi npr, shtigjet e skutat e mrgimit. Ora po avitet. Duhet t'iki ma e t'i them lamtumir ksaj jete pr t nis nji tjetr n dh t huej. Lamtumir, pra ti moj kthina e eme q gjat 17-18 vjetve t vajznis m prkdhele; lamtumir ti moj shtpia e nans s'eme zemr plasun e jet shkurtun; lamtumir o ju tesha e orendi q xn keni shrbye gjat jets s'eme; lamtumir o ju lulet e vyshkuna t kopshtit t'em t dashun q ju shrbeva me kujdesin e nans pr fmin e vet; lamtumir o ju dritare, mure, pullaze, hatlla, tren, tjeglla e gur t ksaj banese q kujtimin e saj t dashun kurrgja dhe as furia e fateve ma t liga nuk do t mundet me e shly nga mendja e nga zemra e eme. Po falem para teje o tempull i jets s'eme; po gjunjzoj para teje o altar i ndiesive t zemrs s'eme dhe, n shenj miradije e nderimi, po t truej disa pika lot t prcjellun me hofkllime t thekshme. Lamtumir 19 Tetuer Pardje mbrama m'ora nand pa disa minuta, kur t gjith robt e shtpis e mikneshat po bisedojshin n kthinn e buks, zbrita posht dhe, pa bam as ma t vogln zhurm, dola jasht me shpirtin pezull nga friga se mos
49

diktohem. N rrug, mbassi bana disa hapa prpara, hasa n Shpendin q'ishte struk rranz murit dhe po prgjonte nn hijen e strehve t nji shtpis prdheske. Menjiher u avit. M kapi pr dore dhe, tue m dhan zemr me fjal enkurajuese, m trhoq deri ke kandi i rrugs, ku pritte nji vetur. Mbassi u futn mbrenda, i thirri shoferit: - Marsh pr Durrs! Gjat udhtimit disa her u trondita dhe u tremba nga droja se mos na ndiqte kush. Shpendi m'argtonte dhe prpiqesh t m trimnoj. Kur sosm n Durrs u futm n hotel Liria pr t pushuem, sepse barka do t nisesh n mesnat kontrabandisht dhe kshtu donte me mos ram n sy t rojeve kufizore. Koha deri n mesnat kaloi shqetsuese nga pasiguria q ndijsha. Shpesh her i u desht Shpendit me dal jasht, n koridor, q t m siguronte se nuk ishim t diktuem e t prgjuem prej kuj. uditem se pse trembesha aq f ort kurse isha bashK

me Shpendin dhe pr t isha gati t'a baj fli edhe jetn. Aty kah mesnata e lam hotelin dhe u drejtuem kah buza e detit tue kalue prmes do rrugve t ngushta e t pandriueme mir. Nji cop her ecm n jug t molos pr t'arrim kundrejt barks q dukej si nji larask atje posht. Kur sosm n vendin e caktuem f rshllini Shpendi tri her rresht dhe nga barka muer prgjigje po n'at mnyr. Mbas pak u duk t rrshasi mbi det nji lundr, e cila po vinte drejt nesh. Diku u ndalue lundra. Njeni nga lundrtart u hudh n det dhe po vinte kah ne. - Hajde - tha Shpendi - m hyp n qaf. - Prse? - Sepse deri ke lundra lypset me shkue n kamb, mbassi ajo nuk mund t'avitet me q s'ka mjaft uj ma kndej. - Mir, por ti do t lagesh. - Ani, se terrem n bark - gjegji dhe u krrus. Ndrkohe nji i za i egr dhe i fort arrini ke vesht t'on: - Ndal! - 'asht? Kush thrret? - pyeta e trembun. - S'ka njeri, jo por ngjitu n qaf t'eme bani Shpendi tue qndrue i krrusun q t'i hypsha n qaf. Lundrtari q po vinte drejt nesh, menjher, u kthye prap. U rras n lundr dhe u zhduk. Zani urdhnues e krcnues q na vinte nga mbrapa u prsrit. E ktheva kryet dhe pash. N gjysm errsinn e nats dallova disa hije q lvizshin atje tej, n bregun e detit. - Shpend na diktuen dhe po na ndjekin - i thash. - Na trathtoi dikush, por ti mos u tremb se do t'a kaprcejm rrezikun. Ngjitu shpejt - m'a bani. U krrusa dhe e rroka pr qafe. Kraf! kraf! Dy krisma pushksh q u zbrazn mbi n. Plumbat e an ajrin mbi kokat t'ona me nji frshllim t that. - Na vran Shpend! - brita e tmerueme. - Mos u frikso! - prgjigji dhe u ul pak q t mos m kapshin plumbat. Mbasandaj u ngrit, me mue n shpin, dhe u fut nd'uj. - Ndal! Ndal! Prap! Kthehuni! - na brtitshin mbas shpine. E ktheva kryet mbrapa. 't shof? Nji numr njerzish po vrapojshin drejt nesh. - E zeza! Na kapn! - klitha. U ndalue Shpendi dhe shiqoi mbrapa. - Oh po afrohen. Na zun - i a bani e gjmoi. - Ndaloni! Ktheni prap! - na thirrn disa. Disa vet u futn n det. Na rrethuen dhe qarku i rrethimit gjithnji ngushtohesh. Na qndruem n vend. - Cilt jeni ju? - pyeti Shpendi me za t plasun. - Jemi rojtar kufizor. Jemi gjindarm q pergjigja. - Oh un korba! - thirra me dshprim. - Kthehuni! - urdhnoi njeni ndr ta. U kthyem. Na futn n mes dhe na uen n qark komand t qytetit. Prej andej na nisn pr Tiran. Na futn

n nji vetur dhe na prcolln me nji kapter e dy gjindarm. Shpendit i a lidhn duert me kllapa hekuri dhe gjindarmt kurr nuk i a shqitshin syt. do lvizje e tij ishte e ndjekun prej tyne me sy shqyrtyes. Un isha tmerue fare dhe po dridhesha. Lott m shkojshin si gjerbat e strehve. Shpendi i ngrat prpiqesh me m qetsue tue m shartue guxim. Kur mbrrim n Tiran u ndaluem para Qark Komands. Na zbritn dhe na futn n nji zyr. Mbas pak u duk komandanti i rojes. Kompozoi nji proces-verbal dhe, mbassi na e kndoi, na shtyni me e nnshkrue. Mbasandaj i dha urdhn nji tetarit q t m onte n shtpi. Shtanga. - Un nuk due me shkue n shtpi t'eme thash me za t dridhun. - Do t shkoj me Shpendin n shtpi t tij. - Ai sonte do t mbetet ktu dhe nesr do t ohet n burg - gjegji komandanti zymtas.
50

- Si? N burg th? - brita. - Natyrisht n burg Zojush - tha ai pa u mat fare. - Oh kob! 'faj bani ai q t'a futni n burg? - thirra. - Shko ti, Dije, n shtpi - m tha Shpendi tue u kthye kah un. - Pa ty me shkue! Kurr! - i u bana. - Shko, Dije, shko! Vetm mbaje besn q m ke dhan, se pr ndryshe do t m'a mjerojsh t'eme am - tha me nji za t mbytun. - Oh jo. Do t rrij me ty - prgjigja dhe e rroka pr qafe. Lott e mij u przien me ata t Shpendit. Komandanti e prsriti urdhnin pr me shkue n shtpi. Nji tetar u avit dhe m urdhnoi t ngrihem. Un e shtrngova Shpendin pr qafe me t tan fuqin t'eme dhe thirra: - Jo. Nuk shkoj. Do t rrij me Shpendin t'em. M kapn dhe m shqitn me pahir. E humba fuqin e qndress e t mendjes. U ligshtova dhe u vilanosa. Kur rash pr mendsh e pash vethen n shtpi t'eme, t rrethueme prej t gjith atyne q pata lan aty disa or ma par. - 'bane moj qyqare? Na e nxine ftyrn moj t shprlaft mordja! - m tha njerka kur pa se u prmenda. - Shporru mori shtrig! - brtita dhe dojsha t ohem e t'a rrok floksh at bish, por s'kisha fuqi. - Rri, moj bij, rri! - m'a bani Hall Hatixheja me nji za qetsues dhe e largoi njerkn. Disa pika lot shprthyen nga syt e mij dhe u rrokullisn npr mollzat e faqeve. Disa hofkllima, mandej, u shkputn nga thellsit e zemrs s helmueme dhe u zhgreha mir n vaj. E ktheva kryet kah muri dhe qava nji cop her qet e qet. Kisha t drejt t qaj, se jo vetm q dshtoi plani i lumtnimit t'on, por edhe Shpendi u rras n burg. Ksisoj na mbuloi e zeza, na kaprtheu mjerimi dhe u ba kijameti. Mu n'at as q do t shkelshim n pragun e anis shptimtare pr t shkue n Parrizin e lumnis s'on, na sulmoi fatkeqsia tue na gjuejt mizorisht. Tash t gjitha shpresat u shdukn, t tana andorrat u kotsuen.

Si isha diktue dhe si kishte rrjedh puna? Qeh se si: Natn e aratisjes, kur t gjith kishin shkue me flejt, Hall Hatixheja kishte trokit n der t kthins se'eme q t m'epte nji bar pr me pim. Kur nuk mer prgjigje largohet tue kujtue se m ka marr gjumi. Mbas saj vjen njerka dhe trokullin ma me forc. Kjo paska lan aty disa ndrresa t fmijve dhe dashka me i marr pr me u a mvesh. Fati i em ilig e kishte shty shtrign q t linte n kthin t'eme ndrresat e fmijve, se ajo kurr nuk shkilte mbrenda. Edhe kjo prapset, por mbassi trokit shum her dhe me aq forc sa zgjon nji far interesimi ndr tjert. Fillojn pyetjet. Hall Hatixheja bahet merak, pse e dinte se un bijsha fare von dhe se gjumin e kam t leht. Nga droja se mos jam smue rand, se mos jam vilanis, se mos kam psue ndonji t lig, kthehet dhe trokit rishtazi. Zhurma e prsritun e trhek verejtjen e t gjithve. T gjith ngrihen dhe grumbullohen para kthins s'eme. Njerka shkon dhe e ngren t'em at nga shtrati tue e theksue Tandsin e puns, kinse me dhimbje. Shqetsimi e dyshimi zotnon. Em at m'a thrret emnin disa her. Ma n fund u soset durimi dhe thejn dern. Hutohen e pikllohen kur shofin se nuk ish'a mbrenda. Menjiher vihen me i krkue t gjitha kthinat e skutat e shtpis tue kujtue se mos isha vilanis ndokundi. Kur nuk m gjejn nisin me u shfaq mendime e dyshime. Eme njerk, ma n fund, e ban zbulimin dhe propozon t m krkojn ke Shpendi. Shkon im at n polici dhe lajmon. M krkojn n shtpi t Shpendit. Me qen se nuk m gjejn as mue as Shpendin, dyshimet nisin me u trupzue dhe besohet se jemi aratis. Menjiher dhe telegrafisht urdhnohen qarqet pr me na ndjek. Dhe me t vrtet na ndoqn dhe na zun, por ata q e kryen detyrn nuk e dijn se sa mkat t madh i kan ngarkue vethes n kt ras. S'e dijn ata se kan mjerue dy vet dhe kan mbyt dy zemra. Por edhe sikur t'a dijshin se veprimi i tyne do t'ishte kobar pr dy vet, do t'i shkambzojshin zemrat q t mos i ndigjojshin thirrjet e ndrgjegjs, pse detyra, eprori dhe ligja urdhnojshin ndryshe. Shpesh qllon q ligja t jet n kundrshtim me ndrgjegjen. Kur m kishin sjell n shtpi, im at kishte dasht me m vram, por e kishte pengue Hall Hatixheja bashk me grat tjera. Pr pak gja kishte qen tue marr zjarr koburja. Me t vshtir kishin mund me i a ndal furin e zemrimit dhe me e largue prej kthins s'eme. Oh ma mir t m kishte vram, se sa m la gjall e n kt gjendje t mjerueshme. Po t m kish shptue nga vuejtjet shpirtnore e trupore. Tash t gjith m shofin me bisht t synit dhe pshprisin vesh n vesh. Nuk m ha malli t kuptoj se 'flasin. E dij se ato m prbuzin si

fajtore. Ani; s'kan faj, pse at shpirt u kan shartue edukatort e tyre pr t'i mbajt gjithmon t robnueme. Shpendi, sigurisht, tash do t jet n burg. Edhe un jam mbyll n kthin e nuk dal jasht. Tue e mendue gjendjen e pikllueme e t vajtueshme t Shpendit, m vjen t plas prej t keqit, por qeh se nuk plaska njeriu!... Ma mir t kisha plas, se sa arrina me e shijue hidhsinn e ktij kobi. Oh sa mir do t bahesh sikur t m vritte im at. Porosia q m bani Shpendi, pak para se t ndaheshim, q t'a mbaj besn pr me mos e vram vethen, m tingllon n vesh dhe m ban t'i bindem fatit t'em t lig, se pr ndryshe Vdekja do t'ishte kapak
51

florini pr mue. Po i bindem fatit dhe nuk po e vras vethen pr t'a ue n vend besn q i kam dhan Shpendit, por 't'i baj ksaj jete q m asht bam kaq e rand, kaq e padurueshme dhe mrzitse? Ah Shpend! Me t'em at ende nuk jam pam. Duket se m ka marr mni aq fort, sa s'don me m'i pam as syt. Mjeruesi i em njikohesisht asht edhe gjykatsi em. E ka n dor t m gjykoj si fajtore ase jo. 20 Tetuer Po t kishte pas nji zyr biografike pr t mjern, sikur ka pr npunsat e shtetit, kush e din se sa pr qind kishin me dal fatzij dhe un sot do t regjistrohesha si nji e mjer q i asht vram zemra dhe mbyt shpirti, pse po m martojn me at tregtarin. Oh sikur t m binte damlla ase pika q t mos bahesha nusja e tij. Kob, mnxyr! Qeh erdhn krushqit pr me m marr. Kur vdes kush e prcjellin me karroca deri ke Vorri i Bamit, por edhe kur martohet ndokush e prcjellin me karroca deri n shtpin e dhandrit. Mos asht martesa sinonim i vdekjes? Pr mue dhe pr shum t tjera asht ma e hidht se vdekja, pse martohemi me njers t panjoftun e t padashunuem prej nesh. Qielli asht i vrant. Re t zeza e kan mbulue. Pika shiu nisn me ram nga nalt. A thue se edhe Qielli merr pjes n hidhnimin t'em e po qan? Kush e din. Grat e gocat q jan fut n kthinn t'eme m thrresin t ohem e t shkoj ke.... ai njeriu i huej. Oh un e shkreta! M dridhen t gjitha gjymtyrt e shtatit dhe po m'errsohen syt. - Hajde ma! - thot nji grue. - Hajde se po presin burrat n rrug - thot nji tjetr. Oh sa bukur e sa mir do t'u prgjithesha ktyne thirrjeve, po t mos i kisha dhan bes Shpendit, se do t rroj derisa t m korri vet drapni i vdekjes. Oh se 'msim do t'i epsha skots mashkullore q tregton n korriz t femns s ngrat. Ah un e mjera q s'jam n gjendje me bam kurrgja pr t'i prgjigj zemrs s shitueme. - Hajde Dije ma! - Kjo asht Hall Hatixheja q po m thrret. - Po - gjegja prvajshm.

Lot q burojn nga gurrat e zemrs e t shpirtit shprthyen e nisn me u shpraz nga syt. Lamtumir o ju kujtimet e mija t pastrta t foshnjris. Lamtumir ti o jet e dlir e vajznis. Lamtumir o ju andrrat e lumnis s'eme. Lamtumir ti o frym e shenjt e nans s'eme q tash sigurisht endesh n kt kthin, ku m mojte, m prkunde e m prkdhele. Lamtumir ti o Shpendi i em i shtrenjt. Lamtumir edhe ti moj zemr q po t vorrosin pr s gjalli.Po m ngren me pahir. M duhet t'a mbyll librin pr.... 21 Tetuer Sot nuk jam ma vergjinesh. Nuk jam ajo Dija krenare q mund t mburresh me pastrtin e vet. Sot jam grue dhe nji grue fatzez me kuptimin e plot t fjals. Jam nji femn q rron vetm pr t vuejt shpirtnisht e trupnisht. Nji njeri gati 40 vjetsh, shtat-madh, musteqeverdh, turi-shmtueshm dhe i fuqishm m rroku, dje mbrama, dhe m... torturoi mizorisht e kafshrisht. Un u mundova t'a kundrshtoj e t'a shporr at bish t'egr q m vrsulesh dhe i thash se nuk e due. Por nuk bani dobi. Klitha, brtita dhe ulrina derisa u vilanisa, por ai nuk u prshtyp, nuk u zbrap. Kur i mbylla syt q t mos e shof at kulshedr, m'u shfaq Shpendi para syve t mendjes. Gdhina tue e qam vajznin t'eme dhe e raskapitun fare. 23 Tetuer Qysh pardje shtpia asht mbush me gra e goca q kan ardh me pam nuse. Disa jan mbulue me manto, disa me araf dhe disa me ferexhe e shofin me nji sy! Eme vjehr i ka mvar nokat, pse un, tue pretendue se jam e dobt nga shndeti, nuk bindem me i nderue zakonet e nusnis dhe nuk dal jasht kthins vese n t rrall. Ajo don q t puth dor, t qndroj n kamb me sy t mbyllun, t mos flas, t'ulem e t ngrihem sa her q t hyjn e t dalin njerzit nga kthina, qofshin kto edhe kalamaj. E kush mund t rrij tue u a puth dorn gjith atyne q hyjn e dalin si t'ishte kthina e eme nji sall ekspozite dhe un nji plak e ekspozueme? E prse t qndroj n kamb e pa fol si ndonji mumje Egjypti? Mbasandaj prse me u ul e me u ngrit automatikisht sa her q t hyjn e t dalin bota npr dyert e ktij hani? Ama do t hidhnohet vjehra. Aq m ban! A nuk ka plas m gjith t birin? I dij kta zakone e kto marrzina, por un nuk mundem me i bamun edhe sikur t shembet bota. Dij edhe se n vendin t'on bashkshortt nuk flasin me njeni tjetrin faqe tjerve; e kan pr turp t'a thrresin njeri tjetrin me emn por e prmendin tue than ai ase ajo. Un kt musteqe-verdhin t'em - i u harroft emni - as q due me e pam e jo ma me i a prmend emnin. Shkurt t gjitha kto i dij, por nuk i baj dhe nuk do t'i baj kurr.

52

Vjehra demede e ka marr vesht edhe aratisjen t'eme. Prandaj m shef me nji far udije t trazueme me prbuzje. Sikundr duket don t m shaj e t m qortoj, por nuk i nepet rasa e volitshme. Edhe im shoq e kishte marr vesh tentativn e aratisjes dhe m'a prmendi dje mbrama, por e mbylli gojn e heshti kur pohova se dojsha t'aratisem me Shpendin q e dashunoj. E far burrnije ka ky njeri q pranon t bashkjetoj me nji femn q e prbuz? Nuk e marr vesh se si e kupton ky martesn. Oh sa e sa burra t till ka vendi i jon dhe sa e sa turpe mshifen mbrenda katr mureve t shtpiave. T gjitha ndryhen mbrenda pr me mos dal jasht ports dhe pr hir t turpit glltiten t gjitha poshtnimet. Sa keq! Sa turp! 28 Tetuer Dje mbas dreke, simbas zakonit, m suelln ktu, ke prindt e mij. Them m suelln, sepse isha e prcjellun prej nji grueje plak dhe dy burrave, sigurisht, t'armatosun me kobure. Demede druejn se mos aratisem prsri. E ku me shkue? N burg? Po t m lejojshin me ndejt bashk me Shpendin, jo n burg, por edhe n Ferr do t pranojsha me shkue. Mir, por ku t lan!.... Njerka u mundue t diftohet e gzueshme dhe e qeshun. Fmijt prnjimend u gzuen. Em at nuk m foli fare. M shiqoi egr e hidht. Sot n mngjes u rras n shtpi t'on Kola dhe, me nji mnyr t padiktueshme, m futi n gji nji letr q i kishte dhan Mam Gjystina. Letra ishte prej Shpendit. U udita se si ka shptue kjo letr nga thojt e censurs dhe mundi t bij n dor t'eme. Sigurisht dashunia i ka dhan krah e flet pr me i kaprcye muret e burgun mizur dhe ata t shtpls s'eme. Shpendi, me nji gjuh rrnkimesh e hofkllimesh, e prshkruen gjendjen e vet t mjerueme q'asht krijue mbas burgosjes s tij e martess s'eme. Spjegon se si valvitet ndrmjet tallazeve t dshprimit tue e kujtue lumnin q do t kishim po t kishim mund me u largue nga ky rreth i helmatisun pr ne. Tue bam f jal pr mrzin e madhe q e ka pushtue, si nji ankth i mnershm, thot se nuk mundet me i qetsue nervat dhe me i frenue trillet q i krcejn her mbas here pr t krye pun t marrsh. Pse t'a mshef o shpirti i em - thot diku dshprimi q ndi m duket se do t'a trathtoj vullnetin t'em pr t mos e shkel vendimin e dhanun q t'a duroj kt fatkeqsi. Shum her m mposht dshprimi dhe zgrehem n vaj. Qaj si foshnje pr engjullushkn t'eme q m'a grabitn, qaj pr zemrn t'eme e t'anden q u dnuen me vdekje dhe qaj per ato or t paka lumnije q nuk mund t prsriten ma". Nana e motra kan ardh nja dy her pr rne m vizitue. Shqetsohet nana kur m shef t zymt e t trishtuem. E shof se e pezmatoj dhe e vras tue mos e

mbajt vethen, t pakn para saj, por s'e kam vethen n dor dhe s'mund t baj ndryshe. Ajo ka t drejt t turbullohet e t mjerohet kur m shef t'anormalizuem, por edhe un nuk kam se si t mos tronditem nga ky kob q psuem. S fundi kam t drejt t dshprohem e t qaj, t pakn, pr t'a prcjell me lot e katrrime at dashuni q u vorros pr jet mbrenda ksaj zemre". Ma n fund m kshillon t'i bindem fatit, t bahem e fort dhe e durueshme, t kem kujdes pr shndetin t'em dhe m siguron se ka me m dashunue derisa t jet gjall. Sa pr ashtjen e gjyqit thot se ka me vonue, mbassi ende nuk kan nis me u zhvillue hetimet e para. Letrn e tij e kndova n kthinn t'eme t vajznis, aty ku i shijova ort e bardha t lumnis dhe ditt e zeza t fatkeqsis. E kndova letrn me lot q shprthyen nga shpella e zemrs dhe u shprazn nga cirilat e ballit. Shpresa q t'a shof Shpendin mbas martese, natyrisht, ka qen e vokt, por tash q u burgos asht akullue fare. Pa dyshim do ndijsha nji far ngushullimi po t mos ishte i burgosun dhe po t rronte mbrenda ktij rrethi, ku un po dergjem. Sigurisht do t m dukesh sikur ai i ndin rrnkimet e zemrs s'eme dhe un i diktoj hofkllimet e tij. Por tash q'asht mbyll n burg, tash q vuen mbrenda asaj Sktere t tmershme, s'asht e mundun me u afrue. Pr kt shkak nashti asht vranue e nxi fare qielli i jets s'eme. Ndoshta kurr nuk do t shklqejn rrezet e Diellit t'em dhe kam pr t vdek n'errsin. Lumnia qenka si manushaqet q bijn n mes t ferrave dhe pr t bam nji tubz lypset me i mbledh nji nga nji dhe tue u grric e prgjak duersh. Vetm disa or e disa aste mund t jet i knaqun njeriu n kt jet. Vetm kto or e kta aste, t bashkueme, e prbjn lumnin e robit n jet. Ata q e kujtojn ndryshe lumnin gabohen. Njeriu q vjen n jet tue qam, asht fare e natyrshme q t mbaroj tue dnes dhe t mos jet i lumtun. I dhash prgjigje Shpendit. I urova shndet dhe lirim t shpejt nga burgu. Gjithashtu i thash edhe se un, po t doj ai, jam gati t'a neveris kt jet dhe t'aratisem prsri me te. Po t bij n dor t ndokuj kjo letr ase ky libr, sigurisht, do t prbuzem e do t mallkohem tue than se un sot, si grueja e ktij tregtarit, - m vjen efsh me i a prmend emnin - nuk kam t drejt t korrespondoj me nji tjetr dhe t shprehem ksodore se... rrzohem nga kunora!.. Atij do t'i prgjigjesha krejt duf e mllef dhe do t'i thojsha se un, n realitet, nuk kam kunor, mbassi jam martue pa u pyet dhe me nji njeri q nuk e dashunojsha dhe nuk e dashunoj edhe sot. Do t'i thojsha se po t zbatohesh ligja dhe Sherijati rigorozisht, un nuk do t quhesha grueja legjitime e ktij njeriu, por.... mantenuta e tij e vume nn dispozisjon t tij prej t'im et. Me f jal t tjera un do t quhesha frshndi, im shoq bik dhe im at ganec.

53

3 Nanduer Em shoq asht i pasun, por nuk mund t blihet zemra me flori, sikurse s'mund t sigurohet lumnia me pasuni. Nuk sigurohet lumnia tue e ushqye vetm barkun por tue e kanit edhe zemrn. Ky njeri q m'a kan dhan pr burr asht plotsisht si nji majmun: ka nji kok gunga gunga, nji hund q mtrashet tue u zgjat posht, nji ftyr kuqreme dhe qukalashe, do sy t vegjl n ngjyr t hinit, buz t trasha dhe nji goj q i qelbet prher. Me kt kafsh, t quejtun njeri, m kan martue dhe ai krkon t'a dashunoj n vend t Shpendit. Oh ironi e fatit t'em t pamshirshm! 7 Nanduer Jam ul buz dritares dhe po shof jasht. Fryn nji muran i egr. Vrshllima e tij e vrazhdt gjan si jehona e fyellit t vdekjes s Bots. Kjo asht era e Vjeshts rrenuese. Pemt, lulet dhe gjith ata q kan shpirt i kan zan ethet dhe po dridhen prej tmerit t mordjes. Lulet e vyshkuna jan prkul kah toka, e cila duket sikur e ka hap krahnorin pr me i prpim e me i fut n gji t vet. Pemt jan zvesh pjesrisht. Ato t paka zhele q u kan mbet, kan ngjyr t verdh: t verdhn dhe t zbetn e asaj q dergjet n shtratin e vdekjes. Sa fort m gjasin mue! Edhe un lngoj shpirtnisht e trupnisht. Ndoshta ato vuejn vetm fizikisht. Fusha duket si ajo e vorrezeve dhe bokat, kodrat e malet si piramida apo vorre martyrsh. Zoqt e vers jan aratis e s'duken kund ma. Rrezet e Diellit jan t mekta e t vokta. Shkurt do gja po dergjet. Vu.. vu!.. ban murrani. Ky tingull i pashijshm gjan si urdhni hyjnuer q prhapet rreth e rrotull dhe q don t thot: Shueju! Shueju! Gjethet e pemve, mbas nji qndrese kreshnike dhe mbas nji lkundjeje t bame n shenj jetike, shkputen nga prindt e vet dhe bijen pr dheu: e prqafojn nann e vrtet. Krahnori i toks asht bam si nji vorr i ktyne voglusheve q rrzohen e rrasen njeni mbi tjetrin. Trungjet dhe degt lkunden tue u prkul kah toka si me dash t'i falen krijuesit vdeksues. Zhurma e rand e shkaktueme prej lvizjes s ktyne frymorve memec, duket si gjama e nji vajtimit apo e katrrimit, pse ato po i dorzojn mordjes bijt e vet t dashun dhe ndoshta shum t dashun. Kjo pamje neveritse, q shfaqte prgatitjen e nji kobit t zi pr rruzullimin, m kishte mahnit e trhek n gjinin e ftoft t mrzis. S'dij se sa koh mbeta i humbun n kt mnyr, por sikur t mos prplasesh me zhurm fleta e nji dritares, ndoshta edhe shum koh do t kisha mbet ashtu i mpime dhe i mahnitun. Kur u shkunda nga kjo jermi, mendja e eme fluturoi ke Shpendi dhe, tue u mundue me i shbirue maret e trasha

t burgut, donte t shofi se ku asht struk Dielli i saj. Mbassi u orvat mjaft qndroi n nji skut dhe i dha t puthun atij q i nep drit, jet e gjithshka. N fund u largova nga dritarja pr t'i mshimun djerst e ftoft q m'a kishin mbulue ballin dhe lott e nxeht q m rigojshin nga syt. Nji koll e that dhe disa pshtyma gjaku, qen mimet q i dhash un asaj pamjeje. 10 Nanduer Doktort q m vizituen, e kshilluen t'em shoq q t ndahet prej meje, pse e rrezikon jetn e vet dhe t'emen, por ai nuk bindet. Oh sa mir do t bahesh sikur t m shporresh ky njeri e t m linte t qet. M duket sikur po m'a merr shpirtin me prdhun me sjelljet e tija trashamane sidomos me dashunin q m shfaq. Oh sa mrzits e besdiss q asht! Me gjith q i a kam prplas n ftyr tue i than se nuk e due dhe se e urrej, prap se prap, vazhdon t m mrzisi tue e kndue kangn e Muks. Oh 'lemeri. Kto dit kam qen mjaft e dobt dhe e raskapitun. Nuk kam fuqi me u end. M plqen t rij shtrim. 16 Nanduer Gjykata e Tirans disa dit ma par m ftonte q t paraqitesha dje para saj, si ndrgjyqse, n padin e aratisjes. Un dojsha t vete e t deklaroj se pata ik me hirin t'em pr t'u martue me Shpendin q e dashunoj, por nuk m lan kta gogol. Kur pash se nuk do t mundesha me i a mbrrim qellimit i shkrova nji letr Z. gjykatsit dhe i thash se Shpendi nuk ka as ma t voglin faj, mbassi un kam qen ajo q e kam nxit e shty n'aratisje. Letra kishte bam buj t madhe dhe im at e im shoq, q'ishin si paditsa kundr Shpendit, ishin bam pr t vram vethen. Dhant Zoti t'u mbushet mendja q t m fusin nji plumb koks e t shptoj nji her e pr gjithmon. Sot erdh n shtpi nji prfaqsues i gjykats dhe m pyeti mbi rrjedhjen e aratisjes. I vertetova dhe i prsrita ato q pata shkrue n letr. uditem n t'em shoq. Habitem se si nuk m vret. N mos qoft i zoti me e prdor pushkn, t paktn, duhej t m shkunorzonte. Prse nuk m shkunorzon e nuk e kput at fille t holl, me t ciln na kan lidh? 'far njeriu qenka ky? Un, po t kisha qen n vend t tij, kurr nuk do t'a durojsha bashkjetesn me nji shoqe q dashunon nji tjetr dhe, menjiher, do t'i kputsha marrdhanjet me t, por ky s'merr vesh se.... udi! Ktu jan shqye disa flet". 6 Mars
54

Prej kohsh nuk kam shkrue n kto flet. E prse me shkrue: 'far vlere mund t ken shkrimet e mija, mbassi un u mjerova plotsisht dhe tash, q t plotsohet tragjedia, mungon vetm vdekja? T shkruejsh n kto

flet don me than t flasish me gojn e t mjeruemes pr me e llastue ma fort mjerimin. Sidoqoft do t shkruej nga ndonji her q t shfrej, se s'kam kuj me i a hap zemrn dhe me e shpraz vnerin. E me kt mnyr e nxjerr dufin. Pas? Po. Pardje m suelln ktu, n shtpi t tim t, kinse pr t ndrrue ajr. Menjiher e pranova propozimin q m bani em at pr t ardh ktu, sepse m kandet t dergjem e t vdes n shtpin e nans, ku kam nji grumbull kujtime t'ambla e t hidhta. Im at tash asht paqtue me mue. M flet, m gjith q me serjozitetin ma t madh, me nji mnyr t but dhe sikur nuk ka ngjam gja n mes t'on. Por kurr nuk prek kah aratisja, kah gjyqi ase kah dashunia e eme. Ka kujdes q t mos i shptoj as ma e vogla fjal q mund t ket lidhje me to. Qndron shum larg. Gjyqi i Shpendit u zhvillue n munges t'eme. Ai u ndeshkue me nji mot burgim t rand simbas nenit 381 e me ndrhymjen e paragrafit t dyt t kodit penal. I shkreti Shpend psoi pr shkak t'em dhe tash lngon mbrenda atij Ferri. Shpesh qaj pr t. Nuk dij se a do mundem me i a shprblye vuejtjen me lott q derdh. 14 Mars Sot bana nji far vetkontrollimi. E hapa librin e jets s'eme dhe e shfletzova qysh n fillim e deri n mbarim. Sa shum paskam shkrue pr nji mot! Kush e din se sa volume do t lypeshin po t duhej me e prshkrue krejt jetn. Hudha nji veshtrim andej e kndej dhe n fund pata prshtypjen se jeta e eme filloi me vaj e rrnkime, vazhdoi me vuejtje e psime dhe, tue u trazue me nji dashuni t pashijueshme, mbaroi - asht tue mbarue me hofshe e ulrime. A kshtu duhej t'ishte jeta? Pa dyshim jo. Ajo lypsej t q krejt ndryshe. Duhej t'ishte e gatueme me gaz e hare, e kalueme me dashuni e lumni dhe e mbarueme me mjaftsi e knaqsi. Por s'qenka ashtu. Ndoshta vetm pr mue s'q ashtu me kuptim t hidht e t tmershm. Ndoshta vetm un po trhiqem nga kjo bot e paknaqun dhe e dshprueme. Por, jo. Nuk jam un e vetmja fatzez. Para meje sigurisht me mija fatzeza kan ardh e kan shkue pa e gzue dhe pa u qesh zemra makar nji her. Kush e din se sa yj xixllues pat n mes t tyne dhe u shqimn pa ndriue knd; kush e din se sa dallndyshe pat n'at varg q u thyen krahsh mu n'at as q dojshin me fluturue pr me e gzue lirin dhe me e shijue jetn. Edhe un u prplsasa pr dheu mu n'at as q dojsha me i dhan hof shfrimi dshirit t'argtimit t ndiesive t zemrs dhe ajo, menjiher, u dnue me vdekje. Ka plot njers n kt bot q qajn kot, por ka edhe asish q qeshin fare kot. Njena pal qan tue kujtue se e lut dhe e ndjell lumnin, kurse tjetra qesh tue besue se e lufton

dhe e dbon fatkeqsin. T dy palt vijn e shkojn tue e gabue vethen. Un, me sa kuptoj, ndodhem n mes t ktyre dy palve dhe kam kalue n n shkall t tret, pse kam qam e kam qesh mjaft pr vethe. Tash qaj e qesh ma shum pr tjert se sa pr vethe, pse un i lava duert ma nga vetja. Shkurt jam bam si ato q kangtojn ndr dasma t hueja dhe katrrojn ndr morde t tjerve. Por n mundshme lan vrag e vrag ndr zemrat e atyne q kan me e ndigjue kangn ase vajin t'em, do t jem e knaqun, do t jem e lumtun. 19 Mars Ka mjaft koh q jam shtrim n shtrat e po dergjem. Besoj se ksaj rradhe nuk do t ohem ma vese kur t m ngren pr t m ue n banesn e prjetshme, ndr Vorrezet e Bamit. Her mbas here qis gjak. uditem se sa shum gjak paska njeriu. Habitem se si nuk u shterr ky burrim gjaku q qenka n krahnuer t'em. Me gjith q jam e drmueme fare dhe krahnori po m shkatrrohet nga gjaku q nxjerr, apetin e kam t madhe dhe ha me shije t veant. Gjithnji e kanis stomakun me haena t ndryshme dhe gjithmon krkoj me hangr dishka t zgjedhun nga inendja q endet gjell m gjell e pem m pem. Vetm m vjen turp me krkue, se do t m quejn llupse. Me gjith kt shpesh heor i mbyll syt dhe krkoj. Nji jav ma par, pr shembll, m shkoi mendja pr rrush. E kaprdina turpen dhe u thash. E ku gjindet rrushi n kt stin? Me gjith at krkuen dhe, ma n fund, kishin gjet nji vesh t vyshkur e pjesrisht t kalbun. Tyberkulozet, prgjithsisht, dergjen e vdesin tue hangr dhe tue fol. Sa mir se? Ngopen e shfrejn. Demede edhe un kshtu u bana. Natyrisht s'do t baj prjashtim nga tjerat, se s'kam ram nga Qielli de! Oh sa gzohem kur m sjell kush ndonji amblsin t mir ase ndonji pem q nashti rrall gjindet. Dje m kishte sjell Daj Haxhiu nji sheg. M shkuen jargt nga goja kur e pash, por nuk mundesha me e hangr, pse athere ktu ndodhesh Xha Ceni e Xha Meta. M'erdh turp prej tyne, por qesh tue plas nga padurimi. Prandaj s'duhet me ndejt gjat pran t smunit. 21 Mars Dy tri her n dit vjen im shoq pr me m pamun. Oh sa fort m besdis ky njeri. Prania e tij m mrzit shum dhe m shqetson. Nuk dua t'a shof me me sy kt njeri q m'a grabiti lumnin, dashunin dhe vajznin t'eme.
55

Sa i trash dhe i pagdhendun asht ky njeri! Nuk merr vesht as nga fjalt e trthurta e thumbuese as edhe nga verejtjet e hapta q i bahen. Ai asht si ndonji ka i mplakun q s'luen vendit pa u shpue me hosten. Disa her vjen e m qndron ke kryet dhe nis t m torturoj tue e prsrit, njiqind her, kangn e dashunis s vet. Un e

kthej kryet me nji an dhe i zaj vesht q t mos e ndigjoj, por ai nuk merr vesh fare. Dje i thash Hall Hatixhes q t'a dbonte dhe t mos e futte mbrenda, por ajo m qortoi tue m than se asht turp. Heshta dhe u shtrngova t bindem. Sot prap nisi me m mundue me marrzit e veta. M'u sos durimi. I thirra me duf e mllef: - Pusho mor budalla, se m'a plase shpirtin. Mjaft ma! Hiqmu qafet e m len t vdes e qet! Nuk bzani. U largue si nddnji buell. Ky i marr ndoshta shpreson se do t ngjallem q t.... m shijoj. Uh m'a shprlaft murtaja dreqin! Vjehra nuk bzan fare. Her mbas here m sjell amblsina e pem. Nga ndonji her m pyet se far dshiroj q t m sjelli. T them t drejtn kjo sillet mjaft mir. 27 Mars Em at duket pak si i shtypun e i vram prej smundjes s'eme. A thue e ka kuptue se, pjesrisht, ai asht fajtuer pr kt gjendje? Prparimi i shpejt i smundjes dhe me hapa t mbdha, pa dyshim, i detyrohet dshprimit q m shkaktoi martesa me kt tregtarin e jo me Shpendin t'em. Ai ndoshta nashti e ka kuptue gabimin trashanik q bani, por asht tepr von dhe s'mund t ndreqet ma. Me gjith kt m duket sikur m quen fajtore pse dashunova dhe pr kt shkak as nuk don me m dorovit me lmoshn e ndjess. Oh sa t pamshirshm jan disa burra kundrejt femnave. Ani se vdekja ka me i lam t tana ato q kta quejn mkat. Sigurisht im at kurr nuk do t jet trazuem prej ndonji kujdesi tjetr ve atij t sigurimit t pasunis, t grumbullimit t arit, t gjetjes s'asaj mnyre q t mson se si t mundesh me e mbush barkun ma mir e ma shum. Zemra e tij kurr nuk do t jet msye prej rrebeshit t dashunis. N syt e tij kurr nuk do t jet duk dshiri i zjarrt pr t'i argtue pjerrjet e zemrs, as edhe mallngjimi i pambaruem e ndonji dashunis s humbun. Prandaj asht kaq i egr dhe i pamshirshm kundrejet meje. Pr kt shkak nuk don t m fali, me gjith q i vjen keq pr vdekjen e trupit t'em. Sa pr zemrn dhe vdekjen e saj s'din dhe s'kupton gja. Ata q vdesin tue dashunue jan dshmor, thot Muhameti dhe me kt mnyr e ka bekue dashunin, por im at s'merr vesh dhe nuk don me e mshirue t bijn. Njerka nuk bzan fare. Duket si e padurueshme dhe e mrzitun nga zgjatja e smundjes s'eme. Ndoshta uron q t shporrem sa ma par prej ksaj jete. 30 Mars Asht nat. Errsina dhe heshtja mrzitse e kan kapullue e pushtue botn mbar. Tirana flen. Nji qetsi e thell zotnon n t katr ant. Vetm frshllima e fllimit t nats, her her, e trazon qetsin. Un jam ul buz dritares, prej ku e sodis mbrendin e burgut q e shtrngon Shpendin. Zemra e eme e ftoft rref e rrnkon pr

dshirat q nuk i realizoi, pr argtimet q nuk i shijoi, pr lakmit q nuk i argtoi. Fati mizuer q i pamshirshm kundrejt meje. Ai nuk desh t m napi mundsin q t'i korrsha amblas lulet e vajznis, t rinis dhe t jets s'eme ashtu si pata andrrue e dshirue dikur. Edhe n astin e fundit, ai pa dyshim, do t m prqeshi dhe do t zgrdhihet pa i a vum veshin ankimeve t mija, pa e peshue sasin e helmit q ka derdh n zemrn t'eme. Oh sikur t'ishte e mundun me e zvesh fatin nga pushteti dhe nga fuqia shfaruese. Sikur t'ish e mundun me u porosit jeta n nji fabrik q t gatohesh simbas dshirit t'on. N nji ras t till un do t'isha bashkue me Shpendin dhe ky tregtari do t'a kishte gjet shoqen e vet t prshtatshme. Prse nuk u lumnova e nuk e shijova edhe un jetn? 'faj i bana njerzis ase Perndis q m ndeshkuen me mjerim? A nuk asht mkat q un, n moshn ma t bukur t jets s'eme, t vdes pa u knaq me dhantit e natyrs? Edhe un t kisha ngreh nji fole lumnije, ku t jetojsha, sadopak, me Shpendin t'em dhe mandej le t vdissha. Po, le t vdissha, por mbasi t'a kisha shijue jetn ndopak dhe... tue lan dishka mbrapa. Ah po. Sikur t kisha pas fat me lan mbas vethes nji krijes q q t'ishte pema e dashunis s'eme dhe e Shpendit. Sa me kujdes do t'a kisha rrit, sa mir do t'a kisha edukue, sa shum do t'a kisha msue dhe sa fort do t'a kisha argtue. Edhe ai, padyshim, do t m donte fort dhe mbas vdekjes s'eme, sigurisht, do t vinte me qam mbi vorrin t'em me syt e babs e me zemrn e nans. Ndoshta ai, i frymzuem dhe i injeksionuem prej meje, do t bahesh dalzotsi i t drejtave t femns Shqiptare. Por ah! Sa e mjer dhe sa e shkret jam! U trhoqa nga dritarja me lot ndr sy e me helm n zemr. 2 Prill Oh sa m ka marr malli pr Shpendin. Oh sikur t mundesha me e pam edhe nji her prpara se t vdes. Fotografis s tij i asht shduk shklqimi, pse un e kam squllos me lott q kam derdh mbi te her mbas here. Prandaj nuk m'a ngop mir syn e zemrs s mallueme.
56

Dashunia, ndoshta, nuk ka fuqi me e kmbye helmin e vdekjes n nektar, por sigurisht e pakson fuqin drmuese t'atij farmaku tue e ul gradn e hidhsins. Un besoj se po t'a shifsha edhe nji her Shpendin t'em, pa u drasht dhe me krah hapt, do t'a pritsha mordjen. Por ku asht se?!... Ah un e shkreta! Sot n mngjes i drgova nji letr. Me sa m qe e mundun e pershkrova gjendjen e zemrs s'eme t mbushun me plot zjarm mallngjimi e dashunije pr te, por pena e shkret, n rasa t tilla, asht e pafuqishme dhe e vorfn. Nuk mundet me i interpretue ndiesit e zemrs s shitueme pr vdekje. I u luta q t m drgoj edhe nji fotografi tjetr. 4 Prill

Ditn e par t ktij mueji u vu n zbatim kodi civil i ri. U vu n zbatim, por shum von pr mue. Femna Shqiptare, simbas ktij kodi, fiton mjaft t drejta. Por, po t merret para sysh mendsia e ndryshkun e njersve q jan fut n kthetrat e zakonit primitif dhe po t gjykohet se zbatuesit e ksaj ligje do t jen vet meshkujt, kuptohet fare leht se sa i vshtir ka me qen zbatimi i tij plotsisht e pik pr pik. Pa-u bam fli edhe shum femna dhe pa u kalb nn tokn e zez edhe shum t reja, nuk kujtoj se do t arrihet me u zbatue pikrisht kjo ligj. Me fjal t tjera un kujtoj se duhet t kaloj edhe mjaft koh q t lej Dielli i lumnis pr femnn Shqiptare, sidomos Muslimane, pse lypset edukue populli simbas shpirtit t ksaj ligje dhe t strvitet me e respektue si ligjn fetare. Pr ndryshe ndryshimi i gjendjes s femns Shqiptare do t jet i bam vetm mbi kart. Bashk me kodin civil asht vu n zbatim edhe ligja mbi mnyrn e aplikimit t tij. Me qen se kjo ligj asht shum e but dhe n pjesn ndeshkimore para shikon disa dnime t lehta pr kundravajtsit, s'kujtoj se do t mundet me i disiplinue ase edukue shtetasit, nuk besoj se do mundet me i shtrngue q t veprojn n prshtatje me dispozitat e kodit civil. Shpirti i ksaj ligje lypsej t'ishte aq i egr sa t'arrinte n barbarizm. Po, se vetm athere do t sigurohesh mirzbatimi i kodit civil e jo sot q jan parashikue disa ndeshkime t lehta pr fajtort e ktij lloji. Kodi civil q u vu n zbatim, n mes t tjerave, ka edhe nji pik me randsi kryesore pr femnn: Nuk lejon martes pa u marr hiri e plqimi i t dy palve. Bukuri, por deri ku do t jet e mundun me u zbatue kjo pik asbt e dyshirnt, pse - si thash edhe me nalt - nuk ka ndrrue mendsia, pse ligja nuk ka fuqin magjike apo mystike q t baj vet nji ndryshim t njihershm e t mbrekullueshm n shpirtin e popullit. E martesa q bahet sy mbyllazi asht e errt dhe n'errsin, pa dyshim, kalon jeta e bashkshortve: Po t m pyesin, mbassi t vdes, se a dishroj t ringjallem ndoshta do t them po, por me kusht q t jem e lir me e zgjedh vet bashkshortin. Pr ndryshe nuk do t bindem dhe do t krkoj me u rras edhe ma thell n gjinin e toks. Gjysmn e popullit Shqiptar, natyrisht, e prban femna, por ajo nuk gzon asnji t drejt. T gjitha t drejtat i ka mashkulli, ai q n do koh e n do vend ka pas - ka edhe sot - privilegjin me e shtyp femnn. Por q t sigurohet lumnia e nji kombi lypset t pajoset femna me kultur, duht hjek dor nga mendsia e skllavnimit t saj dhe asht nevoja t shkundet pluhni i asaj s shkuemeje plot prbuzje e mjerime pr na t gjorat. Ma sa mundet t bahet e mir dhe e fort nji godin q ndrtohet me land t kalbt, aq mund

t bahet e lumtun nji shoqni q prbahet prej t mjersh. Na sot jemi plotsisht si kafsht sbtpijake q vlejn vetm pr shrbime e nevoja shtpije, jemi robnesha pa t drejt mendimi e lirije, jemi kufoma t vdekunash q lvizin simbas shtytjes s meshkujve. Por duhet mbajt para sysh se prej ktij far poshtnimi damtohet krejt shoqnia Shqiptare dhe se ajo asht si nji plag e rrezikshme n shtatin e shndosh t shoqnis s qytetnueme. Prandaj lypset t veprohet me shpirtin e nji heroit q t shptohet ky popull nga kobi q i krcnohet, duhet t duket dora q t'i ndrydhi duert e murtajs s padukshme q i kanoset ekzistencs s'on. Lypset forca e nji mbinjeriu q t ket nji vullnet t paprkulshm dhe t jet i frymzuem idealisht e fanatikisht nga ndiesia e misionit q do t marri pr sipr. N mos u baft kjo mbrekulli, jemi t dnuem t vdesim e t shuhemi dalngadal si ata q mbarojn prej vemzs. 6 Prill Oh sa dshiroj me i argtue e me i puth fmijt. Ata vijn rreth e rrotull shtratit t'em dhe m shofin me.... dashuni e dhimshuni. Afrohen dhe krkojn, me veshtrime luts, q t'i ledhatoj e t'i puth si parandej. Por un, nga droja se mos u ngjis ndonj mikrop, i largoj pa i prek fare. Sot mbas dreke, n nji koh kur ndodhesha vetm n kthin, erdh Meti dhe, mbassi u avit ngjat shtratit t'em, m tha: - Prse je hidhnue, Dije, me mue? Zani i tij ishte i mbytun. Nga syt shprazsh pezmatimi i zemrs s vogl. - Kush t tha se jam hidhnue me ty? - e pyeta, - Kurrkush s'm ka than, por e ndi vet - tha me sy prposht. - Si ndin? Si e kupton? - E kuptoj se as m'argtojsh as edhe m puthish ma - gjegji tue blbzue dhe me nj za gati t prvajshm. - Nuk t puth se jam smun - i thash.
57

- E 'ka se je smun? Edhe tata dikur q smun, por m puthte - i a bani. - Po, por.... - S'm don ma. Je hidhnue me mue. - Jooo. T due dhe t due shum Met - i thash me nji za q dilte nga thellsit e zemrs s trazueme. - Athere m puth nji her - m tha dhe, tue u rras e krrus mbi shtrat t'em, m'a zgjati faqen. - Jooo. Largohu! - thirra dhe e ktheva kryet m'an tjetr q t mos e preki fryma e eme helmatuese. U zbrap menjiher dhe u zhgreh n vaj. Iku tue ulrue me t madhe dhe tue than me nji za t mbytun: - S'm don ma, s'm don. Edhe un shprtheva n vaj dhe qava nji cop her. 9 Prill N nji koh, kur isha vetm, u ova nga dale dhe shkova n fund t kthins pr t'u pam n pasqyr. Ka shum

koh q s'e kam pam vethen. Pranndaj m kapi nji trill q m shtynte t shof se far ndryshimi kam bamun n ftyr, pse gishtat e duervet m jan tehollue aq shum, sa m duken t shmtueshm dhe si t'ajtun n kyet e tyne. U habita kur dola prpara pasqyrs q'asht mbshtet pr muri. Nji far mrzije, e bashkueme me habi, m kapi kur e pash vethen n'at gjendje. Ndryshimi q kishte psue trupi i em ishte i madh: E tan bukuria e vajznis s'eme kishte perndue ma. Flokt e mij, dikur t'art, gjajshin si fije bari t that. Syt e kaltrt e t qndisun q Shpendi kishte pagzue sy laroshe ishin gropue e turbullue tue u qarkue edhe prej nji rrethit t zi. Qepallat kishin nis me u rralue e me u ngjit n njena tjetrn. Vetullat e holla dukeshin si dy neprka q rrijn gati me i kafshue ata dy sy. Ngjyra e trandafilit e ftyrs ishte zavendsue me nji bardhni neveritse q duket vetm ndr ftyra t vdekunish. Mollzat e faqeve ishin skuq pa shijshm tue u grumbullue gjaku ndr to. Flegrat e hunds ishin thollue dhe hap jasht mass. Buzt e kuqe ishin zbem e gjelbruem. Vesht ishin tho llue shum dhe gjajshin si flet t verdha. Gusha ishte zhduk dhe vendin e saj e kishte zan nji grop. Qafa ishte zgjat pr s teprmi dhe supet kishin ram prposht. S'ishte kurrkund ajo Dije e par. Aty dukej nji skelet q ende nuk asht zvesh krejt nga mishi. Duket se po afron koha q t'i them lamtumir ksaj bote. Oh sa mir do t'ishte q t vinte sa ma sbpejt ajo or, pse do t shptojsha nga vuejtjet, nga mundimet, nga brengjet dhe dshprimet e ksaj jete. 'm dubet t rroj dh prse t rroj? Jeta, pr mue, s'ka kuptim ma. Asht e rand dbe e paduruesbme. Ajo duhet t shuhet sa ma par. Oh sikur t vinte Shpendi e t m shifte se sa jam prish e tret, se sa jam denatyrue dhe sa fort m ka ndryshue smundja. Pa dyshim do t derdhte lot dsbprimi. Por ai asht mbyll mbrenda katr mureve pr me mos u pam me mue, ndoshta pr jet. Oh ma mir t kishte qen larg, tej maleve e detnave, se sa i mbyllun n burg. 11 Prill Prap erdh Pranvera. Prsri nisi me kndue bilbili. Oh sa e sa pranvera kan pr t'ardh, por un s'kam me i parn ma; sa e sa shekuj me rradh ka me kndue bilbili, por un nuk do t'a ndigjoj ma. Erdh, po Pranvera. Por simjet m duket sikur nuk asht e shklqyeshme si hert tjera; m gjan sikur nuk e ka sjell me vethe gazin dhe haren e prparshme. Ndoshta kto mungojn pse Shpendi i em vuen e gjmon n burg dhe se pse zemrat t'ona u vran e u vorrosn. Kndon bilbili, por zani i tij simjet gjan si ai i qyqes q ndjell kob e mjerim. Nuk asht i

ambl e i kandshm si hert tjera, nuk asht i but dhe i prmallshm si prpara. Ai nuk m'a gicilon ma zemrn dhe nuk m'a knaq shpirtin si parandej. Ai duket sikur qan e vajton, gjan sikur pshertin e rrnkon. I tan ky ndryshim, sigurisht, do t jet shkaktue nga mungesa e Shpendit t'em, nga vuejtja e tij n thellsit e burgut. Thon se kndon bilbili, por mue m duket se qan. E si mund t kndoj i gjori kurse trandafili i tij asht i rrethuem prej gjembash dhe fati i dashunis s tij asht nopran? Ai ndoshta ka kndue dikur, por tash qan dhe qan pr vethe e pr dashunin e vet, plotsisht si un e shkreta. 13 Prill Iu luta babs q t m lejonte me e thirr Mam Gjystinn e me u pam me te. Ai e pranoi lutjen t'eme dhe lejoi t takohem me t gjith pjestart e familjes s Xha Simonit. U ova f jal dhe i thirra. Erdhn bashk me Irenn q kto dit ka ardh ktu me t shoqin. Erdhn, por shum pak foln, pse u piklluen kur m pan t mbarueme dhe t ndeme n shtrat. I mundi pezmatimi dhe u zhgrehn n vaj. Xha Simoni m'a frkoi ballin tue m fol me dashunin e pafajshme dhe me dhimbjen e nji atit t mir. Iu mbushn syt me lot. U trhoq me nji an dhe vazhdoi t qaj kadalas. Mam Gjystina dhe Irena m rrokn n'gryk dhe m mbuluen me puthje. Aq fort qan t shkretat sa em at u shtrngue t'u lutet q t qetsohen. Sa ngushullim ndiu zemra e eme prej vizits s tyne e sidomos prej dhimbjes q shfaqn tue derdh lot. M kishte marr malli shum pr ta. Jam mjaft e
58

ngushullueme sot, mbassi munda me u shmall me ta. Ndoshta mbas pak ditsh do t'i mbyll syt e nuk do t'i shof ma. Sa mir bani im at q m lejoj t shifen me ta dhe sa bekime ka marr prej zemrs s'eme. Qysh nga kjo dat e deri n mbarim shnimet jan bam me plumbsh dhe shkrimi asht mjaft i keq. 15 Prill Hajrija e Luija, dy shoqet e mija t shkolls, kishin ardh sot mbas dreke pr me m pamun, mbasi kishin marr vesht se jam e smun. Oh sa u gzova kur i pash. Sa u knaqa nga vizita e tyne. Sa mir e ndien vethen njeriu kur asht pran atyne q e duen dhe q e dhimshunojn. Sa i knaqet zemra njeriut kur e shef vethen n mes t shoqeve t shkolls, t cilat jan ma t dashuna se t gjitha tjerat. N rasa t tilla i duket njeriut sikur i prtrihej jeta dhe i prsriten ditt e bardha t vogjlis q ka kalue n shoqni me to. Ato m flitshin me dashuni dhe prpiqeshin me m bam me gaz, pse e dijn se gazi asht i dobishm pr zgjatjen, sado pak, t jets s nji tyberkulozes. Nji dhimbje e thell dhe nji pikllim i ndryem pr mbrenda pasqyrohesh n syt e tyne. Ve ksaj vuna re se zani i tyne, shpesh her, kumbonte i dridhshm dhe i venitshm,

ashtu si tingllon zani i atyne q ndijn dhim n shpirt. Natyrisht ato u pezmatuen dhe u helmuen kur kuptuen se shoqja e tyne mbas pak koh nuk do t jet ma n mes t tyne. Ikn tue m'urue shndet dhe tue m premtue se prap do t vijshin me m pamun. Kush e din. Ndoshta s'kan me m gjet ma. Ndoshta do t vijn m vizitue ke Vorrezet e Bamit dhe, n shenj dashunije e mallngjimi, kan me vu disa lule mbi vorrin t'em. 18 Prill M tha Irena se pr t shpejti do t dali Shpendi nga burgu me lirin kondisional. Ajo, tue pam se po m'afrohet vdekja dhe tue e mue mallin e djegn q ka zemra e eme pr Shpendin, ka mundue t m shrbej tue trillue nji gnjeshtr t till. Ndoshta asht e vrtet, por nuk kuptoj se lirimi i tij ka me ngjam prpara se un t kem vdek. Her mbas here m shkruen Shpendi. N letrat e tija tash nuk shifet ai dshprim q shprazej ma par. Duket se nuk don me m pezmatue me mrzin dhe dshprimin e vet. Flet ma shum pr shndetin t'em dhe m siguron se m dashunon ma fort se prpara, mbasi un arrina me bam sakrifica pr t'a knaq at. Shton se, posa t lirohet nga burgu, do t baj prgatitje pr t'u aratis rishtazi. Shkurt prpiqet me m mbajt gjall tue prdor do mjet e mnyr. I shkreti Shpend! Edhe ai qenka fatzi q ndeshi n nji fatzez si un. Iku Irena pr Shkodr. U ndam me lot ndr sy pse e ndijshlm se nuk do t shifeshim ma. Ajo m dha shpres pr lirimin e shpejt t Shpendit. Oh sikur t mundesha me e pam. E shof se po m'afrohet vdekja. Nuk m vjen keq q po largohem nga kjo bot munduese, por jam thellsisht e pezmatueme pse po shkoj pa u pam edhe nji her me Shpendin. Oh sa ngushullim t madh do t ndijsha sikur t vdissha n kraht e tij, n kraht e atij q i dhash zemrn. 21 Prill Me gjith q trupi m'asht tret e shkri fare, zemra duket e fort n dashuni. Ajo duket se nuk ka me vdek edhe mbassi t vdesin t gjitha gjymtyrt tjera dhe do ta vazhdoj me e dashunue at q e magjepsi me nji shiqim. Tue e kujtue gropn e errt t vorrit, tue e memdue shdukjen e prjetshme, e ndij se m vjen keq t vdes, e kuptoj se po m dhimset vetja. Por tue gjykue se rrojtja e eme pa Shpendin asht nji vdekje ma se mrzitse, ma shum e plqej vdekjen se sa rrojtjen. N koht e fundme shpesh e kam pam n'andrr t'eme am. Edhe dje mbrama e pash. Ajo m muer n'gryk, m puthi, m shtrngoi me dashuni t madhe dhe, tue m kap pr duer, m terhoq drejt nji lulishtes s bukur q thosh se ish e saja. A thue se me t vrtet do t bashkohem me t n

lulishtet e Parrizit? Kush e din. Vetm dij se kto andrra jan shenjat lajmuese t'afrimit t'ors s fundme. Edhe un jam gati t nisexn ma. 24 Prill Dje mbrama, aty kah ora dhet mbas darke, isha vilanis dhe nji koh t gjat nuk isha prmend. Ma von isha jermue dhe kisha fol shum n kllapi tue e prmend, shpesh e shpesh, emnnin e Shpendit t'em. Sot jam kput fare. Nuk mundem as edhe me shkrue ma. Nuk jam e zoja pr kurrgja ma vese pr t qam e pr t rrnkue vazhdimisht. ova me e thirr kushrinin t'em Hamitin q t'i a dorzoj kt libr, ku kam shfry tue i qam hallet e mija. Do t'i lutem q, mbassi t'a kndoj vet, t'i a dorzoje Shpendit me letrn dhe shamin q po i drgoj si kujtimin e fundit t dashunis s'eme t pafat. Si prej Hamitit ashtu edhe prej Shpendit do t krkoj q t'a mprojn femnn Shqiptare. Tirana e ka zakon me i nusnue vajzat q vdesin t pamartueme. I mertisin dhe i stolisin si t jen nuse pr t shkue ke burri. Mbasandaj i qojn me pikllimin ma t madh dhe i prcjellin pr n vorr. Ky zakon m plqen. Prandaj i thash sot Hall Halixhs q edhe mue t m prcjellin simbas atij zakoni, mbassi nuk u
59

martova me hirin t'em dhe me at q dashunova. Ajo nuk m'u prgjijg. U zhgreh n vaj. S'mund t shkruej ma, se nji tallaz gjaku po m shprthen nga goja dhe dhimbje t forta po ndij n krahnuer. Duket se jan rrenimet e fundit q ban smundja. Po t la o libr pr jet ma. Lamtumir se po ndahem prej teje e prej jets s'eme. Ktu mbarojn shnimet e Dijes." Letra q m shkruente prmbante kto fjal: I dashtuni Hamit, N fletorin q po t dorzoj e kam shkrue shkurtazi, jetn t'eme. Mbassi t'a kndojsh epja Shpend Rrfes bashk me letrn dhe shamin e bardh q po i drgoj si shenjn e qefinit t'em. Nga prmbajtja e fletorit keni pr t'a kuptue se sa shum vuen femna Shqiptare, se sa keq prdoret ajo e gjora dhe si asht ul n shkalln e robneshs e t kafshs. Prandaj krkoj prej jush q t ndrmerrni nji lvizje t gjan pr emansipimin e vrtet t femns Shqiptare dhe pr naltsimin e nivelit t saj kultural, moral e sosial. Pres t m zotoheni se do t'a prmbushni dshirin t'em t fundit q t vdes e shkujdesun dhe e qet. Pr ndryshe shpirti i em kurr nuk do t prehet edhe sikur t mbahet, me pekulet ma t mdha, n lulishtet e Parajss. Shpirti i em i paknaqun do t'ju duket juve n'andrr dhe do t krkoj t'a prmbushni zotimin, do t'ju ndjeki kurdoher dhe kudo, q t'a mbani premtimin. E do

shkroj ase f jal e ktij libri do t jet si nji grenz pr me i thumbue e kafshue ndrgjegjet t'ueja n ras se nuk do t qndroni n bes. Thueji Shpendit se po vdes me emnin e tij n goj dhe me mall t pashuem n zemr pr te. Gjithashtu njoftoje se shamia q po i drgoj asht ajo q kam mshim lott ditn q m martuen me kt tregtarin dhe m'a vran zemrn. Ty t falem nderit, Hamit, pr ndihmat e mdha q m ke dhan gjat jets s'eme. Lus q t shprblehesh me gzime. Po ju prshndes pr hern e fundme tue ju urue e bekue me t gjitha fuqit e mija, me t gjitha forcat e atij shpirti q asht tue u largue nga ky trup i drmuem dhe i kalbun. Kushrina e jote: Dija Kur e mbarova librin s knduemi, kishte nis me zbardh drita. Me gjith q gjat leximit shpesh her qava, bashk me Dijen e shkret, kur e mbarova prap m'u mbushn syt me lot. Nji cop her, kujtoj mjaft t gjat, mbeta i mposhtun nn pushtetin e mallngjimit e t dhimjes dhe derdha lot. Nga pagjumsia dhe leximi i vazhdueshm, isha lodh aq shum, sa s'kisha fuqi me lviz. Balli m digjesh shum dhe krejt shtati m ishte drobit. Edhe syt m'ishin turbullue dhe m qitshin xixa lodhjeje. E ndijsha nevojn urdhruese pr t'u preh e qetsue. E vuna librin me nji an dhe u shtrina pr t flejt, por nuk m lejshin mendimet. Si grenza t kuqe m msyejshin mendimet dhe m kafshojshin pamshirshm tue m shkaktue dhimbj n zemr. Po, mendojsha pr Dijen e ngrat. Dojsha t gjej se n 'gjendje ndodhesh aso kohe, Tue gjykue se ajo pritte prej meje nji prgjigje zotuese, nisa me u shqetsue se mos vdes prpara se t jem takue me te. Prandaj' vendosa t nisem. U ova, por pash se nuk mundesha me i qndrue udhtimit dhe besova se do t ngec n mes t rrugs. Dash e pa dash rash rishtazi. Nji koh t gjat u prpusha n shtrat. Me zi m muer gjumi, t cilin e ndolla shum. Bana nji gjum shum t keq dhe me andrra shum t kqia. Edhe Dijen e pash n'andrr. E pash sikur m lutesh, me lot ndr sy, q t'u dilsha zot femnave, sidomos femns Shqiptare. Shkurt gjumi q bana q nji kllapi e keqe. Von u zgjova. Menjiher u ngrita dhe nisa me u mvesh, pse ora kishte kaprcye dhett. Tue u mvesh hyni mbrenda shrbtori i hotelit dhe m'a dha kt telegram q vinte prej t'atit t Dijes s mjer. Eja shpejt se t krkon Dija." Sul Krthiza Punn, pr t ciln kisha shkue atje, e lash pa e krye dhe pa humb koh u nisa pr Tiran. Por t nesermen

sosa, pse na u prish automobili n rrug. Kur mbrrina n kryeqytet ajo kishte vdek dhe ishte vorrue. M njoftuen se m kishte krkue shum dhe kishte porosit t m thon se krkonte t'i a prmbush dshirin pr shka m'ishte lut. Shkova ke vorri i saj dhe, me lot ndr faqe, u betova se do t'a prmbush dshirin e saj. N marrveshtje me Shpendin, vendosa t'i shtyp shnimet e saj n form libri q jan si shprblim pr t dhe si msim pr t tjert.

Fund
60