KALKHENNEP

Ontwerp- en uitvoeringsondersteuning

Gids ontwikkeld in het kader van het VLAIO-

TETRA-project Kalkhennep_VL: Ontwikkeling
van ontwerp- en uitvoeringsondersteuning
voor de toepassing van kalkhennep in de
Vlaamse bouwsector.

inleiding 1
 KALKHENNEP
Ontwerp- en uitvoeringsondersteuning

Publicatie in het kader van het VLAIO-TETRA-project Kalkhennep_VL: Ontwikkeling van ontwerp-
en uitvoeringsondersteuning voor de toepassing van kalkhennep in de Vlaamse bouwsector
(01/10/2018-31/12/2020).
Dit project is een samenwerking tussen UHasselt, het WTCB en Pixii, met ondersteuning van een
gebruikersgroep, bestaande uit: Architectengroep Barchi bv, APB Kamp C, BAS Bouwen vzw, BC
Architecten bv, Carmeuse Europe sa, Lhoist sa, EA+ architecten en ingenieurs cv, Ecostore/De
vlek bv, Exie nv, Het Leemniscaat bv, IsoHemp sa, Steunpunten Duurzaam Bouwen en Wonen
Limburg, Vlaams-Brabant en Oost-Vlaanderen, Stijn Poelmans Architect, Sylvie Buyse Architect,
PUUR Bouwen en Woonder cv.

UHasselt | Martelarenlaan 42 | 3500 Hasselt | België

prof. dr. ir. Elke Knapen, promotor (Faculteit Architectuur en kunst)
dr. arch. Bart Janssens, copromotor (Faculteit Architectuur en kunst)
prof. dr. ing. Bram Vandoren, copromotor (Faculteit Industriële ingenieurswetenschappen)
arch. Ilse Claes, onderzoeker (Faculteit Architectuur en kunst)
arch. Naomi Neelen, onderzoeker (Faculteit Architectuur en kunst)

WTCB | Lombardstraat 42 | 1000 Brussel | België

ir. Timo De Mets, Laboratorium Hygrothermie, afdeling Energie en Renovatie

Pixii | Turnhoutsebaan 139A | 2140 Antwerpen | België

ir.-arch. Wouter Hilderson, senior technisch adviseur

03/12/2020
 Voorwoord
De bouwsector heeft een belangrijk aandeel in het totale
energie- en grondstoffenverbruik van onze planeet.
Ook het gebruik en onderhoud van gebouwen vergt een
aanzienlijk gedeelte van de totale energieconsumptie
en is verantwoordelijk voor de uitstoot van een grote
hoeveelheid broeikasgassen, waaronder CO₂. Wereld-
wijd worden dan ook maatregelen getroffen om de
impact van de bouw en andere sectoren op het milieu te
verminderen.
In Vlaanderen neemt de benodigde energie voor het
verwarmen van zowel nieuwe gebouwen als renovatie-
projecten door de verstrengde energieprestatie-eisen van
de laatste jaren steeds meer af. Er wordt meer en beter
geïsoleerd. Het belang van de impact op het milieu van
de gebruikte bouwmaterialen neemt daarmee alleen
maar toe.
De ontwikkeling van nieuwe isolatie- en andere bouw-
materialen staat dan ook niet stil, al is die vaak nog
eerder gericht op het terugdringen van het energiever-
bruik tijdens de gebruiksfase van een gebouw dan op
het verminderen van de totale voetafdruk ervan.
Toch vinden stilaan meer materialen met een milieu-
vriendelijkere levenscyclus hun weg in de bouwwereld.
Zo is de toepassing van kalkhennep als isolatiemateriaal
de laatste jaren aan een opmars bezig, ook in Vlaan-
deren. Dit minder conventionele bouwmateriaal heeft
een zeker potentieel op ecologisch vlak. Samengesteld
uit nagroeibare hennepscheven, kalk en water kan het
materiaal CO₂ opnemen, zowel tijdens de groei van de
hennepplant als tijdens de uitharding van de kalk. De
combinatie van deze ecologische aspecten met speci-
fieke eigenschappen inzake isolatie, vochtbuffering en
thermische inertie maakt dit materiaal eerder uniek.
Kalkhennep kan ter plaatse tussen een bekisting gestort
of ingeblazen worden, het kan tegen een structuur ge-
spoten worden of in prefab blokken of panelen verwerkt
worden.
Foto H. Barbeaux
4 voorwoord
Hoewel de toepassing van kalkhennep laagdrempelig
kan zijn, is er - omwille van het specifieke materiaal-
gedrag - toch een minimum aan achtergrondkennis
nodig om het materiaal met succes toe te passen. De
introductie van kalkhennep in Vlaanderen is relatief
recent, waardoor onderbouwde kennis en praktische
informatie over de eigenschappen van kalkhennep en de
implicaties daarvan op een ontwerp en op de plaatsing
voor bouwactoren niet altijd voorhanden zijn. Voor de
toepassing in wanden wil deze gids daarvoor een aanzet
zijn, zowel op het vlak van ontwerp als op het vlak van
uitvoering.
Hoofdstuk 1 handelt over de mogelijke toepassingsvor-
men en geeft een duidelijke kijk op de samenstelling
van het materiaal. Het tweede hoofdstuk gaat dieper in
op de belangrijkste hygrothermische en andere eigen-
schappen van kalkhennep, waarbij zowel bestaand
wetenschappelijk onderzoek als nieuwe
metingen in labo en op gebouwen verwerkt zijn. De
implicaties hiervan op ontwerpbeslissingen en
detaillering worden in Hoofdstuk 3 meegegeven.
Hoofdstuk 4 reikt heldere richtlijnen aan voor de
plaatsing van ter plaatse gestorte kalkhennep en kalk-
hennepblokken en tot slot wordt in het laatste hoofdstuk
een uitgebreid portfolio van toepassingen in Vlaanderen
en omstreken meegegeven.
De lezer die louter op zoek is naar een eerste kennis-
making met kalkhennep verwijzen we graag naar de
gids “Kalkhennep. Praktijkvoorbeelden” waarin enkel
het portfolio en een korte introductie in het materiaal
worden weergegeven.
Veel leesplezier.
voorwoord 5
 Inhoudsopgave
Voorwoord..................................................................................................................................... 5
Inhoudsopgave............................................................................................................................. 6
Inleiding....................................................................................................................................... 10
Hoofdstuk 1 - Introductie 13
1.1 Kalkhennep........................................................................................................................... 15
1.1.1 Wat is kalkhennep?............................................................................................................... 15
1.1.2 Geschiedenis........................................................................................................................ 18
1.2 Bouwmethoden..................................................................................................................... 21
1.2.1 Ter plaatse storten................................................................................................................ 21
1.2.2 Prefab blokken...................................................................................................................... 24
1.2.3 Prefab wanden..................................................................................................................... 26
1.2.4 Inblazen................................................................................................................................ 29
1.2.5 Spuiten................................................................................................................................. 29
Hoofdstuk 2 - Materiaal 31
2.1 Samenstelling....................................................................................................................... 33
2.1.1 Hennep................................................................................................................................ 33
2.1.2 Kalk (bindmiddel).................................................................................................................. 36
2.1.3 Water.................................................................................................................................... 41
2.1.4 Additieven............................................................................................................................ 42
2.2 Hygrothermische eigenschappen....................................................................................... 45
2.2.1 Kalkhennep en vocht............................................................................................................ 45
2.2.2 Kalkhennep en warmte......................................................................................................... 49
2.2.3 Kalkhennep en thermische inertie......................................................................................... 53
2.3 Andere eigenschappen........................................................................................................ 57
2.3.1 Akoestische eigenschappen ................................................................................................ 57
2.3.2 Mechanische eigenschappen............................................................................................... 59
2.3.3 Brandreactie......................................................................................................................... 60
2.3.4 Milieubelasting...................................................................................................................... 61
2.4 Variantes op de samenstelling............................................................................................. 63
6 inhoud
Hoofdstuk 3 - Ontwerp 67
3.1 Ontwerpprincipes................................................................................................................. 69
3.1.1 Zelfdragend.......................................................................................................................... 69
3.1.2 Houtskelet of -structuur........................................................................................................ 70
3.1.3 Binnen- of buitenisolatie........................................................................................................ 74
3.1.4 Droge voeten........................................................................................................................ 80
3.1.5 Regenscherm....................................................................................................................... 81
3.1.6 Droogtijden........................................................................................................................... 83
3.1.7 Dampopen........................................................................................................................... 89
3.1.8 Ventilatie............................................................................................................................... 90
3.1.9 Lucht- en winddichting.......................................................................................................... 92
3.1.10 Krimp.................................................................................................................................. 92
3.1.11 Tijdelijk alkalisch milieu....................................................................................................... 93
3.2 Details.................................................................................................................................... 95
3.2.1 Uitgangspunten.................................................................................................................... 95
3.2.2 Details nieuwbouw en renovatie............................................................................................ 98
Hoofdstuk 4 - Plaatsing 121
4.1 Wanden in-situ gestort....................................................................................................... 123
4.1.1 Werf.................................................................................................................................... 123
4.1.2 Skelet................................................................................................................................. 128
4.1.3 Bekisting............................................................................................................................ 132
4.1.4 Wapening........................................................................................................................... 135
4.1.5 Menging............................................................................................................................. 136
4.1.6 Plaatsing............................................................................................................................. 140
4.1.7 Afwerking........................................................................................................................... 144
4.2 Wanden in prefab blokken................................................................................................. 147
4.2.1 Werf.................................................................................................................................... 147
4.2.2 Draagstructuur................................................................................................................... 151
4.2.3 Plaatsing............................................................................................................................. 153
4.2.4 Afwerking........................................................................................................................... 160
4.3 Aandachtspunten............................................................................................................... 163
4.3.1 Herkennen van valkuilen..................................................................................................... 163
4.3.2 Bouwpathologie.................................................................................................................. 164
4.3.3 Onderhoud......................................................................................................................... 166
inhoud 7
Hoofdstuk 5 - Projecten 169

5.1 Case study analyse............................................................................................................. 171

5.1.1 Renovatie vrijstaande woning - in-situ gestort...................................................................... 174
5.1.2 Herbouw buitenverblijf - in-situ gestort................................................................................ 180
5.1.3 Verbouwing boerderij tot woongelegenheid - prefab blokken............................................... 186
5.1.4 Nieuwbouw tweewoonst - prefab wanden........................................................................... 192
5.1.5 Verbouwing eengezinswoning - prefab blokken................................................................... 198
5.1.6 Nieuwbouwwoning - prefab blokken.................................................................................... 204
5.1.7 Renovatie schuur tot kantoor - in-situ gestort...................................................................... 210
5.1.8 Verbouwing vakwerkschuur tot woning - in-situ gestort....................................................... 216
5.2 Case study analyse - bouwfase......................................................................................... 223
5.2.1 Woning met kantoor Waver - prefab blokken....................................................................... 224
5.2.2 Woning met aanbouw Aarschot - in-situ gestort.................................................................. 232
5.3 Portfolio............................................................................................................................... 241
5.3.1 Kinderdagverblijf Oostende - prefab wanden....................................................................... 243
5.3.2 Rijwoning Aalter - prefab wanden........................................................................................ 245
5.3.3 Supermarkt Berlare - in-situ gestort.................................................................................... 247
5.3.4 Bibliotheek Yvoir - gespoten toepassing.............................................................................. 249
5.3.5 Woning Oosterzele - in-situ gestort..................................................................................... 251
5.3.6 Gemeentehuis Villers-le-Bouillet - gespoten toepassing....................................................... 253
5.3.7 Vierkantshoeve Goetsenhoven - ingeblazen toepassing...................................................... 255
5.3.8 Bioklas Edegem - in-situ gestort.......................................................................................... 257
5.3.9 Bakkerij Provinciaal domein Bokrijk - in-situ gestort............................................................. 259
5.3.10 Cohousingproject Gentbrugge - in-situ gestort.................................................................. 261
5.3.11 Woning Diest - prefab blokken.......................................................................................... 263
5.3.12 Gemeenschapslokalen Afsnee - in-situ gestort.................................................................. 265
5.3.13 Woningcluster Forzée - prefab blokken.............................................................................. 267

Nawoord.................................................................................................................................... 269
Referenties................................................................................................................................ 270
Afbeeldingen............................................................................................................................. 279
Bijlagen...................................................................................................................................... 287

8 inhoud inhoud 9
 Inleiding
Context van het onderzoek
De publicatie van deze gids is het resultaat van het twee
jaar durende VLAIO-TETRA-project Kalkhennep_VL:
Ontwikkeling van ontwerp- en uitvoeringsondersteu-
ning voor de toepassing van kalkhennep in de Vlaamse
bouwsector. Dit project is een samenwerking tussen
UHasselt, het WTCB en Pixii, met ondersteuning van
een gebruikersgroep bestaande uit leden die represen-
tatief zijn voor de doelgroep van dit onderzoek. De
gebruikersgroep bestaat uit Architectengroep Barchi
bv, APB Kamp C, BAS Bouwen vzw, BC Architecten
bv, Carmeuse Europe sa, Lhoist sa, EA+ architecten
en ingenieurs cv, Ecostore / De vlek bv, Exie nv, Het
Leemniscaat bv, IsoHemp sa, Steunpunten Duurzaam
Bouwen en Wonen Limburg, Vlaams-Brabant en
Oost-Vlaanderen, Stijn Poelmans Architect, Sylvie
Buyse Architect, PUUR Bouwen en Woonder cv.
De gids is ontwikkeld op basis van een literatuurstudie,
werf- en plaatsbezoeken, het bestuderen van plannen en
foto’s van de uitvoering van kalkhenneptoepassingen,
interviews met bouwactoren, een inventarisatie van
Foto H. Barbeaux
10 inleiding
bestaande praktijken, workshops, testen en metingen
zowel in labo als op reële gebouwen, steeds in
wisselwerking met leden van de gebruikersgroep en na
aftoetsing van de bekomen resultaten aan beschikbare
wetenschappelijke literatuur.
Beperkingen
De inhoud van de gids beperkt zich tot het gebruik van
kalkhennep in wanden. De toepassing van kalkhennep
in daken en vloeren valt buiten de reikwijdte van dit
onderzoek, maar kan het onderwerp zijn van een ver-
volgonderzoek.
Alhoewel kalkhennep op veel manieren aangewend
kan worden, ligt de nadruk in deze gids op ter plaatse
gestorte kalkhennep en op prefab blokken. De beschre-
ven basisprincipes kunnen echter doorgetrokken worden
naar de toepassing van kalkhennep in prefab wanden.
Kalkhennep in gespoten vorm komt in deze gids niet
aan bod, omdat dit gebruik in Vlaanderen op het mo-
ment van deze publicatie weinig voorkomt. Ook kalk-
henneppleisters worden niet besproken.
Kalkhennep als bouwmateriaal werd slechts recent
geïntroduceerd in Vlaanderen. Ook in het buitenland is
de toepassing van het materiaal nog in volle ontwikke-
ling. Deze gids is gebaseerd op de beschikbare weten-
schappelijke kennis over het materiaal en de ervaring
met praktische toepassingen op het moment van de
uitgave. De kennis over de werking en het gebruik van
kalkhennep breidt nog dagelijks uit door nieuw onder-
zoek en nieuwe ervaringen in de praktijk. Deze uitgave
pretendeert dan ook niet volledig te zijn, maar wil op
basis van de huidige inzichten een leidraad zijn voor
iedereen die met kalkhennep aan de slag wil.
Uitsluiting van enige
aansprakelijkheid
Deze publicatie is met veel zorg ontwikkeld, na af-
toetsing aan de beschikbare wetenschappelijke literatuur
en na veelvuldig overleg met verschillende bouwacto-
ren. UHasselt, het WTCB en Pixii zijn echter onder-
zoeksinstellingen die niet de juistheid, volledigheid of
(commerciële) geschiktheid van de hierin verstrekte
inhoud garanderen. Het werken met kalkhennep en de
gevolgen daarvan vallen steeds onder de verantwoorde-
lijkheid van de bouwactoren zelf. Voorgestelde oplos-
singen zijn van algemene aard en dienen steeds aan de
omstandigheden van de reële bouwwerken aangepast
te worden. De auteurs kunnen dan ook op geen enkel
moment aansprakelijk gesteld worden voor enige vorm
van rechtstreekse of onrechtstreekse schade die zou
voortvloeien uit het gebruik of het interpreteren van de
inhoud van deze publicatie.
Intellectuele eigendomsrechten
Deze publicatie vormt een auteursrechtelijk beschermd
werk dat ter beschikking wordt gesteld onder een Cre-
ative Commons licentie, namelijk “Creative Commons
Attribution-NonCommercial 4.0 International Public
license (CC BY-NC 4.0)” [https://creativecommons.
org]. Elk ander gebruik van deze publicatie is onder-
worpen aan de voorafgaandelijke schriftelijke toestem-
ming van de auteurs.
inleiding 11
 Hoofdstuk 1

Introductie

12 hoofdstuk 1 - Introductie hoofdstuk 1 - Introductie 13

 1.1 Kalkhennep
Inleiding in het materiaal

Kalkhennep is een isolerend bouwmateriaal met een hoge thermische inertie

en vochtbufferende eigenschappen. Het kan ter plaatse gestort, gespoten
en ingeblazen worden of verwerkt worden in blokken en prefab panelen.
Het wordt toegepast in zowel vloeren, wanden als daken.

1.1.1 Wat is kalkhennep?

Kalk, hennep en water in de effectieve vochtbuffering in een kalkhenneptoe-

Kalkhennep is een isolerend bouwmateriaal met een
eenvoudige samenstelling. Kalk, hennepscheven, water
en eventueel additieven worden gemengd tot een
‘aardvochtig’ mengsel dat in een mal of bekisting ge-
plaatst wordt, waarin het kan uitharden.
De scheven (het houtachtige gedeelte van de hennep-
stengel) zorgen voor de isolerende eigenschappen
van het materiaal en het bindmiddel kalk voor de
samenhang, de massa, een zekere bescherming van de
hennepscheven tegen verrotting [1] en een verbeterde
brandreactie [146]. De toevoeging van water is nodig
voor de uithardingsreacties en is bepalend voor de ver-
werkbaarheid van het materiaal. Eventuele additieven
kunnen onder andere de cohesie verhogen [25] en het
uithardingsproces versnellen.
Het materiaal is zelfdragend, maar heeft een te lage
druksterkte en stijfheid om structureel dragend te zijn
[29][59]. Kalkhennep heeft dus een bijkomende draag-
structuur nodig in bouwtoepassingen.
Vochtbuffering en thermische
isolatie
Kalkhennep is zeer poreus (60 à 90 % in volume [23]
[26][82][96][98]). Dat is het gevolg van de vele gecon-
necteerde poriën, zowel in de celstructuur van de hen-
nepscheven zelf, als tussen de hennepscheven onderling
als in de kalk [1][48][50][92] (zie fig.1-2). Dankzij zijn
poriënstructuur is kalkhennep sterk hygroscopisch en
kan het materiaal vocht uit zijn omgeving opnemen,
stockeren en op een later ogenblik weer afgegeven [22]
[29][127], al spelen ook tal van andere factoren een rol
passing. De poriën zijn verder verantwoordelijk voor
de isolerende eigenschappen van kalkhennep, met een
λ-waarde in droge toestand tussen 0,060 W/mK en
circa 0,190 W/mK, afhankelijk van de samenstelling,
de dichtheid en compactiegraad,... [29][50][56][57]
[82][106][107]. Labotesten van het WTCB geven een
waarde in droge toestand tussen 0,060 en 0,085 W/mK
(zie bijlage 1), al zal die in vochtige toestand hoger zijn
(zie § 2.2.2). Ter vergelijking, de λ-waarde van houtwol
bedraagt 0,039 W/mK en die van minerale wol 0,035
W/mK [83], wat aanzienlijk gunstiger is dan deze van
kalkhennep. Het is vooral de eerder unieke combinatie
van een aantal eigenschappen die het materiaal aantrek-
kelijk maakt.
Thermische inertie
Zo heeft kalkhennep een interessante thermische inertie.
Hierdoor kan een kalkhennepwand warmte opslaan en
die geleidelijk terug afgeven aan een ruimte [32], waar-
door temperatuurschommelingen in deze ruimte afge-
zwakt kunnen worden. Verder zal ’s zomers de warmte
van de buitenomgeving met een zekere vertraging aan
de binnenruimte afgegeven kunnen worden, wat het
zomercomfort ten goede kan komen (zie fig. 1-3). Het
beperken van de hoeveelheid beglazing, zonwering
en (passieve) nachtkoeling blijven echter belangrijke
ontwerpfactoren. De thermische inertie wordt beïnvloed
door de volumieke massa van het materiaal, waarbij
de hoeveelheid kalk in het mengsel en de wijze van
plaatsing een belangrijke rol spelen. Een kalkhennep-
mengeling voor wanden in Vlaanderen heeft naar

14 hoofdstuk 1 - Introductie hoofdstuk 1 - Introductie 15

schatting een volumieke massa van gemiddeld 350 kg /m³, al zijn hierin
grote schommelingen mogelijk. Ter vergelijking, de volumieke massa van
respectievelijk houtwol en minerale wol bedraagt ca. 55 kg/m³ en 25 kg/m³ NOOT
[83].
Kalkhennep wordt sporadisch
Ecologisch potentieel ook ‘hennepbeton’ genoemd.
Kalkhennep bestaat – in tegenstelling tot veel conventionele isolatie- Zeker in andere talen is de
materialen - voor een belangrijk deel uit nagroeibare materialen die lokaal verwijzing naar beton sterk
geteeld kunnen worden. Hennep is gemakkelijk te telen en belast het milieu aanwezig. Net als bij de
minder dan veel andere akkerbouwgewassen [103]. Ondanks de aan- productie van beton worden
wezigheid van kalk als bindmiddel, waarbij er tijdens de productie veel CO₂ in een mixer bestanddelen
vrijkomt, tonen verschillende studies aan dat bouwen met kalkhennep een met een bindmiddel en water
lagere milieu-impact heeft dan veel conventionele constructiemethodes. samengevoegd, waarna een
Tijdens de groei van de hennepplant wordt er immers veel CO₂ opgenomen bindingsreactie op gang komt
[27][30][88][101][102][128] (zie fig. 1-1). Ook kalk neemt CO₂ op tijdens en het materiaal uithardt. Bij
zijn uithardingsproces [49]. het storten van vers beton
is ook een mal of bekisting
Toepassingen nodig.
Kalkhennep kan op verschillende manieren toegepast worden. Traditioneel Kalkhennep heeft door de
werd kalkhennep - in verschillende samenstellingen - als een pleisterlaag aanwezigheid van de hennep-
tegen een wand aangebracht of gestort tussen een houten structuur. Beide scheven echter een hoge Figuur 1-2: porositeit kalkhennep

toepassingen zijn vrij arbeidsintensief. Tegenwoordig zijn de plaatsingsmo- porositeit, waardoor het, in
gelijkheden dan ook uitgebreid met nieuwe technieken. Fabrikanten maken vergelijking met beton, licht is
onder andere prefab blokken of zelfs volledige prefab wanden op basis van en een lage druksterkte heeft.
kalkhennep, waardoor de plaatsing efficiënter kan worden en (een deel van) Het materiaal vertoont dan
het aanmaakwater al op voorhand kan verdampen. Er zijn ook technieken ook een gedrag dat zowel
ontwikkeld om kalkhennep te spuiten of in te blazen. Kalkhennep wordt mechanisch als bouwfysisch
intussen toegepast in vloeren, wanden en daken. Het onderzoek naar de sterk verschilt van dat van
werking en de mogelijkheden van het materiaal staat niet stil. conventioneel beton. Het op
kalk gebaseerde bindmiddel
in kalkhennep geeft boven-
dien aanleiding tot een trage-
re uithardingsreactie en lage-
re mechanische prestaties in
vergelijking met cement dat
in beton wordt gebruikt [50].

E: Hempcrete, hemplime,
limehemp
Fr: Béton de chanvre,
chaux-chanvre
D: Hanfbeton
Figuur 1-1: ecologisch potentieel hennep Figuur 1-3: thermische inertie kalkhennep

16 hoofdstuk 1 - Introductie hoofdstuk 1 - Introductie 17

1.1.2 Geschiedenis
Ellora Caves
Variaties op kalkhennep zijn door de eeuwen heen al
gebruikt als bouwmateriaal. Bindmiddelen als kalk en
kleiachtige materialen waren vaak lokaal te winnen en
hennep was vlot te cultiveren. Vermoedelijk waren de
Indiërs de eersten die gebruik maakten van de kalk-
henneptechnologie [3]. Een bekend voorbeeld uit India
zijn de Ellora Caves, een indrukwekkend geheel van
34 kloosters en tempels gehakt uit een hoge rots tussen
de 6de en 11de eeuw CE (zie foto 1-1). Sinds 1983 zijn
deze grotten opgenomen op de werelderfgoedlijst van
UNESCO [78].
Langs de binnenzijde zijn wandschilderingen terug
te vinden, geplaatst op twee lagen henneppleister:
de ene doet dienst als egalisatielaag, de andere als
afwerkingslaag. Mogelijk hebben de vochtbufferende
werking en de insectenwerende eigenschappen van
de henneppleister bijgedragen aan de uitzonderlijk
goede conservering van de schilderingen op deze ar-
cheologische site [3].
Foto 1-1: (B. Poppe) Ellora caves
18 hoofdstuk 1 - Introductie
Voorbeelden in andere landen volgden en ook in België
werden de eerste kalkhennepgebouwen opgericht. Anno
Frankrijk 2020 zijn er, verspreid over heel België, meer dan 100
Er zijn talloze voorbeelden gekend van zowel het realisaties terug te vinden: zowel in nieuwbouw als in
gebruik van hennep (zie foto 1-2 Miasa House) als van renovaties zijn voorbeelden gerealiseerd met ter plaatse
kalk in historische bouwwerken. Er zijn echter weinig gestorte kalkhennep, prefab blokken en panelen, spuit-
bouwwerken bewaard gebleven waarin de combinatie en inblaastechnieken.
van kalk en hennep is toegepast. Door opgedane praktijkervaring en wetenschappelijk
De teelt van hennep in onze contreien, in oorsprong onderzoek neemt de kennis over de mogelijkheden en
voornamelijk voor de productie van textiel en touw, beperkingen van het materiaal steeds toe. Toch blijven
werd aan het begin van de 20ste eeuw teruggedrongen er openstaande vragen en leiden nieuwe praktijktoepas-
door de opkomst van goedkoper katoen en nylon [39]. singen en bijkomend onderzoek tot nieuwe inzichten in
Tenslotte werd de hennepteelt wijdverspreid verboden het materiaalgedrag en de reële prestaties.
door de populariteit van de drug marihuana, gewonnen
uit de bloem van THC*-houdende hennep. Industriële * tetrahydrocannabinol
hennep** is quasi vrij van THC (≤ 0,2 %) [17][20][39] ** ’industriële hennep’ wordt verder in deze uitgave
en mag in Vlaanderen intussen terug verbouwd worden steeds als ‘hennep’ vermeld
mits inachtname van een aantal regels, waaronder het
melden van de teeltintentie [17][39]. Met de herwaar-
dering van hennep en zijn veelzijdige toepassings-
mogelijkheden is ook de belangstelling voor hennep
als toepassing in de bouwwereld terug toegenomen.
Frankrijk kan beschouwd worden als de bakermat van
de hernieuwde toepassing van hennep in combinatie met
kalk in de bouw.
Algemeen wordt aangenomen dat Charles Rasetti in
samenwerking met La Chanvrière de l’Aube in de jaren
‘80 van de vorige eeuw de eerste eigentijdse toepassing
met ‘béton de chanvre’ (hennepbeton) realiseerde met
de restauratie van het vakwerkhuis Maison de la Turque Foto 1-3: (www.patrimoine-lamottetilly.fr) Maison de la Turque
in Nogent sur Seine in Frankrijk [85] (zie foto 1-3).
Onder invloed van nieuwe ontwikkelingen werden for-
muleringen van hennep met cement of kalk aangepast.
Enkele jaren later ontstond ‘Construire en Chanvre’ [8]
[85], een vereniging met als doel het uitwisselen van
ervaringen in het gebruik van kalkhennep en het berei-
ken van een overeenstemming inzake de kwaliteitscon-
trole van de grondstoffen, de toepassingstechniek en de
opleiding van vaklui om zo te komen tot een normatief
en regelgevend kader voor het gebruik van kalkhennep
in Frankrijk [8].
Foto 1-2: (www.japanhemp.org) Miasa House Japan
hoofdstuk 1 - Introductie 19
 1.2 Bouwmethoden
in-situ of prefab

Kalkhennep kan op verschillende manieren geplaatst worden.

De keuze voor een bepaalde methode kan gemaakt worden op basis van het type project,
de snelheid van plaatsing, het budget of eenvoudigweg
op basis van persoonlijke voorkeuren van de bouwheer en/of architect.

1.2.1 Ter plaatse storten

De meest gebruikte plaatsingstechniek in Vlaanderen voor de toepassing

van kalkhennep is momenteel het ter plaatse storten van een kalkhennepmix
in een bekisting. Vaak wordt kalkhennep rond een dragend houten frame
gestort, maar ook bijvoorbeeld een metselwerkwand kan als drager functio-
neren in een kalkhenneptoepassing.
Wanneer kalkhennep ter plaatse wordt gestort, wordt het kalkhennepmeng-
sel op de werf bereid. Na het afwegen van de juiste hoeveelheden en het
mengen van de bestanddelen in een mixer (zie foto 1-5), wordt een ‘aard-
vochtig’ mengsel bekomen (zie foto 1-4). Handmatig wordt het kalkhen-
nepmengsel in de bekisting geplaatst en lichtjes aangedrukt (zie foto 1-6).
Na de eerste bindingsreacties kan de bekisting verwijderd worden (vaak vrij
direct na plaatsing) en kunnen het drogingsproces en de verdere uitharding
aanvatten. De plaatsingsprincipes worden uitvoerig beschreven in Hoofd-
stuk 4 in deze gids.
Mits inachtname van een aantal richtlijnen (zie Hoofdstuk 3 en 4) kan het
ter plaatse storten van kalkhennep relatief eenvoudig zijn. Met de juiste
ondersteuning van professionelen wordt deze techniek in de praktijk daarom
frequent door zelfbouwers toegepast.
Het ter plaatse storten van kalkhennep geeft een relatief grote vormvrijheid.
Omdat kalkhennep de vorm aanneemt van zijn drager of bekisting, leent
deze techniek zich ook uitermate voor de na-isolatie tegen een onregelmati-
ge ondergrond, zoals een oude baksteenmuur.
De voornamelijk horizontale stortnaden die ontstaan tijdens het storten,
geven een kalkhennepwand een typerende gelaagdheid (zie foto 1-7). Som-
mige bouwheren geven de voorkeur aan deze plaatsingsmethode omwille
van dit esthetische aspect. Een constante samenstelling en plaatsingswijze Foto 1-4: een ‘aardvochtig’ mengsel

om de homogeniteit van de kalkhennep te verzekeren is niet alleen een extra

aandachtspunt wanneer ter plaatse gestorte kalkhennep in het zicht blijft,
maar is ook bepalend voor de uniformiteit van de eigenschappen van de
kalkhennep.

Foto M. Martens

20 hoofdstuk 1 - Introductie hoofdstuk 1 - Introductie 21

Een nadeel is dat het ter plaatse storten van kalkhennep arbeidsintensief is.
Ook de lange droogtijd kan een nadeel zijn. Die zorgt er immers voor dat
het vochtgehalte in de structuur lange tijd hoog blijft, waardoor vooropge- NOOT
stelde thermische prestaties pas na verloop van tijd bereikt kunnen worden.
Verder moeten een aantal beslissingen bij wanden in ter plaatse gestorte *Voor de bepaling van de
kalkhennep op voorhand genomen worden: zware voorwerpen kunnen niet U-waarde (warmtedoor-
rechtstreeks in de kalkhennep bevestigd worden, waardoor al in de ont- gangscoëfficiënt) in de ener-
werpfase structurele elementen of verstevigingen voorzien moeten worden. gieprestatieberekening wordt
Bovendien worden leidingen voor technieken best vóór het storten van de de gedeclareerde λ-waarde
kalkhennep ingewerkt (zie § 4.1.2) [1][6][8]. van een isolatiemateriaal als
basis genomen voor de re-
kenwaarde λU van de warmte-
geleidbaarheid. Deze ge-
declareerde λ-waarde moet
bepaald worden volgens de
voorwaarden omschreven in
het zogenaamde Transmissie-
referentiedocument, waarin
via tabellen een λ-waarde
bij ontstentenis kan afgeleid
worden voor materialen die Foto 1-6: kalkhennep handmatig in een bekisting plaatsen en lichtjes aandrukken

niet beschikken over erken-

de rekenwaarden zoals ter
plaatse gestorte kalkhennep.
Ter plaatse gestorte kalk-
hennep valt zodoende onder
tabel A.10, waarin de reken-
waarde λUi wordt afgeleid op
Foto 1-5: (E. Geijsels) bestanddelen mengen in een (pan)mixer basis van de volumemassa
ρ van het materiaal. Voor ter
Op het moment van deze publicatie is er voor ter plaatse gestorte kalk- plaatse gestorte kalkhennep
hennep nog geen specifieke, door het VEA (Vlaams Energieagentschap) met ρ < 350 kg/m³ is bijge-
aanvaarde λ-waarde voor de ingave in de EPB (Energieprestatie en Bin- volg een λUi-waarde van 0,12
nenklimaat). Voor de berekening van de energieprestatie van het gebouw, W/mK van toepassing [34]
moet er daarom gerekend worden met de waarde bij ontstentenis van 0,12 (zie bijlage 2).
W/mK* voor mengsels met een dichtheid lager dan 350 kg/m³. Een waarde
bij ontstentenis is een waarde die gebruikt mag worden voor materialen
zonder erkende rekenwaarde en zal dus een resultaat geven aan de nega-
tieve kant. Wetenschappelijk onderzoek [50][56][82][106][107] en eigen
metingen op wanden, opgebouwd volgens in Vlaanderen courant toegepaste
kalkhenneppraktijken, geven dan ook een betere λ-waarde (zie § 2.2.2,
§ 5.1 en bijlage 1). Foto 1-7: (E. Geijsels) typische gelaagdheid van ter plaatse gestorte kalkhennep

22 hoofdstuk 1 - Introductie hoofdstuk 1 - Introductie 23

1.2.2 Prefab blokken
Prefab
Naast ter plaatse gestorte toepassingen, zijn er intussen
ook verschillende prefab systemen met kalkhennep
op de markt. Een voordeel van prefab systemen is dat
weersinvloeden tijdens de productie niet of minder mee-
spelen, de kans op een homogeen kalkhennepproduct
groter is en dat de kalkhennepproducten al een zekere
droging ondergaan hebben op het moment dat ze op een
werf geleverd worden.
De initiële kostprijs voor een prefab systeem zal hoger
liggen dan bij ter plaatse gestorte kalkhennep-
toepassingen, maar daartegenover staat een snellere
plaatsing en dus lagere plaatsingskosten. Niet alle pre-
fab systemen lenen zich voor zelfbouw.
Blokken
Een eerste prefab systeem bestaat uit stapelbare kalk-
hennepblokken.
Tijdens de productie worden de bestanddelen in een
productiehal geautomatiseerd aangevoerd, afgewogen
Foto 1-8: (IsoHemp) kalkhennepblokken komen uit ‘pers’
24 hoofdstuk 1 - Introductie
en gemengd. Het kalkhennepmengsel wordt machinaal
door een pers gevoerd en tot kalkhennepblokken in de
gewenste afmetingen ‘geperst’ (zie foto 1-8). De afme-
tingen van de blokken zijn afgestemd op de manuele
hanteerbaarheid op een werf. Na een eerste droging in
de productiehal (zie foto 1-9) worden de blokken buiten
gestockeerd, waar ze, afhankelijk van hun dikte, mini-
maal 10 tot 15 weken verder drogen [31].
De blokken worden in wanden toegepast in de vorm van
niet-dragend metselwerk (zie foto 1-10) [8], gelijmd met
een kalkhoudende mortel, en los geplaatst op een draag-
vloer in geval van vloerisolatie. Fabrikanten leveren de
geschikte hulp- en bevestigingsmiddelen en uitgebreide
documentatie over de plaatsingstechniek [31][35][47].
Er bestaan geprefabriceerde kalkhenneplintelen met een
ingewerkte gewapend betonnen draagbalk, aangepast
aan de samenstelling en de maatvoering van de blokken.
Bij andere systemen (o.a. IsoHemp Hempro) fungeren
holle en U-vormige kalkhennepblokken als een verloren
bekisting voor dragende kolommen en balken in gewa-
Foto 1-9: (IsoHemp) eerste droging in de productiehal
pend beton (zie foto 1-11) [31][35]. Een externe draag-
structuur is hierbij niet meer nodig.
Doordat de fabricatie van kalkhennepblokken machinaal
gebeurt en in een gecontroleerde omgeving plaatsvindt,
worden blokken bekomen met een meer constante
samenstelling en volumieke massa. De blokken on-
dergaan ook al een eerste droging in de productieom-
geving, waardoor afwerklagen sneller aangebracht
kunnen worden en de kalkhennep sneller zijn beoogde
thermische prestaties kan bereiken. De plaatsing van de
blokken vergt enige oefening, maar is minder arbeids-
intensief dan het storten van kalkhennep op de werf
[8]. Er is weinig gereedschap voor nodig. Kalkhennep-
blokken kunnen gemakkelijk verzaagd worden tijdens
de plaatsing [31][35][47]. Toch zijn ze door hun vorm
en afmetingen minder geschikt voor de toepassing van
grillige vormen. Bij de plaatsing tegen een onregelmati-
ge, bestaande muur, wordt in de praktijk vaak een kleine
spouw voorzien tussen de blokken en de muur. Deze
spouw kan dan stelselmatig met het optrekken van de
kalkhennepwand gevuld worden met een los te storten
Foto 1-10: kalkhennepblokken gestapeld en gelijmd
kalkhennepmix, die aansluit tegen de onregelmatige
muur.
In tegenstelling tot bij ter plaatse gestorte kalkhennep,
kunnen zwaardere voorwerpen met de juiste beves-
tigingsmiddelen en volgens de voorschriften van de
fabrikant (zie foto 1-12) rechtstreeks in de kalkhennep-
blokken verankerd worden [31][35][47].
Soms ontstaan er grotere naden tussen de blokken
die kleine koudebruggen kunnen vormen. Door het
geschrankt plaatsen van 2 lagen kalkhennepblokken,
vergelijkbaar met het geschrankt plaatsen van conven-
tionele isolatieplaten, kan dit voorkomen worden (zie
foto 1-13).
Voor IsoHemp blokken van 6 tot 36 cm bedraagt de
door het VEA aanvaarde, gedeclareerde λ-waarde die
gebruikt kan worden in de EPB 0,071 W/mK [21][35].
Ook een ATG (algemeen technische goedkeuring) met
welomschreven eigenschappen en prestaties zoals de
drukweerstand, de brandreactie of akoestische eigen-
schappen is beschikbaar voor deze blokken [35][100].
Foto 1-11: (IsoHemp) geïntegreerde draagstructuur in gewapend beton
hoofdstuk 1 - Introductie 25

Foto 1-12: (IsoHemp) rechtstreekse verankering van zwaardere
voorwerpen in blokken (hier met chemisch anker)
Foto 1-13: geschrankt plaatsen van 2 lagen blokken om eventuele
koudebruggen te vermijden
26 hoofdstuk 1 - Introductie
1.2.3 Prefab wanden
Systemen
Een andere vorm van prefabricatie is een kant-en-klaar
structureel dragend en geïsoleerd wandsysteem, waarbij
enkel de montage en afwerking nog op de werf dienen
te gebeuren. Dit systeem vertoont veel gelijkenissen met
de meer conventionele houtskeletbouwsystemen, met
dit verschil dat de wanden gevuld zijn met kalkhennep
als isolatiemateriaal.
In België worden er momenteel twee types prefab
wandsystemen met kalkhennep gefabriceerd [104][105].
Het ene systeem (Exie) voorziet in een kalkhennep-
mengsel in een houten frame over de volledige dik-
te van de wand [105]. Het andere systeem (PUUR
Bouwen) combineert kalkhennep met houtwolisolatie
in een houten frame [104]. Op het moment van deze
publicatie dient voor beide systemen voor de berekening
van de U-waarde van de wand in het kader van de EPB
voor het gedeelte kalkhennep de λ-waarde van ter plaat-
se gestorte kalkhennep gebruikt te worden.
Systeemwand gevuld met
kalkhennep en houtwol
In de systeemwand op basis van kalkhennep en houtwol
(PUUR Bouwen) worden de voordelen van kalkhennep,
waaronder de thermische inertie en de vochtbufferende
eigenschappen [22][99], gecombineerd met de voor-
delen van houtwol. De houtwol zorgt voor bijkomende
thermische isolatie waardoor de dikte van de kalk-
henneplaag, en dus de drogingstijd, beperkt kan blijven.
Het isolerende vermogen van houtwolisolatie is be-
duidend groter dan dat van kalkhennep (*).
De dikte van de toegepaste kalkhennep, geplaatst aan de
binnenzijde van de wand, wordt in een standaardwand
van de producent gereduceerd tot 14 cm en gecombi-
neerd met 16 cm houtwolisolatie (**) (zie foto 1-14)
[104]. De kalkhennep wordt in dit systeem in het houten
frame gespoten, waardoor de hoeveelheid water in het
mengsel minimaal gehouden kan worden. Bovendien
wordt de kalkhennep in de productiehal beperkt ver-
sneld gedroogd.
Het prefab paneel wordt langs de binnenzijde van een
geperforeerde gipsvezelplaat voorzien (zie foto 1-15) en
langs de buitenzijde van een isolerende houtvezelplaat.
Voor toekomstige toepassingen zou gebruik gemaakt
worden van innovatieve hennepplaten. Als afwerking
worden deze platen in de praktijk vaak rechtstreeks
bepleisterd. Andere afwerkingen, beschreven in § 4.1.7
zijn uiteraard mogelijk.
Ook in dit prefab systeem kunnen de samenstelling en
de plaatsing van de kalkhennep in de productieomge-
ving beter onder controle gehouden worden en zal de
kalkhennep bij plaatsing beter gedroogd zijn in vergelij-
king met een ter plaatse gestorte kalkhenneptoepassing.
De plaatsing van een dergelijk prefab systeem kan erg
snel gaan, maar voor de gemiddelde zelfbouwer is een
prefab wandsysteem onder andere door zijn afmetingen
niet geschikt als zelfbouwpakket (zie foto 1-16). Net
als bij conventionele prefab houtskeletbouwsystemen
moeten veel beslissingen genomen worden vóór de
fabricatie van de panelen. Leidingen voor technieken
worden bijvoorbeeld best in de productiefase voorzien,
waar de plaatsing vlot en gemakkelijk is. Aanpassingen
op de werf zijn moeilijker.
Zowel daken, wanden als vloeren kunnen in principe
als prefab elementen uitgevoerd worden. De invulling
met kalkhennep kan dan onder andere op het vlak van
samenstelling en plaatsing wel licht verschillend zijn
[46][86][104].
Foto 1-14: prefab panelen te vullen met kalkhennep en houtwol
* λ-waarde houtwolisolatie: vb Steico Flex 38: 0,038 W/mK [21]
** Ter vergelijking: een monomuur (of enkelschalige muur) uit kalkhennep in een nieuwbouwtoepassing wordt
gewoonlijk 30 tot 35 cm dik geplaatst. Bij de toepassing van blokken kan hiermee de voor de EPB vereiste
theoretische maximale U-waarde van 0,24 W/m²K voor wanden gehaald worden. Een ter plaatse gestorte
kalkhennepwand zal dikker moeten uitgevoerd worden om deze rekenwaarde te behalen. De systeemwand
met kalkhennep en houtwol daarentegen haalt zonder problemen theoretische U-waardes die beduidend lager
liggen. Metingen op gebouwniveau bevestigen deze goede U-waarde.
hoofdstuk 1 - Introductie 27

Foto 1-15: geperforeerde gipsvezelplaat op prefab paneel
Foto 1-16: (PUUR Bouwen) plaatsing prefab panelen met kalkhennep-
en houtwolisolatie
28 hoofdstuk 1 - Introductie
Systeemwand gevuld met
kalkhennep
Bij het systeem met een kalkhennepvulling over de vol-
ledige dikte van de wand (Exie), wordt de kalkhennep
op voorhand met een speciale techniek in de productie-
hal ‘gedroogd’. Deze ‘gedroogde’ maar nog ongebonden
kalkhennepmix wordt machinaal ingeblazen in een
houten frame dat tweezijdig bekleed is met een dampo-
pen magnesiumplaat (inblaasmachine: zie foto 1-17).
De kalkhennep wordt daarbij zeer licht bevochtigd,
zodat de uitharding van de kalk kan aanvatten [87].
Ook in dit prefab systeem worden leidingen voor tech-
nieken best in de productiehal in de wanden voorzien en
wordt de montage van de wanden, vloeren en daken op
de werf best overgelaten aan professionelen. De prefab
wanden laten een snelle plaatsing door vakmensen toe
[87][105].
Foto 1-17: inblaasmachine kalkhennep
1.2.4 Inblazen
De ‘gedroogde’ kalkhennep (Exie) wordt ook toegepast
voor het inblazen van een ter plaatse gemaakte perma-
nente bekisting met dampopen magnesiumplaten (zie
foto 1-18). Hierbij wordt bijvoorbeeld voor een na-iso-
latie aan de binnenzijde van een bestaande muur een
houten frame met een bekisting in magnesiumplaten
voorzien. De holte tussen de bekisting en de muur kan
opgevuld worden met de ‘gedroogde’ kalkhennep [87]
[105] (zie foto 1-19).
Foto 1-18: magnesiumplaat
Foto 1-19: holte tussen bestaande muur en bekisting opgevuld met
‘gedroogde’ kalkhennep
1.2.5 Spuiten
Een toepassing die haar weg naar de Vlaamse bouw-
praktijk nog niet of nauwelijks gevonden heeft, is het
ter plaatse spuiten van kalkhennep. In Wallonië is deze
techniek, overgewaaid uit Frankrijk, daarentegen goed
ingeburgerd. Er zijn spuitmachines in verschillende
maten, met verschillende werkingsprincipes. De materi-
aaltoevoer kan rechtstreeks op verschillende gekoppelde
slangen aangesloten worden, waarbij de samenvoeging
van de verschillende bestanddelen aan de spuitkoppen
gebeurt. De kalkhennep wordt tegen een na te isoleren
muur gespoten in de gewenste dikte of in een frame
waartegen éénzijdig een bekisting werd aangebracht (zie
foto 1-20). Dezelfde diktes als bij ter plaatse gestorte
kalkhennep zijn hier mogelijk. Met een lange lat of
spaan wordt de kalkhennep aan de niet bekiste zijde
uitgevlakt. Een voordeel van de spuittechniek is dat er
minder water dient toegevoegd te worden aan het kalk-
hennepmengsel [8][93], waardoor de drogingstijd inge-
kort kan worden. Met de spuittechniek kan een hoger
en verder continu bereik gerealiseerd worden [8]. Er is
echter gespecialiseerde kennis nodig om de spuitmachi-
ne op een correcte manier te kunnen bedienen. Aange-
zien deze techniek in Vlaanderen momenteel amper of
niet wordt toegepast, is deze applicatie niet opgenomen
in deze gids. [114]
Foto 1-20: (www.chanvreco.be) spuiten van kalkhennep
hoofdstuk 1 - Introductie 29
 Hoofdstuk 2

Materiaal

30 hoofdstuk 2 - Materiaal hoofdstuk 2 - Materiaal 31

 2.1 Samenstelling
De bestanddelen en hun impact op de materiaaleigenschappen

Kalkhennep bestaat uit kalk, hennepscheven, water en eventuele toeslagstoffen.

Deze bestanddelen leveren elk hun specifieke bijdrage aan de eigenschappen
van het materiaal en dienen dan ook met zorg geselecteerd te worden.
Ook de juiste verhoudingen van de bestanddelen zijn onontbeerlijk
om tot een kalkhennepsamenstelling te komen met de gewenste eigenschappen.

2.1.1 Hennep
Industriële hennep
Hennep is een uiterst veelzijdige plant. Voor zowat alle
delen van deze plant zijn er hoogwaardige gebruik-
stoepassingen. De hennep die in kalkhennep verwerkt
wordt, is de zogenaamde industriële hennep, Cannabis
sativa L (zie foto 2-2). De term industriële hennep wordt
gebruikt om een onderscheid te maken met de hennep
waaruit de gekende drugs marihuana en hasj gewonnen
worden (zie § 1.1.2) [17][20][39].
Op het moment van deze uitgave wordt de hennep die in
Vlaanderen gebruikt wordt voor verwerking in kalkhen-
neptoepassingen, voornamelijk uit Noord-Frankrijk en
Zuid-Nederland geïmporteerd [10][31].
Groei
De hennepplant groeit bijzonder snel en kan op een jaar
tijd behoorlijk hoog worden, gaande van 1,5 meter tot
meer dan 4 meter [39]. Eén hectare hennep die geteeld
wordt voor de vezels en scheven kan 6 tot 15 ton droge
plant per oogst opleveren. De opbrengst van de droge
plant bestaat minstens voor de helft uit scheven, 20 à 30
% uit vezels en een kleiner resterend gedeelte uit stof
[20][88][89]. Door zijn lange en stevige wortel die tot
diep in de grond kan doordringen, gedijt hennep op een
relatief schrale ondergrond en in vrijwel alle klimaten.
Enkel een verdichte en met water verzadigde bodem
wordt minder door de hennepplant verdragen. De teelt
van hennep vraagt weinig tot geen kunstmeststoffen en
pesticiden, en verrijkt zelfs de bodem. Zo blijft na de
oogst 20 % tot 40 % van het gewas achter op het land
(wortels, bladeren en toppen) [27][39]. De aanwezige
nutriënten zijn waardevol voor de teelt van een volgend
gewas [20][39][43].
Onderdelen van de hennepplant
Bloem en blad
Uit de bloem en de bovenste bladeren van de industri-
ële hennepplant kan CBD (cannabidiol) geëxtraheerd
worden, gekend om zijn rustgevende en pijnstillende
eigenschappen [43]. CBD mag in België niet zonder
doktersvoorschrift ingenomen worden.
Uit de bloem en de bovenste bladeren van de vrouwelij-
ke niet-industriële hennepplant (THC-gehalte > 0,2 %)
kunnen marihuana en hasj gewonnen worden. Noch de
productie noch het gebruik ervan zijn in België toegela-
ten [39][43].
Zaden
Zowel de zaden zelf als de afgeleide hennepzaadolie
worden gebruikt in de voedings-, cosmetica- en leder-
industrie. De zaden worden ook in vogelzaad en andere
diervoeding verwerkt [43].
Bast van de stengel (vezels)
Uit de bast of buitenkant van de stengel worden ve-
zels gewonnen. De hennepvezels zijn licht en sterk en
hebben goede vochtabsorberende eigenschappen. Deze
veelzijdigheid maakt dat de vezels in tal van toepas-
singen gebruikt worden, zoals in bouw- en isolatiema-
terialen (composietmaterialen en hennepisolatie) en in
de auto- en papierindustrie (composietmaterialen en
speciale papiersoorten),... De vezels worden ook sinds

32 hoofdstuk 2 - Materiaal hoofdstuk 2 - Materiaal 33

eeuwen gebruikt voor het maken van touw en het weven
van textiel [20][43]. Hennepscheven in kalkhennep
Voor het gebruik in kalkhennep worden er een aantal
Kern van de stengel (scheven) eisen gesteld aan de scheven met betrekking tot de
Scheven zijn het houtachtige materiaal rond het merg lengte, de kleur, de ontvezelingsgraad,.... In de handel
van de stengel van de hennepplant (zie fig. 2-1 en foto zijn scheven verkrijgbaar die specifiek voor kalkhennep-
2-1) [39]. Hennepscheven hebben een grote waterab- toepassingen geselecteerd en voorbereid zijn en enkel
sorptiecapaciteit. Door hun grote porositeit [1][23][26] hennep bevatten. Construire en Chanvre kent een kwa-
[82][96][98] en specifieke poriënstructuur kunnen ze 2 liteitslabel toe aan hennepscheven, wanneer ze geschikt
tot 4 keer hun eigengewicht aan water opnemen en terug bevonden zijn voor de toepassing in kalkhennep [8].
afgeven [2][8][48][84]. Ze worden ingezet als stalstrooi-
sel en gecombineerd met kalk als isolatiemateriaal in de Rotingsgraad
bouw [20]. De scheven zijn vaak een restproduct bij de De scheven komen van de stengel los door het roten. De
teelt van de meer gevraagde vezel. gemaaide stengels worden op het land in rijen gelegd (in
‘zwad’ leggen) om te drogen en te roten. Onder invloed
van de UV-straling en het afwisselend drogen en weer
nat worden van de stengels, breekt de pectine af die de
scheven bindt aan de vezels. Zowel de kwaliteit als de
scheven
kleur van de scheven worden beïnvloed door de rotings-
graad. Anders dan voor de vezels verlaagt de kwaliteit
van de scheven en verkleuren ze van licht naar donker,
holle naarmate het roten langer duurt [20][41][84].
kern
vezels Vochtgehalte
Het vochtgehalte van de scheven bij verpakking moet
Figuur 2-1: holle stengel van de hennepplant volgens Construire en Chanvre gelimiteerd worden tot
maximaal 19% om zo te verzekeren dat de kalkhennep
niet zal gaan zwellen/krimpen en de kwaliteit ook na het
verpakken goed blijft (geen schimmels, …) [8].
Lengte van de scheven
Scheven tussen 10 en 25 mm blijken gunstig te zijn
voor een goede matrixstructuur van ter plaatse ge-
storte kalkhennep [1]. Voor spuittechnieken worden iets
kleinere scheven gebruikt om het verstoppen van de
spuitmonden tegen te gaan [1]. Studies naar kalkhennep
Foto 2-1: hennepscheven met zeer kleine scheven (3 tot 9 mm) tonen aan dat de
druksterkte bij kleine scheven toeneemt [48][90].
NOOT Om gelabeld te kunnen worden door Construire en
Wanneer de hennep geteeld wordt voor de Chanvre dienen de lengtes van de scheven door visuele
vezels en de scheven, wordt de plant best ge- controle geverifieerd te worden: 95% van de partikels
oogst vóór de zaadvorming [39]. moet onder de door de telers vastgelegde bovengrens
Foto 2-2: hennepplant blijven. De partikels die afwijken, mogen slechts een
34 hoofdstuk 2 - Materiaal
afwijking van 10% ten opzichte van die bovengrens
vertonen (zie foto 2-7) [8].
Hoeveelheid stof / kleine scheven
Té kleine scheven en zeker stof [8] dienen vermeden te
worden, omdat ze enerzijds een (te groot) gedeelte van
het aanmaakwater kunnen opnemen waardoor de uit-
harding van het kalkhennepmengsel mogelijk verstoord
wordt [1][2][48] en anderzijds de scheven kunnen om-
hullen, wat een slechte hechting tussen het bindmiddel
en de scheven kan veroorzaken [8].
Er zijn verschillende studies gedaan met wisselend re-
sultaat naar het gebruik van hennepscheven met vezels
[23][59][82][91][96]. Enkel scheven van 100% ontve-
zelde hennep geven voldoende zekerheid en mogen vol-
gens de richtlijnen van Construire en Chanvre gebruikt
worden in kalkhenneptoepassingen [8].
Kleur
De hennepscheven voor toepassing in kalkhennep heb-
ben een licht beige-grijze kleur (zie foto 2-1). Afwijken-
de kleuren wijzen op scheven die niet geschikt zijn:
- groen: onvolgroeide hennep
- bruin: probleem met droging (op het veld) door
migratie van tanines
- zwartachtig: schimmels
Er is geen onderzoek bekend naar een mogelijke ver-
andering van de mechanische eigenschappen op basis
van de kleur van hennepscheven, maar aangenomen
wordt dat tanines, schimmels, onvolgroeide hennep,…
diverse problemen veroorzaken. Het percentage scheven
met niet-conforme kleuren moet dan ook gelimiteerd
worden (<5%) [8].
Volumieke massa
De volumieke massa van de scheven dient gecontro-
leerd te worden. Volgens Construire en Chanvre mag de
tolerantie ten opzichte van de gekozen referentie volu-
mieke massa maximum 15% zijn. Een gelijkmatige vo-
lumieke massa van de hennep laat toe de verhoudingen
tussen de verschillende bestanddelen in de kalkhennep
te respecteren en zo ook de prestaties te beheersen [8].
hoofdstuk 2 - Materiaal 35
2.1.2 Kalk (bindmiddel)
Toepassing in kalkhennep
De aard van het bindmiddel en de hoeveelheid bindmid-
del ten opzichte van de andere bestanddelen is bepalend
voor de uiteindelijke eigenschappen van het materiaal
[1][8][50]. Het naar eigen inzicht ter plaatse mengen
van bindmiddelen is volgens de Franse ‘règles profes-
sionnelles’ van Construire en Chanvre absoluut niet
toegelaten. Het kan leiden tot kalkhennep met zwakke
eigenschappen en tot bouwfysische problemen [1]. Ook
aan de combinatie scheven/bindmiddel wordt door Con-
struire en Chanvre een kwaliteitslabel toegekend indien
deze geschikt bevonden is voor kalkhenneptoepassingen
[8].
Kalkhennepformuleringen kunnen echter verschillen per
regio. In Vlaanderen wordt voornamelijk hydraatkalk of
luchthardende kalk met een hoge zuiverheidsgraad toe-
gepast als bindmiddel. In Frankrijk en Engeland wordt
eerder naar een bindmiddel met een sterker hydraulisch
karakter gegrepen [1][8].
Er zijn talloze onderzoeken verricht naar de invloed
van het type en de hoeveelheid kalk of bindmiddel op
zowel de mechanische als hygrothermische en akoesti-
sche eigenschappen van kalkhennep [2][23][29][38][48]
[59][82][93]. Ook andere factoren, zoals de wijze van
plaatsen, de compactiegraad (zie § 2.4) en de weersom-
standigheden tijdens de plaatsing en uitharding hebben
echter een belangrijke invloed op de uiteindelijk eigen-
schappen van de kalkhennep [38][50][52][93].
Foto 2-3: kalksteen
36 hoofdstuk 2 - Materiaal
Soorten kalk
Van kalksteen tot bindmiddel
Kalk wordt al eeuwen gebruikt als bouwmateriaal [11]
[42]. Onder andere de Romeinen pasten kalkmortel toe
in tal van gebouwen die hiervan nog steeds stille getui-
gen zijn. Het Pantheon en het Colosseum in Rome zijn
gekende voorbeelden [11][49].
De kalk voor bouwtoepassingen wordt voornamelijk
gewonnen uit schelpenmassa of kalksteengroeves. Om
van natuurlijke kalksteen (foto 2-3) of calciumcarbo-
naat (CaCO3) tot een bindmiddel in de bouwhandel te
komen, wordt calciumcarbonaat verhit en omgezet in
calciumoxide (CaO) of ongebluste kalk. Deze uiterst
reactieve stof wordt vervolgens met water geblust tot er
calciumhydroxide (Ca(OH)2) of gebluste kalk ontstaat
[49]. Gebluste kalk is een bindmiddel dat in de vorm
van een fijn poeder (foto 2-4) of kalkpasta in de bouw-
handel verkrijgbaar is. Het vormt de basis voor het bind-
middel in kalkhennep.
Niet elke kalksteen heeft een hoge zuiverheidsgraad.
Het eindproduct wordt dan ook gekenmerkt door de
zuiverheidsgraad van zijn grondstof.
Hydraatkalk of luchtkalk wordt geproduceerd op basis
van minstens 90% zuivere kalksteen. Deze bouwkalk
wordt aangeduid als CL (calciumhoudende kalk) of DL
(dolomitische kalk) [64]. Het getal achter de CL of DL
duidt op de zuiverheidsgraad (zie fig. 2-3). Hydraatkalk
hardt uit door reactie met CO2 uit de lucht [49].
Foto 2-4: gebluste kalk
Hydraulische kalk wordt geproduceerd op basis van classificatie van hydraulische kalk gebeurt aan de hand
kalksteen en een zeker percentage (10% tot 25%), al van de druksterkte, uitgedrukt in MPa (zie foto 2-5 en
dan niet van nature aanwezige, kleiachtige bestandde- fig. 2-3). Tijdens de uitharding van hydraulische kalk
len. Wanneer de kleiachtige onderdelen van oorsprong treedt er zowel hydratatie (reactie van de hydraulische
in de kalksteen aanwezig zijn, spreekt men van natuur- bestanddelen met water) als carbonatatie (reactie van
lijke hydraulische kalk, aangeduid als NHL. Wanneer calciumhydroxide met CO2 uit de lucht) op [49].
de kleiachtige bestanddelen vóór verhitting kunstmatig Een luchthardend bindmiddel reageert relatief traag,
worden toegevoegd aan de kalksteen, wordt de gevorm- terwijl een hydraulisch bindmiddel snel kan uitharden.
de hydraulische kalk aangeduid als HL [64]. Bij toe- De snelheid van de uithardingsreactie hangt af van de
voeging van bijvoorbeeld puzzolanen of cement spreekt hoeveelheid hydraulische componenten [49].
men van geformuleerde hydraulische kalk FL [45]. De
< De afbeelding hiernaast (fig.
2-2) geeft een beeld van de
grondstoffen van het bindmid-
del en het corresponderende
product in de bouwhandel
(industrieel product).
De ordening van de bind-
middelen gaat van een zuiver
luchthardend bindmiddel (enkel
reactie met CO2) naar een vol-
ledig hydraulisch bindmiddel
(enkel reactie met water waarbij
lucht geen rol speelt) [49].
Figuur 2-2: vergelijking tussen de types grondstoffen en de types bindmiddel. Het rode
kader geeft de veel gebruikte bindmiddelen op basis van kalk weer. Figuur gebaseerd op
[49].
Figuur 2-3: classificatie van bouwkalk. Figuur WTCB [64]. Foto 2-5: classificatie hydraulische kalk, hier
geformuleerde kalk FL 3,5
hoofdstuk 2 - Materiaal 37
Hydraatkalk / kalkcirkel
De uitharding van hydraatkalk of luchtkalk wordt
carbonatatie genoemd. Hierbij hardt het bindmiddel
Ca(OH)2 uit door een reactie met CO2 bij blootstelling
aan de lucht [93]. De uitgeharde vorm CaCO3 is che-
misch gezien terug dezelfde als die van de grondstof
CaCO3 [11][29][49]. De hele cyclus van grondstof tot
uitgehard bindmiddel wordt ook de ‘kalkcirkel’ ge-
noemd (zie fig. 2-4).
De basisgrondstof voor hydraatkalk, kalksteen of calci-
umcarbonaat (CaCO3), wordt in eerste instantie verhit
tot een temperatuur van 750 à 900°C [11][49]. Hierdoor
komt er koolzuurgas CO2 vrij en ontstaat CaO of onge-
bluste kalk.
1. CaCO3 (bij 900°C) → CaO + CO2 (↑gas) (Ca(OH)2) ook hydraulische nevenbestanddelen die met
Dit proces wordt calcinatie genoemd.
Deze ongebluste kalk CaO wordt gemengd met water
(blussen) en omgezet in het in de handel verkrijgbare
bouwproduct calciumhydroxide (Ca(OH)2). Tijdens het
blussen komt er veel warmte vrij.
2. CaO + H2O → Ca(OH)2 (↑warmte) * Ca(OH)2 is het bouwproduct in de handel, toegepast in kalkhen-
Dit proces wordt het blussen genoemd.
De uitharding ontstaat vervolgens door een tweevoudige
reactie: koolzuurgas (CO2) verbindt zich met water tot
koolzuur (H2CO3), dat op zijn beurt reageert met de
gebluste kalk Ca(OH)2.
3. CO2 + H2O → H2CO3
4. Ca(OH)2 + H2CO3 → CaCO3 + 2H2O hoeveelheden hydraulische bindmiddelen of puzzola-
Dit tweevoudige proces wordt carbonatatie
genoemd.
Het carbonatatieproces kent een traag verloop [29]
omdat de concentratie van CO2 in de lucht laag is en
diffusie van CO2 doorheen de kalk traag verloopt [11].
Carbonatatie in een kalkhennepwand zal omwille van
het binnendringen van de CO2 in het materiaal steeds
plaatsvinden vanaf het oppervlak naar binnen toe [49]
38 hoofdstuk 2 - Materiaal
[50]. Voor dit laatste is de poreusheid van de kalkhen-
nep van groot belang [11].
Teveel aanmaakwater of een te hoge relatieve vochtig-
heid zal de carbonatatiereactie (sterk) vertragen [48]
[49]. De aanwezigheid van wind zal door een versnelde
droging de start van de carbonatatie versnellen. Ook de
omgevingstemperatuur beïnvloedt de carbonatatie [11].
nep. In de praktijk zullen er in kalkhennep ook hydraulische reac-
ties optreden, aangezien de toegepaste kalk nooit 100% zuivere
hydraatkalk zal zijn.
Figuur 2-4: kalkcirkel zuivere hydraatkalk
Omdat de uitharding van hydraatkalk zeer traag is [93],
worden er bij de toepassing in kalkhennep vaak kleine
nen* toegevoegd [98]. Door toevoeging van deze addi-
tieven zal er tijdens de uitharding niet alleen carbona-
tatie (reactie met CO2 uit de lucht) optreden, maar ook
hydratatie (reactie met water), waardoor de uit-
harding versneld wordt. De gevormde hydratatiepro-
ducten zorgen er wel voor dat de kalkcirkel niet meer
volledig gesloten is omdat er, naast kalksteen, ook gehy-
drateerde componenten gevormd worden.
Een andere frequent voorkomende praktijk is het Keuze van het bindmiddel in
gebruik van een (licht-)hydraulische kalk als basisbind- kalkhennep
middel in kalkhennep. Criteria
Niet alleen de uithardingssnelheid, maar ook de initiële
*Puzzolanen zijn geen hydraulische bestanddelen, druksterkte, de stijfheid, de krimp, de dampdoorlatend-
maar toegevoegd aan hydraatkalk kunnen ze door heid,... zijn afhankelijk van het type kalk dat gebruik
hun reactie met calciumhydroxide op een gelijk- wordt (zie fig. 2-5). Verder kan ook de milieu-impact
aardige wijze als hydraulische kalk uitharden [49]. in overweging genomen worden. Tenslotte is ook de
Natuurlijke puzzolanen: toepassing belangrijk voor de keuze van het type kalk.
bijvoorbeeld gemalen tufsteen (tras),...
Kunstmatige puzzolanen: Hydraatkalk als basis
bijvoorbeeld gemalen dakpannen, vliegas,... Hydraatkalk kent een hoge dampdoorlatendheid en een
lage elasticiteitsmodulus (stijfheid) [29][42], eigen-
Hydraulische kalk schappen die gewenst zijn in een kalkhenneptoepassing.
Hydraulische kalk bevat naast calciumhydroxide De nadelen van hydraatkalk zijn onder andere de lage
begindruksterkte door het trage uithardingsproces [48]
water reageren en daarbij uitharden [49]. Deze hydrata- [51] en de minder goede vorstbestendigheid [42][49].
tiereactie is een snelle reactie. Na deze primaire hydra- Om deze minpunten te verbeteren worden, zoals eerder
tatie zal de nog aanwezige calciumhydroxide bij bloot- vermeld, hydraulische bestanddelen of andere additie-
stelling aan de lucht carbonateren (reactievergelijking 3 ven toegevoegd. Deze verbastering van hydraatkalk
en 4). Dit blijft een trage reactie. heeft echter, zelfs bij kleine toevoegingen, al snel een
De mate waarin er meer of minder hydraulische be- aanzienlijke afname van de dampdoorlatendheid en een
standdelen aanwezig zijn, bepaalt of de kalk meer of verhoging van de stijfheid tot gevolg [42]. Een uitge-
minder hydraulisch is en in verhouding sneller of trager kiende samenstelling van het bindmiddel op basis van
zal uitharden [49]. een hydraatkalk is daarom nodig en bij de formulering
Terwijl carbonatatie optreedt vanaf het buitenoppervlak van kalkhennep dient dus steeds gekozen te worden
naar binnen toe, zullen de hydratatiereacties onmiddel- voor een reeds beproefde samenstelling.
lijk na aanmaak in de volledige massa optreden door
reactie met het aanwezige aanmaakwater [49]. Hierbij
is het belangrijk dat de droging van de kalk niet te snel
gebeurt om te vermijden dat de hydratatiereacties stil-
vallen en er enkel carbonatatie zal optreden, wat nega-
tieve gevolgen heeft voor de uithardingssnelheid en de
sterkte-ontwikkeling [50][97].
NOOT
Het branden van hydraulische kalk vraagt een hogere temperatuur (1000 à 1200° C) dan het
branden van hydraatkalk [11][49]. Tijdens het verhitten reageren de kleimineralen met een gedeelte
van de ongebluste kalk tot nieuwe mineralen die hydraulische eigenschappen hebben en dus
uitharden door reactie met water. Bij het blussen dient er dan ook rekening mee gehouden te
worden dat alle CaO wordt omgezet in Ca(OH)2 maar dat de hydraulische bestanddelen nog niet
reageren met het water [49].
hoofdstuk 2 - Materiaal 39

Figuur 2-5: karakteristieken van natuurlijke kalk. Figuur gebaseerd op [1].
Veranderende eigenschappen
Onderzoek heeft aangetoond dat kalkhennep door de
zeer trage uitharding een relatief lange periode onder-
hevig is aan veranderende eigenschappen [11][29][93].
Zo nemen onder andere de mechanische weerstand en
de stijfheid van het materiaal langzaam toe [50]. Het be-
reiken van de uiteindelijke mechanische eigenschappen
van kalkhennep kan meer dan een jaar duren [29][50].
In de meeste toepassingen is dit geen probleem, maar
bij ter plaatse gestorte kalkhennep is het belangrijk dat
de kalkhennep voldoende snel een druksterkte bereikt
die het materiaal in staat stelt om zichzelf te dragen. Op
deze manier kan de bekisting kort na het storten weg-
genomen worden en kan de droging en verdere uithar-
ding van de kalkhennepwand plaatsvinden (zie § 3.1 en
4.1.6).
Hydraulische bindmiddelen
Sterk hydraulische bindmiddelen of cement worden
afgeraden voor toepassing in kalkhennep [98]. Deze
bindmiddelen zijn onder andere onvoldoende dampopen
en kunnen minder gemakkelijk vervormingen opnemen
40 hoofdstuk 2 - Materiaal
[8][48]. In combinatie met de snelle wateropname van
de scheven direct na het aanmaken van het kalkhen-
nepmengsel, geeft het trage carbonatatieproces van
hydraatkalk of licht-hydraulische kalk een beter resul-
taat dan de snelle hydraulische reactie van cement [98].
Studies wijzen verder uit dat plantaardige aggregaten
als hennepscheven niet altijd compatibel zijn met sterk
hydraulische bindmiddelen of cement, doordat bepaalde
bestanddelen (bijvoorbeeld hemicellulose) in de sche-
ven door het hoge alkalische milieu worden omgezet in
andere bestanddelen (saccharinezuren) die de hydratatie
kunnen hinderen [112].
2.1.3 Water
Aanmaakwater
Water is zowel bij de toepassing van hydraatkalk als
hydraulische kalk nodig voor de uithardingsreacties.
Het geeft de kalkhennep ook een zekere consistentie en
samenhang die gewenst is voor ter plaatse gestorte of
gespoten kalkhennep en de fabricage van prefab blok-
ken.
De hoeveelheid water en de wijze waarop het water
wordt toegevoegd tijdens de aanmaak van kalkhennep
zijn cruciaal voor zowel de verwerkbaarheid [7][10][19]
[29] (zie § 4.1.5) als een aantal prestaties van de kalk-
hennep [23][93].
Er moet enerzijds voldoende water toegevoegd worden
om een volledige uitharding toe te laten en het mengsel
voldoende verwerkbaar te maken. Anderzijds mag een
teveel aan water het bindmiddel niet zodanig verdun-
nen dat de mechanische prestaties te zwak zijn om het
eigengewicht van de kalkhennep te dragen [1][7][8].
Ook de thermische prestaties worden beïnvloed door de
aanwezigheid van vocht. Tijdens de drogingsfase heeft
kalkhennep tijdelijk minder goede thermisch isolerende
eigenschappen: de U-waarde van een niet-gedroogde
kalkhennepwand is beduidend hoger (> 25% ) dan
die van een droge kalkhennepwand [29][50][57][82].
Overtollig water leidt tot een langere drogingstijd van
de wand [29][93].
Droging
De droging van een kalkhennepwand is een traag proces
[29][80] (zie bijlage 1). De drogingsomstandigheden
worden dan ook best geoptimaliseerd om de uitharding
te bevorderen en schimmelvorming te vermijden (zie §
NOOT
Vloeibaar water heeft een warmtegeleidingsvermogen dat een twintigtal keer hoger ligt dan dat van
droge lucht.
4.1.6) [93]. Schimmelvorming op de kalkhennep, een
fenomeen dat wel eens durft op te duiken bij ‘vochtige’
kalkhennep [125], verdwijnt vaak spontaan na het ver-
beteren van de drogingsomstandigheden [1][6][46].
Het drogen van kalkhennep moet niet verward worden
met de uitharding van kalkhennep. De uitharding komt
tot stand door de hydratatiereacties van (de hydraulische
bestanddelen van) het bindmiddel met water en door
de carbonatatie. Om de carbonatatie te laten optreden,
moet CO2 binnendringen in de kalkhennepwand. In zeer
vochtige omstandigheden verloopt deze diffusie van
CO2 moeizaam, maar ook te droge omstandigheden zijn
niet gunstig voor de carbonatatie. Na de carbonatatie
moet het overtollige vocht verdampen. Door de car-
bonatatiereactie, die bevorderd wordt door het drogen,
krijgt kalkhennep zijn uiteindelijke sterkte [49]. De
snelheid van het drogen daalt naarmate het vochtgehalte
in de wand daalt [2]. Naast omgevingsomstandigheden
tijdens de uitharding, zoals de relatieve vochtigheid [23]
[48][50], speelt ook de hoeveelheid aanmaakwater een
belangrijke rol in het drogings- en uithardingsproces
[93].
Eens geplaatst en gedroogd blijft kalkhennep omwille
van zijn poriënstructuur onder wisselende hygrische
omstandigheden van de omgeving waterdamp absor-
beren, die dan condenseert tot vloeibaar water, en weer
wordt afgeven (zie § 2.2.1) [22][50].
Aangezien vocht in een kalkhennepwand de thermische
eigenschappen van de wand beïnvloedt (zie § 2.2.2), zal
een wisselende relatieve luchtvochtigheid van de omge-
ving een blijvend wisselende thermische geleidbaarheid
van het materiaal tot gevolg hebben [23][50][57][82].
hoofdstuk 2 - Materiaal 41
2.1.4 Additieven
Additieven, zowel hydraulische als organische com-
ponenten, puzzolanen (zie pag 38-39), ... worden aan
kalkhennep toegevoegd om bepaalde eigenschappen
te verbeteren, zoals de cohesie, de sterkte of de uithar-
dingssnelheid (zie foto 2-6) [1][25][56]. Sommige bij-
gevoegde producten houden bijvoorbeeld water vast om
ervoor te zorgen dat er ondanks de hoge waterabsorptie
van de scheven voldoende water beschikbaar blijft voor
de uithardingsreactie [2][112], andere verhogen de toe-
gankelijkheid van lucht (en dus CO2) in de kalkhennep
[98].
Er zijn verschillende additieven op de markt die speci-
fiek voor de toepassing in kalkhennep ontwikkeld zijn.
Experimenteren met de samenstelling en hoeveelheid
van een additief is, zoals met alle andere bestandde-
len in kalkhennep, experimenteren met de algemene
formulering van kalkhennep en wordt dan ook sterk
afgeraden.

Foto 2-6: toevoeging additief Foto 2-7: maatvoering scheven

42 hoofdstuk 2 - Materiaal hoofdstuk 2 - Materiaal 43

 2.2 Hygrothermische eigenschappen
Warmte- en vochttransport doorheen een kalkhennepwand

De hygrothermische eigenschappen omvatten de karakteristieken die bepalen

hoe warmte, lucht en vocht zich doorheen de kalkhennepwand zullen verplaatsen.
Een goed hygrothermisch ontwerp is van cruciaal belang. Het zorgt ervoor
dat het gebouw energie-efficiënt is, het vermijdt vochtgerelateerde problemen
en het garandeert een comfortabel en gezond binnenklimaat.
In dit onderdeel wordt het hygrothermisch gedrag van kalkhennep beschreven,
gebaseerd op enerzijds inzichten uit de literatuur en anderzijds
metingen op kalkhennepproefstukken die zijn uitgevoerd door het WTCB*
in het kader van het VLAIO-TETRA-project. De geanalyseerde proefstukken
hebben een kalkhennepsamenstelling die in Vlaanderen courant wordt toegepast.

2.2.1 Kalkhennep en vocht

Vocht kan in verschillende vormen voorkomen in de context van een ge- “Ademende wanden”?
bouw. Waterdamp is aanwezig in de binnen- en buitenlucht, vloeibaar water Dampopen, maar altijd
kan afkomstig zijn van bijvoorbeeld regen of condensatie (inwendig en/of luchtdicht.
aan het oppervlak). De open-poreuze structuur van kalkhennep [29][110] De term “ademend” kan ten
[114] laat toe dat vocht in de poriën getransporteerd wordt. De mate waarin onrechte doen uitschijnen dat
er lucht door deze wanden heen
dit vocht migreert in deze poriën wordt bepaald door de dampopenheid, de
kan gaan. Elke gebouwwand,
vochtopslag en de waterabsorptie van het materiaal.
ook deze met kalkhennep, moet
echter steeds voldoende lucht-
Dampopenheid dicht zijn om aanzienlijke ener-
Een wand met kalkhennep wordt in de praktijk altijd uitgevoerd als dampo- gieverliezen en vochtproblemen
pen wand. Een dampopen wand, soms ook een “ademende wand” genoemd, te vermijden.
is een structuur waarin de verschillende onderdelen dampopen zijn. Daar-
door kan er een zekere hoeveelheid waterdamp doorheen deze wand gaan.
Kalkhennep is een dampopen product, waardoor waterdamp gemakkelijk de
constructie in en uit kan stromen. Hierdoor zal vocht dat in de constructie
terecht zou komen (bijvoorbeeld door condensatie, bouwvocht of een lek)
makkelijker kunnen uitdrogen. Metingen op kalkhennepmengsels die in
Vlaanderen courant worden geplaatst, geven een µ-waarde** tussen 1 en 3*,
wat van dezelfde grootteorde is als deze van andere dampopen materialen
zoals houtvezelplaten, cellulose en minerale wol (zie fig. 2-6).

* Meer achtergrond hierbij en een volledig overzicht van de hygrother-

mische metingen die in het kader van het VLAIO-TETRA-project zijn
uitgevoerd, zijn terug te vinden in bijlage 1. **Zie pag. 46
*  Zie pag. 46

44 hoofdstuk 2 - Materiaal hoofdstuk 2 - Materiaal 45

Fig. 2-6: de dampdiffusieweerstand van kalkhennep vergeleken met traditionele isolatiematerialen* [14][35]. Kalkhennep is een dampdoorlatend
materiaal.
**Dampdiffusieweerstandsgetal Vochtopslag
(µ-waarde) en dampdiffusie-
weerstand (µd- of sd-waarde)
Het dampdiffusieweerstandsgetal µ
is een dimensieloze materiaaleigen-
schap (zonder eenheid) die aangeeft te absorberen. Ze kunnen dus een zekere hoeveelheid vocht opslaan zonder
hoeveel keer moeilijker waterdamp
doorheen het materiaal stroomt in
vergelijking met een laag stilstaande
lucht met dezelfde dikte. Een mate-
riaal met een lagere µ-waarde is dus groscopisch genoemd. Zelfs als het in een omgeving staat met een relatieve
meer dampopen.
Naast deze intrinsieke eigenschap
van het materiaal zal ook de dikte
van het materiaal in de wand een
invloed hebben. De dampdiffusiew-
eerstand van een laag, ook wel de
µd- of sd-waarde genoemd, is de
vermenigvuldiging van de µ-waarde
en de dikte (uitgedrukt in meter).
Pleisters hebben bijvoorbeeld een
µ-waarde die iets hoger ligt dan
kalkhennep [14][137] en zijn dus
dampremmender, maar omdat ze
meestal maar een beperkte dikte
hebben, zullen ze de uiteindelijke
dampdiffusieweerstand van de wand
amper beïnvloeden.
46 hoofdstuk 2 - Materiaal
Fig. 2-7: de hoeveelheid vocht die 1 m³ materiaal opslaat bij een relatieve vochtigheid van 50% (donkergrijs en donkerrood) en 80% (lichtgrijs en
lichtrood). Kalkhennep zal net als een houtvezelplaat veel vocht opslaan en wordt daarom sterk hygroscopisch genoemd. Metingen uitgevoerd door
het WTCB*, resultaat van EPS afkomstig van [137].
Vochtbuffering Vochtbuffering of
Bouwmaterialen reageren, afhankelijk van hun aard, zeer verschillend op Om te kunnen genieten van de vochtbufferende eigenschappen van het ma- vochtregulatie?
de vochtigheid van de omgeving waarin ze zich bevinden. Zogenaamde teriaal, moeten ze niet alleen voldoende vocht kunnen opslaan, maar moet Soms wordt er beweerd dat kalk-
hygroscopische materialen, zoals het merendeel van de materialen van na- dit vocht ook voldoende snel kunnen worden opgenomen. hennep vochtregulerend werkt. Dit
kan ten onrechte doen uitschijnen
tuurlijke oorsprong, hebben het vermogen om waterdamp die in de lucht zit Kalkhennep bezit een goed tot uitstekend vochtbufferend vermogen (En-
dat het materiaal in staat is de
gels: Moisture Buffer Value, bepaald volgens de “Nordtest” [138]) en zal
vochtigheid van de binnenruimte te
direct in contact te staan met water. dus snel reageren op een wisselende vochtigheid van de binnenruimte (zie regelen. Als de relatieve vochtigheid
Kalkhennep is in staat om veel vocht uit de lucht op te nemen en vast te fig. 2-8). Als het in de ruimte vochtiger wordt, zal er meer vocht de wand in de ruimte stijgt, zal er meer
houden en wordt daarom, net als bijvoorbeeld een houtvezelplaat, sterk hy- instromen en wordt er dus meer vocht opgeslagen. Als het binnen vervol- waterdamp in de kalkhennepwand
gens terug droger is, kan dit vocht terug aan de binnenruimte afgegeven stromen en wordt er meer vocht
vochtigheid van 50%, wat een gangbare waarde is in een woning, kan er al worden. Hierdoor zullen schommelingen van vocht in de ruimte deels wor- gebufferd, en dit tot een even-
wichtstoestand is bereikt. Een
een aanzienlijke hoeveelheid vocht worden opgeslagen in het materiaal (zie den opgevangen [27][29][127][141].
verdere vochtbuffering zal slechts
fig. 2-7). Kalkhennep wordt in principe afgewerkt aan de binnenzijde. In de meeste
plaatsvinden als de luchtvochtigheid
Hoewel minerale wol en cellulose ook dampopen zijn, kunnen ze maar wei- gevallen zal deze afwerking het buffervermogen van de wand verlagen. De verder toeneemt, en omgekeerd
nig vocht opslaan. Om vochtaccumulatie in de wandopbouw bij deze weinig keuze en de dikte van de afwerkingslaag bepaalt in sterke mate het uitein- zal er slechts vocht aan de ruimte
hygroscopische materialen te vermijden, zal er daarom op zijn minst een delijke vochtbufferend vermogen [79][114]. Ook kalkpleisters [54][79] en worden teruggegeven als de rela-
deel van de waterdamp tegengehouden moeten worden, bijvoorbeeld via leempleisters [182], die vaak worden gebruikt als afwerking van kalkhen- tieve vochtigheid daalt. Het materiaal
een OSB-plaat of een dampremmend membraan. Hierdoor zal de globale nep, zullen het buffervermogen verminderen. Een kalkhennepwand met een zal dus reageren op de binnenruimte
en dit in geen geval op een actieve
dampdoorlatendheid van deze wanden verminderen. van deze pleisters zal meestal nog een goed vochtbufferend vermogen heb-
manier regelen. In deze gids wordt
ben, hoewel ook hier het resultaat afhangt van de samenstelling en de dikte
er daarom voor de term “vochtbuf-
van de pleisterlaag. Kalkhennep die afgewerkt wordt met een verflaag of fering” gekozen, wat een correctere
*D
 eze waarden werden gemeten door het WTCB in het kader van traditionele gipskartonplaat zal meestal heel wat minder goed vocht kunnen weergave is van de realiteit.
VLAIO-TETRA-project ‘Kalkhennep. Ontwikkeling van ontwerp- en uit- bufferen [79].
voeringsondersteuning voor de toepassing van kalkhennep in de Vlaamse
bouwsector’. Zie bijlage 1 voor meer informatie.
hoofdstuk 2 - Materiaal 47

Fig. 2-8: vochtbufferend vermogen van kalkhennep op basis van literatuur [22][52][79][114][142]: kalkhennep bezit een goed tot uitstekend vocht-
bufferend vermogen, maar bepaalde types afwerking kunnen dit vermogen sterk verminderen.
Vochtbuffering en ventilatie?
Door het vochtbufferend vermogen
van kalkhennep zullen tijdeli-
jke pieken in de luchtvochtigheid
afgevlakt worden. Deze eigenschap
is echter geen alternatief voor de
ventilatie in een gebouw, aangezien
het vocht voornamelijk wordt op-
geslagen in de wand en er slechts
een zeer kleine hoeveelheid vocht
effectief naar buiten zal worden af-
gevoerd [115]. Bovendien is er voor
een gezond binnenklimaat meer
nodig dan het beheersen van het
vochtgehalte in de
ruimte, zoals de afvoer van polluent-
en. Een correct ontworpen ventilat-
iesysteem (natuurlijk en/of mecha-
nisch) is daarom steeds een must.
Zie § 3.1 voor meer informatie.
*D
 eze waarden werden gemeten door het WTCB in het kader van VLAIO-TETRA-project ‘Kalkhennep. Ontwik-
keling van ontwerp- en uitvoeringsondersteuning voor de toepassing van kalkhennep in de Vlaamse bouwsector’.
Zie bijlage 1 voor meer informatie.
48 hoofdstuk 2 - Materiaal
2.2.2 Kalkhennep en warmte
Met een aandeel van 40% van het totale energiegebruik in Europa zijn Warmtegeleidingscoëfficiënt
gebouwen de grootste verbruiker [144]. Een energie-efficiënt gebouwenpark (λ-waarde)
zal dus bijdragen aan het verlagen van de globale CO₂-uitstoot. Nieuwe De warmtegeleidingscoëfficiënt of
woningen moeten daarom al een hele tijd aan strenge energetische eisen λ-waarde van een materiaal is een
eigenschap van het materiaal die
voldoen en ook op de energetische renovatie van bestaande gebouwen
aangeeft hoeveel warmte er bij een
wordt meer en meer ingezet. Het plaatsen van een isolatiemateriaal is de
constante warmtestroom doorheen
meest efficiënte manier om de warmteverliezen doorheen de buitenwand te het materiaal stroomt, voor een dikte
beperken. van 1 m en een temperatuurverschil
van 1°C (eenheid W/mK). Hoe lager
λ-waarde deze waarde, hoe minder warmte
Metingen op kalkhennepmengsels die courant in Vlaanderen worden ge- er via het materiaal verloren gaat en
dus hoe beter het zal isoleren.
plaatst, geven een λ-waarde (in droge toestand) tussen 0,060 en 0,085 W/
mK voor een volumieke massa tussen 250 en 425 kg/m³*. De λ-waarde van
de meeste traditionele isolatiematerialen ligt lager. Om eenzelfde warm-
teweerstand te realiseren, zal de kalkhennep dus dikker moeten zijn dan
deze traditionele isolatie. Omdat kalkhennep in nieuwbouw meestal rond
of tussen een houten structuur wordt geplaatst, zal de totale wanddikte wel
Waterabsorptie ongeveer dezelfde zijn als bij een traditionele spouwmuur. λ-waarde en de
Naast waterdamp, kan er in een kalkhennepwand ook vloeibaar water De λ-waarde van kalkhennep stijgt bij een hogere volumieke massa van het energieprestatieregelgeving
aanwezig zijn, afkomstig van bijvoorbeeld bouwvocht, condensatie, een lek materiaal (zie fig. 2-9). Er zijn ook verschillen tussen de mengsels onder- (EPB)
of de regen. Uit metingen* blijkt dat kalkhennep in staat is om veel water ling: geprefabriceerde kalkhennepblokken zullen in het algemeen voor een- Wie bouwt of verbouwt in
Vlaanderen, moet de energie-
op korte tijd te transporteren. Het materiaal heeft met andere woorden een zelfde volumieke massa iets beter isoleren. Dit komt omdat de volumieke
prestatieregelgeving volgen (EPB).
sterke capillaire waterabsorptie. massa door verschillende factoren wordt beïnvloed, zoals de mate waarin de
In deze context mag er enkel
Dit betekent onder meer dat wanneer kalkhennep aan een vochtbron wordt kalkhennep wordt verdicht, de verhouding van hennepscheven, bindmiddel
gebruik gemaakt worden van een
blootgesteld, bijvoorbeeld bij onvoldoende bescherming tegen regen, dit en water in het mengsel, het type bindmiddel en additieven en de grootte en gedeclareerde λ-waarde. Dit is
water snel door de kalkhennep kan worden opgenomen en getransporteerd het type hennepscheven; sommige van deze parameters zullen de λ-waarde een verwachte λ-waarde van het
in de wand. Grote hoeveelheden water zijn absoluut te vermijden, niet al- in een andere mate beïnvloeden [23][56][82][114][145-147]. product die berekend is op basis
leen omdat dit nadelig is voor de thermische prestatie van de wand (zie ver- Voor ter plaatse gestorte kalkhennep bestaat er momenteel geen gedecla- van een aantal meetproeven onder
referentievoorwaarden, met een
der), maar ook omdat dit het risico inhoudt dat kalkhennep dan, net als alle reerde λ-waarde. Aangezien deze mengsels op de werf worden gevormd
zekere graad van betrouwbaarheid
plantaardige materialen, zal degraderen [1][80][114][117][119][120][125] en manueel worden verdicht, is er een grote spreiding mogelijk op de reële
en voor de verwachte levensduur
[143]. Een bescherming tegen vochtbronnen, zoals bijvoorbeeld slagregen, λ-waarde in praktijktoepassingen. Een andere mengverhouding of een ande-
en omstandigheden van het geb-
zal dus belangrijk zijn. Hier wordt verder op ingegaan in § 3.1. re verdichtingsgraad zal namelijk de λ-waarde beïnvloeden. Voor ter plaatse ouw [153]. Voor producten waarvan
gestorte kalkhennep moet volgens de huidige regels de waarde bij ontstente- deze waarde niet gekend is, moet de
nis voor licht beton gebruikt worden [155]: 0,12 W/mK voor mengsels met λ-waarde bij ontstentenis gebruikt
een volumieke massa lager dan 350 kg/m³ [34]. worden. Deze standaardwaarden zijn
De λ-waarde van de gemeten proefstukken ligt telkens ruim onder de waar- terug te vinden in tabellen en zullen
logischerwijs slechter uitkomen dan
de bij ontstentenis die in de EPB-context gebruikt wordt. De laagste waarde
de gemiddelde waarde die voor een
bij ontstentenis is vastgelegd voor mengsels met een volumieke massa lager
product te verwachten is [154].
dan 350 kg/m³. De kalkhennep die in Vlaanderen wordt toegepast, vooral
voor ter plaatse gestorte mengsels, is vaak nog een stuk lichter. Dat de me-
tingen gunstiger zijn dan de waarde bij ontstentenis, is te verwachten,
hoofdstuk 2 - Materiaal 49
Fig. 2-9: warmtegeleidingscoëfficiënt in droge toestand stijgt bij een hogere volumieke massa van het kalkhennepmengsel, op basis van metingen Fig. 2-10: warmtegeleidingscoëfficiënt in droge toestand (donkergrijs- en -rood) en bij een relatieve vochtigheid van 80% (lichtgrijs- en rood). Bij
uitgevoerd door het WTCB* en resultaten uit de literatuur [82][92][134][145][146][148- 152]. De trendlijn is opgesteld in een eerder onderzoek [50]. kalkhennep is de toename van de λ-waarde net als bij de houtvezelplaat groter dan voor de weinig hygroscopische materialen*.
De waarde bij ontstentenis is deze die gebruikt wordt in de EPB-context [34].

aangezien zo’n standaardwaarde net bedoeld is als veilige waarde. Boven- NOOT Vervolg NOOT pag. 50
dien gaat het hier om individuele metingen op droge materialen, die voor De eigenschappen van hout Omdat de warmte doorheen Meting relatieve vochtigheid in kalkhennepwand
geen enkel materiaal gebruikt kunnen worden in de EPB-context. verschillen afhankelijk van een muur ook in die richting
de richting. Hout wordt daar- stroomt en omdat hennep- De relatieve vochtigheid in een materiaal is afhankelijk van verschillen-
Impact van vocht op de λ-waarde om een anisotroop materiaal scheven minder goed isole- de zaken: de binnen- en buitenomgeving waarin het zich bevindt, maar
Als een materiaal vocht opneemt, zal de isolerende capaciteit dalen. Water genoemd. Warmte zal bijvoor- ren in de langsrichting van ook de specifieke wandopbouw. Hoewel een relatieve luchtvochtigheid
isoleert namelijk zo’n 20 keer slechter dan stilstaande lucht die zich in de beeld gemakkelijker getrans- de scheef, zal de thermische van 80% in een ruimte normaal gezien niet voorkomt, zijn dergelijke
poriën bevindt. porteerd worden in de richting isolatie iets lager liggen. Voor hoge waardes in bepaalde wandopbouwen wel mogelijk. Tijdens een
Kalkhennep is een sterk hygroscopisch materiaal en zal dus zelfs in een van de houtvezels (longitudi- daken is er het omgekeerde meetcampagne* in een gebouw met kalkhennep als binnenisolatie, werd
omgeving met een lage relatieve luchtvochtigheid al heel wat vocht op- naal). Voor een hennepscheef fenomeen. De hennepscheven er in de kalkhennep (zie fig. 2-11) een relatieve vochtigheid van 80%
slaan (zie eerder § 2.2.1). Dit is voordelig om vocht uit de ruimte te kunnen is dit niet anders: warmte zal liggen opnieuw voornamelijk gemeten, ondanks de normale relatieve luchtvochtigheid van 40 tot 60%
bufferen, maar zal als gevolg hebben dat het materiaal in de praktijk minder vlotter kunnen stromen in de horizontaal, maar hier is de van de binnenruimte (zie fig. 2-12).
goed isoleert dan in droge toestand [23][29][82][156]. Om de impact van dit langsrichting van de scheef. warmtestroom loodrecht op de
vocht op de λ-waarde te onderzoeken, worden de proefstukken van kalk- Als verse kalkhennep wordt richting van de hennepsche-
hennep eerst bij een bepaalde vochtigheid geconditioneerd alvorens ze te verdicht, zullen de hennep- ven. Voor eenzelfde mengsel
meten. scheven voornamelijk horizon- dat op eenzelfde manier wordt
Bij een relatieve vochtigheid van 50% stijgt de λ-waarde van kalkhennep taal komen te liggen. Dit effect verdicht, zullen daken daarom
met 5% ten opzichte van de droge toestand, bij een relatieve vochtigheid zal meer uitgesproken zijn als beter isoleren dan muren. Dit
van 80% bedraagt de stijging zo’n 7 à 8%* (zie fig. 2-10). Als het materiaal er meer wordt verdicht. Bij een verschil bedraagt zo’n 5% voor
echter volledig verzadigd is met water, kan de λ-waarde toenemen met een kalkhennepmuur zullen er dus lichte mengsels en 13% voor
factor 4 à 5 [29]. Er moet dus vermeden worden dat de wand zeer nat kan veel scheven van binnen naar zwaardere mengsels*, maar
worden, bijvoorbeeld wanneer de wand onvoldoende beschermd is tegen buiten gericht zijn. kan zelfs oplopen tot 50% voor
slagregen. Voor een wand die hygrothermisch goed is ontworpen, blijft de Lees verder pag. 51 zeer zware mengsels [145]. Fig. 2-11: positie van de sensor (rode cirkel) in een wand die langs de binnenzijde werd
geïsoleerd met kalkhennep.
impact redelijk klein.

50 hoofdstuk 2 - Materiaal hoofdstuk 2 - Materiaal 51


Latente warmte
Warmte komt voor in voelbare en latente vorm. Voel-
bare warmte is warmte die een temperatuurstijging
veroorzaakt, latente warmte is gerelateerd aan een fa-
seovergang van een stof. Als je water wil koken, dan zal
de temperatuur van het water stijgen (voelbare warmte)
tot het kookpunt, maar niet meer verder stijgen. Alle
extra warmte wordt gebruikt om het water te doen ver-
dampen (latente warmte). Om water te verdampen, is er
dus energie nodig. Dat is ook de reden waarom het koud
aanvoelt als je uit een douche stapt. Omgekeerd zal er
warmte worden vrijgegeven als waterdamp condenseert.
Kijken we naar de context van een gebouw, dan houdt
de λ-waarde van een materiaal enkel rekening met de
voelbare warmte. Als vocht echter kan condenseren in
de constructie, dan zal er warmte worden vrijgegeven.
Deze warmte zal het temperatuurverloop beïnvloeden en
kan bijgevolg de hoeveelheid voelbare warmte doorheen
de wand beïnvloeden [157][158].
*D
 eze waarden werden gemeten door het WTCB in het kader van VLAIO-TETRA-project ‘Kalkhennep. Ontwik-
keling van ontwerp- en uitvoeringsondersteuning voor de toepassing van kalkhennep in de Vlaamse bouwsector’.
Zie bijlage 1 voor meer informatie.
52 hoofdstuk 2 - Materiaal
Fig. 2-12: ondanks een
normale luchtvochtigheid
van de binnenruimte tussen
40 en 60% (grijs) bedraagt
de relatieve vochtigheid
in de kalkhennep 80%
(rood), hetgeen eigen is
aan binnenisolatie. Voor de
duurzaamheid van de wand
vormt deze waarde geen
enkel probleem, maar de
isolerende waarde zal wel
hoger liggen dan in droge
toestand.
Hoewel kalkhennep in staat is om vocht op te slaan in
zijn poriën, zal dit in de praktijk maar weinig invloed
hebben op het globale warmteverlies aangezien het
gecondenseerde vocht (waarbij warmte werd afgege-
ven) op een later tijdstip terug zal verdampen (waar-
voor warmte nodig is) [160]. Ook de metingen van de
U-waarde die later in deze gids worden beschreven,
geven geen aanwijzing voor een effect van de latente
warmte.
2.2.3 Kalkhennep en thermische inertie
De thermische inertie van een materiaal is een maat
voor de warmteopslag van een materiaal die zal plaats-
vinden bij wisselende warmtestromen [140]. Een wand
met een hoge thermische inertie zal er voor zorgen dat
pieken in de buitentemperatuur binnen in de ruimte
slechts later zullen worden waargenomen (faseverschui-
ving) en dat de schommelingen in de buitentemperatuur
binnen afgevlakt zullen worden (demping).
De thermische inertie hangt niet alleen af van de vo-
lumieke massa van het materiaal (daarom kan de term
“thermische massa” misleidend zijn), maar ook van zijn
λ-waarde en soortelijke warmte [140][161]. De soorte-
lijke warmte van een materiaal geeft aan hoeveel ener-
gie er nodig is om de temperatuur van het materiaal te
laten stijgen; hoe hoger deze waarde, hoe meer warmte
er in het materiaal kan worden opgeslagen.
Kalkhennep bezit een interessante thermische inertie.
De praktische gevolgen voor de warmteverliezen in de
winter en het comfort in de zomer worden in volgende
twee delen besproken.
Thermische inertie en
warmteverliezen
Om energieverliezen doorheen de buitenschil te beper-
ken, heeft Vlaanderen, net als veel andere overheden,
een maximale U-waarde voor deze buitenschil opge-
legd. Deze waarde wordt bepaald door de λ-waarde en
de dikte van de verschillende lagen waaruit de wand is
opgebouwd en houden geen rekening met de thermische
inertie van de wand.
De impact van de thermische inertie op de globale
warmtebehoefte van een gebouw is echter verwaarloos-
baar [29][140]. Een gebouw met een hoge inertie zal
trager afkoelen dan een lichte constructie, maar daar
tegenover staat dat het ook langer zal duren alvorens de
ruimte is opgewarmd.
Om de warmteverliezen doorheen een wand te vermin-
deren, is het dus vooral nuttig om de U-waarde van de
wand te verlagen, onafhankelijk van zijn thermische
inertie.
Thermische inertie en
oververhitting
Gebouwen met een hoge thermische inertie zullen in het
algemeen een lager risico op oververhitting hebben dan
gelijkaardige lichte constructies [140]. De aanwezig-
heid van kalkhennep zal hier dus een positief effect op
hebben.
Kalkhennep heeft een lage diffusiviteit (dit betekent dat
een temperatuurpiek maar traag doorheen de wand zal
evolueren), waardoor de warmte van de buitenomgeving
slechts traag wordt overgedragen naar binnen (deze
zogenaamde faseverschuiving kan zelfs 15 uur bedragen
[29]. Dit lijkt veelbelovend, maar om het zomercomfort
te beoordelen, moet er naar de volledige woning geke-
ken worden. In de praktijk zal de warmte meestal niet
via de muren maar via de ramen het huis binnentreden.
In de meeste gevallen zal thermische inertie daarom niet
de meest doorslaggevende rol spelen tegen oververhit-
ting. Andere ontwerpparameters, zoals de hoeveelheid
en oriëntatie van ramen, de aanwezigheid en bediening
van zonwering en het openen van vensters tijdens de
nacht (passieve nachtkoeling), hebben een grotere
impact op het zomercomfort [83][140][162]. In een ge-
bouw met weinig thermische inertie maar met een goede
strategie tegen oververhitting (bv. een efficiënte zonwe-
ring en nachtkoeling) zal het doorgaans comfortabeler
zijn in de zomer dan in een woning met veel thermische
inertie maar zonder verdere maatregelen.
Dat blijkt ook uit metingen* die tijdens een hittegolf
werden uitgevoerd in vier woningen met kalkhennep.
In drie van de vier woningen, waarbij geen bijkomen-
de maatregelen tegen oververhitting werden getroffen,
steeg de binnentemperatuur boven de 30°C (zie fig.
2-13). Slechts één woning slaagde er in om de binnen-
temperatuur comfortabel te houden, mede dankzij het
’s nachts openen van de ramen. Enkel de aanwezigheid
van kalkhennep volstond in deze woningen dus niet om
het in de woning voldoende koel te houden.
Om een aangenaam zomercomfort te garanderen, zal
het dus vooral van belang zijn om de zonnetoetreding
te beperken (door een gunstige oriëntatie van de ra-
hoofdstuk 2 - Materiaal 53
men of door een correct bediende buitenzonwering) en
het gebouw te laten afkoelen door ‘s nachts de ramen
te openen. Als er rekening wordt gehouden met deze
prioritaire maatregelen, dan zal de thermische inertie
Meting binnentemperatuur t.o.v. buitentemperatuur
van kalkhennep ook bijdragen in de strijd tegen over-
verhitting. De thermische inertie alleen zal in de meeste
gevallen echter niet volstaan om het in de zomer vol-
doende koel te houden.
Samenvatting hygrothermische eigenschappen
1. K alkhennep is een dampopen materiaal met een zeer goed vochtbufferend ver-
mogen. Hierdoor kunnen tijdelijke pieken in de luchtvochtigheid afgevlakt wor-
den. Vergeet wel niet om de woning altijd te voorzien van een goed ontworpen
ventilatiesysteem (natuurlijk en/of mechanisch).
2. Kalkhennep is een isolerend materiaal en zal dus bijdragen aan de energie-ef-
ficiëntie van de woning. In vergelijking met traditionele isolatiematerialen heeft
het wel een hogere λ-waarde, waardoor het in een dikkere laag moet worden
geplaatst om eenzelfde warmteweerstand te verkrijgen (zie foto 2-8). In nieuw-
bouw wordt kalkhennep meestal rond of tussen een houten structuur geplaatst,
waardoor de wand uiteindelijk ongeveer even dik zal zijn als een traditionele
spouwmuur.
3. Kalkhennep heeft een interessante thermische inertie, wat kan bijdragen tot een
aangenaam zomercomfort. Voorzie echter altijd bijkomende maatregelen, zoals
een efficiënte buitenzonwering en de mogelijkheid om ’s nachts de ramen te
openen. De thermische inertie van kalkhennep alleen zal niet volstaan om het in
de zomer comfortabel te houden.

Fig. 2-13: meting binnen-

temperatuur en buiten-
temperatuur in 3 van de
4 gemonitorde gebouwen
tijdens een hittegolf. In de
woning waar bijkomen-
de maatregelen tegen
oververhitting getroffen
werden (Lanaken), bleven
de binnentemperaturen
beduidend lager dan in de
andere woningen.

Foto 2-8: (P. Istace) in vergelijking met traditionele isolatiematerialen heeft kalkhennep een hogere λ-waarde, waardoor het in een dikkere laag moet
worden geplaatst om eenzelfde warmteweerstand te verkrijgen.

54 hoofdstuk 2 - Materiaal hoofdstuk 2 - Materiaal 55

 2.3 Andere eigenschappen
Een korte toelichting

Naast de hygrothermische eigenschappen van kalkhennep, zijn er nog een aantal andere
in het oog springende eigenschappen die het materiaal karakteriseren.
Akoestiek, draagvermogen, brandreactie en milieubelasting bij kalkhennep
zijn onderzocht via beschikbare wetenschappelijke literatuur. De resultaten daarvan
worden in het volgende onderdeel kort toegelicht.

2.3.1 Akoestische eigenschappen

Voor de akoestische eigenschappen moet er een onderscheid gemaakt wor- Absorptiecoëfficiënt α van een
den tussen enerzijds de geluidsabsorptie en anderzijds de geluidsisolatie van materiaal
kalkhennep. Men kan het begrip absorptiecoëffi-
De geluidsabsorptie geeft aan in welke mate het geluid in een ruimte wordt ciënt α definiëren als de verhouding
van het verdwenen geluidsvermogen
geabsorbeerd. Kalkhennep op zich heeft een goede geluidsabsorptie, maar
tot het invallende geluidsvermogen.
omdat het meestal bepleisterd wordt, zal de uiteindelijke geluidsabsorptie
Deze dimensieloze grootheid is bv.
van de wand sterk dalen en vooral afhangen van de samenstelling van de gelijk aan 0 voor perfect (niet-besta-
pleisterlaag. ande) reflecterende wanden en
De geluidsisolatie bepaalt in hoeverre geluid doorheen een wand tegen- gelijk aan 1 (binnen zekere grenzen)
gehouden wordt. Een kalkhennepwand zonder pleisterlaag heeft een zeer wanneer het geluid invalt op een
lage geluidsisolatie. Maar ook met pleisterlaag zal de geluidsisolatie eerder openstaand raam (vermits daar
geen geluidsvermogen weerkaatst
beperkt zijn doordat de dichtheid van kalkhennep relatief laag is. Op het
wordt) [185].
omgevingslawaai dat van buiten komt zal kalkhennep meestal maar weinig
impact hebben, want deze zogenaamde directe geluidsgevelisolatie wordt
voornamelijk beïnvloed door de zwakkere elementen in de gevel, zoals de
ramen, rolluiken en ventilatieroosters. Gewogen
geluidsverzwakkingsindex Rw
Geluidsabsorptie van een wand
De absorptie van poreuze materialen wordt voornamelijk beïnvloed door De volgens NBN EN ISO 717-1
de open porositeit en de stromingsweerstand, en in tweede instantie door de gewogen geluidsverzwakkingsin-
dex van de wand is een waarde die
tortuositeit en karakteristieke lengte (akoestische materiaalparameters die
aangeeft hoeveel geluid er door
de grilligheid van de poriënstructuur weergeven). Bij toepassing van een
de wand wordt tegengehouden, in
poreus materiaal op een harde ondergrond, speelt bovendien de dikte van een labo-testopstelling waarbij er
het poreus materiaal een belangrijke invloed. geen geluid via flankerende wanden
De open porositeit van kalkhennep schommelt tussen 60 en 90 % [23][26] overgedragen kan worden. Het is
[82][96][98] en is vooral afhankelijk van de dichtheid van het uiteindelij- dus een eigenschap specifiek voor
ke materiaal. De stromingsweerstand varieert sterk, met gerapporteerde de wand. Hoe hoger deze waarde,
hoe meer geluid er tegengehouden
waarden tussen 2500 en 200000 Ns/m4. De structuur van kalkhennep wordt
wordt door het bouwelement.
gekarakteriseerd door een dubbele porositeit: mesoporiën (~1 mm) tussen
partikels en microporiën in de partikels van hennep (~ 10-60 μm) en van
het bindmiddel (~ 1 μm). Het zijn enkel de mesoporiën die meespelen bij de
akoestische absorptie [183].

56 hoofdstuk 2 - Materiaal hoofdstuk 2 - Materiaal 57

De geluidsabsorptiecoëfficiënt is sterk frequentie-
afhankelijk. De absorptie van kalkhennep vertoont
typisch een maximum in het middenfrequente gebied.
Globaal is bijvoorbeeld een geluidsabsorptiewaarde αw
= 0.85 haalbaar met 12 cm dikke kalkhennepblokken
[35].
De geluidsabsorptie van kalkhennep wordt verbeterd
bij een grotere dikte (waarbij de absorptiepiek ook
verschuift naar lagere frequenties) [50], een lagere
volumieke massa (door onder meer de hogere porositeit
[23], vooral als deze volumieke massa lager is dan 375
kg/m³ [184], een hogere hoeveelheid hennep ten opzich-
te van bindmiddel [50][183][184] en het gebruik van
kalk of klei als bindmiddel in plaats van cement [24]
[183][184]. Andere parameters zoals het type hennep
[183], de viscositeit van het bindmiddel (bepaald door
het watergehalte) [23][184] en de hoeveelheid vocht in
de kalkhennep door een verhoogde relatieve vochtigheid
van de omgeving [23] hebben een beperkte invloed. Een
optimalisatie van de geluidsabsorptie bij welbepaalde
frequenties is mogelijk door te spelen met de samenstel-
ling en het productieproces [183].
Hoewel kalkhennep op zich een goede geluidsabsorptie
heeft, wordt het meestal bepleisterd. De absorptiecoëffi-
draagstructuur geïntegreerd in de kalkhennepwand is
beperkt [183]. Deze geluidsisolatiewaarden zijn enkel
geldig voor een kalkhennep met bepleistering.
Voor ongepleisterde wanden wordt de geluidsisolatie
bepaald door de porositeit en stromingsweerstand (naast
de dikte), en niet meer door de oppervlaktemassa. In
dit geval kan de geluidsisolatie met meer dan 30 dB
terugvallen onder de verwachte waarde op basis van de
massa [183], de Rw-waarde bedraagt dan slechts 10 dB
of minder. Het poreuze karakter heeft namelijk zeer na-
delige gevolgen voor de geluidsisolatie van kalkhennep
op zich: de geluidsisolatie wordt voornamelijk bepaald
door de geluidstransmissie via de poriën, waardoor de
inertie van de wand niet wordt geactiveerd door de ge-
luidsgolven. De wand dient dus minstens aan één zijde
bepleisterd te worden om over een geluidsisolatie van
enige betekenis te beschikken. De invloed van de extra
massa van deze pleister is niet te verwaarlozen.
Kalkhennep wordt vaak ook als voorzetwand gebruikt,
bijvoorbeeld in het geval van binnenisolatie. Er is geen
concrete informatie beschikbaar over de geluidsisolatie-
verbetering, maar de dynamische stijfheid van kalk-
hennep zou te hoog zijn om van een goede akoestische
voorzetwand te kunnen spreken.
2.3.2 Mechanische eigenschappen
Kalkhennep is zelfdragend, maar kan niet gebruikt worden als dragende
structuur (zie foto 2-9). De mechanische eigenschappen van kalkhennep
zijn sterk afhankelijk van de hoeveelheid bindmiddel en dus de uiteindelijke
volumieke massa [50][100]. Ook het hydraulisch karakter van het bindmid-
del speelt een rol, zeker in een vroeg stadium van de uitharding [60].
Kalkhennep heeft een druksterkte tussen 0,1 en 1,15 MPa [50][60][146]
[168-170]. Voor de mengsels die in Vlaanderen worden toegepast, ligt de
druksterkte onder de 0,3 MPa [171]. Dit is veel lager dan de waarde van
andere bouwmaterialen die als dragende constructie in woningen worden
gebruikt (zie fig. 2-14).
Het duurt zo’n 3 maanden alvorens vers gestorte kalkhennep het grootste
deel van zijn druksterkte bezit. Door het trage carbonatatieproces, duurt het
vaak zelfs langer dan een jaar alvorens de uiteindelijk sterkte bereikt is [60].
De relatieve luchtvochtigheid heeft een sterke invloed op de initiële druk-
sterkte van de kalkhennep.
In labo-condities bij 20°C blijkt kalkhennep na 28 dagen de hoogste druk-
sterkte te behalen bij een relatieve vochtigheid van 50%. Vooral bij een
hogere relatieve vochtigheid (75% en 98%) is de druksterkte na 28 dagen
beduidend lager [48].
Materiaal Druksterkte (MPa) Bron

ciënt daalt significant bij het aanbrengen van een pleis- Ingeblazen droge kalkhennep heeft een open porosi- Kalkhennep < 0,3 [171]
terlaag [24]. De poriënstructuur van de kalkhennep is teit van meer dan 90 %. Het materiaal heeft hierdoor
Cellenbeton 1,8 - 5 [172]
immers niet meer zichtbaar voor het invallende geluid. een zeer hoge absorptiewaarde [24], maar op zichzelf
De geluidsabsorptie zal in dit geval voornamelijk be- verwaarloosbare geluidsisolerende eigenschappen. Voor Keramische snelbouwsteen 10 - 25 [173]
paald worden door de samenstelling van de pleisterlaag. een dubbele wand (twee deelwanden gescheiden door
Beton (woningen) 25 - 45 [174]
een luchtspouw, eventueel (deels) opgevuld door een
Geluidsisolatie absorberend materiaal) die akoestisch goed scoort, ko- Beton (speciale toepassingen) > 80 [174]
De geluidsisolatie van gepleisterde muren opgebouwd men zeer poreuze materialen (zoals minerale wol) wel
uit kalkhennep wordt in de eerste plaats bepaald door de zeer goed van pas om de geluidsisolatie te optimalise- Fig. 2-14: praktische druksterktes voor verschillende bouwmaterialen

oppervlaktemassa (uitgedrukt in kg/m²). Door de lage
volumieke massa van kalkhennep is de geluidsisolatie
van kalkhennep relatief beperkt. Het zijn dan ook voor-
namelijk de varianten met een volumieke massa hoger
dan 500 kg/m³ of dikkere muren die in aanmerking
kunnen komen indien een minimale geluidsisolatie moet
gegarandeerd worden [184]. Concreet worden geluids-
isolatiewaarden Rw gerapporteerd tussen 37 en 48 dB
voor gepleisterde wanden met een oppervlaktemassa
tussen 45 en 230 kg/m². De invloed van een houten
ren. Deze ingeblazen kalkhennep kan dus als alternatief
isolatiemateriaal in dubbele wanden en voorzetwanden
gebruikt worden zonder nadelig effect op de geluidsiso-
latie [185].
Voor meer informatie: www.normen.be/akoestiek
Foto 2-9: wapening in holte kalkhennepblok,
waarin beton gegoten kan worden voor het
bekomen van een dragende structuur

58 hoofdstuk 2 - Materiaal hoofdstuk 2 - Materiaal 59

2.3.3 Brandreactie 2.3.4 Milieubelasting
De brandreactie geeft de brandbaarheid van een bouwproduct weer en Maatschappelijke uitdaging
speelt een rol bij het ontstaan en de verspreiding van een brand. De brand- Wereldwijd is de bouwsector verantwoordelijk voor
reactie van een materiaal wordt gekenmerkt door een Europese classificatie, ongeveer 50% van het grondstoffenverbruik [129].
afhankelijk van de mate waarin het product brandbaar is (hoofdklasse A1 Daarnaast is meer dan één derde van het energiever-
tot F), rook zal ontwikkelen (klasse s1 tot s3) of brandende druppels kan bruik en bijna 40% van de totale CO₂-uitstoot toe te
produceren (klasse d0 tot d2). schrijven aan de bouw en het gebruik van gebouwen
De brandreactietesten die in het kader van de technische goedkeuring ATG [180]. De bouwsector staat dan ook voor een enor-
op de kalkhennepblokken van IsoHemp werd uitgevoerd, heeft geresulteerd me uitdaging om haar bijdrage aan maatschappelijke
in een klasse B-s1, d0 [171]. Dit betekent dat het product geen brandover- problemen, zoals de uitputting van eindige grondstoffen
slag zal veroorzaken, maar wel kan bijdragen aan de verdere ontwikkeling en fossiele brandstoffen en de klimaatopwarming, in de
van een brand, met de meest gunstige categorie wat betreft de productie van toekomst drastisch te verminderen.
rook (doorzichtige rook) en brandende druppels (geen druppels gedurende De voorbije jaren zijn de energieprestatie-eisen voor
de eerste 10 minuten) [163]. zowel nieuwbouw als renovatie stelselmatig strenger
In de literatuur werd (voor een andere kalkhennepsamenstelling) een klasse geworden. Vanaf 2021 moeten gebouwen die onder de
C-s1 d0 gevonden [146], wat betekent dat het geteste product in grotere energieprestatieregelgeving vallen, voldoen aan de BEN
mate brandbaar is en zelf brandoverslag kan veroorzaken [163]. Volgens de (Bijna-energieneutraal)-eisen [34]. Door deze steeds
auteur ligt het resultaat wel dicht bij klasse B, zoals de blokken van Iso- strenger wordende energieprestatie-eisen neemt het
Hemp, en is de slechtere klasse voornamelijk te wijten aan het slecht men- energieverbruik van gebouwen tijdens de gebruiksfase
gen van het product. Hennepscheven zijn namelijk op zich brandbaar, maar af, maar wordt het aandeel van de gebruikte materialen
worden beschermd als ze goed omhuld zijn met kalk (zie foto 2-10) [1]. in de globale milieu-impact van een gebouw steeds be-
Of kalkhennep op vlak van brandreactie zonder bijkomende maatregelen langrijker. Om de milieu-impact van gebouwen verder
mag toegepast worden, is afhankelijk van de eisen die voor de specifieke si- te verlagen is het daarom noodzakelijk om niet alleen te
tuatie gelden. De vereiste brandreactie is namelijk afhankelijk van verschil- focussen op het verder verhogen van de energie-
lende factoren. Het type gebouw speelt een rol: voor eengezinswoningen efficiëntie tijdens de gebruiksfase, maar om hierbij ook
zijn er bijvoorbeeld geen eisen opgelegd naar brandreactie. Ook het type zoveel mogelijk gebruik te maken van materialen met
lokaal en de personen in het gebouw (al dan niet zelfredzaam, al dan niet een lage milieu-impact die bij voorkeur grotendeels zijn
slapend) hebben een invloed op de eisen. Voor bijvoorbeeld de wanden van vervaardigd uit hernieuwbare grondstoffen.
evacuatiewegen met niet-zelfredzame bezetters of van collectieve keukens Hennep is een nagroeibare grondstof die recent steeds
wordt een hoofdklasse A2 [164] vereist en zal kalkhennep dus niet zonder vaker gebruikt wordt als ecologisch alternatief voor
bijkomende maatregelen toegepast kunnen worden. verschillende toepassingen. In vergelijking met de teelt
van veel andere vezelgewassen heeft de hennepteelt
Voor meer informatie: www.normen.be/brand en WTCB-Contact 2019/1. Foto 2-10: brandreactie kalkhennep immers een lage milieu-impact [103]. Om kalkhennep te
produceren worden hennepscheven gemengd met water,
LCA (zie pag. 61) kalk en additieven (zie § 2.1). Ondanks de aanwezigheid
De levenscyclusanalyse (Life Cycle Analysis of LCA) is een methode om de milieu-impact van een bouwproduct, van kalk als bindmiddel, waarbij er tijdens de productie
een bouwelement of een gebouw te kwantificeren. Bij de analyse wordt rekening gehouden met alle activiteiten die veel CO₂ vrijkomt, tonen verschillende studies aan dat
plaatsvinden tijdens de levenscyclus van een product/element/gebouw: van de ontginning van de grondstoffen en
constructiemethodes met kalkhennep een lagere milieu-
energie tot de afbraak en de afvalverwerking.
impact hebben dan veel conventionele constructieme-
De milieu-impact wordt uitgedrukt aan de hand van 17 individuele milieu-impactindicatoren, waaronder klimaat-
verandering, fijnstofvorming, uitputting van grondstoffen,... die herleid worden tot één getalscore. Deze getalscore thodes [128]. Bouwen met kalkhennep vormt dan ook
stelt de maatschappelijke kost voor om de desbetreffende milieuproblemen te vermijden of te compenseren. Hoe een meer ecologisch alternatief voor de meer conventi-
hoger deze score , hoe hoger de impact op het milieu. [133][165] onele constructiemethodes en bestaat – in tegenstelling
60 hoofdstuk 2 - Materiaal
tot de klassieke isolatiematerialen - grotendeels uit na-
groeibare materialen die lokaal geteeld kunnen worden.
Milieu-impact
Verschillende LCA*-gebaseerde studies tonen het
ecologisch potentieel van kalkhennep als bouwmateri-
aal aan (oa. [30][88][101][102][128]). Door verschillen
in aannames, functionele eenheden en systeemgrenzen
is het onderling vergelijken en combineren van deze
LCA-gebaseerde gegevens niet eenvoudig of zelfs
onmogelijk. Ook de mengselsamenstelling (grondstof-
fen en mengverhoudingen), de uitvoeringswijze en de
toepassing beïnvloeden de resultaten. De milieu-impact
is bovendien sterk afhankelijk van de lokale context,
bijvoorbeeld door de beschikbaarheid van grondstoffen,
de energiemix of de transportwijze.
Uit zowel Frans ([30][102]) als Brits [88] onderzoek
blijkt dat kalkhennep als wandelement een positieve
bijdrage levert aan de strijd tegen de klimaatopwarming
en gelijkaardige resultaten worden verwacht voor de
Vlaamse context. Bovenstaande publicaties tonen op
basis van LCA aan dat er dankzij de CO₂-opslag via
fotosynthese (tijdens de groei van de hennepplant) en
carbonatatie (tijdens de uitharding van kalk) in de kalk-
hennepwand meer CO₂ wordt opgenomen dan er wordt
uitgestoten tijdens de productie.
Rekening houdend met zowel de levenscyclusfasen A1-
A3 (productie), A4-A5 (bouw) als C1-C4 (levenseinde),
wordt ook voor bepaalde kalkhennepblokken (IsoHemp
- LCA-studie uitgevoerd door de ULg) [176] en prefab
wandelementen met kalkhennepvulling (Hemp in a box
- LCA-studie uitgevoerd door VITO) [177] een netto-re-
ductie van broeikasgassen teruggevonden.
Als kanttekening bij deze berekeningen dient wel bena-
drukt te worden dat om de volledige milieu-impact te
beoordelen, ook de bijdrage aan andere milieu-impact-
categorieën moet beschouwd worden en er bij voorkeur
een analyse op gebouwniveau gemaakt wordt.
*LCA: zie vorige pagina
hoofdstuk 2 - Materiaal 61
 2.4 Variantes op de samenstelling
Andere samenstellingen, andere prestaties

De voorbije hoofdstukken maken duidelijk dat kalkhennep een materiaal is

met eigenschappen die kunnen variëren afhankelijk van de exacte samenstelling,
zowel wat betreft de bestanddelen als wat betreft de verhouding van deze bestanddelen.
Ook de plaatsing en de afwerking bepalen in belangrijke mate de uiteindelijke prestaties
van het materiaal.

Verhouding bindmiddel/scheven compactiegraad tijdens de plaatsing is een belangrijke

Aangezien de verhoudingen van de bestanddelen in een
kalkhennepmix een impact hebben op de prestaties van
het materiaal, is het belangrijk daar rekening mee te
houden bij de keuze van de kalkhennepmengeling voor
een specifieke toepassing.
De verhouding hennep/kalk is bijvoorbeeld mede
verantwoordelijk voor de effectieve thermische isola-
tiewaarde of de λ-waarde van de uitgeharde kalkhennep
[50][82]. Ook de druksterkte wordt beïnvloed door deze
verhouding [96][135]. Meer hennep geeft een lichter
mengsel (lagere volumieke massa) dat beter isoleert
[50][82], maar een lagere druksterkte heeft [48][135].
Zo zal in de kalkhennepmix voor een wand de verhou-
ding hennep/kalk in ideale omstandigheden groter zijn
dan bij een kalkhennepmix voor een vloer en kleiner
zijn dan bij een kalkhennepmix voor een dak [8]. Voor
een vloer is een draagkrachtiger mengsel gewenst, voor
toepassing in een dak mag het draagvermogen minder
zijn.
Een lichter mengsel vertoont door zijn hogere porositeit
ook een hoger geluidsabsorptievermogen [23][26][48],
al mag het belang van de afwerking van een kalkhen-
nepwand voor de geluidsabsorptiecoëfficiënt van de
wand niet uit het oog verloren worden. Door het minder
poreuze oppervlak van een bepleistering op een wand
kan de geluidsabsorptiecoëfficiënt in bepaalde gevallen
zelfs halveren [24].
Compactiegraad
Niet enkel de verhoudingen van de bestanddelen in
kalkhennep zijn bepalend voor de akoestische, hygro-
thermische of mechanische eigenschappen. Ook de
factor (zie foto 2-11).
Minder verdichten of aandrukken tijdens het plaatsen
van de kalkhennep heeft een hogere porositeit (verbon-
den poriën) tot gevolg. Hoe meer poriën, hoe beter de
uiteindelijke λ-waarde van kalkhennep [50][52][56]
[82][93][94][136]. Ook de vochtbuffering (MBV) en de
waterdampdoorlatendheid van uitgeharde kalkhennep
verbeteren ten gevolge van een hogere open porositeit
bij een lagere compactiegraad [52]. Door zijn grote
vochtbufferende vermogen in het algemeen, zal de
thermische geleidbaarheid λ van gedroogde kalkhennep
onder de wisselende relatieve vochtigheid van de om-
geving in belangrijke mate variëren (zie § 2.2) [50][82].
De compactiegraad blijkt echter een grotere invloed te
hebben op de thermische geleidbaarheid van kalkhennep
dan deze schommelingen in relatieve vochtigheid [82].
Een verminderde porositeit (kleinere mesoporiën) door
een hogere compactiegraad zal ook het geluidsabsorbe-
rend vermogen van kalkhennep doen afnemen [26][179]
(zie § 2.3.1).
Wanneer de kalkhennep steviger wordt aangedrukt, zal
de druksterkte toenemen [48][50][136]. De volumieke
massa neemt verder toe [23][29][93], maar de kalk-
hennep droogt trager uit [1][29][93] en de carbonatatie
vertraagt [51].
Een uniforme samenstelling en wijze van compactering
draagt bij tot het bekomen van een homogene warmte-
weerstand van de kalkhennepwand. Door een grotere
controle op het productieproces kan verondersteld
worden dat bij prefab blokken en prefab wandpanelen
de compactiegraad en de daaruit resulterende volumieke
massa bij eenzelfde samenstelling meer uniform is.

62 hoofdstuk 2 - Materiaal hoofdstuk 2 - Materiaal 63

Hoeveelheid aanmaakwater of teniet gedaan worden door de afwerkingslaag. Zowel
Zoals eerder vermeld, heeft ook de hoeveelheid aan- het vochttransport doorheen een kalkhennepwand als
maakwater een invloed op de uiteindelijke prestaties van de geluidsabsorberende prestaties bijvoorbeeld kunnen
de gedroogde kalkhennep. Wanneer meer water wordt door het aanbrengen van een slecht gekozen
toegevoegd aan het kalkhennepmengsel, zal de uitein- afwerkingslaag drastisch verminderen [26][54][55].
delijke volumieke massa van de gedroogde kalkhennep
lager liggen, waardoor de thermische geleidbaarheid λ
in principe ook lager zal zijn [29][93] en de geluidsab-
sorptiecoëfficiënt verbetert [23][26][48]. De drogings-
tijd daarentegen zal verhoogd worden [29]. Teveel water
geeft sowieso een te kleverig mengsel om gemakkelijk
te verwerken en het kan de mechanische prestaties van
de kalkhennep verzwakken door de verdunning van het
bindmiddel [1][8].
Bepaalde toepassingen, zoals spuiten, vragen minder
aanmaakwater. Het plaatsingsproces heeft op die manier
invloed op de uiteindelijke volumieke massa [93].

Type kalk
De invloed van de hydrauliciteit van het bindmiddel op
de thermische geleidbaarheid van kalkhennep is niet
duidelijk. In de literatuur wordt zowel een stijgende, een
dalende als een constant blijvende λ-waarde gevonden
bij een toenemende hydrauliciteit van het bindmiddel
[56][99][111][136]. Verder onderzoek lijkt hier nodig.
De hydrauliciteit van het bindmiddel heeft een duidelij-
ke impact op de begindruksterkte van kalkhennep (een
hogere hydrauliciteit leidt tot een hogere begindruk-
sterkte: zie § 2.1), maar lijkt de finale druksterkte niet
aanzienlijk te beïnvloeden [60].
Een kalkhennepmengsel met een hogere hydrauliciteit
(kalk NHL 3,5) blijkt verder een lagere waterabsorptie
te hebben [56] en vertoont minder bio-degradatie dan
een mengsel met hydraatkalk CL90 [38][82].

Afwerking
De samenstelling van de kalkhennep en de wijze van
plaatsing kunnen een groot effect hebben op onder ande-
re de thermische geleidbaarheid, de mechanische ei-
genschappen en akoestische prestaties van kalkhennep,
maar ook het belang van een goed gekozen afwerking
kan niet genoeg benadrukt worden. Bepaalde eigen- Foto 2-11: (S. Buyse) losgestorte kalkhennep in een dak zal gemiddeld
een lagere λ-waarde tot gevolg hebben dan licht aangedrukte kalkhen-
schappen van kalkhennep kunnen immers ondersteund nep in een wand.

64 hoofdstuk 2 - Materiaal hoofdstuk 2 - Materiaal 65

 Hoofdstuk 3

Ontwerp

66 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 67

 3.1 Ontwerpprincipes
Kalkhennepspecifiek

Met zijn specifieke eigenschappen vertoont kalkhennep een afwijkend gedrag

ten opzichte van dat van sommige veel gebruikte conventionele bouwmaterialen.
Het volgen van een aantal eenvoudige productspecifieke basisprincipes,
vanaf de ontwerpfase, is daarom noodzakelijk om tot een goed resultaat te komen.
Op basis van een inventarisatie van bestaande praktijken en een aftoetsing hiervan
aan de beschikbare wetenschappelijke literatuur werden de volgende ontwerpprincipes
opgesteld.

3.1.1 Zelfdragend

Dragende structuur Ophanging van zware objecten

Kalkhennep is zelfdragend, maar kan onvoldoende Het is nuttig om reeds van in de ontwerpfase rekening
lasten opvangen om als een dragend bouwmateriaal te houden met de exacte plaatsing van zware objecten,
beschouwd te worden [35][48][50][51][59][60]. Bij zoals ramen, keukens en wastafels, in een ter plaatse
het gebruik ervan wordt dus steeds een aparte draag- gestorte kalkhennepwand. De plaatsing van de houten
structuur voorzien. Afhankelijk van het ontwerp en de stijlen kan hierop aangepast worden. In een wand van
toepassing kan dit een massieve structuur, een paal- en prefab blokken kunnen volgens de voorschriften van
balkstructuur of een skeletstructuur zijn (zie foto 3-1 en fabrikanten zware lasten, mits voldoende fixatiepun-
3-2). ten, rechtstreeks bevestigd worden. Afhankelijk van de
Wanneer kalkhennep in-situ wordt toegepast, wordt grootte van de aangrijpende belastingen kan die beves-
vaak een houtskelet gebruikt, al dan niet in combinatie tiging al dan niet via een chemisch anker gebeuren (zie
met een bestaande (bakstenen) wand. Dit skelet dient foto 3-3 en 3-4). [35][47]
om vloeren en daken te dragen, om weerstand te bieden
tegen horizontale belastingen, voor de hechting en de
samenhang van de kalkhennep en als verankeringspunt
voor ramen, deuren, keukens, wastafels en andere zware
objecten. Met behulp van het skelet kan een bekisting
voor ter plaatse gestorte kalkhennep vlot vast- en losge-
schroefd worden. Tegen een dragende massieve wand
worden hiervoor soms tengellatten voorzien. [1][4][5]
[6][7][8]
Voor een kalkhennepwand met prefab blokken wordt
vaak een dragende structuur in een paal- en balksys-
teem toegepast. Zoals vermeld in § 1.2.2, is er ook een
systeem op de markt waarbij een dragende structuur
geïntegreerd kan worden ín de blokken.
Een dragende structuur dient steeds stabiliteitstechnisch
berekend te worden.
Foto 3-1: draagstructuur o.v.v. een Foto 3-2: (J. De Vries) draagstruc-
houten paal- en balkconstructie tuur o.v.v. een massieve baksteen-
wand

Foto S. Buyse

68 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 69

3.1.2 Houtskelet of -structuur
Wanneer kalkhennep gecombineerd wordt met een hou-
ten draagstructuur, dienen, naast de algemene ontwerp-
en plaatsingsrichtlijnen voor een hout(skelet)structuur,
een aantal specifieke voorwaarden met betrekking tot
kalkhennep in acht genomen te worden. Een voor-
beeld hiervan is de verderop beschreven eis voor een
minimum kalkhennepdekking op houten stijlen bij ter
plaatse gestorte kalkhennep.
In de ontwerpfase moeten ook enkele ontwerptechni-
sche keuzes, eigen aan kalkhennepbouw, gemaakt wor-
den. Een voorbeeld hiervan is de positionering van het
skelet binnen een ter plaatse gestorte kalkhennepwand.
Positie van het skelet
Het skelet binnen een kalkhennepwand bij ter plaatse
gestorte kalkhennep kan centraal of decentraal in de
wand voorzien worden [1][5][8] (zie fig. 3-1).
Wanneer het dragende skelet centraal in een wand
geplaatst wordt, kan de kalkhennep het skelet volledig
omhullen. Daardoor wordt er als het ware een buffer
rond het skelet gecreëerd die insecten en eventuele
regendoorslag op een afstand houdt, op voorwaarde dat
de minimum kalkhennepdekking gerespecteerd wordt
(zie verder). Een centrale, omhulde plaatsing heeft tot
gevolg dat het vastzetten van de bekisting tegen de
Figuur 3-1: positie van het skelet bij ter plaatse gestorte toepassing
70 hoofdstuk 3 - Ontwerp
Foto 3-3: (IsoHemp) houtschroef rechtstreeks in kalkhennepblokken
Foto 3-4: (IsoHemp) chemische verankering in kalkhennepblokken
structuur langs beide zijden van de wand met behulp De structuur kan volledig buiten de wand in kalkhen-
van afstandshouders dient te gebeuren (zie foto 3-5). nepblokken geplaatst worden of zowel centraal als
Als het skelet dezelfde dikte heeft als de wand, kan de decentraal binnen de kalkhennepwand, waarbij de
bekisting langs beide zijden rechtstreeks tegen dit skelet ruimte tussen de houten palen opgevuld wordt met kalk-
bevestigd worden. hennepblokken (zie fig. 3-2). Bij een structuur binnen
Er kan ook gekozen worden voor een decentrale plaat- de kalkhennepwand kan bijvoorbeeld een ontdubbelde
sing, waarbij één zijde van de houten structuur tot wand voorzien worden, waarbij de ene rij blokken tus-
tegen de bekisting komt [1][5][8]. Aan deze zijde kan sen de structuur geplaatst wordt en de andere rij blokken
de bekisting dan rechtstreeks tegen de skeletstructuur voor of achter de structuur doorloopt. Wanneer de wand
bevestigd worden. Als het skelet langs de binnenzijde ontdubbeld wordt, kunnen blokken geschrankt ten op-
tot tegen de bekisting geplaatst wordt, is dat veelal met zichte van elkaar geplaatst worden en worden mogelijke
de bedoeling later op een eenvoudige manier zware koudebruggen ter plaatse van de voegen vermeden.
lasten aan dit skelet op te hangen. Dit principe wordt
vaak plaatselijk toegepast, bijvoorbeeld ter hoogte van
keukenkasten.
Wanneer de houten structuur langs de buitenzijde tot
tegen de bekisting geplaatst wordt, kan het latwerk voor
bijvoorbeeld een houten gevelafwerking hier recht-
streeks tegen bevestigd worden.
Bij een vakwerkgebouw wordt de structuur meestal aan
de buitenzijde zichtbaar gelaten.
Ook wanneer een wand in kalkhennepblokken gecombi-
neerd wordt met een houten structuur, zoals een paal- en
balksysteem, moet een keuze gemaakt worden over de
positie van deze structuur ten opzichte van de prefab
blokken.
Foto 3-5: (S. Buyse) afstandshouders o.v.v. houten blokjes voor de
bevestiging van bekistingsplaten aan het houten frame
Figuur 3-2: positie van het skelet bij prefab blokken
hoofdstuk 3 - Ontwerp 71
Permanente of tijdelijke bekisting
Bij het ter plaatse storten van kalkhennep in een wand
kan zowel voor een permanente als een tijdelijke be-
kisting gekozen worden. Verschillende factoren kunnen
aan de grondslag liggen van die keuze: is de toepassing
een nieuwbouw of een na-isolatie, wat is de beoogde
afwerking, worden de werken uitgevoerd door een aan-
nemer of door een zelfbouwer, wat is het beschikbare
budget,...?
Een tijdelijke bekisting wordt vaak gevormd door OSB
of andere houtachtige platen (zie foto 3-6), maar ook
een systeembekisting in slagvaste kunststof kan gebruikt
worden. Deze bekistingen zijn enkel bedoeld als rug-
gensteun voor de vers gestorte kalkhennep. Een tijde-
lijke bekisting langs beide zijden van de wand wordt
voornamelijk toegepast bij een volledig omhuld centraal
geplaatst skelet.
Ook een permanente bekisting, opgebouwd uit bij-
voorbeeld isolerende houtvezelplaten, matten van riet
Kalkhennepdekking
Bij de toepassing van een houtskelet als dragende struc-
tuur voor een in-situ gestorte kalkhennepwand, omhult
de kalkhennep geheel of gedeeltelijk het skelet. Op
basis van jarenlange praktijkervaring wordt algemeen
aangenomen dat de minimale dekking op de stijlen daar-
bij minstens (0.5 x dikte stijl) + 5 cm moet bedragen en
met een minimum van 7 cm, om voldoende hechting te
verzekeren en scheuren te vermijden (zie figuur 3-3) [1]
[4][5][10][16].
Schrankweerstand
Anders dan in de traditionele houtskeletbouw worden
in een kalkhennepgebouw geen hardboardplaten zoals
OSB toegepast voor de uitstijving van de wanden. Deze
platen zijn onvoldoende dampopen. In bepaalde prefab
wanden (zie § 1.2.3) worden bijvoorbeeld wel geperfo-
reerde gipsvezelplaten gebruikt die de schrankweerstand
van de constructie mee ondersteunen. Studies wijzen uit
dat kalkhennep zelf ook in zekere mate bijdraagt aan de
schrankweerstand en stijfheid van een gebouw [8][13].
Er is echter meer onderzoek nodig om dit te kunnen
inrekenen in stabiliteitsstudies. In de praktijk wordt
de uitstijving van een houtskelet met kalkhennep vaak
verzorgd door het plaatsen van diagonale verstevigingen
in de vorm van vliesplanken (zie foto 3-7). De dikte van
deze vliesplanken dient in rekening gebracht te worden
bij de bepaling van de nodige kalkhennepdekking op de
houten structuur. Bij oplossingen in staal of met bandij-
zers moet rekening gehouden worden met het risico op Foto 3-7: diagonale versteviging t.b.v. de schrankweerstand

of bamboe, magnesiumoxideplaten of een metsel- corrosie (zie § 3.1.11).

werkwand, wordt in de praktijk toegepast. Vaak wordt
eenzijdig een blijvende bekistingsplaat voorzien bij een
decentraal geplaatst skelet. Deze bekisting kan dan zon-
der afstandshouders tegen het frame geplaatst worden.
Sporadisch komt ook een tweezijdige permanente bekis-
ting voor in de vorm van riet- of bamboematten. Deze
matten worden afgewerkt met een bepleistering.
De bekisting kan vaak direct na plaatsing van de kalk-
hennep verwijderd worden (zie § 4.1.6).
Minstens één zijde van de kalkhennepwand, maar bij
voorkeur de twee zijden blijven dampopen (zie § 3.1).
Fig. 3-3: boven en onder: kalkhennepdekking i.f.v. de dikte van de hout-
structuur. Figuur gebaseerd op [5].
Het skelet dient alleszins op stabiliteit berekend te wor-
den volgens Eurocode 5 - NBN EN 1995-1-1.
Gebruiksklasse van het hout
In kalkhenneptoepassingen geldt gebruiksklasse (of
risicoklasse) 3* voor het gebruikte constructiehout. De
juiste weerstand van het hout hiervoor kan bereikt wor-
den door verduurzaming van het hout volgens procédé
A3**. Voor de grondregels wordt soms gebruiksklasse 4
aangeraden, omwille van het verhoogde risico op stag-
nerend water aan de voet van een wand [8].
* NBN EN 335 (maart 2013) Gebruiksklassen hout:
Gebruiksklasse 2:
beschutte toepassing van hout, niet blootgesteld aan regen en
wind, maar met af en toe blootstelling aan vocht en met mogelij-
ke oppervlaktecondensatie
Gebruiksklasse 3:
onbeschutte toepassing van hout, zonder grondcontact. Het
hout wordt óf permanent blootgesteld aan weer en wind óf is
beschermd tegen weer en wind maar wordt regelmatig blootge-
steld aan vocht
Gebruiksklasse 4:

toepassing van hout in contact met de grond of zoet water en

Vochtgehalte van het hout daardoor permanent blootgesteld aan vocht

NOOT Het vochtgehalte van de wand in de skeletstructuur mag ** STS 04.3 Behandelingen van het hout (uitgave 2009):

Uit een studie waarbij kalkhennepwanden met
een 10 mm dikke, niet gedefinieerde kalkpleis-
ter onderworpen zijn aan een regentest bij
windcondities (‘driven rain’), blijkt dat op het
einde van de test (na 96 u) het water 5 tot 7 cm
diep in de kalkhennepwanden doorgedrongen
is [16].
Foto 3-6: tijdelijke bekistingspanelen
op het moment van de verwerking en/of afwerking 17 ±
2% niet overschrijden voor verticale wanden, vloeren en
traditionele structuren en 22% voor industriële structu-
ren [70]. Vocht kan het hout doen zwellen. Kalkhennep
kan een zekere krimp en zwelling van het hout opvan-
gen. Toch kan dit fenomeen leiden tot kleine scheuren
in de kalkhennep en de afwerking en bijgevolg tot een
onderbreking van de continuïteit van de luchtdichting en
de regenbescherming [8].
Een A3 procedé, dat een gehomologeerd A3 product toepast,
heeft tot doel gezaagd hout - op dikte gebracht of geschaafd –
en rondhout – ontschorst of op diameter gefreesd – preventief
te beschermen door hen voldoende weerstand te verlenen
tegen aantasting door insecten- en basidiomycete schimmels,
om in volgende toepassingen gebruikt te kunnen worden
(gebruiksklasse 3):
- hout niet blootgesteld aan de weersomstandigheden, maar
permanent geplaatst in een zeer vochtige omgeving;
- hout blootgesteld aan de weersomstandigheden, maar zonder
grondcontact

72 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 73

3.1.3 Binnen- of buitenisolatie
Kalkhennep als buiten- of binnenisolatie tegen een al
dan niet bestaande metselwerkwand kan in de vorm
van blokken geplaatst worden, ingeblazen worden
tussen de metselwerkwand en een voorzetwand of ter
plaatse gestort worden. Iedere toepassing vraagt daarbij
zijn eigen plaatsingsmethodes (zie § 4.1 en § 4.2 ). Op
bouwfysisch vlak moet er voldoende aandacht zijn voor
een correct ontwerp om zo hygrothermische problemen
te vermijden.
Buitenisolatie
Als kalkhennep als buitenisolatie wordt toegepast (zie
foto 3-8), zal het binnenklimaat niet meer kunnen genie-
ten van de gunstige eigenschappen van de kalkhennep,
zoals het vochtbufferend vermogen.
Bovendien moet er bij het ontwerp en de uitvoering
aandacht worden geschonken om vochtophoping in de
kalkhennep te vermijden. Een hoge hoeveelheid vocht
is namelijk nadelig voor de thermische prestatie en - in
extreme gevallen - voor de duurzaamheid van de kalk-
hennep. Er zijn twee belangrijke aandachtspunten voor
de buitenbepleistering: regenbescherming en dampopen-
heid. Deze twee onderdelen worden als apart onderdeel
in deze gids behandeld. Bij buitenisolatie zijn ze van
bijkomend belang omdat vocht in de kalkhennep maar
moeilijk naar binnen zal kunnen uitdrogen.
Foto 3-8 (P. Istace): buitenisolatie in kalkhennepblokken
74 hoofdstuk 3 - Ontwerp
Simulaties buitenisolatie
Als kalkhennep als buitenisolatie wordt gebruikt,
moet de afwerking aan de buitenzijde steeds
regendicht zijn en dampopen.
De volgende figuren illustreren het belang.
Het warmte- en vochtverloop in de wand werd bere-
kend voor volgende opbouw (van binnen naar buiten):
• 2 cm kalkpleister
• 30 cm metselwerk
• 17* cm kalkhennep (R = 2 m²K/W bij 50% RV)
• buitenbepleistering (al dan niet dampopen,
al dan niet regendicht)
*Andere dikte heeft nagenoeg geen impact op
resultaten en conclusies
De simulaties** werden uitgevoerd met een droog
binnenklimaat (klimaatklasse 2) en een redelijk
nat en koud buitenklimaat. De kalkhennep zelf is
‘droog’ verondersteld. De wand is zuidwest georiën-
teerd en zal dus veel regen ontvangen.
De kleuren in de figuren illustreren de relatieve
vochtigheid in de constructie doorheen het jaar.
** De betrouwbaarheid van dit simulatiemodel werd
eerst getoetst aan reële metingen (zie bijlage 1).
Bij de dampopen en regendichte
buitenbepleistering is de kalkhen-
nep over het algemeen zeer droog
(zie figuur 3-4). De kalkhennep
zal enkel in de wintermaanden een
klein beetje vocht uit de buitenom-
geving opnemen omdat de relatie-
ve vochtigheid er in de winter hoog
is. Op hygrothermisch vlak kunnen
we dus spreken van een goede
situatie.
Fig. 3-4: simulatie relatieve vochtigheid bij buitenisolatie, regendicht en dampopen
Is de buitenbepleistering niet
regendicht (in dit geval een kalk-
pleister die onvoldoende bescher-
ming biedt), dan kan de kalk-
hennep zeer vochtig worden (zie
figuur 3-5). Deze situatie moet dus
vermeden worden.
Fig. 3-5: simulatie relatieve vochtigheid bij buitenisolatie, niet regendicht
Ook bij een regendichte maar
dampremmende buitenafwerking
(in dit geval µd = 2 m) ontstaat er
een vochtaccumulatie in de kalk-
hennep. Dit is dus af te raden (zie
figuur 3-6). De situatie is minder
kritisch dan bij de niet-regendich-
te situatie, omdat regen meestal
veel grotere hoeveelheden vocht
transporteert dan veroorzaakt kan
worden door inwendige condensa-
Fig. 3-6: simulatie relatieve vochtigheid bij buitenisolatie, regendicht maar dampremmend tie.
hoofdstuk 3 - Ontwerp 75
 Binnenisolatie Hydrofobering
Meting buitenisolatie Onafhankelijk van het gebruikte materiaal, is binnenisolatie een techniek De uiteindelijke prestatie en duur-
met een aantal aandachtspunten, zoals een hoger risico op vorstschade en zaamheid van een waterwerend
middel is afhankelijk van de eigen-
In een gebouw waar kalkhennep als buitenisolatie werd toegepast, is gedurende een periode van een jaar inwendige condensatie, degradatie van vochtgevoelige elementen zoals
schappen van het product zelf,
de relatieve vochtigheid in de kalkhennep gemeten. De kalkhennep werd aan de buitenzijde voorzien van een houten vloerbalken en een groot aantal moeilijk op te lossen koudebruggen.
maar ook van het type en de karak-
kalkpleister (zie fig. 3-7). De toepasbaarheid van binnenisolatie moet daarom bij de ontwerpfase altijd teristieken van het te behandelen
eerst grondig gecontroleerd worden door een gedetailleerde diagnose van de oppervlak (zoals de porositeit en
bestaande toestand [118] (zie WTCB-Dossier 2012/4.16). de poriënverdeling: materialen met
Oude woningen in Vlaanderen bestaan vaak uit massief zichtbaar metsel- zeer fijne of zeer grove poriën zijn
werk. Regenwater wordt gemakkelijk opgenomen door zulke muren. Na het moeilijker duurzaam te be-
handelen), de toestand van het ma-
plaatsen van binnenisolatie wordt de muur kouder, waardoor hij trager zal
teriaal (een niet-cohesief materiaal
kunnen uitdrogen. Door de aanwezigheid van de isolatie zal de muur ook
is minder goed behandelbaar), de
naar binnen toe moeilijker kunnen uitdrogen. Een vochtige muur (bijvoor- aanwezigheid van scheuren
beeld door regen of opstijgend vocht) zal na het plaatsen van binnenisolatie (behandeling wordt over het al-
dus nog vochtiger worden. gemeen niet aanbevolen als de
Als de muur op die manier te vochtig wordt, kan er regendoorslag ontstaan. scheuren breder zijn dan 0,3 mm
Aangezien kalkhennep sterk absorberend is, kan het in dit geval water uit zeker voor vorstgevoelig metsel-
werk) en de aanwezigheid van
Fig. 3-7: vochtmeting bij buitenisolatie: wandopbouw de muur absorberen. Hierdoor zal de kalkhennep slechter isoleren en kan
zouten (afhankelijk van het type
op termijn de duurzaamheid van de kalkhennep in het gedrang komen.
en de concentratie van de zouten,
Vochtige kalkhennep zal bovendien geen vocht meer kunnen bufferen uit de schommelingen in de luchtvochtig-
De relatieve vochtigheid van de wand gericht naar het noorden volgt het verloop van de relatieve vochtigheid binnenomgeving. heid en de gevoeligheid van het
van de buitenomgeving (zie fig. 3-8). In het westen is de relatieve vochtigheid hoger en is de gelijkenis met de Omdat kalkhennep dampopen is, zal de bestaande metselwerkwand meer materiaal).
buitenomgeving moeilijker zichtbaar. In februari en maart van 2020 bijvoorbeeld zakt de relatieve vochtigheid naar de binnenzijde kunnen uitdrogen in vergelijking met traditionele Bovendien verminderen alle wateraf-
van de buitenomgeving, maar stijgt deze in de kalkhennep. In die periode viel er ook veel regen. Door het sterk dampremmende binnenisolatiesystemen [139]. Echter, deze extra droging stotende middelen de droogsnelheid
van de muur, soms zeer beperkt,
absorberende karakter van kalkhennep, zet deze stijging zich ook door aan de binnenkant van de buitenisolatie. is onvoldoende om kalkhennep zonder bescherming toe te mogen passen
soms aanzienlijk. De invloed op het
Omdat er vanuit het noorden veel minder regen valt, is dit fenomeen veel minder zichtbaar voor die wand. Een indien de wand blootgesteld is aan matige tot hoge slagregen.
droogvermogen is sterk afhankelijk
voldoende bescherming van de kalkhennep tegen regen is dus noodzakelijk. Is de muur dus blootgesteld aan hevige regen, dan is het aangeraden om van het product, de indringdiepte en
een efficiënte bescherming tegen de regen te voorzien om schade aan de het gevelmateriaal zelf. Omdat de
kalkhennep, de bestaande wand en eventuele ingewerkte elementen (zoals waterabsorptie van de gevel dras-
houten vloerbalken) te vermijden. Een regendichte buitenbepleistering of tisch daalt, is een mindere droging
een bebording kunnen bijvoorbeeld de slagregenbelasting verlagen. niet per se problematisch, maar het
is wel belangrijk om vochtbronnen
Het is ook mogelijk om de wand te voorzien van een waterwerende opper-
(zoals opstijgend vocht) eerst op te
vlaktebehandeling (hydrofobering). Deze producten verlagen aanzienlijk de
lossen voor de interventie. Omdat
waterabsorptie van de wand zonder het uitzicht te wijzigen. Hoewel deze de effectiviteit van waterafstotende
producten in sommige gevallen zeer goed werken, mogen ze slechts toege- middelen in de tijd afneemt, moeten
past worden na een grondige evaluatie van het product en de wand. Meer waterafstotende middelen na enige
informatie over waterwerende oppervlaktebehandelingen kan teruggevon- tijd opnieuw worden aangebracht.
den worden in TV 224 van het WTCB [166]. De frequentie hangt af van de
duurzaamheid van elk afzonderlijk
product. [166]

Figuur 3-8: relatieve vochtigheid gemeten in de buitenisolatie bij een wand georiënteerd naar het westen (donkerrood - meer regen) en
het noorden (lichtrood - minder regen). De relatieve vochtigheid is hoger indien er meer regen valt op de wand.

76 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 77

 Simulaties binnenisolatie Meting binnenisolatie

Als kalkhennep als binnenisolatie wordt gebruikt, moet er gecontroleerd worden of de wand niet te
vochtig kan worden door de regen.
De volgende figuren illustreren het belang.
Het warmte- en vochtverloop in de wand werd berekend voor volgende opbouw (van binnen naar buiten):
In Lanaken werden metingen uitgevoerd in een vierkantshoeve, waarbij de bestaande muren langs de binnen-
zijde werden geïsoleerd met 20 cm ter plaatse gestorte kalkhennep (zie fig. 3-11). De sensoren werden onder
andere geplaatst in een noordoost-georiënteerde wand, waar dus weinig zon maar ook weinig regen op valt.

• 2 cm kalkpleister
• 17 cm kalkhennep (R = 2 m²K/W bij 50% RV)
• 30 cm metselwerk (zonder regenbescherming)

De simulaties* werden uitgevoerd met een droog binnenklimaat (klimaatklasse 2) en een redelijk nat en koud
buitenklimaat. De kalkhennep zelf is ‘droog’ verondersteld. De wand wordt gesimuleerd voor met een zuid-
west-oriëntatie (veel slagregen) en een oost-oriëntatie (weinig slagregen).
De kleuren in de figuren illustreren de relatieve vochtigheid in de constructie doorheen het jaar. Fig. 3-11: vochtmeting bij binnenisolatie: wandopbouw

Bij een zuidwest georiënteerde
wand is het bestaande metsel-
werk voor een groot deel van
het jaar zeer nat. De kalkhennep
neemt zelfs het vocht uit de be-
staande muur op. Zie figuur 3-9.
Fig. 3-9: simulatie relatieve vochtigheid bij binnenisolatie, zuidwest-oriëntatie
Ter plaatse van de pleisterlaag is de temperatuur erg gelijkaardig aan de binnenomgeving, en tussen metselwerk
en isolatie gelijkaardig aan de buitenomgeving (zie fig. 3-12). Tussen de binnenisolatie en het metselwerk, wat
vaak een gevoelige plaats is voor vochtophoping, ligt relatieve vochtigheid het hele jaar door rond de 80%. In
deze wand wordt er dus geen vochtaccumulatie waargenomen. Noemenswaardige condensatie treedt namelijk
pas op bij een relatieve vochtigheid hoger dan 95%. De metingen tonen dus aan dat deze wand geen hygro-
thermische problemen vertoont. Bij deze relatieve vochtigheid zal er wel een zekere hoeveelheid vocht in de
kalkhennep zijn opgeslagen (zie § 2.2.1). Het buitenste gedeelte van de kalkhennep zal dus iets slechter isoleren
dan onder droge omstandigheden.
De metingen van deze woning werden ook gebruikt om het numerieke rekenmodel te valideren. De figuur toont
een goede overeenkomst tussen metingen en simulaties. Meer informatie over de metingen in deze woning en
de validatieprocedure zijn terug te vinden in bijlage 1.

Als er minder regen op de wand

valt (oost-oriëntatie), dan wordt
het metselwerk nog af en toe
nat, maar kan telkens redelijk
wel uitdrogen. De kalkhennep
blijft in het algemeen droog. Zie
figuur 3-10.

* De betrouwbaarheid van dit

simulatiemodel werd eerst ge-
toetst aan reële metingen (zie
bijlage 1). Figuur 3-12: simulaties (lichtgrijze kleur bij ‘pleister-isolatie’ en ‘metselwerk-isolatie’) en metingen (rode en donkergrijze kleur) van temperatuur en
relatieve vochtigheid bij de binnenisolatie van een wand
Fig. 3-10: simulatie relatieve vochtigheid bij binnenisolatie, oost-oriëntatie

78 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 79

3.1.4 Droge voeten
Hoewel kalkhennep vochtbufferend werkt (zie § 2.2.1),
is het niet geschikt om permanent aan opstijgend of
ander vocht blootgesteld te worden [1][38][80][114].
Het is dus uiterst belangrijk om de sokkel van een kalk-
hennepwand zodanig te concipiëren dat de kalkhennep
droog blijft. Dat kan door middel van een afdichtings-
membraan, een drainering, dorpels en plinten en door
voldoende afstand, minimaal 30 cm, te houden tot het
maaiveld (zie fig. 3-13 en foto 3-9) [8].
Waterkerende en afdichtingsmembranen houden
de voet van deze kalkhennepwand droog.
Kalkhennep
Minimum 30 cm
Fig. 3-13: bescherming sokkel van een kalkhennepwand tegen vocht
80 hoofdstuk 3 - Ontwerp
Foto 3-9 + inzet: (M. Devies) bescherming sokkel tegen vocht
3.1.5 Regenscherm
Bescherming kalkhennep
Het mag intussen duidelijk zijn dat indien een kalkhen-
nepwand wordt blootgesteld aan de buitenomgeving, er
een gepaste afwerking voorzien zal moeten worden om
de kalkhennep tegen weersinvloeden te beschermen.
In de praktijk is dat vaak een buitenbepleistering, een
geventileerde gevelbeplanking of -bekleding of een
lijnolie (zie ook § 4.1.7). Zonder een geschikte be-
scherming zal slagregen in een gedroogde kalkhen-
nepwand nog diep kunnen doordringen [16][80]. De
opname van een grote hoeveelheid regenwater heeft
niet alleen een verminderde thermische prestatie van de
kalkhennepwand tot gevolg, maar kan ook de duur-
zaamheid van de kalkhennep en de dragende structuur
in het gedrang brengen [1][80][114][119][120][125]. De
regenbescherming moet dus met zorg gekozen worden.
Wanneer een kalkhennepwand met een buitenpleister
wordt afgewerkt, is extra waakzaamheid geboden. Vaak
wordt een kalkbepleistering toegepast. Niet alle kalk-
pleisters blijken voldoende regenbescherming te kunnen
bieden [63][80]. Ook bij andere buitenpleisters op kalk-
hennep moet de regendichtheid op voorhand nagegaan
worden.
Bovendien moet de regendichtheid ook op lange termijn
gegarandeerd worden. Pleisterwerk moet bijvoor-
beeld voldoende hechtend en scheurbestendig zijn om
waterinsijpeling te vermijden (zie foto 3-10) [8][63].
Foto 3-10: scheur in pleisterwerk brengt regendichtheid in gedrang
Simulaties regenscherm
Efficiënte regenbescherming is cruciaal!
Een kalkpleister is niet per se voldoende
regendicht.
Onafhankelijk van het wandtype (houtskelet, binnen-
of buitenisolatie) is er bij een beperkte regen-
bescherming een zeer sterke stijging te merken van de
relatieve vochtigheid in de kalkhennep met een ver-
minderde thermische prestatie tot gevolg en mogelijk
schimmelgroei op lange termijn. De figuren op de
volgende pagina geven dit weer voor een voorbeeld.
Het warmte- en vochtverloop in de wand werd bere-
kend voor volgende opbouw (van binnen naar buiten):
• 2 cm kalkpleister
• 34 cm kalkhennep (R = 4 m²K/W bij 50% RV)
• Buitenafwerking: bebording of al dan niet
regendichte buitenpleister
De simulaties* werden uitgevoerd met een droog
binnenklimaat (klimaatklasse 2) en een redelijk nat
en koud buitenklimaat. De kalkhennep zelf is ‘droog’
verondersteld. De wand is zuidwest georiënteerd en
zal dus veel regen ontvangen.
De kleuren in de figuren illustreren de relatieve
vochtigheid in de constructie doorheen het jaar.
* De betrouwbaarheid van dit simulatiemodel werd
eerst getoetst aan reële metingen (zie bijlage 1).
hoofdstuk 3 - Ontwerp 81

Fig. 3-14: simulatie relatieve vochtigheid bij regendichte buitenpleister
Fig. 3-15: simulatie relatieve vochtigheid bij geventileerde bebording
Fig. 3-16: simulatie relatieve vochtigheid bij niet-regendichte buitenpleister
82 hoofdstuk 3 - Ontwerp
Als er voldoende regenbescher-
ming is (bijvoorbeeld via een
regendichte buitenpleister of een
geventileerde bebording) dan is
de kalkhennep over het algemeen
zeer droog (zie figuur 3-14 en
3-15). De kalkhennep zal enkel
in de wintermaanden een klein
beetje vocht uit de buitenomge-
ving opnemen omdat de relatieve
vochtigheid er in de winter hoog
is. Op hygrothermisch vlak kun-
nen we dus spreken van een goede
situatie.
Bij een pleister die onvoldoen-
de regenbescherming biedt, is
de relatieve vochtigheid in een
groot gedeelte van de kalkhennep
gedurende het stookseizoen zeer
hoog (zie figuur 3-16). Aangezien
kalkhennep vlot vocht absorbeert
en veel vocht op kan slaan, kan
een beperkte regendichting voor
ernstige gevolgen zorgen. Voor
wanden met een matige tot hoge
slagregenbelasting zal de keuze
van de buitenbepleistering of
andere regenbescherming (bij-
voorbeeld bebording) dus uiterst
belangrijk zijn.
Bescherming van de afwerking
Een must is het niet, maar een van een afwerklaag
voorziene gevel in kalkhennep zal vaak mooier blij-
ven wanneer een oversteek voorzien wordt, die ook de
afwerking beschermt tegen de weersinvloeden (zie foto
3-11). Zeker bij vakwerk of ander zichtbaar blijvend
hout in de gevel is een oversteek aan te raden. Vocht in
de constructie kan het hout immers doen zwellen met
het risico op scheuren in de kalkhennep en de pleister
tot gevolg [8][58].
Bescherming tijdens de werken
Ook tijdens de uitvoering moet constructiehout tegen
regen beschermd worden, net zoals de kalkhennep zelf
omdat beregening van bovenaf de kalk kan uitspoelen
[1][7][8]. Blootstelling aan regen zal het drogingsproces
van een kalkhennepwand overigens gevoelig vertragen
(zie § 3.1.6).
Meer informatie over de prestatie van pleisterwerk: EN
998-1 [122], WTCB-Dossier over pleistermortels [63].
Meer informatie over prestaties van pleisterwerk op iso-
latiemateriaal: TV 257 [15], EN 16383 [123] en NBN B
62-400 [124].
Meer informatie over bebordingen: TV 243 [37].
Foto 3-11: een dakoversteek beschermt kalkhennep en de gevel-
afwerking tegen weersinvloeden
3.1.6 Droogtijden
Trage droging
Bij de planning van een kalkhennepwerf dient er
rekening gehouden te worden met de lange droogtij-
den van het materiaal [29][80] (zie ook § 2.1.3). Deze
droogtijden kunnen sterk variëren en zijn afhankelijk
van de dikte van de wand, van de wijze van plaatsen, de
compactiegraad, het type bindmiddel, de temperatuur
en relatieve vochtigheid van de omgeving, het type en
de kwaliteit van de scheven, het klimaat, de periode van
plaatsing, de blootstelling van de wanden, wind, ventila-
tie, de afwerking,… [8]. In de praktijk spreken bewo-
ners van een kalkhennepwoning over een optimalisatie
en stabilisatie van hun stookkosten tot meer dan een jaar
na ingebruikname van de woning.
Ontkisten
Een snelle ontkisting van ter plaatse gestorte kalkhen-
nep is raadzaam, zodat de droging zo snel mogelijk kan
aanvatten. Bepaalde in Vlaanderen courant gebruikte
bindmiddelen laten toe de bekistingsplaten vrijwel di-
rect na het vullen van één bekistingslaag weg te nemen,
zodat de platen opnieuw gebruikt kunnen worden voor
de volgende bekistingslaag (zie foto 3-12).
Blokken
Blokken en vaak ook prefab wanden hebben al een
zekere droging ondergaan op het moment dat ze op de
werf arriveren [31][46][87]. Droogtijden na plaatsing
zullen hierdoor korter zijn. Wanneer er bij een na-isola-
tie een opvulling met verse kalkhennep wordt geplaatst
tussen de bestaande muur en de kalkhennepblokken,
moet rekening gehouden worden met de droogtijd van
deze vochtig geplaatste kalkhennep. Testen bij het
WTCB tonen aan dat de droogtijd van deze opvullaag (5
cm) een paar maanden kan duren (bij een baksteenwand
van 30 cm en kalkhennepblokken van 15 cm dik).
Afwerking
Voor de afwerking is het belangrijk de droogtijden te
respecteren. In de praktijk wordt er meestal al een pleis-
terlaag aangebracht wanneer de kalkhennep nog
hoofdstuk 3 - Ontwerp 83
niet volledig droog is, maar wel over een zekere diepte
gedroogd is. Op die manier kan een eerste laag van een
dampopen pleister aan de buitenzijde bescherming bie-
den tegen onder andere regeninslag en wordt een
langere droogtijd door nieuwe bevochtiging vermeden
[8]. De afwerking dient liefst aan twee, maar minstens
aan één zijde van de kalkhennepwand zeer dampopen te
zijn (zie § 3.17). Minder dampopen afwerkingen vertra-
gen de droging [80].
Foto 3-12: snelle ontkisting: onderaan is de bekisting al weggenomen,
terwijl bovenaan de kalkhennep nog geplaatst wordt.
84 hoofdstuk 3 - Ontwerp
Simulaties droogtijden Het tijdstip waarop de kalkhennep wordt uitgevoerd heeft een kleine invloed op de drogingstijd.
De droogtijd is afhankelijk van verschillende parame-
ters. Om hun impact te onderzoeken, werden nume-
rieke berekeningen uitgevoerd. De betrouwbaarheid
van dit simulatiemodel werd eerst getoetst aan reële
metingen (zie bijlage 1).
Basissituatie:
• Kalkhennepwand van 34 cm
(R-waarde van 4 m²K/W)
• Dampopen binnen- en buitenbepleistering
• Gericht naar het oosten (relatief weinig regen,
veel zon) Fig. 3-17: simulatie droging kalkhennep: invloed tijdstip plaatsing (pleister)
• Het gebouw wordt pas 6 maanden na de
plaatsing effectief bewoond; voordien De plaatsing werd verondersteld aan het begin van de lente, zomer, herfst en winter, zowel voor een wand met
schommelt de binnentemperatuur tussen 10 buitenbepleistering (zie fig. 3-17) als met bebording (zie fig. 3-18). In de lente kan er geprofiteerd worden van een
en 20°C met een relatieve vochtigheid van redelijk warm voorjaar en een warme zomer, waardoor deze periode een lichte voorkeur heeft. Maar aangezien de
80%. Tijdens de bewoning wordt het gebouw droogtijd in het algemeen zeer lang duurt en meerdere seizoenen omvat, is de uiteindelijke droogtijd zeer gelijkaar-
goed verwarmd en geventileerd zodat een dig. Deze berekeningen houden geen rekening met bepaalde voorwaarden om kalkhennep te mogen storten, zoals
binnenklimaatklasse 2 gegarandeerd is. een bepaalde minimumtemperatuur (zie § 4.1.1).
• De kalkhennep wordt aan het begin van de lente
geplaatst (21 maart).
Bezonning op de gevel versnelt de droging aanzienlijk
Er wordt uitgegaan van een verhouding water tot
hennepscheven van ongeveer 3 op 1 (285 kg/m³
initieel vochtgehalte) [134]. De kalkhennep wordt
droog verondersteld als 90% van het initieel vocht-
gehalte is verdampt. Omdat kalkhennep een sterk
hygroscopisch materiaal is, zal het vocht opnemen uit
de omgeving en in werkelijkheid nooit volledig droog
zijn.
Na het simuleren van een aantal varianten op deze
basissituatie, kunnen volgende conclusies getrokken
worden:
Fig. 3-18: simulatie droging kalkhennep: invloed tijdstip plaatsing (beboding)
Een situatie met bebording (geen regen, maar ook geen zon) levert gemiddeld 40% langere droogtijden in vergelij-
king met een bepleisterde oostgeoriënteerde (weinig regen, veel zon) gevel (zie fig. 3-17 en 3-18). Kalkhennep die
weinig of geen bezonning krijgt (schaduw, noordgeoriënteerd, bebording, …) zal dus trager uitdrogen.
hoofdstuk 3 - Ontwerp 85
Kalkhennep in een houtskeletstructuur droogt veel sneller dan kalkhennep als binnen- of buitenisolatie.
Fig. 3-19 simulatie droging kalkhennep: invloed van toepassing als binnen- of buitenisolatie
Een op zichzelf staande kalkhennepwand droogt meer dan twee keer zo snel uit in vergelijking met kalkhennep als
binnenisolatie of buitenisolatie (die beide een gelijkaardige droogtijd vertonen) (zie fig. 3-19). Door de aanwezig-
heid van het bestaande metselwerk, wordt de droging langs één zijde sterk belemmerd. In het geval van binnen- of
buitenisolatie duurt het bijna anderhalf jaar tot de kalkhennep voldoende droog is. Dit bevestigt het gevoel van de
bewoners dat de stookkosten in het begin hoger kunnen liggen: de vochtige kalkhennep isoleert heel wat slechter en
er is extra warmte nodig voor de verdamping van het bouwvocht.
Hoe sneller het gebouw bewoond wordt (en dus verwarmd en geventileerd), hoe korter de drogingstijd.
Fig. 3-20: simulatie droging kalkhennep: invloed verwarming en droging
Zolang het gebouw slechts beperkt verwarmd en verlucht wordt, kan de kalkhennep maar traag uitdrogen (zie fig.
3-20). Zodra bewoond, versnelt de droging, waarbij wel verondersteld wordt dat al het bouwvocht dat naar binnen
verdampt direct via een ventilatiesysteem wordt afgevoerd. Het installeren van een bouwdroger zal dus een gelijk-
aardige positieve impact hebben op de drogingstijd.
86 hoofdstuk 3 - Ontwerp
Een dampremmende laag vertraagt de uitdroging. Er mag zeker nooit langs twee zijden dampdicht worden
afgewerkt.
Fig. 3-21: simulatie droging kalkhennep: invloed dampremmende afwerkingslagen
De simulaties gaan uit van een dampremmende verf met een µd-waarde van 2 m. Er wordt verondersteld dat deze
verf onmiddellijk na de plaatsing van de kalkhennep aanwezig is. Een dampremmende verf aan de binnenzijde
verdubbelt de droogtijd (zie fig. 3-21). Deze periode is 2,6 keer hoger bij een dampremmende buitenverf, aangezien
het bouwfysisch minder gunstig is om een dampremmende laag aan de buitenzijde te plaatsen. Als de kalkhennep
volledig wordt ingepakt door dampremmende lagen, is er zelfs na drie jaar tijd nagenoeg geen droging waar te
nemen. Deze situatie is dus absoluut af te raden.
Hoe groter het isolatiepakket, hoe langer de drogingstijd.
Fig. 3-22: simulatie droging kalkhennep: invloed dikte kalkhennep
De gesimuleerde isolatiediktes zijn 17, 34, 51 en 68 cm (zie fig. 3-22). Vergeleken met de dunste muur, duurt de
droging 2,2 keer langer als de muur dubbel zo dik is, 3,9 keer langer als de muur drie keer zo dik is en 5,4 keer als
de dikte het viervoud bedraagt. Deze onderlinge verhoudingen kunnen beïnvloed worden door het gekozen tijdstip
van het storten.
hoofdstuk 3 - Ontwerp 87
 3.1.7 Dampopen
Een zeer dikke leempleister vertraagt de droging,
de aanwezigheid van houtvezelplaten hebben nagenoeg geen impact op de droging. Binnenzijde
De lage dampdiffusieweerstand van kalkhennep is één
van zijn troeven. Dit heeft echter ook specifieke ge-
volgen voor het ontwerp én het latere gebruik van een
kalkhennepgebouw
Vaak wordt kalkhennep aan de binnenzijde voorzien van
een dampopen afwerkingslaag (zie foto 3-13) [1][5][6]
[8][54][55]. Bij afwerking met een dampremmende laag
kan er immers maar weinig waterdamp in de constructie
worden opgenomen, waardoor de interessante vocht-
bufferende eigenschappen van kalkhennep niet benut
kunnen worden [22][99]. Ook het bouwvocht verdampt
Fig. 3-23: simulatie droging kalkhennep: invloed dikte leempleister en houtvezelplaat trager uit de constructie. Simulaties voorspellen een
droogtijd die dubbel zo lang duurt (zie § 3.1.6), wat be-
De drogingstijd wordt nagenoeg niet beïnvloed bij de toepassing van houtvezelplaten (zie fig. 3-23). De bereke- tekent dat de kalkhennep ook voor een langere periode
ningen tonen zelfs een iets snellere droging dan bij de situatie zonder houtvezelplaat. Dit is omdat de berekeningen minder goed zal isoleren. Als ten slotte grote hoeveel-
uitgaan van een gelijke warmteweerstand van de totale wandopbouw en er in het geval van een houtvezelplaat dus heden vocht tijdens de gebruiksfase in de kalkhennep te-
minder kalkhennep is geplaatst. rechtkomen, bijvoorbeeld bij onvoldoende bescherming
Een 5 cm dikke leempleister doet de droogtijd met ongeveer de helft toenemen. Er is hierbij wel verondersteld dat tegen regen of bij een waterlek, dan zal dit vocht trager
de leempleister samen met de kalkhennep werd geplaatst. De droogtijd zal dus minder uitgesproken stijgen indien kunnen uitdrogen en dus potentieel meer schade kunnen
de leempleister later wordt aangebracht of dunner wordt uitgevoerd. veroorzaken. Hoewel een dampopen binnenafwerking
op deze laatste situatie beter zal reageren, blijft het risi-
co op schade wel groot en moeten deze grote hoeveelhe-
den vocht absoluut worden vermeden.
Indien de wand aan de buitenzijde voldoende
dampopen wordt afgewerkt, zal een dampremmende
binnenafwerking vanuit hygrothermisch oogpunt bij een
verder correct ontwerp echter geen aanleiding geven
tot schade*. Integendeel, bij een gelijkaardige wandop-
bouw met meer traditionele materialen is dit zelfs een
vereiste [70]. In sommige situaties, bijvoorbeeld wan-
neer het klimaat in het gebouw zeer vochtig is, zal de
isolatie zelfs droger zijn bij een dampremmende laag
aan de binnenzijde. Omwille van de bovenstaande
nadelen van een dampremmende binnenafwerking, zal
er in de praktijk echter quasi altijd voor een dampopen
afwerking gekozen worden.
Wanneer er voor de waterdichte binnenafwerking van
vochtige zones, zoals aan een douche of bad, tegels of
andere dampdichte afwerkingen worden toegepast, kan
er dus van binnenuit geen damptransport doorheen de
88 hoofdstuk 3 - Ontwerp
wand plaats vinden. In het ontwerp kan daar rekening
mee gehouden worden door sanitaire toestellen tegen
een binnenwand te plaatsen [1]. Er bestaan ook geschik-
te waterdichte, maar dampopen kalkafwerkingen. Een
gekend voorbeeld is tadelakt.
Buitenzijde
Dampremmende lagen aan de buitenzijde moeten
sowieso vermeden worden. Dit wordt in principe in elk
ontwerp afgeraden, maar de gevolgen hiervan kunnen
bij een dampopen wandsysteem nog groter zijn dan
wanneer het wandsysteem niet dampopen is. Uit on-
wetendheid wordt er bijvoorbeeld al eens foutief een
dampremmende buitenverf geplaatst. Een damprem-
mende buitenafwerking geeft namelijk aanleiding tot
inwendige condensatie, die bovendien maar moeilijk zal
kunnen uitdrogen. Daarnaast zal deze dampremmende
laag de uitdroging van bouwvocht bemoeilijken. Vol-
gens TV 257 mag het bepleisteringssysteem een maxi-
male µd-waarde hebben van 1 m [15], maar gezien het
hygroscopisch karakter van kalkhennep, zal er zelfs bij
deze limietwaarde een aanzienlijke hoeveelheid vocht
aanwezig zijn in de kalkhennep. Het bepleisteringssys-
teem is bij voorkeur zo dampopen mogelijk, met een
µd-waarde die niet hoger ligt dan 0,5 m*.
Zoals uit de hoger aangegeven simulaties af te leiden is,
mag een kalkhennepwand zeker nooit langs twee zijden
dampdicht afgewerkt worden.
Ondanks het feit dat kalkhennep in zekere mate vocht
kan bufferen, moet er in het ontwerp ook voldoen-
de aandacht gaan naar het vermijden van overdreven
vochtaccumulatie. Zo moet het binnenklimaat bijvoor-
beeld voldoende droog zijn: wanneer het gebouw niet
of slecht geventileerd wordt, kan de hoeveelheid vocht
die in de constructie stroomt groter zijn dan wat er terug
kan verdampen. OOd
hoofdstuk 3 - Ontwerp 89
3.1.8 Ventilatie
Het vochtbufferende vermogen van kalkhennep laat
toe dat tijdelijke pieken in de luchtvochtigheid binnen
afgevlakt worden. Deze eigenschap kan een ventilatie-
systeem in een gebouw echter niet vervangen.
De grootste hoeveelheid van het opgenomen vocht zal
uiteindelijk terug afgegeven worden aan de binnenruim-
te, slechts een klein deel zal doorheen de dampopen
wand naar buiten worden afgevoerd [115]. De vochtop-
slagcapaciteit van kalkhennep is, zoals bij elk materiaal,
ook begrensd [114]. Als er te veel of te snel vocht wordt
geproduceerd (door de aanwezigheid van personen,
het drogen van kleren, het nemen van een douche, …)
zonder dat dit wordt afgevoerd, zal de kalkhennep geen
vocht meer kunnen opnemen. De snelheid waarmee
kalkhennep vocht kan opnemen, is meestal kleiner dan
de snelheid waarmee vocht geproduceerd wordt in een
woning [29].
Bovendien is er voor een gezond binnenklimaat meer
nodig dan het beheersen van het vochtgehalte in de
ruimte. Zo moeten de polluenten die afgegeven worden
door de personen, de aanwezige materialen en het meu-
bilair ook afgevoerd worden. Het debiet dat hiervoor
nodig is, ligt vaak hoger dan wat nodig is om vocht af te
voeren [116].
Om gebouwen energiezuiniger te maken, worden ze
ook steeds luchtdichter uitgevoerd. Dit verhoogt alleen
maar de noodzaak om een ventilatiesysteem te plaatsen.
Luchtverversing via luchtlekken is hoe dan ook een zeer
slechte vorm van ventilatie, gezien hun willekeurige
ligging en hun variabele en oncontroleerbare karakter.
Ook het openen van ramen kan nooit als alternatief
gezien worden voor een ventilatiesysteem, aangezien de
luchtverversing tijdelijk en willekeurig is en bovendien
niet noodzakelijk op het juiste tijdstip. Een correct ont-
worpen ventilatiesysteem (natuurlijk en/of mechanisch)
is daarom steeds een must om de gezondheid en het
comfort in de woning te garanderen.
*G
 ebaseerd op simulaties door het WTCB in het kader van VLAIO-TETRA-project ‘Kalkhennep. Ontwikkeling
van ontwerp- en uitvoeringsondersteuning voor de toepassing van kalkhennep in de Vlaamse bouwsector’. Zie
Bijlage 1 voor meer informatie.
90 hoofdstuk 3 - Ontwerp
Simulaties ventilatie
Een vochtig binnenklimaat doet de hoeveelheid vocht in de kalkhennep stijgen. Goed ventileren is dus
belangrijk.
Kalkhennep is dampopen. Als het binnen in de woning vochtiger is, zal er dus meer waterdamp in de muur
stromen. Als het binnenklimaat het hele jaar door vochtig is, bijvoorbeeld als er veel vocht wordt geproduceerd
maar er onvoldoende ventilatie is, dan zal er dus meer vocht in de kalkhennep opgeslagen zijn dan bij een droger
binnenklimaat. De impact van het binnenklimaat werd onderzocht door het warmte- en vochtverloop in de wand
te berekenen voor de volgende opbouw (van binnen naar buiten):
• 2 cm kalkpleister* *de toepassing van een leempleister van
dezelfde dikte in de simulatie, geeft een
• 34 cm kalkhennep (R = 4 m²K/W bij 50% RV) nagenoeg zelfde beeld
• 1 cm regendichte buitenbepleistering
De simulaties** werden uitgevoerd met een redelijk nat en koud buitenklimaat en ofwel een droog (klimaat-
klasse 2) ofwel een vochtig (klimaatklasse 3) binnenklimaat. De kalkhennep zelf is ‘droog’ verondersteld. De
wand is zuidwest georiënteerd en zal dus veel regen ontvangen.
De kleuren in de figuren illustreren de relatieve vochtigheid in de constructie doorheen het jaar.
Gedurende het stookseizoen,
waarin er vooral vocht van binnen
in de ruimte naar buiten zal stro-
men, zal de kalkhennep vochtiger
zijn in een woning met een vochtig
binnenklimaat (gemiddeld gezien
in de kalkhennep: 71% RV bij een
vochtig binnenklimaat ten opzichte
van 60% RV bij een droog binnen-
klimaat) (zie fig. 3-24 en 3-25).
Fig. 3-24: simulatie relatieve vochtigheid bij droog binnenklimaat Omdat er globaal gezien meer
vocht in de kalkhennep zal zitten,
zal er minder vocht uit de binnen-
ruimte gebufferd kunnen worden
bij tijdelijke pieken. De impact op
de isolerende eigenschappen blijft
voor dit specifieke geval beperkt
(2% extra warmteverliezen).
Foto 3-13: plaatsen van een dampopen leempleister
** De betrouwbaarheid van dit
simulatiemodel werd eerst getoetst
aan reële metingen (zie bijlage 1).
Fig. 3-25: simulatie relatieve vochtigheid bij vochtig binnenklimaat
hoofdstuk 3 - Ontwerp 91
3.1.9 Lucht- en winddichting
Bij een kalkhennepgebouw zijn dezelfde vereisten rond
lucht- en winddichting van toepassing als bij ieder ander
gebouw.
Kalkhennep zelf kan niet als luchtdicht worden be-
schouwd [8]. De lucht- en winddichting moet dus beko-
men worden door het correct plaatsen van een geschikte
afwerkingslaag op de kalkhennep [8]. In de praktijk
wordt vaak een binnenbepleistering aangebracht voor
de luchtdichting en een buitenbepleistering voor de
winddichting. De nodige dikte van deze pleisters om
als voldoende luchtdicht beschouwd te worden, moet
vooraf geverifieerd worden.
Alle bouwknopen, aansluitingen en overgangen naar
andere materialen zijn cruciale punten voor de uitein-
delijke luchtdichtheid van een gebouw. In het detailont-
werp moeten voldoende luchtdichtingsfolies, -tapes,
stopprofielen of andere barrières voorzien worden om
luchtstromingen van binnen naar buiten en vice versa
te vermijden. Sommige van deze voorzieningen moeten
reeds in de ruwbouwfase geplaatst worden, zoals een
luchtdichtingsfolie of –tape tussen het schrijnwerk en de
bepleistering. Andere kunnen in de afwerkingsfase ge-
plaatst worden, zoals een stopprofiel tussen het schrijn-
werk en de bepleistering.
NOOT
Een goede luchtdichting, in principe geplaatst
aan de warme zijde van de isolatie, zorgt ervoor
dat het transport van lucht als gevolg van tem-
peratuur- of drukverschillen doorheen de con-
structie beperkt wordt. Warme lucht blijft dus
binnen (beperking warmteverliezen) en warme
vochtige binnenlucht kan niet in de constructie
dringen om daar af te koelen en te condense-
ren (condensatierisico). De winddichting, aan
de buitenzijde van de isolatie, zorgt ervoor dat
de wind niet doorheen de isolatie kan waaien.
92 hoofdstuk 3 - Ontwerp
3.1.10 Krimp
Tijdens het uitdrogen van kalkhennep treedt er krimp op
(zie foto 3-14) [1][29]. Hierdoor kan bij in-situ toepas-
singen de hechting aan de dragende structuur verbroken
worden. Wanneer kalkhennep de dragende structuur
volledig omhult, heeft dit echter weinig tot geen ge-
volgen. Een zekere krimp is inherent aan het materiaal.
Onder andere (te) hoge omgevingstemperaturen tijdens
de droging en een (te) grote hoeveelheid aanmaakwater
[29] versterken dit fenomeen [1]. De (dragende) struc-
tuur kan trouwens ook krimp vertonen [58].
Indien de krimp aanzienlijk is, zijn vooral aansluitingen
met andere materialen risicozones. Zowel de thermi-
sche isolatie als de luchtdichting kan ter plaatse van de
aansluiting onderbroken worden door de krimp van de
kalkhennep. Er moeten dan ook maatregelen getrof-
fen worden om ongecontroleerde energieverliezen ter
hoogte van deze aansluitingen te vermijden (zie § 3.1.9
en § 3.2 en § 4.1). Dankzij de hygroscopische werking
van kalkhennep worden er in de praktijk echter zelden
problemen met oppervlaktecondensatie gerapporteerd in
deze zones [8].
Foto 3-14:
(WTCB) krimp
kalkhennep,
zichtbaar t.h.v.
bovenzijde
kader
3.1.11 Tijdelijk alkalisch milieu
Door de aanwezigheid van calciumhydroxide wordt verduurzaamd dient te zijn (§ 3.1.2). Bovendien moeten
initieel een alkalisch milieu gecreëerd in kalkhennep- alle stalen verbindingen en schroeven in een kalkhen-
toepassingen. Bij uitharding wordt calciumhydroxide nepwand, zoals de verbindingen voor de houtstructuur,
(Ca(OH)2) door de reactie met koolstofdioxide (CO2) uitgevoerd worden in RVS of roestvast staal wanneer
echter langzaam omgezet in calciumcarbonaat (CaCO3), ze rechtstreeks in contact komen met kalkhennep. Een
waardoor het alkalisch milieu verzwakt. sterk alkalisch milieu voorkomt de corrosie van staal,
Een sterk alkalisch milieu is onaantrekkelijk voor maar dit fenomeen is in een kalkhennepomgeving dus
insecten [6], micro-organismen [38] en schimmels [98], slechts tijdelijk van aard. Gegalvaniseerd staal blijkt
maar de bescherming hiertegen in kalkhennep is dus vaak onvoldoende bestand tegen corrosie in kalkhennep
slechts van tijdelijke aard [117][125]. Er mag in kalk- [1].
henneptoepassingen bijgevolg geen rekening gehouden Bij het ontwerp van een staalskelet in combinatie met
worden met deze beschermende werking op langere kalkhennep moet voldoende aandacht besteed worden
termijn. Dit betekent dat het toegepaste constructiehout aan het vermijden van corrosie.
Samenvatting
1. V oorzie een aparte draagstructuur, aangezien kalkhennep geen dragend bouw-
materiaal is.
2. Houd in het ontwerp van de houtstructuur rekening met de positie van de struc-
tuur in de kalkhennepwand en met het eventuele bekistingssysteem. Respecteer
minimum dekkingen van kalkhennep op houten stijlen, gebruik ‘droog’ hout van
de juiste gebruiksklasse en zorg voor voldoende schrankweerstand van de hout-
structuur zelf bij stabiliteitsberekeningen.
3. Zorg bij binnenisolatie dat de baksteenwand droog is en bij buitenisolatie dat de
buitenafwerking regendicht maar dampopen is.
4. Zorg dat de voet van een kalkhennepwand steeds droog is.
5. Voorzie een regenscherm om de kalkhennep tegen slagregen te beschermen,
zowel tijdens de plaatsing als nadien.
6. Zorg dat de buitenafwerking van een kalkhennepwand steeds dampopen is. De
binnenafwerking is bij voorkeur dampopen.
7. Houd zowel bij ontwerpkeuzes als in de werfplanning rekening met de lange
droogtijden van kalkhennep.
8. Voorzie een geschikt ventilatiesysteem
9. Voorzie een lucht- en winddichte afwerking op een kalkhennepwand, aangezien
kalkhennep zelf niet luchtdicht is.
10. Houd bij aansluitingen rekening met de krimp van kalkhennep.
11. Gebruik verduurzaamd hout en enkel roestvaste onderdelen in combinatie met
kalkhennep.
hoofdstuk 3 - Ontwerp 93
 3.2 Details
10 voorbeelden

Zoals voor alle bouwpraktijken, zijn er ook voor het bouwen met kalkhennep tal van
keuzemogelijkheden voor het ontwerpen van een bouwdetail. Onderstaande details zijn
tot stand gekomen na een uitgebreide inventarisatie van bestaande praktijktoepassingen,
veelvuldig overleg met verschillende bouwactoren, twee focusgroepen met leden van de
gebruikersgroep en een aftoetsing aan beschikbare wetenschappelijke literatuur en de
geldende technische voorschriften en normen in Vlaanderen.

3.2.1 Uitgangspunten

Principedetails na-isolatie met kalkhennepblokken. Uiteraard kan een

Het doel van het meegeven van details in deze gids is
het ondersteunen van de ontwikkeling van het bouwkun-
dig ontwerp bij het bouwen met kalkhennep in Vlaan-
deren. Deze gids pretendeert niet voor alle bouwknopen
in de kalkhennepbouw een oplossing aan te bieden. De
aangereikte details, de basiskennis van de werking van
kalkhennep en de daaraan gekoppelde ontwerpprincipes
kunnen wel een goede basis vormen voor de extrapola-
tie van deze details naar specifieke oplossingen.
Wanden
In het onderzoek dat tot deze gids geleid heeft, werd
gefocust op wanden in kalkhennep. Daken en vloeren
in kalkhennep werden niet onderzocht en zijn bijgevolg
niet opgenomen in deze details. Alle vloer- en dakop-
lossingen in deze details zijn klassieke, in Vlaanderen
gekende en door erkende onderzoeksinstituten geverifi-
eerde opbouwen.
Er zijn details opgemaakt voor de belangrijkste bouw-
knopen, namelijk ter hoogte van de sokkel, het dak en
de raaminzet (zie foto 3-15 en fig. 3-26).
Nieuwbouw en renovatie
Bij de details voor ‘nieuwbouw’ kalkhennep-
toepassingen is uitgegaan van de combinatie van
in-situ gestorte kalkhennep met een houten skelet. Het
skelet is hier telkens centraal geplaatst in de kalkhen-
nepwand. Bij de ‘renovatie’ toepassingen vormt een
massieve baksteenwand de dragende structuur voor een
kalkhennepisolatie tegen een baksteenwand ook in
nieuwbouw toegepast worden. De detailprincipes voor
kalkhennepblokken zijn vaak ook van toepassing op een
in-situ gestorte wand en vice versa.
Prefab wanden
De detaillering voor een gebouw met prefab kalkhen-
nepwanden vertoont een duidelijke link naar detail-
leringen in de houtskeletbouw in het algemeen. Aan-
gezien ze minder kalkhennepspecifiek zijn, zijn deze
bouwknopen niet terug te vinden in de gids. Uiteraard
blijven de basisvoorwaarden voor het bouwen met kalk-
hennep ook voor de bouw met deze prefab wanden van
toepassing.
Afwerking
Voor alle details is uitgegaan van een binnen- en bui-
tenafwerking in een dampopen pleister. Dit is één van
de meest voorkomende afwerkingsvormen voor een
kalkhennepwand in Vlaanderen. Er zijn echter nog geen
studies bekend over de compatibiliteit tussen kalk-
hennep en pleisters. In Frankrijk wordt de combinatie
kalkhennep/pleister echter al tientallen jaren succesvol
toegepast. Construire en Chanvre stelt een dampopen
bepleistering, mits voldaan aan een aantal voorwaar-
den in combinatie met kalkhennep, dan ook voor als
een mogelijke afwerking [8]. Die voorwaarden hebben
onder andere betrekking op een aan de kalkhennep aan-
gepaste elasticiteitsmodulus voor de bepleistering. Het

94 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 95

belang van de waterdichtheid van de bepleistering mag
hierbij niet uit het oog verloren worden (zie § 3.1.5).
De pleisters vormen in deze details ook de lucht-
dichting. Andere dampopen afwerkingen zijn mogelijk.
Het is uiteraard belangrijk dat ook hierbij de lucht-
dichting verzekerd wordt.
VEA
Op het moment van het verschijnen van deze gids,
bedraagt de minimum door het VEA (Vlaams Energie-
agentschap) aanvaarde λ-waarde voor de ingave in de
EPB (Energieprestatie en Binnenklimaat) van ter plaatse
gestorte kalkhennep 0,12 W/mK. Zoals in deze gids
aangetoond, geven metingen op kalkhennepwanden van
reële gebouwen echter een veel betere λ-waarde aan.
Ook de gedeclareerde λ-waarde van 0,071 W/mK die
volgens het VEA voor specifieke kalkhennepblokken
(IsoHemp blokken 6 tot 36 cm) gehanteerd mag worden
Fig. 3-26: interessante knooppunten voor details. Voor de rood omcirkelde knooppunten zijn in deze gids verschillende principedetails uitgewerkt.
96 hoofdstuk 3 - Ontwerp
[21][35], doet vermoeden dat in-situ gestorte kalkhen- Randvoorwaarden
nep in realiteit een beter isolerende waarde heeft. Bij de uitwerking van de details zijn een aantal rand-
Aangezien de detailprincipes voor kalkhennepblokken voorwaarden vooropgesteld:
vaak ook van toepassing zijn op een in-situ gestorte • Binnenklimaatklasse I of II (gebouwen met beperkte
wand en omgekeerd, is er in deze details niet uitgegaan vochtproductie per m³ en goede ventilatie).
van een welbepaalde λ-waarde. De details reiken slechts • Gebouw wordt voldoende verwarmd.
een voorbeeld aan en willen een beeld geven van een • Bij na-isolatie tegen bestaande metselwerkgevel:
mogelijke oplossing, die bij toepassing in de praktijk - Indien toegepast als binnenisolatie dient een
steeds moet worden afgetoetst aan de op dat ogenblik grondige diagnose te hebben aangetoond dat
geldende voorschriften en normen in Vlaanderen deze techniek toepasbaar is [118].
- Metselwerkwand wordt verondersteld een lage
Zelf aan de slag slagregenbelasting te hebben en niet onderhe-
Voor wie zelf aan de slag gaat met het uitwerken van vig te zijn aan opstijgend vocht en infiltraties
details, is het belangrijk steeds in het achterhoofd te door een gepaste bescherming.
houden dat ter plaatse gestorte kalkhennep een al dan - Bestaande metselwerkwand is zo dampopen
niet tijdelijke bekisting nodig heeft. Dit vraagt een mogelijk (alle pleisterlagen, verf,… die de
aangepast stappenplan voor de opbouw van een kalk- dampopenheid gevoelig verminderen dienen
hennepgebouw. op voorhand verwijderd te worden).
• Hout in kalkhennepwand:
- Gebruiksklasse 3 (NBN EN 335),
hout zonder grondcontact, blootgesteld aan
weersinvloeden of condensatie.
- Verduurzamingsprocédé A3,
om in volgende toepassingen gebruikt te kun-
nen worden:
- hout niet blootgesteld aan de weersomstan-
digheden, maar permanent geplaatst in een
zeer vochtige omgeving
- hout blootgesteld aan de weersomstandighe-
den, maar zonder grondcontact.
• Metalen bevestigingsmiddelen in contact met
kalkhennep dienen in RVS uitgevoerd te zijn [1][6].
• Dampopen binnen- en buitenafwerking.
NOOT
Er zijn momenteel geen ATG’s, Technische
Voorlichtingen (TV), Belgische of Europese
Normen (NBN-EN) beschikbaar voor het
systeem ‘kalkhennep + pleister’.
Foto 3-15: aanzet sokkel voor kalkhennepwand
hoofdstuk 3 - Ontwerp 97
3.2.2 Details nieuwbouw en renovatie

Legende

98 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 99

3.2.2.1 Sokkel nieuwbouw - ter plaatse gestort

Randvoorwaarden
isolerende kimblok - • A anvang van kalkhennep en buitenpleister op minimum 30 cm boven
bovenzijde hoger dan binnen- en buitenpleister dampopen maaiveld (TV 257, 2016)
afgewerkte vloerpeil
afdichtingsmembraan
zodat kalkhennep niet • Hout met gebruiksklasse 3 (NBN EN 335, 2013)
vochtig kan worden
door waterinsijpeling • Houtbehandeling volgens A3-procédé (STS 04.03, 2009)
(kuiswater) via de
vloerafwerking • Minimale kalkhennepdekking: 0,5 x dikte stijl + 5 cm [1][4][5][10][16]
• Metalen onderdelen in contact met kalkhennep in RVS [1][6]
• Dampopenheid afgewerkte kalkhennepwand steeds garanderen
luchtdichte aansluiting • Toegepaste pleisters zijn voldoende dampopen, luchtdicht en
van binnenpleister slagregendicht i.g.v. buitenpleister
op betonplaat via startprofiel
daartoe geschikte • Binnenklimaatklasse: I of II (TV 215, 2000)
inpleisterbare folie
Link naar 3D-animatie detail • Gebouw wordt voldoende verwarmd
• De dragende structuur is stabiliteitstechnisch berekend

min. 30 cm
zwelband
Uitvoeringsaspecten
plint • O mwille van mogelijk opspattend regenwater en de bescherming tegen een mogelijke mechanische impact
maaiveld
bedraagt de afstand tussen het maaiveld en de kalkhennep minimum 30 cm.
• Het waterdichte membraan ter hoogte van de fundering wordt doorgetrokken op de bovenzijde van de isolerende
kimblokken. De naden van dit membraan worden zorgvuldig gelast of gekleefd.
• Vloerafwerking: een plint moet minimaal op zijn halve hoogte bevestigd kunnen worden.

Tips
• K alkhennep verdraagt geen permanente vochtbelasting door bijvoorbeeld opstijgend vocht. De kalkhennep wordt
ter hoogte van de sokkel daarom steeds op een afdichting of vochtkering geplaatst.
• Houd voor de minimaal vereiste kalkhennepdekking rekening met de dikte van mogelijke windverbanden.
• Een startprofiel voor de buitenbepleistering komt naar voor t.o.v. het voorgevelvlak van de kalkhennep. Houd
hiermee rekening bij de plaatsing van de onderste bekistingsplaat.
• Ga op voorhand na of de voorgeschreven binnenpleister naast voldoende dampopen ook voldoende luchtdicht is
voor de gekozen dikte.
vorstvrij, onaangeroerd, draagkrachtig
• Het hoogteverschil tussen het afgewerkte vloerpeil en het maaiveld kan verminderd worden door de kalkhennep
trapsgewijs op de sokkel te plaatsen, zoals voorzien is in detail 3.2.2.2.
Fig. 3-27: sokkeldetail 1 - nieuwbouw

DISCLAIMER
-Deze details maken integraal onderdeel uit van de publicatie over de toepassing van kalkhennep in Vlaanderen en kunnen niet los gezien worden van de gehele inhoud van deze publicatie.
-Deze details zijn met veel zorg ontwikkeld na veelvuldig overleg met verschillende bouwactoren en na aftoetsing ervan aan beschikbare wetenschappelijke literatuur. UHasselt, het WTCB en Pixii zijn
echter onderzoeksinstellingen die niet de juistheid, volledigheid of (commerciële) geschiktheid van de details garanderen. De voorgestelde details zijn van algemene aard en dienen steeds aan de
reële omstandigheden van reële bouwwerken aangepast te worden. Het gebruik of toepassen van de details valt dan ook steeds onder de verantwoordelijkheid van de bouwactoren zelf. UHasselt, het
WTCB en Pixii kunnen op geen enkele wijze aansprakelijk gesteld worden voor enige vorm van rechtstreekse of onrechtstreekse schade die zou voortvloeien uit het gebruik of het interpreteren van
deze details.
-Voor de uitwerking van de details is niet uitgegaan van een specifieke λ-waarde voor kalkhennepblokken of in-situtoepassingen. Om te voldoen aan de energieprestatieregelgeving dient in de praktijk
de noodzakelijke dikte van de kalkhenneplaag te worden bepaald op basis van de gedeclareerde lambda-waarde van de gebruikte kalkhennepsamenstelling.
- Deze details vormen een auteursrechtelijk beschermd werk dat ter beschikking wordt gesteld onder een Creative Commons licentie, namelijk “Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0
International Public license (CC BY-NC 4.0)” [https://creativecommons.org/]. Elk ander gebruik van deze details is onderworpen aan de voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de auteurs.

100 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 101

3.2.2.2 Sokkel nieuwbouw - ter plaatse gestort - alternatief

Randvoorwaarden
• Aanvang
 van kalkhennep en buitenpleister op minimum 30 cm boven
maaiveld (TV 257, 2016)
binnen- en buitenpleister dampopen
• Hout met gebruiksklasse 3 (NBN EN 335, 2013)
isolerende kimblok - • Houtbehandeling volgens A3-procédé (STS 04.03, 2009)
bovenzijde hoger dan
afgewerkte vloerpeil • Minimale kalkhennepdekking: 0,5 x dikte stijl + 5 cm [1][4][5][10][16]
zodat de kalkhennep
niet vochtig kan worden • Metalen onderdelen in contact met kalkhennep in RVS [1][6]
door waterinsijpeling via
de vloerafwerking
afdichtingsmembraan • Dampopenheid afgewerkte kalkhennepwand steeds garanderen
startprofiel • Toegepaste pleisters zijn voldoende dampopen, luchtdicht en
luchtdichte aansluiting
van binnenpleister slagregendicht i.g.v. buitenpleister
op betonplaat via • Binnenklimaatklasse: I of II (TV 215, 2000)
daartoe geschikte
inpleisterbare folie Link naar 3D-animatie detail • Gebouw wordt voldoende verwarmd
• De dragende structuur is stabiliteitstechnisch berekend

min. 30 cm
gemetselde plint

maaiveld Uitvoeringsaspecten
• O mwille van mogelijk opspattend regenwater en de bescherming tegen een mogelijke mechanische impact
bedraagt de afstand tussen het maaiveld en de kalkhennep minimum 30 cm.
• Het waterdichte membraan ter hoogte van de fundering wordt doorgetrokken op de bovenzijde van de isolerende
kimblokken. De naden van dit membraan worden zorgvuldig gelast of gekleefd.
• Door het beperken van het niveauverschil tussen het afgewerkte vloerpeil en het maaiveld, bevindt de bovenkant
van de betonplaat zich in dit detail onder het maaiveld. Een goed uitgevoerde drainering voorkomt dat bij
regenweer een tijdelijke waterdruk ontstaat ter hoogte van het waterdichte membraan, waardoor het regenwater
in de grond dit membraan zou kunnen omzeilen. Er kan immers geen ondergrondse aansluiting van het
afdichtingsmembraan met de fundering gegarandeerd worden die tegen een waterdruk bestand is.
• Achter de plint in gevelmetselwerk wordt een afdichting of vochtkering voorzien die wordt omgeplooid boven
het metselwerk om zowel de kimblokken, de kalkhennep als de houten draagstructuur van vochtdoorslag via het
metselwerk te vrijwaren. De naden van deze folie worden voldoende overlappend geplaatst of verlijmd.
• Vloerafwerking: een plint moet minimaal op zijn halve hoogte bevestigd kunnen worden.
vorstvrij, onaangeroerd, draagkrachtig

Tips
Fig. 3-28: sokkeldetail 2 - nieuwbouw • K alkhennep verdraagt geen permanente vochtbelasting door bijvoorbeeld opstijgend vocht. De kalkhennep wordt
DISCLAIMER
ter hoogte van de sokkel daarom steeds op een afdichting of vochtkering geplaatst.
-Deze details maken integraal onderdeel uit van de publicatie over de toepassing van kalkhennep in Vlaanderen en kunnen niet los gezien worden van de gehele inhoud van deze publicatie.
-Deze details zijn met veel zorg ontwikkeld na veelvuldig overleg met verschillende bouwactoren en na aftoetsing ervan aan beschikbare wetenschappelijke literatuur. UHasselt, het WTCB en Pixii zijn
• Houd voor de minimaal vereiste kalkhennepdekking rekening met de dikte van mogelijke windverbanden.
echter onderzoeksinstellingen die niet de juistheid, volledigheid of (commerciële) geschiktheid van de details garanderen. De voorgestelde details zijn van algemene aard en dienen steeds aan de
reële omstandigheden van reële bouwwerken aangepast te worden. Het gebruik of toepassen van de details valt dan ook steeds onder de verantwoordelijkheid van de bouwactoren zelf. UHasselt, het
• Een startprofiel voor de buitenbepleistering komt naar voor t.o.v. het voorgevelvlak van de kalkhennep. Houd
WTCB en Pixii kunnen op geen enkele wijze aansprakelijk gesteld worden voor enige vorm van rechtstreekse of onrechtstreekse schade die zou voortvloeien uit het gebruik of het interpreteren van
deze details.
hiermee rekening bij de plaatsing van de onderste bekistingsplaat.
-Voor de uitwerking van de details is niet uitgegaan van een specifieke λ-waarde voor kalkhennepblokken of in-situtoepassingen. Om te voldoen aan de energieprestatieregelgeving dient in de praktijk
de noodzakelijke dikte van de kalkhenneplaag te worden bepaald op basis van de gedeclareerde lambda-waarde van de gebruikte kalkhennepsamenstelling.
• Ga op voorhand na of de voorgeschreven binnenpleister naast voldoende dampopen ook voldoende luchtdicht is
- Deze details vormen een auteursrechtelijk beschermd werk dat ter beschikking wordt gesteld onder een Creative Commons licentie, namelijk “Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0
International Public license (CC BY-NC 4.0)” [https://creativecommons.org/]. Elk ander gebruik van deze details is onderworpen aan de voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de auteurs.
voor de gekozen dikte.

102 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 103

3.2.2.3 Sokkel renovatie - blokken buitenisolatie

Randvoorwaarden
• A anvang van kalkhennep en buitenpleister op minimum 30 cm boven
maaiveld (TV 257, 2016)
• Hout met gebruiksklasse 3 (NBN EN 335, 2013)
• Houtbehandeling volgens A3-procédé (STS 04.03, 2009)
• Metalen onderdelen in contact met kalkhennep in RVS [1][6]
kalkhennepblokken • Dampopenheid afgewerkte kalkhennepwand steeds garanderen
• Toegepaste pleisters zijn voldoende dampopen, luchtdicht en
dampopen binnenpleister dampopen buitenpleister
slagregendicht i.g.v. buitenpleister
• Binnenklimaatklasse: I of II (TV 215, 2000)
• Gebouw wordt voldoende verwarmd
L-profiel ter bevestiging
houten randbalk Link naar 3D-animatie detail • Metselwerkwand dient ‘droog’ en ‘dampopen’ te zijn (randvoorwaarden
luchtdichte aansluiting van § 3.2.1)
binnenpleister op betonplaat
via daartoe geschikte pleisterbare houtvezelplaat • De dragende structuur is stabiliteitstechnisch berekend
inpleisterbare folie

Uitvoeringsaspecten
• D e kalkhennepblokken worden op een houten randbalk geplaatst die met een L-profiel is aangebracht tegen
zwelband

min. 30 cm
waterbestendige isolatieplaat
de bestaande metselwerkwand. De randbalk verzorgt tevens de aansluiting tussen de kalkhennepisolatie en
plint
een waterbestendige isolatie in de zone lager dan 30 cm ten opzichte van het maaiveld. Omwille van mogelijk
maaiveld
opspattend regenwater en de bescherming tegen een mogelijke mechanische impact bedraagt de afstand tussen
het maaiveld en de kalkhennep minimum 30 cm. De isolatiewaarde van de kalkhennep en de waterbestendige
isolatie zijn daarbij op elkaar afgestemd.
• Er is geen continuïteit tussen de isolatielagen van de vloer en de wand. Om de warmteverliezen ter hoogte van de
sokkel te beperken wordt de waterbestendige isolatie doorgetrokken onder het maaiveld, zodanig dat de lengte
van ‘de weg van de kleinste thermische weerstand’ minstens één meter bedraagt.
L ≥ 1,00m
afdichtingsmembraan + draineerplaat • De waterbestendige isolatie wordt afgewerkt met een stootvaste plint en onder het maaiveld voorzien van een
afdichtingsmembraan met gekleefde of gelast naden en een drainerende plaat waarlangs een drainering wordt
metselwerkwand dient droog te zijn geplaatst.
en beschermd tegen opstijgend
vocht (injectering, waterkering) • De bovenkant van de betonplaat bevindt zich in dit detail onder het maaiveld. Een goed uitgevoerde drainering
vorstvrij, onaangeroerd, draagkrachtig
voorkomt dat bij regenweer een tijdelijke waterdruk ontstaat ter hoogte van het waterdichte membraan, waardoor
het regenwater in de grond dit membraan zou kunnen omzeilen.
• De kalkhennepblokken worden in het bestaande metselwerk verankerd met daartoe voorziene (spouw)haken,
Fig. 3-29: sokkeldetail 3 - buitenisolatie minimaal 5 stuks / m²
DISCLAIMER
• Vloerafwerking: een plint moet minimaal op zijn halve hoogte bevestigd kunnen worden.
-Deze details maken integraal onderdeel uit van de publicatie over de toepassing van kalkhennep in Vlaanderen en kunnen niet los gezien worden van de gehele inhoud van deze publicatie.
-Deze details zijn met veel zorg ontwikkeld na veelvuldig overleg met verschillende bouwactoren en na aftoetsing ervan aan beschikbare wetenschappelijke literatuur. UHasselt, het WTCB en Pixii zijn
echter onderzoeksinstellingen die niet de juistheid, volledigheid of (commerciële) geschiktheid van de details garanderen. De voorgestelde details zijn van algemene aard en dienen steeds aan de
reële omstandigheden van reële bouwwerken aangepast te worden. Het gebruik of toepassen van de details valt dan ook steeds onder de verantwoordelijkheid van de bouwactoren zelf. UHasselt, het
Tips
WTCB en Pixii kunnen op geen enkele wijze aansprakelijk gesteld worden voor enige vorm van rechtstreekse of onrechtstreekse schade die zou voortvloeien uit het gebruik of het interpreteren van
deze details.
• V erwijder steeds oude verf- en pleisterlagen op het bestaande metselwerk. Zij belemmeren de dampopenheid.
-Voor de uitwerking van de details is niet uitgegaan van een specifieke λ-waarde voor kalkhennepblokken of in-situtoepassingen. Om te voldoen aan de energieprestatieregelgeving dient in de praktijk
de noodzakelijke dikte van de kalkhenneplaag te worden bepaald op basis van de gedeclareerde lambda-waarde van de gebruikte kalkhennepsamenstelling.
• Ga op voorhand na of de voorgeschreven binnenpleister naast voldoende dampopen ook voldoende luchtdicht is
- Deze details vormen een auteursrechtelijk beschermd werk dat ter beschikking wordt gesteld onder een Creative Commons licentie, namelijk “Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0
International Public license (CC BY-NC 4.0)” [https://creativecommons.org/]. Elk ander gebruik van deze details is onderworpen aan de voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de auteurs.
voor de gekozen dikte.

104 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 105

3.2.2.4 Sokkel renovatie - blokken binnenisolatie

Randvoorwaarden
• A anvang van kalkhennep en buitenpleister op minimum 30 cm boven
maaiveld (TV 257, 2016)
dampopen binnenpleister kalkhennep ter plaatse gestort • Hout van gebruiksklasse 3 (NBN EN 335, 2013)
• Houtbehandeling volgens A3-procédé (STS 04.03, 2009)
isolerende kimblok -
bovenzijde hoger dan • Minimale kalkhennepdekking: 0,5 x dikte stijl + 5 cm [1][4][5][10][16]
afgewerkte vloerpeil
zodat de kalkhennep • Metalen onderdelen in contact met kalkhennep in RVS [1][6]
niet vochtig kan worden
door waterinsijpeling via kalkhennepblok • Dampopenheid afgewerkte kalkhennepwand steeds garanderen
de vloerafwerking • Toegepaste pleisters zijn voldoende dampopen, luchtdicht en
luchtdichte aansluiting slagregendicht i.g.v. buitenpleister
van binnenpleister
op betonplaat via • Binnenklimaatklasse: I of II (TV 215, 2000)
vochtkering
daartoe geschikte Link naar 3D-animatie detail • Gebouw wordt voldoende verwarmd
inpleisterbare folie
• Metselwerkwand dient ‘droog’ en ‘dampopen’ te zijn (randvoorwaarden
afdichtingsmembraan § 3.2.1)
opvulisolatie
• De dragende structuur is stabiliteitstechnisch berekend
maaiveld

Uitvoeringsaspecten
• V ia isolerende kimblokken wordt de aansluiting van de vloerisolatie met de wandisolatie in kalkhennepblokken
verzekerd. Een vochtkerende folie wordt aangebracht achter de kimblokken, tegen de bestaande
metselwerkwand. De ruimte tussen de kimblokken en de bestaande metselwerkwand wordt opgevuld met een
isolatiemateriaal dat de oneffenheid van het metselwerk kan opvangen.
• Een volgende vochtkerende folie wordt aangebracht bovenop de kimblok en de opvulling en doorgetrokken
tegen de bestaande metselwerkwand.
• De ruimte tussen de kalkhennepblokken en de bestaande muur wordt opgevuld met ter plaatse gestorte
kalkhennep. De opvulling gebeurt gelijktijdig met het optrekken van de wand in blokken om een volledige
vulling te garanderen.
afdichtingsmembraan + draineerplaat • De kalkhennepblokken worden in het bestaande metselwerk verankerd met daartoe voorziene spouwhaken,
minimaal 5 stuks / m².
• Een goed uitgevoerde drainering voorkomt dat bij regenweer een tijdelijke waterdruk ontstaat ter hoogte van het
vorstvrij, onaangeroerd, waterdichte membraan tegen de bestaande metselwerkwand, waardoor het regenwater in de grond dit membraan
draagkrachtig
zou kunnen omzeilen.
• Vloerafwerking: een plint moet minimaal op zijn halve hoogte bevestigd kunnen worden.
Fig. 3-30: sokkeldetail 4 - binnenisolatie

DISCLAIMER
Tips
-Deze details maken integraal onderdeel uit van de publicatie over de toepassing van kalkhennep in Vlaanderen en kunnen niet los gezien worden van de gehele inhoud van deze publicatie.
-Deze details zijn met veel zorg ontwikkeld na veelvuldig overleg met verschillende bouwactoren en na aftoetsing ervan aan beschikbare wetenschappelijke literatuur. UHasselt, het WTCB en Pixii zijn
• V erwijder steeds oude verf- en pleisterlagen op het bestaande metselwerk. Zij belemmeren de dampopenheid.
echter onderzoeksinstellingen die niet de juistheid, volledigheid of (commerciële) geschiktheid van de details garanderen. De voorgestelde details zijn van algemene aard en dienen steeds aan de
reële omstandigheden van reële bouwwerken aangepast te worden. Het gebruik of toepassen van de details valt dan ook steeds onder de verantwoordelijkheid van de bouwactoren zelf. UHasselt, het
• De bestaande metselwerkwand kan aan de binnenzijde ook uitgevlakt worden met bijvoorbeeld een dampopen
WTCB en Pixii kunnen op geen enkele wijze aansprakelijk gesteld worden voor enige vorm van rechtstreekse of onrechtstreekse schade die zou voortvloeien uit het gebruik of het interpreteren van
deze details.
kalkpleister waarna de blokken rechtstreeks, zonder tussenvulling, tegen de wand geplaatst kunnen worden.
-Voor de uitwerking van de details is niet uitgegaan van een specifieke λ-waarde voor kalkhennepblokken of in-situtoepassingen. Om te voldoen aan de energieprestatieregelgeving dient in de praktijk
de noodzakelijke dikte van de kalkhenneplaag te worden bepaald op basis van de gedeclareerde lambda-waarde van de gebruikte kalkhennepsamenstelling.
• Ga op voorhand na of de voorgeschreven binnenpleister naast voldoende dampopen ook voldoende luchtdicht is
- Deze details vormen een auteursrechtelijk beschermd werk dat ter beschikking wordt gesteld onder een Creative Commons licentie, namelijk “Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0
International Public license (CC BY-NC 4.0)” [https://creativecommons.org/]. Elk ander gebruik van deze details is onderworpen aan de voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de auteurs.
voor de gekozen dikte.

106 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 107

3.2.2.5 Raaminbouw nieuwbouw - ter plaatse gestort

Randvoorwaarden
• A anvang van kalkhennep en buitenpleister op minimum 30 cm boven
maaiveld (TV 257, 2016)
BINNEN BUITEN • Hout van gebruiksklasse 3 (NBN EN 335, 2013)
• Houtbehandeling volgens A3-procédé (STS 04.03, 2009)
• Multiplex van klasse 3 (NBN EN 636+A1)
dampopen binnenpleister dampopen buitenpleister • Minimale kalkhennepdekking: 0,5 x dikte stijl + 5 cm [1][4][5][10][16]
• Metalen onderdelen in contact met kalkhennep in RVS [1][6]
• Dampopenheid afgewerkte kalkhennepwand steeds garanderen
• Toegepaste pleisters zijn voldoende dampopen, luchtdicht en
slagregendicht i.g.v. buitenpleister
dampopen invulisolatie
overpleisterbare tape Link naar 3D-animatie detail • Binnenklimaatklasse: I of II (TV 215, 2000)
• Gebouw wordt voldoende verwarmd
• De dragende structuur is stabiliteitstechnisch berekend
bepleisterbare plaat

opvullat Uitvoeringsaspecten
luchtdicht aansluitprofiel
en/of soepele voeg • Volgorde
 van de werken:
raam/pleister
1. houtskelet / 2. raam met multiplexkader / 3. kalkhennep
• Het multiplexkader rond het raam fungeert tevens als bekisting voor het storten van de kalkhennep. De kopse
wind- en regendichte tape
waarop een inpleisterbare kanten worden met een overpleisterbare tape beschermd tegen vochtindringing.
isolerend structureel tape voor een winddichte
tussenstuk aansluiting op de • Tussen het raam en het multiplexkader wordt een lat aangebracht die de plaatsing van een bepleisterbare plaat
bepleistering tegen het kader rondom rond mogelijk maakt. Aan de onderzijde is dit een dikker isolerend structureel tussenstuk
om de plaatsing van een venstertablet en raamdorpel mogelijk te maken.
bepleisterbare plaat • De luchtdichte aansluiting van de bepleistering naar de ramen wordt voorzien met daartoe ontworpen
dampopen invulisolatie aansluitprofielen en/of tapes.

zwelband
Tips
• K ijk tijdens het plaatsen van de bekistingspanelen na of er moeilijk bereikbare holtes zijn tussen de
houtskeletstructuur en het raamkader die vóór het storten van de kalkhennep met een ander geschikt dampopen
isolatiemateriaal, zoals bijvoorbeeld houtwol, opgevuld kunnen worden.
• Het multiplexkader vormt onderaan het raam een stevige basis voor het aanbrengen van een wind- en
Fig. 3-31: detail raamaansluiting - nieuwbouw regendichte tape en een aluminium raamdorpel.
• Verzorg de detaillering in functie van het pleisterwerk, volgens TV nr. 257 ‘Bepleisteringen op buitenisolatie’
DISCLAIMER
van het WTCB, waarin bijvoorbeeld de aansluiting met raamdorpels wordt behandeld.
-Deze details maken integraal onderdeel uit van de publicatie over de toepassing van kalkhennep in Vlaanderen en kunnen niet los gezien worden van de gehele inhoud van deze publicatie.
-Deze details zijn met veel zorg ontwikkeld na veelvuldig overleg met verschillende bouwactoren en na aftoetsing ervan aan beschikbare wetenschappelijke literatuur. UHasselt, het WTCB en Pixii zijn
• Ga op voorhand na of de voorgeschreven binnenpleister naast voldoende dampopen ook voldoende luchtdicht is
echter onderzoeksinstellingen die niet de juistheid, volledigheid of (commerciële) geschiktheid van de details garanderen. De voorgestelde details zijn van algemene aard en dienen steeds aan de
reële omstandigheden van reële bouwwerken aangepast te worden. Het gebruik of toepassen van de details valt dan ook steeds onder de verantwoordelijkheid van de bouwactoren zelf. UHasselt, het
voor de gekozen dikte.
WTCB en Pixii kunnen op geen enkele wijze aansprakelijk gesteld worden voor enige vorm van rechtstreekse of onrechtstreekse schade die zou voortvloeien uit het gebruik of het interpreteren van
deze details.
-Voor de uitwerking van de details is niet uitgegaan van een specifieke λ-waarde voor kalkhennepblokken of in-situtoepassingen. Om te voldoen aan de energieprestatieregelgeving dient in de praktijk
de noodzakelijke dikte van de kalkhenneplaag te worden bepaald op basis van de gedeclareerde lambda-waarde van de gebruikte kalkhennepsamenstelling.
- Deze details vormen een auteursrechtelijk beschermd werk dat ter beschikking wordt gesteld onder een Creative Commons licentie, namelijk “Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0
International Public license (CC BY-NC 4.0)” [https://creativecommons.org/]. Elk ander gebruik van deze details is onderworpen aan de voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de auteurs.

108 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 109

3.2.2.6 Raaminbouw renovatie - blokken binnenisolatie

Randvoorwaarden
BINNEN BUITEN • A anvang van kalkhennep en buitenpleister op minimum 30 cm boven
maaiveld (TV 257, 2016)
opvulling ter plaatse
gestorte kalkalkhennep • Hout van gebruiksklasse 3 (NBN EN 335, 2013)
• Houtbehandeling volgens A3-procédé (STS 04.03, 2009)
dampopen binnenpleister • Metalen onderdelen in contact met kalkhennep in RVS [1][6]
• Minimale kalkhennepdekking: 0,5 x dikte stijl + 5 cm [1][4][5][10][16]
• Dampopenheid afgewerkte kalkhennepwand steeds garanderen
• Toegepaste pleisters zijn voldoende dampopen, luchtdicht en
kalkhenneplinteel met houten
draagstructuur slagregendicht i.g.v. buitenpleister
• Binnenklimaatklasse: I of II (TV 215, 2000)
Link naar 3D-animatie detail • Gebouw wordt voldoende verwarmd
• Metselwerkwand dient ‘droog’ en ‘dampopen’ te zijn (randvoorwaarden
§ 3.2.1)
luchtdicht aansluitprofiel • De dragende structuur is stabiliteitstechnisch berekend
en/of soepele voeg
raam/pleister

Uitvoeringsaspecten
• Volgorde
 der werken:
inpleisterbare 1. raamopening / 2. raam met doken / 3. kalkhennepblokken
luchtdichtingsfolie
• De ruimte tussen de kalkhennepblokken en de bestaande muur wordt opgevuld met ter plaatse gestorte
wind- en regendichte folie
kalkhennep. De opvulling gebeurt gelijktijdig met het optrekken van de wand in blokken om een volledige
vulling te garanderen.
• De kalkhennepblokken worden in het bestaande metselwerk verankerd met daartoe voorziene spouwhaken,
minimaal 5 stuks / m².
• De kalkhennepblokken worden op maat gesneden rond het raamkader. Resterende openingen kunnen opgevuld
worden met ter plaatse gestorte kalkhennep.
• De luchtdichte aansluiting van de bepleistering naar de ramen wordt voorzien met daartoe ontworpen
aansluitprofielen en/of tapes.

Tips
spouwhaak • V erwijder steeds oude verf- en pleisterlagen op het bestaande metselwerk. Zij belemmeren de dampopenheid.
• De bestaande metselwerkwand kan aan de binnenzijde ook uitgevlakt worden met bijvoorbeeld een dampopen
Fig. 3-32: detail raamaansluiting - binnenisolatie kalkpleister waarna de blokken rechtstreeks, zonder tussenvulling, tegen de wand geplaatst kunnen worden.
DISCLAIMER
• Er zijn geprefabriceerde kalkhenneplintelen met een (gewapende) betoninvulling verkrijgbaar.
-Deze details maken integraal onderdeel uit van de publicatie over de toepassing van kalkhennep in Vlaanderen en kunnen niet los gezien worden van de gehele inhoud van deze publicatie.
-Deze details zijn met veel zorg ontwikkeld na veelvuldig overleg met verschillende bouwactoren en na aftoetsing ervan aan beschikbare wetenschappelijke literatuur. UHasselt, het WTCB en Pixii zijn
• Ga op voorhand na of de voorgeschreven binnenpleister naast voldoende dampopen ook voldoende luchtdicht is
echter onderzoeksinstellingen die niet de juistheid, volledigheid of (commerciële) geschiktheid van de details garanderen. De voorgestelde details zijn van algemene aard en dienen steeds aan de
reële omstandigheden van reële bouwwerken aangepast te worden. Het gebruik of toepassen van de details valt dan ook steeds onder de verantwoordelijkheid van de bouwactoren zelf. UHasselt, het
voor de gekozen dikte.
WTCB en Pixii kunnen op geen enkele wijze aansprakelijk gesteld worden voor enige vorm van rechtstreekse of onrechtstreekse schade die zou voortvloeien uit het gebruik of het interpreteren van
deze details.
-Voor de uitwerking van de details is niet uitgegaan van een specifieke λ-waarde voor kalkhennepblokken of in-situtoepassingen. Om te voldoen aan de energieprestatieregelgeving dient in de praktijk
de noodzakelijke dikte van de kalkhenneplaag te worden bepaald op basis van de gedeclareerde lambda-waarde van de gebruikte kalkhennepsamenstelling.
- Deze details vormen een auteursrechtelijk beschermd werk dat ter beschikking wordt gesteld onder een Creative Commons licentie, namelijk “Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0
International Public license (CC BY-NC 4.0)” [https://creativecommons.org/]. Elk ander gebruik van deze details is onderworpen aan de voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de auteurs.

110 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 111

3.2.2.7 Dakaansluiting plat dak nieuwbouw - ter plaatse gestort

Randvoorwaarden
• A anvang van kalkhennep en buitenpleister op minimum 30 cm boven
maaiveld (TV 257, 2016)
- dakdichting • Hout van gebruiksklasse 3 (NBN EN 335, 2013)
- dakisolatie
- dampscherm • Houtbehandeling volgens A3-procédé (STS 04.03, 2009)
- dakvloer • Multiplex van klasse 3 (NBN EN 636+A1)
- hellingslatten
- dakgordingen • Minimale kalkhennepdekking: 0,5 x dikte stijl + 5 cm [1][4][5][10][16]
- uitvullatten
- afwerkingsplaat • Metalen onderdelen in contact met kalkhennep in RVS [1][6]
• Dampopenheid afgewerkte kalkhennepwand steeds garanderen
• Toegepaste pleisters zijn voldoende dampopen, luchtdicht en
slagregendicht i.g.v. buitenpleister
stopprofiel of
Link naar 3D-animatie detail • Binnenklimaatklasse: I of II (TV 215, 2000)
kitvoeg met • Gebouw wordt voldoende verwarmd
zwelband
• De dragende structuur is stabiliteitstechnisch berekend
dampscherm

Uitvoeringsaspecten
• Omwille
 van de luchtdichting wordt een luchtdichte wachtfolie tussen de randbalk en de multiplexplaat geplaatst
hellingslatten en omgeplooid op de dakvloer.
• Het dampscherm wordt op de dakvloer aangebracht, verkleefd op de wachtfolie en doorgetrokken tegen de
randbalk opkant van het platte dak.
luchtdichtingsfolie • Aan de andere zijde van de wachtfolie wordt een inpleisterbare folie verkleefd, die de luchtdichte aanwerking
multiplexplaat aan de binnenpleister verzekert.
• De glijbekisting wordt aan de buitenzijde van de wand geplaatst, zodat de dakopstand met kalkhennep gevuld
kan worden.

Tips
luchtdichte aansluiting • De dakbedekking plaatsen vóór het storten van de kalkhennep voorkomt uitspoelen van de kalk.
van binnenpleister op
wachtfolie • Verzorg de detaillering in functie van het pleisterwerk, volgens TV nr. 257 ‘Bepleisteringen op buitenisolatie’
van het WTCB, waarin bijvoorbeeld de verhouding van het dakrandprofiel t.o.v. het voorgevelvlakaansluiting
met het dakrandprofiel wordt behandeld.
• Ga op voorhand na of de voorgeschreven binnenpleister naast voldoende dampopen ook voldoende luchtdicht is
voor de gekozen dikte.
Fig. 3-33: detail dakaansluiting (plat dak) - nieuwbouw

DISCLAIMER
-Deze details maken integraal onderdeel uit van de publicatie over de toepassing van kalkhennep in Vlaanderen en kunnen niet los gezien worden van de gehele inhoud van deze publicatie.
-Deze details zijn met veel zorg ontwikkeld na veelvuldig overleg met verschillende bouwactoren en na aftoetsing ervan aan beschikbare wetenschappelijke literatuur. UHasselt, het WTCB en Pixii zijn
echter onderzoeksinstellingen die niet de juistheid, volledigheid of (commerciële) geschiktheid van de details garanderen. De voorgestelde details zijn van algemene aard en dienen steeds aan de
reële omstandigheden van reële bouwwerken aangepast te worden. Het gebruik of toepassen van de details valt dan ook steeds onder de verantwoordelijkheid van de bouwactoren zelf. UHasselt, het
WTCB en Pixii kunnen op geen enkele wijze aansprakelijk gesteld worden voor enige vorm van rechtstreekse of onrechtstreekse schade die zou voortvloeien uit het gebruik of het interpreteren van
deze details.
-Voor de uitwerking van de details is niet uitgegaan van een specifieke λ-waarde voor kalkhennepblokken of in-situtoepassingen. Om te voldoen aan de energieprestatieregelgeving dient in de praktijk
de noodzakelijke dikte van de kalkhenneplaag te worden bepaald op basis van de gedeclareerde lambda-waarde van de gebruikte kalkhennepsamenstelling.
- Deze details vormen een auteursrechtelijk beschermd werk dat ter beschikking wordt gesteld onder een Creative Commons licentie, namelijk “Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0
International Public license (CC BY-NC 4.0)” [https://creativecommons.org/]. Elk ander gebruik van deze details is onderworpen aan de voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de auteurs.

112 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 113

3.2.2.8 Dakaansluiting plat dak renovatie - blokken binnenisolatie

Randvoorwaarden
• A anvang van kalkhennep en buitenpleister op minimum 30 cm boven
maaiveld (TV 257, 2016)
- dakdichting
- dakisolatie • Hout van gebruiksklasse 3 (NBN EN 335, 2013)
- dampscherm
- dakvloer • Houtbehandeling volgens A3-procédé (STS 04.03, 2009)
- hellingslatten • Multiplex van klasse 3 (NBN EN 636+A1)
- dakgordingen
- uitvullatten • Minimale kalkhennepdekking: 0,5 x dikte stijl + 5 cm [1][4][5][10][16]
- afwerkingsplaat
• Metalen onderdelen in contact met kalkhennep in RVS [1][6]
• Dampopenheid afgewerkte kalkhennepwand steeds garanderen
• Toegepaste pleisters zijn voldoende dampopen, luchtdicht en
slagregendicht i.g.v. buitenpleister
Link naar 3D-animatie detail • Binnenklimaatklasse: I of II (TV 215, 2000)
• Gebouw wordt voldoende verwarmd
dampscherm • Metselwerkwand dient ‘droog’ en ‘dampopen’ te zijn (randvoorwaarden
§ 3.2.1)
• De dragende structuur is stabiliteitstechnisch berekend
hellingslatten Uitvoeringsaspecten
randbalk • O mwille van de luchtdichting wordt een luchtdichte wachtfolie tussen de randbalk en de bestaande
luchtdichtingsfolie metselwerkwand geplaatst en omgeplooid op de dakvloer.
• Het dampscherm wordt op de dakvloer aangebracht, verkleefd op de wachtfolie en doorgetrokken tegen de
ter plaatse gestorte opkant van het platte dak.
kalkhennep -
kan vervangen worden • Aan de andere zijde wordt de wachtfolie doorgetrokken over de kalkhennepwand en aan een inpleisterbare folie
door op maat gezaagde verkleefd, die de luchtdichte aanwerking met de binnenpleister verzekert.
blokken
• In de langsrichting van de draagstructuur van het dak wordt het dakvak (tussen de gordingen) tegen de
metselwerkwand aan de onderzijde voorzien van een houtvezelplaat (zie invoegdetail). Het vak wordt tijdens het
plaatsen van de dakvloer opgevuld met daartoe geschikte isolatie.
opvulling met ter plaatse
gestorte kalkalkhennep • De kalkhennepblokken worden geplaatst tot op een zekere afstand van de onderzijde van de dakgordingen. De
luchtdichte aansluiting
van binnenpleister op ruimte tussen de kalkhennepblokken en de bestaande muur wordt opgevuld met ter plaatse gestorte kalkhennep,
wachtfolie alsook de ruimte tussen de bovenkant van de kalkhennepblokken en de dakvloer. De opvulling achter de blokken
gebeurt gelijktijdig met het optrekken van de kalkhennepblokken om een volledige vulling te garanderen.
spouwhaak • De kalkhennepblokken worden in het bestaande metselwerk verankerd met daartoe voorziene spouwhaken,
minimaal 5 stuks / m².
Fig. 3-34: detail dakaansluiting (plat dak) - binnenisolatie

DISCLAIMER
Tips
-Deze details maken integraal onderdeel uit van de publicatie over de toepassing van kalkhennep in Vlaanderen en kunnen niet los gezien worden van de gehele inhoud van deze publicatie.
-Deze details zijn met veel zorg ontwikkeld na veelvuldig overleg met verschillende bouwactoren en na aftoetsing ervan aan beschikbare wetenschappelijke literatuur. UHasselt, het WTCB en Pixii zijn
• Verwijder steeds oude verf- en pleisterlagen op het bestaande metselwerk. Zij belemmeren de dampopenheid.
echter onderzoeksinstellingen die niet de juistheid, volledigheid of (commerciële) geschiktheid van de details garanderen. De voorgestelde details zijn van algemene aard en dienen steeds aan de
reële omstandigheden van reële bouwwerken aangepast te worden. Het gebruik of toepassen van de details valt dan ook steeds onder de verantwoordelijkheid van de bouwactoren zelf. UHasselt, het
• De bestaande metselwerkwand kan aan de binnenzijde ook uitgevlakt worden met bijvoorbeeld een dampopen
WTCB en Pixii kunnen op geen enkele wijze aansprakelijk gesteld worden voor enige vorm van rechtstreekse of onrechtstreekse schade die zou voortvloeien uit het gebruik of het interpreteren van
deze details.
kalkpleister waarna de blokken rechtstreeks, zonder tussenvulling, tegen de wand geplaatst kunnen worden.
-Voor de uitwerking van de details is niet uitgegaan van een specifieke λ-waarde voor kalkhennepblokken of in-situtoepassingen. Om te voldoen aan de energieprestatieregelgeving dient in de praktijk
de noodzakelijke dikte van de kalkhenneplaag te worden bepaald op basis van de gedeclareerde lambda-waarde van de gebruikte kalkhennepsamenstelling.
• Ga op voorhand na of de voorgeschreven binnenpleister naast voldoende dampopen ook voldoende luchtdicht is
- Deze details vormen een auteursrechtelijk beschermd werk dat ter beschikking wordt gesteld onder een Creative Commons licentie, namelijk “Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0
International Public license (CC BY-NC 4.0)” [https://creativecommons.org/]. Elk ander gebruik van deze details is onderworpen aan de voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de auteurs.
voor de gekozen dikte.

114 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 115

3.2.2.9 Dakaansluiting hellend dak nieuwbouw - ter plaatse gestort

Randvoorwaarden
• A anvang van kalkhennep en buitenpleister op minimum 30 cm boven
maaiveld (TV 257, 2016)
• Hout van gebruiksklasse 3 (NBN EN 335, 2013)
- dakpannen op panlatten • Houtbehandeling volgens A3-procédé (STS 04.03, 2009)
- tegellatten
- onderdak • Multiplex van klasse 3 (NBN EN 636+A1)
- dakgordingen waartussen isolatie • Minimale kalkhennepdekking: 0,5 x dikte stijl + 5 cm [1][4][5][10][16]
- lucht- en dampscherm
- uitvullatten • Metalen onderdelen in contact met kalkhennep in RVS [1][6]
- afwerkingsplaat
• Dampopenheid afgewerkte kalkhennepwand steeds garanderen
• Toegepaste pleisters zijn voldoende dampopen, luchtdicht en
slagregendicht i.g.v. buitenpleister
Link naar 3D-animatie detail • Binnenklimaatklasse: I of II (TV 215, 2000)
isolerende houtvezelplaat
• Gebouw wordt voldoende verwarmd
• De dragende structuur is stabiliteitstechnisch berekend

Uitvoeringsaspecten
• /

Tips
• De dakbedekking plaatsen vóór het storten van de kalkhennep voorkomt uitspoelen van de kalk.
• Ga op voorhand na of de voorgeschreven binnenpleister naast voldoende dampopen ook voldoende luchtdicht is
voor de gekozen dikte.

luchtdichte aansluiting
van binnenpleister op
dampscherm stopprofiel

dampopen binnenpleister dampopen buitenpleister

Fig. 3-35: detail dakaansluiting (hellend dak) - nieuwbouw

DISCLAIMER
-Deze details maken integraal onderdeel uit van de publicatie over de toepassing van kalkhennep in Vlaanderen en kunnen niet los gezien worden van de gehele inhoud van deze publicatie.
-Deze details zijn met veel zorg ontwikkeld na veelvuldig overleg met verschillende bouwactoren en na aftoetsing ervan aan beschikbare wetenschappelijke literatuur. UHasselt, het WTCB en Pixii zijn
echter onderzoeksinstellingen die niet de juistheid, volledigheid of (commerciële) geschiktheid van de details garanderen. De voorgestelde details zijn van algemene aard en dienen steeds aan de
reële omstandigheden van reële bouwwerken aangepast te worden. Het gebruik of toepassen van de details valt dan ook steeds onder de verantwoordelijkheid van de bouwactoren zelf. UHasselt, het
WTCB en Pixii kunnen op geen enkele wijze aansprakelijk gesteld worden voor enige vorm van rechtstreekse of onrechtstreekse schade die zou voortvloeien uit het gebruik of het interpreteren van
deze details.
-Voor de uitwerking van de details is niet uitgegaan van een specifieke λ-waarde voor kalkhennepblokken of in-situtoepassingen. Om te voldoen aan de energieprestatieregelgeving dient in de praktijk
de noodzakelijke dikte van de kalkhenneplaag te worden bepaald op basis van de gedeclareerde lambda-waarde van de gebruikte kalkhennepsamenstelling.
- Deze details vormen een auteursrechtelijk beschermd werk dat ter beschikking wordt gesteld onder een Creative Commons licentie, namelijk “Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0
International Public license (CC BY-NC 4.0)” [https://creativecommons.org/]. Elk ander gebruik van deze details is onderworpen aan de voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de auteurs.

116 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 117

3.2.2.10 D
 akaansluiting hellend dak renovatie - blokken
binnenisolatie
Randvoorwaarden
• A anvang van kalkhennep en buitenpleister op minimum 30 cm boven
maaiveld (TV 257, 2016)
- dakpannen op panlatten
- tegellatten • Hout van gebruiksklasse 3 (NBN EN 335, 2013)
- onderdak
- dakgordingen waartussen isolatie • Houtbehandeling volgens A3-procédé (STS 04.03, 2009)
- lucht- en dampscherm
- uitvullatten • Multiplex van klasse 3 (NBN EN 636+A1)
- afwerkingsplaat • Minimale kalkhennepdekking: 0,5 x dikte stijl + 5 cm [1][4][5][10][16]
• Metalen onderdelen in contact met kalkhennep in RVS [1][6]
• Dampopenheid afgewerkte kalkhennepwand steeds garanderen
• Toegepaste pleisters zijn voldoende dampopen, luchtdicht en
slagregendicht i.g.v. buitenpleister
Link naar 3D-animatie detail • Binnenklimaatklasse: I of II (TV 215, 2000)
• Gebouw wordt voldoende verwarmd
• Metselwerkwand dient ‘droog’ en ‘dampopen’ te zijn (randvoorwaarden
§ 3.2.1)
• De dragende structuur is stabiliteitstechnisch berekend
luchtdichte aansluiting
van binnenpleister op
wachtfolie houtvezelplaat
Uitvoeringsaspecten
• D e kalkhennepblokken worden geplaatst tot op een zekere afstand van de onderzijde van de dakgordingen. De
ter plaatse gestorte
kalkhennep kan ook ruimte tussen de kalkhennepblokken en de bestaande muur wordt opgevuld met ter plaatse gestorte kalkhennep,
vervangen worden alsook de ruimte tussen de bovenkant van de kalkhennepblokken en de dakvloer. De opvulling achter de blokken
door op maat
gezaagde blokken gebeurt gelijktijdig met het optrekken van de kalkhennepblokken om een volledige vulling te garanderen.
• De kalkhennepblokken worden in het bestaande metselwerk verankerd met daartoe voorziene spouwhaken,
minimaal 5 stuks / m².
• Afhankelijk van de volgorde der werken kan een houtvezelplaat voorzien worden tussen de dakisolatie en de
spouwhaak kalkhennepwand die de dakisolatie tijdelijk ondersteunt.

Tips
opvulling ter plaatse • Verwijder steeds oude verf- en pleisterlagen op het bestaande metselwerk. Zij belemmeren de dampopenheid.
gestorte kalkalkhennep
• De bestaande metselwerkwand kan aan de binnenzijde ook uitgevlakt worden met bijvoorbeeld een dampopen
kalkpleister waarna de blokken rechtstreeks, zonder tussenvulling, tegen de wand geplaatst kunnen worden.
• De kalkhennepblokken kunnen ook volgens de dakhelling verzaagd worden, waarna de dakisolatie hierop kan
Fig. 3-36: detail dakaansluiting (hellend dak) - binnenisolatie aansluiten.
DISCLAIMER
• Ga op voorhand na of de voorgeschreven binnenpleister naast voldoende dampopen ook voldoende luchtdicht is
-Deze details maken integraal onderdeel uit van de publicatie over de toepassing van kalkhennep in Vlaanderen en kunnen niet los gezien worden van de gehele inhoud van deze publicatie.
-Deze details zijn met veel zorg ontwikkeld na veelvuldig overleg met verschillende bouwactoren en na aftoetsing ervan aan beschikbare wetenschappelijke literatuur. UHasselt, het WTCB en Pixii zijn
voor de gekozen dikte.
echter onderzoeksinstellingen die niet de juistheid, volledigheid of (commerciële) geschiktheid van de details garanderen. De voorgestelde details zijn van algemene aard en dienen steeds aan de
reële omstandigheden van reële bouwwerken aangepast te worden. Het gebruik of toepassen van de details valt dan ook steeds onder de verantwoordelijkheid van de bouwactoren zelf. UHasselt, het
WTCB en Pixii kunnen op geen enkele wijze aansprakelijk gesteld worden voor enige vorm van rechtstreekse of onrechtstreekse schade die zou voortvloeien uit het gebruik of het interpreteren van
deze details.
-Voor de uitwerking van de details is niet uitgegaan van een specifieke λ-waarde voor kalkhennepblokken of in-situtoepassingen. Om te voldoen aan de energieprestatieregelgeving dient in de praktijk
de noodzakelijke dikte van de kalkhenneplaag te worden bepaald op basis van de gedeclareerde lambda-waarde van de gebruikte kalkhennepsamenstelling.
- Deze details vormen een auteursrechtelijk beschermd werk dat ter beschikking wordt gesteld onder een Creative Commons licentie, namelijk “Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0
International Public license (CC BY-NC 4.0)” [https://creativecommons.org/]. Elk ander gebruik van deze details is onderworpen aan de voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de auteurs.

118 hoofdstuk 3 - Ontwerp hoofdstuk 3 - Ontwerp 119

 Hoofdstuk 4

Plaatsing

120 hoofdstuk 4 - Plaatsing hoofdstuk 4 - Plaatsing 121

 4.1 Wanden in-situ gestort
Uitvoeringsrichtlijnen

Het plaatsen van kalkhennep is een heel specifiek werk. Het hoeft niet moeilijk te zijn,
maar naast de ontwerprichtlijnen zijn ook een aantal concrete plaatsingsrichtlijnen
toe te passen om tot een goed resultaat te komen.
De volgende uitvoeringsrichtlijnen zijn tot stand gekomen op basis van bestaande
praktische literatuur, interviews en plaatsbezoeken en zijn op hun correctheid
gecontroleerd via de beschikbare wetenschappelijke literatuur. Deze richtlijnen zijn van
toepassing op wanden uit in-situ gestorte kalkhennep rond een structuur in houtskelet.

4.1.1 Werf

Weersomstandigheden Inrichting van de werf

Kalkhennep mag niet geplaatst worden bij vriestempe-
raturen (in de praktijk: temperaturen < 5°C) , ook niet
wanneer er nachtvorst kan optreden. Het bevriezen van
het aanmaakwater kan de binding van het kalkhennep-
mengsel ernstig verstoren of zelfs helemaal doen stil-
vallen [49]. Een temperatuur tussen de 8 en 25°C wordt
aangeraden. Bij hogere temperaturen dient de kalkhen-
nep afgeschermd te worden, zodat het water dat nodig
is voor de binding niet te snel verdampt. Hoge omge-
vingstemperaturen kunnen ook scheuren in de buitenste
schil van de kalkhennep veroorzaken. Het afschermen
kan bijvoorbeeld met een zeil. Het is belangrijk dat de
ruimte tussen de kalkhennep en het zeil steeds geventi-
leerd blijft [1][5].
Tijdens de uitharding moet het kalkhennepmengsel
drogen en het water verdampen. Voldoende ventilatie
is dan ook noodzakelijk. Een droge, sterke wind tijdens
de werffase wordt dan weer afgeraden om een te snelle
uitdroging te vermijden [5].
De werf dient beschermd te zijn tegen slagregen door
oversteken of een zeil. Vocht in de constructie kan het
hout doen zwellen, wat leidt tot spanningen en mogelijk
scheuren in de kalkhennep en de pleister. Stevige regen
van bovenaf op de wand of in de bekisting zou kunnen
leiden tot uitspoelen van de kalk [1][8]. Geen of onvol-
doende regenbescherming zal de droogtijd ook aanzien-
lijk verlengen. De voet van de kalkhennepwand dient
steeds droog te zijn en sneeuwophoping hiertegen moet
vermeden worden [6][8].
Een goede organisatie van de werf biedt veel voordelen.
Materialen dienen droog gestockeerd te worden. Zowel
het hout voor de structuur, als de hennep en de kalk
zijn vochtgevoelig. De stockageplaats dient niet alleen
droog te zijn, maar ook voldoende ruim en gemakke-
lijk bereikbaar voor de levering van de materialen. Die
materialen worden meestal op pallets aangeleverd en de
nodige hoeveelheid materiaal voor één werf kan behoor-
lijk groot zijn [1][6].
Bij regenweer dient ook de mixer droog opgesteld te
worden.
De plaatsing van de mixer wordt best zodanig gekozen
dat zowel de materialen vlot aan te leveren zijn als de
bekisting vlot bedienbaar is. Het interne transport op
een kalkhennepwerf is een niet te onderschatten factor
in het bouwproces. Een beter of minder goed georgani-
seerd transport kan de duurtijd van de werken aanzien-
lijk beïnvloeden.
Het verlies van materiaal wordt ook beperkt wanneer
de mixer kort bij de bekisting geplaatst kan worden.
Een vlakke, zuivere ondergrond is aan te raden. Er kan
bijvoorbeeld een zeil of plaatmateriaal voorzien worden
in de zone van de mixer (zie foto 4-1). Zo kan zuiver
materiaal dat op de grond valt eenvoudig opgeschept en
gerecupereerd worden.

122 hoofdstuk 4 - Plaatsing hoofdstuk 4 - Plaatsing 123

In de directe omgeving van de mixer dient een wa- Gereedschappen
teraansluiting met voldoende druk voorzien te wor- Mixer
den. Bij onvoldoende waterdruk kunnen opslagtanks Het gebruik van de juiste gereedschappen komt de
geplaatst worden. Ook een stroomaansluiting moet kwaliteit en de snelheid van uitvoering ten goede. Bij
aanwezig zijn. Voor grote panmixers is een meerfasige voorkeur wordt voor het bereiden van kalkhennep een
aansluiting vereist, terwijl voor kleine mixers een mono- panmixer of dwangmenger gebruikt met ronddraaiende
fasige aansluiting volstaat. schoepen rond een verticale as (zie foto 4-2 en 4-3). Bij
Bij het vullen van de mixer komt veel stof vrij, afkom- een gewone betonmolen, waarbij de kuip zelf ronddraait
stig van zowel de hennepscheven als de kalk. De nodige via een horizontale as, kan de zwaardere kalk gemakke-
persoonlijke beschermingsmaatregelen dienen genomen lijker naar de bodem zakken [1][6][10].
te worden (dragen van stofmaskers). De mixer staat ook De grootte van de mixer dient afgestemd te worden op
best niet té dicht bij plaatsen waar veel mensen passeren de grootte van de werf en het aantal mensen dat tege-
tijdens de bouwwerken. lijkertijd op de werf zal bezig zijn. Een vers kalkhen-
Aangezien een mixer erg zwaar is, is het regelmatig nepmengsel is immers beperkt verwerkbaar en dient
verplaatsen ervan tijdens de werken niet aan te raden [1] voldoende snel na aanmaak verwerkt te worden.
[6]. De mixers dienen steeds goed gereinigd te worden op
het einde van een werkdag of bij een lange pauze. De
kalk hardt snel uit en uitgeharde kalk- en kalkhennep-
deeltjes kunnen het vlot draaien van de schoepen ver-
hinderen net als het vlot openen van de schuif voor het
lossen van de kalkhennep. Een truweel of dergelijke is Foto 4-2: panmixer
handig voor het verwijderen van uitgeharde kalkresten.

Flexibele kuipen
Foto 4-1: plaatsing mixer: overdekt, op een zeil, geventileerd, stockage De vers aangemaakte kalkhennepmix kan opgevangen
nodige materialen vlakbij
worden in flexibele bouwkuipen. Het is handig voldoen-
de kuipen te voorzien, zodat de kalkhennep rechtstreeks
vanuit deze kuipen in de bekisting gestort kan worden
Samenvatting [1][7][10]. Tijdens het ledigen van de eerste reeks
kuipen, kan een nieuwe lading vers gemixte kalkhennep
1. De verwerkingstemperatuur van kalkhennep ligt tussen 8 en 25°C. opgevangen worden in de volgende reeks kuipen. Een
2. Bescherm kalkhennep na plaatsing tegen slagregen en sterke droge wind. vlotte roulatie versnelt het tempo op de werf.
3. Zorg dat de voet van de kalkhennepwand droog blijft. Grotere kuipen (60 l) zijn handig bij gelijkvloerse
4. Stockeer materialen droog. toepassingen. Kleinere kuipen (40 l) kunnen dan weer
5. Aandachtspunten voor de plaatsing van de mixer: handig zijn voor het plaatsen van kalkhennep vanop
- strategische plaatsing tussen de stockageplaats en de bekisting; bijvoorbeeld een stelling [7].
- droog en goed geventileerd;
- vlakke en propere ondergrond;
- beschikbaarheid van water en stroom.

Foto 4-3: panmixer: schoepen draaien rond een verticale as

124 hoofdstuk 4 - Plaatsing hoofdstuk 4 - Plaatsing 125

Kruiwagen
Afhankelijk van de grootte van de werf, de afstand tus-
sen de mixer en de bekisting en de toegankelijkheid van
de bekisting kan de kalkhennep ook in kuipen in een
kruiwagen opgevangen worden en rechtstreeks naar de
bekisting gebracht worden [7].
Zakken kalk worden bij voorkeur met een kruiwagen of
dergelijke vervoerd. De onvermijdelijke kalkdeeltjes op
de verpakking komen minder gemakkelijk op de kleding
en de huid terecht, wanneer de zakken niet tegen het
lichaam worden gehouden om te vervoeren [1].
Zakmes, markeerstift, maatbeker, weegschaal
De meeste panmixers hebben een kam op het boven-
rooster voor het openen van verpakkingen. Met een
zakmes kunnen verpakkingen echter netjes opengesne-
den worden op de gewenste plaats om de juiste hoe-
veelheden af te nemen. Het opensnijden gebeurt best
niet boven de mixer, maar bijvoorbeeld op de grond
voor een betere controle van de hoeveelheid. Een exacte
afweging van de bestanddelen is immers onontbeerlijk
voor het bekomen van een juiste en gelijkmatige kalk-
hennepmix doorheen het hele bouwproces [1][7][10].
Met een markeerstift kunnen gewenste hoeveelheden op
verpakkingen aangeduid worden.
Ook een maatbeker of een weegschaal kan handig zijn
voor het afwegen van steeds eenzelfde hoeveelheid ma-
teriaal voor het maken van het kalkhennepmengsel.
Foto 4-4: mondmasker, handschoenen en veiligheidsbril
Persoonlijke bescherming
Op een werf moeten een aantal veiligheidsregels
gevolgd worden. Dat is niet anders bij een kalkhennep-
werf. Stellingen moeten in orde zijn, gereedschappen en
machines gekeurd en de werf dient zodanig ingericht te
worden dat valpartijen maximaal verhinderd worden.
Werken met kalkhennep vraagt daarnaast enkele speci-
fieke voorzorgsmaatregelen. Vooral kalk kan irritaties
veroorzaken, wanneer niet de juiste veiligheidsmaatre-
gelen in acht genomen worden.
Bij het openen van de verpakking van de hennepsche-
ven en het aanbrengen ervan in de mixer kan er stof
vrijkomen. Door het dragen van een stofmasker en een
veiligheidsbril zal dit zelden reacties opleveren.
Een stofmasker type P2 en bril zijn des te belangrijker
bij het verwerken van de kalk. Het fijne, poederige ma-
teriaal kan agressief inwerken op de huid, de ogen, de
keel en de luchtwegen. Het inademen moet dus verme-
den worden. Ook in natte vorm blijft kalk erg agressief
en kan het zelfs brandwonden veroorzaken omwille van
het sterk alkalisch karakter. Het dragen van geschikte
handschoenen (type chemische resistentie) wordt daar-
om aanbevolen (zie foto 4-4). Zorg er hierbij voor dat
de handschoenen lange armen hebben of dat de mouwen
van de kleding er overheen getrokken worden. Op deze
manier hebben kleine partikels kalk of kalkhennep geen
kans om in de handschoen te belanden. Eventueel kan
een paar nauwaansluitende onderhandschoenen gedra-
gen worden.
Bovenkleding met lange mouwen en een lange broek
zijn een must. Knielappen kunnen een meerwaarde
zijn tijdens werken laag bij de grond. De kalkpartikels
dringen immers ook doorheen kledingstoffen. Klop
daarom tussendoor regelmatig het stof van de kleding
af. Het dagelijks verversen van gedragen kleding tijdens
de werkzaamheden voorkomt dat kalk die zich heeft
vastgezet in de stof, de huid gaat irriteren.
Wanneer kalk in de ogen komt, dient dit onmiddellijk
met overvloedig water uitgespoeld te worden. Enkele
flessen zuiver water en zuivere doeken moeten dan ook
steeds voorhanden zijn op de werf. Haal vóór de start
van de werken een geschikt oogspoelmiddel bij de apo-
theek. Wanneer er twijfel is of alle kalkdeeltjes uit de
ogen verwijderd zijn, moet zonder aarzeling een dokter
of eerste-hulppost opgezocht worden. Zoals op elke
werf is ook op een kalkhennepwerf een first-aid-kit geen
overbodige luxe.
Tip!
Azijn lost kalk op. Bij het wassen van je kleding
na een werkdag met kalkhennep kan een geut
azijn toegevoegd worden aan het waswater om
kalkresten te verwijderen.

Samenvatting
Samenvatting
1. V oorzie een mixer met een capaciteit aangepast aan de werfgrootte en -ploeg.
2. Voorzie voldoende flexibele bouwkuipen voor het transporteren van de 1. Draag steeds handschoenen type chemische resistentie.
kalkhennep op de werf. 2. Draag kleding met lange mouwen en broekspijpen.
3. Gebruik een kruiwagen om zakken kalk te verplaatsen, zodat kalkresten min- 3. Draag knielappen voor werken laag bij de grond.
der op de kleding belanden. 4. Draag een stofmasker type P2 aan de mixer.
4. Voorzie zakmessen, markeerstiften, maatbekers en weegschalen voor het 5. Draag een veiligheidsbril aan de mixer.
bepalen van de juiste hoeveelheid bestanddelen voor de kalkhennepmix. 6. Bij kalk in de ogen: direct en overvloedig met zuiver water spoelen!

126 hoofdstuk 4 - Plaatsing hoofdstuk 4 - Plaatsing 127

4.1.2 Skelet
Aandachtspunten ontwerp
De basisontwerpregels en detailleringsrichtlijnen voor
kalkhennep zijn terug te vinden in Hoofdstuk 3. Voor
het praktisch realiseren van een aantal ontwerpprinci-
pes moeten op de juiste momenten in de verschillende
bouwfases de juiste handelingen verricht worden.
De volgende ontwerpprincipes, beschreven in Hoofd-
stuk 3, hebben rechtstreeks betrekking op de fase waarin
de houten structuur opgericht wordt:
• H et skelet moet berekend zijn in functie van zowel de
verticale als de horizontale stabiliteit (zie foto 4-5).
• Het skelet en de kalkhennep moeten droog zijn aan de
voet (zie foto 4-6) en tegen regen beschermd worden.
• Het hout van een kalkhennepstructuur dient geschikt
te zijn voor gebruiksklasse 3.
• De vereiste minimum dekking van de kalkhennep
op een structuur moet steeds gerespecteerd worden:
0,5 x dikte van de stijl + 5 cm.
• Het vochtgehalte van het hout tijdens de plaatsing is
naargelang de toepassing maximum 17 ± 2% of 22%
[70].
• Bevestigingsmiddelen in het skelet in aanraking met
kalkhennep zijn van roestvast staal (RVS).
• Ter hoogte van aansluitingen dient rekening
gehouden te worden met de latere lucht- en
winddichting van het gebouw.
Voor het welslagen van het kalkhennepgebouw is het
absoluut noodzakelijk deze punten in acht te nemen en
de nodige voorzieningen te treffen tijdens het plaatsen
van het dragende skelet. Technische specificaties met
betrekking tot houtskeletconstructies zijn terug te vin-
den in STS 23-1 [70].
128 hoofdstuk 4 - Plaatsing
Foto 4-5: houtstructuur berekend in functie van verticale en horizontale
stabiliteit
Foto 4-6: (A. Dhondt) opbouw skelet, rekening houdende met de nodige
aandachtspunten in het ontwerp, zoals een tegen vocht beschermde
sokkel
Skelet in functie van de bekisting
De afmetingen van de houten structuur volgen uit de
stabiliteitsberekeningen, rekening houdend met de mini-
mum vereiste kalkhennepdekking. Het (sub)skelet dient
bijkomend ook aangepast te worden aan de keuze en de
maatvoering van de bekisting. Een accurate plaatsing
van het skelet kan een grote hulp zijn bij de plaatsing
van de bekisting nadien.
• Aan de stortzijde moeten horizontale latten
zoveel mogelijk vermeden worden [12] (zie foto
4-7) . Ze hinderen het storten en aandrukken van
de kalkhennep. Wanneer de bekisting op een
horizontaal latwerk wordt aangebracht, kunnen de
bekistingsplaten enkel op vaste hoogten bevestigd
worden, wat niet altijd wenselijk is.
• Vooruit denken helpt om zones te vermijden die
door een specifieke plaatsing van het skelet nadien
moeilijk bereikbaar zijn voor het vullen met Foto 4-7: horizontale latten aan stortzijde bemoeilijken plaatsing kalkhen-
nep
kalkhennep.
Vochtgehalte van het hout
Om het vochtgehalte van het hout tijdens de bouwwerken onder controle te houden en daarmee de zwelling van het
hout te minimaliseren, kunnen de volgende maatregelen getroffen worden [8]:
• Bescherm het hout op de werf tegen slechte weersomstandigheden:
- Sla het hout droog op.
- Bescherm de constructie door oversteken of een zeil.
• Geef extra bescherming aan de kopse kanten van het hout.
- Water kan hierin beter doordringen dan dwars op de langsvezels van het hout.
• Bescherm zichtbaar blijvend hout zoals vakwerk met oversteken.
• Ventileer voldoende.
• Controleer het vochtgehalte van het hout op de werf met een vochtmeter (maximum 17 ± 2% of 22%: zie § 3.1.2
[70]).
NOOT
Tijdens de werken dient niet alleen het hout beschermd te worden tegen vocht. Ook vers gestorte
kalkhennep kan gevoelig zijn voor (overvloedige) regen. Water dat langs de bovenzijde in de bekisting
dringt, kan de kalk uitspoelen [1][7][8]. In de mate van het mogelijke is het goed eerst de dakbedek-
king te voorzien en nadien pas de kalkhennep te plaatsen [6].
hoofdstuk 4 - Plaatsing 129
Aansluitingen aan het skelet
Bij een kalkhennepwand verzorgt de pleisterafwerking
in de praktijk quasi altijd de luchtdichting. De voorbe-
reidingen om de continuïteit van de luchtdichtheid te
kunnen garanderen, moeten echter al vroeg in het bouw-
proces getroffen worden. Tijdens het maken van aan-
sluitingen met andere materialen zoals de fundering, het
dak, het schrijnwerk, leidingen of andere constructies
mogen de gekozen oplossingen de latere luchtdichting
niet bemoeilijken of zelfs onmogelijk maken. De juiste
materiaalkeuzes moeten gemaakt worden en er moet na-
gedacht worden over de praktische uitvoerbaarheid van
het maken van luchtdichte aansluitingen. Soms kunnen
door het tijdig plaatsen van een wachtfolie ingewikkelde
plaatsingsprocedures later in het bouwproces vermeden
worden (zie foto 4-8 en 4-9).
Ramen en deuren
In § 3.2.2 worden voorbeelden gegeven van de inwer-
king van ramen en deuren in het skelet van een kalkhen-
nepwand.
Vaak geniet de plaatsing van het schrijnwerk in een
kader de voorkeur, omdat dit kader dan ook als bekis-
ting voor de kalkhennep dienst kan doen. Wanneer een
houtvezelplaat gebruikt wordt, kan hierop rechtstreeks
gepleisterd worden.
De luchtdichting kan verzorgd worden met een geschik-
te inpleisterbare tape of door middel van een aansluit-
profiel. Ook de waterdichting ter hoogte van de aan-
sluitingen moet goed verzorgd worden. Niet zelden zijn
aansluitingen onderaan ramen punten van insijpelend
water. Het hoeft geen verder betoog dat dit niet gunstig
is voor de kalkhennep. Een correcte plaatsing van een
vensterdorpel kan veel problemen achteraf besparen.
Een vensterdorpel moet voldoende hellend zijn. De
opstanden van de dorpel aan de zijkanten en aan de
achterkant moeten toelaten om het regenwater weg
te leiden uit het gevelvlak en de aansluitingen dienen
steeds waterdicht uitgevoerd te worden. De oversteek
ten opzichte van de buitenafwerking moet voldoende
groot zijn en voorzien zijn van een druiprand die de
terugloop van het regenwater naar het gevelvlak
verhindert. [15]
130 hoofdstuk 4 - Plaatsing
Foto 4-8: folie rond raamkader voor latere luchtdichte aanwerking aan
binnenpleister
Foto 4-9: (E. Geijsels) inwerkbare wachtfolie voor tochtdichte aansluiting
tussen raamkader en kalkhennep die in het zicht blijft
Foto 4-10: leidingen aangebracht vóór plaatsen kalkhennep
Foto 4-11: leidingen aangebracht vóór plaatsen kalkhennep
Leidingen en bekabeling
Leidingen en inbouwdozen voor technieken kunnen
best vóór het storten van de kalkhennep aan het skelet
gefixeerd worden (zie foto 4-10 en 4-11). De leidingen
dienen door middel van een wachtbuis beschermd te
worden tegen het alkalische milieu van kalkhennep. Zo
kan bijvoorbeeld koper aangetast worden en uitzetten.
Waterleidingen dienen op voorhand getest te worden op
lekken. Indien er na het storten nog lekken zouden zijn,
moet de kalkhennep immers uitgebroken worden om de
leidingen te herstellen.
Horizontale leidingen dienen op 2 à 3 cm van elkaar
geplaatst te worden om scheuren in de kalkhennep en
daardoor ook in de pleister te vermijden. Daarnaast
moet de vereiste dekking op het skelet steeds gerespec-
teerd worden.
Indien blijkt dat na het storten van de kalkhennep nog
leidingen bijgeplaatst moeten worden, kan de kalkhen-
nep na uitharding ingeslepen worden. Dit geniet zeker
niet de voorkeur [5], aangezien het later terug opvullen
van de sleuven niet met kalkhennep kan gebeuren: verse
kalkhennep hecht onvoldoende aan uitgeharde kalk-
hennep. De inbouwdozen worden in de sleuven vast-
gezet en bijgewerkt met een afdichtingsmiddel dat ook
compatibel is met de latere eindafwerking. [1][4][5][7]
[35][47]
Het is aan te raden bij buitenwanden steeds lucht-
dichte inbouwdozen te gebruiken. De continuïteit van
het luchtdichte scherm kan ná de plaatsing van de
inbouwdozen immers niet meer aangepakt worden. Een
tochtgevoel via de stopcontacten wordt zo vermeden.
Kalkhennep kan ook gecombineerd worden met wand-
verwarming. De leidingen kunnen tegen de kalkhennep
geplaatst worden en overpleisterd worden met een
voldoende dikke pleisterlaag. Een wapeningsnet in de
pleisterlaag voorkomt scheuren.
NOOT
Voor elektrische installaties dient steeds het
AREI gevolgd te worden.
hoofdstuk 4 - Plaatsing 131
4.1.3 Bekisting
Type
Talrijke redenen kunnen de keuze voor een tijdelijke of
permanente bekisting bepalen (zie § 3.1.2). Wanneer be-
slist wordt een tijdelijke bekisting toe te passen, ligt de
keuze van het type bekistingsplaat bij de uitvoerder. Een
aannemer zal eerder gebruik maken van een bekistings-
systeem dat herhaaldelijk bruikbaar en rendabel is.
Tijdelijke bekisting
Als tijdelijke bekistingsplaten worden bijvoorbeeld
OSB-platen, waterbestendige multiplexplaten (al dan
niet met een epoxycoating, de zogenaamde ‘betonplex’)
en systeembekistingen uit slagvaste kunststof gebruikt
(zie foto 4-12 t.e.m. 4-14). Ook stalen glijbekistin-
gen komen sporadisch voor. Het is belangrijk dat de
bekistingspanelen stijf maar toch licht zijn, zodat ze
gemakkelijk hanteerbaar zijn. Stalen bekistingsplaten
zijn in dat opzicht minder praktisch. Uiteraard mag de
plaat niet buigen onder de druk van de kalkhennep. De
bekistingspanelen dienen ook proper te zijn. Onzuiver-
Plaatsing
Opbouw van de bekisting
heden tegen de bekistingsplaten kunnen onbedoeld ver- Bij nieuwbouw is het gebruikelijk om één zijde van de
mengd worden met de kalkhennep en vlekken veroor- kalkhennepwand vóór de start van de stortfase volledig
zaken. Zeker bij kalkhennep die in het zicht blijft, is dit te beplaten. De andere zijde van de wand kan stelselma-
van belang. De bekistingsplaat moet goed te bewerken tig bekist worden volgens de vordering van de werken.
zijn, zodat de plaat vlot vastgezet kan worden, en vol- Afhankelijk van de kalkhennepsamenstelling kunnen
doende robuust om herhaaldelijk te kunnen gebruiken bekistingsplaten vaak vrijwel direct na het vullen van
[1][4][5][7][10]. één bekistingslaag weggenomen worden, om boven-
aan opnieuw gebruikt te worden voor de volgende
Permanente bekisting bekistingslaag (zie foto 4-18).
Voor het uitvoeren van een permanente bekisting Vaak wordt de wand aan de binnenzijde volledig bekist.
worden in de praktijk onder andere kalkhennepblokken, De werf blijft dan proper langs de binnenzijde en het
houtvezelplaten, magnesiumoxideplaten of matten van tijdrovende plaatsen van kalkhennep ter hoogte van ho-
riet of bamboe toegepast (zie foto 4-15 t.e.m. 4-17). rizontale onderbrekingen, zoals de tussenvloeren, wordt
Alleszins dient een permanente bekistingsplaat zeer vermeden. Het is aangeraden om - waar mogelijk - ook
dampopen te zijn en bestand te zijn tegen het alkalische het bovenste deel van een kalkhennepwand van boven-
en vochtige milieu van de kalkhennep. In tegenstelling uit te vullen om een gelijkmatige compactiegraad en
tot bij een tijdelijke bekisting, moet voor de bevestiging volledige vulling te bekomen (zie foto 4-19).
van een permanente bekisting gebruik gemaakt wor- Bekistingsplaten met een hoogte van 60 cm laten nog
den van schroeven in RVS bij blijvend contact met de toe om de kalkhennep goed aan te vullen en lichtjes aan
kalkhennep. te drukken. Voor smalle wanden of moeilijk bereikbare
plaatsen kan een lagere bekisting handig zijn. Het ver-
ticaal plaatsen van het latwerk waartegen de bekisting
geplaatst wordt, geeft de vrijheid tijdens de werken de
bekistingshoogte aan te passen.
[1][6][7][12]

Foto 4-12: tijdelijke systeembekisting
Foto 4-15: permanente bekisting in
geperforeerde gipsvezelplaat
Foto 4-13: tijdelijke bekisting in OSB
Foto 4-16: permanente bekisting in
houtvezelplaat
Foto 4-14: tijdelijke bekisting in multiplex
Foto 4-17: permanente bekisting in
bamboematten
Foto 4-18: (E. Geijsels) de bekisting onderaan wordt stelselmatig wegge-
nomen en hogerop geplaatst
Bevestiging
Voor het plaatsen van de bekisting op een zekere afstand
van het skelet, worden afstandshouders en -schroeven
gebruikt. Door middel van afstandshouders, bijvoor-
beeld houten blokjes of kleine plastic buisjes, kunnen de
platen juist gepositioneerd worden. De afstandshouders
moeten precies klemmen tussen de bekisting en het
skelet. Met afstandsschroeven worden de platen vast-
gezet (zie foto 4-20). Hiervoor worden, met het oog op
hergebruik, schroeven van betere kwaliteit gebruikt. Het
vraagt een beetje oefening om de platen juist te schroe-
ven. De platen mogen immers niet bol trekken [7].
Het is niet de bedoeling doorheen de holle plastic
afstandshouders te boren. Dit geeft te grote holtes die

132 hoofdstuk 4 - Plaatsing hoofdstuk 4 - Plaatsing 133

achteraf opgevuld zouden moeten worden [12] (zie foto
4-21).
Wanneer de eerste rij bekistingspanelen zorgvuldig wa-
terpas geplaatst wordt, ontstaat een goede basis voor de
rest van de bekisting. De volgende rijen bekistingspla-
ten dienen enkel aan de bovenzijde met afstandshouders
gepositioneerd te worden. Aan de onderzijde kunnen ze
steunen tegen de reeds gestorte kalkhennepwand.
Kunststof systeembekistingen worden eerst aan elkaar
vastgezet met de daarvoor bestemde klemmen. Dan pas
worden ze tegen het skelet geschroefd. Ook deze sys-
teembekistingen worden aan de onderzijde afgestemd
op de vorige laag wanneer ze omhoog geplaatst worden.
Aan de bovenzijde worden opnieuw afstandshouders
gebruikt.
Het gebruik van voldoende schroeven vermijdt het
wegdrukken van het bekistingspaneel door de druk van
de kalkhennep. Zeker bij hoeken moet hiervoor aan-
dacht zijn. Aan de verticale naden tussen twee panelen
kunnen er eventueel extra plankjes aan de buitenzijde
tegen de bekistingsplaten geschroefd worden, zodat
deze een bijkomende versteviging geven (zie foto 4-22).
Enige oplettendheid voor uitstekende schroeven aan
de binnenzijde van de bekisting is dan wel nodig. Bij
het vullen van de bekisting kunnen deze schroeven de
vingers of handen immers flink openhalen.
[1][6][7]
Foto 4-19: (M. De Schryver) bekisting bovenste deel wand langs boven-
zijde vullen verhoogt kans op volledige vulling en gelijkmatige compactie
134 hoofdstuk 4 - Plaatsing
Foto 4-20: d.m.v. afstandsschroeven en afstandshouders wordt de
bekisting op de gewenste afstand t.o.v. het skelet geplaatst
Foto 4-21: (S. Buyse) holtes in kalkhennepwand door afstandshouders
van de bekisting, met kalkhennep op te vullen
Foto 4-22: (A. Dhondt) extra plankjes ter hoogte van verticale naden
tussen de bekistingpanelen vermijden wegdrukken van de bekisting
4.1.4 Wapening
Een niet-geverifieerde, maar courant toegepaste tech-
niek bij na-isolatie is het plaatsen van een wapening on-
der de vorm van een geïsoleerde ijzerdraad of een draad
in RVS. Roestvaste nagels of isolatiepluggen worden in
de bestaande muur bevestigd en met de draad verbonden
(zie foto 4-24). Dit zou het loskomen van de kalkhennep
van de achterliggende wand vermijden, vergelijkbaar
met spouwhaken bij klassiek metselwerk. Dit wordt
onder andere toegepast bij grotere hoogtes, boven ramen
en bij relatief dunne kalkhenneplagen [7][12].
Een andere niet-geverifieerde wapeningstechniek die
men bij zichtbaar blijvende kalkhennep ziet, is het
plaatsen van horizontale latten tegen het skelet tijdens
het storten van de kalkhennep. De latten worden bij elke
stortlaag opnieuw geplaatst en dit zo dicht mogelijk
tegen het zichtvlak rekening houdend met de minimum
kalkhennepdekking (zie foto 4-23). De bedoeling is dat
deze latten de krimpscheuren opvangen die - door het
ontbreken van pleister bij zichtbaar blijvende kalkhen-
nep - niet met behulp van wapeningsnetten opgevangen
kunnen worden. Wanneer er zich toch krimpscheuren
voordoen, zullen deze horizontaal lopen, wat esthetisch
interessanter kan zijn [7].
Foto 4-23: wapeningstechniek met horizontale latten ter voorkoming Foto 4-24: (J. De Vries) wapeningstechniek met inox draad voor kalkhen-
krimpscheuren bij kalkhennep in het zicht - techniek niet geverifieerd nepplaatsing tegen gevel - techniek niet geverifieerd
hoofdstuk 4 - Plaatsing 135
4.1.5 Menging
Samenstelling van het mengsel
Bij het samenstellen van het kalkhennepmengsel moeten
de richtlijnen van de fabrikant steeds opgevolgd wor-
den. In Frankrijk heeft Construire en Chanvre
kwaliteitslabels ontwikkeld voor zowel de hennep-
scheven als de volledige kalkhennepmengsels [8]. Een
correct samengesteld mengsel is essentieel voor de
uitharding van de kalk en het bekomen van de vereiste
prestaties (zie foto 4-25 en fig. 4-1). Een eigen mix van
materialen om tot een kalkhennepmengsel te komen,
wordt dan ook sterk afgeraden [1][29].
Afhankelijk van de toepassing en de beoogde presta-
ties, dient een mix gekozen te worden met de daartoe
geschikte samenstelling. Wanneer er bijvoorbeeld
kalkhennep in een vloer of dak geplaatst wordt, kan
gekozen worden voor een beproefd mengsel met meer
of minder bindmiddel [8]. Meer kalk geeft een sterker
maar minder isolerend resultaat, minder kalk een lichter
maar beter isolerend resultaat (zie § 2.4) [50][82].
Voor kalkhennep die zichtbaar blijft, kan bijvoorbeeld
een bindmiddel met meer hydraulische eigenschappen
toegepast worden, zodat de initiële uitharding sneller op
gang komt en de uiteindelijke sterkte hoger is [7]. De
wand is dan beter beschermd tegen mogelijke stoten en
inslag van voorwerpen.
Hennep
De hennepscheven moeten geschikt zijn voor gebruik
in kalkhenneptoepassingen. Zoals in § 2.1.1 vermeld
wordt, worden de scheven van de hennepplant hiervoor
tot de geschikte afmetingen ingekort en ontdaan van
vezels en stof. Stof neemt immers veel water op, waar-
door er mogelijk onvoldoende water beschikbaar blijft
voor de reactie van het bindmiddel en er een zwakkere
binding kan ontstaan [2][8][48].
Een grotere hoeveelheid hennepscheven leidt tot een
lichter en beter isolerend materiaal [50][82]. Er moet
echter een minimum hoeveelheid bindmiddel toege-
voegd worden, om de binding te verzekeren.
136 hoofdstuk 4 - Plaatsing
Bindmiddel
Over het gebruik van een bindmiddel met meer hy-
draulische of meer luchthardende eigenschappen zijn
de meningen verdeeld. Lokaal zijn er duidelijk andere
gebruiken. Beide types bindmiddel hebben hun voor- en
nadelen. Het komt erop aan het juiste bindmiddel te kie-
zen met eigenschappen die in een specifieke toepassing
op een specifieke locatie gewenst zijn.
In Vlaanderen wordt doorgaans hydraatkalk met een
hoge zuiverheidsgraad als voornaamste bindingsbe-
standdeel gebruikt bij ter plaatse gestorte kalkhennep.
Arnaud Evrard kwam al in 2008 tijdens zijn docto-
raatsonderzoek tot de conclusie dat dit een adequaat
bindmiddel is voor kalkhenneptoepassingen, mits kleine
toevoegingen van hydraulische en puzzolane additieven
[29]. Deze of andere additieven worden toegevoegd om
de kalkhennep de nodige initiële binding te geven, zodat
het materiaal zichzelf voldoende snel kan dragen en ont-
kist kan worden (zie § 2.1.2 en § 2.1.4). In Engeland en
Frankrijk worden vaker bindmiddelen met een sterkere
hydraulische werking gebruikt.
Foto 4-25: bestanddelen hennepscheven, kalk en additief
Water
De hoeveelheid water die toegevoegd wordt, is cruci-
aal voor een goed eindresultaat en wordt beperkt tot
de minimale hoeveelheid water die nodig is voor een
goede verwerking [7][10][19][29] en uitharding van de
kalkhennep.
Een teveel aan water geeft een zwaardere mix. In ex-
treme gevallen kan een teveel aan water de wand zelfs
zodanig verzwaren dat de initiële binding niet volstaat
voor het dragen van het eigengewicht bij het wegne-
men van de bekisting [1][7]. Het bindmiddel is dan met
andere woorden te veel verdund voor zijn toepassing
[8]. Verder vraagt overtollig water in de mix een lange-
re drogingstijd van de wand [29][93], met een langere
doorlooptijd van de werf in zijn geheel tot gevolg. Een
risico daarbij is dat de afwerking wordt aangebracht,
terwijl de wand nog onvoldoende droog is (zie § 4.1.7)
[7].
Te weinig water daarentegen geeft aanleiding tot een
slechte binding van de kalk [29]. Afhankelijk van het
type kalk is er meer of minder water nodig om de
binding te laten plaatsvinden. De hennepscheven zijn
droog en poreus en slorpen dus ook water op, waardoor
de initiële, hydraulische reactie kan verstoord worden
[2][8][48].
Wat verder de invloed is van de hoeveelheid aanmaak-
water op de hygrothermische prestaties van kalkhennep
wordt beschreven in § 2.1.3.
Het belang van de juiste hoeveelheid water voor het
mengsel maakt duidelijk dat bij regenweer de kalkhen-
nepmix op een overdekte plaats bereid moet worden.
Mixen
Voorbereiding
Vóór de start van de kalkhennepwerken worden de
juiste hoeveelheden voor de mix best al een keer
afgewogen en eventueel met maatlijnen aangeduid in
kuipen, emmers en maatbekers. In de nabijheid van de
mixer moeten steeds de nodige beschermingsmiddelen
gedragen worden (zie § 4.1.1) en moet er een EHBO-kit
bij de hand zijn. Voorzie verder dat alle gereedschappen
zoals breekmessen en maatbekers klaarliggen en dat Fig. 4-1: een in Vlaanderen courante samenstelling van een kalkhennep-
mix voor toepassing in wanden
flexibele kuipen ter plaatse zijn om de verse kalkhennep
hoofdstuk 4 - Plaatsing 137
in op te vangen en naar de bekisting te transporteren.
Denk tenslotte ook tijdig na waar bouwafval zoals lege
kalk- en hennepzakken gestockeerd kunnen worden.
te vangen en naar de bekisting te transporteren. Denk
tenslotte ook tijdig na waar bouwafval zoals lege kalk-
en hennepzakken gestockeerd kunnen worden.
Stappenplan
Een mixer met een voldoende capaciteit om een volledi-
ge baal hennepscheven en een volledige zak kalk in één
mix te kunnen samenvoegen, maakt het eenvoudiger om
alvast de hoeveelheden van de scheven en het bindmid-
del gelijkmatig te houden tijdens de volledige duur van
de werkzaamheden. Ook steeds eenzelfde persoon aan
de mixer plaatsen, draagt bij tot de uniformiteit van het
mengsel.
Er zijn verschillende stappenplannen terug te vinden
voor het maken van een goede kalkhennepmix. In
Vlaanderen gaat men doorgaans als volgt te werk (zie
foto 4-26 t.e.m. 4-28) [7][10][[19]:
1. scheven toevoegen;
2. deel van het water (ca. de helft) toevoegen;
3. starten met mixen;
4. kalk en mogelijk additief toevoegen;
5. overige water toevoegen (tot een goede consistentie).
Doordat de scheven eerst met een deel van het water
gemengd worden, worden ze een klein beetje kleverig.
Hierdoor zal de kalk beter blijven kleven aan de sche-
ven, waardoor ze goed omhuld worden door de kalk
[10][19]. Het voorbevochtigen van de poreuze scheven
neutraliseert verder hun grote waterabsorptievermogen
en voorkomt zo het verstoren van de uithardingssreactie
met de kalk, waarvoor water nodig is [2][8][48][50]
[93]. Dit leidt tot een mengsel met betere mechanische
eigenschappen [48].
Restjes kalkhennep die langs de mixer op de grond ge-
vallen zijn, kunnen hergebruikt worden door ze te
mengen in de volgende mix. De vloer onder de mixer
dient dan wel proper te zijn, zodat er geen andere
materialen in het mengsel belanden. De hoeveelheid te
recupereren kalkhennep moet ook beperkt blijven [1].
138 hoofdstuk 4 - Plaatsing
Foto 4-26: volgorde toevoegen bestanddelen:
1. scheven
Foto 4-27: volgorde toevoegen bestanddelen:
2. gedeelte van de totale benodigde hoeveelheid water
Foto 4-28: volgorde toevoegen bestanddelen:
3. kalk + mogelijk additief, waarna resterende water
Tip!
‘Wanneer een bal wordt gemaakt van verse
kalkhennep, zou deze bij de 3de keer opgooien
in de hand uit elkaar moeten vallen. Dan heeft de
kalkhennep een goede consistentie’ [19].
Tip!
Laat de mixer in beide richtingen draaien
om tot de gewenste menging van de
Foto 4-29: balvorming in de kalkhennepmix door te lang mengen ingrediënten te komen [7].
Consistentie
De bestanddelen moeten goed gemengd worden, zodat
een homogene mix ontstaat en de hennepscheven vol-
ledig met de kalk bedekt zijn. Té lang mixen doet de
kalkhennep echter samenklitten. Er ontstaat een soort
van balvorming in de kalkhennepmix (zie foto 4-29) [6]
[19]. Het mengsel lijkt dan onvoldoende homogeen van
structuur. Volgens een onderzoek van Arnaud Evrard
worden de scheven beschadigd door het (te) lang mixen,
maar leidt dit uiteindelijk niet tot een slechter eindresul-
taat [29].
In de praktijk zijn er een aantal omschrijvingen voor
kalkhennep met de juiste consistentie. Zo is ‘muesli met
een beetje yoghurt’ er één van [7]. De kalkhennep moet
in de hand lichtjes samengedrukt kunnen worden tot
een bal die vergelijkbaar is met een sneeuwbal (zie foto
4-30). Alles kleeft goed samen, maar na enkele bewe- Foto 4-30: goede consistentie kalkhennep, vergelijkbaar met een
sneeuwbal
gingen valt de bal uit elkaar.
hoofdstuk 4 - Plaatsing 139
4.1.6 Plaatsing
Voorbereiding
Bij het na-isoleren tegen een bestaande wand die sterk
zuigend is, moet de wand op voorhand bevochtigd
worden of eventueel met een kalkpap ingestreken
worden [4][12]. Dit voorkomt dat deze wand het nodige
vocht voor de binding uit de kalkhennep zuigt.
Bestaande verf- en pleisterlagen dienen verwijderd
te worden [12], zodat de dampopenheid van de wand
maximaal verzekerd is (zie foto 4-31).
Wanneer de wanden dan bekist zijn, iedereen voorzien
is van persoonlijke beschermingsmiddelen en het eerste
kalkhennepmengsel geprepareerd is, kan het plaatsen
beginnen. Het is belangrijk voor de homogeniteit van de
kalkhennepwand dat de plaatsing consequent op dezelf-
de manier gebeurt.
Uitvoering
Stappenplan
De volgorde van handelen is steeds: storten, uitvlakken
en aandrukken (zie foto 4-32 t.e.m. 4-36).
1. Giet kalkhennep in de bekisting tot een laagdikte
van maximum 15 à 20 cm.
 Bij dikkere lagen kan de kalkhennep niet in
de volledige diepte aangedrukt worden tot
homogene lagen.
2.  Vlak het geheel uit:
verdeel de losse kalkhennep over de volledige
wand totdat deze overal even hoog komt.
Zo blijft het overzicht behouden waar wel of niet
is aangedrukt.
3. Druk zacht aan met de vingertoppen over de volledi-
ge diepte van de laag.
Vermijd dat alleen het bovenste gedeelte
van een laag wordt aangedrukt. De
densiteit van de laag moet immers
homogeen zijn.
4.  Druk daarna de kalkhennep iets harder aan ter
hoogte van de randen van de bekisting, het ske-
let en de aansluitingen om op deze plaatsen een
iets compactere, sterkere structuur te creëren.
140 hoofdstuk 4 - Plaatsing
Foto 4-32: stappenplan plaatsing: Foto 4-35: stappenplan plaatsing:
1. gieten kalkhennep 4. kalkhennep iets harder aandrukken t.h.v. randen
Foto 4-31: (S. Buyse) bestaande baksteenwand met na-isolatie in
kalkhennep aan binnenzijde, waarop een nieuwe bepleistering is aan-
gebracht. De oorspronkelijke cementering aan de binnenzijde van de
baksteenwand werd slechts gedeeltelijk verwijderd. Er is duidelijk een
tragere uitdroging zichtbaar op de nieuwe afwerkingspleister ter hoogte
van de niet-verwijderde oorspronkelijke cementering. De vochtvlekken
zijn uiteindelijk weggetrokken.
 ermijd stevig aandrukken, omdat dit de uitdro-
V
ging vertraagt [1][29][51].
Niet toepassen bij gebruik van een permanente
bekisting [1].
5.  Druk de laag aan over de volledige lengte van de
wand en stort dan pas een volgende laag kalkhen- Foto 4-33: stappenplan plaatsing: Foto 4-36: stappenplan plaatsing:
2. uitvlakken kalkhenneplaag over volledige lengte bekisting 5. aandrukken kalkhenneplaag over de volledige lengte alvorens
nep. [1][4][5][7][10] een nieuwe laag kalkhennep te storten
De eerste laag kan als basis eventueel dunner en steviger
aangedrukt worden [7], maar in de volgende lagen moet Tip!
overdreven aandrukken vermeden worden. De isolatie- Voor de uniformiteit van het
waarde vermindert hierdoor immers [50][52][56][82] kalkhennepmengsel en de kalkhennepwand
[93][94][136], de uitdroging [1][29] en de carbonatatie is het raadzaam om steeds eenzelfde
persoon bij de mixer te plaatsen en steeds
vertragen [51] en de vochtbuffering (MBV) vermindert
dezelfde personen in te zetten voor het
(zie § 2.4) [52]. Verder betekent meer aandrukken ook
gelijkmatig uitvlakken van de kalkhennep [7].
een hoger en onnodig materiaalverbruik [1][6].
Boven openingen in de wand dient een dragende struc- Tip!
tuur voorzien te zijn. Kalkhennep is zelfdragend, maar Aandrukken met de hand kan vermoeiend
kan weinig trekspanningen opnemen en heeft een dra- zijn. Een panlat kan ook dienst doen
gende structuur nodig om overspanningen te realiseren. Foto 4-34: stappenplan plaatsing: (zie foto 4-35).
3. kalkhennep zacht aandrukken met de vingertoppen
hoofdstuk 4 - Plaatsing 141
Plaatsingstijd
De bindingsreactie in de kalkhennep start meteen na de
aanmaak van het materiaal. Dat betekent dat de tijd om
het materiaal te plaatsen beperkt is [12]. Afhankelijk
van de weersomstandigheden en de samenstelling van
het materiaal (meer of minder hydraulische bestandde-
len) kan de verwerkingstijd verschillen, maar in de regel
dient kalkhennep direct na aanmaak geplaatst te worden.
Alleszins mag de kalkhennep niet uitgedroogd zijn. De
kalkhennep moet regelmatig op zijn consistentie gecon-
troleerd worden tijdens het plaatsen. Kleine hoeveel-
heden licht gedroogde kalkhennep kunnen verwerkt
worden in een nieuwe mix [6][7].
Om dezelfde reden moet een wand in principe in één
keer afgewerkt worden [5]. In de praktijk blijkt dat de
kalkhennep regelmatig een nacht of zelfs al eens een
weekend blijft staan zonder maatregelen te nemen. Er is
geen onderzoek bekend naar de gevolgen hiervan voor
de constructieve eigenschappen. Visueel zijn deze naden
niet zichtbaar na droging [7].
Onder horizontaal vlak
Wanneer een wand aan de bovenzijde grenst aan een
horizontaal vlak zoals een tussenvloer, een dak of een
raamdorpel, kan de bekisting niet op de gebruikelijke
wijze geplaatst worden. Er moet aan de bovenzijde im-
mers nog ruimte zijn om te vullen. Verschillende metho-
den worden aangewend om de kalkhennep te plaatsen in
dit deel van de wand [5][7][8]:
1. De bekisting ca. 20 cm onder het horizontale element
laten eindigen en het resterende deel manueel zij-
waarts opvullen met behulp van een pleisterspaan die
mee verschuift naarmate de vulling vordert [119].
2. Kleine stukken bekisting tot boven plaatsen en deze
vakken langs de zijkant vullen.
3. In terrassen werken en aanvullen met kleine bolvor-
mige delen kalkhennep (zie foto 4-37).
Deze methoden zijn echter allemaal tijdrovend. Een
doordacht ontwerp om deze situaties zoveel mogelijk te
vermijden, kan tijdens de uitvoering veel tijd uitsparen.
Afhankelijk van de situatie kan het bovenste stuk moge-
lijk met een ander geschikt isolatiemateriaal opgevuld
worden.
142 hoofdstuk 4 - Plaatsing
Droging
Na het ontkisten dient de plaats van de werken goed
verlucht te worden, zodat de droging en de bindingsre-
acties optimaal kunnen verlopen.
De drogingstijd van een kalkhennepwand kan aan-
zienlijk zijn (zie § 3.1.6 en § 5.2) [29][50]. Omdat het
drogingsproces onderhevig is aan tal van factoren waar-
onder de samenstelling van de kalkhennep, de
plaatsingswijze, de opbouw van de wand en de omge-
vingscondities, kan een exacte tijdsduur hiervoor niet
bepaald worden. Een kalkhennepwand wordt ‘droog’
genoemd, wanneer er qua vochtgehalte een even-
wichtsniveau bereikt wordt met het vochtgehalte van de
omgeving [2].
Zoals alle isolatiematerialen een betere warmteweer-
stand hebben in droge condities, vertoont ook een
kalkhennepwand betere thermische prestaties wanneer
hij droger is (zie § 2.2.2) [23][50][57][82].
Foto 4-37: (E. Geijsels) plaatsen kalkhennep onder horizontaal vlak Als de droging onvoldoende kan plaatsvinden, kan er
m.b.v. bolvormige delen kalkhennep, aangewerkt in terrasvorm.
schimmelvorming optreden. Het is een fenomeen dat
regelmatig opduikt en vaak spontaan verdwijnt na ver-
Ontkisten loop van tijd [1][46], vaak door een verbetering van de
Langs de zijde van de klimmende bekisting, wordt droogomstandigheden zoals weer, ventilatie,...[6]
aangeraden het ontkisten vrijwel direct op het storten te
laten volgen. De onderzijde dient met andere woorden
al ontkist te worden, terwijl men hogerop nog aan het
plaatsen is. Onmiddellijk ontkisten bevordert de droging
[5]. Wanneer niet snel ontkist wordt, kan er zelfs schim-
melvorming op de kalkhennep optreden [1]. Eventuele
grote boorgaten die ontstaan zijn door het vastzetten van
de bekistingspanelen worden meteen na het ontkisten
opgevuld [12].
De bekisting wordt best lateraal weggeschoven [1][5]
[10]. Dat voorkomt insnijdingen en indrukkingen in de
vers gestorte kalkhennep en vermijdt dat kleine deeltjes
kalkhennep die aan de bekistingsplaat zouden blijven
kleven mee loskomen (zie foto 4-38).
Na het storten van de volledige wand, kan de bekisting
ook aan de andere zijde weggenomen worden.
Foto 4-38: ontkisten door bekisting lateraal weg te schuiven voorkomt
insnijdingen en indrukkingen in vers gestorte kalkhennepwand. Op dit
beeld wordt de bekisting gekanteld, wat iets risicovoller is.
hoofdstuk 4 - Plaatsing 143
4.1.7 Afwerking
Type
De afwerking van een kalkhennepwand beschermt de
kalkhennep tegen gebruiks- en weersinvloeden. Verder
dient het plaatsen van een afwerking ook de wind- en
luchtdichting van een kalkhennepwand te verzekeren.
Niet om het even welke afwerking is geschikt in combi-
natie met kalkhennep (zie § 3.1 en § 3.2.1). Bij de keuze
van een afwerkingsmateriaal voor een kalkhennepwand
is het noodzakelijk de vochtbufferende werking van
kalkhennep voor ogen te houden. Dit houdt in dat de
afwerkingslaag de dampopenheid van de wand niet mag
belemmeren [1][5][6][8] (zie § 3.1.7). Sowieso vermin-
dert een afwerking de vochtbufferende capaciteit van
een kalkhennepwand [54][55]. De mate waarin deze
eigenschap afneemt, wordt bepaald door de aard, de
uitvoering en de dikte van de afwerking. Ook de akoes-
tische eigenschappen van een kalkhennepwand worden
in belangrijke mate mee bepaald door de afwerking (zie
§ 2.3.1) [8].
De meest gebruikte afwerkingslagen die aan boven-
staande vereisten voldoen zijn bepaalde kalk- en leem-
pleisters en dampopen plaatmaterialen of beplankingen.
Bij pleisters moet daarbij voor ogen gehouden worden
dat er geen materiaaltechnisch wetenschappelijk on-
derzoek naar de compatibiliteit met kalkhennep bekend
is, waardoor enkel veel gebruikte praktijken worden
weergegeven op basis van jarenlange ervaring (onder
andere in Frankrijk door Construire en Chanvre). Verder
onderzoek naar de compatibiliteit is dus nodig.
Plaatmateriaal of beplanking
Wanneer een beplating op basis van hout of een hou-
ten beplanking wordt toegepast, moet er een verluchte
spouw gecreëerd worden tussen de kalkhennep en de
afwerking. Dit is niet anders dan bij een conventionele
bouwmethode [37]. De dragende structuur kan bij deze
afwerking tot tegen de buitenzijde van de kalkhennep-
wand geplaatst worden. Hiertegen kan een regelwerk
voor het vastzetten van de platen/planken bevestigd
worden. Eventueel aangebrachte folies of platen voor
de wind- en waterdichting dienen extreem dampopen te
144 hoofdstuk 4 - Plaatsing
zijn [5]. Ook de beplating zelf moet dampopen zijn (zie
§ 3.1.7) [1][5][6].
Pleister
Bij de keuze van een pleister kan men zich laten leiden
door van de aard van het materiaal en zijn eigenschap-
pen, zijn impact op het milieu, het uitzicht, de kost-
prijs,... Kalkpleisters kunnen binnen en buiten toegepast
worden, leempleisters enkel binnen. In de praktijk
worden de pleisters rechtstreeks op de kalkhennep aan-
gebracht (zie foto 4-39) of op een permanente bekisting
zoals een houtvezelplaat. De dikte van een kalk- of
leempleister is mee bepalend voor zowel zijn dampo-
penheid als zijn luchtdichtheid [54]. Uiteraard mag ook
niet vergeten worden dat de compatibiliteit tussen de af-
werking en de kalkhennep verzekerd moet zijn. Daarom
moet er bij de keuze van een bepleistering als afwerking
onder andere aandacht zijn voor de stijfheid van de
pleister. Kalkhennep heeft een lage elasticiteitsmodulus,
wat wil zeggen dat het materiaal een lage stijfheid heeft
en dus weinig weerstand biedt tegen vervormingen.
Pleisters waarin bindmiddelen met sterk hydraulische
eigenschappen verwerkt zijn, zijn veel stijver en minder
gemakkelijk vervormbaar. Hierdoor bestaat het gevaar
dat ze de vervormingen van de kalkhennep niet kunnen
volgen, waardoor scheuren ontstaan [8]. Naast onge-
wenste esthetische gevolgen, kan dit ook de luchtdicht-
heid van het gebouw negatief beïnvloeden. Bij kalkhen-
nep dient de afwerkingslaag de luchtdichtheid immers
te verzekeren. Voor een buitenbepleistering is het verder
belangrijk ook de regenbestendigheid niet uit het oog te
verliezen. Een goede regenbescherming is cruciaal bij
toepassing van kalkhennep (zie § 3.1.3 en § 3.1.5).
Gezien het belang van de afwerking, zowel bouwfy-
sisch als esthetisch, is het voor het plaatsen van een
bepleistering aangewezen om een beroep te doen op een
aannemer met kennis van zaken. In esthetisch opzicht
wordt een kalkhennepgebouw vaak afgerekend op zijn
eindafwerking. Onvolkomenheden hierin hebben echter
soms enkel te maken met de kwaliteit van de pleister en
niet met de kalkhennep.
Foto 4-39: links: kalkhennepwand nog onafge-
werkt; rechts: kalkhennepwand met een eerste
grondlaag in leempleister
Foto 4-40: Supermarkt Berlare, MVC Architec-
ten - kalkhennep met afwerking in lijnolie
Vochtige ruimtes
In plaatselijk vochtige zones, zoals bij een bad of douche, dient de kalk-
hennep beschermd te worden tegen waterspatten. De wand wordt er liefst
dampopen maar waterdicht afgewerkt (zie ook § 3.1.7). Er zijn daarvoor
onder andere geschikte kalkafwerkingen op de markt [1][5][6].
Tijdstip
Naast de keuze voor het afwerkingsmateriaal is ook het tijdstip van aan-
brengen bepalend voor een geslaagd resultaat. De afwerking kan pas
geplaatst worden wanneer de kalkhennep voldoende droog is. In de praktijk
wil dit zeggen dat het oppervlak tot op een zekere diepte gedroogd moet
zijn. Omwille van de zeer variabele omstandigheden, kan hier helaas geen
vast tijdsverloop voor bepaald worden.
Het aanbrengen van een minder dampopen afwerking vertraagt de verdere
uitdroging van een kalkhennepwand (zie § 3.1.6) [80]. In sommige gevallen
kan dit zelfs tot schimmelvorming op het oppervlak leiden [1].
Wanneer een bepleistering te snel wordt aangebracht, kan er vlekvorming
op het zichtoppervlak van de wand ontstaan. Deze vlekken worden veroor-
zaakt doordat er tijdens het drogingsproces bepaalde bestanddelen uit de
scheven via het water naar de oppervlakte van de wand migreren [1][6].
Anderzijds kan een pleisterlaag ook extra vochtopname door regen verhin-
deren. Een eerste laag van de buitenpleister wordt in dit geval soms vrij snel
na de plaatsing aangebracht. De afwerkingslaag volgt dan na de volledige
droging van de wand [5][8].
Geen afwerking
Sporadisch komt het voor dat een kalkhennepwand niet wordt afgewerkt
of slechts met een lijnolie behandeld wordt (zie foto 4-40). Meestal liggen
de esthetische aspecten van de kalkhennep aan de basis van deze keuze.
De wand is hierdoor echter minder stootvast en meer gevoelig voor erosie.
Verder kunnen stof, vuil en kleine insecten hun weg vinden naar het onaf-
gewerkte ruwe oppervlak van de kalkhennep. Zo is een voorbeeld gekend
waarin kleine vliegjes gebruik maakten van de onregelmatige oppervlakte-
structuur van de kalkhennep om hun eitjes te leggen. De vliegjes drongen
weliswaar niet binnen in de wand, maar nestelden zich op het ruwe opper-
vlak. Wanneer een buitenwand in kalkhennep onafgewerkt blijft, is in prin-
cipe noch aan de luchtdichtheid, noch aan de winddichtheid, noch aan de
regendichtheid van de wand voldaan. Dit wordt dan ook afgeraden [5][8].
Tip!
Bij het verschijnen van vlekken omwille van een te vroege plaatsing
van een leempleister, kunnen deze doorgaans afgewassen worden
met een zacht detergent.
hoofdstuk 4 - Plaatsing 145
 4.2 Wanden in prefab blokken
Uitvoeringsrichtlijnen

Ook bij het plaatsen van kalkhennepblokken is een specifieke aanpak vereist.
De volgende praktische uitvoeringsrichtlijnen zijn gebaseerd op interviews
met bouwactoren, plaatsbezoeken en praktische literatuur en geverifieerd
via beschikbare wetenschappelijke literatuur. Ze zijn van toepassing op het plaatsen
van blokken tegen of tussen een onafhankelijke, dragende structuur.

4.2.1 Werf

Weersomstandigheden Inrichting van de werf

Prefab toepassingen, zoals kalkhennepblokken, onder-
vinden tijdens de productie in een overdekte omgeving
minder invloed van weersomstandigheden dan in-situ
gestorte kalkhennep. De initiële binding van de kalkhen-
nep is al gebeurd in de best mogelijke omstandigheden,
op het moment dat de blokken op een werf geleverd
worden [31]. Wel dienen de kernen van de blokken dan
nog verder uit te harden om zo tot de optimale prestaties
van het materiaal te komen.
Bij hoge omgevingstemperaturen moet erop toegezien
worden dat de hechtmortel voor de montage van de
blokken niet te snel uithardt. Bij vriestemperaturen kan
het aanmaakwater in de hechtmortel bevriezen, waar-
door de hechting tussen de blokken onderling verstoord
wordt [49]. Er wordt om die reden dan ook enkel ge-
werkt bij temperaturen tussen 5°C en 30°C [35][47].
Zoals bij de plaatsing van kalkhennep in-situ, dient
ook een wand in kalkhennepblokken tijdens de werken
afgeschermd te worden van (slag)regen, bijvoorbeeld
door een geventileerd zeil of een oversteek [35][47]. Als
er een houten draagstructuur voorzien is, moet ook deze
droog blijven tijdens de bouwwerken [47]. De voet van
een kalkhennepwand moet sowieso steeds droog zijn [6]
[8]. Meer hierover is terug te vinden in § 3.1. en § 4.1.
Opslag van de blokken
Voor een vlotte werforganisatie dient er onder andere
nagedacht te worden over een geschikte plaats voor de
aanlevering en tijdelijke stockage van het materiaal op
pallets. Wanneer er ook ter plaatse kalkhennep aange-
maakt zal worden, moet er verder aandacht zijn voor
een centrale plaatsing van de mixer (zie § 4.1.1) [1][6].
Zowel bij langdurige opslag als aan het einde van de
werkdag dienen pallets met kalkhennepblokken op de
werf beschermd te worden tegen regen, maar ze mogen
niet verpakt worden in plastic folie of afgesloten worden
met een zeil [35]: een dampdichte afsluiting verhindert
de verdere uitdroging van de blokken (zie § 3.1.6).
Fabrikant IsoHemp levert haar pallets aan, overdekt met
een dunne schuimplaat (zie foto 4-41).
De blokken dienen alleszins geventileerd gestockeerd te
worden, op een vlakke ondergrond [35][47].
Opslag van de bijproducten
De hechtmortel op basis van kalk dient binnen opge-
slagen te worden. De houdbaarheidsdatum moet in acht
genomen worden [35].

146 hoofdstuk 4 - Plaatsing hoofdstuk 4 - Plaatsing 147


Foto 4-41: opslag kalkhennepblokken: overdekt en geventileerd
Samenvatting
1. De verwerkingstemperatuur van kalkhennepblokken ligt tussen 5 en 30°C.
2. Bescherm de kalkhennepblokken en een eventuele houten structuur
tegen (slag)regen.
3. Zorg dat de voet van de kalkhennepwand droog blijft.
4. Stockeer materialen droog, maar geventileerd.
5. Bewaar bijproducten binnen.
148 hoofdstuk 4 - Plaatsing
Gereedschappen
Zaag
Voor het verzagen van de blokken kan gebruik gemaakt
worden van een manuele zaag met grove tanden. Bij
grotere werven wordt eerder een machinale zaag ge-
bruikt, zoals een alligatorzaag of een lintzaag (zie foto
4-42 en 4-43). Een elektrische sabelzaag of motorzaag
wordt afgeraden, omdat hiermee geen goede zaagsnede
gemaakt kan worden [35].
Mixer en kuipen
Het mengen van de hechtmortel gebeurt met een mixer.
Al naargelang de omvang van de werken wordt hier- Foto 4-42: (IsoHemp) alligatorzaag
voor een handmixer (zie foto 4-44) of een betonmolen
gebruikt. Voor het bereiden van een kalkhennepmix,
bijvoorbeeld voor het vullen van een spouw bij een
voorzetwand, kan een kleine panmixer of een betonmo-
len ingezet worden (zie § 4.1.1). Alleszins dient de kalk-
hennep, zoals bij in-situ toepassingen, op een correcte
manier gemengd te worden.
Er zijn ook bouwkuipen nodig voor het bereiden van
de hechtmortel en voor het opvangen en transporteren
van vers aangemaakte kalkhennep. Het maken van de
hechtmortel met een handmixer wordt in een stijve kuip
gedaan. Voor het opvangen van kalkhennep kan een
flexibele kuip gebruikt worden (zie § 4.1) [35].
Foto 4-43: (IsoHemp) lintzaag
Handgereedschap
Het principe van het verlijmen van kalkhennepblok-
ken vertoont een aantal gelijkenissen met het metselen
van een stenen wand. Een aantal handgereedschappen,
gebruikelijk bij het metselen, zijn dan ook nuttig voor
het vlot verwerken van kalkhennepblokken: een troffel,
een lijmkam, een kapblok, een hamer en een waterpas.
Voor het vlakschuren van de blokken kan een krabblok
gebruikt worden (zie foto 4-45). Tenslotte zullen ook
een frees en een beitel nodig zijn om in een latere fase
de leidingen en elektriciteitsdozen te kunnen plaatsen
[35].
Foto 4-44: (IsoHemp) handmixer
hoofdstuk 4 - Plaatsing 149

Samenvatting
1. V oorzie een hand- of machinale zaag, aangepast aan de grootte van de werken.
2. Voorzie een mixer voor de hechtmortel, aangepast aan de grootte van de
werken.
3. Voorzie voldoende stijve en flexibele bouwkuipen voor het maken van de
hechtmortel en het transporteren van eventuele verse kalkhennep op de werf.
4. Voorzie het juiste handgereedschap, zoals bij metselwerken met steen.
Persoonlijke bescherming
Niet-uitgeharde kalk kan de huid irriteren. Hoewel
kalkhennepblokken aan de buitenzijde gedeeltelijk uit-
gehard zijn bij de levering, wordt aangeraden om steeds
handschoenen te dragen tijdens het verwerken ervan.
Wanneer een vers kalkhennepmengsel aangemaakt
moet worden tijdens de werken, dienen dezelfde vei-
ligheidsrichtlijnen gehanteerd te worden als bij in-situ
toepassingen, zoals het dragen van een mondmasker,
een veiligheidsbril, enz.... (zie § 4.1.1). Er moeten
steeds propere doeken en proper water voorhanden zijn
om bij irritatie kalkdeeltjes op het lichaam te kunnen
wegspoelen. Wanneer kalk in de ogen komt, dient dit
onmiddellijk met overvloedig water uitgespoeld te
worden. Uiteraard moeten altijd de algemeen geldende
veiligheidsvoorschriften voor bouwwerken gerespec-
Foto 4-45: (IsoHemp) krabblok teerd worden. [1][6][7][10][19]
Samenvatting
1. D raag steeds handschoenen type chemische resistentie.
2. Volg de veiligheidsvoorschriften voor het maken en plaatsen van ter plaatse
gestorte kalkhennep bij het aanmaken van een vers kalkhennepmengsel: o.a.
- draag een stofmasker type P2 aan de mixer;
- draag een veiligheidsbril aan de mixer;
- bij kalk in de ogen: spoel direct en overvloedig met zuiver water!
150 hoofdstuk 4 - Plaatsing
4.2.2 Draagstructuur
Aandachtspunten ontwerp
Kalkhennepblokken zijn net zoals in-situ gestorte kalk-
hennep enkel zelfdragend en niet lastdragend [8][35]
[48][50][51][59][60]. Bijgevolg moet een afzonderlijke
draagstructuur voorzien worden voor het afdragen van
daken en vloeren. Wanneer de dragende structuur in
hout voorzien wordt, moet tijdens de plaatsing naast het
volgen van de algemeen geldende ontwerp- en detail-
leringsrichtlijnen (zie § 3.1) met de volgende principes
rekening gehouden worden:
• D e structuur moet berekend zijn in functie van zowel
de verticale als de horizontale stabiliteit.
• Het hout van de draagstructuur dient geschikt te zijn
voor gebruiksklasse 3.
• Het vochtgehalte van het hout tijdens de plaatsing is
naargelang de toepassing maximum 17 ± 2% of 22%
[70] (maatregelen daarvoor: zie § 4.1)
• De structuur en de kalkhennep moeten droog zijn aan Foto 4-46: kleine spouw tussen kalkhennepblokken en ongelijke bak-
steenwand wordt opgevuld met ter plaatse gemaakte kalkhennep
de voet en tegen regen beschermd worden.
• Bevestigingsmiddelen in de structuur, in aanraking
met kalkhennep(blokken), zijn van roestvast staal
(RVS).
• Ter hoogte van aansluitingen dient rekening
gehouden te worden met de latere lucht- en
winddichting van het gebouw.
Mogelijke structuren
Aparte draagstructuur
Zoals beschreven in § 1.2.2 en § 3.1.1 kunnen kalkhen-
nepblokken onder andere gecombineerd worden met
een paal- en balkstructuur in hout, staal of beton, maar
even goed met een massieve wand als drager. Dikwijls
gaat het bij dit laatste om een renovatie waarbij de
relatief rechte kalkhennepblokken niet naadloos kunnen
aansluiten tegen de bestaande, oneffen wand in bijvoor-
beeld bakstenen. Ofwel wordt deze oneffen wand op
voorhand met een dampopen mortel of pleister uitge-
vlakt ofwel wordt een kleine spouw voorzien tussen de
oneffen wand en de op te trekken wand in kalkhennep- Foto 4-47: dimensionering paal- en balksysteem aangepast aan de dikte
van de kalkhennepblokken
blokken. Deze spouw wordt dan tijdens het optrekken
hoofdstuk 4 - Plaatsing 151
van de blokkenwand opgevuld met ter plaatse bereide
kalkhennep (zie foto 4-46) [35]. Dit principe wordt
verderop nog beschreven.
Anders dan bij ter plaatse gestorte kalkhenneptoepas-
singen, hoeft er bij de verwerking van blokken geen
rekening gehouden te worden met de bevestiging of
maatvoering van een bekistingssysteem. Eventueel kan
er voor het ontwerp en de uitvoering van de draagstruc-
tuur rekening gehouden worden met de maatvoering van
de blokken (zie foto 4-47).
Geïntegreerde draagstructuur -
Hempro-systeem
Fabrikant IsoHemp biedt ook een systeem aan waarbij
de dragende structuur in de kalkhennepblokken zelf
wordt verwerkt, het Hempro-systeem. Hierin worden
kalkhennepblokken met een kokervormige holte ge-
combineerd met U-vormige balken in kalkhennep (zie
foto 4-48). De holtes worden tijdens de bouw voorzien
van een wapening en volgestort met beton. De blokken
dienen dus als een verloren bekisting [35]. De richtlij-
nen van de fabrikant moeten steeds gevolgd worden en
de structuur moet berekend zijn op stabiliteit.
4.2.3 Plaatsing
Voorbereiding
Voorbereiding ondergrond
De ondergrond moet voor het plaatsen van kalkhennep-
blokken steeds droog, schoon en vlak zijn. Al naar-
gelang de toepassing kan er als basis een (isolerende)
kimblok voorzien worden of volgens de voorschriften
van de fabrikant een L-profiel dat op gepaste wijze
tegen een bestaande muur is bevestigd (zie foto 4-50 en
4-51) [35][47]. De kalkhennepblokken dienen alleszins
beschermd te worden tegen optrekkend capillair vocht
[1]. In de praktijk gebeurt dat meestal met een water-
kerings- of afdichtingsmembraan. Wanneer de wand in
kalkhennepblokken aan de buitenzijde van een gebouw
wordt geplaatst, moet de kalkhennep ook beschermd
worden tegen opspattend water. Daarom wordt langs de
buitenzijde pas vanaf een hoogte van 30 cm boven het
maaiveld gestart met het plaatsen van kalkhennepblok-
Foto 4-48: Hempro-systeem ken [8][35][63] (zie details § 3.2).
Hechtmortel
De blokken worden op elkaar verlijmd met een door
de fabrikant voorgeschreven hechtmortel op basis van
natuurlijk gips, kalk en zand. De droge lijmmix wordt
op de werf met water tot een vloeibare hechtmortel
verwerkt. De mengverhoudingen zoals weergegeven op
de verpakking moeten daarbij gerespecteerd worden.
Met een handmixer of in een betonmixer wordt de mix
grondig gemengd tot een homogene lijm. Het vloeibare
mengsel zou gedurende een uur verwerkbaar moeten
zijn. [35]
Tip!
De lijmmortel zou de consistentie van yoghurt
moeten hebben [35].

Verankeringen
Bij ter plaatse gestorte kalkhennep wordt de kalkhen-
nep zodanig rond of tegen een structuur geplaatst, dat
de kalkhennep een zekere hechting krijgt aan deze
structuur. Bij het plaatsen van kalkhennepblokken kan
een dergelijke hechting niet plaatsvinden, waardoor er
steeds een aparte verankering aan de draagstructuur
nodig is (zie foto 4-49) [35].
Wanneer een zwaar voorwerp (zoals een keukenkast,
een wastafel, schrijnwerk,...) aan een wand met kalk-
hennepblokken moet verankerd worden, kan dit - in
tegenstelling tot bij ter plaatse gestorte kalkhennep - in
principe gebeuren zonder extra verstevigingen aan de
draagstructuur [35].
Beide verankeringen worden verderop beschreven.

Foto 4-49: (IsoHemp) verankering kalkhennepblokken in draagstructuur Foto 4-50: (P. Istace) aanzet kalkhennepblokken op een kimblok Foto 4-51: aanzet kalkhennepblokken op een L-profiel

152 hoofdstuk 4 - Plaatsing hoofdstuk 4 - Plaatsing 153

Plaatsing blokken
Eerste rij
1. Controleer of er een bescherming tegen opstijgend
vocht geplaatst is (zie foto 4-52).
2. Breng met een truweel een 1 tot 2 cm dik mortelbed
van een standaard mortel aan (zie foto 4-53).
3. Plaats het eerste blok en controleer met de waterpas.
4. Lijm de verticale voeg met de hechtmortel en breng
het volgende blok aan tot de verticale voeg een 3-tal
mm breed is. (zie foto 4-54).
5. Controleer de vlakheid met de waterpas in alle
richtingen en stel indien nodig de blokken bij met
een rubberen hamer. [35]
Foto 4-52: (P. Istace) aanzet blokken op folie tegen opstijgend vocht
154 hoofdstuk 4 - Plaatsing
Verdere opbouw
6. Laat na het plaatsen van de eerste rij de mortel vol-
ledig uitdrogen.
7. Zorg nu voor een vlak en schoon oppervlak door on-
effenheden op de bovenzijde van de gemetste blok-
ken weg te schuren met een krabblok (zie foto 4-45)
en daarna schoon te vegen met een handborstel.
8. Breng met behulp van een getande troffel de lijm of
hechtmortel aan over de volledige horizontale op-
pervlakte van de vorige laag blokken, zodat de voeg
volledig afgesloten zal worden (zie foto 4-55).
9. Plaats de blokken minimaal in een 1/3 verband (zie
foto 4-56).
10. Strijk voor het plaatsen van elk blok het verticale Foto 4-53: (IsoHemp) stappenplan plaatsing: 1. eerste laag: kalk- Foto 4-56: (IsoHemp) stappenplan plaatsing: 3. volgende lagen:
hennepblok op afdichtingsfolie met 1 à 2 cm standaard mortel blokken in een 1/3 verband plaatsen
oppervlak van het blok in, waardoor ook de vertica-
le voeg gelijmd wordt.
De lijmlaag zou zo’n 3 mm dik moeten zijn.
11. Stel elk blok bij met een waterpas en zachte hamer.
12. Verwijder overtollige lijm met een troffel (zie foto
4-57).
Overtollige lijm langs de zijkanten kan later voor
vlekvorming in de afwerking zorgen.
[35][47]
Laatste rij
Net als bij in-situ geplaatste kalkhennep is de laatste
rij onder een horizontaal oppervlak (bijvoorbeeld een
plafond, een vensterbank, ...) wat uitdagender: Foto 4-54: (IsoHemp) stappenplan plaatsing: 2. eerste laag: plaat- Foto 4-57: (IsoHemp) stappenplan plaatsing: 5. verwijderen
sen mortel over volledige breedte van verticale voeg lijmresten
13. Snijd de blokken lager af, zodat er voldoende ruim-
te overblijft tussen de blokken en het horizontale
oppervlak (zie foto 4-58).
14. Vul de overgebleven ruimte op met in-situ gestorte
kalkhennep of een ander type compatibele isolatie.
[35]
NOOT
Houd bij het opbouwen van de wand rekening
met de maximale hoogte die de kalkhennep-
wand mag hebben. Deze hoogte hangt af van
de dikte van de blokken en de uitvoering. Voor
richtlijnen dient de fabrikant gecontacteerd te
worden [35][47]. Foto 4-55: (IsoHemp) stappenplan plaatsing: 3. volgende lagen: Foto 4-58: stappenplan plaatsing: 6. ruimte tussen laatste rij en ho-
lijmen van horizontale voeg over de volledige breedte rizontale of schuine vlak voor opvulling (bv. met verse kalkhennep)
hoofdstuk 4 - Plaatsing 155
Bijkomende aandachtspunten
Verankeringen kalkhennepblokken
Zoals eerder beschreven, dient een wand in kalkhen-
nepblokken steeds aan de draagstructuur verankerd te
worden. Wanneer voor bevestiging aan een dragende
wand is gekozen, gebeurt dit in de praktijk volgens de
voorschriften van de fabrikant met (spouw)haken die in
elke laag ter hoogte van de horizontale voeg ingelijmd
worden naar rato van 5 bevestigingen per m² (blok-
ken IsoHemp 30 cm hoog en 60 cm breed). Dit komt
overeen met één bevestiging per blok. De dragende
wand kan bijvoorbeeld een (bak)stenen wand zijn of een
massieve houten wand.
Wanneer de draagstructuur uit een skelet- of paal- en
balkstructuur bestaat, worden de blokken hieraan beves-
tigd met bijpassende hoekstukken en schroeven volgens
de voorschriften van de fabrikant (zie foto 4-59) [35].
Verspringende voegen
In tegenstelling tot een in-situ gestorte kalkhennepwand
vormt een blokkenwand geen monolitisch geheel. De
voegen tussen blokken kunnen voor kleine koude-
bruggen zorgen. Daarom is het in combinatie met een
dragende paal- en balkstructuur aan te raden de wand
op te bouwen uit twee lagen blokken, waarbij zowel de
horizontale als de verticale naden verspringen. De twee
lagen worden aan elkaar verankerd. Sommige fabrikan-
ten voorzien hiervoor een mortel die bij het opbouwen
van de tweede laag aangebracht wordt tegen de eerste
laag. Sowieso worden er (spouw)haken in de voegen
geplaatst. De twee lagen moeten goed aansluiten en de
verankering moet voldoende sterk zijn [35]. Ook hier
zijn de voorschriften van de fabrikant steeds te volgen.
Spouwvulling
Wanneer de kalkhennepblokken tegen een bestaande
wand worden geplaatst, wordt aangeraden een spouw
te voorzien tussen de blokken en de bestaande wand en
deze ruimte met los gestorte kalkhennep op te vullen
(zie hoger). Hierdoor kunnen vochtproblemen en warm-
teverliezen door luchtrotatie tussen de kalkhennepblok-
ken en de bestaande wand vermeden worden.
156 hoofdstuk 4 - Plaatsing
Foto 4-59: verankering kalkhennepblokken aan dragende structuur
Foto 4-60: ontdubbelde wand kalkhennepblokken met verspringende
voegen
Een bijkomend voordeel is dat eventuele koudebruggen,
gevormd door de voegen tussen de kalkhennepblokken,
door deze bijkomende monolitische isolatielaag geneu-
traliseerd worden.
De spouw wordt best gelijktijdig met het optrekken van
de kalkhennepblokken gevuld, zodat een volledige vul-
ling verzekerd is [35]. De opvulling gebeurt meestal met
in-situ gestorte kalkhennep (zie foto 4-61). De bereiding
hiervan staat beschreven in § 4.1.
Gevelopeningen
Sommige fabrikanten (o.a. IsoHemp) voorzien voor het
maken van overspanningen in een wand met kalkhen-
nepblokken bijpassende lateien, met een basis in kalk-
hennep en een kern in gewapend beton (zie foto 4-62).
Onder andere raam- en deuropeningen kunnen met deze
lateien voorzien worden. De lateien dienen uiteraard
correct gedimensioneerd te zijn.
Zowel het vervoer als de plaatsing moet gebeuren vol-
Foto 4-61: ontstane spouw opgevuld met ter plaatse gestorte gens de voorschriften van de fabrikant. Zo moeten de la-
kalkhennep
teien steeds vervoerd worden met de betonnen kern aan
de bovenzijde en moet er bij de plaatsing op toegezien
worden dat de minimale opleg gerespecteerd wordt: 20
cm aan beide zijden en 30 cm bij lateien langer dan 2 m.
De lateien worden op een laag hechtmortel geplaatst.
Wanneer er onvoldoende hoogte beschikbaar is voor het
plaatsen van kalkhenneplateien, worden in de praktijk
ook L-profielen of L-haken voorzien boven een gevelo-
pening (zie foto 4-63). Raadpleeg steeds de voorschrif-
ten van de fabrikant en voorzie een stabiliteitsstudie
vóór de start van de werken.
Verankering zware voorwerpen
Voor het bevestigen van lichte en middelzware voorwer-
pen (zoals keukenkasten, wastafels, schrijnwerk,...) in
een wand met kalkhennepblokken moeten in principe
geen extra verstevigingen in de draagstructuur voor-
zien worden. Bij ter plaatse gestorte kalkhennep is dit
wel het geval omwille van onder andere het risico op
lokaal minder homogeen verdichte zones of zones met
een lagere cohesie. Mits het gebruik van voldoende
Foto 4-62: kalkhenneplatei geschikte bevestigingsmiddelen (zie foto 4-64) en mits
hoofdstuk 4 - Plaatsing 157
Foto 4-63: L-haken voor het opvangen van kalkhennepblokken boven
een deuropening
het toepassen van voldoende dikke blokken, kunnen
de zwaardere voorwerpen rechtstreeks aan de blokken
worden opgehangen (zie ook voorschriften fabrikant en
§ 1.2.2 en § 3.1.1) [31][35].
Aansluitingen
Ramen en deuren
Ook ramen en deuren kunnen dus meestal, zoals andere
zware ‘voorwerpen’, rechtstreeks in de kalkhennep-
blokken bevestigd worden (zie foto 4-65). De details en
plaatsingsmogelijkheden voor ramen en deuren moeten
vóór de start van de werken wel met de ramenfabrikant
en de fabrikant van de blokken besproken worden.
Indien houtschroeven niet volstaan voor het bevestigen
van het schrijnwerk, kan er gebruik gemaakt worden
van een geschikte chemische verankering.
Ook vensterbanken en dorpels kunnen in principe
rechtstreeks op kalkhennepblokken bevestigd worden.
Hiervoor kan de hechtmortel of een andere toepasselijke
mortel gebruikt worden.
158 hoofdstuk 4 - Plaatsing
Foto 4-64: enkele geschikte bevestigingsmiddelen volgens voorschriften
van de fabrikant voor het bevestigen van zware voorwerpen
Uiteraard dienen bij alle aansluitingen ter hoogte van
schrijnwerk of dorpels de juiste voorzorgsmaatregelen
genomen te worden tegen opstijgend en infiltrerend
vocht (zie § 4.1). Het correct plaatsen en dimensioneren
van raamdorpels is belangrijk om vochtproblemen te
vermijden.
Voor de luchtdichte aanwerking van het schrijnwerk in
de afwerkingslaag kunnen speciaal daarvoor ontwik-
kelde tapes, luchtdichtingsprofielen en -foams voorzien
worden (zie details in § 3.2) [47].
Deze hulpmiddelen kunnen ook ingezet worden bij de
aansluitingen van kalkhennepblokken met andere mate-
rialen. Alleszins moeten aansluitingsdetails op voorhand
doordacht en ontworpen zijn.
Tip!
Het is aan te raden de aanslag voor ramen en
deuren al vooraf uit de blokkenwand te zagen [35]
(zie foto 4-66).
Foto 4-65: (IsoHemp) schrijnwerk rechtstreeks bevestigd in kalkhennep- Foto 4-66: aanslag vooraf uit kalkhennepblokken gezaagd
blokken
Leidingen en bekabeling
In tegenstelling tot bij in-situ gestorte kalkhennep-
wanden worden leidingen en bekabelingen altijd
ingeslepen na het metselen van de blokkenwand. Het
inslijpen gebeurt op gelijkaardige wijze als bij stenen
metselwerkwanden: gaten worden geboord met een ga-
tenzaag, sleuven worden gemaakt met een muurfrees en
de openingen worden nadien handmatig bijgewerkt met
hamer en beitel. De inbouwdozen worden in de sleuven
vastgezet (zie foto 4-67) en bijgewerkt met een afdich-
tingsmiddel dat compatibel is met de latere eindaf-
werking. Fabrikanten van kalkhennepblokken leveren
hiervoor geschikte producten [35][47]. De luchtdichting
mag hierbij niet uit het oog verloren worden. Bij buiten-
wanden zijn het gebruik van luchtdichte contactdozen
en een luchtdichte aanwerking aan de latere afwerking-
slaag daarvoor essentieel. Hierin verschilt de plaatsing
van leidingen en dozen voor technieken niet van die in
een conventionele metselwerkwand.
Foto 4-67: inbouwdoos elektriciteit in een wand van kalkhennepblokken
hoofdstuk 4 - Plaatsing 159
4.2.4 Afwerking

Na het metselen van de kalkhennepblokken moeten de

zichtbare lijmresten uit de voegen verwijderd worden.
Voegen worden niet meer bijgevuld. Zo wordt de afte-
kening van de voegen op de afwerkingslaag vermeden
[35][47].
Voor het afwerken van kalkhennepblokken gelden de-
zelfde voorwaarden als bij in-situ gestorte kalkhennep.
Die zijn beschreven in § 4.1 en zeker door te nemen al-
vorens een keuze te maken in de afwerking. De af-
werkingslagen aan de buitenzijde dienen het gebouw en
de kalkhennep te beschermen tegen weersinvloeden zo-
als neerslag en wind, zodat de kalkhennep zijn optimale
thermische prestaties kan bereiken. De afwerkings-
lagen aan de binnenzijde van de buitenschil verzorgen
de luchtdichting. Net als bij in-situ gestorte kalkhennep
is het nodig om een wand in kalkhennepblokken
minstens aan één zijde (en bij voorkeur aan beide zij-
den) dampopen af te werken (zie § 3.1) [1][5][6][8]. Er
zijn voldoende materialen op de markt beschikbaar die
aan de gestelde voorwaarden voldoen: bepaalde pleis-
ters, een beplanking, een beplating,... (zie foto 4-68).
Op het moment van het aanbrengen van de
afwerkingslaag moet het oppervlak van een kalkhennep-
wand tot op zekere diepte gedroogd zijn. Dat is extra
belangrijk bij een bepleistering, waarop vlekken kunnen
ontstaan wanneer de wand tijdens het bepleisteren nog
te vochtig is. Een wand in kalkhennepblokken zal snel-
ler droog zijn dan een wand waarin de kalkhennep ter
plaatse werd gestort. De afwerking daarop zal dan ook
sneller aangebracht kunnen worden.
Bij de toepassing van een gevelbeplanking kan het
latwerk dat geplaatst wordt voor het stellen van de
beplanking en het creëren van een verluchtingsspouw,
met de juiste bevestigingsmiddelen rechtstreeks in de
kalkhennepblokken bevestigd worden. Dit geeft een
grote vrijheid voor het plaatsen en vormgeven van de
beplanking.
Een nauwgezette detaillering en voldoende kennis over
de werking van kalkhennep zijn nodig om tot een ge-
slaagd resultaat te komen. Foto 4-68: (H. Barbeaux) afwerking in een beplanking en bepleistering

160 hoofdstuk 4 - Plaatsing hoofdstuk 4 - Plaatsing 161

 4.3 Aandachtspunten
Bouwfouten vermijden

Het gebruik van kalkhennep in bouwtoepassingen heeft al talloze mooie realisaties

opgeleverd. Zo nu en dan duiken er jammer genoeg ook onvolkomenheden op.
Meestal blijken die hun oorzaak te vinden in het niet-naleven van de basisregels
voor bouwen met kalkhennep. Deze problemen hadden met andere woorden
vermeden kunnen worden.

4.3.1 Herkennen van valkuilen

De ervaring leert dat bouwen met kalkhennep niet

moeilijk hoeft te zijn. Het blijft echter belangrijk om
het materiaalgedrag en de materiaaleigenschappen juist
te begrijpen vooraleer men met kalkhennep aan de slag
gaat. Ook de keuze voor een correcte samenstelling
van het kalkhennepmengsel kan latere teleurstellingen
vermijden. Tenslotte zijn ook de precisie en de omstan-
digheden tijdens de uitvoering bepalend voor een goed
eindresultaat.
Construire en Chanvre is een onafhankelijke, Franse or-
ganisatie met een grote expertise in de kalkhennepbouw
en een goed overzicht van de gebreken die zich kunnen
voordoen bij gebouwen opgetrokken met kalkhennep
in Frankrijk. Op werven die door Construire en Chan-
vre opgevolgd worden, wordt steeds gebruik gemaakt
van gelabelde scheven en kalkhennepsamenstellingen.
Hier lijken zich dan ook weinig problemen te stellen. * Meest genoteerde fouten volgens Construire en
Chanvre [8]:
De meest voorkomende fouten die genoteerd worden,
hebben te maken met het niet handelen naar de basis- • capillair vocht door een slecht uitgevoerd sokkeldetail;

principes voor bouwen met kalkhennep. Ze hadden met • pathologieën te wijten aan een materiaalgebruik dat de

andere woorden vermeden kunnen worden. hygrothermische werking van de kalkhennep verhindert;

Er is reden om aan te nemen dat dit tevens pijnpunten in • micro-scheuren in de bepleistering, te wijten aan de

Vlaanderen zijn, al zijn er af en toe ook andere proble- kwaliteit of plaatsing van de pleister;

men vast te stellen die te maken hebben met bijvoor- • scheuren te wijten aan onder andere weersomstan-

beeld het kalkhennepmengsel of de bepleistering. Voor digheden, de wijze van plaatsing van de kalkhennep,

dit laatste is de oorzaak dikwijls te zoeken in de niet vervormingen van het skelet, krimp van de kalkhennep,

correcte plaatsing van de bepleistering of het gebruik te weinig kalkhennepdekking,...;

van verkeerde producten. Een vakman onder de arm • problemen met luchtdichtheid aan verbindingen met het

nemen die vertrouwd is met kalkhennep, is geen over- timmerwerk en bij aansluiting aan andere wanden.

bodige luxe.

162 hoofdstuk 4 - Plaatsing hoofdstuk 4 - Plaatsing 163

4.3.2 Bouwpathologie
Onthechting
Kalkhennep valt uit wand
Sporadisch gebeurt het dat de kalkhennep uit de wand
valt door een slechte binding. Dat kan veroorzaakt
worden door een te lange tijdspanne tussen het maken
van de kalkhennepmix en de plaatsing ervan of door een
te spaarzaam gebruik van water bij de aanmaak van het
kalkhennepmengsel. Hierdoor wordt de initiële binding
en de opbouw van de structuur verstoord [7][12]. Ook
het gebruik van te weinig bindmiddel of het slecht aan-
drukken van de kalkhenneplagen kunnen de aanleiding
zijn.
In extreme gevallen kan de kalkhennep uit de wand
vallen omdat er te veel water aan de mix is toegevoegd.
Het bindmiddel is dan te veel verdund om het eigenge-
wicht van de wand te kunnen dragen [1][8].
Verder kan ook een te dunne kalkhenneplaag tegen
bijvoorbeeld een bestaande bakstenen wand aanleiding
geven tot het loskomen van de kalkhennep. Eerder werd
al beschreven dat een wapening met een roestvaste
draad, vastgezet met RVS nagels of pluggen, mogelijk
zou helpen om de samenhang tussen de bestaande struc-
tuur en de kalkhennep te verzekeren [7][12]. Er zijn
momenteel geen studies gekend die deze techniek onder
de loep genomen hebben, maar in de praktijk wordt het
regelmatig toegepast.
Foto 4-69: (E. Geijsels) scheuren in kalkhennep die aan het zicht gelaten wordt
164 hoofdstuk 4 - Plaatsing
Krimp van de kalkhennep
Bij het uitdrogen krimpt kalkhennep (zie § 3.1.10).
Deze krimp kan aanzienlijk zijn, gaande van enkele
millimeters tot enkele centimeters. Krimp kan zichtbaar
worden in de vorm van scheuren in de kalkhennep en
bijgevolg in de eventuele pleisterlaag. Ter hoogte van
aansluitingen met andere materialen wordt de krimp
vaak zichtbaar in de vorm van onthechting. Er ontstaan
thermische lekken en luchtlekken die de continuïteit
van de isolerende schil teniet doen. Onder andere (te)
hoge omgevingstemperaturen tijdens de droging en een
(te) grote hoeveelheid aanmaakwater [29] versterken
de krimp bij kalkhennep en zijn dus te vermijden. Het
aanbrengen van geschikte folies, tapes, stopprofielen,...
kan ervoor zorgen dat luchtlekken vermeden worden.
Voorzie bij een pleisterafwerking ook steeds een pleister
die in staat is de vervormingen van de kalkhennep te
volgen.
Krimp of zwelling van de draagstructuur
Omgekeerd kan het ook voorkomen dat de houten
draagstructuur onder invloed van het fluctuerende
vochtgehalte krimpt of zwelt, waardoor de kalkhennep
loskomt van zijn drager [58] of barst.
Het vochtgehalte van het hout dient tijdens de werken
nauwkeurig onder controle gehouden te worden (zie §
3.1.2).
Vlek- en schimmelvorming
Vlekken
Vlekken op de pleisterafwerking kunnen ontstaan
doordat de kalkhennep onvoldoende is uitgedroogd op
het moment van het aanbrengen van de bepleistering.
Bepaalde bestanddelen uit de hennepscheven migreren
via het water naar het oppervlak van de wand [1][6]. Ze
zijn niet schadelijk, maar kunnen esthetisch ongewenst
zijn. Lichte vlekken kunnen soms met een zeer zachte
allesreiniger weggeveegd worden. Bij donkere vlekken
kan men eventueel een nieuwe afwerklaag aanbrengen.
Schimmel- en zwamvorming
Zoals elk organisch materiaal, zal kalkhennep bij bloot-
stelling aan zeer hoge vochtgehaltes gevoelig zijn voor
rot en schimmelvorming [1][80][114][120]. Dit kan
bijvoorbeeld ontstaan wanneer het kalkhennepmengsel
onvoldoende of onvoldoende snel kan uitdrogen, maar
ook in het geval van opstijgend vocht, infiltraties via een
dakgoot, onvoldoende regenbescherming,... (zie foto
4-70) [80].
Door het ventileren van een kalkhennepgebouw tijdens
de bouwwerken [53] of het verwarmen van een kalkhen-
nepgebouw in koudere periodes kan de droging versneld
worden (zie § 3.1).
Er zijn geen studies bekend over de gevolgen van
schimmels voor de kwaliteit van de kalkhennep, al zijn
er vermoedens dat wanneer er schimmel aan de opper-
vlakte verschijnt deze ook tot in de kern van de kalkhen-
Foto 4-70: (S. Buyse) na-isolatie aan de binnenzijde met kalkhennep: tijdelijke zwamvorming aan buitengevel op plaatsen waar oude verflaag verdwe-
nen was door slijtage. Is spontaan verdwenen na uitdrogen kalkhennep. Oude verflagen zijn in een latere fase overal verwijderd.
nep reikt. Uit onderzoek naar bulk hennepscheven blijkt
ook dat schimmels op microniveau leiden tot perforaties
van de celwanden van de scheven en onthechting van de
cellen onderling [36], te vergelijken met schimmels op
hout. Voorzichtigheid is dus geboden.
Scheuren
Zoals uit de lijst van Construire en Chanvre [8] blijkt,
kunnen scheuren in kalkhennep tal van oorzaken hebben
(zie foto. 4-69). Vaak zijn die gelinkt aan de condities
van de gebruikte materialen en de omgeving (vocht,
wind en temperatuur). Er kan dan ook niet genoeg ge-
wezen worden op het belang van het respecteren van de
juiste basiscondities.
Bij een afwerking met een bepleistering is het niet
verwonderlijk dat de scheuren in de kalkhennep zich
visueel in die pleisterlaag manifesteren. Anderzijds zijn
kleinere of grotere scheuren in de afwerkingspleister
soms ook enkel te wijten aan de materiaalkeuze en de
detaillering en wijze van plaatsing van die afwerking.
Deze imperfecties mogen dus niet afgeschoven wor-
den op de kalkhennep, maar zijn een probleem van de
afwerking. Waterinsijpeling in een kalkhennepwand ten
gevolge van scheuren in de bepleistering moet altijd
vermeden worden.
hoofdstuk 4 - Plaatsing 165
4.3.3 Onderhoud
Tot slot moet een kalkhennepgebouw zoals elk ander
gebouw onderhouden worden. Daken en regenwater-
afvoeren moeten op regelmatige basis zuiver gemaakt
worden, pleisters nagekeken op scheurtjes, gevels met
beplankingen gecontroleerd op hun waterdichtheid, soe-
pele voegen gecheckt op hun werking,... Kleine of grote
onvolkomenheden dienen zo snel mogelijk hersteld te
worden, zodat structurele of moeilijk herstelbare schade
vermeden wordt. Bij onderhoud of aanpassingswerken
moeten ook steeds de karakteristieke eigenschappen van
het materiaal voor ogen gehouden worden. Denk bij een
overschildering bijvoorbeeld aan de dampopenheid van
de te gebruiken verf.
De buitenschil schermt een kalkhennepgebouw af van
de weersinvloeden, wat belangrijk is voor de duurzaam-
heid van het gebouw. Over de levensduur van kalkhen-
nepgebouwen zijn momenteel geen gegevens bekend.

166 hoofdstuk 4 - Plaatsing hoofdstuk 4 - Plaatsing 167

 Hoofdstuk 5

Projecten

168 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 169

 5.1 Case study analyse
8 woningen doorgelicht

Hoe kan een kalkhennepgebouw eruitzien in de praktijk? Hoe zijn de wanden opgebouwd
en hoe zijn de bouwdetails uitgevoerd? Wat zijn de reële thermische prestaties
en hoe wordt een kalkhennepgebouw beleefd door zijn bewoners?
Acht woningen werden aan een grondig onderzoek onderworpen.
Er werden plaatsbezoeken afgelegd, U-waardemetingen op buitenmuren uitgevoerd
en binnenklimaten gemonitord. Interviews met bouwactoren werden afgenomen
en plannen en foto’s bestudeerd. Een inkijk...

Selectie van de cases Metingen warmteweerstand

Voor het selecteren van de cases is een inventaris opgemaakt van veel voor- In-situ metingen van de
warmteweerstand van een
komende wandopbouwen bij Vlaamse en sporadisch Waalse kalkhennepge-
buitenwand geven een beeld van de
bouwen. Voor elk van deze opbouwen is vervolgens een case gezocht om te warmteweerstand op één bepaalde
analyseren. plaats in één bepaalde wand in een
gebouw.
Analyse van het gebouw De warmteweerstand van de
Ieder gebouw is met een infraroodcamera gecheckt op warmteverliezen, gehele buitenschil van een gebouw
koudebruggen en de homogeniteit van de wandopbouwen (zie foto 5-1 en is een belangrijke factor om het
5-2). Samen met de bewoner(s) is een volledig visueel nazicht gedaan om warmteverlies van het gebouw
mogelijke bouwfysische of esthetische onvolkomenheden op te sporen. Via te beperken en daarmee ook de
benodigde hoeveelheid energie
plannen, opgetekende details, foto’s, interviews en vaststellingen ter plaatse
om het gebouw te verwarmen. De
is getracht een goed beeld te krijgen van de exacte opbouw van de verschil- warmteverliezen van een gebouw
lende schildelen van de kalkhennepwoning en hun aansluitingen. worden verder ook bepaald door
de grootte van de buitenschil
Meting van de in-situ U-waarden (verliesoppervlakte), de aanwezige
koudebruggen (plaatsen waar de
Met een toestel voor het meten van de warmteflux, een Hukseflux TR- isolatie niet op elkaar aansluit), de
SYS01, is via twee warmtefluxsensoren HFP01, één met 10 m en één met luchtdichtheid (aanwezigheid van
20 m kabel, en twee paar op elkaar afgestemde temperatuursensoren TC, kieren waarlangs warme binnenlucht
ontsnapt), het bewonersgedrag
één paar met 10 m en één paar met 20 m kabel, per geselecteerd gebouw
(openen ramen en deuren,...),...
telkens één kalkhennepwand op twee punten gemonitord (zie foto 5-3). De
metingen zijn gedaan conform de norm ISO 9869-1 (2014) [73], een inter- Het thermisch binnenklimaat wordt
nationale standaard die aangeeft aan welke voorwaarden in-situ- naast de warmteverliezen ook
metingen van de warmteweerstand R of warmtedoorgangscoëfficiënt U van bepaald door het stookgedrag,
de thermische inertie van een
een bouwelement dienen te voldoen.
gebouw (waardoor onder andere
Voor het bekomen van een betrouwbaar meetresultaat mogen de sensoren temperatuurschommelingen
niet blootgesteld worden aan directe bezonning en sterke luchtstromingen. afgezwakt kunnen worden),
Het verschil tussen de buiten- en de binnentemperatuur dient voldoende maatregelen als zonwering en
nachtkoeling tegen oververhitting in
groot te zijn en de meetperiode moet voldoende lang zijn. Er kan niet
de zomer,...
gemeten worden op een schildeel met een spouw. (lees verder pag. 172)

FotoFoto Hukseflux
170 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 171
De metingen hebben plaatsgevonden in de winter 2018-2019 of in de winter
2019-2020. In sommige gebouwen zijn de metingen uit de eerste winter
herhaald in de volgende winterperiode. Het winterseizoen is omwille van
het grote temperatuurverschil tussen binnen en buiten de meest relevante (vervolg van pag. 171)
periode voor het meten van de warmteweerstand. Omwille van de grote
warmtecapaciteit van kalkhennep moet er voldoende lang gemeten worden. Wat het thermische comfortgevoel
in een gebouw betreft,
De meetperiode in de verschillende gebouwen in dit onderzoek varieert spelen naast het thermische
tussen de 14 en de 23 dagen. binnenklimaat nog andere factoren
Door de vochtbufferende capaciteit van kalkhennep (zie § 2.2.1) en het een rol: de luchttemperatuur,
seizoensgebonden verschil in vochttransport doorheen een wand, kan het temperatuursverschillen tussen of in
lokalen (bijvoorbeeld tussen hoofd
vochtgehalte en daarmee de warmteweerstand van een kalkhennepwand
en voeten), stralingstemperatuur en
doorheen de tijd schommelingen vertonen. verschillen daarin (bijvoorbeeld
Voor de uiteindelijke bepaling van de warmteweerstand R, is gebruik ge- tussen een houten binnenafwerking
maakt van de dynamische analysemethode volgens bijlage B van de norm en beglazing), de relatieve
vochtigheid, de verplaatsing van
ISO 9869-1 (2014) [73]. De warmteweerstand is telkens op 2 punten op een
lucht en de snelheid daarvan (tocht,
kalkhennepwand gemeten en hiervan wordt het gemiddelde bepaald. luchtverwarming- of koeling,…) Foto 5-1: beeld van een kalkhennepgevel met een infraroodcamera Foto 5-2: beeld van een kalkhennepgevel met een infraroodcamera

en verder kleding, metabolisme

Comfort- en gebruikservaringen (uitgevoerde activiteiten,…),…
Naast metingen van de in-situ U-waarde en een bouwtechnische analyse
van de gebouwen, zijn ook de bewoners- en gebruikerservaringen in kaart
gebracht. Zo is bij het plaatsen van het meettoestel telkens een uitgebreid
interview met de bouwheer gehouden. Hierin is gevraagd naar de beweeg-
redenen om met kalkhennep aan de slag te gaan, naar het gebruik van het
gebouw en de verschillende ruimtes, de installaties voor verwarming, koe-
ling, ventilatie en het gebruik hiervan. Ook het comfort in de woning (zowel
thermisch als akoestisch, praktisch,...) is bevraagd. Tenslotte is er gepolst
naar ervaringen tijdens het bouwproces en naar eventuele gebreken.
Naast de bevraging over het algemene comfort is het gebruikscomfort ook
op concrete tijdstippen bevraagd. Gedurende één gemiddelde week in de
winter en één gemiddelde week in de zomer kregen de bewoners dagelijks
op hetzelfde uur een online vragenlijst toegestuurd.
De resultaten van de bevragingen kunnen vergeleken worden met de me-
tingen van de temperatuur en de relatieve vochtigheid van de lucht in de
leefruimte, die gedurende 3 seizoenen werd gemonitord met behulp van
HOBO-meters (zie foto 5-3).

Foto 5-3: installatie van temperatuur en - warmtefluxsensoren voor U-waardemeting (Hukseflux) + plaatsing van vocht- en temperatuurmeter (HOBO)

172 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 173

 5.1.1 Renovatie vrijstaande woning - in-situ gestort

Situatie Projectgegevens
De vrijstaande woning in Pellenberg heeft een eenvoudig basisvolume met twee
verdiepingen en een hellend dak. De leefruimtes bevinden zich op het gelijkvloers. De Type
slaapkamers zijn gelegen op de verdieping. renovatie - na-isolatie buitenzijde
De woning werd in 2014 verbouwd en de bestaande gevels in baksteen werden langs de Functie
buitenzijde geïsoleerd met 15 cm in-situ gestorte kalkhennep en afgewerkt met een kalk- eengezinswoning
pleister. Aan de binnenzijde werd de baksteen voorzien van een leempleister. Bouwaanvraag
Het dak is geïsoleerd met 24 cm houtwolisolatie. In de vloer werd een kalkdekvloer als 2014
afwerking geplaatst op een laag van 15 cm kalkhennep. Onder de kalkhennep is een Plaatsing kalkhennep
schelpenlaag voorzien. 2014 wanden - 2015 vloeren
De woning wordt verwarmd met een houtgestookte massakachel die zich in de open Locatie
leefruimte bevindt. Pellenberg
Architect
Beweegredenen Architectengroep Barchi bv
De opdrachtgevers wensten hun woning te isoleren met ecologische bouwmaterialen. Aannemer
Ze gingen zelf op zoek naar informatie en vonden ook een architect om hun richting te kalkhennep: zelfbouw
geven. In hun zoektocht bezochten ze onder andere een woongebouw met kalkhennep. pleisters: Het Leemniscaat bv
Isolatiedikte kalkhennepwand
Opbouw wanden 15 cm
Opbouw wand van binnen naar buiten: Gemeten Rt-waarde wand
Leempleister 1,5 cm 2,31 m²K/W
Massieve baksteenwand 29 cm
Kalkhennep in-situ (wapening met draad) 15 cm
Kalkpleister 1,5 cm

Samenstelling kalkhennep
Kalkhennepsamenstelling aangeleverd en samengesteld door Woonder cv:
Hennepscheven 21 à 22 kg
Hydraatkalk - Supercalco 97 25 kg
Additief - Wolf Jordan Hempad+ 3 kg
Water 40 l NOOT

In 2014 geldden nog geen

maximale U-waarden voor
nageïsoleerde schildelen.
Foto 5-4: woning Pellenberg

174 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 175

 De metingen van de warmteweerstand
Meetpunten volgens ISO 9869-1 hebben plaatsge-
vonden in de open leefkeuken op het
N gelijkvloers, aan de achtergevel van de
woning die noord georiënteerd is.

De gemeten Rt-waarde van 2,31 m²K/W

ligt lager dan de minimaal vereiste
warmteweerstand (Rmin = 4,17 m²K/W
(of Umax = 0,24 W/m²K)) die wordt op-
gelegd voor een nageïsoleerde buiten-
wand volgens de huidige energiepres-
tatieregelgeving. Op het moment van
de verbouwing was deze isolatie-eis
echter nog niet in voege. In eerste in-
stantie was het de bedoeling om ook aan
de binnenzijde van de gevels nog een
kalkhenneplaag te voorzien. Tijdens de
bouw werd door de eigenaars echter be-
Gelijkvloers Toegepaste dakaansluiting
0 1 2 3 4 5m
slist deze extra isolatielaag weg te laten.

PH 258

Vergelijking Theorie - Praktijk

Case Pellenberg 2014
Rt-waarde
EPB-eis 2020 (equiv. U = 0,24 W/m²K)
5.00

4.17
4.00
PH 258

Rt (m².K/W)
3.00

2.31

2.00 1.69
Toegepaste sokkel
Verdieping
0 1 2 3 4 5m 1.00

0.00
Fig. 5-1: grondplannen case 1 Fig. 5-2: details case 1 Fig. 5-3: gemeten Rt-waarde case 1 > Berekening volgens Gemeten op case
λ-waarden VEA
bij ρ < 350kg/m³

176 hoofdstuk 4 - Plaatsing hoofdstuk 5 - Projecten 177


Algemene tevredenheid
bewoners
De bewoners zijn tevreden over het
verloop van de (zelf)plaatsing van
de kalkhennep. Zij werden daarbij
bijgestaan door de architect.
Het binnenklimaat in de woning
wordt als zeer aangenaam ervaren.
In de zomer kan het warm zijn,
maar er zijn grote raampartijen aan
de zuidkant en er is geen enkele
vorm van zonwering.
178 hoofdstuk 5 - Projecten
Foto 5-5: raamkaders woning Pellenberg
Aandachtspunten volgens
bewoners
Kalkpleister als afwerking van de
gevels wordt als kwetsbaar ervaren
(stootvastheid), evenals de vloeraf-
werking met een kalkdekvloer.
Minerale pleisters zijn effectief
stootgevoeliger dan siliconen-
pleisters.
In bepaalde periodes staat er con-
denswater ter hoogte van de glas-
latten op de ramen in de keuken.
Er is geen ventilatie voorzien in
de keuken. De ramen hebben geen
isolerende afstandshouders.
Tijdens het drogen ontstonden er
kieren in de kalkhennep die met de
bepleistering werden weggewerkt.
Een juiste samenstelling van de
kalkhennepmix en goede omge-
vingscondities tijdens het plaatsen,
zijn uiterst belangrijk om krimp-
scheuren te beperken. Een te grote
hoeveelheid water, een te snelle
droging door een stevige droge
wind,... kunnen o.a. oorzaak zijn
van kleinere of grotere scheuren.
Het is belangrijk dat de scheuren
niet te diep zijn, zodat de continuï-
teit van de isolatie verzekerd blijft.
Karakteristieken
WANDOPBOUW
vloer hydraatkalk + marmerpoeder 1 cm
gewapende kalkdekvloer 7 cm
kalkhennepisolatie 15 cm
schelpen ca. 50 cm
wanden leembepleistering 1,5 cm
Bevindingen onderzoekers
bestaande baksteenparement 29 cm
kalkhennep 15 cm
bepleistering trasskalk 1,5 cm
De relatieve vochtigheid in de
dak pannen op panlatten
berging was in eerste instantie
periodiek te hoog. Er werd daar- tengellatten
om besloten om een mechanisch bestaande onderdak
ventilatiesysteem met vochtsensor
bestaande kepers en gordingen
te plaatsen, waarna de relatieve
houtwol 24 cm
vochtigheid onder controle was.
dampscherm
Kalkhennep werkt vochtbuf- latwerk
ferend, waardoor pieken en dalen
OSB 22 mm
in de relatieve vochtigheid worden
afgevlakt. Kalkhennep vervangt ramen en deuren hout, dubbele beglazing
echter geen ventilatiesysteem dat TECHNIEKEN
vochtige en mogelijk vervuilde verwarming gelijkvloers: houtgestookte massakachel
lucht afvoert. verdieping: badkamer: infrarood verwarming / overige ruimtes: geen
warm water gasboiler gevoed met gasflessen
Op de binnenpleister zijn op
verschillende plaatsen scheurtjes zonwering geen
te zien ter plaatse van overgangen koeling geen
tussen verschillende, onderlig- C: berging mechanische ventilatie / overige ruimtes nog niet actief
ventilatiesysteem
gende materialen. Dit is eigen aan
PROJECTKOST
pleisters in het algemeen en niet
kalkhennepspecifiek. Deze scheur- kalkhennep zelfplaatsing kalkhennep in buitenwanden: 7.000 à 9.000 € incl BTW
tjes worden wel best vermeden, bij-
voorbeeld door het pleisterwerk al
dan niet plaatselijk te wapenen, om
de luchtdichtheid te garanderen.
hoofdstuk 5 - Projecten 179
 5.1.2 Herbouw buitenverblijf - in-situ gestort

Situatie Projectgegevens
De alleenstaande eengezinswoning in Ichtegem is in gebruik als tweede verblijfplaats.
De vormentaal refereert naar de typologie van de langgevelboerderij: een smal balkvor- Type
mig volume met een eenvoudig zadeldak, waaronder zich de slaapzone bevindt. herbouw - in-situ gestorte
Op het gelijkvloers situeert zich een grote leefruimte met open keuken, een berging en kalkhennep rond een houtskelet
een bad- en slaapkamer. Functie
De wanden zijn opgebouwd uit een houten skeletstructuur van 18 cm dik (CLS 38 x eengezinswoning
180), waarrond kalkhennep tot een dikte van 38 cm werd gestort. Aan de binnenzijde is Bouwaanvraag
een leempleister voorzien, waarin wandverwarming werd ingewerkt. Ook dak en vloer 2011
werden met kalkhennep geïsoleerd, in een dikte van respectievelijk 23 en 12 cm. Als Plaatsing kalkhennep
afwerking van de vloer werd een kalkdekvloer geplaatst op de laag kalkhennep, die op 2014
zijn beurt geplaatst is op een schelpenlaag bovenop een betonplaat. Locatie
De woning wordt verwarmd met een houtkachel die een zonneboiler ondersteunt indien Ichtegem
nodig. De zonneboiler bedient de wandverwarming in alle kamers. De kachel staat cen- Architect
traal in de leefruimte opgesteld. Anje Dhondt Architecten bv
Aannemer
Beweegredenen kalkhennep: Het Stroburo cv
Ecologisch bouwen was voor de eigenares een vanzelfsprekendheid. Ze was reeds een pleisters/vloeren: Aardig gedacht bv
10-tal jaar op de hoogte van de mogelijkheden van kalkhennep als bouwmateriaal en Isolatiedikte kalkhennepwand
koos hier voor dit materiaal omwille van het beloofde aangename binnenklimaat en de 38 cm
vochtbuffering. De woning is immers niet permanent bewoond. Gemeten Rt-waarde wand
4,59 m²K/W
Opbouw wanden
Opbouw wand van binnen naar buiten:
Leempleister waarin wandverwarming 4 cm
Kalkhennep in-situ rond een houtskelet 38 cm / skelet 18 cm
Kalkpleister 1,5 cm NOOT

Samenstelling kalkhennep De in-situ gemeten U-waar-

Kalkhennepsamenstelling aangeleverd en samengesteld door Woonder cv: de voldoet aan de destijds
Hennepscheven 21 à 22 kg (2011) opgelegde maximale
Hydraatkalk - Supercalco 97 25 kg U-waarde van 0,4 W/m²K.
Additief - Wolf Jordan Hempad+ 3 kg De waarde ligt bovendien
Water 40 l ook lager dan de huidige
maximale U-waarde die
wordt opgelegd door de
Foto 5-6: (Anje Dhondt architecten) woning Ichtegem energieprestatieregelgeving
(Umax = 0,24 W/m²K).

180 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 181

 De metingen van de warmteweer-
stand volgens ISO 9869-1 hebben
plaatsgevonden in de open leefkeuken
op het gelijkvloers, aan de achtergevel
van de woning die naar het noorden ge-
N oriënteerd is.
De wandverwarming die op deze gevel
geïnstalleerd is, werd uitgezet tijdens de
metingen.

De in-situ gemeten Rt-waarde van

Meetpunten 4,59 m²K/W ligt ruim boven de mini-
male warmteweerstand Rmin = 4,17
m²K/W (of de in-situ gemeten U-waar-
de is kleiner dan Umax = 0,24 W/m²K)
die wordt opgelegd voor een nage-
ïsoleerde buitenwand door de huidige
energieprestatieregelgeving.
De plaatsing van de kalkhennep werd in
2014 voltooid. Men kan veronderstel-
Toegepaste dakaansluiting
len dat de kalkhennep in de tijd tussen
Gelijkvloers
de plaatsing en de meting voldoende
heeft kunnen uitdrogen. De eigenares
geeft aan dat er de eerste 3 jaar na de
plaatsing van de kalkhennep ook een
duidelijke daling van de stookkosten is
waargenomen.

Vergelijking Theorie - Praktijk

Case Ichtegem 2014
Rt-waarde
EPB-eis 2020 (equiv. U = 0,24 W/m²K)
5.00
4.59

4.17
4.00

3.37

Rt (m².K/W)
3.00

Verdieping 2.00

Toegepaste sokkel

1.00

0.00
Fig. 5-4: grondplannen case 2 Fig. 5-5: details case 2 Fig. 5-6: gemeten Rt-waarde case 2 >
Berekening volgens Gemeten op case
λ-waarden VEA
bij ρ < 350kg/m³

182 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 183


Foto 5-7: woning Ichtegem
Algemene tevredenheid
bewoners
De eigenares is zeer tevreden
over het praktische gebruik van
de woning. De luchtkwaliteit in
de woning wordt als aangenaam
ervaren en de stookkosten blijven
volgens de eigenares beperkt. Ook
na een langere afwezigheid kan ze
de woning voldoende snel verwar-
men. In de zomer kan de woning al
eens warm worden, maar er is geen
zonwering voorzien.
184 hoofdstuk 5 - Projecten
Aandachtspunten volgens
bewoners
De bouw van de woning heeft de
nodige inspanningen van alle par-
tijen gevraagd.
Aangezien kalkhennep op het mo-
ment van de bouw nog vrij onbe-
kend was, waren niet alle bouwac-
toren vertrouwd met het principe
van bouwen met kalkhennep.
Hierdoor moesten enkele werken
zoals het luchtdicht plaatsen van de
ramen of het plaatsen van de sani-
taire leidingen bijgestuurd worden.
Eén vak in het dak bleek in eerste
instantie ook niet geïsoleerd te zijn.
Alle bovenvermelde punten wer-
den hersteld.
Niet alle aandachtspunten raak-
ten opgelost. De buitenpleister is
momenteel nog aan een herstel-
ling toe, de stopcontacten in de
buitenwanden zijn niet luchtdicht
geplaatst en de kalkdekvloer blijkt
gevoelig voor scheurvorming.
Karakteristieken
WANDOPBOUW
vloer gewapende kalkdekvloer met slijtvaste afwerking 8 cm
kalkhennep 12 cm
geotextiel
schelpen 10 cm
gewapende betonplaat 30 cm
Bevindingen onderzoekers
PE-folie
werkvloer
gestabiliseerd zand
De gemeten warmteweerstand
wanden leempleister (plaatselijk met wandverwarming) ca 4 cm
van de wand blijkt prima te zijn.
Het totale warmteverlies van een kalkhennep gestort tussen skelet (CLS 38 x 180) ca 38 cm
woning is echter meer dan enkel kalkpleister 1,5 cm
de warmte die doorheen de wan- dak pannen op panlatten
den verloren gaat (de zogenaamde
tengellatten
transmissieverliezen). Warmte
ontsnapt ook langs kieren en voe- onderdak
gen. Een verzorgde luchtdichting kalkhennep getort tussen houten dragers
is belangrijk voor het bekomen van leempleister op rietmatten
een goed geïsoleerde woning.
ramen en deuren hout / glas Uw = 1,1 W/m²K
De woning is op vraag van de
eigenares niet voorzien van een TECHNIEKEN
systeemventilatie. Natuurlijke verwarming centrale houtkachel en wandverwarming via boiler op zonnepanelen en houtkachel
verluchting wordt in deze woning warm water boiler 800 l. met zonnepanelen, bijverwarmd met houtkachel
bekomen door het stelselmatig
zonwering geen
openen van de ramen.
koeling geen
Ook bij de toepassing van kalk-
hennep is ventilatie noodzakelijk ventilatiesysteem niet voorzien
(zie § 3.1.8). Kalkhennep kan (een ENERGIEPEIL
gedeelte van het) vocht tijdelijk
E-peil E75 (eis 2011: max. E80)
bufferen, maar voor het afvoeren is
K-peil K35 (eis 2011: max. E45)
een ventilatiesysteem noodzakelijk.
Naast (te) vochtige lucht moe- netto energiebehoefte 154,28 kWh/m²/jaar voor verwarming en koeling
ten ook verontreinigende stoffen VOLUME
zoals vluchtige organische stoffen,
781,4 m³
CO2,... afgevoerd worden en zui-
vere, zuurstofrijke lucht binnenge-
haald worden.
hoofdstuk 5 - Projecten 185
 5.1.3 Verbouwing boerderij tot woongelegenheid -
prefab blokken

Situatie Projectgegevens
Een voormalige boerderij als annex bij een dubbele woning in Arlon werd verbouwd tot
een derde woonunit. Deze nieuwe woongelegenheid werd geïsoleerd met kalkhennep. Type
Het gelijkvloers herbergt de garage en dienstruimten. De leefruimtes en één slaap- en verbouwing - kalkhennepblokken
badkamer bevinden zich op het eerste niveau. Het contact met de tuin is gerealiseerd tussen een betonskelet
door middel van een terras op dit niveau met een buitentrap. Onder het hellende dak zijn Functie
de andere slaapkamers en een doucheruimte voorzien. woonunit binnen meergezinswoning
De massieve wanden van het bestaande gedeelte zijn langs de buitenzijde voorzien Bouwaanvraag
van ca. 26 cm gespoten kalkhennep. Voor de nieuwe uitbouw van de woning werd een 2016
betonskelet opgetrokken, ingevuld met kalkhennepblokken van 30 cm dik. De in-situ Plaatsing kalkhennep
U-waarde is gemeten op de wanden met de kalkhennepblokken. Alle wanden werden 2017
binnen en buiten van een kalkpleister voorzien. Het platte dak en de nieuwe vloer wer- Locatie
den met conventionele bouwmaterialen geïsoleerd. Het bestaande hellende dak is met Arlon
cellulose geïsoleerd. Architect
De woning is voorzien van vloerverwarming die wordt aangestuurd door een condensa- Tréma Architecture srl
tieketel op aardgas. Aannemer
kalkhennepblokken:
Beweegredenen Isohemp sa
Na een bezoek aan een gerenoveerde woning, met kalkhennep aan de binnenzijde, kalkhennep gespoten:
wilden de eigenaars in eerste instantie hun woning langs binnen isoleren met kalkhen- Chanvreco sa
nep. De aannemer gaf echter aan om de buitenzijde van het gebouw best ook te isoleren. Isolatiedikte kalkhennepwand
Daarop zijn de eigenaars zich verder gaan informeren. Een contact met een fabrikant van 30 cm
kalkhennepblokken deed hen besluiten blokken in een skelet toe te passen voor de nieu- Gemeten Rt-waarde wand
we aanbouw. Voor de na-isolatie is de keuze uiteindelijk gevallen op gespoten kalkhen- 3,80 m²K/W
nep, omdat dit voor deze woning eenvoudiger leek.

Opbouw wanden
Opbouw nieuwe wand van binnen naar buiten: t.h.v. de plaats van de metingen
Kalkpleister 1,5 cm
Kalkhennepblokken tussen een betonskelet 30 cm / skelet 20 x 20 cm
Kalkpleister 1,5 cm

Samenstelling kalkhennep
Blokken Isohemp sa: Volume-aandeel exclusief water
Hennepscheven 80 %
Hydraulische kalk 11 %
Hydraatkalk 9% < Foto 5-8 woning Arlon

Water ?

186 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 187

 De metingen van de warmteweer-
stand volgens ISO 9869-1 hebben
plaatsgevonden in de open bureauruim-
te ter hoogte van de rechter zijgevel op
de eerste verdieping. Deze ruimte staat
in direct contact met de leefkeuken. De
gevel is noord-west georiënteerd.
Al. 1,07

De in-situ gemeten Rt-waarde van 3,80

m²K/W ligt lager dan de minimale
warmteweerstand voor een buitenwand
(Rmin = 4,17 m²K/W (of Umax = 0,24
W/m²K)) volgens de huidige energie-
Gelijkvloers prestatieregelgeving in Wallonië.
Op basis van de gedeclareerde λ-waarde
van 0,071 W/mK die voor de gebruik-
te kalkhennepblokken van toepassing
is, kon een hogere gemeten Rt-waarde

N
verwacht worden, nl. 4,4 m²K/W. Het
niet behalen van die verwachte waar-
de kan talrijke oorzaken hebben, zoals
Toegepaste dakaansluiting
bijvoorbeeld het (nog) niet volledig uit-
Meetpunten gedroogd zijn van de kalkhennep. De
buitenpleister op basis van kalk is niet
per definitie waterdicht. Bij regenweer
kan het vocht doorheen de kalkpleister
naar de kalkhennep trekken die in een
Verdieping 1 NIVEAU +1
vochtige toestand een mindere isolatie-
waarde heeft dan in droge toestand.

Vergelijking Theorie - Praktijk

Case Arlon 2017
Rt-waarde
EPB-eis 2020 (equiv. U = 0,24 W/m²K)
ONVERWARMDE RUIMTE
NIVEAU 0 5.00
4.43
4.17
4.00 3.80

Rt (m².K/W)
3.00

2.00

Toegepaste vloeraansluiting
1.00
Verdieping 2

Fig. 5-7: grondplannen case 3 Fig. 5-8: details case 3 Fig. 5-9: gemeten Rt-waarde case 3 > 0.00
Berekening volgens λ- Gemeten op case
waarden VEA

188 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 189


Foto 5-9: (Google Maps) woning Arlon
Algemene tevredenheid
bewoners
De eigenaars zijn tevreden met hun
woning. Ze vinden het binnenkli-
maat erg comfortabel, zowel in de
zomer als in de winter. De tempe-
ratuur is aangenaam en de lucht-
vochtigheid voelt goed. Ze ervaren
een duidelijk verschil met hun
vorige woning, die met traditionele
bouwmaterialen werd gebouwd.
De bouw zelf werd wel als relatief
moeilijk en duur ervaren, doordat
de bouwactoren niet gewoon waren
met het materiaal te werken. Het
was hun eerste project met kalk-
hennepblokken.
190 hoofdstuk 5 - Projecten
Aandachtspunten volgens
bewoners
Het bouwen met kalkhennep is
volgens de bewoners tijdrovend,
ook wanneer er aannemers inge-
schakeld worden.
Iets ophangen aan een wand binnen
laat sporen na wanneer dit later
verwijderd wordt, omdat er steeds
wat kalkhennep meekomt. Er is
hier gekozen voor een gekleurde
pleisterafwerking op kalkbasis en
die kan niet vlekkeloos gerepareerd
worden. De bewoners zelf vinden
dit geen probleem.
Ook de geluidsisolatie in de
woning is geen probleem voor de
eigenaars, maar deze is wel minder
dan zij zelf verwacht hadden. De
bouwheer vermoedt dat dit komt
door de naden tussen de blokken.
Hier en daar zijn grotere gaten wel
opgevuld met een ander isolatie-
materiaal.
Verder vertoont de buitenpleister
plaatselijk kleine gebreken, zoals
vochtvlekken en stukjes pleister
die loskomen.
Karakteristieken
WANDOPBOUW t.h.v. de ruimte waar de metingen plaatsvonden
vloer naar garage tegels
gewapende dekvloer (plaatselijk met vloerverwarming) 7 cm
afzonderingsmembraan
gespoten PUR ca. 10 cm
Bevindingen onderzoekers gewapende betonplaat 20 cm (in zicht gelaten naar onderliggende garage)
wanden kalkpleister 1,5 cm
betonskelet 20x20 cm waartussen kalkhennepblokken 30 cm
kalkpleister 1,5 cm
Het is belangrijk dat alle bouwac-
toren kennis hebben van het dak (plat) houten tegels op tegeldragers
materiaal kalkhennep, wat hier niet EPDM dakdichting
altijd het geval was. De aannemers gecacheerde PIR-plaat met afschot min. 14 cm
deden dit werk voor de eerste keer,
dampscherm
waardoor er meer tijd nodig was
voor de uitvoering. hellingsbeton
Onbepleisterde kalkhennep scoort gewapende betonplaat 20 cm (in zicht)
goed op vlak van geluidsabsorp- ramen en deuren PVC en aluminium, 3-voudige beglazing
tie, maar minder goed op vlak van
TECHNIEKEN
geluidsisolatie. De geluidsabsorptie
geeft aan in welke mate het geluid verwarming gascondensatieketel
in een ruimte wordt geabsorbeerd. verdieping 1: vloerverwarming
De geluidsisolatie bepaalt in hoe- verdieping 2: radiatoren
verre geluid doorheen een wand
warm water gascondensatieketel
tegengehouden wordt. Een bepleis-
zonwering geen
tering verbetert de geluidsisolatie
van kalkhennep, maar vermindert koeling geen
de geluidsabsorptie. ventilatiesysteem badkamer: mechanische ventilatie / overige ruimtes: momenteel nog niet aangesloten
De buitenpleister vertoont een
PROJECTKOST
aantal kleine gebreken die te
kalkhennepblokken blokken binnenwanden (9 cm): 50 € / m² (excl BTW)
maken hebben met de detaillering
van aansluitingen met deze pleis- blokken nieuwe buitenwanden (30 cm): 93 € / m² (excl BTW)
ter. Goede druipranden voorzien, gespoten kalkhennep op bestaande baksteenwanden(26 cm): 120 € / m² (excl BTW)
correct geplaatste venstertabletten
> prijzen exclusief fundering, L-ijzers, afplakken frame bij spuitkalkhennep,...
en verzorgde dakwaterafvoeren
kunnen veel problemen met buiten-
pleisters voorkomen. Dit staat los
van de toepassing van kalkhennep.
hoofdstuk 5 - Projecten 191
 5.1.4 Nieuwbouw tweewoonst - prefab wanden

Situatie Projectgegevens
De tweewoonst is opgetrokken uit een prefab houtskeletsysteem, waarbij kalkhennep-
isolatie gecombineerd wordt met houtwolisolatie. De isolatie is in de productiehal aange- Type
bracht. nieuwbouw - prefab kalkhennep-
Beide woningen bestaan uit twee niveaus en een hellend dak. Op het gelijkvloers be- wanden
vinden zich de leefruimtes. Bad- en slaapkamers zijn op het eerste niveau voorzien. De Functie
functies in de twee woningen zijn gespiegeld ten opzichte van elkaar. tweegezinswoning
In de vloer is een met bitumen gebonden hennepisolatie op een schelpenlaag toegepast. Bouwaanvraag
Het dak is met 30 cm kalkhennep geïsoleerd. 2014
Een gascondensatieketel stuurt de gelijkvloerse vloerverwarming aan. De badkamer Plaatsing kalkhennep
wordt elektrisch verwarmd. 2017
Locatie
Beweegredenen Wetteren
De eigenaar heeft een aannemer met jarenlange ervaring in het bouwen met kalkhennep Architect
in de naaste familie. De beweegreden van de bouwheer laat zich dan ook snel raden. Architectengroep Barchi bv
Aannemer
Opbouw wanden PUUR Bouwen
Opbouw wand van binnen naar buiten: Isolatiedikte kalkhennepwand
Afwerkingspleister gipsvezelplaat 1,5 cm 14 cm kalkhennep
Geperforeerde gipsvezelplaat 1,25 cm 16 cm houtwoldeken
Geperforeerde hardboardplaat 0,5 cm 4 cm houtvezelplaat
Houtstructuur 30 cm waarbinnen: Gemeten Rt-waarde wand
houtstructuur 9 cm waartussen en -op 16 cm houtwolisolatie voorlopig meetresultaat:
houtstructuur 14 cm waartussen 14 cm kalkhennep tussen 7,41 en 7,49 m²K/W
Houtvezelplaat 4 cm
Kalkpleister 1,5 cm

Samenstelling kalkhennep
Kalkhennepsamenstelling door PUUR Bouwen: NOOT
Hennepscheven 100 kg Omgerekend ligt de in-situ
Hydraatkalk 100 kg gemeten U-waarde van de
Additief 12 kg wand tussen 0,134 en 0,135
Water 80 l W/m²K wat lager is dan de
maximale U-waarde voor
een buitenmuur van een
passiefwoning (Umax = 0,15
Foto 5-10: (PUUR Bouwen) woning Wetteren W/m²K).

192 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 193

 De metingen van de warmteweer-
stand volgens ISO 9869-1 hebben
plaatsgevonden in de zithoek aan de lin-
ker zijgevel van de linkse woning. Deze
gevel is naar het noord-westen gericht.

Het voorlopig meetresultaat geeft een

Rt-waarde tussen 7,41 en 7,49 m²K/W.
Deze waarde ligt ruim boven de mini-
maal vereiste warmteweerstand voor
gevels volgens de huidige energiepres-
tatieregelgeving (Rmin = 4,17 m²K/W
Meetpunten (of Umax = 0,24 W/m²K)). Bijgestaan
door 16 cm houtwolisolatie en 4 cm
houtvezelplaat kan ook verwacht wor-
den dat de wand thermisch goed iso-
N

leert.
Zoals in onderstaande grafiek te zien,
Gelijkvloers Toegepaste dakaansluiting
geeft de meting een beduidend betere
thermische prestatie van de wand weer
dan de theoretische benadering voor de
warmteweerstand met de door het VEA
gehanteerde λ-waarde van 0,12 W/mK
voor in-situ gestorte kalkhennep.
Omgerekend ligt de gemeten U-waar-
de voor de wand tussen 0,134 en 0,135
W/m²K. Verder onderzoek is nodig om
de exacte waarde te bepalen.

Vergelijking Theorie - Praktijk

Case Wetteren 2017
Rt-waarde
EPB-eis 2020 (equiv. U = 0,24 W/m²K)
8.00
7.49
7.41
7.00
6.49

6.00

Rt (m².K/W)
5.00
4.17
4.00

Verdieping Toegepaste sokkel 3.00

2.00

1.00

0.00
Fig. 5-10: grondplannen case 4 Fig. 5-11: details case 4 Fig. 5-12: gemeten Rt-waarde case 4 >
Berekening volgens Range waarden
λ-waarden VEA gemeten op case
bij ρ < 350kg/m³

194 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 195


Algemene tevredenheid
bewoners
Er zijn metingen uitgevoerd in de
linkse woning. Op het moment van
de meetperiode is deze woning nog
maar enkele maanden bewoond,
wat te kort is om reeds een goede
evaluatie te kunnen geven van de
woonkwaliteit.
Het verwarmingssysteem is nog
niet optimaal afgeregeld en afreke-
ningen van het energieverbruik zijn
nog niet beschikbaar. De geluids-
isolatie wordt als goed ervaren in
vergelijking met de geluidsisolatie
in het voormalige appartement van
de bewoners.
Alleszins voelen de bewoners zich
op het moment van het interview in
het geheel goed in hun woning.
196 hoofdstuk 5 - Projecten
Foto 5-11: (PUUR Bouwen) woning Wetteren
Aandachtspunten volgens
bewoners
Af en toe staat er condenswater
ter hoogte van de glaslatten op de
ramen in de keuken. De bewoners
hebben geen andere aandachtspun-
ten.
Karakteristieken
WANDOPBOUW
vloer tegels
gipsvezelvloerelement 2 x 1,25 cm
hennepisolatie met bitumen gebonden 22 cm
schelpenlaag 40 cm (tot onderkant fundering)
wanden afwerkingspleister voor gipsvezelplaat
Bevindingen onderzoekers
prefab houtskelet paneel 30 cm:
- geperforeerde gipsvezelplaat 1,25 cm
- geperforeerde hardboardplaat 0,5 cm
De detaillering van dit prefab kalk-
- kalkhennep 14 cm
hennepsysteem vertoont veel gelij-
kenissen met die van een traditio- - houtwol 16 cm
nele houtskeletbouw. Zoals bij een houtvezelplaat 4 cm
klassiek houtskeletbouwsysteem is kalkpleister 1,5 cm
de binnenzijde afgewerkt met een
dak pannen op panlatten
plaatmateriaal. Hier en daar treden
kleine scheurtjes op bij de aanslui- tengellatten
ting van deze platen. onderdakplaat houtvezel 2,2 cm
FJI’s 30 cm waartussen kalkhennep
Het geïnstalleerde ventilatiesys-
wapeningsnet met vliesplanken als verloren bekisting
teem was op het moment van de
metingen en het interview nog niet gipsvezelplaat 1,25 cm
actief, wat het vocht op de glaslat- ramen en deuren aluminium, dubbele beglazing
ten kan verklaren. TECHNIEKEN
verwarming gascondensatieketel
gelijkvloers: vloerverwarming
badkamer op verdieping: elektrisch
warm water badkamer: doorstromer / keuken: kleine plaatselijke boiler
zonwering geen
koeling geen
ventilatiesysteem type D: nog niet actief
hoofdstuk 5 - Projecten 197
 5.1.5 V
 erbouwing eengezinswoning -
prefab blokken

Situatie Projectgegevens
De voormalige langgevelhoeve in Beigem, opgenomen in de Vlaamse erfgoedinventaris
‘Bouwkundig erfgoed’, is omgebouwd tot een moderne eengezinswoning die voldoet aan Type
alle actuele comforteisen. De typologie van de hoeve werd bewaard. Zowel het gelijk- verbouwing - kalkhennepblokken
vloers als de verdieping onder het dak herbergen leefruimtes en ook de slaapkamers zijn tegen binnenzijde bakstenen wand
op beide woonniveaus terug te vinden. Via een grote vide staan beide verdiepingen in Functie
contact met elkaar. eengezinswoning
De buitenwanden uit massieve baksteen zijn langs de binnenzijde nageïsoleerd met Bouwaanvraag
kalkhennepblokken van 15 cm. Een spouw, ter plaatse gevuld met kalkhennep, vangt de 2016
oneffenheid van de bestaande buitenmuren op. Plaatsing kalkhennep
Door middel van een warmtepomp met diepteboring wordt de woning verwarmd. Er is 2018
vloerverwarming voorzien. Locatie
Beigem
Beweegredenen Architect
Het gebouw kon enkel langs de binnenzijde geïsoleerd worden. De architect koos daar- Ir-architect Bruno Van
om voor een capillair actief isolatiesysteem. Uiteindelijk is een combinatie van twee Langenhove bv
capillair actieve materialen toegepast: kalkhennep voor de grote muurvlakken en een Aannemer
flankisolatie in houtvezelplaat om de koudebrugeffecten te vermijden bij aansluitende Lio Construct srl
dwarsmuren enz... Isolatiedikte kalkhennepwand
De eigenaars kenden kalkhennep oorspronkelijk niet. Voor hun was het belangrijk de 15 cm kalkhennepblokken
oververhitting die ze in hun vorige woning ervaren hadden, te vermijden. 5 cm kalkhennep in-situ
De EPB-verslaggever bevestigde de keuze van kalkhennep voor de gewenste effecten. Gemeten Rt-waarde wand
2,60 m²K/W
Opbouw wanden
Opbouw nieuwe wand van binnen naar buiten:
Kalkpleister met gips finishing 1,5 cm
Kalkhennepblokken en kalkhennep in-situ 15 cm + 5 cm
Baksteen 32 cm

Samenstelling kalkhennep
Blokken Isohemp sa: Volume-aandeel exclusief water
Hennepscheven 80 %
Hydraulische kalk 11 %
Hydraatkalk 9%
Water ?

< Foto 5-12: woning Beigem

198 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 199

 De metingen van de warmteweer-
stand volgens ISO 9869-1 hebben
plaatsgevonden in een open leefruimte
aan de rechter zijgevel van de woning.
Deze gevel is naar het noorden gericht.
Meetpunt 1
Er zijn twee metingen op exact dezelf-
de plaats uitgevoerd met een tussentijd
van tien maanden. De meest recent
gemeten Rt-waarde voor de samenge-
stelde kalkhennepwand bedraagt 2,60
m²K/W. De eerste meting vond min-
der dan een jaar na plaatsing van de
kalkhennep plaats. Zoals te zien is in
onderstaande grafiek, zijn de meetre-
sultaten bij de tweede meting opmerke-
lijk beter (+ 27 %). Kalkhennep heeft
geruime tijd nodig om te drogen en tot
zijn optimale thermische prestaties te
komen, wat de stijging van de warm-
teweerstand in de tijd kan verklaren.
Toegepaste dakaansluiting
Foto 5-13: na-controle met een infraroodcamera van de homogeniteit van de wand ter plaatse van meetpunt 1 voor de De theoretische Rt-waarde, berekend
meting van de warmteweerstand
met de door het VEA gehanteerde
λ-waarde van 0,071 W/mK voor de
toegepaste kalkhennepblokken, werd
ook bij de tweede meting nog niet be-
haald. In de spouw tussen de bakste-
nen wand en de kalkhennepblokken
is 5 cm in-situ gestorte kalkhennep
aangebracht. Mogelijk was de wand
op het ogenblik van de tweede me-
ting nog steeds niet volledig droog.
Vergelijking Theorie - Praktijk
Case Beigem (meting 1+2) 2018

Meetpunt 1 Meetpunt 2
Rt-waarde
EPB-eis 2020 (equiv. U = 0,24 W/m²K)
5.00

4.17

4.00

+ 27 %

Rt (m²K/W)
2.97
3.00
2.60

2.04
2.00

Toegepaste sokkel
1.00

Foto 5-14: zicht op de temperatuursensoren TC aan de buitenzijde van de muur tijdens de meting van de warmteweer- Fig. 5-13: details case 5 Fig. 5-14: gemeten Rt-waarde case 5 > 0.00
Berekening Gemeten op Gemeten op
stand volgens λ- case 03/2019 case 01/2020
waarden VEA

200 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 201


Algemene tevredenheid
bewoners
Op het moment van het interview
was de woning nog maar enkele
maanden in gebruik genomen,
waardoor nog geen helder beeld
gevormd kon worden van de alge-
mene woonkwaliteit. De woning
was ook nog niet volledig afge-
werkt. Zo ontbraken er nog binnen-
deuren. Zowel het verwarmings-
als het ventilatiesysteem waren nog
niet (correct) afgesteld.
De geluidsisolatie (woning langs
een drukke verkeersweg) bleek
uitstekend te zijn.
Noot: dit laatste is het resultaat van
een combinatie van factoren: de
bestaande massieve buitenwand,
de kalkhennep, de luchtdichtheid
van het schrijnwerk en de verzor-
ging van de luchtdichting van de
aansluitingen.
202 hoofdstuk 5 - Projecten
Aandachtspunten volgens
bewoners
De verwerkingstijd van de blokken
heeft lang geduurd, waardoor de
kostprijs hoger is opgelopen dan
gehoopt.
Bij het ophangen van lasten aan de
wand is enige omzichtigheid gebo-
den, maar de bouwheer was zich
hier op voorhand van bewust.
Karakteristieken
WANDOPBOUW
vloer tegels / parket
dekvloer 7 cm
Foto 5-15: woning Beigem gespoten PUR 11 cm
betonplaat 23 cm
zuiverheidslaag beton 7 cm
Bevindingen onderzoekers
waterkerende folie
wanden kalkpleister met gipsfinishing 1,5 cm
kalkhennepblokken 15 cm
Voor de aannemers was het de eer-
kalkhennep in-situ 5 cm
ste keer dat ze kalkhennepblokken
plaatsten. Uit praktijkervaringen baksteenmassief 32 cm
blijkt dat het enige oefening vraagt dak pannen op panlatten
om tot een goede verwerkingssnel- tengellatten
heid te komen.
onderdakplaat houtvezel 2,2 cm
Langs de zijde van de bakstenen keperplanken 22,5 cm waartussen cellulose
muur kan de wand slechts zeer damprem
traag drogen. Aangezien er ter latwerk 2,2 cm
plaatse gestorte (en dus vochtige)
gipsvezelplaat 1,25 cm
kalkhennep voorzien is tussen de
kalkhennepblokken en deze bak- ramen en deuren aluminium
steenmuur, kan verwacht worden TECHNIEKEN
dat het vocht van de gestorte kalk- verwarming vloerverwarming via warmtepomp met diepteboring
hennep de initieel drogere kalkhen-
warm water via warmtepomp met diepteboring
nepblokken tijdelijk bevochtigt,
zonwering zonwerende beglazing
waardoor deze tijdelijk thermisch
minder presteren. koeling geen
ventilatiesysteem type D: nog niet actief
PROJECTKOST
kalkhennep 34 000 € incl BTW plaatsingskosten
15 000 € incl BTW materiaalkosten
hoofdstuk 5 - Projecten 203
 5.1.6 Nieuwbouwwoning - prefab blokken

Situatie Projectgegevens
In het Waalse Paliseul staat een nieuwbouw eengezinswoning die volledig ingepakt is
met kalkhennepblokken. De viergevelwoning bestaat uit een compact hoofdvolume met Type
een zadeldak en een kleinere aanbouw met een plat dak. De leefruimtes op het gelijk- nieuwbouw - kalkhennepblokken
vloers zijn naar de achterliggende tuin gericht, die ruim een half niveau lager ligt. Bad- tegen buitenzijde betonblokken
en slaapkamers bevinden zich op de verdieping waar een glazen vloer het contact met de Functie
onderliggende woonruimte verzekert. eengezinswoning
De woning is opgetrokken uit dragende betonblokken en langs de buitenzijde voorzien Bouwaanvraag
van 30 cm kalkhennepblokken. Die zijn afgewerkt met een kalkpleister of een Ardense 2015
steen. De vloer boven de kelder is traditioneel opgebouwd met welfsels en een polyu- Plaatsing kalkhennep
rethaanisolatie. Het dak is met houtwol geïsoleerd. 2016
Een warmtepomp type water-lucht drijft de vloerverwarming en het sanitair warm water Locatie
aan. Paliseul
Architect
Beweegredenen Atelier d’ architecture Laurent
Na verschillende (ver)bouwingen met zowel klassieke als natuurlijke bouwmaterialen Albert & Nancy Lambin
besloten de eigenaars voor hun nieuwe woning een ecologische isolatie toe te passen Aannemer
die volgens hen ook hygrisch is en resistent in de tijd blijft. Ze leerden kalkhennep en Maqua Frères srl
zijn eigenschappen kennen op een conferentie van de Bouwfederatie. Ze kozen voor een Isolatiedikte kalkhennepwand
buitenisolatie omwille van de bouwfysische logica. In Wallonië wordt vaak gespoten 30 cm kalkhennepblokken
kalkhennep toegepast. Dat leek niet geschikt voor de gewenste isolatiedikte, waardoor Gemeten Rt-waarde wand
voor blokken werd gekozen. 3,04 m²K/W

Opbouw wanden
Opbouw wand van binnen naar buiten:
Gipspleister 1,5 cm
Betonblokken 19 cm
Kalkhennepblokken 30 cm
Kalkpleister / Ardense steen 1,5 cm / 22 cm

Samenstelling kalkhennep
Blokken Isohemp sa: Volume-aandeel exclusief water
Hennepscheven 80 %
Hydraulische kalk 11 %
Hydraatkalk 9%
Water ?
< Foto 5-16: woning Paliseul

204 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 205

 De metingen van de warmteweer-
stand volgens ISO 9869-1 hebben
plaatsgevonden in de verwarmde ber-

N
ging van de woning aan de rechter zij-
gevel. Deze gevel is naar het oosten ge-
Meetpunten richt, maar de sensoren zijn tijdens de
meting afgeschermd van de zon.

De gemeten Rt-waarde van 3,04 m²K/W

is lager dan verwacht zou kunnen
worden op basis van de theoretische
Rt-waarde, berekend met de door het
VEA gehanteerde λ-waarde van 0,071
W/mK voor de toegepaste kalkhennep-
blokken. Mogelijk zijn de blokken op
het moment van de meting vrij voch-
tig. Omwille van de structuur in beton-
blokken kunnen de kalkhennepblokken
moeilijk langs binnen uitdrogen. De
Toegepaste dakaansluiting
buitenpleister in kalk is mogelijk niet
waterdicht en kan dan de kalkhennep
Gelijkvloers
tijdelijk extra bevochtigen.

Vergelijking Theorie - Praktijk

Case Paliseul 2016
Rt-waarde
EPB-eis 2020 (equiv. U = 0,24 W/m²K)
5.00
4.60

4.17
4.00

Rt (m².K/W)
3.04
3.00

2.00

Verdieping Toegepaste sokkel

1.00

Fig. 5-15: grondplannen case 6 Fig. 5-16: details case 6 Fig. 5-17: gemeten Rt-waarde case 6 > 0.00
Berekening volgens λ- Gemeten op case
waarden VEA

206 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 207


Algemene tevredenheid
bewoners
De bewoners zijn zeer tevreden
over hun woning. Ze hebben het
gevoel een gezonde woning te heb-
ben, met een goede luchtkwaliteit.
De luchtvochtigheid voelt prima
aan. De akoestiek is in orde en de
temperatuurschommelingen wor-
den afgevlakt. Dankzij de zonnepa-
nelen is de energierekening nihil.
208 hoofdstuk 5 - Projecten
Aandachtspunten volgens
bewoners
De buitenbepleistering vertoont
plaatselijk enkele scheuren. De
eigenaars wijten dit aan het ont-
breken van een wapening in de
bepleistering.
Karakteristieken
WANDOPBOUW
vloer naar kelder tegels
dekvloer 7 cm
Foto 5-17: woning Paliseul gespoten PUR 12 cm
betonwelfsels met druklaag 13 + 4 cm
wanden gipspleister 1,5 cm
Bevindingen onderzoekers
betonblokken 19 cm
kalkhennepblokken 30 cm
kalkpleister 1,5 cm / Ardense steen
De scheuren in de buitenpleister
dak (hellend) pannen op panlatten
doen zich voornamelijk voor ter
hoogte van materiaalovergangen in tengellatten
de ondergrond, wat de hypothese onderdakplaat houtvezel 2,2 cm
van de eigenaars betreffende het houten dakstructuur waartussen houtwolisolatie 20 cm
ontbreken van een wapening als
damprem
oorzaak kan onderschrijven.
Op sommige plaatsen doet zich latwerk
ook een verkleuring en zelfs een gipskartonplaat 1,25 cm
lichte afschilfering van de bepleis- ramen en deuren aluminium
tering voor. Dit lijkt voornamelijk
TECHNIEKEN
te wijten aan de detaillering, zoals
het veroorzaken van opspattend verwarming vloerverwarming via water-lucht warmtepomp
water tegen de bepleistering ter warm water via water-lucht warmtepomp
hoogte van een muurdorpel in zonwering geen
blauwe steen.
koeling geen
De kalkhennep werd als buiteniso-
ventilatiesysteem type C: nog niet actief
latie toegepast, waardoor er binnen
geen problemen zijn met bijvoor- elektriciteit zonnepanelen die volledige energieverbruik dekken
beeld het bevestigen van zwaardere
elementen aan de wand. Mogelijk
is de buitenbepleistering onvol-
doende waterdicht en is de droging
en bijgevolg de thermische presta-
tie minder doordat de kalkhennep
moeilijk langs de binnenzijde kan
drogen.
hoofdstuk 5 - Projecten 209
 5.1.7 Renovatie van schuur tot kantoor -
in-situ gestort

Situatie Projectgegevens
In een bestaande, oude schuur werd één travee vanaf de verdieping gerenoveerd en
ingericht als kantoor met een extra tussenvloer. Het kantoor kan als een volledig auto- Type
noom fungerende entiteit beschouwd worden. De drie bakstenen buitenwanden werden renovatie - kalkhennep tegen
langs de binnenzijde met ter plaatse gestorte kalkhennep geïsoleerd. De vierde wand binnenzijde bakstenen wand
geeft uit op de binnenzijde van de schuur en werd op het niveau van de eerste verdieping Functie
volledig met isolerend glas ingevuld. Ter hoogte van de tussenvloer werd ook deze wand kantoor
met kalkhennep ingevuld. De kalkhennep werd telkens tussen een eiken draagstructuur Plaatsing kalkhennep
geplaatst. Er bevindt zich een secundaire keperstructuur tussen de eiken constructie. De 2017
kalkhennep werd overal met een leempleister afgewerkt. Locatie
Brakel
Beweegredenen Architect
De eigenares is zelf architect en kent het materiaal zeer goed. Ze is overtuigd van de Sylvie Buyse
werking van de kalkhennep als na-isolatie tegen een bestaande massieve buitenmuur. Aannemer
zelfbouw met start workshop via
Opbouw wanden Woonder cv
Opbouw wand van binnen naar buiten: Isolatiedikte kalkhennepwand
Leempleister 1,5 cm 27cm
Kalkhennep in-situ tussen een eiken structuur 27 cm / structuur 15 cm Gemeten Rt-waarde wand
Baksteen 28 cm 3,94 m²K/W

Samenstelling kalkhennep
Kalkhennepsamenstelling aangeleverd en samengesteld door Woonder cv:
Hennepscheven 21 à 22 kg
Hydraatkalk - Supercalco 97 25 kg
Additief - Wolf Jordan Hempad+ 3 kg
Water 40 l

< Foto 5-18: kantoor Brakel

210 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 211

 N De metingen van de warmteweer-
stand volgens ISO 9869-1 hebben
plaatsgevonden aan de noordwest geo-
riënteerde achtergevel van het kantoor,
Meetpunten juist boven de tussenvloer.

De in-situ meting wijst op een relatief

hoge warmteweerstand voor de met
kalkhennep nageïsoleerde wand (ge-
meten Rt-waarde van 3,94 m²K/W).
Voor de uitgevoerde werken waren de
EPB-eisen niet van toepassing, maar
met een isolatiedikte van 27 cm ligt de
gemeten warmteweerstand maar net on-
der de vereiste minimale warmteweer-
stand voor de isolatie van gevels (Rmin
= 4,17 m²K/W of Umax = 0,24 W/m²K).
In-situ werd een betere U-waarde ge-
meten dan de U-waarde die berekend
Toegepaste dakaansluiting
wordt met de door het VEA gehanteerde
Verdieping 1 λ-waarde van 0,12 W/mK (zie grafiek).

Vergelijking Theorie - Praktijk

Case Brakel 2017
Rt-waarde
EPB-eis 2020 (equiv. U = 0,24 W/m²K)
5.00

4.17
3.94
4.00

Rt (m².K/W)
3.00
2.67

2.00
Toegepaste vloeraansluiting
Verdieping 2

1.00

Fig. 5-18: grondplannen case 7 Fig. 5-19 details case 7 Fig. 5-20: gemeten Rt-waarde case 7 > 0.00
Berekening volgens Gemeten op case
λ-waarden VEA
bij ρ < 350kg/m³

212 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 213


Algemene tevredenheid
gebruikers
Op het moment van de bevraging
en de metingen is het kantoor
slechts zeer recent in gebruik
genomen.
De eigenaars zijn zeer tevreden
over de renovatie ervan. Vooral de
aangename luchtkwaliteit spreekt
erg aan. Ook over de akoestiek zijn
ze erg tevreden, ondanks de grote
glaspartij in het kantoor. ‘s Win-
ters is het kantoor ruim voldoende
warm. De afgelopen zomer bleek
het ook comfortabel fris, al was het
kantoor toen nog niet in gebruik.
214 hoofdstuk 5 - Projecten
Foto 5-19: (S. Buyse) kantoor Brakel
Aandachtspunten volgens
gebruikers
De architect kent intussen zelf als
geen ander de voor- en nadelen van
een kalkhennepgebouw.
Ze is er zich van bewust dat de
na-isolatie met een klassiek houts-
keletbouwssysteem sneller zou ver-
lopen zijn dan het geval is geweest
met kalkhennep, maar dit heeft
geen invloed gehad op de keuze
om met kalkhennep te werken.
De architect geeft nog mee dat er
niet op eender welke plaats zware
lasten kunnen opgehangen worden
aan de kalkhennepwand, zoals deze
hier is geconstrueerd. Een bezwaar
is dat echter niet.
Er werd gekozen voor een
afwerking van de kalkhennep, in
dit geval met een leempleister,
omdat onafgewerkte kalkhennep
minder stootvast is.
Karakteristieken
WANDOPBOUW
vloer naar schuur kastanje planken 2,2 cm
ondervloer OSB 2,2 cm
houten structuur 23 cm waartussen houtwol isolatie 23 cm
onderdakfolie
houten planchetten 1,8 cm
Bevindingen onderzoekers
eiken draagstructuur
wanden leempleister 1,5 cm
dragende eiken structuur 15 cm, waartussen kepers en kalkhennep 27 cm
Het kantoor is opengewerkt tot aan
baksteen 28 cm (plaatselijk 36 cm)
de nok van het hellende dak. Twee
dakvlakramen in de tegenoverlig- dak pannen op panlatten
gende dakvlakken kunnen natuur- tengellatten
lijke verluchting en koeling geven bestaande onderdak in vezelcement
wanneer nodig. De bezetting van
kepers 6/6 waartussen rotswol 6 cm
slechts weinig mensen ten opzichte
van het gehele beschermde volume houten dakstructuur 18 cm waartussen houtwol 18 cm
is een pluspunt voor de frequentie damprem
van het verversen van de lucht in latwerk
de ruimte.
gipsvezelplaat 1 cm
ramen en deuren hout, U-glas = 1,0 W/m²K
TECHNIEKEN
verwarming gietijzeren radiatoren via condenserende aardagsketel
warm water doorstromer via condenserende aardagsketel
zonwering screens aan dakvlakramen / screen aan raam zuidgevel nog te voorzien
koeling geen
ventilatiesysteem niet voorzien
hoofdstuk 5 - Projecten 215
 5.1.8 Verbouwing vakwerkschuur tot woning -
in-situ gestort

Situatie Projectgegevens
De gelijkvloerse woning in Diepenbeek bestaat uit twee delen. Het eerste gedeelte is
een bestaande vakwerkschuur die gerenoveerd werd tot leefruimte en geïsoleerd met Type
kalkhennep. Het volume is open tot aan de nok. Het tweede gedeelte is een houten renovatie -
structuur met plat dak, geïsoleerd met strobalen. In het verlengde van dit lage volume is kalkhennep tussen vakwerk
een carport voorzien. Zowel de muren met strobalen als met kalkhennep zijn langs de Functie
binnenzijde van een leempleister voorzien. Aan de buitenzijde is overal een kalkpleister woning
aangebracht. Alle leefruimtes bevinden zich op het gelijkvloers. Bouwaanvraag
Het dak van de vakwerkschuur werd geïsoleerd met 24 cm vlas. In de vloer zit 30 cm 2012
kalkhennep. Plaatsing kalkhennep
De woning wordt verwarmd met een aardgasketel met zonneboiler. Er is vloer- 2016
verwarming. Locatie
Diepenbeek
Beweegredenen Architect
De eigenaars wilden aanvankelijk met strobalen isoleren en kenden kalkhennep niet. Het Architectengroep Barchi bv
idee om kalkhennep toe te passen kwam van de architect, omdat de ruimtes tussen een Aannemer
vakwerk gemakkelijker met kalkhennep dan met strobalen te vullen zouden zijn. Het was vakwerkstructuur: Barns bv
het eerste kalkhennepgebouw van de architect. Uiteindelijk zijn de eigenaars, vooraleer kalkhennep: Het Leemniscaat bv
hun eigen werken van start gingen, gaan helpen met het plaatsen van kalkhennep in een Isolatiedikte kalkhennepwand
ander gebouw. Op die manier hebben ze het materiaal leren kennen en de stap gewaagd 30 cm
om het zelf toe te passen. Gemeten Rt-waarde wand
In het dak hebben de eigenaars besloten met een droog isolatiemateriaal te werken, 4,30 m²K/W
omdat ze daar graag een populieren afwerking wilden en ze vreesden dat de kalkhennep
vochtkringen zou veroorzaken in deze beplanking.

Opbouw wanden
Opbouw wand van binnen naar buiten:
Leempleister 1,5 cm
Kalkhennep met secundaire keperstructuur tussen vakwerk 30 cm
Kalkpleister 1,5 cm

Samenstelling kalkhennep
Kalkhennepsamenstelling aangeleverd en samengesteld door Woonder cv:
Hennepscheven 21-22 kg
Hydraatkalk - Supercalco 97 25 kg
Additief - Wolf Jordan Hempad+ 3 kg
Water 40 l < Foto 5-20: woning Diepenbeek

216 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 217

 De metingen van de warmteweer-
stand volgens ISO 9869-1 hebben
plaatsgevonden in de open leefkeuken,
aan de zuid-westkant. Een grote over-
steek aan de buitenzijde verhindert be-
zonning op de sensoren aan de buiten-
kant.

De gemeten Rt-waarde van 4,30 m²K/W

ligt hoger dan de vereiste minimale
warmteweerstand voor gevels, volgens
de huidige energieprestatieregelgeving
(Rmin = 4,17 m²K/W of Umax = 0,24
W/m²K). Deze meting geeft bovendien
een Rt-waarde die maar liefst 60 % ho-
ger ligt dan de theoretisch berekende
N Rt-waarde met de door het VEA gehan-
Foto 5-21: (T. Tijvers) beeld dakaansluiting teerde λ-waarde van 0,12 W/mK (zie
grafiek).

Meetpunten
Vergelijking Theorie - Praktijk
Case Diepenbeek 2016
Rt-waarde
EPB-eis 2020 (equiv. U = 0,24 W/m²K)
5.00

4.30
4.17
4.00
Gelijkvloers

Rt (m².K/W)
3.00
2.69

2.00
Toegepaste sokkel

1.00

Fig. 5-21: grondplan case 8 Fig. 5-22: detail case 8 Fig. 5-23: gemeten Rt-waarde case 8 > 0.00
Berekening volgens Gemeten op case
λ-waarden VEA
bij ρ < 350kg/m³

218 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 219


Foto 5-22: woning Diepenbeek
Algemene tevredenheid
bewoners
Het binnenklimaat in de woning is
voor de eigenares heel aangenaam.
Ze heeft nooit het gevoel dat het
vochtig is. De akoestische demping
van het geluid wordt als bijzonder
goed ervaren. Ook qua temperatuur
is het aangenaam voor de bewoon-
ster. Ze geeft aan wel enkel te
kunnen vergelijken met haar vorige
woning die oud, donker en vochtig
was.
220 hoofdstuk 5 - Projecten
Aandachtspunten volgens
bewoners
Er moet zeer veel op voorhand
beslist worden: waar worden de
keukenkasten voorzien, waar
worden radiatoren en stopcontacten
geplaatst,...? Stopcontacten zijn
hier bijvoorbeeld erg veel voorzien,
omdat niet op voorhand geweten
was hoe de ruimtes in de woning
precies gebruikt zouden worden.
Vanuit de ramen in de nok komt
soms een tochtgevoel, maar tussen
de ramen en de pleister moet nog
een tape voorzien worden. Dit
werd nog niet afgewerkt
Bij regen of vochtig weer, komt de
geur van vochtige kalkhennep af en
toe vrij op één welbepaalde plaats.
De oorzaak is niet gekend.
Karakteristieken
WANDOPBOUW
vloer boven kruipkelder tegels
dekvloer (plaatselijk met vloerverwarming)
kalkhennep 30 cm
welfsels met druklaag
wanden leempleister 1,5 cm
Bevindingen onderzoekers
dragende eiken vakwerkstructuur, waartussen kepers en kalkhennep 30 cm
kalkpleister 1,5 cm
dak pannen op panlatten
De open leefruimte van de woning
tengellatten
is opengewerkt tot aan de nok. On-
danks dit hoge volume wordt proe- dampopen onderdak
fondervindelijk vastgesteld dat het houten dakstructuur 24 cm waartussen vlaswol
geluid in de ruimte goed gedempt damprem
wordt (korte nagalmtijd), zoals de
latwerk
bewoonster ook aangeeft. Onder-
zoek [24][48] toont aan dat onafge- populieren beplanking
werkte kalkhennep een gemiddelde ramen en deuren hout, dubbele beglazing
tot hoge geluidsabsorptiecoëfficiënt TECHNIEKEN
heeft en dus een vrij goede akoes-
verwarming vloerverwarming met uitbreiding radiatoren via condenserende aardagsketel
tische demping. In de praktijk
warm water zonneboiler, aangevuld met de aardgasketel
is een kalkhennepwand langs de
binnenzijde echter meestal van een zonwering geen
bepleistering voorzien. Dit kan de koeling geen
geluidsabsorptiecoëfficiënt van de
ventilatiesysteem systeem C+
wand bijna doen halveren [24]. De
nagalmtijd in een ruimte zoals deze
wordt echter niet alleen bepaald
door het absorptievermogen van
de aanwezige kalkhennepwanden,
maar is afhankelijk van het volume
van de ruimte, de verdeling en de
totale hoeveelheid van aanwezige
absorptie in de ruimte [81]. De
gehele aankleding en inrichting van
de ruimte is met andere woorden
mede bepalend voor het niveau van
de akoestische demping.
hoofdstuk 5 - Projecten 221
 5.2 Case study analyse - bouwfase
2 gebouwen in opbouw doorgelicht

De verschillende kalkhenneptoepassingen vragen elk hun eigen

bouw- en plaatsingsmethode. Zowel ter plaatse gestorte toepassingen
als toepassingen met prefab elementen (blokken, wanden) werden tijdens
verschillende fases in het bouwproces onderzocht en uitvoerig gedocumenteerd
aan de hand van interviews met producenten, architecten, aannemers en eigenaars.
Twee van de bezochte gebouwen in opbouw worden besproken.
Op enkele wanden zijn ook hygrothermische metingen uitgevoerd.

Hygrothermische metingen Selectie van de cases

Om het hygrothermisch gedrag van
een kalkhennepwand te onder-
zoeken, werden metingen uitge-
voerd in vier gebouwen: de twee
gebouwen die hieronder besproken
worden en twee gebouwen waarvan
de meetresultaten in bijlage 1 terug
te vinden zijn. Er werden op verschil-
lende dieptes in de wand sensoren
geplaatst die de temperatuur en
relatieve vochtigheid meten. De
wanden zijn gemonitord gedurende
6 tot 16 maanden. De gebouwen
verschillen in bouwmethode (prefab
blokken en ter plaatse gestorte kalk-
hennep), wandopbouw (volledige
kalkhennepwand, binnenisolatie en
buitenisolatie) en plaatsingstijd (vers
gestort of reeds langer geplaatst).
Uitgaande van veelvoorkomende wandopbouwen voor kalkhenneptoepas-
singen in Vlaanderen, zijn een aantal cases geselecteerd waarin de verschil-
lende stappen van het bouwproces geanalyseerd konden worden. Twee van
deze gebouwen bleken ook geschikt te zijn voor het uitvoeren van metingen
op hygrothermisch vlak: één nieuwbouw waarbij kalkhennep ter plaatse
rond een houten frame werd gestort en één gebouw dat nageïsoleerd werd
met blokken. Deze gebouwen worden in dit hoofdstuk uitvoerig gedocu-
menteerd. De andere gebouwen in uitvoering die onderzocht werden, zijn
opgenomen in het portfolio (zie § 5.3). De beschrijving van de metingen is
in bijlage 1 terug te vinden.
Vaststellingen
Via plaatsbezoeken zijn uitvoeringspraktijken vastgesteld die bijkomend
werden afgetoetst aan de hand van interviews met de betreffende produ-
centen van de kalkhenneptoepassing, de architecten, de aannemers en de
eigenaars. Producenten verstrekten bijkomende technische informatie over
hun kalkhennepprodukt en de productieprocessen werden toegelicht tijdens
bedrijfsbezoeken. Architecten en eigenaars stelden bouwplannen, beeld-
materiaal met betrekking tot de uitvoering en bouwtechnische documenten
zoals EPB-berekeningen ter beschikking.
Ook werd er gevraagd naar de beweegredenen van de bouwactoren om met
kalkhennep aan de slag te gaan en is er gepolst naar hun ervaringen tijdens
het bouwproces.

222 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 223

 5.2.1 Woning met kantoor Waver - prefab blokken

Omschrijving Projectgegevens
Een oude bakstenen woning met aanbouwen, bestaande uit een voorbouw en een achter-
bouw, wordt gerenoveerd tot een woning met een kantoor en showroom. De volledige Type
voorbouw wordt nageïsoleerd met kalkhennepblokken. De verbouwing gebeurt stap renovatie -
voor stap door de eigenaars/aannemers. De verbouwing van een eigen pand geeft hun kalkhennep tegen binnen- en
de mogelijkheid een aantal zaken uit te testen. Voor verschillende wanden zijn dan ook buitenzijde wand
verschillende oplossingen uitgewerkt naargelang de situatie. De voorgevel is volledig Functie
langs de binnenzijde geïsoleerd, zodat de oorspronkelijke gevel behouden kan blijven, woning met kantoor
en afgewerkt met een kalkverf (zie foto 5-24). De achtergevel en de linker zijgevel Plaatsing kalkhennep
daarentegen zijn volledig langs de buitenzijde van kalkhennepblokken voorzien (zie foto aanvang 2018
5-25 en 5-26), plaatselijk nog aangevuld met binnenisolatie omwille van de akoestische Locatie
en vochtbufferende eigenschappen van de kalkhennep. De rechter aanbouw en -gevel Waver
worden op termijn nog ingepakt met kalkhennepblokken en ook een nieuwe aanbouw Architect
met een monomuur uit kalkhennepblokken staat nog op de planning. Aangezien het ge- niet van toepassing
bouw ook dienst zal doen als showroom voor het aannemersbedrijf zullen verschillende Aannemer
afwerkingen toegepast worden en zal misschien ook een stukje kalkhennep onafgewerkt Otra srl
blijven. Isolatiedikte kalkhennepwand
Op de zoldervloer is momenteel 16 cm kalkhennep geplaatst. Later zal ook het hellende dikte van ca. 20 tot ca. 30 cm voor
dak geïsoleerd worden met kalkhennep. Op de bestaande vloeren was kalkhennep ge- verschillende toepassingen blokken:
plaatst, maar die is omwille van vocht en rot nadien vervangen door enkel een sanerings- - na-isolatie binnenzijde
mortel op basis van hydraulische kalk. - na-isolatie buitenzijde
Het kantoorgedeelte wordt door één pelletkachel op het gelijkvloers verwarmd tijdens de - na-isolatie binnen- en buitenzijde
werkuren. Ook in het naastliggende woongedeelte staat er één pelletkachel en wordt de
badkamer sporadisch bijverwarmd. Er zal een ventilatiesysteem C geïnstalleerd worden.

Beweegredenen
De eigenaars/aannemers hebben vanuit bedrijfsoogpunt besloten vooral met kalkhennep
te werken. Zij zien veel voordelen in het materiaal (thermische inertie, vochtbuffering,
akoestische eigenschappen, ecologische potentie), mits het in de juiste context gebruikt
wordt.

Uitvoeringsaspecten
Bestaande verven op de buitenzijde van de baksteenwand werden verwijderd om het
dampopen aspect van de wand te activeren.
De kalkhennepblokken zijn met behulp van een voorgeschreven kalkmortel in een ver-
band gemetst en mechanisch bevestigd tegen de bestaande muur. Het bestaande metsel-
werk is niet mooi vlak. Er is bijgevolg een kleine spouw voorzien tussen de blokken en < Foto 5-23: gebouw Waver

de bestaande muur. Deze spouw is gevuld met een mengsel van kalk en hennepscheven

224 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 225


Foto 5-24: voorgevel met kalkverf
Foto 5-25: isolatiewerken achtergevel
Foto 5-26: isolatiewerken zijgevel
226 hoofdstuk 5 - Projecten
(zie foto 5-27), zodat hier geen luchtcirculatie kan plaatsvinden met warm-
teverliezen en vochtproblemen tot gevolg. De bestaande muur zou ook
met een dampopen mortel uitgevlakt kunnen worden, maar de aannemers
hebben hier voor de opgevulde spouwvoorziening gekozen omwille van
het bijkomende voordeel dat dit mogelijke koudebruggen, gevormd door de
voegen tussen de kalkhennepblokken, neutraliseert.
Op plaatsen waar zich koudebruggen kunnen voordoen en er geen kalk-
hennep geplaatst kan worden, bijvoorbeeld omwille van de dikte van de
kalkhennepblokken, is er kurkisolatie tegen de wanden geplaatst (zie foto
5-28). Dit is het geval bij de dagkanten aan de ramen. Wanneer er ook voor
het plaatsen van kurk onvoldoende ruimte is, is er een isolerende pleister
voorzien.
De kalkhennepblokken buiten zijn aangezet op een L-profiel dat tegen de
bestaande baksteenwand is bevestigd. Onder het L-profiel is later een laag Foto 5-27: spouw tussen ruwe baksteenwand en kalkhennepblokken opgevuld met los gestorte
kalkhennep
cellenbetonblokken op een folie geplaatst om een afwerking op aan te kun-
nen brengen (zie foto 5-33 en 5-34).
De kalkhennepblokken binnen zijn aangezet op een deken van jute op de
bestaande vloer (zie foto 5-35). Deze deken zou de trillingen van de vloer
opvangen.
Boven raam- en andere gevelopeningen zijn kalkhennepblokken opgevan-
gen met daartoe bestemde L-profielen waartegen kurk wordt bevestigd
om de koudebrug van het L-profielop te vangen of met geprefabriceerde
kalkhenneplintelen (zie foto 5-29 en 5-30).
Opbouw wanden
Enkele toegepaste opbouwen wanden van binnen naar buiten:
1. Kalk- of leempleister (nog te voorzien) 1,5 cm
Baksteen 31 à 33 cm
Kalkhennep in-situ (uitvlakking muur) ca. 5 cm Foto 5-28: kurkisolatie aan dagkanten bestaande raam, waar onvoldoende ruimte is om blokken
te plaatsen
Kalkhennepblokken 15 cm
Kalkpleister (nog te plaatsen) 1,5 cm
2. Kalk- of leempleister (nog te voorzien) 1,5 cm
Kalkhennepblokken 20 cm
Kalkhennep in-situ (uitvlakking muur) ca. 3,5 cm
Baksteen 31 cm
Kalkverf (nog te plaatsen)
3. Leempleister (nog te voorzien) 1,5 cm
Kalkhennepblokken 6 cm
Uitvlakking muur met isolerende stro-leemlaag ca. 1,5 cm
Baksteen 31 cm
Uitvlakking muur ? cm
Kalkhennepblokken 20 cm
Kalkpleister (nog te voorzien) 1,5 cm
Foto 5-29: L-profiel boven raamopening, bekleed met kurkisolatie ter voorkoming koudebrug
hoofdstuk 5 - Projecten 227

Foto 5-30: L-profiel voor opvangen kalkhen-
nepblokken boven gevelopening
Foto 5-31:prefab kalkhenneplatei voor opvan-
gen kalkhennepblokken boven gevelopening
Foto 5-32: monitoring vochthuishouding
wanden
228 hoofdstuk 5 - Projecten
Samenstelling kalkhennep
Blokken Isohemp: Volume-aandeel exclusief water Bevindingen
Hennepscheven 80 % onderzoekers
Hydraulische kalk 11 % Het gebouw is een echte testcase,
Hydraatkalk 9% waarin de aannemers allerlei door-
Water ? dachte technieken in verband met de
plaatsing van kalkhennep(blokken)
Bevindingen bouwheren / aannemers trachten uit te proberen.
De snelheid van het verwerken van de blokken hangt erg af van het team Kleine spleten en voegen ter hoogte
dat ze plaatst (meer of minder ervaren), maar ook van de dikte van de blok- van aansluitingen of tussen de kalk-
ken. Blokken van 6 cm zijn fragiel en het verwerken ervan vraagt daardoor hennepblokken onderling blijken in
meer tijd dan het verwerken van iets dikkere blokken, vooral wanneer er de praktijk moeilijk te vermijden.
nog een opvulling tussen de kalkhennepblokken en de baksteenwand ge- Ze kunnen leiden tot lekkages in de
plaatst moet worden. Foto 5-33: L-profiel als aanzet kalkhennepblokken bij buitenisolatie luchtdichting en in de thermische
Kalkhennepblokken zijn niet echt maatvast. Door ervaring wordt geleerd isolatie. Een oplossing kan zijn om
beter met deze wisselende afmetingen om te gaan. Aannemers die gespeci- voegen ter hoogte van aansluitingen
aliseerd zijn in het plaatsen van blokken, ontwikkelen de juiste technieken met een ander materiaal bewust
om blokken sneller te plaatsen. ruimer te voorzien, waardoor deze
Het kantoor in het gebouw is, ondanks de werken, al gedeeltelijk in gebruik opgevuld kunnen worden met een
genomen. Er is geen centrale verwarming geplaatst in het gebouw, enkel compatibel, soepel en krimpvrij
twee pelletkachels. De eigenaars ervaren het gebouw zeker niet als koud, isolatiemateriaal (zie details § 3.2).
maar geven aan dat het na een weekend leegstand (waarin niet verwarmd Het hier toegepaste principe van de
wordt) wel meer is afgekoeld. opvulling van een spouw tussen de
bestaande muur en de hennepblok-
Aandachtspunten volgens bouwheren / ken vermijdt alleszins een onder-
aannemers breking van de thermische isolatie
Wanneer een bepleistering wordt aangebracht op het moment dat de blok- ter hoogte van de voegen tussen
ken nog onvoldoende gedroogd zijn, kan dit vlekken geven op de bepleis- kalkhennepblokken onderling. Bij
tering. Foto 5-34: cellenbetonblokken als plint geplaatst onder kalkhennepblokken die op hun beurt nieuwbouw is het voorzien van een
dragen op een L-profiel dat tegen de gevel is bevestigd
De plaatsingsmortel die eventueel tussen de kalkhennepblokken uitdruipt, ontdubbelde muur met geschrankt
moet verwijderd worden. Deze kalkmortel kan immers reageren met be- geplaatste kalkhennepblokken
standdelen uit de afwerkingslaag en ook vlekken geven op de afwerking. daartoe een eenvoudige oplossing.
Blokken van slechts 6 cm breken gemakkelijk. Gebroken blokken kunnen Wat betreft de luchtdichting zijn er
met extra kalk en hennepscheven gemengd worden en gebruikt om bijvoor- geschikte luchtdichtingsfolies op
beeld de spouw tussen bestaande muren en een nieuw op te trekken kalk- de markt. Bepaalde polyurethaan-
hennepwand te vullen. schuimen, gekend in de traditionele
bouwwereld, kunnen de kierdichting
verzorgen.
Foto 5-35: kalkhennepblokken aan de binnenzijde aangezet op de bestaande vloer. Tussen de
vloer en de kalkhennepblokken is jute vilt aangebracht.
hoofdstuk 5 - Projecten 229
 Meting temperatuur en relatieve vochtigheid
In het gebouw in Waver werden op vijf verschillende plaatsen sensoren geplaatst in de muur. Op die plaatsen
werden telkens op verschillende dieptes de temperatuur en relatieve vochtigheid gemeten voor een periode van
meer dan een jaar.
In deze gids worden de resultaten getoond van twee meetpunten. De overige posities zijn terug te vinden in bij-
lage 1. De metingen in dit gebouw werden ook gebruikt om het numerieke rekenmodel te valideren. De figuren
tonen dat de resultaten van deze simulaties in het algemeen goed overeenkomen met de metingen. Meer informa-
tie over deze validatieprocedure is eveneens terug te vinden in bijlage 1.
Fig. 5-24: temperatuur- en vochtmeting werf Waver: wandopbouw 1 binnenisolatie
Het eerste meetpunt bevindt zich aan de voorzijde van het gebouw dat naar het zuiden is gericht. De wand bestaat
uit metselwerk dat langs de binnenzijde is geïsoleerd met kalkhennepblokken van 6 cm dik (zie fig. 5-24). Vanuit
het zuiden is er veel regen te verwachten. Daarom werd de muur voorzien van een kalkverf aan de buitenzijde.
De metingen duiden geen overdreven vochtgehaltes aan (zie fig. 5-25). Tussen binnenisolatie en metselwerk, wat
vaak een gevoelige plaats is voor vochtophoping, stijgt de relatieve vochtigheid in de wintermaanden om daarna uit
te drogen in de zomer. De gemiddelde relatieve vochtigheid van de kalkhennep ligt tussen de 70 en 80%. De uitein-
delijke thermische prestatie van de kalkhennep zal dus iets slechter zijn dan in droge toestand. De relatieve vochtig-
heid in het metselwerk toont aan dat de kalkverf op een efficiënte manier regeninfiltratie in de baksteen tegenhoudt.
Fig. 5-25: metingen (donkergrijs en -rood) en simulaties (lichtgrijs) van temperatuur en relatieve vochtigheid in een wand met binnenisolatie
230 hoofdstuk 5 - Projecten
Het tweede meetpunt bevindt zich aan de achterzijde van het gebouw. Dit noord-georiënteerd metselwerk werd
zowel aan de binnenzijde (6 cm) als aan de buitenzijde (20 cm) met prefab kalkhennepblokken geïsoleerd (zie fig.
5-26). De binnenbepleistering werd pas na het opstarten van de metingen geplaatst.
Aangezien de grootste hoeveelheid isolatie zich aan de buitenzijde bevindt, is de temperatuur aan de achterzijde
van de binnenisolatie gelijkaardig aan de binnentemperatuur (zie fig. 5-27). De sensor in de buitenisolatie ligt
dichtbij de buitenomgeving en volgt dus logischerwijs het verloop van de buitentemperatuur.
Fig. 5-26: temperatuur- en vochtmeting werf Waver: wandopbouw 2 buitenisolatie
De relatieve vochtigheid tussen de binnenisolatie en het metselwerk is zeer gelijkaardig aan deze van de binnen-
omgeving, terwijl de sensor in de buitenisolatie het verloop van de buitenomgeving volgt. Dit gedrag is
te verwachten aangezien kalkhennep dampopen is en er weinig andere vochtbronnen zijn (een wand naar het
noorden zal bijvoorbeeld niet vaak blootgesteld zijn aan slagregen).
In de winter is de relatieve vochtigheid van de buitenomgeving hoog. Omdat de buitenisolatie dit verloop zal
volgen, zal dus tijdens het stookseizoen de relatieve vochtigheid in de kalkhennep er hoog zijn (70-90%). Bijge-
volg zal ook de thermische prestatie van deze wand iets slechter scoren dan verwacht wordt voor een materiaal
onder normale omstandigheden.
Fig. 5-27: metingen (donkergrijs en- rood) en simulaties (lichtgrijs) van temperatuur en relatieve vochtigheid in een wand met binnen- en buitenisolatie
hoofdstuk 5 - Projecten 231
 5.2.2 Woning met aanbouw Aarschot -
in-situ gestort

Omschrijving Projectgegevens
Een bestaande open bebouwing wordt volledig gerenoveerd en aan de achterzijde
voorzien van een nieuwe gelijkvloerse aanbouw waarin zich de woonkeuken bevindt. Type
Het nieuwe volume in houtskelet wordt met kalkhennep geïsoleerd. Het heeft een grote aanbouw -
oversteek om de zichtbaar blijvende kalkhennep te beschermen en de riante naar het in-situ gestorte kalkhennep
zuiden gerichte glaspartij gedeeltelijk van de zon af te schermen (zie foto 5-37 en 5-38). rond een houtskelet
Er wordt voor een deel op de thermische inertie van de kalkhennep gerekend om in de Functie
zomermaanden de temperatuur in de aanbouw onder controle te houden. eengezinswoning
De nieuwe aanbouw wordt via een lichtstraat verbonden met de bestaande woning. De Plaatsing kalkhennep
muren van de bestaande woning worden voorlopig niet geïsoleerd. Om de koudestraling 2019
van deze bakstenen muren binnen tegen te gaan wordt er in de leefruimte, aangrenzend Locatie
aan de nieuwe leefkeuken, een kalkhenneppleister van 6 à 7 cm tegen geplaatst. Aarschot
Het platte dak van de nieuwe aanbouw is met 50 cm kurk geïsoleerd. De vloer heeft een Architect
traditionele opbouw en wordt met EPS geïsoleerd. - Architectengroep Barchi bv
Voorlopig wordt een condenserende gasketel voorzien die vloerverwarming en radiato- - ontwerp i.s.m. architect Greet
ren bedient voor de verwarming van de woning. Een C+-ventilatiesysteem zal de woning Mannaerts
van verse lucht voorzien. Aannemer
- plaatsen kalkhennep:
Beweegredenen zelfbouw m.b.v.
De bouwheren waren voor hun nieuwe aanbouw op zoek naar een ‘ademende’ (damp- Het Leemniscaat bv (opstart)
open) bouwmethode. Ze zijn via een lezing over kalkhennep overtuigd geraakt over de - plaatsen leempleister:
toepassing van dit materiaal voor de aanbouw aan hun woning. Het Leemniscaat bv
Isolatiedikte kalkhennepwand
Uitvoeringsaspecten 38 cm
De basis van de houtstructuur zijn 8 dragende kolommen waarop grote houten balken
rusten, ter hoogte van de gevels ingevuld met een skeletstructuur van 17 cm dik om de
kalkhennep ondersteuning te bieden. Deze skeletstructuur is op een laag kimblokken in
cellenbeton geplaatst waarop een afdichtingsmembraan is aangebracht, vergelijkbaar
met de sokkel in een klassieke houtskeletbouw (zie foto 5-39 en fig. 5-28). Tegen deze
kimblokken is een betonnen plint als afwerking aangebracht om de kimblokken en de
kalkhennep langs de buitenzijde te beschermen tegen opspattend water, vuil en als stoot-
rand (zie foto 5-40).
Om esthetische redenen wordt de kalkhennep langs de buitenzijde zichtbaar gelaten. De
kalkhennepsamenstelling is daarop aangepast door de toevoeging van een deel hydrauli-
sche kalk. Hierdoor zal de kalkhennep sneller en steviger uitharden en daardoor minder
gevoelig zijn voor stoten en indrukkingen zowel tijdens als na de werkzaamheden. Een
lijnolie zal de kalkhennep moeten beschermen tegen erosie en vocht. Langs de binnenzij- < Foto 5-36: aanbouw Aarschot

de wordt de kalkhennep afgewerkt met een witte leempleister die niet overschilderd zal

232 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 233


Foto 5-37: grote dakoversteken boven hoge
raampartijen als gedeeltelijke zonwering
Foto 5-38: grote oversteken ter bescherming
van de zichtbaar blijvende kalkhennep
Foto 5-39: skeletstructuur op kimblokken met
afdichtingsmembraan, tussen kolommen
234 hoofdstuk 5 - Projecten
worden. Een in de massa gekleurde afwerking heeft het voordeel dat kleine
beschadigingen door gebruik geen kleurverschil tot gevolg hebben.
De ramen zijn met doken aan het skelet bevestigd en aan de buitenzijde in
hetzelfde vlak als de kalkhennep geplaatst, waardoor fragiele dagkanten
vermeden worden. Door middel van het aanwerken van een inpleisterbare
tape op een lat tegen het schrijnwerk (zie foto 5-41) is getracht een direct
tochtgevoel langs de aansluitingen met de ramen en deuren te vermijden,
eens de woning in gebruik wordt genomen.
Ter hoogte van de zware draagbalken boven het raam aan de achtergevel
is de kalkhennepdekking minder dik en de hechting aan het relatief gladde
hout minder vanzelfsprekend. Hier is een wapening met inox draad voor-
zien om het afschuiven van de kalkhennep te vermijden (zie foto 5-42).
Deze ‘wapeningstechniek’ is niet geverifieerd, maar wordt courant toege-
past in Vlaanderen. Het aanbrengen van horizontale houten latten tegen Foto 5-40: betonnen plint tegen kimblokken: tegen opspattend water en vervuiling en als stootrand
het skelet bij iedere stortlaag, zo dicht mogelijk aan de zichtzijde van de
kalkhennepwand en daarbij de minimum vereiste kalkhennepdekking res-
pecterend, is bedoeld om scheuren in de zichtbaar blijvende kalkhennep te
vermijden. Indien er zich toch krimpscheuren voordoen, zal dit in de vorm
van een horizontale lijn zijn.
Het skelet is aan de binnenzijde in hetzelfde vlak als de afwerking geplaatst
(zie foto 5-43). Op deze manier kon de tijdelijke OSB-bekisting aan de bin-
nenzijde rechtstreeks tegen de houtskeletstructuur bevestigd worden. Ook
de keukenkasten zullen later gemakkelijk aan deze structuur opgehangen
kunnen worden.
Voor het stellen van de kunststof systeembekisting aan de buiten- en
vulzijde zijn genummerde afstandshouders in de vorm van houten blokjes
gebruikt (zie foto 5-44). Door de nummering kunnen voor de volgende
bekistingslaag dezelfde blokjes in dezelfde verticale lijn gebruikt worden.
Aangezien de kalkhennep in principe zichtbaar blijft, is het wegnemen van Foto 5-41: tapes aan raamaansluiting om directe tocht via kieren te vermijden
de bekistingsplaten een omzichtig werk. Om deuken in de verse kalkhen-
nep te vermijden is het lateraal laten wegglijden van de bekistingsplaten
beter dan het vooruit kantelen van de platen (zie foto 5-45).
Opbouw wanden
Opbouw wand van binnen naar buiten:
Leempleister 1,5 cm
Kalkhennep gestort tussen houtstructuur 17 cm 38 cm
Lijnolie (nog aan te brengen)
Samenstelling kalkhennep
Hennepscheven 21 à 22 kg
Hydraatkalk - Supercalco 97 25 kg
Hydraulische kalk - Saint Astier NHL 3,5 12,5 kg
Foto 5-42: (E. Geijsels) ‘wapening’ met inox draad en schroeven aan draagbalk boven raam tegen
Water 55 l afschuiven kalkhennep
hoofdstuk 5 - Projecten 235

Foto 5-43: skelet aan binnenzijde tot tegen het
vlak van de afwerking
Foto 5-44: houten afstandshouders voor
correct positioneren bekisting
Foto 5-45: lateraal wegnemen bekisting voorkomt
beschadiging aan vers gestorte kalkhennep
236 hoofdstuk 5 - Projecten
Bevindingen bouwheren / aannemers Bevindingen
De bouwheren zijn tevreden over de wijze van werken. onderzoekers
Ondanks alle voorzorgsmaatregelen (type kalkhennep, weersomstandighe- Voor de totaalverbouwing van deze
den, wijze van plaatsing, toevoeging van horizontale latten als ‘wapening’ woning zijn meer en minder eco-
in de kalkhennep,...) zijn toch enkele krimpscheuren ontstaan aan de zicht- logische bouwmaterialen en -tech-
zijde van de kalkhennep (zie foto 5-47). Zoals te verwachten vertonen deze nieken gecombineerd al naargelang
scheuren een horizontaal verloop, dankzij de horizontale wapening. Een de toepassing, de beschikbare
duidelijke oorzaak voor de krimpscheuren kan niet aangegeven worden. De materialen, de uitvoeringsmogelijk-
scheuren lijken wel overeen te komen met de stortnaden aan het einde van heden, de gekozen prioriteiten en
een plaatsingsdag. Mogelijk wordt de aanbouw omwille van deze lichte het budget. Er is steeds getracht in
scheuren op langere termijn toch nog bepleisterd. de nieuwe aanbouw de voordelen
van kalkhennep (thermische iner-
Aandachtspunten volgens bouwheren / tie, akoestiek en vochtbuffering)
aannemers Foto 5-47: horizontale (krimp)scheuren door de wijze van toepassing en de
De plint werd hier in hetzelfde voorvlak geplaatst als de kalkhennep. materiaalkeuze van bijvoorbeeld de
Omwille van het plaatsen van de bekisting in dit vlak, kon tussen plint en afwerking zoveel als mogelijk tot
kalkhennep geen startprofiel met een overkragende druiprand voorzien hun recht te laten komen.
worden (zie foto 5-48 en fig. 5-28). Er werd 38 cm kalkhennep voor-
Kalkhennep die bedoeld is om in het zicht te blijven is fragiel. Het is niet zien, wat een relatief dik pakket
eenvoudig om de kalkhennep op moeilijk bereikbare plaatsen zoals onder is. Een dikkere kalkhennepwand
dakoversteken zodanig te plaatsen dat de belijning die ontstaat tussen de zal een langere uitdrogingstijd tot
verschillende stortlagen eenvormig gehouden kan worden (zie foto 5-49). gevolg hebben en dus meer tijd
Het consequent zijn in zowel het bereiden van de kalkhennepmix als het vragen vooraleer de kalkhennep
plaatsen ervan is belangrijk voor een homogeen visueel resultaat, maar zijn optimale thermische presta-
geeft ook een wand met homogene eigenschappen. ties behaalt. Isolatie die vochtig is,
Bekistingsplaten voor zichtbaar blijvende kalkhennep dienen op voorhand heeft immers een hogere λ-waarde
goed gereinigd en eventueel afgeschuurd te worden, zodat er geen restjes of warmtegeleidbaarheid. Een nog
kalk(hennep) meer aan kleven, die mogelijk later in de kalkhennepwand vochtige wand kan ook minder extra
zichtbaar blijven. Foto 5-48: betonnen plint en kalkhennep in zelfde valk vocht bufferen.
Schrijnwerk en plinten worden best afgeplakt om ze te beschermen tegen Doordat de kalkhennep zichtbaar
de kalk die erop in kan werken. blijft, kan geen winddichting (aan de
De aannemer geeft nog mee dat het plaatsen van kalkhennep als job fysiek buitenzijde van de isolatie) voorzien
best zwaar werk is. Voorzie dus ook als zelfbouwer voldoende personen om worden. De luchtdichting (langs
gelijktijdig één muurdeel volledig af te kunnen werken (1 persoon / lm). de binnenzijde van de isolatie) kan
worden gevormd door de leembe-
pleistering, bij voldoende dikte. Een
luchtdichtheidsmeting is momenteel
niet voorzien.
Foto 5-49: op moeilijk bereikbare plaatsen is het niet eenvoudig om de belijning tussen opeenvol-
Fig. 5-28: sokkeldetail woning Aarschot gende stortlagen eenvormig te houden
hoofdstuk 5 - Projecten 237
 Meting temperatuur en relatieve vochtigheid
Vanaf mei 2019 werden op twee plaatsen in het gebouw sensoren in de wand geplaatst die toelaten de vochtigheid
te meten (zie foto 5-50). Aangezien de kalkhennep op dat moment nog maar recent geplaatst was (2 dagen tot 3
weken), was het mogelijk om de droging van de kalkhennep te onderzoeken. Naast de temperatuur en relatieve
vochtigheid van de binnenomgeving, werd er telkens op drie dieptes in de wand gemeten: aan het binnenopper-
vlak en op een derde en twee derde van de wand (zie fig. 5-29).
Fig. 5-29: temperatuur- en vochtmeting werf Aarschot: wandopbouw
Fig. 5-30: meting relatieve vochtigheid wand werf Aarschot
238 hoofdstuk 5 - Projecten
Foto 5-50 + inzet: (E. Geijsels) installatie vochtmeter
De stippellijnen in de grafiek (zie fig. 5-30) geven de onderbrekingen weer (omdat de leempleister werd geplaatst
of omdat de batterij van het meettoestel vervangen moest worden).
De droging van de kalkhennepwand nam 13-14 maanden in beslag (gerekend voor een relatieve vochtigheid in de
wand van minder dan 80%; de wand zal nadien nog een beetje verder uitdrogen, maar heeft al het overgrote deel
van het bouwvocht verloren en zal dicht bij zijn evenwichtspunt zijn). Zelfs ter plaatse van het binnenoppervlak
bleef het lange tijd zeer vochtig. Het gebouw werd de hele periode niet bewoond, en dus ook niet verwarmd, wat
de uitdroging deed vertragen. Via ramen op kipstand werd wel permanent verlucht. In het voorjaar van 2020 werd
er gedurende een maand een bouwdroger in de ruimte geplaatst, wat tijdelijk de relatieve vochtigheid heeft doen
dalen. Eind september werd de vloerverwarming in werking gesteld.
De twee meetpunten in het gebouw hadden een zeer gelijkaardige droging, hoewel de west-georiënteerde wand
iets trager droogde dan de oost-georiënteerde wand. Dit heeft verschillende verklaringen: de wand werd een paar
weken later geplaatst, werd gestort met een vochtiger mengsel om de verwerkbaarheid te verbeteren en werd
extra beschaduwd door bomen.
De informatie over de droging en de parameters die hierop een invloed op hebben, uitgelegd in § 3.1 van deze
gids, worden bevestigd door deze metingen.
hoofdstuk 5 - Projecten 239
 5.3 Portfolio
13 gebouwen voorgesteld

Er zijn intussen meer dan 100 kalkhennepgebouwen gerealiseerd in Vlaanderen.

De toepassingen zijn uiteenlopend, gaande van renovaties tot nieuwbouw.
De kalkhennep wordt veelal ter plaatse gestort en in blokken of panelen verwerkt.
In volgend portfolio wordt een greep uit de vele toepassingen gepresenteerd.

Selectie lonië de spuittechniek veel couranter toegepast dan in

Het gebruik van kalkhennep in de Vlaamse bouwwereld Vlaanderen. De hier getoonde Waalse voorbeelden zijn
kent een voorzichtige maar gestage groei. Daar waar één voor één afspiegelingen van toepassingen die ook in
kalkhennep in Vlaanderen in de beginfase vaak werd Vlaanderen voorkomen.
toegepast als aanvulling voor of vervanging van het ge-
bruik van strobalen, wordt de keuze voor het materiaal Projectfiches
intussen eerder gemaakt omwille van zijn eigen spe- De gebouwen worden voorgesteld aan de hand van
cifieke kwaliteiten. Zo neemt kalkhennep stilaan maar projectfiches. Iedere projectfiche bevat naast een aantal
zeker een volwaardige plaats in naast andere bouwmate- technische karakteristieken een omschrijving van het
rialen met een ecologisch potentieel in de bouwhandel. project en de beweegreden voor het toepassen van
Om een beeld te schetsen van de ruime toepassings- kalkhennep. Wanneer de gebouwen in gebruik waren
mogelijkheden zijn een aantal gebouwen geselecteerd, op het moment van het opstellen van het portfolio, is
waarin kalkhennep op diverse wijzen is aangewend. ook meegegeven hoe de bewoners het gebruik van het
Zowel de vaak voorkomende als meer specifieke toe- kalkhennepgebouw ervaren.
passingen worden in beeld gebracht. Kalkhennep wordt
voornamelijk toegepast omwille van zijn hygrothermi-
sche eigenschappen, maar ook zijn esthetische aspecten
geven zo nu en dan de doorslag. Voor alle duidelijkheid:
kalkhennep in het zicht laten, wordt niet aangeraden
omwille van de stoot- en erosiegevoeligheid, mogelij-
ke vervuiling en bij een buitenmuur het ontbreken van
een lucht-, wind- en regendichting. De getoonde voor-
beelden geven dan ook niet altijd een voorkeurssituatie
weer, maar zijn een greep uit de huidige kalkhenneptoe-
passingen in Vlaanderen en omstreken.

Wallonië
Omdat de evolutie van bouwmethodieken niet nood-
zakelijk stopt bij de taalgrenzen, zijn ook een aantal
Waalse voorbeelden toegevoegd. Er zijn duidelijke
parallellen te trekken met de Vlaamse kalkhenneptoe-
passingen, al zijn er ook verschillen. Zo wordt in Wal-

Foto BC Architecten & studies

240 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 241
 5.3.1 Kinderdagverblijf Oostende - prefab wanden

WANDOPBOUW

vloer soepele vloerbekleding

dekvloer 8 cm

vloerisolatie 7 cm
Foto 5-51: voorgevel Wiegelied
Foto 5-52 (onderaan): interieurbeeld Wiegelied betonplaat 30 cm

kalkhennepwanden afwerkingspleister voor gipsvezelplaat

Omschrijving prefab houtskelet paneel 30 cm:

TYPE Kinderdagverblijf Wiegelied biedt plaats aan 72 kinderen, verdeeld over 4 - geperforeerde gipsvezelplaat 1,25 cm
nieuwbouw in prefab panelen leefruimtes en een gemeenschappelijk atrium.
- kalkhennep 14 cm
FUNCTIE Het ontwerp is tot stand gekomen na veelvuldig overleg met mensen in het
kinderdagverblijf werkveld. Het werd een praktisch gebouw dat ruim en licht is en op vraag - houtwol 16 cm

BOUWJAAR van het personeel visueel niet te veel prikkelt. houtvezelplaat 6 cm

2017-2018 Het gebouw is een combinatie van prefab wanden, enerzijds opgevuld met latwerk met afwerking houtpaneel 1,8 cm / kalkpleister 1,5 cm
LOCATIE strobalen en anderzijds opgevuld met kalkhennep gecombineerd met hout-
dak dakdichting
Oostende wol. De kalkhennep met een afwerking in gipsvezelplaat is tot een hoogte
rotswol ca. 20 cm
ARCHITECT van 1m20 als een lambrisering voorzien in alle leefruimtes, de personeels-
BAST architects ruimtes en de bergingen. dampscherm roofing
and engineers cv Aan de buitenzijde is het gebouw ter plaatse van de strobalen steeds afge- cementgebonden houtwolplaat 5 cm
AANNEMER werkt met een kalkpleister. Ter plaatse van de kalkhennep zijn zowel een
zichtbare balkenlaag 24 cm
Bouwbedrijf Furnibo nv kalkpleister als houtpanelen als buitenafwerking toegepast.
PUUR Bouwen Het dak is geïsoleerd met houtwolisolatie. De vloer werd klassiek opge- extra afwerking (verlaagd plafond) in functionele ruimtes

KALKHENNEPWAND bouwd, nadat de oorspronkelijk voorziene opbouw met schelpen te duur ramen en deuren hout / glas Uw = 1,1 W/m2K
prefab paneel bestaande uit: bleek te zijn voor dit project. TECHNIEKEN
1,25 cm geperfor. gipsvezelplaat
verwarming vloerverwarming via condenserende gasketel
14 cm kalkhennep Beweegredenen
warm water boiler
16 cm houtwol Het is onder impuls van de toenmalige schepen van o.a. Energie, Milieu
6 cm houtvezelplaat en Kinderopvang van de stad Oostende dat beslist werd milieu-bewust te zonwering geen
bouwen. Een aangenaam binnenklimaat en een goed akoestisch comfort koeling geen
stonden bovenaan op de verlanglijst. Een aantal voorbeeldgebouwen werd systeem D
ventilatiesysteem
bezocht. In eerste instantie was het gebouw enkel in strobalen voorzien,
ENERGIEPEIL
met een binnenpleister in leem. Omwille van het onderhoud en de ro-
buustheid pleitte de aannemer echter voor een combinatie hiervan met een E-peil E38 (startverklaring)
lambrisering in kalkhenneppanelen, aan de binnenzijde afgewerkt met een K-peil K24 (startverklaring)
gipsvezelplaat. Deze plaat is stootvaster dan een leempleister op strobalen.
VOLUME

Gebruikerservaring 880 m²

Het personeel ervaart het binnenklimaat in het gebouw als zeer aangenaam PROJECTKOST
en geeft aan dat ook bezoekers dit meegeven. totaalkost 1.440.000 € incl BTW en erelonen

242 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 243

 5.3.2 Rijwoning Aalter - prefab wanden

WANDOPBOUW

vloer linoleum 0,5 cm

dekvloer 6 cm

EPS 16 cm
Foto 5-53: (P. Collier) voorgevel
Foto 5-54 (onderaan): aansluiting raam en dak op kalkhenneppanelen gipsvezel egalisatiekorrels 5 cm

betonnen vloerplaat

Omschrijving wanden leempleister 1,5 cm

TYPE De rijwoning in de dorpskern heeft 2 niveaus en een hellend dak. Het dieper prefab houtskelet paneel 30 cm:
nieuwbouw in prefab panelen naar de tuin uitgebouwde gelijkvloers op het zuiden heeft een plat dak.
- geperforeerde gipsvezelplaat 1,25 cm
FUNCTIE De buitenwanden zijn opgetrokken uit prefab houtskeletpanelen met een
- kalkhennep 14 cm
eengezinswoning vulling van kalkhennep, houtwolisolatie en een houtvezelplaat, waarop de
BOUWJAAR gevelbepleistering is aangebracht. Aan de binnenzijde zijn de wanden afge- - houtwol 16 cm
2018-2019 werkt met een gipsvezelplaat waarop een leempleister wordt voorzien. houtvezelplaat 4 cm
LOCATIE Het hellend dak is geïsoleerd met 30 cm ter plaatse gestorte kalkhennep. De
kalkpleister 1,5 cm
Aalter roostering van het platte dak wordt met cellulose ingeblazen en de afwer-
dak pannen op panlatten
ARCHITECT king krijgt een extensieve begroeiing.
EA+ architecten en De vloer wordt met polystyreen geïsoleerd. De betonplaat vervangt omwille tengellatten
ingenieurs cv van stabiliteitsredenen de oorspronkelijk voorziene onderlaag in schelpen dampopen onderdakfolie
AANNEMER
houtvezelplaat 2,2 cm
Building passion bv Beweegredenen
houten roostering met kalkhennep 30 cm
PUUR Bouwen De eigenaars wilden in de eerste plaats een bio-ecologische en dampopen,
KALKHENNEPWAND vochtbufferende woning. Na het volgen van een cursus strobalenbouw en pleistergaas als verloren bekisting
prefab paneel bestaande uit: een workshop kalkhennep werd gekozen voor kalkhennep in prefab pa- vliesplanken
1,25 cm geperfor. gipsvezelplaat nelen. De eigenaars zagen hierin volgende voordelen: een minder dikke
gipsvezelplaat 1,25 cm
14 cm kalkhennep wandopbouw dan bij strobalenbouw zodat meer netto woonruimte beschik-
ramen en deuren hout-aluminium met 3-voudige beglazing
16 cm houtwol baar bleef in hun rijwoning, een minder arbeidsintensieve bouwwijze dan
4 cm houtvezelplaat het ter plaatse storten van kalkhennep, minder dikke kalkhennep in de wan- TECHNIEKEN
den wat het vertrouwen in de droging vergrootte, een pleisterafwerking op verwarming condenserende pelletketel
een gipsvezelplaat aan de binnenzijde die flexibeler is naar ophanging van warm water condenserende pelletketel met buffertank
elementen later in de wand dan een pleister rechtstreeks op de kalkhennep.
zonwering gelijkvloers: begroeide pergola / verdieping: screens en rolluiken

Bewonerservaring koeling geen

De woning was nog niet bewoond op het moment van het onderzoek ter ventilatiesysteem systeem D
plaatse. Tijdens werffases zoals het plaatsen van de dekvloer en het opstar- PROJECTKOST
ten van de verwarming was geen condens waar te nemen in de woning, wat
totaalkost ca. 400.000 € (incl BTW)
de bouwheer doet veronderstellen dat de kalkhennep vochtbufferend werkt.
Een nadeel volgens de bouwheer is dat door de snelle plaatsing van het
prefab systeem mogelijke fouten niet tijdig worden opgemerkt.

244 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 245

 5.3.3 Supermarkt Berlare - in-situ gestort

WANDOPBOUW
wanden CLT gevernist 10 cm
kalkhennep 20 cm
gekleurde lijnolie
Foto 5-55: voorgevel supermarkt ramen en deuren hout - dubbele beglazing
Foto 5-56 (onderaan): detail kalkhennepluifel

Omschrijving
TYPE In Berlare staat sinds enkele jaren een supermarkt met een aanbouw in
aanbouw in CLT-structuur volhouten wanden waartegen kalkhennep werd geplaatst. De driehoekige
ter plaatse gestorte kalkhennep aanbouw herbergt onder andere de vernieuwde inkom met een overdekt
FUNCTIE portaal en zowel binnen als buiten een ruime stalling voor de winkelkarren.
supermarkt Een groot raam zorgt voor overvloedig licht in de inkom.
BOUWJAAR Slechts twee basisbouwmaterialen, CLT (Cross Laminated Timber) en kalk-
2016 hennep, verzorgen in combinatie met een doorzichtige afwerkingslaag de
LOCATIE draagstructuur, de luchtdichting, de binnenafwerking, de thermische isolatie
Berlare en de buitenafwerking.
ARCHITECT Langs de binnenzijde zijn de volhouten of CLT-wanden aan het zicht gela-
Martens Van Caimere ten. Enkel een vernis beschermt het hout.
Architecten bv Aan de buitenzijde is de kalkhennep aan het zicht gelaten. De gelaagdheid
AANNEMER van het ter plaatse gestorte isolatiemateriaal is duidelijk zichtbaar. Een brui-
Woema! cv ne lijnolie geeft de kalkhennep bescherming en zijn oker-bruine gloed die
Het Leemniscaat bv verschijnt wanneer het zonlicht erop valt.
KALKHENNEPWAND Het dak is maximaal van zonnepanelen voorzien.
bestaande uit:
10 cm geverniste CLT-structuur Beweegredenen
20 cm kalkhennep De eigenaar heeft zich in de keuze van de bouwmaterialen voornamelijk
afwerking met gekleurde olie laten leiden door de architect. Voor de architect schuilt de kracht in dit
project in de eenvoud van de bouwmethode en zijn daaraan gekoppelde
detaillering: de combinatie van een snel te plaatsen prefab massieve hout- Foto 5-57: detail zijgevel supermarkt

structuur en een kalkhennep buitenschil, beide ‘homogene’ bouwmaterialen

die zichtbaar blijven en samen alle nodige functies van een hedendaagse
bouwschil vervullen.
Gebruikservaring
Mede door het gebruiksgemak van de geverniste CLT aan de binnenzijde,
is de eigenaar zeer tevreden over de verbouwing. Over het binnenklimaat
of de isolatie-aspecten, eigen aan de kalkhennep, kan weinig specifiek
opgemerkt worden, omdat de aanbouw door zijn beperkte grootte in verhouding tot de totale winkelruimte op die
vlakken slechts weinig impact heeft.
De gemiddelde bezoeker lijkt het materiaal niet te kennen.Vermoedelijk wordt er daarom door bezoekers regelma-
tig eens gekrabd en gevoeld aan de kalkhennep. De gelaagdheid van de kalkhennep en de kleurnuance worden door
velen als esthetisch bestempeld. De droging van de kalkhennep vond opmerkelijk sneller plaats aan de zuidgevel.
Slechts tijdelijk zorgde deze ongelijkmatige droging ook voor een ongelijkmatige kleurnuance.

246 hoofdstuk 4 - Plaatsing hoofdstuk 4 - Plaatsing 247

 5.3.4 Bibliotheek Yvoir - gespoten toepassing

WANDOPBOUW

vloer 1 en 2 graniet / originele stenen vloer

beton

afzonderingsmembraan
Foto 5-58: (Atelier Nord srl) voorgevel ‘La vieille ferme de Godinne’
Foto 5-59 (onderaan): binnenzicht geleemde kalkhennepwanden isolatieschuim 10 cm

welfsels / volle grond met waterkerende folie

Omschrijving vloer 3 eiken planken

TYPE In het kader van de restauratie van de geklasseerde hoeve ‘La vieille ferme kurkisolatie
renovatie - spuitkalkhennep de Godinne’ in Yvoir uit de 17de eeuw, zijn de buitenwanden van de voor-
oorspronkelijke keramische tegels
tegen binnenzijde wand malige hoeve geïsoleerd met kalkhennep. Dit tot bibliotheek heringerichte
FUNCTIE gebouw maakt onderdeel uit van een klein historisch gebouwencomplex aan kalkhennepwanden leempleister 1,5 cm

bibliotheek de Maas met onder andere een adellijke residentie en een kapel. kalkhennep gespoten 12 cm
RENOVATIEJAAR Het gebouw is opgetrokken uit een mengeling van kalksteen, zandsteen en baksteen / zandsteen / kalksteen 50 cm
2016-2017 baksteen. De binnenzijde werd geïsoleerd met 12 cm gespoten kalkhennep,
zoldervloer OSB-plaat 2,2 cm
LOCATIE een techniek die in Wallonië momenteel meer ingang kent dan in Vlaande-
Yvoir ren. De kalkhennep is met een leempleister afgewerkt en vervangt daarmee houten structuur waartussen rotswol ca. 20 cm

ARCHITECT de oorspronkelijke kalkpleisters. dampscherm

Atelier Nord Omdat de zolder niet in gebruik is, werd niet het dak maar de zoldervloer latwerk
Bureau d’architecture srl geïsoleerd. Er is 20 cm rotswol toegepast.
plafondafwerking in brandveilige plaat
AANNEMER
Monument Hainaut sa Beweegredenen ramen en deuren hout met voorzetramen aan de binnenzijde
kalkhennep: Chanvreco sa De totstandkoming van het restauratie- en herbestemmingsdossier van het TECHNIEKEN
KALKHENNEPWAND project heeft administratief een tiental jaren in beslag genomen. Oorspron- verwarming radiatoren aangestuurd door condenserende gasketel
1,5 cm leempleister kelijk was het niet de bedoeling om het gebouw te isoleren. Voortschrijdend
warm water condenserende gasketel
12 cm gespoten kalkhennep inzicht deed besluiten toch een vorm van isolatie toe te passen. Er werd
zonwering geen
50 cm bestaande gevelsteen door de architect voor kalkhennep gekozen om vochtproblemen te ver-
mijden daar waar de binnenisolatie wordt onderbroken door onder andere koeling geen
stenen binnenmuren en waar er een koudebrug ontstaat.* ventilatiesysteem mechanische ventilatie in sanitaire ruimtes

OPPERVLAKTE
Bewonerservaring
340 m² kalkhennepwanden
Er is één plaats waar zich nog wat vochtophoping tegen de wand voordoet.
De link met kalkhennep kan niet worden gelegd. Er zijn ook enkele scheur- PROJECTKOST
tjes, die de aannemers wijten aan de ondergrond in kalksteen. totaalkost 1.415.876 excl. BTW
De akoestiek wordt door het personeel als prima ervaren. Het gebouw koelt
volgens sommige personeelsleden relatief snel af in de winter wanneer de *n.v.d.r.: als binnenisolatie wordt onderbroken, zal de temperatuur er lager zijn. Omdat temperatuur en relatieve vochtigheid rechtstreeks met
elkaar verbonden zijn, zal de relatieve vochtigheid rond de koudebrug plaatselijk hoger zijn. Hierdoor zal het risico op schimmelvorming stijgen,
verwarming wordt uitgezet, maar warmt ook snel weer op wanneer de radi- onafhankelijk van het gebruikte materiaal. De detaillering bij binnenisolatie is daarom belangrijk. [167]. Sommige schimmels kunnen namelijk
al groeien bij een relatieve vochtigheid van 75%, dus zonder dat er effectief condensatie optreedt. Of er effectief schimmel wordt gevormd, zal
atoren worden aangezet. uiteindelijk afhangen van de specifieke situatie (bv. type ondergrond, ventilatie en wandopbouw). Dat probleem kan ook door de toepassing van
kalkhennep niet vermeden worden.

248 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 249

 5.3.5 Woning Oosterzele - in-situ gestort

WANDOPBOUW

vloer vloerafwerking

dekvloer 8 cm

isolerende dekvloer 20 cm
Foto 5-60: (M. Devies) kalkhennep op bovenverdieping
Foto 5-61 (onderaan): beeld voorgevel PE-folie

betonplaat 15 cm

Omschrijving PE-folie
TYPE De woning in Oosterzele is een gerenoveerde langgevelboerderij. Beneden aanvulzand
renovatie - ter plaatse gestorte zijn de leefruimtes terug te vinden, onder het dak de bad- en slaapkamers.
kalkhennepwanden leempleister 1,5 cm
kalkhennep tegen binnenzijde Aan de zuidgerichte achtergevel zijn grote raamvlakken voorzien om het
wand zonlicht overvloedig binnen te laten. Er werd aan de binnenzijde van de kalkhennep ter plaatse gestort tussen houtstructuur 25 à 30 cm

FUNCTIE massieve baksteenwanden gemiddeld tussen de 25 en de 30 cm ter plaatse baksteen 30 cm

eengezinswoning gestorte kalkhennepisolatie aangebracht. dak pannen op panlatten
RENOVATIEJAAR De woning wordt enkel met een houtgestookte massakachel verwarmd.
tengellatten
2014-2016
LOCATIE Beweegredenen onderdak in houtvezelplaat 3,5 cm

Oosterzele De bewoner had ook in zijn vorige woning al kalkhennep toegepast en was houten roostering met cellulose 23 cm
ARCHITECT hierover zeer tevreden. Hij had het materiaal oorspronkelijk in Frankrijk dampscherm
Sylvie Buyse leren kennen en later in België. De tempering van zowel temperatuur- als
latwerk
AANNEMER vochtschommelingen waren hem erg bevallen, samen met het natuurlijke
Het Leemniscaat bv + zelfbouw karakter van het materiaal en de mogelijkheid om het met een organische plaatafwerking
KALKHENNEPWAND pleister af te werken. Ook het gevoel van samenwerken tijdens de bouw en ramen en deuren hout
1,5 cm leempleister de eenvoud van de materialen maken dat kalkhennep voor hem de perfecte TECHNIEKEN
25 à 30 cm kalkhennep keuze was.
verwarming houtgestookte massakachel / badkamer elektrisch
30 cm bestaande gevelsteen
Bewonerservaring warm water zonneboiler

De bewoners ervaren het wonen in hun kalkhennephuis als zeer aangenaam. zonwering op termijn voorzien
Ze schrijven dit toe aan de combinatie van de kalkhennep en grote ramen op koeling geen
het zuiden. De zware bakstenen muren met kalkhennep kunnen de warmte
ventilatiesysteem C+-systeem
goed capteren. De kosten voor het houtverbruik voor de verwarming via
OPPERVLAKTE
de massakachel in de koudere seizoenen blijft beperkt tot ongeveer 600
€ per jaar. ‘s Zomers kan het in de woning warm zijn, omdat er nog geen 210 m² woonoppervlakte
zonwering voorzien is. De luchtvochtigheid voelt zeer goed. De lucht is PROJECTKOST
niet droog. Tijdens de werken vonden de eigenaars de combinatie zelf-
kalkhennepkost ca. 15000 € incl. BTW + plaatsingskosten
bouw-met-vrijwilligers / aannemer wel stresserend, omdat ze geen goed
overzicht hadden van de uiteindelijke totaalprijs. Die viel achteraf gezien
wel mee. Op 4 dagen was de volledige kalkhennep geplaatst. De werf was
goed georganiseerd.

250 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 251

 5.3.6 Gemeentehuis Villers-le-Bouillet - gespoten toepassing

WANDOPBOUW

vloer tegels

dekvloer 10 cm

folie
Foto 5-62: voorgevel gemeentehuis
Foto 5-63 (onderaan): (H. Garcia) kijkwand opbouw kalkhennep in gemeentehuis resolschuim 20 cm

betonplaat 15 cm

Omschrijving argexkorrels 50 cm
TYPE In Villers-le-Bouillet werd in 2013 een nieuw energiezuinig gemeentehuis kalkhennepwanden kalkpleister 1,5 cm (t.h.v. houten draagstructuur op bamboematten)
nieuwbouw - spuitkalkhennep gebouwd, als antwoord op een oproep van de Waalse overheid aan lokale
betonwand 20 cm / dragende houtstructuur
tegen buitenzijde wand overheden tot het bouwen van kwalitatieve, energiezuinige en vlot toe-
houtstructuur waartussen gespoten kalkhennep 34 / 40 / 54 / 60 cm
FUNCTIE gankelijke overheidsgebouwen. Het bestaat uit twee niveaus en een licht
gemeentehuis hellend zinken dak met zonnepanelen aan de zuid-westzijde. Een ruime kalkpleister 1,5 cm / houten regelwerk waarop ceder beplanking 2,1 cm
BOUWJAAR inkomhal over twee niveaus verbindt de verschillende diensten van het kalkpleister 1,5 cm
2011-2012 gemeentehuis met elkaar. De structuur is een combinatie van betonwanden dak hellend zink op dakplaat
LOCATIE waarop aan de buitenzijde tussen een houtstructuur kalkhennep gespoten
dubbel latwerk
Villers-le-Bouillet werd en een dragende houtstructuur waartussen kalkhennep werd aange-
ARCHITECT bracht. Het gemeentehuis behaalt quasi de passiefhuisnorm, met zijn dikke onderdak
Bureau d’ architecture isolatiepakketten en gesofisticeerde technieken. houten roostering met resolschuim 60 cm
Henri Garcia sa
dampscherm
AANNEMER Beweegredenen
latwerk
Bernard Construction sa Het idee om met kalkhennep te werken, binnen het kader van innovatief en
kalkhennep: Chanvreco sa energiezuinig bouwen, kwam van het toenmalige gemeentebestuur omwille gipskartonplaat
KALKHENNEPWAND van de volgende kwaliteiten van het materiaal: het is een natuurlijke isola- ramen en deuren aluminium, 3-voudige beglazing met Ug = 0,6 W/m²K
1,5 cm kalkpleister tie, er is weinig input nodig voor de teelt, kalkhennep kan CO2 opslaan en TECHNIEKEN
34 / 40 / 54 / 60 cm kalkhennep de omvorming tot bouwmateriaal vereist weinig energie. Verder is hennep
verwarming lucht-lucht warmtepomp
20 cm beton / houtstructuur een lokaal product dat een groeiende belangstelling heeft in de bouwsector.
[62] Op het moment van de bouw was er nog een teler van hennep, speci- warm water zonneboiler

fiek voor de bouw, actief in Wallonië. zonwering zelfsturende screens en lamellen met sensoren

koeling mechanisch via ventilatiesysteem, wanneer nodig gekoeld via warmtepomp

Gebruikerservaring type D met warmterecuperatie
ventilatiesysteem
De personeelsleden zijn in het algemeen tevreden over het binnenklimaat
in hun nieuwe werkplek. Wat ze moeilijk vinden, is de inregeling van het OPPERVLAKTE
verwarmings- en koelingssysteem. Er zijn, vermoedelijk door de vele begla- 1350 m² gebruiksoppervlakte
zing, duidelijk verschillen in binnentemperatuur tussen de noordelijke en de PROJECTKOST
zuidelijke kant van het gebouw. De klimaatregeling voor de kantoren wordt
totaalkost 3.972.000 € incl BTW
echter uniform ingesteld voor het gehele gebouw. Jammer genoeg vertonen
zowel de binnen- als de buitenpleisters op verschillende plaatsen scheuren.
De directe aanleiding hiervan is niet gekend.

252 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 253

 5.3.7 Vierkantshoeve Goetsenhoven - ingeblazen toepassing

WANDOPBOUW

vloer tegels / parket

dekvloer 8 cm

PUR waarop vloerverwarming op folie

Foto 5-64: voorgevel vierkantshoeve
Foto 5-65 (onderaan): zicht op kopgevel woongedeelte betonplaat 15 à 20 cm

waterkeringsfolie

Omschrijving kalkhennepwanden egalisatielaag gips 0,5 cm

TYPE De vierkantshoeve in Goetsenhoven uit 1751 is opgenomen in de Vlaamse magnesiumplaat 1 cm
renovatie erfgoedinventaris ‘Bouwkundig erfgoed’. Het hoofdgebouw wordt momen- houtstructuur waartussen kalkhennep 15 à 20 cm
ingeblazen kalkhennep teel aan de binnenzijde gerenoveerd tot een eengezinswoning die voldoet
bestaande baksteen 35 à 40 cm
tegen binnenzijde wand aan de huidige comforteisen. De bakstenen buitenwanden zijn langs de
FUNCTIE binnenzijde geïsoleerd met 15 à 20 cm kalkhennep. Er is daartoe een houten dak pannen op panlatten
eengezinswoning voorzetwand geplaatst, afgewerkt met dampopen magnesiumplaten. De hol- tengellatten
RENOVATIEJAAR tes tussen de baksteenwand en de plaatafwerking zijn ingeblazen met een houtvezelplaat 2,2 cm
2017-2020 daartoe voorzien kalkhennepmengsel. Het dak werd met cellulose geïso-
houten roostering waartussen cellulose 25 à 30 cm
LOCATIE leerd, de vloer met een schuim in polyurethaan. Leefruimtes bevinden zich
Goetsenhoven op het gelijkvloers met toegang tot een omsloten binnenerf. Slaapkamers dampscherm
AANNEMER zijn onder het hellende dak op de verdieping ondergebracht. latwerk
zelfbouw met hulp Exie nv
gipskartonplaat
KALKHENNEPWAND Beweegredenen
ramen en deuren aluminium, dubbele beglazing
1 cm magnesiumplaat Er werd kalkhennep als binnenisolatie toegepast omwille van zijn veron-
15 à 20 cm kalkhennep derstelde hygrische eigenschappen die de bouwheer goed leken in combi- TECHNIEKEN
35 à 40 cm baksteen natie met de oude bakstenen muren die vocht bevatten*. De muren werden verwarming condenserende aardgasketel / vloerverwarming en radiatoren
veiligheidshalve toch geïnjecteerd tegen opstijgend vocht. De bouwheer had warm water condenserende aardgasketel
in Frankrijk reeds gehoord van de toepassing van kalkhennep als na-isolatie
zonwering geen
in oude gebouwen. Na een gesprek met iemand uit de ecologische bouwsec-
tor, werd definitief besloten over te gaan tot kalkhennep als isolatie. Ook de koeling geen

ecologische eigenschappen waren mee bepalend voor de keuze van kalk- ventilatiesysteem type C
hennep. PROJECTKOST
9.000 à 10.000 € incl. BTW (HSB-structuur + magnesiumplaten + kalkhennep)
Gebruikerservaring kalkhennepkost

Op het moment van het onderzoek ter plaatse waren de bouwwerken in een
laatste fase. Er kan dus niets meegegeven worden over de woonervaring van
de eigenaars.

*n.v.d.r.: kalkhennep kan water uit de bakstenen muur absorberen, maar zal daardoor ook slechter isoleren en minder of geen vocht uit de
binnenomgeving absorberen. Wanneer kalkhennep permanent vochtig is, kan de duurzaamheid in het gedrang komen. Het op voorhand
vochtvrij maken van de bestaande bakstenen muur bij een na-isolatie wordt dan ook sterk aanbevolen.

254 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 255

 5.3.8 Bioklas Edegem - in-situ gestort

WANDOPBOUW

kalkhennepwanden geperste leemstenen

houtstructuur waartussen kalkhennep 35 cm
dak houtstructuur waartussen kalkhennep met kleine toevoeging wit cement 35 cm
Foto 5-66: (T. Noceto) zijgevel Bioklas ramen en deuren aluminium
Foto 5-67 (onderaan): (T. Noceto) hoek inkom Bioklas

Omschrijving
TYPE Voor de bouw van een nieuwe Bioklas voor de gemeente Edegem werden
nieuwbouw - kalkhennep tegen in een bestaande hangar op het domein van Fort V een reeks onafhankelijke
buitenzijde leemsteen boogstructuren opgetrokken in geperste leemstenen met Boomse klei die
FUNCTIE gewonnen werd uit de omgeving. De bogen zijn geïnspireerd op de origine-
bioklas le booggewelven van het Fort en vormen de ruggengraat van deze klas. De
BOUWJAAR ‘buiten’zijde werd voorzien van een schil in ter plaatse gestorte kalkhennep.
2017-2018 Ook het plafond is met zichtbaar blijvende kalkhennep gerealiseerd. Zowel
LOCATIE het produceren van de leemstenen als het plaatsen van de kalkhennep werd
Edegem via workshops gerealiseerd.
ARCHITECT De Bioklas is een natuur-educatief centrum waar onder andere schoolklas-
BC architects & studies sen op een actieve manier de natuur kunnen leren kennen en beleven. Het
AANNEMER gebouw werd voorgesteld op de Biënnale van Venetië in 2018.
Coordinat-ed bv
Het Leemniscaat bv Beweegredenen
KALKHENNEPWAND In het wedstrijdreglement voor de bouw van de nieuwe Bioklas, uitge-
ongebakken leemsteen schreven door de gemeente Edegem, werd meegegeven dat voor het ge-
35 cm kalkhennep vraagde box-in-box-principe duurzaamheid een belangrijk criterium was.
Het ontwerp van BC architects & studies ging hierin opvallend verder dan
andere ingediende voorstellen. Zij kozen, naast de geperste leemsteen als Foto 5-68: (T. Noceto) kalkhennepwerken Bioklas
bouwmateriaal, voor kalkhennep omwille van de isolatie, de esthetiek van
de visuele gelaagdheid, de low-tech uitvoering in workshops, de ecologi- TECHNIEKEN
sche voetafdruk, de biodegradeerbaarheid* en het innovatieve aspect in een verwarming warmtepomp aangesloten op verluchting
publiek project (vermoedelijk het eerste project ter wereld met een zichtbaar
zonwering niet van toepassing
kalkhennep plafond).
koeling niet van toepassing

Gebruikerservaring ventilatiesysteem mechanisch

Het gebouw wordt als ‘aangenaam’ ervaren omwille van zijn natuurlijk
ogend uitzicht en goede geluiddemping. Het brengt binnen wel enige
stofvorming met zich mee. Tegen het plafond in kalkhennep tekenen zich
enkele scheuren af en de zichtbare kalkhennep aan de buitenzijde wordt als
redelijk fragiel ervaren: kinderen voelen of krabben er graag aan...
OPPERVLAKTE
312 m² kalkhennep
*n.v.d.r.: anders dan soms gedacht wordt, is uitgeharde kalk niet biodegradeerbaar en door de aanwezigheid van de hydraulische compo-
nenten worden hydratatieproducten gevormd die chemisch gezien sterk afwijken van de oorspronkelijk grondstoffen.

256 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 257

 5.3.9 Bakkerij Provinciaal domein Bokrijk - in-situ gestort

WANDOPBOUW

kalkhennepwanden 1 houtstructuur waartussen kalkhennep 20 cm

kalkhennepwanden 2 kalkpleister 1,5 cm
bestaande vakwerkstructuur waartussen kalkhennep
Foto 5-69: zicht op kalkhennepbox leempleister 1,5 cm
Foto 5-70 (onderaan): detail kalkhennepbox

Omschrijving
TYPE In het kader van het project ‘bokrijk brandmerkt’, waarbij de hedendaagse
renovatie relevantie van vakmanschap in het daglicht gezet wordt, werd de ‘schuur
kalkhennep binnenwand van de hoeve Meeuwen’ in Provinciaal domein Bokrijk gerestaureerd en
FUNCTIE herbestemd tot bakkerij. Het vakwerkgebouw kreeg een grondige ma-
bakkerij ke-over met de nieuwe invulling in kalkhennep, de aanbouw van een
RENOVATIEJAAR bakhuis en de herinrichting met onder andere twee losstaande volumes
2015-2017 in kalkhennep voor het herbergen van dienstenfuncties. Deze op zichzelf
LOCATIE staande kalkhennepboxen zijn opgebouwd uit een houten frame, waarrond
Genk kalkhennep gestort werd. Aan de binnenzijde van de boxen werd de kalk-
ARCHITECT hennep afgewerkt met een houten beplanking. Aan de buitenzijde werd
BC architects & studies de kalkhennep aan het zicht gelaten. De gelaagdheid van het materiaal is
AANNEMER duidelijk zichtbaar.
Het Leemniscaat bv
KALKHENNEPWAND Beweegredenen
20 cm kalkhennep Er is door de architecten voor kalkhennep gekozen omwille van het isole-
rende aspect, de esthetiek, de ecologische voetafdruk, de biodegradeerbaar-
heid* en het innovatieve aspect van het materiaal in een publiek project.

Gebruikerservaring
Het personeel in de bakkerij merkt op dat de kalkhennep aan het zicht wel- Foto 5-71: detail kalkhennepbox
iswaar mooi is, maar een zekere stofvorming met zich meebrengt, die zich
WANDOPBOUW
regelmatig aftekent op de vloer rond de kalkhennepwanden.
De oppervlakte van de kalkhenneptoepassing ten opzichte van het gehele kalkhennepwanden 1 houtstructuur waartussen kalkhennep 20 cm
gebouw is eerder klein om uitspraken te doen over de impact van de kalk- kalkhennepwanden 2 kalkpleister 1,5 cm
hennep op het binnenklimaat. bestaande vakwerkstructuur waartussen kalkhennep
leempleister 1,5 cm

*n.v.d.r.: anders dan soms gedacht wordt, is uitgeharde kalk niet biodegradeerbaar en door de aanwezigheid van de hydraulische compo-
nenten worden hydratatieproducten gevormd die chemisch gezien sterk afwijken van de oorspronkelijk grondstoffen.

258 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 259

 5.3.10 Cohousingproject Gentbrugge - in-situ gestort

WANDOPBOUW

kalkhennepwand 1 kalkpleister 1,5 cm

betonskelet waartussen kalkhennep 21 cm

houtstructuur waartussen kalkhennep 14 cm

Fig. 5-31: (BAST architects and engineers cv) straatbeeld Tuin van Padua
Foto 5-72 (onderaan): straatbeeld werken Tuin van Padua houtvezelplaat 2,2 cm

dubbel latwerk met gevelpannen / buitenpleister 1,5 cm

Omschrijving kalkhennepwand 2 kalkpleister 1,5 cm

TYPE Het cohousingproject Tuin van Padua met 17 wooneenheden, 1 kantoor en houtstructuur 18 cm aan buitenzijde met in totaal 35 cm kalkhennep
combinatie kalkhennep gemeenschappelijke ruimtes in Gentbrugge is een combinatiebouw waar-
houtvezelplaat 2,2 cm (deze wordt niet geplaatst waar bamboematten voorzien zijn)
verbouwing - nieuwbouw in verschillende kalkhenneptechnieken worden toegepast. Het complex is
FUNCTIE gesitueerd op een kerksite. De gebouwen zijn ingeplant langs één zijde van dubbel latwerk met gevelpannen / bamboematten met buitenpleister 1,5 cm

woonproject de kerk rond een klein gemeenschappelijk groen binnengebied. De kerk kalkhennepwand 3 kalkpleister 1,5 cm
BOUWJAAR wordt als gemeenschappelijke ruimte voor de bewoners mee betrokken in houtstructuur 14 aan de binnenzijde met in totaal 18 cm kalkhennep
aanvang 2019 het project.
bestaande baksteenwand 22 cm
LOCATIE Gezien de verscheidenheid aan bestaande gebouwen en de geldende bouw-
Gentbrugge voorschriften op het terrein waren de architecten verplicht voor ieder
ARCHITECT gebouw een andere, want meer geschikte, kalkhenneptechniek voor te
BAST architects schrijven.
and engineers cv Het gebouw aan de straat dient voorzien te worden van een ondergrondse
AANNEMER parking waardoor om financieel-technische redenen is overgegaan tot een
G-build bv betonstructuur waartegen een houtstructuur met kalkhennep wordt tegen
KALKHENNEPWAND geplaatst.
verschillende types Het gebouw in de tuin is een houtskelet, opgevuld met kalkhennep en voor-
ter plaatse gestort: zien van een afwerking in gevelpannen. De topwoning wordt bepleisterd.
na-isolatie binnenzijde Het bestaande schoolgebouw op het terrein wordt langs de binnenzijde
isolatie buitenzijde geïsoleerd, evenals de kerk ter hoogte van een geïsoleerd bouwelement dat
isolatie tussen houtstructuur in het kerkvolume wordt geplaatst. Fig. 5-32: (BAST architects and engineers cv) detail kalkhennepwand 2, Tuin van Padua
Vloeren worden onder andere met glasschuimgranulaten geïsoleerd, daken
met cellulose, terwijl één plat dak met kalkhennep wordt voorzien. Dit dak
wordt bij wijze van onderzoek gemonitord inzake vochtgedrag. Gebruikerservaring
De bouw van de appartementen was nog niet klaar op het moment van het onderzoek ter plaatse. Er kan dus nog
Beweegredenen geen bewonerservaring meegegeven worden.
De ene initiatiefnemer werkt voor BAST architecten, de ander voor Woon- De kalkhennep wordt deels door de opdrachtgevers zelf geplaatst en deels door de aannemer. De architect heeft
der. Voor beiden was kalkhennep geen onbekende. De aandacht ging in daarom structuren uitgewerkt die ook gemakkelijk en veilig zijn voor de zelfplaatser. Zo doet de houtvezelplaat als
eerste instantie echter uit naar ‘bouwen met zoveel mogelijk natuurlijke verloren bekisting aan de buitenzijde tevens dienst als een bijkomende tijdelijke valbescherming. Een blijvende
materialen’ en ‘socialer wonen’, waarbij ook de leerschool voorop stond bekisting, zoals met houtvezelplaten of bamboematten, versnelt ook het bouwproces.
om beide zaken in een groter project aan te pakken. Zo is er na afweging Omwille van de luchtdichtheid worden voorzieningen getroffen zoals luchtdichte folies ter hoogte van aansluitin-
gekozen voor kalkhennep in zijn vele toepassingen. gen (bijvoorbeeld aan ramen en deuren) en luchtdichte inbouwdozen voor de elektriciteit.

260 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 261

 5.3.11 Woning Diest - prefab blokken

WANDOPBOUW

vloer afwerking nog niet gekend

isolerende dekvloer 20 cm

betonplaat
Foto 5-73: na-isolatie zolder pastorie
Foto 5-74 (onderaan): zijgevel pastorie PE-folie

TYPE Omschrijving
na-isolatie kalkhennepblokken Een oude pastorie uit 1740, in gebruik als eengezinswoning, wordt ge-
tegen binnenzijde wand renoveerd tot een generatiewoning. Omwille van hernieuwde inzichten
FUNCTIE wordt de EPS binnenisolatie uit een eerdere renovatie vervangen door kalk-
generatiewoning hennepblokken. Het dak en de vloeren worden met conventionele materia-
RENOVATIEJAAR len uitgevoerd.
aanvang 2019
LOCATIE Beweegredenen
Diest Het idee om met kalkhennep te werken kwam van de bouwheer. Het ge-
ARCHITECT bruik van petrochemische producten in een oud gebouw voelde voor hem
J-D Architecten bv niet juist aan. Na een jaar van eigen opzoekwerk en een lezing van een
AANNEMER architect over kalkhennep, is er gekozen voor het gebruik van kalkhennep.
HEREA bv De hygrische werking, het ecologische aspect, de thermische inertie, de
KALKHENNEPWAND akoestiek en met dit alles het beloofde aangename binnenklimaat hebben de
2,5 cm leempleister bouwheer over de streep getrokken. Omwille van de plaatsingssnelheid is er
15 cm kalkhennepblokken gekozen voor kalkhennep in blokken.
5 cm losse kalkhennep Oorspronkelijk wilde men de oude bakstenen muren injecteren tegen opstij-
30 cm baksteen gend vocht, maar uitgaande van het vochtbufferende karakter van kalkhen- Foto 5-75: kalkhennepwerken traphal pastorie
nep is besloten dit niet te doen*. De bestaande constructie blijkt ook relatief
droog te zijn. De kalkhennep wordt rechtstreeks op de nieuwe betonplaat kalkhennepwanden leempleister 2,5 cm
geplaatst. Op het gelijkvloers worden ook binnenmuren met kalkhennep- kalkhennepblokken 15 cm
blokken ‘ingepakt’, omdat men verwacht dat de kalkhennep deze muren
kalkhennep los gestort ca. 5 cm
droog houdt*. Bovendien worden zo koudebruggen ter hoogte van aanslui-
baksteen 30 cm
tingen met buitenmuren vermeden. Met deze methode verliest men wel vrij
veel binnenruimte. dak pannen op panlatten
sarkingsysteem met 20 cm PUR, onderdak-, luchtdichtingsfolies en tengellatten
Gebruikerservaring populieren beplanking
Het gebouw was nog niet klaar op het moment van het bezoek ter plaatse.
bestaande dakstructuur

*n.v.d.r.: kalkhennep kan water uit de bakstenen muur absorberen, maar zal daardoor ook PROJECTKOST
slechter isoleren en minder of geen vocht uit de binnenomgeving absorberen. Wanneer kalk-
hennep permanent vochtig is, kan de duurzaamheid in het gedrang komen. Het op voorhand kalkhennepkost 30 à 35 € voor blokken, excl. plaatsing, excl. BTW
vochtvrij maken van de bestaande bakstenen muur bij een na-isolatie wordt dan ook sterk
aanbevolen.

262 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 263

 5.3.12 Gemeenschapslokalen Afsnee - in-situ gestort

WANDOPBOUW

vloer gepolierde gewapende betonplaat op waterkeringsfolie 12 cm

gebitumineerd hennepgranulaat

glasgranulaat 30 cm (na compactering)

Foto 5-76: achtergevel schuur
Foto 5-77 (onderaan): detail kalkhennep schuur filterdoek op aangedamde zand

TYPE Omschrijving
renovatie - kalkhennep Op een erf in Afsnee staat een oude hoeve met een woonhuis, stallingen en
tegen binnenzijde wand een schuur die vermoedelijk uit 1869 dateert. Het geheel van gebouwen is
FUNCTIE opgenomen op de Vlaamse inventarislijst Bouwkundig Erfgoed. De bakste-
gemeenschapslokalen nen schuur met een zadeldak, bestaande uit zes traveeën, wordt momenteel
RENOVATIEJAAR gerenoveerd en krijgt een nieuwe bestemming als gemeenschapshuis. Het
aanvang 2019 gebouw zal onder andere jeugdlokalen en een polyvalente zaal herbergen.
LOCATIE De binnenzijde van de wanden wordt met 15 cm ter plaatse gestorte kalk-
Afsnee hennep geïsoleerd. De plaatsing van de kalkhennep wordt gedaan door de
ARCHITECT jongeren zelf die later gebruik kunnen maken van het gebouw. Zij worden
Caroline Vanhauw daarin bijgestaan door in kalkhennep gespecialiseerde bouwprofessionals.
AANNEMER
Hota cv Gebruikerservaring
zelfbouw m.h.v. Weer-werk Het gebouw was nog niet klaar op het moment van het bezoek ter plaatse.
o.b.v. Woonder cv De architect en aannemer geven hun ervaring van de werf mee:
KALKHENNEPWAND voor de bevestiging van de kalkhennep werd eerst een verticaal en ver-
1,5 cm leempleister volgens een horizontaal latwerk aangebracht tegen de binnenwanden. Ach-
15 à 20 cm kalkhennep teraf gezien was het logischer het latwerk omgekeerd aan te brengen, zodat
30 cm baksteen de bekisting tegen de verticale latten aangebracht kan worden. De horizon- Foto 5-78: kalkhennep schuur
tale latten bemoeilijken het vullen van de vakken met kalkhennep en het
vastzetten van de bekisting op een andere hoogte dan die van de horizontale kalkhennepwanden leempleister 1,5 cm
latten. Voor de langsgevels werd met een OSB-bekisting gewerkt, voor kalkhennep 15 à 20 cm
de kopgevels met een modulaire PVC-systeembekisting, wat eenvoudiger
baksteen 30 cm
bleek te zijn. Oorspronkelijk was er geen afwerking tegen de kalkhennep
dak pannen op panlatten
voorzien, wat de werken heeft bemoeilijkt inzake de bekistingen, de inte-
gratie van de technieken en het later bijwerken van imperfecties. Over deze tengellatten
punten moet goed op voorhand nagedacht worden, wanneer een kalkhen- onderdak houtvezelplaat 8 cm
nepwand niet van een afwerking voorzien wordt. Uiteindelijk is er toch een bestaande en gerenoveerde dakstructuur met mogelijkheid latere isolatie 12 cm
leembepleistering geplaatst. De architecten geven aan dat het plaatsen
ramen en deuren afzelia, dubbele beglazing
arbeidsintensief was, maar zijn blij met het resultaat en overtuigd van het
product kalkhennep.

264 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 265

 5.3.13 Woningcluster Forzée - prefab blokken

WANDOPBOUW

vloer vloerafwerking

dekvloer 8 cm

kalkhennepblokken 30 cm
Foto 5-79: (H. Barbeaux) zuidgevel kalkhennepwoningen
Foto 5-80 (onderaan): (H. Barbeaux) detail zuidgevel kalkhennepwoningen gewapende betonplaat op water- en radonwerende folie

Omschrijving
TYPE Op een heuvel in Forzée worden tien koopwoningen en een gemeenschap-
nieuwbouw - kalkhennepblokken pelijke ruimte gebouwd. Door het ontwerp en de wijze van inplanting wordt
tussen paal- en balkstructuur de bestaande heuvel visueel zo weinig als mogelijk verstoord. Omgekeerd
FUNCTIE worden vanuit de woningen de vergezichten maximaal aangesproken. De
woonproject woningen hebben open en zonovergoten terrassen aan de zuidkant vooraan
BOUWJAAR en beschutte terrassen onder het maaiveldniveau aan de achterkant.
start 2019 De houten paal- en balkstructuur wordt ingevuld met twee lagen kalkhen-
LOCATIE nepblokken van elk 20 cm dik. Dragende binnenwanden zijn in silicaatsteen
Forzée uitgevoerd. Zij geven extra massa en structurele stijfheid aan de gebouwen.
ARCHITECT De vloer is met kalkhennepblokken geïsoleerd, het dak met cellulose.
A-Lien Architectes
AANNEMER Beweegredenen
PBCO srl Zowel de architect als de aannemer werken voor dit project een eerste keer
KALKHENNEPWAND met kalkhennep in de vorm van blokken. Deze keuze is door beide partijen
1,5 leempleister samen gemaakt. De architect en aannemer hebben een voorkeur voor lokale
2 x 20 cm kalkhennepblokken en ecologische bouwmaterialen. Verder zien ze in kalkhennep het voordeel
tussen paal- en balkstructuur van de thermische inertie die ontbreekt bij een klassieke houtskeletbouw.
1,5 cm kalkpleister Ook de vochtregulerende eigenschappen en de ecologische aspecten van
kalkhennep spreken hen aan. De architect wilde sowieso een monolithische Foto 5-81: kalkhennepwerken woningcluster
buitenmuur toepassen omwille van de zogenaamde ‘ademende’ eigenschap-
pen. kalkhennepwanden leempleister 1,5 cm
kalkhennepblokken 2 x 20 cm tussen paal- en balkstructuur 20 cm
Gebruikerservaring kalkpleister 1,5 cm
In de beginfase vergt het plaatsen van de blokken meer tijd, omdat het niet
dak dakafwerking met onderdakfolie op houten beplanking
gekend is. Na verloop van tijd verloopt de plaatsing sneller. De blokken zijn
niet altijd even maatvast. De binnenzijde wordt door de aannemer steeds houten structuur 30 cm waartussen cellulose
gelijk gehouden. De dragende structuur, de keerwanden, de sokkels in cel- dampscherm
lenbeton en de wijze van het plaatsen van de blokken in 2 x 20 cm zijn goed latwerk
op elkaar afgestemd, wat de bouwwerken vereenvoudigt. Door de twee
dampopen plaatafwerking
lagen blokken geschrankt te plaatsen, worden koudebruggen ter hoogte van
de voegen vermeden. ramen en deuren aluminium, 2-voudige beglazing zuidgevel, 3-voudige beglazing andere gevels

266 hoofdstuk 5 - Projecten hoofdstuk 5 - Projecten 267

 Nawoord

In een wereld in transformatie moet ook de bouw-
sector, gedreven door klimaatverandering en schaarste
aan grondstoffen, op zoek naar nieuwe bouwmetho-
des en technieken. Kalkhennep als bouwmateriaal kan
mogelijk één van de vele schakels zijn in deze keten
van vernieuwing. Niet alleen omwille van zijn ecolo-
gische eigenschappen, maar onder andere ook dankzij
zijn hygrothermische eigenschappen begint kalkhennep
wereldwijd voet aan de grond te krijgen. Meer en meer
onderzoek en expertise geven een steeds betere kijk op
de mogelijkheden en beperkingen van dit bouwmate-
riaal. Nieuwe ontwikkelingen in toepassingsmethodes
van kalkhennep staan dan ook niet stil.
In België zijn intussen ruim 100 kalkhennepgebouwen
gerealiseerd, waarvan een groot aantal in Vlaanderen.
Zowel in nieuwbouw als renovaties wordt kalkhennep
in prefab blokken of panelen verwerkt of ter plaatse
gestort, gespoten of ingeblazen. Snellere bouwmethodes
worden onderzocht.
Een regelgevend kader voor de toepassing van kalkhen-
nep in gebouwen is in België momenteel nog niet voor-
zien. Vanuit het VLAIO-TETRA-project ‘Kalkhennep.
Ontwikkeling van ontwerp- en uitvoeringsondersteu-
ning voor de toepassing van kalkhennep in de Vlaamse
bouwsector’ zijn in deze gids ontwerp- en uitvoerings-
richtlijnen voor kalkhennep in wanden uitgewerkt als
ruggensteun voor bouwactoren die met kalkhennep aan
de slag willen gaan. De hygrothermische eigenschap-
pen van het materiaal zijn daarbij extra belicht. In een
eventueel vervolgonderzoek kunnen onder andere de
volgende aspecten aan bod komen:
1. W at zijn mogelijkheden en beperkingen voor de
toepassing van kalkhennep in vloeren en in (zowel
platte als hellende) daken?
2. Welke variantes op de samenstelling en welke nieu-
we productievormen en toepassingswijzen kunnen
ontwikkeld worden?
Kan daarbij de droging versneld worden? Kan de
krimp beperkt worden? Kan de plaatsing vereenvou-
digd worden? …
3. Kan er een normering opgesteld worden waaraan een
bepleistering moet voldoen om de compatibiliteit
met kalkhennep te verzekeren?
4. Hoe kan kalkhennep verwerkt worden na afbraak of
ontmanteling?
5. Welke levensduur kan te verwachten zijn voor een
kalkhenneptoepassing in een gebouw? Door welke
factoren wordt dit beïnvloed?
6. ...
Deze gids is alvast een eerste aanzet.

Foto H. Barbeaux
268 nawoord nawoord 269
 Referenties
[1] W. Stanwix en A. Sparrow, The Hempcrete Book: Designing and Building with Hemp-lime,
Cambridge: Green Books, 2014.
[2] R. Walker en S. Pavia, “Impact of water retainers in the strength, drying and setting of lime
hemp concrete,” Bridge and Concrete Research in Ireland, Dublin, 2012.
[3] M. Singh, D. Nitin Mamania en V. Shinde, „The scope of hemp (Cannabis sativa L.) use in
Historical conservation in India,” Indian Journal of Traditional Knowledge, 2018.
[4] S. Allin, Building with Hemp, County Kerry: Seed Press, 2012.
[5] B. Boyeux en C. Eichwald, Construire en Chanvre. Règles professionnelles d’exécution, Paris:
SEBTP, 2012.
[6] H. van der Vorst, M. Harmsen en R. Borgers, Handboek Bouwen met kalkhennep, Rotterdam:
SBRCURnet, 2018.
[7] A. van der Hallen, Interviewee, Werfuitvoering Aarschot. [Interview]. 13 04 2019.
[8] Construire en chanvre, https://www.construire-en-chanvre.fr. [Geopend 03 07 2019].
[9] F. Collet, “Caractérisation hydrique et thermique de matériaux de génie civil à faibles impacts
environnementaux,” Ph.D. thesis, INSA de Rennes, 2004.
[10] H. Vanwildemeersch, Interviewee, Workshop Woonder. [Interview]. 16 11 2018.
[11] A. Coutelas, G. Godard, P. Blanc en A. Person, “Les mortiers hydrauliques : synthèse biblio-
graphique et premiers résultats sur des mortiers de Gaule romaine,” ArchéoSciences, revue
d’Archéométrie, vol. 28, pp. 127-139, 2004.
[12] T. de Maeseneer en H. Vanwildemeersch, Interviewees, Werfuitvoering Afsnee. [Interview].
26 03 2019.
[13] C. Gross en P. Walker, “Racking performance of timber studwork and hemp-lime walling,”
Construction and Building Materials, vol. 66, pp. 429-435, 2014.
[14] “NBN EN ISO 10456: Bouwmaterialen en bouwwaren - Hygrothermische eigenschappen -
Getabelleerde ontwerpwaarden en procedures voor de bepaling van de opgegeven en nuttige
thermische waarden,” 2007.
[15] WTCB, “Technische voorlichting nr. 257. Bepleisteringen op buitenisolatie (ETICS),” WTCB,
2016.
[16] T. Yates, “Final Report on the Construction of the Hemp Houses at Haverhill, Suffolk,” Wat-
ford: BRE, 2002.
[17] Vlaanderen - Departement Landbouw en Visserij, “Melding van de intentie tot hennepteelt,”
https://lv.vlaanderen.be/nl/plant/akkerbouw/melden-van-teeltintentie-hennep. [Geopend 02
07 2019].
[18] G. Verbeeck, “Bouwfysica en installaties 3. Deel: vochtbeheersing in gebouwen”, (2015-
2016), Hasselt: Universiteit Hasselt, 2015.
[19] P.-J. Jacobs, Interviewee, Workshop studenten plaatsen kalkhennep. [Interview]. 04 11 2019.
[20] E. Snauwaert en G. Ghekiere, “Groene grondstoffen. Industriële hennep. Cannabis sativa
sativa L,” Inagro, 2011.
[21] Epbd, http://www.epbd.be/. [Geopend 29 06 2020].
[22] F. Collet, J. Chamoin, S. Pretot en C. Lanos, “Comparison of the hygric behaviour of three
hemp concretes,” Energy and Buildings, vol. 62, pp. 294-303, 2013.
[23] E. Gourlay, P. Glé, S. Marceau, C. Foy en S. Moscardelli, “Effect of water content on the
acoustical and thermal properties of hemp,“ Construction and Building Materials, vol. 139,
513-523, 2017.
[24] O. Kinnane, A. Reilly, J. Grimes, S. Pavia en R. Walker, “Acoustic absorption of hemp-lime
construction,” Construction and Building Materials, vol. 122, pp. 674-682, 2016.
270 referenties
[25] W. Jordan, Interviewee, Telefoongesprek kalk. [Interview]. 07 11 2018.
[26] P. Glé , L. Arnaud en E. Gourdon, “Acoustical properties of materials made of vegetable parti-
cles with several scales of porosity,” Applied Acoustics, vol. 72, pp. 249-259, 2011.
[27] Y. Florentin, D. Pearlmutter, B. Givoni en E. Gal, “A life-cycle energy and carbon analysis of
hemp-lime bio-composite building materials,” Energy and Buildings, vol. 156, pp. 293-305,
2017.
[28] A. Evrard, S. Dubois en F. Lebeau, “Hygrothermal modelling of Lime-Hemp concrete used as
building material and indoor climate buffering characterization,” International Conference of
Agricultural Engineering, Valencia, 2012.
[29] A. Evrard, “Transient hygrothermal behaviour of Lime-Hemp Materials,“ Ph.D. thesis, Universi-
té Catholique de Louvain, Louvain-la-Neuve, 2008.
[30] M.-P. Boutin, C. Flamin, S. Quinton en G. Gosse, “Etude des caractéristiques environnemen-
tales du chanvre par l’analyse de son cycle de vie,” Ministère de l’agriculture et de la pêche,
2006.
[31] C. de Bellefroid, Interviewee, Bedrijfsbezoek IsoHemp. [Interview]. 13 05 2019.
[32] L. François, “Hoe kan men de thermische-opslagcapaciteit van gebouwen verhogen?,” WT-
CB-Dossiers 2014/3.2, 2014.
[33] Vlaanderen - Departement Omgeving, “Fiches ‘Bouw Gezond,” https://www.lne.be/fi-
ches-bouw-gezond. [Geopend 15 01 2020].
[34] Vlaams Energieagentschap, https://www.energiesparen.be/EPB-pedia/EPB-regelgeving/Mi-
nistriële Besluiten. [Geopend 07 2020].
[35] IsoHemp, www.isohemp.com. [Geopend 11 03 2020].
[36] G. Delannoy, S. Marceau, P. Glé, E. Gourlay, M. Guéguen-Minerbe, D. Diafi, I. Nour, S. Amzi-
ane en F. Farcas, “Aging of hemp shiv used for concrete,” Materials and Design, vol. 160, pp.
752-762, 2018.
[37] WTCB, “Technische voorlichting nr. 243. Gevelbekledingen uit hout en plaatmaterialen op
basis van hout,” WTCB, 2011.
[38] A. Arizzi, M. Brümmer, I. Martin-Sanchez, G. Cultrone en H. Viles, “The Influence of the Type
of Lime on the Hygric Behaviour and Bio-Receptivity of Hemp Lime Composites Used for Ren-
dering Applications in Sustainable New Construction and Repair Works,” PLOS ONE 10(5),
e0125520, 2015.
[39] F. Danckaert, P. Verbeke, L. Delanote en K. De Cubber, “Inleiding tot de biologische teelt van
hennep,” PCBT vzw, 2006.
[40] S. Roels, E. Vereecken, P. Steskens, X. Loncour, A. Acke en J. Wijnants, „Binnenisolatie van
buitenmuren,” KULeuven-VEA-WTCB, 2012.
[41] Grow2Build, “De vezelteelt van vlas en hennep. Praktische gids voor de teler,” http://www.
grow2build.eu/images/stories/Brochures/nieuw/NL_Brochure%20teelt_webversie.pdf. [Geo-
pend 03 07 2019].
[42] BCB Tradical, https://www.bcb-tradical.com/. [Geopend 03 07 2019].
[43] Hempflax, https://www.hempflax.com/hennepplant/. [Geopend 03 07 2019].
[44] Japanhemp, http://www.japanhemp.org/en/miasahouse.htm. [Geopend 04 07 2019].
[45] “NBN EN 459-1. Bouwkalk - Deel 1: Definities, specificaties en conformiteitscriteria,” 2015
[46] P.-J. Jacobs, Interviewee, Bedrijfsbezoek PUUR Bouwen. [Interview]. 13 02 2019.
[47] Chanvribloc, http://chanvribloc.com/. [Geopend 29 06 2020].
[48] L. Arnaud en E. Gourlay, “Experimental study of parameters influencing mechanical proper-
ties of hemp concretes,” Construction and Building Materials, vol. 28, 50-56, 2012.
referenties 271
[49] K. van Balen, B. van Bommel, R. van Hees, M. van Hunen, J. van Rhijn and M. van Rooden,
Kalkboek. Het gebruik van kalk als bindmiddel voor metsel- en voegmortels in verleden en
heden, Zeist, 2003.
[50] V. Cerezo, “Propriétés mécaniques, thermiques et acoustiques d’un matériau à base de par-
ticules végétales: approche expérimentale et modélisation théorique,” Ph.D. thesis, L’Institut
National des Sciences Appliquées de Lyon, 2005.
[51] E. A. J. Hirst, P. Walker, K. A. Paine en T. Yates, “Characteristics of low-density hemp-lime
building materials,” Proceedings of the Institution of Civil Engineers - Construction Materials,
vol. 165, pp. 15-23, 2012.
[52] N. Holcroft en A.D. Shea, “Effect of compaction on moisture buffering of hemp-lime insulati-
on,” Academic Journal of Civil Engineering, vol. 33, pp. 542-546, 2015.
[53] C. Rode, B. Time, R. Peuhkuri, K. Svennberg en T. Ojanen, “Moisture buffer value of building
materials,” ASTM International, vol. 4, no. 5, 2007.
[54] T. Colinart, D. Lelievre en P. Glouannec, “Experimental and numerical analysis of the transient
hygrothermal behavior of multilayered hemp concrete wall,” Energy and Buildings, vol. 112,
pp. 1-11, 2015.
[55] A. D. Tran Le, C. Maalouf, T. H. Mai, E. Wurtz en F. Collet, “Transient hygrothermal behaviour
of a hemp concrete building envelope,” Energy and Buildings, vol. 42, pp. 1797-1806, 2010.
[56] T. Pierre, R. Walker en S. Pavía, “Moisture transfer and thermal properties of hemp–lime con-
cretes,” Construction and Building Materials, vol. 64, pp. 270-276, 2014.
[57] T. Colinart en P. Glouannec, “Measurement of Thermal Properties of Biosourced Building
Materials,” International Journal of Thermophysics, vol. 35, pp. 1832-1852, 2013.
[58] B. Moujalled, Y. Aït Ouméziane, S. Moissette, M. Bart, C. Lanos en D. Samri, “Experimental
and numerical evaluation of the hygrothermal performance of a hemp lime concrete building:
A long term case study,” Building and Environment, vol. 136, pp. 11-27, 2018.
[59] P. B. de Bruijn, K.-H. Jeppsson, K. Sandin en C. Nilsson, “Mechanical properties of lime–
hemp concrete containing shives and fibres,” Biosystems Engineering, vol. 103, pp. 474-479,
2009.
[60] R. Walker, S. Pavia en R. Mitchell, “Mechanical properties and durability of hemp-lime concre-
tes,” Construction and Building Materials, vol. 61, pp. 340-348, 2014.
[61] “NBN-EN 335:2013en. Duurzaamheid van hout en op hout gebaseerde producten - Ge-
bruiksklassen: Definities, toepassing op massief hout en op houtachtige plaatmaterialen,”
2013.
[62] UVCW, “Villers-le-Bouillet: nouvelle maison communale passive en béton chaux-chanvre,”
UVCW - Bonnes Pratiques, no. 880, 2013.
[63] I. Dirkx en Y. Grégoire, “Specificaties voor pleistermortels,” WTCB-Dossiers 2/2010 - Katern
nr. 9, 2010.
[64] I. Dirkx en Y. Grégoire, “CE-markering van bouwkalk,” WTCB-Dossiers 4/2008 - Katern nr. 4,
2009.
[65] WTCB, “Technische voorlichting nr. 246. Na-isolatie van spouwmuren door het opvullen van
de luchtspouw,” WTCB, Brussel, 2012.
[66] WTCB, “Technische voorlichting nr. 250. Overzicht referentiedetails ingegraven constructies,”
WTCB, Brussel, 2014.
[67] WTCB, “Technische voorlichting nr. 251. Thermische isolatie van hellende daken,” WTCB,
Brussel, 2014.
[68] WTCB, “Technische voorlichting nr. 255. Luchtdichtheid van gebouwen,” WTCB, Brussel,
2015.
[69] FOD Economie België, “STS-04. Hout en plaatmaterialen op basis van hout. STS 04.1. Struc-
tuurhout. STS 04.2. Schrijnwerkhout,” FOD Economie België, Brussel, 2008.
272 referenties
[70] FOD Economie België, “STS 23-1. Houtskeletconstructies,” FOD Economie België, Brussel,
2015.
[71] FOD Economie België, “STS 04. Hout en plaatmaterialen op basis van Hout. STS 04.3. Be-
handelingen van het hout,” FOD Economie België, Brussel, 2009.
[72] FOD Economie België, “STS 31.5. Curatieve behandeling. Hout en metselwerk,” FOD Econo-
mie België, Brussel, 1997.
[73] “ISO 9869-1:2014. Thermal insulation - Building elements - In-situ measurement of thermal
resistance and thermal transmittance - Part 1: Heat flow meter method,” 2014.
[74] “ISO 7730:2005. Ergonomics of the thermal environment - Analytical determination and inter-
pretation of thermal comfort using calculation of the PMV and PPD indices and local thermal
comfort criteria,” 2005.
[75] “NBN EN 1995-1-1. Eurocode 5: Ontwerp en berekening van houtconstructies - Deel 1-1: Al-
gemeen - Gemeenschappelijke regels en regels voor gebouwen,” Bureau voor Normalisatie,
Brussel, 2015.
[76] WTCB, “Waterdichte en goed geïsoleerde muurvoeten: toegankelijk voor iedereen
2014/01.06,” WTCB-Contact nr. 41, 2014.
[77] “EN 636: 2012+A1. Plywood - Specifications,” Bureau voor Normalisatie, Brussel, 2015.
[78] Unesco, “Grotten van Ellora,” https://www.unesco.nl/nl/erfgoed/grotten-van-ellora. [Geopend
26 05 2020].
[79] E. Latif, M. Lawrence, A. Shea en P. Walker, “Moisture buffer potential of experimental wall
assemblies incorporating formulated hemp-lime,” Building and Environment, vol. 93, pp. 199-
209, 2015.
[80] A. Piot, T. Béjat, A. Jay, L. Bessette, E. Wurtz en L. Barnes-Davin, “Study of a hempcrete wall
exposed to outdoor climate: Effects of the coating,” Construction and Building Materials, vol.
139, pp. 540-550, 2017.
[82] F. Collet en S. Pretot, “Thermal conductivity of hemp concretes: Variation with formulation,
density and water content,” Construction and Building Materials, vol. 65, pp. 612-619, 2014.
[83] O. Gerin, G. Flamant en N. Heijmans, “Warmtecapaciteit van isolatiematerialen en risico op
oververhitting,” WTCB-Dossiers 3/2010 - Katern nr. 6, 2010.
[84] P. Bouloc, Hemp: Industrial Production and Uses, CABI, 2013.
[85] La Chanvrière, http://lachanvriere.com/une-histoire-d-homme-et-de-volonte/. [Geopend 25
06 2020].
[86] S. Pennemans, “Prefab kalkhennepelementen in de bouwpraktijk,” Masterthesis, Universiteit
Hasselt, 2019.
[87] B. D’Haese en M. Hendrickx, Interviewees, Bedrijfsbezoek Exie. [Interview]. 24 01 2020.
[88] K. Ip, A. Miller, “Life cycle greenhouse gas emissions of hemp–lime wall constructions in the
UK,” Resources, Conservation and Recycling, vol. 69, pp. 1-9, 2012.
[89] L. Zampori, G. Dotelli en V. Vernelli, “Life Cycle Assessment of Hemp Cultivation and Use of
Hemp-Based Thermal Insulator Materials in Buildings,” Environmental, Science & Technology,
vol. 47, pp. 7413-7420, 2013.
[90] C. Niyigena, S. Amziane en A. Chateauneuf, “Multicriteria analysis demonstrating the impact
of shiv on the properties of hemp concrete,” Construction and Building Materials, vol. 160,
pp. 211-222, 2018.
[91] J. Chamoin, “Optimisation des propriétés (physiques, mécaniques et hydriques) de bétons de
chanvre par la maîtrise de la formulation,” Ph.D. thesis, INSA de Rennes, 2013.
[92] A. Shea, M. Lawrence en P. Walker, “Hygrothermal performance of an experimental hemp–
lime building,” Construction and Building Materials, vol. 36, pp. 270-275, 2012.
referenties 273
[93] T. Colinart, P. Glouannec en P. Chauvelon, “Influence of the setting process and the formula-
tion on the drying of hemp concrete,” Construction and Building Materials, vol. 30, pp. 372-
380, 2012.
[94] J. Williams, M. Lawrence en P. Walker, “The influence of the casting process on the internal
structure and physical properties of hemp-lime,” Materials and Structures, vol. 50:108, 2017.
[95] Y. Jiang, M. Lawrence , M. Ansell en A. Hussain, “Cell wall microstructure, pore size distributi-
on and absolute density of hemp shiv,” Royal Society Open Science, vol. 5:171945, 2018.
[96] T.T. Nguyen, V. Picandet, S. Amziane en C. Baley, “Influence of compactness and hemp hurd
characteristics on the mechanical properties of lime and hemp concrete,” Organic materials
for construction, vol. 13, pp. 1039-1050, 2009.
[97] Ö. Cizer, K. Van Balen en D. Van Gemert, “Competition Between Hydration and Carbonation
in Hydraulic Lime and Lime-Pozzolana Mortars,” Advanced Materials Research, vol. 133-134,
pp. 241-246, 2010.
[98] A. Evrard en A. De Herde, “Bioclimatic envelopes made of lime and hemp concrete,” CISBAT,
Lausanne, 2005.
[99] E. Gourlay en L. Arnaud, “Comportement hygrothermique des murs de béton de chanvre,”
Congrès SFT, Le Touquet, 2010.
[100] BUtgb, http://www.butgb.be/. [Geopend 10 07 2020].
[101] A.S. Nordby en A.D. Shea, “Building materials in the operational phase: Impacts of Direct
Carbon Exchanges and Hygrothermal Effects,” Journal of Industrial Ecology, vol. 17(5), pp.
763-776, 2013.
[102] S. Pretot, F. Collet en C. Garnier, “Life cycle assessment of a hemp concrete wall: Impact of
thickness and coating,” Building and Environment, vol. 72, pp. 223-231, 2014.
[103] H. M. Van der Werf, “Life cycle analysis of field production of fibre hemp, the effect of produc-
tion practices on environmental impacts.” Euphytica, vol. 140(1-2), pp. 13-23, 2004.
[104] Puur Bouwen, http://puur-bouwen.be/nl. [Geopend 14 07 2020].
[105] Exie, https://exih2.be/nl/. [Geopend 14 07 2020].
[106] S. Benfratello, C. Capitano, G. Peri, G. Rizzo, G. Scaccianoc en G. Sorrentino, “Thermal and
structural properties of a hemp–lime biocomposite,” Construction and Building Materials, vol.
48, pp. 745-754, 2013.
[107] A. Fabbri en F. McGregor, “Impact of the determination of the sorption-desorption curves
on the prediction of the hemp concrete hygrothermal behaviour,” Construction and Building
Materials, vol. 157, pp. 108-116, 2017.
[108] A. D. Tran Le, D. Samri, O. Douzane, G. Promis, T.T. Nguyen, T. Langlet, “Effect of temperatu-
re dependence of sorption on hygrothermal performance of a hemp concrete building envelo-
pe,” 2018.
[109] T. Colinart en P. Glouanec, “Temperature dependence of sorption isotherm of hygroscopic
building materials. Part 1: Experimental evidence and modeling,” Energy and Building, vol.
139, pp. 360-370, 2017.
[110] F. Collet, M. Bart, L. Serres en J. Miriel, “Porous structure and water vapour sorption of
hemp-based materials,” Construction and Building Materials, vol. 22, pp. 1271-1280, 2008.
[111] M. Stefanidou, M. Assael, K. Antoniadus en G. Matziaroglou, “Thermal Conductivity of Buil-
ding Materials Employed in the Preservation of Traditional Structures,“ International Journal of
thermophysics, vol. 31, pp. 844-851, 2010.
[112] Y. Diquélou, E. Gourlay, L. Arnaud en B. Kurek, “Influence of binder characteristics on the
setting and hardening of hemp lightweight concrete,” Construction and Building Materials,
vol. 112, pp. 506-517, 2016.
[113] A. Reilly en O. Kinnane, “The Thermal Behaviour and Embodied Energy of Hemplime Con-
struction,” International Conference for Sustainable Design of the Built Environment, Londen,
2017.
274 referenties
[114] WTCB, “Bétons légers chaux-chanvre projetables pour le bâtiment: Rapport scientifique et
technique après 24 mois,” WTCB, 2010.
[115] A. Tilmans en T. De Mets, “Dampopen wanden: een alternatief voor ventilatie?,” WTCB-Dos-
siers 2017/2.13, 2017.
[116] WTCB, “Technische voorlichting nr. 258. Praktische gids voor de basisventilatiesystemen
voor woongebouwen,” WTCB, Brussel, 2016.
[117] S. Marceau, P. Glé, M. Gueguen, E. Gourlay, S. Moscardelli, I. Nour, S. Amziane en L. Abdel-
laoui, “Assessment of the durability of bio-based insulating materials,” Academic Journal of
Civil Engineering, vol. 33(2), pp. 198–202, 2015.
[118] A. Tilmans, P. Steskens, S. Roels en E. Vereecken, “Isolatie langs de binnenzijde van bestaan-
de muren: diagnose,” WTCB-Dossiers 2012/4.16, 2013.
[119] C. Magwood, Essential Hempcrete Construction. The complete step-by-step guide, Gabriola
Island: New Society Publishers, 2016.
[120] S. Marceau, P. Glé, M. Guéguen-Minerbe, E. Gourlay, S. Moscardelli, I. Nour en S. Amziane,
“Influence of accelerated aging on the properties of hemp concrete,” Construction and Buil-
ding Materials, vol. 139, pp. 5024-530, 2016.
[121] “NBN EN 14250. Houtconstructies - Producteisen voor vooraf vervaardigde dragende delen
met metalen hechtplaten,” Bureau voor Normalisatie, Brussel, 2010.
[122] “NBN EN 998-1:2016. Specification for mortar for masonry - Part 1: Rendering and plastering
mortar,” Bureau voor Normalisatie, Brussel, 2016.
[123] “NBN EN 16383:2016. Thermal insulation products for building applications - Determination
of the hygrothermal behaviour of external thermal insulation composite systems with renders
(ETICS),” Bureau voor Normalisatie, Brussel, 2016.
[124] “NBN B 62-400:2016. Hygrothermische eigenschappen van gebouwen - Bepaling van de
weerstand tegen hygrothermische belasting van op buitenisolatie gekleefde harde bekledin-
gen - Beproevingsmethode,” Bureau voor Normalisatie, Brussel, 2016.
[125] L. Bessette, B. Trémerie, T. Béjat, A. Piot en A. Jay, L. Barnes-Davin, “Study the development
of mould on prompt natural cement-based hemp concrete,” Academic Journal of Civil Engi-
neering, vol. 33(2), pp. 142–148, 2015.
[126] F. Collet, M. Bart, L. Serres en J. Mireil, “Porous structure and water vapour sorption of
hemp-based materials,” Construction and Building Materials, vol. 22, pp. 1271-1280, 2008.
[127] F. Collet en S. Pretot, “Experimental highlight of hygrothermal phenomena in hemp concrete
wall,” Building and Environment, vol. 82, pp. 459-466, 2014.
[128] C. Ingrao, A. Lo Giudice, J. Bacenetti, C. Tricase, G. Dotelli, M. Fiala, V. Siracusa en C.
Mbohwa “Energy and environmental assessment of industrial hemp for building applications:
A review,” Renewable and Sustainable Energy Reviews, vol. 51, pp. 29-42, 2015.
[129] UNEP SBCI, “Buildings and Climate Change: Summary for Decision-Makers,” UNEP, 2009.
[130] Bouwkroniek, “Isolatiesector kreunt onder tekort aan grondstoffen,” 17/05/2017, https://www.
bouwkroniek.be/article/isolatiesector-kreunt-onder-tekort-aan-grondstoffen.14484.
[Geopend 03 01 2018].
[131] C. Maalouf, A.D.T. Le, S.B. Umurigirwa, M. Lachi en O. Douzane, “Study of hygrothermal
behaviour of a hemp concrete building envelope under summer conditions in France”, Energy
and Buildings, vol. 77, pp. 48–57, 2014.
[132] Debacker, W., K. Allacker, F. De Troyer, A. Janssen, L. Delem, K. Peeters, L. De Nocker, C.
Spirinckx en J. Van Dessel, “Milieugerelateerde materiaalprestatie van gebouwelementen,”
OVAM, Mechelen, 2012.
[133] L. Wastiels en L. Delem, “Bepalen van de milieuprestatie van gebouwen met de TOTEM-tool
2018/2,” WTCB-Contact nr. 58, 2018.
[134] BCB Tradical, “Bétons Chanvre Tradical,” 2016.
referenties 275
[135] P. Tronet, T. Lecompte, V. Picandet en C. Baley, “Study of lime hemp concrete (LHC) - Mix
design, casting process and mechanical behaviour,” Cement and Concrete Composites, vol.
67, pp. 60-72, 2016.
[136] T.T. Nguyen, V. Picandet, P. Carre, T. Lecompte, S. Amziane en C. Baley, “Effect of compac-
tion on mechanical and thermal properties of lime hemp concrete,” Environmental and Civil
Engineering, vol. 14, pp. 545-560, 2010.
[137] Bauklimatik Dresden, “Delphin 6.1” [Computer Software], www.bauklimatik-dresden.de/
delphin. (n.d.).
[138] C. Rode, R.H. Peuhkuri, L.H. Mortensen, K.K. Hansen, B. Time, A. Gustavsen, T. Ojanen, J.
Ahonen, K. Svennberg, J. Arfvidsson en L.-E. Harderup, “Moisture Buffering of Building Mate-
rials,” Technical University of Denmark, 2006.
[139] T. De Mets, A. Tilmans, E. Vereecken en S. Roels, “Capillair actieve isolatiesystemen: een
innovatieve oplossing voor binnenisolatie?,” WTCB-Contact 2019/5, 2019.
[140] S. Verbeke, “Thermal inertia in dwellings: Quantifying the relative effects of building thermal
mass on energy use and overheating risk in a temperate climate,” Ph.D. thesis, Universiteit
Antwerpen, 2017.
[141] M. Zhang, M. Qin en Z. Chen,” Moisture Buffer Effect and its Impact on Indoor Environment,”
Procedia Engineering, vol. 205, pp. 1123–1129, 2017.
[142] F. Collet en S. Pretot, “Experimental investigation of moisture buffering capacity of sprayed
hemp concrete,” Construction and Building Materials, vol. 36, pp. 58-65, 2012.
[143] Agence Qualité Construction, “Isolants biosourcés: points de vigilance,” 2016.
[144] European Commission, “The European Green Deal: Communication from the commission
to the european parliament, the european council, the council, the european economic and
social committee and the committee of the regions,” 2019.
[145] T.T. Nguyen, “Contribution à l’étude de la formulation et du procédé de fabrication d’éléments
de construction en béton de chanvre,” Ph.D. thesis, Université de Bretagne Sud, 2014.
[146] L. Sinka, L. Radina, G. Sahmenko, A. Korjakins en D. Bajare, “Enhancement of lime-hemp
concrete properties using different manufacturing technologies”, Academic Journal of Civil
Engineering, vol. 33(2), pp. 301–308, 2015.
[147] V. Picandet, P. Tronet, T. Colinart, T. Lecompte en A. Choinska, “Permeability and thermal
conductivity of pre-cast lime and hemp concrete”, Academic Journal of Civil Engineering, vol.
33(2), pp. 173-181, 2015.
[148] P. de Bruijn en P. Johansson, “Moisture fixation and thermal properties of lime–hemp concre-
te,” Construction and Building Materials, vol. 47, pp. 1235–1242, 2013.
[149] L. Arnaud, “Comparative study of hygro thermal performances of building materials,” in: Proc.
11th Int. Conf. Non-Conv. Mater. Technol., Bath, UK, 2009.
[150] D. Maskell, C.F. da Silva, K. Mower, C. Rana, A. Dengel, R.J. Ball, M.P. Ansell, P. Walker en
A. Shea, “Properties of bio-based insulation materials and their potential impact on indoor air
quality,” Academic Journal of Civil Engineering, vol. 33(2), pp. 156-163, 2015.
[151] U. Dhakal, “The effect of different mix proportions on the hygrothermal performance of hemp-
crete in the canadian context,” Masterthesis, Ryerson University, Toronto, 2016.
[152] M.M.I. Alam, “Hygrothermal Performance of Hempcrete Infill Wall Systems in Cold Climates,”
Masterthesis, University of Manitoba, Winnipeg, 2020.
[153] A. Tilmans en G. Flamant, “Warmtegeleidbaarheid en markering van isolatiematerialen,” WT-
CB-Dossiers 2018/3.11, 2018.
[154] Vlaams Energieagentschap, ”Basisprincipes van de rekenmethode,” www.energiesparen.be/
EPB-pedia/rekenmethode/basisprincipes. (n.d.).
[155] Vlaams Energieagentschap, “De warmtegeleidbaarheid (λ) van een materiaal,” www.ener-
giesparen.be/EPB-pedia/materialen/warmtegeleidbaarheid. (n.d.).
276 referenties
[156] E. Gourlay, P. Glé, C. Foy, S. Marceau en S. Moscardelli, “Impact of the water content of
hemp concretes on their thermal and acoustical properties,” Academic Journal of Civil Engi-
neering, vol. 33(2), pp. 430-436, 2015.
[157] M. Zhang, M. Qin, C. Rode en Z. Chen, “Moisture buffering phenomenon and its impact on
building energy consumption,” Applied Thermal Engineering, vol. 124, pp. 337–345, 2017.
[158] S. Dubois, A. Evrard en F. Lebeau, “Modeling the hygrothermal behavior of biobased con-
struction materials,” Journal of Building Physics, vol. 38, pp. 191–213, 2014.
[159] T. Colinart, P. Glouannec, T. Pierre, P. Chauvelon en A. Magueresse, “Experimental Study on
the Hygrothermal Behavior of a Coated Sprayed Hemp Concrete Wall,” Buildings, vol. 3(1),
pp. 79-99, 2013.
[160] O.F. Osanyintola en C.J. Simonson, ”Moisture buffering capacity of hygroscopic building ma-
terials: Experimental facilities and energy impact,” Energy and Buildings, vol. 38, pp. 1270–
1282, 2006.
[161] Énergie+, “Inertie thermique,” energieplus-lesite.be/theories/enveloppe9/autres-phenome-
nes-thermiques/inertie-thermique. (n.d.).
[162] V. Vanwelde, “Het thermische comfort in de zomer handhaven 2017/4,” WTCB-Contact nr.
56, 2017.
[163] D. De Bock, “Brandpreventie: een must voor de bouwsector. Wat je absoluut moet weten
2019/1,” WTCB-Contact nr. 61, 2019.
[164] “Basisnormen voor de preventie van brand en ontploffing (Koninklijk Besluit van 7 juli 1994,
gewijzigd bij Koninklijk Besluit van 7 december 2016),” Brussel, 2017.
[165] L. Wastiels, “Milieuprestatie van gebouwen: een introductie tot LCA,” WTCB-Webinars voor
bouwbedrijven nr. 13, 2020, https://www.wtcb.be/. [Geopend 01 09 2020].
[166] WTCB, “Technische voorlichting nr. 224. Waterwerende oppervlaktebehandeling,” WTCB,
Brussel, 2002.
[167] F. Dobbels, “Isolatie langs de binnenzijde van bestaande muren: detaillering 2017/3,” WT-
CB-Contact nr. 55, 2017.
[168] S. Elfordy, F. Lucas, F. Tancret, Y. Scudeller en L. Goudet, “Mechanical and thermal properties
of lime and hemp concrete (“hempcrete”) manufactured by a projection process,” Constructi-
on and Building Materials, vol. 22, pp. 2116-2123, 2008.
[169] F. Collet, S. Pretot, B. Mazhoud, L. Bessette en C. Lanosl, “Comparing hemp composites
made with mineral or organic binder on thermal, hygric and mechanical point of view,” Acade-
mic Journal of Civil Engineering, vol. 33(2), pp. 228-234, 2015.
[170] M. Chabannes, E. Garcia-Diaz, L. Clerc en J.-C. Bénézet, “Investigation of mechanical
performances of insulating building materials based on rice husk and hemp hurd,” Academic
Journal of Civil Engineering, vol. 33(2), pp. 235-242, 2015.
[171] BUtgb, “Technische Goedkeuring ATG met Certificatie: ISOHEMP: Zelfdragend bouwblok in
hennepbeton,” 2020.
[172] Ytong, “Technische data Ytong,” https://www.xella.be/. [Geopend 09 2020].
[173] Wienerberger, “Wienerberger keramische snelbouwstenen,” https://www.wienerberger.be/
Binnenmuur.html. [Geopend 09 2020].
[174] Holcim, “Praktische handleiding: ontwerp en uitvoering van duurzaam beton,” 2018.
[175] Vlaamse Milieumaatschappij, “Milieurapport,” https://www.milieurapport.be/woordenboek/
co2-equivalent-co2-eq. [Geopend 22 09 2020].
[176] A. Léonard en S. Groslambert, “Blocs de chanvre IsoHemp. Analyse du cycle de vie et indi-
cateurs selon la norme EN 15804,” Liège Université, 2017.
[177] Hemp in a box, “Life Cycle Analysis door VITO,” https://hempinabox.be/nl/info. [Geopend 22
09 2020].
[178] K. Allacker, “Sustainable building. The development of an evaluation method,” Ph.D. thesis,
K.U. Leuven, 2010.
referenties 277

[179] P. Glé, E. Gourdon en L. Arnaud, “Modelling of the acoustical properties of hemp particles,”
Construction and Building Materials, vol. 37, pp. 801-811, 2012.
[180] International Energy Agency, “Buildings. A source of enormous efficiency potential,” https://
www.iea.org/topics/buildings. [Geopend 30 09 2020].
[181] De tijd, “Huis isoleren wordt plots duurder”, https://www.tijd.be/ondernemen/bouw/huis-isole-
ren-wordt-plots-fors-duurder/10245622. [Geopend 10 11 2020].
[182] Y. Jiang, A. Phelipot-Mardele, F. Collet, C. Lanos, M. Lemke, M. Ansell, A. Hussain, M. La-
wrence, “Moisture buffer, fire resistance and insulation potential of novel bio-clay plaster,”
Construction and Building Materials, vol. 244, pp. 118353, 2020.
[183] P. Glé, “Acoustique des Matériaux du Bâtiment à base de Fibres et Particules Végétales – Ou-
tils de Caractérisation, Modélisation et Optimisation,” Ph.D. thesis, INSA de Lyon, 2013.
[184] P. Glé, M. Degrave-Lemeurs, A. H. de Menibus, “Acoustical properties of hemp concretes for
buildings thermal insulation.” in: Proceedings of Euronoise, Crete, 2018.
[185] WTCB, “Proefverslagen Laboratorium Akoestiek, Wetenschappelijk en Technisch Centrum
voor het Bouwbedrijf, Referentie AC-20-003-01 en AC-20-003-02”, WTCB, Brussel.
[185] WTCB, “Geluidsisolatie tussen twee vertrekken,” WTCB-Tijdschrift 2001/03/00, nr. 1, pp. 10-
19, 2001.
278 referenties
Afbeeldingen
Foto’s
Foto 1-1 (B. Poppe) Ellora Caves
Foto 1-2 (www.japanhemp.org) Miasa House Japan
Foto 1-3 (www.patrimoine-lamottetilly.fr) Maison de la Turque
Foto 1-4 een ‘aardvochtig’ mengsel
Foto 1-5 (E. Geijsels) bestanddelen mengen in een (pan)mixer
Foto 1-6 kalkhennep handmatig in een bekisting plaatsen en lichtjes aandrukken
Foto 1-7 (E. Geijsels) typische gelaagdheid van ter plaatse gestorte kalkhennep
Foto 1-8 (IsoHemp) kalkhennepblokken komen uit ‘pers’
Foto 1-9 (IsoHemp) eerste droging in de productiehal
Foto 1-10 kalkhennepblokken gestapeld en gelijmd
Foto 1-11 (IsoHemp) geïntegreerde draagstructuur in gewapend beton
Foto 1-12 (IsoHemp) verankering van zwaardere voorwerpen in blokken (hier met chemisch anker)
Foto 1-13 geschrankt plaatsen van 2 lagen blokken om eventuele koudebruggen te vermijden
Foto 1-14 prefab panelen te vullen met kalkhennep en houtwol
Foto 1-15 geperforeerde gipsvezelplaat op prefab paneel
Foto 1-16 (PUUR Bouwen) plaatsing prefab panelen met kalkhennep- en houtwolisolatie
Foto 1-17 inblaasmachine kalkhennep
Foto 1-18 magnesiumplaat
Foto 1-19 holte tussen bestaande muur en bekisting opgevuld met ‘gedroogde’ kalkhennep
Foto 1-20 (www.chanvreco.be) spuiten van kalkhennep
Foto 2-1 hennepscheven
Foto 2-2 hennepplant
Foto 2-3 kalksteen
Foto 2-4 gebluste kalk
Foto 2-5 classificatie hydraulische kalk, hier geformuleerde kalk FL 3,5
Foto 2-6 toevoeging additief
Foto 2-7 maatvoering scheven
Foto 2-8 (P. Istace) in vergelijking met traditionele isolatiematerialen heeft kalkhennep een hogere
λ-waarde, waardoor het in een dikkere laag moet worden geplaatst om eenzelfde warmte-
weerstand te verkrijgen
Foto 2-9 wapening in holte kalkhennepblok, waarin beton gegoten kan worden voor het bekomen van
een dragende structuur
Foto 2-10 brandreactie kalkhennep
Foto 2-11 (S. Buyse) losgestorte kalkhennep in dak
Foto 3-1 draagstructuur o.v.v. een houten paal- en balkconstructie
Foto 3-2 (J. De Vries) draagstructuur o.v.v. een massieve baksteenwand
Foto 3-3 (IsoHemp) houtschroef rechtstreeks in kalkhennepblokken
Foto 3-4 (IsoHemp) chemische verankering in kalkhennepblokken
Foto 3-5 (S. Buyse) afstandshouders o.v.v. houten blokjes voor de bevestiging van bekistingsplaten
aan het houten frame
Foto 3-6 tijdelijke bekistingspanelen
Foto 3-7 diagonale versteviging t.b.v. de schrankweerstand
Foto 3-8 (P. Istace) buitenisolatie in kalkhennepblokken
afbeeldingen 279
Foto 3-9 inclusief inzet: (M. Devies) bescherming sokkel tegen vocht
Foto 3-10 scheur in pleisterwerk brengt regendichtheid in gedrang
Foto 3-11 een dakoversteek beschermt kalkhennep en de gevelafwerking tegen weersinvloeden
Foto 3-12 snelle ontkisting: onderaan is de bekisting al weggenomen, terwijl bovenaan de kalkhennep
nog geplaatst wordt
Foto 3-13 plaatsen van een dampopen leempleister
Foto 3-14 (WTCB) krimp kalkhennep, zichtbaar t.h.v. bovenzijde kader
Foto 3-15 aanzet sokkel voor kalkhennepwand
 
Foto 4-1 plaatsing mixer: overdekt, op een zeil, geventileerd, stockage nodige materialen vlakbij
Foto 4-2 panmixer
Foto 4-3 panmixer: schoepen draaien rond een verticale as
Foto 4-4 mondmasker, handschoenen en veiligheidsbril
Foto 4-5 houtstructuur berekend in functie van verticale en horizontale stabiliteit
Foto 4-6 (A. Dhondt) opbouw skelet, rekening houdende met de nodige aandachtspunten in het
ontwerp, zoals een tegen vocht beschermde sokkel
Foto 4-7 horizontale latten aan stortzijde bemoeilijken plaatsing kalkhennep
Foto 4-8 folie rond raamkader voor latere luchtdichte aanwerking aan binnenpleister
Foto 4-9 inwerkbare wachtfolie voor tochtdichte aansluiting tussen raamkader en kalkhennep die in het
zicht blijft
Foto 4-10 leidingen aangebracht vóór plaatsen kalkhennep
Foto 4-11 leidingen aangebracht vóór plaatsen kalkhennep
Foto 4-12 tijdelijke systeembekisting
Foto 4-13 tijdelijke bekisting in OSB
Foto 4-14 tijdelijke bekisting in multiplex
Foto 4-15 permanente bekisting in geperforeerde gipsvezelplaat
Foto 4-16 permanente bekisting in houtvezelplaat
Foto 4-17 permanente bekisting in bamboematten
Foto 4-18 (E. Geijsels) de bekisting onderaan wordt stelselmatig weggenomen en hogerop geplaatst
Foto 4-19 (M. De Schryver) bekisting bovenste deel wand langs bovenzijde vullen verhoogt kans op
volledige vulling en gelijkmatige compactie
Foto 4-20 d.m.v. afstandsschroeven en afstandshouders wordt de bekisting op de gewenste afstand
t.o.v. het skelet geplaatst
Foto 4-21 (S. Buyse) holtes in kalkhennepwand door afstandshouders van de bekisting, met kalkhennep
op te vullen
Foto 4-22 (A. Dhondt) extra plankjes ter hoogte van verticale naden tussen de bekistingpanelen
vermijden wegdrukken van de bekisting
Foto 4-23 wapeningstechniek met horizontale latten ter voorkoming krimpscheuren bij kalkhennep in het
zicht - techniek niet geverifieerd
Foto 4-24 (J. De Vries) wapeningstechniek met inox draad voor kalkhennepplaatsing tegen gevel -
techniek niet geverifieerd
Foto 4-25 bestanddelen hennepscheven, kalk en additief
Foto 4-26 volgorde toevoegen bestanddelen: 1. scheven
Foto 4-27 volgorde toevoegen bestanddelen: 2. gedeelte van de totale benodigde hoeveelheid water
Foto 4-28 volgorde toevoegen bestanddelen: 3. kalk + mogelijk additief, waarna resterende water
Foto 4-29 balvorming in de kalkhennepmix door te lang mengen
Foto 4-30 goede consistentie kalkhennep, vergelijkbaar met een sneeuwbal
Foto 4-31 (S. Buyse) bestaande baksteenwand met na-isolatie in kalkhennep aan binnenzijde, waarop
een nieuwe bepleistering is aangebracht.
280 afbeeldingen
Foto 4-32 stappenplan plaatsing: 1. gieten kalkhennep
Foto 4-33 stappenplan plaatsing: 2. uitvlakken kalkhenneplaag over volledige lengte bekisting
Foto 4-34 stappenplan plaatsing: 3. kalkhennep zacht aandrukken met de vingertoppen
Foto 4-35 stappenplan plaatsing: 4. kalkhennep iets harder aandrukken t.h.v. randen
Foto 4-36 stappenplan plaatsing: 5. aandrukken kalkhenneplaag over de volledige lengte alvorens een
nieuwe laag kalkhennep te storten
Foto 4-37 (E. Geijsels) plaatsen kalkhennep onder horizontaal vlak m.b.v. bolvormige delen kalkhennep,
aangewerkt in terrasvorm
Foto 4-38 ontkisten door bekisting lateraal weg te schuiven voorkomt insnijdingen en indrukkingen in
vers gestorte kalkhennepwand.
Foto 4-39 links: kalkhennepwand nog onafgewerkt; rechts: kalkhennepwand met een eerste grondlaag
in leempleister
Foto 4-40 Supermarkt Berlare, MVC Architecten - kalkhennep met afwerking in lijnolie
Foto 4-41 opslag kalkhennepblokken: overdekt en geventileerd
Foto 4-42 (IsoHemp) alligatorzaag
Foto 4-43 (IsoHemp) lintzaag
Foto 4-44 (IsoHemp) handmixer
Foto 4-45 (IsoHemp) krabblok
Foto 4-46 kleine spouw tussen kalkhennepblokken en ongelijke baksteenwand wordt opgevuld met ter
plaatse gemaakte kalkhennep
Foto 4-47 dimensionering paal- en balksysteem aangepast aan de dikte van de kalkhennepblokken
Foto 4-48 Hempro-systeem
Foto 4-49 (IsoHemp) verankering kalkhennepblokken in draagstructuur
Foto 4-50 (P. Istace) aanzet kalkhennepblokken op een kimblok
Foto 4-51 aanzet kalkhennepblokken op een L-profiel
Foto 4-52 (P. Istace) aanzet blokken op folie tegen opstijgend vocht
Foto 4-53 (IsoHemp) stappenplan plaatsing: 1. eerste laag: kalkhennepblok op afdichtingsfolie met 1 à 2
cm standaard mortel
Foto 4-54 (IsoHemp) stappenplan plaatsing: 2. eerste laag: plaatsen mortel over volledige breedte van
verticale voeg
Foto 4-55 (IsoHemp) stappenplan plaatsing: 3. volgende lagen: lijmen van horizontale voeg over de
volledige breedte
Foto 4-56 (IsoHemp) stappenplan plaatsing: 3. volgende lagen: blokken in een 1/3 verband plaatsen
Foto 4-57 (IsoHemp) stappenplan plaatsing: 5. verwijderen lijmresten
Foto 4-58 stappenplan plaatsing: 6. ruimte tussen laatste rij en horizontale of schuine vlak voor opvulling
(bv. met verse kalkhennep)
Foto 4-59 verankering kalkhennepblokken aan dragende structuur
Foto 4-60 ontdubbelde wand kalkhennepblokken met verspringende voegen
Foto 4-61 ontstane spouw opgevuld met ter plaatse gestorte kalkhennep
Foto 4-62 kalkhenneplatei
Foto 4-63 L-profielen voor het opvangen van kalkhennepblokken boven een deuropening
Foto 4-64 enkele geschikte bevestigingsmiddelen volgens voorschriften van de fabrikant voor het
bevestigen van zware voorwerpen
Foto 4-65 (IsoHemp) schrijnwerk rechtstreeks bevestigd in kalkhennepblokken
Foto 4-66 aanslag vooraf uit kalkhennepblokken gezaagd
Foto 4-67 inbouwdoos elektriciteit in een wand van kalkhennepblokken
Foto 4-68 (H. Barbeaux) afwerking in een beplanking en een bepleistering
Foto 4-69 (E. Geijsels) scheuren in kalkhennep die aan het zicht gelaten wordt
afbeeldingen 281
Foto 4-70 (S. Buyse) na-isolatie aan de binnenzijde met kalkhennep: tijdelijke zwamvorming aan buiten- Foto 5-39 skeletstructuur op kimblokken met afdichtingsmembraan, tussen kolommen
gevel op plaatsen waar oude verflaag verdwenen was door slijtage. Is spontaan verdwenen Foto 5-40 betonnen plint tegen kimblokken: tegen opspattend water en vervuiling en als stootrand
na uitdrogen kalkhennep. Oude verflagen zijn in een latere fase overal verwijderd. Foto 5-41 tapes aan raamaansluiting om directe tocht via kieren te vermijden
Foto 5-42 (E. Geijsels) ‘wapening’ met ijzerdraad aan draagbalk boven raam tegen afschuiven van
Foto 5-1 beeld van een kalkhennepgevel met een infraroodcamera kalkhennep
Foto 5-2 beeld van een kalkhennepgevel met een infraroodcamera Foto 5-43 skelet aan binnenzijde tot tegen het vlak van de afwerking
Foto 5-3 installatie van temperatuur en - warmtefluxsensoren voor U-waardemeting (Hukseflux) + Foto 5-44 houten afstandshouders voor correct positioneren bekisting
plaatsing van vocht- en temperatuurmeter (HOBO) Foto 5-45 lateraal wegnemen bekisting voorkomt beschadiging aan vers gestorte kalkhennep
Foto 5-4 woning Pellenberg Foto 5-47 horizontale (krimp-?)scheuren
Foto 5-5 raamkaders woning Pellenberg2 Foto 5-48 betonnen plint en kalkhennep in zelfde valk
Foto 5-6 (Anje Dhondt Architecten) woning Ichtegem Foto 5-49 op moeilijk bereikbare plaatsen is het niet eenvoudig om de belijning tussen opeenvolgende
Foto 5-7 woning Ichtegem stortlagen eenvormig te houden
Foto 5-8 woning Arlon Foto 5-50 inclusief inzet: (E. Geijsels) installatie vochtmeter
Foto 5-9 (Google Maps) woning Arlon Foto 5-51 voorgevel Wiegelied
Foto 5-10 (PUUR Bouwen) woning Wetteren Foto 5-52 interieurbeeld Wiegelied
Foto 5-11 (PUUR Bouwen) woning Wetteren Foto 5-53 (P. Collier) voorgevel
Foto 5-12 woning Beigem Foto 5-54 aansluiting raam en dak op kalkhenneppanelen
Foto 5-13 na-controle met een infraroodcamera van de homogeniteit van de wand ter plaatse van meet- Foto 5-55 voorgevel supermarkt
punt 1 voor de meting van de warmteweerstand Foto 5-56 detail kalkhennepluifel
Foto 5-14 zicht op de temperatuursensoren TC aan de buitenzijde van de muur tijdens de meting van de Foto 5-57 detail zijgevel supermarkt
warmteweerstand Foto 5-58 (Atelier Nord srl) voorgevel ‘La vieille ferme de Godinne
Foto 5-15 woning Beigem Foto 5-59 binnenzicht geleemde kalkhennepwanden
Foto 5-16 woning Paliseul Foto 5-60 (M. Devies) kalkhennep op bovenverdieping
Foto 5-17 woning Paliseul Foto 5-61 beeld voorgevel
Foto 5-18 kantoor Brakel Foto 5-62 voorgevel gemeentehuis
Foto 5-19 (S. Buyse) kantoor Brakel Foto 5-63 (H. Garcia) kijkwand opbouw kalkhennep in gemeentehuis
Foto 5-20 woning Diepenbeek Foto 5-64 voorgevel vierkantshoeve
Foto 5-21 (T. Rijvers) beeld dakaansluiting Foto 5-65 zicht op kopgevel woongedeelte
Foto 5-22 woning Diepenbeek Foto 5-66 (T. Noceto) zijgevel Bioklas
Foto 5-23 gebouw Waver Foto 5-67 (T. Noceto) hoek inkom Bioklas
Foto 5-24 voorgevel met kalkverf Foto 5-68 (T. Noceto) kalkhennepwerken Bioklas
Foto 5-25 isolatiewerken achtergevel Foto 5-69 zicht op kalkhennepbox
Foto 5-26 isolatiewerken zijgevel Foto 5-70 detail kalkhennepbox
Foto 5-27 spouw tussen ruwe baksteenwand en kalkhennepblokken opgevuld met los gestorte Foto 5-71 detail kalkhennepbox
kalkhennep Foto 5-72 straatbeeld werken Tuin van Padua
Foto 5-28 kurkisolatie aan dagkanten bestaande raam, waar onvoldoende ruimte is om blokken te Foto 5-73 na-isolatie zolder pastorie
plaatsen Foto 5-74 zijgevel pastorie
Foto 5-29 L-profiel boven raamopening, bekleed met kurkisolatie ter voorkoming koudebrug Foto 5-75 kalkhennepwerken traphal pastorie
Foto 5-30 L-profiel voor opvangen kalkhennepblokken boven gevelopening Foto 5-76 achtergevel schuur
Foto 5-31 prefab kalkhenneplatei voor opvangen kalkhennepblokken boven gevelopening Foto 5-77 detail kalkhennep schuur
Foto 5-32 monitoring vochthuishouding wanden Foto 5-78 kalkhennep schuur
Foto 5-33 L-profiel als aanzet kalkhennepblokken bij buitenisolatie Foto 5-79 (H. Barbeaux) zuidgevel kalkhennepwoningen
Foto 5-34 cellenbetonblokken als plint geplaatst onder kalkhennepblokken die op hun beurt dragen op Foto 5-80 (H. Barbeaux) detail zuidgevel kalkhennepwoningen
een L-profiel dat tegen de gevel is bevestigd Foto 5-81 kalkhennepwerken woningcluster
Foto 5-35 kalkhennepblokken aan de binnenzijde aangezet op de bestaande vloer. Tussen de vloer en
de kalkhennepblokken is jute vilt aangebracht.
Foto 5-36 aanbouw Aarschot
Foto 5-37 grote dakoversteken boven hoge raampartijen als gedeeltelijke zonwering
Foto 5-38 grote oversteken ter bescherming van de zichtbaar blijvende kalkhennep

282 afbeeldingen afbeeldingen 283

 Figuur 3-18 simulatie droging kalkhennep: invloed tijdstip plaatsing (bebording)
Figuren Figuur 3-19 simulatie droging kalkhennep: invloed van toepassing als binnen- of buitenisolatie
Figuur 1-1 ecologisch potentieel hennep Figuur 3-20 simulatie droging kalkhennep: invloed verwarming en droging
Figuur 1-2 porositeit kalkhennep Figuur 3-21 simulatie droging kalkhennep: invloed dampremmende afwerkingslagen
Figuur 1-3 thermische inertie kalkhennep Figuur 3-22 simulatie droging kalkhennep: invloed dikte kalkhennep
Figuur 3-23 simulatie droging kalkhennep: invloed dikte leempleister en houtvezelplaat
Figuur 2-1 holle stengel van de hennepplant Figuur 3-24 simulatie relatieve vochtigheid bij droog binnenklimaat
Figuur 2-2 classificatie van bouwkalk. Figuur WTCB [64]. Figuur 3-25 simulatie relatieve vochtigheid bij vochtig binnenklimaat
Figuur 2-3 vergelijking tussen de types grondstoffen en de types bindmiddel. Het rode kader geeft de Figuur 3-26 knooppunten details
veel gebruikte bindmiddelen op basis van kalk weer. Figuur gebaseerd op [49]. Figuur 3-27 sokkeldetail 1 - nieuwbouw
Figuur 2-4 kalkcirkel zuivere hydraatkalk Figuur 3-28 sokkeldetail 2 - nieuwbouw
Figuur 2-5 karakteristieken van natuurlijke kalk. Figuur gebaseerd op [1]. Figuur 3-29 sokkeldetail 3 - buitenisolatie
Figuur 2-6 de dampdiffusieweerstand van kalkhennep vergeleken met traditionele isolatiematerialen [14] Figuur 3-30 sokkeldetail 4 - binnenisolatie
[35] Figuur 3-31 detail raamaansluiting - nieuwbouw
Figuur 2-7 de hoeveelheid vocht die 1 m³ materiaal opslaat bij een relatieve vochtigheid van 50% en Figuur 3-32 detail raamaansluiting - binnenisolatie
80% Figuur 3-33 detail dakaansluiting (plat dak) - nieuwbouw
Figuur 2-8 vochtbufferend vermogen van kalkhennep op basis van literatuur [22][52][79][114][142] Figuur 3-34 detail dakaansluiting (plat dak) – binnenisolatie
Figuur 2-9 warmtegeleidingscoëfficiënt in droge toestand stijgt bij een hogere volumieke massa van het Figuur 3-35 detail dakaansluiting (hellend dak) - nieuwbouw
kalkhennepmengsel op basis van metingen en literatuur Figuur 3-36 detail dakaansluiting (hellend dak) - binnenisolatie
Figuur 2-10 warmtegeleidingscoëfficiënt in droge toestand (donkergrijs- en -rood) en bij een relatieve
vochtigheid van 80% Figuur 4-1 een in Vlaanderen courante samenstelling van een kalkhennepmix voor toepassing in wanden
Figuur 2-11 positie van de sensor (rode cirkel) in een wand die langs de binnenzijde werd geïsoleerd met
kalkhennep Figuur 5-1 grondplannen case 1
Figuur 2-12 meting van de relatieve vochtigheid in de kalkhennep en relatieve vochtigheid in een binnen- Figuur 5-2 details case 1
ruimte bij een binnenisolatie Figuur 5-3 gemeten Rt-waarde case 1
Figuur 2-13 metingen binnentemperatuur en buitentemperatuur in 3 gebouwen tijdens een hittegolf Figuur 5-4 grondplannen case 2
Figuur 2-14 praktische druksterktes voor verschillende bouwmaterialen Figuur 5-5 details case 2
Figuur 5-6 gemeten Rt-waarde case 2
Figuur 3-1 positie van het skelet bij ter plaatse gestorte toepassing Figuur 5-7 grondplannen case 3
Figuur 3-2 positie van het skelet bij prefab blokken Figuur 5-8 details case 3
Figuur 3-3 boven en onder: kalkhennepdekking i.f.v. de dikte van de houtstructuur. Figuur gebaseerd op Figuur 5-9 gemeten Rt-waarde case 3
[5]. Figuur 5-10 grondplannen case 4
Figuur 3-4 simulatie relatieve vochtigheid bij buitenisolatie, regendicht en dampopen Figuur 5-11 details case 4
Figuur 3-5 simulatie relatieve vochtigheid bij buitenisolatie, niet regendicht Figuur 5-12 gemeten Rt-waarde case 4
Figuur 3-6 simulatie relatieve vochtigheid bij buitenisolatie, regendicht maar dampremmend Figuur 5-13 details case 5
Figuur 3-7 vochtmeting bij buitenisolatie: wandopbouw Figuur 5-14 gemeten Rt-waarde case 5
Figuur 3-8 relatieve vochtigheid gemeten in de buitenisolatie bij een wand naar het westen en het noor- Figuur 5-15 grondplannen case 6
den Figuur 5-16 details case 6
Figuur 3-9 simulatie relatieve vochtigheid bij binnenisolatie, zuidwest-oriëntatie Figuur 5-17 gemeten Rt-waarde case 6
Figuur 3-10 simulatie relatieve vochtigheid bij binnenisolatie, oost-oriëntatie Figuur 5-18 grondplannen case 7
Figuur 3-11 vochtmeting bij binnenisolatie: wandopbouw Figuur 5-19 details case 7
Figuur 3-12 simulaties en metingen van temperatuur en relatieve vochtigheid bij de binnenisolatie van een Figuur 5-20 gemeten Rt-waarde case 7
wand Figuur 5-21 grondplannen case 8
Figuur 3-13 bescherming sokkel van een kalkhennepwand tegen vocht Figuur 5-22 details case 8
Figuur 3-14 simulatie relatieve vochtigheid bij regendichte buitenpleister Figuur 5-23 gemeten Rt-waarde case 8
Figuur 3-15 simulatie relatieve vochtigheid bij geventileerde bebording Figuur 5-24 temperatuur- en vochtmeting werf Waver: wandopbouw 1 binnenisolatie
Figuur 3-16 simulatie relatieve vochtigheid bij niet regendichte buitenpleister Figuur 5-25 metingen en simulaties van temperatuur en relatieve vochtigheid in een wand met
Figuur 3-17 simulatie droging kalkhennep: invloed tijdstip plaatsing (pleister) binnenisolatie
Figuur 5-26 temperatuur- en vochtmeting werf Waver: wandopbouw 2 buitenisolatie

284 afbeeldingen afbeeldingen 285

 Bijlagen
Figuur 5-27 metingen en simulaties van temperatuur en relatieve vochtigheid in een wand met Bijlage 1 WTCB rapport
buitenisolatie Bijlage 2 Tabel A.10 uit Transmissiereferentiedocument
Figuur 5-28 sokkeldetail woning Aarschot
Figuur 5-29 temperatuur- en vochtmeting werf Aarschot: wandopbouw
Figuur 5-30 meting relatieve vochtigheid wand werf Aarschot
Figuur 5-31 (BAST architects and engineers cv) straatbeeld Tuin van Padua
Figuur 5-32 (BAST architects and engineers cv) detail kalkhennepwand 2, Tuin van Padua

286 afbeeldingen bijlagen 287

 F T
R A
/ D
R D
E E
G

288 hoofdstuk 4 - Plaatsing