WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZNE

DATY:
1415r. - pierwsza posiadłość portugalska w Afryce
1488r. - opłynięcie przylądka dobrej nadziei przez Bartłomieja Dias
1492r. - odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba
1494r. - traktat w Tordesillas
1498r.- odkrycie drogi morskiej do Indii przez Vasco da Game
1519-1522r. - pierwsza podróż dookoła świata Ferdynand Magellan (później Jan Sebastian Elcano)
1500r. - odkrycie Brazylii przez Pedro Cabral

1. Przyczyny odkryć:
- przeludnienie i niedobór nowych pół pod uprawę
- braki szlachetnych kruszców
- utrudnienie handlu ze wschodem(zdobycie Konstantynopola przez Turków)
- chęć zdobycia majątku i kariery przez młodych synów szlacheckich

Podjęcie wypraw oceanicznych stało się możliwe przez:

- wzrost popularności teorii o kulistości Ziemi
- rozwój kartografii i nawigacji
- skonstruowanie nowych typów żaglowców
- wzrost ciekawości Europejczyków związany z humanizmem
- duchowieństwo pragnące schrystianizować nowe ludy

2. Odkrycia Hiszpanów
Izabela Kastylijska i Ferdynand Aragoński
Kolumb odkrywa najpierw San Salwador, Kubę i Haiti

3. Znaczenie wielkich odkryć geograficznych:

- poszerzenie wiedzy Europejczyków o świecie
- potwierdzenie hipotezy o kulistości Ziemi
- przełamanie strachu przed nieznanym
- pragnienie poznania świata
- nowe towary takie jak przyprawy, szlachetne kruszce, towary luksusowe, rośliny i zwierzęta
- ekspansja kolonialna

Papież podzielił strefy wpływów wzdłuż południka: Hiszpania na zachód od linii granicznej a
Portugalia na wschód

PODBOJE KOLONIALNE

DATY:
1600-900 p.n.e. - cywilizacja Olmeków
250-1697 n.e. - Majowie
1200-1525 n.e. - Aztekowie
1150-1572 n.e. - Inkowie
1543r. - zakaz czynienia niewolników z Indian
1. Cywilizacje prekolumbijskie
Olmekowie: najstarsze pismo w Ameryce

Majowie: liczne odkrycia naukowe, wynalazki techniczne, osiągnięcia kulturalne, kalendarz, sztuki
plastyczne, matematyka(liczba 0), piramidy schodkowe
Aztekowie: lud wojowniczy, rolnictwo, hodowla, rzemiosło, obróbka złota, astronomia,
matematyka, piramidy schodkowe

Inkowie: uprawianie roli, hodowanie alpak i lam, kalendarz, pismo węzełkowe kipu, mumifikacja
zwłok

2. Początki konkwisty w Ameryce

konkwisty – zbrojne wyprawy organizowane przez prywatnych przedsiębiorców, którzy zawierali

umowę z królem hiszpańskim na prowadzenie w jego imieniu odkryć i konkwisty

Hernan Cortes - podbój Azteków (również Majów):

- zaprosili go do stolicy Tenochtitlan
- uwięził ich króla Mntezummę
- Montezumma ginie w powstaniu

3. Podbój imperium Inków:

Francisco Pizarro:
- uwięził władcę Inków Atahualpę
- zażądał ogromnego okupu, otrzymał go jednak i tak zabił władcę w stolicy Cuzco
- bunty Indian, na czele jednego z nich stanął ostatni władca Inków Tupac Amaru

4. Imperium portugalskie
- kolonie w Afryce z których pozyskiwali: drogie przyprawy, kość słoniowa, złoto

5. Skutki ekspansji kolonialnej

- Hiszpania i Portugalia czerpały ogromne zyski przez łupieżczą
ekspansję
- katastrofalne wyludnienie Ameryki
- śmiertelne żniwo wśród Indian zebrały epidemie chorób
przywleczonych z Europy i odwrotnie
- kolonizatorzy zmuszali Indian do niewolniczej pracy
- zaczęto wywozić z Afryki czarnoskórych niewolników, którzy
mieli zastąpić Indian ze względu na większą wytrzymałość
- Europejczycy doprowadzili kultury indiański do zagłady lub
zepchnięcia na margines społeczny

Złoty trójkąt – nowy rodzaj handlu między Europą, Afryką i Ameryką. Z Europy do Afryki były
dostarczane wyroby rzemieślnicze. Z Afryki zabierano niewolników i przewożono ich do Ameryki.
Statki wracały do Europy z ładunkiem towarów kolonialnych

PRZEMIANY SPOŁECZNO-GOSPODARCZE W XVI WIEKU

DATY:
1531r. - otwarcie giełdy w Antwerpii

urbanizacja - proces rozwoju miast

manufaktury – zakłady produkcyjne grupujące wielu rzemieślników jednej lub kilku różnych
specjalności, którzy wspólnie wytwarzali produkty
inflacja – spadek wartości pieniądza i wzrost cen towarów

dualizm gospodarczy – podział kontynentu na dwie strefy ekonomiczne, których symboliczną

granicą była rzeka Łaba. Europa zachodnia: początek kapitalizmu, rolnictwo intensywne, w
gospodarce dominuje rzemiosło i handel kolonialny. Europa środkowa i wschodnia: gospodarka
folwarczno - pańszczyźniana, rolnictwo ekstensywne, rolnictwo

płodozmian – polegał na cyklicznej zmianie upraw, dzięki czemu ziemia nie traciła żyzności. Na
przemian sadzono zboże oraz rzepę, koniczynę lub buraki

folwarki – duże gospodarstwa należące do bogatych szlachciców

pańszczyzna – darmowa praca na rzecz właściciela folwarku

rolnictwo ekstensywne – wzrost zysków opierał się jedynie na zwiększaniu areału ziemi uprawnej i
obniżaniu kosztów pracy

rolnictwo intensywne – w krajach w których było mało ziemi do uprawy dokonywano szeregu
zmian: nowe narzędzia rolne, nowe zasady gospodarowania, zmiana trójpolówki na płodozmian

ogradzanie – w Anglii pola, które dotychczas były wspólnie użytkowane przez całe wspólnoty
wiejskie, zostały przejęte przez najbogatszych. Na znak zajęcia tych terenów i odcięcia
mieszkańców od możliwości korzystania z nich były one otaczane murami lub płotami

Banki czerpały zyski z udzielania kredytów inwestorom oraz pośredniczyły w transakcjach

handlowych. Powstawały domy kupiecko-bankierskie Welserów i Fuggerów. Pojawiały się giełdy
handlowe gdzie zawierano transakcje na dostawy towarów. W ten sposób powstała gospodarka
wczesnego kapitalizmu.

KULTURA I SZTUKA RENESANSU

DATY:
poł. XV w. - początek renesansu we Włoszech
1455r. - wynalezienie druku przez Jana Gutenberga
1516r. - wydanie Utopii Thomasa More’a
1543r. - wydanie O obrotach sfer niebieskich Mikołaja Kopernika

renesans – odrodzenie kultury antycznej, jego najważniejszą ideą renesansu był humanizm, czyli
skupienie uwagi na człowieku.

mecenat – finansowanie twórczości pisarzy i artystów

Erazm z Rotterdamu – jego celem było scalenie tych dwóch elementów: tradycji antyku i
chrześcijańskich zasad etycznych

skutki wynalezienia druku:

- upowszechnienie wiedzy
- drukowane księgi były znacznie tańsze i łatwiej dostępne
- rozwój kultury
- wymiana idei i myśli
makiawelizm – pogląd głoszący, że w imię większego dobra cel uświęca środki(twórcz Niccola
Machiavell

Miguel Servet odkrył mały płucny obieg.

Wesaliusz opublikował traktat medyczny, który stał się pierwszym nowoczesnym podręcznikiem
anatomii

Paracelsus – zaczął stosować nowe metody leczenia oraz nieznane dotąd leki uzyskiwane z roslin i
minerałów

1. Sztuka renesansu:

Rzeźba:
- realistyczne oddanie ludzi i przedmiotów
- wolno stojące posągi
- pomniki konne
- kompozycje wielopostaciowe
- najsłynniejsi rzeźbiarze Michał Anioł, Donatello

Architektura:
- harmonia równowaga i symetria
- kolumny i kopuły
- kwitło budownictwo sakralne
- rzeźbiarze Donato Bramante, Leone Alberti

Malarstwo:
- tematy religijne, sceny mitologiczne, portrety władców
- akty (otoczono kultem piękno ciała ludzkiego)
- perspektywa linearna
- pejzaże
- malarze Leonardo da Vinci, Sandro Botticelli (wszechstronność)

REFORMACJA W EUROPIE

DATY:
1517r. - ogłoszenie 95 tez przez Marcina Lutra
1524r. - wojna chłopska w Niemczech
1525r. - sekularyzacja Prus Książęcych
1529r. - przyjęcie nazwy protestanci
1530r. - ogłoszenie tzw. konfesji augsburskiej
1534r. - akt supremacji Henryka VII w Anglii
1555r. Pokój w Augsburgu

1. Przyczyny reformacji;
- symonia, czyli sprzedawanie stanowisk kościelnych
- nepotyzm, czyli obsadzanie kościelnych urzędów krewnymi
- celibat, czyli bezżeństwo duchownych
- porzucenie ewangelicznych cnót
- wielu księży korzystało z dóbr parafialnych przebywając poza nią
Marcin Luter – główna postań nowego ruchu nazwanego później reformacją. Ogłosił w
Wittenberdze 95 tez w których domagał się reform. Sprzeciwił się niektórym uprawnieniom papieża
a wśród nich przede wszystkim prawu do udzielania odpustów.

Reformacja – to ruch religijno-społeczno-polityczny zapoczątkowany w Niemczech przez Marcina

Lutra 1517r. dążący do przeprowadzenia zmian (reform) w kościele katolickim w zakresie
doktryny, organizacji i obyczajowości

luteranizm – nowe wyznanie chrześcijańskie nazwane od nazwiska Lutra. Główne zasady

skodyfikował jego przyjaciel Filip Melanchton, który w 1530 r. ogłosił Konfesję Augsburską czyli
augsburskie wyznanie wiary. Z tego powodu nowy kościół nazwano ewangelicko-augsburskim
- odrzucał tradycje katolicką
- odstąpiono od zwyczaju oddawania czci Maryi i świętym oraz kultu relikwii
- podczas protestanckich nabożeństw zaczęto używać zrozumiałego dla wiernych języka
narodowego
- wszystkim udzielano komunii pod dwiema postaciami, chleba i wina

2. Wojny religijne

Rzecznikami interesów chłopstwa zostali anabaptyści, których przywódca Thomas Muntzer był
zwolennikiem przeprowadzenia nie tylko zmian religijnych, lecz także przewrotu społecznego.
Głosił równość wszystkich ludzi przed Bogiem i w związku z tym apelował o zniesienie obciążenia
chłopstwa pańszczyzną, a nawet likwidację własności prywatnej. W 1524r. W Niemczech wybuchła
wojna chłopska

Zwolennicy Lutra zebrani na sejmie Rzeszy zaprotestowali przeciw ograniczaniu swobody

religijnej. Stąd przyjęła się ich nazwa – protestanci. Zawiązali oni związek szmalkaldzki, grupujący
luterańskie księstwa i miasta, a następnie podjęli walkę w obronie swoich praw i wolności. W
1555r. wojny religijne w Niemczech zakończył pokój augsburski. Pierwszym protestanckim
państwem na świecie stały się w 1525r. Zależne od Polski Prusy Książęce, czyli dotychczasowe
państwo krzyżackie.

Sekularyzacja – przekształcenie państwa z zakonnego na świeckie, dokonał tam wielki mistrz

zakonu krzyżackiego – Albrecht Hohenzollern

3. Kalwinizm

W Szwajcarii działał Ulrich Zwingli, kaznodzieja, który postulował wprowadzenie bardziej

rygorystycznych zasad niż głoszone przez Lutra. Przełomowe okazały się postulaty Jana Kalwina.
Początkowo przyjął on nauki Lutra oraz Zwingliego, a wkrótce zaczął wdrażać dalej idące reformy.
Stworzone przez niego nowe wyznanie określa się mianem Kościoła ewangelicko-reformowanego.
Kalwin głosił zasadę predestynacji – twierdził, że Bóg z góry przeznacza poszczególnych ludzi do
zbawienia lub potępienia.
- zwolennicy Kalwina uznawali tylko dwa sakramenty: chrztu i eucharystii
- zniesiono celibat i całkowicie zmieniono organizacje wspólnot religijnych.
- Nauczaniem wiernych zajmowali się duchowni
- Kalwin słynął z surowości obyczajów i nietolerancji

purytanizm – jego wyznawcy wzorując się na zwolennikach Kalwina, pragnęli całkowicie zerwać z
pozostałościami katolicyzmu i odrzucali zwierzchnictwo królewskie nad swoim Kościołem
tumulty – zamieszki na tle wyznaniowym , podczas których dochodziło do napaści i wzajemnego
niszczenia świątyń przez chrześcijan różnych wyznań.

KONTRREFORMACJA

DATY:
1540r. - zatwierdzenie zakonu jezuitów
1542r. - odnowienie Świętej Inkwizycji
1545r. - obrady soboru trydenckiego
1572r. - noc św. Bartłomieja

1. Reforma katolicka i kontrreformacja

Władze kościoła rozpoczęły walkę z dotychczasowymi nadużyciami duchowieństwa i odnowę

życia religijnego, czyli reformę katolicką. Papiestwo podjęło zdecydowane kroki, aby ograniczyć
rosnące wpływy nowych wyznań. Te działania określa się mianem kontrreformacji. Reformy, które
miały przywrócić Kościołowi dawną świetność, wprowadzono podczas zwołanego w 1545r. soboru
w Trydencie
- potwierdzono przywódczą rolę papieża w Kościele
- uznano,że nie tylko Biblia jest źródłem objawienia, ale także odrzucana przez protestantów
tradycja
- dokładnie skodyfikowanego doktrynę katolicką i spisano ją w katechizmie trydenckim
- ujednolicono wszystkie księgi wchodzące w skład Biblii i przepisy liturgiczne
- pozostawiono łacinę jako język liturgiczny
- zwiększono dyscyplinę wśród duchowych i skupiono się na ich edukacji
- ustawiono seminaria duchowne, czyli uczelnie kształcące przyszłych księży

2. Inkwizycja i cenzura
W bezpośredniej walce z protestantami papiestwo zdecydowało się uciec do stosowania represji. W
1542r. Czyli jeszcze przed rozpoczęciem soboru, odnowiono inkwizycję papieską – instytucję, która
w średniowieczu zwalczała herezje. Odtąd jednak za główny cel postawiono jej zapobieganie
rozwojowi reformacji oraz tropienie i karanie naukowców głoszących teorie niezgodne z
nauczaniem Kościoła, choć także ściganie duchownych łamiących kościelną dyscyplinę. W 1600r.
Z jej wyroku spalono na stosie Giordana Bruna, który głosił panteizm i istnienie nieskończonego
wszechświata. Stosowano cenzurę. W 1559r. Stworzono indeks ksiąg zakazany, do którego
wpisywano pisma zawierające nieprawowierne treści.

Panteizm – pogląd filozoficzny utożsamiający Boga z wszechświatem lub naturą

3. Wojny religijne
W XVI w. we Francji tamtejsi kalwiniści – hugenoci – stopniowo zyskiwali coraz większe
znaczenie, korzystając z poparcia arystokratycznego rodu Burbonów. Jego zaciekłymi wrogami byli
przedstawiciele katolickiego rodu Gwizjuszy. Doprowadziło to do wybuchu wojny domowej. Próbę
zawarcia pokoju miało przypieczętować małżeństwo siostry króla Francji- katoliczki Małgorzaty
Walezjuszki z Henrykiem Burbonem. Przez Katarzynę Medycejską została zorganizowana rzeź w
nocy z 23 na 24 sierpnia 1572r. nazwaną noc Bartłomieja. Zamordowano 3 tys. hugenotów.

Henryk Burbon jako król Francji w 1598r. Wydał Edykt nantejski, który zakończył wojny religijne
jego w państwie. Do wojny religijnej doszło w Niderlandach które w XVI w. stanowiły posiadłość
króla hiszpańskiego Filipa II. W wyniku jego polityki w 1566r. W Niderlandach wybuchł
długotrwały konflikt religijny. Protestanckim powstańcom nadawano pogardliwą nazwę
gezowie(żebracy). Przywództwo gezów objął książę Wilhelm Orański ( za nim prowincje północne,
zaś mieszkańcy prowincji południowych pozostawali przy katolicyzmie.

4. Jezuici
Reformę katolicką miały przeprowadzić m.in. nowe zakony. Najważniejszą rolę miał w tym
procesie odegrać zakon jezuitów, czyli Towarzystwo Jezusowe, założony w 1534r. Przez Ignacego
Loyolę. Zakon posiadał własne drukarnie i wydawał publikacje skierowane przeciwko reformacji.
Wielu jezuitów zostawało spowiednikami katolickich monarchów dzięki czemu zyskiwali wpływy
na poglądy i działania ówczesnych elit. Jezuici stworzyli kolegia, czyli szkoły średnie nowego typu,
które słynęły z wysokiego poziomu kształcenia. W gronie jezuickich męczenników znalazł się
Andrzej Bobola

5. Zmiany w religijności po soborze trydenckim

- na nowo popularność zyskały pielgrzymki
- nastąpił rozwój kultu maryjnego
- organizowano jeszcze bardziej uroczyste niż dotąd procesje
- w opozycji do protestantów łagodzących bądź znoszących posty, wprowadzono obowiązek
rygorystycznego ich przestrzegania
- świątynie katolickie w odróżnieniu od skromnych protestanckich zborów otrzymywały bogaty
wystrój malarski i rzeźbiarski

POTĘGI EUROPEJSKIE W XVI WIEKU

DATY:
1494-1559r. - wojny włoskie
1525r. - bitwa pod Pawią
1526r. - bitwa pod Mohaczem1547r. - Iwan IV Groźny carem Wszechrusi
1570r. - rzeź mieszkańców Nowogrodu Wielkiego
1571r. - bitwa pod Lepanto
1588r. - klęska Wielkiej Armady

1. Wojny włoskie
Italia była podzielona na wiele państw i republik. Walkę o nie rozpoczęły Francja,
Hiszpania,Cesarstwo, Państwo Kościelne i Republika Wenecka, a nawet Anglia. Francja zajęła
Mediolan i południe jednak Hiszpanie odbili te tereny. Nowy władca Francji Franciszek I odzyskał
Mediolan. Cesarz Karol V Habsburg ponownie pokonał Francuzów w bitwie pod Pawią i zmusiła
do zrzeszenia się pretensji do Włoch. Hiszpania pod wodzą Filipa II całkowicie podbiła Włochy

2. Podboje tureckie w Europie

W pierwszej połowie XVI w. Sułtan Sulejman Wspaniały ponownie przystąpił do podbojów.
Zaatakował Węgry, którzy przegrali w decydującej bitwie pod Mohaczem. W armii osmańskiej
wyróżniali się janczarzy, czyli piechota złożona z żołnierzy fanatycznie oddanych sułtanowi. Na
polu bitwy zginał sam król Węgier Ludwik II Jagiellończyk. Część państw europejskich zawarła
koalicję antyturecką – Ligię Świętą (Hiszpania, Wenecja, papiestwo i zakon joannitów). Dopiero
wspólnymi siłami udało się powstrzymać Turcję. Pod Lepanto chrześcijańska flota rozgromiła siły
tureckie.

3. Konflikt hiszpańsko – angielski

przyczyny:
- rywalizacja o kolonie i wpływy w Europie
- Hiszpania znajdowała się u szczytu potęgi i była napadana przez angielskich korsarzy
- różnica w polityce i wyznaniach (Hiszpania katolicyzm, Anglia protestantyzm)
- ścięcie Mari Stuart

Wielka Armada – potężna hiszpańska flota, która została wysłana do Anglii przez Filipa II w celu
przeprowadzenia desantu. Najazd zakończył się niepowodzeniem.

4. Wzrost potęgi Moskwy

W XVI w. coraz bardziej widoczny stawał się wzrost potęgi Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.
Za panowania Iwana IV Groźnego, który w 1547r. Jako pierwszy władca moskiewski przyjął tytuł
cara Wszechrusi. Rozpoczęły się gruntowne reformy państwa:
- car rozbudował administrację państwową i wdrożył nowy, bardziej skuteczny sposób ściągania
podatków
- unowocześnił armię

Car podbił Tatarów i rozpoczął podbój ziem syberyjskich. Dążył do wzmocnienia swojej władzy
wewnątrz państwa moskiewskiego. Podjął walkę z opozycją bojarów, czyli ruskiej szlachty. Miało
mu w tym pomóc wprowadzenie opriczniny, czyli ustanowienie terytorium, z którego wysiedlono
bojarów, a ziemie nadawano członkom gwardii carskiej, czyli opricznikom, oraz szlachcie wiernej
dworowi carskiemu, czyli dworniaństwu. Z pomocą opriczników wprowadził terror. Gdy
dowiedział się, że mieszkańcy Nowogrodu Wielkiego prowadzą potajemne rozmowy z Polska i
Litwą nakazał ich brutalnie ukarać co przerodziło się w rzeź, w której mogło zginąć od kilkunastu
do nawet 40 tys. ludzi

5. Podbój Syberii
Rozszerzenie granic państwa szło w parze z rozwojem handl. Wyłączność na handel towarami z
Syberii car Iwan IV przyznał kupieckiej rodzinie Stroganowów. Pozostający na ich służbie ataman,
czyli wódz Kozaków Jermak Timofiejewicz rozpoczął podbój ziem syberyjskich.