Historia sztuki, Klasa I 21.10.

2020

Dziś opowiem Wam w jakich kategoriach ludzie przez wieki myśleli o sztuce.
Myślicie, że mówiąc „sztuka” ludzie od zawsze mieli na myśli malarstwo, rzeźbę,
architekturę? Otóż nic bardziej mylnego.

Słowo „sztuka” – łacińskie „ars”, greckie „techne” (choć nie nie do końca są to wyrazy
równoznaczne z dzisiejszą sztuką)
1. Od Starożytności aż po wczesne Odrodzenie ars i techne znaczyły tyle co umiejętność
stworzenia jakiegoś przedmiotu. To mógł być dom, posąg, łóżko, garnek… Nawet
dowodzenie wojskiem czy umiejętność przekonywania innych do swoich racji
nazywane były sztuką! Wszystkie te umiejętności miały jednak swoje reguły.
To reguły były najważniejsze.
Każdy miał swoje reguły – architekt swoje, rzeźbiarz swoje itd. Robienie czegokolwiek
bez reguł, z natchnienia czy fantazji, było dla starożytnych czy dla scholastyków
(średniowiecze) przeciwieństwem sztuki (np. o poezji myślano, że powstaje
z natchnienia Muz, dlatego nie zaliczano jej do sztuki)!
Powstała wówczas definicja:
sztuka jako zespół powszechnych, trafnych i pożytecznych przepisów służących
określonemu celowi.
Zdajecie sobie sprawę jak to jest odległe od naszego dzisiejszego pojmowania sztuki?
Grecki filozof Platon pisał:„nie nazywa się sztuką irracjonalnej roboty”. Irracjonalnej
czyli poza rozumem, poza logiką, poza jasno określonymi regułami.
Tak szerokie pojmowanie sztuki stawiało na równi malarstwo i np. krawiectwo, ale
także gramatykę czy logikę (nie tylko wytwarzanie, ale już sama znajomość reguł
dawała ten status).
Starożytni dzielili natomiast sztuki na te, które:

1
- wymagają trudu umysłowego (liberales, wolne)
- które wymagały także trudu fizycznego (vulgares – pospolite, mechaniczne).
Pierwsze uchodziły za nieskończenie lepsze od drugich (malarstwo i rzeźbiarstwo były
zaliczane do pospolitych).
Podsumowując: w Starożytności pojęcie „sztuki” było bardzo szerokie. Do wytwarzania
sztuki konieczna była znajomość reguł. Rozróżnienie jakie wprowadzili wśród sztuk
Starożytni to podział na sztuki wolne i sztuki mechaniczne.

Dyskobol, Myron, 450 r.p.n.e., kopia wykonana na podstawie

zachowanych kopii rzymskich, Muzeum Narodowe w Rzymie

W Średniowieczu utrzymano podział na sztuki wolne i sztuki mechaniczne.

SZTUKI WOLNE SZTUKI MECHANICZNE
- gramatyka - ars victuaria (sztuka żywieniowa)
- retoryka - lanificaria (sztuka ubraniowa)
- logika - architectura (architektura)
- arytmetyka - suffragatoria (środki transportu)
- geometria - medicinaria (medycyna)
- astronomia - negotiatoria (umiejętność wymiany dóbr)
- muzyka - militaria (sztuka bronienia się przed
wrogiem)

2
Do sztuk wolnych zaliczano więc same nauki! A gdzie malarstwo? Rzeźba? Nie były
wymieniane w żadnych sztukach, a jednak były postrzegane jako wytwórczość
umiejętna, dokonywana wg reguł. Dlaczego ich nie wymieniono? Wśród tych siedmiu
sztuk mechanicznych starano się wymienić tylko te najważniejsze wedle użyteczności,
więc malarstwo czy rzeźba nie były na tyle ważne by je wymieniać

Madonna z Krużlowej
ok. 1400-1410
rzeźba drewniana, polichromowana, wys. 118 cm
wł. Muzeum Narodowe w Krakowie
Pałac Erazma Ciołka

Przemiana zaczęła dokonywać się w Odrodzeniu. Plastycy dążyli do podniesienia rangi

swojego zawodu. Piękno w czasach renesansu zaczęło być cenione jak nigdy dotąd.
Artystom pomogła ogólna pogarszająca się sytuacja ekonomiczna w Europie. Dzieła
sztuki zaczęto traktować jak lokatę kapitału. Artyści chcieli być oddzieleni od
rzemieślników, już woleli być zaliczani do jednej grupy z naukowcami. Pretendowali
nawet do miana naukowców, dążyli by zgłębić prawa i reguły własnej twórczości,
obliczyć je z matematyczną dokładnością (Piero della Francesca, Leonardo da Vinci)

3
 Człowiek witruwiański, Leonardo da Vinci, 1490,
Galerie dell’Accademia, Florencja

Trzeba było stworzyć nowe pojęcia, np. dotychczas nie było określenia „rzeźbiarz” (był:
pracujący w kamieniu, w metalu, glinie, drzewie). Dzielono ich raczej niż zbliżano.
Dopiero w XVI w. przyjęto jedno określenie dla wszystkich: sculptores.
Wytworzyła się świadomość, że wytwory rzeźbiarza są spokrewnione z wytworami
malarza i architekta. Mówiono o „sztukach rysunkowych”(„arti del disegno”). Nazwa ta
wywodziła się z przekonania, że rysunek łączy te wszystkie działalności. Nadal nie
łączono ich z poezją, teatrem, muzyką.

Poszukiwania definicji od Odrodzenia do około połowy XVIII w:

Kolejni pisarze próbowali jakoś uchwycić specyfikę wspólnych cech sztuk pięknych,
określano je więc jako:
- sztuki umysłowe (pomysłowe) - połowa XIV w., te które są wytworem umysłu i do
umysłu się zwracają; w sumie to tylko nowa nazwa dla sztuk wolnych

4
- sztuki muzyczne – Marsilio Ficino - kierownik akademii platońskiej we
Florencji1492r.: „Wiek ten nasz złoty oddał sprawiedliwość sztukom wolnym, długo
zaniedbywanym: gramatyce, poezji, retoryce, malarstwu, architekturze, muzyce i
starożytnemu śpiewowi Orfeusza”. Wg niego to muzyka daje natchnienie twórcom;
dwuznaczność słowa „muzyczny”: sztuka dźwięków ale także „w służbie Muzom”
- sztuki szlachetne – Giovani Pietro Capriano 1555r., wydzielił podobny zespół sztuk,
jednak nazwał je „szlachetnymi”. Uważał, że nazwa „sztuki szlachetne” odnosi się do
wytworów najszlachetniejszych zmysłów czyli podstawą wyodrębnienia tej grupy sztuk
była ich ocena: są doskonalsze, szlachetniejsze, trwalsze od innych
- sztuki pamięciowe – Lodovico Castelvetro w 1572 wyodrębnił sztuki piękne na innej
zasadzie: rzemieślnicze sztuki wytwarzają rzeczy potrzebne, inne zaś jak malarstwo,
rzeźba, poezja służą do tego, by rzeczy i zdarzenia utrzymać w pamięci. W zakres sztuk
pamięciowych nie wchodziła architektura.
- sztuki obrazowe – XVI i XVII w. uznano, że to co wyróżnia sztuki zwane przez innych
„szlachetne” czy „pamięciowe” to to, że posługują się konkretnymi obrazami –
obrazowość łączyła zarówno malarstwo jak i poezję
- sztuki poetyczne – „poetycki” czy „poetyczny” znaczył tyle co metaforyczny,
przenośny i dla niektórych stanowiło to łącznik dla wszystkich sztuk szlachetnych. Nie
ma przenośni w tworach rzemieślniczych, jest natomiast w teatralnych, literackich,
malowidłach, rzeźbach, tańcach
- sztuki piękne – określenie takie pojawia się już w XVI w jednak wtedy się ono nie
przyjęło. W traktacie o architekturze Francois Blondel w 1675 r. pisał, że sztuki
wcześniej zwane umysłowymi czy szlachetnymi są dla na źródłem przyjemności
(poprzez swa harmonię), działają na nas swym pięknem. Określenia „sztuki piękne”
jednak nie użył. Żywe było poczucie, że malarstwo, rzeźba, architektura, muzyka,
poezja, teatr, taniec tworzą oddzielną grupę sztuk, różnią się od rzemiosł i umiejętności.
Nie potrafiono jednak sprecyzować co je łączy. W końcu w 1747 Charles Batteux

5
nazwał je „sztukami pięknymi”. Nazwa ta występowała w tytule poczytnej książki - i
przyjęła się, a z nią ustaliło się pojęcie. Nazwa „sztuk pięknych” weszła w XVIII w. do
mowy uczonych i utrzymała się również w następnym wieku. Batteux wyliczył 5 sztuk
pięknych: malarstwo, rzeźba, muzyka, poezja, taniec oraz dwie do nich zbliżone:
architektura i wymowa. Jego teoria mówiła, że wszystkie te sztuki mają cechę wspólną:
naśladują rzeczywistość (opisują rzeczywistość). Wykaz ten został powszechnie uznany
i zaakceptowany.
Od połowy XVIII w. nie było już wątpliwości, że rzemiosła to rzemiosła, a sztuki to
sztuki, czasem więc dla sztuk pięknych używano tylko pojęcia sztuka. W XIX w. pojęcie
sztuk pięknych jeszcze się zawęziło i zaczęła ona obejmować tylko sztuki plastyczne, te
które kiedyś nazywano „rysunkowymi”.

XX w.
Jednak około 1900 pojawiły się pierwsze wątpliwości co do roli sztuki, a tym samym –
jej definicji. Wątpliwy stał się zakres pojęcia. Wszystkie propozycje były sporne. Czy
fotografika jet sztuką skoro współtwórcą jest maszyna? Tak samo inne dziedziny: film,
architektura przemysłowa, ogrodnictwo, plakat, sprzętarstwo (sztuka użytkowa – brak
pierwiastka duchowego)? Czy serwis do kawy nie może być piękny? A operetki,
muzyka taneczna (Strauss)? Nie dość poważne. Pojęcie było ciągle chwiejne.
Jeszcze w XIX w. we Francji pojawiło się hasło „Sztuka dla sztuki”. Prawdziwie piękne
jest jedynie to, co nie służy do niczego.

Znów zaczęły się spory o pojęcie sztuki.

Nie ma wątpliwości co do rodzaju do którego należy sztuka: jest nim świadoma
czynność ludzka lub wytwór tej czynności. Najtrudniejsze jest znalezienie cech
swoistych, które oddzielają sztukę od innych wytworów i czynności człowieka.

6
1. Cechą swoistą sztuki jest to, że wytwarza piękno – zasada stosowana od XVIII w.
U jej podstawy leży przekonanie, ze piękno jest celem sztuki, jej intencją. Takie
określenie nie odpowiada często sztuce manierycznej, barokowej itd. Nie może więc
definiować sztuki.
2. Cechą swoistą sztuki jest to, że odtwarza rzeczywistość – Wyznawcą tej zasady był
Leonardo da Vinci – postulował jak największą zgodność z rzeczą odtwarzaną.
Właściwe dla malarstwa, rzeźby, ale nie dla architektury, muzyki, malarstwa
abstrakcyjnego…
3. Cechą swoistą sztuki jest to, że nadaje rzeczom kształt – sztuka nadaje kształt
duchowi, myśli. Witkacy pisał, że twórczość artystyczna to konstruowanie form. Ta
definicja jest najbardziej bliska współczesnemu człowiekowi (Sztuką jest wszystko to,
co powstało z potrzeby kształtu – August Zamoyski). Jednak zwykłe rozumienie formy
jest za szerokie, ponieważ inżynier czy technik również tworzą formy. Trzeba tę formę
bliżej dookreślić, jako piękną albo regularną. Formę wszak ma wszystko co istnieje.
Czysta forma to taka, która służy samej sobie (Witkacy)
4. Cechą swoistą sztuki jest ekspresja – w myśl tego cechą swoista sztuki tkwiłaby
w postawie tego, kto dzieło wytwarza, w postawie artysty. Jest to cecha nowa, pojawia
się od XIX w. Jednakże jest to rozumienie zbyt wąskie, bo ekspresyjność jest cechą
niektórych prądów w sztuce, jednak nie wszystkich (nie mieściłby się np.
konstruktywizm)
5. Cechą swoistą sztuki jest, że wywołuje przeżycia estetyczne – czyli szuka jej
u odbiorców, a nie w dziełach sztuki. Można powiedzieć, że cechą swoistą sztuki jest to,
że wywołuje doznania piękna. Znów niezbyt aktualne dla sztuki XX w. Sztuka działa na
odbiorcę, ale nie tylko estetycznie, często nie wywołuje wzruszenia, zachwytu (od
zachwytu do wzruszenia)
6. Cechą swoistą sztuki jest, że wywołuje wstrząs – ta definicja również odwołuje się do
działania na odbiorców. Jest typowa definicją naszych czasów. Wielu jest artystów,

7
którzy pragną wywołać u odbiorcy wstrząs, szok, bardzo silne przeżycie. Zadaniem
sztuki w tym wypadku jest nie ekspresja, ale impresja – wrażenie, silne uderzenie w
odbiorcę (od wzruszenia do wstrząsu). Taka definicja odpowiada sztuce artystów
awangardowych, ale nie odpowiada sztuce klasycznej.
Tych definicji może być jeszcze dużo, jednak każda z nich będzie za wąska. Okazuje się
stan szczególny – posługujemy się słowem sztuka, intuicyjnie rozumiemy co ono
oznacza, a jednak określić go nie potrafimy. I tak mimo usilnych prób jej zdefiniowania,
pomijając jej rozległość i niejednolitość, usiłowania te napotykały trudności.
W połowie XX w. uznano, że definicja sztuki jest nie tyle trudna, co wręcz
NIEMOŻLIWA.
Uznano, że są takie pojęcia, które definicji się nie poddają, mają jedynie „podobieństwo
rodzinne”. Pojęcia takie nazwano wkrótce otwartymi. Sztuka jest twórczością, artyści
zawsze mogą stworzyć rzeczy, których wcześniej nie było. Nie ma cechy, która byłaby
wspólną cechą wszystkich dzieł sztuki. Można wrócić do pojęcia „podobieństwo
rodzinne” i uznać, że w skład każdej rodziny wchodzą inne, mniejsze rodziny.
Mimo tej różnorodności – poszukiwania definicji trwały dalej. Drogą najlepszą wydaje
się właśnie uwzględnienie wielu jej rodzin.
Pojawiła się tak zwana definicja alternatywna. Sztuka ma wiele funkcji, nie możemy jej
ograniczyć do jednej. Zaczęto się zastanawiać, dlaczego sztuka w ogóle powstaje i może
u źródła jej powstawania odnajdzie się definicję. Określając sztukę przez intencję,
musimy powiedzieć, że jej intencją jest bądź potrzeba utrwalenia rzeczywistości (np.
pejzaż, portret), bądź potrzeba kształtu (np. rzeźba), bądź potrzeba ekspresji (wyrażanie
siebie, własnych emocji). Dodać do tego należy jeszcze efekty działania sztuki: sztuką
jest to co jest zdolne wzbudzić zachwyt, wzruszenie bądź wstrząs.
Definicja alternatywna brzmi: Sztuka jest odtwarzaniem rzeczy bądź
konstruowaniem form bądź wyrażaniem przeżyć – jeśli wytwór tego

8
odtwarzania, konstruowania, wyrażania jest zdolny zachwycać bądź
wzruszać bądź wstrząsać.

TERAŹNIEJSZOŚĆ
Dziś sztuka jest zupełnie odmienna od tej choćby z XIX w. Tamta poddawała się
smakowi ogółu, dziś jest opozycyjna. Tamta wytwarzała bardziej rzeczy piękne niż
nowe. Dziś odwrotnie – liczy się nowatorstwo, mniej estetyczna forma. Tamta chciała
bardziej cieszyć niż wstrząsać, dziś znów odwrotnie. Sztuka nowa wyrosła z dawnej na
drodze sprzeciwu.
Trzy etapy awangardy:
1. wyklęta (jeszcze XIX w, pojedyncze postaci, z czasem coraz liczniejsi i zrzeszający
się artyści, np. impresjoniści)
2. wojująca (zjawisko coraz mniej zwalczane, wręcz pokazowe; surrealizm, futuryzm;
wolność nie tylko dopuszczalna, ale wręcz wymagana, skończyło się skrępowanie
artystów)
3. zwycięska (usankcjonowana po pierwszej, a w szczególności po drugiej wojnie
światowej, artyści łamiący konwencje stali się wręcz poszukiwani, cenieni, sławni)

Inność wyniosła awangardę na szczyt. Musi być nieustannie nowa. Zmiany form, haseł,
teorii, nazw, pojęć. Permanentna rewolucja. Cechą awangardy jest także skrajność.
Liczba zaś rozwiązań skrajnych jest ograniczona.

Dzisiejszą sztukę jeszcze trudniej określić, bo sama w sobie nosi mnóstwo sprzeczności.
1. Pojawiła się koncepcja, że kultura szkodzi sztuce, dławi artystów (J. Dubuffet)

9
2. Kiedyś sztuka była umiejętnością, artysta posiadający tę umiejętność był
zawodowcem. Teraz sztukę uprawiać może każdy i jak chce. „Wszystko jest sztuką” lub
„ Dziełem sztuki „
3. Kiedyś sztukę oddzielało się od codzienności – ramą obrazu, kurtyną w teatrze,
cokołem rzeźby. Dziś teoria przeciwna – sztuka działa wtedy, gdy jest wtopiona
w rzeczywistość.
4. Kiedyś sztuka to nie tylko tworzenie, ale także wytwór – obraz, książka, rzeźba. Dziś
ważniejszy jest sam proces twórczy. Nie jest konieczne by dzieło sztuki zostało
wykonane, wystarczy jego projekt, zamierzenie.

Nie nastąpił koniec sztuki (co przepowiadano), nie wiadomo co nas czeka. Na szczęście
nie wyczerpała się potrzeba eksperymentu.

PRACA DOMOWA

Na następne zajęcia proszę przygotować następujące pojęcia:

- kompozycja
- kontur
- światłocień
- faktura
- kolor

10