‫لړلیک‬

‫لومړی څپرکی‬

‫د دولت پېژندنه ‪6 ..............................................................................................................................................‬‬

‫د دولت بنستيز ( ګډ) عناصر‪8 .......................................................................................................................... :‬‬

‫لومړی مبحث‪ :‬نفوس (خلک) ‪8 ...........................................................................................................................‬‬

‫الف – بهرنيان‪9 ................................................................................................................................................:‬‬

‫ب – کورنيان‪01 ............................................................................................................................................... :‬‬

‫د ولس په اړه اندونه‪01 .....................................................................................................................................:‬‬

‫الف – د ولس کلتوري اند ‪01 .............................................................................................................................‬‬

‫‪ – ۱‬کلتوري‪ -‬قومي اند ‪01 .................................................................................................................................‬‬

‫الف – نژادي يووالی‪01 .................................................................................................................................... :‬‬

‫ب – ژبنی – يووالی ‪01 .....................................................................................................................................:‬‬

‫ج‪ -‬دين يا مذهب د پيوندکوونکي المل په څېر‪06 ............................................................................................. :‬‬

‫‪ -۲‬کلتوري‪ -‬تاريخي اند‪01 .............................................................................................................................. :‬‬

‫ب‪ -‬جغرافياوي اند‪01 ...................................................................................................................................... :‬‬

‫ج‪-‬د ولس په اړه سياسی اند‪01 ......................................................................................................................... :‬‬

‫د‪ -‬د ولس په اړه اقتصادی اند‪08 ...................................................................................................................... :‬‬

‫دوهم مبحث‪ :‬قلمرو (ملی جغرافياوی چاپېريال)‪08 ............................................................................................ :‬‬

‫د قلمرو ټاکل‪09 ............................................................................................................................................... :‬‬

‫د قلمرو د السه ورکول‪01 .................................................................................................................................. :‬‬

‫د قلمرو ارزښت‪00 ............................................................................................................................................ :‬‬

‫درېيم مبحث‪ :‬حکومت‪00 .................................................................................................................................:‬‬

‫دولت او حکومت‪01 ......................................................................................................................................... :‬‬

‫څلورم مبحث‪ :‬واکمني (حاکميت)‪01 ...................................................................................................................‬‬

‫د واکمنی ځانګړنی‪06 ...................................................................................................................................... :‬‬

‫‪ - ۱‬واکمني مطلقه ده‪01 ................................................................................................................................... :‬‬

‫‪ -۲‬واکمني ټوليزه او لوړه ده‪01 ......................................................................................................................... :‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -۳‬واکمنی تلپاتي او نه بېلدونکې ده‪01 ........................................................................................................... :‬‬

‫‪ -۴‬واکمني انحصاري ده‪08 .............................................................................................................................. :‬‬

‫‪ -۵‬واکمني د وېشلو وړتيا نلري‪08 .................................................................................................................... :‬‬

‫دوهم څپرکی‬

‫ددولت د پيدايښت په اړه نظريات ‪09 .................................................................................................................‬‬

‫لومړی مبحث‪ :‬د دولت د پيدايښت د زور آند‪09 ................................................................................................ :‬‬

‫دوهم مبحث‪ :‬د دولت د پيدايښت طبيعي آند‪10 ................................................................................................ :‬‬

‫درېيم مبحث‪ :‬د دولت د پيدايښت الهي آند‪11 .................................................................................................. :‬‬

‫د پاچاهانو الهي حقوق‪11 .................................................................................................................................:‬‬

‫څلورم مبحث‪ :‬د دولت د پيدايښت په اړه د هيرودت نظر ‪16 ................................................................................‬‬

‫پنځم مبحث‪ :‬د دولت جوړښت‪11 ...................................................................................................................... :‬‬

‫‪ -۱‬بسيط دولت‪18 ........................................................................................................................................... :‬‬

‫‪ -۲‬مرکب دولت‪18 ............................................................................................................................................ :‬‬

‫البته اتصال خپله هم پردوه قسمه دی ‪18 .............................................................................................................‬‬

‫درېيم څپرکی‬

‫حکومت‪10 ..................................................................................................................................................... :‬‬

‫لومړی مبحث‪ :‬حکومت ‪10 ............................................................................................................................... :‬‬

‫دوهم مبحث ‪ :‬د حکومتونو ډلبندي ‪10 ................................................................................................................‬‬

‫د اساسي قانون پر بنسټ د حکومت څرنګوالی‪11 ............................................................................................. :‬‬

‫اول ‪ :‬د بڼي له مخي د حکومتونو ډولونه ‪11 .......................................................................................................‬‬

‫الف ‪ :‬سلطنت مونارشي‪11 ................................................................................................................................:‬‬

‫‪ : ۱‬موروثي پاچاهي ‪Error! Bookmark not defined......................................................................................... :‬‬

‫‪ : ۲‬ټاکنيزه پاچاهي ‪16 ..................................................................................................................................... :‬‬

‫‪ : ۳‬استبدادي پاچاهي‪16 ..................................................................................................................................:‬‬

‫‪ : ۴‬مشروطه (محدوده) پاچاهي ‪16 ....................................................................................................................:‬‬

‫د استبدادي پاچاهي ښيګڼي ‪11 ....................................................................................................................... :‬‬

‫‪ : ۱‬د لومړنيو انسانانو د ژوند لپاره مناسبه وه ‪11 ............................................................................................. :‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ : ۲‬د عمل چمتووالی او ځواکمنتيا ‪11 ............................................................................................................. :‬‬

‫‪ : ۳‬د حکومت ټينګښت ‪11 ............................................................................................................................... :‬‬

‫‪ : ۴‬سياستونه يې تل پاتي دي ‪11 ...................................................................................................................... :‬‬

‫‪ : ۵‬ښه ټولنيز چوپړونه ‪11 ................................................................................................................................. :‬‬

‫‪ :۶‬استعدادونه پېږندنه ‪11 ............................................................................................................................... :‬‬

‫د استبدادي پاچاهي نيمګړتياوي ‪18 ............................................................................................................... :‬‬

‫‪ : ۱‬د پاچاهي ظلمونه ‪18 ...................................................................................................................................:‬‬

‫‪ : ۲‬پر ځان د حکومت مخنيوی‪18 ...................................................................................................................... :‬‬

‫‪ : ۳‬د ځاي ناستي ناوړه ټاکنه ‪18 ....................................................................................................................... :‬‬

‫‪ : ۴‬د کمزوري پاچا زيانونه ‪18 .......................................................................................................................... :‬‬

‫‪ : ۵‬د پاچاهي حکومت ناامني ‪18 ...................................................................................................................... :‬‬

‫‪ : ۶‬د شاهانو اپرالستي غوښتني ‪18 ..................................................................................................................:‬‬

‫ب ‪ :‬جمهوريت ‪19 ..............................................................................................................................................‬‬

‫د دولت درې ګوني قواوي ‪19 ............................................................................................................................:‬‬

‫الف ‪ :‬پارلماني ‪ .‬ب ‪ :‬رياستي ‪11 ...................................................................................................................... .‬‬

‫الف ‪ :‬پارلماني رژيم ‪11 ......................................................................................................................................‬‬

‫ب ‪ :‬رياستي رژيم ‪10 ........................................................................................................................................ :‬‬

‫د رياستي رژيم ځاګړني په عمومي ډول په الندي ډول سره دي ‪10 ...................................................................... :‬‬

‫د امريکا په متحده ايالتو کي د پارلماني او رياستي حکومتونو پرتله ‪11 ......................................................... :‬‬

‫دريم‪ :‬د واکمنانود شميراو جوړښت له مخي دحکومتونو ډولونه‪11 ................................................................. -:‬‬

‫ديکتاتوري‪11 ................................................................................................................................................. :‬‬

‫د نوي ديکتاتوری ځانګړني ‪11 ........................................................................................................................ :‬‬

‫د ديکتاتوريو ځواکمنتيا‪16 ............................................................................................................................. :‬‬

‫د ديکتاتوري نيمګړتياوي‪16 ........................................................................................................................... :‬‬

‫فاشيزم‪18 ........................................................................................................................................................ :‬‬

‫د فاشيزم تاريخچه ‪60 ...................................................................................................................................... :‬‬

‫اريستوکراسي‪61 ............................................................................................................................................. :‬‬

‫‪3‬‬
‫د اريستوکراسي ګټي‪61 .................................................................................................................................. :‬‬

‫د اريستوکراسي زيانونه‪61 .............................................................................................................................. :‬‬

‫پلوټوکراسي‪66 ................................................................................................................................................ :‬‬

‫فيوډاليزم‪68 .................................................................................................................................................... :‬‬

‫زموږ په هيواد کي څوک فيوډال و؟ ‪11 ...............................................................................................................‬‬

‫د فيوډاليزم تاريخ‪10 ........................................................................................................................................ :‬‬

‫څلورم څپرکی‬

‫لومړی مبحث‪ -‬د حکومتدارۍ تاريخچه ‪11 ........................................................................................................‬‬

‫د حکومتدارۍ تعريف ‪11 ..................................................................................................................................‬‬

‫په حکومتدارۍ کې اغېزمن فکتورونه ‪16 ..........................................................................................................‬‬

‫پنځم څپرکی‬

‫لومړی مبحث‪ :‬ښه حکومتداري (‪11 .................................................................................. )Good Governance‬‬

‫مشارکت‪19 ..................................................................................................................................................... :‬‬

‫د قانون حاکميت‪19 .......................................................................................................................................... :‬‬

‫شفافيت‪81 ...................................................................................................................................................... :‬‬

‫ځواب ويل‪81 ................................................................................................................................................... :‬‬

‫د ټولو رضايت يا په خوښه‪81 ........................................................................................................................... :‬‬

‫متوازن او ټولشوموله‪81 .................................................................................................................................. :‬‬

‫موثر او ګټور‪81 ............................................................................................................................................... :‬‬

‫حساب‪ ،‬کتاب‪81 ............................................................................................................................................. :‬‬

‫د ښې حکومتدارۍ اساسات او دوديز (سنتي) جوړښتونه ‪80 ........................................................................... :‬‬

‫مشروعيت ‪80 ....................................................................................................................................................‬‬

‫ټولنيز ګډون (مشارکت) ‪81 ................................................................................................................................‬‬

‫په مختصره توګه‪81 ......................................................................................................................................... :‬‬

‫د ښې حکومتدارۍ ماډلونه ‪81 ...........................................................................................................................‬‬

‫لومړی‪ :‬د حکومتدارۍ دوديز ماډل ‪81 ...............................................................................................................‬‬

‫دوهم‪ :‬مخ پر وده معاصره حکومتداري ‪81 .........................................................................................................‬‬

‫‪4‬‬
‫د حکومتدارۍ عناصر ‪81 ..................................................................................................................................‬‬

‫لومړی‪ :‬حساب‪ ،‬کتاب‪86 ................................................................................................................................. :‬‬

‫دوهم ‪ -‬مشارکت‪81 .......................................................................................................................................... :‬‬

‫درېيم‪ -‬وړاندوينه ‪88 ..........................................................................................................................................‬‬

‫څلورم ‪ -‬شفافيت ‪89 ...........................................................................................................................................‬‬

‫د حکومتدارۍ د عناصرو ترمنځ اړيکه‪89 ........................................................................................................ :‬‬

‫شپږم څپرکی‬

‫د حکومتدارۍ قوانين ‪91 ..................................................................................................................................‬‬

‫لومړی قانون ‪91 ............................................................................................................................................... :‬‬

‫دوهم قانون‪91 .................................................................................................................................................. :‬‬

‫درېيم قانون ‪91 ................................................................................................................................................ :‬‬

‫څلورم قانون ‪90 ............................................................................................................................................... :‬‬

‫پنځم قانون ‪90 ................................................................................................................................................. :‬‬

‫شپږم قانون‪90 .................................................................................................................................................. :‬‬

‫ښه حکومتداري او انکشاف ‪90 .........................................................................................................................‬‬

‫‪5‬‬
 ‫لومړی څپرکی‬
‫دولت‬

‫د دولت پېژندنه‬
‫د دولتتت پېژنتتدني پتتته اړه زيتتاتو پوهتتانو پېژندونتتته وړانتتدي کتتتړي دي‪ ،‬ختتو بشتتپړ او هتتتر اړخيتتزه پېژندنتتته د‬
‫ډېرو کمو پوهانو په پيژندونو کي تر سترګو کيږي‪ ،‬د بيلګی په توګه‪:‬‬

‫‪ o‬بلونشلي‪ « :‬دولت په ټاکلي قلمرو کي وګړيز سازمان دی»‪.‬‬

‫‪ o‬ويلستتتون‪ « :‬دولتتتت هغتتته وګړيتتتز ستتتازمان دی‪ ،‬چتتتي پت ته ټتتتا کلتتتي قلمتتترو کتتتي د قتتتانون پتتتر بنستتتټ‬
‫ترتيب سوی وي»‪.‬‬

‫ختتو دې پوهتتتانو داهيتتره کړيتتتده‪ ،‬چتتي ټتتتول انستتاني سياستتتي ستتازمانونه دولتونتتته نتته دي‪ ،‬يتتتوازي هغتتته‬
‫سياستتي ستتازمانونه دولتونتته دي‪ ،‬چتتي د ځتتانګړي قلمتترو ټتتول نفتتوس پتته خپلواکتته توګتته تتتر ځتتواکمن‬
‫اقتدار الندي را ولي‪ .‬يعنی د دولت د شتون لپاره خپلواکي شرط ده‪.‬‬

‫د ښتتکي ک (استتتعمار) پتته وختتتت کتتي د زيتتاتو ځمکتتتو خلګتتو تتتر کتتورني ځتتتواکمن حکومتتت النتتدي ژونتتتد‬
‫کاوه او د ټولنيز ژوند څخه برخمن وه‪ ،‬خو خپلواکي يې نه درلوده‪ ،‬ځکه نو دولت نه و‪.‬‬

‫د ګتتارنر پېژانتتد‪ :‬بيتتا دا نمګړتيتتا نتتته لتتري ‪ ،‬د ده پتته انتتد « دولتتت يتتتوه لويتته انستتاني ټولنتته ده‪ ،‬چتتي تلپاتتتته‬
‫ټتتاکلی قلمتترو ولتتري‪ ،‬د بهرنتتی کنتتترول څختته ختت خ يتتا هتتم خپلتتواک وي او داستتي حکومتتت ولتتري‪ ،‬چتتي‬
‫د خپتتل قلمتترو زي تاتو وګتتړو تتته منلتتی وي» پتته دې تعريتتف کتتي څرګنتتده ستتوه‪ ،‬چتتي وګتتړي پتتر ټتتاکلي قلمتترو‬
‫بانتتتدي او پتتته ځتتتانګړي ستتتازمان ستتتوی بڼتتته هغتتته وختتتت پتتته دولتتتت بدلېتتتدالی ستتتي چتتتي بشتتتپړه خپلتتتواکي‬
‫ولتتری‪ .‬همدارنګتته دا انتتد د هيتتواد پتته دننتته کتتي پتتر ځتتواکمن اقتتتدار بانتتدی هتتم ټينګتتار کتتوي‪ .‬کتته چيتتری د‬
‫وګتتړو يتت وه ټولنتته پتته خپلواکتته توګتته پتتر ټتتاکلي قلمتترو بانتتدی واکمنتتي پيتتدا کتتړي او وکتتوالی ستتی چتتي د‬
‫خلګو اطاعت د ځان کړي‪ ،‬نو وي ی سو چي دې خلکو دولت منځ ته را وړی دی‪.‬‬

‫د دولت په اړه د الماني ټولنپوه ماکس ويبر غوره تعريف‪:‬‬

‫پتته نولستتمه پيتتړۍ کتتي يتتې د دولتتت پتته اړه داستتي ويلتتي دي‪ :‬دولتتت هغتته انستتاني ټولنتته ده‪ ،‬چتتي پتته ټتتاکلي‬
‫قلمتتترو کتتتي د مشتتترو موختتتو لپتتتاره تتتتر مشتتترو ځتتتواک النتتتدی کنتروليتتتږي‪ ،‬د دولتتتت پتتته اړه دا تعريتتتف د‬
‫کتتتي د زيتتتاتو خلګت تو لختتتوا منتتتل ست توی دی‪ ،‬دا چتتتي نړيوالتتته ټولنتتته پتتتر هيوادونتتتو او‬ ‫ګتتتو‬ ‫نتتتړۍ پتتته ګتتتو‬
‫کتتتي ځتتتانګړی حکومتتتت لتتتری‪،‬‬ ‫ولستتتونو بانتتتدی وېشتتتل ستتتوی ده او هتتتر هيت تواد د خپتتتل دولتتتت پتتته چوکتتتا‬
‫چتتتي موختتته يتتتې د ټتتتولني کنتتترول او نظتتتم دی‪ ،‬دا چتتتي دا حکومتونتتته پتتتر مرکتتتزي‪ ،‬ايتتتالتي او يتتتا هتتتم ستتتيمه‬
‫ييتتتزو څتتتانګو بانتتتدی وېشتتتل ستتتوی دي‪ ،‬بيتتتا هتتتم زيتتتاتره د ولتتتس پتتته خوښتتته د ټتتتولني نظتتتم د مشتتترو موختتتو‬
‫لپتتتاره تتتتر کنتتتترول النتتتدي لتتتري د پورتتتته تعريفونتتتو پتتته نظتتتر کتتتي نيولتتتو ستتتره دولتتتت درې ډولتتته تعريفونتتته‬
‫يعنتتتيق حقتتتوقي‪ ،‬فلستتتفي او سياستتتي تعريفونتتته لتتتري‪ ،‬چتتتي هتتتر يتتتو يتتتې د دولتتتت پيژندنتتته راتتتته پتتته ګوتتتته‬
‫کوي‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫لتتتتومړی) د دولتتتتت حقتتتتوقي تعريتتتتف‪ :‬دولتتتتت د هغتتتته بنستتتتټ پتتتته څېتتتتر پېژنتتتتدل کيتتتتږي‪ ،‬چتتتتي النتتتتدي‬
‫ځتتتتانګړني ولتتتتري او يتتتتا هتتتتم دولتتتتت د هغتتتته سياستتتتي اورګتتتتان څختتتته عبتتتتارت دی‪ ،‬چتتتتي د النتتتتدي څلتتتتورو‬
‫عناصرو څخه تشکيل سوی وي‪:‬‬

‫‪ .1‬نفوس‬
‫‪ .2‬حکومت‬
‫‪ .3‬قلمرو‬
‫‪ .4‬واکمني (پياوړی ځواک)‬

‫يعنت تي دولتتتت هغتتته انستتتا ني ټولنتتته ده چتتتي د ځتتتانګړي ملتتتي چاپېريتتتال (قلمتتترو)‪ ،‬نفتتتوس‪ ،‬حکومتتتت او‬
‫واکمنتتي لرونکتتی وي يتتا پتته بلتته معنتتی دولتتت د خلکتتو هغتته ټولنتته ده‪ ،‬چتتي پتته يتتو ټتتاکلي جغرافيتتايي‬
‫چاپېريال کي ټينګ او تلپاتي ژوند ولري‪.‬‬

‫دوهتتم) د دولتتت فلستتفي تعريتتف‪ :‬دولتتت د اړينتتو ځتتانګړنو‪ ،‬ښتته دولتتت يتتا بشتتپړه دولتتت پتتر بنستتټونو‬
‫باندي کيږي‪ .‬د دولت پېژندنه په فلسفي بڼه درې ډوله فکري مکتبونه شتون لري‪:‬‬

‫دولتتتت د ټتتتولني د بي بي لتتتو اړخونتتتو د همږغتتتت لپتتتاره شتتتتون لتتتري‪ ،‬دا آنتتتد د اف طتتتون‪ ،‬ارستتتطو‪،‬‬ ‫‪.1‬‬
‫اګوسټين‪ ،‬سيسرو او نورو فيلسوفانو دی‪.‬‬
‫دولت د يو ټولنيز تړون پربنسټ منځته راغلی دی دا آند په هابز‪،‬الک او روسو پوري اړه لري‪.‬‬ ‫‪.2‬‬
‫دولتتتت د متوتتتادو ټتتتولنيزو ځواکونتتتو(پوړونتتتو) د مبتتتارزې پتتتر بنستتتټ منځتتتته راغلتتتی دی‪ ،‬دا آنتتتد د‬ ‫‪.3‬‬
‫مارکس‪ ،‬آينګلز او د دوی د پلويانو دی‪.‬‬

‫درېتتتيم) د دولتتتت سياستتتي تعريت تف‪ :‬پتتتر هغتتتو واقيعتونتتتو والړ دی‪ ،‬چتتتي پتتته تيتتتر وختتتت کتتتي وه‪ ،‬اوس‬
‫هتتم ستتته او پتته راتلتتونکي کتتي بتته هتتم وي‪ ،‬د دي آنتتد پتتر بنستتټ انستتاني ټولنتته د ډيتتري ستتاده بڼتتي څختته وه‬
‫پېچلي بڼي ته د توليدي نظام د پرمختګ او بدلونونو پربنسټ خوځښت کړي دی‪.‬‬

‫انستتتاني ټولنتتته د ډيت تر لرغتتتوني وختتتت يعنتتتي درو مي لونتتتو کلونتتتو راهيستتتي پيتتتل ستتتوی دی‪ ،‬او پتتته زرګونتتتو‬
‫کلونتتته تېت تر ستتتول‪ ،‬چتتتي انستتتانان د حيتتتواني ټتتتولني څختتته انستتتاني ټت ت ولني تتتته والړل او انستتتاني ټولنتتته يتتتې‬
‫جوړه کړل‪ .‬د انسانانو د دې هر څه د پرمختګ المل کار و چي د توليد المل کيږي‪.‬‬

‫همدارنګتته هتتيس داستتي ټولنتته نتت ه وه موجتتوده چتتي پتته هغتته کتتي دي توليتتد شتتتون نتته درلتتودی‪ ،‬ځکتته چتتي‬
‫انستتان داستتي بنس تټيزي غوښتتتني لتتري‪ ،‬چتتي بيلتته توليتتد څختته يتتې پتتوره کتتول ناشتتوني ده‪ .‬د همتتدي توليتتد‬
‫پتتته جريتتتان کتتتي ټتتتولنيزي ډلتتتي او پوړونتتته جتتتوړ ستتتول ا و د توليتتتد پتتتر بهيتتتر بانتتتدي د برالستتتي پتتته موختتته د‬
‫همتتتدغو ټتتتولني زو پوړونتتتو او ډلتتتو تتتترمنځ مبتتتارزه پيتتتل ستتتول‪ ،‬چتتتي دولتتتت هتتتم د همتتتدغي مبتتتارزې الستتتته‬
‫راوړنه ده‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫د دولت بنستيز( ګډ) عنارص‬
‫د دولتتتت د تعريتتتف او پېژنتتتدني څختتته داستتتي مع لتتتوميږي‪ ،‬چتتتي دولتتتت ځينتتتي بنستتتټيز (ګتتتډ) عناصتتتر لتتتري‪،‬‬
‫چي بيله هغه څخه د دولت شتون امکان نلري‪ .‬د دولت دا عناصر عبارت دي له‪:‬‬

‫‪ .1‬نفوس (خلک)‬
‫‪ .2‬قلمرو‬
‫‪ .3‬حکومت‬
‫‪ .4‬واکمني‬

‫پورتني د دولت څلور عناصر به هر يو په ج تت ج ډول تر بحث الندي ونيسو‪:‬‬

‫لومړی مبحث‪ :‬نفوس (خلګ)‬

‫د دولتتت د بنستتټيزو عناصتترو څختته يتتو هتتم نفتتوس (خلتتک) دي‪ .‬نفتتوس هغتته وګتتړي دي‪ ،‬چتتي پتته يتتوه ټتتاکلي‬
‫قلمتتترو (ملتتتي جغرافيتتتايي چاپېريتتتال) کتتتي پتتته تلپتتتاتي توګتتته اوستتتيږي او د خپتتتل اړونتتتد دولتتتت تابعيتتتت‬
‫ولتتتري‪ .‬وګتتتړي د دولتتتت د جوړښتتتت لپتتتاره اړيتتتن دي‪ ،‬او دولتتتت د وګتتتړو د ټتتتولني نت توم دی‪ .‬کتتته چيتتتري نتتتور‬
‫حيوانتتتات ستتتره راټتتتول ستتتي او يتتتو ستتتازمان جتتتوړکړي لکتتته ميږيتتتان‪ ،‬دولتتتت نستتتو ورتتتته ويت ت ی‪ ،‬نوځکتتته د‬
‫مځکي هغه برخه چي انساني ژوند ورباندي نه کيږي دولت نسي جوړوالی‪.‬‬

‫وګتتړي د ډې ترو ستتاده جوړښتتتونو لکتته کتتورنت‪ ،‬قتتوم‪ ،‬قبيلتته ‪ ....‬او داستتي نتتورو څختته پتته کتترار تتتت کتترار ستتره‬
‫يوځتتتای ستتتوي دي او اولتتتس يتتتې جتتتوړکړی دی‪ .‬د انستتتانانو پتتته لومړنيتتتو وختونتتتوکي هتتتري کتتتورنت‪ ،‬قبيلتتتې‬
‫او قتتتوم ځانتتتته ځتتتانګړني درلتتتودې‪ ،‬ختتتو د وختتتت پتتته تېرېتتتدو ستتتره د بې بيلتتتو قومونتتتو او قبيلتتتو تتتترمنځ‬
‫متتادي او معنتتوي اړيکتتي ټينګتتي ستتوې او يتتوه لويتته انستتاني ټولنتته (اولتتس) يتتې جتتوړ کتتړې‪ ،‬چتتي وروستتته‬
‫د قتتتومي او قبيلتتتوي پېژنتتتدني (هويتتتت) څختتته را ووتتتتل او خپتتتل اولتتتس يتتتې د خپتتتل ځتتتان لپتتتاره پېژندنتتته‬
‫وټاکل‪.‬‬

‫د دورکهايم په آند دا يوځای کېدنه پر دوه ډوله منځته راغلې ده‪:‬‬

‫لتتتتومړی) مکتتتتانيکي (طبيعتتتتي) يتتتتو ځتتتتای کېدنتتتته‪ :‬چتتتتي د ژبتتتتي ‪ ،‬متتتتذهب ‪ ،‬قتتتتوم او نتتتتژاد پرمتتتتټ ستتتتره‬
‫راټوليږي‪.‬‬

‫دوهم) اورګانيکي ( اندامي) يو ځای کېدنه‪ :‬چي د کار د وېش پر مټ سره راټوليږي‪.‬‬

‫د اولتتتس ده‪ ،‬دا چتتتي اولتتتس د دولتتتت پتتته جوړولتتتو کتتتي نتتتور څتتته‬ ‫د دولتتتت د وګتتتړو لپتتتاره غتتتوره اصتتتط‬
‫ارزښتتتت لتتتري دا بتتته وروستتتته و پيژنتتتو‪ .‬د اولتتتس پتتته اړه چتتتي لتتتومړی پوښتتتتنه پيتتتداکيږي هغتتته د اولتتتس د‬
‫اندازې په اړه ده يعني د دولت د جوړولو لپاره څومره اولس اړين دی؟‬

‫دې پوښتتتتتتني تتتتتته د تتتتتتاريخ پتتتتته اوږدو کتتتتتي بې بيتتتتتل ځوابونتتتتته ويتتت تل ستتت توي دي‪ ،‬د بېلګتتتتتي پتتتتته توګتتتتته‬
‫اف طون ( ‪ ) ۵۵۴۵‬نفره اټکل کړی دی‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫تتتت ارستتطو بي تا د دولتتت لپتتاره د خلکتتو ټتتاکلې انتتدازه نتته پتته ګوتتته کتتوي او دومتتره وايتتي چتتي ( پتتوليس ) باي تد‬
‫دومتتره کتتوچني نتته وي چتتي د خپتتل جوړښتتت بستتنه و نتته کتتړي او دومتتره بايتتد لتتوی هتتم نتته وي چتتي کنټرولتتول‬
‫يې ست ونزمن سي‪ .‬د ده په اند سل نفره ډېر لږ دي او سل زره نفره بيا ډېر زيات دي‪.‬‬

‫تتتتت روستتتو چتتتي د کوچنيتتتو جمهوريتونتتتو او مستتتتقيمو ډيموکراستتتيو م تتتتړۍ و‪ ،‬د دولتتتت لپتتتاره لتتتس زره‬
‫نفره پوره بولي او زيات نفوس بيا د خپلواکت د کمښت المل ګڼي‪.‬‬

‫پتتته داستتتی حتتتال کتتتي چتتتي نتتتن نفتتتوس زيتتتات ستتتوي دي او هغتتته وختتتت نت ته دی‪ ،‬چتتتي د پورتنيت تو پوهتتتانو د‬
‫آنتتتدونو پتتتر بنستتتټ د دولتتتت لپتتتاره ټتتتاکلی نفتتتوس وټتتتاکو‪ .‬نتتتن ورر داستتتي ښتتتارونه ستتتته چتتتي څتتتو مليونتتته‬
‫نفتتوس لتتري او داستتي دولتونتته هتتم ستتته چتتي تتتر يومليتتارد هتتم زيتتات نفتتوس ولتتري لکتته چتتين‪ .‬د بتتل پلتتوه‬
‫کتتتوچني دولتونتتته هتتتم ستتتته لکتتته ستتتان متتتارينو چت ت ي شتتتل زره نفتتتوس لتتتري‪ .‬نتتتو دا ويت ت ي ست تو چتتتي نتتتن ورر‬
‫دولتونه د نفوسو له اړخه يود بل سره زيات توپيرونه لري ځکه ټاکلې اندازه نسو ورته ټاک ی ‪.‬‬

‫د دولتتت د نفتتوس د ډېروالتتي او کمتتوالي خبتتره د دولتتت پتته نړيتتوال حقتتوقي ارزښتتت کتتي اغېتتز نلتتري‪ ،‬يعنتتي‬
‫داستتي نتته ده‪ ،‬چتتتي زيتتات نفتتوس ولتتتري نتتو د هغتته دولتتتت نړيتتوال حقتتوق ي شخصتتتيت لتتوي او د کتتم نفوستتتو‬
‫لرونکتتتي دولتتتت حقتتتتوقي شخصتتتيت کتتتتوچنی دی‪ .‬د نفوستتتو زيتتتاتوالي تتتتل د دولتتتتت د بريتتتا او پرمختتتتتګ‬
‫المتتل نتته ګرځتتي‪ ،‬بلکتتي زيتتات وختتت د زيتتاتو نفوستتو لرونکتتي دولتتت د خپلتتو کوچنيتتو او لويتتو پ نونتتو پتته‬
‫پلتتي کولتتو کتتي د ستتتونزو ستتره متتخ کيتتږي‪ .‬د بيلګتتي پتته توګتته د چتتين هيتتواد د (‪۱۱۴۱‬ز) کتتال د انقتت ب تتتر‬
‫وختتتته د زيتتتات نفتتتوس ستتتره تتتتت ستتتره يتتتو کمتتتزوری هيتتتواد و او تتتتل د ملتتتي يتتتوو الي د مونتتتدلو پتتته لټتتته کتتتي و‪.‬‬
‫خوکتتتته چيتتتتري د يتتتتو دولتتتتت بنستتتتټ ستتتتم وي او ملتتتتي يتتتتوو الي ولتتتتري بيتتتتا زيتتتتات نفتتتتوس د هغتتتته دولتتتتت د‬
‫پياوړتيا المل ګرځي‪ ،‬او هم د زيات انساني ځواک په لرلو سره امتياز لري‪.‬‬

‫همدارنګتتته پتتته ځينتتتو وختونتتتو کتتتي د نفتتتوس کتتتم شتتتمېر هت تم زيتتتاتي ستتتتونزي زيتتتږ وي لکتتته د دو نړيوالتتتو‬
‫جګړو په منځ کي د فرانسې ستونزي‪.‬‬

‫د دولتتت د نفتتوس د انتتدازې پتته اړه تتتر اوستته پتته نړيوالتته کچتته داستتي کتتوم اصتتل نستتته‪ ،‬ختتو د دولتتت نفتتوس‬
‫بايتتد دومتتره وي‪ ،‬چتتي د خپتتل هيتتواد واکمتتن پتتوړ پتتوره کتتړي‪ ،‬ملتتي امنيتتت وستتاتي او د هيتتواد ستترچيني‬
‫يتتتي ترډيتتتره بريتتتده بستتتنه وکتتتړي‪ .‬همدارنګتتته د نفتتتوس متسانستتتوالي (يوشتتتانته والتتتي ) مهتتتم نتتته دي ختتتو‬
‫متسانستتتوالی کتتتوالي ستتتي چتتتي پتتته ملتتتي يتتتووالي کتتتي ستتتتره ونتتتډه واخلتتتي‪ .‬د دولتتتت ټتتتول اوستتتېدونکي د‬
‫هغتتته دولتتتت نفتتتوس نتتته ګڼتتتل کيتتتږي بلکتتتي يتتتوازي هغتتته اوستتتې دونکي نفتتتوس ګڼتتتل کيتتتږي چتتتي د نومتتتوړي‬
‫هيتتتواد تابعيتتتت ولتتتري‪ ،‬پت ته دې اړه کتتتوالي ستتتو چتتتي د دولتتتت ټتتتول اوستتتېدونکي پتتتر دوو برختتتو ووېشتتتو‪:‬‬
‫الف‪ -:‬بهرنيان‪ ،‬ب ‪ -:‬کورنيان‬

‫الف – بهرنیان‪:‬‬
‫بهرنيتتان هغتتته وګړوتتتته ويتتل کيتتتږي چتتتي پتتته يتتوه هيتتواد کتتتي اوستتتيږي ‪ ،‬ختتتو د هغتتته هيتتواد تابعيتتت نلتتتری ‪.‬‬
‫بهرنيتتان پتته يتتوه هيتتواد کتتي داوستتېدلو پرمهتتال يتتو شتتمېر دنتتدي او حقتتوق هتتم لتتری‪ ،‬دبېلګتتي پتته توګتته د‬
‫بهرنيتتانو دنتتدي دا ديق چتتي د کورنيتتانو پتته شتتان د جرمونتتو څختته ځتتان وستتاتی‪ ،‬د نومتتوړي هيتتواد ديتتن‪،‬‬

‫‪9‬‬
‫متتذهب‪ ،‬عتترف او عتتاداتو تتته درنتتاوی وکتتړي او پتتر وړانتتدي يتتې عمتتل ونتته کتتړی ‪ .‬همدارنګتته دوی تتته يتتو‬
‫شتتمېر دنتتدي معتتاف هتتم دي لکتته د دينتتي مراستتمو ترستتره کتتول او داستتی نتتور ‪ .‬بهرنيتتان پتتر دنتتدو ستتربېره‬
‫ي تو شتتمېر متتدني او سياستتي حقتتوق هتتم لتتري‪ ،‬چتتي پتته متتدني حقوقتتو کتتي بهرني تان او کورني تان ستتره مستتاوي‬
‫دي يعنتتتي بهرنيت تان کتتتوالی ستتتی ‪ ،‬چتتتي ستتتوداګری ‪ ،‬متتتوټرواني ‪ ،‬کستتتب او‪ ....‬وکتتتړي‪ ،‬ختتتو د دې ترڅنتتتګ‬
‫پتته ي تو شتتمېر هيوادونتتو کتتي ځينتتي استتتانات هتتم لتتري لکتته بهرني تان نستتي کتتوالی چتتي غي تری منقتتول شتتيان‬
‫واخلي او هم نسي کوالی چي په دولتی اداره کي کار وکړی يا هم په فور کي دنده تر سره کړي‪.‬‬

‫د بلت ته پلتتتوه بهرنيت تان د متتتدني حقوقتتتو پتتته شتتتان د سياستتتي حقوقتتتو څختتته نت ته دي بتتترخمن يعنتتتي دوی نستتتي‬
‫کتتوالی چتتي رايتته ورکتتړي‪ ،‬يتتا هتتم ځتتان نومانتتد کتتړي او دې تتته ورتتته نتتور ‪ .‬ختتو د ځينتتو نتتورو هيوادونتتو د‬
‫قوانينتتتو لتتته مختتتی بيت تا بهرنيت تانو تتتته د سياستتتی حقوقتتتو څختتته د ګټتتتي اخيستتتتني لپتتتاره وختتتت ټاکتتتل ستتتوی‬
‫دی‪ ،‬يعني تر ټاکلي وخت وروسته دوی کوالی سی چي سياسي حقوقو هم تر السه کړي‪.‬‬

‫ب – کورنیان‪:‬‬
‫هغتتته وګتتتړي دي‪ ،‬چتتتي پتتته خپتتتل ټتتتاکلي ملتتتي جغرافيتتتاوي چاپېريت تال (قلمتتترو) کتتتي ژونتتتد کتتتوي او د خپتتتل‬
‫اړونتتتد دولتتتت بشتتتپړ تابعيتتت ولتتتري‪ .‬کتتته څتتته هتتتم پتتته لنډمهالتتته توګتتته پتتته بهتتتر کتتتي واوستتتيږی ‪ .‬د تتتتاريخ پتتته‬
‫اوږدو کتتتي کورنيتتان د ځينتتتو ارزښتتتتونو پتتتر بنستتتټ پتتتر څتتتو ډولتتته وېشتتتل ستتتوي وه چتتتي پتتته النتتتدی ډول يتتتې‬
‫يادونه کوو‪:‬‬

‫‪ – ۱‬د لږکي تو او ډېرکي تو لتته مختتی‪ :‬تتتت پتته تې ترو ټولنتتو کتتي د لږکي تو او ډېرکي تو روحي ته ډې تره پيتتاوړې‬
‫وه‪ ،‬يعنتتي د خلکتتو تتتر متتنځ قتتومي‪ ،‬تتتوکميزو (نتتژادي) ‪ ،‬ژبنيتتو‪ ،‬ستتيمه ييتتزو‪...‬تعصتتباتو ډېتتره وده کتتړې وه‬
‫او هغتتو قومونتتو چتتي تتتر نتتورو بتته زيتتات وه امتيتتازات بتته يتتې ډېتتر لتترل او د وختتت واکمتتن بتته ګڼتتل کېتتدل‪،‬‬
‫خو پر لږکيو به يې ظلمونه ترسره کول‪.‬‬

‫‪ – ۲‬د ټتتولنيزو پوړونتتو لتته مختتی ‪ :‬تتتت پتته لرغونتتو ټولنتتو کتتي کورني تان پتتر څتتو پوړونتتو بانتتدی وېشتتل‬
‫ستتتوي وه لکتتته ښتتتاغلي (اشتتتراف)‪ ،‬روحتتتانين (علمتتتا) او عتتتوام ‪ .‬چتتتي د دې پوړونتتتو تتتتر متتتنځ د حقوقتتتو او‬
‫امتيتتازاتو پتتر ستتر زيتتات توپيرونتته موجتتود وه ‪ .‬د بېلګتتي پتته توګتته اشتترافو او روحتتانيونو بتته ټتتول دولتتتي‬
‫او غيتتري دولتتتي امتي تازات لتترل‪ ،‬يعنتتي د هتتر ډول حقوقتتو څختته بتته بتترخمن وه او جستتمي کارونتته بتته يتتې نتته‬
‫کتتول ‪ .‬پتته داستتتي حتتتال کتتتي چتتتي عوامتتتو بيتتا هتتيس ډول حقتتتوق نتتته درلتتتودل او هتتتر ډول ستتتخت کارونتتته بتتته ور‬
‫بانتتدي تتتر ستتره کې تدل ‪ .‬پتتر دې ستتربېره د ي تو پتتوړ خلتتک بتته بتتل پتتوړ تتته نستتوای ورننتتوت ی‪ ،‬يعنتتي د بېوزلتتو‬
‫او عوامتتتو خلکتتتو پتتته ژونتتتد کتتتي بتتته هتتتيس ډول پرمختتتتګ نتتته راتلتتتی‪ .‬د انستتتانی توپيرونتتتو دا لتتتړی تتتتر هغتتته‬
‫وختتتته پتتتوري روانتتته وه کلتتته چتتتي د است ت م مبتتتارک ديت تن خپتتتور ستتتو او د انستتتانانو تتتترمنځ يتتتې د لتتتوړوالي‬
‫معيار تقوا او پرهيزګاري وګڼل‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫اهلل تعالی دالحسرات سورت په (‪ )۱۳‬ايات شريف کي فرمايلي دي‪:‬‬
‫«« ي تا ايهاالنتتاس انتتا خلقنتتا کتتم متتن ذکتتر واناتتی وجعلنتتا کتتم شتتعو بتتا وقبائتتل لتعتتارفو ان اکتترمکم عنتتد اهلل‬
‫اتقاکم ان اهلل عليم خبير”»»(‪)۱۳‬‬

‫ژبتتتاړه‪ :‬ای خلکتتتو‪ ،‬متتتوږ تاستتتی د يتتوه نارينتتته او يتتتوې ښتتتځي څختتته پيتتداکړي ياستتتت‪ ،‬تاستتتو متتتو قومونتتته او‬
‫قبيلتتتې وګرځوالستتتت ‪ ،‬ترڅتتتو تاستتتو يتتتو د بتتتل ستتتره وپېژنتتتی ‪ ،‬پتتته حقيقتتتت کتتتي د اهلل تعتتتالی (ج) پتتته نتتتزد‬
‫ستاستتتو تتتتر ټولتتتو کرامتتتت واالهغتتته څتتتوک دی‪ ،‬چتتتي زيتتتات پرهيزګتتتاره وي همدارنګتتته د رستتتول(خ) يتتتو‬
‫مبارک حديث شريف دی‪:‬‬

‫يتتا ايهاالنتتتاس ال ان ربکتتتم واحتتتد ال فوتتل العربتتتی علتتتی عسمتتتی وال لعسمتتتی علتتی عربتتتی ولتت ستتتو دعلتتتی‬
‫اخدو ل حمر علی اسودالی با التقوی‬

‫ژبتتاړه‪ :‬ستاستتو څښتتتن تعتتالي (ج) ي تو دی‪ ،‬عرب تي پتتر عسمتتي‪ ،‬يتتا عسمتتی پتتر عربتتي‪ ،‬تتتور پتتر ستتور او ستتور‬
‫پتتتر تتتتور برتتتتري نلتتتري‪ ،‬مګتتتر پتتته تقتتتوی ستتتره‪ ،‬نتتتو داست ت م د مبتتتارک ديت تن پتتته پيدايښتتتت ستتتره د انستتتانانو‬
‫ترمنځ ذاتی توپير له منځه والړی او يوازي هغه انسانان اهلل تعالی ته غوره وه‪ ،‬چي پرهيزګاره وه‪.‬‬

‫تتتت د نفوستتو پتته پېژندنتته کتتي بتتل دا ستتوال مختتي تتته راځتتي چتتي ايتتا د نفتتوس او ملتتت تتتر متتنځ توپيرستتته او‬
‫که يا ؟‬
‫د دې ستتتوال ځتتتواب پتتته ملتتتت پېژندنتتته کتتتي پتتتروت دی ‪ .‬ځکتتته چتتتي ملتتتت د ټتتتولني هغتتته وګتتتړي دي‪ ،‬چتتتي پتتته‬
‫يت توه ټتتتاکلی جغرافيتتتاوي ستتتيمه کتتتي يتتتې د ګتتتډ ژونتتتد (تتتتاريخی شتتتتون) ټتتتول متتتادي او معنتتتوی ارزښتتتتونه‬
‫خونتتدي کتتړی وی او د ي تو ګتتډ هوستتا ژونتتد هيلتته ولتتری‪ .‬ي تا پتته بتتل عبتتارت ملتتت هغتته خلتتک دي چتتي پتته ي توه‬
‫ټتتتاکلی جغرافيتتتايې ستتتيمه کتتتي ژونتتتد کتتتوي او ټتتتولی ګټتتتی ‪ ،‬متتتوخی او هيلتتتی يتتتې ستتتره ګتتتډي وي‪ ،‬ګتتتډ‬
‫تاريخي شتون ولري او په راتلونکي کي هم په کډه توګه د ژوند کولو هيله ولری ‪.‬‬
‫ي تا داچتتي ملتتت د افتترادو لتته هغتتي ډلتتي څختته عبتتارت دی چتتي پتته ي توه ځتتانګړي او ټتتاکلی مځکتته کتتي ژونتتد‬
‫کتتتوی او د تتتتاريخي او کلتتتتوري پيونتتتدونو ( نتتتژاد‪ ،‬متتتذهب‪ ،‬ژبتتتي ‪ ،‬ادابتتتو او دودنتتتو يتتتووالی) لتتته مختتتی يتتو‬
‫لتتته بتتتل ستتتره تتتتړاو ولتتتری ‪ .‬د يتتتادونی وړ ده چتتتي د ملتتتت پتتته پېژندنتتته کتتتي د دولتتتت شتتتتون اړيتتتن نتتته دی ‪،‬‬
‫پداستتی حتتال کتتي چتتي د نفتتوس پتته پېژندنتته کتتتي د دولتتت شتتتون اړيتتن دی ‪ ،‬د بېلګتتي پتته توګتته د کشتتتمير‬
‫خلتتتک ملتتتت ګڼتتتل ګيتتږی پتته داستتتي حتتتال کتتتي چتتتي دولتتتت يتتتې ثابتتتت نتته دی ‪ .‬د دې لنډيزڅختتته بلتتته پوښتتتتنه‬
‫پيداکيږی چي ايا د دولت ټول نفوس ته ملت وي ی سو ؟‬

‫د دې سوال په ځواب کي دوه ډوله اندونه شتون لری‪:‬‬

‫لتتومړی انتتد) ټتتول هغتته خلتتک چتتي د دولتتت نفتتوس وی ‪ ،‬د دولتتت ملتتت هتتم ګڼتتل کيتتږی يعنتتي نفتتوس او‬
‫ملت په خپل منځ کي کوم توپيرنلري ‪.‬‬

‫دوهتتتم انتتتد) د دولتتتت ټتتتول نفتتتوس پتتتردوو برختتتو (نتتتوو) او (پخوانيت تو) بانتتتدی وېشتتتل ستتتوي دي ‪ .‬د دې انتتتد‬
‫پتتتتر بنستتتتټ د پخوانيتت تو بانتتتتدی وېشتتتتل ستتتتوی دی ‪ .‬د دې انتتتتد پربنستتتتټ د پخوانيتت تو اوستتتتېدونکو لپتتتتاره‬

‫‪11‬‬
‫تابعيتتتت اخيستتتتل اړيتتتن نتتته دی‪ ،‬ځکتتته چتتتي هغتتته متتتوروثي تابعيتتتت لتتتري او هغتتته خلتتتک چتتتي پختتتوانی‬
‫اوسېدونکي نه دي هغه بايد تابعيت واخلی‪.‬‬

‫پت ته دې انتتتد کتتتي دا جتتتوتيږي چتتتي د نفوستتتو د دې دوو برختتتو څختتته (پختتتوانی) اوستتتېدونکي د دولتتتت ملتتتت‬
‫ګڼتتل کيتتږي او هغتته برختته چتتي د دولتتت تابعيتتت يتتې ن توی ترالستته کتتړی وي هغتته د دولتتت وګتتړي ګڼتتل کيتتږي‬
‫چتتتي د دوی دواړو مسمتتتوعي تتتته بيت تا نفتتتوس ويت تل کيتتتږي ‪ .‬دې وګتتتړو تتتته تتتتر يوختتتته پتتتوري ملتتتت نتتته ويت تل‬
‫کيتتتږي ځکتتته چتتتي د يتتتوې اوږدې دورې د تېرولتتتو وروستتتته د دولتتتت او ټتتتولني پتتته ملتتتت کتتتي داخليتتتږی او‬
‫ملتتت ګڼتتتل کيتتږی ‪ .‬همتتتدا المتتتل دی چتتي نتتتوو وګتتتړو تتتته تتتتر زيتتات وختتت پتتتوری سياستتتی حقتتتوق نتتته ورکتتتول‬
‫کيږی يعني د ملت کېدو لپاره يې ټاکلی وخت موجود وي‪.‬‬

‫ملتتتت د تتتتاريخی – سياستتتی اړختتته (نتتتوی دور) الستتتته راوړنتتته ده نتتتوی دور پتتته اروپتتتا کتتتي د ريستتتانس پتتته‬
‫(رفورماستتتيون) وه د دې دور بنستتتټيزه‬ ‫وختتتت کتتتي راوټوکېت تدی او غتتتوره الستتتته راوړنتتته يتتتې دينتتتی اصت ت‬
‫موختتته دکليستتتتايې ارزښتتتتتونو پرځتتتتای د فردپتتتتالني او فتتتتردي ارزښتتتتتونو غتتتتوره کتتتتول وه ‪ .‬يعنتتتتي د ختتتتدای‬
‫تعتتالی خوښتتي يتتې د انستتان پتته خوښتتی کتتي ګڼتتل مخکتتی لتته دې څختته بتته د ختتدای تعتتالی خوښتتي دکليستتا‬
‫پتتته خوښتتتی کتتتي وه او خلتتتک دې تتتته هڅتتتول کېتتتدل چتتتي دکليستتتا د اصتتتولو ستتتره ستتتم ژونتتتد وکتتتړی‪ .‬لتتته‬
‫سياستتتی اړختتته دې دورې دوې ارزښتتتتناکه الستتتته راوړنتتتی لرلتتتی‪ ،‬يتتو دا چتتتي خلتتتک يتتتې د کليستتتا د منګلتتتو‬
‫څختتته خت ت خ کتتتړل او بلتتتی ختتتوا خپلواکتتته هيوادونتتته يتتتې منځتتتته راوړل ‪ .‬لتتته دې څختتته مخکتتتی بتتته ملتونتتته‬
‫پردينتتتی او متتتذهبی تتتتوپير بانتتتدی وېشتتتل کېتتتدل ‪ ،‬يعنتتتي د ملتونتتتو د بېلتتتوالي پتتتولي يتتتوازی پتتتر دينتتتی‬
‫ارزښتتتونو بانتتدی ټاکتتل کې تدلی ‪ ،‬د بېلګ تی پتته توګتته د هتتر دي تن پي تروان بتته ي تو ملتتت ګڼتتل کېتتدل‪ .‬ختتو د نتتوی‬
‫دورې پتته پيتتل ستتره ملتونتته د هيوادونتتو او دولتونتتو پتته انحصتتار کتتي راغلتتل‪ .‬يعنتتي هتتر دولتتت ځانتتته يتتو‬
‫ملتتتت پيت تداکړ‪ .‬کلتتته چتتتي خپلتتتواک دولتونتتته د ځتتتانګړی ملتتتت پتتته لرلتتتو ستتتره پيت تدا ستتتول‪ ،‬او د فرانستتتې د‬
‫انقتت ب د اغېتتزو ستتتره ستتتم يت تو شتتتمېر روڼ انتتتدو لکتتته مونتستتتکيو د رو القتتتوانين دکتتتتاب ليکتتتوال او ژان‬
‫ژاک روستتتو د ټتتتولنيز تتتتړون د کتتتتاب ليکتتتوال د وګتتتړو د خپلواکيت تو او ټولنيزمستتتاوات غوښتتتتنه وکت تړه ‪ .‬د‬
‫بېلګتتتی پتتته توګتتته پتتته فرانستتته کتتتي د (‪۱۱۹۱‬ز) کتتتال د بشتتترد حقوقتتتو د اع ميتتتې پتتته درېيمتتته متتتاده کتتتي ويتتل‬
‫ستتتتوي دي چتتتتي ټولتت ته واکمنتتتتي پتتتته ملتتتتت پتتتتوری اړه لتتتتری همدارنګتتتته د (‪۱۱۱۳‬ز) کتتتتال د بشتتتترد حقوقتتتتو د‬
‫اع ميتتتې پتتته ‪ ۲۵‬متتتاده کتتتي چتتتي وروستتتته همداغتتته اع ميتتته د فرانستتتې پتتته لتتتومړي جمهتتتوری اساستتتی‬
‫قتتانون بانتتدی بدلتته ستتول ‪ ،‬بيتتا ويتتل ستتوی دی چتتي(ټتتول واکمنتتی پتته خلکتتو پتتوری اړه لتتری) همدارنګتته د‬
‫روستتو د عمتتومی انتتدونو بنستتتټ هتتم دوه ارزښتتتونه يعنتتي خلتتتک او اولتتس وه ‪ .‬د پتتاملرنی خبتتره دا ده چتتتي‬
‫پتته ګونګتته بڼتته کتتارول ستتوی و او درې کتتال وروستتته د خلکتتو پتته لفتت‬ ‫پتته(‪۱۱۹۱‬ز) کتتال کتتي د اولتتس لفتت‬
‫بانتتدی واوښتتتی پتته عملتتي ډګتتر کتتی هتتم د فرانستتې خلتتک پتتر دوو ډلتتو يعنتتي فعتتالو او غي تری فعتتالو بانتتدی‬
‫وېشتتتتل ستتتتوی وه‪ .‬پتتتته همتتتتدی وختتتتت(‪۱۱۱۱‬ز) کتتتتي فرانستتتتې څلتتتتور مليونتتتته فعالتتتته خلتتتتک او درې مليونتتتته‬
‫غيتتري فعالتته خلتتک درلتتودل‪ ،‬چتتي يتتوازی فعتتالو وګتتړو د رايتتې ورکولتتو حتت درلتتودی ‪ .‬ختتو کلتته چتتي درې‬
‫پتته وګتتړو بانتتدی بتتدل ستتو ‪ ،‬بي تا ټولتتو وګتتړو د رايتتې ورکولتتو ح ت درلتتودی ‪ .‬نتتو‬ ‫کالتته وروستتته د اولتتس لف ت‬
‫د ټولتتتتو ښتتتتاريانو لپتتتتاره کتتتتارول کيتتتږی او اولتتتتس بيتتتا د ښتتتتاريانو‬ ‫ځکتتته ويتتت ی ستتتتو چتتتتي د اولتتتتس لفتتت‬
‫ځتتانګړی پتتوړ پتته غي تږ کتتي نيستتی ‪ .‬نتتو پتتر همتتدی بنستتټ وي ت ی ستتو چتتي اولتتس(ملتتت) د هغتتو خلګتتو ټولنتته‬

‫‪12‬‬
‫ده چتتتتي پتتتته يتتتوه ځتتتتای کتتتتي اوستتتتېدلی وی او ګتتتتډ کلتتتتتوری‪ ،‬معنتتتتوی‪ ،‬سياستتتتي او اقتصتتتتادی ارزښتتتتتونه‬
‫ولتتتري‪ .‬دا چتتتي اولتتتس څنګتتته جتتتوړيږی او بنسټيزعناصتتتر يتتتې څتتته دي؟ پت ته دې اړه پوهتتتانو بې بېت تل اندونتتته‬
‫ورکړي دي چي په الندی ډول يې لنډوالی سو‪.‬‬

‫د ولس په اړه اندونه‪:‬‬

‫کتته څتته هتتم د پوهتتانو تتتر متتنځ د اولتتس جوړې تدنی د عناصتترو پتته اړه اخت فتتات شتتتون لتتری‪ ،‬ختتو بي تا هتتم ټتتول‬
‫اندونه پر څلورو برخو باندی وېش ی سو‪:‬‬

‫‪ – ۱‬کلتوری اند‬

‫‪ – ۲‬جغرافياوي اند‬

‫‪ – ۳‬سياسي اند‬

‫‪ – ۴‬اقتصادي اند‬

‫الففف) د ولففس کلتففوری انففد‪ -:‬پ ته دې انتتد کتتي ښتتودل کيتتږي چتتي ټتتول کلتتتوري الملونتته لکتته ‪ :‬نتتژاد‪ ،‬متتذهب‬
‫‪ ،‬ژبتتته رواجونتتته او عتتترف او عتتتادات د اولتتتس پتتته جوړېدنتتته او يتتتووالي کتتتي اغېت تزمن رول لوبتتتوي ‪ .‬ځينتتتي‬
‫ليکواالن د اولس په اړه کلتوري اند پر دوو برخو باندي وېشي‪:‬‬

‫لففومړی) کلتففوری – قففوم ( املففان انففد)‪ :‬چتتي د اولتتس پتته جوړېدنتته کتتي عينتتي الملونتته لکتته‪ :‬ژبتته‪ ،‬دي تن‪،‬‬
‫نژاد او رواجونه اغېزمن ګڼي‬

‫( فرانسففوی انففد)‪ :‬چتتي د اولتتس پېدايښتتت د دوو (متتادی) او (ذهنتتي) الملونتتو‬ ‫دوهفف ) کلتففور – تففاري‬
‫له امله ګڼي‪.‬‬

‫هڅه کوو چي پورته دواړه الملونه هر يو په ج تت ج توګه وڅېړو‪:‬‬

‫لفففومړی) کلتفففور ‪ -‬قفففوم انفففد‪ :‬د دې انتتتد پتتتر بنستتتټ بشتتتريت او انستتتانان د اولستتتونو (ملتونتتتو) تتتترمنځ‬
‫وېشتتل ستتوی دی‪ ،‬نتته د دولتونتتو تتتر متتنځ‪ ،‬يعنتتي وګتتړي پتتر هغتتو ټولنتتو بانتتدي وېشتتل ستتوي دي چتتي ګتتډ‬
‫تتتتاريخي او کلتتتتوري ارزښتتتتونه ولتتتري پت ته دې انتتتد کتتتي ژبتتته د ملتتتي پېژنتتتدني (هويت تت) يت توازنی وستتتيله ده ‪،‬‬
‫چتتتي د هتتتر قتتتوم تتتتاريخ ‪ ،‬کلتتتتور او د نتتتورو ارزښتتتتونو ګتتتډه پانګتتته ده‪ ،‬نتتتو ځکتتته ملتتتي پېژندنتتته طبعتتتي او‬
‫ذاتي ده‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫د کلتتتتوري – قتتتومی انتتتد د ښتتته پوهيتتتدني لپتتتاره اړ يت تو چتتتي ځينتتتي عناصتتتر لکتتته ‪ ،‬نتتتژاد ‪ ،‬ژبتتته او متتتذهب‬
‫ولولو‪:‬‬

‫‪:‬‬ ‫الف – نژادی یوال‬

‫کتتته اولتتتس پتتته اناټوميکتتته او بنستتتټيزه بڼتتته وڅېت تړو‪ ،‬نتتتو داستتتی معلتتتوميږی چتتتي د هغتتته پت ته جوړېدنتتته او‬
‫يتتتوالی کتتتي اغېتتتزمن عنصتتتر نتتتژاد (تتتتوکم) دی د تتتتوکم څختتته موختتته نستتتب‪ ،‬ريښتتته او ارزښتتتت دی ‪ ،‬او يتتتا‬
‫ذهني هسته چي د توکمونو د يوالی المل ګرځي هغه کورنی ده‪.‬‬

‫(روسو) د اولس او ټولني په جوړښت کي دوه عنصره اړين ګڼي‪:‬‬

‫‪..‬‬ ‫‪ – ۱‬کورنت چي طبعي او خالص بنسټ دی‬

‫‪ – ۲‬جتتوړ ستتوی او مصتتنوعي بنستتټونه چتتي بشتتر جتتوړ کتتړي دي لکتته‪ :‬کليتتوالی ټتتولني‪ ،‬ښتتاري ټتتولني‪ ،‬د‬
‫اولس ټولنه اود دولت بنسټ‪.‬‬

‫د ځينتتتو څېړنکتتتو پتتته انتتتد اولتتتس د نتتتژادي او نستتتبي يتتتوالي پتتتر بنستتتټ ټينتتتګ دي‪ ،‬يعنتتتي اولتتتس د همتتتدې‬
‫يت توالی څختتته پيتتتداکيږی دا ډول انتتتد تتتتر(‪۱۱۴۵‬ز) کتتتال پتتتوري پتتتر نتتتورو انتتتدونو بانتتتدی برالستتتی و ‪ .‬پت ته دې‬
‫برختته کتتي د تتتوکم څختته زمتتوږ موختته د اصتتل او نستتب پتته معنتتی ده‪ ،‬او هغتته وګتتړي‪ ،‬چتتي پتته بانتتدني بڼتتي‬
‫کي سره ورته وي د يوه نژاد څخه ګڼل کيږی ‪.‬‬

‫نژاد پوهانو د نړی ټول نژادونه پر څلورو برخو باندي وېشلی دي‪:‬‬

‫التتتف) ژيتتتړ (مغتتتولی) نتتتژاد‪ :‬دا نتتتژاد د استتتيا پتتته مرکتتتز‪ ،‬ختتتتيځ ‪ ،‬شتتتمال ختتتتيځ او ستتتهيل ختتتتيځ کتتتي‬
‫اوسيږی‪ ،‬همدارنګه د لږکيو په څېر په ختيځه اروپا‪ ،‬امريکا او استراليا کي هم اوسيږی‪.‬‬

‫ب) تور نژاد‪ :‬د دې نژاد وګړي زيات د افريقا او امريکا اوسېدونکي دي ‪.‬‬

‫ج) سپين نژاد‪ :‬سپين پوټکی زيات په اروپا‪ ،‬شمالي افريقا‪ ،‬اسيا او امريکا کي اوسيږي ‪.‬‬

‫د) ستتتور نتتتژاد‪ :‬د دې نتتتژاد وګتتتړي د امريکتتتا اصتتتلي اوستتتېدونکي دي او اوس د کمتتتوالي پتتته حالتتتت کتتتي‬
‫دي‪ ،‬چي ځيني اروپايان يې هندي هم بولي‪.‬‬

‫د اولتتتس پتتته جوړېدنتتته او يتتتوالي کتتتي د نتتتژاد اغېزپلويتتان پتته دې انتتتد دي‪ ،‬چتتتي نژادونتتته پتتته خپلتتتو منځونتتتو‬
‫کتتتي زيت تات توپيرونتتته لتتتري او واک بايت تد هغتتته نتتتژاد تتتته ورکتتتړل ستتتی چتتتي تتتتر نتتتورو غتتتوره وی د نژادونتتتو د‬
‫ارزښتتت او غتتوره والتتي پتته اړه څېړونکتتي داستتي انتتد لتتري‪ ،‬چتتي اريتتايي (المتتانی) نتتژاد تتتر نتتورو غتتوره نتتژاد‬
‫دی‪ ،‬هټلتتتر هتتتم د همتتتدې انتتتد پتتتر بنستتتټ خپتتتل نتتتژاد تتتتر نتتتورو غتتتوره بلتتتی او پتتتر همتتتدې ارزښتتتت بانتتتدي يتتتې‬
‫الماني تان راټتتول کتتړل ختتو د دې انتتد مخالفتتان بيتتا د اولتتس پتته جوړېدنتته کتتي نتتژادي غتتوره والتتی نتته منتتی او‬
‫پر وړاندی يې داسی داليل وړاندي کوی‪:‬‬

‫‪14‬‬
‫‪ – ۱‬پتته لومړيتتو کتتي وګتتړی ټتتول يتتو ډول وه هغتته څتته چتتي د بې بېلتتو نژادونتتو د زېږېتتدو المتتل ستتو هغتته‬
‫اقلتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتيم‬
‫( اوبتته او هتتوا) وه يعنتتي د وګتتړو تتترمنځ هغتته وختتت نتتژادي تتتوپير پيتتدا ستتو کلتته چتتي پتته بې بېلتتو ستتيمو‬
‫کتتي وه اوستتېدل او د هغتتتو ستتيمو د اقلتتيم تراغېتتز النتتدي راغلتتتل ‪ .‬د دې انتتد پلويتتان د خپلتتتو خبتترو ثبتتتوت‬
‫پتته دې ډول کتتوي‪ ،‬هغتته لتتومړني قومونتته چتتي مسارستتتان و فنلنتتډ تتته وکوچېتتدل هغتته د ژيتتړ نتتژاد څختته وه‬
‫‪ ،‬ختتتو کلتتته چتتتي د ستتتپين پوستتتتو پتتته ستتتيمو کتتتي ميشتتتت ستتتول او د هغتتتې ستتتيمي د اقلتتتيم تت تر اغېتتز النتتتدي‬
‫راغلتتل‪ ،‬نتتو د ستتپين پوستتتو ستتره يتتې ورتتته والتتی پي تدا کتتړ‪ .‬همدارنګتته د ترکتتې پتته اړه هتتم همدغتته ډول انتتد‬
‫شتتتتون لتتتری‪ ،‬يعنتتتي د زېږدېزکتتتال څختتته پنځتتته پيتتتړۍ مخکتتتی د خلګتتو يتتوه ټولنتتته چتتتي د ژيتتړ نتتتژاد څختتته وه‬
‫دالتتتای (دچتتين او امتتو ستتيند پتته متتنځ کتتي ) پتته غرونتتو کتتي اوستتېدل ‪ ،‬وروستتته د ترکستتتان پتته لتتوري کتتډه‬
‫ستتول او هلتتته يتتې اتتته پيتتړۍ ژونتتد وکتتړ‪ ،‬د هغتته ځتتای څختته کتتوچنی استتيا او وروستتته ترکتتې تتته وکوچې تدل‬
‫پتته ترکتتې کتتي د هغتتي ستتيمي د اقلتتيم تتتر اغې تز النتتدي راغلتتل او نهتته ستتوه (‪ )۱۵۵‬کالتته وروستتته يتتې پوستتت‬
‫او وېښتتتيانو بتتدلون وکتتړ چتتي اوس د ستتپين پوستتتو ستتره ورتتته والتتی لتتري‪ ،‬پتتر همتتدی بنستتټ ويتت ی ستتو‬
‫چتتي انستتانان پتته لومړيتتو کتتي ټتتول يتتو ډول نتتژاد و ختتو د بې بېلتتو ستتيمو اقلتتيم پتتر څتتو نژادونتتو بانتتدي و‬
‫وېشتتل‪ ،‬نتتو پتته پايلتته کتتي ويتت ی ستتو‪ ،‬چتتي د انستتانان تتترمنځ پتته استتتعداد او لياقتتت کتتي هتتيس ډول ذاتتتي‬
‫او طبعي توپير نسته‪.‬‬

‫‪ – ۲‬پتته ي توه هي تواد کتتي د اولتتس پتته څې تر د ي توه نتتژاد ټاکنتته ستتتونزمنه ده او عملتتي بڼتته نلتتري‪ ،‬کتته متتوږ د ي توه‬
‫نتتتژاد غتتتوره والتتتی او ټاکنتتته د کتتتورنت پتتتر بنستتتټ وکت تړو‪ ،‬نتتتو پتتته هتتتره کتتتورنت کتتتي وروستتتته د څتتتو نستتتلونو‬
‫څختته فرعتتي څتتانګی پي تدا کيتتږي او هغتته بي تا هتتر ي تو ځ تان تتتر بتتل لتتوړ ګڼتتي بي تا هتتم د ستتتونزو ستتره متتخ کي تږو‪.‬‬
‫کتته چي تري نتتژادي ټتتاکني د ستتيمي او نستتب پتتر بنستتټ وکتتړو بي تا هتتم يتتو لتتړ ستتيمه ييتتزي او نتتوري ستتتونزي‬
‫مخی ته راځي‪.‬‬

‫‪ – ۳‬د اولتتس پتته ټاکنتته کتتي د نتتژادي غتتوره والتتي د انتتد مخالفتتان پتته دې انتتد دي‪ ،‬چتتي د نتتژادي غتتوره والتتي‬
‫او تتتتوپير انتتتد د سياستتتي ګټتتتو د ستتتاتني پتتته موختتته پلتتتي کيتتتږي‪ ،‬دوی وايتتتې هغتتته سياستتتي نظتتتام چتتتي خپتتتل‬
‫ټينګښتتتت او ګټتتتي د نتتتژادي غتتتوره والتتتي پتتته سياستتتت کتتتي وينتتتي هغتتته د غتتتوره او ناکتتتاره نژادونتتتو اندونتتته‬
‫پلي کوي ‪.‬‬

‫د دې انتتتد څختتته هټلتتتر پتتته ډېت تره افراطتتتي بڼتتته ګټتتته واخيستتتتل او پتتته المتتتان کتتتي يتتتې د المتتتاني نتتتژاد د غتتتوره‬
‫والتتي انتتد پلتتی کتتړ‪ ،‬چتتي ډې تر ژر يتتې ټتتول اولتتس پتتر ځتتان بانتتدي راټتتول کتتړ او بي تا يتتې د نتتړۍ د نيولتتو فکتتر پتته‬
‫سر کي پيدا سو‪.‬‬

‫ب) ژبن یوال ‪:‬‬

‫د اولتتتس پتتته جوړېدنتتته او يتتتوالي کتتتي دوهتتتم بنستتتټيز عنصتتتر ژبتتته ده‪ ،‬پتتته هتتتر اولتتتس کتتتي چتتتي د يتتتوې ژبتتتي‬
‫خلتتتګ زيت تات وي پتتته همغتتته انتتتدازه يتتتې جوړېدنتتته او يتتتوالی استتتانه دی‪ ،‬ځکتتته چتتتي دوی پتتتر ژبنتتتي ارزښتتتت‬
‫بانتتدی راټتتوليږي ځينتتی اولستتونو تتته ژبتته تتتر ديتتن‪ ،‬قتتانون او کلتتتور هتتم زيتتات ارزښتتت لتتري لکتته پښتتتانه‬
‫چتتي پتته خپلتتي ژبتتي بانتتدي ستتوګند هتتم يتتادوي او د خپلتتي ژبتتي څختته تېرېتتدل لتتوی عيتتب ګڼتتي پتته کلتتتوری‬

‫‪15‬‬
‫انتتد يتتا پتته ځتتانګړی ډول پتته المتتانی انتتد کتتي ژبتته د ملتتی پېژنتتدني (هویتتت) د ټتتاکلو يتتوه وستتيله ده ځکتته‬
‫چتتتي ژبتتته د هتتتر قتتتوم د ګتتتډکلتور او تتتتاريخی ارزښتتتټونه لويتته پانګتتته ده پتتته هغتتتو هيوادونتتتو کتتتي چتتتي د څتتتو‬
‫ژبتتو وګتتړي اوستتيږي‪ ،‬پتته هغتتو کتتي څتتو ژبنتتي ملتونتته شتتتون لتتری‪ ،‬چ تی کنټرولتتول يتتې ستتتونزمن کتتار دی د‬
‫اولتتس پتتته يتتتوالي او جوړېدنتته کتتتي د ژبتتتي د اغېتتز پتتتر انتتتد بانتتدي هتتتم نيتتتوکي ستتته او ځينتتتي پوهتتتان وايتتتې‬
‫چتتی بېلتته دې چتتي ژبنتتی يتتوالی پتته نظتتر کتتي ونيستتو اولتتس جوړېتتدای ستتي د بېلګتتي پتته توکتته د ستتويس د‬
‫اولتتتس ‪ ٪۵۵‬پتتته المتتتاني ژبتتته ‪ ٪۱۹‬پتتته فرانستتتوي ژبتتته ‪ ٪۱۲‬پتتته ايټتتتالوي ژبتتته خبتتتري کتتتوي ختتتو بيت تا هتتتم يت تو‬
‫پياوړی اولس دی‪.‬‬

‫ج‪ -‬دین یا مذهب د پیوند کوونک المل په څري‪:‬‬

‫د اولتتتس پتتته جوړېدنتتته کتتتي د کلتتتتوري انتتتد پتتتر بنستتتټ درېتتتيم بنستتتټيز المتتتل ديت تن يت تا متتتذهب دی‪ ،‬چتتتي دوه‬
‫اړخيتتزه اغېزلتتري د يتتوې ختتوا د اولتتس د يتتوالي المتتل کېتتدای ستتي او د بلتتي ختتوا د اولتتس د پاشتتل کېتتدو‬
‫او ټوټه کېدو المل کېدای سی‪.‬‬
‫د يت توالی المتتتل هغتتته وختتتت کېت تدای ستتتی چتتتي د يت توه اولتتتس زيت تاتره وګتتتړي د يت توه مت تذهب پيت تروی وکتتتړي او‬
‫هغتته متتذهب هتتم ختت خ وی يعنتتي د نړيتتوال کېتتدو غوښتتتنه ولتتري‪ .‬پتته هغتتو ټولنتتو کتتي چتتي ديتتن د وګړيتتز‬
‫عمتتتل پتتته څېتتر ګڼتتتل کيتتږي او د هتتتر چتتتا خصوصتتي عمتتتل يتتتې بتتتولي او انستتتاني ټولنتتته د عقتتتل او تسربتتتو پتتتر‬
‫بنستتتټ جتتتوړه ستتتوې وي ‪ ،‬پت ته هغتتتو ټولنتتتو کتتتي بيت تا ديت تن د يت توالي المتتتل نتتته ګڼت تي او د ټولتتتو ډموکراټيکتتتو‬
‫ارزښتتتونو لتته منځتته وړونکتتی يتتې بتتولي‪ ،‬ختتو پ ته هغتتو ټولنتتو کتتي چتتي دي تن يامتتذهب پي تروان لتتري او ټولنتته‬
‫پتتتر دينتتي اصتتتولو بانتتتدی جتتتوړه ستتتوې وي‪ ،‬پتتته هغتتتو کتتتي بيتتا ديتتن د يتتوالی المتتتل ګڼتتتل کيتتږي ‪ .‬پتته داستتي‬
‫ټولنتتو کتتي چتتي دي تن مرکتتزي رول لتتري‪ ،‬کتته چي تري ي تو دي تن موجتتود وي‪ ،‬نتتو هغتته ټولنتته بتته تتتر ډې تره بري تده پتته‬
‫يتتوالی کتتي وي او کتتته چيتتري څتتتو دينونتته ولتتتري‪ ،‬نتتو بيتتا ديتتن د بېلتتتوالي او پاشتتل کېتتدو المتتل ګرځېتتدای‬
‫سي‪.‬‬
‫ختتو پتته داس تي ټولنتتو کتتي کې تدای س تي‪ ،‬چتتي د مل تي ي توالي د ستتاتلو پتته موختته پتته هرمتتذهب کتتي ځين تي ګتتډ‬
‫اصتتتول پتتته نظتتتر کتتتي ونيت تول ست تي او تتتتر جزئيت تاتو پتتتام واړوي او يت تاهم د دينت تي ارزښتتتتونو پرځتتتای کلتتتتوري‬
‫ارزښتتتونو تتته پتتام وکتتړي‪ ،‬ترڅتتو ملتتی يتت والی وستتاتل ستتی‪ .‬کتته څتته هتتم ديتتن د اولتتس د يتتوالی المتتل ګڼتتل‬
‫ستتوی دی ختتو بي تا هتتم دومتتره اړي تن نتته ګڼتتل کي تږی‪ ،‬ځکتته چتتي د نتتوي اولتتس پېژندنتته(تعريف) داس تي کي تږی‬
‫(د وګتتتړو هغتتته ټولنتتته د کلتتتتوري او تتتتاريخي ارزښتتتتونو پتتته جوړولتتتو کتتتي برختتته واخلتتتي عبتتتارت د اولتتتس‬
‫څختتته دی)‪ .‬نتتتن ورر د نتتتړۍ زيت تات هيوادونتتته وينتتتو چتتتي د بې بېلتتتو دينونتتتو پتتته لرلتتتو ستتتربېره بيت تاهم غتتتوره‬
‫ملی يوالی لري‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫انففد‪ :‬دا انتتد اولتتس پتته جوړېدنتته کتتي ګتتډ تتتاريخي او کلتتتوري ارزښتتتونه اړي تن‬ ‫دوهفف ) کلتففور ‪ -‬تففاری‬
‫ګڼتتتی او پتتته عت تين حتتتال کتتتي پتتتر کلتتتتوري – قتتتومي پېژنتتتدني پرځتتتای بايت تد ملتتتی پېژندنتتته د دې انتتتد پلويت تان‬
‫وايتتې چتتي د قتتومي پېژندنتته پتته ي توالي کتتي اغېزمنتته نتته ګڼتتی‪ .‬دې انتتد تتته فرانستتوی انتتد هتتم وي تل کي تږي چتتي‬
‫ټينګار يې د اولس پر ګډو احساساتو‪ ،‬فکر او تګ ري باندي دی‪.‬‬

‫ب‪ -‬جغرافیفففاوی انفففد‪ :‬د اولتتتس پتتته جوړېدنتتته او يت توالی کتتتي دوهتتتم بنستتتټيز عنصتتتر جغرافيت تاوي انت تد دی‪،‬‬
‫يعنتتي هغتته وختتت ي تو اولتتس جوړې تدای س تي چتتي وګتتړي پتته ي توه ټتتاکلي مځکتته کتتي د زي تات وختتت لپتتاره ګتتډ‬
‫وه اوس تېږی ‪ .‬ي تا پتته بتتل عبتتارت د اوس تېدو پتته ځتتای کتتي ي توالی د اولتتس د بنستتټونو څختته ګڼتتل کي تږي‪ ،‬چتتي‬
‫همدغتتتته يتت توالی د ګتتتتډ احستتتتاس او فکتتتتر د پېتت تدا کېتت تدو المتتتتل هتتتتم ګرځتت تي ‪ .‬د دې انتتتتد پلويتت تان يتت توازي د‬
‫اوس تېدو ځتتای تتته ارزښتتت ورکتتوي او وايتتې کتته چيتتري خلتتک پتته يتتوه ټتتاکلي ځتتای کتتي وه اوستتېږي ختتو پتته‬
‫هره ژبه‪ ،‬عقيده او تګ ري باندی چي باور لري بيا هم اولس ګڼل کيږي‪.‬‬
‫کتته چي تري د وګتتړو د اوس تېدو پتته ځتتای کتتي بتتدلون راس تي‪ ،‬نتتو د قومونتتو د زېږېتتدو المتتل وړ وګرځ تي او کتته‬
‫چيتتري د اولتتس يتتوه برختته بېلتته ستتي او پتته بتتل هيتتواد کتتي مېشتتته ستتي‪ ،‬نتتو وروستتته د څونستتلونو څختته د‬
‫هغتتته نتتتوي هيت تواد اولتتتس ګڼتتتل کيت تږي لکتتته پتتته افغتتتاني مهتتتاجرتونو کتتتي زيت تات شتتتمېر خلتتتک پتتته امريکتتتا‪،‬‬
‫اروپتتتتا او استتتتتراليا کتتتتي مېشتتتتته ستتتتول ‪ ،‬ختتتتو اوس د دوی نستتتتلونه پتتتته پښتتتتتو او دري ژبتتتتو بانتتتتدي نتتتته‬
‫پتتتوهيږي پت ته داست تي حتتتال کتتتي چتتتي د دوی نيکونتتته افغانتتتان وه او د همدغتتته کلتتتتوري او ژبتتتو خلتتتک وه‪ .‬پتتته‬
‫هتتر هي تواد کتتي دولتتت د ملتتی پېژنتتدني (هوي تت) د ټتتاکلو مستتوليت پتته غتتاړه لتتري‪ ،‬دولتتت هڅتته کتتوي چتتي د‬
‫کوچنيو قومي يا نورو پېژندنو مخه ونيسي او ټول اولس ته يوه پېژندنه ورکړي‪.‬‬

‫ج‪ -‬د ولس په اړه سیايس اند‪:‬‬

‫د اولتتتس د جوړېت تدو پتتته اړه درېتتتيم عنصتتتر سياست تي انتتتد دی‪ ،‬د دې انتتتد پتتتر بنستتتټ د اولتتتس جوړېدنتتته بېلتتته‬
‫سياس تي ستتازمان ي تا سياس تي نظتتام څختته ناشتتونی ده د بېلګتتي پتته توګ ته کتته چي تري ي توه ټولنتته پتته ي توه ټتتاکلي‬
‫مځکتتي کتتي اوستتېږي‪ ،‬ختتو کتته سياستتي نظتتام ونتته لتتري نتتو ملتتی يتتوالی الستتته نستتی راوړالی‪ .‬نتتو ځکتته د‬
‫اول په جوړېدنه کي ژبه کلتوري‪ ،‬قوم او مذهب دومره اغېزنه لري لکه سياسي سازمان‪.‬‬

‫د سياست تي انتتتد پلويت تان پت ته دې بتتتاور دي‪ ،‬چتتتي لتتتومړی دولتتتت د منځتتتته راغلتتتی دی اووروستتتته يتتتې اولتتتس‬
‫زېږولتتی دی‪ .‬پتته داستتي حتتال کتتي چتتي مخکتتی دوه اندونتته بيتتا د دې انتتد پتته ختت ف دی ‪ .‬پتته حقيقتتت کتتي د‬
‫فرانستتې د انقتت ب فکتتري ستترچينه هتتم د دې انتتد څختته وه لکتته څرنګتته چتتي د فرانستتې يتتو انق بتتی وايتتې‬
‫«اولتتس د وګتتړو هغتته ټولنتته ده چتتي د حکومتتت تتتر قتتانون النتتدي ژونتتد وکتتړي » نتتو ځکتته ويتت ی ستتو چتتي‬
‫اولتتتس دولتتتت تتتته اړتيتتتا لتتتري او دولتتتت پتتته تتتتاريخي لحتتتار پتتتر اولتتتس بانتتتدی لتتتوړالی لتتتري‪ .‬د دې انتتتد‬
‫پربنستتټ د وګتتړو هغتته ټولنتته چتتي د دولتتت تتتر نظتتم النتتدي ژونتتد کتتوی اولتتس ګڼتتل کيتتږي‪ ،‬نتتو ويتت ی ستتو‬
‫چتتتي د دولتتتت مخينتتته تتتتر اولتتتس زياتتتته ده او لتتتومړی دولتتتت پيتتتدا ستتتوی دی وروستتتته يتتتې اولتتتس منځتتته‬
‫راوړی دی ‪ .‬د دې خبتتتري (چتتتي ترڅتتتو دولتونتتته جتتتوړ نت ته ست تي اولستتتونه نست تي جوړېتتتدای ) ثبتتتوت دوی پتتته‬
‫تاريخ کي لټوي‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫د بېلګتتي پتته توګتته پتته افريقتتا کتتي وګتتړو پتته ستتلګونو کلونتتو يتتو د بتتل ترڅنکتته ژونتتد کتتاوه ختتو اولتتس نتته‬
‫ګڼتتل کېتتدی‪ ،‬او کلتتته چتتتي يتتتې پتته خپلتتته خوښتتته يتتو سياستتي نظتتتام پيتتدا کتتتړ وروستتتته اولتتتس وګڼتتتل ستتتو او‬
‫ي توالی يتتې ومونتتدی ‪ .‬پ ته دوی کتتي دولتتت د ګتتډ فکتتر د پي تدا کولتتو پتتر بنستتټ وکتتوالی ستتول چتتي اولتتس ور‬
‫څختته جتتوړ کتتړی ‪ .‬نتتو پتته لنتتډ ډول وي ت ی ستتو هغتته وګتتړي چتتي د سياس تي نظتتام تتتر نظتتم النتتدی د ګتتډ فکتتر او‬
‫متتتوخي پتتته لرلتتتو ستتتره ژونتتتد وکتتتړي د اولتتتس پتتته نتتتوم يتتتاديږی‪ ،‬ځکتتته دا ډول نظتتتام پتتته دوی کتتتي د ګتتتډ‬
‫احساس او فکر د پيدا کېدو المل کيږي‪.‬‬

‫د ‪ -‬د ولففس پففه اړه اقت ففادی انففد‪ :‬فففف دا انتتد د مارکسيستتټي انتتد پتته نامتته هتتم ي تاديږي ځکتته چتتي د لتتومړی‬
‫ځتتتل لپتتتاره د (کتتتارل متتتارکس) د لتتتوري وړانتتتدی ستتتو‪ .‬پتته دې انتتتد کتتتي د اولتتتس جوړېدنتتته د اقتصتتتادی ګتتتډو‬
‫ګټتتتو او کتتتار پتتتر بنستتتټ اټکتتتل ستتتوی ده‪ .‬همدارنګتتته د دوی پتتته انتتتد تتتتر څتتتو چتتتي خلتتتک پتتته خپتتتل متتتنځ کتتتي‬
‫اقتصتتادي يتتوالی پيتتدا نتته کتتړي تتتر هغتته بتته د اولتتس پتته څېتتر ښتتکاره نتته ستتی (ليتتنن) هتتم پتته دې انتتد و ده د‬
‫خپلتتو خبتترو پتته دوام کتتي ويلتتی دي (تبادلتته او د ستتيمه ييتتزو بتتازارونو پياوړتيتتا داولتتس د جوړېتتدو المتتل‬
‫ستتول) ‪ .‬د (متتارکس) او د هغتته د پلويتتانو پتته انتتد اقتصتتاد يتتوازني المتتل دی چتتي انستتانان د هغتته پتتر بنستتټ‬
‫ژونتتتد تتتته دوام ورکتتتوي همدارنګتتته دوی ويت تل چتتتي نتتتوي اولستتتونه د غ متتتانو او فيوډاالنتتو د پاشتتتل کېت تدو‬
‫څخه منځته راغلي دي‪.‬‬

‫دوه مبحث‪ :‬قلمرو (ميل جغرافیاو چاپريیا )‬

‫قلمتترو هغتته س تيمي تتته وي تل کي تږي چتتي د دولتتت تتتر واکمن تي النتتدي وی او دولتتت خپتتل قتتوانين پک تي پلتتي‬
‫کتتړي‪ .‬ي تا پتته بتتل عبتتارت مل تي چاپېري تال ټولتتو هغتتو س تيمو تتته ويتتل کي تږي چتتي تتتر ملتتی واکمنتتی النتتدي وي‬
‫او د پولتتتو پتتته دننتتته کتتتي يتتتې د هيتتواد قتتتوانين د پلتتتي کېتتدو وړ وي‪ .‬قلمتتترو د دولتتتت دوهتتتم بنستتتټيز عنصتتتر‬
‫دی‪ ،‬چتتي بېلتته قلمتترو څختته دولتتت هتتيس معنتتی نتته لتتري ‪ .‬کتته څتته هتتم د تمتتدن پتته لومړينتتوکی زيتتاتي بشتتري‬
‫ټتتولنی پتته ستتازمان ستتوي بڼتتی موجتتودي وې ختتو ټتتاکلی قلمتترو يتتې نتته درلتتودی ‪ .‬نتتن ورر دا انتتد دی چتتي دا‬
‫ډول قبيلتته يتتې يتتا کنفدرشتتني ستتازمانونه تتتر هغتته پتته دولتتت بانتتدي نتته ستتي بدلېتتدای‪ ،‬ترڅتتو چتتي ټتتاکلی‬
‫قلمتتترو يعنتتتي د واکمنتتتی د پلتتتی کېت تدو لپتتتاره ټتتتاکلی مځکتتته ون لتتتري ‪ .‬د مهتتتاجر دولتتتت پتتته نامتتته تتتتر اوستتته‬
‫داستتتی کتتتوم څتتته نستتتته نتتتو ويت ت ی ستتتو چتتتي دولتتتت پتتتر ټتتتاکلی مځکتتته بانتتتدی جوړېت تدای ستتتی ‪ .‬د قلمتتترو د‬
‫انتتدازی پتته اړه تتتر اوستته پتته نړيوالتته کچتته کتتوم ار نستتته ‪ ،‬چتتي د دولتتت قلمتترو وټتتاکی ‪ .‬بېلګتتی پتته توګتته ي تو‬
‫وختتت د شتتوروي اتحتتاد هتتم ي تو دولتتت و چتتي د ټتتولی نتتړی شتتپږمه برختته يتتې جتتوړول او مستتاحت يتتې (‪)۲۲.۴‬‬
‫مليونتته کيلتتومتره مربتت و‪ ،‬ختتو د دې پتتر وړانتتدي بيتتا ستتان متتارينو تتتر ټولتتو کتتوچنی هيتتواد دی چتتتي (‪)۵۱‬‬
‫کيلومتره مرب مساحت لري‪.‬‬
‫د دولتونتتتو د قلمتتترو د انتتتدازی پتتته اړه پتتته تتتتاريخی لحتتتار پوهتتتانو بې بېتتتل اندونتتته وړانتتتدي کتتتړي دي‪،‬‬
‫ځينتتي پوهتتان کتتوچنی دولتونتته ګټتتور ګڼتتی چتتي دا ډول انتتد پتته پختتواني يونتتان کتتي موجتتود و همدارنګتته‬
‫پتتته معاصتتترو پوهتتتانو کتتتي »روستتتو« هتتتم د دې انتتتد پلتتتوي کتتتول‪ .‬دا ډول دريت تځ شتتتايد پتتته هغتتته وختتتت کتتتي د‬
‫ځينتتتو ستتتتونزو لتتته املتتته و يعنتتتي شتتتايد پتتته هغتتته وختتتت کتتتي د اړيکتتتو وستتتايل کتتتم وه ‪ ،‬نظتتتامي وستتتايلو نت ته‬
‫ستتتوای کتتتوالی چتتتي ډېتتره مځکتتته وستتتاتی او هتتتم نفتتتوس کتتتم و‪ ،‬او ځينتتتی نتتتوری ستتتتونزی ‪ .‬ختتتو د بشتتتريت د‬
‫پرمختتتتګ ستتتره ستتتم کلتتته چتتتي نتتتوي وستتتايل کشتتتف ستتتول او د ژونتتتد استتتانتياوی زيت تاتي ستتتوې بيت تا لتتتوی‬

‫‪18‬‬
‫دولتونتته غتتوره وګڼتتل ستتول‪ ،‬پتته لويتتو دولتونتتو کتتي کتته نفتتوس زيتتات وی‪ ،‬نتتو پرمختتتګ کتتوالی ستتی او د‬
‫خپلتتو طبعتتي ستترچينو څختته ګټتته اخيستتت ی ستتی همدارنګتته ډېتتر ژر کتتوالی ستتی چتتي پتته صتتنعتی هيتتواد‬
‫بانتتدي بتتدل س تي ختتو کتته نفتتوس کتتم وی نتتو بي تا شتتونی ده چتتي د خپلتتو طبع تي ستترچينو څختته غتتوره ګټتته وا ن ته‬
‫خلتتی او هغتته لتته منځتته والړی ستتی او هتتم ونستتی کتتوالی چتتي خپتتل ملتتي واکمنتتی وستتاتی او د خپتتل قلمتترو‬
‫څخه دفا وکړي‪.‬‬

‫د قلمرو ټاکل‪:‬‬
‫دا چتتي قلمتتترو د دولتتتت بنستتتټيز عنصتتر دی او د واکمنتتتی د پلتتي کېتتدو لپتتاره ټتتتاکلی مځکتتته ده‪ ،‬نتتتو د هغتتته‬
‫ټاکتتل هتتم اړينتته بريښتتي ‪ .‬هغتته دولتونتته چتتي پتته وچتتي پتتوری تړلتتي وي لکتته افغانستتتان او ستتمندر تتته الره‬
‫ونلتتتری ‪ ،‬پت ته دې ډول دولتونتتتو کتتتي د قلمتتترو ټاکتتتل استتتانه کتتتار دی‪ ،‬ځکتتته چتتتي پت ته دې دولتونتتتو کتتتي ملت تي‬
‫چاپېريتت تال د دولتتتتت د ټتتتتولی هغتتتتی مځکتتتتی څختتتته عبتتتتارت دی‪ ،‬چتتتتي د واکمنتتتتی ملکيتت تت يتتتتې وی لکتتتته‬
‫ستتتيندونه‪ ،‬وچتتتته‪ ،‬معدنونتتتته او فوتتتتا‪ .‬پتتته دې ډول هيوادونتتتتو کتتتتي د قلمتتتترو د پولتتتتو ټاکتتتتل پتتتته دوه ډولتتتته‬
‫کيت تږي چتتتي يت توه تتتته يتتتې طبعت تي او بتتتل تتتته يتتتې غيت تری طبعت تي وايتتتي‪ .‬طبعتتتي پتتتولی هغتتته دي چتتتي د طبعت تي‬
‫وستتتايلو د الری ټاکتتتل کيتتږي لکتتته غرونتتته او ستتيندونه هغتتته هيوادونتتته چتتتي پتتته خپلتتتو منځونتتتو کتتتي غرونتتته‬
‫ولتتري او همدغتته غرونتته د طبعتتي پتتولی پتته څېتتر ټتتاکي ‪ ،‬دا چتتي د غتتره کومتته برختته د پتتولي پتته بڼتته ټاکتتل‬
‫کيږي په دې اړه دوه اندونه شتون لري‪.‬‬
‫لتتومړی انتتد) د غتتره لتتوړه برختته د دوو هيوادونتتو قلمتترو بېلتتوی ‪ ،‬لکتته د هنتتد او چتتين تتتر متتنځ پولتته چتتي د‬
‫همدی اند پر بنسټ ټاکل سوی ده‪.‬‬
‫دوهتتم انتتد) د غتتره هغتته برختته د پتتولی پتته څې تر ټاکتتل کي تږي چتتي د بتتاران اوبتته يتتې دواړو ختتواوو تتته تتتوی‬
‫ست تي لکتتته د فرانست تې او ايټاليت تا تتتترمڼځ پولتتته‪ ،‬ختتتو کتتته چيت تری د هيوادونتتتو تتتتر متتتنځ ست تيندونه (دريابونتتته)‬
‫شتون ولری د هغه ټاکنه بيا پر دوه ډوله کيږي‪:‬‬
‫‪ -۱‬هغتته ستتيندونه چتتي د کښتتتې چلولتتو وړتيتتا لتتري‪ ،‬د قلمتترو ټاکنتته يتتې د اوبتتو پتته تتتل کتتي کيتتږي يعنتتي‬
‫هغه کرښه د قلمرو د بېلتون المل ګرځي چي تر نور سيند ژوره وي‪.‬‬
‫‪ -۲‬هغتتته ست تيندونه چتتتي د کښتتتتيو د چلولتتتو وړتيت تا نت ته لتتتري د ست تيند منځنتتتی برختتته يتتتې د پتتتولي پتتته توګتتته‬
‫ټاکل کيږي ‪.‬‬
‫همدارنګتتته غيت تري طبعت تي پتتتولی بيت تا د غيت تري طبعت تي نخښتتتو لتتته مخت تي ټاکتتتل کيت تږي لکتتته ست تيم ختتتاردار‪،‬‬
‫دې توال‪ ،‬بېلرونتته‪ ،‬ځين تي الستتی او اټکل تي کرښتته لکتته جتتر او داستتی نتتور پتته ستتمندر پتتوری تړلتتي هیوادونتته‬
‫هغتته دي چتتي د څلتتورو ختتواوو‪ ،‬دريتتو ختتواوو يتتا هتتم لتتږ ترلتتږ د يتتوې ختتوا څختته د ستتمندر ستتره تړلتتی وی ‪.‬‬
‫لکتته هنتتد‪ ،‬انګلستتتان‪ ،‬جاپتتان او داستتی نتتور‪ .‬پتته دا ډول هيوادونتتو کتتي پتتر وچتتي بانتتدی ستتربېره ستتاحلي‬
‫اوبتته هتتم د ملتتی چاپېري تال برختته ګڼتتل کي تږي‪ .‬د ستتاحلي اوبتتو د ټتتاکلو پتته اړونتتد بې بېتتل مېتودونتته کتتارول‬
‫ستتوي دي‪ ،‬د بېلګ تي پتته توګتته پختتوا بتته د تتتوګ ګتتولی فېرې تدل او هغتته چتتي بتته تتتر هتتر ځتتای پتتوري و رس تېدل‬
‫هغتتتته ټتتتتولي اوبتتتته د دولتتتتت (‪ )۳‬ستتتتمندري ميلتتتته‪ )۵( ،‬ستتتتمندري ميلتتتته او اوس (‪ )۱۲‬ستتتتمندري ميلتتتته ټاکتتتتل‬
‫ستتوی دی پختتوا بتته ښتتکې ک ستتوي هيوادونتته هتتم د قلمتترو برختته ګڼتتل کېتتدل‪ ،‬د بېلګتتي پتته توګتته پتته (‪)۱۱‬‬
‫پيت تړي کتتتي داستتتی ويت تل کېت تدل چتتتي د انګلستتتتان پتتتر قلمتتترو بانتتتدي لمتتتر نتتته ډوبيت تږي ‪ ،‬يعنتتتي د انګلستتتتان‬

‫‪19‬‬
‫ښتتتکې کي هيوادونتتته ډېت تر وي ‪ .‬ختتتو اوس ښتتتکې کي دولتونتتته نستتتته او کتتته وي هتتتم د ښتتتکې ک کتتتوونکي‬
‫دولتتتت د قلمتتترو برختتته نتتته ګڼتتتل کيت تږي همدارنکتتته پختتتواد ستتتفارتونو مځکتتته هتتتم د مېلمتتته هيت تواد د قلمتتترو‬
‫برختتته ګڼتتتل کېت تدل‪ ،‬ختتتو نتتتن دا انت تد د منلتتتو نت ته دی او د ستتتفارتونو مځکت تي د کوربت ته هيت تواد د قلمتتترو برختتته‬
‫ګڼتتل کيتتږي‪ ،‬دليتتل يتتې دا دی چتتي کتته د يتتو دولتتت سياستتي استتتازي پتته بهرکتتی جتترم وکتتړي‪ ،‬نتتو هغتته پتته‬
‫هغتته هيتتواد کتتي چتتي جتترم يتتې ترستتره کتتړی وي د ستتزا ورکتتول کيتتږی‪ ،‬نتتو ځکتته د ستتفارتونو مځکتتي هتتم د‬
‫کوربه هيواد د قلمرو برخه ګڼل کيږی‪.‬‬
‫د اصتتولو لتتته مختتی د يتتو دولتتت ټتتتولي التتتوتکي او ستتمندری بيتتړۍ د مالتتک دولتتتت د قلمتترو شتتتتمني ګڼتتتل‬
‫کيتتتږی ‪ ،‬او د کښتتتتتی مالتتتتک هغتتتته دولتتتتت دی چتتتتي د هغتتتته بېتتترغ او نخښتتتته پتتتترې والړه وي ‪ .‬د دې خبتتتتری‬
‫ارزښتتت پتته دې کتتي دی‪ ،‬کتته چي تری د کتتوم دولتتت پتته الوتکتته او کښتتتی کتتي جتترم وستتي‪ ،‬نتتو پوښتتتنه يتتې د‬
‫مالتتتک دولتتتت دنتتتده ده‪ ،‬يعنتتتي د مالتتتک دولتتتت قتتتوانين پتتتر پلتتتی کيت تږي‪ .‬د دولتتتت قلمتتترو يتتوازی د مځکتتتی‬
‫پتترمخ نتتته محتتتدوديږی ‪ ،‬بلکتتتی پتتته فوتتتا کتتتي هتتتم دولتتت خپتتتل ټتتتاکلی ملتتتی چاپېريتتال لتتتری‪ .‬فوتتتايي ستتتاحه‬
‫چتتتي د هيت تواد د وچتتتو مځکتتتو د کورنيت تو او ستتتاحلي اوبتتتو د پاستتته وي‪ .‬لکتتته څرنګتتته چتتتي ګاونتتتډه ست تيمه‬
‫(امنيتتتتی الحاقيتتته ستتتاحه) د يتتتو هيتتتواد تتتتر ستتتاحوي واکمنتتتی النتتتدی نتتته راځتتتی ‪ ،‬همدارنګتتته پرفوتتتايي‬
‫ستتتاحې بانتتتدی هتتتم د هيتتتواد ستتتاحوي صتتت حيت نستتتي پلتتتي کېتتتدای ‪ .‬فوتتتايې ستتتاحه (کتتتورنی فوتتتا) د‬
‫عمتتومي فوتتتا هغتتته برختته ده چتتتي التتتوتکی پتتته عتتادي ډول پکښتتتی التتتوتنی کتتتوالی ستتی او پتتته بهرنتتتی فوتتتا‬
‫کتتتي بيت تا التتتوتکي پتتته عتتتادي ډول التتتوتني نستتتی کتتتوالی او پتتته نړيت توال چاپېريت تال کتتتي شتتتمېرل کيت تږی ‪ ،‬نتتتو‬
‫ځکه د هغه څخه دولتونه په مشرو توګه پرته د اجازی ګټه اخلی‪.‬‬

‫د قلمرو د السه ورکو ‪:‬‬

‫د قلمتتترو د الستتته ورکتتتول يت تا هتتتم د قلمتتترو د الستتتته راوړلتتتو پتتته برختتته کتتتي د نړيوالتتتو عمتتتومي حقوقتتتو پتتته‬
‫ارونتتتو کتتتي د يرغتتتل‪ ،‬زور او فشتتتار د الری منتتت ستتتوې ده د قلمتتترو د الستتتته راوړنتتتی دوې الری ستتتته چتتتي‬
‫يوه ته يې اصلی السته راوړنه اوبل ته يې مشتقه السته راوړنه وايې‪.‬‬

‫اصتتلی الستتته راوړنتته پتتر دوه ډولتته کېتتدای ستتی‪ ،‬يتتو دا چتتي دولتتت پرالمالکتته مځکتته پتته خپتتل ځتتان پتتوري‬
‫وتتتړی او پتته المالکتته مځکتته کتتي د خپتتل قلمتترو لمتتن پراختته کتتړی‪ ،‬بتتل دا چتتي دولتتت ځينتتي طبعتتي ستتيمی‬
‫او مځکتتتی پتتته خپتتتل قلمتتترو پتتتوري وتتتتړی لکتتته د ست تيندونو د تتتتګ راتتتتګ د بتتتدلونونو لتتته املتتته د مځکت تي‬
‫زياتېدل او داسی نور‪.‬‬

‫مشتتتقه الستتته راوړنتته بي تا پتتر هغتته قلمتترو بانتتدی پلتتی کي تږی چتتي د بتتل هيتتواد تتتر خپلتتواک ځتتواک النتتدی‬
‫وی د مشتقي السته راوړنی الری په الندی ډول يادوو‪:‬‬

‫التتف ‪ :‬کلتته چتتي يتتو هيتتواد د بتتل هيتتواد پتتر قلمتترو بانتتدی تلپاتتته واکمنتتي وغتتواړی ‪ ،‬او ډېتتر وختتت د هغتته‬
‫نيتتول ستتتوی دولتتتت قلمتتترو بېلتتته کتتتومي دعتتتوې او غوښتتتتنی څختتته تتتتر خپلتتتی واکمنتتتی النتتتدی وستتتاتی‪ ،‬نتتتو‬
‫نومتتوړې ستتيمه د دغتته هيتتواد الستتته راوړنتته ده پتته نړيوالتتو عمتتومی حقوقتتو کتتي د وختتت د تېرېتتدو لپتتاره‬
‫کومتتته متتتوده نتته ده ټاکتتتل ستتتوی ‪،‬ختتتو داستتتی ځايونتتته هتتتم ستتتته چتتتي د(‪ )۵۵‬کتتتالو واکمنتتي وختتتت تتتتر تېرېتتدو‬
‫وروستتتته د واکمنت تت اصتتتل پتتترې پلتتتی کيت تږی ‪ .‬د بېلګتتتی پتتته توګتتته لکتتته د انګلستتتتان او وينتتتزوي ستتترحدی‬

‫‪20‬‬
‫اختتتتت ف چتتتتي د برتتتتتانوی ګيانتتتتا پتتتته اړه و‪ ،‬څرنګتتتته چتتتتي انګلستتتتتان (‪ )۵۵‬کالتتتته پتتتته پرلپستتتې ډول بېلتتتته د‬
‫وينتتزوي د دعتتوې او غوښتتتنی څختتته دا ستتيمه پتته خپتتتل الس کتتي درلتتوده ‪ ،‬نتتو پتتته پايلتته کتتي دا مځکتتته د‬
‫انګلستان د قلمرو اړوند وګڼل سول‪.‬‬

‫ب ‪ :‬هغتته وختتت چتتي ي تو هي تواد د بتتل هي تواد ي تو څتته برختته ي تا ټولتته ختتاوره د ځتتواک د کتتارونی پتته وس تيله لتته‬
‫کتتوم تتتړون پرتتته تتتر خپلتتی واکمنتتی النتتدی راولتتی ‪ ،‬لکتته پتته (‪۱۱۵۵‬ز) کتتال کتتي د انګلستتتان پتته واستتطه د‬
‫بورهتتتا د جمهوريت تت تصتتترفول او الستتتته راوړل ‪ ،‬يت تا پتتته (‪۱۱۳۵‬ز) کتتتال کتتتي د ايټاليت تا پتتته واستتتطه د حبشت تې‬
‫تصرف او السته راوړل د يوې سيمی دا ډول السته راوړل د الحاق په نوم ياديږی‪.‬‬

‫ج ‪ :‬يتتو هيتتواد کتتتوالی ستتتی چتتتي د يتتوې نړيت توالی پرېکتتتړي پتتتر بنستتتټ يتتو قلمتتترو الستتتته راوړي ‪ ،‬ختتتو د دې‬
‫واکمنتتتی يتتا پرېکتتتړی پتتته اړه د دواړو هيوادونتتتو مخکتتتی لتتته مخکتتتی هتتتو کتتتړه اړينتتته ده‪ ،‬لکتتته (‪۱۱۲۳‬ز) کتتتال‬
‫د جتتتوالی د مياشتتتتی پتتتر(‪۲۴‬متتته) نېټتتته د لوځتتتان د ستتتولی پتتته تتتتړون تکيتته کتتتول پت ته دې تتتتړون کتتتي نړيت توالی‬
‫ټولنی داسی پرېکړه وکړه چي د موصل سيمه په عراق پوري ونښلي‪.‬‬

‫د‪ :‬کلتته چتتي ي تو هیتتواد د خپلتتی ستتاحې ي توه برختته د ي توه تتتړون پتتر بنستتټ‪ ،‬کتته د قيمتتت پتته بتتدل کتتي وی ي تا نتته‬
‫وي‪ ،‬ي تو بتتل هي تواد تتته ور پرې تږدی‪ ،‬پتته دې وختتت کتتي د پرېښتتودلو پتتر بنستتټ د ستتيمي د الستتته راوړلتتو پتته‬
‫اړه خبتتتري کيتتتږی‪ ،‬لکتتته پتتته(‪۱۱۵۱‬ز) کتتتال کتتتي د روستتتې لتتته پلتتتوه د (‪ )۱.۲‬مليونتتتو ډالتتترو پتتته بتتتدل کتتتي د‬
‫االستتتکا پلتتتورل او پتتته (‪۱۱۱۱‬ز) کتتتال کتتتي د پنځتتته ويشتتتت (‪ )۲۵‬مليونتتتو ډالتتترو پتتته بتتتدل کتتتي د ډنمتتتارک پتتته‬
‫واستتتطه پتتتر اتتتتازونی بانتتتدی د غتتترب الهنتتتد د السزايتتر پلتتتورل پتتته ټتتتوليزه توګتتته بېلتتته پيستتتو د يتتوې ستتيمی‬
‫پرېښتتودل د ستتتولی د تړونونتتتو پتته موختتته ترستتتره کيتتږی‪ ،‬لکتته المتتتان چتتتي (‪۱۱۱۱‬ز) کتتال د جتتتون پتتتر (‪۲۹‬متتته)‬
‫نېټتتته د ستتتولی د تتتتړون پتتته موختتته د علياشتتتليزی ‪ ،‬ورستتتای‪ ،‬غربتتتی کوريتتتډ او رپتتتروس‪ ،‬پوليتتتډ او شتتتمال‬
‫شتتليزويک يتتې ډنمتتارک او التتزاس او لتتورين يتتې فرانستتې تتته ب عوضتته ورکتتړل د يتتوه هيتتواد د قلمتترو لتته‬
‫الستته ورکتتول هتتم د الستتته راوړلتتو پتته طريقتته پلتتی کيتتږی‪ ،‬ختتو پتته د الستته ورکولتتو کتتي پتته استتتانايي ډول‬
‫داستتتی هتتتم کيتتتږی چتتتي يتتتو هيتتتواد د خپلتتتی مځکتتتی يتتتوه برختتته د تتتتل لپتتتاره پرېتتتږدی‪ ،‬چتتتي دې ډول تتتته‬
‫(ډيرلکشتتن) ويتتل کيتتږی لکتته پتته (‪۱۱۴۱‬ز) کتتال کتتي چتتي د انګلستتتان د لتتوری د هنتتد نيمتته لويتته وچتته د تتتل‬
‫لپاره پرېښودل سول‪.‬‬

‫د قلمرو ارزښت‪:‬‬
‫پختتتوا قلمتتترو د دولتتتت د ګتتتډو عناصتتترو څختتته ګڼتتتل کېتتدی ‪ ،‬يعنتتتي کتتتوم شتتتی چتتتي د يت تو دولتتتت د جوړښتتتت‬
‫لپتتتاره اړيت تن و هغتتته نفوستتتو ټينګتتتار و او پختتتوا پرتتتته لتتته دې چتتتي قلمتتترو و ټاکتتتل ستتتی ممکنتتته وه چتتتي يت تو‬
‫دولتتت جوړښتتت ومتتومی ‪ .‬هغتته مهتتال بتته چتتي نفتتوس هتتر چي تري ت ت ی ‪ ،‬هملتتته بتته يتتې دولتتت جتتوړوی ‪ .‬کتتوم‬
‫ټاکتتتل ستتتوی ملتتتی چاپېريت تال د دوی لپتتاره شتتتتون نتتته درلتتتودی‪ ،‬ختتتو نتتتن قلمتتترو بت تې ارزښتتتته نتته دی‪ ،‬بلکت تي‬
‫ملی او نړيوال ارزښت لری او د دولت د بنسټيزو عناصرو څخه ګڼل کيږی‪.‬‬

‫د نتتړۍ ټتتول وګتتړي پتته دې انتتد دی‪ ،‬چتتي پخپلتته پلرنتتی ختتاوره کتتي ژونتتد کتتول د وګتتړو يتتو ارمتتان او هيلتته‬
‫ده‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫د ملی چاپېريال ارزښت د دوو اړخونو مهم دی‪:‬‬

‫درېی مبحث ‪ -‬حکومت‪:‬‬

‫حکومتتتت د دولتتتت درېتتتيم بنستتتټيز (ګتتتډ) عنصتتتر دی‪ ،‬چتتتي بتتتې لتتته حکومتتتت څختتته دولتتتت نستتتی جوړېت تدای‬
‫اوهتتتر دولتتتت د ځتتتانګړي حکومت تت لرونکتتتی دی‪ .‬حکومتتتت د دولتتتت اجرائيتتتوی اورګتتتان دی چتتتي د دولتتتت‬
‫کتتورنت او بهرنتتت پاليستتي پلتتې کتتوي‪ .‬همدارنګتته پتته ټولنتته کتتي د ټولوقوانينتتو پلتتی کتتول هتتم د حکومتتت‬
‫دنتتتده ده‪ ،‬ترڅتتتو عمتتتومی اطاعتتتت ترالستتته کتتتړی‪ .‬پتتته ټولنتته کتتتي هغتتته وختتتت نظتتتم راځتتتی کلتتته چتتتي ټتتتاکلي او‬
‫بتتا ثبتتات قواعتتد د وګتتړو تتترمنځ پتتر اړيکتتو بانتتدي حکومتتت وکتتړي‪،‬او حکومتتت د همتتدغو ټتتاکلو قواعتتدو‬
‫پلتتتي کتتتو ونکي دي‪ .‬حکومتتتت قلمتتترو تتتته اړتيتتتا نتتته لتتتري‪ ،‬بلکتتتي د دولتتتت هغتتته اورګتتتان دی ‪،‬چتتتي د دولتتتت‬
‫عمتتتومی اراده خپتتتروي او هغتتته تتتته د عمتتتل جامتتته ور اغونتتتدی‪ .‬حکومتتتت پتتته بتتتې بېلتتتو مانتتتا ستتتره کتتتارول‬
‫سوی دی‪ ،‬چي په الندی ډول يې يادونه کوو‪:‬‬

‫مځکنتتتت حکومتتتت چتتتي ځتتتانګړی واک پتتته لرلتتتو ستتتره د يتتتوې ټتتتاکلی مځکتتتی پتتتر خلګت تو بانتتتدی حکومتتتت‬
‫کتتتوي‪ ،‬او ټتتتتاکلی جغرافيتتتتاوي‪ ،‬سياستتتي او حقتتتتوقی اړخونتتتته لتتتتري‪ .‬دا ډول حکومتتتت ټتتتتاکلې رستتتتمي ژبتتتته‬
‫لتتتری‪ ،‬پتتتر ټولتتتو طبعتتتي ست ترچينو بانتتتدی انحصتتتاری اقتصتتتاد لتتتری‪ ،‬بيتتترغ‪ ،‬ملتتتی ستتترود او ځينتتتي وختونتتته‬
‫رستتمي متتذهب هتتم لتتری «‪ :‬دا ډول حالتتت حتتتی پتته فتتدرالي نظتتام کتتي هتتم تتتر ستتترګو کيتتږی‪ .‬حکومتتت پتته دې‬
‫معنتتی ستتره د اوستتني دولتتت ستتره يتتو ځتتای کتتارول کيتتږی او دولتتت د حکومتتت يتتو اجرائيتتوی اورګتتان ګڼتتل‬
‫کيت تږی‪ .‬د حکومتتتت دا ډول کارونتتته اوپېژندنتتته يت توازی د سياستتتی جغرافيتتتې پتتتر بنستتتټ بانتتتدی کيت تږی او د‬
‫سياستتت پتته علتتم کتتي هتتيس علمتتي ارزښتتت نتته لتتری‪ .‬حکومتتت د حکتتم ورکولتتو د واکمنتتی کولتتو اود ټتتولنی‬
‫د کنټرول طريقې ته هم ويل سوي دي‪.‬‬

‫د حکومتتتتت دا ډول پېژندنتتتته د واک کتتتتارونی‪،‬د حکتتتتومتی بنستتتتټونو کارونتتتته‪،‬اود ټتتتتولنيزو ډلتتتتو تتتتترمنځ‬
‫اړيکتتتو تتتته اشتتتاره کتتتوی‪ .‬حکومتتتت پت ت ه دې معنتتتی ستتتره سياستتتی نظتتتام سياستتتی رژيتتتم يتتتاديږی‪ .‬حکومتتتت د‬
‫دولتتت د ګتتډو (بنستتټيزو) عناصتترو پتته څېتتر د ټولتتو اجرائيتتوي اورګتتانونو مسمتتوعې تتته ويتتل کيتتږی‪ ،‬چتتي‬
‫همدغه دوهمه اودرېيمه پېژندنه يې منل سوی ده او په دواړو حاالتوکی د دولت برخه ګنل کيږی‪.‬‬

‫حکومتتتت بې بېلتتتی بڼتتتی لتتتري‪ ،‬ختتتول کتتته څرنګتتته چتتتي (ليکتتتاک) ويلتتتي دی‪ « :‬د حکومتتتت د منځتت ته راوړلتتتو‬
‫لپتتتاره يتتتې يت توازی د خلکواطاعتتتت مهتتتم دی »‪ .‬پتتته اوستتتني وختتتت کتتتي د حکومتتتت شت تتون ډېت تر اړيت تڼ دی او‬
‫ټولتتتومنلی دی‪ ،‬حتتتتی آنرشيستتتتان چتتتي د سياستتتی نظتتتام څختتته کرکتتته کتتتوی بيت تاهم د حکومتت تو شتتتتون منتتتي‬
‫ختتو دوی هڅتته کتتوي چتتي د حکومتتت د ظلتتم څختته خلتتک وستتاتي او خلتتک پتته خپلتته خوښتته بېلتته زوره هغتته‬
‫پر مخ بوځی‪.‬‬

‫حکومتتت د دولتتتت اجرائيتتوی ځتتتواک دی‪ ،‬يعنتتتي د ټولتتتو وزيرانتتو څختتته عبتتتارت دی‪ ،‬حکومتتتت پتتته حقيقتتتت‬
‫کتتتي د قوانينتتتواو قوتتتايې ځتتتواک پرېکتتتړو پلتتتی کتتتول پتتته غتتتاړه لتتتری‪ .‬حکومتتتت لپتتتاره بڼتتته او جوړښتتتت ډېتتر‬

‫‪22‬‬
‫اړيتتن نتته دی‪ ،‬يعنتتي کلتته حکومتتت دېتتر ستتاده وي او لتتږ وزيتتران لتتری‪ ،‬خوکلتته بيتتاډېر پېچلتتی وی او زيتتات‬
‫شمېر وزيران لری‪ .‬د حکومت د شتون لپاره دوه شرائط اړين دي‪:‬‬

‫لتتتومړی) داچتتتي حکومتتتت بايت تد پتتته دولتتتت کتتتي د نظتتتم‪ ،‬امنيت تت او عتتتدالت د ټينګولتتتو او د قوانينتتتود پلتتتی‬
‫کولو وړتياولري‪.‬‬

‫دوهتتتم) داچتتتي حکومتتتت بايت تد د ټتتتولنی د ډېت ترو وګتتتړو لختتتوا د منلتتتو وړ وی اوکتتته د ډېتتترو وګتتتړو لپتتتاره د‬
‫منلتتو وړ نتتته وي‪ ،‬نتتو بيتتا پتته دې حالتتت کتتتي‪ ،‬دې ډول حکومتتت تتتته رښتتتتنی حکومتتت نتتته ويتتل کتتتي د دولتتتت‬
‫پتته ګتتډو عناصتترو کتتي د حکومتتت همتتدومره پېژندنتته بستتنه کتتوی‪ ،‬ځکتته چتتي حکومتتت پتته دې کتتتاب کتتي‬
‫تر بېل څپرکی الندی لوستل کيږی‪.‬‬

‫دولت او حکومت‪:‬‬
‫لکتته څرنګتته چتتي حکومتتت د دولتتت ي توه څانګتته ده‪ ،‬نتتو ځکتته معنتتی يتتې هتتم پتته دولتتت کتتي نغښتتتی ده‪ .‬لکتته‬
‫مخکتتتی چتتتي متتتو وويتتتل حکومتتتت د دولتتتت د بنستتتټيزو (ګتتتډو) عناصتتترو څختتته دی‪ ،‬همدارنګتتته حکومتتتت د‬
‫دولتتتت د غوښتتتتونو او موختتتو د الستتتته راوړلتتتو لپتتتاره يتتتوه وستتتيله ده‪ .‬حکومتتتت هڅتتته کتتتوی چتتتي د دولتتتت‬
‫واکمنتتتی پلتتتی کتتتړی او د خلګتتتو اطاعتتتت الستتتته راوړي‪ ،‬نتتتو ځکتتته هتتتيس دولتتتت بېلتتته حکومتتتت څختتته نستتتي‬
‫پيتتدا کتتوالی حکومتتت پتته هتتره بڼتته چتتي وی بايتتد يتتوازی د دولتتت لپتتاره وی او د دولتتت د موختتو د الستتته‬
‫راوړلو لپاره هڅه وکړي‪.‬‬

‫د شتتتلمی پيتتتړۍ ځينتتتو پوهتتتانو لکتتته (الستتتکی او کتتتول) د عملتتتي موختتتو پتتته اړونتتتد د دولتتتت او حکومتتتت‬
‫ترمنځ توپير نه دی منلی‪.‬‬

‫د (کول) په آند دولت بېله حکومت څخه بل څه نه دی ‪.‬‬

‫همدارنګتته (الستتکی) هتتم ويلتتي دي‪ ،‬چتتي د عملتتی موختتو د الستتته راوړلتتو پتته اړونتتد دولتتت بتتل څتته نتته دی‬
‫بې لتتته حکومتتتت څختتته او د دولتتتت اراده هماغتتته د حکومتتتت اراده ده‪ ،‬پتتته داستتتی حتتتال کتتتي چتتتي تتتتل حکومتتتت‬
‫د دولتتت پتته نامتته کارونتته کتتوی‪ ،‬خوحکومتتت او دولتتت يتتو ډول ګڼتتل غتتوره خبتتره نتته ده‪ ،‬ځکتته چتتي شتتونی‬
‫ده په سياسی څېړنه او لوستنه کي ستونزی منځ ته راسی‪ ،‬په دې باندي بايد وپوهيږو چي‪:‬‬

‫لومړی) حکومت تلپاتي نه دی خو دولت تلپاتی دی‪.‬‬

‫دوهتتم) حکومتتت د انق بتتی مبتتارزو او ټتتاکنو پتته تتتر کتتي بتتدلون متتومی‪ ،‬الس پتته الس کيتتږی‪ ،‬ختتو دولتتت‬
‫بيا دا ډول بدلونونه نه مني‪.‬‬

‫درېتتتيم) همدارنګتتته نستتتو کتتتوالی چتتتي پيتتاوړی ځتتتواک(واکمنتتتی) هتتم د دولتتتت ګ رځتتتای وګڼتتتو او حکومتتتت‬
‫يې څانګه وګڼو‪.‬‬

‫څلتتتورم) نستتتو کتتتوالی چتتتي د حکومتتتت د مطلتتت واک څختتته يادونتتته وکتتتړو پتتته دې ريښتتتتيا بانتتتدی بايتتتد‬
‫کتتي واک پلتتی کتتوالی ستتی ختتتو د‬ ‫وپتتوهيږو چتتي حکومتتت د اساستتی قتتانون او نتتورو قوانينتتو پتته چوکتتا‬
‫څخه بهر بايد پښې تېري نه کړی‪.‬‬ ‫خپل چوکا‬

‫‪23‬‬
 ‫پتتتنځم) پتتته ډموکراټيکتتتو ټولنتتتو کتتتي چتتتي زيت تات واک د خلګتتتو ستتتره دی‪ ،‬حکومتتتت پرېکتتتړي وروستتتتی نت ته‬
‫دي او کتتته چيتتتری د خلګتتتو لتتته لتتتوری زيتتتات فشتتتار او ټينګتتتار موجتتتود وی کتتتوالی ستتتی چتتتي پتتته خپلتتتو‬
‫(رفورم) په لوری ګام واخلی‪.‬‬ ‫پرېکړو کي بدلون راولی او يا هم د اص‬

‫الستتتکی او کتتتول‪ :‬د دولتتتت او حکومتتتت ځينتتتی کړنتتتو تتتته پتتته اشتتتارې ستتتره دواړه يتتو ډول ګڼتتتی کلتتته چتتتي پتتته‬
‫دې اړه خبتتري کيتتږی چتتي دولتتت پتته فتتدرالی نظتتام کتتي پتته ايتتاالتی حکومتتت کتتي الستتوهنه کوی‪،‬يتتا دولتتت‬
‫مرستتته کتتوی دا پتته حقيقتتت کتتي د حکومتتت کړنتتې او فعالیتونتته دی‪( .‬کتتول) د همتتدې ځتتای څختته دا پايلتته‬
‫ترالسه کوي چي حکومت او دولت يو ډول دی‪ .‬په داسی حال کي چي‪:‬‬

‫(ستتتايټ) بيتتتا پتتته دې آنتتتد دی چتتتي د حکومتتتت او دولتتتت د کړنتتتو دا ډول يوشتتتانوالی‪ ،‬غيرعلمتتتی دی او دا‬
‫يت توازی د عامتتته خلګتتتو لتتته لتتتوری کتتتارول کيت تږی‪ ،‬همدارنګتتته د دولتتتت او حکومتتتت تتتترمنځ ځتتتانګړې اړېکتتته‬
‫شتتتون لتتری‪ .‬کتته چي ت ری دولتتت د ټتتاکلی قلمتترو د وګتتړو يتتوه لوي ته ټولنتته وګڼتتو‪ ،‬نتتو دولتتت ي توازی د حکومتتت‬
‫لتته الري کتتوالی ستتی چتتي اغېتتزمن عمتتل وکتتړي‪ .‬کلتته چتتي حکومتتت کتتوم کتتار د دولتتت پتته نامتته کتتوي‪ ،‬نتتو‬
‫وي ت ی ستتو چتتي دولتتت دا کتتار د خپتتل اجرائي توی ځتتواک د الری د خپلتتو موختتو لپتتاره تتتر ستتره کتتوی‪ .‬دا آنتتد‬
‫د دې المتتتل ستتتو چتتتي (الستتتکي) دې تتتته وهڅتتتوی چتتتي ووايتتتي پتتته حقيقتتتت کتتتي د دولتتتت د کتتتار کولتتتو ډول‬
‫باي تد د اداري شتترايطو پتتر بنستتټ پتته پتتام کتتي وني تول ستتی‪ ،‬لکتته څرنګتته چتتي پتته دولتتت کتتي ي توه کتتوچنی ډلتته‬
‫د قتتتانون پتتتر بنستتتټ د پرېکتتتړو حت ت لتتتري او د دولتتتت اراده هتتتم د همتتتدې پرېکتتتړو ښتتتودل کيتتتږی‪ ،‬نتتتو همتتتدا‬
‫ډلتتتته پرې کتتتتړی کتتتتوی او عملتتتتی متتتتوخی الستتتتته راوړی او د همتتتتدی عملتتتتي موختتتتو پتتتتر بنستتتتټ دولتتتتت او‬
‫حکومت يو شان دی‪.‬‬

‫د دولت او حکومت ترمنځ توپيرونه کوالی سو چي په لنډ ډول وښيو‪:‬‬

‫حکومت‬ ‫دولت‬

‫‪ .1‬يتتتتوازی د دولتتتتت يتتتتوه څانګتتتته ده‪ ،‬يعنتتتتي د دولتتتتت د کتتتتار‬ ‫‪ .1‬دولت کُل دی‪.‬‬
‫ماشين دی‪.‬‬ ‫‪ .2‬ټول وګړي يې غړي دي‪.‬‬
‫‪ .2‬يتتت توازی د ټتتتتتول نفتتتتتوس يتتتتتوازی يتتت توه کتتتتتوچنت برختتتتته پتتتتته‬ ‫‪ .3‬دولت زيات او تلپاتی دی‪.‬‬
‫اورګانونو کي په بې بېلو بڼو سره ګډون کوی‪.‬‬ ‫‪ .4‬دولتتتت حکومتتتت تتتته اړتيتتتا لتتتری او بېلتتته‬
‫‪ .3‬حکومت بدلون کوی‪.‬‬ ‫حکومت څخه دولت نسی جوړېدای‪.‬‬
‫‪ .4‬حکومتتت پتته پراختته مانتتا ستتره تتتر دولتتت مخکتتی او د دولتتت‬ ‫‪ .5‬واکمنی د دولت ځاګړنه (صفت) دی‪.‬‬
‫څخه ج هم شتون درلودی‪.‬‬ ‫‪ .6‬د نتتتړۍ پتتته هيوادونتتتو کتتتي داستتتی نت ته دی‬
‫‪ .5‬حکومتتتتتتت پتتتتتته عمتتتتتتل کتتتتتتي د زيتتتتتتاتو حقتتتتتتوقي او عملتتتتتتي‬ ‫تتتر ستتترګو ستتوی چتتي وګتتړی يتتې د دولتتت‬
‫محدوديتو سره مخ دی‪.‬‬ ‫پر وړاندی حقوقي شکايتونه ولري‪.‬‬
‫‪ .6‬وګتتتتړي شتتتتونی ده چتتتتي د حکومتتتتت د ځينتتتتو اورګتتتتانونو يتت تا‬
‫کارکوونکو څخه شکايتونه ولری‪.‬‬

‫‪24‬‬
 ‫څلورم مبحث‪ ( :‬واکمن ) حاکمیت‪:‬‬
‫واکمنتتتی د دولتتتت څلتتتورم بنستتتټيز عنصتتتر دی او د دولتتتت د شتتتتون لپتتتاره ډېت تر اړيت تن ګڼتتتل کيت تږی‪ ،‬ځکتتته‬
‫واکمنتتي پ ته کتتورني او بهرنتتي چتتا رو کتتي د دولتتت لتتوړ ځتتواک تتته ويتتل کيتتږی‪ ،‬يعنتتي د دولتتت واکمنتتی‬
‫د دوه اړختته ښتتودل کيتتږی‪ ،‬ي تو دا چتتي دولتتت بايتتد پتته کورني تو چتتارو پتتر ټولتتو بنستتټونو‪ ،‬ډلتتو او ځواکنتتو‬
‫بانتتدی برالستتی وی او دا چتتي پتته بهرني تو چتتارو کتتي باي تد د بتتل هيتتواد تتتر اغېتتزې النتتدی نتته وی‪ .‬واکمنتتی‬
‫دی چتتتي د لتتتوړ او پيتتاوړی ځتتواک پتتته مانتتتا دی‪ ،‬نتتتو‬ ‫د انګليستتتي ژبتتتی د (ستتتوروينټی) ژبتتتاړل ستتتوی لفت ت‬
‫ځکتته د ځتتواک (اقتتتدار) لتتوړ پتتړاو تتته واکمنتتي ويتتل کيتتږی‪ .‬واکمنتتی د دولتتت د ارادې د پلتتی کولتتو هغتته‬
‫ځواک ته هم ويل کيږي چي په کورنيو او بهرنيو چارو کي تر نورو ځواکونو لوړه وي‪.‬‬

‫واکمنتتی يتتوازی د دولتتت اراده پلتتی کتتوی‪ ،‬لکتته متتوږ چتتي وايتتو ف نتتی دولتتت حتتاکم دی دا پتته دی مانتتاده‬
‫چتتتي د دولتتتت د ارادې د پلتتتی کولتتتو پتتته متتتخ کتتتي بتتتل داستتتی ځتتتواک نستتتته چتتتي مختتته یيتتتې ونيستتتی يعنتتتي‬
‫دولت په ټولوځواکونو باندی برالسی دی‪.‬‬

‫نتتتو لکتتته څرنګتتته چتتتي وويتتل ستتتول‪ ،‬واکمنتتتی پتتته کورنيتتتو او بهرنيتتو چتتتارو کتتتی د خپلواکتتتو پرېکتتتړو ترستتتره‬
‫کولوتتتته وايتتتې‪ ،‬يعنتتتي يودولتتتت پرتتتته لتتته دې چتتتي د بتتتل ځتتتواک تتتتر الرښتتتوونی النتتتدي کتتتار وکتتتړي‪ ،‬پتتته‬
‫ځتتتانګړی ډول پخپلتتته پرې کتتتړه کتتتوی او پخپلتتته خپلتتته کتتتورنی او بهرنتتتی خپلتتتواکی ستتتاتی‪ .‬د واکمنتتتی پتتته‬
‫شتتتون کتتي دولتتت کتتوالی ستتی چتتي پتته بهرنيتتو او کورني تو چتتارو کتتی قتتوانين تعتتديل يتتا لغ توه کتتړی يتتاځينی‬
‫پوستتتټونه رامنځتتتته کتتتړی او يتتتا يتتتې لتتته منځتتته يوستتتی‪ .‬همدارنکتتته کتتتوالی ستتتی چتتتي د بهرنتتتی دولتتتت ستتتره‬
‫تړونونتتته الستتتليک کتتتړی‪ ،‬ستتتفيران ور واستتتتوی او پتتته بهرنيتتت و چتتتارو پتتتوری اړونتتتد چتتتاری ترستتتره کتتتړی‪.‬‬
‫ځينتتتی حقوقپوهتتتان واکمنتتتی د دولتتتت د بنستتتټيزو عناصتتترو څختتته نتتته ګڼتتتي دوی داستتتی استتتتدالل وړانتتتدی‬
‫کتتوی چتتي کتته چيتتری دولتتت پتته بهرنيتتو چتتارو کتتي خپلتتواک هتتم نتته وی او ترښتتکې ک النتتدی وي‪ ،‬بيتتا هتتم‬
‫دولتتت ګڼتتل کتتږي‪ .‬ختتوځينی نتتور حقتتوق پوهتتان بيتتا ټينګتتار کتتوی چتتي واکمنتتی د دولتتت پتته جوړښتتت کتتي‬
‫ډېتتتره اړينتتته ده او د دولتتتت د ګتتتډو عناصتتترو څختتته غتتتوره عنصتتتر ګڼتتتل کيت تږی‪ .‬د واکمنتتتی پتتته اړونتتتد ويت ت ی‬
‫ستتو چتتي دغتته عنصتتر د بې بېلتتو موختتو لپتتاره بتتې بېلتتي تلتتن ری لتتری‪ .‬لکتته شتترکتونه ‪ ،‬پوهنتونونتته‪ ...‬او‬
‫داستتی نتتوری څتتانګی‪ ،‬چتتي هتتره څانګتته د ښتته نظتتم اوکنټتترول لپتتاره يتتو رئتتيس تتته اړتيتتا لتتری‪ .‬لکتته د کتتورنی‬
‫رئتتتيس‪ ،‬لکتتته د پوهنتتتتون رئتتتيس‪ ،‬لکتتته د شتتترکت رئتتتيس او داستتتی نتتتور رئيستتتان‪ ،‬چتتتي هتتتر رئتتتيس د خپلتتتو‬
‫غتتتړو پتتته وړانتتتدی د ځتتتانګړو ځتتتواک لرونکتتتی دی د دولتتتت د واکمنتتتی شتتتتون لپتتتاره دوه شتتترطونه اړيتتتن‬
‫دی‪.‬‬

‫التتتف‪ :‬واکمنتتتی تتتته د پلتتتی کېت تدو لپتتتاره بايتتتد يتتتو شتتتمېر متتتادی وستتتايل او امکانتتتات لکتتته فتتتور‪ ،‬پتتتوليس‪،‬‬
‫عستتتکر‪ ،‬قوتتتا‪ ،‬څتتتارنوالی‪ ،‬متتتامورين‪ ،‬محکمتتتې ‪ ،‬زندانونتتته او داستتتی نتتتور موجتتتود وی‪ .‬چتتتي د همتتتدغو‬
‫وستتايلو پتتر بنستتټ واکمنتتی پلتتی کېتتدای ستتي او کتته يتتو دولتتت متتادي وستتايل او امکانتتات ونتته لتتري‪ ،‬نتتو‬
‫دولت خپل پياوړی ځواک نسی پلی کوالی‪.‬‬

‫دولتتت د همتتدی شتترط پتتر بنستتټ دنتتورو ستتازمانونو او مؤسستتو څختته بېليتتږی لکتته واتيکتتان‪ ،‬چتتي نفتتوس‬
‫لتتری‪ ،‬ختتو قلمتترو ن ته لتتری‪ .‬همدارن ګتته واکمنتتی پتته متتذهبی بڼتته هتتم پلتتی کېتتدای ستتی ختتو متتادي وستتايل لکتته‬

‫‪25‬‬
‫زندانونتته‪ ،‬پتتولي س‪ ،‬فتتور او داستتی نتتور نتته لتتری‪ ،‬همتتدا المتتل دی چتتي واتيکتتان د قلمتترو پتته نتته لرلتتو او د‬
‫واکمنتتی پتته نيمګتتړی شتتتون کتتي دولتتت نتته ګڼتتل کيتتږي‪ .‬همدارنګتته د ملګتترو ملتونتتو ټولنتته هتتم دولتتت نتته‬
‫دی ځکتتته چتتتي نفتتتوس او جوړښتتتت لتتتری‪ ،‬ختتتو واکمنتتتی‪ ،‬قلمتتترو او متتتادی وستتتايل ‪ ،‬چتتتي د واکمنتتتی د پلتتتی‬
‫کېتتدو لپتتاره اړي تن شتترط دی ن ته لتتري‪ .‬يعنتتي د واکمنتتی لپتتاره پتتورتنی يتتاد ستتوی وستتايل اړيتتن دی او کتته دا‬
‫وسايل نه وی نو واکمنی شتون نسی موندالی‪.‬‬

‫ب‪ :‬واکمنتتتي بايتتد متتتنظم‪ ،‬باثباتتتته او تلپتتتاتی وي او کتتته چيتتری داستتتی نتتته وی‪ ،‬نتتتو دولتتتت نتتته ګنتتتل کيتتږی‪ .‬د‬
‫بېلګتتی پتته توګتته ځينتتی دولتونتته‪ ،‬چتتي د ک ودتتتا لتته املتته منځتتته راځتتی پتته لومړي تو ورځتتو کتتي چتتي واکمنتتی‬
‫يتتې منظمتته تلپاتتته ا و بتتا ثباتتته نتته وی‪ ،‬دولتتت نتته ګڼتتل کيتتږی‪ .‬ستتره لتته دې چتتي پتته څرګنتتده توګتته ځتتواک لتتری‬
‫ختتو چتتي ډاډ يتتې نتته وی مونتتدلی ثبتتات او ټينګښتتت يتتې پيتتداکړی نتته وی‪ ،‬نتتو دولتتت نتته ګڼتتل کيتتږی‪ ،‬ختتو‬
‫کلتتته چتتتي د پاتتتته کېتتتدو ډاډ ومتتتومی‪ ،‬نتتتو بيتتتا د دولتتتت پتتته توګتتته پېژنتتتدل کيتتتږی او نتتتور دولتونتتته يتتتې پتتته‬
‫رستتتميت پېژنتتتی‪ ،‬همدارنګتتته ځينتتتی دولتونتتته يتتتې د همتتتدې ډاډ د نتتته موجوديتتتت ل مختتتی پتتته رستتتميت نتتته‬
‫پېژنی‪.‬‬

‫پتتته عمتتتومی ډول د بهرنيتتتو او کورينت تو اړخونتتتو پتتته اړونتتتد واکمنتتتی تتتتوپير لتتتری‪ .‬کتتتورنی واکمنتتتی پت ته دې‬
‫مانتتتا چتتتي دولتتتت پتتته خپتتتل قلمتتترو کتتتي د کورنيتتتو چتتتارو‪ ،‬د قوانيت تو پتتته وضت ت کولتتتو او اجتتتراء کولتتتو کتتتي‬
‫خپلتتواک دی‪ .‬همدارنګتته کتتورنی واکمنتتی هغتته ځتتواک دی چتتي د دولتتت د ارادې پتته پلتتی کولتتو کتتي هتتيس‬
‫ډول قتتتانونی محتتتدوديت ونتته لتتتری‪ .‬پتتتر دې ستتتربېره د دولت تت لپتتتاره بهرنتتتی واکمنتتتی هتتتم اړينتتته ده او بهرنتتتی‬
‫واکمنتتی هغتته ځتتواک دی چتتي دولتتت پتته کتتورنی چتتاروکی د هتتيس بهرنتتی هيتتواد تتتر اغې تز او فشتتار النتتدی نتته‬
‫وی او د نتتورو دولتونتتو غوښتتتنه پتته کورنيتتو چتتارو کتتي ونتته منتتی‪ .‬ختتو کتته چيتتری دولتتت پتته خپلتته خوښتته د‬
‫نړيوالتتو تړنونتتو يتتا نړيوالتتو حقوقتتو پتته اړونتتد ځينتتی محدوديتونتته منلتتی وی واکمنتتی نتته نيمګتتړی کتتوی‪،‬‬
‫ځکتتته چتتتي دا محدوديتونتتته دولتتتت پتتته خپلتتته خوښتتته د خپتتتل ځتتتان لپتتتاره منلتتتی دی‪ .‬کتتته چيت تری پتتته روښتتتانه‬
‫ډول ووايتتو واکمنتتی پتته خپتتل قلمتترو کتتي د اوستتېدونکو او کورنيتتو اړيکتتو ستتره ستتر وکتتار لتتری‪ .‬واکمنتتی‬
‫ده او يت توازی پتتته مووعتتته حقوقتتتو پتتتوری اړه لتتتری‪ .‬کتتته چيت تری‬ ‫پتتته اساستتتی حقوقتتتو پتتتوری اړونتتتده اصتتتط‬
‫کتتتورنی واکمنتتتی تتتته ځتتتانګړی ستتتی او د بهرنتتتی واکمنتتتی لپتتتاره (خپلتتتواکی) وټاکتتتل ستتتی‬ ‫واکمنتتتی اصتتتط‬
‫نتتو دا بتته تتتر ډېتتره بري تده د واکمنتتی پتته اړونتتد شتتک لتته منځتته يوستتی او ډې تر ژر بتته خلتتګ د واکمنتتی پتته مانتتا‬
‫باندی پوه سی‪ ،‬چي په همدې اړوند زياتو پوهانو هم آندونه ورکړي دي‪.‬‬

‫د واکمن ځانګړن ‪:‬‬

‫د واکمنتتتی د پېژندلوڅختتته دا جتتتوتيږي چتتتي يتتتو شتتتمېر ځتتتانګړنی هتتتم لتتتری چتتتي پتتته النتتتدی ډول بتتته يتتتې‬
‫ولولو‪:‬‬

‫‪26‬‬
‫ففه ده‪ :‬لتته حقتتوقي اړختته واکمنتتی مطلقتته اونامحتتدوده‪ .‬د دولتتت پتته دننتته او بهتتر کتتی د‬ ‫‪ - ۱‬واکمنفف مقل‬
‫دولتتتت د ارادې د پلتتتي کولتتتو پتتته مخکتتتی هتتتيس داستتتی قتتتانوني واک نستتتته چتتتي د دولتتتت څختتته لتتتوړ وي او‬
‫دولتتتت د خپلتتتي واکمنتتتی پتتتر وړانتتتدي هتتتيس محتتتدوديت پتتته رستتتميت نتتته پېژنتتتي‪ .‬پتتته کورنيتتتو چتتتارو کتتتي‬
‫واکمنتتي پتتر ټولتتتو وګتتړو او ټولنتتتو بانتتدی برالستتتی ده‪ ،‬يعنتتي د دولتتتت پتته ټتتتاکلي قلمتترو کتتتي هتتيس داستتتی‬
‫ځتتواک نستتته چتتي د دولتتت د واکمنتتی مخنيتتوی وکتتړی‪ .‬پتته بهرنيتتو چتتارو کتتي واکمنتتي د بتتل هتتر دولتتت د‬
‫فشتتار او اغېتتزې څختته خپواکتته ده‪ .‬کتته څتته هتتم د دولتتت د واکمنتتی پتته اړه ځينتتي محدوديتونتته شتتتون لتتری‬
‫کتتتي د واکمنتتتی پلتتتی‬ ‫ختتتو هغتتته محدوديتونتتته دولتتتت پتتته خپلتتته وضتت کتتتړي دي لکتتته د قوانينتتتو پتتته چوکتتتا‬
‫کول همدارنګه د کلتور‪ ،‬دين او رواجونو په محدوديت کي اوداسی نور‪.‬‬

‫ټفففولیزه او لفففوړه ده‪ :‬واکمنتتتي پتتته خپتتل ټتتتاکلي قلمروکتتتی پتتتر ټولتتتو وګتتتړو او انستتتانی ډلتتتو‬ ‫‪ -۲‬واکمنففف‬
‫بانتتدي پلتتی کي تږی اود ټتتولنی ټتتول ځواکونتته پتته غي تږ کتتي نيستتي‪ .‬هتتيس وګتتړی ي تا ټولنتته د دولتتت د واکمنتتی‬
‫څختته بهتتر نستتی پاتتته کېتتدای‪ .‬د دولتتت پتته ټتتاکلی قلمتترو کتتي بتته داستتی څتتوک پيتتدا نستتی چتتي پتته خپتتل‬
‫ځتتتتتواک او حقوقتتتتتو ستتتتتره د دولتتتتتت د واکمنتتتتتی څختتتتته بهتتتتتر پاتتتتتته ستتتتتی‪ .‬د واکمنتتتتتی د ټتتتتتوليزوالی او‬
‫ټولشتتتمولوالی پتتته اړونتتتد ځينتتتی استتتتانات ستتتته‪ ،‬د بېلګتتتی پتتته توګتتته ستتتفارتونه او د بهرنيتتتو هيوادونتتتو‬
‫ډيپلوماټتتان د کوربتته هيتتواد تتتر واکمنتتی او قوانينتتو النتتدی نتته راځتتي‪ .‬بلکتتی د خپتتل هيتتواد تتتر واکمنتتی‬
‫او قوانينتتو النتتدی راځتتی‪ .‬ختتو دا مستتله يتتوازی پتته نړيتتوال نزاکتتت پتتوري اړونتتد ده‪ .‬هرهيتتواد کتتوالی ستتی‬
‫چتتتي پتتته خپلتتته خوښتتته ستتتره دا امتيت تاز و منتتتی او يتتتا يتتتې هتتتم رد کتتتړی‪ .‬د ستتتفارتونو پتتته اړونتتتد دا استتتتانات‬
‫هيڅکله د دولت واکمنی نه محدود وی‪.‬‬

‫ده‪ :‬دا چتتي دولتتت تلپتتاتی بنستتټ دی او واکمنتتی د دولتتت څختته‬ ‫‪ -۳‬واکمنفف تلپففات او نففه بیلففدونک‬
‫نتتته ج کېتتتدونکې ده ‪ ،‬نتتتو ځکتتته واکمنتتتي هتتتم تلپتتتاتي ده‪ .‬واکمنتتتي د دولتتتت د بنستتتټيزو عناصتتترو څختتته ده‬
‫او کلتته چتتي د دولتتت څختته واکمنتتي اخيستتتل کيتتږی دا پتته دی مانتتا ده چتتي دولتتت لتته منځتته وړل کيتتږی او‬
‫خپلتتواکی يتتتې اخيستتتتل کيتتږی‪ ،‬نتتتو دولتتتت بېلتتته د خپلتتواکی د الستتته ورکولتتتو څختتته خپلتتته واکمنتتتی د الستتته‬
‫نسی ورکوالی او واکمنی د دولت د شخصيت شکارندويه ده‪.‬‬
‫د يت تادولو وړ ده چتتتي د دولتتتت د قلمتتترو څختتته د يتتتوې برختتتی بېلتتتول د واکمنتتتی وېشتتتلو او بېلولتتتو پتتته مانتتتا‬
‫نتتتده‪ .‬دا څرګنتتتده خبتتتره ده کلتتته چتتتي دولتتتت د خپتتتل قلمتتترو يت توه برختتته د الستتته ورکتتتوی‪ ،‬نتتتو پتتتر هغتتته بانتتتدی‬
‫واکمنتتتتی هتتتتم د الستتتته ورکتتتتوی‪ ،‬ختتتتودا د دولتتتتت د انحتت ت ل او د دولتتتتت څختتتته د واکمنتتتتی د بېلولتتتتو پتتتته‬
‫مانانتتتده‪ ،‬بلکتتتی د دولتتتت ريښتتتتنی واکمنتتتی پتتتر ځتتتای پاتتتته کيت تږی همدارنګتتته شتتتونی ده چتتتي پتتته حکومتتتت‬
‫کتتي بتتدلون راستتی يعنتتي د دولتتت څختته د يتتوې ستتيمي د بېلولتتو پتته وختتت کتتي شتتونی ده چتتي د حکومتتت‬
‫(سياستتتی رژيتتتم) پتتته بڼتتته يتتاهم پتتته دننتتته کتتتي يتتتو شتتتمېر بدلونونتتته راستتتی‪ ،‬ختتتو واکمنتتتی د الستتته نتتته ورکتتتول‬
‫کيږی‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫فففاری ده‪ :‬واکمنتتتی يتت وازی پتتته دولتتتت پتتتوری تړلتتتی ده‪ ،‬پتتته هتتتر دولتتتت کتتتي يتتتوازی يتتوه‬ ‫‪ -۴‬واکمنففف انح‬
‫واکمنتتی ټاکتتل کې تدای ستتی چتتي پتته خپتتل ټتتاکلی قلمتترو کتتي يتتې د حقتتوقی اړختته واکمنتتی محتتدوديت نلتتری‬
‫په داسی حال کي چي د دوو يا څو تنو واکمنانو شتون د دولت د تسزې او وېشلو په مانا دی‪.‬‬

‫دویوففلو وړتیففا نلففری‪ :‬واکمنتتی پتته بنستتټيزه توګتته د وېشتتل کېتتدو وړتي تا نلتتری‪ ،‬او ي توازی پتته‬ ‫‪ -۵‬واکمن ف‬
‫دولتتتت کتتتي يت توه واکمنتتتی شتتتتون لتتتری‪ .‬واکمنتتتی د دولتتتت ستتتتر واک د ی او پتتته ځتتتانګړو څتتتانګو بانتتتدی نتتته‬
‫وېشل کيږی‪.‬‬

‫(کتتالهون) چتتي ويلتتی دی‪ :‬واکمنتتی يتتو مټتتی ده او وېشتتل کېتتدل يتتې دولتتت لتته منځتته وړی‪ .‬لکتته څرنګتته چتتي‬
‫د نيمی مرب او نيم مالث يادونه نسو کوالی همدارنګه دنيمی واکمنی يا هم نسو کوالی‪.‬‬

‫(ګتتتتل) ويلتتتی دی‪ :‬کتتته چيتت ری واکمنتتتی مطلقتتته نتتته وي هتتتيس دولتتتت شتتتتون نستتتی پېتتدا کتتتوالی او کتتته چيت تری‬
‫واکمنی ووېشل سی نو د يوه څخه زيات دولتونه پېدا کيږي‪.‬‬
‫واکمنتتتتی د وېشتتتتل کېتتتتدلواو نتتتته وېشتتتتل کېتت تدلو خبتتتتره‪ ،‬د زيتت تاتو پوهتتتتانو تتتتترمنځ د خبتتتترو اتتتتترو ستتتتکالو‬
‫ګرځېدلی دی‪.‬‬

‫(الول) د فتتدرالی نظتتام پتته نظتتر کتتي نيولتتو ستتره پ ته دې آنتتد دی چتتي (د دولتتت پتته ټتتاکلی قلمتترو کتتي کې تدای‬
‫سی چي د ورته موضوعاتو په اړه دوه بې بېل واکمنان امرونه ورکړی)‪.‬‬

‫(بتتتريس) بيت تا داستتتی ادعتتتا کتتتوی چتتتي قتتتانونی واکمنتتتی پتتته يت توه وختتتت کتتتي د دو همږغتتتو اقتتتتدارونو تتتترمنځ‬
‫وېش ی سو‪.‬‬

‫دا پوهتتان چتتي د واکمنتتی پتته وېشتتلو بانتتدی بتتاور لتتری يتتوازی د امريکتتا پتته شتتان فتتدرالی نظامونتته پتته نظتتر‬
‫کتتي نيستتی‪ ،‬چتتي هلتتته د ستتتر دي توان لختتوا څختته د ملتتی حکومتتت پتتر واکنتتو ستتربېره ايتتالتی حکمتونتتو تتته‬
‫هتتتم واکونتتته ورکتتتول کيتتتږی‪ .‬نومتتتوړی پوهتتتان دې تتتته پتتته اشتتتارې ستتتره وايتتتي چتتتي پتتته امريکتتتا کتتتي واکمنتتتی‬
‫وېشتتتل ستتتوې ده او هتتتره ستتتيمه د اساستتتی قتتتانون پتتتر بنستتتټ يتتتو خپلتتتواک واکمتتتن لتتتري او واکمنتتتی پلتتتی‬
‫کتتوی‪ .‬ختتود واکمنتتتی پتته اړه دا ډول ارزيتتابی بشتتتپړه نتته ده‪ ،‬ځکتته چتتتي د امريکتتا متحتتده ايتتتاالت يتتو بشتتتپړ‬
‫حکومتتت دی او يتتوازی ي توه واکمنتتی لتتری‪ .‬کتته څتته هتتم د اساستتی قتتانون پتتر بنستتټ د واکمنتتی پتته پلتتی کې تدو‬
‫کتتتتي حکتتتتومتی واکونتتتته د اورګتتتتانونو تتتتترمنځ وېشتتتتل ستتتتوي دي‪ .‬ختتتتو دا يتت توازی حکتتتتومتی واکونتتتته دی‪،‬‬
‫بلکی د واکمنی وېشل ندی‪.‬‬

‫(روستتو) ويلتتتي دي‪ :‬چتتتي شتتونی ده واک ووېشتتتل ستتتي ختتو واکمنتتتی نتتته وېشتتل کيتتتږی‪ .‬نتتتو ويتت ی ستتتو چتتتي‬
‫واکمنتتتتی د وېشتتتتل کېتتتتدو وړتيتتتا نلتتتتری‪ ،‬ختتتتو د واکمنتتتتی د پلتتتتی کېتتتتدو لپتتتتاره حکتتتتومتی واکونتتتته وېشتتتتل‬
‫کيږی‪ .‬يعني د واکمنی د پلی کېدو اړوند واکونه وېشل کېدای سی‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫دوه څپرک‬

‫ددولت د پيدایښت په اړه نظریات‬

‫لومړی مبحث‪ :‬د دولت د پيدايښت د زور آند‬

‫د دې آنتتد پتتتر بنستتټ دولتتتت پتتر کمتتتزورو بانتتدي د زورورو د يتتتر غتتل پتتته پايلتته کتتتي پيتتدا ستتتوی دی‪ .‬پتته دې‬
‫آنتتد کتتي دا ويتتل ستتويدي چتتي انستتان پتته طبعتتي ډول ټتتولنيز موجتتود دی‪ ،‬نوځکتته د ده پتته خټتته کتتي د واک‬
‫غوښتتتتل او پتتتر نتتتورو واکمنتتتي کتتتول اخښتتتل ستتتوي دي‪ .‬د همتتتدې غوښتتتتنو پتتتر بنستتتټ زورور پتتتر کمتتتزورو‬
‫بانتتدي يرغتتل کتتوي اوهغتته تتتر خپتتل کنټتترول النتتدي راولتتتي‪ ،‬چتتي پتته پايلتته کتتې يتتو نفتتري واکمنتتي او پتتته‬
‫ټولنتته کتتې يتتې اطاعتتت رامنځتتته کي ت ږي‪ .‬پتتر همتتدي بنستتټ قومونتته او قبيلتتې د يتتو بتتل پتتر وړانتتدي درې تدلي‬
‫دي او د زورورو د بريتتتتا پتتتته وختتتتت کتتتتي يتتتتې د دولتتتتت لتتتتومړني بڼتتتتي (شتتتتکلونه) جتتتتوړي کتتتتړي دي‪ ،‬چتتتتي‬
‫وروستتتتته دې ماشتتتتين کمتتتتزو ري وګتتتتړی النتتتتدي کتتتتړل او پتتتته ټولنتتتته کتتتتي يتتتتې د يتتتتوې سياستتتتي اوحقتتتتوقي‬
‫مؤسسې په بڼه د ټولني نظم وساتی‪.‬‬

‫(اډوارډ جتتتتنکس ) پتتتته خپتتتتل کتتتتتاب ( دسياستتتتت لنتت تډ تتتتتاريخ ) کتتتتي ليکتتتتي دي‪ ( :‬ټتتتتولي سياستتتتي ټتت تولني د‬
‫جګړو د بريا په تر کي زېږېدلي دي‪).‬‬

‫د مستتيحانو پتته آنتتد د لرغتتوني روم د دولتتت پېدايښتتت او کليستتا پتته آنتتد پتته منځنيتتو پيړيتتو کتتې د غيتتري‬
‫روحتتاني واکونتتتو پې دايښتتتت د زور او يرغتتتل پتتته تتتتر کتتې پيتتتدا ستتتوي دی ‪ .‬د دې آنتتتد پلويتتتان پتتتر دې بتتتاور‬
‫دي هغتتته دولتتتت چتتتي د زور پتتتر بنستتتټ جتتتوړ ستتتوی وي‪ ،‬د هغتتته واکمتتتن پتتتوړ بايتتتد مطلتت واک ولتتتري چتتتي د‬
‫خپل واک د دوام او پايښت لپاره ورڅخه ګټه واخلي‪.‬‬

‫ستتتو سياليستتتتان د همتتتدې تيتتتوري پتتتر بنستتتټ داستتتي آنتتتد لتتتري‪ :‬دولتتتت د واکمتتتن پتتتوړ د ګټتتتو د ستتتاتلو پتتته‬
‫موختتتته منځتتتتته راغلتتتتی دی‪ ،‬چتتتتي د زورورو لختتتوا د کمتتتتزورو وګتتتتړو او پوړونتتتتو د زبېښتتتتاک او تتتتتر پښتتتتو‬
‫الندي کولو يوه وسيله ده‪.‬‬

‫د دولتتتت د پيدايښتتتت پتتته اړه د زور او يرغتتتل آنتتتد پتتته حقيقتتتت کتتتې د دولتونتتتو د پيدايښتتتت تتتتاريخي ستتتپړنه‬
‫ده چتتي د وګتتړو‪ ،‬قبيلتتو او قومونتتو د يرغلونتتواو بريتتدونو پتته پايلتته کتتي يتتې بنستتټ ايښتتودل ستتوی دی‪ .‬د‬
‫بشتتريت پتته لتتومړني کتتې هتتري قبيلتتې يتتو رئتتيس درلتتودی او پتته ځتتانګړي ستتيمه کتتي يتتې ژونتتد کتتاوه‪ ،‬کلتته‬
‫چتتي بتته د دوو قبيلتتو تتتر متتنځ شتتخړه راغلتته ‪ ،‬نتتو هتتره قبيلتته چتتي بتته ډېتتره وه د هغتتې بتته بريتتا ګټتتل‪ ،‬نتتو پ ته دې‬
‫وختتت کتتې بتته د بريتتالت قبيلتتې رئتتيس پتته خپلتته ستتيمه کتتي لتتومړنی سياستتي جوړښتتت رامنځتتته کتتړ‪ ،‬چتتي‬
‫هماغتته بنستتټ تقريبتتا د اوستتتني دولتتت ستتره يتتو شتتتان ګڼتتل کېتت دی‪ .‬لتته همتتتدي کبلتته دولتتت د جستتتمي زور‬
‫او تتتتتوان پتتتتر بنستتتتټ والړ دی ‪ ،‬نوځکتتتته د بتتتتې عتتتتدالتی او شتتتتر المتتتتل دی يعنتتتتي زورورو خپلتتتتي ارادي پتتتتر‬
‫کمزورو باندي پلي کولي او بېله دې چي د دوی حقوقو ته درناوی وکړي خپلي ګټي يې لټولي‪.‬‬

‫د ( متتک لتتود) پتته آنتتد ( کلتته چتتي پتته يتتوه قتتوم کتتي کتتورني اخت فتتات ستتر راپورتتته کتتړي‪ ،‬نتتو د بريتتالی ډلتتي‬
‫يا پوړ اراده پر کمزوري ډلي باندي د قانون په څېر پلي کيږي د‪).‬‬

‫‪29‬‬
‫(فتترانټس او پنهتتتايمر) پتتته آنتتتد ( قتتتانون هغتتته احکتتتامي قواعتتد دي چتتتي بريتتتالی قتتتوم يتتتې د مغلتتتوب قتتتوم پتتته‬
‫زيان صادروي) لنډه دا چي په يرغلونو او اړ و دوړ کې بريا د دولت د جوړښت المل ګرځېدلې ده‪) .‬‬

‫(ليکتتتاک) پتتته خبتتتره پتتته تتتتاريخي لحتتتار دولتتتت د بشتتتريت د يرغلونتتتو الستتتته راوړنتتته ده‪ ،‬د دولتتتت تتتتاريخي‬
‫ريښتتتې د انستتتتا نانو پتتته يرغلونتتتتو‪ ،‬د ځتتتواکمني قبيلتتتتې بريتتتا پتتتتر کمتتتزوري قبيلتتتتې بتتتااالخره د زورورو پتتتته‬
‫واکمنتتت کتتې تتتر ستتتر ګتتو کيتتږي د قبيلتتې بدلېتتدل پتته پاچتتاهت او د پاچتتاهت بدلېتتدل پتته امپراتتتوری بېلتته‬
‫دا ډول يرغليز بهير څخه بل څه ندی‪).‬‬

‫(اوپنهايمر) د (دولت) ( په کتاب کې د دولت د پيدايښت لپاره شپږ پړاوونه په ګوته کوي‪.‬‬

‫لتتومړن پتتړاو) د يرغلنونتتو او پرلتته پستتې جګتتړو څختته عبتتارت دي‪ .‬پتته دې پتتړاو کتتې قتتتل او وژنتته رواج وه‬
‫زورورو به کمزوري وژل او د هغو ښځي او کوچنيانو به يې د غنيمت په بڼه د ځان سره ساتل‪.‬‬

‫دوهتتتم پتتتړاو) کښتتتت کونکتتتو هڅتتته کتتتول چتتتي د غ متتتی جت ت د خپلتتتو وږو څختتته ليت تري کتتتړي ختتتو کلتتته چتتتي‬
‫ناکامتتته ستتتول‪ ،‬نتتتو د مقاومتتتت څختتته يتتتې الس واخيستتتتی او زو رورو د هغتتتو پتتته وژلتتتو بانتتتدي الس پتتتوري‬
‫کړ او خپل غ مان يې کړل‪ ،‬نو د همدې وخت څخه د انسان زبېښاک پيل سو‪.‬‬

‫درېت تيم پتتتړاو) د زورورو او غ متتتانو د ګتتتډو ګټتتتو پتتتر بنستتتټ يتتتوالی منځتتتته راغلتتتی او دواړه د يتتتوالي پتتتر‬
‫ټغر کښېناستل‪.‬‬

‫څلتتورم پتتړاو) اربابتتان او غ متتان دواړه ستتره يتتو ستتول او د پرديتتو د يرغلونتتو پتتر وړانتتدي يتتې الستتونه ستتره‬
‫وړکړل‪ ،‬چي همدا کار د دوی د يوالي المل وګرځيدی‪.‬‬

‫پتتنځم پتتړاو) د کورنيتتو ستتتونزو د حتتل پتته موختته د يتتوه عتتادل بنستتټ د جوړولتتو اړتيتتا وليتتدل ستتول‪ ،‬چتتي دا‬
‫پړاو د حکومت د پيل نښي دي‪.‬‬

‫شتتتپږم پتتتتړاو) نظتتتتامي مشتتتتران او د شتتتتاه مرستتتتتياالن د شتتتتاه ستتت کاران ستتتتول او دوی مشتتتتورې ورکتتتتولې‪،‬‬
‫شتتتاه پر ېکتتتړي کتتتولي‪ ،‬فرمانونتتته يتتتې ورکتتتول اومستتترمين يتتتې مستتتازات کتتتول‪ .‬نظتتتم او قتتتانون پتتته بشتتتپړ ډول‬
‫ټينتتګ ستتو او اطاعتتت ومنتتل ستتو‪ ،‬پتتر همتتدې بنستتټ دولتتت منځتتته راغلتتی‪ .‬دولتتت وروستتته د خپتتل ثبتتات‬
‫او ټينګښتتتت لپتتتاره تتتتر اوستتته د زور څختتته کتتتار اخلتتتي چتتتي زور د کتتتورني امنيتتتت او نظتتتم لپتتتاره اړيتتتن دی‪.‬‬
‫بېلتتته د زور کتتتاروني څختتته شتتتوني ده چتتتي دولتتتت د مختتتالفينو پتتته الس بانتتتدي وپاشتتتل ستتتي‪ .‬تتتتر اوستتته د‬
‫نظتتتامي تړونونتتتو د الستتتل يک کولتتتو هڅتتته او د نظتتتامي ځتتتواک د ډېتتترو لپتتتاره کوښښتتتونه د دې ښتتتکاروندی‬
‫دي چتتتتتتتتتي نتتتتتتتتتن ورر هتتتتتتتتتم دولتتتتتتتتتت د خپتتتتتتتتتل ځتتتتتتتتتان د پايښتتتتتتتتتت لپتتتتتتتتتاره زور اړيتتتتتتتتتن ګڼتتتتتتتتتي‪.‬‬
‫د دولتتتت د پېدايښتتتت د زور آنتتتد د بې بېلتتتو موختتتو لپتتتاره کتتتارول ستتتوي دي‪ .‬پتتته منځنيتتتو پيړيتتتو کتتتې د‬
‫کليستتا م تتتړو د دولتتت د بتتې ارزښتتته کولتتو او د کليستتا د اخ قتتي ځتتواک د غتتوره والتتي لپتتاره همتتدا آنتتد‬
‫و کتتتاروی‪ .‬دوی داستتتي ويتتتل چتتتي د دولتتتت پايتتته د وحشتتتيانه زور پرمتتتټ والړه ده پت ته داستتتي حتتتال کتتتې چتتتي‬
‫کليستتتا د اهلل تعتتتالی د لتتتوري را استتتتول ستتتوی بنستتتټ دی‪ ،‬نتتتو ځکتتته پتتتر دولتتتت بانتتتدي غتتتوره والتتتی لتتتري‪.‬‬
‫د بېلګتتتي پتتته توګتتته اووم پتتتاګ ګريګتتتوري پتتته (‪۱۵۹۵‬ز) کتتتال کتتتې ليکلتتتي دي ( هتتتر څتتتوک پتتتوهيږي چتتتي‬

‫‪30‬‬
‫شتتتاهان هغتتته څتتتوک دي چتتتي د اهلل تعتتتالی څختتته منکتتتره دي‪ .‬پتتته کبتتتر‪ ،‬غوتتتب‪ ،‬غتتت ‪ ،‬قتتتتل او شتتتيطاني‬
‫وسوسي سره پر خلکو باندي واک چلوي )‬

‫فتترد پتتالونکو د دې آنتتد م تتتړ وکتتړ او د خپلتتو دکتورينتتو پتته بڼتته يتتې وکتتارول‪ .‬دوی داستتي استتتدالل کتتاوه‬
‫چتتي د د ولتتت او حکومتتت لپتتاره زور اړيتتن دی‪ ،‬نتتو ځکتته يتتې بتتې قيتتده خپلواکتته ستتيالي روا ګڼتتل‪ .‬لنتتډه دا‬
‫چتتتي د ستتتيالت د محتتتدوديت لپتتتاره بايتتتد هتتتيس قاعتتتده شتتتتون ونلتتتري‪ .‬حکومتتتت بايتتتد د ټتتتولني د کمتتتزورو‬
‫ستتاتنه ونکتتړي بلکتتي د خپتتل ځتتان ستتاتنه بايتتد وکتتړي‪ .‬د دوی پتته آنتتد د حکومتتت ځتتانګړی کتتار دادی چتتي‬
‫د ستتتولي او امنيتتتت بشتتتپړه څارنتتته وکتتتړي‪ ،‬عتتتدالت ټينتتتګ کتتتړي او د تړونونتتتو د تړلتتتو لپتتتاره شتتترايط برابتتتر‬
‫کړي‪.‬‬

‫د مارکسيستتتتانو پتتته آنتتتد دولتتتت يتتتا حکومتتتت د يتتتوه پتتتوړ پواستتتطه د بتتتل پتتتوړ د زبېښتتتاک پتتته پايلتتته کتتتې‬
‫منځتتته راغلتتی دی‪ ،‬نتتو ځکتته دولتتت د پتتوړيز زبې ښتتاک يتتوه وستتيله ده‪ ،‬او هغتته وختتت څرګنتتد ستتو کلتته چتتي‬
‫د ځتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاني‬
‫( خصوصتتتي) مالکيتتتت بنستتتټ پيتتتاوړي ستتتو‪ .‬يتتتانې کلتتته چتتتي پتتته ټولنتتته کتتتې مالتتتک پتتتوړ پيتتتدا ستتتو‪ ،‬نتتتو د‬
‫هغتتو د ګټتتو د ستتاتلو‪ ،‬پيتتاوړي کولتتو او ډې رولتتو لپتتاره يتتو حقتتوقي‪ ،‬سياستتي او پوليستتي نظتتام تتته اړتيتتا‬
‫وليدل سول‪ ،‬چي د دې پوړ د مالکيت د ساتلو او خوندي کولو لپاره کار وکړي‪.‬‬

‫( متتارکس او انګلتتس) ګ دې آنتتد وه ترڅتتو چتتي خصوصتتي مالکيتتت د يتتوه انستتان پتته واستتطه د بتتل انستتان‬
‫د زېيښتتاک لپتتاره شتتتون ولتتري‪ ،‬ت رڅتتو چتتي ټولنتته پتتر پوړونتتو بانتتدي وېشتتل ستتوي وي او د هغتتو ګټتتي پتته‬
‫ټکر کې وي‪ ،‬تر هغو به دولت يا حکومت د پوړيز واکمنتوب د آلي (وسيلې ) په څېر کارول کيږي‪.‬‬

‫(کتتتتارل کائوتستتتتکي) پتت ته دې آنتتتتد و چتتتتي ) دا څرګنتتتتده خبتتتتره ده چتتتتي نتتتتوی دولتتتتت د واکمتتتتن پتتتتوړ د ګټتتتتو‬
‫ستتتاتونکی دی او پتتته نتتتوي ستتترمايه داري ټولنتتته کتتتې‪ ،‬ستتترمايه داران د حکومتتتت ځتتتواک پتتته کتتتار اچتتتوي‬
‫ترڅتتتتو خپلتتتتي ګټتتتتي وستتتتاتي او کتتتتارګران زبېښتتتتاک کتتتتړي‪ .‬د مارکسيستتتتتانو موختتتته داوه چتتتتي د دولتتتتت‬
‫زبې ښتتتتتاکي نيمګړتيتتتتتا څرګنتتتتتده کتتتتتړي او د هغتتتتته د کتتتتتارولو مختتتتته ونيستتتتتي‪ .‬لتتتتته بتتتتتل پلتتتتتوه تکتتتتتاملي‬
‫سوسياليستتتتتان غتتتتواړي چتتتتي حکومتتتتت وستتتتاتي او د هغتتتته د زور څختتتته پتتتتر کمتتتتزورو بانتتتتدي د زور ورو د‬
‫زبېښاک په مخه نيولو کې کار واخلي او د زحمتکښانو لپاره عدالت برابر کړي‪.‬‬

‫پتته دې وروستتتيو کتتې د زور آنتتد د آلمتتاني پوهتتانو لکتته جنتترال فتتون برنهتتارد‪ ،‬نيچتته او تريشتتکه پتته ليکنتتو‬
‫کتتې هتتم ترستتتترګو ستتوی دی‪ .‬د (برنهتتارد) پتتته آنتتد(واک تتتر ټولتتتو لتتوړ حتت دی او د دې حتت خاونتتد کېتتتدل د‬
‫جګتتتړې پتتتر بنستتتټ کيتتتږي‪ .‬غتتتوره پرېکتتتړه جګتتتړه کتتتو ي چتتتي ه متتتدا پريکتتتړه بتتته د طبيعتتتت پتتتر آرونتتتو بانتتتدي‬
‫والړه وي)‪.‬‬

‫(تريشتتتکه) ويلتتتي دي ( دولتتتت‪ ،‬د يرغتتتل او دفتتتا واک دی او لتتتومړنت دنتتتده يتتتې دا ده چتتتي جګتتتړه پتتته کتتتار‬
‫واچتتوي او عتتدالت الستتته راوړي) ‪ .‬د ده پتته آنتتد جګتتړه د خلکتتو د يتتوالي المتتل ګرځتتی‪ ،‬ګونتتدي دښتتمنی لتته‬
‫منځه ځي او د هيواد پالني او ملتپالني حس پياوړي کوي‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫همتتدا رنګتته تتتاريخ داولستتونو د يرغلونتتو او جګتتړو څختته جتتوړ دی او جګتتړي تتته ور دانګتتل بتته د تتتاريخ تتتر‬
‫پايه پوري شتون ولري‪.‬‬

‫ډې تر کتتم خلتتک بتته پيتتدا ستتي چتتي پ ته دې آنتتد وي چتتي د دولتتت لپتتاره پتته دننتته او بهتتر کتتې زور اړيتتن نتتدی‪.‬د‬
‫هيتتتواد پتتته دننتتته کتتتې حکومتتتت بايتتتد د ستتترغړونکو ډ لتتتو د متتتاتولو لپتتتاره د زور څختتته کتتتار واخلتتتي او پتتته‬
‫بهرنيتتو چتتارو کتتې هتتم د دولتتت لپتتاره زور اړيتتن دی‪ ،‬ځکتته چتتي دولتتت بايتتد د بهرنيتتو هيوادونتتو د يرغتتل د‬
‫مخنيتتتوي لپتتتاره زور ولتتتري‪ .‬بېلتتته زور څختتته د دولتتتت د واکمنتتتت ټينګښتتتت ډېتتتر ستتتتونزمن دی‪ .‬حتتتتی د‬
‫ن ړيتتوالي ستتولي او امنيتتت م تتتړي پتتدې آنتتد دي چتتتي ) کتته ستتوله غتتواړي نتتو د جګتتړي تيتتاري ونيستتته ( د‬
‫دې آنتتد پتتر وړانتتدي ځينتتي نيوکتته کتتونکی ډيتتري ستتختي نيتتوکي کتتو ي‪ ،‬د دوی پتته آنتتد داخبتتره‪ ،‬چتتي زور‬
‫د دولتتتت د جوړښتتتت او پايښتتتت يتتتوازنی المتتتل دی‪ ،‬ستتتمه نتتتده‪ ،‬ځکتتته چتتتي د دولتتتت پتتته پيدايشتتتت کتتتې‬
‫زيتتتاتو نوروالملونتتتو مهتتتم رول لوبتتتولی دی‪ .‬دا ن اشتتتوني ده چتتتي ټتتتول دولتونتتته يتتتوازي د زور د الري منځتتتته‬
‫راغلي دي ‪.‬‬

‫( سي لي) ويلي دي‪ :‬که څه هم د دولتونو په پراختيا کي زور ونډه اخيستی ده‪ ،‬خو داسي نسو وي ی چي‬
‫دولتونه يوازي د زور په واسطه پيدا سوي دي‪ ).‬دی زياتوي زور نسي کېدای چي د دولت د ټينګښت بنسټ‬
‫وګڼل سي‪ ،‬زور د دولت دواک د زيات پايښت توان نلري‪ ،‬واک بېله قانون څخه يوازي په مدني برخه کې‬
‫شتون لري‪ ،‬خو قانوني واک د دولت د پايښت بنسټيزه پايه ‪ .‬نو ځکه وي ی سو چي د دولت دواک بنسټ پر‬
‫زور او اکراه باندي ندی والړ‪.‬‬

‫د ( ګتتترين پتتته آنتتتد د دولتتتت بنستتتټ ) ګتتتډي متتتوخي او ګتتتډه پوهتتته جتتتوړوي ( د زور د الري هتتتيس شتتتی نستتتو‬
‫ستتات ی‪ ،‬ختتو هغتته وختتت زور ګټتتور دی چتتي د عمتتومي ګټتتو د ستتاتلو پتته موختته وکتتارول ستتي ‪ .‬د ده پتته آنتتد‬
‫اجباري قانوني واک د ولت منځته راوړي‪ .‬د دولت بنسټ د خلکو پر ارادي والړ دی نه پر زور‪.‬‬

‫دوه مبحث‪ :‬د دولت د پيدايښت طبيع آند‬

‫د دولتتت د پيدايښتتت طبيعتتي آنتتد‪ ،‬دولتتت د انستتان د طبيعتتت او فطتترت زيږنتتده بتتولي‪ .‬لکتته څرنګتته چتتي‬
‫انستتتان يتتتو ټتتتولنيز حيتتتوان دي‪ ،‬نتتتو ځکتتته پتتته طبيعتتتي ډول پيداستتتوی دی او طبيعتتتي غريتتتزه د دي المتتتل‬
‫ګرځي چي انسان بايد واکمن ټولنيز ژوند ولري‪.‬‬
‫‪ -‬د ارستتتطو پتتتته آنتتتتد ټتتتولنيز ژونتتتتد فزيولوژيکتتتته بڼتتته لتتتتري‪ ،‬يتتتتا نې لتتتومړی د کتتتتورنت د جوړښتتتتت د اړتيتتتتا‬
‫وروستتته نتتور غوښتتتنو تتته اړتيتتا ليتتدل کيتتږي چتتي وګتتړي پتته ځتتاني توګتته نستتي کتتوالی دا اړتيتتاوي پتتوره‬
‫کتتړي‪ .‬نتتو ځکتته کتتورنت د طتتايفي ( کلتتين ) او ق بيلتتو پتته بڼتتو و اوښتتتلي او دکلتتو او ښتتارونو ديتتوالي څختته‬
‫ښارتتتت دولتتتت )پتتتوليس ( جتتتوړ ستتتو‪ .‬د دولتتتت پيدايښتتتت يتتتوه طبيعتت ي غوښتتتتنه وه‪ ،‬نتتتو ځکتتته پتتته طبيعتتتي ډول‬
‫پياوړي سو او دانسانانو غوښتنو ته يي ځواب ووايه‪.‬‬
‫هتتم ويتتل کيتتږي‪ ،‬چتتي د اځکتته چتتي بنستتټ طبيعتتي آنتتد تتته ځينتتي وختونتته د ارستتطو طبيعتتي آنتتد هتتم ويتتل‬
‫کيږي‪ ،‬دا ځکه چي ارسطو د اآند تر نورو غوره روښانه کړی دی‪.‬‬
‫‪ -‬د ارستتتطو پتتته آنتتتد د دولتتتت بنستتتټ د بشتتتر پتتته طبيعتتتت کتتتې نغښتتتتي دی‪ .‬دولتتتت دوګتتتړو غوښتتتتنو تتتته د‬
‫ځتتواب ويلتتو پتته موختته متتنځ تتته راغلتتی دی ‪ .‬دولتتت د وکتتړو غوښتتتنو تتته دځتتواب ويلتتو پتته موختته متتنځ تتته‬

‫‪32‬‬
‫راغلتتی دی‪.‬د د ه پتته آنتتد وګتتړي پتته ټتتولنيز ژونتتد کتتې زيتتاتي غوښتتتني لتتري لکتته‪ :‬د غتتذا پيتتدا کتتول‪ ،‬د لبتتاس‬
‫اغوستتتتل او د ژونتتتد کولتتتو د ځتتتای ټاکتتتل‪ ،‬چتتتي داهرڅتتته وګتتتړي پتتته ځتتتاني توګتتته ستتتره نستتتي پتتتوره کتتتوالی‪.‬‬
‫ستتتربيره پتتتر دي کلتتته چتتتي ټتتتولنيز ژونتتتد پرمختتتتګ کتتتوي او متتتادي ستتترچيني ډيريتتتږي نتتتو د وګتتتړو تتتترمنځ د‬
‫کتتارونو ويتتش ډيتتر اړيتتن دی‪ .‬د کتتورنت د بنستتټ يتتوازي پتتر جستتمي ) فزيولتتوژيکی( فعاليتتت بانتتدي نتتدی‬
‫والړ‪ ،‬بلکتتتي کتتتورنت عقلتتتي او عتتتاطفي‪ ،‬مينتتتي او محبتتتت تتتته هتتتم اړتيتتتا لتتتري‪ .‬پتتته حقيقتتتت کتتتې کتتتورنت‬
‫همدغتته اخ قتتي او عتتاطفي اړو پتته ټتتولنيز ژونتتدکې کتتورنت تتته ارزښتتت وربخښتتي‪ .‬لکتته مخکتتي چتتي متتو‬
‫وويتتل د کورنيتتو پراختيتتا د قومونتتو او ق بيلتتو المتتل ګرځتتي‪ ،‬چتتي وروستتته د څتتو کلتتو او ښتتارونو ديتتوالي‬
‫څختتته دولتتتت منځتتتته راځتتتي‪ ،‬لکتتته څرنګتتته چتتتي دولتتتت د نارينتتته وو او ښتتتځو پتتته غوښتتتتنه منځتتتته راځتتتي نتتتو‬
‫يتتوازي دولتتت کتتوالی ستتي چتتي د وګتتړو هتتر اړخيتتزو غوښتتتنو تتته ځتتواب ووايتتي‪ .‬د ارستتطو پتته آنتتد پتتوليس )‬
‫دولتتت( يتتو طبيعتتي جوړښتتت دی او هغتته څتتوک د دولتتت څختته بهتتر ژونتتد کتتوي هغتته يتتا تتتر انستتانانو کښتتته‬
‫مقام لري اويا هم لوړ‪.‬‬
‫ارستتتطو د دولتتتت د پيدايښتتتت د همتتتدي آنتتتد پربنستتتټ‪ ،‬داڅيتتتړي چتتتي څنګتتته سياستتتي ټولنتتته دانستتتانانو‬
‫لپتتتاره اړينتتته ده‪ .‬انستتتان د نتتتورو حيوانتتتاتو څختتته ځکتتته بيتتتل دی چتتتي خبتتتري کتتتوالی ستتتي او پوهتتته لتتتري‪ .‬دا‬
‫تونتتتايي انستتتان تتتته د دي فرصتتتت برابتتتروي چتتتي پتتته خپلتتتو منځونتتتو کتتتې د آنتتتدونو تبادلتتته وکتتتړي او پتتته‬
‫عمتتتومي ژونتتتد کتتتې ګتتتدون وکتتتړي‪ .‬د ارستتتطو پتتته آنتتتد د قتتتانون او عتتتدالت پتتته اړه ګتتتډ آندونتتته د دولتتتت تتتتر‬
‫سيوري الندي وګړي يو موټت کوي‪.‬‬

‫دری مبحث ‪ -‬د دولت د پيدايښت اله آند‪:‬‬

‫د دي آنتتتد پلويتتتان پتتتدي بتتتاور دي چتتتي د دولتتتت الهتتتي ستتترچينه لتتتري او د اهلل تعتتتالي د ارادي او خوښتتتی‬
‫څختتته زيتتتږي‪ ،‬لکتتته څرنګتتته چتتتي الهتتتي واکمنتتتي مطلت ت ‪ ،‬تلپتتتاتي او نتتتا محتتتدوده ده او سياستتتي واکمنتتتان او‬
‫حاکمتتتان هتتتم د اهلل تعتتتالي د لتتتوري څختتته د ټتتتولني د کنټتتترول او تنظتتتيم لپتتتاره پتتته کتتتار ګمتتتارل ستتتويدي نتتتو‬
‫دوی هم د اهلل تعالي په شان د مطلقي واکمنت لرونکي دي‪.‬‬

‫د دي آنتتتد پتتتر بنستتتټ واکمنتتتان بيلتتته اهلل تعتتتالي څختتته بتتتل چاتتتته مستتتوليت نتتته لتتتري‪ ،‬پتتتدي ډول آندونتتته کتتتي‬
‫سياستتتتي واک د دينتتتتي واک ستتتتره نغښتتتتتی دی او د ټتتتتولني ټتتتتول حقتتتتوقي جوړښتتتتتونه د الهتتتتي واک پتتتتر‬
‫بنسټ څارل کيږي‪ ،‬نو ځکه د واکمنانو پر وړاندي نيوکه او غبرګون بند وه‪.‬‬

‫‪ -‬لکتته څرنګتته چتتي د انګلستتتان پاچتتا لتتومړی جيمتتز پتته خپتتل کتتتاب ) د خپلواکتتو پاچاهتتانو حقتتوق ( کتتې د‬
‫دي تيتتتوري پتتته تائيتتتد ستتتره وايتتتي) پاچتتتاواک د اهلل تعتتتالي څختتته اخلتتتي او يتتتوازي اهلل تعتتتالي تتتته مستتتوليت‬
‫لتتري‪ ،‬خلګتتو تتته مستتوله نتتدی( پاچتتا د قتتانون څختته لتتوړ دی او يتتوازي د الهتتي امرونتتو تتتاب دی‪ .‬يتتانې کتته‬
‫چيتتري پاچتتا بتتدکا ره او نتتاوړه شتتخص هتتم وي‪ ،‬خلتتک نستتي کتتوالی چتتي د هغتته پتتر وړانتتدي بانتتدي راپورتتته‬
‫ستتتي او د پاچتتتا پتتتر وړانتتتدي راپورتتتته کيتتتدل د اهلل پتتتر وانتتتدي بانتتتدي راپورتتتته کيتتتدل دي‪ .‬د مصتتتر‪ ،‬آشتتتور‪،‬‬
‫چتتتين او روم لتتتومړني دولتونتتته هتتتم د همتتتدي تيتتتوری پتتتر بنستتتټ وال وه او واکمنتتتانو يتتتي يتتتو ګتتتډ سياستتتي او‬
‫روحتتتاني واک پلتتتی کتتتوی‪ .‬د واکمنتتتی دا ډول لتتته دينتتتي او متتتذهبي اړختتته هتتتم ستتتپيڅلي ګڼتتتل ستتتوی دی او‬
‫ګډ سياسي ديني واک يي د الهي سرچيني پر بنسټ ګڼلی دی‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫‪ -‬يهوديتتتان پتتتدي آنتتتد وه چتتتي حکومتتتت يتتتي د اهلل تعتتتالي د لتتتوري څختتته ډالتتتت ستتتوی دی‪ .‬همتتتدا رنګتتته پتتته‬
‫مست تیحی ت کتتتي پتتتر دي بتتتاور دی چتتتي د اهلل تعتتتالي دولتتتت د آدم د هغتتتي ګنتتتاه پتتتر وړانتتتدي انستتتانانو تتتته‬
‫ډالتتتت کتتتړی دی‪ ،‬چتتتي پتتته جنتتتت کتتتي يتتتي وکتتتړه او د جنتتتت څختتته وه ايستتتتل ستتتو‪ .‬د دي تيتتتوري پلويتتتان نتتته‬
‫يتتتوازي د دولتتتت پتتتر الهتتتي ستتترچيني بانتتتدي بتتتاوري دي‪ ،‬بلکتتتي طبيعتتتي قتتتوانين او طبيعتتتي حقتتتوق هتتتم د‬
‫الهتتي قوانينتتتو پتتته څيتتر کڼتتتي او واکمنتتتانو تتتته د اسپارښتتتنه کتتتوي چتتتي خپتتل موضتتتوعه قتتتوانين د الهتتتي او‬
‫طبيعتتتي قوانينتتتو ستتتره مطتتتاب جتتتوړکړي‪ .‬د همتتتدي ليتتتد لتتتوري پتتتر بنستتتټ ‪ ) -‬ستتتنټ اګوستتتټين ( واکمنتتتان د‬
‫ديني بنسټونو اطاعت ته رابولي‪.‬‬

‫‪ -‬همدارنګتتته ) ستتتن تتتتو متتتاس ( هتتتم د دولتتتت او واک د الهتتتي تيتتتوري پتتتر بنستتتټ پاچاهتتتان د اهلل تعتتتالي د‬
‫ارادي او امرونتتتو تتتتاب ګڼتتتي‪ .‬پتتته منځنيتتتو پيړيتتتو )‪۴۱۱‬تتتت‪۱۴۵۳‬ز( کتتتې د دولتتتت الهتتتي تيتتتوري پتتتدي ډول‬
‫پيتتتتاوړي ستتتتول‪ ،‬چتتتتي پاچاهتتتتان د الهتتتتي حقوقتتتتو غوښتتتتتونکي ستتتتول‪ .‬پتتتتدي مانتتتتا چتتتتي د ستتتتلطان واک او‬
‫سلطنت تر ټولو دنياوي واکونو لوړ ګڼل کيدی او د سلطان اطاعت د اهلل تعالي اطاعت و‪.‬‬

‫‪ -‬ابتتن ستتينا بلختتي د خپتتل ( شتتفا) کتتتاب پتته لستتمه مقالتته کتتي هتتم د د ولتتت الهتتي تيتتوري منتتي‪ .‬د ده پتته آنتتد‬
‫انستتتاني ټولنتتته قت ت انون تتتته اړتيتتتا لتتتري‪ ،‬دا قتتتانون بايتتتد مقتتتنن جتتتوړ کتتتړي او دا مقتتتنن بايتتتد خلتتتک د قتتتانون‬
‫درنتتتاوي او ټتتتولنيز عتتتدالت تتتته راوبتتتو لي‪ .‬همدارنګتتته مقتتتنن بايتتتد عتتتادل وي‪ ،‬د ابتتتن ستتتينا بلختتتي پتتته آنتتتد دا‬
‫مقتتتنن پيغمبتتتر دی چتتتي د اهلل تعتتتالي د لتتتوري څختتته د دي کتتتارونو لپتتتاره راستتتتول ستتتوی دی‪ .‬همدارنګتتته‬
‫ابونصتترفارابي‪ ،‬ذکريتتارازي‪ ،‬غزالتتي او يتتو شتتمير نتتورو استت مي پوهتتانو هتتم د دولتتت الهتتي تيتتوري منتتي‬
‫او واک د اهلل تعتتالي د لتتوري څ ختته واکمنتتانو تتته د ډالتتت پتته څيتتر ګڼتتي او پاچاهتتان پتته ټتتولنيزو چتتارو کتتې‬
‫مطل واکمنان ګڼي‪.‬‬

‫د پاچاهانو اله ح وق‪:‬‬

‫پتته شپاړلستتمه او اولستتمه پيړۍکتتې د شتتاه او کليستتا تتتر متتنځ اخت فتتات د خلکتتو منځتتته هتتم راغلتته او د‬
‫شتتتاه او خلکتتتو تتتترمنځ هتتتم اړو دوړ پيتتتدا ستتتو‪ .‬شتتتاهانو هڅتتته کولتتته چتتتي د دولتتتت پت ته اړه د الهتتتي آنتتتد مختتته‬
‫ونيستتتي او خپتتتل واک زيتتتات کتتتړي‪ .‬د شتتتاهانو م تتتتړو د ا غوښتتتتنه کتتتول چتتتي د اهلل تعتتتالي پتتته مستتتتقيم ډول‬
‫شتتتاهانو تتتته واک ستتتپارلی دی‪ .‬جتتتان الک‪ ،‬ويتتتل ) هتتتر مشتتترو واک چتتتي هتتتر څتتتوک يتتتي پتتته هتتتر وختتتت کتتتي د‬
‫نتتتورو پتتتر وړانتتتدي وکتتتاروي‪ ،‬هغتتته واک دی چتتتي د اهلل تعتتتالي هغتتته تتتته ډالتتتت کتتتړی دی او د پاچتتتاهت د‬
‫واک پتتر وړانتتدي مقاومتتت ګنتتاه د(‪ .‬دا ډول آنتتد پتته ختتتيځ کتتي هتتم شتتتون درلتتودی د بيلګتتي پتته توګتته امتتام‬
‫غزالتتي ويلتتي دي‪ ) :‬راځتتی چتتي وپتتوهيږو هغتته څتتوک چتتي د اهلل تعتتالي پاچتتا کتتړی وي او واک يتتي ورکتتړی‬
‫وي‪،‬د هغتتته ستتتره مينتتته بايتتتد ولتتترو‪ ،‬د هغتتته تتتتاب بايتتتد وه اوستتتو‪ ،‬د هغتتته پتتتر وړانتتتدي راپورتتتته نستتتو‪ ،‬او‬
‫دښتتتتمني بايتتتتد ورستتتتره ونکتتتتړو ‪ .....‬اهلل تعتتتتالي د ټولتتتتو پاچاهتتتتانو پاچتتتتادی او پاچتتتتاهي يتتتتي هغتتتته چاتتتتته‬
‫ورکړيتتتده چتتتي غوښتتتتل يتتتي‪ ،‬ستتتلطان هغتتته څتتتوک دی چتتتي د اهلل تعتتتالي د بنتتتده ګتتتانو تتتتر متتتنځ عتتتدل او‬
‫انصاف وکړي او دفساد او بدالري مخه بايد ونيسي‪(.‬‬

‫په لويديځ کې د شاهانو د الهي حقوقو پياوړي م تړ کوونکي د انګلستان پاچا ) لومړۍ جيمز (او‬

‫‪34‬‬
‫فيلمتتتر ( دي‪ .‬پتتته فرانستتتي کتتتې ) بوستتتوئه( د څوارلستتتم لتتتويي د استتتتبداد د م تتتتړ لپتتتاره دا آندپتتته‬ ‫) رابتتتر‬
‫ماهرانتته توګتته پتته کتتار واچتتوی‪ ) .‬لتتومړې جيمتتز (پتته خپتتل کتتتاب ) د خپلواکتتو پاچاهتتانو حقتتوق(کتتې د ا آنتتد‬
‫پتته څرګنتتتده توګتتته روښتتتانه کتتتړی دی‪ .‬هغتتته پتتتدي آنتتد و چتتتي پاچتتتا خپتتتل واک پتتته مستتتتقيم ډول د اهلل تعتتتالي‬
‫څختتته اخلتتتي او دمځکتتتي پتتتر متتتخ انستتتانانو تتتته مستتتوليت نلتتتري‪ .‬د قتتتانون تتتتر تابعيتتتت غتتتوره تابعيتتتت د اهلل‬
‫تعتتتالي دی‪ ،‬چتتتي پتتتر هتتتر وګتتتړي بانتتتدي واکمتتتن دی او د ژو نتتتد او متتتره واک هتتتم داهلل تعتتتالي ستتتره دی‪.‬‬
‫حتتتي کتته پاچتتا بتتد کتتاره هتتم وي خلتتک د هغتته پتتر وړانتتدي د راپورتتته کيتتدو ح ت نلتتري‪ .‬د پاچتتا پتتر وړانتتدي‬
‫راپورتتتته کيتتتدل د اهلل تعتتتالي پتتتر وړانتتتدي راپورتتتته کيتتتدل دي‪ .‬د ده پتتته آنتتتد پاچاهتتتان بايتتتد ختتتدايانوګڼل‬
‫سي‪ ،‬ځکه چي د مځکي پر مخ الهي واک پلي کوي‪.‬‬

‫فيلمتتر) هتتم همتتدا شتتان بتتاور درلتتودی‪ ،‬ده پتته خپتتل کتتتاب ( پ رستتاالر)کي د استتتورات د کتتورنت‬ ‫( رابتتر‬
‫د م تتتتړ وکتتتړ‪ .‬ده ويتتتل هتتتابز پتتتدي کتتتې اشتتتتباه کړيتتتده چتتتي دولتتتت تتتتولنيز تتتتړون پتتتر بنستتتټ منځتتتته راغلتتتی‬
‫دی‪ ،‬دولتتتت پتتته حقيقت ت ت کتتتې د اهلل تعتتتالي د ارادي محصتتتول دی‪ .‬فرانستتتوي وزيتتتر بوستتتوئه‪ ،‬هتتتم دا څرګنتتتد‬
‫ه کتتړه چتتي بيلتته شتتاه تمتتدن شتتتون نلتتري‪ .‬نتتو ځکتته خلتتک بيلتته دي چتتي شتتاه تتته تستتليم ستتي بلتته الرنلتتري‪ .‬د‬
‫بتتد پاچتتا پتته اړه يتتوازي اهلل تعتتالي قوتتاوت کتتوي او دمځکتتي پتتر متتخ هيڅتتوک نستتي کتتوالی چتتي د پاچتتا‬
‫په اړه قواوت وکړي‪.‬‬

‫د پاچا د الهي حقوقو د دکترينو د آندونو ځانګړني په الندي ډول لنډوالی سو‪:‬‬

‫‪ .1‬پاچا اهلل تعالي ټاکلي دی او پاچا خپل واک د خدای څخه تر السه کوي‪.‬‬

‫‪ .2‬پاچاهي موروثي ده او دامورثي ح د پاچا څخه د هغه زوی ته رسيږي ‪.‬‬

‫‪ .3‬پاچا يوازي اهلل تعالي ته مسوله دي او خپلو خلکو ته هيس ډول مسوليت نلري‪.‬‬

‫‪ .4‬د شاه د قانوني واک پر وړاندي پاڅیدل ګناه ده‪.‬‬

‫نتتن ورر د پاچتتا د الهتتي حقوقتتو آنتتد نتته منتتل کيتتږي‪ ،‬ختتو بيتتا هتتم د پاچتتا لتتوړ مقتتام تتته پتته ځينتتو پتتس پاتتته‬
‫سياسي ټولنو کې درناوی کيږي‪.‬‬

‫‪ -‬د دي آند د بي ارزښته کيدو لپاره دري ډوله داليل شتون لري‪:‬‬

‫‪-‬لومړی‪،‬د ټولنيز تړون د آند پيدايښت چي پر عمومي اراده باندي ټينګار کوي‪،‬‬

‫‪ -‬دوه م‪ ،‬د کليسا او دولت بيلتون چي په دنياوي چارو کې يي د د ين ارزښت کم کړ‪،‬‬

‫‪ -‬دريم‪ ،‬د ډموکراسي پيدايښت چي خلک يي په خپلو حقوقو باندي خبر کړل‪.‬‬

‫‪ -‬د) فتتتيګس( پتتته آنتتتد د دي آنتتتد دبتتتي ارزښتتتته کيتتتدو مهتتتم المتتتل دادی چتتتي نتتتن ورر ټتتتول وګتتتړي د عقتتتل پتتتر‬
‫رول بانتتتدي بتتتاور لتتتري او د ايمتتتان ځتتتا ی او ارزښتتتت يتتتوازي پتتته معنتتتوي مستتتايلو کتتتې دی‪ ،‬نوځکتتته داخبتتتره‬
‫چي اهلل تعالي پاچاهانو ټاکلي دسالم عقل سره سمون خوري‪.‬‬

‫‪35‬‬
‫د پاچتتا د الهتتي حقوقتتو آنتتد پتته نتتورو اړخونتتو کتتې هتتم ترنيوکتتو النتتدي دی‪ :‬د بيلګتتي پتته توګتته داستتي ويتتل‬
‫کيتتږي چتتي د ا آنتتتد هتتيځ تتتتاريخي مخينتته نلتتري‪ ،‬تتتتاريخ دليتتل او ريښتتتتني ثبتتوت نتتدی وړانتتتدي کتتړی چتتتي‬
‫اهلل تعتتالي د دولتتت پتته جوړښتتت او بنستتټ کتتې الستتوهنه کړيتتده‪ .‬پتته حقيقتتت کتتې دولتتت د تتتاريخ پتته اوږدو‬
‫کتتتې پيتتتاوړی ستتتويدی‪ ،‬نتتته داچتتتي د اهلل تعتتتالي د لتتتوري څختتته ډالتتتت ستتتويدی‪ .‬ستتتربيره پتتتر دي د ا آنتتتد بتتتي‬
‫منطقتتتته دی‪ ،‬ځکتتتته چتتتتي د ظتتتتالمو او ناکتتتتاره پاچاهتتتتانو پتتتته اړه هتتتتيس توضتتتتي نلتتتتري‪ .‬تتتتتاريخ د واکمنتتتتو د‬
‫ظلمونو څخه ډک دی‪،‬‬

‫‪ -‬دلتتتته دوي خبتتتري پيتتتداکيږي ‪،‬يتتتوه داچتتتي کتتته اهلل تعتتتالي دا ډول ظتتتالم او بتتتد کتتتاره پاچاهتتتانو تتتته واک‬
‫ورډالتتتت کتتتړي وي‪ ،‬نتتتو) العيتتتاذ بتتتا اهلل( اهلل تعتتتالي هتتتم د دي خوښتتتونکي دی ‪ ،‬پداستتتي حتتتال کتتتي چتتتي اهلل‬
‫تعالي هيڅکله ظالم او فاسد اشخاخ نه خوښوي‪،‬‬

‫‪ -‬دوهتتتتم داچتتتتي اهلل تعتتتتالي هيڅکلتتتته وه ځتتتتانکړو اشخاصتتتتو تتتتته سياستتتتي واک دنتتتتدی ډالتتتتت کتتتتړی‪ .‬ختتتتو‬
‫حقيقتتتت داستتتي دی چتتتي اهلل تعتتتالي چتتتي تقتتتوا او پرهيتتتز ګتتتاري خوښتتتوي نتتتو د ده استتتتازي هتتتم بايتتتد تقتتتوا‬
‫لرونکتتي وي‪ .‬د نتتتاوړه او بتتتد کتتتاره پاچاهتتتانو شتتتتون پتتدي مانتتتا دی چتتتي) العيتتتاذ بتتتااهلل (اهلل تعتتتالي عتتتالم او‬
‫عتتتادل نتتتدی‪،‬چي حقيقتتتت داستتتي نتتتدی‪ .‬يتتتاهم پتتتدي مانتتتا دی چتتتي پاچتتتا د اهلل تعتتتالي استتتتازی نتتتدی‪ ،‬ځکتتته‬
‫چتتتي اهلل تعتتتالي ظتتتالم استتتتازي نتتته را استتتتوي‪ .‬ختتتو داآنتتتد يتتتوازي د پاچتتتاهی بڼتتته ښتت ‪ ،‬بلکتتتي داستتتي هتتتيس‬
‫دليتتل نلتتري چتتي پاچتتاهي نتتو الهتتي حکومتتت دی‪ .‬همدارنګتته دا آنتتد د دولتتت د پيدايښتتت پتته اړه د انستتان‬
‫رول بتتتي ارزښتتتته ګڼتتتي‪ ،‬يتتتانې دا آنتتتد د حکومتتتت ر يښتتته د اهلل تعتتتالي پتتته فرمتتتان او خوښتتتی کتتتې ګڼتتتي او‬
‫دخلکتتتو خوښتتتيو او ارادو تتتته هتتتيس ارزښتتتت نتتته ورکتتتوي نتتتو ځکتتته يتتتي د ډموکراستتتی ستتتره همږغتتتي ناشتتتوني‬
‫ده‪.‬‬

‫کتتته څتتته هتتتم دا ډول آنتتتد اوس د منلتتتو نتتتدی ‪ ،‬ختتتو پتتتدي بانتتتدي بايتتتد و پتتتوهيږو چتتتي د انستتتانانو د ژونتتتد پتتته‬
‫لومړنيتتتو پړاوونتتتو کتتتې ديتتتن ډيتتتر مهتتتم رول لوبتتتولی دی او د ټتتتولنيز نظتتتم لپتتتاره ډيتتتر اړيتتتن و‪ .‬نوځکتتته د‬
‫همغتتتو پړاوونتتتو زيتتتاتره واکمنتتتان روحانيتتتان او عبتتتادت کتتتونکي وه‪ .‬پتتته هغتتته وختتتت کتتتې د حکومتتتت قتتتانون‬
‫ځتتتانګړي دينتتتي دنتتتدي پتتتر غتتتاړه درلتتتودي‪ .‬پتتتر همتتتدي بنستتتټ پتتته هغتتته وختتتت کتتتې خلکتتتو تتتته د واک الهتتتي‬
‫ستترچينه ښتتودل ستتوي وه چتتي وګتتړي يتتي بايتتد اطاعتتت وکتتړ‪ .‬دا آنتتد پتته غيتتري مستتتقيم ډول پتتر دي ټينګتتار‬
‫کوي چي حکومت دخلکو د ښيګڼو لپاره کار کوي او واکمنان دخپلو خلکو مسوله دي‪.‬‬

‫څلورم مبحث‪ -‬د دولت د پیدایښت په اړه د هیرودت نظر(اند)‪:‬‬

‫لکتتته څنګتتتته چتتتتی پتتتتوهیږو چتتتتی دولتتتتت د ډېتتترو پخوازمتتتتانو راهیستتتتی دانستتتتانانو پتتتته متتتتنځ کتتتتی وجتتتتود‬
‫درلتتتودی چتتتی متتتوږ کتتتوالی ستتتوماالونه یتتتی دچین‪،‬مصتتتر او ایتتتران تمتتتدونو څختتته یادونتتته وکړو‪،‬ولتتتی‬
‫یاګمتتان وی دتتتاریخ‬ ‫بیتتا هتتم کلتته چتتی متتوږ د دولتتت دپیدایښتتت پتته اړه خبتتری کتتو دابایتتد یتتو حتتد‬
‫پوهتتانو پتته متتنځ کښتتی کتته متتوږ وګتتورو نتتو هیتترودت چتتی یتتو تتتاریخ پتتوه دی او پتته تتتاریخ کښتتی یتتو‬
‫ځلیدلی ستوری یا دتاریخ پ ر هم بلل کیږی د دولت په اړه په دې ډول څرګندونی کړیدی‪.‬‬

‫مادي تان چتتی ي تو قتتوم دی پتته يونتتان کتتي يتتې پتته ډې تر ګتتډوډي او جنسالوکښتتي ژونتتد کتتاوه داستتي ي تو فرصتتت‬
‫رامنځتتته کتتړ چتتي ي تو بتتافکره او قتتدرت طلبتته شتتخص د هغتته څختته استتتفاده وکتتړی‪ ،‬چتتی د مادي تانو پتته متتنځ‬

‫‪36‬‬
‫کښتتتي يت تو پتتتوه او وړ شتتتخص چتتتي (ديت تاکو) نوميت تده هتتتم ژونتتتد کتتتاوه چتتتي همېشتتته دقتتتدرت طلبتتتي پتتته فکتتتر‬
‫کښتتي وو او ان تتتر دې چتتي نومتتوړی د ښتتېګني د يتتو ستتمبول پتته حيتتث پتته خلکتتو کښتتي شتتهرت درلتتودی او‬
‫نومتتتوړي تتتته خلکتتتو عتتتادل او باانصتتتافه شتتتخص وايت ته نومتتتوړی بتتته همېشتتته د خلکتتتو ستتتتونزي اومشتتتک ت‬
‫روغتتتي جتتتوړي او مرستتتتي د خلکتتتو ستتتره کتتتولې او حتتتتی د نتتتورو ستتتيمو څختتته بتتته هتتتم نومتتتوړي تتتته خلکتتتو‬
‫مراجعتتته کتتتول‪ ،‬ترڅتتتو ستتتتونزي يتتتې ورحتتتل کتتتړي کلتتته چتتتي (ديت تاکو) ښتتته شتتتهرت پيت تداکړ نومتتتوړی اعت ت ن‬
‫وکتتړی ‪ ،‬دا چتتي نومتتوړی همېشتته خپتتل وختتت د خلکتتو د ستتتونزو پتته حتتل کولتتو او روغتتي او جتتوړي کولتتو‬
‫تېتتتروي‪ ،‬نتتتو د خپتتتل اصتتتلی ژونتتتد څختتته غافلتتته ستتتوی نتتتور نتتته غتتتواړي چتتتي خپتتتل ژونتتتد پتتتدې ډول ستتتره‬
‫تېرکړی‪،‬چتتتتي د دې اعتتتت ن څختتتته يوڅتتتته وختتتتت تېرستتتتو‪ ،‬نتتتتو بتتتتې نظمتتتتي او مشتتتتک ت او نتتتتوري ګڼتتتتي‬
‫ستتتونزي منځتتته راغلتتي وې‪ ،‬چتتي د ټتتولني وګتتړی يتتی بېتتزاره کتتړی وه نتتو د ټتتولنی افتتراد ستتره راجمعتته او‬
‫ددی مشتتتک تو لپتتتاره يتتتې بایتتتد یتتتو حتتتل پیتتتداکړی وای چتتتی پتتته خپتتتل متتتنځ کښتتتی فیصتتتله وکتتتړه چتتتی‬
‫بایتتتد یتتتو شتتتخص دپادشتتتاه پتتته حیتتتث وټتتتاکی ترڅوپتتته ټولنتتته کښتتتی عرفتتتی قتتتوانین ښتتته تطبیت ت او هتتتم‬
‫دمشتتک تو څختته چتتی فعتت وجتتود لتتری ختت خ کتتړل ستتی چتتی ددی ستتتونزی دحتتل لپتتاره تتتر (دیتتاکو) بتتل‬
‫وړ شخص نه و موجود چی باالخره خلکو دیاکو دپادشاه په حیث انتخاب کړ‪.‬‬

‫البتتته بیلتتته دی چتتی ایتتتا دهیتترودت داواقعتتته بتتته دتتتاریخ ستتتره اړو لتتری یانتتته الکتتن د دولتتتت دتشتتتکیل‬
‫عوامتتتل زمتتتوږ لپتتتاره ډیتتتر جالبتتته موضتتتو ده هغتتته داچتتتی دی واقعتتتی تتتته پتتته کتوستتتره د دولتتتت دتشتتتکیل‬
‫لپاره دوه شرطه الزم بلل کیږی‪.‬‬

‫‪ -۱‬اول داچتتتی عتتتوام بایتتتد پتتته یتتتوه خولتتته دی توافت ت تتتته ورستتتیږی چتتتی قتتتانون او نظتتتم ترګتتتډوډی او بتتتی‬
‫نظمی ښه او بهتره دی‪.‬‬

‫‪ -۲‬اوبتتتتل داچتتتتی هغتتتته مقتتتتام چتتتتی هغتتتته تتتتته دعتتتتوا وی راجتت ت کیتتتتږی هغتتتته بایتتتتد دعتتتتدالت او عادالنتتتته‬
‫تصمیماتو له نظره یو معتمد شخص باید واو سي‪.‬‬

‫البتتتته د دولتتتت دپیدایښتتتت پتتته اړه مختلتتتف نظرونتتته مطتتتر ستتتوی دی ‪،‬چتتتی ځینتتتی پوهتتتان وایتتتی چتتتی‬
‫دولتتتتت دانستتتتان دپیدایښتتتتت ستتتتره منځتتتتته راغلتتتتی دی‪،‬او ځینتتتتی بیتتتتاوایی چتتتتی دولتتتتت یتتتتو الهتتتتی‬
‫اعطتتتاده دخپتتتل مخلتتتوق لپتتتاره ولتتتی هغتتته څتتته چتتتی زمتتتوږ لپتتتاره ضتتتروری او مهمتتته ده هغتتته داچتتتی د دولتتتت‬
‫شتون یو حتمی او ضروری پدیده ده چی باید دانسانانو په منځ کښی موجود وی ‪.‬‬

‫پنځ مبحث ‪ -‬د دولت جوړښت‪:‬‬

‫پتته یتتوه ټولنتته کتتی دټولنیزورابطتتو دتنظتتیم لپتتاره الزمتته ده چتتی د دولتتت یتتو جوړښتتت وجتتود ولتتری چتتی‬
‫له همدی خاطره دولتونه دجوړښت له نظره پردوه ډوله ویشل سویدي‪.‬‬

‫‪ -۱‬بسیط دولت )‪(Unitary state‬‬

‫‪ -۲‬مرکب دولت )‪(Compose (mixed) state‬‬

‫‪37‬‬
 ‫‪ -۱‬بسیط دولت‪:‬‬
‫هغتته دولتتت تتته ویتتل کیتتږی چتتي پتته واحتتد سیاستتی مرکزیتتت بانتتدی‪ ،‬پتته یتتو پارچتته شتتکل د عناصتترو د‬
‫یتتتووالی پتتتر بنستتتټ ) واحتتتد تشتتتکی ت‪ ،‬نفتتتوس او قلمتتترو( د واحتتتد حقتتتوقی شخصتتتیت لرلتتتو او د واحتتتد‬
‫اساسی قانون په وسیله اداره کیږی‪.‬‬

‫پتتتته دی ډول هیوادونتتتتو کتتتتې حکتتتتومتی واحدونتتتته)والیتتتتت‪ ،‬ولستتتتوالی‪ (...‬حاکمیتتتتت نتتتته لتتتتری او یتتتتاد‬
‫حکومتونتتته د ښتتتار ونتتتدانو او ملتتتی حکومتتتت تتتترمنځ یتتتوه واستتتطه ده او ټتتتول حاکمیتتتت د ملتتتی حکومتتتت‬
‫په وسیله پلی کیږی‪.‬‬

‫سیاستتتتتی تمرکتتتتتز)د واحتتتتتد مرکتتتتتز پتتتتته وستتتتتیله د سیاستتتتتی چتتتتتارو اداره( پتتتتته ذاتتتتتتی ډول د بستتتتتیطو‬
‫هیوادونتتتتو ځانګړتیتتتتا بلتتتتل کیتتتتتږی‪ ،‬او لتتتته بلتتتته طرفتتتته د اداری تمرکتتتتتز لپتتتتاره)د مرکتتتتزی حکومتتتتتت د‬
‫کارمنتتتدانو پتتته وستتتیله د خلګتتتو د ټتتتولنیزواو اقتصتتتادی چتتتارو ستتترته رستتتیدل( هتتتم پتتته حقیقتتتت کښتتتی‬
‫کتتتوی چتتتی پتتته یتتتو ډول نتتته یتتتو ډول خپتتتل حکتتتومتی‬ ‫وجتتتود نتتته لتتتری‪.‬البتتتته داډول دولتونتتته هتتتم کوښت ت‬
‫اداری فعالتته کتتړی ترڅتتو ددوی پتته واستتطه خپتتل امتتور پتته ښتته ډول ستترته ورستتوی چتتی ددې ډول هیتتوادو‬
‫افغانستان‪،‬ایران فرانسه‪،‬انګلستان‪.‬‬ ‫ماالونه ډیر دی ما‬

‫‪ -۲‬مرکب دولت‪:‬‬
‫دهغتتته دولتتتتو نتتته دی چتتتی دڅتتتو مختلفتتتو حتتتاکمیتو‪،‬څو دولتتتتو دمختلفتتتو اساستتتی قوانینتتتو پتتته درلتتتودو‬
‫ستتتره چتتتی دځینتتتی خاصتتتو دالیلتتتو پراستتتاس او دمختلفتتتو خاصتتتو حقتتتوقی رابطتتتو پراستتتاس یتتتی دمرکتتتزی‬
‫اساستتتی قتتتانون پتتته نظرکښتتتی نیولتتتو ستتتره دولتتتت تشتتتکیل کتتتړی وی چتتتی دحاکمیتتتت ځینتتتی برختتتی یتتتی‬
‫پرنتتتتورو ایتتتتالتو ویشتتتتلی وی یتتتتایی ورکتتتتوی‪.‬دمرکبتتتتو دولتتتتتو ښتتتته ماالونتتتته عبتتتتارت دی لتتتته متصتتتتل‬
‫دولتونه‪،‬متحد دولتونه او متف دولتونه‪.‬‬

‫‪ -۱‬متصتتتل دولتونتتته)‪ ( Union State‬داهغتتته دولتونتتته دی چتتتی تتتتاریخی ستتتابقه لتتتری او د دولتتتتو هغتتته‬
‫مسمتتتوعی بانتتتتدی اطتتت ق کیتتتتږی چتتتی دخاصتتتتو نظتتتامی یتتتتا میراثتتتی دالیلتتتتو پراستتتاس دیتتتتوه واحتتتتد‬
‫ستتلطان یتتا پادشتتاه تتتر اقتتتدار النتتدی وی)‪ .‬کتته چیتتری متتوږ داروپتتا تتتاریخ تتته ځیتتر ستتو داډول دولتونتته‬
‫زیتتتات موجتتتود وه امتتتا پتتته ننتتتی عصرښتتتی داډول دولتونتتته چنتتتدان دتوجتتته وړنتتتدی او شتتتتون یتتتی دهتتتیس‬
‫سره مساوی دی‪.‬‬

‫البته ات ا خپله ه پردوه ډوله دی‪:‬‬

‫لتتتتومړی ‪ :‬شخصتتتتی اتصتتتتال )یتتتتووالی(‪ :‬داډول یتتتتووالی هغتتتته وختتتتت منځتتتتته راځتتتتی چتتتتی دوه دولتونتتتته‬
‫دداخلتتتی استتتتق ل پتتته ساتلوستتتره او دځینتتتو مشتتتترکو سیاستتتتو پتتته درلودوستتتره دیتتتوه شتتتاه لتتته لتتتوری‬
‫اداره کیتتتتږی‪.‬چتتتتی ددی ډول اتصتتتتال ماتتتتال متتتتوږ کتتتتوالی ستتتتو چتتتتی دهالنتتتتداو لوګزامبتتتتوره هیتتتتوادو دا‬
‫ورکړو چی د‪۱۹۱۵‬څخه تر ‪ ۱۹۱۵‬پوری یی ترمنځ داډول یووالی موجود وو‪.‬‬

‫دوهتتتم ‪ :‬واقعتتتی اتصتتتال(یتتتووالی) داډول یتتتووالی هغتتته وختتتت منځتتتته راځتتتی چتتتی څتتتو دولتونتتته دداخلتتتی‬
‫سیاستتت داستتتق ل پتته ستتتاتلو ستتره او دځینتتو مشتتتترکو سیاستتتو پتته درلودولتتو ستتتره دیتتوه ستتلطان لتتته‬
‫لتتوری کنتتترول کیتتږی ولتتی دلتتته کتته متتوږ وګتتورو بتترع وه دستتلطان پتته موجودیتتت ځینتتی نتتور مشتتترک‬

‫‪38‬‬
‫ارګانونتتته پتتته متتتالی او دفتتتاعی برختتتو کښتتتی منځتتتته راځتتتی‪ .‬چتتتی ښتتته ماالونتتته یتتتی دستتتویدن او نتتتاروی‬
‫یووالی (اتصال) دی چی د‪۱۹۱۵‬څخه تر‪۱۱۵۵‬پوری موجود وو‪.‬‬

‫‪ -۲‬متحتتد دولتونتته (فتتدرال) ( ‪ (Fedral State‬هغتته دولتتتو تتته ويتتل کيتتږی چتتي څتتو دولتونتته د داخلتتي او‬
‫محلتتتی امتتتورو د استتتتق ليت پتتته درلودولتتتو ستتتره خپتتتل ځينتتتی مهتتتم او سرنوشتتتت ستتتازه امتتتور پتتته مرکتتتزي‬
‫دولتتتت تتتته محتتتول کتتتوی او يت تو واحتتتد او مشتتتترک قتتتدرت منځتتتته راوړي‪ .‬پتتتدې ترتيت تب ستتتره هتتتر ايالتتتت يت تا‬
‫دولتتتت د خپتتتل اساستتتي قتتتانون درلتتتودونکی وي‪ ،‬ولتتتی دا اساستتتی قتتتانون بايت تد د مرکتتتزی قتتتانون ستتتره پتتته‬
‫ټکتتر کښتتي واقتت نستتي‪ ،‬پتتدې ډول دولتونتتو کتتي ايالتونتته پتته بتتين المللتتي امتتورو کتتي د مرکتتز تتتاب دی او‬
‫وحتتتدت منځتتتته راوړي ولتتتی پتتته ملتتتی او محلتتتی امتتتورو کتتتي هتتتر واحتتتد استتتتق ل لتتتری‪ .‬کتتته وګتتتورو پتتته‬
‫فدراليستتم کتتی هتتر يتتو واحتتد ايالتتت او مرکتتز د اقتتتدار درلتتودونکی دی امتتا دا اقتتتدار پتته ايتتالتونو کښتتی‬
‫محتتدود تتتره دی نستتبت مرکتتز تتته ځکتته ايالتونتته بايتتد پتته ځينتتو امتتورو کښتتی د مرکتتز تتتاب وی‪ .‬د دې ډول‬
‫دولتونو ماالونه کاناډا‪ ،‬امريکا متحده اياالت‪،‬روسيه او داسی نورهيوادونه دی‪.‬‬

‫ژرژرستتتل د عمتتتومي حقوقتتتو فرانستتتوی استتتتاد د فتتتدرالي دولتونتتتو د ښتتته پايښتتتت لپتتتاره يت تو قتتتانون د څتتتو‬
‫اصلونو سره وړاندي کړی دی‪.‬‬

‫‪ .۱‬د يتتوه ښتته بنستتټ د جوړولتتو(اصتتل)‪ :‬لتته دې بنستتټ څختته موختته دا ده‪ ،‬چتتي يتتو داستتي بنستتټ جتتوړ ستتی‪،‬‬
‫چي د ټولو غړو دولتونو لپاره وي‪ ،‬او د غړو دولتونو څخه په لوړ مقام کي ځای ولري‪.‬‬

‫‪ .۲‬د خپلتتواکت اصتتل‪ :‬پتته دې مانتتا چتتي هتتر يتتو دولتتت پتته داختتل کتتي د جوړښتتتونو او سياستتي واک څښتتتن‬
‫وی‪ ،‬او د واک څختتتته ځينتتتتی برختتتتي خپلتتتته پلتتتتي کتتتتړي‪ .‬او د فتتتتدرال دولتتتتت اساستتتتي قتتتتانون د هغتتتتوی دا‬
‫غوښتنې په رسميت وپېژني او هغه مراعات کړي‪.‬‬

‫کتتتي غتتتړي دولتونتتته‬ ‫‪ .۳‬د ګتتتډون اصتتتل‪ :‬لتتته دې اصتتتل څختتته موختتته داده‪ ،‬چتتتي د فتتتدرال دولتتتت پتتته چوکتتتا‬
‫وکتتوالی ستتي‪ ،‬چتتې پتته ټولتتو کتتارونو کتتي برختته واخلتتي‪ .‬ژرژستتل پتته دې اړه واي تي‪( :‬فتتدراليزم پتته هغتته وختتت‬
‫کتتتې د پلتتتی کېتتتدو وړ دی‪ ،‬چتتتې غتتتړی دولتونتتته د خپتتتل استتتتازيتوب پتتته صتتتورت کتتتي د فتتتدرال دولتتتت پتتته‬
‫پرېکړو او په ټوليزو پرېکړو او کارونو کي او د نورو دولتونو په فيصلو کي برخه ولري‪).‬‬

‫البتتته د اختيتتار د ورکتتړي د نګتتاه څختته فدراليستتم پتتر مختلفتتو ډولونتتو بانتتدی وېشتتل ستتوی دی‪ ،‬چتتي متتوږ‬
‫يې په لنډ ډول څېړو‪.‬‬

‫اول‪ -‬مرکتتتزي فدارليستتتم‪ :‬پتتته دغتتته ډول فدارليستتتم کتتتي مرکتتتزي حکومتتتت ( فتتتدرال ) د قتتتوي منبت ت پتتته حيت تث‬
‫مطتتتر کيت تږي‪ ،‬چتتتي پتتته ټولتتتو عمتتتومي ملتتتي کرښتتتو بانتتتدي څارنتتته لتتتري او د تستتتارت او د خلګتتتو د حقوقتتتو‬
‫څخه ساتني او يووالی باندي تأکيد کوي‬

‫دوهتتتم‪ -‬ايتتتالتی فدارليستتتم‪ :‬دا ډول فدارليستتتم پتتته سياستتتي سيستتتتم کتتتي د ايالتتتت غلبتتته مطتتتر کتتتوي او‬
‫داستتی استتتدالل کتتوي چتتي ګوي تا دا چتتي ايالتتت خلګتتو تتته ډې تر نتتږدې دی‪ ،‬نتتو ځکتته هغتته کتتوالی ستتي چتتي د‬
‫ښاروندانو ستونزو او مسائلو ته ژر او پر وخت رسيدګی وکړي‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫درېتتتيم‪ -‬دوه ګتتتونی فدراليستتتم‪ :‬پتتته دې سيستتتتم کتتتي دواړي ستتتطحي ( ملتتتي او ايالتتتت) پتتته خپلتتته حتتتوزه کتتتي‬
‫برتتتر قتتدرت لتتتری‪ .‬د دې متتډل مطتتاب هتتتېس ستتطحه غالبتته يتتا برتتتره نتته ده او بايتتد هتتيس يتتو د يتتو او بتتل پتتته‬
‫چتتتارو کتتتي مداخلتتته ونتتته کتتتړی‪ .‬د بېلګتتتي پتتته توګتتته شتتتايد د زده کتتتړي‪ ،‬کتتتار قتتتانون او‪ ....‬پتتته برختتته کتتتي‬
‫انحصتتاري قتتدرت و ايالتتت تتته ورکتتړل ستتوی وي‪ ،‬پتته داستتي حتتال کتتي چتتي بهرنتتی چتتاري شتتايد منحصتترا‬
‫ملي حکومت ته ورکړل سي‪.‬‬

‫څلتتورم‪ -‬د متقابتتل استتتق ليت متتاډل‪:‬دغتته متتډل د ګتتډو موختتو د ترالستته کولتتو پتته موختته د متعتتددو ګتتډون‬
‫کوونکتتتو تتتترمنځ د قتتتدرت او مستتتيوليت پتتته ستتتهم بانتتتدی تأکيتتتد کتتتوي‪ .‬دغتتته سيستتتتم د ملتتتي حکومتتتت‬
‫منتتتاب د ايتتتالتي نماينتتتدګيو ستتتره د شتتتريکولو پتتته لټتتته کتتتي دی او د متتتديريتي وړتيتتتاو څختتته د عمتتتومی‬
‫کرښتتو د تطبيتت او اجتتراء لپتتاره د يتتوې وستتيلی پتته حيتتث استتتفاده کتتوي‪ .‬د شتتلمی پيتتړۍ پتته اوږدو کتتي‪ ،‬د‬
‫آمريکتتا متحتتده ايالتونتته و فتتدراليزم تتته د دوه ګتتونی تړلتتی (وابستتته) سيستتتم پتته لتتور حرکتتت کتتړی دي او‬
‫ځان ئې د متقابل اتکاء د ماډل لورته تيار کړی دی‪.‬‬

‫‪ -۳‬متفت ت دولتونتتته (کنفتتتدرال ‪ :)Confederation‬د دولتونتتتو هغتتته ترکيت تب تتتته ويت تل کيتتتږي‪ ،‬چتتتي دولتونتتته‬
‫د داخلتتتتي او ختتتتارجي استتتتتق ل پتتتته ستتتتاتلو ستتتتره د يومشتتتتترک هتتتتدف لپتتتتاره ختتتتواه کتتتته هغتتتته سياستتتتي‪،‬‬
‫کتتي ستتره راټتتول ستتوی وي دغتته‬ ‫اقتصتتادي او ي تا کتتوم بتتل هتتدف لپتتاره د ي تو بتتين المللتتی تتتړون پتته چتتو کتتا‬
‫ډول ترکيتت تب تتتتته د دولتونتتتتو کنفدراستتتتيون ويتت تل کيتت تږی‪ .‬د کنفدراستتتتيون ماالونتتتته مختلتتتتف او ډېتت تر ستتتتته‬
‫متتتتتا اروپتتتتتايي اتحاديتتت ته‪،‬د عربتتتتتو اتحاديه‪،‬داستتت ت می هيوادونتتتتتو کتتتتتانفرانس‪ ،‬دکنفدراستتتتتيون لپتتتتتاره‬
‫الندني شرطونه الزم دی چي بايد وجود ولري‪.‬‬

‫تتتت د څتتو خپلواکتتو هېوادونتتو ي تو ځتتای کې تدل‪ ،‬چتتي د خپلتتو برخليکونتتو پتته اړه پتته بې بېلتتو برختتو کتتي ګتتډی‬
‫موخي ولري‪ ،‬او خپل حقوقي او سياسي شخصيت وساتی‪.‬‬

‫تتتتت د يت تو بتتتين المللتتتي تتتتړون شتتتتون تتتته چتتتي د غتتتړو هيوادونتتتو لتتته ختتتوا تصتتتويب ستتتوی وي او پتتته ارادي او‬
‫اختياري ډول له هغه م تړ او پيروي وکړي‪.‬‬

‫تتتتت د ګتتتډو بنستتتټونو او ادارو درلتتتودونکی وي‪ ،‬چتتتي د غتتتړو هيوادونتتتو د کتتتارونو پتتته يت تووالی او پرېکتتتړو‬
‫کي برخه واخلي‪.‬‬

‫تت د ګډون يا اتحاد هر غړی په اسانت سره وکوالی سي‪ ،‬چي له اتحاده ووځي‪.‬‬

‫تتتتت د يتتتوې ګتتتډي مقننتتته قتتتوې درلتتتودل‪ ،‬چتتتي د تتتتړون ستتتره ستتتم د کنفدراستتتيون لپتتتاره قتتتوانين او مقتتتررات‬
‫وټاکي‪.‬‬

‫البتتته پتته کنفدراستتيون کتتي مهمتته ناستتته هغتته ده چتتي د غتتړو هيوادونتتو لتته ختتوا يتتو بتتل غتتړی ټاکتتل کيتتږي‬
‫عمت ت د خپلتتتو هيوادونتتتو لتتته امرونتتتو څختتته پيتتتروي کتتتوي هتتتر يتتتو کتتتس د دې مسلتتتس د مستتتاوي حقوقتتتو‬
‫درلتتتودونکی دی‪ .‬د دې مسلتتتس پرېکتتتړي تتتتر هغتتتو د پلتتتي کېتتتدو وړ نتتته دی‪ ،‬چتتتي تتتتر څتتتو غتتتړو دولتونتتتو‬
‫منلی نه وي‪.‬‬

‫‪40‬‬
‫کنفدراستتيون نتته خپلتته ټتتاکلې ځمکتته او نتته هتتم ټتتاکلي خلتتګ لتتری‪ ،‬بلکتته هتتر دولتتت خپلتته ځمکتته او خپتتل‬
‫خلتتتګ لتتتری‪ .‬ډېت تر کتتتم پېښتتتيږی‪ ،‬چتتتي ګتتتډ هېوادونتتته ګتتتډه ستتترمايه او بوديستتته ولتتتري‪ .‬لتتته نظتتتامي پلتتتوه د‬
‫کنفدراسيون فور د غړو هېوادونو له فوځونو څخه جوړيږی‪.‬‬

‫ډیتتتتر پختتتتوانی کنفدراستتتتیون چتتتتې د ځينتتتتو بتتتتدلونونو ستتتتره لتتتته ‪۱۲۱۱‬م کتتتتال څختتتته تتتتتر اوستتتته ستتتتته د‬
‫ستتتویس کنفدراستتتیون دی‪ .‬پتتته دیارلستتتمه پیتتتړۍ کتتتی د ستتتویس درې آیتتتالتونو پتتته خپلتتتو کتتتې ستتتره‬
‫کنفدراستتتیون جتتتوړ کتتتړ‪ ،‬او بیتتتا پتتته ‪ ۱۵‬پیتتتړۍ کتتتې دیتتتارلس آیالتونتتته یتتتی غتتتړی ستتتوه‪ ،‬او پتتته کتتتال‬
‫‪۱۹۴۹‬م کتتتتی فتتتتدرالي اساستتتتي قتتتتانون تصتتتتویب ستتتتو‪ ،‬او فتتتتدرالی رژیتتتتم د ستتتتویس د کنفدراستتتتیون‬
‫ځایناستی سو‪ .‬خو بیا هم د تاریخی نښو د ساتلو لپاره د کنفدراسیون نوم ورباندی پاتی سو‪.‬‬

‫د آمریکتتتا کنفدراستتتیون چتتتې د شتتتمال ختتتتیځ دیتتتارلس ایالتونتتته د انګلتتتیس لتتته استتتتعمار النتتتدی‬
‫وو‪ ،‬پتتته کتتتال ‪۱۱۱۵‬م کتتتی یتتتې یتتتو ځتتتای ستتتول‪ ،‬او د انګلیستتتانو څختتته یتتتی خپلتتتواکي واخستتتته‪ ،‬او تتتتر‬
‫‪۱۱۱۹‬م کال پوري چې د آمریکا فدرالي حکومت رامنځته سو‪ ،‬ادامه یی پیداکړه‪.‬‬

‫دری ف ل‬

‫حکومت‬

‫لومړ مبحث حکومت ‪:‬‬

‫حکومتتت پتته اوستتني معنتتي ستتره د دولتتت اجرايتتوي اورګتتان تتته ويتتل کيتتږي‪ .‬پداستتي حتتال کتتي چتتي د نتتوي‬
‫دولتتتت لتتته پيدايښتتتت څختتته مخکتتتي حکومتتتت د ټتتتولني لتتتوړ اورګتتتان وو‪ ،‬يعنتتتي پتتته يتتتوه هيتتتواد کتتتي ټتتتول‬
‫اجرايتتتوي و قوتتتايي او د قتتتانون جتتتوړوني چتتتاري پتتته حکومتتتت پتتتوري اړونتتتد وي ‪ .‬ختتتو کلتتته چتتتي د نتتتوي‬
‫دولتتت انتتد وړانتتدي ستتو او نتتوي دولتتت هتتم پتته عملتتي ډول جتتوړ ستتو نتتو حکومتتت د دولتتت اجرايتتوي اورګتتان‬
‫وګڼتتتل ستتتو‪ ،‬يعنتتتي حکومتتتت د دولتتتت يتتتو جتتتز ستتتو‪ .‬نتتتو د حکومتتتت د کتتتارونو پتتته اړه هتتتم بي بيتتتل اندونتتته‬
‫وړاندي سول‪ .‬همدارنګه حکومت د پوهانو تر منځ په الندي معناوو سره کارول سوي دي‪.‬‬

‫‪ : ۱‬مځکنتتتي حکومتتتت‪ -‬چتتتي د ځتتتانګړي واک پتتته لرولتتتو ستتتره د يتتتوي ټتتتاکلي مځکتتتي پتتتر خلکتتتو بانتتتدي‬
‫حکومتتتتت کتتتتوي‪ ،‬او ټتتتتاکلي جغرافيتتتتاوي‪ ،‬سياستتتتي او حقتتتتوقي اړخونتتتته لتتتتري‪ .‬دا ډول حکومتتتتت ( ټتتتتاکلي‬
‫رستتمي ژبتته لتتري‪ ،‬پتتر ټولتتو طبعتتي ستترچينو بانتتدي انحصتتاري اقتصتتاد لتتري‪ ،‬بيتترغ‪ ،‬ملتتي ستترود او ځينتتي‬
‫وختونتته رستتمي متتذهب هتتم لتتري )‪ .‬دا ډول حالتتت حتتتا پتته فتتدارلي نظتتام کتتي هتتم تتتر ستتترګو کيتتږي‪ .‬حکومتتت‬
‫پتتتدي معنتتتي ستتتره د اوستتتني دولتتتت ستتتره يوشتتتان کتتتارول کيتتتږي او دولتتتت د حکومتتتت يتتتو اجرايتتتوي اورګتتتان‬
‫ګڼتتل کيتتږي‪.‬د حکومتتت دا ډول کارونتتته او پيژندنتته يتتواځي د سياستتي جغرافتتتي پتتر بنستتټ بانتتدي کيتتتږي او‬
‫د سياست په علم کي هيس علمي ارزښت نه لري‪.‬‬

‫‪ : ۲‬حکومتتتت د حکتتتم ورکولتتتو ‪ ،‬د واکمنتتتي کولتتتو او د ټتتتولني د کنتتتترول طريقتتتي تتتته هتتتم ويتتتل ستتتوي دي‪ .‬د‬
‫حکومتتتتت دا ډول پيژندنتتتته د واک کتتتتاروني‪ ،‬د حکتتتتومتي بنستتتتټونو د سياستتتتتونو کارونتتتته ‪ ،‬او د ټتتتتولنيزو‬
‫ډلو تر منځ اړيکو ته اشاره کوي‪ .‬حکومت پدي معني سره سياسي نظام رژيم ياديږي‪.‬‬

‫‪41‬‬
‫‪ : ۳‬حکومتتتت د دولتتتت د ګتتتډو ) بنستتتټيزو (عناصتتترو پتتته څيتتتر د ټولتتتو اجرايتتتوي اورګتتتانونو مسمتتتوعي تتتته‬
‫ويتتل کيتتږي‪ ،‬چتتي همدغتته دوهتتم او دريمتته پيژندنتته يتتي منتتل ستتوي ده ‪ ،‬چتتي پتته دواړو حتتاالتو کتتي د دولتتت‬
‫برخه ګڼل کيږي‪.‬‬

‫حکومتتتت بي بيلتتتي بڼتتتي لتتتري‪ ،‬ختتتو لکتتته څرنګتتته چتتتي ليکتتتاک ويلتتتي دي ( د حکومتتتت د متتتنځ تتتته راوړلتتتو‬
‫لپتتاره يتتتواځي د خلکتتتو اطاعتتتت مهتتم دي( ‪ .‬پتتته اوستتتني وختتتت کتتتي د حکومتتت شتتتتون ډيتتتر اړيتتتن دي او ټتتتول‬
‫منلتتي دي‪ ،‬حتتتتا انارشيستتتان چتتتي د سياستتتي نظتتام څختتته کرکتته کتتتوي بيتتتا هتتم د حکومتتتت شتتتون منتتتي ختتتو‬
‫دوي هڅتته کتتوي چتتي د حکومتتت د ظلتتم څختته خلتتک وستتاتي او خلتتک پتته خپلتته خوښتته بيلتته زوره هغتته پتتر‬
‫متتتخ بتتتوزي‪ .‬حکومتتتت د دولتتتت اجرايتتتوي ارګتتتان دي‪ ،‬يعنتتتي د ټولتتتو وزيرانتتتو څختتته جتتتوړ دي چتتتی دجمهتتتور‬
‫رئتتتيس تتتتر رياستتتت النتتتدې کتتتارکوي‪ ،‬د وزيرانتتتو شتتتمير او وظتتتايف دقتتتانون لتتته ليتتتارې تنظيمېتتتږي )اساستتتی‬
‫قتتتانون ‪ ۱۱‬متتتاده(‪ .‬حکومتتتت پتتته حقيقتتتت کتتتي د قوانينتتتو او قوتتتايي ځتتتواک د پريکتتتړو پلتتتي کتتتول پتتته غتتتاړه‬
‫لتتتري‪ .‬د حکومتتتت لپتتتاره بڼتتته او جوړښتتتت ډيتتتر اړيتتتن نتتته دي ‪ ،‬يعنتتتي کلتتته حکومتتتت ډيتتتر ستتتاده وي او لتتتږ‬
‫وزيتتتران لتتتري‪ ،‬ختتتو کلتتته بيتتتا ډيتتتر پيچلتتتي وي او زيتتتات شتتتمير وزيتتتران لتتتري‪ .‬د حکومتتتت د شتتتتون لپتتتاره دوه‬
‫شتترايط اړيتتن دي ‪ ،‬لتتومړي دا چتتي حکومتتت بايتتد پتته دولتتت کتتي د نظتتم ‪ ،‬امنيتتت او عتتدالت د ټينګولتتو او‬
‫د قوانينتتتو د پلتتتي کولتتتو وړتيتتتا ولتتتري ‪ .‬دوهتتتم دا چتتتي حکومتتتت بايتتتد د ټتتتولني د ډيتتترو وګتتتړو لختتتوا د منلتتتو‬
‫وړ وي او کتته د ډيتترو وګتتړو لپتتاره د منلتتو وړ نتته وي نتتو بيتتا پتته دي حالتتت کتتي دي ډول حکومتتت تتته رښتتتني‬
‫حکومت نه ويل کيږي‪.‬‬

‫دوه مبحث ‪ :‬د حکومتونو ډلبند ‪:‬‬

‫د حکومتونتتتتتو د ډلبنتتتتتدي پتتتتته اړه زيتتتتتاتي هڅتتتتتي ستتتتتوي دي چتتتتتي دا هڅتتتتتي پتتتتته بي بيلتتتتتو درجتتتتتو ستتتتتره‬
‫ارزښتتتتناکي دي ځينتتتو سياستتتي څيړونکتتتو حکومتونتتته د دولتتتت بتتته شتتتان ډلبنتتتدي کتتتړي دي پتتته داستتتي حتتتال‬
‫کتتي دا ډلبنتتدي ستتمه نتته ده ځکتته چتتي دولتتت څتتو بڼتتي نتته لتتري دټولتتو دولتونتتو څرنګتتوالي يتتو شتتان دي ټتتول‬
‫دولتونتتته د بنستتتټيزو د عناصتتترو لکتتته نفتتتوس ‪ ،‬حکومتتتت ‪ ،‬قلمتتترو او واکمنتتتي لرونکتتتي دي ‪.‬د نفوستتتو او‬
‫مستتتاحت زيتتتاتوالي د دولتتتت پتتته بڼتتتي کتتتي بتتتدلون نتتته ستتتي راوستتتت ي‪.‬ځينتتتي وختونتتته بيتتتا حکومتونتتته پتتته‬
‫ملتتي او نړيوالتتو امپراطوريتتو بانتتدي ډلبنتتدي ستتوي دي ختتو دا ډلبنتتدي هتتم د سياستتت پتته علتتم کتتي زيتتات‬
‫ارزښتتتت نتتته لتتتري ‪ .‬د حکومتونتتتو ډلبنتتتدي زيتتتاتي ستتتتونزي لتتتري د ارستتتطو د وختتتت لرغتتتوني ډلبنتتتدي هتتتم‬
‫نيمګتتتتړي ده د د ارستتتتطو د حکومتونتتتتو ډلبنتتتتدي پتتتتر پاچتتتتاهي ‪ ،‬آريستوکراستتتتي او پتتتتوليټي او يتتتتا د دوي‬
‫پتتته فاستتتدو بڼتتتوتيراني ‪ ،‬اوليګارشتتتي او ډيموکراستتتي بانتتتدي نتتتن ورر دمنلتتتو نتتته ده ‪.‬نتتتن ورر د حکومتتتت‬
‫غتتتوره بڼتتته ډيموکراستتتي ده پتتته داستتتي حتتتال کتتتي چتتتي ارستتتطو ډيموکراستتتي د حکومتتتت فاستتتده بڼتتته او د‬
‫غ مانو ‪ ،‬بي هنره او بي ګټي حکومت ګڼلي دي ‪.‬‬

‫جيمتتتز هرينګټتتتون پتتته ‪۱۵۵۵‬م کتتتال کتتتي د )اقيتتتانوس( پتتته کتتتتاب کتتتي ويلتتتي دي ‪ ،‬پتتته ټولنتتته کتتتي د‬ ‫‪-‬‬
‫شتتتمني يتتا نفتتوذ ويشتتل کيتتتدل چتتي پتته هتتره انتتدازه وي ‪ ،‬حکومتتتت او هيتتوادوال يتتي هتتم پتته هغتتته‬
‫کيفيتتتت ستتتره وي ‪ .‬دي زيتتتاتوي هتتتر کلتتته چتتتي يتتتووګړي پتتته يتتتواځي ځتتتان دي لتتتويي ځمکتتتي خاونتتتد‬
‫کتتتړي‪ ،‬او پتتته هيتتتواد کتتتي ددغتتته متتتالونو ستتتاري نتتته وي پتتته دي حالتتتت کتتتي دي لتتتو ي ختتتان ګڼتتتل‬
‫کيتتږي‪ ...‬او دده واکمنتتي د مطلقتتي پاچتتاهي پتته نامتته يتتاديږي ‪.‬کتته چيتتري يتتو څتتو نفتتره يتتا د اصتتيلو‬

‫‪42‬‬
‫خلګتتو يتتوه کتتوچني ډلتته د روحانيتتت يتتا دزيتتاتي ځمکتتي پتته لرلتتو ستتره واک پتته الس کتتي ولتتري ‪ ،‬نتتو‬
‫ددي حکومتتتت آريستوکراستتتي يتتتا پاچتتتاهي بتتته وي ‪.‬همدارنګتتته کتتته چيتتتري د ټولتتتو وګتتتړو تتتتر متتتنځ‬
‫ځمکتتي او شتتتمني يتتو شتتان وويشتتل ستتي او هتتيس وګتتړي پتتر بتتل بانتتدي لتتوړوالي ونتته لتتري‪ ،‬نتتو دي‬
‫ډول حکومتتتت تتتته د ګتتتډو ګټتتتو حکومتتتت ويتتتل کيتتتږي‪. .‬مونتستتتکيو بيتتتا حکومتونتتته پتتتر لويتتتو او‬
‫کوچنيتتتتو بانتتتتدي و ويشتتتتل ‪ .‬دده پتتتته انتتتتد ( د کوچنيتتتتو هيوادونتتتتو طبعتتتتي خاصتتتتيت دا دي چتتتتي‬
‫سياستتتتي رژيتتتتم يتتتتي جمهتتتتوريتي بڼتتتته لتتتتري ‪ .‬د متوستتتتطو هيوادونتتتتو طبعتتتتي خاصتتتتيت دادي چتتتتي‬
‫وګتتړي تتتر يتتو پاچتتا ترواکمنتتي النتتدي ژونتتد کتتوي او د لتتوي هيتتواد طبعتتي خاصتتيت بيتتا دا دي چتتي‬
‫تر امپراطوري الندي مستبد واکمن پر هغه باندي حکومت کوي ‪.‬‬

‫ځينتتتي نتتتور پوهتتتان لکتتته ‪ :‬بلونشتتتلي ‪ ،‬بتتتورګس ‪ ،‬متتتاريوت ‪ ،‬ليکتتتاک ستتتټرانګ هتتتم د حکومتونتتتو پتتته اړه‬
‫ډلبندي وړاندي کوي‪.‬‬

‫بلونشتتتتتتلي ‪ :‬تيوکراستتتتتتي ( چتتتتتتي واکمتتتتتتن د اهلل تعتتتتتتالي د ارادي پتتتتتتر بنستتتتتتټ حکومتتتتتتت کتتتتتتوي ) غتتتتتتوره‬
‫کڼتتي ‪.‬تيوکراستتي يتتا ديتتن پالنتته فاستتده بڼتته بُتتت پالنتته )ده ‪ .‬دا انتتد زيتتات ارزښتتت پيتتدا نتته کتتړ ځکتته چتتي‬
‫اوس دين او سياست سره بيل دي ‪.‬‬

‫بتتورګس ‪ :‬بتتورګس پتته ‪ ۱۹۱۵‬م کتتي پتته خپتتل کتتتاب (د سياستتت علتتم او اساستتي قتتانون )کتتي د حکومتونتتو‬
‫جالبه ډلبندي وړاندي کړي ‪.‬ده د حکومتونو د توپير لپاره څلوربنسټونه وړاندي کړه ‪:‬‬

‫لتتتومړي ‪ ،‬د دولتتتت او حکومتتتت تتتتر متتتنځ تتتتوپير يتتتا يتتتو شتتتانتوالي ‪،‬چتتتي ددي پتتتر بنستتتټ ده حکومتونتتتو پتتتر‬
‫ټاکنيز يا استازولي باندي ډلبندي کړي دي ‪.‬‬

‫دوهتتتم ‪ :‬د اجرايتتتوي قتتتوي د دوري د څرنګتتتوالي پتتته اړه ‪ ،‬ددي پتتتر بنستتتټ ده حکومتونتتته پتتتر متتتوروثي او‬
‫ټاکنيز باندي ويشلي دي ‪.‬‬

‫دريتتتتم ‪ :‬د اجرايتتتتوي قتتتتوي او مقننتتتتي قتتتتوي تتتتترمنځ د اړيکتتتتو پتتتتر بنستتتتټ ده حکومتونتتتته پتتتتر رياستتتتتي او‬
‫پارلماني باندي ويشلي دي ‪.‬‬

‫څلورم ‪ :‬د واک د تمرکز پر بنسټ ده حکومتونه پر فدرالي او مرکزي باندي ويشلي دي ‪.‬‬

‫کتته څتته هتتم دا ډلبنتتدي د ځينتتو پوهتتانو لتته ختتوا منتتل ستتوي ده ‪ ،‬ختتو بيتتا هتتم ستتمه نتته ده ‪ .‬ځکتته چتتي د هغتتو‬
‫حکومتونتتو پتته اړه چتتي غيتتري ډيموکراتيتتک دي هتتيس نتته وايتتي ‪ .‬همدارنګتته د هغتته ټتتولنيز پتتړ پتته اړه چتتي‬
‫واک پلي يا هم د دولت د موخو په اړوند روښانه آند نه لري ‪.‬‬

‫‪-‬متتتاريوت ‪ :‬دي دري ګتتتوني ډلبنتتتدي منتتتي ‪.‬دده د ډلبنتتتدي لتتتومړي بنستتتټ د حکومتتتت او ايتتتالتونو تتتتر متتتنځ‬
‫د واک او واکونتتتو پتتتر ويشتتتل کيتتتدو بانتتتدي دي ‪،‬دده پتتته آنتتتد کتتته چيتتتري واک پتتته مرکتتتز کتتتي راغونتتتډ ستتتوي‬
‫وي ا و ايالتونتتته يتتتوازي د مرکتتتز لتتته لتتتوري د ټاکتتتل ستتتوو واکونتتته لرونکتتتي وي ‪ ،‬نتتتو دي ډول تتتته مرکتتتزي‬
‫يتتاني ستتاده حکومتونتته ويتتل کيتتږي ‪.‬ختتو کتته چيتتري دا ساستتي قتتانون پتتر بنستتټ د مرکتتز او ايتتالتونو تتتر متتنځ‬
‫واکونه ويشل سوي وي دې ډول ته فدرالي حکومت ويل کيږي ‪.‬‬

‫‪43‬‬
‫دوهتتتم ‪ :‬پتتته يتتتوه دولتتتت کتتتي د نتتترم يتتتا ستتتخت اساستتتي قتتتانون شتتتته والتتتي دي ‪.‬دده پتتته آنتتتد کتتته چيتتتري يتتتو‬
‫حکومتتتتت د ستتتتخت اساستتتتي قتتتتانون لرونکتتتتي وي ‪ ،‬نتتتتو د عتتتتادي قوانينتتتتو د جوړولتتتتو او ساستتتتي قتتتتانون د‬
‫کولتتتو تتتتر متتتنځ تتتتوپير ځتتتانګړي ستتتوي دي ‪.‬ختتتو کتتته چيتتتري يتتتو حکومتتتت دنتتترم اساستتتي‬ ‫جوړولتتتو او اصتت‬
‫او جوړولتتو د مرجتت تتتر متتنځ کتتوم‬ ‫قتتانون لرونکتتي وي ‪ ،‬بيتتا د اساستتي قتتانون او عتتادي قوانينتتو د اصتت‬
‫کوالي سي‪.‬‬ ‫توپير شتون نه لري‪،‬ياني مقننه قوه پر عادي قوانينو سربيره اساسي قانون هم اص‬

‫دريتتتم ‪ :‬دده د ډلبنتتتدي بنستتتټ پاچتتتاهي يتتتا رياستتتتي ‪ ،‬پارلمتتتاني ‪ ،‬کابينتتته يتتتي او استتتتبدادي حکومتونتتته‬
‫دي‪.‬پتته دي ډلبنتتدي کتتي د اجرايتتوي قتتوه تتتر مقننتتي قتتوي لتتوړه ده ‪ ،‬کتته چيتتري اجرايتتو قتتوه تتتر مقننتتي قتتوي‬
‫لتتوړه وي دي تتته استتتبدادي حکومتتت ويتتل کيتتږي ‪ .‬کتته چيتتري اجرايتتوي قتتوه د مقننتتي قتتوي ستتره يتتو شتتتان‬
‫واک ولتتتري ‪،‬نتتتو دي تتتته رياستتتتي حکومتتتت ويتتتل کيتتتږي ‪ .‬او کتتته چيتتتري اجرايتتتوي قتتتوه د مقننتتتي قتتتوي تتتتاب‬
‫وي نتتتو دي تتتته پارلمتتتاني حکومتتتت ويتتتل کيتتتږي‪.‬د متتتاريوت ډلبنتتتدي هتتتم د بتتتورګس د ډلبنتتتدي پتتته شتتتان‬
‫نيمګړتياوي لري‪.‬‬

‫ليکتتتاک بيتتتا خپلتتته د حکومتونتتتو ډلبنتتتدي د موجتتتوده حکومتونتتتو څختتته پيلتتتوي او د حکومتونتتتو ټتتتولي‬
‫تتتتتتاريخي بڼتتتتتي د خپلتتتتتي ډلبنتتتتتدي څختتتتته باستتتتتي‪ .‬دي لتتتتتومړي حکومتونتتتتته پتتتتتر دوو ډلتتتتتو استتتتتتبدادي او‬
‫ډيموکراتيکتتتو بانتتتدي ويشتتتي‪ .‬پتتته استتتتبدادي حکومتتتت کتتتي تتتتر ټولتتتو زيتتتات واک د يتتتوه نفتتتر ستتتره وي او‬
‫بيلتتتته دي چتتتتي د خلګتتتتو غوښتتتتتنو تتتتته پاملرنتتتته وکتتتتړي ‪ ،‬واک چلتتتتوي‪ .‬لتتتته بلتتتته پلتتتتوه پتتتته ډيموکراتيتتتتک‬
‫حکومتونتتتتو کتتتتي بيتتتتا دا واکمتتتتن واک د خلګتتتتو ستتتتره وي ‪ .‬دي ډيموکراستتتتي پتتتتر محتتتتدودي پاچتتتتاهي او‬
‫جمهوريتونتتتو بانتتتدي ويشتتتي ‪ .‬پتتته محتتتدوده پاچتتتاهي (مشتتتروطه شتتتاهي ) کتتتي پاچتتتا د اساستتتي قتتتانون پتتتر‬
‫بنستتټ ستتلطنت کتتوي ‪ ،‬ريښتتتني واک نتته لتتري کتته څتته هتتم ټتتول کارونتته دده پتته نامتته ستترته رستتيږي ‪ .‬چتتي ښتته‬
‫بيلګتته يتتي انګلستتتان دي ‪ .‬پتته جمهتتوري کتتي بيتتا واکمتتن پتته مستتتقم او يتتا غيتتري مستتتقم ډول د خلګتتو لتته‬
‫ختتتوا ټاکتتتل کيتتتږي ‪ .‬همدارنګتتته ددي دوو ډولونتتتو څختتته هتتتر يتتتو کتتتوالي ستتتو چتتتي پتتته فتتتدرالي او مرکتتتزي‬
‫حکومتونتتو بانتتدي يتتي وويشتتو‪ .‬ليکتتاک ‪ ،‬مرکتتزي دولتتت هغتته بتتولي چتتي پتته هغتته کتتي واکمتتن ځتتواک پتته‬
‫مرکتتز کتتي را ټتتول ستتوي وي ‪ ،‬شتتوني ده چتتي پتته مرکتتزي حکومتتت کتتي ستتيمه ايتتز واحدونتته هتتم موجتتود وي‬
‫ختتو هغتته تتته د مرکتتز لتته لتتوري واکونتته ټاکتتل کيتتږي ‪.‬لتته بتتل پلتتوه فتتدرالي حکومتتت چتتي د دولتونتتو د يتتووالي‬
‫څختتته متتتنځ تتتته راغلتتتي دي ‪ ،‬خپتتتل ځينتتتي واکونتتته هتتتم هغتتته ستتتيمه ييتتتزو دولتونتتتو تتتته ستتتپاري او همدارنګتتته‬
‫بيتتا نتتور ملتتي واکونتته بيتتا د خپتتل ځتتان ستتره ستتاتي ‪ .‬پتته دي ډول حکومتونتتو کتتي داساستتي قتتانون پتتر بنستتټ‬
‫واکونتته د مرکتتز او ستتيمه ييتتزو دولتونتتو تتتر متتنځ ويشتتل ستتوي دي مرکتتزي او فتتدرالي حکومتونتته بيتتا پتتر‬
‫پارلمتتتتاني او غيتتتتري پارلمتتتتاني بانتتتتدي د اجرايتتتتوي او مقننتتتتي قتتتتوي تتتتترمنځ د اړيکتتتتو پتتتتر بنستتتتټ ويشتتتتل‬
‫کيتتتږي ‪ .‬پتتته پارلمتتتاني حکومتتتت کتتتي اجرايتتته قتتتوه د مقننتتتي قتتتوي پتتته وړانتتتدي بانتتتدي مستتتؤليت لتتتري ‪ ،‬پتتته‬
‫داستتي حتتال کتتي چتتي پتته غيتتري پارلمتتاني (رياستتتي ) حکومتتت کتتي اجرايتته قتتوه مقننتتي قتتوي تتته مستتؤليت‬
‫نتته لتتري او مقننتتتي قتتوي ستتتره يتتو شتتان ځتتتواک لتتري ‪ .‬کتتته څتته هتتم ليکتتتاک د حکومتونتتو لپتتتاره ښتته ډلبنتتتدي‬
‫وړاندي کړي ده خو بيا هم تر نيوکو الندي ده او سمه نه ده ګڼل سوي ‪.‬‬

‫دي د نن ورځي ارزښتناکه يو ګوندي او څو ګوندي حکومتونو ته هيس پاملرنه نه کوي ‪.‬‬

‫‪44‬‬
‫شتتايد دده دا ډلبنتتدي پتتر دي معيتتار وي چتتي آيتتا دولتتت د وګتتړو سياستتي او متتدني خپلواکيتتو تتته ژمتتن دي‬
‫او يا هم د مدني حقوقو د ساتلو لپاره د قانون واکمني او دقواء م تړ راجلبوي او که نه ‪.‬‬

‫ستتټرانګ‪ ،‬د حکومتونتتو د ډلبنتتدي لپتتاره پنځتته آرونتته وړانتتدي کتتوي ‪ ،‬چتتي د هغتته پتتر بنستتټ کتتوالي ستتو‬
‫‪ ،‬حکومتونه د نوي اساسي قانون پر مټ وويشو ‪.‬‬

‫د اسايس قانون پر بنسټ د حکومت څرنګوايل ‪:‬‬

‫دي ددي پر بنسټ حکومتونه پر مرکزي )ساده ( او فدرالي باندي ويشي ‪.‬‬

‫خپله د اساسي قانون څرنګوالي ‪ :‬ياني دا چي اساسي قانون نرم دي که سخت ‪.‬‬

‫د مقننتتتي قتتتوي څرنګتتتوالي ‪ :‬پتتته دي برختتته کتتتي دټتتتاکنيز نظتتتام پتتته اړه ‪ ،‬چتتتي وګتتتړي خپتتتل استتتتازي ټتتتاکي او‬
‫هغه بيا نور چارواکي څاري‪.‬‬

‫ا جرايوي قوي څرنګوالي ‪ :‬ياني دا چي پارلماني ده او که غيري پارلماني )رياستي(‪.‬‬

‫د قوتتايي قتتوي څرنګتتوالي ‪ :‬پتته دي کتتي دي تتته اشتتاره کيتتږي چتتي آيتتا د اجرايتتو قتتوي د قتتانون تتتر واکمنتتي‬
‫الندي ده او که دخپلو ځانګړو تګ رو او اداري حقوقو پر بنسټ واکمني کوي ‪.‬‬

‫دا ډلبنتتتتدي د دولتتتتت پتتتته رستتتتمي جوړښتتتتت پتتتتوري اړه لتتتتري او دهغتتتته متتتتوخي پتتتته ښتتتته ډول نتتتته څرګنتتتتدوي‬
‫‪،‬همدارنګتته د پوړونتتو او واکمنتتانو پتته اړه ښتته څرګنتتد آنتتد نتته لتتري ‪ :‬نتتو ځکتته دا ډلبنتتدي د هتتم دليکتتاک د‬
‫ډلبندي په شان نيمګړتياوي لري ‪.‬‬

‫د حکومتونتتتتو پتتتته اړه زيتتتتاتو پوهتتتتانو لکتتتته مکتتتتس وبتتتتر ‪ ،‬جتتتتورج شتتتتوارزنبرګر او داستتتتي نتتتتورو ډلبنتتتتدي‬
‫وړانتتتدي کتتتړي دي ‪ ،‬ختتتو هتتتره ډلبنتتتدي نيمګړتيتتتاوي لتتتري ‪.‬پتتته عمتتتومي ډول د حکومتونتتتو ډلبنتتتدي لتتته بتتتي‬
‫بيلو اړخونو څخه په الندي ډول کوو‪:‬‬

‫‪ :۱‬د بڼتتتتي لتتتته مختتتتي د حکومتونتتتتو ډولونتتتته ‪ : ۲ ،‬د دري ګونتتتتو قتتتتواوو د بيلتتتتتون لتتتته مختتتتي د حکومتونتتتتو‬
‫ډولونتتته ‪ : ۳ ،‬د واکمنتتتانو د شتتتمير او جوړښتتتت لتتته مختتتي د حکومتونتتتو ډولونتتته ‪ : ۴ ،‬د پيتتتاوړي ځتتتواک د‬
‫پلي کولو له مخي د حکومتونو ډولونه ‪ : ۵ ،‬د ګوندونو د رول پر بنسټ د حکومتونو ډولونه‬

‫د حکومتونو ډولونه‪:‬‬ ‫او ‪ :‬د بڼ له م‬

‫د حکومتونتتته د بڼتتتي لتتته مختتتي پتتتر دوو برختتتو التتتف ‪ :‬ستتتلطنت او ب ‪ :‬جمهوريتتتت بانتتتدي ويشت ت ي ستتتو ‪،‬د‬
‫دواړو حکومتونتتتو ارزښتتتتناکه ډولونتتته دي چتتتي تتتتر اوستتته پتتته نتتتړي کتتتي واکمنتتتي کتتتوي ‪ ،‬ددي ډولونتتتو د‬
‫ښي پوهيدني لپاره هر يو ج ج مطالعه کوه‪.‬‬

‫الف ‪ :‬سلقنت (موناريش)‪:‬‬

‫مونارشتتي هغتته سياستتي نظتتام تتته ويتتل کيتتږي ‪،‬چتتي يتتو نفتتر تتتر خپتتل ژونتتد تتتر پايتته پتتر يتتوه هيتتواد بانتتدي‬
‫خپتتتل واک وچلتتتوي ‪ ،‬يتتتاني پتتته دي حکومتتتت کتتتي تتتتل واک د يتتتوه نفتتتر پتتته الس کتتتي وي چتتتي هغتتته تتتته پاچتتتا‬
‫ستتتلطان ويتتتل کيتتتږي او دده دمتتتره څختتته وروستتتته واک پتتته ارثتتتي ډول دده ځتتتاي ناستتتتي تتتته انتقتتتاليږي ‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫مونارشتتتي حکومتتتت اف طتتتون او ارستتتطو هتتتم د حکومتونتتتو پتتته ډلبنتتتدي کتتتي د حکومتتتت غتتتوره بڼتتته بللتتتي‬
‫دي‪ .‬پاچتتاهي د حکومتتت ډيتتره لرغتتوني بڼتته ده‪ ،‬کتته څتته هتتم د ډيموکراستتي پتته پيدايښتتت ستتره پتته نتتړي کتتي‬
‫زيتتتتتاتي پاچتتتتتاهي ستتتتتره وويشتتتتتل ستتتتتولي ختتتتتو بيتتتتتا هتتتتتم پتتتتته ځينتتتتتو هيوادونتتتتتو کتتتتتي لکتتتتته انګلستتتتتتان‪،‬‬
‫بلژيک‪،‬ناروي‪ ،‬نيپال‪،‬عربستان‪ ،‬جاپان او ځيني نورو هيوادونو کي التراوسه هم سته‪.‬‬

‫پاچتتاهي کتتوالي ستتي چتتي پتتر ‪ : ۱‬متتوروثي ‪ :۲‬ټتتاکنيزي ‪ :۳‬استتتبدادي ‪ :۴‬محتتدوده يتتا د اساستتي قتتانون پتتر‬
‫بنسټ وويشو‪.‬‬

‫پاچتتاهي کتتوالي ستتي چتتي پتتر ‪ : ۱‬متتوروثي ‪ :۲‬ټتتاکنيزي ‪ :۳‬استتتبدادي ‪ :۴‬محتتدوده يتتا د اساستتي قتتانون پتتر‬
‫بنسټ وويشو‪.‬‬

‫‪ : ۲‬ټاکنيزه پاچاه ‪:‬‬

‫ټتتتاکنيزه پاچتتتاهي پتتتر لرغونتتتو وختونتتتو پتتتوري اړه لتتتري ‪ ،‬دلرغتتتوني روم او لهستتتتان لتتتومړني امپراتتتتوران‬
‫ټاکتتل کيتتدل ‪ .‬پتته منځنيتتو پيړيتتو کتتي هتتم ټتتاکنيزه پاچتتاهي رواج درلتتودي ‪ .‬لکتته پتته افغانستتتان کتتي چتتي پتته‬
‫‪۱۱۴۱‬م کتتال کتتي ستتتر ملتتي مشتتر غتتازي احمتتد شتتابابا د کنتتدهار پتته واليتتت کتتي پتته شيرستترو بابتتا زيتتارت‬
‫کي د يو شمير قومي مشرانو له لوري وټاکل سو ‪.‬‬

‫‪ : ۳‬استبداد پاچاه ‪:‬‬

‫دا ډول ستتتلطنت هغتتته نامحتتتدوده ستتتلطنت تتتته ويتتتل کيتتتږي چتتتي ټولتتته واک دپاچتتتا پتتته الس کتتتي وي او پتتتر‬
‫ټولنتتته بانتتتدي هتتتر ډول امتتتر چلتتتوي ‪ .‬دا ډول واک هتتتيس قتتتانوني‪ ،‬اخ قتتتي او عرفتتتي نامحتتتدوديت نتتته لتتتري او‬
‫ددي ډول مشتترته ديکتتتاتور ويتتل کيتتږي چتتي هتتره برختته يتتي قتتانون او هتتر عمتتل يتتي قتتانوني دي ‪ .‬پتته مطلقتته‬
‫ستتتلطنت کتتتي د مشتتتر )زمامتتتدار( دواک لمتتتن طبعتتتي حقتتتوق او طبيعتتتت هتتتم نتتته ستتتي محتتتدودوالي او مشتتتر د‬
‫خلګتتتو پتتتر متتتالونو او د ژونتتتد پتتتر ټولتتتو برختتتو بانتتتدي واکمتتتن وي‪ ،‬استتتتبدادي پاچتتتاهي د حکومتتتت هغتتته‬
‫ډول دي چتتتتي پاچتتتتا د حکومتتتتت ريښتتتتتني مشتتتتر دي او هتتتتر څتتتته دده پتتتته اراده او غوښتتتتتنه بانتتتتدي تتتتتر ستتتتره‬
‫کيتتږي ‪ ،‬څوارلستتم لتتويي داستتي ادعتتا کولتته چتتي ) دولتتت زه يتتم او د دولتتت قتتوانين زمتتا پتته ستتينه کتتي دي‬
‫( ‪ .‬د بشتتتر پتتته تتتتاريخ کتتتي د استتتتبدادي پاچتتتاهي زيتتتاتي بيلګتتتي ستتتته لکتتته د عامتتتاني امپراطتتتوري مشتتتران‪،‬‬
‫د پتتتروس پاچاهتتتان او داستتتي نتتتور چتتتي ددي څختتته زيتتتاتي د لتتتومړي نړيتتتواولي جګتتتړي څختتته وروستتتته لتتته‬
‫منځه والړي‪.‬‬

‫د ډيموکراستتتي پتتته پيدايښتتتت ستتتره زيتتتاتي استتتتبدادي پاچتتتاهي لتتته منځتتته والړي او يتتتوازي د ګوتتتتو پتتته‬
‫شتتمار يتتو څتتو ال تتتر اوستته تتتر ستتترګو کيتتږي چتتي دهغتته څختته هتتم څتتو پتته ‪ ۲۵۱۱‬کتتال کتتي دمنځنتتي ختتتيځ‬
‫استبدادي پاچاهي له منځه والړي او پاچاهان يي ووژل او يا يي دمحکمي په لوري کش کړل‪.‬‬

‫‪ : ۴‬مرشوطه ( محدوده ) پاچاه ‪:‬‬

‫د حکومتتتت هغتتته ډول چتتتي د اساستتتي قتتتانون پتتتر بنستتتټ يتتتي واکونتتته محتتتدود ستتتوي وي ‪ ،‬د قتتتانون اساستتتي‬
‫قتتتانون لتتتري او پتتته اساستتتي قتتتانون کتتتي دپاچتتتا واکونتتته معلتتتوم ستتتوي وي ‪ ،‬د پاچتتتا ستتتره پتتته څنتتتګ کتتتي‬
‫پارلمتتان (مقننتته قتتوه) هتتم کتتار کوي‪،‬پتته اوستتني وختتت کتتي پتته مشتتروطه ستتلطنت کتتي د شتتاه واکونتته بيختتي‬

‫‪46‬‬
‫محتتتدود ستتتوي دي‪ ،‬پتتته دي ورستتتتيو اساستتتي قوانينتتتو کتتتي شتتتاه يتتتوازي د ملتتتي ستتتمبول پتتته بڼتتته ناستتتت دي‬
‫او يتتتوازي کابينتتته او د کتتتابيني مشتتتر پارلمتتتان تتتته مستتتؤليت لتتتري‪ .‬ځينتتتي وختونتتته دا ډول نظتتتام خلتتتګ پتتته‬
‫زور راولتتتي او اساستتتي قتتتانون جتتتوړوي ‪ ،‬ختتتو پتتته ځينتتتي وختونتتتو کتتتي پاچتتتا دا ډول نظتتتام پتتته خپلتتته خوشتتته‬
‫ستتتره متتتنځ تتتته راوړي او اساستتتي قتتتانون جتتتوړوي‪.‬د جمهتتتوري نظتتتام ستتتره يتتتي تتتتوپير پتتته دي کتتتي دي پتتته‬
‫جمهتتوري نظتتام کتتي ريتتس د خلګتتو لتته ختتوا ټاکتتل کيتتږي او پتته مشتتروطه شتتاهي کتتي پتته ارثتتي ډول دي ‪ .‬نتتن‬
‫ورر په اروپا ‪ ،‬آسيا ‪ ،‬افريقا کي زيات شمير هيوادونه په دا ډول دي‪.‬‬

‫د استبداد پاچاه ښيګڼ ‪:‬‬

‫‪ : ۱‬د لومړنيو انسانانو د ژوند لپاره مناسبه وه ‪:‬‬

‫لتتومړني انستتانان بتتي رحمتته او بتتي تمدنتته وه يتتوازي هغتته بتتي رحمتته ستتړي کتتراروالي ستتواي‪ ،‬چتتي واک بتته‬
‫يتتتي پتتته زور‪ ،‬ارثتتتي او يتتتا دينتتتي ډول ترالستتته کتتتړ‪ ،‬د ميتتتل پتتته خبتتتره « د وحشتتتيانو پتتته متتتنځ کتتتي استتتتبداد د‬
‫حکومت کولو مشرو بڼه ده »‪.‬‬

‫‪ : ۲‬د عمل چمتووايل او ځواکمنتيا‪:‬‬

‫پتتا چتتا دخپلتتو سياستتتونو د پلتتي کولتتو لپتتاره رائتتي او آنتتدونو تتته اړتيتتا نتته لتتري‪ .‬پتته سستتتي ستتره کتتار کتتوي‬
‫خو ډير ژر يي کوالي سواي چي د پيښو پر وړاندي عمل وکړي‪.‬‬

‫‪ : ۳‬د حکومت ټينګښت‪:‬‬

‫استتتتبدادي پاچتتتاهي د مقننتتتي قتتتوي پتتته غوښتتتتنه پتتتوري تړلتتتي نتتته ده او همدارنګتتته د مختتتالفو رايتتتو پتتته‬
‫کاروني سره هم د واک څخه نه لري کيږي په همدي بنسټ د حکومت باثباته او ټينګه بڼه لري‪.‬‬

‫‪ : ۴‬سياستونه ي تل پايت د ‪:‬‬

‫کوالي سي چي په دننه او بهر کي تل پاتي سياستونه وچلوي‪.‬‬

‫‪: ۵‬ښه ټولنيز چوپړونه‪:‬‬

‫څرنګتته چتتي پاچتتا بتتي طرفتته شتتخص دي بيلتته کتتوم څتته څختته د خلګتتو لپتتاره کتتار کتتوي او دعامتته ښتتيګڼو او‬
‫خير لپاره کار کوي ‪.‬‬

‫‪ :۵‬استعدادونه پيژندنه ‪:‬‬

‫پتتا چتتا کتتوالي ستتي چتتي د خپتتل اولتتس څختته غتتوره استتتعدادونه د حکومتتت د چتتارو د پتترمخ بيولتتو لپتتاره‬
‫وټاکي ‪.‬‬

‫هتتتر اړخيتتتزه اقتصتتتادي پرمختتتتګ ‪ :‬د پاچتتتاهي پلويتتتان داستتتي ادعتتتا کتتتوي چتتتي د پاچتتتاهي تتتتر ستتتيوري‬
‫النتتتدي زيتتتات هيوادونتتته رغتتتول ستتتوي دي او د غتتتوره ځتتتواک لرونکتتتي دي ‪ ،‬دا ځکتتته چتتتي پاچاهتتتان د هنتتتر‬
‫او کستتتب پلويتتتان وه ‪ ،‬کتتته چيتتتري د شيکستتتپير او اليزبيتتتت وختتتت تتتته وګتتتورو د پاچتتتاهي د پلويتتتانو دغتتته‬
‫آنتتتد تتتتر زياتتتته بريتتتده رښتتتتيا کيتتتږي‪ .‬هغتتته وختتتت پاچتتتا د پتتت ر پتتته ډول ژونتتتد کتتتاوه او صتتتنعت تتتته يتتتي‬

‫‪47‬‬
‫پرمختتتتګ ورکتتتاوه لتتته همتتتدي کبلتتته د يتتتي دخپلتتتو خلګتتتو پرمختتتتګ ورکتتتاوه ‪ ،‬ارستتتطو تومتتتاس هتتتابز هغتتته‬
‫فيليسوفان وه چي د استبدادي پاچاهي م تړ يي کاوه‪.‬‬

‫د استبداد پاچاه نيمګړتياو ‪:‬‬

‫‪ : ۱‬د پاچاه ظلمونه ‪:‬‬

‫ډيتتتر کتتتم پاچاهتتتان خيتتتر غوښتتتتونکي او کتتتاريګر وه‪.‬زيتتتات پاچاهتتتان د چلبتتتازو ملکتتتانو او وزيرانتتتو دالس‬
‫آلي وي ‪ .‬پاچاد واښه په څير ږوند کاوه او زيات وخت يي ظلم پر خلګو کاوه ‪.‬‬

‫‪ : ۲‬پر ځان د حکومت م نيو ‪:‬‬

‫کتتتي يتتتوازي عتتتام‬ ‫ښتتته حکومتتتت هغتتته نتتته دي چتتتي ځتتتان ورڅختتته وستتتاتل ستتتي يتتتاني د حکومتتتت پتتته چوکتتتا‬
‫اولتتتس راستتتي ‪.‬بلکتتتي ښتتته حکومتتتت هغتتته دي چتتتي اولتتتس او واکمتتتن تتتتر يتتتو شتتتان قواعتتتدو النتتتدي وي ‪ .‬ختتتو‬
‫پاچتتاهي چتتي هرڅتتومره ښتته ستتي بيتتا هتتم پتتر ځتتان بانتتدي حکومتتت نتته منتتي ‪.‬چتتي دا کتتار ډيموکرتيتتک ټتتولني‬
‫ته الر هواروي‪.‬‬

‫‪ : ۳‬د ځا ناست ناوړه ټاکنه ‪:‬‬

‫يتتتوه نيمګړتيتتتا يتتتي دا ده چتتتي د يتتتوه پتتتوه ‪ ،‬سياستتتتوال او هوښتتتيار پاچتتتا پتتتر ځتتتاي يتتتو نتتتاوړه او ټنبتتتل او‬
‫بيکتتتاره شتتتخص ونيستتتي ‪ .‬لکتتته څوارلستتتم لتتتويي او احمدشتتتاه بابتتتا چتتتي خپتتتل ځتتتاي ناستتتتي يتتتي تيمورشتتتاه‬
‫ټاکلي وه‪.‬‬

‫‪ : ۴‬د کمزور پاچا زيانونه ‪:‬‬

‫‪ : ۵‬د پاچاه حکومت ناامن ‪:‬‬

‫پاچتتا هتتيس وختتت د امنيتتت احستتاس نتته کتتوي او تتتل د دسيستتو پتته شتتنډولو بوختتت وي چتتي لتته همتتدي کبلتته‬
‫سياسي اخت فونه په وهلو کراريږي ‪ ،‬چي دا کار ال هم نور مخالفتونه زياتوي‪.‬‬

‫‪ : ۶‬د شاهانو امپرالست غوښتن ‪:‬‬

‫کوي چي د خپل واک لمن نوره هم پراخه کړي‪.‬‬ ‫پاچاهان د زيات واک غوښتونکي وي او کوښ‬

‫د پاچتتتاهي د الهتتتي حقوقتتتتو آندونتتته ‪ :‬د پاچتتتتا پتتته وړانتتتدي پختتتتواني اندونتتته داوه چتتتتي د ختتتداي استتتتتازي‬
‫ټاکتتل ستتوي دي او د حکومتتت کولتتو حتت پتته پتته مستتتقم ډول د اهلل تعتتالي لتته لتتوري ورکتتول ستتوي دي چتتي‬
‫پتته دي وختتت کتتي دوکتتتورين پتته دي آنتتد وه چتتي د پاچتتا واک يتتوازي پتته دنيتتاوي کتتارونو کتتي محتتدود نتته‬
‫دي‪،‬بلکي پاچا په هره برخه کي واک لري‪.‬‬

‫د پاچتتا د الهتتي حقوقتتو د نظريتتاتو ستتره ستتم ځينتتي مختتالفين هتتم پيداستتول چتتي ځينتتي يتتي عبتتارت دي لتته‪،‬‬
‫شتتتاعراو ليکتتتوال جتتتان ملتتتټن جمهوريتتتت غوښتتتتونکي اجيرنتتتون ستتتيډني او سياستتتي کتتتارپوه هتتتارينګټون‪،‬‬
‫ختتتو ددي مختتتالفينو پتتتر وړانتتتد ځينتتتي فرضتتتي م تتتتړ هتتتم والړ وه لکتتته ‪ ،‬تومتتتاس هتتتابس ‪ ،‬سلماستتتيوس او‬
‫فيلمتتتراو دوي د مشتتتروعيت پتتته وړانتتتدي ځينتتتي نظريتتتات هتتتم ورکتتتړل ختتتو دې نظريتتتاتو پتتته ‪۱۵۹۱‬م‬ ‫رابتتتر‬

‫‪48‬‬
 ‫کتتال کتتي هغتته وختتت خپتتل ارزښتتت د الستته ورکتتړ کلتته چتتي دريتتم وليتتام او دوهتتم متتاري د يتتوه تتتړون پتته تتتر‬
‫کي د حقوقو قانون ومني‪.‬‬

‫ب ‪ :‬جمهوريت‪:‬‬
‫د حکومتتت هغتته ډول دي چتتي پتته هغتته کتتي د دولتتت رئتتيس د خلګتتو د عمتتومي رايتتو پتتر بنستتټ ټاکتتل ستتوي‬
‫وي‪ ،‬پتتتته دي کتتتتي د دولتتتتت د مشتتتترتوب دوره معلومتتتته وي او دخلګتتتتو لتتتته ختتتتوا پتتتته مستتتتتقم او يتتتتا غيتتتتري‬
‫مستقم ډول ټاکل کيږي‪.‬‬

‫پتتته عتتتام مفهتتتوم جمهوريتتتت هغتتته حکومتتتت تتتته ويت ت ي ستتتو چتتتي د عمتتتومي غوښتتتتنو پتتتر بنستتتټ والړ وي‪.‬‬
‫جمهوري حکومتونه کيداي سي پر درو برخو وويشو‪.‬‬

‫‪ :۱‬لويتتتتديځ ډيموکراتيتتتتک جمهوريتونتتتته ‪ :‬چتتتتي ريښتتتتي يتتتتي د اتلستتتتمي او نولستتتتمي پيتتتتړي د انق تونتتتتو‬
‫څختتتته ستتتترچينه اخلتتتتي او بتتتتل هغتتتته هيوادونتتتته دي چتتتتي د جمهوريتتتتت سياستتتتي رژيتتتتم يتتتتي وروستتتتته منلتتتتي‬
‫دي‪،‬په دي هيوادونو ګي د سياسي ګوندونو او رسنيو آزادي موجوده وي‪.‬‬

‫‪ :۲‬هغتته حکومتونتته چتتي رستتما جمهتتوري بلتتل کيتتږي ختتو پتته عمتتل کتتي نظتتامي او پوليستتي حکومتونتته پتتر‬
‫دوي باندي حکومتونه کوي‪.‬‬

‫‪ :۳‬نتتتوي ډيموکراتيتتتک جمهوريتونتتته ‪ :‬دا پتتته اروپتتتاکي او ختيځتتته آستتتيا کتتتي موجتتتود دي چتتتي رستتتمي نتتتوم‬
‫يي )پرولتاريا او دکتاتوري( ده او په دي هيوادونو کي يو ګوندي حکومتونه موجود دي‪.‬‬

‫د حکومتونه ډولونه‪:‬‬ ‫دوه ‪ :‬د در ګونو قواوو د بيلتون له م‬

‫پتتته دي ډلبنتتتدي کتتتي د اجرايتتتي او مقننتتتي قتتتوي تتتتر متتتنځ پتتتر اړيکتتتو بانتتتدي حکومتونتتته ويشتتتل کيتتتږي‪.‬کتتته‬
‫چيتتري اجرايتته قتتوه مقننتتي قتتوي تتته مستتوله وي‪،‬نتتو دي تتته پارلمتتاني حکومتتت ويتتل کيتتږي ‪ .‬ختتو کتته چيتتري‬
‫اجرايتتته قتتتوه مقننتتتي قتتتوي تتتته مستتتوله نتتته وي او واکونتتته يتتتي برابتتتروي‪ ،‬دي تتتته رياستتتتي رژيتتتم ويتتتل کيتتتږي‪.‬‬
‫دد حکومتونو د ښه پيږندني لپاره لومړي د دولت دري ګوني قواوي پيژنو‬

‫دولت در ګوين قواو ‪:‬‬

‫دولت ددري ګونو قواوو څخه جوړ دي‪ -:۱ :‬جرايه قوه‪ -:۲ .‬مقننه قوه ‪ -:۳ .‬قوايه قوه ‪.‬‬
‫مقننتته قتتوه د دولتتت اراده پتته ليکلتتي بڼتته بانتتد جتتوړوي‪ ،‬اجرايتته قتتوه هغتته پلتتي کتتوي او قوتتايه قتتوه بيتتا د‬
‫هغتتي پتتر پلتتي کولتتو بانتتدي څارنتته کتتوي ‪.‬ددي دري ګونتتو قتتواوو آنتتد دا څرګنتتدوي چتتي د دولتتت واکمنتتي‬
‫بايتتد دري ډلتتو خلګتتو تتته وستتپارل ستتي او هتتره ډلتته بتته پتته خپلتتو چتتارو کتتي خپلواکتته وي او دبلتتي ډلتتي پتته‬
‫کتتي پتتر‬ ‫چتتارو کتتي بتته الس وهنتتي صتت حيت نتته لتتري ‪ .‬البتتته هتتره ډلتته بتته د خپلتتو صتت حيتونو پتته چوکتتا‬
‫بلتتتي ډلتتتي بانتتتدي څارنتتته کوي‪،‬ختتتو پتتته کورنيتتتو چتتتارو کتتتي يتتتي د الستتتوهني حت ت نتتته لتتتري‪.‬د دولتتتت لپتتتاره د‬
‫قتتواوو آنتتد ډيتتر لرغتتوني ريښتتي لري‪،‬حتتتي د ارستتطو پتته وختتت کتتي هتتم موجتتود وي ‪.‬ختتو پتته اوستتني بڼتتي‬
‫ستتتره دا آنتتتد مونتستتتکيو پتتته ښتتته ډول څرګنتتتد کتتتړ‪.‬ارستتتطو د حکومتتتت لپتتتاره دري ډولتتته اورګانونتتته لکتتته‬
‫مشتتتتتورتي ‪،‬اجرايتتتتتي او قوتتتتتايي‪،‬ټاکي ‪ .‬د ارستتتتتطو حکومتتتتتت د مشتتتتتورتي اورګتتتتتان د جګتتتتتړي او ستتتتتولي‬
‫مستتتتتايل‪ ،‬د قوانينتتتتتتو او ټولنتتتتتتو جتتتتتتوړول‪ ،‬د مستتتتتتازاتو ټاکتتتتتتل د شتتتتتتيانو صتتتتتتادرول او واردول او هتتتتتتم د‬

‫‪49‬‬
‫اجرايتتوي واکمنتتانو ټاکل‪،‬پتته غتتاړه درلتتودل‪.‬اجرايتتوي اورګتتان هتتم ځينتتي مستتوليتونه پتته غتتاړه لتتري ختتو د‬
‫مشتتتتورتي اورګتتتتان دنتتتتدي ترزيتتتتاتي وي ‪ .‬همدارنګتتتته قوتتتتايي اورګتتتتان هتتتتم خپلتتتتي دنتتتتدي پتتتته عمتتتتومي‬
‫محکمتتتتو کتتتتي درلتتتتودي‪ ،‬يتتتتاني قوتتتتايي اورګتتتتان د ټولتتتتو قاضتتتتيانو مسموعتتتته نتتتته وه ‪،‬بلکتتتتي د عمتتتتومي‬
‫محکمتتتو مسموعتتته وه ‪ .‬نتتتو ځکتتته د ارستتتطو د قتتتواوو د بيلتتتتون آنتتتد د د مونتستتتکو د بيلتتتتون لتتته آنتتتد ستتتره‬
‫زيتتتات تتتتوپير لتتتري‪.‬پتتته شپاړستتتمه پيتتتړي کتتتي ژان بتتتودن داستتتي وړانتتتديز وکتتتړ چتتتي واکمتتتن بايتتتد د عتتتدالت‬
‫چتتتاري د خپلتتتي غتتتاړي څختتته واړوي او هغتتته بايتتتد يتتتوي بيلتتتي او خپلتتتواکي څتتتانګي تتتته وستتتپاري ‪ ،‬پتتتته‬
‫اولستتمه پيتتړي کتتي ددي آنتتد اغيتتز جتتان الک پتته هغتتو ليکنتتو کتتي چتتي دمتتدني حکومتتت پتته اړه يتتي کتتړي وي‬
‫‪،‬ليتتتدالي ستتتو ‪.‬الک د دولتتتت لپتتتاره د مقننتتتي ‪،‬اجرايتتتي او فتتتدراتيف قتتتواوي پتتته ګوتتتته کتتتړي دي ‪.‬د قتتتواوو د‬
‫بيلتتتتون همداک ستتتيک آنتتتد مونتستتتکو پتتته خپتتتل کتتتتاب کتتتي )رو القتتتوانيين ( کتتتي ‪(۱۱۴۹)،‬م کتتتال کتتتي‬
‫خپتتور ستتتو وستتپړي‪ ،‬چتتتي وروستتته دده پتتته نامتته ستتتره هتتم نتتتامتو ستتو‪ .‬دده آنتتتد د واک د الستتته راوړنتتتي پتتته‬
‫اړه د انستتان د ارواپتتتوهني پتتتر بنستتتټ والړ دي ‪.‬د مونتستتکو ټتتتولنيز آنتتتد داوه چتتتي حکومتتت نتتته ټتتتول دولتتتت‬
‫بايتتتد خپلواکتتته وي ‪ .‬پتتته متتتنځ رو حکومتونتتتو کتتتي خپلتتتواکي ستتتته ختتتو هغتتته وختتتت دا خپلتتتواکي ټينګتتته‬
‫وي‪،‬کلتته چتتي د واک څختته نتتاوړه ګټتته وانتته خيستتتل ستتي‪ ،‬ددي نتتاوړي ګټتتي د مختتن‪ ،‬يتتوي لپتتاره اړينتته ده‬
‫چتتي هتتر څتته ځتتانګړي ستتي او د واک لتته الري واک مهتتار کتتړو‪ .‬اساستتي قتتانون بايتتد داستتي جتتوړ ستتي چتتي‬
‫هيڅتتتوک بايتتتد داستتتي کتتتار تتتته اړ نتتته ستتتي چتتتي قتتتانون ورتتتته اجتتتازه نتتته وي ورکتتتړي پتتتر همتتتدي بنستتتټ د‬
‫مونتستتتکو آنتتتد يتتتوازي د دري ګونتتتو قتتتواوو د بيلتتتتون پتتته اړه نتتته دي بلکتتتي دده آنتتتد د چتتتارواکو تتتتر متتتنځ‬
‫دواک د ويشتتتلو پتتته اړه دي چتتتي دا واکمنتتتي ډلتتتي تتتتر ډيتتتره بريتتتده پتتته خپلتتتو منځونتتتو کتتتي دستتتيالي هتتتم‬
‫کتتتوي ‪.‬همدارنګتتته د قتتتواوو د بيلتتتتون څختتته موختتته منځ ريتتتتوب او د وګتتتړو د خپلواکيتتتو ستتتاتنه ده‪ .‬دده‬
‫آنتتد پتته څتتو جملتتو کتتي راغونتتډه وي‪ ،‬بايتتد وپتتوهيږو‪ ،‬کتته چيتتري دري ګتتوني قتتواوي پتته خپلتتو کتتارونو کتتي‬
‫الس وهنتته وکتتړي‪ ،‬يتتا دري ګتتوني قتتواوي د يتتو ه کتتس پتته الس کتتي وي او يتتا دري ستتره قتتواوي ستتره ګتتډي‬
‫ستتي‪ ،‬نتتو نتتوره بتته خپلتتواکي شتتتون ونتته لتتري‪ ،‬پتته دي ډول مونتستتکو د يتتوه يتتا څتتو نفتترو د بشتتپړي واکمنتتي‬
‫ستتتره پتتته خت ت ف کتتتي وه‪ ،‬او پتتته دي آنتتتد چتتتي د دولتتتت دري ګتتتوني اورګانونتتته د بي بيلتتتو ډلتتتو پتتته الس کتتتي‬
‫وي د فتتتاينر پتتته آنتتتد مونتستتتکو پتتتدي لټتتته کتتتي وه چتتتي داستتتي وستتتايل پيتتتداکړي‪ ،‬چتتتي شتتتاه محتتتدود کتتتړي‬
‫‪،‬اساستتتي قتتتانون جتتتوړ کتتتړي‪ ،‬داستتتي استتتبازي ډلتتته جتتتوړه کتتتړي چتتتي د استتتتبداد او ډيموکراستتتي د افتتتراط‬
‫مخه ونيسي ‪.‬‬

‫پتتتدي دري ګونتتتو قتتتواوو کتتتي د اجرايتتتي او مقننتتتي قتتتوي تتتتر متتتنځ د اړيکتتتو پتتتر بنستتتټ حکومتونتتته پتتتر دوه‬
‫ډوله ويشو ‪:‬‬

‫الف ‪ :‬پارملاين ‪ .‬ب ‪ :‬رياست ‪.‬‬

‫الف ‪ :‬پارملاين رژي ‪:‬‬

‫د حکومتتتت پتتته پارلمتتتاني بڼتتته کتتتي د مقننتتتي او اجرايتتتي قتتتوي تتتترمنځ ډيتتتري ټينګتتتي اړيکتتتي شتتتتون لتتتري‪.‬‬
‫پتتتتدي حکومتتتتت کتتتتي د حکومتتتتت ژونتتتتد د پارلمتتتتان پتتتته ارادي پتتتتوري تړلتتتتي دي‪ ،‬لکتتتته څرنګتتتته چتتتتي پتتتتدي‬
‫حکومتتتت کتتتي ټتتتول واک دکتتتابيني پتتته الس کتتتي وي او کابينتتته بيتتتا پارلمتتتان تتتته مستتتوليت لتتتري ‪،‬نتتتو ځينتتتي‬
‫وختونتتته ورتتتته د حکومتتتت مستتتوليتي بڼتتته هتتتم ورتتتته ويتتتل کيتتتږي‪ .‬پتتته پارلمتتتاني رژيتتتم کتتتي مقننتتته قتتتوه پتتتر‬

‫‪50‬‬
‫اجرايتتي قتتوي بانتتدي قتتانوني او حقتتوقي لتتوړوالي لتتري او مقننتته قتتوه کتتوالي ستتي چتتي د نتته بتتاور رايتتي پتته‬
‫ورکولتتتو ستتتره د حکومتتتت کابينتتته ړنکتتته کتتتړي ‪ .‬پتتته دي ډول حکومتتتت کتتتي کابينتتته د پارلمتتتان د اکاريتتتت‬
‫ګوند ټاکل کيږي او نوموړي کابينه پارلمان ته مسوليت لري ‪.‬‬

‫پارلمتتاني رژيتتم لتتومړي ستتر پتته انګلستتتان کتتي پلتتي ستتو‪ ،‬وروستتته نتتورو هيوادونتتو لکتته فرانستتي‪،‬کاناډا‪،‬‬
‫استتټرليا او يتتو شتتمير آستتيايي هيوادونتتو لکتته هنتتد تتته هتتم وليتتږل ستتو‪ ،‬پارلمتتاني رژيتتم پتته انګلستتتان او يتتو‬
‫شتتتتمير نتتتتورو هيوادونتتتتو کتتتتي د سياستتتتي توفتتتتانونو پتتتته وړانتتتتدي مقاومتتتتت کتتتتړي دي ختتتتو پتتتته ځينونتتتتورو‬
‫هيوادونتتتو کتتتي يتتتي بيتتتا ځتتتان ډيتتتر ژر ديکتاتوريتتتانو تتتته ستتتپارلي دي‪ .‬ددي ډول د حکومتتتت د پلتتتي کيتتتدو‬
‫لپاره يو شمير شرايطو ته اړتيا سته چي د هغو په شتون سره د حکومت ځان ټينګوالي سي ‪.‬‬

‫‪: ۱‬د رئفففيس شفففتون ‪ :‬د دولتتتت د اجرايتتتوي رئتتتيس شتتتتون ددي حکومتتتت لتتتومړي شتتترط ګڼتتتل کيتتتږي‪ .‬کابينتتته‬
‫اجرايتتتي ځتتتواک پلتتتي کتتتوي کابينتتته بايتتتد د پارلمتتتان د اکاريتتتت م تتتتړ د ځتتتان ستتتره ولتتتري لتتته حقتتتوقي اړختتته‬
‫داستتي ويتتل کيتتږي چتتي د دولتتت رئتتيس کتتوالي ستتي چتتي کابينتته ليتتري کتتړي‪ ،‬ختتو دسياستتي اړختته داستتي څتته‬
‫شتتتتون نتتته لتتتري‪ ،‬او يتتتوازي هغتتته وختتتت د دولتتتت رئتتتيس کتتتوالي ستتتي چتتتي کابينتتته لتتتري کتتتړي کلتتته چتتتي د‬
‫پارلمتتتان م تتتتتړ د الستتتته ورکتتتړي وي‪ .‬د انګلستتتتتان پاچتتتتا او دآلمتتتان ولسمشتتتتر د دولتونتتتتو د ډول قتتتتانوني‬
‫مشتتتتران دي‪ ،‬پتتتته دي دواړو دولتونتتتتو کتتتتي لتتتتومړي وزيتتتتر د کتتتتابيني مشتتتتر دي اوکابينتتتته ټتتتتاک ي ستتتتي‪ .‬د‬
‫دولتتت رئتتيس يتتوازي هغتته وختتت واک پتته الس کتتي اخلتتي کلتته چتتي زړه کابينتته د پارلمتتان لتته ختتوا رد ستتوي‬
‫وي او نتتتوي کابينتتته د جوړيتتتدو پتتته حتتتال کتتتي وي ‪ .‬دا ډول حالتتتت پتتته هغتتته هيوادونتتتو کتتتي چتتتي څتتتو ګونتتتدي‬
‫سيستتټم ولتتري او هتتيس يتتو ګونتتد ونتته ستتي کتتوالي چتتي پتته پارلمتتان کتتي اکاريتتت تتتر الستته کتتړي‪ ،‬کيتتداي‬
‫سي چي څو ورځو او يا څو اونيو ته ورسيږي‪.‬‬

‫‪ : ۲‬ټففولنيز مسففوليت ‪ :‬پتته پارلمتتاني رژيتتم کتتي هغتته وزيتتران چتتي کابينتته جتتوړوي‪ ،‬پتته ټتتوليز ډول پارلمتتان تتته‬
‫مستتوليت لتتري ‪.‬پتتدي ډول حکومتتت کتتي د )ټولتته ديتتوه او ټولتته د ټولتتو لپتتاره( اصتتل کتتارول کيږي‪،‬کلتته چتتي‬
‫کابينتتته نتتتوي بهرنتتتي سياستتتت جتتتوړوي نتتتو وزيتتتران بايتتتد هغتتته ومنتتتي او کتتته چيتتتري هغتتته مخالفتتتت ورستتتره‬
‫وکتتړي نتتتو دوي اړ دي چتتتي کابينتتته پريتتتږدي ‪.‬کلتته چتتتي يتتتو وزيتتتر د لتتتومړي وزيتتر ستتتره پتتته ختت ف کتتتي وي او‬
‫استتتتعفا نتتته ورکتتتوي‪ ،‬نتتتو دده لپتتتاره د کتتتابيني پريکتتتړي الزامتتتي بڼتتته لتتتري‪ .‬پتتتر همتتتدي بنستتتټ کابينتتته نتتتوي‬
‫سياست جوړوي او همدي سياست ته په ټوليز ډول ټول مسول دي‪.‬‬

‫‪ :۳‬فففرد مسففوليت ‪ :‬هتتر هغتته وزيتتر چتتي د وزارت چتتاري پتترمخ بيتتايي د هغتته د کتتارونو د ښتته والتتي لپتتاره پتته‬
‫فتتتردي ډول پارلمتتتان تتتته مستتتوليت لتتتري‪.‬د مستتتوليت پتتته معمتتتولي ډول د ولستتتي جرګتتتي پتتته وړانتتتدي دي‪.‬کتتته‬
‫چيري وزير د ولسي جرګي تر زياتو نيوکو الندي راسي‪ ،‬نو که الزمه وي وزير استعفا ورکوي‪.‬‬

‫‪ : ۴‬سففيايس روڼففوايل‪ :‬کابينتته د هغتته ګونتتد څختته ټاکتتل کيتتږي چتتي پتته پارلمتتان کتتي يتتي اکاريتتت ترالستته کتتړي‬
‫وي ‪ .‬د کتتتتابيني او پارلمتتتتان تتتتترمنځ بايتتتتتد سياستتتتي همږغيتتتتتوب شتتتتتون ولتتتتتري‪.‬کتتتته چيتتتتري پارلمتتتتتان د‬
‫بي بيلتتتو ګونتتتدونو څختتته جتتتوړ ستتتوي وي نتتتو همږغيتتتتوب يتتتي ډيتتتر ستتتتونزمن دي‪ ،‬لکتتته فرانستتته چتتتي د‬
‫همتتتتدي ډول سياستتتتي رژيتتتتم درلتتتتودونکي ده‪ ،‬دا ډول حکومتونتتتته د هغتتتتو ګونتتتتدونو څختتتته جتتتتوړيږي چتتتتي‬
‫بي بيتتتل سياستتتتونه پتتته پت ت ن کتتتي ولتتتري او زيتتتات وختتتت ددوي د سياستتتتونو تتتتر متتتنځ ټکرونتتته راځي‪،‬نتتتو‬

‫‪51‬‬
‫ځکتتته د حکومتتتت ثبتتتات او ټينګښتتتت پکښتتتي ستتتتونزمن دي ‪.‬ختتتو کتتته د ګوندونتتته پتتته يتتتووالي ستتتره د ملتتتي‬
‫ګټو لپاره کار وکړي‪ ،‬نو په اساني سره کوالي سي د حکومت ثبات ټينګ کړي ‪.‬‬

‫‪ : ۵‬د حکومففت دکففارونو د رازونففو پټففوايل‪ :‬پتته پارلمتتاني رژيتتم کتتي نتته يتتوازي سياستتي همږغتتتوب او روڼتتوالي‬
‫منځتتته راځتتي‪ ،‬بلکتتي سياستتي خبتتري او د حکومتتت رازونتته هتتم پتتټ ستتاتل کيتتږي‪ .‬چتتي دا ډول ځانګړنتتته د‬
‫پارلمتتتاني حکومتتتت شتتترط دي‪ .‬پتتته ځينتتتي هيوادونتتتو کتتتي د حکومتتتت د کتتتارونو پتتتټ ستتتاتلو لپتتتاره ځينتتتي‬
‫قتتونين جوړستتوي دي‪،‬چتتي کتته چتتا دهغتتو څختته ستترغړونه وکتتړه نتتو مستتازات کيتتږي‪ .‬د رازونتتو د پتتټ ستتاتلو‬
‫ځانګړنتته پتته اوستتني حکومتونتتو کتتي د دولتتت لپتتاره ډيتتره اړينتته ده او حکومتتت کتتوالي ستتي چتتي د راز پتته‬
‫پټ ساتلو سره ډير ژر تر نورو لوړسي‪.‬‬

‫‪ : ۶‬د لفففومړ وزيفففر مرشفففتوب ‪ :‬پتتته پارلمتتتاني رژيتتتم کتتتي لتتتومړي وزيتتتر دکتتتابيني مشتتتر )الرښتتتود( دي‪ .‬لتتتومړي‬
‫وزيتتتر د کتتتابيني د جوړښتتتت بنستتتټيز خښتتتته ده‪،‬دي پتتته بهرنتتتي او کتتتورني سياستتتي کتتتي د حکومتتتت ويانتتتد‬
‫دي او دده خبتتتري د کتتتابيني د ارزښتتتتناکو سياستتتتونو څختتته ګڼتتتل کيتتتږي‪ .‬دي نتتته يتتتوازي پتتته کتتتابيني کتتتي‬
‫نظتتم متتنځ تتته راوړي‪ ،‬بلکتتي د کتتابيني لپتتاره ځتتانګړي تلتتن ره هتتم ټتتاکي‪ .‬د تتتر يتتوه انتتدازي پتتوري خپلتتواک‬
‫د چي په کابينه کي ځيني بدلونونه راولي‪.‬‬

‫‪ : ۷‬سفففام اپوزيسفففون‪ :‬آپوزيستتتون د پارلمتتتاني ډموکراستتتي رو دي او د حکومتتتت پتتته شتتتان کتتتاري ډول لتتتري‪.‬‬
‫د الستتکي پتته خبتتره د ډموکراتيتتک دولتتت ژونتتد د ګونتتدي نظتتام پتتر بنستتټ دي‪.‬کتته چيتتري آپوزيستتون ستتالم‬
‫وي‪،‬واکمتتتن ګونتتتد نتتته ستتتي کتتتوالي چتتتي د خپتتتل واک څختتته نتتتاوړه استتتتفاده وکتتتړي‪ ،‬بلکتتتي اپوزيستتتتون‬
‫کوالي سي واکمن ګوند په ټاکلو تګ رو کي وساتي‪.‬‬

‫ب ‪ :‬رياست رژي ‪:‬‬

‫د حکومتتتتت رياستتتتتي ډول د دري ګونتتتتو قتتتتواوو بشتتتتپړ بيلتتتتتون پايلتتتته ده‪ ،‬پتتتته دي ډول کتتتتي دري ګتتتتوني‬
‫قتتواوي پتته خپلتتواک ډول عمتتل کتتوي ‪.‬پتتدي ډول کتتي ولسمشتتر ستتمبوليک بڼتته نتته لتتري ‪ .‬بلکتتي د دولتتت او‬
‫حکومتتتتتتت ددواړو مشتتتتتتر دي‪ ،‬دده کابينتتتتتته دده دمرستتتتتتتياالنون‪ ،‬ستتتتت کارانو او وزيرانتتتتتتو څختتتتتته جتتتتتتوړه‬
‫ده‪،‬ددي ډول سياستتتتي رژيتتتتم غتتتتوره بيلګتتتته د امريکتتتتا متحتتتتده ايالتتتتت دي‪ ،‬چتتتتي پتتتته ‪۱۱۹۱‬م کتتتتال کتتتتي د‬
‫رياستي رژيم بڼه پلي کړل او تر اوسه رياستي رژيم لريق‬

‫د رياست رژي ځاګړين په عموم ډو په الند ډو رسه د ‪:‬‬

‫‪ .1‬پتتته دي سياستتتي رژيتتتم کتتتي ددري ګونتتتو قتتتواوو تتتتر متتتنځ بشتتتپړ بيلتتتتون ستتتته‪،‬اجرايه قتتتوه مقننتتتي‬
‫قتتوي تتته مستتوله نتته ده ټتتول اجريتتوي دنتتدي د ولسمشتتر پتته غتتاړه دي او همدارنګتته هتتيس قتتوه دبلتتي‬
‫قتتوي پتته کورنيتتو چتتارو کتتي مداخلتته نتته کتتوي بلکتتي څتته ناڅتته اړيکتتي ستتره لتتري ختتو دا اړيکتتي يتتي د‬
‫پارلماني رژيم په ډول نه دي‪.‬‬
‫‪ .2‬پتته رياستتتي رژيتتم کتتي ولسمشتتتر پتته مستتتقم او غيتتري مستتتقم ډول د خلګتتتو لتته ختتوا ټاکتتل کيتتتږي‬
‫او همدارنګه په دي رژيم کي دخلګو لپاره وخت ټاکل کيږي ‪.‬‬
‫‪ .3‬ولسمشتتتر کابينتتته پتتته خپلتتته ټتتتاکي او اړ نتتته دي چتتتي د ځتتتاګړي ګونتتتد څختتته جتتتوړ کتتتړي او کابينتتته‬
‫يوازي ولسمشر ته مسوليت لري‪.‬‬

‫‪52‬‬
 ‫‪ .4‬ولسمشر نه سي کوالي پارلمان منحل کړي او دپارلمان ځانګړي غونډي راوه غواړي‪.‬‬
‫‪ .5‬پتتته دي ډول رژيتتتم کتتتي کابينتتته پارلمتتتان تتتته مستتتوليت نتتته لتتتري او پارلمتتتان نتتته ستتتي کتتتوالي چتتتي‬
‫وزيران او حکومت استيوا ته راوغواړي‪.‬‬

‫د امريکا په متحده ايالتو ک د پارملاين او رياست حکومتونو پرتله ‪:‬‬

‫د حکومتتت پارلمتتاني بڼتته کتتوالي ستتو چتتي لتته څتتو اړختته د رياستتتي بڼتتي ستتره پرتلتته کتتړو‪ .‬لتتومړي دا چتتي پتته‬
‫رياستتتتي رژيتتتم کتتتي دپارلمتتتاني رژيتتتم پتتته شتتتان د اجرايتتتوي قتتتوي مشتتتر تتتتش پتتته نامتتته نتتته وي بلکتتتي هغتتته د‬
‫حکومتتتتت ريښتتتتتني مشتتتتر وي همدارنګتتتته د حکومتتتتت اجريتتتتوي واکونتتتته پتتتته حقتتتتوقي او عملتتتتي بڼتتتته ده تتتتته‬
‫ورکتتتول ستتتوي وي لتتته بلتتته پلتتتوه پتتته پارلمتتتاني رژيتتتم کتتتي د دولتتتت رئتتتيس او حکومتتتت رئتتتيس دوه بي بيتتتل‬
‫کستتتان دي‪ ،‬لتتتومړي وزيتتتر يتتتوازي د حکومتتتت مشتتتر وي‪ ،‬پراستتتي حتتتال کتتتي چتتتي ولسمشتتتر د دولتتتت رئتتتيس‬
‫وي‪ ،‬دهمتتدي دليتتتل پتتتر بنستتتټ پارلمتتتاني رژيتتتم تتتته د رياستتتتي رژيتتتم پتتته وړانتتتدي چتتتي يتتتو رئتتتيس لتتتري ) دوه‬
‫رئيستتته نظتتتام هتتتم ويتتتل کيتتتږي (‪ ،‬دوهتتتم‪ ،‬رياستتتتي رژيتتتم دقتتتواوو پتتتر بشتتتپړ بيلتتتتون بانتتتدي والړ دي‪ ،‬پتتته‬
‫داستتتي حتتتال کتتتي چتتتي بيتتتا پارلمتتتاني رژيتتتم دقتتتواوو د نستتتبي بيلتتتتون څختتته جتتتوړ ستتتوي دي ‪ .‬دريتتتم‪ ،‬پتتته‬
‫رياستتتي رژيتتم کتتي داساستتي قتتانون پربنستتټ د حکومتتت رئتتيس پارلمتتان تتته مستتوليت نتته لتتري او پارلمتتان‬
‫نتته ستتي کتتولي چتتي د رايتتي پتته ورکولتتو ستتره هغتته لتتري کتتړي‪ ،‬پتته داستتي حتتال کتتي چتتي پتته پارلمتتاني رژيتتم کتتي‬
‫کابينتتته پارلمتتتان تتتته مستتتوليت لتتتري او پارلمتتتان کتتتوالي ستتتي چتتتي هغتتته لتتتري کتتتړي پتتته رياستتتتي رژيتتتم کتتتي‬
‫کابينتته د ولسمشتتر لتته ختتوا ټاکتتل کيتتږي اه هغتته يتتوازي ده تتته مستتوليت لتتري‪ ،‬پتته داستتي حتتال کتتي چتتي پتته‬
‫پارلمتتاني رژيتتم کتتي کابينتته د لتتومړي وزيتتر پتته وړانتتديز د پاچتتا يتتا ولسمشتتر لتته ختتوا ټاکتتل کيتتږي او هغتته‬
‫پارلمان ته مسوليت لري‪.‬‬

‫پتتنځم‪ ،‬لکتته څرنګتته چتتي پتته رياستتتي رژيتتم کتتي وزيتتران د مقننتتي قتتوي غتتړي نتته دي‪ ،‬نتتو نتته ستتي کتتوالي چتتي‬
‫د قوانينتتو پتته جوړولتتو کتتي برختته واخلتتي او يتتا هتتم دهغتته پتتر تصتتويب بانتتدي څارنتته وکتتړي‪ ،‬پتته داستتي حتتال‬
‫کي چي بيا په پارلماني رژيم کي هر څه ددي سرچپه دي‪.‬‬

‫شتتپږم‪ ،‬پتته رياستتتتي رژيتتم کتتتي د اجرايتتوي قتتتوي د رئتتيس او دکتتابيني د واکمنتتتي لپتتاره وختتتت ټاکتتل ستتتوي‬
‫دي‪ ،‬پتته داستتي حتتال کتتي بيتتا پتته پارلمتتاني رژيتتم کتتي داجريتتوي قتتوي پتتر ځتتاي پاتتته کيتتدل او ليتتري کيتتدل د‬
‫مقنني قوي په م تړ پوري اړه لري‪.‬‬

‫رياستتتتي رژيتتتم دداستتتي ښتتتيګڼو او نيمګړتيتتتاوو درلتتتودونکي دي‪ ،‬چتتتي پتتته بشتتتپړه توګتتته د پارلمتتتاني رژيتتتم‬
‫په وړاندي دريځ لري‪ .‬درياستي رژیم ښيګڼي په دي ډول را لنډوالي سو‪.‬‬

‫د حکومتتت د ثبتتات او ټينګښتتتت ضتتمانت کتتوي ‪،‬دوامتتتداره او تتتل پتتاتي سياستتتت لتتري‪ ،‬ولسمشتتر دخلګتتتو‬
‫لتتته ختتتوا ټاکتتتل کيتتتږي او مقننتتتي قتتتوي تتتته مستتتوليت نتتته لتتتري‪ .‬د کارپوهتتتانو د ختتتدمتونو څختتته غتتتوره ګټتتته‬
‫اخيستتتتتت ي ستتتتتي‪ ،‬دهغتتتتتو هيوادونتتتتتو لپتتتتتاره چتتتتتي بي بيلتتتتتي ټتتتتتولني لتتتتتري د حکومتتتتتت غتتتتتوره بڼتتتتته ده‪،‬‬
‫دسياستونو د ټينګښت او تلپاتي والي ضمانت کوي او دګوند پالني روحيه پکښي راټيټيږي‪.‬‬

‫د رياستي رژيم و نيمګړتياوو ته په دي ډول اشاره کوالي سو‪:‬‬

‫‪53‬‬
‫د اجرايتتتوي قتتتوي مشتتتر خپتتتل ستتتري کتتتوي‪ ،‬دده ستتتختريزي دده لپتتتاره اجتتتازه نتتته ورکتتتوي‪،‬چي د وختتتت ستتتره‬
‫پتتتتر يتتتتوه الر والړ ستتتتي‪ ،‬پتتتته عمتتتتومي ډول پريکتتتتړي ځنتتتتډيږي او د هغتتتتو هيوادونتتتتو لپتتتتاره چتتتتي منځنتتتتي‬
‫مساحت لري مناسب نه دي ‪.‬‬

‫ستتتتربيره پتتتتردي نيمګړتيتتتتاوو او محتتتتدوديتونو بانتتتتدي پتتتته امريکتتتتاکي ډيتتتتر بريتتتتالي روان دي او هتتتتيس ډول‬
‫نتتاوړه حتتاالت پتته دي نتته دي توانيتتدلي چتتي رياستتتي ډموکراستتي تتته لتتړزه ورکتتړي ‪.‬ختتو پتته يتتو شتتمير نتتورو‬
‫هيوادونو کي لکه التينه امريکاکي يي بيا دومره مابته پايله نه ده ورکړي‬

‫دحکومتونوډولونه‪-:‬‬ ‫دري ‪ :‬د واکمنانودشمرياوجوړښت له م‬

‫دواکمنانودشميراوجوړښتتتتتتت لتتتتتته مختتتتتتي دحکومتونوډلبنتتتتتتدي‪ ،‬دارستتتتتتطوڅخه پخواپينتتتتتتدر‪ ،‬هتتتتتترودت‬
‫اواف طتتتتتتون هتتتتتتم کتتتتتتړي وه‪،‬اودحکومتونتتتتتتودري ډولتتتتتته بڼتتتتتتي پتتتتتته الس راوړي وي‪ ،‬خوارستتتتتتطوپدي اړه‬
‫څرګنداندونه ورکړه‪ ،‬نوځکه داويشنه پردوواصولوباندي والړه ده‪:‬‬

‫لتتتتومړي‪ ،‬دواکمنانوشتتتتمير‪،‬دوهم دحکومتونومتتتتوخي دارستتتتطودوهم ارتتتتته پتتتته اشتتتتاره ستتتتره حکومتونتتتته‬

‫يابايتتتتتتتتتددعمومي ښتتتتتتتتتيګڼولپاره کتتتتتتتتتاروکړي‪ ،‬چتتتتتتتتتي دادحکومتونوستتتتتتتتتمي اوبنستتتتتتتتتټيږي بڼتتتتتتتتتي دي‬
‫‪،‬يابايتتتتددواکمنانودځاني ګټولپتتتتاره کتتتتاروکړي‪،‬چي داډولونتتتته يتتتتي مفاستتتتداوناوړه دي‪ .‬دي زيتتتتاتوي کتتتته‬
‫چيتتتري حکومتتتت دعمتتتومي ګټولپتتتاره کتتتاروکړي اوپتتته ستتترکي يتتتي يتتتونفروي‪ ،‬نواريستوکراستتتي ورتتتته ويتتتل‬
‫کيتتتږي اوکتتته چيتتتري حکومتتتت دقتتتانون پربنستتتټ دعمتتتومي ښتتتيګڼولپاره کتتتاروکړي نوپتتتوليټي ورتتتته ويتتتل‬
‫کيتتږي‪ .‬همدارنګتته دده پتته ډلبنتتدي کتتي دحکومتونوفاستتدي بڼتتي هتتم ستتته‪ ،‬چتتي دپاچتتاهي بڼتتي تتته تيرانتتي‬
‫وايتتتي‪ ،‬داريستوکراستتتي فاستتتدي بڼتتتي تتتته بيااوليګارشتتتي وايتتتي اودپتتتوليټي فاستتتدي بڼتتتي تتتته ډموکراستتتي‬
‫وايي‪.‬‬

‫خوپتتتتتتتته عمتتتتتتتتومي ډول دحکومتونوپتتتتتتتته اړه دارستتتتتتتتطوډلبندي پردروبرخوبانتتتتتتتتدي ويشتتتتتتتت ي ستتتتتتتتو‪:‬‬

‫الف‪ -‬يوکسيزه مشري‪ .‬ب‪ -‬څوکسيزه مشري‪ .‬ج‪ -‬ډيرکسيزه مشري‪.‬‬

‫الف‪ -‬يوکسيزه مرش (مونوکرايس)‪:‬‬

‫يوکستتيزه مشتتري هغتته ده چتتي واک يتتوازي ديتتوه نفرپتته الس کتتي وي‪،‬نومتتوړي نفرکتتوالي ستتي چتتي دخپتتل‬
‫واک څختتتتتتته هتتتتتتترډول ګټتتتتتتته واخلتتتتتتتي‪ .‬داډول مشتتتتتتتري پتتتتتتته تتتتتتتتاريخ کتتتتتتتي پتتتتتتته بي بيلوډولونوستتتتتتتره‬
‫ترستتتترګوکيږي‪،‬دبيلګي پتتته توګتتته پتتته لرغونووختونتتتوکي يوکستتتيزه مشتتتري دستتتلطنت اوديکتتتتاتوري پتتته‬
‫بڼتتتتته موجتتتتتوده وه‪ ،‬خوپتتتتته معاصتتتتترووختوکي بيادځانګړوايتتتتتډيالوژيواوملي ارزښتونوپربنستتتتتټ منځتتتتتته‬
‫راغلتتتتي ده‪ ،‬لکتتتته پتتتته ايټاليتتتتا اوالمتتتتان کتتتتي دفاشتتتتيزم ترستتتتيوري النتتتتدي يوکستتتتيزه مشتتتتري اوداستتتتي‬
‫نور‪...‬اوس ديکتاتوري په لنډډول لولو‪.‬‬

‫ديکتاتور ‪:‬‬
‫ديکتتتتتاتوري دالتينتتتتي ژبتتتتي دديکتتتتتي دکلمتتتتي فاعتتتتل استتتتم دي‪،‬چتتتتي پتتتته لغتتتتوي لحتتتتار دديکتاتورڅختتتته‬
‫مطلتتب ديکتتته کتتوونکي يتتاني امرکتتوونکي دي‪ ،‬خوپتته عامتته معنتتا ديکتتتاتوري هغتته نظتتام تتته ويتتل کيتتږي‬
‫چتتتي پتتته بشتتتپړه توګتتته واک ديتتتوه نفرپتتته الس کتتتي وي‪ ،‬ديکتاتوربياهغتتته چاتتتته ويتتتل کيتتتږي چتتتي پريتتتوه‬

‫‪54‬‬
‫هيوادبانتتتتتدي دبشتتتتتپړواک واکمتتتتتن وي‪ ،‬پتتتتته لرغتتتتتوني روم کتتتتتي دستتتتتوال‪،‬ژوليوس‪ ،‬سزاراواوګوستتتتتټوس‬
‫ديکتتتتتاتوري ديتتتتادوني وړدي‪ .‬پتتتته انګلستتتتتان کتتتتي کرامتتتتول پتتتته ريښتتتتتني ډول ديکتتتتتاتورو‪ .‬همدارنګتتتته‬
‫ناپيليون چي فرانسي ته ژغورنه ورکړه لومړني مډرن ديکتاتوردي‪.‬‬

‫په شلمه پيړي کي دري ډوله ديکتاتورياني څرګندي سوي‬

‫‪ :۱‬په المان‪ ،‬ايټاليا‪ ،‬سپانيااوپرتګال کي فاشيستي ديکتاتوري‪.‬‬

‫‪ :۲‬داسيا‪،‬افريقااوالتين امريکا په ځينوبرخوکي نظامي ديکتاتوري‪.‬‬

‫‪ :۳‬په شوروي اتحاداوچين کي ګوندي ديکتاتوري‪.‬‬

‫دديکتتتتتتاتوري پتتتتته اړه زياتوپوهانواندونتتتتته ورکړيتتتتتدي‪ .‬دالفرډکوبتتتتتان پتتتتته خبتتتتتره ديکتتتتتتاتوري يتتتتتونفري‬
‫حکومتتتت دي‪ ،‬دکوبتتتان دڅيړنتتتي څختتته داستتتي څرګنتتتديږي‪ ،‬چتتتي ديتتتوه شتتتخص ديکتتتتاتوري داځتتتانګړني‬
‫لري‪:‬‬

‫‪-:۱‬ديتتتتوه نفرواکمنتتتتي ده‪:۲ ،‬دزور‪ ،‬خوښتتتتي يادواړوپربنستتتتټ ده‪:۳،‬بتتتتل هتتتتيس ځتتتتواک تتتتته مستتتتوله نتتتتده‪،‬‬
‫‪:۴‬دديکتاتورواکونتتتتتتتتتتتتته اوصتتتتتتتتتتتتت حيتونه بشتتتتتتتتتتتتتپړدي‪:۵ ،‬بيلتتتتتتتتتتتتته قتتتتتتتتتتتتتانون څختتتتتتتتتتتتته فرمتتتتتتتتتتتتتان‬
‫ورکتتتوي‪:۵،‬دديکتتتتاتوردواکمني دوره ټتتتاکلي نتتتده‪ .‬نتتتوي ديکتاتوريتتتاني دلتتتومړي جګتتتړي څختتته وروستتتته‬
‫دملي انق بونوپه وخت کي څرګندي سوي‪.‬‬

‫دنو ديکتاتور ځانګړين‪:‬‬

‫‪:۱‬دتوتاليترحکومت واکمن کيدل‪:‬‬

‫نتتتوي ديکتتتتاتوري دتوتاليتردحکومتتتت دټينګښتتتت اوواکمتتتن کيتتتدوالمل ستتتوه لکتتته پتتته لرغتتتوني يونتتتتان‬
‫کي چي د دولت اوټولني ترمنځ توپيرنه کيدل ‪.‬‬

‫‪:۲‬دزورکارول‪:‬‬

‫نتتتتوي ديکتتتتتاتوري پتتتته کوردننتتتته اوبهرکتتتتي دزورپرکتتتتاروني بانتتتتدي بتتتتاورلري ‪،‬نوځکتتتته هټلراوموستتتتوليني‬
‫دجګړي الره وټاکل‪.‬‬

‫‪:۳‬ديوګوندواکمني‪:‬‬

‫نوي ديکتاتوري ديوه ګوندپرواکمني باورلري‪.‬‬

‫‪:۴‬انحصارول‪:‬‬

‫توتاليترحکومت واک انحصاروي دوي ديوي ژبي ‪،‬توکم‪،‬مذهب اويوي ډلي ټينګه پيروي کوي‪.‬‬

‫‪:۵‬له انټرنيشنليزم سره مخالفت‪:‬‬

‫نوي ديکتاتوري دمځکي پرپراخوالي باندي باورلري ‪.‬همدارنګه سوله غوښتنه نه مني‪.‬‬

‫‪55‬‬
 ‫ددکتاتوريوځواکمنتيا‪:‬‬
‫هغه ځواکمنتياوي اوتوانايي چي دنوي ديکتاتوري لپاره په ګوته سوي دي په الندي ډول دي‪:‬‬

‫‪:۱‬دپياوړي حکومت جوړيدل‪:‬‬

‫پتتته عمتتتومي ډول ديکتاتوريتتتاني دکاروړاوپيتتتاوړي حکومتتتت جتتتوړوي‪.‬ددوي پتتته انتتتدديکتاتورياني خپتتتل‬
‫وختتتت پربتتتي معنتتتي خبروبانتتتدي نتتته تيتتتروي اوپتتته فتتتوري ډول عمتتتل کتتتوي‪.‬موستتتوليني بتتته ويتتتل زماکارعمتتتل‬
‫دي نه خبري هټلرهم پرعمل باندي باوردرلودي‪.‬‬

‫‪:۲‬داړتياووسره فوري چلن‪:‬‬

‫ديکتاتوريتتتتتاني دفتتتتتوري پريکتتتتتړي اوچټتتتتتک غبرګتتتتتون پربنستتتتتټ کتتتتتوالي ستتتتتي چتتتتتي ټولنيزجوړښتتتتتتونه‬
‫دخطرڅختتتته وستتتتاتي هټلرپتتتته ډيتتتتري ځواکمنتيتتتتا ستتتتره دالمتتتتان اقتصتتتتاددبحران څختتتته وژغتتتتوري‪ ،‬پداستتتتي‬
‫حتتتال کتتتي چتتتي ډيموکراتيتتتک حکومتونتتته نستتتي کتتتوالي چتتتي دپيښتتتوپه اړه چټتتتک غبرګتتتون وښتتتيي ځکتتته‬
‫چي دوي زيات وخت په خبروتيروي‪.‬‬

‫‪:۳‬دهيواددارزښت لوړتيا‪:‬‬

‫موستتتتتوليني اوهټلرخپتتتتتل نژاداوهيوادترنورولتتتتتوړګڼي‪ ،‬دهمتتتتتدي شعارونوپربنستتتتتټ يتتتتتي پتتتتته اروپتتتتتاکي‬

‫ډيرلوي واکونه ترالسه کړل‪.‬‬

‫‪:۴‬داستعدادونوپيژندنه‪:‬‬

‫ديکتتتتتتاتوري پتتتتتردي ارونوبانتتتتتدي بتتتتتاوردرلودي چتتتتتي هرڅتتتتتوک دهيوادمشتتتتترتوب پتتتتته الس کتتتتتي نستتتتتي‬
‫اخيست ي‪ ،‬بلکي يوه کوچني هوښياره ډله کوالي سي چي دهيوادمشرتوب په الس کي واخلي‪.‬‬

‫‪:۵‬داقتصادي پرمختګ اوبرياساتل‪:‬‬

‫ديکتتتتتاتوري رژيمونتتتته اقتصتتتتادي بريااواغيزناکتتتته هراړخيزپرمختتتتتګ دخپلوهيوادونولپتتتتاره ستتتتاتي‪.‬پتتتته‬

‫ايټاليتتتاکي دموستتتوليني پتتته وختتتت کتتتي بوديستتته باثباتتتته ستتتول اوداقتصتتتادي پرمختيالپتتتاره کاروستتتو‪ .‬پتتته‬
‫المان کي هټلرحکومتي فسادله منځه يوړاوهراړخيزپرمختګ يي منځته راوړي‪.‬‬

‫دديکتاتور نيمګړتياو ‪:‬‬

‫ديکتتتتاتوري پتتته پورتنيوښيګڼوستتتربيره زيتتتاتي نيمګړتيتتتاوي هتتتم لتتتري ‪،‬چتتتي پتتته النتتتدي ډول بتتته يتتتي يادونتتته‬
‫وکړو‪.‬‬

‫‪:۱‬دانستتتتتتان شخصتتتتتتيت وده نکتتتتتتوي‪ :‬کتتتتتته څتتتتتته هتتتتتتم ديکتتتتتتتاتوري ځتتتتتتواکمن حکومتتتتتتت منځتتتتتتته راوړي‬
‫اودخلکولپتتاره اقتصتتادي امنيتتت ستتاتي‪ ،‬خوداخلکوتتته پتته ډيتتره لتتوړه بيتته تمتتاميږي پتتدي کتتي شخصتتيت‬
‫خرابيږي‪ ،‬دبيان دخپلواکيواوټولنيزوخوځښتونومخه نيول کيږي‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫‪:۲‬دولتتتتت پتتتته موختتتته بتتتتدليږي پتتتته اوستتتتني وختتتتت کتتتتي دولتتتتت دخلکودهوستتتتايني اوښتتتتيګني يوالتتتته ده‬
‫اودخلکولپتتتتاره کتتتتارکوي‪.‬پداستتتتي حتتتتال کتتتتي چتتتتي پتتتته ديکتتتتتاتوري کتتتتي بيادولتتتتت دځانګړوموخولپتتتتاره‬
‫کارول کيږي اوديوي الي په بڼه ګڼل کيږي‪.‬‬

‫‪:۳‬دزورکارونتتتتتتتته‪:‬ديکتتتتتتتتتاتوري دزورالرنيستتتتتتتتي اودزورزيتتتتتتتتاتي دالري واک تتتتتتتتته رستتتتتتتتيږي‪ ،‬نوځکتتتتتتتته‬

‫دزوراوواک لتتتته الري ستتتتاتل کيتتتتږي‪.‬د(دوبنتتتتوا)پتتتته اندشتتتتوني ده چتتتتي ديکتتتتتاتوري دخوښتتتتي لتتتته الري هتتتتم‬
‫منځتتتتته راستتتتي ‪،‬خودټکولواوکرارولووروستتتتته بيرتتتتته پرزوربانتتتتدي دريتتتتږي‪ .‬ديکتتتتتاتورډيربي رحمتتتته دي‬
‫اوپه ډيرظلم دخپلومخالفينوپروړاندي عمل کوي‪.‬‬

‫‪:۴‬دلويتتتتوالي سياستتتتت‪ :‬ديکتتتتتاتوران دلويتتتتوالي اوځانښتتتتودني پرسياستتتتت بانتتتتدي بتتتتاورلري دوي خپتتتتل‬
‫وطنتتتتتتتتوال پتتتتتتتته متتتتتتتتره بانتتتتتتتتدي تهديتتتتتتتتدوي‪ .‬ددوي داډول کارونتتتتتتتته ددي ښتتتتتتتتکاروندوي دي‪،‬چتتتتتتتتي‬
‫دخپلوخلکوپروانلري اويوازي خپلوموخوته ځان رسول غواړي‪.‬‬

‫‪:۵‬دخلکتتتتتتتوبي حستتتتتتتي‪ :‬ديکتتتتتتتتاتوران خپتتتتتتتل ځانونتتتتتتته ډيرلتتتتتتتوي ګڼتتتتتتتي اوکلتتتتتتته چتتتتتتتي دوي خبتتتتتتتري‬
‫کوي‪،‬نودخلکوختتتتولي بايتتتتدوازي نستتتتي‪ .‬دوي دخلکوستتتتره دپستتتتودرمي پتتتته شتتتتان چلتتتتن کتتتتوي‪.‬خلتتتتک هتتتتم‬
‫يوپه بل پسي بي احساسه کيږي‪.‬‬

‫‪:۵‬دانټرنيشتتتتنليزم ستتتتره مخالفتتتتت‪ :‬ننتتتتي وختتتتت دنړيوالواړيکواوپراخوتماستتتتونووخت دي‪ ،‬نتتتتړي پتتتته کلتتتتي‬
‫بانتتتتدي بدليتتتتدونکي ده‪ ،‬دنتتتتړي ټتتتتول وګتتتتړي غتتتتواړي چتتتتي پتتتته يتتتتوه نړيوالتتتته ټولنتتتته کتتتتي ژونتتتتدوکړي‪ ،‬پتتتته‬
‫خپلومنځونتتتوکي ګتتتډي اړيکتتتي ولتتتري اوالس ترغتتتاړي وه اوستتتيږي‪.‬پداستتتي حتتتال کتتتي چتتتي ديکتتتتاتوري‬
‫پربشتتتپړي واکمنتتتي بانتتتدي بتتتاورلري اونتتته غتتتواړي چتتتي نتتتړي پتتته يتتتوه کلتتتي بانتتتدي بدلتتته ستتتي‪ ،‬دوي پتتته‬
‫ځينووختونتتتوکي داستتتي سياستتتتونه پلتتتي کتتتوي‪،‬چي پتتته ډول دانټرنيشتتتنليزم ستتتره مختتتالف وي‪ ،‬دبيلګتتتي‬
‫پتتته توګتتته هټلرپتتتدي انتتتدوچي دالمتتتان تتتتوکم ترنوروتوکمنولتتتوړوالي لري‪،‬نوبايتتتددنړي ټتتتول وګتتتړي دالمتتتان‬
‫دخلکتتتتتوترواکمني النتتتتتدي راستتتتتي‪ .‬همدارنګتتتتته ديکتتتتتتاتوران پتتتتتدي انتتتتتددي چتتتتتي انټرنيشتتتتتنليزم وګتتتتتړي‬
‫تيرباستتتي‪ ،‬چتتتي موږبتتته خپتتتل ټکرونتتته دستتتولي اوخبتتترودالري حتتتل کړواړوانټرنيشتتتنليزم يتتتوډول ټګمتتتاري‬
‫اوفريتتتب دي‪ .‬ديکتتتتاتوري ستتتوله ييتتتزي الري چتتتاري هتتتم فريتتتب ګڼتتتي اوستتتولي تتتته عقيتتتده نلتتتري‪ ،‬نوځکتتته‬
‫دوي دجګتتتتتړي اووينتتتتتي تويولتتتتتوالره غتتتتتوره ګڼتتتتتي همدارنګتتتتته دوي نړيوالوحقوقواونړيوالوستتتتتازمانونوته‬
‫هم عقيده لري‪.‬‬

‫‪:۱‬کمتتتزوري ځتتتاي ناستتتتي‪ :‬ديکتتتتاتوران بشتتتپړواک غتتتواړي اوهرهغتتته څتتتوک چتتتي دده ستتتره ستتتيالي کتتتوي‬
‫‪،‬هغتتتتتتته لتتتتتتته منځتتتتتتته وړي‪ .‬ديکتاتورداستتتتتتتي واکمنتتتتتتتي غتتتتتتتواړي چتتتتتتتي دي هرڅتتتتتتته واي هغتتتتتتته منتتتتتتتل‬
‫کيتتتتږي‪.‬بايتتتتدهيڅوک دده دنيمګړتياپروړانتتتتدي راپورتتتتته نستتتتي‪،‬پرهمدي بنستتتتټ ديکتاتورهرهغتتتته څتتتتوک‬
‫چتتتي دځتتتان لپتتتاره يتتتي خطرګڼتتتي لتتته منځتتته وړي ‪.‬داکتتتارددي المتتتل ګرځتتتي چتتتي کلتتته دي مړستتتي نتتتودده ځتتتاي‬
‫ناستتتتي داستتتي څتتتوک ستتتي چتتتي دواکمنتتتي وړتيتتتانلري نوځکتتته ديکتتتتاتوري زيتتتات وختتتت دديکتاتورپتتته‬
‫مړيني سره مړي کيږي اوله منځه ځي‪.‬‬

‫‪57‬‬
‫‪:۹‬دحکومتتتت بتتتي ثبتتتاتي‪ :‬ديکتاتورخپتتتل حکومتتتت دتتتتوري پتتته زورټينتتتګ ستتتاتي‪ ،‬دديکتاتورتتتتل تتتتوره پتتته‬
‫الس کتتتي وي اودمخالفينوستتترونه غوڅتتتوي‪.‬پداستتتي حتتتال کتتتي چتتتي هيڅکلتتته حکومتتتت ټينګښتتتت پتتته تتتتوره‬
‫سره نه کيږي‪.‬‬

‫نووډيموکراتيکوحکومتونوښتتتتودلي ده چتتتتي دحکومتتتتت ټينګښتتتتت يتتتتوازي دخلکتتتتو پتتتته م تړستتتتره کيتتتتږي‬

‫اودخلکوم تړدتتتتتوري اووحشتتتتت دالري نستتتتي خپليتتتتداي‪ .‬پرهمتتتتدي بنستتتتټ دديکتتتتتاتوري ثبتتتتات ترهغتتتته‬
‫وخته پوري وي ترڅوچي دديکتاتورتوره پرمځکه غورځيږي‪.‬‬

‫دبشتتتتتتتتتتردناورينوډک تتتتتتتتتتتاريخ دديکتاتورانواودهغودکورنيواوملګرودظلم‪،‬استتتتتتتتتتتبداداوتيريوڅخه ډک‬

‫دي‪ ،‬پاچاهتتتتتتتتان زيتتتتتتتتاتره ديکتتتتتتتتتاتوران وه ملکونتتتتتتتته پتتتتتتتته خوښتتتتتتتته ياپتتتتتتتته زورستتتتتتتتره ويشتتتتتتتتلي وه‪،‬‬
‫ټولوخلکونرواوښتتتتتځولکه نتتتتتوکران پتتتتته پټوستتتتتترګواجباراددوي امرونتتتتته منتتتتتل‪ .‬پتتتتته پخوانيووختونتتتتتوکي‬
‫ديکتتتتاتوران مرستتتته کتتتوونکي وه‪،‬دوي پتتته نظتتتامي برختتته کتتتي هغتتته وختتتت راښتتتکاره کيدل‪،‬کلتتته چتتتي بتتته‬
‫هيواددکتتتورني يتتتابهرني بحتتتران ستتتره متتتخ ستتتو‪ ،‬نوپتتته همتتتدي ډول ستتتره ديکتتتتاتوران بتتته دبشتتتپړواک څختتته‬
‫بتتترخمن ستتتول اوپتتته زوراوواک ستتتره بتتته دنومتتتوړي بحتتتران مختتتته ورغلتتتل‪ .‬دي ډول ديکتاتورانوتتتته بتتته يتتتي‬
‫اجرايتتتتوي ديکتتتتتاتوران هتتتتم ويتتتتل‪ .‬دوي بتتتته شپږمياشتتتتتي واک پتتتته الس کتتتتي اخيستتتتتي اوواک بتتتته يتتتتي‬
‫محدودو‪.‬‬

‫دي اوسنيوديکتاتوريودپخوانيوديکتاتوريوستتتتتره يوڅتتتتته ورتتتتتته والتتتتتي درلتتتتتودي‪ ،‬دبيلګتتتتتي پتتتتته توګتتتتته‬

‫موستتتتوليني اوهټلرپتتتتدي پلمتتتته واک پتتتته الس کتتتتي واخيستتتتتي‪،‬چي دخلکوحقتتتتوق وستتتتاتي ختتتتودوي دواک‬
‫څخه ناوړه استفاده وکړه اوډيموکراتيک موسسات يي دخپل استبدادي پاليسي قرباني کړه‪.‬‬

‫دنتتتړي ختتتتيځ اولويتتتديځ تاريخونتتته دهغوپتتته کرغيړنتتتو‪ ،‬مستتتتبدانه‪ ،‬غيرحقتتتوقي اوغيرقتتتانوني امرونتتتو‪،‬‬
‫پريکتتتتتړو‪ ،‬نفستتتتتي اوشتتتتتهواني اعمتتتتتالوډک دي‪ .‬دامستتتتتتبدپاچاهان اودهغوکتتتتتورني اوملګتتتتتري ترعتتتتتادي‬
‫غلتتتو‪ ،‬قتتتات نواوالرنيوونکوهم خطرناکتتته وه‪ ،‬نتتته والهتتتي قتتتانون‪ ،‬نتتته دطبيعتتتت قتتتانون اونتتته يتتتي وبشتتتري‬
‫قوانينوتتتته ارزښتتتت ورکتتتاوه‪ ،‬دمځکتتتي پتتترمخ يتتتي بشتتتري ټتتتولني دناوړوټولنيزونتتتاجوړيوچي ترستتترطان‪،‬‬
‫ستتتيل اواوبتتتاهم بتتتدتره‪ ،‬وژونکتتتي اوخطرنتتتاکي وي اختتتته کتتتړل‪ ،‬چتتتي دروغتيالپتتتاره يتتتي وروزنتتتي پيتتتړي‬
‫پيړي وخت پکاردي‪.‬‬

‫همدارنګه دمعاصرويوکسيزومشريوڅخه بيايوازي فاشيزم په لنډډول لولو‪.‬‬

‫فاشيزم‪:‬‬
‫دفاشتتتيزم کلمتتته دالتينتتتي ژبتتتي د)فاشيستتتمو( څختتته اخيستتتتل ستتتويده‪ ،‬پتتته پختتتواني روم کتتتي دااصتتتط‬
‫هغتته تبرتتته استتتعماليده چتتي ديوڅولنډولرګيوپتته ستترکي بتته تتتړل کيتتدي اوفتتور بتته دځتتواک اوواک دنښتتي‬
‫پتتتتته بڼتتتتته دځتتتتتان ستتتتتره وړي‪ .‬دموستتتتتوليني اوهټلرلخوارامنځتتتتتته ستتتتتو‪ .‬ددي مکتتتتتتب لتتتتتومړي مختتتتتک‬
‫موسوليني وچي خپل اولس يي پرځان پالني اوملت پالني باندي راټول کړ‪.‬‬

‫پتتته فاشتتتيزم کتتتي ديتتتوي ختتتوا دحکومتتتت څختتته دخلکوناخوښتتتي پتتته نظرکتتتي نيتتتول ستتتويده اودبلتتتي خواهڅتتته‬
‫ستتتويده ترڅودستتترمايه داري نظتتتام بنستتتټ تتتته هتتتم زيتتتان ونتتته رستتتوي‪.‬نوځکتتته دفاشتتتيزم مخکښتتتانويوازي‬

‫‪58‬‬
‫دهمتتتتدي الري څختتتته دخلکوناخوښتتتتي يوبهيرتتتتته واچتتتتولي اوداستتتتي خوځښتتتتت يتتتتي ورکړترڅونتتتته يتتتتوازي‬
‫داچتتتي دموجتتتوده نظتتتام لپتتتاره خطرمنځتتتته رانتتته وړي بلکتتتي ګټتتتورهم وي‪.‬البتتتته دداډول سياستتتت عملتتتي‬
‫کتتتتتتول هغتتتتتته وختتتتتتت ممکتتتتتتن وترڅودخلکوافکارپرټولنيزوموتتتتتتوعاتواودټولني پرمعنتتتتتتوي اوسياستتتتتتي‬
‫ارزښتونو باندي راټول کړي‪.‬‬

‫دفاشتتتيزم پتتته ايتتتډيالوژي کتتتي بي بيلتتتي انګيتتتزي موجتتتودي دي چتتتي پتتته النتتتدي ډول بتتته يتتتي ديوڅويادونتتته‬
‫وکړو‪.‬‬

‫التتتف‪:‬يومتتتوټي ولتتتس‪ :‬د يتتتو متتتوټي اولتتتس ايتتتډيالوژي د پتتتوړيزي ټتتتولني پتتتر ټکرونتتتو ( توتتتادونو) بانتتتدي‬
‫پتترده اچتتوي او د واکمنتتي ډلتتي ګټتتي د خلکتتو پتته متتنځ کتتي خونتتدي کتتوي ‪ .‬دا ډول ايتتډيالوژي پتته ټولتتو ښتتي‬
‫الستتتونظامو کتتتي موجتتتوده وه تتتتر څتتتو ټتتتولنيزي اړيکتتتي ټينګتتتي کتتتړي او پتتته ټولنتتته کتتتي د واکمتتتن پتتتوړ ګټتتتي‬
‫وستتتاتي ‪ .‬پتتته داستتتي حتتتال کتتتي چتتتي فاشتتتيزم بيتتتا ددي ايتتتډيالوژي څختتته افراطتتتي بڼتتته ګټتتته واخستتتتل‪ .‬کتتته‬
‫چيتتتري پتتته رشتتتتيا يتتتو اولتتتس يتتتو کتتتورني وي نتتتو ددي سرنوشتتتت ګتتتډ دي او کلتتته چتتتي توليتتتدي واحتتتد هتتتم د‬
‫کتتاريګر او کتتار امرکتتوونکي تتتر متتنځ پتته همکتتاريو بانتتدي والړ وي ‪ ،‬نتتو ټتتول خلتتک بايتتد يتتو د بتتل م تتتړ‬
‫وکتتي او د هتتر وکتتړي پتتر وړانتتدي جتترم د ټتتول ولتتس پتتر وړانتتدي جتترم ګنتتل کيتتږي‪ .‬اوس نتتو بنستتټيز پوښتتتنه‬
‫دا ده چتتي عمتتومي ګټتتي بايتتد څتتوک روښتتانه ګتتړي؟‪ .‬کتته چيتتري ديموکراستتي واکمنتته وي نتتو هغتته د کښتتته‬
‫پتتتوړ خلکتتتو لپتتتاره د خبتتترو زمينتتته مستتتاعده وي تتتتر څتتتو خپلتتتي ګټتتتي وستتتاتي ختتتو کلتتته چتتتي د زور او ظلتتتم‬
‫حکومتتتت واکمتتتن وي پتتتدي وختتتت کتتتي خلکتتتو تتتته د واکمتتتن پتتتوړ ګټتتتي د عمتتتومي ګټتتتو پتتته نامتتته ور پيژنتتتدل‬
‫کيتتتږي ‪ .‬نتتتو ځکتتته فاشتتتيزم د يتتتوي ختتتوا پتتتر يتتتو متتتوټي اولتتتس محفظتتته کارانتتته ايتتتډيالوژي او د بلتتتي ختتتوا پتتتر‬
‫نيشتتتنليزم چتتتي د فيتتتوډاليزم او بشتتتپړ )مطلت ت ( ستتتلطنت پتتتر وړانتتتدي يتتتي د بتتتورژوازي م تتتتړ کتتتاوه‪ ،‬تکيتتته‬
‫درلتتتوده‪ .‬نشتتتنليزم يتتتوه داستتتي وستتتيله وه‪ ،‬چتتتي ددي پتتته واستتتطه د فاشتتتيزم مخکښتتتانو کتتتوالي ستتتول چتتتي‬
‫خپتتل اولتتس غتتټ وښتتيي او د دښتتمن پتتر وړانتتدي يتتي يتتو متتوټي کتتړي‪ .‬پتته سياستتت کتتي دا ډول کړنتتي ددي‬
‫ښتتکاروندي وي چتتتي خلتتک بيلتتته کومتتته دليلتته د سياستتتي مشتتتر تتتر مشتتترتوب النتتتدي ستتره راټتتتول ستتتي او د‬
‫خپلتتو مشتترانو پتتر هتتر ډول کړونتتو بانتتدي امتتين ووايتتي ‪ .‬پتته لومړيتتو کتتي شتتايد داستتي فکتتر وستتي چتتي دا‬
‫څنګتته امکتتتان لتتري چتتتي خلتتتک دي پريتتوي داستتتي ايتتتډيالوژي بانتتدي‪ ،‬چتتتي د عمتتتومي ګټتتو پتتتر ختت ف وي‬
‫راټتتتول ستتتي‪ ،‬ختتتو داهتتتم بايتتتد هيتتتره نتتته کتتتړو چتتتي سياستتتتوال ډيتتتر امکانتتتات پتتته الس کتتتي لتتتري ترڅتتتو عامتتته‬
‫افکتتتارو تتتته بتتتدلون ورکتتتړي او د خپلتتتو ګټتتتو د ستتتاتولو پتتته لتتتوري يتتتي وخوځتتتوي‪ .‬د نشتتتنليزم مفکتتتوره تتتتر‬
‫ډيتتره بريتتده د انستتان د طبيعتتي غوښتتتونو ستتره همږغتتي ده‪ .‬پتته هغتتو ټولنتتو کتتي چتتي امنيتتت او ستتوکالي نتته‬
‫وي او خلتتتک وغتتتواړي چتتتي د دښتتتمن څختتته پتتته امتتتن کتتتي ژونتتتد وکتتتړي همدغتتته الر يتتتي تتتتر ټولتتتو غتتتوره ده‪.‬‬
‫ددي ډول عقايتتدو پتتر وړانتتدي د کتتاريګرو زيتتات مقتتاموت وکتتړ ختتو بتتورژوازي پتتوړ چتتي يتتو منځنتتي پتتوړ‬
‫وو‪ ،‬ډيتتتتر ژر ورتستتتتليم ستتتتوو‪ .‬ديتتتتوي متتتتوټي اولتتتتس شتتتتعار يتتتتواځي واک غوښتتتتتونکي پتتتتوړ ځتتتتان تتتتته نتتتته‬
‫او نتتور توتتادونه لتته منځتته يوستتي ‪ ،‬چتتي دا پخپلتته‬ ‫راجلبتتوي ‪ ،‬بلکتتي غتتواړي چتتي پتته ټولنتته کتتي تبعتتي‬
‫يتتوه بنستتټيزه انستتاني غوښتتتنه ده‪ .‬د يتتوه اولتتس داستتي جتتوړول چتتي پتته هغتته کتتي هتتيس ډول د ټتتولنيز تتتوپير‬
‫فکتتتر نتتته وي ‪ ،‬دا پتتته حقيقتتتت کتتتي د سوستتتاليزم لپتتتاره يتتتوه بنستتتټيزه پايتتته ده ‪ .‬فاشتتتيزم د همتتتدي ار )اصتتتل‬
‫( څختته زياتتته ګټتته واخيستتتل او اولتتس يتتي ډيتتر ژر خپتتل لتتوري تتته رامتتات کتتړ‪ ،‬نتتور نتتو اولتتس خپتتل سياستتي‬

‫‪59‬‬
‫مشتتران ومنتتل او ددوي د غوښتتتونو قربتتاني ستتوه‪ .‬ختتو حکومتتت بيتتا هغتته رشتتتني خلتتک چتتي ريشتتتيا هتتم‬
‫د يتتوه متتوټي اولتتس د جتتوړوني پتته ارمتتان وه او پتته ريشتتتني توګتته يتتي د اولتتس د يتتوالي غوښتتتنه کتتول ‪ ،‬د‬
‫اولتتس ستتره پتته دښتتمني بانتتدي يتتي تتتورن کتتړل او لتته مختته يتتي ليتتري کتتړل‪ .‬د يتتوه متتوټي اولتتس د ايتتډيالوژي‬
‫د نژادپتتتالني پتتته دوره کتتتي اوج تتتته ورستتتيدل‪ ،‬د اولتتتس پتتته متتتنځ کتتتي دا مفکتتتوره چتتتي ددوي نتتتژاد د نتتتورو‬
‫نژادونتتو ستتتره تتتتوپير لتتتري بلکتتتي تتتر هغتتتو لتتتوړوالي هتتتم لتتتري‪ ،‬ددي المتتتل ستتول چتتتي اولتتتس پتتته غفلتتتت کتتتي‬
‫واچتتتوي او د ځتتتان غوښتتتتني روحيتتته پکښتتتي وروزي ‪ .‬ددي انتتتدونو پلويتتتانو هڅتتته کتتتول چتتتي د ټتتتولني پتتته‬
‫ټولتتو برختتو کتتي دا انتتد خپتتور کتتړي او د اولتتس پتته متتنځ کتتي يتتوالي راولتتي تتتر څتتو د واک د نتتاوړه کتتاروني‬
‫څختته ستتترګي پټتتي ستتي او اولتتس د سياستتتوالو پتته خوښتته بانتتدي پتتر هتتر لتتور کشتتکول ستتي‪ ،‬همدارنګتته‬
‫چي د حکومت سره مخالفت وکړي بهرني دښمن ته پاملرنه وکړي‪.‬‬

‫ب ‪ :‬مشتتترتوب ‪ :‬د مشتتترتوب نظريتتته هتتتم د يتتتو متتتوټي اولتتتس د نظريتتتي څختتته ستتترچينه اخلتتتي‪ ،‬دا چتتتي يتتتو‬
‫متتتوټي اولتتتس جتتتوړ ستتتي او پتتته مشتتترتوب کتتتي کومتتته ستتتتونزه واقت ت نتتته ستتتي نتتتو بايتتتد مشتتترتوب د فرمتتتان‬
‫ورکتتتوونکي او فرمتتتان اخيستتتتوونکي پتتته بڼتتته صتتتورت ونيستتتي ‪ .‬پتتته عمتتتومي ډول پتتته مشتتترتوب کتتتي دي‬
‫اصتتتتولو پايښتتتتت ومونتتتتدي‪ :‬پتتتته کتتتتورني کتتتتي د پتت ت ر واک او مشتتتترتوب‪ ،‬د زده کتتتتړي پتتتته چتتتتارو کتتتتي د‬
‫ښتتتوونکي مشتتترتوب ‪ ،‬پتتته اداري کتتتي د لتتتوړ چتتتارواکي واک‪ ،‬پتتته اقتصتتتاد کتتتي د مالتتتک واک او فتتتور د‬
‫ځتتتانګړي لتتتړي پتتتر بنستتتټ لتتتوړ پتتتر کښتتتته بانتتتدي مشتتتر وو‪ .‬پتتته فاشتتتيزم کتتتي واکمنتتتان بشتتتپړ مشتتترتوب‬
‫غوښتتتي‪ ،‬هټلتتر بتته پتته خپلتتو وينتتاوو کتتي د بشتتپړ واکمنتتي غوښتتتنه کتتول‪ ،‬د دوي پتته انتتد هتتر فاشتتيس بايتتد‬
‫د خپتتتل حکومتتتت کړنتتتي د وطتتتن لپتتتاره ختتتدمت او د هغتتتو منتتتل پتتتر ځتتتان الزم وګڼتتتي ‪ .‬نتتتو ځکتتته د ايټاليتتتا د‬
‫فاشتتيس حکومتتت د ځوانتتانو شتتعار ) بتتاور‪ ،‬امتتر منتتل او مبتتارزه ( وه ‪ .‬پتته المتتان او ايټاليتتا کتتي د فاشتتيس‬
‫حکومتتتت د دي ډول ايتتتډيالوژي خپريتتتدل د دي المتتتل ستتتول چتتتي اقتصتتتاد او نتتتور ټتتتولنيز اړخونتتته هتتتم ور‬
‫څختته اغيتتزمن ستتي او پتته اقتصتتادي چتتارو کتتي بتته منځنتتي پتتوړ د حکومتتت هتتم دا ډول شتتعار منتتي ‪ ،‬ځکتته‬
‫چتتتي حکومتتتت بتتته د دوي د دفتتتا د يتتتوي ختتتوا د کتتتاريګرو د ټولنتتتو) ستتتنديکا( څختتته او د بلتتتي ختتتوا د لويتتتو‬
‫کتتي‬ ‫شتتتمنو خلکتتو څختته کتتول او دوي پتته دي انتتد وه چتتي متتوږ بتته د همتتدي ځتتواکمن حکومتتت پتته چوکتتا‬
‫خپلتتتي ګټتتتي وستتتاتو ‪ .‬فاشيستتتتان د انستتتانانو تتتتر متتتنځ مستتتاوات او برابتتتري نتتته منتتتي بلکتتتي دوي د لتتتوړ‬
‫شخصتتيت لمانځنتته کتتوي او د دوي پتته انتتد د هغتته درنتتاوي بايتتد وستتي‪ ،‬نتتو ځکتته د لتتوړ مشتتر امتتر پتته پټتتو‬
‫ستتترګو منتتي ‪ .‬د دوي پتته انتتد انستتان دي نتتړي تتته پتته زيتتات تتتوپير ستتره راځتتي‪ ،‬د انستتانانو استتتعدادونه او‬
‫وړتيتتتاوي مختلفتتتي دي‪ ،‬نتتتو ځکتتته هغتتته کستتتان چتتتي پتتته طبعتتتي ډول ستتتره د مشتتترتوب وړتيتتتا لتتتري د نتتتورو‬
‫خلکتتتتو څختتتته بيتتتتل ستتتتي او درنتتتتاوي يتتتتي بايتتتتد وستتتتي ‪ .‬فاشتتتتيزم خپتتتتل زيتتتتات اصتتتتول د نتتتتورو پوهتتتتانو او‬
‫مکتبونو څخه اخيستي دي‪.‬‬

‫التتتف تت ت د هيګتتتل د فلستتتفي څختتته د نتتتژاد او مليتتتت متتتاده اخيستتتتل ستتتوي ده چتتتي هټلتتتر هتتتم د همتتتدي متتتادي‬
‫سره خپله ع قه څرګنده کړي ده‪.‬‬

‫ب ت ت پتته اقتصتتادي چتتارو کتتي د متتارکس د سوستتاليزم څختته څتته ناڅتته استتتفاده ستتوي ده‪ ،‬کتته څتته هتتم هټلتتر د‬
‫متتتتارکس او مارکستتتتيزم کلتتتتک دښتتتتمن وو ختتتتو ستتتتربيره پتتتتر هغتتتته يتتتتي د کتتتتاريګرو د اتحتتتتادي او کتتتتار‬
‫امرکوونکتتو تتتتر متتتنځ يتتتوه داستتتي الر اختيتتتار کتتتړل چتتتي سوستتتاليزم تتتته نتتتژدي وه او هتتتم يتتتي تتتتر يتتتوه بريتتتده د‬

‫‪60‬‬
‫انګلستتتتان د سوستتتاليزم څختتته استتتتفاده کتتتړي وه ‪ .‬پتتته دي توګتتته فاشتتتيزم د سوستتتاليزم روحيتتته هتتتم پتتتاللي‬
‫ده‪.‬‬

‫ج تت ت فاشتتتيزم د غيتتتري عقلتتتي فلستتتفي بنستتتټ د شتتتوپنهاور‪ ،‬نيچتتته او هنتتتري برګستتتن څختتته اخيستتتتي ده او‬
‫همداسي د خپلي فلسفي ځيني برخي يي د نيشنليزم او سنډيکاليزو د فلسفو څخه اخيستي دي ‪.‬‬

‫د ت د دولت فلسفه د)هیګل( د ايډياليزم څخه اخيستل سوي ده‪.‬‬

‫هتتتتتت تت‪ :‬د فاشتتتتتتتتيزم د کتتتتتتتتړن ري پتتتتتتتته متتتتتتتتوادو کتتتتتتتتي نظتتتتتتتتامي واک ډيتتتتتتتتر اړيتتتتتتتتن ارزښتتتتتتتتت لتتتتتتتتري‪،‬‬
‫چي)ماکياولي( او )هابس( د اندونو څخه سرچينه اخلي‬

‫د فاشتتتيزم د پياوړتيتتتا او بريتتتالي کيتتتدو شتتترايط ‪ :‬د دوو نړيوالتتتو جګتتتړو پتتته متتتنځ کتتتي د فاشيستتتت پتتته نامتتته‬
‫ډيتتر زيتتات غتتوره ځنګونتته پتته ايټاليتتا ‪ ،‬المتتان او نتتورو اروپتتايي هيوادونتتو کتتي متتنځ تتته راغلتتل‪ ،‬ختتو د هغتتو‬
‫د جملتتي څختته يتتو څتتو د ګوتتتو پتته شتتمار غتتور ځنګونتته بريتتالي ستتول او واک تتته ورستتيدل‪ ،‬دا چتتي فاشتتيزم‬
‫په کومو شرايطو کي پياوړي او بريالي کيږي په الندي ډول به د يو څو يادونه وکړو‪.‬‬

‫التتف تتت ټتتولنيز اقتصتتتادي بهرانونتته ‪:‬تتت د فاشتتتيزم تتتاريخي مخینتتي تتتته پتته کتتتو ستتتره داستتي انګيتترل کيتتتږي‬
‫چتتي فاشيستتتي غورځنګونتته پتته ټتتولنيزو اقتصتتادي بهرانونتتو کتتي پتته ډيتتره استتاني ستتره کتتوالي ستتي‪ ،‬خپتتل‬
‫خوځښتتت او غورځنتتګ پيتتل کتتړي‪ .‬کلتته چتتي دا ډول بهرانونتته پتته ملتتي او نړيوالتته کچتته ستتر راپورتتته کتتړي‬
‫نتتو فاشتتيزم پتته خلکتتو کتتي د ځتتان مونتتدني لپتتاره ډيتتر وړ او منلتتي اصتتول لتتري او ډيتتر ژر کتتوالي ستتي‪ ،‬چتتي‬
‫وګتتړي د ځتتان پتته لتتوري راجلتتب کتتړي‪ .‬پتته المتتان او ايټاليتتا کتتي فاشتتيزم هغتته وختتت پتته پښتتو ودريتتدي کلتته‬
‫چتتي نړيتتتوال اقتصتتتادي بهرانونتتته پيتتتل ستتتول ‪ ،‬پتتته دي وختتتت کتتتي فاشتتتيزم د ملتتتي ګټتتتو د پتتتالني مفکتتتوره او‬
‫نتتور اصتتول پتته خلکتتو کتتي خپتتاره کتتړل او ډيتتر ژر د پيتتاوړي غورځنتتګ پتته بڼتته څرګنتتد ستتو‪ .‬دا چتتي ولتتي د‬
‫المتتتان ملتتتي نشنليستتت ګونتتتد پتتته لنتتتډ وختتتت کتتتي زيتتتات بتتتري ومونتتتدي النتتتدي دري الملونتتته د يتتتاديوني وړ‬
‫دي ‪.‬‬

‫‪ -۱‬د المتتتاني ټتتتولني تتتتاريخي مخينتتتي ‪ :‬د اروپتتتا د نتتتورو صتتتنعتي هيوادونتتتو ستتتره پتتته پرتليتتتز ډول تتتتوپير‬
‫درلتتتودي ‪ ،‬او ددي لپتتتاره غتتتوره وه چتتتي د دوي مشتتتري ديکتتتتاتوري ريښتتتي پکښتتتي ټينګتتتي ستتتي ‪ .‬د المتتتان‬
‫بتتتورژاوزي د فرانستتتي او انګلستتتتان د بتتتورژوازي پتتتوړ پتتته خت ت ف د کلتتتتوري ارزښتتتتونو پتتتر بنستتتټ دي تتتته‬
‫چمتتتو وه چتتي زورواکتتي او فاشيستتتي عقايتتد ومنتتي‪ .‬دا ټکتتي پتته لتتږ انتتدازه پتته ايټاليتتا کتتي صتتدق کتتوالي‬
‫ستتتي ‪ .‬همدارنګتتته د المتتتان ملتتتي يتتتوالي د لتتتوړ پتتتوړ د لتتتوري اعتت ن ستتتو‪ ،‬نتتته دا چتتتي د خلکتتتو د مبتتتارزي پتتتر‬
‫‪1‬‬
‫بنسټ ملي يوالي ته الره هواره سول‪.‬‬

‫‪ - ۲‬د لتتتومړي نړيتتتوالي جګتتتړي څختتته د المتتتان راوتنتتته ‪ :‬چتتتي المتتتان د ټتتتولي اروپتتتا د نيتتتوني پتتته موختتته پيتتتل‬
‫کتتړي وو او )‪ (۱۱۱۹‬ز کتتال پتتوري پتته هتتره برختته کتتي يتتي د بريتتا خبرونتته خپتتاره وه ت ت ګټتتوونکي راووتتتي‪ ،‬ختتو‬
‫د ټتتولي اروپتتا د نيتتوني ارمتتان يتتي پتته ستتر کتتي پاتتته يتتو ‪ .‬د همتتدي جګتتړي پتته پتتاي کتتي د المتتان بتتورژاوزي‬
‫ديموکراستتتي ونستتتواي کتتتوالي ‪ ،‬چتتتي امينتتتت وستتتاتي او نړيتتتوالي اړيکتتتي ټينګتتتي کتتتړي نتتتو ځکتتته د المتتتان‬

‫‪61‬‬
‫پتتتر وړانتتتدي يتتتو لتتتړ خنډونتتته پراتتتته وه‪ ،‬چتتتي همتتتدي خنتتتډونو د دي لپتتتاره الره هتتتواره کتتتړه چتتتي فاشيستتتتي‬
‫غورځنګونتته پيتتل ستتوه او د يتتو لتتړ نشنلستتتي شتتعارونو پتته ويلتتو ستتره يتتي خلکتتو تتته دا واعتتده ورکتتول چتتي‬
‫متتوږ بتته همتتدا ستتتونزي حتتل کتتړو او نړيتتوالي واکمنتتي تتته بتته ورستتيږو‪ .‬نتتو ځکتته د لتتومړي نړيتتوالي جګتتړي‬
‫څختتته پتتتاتي ستتتوي ارمانونتتته او يتتتو لتتتړ غبرګونونتتته د دي المتتتل ستتتول چتتتي فاشيستتتتي غورځنتتتګ تتتته مختتته‬
‫وکړي‪.‬‬

‫‪ ۳‬پتته المتتتان کتتتي د لتتتوي اقتصتتتادي بهتتتران تتتتر شتتتا پتتتاتي ستتتوي اغيتتتزي ‪ :‬لتتتومړي نړيوالتتته جګتتتړه چتتتي المتتتان‬
‫زياتتتته ونتتتډه پکښتتتي درلتتتوده د دي المتتتل ستتتول چتتتي زيتتتات شتتتمير صتتتنعتي هيوادونتتته پتتته اقتصتتتادي بهتتتران‬
‫کتتي راګيتتر کتتړي‪ ،‬همدارنګتته د دي جګتتړي څختته وروستتته المتتان هتتم پتته اقتصتتادي بهتتران کتتي راګيتتر ستتو‪،‬‬
‫زيتتاتي مځکتتي او مستتتعمري يتتي د الستته ووتلتتي‪ ،‬د بتتورژوازي پتتوړ هتتم دولتتت تتته د پتتور ورکتتوني لتته املتته‬
‫کمتتتزوري ستتتوي وه ‪ .‬لنتتتډه دا چتتتي د المتتتان اقتصتتتادي بهتتتران پتتته مستتتتقيم ډول ستتتره ټتتتولنيز ژونتتتد تتتتر اغيتتتز‬
‫النتتتدي راوستتتتي وو‪ .‬زيتتتاتو صتتتنعتي هيوادونتتتو د مستتتتعمرو پتتته چورولتتتو ستتتره خپتتتل اقتصتتتادي بهتتتران تتتتر‬
‫ډيتتتتره بريتتتتده کنتتتتترول کتتتتړ او د المتتتتان ستتتترمايه داري پتتتتوړ مسبتتتتور وو‪ ،‬چتتتتي د کتتتتاريګرو څختتتته پتتتته ګټتتتتي‬
‫اخيستتتتني ستتتره خپتتتل اقتصتتتاد پتتتر پښتتتو ودروي‪ ،‬ختتتو دا د دي المتتتل ستتتو چتتتي پتتته المتتتان کتتتي بتتتي وزلتتتي او‬
‫سوال ګري زياته سي او کورني اړو دور رامنځ ته سي‪.‬‬

‫ب ‪ :‬د واکمتتتن پتتتوړ سياستتتت ‪ :‬د فاشيستتتتي غورځنګونتتتو د پيتتتل کيتتتدو مخکتتتي پتتته المتتتان او ايټاليتتتا کتتتي د‬
‫سياستتتتوالو نتتتاوړه سياستتتتونه نتتته يتتتواځي ستتتوالګيري او بتتتي وزلتتتي زياتتتته کتتتړل بلکتتتي د حکومتتتت پتتتتر‬
‫وړانتتتدي يتتتي د خلکتتتو زيتتتات شتتتمير غبرګونونتتته هتتتم را وپتتتارول ‪ .‬پتتته دي وختتتت کتتتي خلتتتک د حکومتتتت د‬
‫کړونتتو څختته ناخوښتته وه ‪ ،‬او پتته هتتر برختته کتتي بتته يتتي غبرګونونتته ښتتودل ‪ .‬پتتدي وختتت کتتي غورځنتتګ تتته‬
‫داستتي اړتيتتا وه چتتي د خلکتتو ناخوښتتي داستتي يتتوه بهيتتر تتته واچتتوي چتتي د حکومتتت لپتتاره هتتم د تتتر ډيتتري‬
‫انتتتدازي پتتتوري خطتتتر نتتته وي او د ټتتتولني لپتتتاره هتتتم تتتتر ډيتتتره بريتتتده ګټتتتوره وي ‪ .‬داستتتي اړتيتتتا پتتته ايټاليتتتا او‬
‫المتتان کتتي زياتتته تتتر ستتترګو کيتتدل‪ ،‬نتتو همتتدا المتتل وو چتتي فاشيستتتي غورځنتتګ يتتي پيتتل کتتړ او د ملتتت‬
‫پتتتالني پتتتر مفکتتتوريي خلتتتک را ټتتتول کتتتړل تتتتر څتتتو د واکمتتتن پتتتوړ سياستتتي تيروتنتتتي پټتتتي ستتتي او د خلکتتتو‬
‫افکار بل پلو واړوي‪.‬‬

‫د فاشيزم تاري چه ‪:‬‬

‫لکتتته څرنګتتته چتتتي مخکتتتي وويتتتل ستتتوه چتتتي د فاشتتتيزم کلمتتته د التينتتتي ژبتتتي د فاشتتتيمو ) فاشتتتيس ( څختتته‬
‫اخيستتتل ستتوي ده‪ ،‬دا کلمتته پتته پختتواني روم کتتي د هغتته تبتتر لپتتاره کتتارول کيتتده چتتي يتتوه نظتتامي افستتر بتته‬
‫د امپراتتتتور پتتته مخکتتتي راپورتتتته کتتتوي او د هغتتته د امپراتتتتوري د پياوړتيتتتا او تتتتل پتتتاتي کيتتتدو نښتتته وه ‪ .‬دا‬
‫تبتتر د څتتو لنتتډو تتتړل ستتوو لرګيتتو څختته جتتوړ ستتوي وو او نظتتامي افستترانو بتته د واک د نښتتي پتته توګتته پتته‬
‫رستتتتمي مراستتتتمو کتتتتي د ځتتتتان ستتتتره ليتتتتږدوي‪ ،‬دا پتتتته حقيقتتتتت کتتتتي دوي نتتتتورو خلکتتتتو تتتتته ورښتتتتودل چتتتتي‬
‫امپراتتتتور د قوتتتتاوت او نتتتتورو خلکتتتتو د محکومولتتتتو حتتت لتتتتري ‪ .‬دا نښتتتته يتتتتواځي د رومتتتتي امپراتتتتتوري د‬
‫ژونتتتدي پاتتتته کيتتتدو لپتتتاره کتتتارول کيتتتده ‪ .‬د فاشتتتيزم نښتتته د پختتتواني روم د امپراتتتتوري څختتته وروستتتته‬
‫زياتتته نتته کتتارول کيتتده او زيتتات وختتت لتته پامتته غورځتتول ستتوي وه‪ ،‬ختتو کلتته چتتي د لتتومړي نړيتتوالي جګتتړي‬
‫څختته مخکتتي پتته اروپتتا کتتي د موستتوليني پتته مشتتري غورځنتتګ پيتتل ستتوو دا نښتته يتتو ځتتل بيتتا را ژونتتدي‬

‫‪62‬‬
‫ستتتتوه او دا پتتتت پتتتته سياستتتتي مکتتتتتب بانتتتتدي بدلتتتته ستتتتول‪ .‬موستتتتوليني هتتتتم د يتتتتوي لتتتتوي امپراتتتتتوري‬
‫غوښتتتتونکي وو‪ ،‬ختتتو د حتتتاالتو مطتتتاب يتتتي د فاشتتتيزم پتتته نامتتته يتتتو سياستتتي مکتتتتب چتتتي د نتتتورو سياستتتي‬
‫ايتتتډيالوژيو څختتته يتتتي زيتتتات اصتتتول راخيستتتتي وه جتتتوړ کتتتړ‪ .‬موستتتوليني د فاشتتتيزم نښتتته هتتتم وکتتتارول او د‬
‫څتتو لنتتډ لرګيتتو څختته يتتي د لرغتتوني روم پتته شتتان تبتتر جتتوړ کتتړي وو ‪ ،‬ختتو د موستتوليني تعبيتتر بيتتا د همتتدي‬
‫لنتتډو لرګيتتو څختته بيتتا بتتل شتتان وو ‪ ،‬موستتوليني څتتو لرګتتي د هيتتواد د بي بيلتتو برختتو نښتتي ګڼتتي او دا يتتي‬
‫د يتتوالي لپتتاره ستتره يوځتتاي کتتړي وه چتتي هتتيس داستتي ځتتواک بتته پيتتدا نتته ستتي چتتي فاشتتيزم يتتوالي لتته منځتته‬
‫کتتي انق بتتي غورځنګونتته راپورتتته ستتول‪،‬‬ ‫يوستتي‪ .‬د دوو نړيوالتتو جګتتړو پتته متتنځ کتتي د نتتړي پتته هتتر ګتتو‬
‫چتتتي د ستتترمايه داري نظتتتام او سوساليستتتتي دواړو نظتتتامونو ستتتره يتتتي مخالفتتتت کتتتاوه ‪ .‬د دي جملتتتي څختتته‬
‫يتتو هتتم فاشتتيزم وو چتتي د لتتومړي ځتتل لپتتاره پتته) ‪ ۱۱۲۲‬ز( کتتال کتتي پتته ايټاليتتا کتتي پيتتل ستتوه او ډيتتر ژر د‬
‫اروپتتا ټولتتو برختتو تتته ورستتيدي‪ ،‬ختتو المتتان بيتتا پتته ډيتتره افراطتتي بڼتته ستتره پلتتي کتتړ‪ .‬د دوو نړيوالتتو جګتتړو تتتر‬
‫متتنځ فاشتتيزم ډيتتر پيتتاوړي ستتو‪ ،‬د يتتوي ختتوا نړيتتوال اقتصتتادي ټتتولنيز بهرانونتته موجتتود وه او دبلتتي ختتوا‬
‫د مځکنتتي پراختيتتا مفکتتوره د ملتتي ګټتتو پتتر بنستتټ بانتتدي زياتتته وده کتتړي وه ‪ .‬د لتتومړي نړيتتوالي جګتتړي‬
‫څختتته وروستتتته پتتته المتتتان کتتتي هټلتتتر د فاشتتتيزم تتتتر شتتتعار النتتتي واک تتتته ورستتتيدي ‪ ،‬چتتتي د ملتتتت پتتتالني او‬
‫ځتتان پتتالني د سياستتت پتته څپتتو کتتي يتتي د مځکتتي د کتتوري پتتر ټولتتو برځتتو د واکمتتن کيتتدو نيتتت وکتتړ نتتو‬
‫ځکتته يتتي د دوهمتتي نړيتتوالي جګتتړي تتته م ت وتړلتته او د ټتتولي نتتړي ستتره وجنګيتتدي‪ ،‬چتتي پتته پايلتته کتتي يتتي‬
‫بشتتري نتتړي تتته لتتوي نتتاورن واړوي‪ .‬همتتدا د فاشتتيزم پايلتته وه چتتي پتته ميلنونتتو انستتانانو د څتتو نتتاوړه موختتو‬
‫لپتتاره خپلتتي وينتتي تتتوي کتتړي او د ځتتان غوښتتتونووکو مشتترانو لپتتاره يتتي ځانونتته قربتتاني کتتړل‪ .‬فاشتتيزم د‬
‫دوهمتتتي نړيتتتوالي جګتتتړي څختتته وروستتتته د خلکتتتو پتتته متتتنځ کتتتي بيتتتا ځتتتاي پيتتتدا نتتته کتتتړل او د خپتتتل غتتتورو‬
‫دوره يتتي د انستتانانو پتته وژنتتي پتتاي تتته ورستتول‪ .‬پتته يتتو کستتيزه مشتتري کتتي فاستتده بڼتته هتتم شتتتون لتتري‪ .‬د‬
‫ارستتطو پتته انتتد کلتته چتتي حکومتتت د عمتتومي ښتتيګنو او ګټتتو لپتتاره کتتار کتتوي او واک د يتتوه نفتتر پتته الس‬
‫کتتتتي وي‪ ،‬دي ډول حکومتتتتت تتتتته باچتتتتاهي ويتتتتل کيتتتتږي او کتتتته چيتتتتري د دي حکومتتتتت څختتتته نتتتتاوړه ګټتتتته‬
‫واخستتتل ستتي يعنتتي واک يتتواځي د واکمتتن پتته ګټتته وکتتارول ستتي بيتتا تيرانتتي ورتتته ويتتل کيتتږي د ارستتطو‬
‫په اند د باچاهي فاسده بڼه تيراني ده ‪.‬‬

‫ب ف څو کسيزه مرش ‪:‬‬

‫څتتو کستتيزه مشتتري هغتته ده چتتي واک د څتتو نفتترو پتته الس کتتي وي‪ ،‬يتتاني د پاچتتاهي پتتر ختت ف واک د يتتوې‬
‫ډلتتتي پتتته الس کتتتي وي‪ ،‬چتتتي ارستتتطو د دې ډول حکومتونتتتو غتتتوره بڼتتته اريستوکراستتتي او فاستتتده بڼتتته يتتتي‬
‫اوليګارشتتتتي بتتتتولي‪ ،‬پتتتته دې ډول حکومتونتتتتو کتتتتي واکونتتتته د روحانيتتتتت‪ ،‬مځکتتتتي‪ ،‬شتتتتتمني او يتتتتا بتتتتل‬
‫ارزښتتت پتتر بنستتټ د يتتوې ډلتتي تتترمنځ ويشتتل ستتوي وي‪ ،‬د دې ډول حکومتونتتو يتتو څتتو بيلګتتي پتته النيتتد‬
‫ډول لولو‪.‬‬

‫اريستوکرايس‪:‬‬
‫د يونتتتتتاني ژبتتتتتي‪ ،‬د اريستتتتتتوس څختتتتته اخيستتتتتتل ستتتتتوې ده چتتتتتي د غتتتتتوره‬ ‫د اريستوکراستتتتتي اصتتتتتط‬
‫مانتتتاورکوي‪ ،‬د لرغتتتوني يونتتتان زيتتتاتو پوهتتتانو او فيلستتتوفانو اريستوکراستتتي د غتتتوره ښتتتارونو حکومتتتت‬
‫ګڼلتتتي دي‪ ،‬ارستتتطو ليکلتتتي هغتتته حکومتتتت چتتتي د يتتتوې کتتتوچني ډلتتتي پتتته الس کتتتي وي او د ټتتتول اولتتتس‬

‫‪63‬‬
‫م تتتړ ورستتره وي‪،‬د اريستوکراستتي پتته نامتته يتتاديږي‪ ،‬کيتتداي ستتي چتتي دا کتتوچني ډ لتته د ټتتولني د غتتوره‬
‫خلګتتتو څختتته وي او يتتتا هتتتم دا ډلتتته د ټتتتولني لپتتتاره غتتتوره شتتتيان او ګټتتتي پتتته الس راوړي‪،‬د ګتتتارنر د پيژنتتتد‬
‫تعريتتف پتتر بنستتټ اريستوکراستتي د حکومتتت هغتته بڼتته ده‪ ،‬چتتي پتته هغتته کتتي حکومتتت د څتتو نفتترو پتته الس‬
‫کتتي وي‪ ،‬پتته دقيتت ډول ويتت ي ستتو چتتي اريستوکراستتي هغتته حکومتتت دي‪ ،‬چتتي پتته هغتته کتتي دښتتار يتتوه‬
‫کتتتتوچني ډلتتتته د هيتتتتواد د سياستتتتت مشتتتترتوب کتتتتوي‪ ،‬د يلينتتتتک پتتتته انتتتتد اريستوکراستتتتي هغتتتته حکومتتتتت‬
‫ديتتتتتک‪ ،‬چتتتتتي بتتتتته هغتتتتته کتتتتتي د ځتتتتتانګړي پتتتتتوړ خلتتتتتک واکمتتتتتن وي‪ ،‬شتتتتتونې ده چتتتتتي اريستوکراستتتتتي د‬
‫روحتتتانيونو‪ ،‬اشتتتترافو‪ ،‬نظاميتتتتانو‪ ،‬مځکتتته والتتتتو‪ ،‬کستتتتبګرو اويتتتتا ددوي د ترکيتتتب څختتتته منځتتتتته راغلتتتتې‬
‫وي‪.‬‬

‫اريستوکراستتتي ډيتتتري لرغتتتوني رييلتتتري اودمتتتي د څختتته مخکتتتي د څلتتتورمي پيتتتړۍ څختتته بيتتتا تتتتر دوهمتتتي‬
‫پيتتتتتړۍ پتتتتتوري واکمنتتتتته وه‪ ،‬حتتتتتتا تتتتتتر نتتتتتن ورځتتتتتي پتتتتتوري د انګلستتتتتتان د مشتتتتترانو پتتتتته جرګتتتتتې کتتتتتي‬
‫اريستتتټوکراټيک عناصتتتر تتتتر ستتتترګو کيتتتږي‪ ،‬ارستتتطو‪ ،‬اريستوکراستتتي د حکومتتتت طبيعتتتي او غتتتوره بڼتتته‬
‫ګڼلتتتې او اوليګارشتتتي يتتتي د اريستوکراستتتي فاستتتده او نتتتاوړه بڼتتته ګڼلتتتې ده‪ ،‬يتتتاني اريستوکراستتتي د څتتتو‬
‫نفتتترو غتتتوره او طبيعتتتي حکومتتتت تتتته ويلکيتتتږي‪ ،‬او اوليګارشتتتي بيتتتا د څتتتو نفتتترو فاستتتد او نتتتاوړه حکومتتتت‬
‫تتتته ويتتتل کيتتتږي‪ ،‬روستتتو بيتتتا اريستوکراستتتي د درو الرو څختتته شتتتونېبولي‪ ،‬يتتتاني اريستوکراستتتي کيتتتداي‬
‫ستتتتي چتتتتي طبيعتتتتي ټتتتتاکنيزه اويتتتتا متتتتوروثي وي‪ ،‬د ده پتتتته انتتتتد طبيعتتتتي اريستوکراستتتتي د هغتتتتو خلګتتتتو‬
‫حکومتتت دي‪ ،‬چتتي د طبيعتتي ځتتواک پتتر بنستتټ د مشتترتوب تتتر ټولتتو غتتوره کستتان وي‪ ،‬يتتاني پتته ټولنتته کتتي‬
‫يتتتو شتتتمير خلتتتګ پتتته طبيعتتتي ډول تتتتر نتتتورو د مشتتترتوب او الرښتتتووني غتتتوره وړتيتتتا لتتتري‪ ،‬چتتتي د همتتتدې‬
‫خلګتتتو حکومتتتت تتتته طبيعتتتي اريستوکراستتتي ويتتتل کيتتتږي‪ ،‬ټتتتاکنيزه اريستوکراستتتي بيتتتا د يتتتوې کتتتوچني‬
‫ډلتتتي حکومتتتت دي‪ ،‬چتتتي د خلګتتتو لتتته لتتتوري ټاکتتتل کيتتتږي‪ ،‬او متتتوروثي اريستوکراستتتي بيتتتا هغتتته حکومتتتت‬
‫دي چي واک ورته په ارثي ډول پاته سوي وي‪.‬‬

‫همدارنګتتته زيتتتاتو نتتتورو پوهتتتانو هتتتم د اريستوکراستتتي لتتته پتتتاره تعريفونتتته وړانتتتدي کتتتړي دي‪ ،‬ختتتو د ټولتتتو‬
‫ورر اريستوکراستتتتتي د هغتتتتتي‬ ‫ګتتتتتډټکي دادي‪ ،‬چتتتتتي اريستوکراستتتتتي د يتتتتتوې ډلتتتتتي حکومتتتتتت دي‪ ،‬نتتتتتن‬
‫اوليګارشتتتي نتتتوم دي‪ ،‬چتتتي واک د شتتتتمنو پتتته الس کتتتي وي او دوي يتتتوازي د خپلتتتو ګټتتتو ستتتاتلو لتتته پتتتاره‬
‫کار کوي‪.‬‬

‫د اريستوکرايس ګټ ‪:‬‬
‫په ډېرو پخوا زمانو کي د الندي ښېګڼو پر بنسټ د اريستوکراست څخه ګټه اخيستل کېده‪:‬‬

‫‪:۱‬د حکومتتتت طبيعتتتي بڼتتته ده‪:‬دپختتتوا وختونتتتو څختتته داستتتي ويتتتل کيتتتږي چتتتي اريستوکراستتتي د حکومتتتت‬
‫طبيعتتي بڼتته ده‪ ،‬کتته چيتتري پتته طبيعتتي توګتته دموکراستتي تتته وکتتتل ستتي نتتو پتته ډموکراستتي کتتي هتتم يتتوه ډلتته‬
‫پتتر ټتتولني بانتتدي واکمنتتي کتتوي‪ ،‬يتتاني پتته دموکراستتي کتتي يتتو ګونتتدواک پتته الس کتتي اخلتتي او پتتر اولتتس‬
‫بانتتدي واکمنتتي کتتوي‪ ،‬چتتي تتتر زياتتته بريتتده اريستوکراستتي تتته و رتتته والتتي لتتري‪ ،‬نتتن ورر د انګلستتتان پتته‬
‫مشرانو جرګې د لردانو مسلس کي د اريستوکراسي بيلګي تر سترګو کيږي‪.‬‬

‫‪ :۲‬د منځ رتوب ځانګړنه‪:‬احتياط او منځ رتوب د اريستوکراسي د ښېګڼو څخه ده‪.‬‬

‫‪64‬‬
‫د مونتستتتتتکيو پتتتتته خبتتتتتره د منځ رتتتتتتوب ځتتتتتانګړه د اريستوکراستتتتتي رو دي اريستوکراستتتتتي چټتتتتتک‬
‫اوښتتتتتتون او پرمختتتتتتګ نتتتتته غتتتتتواړي او نتتتتتوي ابتکتتتتتارات نتتتتته خوښتتتتتوي‪ ،‬همدارنګتتتتته اريستوکراستتتتتي د‬
‫احساستتتاتو او ابتکتتتاراتو ستتتره ستتتخته مخالفتتته ده‪ ،‬اود دې پتتته وړانتتتدي محافظتتته کارانتتته دريتتتځ لتتتري‪ ،‬چتتتي‬
‫په همدې خاطر د دموکراسي مخه هم نيسي‪.‬‬

‫‪ :۳‬د حکومتتتتتت باثباتتتتتته بڼتتتتته ده‪ :‬بتتتتته اريستوکراستتتتتي کتتتتتي د محافظتتتتته کارانتتتتته او منځ رتتتتتتوب دريتتتتتځ‪ ،‬د‬
‫حکومتتتتت د ثبتتتتات او ټينګښتتتتت يتتتتوازني المتتتتل دي‪ ،‬مونتستتتتکيو منځ رتتتتتوب د اريستوکراستتتتي هغتتتته‬
‫بڼستتتټيزه ښتتتېګڼه بتتتولي‪ ،‬چتتتي اريستوکراستتتي تتتته ثبتتتات اوټينګښتتتت ورکتتتوي‪ ،‬اريستوکراستتتي د پاچتتتاهت‬
‫او استتتتبدادي حکومتتتت پتتته څېتتتر نميګړتيتتتاوي نتتته لتتتري او د ډموکراستتتي پتتته څېتتتر عتتتام خلتتتګ د واکمنتتتي د‬
‫ټينګو ځنځيرونو څخه خ خ دي‪.‬‬

‫‪ :۴‬دپخوانيتتتو تسربتتتو ستتتاتل‪:‬لکتتته مخکتتتي چتتتي متتتو وويتتتل اريستوکراستتتي محافظتتته کتتتاره او متتتنځ ره ده‪،‬‬
‫يتتاني د بخوانيتتو خلګتتو بنستتټ او تلتتن رو تتته پتته استتاني ستتره بتتدلون نتته ورکتتوي‪ ،‬نتتو ځکتته اريستوکراستتي‬
‫دبخوانيو تسربو ساتونکې ده‪.‬‬

‫‪ :۵‬کيفيتتتاتو تتتته پاملرنتتته کتتتوي‪:‬اريستوکراستتتي د ډموکراستتتي پتتته خت ت ف چتتتي کميتتتت تتتته ارزښتتتت ورکتتتوي‪،‬‬
‫کيفيتتتت تتتته ارزښتتتت ورکتتتوي‪ ،‬اريستوکراستتتي د خلګتتتو شخصتتتيت او د کتتتار کيفيتتتت تتتته ارزښتتتتورکوي‪ ،‬پتتتر‬
‫همدې بنسټ په اريستوکراسي کي يوازي هوښيارو او بوه خلګو ته د واکمنتوب شرايط برابريږي‪.‬‬

‫د اريستوکرايس زيانونه‪:‬‬
‫اريستوکراستتتي د خپلتتتي واکمنتتتي پتتته وختتتت کتتتي پتتته عملتتتي ډګتتتر کتتتي د اوښتتتودل چتتتي د حکومتتتت کولتتتو لتتته‬
‫پتتاره يتتو ښتته رژيتتم نتته دي‪ ،‬نتتو ځکتته د خلګتتو پتته متتنځ کتتي بتتې ارزښتتته ستتول او خلګتتو پرېښتتودل‪ ،‬د النتتدي‬
‫نيمګړتياوو به يادولو سره وي ي سو چي اريستوکراسي د حکومت کولو يو ښه رژيم نه دي‪.‬‬

‫‪ :۱‬د واک انحصتتتار‪:‬پتتته اريستوکراستتتي کتتتي د واک انحصتتتار منځتتتته راځتتتي اوواکمتتتن پتتتوړ يتتتوازي خپلتتتي‬
‫ډلتتتتي تتتتته ارزښتتتتت ورکتتتتوي‪ ،‬يتتتتاني واکمتتتتن پتتتتوړ هغتتتته خلګتتتتو تتتتته ارزښتتتتت ورکتتتتوي‪ ،‬چتتتتي د دوي د ګټتتتتو‬
‫ستتتاتونکيوي او ددوي پتتترالروان وي‪ ،‬بلکتتتي نتتتورو خلګتتتو تتتته ارزښتتتتنه ورکتتتوي‪ ،‬اريستتتتوکراټان د ټتتتولني‬
‫عامتتته ګټتتتي پتتته نظتتتر کتتتي نتتته نيستتتي‪ ،‬د عتتتامو خلګتتتو د ښتتتېګڼو او پرمختتتتګ لتتته پتتتاره پاليستتتې نتتته لتتتري او‬
‫يتتتوازي د خپلتتتو ګټتتتو ستتتاتونکې ده‪ ،‬پتتتر همتتتدې بنستتتټ خپتتتل ارزښتتتت د الستتته ورکتتتوي اوبتتته پتتتاي کتتتي پتتته‬
‫اوليګارشي باندي بدليږي‪.‬‬

‫‪ :۲‬ټولنتتته لتتته خوځښتتتته غورځتتتوي او شتتتاته يتتتي پرېتتتږدي‪:‬اريستوکراستتتي پتتتر منځ رتتتتوب او محافظتتته کتتتارو‬
‫انتتدونو بانتتدي بتتاور لتتري‪ ،‬دا ډول اندونتته د دې المتتل ګرځتتي چتتي د ټتتولني پرمختيتتايي خوځښتتت لتته خنتتډ‬
‫سره مخ کړي او په ټولنه کي د پرمختګ روحيه کمزورې کړي‪.‬‬

‫د اريستوکراستتي دا دريتتځ ټولنتته شتتاته پاتتته کتتوي اونتته ستتي کتتوالي‪ ،‬چتتي دوختتت د غوښتتتنو اوپرمختتتګ‬
‫سره همږغي سي‪.‬‬

‫‪65‬‬
‫‪ :۳‬د واکمنتتتو خلګتتتود ټتتتاکني ستتتتونزه‪ :‬اريستوکراستتتي پتتته لغتتتوي لحتتتار د غتتتوره خلګتتتو حکومتتتت تتتته ويتتتل‬
‫کيتتږي‪ ،‬او کتته متتوږ هتتم د اومنتتو چتتي پتته اريستوکراستتي کتتي غتتوره خلتتګ واکمنتتي کتتوي‪ ،‬نتتو ستتتونزه دلتتته‬
‫پيتتتدا کيتتتږي چتتتي غتتتوره خلتتتګ څتتتوک دي او څنګتتته ټاکتتتل کيتتتږي‪ ،‬ايتتتا غتتتوره خلتتتګ هغتتته دي چتتتي پتتته لويتتتو‬
‫کورنيتتتو کتتتي زيږيتتتدلي وي يتتتا هتتتم ښتتته نستتتب او خانتتتدان ولتتتري‪ ،‬يتتتا هغتتته خلتتتګ دي چتتتي زيتتتاتي شتتتتمني او‬
‫مځکتتتي لتتتري‪ ،‬شتتتونې ده چتتتي يتتتو څتتتوک دښتتته خانتتتدان اونستتتب لرونکتتتي وي‪ ،‬ختتتو د مشتتترتوب وړتيتتتا نتتته‬
‫لتتري‪ ،‬يتتا هتتم يتتو څتتوک شتته شتتتمني لتتري ختتو بيتتا هتتم نتته ستتي کتتوالي‪ ،‬چتتي د ټتتولني مشتترتوب وکتتړي‪ ،‬نتتو پتته‬
‫دې ځتتاي کتتي د غتتوره کستتانو ټاکنتته ستتتونزمنه ده‪ ،‬لتته همتتدې املتته اريستوکراستتي د يتتوې نتتاوړي ډلتتي پتته‬
‫الس کي لويږي اوډېر ژر په اوليګارشي باندي بدليږي‪.‬‬

‫‪ :۴‬پتتته خلګتتتو کتتتي د سياستتتي پوهتتتاوي کمښتتتت‪:‬اريستوکراستتتتي د خلګتتتو لتتته پتتتاره سياستتتي زده کتتتړه نتتتته‬
‫خوښتتوي اودوي هتتيس داستتي پ ت ن نتته لتتري چتتي د هغتته پتتر بنستتټ خلتتک وکتتوالي ستتي‪ ،‬چتتي سياستتي پوهتته‬
‫تتتر الستته کتتړي‪ ،‬دوي د ډموکراستتي پتته شتتان ټتتاکني نتته لتتري‪ ،‬چتتي د ټتتاکنيزو ستتياليوپه تتتر کتتي د خلګتتو‬
‫سياستتي پوهتته زياتتته ستتي اونتته هتتم ګونتتدي سيستتتم لتتري‪ ،‬چتتي هتتر ګونتتد خپلتتو غتتړو د زيتتاتوالي لتته پتتاره‬
‫سياستتي پ نونتته لتتري او د خلګتتو پتته متتنځ کتتي يتتي خپتتروي‪ ،‬بتته اريستوکراستتي کتتي يتتوازي هغتته وختتت د‬
‫خلګو له پاره سياسي پوهه اړينه ګڼل کيږي کله چي په سياسي ډګر کي داخليږي‪.‬‬

‫‪ :۵‬د متتوروثي کېتتدو نيمګړتيتتا‪ :‬پتته ارثتتي اريستوکراستتي کتتي واک پتته ارثتتي ډول د واکمتتن پتتوړ زامنتتو تتته‬
‫ليتتږدول کيتتږي‪ ،‬چتتي دا پخپلتته يتتوه لويتته نيمګړتيتتا ده‪ ،‬د ګتتارنر بتته خبتتره استتتعداد او سياستتي وړتيتتا هغتته‬
‫ځانګړني نه دي‪ ،‬چي په ارثي ډول دپ ر څخه زوي ته ليږدول کيږي‪.‬‬

‫‪ :۵‬ځتتان ښتتودنه اود اکفتتارو بنتتديز‪ :‬پتته اريستوکراستتي کتتي واکتتن پتتوړ تتتل ځتتان ښتتودنه کتتوي‪ ،‬ځتتان تتتر نتتوور‬
‫خلګولتتتوړ ګڼتتتي اوتتتتل د ځتتتان ستتتتاينه خوښتتتوي دوي هغتتتو خلګتتتو تتتته زيتتتات ارزښتتتت ورکتتتوي‪ ،‬چتتتي پتتته هتتتر‬
‫ځتتتاي کتتتي د دوي ستتتتاينه وکتتتړي اوپتتتر حقيقتتتت بانتتتدي ستتتترګي پټتتتي کتتتړي‪ ،‬همدارنګتتته دوي د اولتتتس د‬
‫حقيقي افکارو مخه نيسي او يوازي د خپلو ګټو د ساتلو اړوند افکاروته درناوي کوي‪.‬‬

‫پلوټوکرايس‪:‬‬
‫هغتته حکومتتت چتتي د شتتتمنو پتته واستتطه پتتر متتخ بيتتول کيتتږي اود واک حتتدود د شتتتمنيو پتتر استتاس ټاکتتل‬
‫ستتتوي وي‪ ،‬عبتتتارت دپلوټوکراستتتي څختتته ده‪،‬کيداستتتي ستتتي دې ډول حکومتتتت تتتته د شتتتمتنو حکومتتتت هتتتم‬
‫ځينتتي وختونتته د ټتتولني د شتتتمن پتتوړ لتته پتتاره هتتم کتتارول کيتتږي‪ ،‬دپلوټوکراستتي‬ ‫وويتتل ستتي‪،‬دا اصتتط‬
‫د معاصتتتري يونتتتاني ژبتتتي اوښتتتتي لغتتتت دي‪ ،‬چتتتي دپختتتواني يونتتتاني ژبتتتي د پلوټتتتوس شتتتتمني او‬ ‫اصتتتط‬
‫کراټوس خلګو څخه اخيستل سوي دي‪،‬ياني دښتمنو خلګو حکومت‪.‬‬

‫پتتته دوو مفهومونوستتتره کتتتارول کيتتتږي‪ ،‬يتتتوه يتتتي تتتتاريخي کارونتتته او بلتتته يتتتي‬ ‫د پلوټوکراستتتي اصتتتط‬
‫معاصتتتره سياستتتي کارونتتته ده‪ ،‬د تتتتاريخي کتتتاروني پتتتر بنستتتټ يتتتو حکومتتتت بايتتتد د اليګارشتتتي پتتته واستتتطه‬
‫کنټتتتتترول ستتتتتي‪ ،‬لکتتتتته د روم جمهوريتتتتتت‪ ،‬د يونتتتتتان ښتتتتتاري دولتونتتتتته‪ ،‬د ايټاليتتتتتا ښتتتتتاري دولتونتتتتته يتتتتتا د‬
‫سوداګرو جمهوريت او د جاپان امپراتوري او داسي نور‪.‬‬

‫‪66‬‬
‫د وګتتتړو د مستتتاوي حقتتتوق او د دوي د رايتتتو د مستتتاويوالي غورځنتتتګ چتتتي پتتته ‪22‬م پيتتتړي کتتتي متتتنځ تتتته‬
‫راغلتتي د دې تتتر مختته د ټولتتو وګړورايتتي مستتاوي نتته وې‪ ،‬پتته ځينتتو هيوادونتتو کتتي داستتي سيستتتم موجتتود‬
‫وو‪ ،‬چتتتي بتتتډاي‪ ,‬خلګتتتو تتتتر غيريبتتتو خلګتتتو زيتتتاتي رايتتتي درلتتتودې‪ ،‬ديتتتوې فتتتابريکې خاونتتتد شتتتايد رايتتتي‬
‫‪ 2222‬درلتتودې پتته داستتي حتتال کتتي چتتي يتتوه عتتادي کتتارکوونکي بتته يتتوه رايتته درلتتوده‪ ،‬او کتته چيتتري بتته يتتو‬
‫څوک ډېر غريب وو نو هغه به د رايي ورکولو ح نه درلودي‪.‬‬

‫د پلوټوکراستتتي معاصتتتره بېلګتتته دلنتتتدن ښتتتاردي د لنتتتدن ټتتتول ښتتتارنه بلکتتتي دلنتتتدن دښتتتار هغتتته پختتتواني‬
‫ښتتاري بڼتته پتته دې ځتتاي کتتي يتتو ځتتانګړي ټتتاکنيز سيستتتم موجتتودوو‪ ،‬د دې ځتتاي زيتتات رايتته ورکتتوونکي‬
‫بتتته دستتتوداګرو استتتتازي وه اويتتتا بتتته هتتتم هغتتته خلتتتک وه چتتتي زيتتتات ملکيتونتتته يتتتي درلتتتودل‪،‬ددې ښتتتار‬
‫پخواني ټاکنيز سيستم غيري مساويانه وو ياني دخان اود غريب د رايوارزښت توپير درلودي‪.‬‬

‫د پلوټوکراستتتي پتتته معاصتتتره دوره کتتتي شتتتتمنو لږکيتتتو د خپتتتل واک د ستتتاتلو پتتته موختتته زيتتتاتي الري چتتتاري‬
‫وکتتارولې‪ ،‬زيتتاترو لويتتديځو ډموکراستتيو ګوندونتته اوداستتي بنستتټونه رامتتنځ تتته کتتړل‪ ،‬چتتي پتته هغتتو کتتي‬
‫عامتته خلګتتو هتتم کتتوالي ستتول چتتي غړيتتتوب يتتي تتتر الستته کتتړي‪،‬دوي بتته د خپلتتو ګونتتدونو د غتتړو څختته د‬
‫پيستتتتو پتتتته راټولولتتتتو ستتتتره خپتتتتل سياستتتتت پتتتترمخ بيتتتتوي‪ ،‬چتتتتي دا پيستتتتې بتتتته پتتتته مستتتتتيقم ډول دوګتتتتړو‬
‫لخواورکتتتول کېتتتدې اويتتتا هتتتم د اتحتتتاديولخوا بتتته تاديتتته کېتتتدلې د پيستتتو داډول ورکتتتړه د دې المتتتل ستتتول‬
‫چتتتي د شتتتتمنو او غريبتتتوتر متتتنځ لتتتري واټتتتن را لنتتتډ کتتتړي هغتتته داستتتي چتتتي د غتتتړو د پيستتتو ورکتتتړو بتتته د‬
‫خانتتتتانو لتتتته پتتتتاره يتتتتو ډول د دوستتتتتتاو انتتتتډيوالي فوتتتتا رامنځتتتتته کتتتتول او دوي بتتتته د حکومتتتتت دښتتتته‬
‫پرمختتتتګ او کاميتتتابي لتتته پتتتاره ستتتره راغونډېتتتډل وروستتتته بتتته بستتتپنه ورکوونکتتتوپر نومانتتتدانو او خپلتتتو‬
‫استتتازيوباندي يتتو ډول شتترطونه کښېښتتودل‪ ،‬چتتي کتته چيتتري تاستتو زمتتوږ غوښتتتني پتتوره کتتړې نتتو متتوږ بتته‬
‫تاستتتو تتتته خپلتتتي پيستتتې درکتتتړو او ستاستتتو م تتتتړ بتتته وکتتتړو‪ ،‬دې حتتتال تتتتر هغتتته وختتتته پتتتوري دوام وکتتتړ تتتتر‬
‫کومتته چتتي د کويتتډ پروکتتو تتتړون رامتتنځ تتته ستتو‪ ،‬دا تتتړون د سياستتتوالو او بستتپنه ورکوونکتتو تتتر متتنځ يتتو‬
‫حقتتتوقي تتتتړون وو‪ ،‬چتتتي ددې پربنستتتټ د بستتتپڼه ورکوونکتتتو حقتتتوق اوددوي د غوښتتتتنو څختتته يتتتي م تتتتړ‬
‫کتتاوه‪ ،‬لتتيکن پتته ځينووختونتتو کتتي بتته شتتتمنو سياستتتوالي خپتتل کمپتتاين پتته خپلتته ستترمايه پتترمخ بيتتوي‪،‬‬
‫زياتواتحتتتاديو او بستتتپنه ورکوونکتتتو هڅتتته کتتتول‪ ،‬چتتتي د بستتتپنې ټتتتينقي وستتتاتي‪ ،‬همدارنګتتته د رستتتينو‬
‫ټولنوبتته هتتم هڅتتته کتتول چتتي عامتتته نظرونتته او حساستتيتونه راټتتتول کتتړي اود سياستتتوالو ستتتره يتتي شتتتريک‬
‫کتتړي‪ ،‬دوختتت پتته تېرېتتدو کلتته چتتي شخصتتي ستتکتور وده وکتتړه‪ ،‬نودبستتپنه ورکتتوونکي سيستتتم څتته نتتا څتته‬
‫ستتو‪ ،‬او دا ډول پرېکتتړه وستتوه چتتي د ټتتاکنيز‬ ‫ګتتډوډ ستتو بتتاالخره د وختتت پتته تېرېتتدو ستتره دا حالتتت اصتت‬
‫کمپتتتتاين پيستتتتې بايتتتتد شخصتتتتي ورکتتتتړل ستتتتي‪ ،‬چتتتتي دې ډول سيستتتتتم تتتتته روڼ ټتتتتاکنيز سيستتتتتم هتتتتم ويتتتتل‬
‫کېدي‪.‬‬

‫پلوټوکراستتتي د شتتتتمنو حکومتتتت د شتتتتمني پتتتر بنستتتټ د خلګتتتو اړيکتتتي تنظيمتتتوي ‪ ،‬پتتته دولتتتي چتتتارو کتتتي‬
‫هغتتته څتتتوک ګتتتډون کتتتوالي ستتتي‪ ،‬چتتتي ډېتتتره شتتتتمني ولتتتري‪ ،‬لکتتته مخکتتتي چتتتي متتتو وويتتتل تتتتر زياتتتته وختتتته‬
‫پتتوري هغتته چتتا چتتي پيستتې نتته درلتتودې د رايتتي ورکولتتو حتت يتتي نتته درلتتودي‪ ،‬دا حکومتتت د وګړومعنتتوي‬
‫ارزښتتتت تتتته نتتته ګتتتوري يتتتوازي هغتتته څتتتوک د زيتتتات ارزښتتتت لرونکتتتي دي چتتتي تتتتر نتتتورو يتتتي زياتتتته ستتترمايه‬

‫‪67‬‬
‫لتتترل‪ ،‬يتتتاني پتتته دې حکتتتومتکي د خلګتتتود ارزښتتتت معيتتتار ستتترمايه او شتتتتمني ده‪ ،‬پتتته داستتتي حتتتالکي چتتتي‬
‫په ټولنه کي د خلګودښه والي او ارزښت معيار يوازي شتمني نه سي کېداي‪.‬‬

‫فيوډاليزم‪:‬‬
‫د فيتتتوډاليزم لغتتتت دانګليستتتي ژبتتتي دفيتتتوډ څختتته اخيستتتتل ستتتوي دي‪،‬او مانتتتا يتتتي هغتتته مځکتتته ده چتتتي د‬
‫يتتتو لتتتړ شتتترايطو پربنستتتټ يتتتو چتتتا تتتته ډالتتتي کيتتتږي پتتته منځنيوپيړيتتتو کتتتي فيوډاليټتتته هغتتته مځکتتتي تتتته ويتتتل‬
‫کېتتتده چتتتي دپاچتتتا لختتتوا بتتته يتتتو چاتتتته دنظتتتامي ختتتدمت اويتتتانورو ختتتدمتونو د اجتتترا کولتتتو پتتته مقابتتتل کتتتي‬
‫ورکتتتول کېتتتده‪ ،‬پتتته فيتتتوډاليزم کتتتي واک د مځکتتته والتتتو پتتته الس کتتتي وو‪ ،‬دوي بتتته د پاچتتتا لختتتوا د مځکتتتو‬
‫خاونتتتدان ستتتوي وه‪ ،‬نتتتو ځکتتته يتتتي د هغتتتي ستتتيمي د واکمتتتن پتتته توګتتته دنتتتده تتتتر ستتتره کتتتول‪ ،‬پتتته دې ټتتتولنيز‬
‫سياستتتي نظتتتام کتتتي بتتته يتتتوه انتتتدازه مځکتتته د باچتتتا لختتتوا يواشتتتراف تتتته ورکتتتول کېتتتده چتتتي هغتتته تتتته بتتته يتتتي‬
‫فيتتتوډال وايتتته‪ ،‬فيتتتوډال بتتته هغتتته مځکتتته کرونتتتدګرو او اجتتتاره اخيستتتتونکو تتتته ورکول‪،‬فيتتتوډال بتتته د خپلتتتي‬
‫ستتيمي ټتتتولي سياستتتي او قوتتايي چتتتاري پتتتر متتخ بيتتتولې اودمځکتتتي پتتر حاصتت تو اود کرونتتتدګروپر ژونتتتد‬
‫بانتتتدي پتتتوره واکمتتتن وو‪ ،‬فيتتتوډال بتتته دشتتتاه پتتته وړانتتتدي يتتتو لتتتړ دنتتتدي هتتتم درلتتتودې‪ ،‬چتتتي د هغتتتې ستتتيمي‬
‫خلتتتګ بتتته يتتتي د عستتتکري چتتتوپړ تتتته چمتتتتو کتتتول‪ ،‬دخپلتتتي مځکتتتي د حاصتت تو يتتتوه برختتته بتتته يتتتي شتتتاه تتتته‬
‫ورکول‪،‬اوفيتتتوډال بتتته د خپلتتتو کرونتتتدګرو ستتتره داوعتتتده هتتتم کتتتول چتتتي دوي بتتته د هتتتر ډول بهرنتتتي خطرڅختتته‬
‫خوندي ساتي‪.‬‬

‫فيتتوډال د خپلتتتي ستتتيمي بشتتتپړ واکمتتن وو‪ ،‬د پاچتتتاواک بتتته کمزوريتتتوو او تتتتش پتته نامتتته بتتته پاچتتتا حکومتتتت‬
‫کتتتاوه‪ ،‬پاچتتتا بتتته د خپتتتل واک ستتترچينه الهتتتي حقتتتوق ګڼتتتل او دا يتتتي دځتتتان لتتته پتتتاره ځتتتانګړي کتتتړي وه‪،‬‬
‫فيوډاالنتتتو بيتتتا پاچتتتا تتتته د يتتتو څتتته انتتتدازه ختتتدماتو پتتته وړانتتتدي کولوستتتره دواکمنتتتي يتتتوه برختتته پتتته خپلتتتي‬
‫سيمي عملي کول‪ ،‬په خپله سيمه کي به د فيوډال هره خبره قانون او هره پرېکړه به يي قانوني وه‪.‬‬

‫د فيتتتوډاليزم دنظتتتام دمتتتنځ تتتته راتلتتتو عوامتتتل د غ متتتي پتتته دوره کتتتي د کولتتتون متتتنځ تتتته راتتتتګ وو کولتتتون‬
‫يتتوه زيتتار ايستتتونکي پتتوړ وو‪ ،‬چتتي پتته خپتتل زيتتار ستتره بتته يتتي د خلګتتو څختته مځکتتي اخيستتتلې او هغتته بتته‬
‫يتتي کرلتتې‪ ،‬دا پتتوړ طبقتته پتته غ متتانو کتتي نتته راتلتتې‪ ،‬بلکتتي د کرونتتدګرو پتته بڼتته يتتي کتتار کتتاوه‪ ،‬ختتو ستتره لتته‬
‫دې دوي مکلتتتف وه‪ ،‬چتتتي يتتتوازي د اربابتتتانو مځکتتتي وکتتتري‪ ،‬د حاصتتت تو زياتتتته برختتته او ماليتتته دوي تتتته‬
‫ورکتتتړي‪ ،‬او د اربابتتتانو ختتتدمت هتتتم ورکتتتړي‪ ،‬دې کتتتارد غ متتتانو د څښتتتتنانو ژونتتتد ډېرښتتته کتتتړ او وروستتتته‬
‫يتتتي زيتتتاتي مځکتتتي الستتتته راوړې‪ ،‬چتتتي زيتتتات عوايتتتد بتتته ورتلتتتل‪ ،‬دوختتتت پتتته تېرېتتتدو ستتتره د ازاد ستتتوو‬
‫غ متتتانو او کولتتتون څختتته يتتتوه هستتتته اولتتتس متتتنځ تتتته راغلتتتي چتتتي پتتته لويتتتديځ کتتتي ورتتتته ستتترف وايتتتي‪.‬پتتته‬
‫فيتتتوډالي نظتتتام کتتتي يتتتو کتتتم شتتتمير خلتتتک دمځکتتتو خاونتتتدان ستتتول او زيتتتات شتتتمير يتتتي ورڅختتته محرومتتته‬
‫پاتتتته ستتتول ‪ ،‬فيوډاالنتتتو دخپتتتل اقتصتتتادي واک پتتتر بنستتتټ سياستتتي واک هتتتم الستتتته راوړ‪ ،‬مځکتتته والتتتو بتتته‬
‫بتته يتتي دهغتته دبتتدن يتتوه برختته‬ ‫پتتر کرونتتدګر يتتي وژالي ستتول‪ ،‬يتتا داچتتي دلتتږي بتتي احتيتتاطي پتته مقابتتل ک ت‬
‫ورڅختتتتته پريکتتتتتوالي ستتتتتول ‪ .‬فيوډاالنتتتتتو بتتتتته دکرونتتتتتدګرو پتتتتتر نتتتتتاموس بانتتتتتدي ښتتتتتکاره تستتتتتاوز کتتتتتاوه‬
‫اوکرونتتتدګرو بتتته ددوي پروړانتتتدي ديتتتوي برختتتي وه اويتتتوازي بتتته دفيوډاالنتتتو زامنتتتو پوهتتته ترالستتته کتتتوالي‬
‫ستتول ‪ .‬دکرونتتدګر بچتتي بايتتد يتتوازي دپتت ر کستتب تعقيتتب کتتړي واي ‪ .‬پتته فيتتوډاليزم کتتي مځکتته يتتوازني‬
‫توليتتتدي عوامتتتل ګڼتتتل کيتتتده اواقتصتتتادي بنستتتټ پتتتر مځکتتته والړو نوځکتتته بزګرانتتتو اوفيوډاالنتتتو زيتتتات‬

‫‪68‬‬
‫رول درلتتتودي ‪ ،‬کرونتتتدګر هغتتته خلتتتک وه چتتتي دفيوډاالنتتتو دختتتوا بتتته د مځکتتتي پرکتتتار کولتتتو بانتتتدي ګمتتتارل‬
‫ستتوي وه اوفيتتوډال بتته پتتر هغتته بانتتدي بشتتپړه واکمنتتي درلتتوده‪ .‬ځينتتي وختونتته بتته کرونتتدګرو نستتوه کتتوالي‬
‫چتتي دفيتتوډال دمنګلتتو څختته ځتتان ختت خ کتتړي ‪ ،‬ځګتته چتتي دده ژونتتد يتتوازي د فيتتوډال پتته ختتدمت کتتي و‬
‫اوزيتتتات وختتتت بتتته دفيتتتوډال دختتتوا پتتتوره وړي ونوځکتتته ده دخپتتتل پورپتتته مقابتتتل کتتتي دفيوډاالنتتتو ختتتدمت‬
‫کتتاوه ‪ .‬کلتته کلتته بتته کرونتتدګر دخپتتل پتتور دخ صتتون لپتتاره پتته دي مسبتتوره کيتتدل ‪ ،‬چتتي خپتتل زوي يتتالور‬
‫فيتتتوډال تتتته ورکتتتړي اوځتتتان ورڅختتته خت ت خ کتتتړي فيتتتودالي اقتصتتتاد پتتته حقيقتتتت کتتتي اقتصتتتاد دي‪ ،‬ځکتتته‬
‫چتتتي ددي يتتتوازي توليتتتد دمصتتترف لپتتتاره کتتتوي اوددوي توليتتتد تبتتتادلوي ځانګړنتتته )خاصتتتيت( درلتتتوده ‪ .‬پتتته‬
‫منځنيتتو پيړيتتو کتتي چتتي پتته مځکتتو کتتي څتته توليديتتدل هغتته ټتتول د فيتتوډال دکتتورني او دوستتتانو لپتتاره پتته‬
‫مصتتترف رستتتيدل‪ ،‬نوځکتتته ويتتت ي ستتتو‪ ،‬چتتتي د دوي اقتصتتتادي توليتتتد يتتتوازي لګښتتتتي )مصتتترفي ( بڼتتته‬
‫درلتتتتودل ‪ .‬کلتتتته چتتتتي فيتتتتوډالي آنتتتتدونو وده وکتتتتړه نتتتتو ورستتتتره ستتتتم يوشتتتتمير نوراندونتتتته اومفکتتتتوري هتتتتم‬
‫پيتتتاوړي ستتتول لکتتته ‪ .‬اشتتترافيت ‪ ،‬اريستوکراستتتي اوخپتتتل قتتتوم او کتتتورني تتتتر نتتتورو لتتتوړ ګڼتتتل ‪ .‬داهتتتر څتتته‬
‫دفيتتتوډاليزم د واکمنتتتي پتتته دوران کتتتي زيتتتات پيتتتاوړي ستتتول او متتتذهبي واکمنتتتي هتتتم دفيتتتوډاليزم د دوري‬
‫الستتتته راوړنتتته ده ‪ .‬پتتته فيتتتوډاليزم کتتتي امنيتتتت نتتته و‪ ،‬غت ت ‪ ،‬متتتره او ژوبلتتته زياتتتته وه ډموکراستتتي نتتته وه او‬
‫دخلګتتتتتتو لپتتتتتتاره هتتتتتتيس ازادي نتتتتتته وي موجتتتتتتودي پتتتتتتدي نظتتتتتتام کتتتتتتي صتتتتتتنعت وده نستتتتتتوه کتتتتتتواليي‪،‬‬
‫دمځکوحاصتت ت کتتتم وه‪ ،‬ځکتتته چتتتي دډيتتتري مځکتتتي بتتته يوستتتړي مالتتتک و‪ ،‬بزګرانتتتو تتتته بتتته ډيتتتر کتتتم عايتتتد‬
‫ورکتتتول کيتتتده او دوي هتتتم دمځکتتتي دعايتتتد دزيتتتاتوالي لپتتتاره خاصتتته ع قتتته نتتته لرلتتته اوکتتتار جبتتتري بڼتتته‬
‫درلتتوده‪ .‬نوځکتته دبزګرانتتو اومځکتته والتتو تتتر متتنځ ټکتتر رامتتنځ تتته ستتواو ددي المتتل ستتو چتتي پتته منځنيتتو‬
‫پيړيتتو کتتي پتته نتتړي کتتي زيتتات شتتمير دبزګرانتتو غورځنګونتته رامتتنځ تتته ستتول ‪ .‬فيتتوډاليزم پتته خپلتته زرکلنتته‬
‫دوره کتتتتي دنتتتتړي زيتتتتات شتتتتمير هيوادونتتتته ترخپتتتتي واکمنتتتتي النتتتتدي راوستتتتتل اوزمتتتتوږ پتتتته هيتتتتواد کتتتتي‬
‫هتتتم )‪ (۱۵‬پيتتتړي واکمتتتن و‪ .‬فيتتتوډاليزم پتتته ختتتتيځ اولويتتتديځ کتتتي تقريبت ت يوشتتتان و ځکتتته چتتتي دفيتتتوډاليزم‬
‫يوازني موخه دکروندګر په واسطه دمځکي څخه دتوليد السته راوړل وه‪.‬‬

‫فيتتتوډاليزم ځانګړتيتتتاوي ‪:‬پتتته فيتتتوډاليزم کتتتي دولتتتت )باچتتتا(دمالکيتتتت دلتتتوړو حقوقوڅختتته بتتترخمن و‪ ،‬شتتتاه‬
‫دمځکتتتتو دمالکيتتتتت حتت ت درلتتتتودي او نتتتتورو تتتتته دهغتتتته ډالتتتتي کتتتتول هتتتتم دشتتتتاه حتت ت و‪ .‬پاچتتتتا بتتتته مځکتتتته‬
‫يوشتتتخص )فيتتتوډال ( تتتته پتتته بخشتتتش ورکتتتول ‪ ،‬اوفيتتتوډال بتتته بيتتتا کرونتتتدګرو اواجتتتاره اخيستتتتونکو تتتته پتتته‬
‫اجتتاره ورکتتتول ‪ .‬پتته ليتتتديځ کتتتي بتته هغتتته چاتتتته فيتتوډال ويتتتل کيتتتدي ‪ ،‬چتتي دپاچتتتا لختتتوا بتته پتتته رستتتمي ډول‬
‫دکتتومي مځکتتي خاونتتد ستتو ‪ ،‬فيتتوډال بتته بيتتا هغتته مځکتتي دنتتورو خلګتتو تتترمنځ ديتتولړ شتترايطو پربنستتټ‬
‫بانتتدي ويشتتلي چتتي دا نتتوو مالکتتانو تتته بتته )تتتابعين ( ويتتل کيتتده‪ ،‬دوي هتتم کتتوالي ستتول‪ ،‬چتتي هغتته مځکتتي‬
‫نتتتورو خلګتتتو تتتته وروويشتتتي‪ .‬نوځکتتته هرمځکتتته وال پرځتتتان دکښتتتته مالتتتک اود لتتتوړ تتتتاب و دهمتتتدي ځايتتته‬
‫څختتته دفيتتتوډالي دمراتبتتتو لتتتړي پيتتتل ستتتول ‪ ،‬يتتتاني شتتتاه بتتته دفيوډاالنتتتو مشتتتر او فيتتتوډاالن بتتته دتتتتابعينو‬
‫مشتتران وه ‪ .‬پتته ختتتيځ کتتي پتته ځتتانګړي ډول پتته استت مي هيوادونتتو کتتي لکتته افغانستتتان ‪ ،‬ايتتران اوعتتراق‬
‫کتتتي چتتتي تقريبت ت ګتتتډي ځتتتانګړني يتتتي درلتتتودلي شتتتاه بشتتتپړ واک درلتتتودي‪ ،‬چتتتي يتتتوه پراختتته ستتتيمه لکتتته‬
‫واليتتت خپتتل يتتو نظتتامي افستتر‪ ،‬قتتومي مشتتر يتتاريس تتته دښتته ختتدمتونو پتته مقابتتل کتتي دټتتول عمتتر لپتتاره‬
‫ورکتتړي همدغتته شتتخص بتته دادنتتده درلتتوده چتتي دهغتتي مځکتتي څختته ماليتته راټولتته کتتړي دهغتته يتتوه برختته‬
‫دهغتتي ستتيمي پرعستتکرو مصتترف کتتړي اوپاتتته يتتي د دولتتت خزانتتي تتته ورکتتړي ‪ .‬ختتو فيوداالنتتو بتته دهغتته‬

‫‪69‬‬
‫دوه چنتتتد ماليتتته راټولتتتول او خپلتتتو شخصتتتي اړتيتتتاوو پتتته پتتتوره کولتتتو ستتتره يتتتي مصتتترفول ‪.‬نوځکتتته واکمنتتتي‬
‫مرکزيتتت نتته درلتتودي او پتته هتتره ستتيمه کتتي يتتو واکمتتن حکومتتت کتتاوه‪ ،‬فيوډاالنتتو بتته دشتتاه خبتتري نتته منلتتي‬
‫اوشتتتتاه بتتتته هتتتتم دومتتتتره زور نتتتته درلتتتتودي چتتتتي فيتتتتوډاالن دواکتتتته وغورځتتتتوي پتتتته دي نظتتتتام کتتتتي دمرکتتتتزي‬
‫حکومتتتتت څختتتته دتيښتتتتتي مفکتتتتوري زياتتتتته وده کتتتتړي و فيوډاالنتتتتو بتتتته تتتتتل دځتتتتان لپتتتتاره دخ صتتتتون الره‬
‫کتتتتل ‪ .‬ترڅتتتو دپاچتتتا داومتتترو څختتته خت ت خ ستتتي ‪ .‬هتتتر څتتتومره چتتتي بتتته پتتته يتتتوه هيتتتواد کتتتي مرکتتتزي دولتتتت‬
‫ځتتتواکمن و پتتته هغتتته انتتتدازه بتتته دهيتتتواد چتتتاري منظمتتتي وي او فيتتتوډاالن بتتته دمرکتتتزي حکومتتتت تتتتاب وه ‪،‬‬
‫خوکتته چيتتري دکتتوم هيتتواد مرکتتزي حکومتتت کمتتزوري و نتتو پتته همغتته انتتدازه بتته دهيتتواد چتتاري ټکنتتي وي‬
‫پتته ختتتيځ کتتي دمغلتتو پتته دوره کتتي فيوډاالنتتو نتته يتتوازي پرخپلتتي مځکتتي اوتوليتتد بانتتدي واکمنتتي درلتتوده‬
‫بلکتتي ټولتتو هغتته خلګتتو چتتي ددوي پتته مځکتتو کتتي بتته يتتي کتتار کتتاوه هغتته هتتم د دوي د مالکيتتت يتتوه برختته‬
‫وه او دوي تتتر ديرشتتو کتتالو پتتوري نستتوه کتتوالي چتتي بتتل ځتتاي والړ ستتي يتتاني کرونتتدګرو دفيتتوډال دنيمتته‬
‫کلنتتتي ختتتدمت دمختتته وتيښتتتتيدي نتتتو‬ ‫غ متتتانو پتتته بڼتتته کتتتار کتتتاوه اوکتتته چيتتتري بتتته کرونتتتدګر تتتتر ديتتتر‬
‫فيوډال ح درلودي ‪ ،‬چي هغه ونيسي اوبيرته يي راولي‬

‫زموږ په هيواد ک څوک فيوډا و؟‬

‫زمتتوږ پتته هيتتواد کتتي هغتته چاتتته فيتتوډال ويتتل کيتتدي ‪ ،‬چتتي خپتتل کرونتتدګر بتته يتتي دغ متتانو پتته څيتتر کتتارول‬
‫‪ ،‬اوکرونتتتدګر بتتته يتتتي دمالکيتتتت يتتتوه برختتته وه دوي دخپتتتل کښتتتت اوکرونتتتدي دپياوړتيتتتا فکتتتر نتتته درلتتتودي‬
‫يوازي يي پرخپلو کروندګرو باندي ټينګار کاوه‪.‬‬

‫زمتتوږ پتته هيتتواد کتتي دفيتتوډاليزم ځتتانګړي خاصتتيت داو چتتي کرونتتد ګتتر بتته دمالتتک )ختتان ( دملکيتتت يتتوه‬
‫برختته و‪ ،‬کتته څتته هتتم داخاصتتيت دلويتتدر دفيتتوډاليزم پتته څيتتر نتته و ختتو بيتتا هتتم کتتوم تتتوپير يتتي نتته ورستتره‬
‫درلتتتودي ‪ .‬دختتتان اوکرونتتتدګر تتتترمنځ دا ډول اړيکتتته داقتصادپربنستتتټ والړه وه يتتتاني کرونتتتدګر بتتته د ختتتان‬
‫ډيتتر پتتوروړي و اوکرونتتدګر بتته دهمتتدي پتتور پتته مقابتتل کتتي د ختتان چتتوپړ کتتاوه‪ ،‬ترڅتتو چتتي بتته يتتي د ختتان‬
‫پتتور نتته وو ادا کتتړي تتتر هغتته بتته کرونتتدګر نستتواي کتتوالي چتتي بتتل ځتتاي تتته کتتډه وکتتړي کرونتتدګر دخپتتل ځتتان‬
‫د خ صتتون لپتتاره خپتتل زوي يتتا لتتور دپتتور پتته مقابتتل کتتي ختتان تتته ورکتتول‪ ،‬اوبيتتا بتته کرونتتدګر بيچتتاره تتتر‬
‫مرګتتته پتتتوري هغتتته ونتتته ليتتتدي ‪ ،‬ختتتان بتتته هتتتم دکرونتتتدګر اوالد پرنتتتورو خلکتتتو دخپتتتل پتتتور دوه برابتتتره پتتته‬
‫انتتتدازه بانتتتدي خرڅتتتوي ختتتو کرونتتتدګر هتتتيس هتتتم نستتتوه ويت ت ي‪ .‬همدارنګتتته ختتتان بتتته دکرونتتتدګر پرشتتتتمني‬
‫بانتتتدي پتتتته نيمګتتتتړي )غيتتتتري مستتتتقيم ( ډول ستتتتره واکمتتتتن و‪ ،‬يتتتتاني کرونتتتدګر نستتتتوه کتتتتوالي چتتتتي خپتتتتل‬
‫شتتيدي‪ ،‬غتتوړي‪ ،‬هګتتي‪ ،‬اوړي يتتا بتتل څتته بيلتته ختتان څختته پربتتل چابانتتدي ختتر کتتړي او هتتم کرونتتدګر نستتوه‬
‫کتتتوالي‪ ،‬چتتتي خپتتتل لتتتور دختتتان داجتتتازي پرتتتته چاتتتته ورکتتتړي اويتتتا دبتتتل چتتتا لتتتور دختتتان داجتتتازي پرتتتته خپتتتل‬
‫زوي تتته وغتتواړي ‪ .‬زمتتوږ پتته هيتتواد کتتي فيتتوډآالن لويتتدر پتته شتتان دښتتکلو متتاڼيو اوعصتتري ژونتتد پتته لټتته‬
‫کتتتتي نتتتته وه‪ ،‬بلکتتتتي دوي پرخپلتتتتو کرونتتتتدګرو بانتتتتدي ظلتتتتم او بيرحمتتتتي کتتتتول ‪ ،‬زيتتتتاتي ښتتتتځي يتتتتي کتتتتولي‬
‫اودکلتتي پتته متتنځ کتتي ژونتتد کتتاوه يتتا بتته هتتم ددوي لتتوي ارمتتان داو‪ ،‬چتتي دزيتتاتو مځکتتو اوکرونتتدګرو پتته‬
‫لرلتتتو ستتتره پتتته ستتتيمه کتتتي بتتتل ستتتيال ونلتتتري‪ .‬زمتتتوږ پتتته هيتتتواد کتتتي دثتتتور تتتتر کودتتتتا پتتتوري ختتتان‪ ،‬ملتتتک او‬
‫اربتتتتاب لتتتتوي مځکتتتته وال وه او فيتتتتوډاليزم ډيتتتتري ټينګتتتتي ريښتتتتي درلتتتتودي ‪ ،‬همتتتتدا المتتتتل و چتتتتي پتتتته‬

‫‪70‬‬
‫افغانستتتتان کتتتي دکتتتارګرانو اوبزګرانتتتو غورځنتتتګ راپورتتتته ستتتو او دکتتتارګرو پتتته نامتتته يتتتي انقت ت ب وکتتتړ‬
‫چي وروسته دزرګونو بي ګنا ه افغانانو په وينو او وژنو پاى ته ورسېدئ‪.‬‬

‫د فيوډاليزم تاريخ‪:‬‬
‫پيتتتل‪ :‬د فيتتتوډاليزم ښتتتکاره تتتتاريخي نښتتته کتتتوالى ستتتو‪ ،‬چتتتي پتتته اتمتتته متتتې دي پېتتتړۍ کتتتي د فرانتتتک د‬
‫پاچتتتا )کتتتارولين جيتتتان ( پتتته دوره کتتتي پيتتتداکړو‪ ،‬دده پتتته دوره کتتتي خلګتتتو تتتته مځکتتتي ديتتتو لتتتړ شتتترايطو پتتته‬
‫نظتتتر کتتتي نيولتتتو ستتتره ډالتتتي ستتتولي اودډالتتتي پتتته وختتتت کتتتي بتتته خلګتتتو تتتتر متتتنځ ځينتتتي تړونونتتته الستتتليک‬
‫کيتتتدل‪ ،‬چتتتي دي کتتتار پتتته هغتتته وختتتت كتتتي عموميتتتت پيتتتداکړ‪ ،‬او وروستتتته يتتتې د ختتتان او بزګتتتر تتتترمنځ پتتتر‬
‫اړيکتتو والړ يتتو سيستتټم متتنځ تتته راوړ‪ .‬کتته څتته هتتم د دې نظتتام ځينتتي لرغتتوني نښتتي پتته روم او جرمنتتي کتتي‬
‫پيداسوي دي‪ ،‬خو په اتمه پېړۍ کي د يو ټولنيز سياسي مکتب په څېر ر اښکار سو‪.‬‬

‫فيتتتوډاليزم د فرانکتتتانو پتتته پرمختتتتګ او پراختتته کېتتتدو ستتتره زياتتتته وده وکتتتړه‪ ،‬او د ايټاليتتتا ستتتهېلي برختتتي‬
‫و المتتتان تتتته وغځېتتتدې‪ .‬وروستتتته ختيځتتتو استتت مي مځکتتتو تتتته وخوځېتتتدې او زيتتتات هيوادونتتته يتتتې تتتتر‬
‫خپلتتي اغېتتزې النتتدي راوستتتلو استتپانيې تتته فيتتوډاليزم ډېتتر ژر فرانکتتانو ورستتوئ‪ ،‬ختتو يتتوازي پتته شتتمالي‬
‫برختتتو کتتتي ټينتتتګ ستتتو او کلتتته چتتتي استتتپانيا د مستتتلمانانو څختتته ونيتتتول ستتتوه پتتته ټولتتته استتتپانيا کتتتي خپتتتور‬
‫ستتتتو‪ ،‬فيتتتتوډاليزم پتتتته ډېتتتتر ستتتترعت ستتتتره روان وو او نورمانتتتتدانو هتتتتم پتتتته خپلتتتته ټولنتتتته کتتتتي د فيتتتتوډاليزم‬
‫ستتتتازمانونه جتتتتوړ کتتتتړل‪ ،‬او ددوى ستتتتره يتتتتو ځتتتتاى پتتتته )‪٦٦١١‬ز( کتتتتال کتتتتي انګلستتتتتان تتتتته انتقتتتتال ستتتتو‪،‬‬
‫فيتتتوډاليزم د انګلستتتتان څختتته ستتتکاټلينډ او اېرلينتتتډ تتتته انتقتتتال ستتتو‪ .‬فيتتتوډاليزم پتتته زيتتتاتو هيوادونتتتو کتتتي‬
‫خپتتتل شتتتتون ثبتتتوت کتتتړ‪ ،‬ختتتو ځينتتتي هيوادونتتته هتتتم موجتتتودول چتتتي فيتتتوډاليزم يتتتې ونتتته منتتت ‪ ،‬او بشتتتپړ‬
‫ستتلطنت پکښتتي قتتايم ستتو‪ ،‬لکتته هالينتتډ او بيلژيتتک دا سياستتي نظتتام پتته نهمتته متتې دي پېتتړۍ کتتي زيتتات‬
‫پتتتراو ستتتو‪،‬او ډېتتتر پرمختتتتګ يتتتې وکتتتړ‪ ،‬او پتتته زيتتتاتو هيوادونتتتو کتتتي يتتتې فيتتتوډالي ستتتازمانونه متتتنځ تتتته‬
‫راوړل‪ ،‬ځکتتته چتتتي پاچتتتاهي حکومتونتتتو د فيتتتوډاليزم لتتته پتتتاره ډېتتتره ښتتته زمينتتته مستتتاعده کولتتته‪ ،‬فيوډاالنتتتو‬
‫پتتته لومړيتتتو کتتتي د پاچتتتا ډېتتتر قتتتدر کتتتاوه‪ ،‬ختتتو ور وستتتته تتتتر خپلتتتواک کېتتتدو بتتته پتتته هيلتتته ستتتول‪ ،‬د لستتتمي‬
‫متتتې دي پېتتتړۍ څختتته تتتتر دوولستتتمي پېتتتړۍ پتتتوري فيتتتوډاليزم ډېتتتر پرمختتتتګ وکتتتړ‪ ،‬او د ټتتتولني پتتته هتتتره‬
‫برخه کي تر سترګو کېدئ‪.‬‬

‫لوېدنتتته‪ :‬فيتتتوډاليزم د ستتتياالنو د قتتتواوو تتتترمنځ راغت ت ‪ ،‬پتتته ښتتتارونو کتتتي اقتصتتتادي پرمختتتتګ روان وو‪،‬‬
‫او ښتتاريان وه د خپتتل ارزښتتت لتته پتتاره هتتم يتتوه قتتوه رامتتنځ تتته کتتړه‪ ،‬حتتت پتته ځينتتو ځتتايونو کتتي ښتتاريانو د‬
‫فيوډاالنتتتو پتتته وړانتتتدي پوځونتتته جتتتوړ کتتتړي ول‪ ،‬د بلتتتي ختتتوا کليستتتا هتتتم پتتتر فيتتتوډاليزم بانتتتدي ټينتتتګ‬
‫يرغلونتتته پيتتتل کتتتړل‪ ،‬ځکتتته چتتتي فيوډاالنتتتو غيتتتر روحتتتاني ستتتوي وه او روحتتتاني ارزښتتتت تتتته يتتتې پتتته ستتتمه‬
‫ستتتترګه نتتته کتتتتل‪ .‬فيتتتوډاليزم تتتتر يارلستتتمي پېتتتړۍ پتتتوري ښتتته واکمنتتتي درلتتتوده‪ ،‬ختتتو وروستتتته پتتته ګتتتو ‪-‬‬
‫کتتي پتته وړانتتدي غبرګونونتته راپورتتته ستتول‪ ،‬پتته ځتتانګړي ډول پتته اروپتتا کتتي د رنستتانس د دورې پتته‬ ‫ګتتو‬
‫پيتتل کېتتدو ستتره فيتتوډاليزم کمتتزورى ستتو‪ ،‬انګلستتتان تتتر صتتنعتي انقتت ب پتتوري يتتې ال دوام وکتتړ‪ ،‬ختتو د‬
‫فرانسې د لوى انق ب په راتلو سره بېخي له منځه والړئ‪.‬‬

‫‪71‬‬
‫همدارنګتته ارستتطو بيتتا د څتتو کستتيزه مشتترۍ يتتا ارستوکراستتي فاستتده بڼتته اوليګارشتتي بتتولي‪ ،‬يعنتتي کلتته‬
‫چتتي يتتوه ډلتته خلتتګ واک پتته الس کتتي واخلتتي او هغتته د ځتتاني يتتا شخصتتي ګټتتو پتته موختته وکتتاروي‪ ،‬نتتو دې‬
‫ډول حکومت ته بيا اوليګارشي ويل کېږي‪ ،‬چي له لنډه توګه يې لولو‪:‬‬

‫اليګارشتتتي د څتتتو نفتتترو حکومتتتت تتتته ويتتتل کېتتتږي‪ ،‬د دې حکومتتتت واک د څتتتو نفتتترو پتتته الس کتتتي وي‪ ،‬او‬
‫دانفتتتر واک او حکومتتتت د خپلتتتو ګټتتتو او موختتتو لتتته پتتتاره کتتتاروي‪ .‬اف طتتتون د دې حکومتتتت پتتته اړه وايتتتي‪،‬‬
‫اليګارشتتتي د څتتتو نفتتترو حکومتتتت هغتتته وختتتت پيتتتداکېږي چتتتي ستتتاتونکي يتتتې د متتتال پتتته شتتتوق وي‪ ،‬دا ډول‬
‫حکومتتتت هتتتم ديموکراستتتت تتتته ورتتتته دئ‪ ،‬امتتتا د يتتتو مشتتتر پتتتر ځتتتاى څتتتو تنتتته مشتتتران لتتتري‪ ،‬عينتتتي د ښتتتاري‬
‫دولتتت مشتترتابه د يتتوه داستتي متتتديره هييتتت لتته لتتوري متتنځ تتتته راغلتتي وي چتتي هتت وى د خپلتتو شتتتتمنيو د‬
‫ډېرولتتتو او ستتتاتلو پتتته هڅتتته کتتتي وي‪ ،‬ارستتتطو بيتتتا اليګارشتتتي د څتتتو بتتتدو او نتتتاوړو اشخاصتتتو حکومتتتت تتتته‬
‫وايتتتي‪ ،‬د ارستتتطو د دې تعبيتتتر څختتته معلتتتومېږي چتتتي اليګارشتتتي د ارستوګراستتتت د اشتتترافو حکومتتتت يتتتو‬
‫افراطتتتي شتتتکل دئ‪ ،‬او تموکراستتتي د شتتتمتنو حکومتتتت تتتته ورتتتته دئ‪ ،‬د پخوانيتتتو اليګارشتتتي حکومتونتتتو‬
‫څختتته دا معلتتتومېږي چتتتي د واک واکتتتي بتتته تتتتل د ټتتتولني د ځتتتانګړو پوړونتتتو او ډلتتتو پتتته الس کتتتي وي‪ ،‬لکتتته‬
‫متتذهبي کتتړۍ‪ ،‬د غتتوره نتتژاده خلګتتو ډلتتي‪ ،‬ستترمايه دارانتتو او د ځتتانګړو ژبتتو خلګتتو دوى بتته هتتم هغتته څتتو‬
‫ک پتتته خپتتتل واک کتتتي راګتتتډول چتتتي د پورتتتته رشتتتتو څختتته بتتته د يتتتوې پربنستتتټ يتتتې د دوى ستتتره اړيکتتتي‬
‫درلتتتودې‪ ،‬همدارنګتتته دې کتتتوچنت ډلتتتي بتتته تتتتل واک د خپلتتتو ګټتتتو لتتته پتتتاره کتتتاروئ‪ ،‬ترڅتتتو خپتتتل نفتتتوذ او‬
‫کنټتترول پتته ټولنتته کتتي وستتاتي‪ ،‬نتتو ځکتته ځينتتو پوهتتانو دا حکومتتت د ناکتتارو او بتتدو خلګتتو ګڼل ت دئ‪ ،‬پتته‬
‫اليګارشتتتي کتتتي د خلګتتتو حقوقتتتو تتتته درنتتتاوى نتتته کېتتتدئ‪ ،‬يتتتوازي د واکمنتتتت کتتتوچنت ډلتتتي حقوقتتتو او‬
‫ارزښتتتت تتتته درنتتتاوى کېتتتدئ‪ ،‬او بيتتتت المتتتال بتتته د دوى تتتتر کورنيتتتو اوخپلوانتتتو قربتتتاني کېتتتدئ‪ ،‬دا يتتتوه‬
‫تکتتراري او عامتته مفکتتوره ده چتتي د حکومتتت اخيرنتت تحليتتل د څتتو نفتترو پتتر واک بانتتدي خ صتته کېتتږي‪،‬‬
‫کتتته پتتته ټولنتتته کتتتي حکومتتتت رستتتمي بڼتتته ولتتتري‪ ،‬يتتتا د ستتتلطان تتتتر واک النتتتدي حکومتتتت وي او يتتتا هتتتم د‬
‫ديکتتتتاتور حکومتتتت وي‪ ،‬ختتتو بايتتتد د ټتتتولني اصتتتلي او حقيقتتتتي څتتتار د شتتتمتنو خلګتتتو پتتته الس کتتتي وي‪،‬‬
‫پتتته همتتتدې استتتاس متتتارکس او انګلتتتز کاپيټتتتاليزم د شتتتتمنو حکومتتتت اليګارشتتتي تتتته ورتتتته حکومتتتت بتتتولي‬
‫او دوى پتتته دې آنتتتد دي چتتتي پتتته کاپيټتتتاليزم کتتتي اصتتتلي څارنتتته د شتتتتمنو خلګتتتو وي‪ ،‬او د شتتتتمن هڅتتته‬
‫کتتتوي‪ ،‬ترڅتتتو د خپلتتتو ګټتتتو د ستتتاتلو پتتته موختتته پتتته حکومتتتت کتتتي يتتتوه اجرائيتتتوي کمېټتتته جتتتوړه کتتتړي‪.‬‬
‫همدارنګتتته يتتتوه ايټتتتالوي سياستتتتپوه )الګيټتتتانو موستتتکا( هتتتم د حکومتتتت اليګارشتتتي کنټتتترول منلت ت دئ او‬
‫دى پتتته دې آنتتتد دئ چتتتي واکمنتتته ډلتتته تتتتل غتتتواړي پتتته ټولنتتته کتتتي اليګارشتتتيک کنټتتترول ولتتتري‪) ،‬ويلفريتتتډو‬
‫فريټتتو( فرانستتوي سياستتتپوه پتته خپلتتو دوکتورينتتو کتتي د څتتو نفتترو د حکومتتت پتته اړه آندونتته ورکتتړي دي‬
‫او دا مفکتتتتوره يتتتتې پيتتتتاوړې کتتتتړې ده‪) ،‬فريټتتتتو( وايتتتتي چتتتتي داده معاصتتتتره نتتتتړۍ غوښتتتتتنه ده چتتتتي د واک‬
‫بنستتتټونه بايتتتد د څتتتو نفتتترو تتتترمنځ ووېشتتتل ستتتي‪ ،‬ختتتو متتتارکس او انګلتتتز بيتتتا د څتتتو پتتتوه او هوښتتتيارانو‬
‫کمونستتتتټانو واکمنتتتتي پتتتتر ټولنتتتته غتتتتواړي او وايتتتتي چتتتتي پتتتته يتتتتوه کتتتتارګره ټولنتتتته کتتتتي بايتتتتد واک د څتتتتو‬
‫کمونستتتټانو پتتته الس کتتتي وي‪ ،‬ترڅتتتو د ټتتتولني چتتتاري کنټتتترول کتتتړي‪ ،‬د اليګارشتتتي معاصتتتره کارونتتته پتتته‬
‫اليګارشتتتي اوستتتپنيز قتتتانون کتتتي څرګنتتتدېږي‪ ،‬دا قتتتانون يتتتا څېړنيتتتزه رستتتاله د جرمنتتتي ټولنپتتتوه را بتتترت‬
‫مايکتتتل لختتتوا پتتتدي موختتته وضت ت ستتتوه ترڅتتتو سياستتتي ګوندونتتته اوستتتوداګريزي ټتتتولني مرکتتتزي محافظتتته‬
‫کتتتاري اويومتتتوټي ستتتي ‪) .‬مايکتتتل داګاليتاريتتتانو (هغتتته ډلتتته خلتتتک چتتتي پتتتدي انتتتد دي چتتتي دټولتتتو خلګتتتو‬

‫‪72‬‬
‫حقتتوق ستتره مستتاوي دي او راډيکاليتتانو دهغتته ډلتته چتتي پتته سياستتي چتتارو کتتي بتتدلون غتتواړي پروړانتتدي‬
‫دريتتتځ غتتتوره کتتتړي دي اووايتتتي چتتتي هرټولنتتته بايتتتد يتتتوه مرکتتتزي قتتتوه ولتتتري‪ ،‬پتتتدي مرکتتتزي قتتتوي کتتتي بايتتتد‬
‫واک دڅتتتتونفرو پتتتته الس کتتتتي وي ترڅوديتتتتوه ارګتتتتان )ټتتتتولني ( چتتتتاري پتتتته ښتتتته توګتتتته اداره ستتتتي پتتتتدي ډول‬
‫سيستتتټم کتتتي هرڅتتته بايتتتد ديتتتوي اجراييتتتوي کميټتتتي لختتتوا ترستتتره ستتتي اوديتتتوه ستتتازمان يتتتا ټتتتولني دژونتتتد‬
‫پتتتاتي کيتتتدو لپتتتاره بايتتتد يتتتوه مرکتتتوونکي منبت ت وجتتتود ولتتتري ترڅتتتو نومتتتوړي ټولنتتته ياستتتازمان دبهرنيتتتو‬
‫اوکورنيتتو ننګوننتتو څختته خونتتدي وستتاتي کتته څتته هتتم پتتدي وروستتتيو کتتي ځينتتو ليکوالتتتو غوښتتتل چتتي‬
‫د)مايکتتتل ( داليګارشتتتي داوستتتپنيز قتتتانون څيړنيتتتزه رستتتاله پتتته حقتتتوقي متتتذهبي اونتتتورو برختتتو کتتتي پراختتته‬
‫کتتتړي ختتتودي رستتتالي تتتتر اوستتته نړيوالتتته بڼتتته نتتتده خپلتتته کتتتړي ‪) .‬دڅتتتونفرو حکومتونتتته( دي‪ ،‬خوپتتته حقيقتتتت‬
‫کتتتي ټتتتول ستتتازمانونه پتتتردي ټينګتتتار کتتتوي ترڅتتتو د حکومتتتت لپتتتاره دواک مرکتتتزي هستتتته رامتتتنځ تتتته کتتتړي‪،‬‬
‫هغتته داستتتي چتتتي پتتته مرکتتتزي هستتتته کتتتي بتتته څتتتو نفتتتره واک اداره کتتتوي ‪ .‬دنتتتوو سياستتتي اوټتتتولنيزو څيړينتتتو‬
‫پربنستتتتټ دواک اوڅتتتتا ر منتتتتاب بتتتتي بيلتتتتي ښتتتتودل ستتتتويدي‪ ،‬اوڅتتتتارونو او واکمنتتتتو ډلتتتتو تتتتترمنخ يتتتتي‬
‫توپيرونه رامنځ ته کړيډي‪.‬‬

‫ج تتت ډيرکستتيزه مشتتري‪ :‬ارستتطو دحکومتونتتو پتته ډلبنتتدي کتتي دريتتم ډول هغتته حکومتوتتته پتته ګوتتته کتتوي‪،‬‬
‫چتتتي واک يتتتي دډيتتترو کستتتانو پتتته الس کتتتي وي‪ ،‬يتتتاني دپاچتتتاهي او اريستتتتو کراستتتي پتتته ختت ف دحکومتتتت‬
‫واه يتتتي د ټولتتتو خلګتتتو پتتته الس کتتتي وي ارستتتطو داډول حکومتونتتتو غتتتوره بڼتتته پتتتوليټي او فاستتتده بڼتتته‬
‫ډموکراستتي کڼتتي دارستتطو پتته انتتد پتتوليټي هغتته حکومتتت دي‪ ،‬چتتي دقتتانون پتتر بنستتټ منځنتتي پتتوړ واک‬
‫پتتته الس کتتتي واخلتتتي يتتتاني پتتتوليټي پتتته ټولنتتته کتتتي دهغتتتو وګتتتړو حکومتتتت دي‪ ،‬چتتتي نتتته بيوزلتتته اونتتته هتتتم‬
‫دټتتتولني ستتترداران وي‪ ،‬بلکتتتي منځنتتتي پتتتوړ ولتتتري دده مطلتتتب ددي حکومتتتت څختتته معتدلتتته ډموکراستتتي‬
‫ده‪ ،‬کتته څتته هتتم دارستتطو پتته وختتت کتتي ډموکراستتي داوس پتته شتتان پيتتاوړي ستتوي نتته وه اوپتته عملتتي بڼتته نتته‬
‫وه پلتتتتي ستتتتوي ‪ .‬پتتتته حقيقتتتتت کتتتتي ارستتتتطو پتتتتوليټي داوستتتتني ډموکراستتتتي ستتتتره يوشتتتتان ده يتتتتاني دي د‬
‫ډموکراستتتي غتتتوره بڼتتتي تتتته پتتتوليټي وايتتتي او ډموکراستتتي د بيوزلتتتو خلګتتتو حکومتتتت بتتتولي پداستتتي حتتتال‬
‫کتتتي چتتتي اوس ډموکراستتتي د بيوزلتتتو خلګتتتو حکومتتتت نتتتدي بلکتتتي د حکومتونتتتو ترټولتتتو غتتتوره بڼتتته کڼتتتل‬
‫ستتتويده پتتتر همتتتدي بنستتتټ ويتتت ي ستتتو چتتتي ارستتتطو پتتتوليتي داوستتتني ډموکراستتتي ستتتره يوشتتتان ده او‬
‫اوستتتتني ډموکراستتتتي تتتتته دارستتتتطو پتتتتوليټي چتتتتي دحکومتونتتتتو غتتتتوره بڼتتتته يتتتتي بتتتتولي ويتت ت ي ستتتتو‪ .‬پتتتته‬
‫ډموکراسي باندي دښي پوهيدني لپاره اړيو چي ډموکراسي ولولو‪.‬‬

‫څلورم ف ل‬

‫لومړی مبحث‪ -‬د حکومتدارۍ تاری چه‪:‬‬

‫حکومتتتتتداري او ښتتتته حکومتتتتتداري پتتتته دا ورستتتتتیو کتتتتې د پرمختیتتتتایې مطالعتتتتاتو ځتتتتانګړي د بحتتتتث‬
‫موضتتتو ګرځیتتتدلي ده‪ .‬بتتتده حکومتتتتدارې پتتته دا ورستتتتیو کتتتې د ټتتتولنیزو نتتتاخوالو اساستتتي علتتتت ګڼتتتل‬
‫ستتتتوی دی‪ .‬د نتتتتړۍ وروستتتتته پتتتتاتې هیوادونتتتتو تتتتته پرمختیتتتتایې مرستتتتتې او نړیتتتتوالي قرضتتتتي د ښتتتتې‬
‫حکومتدارۍ د میعارونو په ترسره کولو یا شرایطو ورکول کیږي‪.‬‬

‫‪73‬‬
‫حکومتتتتتتدارۍ نتتتتتوي کلمتتتتته نتتتتته ده‪ ،‬دا کلمتتتتته لتتتتته پیړیتتتتتو راهیستتتتتي پتتتتته سیاستتتتتي مطالعتتتتتاتو او د‬
‫حکومتتتتداري پتتته موتتتامینو کتتتې تتتتر مطتتتالعې او بحتتتث النتتتدې نیتتتول ستتتوي ده‪ ،‬د مصتتتر تمتتتدن‪ ،‬د یونتتتان‬
‫تمتتتدن‪ ،‬د چتتتین لتتته څنتتتډو او دارنګتتته د هندوستتتتان پتتته څنتتتډو کتتتې د حکومتتتتدارۍ د اغیتتتزو څختتته لتتته‬
‫پیړیتتتو را هیستتتې نښتتتې تتتتر ستتتترګو کیتتتږي‪ .‬تتتتاریخ پتتته ګوتتتته کتتتوي چتتتې د ستتتترو تمتتتدنونو پیتتتل او‬
‫جوړښتتتت لتتته حکومتتتتدارې ستتتره تړلتتتي دي‪ .‬تتتتاریخ متتتونږ تتتته را پتتته ګوتتتته کتتتوي چتتتې د ستتتترو تمتتتدنونو‬
‫جوړښتتتت‪ ،‬ټتتتولنیزي هلتتتې ځلتتتي او نظتتتم د یتتتو ځتتتانګړي میکتتتانیزم لتتته مختتتې چتتتې د حکومتتتتدارې نظتتتام‬
‫تتته ورتتته ترتیتتب او جتتوړ ستتوی و‪ .‬پتته لویتتدیځ کتتې تتتر هتتر چتتا دمختته پ تتتو یتتا اف طتتون ) ‪Plato- BC -‬‬
‫‪ ( 424‬د حکومتتتدارۍ بحتتث تتته الره هتتواره کتتړي ده‪ .‬هغتته پخپتتل مشتتهور کتتتاب )‪ ( The Republic‬کتتې‬
‫د پتتتا چتتتا د مستتتولیت او د پاچتتتاهت د بڼتتتې پتتته اړه خبتتترې کتتتړي دي‪ .‬پ تتتتو وایتتتې چتتتې پاچتتتا بایتتتد تکتتتړه‬
‫فیلستتتوف وي‪ ،‬نومتتتوړی بایتتتد پتتته شتتتفافه او هدفمنتتتده توګتتته د هیتتتواد چتتتارې پتتته متتتخ بتتتوځي‪ .‬پ تتتتو د‬
‫ټتتولنې نظتتم او ترتیتتب تتته د پاچتتا ځتتانکړي پاملرنتته حتمتتي بتتولي‪ ،‬ددې کتتار دپتتاره بایتتد ځتتانګړی قتتانون‬
‫رامنځتتته کتتړي‪ ،‬قتتوانین بایتتد پتته متتوثره توګتته عملتتي ستتي تتتر څتتو لتته دې الرې پتته ټولنتته کتتې ثبتتات‪ ،‬امتتن‬
‫او ټیکاو رامنځته شي‪.‬‬

‫پ تتتو پخپتتل کتتتاب کتتې لیکتتي چتتې پاچتتا بایتتد خپلتتو کتتارونو د پتتاره ځتتانګړی پتت ن جتتوړ کتتړي‪ ،‬د پتت ن‬
‫لتتته مختتتې بایتتتد د هیتتتواد یتتتا ټتتتولنې اقتصتتتادي ودې او پرمختتتتګ تتتته ځتتتانګړی پتتتام وکتتتړي‪ .‬د لویتتتدیځ‬
‫سیاستتي جوړښتتت تتتر ډیتتره بریتتده د پ تتتو لتته ذکتتر ستتویو اصتتولو او بنستتټونو څختته د حکومتتتدارۍ د‬
‫رامنځته کولو دپاره کار اخیستی چې پیړۍ په پیړۍ یې خپل اغیزمن سیر طی کړی دی‪.‬‬

‫د لویتتتدیځې حکومتتتتدارۍ بنستتتټ ایښتتتودونکي لتتته پ تتتتو را وروستتتته هتتتابس‪ ،‬جتتتان الک‪ ،‬روستتتو او‬
‫حتتتتتی د متتتتارکس اغیتتتتزې پتتتته کتتتتې تتتتتر ستتتتترګو کیتتتتږي‪ .‬دې مفکرینتتتتو وکتتتتوالی ستتتتوای د خپلتتتتو ځتتتتانګړ‬
‫فلستتتفي او سیاستتتي بحاونتتتو پتتته پایلتتته کتتتې دحکومتتتتدارۍ اساستتتي اصتتتولو تتتته الره پیتتتدا کتتتړي او هغتتته‬
‫رامنځتتتتته کتتتتړي چتتتتې د حکومتتتتتداري ځتتتتانګړي دنتتتتده پتتتترې نتتتتن ورر را څرختتتتي‪ .‬د متتتتارکس نظریتتتتات د‬
‫طبقتتتاتي نظتتتام د لمنځتتته وړلتتتو او د پرولتاریتتتا د دیکتتتتاتوري د بنستتتټ د رامنځتتتته کولتتتو پتتته لتتتور یتتتو‬
‫حتمتتتی ګتتتام دی‪ ،‬چتتتې د لتتتومړۍ نړیتتتوالې جګتتتړې څختتته را پتتتدیخوا پتتته پختتتوانې شتتتوروي‪ ،‬وروستتتته پتتته‬
‫کیوبتتتا او چتتتین کتتتې عملتتتي بڼتتته خپلتتته کتتتړه او ال هتتتم پتتته نتتتړۍ کتتتې د متتتارکس د حکومتتتتدارۍ د اصتتتولو او‬
‫اساستتتتاتو څختتتته کتتتتار اخیستتتتتل کیتتتتږي‪ .‬یتتتتوه خبتتتتره چتتتتې پتتتته تتتتتاریخې لحتتتتار د پورتتتتته ذکتتتتر ستتتتویو‬
‫مفکرینتتو ترمنځتته شتتتریکه ده هغتته دا چتتې ښتتته حکومتوالتته د ډلیتتتز یتتا ټتتولنیز فعالیتتتت پایلتته ده‪ ،‬نتتته‬
‫دا چتتتې پتتته انفتتترادي توګتتته ترستتتره کیتتتدونکی فعالیتتتت یتتتا عمتتتل وګڼتتتل ستتتی‪ .‬د حکومتتتتدارۍ جوړښتتتت‬
‫کتتوم چتتې یتتوې ټتتولنې‪ ،‬ملتتت یتتا دولتتت خپتتل کتتړی دی‪ ،‬هغتته د همغتتې ټتتولنې د ضتترورت او اړتیتتاو پتتر‬
‫بنستتټ ترستتره ستتوی دی‪ .‬کیتتدای ستتي حتتتی پتته یتتو هیتتواد کتتې د حکومتتتدارۍ جوړښتتت لتته یتتو والیتتت‬
‫یتتا ټتتولنیز جوړښتتت څختته تتتر بتتل پتتورې تتتوپیر کتتوي‪ .‬د حکومتتتدارۍ جوړښتتت پتته دا ورستتتیو کتتې متتخ‬
‫پتته پراخیتتدو دی‪ ،‬پتته ځتتانګړي توګتته د حکومتتتدارۍ کتتوم سیستتتم چتتې اوس پتته نتتړۍ کتتې متتروج دی‪ ،‬دا‬
‫سیستتتتم د کرهڼتتتي او صتتتنعتي پرمختتتتګ پتتته اساستتتاتو والړ دی کتتتوم چتتتې د رنستتتانس لتتته دورې څختتته را‬
‫پیتتتل ستتتوی دی‪ .‬پتتته حقیقتتتت کښتتتی‪ ،‬دحکومتتتتدارۍ دا نتتتوی سیستتتتم د رنستتتانس د دورې د زراعتتتت او‬

‫‪74‬‬
‫صتتتنعت د پرمختګونتتتو پتتته اساستتتاتو والړ دی کتتتوم چتتتې د اتلستتتمې پیتتتړۍ پتتته دویمتتتې نیمتتتایې کتتتې تتتتر‬
‫ستتتتترګو ستتتتوه پتتتته ځتتتتانګړي توګتتتته کلتتتته چتتتتې دانګلستتتتتان )چتتتتارلس‪(۱۱۱۱‬دنتتتتوی عصتتتتردحکومتداری‬
‫بنستتټونه رامنځتتته کتتړل‪ .‬لتته دې وختتت څختته د مختته د تمتتدنونو برختته د حکومتتتدارۍ د نظتتام پتته جوړښتتت‬
‫کتتې د ارزښتتت وړ ده ختتو تتتر ځتتانګړي مطتتالعې النتتدې نتته ده نیتتول ستتوي‪ .‬د جغرافیتتوي خنتتډونو لتته املتته‬
‫پتتته پختتتوا زمانتتته کتتتې د یتتتوې ستتتیمې د حکومتتتتدارۍ جوړښتتتت او ترکیتتتب پتتته بلتتته جغرافیتتته د احستتتاس‬
‫وړ نتتتته وه‪ .‬ختتتتو نتتتتن‪ ،‬د حکومتونتتتتو تتتتتر متتتتنځ د جغرافیتتتتوي خنتتتتډونو پتتتته لمنځتتتته تتتتتګ‪ ،‬د حکومتتتتتدارۍ‬
‫جوړښتونه یو له بل سره ګنډلي او تړلي دي ‪.‬‬

‫د حکومتدارۍ تعریف‪:‬‬
‫پتته ستتاده ژبتته‪ ،‬حکومتتتدارې د تصتتمیم نیولتتو پتته مانتتا ده او یتتا داچتتې د هغتتې پروستتې څختته عبتتارت ده‬
‫چتتتتې نیتتتتول ستتتتوي تصتتتتمیمونه پتتتترې عملتتتتي کیتتتتږي‪ .‬ډیتتتترو پوهتتتتانو حکومتتتتتدارې پتتتته مختلفتتتتو الرو‬
‫تعریف کړي ده‬

‫) نړیتتتوال بانتتتک‪ (۱۱۱۲‬حکومتتتتداری دارنګتتته تعریتتتف کړیتتتده تت ت حکومتتتتداري د صت ت حیت‪ ،‬کنتتتترول‪،‬‬

‫مدیریت او د حکومت د واک له پلي کولو یا عملي کولو څخه عبارت ده‪.‬‬

‫اوستتتبورن او ګیبلتتتر)‪ (۱۱۱۲‬حکومتتتتداري داستتتې تعریتتتف کتتتړي تتت عبتتتارت لتتته هغتتتې پروستتتې څختتته ده چتتتې‬
‫متتتونږ یتتتې پتتته ټتتتولیزه توګتتته د ستتتتونزو د حتتتل د پتتتاره استتتتعمالو او د خپلتتتې ټتتتولنې اړتیتتتاوې پتتترې پتتتوره‬
‫کتتوو‪ ،‬نتتو ځکتته حکومتتتداري یتتواځې د حکومتتت لتته کړنتتو څختته بحتتث نتته کتتوي د کومتتو پتته واستتطه چتتې‬
‫حکومتتتت ختتتدمات وړانتتتدې کتتتوي‪ .‬حکومتتتتداري متتتونږ تتتته د حکومتتتت د هغتتتو کړنتتتو او تشتتتویقونو پتتته اړه‬
‫هتتم بحتتث وړانتتدې کتتوي دکومتتو لتته مختتې چتتې حکومتتت د متتدنې ټولنتتو برختته اخیستتتنه پتته حکومتتت کتتې‬
‫اود خصوصتتتتي ستتتتکتور کارونتتتته منظمتتتتوي‪ ،‬دارنګتتتته حکومتتتتتدارې د ددې دواړو ستتتتکتورونو د کړنتتتتو لتتتته‬
‫ارزوني او کنترول څخه چې د حکومت په واسطه ترسره کیږي هم بحث کوي‪.‬‬

‫)النتتتډلي میلتتتز او ستتتیرګیلدن ‪ (۱۱۱۲‬حکومتتتتداري یتتتو مغلتتت مفهتتتوم دی پتتته کتتتوم کتتتې چتتتې د دولتتتت‬
‫ستتتاختماني جوړښتتتت یتتتتا تشتتتکیل‪ ،‬د تصتتتمیم نیولتتتتو پروستتته‪ ،‬د عملتتتي کولتتتتو ظرفیتتتت او دارنګتتتته د‬
‫خلکو او د حکومت د مامورینو تر منځ اړیکې تر بحث الندې نیول کیږي‪.‬‬

‫) پادرینګتتتا ( ‪ (۱۱۱۵‬وایتتتې تت ت حکومتتتتداري د یتتتو سیاستتتي جوړښتتتت لتتته دومتتتداره صت ت حیت او د هغتتته‬
‫لتته کړنتتو څختته بحتتث کتتوي د کتتوم لتته مختتې چتتې دا سیاستتي جوړښتتت خپتتل قتتدرت یتتا صتت حیت عملتتي‬
‫کوي‪.‬‬

‫) فرانستتتتیس فوکویامتتتتا )‪ (۲۵۱۳‬د حکومتتتتتدارۍ تعریتتتتف داستتتتې کتتتتوي تتت ت حکومتتتتتدارۍ د حکومتتتتت د‬
‫وړتیتتتاو څختتته بحتتتث کتتتوي چتتتې لتتته مختتتې یتتتې قتتتانوني الیحتتتې جتتتوړوي او هغتتته عملتتتي کتتتوي دارنګتتته‬
‫خدمات عرضه کوي پرته له دې چې د حکومت ډول دیموکراتیک اووسیږي او که کنه‪.‬‬

‫‪75‬‬
‫)‪(۱۱۱۵‬د حکومتتتتدارۍ د پتتتاره خپتتتل یتتتو ځتتتانګړی تعریتتتف لتتتري تت ت حکومتتتتدارۍ عبتتتارت د یتتتوې‬ ‫رو‬
‫ادارې لتتته هغتتته چاپیریتتتال څختتته دی چتتتې پتتته هغتتته کتتتې خلتتتک ) ولتتتس( لتتته یتتتو بتتتل او لتتته حکتتتومتې ادارو‬
‫سره خبرې اترې او راکړه ورکړه کوي‪.‬‬

‫یتتو تتتر ټولتتو استتانه تعریتتف د حکومتتتدارۍ کیتتدای ستتي دا وي چتتې لتته حکومتتتدارې لتته هغتته سیستتتم‬
‫څختتتته عبتتتتارت ده چتتتتې لتتتته مختتتتې قتتتتوانین‪ ،‬مستتتتودې‪ ،‬پروستتتتې‪ ،‬صتتتت حیتونه‪ ،‬میعارونتتتته‪ ،‬حقتتتتوق‪،‬‬
‫) مشتتترتابه( اړیکتتتې لتتته خلکتتتو او اړونتتتده ادارو ستتتره نښتتتلوي یتتتا‬ ‫مستتتولیتونه‪ ،‬قتتتدرت او د لیډرشتتت‬
‫مطالعه کوي‪.‬‬

‫حکومتتتتتداري کیتتتتدای ستتتتي پتتتته مختلفتتتتو بڼتتتتو تتتتتر بحتتتتث النتتتتدې ونیتتتتولی ستتتتي تتت ت خصوصتتتتي ستتتتکتور‬
‫حکومتتتتداري‪ ،‬نړیوالتتته حکومتتتتداري‪ ،‬ملتتتي حکومتتتتداري او ستتتیمیزه حکومتتتتداري‪ .‬لکتتته څنګتتته چتتتې‬
‫حکومتتتتتتداري د تصتتتتتمیم نیتتتتتول او دهغتتتتتوی لتتتتته عملتتتتتي کولتتتتتو څختتتتته عبتتتتتارت ده‪ ،‬نتتتتتو لتتتتته دې املتتتتته د‬
‫حکومتتتتداري پتتته مطالعتتته کتتتې د ټولتتتو هغتتتو ختتتواو مطالعتتته الزمتتتي ده چتتتې د تصتتتمیم نیولتتتو پتتته پروستتته‬
‫اغیتتز لتتري او دارنګتته پتته ټولتتو هغتتو جوړښتتتونو رستتمي او یتتا غیتتر رستتمي هتتم بحتتث کتتول الزمتتي دي چتتې‬
‫د تصمیم نیولو د عملي کولو په پروسه اغیز لري‪.‬‬

‫په حکومتدارۍ کې اغیزمن فکتورونه‪:‬‬

‫پتتته حکومتتتتدارې کتتتې حکومتتتت د تصتتتمیم نیولتتتو پتتته پروستتته کتتتې یتتتو جتتتز یتتتا برختتته ده‪ ،‬د نتتتورو برختتتو‬
‫ګتتتډونوال د حکومتتتتدارې لتتته بڼتتتې یتتتا اړونتتتده تصتتتمیم ستتتره تتتتوپیر کتتتوي‪ .‬د ماتتتال پتتته ډول‪ ،‬پتتته کلیتتتو او‬
‫باڼتتدو کتتې لتته حکومتتته پرتتته کیتتدای ستتي د ځمکتتو لتتوی مالکتتان )خانتتان(‪ ،‬متتذهبې مشتتران‪ ،‬د دهقانتتانو‬
‫اتحتتتادېې‪ ،‬دهقانتتتان‪ ،‬انستتتوز‪ ،‬تحقیقتتتاتي ادارې‪ ،‬بانکونتتته او سیاستتتي کتتتړۍ کیتتتدای ستتتي د اغیزمنتتتو‬
‫برختتو پتته توګتته یتتادي ستتي‪ .‬پتته ښتتاري یتتا لویتتو ښتتارونو کتتې حالتتت ال زیتتات مغل ت کیتتږي‪ .‬پتته ملتتي کچتته‬
‫د پورتتتتته ذکتتتتتر ستتتتویو جوړښتتتتتتونو یتتتتا کردارونتتتتتو څختتتته ور هتتتتتاخوا‪ ،‬رستتتتنت‪ ،‬نړیتتتتتوالې ادارې یتتتتتا‬
‫کردارونتته‪ ،‬مرستتتې ورکتتوونکي ادارې او دارنګتته ګتتڼ نتتور جوړښتتتونو کیتتدای ستتي پتته نظتتر کتتې ونیتتول‬
‫ستتي چتتې کیتتدای ستتي د تصتتمیم نیولتتتو پتته پروستته اغیتتز ولتتري یتتتا د تصتتمیم پتته عملتتي کیتتدلو کتتتې‬
‫کتتتردار ولوبتتتوي‪ .‬د حکومتتتت او نظتتتامي جوړښتتتتونو یتتتا کردارونتتتو پرتتتته دا نتتتور ټتتتول جوړښتتتتونه کیتتتدای‬
‫ستتي د متتدني جوړښتتتونو پتته اډانتته کتتې مطالعتته ستتي‪ .‬پتته ځینتتو هیوادنتتو کتتې د متتدنې ټولنتتو څختته پرتتته‬
‫متتنظم جرمتتي ګروپونتته یتتا ډلتتې کیتتدای شتتي د تصتتمیم نیولتتو پتته پروستته کتتې اغیتتزمن کتتردار ولتتري پتته‬
‫ځتتانګړي توګتته پتتته لویتتو ښتتتارونو کتتې‪ .‬دارنګتتته رستتمي دولتتتتي جوړښتتتونه یتتتا ادارې دي چتتې د تصتتتمیم‬
‫پتتته عملتتتي کولتتتو کتتتې نیتتت پتتته نیغتتته اغیتتتز لتتتري‪ .‬پتتته ملتتتي کچتتته‪ ،‬غیتتتري رستتتمي د تصتتتمیم نیولتتتو‬
‫جوړښتتتتونه یتتتا غیتتتري رستتتمي ست ت کاران یتتتا مشتتتاورین کیتتتدای ستتتي اغیتتتزمن کتتتردار ولوبتتتوي‪ ،‬یتتتا‬
‫کیتتتدای ستتتي منظمتتتي غیتتتري قتتتانوني ډلتتتې لکتتته د ځمکتتتو مافیتتتا د تصتتتمیم نیولتتتو پروستتته تتتتر اغیتتتز‬
‫النتتتدې راولتتتي‪ .‬پورتتتته ذکتتتر ستتتوي تصتتتمیمونه یتتتا اغیتتتزې د ادارې فستتتاد د موجودتیتتتا بیلګتتتې دي چتتتې‬
‫پتته ګڼتتو هیوادونتتو کتتې پتته ځتتانګړي توګتته پتته افغانستتتان کتتې د حکومتتتدارۍ پتته هتتره برختته کتتې تتتر ستتترګو‬
‫کیږي‪.‬‬

‫‪76‬‬
 ‫پنځ ف ل‬

‫لومړی مبحث –)ښه حکومتدارې))‪)Good Governance‬‬

‫ښتتته حکومتتتتدارې د ټاکتتتل ستتتو اهتتتدافو پتتته اغیزمنتتته او مامتتتره توګتتته تتتتر الستتته کولتتتو تتتته وایتتتې‪ ،‬پتتته ښتتته‬
‫حکومتتتتدارې کتتتې د صتتت حیتونو د استتتتعمال مشتتتروعیت موجتتتود وي او د ښتتتې حکومتتتتدارې لتتته الرې‬
‫د حکومتتتت مشتتتروعیت ورر تربلتتتي غښتتتتلی کیتتتږي‪ .‬څنګتتته چتتتې حکومتتتتدارې د ژونتتتد لتتته هتتترې برختتتې‬
‫ستتتره اړو لتتتري‪ ،‬لتتته دې املتتته د حکومتتتتدارې د ښتتته والتتتې او بتتتد والتتتي د معلومولتتتو دپتتتاره وستتتایل یتتتا‬
‫الرې ستتتختې دي چتتتې پتتته ټتتتولیزه توګتتته پتتترې حکتتتم وستتتي‪ ،‬ختتتو کلتتته چتتتې د حکومتتتتدارې پتتته پایلتتته کتتتې‬
‫النتتتتدې الستتتتته راوړنتتتتې یتتتتا فعتتتتالیتونو پتتتته ستتتتمه توګتتتته ترستتتتره ستتتتي‪ ،‬متتتتونږ ویتت ت ی ستتتتو چتتتتې ښتتتته‬
‫حکومتدارې رامنځته سوي‪:‬‬

‫‪ -‬د هیواد ملي حیایت ساتل‬

‫‪ -‬د کورنې امنیت ساتل او ټولنیز نظم ته الره هوارول‬

‫‪ -‬د عامه خلکو د رفاه او بهبود دپاره سیاسي‪ ،‬ټولنیزې او اقتصادې تګ رې جوړول‬

‫‪ -‬پورتتته ذکتتر ستتوي یتتا جتتوړې ستتوي تګ ت رې عملتتي کتتول‪ ،‬د هیتتواد دننتته ټولتتو خلکتتو تتته پتته متوازنتته او‬
‫مساویانه توګه خدمات وړاندې کول‬

‫‪ -‬د حکومتدارې د فعالیتونو د ترسره کولو د پاره د منابعو یا سرچینو برابرول‪.‬‬

‫ښتتتتته حکومتتتتتتدارې د مشتتتتتارکت‪ ،‬شتتتتتفافیت او حستتتتتاب‪ ،‬کتتتتتتاب د ارونتتتتتو د احتتتتتترام پتتتتته مانتتتتتا ده‪ .‬ښتتتتته‬
‫حکومتتتتتدارې دارنګتتتته متوازنتتتته او متتتتوثره وي‪ .‬ښتتتته حکومتتتتتدارې د قتتتتانون حاکیمیتتتتت رامنځتتتتته کتتتتوي‪.‬‬
‫ښتتته حکومتتتتداري ددې ضتتتمانت کتتتوي چتتتې سیاستتتي‪ ،‬ټتتتولنیز او اقتصتتتادي تصتتتامیم د خلکتتتو پتتته خوښتتته‬
‫او ټتتتولنیز رضتتتایت پتتتر بنستتتټ نیتتتول کیتتتږي او د تصتتتمیم نیولتتتو پتتته پروستتته کتتتې د ټولتتتو خلکتتتو ږغ تتتته‬
‫احتتترام کیتتږي پتته ځ ت نګړي توګتته د استتیب پتتذیرو‪ ،‬غریتتب او د بغتتل تتته ستتو یتتا حاشتتیې تتته د ښتتکیلو‬
‫کسانو د غږ احترام الزمي بولي‪.‬‬

‫حکومتدارې دری پښې لري‪:‬‬

‫‪ -۱‬اقتصادي‬

‫‪ - ۲‬سیاسي‬

‫‪ - ۳‬اداري‪.‬‬

‫‪ -۱‬اقتصتتتادي حکومتتتتدارې د هغتتتو فیصتتتلو یتتتا پریکتتتړو د پروستتتو ) تګتت رو( پتتته مانتتتا ده چتتتې د هیتتتواد‬
‫پتتتتته اقتصتتتتتادې فعتتتتتالیتونو اغیتتتتتز لتتتتتري او د ارنګتتتتته ددې اقتصتتتتتادې فعتتتتتالیتونو اړیکتتتتته لتتتتته نتتتتتورو‬
‫اقتصتتتادي اړیکتتتو او بنستتتټونو ستتتره اغیزمنتتته کتتتوي‪ .‬دا حکومتتتتدارې پتتته ځتتتانګړي توګتتته پتتته متتتتوازن‬
‫پرمختګ‪ ،‬په غربت او د ژوند کولو په میعار اغیز یا تاثیر ښندي‪.‬‬

‫‪77‬‬
‫‪ -۲‬سیاستتي حکومتتتدارې عبتتارت د تصتتمیم نیولتتو لتته هغتتې پروستتې څختته چتتې پتته پایلتته کتتې پالیستتې‬
‫یا تګ رې جوړېږي‪.‬‬

‫‪-۳‬ادارې حکومتتتتتدارې عبتتتتارت د پالیستتتتیو د عملتتتتي کیتتتتدا څختتتته ده‪ .‬ب ختتتتره‪ ،‬ویلتتتتي ستتتتو چتتتتې ښتتتته‬
‫حکومتتتتدارې عبتتتارت لتتته هغتتته پروستتتو او تشتتتکی تو څختتته ده چتتتې سیاستتتي تګت ت رې ټتتتاکي او د ټتتتولنې‬
‫او اقتصتتتاد تتتتر متتتنځ اړیکتتتې جتتتوړوي‪.‬د ښتتتې حکومتتتتدارۍ د پتتتاره کلیتتتدي ځتتتانګړنې د سیاستتتي ارادې‬
‫شتتتتتون او د کتتتتاري ظرفیتونتتتتو وجتتتتود دی‪ .‬سیاستتتتي اراده د ښتتتتې حکومتتتتتدارې د فعتتتتالیتونو خپلتتتتول او‬
‫پتتته قصتتتدي توګتتته د ښتتتې حکومتتتتدارې د ځتتتانګړنو پتتتاللو تتتته وایتتتې ‪ .‬د کتتتاري ظرفیتونتتتو وجتتتود هغتتته‬
‫وکتتوالی ستتي چتتې سیاستتي‪ ،‬بیوروکراتیتتک‬ ‫وختتت رامنځتتته کیتتدای ستتي چتتې مشتترتابه یتتا لیډرشتت‬
‫او نظتتتامي جوړښتتتتونه د ښتتتې حکومتتتتدارې پتتته لتتتورې متتتنظم کتتتړي‪ .‬د حکومتتتتدارې د ښتتته والتتتې انتتتدازه د‬
‫هغتتتې د کړنتتتو یتتتا فعتتتالیتونو پتتتر استتتاس ترستتتره کیتتتږي‪ .‬کلتتته چتتتې پتتته دولتتتت کتتتې د ښتتتې حکومتتتتدارې د‬
‫رامنځتتتتته کولتتتتو دپتتتتاره سیاستتتتي اراده موجتتتتوده نتتتته وي‪ ،‬دولتتتتت نستتتتي کتتتتوالی د هیتتتتواد پتتتته کچتتتته ښتتتته‬
‫حکومتتتتدارې رامنځتتتته کتتتړي چتتتې پتتته وروستتتته پتتتاتې هیوادونتتتو کتتتې لکتتته بنګلتتته دیتتتش‪ ،‬انتتتدونیزیا او‬
‫ګڼتتو نوروهیوادونتتتو کتتتې ماالونتتته ترستتترګو کیتتتږي‪ .‬ښتتته حکومتتتتدارې لتته ولستتتواکې ستتتره نیغتتته اړیکتتته‬
‫نلتتري بلکتتې ددې پتتر ځتتای د حکومتتتدارۍ اړیکتته د حکومتتت لتته فعتتالیتونو ستتره نیتت پتته نیغتته ده چتتې‬
‫ایتتا حکومتتت کتتوالی ستتي ټاکتتل ستتوي متتوخې یتتا اهتتداف پتته متتوثره توګتته ترالستته کتتړي او کنتته؟ د ښتتې‬
‫حکومتتتتدارې ماتتتال کتتتوالی ستتتو د ستتتنګاپور د هیتتتواد ورکتتتړو‪ ،‬چیتتتري چتتتې نتتته یتتتواځې سیاستتتي اراده د‬
‫ښتتتې حکومتتتتدارې شتتتتون لتتتري بلکتتتې ددې تتتتر څنګتتته وړ ظرفیتونتتته د حکومتتتت پتتته کچتتته موجتتتود دی چتتتې‬
‫کتتوالی ستتي پتته متتوثره او مامتتره توګتته عامتته ختتدمات ترستتره کتتړي او ټاکتتل ستتوي اهتتداف د هیتتواد پتته ګټتته‬
‫حاصتتل کتتړي‪ .‬د بتتدې حکومتتتدارې تعریتتف لتته همتتدې ځایتته کتتوالی ستتو وضتتعه کتتړو‪ ،‬کلتته چتتې پتته دولتتت‬
‫کتتتتې د ښتتتتې حکومتتتتتدارې د رامنځتتتتته کولتتتتو دپتتتتاره سیاستتتتي اراده موجتتتتوده نتتتته وي او دارنګتتتته اړیتتتتن‬
‫ظرفیتونتته د ښتتتې حکومتتتتدارې د رامنځتتتته کولتتتو دپتتتاره پتتته کتتار وانتتته چتتتول ستتتي‪ ،‬متتتونږ کتتتوالی ستتتو چتتتې‬
‫ووایتتتو چتتتې پتتته نومتتتوړي هیتتتواد یتتتا دولتتتت کتتتې بتتتده حکومتتتتدارې موجتتتوده ده‪ .‬د بتتتدې حکومتتتتدارۍ‬
‫شتتتتون پتتته هیوادونتتتو کتتتې د دولتونتتتو د ماتیتتتدا یتتتا را پرځیتتتدا ستتتبب ګرځیتتتدای ستتتي‪ .‬د ستتتینګاپور د‬
‫هیتتتواد لتتتومړې وزیتتتر ګتتتو چتتتوک ټونتتتګ د ستتتنګاپور د ښتتتې حکومتتتتدارې درې فکتورونتتته داستتتې پتتته‬
‫ګوتتتتته کتتتتړي دي‪ :‬د حستتتتاب‪ ،‬کتتتتتاب شتتتتتون او شتتتتفافیت‪ ،‬اوږده مهالتتتته ټتتتتولنیز مشتتتتارکت او ب ختتتتره‬
‫ټتتتتولنیز عتتتتدالت‪ .‬پتتتته ښتتتته حکومتتتتتدارې کتتتتې پ نونتتتته‪ ،‬ستتتتتراتیژۍ او تګتتتت رې د اوږد مهتتتتال دپتتتتاره‬
‫جتتوړیږي‪ ،‬نتته دا چتتې پتته لنتتډه مهتتال کتتې د خلکتتو د خوشتتالولو دپتتاره لنتتډ مهالتته پ نونتتو او تګتت رو تتته‬
‫پاملرنتتته وستتتي‪ .‬ددې دپتتتاره چتتتې دا کتتتار ترستتتره ستتتي‪ ،‬متتتونږ د حکومتتتت پتتته ستتتر کتتتې د غښتتتتلي لیډرشت ت‬
‫شتتتون تتته اړتیتتا لتترو‪ ،‬کتتوم چتتې بایتتد روښتتانه لرلیتتد یتتا ویتتژن ولتتري او روښتتانه او ښتتکاره راتلتتونکې‬
‫ته سمه الر‪.‬‬

‫د پالیستتتتتیو او تګتتت ت رو د پتتتتتاره مهمتتتتتې ځتتتتتانګړنې د ارتساعیتتتتتت او د بتتتتتدلون ظرفیتتتتتت دی‪ ،‬چتتتتتې د‬
‫چاپیریتتتتال او ضتتتترورتونو لتتتته مختتتتې بایتتتتد بتتتتدلون مننتتتتونکې وي‪ .‬ښتتتته حکومتتتتتدارې یتتتتواځې لتتتته ښتتتتو‬
‫پالیستتتیو ستتتره نښتتتتې نتتته ده‪ ،‬بلکتتتې د جتتتوړو ستتتویو پالیستتتیو د عملتتتي کیتتتدا ستتتره هتتتم اړیکتتته لتتتري‪.‬‬

‫‪78‬‬
‫ددې کتتتار دپتتتاره یتتتو پتتتوه‪ ،‬تعلتتتیم یافتتتته‪ ،‬خپلتتتواک او ریښتتتتیني متتتامور تتتته اړتیتتتا ده چتتتې بایتتتد د‬
‫کتتې موجتتود وي‪ .‬د یتتو ښتته متتامور ځتتانګړنې تتت تعلتتیم‪ ،‬د لیاقتتت پتتر استتاس ګمارنتته‬ ‫حکومتتت پتته چوکتتا‬
‫او لتتته ادارې فستتتاده پتتتاکوالی دی‪ .‬د ښتتتې حکومتتتتدارې پتتته صتتتورت کتتتې حکومتتتت بایتتتد هغتتته کارونتتته‬
‫ترسره کړي د کومو په اړه یې چې له ولس سره ژمنه کړي وي‪.‬‬

‫ددې میعتتتارونو د ترستتتره کیتتتدو د پتتتاره حستتتاب تت ت کتتتتاب‪ ،‬شتتتفافیت‪ ،‬مشتتتارکت او د وړانتتتدوینې وجتتتود‬
‫دی‪ ،‬چتتې د ښتتې حکومتتتدارې څلتتور ګتتونې عناصتتر ګڼتتل کیتتږي‪ .‬د ښتتې حکومتتتدارې دپتتاره تتتر ټولتتو مهتتم‬
‫هغتتتته د قتتتتانون حاکیمیتتتتت دی‪ .‬یتتتتواځې د قتتتتانون د حاکیمیتتتتت لتتتته مختتتتې متتتتونږ کتتتتوالی ستتتتو حستتتتاب‪،‬‬
‫کتاب‪ ،‬د ادارې فساد نه شتون او شفافیت تومین کړو‬

‫د ښې حکومتدارې ځانګړتیاوې‬

‫ښه حکومتواله اته ځانګړتیاوې لري‪.‬‬

‫‪ -۱‬مشارکت)‪(participation‬‬
‫‪-۲‬دټولو په خوښه یا اتفاق نظر )‪(consensus oriented‬‬
‫‪ -۳‬حساب‪،‬کتاب )‪(accountability‬‬
‫‪ -1‬شفافیت )‪(transparency‬‬
‫‪-۵‬ځواب ورکونکی)‪(responsive‬‬
‫‪ -۵‬اغیزمن او ګټور )‪(effective and efficient‬‬
‫‪ -۱‬متوازن اوټولشموله )‪(inclusiveness equitable‬‬
‫‪ -۹‬دقانون حاکمیت )‪(follows rule of the law‬‬
‫د ادارې فستتتاد د کمولتتتو ضتتتمانت کتتتوي‪ ،‬د لږکیتتتو نظتتتر تتتته احتتتترام کتتتوي او د ټتتتولنې د استتتیب پتتتذیرو‬
‫ډلتتتو ږغ تتتته غتتتوږ نیستتتي او د تصتتتمیم نیولتتتو پتتته پروستتته کتتتې ورتتتته ځتتتای ورکتتتوي‪ .‬دارنګتتته د ټتتتولنې د‬
‫اوسنیو او راتلونکو اړتیاو ته مابت ځواب وایې‪.‬‬

‫موارکت‪:‬‬
‫د ښتتتتې حکومتتتتتوالې استتتتاس د میرمنتتتتو او نتتتتارینو پتتتته ګتتتتډ ګتتتتډون یتتتتا مشتتتتارکت والړ دی‪ .‬مشتتتتارکت‬
‫کیتتتدای ستتتي نیتتت پتتته نیغتتته وي او یتتتا هتتتم د یتتتو منځګتتتړي قتتتانوني جوړښتتتت لتتته مختتتې ترستتتره ستتتي‪.‬‬
‫مشتتارکت بایتتد اګاهانتته او متتنظم وي‪ .‬دا پتته دې مانتتا چتتې چتتې د ږغ یتتا اواز خپلتتواکي پتته یتتو لتتور کتتې‬
‫باید موجوده وي اود منظمو مدني جوړښتونو وجود له بلي خوا باید حتمي سي‪.‬‬

‫د قانون حاکیمیت‪:‬‬
‫تتته اړتیتتا لتتري کومتته چتتې پرتتته لتته کتتوم غرضتته بایتتد پتته ټولتتو د عملتتي‬ ‫ښتته حکومتوالتته قتتانوني چوکتتا‬
‫کیتتتدو وړ وي‪ .‬ښتتته حکومتوالتتته دارنګتتته د بشتتتر د حقونتتتو ستتتاتنې تتتته اړتیتتتا لتتتري پتتته ځتتتانګړې توګتتته د‬
‫لږکیتتتو د حقوقتتتو ستتتاتل بایتتتد الزمتتتي کتتتړي‪ .‬پتتته خپلواکتتته توګتتته د قتتتانون عملتتتي کیتتتدا ازاده او خپلواکتتته‬
‫عدلي نظام ته اړتیا لري او دارنګه ازاد او له ادارې فساده پاک پولیسو ته اړتیا لري‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫شفافیت‪:‬‬
‫شتتتفافیت دا مانتتتا چتتتې نیتتتول ستتتوی تصتتتمیم او دهغتتته عملتتتي کیتتتدا لتتته قتتتانوني الرو ترستتتره ستتتوی دی‪.‬‬
‫شتتفافیت دا مانتتا چتتې معلومتتات پتته وړیتتا او استتانه هغتتو خلکتتو یتتا ډلتتو تتته موجتتود دی چتتې د تصتتمیم‬
‫نیولتتتو پتتته پایلتتته کتتتې اغیتتتزمن ستتتوي دي‪ .‬شتتتفافیت دا مانتتتا هتتتم لتتتري چتتتې کتتتافي معلومتتتات موجتتتود دي‬
‫او رستتنت پتته استتانه کتتوالی ستتي هغتته تتتر الستته کتتړي تتتر څتتو یتتې لتته خلکتتو ستتره پتته ازادانتته توګتته شتتریک‬
‫کړي‪.‬‬

‫ځواب ویل‪:‬‬
‫ښتتته حکومتوالتتته الزمتتتې ده چتتتې نیتتتول ستتتوي تصتتتمیمونه او د هغتتتوي پتتته اړه ځتتتواب یتتتا عمتتتل پتتته یتتتو‬
‫کې ترسره سي‪.‬‬ ‫مشخص زماني چوکا‬

‫د ټولو رضایت یا په خوښه‪:‬‬

‫پتتته یتتتوه ټولنتتته کتتتې ګتتتڼ د نظتتتر خاونتتتدان یتتتا جوړښتتتتونه موجتتتود وي‪ .‬ښتتته حکومتوالتتته اړتیتتتا لتتتري چتتتې‬
‫ددې ټولتتو جوړښتتتونو نظتتر ختتواهې وکتتړي او د هغتتوی نظتتر تتته پتته تصتتمیم نیولتتو کتتې احتتترام وکتتړي‪ ،‬تتتر‬
‫څتتو یتتو ټولشتتموله تصتتمیم ونیتتول ستتي چتتې د هتتر چتتا او هتترې ډلتتې یتتا ګتتروګ رضتتایت تتتر الستته ستتي‪ .‬پتته‬
‫ښتتته حکومتوالتتته کتتتې دداستتتې میکتتتانیزمونو وجتتتود الزمتتتې دی چتتتې وکتتتوالی ستتتي د ټولتتتو ختتتواو نظتتتر‬
‫ختتواهې وکتتړي او د بشتتري پرمختتتګ پتته برختته کتتې پتته دوامتتداره توګتته د ټاکتتل ستتویو اهتتدافو د ترالستته‬
‫کیتتتدو دپتتتاره الزمتتتي چوکاټونتتته یامیکانیزمونتتته رامنځتتتته کتتتړي‪ .‬دا کتتتار هغتتته وختتتت امکتتتان لتتتري چتتتې د‬
‫یتتتوې ټتتتتولنې تتتتاریخې‪ ،‬کلتتتتتوري او ټتتتتولنیز معلومتتتات تتتتتر الستتته ستتتتي او د هغتتتتوی پتتته ستتتتیوري کتتتتې‬
‫تصامیم ونیول سي‪.‬‬

‫متوازن او ټولووموله‪:‬‬
‫د یتتتوې ټتتتولنې ښتتتیګړه او ښتتتیرازه پتتته دې کتتتې ده چتتتې د ټتتتولنې ټتتتولې برختتتې دا محسوستتته کتتتړي چتتتې د‬
‫ټتتتولنې پتتته پرمختتتتګ او رفتتتاه کتتتې یتتتو ډول ګتتتډون لتتتري او د ټولتتتو نظرونتتتو تتتته د قتتتدر پتتته ستتتترګه کتتتتل‬
‫کیتتږي‪ .‬دلتتته اړتیتتا لیتتدل کیتتږي‪ ،‬چتتې د ټتتولنې ټتتولې برختتې پتته ځتتانګړې توګتته استتیب پتتذیره برختته د‬
‫سته فرصتونو څخه د ژوند د پرمختګ او ښیګڼې دپاره ګټه پورته کړي‪.‬‬

‫موثر او ګټور‪:‬‬
‫ښتتته حکومتوالتتته عبتتتارت لتتته هغتتتو پروستتتو څختتته ده چتتتې پتتتایلې یتتتا نتیستتتې پتتترې تتتتر الستتته کیتتتږي او د‬
‫ټتتتولنې اړتیتتتاوې پتتترې پتتتوره کیتتتږي دا کتتتار د منتتتابعو د پتتتر ځتتتای استتتتعمال پتتته واستتتطه تتتتر الستتته کیتتتدای‬
‫ستتتي‪ .‬ګټتتتور څختتته هتتتدف دا دی چتتتې ښتتته حکومتوالتتته بتتته پتتته دوامتتتداره توګتتته د ستتتته منتتتابعو پتتتر ځتتتای‬
‫استعمال اود چاپیریال ساتنه تومین کوي‪.‬‬

‫حساب‪ ،‬کتاب‪:‬‬
‫حستتتاب‪ ،‬کتتتتتاب د ښتتتې حکومتتتتتوالې کلیتتتدي اړتیتتتتا ده‪ .‬نتتته یتتتتواځې حکومتتتت بلکتتتتې متتتدني ټولنتتتته او‬
‫خصوصتتتي ستتتکتور هتتتم بایتتتد خلکتتتو تتتته او خپلتتتو اړونتتتدو ادارو تتتته حستتتاب ورکتتتونکي ووستتتیږي‪ .‬دا چتتتې‬
‫څتتتوک چاتتتته حستتتاب بایتتتد ورکتتتړي ‪ ،‬دا د هغتتتې ادارې پتتته داخلتتتي او بهرنتتتې جوړښتتتت او اړیکتتتو پتتتورې‬

‫‪80‬‬
‫اړه لتتتري‪ .‬پتتته عمتتتومي توګتتته یتتتوه اداره یتتتا جوړښتتتت هغتتتو خلکتتتو تتتته حستتتاب ورکتتتونکي ده چتتتې ددې‬
‫ادارې دکړنتتتو او فیصتتتلو پتتته پایلتتته کتتتې اغیتتتزمن کیتتتږي‪ .‬حستتتابد‪ ،‬کتتتتاب د شتتتفافیت او د قتتتانون لتتته‬
‫حاکیمیت پرته نسي عملي کیدای‪.‬‬

‫د ښې حکومتدارۍ اساسات او دودیز یا سنت جوړښتونه ‪:‬‬

‫پتتته دې برختتته کتتتې متتتونږ غتتتواړو د دودیتتتزو جوړښتتتتونو پتتته اړه او دهغتتتوی د اړیکتتتې پتتته اړه لتتته ښتتتې او‬
‫وکتتتتړو چتتتتې دا مقایستتتته لتتتته متتتتدرنې‬ ‫ستتتتیمیزې حکومتتتتتدارې ستتتتره مطالعتتتته کتتتتړو‪ ،‬بیتتتتا بتتتته کوښتت ت‬
‫حکومتتتتدارې یتتتا معاصتتترې حکومتتتتدارې چتتتې پتتته ولستتتواکې بتتتاورې ده وڅیتتتړو‪ .‬پتتته دې بحتتتث کتتتې دوه‬
‫فرضتتتیې بایتتتد د ځتتتان ستتتره ولتتترو‪ ،‬لتتتومړې دا چتتتې پتتته تیوریتتتک لحتتتار د ولستتتواکت د بنستتتټونو او د‬
‫دودیتتزو بنستتټونو مقایستته کتتوو‪ ،‬کتتوم چتتې ډیتتر کتتم پتته نتتړۍ کتتې موجتتود دی‪ .‬دویمتته فرضتتیه دا چتتې‬
‫دودیتتزه قتتوانین بتته د ستتیمیزې حکومتتتدارۍ ستتره مقایستته کتتړو‪ ،‬کتتوم چتتې پتته کلیتتو او بانتتډو کتتې پتته‬
‫ریښتینې توګه موجود دي‪.‬‬

‫بحث په الندې عنوانو پیلوو‪:‬‬

‫مرشوعیت‪:‬‬
‫مشتتروعیت پتته دې پتتورې اړه لتتري چتتې تتتر کتتومې کچتتې د دولتتتي بنستتټونو تصتتمیمونه خلتتک منتتي‪ .‬پتته‬
‫هیوادونتتتتو کتتتتې تتتتتر هتتتتر څتتتته دمختتتته د حکومتتتتتدارۍ د مشتتتتروعیت مستتتتله د بحتتتتث او اندېښتتتتنې وړ ده‪.‬‬
‫چیرتتته چتتې د حکومتتتدارۍ مشتتروعیت پتتته کتتور دننتته تتتر ستتتوال النتتدې وي‪ ،‬هلتتته د بهرنتتي مشتتتروعیت‬
‫یتتتا نړیتتتوال مشتتتروعیت ستتتتونزه هتتتم موجتتتوده وي‪ .‬مشتتتروعیت انګلیستتتې کلمتتته ده چتتتی د ‪Legitimacy‬‬
‫معتتتادل استتتتعمالېږي‪ Legitimacy .‬یونتتتاني کلمتتته ‪ ،‬چتتتې د قتتتانونتوب متتتترادف ګڼتتتل کیتتتږي‪ .‬اف طتتتون‬
‫پخپتتل مشتتهور کتتتاب)جمهوریتتت(کتتې د نظتتام د مشتتتروعیت لپتتاره استتاس عتتدل او انصتتاف یتتاد کتتتړی‪.‬‬
‫امریکتتتتایي سیاستتتتتپوه ‪ Lipset‬د حکومتتتتت مشتتتتروعیت د حکومتتتتت پتتتته ظرفیتونتتتتو (وړتیتتتتاو) پتتتتورې‬
‫تړلتتتی دی‪ .‬لیپستتتیټ وایتتتي‪ ،‬کلتتته چتتتې حکومتونتتته پخپلتتتو کړنتتتو د خلکتتتو بتتتاور نستتتي را منځتتتته کتتتولی‪،‬‬
‫نو د حکومت مشروعیت تر پوښتنې الندې راځي‪.‬‬

‫ختتتو د مشتتتروعیت لپتتتاره بیتتتا تتتتر ټولتتتو روښتتتانه او ټتتتول منتتتوونکی تعریتتتف المتتتاني مکتتتس ویبتتتر) ‪Max‬‬
‫‪ (weiber‬وضتت کتتتړی‪ .‬مکتتتس ویبتتتر وایتتتي‪ :‬مشتتتروعیت د ټتتتولنې یتتتا خلکتتتو پتتته ذهنتتتي او اروایتتتي توګتتته‬
‫د حتتتاکم ټتتتیم یتتتا واکمنتتتي ډلتتتې د قتتتدرت د منلتتتو پتتته مانتتتا دی‪ .‬مشتتتروعیت پتتته استت مي سیاستتتت کتتتې د‬
‫مشتترو )استتتم مفعتتتول( څختتته اخیستتتتل ستتتوی او پتتته مانتتتا د شتترعي دی‪ .‬هتتتر هغتتته څتتته چتتتې لتتته شتتترعې ستتتره‬
‫برابر وي‪ ،‬هغه مشروعیت لري‪ ،‬چې دا خپله اوږد بحث ته اړتیا لري‪.‬‬

‫ولتتس د حکومتتت ټتتولې فیصتتلې هغتته وختتت منتتي او بتتاور پتترې کتتوي‪ ،‬کلتته چتتې پتتوه ستتي چتتې حکومتتت پتته‬
‫مشتتترو توګتتته ) د قتتتانون مطتتتاب ( تصتتتمیمونه نیستتتي یتتتا فیصتتتلي کتتتوي‪ .‬لتتته دې املتتته مشتتتروعیت یتتتو‬
‫الزمتتتي جتتتز د حکومتتتتدارۍ دی چتتتې خلتتتک لتتته حکومتتتت ستتتره وصتتتلوي‪ .‬د قتتتانون د عملتتتي کولتتتو د پتتتاره‬
‫کیتتتدای ستتتي طاقتتتت استتتتعمال ستتتي‪ ،‬ختتتو د طاقتتتت استتتتعمال بایتتتد د قتتتانون لتتته مختتتې مشتتترو وي اود‬
‫قانون د حاکمیت د پاره باید ترې ګټه پورته سي‪.‬‬

‫‪81‬‬
‫پتته ولستتواکو هیوادونتتو کتتې د چتتتارواکو مشتتروعیت د النتتدې څلتتورو ستتترچینو یتتا الرو څختته تتتر الستتته‬
‫کیږي‪:‬‬

‫د ټاکنو له پروسې‬

‫د قانون له حاکیمیت‬

‫د قانوني مراجعو د جوړښت او سیستم څخه‬

‫او ب خره د تصمیم نیولو له پروسو څخه تر السه کیږي‪.‬‬

‫ولتتس پتته دوامتتداره توګتته د رایتتو پتته ورکولتتو چتتارواکې پتته دنتتدو ګمتتاري‪ ،‬ختتو کلتته چتتې کتتوم چتتارواکی‬
‫پتته ستتمه توګتته دنتتده ترستتره نکتتړي د ټتتاکنو پتته ترستتره کیتتدا لتته هغتته څختته واک د ولتتس پتته واستتطه بیرتتته‬
‫اخیستتتتل کیتتتږي‪ .‬اساستتتي قتتتانون د تصتتتمیم نیتتتوني چاپیریتتتال رامنځتتتته کتتتوي‪ .‬ولستتتواکې هغتتته وختتتت‬
‫د منلو وړ ده چې په مساویانه توګه هر وګړې ته د مشارکت زمینه برابره سي‪.‬‬

‫مشتتتروعیت د خلکتتتو لتتته بتتتاور ستتتره نیغتتته اړیکتتته لتتتري‪ ،‬کتتته چیتتتری خلتتتک د حکومتتتت پتتته تصتتتمیمونو‬
‫بتتتاور ونلتتتري او هغتتته د قتتتانون مطتتتاب ونتتته ګڼتتتي‪ ،‬کیتتتدای ستتتي د خلکتتتو پتتته مخالفتتتت منتتتت ستتتي‪ ،‬چتتتې‬
‫بغتتتتتاوت‪ ،‬د عتتتتتامو خلکتتتتتو خفګتتتتتان او د حکومتتتتتت د ړنګیتتتتتدو ستتتتتبب کیتتتتتدلی ستتتتتي‪ .‬لتتتتته دې املتتتتته )‬
‫باور( حتمي جز د مشروعیت ګڼل کیږي‪.‬‬

‫میراثتتي وي‪ .‬د مشتتروعیت منتتاب پتته دودیتتزه مشتترتوب کتتې‬ ‫پتته دودیتتزه توګتته مشتترتابه یتتا لیډرشتت‬
‫لتته تتتاریخي شتتتالید ستتره تړلتتی ښتتتکاري‪ .‬پتته دودیتتزه مشتتترتوب کتتې مشتتران نتتته یتتواځې د چتتارواکو پتتته‬
‫توګتتته بلکتتتي د روحتتتاني مشتتترانو پتتته توګتتته هتتتم منتتتل کیتتتږي او یتتتا ورتتتته د ټتتتولنې د پت ت ر لقتتتب ورکتتتول‬
‫کیتتتتتږي‪ .‬د دودیتتتتتز مشتتتتترتوب تتتتتتاریخ تتتتتته پتتتتته کتتتتتتو د استتتتتتعمار او د استتتتتتعمار څختتتتته را وروستتتتتته د‬
‫مشتتتتروعیت پتتتته بڼتتتتې پتتتتورې تړلتتتتی ښتتتتکاري‪ ،‬استتتتتعمار پتتتته ګڼتتتتو هیوادونتتتتو کتتتتې دودیتتتتز مشتتتترتوب‬
‫مشتتتروعیت غښتتتتلی کتتتړی دی‪ .‬پتتته استتتتعمار ستتتوی هیوادونتتتو کتتتې د استتتتعمار پتتته دوره کتتتې دودیتتتز‬
‫مشتتترانو خپتتتل مشتتترتوب د تتتتاریخي شتتتالید لتتته مختتتي ستتتاتلی اود کلتتتتوري بنستتتټونو پتتتر استتتاس یتتتې‬
‫پخپلتتو خلکتتو د واک چلولتتو الر تتته مختته کتتړه‪ ،‬پتته دې توګتته استتتعمار د دویتتز مشتترتوب مشتتروعیت تتته‬
‫پتتتته کتتتتتو هغتتتتوی د ځتتتتان پتتتته ګټتتتته استتتتتعمال کتتتتړل‪ ،‬استتتتتعمار ګتتتترو هیوادونتتتتو دودیتتتتزو مشتتتترانو تتتتته د‬
‫حکومتتتتدارې ځتتتانګړي حقتتتوق او واکونتتته ورکتتتړل او د هغتتتوی لتتته الرې یتتتې خپتتتل تګت ت ره پتتترمخ بیتتتولي‬
‫ده‪.‬‬

‫پتتته ستتتیمیزه حکومتتتتدارې کتتتې کیتتتدای ستتتي د واک یتتتا د حکومتتتتدارې د چتتتارو د استتتتعمال مختلتتتف‬
‫ډولتتتته منتتتتاب موجتتتتودې وي‪ ،‬کیتتتتدای ستتتتي ځینتتتتې تګتتتت رې‪ ،‬قتتتتوانین او کارونتتتته ) لکتتتته د زیربنتتتتاو‬
‫جتتتتوړول‪،‬د انکشتتتتاف او پرمختتتتتګ کارونتتتته او داستتتتې نتتتتور( د مرکتتتتزي حکومتتتتت لختتتتوا عملتتتتي ستتتتي او‬
‫مشتتتروعیت ولتتتري او پتتته ورتتتته وختتتت کتتتې ځینتتتې کړنتتتې‪ ،‬قتتتوانین او تګت ت رې ) لکتتته د ځمکتتتو پتتتر ستتتر د‬
‫شتتتخړو حتتتل‪ ،‬متتتذهبې توپیرونتتته او داستتتې نتتتور( پتتته دودیتتتزه توګتتته د دودیتتتزې مشتتترتابه لتتته الرې حتتتل او‬

‫‪82‬‬
‫عملتتتي ستتتي‪ .‬د صتتت حیتونو دا دوه مختلتتتف جوړښتتتتونه یتتتا میکتتتانیزمونو بایتتتد شتتتخړو او اختتتت ف‬
‫سبب ونه ګرځي‪ ،‬تر هغه پورې چې دا دواړه جوړښتونه یو دبل مشروعیت مني‪.‬‬

‫دودیتتتزه مشتتترتابه نستتتبت حکومتتتت تتتته د خلکتتتو د راپتتتارولو او خوځولتتتو لتتتوی قتتتدرت لرونکتتتې وي‪ .‬حتتتتی‬
‫دا کتتتار هغتتته وختتتت هتتتم دودیتتتزه مشتتترتابه کتتتوالی ستتتي چتتتې د حکومتتتت لختتتوا پتتته رستتتمي توګتتته دوی نتتته‬
‫پیژنتتدل کیتتږي‪ ،‬حکومتتت بایتتد متتروج یتتا دودیتتز مشتتران وهڅتتوي تتتر څتتو پتته ستتیمیزه توګتته ځتتانګړو‬
‫ستتیمو او یتتا خلکتتو تتته د رستتیدو الره پیتتدا کتتړي‪ ،‬لتته دې املتته پتته ګنتتو هیوادونتتو کتتې انتختتاب ستتوي‬
‫چتتتارواکي لتتته دودیتتتزو مشتتترانو ستتتره ست ت مشتتتوري او ناستتتتي کتتتوي‪ ،‬تتتتر څتتتو خپتتتل واک ددوی لتتته الرې‬
‫وغځوي‪.‬‬

‫پتتتته معاصتتتتره نتتتتړۍ کتتتتې‪ ،‬ګڼتتتتو هیوادونتتتتو د دودیتتتتزو مشتتتترانو او جوړښتتتتتونو ارزښتتتتت پیژنتتتتدلي او لتتتته‬
‫هغتتوی ستتره لتته نتتژدې کتتار کتتوي‪ ،‬تتتر څتتو لتته دې الرې د حکومتتت تګتت رې عملتتي کتتړي او خلتتک وهڅتتوي‬
‫چتتې د حکومتتت لتته کړنتتو او بتتدلون څختته م تتتړ وکتتړي‪ .‬پتته ګڼتتو ځتتایونو کتتې دا لتته امکانتته لتتري ښتتکاري‬
‫چتتې د ستتیمیزو یتتا دودیتتزو مشتترانو لتته م تتتړ پرتتته حکتتومتې تګ ت رې عملتتي کتتړای ستتي‪ ،‬پتته ځتتانګړې‬
‫توګتته پتته هغتتو ځتتایونو کتتې چتتې خلتتک لتته خپلتتو پخوانیتتو دودونتتو او دودیتتزو مشتترانو ستتره ال هتتم مینتته‬
‫لتتري او ژونتتد کتتوي‪ .‬د دودیتتزو مشتترانو د هڅونکتتو هلتتو ځلتتو څختته هغتته وختتت ډیتتره ګټتته پورتتته کیتتږي‬
‫کلتتته چتتتې حکومتتتت د ځتتتانګړو اقتصتتتادي‪ ،‬سیاستتتي او ټتتتولنیزو تګت ت رو عملتتتي کیتتتدا تتتته مت ت وتتتتړي د‬
‫ماال په ډول د پولیو ضد واکسین په لږولو کې یا د ایډز په خ ف د مبارزې په لړ کې‪.‬‬

‫کلتته چتتې دودیتتز جوړښتتتونه یتتا مشتترتابه پتته رستتمي توګتته د حکومتتت لختتوا و پیژنتتدل یتتا ومنتتل ستتي‪،‬‬
‫دهغتتتوی ماهیتتتت یتتتا څرنګتتتوالی بتتتدلوي‪ .‬لکتتته څنګتتته چتتتې د دویتتتزو جوړښتتتتونو د مشتتتروعیت اتکتتتا پتتته‬
‫تتتاریخې پتتس منظتتر او دخلکتتو پتته بتتاور پتتورې تړلتتی دی‪ ،‬لتته دې املتته کلتته چتتې هغتتوی پتته رستتمي توګتته د‬
‫حکومتتتت لختتتوا پیژنتتتدل کیتتتږي‪ ،‬نتتتو خپلتتته خپلتتتواکې لتتته الستتته ورکتتتوي او د حکومتتتت د ناکامیتتتدو یتتتا‬
‫بدلیتتتدو پتتته صتتتورت کتتتې دودیتتتز جوړښتتتت هتتتم لتتته ناکتتتامي ستتتره مختتتامخ کیتتتږي‪ .‬لتتته دې ور هتتتاخوا‪ ،‬د‬
‫دودیتتتزو جوړښتتتتونو ونتتتډه پتتته سیاستتتي هلتتتو ځلتتتو کتتتې د هغتتتوی د پتتتاره خطرناکتتته بریښتتتي‪ ،‬ځکتتته چتتتې‬
‫سیاستوال دودیز جوړښتونو د خلکو د هڅونې او خوځیدا د پاره استعمالوي‪.‬‬

‫کلتتته چتتتې دودیتتتز مشتتتران د حکومتتتت م تتتتړي وي‪ ،‬د هغتتتوی وجتتتود پتتته ګڼتتتو مستتتایلو یتتتا تګت ت رو کتتتې‬
‫ډیتتر ګټتتور تمتتامیږي لکتته د ټتتولنیزو یتتا اقتصتتادي پروګرامونتتو پتته عملتتي کولتتو کتتې لکتته د شتتخړو پتته‬
‫حل کې‪ ،‬د ځمکو په ویش او اص حاتو کې‪ ،‬د سرکونو په جوړولو او ترمیم کې‪.‬‬

‫ټولنیز ګډون یا موارکت‪:‬‬

‫د ښتتتې حکومتتتتدارۍ یتتتوه مهمتتته ځانګړنتتته د حکومتتتت پتتته تصتتتامیمو کتتتې د خلکتتتو پتتتراو ګتتتډون دی‪،‬‬
‫سیاستتي تصتتامیم بایتتد د ولتتس د اکاریتتت پتته خوښتته ترستتره ستتي‪ .‬عمتتومي ګتتډون پتته دې مانتتا چتتې هتتر‬
‫څتتتوک بایتتتد د ګتتتډون یتتتا مشتتتارکت چتتتانس یتتتاموق ولتتتري‪ ،‬د هغتتتو خلکتتتو چتتتې تعلتتتیم نلتتتري‪ ،‬د ټتتتولنې‬
‫لږکتتتت یتتتا اقلیتتتت دي‪ ،‬معیتتتوب دي‪ ،‬د هغتتتوی رضتتتایت او خوښتتته بایتتتد پتتته نظتتتر کتتتې ونیتتتول ستتتي‪.‬‬
‫لتتته‬ ‫دودیتتزه مشتترتابه عمومتتا د ستتړیو پتته واک او اختیتتار کتتې وي‪ .‬عمومتتا دودیتتزه مشتترتابه د میتترا‬

‫‪83‬‬
‫مختتې لتته یتتو نستتل څختته بتتل نستتل تتته لیتتږدول کیتتږي‪ ،‬دا چتتې دودیتتزه مشتترتابه لتته یتتو نستتل څختته بتتل‬
‫نسل ته د ارثیت له الرې انتقالیږي له دې امله د ښځو ونډه له نظره غورځول کیږي‪.‬‬

‫پتتته ګڼتتتو هغتتتو هیوادونتتتو کتتتې چتتتې ښتتتځې پتتته ټتتتولنیزو او سیاستتتي مستتتایلو کتتتې فعالتتته ونتتتډه اخلتتتي‪ ،‬د‬
‫دودیز مشرتابه په خ ف دي‪ ،‬ځکه چې‪.‬‬

‫ت دودیز مشران د ټاکنو یا انتخاباتو له الرې نه تعین کیږي‪.‬‬

‫دویم‪ ،‬دودیز مشران اکاره سړي وي‪.‬‬

‫دریم‪ ،‬په توکم‪ ،‬قوم‪ ،‬ژبې او ځانګړي سیمې پورې تړلي وي‪.‬‬

‫په م ترصه توګه‪:‬‬

‫‪ -‬په دودیزه توګه دمشرتابه انتخاب د ولسواکت له الرې د مشرتابه د انتخاب معکوس دی‪.‬‬

‫‪ -‬د ښځو رسیدل دودیزې مشرې ته محدود وي‪.‬‬

‫‪ -‬ځوانتتتان پتتته دودیتتتزه مشتتترتابه کتتتې کمتتته ونتتتډه لتتتري‪ ،‬چتتتې کلتتته کلتتته د ځوانتتتانو د څنتتتګ تتتته پتتتاتې کیتتتدو‬
‫کې تر یوې کورنت محدوده پاتې کیږي‪.‬‬ ‫سبب ګرځي‪ - .‬مشرتابه په دودیزه لیډرش‬

‫پتتته معاصتتتره دیموکراتیکتتته یتتتا ولستتتواکه سیاستتتي تګت ت ره کتتتې د خلکتتتو یتتتا ولتتتس رضتتتایت د ټتتتاکنو‬
‫پتته ترستتره کیتتدا تتتر الستته کیتتږي چیرتتته چتتې ښتتځې او ستتړي پتته ګتتډه د انتختتاب برابتتر اختیتتار لتتري‪ ،‬لتته‬
‫دې الرې حکومتتتت د ټولتتتو خلکتتتو د دلچستتتپې یتتتا خوښتتتې ستتتبب ګرځتتتي‪ .‬ددې د پتتتاره چتتتې حکومتونتتته د‬
‫ټولتتتو خلکتتتو رضتتتایت د تصتتتمیم نیولتتتو پتتته پروستتته تتتتر الستتته کتتتړي‪ ،‬د مختلفتتتو میتودونتتتو څختتته کتتتار‬
‫اخلتتتي لکتتته د تتتتاثیر ګتتتذارو فکتورونتتتو جتت کتتتول‪ ،‬د انتخابتتتاتو یتتتا ټتتتاکنو لتتته الري د ستتتیمیزو مشتتترانو‬
‫ټاکل‪.‬‬

‫د ښې حکومتدارۍ ماډلونه‬
‫ښتتته حکومتتتتدارې ال هتتتم پتتته نتتتړۍ کتتتې پتتته دودیتتتزه توګتتته د پخوانیتتتو سیاستتتي‪ ،‬ټتتتولنیزو او اقتصتتتادي‬
‫بنستتتټونو پتتتر اساستتتاتو ترستتتره کیتتتږي‪ ،‬ختتتو پتتته دا وروستتتتیو کتتتې د ښتتتې حکومتتتتدارې دپتتتاره ځینتتتې‬
‫پرمختللتتتتي قتتتتوانین وضتتتتعه ستتتتول چتتتتې کتتتتوالی ستتتتي د حکومتتتتتداري پختتتتوانې ستتتتنتي یتتتتا دودیتتتتزې‬
‫تګت ت رې پتتترې لتتته ستتتره تعریتتتف ستتتي او پتتته دې توګتتته د حکومتتتتدارې د بنستتتټونو د رغولتتتو او متتتدرنیزه‬
‫کولو دپاره الره هواره سي‪ .‬مونږ دلته همدا دوه ماډلونه په لنډه توګه یادوو‪:‬‬

‫لومړی‪ :‬د حکومتدارۍ دودیز ماډ‬

‫پتتته دودیتتتزه توګتتته د حکومتتتتوالت د مختلفتتتو برختتتو تتتتر متتتنځ اړیکتتته د قتتتدرت او هیراریکتتتي ) ادارې‬
‫جوړښتتتتت( تتتتتر چوکاټتتتته محتتتتدوده ده‪ .‬پتتتته لویتتتته کتتتتې د حکومتتتتتداري پتتتته برختتتته کتتتتې د حکومتتتتت کړنتتتتې د‬
‫خصوصتتي او متتدني ستتکتور ستتره څیتتړل کیتتږي‪ .‬دا ځکتته چتتې پتته ډیتترو هیوادونتتو کتتې د پرمختیتتایې‬
‫پروګرامونتتته او ټتتتولنیز خوځښتتتتونه‪ ،‬اقتصتتتادي او سیاستتتي جوړښتتتتونه لتتته پورتتتته څختتته د متتتخ پتتته ښتتتکته‬
‫خواتتته تنظتتیم ستتوي دي‪ .‬لتته دې املتته‪ ،‬پتته متتخ پتتر وده هیوادونتتو کتتې حکومتتتداري د دولتتتي ستتتکتور د‬

‫‪84‬‬
‫لتته مختتې مطالعتته کیتتږي‪ .‬پتته‪۱۱۵۵‬کلنتتو کتتې‪ ،‬کلتته چتتې پتته متتخ پتتر وده هیوادونتتو‬ ‫مشتترتابه یتتا لیډرشتت‬
‫کې د اقتصادي پرمختګ وده تر کرهڼې یا زراعته پورې‬

‫محتتتتتدوده وه‪ ،‬درې واړو ستتتتتکتورونو تتتتتتر متتتتتنځ اړیکتتتتته ډیتتتتتره محتتتتتدوده وه‪ .‬لتتتتته‪ ۱۱۱۵‬کلنتتتتتو څختتتتته را‬
‫پتتتدیخوا اقتصتتتادي پرمختتتتګ صتتتنعتې پروګرامونتتتو پتتتورې وتتتتړل ستتتو کتتتوم چتتتې د دولتتتتي ستتتکتور او‬
‫خصوصي سکتور ترمنځ د نژدې اړیکې د جوړیدو سبب وګرځیده‪.‬‬

‫‪ ۱۱۵۵‬له کلنو څخه د مخه ‪ ..‬د زراعت یا کرهڼي د عصر‬

‫مدنی‬ ‫دولتی‬
‫سکتور‬ ‫سکتو‬
‫خصوصی‬ ‫ر‬
‫سکتور‬

‫د‪ ۱۱۱۵‬کلنو څخه راپدی خوا صنعتی دور)عصر(‬

‫خصوصی‬
‫سکتور‬ ‫دولتی‬
‫سکتو‬
‫ر‬
‫مدنی‬
‫سکتور‬
‫د‪ ۱۱۱۵‬کلنو راپدی خوا‬
‫مدنی‬

‫خصوصی‬
‫دولتی‬

‫دوی ‪ :‬مخ پر وده معارصه حکومتدار‬

‫پتتتته معاصتتتتر پېتتتتر کتتتتې چتتتتې معلومتتتتاتي ټکنتتتتالوجي د ژونتتتتد د هتتتترې برختتتتې الزمتتتتي جتتتتز ګرځیتتتتدلي‪ ،‬د‬
‫حکومتتتتتدارې دري ګتتتتونې ستتتتکتورونو تتتتتر متتتتنځ اړیکتتتته پراختتتته ستتتتوي ښتتتتکاري‪ .‬اوس د هیوادونتتتتو او‬
‫دارنګتتته د هیتتتواد دننتتته د ستتتکتورونو تتتترمنځ ستتترحدونه ډیتتتر محستتتوس او خونتتتدې نتتته دي‪ .‬لتتته دې املتتته ‪،‬‬
‫د حکومتتتتدارې وضتتتعه ستتتوي ستتترحدونه پتتته دا وروستتتتیو کتتتې د خبتتترو اتتتترو یتتتا ټکنتتتالوجیکواړیکو‬
‫پتتتتته واستتتتتطه پتتتتترې ستتتتتوي ښتتتتتکاري‪ ،‬د اړیکتتتتتو د ټینګولتتتتتو افقتتتتتي جوړښتتتتتتونه رامنځتتتتتته ستتتتتوي دي‪،‬‬
‫معلومتتات پتتراو ستتوي او لتته هرچتتا ستتره شتتریک کیتتدونکي دي چتتې لتته مختتې د خلکتتو ګتتډون د تصتتمیم‬
‫نیولو په پروسه کې مخ پر زیاتیدو او قوي کیدو دي‪.‬‬

‫د حکومتدارۍ عنارص‪:‬‬
‫ګڼتتتو نړیوالتتتو ادارو او جوړښتتتتونو)‪ (UNDP, World Bank etc‬د حکومتتتتداري پتتته عناصتتترو خبتتترې‬
‫اتتتتترې کتتتتړي‪ ،‬دا چتتتتې ددې ادارو کارونتتتته او اهتتتتداف تتتتتوپیر لتتتتري نتتتتو ددوی نظریتتتته د حکومتتتتتدارۍ د‬
‫څختتتته‬ ‫عناصتتترو پتتته اړه هتتتتم تتتتوپیر لتتتري‪ .‬لکتتتته د نړیتتتوال بانتتتک تسربتتتته چتتتې د نتتتړۍ لتتتته ګتتتو ‪ ،‬ګتتتو‬
‫اخیستتتل ستتوي‪ ،‬یتتوه لتته مهمتتو نظریتتو څختته ګڼتتل کیتتږي‪ .‬د نړیتتوال بانتتک چتتې کلتته لتته دولتونتتو ستتره‬
‫مرستتتتتته کتتتتتوي د هغتتتتتوی اندیښتتتتتنه د حکومتتتتتتدارې د وړتیتتتتتا څختتتتته وي‪ ،‬ددې دپتتتتت ره ښتتتتته پتتتتتروژوي‬
‫متتتدیریت کتتتوالی ستتتي د نړیتتتوال بانتتتک اندیښتتتنې د هغتتتو پیستتتو د لږولتتتو پتتته اړه را ټیټتتتې کتتتړي چتتتې‬

‫‪85‬‬
‫دوی یتتې د قرضتتي یتتا بستتپنې پتته توګتته دولتونتتو تتته ورکتتوي‪ ،‬د نړیتتوال بانتتک د قرضتتو یتتا مرستتتو یتتو‬
‫هتتتدف د فقتتتر کمتتتول او د وامتتتداره پرمختتتتګ او ودې رامنځتتتته کتتتول دي‪ .‬لتتته دې املتتته پتتته دا وروستتتتیو‬
‫کتتتې د نړیتتتوال بانتتتک دلچستتتپې د خپلتتتې متتتداخلي څختتته د حکومتونتتتو د وړتیتتتا یتتتا د حکومتتتتدارې د‬
‫بڼتتتې پتتته لتتتورې بدلتتته ستتتوي ده‪ .‬پتتته هتتتر صتتتورت‪ ،‬نړیتتتوال بانتتتک د حکومتتتتدارې النتتتدې کلیتتتدي ځتتتانګړنو‬
‫ته پام کوي ‪:‬‬

‫‪ -۱‬د دولتي سکتور مدیریت ته‬

‫‪ -۲‬حسابدهي ته‬

‫یا میکانیزم ته‪.‬‬ ‫‪ -۳‬د پرمختګ قانوني چوکا‬

‫‪ -۴‬شفافیت او د معلوماتو شریکولو ته‬

‫له پورته بحث څخه دا ښکاره ده چې د حکومتدارۍ څلور اساسي عناصر دا دې‪:‬‬

‫‪ -۱‬حساب‪ ،‬کتاب‬

‫‪ -۲‬مشارکت‬

‫‪ -۳‬وړاندوینه‬

‫‪ -۴‬شفافیت‬

‫لومړی‪ -‬حساب‪ ،‬کتاب‪:‬‬

‫دولتتتتې متتتامورین بایتتتد د حکومتتتت د کړنتتتو او کتتتردار دصتت حیت لتتتوړی مرجتت تتتته مستتتولیت او ځتتتواب‬
‫ویتتتونکی و اوستتتیږي‪ ،‬لتتته دې الرې د حکومتتتت حستتتابدهې تتتته الره هتتتواره کیتتتږي او ددې کتتتار ده ترستتتره‬
‫کولتتو دپتتاره بایتتد حکومتتت اصتت حات پتته الره واچتتوي تتتر څتتو دا وړتیتتاوې رامنځتتته او پیتتاړوي ستتي‪،‬‬
‫تتتر څتتو حکومتتت وکتتوالی ستتي پالیستتې پتته ښتته توګتته عملتتي کتتړي او د عامتته ختتدماتو پتته ترستتره کولتتو د‬
‫خلکتتتو یتتتا رعایتتتت رضتتتایت تتتتر الستتته کتتتړي‪ .‬د دولتتتتي متتتامورینو د کتتتارونو د ترستتترکولو د وړتیتتتاو د‬
‫معلومولتتتتو دپتتتتاره ځتتتتانګړي د انتتتتدازه ګیتتتتري میکانیزمونتتتته بایتتتتد رامنځتتتتته ستتتتي او د څتتتتارنې داستتتتې‬
‫میکانیزمونتته بایتتد جتتوړ ستتي چتتې د کتتار میعتتار پتترې وارزول ستتي‪ ،‬تتتر څتتو پتته میعتتاري توګتته ختتدمات‬
‫ترسره سي‪.‬‬

‫حستتاب‪ ،‬کتتتاب کیتتدای ستتي پتته مختلفتتو هیوادونتتو کتتې پتته مختلتتف ډول ترستتره ستتي‪ ،‬دا پتته تتتاریخې‬
‫پتتس منظتتر هتتم اړه لتتري‪ ،‬کلتتتور هتتم پتته کتتې اغیتتز لتتري او دارنګتته د انتتدازه ګیتتري سیستتتم هتتم پتترې تتتاثیر‬
‫لتتتري‪ .‬حستتتاب‪ ،‬کتتتتاب دارنګتتته پتتته دې مانتتتا هتتتم ده چتتتې د دولتتتتي متتتامورینو د کړنتتتو او کتتتردار د موثریتتتت‬
‫د انتتتدازه ګیتتتري میکتتتانیزم رامنځتتتته کتتتوي‪ ،‬او دارنګتتته د څتتتارنې میکانیزمونتتته وړانتتتدې کتتتوي تتتتر څتتتو‬
‫په دې ډاډمن سو چې د خدماتو د عرضې میعار په نظر کې نیول سوی دی‪.‬‬

‫‪86‬‬
‫د حستتتابدهي نتتته موجتتتود تیتتتا پتتته اقتصتتتادي ټیکتتتاو کتتتې د حکومتتتت پتتته ملګرتیتتتا شتتتکونه را والړوي‪.‬‬
‫کلتتته چتتتې حستتتابدهي موجتتتوده نتتته وي‪ ،‬نتتتو د حکومتتتت وړتیتتتا او ظرفیتتتت تتتتر پوښتتتتنې النتتتدې راځتتتي چتتتې‬
‫نستتتتي کتتتتوالی د اقتصتتتتادي پرمختتتتتګ دپتتتتاره الره هتتتتواره کتتتتړي‪ ،‬دارنګتتتته لتتتته دې الرې نستتتتي کتتتتوالی د‬
‫خصوصتتتي ستتتکتور د پرمختتتتګ کارونتتته وهڅتتتوي‪ ،‬نتتتو ځکتتته ویت ت ی ستتتو چتتتې حستتتابدهي د حکومتتتت د‬
‫مشروعیت له لوړولو سره مرسته کوي‪.‬‬

‫د دولتتتتتې ستتتتکتور د حستتتتابدهي وړتیتتتتا د هغتتتتوي د متتتتالي سیستتتتتم لتتتته کتتتتار او وړتیتتتتاو څختتتته انتتتتدازه‬
‫کیتتتدای ستتتي‪ .‬اقتصتتتادي حستتتابدهي د پالیستتتیو د جوړیتتتدا او عملتتتي کیتتتدا ستتتره مستتتتقیمه اړیکتتته‬
‫لري او دارنګه د منابعو د استعمال د وړتیاو سره اړیکه لري‪.‬‬

‫دوی ‪ -‬موارکت‪:‬‬
‫مشتتارکت د خلکتتو ګتتډون تتته ویتتل کیتتږي چتتې د هیتتواد پتته انکشتتاف یتتا پرمختتتګ کتتې ترستتره کتتوي‪ .‬لتته‬
‫انکشتتاف او پرمختتتګ څختته اغیتتزمن کیتتدونکي بایتتد د انکشتتاف پتته پتتروژو کتتې مشتتراکت ولتتري‪ ،‬تتتر‬
‫څتتتتتو لتتتتته دې الرې حکومتتتتتت وکتتتتتوالی ستتتتتي د ددوی غوښتتتتتتنې او اړتیتتتتتاوي د پرمختتتتتتګ د پتتتتتروژو پتتتتته‬
‫جوړولتتو کتتې پتته نظتتر کتتې ونیستتي‪ ،‬او هتتم ټتتولنیزې ډلتتې خپتتل حقتتوق خونتتدې کتتړای ستتي‪ .‬پتته حکومتتت‬
‫کې مشارکت کیدای سې له دې الرې تقویه سي‪:‬‬

‫په پروژو کې د اغیزمن کیدونکو ګډون ته هڅونه‬

‫د دولتي او خصوصي سکتور ترمنځ اړیکه ښه کول‬

‫د ستتتتیمیزې حکومتتتتتوالې تقویتتتته کتتتتول ترڅتتتتو محلتتتتي ادارې خپلتتتته د پتتتتروژو تعتتتتین او تنظتتتتیم ترستتتتره‬
‫کړي‬

‫د پرژو اغیزمن کیدونکو ته د انسوګانو له الرې رسیدل‬

‫د خلکتتتو ګتتتډون یتتتا مشتتتارکت د پرمختتتتګ زړه ګڼتتتل کیتتتږي‪ .‬خلتتتک یتتتواځې د پرمختتتتګ اختتترې اغیتتتزمن‬
‫کیتتتتدونکي نتتتته دي‪ ،‬بلکتتتتې د پرمختتتتتګ رامنځتتتتته کتتتتوونکي هتتتتم خلتتتتک دي‪ .‬د پرمختتتتتګ د رامنځتتتتته‬
‫کوونکتتتتتو پتتتتته ظرفیتتتتتت کتتتتتې‪ ،‬خلتتتتتک د ادارې جوړښتتتتتتونو لکتتتتته د اتحتتتتتادیو‪ ،‬انسوګتتتتتانو‪ ،‬سیاستتتتتي‬
‫ګونتتتتدونو پتتتته بڼتتتته را څرګنتتتتدیږي او یتتتتا هتتتتم پتتتته انفتتتترادې ډول خلتتتتک کتتتتوالی ستتتتي د پرمختتتتتګ المتتتتل‬
‫وګرځتتتي لکتتته د لیکتتتوال‪ ،‬ادیتتتب‪ ،‬د سیاستتتي مبصتتتر او یتتتا هتتتم د رایتتته اچتتتوونکي پتتته توګتتته‪ .‬دا چتتتې‬
‫پرمختتتتګ هتتتم د خلکتتتو پتتته واستتتطه اود خلکتتتو دپتتتاره رامنځتتتته کیتتتږي‪ ،‬نتتتو ځکتتته دوی بایتتتد هغتتتې ادارې‬
‫تتته الس رستتت ولتتري چتتې د پرمختتتګ ستتبب ګرځتتي کتتتاب ستتره نښتتتی وي‪ .‬پتته استتتازي ولستتواکت کتتې‪،‬‬
‫حکومتتت د خلکتتو استتتازو تتته بایتتد ‪ ،‬مشتتارکت عمومتتا لتته حستتاب کتتتاب ورکتتړي کتتوم چتتې د خلکتتو پتته‬
‫رایتته او خوښتته ټاکتتل ستتتوي لکتته پتته افغانستتتتان کتتې ولستتي جرګتتته یتتا مشتترانو جرګتتته‪ .‬کیتتدای ستتي پتتته‬
‫نتتتورو هیوادونتتتو یتتتا سیاستتتي جوړښتتتتونو کتتتې د حستتتاب ورکتتتونې بڼتتته بدلتتته وي‪ .‬پتتته هتتتر صتتتورت‪ ،‬د‬
‫حساب ورکول د پرمختګ په رامنځته کیدا کې یو الزمې جز ګڼل کیږي‪ ،‬په دې کې د‬

‫‪87‬‬
‫حکومتتتتت د ظرفیتتتتت د لوړیتتتتدا ستتتتبب ګرځتتتتي او دارنګتتتته د پالیستتتتیو د وامتتتتداره شتتتتتون تتتتته زمینتتتته‬
‫برابریږي‪ ،‬دارنګه پروژي د خلکو او مامورینو کاري وړتیا لوړوي‪.‬‬

‫پتتته ټیټتتته کچتتته‪ ،‬د کلیتتتو او بانتتتډو پتتته کچتتته‪ ،‬د خلکتتتو ګتتتډون یتتتا مشتتتارکت دا پتتته ګوتتتته کتتتوي چتتتې د‬
‫حکومتتتت جوړښتتتت کتتتافي ارتساعیتتتت لتتتري چتتتې کتتتوالی ستتتي د خلکتتتو غوښتتتتنوته پکښتتتی ځتتتای پیتتتدا‬
‫ستتتي‪ ،‬او داستتتې فرصتتتتونه پتتته ګوتتتته کتتتوي چتتتې کیتتتدای ستتتي د پتتتروژو د اغیزمنتتتو پتتته غوښتتتتنوځانګړې‬
‫بتتتدلونونو تتتته زمینتتته برابتتتره ستتتي‪ .‬لتتته دې الرې د خلکتتتو د ملکیتتتت حتتتس )‪(ownership‬لوړیتتتدای ستتتي او‬
‫سمې پایلې تر السه کیدای سي‪.‬‬

‫پتتته اقتصتتتادې پتتتروژو کتتتې د خلکتتتو ګتتتډون کتتتوالی ستتتي د نتتتورو فکتورونتتتو لکتتته د خصوصتتتي ستتتکتور او‬
‫یتتا هتتم د انسوګتتانو ځتتای ناستتتی وګرځتتي‪ .‬لتته دې الرې کیتتدای ستتي متتدني ټتتولنې د خصوصتتي ستتکتور‬
‫پتتتر ځتتتای د یتتتو معتتتادل ایسینتتتټ یتتتا بتتتدلون رامنځتتتته کتتتوونکي پتتته توګتتته را څرګنتتتد ستتتي‪ .‬دوی کتتتوالی‬
‫ستتتي د خلکتتتو د غوښتتتتنو پتتته معلومولتتتو کتتتې مرستتتته وکتتتړي‪ ،‬او دارنګتتته د فعتتتالیتونو پتتته منظمولتتتو کتتتې‬
‫مرستتته وکتتړي‪ .‬دا چتتې انسوګتتانې لتته خپلتتو خلکتتو ستتره نتتژدې پتتاتې کیتتږي کیتتدای ستتي د حکومتتت دپتتاره‬
‫ګټتتتور ملګتتتري یتتتا مرستتتته کتتتوونکې اداره وګڼلتتتی ستتتي چتتتې د خلکتتتو ګتتتډون تتتته زمینتتته برابتتتره کتتتړي او د‬
‫ټتتتولنیز او اقتصتتتادي پرمختتتتګ دپتتتاره لتتته ښتتتکته څختتته د پورتتتته میکتتتانیزم د رامنځتتتته کیتتتدا ستتتبب‬
‫وګرځي‪.‬‬

‫دری ‪ -‬وړاندوینه‪:‬‬
‫د یووه واووهاد ينوووکهټ بهیووو روی و د امنځتووک د انارتوون یا و ا داووو ب ناودووا د نظهن و روی و د ووو د ا ووا د اووو ب‬
‫وووکي د ا نصووځا ينووهاکا‪ ،‬وومدی د ينهاکااووه ا او ا وواه وون ر ت روی و دا یووو وومېب ی و د ېاک یاوون ددت ينهاکااووه ر و‬
‫امت ا رزني عميل یا ا ن یل یاږد ا د نظهن د او ا اه ن عميل یا ا څځن عبو ت دب‬

‫ېاک یان څن نوکو؟‬

‫هن ی‪ :‬د ينهاکااه جهد ا د او ا اه مل م څه ن دت ر ت ټه ان ا ا ا م اا ی ای يسی‬
‫ا د عميل یا ا ن ای‬ ‫د ی ‪ :‬د ينهاکااه نا‬
‫وون دت لوووامب وون اونوون کې و ېه ا و ای ب و ددت عاو و اوون نهجهد اووو ی و نووهکږ یووهری دووه د‬ ‫د ېاک و یا ا ز و‬
‫دووو ه د ينوووکه نویاما و د اېب ن ووهن ا دک و ت اوون ووو ی و ک وووېد ا دا کيوون د‬ ‫ټووه ا ک و ا م اووا اوون التاووو ی و‬
‫ينهاکااووه د عموويل یا و ا ناظوووکام وون اووو یووهدی وون دت ر ت نووهکږ د وځ نوول اوون ر و اوومت هکوون وومېب یووه ينووهاکا‪ ،‬د‬
‫وکتن ا اې د‬ ‫نظهن ا دا کين د لصهيص دظته ا افماد او‬
‫د ينهاکااووه جووهد د اينتصووودد دا ووت امنځتووک وون رزنووي کنوول یاووږد ينووهاکا‪ ،‬د و وون بواامیووول رزنووي جووم کنوول یاووږد‬
‫صووما کاېوو وون دت ان وونی‬ ‫بوو د اينتصووودد امنځتووک ا ټاظووو د اووو ب رزنووي دی بام وون بوو اوووکيهال د اوووکيهک‬
‫ينوکهټ بهیو نمدتن یهد ب ‪:‬‬

‫‪ -‬هن ی و ان ناط ي هکن د دهداکمد ان ېاک ت لطمات ا ز ل یا ای يس‬

‫‪ -‬د ی و د اينتصودد ام ژ د عميل یا ا کمخ ټاټ د‬

‫‪ -‬د ی و د نظهن راه یماد ان ی یماږد‬

‫‪88‬‬
‫وون زنااوون رمارمیووږد ا د اوووکيهک اوون ېاکوو ت لطوومات‬ ‫اوون نوظووهل لی د ه اوو کوومخ ووهېیږدی د نو یاووټ روو ک موو‬
‫انارتن یاږد‬

‫ووم څاووک د عونوون او ا وواه جووهد ووو ناوو دی د نظهنوو او ا وو د اوووکيهک ک ووو اوون ن ووت امن‬ ‫د ينوووکهټ بهیووو‬
‫ا نوو‪ ،‬يس ظوون د‬ ‫هکوون اېاوومن‪ ،‬یووهد اوووکيهال عمهنووو وووکي ړوواکتهکه وون اې اووو وومد ووم څووه وون لوو يل اوووکيهک‬
‫لوو کو لتوون دت اځ ووه‬ ‫يناموو ی د اا ووه د کوومخ اوون اېب د راظووو ت د ی وو اوون اېب نظهنتهکوون دی وون اې اووو ک وومد بوو‬
‫ی کووه ا او ا وواه یوو روو هکهکه وون زنااوون رماروومب یوو دی ی وون بوو نظهنوو روو اږدی ا ووهکظي ادا ب د عونوون او ا وو د‬
‫جهد رزني دی‬ ‫جهد ن نځ یهری يس هن یتهرهکن ان که ن ی دی ن دت ان ن د ادتمما داو ب د عونن او ا‬

‫څلورم ‪ -‬شفافیت‬
‫وووکتاو اوون نوکووو دب ی وون ب و‬ ‫وون ل ظووه ېب د نو هنووو ه د هیظه ووه اوون نوکووو ا د د تووي ينهاکااووه ا صووونامه د‬ ‫ووفوفا‬
‫ل ک نو هنو ه ن د دا نق مدی ان دت هکن فوفا ېښت ی یا ای يس‬

‫فوفا ‪:‬‬

‫‪ -‬د نظهن ان صما کاه ه ی ی‬

‫‪ -‬د او ا اه ان جهې ه ی‬

‫‪ -‬ا دا کين د او ا اه ان عميل یه ه ی‬

‫د ادا ت ف ود ا زېب کو زېب هب دتهکمب ا یمه ی يس‬

‫کووه ظوون لووه ووفوفا ووو د ېاکوو یا د عموويل یاوو ا ظما اوو دووبا کم ووي د ووفوفا دووتهکمب دا دب بوو‬
‫د نو هنووو ه ل م کظووی اوومت ووم ټه ووه د نځوون اهواوو ای يس ا و وون یووهری يس دا ن وو دب یوو د کووه ظوون دا‬ ‫یووها‬
‫ناموون دب ب و د عووونه ل ظووه رل دووی نو هنووو ه وون ينوووکهټ ی و ای يسی ا د ينوووکه څځوون اوون کسوون ادووتفودب دا یووو روی و‬
‫رزني کم هل يس‬

‫وون نځ و ی‬ ‫وومد د ا ز و‬ ‫از و‬ ‫د لصووهيص دووظته د اووو ب د اينتصووودد ا امنځتاوووی نو هنووو ه ووم ردوون یووهل ناووو‬
‫اېیوو‪ ،‬نو هنوووت روی و د اينتصووودد دووظته ټه ووه هر وووې وون اوون ادوووکن نااووو يس لووه دا رزنووي ل و ب دب ب و د نو هنووو ه‬
‫ړووون يس د ن ووول‬ ‫څاو ل و م وووم څوون ناو ددی یوون نو هنوووت د ېنوووی اوون نوکووو دی روی و و ووه اوون هیظه ووه ن و دی‬
‫اوون لی د یووواي ایووټ پ د بوووو د ن هينووهې اوون ک ووم یو کاووهل یووو ينوووکهټ یووهل رزنووي ددی ووم څووه دنو هنووو ه د ا ز ووتم‪،‬‬
‫یه ووهی د که ووتهکه داووو ب د ر ت وها ووه د اووو ب زنااوون رماروومب يسی ل وه دا ب و داد و او ا و جووهېیږد یووو صووما کاووهل‬
‫یاږد روی ان دت اېب نو هنوت ن وم بو ېب هیک ی ای يس ا ان فوفا ېب مېب يس‬

‫د حکومتدارۍ د عنارصو ترمنځ اړیکه‪:‬‬

‫اوون ووظو ب اه وون يیووم دووهد د نظهنتو ا ع څ ووه اېب عاووود یووه وون روول ېب کوومدت اېیظوون وومد ا یووه دروول نمو یووو ومظوو‬
‫ووفوفا څځوون دووو ان یووهد د ن وووب یتوووب اوون‬ ‫دد ن وووب یتوووب وون نصووو ی ېب کښووتي ا دا کيوون د ېاک و یا ا‬
‫وون نو وو یوو ی‬ ‫ېاک یاوون یوو یاوو ای يس د ی ووه ې کوون دد اوون‬ ‫صووونا بوو‬ ‫کوون ووته یوو نتووی یووم دادوو‬
‫ووفوفا ا د نو هنووو ه نهجهد اووو نووهکږ ک ووه یووهری ددادوو ينهاکااووه اوون جووهد یوو بوو د نو هنوووت اوون ن منووها‬
‫دا کيوونی ېاک یاوون اوون‬ ‫در وو یووهد ا یووو ووو ددادوو ادا ت ېب بوو ن وووب یتوووب وون ېوووېب کوون ودد رزنووي یوو‬
‫فوووو اتهکه یو د ينوووکهټ بهیووو اوون جووهد یو نمدووتن یووهد بو اې کو ب ادا ت رویو ن وووب یتوووب وون ېوووېب یاووږدد اوون‬

‫‪89‬‬
‫ون اې اووو ومدی ظوون یون نووهکږ اون ينووکه اووهب ک وهی د ينوووکهټ ب او ېاک یاوون‬ ‫ون نو و یو ی ېاک یاون دا کيوون وفوفا‬
‫ک ووه یووهری اوون الوومب ی و ی یووه ووفوخ د تووي دا ووت ل و ردووتن ا ېټ اوون ن وووب یتوووبی نصووو ی ا ېاک و یا‬
‫ېب د‬

‫شپږم ف ل‬

‫د حکومتدارۍ قوانین او دحکومتداری په وړاندی کلیدی خنډونه‬

‫لومړی مبحث‪:‬‬
‫ږ ينهاکا‪ ،‬عميل ی ‪:‬‬ ‫ن نظهن ا ع انارن ی ی رزنن دب ب رک ت‬ ‫ددت داو ب ب‬

‫لومړی مقلب‪-‬لومړی قانون ‪:‬‬

‫انارتوون یاوو ای يس بوو د نظهنتوو ا ع عموويل یووه کظي ادا ب‬ ‫د یمدا کووه دوو اامک کوون‪ -‬وون نظهنتوو ا ت و وون لوو‬
‫وورش پ یووو ندوو ورن ې یوومدا اوون دوومن هکوون ااوومټ ددت داووو ب ب و دا یووو وومېب يسی رزنوون دب‬ ‫یووو یووو ی رووه د ا‬
‫ب د وم یمدا ‪:‬‬

‫‪ -‬ينوکهټ ن ه اتهکن اامک ل يس‬

‫‪ -‬د نظهنت ا ع اداود ا درتا امع رمارمد ی ای يس‬

‫‪ -‬د یو داو ب بواامیول انارتن ی ای يس‬

‫‪ -‬ادا د صظال انارتن ی ای يس‬

‫وه مقلب‪-‬دوی قانون‪:‬‬

‫د ادا د اووو افه ردووتن ا ېکوون و د وو نظهنتوو ا ع د انارتوون یاوو ا داووو ب د یوو ينوووکه دا دی بوو یووو د رووه یووو‬
‫نا م ی د‬ ‫و‬ ‫ند ورن روی د ادا ت د او افه د مردن یا داو ب ل‬

‫د او افه د مردن یه ه داو ب ادا ب روی رک ت یو کن مېب ی د‪:‬‬

‫‪ -‬ل ل ټویل دهد او اخ م ردن ی دی‬

‫‪ -‬د او افه د مردن یه ه داو ب روی ا ودناو ن درتا امع مدی‬

‫وکي د رهدیجن مدی‬ ‫اال ‪ -‬ا د اال د عميل یا ا داو ب روی‬ ‫‪ -‬عم او‬

‫ا ز ل يس‬ ‫روی‬ ‫‪ -‬ا ان اوی ی اوی‬

‫دری مقلب‪ -‬دری قانون ‪:‬‬

‫یووو د ې اووو روی و انارتوون ی و ای يس و د و نظهنت و ا ع د ی و ينوووکه دا ب و یووو د رووه ا یووو ندوو ورن روی و د یووو‬
‫ا ا ید‬ ‫ې او ن زناان رمارمب ی د ا افماد ان یه یو د ټا یو ن ی‬

‫وومد ظوون یووو د ې اوووی اهووونی ادووتو ادی ش ا الووالن ا‬ ‫وووکي ک رویوو‬ ‫ااوو نصځصوو‬ ‫یووو د وون یووو رووه رویوو‬
‫وومېب یا و ا داووو ب ی ووک کونهکوون اه وون ی و د دا‬ ‫راللوومب د اېاوومن‪ ،‬یووو ا ادب ووم څووه وون دت ر ت د نظهنت و ا ع د دووم‬
‫یو ان رک ت هکن مېب یا ای يس‪:‬‬

‫‪90‬‬
 ‫‪ -‬ری نی رو ادتو ادب ی و ان دک کا ل‬

‫یش‬ ‫‪ -‬د کهیه ادتځ ا دهیه ی وکه ې او ن ان یته د ک‬

‫ن د زټ ادوکتاو ت رمارم ل‬ ‫ټه ه ې‬ ‫‪ -‬د ره یو یو‬

‫ې او د ل کو لتن ا ز ل‬ ‫‪ -‬د ره د ې‬

‫څلورم مقلب‪-‬څلورم قانون ‪:‬‬

‫د نظهنتوو ا ع اوون فوووو اتهکه څووو ا یاوورت ل و د ن وووب ا یتوووب دووتهکمب رویوو نوول د ددت د اووو ب بوو دا یووو اوون‬
‫دمن هکن مېب يسی دا کونهکن روی الا تل يس‪:‬‬

‫کاهل يس‬ ‫ظن څاين ب رز دد روی ان ک م ی‬ ‫‪ -‬ټهل ينوکهټ نمانل د یه فوو ا‬

‫ا ادا د یارت ل روی ان دمن هکن مېب يس‬ ‫‪ -‬نو‬

‫‪ -‬ټووهل و وون لطوومات ب و د ادا د د فوووو اتهکه اوون ېاک و ت ووم دوورتکه یاووږدی و وون روی و ل و کووو لتوون ا ز ل يس ا د‬
‫و هی ان ېاک ت دفوعي ناظوکامنهکن انارتن ی ای يس‬

‫کا ه‪:‬‬ ‫د ن یارت ل داو ب رزن دت ب رک ت د ت ادودوت ان ک م ی‬

‫‪ -۱‬یو د ناوو کن روی ړون يس‬

‫‪ -۲‬یو د ظمفاتهکن روی ل ی کو لتن ا ز ل يس‬

‫‪ -۳‬د فوو اتهکه د اجما ان ا ود ی ې ط روی ص اح ی ای يس‬

‫پنځ مقلب‪ -‬پنځ قانون ‪:‬‬

‫فوو اتهکن روی ان ن هکن مېب يس و ټهل و ن فوو اتهکن ب د ادا د ځها مېب یاږدی روی ‪:‬‬

‫ن ین مېب يسی‬ ‫ان هې الالينه ا‬ ‫‪1‬‬

‫يسی‬ ‫د ينوکه نطورق روی ی ک‬ ‫‪2‬‬
‫فوو اتهکن روی د ځ ی نځو فتهکه ا جي نځااهد ی د‬ ‫‪3‬‬
‫د صما کاه ه ان رملن ی روی ل های ا ر اميف لهک د ی دی‬ ‫‪4‬‬
‫د ل ظه د اې او د اه ب یه ه داو ب روی رز ی ام آی ا ان ل یو کن مېب يس‬ ‫‪5‬‬

‫شپږم مقلب‪-‬شپږم قانون‪:‬‬

‫ضما‪ ،‬یا ای يس‪:‬‬ ‫د‪ -‬فوفا ان رک ت نور ه ی‬ ‫فويف ا ڼ‬ ‫یو ادا ت ی ک روی‬ ‫د یو د‬

‫مېب ی دی‬ ‫ڼها‬ ‫د ادا ت یو د ن یو ره روی یو کن ان اه ب فوفا ا‬

‫ن ل ظه ېب د ل ه ی که ان اېب نو هنوت هیک ی د‬ ‫‪o‬‬

‫ن ل ظه ېب روی نځونخ ل ت ا مت ی دی‬ ‫‪o‬‬
‫‪ o‬د ادا ت د فوو اتهکه ان اېب ل ظه ن نو هنوت ی دی‬
‫‪ o‬ان نامه ن وی ه ی د اې ک ب ل ظه ېب نصه ب ی دی‬

‫‪91‬‬
 ‫ا ېاک یم که ن ېهو کاې ا د و هی ېه تاه ن هاب ای ی‬ ‫ل‬ ‫‪ o‬د ل ه نال‬
‫مد‬ ‫‪ o‬د ل ظه ظویتهکه ن رل د‬
‫ن بواامیول ن زناان رمارمب ی د‬ ‫‪ o‬ا ان دت هکن د یو‬

‫اووم مقلب‪-‬ښه حکومتدارې او انکواف ‪:‬‬

‫ووم یوومب نووايل ا‬ ‫د نظهنتوو ا ع ی موون نځت فووه ل ظووه وون نځت فوون نوکووو وومد د یووم ومیفووو ه اوون نوواچ یوو یووه بوو‬
‫يووال ت یووو ش څځوون دی ب و د واووهاد اوون امنځتووک ا اکظصوووخ ی و‬ ‫ناودووا ووظو د و نظهنت و ا د عبووو ت وون و و‬
‫د اينتصودد ا ټه اام ېبااه ن یمی امت مېب یاږد‬
‫وون دت ان وون د نظهنت و ا ع نفاووه کاوود اوون کا وون د اکظصوووخ ا امنځتووک ېب ووی دیی ب و دد اې دووظته که د تووي‬
‫ا لصووهيص دووظته اوون رملوون ی و د امنځتووک ا اکظصوووخ ېب اېیظوون وومد اوون دت ی و د د تووي دووظته د ظمفتاهکووه ا‬
‫ې اووو ا دا کيوون د و ووه ينهاکاهکووه ا بهیوووټهکه څاو ل یووو اوون ک ووم یو کاووهل رزنووي کنوول یاووږد بو د د تووي ا لصووهيص‬
‫جهې ووتهکه رملوون و و اوون‬ ‫یمدا کووه څا و ل ا د ادا د صووظاال‬ ‫دووظته یو کوون اوون ن و خ راوووی ب و د اينتصووودد ا نووو‬
‫ا ووم ا د نظووهنتي ادا د‬ ‫ووون ن دب اوون امالوون ی وونی نظهنتوو ا ت د ادا د بواامیووول ا د ل ظووه وومناچ لوو‬ ‫یوو‬
‫ې او ا ی که څځن عبو ت دب‬

‫وون نظهنتوو ا ت د ادا د ې اووو ا ظمفاوو د ا منځتووک ا اکظصوووخ د اووو ب ناموون دبی ظوون وون دت ر ت نووهکږ د و ووه‬
‫ا ووم ردوون یووه د ادا ت ا ووالنو ه وومېب‬ ‫او ا وواه بوو د نظهنوو اوون ا اکوون یوو جووهېت دووهی دد د عموويل یاوو‬
‫دا اوووی‬ ‫اوون نځت فووه واهاد کووه ی و یووه وون روول څځوون ووهاام وومد ددت رن هکوون یووم دت ب و‬ ‫یا و ا ا د و و اوووی‬
‫نځت فووي ددی یووه ددت رن هکووه یووو ادووبوره څځوون یوو د نظهنتوو ا ت د ل ووهاام دی یووو دا بوو د نظهنوو د ې اووو‬
‫د دوومه یووو ووه او ا وواه وومل د‬ ‫ظوون یووها‬ ‫ووهاام یووه ب و د ی د جووهېت دووهیه او ا وواه د عموويل یا و داووآ ب وومد‬
‫امنځتووک د اووو ب رزنووي کوون دتی وون نظهنتو ا ت ېب رزن و جووم کنوول یاووږد ون دت ان وون د ټه ووه واهاد کووه د اووآ ب وون‬
‫نظهنتها ن انارتن یهل د امنځتک ان رملن ی رزن ا اېی‪ ،‬و خ کنل یاږد‬

‫ېب وون دت بوو د او ا وو جهې کوون د امنځتووک د اووو ب ناوو دتی د وو نظهنتوو ا ت جووم د وون نوو یمی ا اېاوومن‪،‬‬
‫اکظصوووخ رزن و رملوون کنوول یاووږد دا ب و د دوواويس بواامیووول یووو جهې و ا بسووک اينتصووودد ظوون ب و اوون نځت فووه‬
‫واهاد کووه ی و د امنځتووک ا ټووه اام اکظصوووخ ېب کاوود اوون کا وون اېیظوون کوون ووم دوورتکه یاووږد نځت فووه دوواويس بواامیووو هکه‬
‫ووی ب و د امنځت ووه واهاد کووه ووم نوواچ یووه ووو‬ ‫ا جهې ووتهکه اوون اوی وون ی و امنځتيهکوون انارتوون دووهد ددی لووه یووه‬
‫دد‪:‬‬

‫و ن د او ا اه ان جهې کن ی ټاظو ا ادتمما دیی‬ ‫‪‬‬

‫د نو یاټ ېه تاه ن ر ه ناهکظي يال ت ددی‬ ‫‪‬‬
‫ا دا کيوون د ا ود ناووول داووآ ب د کهنهېیووه او ا وواه اوون عموويل یا و ا ا د ټوووی ه دووهیه نهلووه د مردوون یا و ا د اووو ب‬ ‫‪‬‬
‫د عميل ناظوکامنهکه ته دی‬

‫ې اووو د یووه واووهاد‬ ‫رزن و اجووما یووو رمل و کنوول یاووږد د نظهن و د اينتصووودد زیمنووه د ن و یمی‬ ‫ب و د و نظهنتووها‬
‫ان اکظصوخ یو امنځتک ی د نظهنت ا ع رزن جم کنل یاږد‬

‫اوون دت رملوون ی و یووه عمووهني فوووو ب و د اينتصووود د ع و وون اهووووکه ېب نهجووهد دیی و وون دا دی ب و وووم ی وون‬
‫وومدی نو یاووټ اوون نووه مب هکوون ناووورظ ا امووهد اوون ازاد روووزا ی و د‬ ‫ب و نظهنتهکوون یمووه نو هنووو ه وون رل د و‬

‫‪92‬‬
 ‫ه او ا نوووخ صووما د کملهکووه یووو ينامو د ناظوووکام وون نځو ټویوول یاووږد اوون وووم ووه تی نتووی اوون وم اد و‬
‫واهاد که ی و ن نظهنتهکه متن یاږد ب دا یو کن مېب ی د‪:‬‬

‫هن ی روی ان هین ی اينتصودد ټاظو ا بوت دو‬ ‫‪1‬ې‬

‫‪2‬ې د ی ی راځبااو یو زیمرااو روی انارتن ی د‬
‫‪3‬ې د ی ی نيل ن ظاتهکن ا عونن ل نوت ېاک ت ی د‬
‫ژېه د‬ ‫‪4‬ې څ ه ی نو یاټ ن کویونا‬
‫‪5‬ې اار ی نتهاز اکظصوخ ن زناان رمارمب ی د‬

‫اوو ېب نووخ یاووږد د‬ ‫د اينتصووودد ټاظووو ا بوووت څځوون ام وون اوکيهکوون ا د اينتصووودد دووظته امنځتووک وون لاوو ا‬
‫زیمرااووو اوون جهې ووه ېب نظهنتهکوون د لصووهيص دووظته د اووو ب د دووهداکمع ا اينتصووودد ی کووه بواامیووول رمارووم د ب و د‬
‫دووتاه ی و د لصووهيص دووظته رملوون و و د زیمراووو اوون جهې کوون ی و نووخ‬ ‫اينتصووودد امنځتووک ېب نمدووتن یووهد اوون دا‬
‫ون نځو یو لصوهيص دوظته وون‬ ‫ون دا دوځتن ووظو د بو دادو او ا و جوهېت یو د بو‬ ‫اوم زیو او دب نظهنو‬
‫هین رملن ی ل يس ا ددت م څاک د ل ظه یو س ړوی و مردن ی د‬ ‫د زیمرااو ان جهې کن ی‬

‫عونوون ن ظاتهکوون پ ‪public property‬ې عبووو ت وون و ووه ن ظاتهکووه څځوون دد بو یوون یووه یووس وومت ادووتفودب یووهد د روول یووس‬
‫د ب دادوو دووظته کن‬ ‫وو‬ ‫د ادووتفودت نووق ړووویون کوون یوو د ا یووو یوو و و د ادووتفودت نځااووهد کظوو د نوووو خ ا‬
‫وومد ب و عونوون ن ظاتهکوون‬ ‫وون ن ووول ی و ر وويل دووه اوون یووم ن ظهکووه ی و نظهنتهکوون ن ووه ا‬ ‫دت ب و د عونوون ن ظا و‬
‫انارتن ی دی ان د ت رهدیج ی د داد ل نو ه د انارتن یه ه داو ب وکي ی او یاږد‬

‫ا نو‪ ،‬یو د بو نو یاوټ اون‬ ‫وو‬ ‫ان ازاد رووزا یو نظهنو دکو ب ومد بو د نو یاوټ ون ک وو څځون څو کون یو د ا‬
‫اېامناوون هکوون دک و ب وومېب یووهدی ا د ووهګ نا و ا یووو کووم د ټه ووه هر وووې د اووو ب ناودووا دی د توون د د ه ا و د هیووه‬
‫نمی رزني دیی د ټظاو هج ا کملهکه ان اېب نو هنوت روی ان ن و یوکن هکن م وم بو داږد‬ ‫نا‬

‫د روووزا ا ووا ا څو کوون رویوو دا ا ناوون یوو د بوو اوون نو یاووټ یوو د اکفوومادد کم اهکووه یووو ا ځو ووه مناروون یووه‬
‫انتاوووزد د و ه کوون وومېب یاووږد ددت یووو داووو ب روی و ينوووکه اوون ټه ووه ا عونوون هکوون عموويل يس ا د ينوووکهټ بهیوووټهکه‬
‫ان اېب نو هنوت عو يس‬

‫وومد و وون دا ب و د اينتصووودد امنځتووک زنااوون روی و اوون ن ووو یوکن هکوون ټه ووه‬ ‫یووه یووم نا و ن ووه ا ب و نظهنتهکوون ی و‬
‫کوو یووو ل ظووه وون رماروومب نهجووهدب د ددت یووو داووو ب د نو اووو ه ک ووو انارتوون یووهل یووه رزنووي یووو دی بوو رویوو د‬
‫ځووها وومېب يس نو اوووت رویو د نوومب یووم کوون د بو اوون ه او کووو ېب اېاوومب وومدی لووه نو اوووت رویو اوون نا موون‬ ‫نظهنو‬
‫هکن ا ټهل ی ای يس م څه د وکي ل نو ه د مېب یا داآ ب یويف رهدیجن م‬

‫وومدی روی و اوون نا موون هکوون‬ ‫د اه وون يیووم دووهد یوومدا څځوون ب و نظهن و ی و د نو یا و د ک و ا م اووا داووو ب روی و‬
‫وون ر ت یووهری دووه ددت‬ ‫اوويل يس ی وون ب و اه وون يیووم دووهد رزنووي او ا و جووهېد يسی کووه راووو د و نظهنتووها‬
‫او ا اه د عميل یا ا داو ب رز ا اېامن‪ ،‬یو کن مېب ی‬

‫دوه مبحث‪-‬د حکومتدارې په وړاندې کلید خنډونه‬

‫ر ووما التوون د وهل د ټه ووه کها ووهکه ووم څاووکی نظهنتهکووه دوورت‬ ‫د ‪۱۹۹۱‬ی اووه اوون نوواچ ی و ی ک و واهاد کوون اوون نووو‬
‫وومل ب و روی و ا ووالنو ه وون ر ت ی و و وون د و ی و د ایی ا د نظهنت و ا ع اوون‬ ‫کها ووهکن د نظهنت و ا ع اوون رملوون ی و‬
‫وکي ی ر هکهکه ن زناان رمارمب ی د ای‬ ‫ن یمی ی‬

‫‪93‬‬
 ‫ددت داو ب ب دا واهاد کن د ااښه رکجه یو کها هکه ېب ن ور ن ی دی د ی ان رک ت ام کمانهکه متمیم ی ‪:‬‬

‫ادا د ن یمی‬ ‫‪‬‬

‫ن یمی‬ ‫نو‬ ‫‪‬‬
‫دامامب یو ن يل نظهنتها ن‬ ‫‪‬‬
‫د ادا د بهیوټهکه انارتن یهل‬ ‫‪‬‬
‫ا النوت‬ ‫ينوکهټ ا ع‬ ‫‪‬‬
‫ان د تي صمامهکه ی د ن ټ ټه اه رملن الا تان‬ ‫‪‬‬
‫ن ادا ت ف ود ېب ن ور ن‬ ‫‪‬‬

‫لومړی مقلب‪-‬په دولت ت میمونو کې د مدين ټولنو برخه اخیستنه‪:‬‬

‫يس د ن و ټ ټه اووه جووهد ددت ووظو ک ب دب ب و د تووي ن وووبی یتوووب‬ ‫ن و ټ ټووه اي د نظهنتهکووه اوون ی کووه اېاووم ووم‬
‫فوفا ی څوکي ی یمدا هرهد‬ ‫څځن ان څو کن ا ن وبی یتوب ا‬ ‫یم ا ز تم‪ ،‬دی ا د د‬

‫دنوو ټ ټووه اي یووهری يس د یووه ن يوومد جهې وو اوون هکوون د ا ووالنو ه اوون رملوون یوو ومظووو د یوو د ا یووو ووو د‬
‫ن دتهکمنان دب ب د اېب یمدا ب دت ان دمن هکن مېب ی د‬ ‫ا النو ه ام دن ن کهاښ ېب نخ ی دی له دا‬

‫ن و ک ټووه ا د رک و ت ومظووو یه اوون وومېب یه ووه ېب یووهری يس وون نظهن و ېب د و نظهنت و ا ت اوون انارتوون یه ووه‬
‫هرهد‪:‬‬ ‫ی یمدا‬

‫د نو هنو ه ان هیظه هی‬ ‫‪1‬‬

‫د نصه د ان یه هی‬ ‫‪2‬‬
‫د نظهن ا ل ظه مناچ د فو ه ان ا ا ه یو یمه هی‬ ‫‪3‬‬
‫د ام ژ د عميل یه ه ان ام دن ی د رملن الا تاي‬ ‫‪4‬‬
‫مېب یا ای يس‬ ‫ا دا کين د ام ژ ان ا ز کن ی د یمدا یو رملن الا تاي ن نځ‬ ‫‪5‬‬

‫یاوږدی د صوما کاه وه اون ام دون یو رملون کون الويلی‬ ‫ون بهیوو څځون راوم اوو‬ ‫دا ب ی ن نو ټ ټوه ا د نظهنو‬
‫د زیوووت ن وووب یتوووب ېه ووتان یووهدی ن و ټ ټووه ا یووهرد يس اوون دت هکوون دوورت اکت ووودد یوومدا ل وول ی و د د ېښووت ه‬
‫نوو ټ ه اووه د انارتوون یه ووه داووو ب د نو هنووو ه ېیووظ ا دوواظ هیظهکوون رزنووي کنوول یاووږدی ووم څووه نوو ټ ټووه ا‬
‫هرووهد وون دت ر ت نووهکږ یووهری دوه د اکجووه کوووکه یوومدا وون زنااوون‬ ‫یوهری يس د اکظصوووخ اوون رملوون یو ېه و‪ ،‬یوومدا‬
‫وون‬ ‫وون نو و ی و نصووو ی‬ ‫دا اوون‬ ‫وون ر ب وووها ب ی و‬ ‫رماروومب ی و ا د نظهن و د ن وووبی یتوووب اوون اېب څووو ا ا ز ک و‬
‫رزني یهد‬ ‫ر ب وها د ا د زیمرااو ان جهېی ا ی د ل ظه ک‬

‫دوه مقلب‪ -‬بده حکومتدارې ‪Bad Governance‬‬

‫څځووون نو وووهناږد یهنوووه‬ ‫اووون کووو ع یووو د واهاد کوووه د امنځتوووک ناووووو د و وووهی د نظهنتووو ا ع د رنووو ا څمکيوووها‬
‫واهاد کووه ب و امنځتووک ی و یی و ووهی د و نظهنت و ا ت م کظ و ر وول یاووږدی بام وون ب و کووو انا و دبی ادا ت ف ووود‬
‫ن ر ت نظهنت ا ت ېب کښتي ر ل یاږد‬ ‫دی ا کن که ت دتهکمت نهجهدت ددی دا ټه‬

‫د ک ع ک و ن واهاد کن ب ر و ‪:‬‬

‫ن ېمر ی‬ ‫‪1‬‬
‫ادا ت ف ودی‬ ‫‪2‬‬

‫‪94‬‬
 ‫ټه اامت ر ع ا ت ی‬ ‫‪3‬‬
‫کو انا ی‬ ‫‪4‬‬
‫ا اينتصودد هې څځن ز یږدی‬ ‫‪5‬‬

‫وون کووو اېامناتووهبی ب و کېو یووهری‬ ‫ووظال واهاد کوون دد ر و ب نظهنتو ا ت د نظهنو‬ ‫ټووهل اوون ر و ب نظهنت و ا ع ی و‬
‫عونوون ل و نوت اوون ن ووو یوکن ا نتهازکوون هکوون د واووهاد اوون ی وون ټووهل ووس وون ېاک و ت ی و دی ا د ووفوفا کوون ووته ېب‬
‫کاوود اوون کا وون اېیظوون وومد ر و ب نظهنت و ا ت د ېمیبووه واهاد کووه ی تووه ت ناوومان کوون دی ا کوون و و وون ېمر و یووو ف ووم ېب‬
‫وورش ېب کښووتی ر وول یاووږدی‬ ‫وون ی کووهی فوووو اتهکه ا ا‬ ‫کښووتی دیی ر ظ و ددت اووم وووی ر و ب نظهنت و ا ت د نظهن و‬
‫کو ع ېب اوون‬ ‫وون هکوون ل و اينتصووودتی دوواويس ا ټووه اامت بووو ت یووه دکاوون ا وون اووو‬ ‫بو کېو یووهری اوون دوومن ا‬
‫نا من هکن مېب ی د‬

‫ا وهدووویا اوون ېاکوو ت ووم ټه ووه دوورت لاوو ر وول یاووږد‬ ‫روو ب نظهنتوو ا ت د امنځتووکی اکظصوووخی ټووه اامت دووهیو‬
‫واهاد کوون و وون لوو ک یووها‬ ‫دووتن اووو‬ ‫ل ېب کښووتي ر وول یاووږدی‬ ‫نمدووت د نظهنتوو ا ع وون رنوو ا‬ ‫ک یووها‬
‫ووهای ی د‬ ‫ووم ردوون یووهری يس بوو د ی ووفوفا ی ن وووب و یتوووبی د ينوووکه نویاماوو ی د ردوو ن هکوونی‬ ‫نمدووت‬
‫ن که هایط روی اه ب ی د‬ ‫امنځتک ا اکظصوخ ادا ت انارتن یهل ا‬

‫الف‪ -‬د بدې حکومتدارې علتونه په الندې ډو د ‪:‬‬

‫‪ -۱‬د هیوادونو غیر طبیعې پیداښت‪:‬‬

‫واهاد کون اون بسظو ا ام ون ون اې اوو انارتون دوهد دد بو اون افمی وو یو کو ن و هکون وم دورتکه‬ ‫دوتن اوو‬ ‫اا‬
‫انارتن ده دداد واهاد که رل ا ن ول د اوی تو واهاد دی‬ ‫یاږدی یه ب د که م اا ع ان اوت ی‬

‫‪ -۲‬د هیواد نامکمله جوړښت‪:‬‬

‫ااوو واهاد کوون ام وون وون دت بوو اوون ټووهل ج مافاوون اينتوو ا دووو ی د دووامام ز ایوووکه ا جيوو ب نووو اکه ځووها ادا ب‬
‫وووی کاووه ی دی‬ ‫وون کووه نوفاووو‬ ‫وون نهجووهدب دووامه ی و د نځ و ب نووهاد یمیا وونی ينوبووون ا‬ ‫یاووږد وون دت ان وون اوون‬
‫ب دا یو اځ ن دب کهنهېت واهاد د ر ت نظهنت ا ت دبا کم ي‬

‫‪ -۳‬د استعامر تاری چه‪:‬‬

‫وومام‬ ‫ک و واهاد کوون ب و د ر و ت نظهنت و ا ت څځوون ی یووږد د ادووتوا ا ودناو وون و یځ وون وومد ددت واهاد کووه ک و‬
‫ااو کووه یو راووو د‬ ‫ووم یاوورت ل رکو ت کاووهل یاووږد ا‬ ‫وون نځو‬ ‫ووته‬ ‫یو کا وون اوون کا وون د ادووتوا د ک ووون ا ن ظو‬
‫رد هڅه یو که اکاه نظهنتهکه ا بو ایه ځها م یارت ل رک ت دو ل یاږد‬

‫‪ -۴‬د نظامې جوړښتونو له حده زیات شتون‪:‬‬

‫جهې ووتهکه ووته ددت دووبا دووهی ب و د واووهاد اوون کنووه کووه‬ ‫واهاد کووه ی و د دوورت ک ووون‬ ‫دووتن اووو‬ ‫اوون کنووه‬
‫رملووه ی و امنځتووک ا اکظصوووخ وون یو اووو یاووږد ب و دا اځ وون واووهاد د رو ت نظهنت و ا ت اوون ووه ټاوول وووي اوون دت‬
‫جااما ووه اوون الا ووته نوووخ یاووږدی ب و د‬ ‫واهاد کوون ی و د ن ووک یوومب رهدیجوون ا عهای و د امنځت ووه د و ه ا ک ووون‬
‫ا ېب نخ یهد‬ ‫واهاد د اينتصود امنځتک ن لا ا‬

‫‪95‬‬
 ‫‪ -۵‬د نړیوالو ترهګرو شبکو وجود‪:‬‬
‫ووه ېب کوومدت اېیظ و اووو ی ب و‬ ‫وون ک یها ووه مويووم‬ ‫وومام ووهې اووهېت بووو ای‬ ‫اوون ېمیبووه ن ظهکووه ی و د نظهنو ک و‬
‫ووته ی د نځوو ب نووهاد ينوبووون ا د ينوووکه د نویاماوو‬ ‫دا اځ وون د ېاوومد ينوووکهټ دوو ه ووته ی د دوو ه د یو رووو‬
‫یمم او ن زناان رمارم د‬

‫‪ -۶‬د عوایدو نه را ټولو ‪:‬‬

‫ی وون ووهېب راوووی‬ ‫واهاد کووه د وووکي ينهاکااووه اوون انارتوون یه ووه د نو اووو ه د ينهاکااووه اوون انارتوون یا و ا د واووهاد د عهای و‬
‫ا وون دت ر ت د د و رهدیجوون رمارووم د و وون واها کوون ب و دا یووو اوون دوومن هکوون کېوو یووهری اوون ر و ب نظهنتوو ا ت‬
‫التوون یاووږد اوون ر و ب نظهنت و ا ت ی و د ووظال واهاد کوون د د و د نصووو افو ه د اووه ب یه ووه داووو ب د رامکاووه واهاد کووه‬
‫څځوون د نمدووته ا ينمړووه مردوون یه ووه وون نځوون یووهد ا دا کيوون د واووهاد د اباو و زیمنووه د یاا و که ا لمڅه ووه وون نځوون‬
‫د ایجوووود دوووبا کم وووي ا دا کيووون د رووو ت نظهنتووو ا ت‬ ‫وووس ووومناچ د فو ووو‬ ‫یوووهدی بووو دا اځ ووون د نظهنووو ا‬
‫انارتن یه ه ن ر ب وها د‬

‫‪ -۷‬د مرسته کوونکو هیوادونو ترمنځه رقابت ‪:‬‬

‫ا و بووو ت اوون نووخ راوووی ی د نمدووتن یه کظووه‬ ‫و وون واهاد کوون ب و د کووه واهاد کووه اوون ر و اهی نمدووته ا ينمړووه ل و‬
‫ا ووظا ږد بوو راللوومب د دوواويس روو ک ماووه دووبا کم ووي دوواويس ر و ک موو‬ ‫واهادکووه اوون ينور و ا ن ال وون یوو‬
‫کنل یاږد‬ ‫ل ن د ر ت نظهنت ا ت ع‬

‫‪96‬‬