ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

1.1 Κλασική φιλολογία και βοηθητικές επιστήμες

Φιλολογία=επιστήμη με αντικείμενο τα λογοτεχνικά κείμενα.
Στάδια επεξεργασίας αρχαίων κειμένων
 Εντοπισμός: Σε επιγραφές (Επιγραφική), παπύρους (Παπυρολογία) και κυρίως χειρόγραφα,
συνήθως προϊόντα αλλεπάλληλων αντιγραφών. Η επιγραφική και η παπυρολογία σώζουν το
αυθεντικό κείμενο. Τα χειρόγραφα μελετούν η Παλαιογραφία (ανάγνωση χειρογράφων, μελέτη
γραφής τους) και η Κωδικολογία (μελέτη τους από τεχνική άποψη, δηλ. χρονολόγηση,
βιβλιοδέτηση, ...)
 Αποκατάσταση: Κριτική έκδοση κειμένων (αποκατάσταση στην όσο το δυνατόν πλησιέστερη
μορφή του κειμένου προς το πρωτότυπο του συγγραφέα). Συμβάλλει και η Ιστορική
Γλωσσολογία (γνώση ιστορίας ελληνικής γλώσσας).
 Ένταξη κειμένων στο ιστορικό και πολιτισμικό τους περιβάλλον: Κατάταξή τους σε είδη.
(Ιστορία της Λογοτεχνίας), μελέτη σχέσεων μεταξύ λογοτεχνιών διαφορετικών γλωσσικών ή
πολιτισμικών περιοχών (Συγκριτική Λογοτεχνιών).
 Ερμηνεία: Ανάλυση κειμένων σύμφωνα με ορισμένες θεωρητικές αρχές για παραγωγή,
οργάνωση και πρόσληψη λογοτεχνικού κειμένου (Θεωρία της Λογοτεχνίας). Επίσης
συμβάλλουν και η Θεωρητική Γλωσσολογία και η Φιλοσοφία της Γλώσσας.
 Διευκόλυνση της προσπέλασης ενός μη ειδικού κοινού στα κείμενα: μετάφραση κειμένων σε
σύγχρονες γλώσσες, διδασκαλία κειμένων.

1.2 Το αντικείμενο της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας. Λογοτεχνία-Γραμματεία

Λογοτεχνία=κείμενα έντεχνου λόγου με στόχο τη δημιουργία αισθητικής εμπειρίας στην
ανάγνωση.
Γραμματεία= σύνολο συγγραφικής παραγωγής ενός πολιτισμού στην περίοδο που κάθε φορά
μας απασχολεί (και λογοτεχνικά και ιστορικά και ρητορικά, κ.ά.)
Ιστορία αρχαίας ελληνικής φιλολογίας: σύνολο γραμματειακής παραγωγής σε ελληνική
γλώσσα από ολόκληρη την αρχαιότητα.
Και επιστημονικά κείμενα γιατί
 Στην αρχή δεν ήταν σαφής η διάκριση των ειδών
 Υπάρχουν και λιγότερο σημαντικά έργα σε όλες τις κατηγορίες
 Έτσι και αλλιώς το σωζόμενο υλικό είναι περιορισμένο, άρα όλο είναι πολύτιμο για
μελέτη εξέλιξης γλώσσας και ύφους.
 Είναι τεκμήρια ενός αξιοσημείωτου πολιτισμού με πολλές πτυχές, όλες σημαντικές.
Και κείμενα δημόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα (νόμοι, συνθήκες, επιστολές, συνήθως σε
επιγραφές και παπύρους) γιατί
 Είναι πολύτιμες πηγές για μελέτη ιστορίας, ιδεολογίας, πολιτισμού
 Είναι μνημεία για μελέτη ποικιλίας ελληνικής γλώσσας.

1.3 Περίοδοι της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας

ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (2ο μισό 8ου αι. π.Χ. με 490-479 π.Χ/ Περσικοί πόλεμοι).
Τα παλαιότερα λογοτεχνικά κείμενα. Σώθηκαν χάρη στην εισαγωγή και εξάπλωση χρήσης της
γραφής.
Είδη:
 Έπη (Ομήρου, Ησιόδου). Β μισό 8ου αι.
 Λυρική ποίηση (6ος-α μισό 5ου αι. π.Χ.)
 Φιλοσοφικός στοχασμός (προσωκρατική φιλοσοφία: διερεύνηση φύσης).
5ος αι.
Περιοχές ακμής: Δυτικά παράλια Μ. Ασίας, αποικίες Μεγάλης Ελλάδας (Κάτω Ιταλία, Σικελία)

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (470-323 Π.Χ.)

Είδη:
 Αττικό δράμα
 Ιστοριογραφία
 Φιλοσοφικός διάλογος
 Ρητορική
Περιοχή ακμής: Αθήνα
Χαρακτηριστικά εποχής
 Ενίσχυση εθνικής συνείδησης Ελλήνων
 Ανάπτυξη δημοκρατικού πολιτεύματος
 Ενεργός συμμετοχή πολίτη στα κοινά
 Στροφή ενδιαφέροντος στον άνθρωπο και την κοινωνία (Σοφιστές, Σωκράτης)

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (323/θάνατος Μ. Αλεξάνδρου- 31 π.Χ./ναυμαχία στο Άκτιο,

άρα τέλος εμφυλίων πολέμων και εγκαθίδρυση της μοναρχίας του Αυγούστου στη Ρώμη)
Είδη
 Νέα κωμωδία
 Επίγραμμα
 Πεζό ερωτικό μυθιστόρημα
Περιοχές ακμής
 Αθήνα (με φιλοσοφική σχολή)
 Αλεξάνδρεια με Μουσείον και Βιβλιοθήκη του
Χαρακτηριστικά εποχής
 Εξάπλωση ελληνικού τρόπου ζωής στα ελληνιστικά βασίλεια και τη ρωμαϊκή επικράτεια
 Ανάπτυξη νέου τύπου ποίησης με εξεζητημένη κομψότητα, λογιότητα, ...

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (31 π.Χ- 330/ ίδρυση Κωνσταντινούπολης)

Είδη
 Ιστοριογραφία
 Ρητορική (αττικισμός, ασιανισμός)
 Χριστιανική γραμματεία
 Φιλολογία, Γραμματική, Ρητορική θεωρία
 Μεγάλα έργα γνωστικού περιεχομένου (γεωγράφοι, εγκυκλοπαιδιστές, ...)
Χαρακτηριστικά περιόδου
 Υπαγωγή ελληνικού κόσμου σε ρωμαϊκό κράτος
 Παράλληλη χρήση ελληνικής και λατινικής γλώσσας
 Επικράτηση πρακτικού ρωμαϊκού πνεύματος και στην εκπαίδευση (ανάπτυξη ρητορικής
παιδείας και πρακτικής φιλοσοφίας)

ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (Από τα μέσα 4ου έως τα μέσα 6ου αι.)

Είδη
 Εκκλησιαστική ρητορεία, ιστορία
 Στροφή στον υπομνηματισμό κειμένων κλασικών φιλοσόφων
 Ένταξη ελληνικής πνευματικής παράδοσης σε χριστιανική θεολογία

1.4 Ιδιαιτερότητα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας

 Τέλος 8ου αιώνα: προσαρμογή φοινικικού αλφαβήτου στην Ελλάδα και δημιουργία
ελληνικού αλφαβήτου (παλαιότερες γραφές: Γραμμική Α, Γραμμική Β, κυπριακή
συλλαβογραφική, ...). Τώρα πλέον γραφή που πέρα από πρακτικές ανάγκες, κατέγραψε και
λογοτεχνικά κείμενα και εξαπλώθηκε σε όλους τους πληθυσμούς, οπότε έχουμε διάδοση
λογοτεχνίας, δημιουργία νέων ειδών έντεχνης προσωπικής λογοτεχνίας.
 Τα λογοτεχνικά είδη αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας έχουν σε μεγάλο βαθμό μορφική
ομοιογένεια (συγκεκριμένη λογοτεχνική διάλεκτος αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο λογοτεχνικό
είδος). Στην ποίηση προσδιοριστικό στοιχείο είναι το μέτρο. Βασίζεται στην προσωδία
(εναλλαγή μακρόχρονων και βραχύχρονων συλλαβών).
 Η αρχ. Ελλ. Λογ/χνία είναι η αρχαιότερη απτή πηγή επίδρασης και έμπνευσης
σύγχρονου πολιτισμού.
 Η εικόνα που έχουμε για την αρχαία ελληνική λογοτεχνία πέρασε από επιλογές
Ρωμαϊκού και Βυζαντινού πολιτισμού. Ό,τι θεώρησαν σημαντικό, το διέσωσαν, ό,τι όχι (π.χ.
αστρονομία, μηχανική), δεν το διέσωσαν. Επίσης, δε σώθηκε παρά στο ελάχιστο η δημώδης
λογοτεχνική παραγωγή, γιατί συνήθως δεν καταγραφόταν.

1.5 Λογοτεχνία και κοινωνία στην αρχαιότητα

Διαφορετικοί τρόποι επικοινωνίας του ποιητή, του συγγραφέα γενικότερα, με το κοινό του.
 Αρχαϊκή ποίηση: δημόσια εκτέλεση ποίησης, ανταποκρίνεται σε προσδοκίες, ιδεολογία
ομάδας
 Κλασική περίοδος: κατ’ιδίαν ανάγνωση, εμφάνιση πρώτων βιβλιοθηκών
 Ελληνιστική περίοδος: οι λόγιοι εργάζονται μόνοι τους, αδιαφορώντας για το ευρύ κοινό.
Εορτές: Η ανάπτυξη πόλεων-κρατών έφερε λατρείες και εορτές με πανελλήνια ακτινοβολία.
Άρα το έδαφος πρόσφορο για καλλιτεχνική έκφραση και δημιουργία, ευκαιρία για απαγγελίες
και επιδείξεις.
Αγώνες: Ήταν μέρος των εορτών που είχαν ιδιαίτερο πρόγραμμα αθλητ. και μουσ. αγώνων
(ραψωδική απαγγελία, κιθαριστική, αυλητική, κιθαρωδία, εκτέλεση χορικών ασμάτων,
δραματικές παραστάσεις).
Συμπόσιο: Η πιο διαδεδομένη μορφή κοινωνικής συναναστροφής και διασκέδασης τον 6 ο και 5ο
αι. Κεντρική θέση η μουσική, η ποίηση, το τραγούδι. Συνήθης η ενεργός καλλιτεχνική συμβολή
παρισταμένων με ποιητικούς αυτοσχεδιασμούς.
Αγορά-Γυμνάσιο-Εκκκλησία: επίκεντρο δημόσιας ζωής. Στο Γυμνάσιο και στην Αγορά
σύχναζαν στοχαστές που επιζητούσαν δημοσιότητα. Λάμβαναν χώρα αυθόρμητες συζητήσεις,
αναγνώσεις, απαγγελίες έργων, μεταβίβαση βιβλίων. Στην Εκκλησία και στο Δικαστήριο
ασκούνταν η ρητορεία.
Εκπαίδευση-Σχολές: Διδασκαλία Ομήρου και άλλων ποιητών στην εκπαίδευση παιδιών. Επίσης
στις ρητορ. και φιλοσοφ. σχολές υπήρχαν βιβλιοθήκες και συζητούνταν λογοτεχνικά θέματα.
Επίσης τέτοιες συζητήσεις και διδασκαλίες λάμβαναν χώρα και σε σχολές και κύκλους
σπουδαίων μουσικών και ποιητών.
Βιβλιοθήκες: Στις αυλές ελληνιστικών ηγεμόνων και Ρωμαίων αυτοκρατόρων, στις βιβλιοθήκες
της ελληνιστικής εποχής διαμόρφωση λογοτεχνικών τάσεων, κέντρα μελέτης, καλλιέργειας
λογοτεχνίας, επιστημών, δημιουργία κλειστών κύκλων διανοουμένων. Διάδοση πρακτικής
κλειστής απαγγελίας λογοτεχνικών έργων και ιδιωτικής ανάγνωσης ως βασικής μεθόδου
προσέγγισης λογοτεχνικών έργων.
Αυτοκρατορικό περιβάλλον-Κύκλοι μορφωμένων στο ρωμαϊκό κόσμο: Στην Αυτοκρατορική
Ρώμη προσπάθεια για χειραγώγηση ποιητών και συγγραφέων (από αυτοκράτορες και τις αυλές
τους) στους οποίους παρήγγελναν έργα και τους προστάτευαν. Και οι ίδιο οι λογοτέχνες ενίοτε το
επεδίωκαν. Παράλληλα δημιουργία ευρύτερου εγγράμματου λαϊκού κοινού.

1.6 Παράδοση των κλασικών κειμένων και ιστορία της ερμηνείας τους
Τα αρχαία κείμενα σήμερα μας παραδόθηκαν/διασώθηκαν σε 2 μορφές
 Άμεση: έχουμε το ίδιο το κείμενο.
 Έμμεση: έχουμε ένα τμήμα του, όπως σώζεται συμπεριλαμβανόμενο σε κάποιο άλλο έργο.
Επίσης εδώ εντάσσονται και η λατινική και η αραβική μετάφραση του κειμένου.

Τα κείμενα γράφτηκαν σε πάπυρο ή περγαμηνή ή άλλα υλικά. Πολλά έργα χάθηκαν γιατί τα
υλικά φθαρτά.
Αρχικά η καταγραφή και ο πολλαπλασιασμός κειμένων γινόταν με υπαγόρευση, η προφορική
απαγγελία ήταν ο συνήθης τρόπος δημοσίευσης.
5ος αι. π.Χ.: εμπόριο βιβλίων, δημιουργία πρώτων βιβλιοθηκών
4ος αι. π.Χ.: πολλά βιβλία συγκεντρώνονταν σε Γυμνάσια και Φιλοσοφικές Σχολές, αντίγραφα
δραματικών έργων φυλάσσονταν στα Δημόσια Αρχεία Αθήνας.
3ος αι. π.Χ.: δημιουργία πρώτων δημόσιων βιβλιοθηκών Περγάμου (συγγραφή μονογραφιών για
αρχαίους συγγραφείς), Αλεξάνδρειας (έκδοση, σχολιασμός κειμένου, καταλογογράφηση,
ταξινόμηση). Αριστοφάνης ο Βυζάντιος, Αρίσταρχος, Ζηνόδοτος.
Δεύτερη σοφοστική: 2ος-3ος μ.Χ. αι. Υπολογίζεται ότι σωζόταν το σύνολο των έργων κλασικής
αρχαιότητας.
Όψιμη αρχαιότητα: Χάθηκαν αρκετά κείμενα λόγω διαίρεσης ρωμαϊκού κράτους, επιδρομών
βαρβαρικών λαών, εδαφικών απωλειών των 2 ρωμαϊκών κρατών. Παρακμή πνευματικών εστιών
ρωμαϊκού κόσμου, υποχώρηση ελληνομάθειας στη Δύση, εχθρότητα προς ελληνικά κείμενα από
Βυζαντινούς χριστιανούς, περιορισμοί αντιγραφής τους.
9ος-10ος αι.: Μεταχαρακτηρισμός (από κεφαλαιογράμματη γραφή κειμένων αντιγραφή σε
μικρογράμματη).
Εποχή Πατριάρχη Φωτίου: άνθηση κλασικών γραμμάτων (β μισό 9ου αι.)
10ος αι.: σύνταξη εγκυκλοπαιδικού λεξικού Σούδας
12ος αι.: Ευστάθιος ο Θεσσαλονίκης, σχόλια στον Όμηρο.
Μέσα 13ου-μέσα 14ου: Χρόνια Παλαιολόγων: άνθηση φιλολογίας με Μάξιμο Πλανούδη,
Μανουήλ Μοσχόπουλο, Θωμά Μάγιστρο, Δημήτριο Τρικλίνιο. Πολλά μοναστήρια γίνονται
αντιγραφικά κέντρα, εκέι γράφονται σχόλια σε κείμενα.
Κατάρρευση Βυζαντινού κράτους και φυγή Βυζαντινών λογίων στην Ιταλία, όπου επικράτηση
ουμανισμού και ενδιαφέρον για ελληνική λογοτεχνία. Συγκέντρωση χειρογράφων από Ανατολή
και αντιγραφή τους.
Ανακάλυψη τυπογραφίας. Βιβλία με μικρότερο κόστος, άρα διάδοση και μελέτη κειμένων.
Εκδόσεις Άλδου Μανουτίου (αλδινές) στη Βενετία τον 16ο αιώνα. Μάρκος Μουσούρος:
διορθωτής χειρόγραφης παράδοσης.

1.7 Η πρόσληψη των αρχαίων κειμένων σε νεότερες εποχές

Αναγέννηση (15ος-16ος αι.). Αναβίωση ενδιαφέροντος για Αρχαιότητα, δημιουργία
Πανεπιστημίων, Βιβλιοθηκών, Μουσείων, εμφάνιση αξιοσημείωτου αριθμού λογίων.
15ος-16ος αι.: οι πρώτες εκδόσεις των περισσότερων αρχαίων ελλήνων συγγραφέων στη Βενετία,
το Παρίσι, τη Φλωρεντία, κ.α. Διάσημοι λόγιοι, όπως ο Έρασμος, ο Ροβέρτος Στέφανος και ο
γιος του Ερρίκος Στέφανος, o Budé…
Από 16ο αιώνα: πρόοδος στην κριτική κειμένων (Casaubon, Bentley, Parson)
B μισό 18ου αιώνα: η φιλολογική επιστήμη γίνεται αυτόνομη επιστήμη των κειμένων,
διακρίνεται από αρχαιολογία και ιστορία τέχνης. Όμως στις αρχές του 19 ου ο Wolf (που έθεσε και
το ομηρικό ζήτημα) επιχειρεί σύνθεση φιλολογίας και αρχαιολογίας σε ενιαία αρχαιογνωστική
επιστήμη.
19ος αιώνας: Γερμανική φιλολογία. Ενδιαφέρον για αρχαίους κλασικούς (Goethe, Schiller,
Lachmann). Κριτική κειμένων, δημιουργία μεγάλων σειρών για παπύρους, επιγραφές,
νομίσματα, ..., συγγραφή μονογραφιών.
Willamowitz: ο μεγαλύτερος φιλόλογος, κυρίως ερμηνεία κειμένων.
Nietzsche: περιορισμένη η επίδρασή του στη φιλολογία.
ΗΠΑ: σημαντικές πρόοδοι ιδίως με Parry (θεωρία προφορικής σύνθεσης ομηρικών επών).
Μεταπολεμική φιλολογία: Περίοδος ομηρικών σπουδών, αποκρυπτογράφηση Γραμμικής Β,
συγκριτική μελέτη αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και αρχαίων ανατολικών πολιτισμών,
αφομοίωση πορισμάτων και μεθόδων κοινωνικής ανθρωπολογίας, νεότερης θεωρίας
λογοτεχνίας, αφηγηματολογίας.

1.8 Το πρόβλημα της μετάφρασης

Δύσκολο έργο. Πάντα το μεταφρασμένο κείμενο έχει απόκλιση από το πρωτότυπο (βλ.
παράδειγμα βιβλίου). Έχει μεγάλη σημασία η επιλογή σωστών μεταφράσεων και η σύγκριση
μεταξύ τους και με το πρωτότυπο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
ΕΠΟΣ

2.1 ΠΡΟΟΜΗΡΙΚΟ ΚΑΙ ΟΜΗΡΙΚΟ ΕΠΟΣ

2.1.1 Επική παράδοση πριν από τον Όμηρο
Τα ομηρικά έπη=τα αρχαιότερα ελληνικά ποιητικά δημιουργήματα που μας διασώθηκαν και η
αρχή της ποιητικής παράδοσης Ελλήνων. ΟΜΩΣ
 Ενδείξεις μέσα στα έπη ότι είχαν προηγηθεί και άλλες ποιητικές συνθέσεις.
 Δεν είναι δυνατόν να μην υπήρχαν κι άλλα ποιήματα πριν γιατί ο άνθρωπος έχει την
τάση να δημιουργεί
 Είναι τόσο «τέλεια» ως δημιουργήματα που δεν μπορεί να μην υπήρχαν άλλα ποιήματα
ως πρόδρομοί τους.
Ομηρικό ζήτημα=το πρόβλημα σχετικά με τη δημιουργία της ομηρικής ποίησης, τη σύνθεση
των συγκεκριμένων επών, τη χρονολόγησή τους και την προσωπικότητα του ποιητή.

 Ομηρικά έπη=ώριμο καταστάλαγμα μακράς ποιητικής παράδοσης. Το έπος δημιουργήθηκε

μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών κέντρων ως ανάμνηση της ύπαρξής τους (# Nilson: το
έπος καλλιεργήθηκε σε κέντρα μυκηναϊκού πολιτισμού). Χώρος γέννησης: Ιωνία, 4 μεγάλοι
επικοί κύκλοι (Αργοναυτικός, Αιτωλικός, Θηβαϊκός, Τρωικός) =πρώτη ύλη ομηρικών επών.
 Η ύπαρξη προομηρικής επικής παράδοσης επιβεβαιώνεται από το ίδιο το έπος
 Συγκεκριμένες αναφορές μέσα σ’αυτό σε γεγονότα παρελθόντος (π.χ. τραγούδια αοιδών
που στα έπη τραγουδούν παλαιά κλέη ανδρών- Antehomerica Kullmann), π.χ. τραγούδια με
υλικό από άλλους επικούς κύκλους που θεωρούνται γνωστοί.
 Θεωρεί γνωστή στους ακροατές την Τρωική εκστρατεία (περιγράφει μόνο 52 ημέρες).
 Θεωρούνται γνωστοί και οι βασικοί ήρωες (π.χ. δεν αναφέρει γενεαλογία τους).
 Χρονικό τόξο προηγηθέντων μυθικών κύκλων: Αργοναυτική εκστρατεία, Αιτωλικός
κύκλος, Θηβαϊκός κύκλος, Τρωικός. ΑΡΑ υπήρχε υλικό που οι αοιδοί μετασχημάτιζαν
αυτοσχεδιάζοντας με τη βοήθεια στερεότυπων εκφράσεων, ενώ σίγουρα από ένα σημείο και πέρα
βοήθησε και η γραφή.
 Η ομηρική ποίηση διατήρησε αναμνήσεις< μυκηναϊκή εποχή (χάλκινα όπλα, λέξεις που δε
χρησιμοποιούνταν πλέον τον 8ο αιώνα, π.χ. φάσγανον), ενώ είχε και στοιχεία του 8ου αιώνα
(έθιμα ταφής, σιδερένια όπλα,…).
Σίγουρα όμως πολλές αναφορές Ομήρου σε προηγηθέν υλικό είναι απλές ποιητικές επινοήσεις
του.

2.1.2 Προφορική και γραπτή σύνθεση

Aρχική άποψη: τα έπη συνετέθησαν και μεταδόθηκαν προφορικά. Αποδείχθηκε όμως ότι τότε
ήταν γνωστή η γραφή (Γραμμική Β). Εξάλλου αδύνατον να σωθεί τόσο σύνθετη εργασία χωρίς
την παρέμβαση γραφής. Στη νεότερη εποχή θεωρία Parry για δυνατότητα προφορικής σύνθεσης
και μετάδοσης επών λόγω κυρίως του ύφους και της τεχνικής της γλώσσας του Ομήρου
(στερεότυπες εκφράσεις, στίχοι ολόκληροι που επαναλαμβάνονται=λογότυποι=formulae). Όμως,
η σύνθετη τεχνική και ο τρόπος δομής επών δικαιολογούνται μόνο με χρήση γραφής. Υπάρχουν
αναμφίβολα και στοιχεία προφορικής ποίησης στα έπη, αλλά δεν μπορούν να ερμηνεύσουν τα
έπη στο σύνολό τους. Ενδιάμεση λύση: ο ποιητής παρέλαβε υλικό παράδοσης προφορικά ή
γραπτά αλλά η σύνθεση και η μετάδοση από εκεί και πέρα έγινε γραπτά. Συμπέρασμα: η
διάσωση των επών μέχρι σήμερα προϋποθέτει γραπτή σύνθεση, βάσει ενδεχομένως μιας
προφορικής παράδοσης που ενσωματώθηκε στο έργο του ποιητή με τη βοήθεια της γραφής.

2.1.3 Η προσωπικότητα του Ομήρου. Η συμβολή του στη συναίρεση της παράδοσης.
Πρόβλημα στη χρονολόγηση του Ομήρου, καθώς βρισκόταν στο τέλος μιας παράδοσης που δε
μας άφησε γραπτά μνημεία και φαίνεται ότι έζησε αρκετά πριν από τις πρώτες πηγές που έχουμε.
Συνέπεια: η φιλολογία του 19ου αιώνα θεωρούσε ότι δεν υπήρχε, ο 20ος αιώνας όμως τον
καθιέρωσε ως ιστορικό πρόσωπο. Γεωγραφικά η θέση του στην Ιωνία. Αβεβαιότητα ως προς τον
τόπο γέννησης του ποιητή. Άμεσες πληροφορίες για τον Όμηρο έχουμε από τους Βίους του στην
αρχαία εποχή. Βρίσκεται σε άμεση σχέση με Ησίοδο, καθώς εμφανίζεται ως σύγχρονος και
αντίπαλός του (Αγών Ομήρου και Ησιόδου). Η χρονολόγησή του εξαρτάται από το αν θεωρείται ο
ποιητής και της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Αν μόνο της Ιλιάδας, τότε χρονολόγησή του τον 9ο αι.
π.Χ. Αν και η Οδύσσεια δικό του έργο, τότε 7ος αιώνας. Στον Όμηρο αποδίδονται τα 2 μεγάλα
έπη, κάποιοι Ύμνοι και μερικά από τα Κύκλια έπη. Βασικό θέμα έρευνας η σχέση Ομήρου με
παράδοση. Η απόκλιση από το παραδοσιακό και η παρουσία των νεωτερισμών διακρίνονται σε 4
κατηγορίες: 1) σε κατά λέξη επαναλήψεις σκηνών 2) σε τυπικές σκηνές που προσαρμόζονται
κάθε φορά στην υπόθεση και διήγηση του ποιητή 3) σε διαμορφωμένες τυπικές σκηνές με
έκδηλα τα στοιχεία νεωτερισμών που παραλλάσσουν τις παλαιές σκηνές και 4) σε σκηνές που
είναι εντελώς διαφορετικές από υπόδειγμα παράδοσης (π.χ. όταν το πρόσωπο είναι σε αδιέξοδο
και προσπαθεί να ξεφύγει από αυτό). Τα άλλα έπη χάθηκαν ολοκληρωτικά λόγω του άρτιου
χαρακτήρα των 2 μεγάλων επών που επισκίασαν όλα τα άλλα.

2.1.4 Περιεχόμενο Ιλιάδας

(βλ. σελ. 63-66 διδακτικού υλικού)

2.1.5 Δομή
Ο Όμηρος δεν παρέλαβε απλώς. Επινόησε θέματα και μύθο. Η προσφορά του αποφασιστική
στην τεχνική και αρχιτεκτονική επών. Η Ιλιάδα περιγράφει περιστατικά 52 ημερών, από τις
οποίες οι 39 είναι αργές (χωρίς ουσιαστικά γεγονότα), οι 13 έχουν δράση και οι 4 είναι πολύ
συμπυκνωμένες δραματικά με ζωντανές μάχες. Το θέμα του έπους είναι η μήνις=οργή Αχιλλέα
εναντίον του Αγαμέμνονα γιατί του άρπαξε τη Βρισηίδα (το θέμα το πήρε ο Όμηρος από την
προϊλιαδική παράδοση, αλλά το έκανε κύριο θέμα του). Όμως το έπος ονομάζεται Ιλιάς γιατί ο
ποιητής επιδιώκει να αφηγηθεί όλα τα περιστατικά από τον πόλεμο της Τροίας (=Ίλιον). Ο
Όμηρος δημιουργεί μεταπτώσεις, δίνει έξοχα δείγματα ψυχολογίας προσώπων. Δίνει τα διάφορα
περιστατικά πολέμου όχι σε αυστηρή χρονικά σειρά και ακολουθία, χρησιμοποιεί συχνά την
αναδρομή στο παρελθόν. Προϋποθέτει πολλά στοιχεία από το παρελθόν γνωστά στους ακροατές
από την παράδοση (π.χ. γνωστά τα πρόσωπα των βασικών ηρώων: Αχιλλέα, Οδυσσέα,
Έκτορα,...). Με την αναδρομή ο ποιητής διηγείται γεγονότα της αρχής του πολέμου, ενώ
βρίσκεται ήδη κοντά στο τέλος του. Μια επινόηση του ποιητή είναι ότι παρουσιάζει να νικώνται
συνέχεια οι Τρώες παρά την υπόσχεση του Δία στη Θέτιδα ότι θα νικήσουν οι Αχαιοί. Με την
αναδρομή μνημονεύει και γεγονότα σε χρόνο πριν από τον Τρωικό κύκλο. Παράλληλα
χρησιμοποιείται και η τεχνική της προαναγγελίας. Με τις βασικές τεχνικές Ομήρου:
συμπύκνωση, αναδρομή, προαναγγελία, διεύρυνση δίνεται ένας δραματικός, θεατρικός
χαρακτήρας στο έπος. Υπάρχουν και πολλές επινοήσεις του ποιητή. Χαρακτηριστική του
καινοτομία: δε συνθέτει αποκλειστικά αρνητικούς ή θετικούς χαρακτήρες, αλλά αναγνωρίζει
αρετές και στους αντιπάλους. Περιγράφει έξοχες σκηνές ειρηνικής ζωής. Ίσως πρόκειται για
κριτική του ποιητή στην ηρωική εποχή.

2.1.6 Το ομηρικό ζήτημα

Τρία στην ουσία προβλήματα
 Τρόπος δημιουργίας, σύνθεσης, δομής επών (ο ποιητής στην αρχή ή στο τέλος της
συνθετικής διαδικασίας)
 Πατρότητα των επών
 Χρονολόγηση των επών
Αρχαιότητα
Προηγήθηκε ο προβληματισμός για την πατρότητα ποιημάτων. Άποψη χωριζόντων: διαφορετικά
πρόσωπα οι ποιητές Ιλιάδας και Οδύσσειας. Πρώτοι εισηγητές της θεωρίας: Ελλάνικος, Ξένωνας
(2ο αι. π.Χ.). Ο πρώτος που έκρινε τον Όμηρο ως ποιητή ήταν ο Δημόκριτος, αλλά γενικά
κυρίαρχη η πίστη αρχαίων στην ενότητα και υψηλή ποιότητα των επών και στην ιστορική
ύπαρξη Ομήρου. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι ερεύνησαν το θέμα και κατέληξαν στην αποδοχή
του Ομήρου ως ποιητή και των δύο επών.
Νεότεροι χρόνοι
Στη Δυτική Ευρώπη, περίοδος όψιμης Αναγέννησης λόγω της άνθησης των εθνικών λογοτεχνιών
και τη συνακόλουθη αποστροφή + αμφισβήτηση των κλασικών υπερεθνικών προτύπων (άρα και
του Ομήρου), έχουμε αρνητική κριτική προς τον Όμηρο και τα έπη. Πρώτος ο
Fr.Hed.d’Aubignac κατηγορεί τον ποιητή των ομηρικών επών (βασικά θεωρεί τον Όμηρο
ανύπαρκτο πρόσωπο) για ανηθικότητα, κακό γούστο και ασυνέπειες στην αφήγηση.
Ο αρχηγός των χωριζόντων (και δημιουργός της αναλυτικής σχολής) ήταν ο Α.Wolf
(Prolegomena ad Homerum, 1795)που υποστήριξε τα εξής: Η πρώτη σύνθεση των επών έγινε
περίπου το 950 π.Χ, αλλά τότε δεν υπήρχε γραφή και έτσι τα έπη ανά τμήματα μεταδόθηκαν
προφορικά και με απομνημόνευση από πολλούς ποιητές και αοιδούς μέχρι τον 6ο αιώνα, οπότε
και καταγράφηκαν από τον Πεισίστρατο. ΟΜΩΣ την εποχή του Πεισίστρατου δεν
καταγράφηκαν, αλλά από μαρτυρίες ξέρουμε ότι ήταν ήδη γνωστά και τότε έγινε η κατάταξή των
επών. Επίσης, ξέρουμε πλέον ότι υπήρχε γραφή ήδη από το 1400 π.Χ. Τέλος, έχει αποδειχθεί ότι
είναι δυνατόν να απομνημονεύσει ένας άνθρωπος τόσο εκτενή ποιήματα και να τα διασώσει.
Μετά τον Wolf εκφράστηκαν δύο απόψεις/τάσεις των χωριζόντων:
 Το έπος είναι ενιαίο στην αρχή με έναν ποιητή και στην πορεία συμπληρώνεται και
τροποποιείται, άρα ο ποιητής στην αρχή της διαδικασίας
 Το έπος αποτελείται από πολλά συνενωμένα μικρά έπη, άρα ο ποιητής βρίσκεται στο
τέλος της διαδικασίας.
Γιατί η ενότητα των επών αμφισβητήθηκε τη συγκεκριμένη εποχή (γερμανικού ιδεαλισμού) κι
όχι νωρίτερα; Τότε επικρατούσαν στη λογοτεχνία οι γενετικές θεωρίες που ασχολούνταν με τον
τρόπο γέννησης των έργων τέχνης, με την αρμονία των μερών του, την ύπαρξη καθορισμένου
σχήματος με εσωτερική λογική.
Κι άλλες αναλυτικές θεωρίες:
Θεωρία των μικρών επών
Αρχές του 19ου αιώνα από Κ. Lachmann . Σήμερα οπαδός της ο G. Jachmann. To έπος
δημιουργήθηκε από τη συγκόλληση πολλών μικρών τραγουδιών (στο ομηρικό συγκεκριμένα 18
τραγουδιών) και ο ποιητής βρίσκεται στο τέλος της διαδικασίας.
Θεωρία της συμπίλησης
A. Kirchhoff: έχουμε ενδιάμεσες μορφές τραγουδιών και ενδιάμεσους ποιητές/διασκευαστές
μεταξύ των αρχικών τραγουδιών και του τελικού έπους. Ο ποιητής έρχεται στο τέλος για να
δώσει την τελική μορφή στις ενδιάμεσες μορφές. Αρχικά οπαδός της ιδέας αυτής και ο
Willamowitz, που αναθεώρησε όμως μετά και κατέληξε ενωτικός (πλήρης αποδοχή Ομήρου και
ενότητας επών).
Θεωρία της διεύρυνσης
Μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο από τους W. Theiler και P. von der Muehll. Στην αρχή υπήρξε
ένας μικρός πυρήνας (στην περίπτωση της Ιλιάδας, η μήνις του Αχιλλέα, που, κατά τους Howald
και Ι.Θ.Κακριδή, ως θέμα προέρχεται από το μύθο του Μελέαγρου), ποιοτικά υψηλός, ο οποίος
στην πορεία επεκτάθηκε με επεμβάσεις ραψωδών και έπεσε το επίπεδό του. Ο ποιητής βρίσκεται
στη μέση της διαδικασίας, όταν διευρύνεται ο αρχικός πυρήνας. Στη θεωρία αυτή αναζητούνται
νεότερα και παλαιότερα στρώματα και επιτελείται η ακόλουθη μεταλλαγή της αναλυτικής
σχολής: μιλάμε πλέον για μέρη του τελικού έπους σχετικά ολοκληρωμένα, αυτόνομα, δηλ. για
επύλλια.
Γενικά χαρακτηριστικά αναλυτικής θεωρίας
 Ανακάλυψη αντιφάσεων< συνένωση άσχετων μεταξύ τους επυλλίων
 Επαναλήψεις στίχων σε διάφορες θέσεις
 Απομόνωση γλωσσικών, στιχουργικών, πολιτισμικών στρωμάτων που μοιάζουν ή είναι
νεότερα
 Διαφορές ύφους< διαφορετικοί ποιητές
Θεωρία της Νεοανάλυσης (Muelder, Kullmann, Ι.Θ.Κακριδής)
Το έπος πήρε πολλά στοιχεία από την παράδοση, τα οποία χάρη στη μεγαλοφυΐα του ποιητή, στο
τέλος, συναιρέθηκαν στη μορφή που τα έχουμε. Τα πρότυπα μύθων του έπους βασίστηκαν σε
άλλους μύθους. π.χ. η μήνις του Αχιλλέα, το κεντρικό θέμα της Ιλιάδας, προέρχεται από το μύθο
του Μελεάγρου (Κακριδής). Κακριδής: τα ομηρικά έπη είναι ενότητες στη μορφή που τα έχουμε
και κορυφαία κατάληξη μιας πορείας, άσχετα αν ο συγγραφέας ένας ή πολλοί.
Θεωρία της προφορικής δημιουργίας και παράδοσης (oral poetry)
Εισηγητής της θεωρίας ο Milmann Parry. Η ποίηση του Ομήρου είναι παραδοσιακή (όχι
προσωπική), προφορική (όχι λογοτεχνική) ποίηση. Ο Parry μελέτησε το σερβοκροατικό έπος που
μεταδόθηκε προφορικά και έβγαλε συμπεράσματα και τα ομηρικά. Με βάση δύο χαρακτηριστικά
επαναλαμβανόμενα στοιχεία των ομηρικών επών, το παραδοσιακό επίθετο (αυτό που συνοδεύει
ένα ουσιαστικό σε μία ορισμένη σύνδεση, σε ορισμένη θέση στο μέτρο) και τις στερεότυπες
εκφράσεις (formulae=έκφραση ή σειρά συνδεόμενων λέξεων που χρησιμοποιούνται σε
συγκεκριμένη θέση στο μέτρο για να αποδώσουν συγκεκριμένο νόημα), υποστηρίζει
 Ο ποιητής συνθέτει προφορικά. Τον βοηθούν οι στερεότυπες εκφράσεις και η
μνημοτεχνική. Δεν υπήρχε γραφή.
 Ο ποιητής μπορεί εύκολα να αναπαραγάγει μετρικά σχήματα.
 Με τη χρήση στερεότυπων εκφράσεων, ο ποιητής μπορεί εύκολα να παραλλάσσει
παραδεδομένα σχήματα.
 Εννοείται ότι υπήρχε μακρά μαθητεία στην απομνημόνευση του συγκεκριμένου υλικού.
 Υπάρχει πρωταρχική σύνδεση της formula και της δομής του στίχου
Το θέμα είναι: τι είναι του Ομήρου και τι της παράδοσης.
ΚΡΙΤΙΚΗ:
 Ο Parry έβλεπε παντού formulas, όμως υπάρχουν πολλές συνδέσεις λέξεων που είναι
απλώς συντακτικά σχήματα, άρα οι formulae δεν είναι τόσο εκτεταμένες.
 Ο Kirk, οπαδός μεν, άσκησε όμως και κριτική: πέρα από την παραδοσιακή, προφορική
ποίηση, στα έπη υπάρχει και η ενσυνείδητη, ατομική σύνθεση του ποιητή.
 Ο Pope: σε όλα τα σημαντικά σημεία των ομηρικών επών υπάρχει αυτόνομη, προσωπική
δημιουργία.
 Οι Σερβοκροάτες τραγουδιστές απλώς διασώζουν με τη μνήμη, δεν αναδημιουργούν με
βάση το παραδοσιακό υλικό.
 Ο Adam Parry, γιος του Μ. Ραrry: το κείμενο που έχουμε είναι του Ομήρου, ριζωμένο
μεν στην παράδοση αλλά την υπερβαίνει γιατί υπήρχε και έγινε χρήση της γραφής.
  Τσοπανάκης: πότε, από ποιους, πώς έγινε η πρώτη καταγραφή επών;
 Σήμερα: τα ομηρικά έπη=αποτέλεσμα μακράς δημιουργίας και εξέλιξης επικού υλικού.
Στην πορεία πολλά στοιχεία αφαιρέθηκαν, νέα προστέθηκαν. Ο ποιητής πάντως δε
δημιούργησε εκ του μηδενός.

2.1.7 Οδύσσεια. Υπόθεση και Δομή

Η Οδύσσεια είναι ένα έπος άλλης εποχής με διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά από την Ιλιάδα
(έπος πολεμικών συγκρούσεων). Είναι το μεταπολεμικό έπος, που περιγράφει την επιστροφή από
τον πόλεμο. Για Υπόθεση βλ. 79-84 βιβλίου.

2.1.8 Δομή και σύνθεση της Οδύσσειας

Αναλυτική μέθοδος και στην Οδύσσεια:
 Συνένωση όχι μόνο θεμάτων, αλλά κύκλων και επών που θα μπορούσαν να είναι
αυτόνομα
 Ίσως άλλος ο ποιητής Ιλιάδας και άλλος της Οδύσσειας< διαφορετικό ύφος, θέμα,
πολιτιστ, κοινων. στοιχεία, γλωσσ. διαφορές.
Και τα 2 έπη απηχούν εποχή αποικισμού από ηπειρωτική Ελλάδα προς τη Μ.Ασία και τον
Εύξεινο Πόντο. Για να τα χρονολογήσουμε πρέπει να δούμε τα πολιτιστ, κοινων. στοιχεία (στην
Ιλιάδα είναι παλαιότερα): στην Οδύσσεια έχουμε διαφορές στη μορφή και στην εμφάνιση της
εξουσίας (παράλληλα με βασιλεία, έχουμε και συμβούλιο γερόντων και ισχυρούς άρχοντες,
αστικοποιημένο το πλαίσιο). Επίσης ο χαρακτήρας τω περιγραφών είναι πιο νηφάλιος στην
Οδύσσεια (βοηθά και το θέμα).
2 μεγάλοι θεματικοί κύκλοι στην Οδύσσεια
 Ο νόστος=επιστροφή ξενιτεμένου
 Ναυτικά παραμύθια για ταξίδια και μάχες με υπερφυσικές δυνάμεις-προφανώς
εξωελληνικής προέλευσης
Και 2 ακόμη στοιχεία που την συναπαρτίζουν θεματικά
 Σύνδεση Οδύσσειας με Τρωικό κύκλο
 Το ιωνικό πνεύμα και η παραπομπή σε ιωνικές πόλεις και θεσμούς τους
Πρόβλημα σύνθεσης Οδύσσειας
Ήταν ενιαία στη σύνθεσή της ή το κείμενο που έχουμε είναι αποτέλεσμα διευρύνσεων;
Στο προοίμιο της Οδύσειας περιέχονται πολύ λιγότερα απ’όσα τελικά αναπτύσσονται στο έπος:
π.χ. η Τηλεμάχεια δεν αναφέρεται και δε χρειάζεται για την εξέλιξη της πλοκής, είναι σαν
αυτόνομο κομμάτι που παρεμβλήθηκε κάποια στιγμή και έμεινε. Το ίδιο και η Πηνελόπεια. Ενώ
στη Ιλιάδα, όσα τμήματα μοιάζουν να περισσεύουν, είναι μέσα τη θεματική του έπους.
Χρόνος σύνθεσης
Ανάλογα με τα, διακριτά για πολλούς, τμήματά της από το 700-500 π.Χ. Πάντως η τελική της
μορφή τοποθετείται 2 αιώνες μετά την Ιλιάδα και προέκυψε ως συνένωση περισσότερων
θεματικών ενοτήτων, που αναφέρονται και στο ίδιο το κείμενο.
Τεχνική της
Αναδρομή για την περιγραφή των περιπετειών Οδυσσέα, καθώς το έπος αρχίζει κοντά στο τέλος,
την Ιθάκη. Επίσης, συμπίεση χρόνου και παράλληλη χρονική εξιστόρηση. Η πλοκή διαρκεί
συνολικά 40 μέρες.

2.1.9. Χαρακτηρισμός και συσχετισμός των δύο επών

Και τα δύο δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο πολέμων για αποικισμό (γύρω από την Τροία).
Διατηρούνται μνήμες προγενέστερες της πτώσης των Μυκηνών. Θεωρήθηκε ότι στη βάση τους
υπήρξαν μαγικά τελετουργικά-ιερατικά τραγούδι, όμως τέτοια στοιχεία δεν ανευρίσκονται.
Επίσης, υποστηρίχθηκε ότι υπάρχουν στοιχεία ποίησης κατευθείαν από τα μυκηναϊκά χρόνια.
Δεν είμαστε όμως σίγουροι αν τα στοιχεία αυτά έρχονται κατευθείαν ή ανήκουν σε διάμεσες
περιόδους.
Τα συστατικά στοιχεία έπους, τα πρωταρχικά είναι η σύγκρουση με άλλους λαούς και η
οργάνωση της κοινωνίας με βάση αυτή την κατάσταση. Αυτόν τον τύπο ποιημάτων τον
βρίσκουμε και σε άλλους λαούς (Γαλλία-Chanson de Roland, Ισπανία- El Cid, Γερμανία-κύκλος
των Niebelungen) τότε που διαμορφώνεται εθνικός χώρος και εθνική συνείδηση που
συμπεριλαμβάνει θρησκεία, γλώσσα, ενοποίηση του μυθολογικού και κοινωνικού γεγονότος,
συναίρεση κάθε στοιχείου παράδοσης τοπικής κλίμακας σε γενικό σχήμα.
Χαρακτήρας 2 επών: και τα δύο ανήκουν σε μεγάλη επική παράδοση με ιστορία αιώνων.
Καθένα από τα δύο δημιουργήθηκε με άλλο σκοπό, φωτίζοντας διαφορετικά στοιχεία της
ιστορίας του λαού, σε διαφορετικές χρονικά στιγμές. Και τα δύο αποτέλεσαν τομή για την εποχή
τους.
Ιλιάδα: αρχαϊκή μορφή, πιο απλή σύνθεση, καθρεφτίζει παλαιότερη εποχή. Οδύσσεια:
μεγαλύτερη πλοκή στη σύνθεση, νεότερο έργο, νεότερος πολιτισμός πόλης-κράτους, αποτέλεσμα
συναίρεσης περισσότερων στοιχείων, μικρών επών με διαφορετική θεματική.

2.1.10 Πολιτιστικά στρώματα

Δύο τα επίπεδα στην αφήγηση, στα θέματα, στα γεγονότα που παρουσιάζει ο ποιητής.
Ο κύκλος του παρελθόντος (μυκηναϊκός κόσμος: κόσμος του χαλκού, μεγάλοι γαιοκτήμονες με
εξουσία, ταφή νεκρών) και ο σύγχρονος κόσμος του ποιητή (Νεωτερισμοί: άνοδος και αστών,
δημιουργών-επαγγελματιών, συμβούλιο γερόντων με δύναμη, συνάθροιση λαού, νεωτερισμοί
στον τρόπο μάχης, στον οπλισμό, κάυση νεκρών). Μεταξύ των δύο μεγάλη χρονική απόσταση,
όμως τα στοιχεία και από τα δύο επίπεδα παρόντα και διακριτά στα έπη. Τα στοιχεία του πρώτου
επιπέδου, του μυκηναϊκού, είτε ανάγονται απευθείας στην εποχή εκείνη, είτε πέρασαν στον
Όμηρο μέσα από τους ενδιάμεσους σκοτεινούς αιώνες και άρα είναι αναμνήσεις της μυκηναϊκής
εποχής.

2.1.11 Γλώσσα-Ύφος-Τεχνική
Γλώσσα
Η ομηρική γλώσσα δε μιλήθηκε πουθενά, είναι τεχνητή γλώσσα, μεικτή από ιωνικά, αιολικά,
ελάχιστα αττικά και αρκαδοκυπριακά στοιχεία. Επειδή ο στίχος, το μέτρο καθορίζουν τη μορφή
τους, ο ποιητής έκανε τις συγκεκριμένες επιλογές στο λεξιλόγιο και στην τυπολογία λέξεων, που
του υποδείκνυε το μέτρο. Εκεί που φαίνεται να υπάρχει χασμωδία (γειτνίαση 2 φωνηέντων-
θεωρούνταν ελάττωμα), λανθάνει /υπήρχε πριν το αρχαίο ελληνικό γράμμα δίγαμμα F.
Σχέση με μυκηναϊκά
Υπάρχουν λέξεις στα έπη που βρήκαμε σε πινακίδες μυκηναϊκές, αλλά δεν ξέρουμε αν
προέρχονται κατευθείαν από τα μυκηναϊκά ή από τους ενδιάμεσους αιώνες.
Ύφος
Χρήση των formulae εκτεταμένη γιατί βοηθούσαν στη διαμόρφωση του μέτρου, στην
απομνημόνευη και στον αυτοσχεδιασμό.
Τεχνική (αφηγηματικοί τρόποι και τεχνικές)
Παρομοιώσεις, επιβράδυνση, προαναγγελία, αναδρομή, ενσωμάτωση στην κύρια διήγηση
δευτερευουσών διηγήσεων, παράλληλη εξιστόρηση γεγονότων που γίνονται σε διαφορετικούς
χώρους (νεκρός χρόνος).

2.1.12 Κύκλια έπη

Κύκλος ή κύκλια έπη=όλα τα άλλα έπη εκτός των Ομηρικών και των Ησιόδειων. Συνολικά
σώζονται μόνο τίτλοι και περί τους 120 στίχους. Οι διάφοροι μύθοι ακολουθούσαν χρονολογική
σειρά και σχημάτιζαν κύκλο (θεματογραφικά ορίζεται από τη δημιουργία του κόσμου=ένωση
Ουρανού και Γης μέχρι το θάνατο του Οδυσσέα). Υπάρχουν και έπη του Κύκλου που εξαρτώνται
από τα ομηρικά. Τα έπη του Κύκλου ομαδοποιήθηκαν με βάση το θέμα τους. Το κέντρο
αναφοράς: ο Τρωικός πόλεμος και η επιστροφή των πολεμιστών. Αυτά που χάθηκαν δεν ήταν
του επιπέδου των Ομηρικών ή των Ησιόδειων. Πολλά αποδίδονταν στον Όμηρο.
Χρονολόγησή τους: δύσκολη γιατί δε σώζονται, ή αν σώζονται, μόνο σπαράγματα. Οι ποιητές
τους μάλλον από 800-500 π.Χ. Μάλλον μετά τη συγγραφή των ομηρικών επών. Κάποιοι
θεωρούν ότι υπάρχουν και προγενέστερα της Ιλιάδας και άλλα που χρησίμευσαν ως πρότυπα για
την Οδύσσεια. Επικρατεί ασάφεια για τη χρονολόγηση, ασάφεια για τα ονόματα των συγγραφέων
τους, για τα θέματά τους. Ακριβείς μάλλον μόνο οι πληροφορίες των Αλεξανδρινών
Γραμματικών για αριθμό βιβλίων και στίχων σε κάποια απ’αυτά.
Μυθολογικοί κύκλοι
Κύκλος θεών: Θεογονία, Τιτανομαχία
Θήβαϊκός κύκλος: Οιδιπόδεια, Θηβαίδα, Επίγονοι, Οιχαλίας Άλωσις
(Το επικό υλικό εκτός από την επική ποίηση χρησιμοποιήθηκε και σε άλλες μορφές, όπως
Καταλόγους και Γενεαλογίες)
Τρωικός κύκλος: Κύπρια (τα πριν από την Ιλιάδα), Αιθιοπίς (συνέχεια Ιλιάδας), Μικρά Ιλιάς
(γεγονότα από το θάνατο του Έκτορα μέχρι την άλωση της Τροίας), Ιλίου Πέρσις (Άλωση
Τροίας), ενδεχομένως κάποια τμήματα της Οδύσσειας ήταν αυτόνομα ποιήματα (Τηλεμάχεια,
Πηνελόπεια, Νέκυια), Νόστοι (επιστροφή ηρώων Τρωικού πολέμου), Τηλεγόνεια ή Τηλεγονία
(συνέχεια της Οδύσσειας).
Στα Κύκλια έπη υπήρχαν άφθονα στοιχεία αφηγηματικού ενδιαφέροντος, δεν υπήρχε το αυστηρό
ύφος της Ιλιάδας, δεν ήταν του επιπέδου ομηρικών επών ή αττικών δραμάτων, γι’αυτό και δε
σώθηκαν παρά ελάχιστοι στίχοι.

2.2 ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙ

Ποιητικά δημιουργήματα σε εξάμετρα που έχουν διασωθεί σε μία συλλογή, όλα είναι ύμνοι
στους θεούς, έχουν διαφορετική έκταση (4 εκτενείς, 29 πιο σύντομοι). Κυκλοφορούσαν με το
όνομα του Ομήρου, γιατί οι αρχαίοι ήθελαν να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ Ιλιάδας και
Οδύσσειας. Δεν είναι δυνατόν όμως να είναι του Ομήρου, γιατί δημιουργήθηκαν σε διαφορετικά
μέρη, διαφορετικές εποχές. Οι εκτενέστεροι χρονολογούνται από 650-400 π.Χ., οι σύντομοι είναι
μεταγενέστεροι. Οι περισσότεροι μιμούνται κανόνες, μέτρο, τύπο επών, λίγοι έχουν λυρικά
μέτρα.
Τυπολογία στη μορφή: επίκληση θεού, ιδιότητές του, καταγωγή του, διεξοδική αφήγηση
πράξεων ζωής του, παραπομπή σε άλλους ύμνους για τον ίδιο θεό. Χρησίμευαν κυρίως ως
προοίμια στους ραψωδούς για απαγγελία επών.
Ύμνος εις Δήμητρα: (495 στ., τέλη 7ου αι.), συνδεδεμένος με μυστηριακή λατρεία Ελευσίνας.
Αποτελει θρησκευτικό μνημείο για ίδρυση μυστηρίων Ελευσίνας και καταστατικό χάρτη για
ιερατική διοίκηση Μυστηρίων.
Ύμνος εις Απόλλωνα: (546 στ., 7ος αι.): θεωρήθηκε ως η συνένωση 2 Ύμνων αρχικά αυτοτελών,
ενός με δηλιακό περιεχόμενο (γεγονότα Δήλου) και ενός με Πυθικό (γεγονότα Δελφών).
Ύμνος εις Ερμή (580 στ., 6ος αι.): ανάλαφρος, κωμικός. Αφήγηση κατορθωμάτων παιδιού-
θαύματος. Δύσκολη η γλώσσα του, λιγότερα τα καθαρά ομηρικά στοιχεία.
Ύμνος εις Αφροδίτην (293 στ., αρχές 6ου-τέλος 5ου αι.): ο πιο σύντομος από τους μεγάλους, ο πιο
απλός στη δομή. Ιωνικός χρωματισμός, ο πιο ομηρικός γλωσσικά από τους μεγάλους Ύμνους με
επίδραση ησιόδειας παράδοσης.

2.3 ΗΣΙΟΔΟΣ
2.3.1 Βίος
Μετά τον Όμηρο ο πιο σημαντικός επικός ποιητής. Εκπρόσωπος διδακτικού έπους. Κοινά
σημεία με τον Όμηρο (μέτρο, επική γλώσσα, ραψωδική παράδοση). ΚΑΙ διαφορές όμως
(προσωπικό ύφος και πάθος Ησιόδου φαίνεται στα έργα του ενώ στον Όμηρο απρόσωπη
αφήγηση, επίσης διαφορά στη θεματολογία). Καινοτομία Ησιόδου: απομάκρυνση από κώδικα
αξιών επών, χαλάρωση αριστοκρατικής αντίληψης αξιών, αγροτικό πλαίσιο. Η ποίηση Ησιόδου
(β μισό 8ου αι., 750-700 π.Χ.). Τάση αρχαιότητα να τον συνδέει με ραψωδική παράδοση (Βλ.
Αγών Ομήρου και Ησιόδου). Ο Ησίοδος άφησε την ταυτότητά του μέσα στο έργο του σε 2
περιπτώσεις: συμμετοχή του σε αγώνες ταφής Αμφιδάμαντα και προσωπική αναφορά στον
αδελφό του Πέρση.

2.3.2 Σχέσεις με τη παράδοση-επιδράσεις-πηγές

Οι επιδράσεις και οι πηγές του=ομηρικά έπη. Αμφίβολο αν γνώρισε βέβαια την Οδύσσεια.
Εγκαινιάζει τη διδακτική ποίηση. Χρησιμοποιεί όμως ίδια γλώσσα, διάλεκτο, μεγάλο μέρος
λεξιλογίου, στερεότυπες εκφράσεις, ύφος, περιγραφές μαχών Ομήρου. Άρα κινείται μεν μέσα
στην επική παράδοση αλλά έχει και ρίζες σε εξωελληνικό χώρο. Πιο ευρύ θεολογικό σχήμα και
μυθολογικό υλικό (πρωτογονικές δυνάμεις όπως Τιτάνες, Γίγαντες-το υλικό αυτό προήλθε από
μυθολογία Μ. Ανατολής) από το ομηρικό. Βέβαια πολύ έντονη και εμφανής η δική του συμβολή
και οι επινοήσεις του, καθώς ενσωματώνει το υλικό σε δική του λογική. Το ότι πήρε υλικό από
άλλους φαίνεται και από αποσπασματικό χαρακτήρα και μέθοδο συσσώρευσης υλικού του στη
διήγηση. Προσπάθησε στο αταξινόμητο υλικό να βάλει τάξη, να βάλει σε ένα σύστημα τους
κοσμογονικούς μύθους που έφτασαν σ’αυτόν αποσπασματικά.

2.3.3 Χαρακτήρας της ποίησης του Ησιόδου

Το έργο του Ησιόδου κινείται μεταξύ 2 πόλων: μυθολογίας σχετικά με γέννηση δυνάμεων της
φύσης, των όντων που τη γέννησαν και θεών+ της κοινώς νοούμενης ζωής της ανθρώπινης
κοινωνίας. Ο α πόλος: προσπάθεια αποκατάστασης κοσμογονίας και θεολογίας με κυριότερους
σταθμούς διαδοχής θεών μέχρι το Δία . Στο β πόλο: παρουσίαση καθημερινής ζωής αγρότη
(γι’αυτό ο Ησίοδος γνωστός ως λαϊκός φιλόσοφος).

2.3.4 Τα έργα του Ησιόδου

Έργα του: Θεογονία, Έργα και Ημέραι, Κατάλογος ή Κατάλογος γυναικών ή Ηοίαι, Ασπίς
Ηρακλέους (μάλλον νόθο και μεταγενέστερο). Επίσης, με το όνομά του κι άλλα, από τα οποία
σήμερα μόνο τίτλοι σώζονται (Χείρωνος Υποθήκαι, Μελαμπόδεια,…)
Θεογονία
Αφήγηση δημιουργίας κόσμου σε μία χαλαρή μορφή και απλή παράθεση διάφορων μορφών των
όντων και θεοτήτων. Ο μύθος δημιουργίας Θεών είναι εν μέρει γνωστός και στον Όμηρο.
Έργα και Ημέραι: Διδασκαλίες και συμβουλές με θέματα το δίκαιον και την εργασία. Στο
περιεχόμενο μια εξελικτική πορεία από μια λογικότητα προς τη λογική, τη γνώση, τον πολιτισμό.
Ο Ησίοδος δέχτηκε υλικό από την παράδοση (ελληνική+μεσοανατολική), αλλά η γενεαλογική
συστηματοποίηση σε ένα πολύπλοκο σχήμα συνδυασμών και εξαρτήσεων είναι δική του
επινόηση και προσφορά. Μύθος 5 γενεών, μετά πρακτικές συμβουλές πώς να εργάζεται κανείς
για να ζήσει δίκαια και αποδοτικά (πρακτική ηθική).
Ασπίς Ηρακλέους
Νόθο και μεταγενέστερο. Μίμηση ασπίδας Αχιλλέα στο Σ Ιλιάδας. Τα υπόλοιπα έργα σώζονται
σε αποσπάσματα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

3.1 Εισαγωγή
Λυρική ποίηση< λύρα=έγχορδο μουσικό όργανο, πολύ αγαπητό στον κόσμο. Παλαιότερες
ονομασίες του: φόρμιγξ, κιθαρίς. Πρώτη αναφορά της λέξης λύρα στον Αρχίλοχο. Οι
Αλεξανδρινοί φιλόλογοι στη λυρική ποίηση κατέτασσαν μόνο την ποίηση που συνοδευόταν από
λύρα. Συνέταξαν τον Κανόνα των 9 λυρικών ποιητών (Αλκαίος, Σαπφώ, Ανακρέοντας,
Αλκμάνας, Στησίχορος, Ίβυκος, Σιμωνίδης, Βακχυλίδης, Πίνδαρος). Εμείς σήμερα στη λυρική
ποίηση εντάσσουμε και τον ίαμβο και την ελεγεία (συνοδευόταν από αυλό).
Η λυρική ποίηση χρονικά ήκμασε από τις αρχές 7ου αι. έως τα μέσα του 5ου αιώνα. Μέσα 7ου αι.:
έγινε μία τεράστια αλλαγή στην ελληνική κοινωνία (αποικισμός, οπότε είχαμε διεύρυνση
πνευματικών οριζόντων Ελλήνων, ταξίδια, πλούτος, αναζήτηση καλύτερων όρων ζωής,
συμμετοχής στη διαχείριση κοινών και άσκηση εξουσίας, συνειδητοποίηση προσωπικής αξίας
και αξίας ελευθερίας).
Οι Έλληνες τραγουδούσαν σε κάθε ευκαιρία της καθημερινής τους ζωής (γάμοι, κηδείες,
εργασία, πολεμικές επιχειρήσεις, λατρεία θεών).

3.2. Ελεγειακή ποίηση

Η λέξη ελεγεία δήλωνε στην αρχή ποίηση με θρηνητικό περιεχόμενο. Ποίηση του Κριτία (5 ος αι.
π.Χ.): πρώτη χρήση λέξης ελεγείον για να δηλώσει το στίχο δακτυλικό εξάμετρο (που μαζί με το
δακτυλικό πεντάμετρο απαρτίζουν το ελεγειακό δίστιχο, δηλ. το μέτρο της ελεγείας).
3.2.1 Καλλίνος από Έφεσο Ιωνίας: ο πρώτος ελεγειακός ποιητής (α μισό 7 ου αιώνα). Ένα
ποίημά του σώθηκε (προτροπή σε νέους να υπερασπίσουν πατρίδα). Θυμίζει αρκετά έπος.
3.2.2 Τυρταίος ο Σπαρτιάτης: β μισό 7ου αιώνα. Πολιτική=πολεμική ποίηση. Προτρέπει
Σπαρτιάτες να καταλάβουν Μεσσήνη. Μόνο αποσπάσματα από την ποίησή του.
3.2.3 Μίμνερμος από Κολοφώνα Ιωνίας (ή Σμύρνη): β μισό 7ου αιώνα. Θέμα του : οι χαρές
της νιότης και του έρωτα, η φρίκη των γηρατειών. Ερωτική και μελαγχολική η ποίησή του
(Ναννώ και Σμυρνηίς οι τίτλοι των 2 τόμων ποιημάτων του στην Αλεξανδρινή εποχή).
3.2.4 Αρχίλοχος ο Πάριος (680-640 π.Χ. περίπου). Περιπαικτικός, δηκτικός, αντιηρωικός.
Αλλά και παραδοσιακά θέματα, για παράδειγμα παντοδυναμία θεών, χτυπήματα μοίρας.
3.2.5 Σόλων ο Αθηναίος (680-560 π.Χ περίπου). Νομοθέτης, πολιτικός και ποιητής. Μέσα
από τα ποιήματά του υπερασπίστηκε πολιτικές του ιδέες και πράξεις.
3.2.6 Θέογνης από Μέγαρα (6ος-5ος αι. π.Χ.). Σήμερα σώζεται μια συλλογή περίπου 1400
στίχων, τυπική ποίηση συμποσίων. Ο ποιητής διακατέχεται από αριστοκρατικές αντιλήψεις,
παραπονιέται για νεόπλουτους εποχής του.
3.2.7 Φωκυλίδης ο Μιλήσιος (6ος π.Χ αι.), Δημόδοκος ο Λέριος (6ος π.Χ αι.), Ξενοφάνης ο
Κολοφώνιος (6ος-5ος): γνωμολογικού περιεχομένου ελεγειακή ποίηση.

3.3 Ιαμβική ποίηση

Ιαμβική ποίηση: σκωπτικό, περιπαικτικό, δηκτικό περιεχόμενο σε ιαμβικό τρίμετρο (βλ. για
σκλάβα Ιάμβη σελ. 127).
3.3.1 Αρχίλοχος ο Πάριος(= ο ίδιος με τον 3.2.4). Περιπετειώδης ζωή με συμμετοχή σε μάχη,
ερωτικές απογοητεύσεις. Σπουδαίος ποιητής αλλά ...πικρόχολος! Ασχολήθηκε με τα προσωπικά
του βιώματα. Ο πρώτος Ευρωπαίος ποιητής που έθεσε ως θέμα της ποίησής του τον εαυτό του! Ο
πρώτος που χρησιμοποίησε ασυνάρτητα (μακρούς στίχους διαφορετικού ρυθμού που ενώθηκαν)
και επωδούς (μικρές στροφές με άνισου μεγέθους στίχους).
3.3.2 Σημωνίδης ο Αμοργίνος (αλλά από τη Σάμο!). Γνωστό ποίημα του το σατιρικό Ίαμβος
των Γυναικών. Ο τελικός του στόχος: η κατάκριση ελαττωμάτων συνανθρώπων του ώστε να τα
διορθώσουν (# Αρχίλοχο που ασχολούνταν μόνο με τον εαυτό του). Πολύ απαισιόδοξος (#
Αρχίλοχο).
3.3.3 Ιππώνακτας από την Έφεσο. Έζησε στο περιθώριο κοινωνίας, σα ζητιάνος, το λεξιλόγιό
του ήταν λαϊκό, ήταν αθυρόστομος. Η ποίησή του =ποίηση απόλυτα απομονωμένου ατόμου, με
ιδιότυπα μέτρα.
3.3.4 Σόλων ο Αθηναίος: Ιαμβικό είναι ένα έξοχο ποίημά του , όπου κάνει απολογισμό του
έργου του (απελευθέρωση γης, διαγραφή χρεών, σεισάχθεια, ...).

3.4 Μελική ποίηση (Μονωδία)

Τραγούδια που τραγουδιούνταν από 1 άτομο με συνοδεία λύρας. Καλλιεργήθηκε κυρίως στη
Λέσβο.
3.4.1 Αλκαίος από Μυτιλήνη (τέλος 7ου-αρχές 6ου αι.) Έζησε σε εποχή μεγάλων πολιτικών
αναστατώσεων. Αριστοκράτης, εξορίστηκε. Έγραψε στασιωτικά ποιήματα, εμπνευσμένα από
καθημερινή πολιτική πραγματικότητα της εποχής, επίσης ερωτικά τραγούδια και Ύμνους σε
θεούς και ήρωες. Ελάχιστα αποσπάσματα της ποίησής του σήμερα. Η γλώσσα του (αιολ.
διάλεκτος) απλή, αλλά το μέτρο ποιημάτων του περίτεχνο (αλκαϊκή στροφή).
3.4.2 Σαπφώ (τέλη 7ου –αρχές 6ου π.Χ. αι.). Αριστοκράτισσα, μέσα σε πολιτικές αναταραχές.
Γεννήθηκε στην Ερεσσό, έζησε στη Μυτιλήνη. Τα ποιήματά της =προσωπικά βιώματα
(περιγραφή ερωτικού πάθους, κοινής ζωής με συντρόφισσες). Περίφημη η Ωδή στην Αφροδίτη
(αγαπημένη θεά της Σαπφώς.) Έγραψε και επιθαλάμια: τραγούδια γάμου. Αιολική διάλεκτος,
απλή, λιτή γλώσσα, ποικίλα μέτρα (ιδιαίτερη η σαπφική στροφή της).
3.4.3 Ανακρέων από την Τέω. Ερωτικά, συμποτικά ποιήματα, αλλά στα πλαίσια του μέτρου η
ποίησή του. Παρεξηγημένη προσωπικότητα. Πλούσια παραστατική ιωνική διάλεκτος στα
ποιήματά του. Ανακρεόντεια αποκαλούνταν αφενός τα ποιήματα (κακότεχνα εν γένει) που
μιμούνταν τα συμποτικά και ερωτικά του ποιήματα, αφετέρου μια συλλογή 60 ποιημάτων στο
τέλος της Παλατινής Ανθολογίας. Ο Ανακρεοντισμός (παραμορφωτική εικόνα Ανακρέοντα)
άσκησε μεγάλη επίδραση στην παγκόσμια λογοτεχνία.
*** Επίσης υπήρχαν και γυναίκες ποιήτριες: Κόριννα, Τελέσιλλα, Πράξιλλα.

3.5 Χορική ποίηση

Η πιο αξιόλογη και περίτεχνη ποιητική δημιουργία Ελλήνων 6 ου και αρχών 5ου αι. Οι χορικοί
ποιητές έγραφαν ποιήματα-τραγούδια για να εκτελεσθούν αυτά από χορό, συνέθεταν τη μελωδία
που τα συνόδευε, όριζαν τις χορευτικές κινήσεις που τα συνόδευαν, συνήθως δίδασκαν και τη
χορογραφία στο χορό και συνόδευαν το χορό με το μουσικό του όργανο. Τα τραγούδια αυτά
αποτελούσαν πάντα μέρος μιας εορταστικής εκδήλωσης, μιας θρησκευτικής –λατρευτικής
τελετής. Τόπος ακμής: Σπάρτη 7ου π.Χ. αι.
3.5.1 Αλκμάνας από Σάρδεις (β μισό 7ου αι. π.Χ.). Ο πρώτος χορικός ποιητής. Χαρακτηριστικό:
Λακωνικό ιδίωμα (και ομηρισμοί και ξενικά στοιχεία), απλά μέτρα. Ποίηση της ειρήνης, για
τελετές. Επίσης και ερωτικά ποιήματα και παρθένεια (ποιήματα που τραγουδιούνταν από ομάδα
κοριτσιών σε θρησκευτικές γιορτές).
3.5.2 Στησίχορος από Ιμέρα Σικελίας (τέλος 7ου-μέσα 6ου). Θέματα από μύθους επικού
κύκλου ή Ηρακλή. 2 ποιήματα για ωραία Ελένη, στο πρώτο την κατέκρινε, μετά όμως
τυφλώθηκε, οπότε στο δεύτερο πήρε πίσω τις κατηγορίες καθώς θεώρησε ότι τιμωρήθηκε.
Έγραψε νέο ποίημα αποκατάστασης της τιμής της Ελένης, την Παλινωδία και βρήκε το φως του.
Η γλώσσα του είχε ως πρότυπο τη γλώσσα του Ομήρου, αλλά και δωρικό χρωματισμό.
3.5.3 Ίβυκος από Ρήγιο Καλαβρίας (α μισό 6ου αι.). Αγάπη του για μύθο, έγραψε και ερωτικές
μονωδίες. Η γλώσσα του=συνταίριασμα επικών και δωρικών στοιχείων.
3.5.4 Σιμωνίδης από Κέα (τέλος 6ου-μέσα 5ου),. Έκανε πολλά ταξίδια. Περίφημα τα
επιγράμματά του, ιδίως για Μαραθώνα και Θερμοπύλες. Έγραψε και σκόλια (τραγούδια
συμποσίων) και επινίκια και θρήνους και εγκώμια και Διθυράμβους.
3.5.5 Πίνδαρος. Ο πιο σημαντικός χορικός ποιητής. Από τις Κυνός Κεφάλες (τέλος 6 ου- μέσα
5ου αι.). Καλλιέργησε όλα τα είδη χορικής ποίησης (Ύμνους σε θεούς, Παιάνες=λατρευτικά
τραγούδια προς τιμή των θεών, Διθυράμβους=θρησκευτικά τραγούδια προς τιμή Διονύσου,
προσόδια-πομπικά, Παρθένεια=τραγούδια τραγουδισμένα από χορούς κοριτσιών, Θρήνους,
Επινίκια=θριαμβικές ωδές προς τιμή νικητών σε αθλητικούς αγώνες, Υπορχήματα= λατρευτικού
περιεχομένου χορευτικά τραγούδια).
Τα επινίκια ποιήματά του, περίπου 45, σώθηκαν γιατί διδάσκονταν στα σχολεία. Συνθέτονταν
κατά παραγγελία και εκτελούνταν από χορό ομήλικων φίλων του νικητή. Έχουν μια τυπολογία:
στην αρχή δίνονται πληροφορίες για το νικητή και για το γεγονός της νίκης, μετά έρχεται η
αφήγηση ενός μύθου, τέλος παρατίθεται κάποια γνώμη (γνωμικό) με βαθυστόχαστο
θρησκευτικό-ηθικό περιεχόμενο. Στα ποιήματα αυτά αντικαθρεφτίζεται η κοινωνική υπεροχή της
ελληνικής αριστοκρατίας που συνδεόταν με τη μυθική-ηρωική παράδοση και απαιτούσε από τα
μέλη της συνεχώς καλύτερες επιδόσεις. Ο Πίνδαρος ήταν ο κήρυκας της αριστοκρατικής
κοινωνίας. Η γλώσσα του Πινδάρου είναι πλούσια σε δωρικά και αιολικά στοιχεία, με γλωσσικό
υλικό από το έπος, εντυπωσιακά επίθετα και μεταφορές, αριστοτεχνικά μέτρα και ρυθμούς.
3.5.6 Βακχυλίδης από την Κέα. Στα χνάρια του Πινδάρου (α μισό 5 ου αιώνα). Έγραψε ύμνους,
παιάνες, παρθένεια, υπομνήματα, διθυράμβους, εγκώμια, επινίκια. Η δομή των επινίκων του
είναι όμοια με του Ομήρου. Είχε ιδιαίτερη αφηγηματική ικανότητα που φαινόταν στο τμήμα του
μύθου. Η γλώσσα του=χορικολυρική γλώσσα, πιο απλή από την αντίστοιχη του Πινδάρου, τα
μέτρα του επίσης πιο απλά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ
Είναι ο νεότερος από τους 3 τραγικούς ποιητές και ο πλέον ευνοημένος από τη παράδοση, ίσως
διότι η περιορισμένη όσο ζούσε δημοτικότητά του αυξανόταν συνεχώς μετά τον θάνατό του.

8.1. Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ

Πηγές για το βίο του Ευριπίδη:
α΄) η Σούδα
β΄) το Πάριο χρονικό
γ΄) ένας αρχαίος Βίος
δ΄) αποσπάσματα από τον Βίο του ποιητή που έγραψε ο Σάτυρος, βιογράφος που άκμασε γύρω
στο 200 π.Χ.
ε΄) ένα κεφάλαιο από τις του Ρωμαίου αρχαιοδίφη Αύλου Γέλιου (2ος αι. μ. Χ.)
στ΄) μία σημείωση του Βυζαντινού λογίου Θωμά Μαγίστρου
Αρχαιότερες είναι οι πηγές γ΄ και δ΄.

Ο Ευριπίδης γεννήθηκε στη Σαλαμίνα (485/484 π.Χ.) και η παράδοση τον συνδέει με τους
άλλους 2 τραγικούς και με τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Ο πατέρας του, Μνήσαρχος ή
Μνησαρχίδης, και η μητέρα του, Κλειτώ, πρέπει να ήταν εύποροι Αθηναίοι πολίτες με κτήματα
στη Σαλαμίνα, παρά τα σκωπτικά σχόλια της Αριστοφανικής κωμωδίας. Αναφέρεται ότι ο
ποιητής ασχολήθηκε με την πυγμαχία και την ζωγραφική. Στα δράματά του βρίσκουμε
επιδράσεις του προσωκρατικού φιλοσόφου Αναξαγόρα, του φυσικού Αρχελάου και των
σοφιστών Πρωταγόρα και Προδίκου.
Η τάση του να απομονώνεται οδήγησε στη δημιουργία παραφιλολογίας σχετικά με την
οικογενειακή του ζωή και συνδέθηκε με τον αποδιδόμενο στον ποιητή μισογυνισμό.
Πέρασε τα 2 τελευταία χρόνια της ζωής του στη αυλή του βασιλιά της /Μακεδονίας Αρχέλαου,
όπου και πέθανε το 406 και ενταφιάσθηκε.

8.2. ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

Ο Ευριπίδης πρωτοεμφανίσθηκε στους δραματικούς αγώνες του 455 και νίκησε πρώτη φορά το
441. Συνολικά νίκησε 5 φορές. Από τα 92 δράματα που συνέθεσε σώζονται 18 (μη
συμπεριλαμβανομένου του ,Ρήσου).
Τα σωζόμενα έργα του είναι:
Άλκηστις, Μήδεια, Ηρακλείδαι, Ιππόλυτος, Ανδρομάχη, Εκάβη, Ικέτιδες, Ηλέκτρα, Ηρακλής,
Ιφιγένεια η εν Ταύροις, Ελένη, Φοίνισσαι, Ορέστης, Βάκχαι, Ιφιγένεια η εν Αυλίδι.

Άλκηστις
Το παλιότερο σωζόμενο έργο του Ευριπίδη. Υποκαθιστούσε το σατυρικό δράμα σε μια
τετραλογία μαζί με τα Κρήσσαι, Αλκμαέων δια Ψωφίδος και Τήλεφος.
Υπόθεση: (βλ. σελ. 267-268).
Ιδιαιτερότητες του δράματος αυτού:
1. οφειλόμενες ίσως στο ότι υποκαθιστά ένα σατυρικό δράμα:
 Κωμικά και πρωτόγονα στοιχεία στη συμπεριφορά του Ηρακλή
 Το τέχνασμα της συγκάλυψης του προσώπου, το οποίο χρησιμοποιεί ο Ευρ. Για να
επανεμφανίσει την κεντρική ηρωίδα
 Το αίσιο τέλος
2. η αυτονόητα θετική απεικόνιση της Άλκηστης, σύμφωνη και με τον μύθο, η οποία αφήνει
εντελώς εκτεθειμένο τον Άδμητο

Μήδεια (διδάχθηκε το 431)

Ανήκε σε τετραλογία μαζί με τα Φιλοκτήτης, Δίκτυς και το σατυρικό δράμα Θερισταί.
Υπόθεση: (βλ. σελ. 268-270).
Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά:
1. τα εντονότατα πάθη, της ηρωίδας και των θεατών, η κατάληξη των οποίων αντιστοιχούσε
σε πραγματικά γεγονότα και καταστάσεις.
2. Η συλλογιστική επεξεργασία του μυθικού υποστρώματος του έργου:
 Το ελληνικό και το βαρβαρικό δεν παρουσιάζονται μονοδιάστατα
 Αναζητούνται τα όρια της θεμιτής και αθέμιτης εκδίκησης
 Αναζητείται η σχέση εκδίκησης και κοινωνικής δικαιοσύνης και το μέγεθος των συνεπειών
(συναισθηματικών και κοινωνικών) που προκύπτουν, όταν τεθούν σε εφαρμογή η δικαιοσύνη και
η εκδίκηση
 Ο τρόπος με τον οποίο ορίζονται, συνδυάζονται και αναπτύσσονται στο δράμα η γνώση
και η ευφυΐα του ατόμου με τη φύση και την ιδιαίτερη θέση του

Ηρακλείδαι (χρονολογείται μεταξύ 430-427)

Υπόθεση: (βλ. σελ. 272-273).
Χαρακτηριστικά:
 Τονίζει αρκετά το πολεμικό και πατριωτικό στοιχείο
 η ασυνήθιστα μικρή έκτασή του δημιουργεί την υποψία ότι έχουμε μία συντομευμένη
εκδοχή του δράματος
 στοιχεία της δραματικής πλοκής του έργου που αιφνιδιάζουν:
 η σύντομη περιγραφή της θυσίας της Μακαρίας και η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς σε
αυτήν στη συνέχεια του έργου
 η άγρια εκδικητικότητα της Αλκμήνης και η αναπάντεχη νεανική ορμή του γέροντα Ιόλαου
 η θανάτωση του Ευρυσθέα, που φαίνεται ότι απηχεί έναν γενικότερο προβληματισμό για
την τύχη των αιχμαλώτων (σε περίοδο που η Αθήνα βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση)

αιτίες για την ιδιότυπη γραφή της τραγωδίας αυτής:

 ο Πελοποννησιακός πόλεμος και η εισβολή των Σπαρτιατών, απογόνων των
«Ηρακλειδών»
 η ψυχολογική φόρτιση των Αθηναίων την εποχή εκείνη

Ιππόλυτος (διδάχθηκε το 428 και κέρδισε πρώτη νίκη)

Ονομάσθηκε Ιππόλυτος στεφανηφόρος για να διακριθεί από τον Ιππόλυτο καλυπτόμενο (432),
από τον οποίο σώζονται περίπου 50 στίχοι
Υπόθεση: (βλ. σελ. 273-274).
Πιθανά στοιχεία του Ιππολύτου καλυπτομένου
Το θέμα της δολιότητας και της αισχύνης: εντονότερη σκιαγράφηση της Φαίδρας (ίσως
παρουσιαζόταν και πιο αναίσχυντη): αποκάλυπτε η ίδια στον ήρωα τον έρωτά της και αυτός
κάλυπτε το πρόσωπό του από ντροπή (Ιππόλυτος καλυπτόμενος), κατηγορούσε τον Ιππόλυτο
στον Θησέα και αυτοκτονούσε μετά τον θάνατό του
Χαρακτηριστικά του Ιππόλυτου στεφανηφόρου:
 Το θέμα της δολιότητας και της αισχύνης
 Η αθώα άγνοια με την οποία ενεργούν οι κύριοι ήρωες και από την οποία προκύπτει το
τραγικό στοιχείο
 Η παρουσία της Αρτέμιδας (στο τέλος του έργου), η οποία θα διακηρύξει την αθωότητα
του Ιππόλυτου σε συνδυασμό με την παρουσία της Αφροδίτης (στην αρχή του έργου), η οποία θα
διακηρύξει την ενοχή του
 Η ύβρις του κεντρικού ήρωα είναι η αγνότητά του

Ανδρομάχη (διδάχθηκε γύρω στο 425, μάλλον στην αυλή του βασιλιά των Μολοσσών)
Υπόθεση: (βλ. σελ. 275-276).
Χαρακτηριστικά:
 Ως προς την ενότητα η δομή θεωρείται από πολλούς ερευνητές χαλαρή, αλλά ίσως αυτό να
μην ήταν σημαντικό κριτήριο για τον ποιητή
 Σημαντικός ο ρόλος της Θέτιδας:από μηχανής θεά δίνει τον επίλογο και του δράματος
επαναφέροντας την τύχη της Ανδρομάχης και του τρωικού κύκλου
 Η αρνητική εικόνα της Σπάρτης, διάχυτη στο έργο λόγω του Πελοποννησιακού πολέμου
 Η αρνητική εικόνα και δράση των παιδιών των ηρώων της Τροίας: όλοι είναι ανεπιτυχείς
διαχειριστές της ηρωικής κληρονομιάς των προγόνων τους. Εξαίρεση αποτελεί η Ανδρομάχη, η
οποία διατηρεί το ιλιαδικό της ήθος

Εκάβη (διδάχθηκε το 424 ή το 425)

Υπόθεση: (βλ. σελ. 277-278).
Χαρακτηριστικά:
 Χρονική, θεματική (το επίκεντρο είναι στην τρωική πλευρά του ιλιαδικού στρατοπέδου)
και δομική (: πρόβλημα ενότητας) συγγένεια με την Ανδρομάχη
 Η δυνατή προσωπογραφία της κεντρικής ηρωίδας (πάθη, συναισθηματική φόρτιση)
 Η αγνή γενναιότητα της Πολυξένης
 Η αμείλικτη ψυχή του Αχιλλέα
 Η ανθρωποθυσία
 Η αναγκαιότητα της βαρβαρικής εκδικητικότητας
 Η διάψευση του νόμου και η δικαίωση του εγκλήματος
 Η απελπισία της ολοκληρωτικής απώλειας, βίωμα του Πελοποννησιακού πολέμου

Ικέτιδες (διδάχθηκε μεταξύ 424 και 421)

Υπόθεση: (προέρχεται από τον θηβαϊκό κύκλο, βλ. σελ. 275-276).
Χαρακτηριστικά:
Η δράση δεν είναι πλούσια και με εξαίρεση το επεισόδιο της Ευάνδης το βάρος πέφτει στην
ηθική και πολιτική επεξεργασία
Εμφανής η επίδραση της ρητορικής
Πρόθεση εγκωμιασμού της Αθήνας και του Περικλή στο πρόσωπο του Θησέα

Ίων (418)
Υπόθεση: (βλ. σελ. 280-281).
Χαρακτηριστικά:
Κυριαρχεί η άποψη ότι με τη θέληση των θεών έχουν διευθετηθεί δυσεπίλυτα προβλήματα
Ο Απόλλωνας με ένα άλλο ήθος, περισσότερο επιτελικό
Προβληματισμός για την ορθότητα των θεϊκών παρεμβάσεων στην ανθρώπινη μοίρα, που
προβάλλεται με δράση και αναγνωρίσεις κι όχι με αγώνες λόγου.

Ηρακλής μαινόμενος (422-416)

Υπόθεση: (βλ. σελ. 281-282).
Χαρακτηριστικά:
 Μαζί με τις Τραχίνιες του Σοφοκλή είναι τα μόνα δράματα με ήρωα τον Ηρακλή.
 το έργο επιδέχεται ερμηνεία με πολιτικά κριτήρια (υπεροχή του Αθηναίου ήρωα έναντι
του Δωριέα Ηρακλή ή υπογράμμιση της φιλίας των δύο ηρώων με προεκτάσεις για τη φιλική
συνύπαρξη Αθήνας και Σπάρτης)
 εξερευνώνται τα όρια και η ασυμβατότητα θείας και ανθρώπινης φύσης, προβληματίζουν
τα πάθη και η αυτοκυριαρχία των θεών και το ενδιαφέρον στρέφεται προς τις εσωτερικές
δυνάμεις του ανθρώπου και την έννοια της αυτογνωσίας

Ηλέκτρα (417 ή 413;)

Η μορφή της Ηλέκτρας αποτελεί κεντρικό πρόσωπο στις σωζόμενες τργωδίες και των τριών
τραγικών:Αισχύλου Χοηφόροι, Σοφοκλή και Ευριπίδη Ηλέκτρα.
Υπόθεση: (βλ. σελ. 282-283).
Χαρακτηριστικά:
 χαρακτήρες απομυθοποιημένοι, σχεδόν ενοχλητικά καθημερινοί, που δεν αντιστοιχούν
στις υψηλότερες εκφάνσεις της ανθρώπινης φύσης
 η πεποίθηση ότι η ευγένεια της ανθρώπινης φύσης και η ευγένεια της καταγωγής δεν
συμβαδίζουν απαραίτητα
 η τραγωδία ευθυγραμμίζεται με την μυθική παράδοση (ο λευκός γάμος της ηρωίδας
είναι μία ευφυής μυθογραφική καινοτομία που ανοίγει νέους δρόμους θεατρικής πλοκής χωρίς να
αντιστρατεύεται την μυθική παράδοση—η πρόρρηση των Διοσκούρων για τη δίκη του Ορέστη
στον Άρειο Πάγο—η ιδέα της θυσίας που χαρακτηρίζει όλους τους φόνους στη στέγη των
Ατρειδών αναγόμενη στη θυσία της Ιφιγένειας αν όχι στα θυέστεια δείπνα και συνεχίζοντας την
Νέκυια της Οδύσσειας συνδέεται με τη θυσία ζώων) ή με το πνεύμα αμφισβήτησης
(απορρίπτονται τα τεκμήρια της οικογενειακής ομοιότητας που χρησιμεύουν ως απόδειξη ότι ο
βόστρυχος και τα ίχνη στον τάφο του Αγαμέμνονα είναι του Ορέστη: πιθανή αναφορά το Ευρ.
στις Χοηφόρες του Αισχύλου ίσως λόγω κάποιας επαναδιδασκαλίας του έργου του Αισχύλου
 το θέμα της ανθρώπινης δικαιοσύνης τίθεται στην ανησυχητική, ερωτηματική μορφή
του: η απόδοση της δικαιοσύνης δημιουργεί ένα άλλο, εξίσου ισχυρό πρόβλημα απόδοσης
δικαιοσύνης με αποτέλεσμα τον χωρίς τέλος αλληλοσπαραγμό των ανθρώπων. Οι θεοί
παρεμβαίνουν και σπάζουν αυτόν τον κύκλο θέτοντας το πρόβλημα της δικαιοσύνης με άλλους
όρους

Τρωάδες (415)
Είναι μέρος τριλογίας με θεματική ενότητα (Αλέξανδρος, Παλαμήδης, Τρωάδες).
Κεντρικό πρόσωπο, όπως και στην ομώνυμη τραγωδία, είναι η βασίλισσα της Τροίας Εκάβη, η
υπόθεση όμως είναι διαφορετική.
Υπόθεση: (βλ. σελ. 285-286).
Χαρακτηριστικά:
 ο αγώνας λόγων της Εκάβης στον οποίο ζητεί από το Μενέλαο τη θανάτωση της Ελένης
και στον οποίο συνυπάρχουν η ορθολογιστική διαύγεια και η απελπισμένη εμπάθεια
 παρουσιάσθηκε τη χρονιά της Σικελικής εκστρατείας και αποτυπώνει τη φρίκη του
πολέμου ίσως και στον απόηχο της αγριότητας του Πελοποννησιακού πολέμου (σφαγή των
Μηλίων από τους Αθηναίους)
Ελένη (412)
Υπόθεση: (βλ. σελ. 287-288).
Χαρακτηριστικά:
 το θέμα της βασίζεται στην παραλλαγή του μύθου που είναι γνωστή από την Παλινωδία
του Στησιχόρου από τον Ηρόδοτο
 υποχώρηση του τραγικού στοιχείου, το οποίο δίνει τη θέση του σε μία σχεδόν
μυθιστορηματική πλοκή αναγγέλλοντας έτσι μία νέα αντίληψη θεάτρου, περισσότερο «αστική»
 όλο το δράμα το διατρέχει υπόγεια μία διάσταση εξωτικού παραμυθιού που δίνει
μεγαλύτερη πιθανοφάνεια στις απροσδόκητες εναλλαγές των καταστάσεων και των
μυθογραφικών δεδομένων

Ιφιγένεια η εν Ταύροις (414-412)

Υπόθεση: (βλ. σελ. 288-289).
Χαρακτηριστικά:
 κοινά στοιχεία πλοκής με την Ελένη
 θετική έκβαση, ανάλογη με του Ίωνα και της Ελένης
 επιδέξια χρήση μυθολογικών και αφηγηματικών δεδομένων
 συναντούμε μία χαρακτηριστική ευριπίδεια τάση: αιτιολογείται υπαρκτή λατρευτική
συνήθεια: η λατρεία της Αρτέμιδας στη Βραυρώνα
 τονίζεται ο πολιτιστικός και εκπολιτιστικός ρόλος της Αθήνας απέναντι στην
βαρβαρότητα των Ταύρων

Φοίνισσαι (411-409)
Υπόθεση: (βλ. σελ. 290).
Χαρακτηριστικά:
 προβλήματα οργανικής συνοχής
 παρέμβλητα τμήματα και ασυνέπειες (ακύρωση της ταφής του Πολυνείκη, διότι η
Αντιγόνη, που την αναγγέλλει, αναχωρεί αμέσως για την Αθήνα)
 πολυπρόσωπο έργο και γεμάτο δράση και σκηνικές απαιτήσεις με έντονο το στοιχείο του
εξωτισμού, ανοίγει το δρόμο που θα οδηγήσει στο ευρωπαϊκό θέατρο

Ορέστης (408, είναι το τελευταίο σωζόμενο έργο που ανέβασε ο ποιητής στην Αθήνα)
Υπόθεση: (βλ. σελ. 291-292).
 πολυπρόσωπη ανθρώπινη δράση χωρίς εμφανή και ενιαίο προσανατολισμό (το θέμα της
προτεραιότητας της δράσης στα έργα του Ευρ. αυτής της περιόδου)
 αντίθεση μεταξύ της εμπάθειας των κεντρικών χαρακτήρων και του ευγενούς ήθους του
Πυλάδη
 τα πιο δυνατά σημεία του έργου: η προσωπογραφία του Πυλάδη, η αφήγηση της
συνέλευσης των Αργείων, η εμφάνιση του Φρύγα, η εικόνα της Ηλέκτρας που κάθεται δίπλα
στον κοιμισμένο εξαντλημένο Ορέστη

Ιφιγένεια η εν Αυλίδι (406)

Υπόθεση: (βλ. σελ. 293-294).
Χαρακτηριστικά:
 η μεταστροφή της Ιφιγένειας η οποία θεωρήθηκε και από τον Αριστοτέλη αυθαίρετη,
δηλώνει όμως την προτεραιότητα των ψυχικών δυνάμεων και την ψυχολογική εξέλιξη και
ωρίμανση ενός χαρακτήρα, αγαπητό θέμα για τον Ευρ. και εξαιρετικά καινοτόμο όσον αφορά το
μονοδιάστατο ήθος των ηρώων της τραγωδίας
 η μεταβλητή και αμφίρροπη στάση των δύο Ατρειδών
 η μορφή της Κλυταιμνήστραςς:ανθρώπινη και δεμένη ακόμη με τον άντρα της
 η αινιγματικά αδύναμη μορφή του Αχιλλέα

Βάκχαι (διδάχθηκε μετά τον θάνατο του ποιητή)

Υπόθεση: (βλ. σελ. 294-296).
Χαρακτηριστικά:
 Το μόνο σωζόμενο δράμα με διονυσιακό περιεχόμενο
 εντυπωσιακή η ενότητα του έργου, μοναδική ίσως στα σωζόμενα έργα του Ευρ.
 οι πολύμορφες παρεμβάσεις του Διονύσου
 οι φορτισμένες αγγελικές ρήσεις (ιδιαιτέρως η περιγραφή του θανάτου του Πενθέα)
 ο θρησκευτικός προβληματισμός υποβάλλεται με τον θρησκευτικό μυστικισμό, τις
επιδράσεις του οποίου δεχόταν άμεσα η Μακεδονία ευρισκόμενη στις παρυφές του Ελληνισμού
 το ερώτημα για την αντιστοιχία της αγριότητας μιας άλογης δύναμης στην ανθρώπινη
και τη θεία φύση και για τις συνέπειες που προκύπτουν

Ρήσος
Υπόθεση: (βλ. σελ. 297).
Χαρακτηριστικά:
 η μικρή έκταση του έργου (το συντομότερο από τα σωζόμενα)
 το πρόβλημα της γνησιότητας και χρονολόγησής του
 η αποτύπωση των επικών μυθογραφικών δεδομένων στην τραγωδία και μάλιστα όχι από
την ελληνική, αλλά από την τρωική σκοπιά

Κύκλωψ (μετά το 425)

Υπόθεση: (βλ. σελ. 315-316).
Χαρακτηριστικά:
 το μόνο σωζόμενο σατυρικό δράμα
 το θέμα του αντλείται από τη ραψωδία ι της Οδύσσειας

Αποσπάσματα
 προέρχονται από παραθέματα άλλων συγγραφέων ή από παπυρικά αποσπάσματα
 σώζονται εκτεταμένα αποσπάσματα από τα έργα: Αντιόπη, Ερεχθεύς, Φαέθων, Υψιπύλη
(υπόθεση:σελ. 298)

8.3 Αξιολογικές παρατηρήσεις

χαρακτηριστικά της δραματικής ποίησης του Ευρ. όπως διαφαίνονται από τα στοιχεία δομής
των δραμάτων του και τον τρόπο με τον οποίο τα αξιοποιεί ο ποιητής:
 ο πρόλογος εξυπηρετείτην ενημέρωση του θεατή και την προετοιμασία της πλοκής
 τα χορικά δίνουν την εντύπωση ότι αποσκοπούν στην μουσική τέρψη περισσότερο,
όμως υπάρχουν περιπτώσεις αριστοτεχνικής σύνδεσης των χορικών με την πλοκή (Βάκχες)
 οι αγώνες λόγων αντανακλούν την επίδραση της ρητορικής και των σοφιστών,
θέτουν προβλήματα που έχουν φιλοσοφική αφετηρία και απασχολούν τον Ευρ.και σε στάσιμα ή
μονολόγους ηρώων
 η προσωπογράφηση των χαρακτήρων υπακούει στην ψυχολογική φόρτιση που
εκφράζουν οι χαρακτήρες αυτοί στη συγκεκριμένη στιγμή δράσης ( «ασυνέπεια» στο ήθος παρά
την επιδίωξη του ποιητή για απεικόνιση της ψυχολογικής εξέλιξης)
 οι θεϊκές επιφάνειες/από μηχανής θεοί: συνδέουν γεγονότα του δράματος με
υπαρκτές θρησκευτικές λατρείες ή ιστορικά γεγονότα, είναι εξαιρετικά λειτουργικές όταν η
αφήγηση οδηγέιται σε αδιέξοδο ή τα ηθικά και προβλήματα, όπως τίθενται, δεν μπορούν να
βρουν λύση
 η αξιοποίηση των δυνατοτήτων της καθημερινής γλώσσας

Σύγκριση του Ευρ. με τον Αισχύλο (σελ. 300)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13
ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ ΚΑΙ ΦΥΛΛΑΔΙΑ

Ο Ηρόδοτος αποτιμά θετικά την παραδοσιακή ποίηση (Όμηρο και Ησίοδο) αλλά αμφισβητεί
σιωπηρά την ιστορική αξία των επών και περιορίζει το πεδίο μέσα στο οποίο τα συγκεκριμένα
έργα μπορούν να γίνουν αντικείμενα κριτικής. Γενικότερα από τη στιγμή που τα αξιομνημόνευτα
γεγονότα άρχισαν να καταγράφονται, άνοιξε ο δρόμος για τον έλεγχο των πληροφοριών, για τη
συνειδητοποίηση της ανάγκης για εξασφάλιση αντικειμενικής πληροφόρησης. Στα μέσα του 5 ου
αιώνα ο Ηρόδοτος παράλληλα με την εκδήλωση του ενδιαφέροντός του για τη γεωγραφία και
την εθνογραφία, εκδηλώνει ενδιαφέρον για τον εντοπισμό της ιστορικής αιτιότητας. Μία γενιά
μετά ο Θουκυδίδης θέτει τον άνθρωπο στο κέντρο της ιστορίας του και με τις ήδη ανεπτυγμένες
στην εποχή του τεχνικές της λογικής επιχειρηματολογίας προσπαθεί να προσεγγίσει την ιστορική
αλήθεια. Με το έργο του μπαίνουν οι βάσεις για μια ιστορία προσηλωμένη στις πολιτικές και
στρατιωτικές εξελίξεις. Ο συνεχιστής του Ξενοφών ασχολήθηκε με την ιστορία αλλά παράλληλα
και με θέματα φιλοσοφικά και πρακτικά.
Κατά τον Ηρόδοτο η ιστοριογραφία δεν είναι απλώς καταγραφή γεγονότων, όπως τα
αντιμετώπισε ο ιστορικός. Έχει τη δύναμη να διαμορφώνει συνειδήσεις. Μέσα από το έργο του
προβάλλεται η κοινή συνείδηση της ελληνικότητας (ορίζεται με βάση την κοινή λατρεία, την
κοινή γλώσσα και την κοινή καταγωγή) που κατακτήθηκε μέσα από μια μεγάλη ιστορική
πρόκληση (τους περσικούς πολέμους) και αποτέλεσε πλέον κεντρικό άξονα της ιστορικής
σκέψης των Ελλήνων.

13.1 ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΙ.

Η ανάπτυξη του έντεχνου πεζού λόγου ξεκίνησε από την Ιωνία, όπου περίπου το 500
εμφανίζονται οι λογογράφοι (καταγράφουν τη μυθολογική και ιστορική παράδοση, ενώ
παράλληλα διεξάγουν και γεωγραφικές και εθνογραφικές έρευνες). Ο πρώτος λογογράφος είναι ο
Εκαταίος ο Μιλήσιος με το Γης περίοδος και τις Γενεαλογίες. Τα αποσπάσματα από το έργο του
δείχνουν κριτική διάθεση απέναντι στις δοξασίες των συγχρόνων του. Κι άλλοι λογογράφοι
ασχολήθηκαν με γενεαλογίες γράφοντας και αυτοί σε ιωνική διάλεκτο, πχ. ο Φερεκύδης από την
Αθήνα. Ιδιαίτερο μερίδιο κατέχει η τοπική ιστορία, ειδικά με τη μορφή της χρονογραφίας και της
εξιστόρησης ίδρυσης πόλεων, για παράδειγμα ο Χάρων ο Λαμψακηνός έγραψε για τη Λάμψακο,
ο Κάδμος για τη Μίλητο, ο Ίων ο Χίος και ο Ελλάνικος ο Λέσβιος για τη Χίο. Με την
εθνογραφία ασχολήθηκε ο Δαμάστης από το Σίγειο, περσική ιστορία έγραψαν οι Διονύσιος από
τη Μίλητο , ο Χάρων ο Λαμψακηνός και ο Ελλάνικος ο Λέσβιος, λυδική ιστορία ο Ξάνθος ο
Λυδός. Φαίνεται συνεπώς το έντονο ενδιαφέρον των Ελλήνων του 5 ου αιώνα για το παρελθόν
τους και τους γειτονικούς λαούς, φαίνεται επίσης ότι οι μυθικές παραδόσεις συνυπάρχουν με την
ιστορία, αλλά είναι ευδιάκριτο συχνά και ένα κριτικό πνεύμα που προετοιμάζει την αυτονόμηση
της ιστοριογραφίας από τον κόσμο του μύθου. Το ύφος τους είναι συνήθως παρατακτικό,
ανεπιτήδευτο, σαν προφορική αφήγηση.

13.2 ΗΡΟΔΟΤΟΣ
13.2.1 Βίος και έργο του Ηρόδοτου
(περ. 485-420) Καταγόταν από την Αλικαρνασσό της Καρίας, ταξίδεψε πολύ και θεωρείται
πιθανό ότι πέρασε σημαντικό μέρος της ζωής του στην Αθήνα, όπου συνδέθηκε με τον Περικλή
και τον κύκλο του και με τον Σοφοκλή. Στο έργο του προβάλλεται η Αθήνα κατά τη διάρκεια των
Περσικών πολέμων και το γένος των Αλκμαιωνιδών, απ’όπου καταγόταν ο Περικλής.
Το έργο του Ηρόδοτου = η ιστορία των περσικών πολέμων σε 9 βιβλία, είναι το αρχαιότερο
σωζόμενο έργο της αρχαίας ελληνικής ιστοριογραφίας, έχει γραφτεί σε ιωνική διάλεκτο και
πρέπει να κυκλοφόρησε στην οριστική του μορφή γύρω στο 425. Πρόκειται για «παρουσίαση
έρευνας» (ιστορίης απόδεξις, όπως αναφέρει ο συγγραφέας στο προοίμιο) και καλύπτει ένα ευρύ
φάσμα θεμάτων. Διαπιστώνονται επιρροές και από τους λογογράφους (ενδιαφέρον για
επιτεύγματα Ελλήνων και βαρβάρων) και από τα έπη του Ομήρου (μέριμνα να μη λησμονηθούν
τα επιτεύγματα που περιγράφει και κεντρικό θέμα ο πόλεμος) και από την ποίηση του 5 ου αιώνα
(έντονος προβληματισμός για το νόημα των ανθρώπινων πράξεων, διάθεση να φωτισθούν τα
κίνητρα και οι προθέσεις των ανθρώπων, αναζήτηση ευθύνης και αναγκαιότητας πίσω από την
ανθρώπινη μοίρα και την ιστορία).

13.2.2 Περιεχόμενο και σύνθεση του έργου

Ο Ηρόδοτος υποσχόταν στο προοίμιο του έργου του να παρουσιάσει τις αιτίες της σύγκρουσης
Ελλήνων και βαρβάρων. Αρχικά παραθέτει μυθικές εκδοχές, από τις οποίες αποστασιοποιείται
και δηλώνει ότι θα εξετάσει μόνο περιόδους/εποχές που μπορεί να εξετάσει. Για να μιλήσει για
την αντιπαράθεση Ελλήνων και βαρβάρων, παρουσιάζει πρώτα την ιστορία του λυδικού
βασιλείου, με την προϊστορία της σύγκρουσης Λυδών-Περσών, την ίδια τη σύγκρουση στη
συνέχεια. Η τεχνική της αναδρομικής κάλυψης των θεμάτων που θίγονται είναι
χαρακτηριστική για τον Ηρόδοτο. Στη συνέχεια η περσική ιστορία (συνεχείς επεκτάσεις με
κορύφωση την εκστρατεία του Ξέρξη κατά της Ελλάδας το 480/79) αποτελεί τον άξονα που
συνέχει το έργο. Ο Ηρόδοτος εστιάζει την αφήγηση πότε στο ένα, πότε στο άλλο στρατόπεδο,
αντιπαραθέτοντας τους λόγους των πρωταγωνιστών, απευθύνεται σε ένα πανελλήνιο ακροατήριο
και καυτηριάζει το μηδισμό πόλεων και οικογενειών. Είναι πολύ συχνές στο έργο του οι
παρεκβάσεις (για τη χώρα των Λυδών, τους κατοίκους, τα έθιμα, τον πολιτισμό τους =λυδικός
λόγος, αλλά και για άλλους λαούς που συγκρούστηκαν με τους Πέρσες, π.χ. Αιθιοπείς,
Σκύθες,...). Ανατρέχει επίσης σε θέματα του παρελθόντος, σε ελληνικές πόλεις (κυρίως Αθήνα
και Σπάρτη). Οι πηγές του: αυτοψία και επιτόπου συγκέντρωση στοιχείων από προφορικές
μαρτυρίες, ενίοτε και γραπτές πηγές. Η σημαντική εξάρτηση του Ηρόδοτου από προφορικές
μαρτυρίες ευθύνεται για ορισμένα παραμυθικά και αναξιόπιστα στοιχεία, κυρίως σχετικά με τους
βαρβαρικούς πολιτισμούς. Βασική του αρχή: να παραθέτει όσα έχουν λεχθεί, ακόμη κι αν δε
συμφωνεί με αυτά. Για τη σύνθεση του έργου του υπάρχουν 2 απόψεις. 1 η άποψη: Οι
παρεκβάσεις που διακόπτουν την ευθύγραμμη εξιστόρηση των γεγονότων και αποτελούν ίσως
το κατάλοιπο πρώιμης απασχόλησης του συγγραφέα με θέματα που απασχολούσαν τους
λογογράφους, εντάχθηκαν στο ενιαίο έργο για τους περσικούς πολέμους αργότερα. Πιο πιθανή
όμως η 2η άποψη: το έργο έχει ενιαίο σχέδιο, με συνειρμική αλλά όχι αυθαίρετη λογική,
αντανακλά έναν αρχαϊκό τρόπο παρατακτικής σύνθεσης με λογικούς αλλά χαλαρούς δεσμούς,
μια προσπάθεια για συνδυασμό των ενδιαφερόντων της λογογραφικής παράδοσης με την
παρουσίαση της πρόσφατης πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας. Τα πρότυπα του Ηρόδοτου για
την παρουσίαση και ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς βρίσκονται στη λογοτεχνία, όπως
φαίνεται από τις νουβέλες του: αυτοτελείς αφηγήσεις περιορισμένης έκτασης, με έντονη
δραματικότητα, όπου παρουσιάζονται οι ανθρώπινοι χαρακτήρες αντιμέτωποι με τα πάθη τους, οι
παράγοντες που καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά και συμπληρώνεται έτσι η ιστορική
παρουσίαση των γεγονότων.

13.2.3 Η σκέψη του Ηρόδοτου

Ο Ηρόδοτος χρησιμοποιούσε συχνά ένα σχήμα παράλληλης αιτιολόγησης των γεγονότων. Η
πτώση του Κροίσου οφείλεται και στην κληρονομική ενοχή που βαραίνει τη δυναστεία και στη
λανθασμένη εκτίμηση του Κροίσου για την ερμηνεία ενός χρησμού και στην επεκτατική του
φιλοδοξία. Η έχθρα Ελλήνων-βαρβάρων οφείλεται και στον Κροίσο και στην αποστολή
αθηναϊκών πλοίων για συνδρομή των Ιώνων που επαναστάτησαν. Θεμελιώδης έννοια στην
κοσμοθεωρία του Ηρόδοτου: η έννοια της τάξης που πηγάζει από το θεό, ο οποίος εγγυάται και
τη διατήρησή της. Κάθε υπέρβαση του μέτρου τιμωρείται με εφαρμογή της θείας δικαιοσύνης
που αποκαθιστά την ανθρώπινη ισορροπία. Έτσι η ανθρώπινη ιστορία ακολουθεί μια κυκλική
πορεία ακμής και παρακμής. Αυτές οι απόψεις αντανακλούν την παράδοση της ελληνικής
σκέψης που ανάγεται στον Όμηρο και την ιωνική φιλοσοφία. Στο έργο του Ηρόδοτου οι
συγκεκριμένες απόψεις εκφράζονται με σαφήνεια από το Σόλωνα στον περίφημο διάλογο με τον
Κροίσο. Για τον Ηρόδοτο χαρακτηριστικό των Ελλήνων είναι η πενία που ευνοεί την πνευματική
εγρήγορση και την ευρηματικότητα, ενώ ο πλούτος και η χλιδή προσιδιάζουν στους ανατολίτες
και ευνοούν την αποχαύνωση. Η θεϊκή βούληση εκφράζεται μέσα από όνειρα, χρησμούς και
προφητείες, τις οποίες οι άνθρωποι δεν ερμηνεύουν πάντα σωστά. Το θεολογικό υπόβαθρο της
κοσμοθεωρίας του Ηρόδοτου αποτελεί το ενιαίο πλαίσιο για την ανάλυση της ιστορίας Ελλήνων
και βαρβάρων. Ο Ηρόδοτος ενδιαφέρεται για τους βαρβαρικούς πολιτισμούς και ενίοτε
διαπιστώνει την υπεροχή τους έναντι των ελληνικών. Οριοθετεί τους δύο κόσμους: ελληνικό και
βαρβαρικό, σχηματοποιώντας με στερεότυπο τρόπο τον δεύτερο. Αξία έργου του: Το έργο του
Ηρόδοτου υποτιμήθηκε κατά καιρούς λόγω της φαινομενικής αφέλειας του ύφους και της
αφήγησης, της θεματικής ποικιλίας του έργου του, τις συχνές μεταφυσικές ερμηνείες των
γεγονότων. Όμως έχει διαπιστωθεί ότι αρκετές πληροφορίες που διασώζονται είναι ορθές.
Πρέπει να αναγνωρισθούν η επιβλητικότητα της σύνθεσης του έργου του, η πνευματική του
ενότητα, η ευαισθησία που δείχνει ο συγγραφέας στις νέες εξελίξεις (π.χ. επικράτηση
δημοκρατίας που καλλιεργεί υπευθυνότητα στους πολίτες).

13.3 ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ
13.3.1 Η εποχή του Θουκυδίδη
Ο Ηρόδοτος έζησε σε μια εποχή σημαντικών ανακατατάξεων στον ελληνικό χώρο/επιτυχιών της
Ελλάδας και ιδίως της Αθήνας που μετά τους περσικούς πολέμους αναδείχθηκε σε ηγέτιδα
δύναμη στην Ελλάδα. Η Αθήνα της εποχής του Ηρόδοτου, η Αθήνα του Περικλή υπήρξε χώρος
άνθησης της τέχνης, της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας, περίοδος ακμής γενικότερα. Αν και
διακρίνονται κάποια προειδοποιητικά μηνύματα για ό,τι έμελλε να ακολουθήσει, καταγράφονται
οι μεγάλες στιγμές της ενότητας των Ελλήνων και τα ευεργετικά αποτελέσματα του
δημοκρατικού πολιτεύματος. Αντιθέτως, ο Θουκυδίδης καταγράφει την εποχή της παρακμής, τον
Πελοποννησιακό πόλεμο που τερμάτισε την ηγεμονία των Αθηνών και σήμανε την κρίση του
ελληνικού κόσμου και την παρακμή του δημοκρατικού συστήματος.

13.3.2 Βίος του Θουκυδίδη και γένεση του έργου του

Γεννήθηκε στην Αθήνα γύρω στο 460. Ως στρατηγός το 424/3 δεν κατάφερε να αποτρέψει την
κατάληψη της Αμφίπολης από τους Σπαρτιάτες και εξορίστηκε για 20 χρόνια από την Αθήνα.
Κατά τη διάρκεια της εξορίας του ταξίδεψε στα στρατόπεδα των αιώνιων αντιπάλων, Αθήνας,
Σπάρτης και συγκέντρωσε ο ίδιος σημαντικές πληροφορίες για τη συγγραφή του έργου του.
Συνήθως όμως δεν κατονομάζει τις πηγές του και σε αντίθεση με τον Ηρόδοτο, παραθέτει μόνο
τη δική του άποψη και όχι όλες. Το έργο του είναι ημιτελές, προφανώς λόγω του θανάτου του
ιστορικού: η εξιστόρηση φθάνει ως το 411 και διακόπτεται απότομα στη μέση του 8 ου βιβλίου, αν
και γνωρίζουμε ότι έγραφε μέχρι τα πρώτα χρόνια του 4 ου αιώνα. Το 5ο και 8ο βιβλίο φαίνονται
να έχουν προσωρινή μορφή: παντελής απουσία δημηγοριών και πρόχειρο ύφος, αυτούσια
κείμενα συνθηκών. Με βάση κάποιες διακρινόμενες κατά πολλούς ερευνητές αντιφάσεις στο
έργο του Θουκυδίδη, έγινε προσπάθεια να διακριθούν παλαιά και νέα στρώματα στο έργο του
(Θουκυδίδειο πρόβλημα), όμως η άποψη αυτή δεν έχει ασφαλείς ενδείξεις. Άλλοι πάλι
υποστήριξαν ότι η σημερινή μορφή του έργου οφείλεται στον εκδότη του και όχι στον ίδιο τον
Θουκυδίδη.
13.3.3 Περιεχόμενο του έργου
Ο Θουκυδίδης μένει προσηλωμένος στα γεγονότα της πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας και
δεν παρεκκλίνει από αυτά. Το αποκλειστικό θέμα είναι ο πόλεμος σε αντίθεση με τον Ηρόδοτο
που παρουσιαζόταν ως περιηγητής μικρών και μεγάλων πόλεων. Ο Θουκυδίδης προβάλλει τον
ρόλο του ως αναλυτή, ως αυστηρού κριτικού αξιολογητή και επεξεργαστή των γεγονότων. Είναι
ο απόλυτος εκπρόσωπος του ορθολογισμού και δυσπιστεί μπροστά σε κάθε εκδήλωση
δεισιδαιμονίας. Διέγνωσε εξαρχής το μέγεθος και τη σημασία του Πελοποννησιακού πολέμου.
Στο 1ο βιβλίο, που αποτελεί την Εισαγωγή του έργου του, αρχικά κάνει μια επισκόπηση της
παλαιότερης ιστορίας (Αρχαιολογία), εκθέτει τις δυσκολίες που συνάντησε στην έρευνά του και
πώς τις αντιμετώπισε και συγκρίνει ευθέως τους περσικούς πολέμους με το νέο πόλεμο. Το
φαινόμενο του πολέμου τον απασχολεί ιδιαίτερα λόγω της δυστυχίας που προκαλεί και διότι
οδηγεί σε ακραίες καταστάσεις (βλ. Παθολογία του πολέμου, κεφ. 3.82-83 για εμφύλιες
συγκρούσεις Κέρκυρας, αλλά και την περιγραφή της σφαγής άμαχου πληθυσμού στη
Μυκαλησσό της Βοιωτίας από Θράκες μισθοφόρους). Προσπαθεί να διερευνήσει τα αίτια των
συρράξεων. Ως άμεσες αιτίες του πολέμου εκθέτει τα γεγονότα που όξυναν τις σχέσεις μεταξύ
Αθήνας και Κορίνθου (συμμάχου της Σπάρτης). Η βαθύτερη αιτία όμως, λέει, ήταν η αύξηση της
αθηναϊκής ισχύος μετά τους περσικούς πολέμους και ο φόβος της Σπάρτης για τη διατάραξη των
ισορροπιών μεταξύ των πόλεων-κρατών στην Ελλάδα. Ο Θουκυδίδης συνεχίζει το έργο του
Ηροδότου, τον οποίο κατακρίνει ενίοτε χωρίς να κατονομάζει. Στη συνέχεια του 1 ου βιβλίου
παρουσιάζονται οι διεργασίες που οδήγησαν στην κήρυξη του πολέμου και η πρώτη φάση του
πολέμου, ο Αρχιδάμειος πόλεμος. Στο 2ο βιβλίο ξεχωρίζει ο Επιτάφιος του Περικλή για τους
νεκρούς του πρώτου έτους του πολέμου, όπου παρουσιάζεται μια εξιδανικευμένη εικόνα της
Αθήνας σε αντίθεση με την εικόνα του λοιμού που θέρισε τους Αθηναίους και περιγράφεται
αμέσως μετά. Ο Θουκυδίδης στην ουσία στον Επιτάφιο, συνθέτει ένα εγκώμιο της Αθήνας και
του Περικλή και είναι μία από τις ελάχιστες φορές στην ιστορία του που είναι τόσο
υποκειμενικός. Για τον Θουκυδίδη, ο Περικλής ήταν πρότυπο πολιτικού άνδρα. Ο θάνατός του
αλλά και η εγκατάλειψη των συμβουλών του σήμαναν την αρχή του τέλος για την Αθήνα.
Στο 5ο βιβλίο εξιστορούνται τα γεγονότα της Ειρήνης του Νικία και την εκεχειρία που δεν
τηρήθηκε ποτέ. Ο συγγραφέας είχε συνείδηση ότι ο πόλεμος δεν σταμάτησε στην ουσία ποτέ,
έγινε απλώς ένα διάλειμμα και συνεχίστηκε. Την εποχή εκείνη διέκριναν 3 φάσεις /πολέμους (για
τον Θουκυδίδη επρόκειτο για τον ίδιο πόλεμο): Αρχιδάμειος πόλεμος (431-421), Σικελική
εκστρατεία (415-413) και Δεκελεικός πόλεμος (411-404). Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του
εξανδραποδισμού των Μηλίων (416). Στον περίφημο διάλογο Μηλίων-Αθηναίων (5.92-105)
διακηρύσσεται το δίκαιο του ισχυροτέρου που θυμίζει της απόψεις της σοφιστικής στα τέλη του
5ου αι. Το 6ο και 7ο βιβλίο έχουν ως θέμα τη Σικελική εκστρατεία, όπου ο Θουκυδίδης δε διστάζει
να εκθέσει με αμεροληψία τα λάθη των Αθηναίων με προεξάρχοντα τον Αλκιβιάδη, ενώ στο 8 ο
βιβλίο αρχίζει η εξιστόρηση του Δεκελεικού πολέμου.

13.3.4 Μέθοδος της έρευνας και μορφή του έργου

Η αφήγηση του πολέμου οργανώνεται κατά θέρη και χειμώνες, ακολουθώντας τη φυσική
διαίρεση του στρατιωτικού έτους. Τα γεγονότα φωτίζονται και ερμηνεύονται ολόπλευρα. Το
ιδανικό της ακρίβειας δεν αποκλείει την επιλεκτικότητα.
Στόχος της ιστορίας του: όχι η απλή παρουσίαση γεγονότων, αλλά η ταυτόχρονη ερμηνεία τους
και ανάδειξη της ιστορικής τους σημασίας. Ο στόχος αυτός εξυπηρετείται από τις δημηγορίες,
τα ζεύγη συνήθως λόγων (με επιρροή από σοφιστικές αντιλογίες), όπου εκφράζονται οι απόψεις
των πρωταγωνιστών της ιστορίας και φαίνονται οι ψυχολογικές διαδικασίες που τους οδηγούν σε
αποφάσεις. Κατά τον Θουκυδίδη η ανθρώπινη φύση είναι η ίδια και εκδηλώνεται κατά παρόμοιο
τρόπο κάτω από παρόμοιες συνθήκες (επίδραση ιπποκρατικής ιατρικής). Ενίοτε βέβαια
παρεμβαίνουν και αστάθμητοι παράγοντες ή η τύχη, που δυσκολεύουν τη διατύπωση νόμων και
την πρόβλεψη. Το περιεχόμενο των λόγων έχει αποδοθεί όσο πιο πιστά γίνεται, ενώ η εξωτερική
τους μορφή είναι δημιούργημα του ιστορικού. Τα γεγονότα στη συνέχεια των λόγων
επιβεβαιώνουν ή διαψεύδουν τις προσδοκίες των ομιλητών και σε αυτά τα σημεία φαίνεται και η
άποψη του Θουκυδίδη, καθώς γενικότερα φρόντιζε να μη την εκθέτει (εκτός από τον Επιτάφιο,
όπου παίρνει σαφώς θετική θέση για τον Περικλή). Καθαρά πάντως φαίνεται η άποψή του για το
πλήθος ως μάζα, όχλος που παρασύρεται από τους δημαγωγούς σαν τον Κλέωνα. Ο σκοπός του
είναι με την έκθεση περιστατικών να διευρύνει την εμπειρία των αναγνωστών τους και να τους
χρησιμεύσει ως μελλοντικό ανάγνωσμα και πολιτικό εγχειρίδιο, ώστε να αντιδρούν σωστά σε
παρόμοιες περιπτώσεις.
Το ύφος του είναι σύνθετο, οι συλλογισμοί περίπλοκοι, η φρασεολογία αρχαϊκή, η ορολογία
αφηρημένη, υπάρχουν και νεολογισμοί, άρα το κείμενό του είναι δύσκολο. Η γλώσσα του είναι η
βασική μας πηγή για τον πεζό λόγο της εποχής, ενώ διακρίνεται και η σχέση και επίδραση του
σοφιστή Αντιφώντα στον Θουκυδίδη (χρήση αποδεικτικών συλλογισμών με βάση πιθανά
επιχειρήματα-εικότα και διαθέσιμες εξωτερικές ενδείξεις-τεκμήρια.). Είχε την τάση να ανάγει το
ειδικό στο γενικό, να παραπέμπει στις αρχές που διέπουν τα ιστορικά φαινόμενα. Επέδρασε
καταλυτικά στη διαμόρφωση της ιστορίας. Το έργο του συνεχίστηκε από πολλούς ιστορικούς.
Και οι αρχές του και οι μέθοδοί του έγιναν αντικείμενο μίμησης από τους μεταγενέστερους
(εξιστόρηση πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων με παρεμβολές ρητορικών λόγων).Το έργο
του αντανακλά τις συνθήκες της ελληνικής πόλης στα τέλη του 5 ου αι. Οι πρωταγωνιστές είναι
συνειδητοί πολίτες και ο Θουκυδίδης με το έργο του αποσκοπεί στην αντιμετώπιση του
προβλήματος της ανωριμότητας των μαζών που λαμβάνουν αποφάσεις με μεγάλη ευκολία.

13.4 ΞΕΝΟΦΩΝ
13.4.1 Βίος και έργο του Ξενοφώντα
Γεννήθηκε στην Αθήνα γύρω στο 430 και είχε συντηρητικά φιλολακωνικά φρονήματα.
Συμμετείχε στην εκστρατεία του Κύρου εναντίον του αδερφού του Αρταξέρξη Β και ηγήθηκε
του σώματος των μισθοφόρων Ελλήνων κατά την επιστροφή τους στην πατρίδα μετά την ήττα
και το θάνατο του Κύρου. Εκτίμησε και επαίνεσε ιδιαίτερα τον Αγησίλαο, βασιλιά της Σπάρτης,
τον οποίο προέβαλε ως πρότυπο ηγέτη. Για τις φιλολακωνικές του απόψεις και πράξεις
εξορίστηκε από την Αθήνα, όπου και επέστρεψε κατά το τέλος της ζωής του (περ. 355).

13.4.2 Ιστορικά και πολιτικά έργα

Κύρου Ανάβασις. Μάλλον το πρώτο του έργο, ήταν και ο πρωταγωνιστής αλλά αναφέρεται στον
εαυτό του σε τρίτο πρόσωπο. Περιγράφει την επιστροφή από την Ασία (βλ. παραπάνω για
εκστρατεία) με απολογητική διάθεση. Ελληνικά: η συνέχεια του έργου του Θουκυδίδη, από το
411 ως τη μάχη της Μαντίνειας το 362, που σήμανε τον επίλογο των διαρκών ανακατατάξεων
στον ελληνικό χώρο. Το πρώτο μέρος της ιστορίας του που αφορούσε την περίοδο ως το τέλος
του Πελοποννησιακού πολέμου, ολοκληρώθηκε περί το 380. Στη συνέχεια όμως αποφάσισε να
εξιστορήσει και τα υπόλοιπα γεγονότα και έτσι το δεύτερο μέρος πρέπει να κυκλοφόρησε μετά
το 365, καθώς η Σπάρτη προβάλλεται περισσότερο από τις άλλες πόλεις. Υπάρχουν σημαντικές
διαφορές μεταξύ του Ξενοφώντα και του Θουκυδίδη. Επαινεί όσους έχουν αρετή, ψέγει όσους
είναι αλαζόνες. Η ευσέβειά του είναι εμφανής.
Κύρου Παιδεία: μυθιστορηματική βιογραφία του Κύρου από τη γέννηση ως το θάνατό του.
Υπάρχουν πλαστοί διάλογοι και φανταστικά επεισόδια με στόχο να δημιουργηθεί ένα έργο
εποικοδομητικό ανάγνωσμα για το πλατύ κοινό αλλά και για μελλοντικούς ηγέτες που ψάχνουν
θετικά πρότυπα. Εκφράζονται οι απόψεις του Θουκυδίδη όχι μόνο για τη σωστή αγωγή ενός
μονάρχη αλλά και για την ενδεδειγμένη διακυβέρνηση. Θαύμαζε τον Κύρο για το φόβο και το
σεβασμό που ενέπνεε στους πολίτες του και τη συνακόλουθη αποτελεσματικότητα της
διακυβέρνησής του. Θεωρούσε την άμεση δημοκρατία ως ξεπερασμένο ιστορικά και πολιτικά
σύστημα. Αγησίλαος: εγκώμιο του Σπαρτιάτη βασιλιά. Εκφράζεται η πίστη του Ξενοφώντα στην
αποστολή του ηγέτη. Λακεδαιμονίων πολιτεία: εκφράζει όλα τα φιλολακωνικά αισθήματα του
Ξενοφώντα. Προβάλλει μια πολιτική και κοινωνική ουτοπία. Ο Ξενοφών θεωρούσε κλειδί για
την ισχύ της Σπάρτης το πολίτευμά της και την αγωγή των κατοίκων της.
Η αξία του ιστορικού Ξενοφώντα είναι μεγάλη παρά τα μειονεκτήματά του: δεν διατυπώνει μια
προσωπική φιλοσοφία ή μια βαθύτερη ερμηνεία της ιστορίας. Όμως είχε κοινή λογική, αίσθηση
της πραγματικότητας και καλή πληροφόρηση. Ερμηνεύει μέσα από τα ίδια τα γεγονότα κι όχι με
βάση γενικότερα σχήματα ερμηνείας. Ο Ξενοφών διέκρινε τις ιστορικές δυνάμεις που δρούσαν
στην εποχή του εγκαίρως. Ανέπτυξε έναν έντονο προβληματισμό γύρω από το ιδανικό πολίτευμα
και τις αρχές του. Οι λύσεις που προτείνει έχουν πρακτικό προσανατολισμό και φανερώνουν
προσήλωση σε σταθερές ανθρώπινες αξίες και αρχές. Η εποχή του είναι περίοδος κρίσης της
αρχαιοελληνικής πόλης-κράτους, ο πολίτης έχει αποδυναμωθεί, ενώ η Περσία παίζει ολοένα και
πιο σημαντικό ρόλο στα εσωτερικά της Ελλάδας.
Μία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες του 5 ου αι., ο Αλκιβιάδης, αν και στο έργο του
Θουκυδίδη έχει ηγεμονική θέση, στο έργο του Ξενοφώντα έχει δευτερεύουσα θέση. Αντιθέτως
σημαντική θέση σε αυτό κατέχουν οι Σπαρτιάτες Λύσανδρος και Αγησίλαος λόγω της ανδρείας
τους και ο Θηβαίος Επαμεινώνδας, ενώ η μορφή του Ιάσονα, τυράννου των Φερών που ένωσε
όλη τη Θεσσαλία και αποσκοπούσε, κατά τον Ξενοφώντα, σε μια πανελλήνια ηγεμονία, είναι
αινιγματική.

13.4.3 Φιλοσοφικά και τεχνικά έργα

Ένα σταθερό μοτίβο στα έργα του Ξενοφώντα είναι η προβολή ενός θετικού προτύπου. Στα
πολιτικά του έργα το έκανε για τον Αγησίλαο και τον Κύρο. Στα μη πολιτικά του έργα, το
πρότυπο αυτό είναι ο Σωκράτης, ο δάσκαλός του, που όμως παρουσιάζεται εντελώς διαφορετικός
από την πλατωνική παράδοση: δεν ασχολείται καθόλου με οντολογικά και γνωσιολογικά θέματα,
δεν αμφισβητεί την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων, είναι ευφυής, ευσεβής, με ευεργετική επίδραση
στη νεολαία. Στα Απομνημονεύματα (4 βιβλία), όπως και στην Απολογία, προβάλλεται η εικόνα
του ηθικού, ευσεβούς, πρακτικού φιλόσοφου Σωκράτη. Σε δύο έργα με μορφή σωκρατικού
διαλόγου, στο Συμπόσιο και στον Οικονομικό, ο Σωκράτης επίσης παρουσιάζεται. Στο πρώτο
συμμετέχει στο συμπόσιο στο σπίτι του Καλλία, στο δεύτερο συζητά με τον Ισχόμαχο για τις
αρχές ορθής διαχείρισης του οίκου. Στον Ιέρωνα, γραμμένο επίσης σε μορφή διαλόγου, ο ποιητής
Σιμωνίδης συζητά με τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα για τα προβλήματα που ανακύπτουν
σε ένα τυραννικό καθεστώς. Στους Πόρους διατυπώνονται συγκεκριμένες προτάσεις για τη
βελτίωση της αθηναϊκής οικονομίας στα μέσα του 4ου αιώνα.
Συνέγραψε επίσης και πραγματείες με πρακτικές οδηγίες και συμβουλές για διάφορες
δραστηριότητες: Περί ιππικής (οδηγίες για άλογα και ιππείς), Ιππαρχικός (οδηγίες για τον
αρχηγό του ιππικού), Κυνηγετικός (οδηγίες για το κυνήγι).
Ήδη από την αρχαιότητα και μετά δεν υπήρχε ομοφωνία για το κατά πόσο η γλώσσα και το ύφος
του εκπροσωπούν την αττική διάλεκτο. Λόγω της μακράς παραμονής του εκτός Αθηνών δεν
παρακολούθησε την εξέλιξη του αττικού ύφους και έτσι υπάρχουν πολλοί μη αττικοί τύποι στο
έργο του. Χρησιμοποιεί επίσης τεχνικό λεξιλόγιο. Η επίδραση της ρητορικής είναι εμφανής αλλά
μετρημένη, ενώ το ύφος σε κάποια έργα είναι ιδιαίτερα επιμελημένο. Από την Αναγέννηση και
μετά κατέλαβε αξιόλογη θέση στην εκπαίδευση, τόσο λόγω του αντιπροσωπευτικού του ύφους
όσο και για την παιδαγωγική αξία των ηθικών διδαγμάτων του. Το έργο του είναι πηγή για την
πολιτική, οικονομική και κοινωνική ιστορία και την εξέλιξη της ελληνικής σκέψης τον 4 ο αιώνα.

13.5 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ

13.5.1 Πολιτείες και τέχνες
Πολιτείες: σύντομες πραγματείες «αρχαιολογικού» (δηλ. ιστορικού) ενδιαφέροντος, όπου
περιγράφεται το πολίτευμα μιας πόλης, π.χ. Λακεδαιμονίων πολιτεία του Ξενοφώντα με μια
εξιδανικευτική εικόνα του παραδοσιακού σπαρτιατικού πολιτεύματος, με ιδιαίτερη έμφαση σε
ζητήματα αγωγής. Οι προσωπικές απόψεις του Ξενοφώντα για την πολιτική απείχαν και από το
δημοκρατικό σύστημα αλλά και από τα εκφυλιστικά φαινόμενα της σύγχρονής του Σπάρτης.
Επίσης οι Πολιτείες του σοφιστή Κριτία, από τις οποίες σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα και
εικάζουμε ότι αναφέρονταν στα φιλολακωνικά αισθήματα του συγγραφέα και τις απόψεις των
σοφιστών.
Τέχνες: εγχειρίδια που αποσκοπούσαν στην παροχή γνώσης για ορισμένα θέματα, π.χ. Πόροι (για
τα δημόσια οικονομικά της Αθήνας) και Ιππαρχικός.
Ο πρώτος που ασχολήθηκε με την πολιτική θεωρία χωρίς πολιτικές βλέψεις ήταν ο Ιππόδαμος ο
Μιλήσιος, ο πιο φημισμένος πολεοδόμος της αρχαιότητας.

13.5.2 Η Αθηναίων πολιτεία

Το μοναδικό δείγμα πολιτικής πραγματείας του 5 ου αιώνα που σώζεται, αποδίδεται λανθασμένα
στον Ξενοφώντα. Πρόκειται για μια ανάλυση του πολιτικού συστήματος της αθηναϊκής
δημοκρατίας. Είναι έργο ενός Αθηναίου ολιγαρχικού στα μέσα της δεκαετίας 430-420, ασκεί
έντονη κριτική στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Αθήνας, αναγνωρίζοντας όμως τη
δυσκολία ανατροπής του συστήματος λόγω της συνοχής και της σκοπιμότητάς του. Χωρίζεται σε
3 βιβλία. Ο συγγραφέας είναι άγνωστος, προφανώς Αθηναίος που ζει εκτός Αθηνών και εκεί
απευθύνει το έργο του. Καταδικάζει τη δημοκρατία του Περικλή και των επιγόνων του, αν και τη
θεωρεί αποτελεσματική. Είναι όμως ιδεολογικά αντίθετος, καθώς εκπροσωπεί τους
αριστοκράτες, τους ολιγαρχικούς.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14
Η ΡΗΤΟΡΙΚH ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

14.1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Ο κανόνας των 10 αττικών ρητόρων, βλ. σελ. 412 Α τόμου
Η ρητορική είναι το αγαπημένο παιδί της σοφιστικής, ήκμασε την εποχή της αθηναϊκής
δημοκρατίας του 5ου και 4ου αιώνα. Υπάρχουν 3 είδη ρητορικών λόγων: δικανικοί (στα
δικαστήρια), επιδεικτικοί (πανηγυρικοί σε γιορτές, ή δημόσιες ταφές) και συμβουλευτικοί
(πολιτικοί λόγοι). Αναπτύσσεται όμως παράλληλα η διδασκαλία της ρητορικής από
ρητοροδιδάσκαλους σοφιστές σαν τον Γοργία, τον Πρωταγόρα και τον Πρόδικο, που διδάσκουν
επ’αμοιβή γραμματική, ρητορική και μαθηματικά. Μερικά από τα θέματα που τους απασχολούν
είναι οι επιδείξεις των διδασκάλων, οι ρητορικές ασκήσεις, η επιλογή του καιρού, οι τεχνικές
επιρροής της ψυχολογίας του ακροατή. Βασικό στοιχείο της διδασκαλίας είναι η προετοιμασία
του ρήτορα για την ενεργό συμμετοχή στα κοινά.

14.2 ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΝΤΕΧΝΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ

14.2.1 Κόραξ, Τεισίας
Ήδη από τον Όμηρο έχουμε δείγματα φυσικής-πρακτικής ρητορείας (ιδανικό σύνδεσης λόγων
και έργων, π.χ. στο Νέστορα) αλλά και στον Ησίοδο ο ωραίος λόγος θεωρείται δώρο των
Μουσών.
Η «έντεχνη» ρητορική, η τέχνη δηλαδή που περιλαμβάνει θεωρία και άσκηση ξεκινά από τους
Σικελούς Κόρακα και Τεισία σε συνδυασμό με τις πολιτικές συνθήκες (πτώση της τυραννίδας
στις Συρακούσες το 467 π.Χ.). Οι δύο άντρες ήταν οι πρώτοι που συνέταξαν ένα εγχειρίδιο
ρητορικής, μια τέχνη ρητορική, όπου επεξεργάζονταν το δικανικό είδος λόγου και δίδασκαν το
εικός (πιθανό, εύλογο), το φαινομενικά δηλαδή σωστό και όχι το αληθινό. Οι διάδικοι στην
περίπτωση αυτή επιχειρηματολογούν όχι με βάση τα πραγματικά γεγονότα αλλά με βάση το
πιθανό της μιας ή της άλλης περίπτωσης.

14.2.2 Γοργίας
Οι σοφιστές έδωσαν σημαντική ώθηση στη διάδοση της ρητορικής.. Η προσήλωση σε θέματα
γλώσσας ήταν κεντρικό σημείο της σοφιστικής διδασκαλίας. Ο Πρωταγόρας καθιέρωσε τη
διαλεκτική μέθοδο και έμεινε γνωστός για την ικανότητά του να καθιστά το ασθενέστερο
επιχείρημα ισχυρότερο. Ο Πρόδικος έστρεψε την προσοχή του στα συνώνυμα και τη
διαφοροποίηση των εννοιών, ενώ ο Ιππίας στην τεχνική της απομνημόνευσης. Ο κατεξοχήν
ρήτορας όμως ήταν ο Γοργίας, ο πρώτος που στράφηκε στον επιδεικτικό λόγο. Ήρθε στην
Αθήνα το 427 π.Χ. ως πρεσβευτής των Λεοντίνων της Σικελίας. Έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στον
καιρό, στην κατάλληλη δηλαδή χρονική στιγμή χρήσης του λόγου, και στο πρέπον, στην
προσαρμογή του λόγου στον χαρακτήρα του ομιλητή. Διάσημος έγινε για τη φροντισμένη
αισθητική του λόγου με τα περίτεχνα «γοργίεια σχήματα» που αποσκοπούσαν στον
εντυπωσιασμό του ακροατή και για την πρόκληση παθών στους ακροατές μέσα από το ρυθμό και
τη μελωδία. Μας έχουν σωθεί 2 επιδεικτικοί λόγοι του ακέραιοι, η Υπέρ Παλαμήδους απολογία
και το Ελένης εγκώμιον (η Ελένη δεν μπορεί να κατηγορηθεί για τη φυγή της στην Τροία). Και οι
δύο είναι ρητορικά γυμνάσματα με μυθολογικά θέματα. Κατά το Γοργία όσο πιο παράδοξο είναι
το θέμα τόσο πιο κατάλληλο είναι για ρητορική επίδειξη, για να αποδείξει τη δύναμη του λόγου.

14.2.3 Αντιφών
(480-411). Ο κυριότερος εκπρόσωπος του δικανικού λόγου του 5 ου αι. στην Αθήνα, υπήρξε
λογογράφος και δάσκαλος της ρητορικής. Συμμετείχε ενεργά στο πραξικόπημα των Τετρακοσίων
το 411, οπότε όταν αποκαταστάθηκε η δημοκρατία, συνελήφθη και καταδικάστηκε σε θάνατο.
Υπεράσπισε τον εαυτό του με τον Περί μεταστάσεως, την καλύτερη κατά το Θουκυδίδη απολογία
μέχρι τότε. Σώζονται 15 δικανικοί λόγοι για θέματα ανθρωποκτονιών, άρα «φονικοί» λόγοι. Οι
12 ανήκουν σε 3 τετραλογίες (η κατηγορία, η υπεράσπιση, η δευτερολογία του κατήγορου και η
δευτερολογία του κατηγορούμενου σε μια φονική δίκη), ενώ οι υπόλοιποι 3 είναι ανεξάρτητοι.
Προσπαθούσε να διατηρεί τις ισορροπίες των επιχειρημάτων κάθε πλευράς. Οι λόγοι του είναι
παραδείγματα ενός απλού και έντονα αντιθετικού ύφους. Τον αποκαλούσαν «Νέστορα» για το
γλυκύ του λόγο. Οι λόγοι του δείχνουν την τάση για ενδυνάμωση των αποδεικτικών
επιχειρημάτων και συλλογισμών (αριστοτελικές «έντεχνες πίστεις») σε αντίθεση με τα εξωτερικά
αποδεικτικά στοιχεία (αριστοτελικές «άτεχνες πίστεις»).

14.2.4 Ανδοκίδης
Δεν ήταν επαγγελματίας ρήτορας. Μέλος ολιγαρχικής «εταιρείας», κατηγορήθηκε για τη
βεβήλωση των Ερμών και κατέδωσε τους συνενόχους του. Το αρνητικό κλίμα που
δημιουργήθηκε τον οδήγησε στην εξορία. Προσπάθησε να επιστρέψει στην Αθήνα και εκφώνησε
το Περί της εαυτού καθόδου. Επανήλθε με τη γενική αμνηστία το 403 αλλά πάλι κατηγορήθηκε
για παράνομη συμμετοχή στα Ελευσίνια Μυστήρια και εκφώνησε τον Περί των Μυστηρίων,
οπότε αθωώθηκε. Με τον λόγο Περί της ειρήνης κάνει λογικές προτάσεις για σύναψη συμμαχίας
με τη Σπάρτη, αλλά δεν πείθει και ξαναεξορίζεται. Οι λόγοι του έχουν περιορισμένη λογοτεχνική
αξία, είναι δείγματα πρώιμης ρητορικής χωρίς επίδραση των ρητορικών σχημάτων της
σοφιστικής και βρίσκονται σε έντονη αντίθεση με τους λόγους των Αντιφώντα και Γοργία.

14.3 Η ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ

14.3.1 Η στάση των φιλοσόφων και η θεωρητική θεμελίωση της ρητορικής
Η έντεχνη ρητορεία γίνεται βασικό λογοτεχνικό είδος τον 4 ο αιώνα και οδηγείται σε
αντιπαράθεση με τη φιλοσοφία για την αγωγή των νέων. Οι κυρίαρχες αντίπαλες φυσιογνωμίες
ήταν ο Ισοκράτης (μαθητής του Γοργία και υποστηρικτής της ρητορικής στο κέντρο της
εκπαιδευτικής δραστηριότητας) και ο Πλάτων (μαθητής του Σωκράτη και υποστηρικτής της
φιλοσοφίας που αναζητά την αλήθεια σε αντίθεση με τη ρητορική που στηρίζεται στο πιθανό). Η
αντιπαράθεση αυτή είναι κυρίαρχη στο διάλογο του Πλάτωνα Γοργίας, όπου η ρητορική
χαρακτηρίζεται «κολακεία», επίσης «πειθούς δημιουργός» που δεν λαμβάνει υπόψη της το δίκαιο
και το άδικο. Η αντιπαράθεση φαίνεται επίσης και στον Φαίδρο του Πλάτωνα, όπου δεν
απορρίπτεται κατηγορηματικά η ρητορική αλλά η σοφιστική της εκδοχή. Ο Πλάτων
κατευθύνεται σε μια ψυχολογική κατεύθυνση της ρητορικής πάνω σε φιλοσοφική-διαλεκτική
βάση. Ο Αριστοτέλης επηρεάστηκε από τις απόψεις του Πλάτωνα. Υπέβαλε τη ρητορική σε μια
αυστηρή επιστημονική ανάλυση και απέρριψε την άποψη ότι ο ρήτορας πρέπει να είναι και
φιλόσοφος. Στο έργο του Ρητορική συστηματοποιεί τις απόψεις του για τη ρητορική τέχνη. Τα
θέματα που τον απασχολούν ήταν τα είδη του ρητορικού λόγου, τα αποδεικτικά μέσα, τα είδη
του συλλογισμού και ζητήματα γλωσσικής διατύπωσης και διάρθρωσης. Το έργο δεν
προοριζόταν για πρακτικό εγχειρίδιο σε αντίθεση με ένα άλλο ψευδεπίγραφο του Αριστοτέλη το
Ρητορική προς Αλέξανδρον, που δίνει μια σαφή εικόνα για τις μεθόδους και τα σχήματα που
χρησιμοποιούσαν οι ρήτορες της εποχής.

14.3.2 Ισοκράτης
(436-338 π.Χ.) Με αξιόλογη μόρφωση, μαθήτευσε κοντά στον Γοργία, αναγκάστηκε να εργασθεί
ως λογογράφος γιατί η πατρική του περιουσία εξανεμίστηκε στον Πελοποννησιακό πόλεμο.
Σώζονται 6 δικανικοί λόγοι από την περίοδο πριν από την ίδρυση της σχολής του (390), όπου
δίδασκε με ολοκληρωμένο τρόπο τη ρητορική με σκοπό την κατάκτηση του ωραίου ρητορικού
λόγου και της υγιούς σκέψης και μακροπρόθεσμα της καλοκαγαθίας. Δίδασκε ανθρωπιστική
παιδεία και τη διδασκαλία του την αποκαλούσε «φιλοσοφία», χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είχε τις
ίδιες απόψεις με τους φιλοσόφους της εποχής του. Υπερασπιζόταν την αξία μιας παραδοσιακής
πρακτικής ηθικής προσαρμοσμένης στην εποχή του. Για τον Ισοκράτη η διαλεκτική του Σωκράτη
έχει μόνο προπαιδευτική αξία. Η αναζήτηση της επιστήμης είναι αντίθετη με τη φύση του
ανθρώπου. Η παιδεία αποσκοπεί στην ορθή γνώση με την οποία μπορεί κανείς να πετύχει το
βέλτιστο. Η ισοκρατική φιλοσοφία είναι ενταγμένη στο κοινωνικό σύνολο, δεν είναι θεωρητική
αναζήτηση.
Ο τελειότερος λόγος του είναι ο Πανηγυρικός, πολιτικού περιεχομένου (εξύμνηση της Αθήνας
και της ομόνοιας των Ελλήνων εναντίον των Περσών), με δύο μέρη, ένα επιδεικτικό και ένα
συμβουλευτικό. Πολιτικό περιεχόμενο έχουν επίσης και ο Αρεοπαγιτικός (για εσωτερικά πολιτικά
ζητήματα, προτροπή στους Αθηναίους να δώσουν περισσότερη εξουσία στον Άρειο Πάγο) και ο
Περί ειρήνης (προτροπή για ένωση όλων των Ελλήνων και εγκατάλειψη της ιδέας για αναβίωση
της Αθηναϊκής ηγεμονίας), επίσης ο Φίλιππος (ο ιδανικός ηγέτης για να ενώσει τους Έλληνες και
να ηγηθεί σε εκστρατεία εναντίον των Περσών κατά τον Ισοκράτη). Στον Περί Αντιδόσεως ο
Ισοκράτης ζητά τη δικαίωση του έργου του, υπερασπίζει το βίο του, ταυτίζει τη ρητορική του
παιδεία με το πνεύμα της Αθήνας. Ο τελευταίος του λόγος, ο Παναθηναϊκός, έχει πολύ χαλαρή
σύνθεση και αποτελεί ανακεφαλαίωση των ιδεών του. Άλλοι λόγοι του: Προς Νικοκλέα,
Νικοκλής, Ευαγόρας (οι 3 προηγούμενοι αποτελούν μια ενότητα), Ελένης εγκώμιο, Βούσιρις (και
τα δύο εγκώμια με μυθολογικά θέματα). Στον Κατά των σοφιστών θέτει τα όρια της παιδευτικής
λειτουργίας.
Ο Ισοκράτης έδωσε βαρύτητα στη γλωσσική έκφραση, στο στρωτό λόγο, στη σαφήνεια. Θέλησε
να συνδυάσει τη μορφή με το περιεχόμενο.

14.3.3 Λυσίας
(445-περ. 380) Μέτοικος, από πλούσια οικογένεια μαθήτευσε κοντά στον Τεισία. Ήταν
λογογράφος και σπάνια εκφωνούσε ο ίδιος ως συνήγορος. Αυτοπροσώπως παρουσιάστηκε στο
δικαστήριο μόνο στον Κατά Ερατοσθένους, ενός εκ των 30 τυράννων που θανάτωσε τον αδερφό
του Πολέμωνα. Ο κυριότερος εκπρόσωπος του δικανικού λόγου, πολυγραφότατος (σώζονται 35
λόγοι του από τους 425 κατά την παράδοση). Έγραψε και επιδεικτικούς λόγους: Επιτάφιος για
τους πεσόντες στον Κορινθιακό πόλεμο το 386 π.Χ., και Ολυμπικός, όπου ζητούσε τον
τερματισμό των εμφυλίων διαμαχών μεταξύ των Ελλήνων. Διακρίθηκε για το λιτό, γεμάτο χάρη
ύφος, τη σκιαγράφηση των ομιλητών αντίθετα από το πομπώδες, μεγαλοπρεπές ύφος του
Ισοκράτη. Επίσης για την ηθοποιία του, δηλαδή για την προσαρμογή του λόγου του στην
προσωπικότητα του ομιλητή έτσι ώστε να κερδίσει την εύνοια των ακροατών. Η δομή των λόγων
του είναι ευδιάκριτη: προοίμιο (ενημέρωση για την υπόθεση και εξασφάλιση εύνοιας ακροατών),
διήγηση (έκθεση περιστατικών), πίστη ή απόδειξη (αποδείξεις), επίλογος (ανακεφαλαίωση και
τελευταία προσπάθεια για ευνοϊκή επίδραση στους ομιλητές).
14.3.4 Ισαίος
Δεν ήταν ο πιο σπουδαίος ρήτορας. Πιο σημαντικές ήταν οι σχέσεις του με τους άλλους ρήτορες
παρά το έργο του. Ήταν δάσκαλος του Δημοσθένη, δίδασκε τη ρητορική, ήταν μέτοικος και
έγραψε δικανικούς λόγους (σώζονται 11 ολόκληροι και αποσπάσματα), ιδίως για το κληρονομικό
δίκαιο. Προσεγγίζει το ύφος του Λυσία, με σαφή, καθαρό λόγο, αλλά δε διαθέτει τη χάρη και την
απλότητα του ύφους εκείνου. Δεν έχει το ταλέντο να διεισδύει στην ψυχολογία των ομιλητών και
των ακροατών του.

14.3.5 Δημοσθένης
(384-322) Ο σημαντικότερος ρήτορας, έμεινε γνωστός ως «ο ρήτορας». Ενεπλάκη σε ιδιωτικές
δίκες αμέσως μετά την ενηλικίωσή του εναντίον των επιτρόπων της περιουσίας του για
κατάχρηση. Η ανάμειξη του Δημοσθένη σε δημόσιες δίκες ξεκινά το 355 με τους λόγους
Κατ’Ανδροτίωνος, Κατά Τιμοκράτους, Προς Λεπτίνην, που αφορούν στην εσωτερική πολιτική της
Αθήνας. Η ενεργός ανάμειξη του Δημοσθένη στην πολιτική ξεκινά με τον Περί των συμμοριών
(354-5), όπου προτείνει την αύξηση του αριθμού των πολιτών που έχουν υποχρέωση να
συνεισφέρουν στην τριηραρχία. Ακολουθούν οι Υπέρ Μεγαλοπολιτών και Περί της Ροδίων
ελευθερίας, ενώ αρχίζει να μη συμμερίζεται τη φιλειρηνική πολιτική του Εύβουλου. Ξεκινά τον
αντιμακεδονικό αγώνα εναντίον του Φίλιππου του Β με τους Φιλιππικούς λόγους, τους
Ολυνθιακούς, τον Περί των εν Χερρονήσω λόγο και τον Περί της παραπρεσβείας (εναντίον του
Αισχίνη, πολιτικού αντιπάλου του). Στην αντίθετη παράταξη βρίσκεται ο Ισοκράτης, ενώ ο
Δημοσθένης κατορθώνει να δημιουργήσει ένα αντιμακεδονικό μέτωπο που κατέληξε στη μάχη
στη Χαιρώνεια το 338 π.Χ. με την ήττα των Αθηναίων και των συμμάχων τους. Ο Δημοσθένης
τότε εκφώνησε τον Επιτάφιο για τους πεσόντες. Η ανασκόπηση του έργου του γίνεται στον Περί
του στεφάνου. Το κίνητρο των ενεργειών του είναι το συμφέρον και η τιμή της πόλης των
Αθηνών. Η ρητορική τέχνη του Δημοσθένη θαυμάστηκε πολύ ήδη από την αρχαιότητα. Η
βασική αρετή του η δεινότης (ορμητική δυναμικότητα και πειστική επιχειρηματολογία). Ο λόγος
του παρομοιάστηκε με κεραυνό που πέφτει από ψηλά και κατακαίει τα επιχειρήματα των
αντιπάλων. Κατά τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα ο λόγος του Ισοκράτη οδηγεί σε ηρεμία
ψυχής, ενώ του Δημοσθένη σε ανεξέλεγκτο ενθουσιασμό, σε διαδοχή παθών. Ως πολιτικός ο
Δημοσθένης δεν αντιλήφθηκε τα μηνύματα του καιρού του και το τέλος της πόλης-κράτους σε
αντίθεση με τον Ισοκράτη που, ως πιο διορατικός και οραματιστής, διείδε ότι η ένωση των
Ελλήνων ήταν η μόνη προοπτική για το μέλλον. Ο Δημοσθένης όμως ήταν ρομαντικός και ο
αγώνας του προκαλεί συγκίνηση και θαυμασμό, παρά το γεγονός ότι ήταν μάταιος.

14.3.6 Αισχίνης
Δεινός ρήτορας (389-314 π.Χ.) που φρόντιζε ιδιαίτερα τα νοήματά του. Πολιτικός αντίπαλος του
Δημοσθένη, ακολούθησε φιλομακεδονική πολιτική. Οι συγκρούσεις των δύο ανδρών ήταν
μνημειώδεις. Ο Δημοσθένης του επιτέθηκε για παραπρεσβεία (346) και αυτός απάντησε με τον
Κατά Τιμάρχου. Δεύτερη επίθεση του Δημοσθένη με κατηγορία το 343, στην οποία απάντησε ο
Αισχίνης με τον Περί της παραπρεσβείας. Η τελευταία αντιπαράθεση έλαβε χώρα το 330, όταν ο
Αισχίνης στον Κατά Κτησιφώντος επιτίθεται στον Κτησιφώντα για την πρότασή του για απόδοση
χρυσού στεφάνου στον Δημοσθένη, ο οποίος απάντησε με τον Περί του στεφάνου λόγο. Ο
Δημοσθένης νίκησε και ο Αισχίνης κατέφυγε στη Ρόδο.

14.3.7 Υπερείδης
(390-322 π.Χ.) Μαθητής του Ισοκράτη (η επίδρασή του φανερή) και του Πλάτωνα κατά την
παράδοση. Μέλος της αντιμακεδονικής παράταξης, συντάσσεται αρχικά με το Δημοσθένη ως το
324 που τον κατηγορεί στον Κατά Δημοσθένους για δωροδοκία. Μετά το θάνατο του Μεγάλου
Αλεξάνδρου οι δύο άντρες συμφιλιώνονται και συνεχίζουν τον κοινό αγώνα. Από τους 52 λόγους
του, σώζονται μόνο οι 6, όλοι αποσπασματικά εκτός από τον Υπέρ Ευξενίππου. Η ρητορική τέχνη
του Υπερείδη δεν εκτιμήθηκε ιδιαίτερα στην αρχαιότητα. Δείχνει όμως πληρότητα στο λόγο του
και παρομοιάστηκε με έναν πενταθλητή που είχε σημαντική συνολικά επίδοση στα αγωνίσματα
αλλά σε κανένα ξεχωριστά εξαιρετική.

14.3.8 Λυκούργος
Ο μόνος Αττικός ρήτορας (394-320) που καταγόταν από αριστοκρατική γενιά. Μαθήτευσε κοντά
στον Ισοκράτη και τον Πλάτωνα. Σώζεται ακέραιος μόνο ο λόγος του Κατά Λεωκράτους από
τους 15 γνωστούς λόγους του. Είχε αυστηρό και πατριωτικό ύφος στοςυ λόγους του και έδινε την
εντύπωση ενός σύγχρονου «εισαγγελέα», ενώ το επιμελημένο του ύφος δηλώνει επίδραση από
τον Ισοκράτη. Εκτιμήθηκε κυρίως για το ευγενές του ήθος και τις μεγαλόφρονες ιδέες του και
λιγότερο για το ύφος του.

14.3.9 Δείναρχος
Αντίπαλος του Δημοσθένη (360-περ. 290 π.Χ.). Εργάστηκε ως λογογράφος. Συνδέθηκε με τους
Περιπατητικούς, κυρίως με τον Δημήτριο το Φαληρέα, ενώ πέρασε 15 χρόνια στην εξορία.
Σώζονται 3 λόγοι του: ο Κατά Δημοσθένους, ο Κατά Αριστογείτονος και ο Κατά Φιλοκλέους. Δεν
υπήρξε μεγάλος ρήτορας. Μιμήθηκε άλλους ρήτορες, όπως τον Λυσία, τον Δημοσθένη, τον
Υπερείδη. Δεν έχει ομοιομορφία στους λόγους του, ούτε δικό του προσωπικό ύφος. Μιμείται το
Δημοσθένη αλλά δεν καταφέρνει να τον φτάσει, γι’αυτό και οι αρχαίοι τον αποκαλούσαν
«άγροικον Δημοσθένη» ή «κρίθινον Δημοσθένη».
 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
ΣΤΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΧΩΡΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Α ΤΟΜΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Δραστηριότητα 1
Ενδείξεις ύπαρξης προομηρικής ποίησης μέσα από τα ίδια τα έπη
 Τόσο υψηλές καλλιτεχνικές δημιουργίες, όπως τα έπη, δεν μπορεί να μην είχαν ανάλογα
ποιήματα που να προετοίμασαν το έδαφος και από ποιοτική άποψη και από θεματική.
Οπωσδήποτε υπήρχε ποίηση προγενέστερη που επεξεργάστηκε θρύλους και μυθικά θέματα.
Απ’αυτήν προήλθαν κατόπιν μακράς επεξεργασίας τα έπη του Ομήρου.
 Ακόμα και η απλή σκέψη ότι ο άνθρωπος έχει την τάση φύσει να δημιουργεί και μάλιστα
έργα τέχνης, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υπήρξε προγενέστερη ποίηση.
 Υπάρχουν συγκεκριμένες αναφορές σε προηγούμενα έργα μέσα στα ίδια τα έπη:
 παρουσιάζονται πρόσωπα (ήρωες ή αοιδοί) που τραγουδούν κλέη παλαιότερων ανδρών.
Τα τραγούδια αυτά που συνηθίζονταν τότε είναι η προϊστορία των επών.
 Από τον Τρωικό πόλεμο ο Όμηρος στην Ιλιάδα περιγράφει μόνο 52 ημέρες προς το τέλος
και μάλιστα χωρίς να τελειώνει ο πόλεμος στο τέλος, που σημαίνει ότι ο Όμηρος
θεωρούσε την υπόθεση γνωστή από άλλα έργα και επέλεξε κάποια γεγονότα για να
αφηγηθεί.
 Γνωστοί θεωρούνται και οι βασικοί ήρωες της Ιλιάδας για τους οποίους δε δίνει ο
Όμηρος γενεαλογία, ενώ γενικά όταν παρουσιάζει έναν νέο και όχι τόσο γνωστό ήρωα
αναφέρει τη γενεαλογία του.
 Αλλά και στην Οδύσσεια θέματα και νύξεις για παλαιότερες φάσεις της εξέλιξης του
μυθικού υλικού. Τουλάχιστον τέσσερις μυθολογικοί κύκλοι που προηγήθηκαν
(αργοναυτικός, αιτωλικός, θηβαϊκός, τρωικός) αλλά και άλλα προομηρικά έπη: ο
Δημόδοκος τραγουδά τους έρωτες του Άρη και της Αφροδίτης, υπάρχει τραγούδι για το
Δούρειο Ίππο, το οποίο ζητά ο Οδυσσέας από το Δημόδοκο. Γίνονται επίσης αναφορές
σε παλαιά θέματα, π.χ. γάμοι Πηλέα-Θέτιδας.

Δραστηριότητα 2
Δεν προκύπτει από το βιβλίο, άρα εκτός ύλης για τις εξετάσεις.

Δραστηριότητα 3
Κεντρικό θέμα είναι η μήνις του Αχιλλέα εναντίον του Αγαμέμνονα και οι συνέπειές της:
απόσυρση του Αχιλλέα από τη μάχη, συνεχείς νίκες των Τρώων με αρχηγό τον Έκτορα, αριστεία
του Πάτροκλου, αγαπημένου φίλου του Αχιλλέα, με τα όπλα του Αχιλλέα και θάνατός του από
τον Έκτορα, συμφιλίωση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα και εκδίκηση Αχιλλέα με φόνο του Έκτορα.
Τέλος, ταφή του Πάτροκλου και απόδοση του σώματος του Έκτορα στον πατέρα του Πρίαμο.

Δραστηριότητα 4
Κατ’εμέ όλες είναι σημαντικές γιατί δίνουν υλικό-επιχειρήματα για περαιτέρω μελέτη και
αντίκρουση απόψεων, οπότε η έρευνα για το ομηρικό ζήτημα προχωρεί. Αν πρέπει να επιλέξει
κανείς μία, τότε η θεωρία της προφορικής δημιουργίας και παράδοσης των επών έχει πολλά
στοιχεία για σχολιασμό.

Δραστηριότητα 5
Ο Οδυσσέας εγκαταλείπει κατ’εντολή των θεών το νησί της Καλυψώς για να επιστρέψει στην
πατρίδα του. Μετά από περιπέτειες καταλήγει στο νησί των Φαιάκων, όπου αποκαλύπτει την
ταυτότητά του και διηγείται την πορεία αυτού και των συντρόφων του μετά την άλωση της
Τροίας. Με τη βοήθεια των Φαιάκων φτάνει στην Ιθάκη, όπου με τη συνδρομή της Αθηνάς
σκοτώνει του μνηστήρες που λυμαίνονταν την περιουσία του και ξαναβρίσκει την οικογένεια και
τη θέση του.

Δραστηριότητα 6
Τα δύο στρώματα: εποχή Τρωικού πολέμου και εποχή του ποιητή. Στοιχεία από τις δύο εποχές
μέσα στα έπη. Για την πρώτη: ιπποτικός κόσμος ευγενών με ηρωικούς σώμα με σώμα αγώνες,
χάλκινα όπλα. Για τη δεύτερη: καύση νεκρών, Φοίνικες.

Δραστηριότητα 7
Τα αποσπάσματα αναφέρονται σε παλαιότερα Παράλληλα Κείμενα που δεν διανέμονται φέτος,
οπότε να μην γίνει η δραστηριότητα.

Δραστηριότητα 8
Πάρα πολύ γενική η δραστηριότητα. Επιγραμματικά τα Ομηρικά έπη συσχετίζονται με τα
Κύκλια με τους ακόλουθους τρόπους: Κάποια από τα Κύκλια έδωσαν υλικό στην Ιλιάδα, κάποια
άλλα εξαρτώνταν από τον Όμηρο και τον συμπλήρωναν. Σε άλλα υπάρχουν υπαινιγμοί για
θέματα που θίγονται στα Ομηρικά έπη. Γενικότερα κάποια αποτελούν προϋπόθεση των
Ομηρικών, κάποια συνέχειά τους και με άλλα ευπάρχει επικάλυψη. Κάποια από αυτά
αποδίδονται και στον Όμηρο.

Δραστηριότητα 9
Δεν προκύπτει από το βιβλίο, άρα εκτός ύλης για τις εξετάσεις.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Δραστηριότητα 1
Θέματα: προτροπή για υπεράσπιση πατρίδας, για πόλεμο, θρήνος, χαρές της νιότης, έρωτας,
φρίκη γηρατειών, αντιηρωική συμπεριφορά, σάτιρα αξιών εποχής, παντοδυναμία θεών, ρόλος
μοίρας, αγάπη για την πατρίδα, δικαιοσύνη, κοινωνικές συγκρούσεις εποχής, συμπόσια,
κοινωνική δομή, ηθικές παραινέσεις
Κατηγορίες: πολιτική-πολεμική: Καλλίνος, Τυρταίος, Σόλων /ερωτική-καθημερινή:
Μίμνερμος /περιπαικτική-δηκτική: Αρχίλοχος/ συμποτική: Θέογνης/ ηθικοδιδακτική-
γνωμολογική: Φωκυλίδης, Δημόδοκος, Ξενοφάνης

Δραστηριότητα 2
Θέματα Αρχίλοχου: πάθη του, μίση του, προτιμήσεις του, ζωή του, αντιηρωικά θέματα, ερωτικά
Θέματα Ιππώνακτα: περιθωριακός τρόπος ζωής του, φτώχεια του, παράπονά του από θεούς
Οι δύο ποιητές είχαν το εξής κοινό: την ειρωνεία, την προκλητική περιπαικτική αντιμετώπιση της
πραγματικότητας
Η ποίησή τους διαφέρει από την ποίηση του Σημωνίδη στο εξής: Όλοι κατακρίνουν, αλλά η
κριτική του Σημωνίδη δεν είναι κακόβουλη ή στείρα. Σκοπό έχει να επισημάνει για να
διορθωθούν τα κακώς κείμενα.

Δραστηριότητα 3
Ναι, με την έννοια του ότι ήταν πολιτικά, ανατρεπτικά, επαναστατικά κατά της τότε εξουσίας
των τυρράνων, γραμμένα από έναν εξόριστο και συμμετέχοντα στα πολιτικά δρώμενα του καιρού
του.

Δραστηριότητα 4
Θέματα ποίησης Σαπφώς: προσωπικά της βιώματα, έρωτας-πάθος, ευσέβεια-προσευχή, φύση,
κοινή ζωή με τις συντρόφισσές της, τραγούδια του γάμου (επιθαλάμια), μητρική αγάπη.

Δραστηριότητα 5
Θέματα Ανακρέοντα: συμποτικά θέματα, έρωτας. Και ο Ανακρέων, όπως και η Σαπφώ
ασχολήθηκε με θέματα ερωτικά, με το πάθος και τις απολαύσεις της ζωής. Ο Ανακρέων έγραψε
την ποίησή του για κάποιο διάστημα προστατευμένος σε αυλή τυράννου, του Πολυκράτη,
τυράννου της Σάμου, όπως συνέβαινε συχνά στην αρχαιότητα. Έγραψε έργα για συμπόσια
/συμποτικά τραγούδια (σελ. 36 Βιβλίο ΕΑΠ). Οι κοινωνικές συναναστροφές αποτέλεσαν και για
τη Σαπφώ πηγή έμπνευσης, καθώς σε πολλά ποιήματά της περιγράφει τη ζωή με τις
συντρόφισσές της.

Δραστηριότητα 6
Είδη και θέματα χορικής ποίησης: Θρησκευτική για εορτές και τελετές (Αλκμάν), παρθένεια-
τραγούδια για χορούς κοριτσιών (Αλκμάν), μυθολογική θέματα με από τη μυθολογία
(Στησίχορος), ερωτική (Ίβυκος), επιγράμματα (Σιμωνίδης), σκόλια – τραγούδια συμποτικά
(Σιμωνίδης), θρήνοι (Σιμωνίδης), υπορχήματα, εγκώμια, παιάνες λατρευτικοί προς τους θεούς
(Πίνδαρος), προσόδια-πομπικά τραγούδια (Πίνδαρος), επινίκια (Πίνδαρος), ύμνοι στους θεούς
(Βακχυλίδης), υπορχήματα-λατρευτικά χορευτικά τραγούδια (Βακχυλίδης), εγκώμια-ύμνοι
ανθρώπων (Βακχυλίδης), διθύραμβοι (Βακχυλίδης).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13
Δραστηριότητα 1
Οι περσικοί πόλεμοι ευνόησαν την ανάπτυξη της κοινής εθνικής συνείδησης. Οι Έλληνες είχαν
κοινή γλώσσα και λατρείες (θεούς, παραδόσεις). Ο Ηρόδοτος αναφέρει τη συμβολή του Ομήρου
και του Ησιόδου στη διαμόρφωση κοινών μυθολογικών παραδόσεων για όλους τους Έλληνες.

Δραστηριότητα 2
Όσα θα παρουσιάσει είναι όντως αποτέλεσμα έρευνας. Αποστασιοποιείται από τα λεγόμενα, τις
φήμες. Ενδιαφέρεται για τις αιτίες του πολέμου, για φωτισμό του ρόλου της ανθρώπινης μοίρας
(αναφορά σε ανθρώπινη ευδαιμονία).

Δραστηριότητα 4 (Παράλληλα Κείμενα δεν έχουμε φέτος. Μπορείτε όμως να βρείτε το

κείμενο στην Ανθολογία, τόμος Β, κείμενο 91, σελ. 38-45)
Ο άνθρωπος ήρωας μπρος σε καίρια διλήμματα, ανθρώπινα πάθη και τις συνέπειές τους. Οι
άνθρωποι είναι μόνοι τους, χωρίς να το αντιλαμβάνονται οδηγούνται στην καταστροφή τους. Η
ύβρις/αμαρτία (να δει τη βασίλισσα γυμνή) –παραβίαση ηθικού νόμου οδηγεί στην τιμωρία. Θα
υπάρξει τιμωρία στον 5ο απόγονο Γύγη. Όπως και στις τραγωδίες, αμαρτίες γονέων παιδεύουσι
τέκνα.

Δραστηριότητα 6
Α απόσπασμα: ιστορική σημασία πολύ μεγάλη. Φαίνεται από τη σύγκριση με περσικούς
πολέμους (ουδέποτε ...). Πάρα πολύ πυκνό ως κείμενο. Σε μία πρόταση μιλά για περσικούς
πολέμους και έκβασή τους. Σε ελάχιστες φράσεις υπαινίσσεται τις τρομακτικές συνέπειες του
πολέμου. Απευθύνεται αποκλειστικά στο συναίσθημα, ιδίως εκεί όπου αναφέρεται σε φυσικές
καταστροφές. Μια τέτοια συγκυρία/σύμπτωση δεν συνδέεται λογικά με το μέγεθος και τη
σημασία του πολέμου. Πετυχαίνει απόλυτα τον στόχο του με τα λεγόμενά του ο Θουκυδίδης.
Μιλά με έμφαση. Λέει ότι τόσο εντυπωσιακές οι συνέπειες, ώστε πλέον και τα απίστευτα έγιναν
πιστευτά. Δίνει πληροφορίες για τους περσικούς πολέμους και την έκβασή τους, το μέγεθος του
τωρινού πολέμου και τα χαρακτηριστικά του, τις συνέπειες στην ψυχολογία των ανθρώπων, τα
φυσικά φαινόμενα και τις συμπτώσεις που τον κατέστησαν πιο τρομακτικό.
Β απόσπασμα: Σχετικά με την ιστορική σημασία δεν πρόκειται για ξερή καταγραφή γεγονότων
αλλά για περιγραφή των παρενεργειών των ιστορικών γεγονότων, κάτι που δεν είναι τυπικά
ιστορία, αναπαριστά όμως το κλίμα και «αγγίζει» περισσότερο τον αναγνώστη. Ο λόγος δεν είναι
καθόλου πυκνός. Το αντίθετο. Είναι πολύ αναλυτικός στο απόσπασμα αυτό. Για να δηλώσει ότι
τα αρνητικά σε καιρό πολέμου μετατρέπονται σε θετικά, δίνει ένα σωρό παραδείγματα. Πολύ
σημαντική ενέργεια όμως γιατί δίνει ανάγλυφα το κλίμα και αποτελεί αναλυτική καταγραφή της
νοσηρής ατμόσφαιρας που επικρατεί σε παρόμοιες καταστάσεις. Η περιγραφή συνεπώς αποκτά
διαχρονική αξία. Πληροφορίες δίνονται για τις συνθήκες εμφυλίου πολέμου (ο πρώτος εν καιρώ
γενικότερων συρράξεων που τον ενίσχυσαν), για τις συνέπειες των εμφύλιων πολέμων
γενικότερα. Ο συγγραφέας απευθύνεται στο συναίσθημα, τα περιγραφόμενα γεγονότα και οι
καταστάσεις όμως έχουν λογική εξήγηση και προκαλούν φρίκη και θλίψη. Η περιγραφή είναι
πολύ παραστατική και ο Θουκυδίδης κατορθώνει να πείσει τους αναγνώστες και να τους κάνει να
συγκλονιστούν από τη φρίκη του πολέμου.

Δραστηριότητα 9
Ο Ξενοφών επιδεικνύει ιδιαίτερη φροντίδα στην αιτιολόγηση/στήριξη των πράξεων και σκέψεων
των προσώπων (Αλκιβιάδη, πλήθους). Αποδίδει κρυφές σκέψεις/προθέσεις στους
ομιλητές/πρωταγωνιστές, που μόνο οι ίδιοι μπορούσαν να γνωρίζουν. Παραθέτει όλες τις φήμες
και το αιτιολογικό τους και στο σημείο αυτό φαίνεται και η οπτική γωνία του συγγραφέα: για τη
μία άποψη εξηγεί αναλυτικά όλο το αιτιολογικό, ενώ για την άλλη αφιερώνει 2,5 σειρές χωρίς να
την επεξηγεί. Επίσης στο σημείο που απολογείται ο Αλκιβιάδης, δεν αναφέρει το λόγο του
αναλυτικά γιατί όλες τις δικαιολογίες ή επεξηγήσεις που ανέφερε τις έχει ήδη σημειώσει ο
Θουκυδίδης ως απόψεις και αιτιολογικό των απόψεων του πλήθους παραπάνω.

Δραστηριότητα 10
Θετικά πρότυπα ήταν ο Αγησίλαος, τον οποίο προβάλλει μέσα από ένα εγκώμιο (Αγησίλαος)
εκφράζοντας τον θαυμασμό του για τις συντηρητικές, φιλολακωνικές απόψεις και ο Κύρος τον
οποίο προβάλλει ως πρότυπο μονάρχη μέσα από μια μυθιστορηματική βιογραφία (Κύρου
Παιδεία), για να προπαγανδίσει την αποτελεσματικότητα της διακυβέρνησής του και το σεβασμό
και φόβο που ενέπνεε στους υπηκόους του.

Δραστηριότητα 11
Ο Σωκράτης του Ξενοφώντα προβάλλεται ως ηθικός, ευσεβής, πρακτικός φιλόσοφος, φίλος της
νεολαίας με πατρική επίδραση πάνω της. Μάλλον δεν είναι αντικειμενική η άποψη αυτή, γιατί
δεν έχουμε άλλες μαρτυρίες και τα στοιχεία αυτά τα είχε σε μεγάλο βαθμό ο ίδιος ο Ξενοφών.
Άρα προέβαλε στο Σωκράτη τη δική του προσωπικότητα για να τον παρουσιάσει ως άδικα
καταδικασθέντα.

Δραστηριότητα 12
Ταιριάζει το προφίλ του συγγραφέα με τον Ξενοφώντα: Αθηναίος που έζησε μεγάλο διάστημα
εκτός Αθηνών, με ολιγαρχικές πεποιθήσεις. Και χρονολογικά ταιριάζει.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14
Δραστηριότητα 1
Ο Ισοκράτης καταφέρεται κατά των φιλοσόφων που θεωρούσαν ότι μόνο αυτοί νομιμοποιούνται
να μιλούν για δικαιοσύνη και σωφροσύνη και για τους τρόπους επίτευξής τους. Οι φιλόσοφοι
όμως αναφέρονται στις έννοιες αυτές ως αφηρημένες έννοιες, ενώ ο ίδιος τις θεωρεί μέρος της
πρακτικής του ηθικής. Μιλά για πρακτική δικαιοσύνη και σωφροσύνη, πρακτική καθημερινή
ηθική και άρα πιο χρήσιμη για τους πολίτες και το κοινωνικό σύνολο.
Δραστηριότητα 2
Μέσα από τη γενίκευση και προς τις δυο κατευθύνσεις (ατημέλητη εμφάνιση, έργα του)
υποδεικνύει τον εαυτό του (να εξετάζετε όσους πολιτεύονται...., πολλοί που μιλάνε...).
Προβάλλει τις πράξεις του υπέρ του κοινωνικού συνόλου υποβαθμίζοντας τη σημασία των
πράξεων που τον εκθέτουν ή απλώς δεν συνάδουν με το πρότυπο του Αθηναίου πολίτη. Επιθυμία
του να κερδίσει την εύνοια του ακροατηρίου. Είναι ανδρείος και όχι τεμπέλης ή δειλός,
αργόσχολος, όπως οι θεωρούμενοι «καλοί» πολίτες. Πολύ έξυπνα αναζητεί και τονίζει τις
συνέπειες κάθε πράξης στο κοινωνικό σύνολο και όχι σε ατομικό επίπεδο, την ουσία κι όχι την
επιφάνεια.

Δραστηριότητα 2
Εκτός ύλης

Δραστηριότητα 4
Πολιτικός βίος Δημοσθένη: Θυμίζει το παλαιό μεγαλείο, προσπαθεί να φιλοτιμήσει, να
κινητοποιήσει τους Αθηναίους εναντίον του Φιλίππου προβάλλοντάς τον ακόμη και ως
παράδειγμα. Απόψεις του: Η Αθήνα στην ιστορική της διαδρομή αγωνίστηκε και θυσίασε τα
πάντα για την τιμή. Ο Φίλιππος τώρα το ίδιο κάνει αψηφώντας το κόστος για τη σωματική του
υγεία. Άρα και ο ίδιος ο Δημοσθένης ως σύμβουλος της πόλης δεν μπορεί παρά να προτείνει
στους Αθηναίους να πράξουν αντάξια της ιστορίας και του τωρινού τους αντιπάλου.
Πάθος/ευστοχία: Το πάθος τονίζεται μέσα από την αντίθεση. Οι Αθηναίοι από τη μια πλευρά και
ο Φίλιππος με την απαράμιλλη αποφασιστικότητά του για ζωή με τιμή και δόξα. Εύστοχα λοιπόν
αποφασίζει να ενθαρρύνει τους Αθηναίους να δώσουν κι αυτοί τα πάντα για τιμή και δόξα.