VEKTÖRLER Vektörlerin Toplanması Not

Vektörlerde Çıkarma
Vektörel büyüklükler yönlendirilmiş İki ya da daha fazla vektörün yap- Vektörlerle yapılan çıkarma işlemi,
İki vektörün bileşkesinin büyük-
ok işareti ile gösterilir. tığı etkiyi tek başına yapabilen vek- aslında iki vektörden birinin zıt işaret-
lüğü, vektörlerin büyüklüklerinin
 töre, bileşke vektör denir. lisi ile diğer vektörün toplanmasıdır.
toplamından büyük olamaz; bü-

 Bileşke vektör, ÁR ile gösterilir. yüklüklerinin farkından da küçük Vektörlerle çıkarma işlemi pratik ola-
  
olamaz. rak aşağıdaki gibi bulunur. Vektör-
 Uç Uca Ekleme (Çokgen) Yöntemi
  lerin başlangıçları bir noktaya ge-
Vektörlerin doğrultusu, yönü ve tirilip çıkarılan vektörün ucundan,
 Okun ucunun baktığı taraf, vek- şiddeti değiştirilmeden, birinin bitiş Paralelkenar Metodu diğer vektörün ucuna çizilen vektör
törün yönüdür. noktasına diğerinin başlangıç nok- olarak bulunur.

 Vektörün üzerinde bulunduğu tası gelecek biçimde vektörler uç 
  
“doğru” ise vektörün doğrultusu- uca eklenir. 
dur. Her doğrultu iki yönden iba-  
 İki vektörün başlangıçları bir noktaya 
rettir. Doğu ve batı birer yön iken

taşınır ve paralel kenar oluşturulur. 
“doğu - batı” bir doğrultudur.  
 
Başlangıç noktasını paralelkenarın
 Vektörlerin uzunluğu, vektörlerin
karşı köşesine birleştiren vektör, iki Çıkarılan vektör L olduğu için, L nin
büyüklüğünü (şiddetini) belirtir.
İlk vektörün başlangıcından son vek- vektörün bileşkesidir. ucundan K ye çizilen vektör, fark vek-
 törün bitişine çizilen vektör, bileşke tördür.

vektördür. 
 
     Dik Bileşenlerine Ayırma
   Yöntemi


   Bir vektör, kendisini oluşturan dik iki
  vektöre dönüştürülür.
|ÁK| = |ÁL| ise, q1 = q2 dir.
ÁL ile ÁN ; aynı (“+x” - “–x”) doğrultuda 
zıt yönlü vektörlerdir. Uyarı Vektörlerden birinin büyüklüğü daha
ÁK vektörünün büyüklüğü 1 birim, ÁM
fazla ise bileşke vektör, büyük vek- 
Uç uca ekleme yönteminde vek- 
vektörünün büyüklüğü ñ2 birimdir.
töre yakın olur.
törler, istenilen sıraya göre uç
|ÁK| < |ÁL| ise, q2 < q1 dir.
uca eklenebilir. Sonuçta bileş-

ke vektör aynı bulunur. 
   


Cosinüs Teoremi
ÁK yi oluşturan x ve y eksenindeki ÁKx
  Vektörler zıt yönlü ise bileşke Á K, ÁL ve ÁR nin büyüklükleri sırasıyla ve ÁKy bileşenleri

vektörün büyüklüğü, vektörle- K, L, R olmak üzere, R;
Bileşenlerin büyüklüğü;
ÁK vektörü, yön ve doğrultusu değişti- rin büyüklüklerinin farkına eşittir.
R2 = K2 + L2 + 2K⋅L cos q
rilmeden başka bir konuma taşınabilir. Kx = K⋅cos q ve Ky = K⋅sin q
  bağıntısı ile bulunur.
ÁL = –ÁM dir. 2ÁL = ÁN dir.
bağıntıları ile bulunur.
 
Vektörlerin Kartezyen Not

Koordinat Sisteminde Gösterimi 
 Eşit, K büyüklüğündeki iki vek-
Şekilde; ÁK vektörü xz düzleminde, tör arasındaki açı q iken bileşke:
 
verilmiştir. ÁN vektörü ise başlangıcı  Vektörler aynı yönlü ise bileşke
orijin (0; 0; 0) noktası, bitişi A nok- vektörün büyüklüğü, vektörlerin  q = 60° ise, R = ñ3K dir.
tası olan xyz dik koordinat sistemin- büyüklüklerinin toplamına eşittir.  q = 120° ise, R = K dir.
de verilmiştir. 
 q = 90° ise, R = ñ2K dir. 
 

 Vektörlerin büyüklüğü K ve L, Ölçekli düzlemde verilen ÁP vektörü-
 
q = 90° iken bileşke, pisagor nün yatay bileşeni (ÁPx ) 4 birim, düşey

   bağıntısı ile bulunur. bileşeni (ÁPy ) 3 birimdir.
  R2 = K2 + L2
 
Aynı doğrultulu vektörlerin bileşkesinin
  uç uca ekleme yöntemi ile bulunması



2
 KUVVETLER
Cisimlerde şekil, hız ve yön değişti-
rebilen etkiye kuvvet denir.
 Temas gerektiren kuvvetlerde
kuvvet ile kuvvetin etki ettiği nes-
ne arasında fiziksel temas vardır.
Sıvıların kaldırma kuvveti, sürtün-
me kuvveti, temas kuvvetidir.
 Yer çekimi kuvveti, manyetik kuv-
vet, elektriksel kuvvet, kütle çe-
kim kuvveti; temas gerektirme-
yen kuvvetlerdir.
 Kuvvet birimi newton (N) dur.
 Kuvvet, dinamometre ile ölçülür.
Uyarı
Kuvvet, vektörel büyüklüktür.
Vektörlerle ilgili özellikler, kuv-
vetler için de geçerlidir.
Bileşke Kuvvet
İki ya da daha fazla kuvvetin yaptı-
ğı toplam etkiyi tek başına yapabi-
len kuvvete, bileşke kuvvet denir.
 Bileşke kuvveti oluşturan kuvvet-
lere, bileşke kuvvetin bileşenle-
ri denir.
ÖSYM Sorusu
 Bileşke kuvvet ÁR ile gösterilir.
 Bileşke kuvvet, vektörlerdeki top-
lama yöntemleri ile bulunur.
Aynı Doğrultudaki
Kuvvetlerin Bileşkesi
Aynı yönlü kuvvetlerin bileşkesinin
büyüklüğü, kuvvetlerin cebirsel top-
lamına eşittir.
 

 Bu durumda, kuvvetler arasında-
ki açı α = 0° olduğundan bileş-
ke kuvvetin şiddeti, maksimum
değerde olur.
Zıt yönlü kuvvetlerin bileşkesinin bü-
yüklüğü, kuvvetlerin büyüklüklerinin
cebirsel farkına eşittir.
 

 Kuvvetler zıt yönlü iken araların-
daki açı α = 180° olduğundan bi-
leşke kuvvetin şiddeti, minimum
değerde olur.
Not
İki kuvvetin bileşkesinin büyük-
lüğü, kuvvetlerin cebirsel topla-
mından büyük, farkından da kü-
çük olamaz.
F1 + F2 ≥ R ≥ F1 – F2
Kesişen Kuvvetlerin Bileşkesi Kuvvetlerin Dengesi
Bileşke kuvvet; vektörlerde olduğu Dengelenmiş kuvvetlerin etkisinde-
gibi, uç uca ekleme ya da paralel- ki cisim;
kenar metoduyla bulunur.
 ya duruyordur

 ya da sabit hızla hareket edi-
 yordur.
  






  
Bileşke kuvvetin büyüklüğü, cosinüs Şekildeki ÁF1 ve ÁF2 kuvvetlerinin etki-
teoreminden bulunur. sindeki cismin dengede kalabilmesi
için, bileşke kuvvete (ÁR), eşit ve zıt
Kuvvetlerin şiddetleri F1 ve F2, arala-
yönlü uygulanan kuvvete dengele-
rındaki açı α ise, bileşke (R):
yici kuvvet (ÁR ı) denir.
R2 = F12 + F22+ 2F1⋅ F2 cos α
ÁR = –ÁR' dür.
Not
DENGE
Bir cisim dengede ise;
Üzerine etki eden net kuvvet sıfır
ΣÁF = 0 dır. ΣÁFx = 0, ΣÁFy = 0 dır.
olan ve hareket biçimi değişmeyen
yani duruyor ise durmaya devam
eden, sabit hızla hareket ediyorsa
hızı değişmeyen cisimlerin durumu-
na denge denir.
Hareketsiz cisimlerin dengesine sta-
tik denge, sabit hızla hareket eden
cisimlerin dengesine ise dinamik
denge denir.
Denge Şartları
Denge hâlinde bulunan bir cismin;
öteleme dengesi ve dönme denge-
si olmak üzere iki tür denge şartını
aynı anda sağlamış olması gerekir.
[Dönme dengesi, tork bölümünde
anlatılacaktır]

 Dengenin 1. şartı: Net kuvvet, sı-

fır olmalıdır. ΣÁF = 0

Kuvvetler dik bileşenlerine ayrıl-

dığında x eksenindeki ve y ekse-
nindeki kuvvetlerin bileşkesi ayrı
ayrı sıfır olur.
ΣÁFx = 0 ve ΣÁFy = 0

 Dengenin 2. şartı Net tork, sıfır

olmalıdır. ΣÁt = 0

3
Kesişen Kuvvetlerin Dengesi Uyarı TORK Not
Doğrultuları birbirini kesen kuvvetle-  Dengede olan cisme, cismin Kuvvetin döndürme etkisine mo-
Uzantısı dönme ekseninden ge-
re kesişen kuvvetler denir. dokunduğu yüzeyler tepki ment ya da tork denir.
çen kuvvetlerin ve dönme ekse-
kuvveti uygular. Cisimlere  Tork, vektörel bir büyüklüktür. ninden etki eden kuvvetlerin tor-
Bir cisim, kesişen üç kuvvetin etki-
etki eden tepki kuvveti, etki- ku sıfırdır.
sinde dengede ise, herhangi iki kuv-  Át sembolü ile gösterilir.
leşme yüzeyine diktir.
vetin bileşkesi, üçüncü kuvvete eşit

büyüklükte ve zıt yöndedir.  Cisimlerin bağlı olduğu ipler-   
 
 de oluşan gerilme kuvvetleri
 de tepki kuvveti gibidir. İpte- 
ki gerilme kuvveti, bağlı oldu- 
ğu noktayı (cismi) çekecek
O noktasına göre tork; ÁF1 ve ÁF2 kuvvetlerinin O noktasına
yöndedir.
Át = Ád ×ÁF göre torkları sıfırdır.

 vektörel çarpımına eşittir.

Torkun büyüklüğü ise aşağıdaki for-


mül ile bulunur.
ÁF1 + ÁF2 = – ÁF3 t = F ⋅ d ⋅ sin q
Not
ÁF1 + ÁF3 = – ÁF2  Tork vektörü, hem kuvvete hem Torkun Büyüklüğünün
37° ve 53° lik açıların sin ve cos
ÁF2 + ÁF3 = – ÁF1 dir.
de konum vektörüne diktir. Hesaplanması
değerleri yaklaşık olarak alındığı
için 37° lik açının karşısındaki ke- Torkun Yönü 1. Yol
nar uzunluğu 3 birim ise 53° lik Tork vektörünün  
açının karşısındaki kenar uzunlu- yönü, sağ el kura-
 
ğu 4 birimdir. Bu durumda hipo- lına göre bulunur.   
tenüs uzunluğu ise 5 birimdir. Bu Sağ elin dört par-
değerler; 3, 4, 5 in katları olabilir. mağının bükülme 
yönü, cismin dön-

t = Fy⋅d (Fy = F⋅sin q)
Lami Teoremi me yönünü gös-

terdiğinde dik du- t = F⋅d⋅sinq

ran baş parmak, tork vektörünün [F kuvvetinin yatay bileşeninin (Fx)
yönünü gösterir. uzantısı, O noktasından geçtiği için
 O ya göre torku sıfırdır.]
 

   Not

 2. Yol
 Sayfa düzlemine dik yönlerin 
 gösterimi aşağıdaki gibidir: 

: Sayfaya dik, içe doğru, 
Kesişen üç kuvvet dengede ise; 
F1 F2 F3  : Sayfaya dik, dışa doğru
= = tür. 
sin α1 sin α2 sin α3  

 Küçük açının karşısındaki kuvvet

büyük, büyük açının karşısında-
 t = F⋅dı (dı = d⋅sin q)
 
ki kuvvet ise küçüktür.


 t = F⋅d⋅sinq
Örneğin α1 < α2 < α3 ise, 

  
F3 < F2 < F1 dir.  

α1 = α2 ise, F1 = F2 dir. 

G = 4 newton ise, T = 5 newton,

N = 3 newtondur.

4
Bileşke Tork
O noktasına göre kuvvetlerin top-
lam torku, torkların cebirsel topla-
mına eşittir.
O noktasına göre, bir yönde döndür-
mek isteyen kuvvetlerin yönü "+", zıt
yönde döndürmek isteyen kuvvetle-
rin yönü "–" alınır.

 
 

 

 kuvvetlerin uygulama noktaları-
Σt = –F1⋅d1 – F2⋅d2 + F3⋅d3
 Torkun büyüklüğü, cebirsel ola-
rak yapılan işlemin sonucuna
eşittir.
 Sonucun "+" ya da "–" çıkması,
çubuğun dönme yönünü belirler.
Tork Dengesi
 Dengenin ikinci şartı; toplam tor-
kun sıfır olmasıdır.
Bu durum, ΣÁt = 0 olarak ifade edilir.
 Cismin dönmeden dengede ka-
labilmesi için, cismin üzerine et-
ki eden kuvvetlerin herhangi bir
nokta ya da eksene göre toplam
torkunun sıfır olması gerekir.
Tork dengesinde; aynı yönlü dön-
düren kuvvetlerin torkları toplamı-
nın büyüklüğü, zıt yönde döndüren
kuvvetlerin torkları toplamının bü-
yüklüğüne eşittir.


Eşit bölmeli, türdeş çubuk şekilde-
ki gibi dengededir.
Çubuğa etki eden kuvvetler belirle-
nip desteğe ya da ipin bağlı olduğu
yere göre tork dengesi yazılabilir.
 


Desteğe göre tork dengesinden:
G · 2 = T·5
İpin bağlı olduğu yere göre tork den-
gesinden: 5·N = 3·G
Uyarı

 
Bileşke kuvvet sıfır olmasına
rağmen, şekildeki kuvvet çifti-
nin denge noktası yoktur. Çu-
buk 2F⋅d lik toplam torkla döner.
5
Paralel Kuvvetlerin Not
Bileşkesi
 Tork sorularını çözerken, han-
Aynı Yönlü Paralel Kuvvetler gi cismin denge durumu ince-
leniyorsa o cisim üzerindeki
 Aynı yönlü kuvvetlerin bileşke-
si, kuvvetlerin cebirsel toplamı- kuvvetler belirlenir.
na eşittir.  Ağırlık kuvvetleri, türdeş ci-
 simler için daima orta noktala-
rından aşağı doğru gösterilir.

 Cisimler, bağlı olduğu ipler ta-

rafından çekilir. İpteki gerilme
 kuvveti, bağlı olduğu nokta-
yı çekecek şekilde gösterilir.

 Cisimler, bir yüzeye temas
 Bileşkenin uygulama noktası, ediyorsa o noktada tepki
kuvveti oluşur. Cisimler, tep-
nı birleştiren doğru üzerinde ve ki kuvveti tarafından da itilir.
aradadır. Tepki kuvvetleri, etki ettiği
 Bileşke kuvvetin büyüklüğü, kuv- noktada yüzeye diktir.
vetlerin büyüklüklerinin cebirsel
toplamına eşittir.
 Bileşkenin uygulama yeri, tork
eşitliğinden bulunur.
F1 ⋅ x = F2 ⋅y
Not
Zıt Yönlü Paralel Kuvvetler
 Zıt yönlü kuvvetlerin bileşkesi,  Tork sorularını çözerken; bi-
kuvvetlerin cebirsel farkına eşittir. linmeyen kuvvetlerin sayısını
azaltmak için genellikle dön-

me eksenine göre tork alınır.

 Tork alınan noktalardan etki
eden kuvvetlerin o noktaya

 göre torkları sıfır olduğu için,

 soruda istenmeyen bir kuv-
vetin etki ettiği yerden tork al-
 Bileşkenin uygulama noktası, ÖSYM
mak Sorususağlar.
pratiklik
kuvvetlerin uygulama noktaları-
nı birleştiren doğru üzerinde ve
büyük kuvvet tarafındadır.
 Bileşke kuvvet, büyük kuvvet yö-
nündedir.
 Bileşke kuvvetin büyüklüğü, kuv-
vetlerin büyüklüklerinin cebirsel
farkına eşittir.
 Bileşkenin uygulama yeri tork
eşitliğinden bulunur.
F1 ⋅x = F2 ⋅ y
 KÜTLE MERKEZİ
Bir cismi oluşturan parçacıkların or-
tak konumu sayılan noktaya, o cis-
min kütle merkezi denir.
 Cisimlerin ağırlık kuvveti dü-
şey doğrultuda, yerin merkezi-
ne doğrudur.
 Bir cismin çok küçük parçacıklar-
dan meydana geldiği düşünülür-
se bu parçacıklara etki eden yer
çekimi kuvveti (ağırlık), paralel
ve aynı yönlüdür. Bu kuvvetlerin
bileşkesi, cismin ağırlık kuvveti-
ni verir. Bileşke kuvvetin uygu-
lama noktası ise cismin ağırlık
merkezidir.

    ve alt taban merkezlerini birleş-
  tiren doğrunun tam orta nokta-
 sındadır.
Cisimlerin sonsuz tane noktasal ci-
simden oluştuğu düşünülebilir. Bu
noktaların ağırlıkları, aşağı yönlü pa-
ralel kuvvetlerdir. Bu kuvvetlerin bi-
leşkesinin uygulama noktası, cismin
ağırlık merkezidir.
Uyarı
Yer çekimi ivmesinin sabit oldu-
ğu yerde, bir cismin kütle merke-
zi ile ağırlık merkezi aynı noktadır.
Aksi durumda, bir cismin ya da
sistemin kütle merkezi ile ağırlık
merkezinin yerleri farklı olabilir.
 Aksi belirtilmedikçe bir cismin
ya da düzeneğin kütle merke-
zi ile ağırlık merkezi aynı nok-
ta kabul edilir.
Düzgün Geometrik Yapılı
Cisimlerin Kütle Merkezi
 Düzgün ve türdeş çubuğun küt-
le merkezi, çubuğun orta nok-
tasındadır.
 Düzgün ve türdeş; kare, dikdört-
gen ve paralel kenar şeklindeki
levhaların kütle merkezi, köşe-
genlerin kesişim noktasıdır.
 m1+ m2+ m3+ ...



 Düzgün, türdeş üçgen levhanın
kütle merkezi, kenarortayların
kesişim noktasıdır.

 Her bir parçanın ağırlık ya da küt-

Kenarortayların kesişim noktasının
herhangi bir kenara olan uzaklığı 1
birim ise o kenarın karşısındaki köşe-
ye olan uzaklığı 2 birimdir.
Eşkenar üçgen levhaların kenarortay-
larının uzunlukları eşittir.
6
Düzgün Geometrik Yapılı
Cisimlerin Kütle Merkezi
Düzgün ve türdeş; çember, da-
ire ve kürenin kütle merkezi, ci-
simlerin geometrik merkezleridir.


 
  ki koordinatı;
Türdeş silindir, dikdörtgen priz-
ma ve küpün kütle merkezi, üst


Not
Birden fazla cismin oluşturduğu
düzeneklerde kütle merkezi bu-
lunurken önce kütle merkezleri
bilinen geometrik parçalar tes-
pit edilir.
le değerleri belirlenir.
Kütleler ya da ağırlıklar be-
lirlenirken türdeş çubuk için
uzunluklar arasındaki oran;
levhalar için alanlar arasında-
ki oran; küre, silindir, prizma
gibi cisimlerde de hacimler
arasındaki oran kullanılabilir.
İki cismin ortak kütle merkezi, ci-
simlerin kütle merkezlerini birleş-
tiren doğru üzerindedir ve kütle
merkezinin yeri, paralel kuvvet-
lerin bileşkesinin uygulama nok-
tasıdır.
Kütle Merkezinin
Koordinatları
Dik koordinat eksenindeki m1, m2,
m3,... kütleli cisimlerin koordinatları;
(x1 ; y1), (x2 ; y2), (x3 ; y3)... olsun.

Kütle merkezinin x ekseni üzerinde-
m1 ·x1 + m2 ·x2 +m3 ·x3 + ...
x=
Kütle merkezinin y ekseni üzerinde-
ki koordinatı;
m1 ·y1 + m2 ·y2 +m3 ·y3 + ...
y=
m1+ m2+ m3+ ...
şeklinde bulunur.
Ortak kütle merkezinin koordinatları,
(x ; y) şeklinde ifade edilir.
Not
 Cisimler, bir iple asılarak
dengelendiğinde ipin uzan-
tısı, cismin kütle merkezin-
den geçer.
 
 Cisimler, düşey düzleme dik,
sabit bir eksen etrafında dö-
nebilecek biçimde dengelen-
diğinde dönme noktası ve cis-
min kütle merkezi aynı düşey
doğrultu üzerinde olur.
 Not
 Bir cismin devrilmeden den-
gede kalabilmesi için ağırlık
kuvvetinin, taban alanının sı-
nırladığı bölgenin dışına çık-
maması gerekir. Eğer ağırlık
kuvveti, bu bölgenin dışına çı-
karsa cisim devrilir.


Not
 Bir cisimden bir parça çıkar-
tılıyorsa kalan kısmın kütle
merkezi, çıkartılan parçanın
kütle merkezi ile ilk parçanın
kütle merkezini birleştiren
doğru üzerinde kayar.
 Kütle merkezi, çıkartılan par-
çadan uzaklaşacak yönde
kayar.
Kararlı ve Kararsız Denge
Dengede olan bir cisme bir kuvvet
uygulandığında, cisme etki eden
kuvvet ya da tork, cismi tekrar eski
denge durumuna geri döndürüyor-
sa cismin bu denge durumuna ka-
rarlı denge denir.
 Kuvvet kazancı =

Geçici bir dış kuvvetin etkisi ile den-
gesi bozulan bir cisim, kuvvet kalktı-
ğında tekrar eski denge konumuna
dönemiyorsa bu cismin dengesine
kararsız denge denir.



BASİT MAKİNELER Kaldıraçlarda Denge
 Basit makineler, kuvvetten ya da  Destek noktası, kuvvetin ve yü-
yoldan kazanç sağlayarak iş yap- kün uygulama noktalarına gö-
ma kolaylığı sağlar. re farklı kaldıraç çeşitleri vardır.
 Basit makinelerde kuvvetten ka-
 Kaldıraçlarda yük ile kuvvet ara-
zanç bir kesir şeklinde ifade edi-
sındaki ilişki, tork prensibinden
lebilir.
bulunur.
Yük

Kuvvet
 Bir basit makine, kuvvetten ne 
kadar kazandırıyorsa aynı oran-
da yoldan kaybettirir. Yani kuv-
vetin aldığı yol, yükün aldığı yol-
dan daha fazla olur. 
Şekildeki kaldıraç için tork prensi-
Uyarı bine göre, aşağıdaki eşitlik yazılır.
Hiçbir sistem, işten ya da ener- F ⋅x = G⋅ y
jiden kazanç sağlamadığı gibi
[x : kuvvet kolu, y : yük kolu]
basit makineler de işten kazanç
sağlamaz. [Kuvvetler birbirine paralel ise çu-
buğun yatay ya da eğik duruyor ol-
 Sürtünmeler ve sistemin ağırlığı, ması, sonucu değiştirmez.]
işten kayba sebep olur.
 Desteğin ortada olduğu basit
 Bu nedenle basit makinenin ve- makinelere örnek olarak; pen-
rimi, %100 ün altına düşer. Ba- se, makas, kerpeten, tahtereval-
sit makinelerin verimi, aşağıda- li, manivela ve eşit kollu terazi
ki bağıntı ile hesaplanır. verilebilir.
Yükün yaptığı iş
Verim =
Kuvvetin yaptığı iş
Basit Makinelerde Denge
 Yükün ortada olduğu basit ma-
 Basit makinelerde kuvvet ile yük
 kinelere örnek olarak; el araba-
arasındaki ilişki, kuvvet denge-
 sı, gazoz açacağı, ceviz kıracağı,

    sinden ya da tork dengesinden
verilebilir. Bu tip makineler kuv-
  bulunur.
vet kazancı sağlar.
İpe asılı levha kararlı dengededir.  Kuvvet dengesi, aynı doğrultulu
kuvvetlerin bileşkesinin sıfır ol-  Cımbız ve maşa gibi kuvvetin or-
Düşey düzlemde, çiviye asılı, çivi et-
 ması esasına dayanır. tada olduğu basit makine tiple-



 rafında dönebilen levha a konumun-
 rinde ise kuvvetten kayıp vardır.

da kararsız dengede, b konumunda  Tork dengesi;
kararlı dengededir. Kuvvet·Kuvvet Kolu = Yük·Yük Kolu

esasına dayanır.

7
Makaralarda Denge
Sabit Makarada Denge
 Sabit makara kuvvetin yönünü
değiştirmeye yarar. Kuvvetten ya
da yoldan kazanç yoktur.
 Kuvvet dengesinden, kuvve-
tin büyüklüğü cismin ağırlığına
eşittir.

F = G dir.
Kuvvetin uygulanma biçimi kuvvetin
büyüklüğünü değiştirmez.
Hareketli Makarada Denge
 Uygulanan kuvvetin etkisi ile yük-
selebilen ya da alçalabilen ma-
karalardır.
 Ağırlığı önemsenmeyen şekilde-
ki hareketli makara düzeneğinde
cisim, F kuvveti ile dengede ise
düşey kuvvetlerin dengesinden,
2F = G dir.
 

1 3F2 = G2
F= G dir.
2
 Makara ağırlığı ihmal edilmedi-
ği durumda makara ağırlığı yü-
ke dahil edilir.
Palangalarda Denge
 Palangalar, hareketli ve sabit ma-
kara gruplarından oluşan düze-
neklerdir.
 Palangalarda kuvvet ile yük ara-
sındaki ilişki, düşey kuvvetlerin
dengesinden bulunur.





   Dişleri birbirine temas eden dişli-
 G1 ağırlıklı yükün bulunduğu,
makara ağırlığı ve sürtünmeleri
önemsiz palanga düzeneğinde
tek parça ip kullanıldığı için ipin
her yerinde gerilme kuvveti F 1
alınır. Hareketli makara grubunu
5 ip taşımaktadır. Bu durumda;
5F1 = G1 dir.
 G2 ağırlıklı yükün bulunduğu,
makara ağırlığı ve sürtünmeleri
önemsiz düzenekte de tek par-
ça ip kullanıldığı için ipin her ye-
rinde gerilme kuvveti F2 dir. Ha-
reketli makarayı taşıyan ip sayısı
3 tür. Bu durumda;
dir.
Uyarı
Eğer makaraların ağırlıkları ihmal
edilmemiş ise sadece hareket-
li makaraların ağırlığı yüke ilave
edilir ve düşey kuvvetlerin den-
gesi yazılır.
8
Eğik Düzlemde Denge Dişli ve Kasnaklarda
Şekildeki eğik düzlemde denge du-
Denge
rumu, eğik düzleme paralel kuvvet-  Farklı eksenlere sabitlenerek bir-
lerin dengesinden yazılabilir. birlerini döndüren dişlilerin dön-
 me yönleri zıttır.

 
  
  
Ağırlığın eğik düzleme paralel bile-  Eş merkezli dişliler aynı yönde
şeni G·sinq dır. [sin q = h ] döner ve tur sayıları eşittir.
L
G ⋅ sin q = F
Çıkrıkta Denge
Kuvvet ile ağırlık arasındaki ilişki, tork
eşitliğinden bulunur.
lerin (ya da kasnakların) tur sayı-
ları, yarıçaplarıyla ters orantılıdır.
   Kasnaklarda kayış düz bağlan-
mışsa kasnaklar aynı yönde,
çapraz bağlanmışsa kasnaklar
zıt yönlerde döner.
 

F⋅ R = G ⋅r
 
Vidada Denge

Vida sabit hızla dönerken, direngen 
kuvvet (R) ile vidaya uygulanan kuv-
 
vet (F) arasındaki ilişki, iş bağıntısın-  
dan bulunur.
 Birbirlerini döndüren iki dişli (ya
da kasnak) arasında aşağıdaki
ilişki vardır.
 nK ·rK = nL · rL
[n: Tur sayısı, r : Yarıçap ya da diş
sayısı]
F⋅2πb = R⋅a
[a: Vida adımı, b : Kuvvet kolunun
uzunluğu]
Vida, bir yönde n tur dönerek h
kadar ilerlemiş ise;
h = n⋅a dır.
 Not Bilgi Damlası
Hareketli makarada kuvvetlerin 
yatayla açı yaptığı durumda da
yine düşey kuvvetlerin denge du- 
rumu yazılır. 

ÖSYM
Örnek:Sorusu   
 
 
  
 Başlangıç noktası orijinde olan
Á vektörünün bitiş nok-
şekildeki A
tasının koordinatları; (5 ; 4 ; 3)
tür.

Vektörün büyüklüğü (A) ise,
2F⋅sinα = P + G dir.
A2 = x2 + y2 + z2

bağıntısı ile bulunur.

A2 = 52 + 42 + 32

Not A2 = 25 + 16 + 9

Hareketli makara düzeneğinde A2 = 50

makara (ve makaraya bağlı ci-
A = 5ñ2 br
sim), ipin çekilme miktarının ya-
rısı kadar yer değiştirir.


Yuvarlanan Cisimler
  Yatay çubuk itilerek silindirin yer-
de yuvarlanması sağlandığında,

 silindirin yer değiştirmesi, çubu-
Çözüm: ğun itilme miktarının yarısı ka-
dar olur.





Silindirin tur sayısı;

“silindirin aldığı yol = tur sayısı×si-

lindirin çevresi”

bağıntısından bulunur.

0,5x = n·2πr

9
 DÜZGÜN DEĞİŞEN Düzgün Hızlanan Doğrusal Düzgün Yavaşlayan Not
DOĞRUSAL HAREKET Hareket Grafikleri Doğrusal Hareket
Hareket formüllerinde;
Düzgün Hızlanan   Bir cismin hızı zamanla düzgün ola-
 Genel olarak ivmenin işareti;
Doğrusal Hareket rak azalıyorsa, yani hız eşit zaman
hareketlinin hızı artıyorsa “+”,
aralıklarında eşit miktar azalıyorsa
Bir cismin hızı, zamanla düzgün azalıyorsa “–” alınır.
bu harekete düzgün yavaşlayan
olarak artıyorsa yani hız eşit zaman
  doğrusal hareket denir.  Cisim sabit hızla hareket edi-
aralıklarında eşit miktar artıyorsa bu
    yorsa ivme sıfırdır. Bu durum-
harekete düzgün hızlanan doğrusal Düzgün Yavaşlayan Doğrusal da formüllerdeki “a”lı kısım-
hareket denir.  Hareket Grafikleri lar sıfır olur.
 


  Cismin ilk hızı sıfır ise formül-

lerdeki v0 lı kısım sıfır olur. Ak-

si belirtilmedikçe ilk hızın yö-
 
nü “+” seçilmelidir.
“+” yönde hızlanan hareketliye ait  


grafikler    


 Grafiklerin Özellikleri

 
Grafiğin Eğimi

  
    Yatay bir doğrunun eğimi sıfırdır.
 


 Doğru, dik konuma gelirken


eğim artar, yatay konuma gelir-
“+” yönde yavaşlayan hareketliye ait ken eğim azalır.
grafikler  Eğimin değeri, grafik parçasının





yatayla yaptığı açının tanjantı-

 na eşittir.
  
 


  
 
 

“–” yönde hızlanan hareketliye ait
grafikler 






a
 tanq = Karşı dik kenar =
Komşu dik kenar b
Tek Boyutta Sabit İvmeli



Hareket Formülleri
Eğimin İşareti



Hız Formülü   Grafik parçasının alt noktası dik-



v = v0 ± a⋅t kate alınarak bakıldığında gra-

“–” yönde yavaşlayan hareketliye ait
fik parçası, sağa yatık ise eğimin
grafikler
Yer Değiştirme Formülü işareti “+”, sola yatık ise eğimin
işareti “–” dir.


1 2
x = v0⋅t ± a⋅t
2
Tek Boyutta Sabit İvmeli Grafiğin Alanı
Zamansız Hız Formülü Hareket Formülleri
 Grafik parçalarının alanı, zaman
v2 = v02 ± 2a⋅x İvme Formülü ekseni ile grafik çizgisi arasında
Düzgün hızlanan aracın anlık hızları Dv oluşan bölgedir.
 v0 : ilk hız, a=
ve birim zamandaki yer değiştirmeleri Dt  Zaman ekseninin üstündeki alan-
 a : ivme,
(Dv = vs – vi) ların işareti “+”, zaman ekseni-
 v : t süre sonraki veya x yer de- nin altındaki alanların işareti “–”
İvmenin işaretinin “+” olması, “+”
ğiştirmesi sonundaki hız alınır.
yönde hareket eden cismin hızlan-
 x : t süredeki yer değiştirme] dığı, “–” yönde hareket eden cismin
yavaşladığı anlamına gelir.

10
Konum - Zaman
Grafiklerinin Özellikleri
Not
 Konum - zaman grafiklerinde
eğim hızı verir. Eğimin büyük-
lüğü ve işareti, hızın büyüklü-
ğü ve işaretini belirler.
 Konum - zaman grafiklerinde
 
yukarı yönelmeler pozitif, aşa-
ğı yönelmeler negatif yönde-
ki hareketi belirler.


 
     
  İki cismin birbirlerine göre hareke-
Şekildeki grafiğe göre,
 l, ll, lll zaman aralıklarında grafik
parçaları yukarı yöneldiği için ci-
sim, bu zaman aralıklarında “+”
yönde hareket etmiştir.
 l zaman aralığında, eğim arttı-
ğı için cisim, “+” yönde hızlan-
mıştır.
 
 ll zaman aralığında, eğim sabit
olduğu için cisim “+” yönde sa-
bit hızlıdır.
 lll zaman aralığında, eğim azal-
dığı için cisim “+” yönde yavaş-
lamıştır.
 IV, V, Vl zaman aralıklarında gra-
fik parçaları aşağı yöneldiği için
cisim, bu zaman aralıklarında “–”
yönde hareket etmiştir.
 IV zaman aralığında, eğim arttığı
için cisim, “–” yönde hızlanmıştır.
 V zaman aralığında, eğim sabit
olduğu için cisim, “–” yönde sa-
bit hızlıdır.
 Vl zaman aralığında, eğim azal-
dığı için cisim, “–” yönde yavaş-
lamıştır.
Hız - Zaman
Grafiklerinin Özellikleri
Not
Hız - zaman grafiklerinde;
 Alan, yer değiştirmeyi verir.
Zaman ekseninin üstünde ka-
lan alan “+” yöndeki, altın-
da kalan alan ise “–” yöndeki
yer değiştirme miktarını verir.
 Eğim ivmeyi verir. Eğimin bü-
yüklüğü ve işareti, ivmenin
büyüklüğü ve işaretini belirler.



   
 l, ll, lll zaman aralıklarında grafik
parçaları zaman ekseninin üze-
rinde olduğu için (hızın işareti
“+”) cisim, bu zaman aralıkla-
rında “+” yönde hareket etmiştir.
 l, ll, lll zaman aralıklarında gra-
fik parçalarının zaman ekseniy-
le yaptığı alan, cismin bu zaman
aralıklarında “+” yöndeki yer de-
ğiştirmesine (Dx1) eşittir.
 lV zaman aralığında hız sıfır oldu-
ğu için cisim duruyordur.


  


 V, Vl, Vll zaman aralıklarında
grafik parçaları zaman ekseni-
nin altında olduğu için (hızın işa-
reti “–”) cisim, bu zaman aralıkla-
rında “–” yönde hareket etmiştir.
 V, Vl, Vll zaman aralıklarında gra-
fik parçalarının zaman ekseniy-
le yaptığı alan, cismin bu zaman
aralıklarında “–” yöndeki yer de-
ğiştirmesine (Dx2) eşittir.
11
Not
İvme - Zaman
Grafiklerinin Özellikleri
 İvme - zaman grafiklerinde
alan hız değişimini (Dv) verir.
 Zaman ekseninin üstünde
kalan alan “+”, altında kalan
alan “–” hız değişimini verir.
Toplam hız değişimi, alanla-
rın cebirsel toplamına eşittir.
 Hareketlinin ilk hızı (v0) veril-
miş ise, son hızı ivme - zaman
grafiklerinden faydalanılarak
v = v0 + Dv
bağıntısı ile bulunur.
BAĞIL HAREKET
tine bağıl hareket, bu hareketler-
den kaynaklanan hızlarına da ba-
ğıl hız denir.
 Bağıl hız gözlemciye göre hızdır.
 Bağıl hız, cismin hızından göz-
lemcinin hızının vektörel olarak
çıkartılması ile bulunur.
Ávbağıl = Ávcisim – Ávgözlemci
Bir Boyutta
Bağıl Hareket
 Bir boyuttaki hareket, bir doğru
boyunca olan harekettir.
 Araçlar zıt yönde hareket eder-
ken birbirlerine göre bağıl hız-
larının büyüklüğü, hızlarının bü-
yüklüklerinin cebirsel toplamına
eşittir.
 
K'deki gözlemciye göre, L'nin hızı;
Ávbağıl = Ávcisim – Ávgözlemci
Ávb = ÁvL – ÁvK
vb = –v – 4v = –5v
 
 
Vektörel işlemde ise; vektörlerin baş-
langıçları aynı noktaya taşınıp çıka-
rılan vektörün ucundan diğer vek-
törün ucuna çizilen vektör, bağıl
vektörü verir.

 
 
 Araçlar, aynı doğrultuda ve aynı
yönde hareket ederken birbirle-
rine göre bağıl hızlarının büyük-
lüğü, hızlarının büyüklüklerinin
cebirsel farkına eşittir.
 
K'deki gözlemciye göre, L'nin hızı;
Ávbağıl = Ávcisim – Ávgözlemci
Ávb = ÁvL – ÁvK
vb = v – 4v = –3v
 
  
İki Boyutta Bağıl Hareket
Bir düzlem üzerinde, farklı doğrultu-
lardaki hareketlere, iki boyutta ha-
reket denir.
Ávbağıl = Ávcisim – Ávgözlemci
formülünden bulunur.
Uyarı
Bağıl hızın büyüklüğü, cisimle-
rin hızlarının büyüklüğüne ve bu
hızlar arasındaki açıya göre de-
ğişir. Oluşturulan üçgende, açı
- kenar bağıntılarından bağıl hız
değeri hesaplanır.
 Not
“K'nin L'ye göre hızı” denildiğin-
de L gözlemci, K gözlenen (ci-
sim)dir.
K'nin L'ye göre bağıl hızı Á v ise,
L'nin K'ye göre bağıl hızı –Áv dir.


  


   Etki - Tepki Yasası'nı açıklar.

 
L'nin K'ye göre hızını bulalım. Bu du-
rumda K gözlemci olur. K ve L'nin hız
vektörlerinin başlangıçları bir nok-
taya taşınır. Gözlemcinin hız vektö-
rünün ucundan cismin hız vektörü-
nün ucuna çizilen vektör, bağıl hız
vektörü olur.
IRMAK PROBLEMLERİ
 Suya göre hız, cisimlerin kendi
hareketinden kaynaklanan hız-
dır. Durgun ya da akıntı hızı olan
bir suya bırakılan bir tahta parça-
sının suya göre hızı sıfırdır.
 İster akıntı hızı olsun ister durgun
su olsun, sudaki herhangi bir cis-
min su üzerindeki bir noktaya gö-
re hızına suya göre hız denir.
 Sudaki bu cisimlerin yerde sa-
bit duran bir gözlemci tarafından
Tek Boyutta Hareket
 

 Motorun suya göre hızı, akıntı hı-
zı ile aynı yönde ise motorun ye-
re göre hızı;
vyer = vm + va
 Motorun suya göre hızı, akıntı-
ya zıt yönde ise motorun yere
göre hızı;
vyer = |vm – va|
vm > va ise, motor akıntıya zıt
yönde, vm < va ise akıntı motoru
sürükler ve motor akıntı yönünde
hareket eder. vm = va ise motor
yere göre hareketsizdir. Çünkü
yere göre hızı sıfırdır.
 Yere göre yer değiştirme,
x = vyer ⋅ t
bağıntısı ile hesaplanır.
İki Boyutta Hareket
Áva hızıyla akan ırmakta, akıntıya dik,
suya göre Ávm hızı ile harekete geçen
motor, akıntının etkisiyle karşı kıyıda
M noktasına çıkmış olsun.
 
  zümünde kolaylık sağlar.
  

Motorun karşı kıyıya çıkma süresi
DİNAMİK
Uyarı
  TYT için anlatılan “Newton’un Ha-
reket Yasaları”, detaylarına giril-
 meden incelenmiştir.
AYT için, Newton’un Hareket
Yasaları konusu, daha karmaşık
problemleri içerir.
dır. Dinamik, Newton’un öne sürdüğü;
 Eylemsizlik Yasası
 Temel Yasa
dır.
Eylemsizlik Yasası
Dengelenmiş kuvvetlerin etkisinde-
ki cisimler üzerindeki net kuvvet sı-
fır olduğu için cisim hareketsiz ise
durmaya devam etmek ister. Belir-
li bir hızı varsa o hızla düzgün doğ-
rusal hareketine devam etmek ister.
Serbest Cisim Diyagramı
Cisme etki eden kuvvetlerin bir koor-
dinat ekseninde gösterilmesine ser-
best cisim diyagramı denir.
 Karmaşık problem tiplerinin çö-
Bazı Cisimlerin Serbest Cisim

Diyagramları
 lirleyen etken, net kuvvetin yö-
Serbest Cisim Diyagramı




 
Sürtünmesi önemsiz yatay düzlemde
yatayla q açısı yapacak biçimde F
kuvvetiyle itilen cismin, serbest cisim
diyagramı şekildeki gibi gösterilebilir.

 






Sürtünmesi önemsiz eğik düzlemde,
F kuvvetiyle itilen cismin, serbest ci-
sim diyagramı şekildeki gibi gösteri-
lebilir.
Net Kuvvetin Etkisindeki
Cisimlerin Hareketi
Net kuvvetin etkisinde cisimler ivme-
li hareket eder. Dinamiğin temel ba-
ğıntısı gereği, ivme ile kuvvet arasın-
daki ilişki aşağıdaki gibidir.
ÁFnet = m ∙ Áa
Á net ve a
 F Á vektörleri aynı yönlüdür.
Bu nedenle ivmenin yönünü be-
nüdür; hareketin yönü değildir.


gözlenen hızlarına da yere göre
hız denir. Yere göre hız;
Ávyere göre = Ávsuya göre + Ávakıntı
Not
Irmaktaki kayık, motor, yüzücü
gibi hareketliler daima yere gö-
re hız vektörü yönünde hareket
eder.
Not
Yüzücülerin ya da motorların kar-
şı kıyıya geçme süreleri, suya gö-
re hızın akıntıya dik bileşenine ve
ırmağın genişliğine bağlıdır.
Karşıya geçme süresi, ırmağın
akış hızından etkilenmez.

(t), ırmağın genişliğine ve motorun
suya göre hızının akıntıya dik bile-
şenine bağlıdır.  

d = vm ⋅ t dir.  


Kayığın yere göre hızı, akıntının (Áva)
Sürtünmesi önemsiz yatay düzlemde
hızı ile motorun suya göre (Ávm) hızı-
yatay F kuvvetiyle itilen cismin, ser- 
nın bileşkesine eşittir. 
best cisim diyagramı şekildeki gibi
|KL| = vm ⋅ t gösterilebilir. Cisme etki eden net Sürtünmesiz düzlemde hareket eden
(bileşke) kuvvet F'dir. şekildeki cisim için, Fnet = m · a dan;
|LM| = va ⋅ t
Cismin ağırlığı “G” ile yüzey tepki 5 = 2a ⇒ a = 2,5 m/s2 dir.
|KM| = vyer ⋅ t olur. Hız ve ivme, zıt yönlü vektörlerdir.
kuvveti (normal kuvveti) “N” ile göste-
rilmiştir. Hız ve ivme zıt yönlü ise cisim yavaşlar.
Not
Irmaktaki iki motorun ya da iki
yüzücünün birbirlerine göre ba-
ğıl hızları, ırmağın hızına bağ-
lı değildir.
12
Sürtünmesi Önemsiz Eğik  Hareket doğrultusundaki net Uyarı Eylemsizlik Kuvveti
Düzlemde Hareket kuvvet, daima Fnet = ma şeklin-
Statik sürtünme katsayısı, çok az
de yazılır. Şekildeki cisim için; 
Cisme etki eden net kuvvet, ağırlık da olsa kinetik sürtünme katsayı-
kuvvetinin eğik düzleme paralel bi- G – Fs = ma dır. sından büyüktür. Aksi belirtilme- 
 
leşenidir. Bu bileşenin büyüklüğü dikçe bu iki katsayı birbirine eşit 

m ∙ g ∙ sinq dır. düşünülecektir. 
   
 
   



   a ivmesi ile hızlanan araçtaki cismin,
  




araca göre denge konumu ve cismin

   serbest cisim diyagramı

Düşey duvara F kuvvetiyle bastırılmış a
 tan q =
Fnet = m⋅g⋅sinq cisim, aşağı yönde hareket ederken  g
Fnet = m⋅a bu cisme etki eden kuvvetler, cisim

üzerinde (serbest cisim diyagramı gi-
m⋅g⋅sinq = m⋅a 



bi) şekildeki gibi gösterilebilir. 
a = g⋅sinq 
  Etki - Tepki Yasası

 Cisim harekete geçene kadar cisme  Etki ve tepki kuvvetleri eşit bü-
Sürtünme Kuvveti uygulanan kuvvetin büyüklüğüne eşit yüklüktedir ve farklı cisimler üze-
 büyüklükte sürtünme kuvveti oluşur.
 Sürtünme kuvveti, harekete zıt rindedir.
 Cisim harekete geçtikten sonra sür-
yönde olduğu için serbest cisim 
 tünme kuvveti sabittir.
diyagramında, hareket doğrul- 
 
tusunda ve harekete zıt yönde
  
gösterilir. 
   
düþey 

Hareket yönü   Uygulanan kuvvetin toplam küt-

F   
Fs
Sürtünme yatay
kuvveti
Aðýrlýk
Tepki
Sürtünmeli yatay düzlemde, yatay F
kuvvetinin etkisindeki cisme etki
eden kuvvetler, cisim üzerinde ve
serbest cisim diyagramında şekildeki
gibi gösterilebilir.
 Hareket doğrultusundaki net
kuvvet, daima Fnet = ma şeklin-
de yazılır. Şekildeki cisim için;
F – Fs = ma
Not
Sürtünme kuvvetinin büyüklüğü;
Fs = k ·N
bağıntısı ile hesaplanır.
[k: sürtünme katsayısı N: normal
kuvveti (cismi yüzeye dik bastı-
ran kuvvet)]
N leye oranı, etki kuvvetinin L'nin
F   kütlesine oranına eşittir.
Sürtünmeli eğik düzlemde, yukarı  
yatay
F F
doğru F kuvvetiyle itilen, fakat aşağı Sürtünmeli yatay düzlemdeki cismin = etki
G mK + mL mL
doğru hareket eden cismin serbest ivme - uygulanan kuvvet grafiği
cisim diyagramı
 Grafiğe göre kütle, aşağıdaki ba-  İp gerilmesi, bağlı olduğu nok-
[N = mg · cos q dır.]
ğıntı ile hesaplanır. talarda etki ve tepki kuvvetidir.

 Hareket doğrultusundaki (eğik a 1
tan q = = 
düzleme paralel olan doğrultu) F – fs m  
net kuvvet, Fnet = ma şeklinde

yazılır. Şekildeki cisim için;
Eylemsizlik Kuvveti
G sin q – Fs – F = ma dır.
Bir cisme etki eden eylemsizlik kuv-
dır. veti;
 Cisim yukarıya doğru hareket
ediyorsa, Fnet = ma bağıntısı;  Araç hızlanırken aracın hareke-
tine zıt yöndedir. Uyarı
F – G sin q – Fs = ma
 Araç yavaşlarken aracın hareke- Cisimler hareket ediyor olmak
şeklinde yazılır.
ti yönündedir. şartı ile;
 Araç sabit hızlı iken sıfırdır.  sürtünme katsayısı
Not
Eylemsizlik kuvvetinin büyüklüğü,  cisimlerin hareket ettiği düz-
Eğik düzlemde hareket eden cis-
aracın (sistemin ya da düzeneğin) lemin eğim açısı
me etki eden sürtünme kuvveti-
ivmesi ile cismin kütlesinin çarpımı- etki tepki kuvvetlerinin büyüklü-
nin büyüklüğü, Fs = k ·N den,
na eşittir. ğünü değiştirmez.
Fs = k ·mg· cos q dır.
Feylemsizlik = mcisim ⋅ asistem
[N = mg· cos q]

13
 ATIŞLAR
 Aksi belirtilmedikçe hava sürtün-
mesi önemsenmez ve cismin iv-
mesi yer çekimi ivmesine eşittir.
 Hava sürtünmesinin önemsen-
mediği durumda cismin kütlesi
harekete ait değerleri etkilemez.
 Atış türü ve cismin yörüngesi na-
sıl olursa olsun, hareket süresin-
ce cismin ivmesi yer çekimi ivme-
sine eşittir. İvme sabit ve yönü
daima aşağıya doğrudur.
Serbest Düşme
Belirli bir yükseklikten serbest (ilk
hızsız) bırakılan cismin hareketidir.
 Cisim, yer çekimi ivmesi ile hız-
lanır.
Hız

Formülü

v = g⋅t

Yer
Aşağı Yönde Yukarı Yönde Düşey Atış Limit Hız
Düşey Atış Hareketi Hareketinin Özellikleri
Cisim belirli bir hıza
Yerden belirli bir yükseklikten dü-  Cismin maksimum yüksekliğe ulaştığında, cismin 
şey aşağı doğru bir ilk hızla atılan çıkış süresi, iniş süresine eşittir. ağırlığı hava direnci- 
cisimlerin hareketidir. Bu hareketin Uçuş süresi de bu sürelerden bi- ne eşit olur. Net kuv-

serbest düşme hareketinden farkı, rinin iki katına eşittir. vet sıfır olur ve cisim 
cismin ilk hızının olmasıdır. 2v0 sabit hızla hareketini
tuçuş = 
g sürdürür. Bu hıza cis-
min limit hızı denir.
Yukarı Yönde  Cisim, yörüngesi üzerindeki her-

Düşey Atış Hareketi hangi bir noktadan; çıkarken ve G = FS
 
Bir ilk hızla düşey yukarı (yer çekimi inerken eşit büyüklükteki hızlar m⋅g = k⋅A⋅v2
kuvvetine zıt yönde) atılan cisimle- ile geçer.
rin hareketidir. mg
 v0 hızı ile düşey yukarı atılan cis- vlim =
 v0 hızıyla atılan cisim, yer çeki- k$A
min maksimum yüksekliği aşağı-
mi ivmesi (g) ile yavaşlayarak
daki bağıntı ile bulunur.
durur ve maksimum yükseklik-
v02
ten itibaren serbest düşme ha- hmaks =
2g
reketi yapar.
Hız Formülü
v = v0 ± g⋅t
Yer Değiştirme Formülü Yatay Atış
1 Bilgi Damlası 
h = v0 ⋅t ± g⋅t2 
2 
Tek boyutta sabit iv-
Zamansız Hız Formülü meli hareketlerde or- 
  

Değiştirme v s2 = v 02 ± 2g⋅h talama hız, ilk hız ile 

 Formülü son hızın aritmetik
  
1 ortalamasından bu- 
h= g⋅t2
 2 Uyarı lunur.
 
Formüllerde “±” şeklinde verilen vilk+vson
vort =   
Zamansız işaret (ivmenin işareti); eğer cisim 2
Hız atıldıktan sonra hızlanmaya baş-  
Düşey doğrultudaki 
 Formülü lıyor ise “+” alınır, cisim atıldık- yer değiştirme, pra- Yatay atış hareketi yapan cismin ha-
v s2 = 2g⋅h tan sonra yavaşlamaya başlıyor tik olarak; x = vort⋅t formülün- reketi bileşik hareket gibi düşünü-


ise “–” alınır. den de bulunur. lebilir. Cisim yatay doğrultuda sa-
bit hızlı (düzgün doğrusal hareket),
düşey doğrultuda hızlanan (düzgün
 g = 10 m/s2 alındığında cismin  değişen) hareket yapar.
hızı, her saniye 10 m/s artar.
  Cismin düşeyde yaptığı hareket
 Her saniye aldığı yol ise h, 3h, Hava Direnç Kuvveti serbest düşme hareketidir.
5h, 7h .... (5 m, 15 m, 25 m, ...)
  Hava sürtünmesi ihmal edilmiyor-  Cismin yer değiştirmesi:
şeklinde artar.  
 sa atış hareketi yapan cisimlere ha- Yatayda; x = v0.t
Ayrıca; cisim h yüksekliğini t süre-  va direnç kuvveti etki eder. Bu kuv-
 1
de almış ise,  Düşeyde; h = g ⋅ t2
 vet (Fs); cismin biçimine ve havanın 2
 2h → tñ2 sürede 
özelliklerine göre değişen bir katsa-
  Cismin t süre sonraki hızı (v):
yı (k), cismin hareket doğrultusuna
 3h → tñ3 sürede  dik en büyük kesit alanı (A) ve cis- Yatay hız bileşeni; vx = v0

  min hızına (v) bağlıdır.]
 4h → tñ4 = 2t sürede Düşey hız bileşeni; vy = g ⋅ t
 FS = k⋅A⋅v2
 5h → tñ5 sürede alır. v2 = vx2 + vy2

14
Eğik Atış
Eğik atış hareketi; düşey doğrultu-
da yukarı düşey atış hareketi, yatay
doğrultuda sabit hızlı hareket olan
bileşik harekettir.
 
 
v0x = v0 ⋅cos q
 v0y = v0 ⋅sin q

 Cismin hızının yatay bileşeni, yö-
rüngenin her noktasında aynıdır.
 Düşeyle ilgili hesaplamalar, aşa-
ğıdan yukarıya doğru düşey atı-
şın özelliklerinden faydalanıla-
rak bulunur.
 Tepe noktasından itibaren ha-
reket, bir yatay atış hareketidir.
 Cisim tepe noktasından itibaren
düşey doğrultuda serbest düş-
me hareketi yapar.
 Tepe noktasına çıkış süresi iniş
süresine eşittir.
 min kütlesine bağlı değildir.



xm = v0x⋅tuçuş
1 v0y
hm = g⋅tç2
2 g
 Cisim atıldıktan t süre sonra ya-
tayda ve düşeydeki yer değiştir-
meleri yatay ve düşey hareketle-
rin özelliklerinden faydalanılarak
bulunur.
1
h = v0y⋅t – g⋅t2
2 1
x = v0x⋅t
t süre sonraki hızlar;
vx = v0x vy = v0y – g⋅t
v2 = vx2 + v2y
Not İŞ Kinetik Enerji
 Atış hareketlerinden düşey Fiziksel anlamda iş, kuvvet ile kuv- Cisimlerin hızından dolayı sahip ol-
hız grafiğinin eğimi yer çeki- vet doğrultusunda alınan yolun çar- dukları enerjidir. Kütle ve hızın kare-
mi ivmesini verir. pımına eşittir. si ile doğru orantılıdır.
1
 Düşey hız grafiğinin çıkış sü-  Cisme etki eden kuvvet hareket
EK = mv2
resine kadar olan kısmının doğrultusuna dik ise fiziksel an- 2
alanı maksimum yüksekli- lamda yapılan iş sıfırdır.  İş ve enerji birimleri aynıdır.

 ği verir. 
 İş ve enerji skaler ve türetilmiş
 büyüklüklerdir.

  
  Yer Çekimi
Potansiyel Enerjisi
   F kuvvetinin etkisinde cisim x
 Cisimlerin yüksekliğinden dolayı
  kadar yol almış. Yol ile kuvve-
sahip oldukları enerjidir. Yükseklik,
tin yatay bileşeni aynı doğrultu-
kütle ve yer çekimi ivmesi ile doğ-
 lu olduğu için yapılan iş;

ru orantılıdır.
W = Fcos q·x olur.
EP= mg ·h
 Kuvvetin düşey bileşeni cismin
aldığı yola dik olduğu için iş yap-
mamıştır.
Not
Kuvvet ve yol birbirine paralel
olmak şartı ile yolun; eğik, ya-
tay, düşey doğrultu ya da eğri- İş ile Enerji Arasındaki
Not İlişki
sel yörünge olması, sonucu de-
 Eğik atış hareketinde, atış açı- ğiştirmez.
 Bir cisim üzerine yapılan iş, o cis-
sı 45° olduğunda menzil mak-
me enerji olarak aktarılır.
simum olur.
Not
 Eğik atış hareketinde, birbi-  Bir cismin enerjisindeki değişim
Bir cisim üzerine yapılan iş, cis- miktarı o cisim üzerine yapılan
rini 90° ye tamamlayan açı-
işe eşittir.
larla ve eşit büyüklükte hızla
eğik atılan cisimler aynı uzak- W = DE
  Kuvvet “newton”, alınan yol
lığa düşer.
“metre” alındığında iş birimi “jou- F⋅x = Eson – Eilk
 le” olur.
 
ENERJİ
[ tç = ]  
İş yapabilme özelliğine sahip her bir
şey enerjiye sahiptir. Bundan dola- 
 
yı enerji, “İş yapabilme yeteneğidir.”
diye tarif edilir. Şekildeki, sürtünmesi önemsiz yo-
lun K noktasında duran m kütleli ci-
GÜÇ sim, yola paralel F kuvveti ile L'ye
Birim zamanda yapılan işe güç de- getirilmiş olsun:
nir.
W F·|KL| = mg·h + m·vL2 olur.
P= 2
Dt
 İş “joule”, zaman “saniye” alın-
dığında güç birimi “watt” olur.
15
 • Yaya ait, kuvvet - uzama grafiğin- Mekanik Enerjinin  
Yay Kuvveti ve
Hooke Yasası de alan yayda depolanan ener- Korunumu
jiyi verir.  
Yayın sıkışması ya da uzaması ile  Bir düzeneğin mekanik enerjisi- 

 

yayda oluşan kuvvetin büyüklüğü ne; kinetik enerji, yer çekimi po-

“Hooke Yasası”na göre bulunur.   tansiyel enerjisi ve esneklik po- 
tansiyel enerjisi dahildir.  
Fyay = –k⋅x  
Sürtünmelerin önemsenmediği bir
 sistemde mekanik enerji korunur. Şekilde belirli bir h yüksekliğinden
k: yay sabiti (N/m), x: sıkışma ya da 
serbest bırakılan cismin enerji dönü-
uzama miktarı (m)     ΣEilk = ΣEson
şüm grafikleri, düşme zamanına ve
    
Şekildeki düzenekte, düşme yüksekliğine bağlı olarak çizil-
 • Yayda depolanan potansiyel miştir.
serbest bırakılan m
 enerjinin uzanıma bağlı grafiği kütleli cisim yayı mak-
şekildeki gibi parabolik olur. simum x kadar sıkıştı- 

rıyor olsun.
 
    Cismin K seviyesine 
göre yer çekimi potan-
Kuvvet - uzama (ya da sıkışma) grafi- Enerji Dönüşümleri ve 
siyel enerjisi, esneklik
ğinin eğimi, yay sabitini verir. Enerjinin Korunumu potansiyel enerjisine
• Enerji kaybolmaz ancak bir tür- dönüşecektir.
 Seri bağlı yayların eş değer yay
1 1 1 den başka bir türe dönüşür.
EPçek = EPyay
sabiti: = +
keş k1 k2 Bir sistemdeki toplam enerji değişik 1
enerjilere dönüşse bile, son enerji- mg·(h + x) = k·x2
2
 Paralel bağlı yayların eş değer
nin ilk enerjiye eşit olmasına enerji-
yay sabiti: keş = k1 + k2
nin korunumu denir. Kuvvet - Yol Grafiği
 Kuvvet - yol grafiğinde alan; ya-
Uyarı pılan işi ya da enerjideki deği-
   Uyarı
şimi verir.
Ortamın sürtünmeli olması du-
Enerjinin bir kısmının ısıya dönüş-
rumunda ısı, ses ve ışığa dönü- 
  tüğü durumda, enerjinin korunu-
  şen enerjiler ile son durumda sa-
mu denkleminde son enerjiler 
hip olunan enerjilerin toplamı ilk
kısmına "ısıya dönüşen değer-
 enerjiye her zaman eşittir. 
ler" de eklenir. 


  



Isıya Dönüşen Enerji Bir cisme ait şekildeki grafiğe göre;


• Sürtünmeye harcanan (ısıya dö- cismin enerjisi; x yolu sonunda 3F· x

nüşen) enerji, sürtünme kuvveti-  kadar artmış, x - 2x yolu aralığında
nin yaptığı işe eşittir.  F·x kadar azalmış, 2x yolu sonunda

 (toplamda) 3F·x – Fx = 2F·x kadar
Yayların Esneklik  
 artmıştır.
Potansiyel Enerjisi
  Sürtünmesiz ortamda şekildeki gi-
Yay sabiti k olan, x kadar sıkışmış ya  bi eğik atılan cismin A, B (tepe nok-
da gerilmiş yayda depolanan esnek- tası) ve C noktalarındaki mekanik
Şekildeki cisim için enerjinin koru-
lik potansiyel enerjisi, aşağıdaki ba- enerjileri eşittir.
numundan;
ğıntı ile hesaplanır. 1 1
EK1 = EK2+ Eısı m⋅v02 + 0 = m⋅vB2 + mg⋅hmak
1 2 2
EP = k·x2
2 Isıya dönüşen enerji ise;
1 1
m⋅v02 + 0 = m⋅vC2 + mg⋅hC
Eısı = Wsür = Fsür⋅x 2 2

16
 DÜZGÜN ÇEMBERSEL
HAREKET
Bir çember üzerinde, eşit zaman ara-
lıklarında, eşit yollar alan cismin ha-
reketine düzgün çembersel hare-
ket denir.
Örnek:
Temel Kavramlar
Periyot (T)
Cismin bir tam tur yapması için ge-
çen süredir.
 SI da birimi saniyedir.
Frekans (f)
Birim zamandaki tur sayısıdır.
 Periyotla frekans arasında:
T⋅f = 1 bağıntısı vardır.
 SI da birimi hertzdir.
Konum Vektörü (Ár)
Çemberin merkezini cisme birleş-
tiren, merkezden cisme doğrudur.
(Yarıçap vektörü)


Çizgisel Hız (Áv)
Cismin çember üzerinde birim za-
mandaki yer değiştirmesidir.
 Çizgisel hız daima çembere te-
ğet ve yarıçap vektörüne diktir.
 Vektöreldir. Büyüklüğü sabit, yö-
nü sürekli değişmektedir.
Büyüklüğü aşağıdaki bağıntı ile he-
saplanır.
2pr
v= ve v = 2pf·r
T
Açısal Hız (Áω)
 Yarıçap vektörünün birim zaman-
da radyan cinsinden taradığı açı-
dır. Birimi rad/s dir
2p
ω= ve ω = 2pf
T yarıçapla ters orantılıdır.
 Vektöreldir. Yarıçap ve çizgisel
hız vektörüne diktir. Yönü sağ el
kuralı ile bulunur.


 Düzgün çembersel hareket ya-
pan cisimlerin açısal hızları sa-
bittir.
 Çizgisel hız ile açısal hızın bü-
yüklükleri arasındaki ilişki aşa-
ğıdaki gibidir.
v = ω·r
Not
Aynı çap doğrusunda hareket
eden cisimlerin açısal hızları eşit,
çizgisel hızları dönme eksenine
olan uzaklıkla doğru orantılıdır.

 
 gedeymiş gibi ele alınarak" cis-
 

 



K, L, M nin açısal hızları eşittir.
Dönme ekseninden uzaklıkları r
olan K ve L nin çizgisel hızlarının
büyüklüğü v ise 2r uzaklığındaki
M nin çizgisel hızının büyüklüğü
2v dir.
17
Not
Kasnak düzeneklerinde ipin te-
mas ettiği bütün noktaların çiz-
gisel hızları eşit büyüklüktedir.
Buna bağlı olarak da açısal hız,
 
 
 
K ve L noktalarının çizgisel hızları-
nın büyüklüğü eşittir.
K nin açısal hızı ω ise L ninki 2ω dır.
 Eş merkezli kasnakların peri-
yotları ve açısal hızları eşittir.
Merkezcil İvme (Áa)
Çembersel harekette hızın büyüklü-
ğü sabit iken hızın yönünün değiş-
mesine sebep olan ivmeye merkez-
cil ivme denir.
Merkezcil ivmenin yönü, cisimden
merkeze doğrudur. Büyüklüğü aşa-
ğıdaki bağıntı ile hesap edilir.
v2
a= ve a =ω2· r
r
Ortalama İvme (Áaort)
Herhangi iki nokta arasındaki hız de-
ğişiminin bu iki nokta arasında ge-
çen süreye oranı, bu iki nokta arasın-
daki ortalama ivmenin büyüklüğünü
verir.
 Düzgün çembersel harekette, bir
tam tur için ortalama ivme sıfır-
dır. Çünkü bir tam turda hız de-
ğişimi sıfırdır
Merkezcil Kuvvet (Fm)
 Düzgün çembersel hareket, hız
vektörüne dik, çemberin mer-
kezine yönelik bir kuvvetin etki
etmesi ile gerçekleşir. Yönü ci-
simden merkeze doğru olan bu
kuvvete
ÖSYM Sorusumerkezcil kuvvet denir.
Örnek:
 Merkezcil kuvvet, hıza dik oldu-
ğundan iş yapmaz. Kuvvet; hı-
zın şiddetini değiştirmez, yönü-
nü değiştirir.


Yarıçapı r olan yörüngede v çizgi-
sel hızı ile çembersel hareket yapan
cisme etki eden merkezcil kuvve-
tin büyüklüğü aşağıdaki bağıntılar-
la hesaplanır.
Fm = m· v
2
ve Fm =m· ω2· r
r
Uyarı
 Merkezcil kuvvet, dengelen-
memiş bir kuvvettir. Bunun-
la birlikte bir hareket oluş-
turmaz.
Problem çözümlerinde çember-
sel hareket yapan cisimler "den-
me, merkezcil kuvvete, eşit ve zıt
yönlü bir kuvvetin etki ettiği dü-
şünülür. Bu kuvvete merkezkaç
kuvvet denir.
Merkezcil Kuvvet Yatay Viraj Eylemsizlik Torku DÖNME KİNETİK ENERJİSİ
Etkisindeki Cisimler  Yatay ve sürtünmeli virajda dö-  Herhangi bir dönme eksenine  Eylemsizlik torku I, açısal hızı
Yatay Düzlemde Düzgün nen araca etki eden merkezcil göre, dönmeye karşı cismin di- ω olan cisimlerin dönme kine-
Çembersel Hareket kuvvet, araç ile yol arasındaki rencini belirleyen etkiye eylem- tik enerjileri (Ed) aşağıdaki for-
sürtünme kuvvetidir. sizlik torku (momenti) veya dön- mül ile hesaplanır.
İpin ucuna bağlı cisim, yatay düz-
me eylemsizliği denir. 1
lemde düzgün çembersel hareket  Merkezcil kuvvet, sürtünme kuv- Ed = I·ω2
2
yaparken ipteki gerilme kuvveti, mer- vetinin maksimum değeri kadar  “I” sembolüyle gösterilir. Ska-
kezcil kuvvete eşittir. olabilir. Bunu aşacak hız değe- ler bir büyüklüktür. SI’da birimi
 Dönme kinetik enerjisinin SI’da-
rinde araç savrulur. “kg⋅m2”dir.
 ki birimi joule (J)’dir.
 
Fs = Fm  Eylemsizlik torku, sistemin küt-

lesiyle doğru orantılıdır.
m· v2
Tip = Fm = m· v
2
k⋅mg =
r  Eylemsizlik torku, dönme ekse-
Not
r
nine olan uzaklığın (yörünge ya- Yuvarlanan cisimler hem dönme
 Emniyetli viraj için hızın en bü-
 Cismin ağırlığı ile yüzeyin tepki- rıçapı) karesiyle doğru orantılıdır. hem de öteleme kinetik enerjisine
yük değeri aşağıdaki bağıntıdan
si birbirini dengeler. sahiptir. Toplam kinetik enerjisi
bulunur.
Kütlesi m Olan Bazı Cisimlerin öteleme ve dönme kinetik ener-
v2 = k⋅ g⋅r jilerinin toplamına eşittir.
Düşey Düzlemde Düzgün Eylemsizlik Torkları
Çembersel Hareket 
E = Eö + Ed
 1 1
 Düşey düzlemde "düzgün çem- E= m⋅v2 + I⋅ω2
2 2
bersel hareket"te hız, sabit bü-
yüklüktedir.  Yarıçapı r, merkezinin ötele-
 me hızı v olan küre, silindir,
 İpteki gerilme kuvveti ile ağırlık
çember gibi cisimler için;
kuvvetinin bileşkesi, merkezcil 


v = ω·r dir.
kuvveti oluşturur ve merkezcil
Eğimli Viraj
kuvvet, sabit büyüklüktedir.


 

Dönerek Ötelenme

(Yuvarlanma)
   
 
Yuvarlanan cisimlerin kütle merke-



zinin hızı v iken;

 

   
 cismi çevreleyen her bir nokta v
  
 hızıyla ötelenir,
 

    cismi çevreleyen her bir nokta v
  Sürtünme dikkate alınmazsa
Dolu silindir Dolu Küre hızıyla döner.
 merkezcil kuvvet, cismin ağırlı- (Merkez (Çap doðrusuna
 doðrusuna göre) göre)
ğı ile yüzey tepki kuvvetinin bi- Bundan dolayı bir noktanın anlık hı-
K de; Fm = TK leşkesi olur. zı, bu iki hızının bileşkesine eşittir.
Fm r
L de; Fm = TL + mg tanq = dir.  
mg r

M de; Fm = TM – mg v2 
Merkezcil kuvvet değeri (m ) ye- 
r
P de; Fm = TP – mg·cosq 1 2   
rine yazıldığında aracın kaymadan = mr 2 = mr2 
2 5  
[Fm = m · v ]
2 hareket ettiği hızın büyüklüğünü ve-
r ren bağıntı türetilmiş olur. 

 İpteki gerilme kuvveti tepe nok- v2 = g⋅r⋅tanq   

tasında en küçük, alt noktada en Not
büyük değerini alır. İpteki geril-
Yarıçapı r olan yörüngede dola-
me kuvveti; cisim yukarı çıkar-
nan m kütleli noktasal cismin ey-
ken azalır, aşağı inerken artar.
lemsizlik torku;
I = m·r2 dir.
Yuvarlanan O merkezli küresel cismin
bazı noktalarının dönme ve öteleme
çizgisel hızları:
N ve L noktasının anlık hızının büyük-
lüğü ñ2v, K'nin 2v, M'nin ise sıfırdır.
Merkezin hızının büyüklüğü v'dir.

18
 BASİT HARMONİK
HAREKET
iki nokta arasında periyodik tekrar-
lanan salınım hareketine basit har-
monik hareket denir.
 Esnek bir yayın ucuna bağlı cis-
min titreşim hareketi, basit sar-
kacın küçük açılı salınım hare-
Kuvvet (Á F) Not
 Harmonik harekete sebep olan
Cismin eşit ve r/2 uzunluğundaki
kuvvet, daima denge noktasına yolları alma süreleri şekildeki gibi
yöneliktir ve uzanım vektörüne olur. Bu sürelerin toplamı, periyo-
zıt yönlüdür. dun yarısına eşittir (T/2)
 Harmonik hareket yaptıran kuv-     
vetin büyüklüğü, aşağıdaki ba-   
ğıntı ile hesaplanır.

Yay Sarkacı
Yay sabiti k olan, bir ucu sabitlenmiş
yayın diğer ucuna m kütleli bir cisim
bağlanarak cisme basit harmonik ha-
reket yaptırıldığında, cismin periyo-
du aşağıdaki bağıntı ile hesap edilir.
   
   m
T = 2r
 k
keti, düzgün çembersel hareket
F = m⋅ω2 ⋅x  Periyot, yalnız cismin kütlesi ile
yapan cismin çap üzerindeki iz
yay sabitine bağlıdır.
düşüm hareketi, basit harmonik  [ω ya açısal frekans denir. Bü-
hareketlerdir. yüklüğü değişmez.]  Yay sarkaçlarının periyodu; or-
tamın çekim ivmesine, uzanıma

ve sarkacın bulunduğu düzlemin

  eğimine bağlı değildir.

Temel Kavramlar  
Yaya bağlı m kütleli cisme K - L ara- Uyarı

Uzanım (Á x) sında basit harmonik hareket yaptıran
Formüllerde kullanılan "–" işareti,    
kuvvet, yaydaki kuvvettir.
Cismin, herhangi bir anda denge vektörel anlatımlarda, uzanım ile
noktasına olan uzaklığıdır.  kuvvetin (ya da ivmenin) zıt yön-
lü olduğunu gösterir. Uyarı
Genlik (Á r) 
Sarmal yayların yay sabiti, ya-
Uzanımın maksimum değerine de-  yın normal hâlinin boyuna bağ-
nir. Ár = Áxmax tır.    lıdır. Yayın boyu arttıkça yay sa-
biti azalır.
   


 


   Basit Sarkaç
K - L arasında basit harmonik hareket
Kuvvet, uzanımın maksimum olduğu L uzunluğundaki ipin ucuna asılı ci-
yapan cismin genliği r, P noktasında Hız (Á v)
yerde maksimum, uzanımın sıfır oldu- sim, denge konumundan biraz ayrı-
iken uzanımı xP dir.  Genliği r, açısal frekansı ω olan
ğu yerde sıfırdır. larak serbest bırakılırsa basit harmo-
basit harmonik hareketlinin her- nik hareket yapar. Cismin periyodu
hangi bir x uzanımında iken ve aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.
uzanımı sıfır iken hızı, aşağıdaki
İvme (Á a)
bağıntılarla hesaplanır.
Periyot (T)
 F = m⋅ω2 ⋅x = m⋅a olduğundan T = 2r
l
Bir tam salınım (titreşim) için geçen 2 2 g
ivmenin büyüklüğü, aşağıdaki v = ~ r -x
zamandır. bağıntı ile hesaplanır.
vmax = ω⋅r
 
a = ω2⋅x
  
 Uzanımın maksimum olduğu uç 
   Kuvvet ile ivme aynı yönlüdür. noktalarda cismin hızı sıfırdır.

 İvme - uzanım grafiği, kuvvet -  Denge konumundan geçerken 
 O'dan K'ye, K'den O'ya, O'dan
uzanım grafiğine benzer. hız maksimumdur.
L'ye, L'den O'ya hareketler T/4
sürelerde gerçekleşir. Bunların   

toplamında geçen süre, periyo-  
 
da (T) eşittir.
 

Frekans (f)   
 
 Periyot, ipin uzunluğu ve orta-

Harmonik hareket yapan cismin bir  mın yer çekim ivmesine bağlıdır.
saniyedeki titreşim sayısıdır.


    Periyot, cismin kütlesine ve kü-
  
 T ⋅f = 1    çük genlikli salınımlarda uzanı-
 
ma bağlı değildir.

19
 KÜTLE ÇEKİM KANUNU Gezegenlerin Çekim KEPLER KANUNLARI 3. Periyotlar Kanunu
Cisimler birbirlerine, kütleleri ile
İvmesi Kepler, gezegenlerin Güneş etrafın- Bütün gezegenler için ortalama yö-
doğru orantılı, aralarındaki uzaklı- Kütlesi M olan gezegenin, dış böl- daki hareketlerini üç kanunla açık- rünge yarıçapının küpünün, periyo-
ğın karesi ile ters orantılı çekim kuv- gesinde, merkezinden d kadar uzak- lamıştır. dunun karesine oranı sabittir ve bir-
veti uygular. Bu kuvvete kütle çekim taki çekim ivmesi aşağıdaki bağıntı birine eşittir.
kuvveti denir ve büyüklüğü; ile hesaplanır.
R13 R32 R33
M1 ·M2 = = = sabit
F=G g=G M T12 T22 T32
d2 d2

bağıntısı ile bulunur.  Ortalama yörünge yarıçapı, Gü-


neş ile gezegen arasındaki mak-
[M : Kütle, d : Uzaklık G : Evrensel
simum ve minimum uzaklıklar
çekim sabiti: 6,67⋅10 –11]
toplamının yarısıdır.


Rmax + Rmin
R=
2
 1. Yörüngeler Kanunu
   
Her gezegen, odaklarından birinde
 
Güneş bulunan elips şeklindeki bir
 Cisimlerin birbirine uyguladığı yörüngede dolanır.

kuvvetler, eşit büyüklükte ve zıt  
yönlüdür.
 Çekim ivmesi; gezegenin iç kıs-
mında, merkezden dışa doğru 
yarıçapı ile doğru orantılı artar.
Gezegenin Çekim 
Alanında Dolanan
Uydunun Hızı
 M kütleli bir gezegenin çevresin-
de v hızıyla dolanan m kütleli bir 2. Alanlar Kanunu
uyduya çembersel hareket yap- Not
Güneş’i gezegene birleştiren yarı-
tıran kuvvet, kütle çekim kuvve- Cisimlerin ağırlığı (mg), cisme et- çap vektörü, eşit zaman aralıkların-
tidir. Uydunun çizgisel hızı, kütle ki eden kütle çekim kuvvetinden da eşit alanlar tarar.
çekim kuvvetinin merkezcil kuv- kaynaklanır ve kütle çekim kuv-
vete eşitliğinden bulunur. vetine eşittir.  
 
 

  

 
 

 Not Şekilde, gezegen K'den L'ye ve
Dünya’nın çekim ivmesi kutupla- M'den N'ye eşit sürede gelmiş ise,
rın basıklığından dolayı kutuplar- A1 = A2 dir.
Fm = Fç
da daha büyüktür.  Gezegen Güneş’e yaklaştıkça
m·v2 M ·m Çekim ivmesinin etkisi, Dün- hızlanır, uzaklaştıkça yavaşlar.
=G
d d2 ya’nın dönmesine bağlı olarak
merkezcil kuvvetten dolayı ku-
M tuplarda daha büyüktür.
v= G
d

 d: Uydunun, gezegenin merkezi-

ne olan uzaklığıdır. Aynı zaman-
da, uydunun dolandığı yörünge-
nin yarıçapıdır.

20
 İTME
Bir cisme etki eden kuvvet (Á F) ile
kuvvetin etki etme süresinin (∆t)
çarpımına itme (impuls) denir. İtme
I ile gösterilir.
I = ÁF ⋅∆t
Kuvvet birimi newton, zaman biri-
mi saniye alındığında itmenin biri-
mi newton.saniye (N.s) olur.
 Vektörel büyüklüktür.
 Kuvvet ile itme aynı yönlüdür.
 Kuvvet - zaman grafiğinin altın-
da kalan alanların cebirsel top-
lamı bileşke itmeyi verir.
 aşağıdaki gibi yazılabilir.



İtme ile Momentum Patlamalar Çarpışmalar
Arasındaki İlişki  Patlamalarda momentum koru-  Esnek çarpışma, cisimlerin çar-
 Bir cisme uygulanan itme, o cis- nur. Patlama öncesi cismin mo- pışma sonrası birbirinden bağım-
min momentumundaki değişme mentumu, patlama sonrası olu- sız hareket ettiği çarpışmalardır.
miktarına eşittir. şan parçaların momentumlarının
bileşkesine eşittir.
ÁI = ÁFnet⋅∆t = ∆ÁP
  
[∆P = m·vson – m·vilk]
 Momentumdaki değişimin yö- Bilardo toplarının çarpışması, esnek
 
nü, net kuvvetin yönü ile aynıdır.  çarpışmaya örnek olarak verilebilir.
 Momentum - zaman grafiğinin ÁP = ÁP1 + ÁP2  Momentum ve kinetik enerji ko-
eğimi, kuvveti verir. runur.
m ⋅ Áv = m1 ⋅ Áv1 + m2 ⋅ Áv2
  Cisimler çarpışma sonrası birbir-
Aynı doğrultulu, zıt yönlü vektörle-
 rin bileşkesi, vektörlerin büyüklük- lerinden ayrı hareket eder.
leri farkına eşit olduğu için bağıntı
Merkezi Tam Esnek Çarpışma

m ⋅ v = m1 ⋅ v1 – m2 ⋅ v2 Tek boyutta gerçekleşen çarpış-
  madır.

 


 ∆P iki Boyutta Hareket 

  tan q = =F dir.
 ∆t 
 


ΣI = + 2F⋅t – F⋅t  

 

ÇİZGİSEL MOMENTUM
Bir cismin hızı (Áv) ile kütlesinin (m)
çarpımına o cismin çizgisel momen-
tumu ya da cismin momentumu de-
nir. Momentum ÁP ile gösterilir.
ÁP = m⋅ Áv
 Vektörel bir büyüklüktür.

Momentumun Korunumu  
Bir cisme ya da sisteme dışarıdan
bir kuvvet etki etmedikçe momentu- ÁPilk = ÁPson

munda bir değişiklik olmaz. İlk du- ÁP1 + ÁP2 = ÁP1' + ÁP2'

rumdaki momentum, son durumda-
ki momentuma eşit olur. ÁPilk = ÁPson m1⋅ vÁ 1 + m2⋅ vÁ 2 = m1⋅ vÁ 1' + m2 ⋅Á v2'
ÁPson = ÁPilk m ⋅ Áv = m1⋅ Áv1 + m2 ⋅ Áv2
  Momentum korunumu bağıntıları

düşey ve yatay için ayrı ayrı yazılır.

 Hız ve momentum vektörleri ay- 

nı yöndedir.
Not
Momentum, hareket halindeki
cisimlerin eylemsizliği olarak da
tanımlanabilir. Bu nedenle mo-
mentumu büyük olan cisimleri
durdurmak çok daha zordur.
Not
sonra iki cismin toplam momentumu
Hız - zaman grafiği ile momentum
zaman grafiği şekil olarak birbiri-
ne benzer. Birinden diğerine ge-
çiş yapılabilir.

 

Aralarında sıkışmış yay bulunan ci-
simler durgun haldeyken ip kesildi-
ğinde şekildeki gibi –2Áv ve Áv hızları
ile hareket eder.
Başlangıçta iki cismin momentumu
sıfırdır. Cisimler serbest kaldıktan
yine sıfır olur.
Pilk = Pson
0 = m1⋅ Áv1 + m2⋅ Áv2
0 = –m⋅ 2v + 2m⋅v
Düşey ilk momentum sıfır olduğu Not
için parçaların düşey momentum-
Bağıntılar hız vektörlerinin işareti-
ları eşit büyüklüktedir.
ne göre yazılır. Hareket yönü bi-
m1 ⋅ v1 sinq1 = m2 ⋅ v2 sinq2 linmeyen hızlar pozitif alınır ve çı-
Yatay momentumun korunumundan; kan sonuca göre yorum yapılır.
m ⋅ v = m1⋅ v1 cos q1 + m2⋅ v2 cos q2
  
  
 
Not
   Momentum ve enerji korunumun-
dan, hızların korunumu bağıntı-
Patlama sonrası parçaların momen-
tum vektörlerinin uç uca ekleme yön- sı çıkartılır.
temine göre bileşkesi, cismin patla- Á v1 + Á v1' = Á v2 + Á v2'
ma öncesi momentumuna eşit oldu-
ğu gösterilmiştir.

21
 Not Merkezi Olmayan Esnek Olmayan Çarpışmalar İki Boyutta Esnek Olmayan
Esnek Çarpışma Çarpışma
Merkezi tam esnek çarpışmalar-  Cisimlerin çarpıştıktan sonra ke-
da, kütleler eşit ise cisimler bir-  Cisimler çarpışma sonrası aynı netlenip birlikte hareket ettiği çar- 
 
doğrultuda hareket etmez. pışmalardır. 
birlerinin hızlarını vektörel olarak
değişir. 
  Momentum korunur.

  
Tek boyutta tam esnek çarpışmayla   Kinetik enerji korunmaz. 
 
ilgili, özdeş cisimlerin, bir kaç farklı 

hız değerlerindeki çarpışma önce-  
si ve çarpışma sonrası hareket du-  Tek Boyutta Esnek Olmayan   

 
rumları aşağıdaki gibi gösterilmiştir.
 Çarpışma

    
   
    
Şekildeki çarpışma için;
  

    ÁPilk = ÁPson
  

ÁP1 + ÁP2 = ÁPortak
 Şekildeki çarpışma için;
 Yatay ve düşey momentumlarının
ÁPilk = ÁPson korunumuna ait denklemeler ayrı

  ayrı yazılır.
  ÁP1+ 0 = ÁP1' + ÁP2'
ÁPilk = ÁPson
Yatay ve düşey momentumlarının Düşeyde (y):

 ÁP1 + ÁP2= ÁPort
korunumuna ait denklemeler ayrı ÁPilk(y) = ÁPson(y)
    ayrı yazılır. m1 ⋅v1 – m2 ⋅v2 = (m1 + m2)⋅vortak
P2 = Portak(y)
  Düşeyde (y): Bu denkleme göre,
m2 ⋅v2 = (m1 + m2)⋅vort ⋅sin q
ÁPilk(y) = ÁPson(y)  Cisimlerin çarpışmadan önce
Yatayda (x):
momentumlar eşit büyüklükte
   0 = ÁP1'y+ ÁP2'y
    ise cisimler çarpıştıktan sonra ÁPilk(x) = ÁPson(x)
 m1 ⋅v1' ⋅sinq = m2 ⋅v2' ⋅sina dır. durur. Yani ilk momentum sıfır
 ÁP1 = ÁPortak(x)
olduğu için son momentum da
   Yatayda (x):
   sıfır olur. m1 ⋅v1 = (m1 + m2) ⋅ vort ⋅ cos q
ÁPilk(x) = ÁPson(x)
  m2⋅v2 < m1⋅v1 ise ortak kütle "+"
P1x+0 = ÁP1'x+ ÁP2'x
yönde hareket eder.
  
m1 ⋅v1 = m1 ⋅v1' ⋅cosq + m2 ⋅v2' ⋅cosa
 m1 ⋅v1 < m2 ⋅v2 ise ortak kütle "–"
Not yönde hareket eder.   
Merkezi tam esnek çarpışan ci-

simlerin çarpışmadan önceki mo-   
mentumları, eşit büyüklükte ve zıt    
  Çarpışma sonrası ortak momentu-
yönlü ise çarpışma sonrası cisim-
ler hızlarının büyüklüğünü koru-   mun, çarpışma öncesi cisimlerin mo-
yarak geri döner. Çarpışma sonrası cisimlerin momen- mentumlarının toplamına eşit olduğu,

tum vektörlerinin uç uca ekleme yön- vektörlerde uç uca ekleme yöntemi

temine göre bileşkesi, çarpışma ön- ile gösterilmiştir.

  cesi momentumuna eşit olduğu gös-

 
terilmiştir.


 


 
 



22
 AÇISAL MOMENTUM (ÁL) Kinetik Enerji Roketler
Bilgi Damlası
Momentum İlişkisi  Roketin toplam ağırlığının çok
 r yarıçaplı çembersel yörünge- Eşit kütleli iki cisimden biri du-
de hareket eden noktasal cismin  Bir cismin kinetik enerji ve mo- büyük bir kısmı yakıttır.
rurken diğer cisim, duran cisme
açısal momentumu, cismin çizgi- mentum bağıntılarından kinetik
 Roketlerin hareketi, dışarı atılan merkezi olmayan tam esnek ola-
sel momentumu ile yörünge yarı- enerji ile momentum arasında-
gazın tepki kuvveti ile sağlanır. rak çarparsa çarpışma sonrası
çapının vektörel çarpımına eşittir. ki ilişki bulunur.
cisimler arası açı 90° olur.
ÁL = Ár x ÁP Ek =
1
m⋅v2 ; P = m⋅v  
2  
 Açısal momentumun büyüklü- 
ğü ise aşağıdaki bağıntı ile he- P2  
EK =
saplanır.
2m  

L=m∙v∙r
[v: çizgisel hız, m: kütle]
 Açısal momentum, vektörel bir
büyüklüktür.
 Açısal momentum vektörü, cis-
min dolandığı yörünge düzlemi-

ne diktir. Yönü sağ el kuralı ile
bulunur.


Not
Eylemsizlik torku I, açısal hızı ω
olan cisimlerin açısal momentu-
mu genel olarak aşağıdaki ba-
ğıntı ile verilir.
 Kinetik enerji - momentum gra-
fiği şekildeki gibi olur. Grafikteki
 
verilen değerler yardımıyla cis- 
min kütlesi bulunabilir. 

  
 

  
 Tam esnek çarpışmada kinetik
enerji korunur. Yandaki şekilde,

 gelen cismin kinetik enerjisi, çar-
 pışma sonrası cisimlerin kinetik
 
 Roketin atıldıktan sonraki kütlesi enerjileri toplamına eşittir.
m, dışarı atılan gazın; kütlesi ∆m, 1 1 1
m⋅v2 = m⋅v12 + m⋅v22
hızı Ávg ise momentumun korunu- 2 2 2
mu kanununa göre, roketin vek-
v2 = v12 + v22
törel hızındaki değişme,
Pisagor bağıntısı elde edilir ki
m⋅∆Áv = ∆m⋅Ávg
bu da çarpışma sonrası hızlar
formülü ile bulunur. arasındaki açının 90° olduğunu
gösterir.
 Gaz, rokete göre sabit vÁ g çıkış hı-
zı ile atılırken roketin kendi kütle-
si sürekli azalır, hızı sürekli artar.

ÁL = I·Áω Not
 Dışarıdan bir torkun uygulan-
 Açısal hız ve açısal momentum madığı düzeneklerde açısal
vektörlerinin yönü aynıdır. momentum korunur.

 Açısal momentumun korun-

Not duğu fakat eylemsizlik torku-
Bir cisme uygulanan net tork (τ), nun değiştiği düzeneklerde,
cismin birim zamandaki açısal açısal hız ve dönme kinetik
momentum değişimine eşittir. enerjisi de değişir.

∆ÁL
Áτ =
∆t

Açısal Momentumun
Korunumu
 Çembersel hareket yapan cisim-
lere, dışarıdan tork etki etmedi-
ği sürece cismin açısal momen-
tumu da korunur.

τ=0 ise, Lilk = Lson dur.

Iilk ⋅ ωilk = Ison ⋅ ωson

23
 ELEKTRİKSEL KUVVET
(Coulomb Kuvveti)
Elektrik yükleri ya da yüklü cisimler
arasındaki itme ya da çekme kuv-
vetidir.
 Yük miktarlarının çarpımı ile doğ-
ru, cisimler arasındaki uzaklığın
karesi ile ters orantılıdır.
 Büyüklüğü aşağıdaki bağıntı ile
bulunur.
q 1 ∙ q2
F=k
d2
[q1, q2 : Cisimlerin yük miktarı
d : Cisimler arasındaki uzaklık
k : Coulomb sabiti]
 Aynı işaretli yükler birbirini iter,
zıt işaretli yükler birbirini çeker.
    

 de bir noktada, kendilerine doğ-
 
 
 
 İtme ya da çekme kuvveti, yük
miktarları ne olursa olsun mut-
laka eşit ve zıt yönlüdür.
ÁF1 = – ÁF2 dir.
 Aynı cins yükle yüklü küreler yük
Not
 Cisimler birbirlerine eşit şiddet-
 Birden fazla elektriksel kuvve-
tin etkisindeki cisimlere etki
eden net kuvvet (bileşke kuv-
vet) vektörel toplama işlemi
ile bulunur.
 Ağır olan cisim denge konumun-
 Bir cisme uygulanan elektrik-
sel kuvvetler, yön ve büyüklük
olarak tespit edildikten sonra,
vektörlerdeki toplama işlemi
yapılarak o cisme etki eden
bileşke kuvvet, yön ve büyük-
lük olarak bulunur.
Not

 
Cisimlerin yük işaretine göre bir-
birlerine uyguladığı itme ya da
çekme kuvvetleri ve bileşke kuv-
vetin paralel kenar yöntemi ile
gösterilmesi
 Kuvvetlerin büyüklükleri, ci-
simlerin yükleri ve aralarında-
ki mesafeye göre Coulomb
Yasası ile bulunur.
 
 
 
 


miktarları farklı da olsa birbirleri-
ni eşit büyüklükte kuvvetle iter.
te kuvvet uyguladığına göre, iple-
rin düşeyle yaptığı açılar arasın-
daki ilişki cisimlerin ağırlıklarına
bağlıdır.
dan (düşey) daha az ayrılır. Ağır-
lıklar eşit ise, α1 ve α2 açıları da
eşit olur.
F da oluşturduğu elektrik alanlar eşit
tanα1 =
m1g
F alan yönünde, yük işareti "–"
tanα2 =
m2g
24
ELEKTRİK ALAN Bileşke Elektrik Alan
Bir yükün etkisini gösterdiği bölgeye  İki ya da daha fazla yüklü cis-
o yükün elektrik alanı denir. min bir noktada oluşturduğu bi-
leşke elektrik alan bu yüklerin o
 Vektörel bir büyüklüktür. Á E ile
noktada ayrı ayrı oluşturdukları
gösterilir.
elektrik alanların vektörel topla-
 Yüklü bir cismin herhangi bir mına eşittir.
noktadaki elektrik alanı, yükün
 Bir noktadaki bileşke elektrik
o noktadaki pozitif birim yüke uy-
alan için, önce her bir yükün bu
guladığı elektrik kuvvet olarak ta-
noktadaki elektrik alanı ayrı ay-
nımlanır.
rı bulunur.
 q yükünden d uzaklıktaki bir nok-
 Elektrik alan bağıntısı ile alan
tada elektrik alanın şiddeti, aşa-
şiddetleri belirlenir. Elektrik alan
ğıdaki bağıntı ile bulunur.
vektörleri arasındaki açılara ve
q elektrik alan büyüklüklerine dik-
E=k
d2 kat edilerek bu alanların bileş-
kesi, vektörel toplama kuralına
[k: kulon sabiti (k = 9 ·109 N . m2/C2)]
göre yapılır.
Not
Pozitif yükler bir noktada, ken-
dinden dışa doğru; negatif yükler
ru elektrik alan oluşturur.  
  

q1 ve q2 yüklü cisimlerin K noktasın-

da oluşturduğu elektrik alanlar zıt
yönlü olduğu için K'deki bileşke
   elektrik alan, elektrik alan şiddetleri-
nin farkına eşittir.

Not
 
 Elektrik alan şiddetinin E ol-

duğu bir yerde, elektrik yü- 
 
kü q olan parçacığa etki eden
elektriksel kuvvetin büyüklü-
ğü aşağıdaki bağıntı ile bu-
lunur.
 
F = q·E +q ve –q yüklü cisimlerin K noktasın-
 Elektriksel kuvvet; yük işare-
ti "+" olan cisimlere elektrik büyüklüktedir.
Eşit büyüklükteki vektörler arasındaki
açı 120° olduğunda bileşke, bu vek-
olan cisimlere elektrik alana
zıt yönde etki eder. törlerden birine eşit büyüklüktedir.
Yüklü Kürenin
Elektrik Alanı
 İçi boş ve dolu olan yüklü ilet-
ken kürelerde yükler, dış yüze-
ye dağılmıştır.
 Kürenin iç kısmında elektrik ala-
nı sıfırdır.
 Yüklü bir kürenin içinde yüklü bir
cisim tutulursa o cisme elektrik-
sel kuvvet etki etmez.
 Kürenin yüzeyindeki ve dışın-
daki bir noktanın elektrik alanı-
nı bulmak için, kürenin yükünün
merkezde toplanmış olduğu ka-
bul edilir.
 Dolayısıyla q yükünün, merkez-
den d kadar uzaklıktaki bir nok-
tanın elektrik alan şiddeti nasıl
bulunuyorsa, kürenin yüzeyin-
deki ve dışındaki noktanın elekt-
rik alanı da aynı şekilde bulunur.
 Buna göre, elektrik yüklü bir kü-
renin, küre merkezinden d kadar
uzaktaki bir noktada oluşturdu-
ğu elektrik alan;
 d < r (kürenin içindeki bir nok-
ta) için, E = 0 dır.
 d = r (küre yüzeyindeki bir nok-
q
ta) için, E = k 2 dir.
r
 d > r (kürenin dışındaki bir nok-
q Eşit pozitif ve negatif yüklü cisimlerin
ta) için, E = k 2 dir.
d
  
  Bir düzenekte, “elektrik alan şid-
 
 
 sık olduğu yerde büyük, elekt-
 
  
 Uyarı


  
Elektrik alanın kürenin merkezinden
olan uzaklığa göre değişim grafiği
Elektrik Alan Çizgileri
 Elektrik yüklerinin etrafında,
elektrik alanı gösteren sonsuz
sayıda, hayalî kuvvet çizgisi ol-
duğu kabul edilir.
 Elektrik alan çizgilerinin yönü,
pozitif yüklerde yükten dışarı-
ya doğru, negatif yüklerde yü-
ke doğrudur.
 Yüklü cisimlerin çevresindeki
elektrik alan çizgileri arasındaki
etkileşme üç boyutludur.
 Elektrik alan çizgisi, her noktada
oluşan bileşke elektrik alan yön-
lerine göre bulunur.
 
çevrelerinde meydana getirdikleri
alan çizgileri yukarıdaki gibidir.
deti”; elektrik alan çizgilerinin
rik alan çizgilerinin seyrek oldu-
ğu yerde küçüktür.
 

Elektrik alan çizgileri K'de dışa, L'de
içe doğru olduğu için K pozitif, L ne-
gatif yüklüdür.
Elektrik alan çizgileri L'de daha sık ol-
duğu için L'nin yük miktarı
K'ninkinden fazladır.
25
ELEKTRİK POTANSİYEL Not
ENERJİ
 Yalnız bir yükün potansiyel
Birbirinden sonsuz uzaklıkta bulu- enerjisi, bu yükün diğer yük-
nan pozitif elektrikle yüklü iki küre- lerle etkileşimlerinden kay-
ciği, aralarındaki uzaklık d olacak bi- naklanan potansiyel enerji-
çimde birbirine yaklaştırabilmek için, lerinin toplamına eşittir.
elektrik kuvvetlerine karşı bir iş yap- 
mak gerekir. Yapılan iş, d uzaklığın-
da tutulan bu iki cismin oluşturduğu
 
sistemin elektrik potansiyel enerjisi-
ne eşittir.
 
 Örneğin, şekilde verilen q1 yüklü
cismin toplam potansiyel enerjisi-
 q2 yükünü sonsuzdan q1 yüklü
ne UP1 denilirse bu enerji;
cismin d kadar uzağına getirmek
q1⋅q2 q1⋅q3
için harcanan enerji sistemde po- UP1 = k –k tür.
d1 d3
tansiyel enerji olarak depolanır.
Bu enerjiye elektriksel potansiyel
enerji denir. Skaler büyüklüktür.
Birimi joule'dür. Aşağıdaki bağın-
tı ile hesap edilir. ELEKTRİK
q1.q2 POTANSİYELİ
U=k
d Birim elektrik yükü başına düşen
elektriksel potansiyel enerjisine
İkiden Fazla Yüklü Cismin elektrik potansiyeli denir.
Elektriksel Potansiyel Enerjisi
 Skaler büyüklüktür. V harfi ile
İkili potansiyel enerjiler yazılır ve ce- gösterilir. Birimi volttur.
birsel olarak toplanır.
 Yüklü bir cismin yakınındaki bir
noktada oluşan elektriksel po-
tansiyel, yük miktarına ve nokta-
  nın yüke olan uzaklığına bağlıdır.

 
Şekildeki yüklerin toplam elektrik po-
q
tansiyel enerjisi aşağıdaki gibi he- V=k
d
saplanır.
q .q q .q q .q  Pozitif yüklerin çevrelerinde olu-
U= k 1 2 –k 1 3 –k 2 3
d1 d3 d2 şan elektriksel potansiyel pozi-
tif, negatif yüklerin ise negatiftir.
Enerji skaler büyüklüktür. Elekt-
riksel potansiyel enerji hesapla-
Not
nırken bağıntıda yükler, işaretiy-
le yazılır. Elektrik potansiyeli skaler büyük-
lüktür. Bundan dolayı negatif po-
Aynı işaretli iki yükten oluşan
tansiyeller, pozitif potansiyeller-
sistemde elektriksel potansiyel
den küçüktür.
enerji pozitif, zıt işaretli iki yük-
–50 V < –10 V < 0 V < 10 V tur.
ten oluşan sistemde elektriksel
potansiyel enerji negatiftir.
Birden Fazla Noktasal Yükün
Bir Noktadaki Elektrik
Potansiyeli
 Her bir yükün istenilen noktada
oluşturduğu elektriksel potansi-
yel hesaplanır. Yüklerin elektrik-
sel potansiyel değerleri cebirsel
olarak işaretleri de dikkate alına-
rak toplanır.
 yel enerjisi olduğu için K nokta-
 


Şekilde verilen K noktasındaki top-
lam potansiyele VK denilirse,
q1
VK = k –k
d1
ile hesaplanır.
Yüklü İletken Kürenin
Elektrik Potansiyeli
 Küre içindeki herhangi bir nok-
tanın potansiyeli, küre yüzeyinin
potansiyeline eşittir.
 Kürenin dışında ise merkeze
uzaklıkla ters orantılı olarak de-
ğişir.
 Sonsuzda sıfırdır.
  
  

 

  
Ortak Potansiyel
 Elektrik yüklü ve potansiyelleri
farklı olan iki iletken cisim birbi-
rine dokundurulduğunda cisim-
lerin potansiyelleri eşit oluncaya
kadar yük alış verişi olur. Bu po-
tansiyele ortak potansiyel denir.
 
  Yükleri ve yarıçapları bilinen kü-
reler birbirine dokundurulduğun-
 da kürelerin ortak potansiyeli,
 Sq
Vort = k
Sr
q1 + q2+ q3+...
Vort = k
r1 + r2 + r3+...
q2 q3 ile hesaplanır.
+k
d2 d3
Eş Potansiyel
Elektriksel potansiyelleri birbirine
eşit olan noktaların oluşturduğu çiz-
gilere eş potansiyel çizgileri, elektrik
potansiyelleri birbirine eşit olan nok-
taların oluşturduğu yüzeylere ise eş
potansiyel yüzeyleri denir.
İki Nokta Arasındaki ELEKTRİKSEL İŞ
Potansiyel Fark
 Aynı işaretli yükler birbirine yak-
 K ve L gibi iki noktanın potansi- laştırılırken, zıt işaretli yükler bir-
yelleri sırasıyla VK ve VL ise bu iki birinden uzaklaştırılırken elektrik
nokta arasındaki potansiyel fark, kuvvetine karşı iş yapılır.

VLK = VK – VL dir. 
 Elektrik potansiyeli, birim yük
başına düşen elektrik potansi-  
sından L noktasına götürülen bi-
rim yükün enerji değişimi de iki  Şekilde, K noktasından serbest
nokta arasındaki potansiyel far- bırakılan +q yüklü cisim, L nok-
kını verir. tasına elektrik kuvvetinin etkisin-
 de gelir. Elektrik kuvveti iş yap-
 
mış olur. Cisim L noktasından
  K noktasına dış kuvvetin etki-
sinde sabit süratle getirildiğin-
Şekildeki –Q yükünün K noktasın-
de elektrik kuvvetine karşı iş ya-
Q
daki potansiyeli –k , L noktasın- pılmış olur.
d
Q  Bu iki iş değeri birbirine eşittir.
daki potansiyeli –k dir.
2d
VKL = VL – VK  Elektrik kuvvetlerinin yaptığı iş
ya da elektrik kuvvetlerine kar-
Q Q
VKL = –k
2d
– (–k
d
) şı yapılan iş iki ayrı yoldan he-
saplanabilir.
K'nin potansiyeline –V dersek, L'nin
potansiyeli – 0,5V'dir.
1. Yol:
 “+1” birimlik yükün K'den L'ye  Yüklü cisimler arasındaki son
getirilmesi için elektriksel kuvvet- potansiyel enerji ile ilk potansi-
lere karşı yapılan iş VKL kadardır. yel enerji arasındaki fark yapı-
lan işi verir.
W = Uson – Uilk
2. Yol:
 Yapılan iş, iki nokta arasında ha-
reket eden cismin yük miktarı ile
iki noktanın potansiyel farkının
çarpımına eşittir.

 W = q⋅VKL dir.

 
 


Bilgi Damlası

  W = q⋅VKL

ile verilen iş bağıntısında bazen
 Kürenin içinde, d < r ise, Uyarı
q elektrik yükü yerine 1 elektronun
V=k  Eş potansiyel çizgileri, elekt- yükünü temsilen “elektron” (e)
r
rik alan vektörlerine diktir. alınırsa iş birimi “elektronvolt”
 Kürenin yüzeyinde, d = r ise,
 Elektrik kuvvetleri, eş potan- (eV) olur.
q
V=k siyel çizgisi üzerinde hareket
r “eV” in “joule”e çevrilmesi için
eden yüklü cisimler üzerine eV değeri 1,6 ⋅ 10–19 ile çarp-
 Kürenin dışında, d > r ise,
iş yapmaz. mak gerekir.
q
V=k ile hesaplanır.
d

26
 PARALEL LEVHALAR
ARASINDAKİ DÜZGÜN
ELEKTRİK ALAN
Yüklü paralel levhalar arasındaki
düzgün elektrik alanın büyüklüğü;
 Levhaların bağlı olduğu ürete-
cin potansiyel farkı (V) ile doğ-
ru orantılı,
 Levhalar arası uzaklık (d) ile ters
orantılıdır.
E= V
d  
 
 
 

  
 
 
 
 
 Levhalar arasında oluşan elekt-
rik alan, düzgün olduğundan lev-
halar arasındaki her noktada eşit
ve sabittir.
Paralel Levhalar
Arasındaki Elektrik
Potansiyeli
  yönde kuvvet etki eder.
 

 Gerilimi V olan üretece şekilde-
ki gibi bağlı paralel levhalardan,
“–” yüklü levhanın potansiyeli sı-
fır kabul edilirse “+” yüklü levha-
nın potansiyeli V olur. Bu durum-
da levhalar arasındaki potansiyel
fark da V – 0 = V olur.
 Üretecin “+” kutbu yüksek po-
tansiyelli, “–” kutbu da düşük po-
tansiyelli noktadır.
 Levhalar arasında, K noktasın-
dan M noktasına doğru potan-
siyel düzgün olarak azalır. K - M
noktaları potansiyel farkı V oldu-
ğu için levhaların orta noktasının
(L) potansiyeli 0,5V'dir.

 Hareketi

Yüklü Parçacıklara
Etki Eden Kuvvet
 Düzgün elektrik alanı içindeki po-
zitif yüklü cisme alan yönünde,
negatif yüklü cisme ise alana zıt


  
 
  
 F = q ⋅ E ve E = V/d olduğun-
dan, levhalar arasındaki elektrik
yüklü her bir cisme, aşağıdaki
bağıntı ile hesaplanan bir elekt-
riksel kuvvet etki eder.
F=q V
d
 Kuvvetin büyüklüğü cismin lev-
halar arasındaki konumuna bağ-
lı değildir. Yüklü parçacıkların ilk
hızlarının olup olmaması parça-
cıklara etki eden kuvvetin değe-
rini etkilemez.
Yüklü Parçacıkların
 Paralel levhalar arasındaki yük-
Yüklü Parçacıkların
Kinetik Enerji Değişimleri
 Yüklü parçacıklar üzerine yapı-
lan iş onların kinetik enerji deği-
şimine eşittir.
W = DE




 

 Paralel levhalar arasında elekt-
rik kuvvetin etkisinde x kadar yol
alan yüklü parçacık üzerine ya-
pılan iş; W = F.x bağıntısından
aşağıdaki gibi türetilir.
W = q·V · x
d
 Yapılan bu iş değeri parçacığın
ilk hızının olup olmamasına bağ-
lı değildir.
 Parçacık bir levhadan diğerine
ulaştığında yani x = d olduğun-
da yapılan iş ya da parçacığın
kinetik enerji değişimi aşağıda-
ki bağıntı ile ifade edilir.
W = q⋅V
  lü parçacık yalnız elektriksel kuv-
vetin etkisinde ise dinamiğin te-
 mel prensibine göre parçacığın
 
  ivmesini veren formül aşağıdaki
gibi türetilir.

Uyarı
Paralel levhalar yüklendikten
sonra üreteçten çıkartılıp levha-
lar arasındaki uzaklık azaltılırsa,-
levhalar arasındaki elektrik alan
değişmez, potansiyel fark azalır.
a = q· V
d·m
[a : ivme, m : yüklü parçacığın küt-
lesidir.]
 İvme vektörü, elektriksel kuvvet
ile aynı yöndedir. Yüklü parça-
cık ivme yönünde v0 hızıyla atı-
lırsa karşı levhaya daha büyük
bir hızla çarpar.
 Düzgün değişen doğrusal hare-
ket denklemleri bu parçacık için
aynen uygulanabilir.
Not
 Yapılan iş, kinetik enerji deği-
şimine eşittir.
 Paralel levhalar arasını tama-
men geçen yüklü parçacığın
kinetik enerji değişimi q⋅V'ye
eşittir.
F⋅d = DE = Eson – Eilk
q⋅V = Eson – Eilk

27
Yavaşlatıcı Levhalar
“+” yüklü levhadan v0 hızı ile atılan
–q yüklü parçacık yavaşlar. Verilen
değerlere göre, parçacık karşı lev-
haya çarpabilir ya da çarpmayabi-
lir. Cisim çarpmıyorsa, yavaşlayarak
levhalar arasında x kadar yol alarak
durur ve tekrar ters yönde düzgün
hızlanan hareket yapar.

SIĞAÇLAR Uyarı
 Genel olarak, bir şeyle dolduru- Bir sığaç V potansiyel farkı altın-
labilme sınırına kapasite ya da da q kadar yük depoluyor iken
bir başka sığaç aynı potansiyel
sığa denir.
farkı altında 2q kadar yük depo-
layabilir. Bu durum sığaçların ka-
pasitelerinin (sığa) farklı olmasın-
dan kaynaklanır.
Sığaçların Bağlanması
Seri Bağlama
Birden fazla sığacın aynı kol üzerin-
de olacak biçimde (birinin ucuna di-
ğerinin ucu gelecek biçimde) bağ-
lanmasına seri bağlama denir.
     
  

 Elektrik yükü depolama işlevi gö-   

ren sığaçlar (kondansatör) da bir
 
  çok elektrik devresinin vazgeçil- 
mez elemanıdır.  Seri bağlı sığaçların sığaları ne
   olursa olsun her birinin yük mik-
tarı eşittir. Toplam yük ise sığaç-
Sığaçların Sığası (C) ve  lardan birinin yüküne eşittir.
 
Sığaçların Yüklenmesi Armatürleri V potansiyel farkı altın- qT = q1 = q2 = q3 = ...
 da q yükü ile yüklenmiş bir kondan-
 satörün sığası  Üretecin veya sığaçların toplam
 potansiyel farkı her bir sığacın
 Parçacığın atıldığı andaki kinetik q
C= ve q = V·C potansiyel farklarının toplamı-
enerji (EK) ile levhalar arasında- V
 na eşittir.
ki maksimum kinetik enerji de-
formülü ile verilir. V = V1 + V 2 + V 3 + …
ğişimine eşit olan e⋅V değerleri
karşılaştırılır. 
   Devrenin eşdeğer sığasının çarp-
 EK > q⋅V ise parçacık karşı lev- maya göre tersi, sığaların çarp-
haya çarpar. Not maya göre terslerinin toplamı-
Yüklü bir sığacın sığası (C) de- na eşittir
 EK = q⋅V ise karşı levhaya ula- 
şır, orada hızı sıfır olur ve geri dö-  ğiştirildiğinde; 1 1 1 1
= + + + ...
nerek hızlanır.  Levhalarının, her birinin yüzey  Sığaç üreteçe bağlı ise kon- Ceş C1 C2 C3
 EK < q⋅V ise karşı levhaya ula- alanı A, levhaların arasındaki ya- dansatörün potansiyel farkı-
lıtkan ortamın dielektrik sabiti e sabit kalır, q = V⋅C bağıntı-
şamadan durur ve geriye doğru
ve levhalar arasındaki uzaklık d sına göre, sığa ile yük doğru
tekrar hızlanır.
olan bir sığacın sığası, aşağıda- orantılı olarak değişir.
 Parçacık levhalar arasında bir ki bağıntı ile ifade edilir.

noktaya kadar giderek x ka-
A
dar yol almışsa bu yol; cismin C=e
d
başlangıçtaki kinetik enerjisi-   Not
nin, elektriksel kuvvetin x yolu  SI sisteminde yüzey alanı; “met- 
Birden fazla sığacın bulunduğu
boyunca yaptığı işe eşitlenme- re2”, uzaklık; “metre”, sığa; “fa- 
 
  bir devrede bu sığaçların toplam
si ile bulunur. rad” dielektrik sabitinin birimi;
yükü kadar yük depolayabilen bir
1 q·V “farad/metre” dir.
m·v02 = ·x  Sığaç, üreteçten çıkartılmış tek sığaç düşünülebilir. Bu sığa-
2 d
 Pozitif kutba bağlı olan arma- ise sığacın yükü sabit kalır, cın sığasına, devredeki sığaçla-
(m : cismin kütlesi) tür (sığaç levhası) pozitif, nega- q = V⋅C bağıntısına göre, rın eşdeğer sığası denir.
tif kutba bağlanan armatür de potansiyel farkı ile sığa ters
negatif yükle yüklenir. Armatür- orantılı olarak değişir.
lerden birinde +q yükü varsa di-

ğerinde de –q kadar yük bulu-  
nur. Bu durumda sığacın yükü  
işaret belirtilmeksizin q olarak

ifade edilir.   



28
 Not
 Sığaları C1 ve C2 olan seri
bağlı iki sığacın eşdeğer sı-
ğası pratik olarak aşağıdaki
bağıntı ile bulunur.
C1 ·C2
Ceş =
C1 + C 2
 Her birinin sığası C olan se-
ri bağlı özdeş n tane sığacın
eşdeğer sığası, pratik olarak
aşağıdaki bağıntı ile bulunur.
C
Ceş =
n 
Not
 Seri bağlı sığaçların yükleri
eşittir. Sığa ile potansiyel far-
kı ters orantılıdır.
 Seri bağlı kondansatörlerin
eşdeğer sığasının değeri, en
küçük sığa değerinden daha
küçüktür.
Bilgi Damlası
Yarıçapı r olan bir kürenin sığası;
C= r
k
formülü ile verilir.
(k: coulomb sabiti)
Paralel Bağlama
İki ya da daha fazla sığacın birer uç-
ları bir noktaya, diğer uçları başka bir
noktaya bağlanarak elde edilen bağ-
lama şekline paralel bağlama denir.
 

  1

  “coulomb”; sığa, “farad”; potan-
 

 Her bir sığacın uçları aynı nok-
talara bağlandığı için sığaçların
uçları arasındaki potansiyel fark-
ları eşittir.
VT = V1 = V2 = V3 = ...
 Toplam yük sığaların yüklerinin
toplamına eşittir.
qT = q1 + q2 + q3 + …
 Eş değer sığa, sığaların topla-
mına eşittir.
Ceş = C1 + C2 + C3 + …
Not
 Paralel bağlamada, eşdeğer
sığa, en büyük sığa değerin-
den daha büyüktür.
 Paralel bağlı sığaçlarda, sığa-
ların potansiyel farkları eşittir.
Sığalarla, yükler doğru oran-
tılıdır.
29
Sığaçlarda Depolanan
Enerji
 Sığaçlar yüklenirken elektriksel
kuvvetlere karşı iş yapılır. Yapı-
lan bu iş sığaçta enerji olarak de-
polanır.
 Sığacın depoladığı enerji, aşağı-
daki bağıntılarla hesaplanır.
1 1 q2
W= C·V2 = q · V =
2 2 2 C
 SI birim sisteminde elektrik yükü,
siyel fark, “volt” alındığında ener-
ji birimi, “joule” olur.



 

Sığaçlarda depolanan enerji, yük -
potansiyel grafiğinin alanına eşittir.
Ortak Potansiyel Fark
Potansiyelleri farklı iki sığacın levha-
ları birbirine paralel bağlanırsa po-
tansiyel farkları birbirine eşit olur ve
bu potansiyel farkına ortak potansi-
yel fark denir.
       
   
 
 
 


 
Ortak potansiyel fark; toplam yükün,
toplam sığaya oranına eşittir.
q1 + q2
Vortak =
C1 + C 2
Uyarı
Eğer sığaçların zıt işaretli levhala-
rı paralel bağlanırsa toplam yük,
yüklerin farkına eşit olur.
 AKIM GEÇEN TELLERİN
MANYETİK ALANI
Düz Telden Geçen Akımın
Manyetik Alanı
 Akım geçen düz telin çevresin-
de meydana gelen manyetik alan
çizgileri, teli çevreleyen çember-
ler şeklindedir.
Not
Manyetik alanın yönü sağ el ku-
ralı ile bulunur. Baş parmak tel-
den geçen akımın yönünü gös-
terecek biçimde tel sağ elin avuç
içine alındığında tel etrafında kıv-
rılan dört parmak manyetik ala-
nın yönünü gösterir.
 
Not
Manyetik alan, vektörel bir bü-
yüklük olduğu için aynı nokta-
da meydana gelen birden fazla
manyetik alan varsa, bu nokta-
nın manyetik alanı manyetik alan
vektörlerinin bileşkesinden bu-
lunur.


 
 

Çember Telden Geçen

  Akımın Manyetik Alanı

Uyarı
 i akımı geçen, r yarıçaplı çembe-
Sayfa düzlemine dik yönler; rin merkezinde ve çember düz-
 sayfa düzleminden dışa (bi- lemine dik manyetik alanın bü-
 Manyetik alan vektörel bir büyük-
ze) doğru ise " ” sembolü yüklüğü, aşağıdaki bağıntı ile
lüktür. ÁB ile gösterilir.
(okun ucu) ile, bulunur.

 sayfa düzleminden içe (say- 2p·i

B=K
fanın arkasına) doğru ise r

 “ ” sembolü (okun arkası)


ile gösterilir.
  
 


 
 Üzerinden sabit i akım geçen  
sonsuz uzunluktaki telden d ka- Sayfa düzleminde, zıt yönlerde akım
dar uzaklıktaki bir noktada olu-   
dolanan çemberlerin merkezlerinde
şan manyetik alan şiddeti aşağı- sayfa düzlemine dik, zıt yönlü manye-
daki bağıntı ile hesaplanır. tik alanlar oluşur.
 
2i 
B=K
d Manyetik alan vektörü, manyetik kuv-  Halka merkezindeki manyetik
vet çizgilerine daima teğettir. K, L, M, alanın yönü sağ el kuralı ile bu-
N noktalarında manyetik alan vektör- lunur. Dört parmak, akım yönü-
SI sisteminde, iletkenden geçen leri gösterilmiştir. nü gösterecek şekilde çember
akım (i) birimi; “amper”, seçilen nok- avuç içine alındığında açık tutu-
tanın iletkene dik uzaklığının (d) bi-   lan baş parmak, çemberin mer-
rimi; “metre”, manyetik alan sabiti; kezindeki manyetik alanın yönü-

K = 10–7 Newton / Amper2 alındığın- nü gösterir.
da, manyetik alan birimi Tesla (T) ya  
da Weber/metre2 (W/m2) alınır 

  

Belirtilen yönde i akımı geçen, sayfa
düzlemindeki bir telin, “sayfa düzle- 
minde” oluşturduğu manyetik alanlar
sayfa düzlemine diktir. Telin üst tara- Sağ el kuralına göre, manyetik alan
fında manyetik alan vektörleri sayfa ve akımın yönü
düzleminden dışa (), telin alt kıs-
mında ise sayfa düzleminden içe
doğru () dur.

30
Akım Makarasının (Bobin)
Manyetik Alanı
 
Üzerinden akım geçen bobin, demir
çubuğun bir mıknatıs gibi davranma-
sına sebep olur, yani bir elektromık-
natıs oluşturur.
 Üzerinden i akımı geçen l boyun-
daki N sarımlı bobinin içindeki
manyetik alan, her yerde düz-
gün ve makara eksenine para-
leldir. Bu düzgün manyetik ala-
nın büyüklüğü, aşağıdaki bağıntı
ile bulunur.
4p⋅N⋅i
B=K
l i1⋅ i2
 Manyetik alanın yönü sağ el ku-
ralıyla bulunur. Sağ elin dört par-
mağı akım yönünü gösterecek
şekilde makara avuç içine alı-
nırsa açılan baş parmak bobi-
nin içindeki manyetik alanın yö-
nünü gösterir.

 
Uyarı
Bobinlerde ardışık iki sarım ara-
sındaki uzaklık l /N oranına eşit-
tir. Bu oran değişmeyecek şekil-
de sarım sayısı artırılan bobinin,
aynı akım değeri için ekseni bo-
yunca oluşan düzgün manyetik
alan şiddeti değişmez.
Akım Geçen Tele,
Manyetik Alanda Etki
Eden Kuvvet

 Üzerinden i akımı geçen telin,
ÁB manyetik alanı içinde kalan L
uzunluğundaki kısmına etki eden
manyetik kuvvet, ÁF = i ·ÁL ×ÁB for-
mülü ile hesaplanır.
 Kuvvetin büyüklüğü ise aşağıda-
ki bağıntı ile bulunur.
F = B⋅i⋅L⋅sina
[a; telin manyetik alan çizgileri ile
yaptığı açıdır.]
 Tel manyetik alana dik ise;
a = 90°, sin90° = 1;
F = B⋅i⋅L dir.
 Tel manyetik alana paralel ise;
a = 0, sin0° = 0 ; F = 0 olur.
Bu durumda manyetik alan tele
bir kuvvet uygulamaz.
 Tele etki eden manyetik kuvve-
tin yönü sağ el kuralı ile bulunur.
Sağ elin baş parmağı akım yönü-
nü, diğer dört parmağı da man-
yetik alan yönünü gösterecek şe-
kilde birbirine dik olarak açılırsa
avuç içinin baktığı taraf kuvvetin
yönünü gösterir.
Sağ el kuralına göre; manyetik alan,
akım ve kuvvetin yönü
31
Akım Geçen Paralel
Tellerin Birbirine
Uyguladığı Kuvvet
 Üzerlerinden akım geçen para-
lel iki telin akımları, birbiri üze-
rinde manyetik alan oluşturur ve
teller birbirlerine manyetik kuv-
vet uygular.

 

 i1 ve i2 akımları geçen, araların-
daki uzaklık d, paralel olan kı-
sımlarının uzunluğu L olan tel-
lerin birbirine uyguladığı ÁF1, ÁF2
kuvvetlerinin büyüklüğü aşağı-
daki bağıntı ile hesaplanır.
F = K⋅2⋅ ⋅L
d
 Tellerden aynı yönlü akım geçer-
ken teller birbirini çeker, zıt yönlü
akım geçerken birbirini iter.

Akımlar zıt yönde geçtiğinde tel-
ler birbirlerini iter.
ÁF1 = – ÁF2
Uyarı
Paralel tellerden geçen akımlar
eşit olsun ya da olmasın, telle-
rin birbirlerine uyguladığı karşı-
lıklı kuvvetler daima zıt yönlü ve
eşit büyüklüktedir.
Manyetik Alanda Akım
Geçen Tel Çerçeveye
Etki Eden Tork
 Manyetik alandaki, akım geçen
çerçeve, şekildeki konumda iken
iki kenarına etki eden kuvvetler
tork oluşturur ve çerçevenin dön-
mesini sağlar.



 Alanı A olan ve üzerinden i akı-
mı geçen tel çerçeve şiddeti B
olan manyetik alanda, şekilde-
ki konumda iken, çerçeveye y
eksenine göre etki eden torkun
büyüklüğü aşağıdaki bağıntı ile
hesap edilir.
τ = B⋅i⋅A
Manyetik Alanda Hareket
Eden Yüklü Parçacıklara
Etki Eden Kuvvet

 Elektrik yükü q olan bir parçacık,
Á manyetik alanına vÁ hızı ile girdi-
B sağlanan akıma da indüksiyon akı-
ğinde parçacığa etki eden man-
Manyetik alana aynı doğrultuda giren
yetik kuvvet, ÁF = q·Áv ×ÁB formülü
ile hesaplanır.
 Kuvvetin büyüklüğü ise aşağıda-
ki bağıntı ile bulunur.
F = q⋅v⋅B ⋅sina
[a; hızın, manyetik alan ile yaptığı
açıdır.]
 Hız, manyetik alana dik ise;
a = 90°, sin90° = 1;
F = q⋅v⋅B dir.
 Hız, manyetik alana paralel ise;
a = 0, sin0° = 0 ; F = 0 olur.
Bu durumda manyetik alan par-
çacığa bir kuvvet uygulamaz.
Uyarı
Manyetik alan içine hareketsiz
olarak bırakılan elektrik yüklü ci-
simlere ve manyetik alan çizgile-
rine paralel hareket eden elektrik
yüklü cisimlere manyetik kuvvet
etki etmez.
 Manyetik alana dik giren “+”
Not
yüklü parçacığa etki eden kuv-
vetin yönü sağ el kuralı ile bu- "+" yüklere uygulanan kuvvetin
lunur. Sağ elin baş parmağı hız yönü sağ el kuralı ile bulunur.
yönünü, dört parmak da manye- "+" ve "–" yüklere zıt yönlü kuv-
tik alan yönünü gösterecek şe- vet uygulanır.
kilde birbirine dik olarak açılırsa,
avuç içinin baktığı taraf kuvvetin
ELEKTROMANYETİK
yönünü gösterir.
 İNDÜKSİYON
  

Uyarı 
Aşağıdaki niceliklerden birinin
değişmesi durumunda, parça- Uzunluğu l olan iletken KL teli Á B
cığa etki eden kuvvetin yönü de manyetik alanında vÁ hızı ile çekilirken
değişir. iletken üzerindeki serbest elektronlar
 Manyetik alanın yönü L ucuna doğru uygulanan manyetik
kuvvetin etkisi ile L ucunda toplanır.
 Hız vektörünün yönü K ucu da “+” yükle yüklenir.
 Parçacığın yük işareti KL çubuğu bir üreteç gibi davranır
ve uçlarda oluşan emk aşağıdaki

bağıntı ile hesaplanır.
ε = B⋅v⋅l⋅sina
 
 Hız, tele dik ise sin90 = 1 olur.
ε = B⋅v⋅l olur.
Bu şekilde oluşturulan gerileme in-
düksiyon emk'si denir. Bu emk ile
mı denir.
negatif ve pozitif yüklere, zıt yönlü
Manyetik Alanda Dönen Tel
manyetik kuvvetler etki eder.
 
 
Not
Manyetik alana dik giren yüklü
parçacıklara etki eden kuvvet, da-  

ima hıza dik olduğundan yüklü
parçacık, manyetik alanın içinde
kaldığı sürece çembersel bir yö-
rüngede dolanır ve düzgün çem-
bersel hareket yapar. l uzunluğundaki KL iletken teli man-
yetik alanda, L noktasından geçen

 dik eksen etrafında, K ucunun hızı v
olacak biçimde dönerken KL arasın-
 da oluşan emk aşağıdaki bağıntılar-
 la hesaplanır. (w: açısal hız)
v 1
ε = B⋅l⋅ ε = B⋅w⋅ l 2
2 2
Manyetik alanda düzgün çem-
bersel hareket yapan cismin ya-
rıçap ve periyot formülleri aşağı-
daki gibidir.
m⋅v 2p⋅m
r= T=
q⋅B q⋅B
32
Manyetik Akı
Manyetik akı, bir yüzeyden geçen
manyetik alan çizgilerinin ölçüsü-
dür. Φ ile gösterilir. Birimi weberdir.
 Yüzey alanı artarsa akı artar.
 Manyetik alan şiddeti artarsa
akı artar.



 
 Yüzey normali ile manyetik alan
arasındaki açı (a) artarsa akı
azalır.
Akı Değişiminin
Oluşturduğu İndüksiyon
Emk'si ve Akımı
Manyetik akı değişiminin halka üze-
rinde meydana getirdiği potansiyel
farkına indüksiyon emk'si denir.
 Akı değişmiyorsa emk oluşmaz.
Mıknatısın hareketi akım makarasının
manyetik akısını değiştirir ve makara-
dan akım geçer.
 Akı değişimine bağlı oluşan in-
düksiyon emk'si (ε) aşağıdaki ba-
ğıntı ile bulunur.
DΦ
ε = –N⋅
Dt
[N: sarım sayısı, DΦ/Dt: birim zaman-
daki akı değişim miktarıdır ve “akı de-
ğişim hızı” olarak bilinir. “–” işareti,
emk'nin Lenz Kanunu ile olan ilişki-
sini belirtir.]
İndüksiyon emk'si, kapalı devrede
indüksiyon akımı oluşturur. Bu akım
Ohm Kanununa göre, i =
ε ba-
R lirtir.
ğıntısı ile bulunur.
İndüksiyon Akımının Yönü
(Lenz Kanunu)
Lenz Kanunu; kendini meydana ge-
tiren sebebe karşı koyma şeklinde
ifade edilir.
 Manyetik akı artıyorsa, oluşan
indüksiyon akımı, manyetik akı-
yı azaltacak yönde bir manyetik
alan üretir.
 Manyetik akı azalıyorsa oluşan
indüksiyon akımı, manyetik akı-
yı artıracak yönde bir manyetik
alan üretir.
  

Mıknatıs halkaya yaklaşırken halkanın
manyetik akısı artar. (a)
Lenz Kanunu'na göre, halka bu akıyı
azaltmak için zıt yönde ÁB' manyetik
alanını oluşturur. Bu alanı oluşturan
akım ise sağ el kuralına göre şekilde-
ki gibi (i) olur. (b)
 Mıknatıs uzaklaşırken akı azalır
ve halka üzerinde oluşan indük-
siyon akımı, mıknatısınki ile aynı
yönde manyetik alan oluşturur.
Not
Akı artışı durumunda oluşan in-
düksiyon akımı ile akı azalması
durumunda oluşan indüksiyon
akımı daima zıt yönlüdür.
33


İletken çerçeve şekildeki gibi ÁB ()
manyetik alanına girerken çerçevenin
akısı artar ve çerçeveden geçen in-
düksiyon akımı zıt yönlü () manye-
tik alan oluşturur. Bundan dolayı çer-
çeveden şekilde belirtilen yönde in-
düksiyon akımı geçer.

Çerçeve tamamen manyetik alan
içinde hareket ederken akı değişmez
ve indüksiyon akımı oluşmaz.
İletken çerçeve, şekildeki gibi ÁB ()
manyetik alanından çıkarken çerçe-
venin akısı azalır ve çerçeveden ge-
çen indüksiyon akımı bu akıyı artıra-
cak biçimde aynı yönlü () manyetik
alan oluşturur. Bundan dolayı çerçe-
veden şekilde belirtilen yönde indük-
siyon akımı geçer.
 Akı artarken ve azalırken oluşan
indüksiyon akımları zıt yönlüdür.
Uyarı
Lenz Kanunu: İndüksiyon akımı-
nın oluşturduğu manyetik alan,
bu akımı oluşturan manyetik akı
değişimine karşı koyacak yön-
dedir.
İndüksiyon emk formülünün ba-
şındaki “–” işareti bu durumu be-
  Öz İndüksiyon Akımı DEĞİŞKEN (ALTERNATİF)

   AKIM
Bir elektrik devresinde, akımının de-
ğişiminden dolayı oluşan akıma öz Şiddeti ve yönü, eşit zaman aralık-
   larında değişen akımlara alternatif
indüksiyon akımı denir.
akım (AC) ya da değişken akım de-
 Devre akımının değişimi, akı de-
  nir. Bu akımı sağlayan kaynaklara
ğişimine sebep olur. Bu da öz
da alternatif akım kaynakları denir.
İletken çubuk sabit v hızıyla şekil- indüksiyon emk'si ve öz indük-
deki gibi, hareket ettirilirken kapalı siyon akımı oluşturur.  Alternatif akım, elektromanye-
bölgenin alanı artar. Bu da akı artışı tik indüksiyon ilkesine göre el-
 Öz indüksiyon emk'si, devre akı-
anlamına gelir. Lenz Kanununa gö- de edilir.
mının değişim hızı ile doğru oran-
re, akı artışını engelleyecek yönde tılıdır.

indüksiyon akımı oluşur. Bu akımın
Lenz Kanunundan dolayı; 
yönü sağ el kuralına göre bulunur.
 devre akımı artarken öz indük-
Ayrıca, manyetik alana dik çekilen 
siyon akımı devre akımına ters
çubuğun uçlarında oluşan indüksi- yönde,
yon emk'sinin oluşumuna göre çu-
 devre akımı azalırken öz indük-
buğun “+” ve “–” uçları sağ el ku- siyon akımı devre akımı ile aynı
ralına göre belirlenebilir. Çubuk “+” yönde oluşur.
ve “–” kutupları belirlenen üreteç gi-
bi davranır ve kapalı devre üzerin- 
den şekildeki yönde akım geçme-
sini sağlar. 

  
  


 tacağı için ana kol akımına zıt yönde
 




 Not
v hızı ile düzgün manyetik alana giren
iletken çerçevenin, yola göre; akı,
emk ve kuvvet değerlerinin değişim
grafikleri
Not
“Manyetik akı - zaman” grafiği-
nin eğimi “emk”yi verir.
Bu değer Lenz Kanunundan do-
layı “–” ile çarpılarak “emk - za-
man” grafiği çizilebilir.

 
 
 
  
Şekildeki devrede reosta sürgüsü 1
yönünde çekilirken ana kol akımı ar-
 öz indüksiyon akımı oluşur.
Yine devrede, anahtar açıldığı anda
da devre akımı ile aynı yönde öz in-
düksiyon akımı oluşur.


 İndüksiyon emk'si akı deği-
şim hızı ile doğru orantılı, öz
indüksiyon emk'si ise devre
akımının değişim hızı ile doğ-
ru orantılıdır.
 Öz indüksiyon akımının oluş-
tuğu devrede üreteç var, in-
düksiyon akımının oluştuğu
devrede üreteç yoktur.
34


   
Şekildeki gibi, manyetik alandaki tel
çerçeve sabit y ekseni etrafında w
açısal hızı ile sürekli döndürülürken,
çerçeve üzerinde manyetik akı deği-
şir. Bu değişim çerçeve üzerinde in-
düksiyon emk'si oluşturur.
Çerçeve yarım tur (T/2 süre) sonra
manyetik alana ters dönmüş olur ve
bundan sonra ilk yarım turda olu-
şan emk ile zıt yönlü emk oluşma-
ya başlar. Yarımşar turlarla bu böy-
le devam eder.
 Manyetik alanda dönen çerçeve
üzerinden kapalı bir devre oluş-
turulduğunda yarımşar turlara
karşılık gelen sürelerde sürekli
yön değiştiren akım elde edilir.
 Akım, sıfırla maksimum bir değer
arasında sürekli artar ve azalır.
Bir tel çerçeve sabit bir manyetik
alanda sabit w açısal hızı ile dön-
dürülürken, çerçevede oluşan her-
hangi bir t anındaki emk;
ε = εm⋅sin w⋅t
formülü ile hesaplanır.
Herhangi bir andaki akım değeri de; Akım ve Gerilimin Alternatif Akım
i = im⋅sin w⋅t Etkin Değerleri Devrelerinde Sığaç
formülü ile hesaplanır.  Sinüzoidal değişen akım ve ge-  Kondansatör, değişken akım
rilimin etkin değerleri; akım ve devresinde bir direnç oluşturur.
Ayrıca w = 2p ⋅f dir.
gerilimin maksimum değerleri- Bu dirence kapasitans denir.
 .εm ve im ; gerilim ve akımın mak- nin ñ2 ye bölümüne eşittir.
 Kapasitans XC ile gösterilir.
simum değerleridir.
Gerilimin Etkin Değeri (Ve) 1
 Alternatif akımın frekansı (f), akım XC =
2pf·C
oluşturan tel çerçevenin manye- Vm
Ve = C: Sığacın sığasıdır.
tik alanda bir saniyedeki tur sa- ñ2
yısıdır.
Akımın Etkin Değeri (ie) Not
 Alternatif akımın periyodu (T),
im Bir alternatif akım devresinde bir-
akım oluşturan tel çerçevenin ie =
ñ2 den fazla devre elemanı var ise
manyetik alanda bir tur dönme-
bu devre elemanlarının eşdeğer
si için geçen süredir.
  direncine empedans denir.
  
 
 

Rezonans


 



  Bobinli devrede gerilim akım-
   





 dan daha önce maksimum de-
    






ğere ulaşır. Yani gerilim akımdan
   



Gerilimin ve akımın zamana bağlı
grafikleri şekildeki gibi sinüzoidaldır.
Bilgi Damlası
Ülkemizde kullanılan şehir ce-
reyanının frekansı 50 s–1 dir. Bu
durum; akımın 1 saniye içinde
100 kere sıfır olması anlamına
gelir. Herhangi bir ampul üze-
rinde akımın 1 saniyede 100 kez
sıfır olmasını göz algılayamaz.
Not
Alternatif akımın belli bir sürede
açığa çıkardığı ısıyı, aynı sürede
açığa çıkaran doğru akım değe-
ri, alternatif akımın etkin değeri-
ne eşittir.
 Ampermetre ve voltmetreler
alternatif akım devrelerinde
etkin değerleri ölçer.
Uyarı
Ohm Kanunu uygulanırken etkin
akım ve etkin gerilim ya da mak-
simum akım ve maksimum geri-
lim değerleri alınır.
Bazı ülkelerin şehir elektriğinin "etkin
gerilim" ve "frekans" değerleri
Alternatif Akım
Devrelerinde Direnç
Ohm Kanunu geçerlidir.
Vm = im ⋅R
Ve = ie ⋅ R
Direncin gücü;
Por = ie2 ⋅R
formülü ile hesaplanır.
Alternatif Akım
Devrelerinde Bobin
 Bobinin alternatif akıma kar-
şı gösterdiği dirence indüktans
denir.
 İndüktans XL ile gösterilir.
XL = 2pf· L
L: Bobinin öz indüksiyon katsa-
yısıdır.
Not
Bir bobinin doğru akıma karşı
gösterdiği direnç ihmal edilmi-
yorsa buna omik direnç denir. R
ile gösterilir. Bobin, alternatif geri-
lim kaynağına bağlanırsa bu kez
indüktans da devreye girer ve bo-
binin toplam direnci (empedan-
sı) hem R'den hem de XL den bü-
yük olur.
35
öndedir.
 Sığaçlı devrede ise akım gerilim-
den öndedir.
Sığaç ve bobinli bir devrede akım
ve gerilim arasında bir gecikme yok
ise yani akım ve gerilim aynı fazda
ise devre rezonans haldedir denir.
Bu durumda XL = XC dir. Buradan;
1
2pf·L = yazılır.
2pf·C
f'ye rezonans frekansı denir.
Not
Sinüzoidal gerilimin denklemi
aşağıdaki gibi verilir.
V = Vm sin wt
Denklemdeki "Vm", gerilimin mak-
simum değeridir ve bu değer;
Vm = N· B· A·w dir.
[N: gerilimin oluştuğu makaranın
sarım sayısı,
B: gerilimin oluşturulduğu orta-
mın manyetik alan şiddeti,
A: gerilimin oluştuğu makaranın
sarımlarının yüzey alanı,
w: makaranın açısal frekansıdır.
Ayrıca w = 2p·f dir.]
 TRANSFORMATÖRLER
Değişken gerilimi yükseltmeye ya
da düşürmeye yarayan düzenekle-
re transformatör denir.
 Doğru akımda çalışmaz.
 Transformatörlerde enerji üre-
tilmez.
 Gerilim ve akım değerlerini de-
ğiştirir.
 Yüksek gerilim hatları ile şehir-
lere taşınan elektrik, trafo deni-
len dev transformatörlerde geri-
lim düşürülerek evlere dağıtılır.
 Enerji nakil hatlarındaki kayıplar,
transformatörlerle azaltılır.
 Kullandığımız birçok elektrikli
alet farklı gerilimde çalışır. Ev-
lerimizdeki prizlerden aldığımız
220 V gerilimli elektrik, adaptör
dediğimiz transformatörlerle dü-
şük gerilimlere çevrilerek, kullan-
dığımız elektrikli araç için uygun
hale getirilir.
Transformatörlerin Yapısı
 Transformatörler, manyetik alan
çizgilerinin, dağılmasını önleyen
bir demir çekirdek üzerine sarıl-
mış sarımlarla elde edilen düze-
nekten oluşur.
 Makaralardan birine değiştirilme-
si düşünülen voltaj uygulanır. Bu
sarımlara birincil sarımlar ya da
primer devre denilir. Diğer sa-
rımlardan ise değiştirilmiş voltaj
alınır. Bu makaraya sekonder ya
da ikincil devre denir.
 Birincil makaradaki sarım sayısı
az, ikincil makaradaki sarım sayı-
sı çok ise bu tür transformatörle-
re yükseltici transformatör denir.
 Birincil makaradaki sarım sayısı
Not Uyarı
çok, ikincil makaradaki sarım sa-
Doğru akım, manyetik akı değişi- Transformatörlerin sarımlarını
yısı az ise bu tür transformatör-
mi oluşturmayacağı için transfor- oluşturan tellerin dışı yalıtımlıdır.
lere alçaltıcı transformatör denir.
matörler doğru akımda çalışmaz. Dolayısıyla transformatörler çalı-
şırken makaralar arasında elekt-
rik akımı geçişi hiçbir zaman ol-
Not
maz. Transformatörlerde enerji
Transformatörlerde gerilimin uy- nakli manyetik akı değişimiyle
gulandığı sarıma primer (birin- gerçekleşir.
cil) sarım, gerilimin alındığı sarı-
ma sekonder (ikincil) sarım denir.
Not
 Primerine değişken akım uygu- NS
lanan bir transformatörün çekir- Sarım sayılarının, oranına
değinde, değişen manyetik akı
NP Transformatörlerde
değiştirme oranı denir. Ardışık Bağlama
elde edilir. Bu değişen manye-
tik akı sekonder makaranın için- Transformatör alçaltıcı ise sekon- İdeal X ve Y transformatörleri şekil-
den geçince bu sarımlar ürete- der gerilim, primer gerilimden kü- deki gibi ardışık bağlanmış olsun.
çe dönüşür. çük olur.

 
 

 
 

  
  Transformatörde Verim
 
 Verimin % 100 kabul edilmesi bir
 Verimi % 100 olan bir transfor- 
idealleştirmedir. Gerçekte % 100
matörde sarımların akı değişim 
verimle çalışan hiçbir sistem ol- 
hızları eşit olacağından güç kay-
madığı gibi transformatörlerin de
bı olmaz. Primer makaranın gü-
verimi % 100 değildir.
cü, sekonder makaranın gücüne 
eşittir. Makara akımları sırasıyla  Yapılan bazı uygulamalarla veri-
min yükseltilmesi sağlanmış ol-  Bu tür bağlanmış transforma-
iP ve iS iken;
sa da bu oran % 100'e ulaşmaz. törlerde L ve M bobinlerindeki
VP ⋅iP = VS ⋅iS gerilim değerleri sarım sayısına
 İdeal olmayan transformatörler- bakılmaksızın eşit olur. Yani her
 Verimi % 100 olan transforma- VP NP iS
de, = = bağıntısı durumda, VL = VM dir.
törlere ideal transformatör denir. VS NS iP
NK VK NM VM
İdeal transformatörler için aşağı- geçerli değildir.  = ve = dir.
NL VL NP VP
daki formül yazılabilir. Alınan güç
 Verim = ilişkisin-
Verilen güç  Buradan “giriş ve çıkış gerilimle-
VP NP iS
= = den yararlanılarak ideal olmayan rinin oranı; transformatörlerin bi-
VS NS iP
transformatörler için verim bağın- rincil bobinlerinin sarım sayıları-
NP : Primerin sarım sayısı tısı aşağıdaki gibi türetilir. nın çarpımının, ikincil bobinlerin
NS : Sekonderin sarım sayısı sarım sayılarının çarpımı oranı-
VS ·iS
Verim = na eşit olduğu” sonucuna ulaşır.
VP : Primere uygulanan gerilim
VP ·iP
VS : Sekonderden alınan gerilim VK NK NM
= ·
iP : Primerin akımı VP NL NP
iS : Sekonderin akımı
VP, VS, iP ve iS: Etkin değerlerdir.
36
 SU DALGALARININ
KIRINIMI
Kendi dalga boyundan daha küçük
bir aralıktan geçen doğrusal su dal-
galarının bükülerek bir yay biçimi al-
masına su dalgalarının kırınımı denir.
Kırınımın oluşması için gerekli şartlar
vardır. Doğrusal su dalgalarının dal-
ga boyu l, dalgaların geçtiği aralığın
genişliği w olmak üzere;
 w > l ise kırınım gözlenmez.
 w ≤ l ise kırınım gözlenir.

 nın birleştirilmesiyle elde edilen




Not
l > w olmak şartı ile; l ile w ara-
sındaki fark arttıkça kırınımın et-
kisi (kırınıma uğrayan dalgaların
eğriselliği) de artar.
 Yarık genişliği ve dalga boyunun
değişmesi kırınımı etkiler.
 Dalga boyunu değiştiren her et-
ki kırınımı etkiler. Kaynağın fre-
kansı artarsa dalga boyu azalır.
Dalgaların hızı artarsa dalga bo-
yu artar. Dalgaların hızını ise su
derinliği etkiler.
 Dalgalar aralığı geçtiğinde; fre-
kans, dalga boyu, hız değerle-
ri değişmez.
SU DALGALARININ
GİRİŞİMİ
 Dalgaların üst üste binmesi ola-
yına girişim denir.
 Dalga tepelerinin üst üste geldiği
(çift tepe) ve dalga çukurlarının
üst üste geldiği (çift çukur) yer-
de dalgalar birbirini kuvvetlen-
dirir. Buna yapıcı girişim denir.
 Bir tepe ile bir çukurun üst üs-
te geldiği (tepe + çukur) nokta-
larında dalgalar birbirinin etkisi-
ni azaltır. Buna bozucu girişim
denir.
Katar ve Düğüm Çizgileri
 Çift tepe ve çift çukur noktaları-
çizgilere dalga katarı ya da ka-
tar çizgileri denir.
 Tepe ve çukur noktalarının üst
üste geldiği, dalgaların birbirini
sönümlediği noktalarının birleş-
tirilmesiyle elde edilen çizgilere
de düğüm çizgisi denir.
 Not

 
 


 
Aynı fazlı noktasal S1 ve S2 kaynakla-
rının ürettiği dalgaların girişim dese-
ninde dalga katarları (DK) ve düğüm
çizgileri (DÇ) şekildeki gibi numara-
landırılır.
Not
Eşit frekanslı dalga kaynaklarının,
suya aynı anda, aynı miktar ba-
tarak dalga üretmeye başlaması
durumunda üretilen dalgalara ay-
nı fazlı dalgalar denir. Kaynakla-
ra da aynı fazlı kaynaklar denir.
37
Katar ve Düğüm Çizgilerinin
Özellikleri
 Düğüm ve katar çizgileri ardışık
sıralanır.
 Girişim çizgilerinin tamamı kay-
naklar arasından geçer.
 Dalgaların dalga boyu l olmak
üzere, girişim çizgileri kaynakla-
rı birleştiren doğru üzerinde l/4
aralıklarla sıralanır. Katar çizgi-
leri l/2, düğüm çizgileri de l/2
aralıklarla sıralanır.
 Girişim desenindeki herhangi bir
noktanın kaynaklara olan uzak-
lıkları farkına yol farkı denir. Bir
noktanın kaynaklara olan uzak-
lıkları x1 ve x2 ise yol farkı;
Ds = |x1 – x2| şeklinde yazılır.
 Yol farkının; dalga boyunun tam
katlarına eşit olduğu noktalar
dalga katarları üzerinde, dalga
boyunun buçuklu katlarına eşit
olduğu noktalar düğüm çizgile-
ri üzerindedir.
Herhangi bir nokta için yol farkı
(Ds) dalga boyunun tam katları-

 na eşit ise o nokta dalga katarı
üzerindedir.
Ds = n⋅l
şeklinde yazılır ve o nokta n. dal-
ga katarı üzerindedir.
Herhangi bir nokta için yol far-
kı dalga boyunun buçuklu katla-
rına eşit ise, o nokta düğüm çiz-
gisi üzerindedir.
1
Ds = (n – )⋅l
2
şeklinde yazılır ve o nokta n. dü-
ğüm çizgisi üzerindedir.
(n = 1, 2, 3...)
Not
 Herhangi bir girişim çizgi-
si üzerindeki bütün noktala-
rın yol farkları birbirine eşittir.
 Girişim çizgilerinin sayısı, dal-
ga boyuna ve kaynaklar ara-
sındaki uzaklığa bağlıdır.
 DOPPLER OLAYI
Dalga kaynaklarının hareketli oldu-
ğu durumlarda, algılanan frekans
ve dalga boyu gibi değerler faklı-
lık gösterebilir. Bu duruma dopp-
ler olayı denir.

   



 Kaynağın hareketi doğrultusun-
daki dalga boyları;
l1 = (vd – vk)·T
l2 = (vd + vk)·T
bağıntıları ile hesaplanır.
(T periyot)
 l1 ve l2 nin ortalaması, kaynağın
hareketsizken ürettiği dalgaların
dalga boyunu (l) verir.
l1 + l2
l=
2 ve üstünde simetrik olarak onu takip
Uyarı
Doppler olayı, çoğunlukla ses
dalgaları ile denenmiş olmasına
rağmen, tüm dalgalar için genel
bir olaydır.
Not
 Ses kaynağının hareket yö-
nünde dalga boyu küçülür-
ken, harekete zıt yönde dal-
ga boyu büyür.
Ses dalgalarının doppler etkisin-
de,algılanan ses frekansı sesin
gerçek frekansından farklı ola-
bilir.
 Ses kaynağı gözlemciye
yaklaşıyor ise algılanan ses
fre-kansı sesin gerçek
frekansın-dan büyük olur.
 Ses kaynağı gözlemciden
uzaklaşıyor ise algılanan ses
frekansı, sesin gerçek frekan-
sından küçük olur.
TEK YARIKTA KIRINIM VE Karanlık Şartı
GİRİŞİM P noktası için yol farkı, ışığın dalga
 Tek renkli ışık demeti çok dar bir boyu (l) nun tam katlarından birine
aralıktan (yarıktan) geçtiğinde kı- eşitse P noktası aydınlık saçak üze-
rınıma uğrayarak, ekran (perde) rindedir. Bu durumda yol farkı aşa-
üzerinde aydınlık ve karanlık gi- ğıdaki bağıntı ile ifade edilir.
rişim saçakları oluşturur. Ds = n ⋅ l
[Bağıntılarda n : 1, 2, 3, ... gibi tam

sayılar olup saçak numarasını verir.]

A
w
 SAÇAK ARALIĞI (Dx)
Merkezi
Iþýk L aydýnlýk  Art arda gelen iki 
saçak
Fant aydınlık ya da iki  
Ekran karanlık saçakla- 
rın orta çizgileri  
3. K arasındaki uzaklı-
2. A
2. K ğa saçak genişli- 
1. A
1. K ği ya da saçak 
A 
aralığı denir.
1. K
1. A 1. A
2. K  Merkezi aydınlık saçağın ge-
2. A 2. A
3. K nişliği diğer saçakların genişli-
Ekran Parlaklýk
diyagramý ğinin iki katına eşittir.
Merkezi aydınlık saçağın (A0) altında  Saçak genişliği (Dx), aşağıdaki
bağıntı ile bulunur.
eden karanlık (K) ve aydınlık (A) sa- l·L
çaklar oluşur. Dx =
w
En parlak merkezi aydınlık saçakken,
bu saçaktan uzaklaştıkça aydınlık sa-  Kullanılan ışığın rengi saçak ge-
çakların parlaklığı azalır. nişliklerini etkiler. Örneğin mavi
ışığın saçak genişlikleri, kırmızı
 ışığınkinden küçüktür.

 

 Not
Işık deneylerine ait bağıntılarda-
 ki dalga boyu (l), ekrana ulaşan
 
ışınların dalga boyudur. Fant ile
Bir P noktasının yarığın kenarlarına ekran arası ortamın kırıcılık indi-
olan uzaklıkları farkı [yol farkı (Ds)]; si n0, ışığın havadaki dalga boyu
x da l iken, ışığın bu ortamdaki
Ds = x2 – x1 = w⋅ dir.
L l
dalga boyu; olur.
[x : P noktasının merkezi aydınlık sa- n0
çağa olan uzaklığı,w : yarık genişliği,
L : fant perde arası uzaklıktır.]
Uyarı
Beyaz ışık diğer renklerin karışı-
Aydınlık Şartı
mıdır. Beyaz ışıkla yapılan giri-
P noktası için yol farkı, ışığın dalga şim deneyinde merkezi aydınlık
boyu (l) nın buçuklu katlarından bi- saçağın olduğu yerde beyaz sa-
rine eşitse P noktası aydınlık saçak çak oluşur. Diğer yerlerde aydın-
üzerindedir. Bu durumda yol farkı lık ve karanlık saçaklar çakıştığı
aşağıdaki bağıntı ile ifade edilir. için saçaklar net olarak birbirle-
rinden ayrılmaz ve ekran üzerin-
1
Ds = (n + )⋅ l de renklenmeler oluşur.
2
38
Tek Yarıkta Kırınımın
Bazı Özellikleri
 Kaynağın 1 ya da 2 yönündeki
hareketi, saçakların yerini ve ge-
nişliklerini değiştirmez. Yalnız-
ca aydınlık saçakların parlaklık-
ları değişir.

  
  
 Kaynağın "aşağı - yukarı" hare-
keti ise girişim desenin ve A0 ın
"yukarı - aşağı" hareketine ne-
den olur.




  
Yarığın yarısı K cismi ile şekildeki gi-
bi kapatılırsa;
 K saydam ise; K tarafından gelen
ışınlar gecikmeye uğrar ve A0 1
yönünde kayar.
 K saydam değil ise; yarık genişli-
ği küçülür ve saçak aralıkları bü-
yür. A0 da 2 yönünde kayar.
  akımı oluştuğunu belirtir.
 SAÇAK ARALIĞI (Dx)


 
 Dx =
Ekran, A konumundan B konumuna
getirildiğinde 1 yönünde saçak ge-
nişlikleri artar, 2 yönünde saçak ge-
nişlikleri azalır.
Not
 Yarığın önü tamamen paralel
yüzlü, saydam, ince cam ile
kapatılırsa saçakların yeri ve
genişliği değişmez.
 Fant - ekran arası tamamen
daha yoğun saydam ortam
ile doldurulursa saçak geniş-
likleri azalır.
ÇİFT YARIKTA GİRİŞİM MAXWELL DENKLEMLERİ
(YOUNG DENEYİ)
 Elektromanyetik teorinin temel
 Tek yarıkta kırınım deneyi, çift ya- bağıntılarını oluşturur.
rıklı bir fant ile yapıldığında S 1
 Alanların elektromanyetik dalga-
ve S2 yarıkları, aynı fazda çalı-
lar halinde yayılması, kütleden
şan noktasal ışık kaynakları gi-
bağımsız olarak belli bir miktar
bi davranır.
enerjiyi taşıdığını gösterir.


  1. Denklem
 
 (Durgun Yüklerle İlgili
 Gauss Yasası)
 Herhangi bir kapalı yüzeyden geçen
 
toplam elektrik akısının, bu yüzey
Bir P noktasının yarığın kenarlarına içindeki net yükün, boş uzayın elekt-
olan uzaklıkları farkı [yol farkı (Ds)]; rik geçirgenliğine bölümüne eşit ol-
x duğunu belirtir.
Ds = x2 – x1 = d⋅ dir.
L
Aydınlık Şartı 2. Denklem
P noktası aydınlık saçak üzerinde (Hareketli Yüklerle
ise, yol farkı aşağıdaki bağıntı ile İlgili Gauss Yasası)
bulunur.
Kapalı bir yüzeyden geçen net man-
Ds = n ⋅ l yetik akının sıfır olduğunu belirtir.
Karanlık Şartı 3. Denklem
P noktası karanlık saçak üzerinde (Değişken Manyetik Alanlarla
ise, yol farkı aşağıdaki bağıntı ile İlgili Faraday Yasası)
bulunur.
Faraday Kanunu’nun sonucu olarak,
1
Ds = (n – )⋅ l zamanla değişen manyetik alan için-
2
deki iletken bir halkada indüksiyon
Çift yarık deneyinde bütün saçakla- 4. Denklem
rın aralıkları eşittir ve aşağıdaki ba-
(Manyetik Dolanımla İlgili
ğıntı ile bulunur.
Ampere Yasası)
l·L
d Herhangi bir kapalı yol boyunca
manyetik alanın çizgi sayısının; bu
kapalı yol içinden geçen net elektrik
akımları ile bu yol boyunca sınırlan-
Uyarı
mış yüzeyden geçen elektrik akısı-
Tek yarıkta kırınım deneyindeki nın değişim hızının toplamı olduğu-
bir değişikliğin ortaya çıkardığı nu ortaya koyar.
sonuçla, çift yarıkta girişim dene-
yindeki benzer değişikliğin ortaya
çıkardığı sonuç aynıdır.
Örneğin, daha küçük dalga boy-
lu ışık kullanılması, hem çift yarık-
ta hem de tek yarıkta saçak ge-
nişliğini azaltır.
39
 ELEKTROMANYETİK
DALGALAR
 Elektromanyetik dalgalar, boş-
lukta ışık hızı ile yayılır.
 Elektromanyetik dalgalar elekt-
rik ve manyetik alanda sapmaz.
 Elektromanyetik dalgalar; kırı-
nım, girişim, yansıma, kırılma gi-
bi dalgalara ait özelliklerin hep-
sini gösterir.
Not
 Elektromanyetik dalgalar
elektrik yüklerinin ivmeli ha-
reketi sonucu oluşur.
 Elektromanyetik dalgalar
elektrik yükü bakımından
nötrdür.

Elektromanyetik dalgaların elektrik
ve manyetik alan bileşenleri, birbir-
lerine ve dalganın yayılma doğrul-
tusuna diktir.
 Elektromanyetik dalgayı oluştu-
ran elektrik alan vektörü (ÁE) ile
manyetik alan vektörü (ÁB) sinü-
zoidaldir. ÁE ve ÁB aynı anda mak-
simum ve minimum değerleri-
ne ulaşır.
 Elektrik alanın herhangi bir an-
daki değerinin, manyetik alanın
o andaki değerine oranı, sabittir
ve ışık hızına (c) eşittir.
E
= c
B
Radyo dalgaları; radyo, televizyon,
Elektromanyetik Tayf
uydu gibi algılama ve iletişim sistem-
Elektromanyetik ışıma, bütün elekt- lerinde kullanılan, frekansı en küçük,
romanyetik tayfı ifade eder. dalga boyu en büyük olan elektro-
manyetik dalgalardır.
Mikrodalgalar kısa dalga boyundan
dolayı, hava yolculuklarında kullanı-

Radyo dalgalarý
lan radar sistemleri ile maddenin ato-

mik ve moleküler değişkenlerinin in-
celenmesi için de elverişlidir.
 Kızılötesi (infrared) dalgalara ısı
 dalgaları da denir. Maddeler tara-
fından kolayca soğrulur ve ısı ola-
rak yayılır. Fizik tedavi, kızılötesi fo-

toğrafçılığı ve titreşim spektroskopisi

gibi birçok pratik ve bilimsel uygu-
Mikro dalgalar
laması vardır.
 Görünür ışık spektrumunun çok

küçük bir bölümünü oluşturur. Gü-
neş’ten Dünya’ya ulaşan enerjinin
bir kısmı görünür ışık olarak gelir.

Kýzýlötesi
 Morötesi (ultraviyole) ışınlar steril
amaçlı, dezenfektan gibi işlemlerde
sıkça kullanılır. Güneş yanıkları, Gü-
 neş’ten gelen morötesi ışınlardan
 Görünür ýþýk
dolayı olur.
X - Işınları (röntgen ışınları) genel-
Morötesi
 likle metal bir hedefin, yüksek enerjili
 elektronlarla bombardıman edilmesi
sonucu elde edilir. Tıpta bir tanı ara-
cı olarak ve belirli kanser türlerinin
X ýþýnlarý

tedavisinde kullanılır.

 ýþýnlarý
Gama (γ) Işınları radyoaktif çekir-
deklerden, belirli nükleer tepkimeler
Dalga boyu

Frekans

sürecinde yayınlanır. Yüksek girici-
lik özelliğine sahiptir ve canlı doku-
lara ciddi zararlar verir.
Not


 

 
  

 
 Işıkta Doppler etkisi, ışığın rengin-
  deki değişim olarak algılanır.

       Galaksilerdeki “kırmızıya kayma”
 

galaksilerin bizden uzaklaştığı so-
  nucu olan, Doppler etkisi ile açık-

  Dalga boyları; 400 nm - 700 nm lanır. Bu durum, uzayın genişledi-
Hızın, manyetik ve elektrik alanın yö- (4000 Å - 7000 Å) aralığındadır. ği teorisini destekler.
nü, sağ el kuralı ile bulunur.

40
 3 ATOM MODELLERİ
 Çift tepe olan noktalarda gen-
lik maksimum, çift çukur olan
noktalarda genlik minimum-
dur.
 Dalgaların genliği, taşıdı-
ğı enerji ile orantılıdır. Enerji
arttıkça genlik de artar.
 Dairesel bir dalga, kaynaktan
uzaklaştıkça genişler ve gen-
liği azalır.
Not
Işığın Dalga Doğası
 Kırınım ve girişim olayları ışı-
ğın dalga modeli ile açıkla-
nır. Tanecik modeliyle açık-
lanamaz.
 Young deneyinde, eğer ışık
yarıkları geçtikten sonra doğ-
rusal bir yol boyunca hareket
etmiş olsaydı dalgalar kesiş-
meyecek ve girişim deseni
gözlenmeyecekti.
 Dalga modeli, ışının soğur-
ma (absorbsiyon) veya ya-
yımlanma (emisyon) olayla-
rını açıklamada yetersizdir.
Soğurma veya yayımlanma-
da elektromanyetik ışın “fo-
ton” adı verilen enerji tane-
ciklerini oluşturan bir hüzme
olarak düşünülebilir. Bir foto-
nun enerjisi ise ışının frekansı
ile orantılıdır.
Dalton Atom Modeli
 İlk bilimsel atom modeli olarak
kabul edilir.
Bu modele göre;
 Maddenin en küçük yapı taşı
atomdur ve bölünemez.
 Atomlar, içi dolu kürelerdir.
 Atom bölünemez ve yok olmaz.
Thomson Atom Modeli
 Üzümlü kek modeli olarak bilinir.
 Bu modelle; elektron keşfedil-
di, elektronun "yük/kütle" oranı-
nı hesaplandı.
 Pozitif yüklerin oluşturduğu küre
içinde, elektronlar dağılmış ola-
rak bulunur ve atomun kütlesi-
nin büyük kısmını pozitif yükler
oluşturur.
 Atomun toplam yükü sıfırdır.
 Atomun daha küçük parçacık-
lar içerdiği ortaya konulmuştur.
 Atom çekirdeği ve nötronların
varlığı fark edilememiştir.
 Pozitif ve negatif yüklerin yerle-
ri ve hareket durumları yanlış ta-
nımlanmıştır.
Rutherford Atom Modeli
 Pozitif yüklü proton keşfedil-
miştir.
 Atom, çekirdekli yapıdadır. Ato-
mun kütlesinin büyük kısmını çe-
kirdek oluşturur ve elektronlar
çekirdek etrafında dolanır.


 Bu modele göre, merkezcil ivme
ile hareket eden elektronların iv-
meli hareketlerinden dolayı ışıma
yapmaları ve enerji kaybetmeleri
gerektiği açıklanamamıştır.
41
Bohr Atom Modeli
 Bir elektron, yüksek enerjili karar-
lı bir yörüngeden düşük enerjili
kararlı bir yörüngeye kendiliğin-
den geçebilir.
 Elektron, Ei enerjili yörüngeden
Es enerjili yörüngeye geçerken
3
atomdan bir foton yayılır.
Yayılan bu fotonun enerjisi
Ei – Es = h · f bağıntısı ile veri-
lir.
 Elektronlar, çekirdek çevresinde,
h
açısal momentumu nin tam
2p
katları olan kararlı yörüngeler-
de ışıma yapmadan dolanır.
 Yörünge numarası n olan yörün-
gede dolanan elektronun açısal
momentumu (L) aşağıdaki gibi
ifade edilir.
h
L = n·
2p
L = r·m· v
[n: Yörünge numarası, m: Elekt-
ronun kütlesi, v: Elektronun hızı,
r: Elektronun yörünge yarıçapı,
h: Planck sabiti]
 Elektronların üst enerji düzeyin-
den alt enerji düzeylerinden biri-
ne geçişi sırasında elektronların
açısal momentumundaki değiş-
me miktarı, ∆L = Lson – Lilk ba-
ğıntısı ile bulunur.
 Bohr atom modeline göre (elekt-
ron belirli yörüngelerde dolan-
dığı için) enerji sürekli değil, ke-
siklidir.
Elektronun Yörünge
Yarıçapı
 Elektronun dolandığı kararlı yö-
rüngelerin yarıçapı aşağıdaki ba-
ğıntı ile hesap edilir.
n2
rn = 0,53· (Å)
Z
[n: Yörünge numarası, Z: Atom nu-
marası]
 0,53 Å Bohr yarıçapı (a0) dır.
 Not
 Bu bağıntı ile hesaplanan ya-
rıçap Å birimi cinsindendir.
 1 Å = 10–10 m
 Yörünge yarıçapı n2 ile oran-
tılıdır. Yarıçap;
n = 1 için r ise,
n = 2 için 4r,
n = 3 için 9r'dir.
 Bohr atom modeli,
 hidrojen gibi tek elektron-
lu atomlarda başarılı olabil-
miştir.
Not
 Bohr yörüngelerinde dolanan
elektronun çizgisel hızının bü-
yüklüğü; atom numarası ile
doğru orantılı, yörünge numa-
rası ile ters orantılıdır.
 Elektronun hızının büyüklü-
ğü; 1. yörüngede 2v ise, 2.
yörüngede v'dir.
Elektronun Enerjisi
 Çekirdek çevresinde dolanan bir
elektron hızından dolayı kinetik
enerjiye, çekirdekle etkileşimin-
den dolayı da elektriksel potan-
siyel enerjiye sahiptir.
 Elektron, dışarıdan enerji veril- Uyarı
mediği durumda, en küçük, ka-
Işıma
rarlı enerji düzeyinde [temel hal
(taban)] bulunur. Uyarılan bir elektron, çıktığı üst
enerji seviyesinde kalamaz.
 Hidrojen atomu için temel hal ve
10–8 s gibi çok kısa bir sürede,
üzerindeki enerji seviyeleri şekil-
daha kararlı olacağı alt enerji
deki gibi gösterilir.
seviyesine atlar. Bu sırada fazla
Enerji (eV) enerjisini bir foton olarak dışarı
0 Ýyonlaþma n= verir. Foton salınan (yayınlanan)
– 0,54 n=5 bu olaya ışıma ya da emisyon
– 0,85 n=4 denir.
– 1,51 n=3
– 3,4 n=2
 
Temel hal 
– 13,6 n=1


Uyarılma 
Temel haldeki bir atomda, elektro- 
nun üst seviyelere çıkması için veri-
len enerjiye uyarılma enerjisi denir.
Uyarılma enerjisi, iki seviye arasında- Uyarılmış elektron ışıma yaparak alt
ki enerji farkıyla hesaplanır. enerji seviyesine geçer.
1. uyarılma seviyesi (n = 2’ye uyar-  Hidrojen atomunda elektron yük-
ma) için: – 3,4 – (– 13,6) = 10,20 eV
sek enerjili (Eilk) bir yörünge (nilk)
2. uyarılma seviyesi (n = 3’e uyar- den, düşük enerjili (Eson) bir yö-
ma) için: – 1,51 – (– 13,6) = 12,09 eV rüngeye (nson) geçerken yayılan
3. uyarılma seviyesi (n = 4’e uyar- fotonun enerji ve frekansı, aşağı-
ma) için: – 0,85 – (– 13,6) = 12,75 eV daki gibi bulunur.
4. uyarılma seviyesi (n = 5’ye uyar- Efoton = Eilk – Eson = h·f
ma) için: – 0,54 – (– 13,6) = 13,06 eV
13,6 1 1
 f= ·[ 2 – 2 ]
h nson nilk
  
  Fotonların dalga boyu, frekansı ve


 n. yörüngede dolanan elektro-   


 c


 ışık hızı arasındaki ilişki, l = şek-
nun bu iki tür enerjisinin toplamı f
aşağıdaki gibi hesaplanır.   
 linde ifade edilir.

Z2   

E = –13,6 (eV)
n2
Not
 n büyüdükçe toplam enerji de
(“–” işaretinden dolayı) büyür.
Hidrojen atomu bazı enerji seviyele-
ri aşağıdaki gibidir. (Z = 1)
n = 1 için E1 = – 13,6 eV
(temel hâl)
n = 2 için E2 = – 3,40 eV
n = 3 için E3 = – 1,51 eV
n = 4 için E4 = – 0,85 eV
n = 5 için E5 = – 0,54 eV



Hidrojen atomu için elektronun iyon-
laşma enerjisi 13,6 eV’tur. Çünkü
temel haldeyken enerjisi – 13,6 eV
olan elektron 13,6 eV’luk enerji ka-
zandığında toplam enerjisi sıfır olur
ve atomdan kurtulur.
n = ∞ durumu (iyonlaşma):
E = 0 – (– 13,6) = 13,6 eV
42
 Bohr modeli bir elektrona sa-
hip H atomu ile He+, Li+2 ve
Be+3 gibi tek elektronlu iyon-
ları açıklamakta başarılı ol-
muş, birden fazla elektrona
sahip atomların davranışını
açıklayamamıştır.
 Hidrojen atomu ile ilgili ulaşı-
lan bilgiler bugün de geçerli-
liğini korumaktadır.
Işıma Sayısı Not MODERN ATOM TEORİSİ
Herhangi bir se-  Atomun Uyarılması Bohr atom modelinden sonra kla-
viyeye uyarılan sik fizik anlayışının ötesine geçilerek
elektron, temel    Atomlar; ısıtarak, çarpıştıra-
hale bir kaç fark-  
lı yoldan inebilir.  la uyarılabilir.

Örneğin n = 4
seviyesine uya-
rılan bir elektron,  
temel hale dö- 
nerken 6 farklı enerjili ışımadan biri-
ni veya bir kaçını yapabilir.
Farklı enerjili muhtemel ışımaların
sayısı aşağıdaki formül ile hesap-
lanır.
n (n – 1)
Işıma sayısı =
2
Hidrojen Atomunun
Spektrum Serileri
Elektronun değişik dış yörüngelerin-
den, ayrı bir iç yörüngeye geçmesiy-
le yayılan ışımalar spektrum serile-
rini oluşturur.
Üst yörüngelerden n = 1'e doğru-
dan geçişler Lyman (morötesi ışın-
lar bölgesi) serisini oluşturur.
(a, b, g, q... ile gösterilen geçişler.)
Üst yörüngelerden n = 2'ye doğru-
dan geçişler Balmer (görünür ışın-
lar bölgesi) serisini oluşturur.(Ha,
Hb, Hg, Hq .... ile gösterilen geçişler)
Üst yörüngelerden n = 3'e doğru-
dan geçişler Paschen (kırmızı öte-
si ışınlar bölgesi) serisini oluşturur.
maddenin tanecik ve dalga özellik-
rak, elektronlarla ve fotonlar- leri birlikte ele alınmış yeni model-
ler geliştirilmiştir.
 Uyarmaların hepsi temel hal-
den herhangi bir üst seviyeye Heisenberg ve Belirsizlik
tek seferde gerçekleşir. İlkesi
 Uyarılarak üst enerji seviyesi-
 Heisenberg elektronun yerinin ve
ne çıkan elektron ışıma yapa-
momentumunun aynı anda kesin
rak temel hale dönünceye ka-
olarak bilinemeyeceğini ileri sür-
dar tekrar uyarılamaz.
dü. Buna göre, elektronun yeri
 Elektronlarla uyarmada, ye- bilindiği anda momentumu be-
terli enerjisi olan elektronlar lirsizleşir, momentumu bilindiği
birden fazla atomu herhan- anda ise yeri belirsizleşir.
gi bir enerji seviyesine uya-
 Madde ile ilgili bu belirsizlik il-
rabilir.
kesi, ölçüm araçlarının yetersiz-
 Yeterli enerjisi olan elektron- liğinden değil, maddenin doğa-
lar atomdan elektron kopa- sından kaynaklanır.
rarak iyonlaşmasını da sağ-
 Belirsizlik aşağıdaki gibi hesap-
layabilir.
lanır.
 Fotonlarla uyarmada ise, foto-
h
nun enerjisi, atomun uyarılma ∆x ⋅∆P ≥
4p
enerjilerinden birine eşitse,
foton atomu ancak o enerji
seviyesine uyarabilir. Bundan
Schrödinger Dalga
büyük ya da küçük enerjili fo-
Denklemi
ton atomu uyaramaz.  Elektronların çekirdek etrafında
bulunma olasılığı olan bölgeler-
 Bir fotonun enerjisi, temel hal-
den söz edilebilir. Bu bölgelere
deki atomlardan birden fazla-
elektron bulutu denir.
sını uyarmaya yetse bile bu-
nu yapamaz. Fotonun enerjisi
bölünmez.



De Broglie
  Elektron Dalgası



Hidrojen atomunun elektron bulutu
n. yörüngede dolanan elektrona eş-
  lik eden dalga boyu, aşağıdaki ba-  Schrödinger, dalga fonksiyo-
  ğıntı ile verilir. nunun uzaya ve zamana bağlı

 

denklemini yazarak elektronla-
  2p·rn = n· l
  rın atom içinde bulunma ihtima-
 

[rn: n. yörüngenin yarıçapı] li yüksek olan yerler, enerjileri ve

  momentumları hakkında hesap-
   
n = 1 için yarıçap r ise;
 

lamalar yapmaya imkan sağladı.
2p.r = 1 ·l1

  n = 2 için yarıçap 4r olur ve;

     

2p· 4r = 2· l2
şeklinde yazılır.

43
BÜYÜK PATLAMA TEORİSİ
 Evren ve zaman büyük bir patla-
ma ile oluşmuştur ve bu patlama-
dan beri sürekli genişlemektedir.
 Büyük patlamadan günümüze
kadar yayılmaya devam eden ışı-
nımlara kozmik ardalan ışıma-
sı denir.
 Bir yıldızdan alınan ışıma, yıldızı
oluşturan elementler, yıldızın sı-
caklığı, uzaklığı ve yaşı gibi yıl-
dızla ve evrenle ilgili birçok bil-
gi verir.
Hubble Yasası
Doppler etkisinden dolayı uzakla-
şan bir gök adanın spektrum çizgi-
leri, kırmızıya doğru kayar. Hubble
bu kırmızıya kayma değerlerini kul-
lanarak, gök adaların uzaklaşma hız-
ları ile Dünya’ya olan uzaklıklarının
grafiğini çizmiştir.
 Gök adanın Dünya’dan uzak-
laşma hızı, Dünya’ya uzaklığı ile
doğru orantılıdır.
v: radyal hız (Dünya'dan uzaklaşma
hızı) d: Dünya'ya olan uzaklık olmak
üzere Habble sabiti (H) aşağıdaki
bağıntı ile ifade edilir.
v günlük yaşamdaki maddelerde
H=
d 1 - Fotonlar
ATOM ALTI PARÇACIKLAR
Elektron, proton ve nötron için atom-
dan daha küçük parçacık anlamında
atom altı parçacık denilmiştir.
Temel Parçacıklar
Günümüzde yaklaşık 300 atom altı
parçacık bilinmektedir.
Birçok atom altı parçacığın kuark ve
lepton adı verilen daha alt parçacık-
lardan oluştuğu anlaşılmıştır. Kuark
ve lepton için bölünemez, en temel
parçacık anlamında temel parçacık
ya da sadece parçacık denilmiştir.
Anti (Karşıt) Parçacıklar Kuarklar
 Evrende her atom altı parçacık  Keşfedilen en temel iki madde
için bir anti (karşıt) parçacık bu- parçacığından biridir.
lunur.  Yukarı (u), Aşağı (d), Tılsımlı (c),
 Tuhaf (s), Üst (t), Alt (b) olmak
 üzere 6 çeşittir.

   Her kuarkın elemanter yükün (e)
  kesirli katlarına denk gelen, ken-
  dine özgü bir yükü vardır.
   Doğada tek başlarına buluna-
maz, bir araya gelerek hadron-
 Tüm cisimlerin olduğu gibi par-
ları oluştururlar.
çacıkların da durgun kütle ener-
jisi vardır.
Hadronlar
Bir parçacık ile anti parçacığı bir ara-
 Kuarkların bir araya gelmesiy-
ya geldiğinde enerji taşıyan bir fo-
le oluşur.
ton oluşabilir.
 Baryonlar ve Mezonlar olmak
Fotonlar parçacık ve anti parçacık
üzere iki gruba ayrılır.
oluşturabilir. Enerjinin parçacık ve
anti parçacık oluşturmasına çiftli olu-
Baryonlar
şum denir.
Parçacık ile bu parçacığın anti par-  En bilinen baryonlar protonlar ve
çacığı arasındaki tek fark elektrik nötronlardır.
yüklerinin işaretinin zıt olmasıdır.  Tüm baryonlar bozunarak en so-
nunda protona dönüşür.
Parçacıkların Sınıflandırılması
A - Madde parçacıkları (fermiyonlar) Mezonlar
1 - Leptonlar  Etkileşim parçacıklarıdır.
 Mezonlar pion ve kaon olmak
2 - Kuarklar
üzere iki çeşittir.
B - Alan (etkileşim) parçacıkları (bo-
zonlar)  Kararsız yapılı olduklarından
bulunmazlar.
2 - Mezonlar  Tüm mezonlar bozunarak en so-
Alan parçacıkları dört temel kuvve- nunda elektrona, pozitrona, nöt-
tin oluşmasına aracılık eder. rinoya ya da fotona dönüşür.
 
Leptonlar


 Daha küçük parçalara ayrılmaz,
iç yapısı yoktur ve noktasaldır.
Proton ile nötron arasındaki etkileşi-  Leptonlar doğada tek başlarına
me mezon aracılık eder. bulunabilir. Örneğin elektron en
bilinen leptondur.
 
  Bilinen 6 lepton vardır. Elektron,
 elektron nötrinosu, müon, müon
nötrinosu, tau, tau nötrinosu.
 
 Nötrinolar sürekli ışık hızında ha-
Elektronlar arasındaki etkileşime ise
reket eder. Bu nedenle durgun
foton aracılık eder.
kütle enerjileri yoktur.
44
Fotonlar KARARLI VE KARARSIZ 

 




 Parçacıkların en küçük grubu-
ATOMLAR 

nu oluşturur.  Atom çekirdeğini oluşturan pro-
 ­
ton ve nötron için nükleon ifade-  
 Elektromanyetik kuvvetler aracı- si kullanılır.  


lığı ile etkileşime girer. 
 Proton sayısına atom numarası

 Elektriksel olarak yüksüzdür. denir ve Z ile gösterilir. Nötron 
sayısı N ile gösterilir. 
 Kütleleri yoktur. Ancak parçacık 
 Kütle numarası (A) 
özelliklerinden dolayı az da ol-  
A = Z + N dir.  




sa kütlelerinin olması gerektiği

savunulur.  Bir X elementi AZ X şeklinde gös- 
        
terilir.
 Spinleri 1’dir.  

 
 Işık hızıyla hareket ettiklerinden
atom içinde diğer parçacıklar gi-
bi bulunmaz.
 Hiç bir koordinat sistemine göre
durgun olamazlar.
Hadronların Kuark Yapısı
 Baryonlar 3 kuarktan, mezon-
lar ise 1 kuark ile 1 anti kuark-
tan oluşur.
 Proton ve nötron baryondur. Pro-
ton 2 tane u, 1 tane d kuarkından
(uud), nötron ise 1 tane u, 2 ta-
ne d kuarkından (udd) oluşur.
 
   
 
+2e +2e –e
Bağlanma Enerjisi
Nükleonların bir araya gelirken har-
cadıkları enerjiye denir.
Çekirdek Kararlılığı
 Nükleonlar arasındaki çekme
kuvvetleri, protonlar arasındaki
itme kuvvetlerini dengeleyerek
çekirdeğin bütünlüğünün korun-
duğu çekirdeklere kararlı çekir-
dek denir.
 Çekirdekteki çekme kuvvetleri, it-
me kuvvetlerinden küçükse çe-
kirdek bütünlüğünü koruyamaz
ve yapı değiştirir. Bu tür çekir-
deklere kararsız çekirdek denir.
 Çekirdekte nükleon başına dü-
şen bağlanma enerjisi ne ka-
dar büyükse çekirdek o kadar
kararlıdır.


Nötron sayısı (N) - proton sayısına (Z)
grafiğinde kararlık bölgesi (kuşağı)
 Hafif çekirdeklerde nötron ve
proton sayılarının eşit olması
(N = Z) çekirdeğin kararlı olma-
sı için yeterlidir.
 Ağır çekirdeklerde nötron sayı-
sının fazla olması kararlılığı an-
cak sağlar.
 Çift sayıda nötron ve proton içe-
ren çekirdekler tek sayılılara gö-
re daha kararlıdır.
 Nötron ya da proton sayıları 2,
8, 20, 50 ve 82 olan çekirdekler
en kararlıdır. Bu nedenle bu sa-
yılara sihirli sayılar denir.
RADYOAKTİF BOZUNMA
 Kararsız çekirdekler kararlı hale
gelme eğilimindedir. Kararsız çe-
kirdeklerin ışıma yaparak kararlı
hale dönüşmesine radyoaktif bo-

qproton = + + = +e zunma ya da radyoaktiflik denir.
3 3 3 
  
 

  

  Kararsız çekirdekli atomlardan

+2e –e –e
qnötron = + + =0 oluşan elementlere radyoaktif
3 3 3 
element denir.
 Pion ve kaon mezondur. Pion 1 
tane u kuarkı ile, 1 tane õd karşıt   Radyoaktif bozunmalarda çekir-
kuarkından (uõd) oluşur. Kaon ise  dek enerji kaybeder. Bu enerji ile
bir tane õu karşıt kuarkı ile, 1 tane bozunmada açığa çıkan parça-

s kuarkından (õus) oluşur. ­    ­ cıklar kinetik enerji kazanır ya da
  
  foton yayınlanarak ışıma yapılır.
 Baryonların ve mezonların elekt-
Bir atom çekirdeğinin kararlı olması  Radyoaktif bozunma, doğal rad-
rik yükleri, kendilerini oluşturan
proton ve nötron sayıları ile ilgilidir. yoaktiflik ve yapay radyoaktiflik
kuarkların elektrik yüklerinin ce-
Kütle numarası 56 olan demir, güçlü olmak üzere iki şekilde gerçek-
birsel toplamına eşittir.
kararlılık kuşağında bulunur. leşebilir.

45
 Bir radyoaktif elementin yarısının Elektron Yakalama Füzyon
bozunması için geçen süreye ya-
b+ bozunmasına benzer ve "elektron  Nükleer füzyon reaksiyonların-
rılanma süresi ya da yarı ömür
yakalama" adı verilen olayda, çekir- da hafif iki çekirdek, birleşerek
denir. Radyoaktif elementler için
dek en yakın yörüngedeki elektron- daha ağır ve kararlı bir çekirdek
ayırt edici özelliktir.
lardan birini yakalayarak, bir proton- oluşturur.
 Yarı ömür, bazı radyoaktif çekir- la birlikte nötrona dönüştürür ve bir
dekler için birkaç saniye, bazı nötrino yayınlanır.  Füzyon kaynaşması sırasında
radyoaktif çekirdekler için bin- çok büyük miktarda enerji açı-
7 0 7
lerce yıldır. 4Be + –1e → 3 Li + ne ğa çıkar.
Bir elektron yakalama tepkimesi
 Güneş ve yıldızlarda gerçekle-
Alfa (a) Bozunması şen nükleer tepkimelerin bir kıs-
4
Gama (g) Bozunması
 a parçacığı, 2He atomu çekir- mı füzyon reaksiyonudur.
 Alfa ya da beta bozunması so-
değidir. a parçacığı yayınlaya-  Füzyon reaksiyonları çok yüksek
nucu üst enerji seviyesine uya-
rak bozunan bir çekirdeğin küt- sıcaklıklarda gerçekleşir.
rılmış atom ışıma yapıp bir ya da
le numarası 4, atom numarası daha fazla foton yayınlayarak te-
ise 2 azalır.  Füzyon reaksiyonlarında fisyona
mel hale iner. Yayınlanan foton-
göre daha büyük miktarda enerji
238 lara gama ışıması denir.
 Örneğin 92U elementi bozuna- açığa çıkar. Yakıt olarak fisyonda
rak a parçacığı yayınladığında  Gama bozunması sırasında çe- radyoaktif madde, füzyonda ise
234 kirdeğin yapısı değişmediği hal- su kullanılır. Ürün olarak fisyon-
90Th elementine dönüşür.
de gerçekleşen olay bozunma da radyoaktif madde açığa çıkar-
238
→
234 4 olarak adlandırılır. ken, füzyonda radyoaktif olma-
92 U 90 Th + 2 He
 Gama ışını yüksüzdür. Elektrik ve yan helyum açığa çıkar.
Alfa bozunması ile ilgili bir tepkime
manyetik alanda sapmaz.
 a parçacığı + yüklüdür. Yüklü  Bu reaksiyonları kontrol altında
tutmak çok zordur ve gerçekleş-
olduğu için elektrik ve manyetik
tirebilmek için çok yüksek sıcak-
alanda sapar. Not
lıklara ihtiyaç vardır. Laboratuvar
 Alfa ve beta bozunmalarında şartlarında bunu sağlamak ol-
Beta (b) Bozunması
parçacık, gama bozunmasın- dukça zor ve maliyetlidir.
 Elektron ya da pozitron yayın- da foton açığa çıkar.
lanır.
 Bozunmalarda elektrik yükü
 Nötron protona ya da proton nöt- korunur.
rona dönüşür. Nükleon sayısı de-
 Bozunmalarda en düşük
ğişmez.
enerjilisi alfa, en yüksek ener-
Uyarı
 b– bozunmasında nötron, +1 jilisi gama ışımasıdır.
yüklü protona dönüşürken, –1 Radyasyon, soğrulan miktara
yüklü elektron oluşur ve bu elekt- bağlı olarak; hiçbir sağlık soru-
ron (b–) yayınlanır. Bozunmada Fisyon nuna sebep olmayabileceği gibi,
oluşan elektrona anti nötrino eş-  Nötron bombardımanı ile çekir- çok ciddi ve kalıcı sağlık sorun-
lik eder. değin parçalanması olayıdır. larına, hatta ölüme kadar giden
etkilere sebep olabilir.
14 14 0 0
6C → 7N + –1e ( –1b) + õne  Reaksiyonu sonucunda hafif iki
çekirdek, nötron ve büyük mik-
 b+ bozunmasında proton, nöt-
tarda enerji oluşturur.
rona dönüşürken, +1 yüklü po-
zitron oluşur ve bu pozitron (b+)  Reaksiyonda açığa çıkan nötron-
yayınlanır. Bozunmada oluşan lar, ortamdaki diğer çekirdekleri
elektrona nötrino eşlik eder. de kararsız hale getirerek zincir-
leme reaksiyon oluşturur. Bilgi Damlası
12 12 0 0
7N → 6C + +1 e ( +1 b) + ne
 Nükleer santrallerde, kontrollü fis- Yarı ömür hesabı ile karbon tes-
 b parçacıkları yüklü olduğu için yon reaksiyonları gerçekleştirilir. ti olarak bilinen, canlı organizma
elektrik ve manyetik alanda sa-  Atom bombası kontrolsüz bir fis- kalıntılarının yaşları belirlenebilir.
par. yon reaksiyonudur.

46
Doğadaki temel Kuvvetler
Güçlü (Yeğin) Çekirdek Kuvveti
Kısa menzillidir. Proton ve nötronu
çekirdekte tutar. Şiddeti en büyük
olan kuvvettir. Alan parçacığı: Glu-
on, Etkileşim parçacığı: Kuarklardır.
Elektromanyetik Kuvvet
Uzun menzillidir. Etki alanı çok bü-
yüktür. Atom ve molekülleri bir arada
tutar. Alan parçacığı: Foton, Etkile-
şim parçacığı: Kuarklar, Leptonlar-
dır.
Zayıf Çekirdek Kuvveti
Kısa menzillidir. Bazı çekirdekler-
deki radyoaktif bozunmalarda orta-
ya çıkar. Alan parçacığı: Bozonlar,
Etkileşim parçacığı: Kuarklar, Lep-
tonlardır.
Kütle Çekim Kuvveti
Uzun menzillidir. Etki alanı çok bü-
yüktür. Gök adaları, yıldızları, gezen-
leri bir arada tutar. Şiddeti en küçük
olan kuvvettir. Alan parçacığı: Gravi-
ton, Etkileşim parçacığı: Kuarklardır.
MODERN FİZİK
 Büyük kütle, küçük hız değerle-
rindeki cisimlerin hareketini açık-
lamaya çalışan fizik alanına kla-
sik fizik denir.
 Atom gibi küçük kütleli cisimle-
rin ve ışık hızına yakın hızdaki ci-
simlerin davranışlarını açıklama-
ya çalışan fizik alanına modern
fizik denir.
 Modern fizik; atom ve çekirdek
fiziği, katıhâl fiziği, kuantum fizi-
ği gibi alt alanlara ayrılır.
Eylemsiz referans sistemi
İvmesiz (duran ya da sabit hızla ha-
reket eden) gözlem çerçevesine ey-
lemsiz referans sistemi denir.
Uyarı
Evrende mutlak bir eylemsiz refe-
rans sistemi yoktur. Ancak Dün-
ya, yeryüzündeki hareketler için
ortak bir eylemsiz referans siste-
mi olarak kabul edilebilir.
47
Mıchelson - Morley Deneyi
 Evrendeki eter (esir) ortamının
varlığını ispat etmek,
 Eter ortamının, eylemsiz bir refe-
rans sistemi olarak kullanılabile-
ceğini göstermek,
 Eter ortamına göre ışık hızını ölç-
mek amacıyla tasarlanmış de-
neydir.
Deney sonucuna göre, tüm uzayı
kaplayan eter fikri ortadan kalktı ve;
 Işığın uzayda yayılması için her-
hangi bir ortama ihtiyaç olma-
dığı,
 Işık hızının tüm referans sistem-
lerine göre eşit olduğu sonuçla-
rına ulaşıldı.
Einstein’ın Özel Görelilik
Teorisinin Temel
Varsayımları
Görelilik Prensibi
 Fizik yasaları tüm eylemsiz refe-
rans sistemlerine göre aynıdır.
Işık Hızının Sabitliği
 Işığın boşluktaki hızı, tüm eylem-
siz referans sistemlerinde, ışık
kaynağının ve gözlemcinin hare-
ketlerinden bağımsız ve sabittir.
Not
Bütün eylemsiz referans sistem-
lerine göre, ışığın boşluktaki hı-
zı; c = 3∙108 m/s dir.
 Göreli Zaman
 Klasik fiziğe göre zaman evren-
sel ve mutlak bir büyüklüktür.
 Einstein'a göre zaman göreli (iza-
fi) dir.
Eş Zamanlılık
Uzunluğun Kısalması
(Göreli Uzunluk)
 Işık hızına yakın hızlardaki ha-
reketlerde, durgun kabul edilen
yerdeki uzunluğun, yerde duran
gözlemci tarafından daha kısa
ölçülmesine uzunluk kısalması
(büzülmesi) denir.
KARA CİSİM IŞIMASI VE
WİEN YASASI
Işıma enerjisinde, sıcaklık ile mak-
simum şiddetli ışımaların dalga bo-
yu arasındaki ilişki, aşağıdaki ba-
ğıntı ile verilir.
λtepe ⋅ T = 2,9 × 10–3 m ⋅ K

 Herhangi iki olayın bir referans 

 Durgun kabul edilen yerdeki
sistemindeki gözlemciye göre uzunluk L0, buna göre yerde du-

aynı anda gerçekleşmesine eş ran gözlemcinin ölçtüğü uzunluk
zamanlılık denir. da L ise bunlar arasındaki ilişki
aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır. 
 Eş zamanlılık mutlak değil, gö-
receli bir olgudur.
v2
L = L0 1-    
Zamanın Genişlemesi c2
(Göreli Zaman) Grafiğe göre;

λ1 ⋅T1 = λ2 ⋅T2 = 2,9⋅10–3 m⋅K'dir.

 Işık hızına yakın hızlardaki hare-
ketlerde geçerlidir. T1 > T2 ve λ2 > λ1 dir.

 Durgun kabul edilen yerde ge-  Sıcaklık arttıkça ışıma şidde-

çen zaman Dt0, buna göre ha- ti artar.
reketli olan sistemdeki gözlem-  Sıcaklık arttıkça tepe yapan ışı-
cinin ölçtüğü zaman da Dt ise, maların dalga boyu küçülür.
bunlar arasındaki ilişki aşağıda-
ki bağıntı ile hesaplanır.
Uyarı
Uzunluk kısalması yalnız hare-
Dt0 ket doğrultusundaki uzunluklar-
Dt = da algılanır.
v2 Foton Enerjisi
1-
c2  Bir fotonun enerjisi aşağıdaki ba-
ğıntı ile hesaplanır.
c
Dt = g ⋅Dt0 E = h⋅f f =
λ

 n tane fotonun enerjisi:

E = n⋅h⋅ f

 Foton enerjisi frekansla doğru

Not
Uyarı orantılı, dalga boyu ile ters oran-
Bağıntıdaki g referans sistemle- tılıdır.
g ancak ışık hızına yakın hızlarda
ri arasındaki dönüşüm katsayı-
büyük bir değer alır ve "zaman
sı olarak tanımlanır ve aşağıdaki  t saniyede n tane foton yayan ışık
genişlemesi" ve "uzunluk kısal-
bağıntı ile hesaplanır. kaynağının gücü ise aşağıdaki
ması" hissedilebilir.
bağıntı ile hesaplanır.
1
c= n
Pışık = ⋅h⋅f
v2 t
1-
c2 1 eV = 1,6 ⋅ 10–19 J dir.

Fotonun momentumu ile enerjisi

doğru orantılıdır.
E
P= c

48
 Uyarı Fotoelektrik Devre ve Ters Bağlı Üreteç ve
 Fotonun enerjisi fotonun hızı- Fotoelektrik Akımı Kesme Gerilimi
na bağlı değildir.  

 Fotonlar boşlukta ve hava or-

tamında ışık hızı ile yayılır.  
  


 
 

FOTOELEKTRİK OLAY
Fotonun metal yüzeyinden elekt-
ron koparması olayına fotoelektrik
olay denir.
 Foton enerjisini yitirerek yok olur.
 Fotonun elektronu sökmek
için kullanılan miktarından ar-
tan enerjisi, fotoelektrona kine-
tik enerji olarak aktarılır.
Devre akımı (i0); fotosele gelen fo-
ton sayısı (ışık şiddeti) ile doğru
orantılıdır.
 Işık şiddetini artırmak,
 Işık kaynağını katota yaklaştır-
mak,
 Katotun yüzeyini büyültmek,
 Anotun yüzeyi büyültmek,
 Anot - katot arası uzaklığı kü-
çültmek
 Üreteç ters bağlandığında elekt-
rik alan, kopan elektronlar için ya-
vaşlatıcı etki yapar, elektronların
bazıları anota ulaşamaz. Bu da
fotoelektrik akımı azaltır.
 V gerilimi artırılıp, bütün elektron-
ların anota ulaşması engellenir ve
fotoelektrik akım sıfır olur. Fotoe-
lektrik akımını sıfır yapan bu ne-
gatif potansiyel farkına kesme ge-
rilimi (Vk) denir.

Efoton = Ebağ + Ekinetik işlemleri i0 akımını artırır. 



 Üreteç Bağlı Fotoelektrik

Devresi 













  
  

 

 

 

  Ters gerilim ne kadar artırılırsa

Fotonun frekansına göre, kopan
 Üretecin emk’si artırılarak katot-
elektronların kinetik enerjisinin deği-
şim grafiği
 Bütün metaller için; “kopan elekt-
ronun kinetik enerjisinin, gönde-
rilen ışığın frekansına bağlı grafi-
ği”nde eğimler eşittir ve planck
sabitini verir.
 Bağlanma enerjisi (E b) büyük
olan metalin eşik frekansı (n0)
da büyük olur.
  artırılsın anottan katoda doğru
fotoelektrik akım oluşturulamaz.
 Bu değer, Einstein’in fotoelekt-
tan kopan elektronların tama-
rik denkleminde yerine konursa,
mının anota ulaşması sağlanır.
üreteç şekildeki gibi bağlı iken fo-
Bundan sonra üretecin gerilimi
toelektrik denklem;
artırılırsa bile akım değeri artmaz.
Efoton = Ebağ + Ekinetik + e⋅V


 Kesme potansiyel farkı;
  Gelen ışığın frekansı ile doğru
orantılıdır. Frekans artıkça artar,

 azaldıkça azalır.


Not
 Bir foton, metalden ancak bir
elektron koparabilir.
 Bağlanma enerjisi 1,5 eV olan
metale 5 eV enerjili foton gön-
derilirse, bir elektron kopar ve
geri kalan 3,5 eV, elektrona
kinetik enerji olarak aktarılır.
 Fotonun enerjisi bölünmez.
 Gelen ışığın dalga boyu ile ters
 Fotoelektronların tümünün ano- orantılıdır. Dalga boyu arttıkça
ta ulaşmasını sağlayan gerilime azalır, azaldıkça artar.
doyma gerilimi (Vd) denir.
 Katottaki metalin bağlanma ener-
 imax akımına ulaşıldıktan sonra jisi ile ters orantılıdır. Bağlanma
üretecin gerilimi artırılırsa bile enerjisi artıkça azalır, azaldıkça
imax değeri değişmez. artar.
 Üretecin geriliminin artırılması fo-
toelektronların kinetik enerjisini
artırır. Üreteç şekildeki gibi bağ-
lı iken fotoelektrik denklem aşa-
ğıdaki gibi yazılır.
Efoton + e⋅V = Ebağ + Ekinetik
49
 COMPTON OLAYI
 Compton olayında toplam ener-
ji korunur. Fotonun kaybettiği
enerji, saçılan elektronun ka-
zandığı enerjiye eşit olur.
DE BROGLİE
DALGA BOYU
Momentuma sahip her taneciğe
bir dalga eşilik eder ve bu dalga
ya De Broglie dalga boyu denir.=
GÖRÜNTÜLEME
TEKNOLOJİLERİ
Tıp, savunma sanayii, iletişim sektö-
rü görüntüleme teknolojilerinin yay-
gın olarak kullanıldığı alanlardandır.

 Compton olayında momentum h Tıpta kullanılan görüntüleme cihaz-

λ=
korunur. Gelen fotonun mo- m·v ları; iletme, yansıma, yayılma pren-
mentumu, saçılan elektronun m·v: taneciğin çizgisel momen sibine göre çalışır.
momentumu ile saçılan fotonun tumunun büyüklüğüdür. Tomografi (BT): X ışınları kullanı-
momentumlarının vektörel top- [P = m·v] lır. Dokular hakkında detaylı bilgi el-
lamına eşit olur.
de edilir. Yüksek radyasyona maruz
 Çarpışmadan sonra fotonun kalınır. Röntgen cihazları da benzer
enerjisi ve momentumu azalır. şekilde çalışır.

 Saçılma sonrası fotonun enerjisi Ultrason: Ses dalgalarının yansıma-

azaldığından dolayı frekansı da sı prensibine göre çalışır. Radyas-
azalır, dalga boyu büyür. yon içermez. Gerçek zamanlı gö-
rüntü oluşturur. Yarasalar, yunuslar
 Compton olayında fotonun hı-
ve balinalar da ses dalgalarını ben-
zı değişmez.
zer şekilde kullanır.
 Not
 Sonar: Ses dalgaları kullanılır. İle-
 Tanecik ve Dalga Teorisiyle tişimde ve yaygın olarak denizcilik-

  Açıklanabilen Olaylar te kullanılır.


 Yalnız tanecik teorisiyle açıklanabi- Termal Kamera: Isı enerjisini görün-
  tüye çevirme prensibine göre çalışır.
len olaylar:

Kızılötesi ışınlar kullanır. Karanlıkta

Fotoelektrik olay
da görüntüleme yapılabilir.
 Compton olayı
LCD (Sıvı Kristal Ekran): Sıvı kristal
 Dalga boyundaki değişme (Dλ),
Yalnız dalga teorisiyle açıklanabi- kullanılır. TV ve bilgisayar gibi dijital
aşağıdaki bağıntı ile bulunur.
len olaylar: ekranlı cihazlarda kullanılır.
h
Dλ = λS – λG = (1 – cosq)
me·c Kırınım Plazma: LCD teknolojisine benzer.
Girişim Xeon ve neon gazları kullanılır.
h
 Bağıntıdaki değeri Comp-
me·c İnce zarlarda renklenme
ton dalga boyu olarak bilinir ve
Ayrılma YARI İLETKEN
değeri 0,024 Å dur.
Kırılmada hız değerleri TEKNOLOJİSİ
Ortamları ayıran yüzeyde ay Yarı iletken maddeler normal şartlar-
nı anda hem yansıma hem de da yalıtkan olup ısı, ışık, elektrik ya
Not kırılmanın olması da manyetik etki ile iletkenlik özelli-
 Fotonun enerjisi, dalga boyu ği kazanan maddelerdir.
İki teoriyle de açıklanabilen olaylar:
ile ters orantılıdır.
Son yörüngedeki elektronlara de-
Işığın yansıması
 Fotonun momentumunun bü- ğerlik (valans) elektron, yörüngele-
yüklüğü, dalga boyu ile ters Soğrulma rine de valans band denir.
orantılır. Gölge ve yarı gölge
 Yarı iletken bir maddeye, elektrik
Gelen fotonun dalga boyu λ, sa- Işığın doğrusal yolla yayılması gerilimi gibi bir dış etki uygulan-
çılanın dalga boyu 2λ iken gelen Işığın birbiri içinden geçmesi dığında bazı değerlik elektronla-
fotunun enerjisine 2E denilirse; rı serbest hale geçer ve iletken-
Ortam değiştiren ışığın doğ
saçılanın enerjisine E, gelen fo- lik özelliği gösterir.
rultu değiştirmesi
tonun momentum büyüklüğüne
Işık basıncı  Yarı iletken maddelere, kat-
2P, saçılanın momentum büyük-
kı maddeleri katılarak iletkenlik
lüğüne de P denilebilir. Aydınlanma
özelliği artırılabilir.

50
 Metallerin iletkenliği sıcaklık art-
tıkça azalır, yarı iletkenlerin ilet-
kenliği sıcaklık arttıkça artar.
 Yarı iletken maddeler, kristal ya-
pıya sahiptir.
N ve P Tipi Yarı İletkenler
 Yarı iletkene katılan katkı mad-
desi serbest elektron oluşumu-
na sebep oluyorsa bu tür yarı ilet-
kenlere N tipi yarı iletken denir.
 Katkı maddesi deşik oluşturarak
elektron eksikliğine sebep olu-
yorsa bu tür yarı iletkenlere P ti-
pi yarı iletken denir.
Not
PN Birleşimi (Eklemi)
 P ve N tipi yarı iletken mad-
deler kendi başlarına elektrik
devre elemanı olarak kullanıl-
maz. Bu iki tip madde birlik-
te kullanılır. Buna PN birleşi-
mi (eklemi) denir.
 PN birleşimi, elektronik dev-
relerin temel devre elemanla-
rı olan diyot ve transistörler-
de kullanılır.
Diyot
 P ve N tipi yarı iletkenlerin birleş-
tirilmesiyle elde edilir.
 Temas eden yüzeylerde deşik-
ler, elektronlarla birleşerek nötr
bir bölge oluşur. Oluşan bu böl-
ge, diğer deşiklerle elektronların
birleşmesini önler.
Diyotun devredeki gösterimi
Diyotun P ucu üretecin pozitif kutbu-
na, N ucu negatif kutbuna bağlan-
dığında, diyottan akım geçer. Ters
bağlandığında ise akım geçmez.
 Tek yönde akım geçirdiğinden,
alternatif akımı doğru akıma çe-
virme amaçlı devrelerde kulla-
nılır.
Sinyal yükseltmek, akım ve gerilim
kazancı sağlamak amacıyla kullanı-
lan devre elemanlarıdır.
Elektronların hakim olduğu NPN ti-
pi ve deşiklerin hakim olduğu PNP
tipi olmak üzere iki çeşittir.
Akım kazancı, çıkış akımının, giriş
akımına oranı ile bulunur.
Üzerinden doğru (DC) akım geçti-
ğinde düzgün çalışır.
 
 
 
PNP tipi NPN tipi
[C: Toplayıcı (kollektör), B: Taban
(beyz), E: Yayıcı (emiter)]
 iE = iB + iC
Elektrik enerjisini ışık enerjisine çe-
viren diyotlara LED denir.
LED sembolü
Uzun ömürlü ve tasarrufludur.
LED’in tam tersi olarak, ışık enerjisini
elektrik enerjisine çeviren diyotlardır.
Fotodiyot sembolü
Güneş enerjisini doğrudan elekt-
rik enerjisine dönüştüren elektro-
nik devre elemanıdır. Fotovoltaik
pil de denir.
PN eklemli yarı iletkenden yapılır.
51
SÜPER İLETKENLER
 Mutlak sıfıra (0 K, –273 °C) yakın
sıcaklıklarda, elektrik direnci sıfı-
ra yakın olan maddelere süper
iletken denir.
 Maddelerin süper iletkenlik gös-
terdiği sıcaklığa kritik sıcaklık de-
nir.
 Süper iletkenler genelde bileşik
ve alaşım maddelerdir.
 Bütün metaller mutlak sıfır sıcak-
lığında süper iletkendir.
 Süper iletkenler, ısınmaya sebep
olmadan süresiz akım geçirebilir.
 Süper iletkenler, mıknatısları iter.
NANOTEKNOLOJİ
“Nano” Yunanca “cüce” demektir.
 Nanometre, metrenin milyarda
birine eşittir. (1 nm = 10–9 m).
 Nanoteknoloji maddenin atom
ve molekül seviyesinde kontro-
lü anlamında kullanılmaktadır.
 Nanoteknolojiden; elektronik ve
bilgisayar teknolojileri, tıp, ha-
vacılık ve uzay, çevre ve enerji,
biyoteknoloji, savunma sanayii
gibi bir çok alanda yararlanıl-
maktadır.
 Nanoteknoloji sayesinde; mad-
deler daha düşük sıcaklıklar-
da eritilebilir, yumuşak metaller
daha sert ve daha dayanıklı ha-
le getirilebilir, bazı yalıtkanlara
iletkenlik özelliği kazandırılabi-
lir, opak maddeler saydam ha-
le getirebilir. Reaksiyona girme
eğilimi olmayan maddeler, reak-
siyona sokulabilir.
 X - IŞINLARI
Röntgen ışını da denir.
Yüksek enerjilidir. Dalga boyları
0,1 Å – 100 Å arasındadır.
Birçok katı maddeden ve insan vü-
cudundaki yumuşak dokulardan ge-
çebilir.
Genellikle atomların en içteki yörün-
gelerindeki elektronların uyarılması
sonucu elde edilir.
X - Işınlarının Elde Edilmesi
Yüksek enerjili elektronlar ya da yük-
lü başka parçacıklar metal bir levha-
ya çarptığında X ışınları yayılır.
 Yüksek hızlı elektronlar metal
levhaya çarptıklarında aniden
yavaşlayıp durarak ışıma ya-
par. Bunlara sürekli spektrum
X - ışınları denir.
 X - ışını tüpünde, yeterli enerji-
ye sahip olan elektronlar, levha-
dan elektron sökebilir. Yörün-
ge değiştiren bu elektronlar da
ışıma yapar. Bu şekilde oluşan
X - ışınlarına karakteristik X- ışın-
ları denir.
 yı çok uzaklara dağılmadan gi-

LAZER IŞINLARI
 Uyarılmış bir atomun bir zorlan-
ma olmadan foton yayarak te-
mel hâle dönmesi olayına ken-
diliğinden emisyon (ışıma) denir.
 Yarı kararlı bir üst enerji düzeyi-
ne uyarılmış atomların sayısının,
bir alt enerji düzeyindeki atomla-
rın sayısından fazla olması duru-
munda, uygun enerjili fotonlarla
etkileşme sonucunda uyarılmış
atomlar alt enerji düzeyine geçi-
şe zorlanır. Bu şekilde uyarılmış
bir atomun zorlama ile yaptığı ışı-
maya uyarılmış emisyon denir.
 Uyarılmış ışımada yayınlanan fo-
tonlar aynı frekansta ve aynı faz-
dadır.
Lazer Işığının Özellikleri
 Uyarılmış emisyon yoluyla el-
de edilir.
 Aynı fazlı, aynı frekanslı ve aynı
yönlü dalgalardan oluşur.
 Tek renkli ışıktır.
 Normal ışığa göre çok daha az
dağılan bir ışıktır. Bundan dola-
debilir ve hedefe odaklanabilir.
BİLİMSEL ARAŞTIRMA
MERKEZLERİ
TÜBİTAK
(Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araş-
tırma Kurumu)
 1963 yılında kurulmuştur.
 Toplumun yaşam kalitesinin art-
masına ve ülkenin sürdürülebilir
gelişmesine hizmet etmek, aka-
demik ve endüstriyel araştırma
ve geliştirme çalışmaları yapmak,
ülkenin bilim ve teknoloji politi-
kalarını belirlemek amacıyla ku-
rulmuştur.
 Bilimsel kitap ve dergiler yayınla-
makta, bilim insanlarının akade-
mik faaliyetlerini desteklemekte,
üniversitelerin, kamu kurumları-
nın ve sanayinin projelerine fon
ayırmaktadır.
NASA
(ABD Ulusal Havacılık ve Uzay Da-
iresi)
 ABD'nin uzay programı çalışma-
larını yapmaktadır.



CERN
 Lazer ışığı yoğunlaştırılarak sa-
niyede milyonlarca derecelik sı- (Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi)




 
 Yüksek enerjili X - ışınları bazı
kanser tedavilerinde ve operas-
yonlarda kullanılır.
 Tomografi cihazlarında
X - ışınlarından yararlanılır.
 Bazı kristal yapılı maddelerin ato-
mik yapılarının analizinde X - ışın-
ları kullanılır.
 X - ışınları yüksek enerjilerinden
dolayı canlı dokuları için zarar-
lıdır.
 Hücrelerin kimyasal bağlarını kı-
rabilir, DNA’ya zarar verebilir ve
genetik hastalıklara neden ola-
bilir.
caklık oluşturulabilmektedir. Bu
enerji ile maddeleri delme, kes-
 me ve buharlaştırmada kullanı-
labilir.
 Güçlü enerji kaynakları olmaları-
na rağmen lazerlerin verimi dü-
şüktür. Yakut lazerinin verimi %1,
karbondioksit lazerinin verimi ise
da
%20 civarındadır.
 Lazer ışığı ile üç boyutlu görün-
tüler elde edilebilir. Kesme sı-
rasında kanı pıhtılaştırdığından
kanamasız ameliyatlar yapılabi-
lir. Lazerle iki cisim arasındaki
uzaklık çok hassas bir biçimde
ölçülebilir.
 Lazer ışığı, bulut, sis ve yağmur
gibi atmosfer olaylarından etki-
lenir.
52
 1954 yılında, İsviçre ve Fransa sı-
nırında kurulmuş, dev bir parça-
cık fiziği laboratuvarıdır. Şu an 21
tam, 1 aday ülke ve 1 (Türkiye)
ortak üye ülkesi bulunmaktadır.
 Dev hızlandırıcılarla parçacık çar-
pıştırma deneyleri yapılarak evre-
nin oluşumu ve büyük patlama
ile ilgili teoriler araştırılmaktadır.
Bilgi Damlası
Dünyada kullanılan internet ağ
sistemi (www) CERN'nin insan-
lara bir hediyesidir. İlk olarak
CERN'de çalışanlar arasında bil-
gi paylaşımı amacıyla kurulan ağ
daha sonra tüm dünya tarafın-
dan kullanılmaya başlanmıştır.