„Bukareszt jest jak wrzątek albo kipiel, wzburzony i zmętniały.

Atrybuty miasta: czarne kłę-

by przewodów na słupach jak gniazda porzucone przez ptaki, atmosfera rozkopania i prowi-
zorki obok bankietów w sklepowych witrynach, przeszywający zapach lip i rozgniecionych
winogron. Elegancja architektury z zamierzchłego świata. Stukot rozchybotanych tramwa-
jów, klaksony rozwścieczonych taksówek na sekundę przed stłuczką. Zaśpiew cygańskich
dzieci i staruszek włóczących się w pobliżu niezliczonych kwiaciarni, które prowadzą matki
tych dzieci i córki tych staruszek. Wszędzie psy jak czarne i szare tobołki porzucone przez
kogoś, kto bardzo się spieszył.”

Zapytałam przyjaciół, co jest pięknego w Bukareszcie. Odpowiedzieli:

Bukareszt jest jak ciastko kupowane w niedzielę, niby czekoladowe i słodkie, ale z gorzką
polewą. Nie znajdzie się tu łatwego piękna.

Bukareszt to realizm magiczny.

Bezwstyd, histeria stylu, fasadowość. Przy Bukareszcie każde europejskie miasto wydaje się
tak statyczne, że aż nudne.

Dostałam też zdjęcie: nogi w czarnych rajtuzach i kolorowych skarpetkach, wetknięte do

plastikowego kosza. Nurkujący manekin, który chce się utopić w śmieciach. I dopisek:
„Trzeba na siłę wymyślać, co jest w Bukareszcie pięknego, a po wyjeździe i tak się umiera z
tęsknoty”.

Małgorzata Rejmer .

źródło opisu: Czarne, 2013

źródło okładki: czarne.com.pl

 Małgorzata Rejmer

Bukareszt Kurz i krew

 Było gorąco do obłędu, gdy przyjechałam tu po raz pierwszy. Miasto wysysało ślinę i
pot, samo wyschnięte na wiór, z trawnikową prerią przeżółkłej trawy, zszarzałą ziemią, po-
pękaną od suchości, z korytarzami spopielałego betonu. Stałam na placu Świętego Grzego-
rza, w miejscu, które potem, na mojej prywatnej mapie, stanie się sercem Bukaresztu, i ob-
serwowałam kolejne kręgi bulwarów Magheru i Bălcescu, kręgosłupa miasta. Nic z tego nie
rozumiałam. Ciągi nadszarpniętych budynków jak powybijane i ukruszone zęby w szczęce, z
dentystyczną nicią kabli, które lśniły w słońcu, oplatając ulice jak pajęczyna lub wstążka.
Budynki wyglądały, jakby właśnie zrzucały skórę, jakby całe miasto łuszczyło się i przepo-
czwarzało, i tylko gdzieniegdzie spod starej łuski wyzierało nowe i gładkie.
Nie bardzo podoba mi się nowe. Wolę stare warstwy, z których składa się Bukareszt, i
to rumuńskie nieokiełznanie, które od zawsze zwodzi system. Tamtego lata 2009 roku auto-
busy raz po raz wywożą mnie na rubieże, bo na przystankach nie ma żadnych informacji ani
rozkładów jazdy. Poznaję przedmieścia, gdzie wszystko jest tymczasowe i złachmaniałe.
Przysiadam na krawężniku i zastanawiam się, czy jakimś cudem pojmę ten chaos, tę bezład-
ną strukturę, która wyrzuca mnie na obrzeża. Istnieją przecież reguły gry, których nie znam.
Czuję ogrom miasta i jego podupadłą potęgę podszytą szaleństwem.
Bukareszt jest dla mnie trzewiowy, instynktowny i nielogiczny. Jest jak wrzątek albo
kipiel, wzburzony i zmętniały. Przez główne arterie leje się struga samochodów, kilka kro-
ków dalej, w bocznych uliczkach, śpią stare wille o wymarłych ogrodach i kamienieje cisza.
Atrybuty miasta: czarne kłęby przewodów na słupach jak gniazda porzucone przez ptaki,
atmosfera rozkopania i prowizorki obok bankietów w sklepowych witrynach, przeszywający
zapach lip i rozgniecionych winogron. Elegancja architektury z zamierzchłego świata. Stukot
rozchybotanych tramwajów, klaksony rozwścieczonych taksówek na sekundę przed stłuczką.
Zaśpiew cygańskich dzieci i staruszek włóczących się w pobliżu niezliczonych kwiaciarni,
które prowadzą matki tych dzieci i córki tych staruszek. Wszędzie psy jak czarne i szare to-
bołki porzucone przez kogoś, kto bardzo się spieszył. Czuję Bukareszt jakąś podświadomą
stroną swojej natury, ale chcę więcej, chcę go jeszcze zrozumieć.
Więc wracam. Przez dwa lata moje życie to powroty do Bukaresztu. Dworzec Gara de
Nord albo lotnisko Otopeni. Czasem radość na widok wszystkiego, co wydaje mi się tak
znajome, jakby było moje, czasem niemrawość, a czasem poczucie bezsensu. Jakieś tru-
mienne pociągi, rozklekotane autobusy, obojętne samoloty. Słońce czerwone i krągłe jak ra-
na wlotowa. Pusta i płaska ziemia. Wspomnienie gór. Powietrze sztywne od mrozu. Taksów-
ki mknące nocą przez miasto, gdy pod koła rzucają się psy, oszalałe z rozpaczy i złości. Jadę
zawsze tą samą trasą, wiem, co zobaczę po drodze: rozsiane supermarkety, rdzewiejące ławki
na przystankach, stary domek z ławeczką. Nędzę przedmieść i ich bogactwo. Fontannę Mio-
rita, czyli Jagniątko, na cześć najsłynniejszej rumuńskiej ballady, pochwały pokornej śmier-
ci. Łuk Triumfalny, symbol trudnych i dumnych lat trzydziestych. Na Piata Victoriei tak-
sówka skręca w bulwar Stefan cel Mare, a Bukareszt staje się bardziej labiryntowy i okrutny,
poraża zdegenerowaniem architektury z urojeń Ceausescu.
A potem taksówka wjeżdża w jedną z bocznych uliczek Piata Muncii i wszystko kar-
łowacieje. Dalej samochód nie pojedzie. Idę niby uliczką, której nie ma nawet na mapach
Google’a, mimo że znajduje się w centrum miasta. Stąpam po ubitej ziemi, po szczątkowym
chodniku przypominającym kości rozrzucone po klepisku. Wokół drewniane płoty porośnię-
te winoroślą, a na płotach koty. Wchodzę do małego domu, gdzie mam swój pokój na pod-
daszu, cały w boazerii, pokój, do którego zawsze mogę wrócić. Tak mówi Cosmin, właści-
ciel tego domu, który od wielu lat studiuje psychologię i któremu nigdy się nie spieszy.
W swojej historii pielgrzymek do Bukaresztu nie zawsze mam tyle szczęścia, co z
Cosminem, który gościł pod swoim dachem wszelkiej maści włóczęgów, rozbitków i arty-
stów życia i niczemu się nie dziwi. Kiedy przyjeżdżam po raz pierwszy, żeby się zagnieź-
dzić, ciągnę ze sobą czerwoną walizę pełną ubrań, stert notatek z rumuńskimi słówkami typu
„sitowie” i „szczelina” i akcesoriów do organizowania normalności. Z ową walizką dopeł-
zam na ulicę Transylvaniei, pod zniszczoną willę w kolorze wybroczyn, gdzie na półtora
miesiąca mam miło zamieszkać. Bełkoczę po rumuńsku, że bardzo się cieszę, ale Patricia,
dziewczyna zajmująca się domem, przestawia mnie na angielski i w atmosferze niejakiej
nerwowości, której źródło zaraz poznam, prowadzi do jelitowej klatki schodowej, gdzie moja
walizka ledwo się mieści. Kręcę się w kółko po wąskich, spiralnych schodach - i oto jestem.
Pokój szesnastometrowy z ogłoszenia skurczył się do czterech metrów kwadratowych,
ma długość łóżka i szerokość łóżka, szafki i małego biurka. Izba nie posiada okna, zaledwie
lufcik, a wszystkie przedmioty wokół są stare i martwe albo zgniłe i zepsute.
Wołam Patricię słowami: „halo”, „jak to?”, „tak być nie może”, tymczasem Patricia
uważa, że wszystko jest w porządku.
 - Za te pieniądze - oznajmia z dystyngowanym brytyjskim akcentem - na pewno nie
znajdziesz niczego lepszego.
Półtora miesiąca w realiach mołdawskiego więzienia ma mnie kosztować trzysta euro.
- Ale - łagodzi Patricia - możesz korzystać z łazienki i kuchni, one są normalne.
Rozglądam się po domu; jest stary, zakamarkowy i pusty, jakby wynajmowało go
wiele zmarłych osób.
Zamykam za sobą zardzewiałą furtkę i staję na środku chodnika. Naprawdę tu jestem,
w Bukareszcie. Idę przed siebie wąskimi, meandrującymi uliczkami, nie wiem dokąd. Jest
koniec października, ale temperatura dochodzi do trzydziestu stopni, a winorośl na płotach i
ogrodzeniach jeszcze nie zaczęła się czerwienić.
Siadam w knajpie, zamawiam piwo silva bruna, mocne i słodkawe, i wysyłam kilka
bezradnych maili. Zaraz ktoś się odzywa, że ktoś kogoś zna, ktoś chętnie pomoże, i tak tra-
fiam do mieszkania w dzielnicy Drumul Taberei. Wszystko mi się tu podoba, mam wygodny
pokoik pełen książek, mnóstwo zbytkownych przedmiotów, jak lampa i lustro, dobrze tu żyć.
Mam też współlokatorów: ona, Oana, sprzedaje smażone kurczaki, jest nieduża i mówi wy-
sokim głosem, on, Mihai, jest ochroniarzem pokrytym gęstą szczeciną włosów i sprawia
wrażenie, jakby odbierał bodźce w trybie niespiesznym.
- A ona to jakaś pisarka - mówi Oana do sąsiadki stojącej w drzwiach. - Z Polski. Nic
nie rozumie po rumuńsku.
- Nic? - pyta sąsiadka.
- Nie - odpowiada Oana. - Nic.
Potem na swojej białej pościeli znajduję długi, czarny włos Oany, który zajmuje całe
łóżko. Zaczynam szukać nowego miejsca i trafiam na drugi koniec Bukaresztu, na Piata
Muncii, gdzie wynajmuję pokój u Tomka, w mieszkaniu na ósmym piętrze. Gdy staję w ok-
nie, widzę potężne wille z lat trzydziestych, które nic a nic się nie zestarzały, i szare ściany
blokowisk z końca lat osiemdziesiątych, które wyglądają, jakby zaraz miały runąć.
Ale mój ostatni przystanek będzie po drugiej stronie ulicy, u Cosmina, tam, gdzie
miasto splata się ze wsią, gdzie za szpalerami bloków płożą się domki i dobudówki. Cały
Bukareszt jest taki. Piata Unirii - rycząca wściekle Azja, Calea Victoriei - Paryż i szyk wśród
błotka. Wystarczy jednak zapuścić się głębiej w boczne ulice i oto objawia się wieś: krążą
kobiety w chustach i cygańskie dzieci, psy wałęsają się na dziedzińcu cerkwi, kury dziobią w
piachu. Miasto poddaje się peryferiom, pochylają się nisko głowy wieżowców.
Nie ostało się nic, co mogłoby opowiedzieć o małej wołoskiej osadzie sprzed sześciu-
set lat, która później została stolicą Rumunii. Podobno w XV wieku rezydował tu sam Wład
Palownik, ten słynny wołoski hospodar, którego wszyscy posądzają o bycie wampirem, a
który po prostu lubił patrzeć, jak świat płonie. Jak wiele setek osób umiera jednocześnie i
bardzo powoli. Wystarczy nabić je na pal. A potem ustawić las pali. Można stać się diabłem,
który ma własne piekło.
Turcy, którzy objęli władzę nad Mołdawią i Wołoszczyzną, postawili sprawę jasno:
żadnych murów i twierdz, Bukareszt nie może się bronić. Więc miasto rozrastało się tak, jak
chcieli jego mieszkańcy, nie miało początku ani końca. Przestrzeń nie podlegała żadnym
ograniczeniom, każdy mógł mieć ogród, a w nim kury i krowy. Trudno było stwierdzić, czy
Bukareszt to małe miasto, czy wielka wieś.
Rumuni nie przywiązywali się do przeszłości, bez żalu burzono stare pałace, cerkwie,
chałupy i zajazdy. Na bezkresnych wołoskich polach i w lasach nie było kamienia, więc do-
my budowano z drewna, a drewno łatwo stawało w ogniu. Co kilkadziesiąt lat strawiony
płomieniami Bukareszt odradzał się z popiołów, za każdym razem inny.
Ryzyko i tymczasowość są wpisane w życie tego miasta. Raz na kilka dekad trzęsienie
ziemi czyści przestrzeń ze słabowitych obiektów i ludzi, którzy nie mają szczęścia. Ale pył,
kurz i krew dadzą się zmyć, brud da się zdrapać i już można nakładać nową warstwę, nową
maskę, przebierać się i przywłaszczać, pożyczać tożsamości. W dawnym Bukareszcie mie-
szają się wpływy rumuńskie, żydowskie, ormiańskie i tureckie. Od XVII wieku wołoscy ho-
spodarowie mogą rządzić tylko na krótkiej smyczy tureckich sułtanów, a później, gdy pró-
bują zawalczyć o większą wolność, władzę nad księstwami Mołdawii i Wołoszczyzny obej-
mują korni fanarioci, greccy namiestnicy sułtanów.
Gdy w XIX wieku Turcja traci na znaczeniu, Bukareszt porzuca turbany i powłóczy-
ste szaty i wkłada krynoliny i surduty wykrojone według paryskich żurnali. W końcu,
stwierdzają Rumuni, jesteśmy potomkami cesarza Trajana i rzymskich legionistów, jesteśmy
łacińską wyspą na morzu słowiańszczyzny. Rumuni chcieliby, żeby przypomniał sobie o
nich stary rzymski ojciec, a pod skrzydła wzięła nieczuła matka Francja. Kiedy Mołdawia i
Wołoszczyzna wreszcie się jednoczą, rumuńscy bojarzy zaczynają rozglądać się za odpo-
wiednim władcą. Niemiec będzie w sam raz, uznają, i składają Karolowi Hohenzollernowi
propozycję nie do odrzucenia. W nowym państwie, które nazwano Rumunią, Karol I zapro-
wadza pruskie porządki, a wielka wieś Bukareszt przeobraża się w mały Paryż.
A potem wybucha I wojna światowa, która zostawia na mapie dumną Wielką Rumu-
nię - pełną mniejszości narodowych bombę z opóźnionym zapłonem. A potem wybucha
wielka wojna druga i Rumunia wije się jak piskorz - mały kraj w potrzasku, który za wszelką
cenę próbuje cokolwiek ugrać: najpierw morduje u boku Hitlera, potem zdradza go dla
Związku Radzieckiego. W końcu komunistyczny Bukareszt zgina kark przed Nicolae Ceau-
sescu, szewcem z Oltenii. Pod czujnym okiem Ojca Narodu nowy człowiek rumuński buduje
nową stolicę, która przywdziewa betonowy kostium komunistycznej Azji. Bukareszt zmienia
postać i zmienia się cała Rumunia.
Opuszczam dom Cosmina, idę przez skrawek wsi wąskimi uliczkami i wchodzę w
gwar miasta. Przede mną ciągnie się bulwar Decebala z wysoką zabudową w stylu oriental-
nego baroku gusto Ceausescu, z migotaniem neonów i ostentacyjnym, tanim luksusem ka-
wiarni i knajp. Gdzieś pośród boazerii, tapiserii i szarf zwisających z sufitu bunkruje się za-
zwyczaj właściciel takiego przybytku, z szarawym wąsem, szarą twarzą i w popielatym tu-
reckim swetrze w czarny wzorek. Nic nie jest takie, jak być powinno, myśli mężczyzna, i
dlatego kawa kosztuje tu dwadzieścia lei, a na jedzenie o smaku papieru i wodorostów stać
tylko garstkę biznesmenów i mafiosów. Przybytki nazywają się nie po rumuńsku i udają, że
są przeszczepioną z Las Vegas jedwabistą tkanką na pełnym wrzodów i burchli, poranionym
ciele Bukaresztu. Tkanka udaje jedwab, bo Rumuni od dawien dawna kochają luksus i jego
pozory. Wszystko, co chce się podobać, jest w konwencji select i de lux, ale lampiony, pla-
stikowe żyrandole i aluminiowe sztućce zdradzają, że mamy do czynienia z atrapą bogactwa,
z odświętnie ubraną marnością.
Na ulicy rzeczywistość wraca na rozchybotane tory. Snują się psy, pod piekarnią wy-
stają znużeni staruszkowie. Wzdłuż krawężnika ciągnie się nieruchomy sznur żółtych taksó-
wek, przykrytych kożuchem pyłu i kurzu. Codziennie, idąc do sklepu albo na przystanek,
mijam ten sam wyrastający z ziemi krzyż. Wygląda, jakby miał sto lat, a przecież postawiono
go dwadzieścia cztery lata temu, zaraz po rewolucji. Ktoś tutaj zginął, na środku ulicy. Może
strzelał do niego żołnierz. A może zwykły Rumun. Może zginął od zabłąkanej kuli, a może
ktoś starannie wycelował w jego serce i dopiero potem pociągnął za spust.
KOMUNIZM ZŁOTO I BŁOTO

Rumuńska bajka

„A fost odată ca niciodată” - tak zaczynają się rumuńskie bajki. Dawno, dawno temu
było tak, jak nigdy nie było.
I była sobie kraina porośnięta zrudziałymi trawami, krwistymi makami i zmęczonymi
słonecznikami, których sczerniałe, nadpalone słońcem głowy opadały ku ziemi. W krainie
pustki najszczęśliwiej miała się nędza. Bywało tak, że dzieci przychodziły na świat zbyt wą-
tłe, by unieść ciężar życia, i nim zdążyły zaczerpnąć oddechu, zabierała je śmierć. Nigdzie
nie umierało się tak łatwo jak tam.
A jednak - może na przekór śmierci, a może by sprawić jej przyjemność - drobne ko-
biety rodziły co roku jak owocujące drzewa. Ich brzuchy nabrzmiewały od rozrastającego się
życia i przybierały kształt arbuzów. Ich ręce były porowate jak kora i twarde jak kamienie na
polnych drogach.
Ciszy łąk odpowiadały harmider wiosek, bicie dzwonów, beczenie owiec. W małych
białych domach mieszkali ludzie o twarzach ściemniałych od słońca. Przed gankami ze
zszarzałego drewna kołysały się białe, wysmukłe gęsi. Między nimi bawiły się dzieci.
Wśród nich snuł się chłopiec, który nie różnił się niczym od innych chłopców. Był
może trochę bardziej uparty. Trochę bardziej milczący. Trochę bardziej niespokojny. Wy-
pluwał z siebie słowa, jakby miał w ustach żwir. Gdy chciał powiedzieć całe zdanie, szybko
się zacinał i milkł. Na szczęście nikt go o nic nie pytał i nikt nie zwracał na niego uwagi, bo
chłopiec miał jeszcze dziesięcioro rodzeństwa, więcej niż było owiec w gospodarstwie. W
dwuizbowej chatce dzieci spały jedno przy drugim, na drewnianych ławach wyściełanych
kocami. Ojciec był awanturny i głośny, życie wymykało mu się z rąk, więc pił coraz więcej,
żeby sobie radzić. Mama była cicha i nieobecna, pracowała całymi dniami, jak wszystkie
kobiety na wsi.
Chłopiec miał dziesięć lat, gdy zrozumiał, że musi odejść. W szkole mu nie szło, a
zresztą ani liczbami, ani literami nie można się najeść. Ze wsi, w której mieszkał, do stolicy
kraju było sto sześćdziesiąt kilometrów. Daleko, lecz gdy ktoś wie, że nie ma dokąd wracać,
po prostu idzie przed siebie.
Miasto jest rozległe jak tysiąc wsi, z wielkimi cerkwiami i domami jak pałace; bogaci
mogą tam wejść i kupić przedmioty, których chłopiec nie potrafi nawet nazwać. W nocy
Bukareszt srebrzy się światłami i tylko najmniejsze uliczki znają ciemność wsi. Tam, gdzie
stoją skarlałe, zdobne domki o dużych ogrodach, gdzie pasą się gęsi i świnie, a kobiety noszą
wiadra z wodą, tam jest kawałek świata, który chłopiec zna. Ale Bukareszt to setki różnych
światów. Nawet do mieszkania jego dorosłej siostry, która go przygarnęła, prowadzi klatka
schodowa z ciężkimi, szerokimi schodami o gładkich poręczach. Chłopiec trafia do zakładu
szewskiego. Ma się nauczyć, jak robić buty - buty na chłopskie, zmęczone stopy, na twarde,
spękane pięty.
W Rumunii mówi się „klnie jak dorożkarz”, a w Polsce „klnie jak szewc”, jedno nie
wyklucza drugiego. Stary szewc uważał, że Rumunię, ten nędzny kraj tanich sprzedawczy-
ków i wypindrzonych kurew, może zbawić tylko nowa władza. Czasem opowiadał o tym
chłopcu, a chłopiec słuchał go w milczeniu. W kraju panował król. Szewc nie lubił króla i
chłopiec też go nie lubił.
- Oj, co ci się w tej głowie kotłuje - wzdychała siostra. - No powiedz, co z ciebie wy-
rośnie?
Pewnego razu chłopiec powiedział jej:
- Będę rumuńskim Stalinem.
Siostra wybuchnęła śmiechem.
- Znowu ci szewc bzdur nagadał?
Lecz chłopiec stał przed nią niewzruszony i chmurny.
Lubił szewc tego chłystka. Podobało mu się, że ledwo gówniarz odrósł od ziemi, a ta-
ki jest uparty. Można było na nim polegać, więc szewc czasem wręczał mu pakunki.
- Pamiętaj, nie ma cię, nikt cię nie widzi. Biegniesz, ile sił w tych twoich nogach pa-
tykach. Jak cię złapią - nie wiesz, o co chodzi. Będziesz nieostrożny, to nas posadzą.
Chłopak parę razy umknął policji, ale był za bardzo narwany, rzucał się jak ryba wy-
rzucona na brzeg. Ledwo skończył piętnaście lat, a już w czasie strajku tak gardłował na uli-
cy o rychłym zwycięstwie socjalizmu, że go wsadzili. Potem było z górki: gdzieś protestował
- kratki; gdzieś coś zanosił - kratki; rozdawał komunistyczne broszury - kratki.
- Gnoju, zgnijesz w pierdlu - mówili strażnicy, trzaskając drzwiami celi.
Kraj gotował się w ogniu faszystowskich haseł: „Rumunia dla Rumunów!”, „Wielka
Rumunia!”, „Precz z Żydami!”. A chłopak jeździł po kraju z torbami pełnymi ulotek. Na-
mierzyli go szybko, agitatora i buntownika. Kiedy wybuchła wojna, a do Bukaresztu wkro-
czył Wehrmacht, chłopak grał ze złodziejaszkami w szachy. Król Karol II abdykuje - gnojka
tłuką w ciasnej celi w Jilavie. Rumuńscy żołnierze wykrwawiają się pod Stalingradem, a on
znowu w ciupie. A potem wielki przewrót, faszystowski rząd zostaje obalony, Rumunia
przechodzi w ręce Stalina - i ten chłystek, który w nic tak nie wierzy jak w socjalizm, wy-
chodzi na wolność.
I wspina się po stopniach politycznej kariery. Zawsze na drugim planie, oddany se-
kretarzowi generalnemu Gheorghiu Dejowi, nie rzuca się w oczy. Ani wykształcony, ani
szczególnie błyskotliwy. Mierny i wierny. Idealny. Łatwo będzie nim sterować, uznają ci na
samej górze i po śmierci Gheorghiu Deja namaszczają go na stanowisko pierwszego sekreta-
rza.
I tak bosonogi chłopak ze Scornicesti staje się przywódcą partii. W 1968 roku z wy-
sokości pałacowego balkonu skanduje przemówienie wymierzone w Związek Radziecki,
największego wroga kraju. Rumuni, którzy zawsze byli podlegli, Rumuni, którzy zawsze byli
dławieni, dziś oświadczają, że są gotowi stawić czoło każdemu zagrożeniu, choćby miała
nim być potężna obca armia. Nie ma granic duma rumuńska i nie ma granic miłość do czło-
wieka, który stoi na balkonie, wymachuje pięścią i nie boi się niczego.
Co za niezwykły geniusz ze zwykłej rumuńskiej rodziny, zachwycają się gazety. Na
co dzień przywódca kraju, w wolnych chwilach także pszczelarz i myśliwy. O, tu na zdjęciu
ma pod stopami ubitego przez siebie niedźwiedzia. Tutaj gra w siatkówkę, w grach zręczno-
ściowych jest dość niezręczny, ale u boku amerykańskiego prezydenta sprawnie zaprowadza
światowy ład. Gazety donoszą: przywódca bawi w doborowym towarzystwie królowej an-
gielskiej i Myszki Miki. W bratniej Korei Północnej słucha piosenek na cześć swojego kraju,
rajskich treli wydobywających się z ust bielonej śpiewaczki. W urzędach wiszą portrety:
przywódca obejmujący dziecię pod czułym okiem starożytnych wodzów, Trajana i Decebala.
Biedzą się zastępy literatów, jak oddać jego zasługi dla świata, jego geniusz. Może Bóg
Ziemski będzie dobrym określeniem? Geniusz Wszech Czasów? Ach, odpowiednie dać rze-
czy słowo.
Ale wielki przywódca ciągle jest małym chłopcem ze Scornicesti, który kształcił się
na szewca. Dobrze wie, czym jest wieś, i dlatego zamierza ją zlikwidować. On, który nosił
wodę ze studni, postanawia przeprowadzić chłopów do bloków z betonu. Zamiast wsi mają
być miasta. Zamiast małych domków - blokowiska. Chłopiec, który dorósł dawno temu, ale
wciąż się jąka i nerwowo połyka powietrze, a rękami wymachuje, jakby chciał pofrunąć, sta-
je nad mapą stolicy i pokazuje: „Tę dzielnicę zburzyć. Te kościoły przesunąć. Wzgórze
spłaszczyć, ziemię przenieść”. On, który mieszkał nieopodal rzeki, przesuwa koryto Dym-
bowicy i zamienia ją w kanał o betonowym dnie.
Zgromadzeni dworzanie kiwają głowami. Wielki budowniczy i konstruktor! Wizjoner.
Nadzieja kraju. Jutrzenka. Buldożery tratują połacie miasta, stare wille, rozległe ogrody i
winnice, wszystko, co przypomina wieś. Żeby nie drażnić ludzi, kościoły burzy się nocą.
Kiedy prezydent chce przejechać przez miasto, ulice są zamykane. Jego gigantyczny folwark
tworzy półtora miliona mrówek, ale wielkie mrowisko zaczyna się sypać, wątłe ściany się
obsuwają, czarne kropki nieruchomieją. Przywódca wie, dlaczego - to obce mocarstwa de-
stabilizują sytuację w kraju. Na te wrogie zagrywki jest sposób: żadnych zależności od in-
nych, jego gospodarstwo nie będzie zadłużone, od nikogo zawisłe. Lud zaciska pasa, zęby i
pięści, żeby spłacić zagraniczne kredyty.
Rumunia jest różowym tortem, na którym po kolei gasną wszystkie świeczki, brudny
wosk znaczy plamami lukier. Ciemny lud oświeci tylko Jutrzenka Przyszłości. W miastach
wstrzymywane są dostawy prądu. W oknach bloków tli się blade światło, jedna mała żarów-
ka na jedno małe mieszkanie. Nie ma gdzie jechać, bo nie ma benzyny, a granice zamknięte.
Jak wykarmić dzieci - te chciane i te, które się narodziły, bo przywódca zabronił antykon-
cepcji i aborcji - skoro na półkach sklepów są krewetki z Wietnamu, a nie ma chleba i mle-
ka? Co powiedzieć dzieciom, kiedy pytają, czy dziś będzie obiad, jaką bajkę im opowie-
dzieć?
Czy chłopcu z olteńskiej wioski ktoś kiedykolwiek opowiadał bajki? O królu, który
żył długo i szczęśliwie, dopóki nie zabiły go własne dzieci?
 Cicha jest noc

Przyszli pod wieczór, załomotali do drzwi. Elena Samoilă zadrżała i położyła dłoń na
brzuchu. Kilka dni wcześniej po raz pierwszy poczuła, że się poruszyło.
Byli kamienni. Rozglądali się dookoła. Na Elenę nie patrzyli. Jeden podniósł do góry
serwetę leżącą na stoliku. Drugi powoli obracał w dłoniach wazon. Dotykali przedmiotów
tylko po to, żeby wiedziała, że mogą robić, co chcą.
Pies na podwórzu szczekał jak opętany. Matki nie było w domu, mąż nie wrócił jesz-
cze z pracy. Kot spał na parapecie za oknem.
W końcu ten wysoki, z czarnymi włosami i czarnymi brwiami, powiedział do Eleny,
że musi się stawić na komendzie, żeby złożyć zeznania.
- Wszystko będzie dobrze - dodał na wypadek, gdyby jeszcze nie zaczęła się bać.
Słońce czerwieniało, przedmioty traciły kontur, kolory się rozmywały. Wrzesień był
wyjątkowo upalny tego roku, nawet pod wieczór powietrze nie stygło. Mimo wszystko na
cienką sukienkę Elena nałożyła płaszcz.
Wyszła z nimi przed dom. Spojrzała na Góry Fogaraskie, które rozciągały się wokół,
ciemniejące w oddali, potężniejsze niż człowiek. Uświadomiła sobie, że ma na nogach san-
dały. Buty na lato, pogodę i radość, a nie na zimno i strach. Chciała wrócić do domu po je-
sienne pantofle, ale milicjant, ten wysoki, powiedział:
- Nie.
Wsiadła z nimi do samochodu. Miała wrażenie, że wszystko wokół zastyga, jakby pa-
trzyła na pocztówkę z odległego miejsca pośród gór, gdzie jest dom, ubita droga, rząd topoli,
gdzie pod szklistym błękitem nieba przelatuje ptak. Na sztachetach płotu wisiał kolorowy
dywanik, który uprała rano, i serweta w purpurowo-czerwone kwiaty, którą niedawno skoń-
czyła haftować.
Pies szczekał i rzucał się na łańcuchu, aż w końcu znieruchomiał i zamilkł. Zebrał si-
ły, a potem już tylko wył. Skowyt wypełniał pustkę i niósł się wysoko, w stronę gór.
W Rumunii wiał już wtedy silny wiatr od Rosji.
Przez całą II wojnę światową generał Ion Antonescu wierzył, że dzięki sojuszowi z
Hitlerem Rumunia zachowa Transylwanię i odzyska Besarabię. Ceną za przychylność Nie-
miec były wielkie dostawy ropy naftowej i życie dwustu pięćdziesięciu tysięcy Żydów, ze-
słanych na śmierć do Transnistrii. W 1944 roku, kiedy król Michał II wypowiedział Niem-
com sojusz i rzucił kraj w objęcia Związku Radzieckiego, partia komunistyczna liczyła rap-
tem tysiąc członków, w większości obcego pochodzenia. Ci Rumuni, którzy jeszcze do nie-
dawna zasilali szeregi Żelaznej Gwardii i wyśpiewywali pieśni o wielkości swojego narodu,
nie mogli pogodzić się z myślą, że Rumunia stała się planszą, na której pionki przestawia
Stalin.
*

W 1952 roku Elena dostała z Salzburga krótką wiadomość od brata. Napisał: „Nie
widzę już przyszłości”. Zrozumiała. Poczuła ulgę. Wieczorem śpiewała, haftując purpuro-
wymi i czerwonymi nićmi kwiaty. Jej ruchy były spokojne i pewne, jej głos był cichy i jed-
nostajny. Elena siadywała przy stole i rozkładała rzeczy: igłę, nici, naparstek, tamborek, no-
życzki. Przedmioty były tym, czym były. Dopiero gdy ich zabrakło, stały się czymś innym.
Elena bardzo kochała brata. Wszyscy w rodzinie go kochali, a najbardziej matka, bo
był jej najdroższym, najpiękniejszym, najmądrzejszym, najlepszym synem na świecie. Ion,
zwycięzca. Dobrze sobie radził w życiu. Wyjeżdżał za granicę. Uczył się. Przysyłał pocz-
tówki, na przykład z kaplicą w Salzburgu, gdzie w 1818 roku po raz pierwszy wykonano ko-
lędę Cicha noc.
„Mieszkam sto metrów od niej” - napisał na odwrocie. Gdy byli dziećmi, często pro-
sił, by siostra mu śpiewała.
Elena postawiła pocztówkę na półce meblościanki, za szkiełkiem. Czasem, gdy przy-
chodził ktoś bliski, pokazywała ją gościom.
Pewnego razu, gdy była w pracy, koleżanka powiedziała jej, że przed wejściem do
urzędu czeka na nią elegancki pan, który prosi, by do niego zeszła. Elena pobiegła, myśląc,
że to narzeczony chce jej zrobić niespodziankę. Ale o balustradę przy wejściu opierał się
obcy mężczyzna.
- Skąd pan mnie zna? - zapytała.
- To nie ma znaczenia - odparł. I wręczył jej kopertę. W środku była pocztówka od
brata, ta sama, która powinna była stać na półce za szkiełkiem.
- Niech pani uważa, kogo pani wpuszcza do domu - dodał mężczyzna. I już go nie
było.
Elena miała wrażenie, że kartka ją parzy. Wróciła do domu i odłożyła pocztówkę na
półkę za szkłem. Kapliczka była biała i schludna, łypała na Elenę okrągłym oknem w kształ-
cie oka. Wszystkie przedmioty w pokoju nie spuszczały z niej wzroku. Kto ukradł kartkę?
Dlaczego złożył donos? Co za to dostał?
Elena schowała pocztówkę głęboko do szuflady.
Tylko ona wiedziała, czym w Austrii zajmuje się jej brat.
Ludzie, którzy próbują walczyć z komunizmem albo nie chcą zgodzić się na przymu-
sową kolektywizację, uciekają w góry i tworzą oddziały partyzanckie. Brat Eleny nawiązuje
kontakt z jednym z nich. W końcu wraz z grupą studentów ucieka do Paryża, gdzie amery-
kańskie służby wywiadowcze szkolą go na szpiega. Potem zostaje przeniesiony do Salzbur-
ga. Czeka.
Ale szybko zaczyna rozumieć, jak bardzo zmieniła się Rumunia. Komunizm daje
szansę tym, którzy wcześniej szans nie mieli - chłopi masowo opuszczają wsie i przenoszą
się do miast, żeby zostać robotnikami. W całej Rumunii trwa wymuszona industrializacja i
żarłoczna kolektywizacja, ludzie z dnia na dzień tracą całe majątki.
W 1947 roku partia komunistyczna liczy już siedemset tysięcy członków. Elity mię-
dzywojnia trafiają do więzień, wielu nigdy nie wyjdzie. Nieprzekonani ekspresowo zmienia-
ją zdanie, przyszłość Rumunii widzą teraz świetlistą, w kolorach tęczy. Jeśli ktoś nie potrafi
dostrzec zalet nowego ustroju, osoby zainteresowane chętnie pomogą mu przejrzeć na oczy
za pomocą pałki i metalowego pręta.
Noc była cicha i czarna.
W helikopterze siedzieli w sześciu, nie rozmawiali ze sobą. Ion nie miał wyjścia, nie
mógł się już wycofać. Próbował. Nie pozwolili mu.
W kieszeniach ukrył fałszywe dokumenty, pieniądze, pistolet, amunicję i truciznę.
Skakali ze spadochronami jeden za drugim, spadali jak grafitowe krople w morze
atramentu. Noc mieli spędzić w górach, próbując nadać szyfrowaną wiadomość do centrum
dowodzenia. Okazało się, że radia są zepsute. Ktoś ich wydał.
Rozpierzchli się. Ion poszedł przed siebie, przez ciemność, w stronę domu. Ktoś zau-
fany doniósł Elenie, że jej brat wrócił. Wzięła, co miała, jedzenie i ubranie, i w nocy poszła
do lasu. Rzuciła mu się w ramiona. Wracała do domu czujna jak zwierzę, byle tylko nie zo-
stawić śladów. Byle tylko nikt się nie dowiedział, nawet ich matka.
Bóg mógł to zrozumieć, ale nie władza.
Wyłapali ich szybko. Ion wpadł, gdy jeden jedyny raz opuścił swoją kryjówkę w Bra-
szowie i wyszedł na ulicę.
Aresztowano całą rodzinę. Nieważne, czy go znali, czy nie, czy go kiedykolwiek wi-
dzieli na oczy. To nie miało znaczenia. Milicjanci pukali do drzwi ciotek, kuzynek, stryja.
Ale najpierw przyszli po Elenę. Powiedzieli, że wszystko będzie dobrze.
Ion został skazany na śmierć.
Elena za zdradę państwa dostała dziesięć lat.
Matka Iona za urodzenie szpiega - szesnaście.
Mąż Eleny za bycie szwagrem szpiega - pięć. Mało, bo brata swojej żony nigdy nie
poznał, ale sprawiedliwość i tak miała wobec niego swoje plany.
W więzieniu mąż Eleny rozpoznał w strażniku kolegę ze szkolnej ławki. Stanęli twa-
rzą w twarz. Zanim kolega zdążył cokolwiek powiedzieć, mąż Eleny uderzył go pięścią w
twarz. I jeszcze raz, i jeszcze, lał go za całe zmarnowane życie.
- Co ty myślisz, że będę donosił!? - krzyczał.
A kolega tylko zasłaniał głowę. Nie zdążył nawet powiedzieć, że chce mu pomóc. I że
go rozumie, bo żyją w takich sparszywiałych czasach, gdy każdy jest ofiarą, nawet kat. Ko-
lega wytarł krew z twarzy, przejechał językiem po zębach i odszedł. Nie chciał składać skar-
gi, ale inni strażnicy domyślili się, kto zmasakrował mu twarz, i donieśli na męża Eleny. Do-
stał dodatkowe pięć lat. I stał się bohaterem wśród więźniów.
Niczego Rumunia tak nie potrzebowała jak bohaterów, w myśl hasła: „Każdy robotnik
może zostać herosem”. Wraz z tysiącami więźniów politycznych mąż Eleny został przenie-
siony na budowę kanału Dunaj - Morze Czarne, rozsławionego propagandą komunistycznego
eldorado, dokąd ściągali ochotnicy z całego kraju. Szybko okazało się, że plac budowy jest
wielką umieralnią, najcięższym obozem eksterminacyjnej pracy. Ludzie pracowali całymi
dniami na odsłoniętej przestrzeni, w upale i mrozie, używając tylko kilofów i łopat. Budowa
stała się „cmentarzem rumuńskiej burżuazji”, wielkim grobem międzywojennych elit: poli-
tyków, księży, naukowców, zwolenników demokracji i Żelaznej Gwardii, chłopów, którzy
sprzeciwiali się kolektywizacji albo niczemu się nie sprzeciwiali, ale byli bogaci. Na niektó-
rych odcinkach umierało po dwadzieścia, trzydzieści osób dziennie. Ginęli z głodu i wy-
czerpania, na zapalenie płuc albo z powodu wypadku. Wieczorem ciała wywożono tymi sa-
mymi wozami, którymi rano przywożono chleb. Ile osób pracowało? Może sto tysięcy. Może
milion. Ile było ofiar? Może dwadzieścia tysięcy. A może dwieście.
Ludzie zbyt cenili sobie życie, żeby o tym mówić, a i tak Elena nie mogła wiedzieć.
Jako polityczna nie miała prawa ani do widzeń, ani do paczek, ani do listów, miała prawo
tylko do snów pełnych śmierci. Najpierw trafiła do więzienia w Medias, potem przenieśli ją
do Sighisoary, potem do Sybina. Na dwunastu metrach kwadratowych kłębiło się czterdzie-
ści kobiet: złodziejki i prostytutki w pasiastych drelichach, i ona, w płaszczyku i sandałach.
Na dzień dobry zobaczyła, jak kobiety biją się pięściami na odlew. Jak zakrywając głowy,
zwijają się w kulę na podłodze z desek albo upakowane jedna przy drugiej śpią na drewnia-
nych pryczach. Jak iskają sobie wszy, strzepują pluskwy z ubrań, tupią z całej siły, żeby od-
gonić szczury. Jak przywierają do zimnych, wilgotnych ścian, bo nie mają gdzie się ruszyć,
mogą tylko kucać lub stać. Mają oczy puste jak przepaście. Chude ręce, które drżą jak gałę-
zie drzew szarpane przez wiatr. Wkrótce stała się taka sama jak one.
Czasem, żeby przypomnieć sobie, że jeszcze jest człowiekiem, zaczynała śpiewać.
Śpiew przez chwilę pozwalał zapomnieć o czasie i o głodzie, który pęczniał w żołądku i roz-
rastał się jak pajęczyna.
Noce były ciche, ale za dnia przez puste gardło Eleny przepływały dźwięki.
- O, znowu ta wariatka śpiewa - mówiły strażniczki.
Niektóre kobiety z celi chichotały szyderczo. Inne siedziały zasłuchane tak jak Ion
wiele lat temu.
Którejś zimy z kolei - drugiej, może trzeciej - Elena wraz z dwiema koleżankami z ce-
li zaczęła śpiewać kolędę. Zaraz dołączyły inne. Po chwili śpiewał już cały kobiecy oddział.
Śpiew był tak mocny, że usłyszeli go mężczyźni z drugiej części więzienia. I oni też dołą-
czyli, a kolęda niosła się przez korytarze i olbrzymiała, zwielokrotniona przez echo. Zaraz
przybiegli strażnicy, czerwoni ze złości i gniewu.
Za tak ciężkie przewinienie izolatka nie była żadną karą. Elenę i dwie inne kobiety
wypędzono na mróz. Stały w śniegu przez całą dobę. Elena w swoim wrześniowym płasz-
czyku i w sandałach, koleżanki w pasiastych drelichach.
Noc była długa i cicha.
Wtedy nie wiedziała jeszcze, że jej kuzynka Anuca, która trafiła do więzienia, choć od
dawna nie miała z Ionem kontaktu, zmarła w swojej celi na zapalenie płuc.
Pierwsza więzienna jesień Eleny, ciepła i czuła, przemieniła się w srogą zimę. Ludzie
wykopywali w zaspach tunele, bo nie można było normalnie chodzić. Elena wiedziała, że
jest bardzo zimno, ale o tym, że rodziła w czasie zimy stulecia, dowiedziała się dopiero wiele
lat później.
Tymczasem jej brzuch nabrzmiewał, a ręce i nogi wysychały. W zaawansowanej cią-
ży trafiła do więzienia w Văcăresti, dzielnicy Bukaresztu, gdzie był oddział porodowy. Na
tydzień przed terminem wybuchł pożar. W popłochu wypuszczano kobiety z cel, a one rato-
wały się, skacząc z okien. Elena też skoczyła, z pierwszego piętra, prosto w zaspę. Potem, w
sandałach i płaszczyku, stała w śniegu i patrzyła, jak ciemną noc rozświetlają płomienie.
Stała tak, oniemiała, aż ktoś ją stamtąd ściągnął, sztywną, niemą, znieruchomiałą jak lalka.
A potem trafiła na salę porodową, to znaczy do małego zimnego pomieszczenia, w
którym było tylko łóżko. Czasami w wąskim okienku w drzwiach pojawiały się oczy. Po-
wiedzieli jej, że ktoś zaraz do niej przyjdzie, ale mijały godziny i nikt nie przychodził. Żeby
nie oszaleć, między kolejnymi skurczami zdrapywała ze ścian lód pogrzebaczem.
Ileana, córka Eleny, która urodziła się tamtej nocy 10 lutego 1954 roku, powiedziała
mi, że właśnie w tym geście zdrapywania lodu tkwiła cała siła jej matki. W tej beznadziejnej,
rozpaczliwej czynności, która pozwala zająć umysł i ręce, znaleźć nadzieję w beznadziei.
Potem rozerwały ją ostatnie skurcze. Elena zaczęła krzyczeć i krzyczała tak długo, aż
w końcu przyszła więzienna akuszerka i odebrała poród. Elena nie zdążyła policzyć, ile pal-
ców ma jej dziecko. Nie zdążyła spojrzeć, jakie ma oczy. Nie wiedziała nawet, czy jej córka
jest zdrowa. Słyszała tylko krzyk niemowlęcia i cieszyła się, że jej dziecko żyje.
Zwrócili jej niemowlę po sześciu miesiącach. Po paru miesiącach - znowu zabrali. To
była najgorsza, najwymyślniejsza tortura. Raz na jakiś czas pojawiali się ludzie z plikiem
dokumentów, namawiając, by oddała córkę do adopcji. Ale Elena wiedziała, że potem już jej
nie odzyska. Adoptowane dzieci znikały, jedynym śladem, jaki po nich zostawał, był sfał-
szowany akt zgonu. Elena miała szczęście, bo jej córka mogła trafić do domu swojego wuj-
ka, jednego z nielicznych członków rodziny, który nie został aresztowany, bo zapisał się do
partii. Przez wszystkie lata spędzone w więzieniu nie dostała żadnej wiadomości o swoim
dziecku. Mogła mieć tylko nadzieję, że jej córka jest tam, gdzie powinna być, na drugim
końcu Rumunii, w Oradei, małym mieście przy granicy z Węgrami, które właśnie próbują
zrzucić komunistyczne jarzmo i wkrótce poniosą klęskę.
Zapytałam Ileanę, jak to możliwe, że jej matka przetrwała.
Ileana Budimir uśmiechnęła się. Jest piękną starszą kobietą o delikatnej twarzy i du-
żych ustach podkreślonych szminką. Ma w sobie spokój i łagodność.
- Mama nigdy o nikim nie mówiła nic złego - odpowiedziała. - Ani o bracie, ani o lu-
dziach, którzy ją męczyli w więzieniu. Nie było w niej żadnego pragnienia zemsty. Czasem
tylko wspominała, że współczuje strażnikom, bo musieli katować niewinnych. Niektórzy
pewnie o tym wiedzieli, ale nie mieli wyjścia.
„Wszyscy byliśmy równie bezbronni wobec systemu” - mówiła Elena.
Pewnego razu trafiła do izolatki, bo więźniarki doniosły, że ma ołówek i coś tym
ołówkiem skrobie.
Izolatka nazywała się Czarna, bo panowała w niej kompletna ciemność. Można było
tylko stać, a racje żywnościowe zmniejszano o połowę. Cela była wytłumiona, nie dochodził
do niej ani nie wychodził z niej żaden dźwięk. Zimno, czerń i cisza, ból i głód. Elena stała
wyprostowana jak struna i śpiewała.
I raz strażniczka otworzyła okienko i wrzuciła jej coś do celi.
- Bierz - syknęła. Okienko zgasło.
Elena dotykała po omacku czerni, aż jej ręka natrafiła na nadgryzione jabłko. To był
jeden jedyny raz w ciągu tych pięciu lat, kiedy miała w ustach coś słodkiego.
Ten kawałek jabłka, wspominała Elena, był aktem miłosierdzia.
W więzieniu nieustannie pisała prośby o amnestię - dla siebie i innych, ciągle spły-
wały z jej kolan potoki papieru. Kobiety błagały ją o pomoc, bo większość trafiała za kraty
bez wyroku i dostawała po dziesięć, dwanaście lat. Za co? Za nic - to też był powód. Ktoś
doniósł, że ta czy tamta coś ma, ktoś wtargnął, żeby coś znaleźć, zdarł podłogę, tłukł młotem
w ściany i nic - za nieznalezienie niczego było pięć lat.
Przychodziły do Eleny starsze kobiety: siedzę, bo kiedyś miałam ciepły płaszcz i złoty
pierścionek, poproś dla mnie o litość. Elena patrzyła na ich zniszczone twarze i widziała
swoją matkę, gdzieś daleko, w innym więzieniu. Mamę tak drobną, niziutką, teraz już pew-
nie białą jak chmura, wątłą jak strzępiasty obłok. Mamę, która nigdy nie przestawała się
krzątać, która nigdy nie mogła się zatrzymać, bo miała czworo dzieci, a jej mąż wyjechał do
Francji, żeby uczyć się, jak uprawiać górskie ziemie, a gdy wrócił, to zmarł. Jeśli młoda
wdowa z czwórką dzieci na chwilę usiądzie, cały świat ucieknie jej spod stóp, obowiązki
zaleją ją jak lawina.
Więc Elena prosiła o amnestię w imieniu innych kobiet. Niektóre żegnały się potem z
Eleną i całowały ją w policzki, czoło i w ręce, ale żadna nie była jej matką. Potem, gdy za
Gheorghiu Deja ogłoszono wielką amnestię i w 1958 roku Elena po pięciu latach opuściła
więzienie, natychmiast znowu zaczęła pisać. Jedno błaganie, żeby władza zwróciła jej matkę,
drugie błaganie, żeby zwróciła jej męża. Sterty papieru zamieniały się w milczące góry.
Matka Eleny wyszła z więzienia w czasie następnej wielkiej amnestii, po ośmiu la-
tach.
Mąż Eleny - po dziesięciu. Wszystko w nim było inne - twarz, ręce, oczy i słowa,
pełne agresji. Przepełniał go gniew i żal za zmarnowaną młodością. Mieli dużo pretensji i
niewiele wspólnych wspomnień. Szybko zrozumieli, że nie mają czego ratować.
Nie wiadomo, kiedy i gdzie został stracony Ion. Jeszcze w 1955 roku Elena znalazła
na ścianie przy więziennym prysznicu podpis, który wyglądał na pismo brata. Starła go i
podpisała się w tym samym miejscu. Kiedy znowu przyszła pod prysznic, na miejscu jej
podpisu widniało pismo Iona. To dało jej nadzieję, bo słyszała pogłoski, że jej brata stracono
już w 1954 roku.
Potem ktoś jej mówił, że widział go na ulicy. Potem ktoś szeptał, że Iona deportowano
do Związku Radzieckiego. Potem ktoś powiedział, że - wie to na pewno - Ion umarł. A po-
tem umarła nadzieja.
Dziś już wiadomo: Ion został zamordowany w nocy z 31 października na 1 listopada
1953 roku w więzieniu Jilava wraz z pięcioma pozostałymi spadochroniarzami.
Ileana, córka Eleny, nigdy nie zapomni widoku wychudłej, zmęczonej postaci, która
pewnego dnia po prostu weszła na podwórko, podeszła do niej, nachyliła się i zapytała:
- Jak masz na imię?
Gdy Ileana odpowiedziała, kobieta się uśmiechnęła.
- To ciebie szukam.
Wtedy Ileana zrozumiała. Przywarła do niej całym ciałem i obiecała sobie, że nigdy
jej nie puści. A kilka dni później po raz pierwszy usłyszała, jak pięknie jej matka śpiewa.
 Siekiera i postęp

I tak się człowiek pałęta od domu do domu, idź ty do pizdy matki, co za parszywa ro-
bota. W najlepszym wypadku ludzie nie patrzą ci w oczy i spluwają pod nogi, jakbyś prze-
nosił trypra z wszawicą, w najgorszym rodzona siostra leci za tobą z siekierą.
Człowiek pracuje, jak kto uczciwy, w zakładzie przetwórstwa mięsnego i dżemów. I
w uznaniu przepracowanego wielolecia wsadzają go do komisji kolektywizacyjnej. Ożeż
kurwa ich mać! Podskoczyć, nie podskoczysz, bo twój brat siedzi w kiciu, nie wiadomo za
co, a jak nie wiadomo za co, to i ciebie zaraz mogą wsadzić, bratu do towarzystwa. Więc
bierzesz ogon pod siebie, bardzo z zaszczytu się cieszysz, na różne sposoby zadowolenie
wyrażasz, aż ci się język plącze i plecy się pocą, i dalejże jak pies ostatni skopany doczepiać
się do tego w dupę kopanego peletonu. Idzie przed tobą dama ufryzowana, głupia jak wata,
ale za to przodowniczka, i jeszcze dwóch dosyć obskurnych i wymiętoszonych kolesi z tecz-
kami, żeby było wiadomo, że tyle jest pracy przy budowaniu socjalistycznej Rumunii, że
czasu nie mają się umyć czy ubrać.
Pukasz do drzwi. Stukasz. Walisz. Łomoczesz. Otwierają ci kukły podobne do ludzi,
twarze mają w drewnie ciosane, poszarzałe, poprzecierane. Słuchają głucho i im w tych twa-
rzach nawet jeden mięsień nie drgnie. Jak lalki na sznurku kiwają głowami, że faktycznie,
socjalizm, nie ma odwrotu, nie ma wyjścia. Przyszłość Rumunii będzie złota, karmazynowa,
błękitna, raj tu będzie, wymyślono, a w raju wszystko jest wspólne, dlatego uprasza się o
oddanie konia i kur, żeby każdy miał po równo, równe nic. No, czasem żal człowieka ściśnie,
jak się przychodzi ogołocić kogo z nędzy, zabrać szkapę chudą, kurę wyskubaną. Ale co
zrobić, z postępem się nie wygra.
Więc kiwają ludziska głowami, płaczą, lecą z łapami, gardłują. Towarzyszu, trzeba
apelować do rozsądku, uspokoi się towarzysz, bo do więzienia niedaleko i na piechotę da się
dojść. Jedna jest droga słuszna do socjalizmu, po co towarzyszowi postoje, co i dziesięć lat
mogą potrwać.
Zdarza się i wstyd. Lecą z innej komisji, wołają:
- Towarzysz idzie z nami, bo tu siostra wasza do szczętu oszalała!
Więc wlecze się człowiek purpurowy na pysku, już ma przed oczami rodzinę w wię-
zieniu, że siostrę dołożą do brata i jeszcze jego na dokładkę. Co za parszywa robota. A sio-
stra faktycznie na ganku stoi i na dzień dobry wymachuje siekierą. Mała jest siostra, drobna
jak kura, strasznie wrzaskliwa i tylko jej ta siekiera lata nad głową jak sęp z ostrym dziobem.
- Chodźcie tu, już ja wam pokażę kolektywizację!
Człowiek by sobie wyjął chusteczkę, żeby otrzeć czoło, ale taka burżuazyjna jest chu-
steczka, haftowana, jeszcze przedwojenna, że lepiej nikogo nie prowokować.
- Ale towarzyszko! - stęka komisja kolektywizacyjna.
- Nie jestem żadną waszą towarzyszką - odpowiada towarzyszka i wywija siekierą.
- Towarzyszko! - woła towarzysz brat.
A ona:
- Jestem twoją siostrą, durniu!
I krzyczy, i siekierą macha. Chwilę postała komisja, popociła się, poszła w cień pod
drzewo, brat jeden został przed furtką. Pokrzyczała na niego siostra, idź ty do pizdy matki, i
zamilkła. Postali chwilę, porozmawiali o bracie w więzieniu, popłakali troszeczkę. Komisja
wzięła siekierę, obiecała, że wróci, i wszyscy się rozeszli.
 Kropla i morze

Historie, w których jest tylko cierpienie, nie mają żadnej wartości. Po co je opowia-
dać?
Można więc powiedzieć tyle, że dobrze im się żyło w miasteczku Râmnicu Vâlcea na
ziemi olteńskiej. Chleb był zawsze na stole, mięso było i masło. W domu trzy duże pokoje, w
salonie dębowy stół, na stole koronkowa serweta. Petre Raduca, to znaczy mąż, był mecha-
nikiem, porządnym człowiekiem. Żadnego picia, rozrób, w domu szacunek i umiarkowanie,
a smykałkę miał do interesów wielką. Ciągle coś robił, tu jedną maszynę naprawił, tam dru-
gą, gdzieś go polecili, od rana do nocy pracował. Jak kupił radio, to w niedzielę po mszy,
kiedy już dzień zaczynał ciemnieć i cisza się rozlewała, siadywali sobie przy stole i słuchali
piosenek. On w koszuli i w czarnym kapeluszu, ona w kremowej chuście na głowie, w suto
haftowanej sukni.
- Rączki masz takie małe - mówił Petre i całował Elenę po grzbietach dłoni. A ona się
śmiała, bo wąsy miał szorstkie jak czarna szczotka, strasznie ją łaskotały te wąsy.
Potem kupił mały bus, żeby wozić ludzi po wsiach, co to był za interes! Wiadomo,
nikt wtedy samochodu nie miał, a on po drodze każdej mógł przejechać, czy wysypanej żwi-
rem, czy gliniastej, nawet po kamieniach. Każdego wszędzie dowiózł, zawsze co mógł, po-
mógł, był z niego ludziom pożytek. Złote serce miał człowiek. Dobrze żył, to jedno. To, jak
umarł, to drugie. Umarł i co się z tym dobrem stało? Czy to dobro wyszło z niego, czy to do-
bro zniknęło, czy tylko pamięć po dobru zostaje?
Niedaleko Râmnicu Vâlcea leżało miasto Pitesti. Stał tam pewien budynek, w którym
mieściło się piekło. Mniej więcej w tym czasie, gdy Petre słuchał radia i całował ręce swojej
żony, w więzieniu w Pitesti trwał eksperyment, o którym Aleksander Sołżenicyn napisze w
Archipelagu Gułag „najstraszniejsze barbarzyństwo współczesnego świata”.
W Pitesti cierpienie odkleja się od ciała i od człowieczeństwa. Umierający ludzie wyją
jak umierające zwierzęta. Ściany katowni są wytłumione, strażnicy ogłuchli od krzyków.
Więźniów bije się tak, aż przestają widzieć i słyszeć. Zostają po nich plamy z moczu i krwi,
ukruszone zęby, kępki włosów, krwista plwocina. W kałuży zostaje trochę człowieka. To, co
się wywleka, ten przelewający się kształt, to też trochę człowieka.
 Do Pitesti trafiają głównie młodzi studenci, którzy w latach trzydziestych zawierzyli
faszystowskiej Żelaznej Gwardii. Oraz duchowni, oni zawsze są podejrzani. Czasem w
transporcie zaplącze się jakiś inteligent, lekarz albo inżynier, który wie za dużo albo za mało,
jego pech. Komunizm chce dać tym ludziom szansę. Na lekcje nowej wiary jadą do Pitesti,
nazywa się to „reedukacją przez tortury”.
*

Można cierpieć na wiele sposobów, ból ciała jest tylko jednym z nich. W więzieniu
pytają, kim była twoja matka. Była dobrą, pracowitą kobietą, włosy splatała w warkocz i
troszczyła się o mnie. Strażnicy walą metalową pałką, dopóki więzień nie powie: gwałciłem
swoją matkę. Gwałciła mnie moja matka. Była kurwą, rżnął ją pies. Nie mam matki.
Potem wśród pozostałych mężczyzn szuka się dla więźnia kogoś, kto jest mu bliski -
przyjaciela ze studiów, z pracy, kolegę z dzieciństwa. Albo kogoś, kto pomagał mu prze-
trwać w Pitesti. Więzień staje naprzeciwko więźnia. Obydwaj mają w dłoni pałki. Muszą bić
się nawzajem do krwi albo bić zaczynają strażnicy, oni mają większą wprawę i przekonanie.
Jeśli więzień błaga o litość, strażnicy wybijają mu zęby. Jeśli nie chce wziąć pałki, to
zęby wybija mu przyjaciel, a strażnicy wyrywają paznokcie. Wszystkie zasady, które panują
na ziemi, nie istnieją w piekle. Albo będziesz katował, albo ciebie zakatujemy. Kilkunastu
strażników bije kilkanaście osób, jedną lub dwie zabijają po to, by reszta zastanowiła się,
czym jest ich życie.
Ci, którzy wierzyli w boskie miłosierdzie, muszą postępować bez śladu miłosierdzia.
Ci, którzy myśleli, że człowiek jest dobry, muszą patrzeć, jak wyradza się zło. Ci, którzy
oddali życie Bogu, muszą go przeklinać i brać do ust swe odchody jak hostię.
Ich dusza musi obumrzeć jak wyschnięte drzewo. Zostają złamani, a potem zmiażdże-
ni, nie zostaje w nich nic prócz cierpienia. W tej jałowości sieje się ziarno marksizmu. Zda-
rza się, że te wraki, które już w niczym nie przypominają ludzi, ciągle jeszcze stawiają opór.
Jeśli nie rokują, zostają zabite.
Za dużo Petre miał szczęścia, władza przyszła wyrównać rachunki. Nie podobał się
niektórym we wsi ten bus, co nim Petre ludzi woził. Przeszedł się sąsiad na komisariat, po-
wiedział, że takie ma odczucia, że ten od samochodu słucha Radia Wolna Europa. Przyszli,
sprawdzili. Radioodbiornik był, znaczy, że słucha. Posiadacz ziemski, właściciel pojazdu
mechanicznego, domu o trzech pokojach i kawałka ziemi.
Kiedy w 1949 roku zaczęła się kolektywizacja, pukali do drzwi każdego, komisje
chodziły pod rękę z milicją. Skończyli walić w drzwi w 1962 roku, kiedy już nie było czego
zabierać, bo wszystko należało do państwa. Najbogatsi trafiali za kratki albo na roboty. W
więzieniu strażnicy pomagali im uciec przed cierpieniem, to znaczy zwariować. Po paru la-
tach ludzie wychodzili stamtąd w strzępach. Mieli napady agresji i paniki. Przestawali mó-
wić i nie pozwalali się dotykać. Łóżko nie było już łóżkiem, jedzenie nie było jedzeniem,
tylko krzyk był krzykiem. Kiedy umierali, ich żony żegnały się z ulgą, a sąsiedzi mówili:
„Koniec jego mękom, niech spoczywa w pokoju”.
Petre Raduca dostał dziesięć lat. Przyszła do domu władza, obejrzała pokoje, dywany
i stół dębowy z koronkową serwetą. Żeby nie było, że złe jest państwo, pozwolili żonie za-
trzymać mały pokoik i kuchnię letnią w jej własnym domu. W pozostałych dwóch pokojach
jak kura na jajach rozsiadła się władza, Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, która miała od-
bierać ludziom ich własność, czynić z niej dobro powszechne, czyli dobro państwa, a następ-
nie je nadzorować. Największy pokój władza przerobiła na sklep spożywczy. Czasem Elena
Raduca otwierała drzwi, szła wzdłuż domu i stawała przed oknem, z którego tyle razy wy-
glądała na ogród i drogę. Kupowała chleb i olej, wracała na drugą stronę domu i kładła za-
kupy na stole swojej maleńkiej kuchni. Najpierw oduczyła się płakać, potem oduczyła się o
tym myśleć.
Kiedy pewnego dnia Elena otworzyła drzwi, miała wrażenie, że to śmierć do niej
przyszła pod postacią dwóch starczych, wyschniętych figur o błyszczących oczach. Jakby
kierowała nimi przedwieczna siła, która nigdy nie wygasa, mimo że starość zdążyła zająć i
nadtrawić ich ciała, dłonie pokryła sinymi plamami, pomarszczyła papierowe powieki, cof-
nęła bezzębne szczęki.
Ich drobne sylwetki nikły pod czarnymi habitami przewiązanymi sznurkiem, ale oczy
mieli niebieskie jak delikatna, wypłowiała tkanina, w tych oczach nie było śmierci.
Ukłoniła im się i zrobiła znak krzyża.
Wtedy oni ukłonili się jeszcze niżej.
Patrzyła na nich, zmurszałych, połamanych, z ciałami spustoszonymi głodem.
Mimo że od eksperymentu Pitesti minęło dziesięć lat, w rumuńskich więzieniach ska-
zańcom wciąż każe się torturować innych skazanych. I wszyscy są bici, bez wyjątku. Straż-
nicy nie mają litości, a widok krwi jeszcze bardziej ich rozjusza.
Bezzębni mnisi powoli obracają słowa w ustach:
- Pani musi to wiedzieć.
W celi było ich trzech - on i oni dwaj. Petre siedział w więzieniu już cztery lata.
Cztery lata żył w wilgotnej pustce, na drewnianych deskach, z raną, która nie chciała się go-
ić. Był bardzo uparty, chciał przeżyć, nie użalał się nad sobą. Tylko muzyki mu brakowało,
tego radia, przez które trafił do więzienia.
Petre miał już prawie pięćdziesiąt lat, ale mnisi byli dużo starsi. Jednego dnia Petre
siedział i pilnował, by mnisi stali bez przerwy, wyprostowani, od rana do nocy. Drugiego
dnia siedział mnich, a pozostali dwaj stali. Trzeciego dnia siedział drugi mnich i pilnował
pozostałych więźniów. Raz na trzy dni byłeś katem, dwa razy - ofiarą.
To najstraszniejszy moment - kiedy trzeba skonfrontować się z własnym bestial-
stwem. Kiedy trzeba siebie samego znienawidzić albo zobojętnieć. W czasie eksperymentu
Pitesti ci, którzy się buntują, wracają do etapu „zrywania maski”, niszczenia osobowości.
Miesiącami przebywają w izolatkach. Próbują popełnić samobójstwo. W końcu łamią się
wszyscy.
Constantin Barbu, jeden z tych, którzy przeżyli, mówi w książce Memorialul Durerii
[Pomnik cierpienia]: „Myślę, że takich metod, jakie stosowano w Pitesti, nie ma nawet w
piekle. Nawet tam. Są rzeczy, których ludzki umysł nie może sobie wyobrazić”.

Pewnego dnia, kiedy przyszła jego kolej, by być katem, Petre nie wytrzymał. Mnisi
stali przed nim, brodaci i wychudli, z pochylonymi głowami. Trzęsły im się kolana.
- Błagam - powiedział - usiądźcie. To będzie moja wina, ale usiądźcie.
Usiedli wszyscy trzej. Płakali. Strażnik wszedł do celi i po prostu uderzył go pięścią w
twarz. Wywlókł, trzymając za więzienne szmaty. Mnisi nie widzieli go przez kilka dni.
Kiedy Petre wrócił, nie miał już wieku. Jego włosy i wąsy były białe jak brody mni-
chów. Strażnicy wybili mu zęby. Zmieniło się wszystko - to, jak chodził, i to, jak patrzył. Już
nie mówił.
Od bicia na czubku głowy wyrósł mu guz duży jak czapka.
 Potem całymi dniami leżał bez ruchu na najwyższej pryczy, aż pewnego razu po pro-
stu z niej spadł. Jak kamień, który rzucasz z mostu do rzeki. Jak worek pełen kamieni. Spadł
i już się nie podniósł. Jeszcze na koniec strażnik uderzył go w twarz, żeby wstał, ale policzek
był zimny. Pochowali go w masowym grobie wraz z kilkunastoma innymi więźniami gdzieś
pod Balotesti, niedaleko Bukaresztu. W pierwszych dniach stycznia 1963 roku. Kilka mie-
sięcy później ogłoszono wielką amnestię.
- Dlatego tu jesteśmy - zakończył mnich. - Chcieliśmy pani powiedzieć, że on już nie
wróci. I że umarł, bo był dobrym człowiekiem.
- Zawsze myślałam, że historie, w których jest tylko cierpienie, nie mają żadnej war-
tości - mówi Andreea Baciu, prawnuczka Petre Raduca. - Przez wiele lat w losach pradziadka
widziałam tylko cierpienie, jego i całej naszej rodziny. Wszyscy byliśmy naznaczeni tym
cierpieniem. Jeszcze w latach sześćdziesiątych prababcia pojechała do Balotesti, żeby ziden-
tyfikować ciało męża, ale nie mogła go rozpoznać wśród kilkudziesięciu szkieletów w wię-
ziennych drelichach. Szukała ciała ze zdeformowaną czaszką, ale zbyt wiele ich było. Po
powrocie do domu milczała tygodniami.
Prababcia nie zdążyła się z nim pożegnać, jego córka, a moja babcia, też nie. Dlatego
za każdym razem, gdy babcia żegna się ze mną albo z moją mamą, przyciska nasze głowy do
piersi i całuje, jakby miała nas więcej nie zobaczyć. Wtedy wydawało mi się, że jest w tym
jakaś teatralność. Teraz widzę, że jest w tym tylko cierpienie.
Cierpienie nie ma żadnego sensu, prawda? Czasem patrzę na zdjęcia pradziadka: sie-
dzi na ławce, w kapeluszu, z uśmiechem przykrytym wąsami. Ten uśmiech widać tylko w
jego oczach. Ma dobre, spokojne życie, śmierć przyjdzie do niego straszna i samotna. Jego
cierpienie nie miało sensu, ale może w innej perspektywie coś znaczy, ta kropla krwi w mo-
rzu rumuńskiego bólu.
Wszyscy Rumuni są fatalistami. Historia przyuczyła nas do cierpienia. Przygotowała
na to, że zawsze możemy stracić wszystko. A poza tym dzielimy się na idealistów i pesymi-
stów. Idealiści wiedzą, jak powinna wyglądać Rumunia, ale konfrontują tę wizję z rzeczywi-
stością i są zgorzkniali. A pesymiści nawet nie są zgorzkniali, oni nie mają żadnej nadziei.
 Złoto i błoto

Jestem po prostu szczęśliwa. Wszystko idzie tak, jak powinno. Mam takie życie, jakie
sobie wymarzyłam. Wszyscy jesteśmy wdzięczni towarzyszowi Nicolae Ceausescu i towa-
rzyszce Elenie Ceausescu. Dziękujemy im za wspaniałą młodość.
Młoda kobieta w programie propagandowym rumuńskiej telewizji
Zimą 1978 roku, kiedy Octavian Logigan przychodzi na świat, władze po raz pierw-
szy oficjalnie żądają od obywateli umiaru w ogrzewaniu mieszkań. Zima to zima, więc musi
być zimno, a ludzie to nie serdelki, nie muszą skwierczeć od żaru.
Jest to jednocześnie ostatni rok, gdy wskaźniki ekonomiczne niezachwianie obwiesz-
czają powszechną tłustość wszystkiego. Oczywiście dane są sfałszowane, ale sytuacja w
kraju nie jest jeszcze tak katastrofalna, żeby nie można było kłamać w żywe oczy. Gospo-
darka tąpnęła w połowie 1977 roku, ale i tak gazety i telewizja radują się nieprzerwanie, bo
Rumuni nic innego nie robią, tylko osiągają „nowe szczyty postępu i cywilizacji”. Zbiory
zbóż - znakomite. Wytop stali - trzykrotność normy. Rumuński eksport podbija Zachód, a
wszystko wykwintne i jakościowe dzięki miłościwie panującemu przywódcy, którego prasa z
przesadną powściągliwością nazywa Geniuszem Światowym.
Rumuni przeczuwają już, że dzieje się coś niedobrego, bo nocą Bukareszt topi się w
czerni. Jest licho i zgrzebnie, myślą ludzie, lecz przecież zawsze może być gorzej. I będzie,
odszeptuje im przyszłość.
1989 rok. Zachodni dziennikarz przeprowadza wywiad z Ceausescu:
- Panie prezydencie, podobno w mieszkaniach Rumunów jest nie więcej niż piętnaście
stopni?
- Tak, nikt od tego nie umarł.
- Podobno ludzie są głodni?
- Z głodu też nikt nie umarł.
- Podobno muszą ze sobą walczyć, żeby wsiąść do autobusu?
- Tak, i jeszcze się nie pozabijali.
- To dlaczego nie spróbuje pan arszeniku?
Latem 1980 roku dwuletni Octavian pakuje się z rodzicami i czwórką rodzeństwa do
taksówki. Właśnie skończyli przeprowadzać swoje życie z małego domku przy Piata Unirii
do własnego mieszkania w dzielnicy Militari. Wieczór szarzeje, maleńki Octavian po raz
pierwszy widzi blokowiska: ciągnące się bezkreśnie betonowe góry pośród wydmowego
piachu i kraterowych wykopów. W tle rozkopana pustka i ażurowe skrzydła żurawi budują-
cych nową rzeczywistość Bukaresztu: tysiące mieszkań dla ludzi, którzy dostaną minimum
wygód w maksymalnie kontrolowanej rzeczywistości.
Do przestronnych mieszkań liczących ponad sto metrów kwadratowych wtłacza się po
trzy rodziny - jedna rodzina na dwa pokoje i, jak wieść gminna niesie, jeden agent Securitate
na jedno mieszkanie. W takich warunkach nie ma mowy o miłowaniu bliźniego swego, a
ludzie za wszelką cenę próbują zachować skrawki intymności. Nie wolno zapalać w nocy
światła. Ani pozwalać sobie na długi prysznic. Żadnego dogrzewania się w kuchni przy ku-
chence gazowej. Każde uchybienie może zostać użyte przeciwko.
Żeby w stadzie owiec ustrzec się wilka w owczej skórze, rodzice Octaviana wyzna-
czają zasady: żadnych rozmów o Ceausescu i o Rumunii. Żadnych pogawędek z sąsiadami z
pokoju obok. Żadnego pożyczania gazu do lamp, kiedy odcinają prąd. Ani jedzenia. „Drogi
sąsiedzie, użyczyłbyś mi swojej kości na zupę?” - krąży dowcip w głodnej Rumunii. Nie!
Sześć miesięcy później mały Octavian znowu jest w drodze. Właśnie skończył trzy
lata i wraz z rodzeństwem jedzie do dziadków do Beclean.
- Na zawsze?
- Nie, nie na zawsze, gdy podrośniesz i będziesz szedł do szkoły, to do nas wrócisz.
- Synku, wiesz, ile tam jest jedzenia?
Dziadkowie są Żydami, w domu mówi się tylko w jidysz. Babcia całymi dniami szyje
- a to sukienkę, a to płaszcz, a to spodnie, i nigdy nie chce za to pieniędzy, tylko jedzenie.
Ubrania wymienia się na mięso, jajka na warzywa, mleko na mąkę.
Octavian szybko się przyzwyczaja, że nie ma bieżącej wody, że budzi się z pianiem
koguta, a chodzi spać z kurami. Do Bukaresztu najpierw wraca najstarszy brat. Potem siostra,
a potem kolejny brat. I tak Octavian zostaje sam. Rodzice pracują w fabryce od poniedziałku
do soboty, nie mają kiedy przyjechać. Octavian umie już pisać, mógłby wysłać rodzeństwu
pocztówkę, ale za co kupi znaczek?
*
 A potem wreszcie i Octavian wraca do Bukaresztu i musi od nowa uczyć się rumuń-
skiego. Trafia do lekarza, który ma ocenić, czy nie jest upośledzony, bo dla takich dzieci mi-
łościwy system przygotował specjalne szkoły.
Lekarz łypie na Octaviana zimnymi, rybimi oczami i pokazuje mu obrazek.
- Co to jest?
Octavian nie odpowiada. Ani na to pytanie, ani następne. Po prostu nie chce rozma-
wiać z tym grubym, spoconym, rozeźlonym facetem, który pokazuje mu stare, brudne plan-
sze.
Lekarz mierzy go wzrokiem i pisze coś na kartce. Mały Octavian trafia do szkoły spe-
cjalnej. Duży Octavian opanuje trzynaście języków. Polskiego nauczy się w pół roku.
Tymczasem dzieci, z którymi chce się bawić, nie potrafią mówić. Niektóre śmierdzą
siuśkami, bo nie ma ich kto przewinąć. Zamiast czytać książki, wyrywają kartki i drą je na
strzępy. Krzyczą, płaczą, wyciągają ręce do kogoś, kto mógłby im pomóc, kogoś, kogo nie
ma i nie będzie.
Octavian nie pamięta, jak nazywali się jego koledzy, ale pamięta, że gdy przeniesiono
go do normalnej klasy, upośledzone dzieci znikły z jego życia. Nigdy więcej nie widział ich
ani na ulicy, ani na podwórku, ani na placu zabaw. Jego dawni koledzy trafiali do szkół, w
których całymi dniami robili szczotki, składali kartonowe pudła albo malowali gliniane na-
czynia. Na ulicach Bukaresztu nie zobaczysz upośledzonych. Widok chorego dziecka może
przynieść pecha, takie dzieci rzucają przecież na zdrowych uroki. Lepiej trzymać je w domu,
niż narażać się na docinki sąsiadów: „Co, wyprowadzasz swoją roślinkę na spacer?”.
Zresztą, upośledzone dzieci nie tracą w szkole tak dużo. Te zdrowe całymi dniami
uczą się bełkotu: o Genialnym Wodzu, Ojcu Narodu i jego żonie, uczonej światowej sławy.
Klepią na pamięć wierszyki i ćwiczą pieśni i tańce na wypadek przybycia jakiejkolwiek sza-
nownej delegacji skądkolwiek.
Zajęcia teoretyczne: Nicolae Ceausescu - wielki potomek Decebala. Dakowie, nasi
wspaniali przodkowie. Dlaczego Eminescu jest najlepszym poetą na świecie? Rumun, który
wynalazł radio. Nauki Eleny Ceausescu.
Zajęcia praktyczne: gazy bojowe i maski, kataklizmy i wybuchy, obrona ukochanej
ojczyzny do ostatniej kropli krwi.
- W złotej żyjemy epoce - wzruszają się nauczyciele, podsłuchiwani przez odbiorniki
w klasie.
Towarzysz Nicolae Ceausescu, najbardziej kochany i szanowany syn naszego narodu,
ojciec geniuszu współczesnej Rumunii socjalistycznej, światły przywódca partii i kraju,
człowiek cieszący się wielkim prestiżem we współczesnym życiu politycznym, który zapisał
się w świadomości całej ludzkości jako wielki bojownik o pokój, zrozumienie i współpracę
między wszystkimi narodami świata.
Rezolucja XIV Zjazdu Rumuńskiej Partii Komunistycznej
W połowie lat osiemdziesiątych na Militari pulsuje życie i tylko półki świecą pustka-
mi: trochę konserw, pustka, trochę kiełbasy z soi, pustka, polska kawa Inka i krewetki z
Wietnamu, pustka.
Jedzenie staje się obsesją; jest wyczekiwane, wystane, wynegocjowane, wydarte. Lu-
dzie stają w kolejkach tylko dlatego, że ktoś inny w nich stoi.
- Co dają?
- Coś tam dają, chuj wie, co pan pytania zadaje?! Jak się pan dopcha, to się pan do-
wie!
Octavian ma siedem lat, stoi w kolejce i zadziera głowę, żeby zobaczyć coś spomię-
dzy marynarek, koszul, kurtek, wśród gęstych woni potu, brudu i łoju, pośród zmęczenia i
beznadziei. Sami stali bywalcy: ten ma składane krzesełko, bo wędkarz; ten specjalny stojak
z haczykiem na torbę, bo nerki u niego nadgniłe i ciągle musi latać za potrzebą, a wtedy stoi
za niego stojak; ten się obwiązał sznurkiem w pasie, bo myśli, że rzucą papier toaletowy.
Brunatnoszara masa, wyjałowiona i wątpiąca. Aż nagle tłum zaczyna bulgotać i krzyczeć,
tworzą się wiry, jest! I zaczyna się wycie:
- Mało im dawajcie, żeby starczyło dla wszystkich!
Cokolwiek rzucali, z pocałowaniem ręki się brało, nawet kolejną butlę oleju zawsze
można było na coś wymienić. Szło się do zaufanego sąsiada, mówiło: „Dużo mam oleju, nie
mam czego smażyć” i dzień później ktoś pukał do drzwi, coś miał na wymianę. Cokolwiek
przynosił, było dobre, nikt nie wybrzydzał.
Dzieci stały się biegłe w handlu równie szybko jak dorośli. Najwięcej można było
ugrać za banana albo kubańskie cukierki z galaretką w różnych kolorach szczęścia, które za-
lewały sklepy krótko przed świętami i zaraz znikały. W styczniu mieszkania wypełniał słod-
kawy zapach przejrzałych bananów gnijących na meblościance. W lutym ani po zapachu, ani
po smaku nie było już śladu.
A kiedy na półkach w kuchni zostawał już tylko głód, rodzice zabierali Octaviana i
jego rodzeństwo do restauracji. Chociaż większość lokali stała pusta albo serwowała tylko
napoje, można było natrafić na restauracje z jedzeniem. Jednego dnia stałeś w kolejce od
piątej rano, żeby zdobyć litr mleka, a drugiego dnia szedłeś do restauracji i jadłeś, co ci się
tylko podobało. Byle nie za często, byle nie rzucać się w oczy, raz w miesiącu, nie więcej.
Nie szczękać sztućcami, cichutko przełykać.
Nicolae i Elena wracają helikopterem z podróży zagranicznej.
- Ach, jakie mamy piękne rzeki - zachwyca się Elena.
- To nie rzeki, to drogi - odpowiada Nicolae.
Pilot odwraca się:
- To nie drogi, to ludzie w kolejkach.
Od piątej rano do siódmej w kolejce stoi Octavian, wartownik w krótkich spodenkach,
a potem zmienia go siostra. Octavian biegnie do szkoły. Baczność! Dzień w dzień: dzień do-
bry i fałszywy zaśpiew hymnu - trzy kolory znane w świecie, czerwony jak mięso, którego
nie ma, żółty jak skóra dzieci i niebieski jak niebo w krajach, do których nie możesz poje-
chać. Octavian ma czyste ubranie i nie czuje głodu, na śniadanie jadł danie akrobatyczne,
przepis: parę fikołków za kawałek bryndzy, salto do przodu - sąsiad dał mleko, seria szpaga-
tów - skrawki wędliny zawinięte w gazetę. Rytuał posiłków ma ratować przed szaleństwem.
Nawet gdy na śniadanie jest chleb z musztardą, a na obiad wywar z gotowanej cebuli, trzeba
usiąść i zjeść, trzymać się prosto, głowę podnieść do góry. Mama ma specjalny zeszyt z
ręcznie zapisanymi przepisami, a w nim - jeśli nie masz mąki, użyj bułki tartej, jeśli nie masz
oleju, roztop margarynę, jeśli nie masz nic, podziękuj Bogu, że żyjesz.
Niektóre dzieci w klasie nie mają tak zaradnych mam. Radu skomle ogryza kanapki,
bo od dwóch dni nic nie jadł. Costin trzęsie się z zimna w dwóch swetrach i bezrękawniku,
bo jest chorowity, a w klasie nie grzeją. Andrei ma ksywę Śmierdziel, bo cuchnie od niego
chlewem i krową, podobno dziesięć dni się nie mył.
W domu Octavian próbuje pisać wypracowanie. Rekomendowane słownictwo: „plan
rozwoju”, „wytrwałość i siła”, „walka o sprawiedliwość”. Chciałby się skupić, ale burczy mu
w brzuchu i palce grabieją w wychłodzonym pokoju.
Dumitru Prunariu, rumuński kosmonauta, zostawia mamie kartkę: „Mamo, lecę w
kosmos, wrócę w przyszłym tygodniu”. Na drugi dzień mama zostawia mu kartkę: „Synku,
lecę kupić ser, nie wiem, kiedy wrócę”.
A jednak ludzie byli cisi i niemi, jakby nie mieli ust ani gardeł. Jakby nie mieli w
płucach powietrza, które mogłoby zamienić się w krzyk.
Nikt nigdy nie pił na ulicy i nigdy Octavian nie widział żadnych aktów przemocy.
Poza jednym jedynym razem, gdy wracał ze szkoły z tornistrem na plecach. Nagle spomię-
dzy bloków wybiegł mężczyzna w samej bieliźnie, a za nim - krzyczący, rozjuszony pochód
milicjantów w mundurach. Mężczyzna był chudy i miał kościste, sine kolana jak jabłka w
poobijanej skórce. Rzucił się na trawnik. I wykonał gwałtowny gest dłonią, jakby chciał po-
wiedzieć: „Nie zbliżajcie się!”. Coś błysnęło. Dopiero wtedy Octavian zobaczył, że mężczy-
zna trzyma w ręku nóż. Milicjanci otoczyli go kołem, żeby zasłonić tę scenę przed światem.
A wtedy on się wyprężył, podniósł rękę, jednym zdecydowanym ruchem poderżnął sobie
gardło i opadł na ziemię. Trawa była wysoka i można było pomyśleć, że w niej zniknął.
Octavian opowiedział o tym rodzicom. Uśmiechnęli się, jakby mówił o czymś innym.
Nic się nie stało, uspokajali. Nie przejmuj się. A potem ojciec pochylił się nad nim i wyce-
dził:
- Nie wolno ci o tym nikomu mówić.
Więc nikomu o tym nie powiedział.
- Czym różni się Socjalistyczna Republika Rumunii od Auschwitz?
- W Auschwitz był gaz.
Na szczęście snucie marzeń nie było oficjalnie wzbronione, choć nikt nikomu tego nie
polecał. Ceausescu też miał marzenia, na przykład o pokryciu całego kraju siecią podsłu-
chów, która wreszcie uczyniłaby z niego prawdziwego władcę umysłów.
Małemu Octavianowi marzyły się zabawki. Czasem rodzice dokonywali niemożliwe-
go i przez znajomych, za niebotyczne pieniądze załatwiali klocki z Polski albo samochodziki
z Czech. Tylko nie wolno było wynosić ich z domu. Ani nikomu pokazywać. Nie wolno było
nawet o nich wspominać. Zabawki zamieniały się w najpilniej strzeżone skarby.
Czasem Octavian zatrzymywał się przy sklepie z zabawkami na ich osiedlu. Jak przy-
stało na typowy rumuński sklep, nic nie można było w nim kupić. Oczywiście na wystawie
znajdowały się zabawki. Ale nie na sprzedaż.
Więc kiedy mama zabierała całą piątkę na spacer, zawsze wybierała porę, gdy sklep
był już zamknięty. Rodzice mogli wybrać: albo oduczą swoje dzieci marzeń, albo sami nau-
czą się uników.
Mały Bula próbuje zawiesić w klasie portret Nicolae Ceausescu. Bije młotkiem w
ścianę - gwóźdź się łamie. Wali w następny - gwóźdź się krzywi. Wali w trzeci - gwóźdź się
rozsypuje. Bula idzie do nauczyciela.
- Towarzyszu profesorze, nie da się go powiesić, trzeba go zastrzelić.
- Musisz uczyć się rosyjskiego - powtarzał Octavianowi ojciec. - Nigdy nie wiadomo,
co los nam przyniesie.
Octavian nauczył się rosyjskiego, a potem angielskiego, francuskiego i niemieckiego.
W kilkunastu innych językach może porozumiewać się z ludźmi z całego świata. Ale czasem
przypominają mu się słowa rodziców: „Nigdy nie rozmawiaj z obcymi”. I: „Nigdy nic nie
mów o sobie”.
Rodzicom Octaviana udawało się zdobyć podręczniki do nauki języków obcych, a
Octavian poznawał takie słowa, jak „pomarańcza” po hiszpańsku, „ciastko” po portugalsku,
„łóżko” po norwesku - rzeczy, których nigdy nie będzie mieć. W podręczniku do włoskiego
oglądał zdjęcia Krzywej Wieży w Pizie i myślał: „Umrę, a jej nie zobaczę”. Ale wszystko się
zmieniło i teraz Octavian może kupić hiszpańskie pomarańcze, zjeść ciastko w Portugalii i
sprowadzić łóżko z Norwegii. Pracuje jako tłumacz, prowadzi w Bukareszcie szkołę języ-
kową, pisze artykuły w kilku językach. Za granicą ludzie pytają: „Naprawdę jesteś z Rumu-
nii? I znasz tyle języków?”. W Rumunii nikt pytań nie zadaje, bo musiałby się odwdzięczyć
odpowiedzią. Zresztą, o czym tu mówić, asta e. Tak to jest.
- Nie chcę słyszeć ciągle: „Asta e” - mówi Octavian. - Nawet jeśli ja sam kupuję wiel-
kie ilości jedzenia, które idą na zmarnowanie, jeśli wciąż myślę, że ściany mają uszy, jeśli
wciąż czuję strach przed kontrolą paszportową na lotnisku, jeśli mam poczucie winy, że jem
coś, czego nigdy nie zjedli moi rodzice, albo podróżuję gdzieś, gdzie oni nie byli, chcę, żeby
to się zmieniło. Chciałbym, żeby Rumuni znaleźli wreszcie równowagę między tym, czego
doświadczyli za komuny, i tym, co przeżywają teraz. Musimy się wreszcie z tym zmierzyć:
od czasu rewolucji mijają dwadzieścia cztery lata, dokładnie tyle, ile rządził Ceausescu, a
większość ludzi wciąż jeszcze się nie przebudziła.
 Ballada o tych, co kochali mistrza

Poznał ją od razu, kiedy była jeszcze maleńkim punkcikiem na horyzoncie, rysującym

się niewyraźnie w oddali. Przeszło mu przez głowę, że może to strach mąci mu wzrok. Teraz,
gdy była w ciąży, poruszała się trochę powolniej, trochę bardziej ociężale. Znał rytm jej
kroków. Wiedział, że nie mógłby się pomylić, lecz jeszcze przez chwilę trzymał się kurczo-
wo nadziei.
- Dobry Boże! - wykrzyknął jeden z pomocników za jego plecami. - Przecież to żona
mistrza Manole!
Ktoś westchnął z ulgą. Ktoś jęknął. Mistrz stał oniemiały, patrząc, jak z każdym kro-
kiem kobieta zbliża się do niego. Jej czarne włosy rozwiewał wiatr, lśniący materiał sukni
opinał nabrzmiały brzuch. Szła z trudem wąskim korytarzem udeptanej ziemi, który wił się
między falującymi grzbietami wysokich traw. Źdźbła zapłakały, muskając poły jej sukni,
zapłakały, jakby zaraz miały ją pochłonąć.
A ona szła i uśmiechała się do siebie. Była piękna i młoda, kochająca i ufna, lada
moment miała urodzić jego pierwsze dziecko. Przez chwilę czuł żal tak wielki, że chciał ru-
nąć na kolana i rwać włosy z głowy. Wiatr wzmógł się i trawy zawodziły, jakby od ziemi
niósł się krzyk. Przystanęła, by chwilę odpocząć. Położyła rękę na brzuchu, lecz gdy zoba-
czyła, że jej mąż patrzy na nią z oddali, uniosła dłoń w geście powitania.
Mistrz odwrócił się, a gdy podszedł do niego pomocnik, oczekując rozkazów, skinął
mu głową.
Tak. Ona będzie ofiarą.
Najpierw było pragnienie, potem pycha, a na końcu klęska. Ballada o mistrzu Manole
to jedna z najokrutniejszych legend, jakie znam, choć można ją też interpretować jako histo-
rię o poświęceniu kogoś, kogo najbardziej się kocha, o stracie w imię wyższego celu, o ofie-
rze, której wymaga każdy akt tworzenia. Są wersje liryczne i czułe, które tłumaczą okrucień-
stwo mistrza szaleństwem, są gorzkie i mroczne, które nie znajdują dla niego żadnego
usprawiedliwienia.
Dawno dawno temu Negru Vodă, wołoski hospodar, zlecił mistrzowi Manole stwo-
rzenie najwspanialszej świątyni w księstwie. Mistrz przystąpił do pracy wraz z dziewięcioma
pomocnikami, lecz choć harowali całe dnie, wszystko, co zbudowali, waliło się w nocy.
Mijały lata. Każdy poranek przynosił ten sam widok: ruiny i sterty rozrzuconych ka-
mieni.
Mistrz miał wrażenie, że oszaleje z rozpaczy.
Aż przyśniło mu się, że świątynia domaga się ofiary. Nazajutrz opowiedział o swoim
śnie pomocnikom.
*

We wszystkich wersjach opowieści mężczyźni ustalają, że ofiarą musi być kobieta.

Dziewica albo żona, która jeszcze nie urodziła dziecka. Decydują, że los sam wskaże tę, któ-
rą należy poświęcić. Pierwsza kobieta, która pojawi się na horyzoncie, nawet jeśli będzie to
córka, siostra lub żona jednego z nich, zostanie zamurowana żywcem w fundamentach świą-
tyni. Zdecyduje Bóg, los albo diabeł, jak kto woli.
A więc stanęli, jeden obok drugiego, wpatrując się przed siebie. Żaden się nie sprze-
ciwił.
Nie pamiętał, że nazywa się Ana, kiedy układał kolejne rzędy cegieł, które zamykały
ją w ciasnej szczelinie. Ona na początku myślała, że to zabawa, lecz gdy mur błyskawicznie
rósł, a Manole, sztywny i obcy, pochylał się i prostował, wznosząc wokół niej piętra cegieł,
uświadomiła sobie, że świątynia stanie się jej grobem. Błagała o litość. Krzyczała. Ale gruby
mur tłumił jęki, a wieczorem z głębi fundamentów nie dobiegał już żaden dźwięk.
Na całej Wołoszczyźnie nie było piękniejszej świątyni niż nowy monastyr w Curtea
de Arges. Hospodar pogratulował mistrzowi.
- Czy potrafiłbyś zbudować coś równie pięknego? - zapytał Negru Vodă.
Mistrz skinął głową.
- A czy potrafiłbyś postawić budowlę jeszcze piękniejszą?
- Oczywiście, że tak - odpowiedział mistrz.
Negru Vodă uśmiechnął się nieznacznie.
- Chcę zobaczyć świat z wysokości twojego dzieła - powiedział władca i razem udali
się na wieżę monastyru.
Powiał wiatr, który wydął poły ich szat, i mistrz musiał przytrzymać się jednej z ko-
lumn dzwonnicy, żeby nie stracić równowagi. Podmuchy targały trawą, która zdawała się
stąpać w jego kierunku. Mistrz Manole objął wzrokiem cały horyzont i przypomniał sobie,
jak ujrzał w oddali sylwetkę żony, która kochała go ponad wszystko. Wtem potężna siła
pchnęła go do przodu. Mistrz zachwiał się i runął z wieży, i w jednej chwili myśl o Anie
zniknęła tak jak jego życie.
Negru Vodă wychylił się, żeby spojrzeć na znieruchomiałe ciało. Teraz miał pewność,
że nikt nigdy nie zbuduje świątyni piękniejszej od tej, która należała do niego.
W innej wersji tej historii budowniczy ginie z rąk sług hospodara, w jeszcze innej zo-
staje uwięziony na szczycie wieży wraz z pomocnikami. Żeby się uwolnić, konstruuje dzie-
sięć par drewnianych skrzydeł, lecz zamiast frunąć, wszyscy, jeden po drugim, rozbijają się o
bruk.
W dramacie Luciana Blagi mistrz decyduje się na złożenie ofiary z ludzkiego życia za
namową przeora monastyru. Dowiedziawszy się o tym, żona mistrza idzie na miejsce budo-
wy, żeby odwieść go od tego pomysłu. Czy właśnie wtedy mistrza dosięga szaleństwo? Jego
oczy są ślepe, uszy głuche, usta nieme. Pamięć i myśl znikają. Kiedy mistrz uświadamia so-
bie, że w murach świątyni pogrzebał żywcem ukochaną żonę, popełnia samobójstwo.
Legendę znają całe Bałkany. Wszędzie budowle, które miały prawdziwie zachwycać,
domagały się krwi.
*

Czasem, gdy patrzę na Dom Ludu, myślę o młodych mężczyznach, którzy zginęli
przy budowie gmachu. Czy i oni - pochodzący z wołoskich wiosek, z małych miasteczek
gdzieś w górach Transylwanii, z osad przy granicy z Ukrainą, połączeni z rodziną nicią
cienką jak włos - czy i oni przepadali bez śladów, ginęli bez wzmianki w aktach? Czy ich
ciała znikały pod zwałami stygnącego betonu? Jak to możliwe, że w latach osiemdziesiątych
XX wieku w europejskiej stolicy podczas budowy gmachu rządowego zginęło sto osób? A
może tysiąc? Ile?
Legenda głosiła: żeby wybudować najpiękniejszą świątynię na Wołoszczyźnie, wy-
starczyła ofiara z jednej kobiety.
Odpowiedziało jej życie: żeby wybudować największy budynek administracyjny Eu-
ropy, wystarczyła ofiara z setki mężczyzn.
Wielki budowniczy Rumunii stracił życie pod ścianą bloku w Târgoviste, rozstrzelany
z pięciu karabinów. Ten, który zawsze stał wyprostowany, padł na kolana i osunął się na
ziemię. Mężczyźni z karabinami kontemplowali jego śmierć. Otoczyli go kołem i wpatrywali
się w jego znieruchomiałą twarz.
Teraz będą mieli pewność, że nikt nigdy nie zbuduje równie okazałego pałacu.
 Grobowiec rumuńskiego boga

Już od dłuższego czasu Nicolae Ceausescu czuje silną potrzebę wyświadczenia dro-
giemu narodowi jakiejś wielkiej przysługi, czegoś, co sprawi, że ludzie nie będą mogli spać
po nocach, kontemplując geniusz swojego Wodza. Jeszcze w latach siedemdziesiątych przy-
chodzi mu do głowy pomysł: zbudować pałac. Duży. Największy w Europie. Będzie prezen-
tem dla ludu od ukochanego przywódcy.
I oto jest. Budynek o właściwościach czarnej dziury, powstały na przekór ludzkim po-
trzebom i ludzkiej skali. Pałac Parlamentu albo, jak kto woli, Dom Ludu. Na samą myśl, że
mam tam pójść, robi mi się słabo. Kiedy idę wzdłuż ogrodzenia, żeby dotrzeć do jedynego
wejścia, jednostajność przestrzeni wokół sprawia, że mam wrażenie, jakbym na taśmie fa-
brycznej szła ciągle w tym samym miejscu.
Przewodniczka po Domu Ludu wyraża swoje z budynku zadowolenie. Grupie, której
jestem anonimową częścią, sugeruje dziwić się i zachwycać, z uśmiechem sytego kota łowi
spojrzenia pełne niedowierzania, opowiada, jakimi połaciami złota szpachlowano ściany,
jakie zgrupowanie zakonnic haftowało esy floresy na ilu kilometrach zasłon. Liczy się gru-
bość, szerokość, ciężar i wielkość - wielkość narodu rumuńskiego.
Dziś Dom Ludu, ta piramida chciwości Ceausescu, marmurowa stodoła na cześć jego
pychy i szaleństwa, która miała być szczerozłotym pałacem, a okazała się dlań luksusowym
grobowcem, to największa atrakcja turystyczna Bukaresztu. Tłumy z całego świata nic tylko
się dziwią, jakie to poniekąd proste: wyburzyć tysiące domów, kilkanaście cerkwi, kilka
szkół i szpitali i postawić pałac inspirowany zabudową Księżyca.
Nie dowiemy się od przewodniczki, że były jakieś szkody, jakieś, dajmy na to, znisz-
czenia. Te wszystkie szczegóły przewodniczka zostawia dla siebie. Oficjalna narracja o Do-
mu Ludu, sprzedawana w ramach biletu wstępu, to epopeja liczb, materiałów, kilometrów
kwadratowych luster i mąk czyszczenia pałacowych dywanów. Na potrzeby oprowadzania
po gmachu należy przyjąć, że Ceausescu nie było, komunizmu też nie było, burzenia dziel-
nicy nie było, w Rumunii zawsze była demokracja, a ten oto Dom Ludu postawił rzymski
cesarz Trajan w II wieku naszej ery jako swoją letnią rezydencję. Czy są jakieś pytania?
Chciałabym wiedzieć, ile osób zginęło podczas budowy Domu Ludu. Przewodniczka
się trochę obraża, ale zaraz jej mija i mówi, że dziesięć tysięcy.
Wydaje mi się, że to dużo za dużo, i dzielę się tymi wątpliwościami.
Ale przewodniczka nadal ma wrażenie, że właśnie tyle.
Ja nadal jestem zdziwiona.
No to mówi, że skoro przy budowie pracowało sto tysięcy, to jest dość logiczne, że
zginęło dziesięć tysięcy. Żeby mnie przekonać, dodaje, że wielu robotników zostało zabeto-
nowanych w fundamentach, bo tempo robót było tak zabójcze, że nikt nie miał czasu wywo-
zić zwłok. Albowiem od wbicia pierwszej łopaty w ziemię robotnicy pracowali na trzy
zmiany, dwadzieścia cztery godziny na dobę.
- W takim razie Dom Ludu to jeden wielki cmentarz - stwierdzam.
- Ale dlaczego tak pani uważa? - dziwi się przewodniczka uprzejmie. - Przecież przy
budowie piramidy Cheopsa też ginęli ludzie, i co z tego? Jakie teraz mają Egipcjanie piękne
piramidy. Nikt im tego nie zabierze.
Odpowiadam, że było to cztery i pół tysiąca lat temu.
- Owszem - zgadza się przewodniczka. - Widzi pani, jak dawno! I czy ktoś teraz o
tych ludziach, co zginęli, pamięta? Czy ktoś ich wspomina? Nikt nie pamięta. Ludzie zapo-
minają. O tym, że ludzie ginęli podczas budowy Domu Ludu, też w końcu wszyscy zapo-
mną. Nic nie będzie przeszkadzało Rumunom cieszyć się takim cudem architektury.
Nie ma więcej pytań, stwierdza przewodniczka i prowadzi nas dalej.
Ale ktoś inny chciałby wiedzieć, jak to jest z tymi podziemiami Domu Ludu. Podobno
pod spodem wyrosło drugie miasteczko, bunkier przeciwatomowy i droga, która prowadzi na
obrzeża Bukaresztu.
- Nic mi o tym nie wiadomo - kręci głową przewodniczka. - To znaczy są takie plotki,
ale po co rozmawiać o plotkach? Proszę dokupić sobie wycieczkę po podziemiach, moje ko-
leżanki wszystko państwu opowiedzą.
I staje na baczność, dając do zrozumienia, że koniec tego dobrego.
- Miło mi państwu zakomunikować - komunikuje - że podczas dzisiejszej wycieczki
obejrzeli państwo zaledwie pięć procent budynku.
Kiedy przewodniczka po raz ostatni kiwa głową na pożegnanie, podchodzi do niej
jedna z turystek i mówi po rumuńsku:
- To skandal!
 Przewodniczka odpowiada jej coś, czego nie rozumiem, zbiega po schodach i staje
obok ochroniarza, z którym niezwłocznie rozpoczyna rozmowę towarzyską. Próbuję jeszcze
dopytać, jak się jej pracuje w Domu Ludu, aż spogląda na mnie podejrzliwie:
- Pisze pani jakiś artykuł?
Kiwam głową.
- To niech pani nie podaje mojego imienia i nazwiska.
Przy budowie warszawskiego Pałacu Kultury zginęło szesnastu robotników. Dom
Ludu to przedsięwzięcie tak absurdalne w swojej skali, że każdy, kto o nim mówi, może po-
dać losowo wybraną liczbę ofiar i zarzekać się, że jest prawdziwa.
Dziesięć tysięcy ofiar - typuje przewodniczka.
O tysiącu zabitych mówi historyk Alexandru Murad Muranov.
Valentin Mandache, przewodnik po Bukareszcie, określa liczbę zabitych na sto osób.
Natomiast Andrei Pandele, fotograf i architekt, który pracował przy budowie, mówi o
kilkudziesięciu ofiarach.
Wszystkim szacunkom odpowiada pustka archiwów. Nie ma dokumentów, które mo-
gą odpowiedzieć na to pytanie. Podobno zaginęły podczas rewolucji. Ktoś opowiada mi o
ciężarówkach, którymi wywożono teczki. Ktoś inny mówi o mercedesach pełnych papieru w
bagażnikach. Ktoś inny widział na obrzeżach Bukaresztu ogniska, w których płonął stary
ustrój. W nowej Rumunii prawda jest towarem deficytowym i sprzedawanym pokątnie, nie
ma na nią dużego popytu.
Budowa Domu Ludu to tylko jeden z elementów planu przeobrażenia całego Buka-
resztu. Miasto zdaje się bowiem Wodzowi za niskie i zbyt burżujskie. Ze starymi cerkwiami,
które nikomu do niczego nie służą, z rozległymi monastyrami, również nikomu niepotrzeb-
nymi, z plątaniną wąskich, ciemnych uliczek, zupełnie niefunkcjonalnych. Stare, porosłe
winoroślą wille także działają Ceausescu na nerwy. Po to jest stolica, by były w niej bloki.
Poza tym Wódz zdążył już obejrzeć kawałek świata i szalenie przypadły mu do gustu
Chiny i Korea Północna: dużo przestrzeni, dużo powietrza, betonowe połacie, wielka potęga
miasta i mały człowiek pośrodku. Tyleż człowiek, co mrówka. Ceausescu jest pod wraże-
niem, jak jego azjatyccy sojusznicy zmiatają z powierzchni ziemi całe dzielnice, żeby posta-
wić budowle prawdziwie piękne. Na filmie z 1971 roku, dokumentującym wizytę rumuń-
skiego przywódcy w Pjongjangu, pastelowa masa ludzka faluje i mieni się kolorami, dyry-
gowana niewidzialną ręką Kim Ir Sena. Pustka miasta jest wypełniona podrygującymi żyjąt-
kami, które z perspektywy balkonu zdają się barwnymi drobinkami kurzu. Odtąd Ceausescu
chce mieć własne mrówki, własne mrowiska i własną betonową polanę, na której mrówki
będą dla niego tańczyć.
- Głupi ludzie mówią, że taki człowiek jak ty rodzi się raz na pięćset lat - denerwuje
się Elena Ceausescu, Matka Narodu i Żona Jutrzenki. - Co oni tam wiedzą, taki człowiek jak
ty rodzi się raz na ludzkość.
Nicolae przyznaje małżonce rację. Są wyjątkowo zgodną parą.
Pozostaje pytanie, jak zbudować nowy Bukareszt, skoro stary jest na swoim miejscu i
nie zamierza zniknąć. I oto w 1977 roku, sześć lat po pierwszej wizycie w Korei Północnej,
następuje wielkie trzęsienie ziemi, które spada Ceausescu z nieba.
Jest marcowy wieczór, kiedy wstrząsy o sile 7,2 stopnia w skali Richtera rozlewają się
po Bukareszcie i zatapiają kilkaset budynków. Ściany domów składają się, jakby ktoś grał w
gigantyczne domino, a w zwałach gruzu i piachu w samej stolicy ginie ponad tysiąc czterysta
osób.
Nicolae Ceausescu, Słońce Nadziei, świeci akurat w Afryce, gdzie zaprowadza świa-
towy ład na spotkaniu z prezydentem Nigerii. Pierwsze doniesienia obwieszczają Armage-
don: Bukareszt zamienił się w pustynię zawaloną gruzem. Ceausescu natychmiast wsiada do
samolotu, a ponieważ stołeczne lotnisko jest zamknięte, ląduje na pobliskim lotnisku woj-
skowym. („Wielki bohater, nie bał się niczego, tak jak stał, tak wsiadł do samolotu i przyle-
ciał” - relacjonował mi tamto zdarzenie starszy pan w pociągu). Gazety pokazują zdjęcia, na
których Ojciec Narodu, ubrany w sportową koszulę, zapuszcza się w rozwleczone bebechy
tąpniętej stolicy. Ogarnia go groza, z różnych względów. Los, który zaszczycił świat jego
osobą, teraz uchronił go przed śmiercią, ale co będzie, gdy rumuńska ziemia zatrzęsie się
znowu?
Ceausescu ma sposoby na wrogów: na przykład specjalnego jadacza, który próbuje
wszystkiego, co zaraz zniknie w ustach Wodza. Zadaniem jadacza jest ofiarne padnięcie tru-
pem, gdyby wrogi imperializm zatruł coś na talerzu.
Ceausescu ma też sposoby na bakterie: wszystko, co styka się z jego ciałem - czy ka-
lesony, czy podkoszulek - trafia do niego w pakowanych próżniowo paczkach i zostaje zało-
żone na dyktatorskie ciało tylko raz.
 Ale sposobu na trzęsienie ziemi nie ma. Ceausescu nie załatwi mu podsłuchu ani nie
wyśle do obozu pracy.
Dlatego Wódz prosi japońskich fachowców, żeby zbadali rumuńską ziemię i pokazali
palcem, gdzie w Bukareszcie jest najbezpieczniej. Fachowcy obliczają i mierzą, aż w końcu
wskazują centralną dzielnicę miasta, Uranus.
O, Uranus będzie w sam raz. Chcąc pokazać ludzkości i ziemi, że nie ma z nim żar-
tów, Ceausescu postanawia zburzyć ponad dziewięć tysięcy trzysta budynków, a pięćdziesiąt
siedem tysięcy rodzin, które zostaną bez dachu nad głową, poupychać, gdzie się da. Tu po-
wstanie nowy Bukareszt z gigantycznym pałacem, budynkami rządowymi i szerokim bulwa-
rem Zwycięstwa Socjalizmu. Koniecznie dłuższym i szerszym niż Champs Élysées. Choćby i
o cztery metry.
Przecież i tak wszyscy szybko zapomną, że położona na wzgórzu dzielnica Uranus
była jedną z najpiękniejszych i najstarszych części miasta. Że znajdowały się tu piętrowe
wille jeszcze z końca XIX wieku, z żelaznymi okuciami balkonów i ogrodzeń, z klatkami
schodowymi wyłożonymi egzotycznym drewnem i fasadami z włoskiego kamienia.
Ceausescu burzy nie tylko domy i szpitale, lecz także klasztory i świątynie, w tym
dziewiętnaście cerkwi, sześć synagog i trzy protestanckie kościoły. Niszczy także monastyr
Văcăresti, który sir Sacheverell Sitwell, słynny brytyjski podróżnik i znawca sztuki, uznał w
1937 roku za największy skarb Bukaresztu.
Wielkie trzęsienie ziemi okazuje się dopiero niewinnym początkiem prawdziwej de-
molki.
Ludzie, którzy żyją w strefie zero, często mają ledwo jeden wieczór, żeby spakować
dobytek i przenieść się w inne miejsce. Na ulicach roi się od porzuconych psów z opustosza-
łych domostw - bezdomne sfory kundli krążące po dzisiejszym Bukareszcie to potomkowie
wygnańców z tamtych czasów.
Władza rozumie ludzki dramat i dba o swój lud: wywłaszczonym oferuje nowe
mieszkania, zazwyczaj ciasne klitki w blokach robotniczych budowanych na peryferiach, na
przykład w dzielnicy Militari, która cała składa się z wąskich dziesięciopiętrowych labiryn-
tów. Jeśli ktoś ma szczęście, dojścia i wypchane koperty, w zamian za zburzoną willę załatwi
sobie mieszkanie dwupokojowe. Chorzy, niezaradni i starzy nie mają szans: zgodnie z usta-
wodawstwem każdemu przysługuje siedem metrów kwadratowych. Co oznacza, że czteroo-
sobowe rodziny trafiają do dwudziestokilkumetrowych komórek z kuchnią i łazienką.
Ludziom trzęsą się ręce, kiedy podpisują zaświadczenia: wyrażam zgodę na zburzenie
swojego domu. I zgadzam się na przeprowadzkę. Owszem, przyjąłem kwotę odszkodowania.
W istocie raczej symboliczną. Właściwie tyle, co nic.
Ci z mieszkańców dzielnicy, którzy od dawna wydeptywali ścieżki do urzędów mi-
gracyjnych, próbując zdobyć paszport, otrzymują propozycję nie do odrzucenia: dokument w
zamian za dorobek życia. Większość bez namysłu wybiera emigrację.
Starsi ludzie, wyrwani z korzeniami ze świata, który znali od dziecka, w nowych
mieszkaniach na dziewiątym czy dziesiątym piętrze betonowego blokowiska niszczeją.
Przymusowa przeprowadzka oznacza zerwanie więzi z sąsiadami i znajomymi, ponieważ
ludzie zostają rozsiani po całym Bukareszcie. Nikt nie policzy tych, którzy w nowych klit-
kach popełnili samobójstwa albo zmarli na atak serca. A jeśli ktoś stwarza problemy albo
wyjątkowo się awanturuje, Securitate znajduje sposoby, żeby uciszyć go na zawsze.
Pustynia gruzu się powiększa, a Ceausescu stosuje metodę małych kroków: za każ-
dym razem, gdy spotyka się z doradcami i politykami, informuje ich, że postanowił nieco
powiększyć obszar Centrum Obywatelskiego.
- Ale przepraszam najmocniej - zagaja jeden z architektów. - Niedaleko nowych gra-
nic centrum jest mój dom.
- Niech się pan nie denerwuje - uspokaja go Ceausescu. - Nic się z nim nie stanie.
Dwa dni później architekt wraca z pracy i zastaje ruiny. Umiera na miejscu, na atak
serca.
Rumuni uwielbiają tę historię. Kiedy rozmawiam z nimi o ich pałacu, słyszę ją wielo-
krotnie.
Dom Ludu ma być gigantycznym przedsięwzięciem na miarę nieograniczonych ru-
muńskich możliwości. Od samego początku jest jasne: budynek, który uświetni panowanie
Ceausescu, musi być tak wielki, żeby było go widać z każdego zakątka Bukaresztu. Niech
cały świat zapowietrzy się z wrażenia.
Patrzę na Bukareszt z najwyższego piętra gmachu Wydziału Historii: dachy niczym
zygzaki, raz większe, raz mniejsze, wieże klasycystycznych pałaców obok cebulastych kopuł
cerkwi, geometryczne ostatnie piętra modernistycznych kamienic i podupadłe komunistyczne
koszmarki bez kształtu, najmłodsze i najszybciej postarzałe. Chaos. Formy, które wypowie-
działy sobie nawzajem wojnę i toczą ją krwawo.
- Była pani w Belgradzie? - pyta historyk Alexandru Murad Mironov, z którym spo-
tykam się, żeby mi opowiedział, jak to było z tym Domem Ludu.
Kiwam głową.
- Też zafundowali sobie eksces, świątynię Świętego Sawy, jedną z największych w
Europie.
- Jeszcze jej nie skończyli - mówię. - W środku jest pustka, hula po niej wiatr.
- Dom Republiki też jeszcze nie jest skończony. Do tej nazwy się przyzwyczaiłem, bo
tak był nazywany na początku, kiedy ogłoszono konkurs na projekt nowego Centrum Oby-
watelskiego.
I tu zaczynają się plotki, anegdoty i legendy miejskie. Nie ma dokumentów ani żad-
nych zapisków, które pokazywałyby, jak rozwijała się koncepcja Ceausescu i jego dworu. Po
prostu, wybranych architektów poinformowano, że drogi Wódz pragnie odmienić centrum
miasta. Część budynków zburzyć. Pozmieniać, dużo pozmieniać. Serdecznie zapraszamy do
przedstawienia swoich koncepcji.
Rybki połknęły haczyk, wkrótce Ceausescu zaprezentowano osiemnaście modeli.
Dyktator chodził wśród nich i kiwał głową. Wszystko wskazywało na to, że najbliższy jego
sercu jest projekt Cezara Lăzărescu, uznanego architekta, któremu tymczasem udało się
przekonać pozostałych konkurentów, by zeszli z placu boju.
I wtedy na scenę wchodzi ona. Anca Petrescu, wówczas dwudziestoośmioletnia,
świeżo upieczona absolwentka Wydziału Architektury.
Podobno Petrescu jako jedyna zrobiła gigantyczną makietę swojego projektu, którą
wyposażyła w miniaturowe dywany, żyrandole i meble. Na ten osobliwy widok Elenie i Ni-
colae Ceausescu natychmiast zaświeciły się oczy. Petrescu wygrała z marszu, także dlatego,
że dyktatorska para nie umiała czytać planów i map, które przedstawili renomowani archi-
tekci, a jej projekt był niczym domek dla lalek, gigantyczna makieta w kształcie tortu.
- Prawda jest taka, że ona została przy tym projekcie, bo miała anielską cierpliwość -
dodaje Alexandru Murad Mironov. - Ceausescu i jego żona byli jak dzieci, do tego nieroz-
garnięte i rozkapryszone. Cały czas kręcili nosami. Chcieli czegoś innego, ale nie potrafili
wytłumaczyć czego. Ceausescu rzucał jakieś pojedyncze słowa, wymachiwał rękami, nikt go
nie rozumiał, a Petrescu tylko kiwała głową i robiła swoje. Miała pod opieką ponad setkę
architektów, ale ostateczna wizja należała do niej, a właściwie do dyktatora i jego żony.
Projekt Domu Ludu rozrastał się do niemożebności: coraz dłuższy, coraz szerszy, co-
raz wyższy, aż stał się największym budynkiem administracyjnym w Europie i drugim co do
wielkości na świecie, po amerykańskim Pentagonie. O! O to właśnie chodziło państwu Ce-
ausescu. Miało być duże.
I jest: dwieście siedemdziesiąt metrów z jednej strony, dwieście czterdzieści metrów z
drugiej i osiemdziesiąt sześć metrów wysokości. Dziewięćdziesiąt dwa metry w głąb ziemi.
Pięć tysięcy sto pomieszczeń, dwanaście kondygnacji, setki kilometrów korytarzy wijących
się jak labirynt. A pod ziemią - czteropiętrowy bunkier, sieć tuneli i prywatna linia metra,
dziesięciokilometrowa, w sam raz, by dyktator mógł wybrać się do jakiegoś rządowego bu-
dynku albo poza miasto. Idealna, żeby bezpiecznie uciec w wypadku rewolty, jeśli jest się
dyktatorem, który miał odrobinę szczęścia.
Kiedy po rozmowie z Mironovem idę ulicą Kogălniceanu, bukareszteński Mordor
wyłania się spomiędzy kamienic jak potwór cichociemny, zwalisty, z setkami niewielkich
czarnych okien, z niekończącymi się mazajami kiczowatych ornamentów, monstrum rozta-
piające się w zmętniałym powietrzu, gigantyczna ośmiornica, która obserwuje miasto. Za
dnia Dom Ludu przypomina wielki nowotwór, który pochłonął tkanki miasta. Jeśli w nocy
zostanie oświetlony - co nie zdarza się codziennie - będzie wyglądał jak statek kosmiczny.
Ale dla wielu Rumunów jest to budynek niewidoczny. Chociaż można go dostrzec
nawet z oddalonych dzielnic Bukaresztu, niektórzy mieszkańcy miasta do dziś nie pogodzili
się z jego istnieniem.
- Nigdy w nim nie byłam i nigdy nie będę - mówi pięćdziesięcioośmioletnia Maria
Popescu, sekretarka w firmie zajmującej się instalacją systemów nadzorujących. Naprawdę
nazywa się inaczej, ale prosi, żeby w tekście nie pojawiało się ani jej nazwisko, ani imię. -
Nienawidzę Ceausescu i nienawidzę systemu, w którym żyłam. Bulwar Zwycięstwa Socja-
lizmu miał być wielkim spacerniakiem, ale nigdy tam nie chodzę i nie znam nikogo, kto by
chodził. Jak muszę pojechać w te okolice, to wybieram taką drogę, żeby go nie widzieć. Dla
mnie ten budynek nie istnieje.
- Oczywiście, że jestem z niego dumny - mówi czterdziestoośmioletni pan Cristi,
właściciel sieci sklepów z używaną odzieżą. - Przecież jest piękny! I wielki! Nigdzie na
świecie nie ma czegoś takiego. Można wygadywać o Ceausescu najgorsze rzeczy, ale tym
budynkiem pokazał prawdziwą wielkość naszego kraju.
(Rozmowa z panem Cristim daje mi do myślenia. Gdy pytam go o niedogodności ży-
cia w Rumunii lat osiemdziesiątych, odpowiada:
- Nie było takich.
- Ale przecież - dziwię się - mieszkania były niedogrzane, a po jedzenie ustawiały się
kolejki.
- No może u kogoś było chłodniej, ale to sporadyczne przypadki. Jedzenia też było, ile
kto chciał.
- Podobno w mieszkaniach temperatura nie mogła przekraczać szesnastu stopni, a w
sklepach brakowało mięsa, cukru, mąki, masła, a nawet kartofli.
- Skąd to pani wie?
- Czytałam w książkach i słyszałam od wielu Rumunów.
- To nieprawda, okłamali panią.
„Okłamali panią” to refren wielu rozmów, podobnie jak „Proszę nie podawać mojego
imienia i nazwiska”).
W latach osiemdziesiątych Złotej Epoki, gdy trwa budowa Domu Ludu, Rumuni sku-
piają się na tym, jak przeżyć z dnia na dzień. Tymczasem dwadzieścia tysięcy mężczyzn
pracuje całą dobę, na trzy zmiany. Czas nagli. Chodzą słuchy, że gdy zginie robotnik, nie raz,
nie dwa zostawia się ciało na placu budowy, zalewając je betonem, żeby nie robić opóźnień.
W Bukareszcie łatwo zaginąć, śmierć zawierusza się w aktach. Podobno, jeśli władza sobie
tego życzy, nie ma problemu, by ktoś zniknął w drodze na budowę. Jakiś, dajmy na to, leń,
dezerter albo sabotażysta.
Ci, którzy pracowali przy budowie Domu Ludu, dobrze pamiętają, jak miło się kradło.
Ludzie wynosili tony marmuru, tony gipsu, wynosili wszystko, co dało się wynieść. Im wię-
cej materiałów przywożono z całej Rumunii, tym więcej i więcej wynosili robotnicy. Nikt
nie był w stanie upilnować tak olbrzymich ilości dóbr na tak wielkiej powierzchni. I dlatego
Ceausescu wraz z małżonką wizytują plac budowy co najmniej cztery razy w tygodniu - do-
glądają, doradzają, wyrażają zdanie i strofują. Nie mogą się doczekać.
Rumuni też się nie mogą doczekać, tyle że śmierci Ceausescu. Kiedy dyktator zostaje
rozstrzelany dziesiątego dnia rewolucji, 25 grudnia 1989 roku, tłumy wdzierają się szturmem
do środka Domu Ludu, żeby podziwiać cuda, które wampir zgromadził w swoim zamczysku
na wzgórzu. Chcą zobaczyć, jak zamek płonie.
Na początku lat dziewięćdziesiątych podnoszą się głosy, że kolosa trzeba jak najszyb-
ciej zburzyć albo sprzedać - nikt nie chce mieć z nim nic wspólnego. Przeciwnicy pałacu nie
mają wątpliwości, że jest on wytworem chorego umysłu i powinien być zniszczony. Ale bu-
rzyć coś, co kosztowało jakieś 1,75 miliarda dolarów - głupio. Rumuni uświadamiają sobie,
że gmaszysko zbudowane takim nakładem sił powinno zostać na swoim miejscu - choćby
jako dowód ich poświęcenia.
Tymczasem zaraz po rewolucji potentat medialny Rupert Murdoch zgłasza chęć ku-
pienia sobie Domu Ludu za miliard dolarów.
Mało, uznają Rumuni.
Jeszcze większą sumę daje rząd Japonii.
Ale Rumuni nie chcą.
Pałac jest nasz - uznają wreszcie, a władze podejmują decyzję, że dzieło należy do-
kończyć. W 1996 roku rozpisują konkurs na zagospodarowanie przestrzeni wokół Domu
Ludu. To znaczy tych dzikich pól, po których hula wiatr, bo Ceausescu nie zdążył na nich nic
zbudować.
Architekci z trzydziestu trzech krajów przedstawiają dwieście trzydzieści pięć projek-
tów, a międzynarodowe jury pochyla się nad nimi w skupieniu. Wygrywa projekt niemiecki,
którego twórcy chcą jak najbardziej zbliżyć gmaszysko do ludzi. Monumentalne ogrodzenie
ma zostać zburzone. Tuż obok kolosa powstaną budynki, które zrównoważą jego ogrom. Za
nim będzie się wznosić ściana wieżowców.
Jury z uznaniem kiwa głową: tego właśnie chce Bukareszt.
Projekt zbiera oklaski i trafia do szuflady. Wprawdzie konkurs kosztował dziesięć mi-
lionów dolarów, ale przecież to o wiele mniej niż trzeba na realizację zwycięskiej koncepcji.
- Czy macie jakąś własną nazwę dla Domu Ludu? - pytam znajomych. Ale uświada-
miam sobie, że nie rozumieją, o co mi chodzi. - Bo mnie Dom Ludu kojarzy się z jakimś
wielkim, żyjącym organizmem. Ja nazywam go „ośmiornicą”.
- Tak, faktycznie, wygląda jak ośmiornica - uśmiechają się. - Nie, nie mamy żadnej
nazwy.
- Warszawiacy mają w centrum miasta Pałac Kultury i Nauki - drążę. - Nazywają go
„pekin”, „strzykawka”, „startująca rakieta” albo „sen pijanego cukiernika”.
 Rumuni się śmieją. Kiwają głowami.
- Nie, po prostu mówimy Dom Ludu. Albo Dom Republiki.
- Ale dlaczego? Przecież coś tak kolosalnego, co wyrosło nagle w samym środku mia-
sta, trzeba jakoś przez język oswoić.
I wtedy moi rozmówcy odpowiadają tak:
- Naprawdę uważasz, że możemy śmiać się z czegoś, co jest tak potworne?
Albo:
- Dom Ludu jest za duży, żeby nadawać mu jakiś przydomek. Można nazywać go
tylko „katastrofą”. Albo „tragedią”. Ja bym go nazwał „tragedią mojego pokolenia”.
Constantin Goagea, redaktor naczelny czasopisma o architekturze „Zeppelin”, na
dzień dobry upomina mnie, że zachodni dziennikarze uwielbiają widzieć w Domu Ludu tyl-
ko i wyłącznie zło, a to niesprawiedliwe ujęcie.
Ale pod koniec rozmowy mówi:
- Śmiejecie się ze swojego Pałacu Kultury, ale on jest pięć razy mniejszy niż Dom
Ludu, można objąć go wzrokiem, można z nim żyć. A Dom Ludu zawłaszczył całą połu-
dniową część Bukaresztu. Zmienił ją nieodwołalnie i zniszczył. Rozerwał tkankę miasta.
Co jakiś czas pojawiają się kolejne przedsięwzięcia, które mają oswajać Rumunów z
Domem Ludu. Sześć lat temu w jednym ze skrzydeł budynku ulokowano Muzeum Sztuki
Współczesnej.
- Pomysł niby niezły, ale Dom Ludu zabił to muzeum, wyssał z niego wszystkie soki -
stwierdza pisarz Sylviu Dancu. - Wielu artystów bojkotuje muzeum tylko dlatego, że mieści
się w tym gmachu. Ludzie nie chcą tam przychodzić: raz, że jest to wielka eskapada, a dwa,
ten budynek jest po prostu dołujący i źle się kojarzy. Zabiera energię. Przytłacza. Jest zbu-
dowany przeciwko człowiekowi.
Przy wejściu do Muzeum Sztuki Współczesnej witają białe litery na czarnym tle:
„Szpetna siedziba bogów i świadek niezliczonych zbrodni, które pochłonęły życia niewin-
nych”. Dyrektor muzeum specjalnie obniżył sufit w salach, żeby wydawały się bardziej
przytulne, ale nawet w sobotę wystarczy umieć liczyć do dziesięciu, by powiedzieć, ilu
zwiedzających w nich właśnie przebywa.
Jak oznajmia tablica w Domu Ludu, lada moment może on zostać wpisany na listę
ośmiu cudów nowożytnego świata - plebiscyt trwa.
 Prezydent Trajan Băsescu robi, co może, by uczynić z Domu Ludu symbol demokra-
cji, a nie komunizmu. Zawsze wypowiada się o nim w superlatywach, podkreślając, że jest to
dzieło jednostek, które pokazuje moc zbiorowości.
- Kiedyś uczono mnie, że mam być z niego dumna - wspomina moja koleżanka An-
dreea. - I byłam! Oczywiście, że byłam. Teraz budzi we mnie wstręt. Nic nie mogę z nim
zrobić, mogę go tylko zignorować.
Czasem zastanawiam się, jak zignorować coś, co przekracza skalą wszystko, do czego
przyzwyczajone są moje zmysły. Kiedy jadę taksówką od ronda Piata Alba Iulia, Dom Ludu
już czeka spokojnie naprzeciwko mnie. Jest bezkresny, nieustępliwy i niestrudzony, jak
ściana, o którą rozbija się głowa miasta. Nawet gdy przyjdzie kolejna fala wstrząsów i za-
mieni w pył najstarsze i najpiękniejsze budynki Bukaresztu, Dom Ludu przez chwilę będzie
miał czkawkę, nic więcej. Podobno wytrzyma nawet uderzenie bomby atomowej. Armia
specjalistów i sejsmologów zadbała, by budynek stał się nieśmiertelny.
Tak jak faraoni, Nicolae Ceausescu mógł uwierzyć, że jest bogiem.
 Kołyski i trumny

Spiker rumuńskiej telewizji oznajmia, że sekretarz generalny partii Nicolae Ceausescu

głęboko boleje nad postawą Rumunek, które nie chcą rodzić dzieci. Żeby pomóc im zmienić
to egoistyczne nastawienie, towarzysz Ceausescu wprowadza Dekret nr 770, na mocy które-
go dokonywanie aborcji będzie odtąd karane więzieniem.
- W ten sposób - oświadcza spiker - zapisujemy nową kartę historii w naszej chwa-
lebnej walce przeciwko dekadencji imperializmu.
Od 1 października 1966 roku prawo do antykoncepcji i aborcji mają tylko te kobiety,
które wywiązały się z patriotycznego obowiązku i urodziły przynajmniej czworo dzieci. Al-
bo skończyły czterdzieści lat i wzrasta ryzyko, że powiją dziecko ułomne, gdy tymczasem
naród potrzebuje „witalności, młodości i wigoru”.
Na IX Zjeździe Rumuńskiej Partii Komunistycznej Ceausescu podkreśla, że przed-
sięwzięcie drastycznych kroków jest konieczne i nieuniknione. Członkowie partii są tego
samego zdania - gdy milkną ostatnie słowa sekretarza, podrywają się z miejsc. Niesie się po
sali jednostajny huk oklasków. Klaszczą i mężczyźni, i kobiety. Mężczyźni się uśmiechają,
kobiety nie.
*

Nazajutrz dzienniki z niekłamanym uznaniem piszą o dalekowzrocznej polityce se-

kretarza generalnego, który dokłada wszelkich starań, by uczynić z Rumunii światową potę-
gę. Partia ukuwa hasło „Dwadzieścia pięć milionów Rumunów w 2000 roku!”. Brakuje
jeszcze sześciu milionów, dlatego obywatelki muszą brać się do roboty.
Będzie im łatwiej, bo ze sklepów znikają prezerwatywy. Czasem można jeszcze kupić
spod lady globulki z chininą, które pieką tak bardzo, że bardziej przypominają środek żrący
niż antykoncepcyjny. Ale i tak wszyscy są przyzwyczajeni, że problem niechcianych ciąż
rozwiązuje się aborcją.
Rumuni są zdezorientowani: uchwałę przyjęto z dnia na dzień, a większość kobiet nie
ma pojęcia o swojej fizjologii. Edukacja seksualna nie istnieje, mało która matka potrafi
rozmawiać z córką o zapobieganiu ciąży. Koleżanki szepczą sobie na ucho: „Wlej do środka
wrzącą mamałygę”, „Skacz na jednej nodze”, „Biegaj po schodach”.
W 1967 roku w Rumunii przychodzi na świat dwa razy więcej niemowląt niż jeszcze
rok wcześniej. Dzieci z tego rocznika, rekordowego w historii kraju, jak żadne inne poczują
na własnej skórze niewydolność państwa: zabraknie dla nich miejsc w żłobkach, przedszko-
lach, szkołach, zabraknie dla nich pracy i mieszkań.
Gdy w 1989 roku wybuchnie rewolucja, „dekreciaki”, jak mówi się w Rumunii na
dzieci wyżu demograficznego z pierwszych lat po przyjęciu dekretu, będą wkraczały w doro-
słość. I będą zdawać sobie sprawę, że w komunistycznej, upadłej Rumunii nie ma dla nich
przyszłości. Będą rozgoryczone i wściekłe i będą chciały śmierci tego, który sprowadził je na
świat. Śmierci Ojca Narodu.
Tymczasem jest rok 1966, Ojciec Narodu poucza Rumunki, by rodziły, a Rumunki
uczą się, jak sobie radzić. Wymieniają się sposobami i nazwiskami. Szykują koperty. Gotują
garnki z wodą. Rozkładają ceraty. Stojąc na progu wynajętych mieszkań, podają przez szparę
w drzwiach umówione hasła.
W komunistycznej Rumunii kobieta miała być po pierwsze robotnicą, po drugie mat-
ką, a po trzecie żoną. W roku 1974 podczas Krajowej Rady Partii jedna z uczestniczek wy-
głasza płomienne przemówienie:
- Kobiety cieszą się absolutnym poparciem partii. Partia stwarza warunki do tego, że-
by nie uważać ich za kobiety, ale za ludzi takich samych jak mężczyźni.
Gdy dekret wszedł w życie, pani Maria skończyła dwadzieścia pięć lat i, jak mówi,
była z niej babeczka, że ho, ho. Dziś ma prawie siedemdziesiąt lat, na małym nosie grube
szkła, szpakowate włosy, drobne ciało i mnóstwo werwy. Całe życie spędziła w Bukareszcie,
gdzie pracowała jako dyrektorka szkoły podstawowej.
- W Rumunii jest takie powiedzenie: „Kobieta to jest krowa do dojenia i wół do cią-
gnięcia”. Jest też inne, że kobieta jest koniem, którego się dosiada, ujeżdża, a potem przy-
wiązuje do słupa. To wszystko tkwiło w ludzkich głowach przez wieki, zalęgło się jeszcze za
Turków. Mężczyźni uważali, że seks im się należy. Nawet nie było pojęcia gwałtu, bo czym
niby miałby być gwałt? Kobieta miała dać, i już. W latach sześćdziesiątych przyjechałam do
Polski i umówiłam się z polskimi znajomymi pod hotelem. Czekam i czekam, nikogo nie ma.
Spotykam ich na drugi dzień, pytam, dlaczego mnie tak wystawili, a oni: „No przecież cze-
kaliśmy na ciebie w hotelu, w restauracji przy wejściu!”. Co?! W Rumunii nikomu się w
głowie nie mieściło, że kobieta może sama wejść do restauracji. Sama?!
Najgorzej miały te, co rodziły nieślubne dzieci.
- Jakby im napisano na czole „prostytutka” - wspomina dalej pani Maria. - Czasem
udawało się przekonać faceta, żeby wziął ślub z ciężarną chociaż na parę miesięcy, żeby nie
było takiego wstydu. W małych miastach kobiety, które zachodziły w ciążę, zaraz uciekały z
domu albo czekały tylko, żeby urodzić, zostawiały dziecko w szpitalu i w nogi. W Rumunii
było bardzo wiele sierot, rodziło się mnóstwo nienormalnych dzieci po nieudanych abor-
cjach. To się okazało dopiero po śmierci Ceausescu, że te dzieci żyły w sierocińcach gorzej
niż psy, gołe, głodne, schorowane. Ja byłam w wyjątkowej sytuacji, bo miałam rodzinę za
granicą, która dostarczała mi środki antykoncepcyjne. Mało kogo stać było na taki luksus.
Jak przychodziłam w gości i miałam ze sobą watę i prezerwatywy na prezent, to w rodzinie
było święto narodowe.
Pani Oana jest pulchną sześćdziesięciolatką o mahoniowych włosach. Mówi szybko i
często się śmieje, nawet z rzeczy, które mało kogo by śmieszyły. Kiedyś była inżynierem,
teraz jest już na emeryturze.
- Każdy zna te historie. Ktoś doniósł, więc ktoś dostał wyrok. Kobieta, która miała
aborcję, szła na sześć miesięcy do więzienia, lekarzowi wlepiali jakieś dwa lata i grzywnę. W
szpitalach były specjalne komisje, które badały, jak wyglądało łyżeczkowanie pacjentki z
krwotokiem: czy jej ktoś wcześniej nie pomagał poronić. Kobiety wkładały do macicy
wszystko, co było ostre. Wiadomo, robiły się rany, ale o to chodziło, żeby wywołać krwotok
i żeby to się wreszcie wylało. Na wsi to się używało wrzeciona, drutów, szydełek, ale też
korzenia chrzanu, łodyg jakichś roślin, dziurawca, lubczyku. Najlepszy był łopian, bo miał
długą, twardą łodygę, stosowało się go do leczenia ran. Łopian działał odkażająco i był jak
nóż. Idealny. Nie mogę patrzeć spokojnie, jak kobieta robi na drutach. Mnie się te druty ko-
jarzą z jednym. Może to jakaś obsesja jest, nie wiem. Ja mam prawie sześćdziesiąt jeden lat,
to chyba powinnam już o tym zapomnieć, prawda? Wyjechaliśmy z mężem za miasto nie-
dawno, on łowi ryby, ja sobie usiadłam na kocu, patrzę na krzewy, na piołun, pokrzywę,
osty, myślę: „Tym by się dało; tym nie”.
Kobiety umierały od tego. Wykrwawiały się albo zabijało je zakażenie.
- A nie wolno było udzielić pomocy krwawiącej kobiecie, póki nie wyda tego, kto
przeprowadzał aborcję. To sobie pani może wyobrazić, jaki to był wybór. Trafiali na przy-
kład na trop akuszerki, a ona miała w ciągu ostatniego miesiąca trzy kobiety u siebie. No to
trafiali też do tych kobiet. A u nich w domu po dwoje, troje dzieci i nikt się nie zastanawia,
co z nimi będzie, jak matka trafi do więzienia. Tyle złamanych ludzkich życiorysów.
Pani Oana uśmiecha się do siebie. Kręci głową, jakby nie mogła uwierzyć w to, co
mówi.
- Oczywiście, że miałam aborcje, jak każda - ciągnie. - Trzy razy przeszłam skroban-
kę, za każdym razem koleżanki pomogły mi kogoś znaleźć. Wszystko szło pocztą pantoflo-
wą: ten albo ta robi za tyle i tyle. Dentysta, mechanik, akuszerka. Nieważne, czy po medycy-
nie, ważne, żeby to była zaufana osoba. Raz poroniłam sama: wywołałam krwawienie i mu-
siałam pójść do szpitala. Bałam się bardzo, ale trafiłam na dobrego człowieka, bo zgodził się
wpisać w papiery „poronienie samoistne”, nawet o nic nie pytał. Kobiety kombinowały z
cesarkami: jak dwa razy miałaś cesarskie cięcie, to przysługiwała ci potem legalna aborcja.
Ale trudno było przekupić lekarza, żeby się zgodził, bo każdego roku był limit cesarek na
szpital, co dziesiąty poród mógł się tak kończyć, więc lekarze stosowali ją tylko wtedy, kiedy
naprawdę było zagrożenie życia. Mam syna. O tamtych dzieciach nie myślę i powiem pani,
żadna kobieta, która przeszła przez to piekło, nie zastanawia się, czy to wszystko było mo-
ralne, czy nie. To nie była sprawa moralności, tylko godności. Jak tylko mogłyśmy, walczy-
łyśmy, żeby normalnie żyć w tych nienormalnych czasach.
- Nikt, nikt absolutnie się nie zastanawiał: „Mam prawo, nie mam prawa”. - Pani Ma-
ria wzrusza ramionami. - Ludzie się nie zastanawiali, czy są zniewoleni, czy nie. Myśleli ra-
czej: „Skąd wezmę jutro mleko dla dziecka?” albo: „Gdzie teraz mogą coś rzucić?”. Jak ja
miałam w mieszkaniu sześć stopni ciepła, to proszę pani, czy ja myślałam, jak się zbuntować
przeciw Ceausescu, czy jak ogrzać łazienkę, żeby córka nie dostała zapalenia pęcherza, kiedy
będzie robić siusiu?
Dekret obowiązywał przez dwadzieścia trzy lata, ale nikt nie zaprotestował, nikt się
nie zbuntował.
Ówczesne magazyny dla kobiet, na przykład „Femeia”, uznają, że decyzja o zakazie
aborcji jest ze wszech miar słuszna, bo proceder usuwania ciąży, prowadzony na masową
skalę, zagraża społecznemu bezpieczeństwu. Podawane są statystyki: sześćdziesiąt lat temu
na rodzinę przypadało czworo dzieci, a teraz mniej niż dwoje.
Socjalistyczna gospodarka potrzebuje rąk do pracy, bo to one dźwigają ciężar syste-
mu. W propagandzie komunistycznej „reprodukcja siły roboczej” określana jest jako
„ogromny zaszczyt i obowiązek patriotyczny”. A produkcja obywateli ma prowadzić do
„rozkwitu społeczeństwa i zwycięstwa socjalizmu w Rumunii”.
- Można się zastanawiać, czy uległość Rumunów to zwykłe tchórzostwo - dodaje pani
Maria. - Ale wszyscy dobrze pamiętali, co było za rządów Gheorghiu Deja w latach pięć-
dziesiątych, kiedy ludzie znikali z dnia na dzień. Umierali w obozach pracy, z głodu i wy-
cieńczenia. Czterdzieści, sześćdziesiąt, sto tysięcy, nikt ich nie zliczy. Żyło się z myślą, że w
jednej chwili nie zostanie po tobie żaden ślad.
Nicolae Ceausescu też wiedział, jak łamać opornych: zastraszaniem i szczuciem jed-
nych na drugich, tak żeby społeczeństwo kontrolowało się samo. Tajna policja polityczna
widziała i słyszała wszystko. Na wielką skalę instalowano podsłuchy, a tam, gdzie nie do-
cierały, wysyłano ludzi. Koleżanki z fabryki mogły donosić na siebie nawzajem. Cieć z blo-
ku mógł zapisać w kajecie, kto kogo odwiedzał i jaką torbę miał ze sobą. Pielęgniarka mogła
donieść na lekarza, co robi po godzinach i ile na tym zarabia.
- Moja matka mówiła mi, żeby zawsze trzymać język za zębami - wspomina pani Oa-
na. - Nikogo nie interesują twoje zmartwienia, powtarzała. A jeśli interesują, to po to, żeby
wykorzystać je przeciwko tobie.
- Wszyscy bali się podsłuchów i donosów, wszyscy. - Pani Maria kręci głową. - Kiedy
u mnie w pracy zaczynały się rozmowy o tym, że jest zimno w domu, że nie ma mleka, mię-
sa, że całą noc stało się w kolejce, żeby zdobyć karton jajek, ja zaraz wychodziłam do ubika-
cji i zamykałam się na klucz. A co będzie, jak ktoś doniesie, że to ja narzekałam? Akurat
straciłam męża i bałam się, że jeśli pójdę do więzienia, to córka zostanie sama, bez opieki.
Zresztą, powiedzieli mi kiedyś: „Niech się pani nie wychyla, córkę ma pani jedną, a to ładna
dziewczyna, szkoda by jej było na sierociniec”.
Raluca, rocznik 1985, ma pięcioro rodzeństwa. Ojciec Raluki był robotnikiem, a ma-
ma krawcową - żeby wykarmić rodzinę, szyła całymi nocami. Wszystkie jej dzieci przyszły
na świat po 1966 roku.
- Mama powiedziała mi, że było jej tak ciężko, że gdyby mogła usunąć kolejne ciąże,
toby usunęła. Ale podziemie to był szemrany świat łapówek, poręczeń, poleceń, konspiracji.
Trzeba było się znać i sobie ufać. A mama nie ufała nikomu i bała się. Gdyby trafiła do wię-
zienia, kto by się nami zajął?
 Mama Raluki urodziła czworo dzieci i teoretycznie przysługiwało jej już prawo do
aborcji. Ale w 1984 roku Ceausescu zmienił dekret - odtąd ciążę mogły usunąć tylko kobie-
ty, które na osobistym liczniku miały piątkę dzieci i skończyły czterdzieści pięć lat.
Chcąc nie chcąc, pod koniec 1984 roku mama Raluki urodziła piąte dziecko.
Zaraz potem znowu zaszła w ciążę, ale przez pierwsze pięć miesięcy nie zdawała so-
bie z tego sprawy, a aborcja była dozwolona tylko do końca pierwszego trymestru. I na świat
przyszła Raluca.
W uznaniu zasług jej mama dostała Medal za Macierzyństwo I klasy. Gdyby urodziła
jeszcze jedno dziecko, zostałaby odznaczona Orderem Matczynej Chwały III klasy. Za dzie-
sięcioro dzieci przysługiwał tytuł Matki bohaterki i jednorazowa wypłata dwóch tysięcy lei,
czyli połowy średniej pensji.
Wszyscy bracia i siostry Raluki mają wyższe wykształcenie. Raluca mówi biegle w
czterech językach i tłumaczy na rumuński literaturę angielską. Cieszy się, że jest z rodziny
wielodzietnej, bo wszyscy opiekowali się sobą nawzajem.
- Nie wierzę, że Ceausescu wiedział o tym wszystkim, co się działo w Rumunii. On
był tylko marionetką w rękach swoich doradców. Ludzie wykonywali jego polecenia, ale źle
je rozumieli. Gdyby Ceausescu wiedział, jak żyli ludzie tutaj, nie pozwoliłby, by tak cierpie-
li.
*

Stefan, rocznik 1978, drugie dziecko swoich rodziców:

- O dekrecie w domu się nie mówiło. To w szkole dzieciaki gadały, że jest coś takiego
jak kondom, że to się wkłada na penisa i dzięki temu nie ma dzieci. I że u nas nie można tego
kupić, dlatego w klasach jest po czterdzieści dzieciaków i więcej. Sześciu Stefanów, siedem
Cristin, pięciu Alexandrów. Dzieci pytały się nawzajem: „A ciebie chcieli?”. Przezywały się:
„Ty wyskrobku!”. Nie zastanawiałem się nigdy nad tym; rodzice byli dla mnie dobrzy, bar-
dzo troskliwi, nie miałem powodu, żeby o tym myśleć. Ale któregoś razu, gdy już byłem na-
stolatkiem, i to hardym, pokłóciłem się o coś z ojcem i nagle matka mi przerwała: „Zastanów
się, co mówisz, bo gdyby nie ojciec, nie byłoby cię na świecie”. Od razu zrozumiałem, o co
jej chodzi. Przypominałem sobie wszystko, o czym się rozmawiało na przerwach. Że nasze
matki robiły skrobanki w domach, w kuchni, w łazience, na ceracie. Że nigdy o tym nie
opowiadają. I że lepiej ich o nic nie pytać.
Nie mogłem tego pojąć. Moja matka, lekarka, wykształcona, silna kobieta, też mogła
dokonać aborcji? Kilka tygodni później, gdy gotowała zupę, zapytałem ją, czy przerwała
ciążę. A ona wzruszyła ramionami: „Raz tu w kuchni, na stole, a drugi raz na tapczanie w
dużym pokoju”. I jak gdyby nigdy nic stała dalej przy kuchence i mieszała w garnku. Wy-
szedłem z kuchni i popłakałem się. Nigdy więcej nie zapytałem jej ani o dekret, ani o abor-
cje.
Według różnych danych przyjmuje się, że w ciągu dwudziestu trzech lat obowiązy-
wania dekretu z powodu powikłań po nieudanej aborcji zmarło w Rumunii od dziewięciu i
pół tysiąca do dziesięciu tysięcy kobiet. Tak podają oficjalne statystyki, ale wielu zachodnich
badaczy uważa, że są one zaniżone.
Kobiety zazwyczaj rodziły pierwsze i drugie dziecko, a decyzję o aborcji podejmo-
wały, gdy wiedziały, że nie są w stanie wyżywić kolejnego. Dlatego te, które umierały
wskutek powikłań po aborcji, pozostawiały za sobą osierocone dzieci i bezradnych mężów.
Dan, rocznik 1974, pierwsze dziecko, opowiada:
- Mój dobry kolega z podstawówki wychowywał się bez matki i nigdy o niej nie
wspominał. Dopiero gdy mieliśmy już po dwadzieścia parę lat, a znaliśmy się przecież od
dziecka, upił się ze mną i powiedział, że jego matka umarła z wykrwawienia, w szpitalu, bo
nie chciała wydać człowieka, który przeprowadzał aborcję. Jego ojciec siedział przy jej łóżku
i błagał ją, by powiedziała, bo jest z nią bardzo źle, bo umiera, a on nie da sobie rady z
dzieckiem. Ale ona się zaparła. Powiedziała, że nie chce żyć w takim kraju. Mój kolega
opowiadał mi o tym i płakał.
W filmie dokumentalnym Dzieci z dekretu Florina Iepana pokazano, jak traktowane
były „zdrajczynie narodu”. Te, które umarły wskutek nieudanej aborcji, były publicznie po-
tępiane na uniwersytetach i w zakładach, w których pracowały. Zdarzały się sytuacje skrajne:
w 1985 roku, po śmierci młodej robotnicy z fabryki tekstyliów w Bukareszcie, władze zażą-
dały, by orszak pogrzebowy zatrzymał się pod oknami fabryki. Każda z pracownic miała
zobaczyć na własne oczy, czym może się skończyć nielegalny proceder. Wszystko działo się
na oczach trojga dzieci zmarłej, które płakały i krzyczały: „Mamo!”.
Pytałam Rumunów o dokument Iepana - mało kto go widział. W telewizji został wy-
emitowany raz, w 2004 roku, po dwudziestej drugiej. Nie wywołał żadnych debat. Temat
przymusowych aborcji zniknął w niepamięci.
- Ludzie nie chcą o tym myśleć - mówi pani Oana. - To jest dramat całego społeczeń-
stwa, który każdy chciałby wyprzeć ze świadomości. Wszyscy zostali tym okaleczeni, wszy-
scy. Oprócz rodziny Ceausescu i jego najbliższego dworu, nie było rodziny, która nie zosta-
łaby tym dotknięta.
Przełomem stał się dopiero film 4 miesiące, 3 tygodnie i 2 dni Cristiana Mungiu z
2007 roku opowiadający o ciężarnej studentce i jej przyjaciółce, które przechodzą przez
wszystkie kręgi piekielne komunistycznej Rumunii, próbując zorganizować nielegalną abor-
cję. Człowiek od „sytuacji alarmowych”, czyli usuwania zaawansowanych ciąż, wykorzy-
stuje zaszczucie dziewczyn i obydwie gwałci. Samozwańczego medyka zagrał Vlad Ivanov,
który po międzynarodowym sukcesie filmu stał się jednym z najpopularniejszych aktorów
rumuńskich.
- Cristianowi zależało, by film zobaczyło jak najwięcej osób, dlatego zorganizował
„kino obwoźne” i jeździł z nim po wsiach i małych miasteczkach - opowiada Vlad Ivanov.
Zło, którego doświadczyły kobiety, zyskało twarz Ivanova.
- Gdy pracowaliśmy nad rolą, przychodziło mi do głowy, że gram diabła - dodaje. -
Ale potem okazało się, że kobiety nie widzą we mnie aktora, tylko postać z filmu, człowieka,
który dokonywał aborcji. Często wybuchały płaczem na mój widok. Przypominałem im ich
strach i rozpacz. Pamiętam pewną sytuację z Tel Awiwu. Na sali trwała projekcja, ja i Cri-
stian siedzieliśmy w kawiarni należącej do kina. Nagle z sali wybiegła jakaś kobieta. Zoba-
czyła mnie, stanęła jak wryta i się rozszlochała. Okazało się potem, że była to Żydówka,
która mieszkała w Rumunii za czasów Ceausescu i wiele razy przechodziła przez to piekło.
Usiadła z nami i opowiedziała nam wszystko. Znaliśmy dobrze te historie, wszystkie były
podobne, ale mieliśmy łzy w oczach.
Do końca życia nie zapomnę, jak Cristian sprowadził akuszerkę, żeby pokazała nam,
jak się wkłada do macicy sondę, by wywołać skurcze. Paląc papierosa, demonstrowała, jakby
tłumaczyła, jak gotować jajko. Zapytaliśmy, czy nigdy nie przeżywała tego, co robiła.
Wzruszyła ramionami. „Robiłam to setki razy, byłam w więzieniu, potem znowu robiłam.
Sobie samej kilkanaście, dwanaście, czternaście, kto by to zliczył”. I paliła dalej papierosa.
Obaj byliśmy wstrząśnięci.
Pani Gabriela, lat pięćdziesiąt pięć, jest z zawodu inżynierem, ale dla kobiet, które po-
trzebowały jej pomocy, liczyło się tylko to, że jej wujek był lekarzem. Pani Gabriela miała
pomagać.
- Pierwsza zasada: nie przeprowadzamy nigdy aborcji w domu wujka, bo wiadomo, że
jest obserwowany. Wynajmowaliśmy pokoje albo kobiety same znajdowały bezpieczne
miejsca. Staraliśmy się mieć środek znieczulający, ale nie zawsze udawało się go załatwić.
Kobiety były bardzo dzielne. Zdeterminowane. Krzyczały, bo to był potworny ból. Ale wie-
działy, że muszą się trzymać. Czasem przypomina mi się ten krzyk. Tylko krzyk, bo już nie
pamiętam kobiet, które krzyczały.
Sama miałam dwa razy skrobankę, ale cztery razy zastosowałam własny sposób: jak
tylko widziałam, że okres się spóźnia, choćby o parę dni, natychmiast wypijałam parę kie-
liszków wina i szłam do łazienki polewać całe ciało gorącą wodą. To jest potworny ból, boli
tak, że po prostu nie możesz oddychać, na trzeźwo nie da się znieść. Ale zawsze działało.
Niektóre kobiety miały aborcję po kilkanaście razy, dla nich to już była rutyna: cerata,
wrzątek, łyżeczkowanie, powrót do domu. Niech pani zwróci uwagę: nie znam kobiet, które
by miały więcej niż dwoje dzieci. Może na wsi, tam było trudniej, ale w mieście kobiety
zawsze znalazły sposób, żeby oszukać władzę.
Nic dziwnego, że tropili wszystkich i wszędzie. Kobiety w fabrykach musiały chodzić
na przymusowe kontrole ginekologiczne, niby zaglądali w macice, żeby szukać raka, ale
szukali płodów. Szło się do lekarza z bolącym zębem, a i tak się lądowało na fotelu gineko-
logicznym, bo „musimy sprawdzić, jeśli jest pani w ciąży, lek może zaszkodzić dziecku”.
Wujek w końcu wpadł, bo wyniósł raz ze szpitala narzędzia do aborcji i go nakryli.
Dostał pięć lat, pokazowo. I wie pani co? Przez pięć lat w więzieniu ciągle robił aborcje, bo
strażnicy przyprowadzali mu swoje żony, córki i znajome na skrobanki. Wyobraża sobie pani
coś takiego? Człowiek siedzi w celi za nielegalne aborcje i do tej celi strażnik przynosi mu
garnek z wrzącą wodą, żeby wygotował narzędzia.
Na początku 1988 roku Ceausescu ogłasza narodziny dwudziestotrzymilionowego
obywatela.
- Jesteśmy wolnymi ludźmi i panami własnego losu - uświadamia dyktator swój na-
ród. - Mamy wspaniałą ojczyznę o wysoko rozwiniętej gospodarce objętej procesem moder-
nizacji.
Przekaz dla ludu zajmuje niemal cały czas antenowy tamtego dnia - ze względu na
galopujący kryzys sygnał telewizyjny jest nadawany tylko przez dwie godziny dziennie, od
dwudziestej do dwudziestej drugiej. Poza tym - czarna plansza.
W latach osiemdziesiątych Ceausescu postanowił, że energia narodu zostanie prze-
znaczona na spłatę zadłużeń, by Rumunia mogła stać się w pełni niezawisła. Produkty spo-
żywcze i surowce eksportowano, zostawiając niewielkie ilości na rynek wewnętrzny. Po do-
mach chodziły specjalne komisje, które sprawdzały, czy nikt nie oświetla pokoju więcej niż
jedną żarówką i o mocy nie większej niż czterdzieści watów. Zimą temperatura w mieszka-
niach rzadko dochodziła do dziesięciu stopni. Oficjalnie nie mogło być więcej niż dwanaście,
ale dwanaście to już prawdziwy gorąc. Nawet szpitale nie były ogrzewane, wyjątkiem była
sala, do której trafiały noworodki. Jeśli śmiertelność nowo narodzonych dzieci przekroczyła
pułap określony w ustawie, lekarze mieli potrącane dwadzieścia procent pensji.
Statystykami śmiertelności kobiet nikt się specjalnie nie interesował. W 1989 roku
umieralność matek w Rumunii była najwyższa w Europie.
- Przemarznięte szczury, żyjące w półmroku, w zawilgoconych klitkach jak w kana-
łach. Tacy byliśmy - mówi pani Oana. - A na dodatek były z nas głodne szczury, karmione
propagandą, bez odrobiny wiary, że cokolwiek może się zmienić. W 1988 roku nikomu się
nie śniło, że rok później Ceausescu zostanie zabity, choć wszyscy sobie życzyli: „Żeby zde-
chł”.
Jeszcze w 1989 roku nikt nie wierzył, że Ceausescu może odejść. Chociaż we wszyst-
kich krajach bloku radzieckiego po kolei obalano komunizm, w Rumunii najczulsze ucho nie
słyszało, żeby system trzeszczał. Dopiero w grudniu, gdy ludzie wyszli na ulicę, wybuchła
rewolucja.
- Ach tam, rewolucja. - Pani Maria macha ręką. - Niech pani tak tego nie nazywa.
Cholera wie, co to było, ani zamach stanu, ani powstanie. Wiadomo, że Rosjanie i Ameryka-
nie maczali w tym palce, taka to była rumuńska rewolucja.
Kiedy Nicolae i Elena Ceausescu siedzieli na ławie podczas pospiesznego procesu,
Elena powtarzała w kółko:
- Dzieci moje, czemu to robicie? Przecież jestem waszą matką!
Wyrok śmierci wydano po dwóch godzinach procesu i natychmiast wykonano.
Dan był na ulicach Bukaresztu w tłumie manifestujących, kiedy ogłoszono, że Ceau-
sescu nie żyje.
 - I skakałem z radości - wspomina. - Mógłbym go zabić gołymi rękami, choć teraz
czuję wstyd. Ale sama egzekucja Ceausescu... To było coś sakralnego, to był obrzęd rytual-
ny. Wszystko zdarzyło się w Boże Narodzenie, a zaraz po tym, gdy go zabito, w całej Ru-
munii zaczął padać śnieg. Zabijając go, odzyskaliśmy wolność. Pamiętam, myślałem wtedy:
„Co za chwila, co za dzień, co za los”. My go zabiliśmy, my, ludzie z generacji, którą sam
stworzył. Dzieciaki, które zapełniły ulice, i ja wśród nich, wszyscy byliśmy jego dziećmi,
dziećmi z dekretu.
- Śmierć Ceausescu przypomina mi historię naukowca, który przeprowadza szalony
eksperyment, a potem zostaje zamordowany przez to, co wyszło spod jego rąk - mówi Olivia
Nitis, feministka, kuratorka i krytyczka sztuki. - Społeczeństwo rumuńskie jest społeczeń-
stwem milczenia, nie ma tradycji buntowania się przeciw władzy. Nic dziwnego, że Ceause-
scu wprowadzał w życie wszystko, co zaplanował: nikomu przez myśl nie przeszło, że moż-
na mu stawiać opór.
Totalitaryzm wchodził ludziom do domów, zaglądał do garnków i do łóżek. Ludzkie
życie było sprawą państwa.
- Teraz też Rumuni nie chcą rozmawiać o swojej przeszłości, a kobiety o swoich do-
świadczeniach - dodaje Nitis. - Nie funkcjonuje coś takiego jak przepracowywanie traumy
czy zbiorowa terapia. Nikt nie chce słuchać kobiet, które przeszły przez piekło dekretu, a one
same nie chcą o tym mówić.
Po śmierci Ceausescu pierwszą zmianą w prawie było zniesienie zakazu aborcji. Dzi-
siaj usunięcie ciąży znowu jest traktowane jako metoda antykoncepcji. Zabieg kosztuje rów-
nowartość stu, dwustu złotych i można go przeprowadzić w każdym szpitalu.
Ania, Polka, która mieszka w Bukareszcie od kilku lat, przeżyła szok, kiedy zaczęła
dzielić się ze znajomymi nowiną, że jest w ciąży.
- Wszyscy pytali: „I co, będziesz rodzić?”. „Naprawdę? A zastanowiliście się?”
- Pamiętam swoją pierwszą wizytę u ginekologa w Bukareszcie - opowiada Cristina,
trzydziestoletnia Niemka. - Chciałam się upewnić, że jestem w ciąży. Lekarz zbadał mnie,
powiedział, że ciąża jest, i zapytał, czy chcę usunąć. Nigdy więcej już do niego nie poszłam.
Kiedy trzeba było pójść do ginekologa, wsiadałam w samolot i leciałam do Niemiec.
W 2008 roku w Rumunii na dwieście dwadzieścia tysięcy urodzeń przypadało sto
dwadzieścia siedem tysięcy aborcji.
 Wbrew nadziejom Ojca Narodu w 2000 roku nie świętowano narodzin dwudziesto-
pięciomilionowego Rumuna. W kraju żyło wówczas ponad dwadzieścia jeden i pół miliona
osób. Dane z ostatniego spisu powszechnego zdumiały wszystkich - dwadzieścia trzy lata po
śmierci Ceausescu jest zaledwie dziewiętnaście milionów Rumunów, co oznacza, że w ciągu
dekady ubyło dwanaście procent obywateli.
Główne powody: emigracja i niski wskaźnik urodzeń.
Do wymarzonych dwudziestu pięciu milionów wciąż brakuje sześciu milionów ist-
nień.
 Koniec dzieciństwa w Rumunii

Bywało i tak, że ktoś siadał obok mnie, w pociągu, metrze czy w kawiarni, opowiadał
swoją historię, po czym odchodził i nie spotykałam go nigdy więcej. W taki sposób pozna-
łam Valentina, rumuńskiego lekarza po czterdziestce, który przyjechał do Bukaresztu od-
wiedzić swoich rodziców i zaraz miał wrócić do kraju, w którym pracował - Libii. Przypad-
kowo dosiadłam się do jego stolika w knajpie Clubul Tăranului koło Muzeum Rumuńskiego
Chłopa. Nie potrafię przypomnieć sobie jego twarzy, ale pamiętam bruzdy na czole, łysą
czaszkę, koszulę w kolorze ziemi i czarną popielniczkę, do której strzepywał popiół.
- Wszystko zależy od tego, ile człowiek może znieść - powiedział Valentin, gdy zapy-
tałam go o Libię. - Do wszystkiego można się przyzwyczaić. Ze wszystkim można się pogo-
dzić. Ot, piekło: pył, piach, upał i pistolety. Każdy ma broń, a ludzie są na skraju załamania
nerwowego. W nocy ciszę rozdzierają strzały. Nie można nauczyć się spać. Wszystko może
dałoby się znieść, ale w nocy sen nie przychodzi. Noc nabrzmiewa śmiercią.
Tyle mówi Valentin o Libii i już więcej nie chce o niej rozmawiać. Woli opowiedzieć
o Rumunii, o tym, jak ją zapamiętał, zanim stąd wyjechał. I o tym, jak skończyło się jego
dzieciństwo.
- Dzieciństwo kończy się wtedy, kiedy zaczyna się śmierć. Uświadamiasz sobie, że
ludzie wokół ciebie umrą i że ty też umrzesz, a wraz z tobą zniknie świat, który znasz. Być
może zniknie wszystko. Po raz pierwszy czujesz strach, który przeszywa i paraliżuje twoje
ciało.
Dzieciństwo Valentina skończyło się w dniu, kiedy poszedł do drugiej klasy. Wrze-
sień w Rumunii jest gorący i pachnie dojrzałą słodyczą. Valentin spieszy się do swojej ulu-
bionej nauczycielki, młodej, wesołej kobiety, która uczy go angielskiego. Przychodzi też do
niego do domu dwa razy w tygodniu, żeby udzielać mu korepetycji. Przynosi książki w wi-
klinowym koszyku i kojarzy mu się z czymś świeżym i dobrym.
Kiedy po letniej przerwie Valentin wraca do szkoły, ma przed oczami twarz nauczy-
cielki. Siada w ławce na swoim miejscu, niedaleko jej biurka. Czeka, aż nauczycielka pojawi
się w drzwiach.
Wreszcie drzwi się otwierają i staje w nich ktoś obcy. Przysadzista, spocona kobieta o
rozbieganym spojrzeniu, która oznajmia, że poprzednia nauczycielka już do szkoły nie wróci
i że teraz to ona będzie ich uczyć. Po klasie roznosi się szmer. Valentin milczy. Czuje się
oszukany, ale przede wszystkim ogarnia go niepokój.
Zaraz po szkole biegnie do domu i w progu pyta matkę, co się stało z jego nauczy-
cielką.
- Ona nie żyje - odpowiada matka. - Kilka dni temu był jej pogrzeb.
W kuchni jest bardzo gorąco, wszędzie latają muchy. Valentin musi odganiać je ręką,
żeby nie usiadły mu na twarzy. Wtedy o tym nie myśli, ale teraz zdaje sobie sprawę, że mat-
ka zawsze traktowała go jak dorosłego i jak swojego przyjaciela, i że obydwoje zapłacili za
to cenę.
Matka mówi mu, że nauczycielka próbowała sama usunąć ciążę i w czasie zabiegu
doszło do zakażenia. To była sepsa, więc wszystko potoczyło się bardzo szybko.
Wtedy Valentin nie miał pojęcia, czym jest sepsa. Dziś potrafi ją zdiagnozować. Wi-
dział już, co sepsa robi z ciałem człowieka.
Mały Valentin upiera się, że to nie może być prawda. Matka dodaje, że wie to od mę-
ża nauczycielki i że nie ma znaczenia, czy Valentin wierzy w to, czy nie, bo śmierć jest
uparta i jest zawsze tym, czym jest.
Mały Valentin uświadamia sobie wtedy: nauczycielka była, ale już jej nie ma i nigdy
nie będzie.
Dorosły Valentin strzepuje popiół z papierosa do popielniczki. Mówi, że dekret za-
braniający kobietom prawa do antykoncepcji i aborcji jest kluczem do zrozumienia współ-
czesnego rumuńskiego społeczeństwa.
Bo dekret zmienił wszystko: stosunki między małżonkami, sąsiadami, przyjaciółmi,
między rodzicami a dziećmi. Kobiety przestały sobie ufać, a jednocześnie były na siebie
skazane, bo same nie umiały sobie poradzić. Do dziś społeczeństwo nie zdążyło wyzdrowieć
po tym eksperymencie, który miał budować szczęśliwe, duże rodziny, a okazał się bombą
niszczącą więzi między ludźmi.
Valentin przez lata obserwował, jak dekret wpłynął na życie jego najbliższych i na
życie mieszkańców jego bloku. Wszystkie twarze miały ten sam rys: trochę rezygnacji, tro-
chę bólu i przebłyski sprytu, dzięki któremu czasem udawało się zdobyć coś ekstra. Niewiel-
kie i byle jakie, bo państwo pisało wszystkim ten sam życiorys przez kalkę.
 Valentin urodził się jako syn pierworodny w roku wprowadzenia dekretu, kiedy jesz-
cze nikt się nie spodziewał, co to właściwie oznacza.
Matka Valentina karmiła piersią i nie przypuszczała, że może tak szybko zajść w ko-
lejną ciążę. Kiedy zrozumiała, że coś jest nie tak, była już w trzecim miesiącu, więc od razu
wzięła się do przemeblowywania domu - dźwigała szafy, przesuwała kredens i biegała po
schodach. Jej drugi syn, nazwijmy go Lucian, urodził się trzynaście miesięcy po Valentinie i
był pierwszym rocznikiem dzieci z dekretu.
Valentin i Lucian nie mieli ze sobą nic wspólnego. Valentin był tym grzecznym, pil-
nym i zdolnym, Lucian z trudem przechodził z klasy do klasy. Nauczycielki załamywały rę-
ce. Lucian sprawiał wrażenie, jakby w każdej sekundzie mógł wybuchnąć. Jakby ciągle cho-
dził po krawędzi i w każdej chwili mógł spaść w przepaść. Matka nie wiedziała, jak sobie z
nim radzić.
Aż pewnego razu przyłapała go na kradzieży. To był moment, kiedy napięcia w ro-
dzinie doprowadziły do wybuchu.
- Nie chciałam cię, ale cię urodziłam! - krzyknęła matka. - Czemu robisz mi takie pie-
kło?!
Nawet jeśli Lucian coś wcześniej podejrzewał, teraz zyskał pewność, która nie była
mu do niczego potrzebna. To stało się refrenem kłótni. W gruncie rzeczy chodziło o to, kto
pierwszy wykrzyczy: „Przecież mnie nie chciałaś!”. Albo: „Nie chciałam, żebyś się rodził!”.
Setki tysięcy dzieci wzrastały z kompleksem niechcenia. Ta świadomość się z nimi
zrosła. Nie ma sposobu, żeby ją wymazać. Żyć z nią - ciężko, jakby ciągle chodzić w płasz-
czu z kieszeniami pełnymi kamieni.
A co z matkami? Co z ich poczuciem winy? Co z kobietami, które dokonały dziesię-
ciu, trzynastu, szesnastu aborcji?
- Znam kobiety - mówi Valentin - które zawsze zapalają w kościele tyle świeczek, ile
razy roniły. Klękają przed ołtarzem i błagają Boga o wybaczenie.
Dziecko umacnia więź między kobietą a mężczyzną, ale może też ją zniszczyć. Te
niechciane dzieci rujnowały życie normalnych rodzin, które w innych okolicznościach mo-
głyby funkcjonować szczęśliwe. Seks kojarzył się kobietom ze strachem. Czasem małżon-
kowie wspólnie próbowali znaleźć wyjście z sytuacji, ale równie często mężczyźni umywali
ręce. Ci, którzy kiedyś się kochali, stawali się wrogami. A państwo niczego im nie ułatwiało,
bo rozwód był uważany za najgorsze przewinienie. Łatwiej być złodziejem niż rozwodni-
kiem. O tym, czy ktoś zasłużył na rozwód, mógł zdecydować specjalny sąd, który zazwyczaj
orzekał, że rodzinę trzeba ratować za wszelką cenę.
- Wyobraź sobie mały blok złożony z takich samych rodzin jak moja - mówi Valentin.
- Jeden z tych niskich bloków w dzielnicy Drumul Taberei albo Colentina. Wszystkie
mieszkania dla młodych rodzin z dziećmi. Dzieci rodzą się mniej więcej w tym samym cza-
sie, w pierwszych latach po wprowadzeniu dekretu. Ich losy potoczyły się tak samo: ponie-
waż rodziny były straumatyzowane, dzieciaki opuszczały dom bardzo wcześnie, między
osiemnastym a dwudziestym rokiem życia, i pobierały się, żeby zrobić na złość rodzicom.
Zakładały własne rodziny, myśląc: „Tym razem się uda”. Ale pod koniec lat osiemdziesią-
tych i na początku lat dziewięćdziesiątych w kraju trwał kryzys, a oni byli zbyt młodzi, żeby
zaczynać dorosłe życie. Na świat szybko przychodziły ich pierwsze dzieci i wkrótce potem
małżeństwa się rozpadały. Co robiła młoda, dwudziestoletnia dziewczyna z małym dziec-
kiem? Najczęściej oddawała je rodzicom i wyjeżdżała za granicę. I tak dzieci dekretowych
roczników rosły u swoich dziadków. Mój brat ożenił się, gdy miał osiemnaście lat, wbrew
woli rodziców. Kiedy w 1988 roku na świat przyszła jego córka, Lucian był już dwudziesto-
latkiem po rozwodzie. Jego była żona zabrała dziecko i zniknęła. Lucian nigdy później nie
widział córki.
W całej Rumunii powtarzał się ten sam schemat: setki tysięcy niechcianych dzieci pod
koniec lat osiemdziesiątych stało się niechcianymi obywatelami, bo system nie był w stanie
ich przyjąć. Kiedy pierwszy rocznik dzieci z dekretu wszedł na rynek pracy, Rumunia po-
znała nowe zjawisko: bezrobocie. W tym samym czasie zaplanowano budowę Domu Ludu,
żeby choć trochę zagospodarować tych młodych sfrustrowanych, którzy nie mieli co ze sobą
zrobić, a nie mogli wyjechać za granicę. W 1989 roku w Rumunii działo się już tak źle, że
rozlewu krwi nie można było uniknąć, tak samo jak śmierci Ceausescu. „Dekreciaki” były
wtedy młodymi, głodnymi wilkami, które poznawały dorosłość bez pracy i perspektyw. Je-
dyną szansą dla nich było nowe rozdanie, nowy porządek, który nie będzie miał nic wspól-
nego z wizjami Ojca Narodu.
Ci, którzy nawet później nie mogli albo nie chcieli żyć w Rumunii, wyjechali. Według
różnych statystyk za granicą mieszka od półtora miliona do trzech milionów Rumunów. Po-
kolenie dzieci dekretu oraz dzieci tych dzieci.
 - Na początku powiedziałem ci, że moja matka zawsze traktowała mnie jak dorosłego.
Kiedy miała czterdzieści lat, okazało się, że kolejny raz jest w ciąży. Byłem jedyną osobą,
której o tym powiedziała. Nie miałem wątpliwości, że powinna usunąć. Wahała się, ale tak
zrobiła. Kilka lat temu, kiedy przyjechałem do niej po dłuższym czasie, powiedziała: „Nawet
nie zdajesz sobie sprawy, jaka jestem samotna. Ty jesteś za granicą, twój brat jest za granicą.
Gdybym nie usunęła ciąży, przynajmniej ktoś jeszcze zostałby w domu”.
Teraz, gdy jestem w Polsce, szukam w internecie śladów Valentina. Pojawiają się
kraje: Libia, Gambia, Somalia. Dowiaduję się czegoś, czego mi nie powiedział: jest specjali-
stą od traum.
 Rewolucja? Dramat w pięciu aktach

Osoby dramatu:
Nicolae Ceausescu
Elena Ceausescu
Ion Iliescu
„Terroryści”
Agenci Securitate, opozycjoniści, komuniści
Bardzo zmęczeni Rumuni

AKT I. ZANIM
Macha do Rumunów ręka wielkiego wodza. Zmęczona jest to ręka, przećwiczona,
podrygująca niemrawo jak ryba wyrzucona na brzeg. Połowa roku 1989, trwa festiwal ge-
stów: machającej dłoni dyktatora odpowiadają tysiące rąk Rumunów, podrygują nogi, falują
ramiona, migoczą kolorowe głowy, przelatują komety z pomponów, cienkie głosy z automa-
tu wykrzykują: „Hurra”. Ach, spisały się dyktatorowi te miliony obywateli!
CHÓR
Niech żyje nam Rumunia, trójkolorowy kraj
Z odwagą, pasją, dumą stworzymy razem raj!
Niech żyje nam Ceausescu, rumuński wielki wódz
Prowadzi nas do przodu, z nim zawsze chcieć to móc!
Ludziom w kolejkach już nawet nie chce się otwierać ust. Wszędzie szpicla nos we-
tknięty, nadstawione ucho. W oknach mrugają powieki wytrzeszczonych oczu, przed wej-
ściem na klatki schodowe wciąż ten sam miarowy ruch miotły, która zbiera informacje, w
stróżówkach zeszyty zapisane drobnym pismem. Współpraca z Securitate za miejsce w ko-
lejce po mieszkanie, donosy za parę kaloszy, anonimowy telefon za poczucie dobrze speł-
nionego obowiązku. W specjalnych depozytach zebrane próbki pisma milionów obywateli, w
specjalnych centralach zarządzanie podsłuchanymi zdaniami.
RAMONA (urzędniczka)
Ciągle ta sama śpiewka: „Rumuni, spłacacie długi, żeby nasz kraj był wolny i nieza-
leżny!”. Półki puste, życie toczy się w kolejkach. Kupić watę - cud. Kupić papier toaletowy -
święto. Prezerwatywy tylko z przemytu. Telewizja: dwie godziny dziennie. Prąd: cztery go-
dziny dziennie, a kiedy - niespodzianka. Na desce klozetowej kładzie się gazety, grubą war-
stwę „Scînteia” albo innego propagandowego świństwa, żeby tyłek nie zmarzł. W łazience
jest po pięć, sześć stopni i kłęby pary lecą z ust, jak się przesiaduje na tronie.
ILEANA (tłumaczka)
Na jakimś wiecu w końcu zabiera głos Elena Ceausescu. No, przez dwadzieścia lat
wszyscy zdążyli zauważyć, że to prymityw, ale i tak jesteśmy wstrząśnięci, słysząc, jakie
robi błędy gramatyczne, jakie bzdury opowiada, jaka jest wulgarna i odpychająca. Na drugi
dzień w pracy panuje kompletna cisza. Nikt się nie odzywa. Cisza mówi za nas.

AKT II. ROZLEWA SIĘ FALA

Jesienią Europa wrze, przez kraje satelickie Związku Radzieckiego przechodzi hura-
gan zmian i tylko Rumunia jest jak kamień.
Kołysze się światło świec w ciemnościach, mieszkańcy Timisoary stoją pod domem
węgierskiego pastora László Tőkésa, nie dadzą go przesiedlić. Od nich zaczyna się rewolu-
cja. Pod domem rośnie tłum, stoją Rumuni i Węgrzy, wszyscy mają na twarzach wyżłobioną
nędzę. W ludziach zaczyna pełgać płomień, a potem ogień zajmuje ulice, niesie się od miasta
do miasta. Kilka dni później w centrum Bukaresztu spali się kopuła biblioteki uniwersytec-
kiej.
Kamień zepchnięty z góry zaczyna się toczyć.
DAN (właściciel galerii)
Mundurowi wyglądają jak Marsjanie w tych swoich surrealistycznych hełmach. Mło-
da Cyganka w tłumie ma włosy ozdobione niebieskożółtoczerwonymi wstążkami. Nagle lu-
dzie orientują się, że zaraz będzie do nich strzelać wojsko. Mężczyzna stojący tuż obok mnie
wyje z przerażenia. Wiem, czym jest krzyk kobiety, znam go, ale krzyk mężczyzny wydaje
mi się straszny. A on krzyczy: „Maria, Maria!”, jakby chciał się pożegnać z kobietą, którą
kocha.

AKT III. KOZIOŁ OFIARNY

Tłum widziany z lotu ptaka: tysiące hełmów, czapek i gołych głów. Ludzie stoją kar-
nie z czerwonymi transparentami, epopejami bełkotu, z pąsowym dyktatorem na obrazach,
wymalowanym niewprawną ręką. Ojciec Narodu wrócił do swoich dzieci z zagranicznej po-
dróży. Chce im powiedzieć, że nic się nie stało, nic się nie zmieniło, nadal będzie się o nie
troszczył. Z jego gardła płyną te same frazy, które powtarza od dwudziestu czterech lat,
zawsze w ten sam sposób, jakby w gardle miał maszynerię, która się zacina. Po raz pierwszy
Bukareszt jest jednym ogłuszającym gwizdem, który wydobywa się z osiemdziesięciu tysię-
cy gardeł. To krzyczy rozpacz i gniew.
VALENTIN MANDACHE (historyk)
Rumuni zawsze mieli bronić kraju przed najeźdźcami: Turkami, Rosjanami, Węgrami.
Ceausescu gra na tej samej nucie: niepodległość Rumunii i jedność ze strachu przed agresją z
zewnątrz. Ale 21 grudnia Rumuni uświadamiają sobie, że na ulicach Timisoary giną zwykli
obywatele. To działa na ludzi jak katharsis. W Radiu Wolna Europa szlocha jakaś kobieta:
„Jak to możliwe? Rumuni zabijają Rumunów!”. Dyktator jest skończony.
Ceausescu ogłasza stan wyjątkowy i powierza dowództwo Victorowi Atanasiemu
Stănculescu, który świńskim truchtem leci do szpitala i nakazuje włożyć sobie nogę w gips, a
potem oświadcza, że nic nie może zrobić z racji ciężkiej choroby. Kiedy skończy się rewolu-
cja, chętnie będzie opowiadał o tym gipsie, lisi u niego spryt!
Jaki mały jest człowiek, kiedy stoi naprzeciwko czołgu. Jaka głośna jest salwa z kara-
binu, kiedy przelatuje tuż nad uchem. Jakie ciężkie jest martwe ciało, kiedy trzeba je szybko
przenieść w bezpieczne miejsce. Ceausescu żąda krwi protestujących, każe strzelać do tłumu,
a jego dwór najchętniej złożyłby podania o urlop. Minister obrony Vasile Milea sięga po pi-
stolet, żeby się okaleczyć, ale przypadkowo kula rozrywa arterię i generał natychmiast się
wykrwawia. Kolejna ofiara rewolucji.
Rumuni też chcą krwi. Krwi dyktatora. Zapach jego strachu niesie się nad placem tak
jak proch i pot. Tłum szturmuje budynek, w którym dyktator miota się po salach jak strwo-
żona mysz, nie wiedząc, do której dziury się schować przed tysiącami kotów.
I oto, deus ex machina, pojawia się helikopter, który w ostatniej chwili zabiera z da-
chu dyktatora i jego żonę, akurat wtedy, gdy do budynku zaczyna wdzierać się tłum. Jest
sześć minut po północy, w Rumunii upada komunizm.
OCTAVIAN (tłumacz)
Mam dwanaście lat, wracam ze szkolnej wycieczki i wchodzę do domu, a u nas bab-
cia. Telewizor włączony, myślę sobie: „Jak to, przecież program jest tylko wieczorem?”. W
telewizorze gadające głowy mówią o Ceausescu, ale inaczej niż do tej pory. A babcia siedzi
na fotelu ze stertą naszych podręczników na kolanach i z każdego po kolei wydziera pierw-
szą stronę z portretem Ceausescu, i cała jest w euforii. Uświadamiam sobie, że codziennie
chodziłem do szkoły z pięcioma albo sześcioma Nikolajami w plecaku.
Ucieczka Ceausescu przed ludem przypomina nieme komedie z bieganiną, szarpaniną,
truchtaniem i zwrotami akcji: lot helikopterem, dyktatora w szczerym polu wysadzenie,
przypadkowego samochodu przez Ceausescu zatrzymanie, z losowo wybranym Rumunem
donikąd się przejechanie, w silosie zbożowym ukrycie, aresztowanie, do Târgoviste przewie-
zienie. W trybie pilnym poza prawem osądzenie, jak psa pod murem rozstrzelanie. Kocami
przykrycie. Nóg wystających pod kocem schowanie.
Na ścianie sypiącego się sinożółtego budynku w Târgoviste ciągle jeszcze widać ślady
po kilkudziesięciu kulach. Żadna tabliczka nie zdradzi, że tu właśnie, pod tym murem, stali
Nicolae i Elena Ceausescu, kiedy trzej członkowie plutonu egzekucyjnego wymierzyli w
nich kałasznikowy i z odległości metra opróżnili magazynki. Wtedy dołączyło do nich jesz-
cze dwóch żołnierzy. Oni także chcieli strzelać.
DORINMARIAN CÎRLAN (prawnik)
Jestem kapralem słuchającym rozkazów przełożonych. Zabijam Ceausescu w Boże
Narodzenie, ale dekret, który oficjalnie powołuje tamten sąd, zostaje podpisany 27 grudnia,
kiedy on już od dwóch dni nie żyje. Dopiero tego wieczora pokazują w telewizji ciała.
Ten sam materiał emitowano jeszcze setki razy, dzień w dzień, o różnych godzinach,
reklamę dyktatorskiej śmierci: nędzna, wąska sala, Elena i Nicolae jak uczniacy w ławie, a
potem cięcie, pluton egzekucyjny, chmura dymu i zbliżenie na twarz martwego starca leżą-
cego na ziemi z rozrzuconymi rękami i jednym otwartym okiem.
MARA (asystentka w międzynarodowej firmie)
To jest moje pierwsze wspomnienie z dzieciństwa, twarz martwego Ceausescu. Wiem,
że to ktoś, kto nie żyje, ale nie rozumiem jeszcze, co to znaczy śmierć. Moja mama stoi przed
telewizorem i zalewa się łzami. Tulę się do jej nóg, a ona mówi, żebym się nie martwiła, bo
stało się coś dobrego i płacze ze szczęścia.

AKT IV. STRZAŁY

 Władze przejmuje Ion Iliescu, komunistyczny wyga, swego czasu wielki przyjaciel
dyktatora. Zdjęcia upamiętniają ich wspólne spędzanie czasu, gdy w okolicznościach natury i
dobrej zabawy rzucają obręczami do celu. Młody partyjniak za bardzo obrasta w piórka, więc
Ceausescu zsyła go najdalej, jak się da, do Timisoary. Potem Iliescu wraca w glorii chwały,
podczas rewolucji podstawia się go tłumowi wśród burzy oklasków - oto jest człowiek, który
zmieni Rumunię. Ale nie zmienia. Tylko z czasem zyskuje przydomek Iljicz, bo wszyscy
czują, że śmierdzi od niego komuną.
I cóż, był dyktator, nie ma dyktatora. Była rewolucja, nie ma rewolucji. Jakim cu-
downym lekarstwem zaprawdę jest niepamięć i niewiedza. Coś faktycznie się zdarzyło w
Rumunii w grudniu 1989 roku, ale co to właściwie było, trudno powiedzieć. Jak gdyby re-
wolucja. Ludzie na ulicach krzyczą żywi, padają martwi. Samochody płoną. Sypią się witry-
ny sklepowe. Ale po latach Rumuni mają poczucie, że byli marionetkami, że za sznurki po-
ciągała czyjaś ręka.
Bo dzieją się dziwne rzeczy. Prawdziwe piekło nadchodzi po złapaniu Ceausescu,
kiedy w Bukareszcie zaczyna roić się od niewidocznych snajperów. Zginąć można o każdej
porze dnia, wracając z pracy, idąc z zakupami w rękach. Znikąd nadlatuje kula, która przeci-
na nić życia. Do dziś wśród Rumunów krąży powiedzenie: „Cine a tras in noi după douzeci
si doi?” - „Kto w nas strzelał po dwudziestym drugim (grudnia)?”. Snajperzy zwani „terrory-
stami” mordują przechodniów, jakby strzelali do kaczek. Chaos paraliżuje i ogłupia ludzi.
ILEANA
W telewizji mówią, że gdzieś są jacyś ranni, że trzeba im pomóc, a my, głupi, dalejże
z domu z jakimiś bandażami, co tam było. Metro nie jeździ. Docieramy na Aviatorilor,
idziemy w tłumie ludzi. Obok nas - kobieta z synkiem, takim małym chłopaczkiem, siedem
lat może. Ciągle słychać strzały, ale nikt nie wierzy, że może stać się coś złego. I nagle
dziecko pada. Tak jak idzie, tak pada. Seria strzałów przelatuje nam nad głowami. Kobieta
osuwa się na kolana i zaczyna wyć. Ktoś biegnie do budynku, z którego padły strzały. Pro-
wadzą jakiegoś faceta, normalnego faceta w swetrze. Ludzie chcą go zlinczować. Ale zaraz
podchodzi ktoś inny i krzyczy: „Zostawcie go, to nie ten!”. Przychodzi inny ktoś i mówi:
„Dajcie spokój człowiekowi, to mój sąsiad, nie morderca”. I puszczają go wolno. Nigdy nie
zostanie skazany żaden „terrorysta”.
OCTAVIAN
 Mama płacze, kiedy w telewizji pokazują kostnicę pełną ludzi zabitych poprzedniego
dnia. Patrzę strwożony na tę martwą nagość ciał uwalanych krwią i dopiero wtedy pojmuję,
że to, co się dzieje, jest groźne.
CORINA (sekretarka)
Moja siostra umiera tak: ktoś do niej strzela, gdy idzie Calea Victoriei po pracy do
domu, w biały dzień, niedaleko Piata Victoriei. Niesie zakupy, wszystko się rozsypuje. Lu-
dzie najpierw próbują ją ratować, a potem zbierają jabłka do siatki. Dają mi tę siatkę. Stoję,
głupia, z siatką, i nie mogę w to uwierzyć. Ciało wydają bez żadnych wyjaśnień, kto strzelał,
z jakiego miejsca, dlaczego. Bierzcie i nie zadawajcie pytań, taki jest komunikat. Dziś wia-
domo tyle, że komuś zależało, by po złapaniu Ceausescu utrzymać w Bukareszcie chaos, tak
żeby opozycji nie udało się przejąć władzy zaraz po obaleniu dyktatora. Ale kto za tym stał?
Securitate? Ludzie Iliescu? Wojsko?
DORINMARIAN CÎRLAN
Człowiek, którego zabiłem, był podobno znienawidzonym dyktatorem, ale od tamtego
czasu jestem napiętnowany. Iliescu mnie nie lubi, prasa wini mnie za niesprawiedliwy proces
i wystrzelanie całego magazynka. Politycy dystansują się od tej sprawy, a mnie w 1998 roku
zwalniają z Ministerstwa Obrony.

AKT V. CO TERAZ?
OCTAVIAN
Wierzyliśmy, że coś się zmieni. Wierzyliśmy, że ktoś wreszcie przewietrzy tę zjeł-
czałą, zatęchłą izbę zwaną Rumunią, ale minęło tyle lat i ciągle siedzimy w zaduchu.
LUCIAN BOIA (historyk)
Mit założycielski nowego społeczeństwa rumuńskiego opiera się na kłamstwie. To
doprowadziło do choroby, która teraz toczy społeczeństwo. Rewolucja była pierwszą rewo-
lucją transmitowaną na żywo, ale przekaz był całkowicie zmanipulowany, mówiono o wiel-
kiej liczbie ofiar. W parodii procesu Ceausescu został skazany na śmierć za zamordowanie
sześćdziesięciu tysięcy osób, co było kolejnym kłamstwem. I nagle znikają wszyscy komu-
niści! Po 1989 roku okazuje się, że nikt nie był komunistą. Wszystko razem to suma wielkich
kłamstw.
ADRIANA OPREA POPESCU (dziennikarka)
 Rewolucji nigdy nie było. Była tylko seria teatralnych śmierci, któreśmy oglądali
scena po scenie, ze stopklatką ukazującą ból krewnych. Rewolucja to przypadek, który stał
się rocznicą, to roztrząsane przez media wydarzenia, coś jak próba samobójcza narodu po-
zbawionego dostępu do trucizny.
RAMONA
Widzi pani, co się teraz dzieje z Rumunią? Widzi pani, jak aroganccy są politycy? Nie
ma nikogo, kto by ich kontrolował, a oni już dawno przestali udawać, że liczą się z kimkol-
wiek. Tutaj w dobrym tonie jest kraść. Jeśli jesteś na szczycie, a nie kradniesz, to znaczy że
skończony z ciebie frajer i że znalazłeś się tu przypadkiem.
ILEANA
Wielu ludzi tak długo żyło w zniewoleniu, że zapomnieli, czym jest wolność. Co to za
wolność, ta, którą teraz mamy? To chaos i anarchia, a nie wolność. Rumuni nie dorośli do
tego, by być ludźmi wolnymi. Może kiedyś się to zmieni, ale jeszcze nie teraz.
OCTAVIAN
Nie wierzę, że kiedykolwiek się dowiemy, jak było naprawdę. Nikomu nie zależy na
dochodzeniu do prawdy. Prawda byłaby dla wszystkich niewygodna, bo po osiemdziesiątym
dziewiątym roku władzę przejęli ludzie z otoczenia Ceausescu, nie było żadnych czystek,
żadnych rozliczeń. Rumuni uwielbiają zapominać, to dla nich najwygodniejsze rozwiązanie.
ADRIANA OPREA POPESCU
Grudzień 1989? Wymysł kalendarza. Czas spędzony we śnie, z którego przebudzili-
śmy się nagle, przerzucając telewizyjne kanały, surfując po internecie. Ale nie żyjąc. I nie
mając nadziei. Bo przychodzimy znikąd i donikąd zmierzamy. Nigdy już nie będziemy tacy
jak dawniej.
RAMONA
Proszę mnie więcej o nic nie pytać, nie chcę mieć przez panią nieprzyjemności. Pro-
szę nie podawać mojego imienia i nazwiska.
(Wypowiedzi DorinaMariana Cîrlana pochodzą z reportażu Eda Vulliamy’ego dla
„Guardiana” z 29 lipca 2009, a wypowiedzi Adriany Oprei Popescu z artykułu w „Jurnalul
National” z 21 grudnia 2011).
 Dwadzieścia cztery lata po

W kuchni mojego tymczasowego mieszkania przy Piata Muncii wisiał plakat z filmu
Autobiografia Nicolae Ceausescu, sprytne przedstawienie tego, czym jest postać dyktatora w
rumuńskim społeczeństwie: wypełniony czernią kontur twarzy na czerwonym tle. To mógłby
być każdy, ale w Rumunii nikt nie będzie miał wątpliwości, o kogo chodzi.
Przyszedł pewnego dnia monter, starszy jegomość, spocony i pomocny, żeby spraw-
dzić, dlaczego nie działa internet. Zaproponowałam mu kawę, a on rozsiadł się przy stole
naprzeciwko plakatu i westchnął:
- Mój Boże, co to był za człowiek. Wszystko wiedział, jak rządzić. Cyganki steryli-
zował, Żydów sprzedawał za granicę, nawet Ruskim pogroził. Mądrzejszy był niż Hitler,
wiedział, jak sobie radzić z karaluchami. Wielką mieliśmy Rumunię!
Podziękował za kawę, poszedł. Dziwnie mi się po nim kubek myło.
Gdy w 2009 roku uznałam, że chcę zobaczyć grób Nicolae Ceausescu, Bukareszt nie-
oczekiwanie zaczął podstawiać mi nogi. Samo zlokalizowanie mogiły bez internetu wyma-
gało śledztwa, zapytani na ulicy Rumuni nic nie wiedzieli albo wiedzieć nie chcieli. Poje-
chałam na Cmentarz Rewolucyjny - pytanie o grób Ceausescu cieć cmentarny przyjął jak
głęboki nietakt i z tej obrazy nie chciał w ogóle rozmawiać. Zlitowała się dopiero opiekunka
cmentarza, która pokazała na mapie krzyżyki na drugim końcu Bukaresztu i machnęła ręką,
że nie ma co jechać. Tu w cieniu zostać, białe groby oglądać, przepasane rumuńską flagą
groby bohaterów. Zapytałam, ile czasu zajmie mi dojazd, ale pokręciła głową, że to tak da-
leko, że nie ma sensu tłumaczyć.
Kolejnym razem, w marcu 2011 roku, prześledziwszy trasę na mapie, wsiadam do
autobusu z mocnym postanowieniem, by dojechać. I tak jadę, przez Bukareszt szaro-siny
jadę, nic innego nie robię, tylko siedząc, jadę. Jest zimno i szarawo, ludzie dookoła przem-
rożeni i zesztywniali, a ja jadę obok budynków wytapetowanych warstwami plakatów, róż-
nymi bazgrołami z zapisem życiowych prawd i nieprawd, jadę. Czytam: Respect 89, Basara-
bia e România, Wszyscy leżymy w rynsztoku, ale niektórzy patrzą w gwiazdy, odnotowuję
wysoką częstotliwość słów fuck i pula (chuj) w kontekście osób i instytucji, România Mare,
Kobiety nie tolerują mizoginii. Jadę, Bukareszt raz się rozrzedza, a raz gęstnieje, raz jest
wyrównany, ostrzyżony, wymyty, a raz wychodzą z niego bebechy i można się przyjrzeć
rozwalonym koszom, przekrzywionym latarniom, poobijanym przystankom. A także: pę-
tlom, kablom, pętom.
Ciągle jadę i już nie chcę tak jechać, już się najeździłam i nie dojechałam, a z mapy
wynika, że być może dojadę, ale w przyszłości dalekiej i mglistej. Autobus stoi na zatkanej
ulicy i hej kto żyw, a ma klakson, trąbi. Dzień ciemnieje. I zaczynam rozumieć, że ten cmen-
tarz z Ceausescu to jest bardzo sprytnie obmyślony cmentarz z taką geolokalizacją, żeby się
tam nikomu nie chciało jechać, a jakby się zachciało, to żeby się odechciało, a jakby się nie
odechciało, to żeby ktoś się po drodze zgubił i w ramach nauczki nigdy nie odnalazł.
Miesiąc później znowu przyjeżdżam do Bukaresztu, nauczona doświadczeniem przy-
gotowuję się psychicznie na to, że kawał życia spędzę w tej podróży, a gdy idę na przysta-
nek, zaczyna lać deszcz i czyni z mojej chęci pojechania na cmentarz mokrą i smutną kurę,
która schowała się do kurnika.
I może nigdy bym tam nie dotarła, gdybym w końcu nie zamieszkała w dzielnicy
Drumul Taberei, razem z Oaną i Mihaiem, których nigdy nie widywałam; dostrzegałam tylko
ślady ich obecności, przedmioty i zapachy. Wszędzie wokół bloki są niskie, przycupnięte, na
rozoranej ziemi pstrzą się budki, można w nich kupić tanie, prowizoryczne rzeczy: papierosy
na sztuki, spinki do włosów, zabawki z plastiku, lukrowane ciasteczka. Nieopodal, w dziel-
nicy Ghencea, okiełznana swojskość ustępuje rosłym blokowiskom, paralitycznie poprze-
chylanym, i są to ostatnie podrygi wielkomiejskiego Bukaresztu, dalej już płoży się pustka.
Tu właśnie znajduje się rozległy cmentarz z grobem Ceausescu, wielkiego budowniczego
miasta i wielkiego jego niszczyciela.
I tak pewnego niedzielnego popołudnia po prostu wychodzę z domu i na własnych
nogach docieram do bramy cmentarnej, w to miejsce dotąd dla mnie zaklęte, schowane głę-
boko w celu nieodnalezienia. Przed wejściem żebracy czekają na orszaki żałobników, na
kogoś, kto rumuńskim zwyczajem da im jedzenie z cmentarnego stołu, łyk cujki, ichniej
wódki, z plastikowego kubka, odrobinę koliwy, pogrzebowego ulepka podobnego do kutii.
Bicie dzwonów miesza się z lamentem.
Grób Ceausescu, elegancka płyta z rdzawego kamienia, jest solidny, ale przykurzony.
Jeszcze do niedawna zamiast niej ponad usypanym kopczykiem wznosił się biały lastrykowy
nagrobek i tylko wetknięte w ziemię flagi i sztuczne kwiaty, jak strzały w ciele wojownika,
odróżniały go od innych grobów: czerwone, niebieskie i żółte plastikowe gerbery, smutek
zszarzałej, taniej pstrokacizny. Kawałek cmentarnej ziemi ogrodzony marnym płotkiem był
jedynym miejscem, gdzie zwolennicy dyktatora mogli urządzić sobie ołtarzyk pamięci. Dziś
na nowej płycie króluje powściągliwość pod hasłem: „Nicolae Ceausescu, prezydent Rumu-
nii”.
A przecież mowa o Geniuszu Karpat, Ojcu Narodu, Głównym Planiście, Geniuszu
Rewolucyjnej Myśli Światowej, Najwybitniejszym Synu Ziemi Rumuńskiej. W 1999 roku w
sondażu opinii publicznej zapytano Rumunów, kto w XX wieku wyrządził ich krajowi naj-
więcej zła. Pierwsze miejsce zajął Nicolae Ceausescu. W tym samym sondażu zapytano ich
także, kto uczynił dla Rumunii najwięcej dobra. Pierwsze miejsce zajął Nicolae Ceausescu.
W październiku 2012 roku dziennik „Adevărul” chciał się dowiedzieć od czytelników, kto
był najwybitniejszym rumuńskim politykiem w ciągu ostatnich osiemdziesięciu pięciu lat.
Wygrał Nicolae Ceausescu. Na forum internetowym pojawiły się długie listy jego zasług, z
przewagą narracji dostatku i poczucia bezpieczeństwa lat sześćdziesiątych i siedemdziesią-
tych nad narracją głodu i hucpy lat osiemdziesiątych.
- Potrzebujemy nowego Ceausescu - oznajmiła kiedyś w pociągu dwudziestoletnia
dziewczyna po tym, jak zdjęła słuchawki z uszu i włączyła się do rozmowy na temat Rumu-
nii. - Nawet nie Ceausescu, potrzebujemy nowego Włada Palownika.
- O tak, kogoś, kto weźmie wszystkich za mordę - zgodził się czterdziestoparoletni
mężczyzna, który uderzał dłonią w kolano, ilekroć oznajmiał coś przełomowego. - Rumuni
potrzebują silnej ręki, bo inaczej wszystko się rozsypuje, tak jak teraz. To by się nam przy-
dało, twarde rządy kogoś, kto ma łeb na karku. Jak ktoś pani mówi, że Ceausescu był niedo-
bry - zwrócił się do mnie - to niech pani wie, że kłamie.
- To był ostatni człowiek, który miał wizję, co dalej z Rumunią - stwierdził starszy
facet z wąsem. - Teraz to jest tylko chaos.
- Ceausescu robił, co mógł - dodała dziewczyna. - Tylko ludzie wokół niego źle mu
doradzali. Izolowali go od prawdy.
Pan z wąsem się zasępił.
- Kochał Rumunię - powiedział uroczyście. - Naprawdę kochał ten kraj.
Słuchałam tego jak zaczarowana. Jeszcze w 2009 roku, rozmawiając z Rumunami,
miałam wrażenie, że trauma po Ceausescu bierze się z wątpliwości dotyczących jego śmierci.
Z tego, że prezydent Rumunii został rozstrzelany po wyroku nieprawomocnego sądu i po-
spiesznie zakopany pod krzyżem z fałszywym imieniem i nazwiskiem. Że to wstyd tak bez-
pardonowo zabijać Geniusza Wszech Czasów.
Wtedy nie można było postąpić inaczej, słyszałam od wielu Rumunów. W powszech-
nym chaosie śmierć Ceausescu wydawała się jedynym logicznym rozwiązaniem. Skoro nie
chciał odejść na emeryturę, trzeba go było wysłać do grobu. Oto nasz kozioł ofiarny złożony
na ołtarzu rewolucji - bez jego śmierci nie mogłaby się narodzić nowa Rumunia. Trzeba ją
było naznaczyć jego krwią, tak jak stara Rumunia była naznaczona jego piętnem.
Rumuni ciągle pamiętają: ten kraj znaczył tyle co Nicolae Ceausescu. Im ciężej żyje
się teraz, tym większa jest nostalgia za minionymi czasami, gdy ludzie byli młodzi, zakładali
rodziny, a państwo dawało im mieszkania i miejsce na liście po samochód, telewizor i tele-
fon.
Według sondażu z 2010 roku sześćdziesiąt jeden procent Rumunów uważa komunizm
za słuszną ideologię. Aż czterdzieści sześć procent obywateli ma pozytywne skojarzenia z
okresem rządów Ceausescu. Tylko dwóm procentom Rumunów dawne czasy kojarzą się z
nędzą. Dziś wiele osób powie bez zastanowienia, że nigdy nie było tak źle, jak jest teraz.
Nic prostszego niż spieniężyć nostalgię, uznały agencje reklamowe. Na rynek wpro-
wadzono już wódkę Ceausescu, telefonie komórkowe korzystały z wizerunku dyktatora, na-
wet kampania reklamowa batoników czekoladowych odwoływała się do postaci „słodkiego
Ceausescu”. W owej Autobiografii Nicolae Ceausescu, składającej się ze zręcznie zmonto-
wanych materiałów telewizyjnych, poznajemy dyktatora takiego, jakim sam chciałby się wi-
dzieć i jakim wydawał się na co dzień: trochę pierdołę, która nie potrafi tańczyć i grając w
siatkówkę, przepuszcza wszystkie piłki, wujcia, który głupawym uśmiechem próbuje zatu-
szować swoją niezdarność, Ojca Narodu, który macha do swoich dzieci i jego ręka nigdy się
nie męczy.
Zapytano w telewizji twórcę tego dokumentu, Andreia Ujicę, jakimi słowami opisałby
dyktatora.
- Marksista, patriota nacjonalista, konsekwentny i nieskorumpowany. Polityk profe-
sjonalista.
Na łamach dziennika „Adevărul” odpowiedział reżyserowi filozof i pisarz Andrei
Plesu: „Szkoda, że Ujică wyjechał z Rumunii w 1981 roku, gdy zaczynało być naprawdę źle.
Gdyby został, zapewne nie mógłby sobie pozwolić na to subtelne zrozumienie, jakim raczy
nas z dystansu. Cóż z tego, że Ceausescu był patriotą, Hitler i Stalin także nimi byli. Czy re-
wolucję 1989 mamy rozumieć jako wyraz nieodwzajemnionej miłości ze strony Rumunów? I
- dodaje Plesu - Ceausescu faktycznie nie był skorumpowany, bo jak może być skorumpo-
wany ktoś, kto jest dyktatorem, trzyma kraj w garści i może zrobić, cokolwiek chce? Dykta-
tora może skorumpować tylko jego własna władza”.
- Zasłużył na każdą kulę, którą dostał - mówi Dan Popescu, właściciel galerii. - Ciągle
tak uważam. Ale wstydzę się tego i wstydzę się, jak rozwiązano tę sprawę. Nie wiem, czy to
jest rozpowszechniona opinia. Ludzi nie zaprząta sprawa Ceausescu, są skupieni na tym, że-
by przeżyć, a najmłodsze pokolenie jest w tej kwestii zupełnie obojętne. Do pewnego stopnia
to dobrze, że nie są obciążeni bagażem przeszłości. Ale młodzi ludzie nie mają przeciwciał,
przeciwciał oporu wobec dyktatury. A przecież autorytaryzm ciągle wymyśla się na nowo.
Zło wymyśla się na nowo. Wolność jest jak powietrze. Kiedy ją masz, nie czujesz, że jest ci
potrzebna. Ale gdy jej brakuje, zaczynasz się dławić. Myślę, że ten rodzaj reakcji obronnej
zanika wśród najmłodszego pokolenia. Reakcji zadławienia. Ludzie godzą się na wszystko i
nic tak naprawdę ich nie interesuje.
Dom Cosmina przy Piata Muncii był czymś w rodzaju przytuliska dla wszystkich jego
znajomych. Na sofie artystka z zapaścią twórczą, w ogrodzie niepracujący terapeuta w de-
presji, masażysta, który uczy się tatuować, i ja w pokoju na poddaszu, coś tam próbująca pi-
sać, ale bez powodzenia.
- Spójrz na mnie - powiedział raz Cosmin. - Nie robię nic, jestem doskonale przecięt-
ny. A jestem studentem, czytam książki. W Niemczech kogoś, kto nie pracuje, uznano by za
odrzut społeczeństwa, a tutaj mogę udawać intelektualistę, bo całe społeczeństwo jest bierne
jak ja. Rumuni nie ufają politykom i nie wiedzą, co zrobić ze swoją wolnością.
Wszyscy jesteśmy sierotami po dawnym systemie - ciągnął Cosmin. - Jesteśmy
dziećmi, które oczekują, że dostaną od rządu jedzenie i narzędzia, tak jak dostawali w cza-
sach komunizmu od ojca Nicolae i mamy Eleny. Ale rodzice odeszli. Musisz wyżywić się
sam. A Rumuni nie chcą wolności, chcą nie martwić się o jedzenie. Niedawno w budżetówce
obniżono pensje o dwadzieścia pięć procent, wyobraź sobie, jak teraz ludzie muszą główko-
wać, żeby przeżyć. Kto potrzebuje wolności, kiedy nie ma co jeść?
Kiwam głową. Jedyny luksus, na jaki mogą sobie pozwolić niektórzy, to luksus wy-
mazywania z pamięci. Rumuni czyszczą swe wspomnienia z Securitate, z kneblowania, z
represji, z nędzy. W pamięci zostaje tylko „bezpieczeństwo dnia jutrzejszego”, które prze-
minęło.
Idę byle jaką bukareszteńską ulicą, wzdłuż podupadłych kamienic zarzyganych graffi-
ti, sypiących się fasad pokrytych strzępami afiszy. Idę po rozłupanym chodniku zatarasowa-
nym samochodami, przeciskam się między zderzakiem a szybą opustoszałego sklepu. I wi-
dzę przyklejony do szyby plakat: twarz Nicolae Ceausescu dosztukowana do korpusu umię-
śnionego herosa. Oto nasz martwy bohater w całym swoim absurdzie, uśmiechający się do-
brodusznie do przechodniów. Dobrze, że nie żyje. Szkoda, że nie żyje.
MIĘDZYWOJNIE OKO I OSTRZE

Migawka pierwsza
Biała jest pustka śniegu, czarna jest przygarbiona sylwetka w oddali, którą zaraz przy-
słoni podmuch zamieci. Drobiące gęsi są białe, czarna jest studnia spadająca przepaścią na
środku podwórka. Białe jest światło, które rozrzedza czerń brukowanej uliczki. Gdzie indziej
szkli się oko neonu i w mroku przemyka czarny kot.
Bielą się kołnierze, toczki, perły i wachlarze, czernią buty, krawaty i wstążki par wi-
rujących w tańcu na dziedzińcu restauracji. Białe są szyldy na ulicy Lipscani obwieszczające
wyborną okazję nabycia skarpet, pończoch i perfum, czarne są sylwetki mężczyzn i kobiet,
sylwetki poruszone, pospieszne. Biała jest broda starca pijącego cujkę w kaprawym barze,
czarne są stopy chłopca sprzedającego kiełbaski na miejskim targu. Przyszłość dziecka jest
bielą kartki, przyszłość starca jest czernią grobu.
Kończy się I wojna światowa, zdarza się cud: do królestwa Rumunii zostaje dosztu-
kowana upragniona Transylwania. Kolebka rumuńskiego narodu, od zawsze w rękach Wę-
grów i Sasów, w której Rumuni byli wyrobnikami, stłamszonymi i lekceważonymi. Węgier
był panem, Rumun był pastuchem. I tak przez wieki.
Ale to jeszcze nic. Traktat w Trianon jest dla Rumunii długą listą prezentów: Besara-
bia, północna Bukowina, kawał Dobrudży i Banat. I oto ona! Wielka Rumunia. Kraj, który
„ma tyle szczęścia, że nie potrzebuje już polityków”, jak powiedział kiedyś Petre P. Carp,
polityk.
Kraj, który ma mnóstwo szczęścia i wiele problemów.
Delikatny jak pędy młodej rośliny. Kraj, który nie może iść za Europą ani nie może
biec za Europą, lecz musi skakać w dal, by za nią nadążyć. Kraj pokawałkowany i rozdarty:
na masy ciemiężonych chłopów, którzy ciągle jeszcze muszą oddawać obszarnikom połowę
zbiorów, na niewielką klasę średnią, złożoną z żydowskich i ormiańskich kupców, i na
sfrancuziałych bojarów.
Jeszcze wiek temu ta wąska elita, rządzona przez tureckich namiestników, mówiła po
grecku. A potem nastąpił wstrząs. Ci, którzy wyjeżdżali na studia za granicę, wracali z nową
wizją Rumunii.
Sto lat później w mozaikowym międzywojennym Bukareszcie odbija się mozaikowa
rumuńska tożsamość. Jest Bukareszt żydowski i Bukareszt grecki, jest bulwar Brătianu uda-
jący nowojorską aleję i Bukareszt wiejski, ze świniami i owcami pasącymi się w rozległych
ogrodach wokół willi. Jest zuchwała Calea Victoriei z eleganckimi restauracjami i teatrami i
sieć kiszkowatych uliczek, na których kwitnie śliski handelek. Młoda Cyganka sprzedaje
kwiaty damie w rękawiczkach. Obok profesora z teczką przebiega chłopiec, przyduszając w
objęciach kurę. Między tramwajami i taksówkami przechodzą znużone woły, ciągnące wóz.
Pogubiony młodzieniec na karłowatym osiołku przystaje przy niebotycznych zbiornikach z
benzyną. Sypią się kamienice z nadmiarem sztukaterii, przysłonięte szyldami. Wokół jedwa-
bie i gnój, manekiny i maszyny, złoto i zgnilizna.
Wielka Rumunia za wszelką cenę chce wiedzieć, kim jest. „Rumuńska jest Rumunia”
- krzyczą narodowcy, cytując najsłynniejszego rumuńskiego poetę Mihaia Eminescu: „Kto
obcych ukochał, niechaj mu w podzięce psy wyszarpią serce”. Kim jest Rumun? Rumun jest
chłopem, poetą, bratem lasu, człowiekiem ze wszech miar szlachetnym. Miasto uczy się od-
krywać wieś, Rumunia uczy się dumy ze swojej chłopskiej historii.
A Bukareszt - stolica rumuńskiego kosmopolityzmu? Może jest jednak francuski,
skoro budowany przez paryskich architektów, może jednak niemiecki, skoro bawi się w pi-
wiarniach i gospodach, może jednak amerykański, skoro kopiuje nowojorskie bulwary? Jakie
jest miasto, które nieustannie zmienia się i przepoczwarza, które jest migocącą efemerydą,
miasto, w którym żaden budynek nie ma więcej niż dwieście lat i w każdej chwili może zo-
stać zmieciony przez trzęsienie ziemi? Miasto, w którym wszystko toczy się w pośpiechu i
nagle znika? Miasto, w którym wielki świat ociera się o nędzę, w którym pałace wyrastają z
błota? W którym rzeczywistość rozrzedza się i krzepnie, cienka jak dykta w oknach, ma-
sywna jak pomniki młodego narodu.
Jaka jestem, pyta Rumunia.
A jednocześnie strasznie się boi i okrutnie zadręcza, że jest peryferyjna i pasterska, że
pożyczona i żadna. Że przyjdzie jakiś Węgier, jakiś Rosjanin czy Bułgar i znowu ją podzieli.
Żyd jakiś ograbi, mało co z trudem uciułane zabierze. Na glebie strachu kiełkuje gniew, sła-
bość ubiera się w piórka pychy. Jeszcze w latach dwudziestych Rumunia śpiewa swą piosnkę
chwały donośnym basem. Potem, ochrypła z wściekłości i nienawiści do obcych, będzie już
tylko wyć.
Ale nie mówmy na razie o tym, co podłe. Pomówmy o tym, co dobre.
Migawka druga
W niedzielę na Calea Victoriei tumult wykwintnego tłumu i nieskończony sznur li-
muzyn. Ulica wąska jak przełyk, ale co tam, całe towarzystwo wypachnione, pcha się na-
wzajem pooglądać, pozdrowić, oczami strzelić, skinąć główką, pokazać nóżkę. I dalejże, ależ
rączki całuję, i tu, i tu, i tam, i w futrach, i z koafiurami, z cekinami, w brokatach, szalach,
kapeluszach, z laseczką, z wdziękiem pod rękę, z taftą i brylantyną, ach, jacyż wszyscy tak-
że, a jakże! I tak się przejść w tamtą i tą wielokrotnie łamaną, trochę rozchybotaną Drogą
Zwycięstwa, pośród architektury pysznej, rosłej, o białości nieskalanej, o liniach prostych i
czystych, pośród sklepów, gdzie z Francji tkaniny, a z Turcji słodkości, wełna z Anglii i
szpilki z Włoch, och! Gdzie przepych, szyk i rozpusta, i tak sus w ten luksus, w wielkim
świecie partycypacja z gracją.
Piękny jest ten Bukareszt, trochę pyszny, trochę fikuśny, wrzodowaty na obrzeżach,
lecz w centrum tłusto przypudrowany. Nocą lśni brylantami świateł i puszcza oko pulsowa-
niem neonów, które odbijają się iskrami na mokrym bruku, a po ulicach snuje się tętniący
pogłos jazzu dobiegający z knajp. W filharmonii Ateneul Român blask kryształowych ży-
randoli odbija się w koliach kobiet, wokół czerwień i złotość, elegancja i błogość, syci po-
zdrawiają wielkich, wielcy kłaniają się sytym.
Blichtr idzie pod rękę z ekscesem. Kobiecość jest tu bujna, męskość rozrzutna. Ru-
munia bogaci się na handlu ropą, pieniądze rozlewają się po mieście jak delta rzeki, zamie-
niają niektóre rewiry w obszary podmokłe, iście bagniste i pasożytnicze. Luksus bywa nad-
mierny i drapieżny i zrobi wszystko, żeby się pokazać.
Dlatego Calea Victoriei zmienia się w wybieg, loże teatrów w panoptikum, stoliki re-
stauracji w mównice. Hotel Athénée Palace w sercu Bukaresztu, z narożną ścianą zwieńczo-
ną bombastycznym frontonem, staje się miejscem schadzek i wylęgarnią brokatowych plo-
tek. Gdy przyszła wojna światowa, marmurowo-złote wnętrza stały się sceną dla szpiegów i
oficerów, nazistów i aliantów, spiskowców, łowców przygód i pokątnych przedsiębiorców
maczających palce w ropie. W latach komunizmu przeobraził się w wyszukaną maszynę
zbierającą dane. Pluskwy pod łóżkami rejestrowały wszystkie szepty i westchnienia ulatujące
z ust podstawionych dziwek. Za wyjątkiem nielicznych gości każdy tworzył tu świetnie wy-
reżyserowane teatrum: statyści w hotelowej restauracji, trzecioplanowe postaci migdalące się
w lożach, drugi plan z kelnerami, barmanami i pokojówkami wyposażonymi w miotełki do
kurzu i aparaty fotograficzne oraz, w roli głównej, mniej lub bardziej świadomy tego gość.
Najlepiej z szemraną heroiną u boku, prostytutką.
Przesuwaniem dysków w historycznym kręgosłupie miasta zajmowali się głównie ar-
chitekci francuscy, to im Droga Zwycięstwa zawdzięcza lekko zwietrzałą paryską aurę. Ale
cóż z tego, Bukareszt mógł podglądać Paryż, ile chciał, a i tak zachował swoją pokraczną
wyjątkowość, bałkańską chaotyczność, wrzaskliwość szyldów, przestrzenną rozlazłość. Ca-
lea Victoriei to Paryż, ale rozchybotany i nadwerężony, poprzestawiany i nierówny. Buka-
reszt jest Paryżem na wspak, wywróconym do góry nogami i wywijającym nimi radośnie w
powietrzu, to Paryż, przez który przeszedł tajfun.
Miło tak po nim spacerować, zachwycać się, oddychać świeżym powietrzem. Pójść na
deptak Kiseleffa, pełen kolasek, dam z parasolkami, panów z laseczkami. Tam można się
przejść choćby listopadowym wieczorem. Skierować się w stronę parku. Wyciągnąć pistolet.
Dotknąć lufą skroni. Nacisnąć spust.
Nie wiadomo, dlaczego właśnie taki plan spaceru ułożył sobie rumuński pisarz
Urmuz, prekursor surrealizmu. Wiadomo natomiast, że w mieście, którego dominantą jest
chaos, w kraju, którego historia jest długą listą paradoksów, zrodziła się awangarda, która
podbiła Europę. W opowiadaniu Lejek i Stamate Urmuz opisuje „dobrze wywietrzone
mieszkanie”: „okazały salon, pośrodku stolik bez nóg, oparty na rachunkach i prawdopodo-
bieństwach, a na nim naczynie zawierające wieczną esencję rzeczy samej w sobie, ząbek
czosnku, statuetkę przedstawiającą popa (siedmiogrodzkiego) z syntaksą w ręce i dwudzie-
stoma groszami łapówki...”. Jakoś mi się ten pokój kojarzy z Rumunią.
Podobno słowo „dada” wybrał rumuński poeta Tristan Tzara. Miało oznaczać to, co
przedmyślowe, prymitywne, dziecięce. Tzara skupił się na destrukcji języka, doprowadzaniu
słów i sensów do granicy absurdu. To Rumuni zainspirowali dadaizm, prąd artystyczny, któ-
ry głosił ostateczny krach systemów. To Eugene Ionesco stworzył teatr absurdu. To Constat-
nin Brâncusi dał Europie to, za czym tęskniła - powrót do łona sztuki.
Rumuńska historia przez wieki karmiła się paradoksem i absurdem, fatalizmem i gro-
teską, była prostą wielokrotnie łamaną, a sukcesy księstw zależały od osobowości hospoda-
rów i tego, ile niezależności potrafili wynegocjować u Turków. Objęcie władzy przez Karola
I Hohenzollerna w połowie XIX wieku było dla Rumunów początkiem nowej ery. Wreszcie
pojawił się ktoś, kto nie będzie wizjonerem, lecz skrupulatnym urzędnikiem z misją okieł-
znania chaosu.
Rumunia trzymała się w pionie, kiedy królami byli ludzie wyważeni i zdyscyplinowa-
ni. Ale po śmierci Ferdynanda I w 1927 roku władzę obejmuje jego sześcioletni wnuk Mi-
chał I, bo ojciec, Karol II, bawi właśnie w objęciach Magdy Lupescu.
Migawka trzecia
Niech o Karolu II wypowie się najpierw historyk Hugh Seton Watson: „Na pozór
błyskotliwy, a w gruncie rzeczy nieuk, obdarzony niezwykłą energią i żądzą władzy, zwo-
lennik demagogii, melodramatycznych i napuszonych przemówień, chciał być za wszelką
cenę Wielkim Człowiekiem, Zbawicielem i Wskrzesicielem swego kraju. W czasie dziesię-
cioletniej działalności łączył nieco terrorystycznych metod duce z wypróbowaną bałkańską
korupcją i intrygą”.
Karol II był barwną postacią; z perspektywy pisarza mieni się jak tęcza, z perspekty-
wy narodu rumuńskiego można go opisać odcieniami pomyj i błota. Bez zasad, bez skrupu-
łów, bez zahamowań, z wielkimi ambicjami. Gdy w Rumunii szaleje I wojna światowa, Ka-
rol II, podówczas oficer, daje dyla z koszar z kochanką u boku, córką rumuńskiego generała,
Joanną Zizi Lambrino. Wraca, zostaje rozwiedziony i porządnie ożeniony, tym razem z He-
leną, księżniczką grecką i duńską, która rodzi mu syna Michała. A potem na jednym z kró-
lewskich przyjęć pojawia się ona, Żydówka Elena Lupescu, zwana Magdą. Płomiennowłosa,
białoskóra, zielonooka. Sprytna, rozpustna i bezczelna, lustrzane odbicie króla.
Królowa Helena i Magda były jak woda i ogień. Ta pierwsza skromna, rozważna i
milcząca, na fotografiach wydaje się niepewna, niemal zagubiona. Ta druga harda i twarda,
wygadana, swobodna aż do wulgarności. Potrafiła rzucać przekleństwami, a zanim przedsta-
wiono ją królowi, miała za sobą wiele romansów i w perspektywie rozwód z aż nadto cier-
pliwym mężem oficerem. Na jednym ze zdjęć, z Karolem II przy stole, Magda Lupescu
uśmiecha się triumfalnie, rozchylając wargi, bije od niej siła i kokieteria. Mówiono, że gdy
szła, kołysząc biodrami, miała minę, jakby robiła zaszczyt ziemi, po której stąpa.
Król stracił dla niej resztki rozsądku, którego i tak nie miał za wiele. Nic prostszego,
niż zrzec się korony, żeby być z kochanką. Rumuni płonęli ze wstydu. Że król ucieka z ko-
bietą tak podejrzanej konduity - można się było przyzwyczaić. Ale że z Żydówką?!
 Po paru latach skruszony Karol wrócił i obiecał poprawę w zamian za przywrócenie
korony. Ministrowie oczekiwali, że król anuluje rozwód z Heleną, a Magda Lupescu odej-
dzie w niepamięć. Karol pokajał się, tak jak od niego oczekiwano, w 1930 roku objął tron
jako prawowity władca, po czym zatrudnił swoją kochankę jako pokojówkę. Helena spako-
wała się i wyjechała do Florencji.
Matka Karola II, królowa Maria, z pochodzenia Brytyjka, mogła tylko załamywać rę-
ce. Ona - która opowiadała się za przystąpieniem Rumunii do I wojny światowej; ona, która
wsławiła się odwagą, pracując jako sanitariuszka na froncie; ona, która negocjowała traktat
w Trianon potwierdzający zdobycze terytorialne Rumunii, tę długą listę prezentów cudów -
mogła teraz tylko patrzeć z oddali na wybryki syna, bo zabronił jej zabierania głosu w ja-
kiejkolwiek sprawie.
A Karol II umacnia swój mit „ojca wsi i chłopów” oraz „władcy kultury”. W tym sa-
mym czasie w kraju kwitnie korupcja, a król ściąga haracze z kasyn i nocnych klubów i wy-
prowadza miliony dolarów na zagraniczne konta. W 1938 roku znosi prawa obywatelskie dla
Żydów, a potem delegalizuje partie i wprowadza dyktaturę.
Karol II pragnie władzy, chwały i rozmachu. Bukareszt zawdzięcza jego ambicjom
kilka wysokich budynków, zwanych wówczas drapaczami chmur, i wspaniały bulwar
Brătianu, dziś Magheru i Bălcescu. Na zdjęciach fotografa Nicolae Ionescu budynki wzdłuż
bulwaru są nierealnie strzeliste i harmonijne, proste i regularne, a jednocześnie pełne archi-
tektonicznej finezji, z nieskalaną bielą tynków. Nie przypomina europejskich stolic, raczej
kawałki Nowego Jorku albo Buenos Aires. To moja wyśniona Rumunia, ukochana i wyob-
rażona, mit, przy którym rzeczywistość załamuje ręce, bo żadną miarą nie może mu sprostać.
Gdy nadchodzi lato, wąskie chodniki bulwaru Magheru zamieniają się w prowizoryczny
deptak, gdzie obiboki rozsiadają się na składanych krzesełkach i patrzą, jak damy wysoko
podnoszą nogi, omijając kałuże powstałe z siąpania klimatyzacji. Bulwar przecina wielopa-
smowa droga szybkiego ruchu, a nieliczne eleganckie butiki sąsiadują z obskurnymi kanto-
rami i mizernymi sklepami. Międzywojenną architekturę zniszczyły trzęsienie ziemi, komu-
nistyczne przeróbki i potransformacyjny chaos. W bocznych ulicach i przy samym bulwarze
roi się od dyskretnych przybytków z tanią miłością. Kiedyś Bukareszt pałał do prostytutek
bardziej widocznym afektem.
Migawka czwarta
 Na jednym ze zdjęć Nicolae Ionescu bosy jegomość w białej koszuli tańczy z dość
oschłą damą, która wystawia sztywną nogę w buciku zapinanym na pasek. Ciało kobiety jest
skamieniałe, przeciwstawia się gibkiej sylwetce mężczyzny łowiącego wzrokiem uśmiech-
niętą akordeonistkę, która przygrywa im do tańca. Inny mężczyzna, odwrócony plecami do
obiektywu, siedzi w obstawie dwóch pustych kieliszków.
Burdelik przypomina raczej kawiarnię albo gospodę, z pozłacanymi lustrami i natło-
kiem kurzących się bibelotów. Nad stołami dla klientów ciągnie się duży obraz przedstawia-
jący nagą kobiecą postać wpatrzoną w dal i okrytą kawałkiem materiału. Jej ciało jest klo-
cowate, podobnie jak sylwetka akordeonistki. Gorycz zagląda w oczy radości, melancholia
gnębi beztroskę. Gdyby nie bose stopy mężczyzny i palce kobiety na akordeonie, zdjęcie
przytłaczałoby stuporem i duchotą.
Ionescu zrobił je w dzielnicy Crucea de Piatră (Kamienny Krzyż), słynącej z domów
publicznych, które w Rumunii noszą nazwę „domów tolerancji”. W międzywojniu tolerancja
rumuńska nie znała granic. „Bukareszt jest cudownie zdeprawowany - donosił C. L.
Sulzberger, zagraniczny korespondent »New York Timesa«. - Olbrzymia liczba zawodowych
prostytutek ma niewiele okazji do zarobku, a to z powodu spontanicznej konkurencji ze
strony amatorek ze wszystkich warstw społecznych, od księżnych poczynając”.
Prostytucja była nie tylko legalna, lecz także usystematyzowana i czuła na reguły ka-
pitalistycznego rynku, gdy podaż przewyższa popyt. Stali, lojalni klienci mieli system zniżek
i specjalne kupony, tak zwane abonamenty, podobne do dzisiejszych kart lojalnościowych.
Ci, którzy przychodzili do domu publicznego pierwszy raz, testowali usługi za darmo.
System próbował także wspierać kobiety - ustawowo musiały rejestrować się na poli-
cji, która miała je chronić, i co miesiąc chodzić na kontrolę lekarską. Pod koniec lat dwu-
dziestych na trzydziestu mężczyzn przypadała jedna prostytutka. Dla młodych dziewcząt ze
wsi dom publiczny był często jedyną szansą na wyrwanie się z kościstych objęć nędzy po to,
by trafić w ramiona tłustsze, choć niekoniecznie czulsze. Bulwarówki krzyczały nagłówkami
o tragediach prostytutek, które mamione obietnicą zamążpójścia, a potem porzucane przez
klientów popełniały samobójstwo. Wiele młodziutkich dziewcząt prowadziły do burdeli
matki albo wysyłali kochankowie. To się akurat nie zmieniło.
Znajomy Rumun opowiadał mi kiedyś, jak stracił swoje szesnastoletnie dziewictwo z
młodziutką Cyganką, którą wraz z dwoma kolegami zgarnął z ulicy. Stała na rogu, a kilka-
naście metrów dalej na tapczanie wyczołganym ze śmietnika rezydowali jej rodzice wraz z
ekipą znajomych.
- Była taka miła i świergocząca - powiedział - jakby chciała się zaprzyjaźnić.
Kolejność losowali.
Gdy przyszedł czas na niego, okazało się, że dziewczyna ma tyle lat co on.
„Chcesz zobaczyć moją bliznę?” - zapytała.
- Nie chciałem oglądać żadnej cholernej blizny - opowiadał znajomy. - Ale chciałem
być miły, bo pomyślałem, że mogłaby być moją koleżanką z klasy. Powiedziała, że niedaw-
no miała aborcję.
Odwieźli ją na jej chodnik. Od razu podeszła do rodziców i oddała im pieniądze, a
potem usiadła obok nich na tapczanie.
Takie kobiety nie mają twarzy ani imienia, ani praw, ani wyboru. Ich ciała niszczeją i
umierają, i nie zostaje po nich żaden ślad, żadna rzecz ani wspomnienie. Ale Bukareszt
przechowuje we wdzięcznej pamięci historie najsłynniejszych prostytutek, na przykład Mity
Rowerzystki. Na pierwszym miejscu listy jej kochanków figurował król Ferdynand, który w
uznaniu zasług podarował jej dom w okolicy Piata Amzei.
Mita, córka praczki, nie miała nic poza urodą. Ale to wystarczyło. Jako kilkunastolet-
nie dziewczę została wysłana do Paryża, gdzie przygotowywała się do zawodu kurtyzany.
Gdy pojawiła się wreszcie na rumuńskich salonach, wszyscy mówili tylko o tym, że dzie-
wictwo straciła z Leopoldem, królem Belgów.
Mita stała się najbardziej szykownym prezentem, jaki mógł sobie zafundować męż-
czyzna, żeby potwierdzić swoją pozycję. Śniadanie jadała w Athénée Palace. Potem spotka-
nie z ministrem, zakupy na Calea Victoriei, ciastko w kawiarni Capsa, wizyta w Teatrze Na-
rodowym, kolacja w restauracji Caru’ cu Bere. Mitę znał każdy, kto się liczył. Znali ją też ci,
którzy nic nie znaczyli, bo zasłynęła w Bukareszcie z niepojętej wręcz brawury - była pierw-
szą kobietą, która jeździła po ulicy na rowerze. Gdy pewien mężczyzna kazał jej opuścić
miejski basen z racji nieprzystojnego kostiumu kąpielowego, po prostu obiła go parasolką.
Na szczęście nawet takie występki nie mogły popsuć Micie reputacji. Zresztą - co by ją to
obchodziło.
Bukareszt szeptał też z satysfakcją, że najsłynniejszą prostytutką w dziejach Rumunii
jest Lupescu, kochanka króla. Natomiast najsłynniejszym klientem był Karol II, który zasły-
nął głównie tym, że marnie płacił.
Migawka piąta
W Rumunii bochenek chleba kosztuje dziś jednego leja - jednego Iorgę. Wszędzie
krążą zielone, jedwabiste w dotyku banknoty z podobizną słynnego historyka, który nazywał
samego siebie „starcem dźwigającym bagaż doświadczeń swojego narodu, nieznużonym
strażnikiem pamięci”. Zdarza mi się, że patrząc na banknot, myślę o jego śmierci. O tym, że
nie wolno zapomnieć, jak zginął Nicolae Iorga.
Kiedy młoda Rumunia staje się Wielką Rumunią z potężną żydowską mniejszością,
która w XIX wieku przejęła niemal cały handel, w kraju coraz częściej słychać słowa Iorgi:
„Rumunia dla Rumunów, tylko dla Rumunów i dla wszystkich Rumunów”. Ale w 1940 ro-
ku, kiedy Iorga ginie z rąk faszystowskich żelazno-gwardzistów, nawet takie słowa nic nie
znaczą. Dwa lata wcześniej historyk oficjalnie poparł króla i wystąpił przeciwko ruchowi.
Takich rzeczy Żelazna Gwardia nie zapomina.
Historia Iorgi splata się z losami Corneliu Zelei Codreanu, młodego prawnika, który
stworzył Legion Michała Archanioła, a potem Żelazną Gwardię i zmienił historię Rumunii.
Podobno matka Codreanu była Niemką, a ojciec Polakiem, ale jakie to ma znaczenie, skoro
ich dzieci dostały imiona Corneliu, Decebal, Trajan i Iridenta. Mały Corneliu był wychowa-
ny w kulcie rumuńskości i nienawiści do Żydów. Jako student zgromadził wokół siebie gro-
no młodych ludzi, którzy wierzyli, że szczęśliwa Rumunia to kraj z wolnymi chłopami i bez
Żydów. Kiedy grupa została rozbita, a młodzi trafili do więzienia, jak głosi żela-
zno-gwardyjna legenda, Codreanu objawił się w celi Michał Archanioł. I powiedział:
„Walcz”.
Codreanu bierze zatem do ręki pistolet i na korytarzu sądu zabija prefekta policji,
który go przesłuchiwał. Rumunia wrze, tłum pod budynkiem sądu skanduje: „Rumunia,
Corneliu”. Codreanu zostaje uniewinniony. Wszystkie gazety piszą tylko o nim - płomiennej,
groźnej gwieździe rumuńskiej polityki. Jest tak popularny, że w bukareszteńskim kinie wy-
świetlają film z jego ślubu i dopiero na polecenie rządu taśmy płoną.
Do dziś na ulicach Bukaresztu można zobaczyć plakaty i wlepki z jego zdjęciem:
młody, szlachetny Codreanu, piękny jak anioł. Człowiek, który chce pociągnąć za sobą tłum.
Jego Legion Michała Archanioła w czasach kryzysu okazuje się idealną odpowiedzią na po-
trzeby zawiedzionych demokracją Rumunów.
 Zima 1933 roku, premier Ion Duca stoi na peronie dworca w Sinaii i patrzy na śnieg.
Białe połacie śniegu - jedyna czysta rzecz, która została w kraju. Nastroje w Rumunii są takie
jak w całej Europie - iskra i kraj stanie w ogniu. Na ulicach słychać strzały. Rząd próbuje
walczyć z faszyzującym Legionem, ale Codreanu jest coraz silniejszy i coraz bardziej rady-
kalny. Mówi, że chrześcijanie powinni wybaczać, ale nie wtedy, gdy chodzi o naród. I że
zemsta jest rodzajem sprawiedliwości. I że ci, którzy staną mu na drodze, zostaną ukarani.
Premier Duca patrzy w ciemność nocy, powietrze jest przenikliwie zimne. Na plat-
formie peronu stoi sam, czarna sylwetka wykrojona w bieli śniegu. Dwie godziny wcześniej
Duca spotkał się z królem, nalegał, by zdelegalizować Legion, ale Karol II go zbył. Rumunia
grzęźnie w chaosie, królowi wydaje się to na rękę. Skrzypią czyjeś kroki. Do premiera pod-
chodzi młody człowiek, o coś go pyta. Premier patrzy mu w oczy. A potem spuszcza wzrok
na wymierzony w niego pistolet. Zdąży jeszcze usłyszeć cztery wystrzały. I już.
W dalszej historii Legionu każdy zwrot akcji jest opowieścią o krwi. Jeden z człon-
ków Żelaznej Gwardii, który występuje przeciwko Codreanu, zostaje zamordowany w szpi-
talnym łóżku. W jednej chwili na sali pojawia się kilkunastu mężczyzn, którzy oddają w jego
stronę sto dwadzieścia strzałów, a zmasakrowane ciało rąbią siekierą na kawałki.
Legioniści są bezkarni, a ich apetyty rosną. Siedmiu wyjeżdża do Hiszpanii, by wes-
przeć generała Franco. Kiedy dwóch ginie, Codreanu spektakularnie wykorzystuje ich
śmierć, urządzając wielki pogrzeb, który przeradza się w manifestację rumuńskiego patrio-
tyzmu. Na uroczystość ściągają Rumuni z całego kraju, kondukt pogrzebowy ciągnie się
przez całe miasto. Poparcie dla Legionu rośnie lawinowo.
Naprzeciwko siebie stoi dwóch wytrawnych graczy: Karol II i Corneliu Zelea Codre-
anu. Ten pierwszy jest mistrzem w snuciu intryg, wyrachowanym i zdemoralizowanym, któ-
ry nie cofnie się przed niczym. Ten drugi jest fanatykiem, który żyje po to, by realizować
swoją misję, nie idąc na żadne kompromisy. I król, i Codreanu są bezwzględni i pragną wła-
dzy. Jeden z nich musi zginąć.
I tak Codreanu trafia za kratki, a wraz z nim jego najbliżsi ludzie i trzy tysiące szere-
gowych legionistów. Za zdradę państwa dostaje dziesięć lat ciężkiego więzienia. Ale wciąż
stoi za nim tłum. Nawet w celi Codreanu jest zagrożeniem dla króla.
Listopadową nocą 1938 roku Codreanu wraz z trzynastoma legionistami zostaje we-
pchnięty do ciężarówki. Mają jechać do więzienia w Jilavie. Każdy z nich ma wokół szyi
okręcony drut i przydzielonego policjanta, który towarzyszy mu jak cień. Nagle ciężarówka
staje. Przez chwilę nie dzieje się nic. A potem każdy z aniołów śmierci zaciska drucianą pę-
tlę. Legioniści giną razem, w jednej chwili.
Rumunia staje w ogniu. W kraju narasta terror - Żelazna Gwardia przeciwko królowi.
Horia Sima, nowy przywódca ruchu, nie ma już żadnych skrupułów. W zamachu ginie pre-
mier Călinescu, sprawcy zostają rozstrzelani na oczach tłumu. Sczerniałe trupy wiszą na
drzewach jako przestroga dla innych, ale nie ma już sposobu, żeby powstrzymać gwardzi-
stów, ludzi gotowych na śmierć.
Tymczasem Europa pogrąża się w wojnie. Karolowi II grunt pali się pod nogami.
Rumuńskie władze oddają Besarabię i Bukowinę Związkowi Radzieckiemu. Zgromadzony
pod Athénée Palace tłum krzyczy: „Abdykuj!”.
Karol II wydaje rozkaz: „Strzelać”.
„Armia, która opuściła nasze ziemie, oddane okupantowi bez wystrzału, nie wykona
rozkazu” - słyszy w odpowiedzi od jednego z generałów.
Do trzech razy sztuka - ucieczki z kraju Karol II ma już przećwiczone. Pod osłoną
nocy on i Magda Lupescu wsiadają do pociągu wyładowanego kosztownościami. Jak przy-
stało na rasowego tchórza, Karol II porzuca Rumunię w chwili, kiedy kraj tonie we krwi.
Nicolae Iorga w świetle lampy pochyla się nad książką. Nagle otwierają się drzwi.
Żelazno-gwardziści wywlekają go z domu i przewożą na odludzie. Ktoś wpycha mu w usta
zmiętą gazetę, ktoś wyrywa mu włosy z brody. A potem padają strzały, dziewięć śmiertel-
nych strzałów.
Rumuni do dziś pamiętają legionowe piosenki, łagodne jak bajki, liryczne jak wiersze,
podniosłe jak śmierć. Za Ceausescu były zakazane. Wielu starszych Rumunów opowiada mi,
jak słuchali tych piosenek w najgłębszej tajemnicy, w piwnicach, po ciemku, czasem wraz z
wnukami, żeby dzieciaki też pamiętały. Piosenki młodości, z czasów, gdy Rumunia wierzyła,
że jest wielka.
Migawka szósta
Na pierwszym zdjęciu Willy’ego Praghera kobiety w eleganckich sukienkach i posęp-
ni mężczyźni klęczą z pochylonymi głowami w samym centrum Bukaresztu, na placu Pała-
cowym. Przed nimi gwardia żołnierzy; błyszczą w słońcu puzony wojskowej orkiestry. 22
lipca 1941 roku, wielki dzień, kiedy dzielni rumuńscy chłopcy wyruszają na wojnę przeciw-
ko Związkowi Radzieckiemu, żeby odzyskać ukochaną Besarabię i Bukowinę. Naród jest z
nimi.
Niemiecki fotograf przesuwa się parę kroków i fotografuje tę samą scenę z innej per-
spektywy. Tłum powstał już z kolan. Ludzie wyciągają prawą dłoń. Heil Hitler! Ich ciała są
napięte, głowy podniesione, sylwetki sztywne i strzeliste. W tle portrety ojców rumuńskiej
wojny: Iona Antonescu, króla Michała I i Adolfa Hitlera.
Na jednym zdjęciu - chwała narodu. Na drugim jego klęska.
Idę wąskimi uliczkami przez centrum Bukaresztu, mijam graffiti z szablonu: „Anto-
nescu, bohater narodu”.
Po abdykacji króla Karola II tron znowu obejmuje jego syn Michał, teraz dziewiętna-
stoletni. Ale władzę faktycznie sprawuje generał Antonescu, zwany przez wrogów, a tych nie
brakuje, „ryżym lisem”. Ulubiony sojusznik Adolfa Hitlera, który w walce u boku Niemiec
widzi jedyną szansę dla swojego kraju.
Bo w trakcie wojny Rumunia traci północną Transylwanię, Bukowinę i Besarabię.
Rumuni są wstrząśnięci. Antonescu wchodzi w sojusz z żelazno-gwardzistami, a ci zapro-
wadzają krwawe porządki. W tym samym czasie co Iorga ginie w Jilavie sześćdziesięciu
czterech polityków odpowiedzialnych za śmierć Codreanu i prześladowanie członków ruchu,
wszyscy zostają zastrzeleni. W styczniu 1941 roku nienawiść do Żydów eksploduje, żela-
zno-gwardziści wywlekają z domów całe rodziny, prowadzą do rzeźni i tam mordują, opra-
wiając ludzi jak zwierzęta, kastrując mężczyzn, patrosząc kobiety, wieszając dzieci na ha-
kach.
W czasie II wojny światowej ginie w Rumunii ponad dwieście pięćdziesiąt tysięcy
Żydów. W 2004 roku komisja Elie Wiesela opublikowała raport, w którym stwierdzała:
„Rumunia, spośród wszystkich sojuszników nazistowskich Niemiec, ponosi, oprócz samych
Niemiec, odpowiedzialność za największy udział w eksterminacji Żydów”.
Rumuński Holokaust? Wielu Rumunów nie chce w to uwierzyć. Historycy bronią
Antonescu, przypominając, że generał nie zgodził się na transport Żydów do obozów kon-
centracyjnych na terenie Polski, dzięki czemu trzysta siedemdziesiąt pięć tysięcy osób prze-
żyło wojnę. W ogromnej większości ani intelektualiści, ani politycy nie chcą przyznać, jak
bardzo II wojna światowa obciąża rumuńskie sumienie. Prezydent Emil Constantinescu raz
przeprosił za Holokaust, przypominają niektórzy. Wystarczy.
 Na rumuńskich blogach czytam o pogromie w Jassach i pociągach śmierci. Ktoś pi-
sze: „Nie ma słów, którymi można by obronić Antonescu”. Ktoś inny: „Nie miałem o tym
pojęcia”. Jeszcze ktoś: „Gdy przeczytałem o pogromie, poczułem wstyd, że jestem Rumu-
nem”. Ich słowa rozpływają się w powszechnym milczeniu.
Między 27 a 29 czerwca 1941 roku w samych Jassach zamordowano kilka tysięcy
Żydów, ilu dokładnie - nie wiadomo. Pierwszego dnia na dziedziniec komendy policji spę-
dzono ponad trzy i pół tysiąca osób. Strzelano do nich przez cztery godziny. Tych, którzy
przeżyli, zapakowano do wagonów towarowych. Nad ranem ruszyły dwa pociągi, pełne
stłoczonych ludzi.
Lato tamtego roku było wyjątkowo upalne. Uwięzieni nie mieli ani odrobiny wody, a
wszystkie większe otwory zabito deskami. Pociąg sunął powoli, donikąd, bo ani Niemcy, ani
Rumuni nie wiedzieli, co zrobić z transportem. Kiedy wreszcie po ośmiu dniach otwarto
wagony, ze środka buchnął smród. W wagonach było więcej martwych niż żywych. Ci, któ-
rzy wychodzili o własnych siłach, rzucali się w błoto i nieruchomieli. Wielu postradało zmy-
sły.
Antonescu zdecydował, że Żydów z Besarabii i Bukowiny trzeba usunąć. Tysiące lu-
dzi musiały iść przed siebie, dalej i dalej, za Dniestr. Transnistria, prowincja, do której spę-
dzono tych, co przeżyli, stała się obozem śmierci. Ludzie masowo umierali z głodu i na ty-
fus. Raz na jakiś czas urządzano masowe rzezie, w czasie których rozstrzeliwano po kilka-
naście tysięcy osób.
- Moim dążeniem jest polityka oczyszczenia rumuńskiej rasy i nic mnie nie po-
wstrzyma przed osiągnięciem tego historycznego celu naszego narodu - mówił Antonescu do
swoich ministrów. - Jeśli nie wykorzystamy aktualnej sytuacji na arenie międzynarodowej, to
zmarnujemy ostatnią szansę, jaką daje nam historia. Nie chcę jej stracić, żeby nie narazić się
przyszłym pokoleniom.
Ion Antonescu, rozstrzelany w 1947 roku za zbrodnie wojenne, wciąż uważany jest za
bohatera. Ostatniego bohatera Rumunii, jak głoszą napisy na murach.
WSPÓŁCZESNOŚĆ ORIENT I
OBŁĘD

Jagniątko

Ten, kogo nie znasz, cię sprzeda, ten, kogo znasz, cię kupi.
Rumuńskie przysłowie

Ścieżka jest stroma i wiedzie od szczytu gór w dolinę. Kamyki chrzęszczą pod stopa-
mi. Raz po raz zrywa się wiatr, a gdy wytraca siłę, rozkołysane liście i trawy zastygają wraz
z nim. Szarość wypełnia powietrze. W ciężkich kłębach chmur gromadzi się deszcz, ostre
krawędzie gór wrzynają się w niebo. Góry nie umrą nigdy, zawsze będą tak samo nierucho-
me, pełne dobroci i bezwzględne.
A oni idą w milczeniu, trzej pasterze wraz ze swoimi stadami owiec. Jeden z Węgier,
drugi z Bukowiny. Trzeci, ten najbogatszy i najstarszy, z Mołdawii - prowadzi pochód. Dwaj
pozostali nie spuszczają zeń wzroku.
Tuż nad ich głowami przelatuje z krzykiem ptak, czarna strzała z grotem ostrego
dzioba, która niknie w gęstwinie drzew. Wszyscy trzej wiedzą, co znaczy ten krzyk.
Na połoninie przystają. Wokół pokładają się smagane wiatrem źdźbła traw, popielato-
zielone i szorstkie. W oddali rozciąga się nieruchoma, ciemna zasłona jesionów i jodeł. Pej-
zaż przed nimi faluje bezkreśnie, wznosi się i opada. Gdzieś w oddali strumień szemrze
smutną pieśń. Wody strumienia są łzami ziemi.
Śmierć przyjdzie, kiedy zgaśnie słońce. Mołdawski pasterz wie o tym, jego oko jest
głodne, syci się widokiem sinego nieba i ziemi okrytej trawą. O tym, że towarzysze chcą go
zabić, żeby przywłaszczyć sobie to, co należy do niego, mówi mu jagniątko, które podsłu-
chało, jak się zmawiają.
- Uciekaj - błagało pasterza - jeszcze możesz się uratować. Masz wierne psy, które
będą cię strzec. Masz kij, którym możesz się bronić. Zawsze możesz się schować w gęstwi-
nie.
Ale mołdawski pasterz nie będzie ani walczył, ani uciekał. Skoro los zsyła na niego
śmierć, postanawia mu się poddać. Tak, jest w nim żałość, jest tęsknota za światem, który
opuści. Ale czym jest śmierć? Połączeniem z jodłą, leszczyną i wzgórzami, przykryciem ko-
żuchem ziemi, zaślubinami na wieczność z przyrodą pod łuczywem gwiazd. Pasterz chce
tylko, by pochowano go niedaleko owiec, a na jego grobie zostawiono fujarkę, która będzie
mu grać, gdy powieje wiatr. W niektórych wersjach poematu pasterz prosi jeszcze jagnię, by
przekazało jego matce, że poślubił księżniczkę gdzieś w dalekiej krainie i że jest tam szczę-
śliwy. Lecz tak naprawdę chodzi przecież o poślubienie śmierci, rytuał smutku, którego nie-
mymi świadkami będą tylko drzewa, ziemia i niebo.
Znany poeta Nichita Stănescu nazywał Jagniątko rumuńską Iliadą i Odyseją. Herta
Müller pisała, że Jagniątko to rumuńska Pieśń o Nibelungach, epos narodowy. I że chodzi w
nim o oszustwo i zupełne opuszczenie w strachu, o ból i śmierć.
Pierwsze wersje ballady liczą setki lat, a jednak do dziś trwają dyskusje, jak ją rozu-
mieć i czy naprawdę jest kwintesencją rumuńskiego ducha, a jeśli tak, to jaki byłby ten duch.
Zrezygnowany i bierny czy mądry, uznający śmierć za jeden z rodzajów życia, a życie za
jeden z rodzajów śmierci?
Na miłość Boga, kto dobrowolnie chciałby nadstawiać pierś, tak by łatwiej było wbić
w nią nóż? Jak wielka i irracjonalna jest pokora pasterza w obliczu śmierci! A przecież wy-
starczyłoby pod osłoną nocy wziąć nogi za pas. Poddanie się losowi jest w tym wypadku ro-
dzajem samobójstwa.
Ballady, pieśni i wiersze pieczętują w pamięci narodu największe traumy, klęski i ob-
sesje. Ireneusz Kania pisał, że ten poemat wyraża wszystko, co rdzennie rumuńskie: „pantei-
styczne odczucie jedności człowieka z przyrodą, pesymizm, pogodzenie się z nieuchronnym
losem, głęboki spokój w obliczu fatum”. Pierwszy interpretator Jagniątka, Francuz Jules
Michelet, w rezygnacji i bierności pasterza widział po prostu kwintesencję rumuńskich cech
narodowych. Ale który naród chciałby się kojarzyć z pasywnością i fatalizmem?
Wszyscy badacze podkreślają: Jagniątko jest najpiękniejszą rumuńską epopeją pa-
sterską. Kto wie, może nawet najpiękniejszą na świecie? Ale nie wolno, uważają niektórzy,
widzieć w niej odbicia ducha narodu i czytać przez pryzmat rumuńskiego defetyzmu. To nie
o rezygnację tu chodzi. Ani nie o tchórzostwo.
Więc o co? Naprzeciw narodowym oczekiwaniom wychodzi Mircea Eliade, rumuński
myśliciel, który zasłynąwszy na świecie jako filozof religii, za wszelką cenę próbował ukryć
wieloletnią młodzieńczą fascynację faszyzmem. Eliade był piewcą wielkości swojego narodu
w czasach, gdy rumuńskie państwo potrzebowało mitu legitymizującego jego istnienie. Wie-
le lat później, już jako uznany profesor w Chicago, zaproponował swoją interpretację poe-
matu - wystarczy odrzucić racjonalną perspektywę, by w zachowaniu pasterza dostrzec
prawdziwe piękno i wielkość. Nie można uciec ani przed losem, ani przed wrogiem, oto tra-
gizm ludzkiej egzystencji. Kategoria optymizmu czy pesymizmu nie ma tu żadnego znacze-
nia. Liczy się tylko tragizm losu i pogodzenie z nim.
A mój kolega Octavian, absolwent teologii w Bukareszcie, powiedział:
- Napisz koniecznie w tej swojej książce, że Rumuni nie są fatalistami i że z tą cho-
lerną balladą to nieprawda. Wcale nie jesteśmy bierni. To najprostsze, co może być, patrzeć
na Rumunów w kontekście Jagniątka i wyobrażać sobie, że cały naród taki jest. Że jesteśmy
bierni i posłuszni jak owce zagnane w stado, czekamy na to, co się stanie, choćby to była
rzeź. I że w chwilach, gdy powinniśmy walczyć, uciekamy w poezję i pocieszamy się tkli-
wymi opowiastkami o zaślubinach ze śmiercią.
Czy Rumuni faktycznie są bierni? Gdy pytam o to historyka Luciana Boię, odpowiada
bez wahania:
- Pokora wobec władzy jest u nas tradycją. Mamy takie powiedzenie: „Głowy w po-
kłonie miecz nie ścina”. Przez wieki chłop był posłuszny bojarowi, bojar był posłuszny ho-
spodarowi, a hospodar był posłuszny Turcji. Nawet w 2010 roku, gdy partia Băsescu zade-
cydowała o cięciach pensji aż o dwadzieścia pięć procent, nie wywołało to większych reak-
cji. Pojawiły się wprawdzie mizerne grupki protestujących, ale gdy u nas na ulicy zbierze się
kilka setek osób, to już jest wielka manifestacja, o której donoszą wszystkie media. Mówi się
o Rumunach, że są jak mamałyga, można ich gotować, ale nie wybuchną.
Ale to nieprawda - mamałyga wybuchała wielokrotnie. Do pierwszych buntów do-
chodziło w Transylwanii, kolebce narodu rumuńskiego, gdzie chłopi, najsłabsze ogniwo w
feudalnym łańcuchu, byli ciemiężeni przez Węgrów i Sasów i nie mieli nawet prawa do
własnych murowanych kościołów. Lud rumuński, znękany głodem, uciskiem i niedolą, brał
widły, kije i noże i w desperacji mordował możnych i palił dwory, za co zawsze spotykała go
sroga kara. Bunty chłopskie były tłumione z niewyobrażalnym, wręcz abstrakcyjnym okru-
cieństwem, które znamy ze średniowiecznych rycin. Wbijanie na pal. Odcinanie kończyn.
Zmuszanie do kanibalizmu. Rozpruwanie wnętrzności. Po krwawym stłumieniu zamieszek
sytuacja chłopów tylko się pogarszała.
Jeszcze w 1907 roku nierozwiązana sprawa uwłaszczeń doprowadziła do wybuchu
zamieszek, które pochłonęły wiele ofiar. Tysiąc ofiar rewolucji i następującego po niej
chaosu z 1989 roku to echo tamtych krwawych zdarzeń. Robert D. Kaplan rysuje schemat
historii Rumunii: „długie okresy uległości przerywane krótkimi, ale spektakularnymi erup-
cjami przemocy”.
Na historię niedoli zwykłych Rumunów nakłada się historia zdrad, poniżeń i klęsk
wielkich narodowych bohaterów. W ciągu wieków rumuńscy wojewodowie podlegali na
przemian władzy Turków, węgierskich i polskich królów, rosyjskich carów, i częstokroć tak
kurczowo trzymali się stołka, że nie mieli czasu, głowy ani pieniędzy, by zajmować się pod-
ległymi im księstwami.
Nawet najwybitniejsi władcy nie mogli czuć się bezpiecznie. Rumuński bohater na-
rodowy, hospodar Michał Waleczny, któremu na krótko udało się zjednoczyć Transylwanię,
Mołdawię i Wołoszczyznę, w roku 1600 został podstępem zamordowany na rozkaz Habs-
burgów. Wkrótce potem jego państwo się rozpadło. A jednak w XIX wieku Michał Walecz-
ny stał się symbolem idei zjednoczenia Rumunii, nawet jeśli, jak podkreślali co bardziej
krytyczni historycy, pojęcie narodu na początku XVII wieku nie istniało, a hospodar kiero-
wał się tylko własnymi ambicjami, nie narodowym sentymentem.
Constantin Brâncoveanu, inny wielki hospodar wołoski, mecenas kultury i fundator
zabytków, od którego nazwiska pochodzi nazwa stylu brynkowiańskiego w architekturze,
został zdradzony przez swoich krewnych i za szukanie w Rosji wsparcia przeciwko Turkom
wraz z czterema synami trafił do stambulskiego więzienia. A ponieważ odmówił przejścia na
islam, i on, i jego synowie poszli pod topór. Ich głowy toczono po ulicach jak piłki, a ciała
wrzucono do morza. To był rok 1714, dziś Brâncoveanu jest jednym z rumuńskich świętych.
Okresy rumuńskiej chwały były krótkimi wzlotami, które kończyło podcięcie skrzy-
deł, zdrada i upadek, a w końcu męczeńska śmierć.
Czy Rumuni są zatem fatalistami? Albo: czy mając w pamięci historię swojego naro-
du, mogą nimi nie być? Przysłowia rumuńskie stanowią komentarz na wypadek wszelkiego
rodzaju nieszczęść i zgryzot, na wypadek zdrady, bólu i nieszczęścia:
„Dasz komuś chleba z solą, pożre cię całego”.
„Ten, kogo nie znasz, cię sprzeda, ten, kogo znasz, cię kupi”.
„Kiedy komuś dajesz, cieli mu się krowa, gdy go o coś prosisz, umiera mu cielak”.
„Masz pieniądze, masz przyjaciół, nie masz pieniędzy, nie masz przyjaciół”.
„Kto nie ma wrogów, nie jest człowiekiem”.
„Na duży ból lekarstwem ból większy”.
Rumuni - przećwiczeni przez życie i historię, podupadli duchem, zawsze przygotowa-
ni na wszystko, co najgorsze.
„Wiąż worek, póki pełny”.
Lucian Boia tłumaczy:
- Historia ukształtowała Rumunów tak, że nie mają do niczego ani do nikogo zaufa-
nia. W ich życiu było tyle zmian i niepewności, że w nic nie wierzą, ani w polityków, ani w
instytucje, ani w ludzi dookoła. Każdy zawsze radził sobie sam. Zbyt wiele razy państwo i
historia zrobiły z nas głupców.
Na każdym kroku słyszę w Rumunii: „Asta e, ce să faci?”, „Tak to już jest, co zro-
bisz?”, powtarzającą się odę do rezygnacji - w pociągu, w sklepie, w rozmowie dwóch mło-
dych dziewczyn w tramwaju. Kiedy zaczął się rumuński kryzys? W 2009 roku? Po śmierci
Ceausescu? W latach osiemdziesiątych? Po objęciu władzy przez komunistów? Czy wtedy,
gdy Rumunia zapragnęła stać się częścią zachodniego świata, dwieście lat temu? Dobrze
wiemy, że jest źle, i nie zmienimy tego. Rzeczywistość nieustannie nas rozczarowuje, ale
bierzemy los na swoje barki i przygarbieni, ciążący ku ziemi, idziemy dalej. Nic nas nie zła-
mie. Nic nas nie pokona. Tak to już jest. Rumuni są zrezygnowani, ale poradzą sobie z każ-
dym nieszczęściem. Zniosą wszystko. Zniosą wszystko, aż w końcu wybuchną.
 Dacki Rzymianin

Po pierwsze, cesarz rzymski Trajan nie nosi majtek, co jest o tyle kłopotliwe, że jego
genitalia cechuje rozmach. Po drugie, być może z przyczyny tej golizny twarz cesarza wyra-
ża bezbrzeżne znużenie i pewien absmak, pragnienie innego losu. Po trzecie, na wysokości
cesarskich rąk lewituje rzymska wilczyca, która wykarmiła Romulusa i Remusa, z pyskiem
kwadratowym jak u pitbulla. Coś wijącego się wychodzi z jej głowy. Na dodatek pierś wil-
czycy tworzą trzy wymiona przypominające piramidy uwieszone do góry nogami.
„O co tu chodzi?” - zapyta zdumiony przechodzień.
Przechodniu, o to tu chodzi, że właśnie na twoich oczach żywioł rzymski brata się z
żywiołem dackim w ramach tego właśnie filuternego pomnika stojącego na schodach Mu-
zeum Historii w Bukareszcie. Rzymski cesarz Trajan to ten, który w II wieku naszej ery
podbił Dację. Dacja to starożytna kraina pełna walecznych wojowników, którzy wylali wiele
krwi, zanim poddali się najeźdźcom. Ze związków rzymskich żołnierzy i dackich kobiet na-
rodziła się nowa rasa - rumuńska - mądra jak Rzymianie i szlachetna jak Dakowie. Tę synte-
zę przedstawia właśnie Trajan, wilczyca i to pokręcone coś podobne do szalika łopoczącego
za jej głową, co jest wężem. Symbolem dackiego męstwa.
Pojawienie się zafrasowanego cesarza z psem, a za to bez majtek, Rumuni przyjęli z
właściwym sobie poczuciem humoru.
Zaraz, zaraz, pojawiły się wątpliwości, to jaką mamy pogodę? Pies jest w szaliku,
czyli zima, a jednak koleś stoi z fujarą na wierzchu, więc może jednak lato?
Dlaczego wilczyca wygląda jak kundel? Czy pan burmistrz chciał przy okazji złożyć
hołd bezdomnemu kundlowi z Bukaresztu?
Krąży po sieci mem z kelnerem Trajanem. „Ktoś zamawiał psa?”
A może, spekulowano, to pomnik obywatela rumuńskiego po opłaceniu podatków?
Nieszczęsną statuę ufundował mieszkańcom niezawodny burmistrz Sorin Oprescu.
Ten sam, który zbudował pasaż Łaciński, przejście podziemne łączące plac Świętego Grze-
gorza ze starówką. Przechodzień, pokonując pod ziemią szeroki bulwar, może przy okazji
zwiedzić głębiny rumuńskiej duszy i dojść aż do rdzenia rzymskiego mitu.
Starożytną rumuńską historię opowiadają tu owalne gipsowe płaskorzeźby, grudko-
wate jak papier mâché, przy czym zdarza się, że podpisy są luźną interpretacją scenek ro-
dzajowych. Dajmy na to bliska polskiemu sercu płaskorzeźba „Walka z kawalerią sarmac-
ką”: próżno szukać na niej konia, jedynie dwie identyczne głowy nabite na kije wyrażają
mimiką żal z powodu zakończenia życia.
Kontemplacji gipsowych pocztówek z historii sprzyjają romantyczne szlagiery italo
disco, które wygrywa na gitarze brodaty mężczyzna ustawiony w centralnym punkcie pasa-
żu, tam, gdzie mosiężni Decebal i Trajan patrzą sobie w oczy. Oto dwaj wielcy wojownicy
twarzą w twarz, dwa wielkie mity rumuńskiej tożsamości, dwie narracje o rumuńskim po-
chodzeniu, dwa hasła, którymi przez stulecia politycy i historycy rzucali na prawo i lewo w
zależności od potrzeb, przekonań i zasług. W kraju, który ciągle przetwarza mitologie, pró-
bując stworzyć tę jedną, chwalebną, powszechnie obowiązującą, który ciągle szuka dla siebie
najmniej uwierających masek i weryfikuje zaprzeszłe przeinaczenia historyków, Decebal i
Trajan to postaci mieszczące wszystko: tęsknotę za wielkością, niezrealizowane aspiracje,
poczucie klęski i dumę z przeszłości.
Tymczasem na ulicach Bukaresztu Decebal to kompania taksówkarska, a Trajan to
rozchybotana budka z preclami. Decebal - tak może się nazywać kolega z ławki. Trajan - tak
może mieć na imię prezydent. Decebal to także pensjonat w górach, a Trajan to hotel nad
morzem. Jak Rumunia długa i szeroka, dwa mity rywalizują liczbą gwiazdek i standardem
usług, w końcu obydwa są gwarantami wysokiej jakości.
Decebal to wielki król dacki, który po krwawych walkach został pokonany przez
Rzymian. Trajan to ten, który go pokonał, zapoczątkowując okres rzymski w historii rumuń-
skiej. Więc kim są Rumuni, Dakami czy Rzymianami? Przez stulecia oficjalna historia ko-
rzeni narodu rumuńskiego ewoluowała i zmieniała zdanie, a każda kolejna wersja była ga-
tunkowo bardziej wyrafinowana od poprzedniej, bardziej też wiarygodna, zapewniali nau-
kowcy, i w większym stopniu odpowiadała aspiracjom tych, którzy tłumaczyli rumuńską
przeszłość na użytek teraźniejszości.
Na ilustracjach z podręczników Decebal wygląda jak waleczny Chrystus, ma płonące
oczy, brodę zmierzwioną porywistym wiatrem i z wyrazu jego twarzy wynika, że jeńców
bierze tylko w rzadkich sytuacjach dobrego nastroju. Król dacki jest potomkiem wielkiego
Burebisty, tego, który zjednoczył plemiona dackie. Dał się poznać jako władca nieustraszo-
ny, konsekwentny i gotowy za wszelką cenę odeprzeć siły rzymskie, które przybyły skuszo-
ne płodnością dackiej ziemi i złotem gór Apuseni. Po przegranej bitwie z Rzymianami,
zmuszony do podległości i upokorzony, przyczaił się na trzy lata, zbierając siły.
„Potrafił walczyć z zasadzki i w planowej bitwie; dobrze wiedział nie tylko, jak świę-
tować triumf, lecz także jak poradzić sobie z porażką”, pisał kronikarz Kasjusz Dion.
Historia zapisała ten obraz: Decebal, chmurny i srogi, na koniu, z rozwianymi włosa-
mi, uciekający przed swoim przeznaczeniem. Trajan uderza wielkimi zastępami wojsk i nie
ma litości. Decebal wie, jak sobie poradzić z klęską, dlatego znalazłszy się w bezpiecznym
miejscu, jednym szybkim ruchem podrzyna sobie gardło.
W uznaniu dla zasług dackiego króla biznesmen Iosif Constantin Drăgan postanowił
wyłożyć milion dolarów na godne upamiętnienie rumuńskiego bohatera w miejscowości Or-
sova nad Dunajem. Przez dziesięć lat dwunastu rzeźbiarzy alpinistów wykuwało w skale jego
gigantyczną podobiznę, tworząc największą rzeźbę naskalną w Europie. I oto jest Decebal,
trochę krasnoludzki, trochę kanciasty, z borsuczym oczkiem. Na pewno wielki.
Legioniści rzymscy stacjonowali w Dacji sto pięćdziesiąt lat. Z perspektywy historii
taki czas to mgnienie, a jednak w języku rumuńskim wyraźnie przegląda się łacina, a ru-
muńskie twarze mają rzymskie rysy. Kiedy ktoś mi opowiada, że „Rumuni są południowca-
mi”, a jego ręce wywijają młynek wokół głowy, nie mam co do tego wątpliwości. Historycy
nie potrafią rozjaśnić czeluści historii i odpowiedzieć na pytanie, co działo się z podbitym
ludem, kiedy wojska rzymskie wycofały się z Dacji w 271 roku. I jak to możliwe, że sto
pięćdziesiąt lat wystarczyło, by ziemie dackie przesiąkły rzymskim nasieniem.
Za to przez wieki chętnie dywagowano na temat domniemanej czystości narodu ru-
muńskiego. Rumuni pochodzą od Rzymian, i już. Daków eksterminowano tak skutecznie, że
nie został po nich ślad, żaden porządny legionista nie chciał spojrzeć na dackie kobiety. A
może jednak chciał, zaczęto się zastanawiać w XIX wieku, może jednak kobiety dackie ro-
dziły dzieci rzymskim żołnierzom, wspaniały narybek rumuńskiego narodu. W takim razie,
uznano, jesteśmy DakoRzymianami. Ale bardziej jednak Rzymianami niż Dakami.
A może jednak zromanizowanymi Dakami? Ci Dakowie to przecież bardzo znamie-
nity lud, orzekli historycy komunistyczni. Lud pracowity, rolniczy, a przy tym waleczny.
Rzymianie z kolei to obmierzli imperialiści. Gdzie im tam do skromnych, szlachetnych Da-
ków.
Dziś w rumuńskiej świadomości zbiorowej strefy wpływów dackorzymskich wydają
się rozłożone równomiernie. Pochodzimy od Daków, jesteśmy potomkami Rzymian, mówią
Rumuni. Wprawdzie bulwar Decebala jest szeroki, bogaty i wielkomiejski, ale za to wąska,
podupadła ulica Trajana ciągnie się przez pół Bukaresztu. Legenda Trajana była zbyt atrak-
cyjna, żeby ją zepchnąć na margines, i dlatego właśnie cesarz wstąpił na schody stołecznego
muzeum.
A gdyby ktoś powątpiewał w łacińskość Rumunów, niech opuściwszy pasaż po stro-
nie Lipscani, skieruje się kilka kroków w lewo, gdzie na eleganckim postumencie góruje ko-
pia rzymskiej wilczycy, prezent dla obywateli Rumunii od braci Włochów. Wielu chciało
widzieć w Romulusie i Remusie Rumuna i Rzymianina. Wilczyca przewędrowała już cały
Bukareszt, bo ciągle szukano dla niej najwłaściwszego, najgodniejszego miejsca. To przy
pasażu Łacińskim wydaje się w sam raz.
 Ślepe okna

Skrzypią ośki furmanki zaprzężonej w chudego konia, na furmance piętrzy się

zgrzebny pagórek, pokrzywione krzesła, stół ze złuszczonym blatem, bury rulon dywanu,
garnki i szmaty, skrawki i strzępki, a pośród tej hałdy ojciec z matką i dzieci z kurami. Pola
wokół są głuche, ośki skrzekliwe, ludzie niemi, kury gdaczą z przerażenia. W mieście przy-
wita ich jazgot, jakiego nie znają ani nie potrafią sobie wyobrazić.
I znów skrzypią ośki kolejnej furmanki, kolejnego wozu. Stare dacie z rykiem zajeż-
dżają pod nowe bloki, kobiety poprawiają chustki na głowach, dzieci w euforii rozchlapują
kałuże, partia miłościwie panująca buduje obywatelom stolicę! I za Gheorghiu Deja, i za
Ceausescu w Bukareszcie trwa wielkie rozdawnictwo mieszkań. W ciągu miesięcy powstają
nowe bloki, ulice, dzielnice, miasto pęcznieje, wyrzuca macki coraz dalej i dalej, rozlewa się
na przedmieścia kawalkadą krzywych, od nowości tąpniętych bloków, które już kilka lat po
zbudowaniu wyglądają, jakby przetrwały koniec świata, dwie wojny, trzy trzęsienia ziemi.
Idziemy między blokowiskami dzielnicy Pantelimon, ja i mój przyjaciel Stefan Chitic.
Jesień już spopielała, dzień szarzeje. Powietrze nasączyła lepka wilgoć, beton bloków przyjął
wodę i pokrył się brunatnymi zaciekami.
- Nie masz wrażenia, jakby Bóg te bloki obrzygał? - pytam.
- Niejeden raz - odpowiada Stefan.
Serce Bukaresztu tworzą lukrowane wiejskie wille zasłonięte ekranami zwalistych
bloków, pokrytych pokraczną ornamentyką. Peryferyjne dzielnice Bukaresztu składają się z
identycznych blokowisk przypominających pudełka z nadgniłego kartonu. Militari i Pante-
limon, Titan i Ghencea powstały według tego samego wzoru. Bloki są tak wysokie i tak cia-
sno stłoczone, że wydają się pożerać niebo. Czasem czuję się tu jak szczur w labiryncie,
który wymyślił dla narodu Ceausescu. Za ten labirynt wierny naród będzie swemu ojcu
wdzięczny aż po jego grób.
Odkąd odkryłam, że szara identyczność bloków jest złudna, budzą we mnie czułość.
Każdy ma bowiem inną nadpsutą wisienkę na zleżałym torcie. Tu wzór z cegieł, tam szkiełka
lub mozaika, gdzie indziej rząd płyt w romby. Kiedyś była to zdobność subtelna i kokiete-
ryjna, teraz jest bezbarwna i zmurszała, zanegowana i odtrącona. Zresztą przez Bukareszt
przechodzi fala termoizolare, zdobienia znikają pod warstwą przypadkowej barwności. Na
szarym ciele miasta pojawiają się różowe, fioletowe i pomarańczowe wykwity, odświeżony
wizerunek betonu w agresywnych kolorach.
Tymczasem zdjęcia z lat sześćdziesiątych pokazują bloki lśniące kojącą bielą. Chod-
niki są równe, tynki odbijają światło. Nowy świat, który budują komuniści, jest schludny i
harmonijny, a Rumunom żyje się spokojnie i pewnie.
System potrzebuje tysięcy rąk do pracy, w zamian zapewnia błyskawiczny awans
społeczny ubogim półanalfabetom ze wsi, którzy w mieście po raz pierwszy mają do czynie-
nia z elektrycznością i bieżącą wodą. Bukareszt staje się dla nich ziemią obiecaną. Dzielnica
Berceni, zamieszkała przez chłopów, którzy przybyli do stołecznych fabryk, nazywana jest
CCM - Czereśniaki, Cyganie i Mołdawianie.
I tak miasto produkuje nowy typ obywateli: miejskich wieśniaków. Na balkonie ho-
dują kury. Przesiadują na drewnianych ławach pod wielkimi blokami. Kobiety w chustach
noszą kosze z jajami.
Niektóre wiejskie obyczaje zachowały się do dziś - na klatkach schodowych można
natknąć się na stojące wieko od trumny oparte o ścianę przy drzwiach do mieszkania. To
znak, że ktoś umarł i przez trzy dni leży w otwartej trumnie na stole. Na korytarzu palą się
znicze, w nos żyjących wwierca się trupia woń kadzidła.
Pojechaliśmy raz z moim kolegą Tomkiem Ogińskim na Militari, żeby obejrzeć ka-
walerkę, którą chciał kupić, skuszony enigmatyczną wzmianką w ogłoszeniu o dodatkowej
przestrzeni mieszkalnej w postaci olbrzymiego tarasu. Drzwi otworzyła nam młoda, przyga-
szona kobieta, która łypiąc na wykładzinę, mechanicznie opowiadała o domniemanych wa-
lorach mieszkania. Miałam wrażenie, że w ściany wżarła się woń kociego moczu, i zaraz
włączył mi się tryb: ucieczka. Ale Tomek lustrował wnętrze z wyraźną fascynacją i po chwili
udzieliło mi się jego zdumienie: najwyższe piętro, do którego nie dojeżdża winda, piwniczne
okienka, kuchnia wąska jak kiszka, barokowe łoże na rozległym podeście, a przed nim dwa
schodki.
- Sam to zrobiłem - powiedział z niedbałą skromnością pan domu, drapiąc się po we-
wnętrznej stronie uda ręką schowaną w kieszeni spodni dresowych.
Potem, w uroczystej atmosferze spod znaku „coś specjalnego”, poprowadzono nas na
taras, gdzie niecierpliwie przebierając nóżkami, wyczekiwała groza. Pod dziurawym czar-
nym dachem z niezidentyfikowanego materiału rozciągało się prywatne wysypisko gospoda-
rzy, na które składały się: połamane krzesła, plastikowe i szklane butelki, stara pralka, poka-
leczony manekin, rozbita umywalka, szafki z paździerza, garnki i szmaty, skrawki i strzępy. I
jeszcze lustro bez jednej rysy, które odbijało niebo. Taras zabezpieczała przed światem bla-
szana ścianka z oknami o częściowo wybitych szybach.
Gospodarze nie chcieli wdawać się w szczegóły na temat dodatkowej przestrzeni
mieszkalnej. No, istnieje. Należy do spółdzielni. Ale nikt w administracji o nią nie pyta. I nie
zapyta, bo też nikt tu nigdy nie przychodzi. W teorii mógłby. W praktyce nie chce.
- Latem można by tu stolik rozstawić. Byłoby przyjemnie - powiedziała kobieta,
krzesząc iskry entuzjazmu z matowego głosu.
Patrzyłam na nich, młodych, wyjałowionych, obojętnych.
Zapytali, czy mamy jakieś pytania. Nie mieliśmy.
- Okazja zła nie jest - dodał mężczyzna. - Sprzedajemy tanio, bo nam się spieszy.
Wszystko już przygotowaliśmy do wyjazdu.
- Za granicę? - zapytałam.
- Do Hiszpanii jedziemy - odparł.
A kobieta po raz pierwszy się uśmiechnęła.
Czasem patrzę w okna rumuńskich bloków i widzę twarz Nicolae Ceausescu. Pojawia
się w oknach zasłoniętych kartonem albo folią aluminiową, między kawałkami dykty prze-
wleczonymi przez zardzewiałe balustrady. Wychyla się zza brudnych firanek przy drzwiach
wejściowych klatek i zza ciężkich, brunatnych zasłon, które miesiącami przesłaniają szyby.
Piękno Bukaresztu niweczy nie tylko historia, lecz też pogoda. Latem mieszkańcy
chronią się przed żarem srebrnymi strugami folii aluminiowej, która odbija wściekłe promie-
nie słońca. Zimą budują w oknach barykady z koców i kołder. Wyuczona nędza próbuje ra-
dzić sobie z przeciwnościami losu.
Patrzę w te okna i mam wrażenie, że to fatalizm rumuński chroni się przed światem.
Może ludzie myślą, że lepiej już nie będzie, więc nie warto się starać? A może to nadzieja
objawia się w przekonaniu, że jest tak źle, że gorzej już być nie powinno, a chaos i kryzys
doszły już do kresu?
Może chodzi o to, żeby zamontować w oknie tyle warstw, żeby świat z zewnątrz nie
mógł nikogo dosięgnąć? Ochronić się przed spojrzeniem, skoro jeszcze niedawno ludzkie
oko musiało widzieć wszystko? Kiedy bloki stoją tak blisko siebie, cóż to za problem zajrzeć
sąsiadowi do talerza i łóżka i zanotować spostrzeżenia. Kiedy ściany są z papieru, najlżejsze
szepty same meldują się w uchu. A jeśli szept da się wymienić na kożuch albo buty? A jeśli
donoszą wszyscy? A jeśli miasto składa się tylko z pętli tramwajowych, czarnych kabli roz-
ciągniętych wzdłuż ulic, zwojów wokół słupów? Jak żyć, gdy czas ciemięży, a przestrzeń
dławi?
Mam wrażenie, że Bukareszt to miasto ludzi, którzy nie chcą pamiętać o przeszłości, a
jednak przeszłość woła za nimi na każdym kroku. Przeszłość objawia się w ludzkich przy-
zwyczajeniach i wyuczonej nieufności, w śmieciach zalegających na ulicach, w trawnikach
przypominających popielniczki, w zaschniętych strugach plwociny i bryłach psich odchodów
na chodnikach. W Bukareszcie na jedno miejsce parkingowe przypada siedemnaście aut, co
w praktyce oznacza, że chodniki stają się parkingami. Starzy nie przejdą. Młodzi nie przejdą.
I kobiety z wózkami nie przejdą, i mężczyźni bez wózków nie przejdą. Barykada dla głup-
ców, którzy korzystają ze swoich nędznych nóg.
A jednocześnie w Bukareszcie nadal można zobaczyć babinki w chustach przesiadu-
jące po trzy na ławce naprzeciwko wejścia do metra. U ich stóp - bezpański pies, który liczy
na jakiś kąsek. Obok huku i wycia wściekłego miasta trwa niewzruszona powolność, spokój
babcinych pogadanek. Zamiast wozów z koniem żółte taksówki, zamiast chałup strzeliste
bloki, zamiast drewnianej deski na dwóch pieńkach - metalowa ławeczka z oparciem. I tylko
pies wydaje się niezmienny, tyleż miejski, co wiejski, cierpliwy, ciągle pełen wiary w czło-
wieka.
 Miasto psów

Zdarzyło się, że w środku nocy wyszłam z domu, w strugach pomarańczowego świa-

tła latarni przemknęłam polną ulicą na tyłach wielkiego Bukaresztu i już miałam przecisnąć
się między samochodami, gdy spod karoserii wyczołgały się psy i stanęły przede mną. Miały
długie żylaste łapy, zapadłe boki i znieruchomiałe pyski. Wydawały się zmęczone aż do
martwości. Jakbym natknęła się na nie w chwili, gdy po długiej wędrówce postanowiły
wreszcie przystanąć. Psy niczyje. Jedne z wielu bezdomnych sierot, które krążą po tym bez-
pańskim mieście.
I tak stały, i patrzyły na mnie matowymi oczami. Nie wiedziały, czy chcą mnie zaata-
kować. Były trzy, naraz zrobiło się siedem. Podchodziły i nieruchomiały, zatęchłe, wypre-
parowane zwierzęta, wyliniałe atrapy. Nie wierzyłam, że są psami. One nie wierzyły, że je-
stem człowiekiem. W świetle księżyca i w przyduszonej strudze światła latarni wydawały się
sine. Potem ten, który był na czele, zrobił kilka drobnych kroków w moją stronę i zrozumia-
łam, że nic tu po mnie. Usztywniłam chód; ćwiczyłam go, wracając wieczorami przez pustą
ulicę wśród rozproszonych psich pagórków, przez ten groźny, zastały krajobraz. Szybki,
mechaniczny krok, zaciśnięta pięść i pozór, że niby tak właśnie sobie z braku przymusu idę,
ale w razie czego mogę wyć i bić. A one mogą mnie zagryźć, w końcu wiedzą, gdzie celować
kłami. Cała historia powojennego Bukaresztu płynie w ich żyłach, to miasto je wychowało,
zabiło, znów powołało do życia, od tego miasta nauczyły się, jak walczyć, gryźć i przeżyć.
Są nieśmiertelne.
Na szczęście zobojętniały na drobne prowokacje i pozwalają ludziom żyć. Kiedy idę
do supermarketu, na czterystumetrowym odcinku spotykam co najmniej trzynaście psów. Na
dzień dobry dwaj rezydenci pod krzakiem jałowca, najlepiej urządzeni w całej dzielnicy: la-
tem mają cień, zimą ochronę przed chłodem. Dalej już nie ma szczęściarzy: kilku snujów
przy parkingu, bez kawałka kartonu czy koca, jeden dość fartowny na wycieraczce w szcze-
linie drzwi obrotowych banku i dwaj żebracy w okolicach kościoła, albo na warcie, albo pod
samochodami. Przechodzę przez ulicę Mihai Bravu i idę wzdłuż ściany blokowisk: krótko-
nogi, siwiejący kundelek koło księgarni, trzyosobowa parchata ekipa na wysokości mięsnego
i pies, którego najbardziej mi żal, choć w porównaniu z innymi mieszka luksusowo - w kar-
tonowym pudle wyściełanym kocem. Zimą dziewczyny z obuwniczego wkładają mu do
środka śpiwór i robią daszek z drugiego pudła. Im więcej pięter i dobudówek wyrasta wokół
jego kartonu, tym bardziej psina jest zmizerniała, zupełnie niepogodzona z losem. Wygląda
na to, że kiedyś miała normalny dom i jeszcze pamięta, czego ją pozbawiono.
Tylko raz zdarzyło mi się widzieć psa prawdziwie zapadłego, w samym sercu miasta.
Kupiłam mu mielonkę, ale nie zrobiła na nim wrażenia; wtedy zdałam sobie sprawę, jak
bardzo jest chory. Przemknął trąbiący samochód i pies pognał, zostawiając po sobie wspo-
mnienie kości przebijających skórę, rozpaczy i śmierci.
Lecz kiedy jest ciepło, psy zazwyczaj emanują pogodą ducha i sytością, a ich brzuchy
są baryłkowato wydęte. Idę, dajmy na to, tą samą Mihai Bravu, idę, a tam pokryty frędzlami
trzydziestokilowy dywanik, znaczy się pies, który teraz korzysta ze słonecznej pogody.
Chodnik ma trzy metry szerokości, z czego metr zajmuje zwierz, który tu właśnie musi sobie
odpocząć, zregenerować się. Jest tak bezceremonialny i potężny z brzuchem do góry, że ro-
bię mu zdjęcie.
- No co, na plaży leży - zaśmiewa się za moimi plecami starszy pan.
Patrzę na niego. Wszystko ma w twarzy okrągłe, oczy, nos, policzki, uśmiech też ma
okrągły. Na jego okrągłość pies odpowiada obłym pagórkiem brzucha.
Kiedyś zapytałam kolegę, którego ojciec został zadźgany na ulicy przez nieznanych
sprawców, czego się boi najbardziej. Odpowiedział, że psów.
Bo - słyszałam to wielokrotnie - Rumuni nie są agresywnym narodem; agresywni są
Cyganie i bezpańskie kundle.
- Mam cztery lata i biegnę, krzycząc z całych sił, a za mną pędzi stado psów, które
chcą mnie rozszarpać. I tak jak biegłem, tak nagle zemdlałem z przerażenia. To jest moje
pierwsze wspomnienie - mówi Daniel, menadżer sieci księgarni.
Daniel melduje się na świecie w dzielnicy Uranus, wiejsko swojskiej, domkowo wil-
lowej. Ale incydent z psami przydarza się, gdy mieszka już w robotniczej Militari, dokąd
zostaje przesiedlona jego rodzina. W tym czasie buldożery zdążyły już zaorać prawie cały
Uranus pod kwaterę główną Ojca Narodu. Po rozkopach krążą porzucone psy, głodne i otu-
manione, bezskutecznie szukające znajomych miejsc i twarzy.
Psy, które dziś okupują Bukareszt, zalegając na trawnikach, w budkach telefonicz-
nych, w śmietnikach i pod samochodami, na tronach z tektury i szmat, to przede wszystkim
potomstwo tamtych psów, które nie zmieściły się w trzydziestometrowych kawalerkach, do-
kąd przepakowano rodziny. I tak snuje się teraz bezpaństwo, raz podupadłe i wychudłe, raz
przytuczone beczkowato, towarzystwo raczej zmarniałe i znudzone, podrywające się nagle w
dzikich porywach wściekłości.
Psy są wszędzie. Okupują tapczany przy osiedlowych śmietnikach, włóczą się koło
cmentarzy, wylegują w słońcu przy Łuku Triumfalnym albo spacerują po starówce. A to zaj-
rzą na dziedziniec kościoła, a to zrobią rundkę pod centrum handlowym. Ostatnio widziałam
w Parku Narodowym dorodnego kundla rozwalonego na ławce. Ilekroć wchodzę na klatkę
schodową w bloku przy Piata Iancului, gdzie mieszka moja koleżanka, nozdrza rozsadza mi
odór trzewiowej fizjologii zmieszany ze smrodem pleśniejących szmat. Woń psów zamiesz-
kujących klatkę.
Pani, która dogląda porządku w bloku, tłumaczy:
- Pies na klatce być musi, nie po to, żeby się ogrzał, bo na co mu ciepło, tylko żeby
strzegł mieszkańców. Pies dobrze wyczuwa, kto jest swój, a kto przyszedł kraść. Raz, głupia,
przegoniłam psy i skaranie boskie, tego samego tygodnia dwa razy włamali się do mieszkań.
Więc już wiem rzecz wiadomą, że pies to jest anioł stróż.
Słyszę to wielokrotnie: psy strzegą klatek schodowych. Na wsi pies musi pilnować
obejścia i w mieście też musi. Psy się podkarmia, byle nie za dużo, żeby nie straciły czujno-
ści.
Wiele razy podpytywałam znajomych, czy nie chcieliby wziąć psa z ulicy albo ze
schroniska. Nie. Bezdomny pies jest straumatyzowany, a więc agresywny. Pierwsze, co zro-
bi, to pogryzie dziecko, drugie, co zrobi, to pogryzie resztę.
Gdy po raz pierwszy przyjechałam do Bukaresztu na dłużej, miałam wrażenie, że
miasto postanowiło mnie złamać. Mężczyzna w autobusie bez czubka nosa. Starszy pan w
parku, który zręcznie przegląda gazetę sportową mimo braku kciuków i paliczków. I ten je-
den obraz, przy Piata Romana: kulejący pies snujący się bez celu, za nim mężczyzna z chi-
huahuą na smyczy, drobnym stworzeniem w bluzie w panterkę, a za nimi staruszek bez nóg,
poruszający się na wyprostowanych ramionach, wyrzucający ciało do przodu krótkimi
szarpnięciami.
Gdy wieczorami spaceruję po mieście, widzę małe, wesołe psy na kolorowych smy-
czach i duże, wyliniałe psie kłęby, które obserwują wyprowadzaną arystokrację. Duże psy
kojarzą się z nędzą bezdomności, może dlatego ludzie tak chętnie hodują miniaturki? A po-
tem je stroją: a to w panterkę, a to w obroże z różowymi cekinami. Pilnują, by pies kanapo-
wy nie zbliżył się do psa bezdomnego.
Ci sami ludzie, którzy nie chcą mieć nic wspólnego z psią traumą powszednią, za-
chwycają się inteligencją kundli.
- Ulica je wyselekcjonowała, przetrwały najmądrzejsze - mówi znajomy, który za nic
w świecie nie weźmie psa z ulicy.
Pokazuje mi na You Tubie film z kundelkiem, który wskakuje do tramwaju i staje
przy drzwiach. Tramwaj się zatrzymuje, wchodzą ludzie, pies cofa się trochę. Kolejny przy-
stanek, nogi wchodzą i wychodzą, pies melancholijnie spogląda przez szybę. I wreszcie.
Wysiada na swoim przystanku. Do etapu kasowania biletu jeszcze nie doszedł.
Tak jak ludzie, psy wpadają we wściekłość. W 2006 roku pewnemu kundlowi, na-
zwanemu później Bosquito, bardzo nie przypadł do gustu sześćdziesięcioośmioletni japoński
biznesmen Hajime Hori, który właśnie wysiadał z samochodu przy Piata Victoriei, nieopodal
siedziby rządu. Mężczyznę do klatki schodowej bloku dzieliło kilkanaście kroków. Ale
Bosquito wiedział, gdzie celować, i wbił kły w tętnicę udową. Przerażeni sąsiedzi nie umieli
pomóc mężczyźnie, który błagał o pomoc, wykrwawiając się na ich oczach.
Jak to zwykle bywa z mordercami, Bosquito przeżył pięć minut sławy. W sądzie re-
prezentowała go słynna pani adwokat, która zwykle ratuje z opresji celebrytów - na tyle sku-
tecznie, że wybroniła go przed uśpieniem. Potem Bosquito udało się spełnić rumuńskie ma-
rzenie o emigracji i wyjechał do Niemiec, gdzie przygarnęła go sympatyczna rodzina. Uko-
ronowaniem jego kariery były zdjęcia w niemieckim kalendarzu z serii „nasi milusińscy”.
Tymczasem w kraju podniósł się raban, że nikt w europejskiej stolicy Bukareszt nie
pochwala zabijania japońskich biznesmenów przez rumuńskie psy w dzielnicach reprezenta-
cyjnych. Skandal, wstyd, straty wizerunkowe i bijące dzwony zapowiadające nastąpienie
przełomu. Do którego oczywiście nie doszło.
Problem psich watah ciągnie się co najmniej od dwudziestu lat. Kiedy obecny prezy-
dent Trajan Băsescu został burmistrzem stolicy, postanowił pokazać, kto tu rządzi, i prze-
prowadzić masową eksterminację kundelków. Obrońcy zwierząt ruszyli na ulicę, aż wreszcie
na scenę wkroczyła ona, Brigitte Bardot, „psia przyjaciółka z Paryża”, jak ochrzciły ją me-
dia, i zaraz w całej Rumunii zawrzało.
 Po pierwsze, bo do Bukaresztu przyjechała wielka gwiazda.
Po drugie, bo wielka gwiazda wypomniała Rumunom, że nie są ani europejscy, ani
humanitarni, drapiąc paznokciem w sam środek niegojącej się rumuńskiej rany. Europej-
skość Rumuna jest zawsze trochę niedoceniona i niedoszacowana, trochę do otrzepania i po-
lakierowania, jak się Rumunowi tę europejskość pokazuje palcem i stawia Rumuna do kąta,
to Rumun zaraz bije się w piersi, a potem w dzwony.
Po trzecie, za rumuńskie postanowienie poprawy Brigitte Bardot słono zapłaciła, wy-
ciągając z portfela pięćset tysięcy euro na sterylizację psów. Voila! No, to co innego, uznali
Rumuni, chętnie postąpimy humanitarnie na koszt europejski. Bardzo się wszystkim spodo-
bało to wsparcie braci mniejszych przez francuską siostrę.
Ale szybko się okazało, że polityka sterylizacji nie działa tak, jak powinna. Według
statystyk w 2006 roku po ulicach Bukaresztu krążyło dwieście tysięcy bezpańskich psów. W
tym samym roku po korytarzach oddziałów chorób zakaźnych krążyło dziesięć tysięcy pa-
cjentów, czekających na szczepionkę przeciwko wściekliźnie. Co oznacza, że na dziesięciu
mieszkańców miasta przypadał jeden bezpański pies, a codziennie dwudziestu siedmiu
mieszkańców Bukaresztu poznawało na własnej skórze, co to znaczy znaleźć się w niewła-
ściwym miejscu o niewłaściwej porze.
Choć czasami i miejsce najwłaściwsze okazuje się niewłaściwe. O czym przekonał się
artysta Matei Branea, który po ugryzieniu przez psa przeszedł serię zastrzyków przeciwko
wściekliźnie i gdy już zameldował się w przychodni na ostatni zastrzyk, na do widzenia zo-
stał pogryziony przez kundla wałęsającego się na dziedzińcu szpitala. Odechciało się Mate-
iowi zastrzyków, których i tak mu się nie chciało. Na jednym z jego rysunków przerażony
rowerzysta umyka przed rozwścieczonym psem na smyczy, a psa goni właściciel, krzycząc:
„Niech się pan nie boi, on nie gryzie!”.
Podobna sytuacja, choć w nieco bardziej radykalnej formie, przydarzyła się i mnie,
gdy jeżdżąc na rowerze po Bukareszcie, zabłądziłam i wjechałam nieopatrznie w pierwszą
asfaltową ulicę na skraju dzielnicy Tei. I gdy tak sobie jechałam, szalenie zadowolona, że
wreszcie znalazłam drogę, ujrzałam coś, co by ucieszyło prawdziwych miłośników zwierząt -
mianowicie sforę psów nadbiegającą z boku. Wokół spokój południa, wszyscy siedzą w pra-
cy i schludne domki jednorodzinne są zamknięte na głucho. Przyspieszyłam. I wtem psy za-
częły wylewać się zewsząd jak wściekła lawa, z boku, z naprzeciwka, chwila - kilkanaście,
chwila - kilkadziesiąt. Wszystkie jednakowo rozjuszone i z żądzą mordu na rozszczekanych,
spienionych pyskach. Kłębiły się wokół roweru ze wszystkich stron. Wiedziałam, że jeśli
ugryzie pierwszy, to zaczną gryźć wszystkie, a wtedy nie będę mogła jechać, a potem praw-
dopodobnie już nic i nigdy nie będę mogła. I wtedy dobył się ze mnie dźwięk, w którym
odezwał się instynkt: nieludzkie, wściekłe wycie, które na moment zbiło psy z tropu. Jecha-
łam, krzycząc, a psy biegły, szczekając. Nigdy wcześniej śmierć nie chciała tak bardzo
chwycić mnie za rękaw. Jeszcze zdążyłam pomyśleć, że byłoby to dość tandetne, zginąć w
taki sposób, gdy zza jakiegoś płotu wyszedł mężczyzna z kijem w ręku, człowiek niepozor-
ny, lecz jakże wspaniały, który uratował integralność mojego ciała.
- Ile jest tych psów? - spytałam, gdy już zakończyłam mu bełkotliwie dziękować, a
psy odstąpiły nas na odległość kija.
- A ze czterdzieści - odpowiedział. - Ale bo pani jest na rowerze, to je pani rozeźliła.
Jakby pani sobie normalnie szła, toby wszystko było dobrze.
Aha.
Wszystko byłoby dobrze, gdyby psy się nie wściekały, i wszystko byłoby dobrze,
gdyby psy nie gryzły. Żal zabijać psy, żal wysyłać na tamten świat tyle psich dusz, tym
większy, że podobno psy duszy nie mają, z czym potrafię się pogodzić tylko dlatego, że co
do istnienia dusz ludzkich też nie mam przekonania.
Żal, gdy psy gryzą dzieci, gryzą je w ręce, nogi i twarz, gdy wygryzają dziury w po-
liczkach i rozwlekają ciała zagryzionych staruszków. Na twarzy Cosmina można się doszu-
kać ledwo widocznych śladów po psich zębach. Nie można się natomiast doszukać pana
Gheorghego Cucosa z Vaslui, lat siedemdziesiąt pięć, tak skutecznie go psy rozczłonkowały.
- Brakuje korpusu - przyznał prokurator. - Ciało było w częściach, ale korpusu nie
znaleźliśmy. O ile mi wiadomo, psy zjadają korpusy.
Wszystko byłoby dobrze, gdyby nie to, że nie jest. W przeciwieństwie do psów postęp
nie rzuca się w oczy, choć podobno istnieje, ponieważ w ciągu czterech lat liczba psów się
zmniejszyła. Jedni wycierają sobie usta statystykami, że do stu tysięcy. Drudzy, że do czter-
dziestu. Ale liczba pogryzień w 2010 roku wzrosła do trzynastu tysięcy. Żółty klips na psim
uchu nie zawsze oznacza, że zwierzę jest wysterylizowane - czasem znaczy tyle, że ktoś zro-
bił przekręt, bo zabiegu nie było. Kto ma wątpliwości co do skali zjawiska, niech w ciągu
dnia policzy, ile psów widział na ulicy. Dziś na przykład minęłam dwadzieścia jeden. Kiedy
przechodzę obok nich w nocy, idzie za mnie mój instynkt, moje napięcie i czujność. Myślę o
kobiecie, która w 2011 roku weszła na podwórze biura Administracji Domeny Publicznej.
Podeszła do kontenerów, które stały niedaleko wejścia, nie wiedząc, że wchodzi na teren
psów krążących przy śmietniku. Okaleczyły ją tak, że lekarze mówili o całkowitym zmiaż-
dżeniu tkanek. Mimo trzech operacji i przeszczepu skóry zmarła po kilku dniach.
Bukareszt to miasto, które kocha psy i jednocześnie ich nienawidzi. Widziałam wiele
staruszek objuczonych siatkami, które chodzą od jednego miejsca do drugiego, karmiąc psy
zupami z odrobiną mięsa. Znajomi opowiadali mi o swojej koleżance, która połowę pensji
kasjerki w Praktikerze przeznacza na codzienne dokarmianie kilkunastu psów pilnujących
parkingu supermarketu. Słyszałam o kierowcach, którzy na widok kundli na przejściu dla
pieszych dodają gazu. Miasto głaszcze psy i je niszczy.
Latem wydawało mi się, że kundle są panami i władcami Bukaresztu. Zimą zrozu-
miałam, że są najsłabszym ogniwem miasta, te snujące się cienie na rozchwianych łapach.
 Bukareszt się dławi

Szczelina patrzy na mnie. Biegnie od podłogi, wynurza się znad blatu stołu, przecina
ścianę na pół i rozpływa się w powietrzu na wysokości framugi okna, jak rzeka, która wpada
do morza. Patrzę na szczelinę wypełnioną czernią, raz prostą jak żyła, raz meandrującą jak
nerw. Ona biegnie, a ja siedzę obok niej, przy stole, coś tam przeżuwam, coś tam przeży-
wam, zaglądam w jej czarne wnętrze i się zastanawiam, ile osób wpadnie w szczeliny, gdy w
Bukareszcie znowu zatrzęsie się ziemia. Ponad dwieście lat temu, kiedy przez miasto prze-
szły wstrząsy o największej sile w historii Rumunii, ziemia popękała tak bardzo, że według
jednego z kronikarzy szczeliny pomieściłyby człowieka i konia. Gdzieniegdzie grunt przy-
pominał krater wulkanu z porwaną trajektorią rys, z dziurami podobnymi do studni i rozpa-
dlinami, które wypełniły się rdzawą wodą. Z ziemi tryskała zielonkawa ciecz i wszędzie
unosił się zapach siarki. Zawaliły się stare piece, więc domy raz po raz stawały w ogniu.
Wielu wierzyło, że to Bóg zesłał piekło, żeby ludzie pojęli, czym jest jego gniew, i wystrze-
gali się grzechu.
Pamiętnego październikowego dnia 1802 roku wstrząsy rozlały się po całej Europie,
od Moskwy po greckie wyspy, od Belgradu po Petersburg. W samym sercu Bukaresztu nad-
gryzły Turnul Coltei, najwyższy budynek w mieście, wieżę z pięknym zegarem i potężnym
dzwonem, z której można było dostrzec i pożar, i oddziały wroga. Kroniki donoszą, że zapa-
dając się i pękając na pół, wieża pożarła przypadkowego komiwojażera. Może zapatrzył się
na nią tak bardzo, że nie zdążył uciec, gdy ziemia pod jego stopami zaryczała, a ze szczytu
wieży posypał się gruz? Oprócz wędrownego kupca śmierć poniosły jeszcze trzy osoby -
młoda Żydówka, jej dziecko i ktoś, o kim wiadomo tylko tyle, że nie miał w życiu szczęścia.
Jak na siłę wstrząsów, które przeszły do historii pod nazwą Wielkiego Trzęsienia Ziemi, los
okazał się dla mieszkańców łaskawy.
Bukareszt jest szczególnie skazany na szczodrość przypadku, bo znajduje się niedale-
ko epicentrum trzęsień ziemi, sześćdziesiąt kilometrów od okręgu Vrancea, a tereny, na któ-
rych leży miasto, to rejony piaszczyste, co potęguje siłę wstrząsów. Jeśli w okręgu Vrancea
wstrząsy będą miały siłę 5 stopni w skali Richtera, to mieszkańcy dzielnicy Militari, pokrytej
plątaniną blokowisk, odczują je jako 5,9 stopnia. Mieszkańcy równo gęsto zaludnionego
Pantelimonu - jako 6 stopni. Nie ma w Europie miasta o większym zagrożeniu sejsmicznym.
Raz na kilkadziesiąt lat, trzy, cztery razy w ciągu jednego stulecia, wstrząsy są tak silne, że
niosą śmierć. Bukareszt nie zna zjawiska równie nieprzewidywalnego i nieuchronnego zara-
zem.
Nieszczęście wisi w powietrzu, anonsowane na ulicach czerwonymi bulinami - ta-
bliczkami w kształcie koła, pokrywającymi skruszałe fasady jak nieleczona wysypka: „bu-
dynek po ekspertyzie technicznej, klasa I ryzyka sejsmicznego”. Im kamienica starsza i pięk-
niejsza, tym większe prawdopodobieństwo, że podczas trzęsienia ziemi stanie się grobow-
cem. Bukareszt liczy sto dziewięćdziesiąt takich potencjalnych mogił, najczęściej w samym
centrum miasta, przy najbardziej zatłoczonych ulicach. Groza tej możliwości stwarza świetne
warunki pracy wszelkim prorokom i fatalistom, którzy gorliwie oszacowują rozmiary przy-
szłego kataklizmu, licytując się na liczbę ofiar i skalę zagłady. Powściągliwe prognozy mó-
wią, że ze szczelin nie uda się wyjść co najmniej tysiącu ludzi, może dwóm. W najsilniej-
szym trzęsieniu ziemi, z 1977 roku, które uderzyło w piątek o 21.20, zginęło w stolicy ponad
tysiąc czterysta osób.
Ci, którzy przeżyli, pamiętają, że w telewizji oglądali wtedy bułgarski dramat Słodko i
gorzko. I że noc była wyjątkowo jasna i gwiaździsta.
Ci, którzy widzieli wtedy miasto z góry, nie mogli uwierzyć, że bloki mogą się chwiać
jak drzewa podczas burzy. W jednej chwili niebo pękło i miasto zawyło z przerażenia. Ze-
rwał się wiatr, którzy roznosił smród spalenizny. Światła zgasły i w bezwzględnej ciemności
można było dostrzec tylko wściekłe płomienie buchające ścianą albo pełgające pomarań-
czowymi językami.
Los rzucał wtedy kostką: ktoś wyszedł do kina i w mrokach sali znalazł schronienie
przed śmiercią, ktoś inny oglądał telewizję i widok drżącej szklanki na stoliku był ostatnim
obrazem, jaki zarejestrowało jego oko. Ktoś brał prysznic, gdy poczuł drżenie podłogi, ale
siła trzęsienia rzuciła go pod framugę drzwi, co uratowało mu życie; ktoś, jak w opowieści
Herty Müller, stał przed umywalką, chcąc umyć zęby, i dopiero ktoś inny, identyfikując cia-
ło, wyjął mu szczoteczkę do zębów z ręki. W rocznice trzęsienia ziemi z 1977 roku rumuń-
skie gazety drukują opowieści ocalałych z motywem przewodnim: gdybym przyszła pięć
minut później, gdybym wyszedł dziesięć minut wcześniej, gdyby została w domu swojej
matki, gdyby nie poszedł kupić papierosów.
 On wyskoczył przez okno, ona wybiegła na klatkę schodową, ich dziecko zostało pół-
sierotą. Jedni 4 marca świętują kolejne urodziny, inni obchodzą czyjąś rocznicę śmierci.
Ziemia wykonuje bezmyślne egzekucje, los jest przypadkiem.
Czasem okazuje się szczególnie okrutny, tak jak to było podczas trzęsienia w 1940
roku, gdy zawalił się najwyższy budynek ówczesnego Bukaresztu, liczący czternaście pięter
apartamentowiec Carlton. Drapacz chmur z prawdziwego zdarzenia, ogłaszały gazety, duma
miasta, kawałek Ameryki. Nowoczesne kino na parterze szybko stało się miejscem, w któ-
rym śmietanka po prostu musiała bywać. Ci, którzy kupują mieszkanie w tym budynku, to ci,
którzy mają piękne życie i będą mieli straszną śmierć.
W moim warszawskim mieszkaniu wiszą nad stołem fotografie Nicolae Ionescu z po-
łowy lat trzydziestych przedstawiające bulwary Bălcescu i Magheru. Carlton zajmuje na nich
centralne miejsce, potężny, górujący nad miastem, ciemniejszy niż inne budynki. Czasem,
gdy patrzę na te zdjęcia, myślę o rodzinach lekarzy i oficerów, o dystyngowanych mężczy-
znach i wytwornych kobietach, którzy tam mieszkali. O kinie, które ściągało tłumy. O bu-
downiczych, którzy wprowadzili zmiany w projekcie i żeby przestrzeni było więcej, zrezy-
gnowali z wielu słupów podtrzymujących strop. Te, które pozostały, były cieńsze i smuklej-
sze, niż pierwotnie zakładano. Wyglądały pięknie.
Trzęsienie ziemi uderzyło w środku nocy, o 3.39, kiedy pogrążeni we śnie ludzie byli
bezbronni. Najszybciej zawaliło się niskie skrzydło budynku, a zaraz po nim najwyższe pię-
tro, i kolejne, i kolejne, jedno po drugim zamieniały się w gruz.
Dla tych, którzy przeżyli, mogła być jeszcze nadzieja. Ratownicy słyszeli głosy wy-
dobywające się z ruin. Ktoś przytomny, kto miał dość przestrzeni i zimnej krwi, zadzwonił z
piwnicy: rury są uszkodzone, zakręćcie wodę, bo się potopimy. Ale dwadzieścia minut po
trzęsieniu ziemi, o czwartej nad ranem, w piwnicy zdarzyło się najgorsze: zapaliły się zapasy
oleju, które służyły do ogrzewania budynku. Te kilka osób, które przeżyły trzęsienie (może
kilkanaście? kilkadziesiąt?), dwadzieścia minut później zginęło w płomieniach.
W luksusowym apartamentowcu mieszkało trzysta osób. Przy stercie gruzów słaniała
się czwórka ocalałych. Mieli szczęście.
Albo i nie. Ocalały strażnik Carltona na chwilę przed trzęsieniem ziemi stał na tarasie
budynku, oglądając miasto. Tamtej deszczowej i zimnej nocy, jak to się zdarza w listopadzie,
miał na sobie pelerynę przeciwdeszczową. Kiedy ziemia pod jego stopami się rozwarła, a
piętra waliły się jedno po drugim, podmuch powietrza rzucił nim jak nasionem dmuchawca,
lecz peleryna zadziałała jak spadochron i zamortyzowała upadek. Tylko w tym skoku był
superbohaterem. Ludzie wspominali, że w ciągu kilku minut jego głowa stała się siwa jak
zalegający wszędzie kurz. Strażnik żył wiele lat, ale nigdy nie odzyskał spokoju. Przez długi
czas można go było spotkać w miejscu, gdzie kiedyś stał budynek, którego ani on, ani nikt
inny nie zdołał ochronić.
Dziś statystyki obwieszczają, że mieszkańcy Bukaresztu boją się trzęsienia ziemi bar-
dziej niż śmierci, może dlatego, że niesie ono wszystkie możliwe nieszczęścia, niezawinione
i ślepe: śmierć własną, śmierć cudzą, okaleczenia, straty dobytku, rozciągniętą w czasie nie-
pewność i rozpacz. Raz na kilkadziesiąt lat Bukareszt obumiera i powstaje z gruzów, Feniks
z powyrywanymi piórami.
- Cosmin, a to co? - Pokazuję szczelinę w ścianie.
- No tak, tak - odpowiada Cosmin.
- Nie boisz się kolejnego trzęsienia?
- Ten dom jest bezpieczny - zapewnia. - Sprawdziłem przecież, zanim go kupiłem.
Góra jest drewniana, dach z blachy i wokół żadnych bloków, które mogłyby nam runąć na
głowę.
Faktycznie, gdy spadnie deszcz, nasza uliczka zamienia się w błotnisty potok.
Wszystko wokół mikre, przycupnięte, obite blachą, więc kiedy zatrzęsie, domki rozkraczą się
nieco, wzdrygną, a jeśli runą, to jak konstrukcje z kart. Lecz ta lichość nie chroni nas przed
przypadkiem.
Ci, którzy prorokują z największym rozmachem, twierdzą, że tysiąc ofiar to tyle co
nic, i prognozują pięćset tysięcy zabitych: pół miliona jest liczbą dobrze wyglądającą na żół-
tym pasku wiadomości. Wypowiadana odpowiednio złowieszczym tonem, zachowa abs-
trakcyjny i przyjemnie elektryzujący charakter, który wywoła zesztywnienie niejednej stopy
w kapciu. Te szacunki przydają się tylko do lamentów; mimo refrenowych apelów nie po-
wstał żaden skuteczny plan wzmacniania budynków przed kolejnym trzęsieniem ziemi.
W dokumencie pod wybornym tytułem Pogodzeni z trzęsieniem ziemi? Film o sensie
życia, kiedy czekasz, aż pogrzebią cię ruiny Vlad Ursulean, dziennikarz obywatelski, pyta
mieszkańców najbardziej rozchybotanych kamienic, jak im się żyje ze świadomością, że w
każdej chwili mogą umrzeć. Otóż żyje im się nieźle.
 - Nigdy nie myśleliśmy o wzmocnieniu budynku - wyznaje posępnie starsza pani w
błękitnej sukience w białe groszki. Jej twarz zmienia się tylko na chwilę, gdy dowiaduje się,
że kamienica, w której mieszka, znajduje się na liście najbardziej zagrożonych zawaleniem. -
I tak nikt by się nie przejął, gdybyśmy wszyscy zniknęli razem z tym budynkiem - oznajmia,
a w jej głosie słychać pewność i jakąś cichą nutę satysfakcji.
Można odnieść wrażenie, że lokatorzy codziennie recytują przed snem Jagniątko.
- Może mnie przecież zabić i cegła. Nie zmienię swojego przeznaczenia - mówi z
uśmiechem młoda kobieta, bujając się na krześle.
- Kto ucieknie losowi, który jest pisany przez Boga? - pyta retorycznie starsza pani
trzęsącym się głosem.
Od 1994 roku działa w Bukareszcie Departament Konsolidacji. Ma on na koncie nie-
jakie osiągnięcia: w ciągu siedemnastu lat udało się wzmocnić trzynaście budynków z czte-
rystu dziewięćdziesięciu należących do I i II klasy ryzyka sejsmicznego. Zgodnie z procedu-
rami państwo jest zobowiązane do wzmocnienia nadwątlonych kamienic, ale postępowanie
trwa. Czasem dwa lata, trzy, czasem dziesięć. Jeśli już pojawiają się robotnicy, to często
partaczą. Tworzy się absurdalne błędne koło nieudolności, złej woli, obojętności i niewiedzy.
Ludzie nie zdają sobie sprawy, że mieszkają w grobowcu. A nawet jeśli wiedzą, to nie chcą
mieć nic wspólnego z urzędnikami, których uważają za tępych i skorumpowanych. Urzędni-
cy z kolei sądzą, że wysyłanie ponagleń i nakładanie grzywny wystarczy, bo nikogo nie za-
ciągnie się siłą, żeby wypełnił formularze. Których są tony. Na biurkach Departamentu pię-
trzą się stosy bezużytecznej makulatury zalegającej latami. Kiedyś w takich samych stosach
będą wypisywane akty zgonów.
Na szczęście burmistrz Sorin Oprescu trzyma rękę na pulsie. W wywiadzie z 2010
roku zapytano go, czy miasto jest przygotowane na kolejne trzęsienie ziemi. Odpowiedział,
że owszem, programy pomocowe są wspaniałe, tyle że ludzie nic o nich nie wiedzą. A zresz-
tą, dyspozycje zostały wydane i na trzech cmentarzach w Bukareszcie wyznaczono dodat-
kowe miejsca dla ofiar kolejnego trzęsienia.
Niestety, na cmentarzach Zachodnim, Straulesti i Metalurgiei przygotowano tylko
dwanaście tysięcy miejsc.
Ale bądźmy optymistami. Może z tą połową miliona ofiar przesadzili? Może dwana-
ście tysięcy wystarczy?
 Rumuni mają już dość życia w strachu. W ostatnim roku coś drgnęło - udało się
wzmocnić trzydzieści budynków. Tyle że po ekspertyzach siedemdziesiąt kolejnych znalazło
się w I klasie ryzyka.
Któregoś ranka dzwoni Stefan i pyta, czy wiem, że w nocy było trzęsienie ziemi. Le-
dwo odczuwalne, 4 stopnie w skali Richtera, ale o drugiej w nocy wybudziło go ze snu.
Przez krótką chwilę podłoga zafalowała i meble zdawały się tańczyć.
- Nic o tym nie wiem - mówię - spałam jak zabita.
 Inferno

- Niech mi pani wybaczy. Przepraszam, że zamieniłam pani podróż w piekło.

Próbując poskromić oniemiałość, zatrzymuję się myślami przy tym ostatnim słowie.
Konduktorka, która zadręczała mnie przez dziewięć godzin podróży z Timisoary do Buka-
resztu, używa słowa inferno, a nie swojskiego iadul. Powiało literaturą, a mnie zaraz przyszło
do głowy znękanie bohaterów Dostojewskiego, ich wściekłość i wylewność, i to nieustanne
falowanie uczuć, od wielkiej nienawiści do wielkiej miłości.
Rzadko myślę o Rumunach jako o ludziach agresywnych, teraz jednak mam do czy-
nienia z przypadkiem szczególnym: konduktorkę ogarnęła malownicza furia, gdy zobaczyła,
że pakuję się do pociągu z rowerem (co nie jest przecież zabronione), a jej ręce zaraz pod-
niosły się jak drapieżne ptaki, które zatoczyły łuki nad głową i niebezpiecznie zbliżyły do
mojej twarzy. Chłopak o szemranej aparycji, który kręcił się między przedziałami, zapytał po
angielsku, czy może mi jakoś pomóc, i - o nie, tego chamstwa już było konduktorce za wiele.
- Masz bilet? Masz go za co kupić? - zapytała. Chłopak pokręcił głową, uprzejmie
zasugerował podarek do kieszeni, a wtedy konduktorka huknęła: - Won stąd!
Gdyby coś takiego przydarzyło mi się w Polsce, pewnie i mnie ogarnęłaby wzmożona
nerwowość, ale w Rumunii czuję, jakbym chodziła na szczudłach i z niewidzialną lornetką,
wszystko wydaje mi się najpierw interesujące, a dopiero potem straszne. Patrząc na konduk-
torkę, uświadomiłam sobie, że pierwszy raz widzę tak agresywną Rumunkę. Która, na doda-
tek, nie daje się przekupić. Prawdopodobnie jedyna taka konduktorka w Rumunii.
Ho, ho, co za postać, myślę. Ho, ho.
Lecz wszystko, co złe, dopiero czeka za winklem, zacierając rączki. Na dworcu ka-
sjerka nie chciała sprzedać mi biletu na rower, twierdząc, że w tej sprawie muszę się dogadać
z konduktorem. Tymczasem pani władza, która stoi przede mną, wykrzykuje:
- Nie rozumiesz, co do ciebie mówię?! Tam masz iść z tym cholernym rowerem! Je-
steś głupia czy nienormalna? Po jaką cholerę szlajasz się z tym po Rumunii?! - i wali ręką w
kierownicę. W takich warunkach trudno zmienić temat i powiedzieć, że chcę na ten rower
kupić bilet.
Godzinę później konduktorka pojawia się znowu i żąda trzydziestu lei za przewóz
roweru. To jakieś trzydzieści złotych. Rzecz w tym, że jak Rumunia długa i szeroka biletul
pentru bicicleta kosztuje dziesięć lei.
Mówię, że tyle właśnie mogę zapłacić, nie więcej.
- W takim razie pani jedzie dalej, a rower wysiada na następnej stacji - znajduje roz-
wiązanie konduktorka.
I zaczyna powoływać się na losowo wybrane przepisy, że rower to piętnaście kilo, a
pociąg jedzie więcej niż czterysta kilometrów i dlatego ona uznaje, że trzydzieści lei to od-
powiednia cena za przyjemność przewiezienia roweru. Koniec końców dziewięć godzin sta-
nia przy rowerze w wąskim przejściu koło toalety ma mnie kosztować sto dwadzieścia pięć
lei, czyli jakieś sto dwadzieścia złotych - dziewięćdziesiąt pięć lei za bilet dla mnie i trzy-
dzieści lei łapówki za rower.
Dzwonię po polskich i rumuńskich znajomych z pytaniem, czy płacić tej interesującej,
choć jakkolwiek by było szalonej kobiecie pieniądze, które zalatują łapówką, i słyszę za
każdym razem: „Asta e, co się będziesz handryczyć z psychopatką, trzydzieści złotych w
łapę to i tak jest promocja jak na rumuńskie realia”.
Ale w wagonie i na korytarzu panuje poruszenie, ludzie dookoła czują, że dzieje się
niesprawiedliwość, i próbują w moim imieniu pertraktować z konduktorką. Najbardziej ak-
tywny jegomość przekonuje mnie co i rusz, że mimo wszystko Rumunia to piękny kraj i si
totul e fain, wszystko jest fajne. Chwilę później, złapany na paleniu w przejściu, zostanie
ukarany mandatem przez policjantów, których sprowadziła kolejarska bogini zemsty.
Płacę te cholerne trzydzieści lei i biorę kwit, ale lojalnie ją uprzedzam, że się odwo-
łam i opiszę ze szczegółami okoliczności podróży. Konduktorka wzrusza ramionami.
Pół godziny później - znowu jest.
Chce coś dopisać do kwitu za rower.
Godzinę później krąży, przystaje przy rowerze, podnosi z ziemi książkę, którą poło-
żyłam obok, kartkuje, szalenie jest książką zainteresowana. (Nomen omen rzecz nosi tytuł
Calatorie in Romania [Podróż przez Rumunię]).
Instynkt samozachowawczy każe mi podziwiać widoki za oknem.
Stoję przy rowerze, ale ludzie z przedziału nawołują, żebym do nich przyszła, że nic
się temu miłemu rowerowi nie stanie, a oni mają ser, salami i pomidory i chcą się podzielić
w ramach pocieszenia. I kiedy jemy, zachwalając walory ziemi rumuńskiej, która rodzi takie
wspaniałe dobra, przychodzi konduktorka, żeby wytłumaczyć, że ona już wie, dlaczego za-
płaciłam trzydzieści lei, a nie dziesięć - bo wypisała mi kwit w pociągu.
Tłumaczę, że kasjerka nie chciała mi sprzedać biletu na dworcu. Przy okazji wspomi-
nam okoliczności pierwszego spotkania z konduktorką - że na mój widok tak machała ręka-
mi, jakby chciała mnie pobić, i że nigdy w Rumunii nie spotkałam się z taką agresją.
Ludzie z przedziału zakrzykują nas, wołając do konduktorki:
- Ty oszustko, nie masz wstydu! Jaka to hańba dla Rumunii! Idź do diabła ze swoimi
przepisami.
Konduktorka odchodzi, rycząc ze złością:
- Przyjemnej podróży.
Potem jest już tylko seria wizyt i przeprosin.
Pierwsze: że zamieniła moją podróż w piekło.
Kolejne, dwie godziny później: że faktycznie, bywa agresywna. Podnosi głos. Rumu-
nia to trudny kraj. Wszyscy dookoła to zwierzęta, czy pani to widzi? Ale my jesteśmy ludźmi
(w sensie ona i ja, obydwie posiadamy luksus bycia człowiekiem).
Może pani jest z Dostojewskiego, a może z Czechowa, ale niech już pani sobie pój-
dzie, myślę.
A do mojego przedziału raz po raz wsiadają ludzie. Na przykład trzej panowie z Kra-
jowej, którym opowiadam historię biletu. Wydają się zakłopotani.
- No, wzięła łapówkę, ludzka rzecz. Zdarza się - mówi jeden.
- A pewnie, że się zdarza - wtóruje drugi.
- My to dobrze znamy - tłumaczy trzeci. - Też pracujemy na kolei.
Kiedy mężczyźni wysiadają, konduktorka wsadza łeb do przedziału, niby że tak wła-
śnie sobie przechodziła obok, i przeprasza. Nawet ją rozumiem, bo mi też się strasznie nudzi.
Na szczęście wkrótce znowu wchodzi kilka osób i wszyscy chętnie oddają się rozmowie.
- Domnisoară, panienko, ten kraj to zgnilizna, wszystko jest tu zepsute do szpiku ko-
ści! - przekonuje mnie jowialny pan po czterdziestce. - Pani musiała dać trzydzieści lei, żeby
przewieźć rower, a ja dałem konduktorce w łapę i sam jadę za dwadzieścia. Co mi się pani
dziwi, jak zarabiam osiemset pięćdziesiąt lei? Jeśli w tym pociągu dziesięć osób kupiło bilet
w kasie, to jest dobrze. Ten kraj to gnój, ludzie żyją tylko dlatego, że każdy każdego okrada!
O, ja okradam tę panią, pani tego pana, a pan mnie.
 Wszyscy kiwają głowami. No przecież wiadomo, że jadą bez biletu.
- Asta e! - wykrzykuje młoda dziewczyna, która słyszy nas doskonale, choć na uszach
ma słuchawki od iPoda.
- No co zrobić, taka jest rumuńska mentalność - mówi staruszek pod oknem.
- Czym się pan zajmuje? - pytam pana od zgnilizny.
- Jestem policjantem!
Ciemna noc, księżyc w pełni, przez otwarte okno niesie się zapach ziemi, siana i
krów. Zbliżamy się do Bukaresztu. Pociąg ma pół godziny opóźnienia, ale w miłym towa-
rzystwie dziewięć godzin mija jak z bicza strzelił. Jeszcze na pożegnanie pojawia się kon-
duktorka.
- Przepraszam za wszystko - oznajmia, uśmiechając się przyjaźnie.
Wydaje się tak samo zadowolona jak wtedy, gdy wypisywała kwit.
Trochę Orient, trochę obłęd
Alicja wypija spirytus z małej buteleczki, wychodzi z domu i wkracza w Krainę Cza-
rów. Zaraz wpadnie do odsłoniętej studzienki, zgubi się i nigdy nie odnajdzie.
Oj, Alicjo, skaczesz ty sobie przez bulwar Zjednoczenia, stopy masz drobne, ręce
masz kruche, a oczy wielkie jak u ważki. Oj, Alicjo, zupełnie ci się bajki pomyliły, to z braci
Grimm jest opowieść, oni zaprojektowali te zwaliste dekoracje, te mury posępne, marmury
przyżółcone jak brudne szkliwo. Wszystko tutaj faluje, linie wiją się jak jadowite węże, jak
nabrzeże francuskiej riwiery z koronkowych morskich fal. Żadnego nie ma w tym sensu ani
tym bardziej logiki. Budynki są rosłe, całe z ciężaru i oporu, a między nimi przeziera pustka.
Ta pustka jest chyba najgorsza, jest jak wybite zęby w marmurowej szczęce bulwaru. Tyle
zostało zburzone, by tyle mogło nie powstać.
Dziesiątki razy przejeżdżałam autobusem obok bulwaru Zjednoczenia i nie budził we
mnie żadnych emocji. Aż pewnego razu, patrząc na jeden z balkonów, ujrzałam przedziwną
falistość poręczy i nagle cały budynek przede mną zafalował.
Na szczęście spotkałam na swojej drodze Kapelusznika.
Musielibyście zobaczyć, jak mówi Kapelusznik, żeby dać się oczarować. Jego gesty
są okrągłe, szerokie, głos wznosi się wibrująco i opada z gracją, a twarz to marszczy się, to
wygładza. Kapelusznik jest nieskończoną opowieścią pełną zwrotów akcji i sensacyjnych
doniesień, jego życie to bulwarówka i szyk, operetka i wysokie tony.
 I tak rozmawiam z Kapelusznikiem, Tomkiem Ogińskim, od rana do wieczora o Bu-
kareszcie. Nie, nie! Tak, tak! Ale popatrz, ale zobacz, nieprawda! Przez dwa miesiące
mieszkaliśmy razem w bloku przy Piata Muncii, gdzie na pełnych obrotach nadawało nasze
Radio Europa, Wolna Rumunia, Rumuński Holokaust.
Tomek twierdzi, że nienawidzi Bukaresztu i Rumunii, ja twierdzę, że Tomek Buka-
reszt uwielbia. Nie znam nikogo, kto pałałby do tego miasta taką namiętnością i tak dobrze je
znał, choć Tomek uważa, że nic z tego nie pojmuje. W tym się zgadzamy, mnie też Buka-
reszt rozpada się w rękach, gdy już mam wrażenie, że coś uchwyciłam.
Tomek skończył historię sztuki i pisze artykuły o architekturze, a w ogóle przez cztery
lata, odkąd tu zamieszkał, przeszedł miasto wzdłuż i wszerz kilkaset razy. Pracuje jako
przewodnik miejski dla polskich turystów i zna Bukareszt na wylot, każdy zakamarek i każ-
dą anegdotę, serwuje je jak czekoladki ze złotej bombonierki.
„Dzień dobry” z Tomkiem wyglądało tak:
- To może pójdziemy dziś do Muzeum Chłopa?
- Ale Tomek, to siedem kilometrów drogi!
- Co? Nie chcesz iść na spacer?
Dla Tomka przebieżyć piętnaście kilometrów dziennie to podstawowy warunek hi-
gieny psychicznej. Mnie się zdarza, gdziekolwiek jestem, całymi dniami nie wychodzić z
domu i nie mieć poczucia straty.
Pytam Tomka, co w Bukareszcie jest mu najdroższe.
- Na początku - mówi - zakochałem się w Lipscani i w architekturze modernistycznej
rozsianej po całym mieście. Rumuński modernizm miał niezwykły rozmach, odwagę gestu
projektowego, jakość cięcia przestrzeni, z jaką nigdy nie spotkałem się w Polsce. Bo rumuń-
ska architektura to eksces, hybrydy i bezwstyd, histeria stylistyczna, niewolnictwo detalu,
fasadowość do granic możliwości, maksymalna eksploatacja stylu. Przy Bukareszcie każde
inne miasto wydaje się tak statyczne, że aż nudne.
Kiedy rozmawiamy o Bukareszcie, ja jestem dobrym policjantem, a Tomek tym złym.
Tomek wymienia grzechy główne miasta: chaos, chciwość, bałagan, nadmiar, prowizorka,
zdegenerowanie architektury i brak do niej szacunku. To, co w niej wspaniałe i światowe,
podupada, aż staje się przezroczyste albo ohydne i nienawistne.
- W Bukareszcie - mówi Tomek - nawet ludzie niewrażliwi na architekturę są onie-
miali. Tu jest imaginarium stylistyczne, najlepsze w Europie.
Tyle że ciągle trzeba się uczyć patrzeć, żeby widzieć to brawurowe piękno, bo jest
albo pokryte liszajem, albo ukryte, albo dwuznaczne.
Tak jak ten piekielny bulwar Zjednoczenia, jedyny ciąg budynków o tej samej wyso-
kości w Bukareszcie, pełen wyrw i pustynnych placków, bo Ceausescu nie zdążył wybudo-
wać wszystkiego, co sobie zamierzył, a po rewolucji nikt nie miał ochoty kontynuować jego
wizji. Najwidoczniej uznano, że to, co zostało zrobione, to już o wiele za dużo.
Bulwar Zjednoczenia, aż do rewolucji nazywany bulwarem Zwycięstwa Socjalizmu,
był częścią projektu Centrum Obywatelskiego - tego, którego pępkiem jest Dom Ludu i który
miał obejmować budynki państwowe, urzędy i sądy. Wielopiętrowe, zdobne bloki miały
służyć najbardziej zaufanym ludziom Ceausescu, politykom, urzędnikom i Securitate, tak by
byli w zasięgu ręki dyktatora. Wszystko, co o projekcie wiadomo, to plotki i anegdoty w gę-
stych oparach absurdu. Dokumenty dotyczące budowy zniknęły, całe przedsięwzięcie toczy-
ło się w zmowie milczenia, a jeśli którykolwiek z architektów chce dziś na ten temat mówić,
to niejednokrotnie są to wypowiedzi nawiązujące do prawdy w sposób luźny i niezobowią-
zujący.
Tomek ma na to określenie: Sodoma i Gomora.
Wyruszamy na czterokilometrowy spacer od kraterowego ronda Piata Iulia, gigan-
tycznego placka zaprojektowanego jak lotnisko dla pojazdów kosmicznych. Tomek w kasz-
kiecie, okrągłych okularkach a la żydowski lekarz, z turkusowym fularem pod szyją, a ja jak
to ja, niby wyglądam do rzeczy, ale w atmosferze pewnego złachania.
Idziemy i wyliczamy: Bizancjum, Babilon, Gaudi, stalinizm, obłęd, Orient, Korea
Północna. I jeszcze prowincjonalizm i kompleksy. Architektura wysysająca i okrutna. Nie-
zwykła, fascynująca i efektowna. Sztuczny twór z ambicjami do stateczności i bycia poza
czasem, a jednocześnie już podupadły, jakiś taki cygański, nomadyczny, przedwcześnie po-
starzały i zdegenerowany. Porywający. Nieprzewidywalny.
Mijamy pusty placyk z jednym marnym drzewkiem i z królem tego ugoru na środku -
bezpańskim psem. Drugi, chudy kundelek, krąży z nosem przy ziemi, próbując dogrzebać się
czegoś w rowie wypełnionym śmieciami.
- W Bukareszcie można zobaczyć, czym jest dyktatura w przestrzeni - mówi Tomek. -
Co z tego, że pan i pani Ceausescu zostali zabici? Codziennie zjadamy to danie, które nam
upichcili.
I tak idziemy i idziemy. Bulwar jest prosty jak w mordę strzelił, a wokół tylko bloki i
pustka, na nielicznych ławkach przesiadują cygańskie dzieci i przedwcześnie postarzałe ko-
biety o pustych twarzach. Siedzą i jednostajnie bujają wózkami.
- Widać po tych budynkach - mówi Tomek - że rzeczywistość według Ceausescu za-
raz walnie z hukiem. Ta architektura sama się zjada i wypluwa. To jest jakiś postmodernizm
totalitarny!
Ale wszystkie jego linie falują, a zdobienia balkonów, detale na murach, balustrady i
poręcze są tak fantazyjne, jakby się kochały w baroku. Nie pojmuję tej skali ani tego
upstrzenia. Niby wszystko ma być harmonijne, a jednak bulwar odwraca się plecami do mia-
sta.
Wokół kręgosłupa Unirii budynki stoją na baczność, lecz na jego tyłach zaraz się
osuwają i nikną. Gdybyśmy poszli kilka kroków w głąb ulicy Trajana, Bukareszt stałby się
wiejski, chałupkowy, zmurszały, z wywalonymi na podwórka starymi deskami, meblami, z
codziennym śmieciowiskiem.
I tak idziemy i dochodzimy wreszcie do Piata Unirii, i po ospałości bulwaru dopada
nas wreszcie zamęt miasta, przestrzeń rozstępuje się i osiąga rozmiary nie do ogarnięcia.
Staje się prawdziwie bolesna i gwarna, jak z filmu science fiction, z chaosem na ulicach,
dźwiękiem podkręconym w klaksonach samochodów, licznymi efektami specjalnymi neo-
nów na szczytach wieżowców. Nie chce się tego filmu oglądać i grać też się w nim nie chce.
- Wszystko, co najciekawsze w Bukareszcie, znajduje się za ścianą blokowisk - mówi
Tomek. - Jest przesunięte, zmarginalizowane, sponiewierane, obudowane. Ceausescu ze-
pchnął na drugi plan wszystko, co w mieście było stare i rdzennie rumuńskie, i zasłonił tym,
co wydawało mu się dumne i wielkomiejskie.
I tak mamy Piata Unirii, spełniony sen Ceausescu o wielkim, potężnym mieście.
Ach, zachłysnęłaby się z wrażenia cała Scornicesti, maleńka wioska, która wydała na
świat geniusza.
Łypie na nas ta ohydna, wspaniała ośmiornica. Idziemy do Domu Ludu bulwarem
Unirii, który miał być miejskim spacerownikiem, a jest kończyną objętą gangreną, zupełnie
zmartwiałą. Nikt tędy nie chodzi, nieliczni amatorzy przechadzek wyglądają na oszołomio-
nych turystów.
 Oto przed nami piramida faraona. Wielka i kanciasta jak ziggurat. Spełniony stali-
nowski sen o architekturze, która zamienia ludzi w ziarenka piasku. Drugi co do wielkości
budynek administracyjny na świecie, który nikomu nie był do niczego potrzebny.
- On to był zwykły kmiot - mówi Tomek. - Ona: głupawa Lady Makbet. To zdumie-
wające, że w tej dwójce przerażających ludzi narodziła się myśl, że mogą projektować. I
Ceausescu naprawdę projektował, na wielu zdjęciach widać, jak wymachuje rękami nad
modelem jakiegoś obiektu: „Zróbcie tak i tak”. Był projekt i był bełkot, więc realizowano ten
bełkot. I on, i ona poczuli w sobie demiurga.
I tak budowali na nowo stolicę na podstawie impresji własnych wyniesionych z po-
dróży do Korei Północnej, dyrygując sztabem młodych architektów, którzy wyjeżdżali do
komunistycznej Azji na wycieczki poznawcze. Model był tak naprawdę radziecki, a przez
Koreę tylko nieco zmodyfikowany. Ornamenty kwiatowe zdobiące tamtejsze budowle zastą-
piono w Rumunii elementami wziętymi z twórczości Brâncusiego i rozwieziono po całej
Rumunii - w wersji zwulgaryzowanej trafiły na balkony, nad drzwi do klatek schodowych,
nad wjazdy do miast, na słynne znaki Drum Bun, szerokiej drogi.
- Bukareszt komunistyczny był prezentem, ofertą mamiącą ludzi - ciągnie Tomek. -
Tu się przyjeżdżało, dostawało pracę od ręki i szło do zakładu, gdzie produkowano buble.
Ludzie żyli w mieszkaniach, które były bublami, i ich życie też było bublem. I tak Bukareszt
stał się miastembublem, odbiciem Pjongjangu i wszystkich innych totalitarnych miastsceno-
grafii, które oszukiwały ludzi i które przez nich były oszukiwane, miast, w których w naj-
lepsze trwało permanentne oszustwo.
*

Podobno ci, którzy kłamali najlepiej, mieli dostać luksusowe mieszkania w blokowi-
skach przy bulwarze Zjednoczenia. Ale w ciągu dwudziestu lat luksus znędzniał. Materiały
ekspresowo się postarzały, a pod wpływem samowolki architektura podupadła: okrągłe log-
gie zasłonięto krzywizną termopanów, obudówek z plastiku i z drewna we wszystkich moż-
liwych kolorach. Dziś balkony gromadzą mieszkaniowe nieużytki, stare półki, zniszczone
krzesła, wszelkie odpady i złogi domowe. Z zardzewiałych balustrad zwisają reklamy. W
niektórych oknach świeci się folia aluminiowa, inne zasłania dykta; zaropiałe są te szklane
oczy miasta.
 Po co to wszystko, zastanawiam się czasem. Odpowiada mi plotka: żeby Paryżowi
poszło w pięty. Podobno Elena zażyczyła sobie reprezentacyjnej alei.
Koniecznie dłuższej niż Szampa Liza!
Dlaczego by nie - zgodził się Nicolae.
I powstała ulica, która tak jak inne arterie w Bukareszcie miała być zamykana na ży-
czenie dyktatora. Jego własna ulica prowadziła do jego własnego pałacu, w jego własnym
mieście i w jego własnym kraju w jego własnym świecie.
Oto zwycięstwo socjalizmu nad ludźmi - szeptali Rumuni, byle nie za głośno, żeby
nie słyszały ściany.
 Sztuka znika ze śmietnika

Pierwszy zwrot akcji w historii Iona Bârlădeanu ma miejsce 1 grudnia 2007 roku, w
dniu rumuńskiego Święta Niepodległości. Kilka dni wcześniej Dan Popescu, właściciel gale-
rii Hart, dowiaduje się, że po Bukareszcie krąży bezdomny z jakimiś dziwnymi świstkami
papieru i że parę osób zobaczyło w nich coś, co od biedy można by nazwać sztuką. Od biedy,
bo to tylko kolaże ze świstków wyciętych z gazet walających się po śmietnikach.
Dan uznaje, że poznać Iona w niczym mu nie zaszkodzi.
Ion ma sześćdziesiąt jeden lat, twarz przeoraną zmęczeniem i jeśli nie porwie go nurt
rozmowy, może zaraz odpłynąć. Albo do wewnętrznego, dużo ciekawszego świata, albo,
będąc pod wpływem, zupełnie nie wiadomo dokąd.
W galeriach Bukaresztu trochę Iona kojarzą - pojawiał się, gdy trzeba było coś przy-
nieść, wynieść, pozamiatać albo po prostu się napić. Ion często krąży wąskimi uliczkami,
ciągnąc metalowy wózek; na wózku leży tekturowa teczka, a w teczce są jego prace. Wiele
osób sądzi, że Ion komuś je ukradł albo znalazł na śmietniku, w końcu nie mógł zrobić ich
sam. I na wszelki wypadek nikt nie traktuje go serio.
Aż do chwili, gdy Dan Popescu pochyla się nad kolażami i czuje, że rumuński Dzień
Niepodległości stanie się także jego prywatnym świętem. Jego i Iona Bârlădeanu.
- To była epifania, chyba tak to mogę nazwać - mówi Dan. - Siedziałem przez cztery
godziny nad pracami Iona i nie mogłem się nadziwić, że to wszystko tkwiło tyle lat gdzieś
między śmietnikiem a jego materacem pod chmurką. Wróciłem do domu uskrzydlony.
A na drugi dzień w mojej kamienicy szlag trafił całą kanalizację. Biegałem w tę i we
w tę ze śmierdzącymi wiadrami i myślałem: „Jednak musi być równowaga w przyrodzie, jak
ci się przydarza wielkie odkrycie, to zaraz potem leje się gówno”.
Dan widzi człowieka, na którym odcisnął się kawał rumuńskiej historii - z najbardziej
wyrazistym stemplem lat osiemdziesiątych. Pokazuje mi zdjęcia Iona zrobione w dniu, gdy
się poznali: tło szmatowo-śmietnikowe, stare posłanie, dużo butelek, brudu i zmęczenia. Ale
też dużo fantazji: kapelusz, skórzany płaszcz i ręka z papierosem zawieszona w powietrzu.
Ion to Humphrey Bogart, który dawno temu wyszedł z domu i zapomniał wrócić.
- W młodości byłem piękny jak Rudolf Valentino - opowie Ion w którymś z wywia-
dów. - Wydawało mi się, że jestem nieśmiertelny. Teraz wiem, że umrę, ale moja sztuka
mnie przeżyje.
Pierwszy raz widzę prace Iona w bukareszteńskim Muzeum Sztuki Współczesnej w
Domu Ludu. Na ścianach wiszą kolaże, a na większości z nich pojawia się on, Ojciec Narodu
- jako wariat, wiejski głupek, niemowlę w pieluszce albo święty w aureoli, ofiara i kat.
Ktoś mi mówi, że te kolaże zrobił bezdomny, który większość życia spędził na ulicy,
a ja myślę, że jest to najpiękniejszy triumf nad Ceausescu, jaki można sobie wyobrazić - na
tych niedużych kawałkach tektury, na których każdy element, wyłowiony w stertach maku-
latury, jest wycięty i przyklejony z taką pieczołowitością, jakby był nadrukowany.
Być może dlatego w tych pracach jest tyle absurdu i groteski - zrobił je ktoś, kto nie
miał najmniejszego zamiaru brać życia na serio. Szaleniec, który odwrócił się od społeczeń-
stwa, bo był to jedyny sposób, żeby mógł się poczuć wolny.
Później dowiem się, że to nie pierwszy raz, gdy Ion ma do czynienia z Domem Ludu -
wcześniej, w latach dziewięćdziesiątych, pracował tam jako strażnik.
Gdy widzę Iona w eleganckiej galerii Hart, trzyma właśnie w ręku reklamówkę ze
starym, zdobycznym swetrem. W powietrzu unosi się dyskretna śmietnikowa woń. Ale Ion
zaraz całuje mnie szarmancko w rękę, a ja mogę podziwiać jego artystyczny szyk: płaszcz,
czarną koszulę i kapelusz.
Ion nosi go zawsze, wygląda na to, że nie miał go na głowie tylko wtedy, gdy przy-
chodził na świat, a i to nie jest pewne. W mieszkaniu posiada całą kolekcję kapeluszy: zie-
lonych i szarych, czerwonych i czarnych, kupionych, znalezionych i podarowanych przez
wielbicieli jego talentu.
- Ale najbardziej chciałbym mieć melonik - mówi Ion. - Taki, jaki miał Chaplin.
W jednym z wywiadów Ion powiedział, że tak naprawdę jest reżyserem, a wszystkie
jego kolaże to filmy.
Pytam więc Iona, o czym są.
- Aj tam. - Macha ręką. - Powiedziałem tak kiedyś, bo chciałem wcisnąć swój album
Angelinie Jolie.
W marcu 2010 roku wspólne zdjęcia Iona i Angeliny Jolie obiegły gazety i w Buka-
reszcie ubyło wątpiących, czy Ion to prawdziwy artysta. Tym bardziej że zaraz po tym Ion
udzielał wywiadu dla BBC, a o jego historii napisała większość światowych mediów.
 Na wszelki wypadek nie pytam o Jolie, bo w innym wywiadzie Ion powiedział, że
młode dziennikarki nic innego nie robią, tylko dopytują się, czy na pewno Angie jest taka
chuda i piękna. Ale Ion nie wytrzymuje i sam opowiada:
- Mówię jej, że wprawdzie nie jest tak ładna jak Sophia Loren albo Ursula Andress,
ale za to jest mądrą kobietą i ma dobre serce. Robi coś dla Trzeciego Świata, w Bośni była.
Ale to nie jest Loren, niestety.
Oczywiście sztuka Iona również wzbudza pewne zainteresowanie, chociaż bez zbęd-
nej przesady. Fakty z życia w miłej symbiozie współpracują z fikcją, a sam Ion nie jest
szczególnie zainteresowany, by cokolwiek prostować.
Jedna wersja jest taka: Ion żyje niczym wolny ptak. Sprzeciwia się systemowi i za ten
opór trafia do więzienia w Jassach. Trzy miesiące wystarczają, żeby wyszedł z puszki od-
mieniony i postanowił, że zostanie artystą.
Ta wersja luźno nawiązuje do prawdy, o ile prawdziwe jest to, co usłyszałam od sa-
mego Iona: że artystą chciał być od zawsze, a pierwsze jego prace powstały mniej więcej
wtedy, gdy stał się pełnoletni.
I pokazuje dowód: jeden z pierwszych swoich kolaży, wyglądający jak ludowy obra-
zek; szala wagi, na której położono serce, spoczywa na ziemi. Z brzegu bazgroł z datą
„1965”, rok w którym Ceausescu obejmuje władzę. Mówię o zbieżności dat, a Ion kiwa gło-
wą, że może tak, a może nie - nie będzie się kłócił.
Krok po kroku rekonstruuję z Ionem jego biografię, szukając faktów.
Ion mówi, że jeśli czegoś się w życiu bał, to Ojca Narodu i Geniusza Karpat.
(W galerii Ion i Dan robią konkurs w naśladowaniu Ceausescu - obydwaj zapowie-
trzają się i skandują jakieś hasła, wachlując się jednocześnie dłonią, jakby chcieli odfrunąć.
Ważne: Ceausescu najpierw robił wymach ręką, a dopiero potem wypowiadał zdanie, za-
zwyczaj z koszmarnymi błędami językowymi. W konkursie na lepszego Ceausescu wygrywa
Dan).
Przywódcy kraju nigdy nie rozpieszczali Rumunów. W latach pięćdziesiątych, gdy
Ion jest dzieckiem, Rumunię trzyma w garści GheorghiuDej, bezwzględnie kolektywizujący
rolnictwo. Chłopi, którzy się buntują, trafiają do obozów pracy, podobnie jak intelektualiści,
którzy myślą nie to, co trzeba, albo w nieodpowiedniej kolejności.
Skończywszy osiemnaście lat, Ion opuszcza dom; można nazwać to wyprowadzką, ale
równie dobrze ucieczką - Ion nie umiał dogadać się z ojcem, który pracował jako dyrektor
kołchozu.
- W domu ciągle chrumkali tym socjalistycznym bełkotem - wspomina. - Kto, co, ile
procent normy, budowa wszechstronnie rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. Nie
chciałem tak żyć.
Początek 1965 roku: rak pochłania błyskawicznie Gheorghiu Deja, chodzą słuchy, że
duża w tym zasługa radzieckiego lekarza, który prowadzi leczenie. W marcu na jego stano-
wisko wślizguje się młody Ceausescu. Jak wszyscy zgodnie twierdzą - ani wykształcony, ani
przesadnie zdolny, ani w ogóle nikt, na kogo by się chciało zwrócić uwagę. Tyle że ambitny,
mściwy i jak się okazuje - bardzo skuteczny.
Trzy lata później po płomiennym przemówieniu, w którym Ceausescu potępił najazd
wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację, Rumuni masowo wstępują do partii, a co
bardziej gorliwi - do Securitate.
W tym czasie Ion pracuje jako doker w porcie Konstancy. Poznaje wielu Greków,
uczy się włoskiego od robotników z Italii. A potem maluje kościoły i kopie groby, co spra-
wia mu dużą przyjemność - stąd czaszki i krzyże jako lejtmotyw w jego kolażach, podobnie
jak karabiny i noże, a także staniki i łydki.
W płaskiej, propagandowo rumianej twarzy Ojca Narodu osadzone są wszystkowi-
dzące oczy Securitate. Władza szkoli obywateli, by dzielili się z nią wiedzą na temat sąsia-
dów. Czy nikt przypadkiem nie dorabia gdzieś po prywaciarsku, okradając rumuński naród?
Jak Ion B., któremu zdarzyło się kilka razy wykopać grób „na lewo”.
W szczytowym okresie działalności Securitate na piętnastu Rumunów przypadał jeden
agent komunistycznej policji, ale nie brakowało donosicieli amatorów, którzy kablowali z
czystej potrzeby serca.
Jednym z nich okazuje się kolega grabarz, który kopie groby wraz z Ionem. Przez
niego Ion trafia do więzienia i wegetuje tam przez trzy miesiące. To wydarzenie staje się ce-
zurą w jego życiu - odtąd będzie się ono dzieliło na czas przed pobytem w więzieniu i po. Ion
za kratkami tworzy coraz więcej kolaży, dzięki którym ma złudzenie, że jest wolny. Arty-
stów-opozycjonistów można policzyć w Rumunii na palcach dwóch rąk - niemal cały świat
sztuki produkuje dzieła na zamówienie władzy, a ci, którzy dzielą się nieopatrznie przemy-
śleniami na temat partii, są natychmiast kneblowani przez Securitate.
 - Moja sztuka utrzymywała mnie przy życiu i pozwalała mi przetrwać ten czas - powie
Ion w jednym z wywiadów.
Międzynarodowy sukces dzieł Iona bierze się z tego, że nawet osoba, która mgliście
zdaje sobie sprawę z istnienia kraju o nazwie Rumunia, może zobaczyć w jego kolażach
krytykę popkultury, przemocy, totalitaryzmów i nierówności. Osoba, która zna historię Ru-
munii piąte przez dziesiąte, zobaczy w nich także komentarz społecznopolityczny. Ale trzeba
być Rumunem, by zrozumieć rzeczy, które dla innych są niewidoczne.
Oglądam z moim przyjacielem Stefanem Chitikiem kolaż przedstawiający młodego
chłopca, który trzymając w jednej ręce młotek, próbuje wbić dłuto w łono kobiecej postaci,
osłoniętej czerwonym tiulem, a w tle, jak gdyby nigdy nic, rozciąga się sielsko-anielski, pa-
górkowaty pejzaż Rumunii.
Ja recytuję, że to komentarz dotyczący przemocy względem kobiet, które traktowane
są przedmiotowo i muszą handlować swoją kobiecością.
A Stefan mówi tak:
- Chłopiec trzyma młotek, który kojarzy mi się z sierpem i młotem, symbolami komu-
nizmu. To metafora tego, jak system komunistyczny niszczył Rumunię.
Przyglądam się. Ta kobieta jest Rumunią?
A Stefan kontynuuje:
- Pamiętasz dekret z 1966 roku, który zmuszał Rumunki do rodzenia dzieci? Dla mnie
to jest chłopiec z dekretu. Matka musiała ponieść ofiarę, żeby go urodzić i wychować w
świecie, w którym nie było co jeść, a każdy kradł i kombinował. A on na ten świat się nie
pchał.
Złota Epoka osiągnęła apogeum nędzy w latach osiemdziesiątych. W pracach Iona z
tego okresu stoły uginają się pod ciężarem puszek, mięs i alkoholi - wszystkiego, czego nie
można było dostać w sklepach.
- Ale - dodaje Stefan - gdy przychodził czas świąt i urodzin, moi rodzice stawali na
głowie, żeby znaleźć więcej jedzenia. Pobiegłem raz do sklepu i poprosiłem sprzedawczynię
o drugi bochenek, bo siostra ma urodziny. „No, skoro tak, to coś dla ciebie znajdę”, powie-
działa.
*
 Kiedy w 1989 roku wybuchła rewolucja, Ion nie był szczególnie trzeźwy, ale pamięta,
że omal nie dostał po głowie od kłębiących się ludzi, bo paradował w wojskowych butach,
znalezionych na śmietniku. Na szczęście agenci Securitate mieli zazwyczaj pełne uzębienie,
czego nie można było powiedzieć o Ionie, więc zbulwersowany butami tłum w końcu puścił
Iona wolno.
Zaraz po tym cały Bukareszt krzyczał z radości:
- Diabeł nie żyje!
Albo:
- Drakula nie żyje! - Bo tak również nazywano Ojca Narodu.
Ion mówi, że nienawidzi Ceausescu do głębi, całym sobą.
Dan twierdzi, że zabiłby Ceausescu własnymi rękami. I że jednocześnie czuje z tego
powodu wstyd.
- Wielu Rumunów uważa, że wtedy nie można było postąpić inaczej - mówi. - Wielu
innych ma poczucie winy. Ale ludzie zazwyczaj nie chcą o tym rozmawiać i wzruszają ra-
mionami, że przeszłości nie zmienią.
Nikt nie przeprowadzi terapii narodu, który cierpi z powodu ojcobójstwa. Dan Pope-
scu tłumaczy sukces Iona tym, że w jakiś intuicyjny sposób udało mu się przedstawić to, co
się dzieje w rumuńskiej świadomości zbiorowej: nienawiść i strach przed Ceausescu, ale też
współczesną niepewność i poczucie winy.
Dan mówi, że choć sztuka Iona została entuzjastycznie przyjęta w Europie Zachod-
niej, to jednak tylko ludzie z Europy Wschodniej, znający komunizm, mogą ją w pełni zro-
zumieć na innym poziomie - tym, który bierze się z doświadczenia.
*

- Za komuny Rumunia była jak obóz koncentracyjny, nie mogłem mówić nic. Przeży-
łem dwie dyktatury: najpierw Ceausescu, a po jego śmierci Iliescu. Dopiero po rewolucji
straciłem dach nad głową. Teraz żyję w kraju niczyim, o który nikt nie dba. Ale cieszę się, że
jestem człowiekiem wolnym, mogę podróżować, tyle że bez marihuany.
Nowe życie Iona przypomina historię Rumunii po rewolucji: wielkie nadzieje i za-
chłyśnięcie wolnością, kilka momentów chwały, a potem proza życia i rozczarowanie. Kiedy
Alexander Nanău nakręcił o bezdomnym artyście dokument Świat według Iona, zewsząd
rozległy się oklaski, a plecy Iona uginały się pod naporem życzliwych poklepywań. Ale po
sześciu miesiącach okazało się, że kura znosi za małe złote jajka - kolaże nie sprzedają się
tak, jak zakładano.
Współpraca reżysera i artysty się zakończyła, a Ion myślał nawet o samobójstwie
„przez cały ten brud i nagły atak nędzy”.
- Ale nie zrobiłem tego. W dzisiejszych czasach dla niektórych stało się to bardzo
modnym rozwiązaniem.
Bezdomny artysta znowu zastukał do drzwi galerii Dana.
Ion mówi, że we współczesnej Rumunii żaden twórca nie ma szans żyć normalnie.
Na początku listopada w Instytucie Francuskim w Bukareszcie odbyła się wystawa
zdjęć przedstawiających Iona ucharakteryzowanego na kowboja: wypisz wymaluj John
Wayne, tylko spojrzenie bardziej melancholijne. Dochód ze sprzedaży zdjęć będzie przezna-
czony na utrzymanie Iona Bârlădeanu; jak informują organizatorzy, pieniądze mają trafiać do
jego rąk stopniowo.
Na otwarciu wystawy Ion płakał ze wzruszenia, a Dan Popescu ściskał jego ramię, by
dodać mu otuchy.
 Umrę jako kamień

Claudiu Crulic ma trzydzieści trzy lata i waży czterdzieści kilo, kiedy po stu trzydzie-
stu dniach strajku głodowego umiera w krakowskim szpitalu. Jest 18 stycznia 2008 roku.
Jego głowa przypomina kamień obleczony żółtą skórą, z dwoma wklęśnięciami w
miejscu policzków, nogi są jak gałęzie karłowatego drzewa. Jeszcze zanim umarł, jego
opuszki palców zrobiły się sine, a nieruchome ręce, którymi nie mógł już poruszać, wyglą-
dały jak dłonie trupa. Na tydzień przed śmiercią Claudiu ma jeszcze dość siły, by rozchybo-
tanymi literami zapisać w notatniku: „11.01. Śpiączka”.
W krakowskim areszcie śledczym, gdzie Claudiu przebywa od czterech miesięcy
oskarżony o kradzież portfela, 3 stycznia zdecydowano, że odmawiający jedzenia powinien
zostać do niego zmuszony siłą. Bogiem a prawdą, Claudiu wygląda tak trupio, że wszystkim
w więzieniu przykro patrzeć na ten ludzki tobołek skulony pod prześcieradłem, z kapturem
naciągniętym na głowę. Monitoring jest w każdej celi, więc pracownicy więzienia mogą
oglądać agonię na żywo już od wielu tygodni.
Świadectwo lekarskie z 3 stycznia oznajmia, co następuje: że pacjent jest w stanie
złym, wyniszczony i odwodniony, zimny jak kamień, bo 35,5 stopnia nijak się ma do nor-
malnych 36,6. Pacjent został poinformowany, że głodówka może się skończyć śmiercią, in-
formację do wiadomości przyjął, płynów przyjąć nie zamierza i w związku z powyższym
uprasza się sąd o wyrażenie zgody na przymusowe nakarmienie pacjenta.
Którego nie da się już nakarmić, bo jego ciało jest tak wyniszczone, że nie ma dla
niego ratunku.
Papier podróżuje od biurka do biurka.
Natomiast pacjent podróżuje od celi do gabinetu lekarskiego wyłącznie na noszach.
Teraz jest on już tylko kamieniem, w którym tlą się resztki życia, i jedynie gdy pada jakieś
pytanie, porusza się nieznacznie, żeby pokazać, że jeszcze rozumie znaczenie słów.
9 stycznia sąd oznajmia, co następuje: na przymusowe karmienie pacjenta wyraża się
zgodę.
Ale jak powszechnie wiadomo, papier to nie samolot, żeby sobie przeleciał od biurka
do biurka.
 Świadectwo lekarskie z 11 stycznia: stan ogólny pacjenta uległ dalszemu pogorszeniu,
tętno słabe, i w związku z brakiem decyzji sądu co do zgody na przymusowe leczenie infor-
muje się, że w dniu dzisiejszym zostaną podjęte procedury mające na celu ratowanie życia
mężczyzny o nazwisku Crulic Claudiu, obywatela rumuńskiego, który przez ponad sto dni
strajku głodowego zamienił się w kamień.
Nie należy jednak przesadzać z tym umieraniem. Jak oznajmia pismo, może być le-
czony w zakładzie karnym.
Sąd rozważa te wszystkie okoliczności zaawansowanej agonii i 12 stycznia decyduje,
że osadzony winien być niezwłocznie zwolniony. Albowiem chory jest w stanie ogólnym
bardzo ciężkim: skrajnie wyniszczony, z nasilonymi zanikami mięśniowymi i zaczynającymi
się przykurczami stawowymi w przebiegu wielotygodniowej głodówki.
Ta niezwłoczność trwa kolejne pięć dni. 17 stycznia ciało Crulica, który jakimś cudem
jeszcze żyje, zostaje przewiezione karetką do szpitala. Według pisma: rokowanie bardzo złe,
pogłębianie się zaburzeń może doprowadzić do śmierci.
Po szesnastu godzinach lekarz pochylony nad łóżkiem Crulica stwierdza zgon. W
związku z powyższym półtora miesiąca później śledztwo zostanie umorzone, lecz zanim to
się stanie, matka Claudiu Crulica, której okazano zwłoki, nie będzie mogła uwierzyć, że to,
co widzi, to jej syn.
Na zdjęciach z dzieciństwa Claudiu wygląda jak pączek w maśle.
- Ale tłusty, nie? - mówi Carmen, pokazując mi fotografię z roześmianym bobasem o
serdelkowych rączkach.
Carmen jest kuzynką Claudiu, która razem z nim spędziła dzieciństwo w Dorohoi,
miasteczku tuż przy granicy z Ukrainą, dokładnie tak pustym i nędznym, jak można sobie
wyobrażać rumuński koniec świata: droga wysypana kamieniami, na drodze wóz, do wozu
zaprzężony koń, a w końskiej grzywie czerwone wstążki.
(Jeśli ktoś sądzi, że przejechanie całej Rumunii do miasteczka w środku niczego, z
jednym adresem znalezionym w aktach, jest najłatwiejszą sprawą na świecie - ma rację. Pa-
sażer z pociągu do Suczawy podwozi mnie na dworzec autobusowy, na którym czeka mar-
szrutka gotowa do odjazdu, a gdy wysiadam na dworcu w Dorohoi i idę pośród pustki,
pierwszą ulicą, na którą natrafiam, nie mając mapy, jest Vasile Lupu - właśnie ta, na której
mieszkał Claudiu Crulic).
 Wchodzę do jednego z jego domów - bo Claudiu opiekowała się cała rodzina, a więc
był niczyj, choć miał kilka domów - izby z kuchnią, pomalowanej na różowo, z trzema po-
słaniami dla czterech osób rozłożonymi wokół kamiennego pieca.
- Pani jest z Polski, tak? Pani przyjechała powiedzieć, że Claudiu żyje, prawda? - Lei-
la, ciotka Crulica, łapie mnie za ramię.
Jej córka Carmen zaraz odciąga ją na bok.
- On nie żyje, uspokój się! Umarł, to znaczy, że go nie ma i już nigdy nie wróci! Lu-
dzie umierają i nic z tym nie zrobisz, ja umrę i ty też umrzesz, i nikt tego nie cofnie!
Ciotka Leila kiwa głową i wzdycha.
- Mama ma słabe serce - tłumaczy mi Carmen - więc na początku mówiliśmy jej, że w
trumnie nie przyjechał Claudiu, tylko ktoś inny. Potem to odkręciliśmy, ale już uczepiła się
myśli, że może jednak Claudiu żyje, no i sama pani widzi, co się dzieje.
Początkowo nikt z rodziny nie pali się, by ze mną rozmawiać, ale przyjeżdżam tu z
czymś, co jest dla nich bezcenne - animowanym dokumentem Droga na drugą stronę, ko-
produkcją polsko-rumuńską, której nikt tu jeszcze nie widział. Film opowiada o tym, jak ich
mały Bobi zagłodził się na śmierć.
- Bobi, bo jego matka oglądała jakiś hollywoodzki film z Bobim i tak sobie wymyśli-
ła, i już zostało - tłumaczy Carmen.
Na Cosmina, starszego syna Carmen, też wszyscy mówią Bobi. Kiedy siedzi obok
ramki ze zdjęciem zmarłego Claudiu, wygląda jak jego młodszy brat. Oczy Cosmina są tak
niebieskie, jak zwykle tylko u małych dzieci, podobnie zresztą wyglądają oczy jego matki i
babki.
- Bobi też miał takie - śmieje się Carmen, gdy zwracam jej na to uwagę, i zamaszyście
macha ręką.
Cosmin obserwuje nas z drugiego końca pokoju.
- Bobi robił tak samo jak ty - mówi do Carmen.
- Że niby ręką, tak? - Carmen wykonuje ten sam zamaszysty gest. - To prawda, tak
właśnie robił.
- Bobi się nami opiekował - stwierdza bardzo powoli Claudiu, młodszy syn Carmen,
który imię dostał po wujku.
Claudiu urodził się z porażeniem mózgowym, lekarze nie dawali mu szans, ale żyje,
choć ma trudności z poruszaniem się i cierpi na ataki padaczki. Z chorym dzieckiem ciężko,
zwłaszcza że toaleta jest na zewnątrz, a druga izba stoi pusta, bo zimą nie ma jej za co
ogrzać.
- Zawsze wiedziałam, że mogę zostawić chłopaków z Bobim - wspomina Carmen. -
Umiał się dzieciakami zajmować, nie to co chłopy, że nie lubią. Bobi był taki dobry, że my-
śmy go tutaj wszyscy kochali. Matka go zostawiła, ojciec raz był, raz nie był, a Bobi do
wszystkich się łasił, taki był ładny, że nie szło go nie kochać. Najwięcej siedział u ciotki Jó-
zefiny, a ciotka Józefina też miała syna w jego wieku, no to niech ją pani zapyta, komu da-
wała więcej pieniędzy. George, jej syn, strasznie był o Bobiego zazdrosny.
Claudiu miał półtora roku, gdy jego matka, kelnerka w lokalnej knajpie, rozwiodła się
z mężem i wyjechała do Bukaresztu. Od tego czasu pojawiała się w życiu syna od wielkiego
dzwonu, ale za każdym razem jej przyjazd był świętem. Ojcu też jakoś nie było z synem po
drodze, więc mały Claudiu kursował od jednej ciotki do drugiej.
- Kiedy ostatni raz dzwonił, pytał mnie o przepis na sarmale - mówi ciotka Józefina. -
A zaraz potem przepadł jak kamień jak w wodę, ani śladu.
Siedzimy w maleńkiej izdebce jej prowizorycznego domu. Rok temu przez Dorohoi
przeszła powódź i zrujnowała wszystko, na szczęście państwo pomogło i syn George też
pomógł, i na miejscu starego stanął już nowy, murowany domek. Ale ciotka Józefina nie
może odżałować tego wszystkiego, co zabrała woda. Pokazuje mi zdjęcie legitymacyjne
Claudiu, częściowo spłowiałe.
- Jedyne jego zdjęcie, jakie mi zostało.
Ciotka Józefina prosi Georgego, żeby zawiózł mnie na cmentarz. Jej syn to chluba
rodziny, bo został prokuratorem i jeździ luksusowym volkswagenem. George zostaje w sa-
mochodzie, gdy idę z wujkiem Dumitrem na grób Claudiu Crulica: drewniany krzyż wbity w
kopczyk ziemi.
- On był buntownikiem, ale w pozytywnym sensie - odzywa się George w drodze po-
wrotnej. - Miał w sobie coś takiego, że wszyscy go kochali. A to, co złe, to o tym nie warto
ani mówić, ani tego pamiętać.
*

- Pamiętasz to zdjęcie znad morza, na którym Crulic stoi odwrócony bokiem, z noga-
mi w wodzie? - pyta mnie rumuński aktor Vlad Ivanov. To jego głosem przemawia Claudiu
Crulic w filmie Droga na drugą stronę. - Jest we Włoszech, wchodzi właśnie do wody, boki
podpiera rękami i uśmiecha się, i jest królem. W jego wieku byłem taki sam, zachłanny na
życie, wszystko sprawiało mi radość. On się wżerał w życie, wszystkiego chciał spróbować.
Kiedy pracowałem nad tym filmem, miałem wrażenie, że rozumiem wszystkie jego decyzje.
Miałem wrażenie, że nim jestem.
Vlad Ivanov pochodzi z miasta Botoszany - to zaledwie czterdzieści kilometrów od
rodzinnego miasteczka Crulica; w tych okolicach wszyscy mówią z mołdawską melodią:
rumuńskim z miękkim, bardziej szeleszczącym akcentem.
Vlad zna doskonale pustkę wyludnionych miasteczek, stare kominy opustoszałych fa-
bryk, chałupy płożące się przy ziemi. Po rewolucji wszyscy, którym była miła przyszłość,
chcieli dać stamtąd drapaka w podskokach, najlepiej do krajów, gdzie jest bogato i ciepło.
W Rumunii na tych, którzy emigrują za chlebem, mówi się „truskawcy”, nieważne,
dokąd jadą i po co. Claudiu też był „truskawcem”, choć jeździł do Polski i Rosji, żeby ku-
pować towary, które potem Carmen sprzedawała na rynku w Dorohoi.
- Wszystko - mówi Carmen, śmiejąc się. - Sprzedawałam wszystko: porcelanę piękną,
jakieś cukierniczki, kryształy, bursztyny, co tam sobie można pomyśleć, że ktoś to będzie
chciał kupić, to ja to sprzedawałam. Claudiu miał głowę na karku, a już szczególnie do ta-
kich rzeczy. Dziesięć klas szkoły skończył, ale był zaradny i sprytny.
- Też chciałem wyjechać jak najdalej stąd - wspomina Vlad Ivanov. - Ale życie poto-
czyło się inaczej, przyjechałem do Bukaresztu i tu zostałem. Claudiu miał w sobie ten rodzaj
energii i odwagi, jakiej nie było we mnie.
Ale nie ma co wzbijać chmury puchu z anielskich skrzydeł. Gdy skończyło się han-
dlowanie, Claudiu zaczął szukać dróg na skróty. One też wiodły przez Polskę, która w jego
biografii nie wzięła się znikąd - dziadkowie Claudiu, Jan i Karolina, byli Polakami z Czer-
niowiec, dziś ukraińskiego, a kiedyś austrowęgierskiego miasta, które przez krótki czas na-
leżało też do Rumunii.
„Crulic” to ni mniej, ni więcej tylko polski „Królik”, który w procesie adaptacji zru-
muńszczał.
Polska sprawiedliwość pochyla się nad Crulikiem po raz pierwszy w 2003 roku, gdy
młody Claudiu trafia do więzienia na Podgórzu za kradzież. Tam przez sześć miesięcy po-
znaje na własnej skórze, czym jest areszt tymczasowy. Dostaje dziewięć miesięcy. Potem:
wolność.
A potem raz jest tak, a raz siak, raz świat jest przejrzysty, a raz szemrany.
Claudiu pracuje jako mechanik samochodowy, jak za szczenięcych lat, gdy mieszkał
w Dorohoi. Jeździ też do pracy we Włoszech, potem wraca do Polski, potem znowu do Ru-
munii. Kupuje mieszkanie w Botoszanach, ładne, porządne, cztery pokoje to nie byle co.
Claudiu żył z Licą Tomescu, której imię będzie pojawiać się wielokrotnie przy okazji
„sprawy Crulica”; to ona jest najbardziej zagadkową postacią tej historii. Można coś o Lice
napisać, ale to tak, jakby pisać palcem w powietrzu, bo Lica T. naprawdę nazywa się zupeł-
nie inaczej, ale nikt nie wie jak. Po wyjeździe z Rumunii, do której za nic w świecie nie
chciała wrócić, zmieniła tożsamość, i tu także nikt nie wie dlaczego. Podobno studiowała w
Polsce, ale co - też nie wiadomo. Szukacie anioła - na Licę też nie możecie liczyć.
Mieszkają we dwoje u znajomego Tadeusza Radwanka, którego nazywają „wujkiem”,
i przez długi czas żyją z nim jak rodzina. Tadeusz ma swoje lata, ale fantazja mu dopisuje,
napić się lubi, na pianinie pograć, z Tadeuszem smutno nie jest. Dusza człowiek, ale też ża-
den anioł.
Po śmierci Claudiu, mówią sąsiedzi, w ciągu paru dni Radwanek postarzał się o de-
kadę. Odechciało mu się z kimkolwiek gadać, zresztą, nie bardzo miał do kogo usta otwo-
rzyć. W sierpniu 2008 roku Radwanek uznaje, że nikomu nie ma już nic do powiedzenia, i
wiesza się na pasku.
W ogóle śmierć ma z Claudiu po drodze. Anca Damian, reżyserka Drogi na drugą
stronę, przypomina, że w 2000 roku Claudiu cudem wyszedł żywy z wypadku samochodo-
wego, w którym zginął jego kolega. Kilka lat później zmarło przy porodzie dziecko Claudiu i
Liki.
O tym dziecku nikt w Dorohoi nie słyszał.
I nikt nie potrafi powiedzieć, kim była dla Claudiu Lica Tomescu.
I nikt nie wie, o co chodzi z innym dzieckiem, które rzekomo ma Claudiu - w aktach
sprawy figuruje informacja, że Claudiu jest ojcem czterolatka.
Nikt nic nie wie, ale wszyscy w Dorohoi witają Bobiego z otwartymi ramionami, tym
bardziej że Bobi zawsze przyjeżdża z pieniędzmi. Pogodny jest jak zawsze, pośmiać się lubi,
powygłupiać, ale wszyscy wiedzą, że w Polsce zbierają się nad nim czarne chmury. Bo w
2006 roku kochany Bobi znowu trafia do aresztu tymczasowego i znowu za kradzież. Lica
też ma ponoć z tym coś wspólnego. Bobi zostaje wypuszczony na wolność, ale musi stawiać
się na rozprawy. Kursuje między Rumunią, Polską a Włochami.
- Mówiliśmy mu: „Na co ci jeździć do tej Polski”, bo rozprawy rozprawami, a on
uczepił się Polski jak rzep psiego ogona. „Napytasz sobie większej biedy”, tak mu mówili-
śmy - wspomina Carmen. - A on: „Nie będę się chował jak szczur, jestem niewinny”.
- Ja mu wierzę - dodaje George. - Był w nim niesamowity upór i duma, niczego się
nie bał. Może jakby był mniej dumny, toby jeszcze żył?
We wrześniu 2007 roku Claudiu i Lica pojawiają się w sądzie: on w czarnym garnitu-
rze, bardziej jak biznesmen niż złodziej, ona w ciemnoszarym golfie, z gładko zaczesanymi
włosami, bardziej bibliotekarka niż oszustka. Obydwoje zostają uznani za winnych na mocy
nieprawomocnego wyroku. Gdy wychodzą z sali rozpraw, podchodzi do nich kilku męż-
czyzn, którzy robią Lice zdjęcie komórką.
Jeszcze tego samego dnia zdjęcie, wraz z trzema innymi, zostaje przedstawione sę-
dziemu, któremu dwa miesiące wcześniej w Krakowie skradziono portfel podczas zakupów
w sklepie obuwniczym. Gdy mierzył z żoną buty, kręciła się przy nich jakaś para. A gdy
przyszło do płacenia, pary nie było i portfela sędziego też nie było.
W portfelu jest kilka kart do bankomatów, a także numery PIN i jeszcze tego samego
dnia ktoś wypłaca sobie z kont pieniądze. W sumie dwa i pół tysiąca złotych.
Policja twierdzi, że złodziejami są Claudiu Crulic i Lica Tomescu.
Claudiu i Lica twierdzą, że są niewinni.
Dowody i domniemania są jak kamienie.
Pierwszy kamień rzuca sędzia: wskazuje na planszach zdjęcia Claudiu i Liki jako
tych, którzy 11 lipca byli w sklepie obuwniczym i ukradli mu portfel.
Ale drugi pada w inną stronę: na zdjęciach przy bankomatach, z których dokonano
wypłat, widać twarze mężczyzny i kobiety, i nie jest to ani Claudiu, ani Lica.
Trzeci też upada gdzie indziej: na kartach bankomatowych sędziego znajduje się
DNA, które nie jest tożsame z profilem genetycznym ani sędziego, ani Claudiu, ani Liki.
Czyje to DNA - nie wiadomo.
Tego samego dnia, gdy Lice zrobiono zdjęcie na korytarzu sądu, do mieszkania Rad-
wanka wkracza policja. Claudiu i Lica lądują za kratkami, każde w innym areszcie tymcza-
sowym, zatrzymani na trzy miesiące. Na znak protestu Claudiu rozpoczyna strajk głodowy i
od tego dnia prowadzi zapiski: waga, wyniki badań, wysłane listy, otrzymane listy. Nie wie,
że notatnik, wypełniający się coraz bardziej rozchybotanymi literami, stanie się kroniką jego
umierania.
A papierów przybywa.
12 września protokolant więzienny zapisuje zeznanie Crulica: 11 lipca byłem w Kra-
kowie, krótko po 11 lipca wyjechałem do Włoch, nie pamiętam, kiedy dokładnie.
Trzy dni później Claudiu Crulic uzupełnia swoje zeznanie: 11 lipca opuściłem granice
Polski.
Ma alibi: twierdzi, że wsiadł do autobusu biura podróży Jordan i że informację tę
można sprawdzić. Faktycznie, prokuratura wysyła pismo do biura w tej sprawie. Odpowiedź
jest następująca: tak, wystawiono bilet na nazwisko Claudiu Crulic, kierunek Mediolan, wy-
jazd z Polski 10 lipca. Tak, przed rozpoczęciem podróży pracownik sprawdza paszport i bilet
każdego pasażera. Tak, istnieje możliwość, że pasażer przekroczy granicę Polski na bilecie
imiennym innej osoby.
I taka odpowiedź satysfakcjonuje prokuraturę. Alibi Crulica zostaje uznane za „nie-
mające znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy”.
Już po śmierci Claudiu Crulica dziennikarka „Tygodnika Powszechnego” Małgorzata
Nocuń dociera do pracownicy biura podróży Jordan, która jechała 10 lipca do Mediolanu.
Kobieta stwierdza, że owego dnia Claudiu Crulic był jedynym pasażerem, który
wsiadł do autokaru na przystanku Dworzec Główny - zapamiętała go, bo jeździł tą linią wiele
razy. Wysiadł dopiero we Włoszech, następnego dnia.
*

Trzy lata po śmierci Claudiu emocje w rodzinie opadły, a na pytanie: „Kto jest winny
śmierci Bobiego” nie pada żadna odpowiedź.
Nikt nie wspomina o tym, że Claudiu próbował kontaktować się z rodziną i wysłał
esemesa do Włoch, do swojej przyrodniej siostry Cati, prosząc, by powiadomiła o jego spra-
wie media, bo siedzi w więzieniu, a jest niewinny.
Cati przeczytała wiadomość i uznała ją za żart - tę wersję zdarzeń rodzina powtarza
jak refren. Na wspólnych zdjęciach Claudiu i Cati wyglądają na szczęśliwych, ale trudno
uznać, żeby łączyła ich jakaś więź. Zdarzało się, że Cati nie utrzymywała kontaktu z bratem
nawet przez półtora roku.
Cati nie mówi o niczym matce.
O której wszyscy w Dorohoi opowiadają chętnie, ale nie są to miłe rzeczy. Stratica
płaciła na syna, kiedy był mały, ale za sprowadzenie ciała i pogrzeb zapłacić nie chciała.
- Claudiu wraca w trumnie, a przed domem po trzy wozy transmisyjne z każdej stro-
ny, dziennikarze szaleją - wspomina Carmen. - W Rumunii wrzało i u nas w domu też wrza-
ło, kto za to wszystko zapłaci, trzy tysiące euro. W końcu George wziął to na siebie, dość
miał takiego wstydu.
Ale ojciec Claudiu przedstawia inną wersję zdarzeń: to on zapłacił za pogrzeb, i nie
trzy tysiące, ale dziesięć tysięcy euro. Pokazuje mi plik zapisanych przez siebie kartek z opi-
sem sprawy, a także wiele wycinków prasowych i innych dokumentów. Wśród nich pismo
od rumuńskiego konsula, który tłumaczy, dlaczego nie zajął się sprawą Crulica: jako że nie
może zostawiać pracowników konsulatu bez opieki, musi ciągle przebywać w biurze, a za-
tem nie miał fizycznej możliwości pojechania do więzienia na spotkanie z oskarżonym Clau-
diu Crulikiem.
Rumuński konsul nie jest już konsulem, podobnie jak ówczesny ambasador Rumunii
nie jest już ambasadorem, a rumuński minister spraw zagranicznych - ministrem. Dwaj
pierwsi stracili stanowiska, trzeci podał się do dymisji.
Nikt nie wspomina też o tym, że Claudiu trafił do więzienia we wrześniu, a pierwsze
maile w jego sprawie rodzina zaczęła wysyłać po Bożym Narodzeniu, w styczniu - wtedy,
kiedy już bardziej przypominał kamień niż człowieka.
- Wyglądał jak więzień z Auschwitz - mówi wujek Dumitru. - Jakby go zamknęli w
obozie koncentracyjnym, a przecież był tylko w polskim więzieniu. Dlaczego Polacy pozwo-
lili mu się tak zagłodzić?
- Czy wszyscy Polacy są źli? - pyta mnie Carmen, ale widzę, że się uśmiecha. I zaraz
dodaje: - Niech Bóg ma w opiece tę polską dziennikarkę, która zapytała kobietę z biura po-
dróży o Claudiu.
Elena Vladareanu, rumuńska poetka, która napisała monolog postaci Crulica do filmu,
mówi, że Claudiu zabiła obojętność. Ale nie tylko.
- Jest jeszcze inna kwestia, dużo poważniejsza niż obojętność: pewność wszystkich
ludzi dookoła Crulica, że on jest winny i oni mają rację. Nikt nie wziął pod uwagę tego, że w
czasie procesu mógł zostać popełniony błąd. Wszyscy założyli domniemanie winy, zamiast
domniemania niewinności.
Pytam Vlada Ivanova, czy Claudiu był jak pasterz z Jagniątka.
- Nie, na pewno nie. Claudiu wyszedł śmierci naprzeciw, ale on nie był w swoim
oczekiwaniu bierny. On był wojownikiem. Wierzył w to, o co walczył.
Anca Damian:
- Claudiu Crulic wytoczył polskiemu wymiarowi sprawiedliwości wojnę. On w jakiś
niepojęty, idealistyczny sposób wierzył, że skoro jest niewinny, to prawda zwycięży, ktoś
wreszcie połączy wszystkie fakty i okaże się, że zaszła pomyłka. Nawet jeśli zmarł, to w ja-
kiś sposób odniósł zwycięstwo. Myślę, że zdawał sobie sprawę, że umiera, wiedział, że jest
już za późno, ale do końca wierzył, że zostanie oczyszczony z zarzutów.
Kiedy pytam Carmen, skąd w Claudiu wzięło się tyle siły, odpowiada mi, że to siła,
którą Bobi dostał od Boga.
Ale po jakimś czasie mówi:
- To, co nam zrobił, to straszna głupota, nigdy nie pojmę, czemu był tak uparty, że po-
stanowił zostawić wszystko. Był młody, był piękny, był silny. Nawet gdyby go skazali, to
wyszedłby w końcu z więzienia i przyjechał do nas, i wszyscy żylibyśmy dalej, jakby nic się
nie stało. Co z tego, że był niewinny, skoro jest martwy?
W ostatniej scenie Drogi na drugą stronę prześcieradło, którym okryte jest ciało Cru-
lica, wzbija się i płynie ponad czarnymi łąkami, aż w końcu wznosi się do nieba.
Anca Damian:
- Śmierć Claudiu Crulica jest dla niego oczyszczeniem, to, że wybrał taką, a nie inną
drogę, ma niemal metafizyczne znaczenie. To jest człowiek, który miał w życiu wzloty i
upadki i na pewno nie był aniołem, ale jego śmierć wyniosła go ponad wszystko, co zdarzyło
się wcześniej.
Pożegnałam się już z rodziną Crulica, ale Carmen idzie ze mną jeszcze parę kroków
po żwirowej drodze.
- Dobrze, żeś tu przyjechała, że z Polski. Napisz, niech ktoś jeszcze przez chwilę o
nim pamięta, bo wiesz, tu było mnóstwo dziennikarzy, zrobili film, a Bobi nawet nie ma ka-
mienia na grobie, tylko drewniany krzyż.
 Święci na lodzie

Jeszcze zanim przyjechałam do Bukaresztu, zostałam uprzedzona, że czeka na mnie

kraina łagodności.
„Nikt cię tu nie zabije, nikt cię nie okradnie, nikomu nie będzie się chciało podnieść
ręki, żeby ci przywalić - zapewniał w mailu znajomy. - W Bukareszcie panuje klimat sjesty,
latem kwitnie rozleniwienie, ludzie są otwarci, w obyciu włosko-wołoscy, dużo wylewności i
ekspresji. Żadnego polskiego dresiarstwa, które tylko skanuje wzrokiem, czy przypadkiem
komuś nie należy się w zęby”.
Jakież jest więc moje zdziwienie, gdy pewnego sobotniego popołudnia, idąc nieopodal
Sala Palatului w przyjaznym dla świata nastroju, bo właśnie analizuję ze Stefanem różnice
między piosenkarką Mirabelą Dauer a rumuno disco, widzę, jak prosto między moje oczy
zmierza czyjaś pięść. Jeszcze zdążę pomyśleć, że to trochę dziwne, i zauważyć, że za pięścią
znajduje się czyjaś twarz, kiedy czuję, jak Stefan chwyta mnie za ramię i ciągnie w tył. Że
zdarzyło się coś złego, uświadamiam sobie, gdy po kilku sekundach nadal czuję na ramieniu
jego zaciśniętą rękę i gdy ta ręka zaciska się coraz mocniej. To znaczy: ja nie rozumiem, co
się dzieje, ale Stefan rozumie i dlatego nadal trzyma mnie za ramię.
Co się okazuje: że przed chwilą mało nie zarobiłam od pijanego bezdomnego - praw-
dopodobnie z racji bycia istotą oddychającą w nieodpowiednim miejscu i czasie.
Ten czas także i dla bezdomnego jest nieodpowiedni, bo wszystko dzieje się na
oczach policjantów, którzy przechodzą właśnie obok w atmosferze znudzenia. Po czym na-
stępuje akcja i sekwencja zdarzeń: policjanci chwytają bezdomnego - raz, uderzają nim o
samochód - dwa, włącza się alarm samochodu - trzy, bezdomny zostaje rzucony na ziemię -
cztery, dostaje kopa od policjanta - pięć i pada twarzą na ziemię - sześć. A my patrzymy na
ten stan wojenny łamany przez powtórkę z rumuńskiej rewolucji i w uszach dudni nam wy-
cie alarmu.
Więc wołamy do policjantów, że co tu się dzieje, tak się nie robi i że nie wyrażamy
aprobaty w temacie walenia czyjąś głową o ziemię. Na co policjanci odpowiadają nam pa-
roma przykrymi słowami, które są improwizacją na temat słowa pula, i sugestią, byśmy po-
szli do łona matki.
 Zbici jak psy, idziemy na spotkanie ze znajomymi, którym opowiadamy o naszej
przygodzie. Znajomi wątpią, czy to aby zdarzyło się naprawdę. I zapewniają, że w Bukaresz-
cie jest bardzo bezpiecznie.
- Bardzo - twierdzi Alexandru. - Wprawdzie kiedyś podszedł do mnie jakiś facet, z
całej siły uderzył mnie pięścią w twarz i straciłem przytomność, ale gdy ją odzyskałem, oka-
zało się, że niczego mi nawet nie ukradł.
Wszyscy kiwają głowami.
- No widzisz - potwierdzają.
- W sumie to prawda - dodaje Stefan. - Bukareszt to bezpieczne miasto, a mówię to,
choć mnie okradli trzy razy. Za pierwszym razem dużo mi nie ukradli, ale poniszczyli
wszystko. Drugi raz poszedłem do sklepu po zakupy, a gdy wracałem, na klatce schodowej
minął mnie uciekający mężczyzna, który, jak się okazało, właśnie się do mnie włamywał.
Właścicielka mieszkania wstawiła potem nowe drzwi, ale je też sobie otworzyli, siekierą, i
wtedy ukradli mi telewizor i laptopa. No to już miałem dosyć i się wyprowadziłem. Nadal
jednak uważam, że jest tu bardzo bezpiecznie.
Wszyscy się z nim zgadzają.
- Mówi tak, a przecież okradli go trzy razy - zauważa Magda. - Więc Bukareszt na-
prawdę jest bezpieczny.
Po tym epizodzie zaczynam się zastanawiać, czy moi znajomi mają rację. Gdybym
miała opisać, jakie stosunki panują tu między ludźmi, powiedziałabym, że Bukareszt jest
wielką, rozległą wioską, w której wszyscy próbują sobie nawzajem pomagać. Przy wielkich
bulwarach przed blokami stoją ławeczki, a na tych ławeczkach przesiadują starsze panie i
omawiają wszelkie zagadnienia rzeczywistości. Co i raz jakaś starowinka zagaduje mnie w
sklepie albo w autobusie, żeby wymienić się przemyśleniami na temat artykułów spożyw-
czych albo zasad istnienia świata. Kiedyś wracałam pociągiem z Suczawy otumaniona wy-
soką gorączką, z przesadnie męczeńskim wyrazem twarzy, żeby przypadkiem nikt mnie nie
zagadał, ale dwóch starszych panów siedzących naprzeciwko zaraz się mną zainteresowało:
- Domnisoară, czy panienka się dobrze czuje?
I przez resztę drogi, żebym nie czuła się samotna w chorobie, opowiadali mi historie
ze swojego życia, z których rozumiałam tyle tylko, żeby unosić kąciki ust w odpowiednich
momentach.
 W rumuńskich pociągach scenariusz relacji z pasażerami jest zawsze takim sam: wy-
jęcie wałówki, poczęstowanie wszystkich w przedziale, rozsnucie opowieści o życiu od ma-
leńkości do chwili obecnej, wyszczególnienie najbardziej dramatycznych momentów.
Tak, wydaje mi się, że Bukareszt jest bardzo bezpiecznym miastem.
- Ludzie wolą się bawić, niż mieszać w kłopoty - tłumaczył mi kiedyś pisarz Silviu
Dancu. - Poza tym dużo agresji uchodzi w język. Język jest wentylem bezpieczeństwa. Ma-
my wspaniałe przekleństwa, na różne okazje, bardzo obrazowe.
Silviu opowiada mi o tym na początku naszej znajomości, gdy stawiam pierwsze kro-
ki w Bukareszcie. I otwiera przede mną wrota do uniwersum rumuńskich bluzgów.
- Powiem ci swoje ulubione - rzekł kiedyś. - Ale najpierw wstęp. W Rumunii jest taki
zwyczaj, że na stypę robi się koliwę, pszeniczny ulepek z bakaliami, żeby uczcić pamięć
zmarłego. I na takiej kutii jest świeczka, ale tylko jedna, żeby odróżnić ją od ciasta na uro-
dziny.
Kiwam głową i wyobrażam sobie ciemne pomieszczenie, w którym jedynym źródłem
światła jest świeczka w koliwie. Ach, ci Rumuni. Jak wspaniale potrafią oswajać śmierć. Jak
wielka jest ich wyobraźnia. Jak piękną metaforą jest ta koliwa. I ta świeczka.
Silviu szuka w głowie jakiegoś słowa. Robi ręką gest, jakby ścierał wnętrzem dłoni
blat stołu.
- Ścierać? - pytam.
- Wycierać - precyzuje Silviu. - W Rumunii jest takie przekleństwo: „Wytrę jaja o ko-
liwę twojej matki”. Rozumiesz?
Zaczynam kolekcjonować najbardziej obrazowe rumuńskie przekleństwa. Tworzą one
alternatywną rzeczywistość, w której główne role odgrywa penis, nazywany miękko pula,
matka osoby obrażanej i sacrum, czyli: wszyscy święci, zmarli, bogowie oraz, nieodłącznie,
diabeł.
Czasami naraz. Przykład: „Będę dymał wszystkich świętych twojej matki na lodzie”.
No, to jest coś. Że ktoś obraża czyjąś matkę - znamy. Że ktoś miesza do tego świętych
matki - to już pewna egzotyka. Ale że akt zemsty dzieje się na lodzie - to już arcyrumuńska
fantazja.
Co może się zdarzyć po wypowiedzeniu takiego zdania? Albo nic, albo wojna, w któ-
rej nie bierze się jeńców.
 Mój kolega Costin, ekspert od słów uważanych za wulgarne, twierdzi, że tego typu
przekleństwa poematy recytuje się tylko dla własnej przyjemności. Są one, można by rzec,
odpryskiem świata wewnętrznego, sposobem na spuszczenie powietrza z balonu własnej
osoby. Powiedzieć coś takiego komuś w oczy - murowany szpital. Matki są w Rumunii
świętością. Obrazić komuś matkę to gorsze, niż obrazić Pana Boga.
Z kolei przekleństwa ze słowem pula cechuje ten rodzaj przezroczystości, który w
Polsce łączy się ze słowem „kurwa”. Słyszałam je w Rumunii tyle razy, w tak zwyczajnych
sytuacjach, że ma dla mnie takie samo emocjonalne zabarwienie jak słowo kula.
Herta Müller pisała, że zawsze zazdrościła językowi rumuńskiemu żywiołowości,
która najdobitniej objawia się w przekleństwach. Niemieckie przekleństwa są ciężkie i ob-
sceniczne. Rumuńskie przechwytują całą wściekłość.
A jednocześnie, mam wrażenie, wściekłość wytraca się w zderzeniu z groteskowym
obrazem. Jeśli radzisz komuś, żeby w te pędy szedł do pizdy swojej matki, to abstrakcyjność
tego stwierdzenia rozbraja jego moc, sprowadza kłótnię do absurdu. Im więcej finezji, tym
mniej złości.
Z wściekłych słów powstaje obrazek, który jest groteską i śmiechem. „Dziwisz się jak
Maryja, gdy pierwszy raz zobaczyła pizdę w lusterku”, mówią czasem co bardziej dowcipni
Rumuni. W języku rumuńskich przekleństw tabu popełnia samobójstwo, wieszając się na
sznurówkach.
 Najweselszy koniec świata

Czas już najwyższy upamiętnić ofiary rewolucji, uznał ówczesny burmistrz, a obecny
prezydent Trajan Băsescu, i w samym centrum Bukaresztu, na słynnym placu Rewolucji,
gdzie w grudniu 1989 roku wrzał tłum, ustawiono stosowny pomnik. Biały, dwudziestopię-
ciometrowy szpikulec z czarną nabitą nań kulą. Zeszli się mieszkańcy podziwiać to dzieło.
O! Pomnik kartofla!
I się zaczęło: Pal z placu Rewolucji. Kartofel na patyku. Ziemniak na rożnie. Pomnik
penetracji. Oliwka na wykałaczce. Szaszłyk z polędwicą. Jaja z lufą. Kartofel rewolucji. Na-
bici w ziemniaka.
I tak dalej.
Na to też mają określenie: „Face haz din necaz”, „Zamienić śmiechem błoto w złoto”.
Rumuni uwielbiają licytować się na najbardziej radykalne dowcipy o swoim kraju. Na
przykład:
- Dlaczego Rumunia zajęła drugie miejsce w rankingu najbardziej skorumpowanych
państw?
- Bo zapłaciła łapówkę, żeby nie być na pierwszym.
Mój kolega twierdzi, że Rumuni wymyślają najlepsze dowcipy w Europie. Może tylko
Węgrzy są dla nich konkurencją.
- Ale i tak bijemy ich na głowę - mówi.
Od lat fascynuje mnie humor rumuński, ten chichot podrygującego wisielca. W Ru-
munii jako czarną komedię sprzedaje się to, co wszędzie indziej uchodziłoby za dramat spo-
łeczny. Cristi Puiu, reżyser Śmierci pana Lazarescu, upierał się w wywiadach, że nakręcił
komedię. Dobry żart. Kto widział ten film opowiadający o agonii chorego na raka staruszka,
przerzucanego od szpitala do szpitala, ten wie, że komedia rumuńska to wesołe pranie widza
po pysku. Humor wydobywa się z trumny, jest złowieszczy jak zły los, jest kwintesencją fa-
talizmu. Nieraz bywało tak, że po obejrzeniu rumuńskiego filmu z etykietką „komedia ro-
mantyczna” miałam wrażenie, że zdarzyło się coś bardzo przykrego. Więc jak Rumuni na-
kręcą dramat, to już kapcie spadają.
Albo kultowa rumuńska komedia Filantropica, reklamowana przez znajomych jako
film, który pokazuje, jaka naprawdę jest Rumunia. Jaka? Rządzona przez potężnego cwania-
ka, który trzyma w garści cały rynek bukareszteńskiego żebractwa i wymyśla dla każdego
nędzarza rzewną historię do wyłudzania pieniędzy. Ów szczwany mafioso, bałkańska od-
miana wesołego diabła, pociąga za wszystkie sznurki, na których wisi rumuńskie społeczeń-
stwo - od mediów po sierotkę z pieskiem. Rumuni kochają ten film, bo w prześmiewczy
sposób pokazuje, że w ich kraju nic nie ma sensu, a za wszystko odpowiadają „ci na górze”,
którzy dbają tylko o własne interesy. Przeciętny Rumun jest dobrotliwy, współczujący i pe-
łen miłosierdzia - ale co z tego, skoro cała ta poczciwość rozmywa się wśród łajdactwa de-
cydentów, wsiąka w struktury jak krew w piach.
Humor rumuński równie często bywa rubaszny na sposób bałkański, a jego wulgar-
ność ociera się o nihilizm. Przeczytałam kiedyś opowiadanie Iona Creangi z 1878 roku pod
tytułem Opowieść chuja. Oto Jezus obdarowuje biednego wieśniaka polem, lecz zamiast ło-
dyg kukurydzy wyrastają na nim zuchwałe czerwone penisy. Szybko podbijają serca oko-
licznych wieśniaczek, aż w końcu jeden trafia w ręce lokalnej pani na włościach. Opowiada-
nie kończy się lokacją penisa w tyłku księdza proboszcza. A wszystkie te krotochwile za
sprawą Jezusowego poczucia humoru.
Opowiadania w szkole się nie czyta, ale się o nim wspomina, w końcu Creangă jest
klasykiem literatury rumuńskiej. Nie dziwi więc, że z takiego zaplecza kulturowego wyrosła
satyra brzytwy i topora. Artysta Matei Branea, cynikobscenista, rysuje przeciętnego Rumuna
w objęciach przeciętnego polityka. Polityk odznacza się wielkim, sterczącym penisem.
- W usta czy w tyłek? - pyta polityk Rumuna, a rysunek nazywa się „Polityczne opcje
w Rumunii”.
Mój ulubiony rysunek Mateia to ten, na którym Śmierć owija się wokół człowieka,
deklarując mu dozgonną miłość.
- Rumunia to kraj piękna i chaosu, subtelności i brutalności, to na mnie wpłynęło -
mówi Matei. - A poza tym dorastałem z ojcem, który wychowywał nas w kulcie prawdy. A
w Rumunii nigdy nie było łatwo mówić prawdę. Moje żarty obnażają rumuńską hipokryzję.
Wiesz, gdzie mam to całe ich tabu? No, właśnie tam. Łączę humor z seksualnością, ale moja
satyra jest bardziej społeczna niż erotyczna. Seks to tylko kamuflaż. To taka łyżka do butów,
dzięki której ludzie wkładają nogę nie do tego kamaszka, do którego by chcieli.
Rysunki Mateia wypełnia rubaszność, fatalizm i sceptycyzm. A jednocześnie są one
ostrym komentarzem do rumuńskiej rzeczywistości. Kiedy zimą 2012 roku spadające sople
lodu zabiły przechodnia, Matei narysował szpitalny pokój, a w nim dwóch połamanych
mężczyzn z kończynami na wyciągach.
- Co, ty też byłeś w Himalajach? - pyta jeden.
- Nie, szedłem ulicą Królowej Elżbiety.
Na innym rysunku dyskutuje ze sobą dwóch zasuszonych bezdomnych.
- Wiesz, jak masz dużo jedzenia, to tylko z nim kłopoty.
- Dlaczego?
- Psuje się!
Kiedy nie wiadomo, czy śmiać się, czy płakać, można robić i jedno, i drugie. Rumuni
nazywają to râsuplânsu, tak jak my mówimy „śmiech przez łzy”. Mistrzem râsuplânsu jest
dramatopisarz Ion Luca Caragiale, który w XIX wieku obśmiewał hucpiarstwo nowobogac-
kich, rumuńskie kompleksy i ślepe zapatrzenie w Zachód. Jego bohaterowie to mniejsi lub
więksi cwaniaczkowie, postaci podobne do błaznów, które uruchamiają cyrk interesów i in-
tryg, wpływając przy okazji na losy kraju.
- Caragiale nic a nic się nie zestarzał - powiedział mi mój kolega Octavian - bo i Ru-
munia niewiele się zmieniła. Nadal jest to sprzedajny kraj pełen absurdów, gdzie każdy kręci
swoje lody.
Kiedy Rumunię zatapiał ściek propagandowego bełkotu, dowcipy działały jak kami-
zelki ratunkowe, umożliwiały przetrwanie na powierzchni błota. Pieśni i wierszyki opowia-
dały o krainie rajskiej szczęśliwości, dowcipy - o Rumunii jako o małpim gaju. Po kraju
krążyły trzy rodzaje dowcipów na temat Ceausescu - takie, w których śmiano się z jego głu-
poty, takie, w których opowiadano, jak bardzo się go nienawidzi, i takie, w których fanta-
zjowano, jak można by go było zabić. Każdy opowiedziany dowcip o śmierci Ceausescu był
przeczuciem losu, który go czekał.
 Wszędzie, donikąd

- Proszę pani, wojna wielka będzie. Taka, że krew całą Europę zaleje. Wszystko się
rozsypie, domy, gospodarki i rządy, a Rumunia będzie nieruszona. Bo Rumunia, dzięki Bo-
gu, nikogo nie obchodzi! Więc jak wszystkie kraje będą się nawzajem zabijać, to my sobie
przycupniemy z boku i z bożą pomocą przetrwamy. Z Polski nic nie zostanie, z Niemiec nic
nie zostanie, a Rumunia będzie sobie rosnąć na gruzach Europy. „Jak to?”, pani pyta, a tak
to, że kto w Europie zna takie państwo jak Rumunia?! A jak zna, to myśli: „Biedny kraj, za-
cofany, z Cyganami”. Kto by się chciał na taką nędzę zasadzać? Rumunia nikomu niepo-
trzebna, i Bogu dzięki!
Jechaliśmy z lotniska w zawiei śnieżnej. Im bardziej taksówkarz był zaaferowany,
tym mocniej dociskał pedał gazu i przyszło mi do głowy, że nim wybuchnie ta wojna, wpad-
niemy w poślizg.
- Trochę za szybko pan jedzie - powiedziałam.
Mężczyzna mówił po angielsku z francuskim akcentem. Gdy gardłował ze szczególną
zapalczywością, wyrzucał ciało do przodu, rozpłaszczając się na kierownicy, a potem pro-
stował i w skupieniu mościł w fotelu jak kura na jajkach. Był młody, miał trzydzieści parę lat
i wypełniała go energia, która bierze się albo z temperamentu, albo z wiecznego niedosytu,
albo z amfetaminy.
- Proszę pani, Rumuni są najlepszymi kierowcami w Europie - oświadczył z godno-
ścią i bez kierunkowskazu zmienił pas, za co strąbił go inny kierowca.
- Nikt nie wie, proszę pani, jakie u nas są skarby - ciągnął. - Delta Dunaju wspaniała,
pałace mamy różne wspaniałe, Transylwanię mamy piękną, niedawno przyłączoną, ale ru-
muńską od zawsze, mamy góry, morze i jeziora, mamy wszystko, tylko nikt o tym nie wie, i
bardzo dobrze. Pani o tym mówię, bo i tak coś się pani zna. Wie pani, że Rumuni są narodem
starożytnym, antycznym?
Pokiwałam głową.
- No - powiedział zadowolony. - My się, proszę pani, wywodzimy od Daków! Bardzo
waleczny, wielki naród.
I z godnością przeliczył pieniądze.
 Grzech nie dać kierowcy napiwku, gdy średnia cena kursu wynosi 1,39 leja za kilo-
metr, bez opłaty za wejście do taksówki. Choćbym jechała przez pół miasta w środku nocy,
nigdy nie zapłacę więcej niż dwadzieścia lei.
A taksówki są jak żółta szarańcza, zalewają całe miasto. Kierowcy gromadzą się w
dużych skupiskach przy każdym większym placu Bukaresztu. Oparci o samochody palą i
rozmawiają, krążą, przeżuwają kanapki. Żeby ich wystawanie miało jakikolwiek sens, pra-
cują często cały dzień, a potem całą noc. Czasem drzemią w samochodzie. Zrywają się, gdy
słyszą pukanie w szybę. Prostują. Puszczają sprzęgło. Przyspieszają.
Zbliżała się północ, gdy wsiadłam do pierwszej lepszej taksówki przy Piata Univer-
sităti. Przede mną przesuwa się rozżarzone neonami miasto. Naraz plask. Taksówkarz ude-
rzył się w twarz i prychnął. I choć jechał coraz szybciej, jego głowa raz po raz opadała mi-
mowolnie, a on na ułamek sekundy zapadał w sen, żeby zaraz poderwać się jak marionetka
pociągnięta na sznurku, oszołomiona i przerażona. Spoliczkował się znowu, ale bez przeko-
nania, i po chwili głowa znów mu opadła. Na czerwonym świetle po prostu zasnął. Obudziło
go trąbienie innego kierowcy. Zapytałam z głupia frant, czy wszystko w porządku, ale
machnął ręką. Samochód pędził, a mi przyszło do głowy, że w tej sytuacji nic prostszego niż
umrzeć. W końcu nie wytrzymałam i poprosiłam, żeby już mnie wysadził. Płacąc mu po-
dwójnie, wyjąkałam:
- Niech pan już jedzie do domu.
Mężczyzna kiwnął głową i pognał przed siebie. Dopiero drepcąc wzdłuż śpiących
bloków, uświadomiłam sobie, że powiedziałam: „Może pan zaraz wjedzie w swój dom”.
Lecz nawet to zdanie miało w tym kontekście krztynę sensu.
A jednak lubię jeździć taksówkami przez Bukareszt. Nocą miasto wydaje się przeżół-
cone, poprzecinane strugami świateł. Budynki w stylu neorumuńskim przypominają za-
mczyska, Dom Ludu zamienia się w kanciasty statek kosmiczny, wszechobecna biegunka
reklamowa traci kolor, zostają tylko jaskrawe neony. Po ulicach snują się samotne cienie ko-
biet i mężczyzn, starców i dzieci. Nędza, która za dnia udaje zwyczajność, w nocy staje się
straszna i bezrozumna i w pełni objawia swoje okrucieństwo. Wypycha z melin dzieci,
wkłada im w ręce szczenięta, dziewczynkom zaplata warkocz, chłopcom mierzwi włosy i
każe im krążyć między samochodami.
Bukareszt jest miastem tyleż tragicznym, co komicznym, czasem drobne zdarzenia
zaczynają się jak komedia, potem raptownie przybierają postać tragedii, a na koniec zostają
w pamięci jako farsa. Pewną wieczorową porą zapakowałyśmy się z koleżankami do tak-
sówki, a kierowca wraz z nami zaczął śpiewać rumuńskie piosenki. W pewnym momencie,
stojąc na czerwonym, pośród stu jednakowych płyt CD odnalazł tę jedną i puścił dziecięcą
piosenkę Alunelu, alunelu hai la joc, po czym zadzwonił do żony, żeby posłuchała z nami. I
kiedy przyjaźń polsko-rumuńska rozkwitała jak kwiat biało-czerwono-żółto-niebieski, ujrze-
liśmy nagle nieforemny cień, który chyboczącym ruchem sunął przez jezdnię. Taksówkarz
szarpnął kierownicą i w ostatniej chwili ominął postać, która okazała się mężczyzną z mate-
racem na plecach. Mężczyzna szedł środkiem ulicy, dźwigając to, co należało do niego, a po
obu jego stronach ciągnęła się pustka znaczona plamami krzaków, pagórkami śmieci, z cie-
niami fabryk w oddali. Zamilkliśmy, oszołomieni. Odechciało nam się śpiewać.
Bukareszt to magma, która zalała wielkie połacie pól. Miasto rozciąga się na po-
wierzchni dwustu dwudziestu ośmiu kilometrów kwadratowych, dwukrotnie większej niż
Paryż. Wiele razy kierowcy taksówek nie chcieli mnie zabrać, bo nie znali adresu, który im
podawałam. Albo zabierali, udając, że adres znają.
Kiedyś trafił mi się wyjątkowo rozmowny taksówkarz, młody cygański chłopak, który
stojąc w korku, postanowił dokonać bezpardonowej dekonstrukcji relacji polsko-rumuńskich.
- Wy, Polacy, strasznie zadzieracie nosa - zaczął. - Pani może nie, ale wszyscy Polacy,
jakich znam, mają się za nie wiadomo kogo. Przyjeżdżacie do Rumunii i krytykujecie tu
wszystko, żeby utwierdzić się w przekonaniu, że wasz kraj jest wyjątkowy. A to nieprawda.
Macie ostatnio szczęście, bo wasza gospodarka jeszcze ciągnie, ale nie wiadomo, jak długo
to potrwa. Bić się umiecie, pracowici jesteście, ale do Niemiec jeszcze wam daleko.
A co się pani przestała odzywać? Przecież pani pięknie mówi po rumuńsku. Jakby w
poprzednim wcieleniu była pani Rumunką!
Jechałam wtedy na wywiad i ostatnie, na co miałam ochotę, to rozważać ewentualną
niższość lub wyższość jednego narodu nad drugim. W końcu taksówkarz oznajmił triumfal-
nie:
- To tu, tylko niech sobie pani przejdzie na drugą stronę - i już go nie było.
Okazało się, że wysadził mnie w losowo wybranym miejscu, gdzieś w pobliżu szuka-
nej ulicy, ale nie tak znowu bliskim, żebym mogła trafić na piechotę. Z kolejnym taksówka-
rzem nie zamieniłam słowa.
 Czasem taksówki przypominają mównice, na których wykrzykuje się jedynie słuszne
poglądy polityczne.
- Proszę pani, jedyny rumuński prezydent, który miał trochę oleju w głowie, to był Ion
Iliescu!
- W życiu nie zagłosuję na tych łajdaków, Băsescu złodzieja i Pontę oszusta. Niech się
pani cieszy, że nie musi głosować.
- Pani myśli, że tam na cmentarzu Ceausescu leży? Gdzie tam! Wiadomo, że to sobo-
wtóra ubili, mało on ich miał? Każdy porządny prezydent ma parę kopii zapasowych na róż-
ne okazje. Zresztą pokazywali jego twarz po śmierci i każdy głupi mógł zobaczyć, że to nie
jest on. Podobno prawdziwy Ceausescu zmarł trzy lata temu na Kubie. I dlaczego do Rumu-
nii nie przyjechał przed śmiercią? Wszyscy by go tu przywitali z otwartymi ramionami.
- Kto ma w głowie dobro Rumunii, ten nie idzie głosować. Lepiej do tego chlewu ręki
nie przykładać.
Pamiętam taką scenę: oparci o murek ogrodzenia na rogu ulicy Hasdeu i bulwaru Ba-
sarab rozmawialiśmy, ja i Tomek, o tym, jak kryzys odbija się na codziennym życiu w Ru-
munii. Tomek kreślił apokaliptyczne scenariusze swojej przyszłości w tym kraju, ja wystę-
powałam z pozycji osoby mającej nadzieję i gdy akurat poruszyliśmy temat, jak to upał za-
mienia Bukareszt w betonowy schron na Saharze, tuż obok nas przemknęła żółta błyskawica,
taksówka, która wbiła się z hukiem w ogrodzenie naprzeciwko. Patrzyłam na taksówkarza,
który wychodzi z samochodu, na tłum, który gromadzi się wokół niego, na chaos, który gęst-
nieje z każdą sekundą, i nie umiałam powiedzieć nic.
Natomiast mieszkańcy Bukaresztu mają swoje zdanie: nie ma gorszych i bardziej
aroganckich kierowców niż stołeczni taksówkarze. W mieście, które ciągle zastyga w korku,
obowiązują alternatywne zasady ruchu drogowego. Tu każdy jeździ tak, żeby dojechać, a nie
żeby sprawić przyjemność innym.
Zdarzyło się, że kierowca, który żegnał się zamaszyście, mijając każdą cerkiew, zor-
ganizował mi trasę objazdową po całej okolicy, dopóki nie zmusiłam go, by wreszcie za-
wiózł mnie do celu.
Zdarzyło się, że kierowca wystękał: „Dzięki Bogu!”, gdy powiedziałam mu, gdzie
chcę jechać, bo owego dnia był to jego pierwszy kurs za więcej niż pięć lei.
Zdarzyło się, że kierowca rozmawiał przez całą drogę ze swoją żoną, matką i wszyst-
kimi krewnymi, nie przestając przy tym palić, zanosić się kaszlem, charczeć i pluć przez
otwarte okno.
Zdarzyło się, że kierowca przez całą drogę snuł wariacje na temat dymania świętych
matki na lodzie, próbował nawiązać kontakt z innym kierowcą, odmieniając słowo pula
przez wszystkie przypadki, po czym przyjął ode mnie pieniądze, radosny jak szczygiełek, i
ukłonił się galantnie.
Kiedy wchodzę do taksówki, mam wrażenie, że przekraczam próg czyjegoś domu.
Większość wnętrz wydziela mocny, cierpki zapach tytoniu i tanich perfum, czasem łoju i
męskiej fizjologii. Do deski rozdzielczej przymocowany jest obrazek ze świętym bolesnym.
Mężczyźni, którzy jeżdżą przez to miasto, nie mają twarzy, tylko oczy, które widzę w lu-
sterku wstecznym; odbija się w nich jałowe to, co było, obojętne teraz i zmęczone, co będzie.
 Uroki zostały rzucone

Pewnego razu zanurkowałam w świat bukareszteńskiego luksusu, kiedy moja przyja-

ciółka Ania zaprosiła mnie na basen z sauną, siłownią i innymi przyległościami, gdzie nawet
mydelniczki z miodowego drewna pasowały do miodowych desek sedesowych. Wokół krą-
żyły osoby opalone i żywotne, szczupłe i wysportowane, a wśród nich uśmiechnięty pan z
brzuszkiem.
- To nasz chiromanta - powiedziała Ania. - Wróży z rąk.
Spojrzałam na nią pytająco.
- Dla agencji ubezpieczeniowych - dodała.
Interes wygląda następująco: agencje ubezpieczeniowe wysyłają zdjęcia rąk klientów,
a pan chiromanta w ścieżkach linii życia dostrzega zgony, choroby i wypadki samochodowe.
Na chleb jest i na basen też starcza.
Przyjęłam tę anegdotę ze spokojem, wszak i w Warszawie różdżkarze mogą godnie
pożyć za pieniądze z Urzędu Miasta, gdy akurat podwładni pani prezydent uznają za sto-
sowne zbadanie energii szczególnie niebezpiecznych skrzyżowań. Ale czekały już na mnie
kolejne opowieści.
- Z jakimi problemami przychodzą do ciebie najczęściej pacjenci? - zapytałam kiedyś
znajomego psychoterapeutę Alexandru.
- Różnie bywa - odpowiedział. - Ale głównie nie mogą sobie poradzić z tym, że ktoś
rzucił na nich urok.
I wyjaśnił:
- Nie chodzi o to, żeby zdejmować z nich ten urok. Oni są już z nim pogodzeni. Pro-
szą tylko, żebym pomógł im nauczyć się z nim żyć. Moja rola polega na tym, żeby ich prze-
konać, że żadnego uroku nie ma.
Co nie jest łatwe. Przesądy to nałożona na rumuńską rzeczywistość gęsta, przezroczy-
sta siatka, która oplata ciasno wszystko i wrasta w myślenie ludzi. Jest w tym coś pięknego.
Czasem wydaje mi się, że to powrót do świata rządzonego przez magię, która zamienia się w
poezję będącą przeciwieństwem prozy życia. To, czego moje oczy nie widzą, rumuńskie
oczy wyłapują jako pełne znaczenia. Równolegle do rzeczywistości analiz, dat i faktów bie-
gnie rzeczywistość zabiegów, rytuałów, zaklęć. Oprócz zasad, które sobie przyswoiliśmy, bo
jesteśmy częścią rozsądnego społeczeństwa, istnieją reguły przeznaczone dla innego świata.
Trzeba ich przestrzegać dla pomyślności i bezpieczeństwa. Tak naprawdę chodzi jednak o
stworzenie wrażenia, że chaos można kontrolować, nawet jeśli przesądy komplikują życie.
Moja koleżanka Olga opowiadała, jak jej znajoma z pracy obwieściła akt kapitulacji
pod lawiną problemów. Jej matka zachorowała. Synkiem niemowlakiem nie ma się kto zająć.
W pracy być musi.
- Oddaj dziecko do żłobka - powiedziała przytomnie Olga.
- Jedyny żłobek w dzielnicy jest po drugiej stronie rzeki - oświadczyła koleżanka.
- No i co z tego? - zapytała Olga.
- Jak to co? Przecież mały nie jest jeszcze ochrzczony!
No przecież proste: dzieci nie mogą przekraczać rzeki, dopóki nie zostaną ochrzczone,
bo inaczej grozi im ciężka choroba. Żaden zdroworozsądkowy rodzic nie będzie igrał ze
zdrowiem dziecka.
Myślenie magiczne nie wyklucza racjonalizmu, jedno dopełnia drugie. Mój kolega
Octavian spotkał raz na ulicy znajomą z Wydziału Filozofii Uniwersytetu Bukareszteńskie-
go, która pracuje nad doktoratem o wpływie Nietzschego na filozofię Heideggera.
- I jak tam pisanie? - zagadnął.
- Ach, jakie tam pisanie - żachnęła się koleżanka. - Nie mam głowy do pisania.
Straszne mamy teraz problemy z tym złotem.
- Jakim złotem? - zdziwił się Octavian.
I wtedy koleżanka opowiedziała mu o swoim nieszczęściu. Kilka miesięcy temu uro-
dziła synka i zaraz po porodzie okazało się, że mały ma jedną nóżkę krótszą. Pojechali z
chłopcem na wieś, żeby pokazać go rodzinie, a rodzina oznajmiła: „Trudno, damy radę, są na
to sposoby”. Otóż jeśli jedna noga jest krótsza, trzeba obuć ją w pantofel ze złota, a noga się
wydłuży. Złoto działa cuda, pocieszyli dziadkowie zbolałych rodziców. Tak więc ciotka z
wujkiem, dziadek z babcią, mama z tatą zaczęli zbierać i kupować złoto, żeby przetopić je na
but. Czasu trochę to zajmuje, a stopa dziecka rośnie.
- Nie zdajesz sobie sprawy, jakie są ceny złota. Nie wiem, kiedy się z tym uporamy.
Nie ma mowy, żebym teraz pisała doktorat.
W Rumunii rytuały magiczne wplatają się w życie i nie budzi to niczyich wątpliwości.
Uwagę zwraca natomiast nieprzestrzeganie reguł gry. Ania, która od wielu lat mieszka w
Rumunii i coraz rzadziej się dziwi, wielokrotnie została upomniana, że postępuje lekkomyśl-
nie, nie ubierając swojej córki w nic czerwonego - ani w skarpetki, ani w bluzeczkę.
- Ona nie ma nawet czerwonej spinki - zauważyła zaniepokojona sąsiadka, pochylając
się nad wózkiem.
A potem ktoś mówi: jakie ma pani śliczne dziecko, i koniec, urok został rzucony.
Dlatego jeśli ktoś się troszczy o bliską osobę, ofiarowuje jej czerwoną bransoletkę.
Dzięki niej poziom bezpieczeństwa w relacjach międzyludzkich znacząco wzrasta i wszyst-
kie zagrożenia po wyjściu z domu na ulicę stają się mniej zagrażające.
Ryzyko bycia deocheat, dosłownie: zaoczonym, czyli zarażonym urokiem za sprawą
rzuconego spojrzenia, wzrasta w kontakcie z osobą o niebieskich oczach. Niebieskoocy rzu-
cają uroki na prawo i lewo, nawet o tym nie wiedząc. Ryzykowne są też osoby z wadami fi-
zjonomii: kaprawym oczkiem, nierówną wargą. Uroki rzucają na przykład także dzieci, które
zostały odstawione od piersi i były karmione z butelki, a potem znowu z piersi. W takich
okolicznościach dziecko staje się maszyną do rzucania uroków. Dalej, tu sprawa się uprosz-
cza, choć także komplikuje - uroki rzucać może każdy. Wszyscy są winni i wszyscy zagro-
żeni, nieustanne ryzyko epidemii uroków.
Opowiada mi o tym kolega, który skończył etnologię, a na koniec wyznaje:
- Sam mam z tym kłopot, bo moja trzydziestoletnia siostra twierdzi, że ludzie nic in-
nego nie robią, tylko rzucają na nią uroki. A jest nauczycielką historii! O drugiej w nocy te-
lefon: „Rozmawiałam z twoim kolegą Cyganem, pytał o ciebie, kazał cię pozdrowić, a dwie
godziny później ścina mnie migrena. Zauroczył mnie ten łajdak!”. I moja wina, że chamski
kolega rzuca uroki. A potem siedzą z moją matką i odczyniają raz, drugi, trzeci.
Jak odróżnić zauroczenie od zwykłej niedyspozycji? Otóż należy wziąć szklankę z
wodą, zapalić zapałkę, trzy razy zrobić nad nią znak krzyża i palącą się jeszcze zapałkę
wrzucić do wody. Leci na dno - był urok. Trzeba więc urok odczynić i trzykrotnie odmówić
modlitwę, powtarzając za każdym razem imię osoby zauroczonej. Jeśli zechce nam się wtedy
ziewnąć, nie wolno dać się zmylić, albowiem sam diabeł próbuje ziewnięciem przeszkodzić
w od uroczeniu. Jest jeszcze „pierwsza pomoc urokowa” - jeśli istnieje ryzyko zauroczenia,
trzeba dyskretnie odwrócić się bokiem i trzykrotnie udawać plucie, szybkie „tfutfutfu”.
Być może bierze się to z przekonania, że każdy ma w sobie diabła i jak ten diabeł
wyjrzy przez okienko naszych oczu, to robi, co umie najlepiej, czyli coś diabelskiego. Zau-
roczenie nazywane jest też „diablim wzrokiem” albo „złym okiem”. Dobrze rzucony urok
grozi chorobą, która zetnie z nóg. Ten, kto ma niestrawność, niech sobie lepiej przypomni, z
kim ostatnio rozmawiał.
Moja kochana babcia miała zawsze kilka sposobów na kłopoty: modlitwę do świętego
Antoniego, patrona rzeczy zagubionych, pukanie w niemalowane drewno, najczęściej w blat
ławy, i właśnie owo „tfutfutfu”, ograniczone do komunikatu werbalnego. Ja już nie stukam w
drewno, choć często przychodzi mi do głowy, że szczęście należałoby odpukać.
Zastanawiam się, jak żyć w społeczeństwie, w którym ciągle istnieje podwyższone
ryzyko zauroczenia. Mój kolega wielokrotnie tłumaczył siostrze, że są ludzie, którzy nie
znają zjawiska rzucania uroków i żyją w spokoju bez ich odczyniania. Ale siostra nie daje się
przekonać. Rumuni też nie. Czerwone ubrania i dodatki dobrze się sprzedają.
Od 1 stycznia 2011 roku profesja wróżki i wróżbity znajduje się w oficjalnym reje-
strze zawodów. Za ten śmiały pomysł sami zainteresowani grozili rządowi klątwą. Ale naj-
gorsze groźby posypały się, gdy senatorowie zaproponowali, by wprowadzić kary dla wróżek
za niespełnione przepowiednie. Czarownice wpuściły do Dunaju specjalną substancję, która
miała odwieść rządzących od tego pomysłu. Projekt nie przeszedł. Wróżki zgodnie twierdzi-
ły, że za nietrafione wróżby należy obwiniać karty, a nie tych, którzy je czytają.
Chociaż Cyganów postrzega się jako tę drugą, liszajowatą i brzydką połowę twarzy
rumuńskiego społeczeństwa, to jednak Rumuni przejęli od nich więcej, niż chcieliby przy-
znać. Rumuńska kultura ludowa, która ma się dobrze nawet w Bukareszcie, jest przesiąknięta
wpływami cygańskimi. Popularność przesądów wynika z wielosetletniego wiejskiego cha-
rakteru społeczeństwa, które od zawsze przynajmniej w osiemdziesięciu procentach składało
się z chłopów i pasterzy. Nawet gdy chłopi zaczęli masowo osiedlać się w miastach, ich
przyzwyczajenia i spojrzenie na rzeczywistość się nie zmieniły.
Często na ulicy zaczepiają mnie Cyganki: „Domnisoară, możemy ci powróżyć”. Są
piękne, bije od nich siła i pewność. Odpowiadam, że już raz u wróżki byłam i że dziękuję,
wystarczy, swoją przyszłość znam.
 Trumny z ulicy Lizeanu

Szyldy zakładów pogrzebowych przy ulicy Lizeanu skaczą do oczu żółcią dyskote-
kowych czcionek. Czasem zaglądam w witryny tych omszałych, przycupniętych bud pompa
funebris i widzę przy biurkach postarzałe kobiety, którym szarość odrostów współgra z zie-
mistością cery. Teoretycznie ich serce pompuje krew, naskórek się łuszczy, włosy wypadają i
bliżej jest im do życia, ale w praktyce pikują ku śmierci. Patrzą wyschniętymi oczami w
drzwi, a ich twarze niczego nie wyrażają. Kiedyś, na przekór tej regule, ujrzałam w zakładzie
pogrzebowym panią, w której dłoniach tańczyły długie druty, a u stóp kłębiły się motki ko-
lorowej włóczki. Wyglądało to na dzierganie szalika i ucieszyłam się, że w tym akurat przy-
bytku życie wygrywa ze śmiercią, a ciepło z zimnem. Spojrzała na mnie czujnie, próbując
wywnioskować, czego mogę od niej chcieć, a ponieważ nie chciałam niczego, skinęłam jej i
ruszyłam dalej.
Ulica Lizeanu prowadzi do mieszkania Stefana.
Pewnego wieczora Stefan zadzwonił do mnie z pytaniem, czy nie chcę wpaść na sa-
łatkę z kalafiora. To już pewien rytuał, nasze spontaniczne, późnonocne kolacje, które mają
chronić przed samotnością i niepokojem. Tak jak ja, Stefan boi się śmierci, ale ma gorzej ode
mnie, bo na dodatek jest hipochondrykiem.
Mówię mu, że - ma się rozumieć - przyjdę, tym bardziej że od jakiegoś czasu jesień w
Bukareszcie nastraja mnie dwuznacznie, to znaczy czuję się dobrze, ale nie na tyle, żeby
wychodzić z domu.
Stefan mieszka w okolicy, gdzie rosła ulica Stefan cel Mare przechodzi w skarłowa-
ciałą Lizeanu, jedna ma się do drugiej jak wyprostowany człowiek do człowieka, który leży
jak długi i już się nie podniesie. Mogę wybrać drogę między blokami, wzdłuż cmentarza,
albo przez uliczkę pełną zakładów pogrzebowych, prostytutek i bezpańskich psów, też
wzdłuż cmentarza. Przez telefon pytam Stefana, co by mi doradził, a on mówi, żebym wy-
brała drugą opcję i że spotkamy się u wylotu Lizeanu.
Wysiadam na przystanku za Obor i pierwsze, co widzę, to jedna z tych setek nocnych
mar Bukaresztu, które wypełzają po zmroku. Zjawy ludzkie sunące po ulicach, jakby płynęły
nad ziemią. Są jak wywinięta podszewka, jak rozchodzące się szwy, jak na wpół oderwany
guzik wiszący na nitce, zawsze niezręczne i wstydliwe.
Ta mara, która wtedy wydaje mi się obca, ale już za chwilę na zawsze zostanie w mo-
jej pamięci, odziana jest w kapok w kolorze zsiadłego mleka, na dodatek rozpięty, odsłania-
jący spraną, nieszczęsną różowość koszuli nocnej. Jakkolwiek mara się odzieje, zawsze wy-
gląda, jakby była nie po drodze i nie na miejscu. Koszula nocna odsłania chudzieńkie łydki z
wysoko podciągniętymi, białawymi skarpetami. Mara staje obok mnie na czerwonym świe-
tle. Patrzę na nią. Jest to kobieta, starsza, zniszczona kobieta. Tak zniszczona, że równie do-
brze może już nie żyć.
Stoimy obok siebie i nagle ona dalejże iść, pędem, gdy na jezdni rozlewa się czerwo-
ność świateł. Zatrzymał się jeden samochód i drugi, i pomyślałam wtedy, w tym ułamku se-
kundy, że nie, to się nie może stać, kiedy ja tu jestem, po czym to się staje, to znaczy trzeci
samochód uderza w kobietę. Jej ciało unosi się i upada dwa metry dalej. Zawsze się wydaje,
że wszystko, co znajduje się w górze, upada na ziemię raptownie, ale gdy teraz o tym myślę,
mam wrażenie, że jej ciało płynęło w powietrzu tak długo, żebym raz na zawsze sobie zapa-
miętała, że wszyscy jesteśmy materią, niezbyt ciężką konstrukcją z mięsa i kości.
Wreszcie upada. Zanim dobiegnę, ktoś zdąży podnieść kobietę z ziemi, ktoś będzie jej
pomagał wyprostować zwinięte w kłębek ciało. Kierowca jest struchlały z przerażenia, zo-
stawił samochód na środku przejścia dla pieszych i gdy wszyscy gromadzą się wokół kobie-
ty, raz po raz słychać przeciągłe wycie wściekłych klaksonów.
Po minucie przyjeżdża karetka; na widok sanitariuszy kobieta próbuje uciekać. Jeden
ją przytrzymuje, drugi strofuje, a kierowca wzuwa jej klapka na stopę. Akurat przychodzi
Stefan. Sanitariusz na moment ją puszcza i wtedy kobieta ucieka. Klekoczą klapki o chodnik.
Stoimy zdurniali.
Nikt jej nie goni.
- Gdy będę cię odprowadzał do tramwaju, ona znowu tu będzie, w tym miejscu - mó-
wi Stefan.
Ma rację, o jedenastej, gdy Bukareszt zasnuje wilgotna mgła, zobaczymy w oddali jej
wątłe, pokiereszowane ciało sunące po jezdni bez żadnego celu. Kobieta przejdzie obok, ale
nas nie pozna, a zapewne i nie zauważy, ta nieśmiertelna mara Bukaresztu, widmowa, za-
wieszona w bezczasie, niezniszczalna.
Tymczasem idziemy, ja i Stefan, ulicą Lizeanu w stronę jego domu i mijamy srebrzy-
sty karawan, starego mercedesa zaparkowanego w poprzek chodnika pod zakładem pogrze-
bowym. Czasem w celu zachęcenia klienta trumny wystawia się na zewnątrz, opierając je o
pobliskie ściany i płoty, co stwarza dogodną okazję, żeby przechodząc, wypatrzeć sobie za-
wczasu coś odpowiedniego. Stajemy przed witryną, żeby wybrać najładniejsze trumny i
urny. Mnie najbardziej podobają się trumny w odcieniach miodowych, z ciemnym krzyżem
pośrodku. Stefan pyta, co sądzę o rozkładzie ciał, ponieważ jego zdaniem jest to okropnie
niehigieniczne.
Przyznaję, że faktycznie, natura bezwzględnie czyści świat z rzeczy niepotrzebnych.
Kiedyś my też staniemy się rzeczą przerażającą i zbędną.
Jeszcze chwilę Stefan zachwala walory kremacji, schludnej i nienadwerężającej wy-
obraźni, a potem opowiada mi wszystkie trzy dowcipy o śmierci, które zna. Idziemy wzdłuż
białego muru cmentarza, krztusząc się ze śmiechu.
 Słodki i gorzki

Postanowiłam, że w ostatnim rozdziale książki napiszę o pięknie Bukaresztu. Ale

wiedziałam, że nie będzie to łatwe, dlatego zapytałam znajomych, co jest pięknego w tym
mieście.
W odpowiedzi Ania Nicolau wysłała mi zdjęcie: nogi w czarnych rajtuzach i w kolo-
rowych skarpetkach wetknięte w otwór plastikowego kosza. Nurkujący manekin, który chce
się utopić w śmieciach.
- Może to powinno być w zakończeniu? - konkluduje, wymieniwszy rzeczy, które w
Bukareszcie są wstrętne. - Trzeba na siłę wymyślać, co tu jest pięknego, a i tak się umiera z
tęsknoty.
Profesor Kazimierz Jurczak, rumunista, któremu opowiadam o swoim pomyśle,
uśmiecha się pod nosem.
- Powodzenia! - mówi i dodaje: - Bukareszt jest jak ciastka, które kupowałem zawsze
w niedzielę dla mojej rodziny, gdy tam mieszkaliśmy. Niby czekoladowe i słodkie, ale z
gorzką polewą. Bukareszt jest słodkogorzki. Nie znajdzie się w nim łatwego piękna.
Teraz, gdy jestem w Warszawie i tęsknię, wracają wspomnienia.
Wieczory nad jeziorem w dzielnicy Colentina, gdy na pobliskiej wyspie kilkudziesię-
ciu Chińczyków ćwiczy tai chi w kolorowych strojach, a ich ciała wyginają się niespiesznie.
Na fasadzie kamienicy wymazany cytat z Émile’a Ciorana: „Życie - zły gust materii”.
Okrzyki Cyganów zbierających z podwórek złom, które wczesnym rankiem brzmią
jak psalmy.
Góry warzyw na straganach przy Piata Obor i słodkie sery, które babinki sprzedają z
torby.
A obok wielkomiejskość totalitarna i kapitalistyczna, betonowa i neonowa.
Czasem śmieję się, że to miasto jest jak kotek z opowiadania Mrożka, kotek o parcha-
tej skórze, na której odbijają się wszystkie grzechy właściciela. Bukareszt zbiera grzechy
całej Rumunii, żeby reszta kraju pozostała piękna.
Olga Bartosiewicz, która mieszkała niedaleko mnie, przy Piata Iancului, pisze: „Bu-
kareszt to realizm magiczny. Marquezowski anioł ze skrzydłami w błocie”.
 Kiedy w 2009 roku przyjechałam do Bukaresztu, przyszło mi do głowy, że chcę tu
zamieszkać. Rok później postanowiłam, że napiszę doktorat o kinie rumuńskim. Miałam
powód, by wracać i by nauczyć się rumuńskiego.
Znajomi Rumuni kręcili głowami:
- Ty chyba zwariowałaś. Możesz mieszkać w całej Europie, a jesteś tutaj.
- A po co pani tu siedzi? - zapytała dziewczyna w metrze, kiedy zobaczyła, że czytam
książkę po polsku.
Powiedziałam jej, że Bukareszt jest nieobliczalny i piękny. Że ciągle można znaleźć w
nim tureckiego ducha. Że kiedyś był nazywany Białym Miastem, bo kamienice lśniły bielą
tynków. Że bulwary Bălcescu i Magheru zbudowali żydowscy architekci, którzy po wojnie
tworzyli Tel Awiw.
- Pani chyba żartuje! - zawołała.
Spędziłam w Bukareszcie dwa lata z przerwami i niejednokrotnie z ulgą wracałam do
Polski. Ale potem zaczynała kiełkować tęsknota, która rozrastała się tak bardzo, aż nie mo-
głam jej zignorować.
Za chwilę pojadę znowu.
Podziękowania

Dziękuję wszystkim, którzy pomogli mi w oswajaniu Bukaresztu.

Rumunom: Stefanowi Chitikowi, Cosminowi Neagu, Andreei Baciu, Octavianowi
Logiganowi, Sabrze Daici, Olivii Nitis, Silviu Dancu, Alexie Stoicescu, Ileanie i Cati Budi-
mir.
Polakom z Bukaresztu: Ani Nicolau, Tomkowi Ogińskiemu, Oldze Bartosiewicz,
Adze Łuczakowskiej.
Dziękuję też Rodzicom, Łukaszowi, Sylwii Jędrzejczyk, Paulinie Wiśniewolskiej,
Maćkowi Przesławskiemu, Pawłowi Dunin-Wąsowiczowi, Magdzie Malejczyk, Oli Pavoni i
Sławkowi Klimkowskiemu.
Szczególnie dziękuję tym, którzy od początku wspierali pomysł, by napisać książkę o
Bukareszcie: profesorom Kazimierzowi Jurczakowi i Andrzejowi Mencwelowi, a także An-
drzejowi Stasiukowi i Krzysztofowi Vardze.

Nota edytorska
Niektóre teksty wchodzące w skład tomu Bukareszt. Kurz i krew były publikowane
wcześniej: Rumuńska bajka, Grobowiec rumuńskiego boga, Inferno oraz Uroki zostały rzu-
cone ukazały się jako felietony w rubryce „Skraje i skrawki” na stronie internetowej maga-
zynu „Zwierciadło” (www.zwierciadlo.pl); Kołyski i trumny, Sztuka znika ze śmietnika oraz
Umrę jako kamień wydrukował „Duży Format”; fragment rozdziału Dwadzieścia cztery lata
po wszedł w skład antologii Swoją drogą (wyd. CK Zamek, Poznań 2011); kilka akapitów
Święci na lodzie pojawiło się na łamach magazynu „Exklusiv”.