YUNIT 4

Ang Panitikan sa Panahon ng PROPAGANDA

“Kailanman, hindi nakahihigit ang tabak sa pluma”
Gat Jose P. Rizal

Ang yunit na ito ay sumasaklaw sa pagkilala sa mga Propagandista- ang kanilang mga hangarin at
ideolohiya. Inilalantad ng bahaging ito ang mga tala hinggil sa mga Propagandista gayundin ang
mga akdang pampanitikan na naging kontribusyon nila sa panitikang Pilipino.

ARALIN 9 ANG MGA PROPAGANDISTA AT ANG KANILANG MGA AKDA

Ang pang-aapi ng mga makapangyarihang mananakop at paghamak sa pagkatao ng mga
Pilipino, sekularisasyon at maling pamamalakad ng pamahalaan ay nakaantig sa damdamin ng
mga manunulat sa ating bansa. Maraming mga katiwaliang naganap sa panahon ng pagdating ng
mga Kastila kaya ang natutulog na damdamin ng mga Pilipino ay nagising. Nagkaroon ng
"Kilusang Propaganda"
Ang panitikan sa panahon ng Propaganda ay sumasaklaw mula taong 1872 hanggang 1896.
Ang panahong ito ng panitikan ay maituturing na makabayan dahil dito unti-unting naantig ang
damdaming makabayan sa mga ninuno nating dati'y natutulog dahil sa pang-aalipin ng mga Kastila
Ang pagkakabukas ng Suez Canal, na naging daan ng pagpasok ng mga kaisipang kanluranin, ang
pagsapit ng diwang liberal sa ating bansa, ang pagdadala ng liberal na gobernador sa katauhan ni
Heneral Carlos Ma, Dela Torre at ang pagkagarote sa tatlong paring martir na sina Jose Burgos,
Mariano Gomez at Jacinto Zamora, ang pag-aalsa ng mga manggagawa sa Arsenal sa Cavite ay
nagbigay ng lakas ng loob lalo na sa mga nabibilang sa mga Pilipinong maykaya sa buhay upang
lumaban sa pamamagitan ng panitik. Katunayan nito ang "Juventud Escolar Liberal" ni Felipe
Buencamino na siyang pinaghandugan ni Dr. Jose Rizal ng kanyang "A La Juventud Filipina
Mababatid na may tatlong mahahalagang pangyayaring pangkasaysayan ang nagbunsod
ng pagkakalikha ng panitikan sa panahong ito:

a. Pinahintulutan ng Espanya ang pakikipagkalakalang pandaigdig sa Pilipinas.

b. Ang pagkamatay ng tatlong paring martir (1872).
c. Ang mga kaisipan at ideolohiyang Amerikano at Pranses ay nakarating sa Pilipinas. Kabilang
dito ang mga ideolohiya nina Jean Jacques Rousseau, John Lock, Voltaire at iba pa.
Ang mga hangarin ng mga Propagandista ay ang sumusunod:
a. Pagkakapantay-pantay
b. Gawing lalawigan ng Espanya ang Pilipinas
c. Pagbabalik ng Kinatawang Pilipino sa korte
d. Gawing Pilipino ang mga kura
e. Kalayaang pangkatauhan (pamumuhay, katarungan at kalayaan)

Samakatuwid, ang pagbabago ng batas, reporma at di paghihiwalay sa Espanya ang mithiin ng

mga propagandista.

Ang mga Propagandista

Ang mga propagandista ay nangag-aral o nakatapos na sa pamantasan Nagtataglay sila ng
ay mga anak ng pamilyang maykaya at makabayan. matatayog na talino, masidhing damdaming
makabayan at dakilang katapangan at lakas ng loob.
Ang tatlong pinakadakilang propagandista ay sina Dr. Jose P. Rizal, Marcelo H. del Pilar
at Graciano Lopez-Jaena, Ang iba pang mga propagandista ay sina Antonio Luna, Pascual Poblete,
Pedro Paterno, Mariano Ponce, Jose Maria Panganiban Pedro Serrano Laktaw at Isabelo delos
Reyes

Si Dr. Jose P. Rizal at ang Kanyang mga Akda

Si Dr. José Protasio Rizal ay ipinanganak noong ika-19 ng Hunyo 1861 sa Calamba, Laguna. Siya
ay isang repormista para sa isang lipunang malaya at hindi isang rebolusyonaryong naghahangad
ng kasarinlan. Bilang puno ng Kilusan ng Pagbabago ng Pilipinas na itinatag ng mga Pilipino sa
Barcelona, Espanya, nagbigay siya ng ambag sulatin sa La Solidaridad.
José Protasio Rizal Mercado y Alonso Realonda ang nakatalang buong pangalan ni Rizal sa
kanyang katibayan ng kapanganakan at José Rizal Mercado y Alonso o simpleng José Rizal
Mercado (ayon sa mga panutong Espanyol) ang kanyang ginamit sa kanyang buong kabataan.
Gayumpaman, sa payo ng kanyang kapatid na si Paciano Rizal Mercado, pinalitan ni Rizal ang
kanyang legal na pangalan upang hindi siya maiugnay sa mga aktibidad ng kanyang kapatid na
kilala noon bilang aktibista at tagasuporta ng binitay na paring si José Burgos. Mula sa kanyang
orihinal na pangalang legal ito'y naging José Protasio Rizal (rizal = "luntian), pinaikling José Rizal.
Si Rizal ay nakilala sa dalawang nobelang kanyang isinulat, ang Noli Me Tangere (Huwag Mo
Akong Salangin), kuha sa ebanghelyo ni San Juan, kab. 20. tala 17. Sa buong banggit ni
Hesukristong "Huwag Mo akong salangin sapagkat di pa ako nakaakyat sa aking Ama", ito ay
binigyan niya ng ibang kahulugan at Uniukol sa isang kanser sa lipunan na sakit noon ng Pilipinas
Ang kanser ay tumutukoy sa lahat ng mga katiwalian at pagmamalabis ng mga prayle na wala ni
sinuman ang bumanggit nang di naparurusahan kundi man ay kamatayan Ang akdang ito ang
pinagkunan ng Dimas- alang Ito ay nilimbag sa Berlin Alemanya (1886), sa tulong ni Dr. Maximo
Viola. Inilathala rin ang El Filibusterismo (Mga Pagbalakid o Pangungulimbat) sa Gante, Belgica
(1891). pinahiram siya ni Dr. Maximo Viola ng 300 piso sa pagpapalimbag ng Noli Me Tangere.
Naglalaman ang mga ito ng mga paglalarawan at pagpuna sa mga nagaganap na pangyayari sa
lipunang Pilipino ng mga panahong iyon. Ang mga aklat na ito ay halaw at hango sa Don Quixote
ni Miguel Cervantes, manunulat na Espanyol. Ang mga ito ang naging daan upang magising ang
pagkakaisang diwa at katauhan ng mga Pilipino, na nauwi sa Rebolusyon ng 1896.
Noong siya'y walong taong gulang pa lamang, naisulat niya ang tulang Sa aking mga kabata na
naging Sa Aking mga Kababata Tumutukoy ang tulang ito sa pagmamahal sa bayan dahil bata pa
lang siya ay nakitaan na siya ng pagiging nasyonalismo. Nang malapit na siyang bitayin, sinulat
niya Mi Ultimo Adios (Huling Pamamaalam) - ang kanyang obra maestra. Kabilang sa iba niyang
naisulat ay ang Awit ni Maria Clara, Pinstutula Ako, Ang Ligpit Kong Tahanan atbp.
Dagdag dito, si Rizal din ang masugid na tagaambag ng mga sulatin sa La Solidaridad, isang
pahayagang inilunsad ng mga Pilipinong repormista sa Espanya. Sumulat siya sa ilalim ng
pangalang Dimas-alang at Laong-laan.
Hindi matanggap ng mga maykapangyarihang opisyal ang mga pagbabagong iyon sapagkat
nangangahulugan ng pagkawala ng pangingibabaw ng Kastila. Kaya sa pagbabalik ni Rizal sa
Maynila mula sa Espanya, pinaratangan siya ng paghahasik ng gulo dahil sa pagtatatag ng La Liga
Filipina, nilitis at ipinatapon sa Dapitan, Zamboanga noong 1892 Doon, nagtayo siya ng isang
paaralang pambata. Napatunayan siyang nagkasala at hinatulan ng bitay. Noong ika-30 ng
Disyembre 1896, binaril siya sa Bagumbayan, na Liwasang Rizal ngayon.

Ang iba pang mahahalagang akda na sinulat ni Rizal ay ang mga sumusunod:
Sobre La Indolencia Delos Pagsusuri sa palasak na sabing ang mga Pilipino ay tamad

Ayon sa akdang ito ni Rizal, ang sanhi ng katamaran ng mga

Pilipino ay ang mga sumusunod:
1. Ang mainit na klima sa ating bansa.
2. Ang pagtuturo ng sugal sa mga mamamayan.
3. Ang pananakot ng mga kastila na higit na madali raw
tanggapin sa langit ang mahihirap kaysa mayayaman.

A La Juventud Filipina
(Sa Kabataang Pilipino)
El Consejo delos Dioses
(Ang kapulungan ng mga
Bathala)
Junto al Pasig (Sa tabi ng
Pasig)
Me Piden Versos at A Las
Flores de Heidelberg
Notas A Las Obrea
Sucesos delas Islas
Sinulat niya noong 1879 habang nag-aaral pa sa Santo Tomas at
nagtamo ng gantimpala sa isang timpalak-panitikan.
Dulang patalinghaga na nagpapahayag ng paghanga niya kay
Cervantes
Isang dulang may lalong hinog na kaisipan kahit na ang may-akda
ay isang batang may 19 na taong gulang lamang
Mga tulang magalimgim na may di pangkaraniwang damdamin
Mga tala hinggil sa kasaysayan ng Pilipinas
 Filipinas por el Dr.
Antonio de Morga

Si Graciano Lopez Jaena at ang Kanyang mga Akda

Dukha ang mga magulang nang isilang si Graciano Lopez Jaena. Ipinanganak siya sa Jaro, Iloilo,
noong Disyembre 17, 1858. Ang ina niya, si Maria Jacoba Jaena ay isang mananahi habang ang
ama, si Plácido López, ay tagakumpuni ng kahit ano na lamang. Subalit nakapag-aral nang kaunti
ang kanyang ama samantalang masigasig din ang kanyang ina kaya matatag sa pag-aaral at sa
pagsamba ang tinubuan ni Graciano.
Kamatayan Enero 20, 1896 (edad 40), Madrid Espanya
Hanapbuhay Manunulat
Kilala bilang Prinsipe ng Pilipinong Orator
Si Graciano López Jaena ay isang Pilipinong manunulat na higit na kilala sa kanyang akdang Fray
Botod. 'Butod' ang salitang Hiligaynon para sa "kabag" at katumbas din ito ng balbal na
"Tabatsoy".
Marami siyang naranasang pahirap sa buhay at nasaksihan niya ang mga mga namasdan, lalong
sumidhi ang poot niya sa lupit ng pang-aapi ng mga prayle sa mga tao. Noong 1874, nang 18 taon
gulang lamang, nakainitan na siya at mahilig sa babae. Sabi niya na "Lagi nang banggit ang Dios
at Mahal na ng mga prayle dahil sa sinulat niyang Fray Botod, prayleng bundat na mataka Birten
samantalang panay ang daya at pagsamantala sa mga tao.
Hindi ito nalathala kailanman subalit maraming sipi ang umikot-ikot sa Visayas. Lalong napoot
ang mga frayle kay Graciano nang patuloy siyang kumalampag (campaña, campaign) ng
katarungan para sa mga tao. Talagang napahamak siya nang patayin ng Español na alcalde ng
Pototan ang ilang bilanggong katutubo. Pinilit siya ngunit tumanggi si Graciano na pahayag na
"natural" ang pagkamatay ng mga bilanggo. Nagsimula siyang tumanggap ng babala na papatayin
siya ng mga prayle: Noon siya tumakas sa España
Noong Pebrero 15, 1889, inilunsad nila sa Barcelona ang pahayagang La Solidaridad". Ang
pahayagan niyang ito ay sumikat nang husto. Ito rin ang naging mapanlaban sa Espanya Marami
sa kanyang mga artikulo ay nailathala sa iba't ibang pahayagan. Ginamit na sandata ni Lopez-Jaena
ang kanyang panulat upang ipaglaban ang makatao at makatarungang karapatan ng mga Pilipino
sa ilalim ng pamahalaang Kastila.
Namatay si Lopez-Jaena sa sakit na tuberculosis sa edad na 40 sa Madrid, Espanya.
Si Pascual Poblete at ang Kanyang mga Akda
Si Pascual H. Poblete ay kinilalang mandudulang may maapoy na pagmamahal sa kalayaan ng
bayan. Ginamit niya ang kanyang panulat upang gisingin ang damdaming makabayan ng mga
Pilipino. Siya ay isinilang sa Naic, Cavite noong Mayo 17, 1858. Siya ay nagtapos ng Bachiller en
Artes sa Liceo de Manila. Siya ang kauna-unahang nagsalin sa Tagalog ng Noli Me Tangere ni
Rizal. Siya rin ang nagtatag ng mga pahayagang El Grito del Pueblo (Ang Tinig ng Bayan) noong
panahon ng mga Amerikano.

Kamatayan Pebrero 5, 1921

Hanapbuhay Manunulat
Dahil sa pagtatanghal ng kanyang dulang Amor Patria, siya at ang may-ari ng tanghalang ginamit
sa pagtatanghal ay nabilanggo, bagamat sila ay nakalaya rin. Siya ang nagtatag at naging patnugot
ng pahayagang El Resumen. Ginamit niya ito upang tuligsain ang mga katiwalian at pang-aaping
ginagawa ng mga makapangyarihang Kastila na siyang naging dahilan upang siya ay mausig at
ipatapon sa Africa. Si Poblete rin ang sumulat ng dulang Pag-ibig sa Tinubuang Lupa na naging
dahilan din ng kanyang pagkakakulong. Taong 1879 nang maging katulong siyang mamamahayag
sa pahayagang La Oceana Espanola Naging kolumnista siya ng Diariong Tagalog ni Marcelo H.
del Pilar na pinamatnugutan din niya nang si Del Pilar ay umalis patungong Espanya. Kasama din
siya ni Del Pilar sa pahayagang Revista Popular na naglathala ng mga artikulong iba-iba ang
paksang naglayong imulat ang isipan ng mga Pilipino. Ang itinuring na Ama ng Pahayagan ay
binawian ng buhay sa taong 1921 sa gulang na 63.

Si Mariano Ponce at ang kanyang mga Akda

Si Mariano Ponce ay ipinanganak noong ika- 23 ng Marso, 1863 sa Baliuag, Bulakan. Nagtapos
siya ng kanyang sekondarya na edukasyon sa pribadong paaralan ng Juan Evangelista, Hugo llagan
at Escolastico Salandanan sa Maynila. Pagkatapos, siya ay pumasok sa Kolehiyo ng San Juan de
Letran kung saan niya natamo ang kanyang Batsilyer sa Sining noong 1885. Matapos, siya ay
lumipat sa Unibersidad ng Santo Tomas upang mag-aral ng medisina. Noong 1887, pumunta siya
ng Europa at pumasok sa Central University of Madrid kung saan siya nagtapos ng medisina noong
1889.
Si Mariano Ponce ay kilala rin bilang "Kalipulako" at "Tikbalang" sa kanyang mga panulat Bantog
din sa kanyang mga gawa at kontribusyon sa rebolusyon. Habang nasa Madrid, umanib siya kina
Rizal, del Pilar at sa iba pang mga propagandista, para sa paghihimagsik laban sa mga Espanyol.
Kasama sina Jose Rizal, Marcelo H. Del Pilar, Graciano Lopez Jaena, at iba pang mga bayani,
sumali si Ponce sa kilusan para sa inaasam na reporma. Tinulungan niya si Lopez Jaena sa
pagtatatag ng La Solidaridad sa Barcelona noong 12 Pebrero 1889. Siya ang namuno sa seksyon
ng Panitikan ng Asosacion Hispano-Filipina, isang samahan ng mga liberal na Espanyol at Filipino
na tumutulong sa kilusang Propaganda, kung saan, siya rin ang naihalal na kalihim.
Bilang tagapangasiwang-patnugot, nagsusulat si Ponce sa La Solidaridad ng - tungkol sa
kasaysayan, politika, sosyolohiya at paglalakbay sa ilalim ng iba't ibang mga sagisag-panulat. Ang
ilan dito ay ang Naning (ang kanyang palayaw). Kalipulako (hango mula kay Lapu-lapu), at
Tikbalang. Tumulong siya sa paglabas ng Filipino Celebres, isang serye ng talambuhay ng mga
katangi anging Pilipino. Sinulat din ni Ponce ang "Pagpugot kay Longinos" isang dulang Tagalog
at Ang mga Alamat ng Bulacan".
Kinalaunan, gumawa rin siya ng Efemerides Filipinas, isang serye ng mga mahahalagang,
makasaysayang pangyayari sa Pilipinas, na inilathala sa El Ideal, sa kolaborasyon ni Jaime C. de
Veyra.
Naging direktor siya ng El Renacimiento noong Pebrero 1909 at isa sa mga nagtatag ng El Ideal,
ang pahayagan ng partido Nacionalista. Siya rin ay nahalal na kongresista para sa ikalawang
distrito sa Bulakan. Itinalaga rin siya ni Osmeña bilang tagapamahala ng lupon ng Komite sa
Aklatan ng Kongreso ng Pilipinas na naglilipon ng Bibliografiya Parliamentaria.
Nang papunta sa Tsina upang bisitahin si Dr. Sun Yat-Sen, siya ay binawian ng buhay sa Civil
Hospital sa Hongkong noong Mayo 23, 1918. Ang kanyang mga labi ay nasa Cementerio del
Norte, Maynila.

Si Antonio Luna at ang Kanyang mga Akda

Si Hen. Antonio Luna ang nakakabatang kapatid ni Juan Luna. Ipinanganak siya noong ika-29 ng
Oktubre, 1866 sa Binondo, Maynila Natapos niya ang Bachiller en Artes sa Ateneo de Manila
noong 1883 sa murang edad na 15. Kumuha rin siya ng kursong parmasyutika sa Unibersidad ng
Santo Tomas at nakamit niya ang kanyang lisensya sa kursong ito sa Unibersidad de Barcelona.
Natapos din siya sa pagkakadalubhasa sa parmasyutika sa Ghent, Belhika Sa propesyon ay isa
siyang parmasyutiko.

Kamatayan Hunyo 5, 1899, Cabanatuan, Nueva Ecija

Kilala rin bilang Taga-ilog

Ang pagsusulat ang kanyang libangan. Inakda niya ang El Nomatozario del Paerdismo na nalathala
sa Madrid noong 1893. Ito ang kanyang pinakamalaking naiambag sa literaturang pangmedisina.
Siya ang nagtatag ng La Independencia at nagpapadala rin siya ng mga lathalain sa ibang
pahayagan: Sinulat din niya ang akdang "Noche Buena".

Sa simula pa'y isa siyang tagapagtaguyod ng paghingi ng reporma sa mapayapang pamamaraan.

Dahil sa hinalang siya ay isa sa mga teroristang laban sa pamahalaan, dinakip siya ng mga may
kapangyarihang Kastila, nilitis at ikinulong ng mga Kastila.
Nang siya ay makalaya, nag-aral siya ng iba't ibang paraan ng pakikipaglaban sa Ghent. Pagbalik
niya sa Pilipinas. sumapi siya sa rebolusyonaryong pamahalaan ni Emilio Aguinaldo. Hinirang
siyang direktor ng digmaan at tagapamahalang heneral ng Hukbong Rebolusyonaryo. Siya ay
ginawang kabahagi ng sandatahang lakas laban sa mga Amerikano.
Sa pagkamatay ni Antonio Luna, nawalan ng isang dakilang kawal at pinuno ng rebolusyon ang
Unang Republika ng Pilipinas. Ang kanyang kamatayan noong ika-8 ng Hunyo, 1899 sa
Cabanatuan sa lalawigan ng Nueva Ecija. Nagtungo siya roon sa pagtupad sa isang ipinalalagay
na pagtawag ni Heneral Aguinaldo upang dumalo sa isang pulong. Habang nasa loob ng simbahan
ng Cabanatuan, binaril siya ng mga sundalo ni Aguinaldo na inihingi niyang bigyan ng disiplina.

Si Marcelo H. Del Pilar at ang kanyang mga Akda

Si Marcelo Hilario del Pilar y Gatmaitan ay ipinanganak noong Agosto 30, 1850. Kilala rin bilang
ang "Dakilang Propagandista". Sia ay isang austrado noong panahon ng Espanyol. Ang kanyang
pangalan sa dyaryo ay "Plarider Binili niya kay Graciano Lopez Jaena ang La Solidaridad at naging
patnugot nito mula noong 1889 hanggang 1895. Dito niya isinulat ang kanyang pinakadakilang
likha ang La Soberania Monacal en Filipinas at La Frailocracia Filipina Isinulat din niya ang
"Dasalan at Tocsohan na tumitira sa mga mapang-abusong prayle.

Iba pang pangalan Pupdoh, Piping Dilat at Dolores Manapat

Hanapbuhay Manunulat

Lumipat sa Colegio de San Juan de Letran at muling lumipat sa Unibersidad ng Santo Tomas kung
saan huminto siya ng walong taon sa pag-aaral ngunit natapos din sa kursong abogasya noong
1880. Noong Hulyo 1, 1882, itinatag niya ang Diariong Tagalog (ayon kay Wenceslao Retana,
isang Kastilang manunulat, ang unang labas ay inilathala noong Hunyo 1, 1882) kung saan
binatikos niya ang pang-aabuso ng mga prayle at kalupitan ng pamahalaan. Humingi siya ng mga
kaukulang pagbabago.
Pagdating sa Espanya, pinanguluhan niya ang pangkat pampulitika ng La Asociacion Hispano-
Filipino (Ang Samahang Kastila-Pilipino) noong Enero 12, 1889, isang samahang pambayan na
binubuo ng mga Pilipinong propagandista at mga kaibigang Kastila sa Madrid upang manawagan
sa pagkakaroon ng pagbabago sa Pilipinas. Pagkatapos, pinalitan niya si Graciano Lopez Jaena
bilang editor ng La Solidaridad noong Disyembre 15, 1889, isang pahayagang pampulitika na
inilathala minsan tuwing ikalawang linggo na siyang nagsilbi bilang tinig ng Kilusang Propaganda.
Naglathala din siya ng mga liberal at progresibong artikulo at sanaysay na nagbunyag sa kalagayan
ng Pilipinas.
Ang ilan pa sa mga inakda ni del Pilar ay ang "Pag-ibig sa Tinubuang Lupa salin sa Tagalog ng
"Amor Patrio" ni Rizal at nailathala sa Diariong Tagalog noong Agosto 20,1882. "Ang
Cadaquilaan ng Dios" (Barcelona, 1888), isang sanaysay na tuligsa laban sa mga prayle ngunit
nagpapahayag ng pilosopiya at pag-ibig sa kalikasan ni del Pilar. "Sagot ng Espanya sa Hibik ng
Pilipinas (Barcelona, 1889), tulang tugon sa tula ni Hemenegildo Flores ("Hibik ng Pilipinas sa
Inang Espanya"). Sa tulang ito ay sinasabing napakatanda na ng Inang Espanya upang magbigay
ng anumang tulong sa Pilipinas. Ang "Caiingat Kayo" ay sagot sa akdang sinulat ni P. Jose
Rodriquez na tumuligsa sa "Noli" ni Rizal. Samantala, sa "Dasalan at Tocsohan" naman, pinalitan
niya ang mga salita sa mga dasal bilang pagtuligsa sa mga prayle. Tinawag siyang "Pilibustero"
ng mga prayle. Kabilang din dito ang kanyang akdang "Dudas", "Pasyong Dapat Ipag-alab nang
Puso ng Taong Babasa", "La Soberania Monacal en Filipinas" at "La Frailocracia Filipina".

Ang ilan pa sa mga kinikilalang propagandista ay ang mga sumusunod:

Si Pedro Alejandro Paterno ay isinilang noong ika-27 ng Pebrero, 1858. Unang Pilipino na
nakalaya sa sensura sa panitikan sa huling panahon ng Kastila. Inakda niya ang "Ninay ang kauna-
unahang nobelang panlipunan sa wikang Kastila. Bilang makata, siya ang kauna-unahang Pilipino
na sumulat ng isang opera sa wikang Pilipino, ang Sandugang Panaginip. Nilikha rin niya ang mga
aklat na tula na Sampaguitas y Poesias Varias at Poesias Lyricas y Dramaticas.
Si Jose Ma. Panganiban (1 Pebrero 1863-19 Agosto 1890) ay isa sa naging katulong ni Marcelo
H. del Pilar sa La Solidaridad na naging istrumento upang maimulat ang mga Pilipino sa mga
kalupitan ng mga mananakop na Kastila sa Pilipinas. Ginamit niya ang sagisag panulat na
"Jomapa" at J.M.P sa pagsusulat upang maikubli ang kaniyang tunay na katauhan. Ang ambag
niya sa panitikan: Noche de Mambulao, "Memoria Fotografica", Lupang Tinubuan (A Nuestro
Obispo), El Pensamiento
Si Pedro Serrano Laktaw ang unang sumulat ng Diccionario Hispano Tagalog noong 1889.
Kabilang siya sa mga propagandistang umuwi sa Pilipinas upang bumuo ng Masonarya. Itinatag
niya ang Lohiyang Nilad. Sa Kilusang Propaganda, siya ang may mithiing magkaroon ng
demokratikong pamunuan, at gayon din ang pagkakaroon ng kalayaan at karapatan ng bawat tao,
magkaroon ng kinatawan sa Korte ng España, maging lalawigan ng España ang Pilipinas at ang
pagkakaroon ng mga pagbabago. Sumulat din siya ng tungkol sa wikang Tagalog tulad ng Estudios
Gramaticas at Sobre la lengua Tagala. Isa siyang guro at leksikograpo.
ARALIN 10 MGA HALIMBAWANG AKDA SA PANAHON NG PROPAGANDA
Narito ang ilang piling mga akdang isinulat sa panahon ng Propaganda.

Sa Aking Mga Kabata

Jose P. Rizal
Kapagka ang baya'y sadyang umiibig
sa kanyang salitang kaloob ng langit,
sanlang kalayaan nasa ring masapit
katulad ng ibong nasa himpapawid.

Pagkat ang salita'y isang kahatulan

sa bayan, sa nayo't mga kaharian,
at ang isang tao'y katulad, kabagay
ng alin mang likha noong kalayaan.

Ang hindi magmahal sa kanyang salita

mahigit sa hayop at malansang isda,
kaya ang marapat pagyamaning kusa
na tulad sa isang tunay na nagpala.

Ang wikang tagalog tulad din sa latin,

sa ingles, kastila at salitang anghel
sapagka't ang Poong maalam tumingin
ang siyang naggawad, nagbigay sa atin.

Ang salita nati'y huwad din sa iba

na may alfabeto at sariling letra,
na kaya nawala'y dinatnan ng sigwa
ang lunday sa lawa noong dakong una.

BRINDIS
Jose P. Rizal
Isa sa mga talumpati ni Jose Rizal nang manalo ang dalawang pintor na sina Juan Luna at Felix
Resureccion; narito ang ilang bahagi ng kanyang talumpati:
Tumatagay ako alang-alang sa ating pintor na sina Luna at Hidalgo, mga karangalang tunay at
wagas ng dalawang bayan. Tumatagay ako alang-alang sa mga taong nagsitulong sa kanila sa
mahirap na landas ng sining! Tumatagay ako upang ang kabataang Filipino, banal na pag-asa
ng aking. bayan, ay tumulad sa gayong napakahalagang halimbawa, at upang ang Inang
Espanya, na masikap ay mapagmatyag sa ikabubuti ng mga nasasakupan ay magsagawa nang
walang anumang paliban-liban ng mga pagbabagong malaon na niyang binabalak; nalinang ng
araro ng lupa at ito'y hindi baog. Tumatagay ako sa wakas, sa ikaliligaya ng mga magulang, na
sa pagkawalay nila sa pagmamahal ng kanilang mga anak, ay sumusubaybay sa mga ito, buhat
sa malayong lupaing iyon, ng kanilang luhaang mata at sumisikdong pusong naglalagos sa mga
karagatan at sa pagkakalayo.
 Liham sa mga kababaihang Taga-Malolos
Jose P. Rizal

Ang liham na ito ay sinulat ni Rizal samantalang siya ay nasa Londres dahil sa kahilingan ni
Marcelo H. del Pilar. Napapaloob sa liham ang mga mahahayup na pananalita laban sa mga prayle
at sa mahahalagang payo sa mga kababaihan.

Noong Disyembre 12, 1888, isang petisyon ang iniharap ng isang kalipunan ng mga dalagang taga-
Malolos kay Gobernador Heneral Weysler. Nangyaring lumapit sa Gobernador ang mga babaing
ito sapagkat ang kanilang mungkahing magbukas ng panggabing paaralan sa pag-aaral ng wikang
Kastila ay tinutulan ni PadreFelipe Garcia, Kuraparoko ng nasabing bayan. Hindi pinanghinaan ng
loob ang mga dalaga. Hindi sila tumigil hangga't hindi nila nakamtan ang kanilang kahilingan,
pinagbigyan sila subalit sila'y binigyan ng pasubali. Si Bb. Guadalupe Reyes ang hinirang ng mga
Kastila na maging guro sa halip na si Teodoro Sandiko na siyang iminungkahi ng mga taga-
Malolos.

Tunghayan ang ilang mahahalagang pananalita ni Rizal sa liham:

Tunay na marami ang may magandang loob, ang may mabuting asal, ang nahahaluan ng panunuyo
at pagsunod sa ano mang sabihin o hilingin ng may mahinhing anyo, ang may mabining asal,
ngunit ang lahat ay palagi nang nagtuturing na ama ng kaluluwa maliban sa Diyos ay may iba pang
ama, dahil sa labis ng kabaitan, kababaang loob o kamngmangan marahil, na para bang mga
blamang lanta na ngunit sumibol at lumaki sa kadiliman, na magbunga man ng bulaklak ay wala
namang samyo at magbunga man ay walang katas.
Imulat natin ang ating mga mata, lalo na kayong mga babae sapagkat kayo ang unang nagbubukas
ng isip ng bata. Dapat palakihin ang mga anak na malapit sa tunay na Diyos, Diyos na ama ng
lahat at makatarungan. Nararapat gisingin at ihanda ang mga kalooban ng anak sa lahat ng mabuti
at mahusay na akala: pag-iingat sa pun, matapat at magiting na loob, maliwanag na pag-iisip
mabuting asal, matamis na ugali, may pag-ibig sa kapwa at paggalang sa Maykapal. Ang mga ito
ang dapat ituro sa anak. Sapagkat ang buhay ay lipos ng sakuna at siphayo, kalamayin ang loob sa
ano mang hirap at patapangin ang puso sa ano mang panganib. Habang mali ang pagpapalaki sa
bata, habang mangmang ang mga inang nagpapalaki sa anak, ang bayan ay walang aasahang
karangalan ni kaginhawahan
Tayo'y mag-isip-isip at pagmasdan ang ating kalagayan. Nawa'y matupad ang ating hangaring
matuto, manong sa halamanan ng karunungan ay makapitas tayo ng bungang ganap ang
pagkahinog, pakaisiping mabuti, lasapin bago lunukin pagkat dito sa mundo ang lahat ay haluan,
at kadalasa y damong panira ang itinatanim ng mga kaaway, kasama ng binhi sa gitna ng parang.
Ito ang taimtim na nasa ng inyong kababayang si Jose Rizal.
 Fray Botod
Graciano Lopez Jaena

(Ang Fray Botod ay isang akdang tumutuligsa sa kamangmangan sa pagmamalabis ng mga

prayle. Ang botod ay nangangahulugang malaking tiyan.)

nakita mo ba ? Tingnan mo ang walang kahiya hiyang prayle, sinampal ang babae...Hmm!
Lumuhod... Mukhang humihingi ng tawad... humalik sa kamay Kaawa-awang babae... Isinama
ang babae... kasumpa sumpang prayle, isang halimaw. ubod ng sama!
Bakit ninyo pinahihintulutan at natitis na pagsamantalahan ang karangalan ng mahihinang
nilikha? Sanay, kami sa ganyang mga tanawin Malimit mangyari iyan
Wala pa sa gulang na dalawampu't isa nang dumating iyan sa Filipinas. Animo'y maamong-
maamo at walang kamalay-malay Umayos ang katawan at nagmukhang tao nang makakain ng
saging at papaya. Nag-aral ng pagpapari, naordenahan at nahirang na kura paroko ng isang
malaking bayan Naging listo at tuso, kaya ngayon ay hari ng yaman
Kura parokol Isang prayle, kura paroko. Hindi ko alam na ang mga prayle ay kura paroko
sa Filipinas, sinabi sa akin iyan pero hindi ako makapaniwala. Kung gayon magmasid ka upang
paniwalaan mo. Dito sa aming bansa, sila ang makapangyarihan at nagingibabaw sa lahat ng
bagay, pangkaluluwa, pampulitika, at maging sa kahalayan.
Ang pagbabaraha ay pang-araw-araw na aliwan ng mga prayle sa Filipinas, maliban kung
linggo Sila’y pumupunta sa sabungan, dala ang kanilang mga manok. Ang monte at mga sabunging
manok ang kaibigang matalik ni Fray Botod.
Pakinggan mo ang mga mag-aaral. May isinisigaw laban kay Fray Botod at mga kasama
Magaling- ang kadakilaan ay nagsisimulang manaig at humarap ng paghihiganti- ngunit tingnan
mo- tingnan mo kung hanggang saan iyan makararating.
Saan?
Sa piitan o sa malayong bayan, ipatatapon sila Kaawa-awang mga mag-aaral. Sila'y mga
taga-Pamantasan sa Maynila at ang iba'y taga- seminaryo. Umuuwi upang magbakasyon. Nadala
sila ng silakbo ng kanilang damdamin. Hindi muna inisip ang kanilang ginawa.
Pinupuri ko sila. Sila'y kabataang may pagkakaisa at paninindigan. Dapat silang
magsimula, ang kanilang pagtutol ay makatatawag ng pansin. Hindi pa panahon, kaibigan, Hindi
pa panahon, kung ayaw mong maniwala, hintayin natin at... makikita mo.
Dalawang araw lang ang lumipas. Dinakip ng mga guwardiya sibil ang anim na mag-aaral,
mga lider ng demonstrasyon, sa salang sedisyon at paninira sa dangai ng Inang Bayan.
 Impressiones
Antonio Luna
Taglay ang isang sulat para sa mga kamag-anak ng isang inibig kong kaibigan, bukod sa maraming
balak at pangarap, ay sumakay ako sa trambiyang patungo sa Madrid. Noon ay maningning ang
sikat ng araw.
Isang dukhang angkan ang aking dadalawin. Isa siyang balo na may pito o walong anak, na ang
marangal at matapat na asawang kawal ay namatay sa Jolo sa harap ng kuta ng mga Moro noong
mga sandali pa namang matatamo niya ang tagumpay at walang naiwan sa kanyang anak kundi
katapangang balot ng limot, luhang dumaloy at pangungulilang puspos ng paghihikahos.
Dahil sa pagluluksa, ang balo'y naninirahan sa isang sulok na malayo sa marangyang Madrid; dahil
sa lungkot at sa kagipitan ay napilitan siyang magtira sa isang silid ng ikaapat na palapag at tila
baga paglahing sinasabi ng kasaliwaan na ang sulok na iyon ay laang maging daingan ng mga
sakit.
Hindi ako tumigil sa tapat ng pinto gaya ng mga nakaraang pinakikinggan ko ang mga tugtugin sa
piyano ni Lucy, isa sa mga anak. Noon ay ibang tugtugin ang pumipintig sa aking kaluluwa buhat
sa loob, isang tinig ng batang lalaki ang nagsasabing paul-ulit.
… Tinapay, mama, bigyan mo ako ng tinapay.
Nang makapasok ako ay pahangos na itinago ng ina ang mga basahan at balutang nangakapatong
sa mga kasangkapan at sinabi sa akin;
...Tuloy kayo, ang bahay na ito'y tila isang kuwartel... ang lahat ay nakakalatay... sa dami ng bata...
salamat at kayo'y..
Ang mga anak na kinulong ng ina sa kalapit na silid ay nangagsisigawan at tinatadyakan ang pinto
bilang pagtutol sa gayong pagkukulong.
Nag-usap kami ng balo na inaabala ng padyak ng mga bata sa pinto na malapit nang mabuksan at
sinasagot ng ina ng ganitong banta.
Nandiyan na ako. Manalo, Ricardo, Antonio... makikita ninyo't tatamaan kayo...
At binalingan akong nakangiti na marahil ay naawa sa aking pagkabata.
… Kung saan may mga bata ay isang impiyerno... Huwag kayong mag aasawa... huwag kayong
mag-aasawa kailan man.
Ang batang maysakit ay parang pulubing gumagapang sa losa, lumapit sa kanyang ina, tumahan
sa silya, itinulak ito, pinatatag ang mga pan, gumabay at sa di-kawasay nakatayo.
Tinapay, mama...
…kahabag-habag ang aking anak! Naibulalas ng ina na napaluha, niyapos ang anak at pinaliguan
ng halik Sino ba ang umibig sa iyo? Inaako ng ina ang anak idinuyan sa mga bisig at wari
bagang ibig bigyan ng lakas ang payat na katawan niyon na halos takasan na ng buhay.
… nakikita mo ba siya? Siya'y iyong kaibigan, lapitan mo't iyong hagkan... Hindi mo na ba siya
nakikilala?
Hinagkan ko ang malilt at walang malay na mukhang iyon na marusing. nanlalagkit at kasing
amoy na lahat ng nahihipo ng isang bata, gayundin ang buhok na walang tiyak na kulay dahil sa
alikabok at iyon ay kawangis ng isang pugad ng ibon.
… Dinaihan kita ng karamelo- ang sabi ko sa bata. Pagkasabi ko nito, nag-ibayo ang mga padyak
sa kalapit na silid, sabay ng sigawang humihiling na sila'y palayain, gaya ng paghiling ng
katipunan ng mga nanghihimagsik.
Ang ina, gaya ng lahat ng ina ay naawa, binuksan ang pinto at nagsilabas na animo'y mga
bulugan ang apat na batang lalaki na ang gulang ay mula sa apat hanggang siyam na taon, halos
marurusing na lahat, punit ang mga baro, nagsisiwata ang iba, humihiyaw naman ang iba at sila'y
nangangalundagan Nagsilapit sa akin at iniandat ang mga pisngi, ayaw magsilayo sa akin,
nagsitabihan sa akin, hinila ang aking mga bisig at nagsiupo sa aking tuhod.
Sa amoy ng karamelo, ang mga diyaskeng iyon ay nagpapaluan, gaya ng pukyutan sa kalabaw.
Ako'y tinatapakan, kinakalmot at ang pulutong na iyon ay nagtutulakang animo gumugulong na
along bumabala sa aking matatag na upo.
Baka kayo'y mangangapalo ko pa. Lumayas kayo rito.
Kaawa-awang ina... walang nangyari.
Nagsisingkilan ang mga bata upang makalapit sa akin at hindi nila alagatang may nagbabanta
dahil sa mga yapak.
… Hoy, bastos- anang isa sa kanila na hawak ng dalawang kamay ang paa ng sinigawan na
nakatayong gaya ng manok na natutulog Tinutuntungan ako, mama, tinutuntungan ako!
Lumayo ang nakatuntong ngunit hindi katulinan kaya't inabutan ito ng hampas ng ina na
kumalabog sa likod.
Ang pinalo'y umiyak nang walang luha at binantaan ang natuntungan.
… Marcial! Marcial!
… Manolo! Namumula ang ina sa pagsigaw.- Huwag mong panindigan ang aking balahibo't
alam mo na!
Natulig ako sa lahat ng iyon: ang kaingayang umuukilkil sa aking pandinig ay nakakapinsala :
hindi lumalayo sa tabi ko ang mga bata at narumihan ng kanilang mga sapatos at marurusing na
kamay ang aking damit. Nagsilayo ang mga bata nang pagbibigyan ko ng karamelo.
Ngunit hindi pala ako nakapaghanda. Nag-ali-aligid sa akin ang pangkat na iyon ng mga
manghihimagsik samantalang nauubos ang kanilang karamelo. Pagkaubos ng kanilang karamelo
ay bigla akong nilusob sa lahat ng gawi, gaya ng paglusob sa isang look na nagtatanggol. Ang
dalawang kumakabayo sa aking tuhod na parang tunay na bakero, ang isa'y umakyat sa aking
likod, ikinapit ang dalawang kamay sa aking mga balikat, umigpaw nang buong husay hanggang
sa bumisaklat sa aking batok; ang dalawang huli'y abalang-abala sa pagsisiyasat at pagduro ng
alpiter sa aking lukbutang pinaglagyan ng karamelo.
Nawalan ng saysay ang mga hiyaw ng balo, at sapagka't likas sa kaninuman ang pagtatanggol sa
sarili ay sinimulan ko ito nang buong ingat. Sa paraang hindi halatain at sinuntok ng dulo ng
sapatos ang nasa malayu-layo. Dahil sa ang akala ng maliliit na "ganid " na iyon na sila-sila ang
nagsasakitan ay nangagbangayan.
Minamasdang walang bahala ang lahat ng iyon ng maysakit na nakalaungkot sa mga bisig ng
ina't humanap ng init, gaya ng sisiw na nilulukuban ng pakpak ng inahin... dahan-dahang ipinikit
ang mga mata't tuloy na nahimbing-himbing na kapatid ng kamatayan. Sino ang nakaaalam kung
namatay iyon?