aanvulling integreren

Dr. Rob Vreugdenhil

In dit dictaat komen de volgende onderwerpen aan bod.

1. Bepaalde integraal.
2. Eerste toepassing: oppervlakte.
3. Tweede toepassing: statische momenten en zwaartepunt.
4. Oppervlakte en statische momenten van een gebied ingesloten door 2
functies.
5. Extra informatie.

1. Bepaalde Integraal.

Gegeven functie f , begrensd op [ a, b].

We noemen f integreerbaar op [ a, b] als
b n

! f ( x ) dx = lim $ f (xi* )"xi bestaat, waarbij

"x#0
a i=1

a = x0 < x1 < x2 <! < xn = b

xi%1 & xi* & xi "xi = xi % xi%1 i = 1,!, n
"x = max {"xi | i = 1,!, n}

We noemen x de integratievariabele.
Voorts, is F ( x ) nu een primitieve van f ( x ) , dat wil zeggen F ! ( x ) = f ( x ) .
b
b
Dan ! f ( x ) dx = "#F ( x )$% a
= F(b) & F(a)
a

Dit wordt de (2e) hoofdstelling van de integraalrekening genoemd.

Voorbeeld.
b
b
!x 2
dx = "# 13 x 3 $% = 13 b3 & 13 a 3
a
a

Een aantal eigenschappen

b b

! f ( x ) dx = ! f (t ) dt, andere variabele, zelfde resultaat

a a
b a

! f ( x ) dx, = " ! f ( x ) dx, in geval a > b

a b
a

! f ( x ) dx = 0
a

1
b b

" c ! f ( x ) dx = c ! " f ( x ) dx, c is een constante

a a
b b b

" #$ f ( x ) ± g ( x )%& dx = " f ( x ) dx ± " g ( x ) dx

a a a
b c b

" f ( x ) dx = " f ( x ) dx + " f ( x ) dx, a<c<b

a a c

Als de functie f continu is op [a,b], dan is de functie

x
g ( x) = ! f (t ) dt
a

een primitieve van f(x) op [a,b], dat wil zeggen g! ( x ) = f ( x ) . (1e

hoofdstelling integraalrekening.)

Opmerking.
De bovengrens b is nu de variabele x geworden. Daarom moeten we een
andere integratievariabele nemen (bijvoorbeeld t).

Voorbeeld.
Gegeven f ( x ).
x x
x
g ( x) = ! f (t ) dt = !t 2
dt = "# 13 t 3 $% = 13 x 3 & g' ( x ) = x 2 = f ( x )
0
0 0

2. Eerste toepassing: oppervlakte.

Is f ( x ) ! 0 , dan is de oppervlakte A van het gebied G tussen

f ( x ) en X-as, voor a ! x ! b …
b
A= ! f ( x ) dx
a

Want.
Net als boven, verdeel het interval [ a, b] weer in n stukjes.
a = x0 < x1 < x2 <! < xn = b
Maak rechthoekjes.
Breedte van het ie rechthoekje: !xi = xi " xi"1
Hoogte: f (xi* ) , waarbij xi!1 " xi* " xi .
De som van de oppervlakten van alle
rechthoekjes is een benadering van de gezochte
oppervlakte A.

2
Die som heet een Riemannsom en is:
n

" f (x )!x .
*
i i
i=1

Door de deelintervallen te verfijnen, door ze verder te verdelen, krijgen

we een betere benadering. Zie tekeningen onder.
Laat nu de lengte van het grootste deelinterval, !x = max {!xi | i = 1,!, n} ,
naar nul gaan en dan gaat de limiet van de Riemannsom naar de integraal
b n
van f ( x ) op interval [ a, b] . Notatie. ! f ( x ) dx = lim $ f (xi* )"xi .
"x#0
a i=1
b
In dit geval is de gezochte oppervlakte A = ! f ( x ) dx .
a

Tekeningen uit.

http://nl.wikipedia.org/wiki/Riemannintegratie

Maar!

Een bepaalde integraal is geen oppervlakte!!

Voorbeelden.
1 0
1 0
" x dx = #$ 1
2 x 2 %& = 12 ! 12 = 0 &
!1
" x dx = #$ 1
2 x 2 %& = 0 ! 12 = ! 12
!1
!1 !1

Deze integralen stellen geen oppervlaktes voor!!!

Zie ook punt 4: gebied ingesloten tussen 2 functies.

3
3. Tweede toepassing: statische momenten en zwaartepunt.

Gegeven een begrensd, gesloten gebied G.

Het statische moment van G ten opzichte van een rechte lijn is:
de afstand van het zwaartepunt van G tot die rechte lijn × de
oppervlakte van G.

Net als in punt 2. Dezelfde functie en ingesloten gebied.

Verdeel het gebied weer in rechthoekjes. Bekijk het ie rechthoekje.

hoogte: f (xi* ) "
$
breedte: !xi $ '$statisch moment t.o.v. X-as: 12 f (xi* )!xi
#&(
afstand zwaartepunt t.o.v. X-as: 12 f (xi* )$ $)statisch moment t.o.v. Y-as: xi* f (xi* )!xi
afstand zwaartepunt t.o.v. Y-as: xi* $
%

Andere rechthoeken net zo. Alles optellen (statische momenten kun je

optellen) en limiet nemen. Dan..

Het statische moment van G ten opzichte van de X-as is:

1 b 2
M X = ! f ( x ) dx
2 a
Het statische moment van G ten opzichte van de Y-as is:
b
MY = ! x f ( x ) dx
a

Zwaartepunt van G ( zX , zY )
zX = M Y & zY = M X
A A

4. Oppervlakte en statische momenten van

een gebied ingesloten door 2 functies.

Bekijk nu het gebied G, ingesloten door de functies f

en g, tussen de punten a en b.

Net als in de punten 2 en 3. Verdeel gebied G in

rechthoeken.
Merk op: hoogte ie rechthoek is:
g ( xi* ) ! f ( xi* )

4
Verder zelfde procedure toepassen, dan volgt…
b
A = & "#g ( x ) ! f ( x )$% dx
a

1 b" b
g ( x ) ! f ( x ) $% dx
2 2
MX = &
2 a # MY = & x "#g ( x ) ! f ( x )$% dx
a

Voorbeeld.
Zij G het gebied ingesloten door de functies y = x 2 en y = x 5 . Zie tekening.

1 1
"1 1 $ 1
A = & "# x 2 ! x 5 $% dx = ' x 3 ! x 6 ( = ) 0,1667
0
#3 6 %x=0 6

We hebben hier over x geïntegreerd. In dit voorbeeld kun je ook over y

integreren, want beide functies hebben een inverse.

Dan.
Nodig hiervoor. y = x 2 ! x = y = y 2 , y = x5 ! x = 5 y = y 5 .
1 1

1 1
"5 6 2 3 $ 1
A = & "# y 5 ! y 2 $% dy = ' y 5 ! y 2 (
1 1
= ) 0,1667
0
#6 3 % y=0 6

Voorts…
1
1 1" 2 2 5 2% 1 1 " 4 10 % 1 "1 1 % 3
M X = ( $( x ) ! ( x ) ' dx = ( # x ! x & dx = $ x 5 ! x11 ' = ) 0, 0545
2 0 # & 2 0 2 #5 11 &x=0 55
1 1 1
"1 1 $ 3
MY = & x "# x 2 ! x 5 $% dx = & "# x 3 ! x 6 $% dx = ' x 4 ! x 7 ( = ) 0,107
0 0
#4 7 %x=0 28

5
Zwaartepunt van G ( zX , zY )
3
zX = M Y = 28
=9 ! 0, 643
A 1
6
14
3
zY = M X = 55
= 18 ! 0, 327
A 1
6
55

NB. Ook deze momenten kun je over y integreren.

Voorbeeld.
Gebied G ingesloten tussen y=x en y=x3.
Doordat de functies mekaar afwisselen, moeten we
het gebied splitsen. Dan.
0 1
1
A = & # x ! x % dx + & "# x ! x 3 $% dx =
" 3 $
!1 0 2
Voor de momenten, net zo.

5. Extra informatie.

Opmerking.
In veel gevallen is de functie f ( x ) continu op [ a, b] . Maar dat hoeft niet.
De functie mag discontinuïteiten bevatten. Ook kunnen er knikpunten
inzitten.

Voorbeeld.
Gegeven de (samengestelde) functie:

#
%% x, 0 ! x <1
f ( x) = $ 2, 1! x < 2
% 6 " 2x, 2 ! x ! 3
%&

3
Dan is de integraal ! f ( x ) dx uit te rekenen door hem in drieën te
0

verdelen. Dus.

3 1 2 3

! f ( x ) dx = ! f ( x ) dx + ! f ( x ) dx + ! f ( x ) dx =
0 0 1 2
1 2 3 1
#2 3 & 2 3
= ! ! [6 " 2x ] dx = %$ 3 x 2 (' + [2x ]1 + #$6x " x 2 &'2 = 3 23
x dx + ! 2 dx +
0 1 2 0

Deze functie f heeft geen primitieve. De 3 onderdelen weer wel.

6
 x
Voorts, zij g ( x ) = ! f (t ) dt, 0 " x " 3 , dan.
0

#
3 x x, 0 ! x <1
2
%%
g ( x) = $ 2x " 43 , 1! x < 2
% 2
%& "x + 6x " 3 , 2 ! x ! 3
16

NB. g! (1) bestaat niet, maar g is wel continu op [0,3].

Opmerking.
Een hele bijzondere functie is

"$ 1, x is rationaal en 0 ! x ! 1
f ( x) = #
%$ 0, x is irrationaal en 0 ! x ! 1

Deze functie is niet integreerbaar op [ 0, 1] .

Opmerking.
We hebben:
b
b
! f ( x ) dx = "#F ( x )$% a
= F(b) & F(a)
a

Hier moet gelden dat de functie f begrensd is op het

gesloten interval [a, b].
Als dat niet zo is, dan spreken we over een oneigenlijke
integraal en die hoeft niet te bestaan.

Voorbeeld
1
!3
"x dx bestaat niet!!
!1
1
1
"x !3
dx = #$! 12 x !2 %& = [! 12 ] ! [! 12 ] = 0
!1
!1

is hier dan ook fout.

Praktisch voorbeeld uit het boek: Wiskunde in de Bouw, Jos

Ariëns, Daniël Baldé. 2e druk.
Een balk ligt op 2 steunpunten en wordt gelijkmatig belast. De q-last is 10
kN/m en de balk is 5 meter lang. Zie tekening.
Beide opleggingen hebben een reactiekracht van 25 kN.

7
De dwarskrachtenlijn wordt gegeven door
f ( x ) = 10x ! 25 .
Het moment in het midden van de balk M is
uit te rekenen met een integraal.
NB. Afstand x = 2 12 m.
Die integraal is:

2 12
21
" [10x ! 25] dx = #$5x 2
! 25x %& = !31 14
2

0
0

Dus M = 31 14 kNm.

NB. Om praktische redenen staat M-lijn op

zijn kop.

Net zo, kun je het moment uit rekenen bij een afstand van 4m.

4
4
M = ! " [10x ! 25] dx = !#$5x 2 ! 25x %& = 20 kNm
0
0

Algemenere formules.
Voor A, MX en MY bestaan algemenere formules.
Zie bijvoorbeeld de boeken…
Basisboek toegepaste mechanica. J.W. Welleman, A. Dolfing, J.W. Hartman.
Sterkteleer 1 toegepaste mechanica. E.O.E. van Rotterdam.
Namelijk…
A = ! dA, M X = ! y dA, M Y = ! x dA
G G G

Dit zijn dubbelintegralen en die worden (meestal) berekend via herhaalde

integralen. Zonder verdere uitleg geven we de relatie met “onze” formules,
in het geval dat het gebied G is ingesloten tussen 2 functies (punt 4).

b g( x ) b
A= ! dA = ! ! 1 dy dx = ! #$g ( x ) " f ( x )%& dx
G a f ( x) a

b g( x ) b g( x )
"1 2% 1 b"
! y dy dx = ! $# 2 y '& dx = 2 ! #g ( x ) ( f ( x ) %& dx
2 2
MX = ! y dA = !
G a f ( x) a f ( x) a

b g( x ) b
MY = ! x dA = ! ! x dy dx = ! x #$g ( x ) " f ( x )%& dx
G a f ( x) a

8
Algemene formules voor traagheidsmomenten.

Traagheidsmoment (kwadratisch oppervlaktemoment) van een begrensd en

gesloten gebied G ten opzichte van een rechte lijn is: (de afstand
zwaartepunt van G tot die lijn)2 × de oppervlakte van G.

Dit leidt tot.

Het traagheidsmoment van G ten opzichte van de X-as is: I X = !y 2

dA
G

Het traagheidsmoment van G ten opzichte van de Y-as is: IY = !x 2

dA
G
Uitgewerkt, geeft dit.
b g( x )
1 b " 3 $g( x) 1 b"
g ( x ) & f ( x ) $% dx
2 3 3
IX = ! y dA = !! y 2 dy dx = ! y
# % f ( x) dx = ! #
G a f ( x) 3a 3a
b g( x ) b b
( )
g x
IY = ! x 2 dA = !! x 2 dy dx = ! "# x 2 y$% dx = 2
! x "#g ( x ) & f ( x )$% dx
f ( x)
G a f ( x) a a

Bijzonder eigenschappen.
Zij f en g twee integreerbare functies op [a,b].

1. Als f ( x ) ! g ( x ) , voor elke x, dan

b b

! f ( x ) dx " ! g ( x ) dx
a a

2. De functie f is begrensd, dwz er zijn getallen m en M zodat:

m ! f ( x ) ! M , voor elke x. Dan
b
m (b ! a) " # f ( x ) dx " M (b ! a)
a

3. Ook is |f(x)| integreerbaar en

b b

! f ( x ) dx " ! f ( x ) dx
a a

4. De gemiddelde waarde van f op[a,b] is

1 b
" f ( x ) dx
b!a a

5. Is f continu op [a,b], dan is er een getal c in (a,b) met

1 b
f (c) = " f ( x ) dx
b!a a
Middelwaardestelling voor integralen.

9
6. Van de functie f is zijn afgeleide f’ continu op [a,b]. De lengte van de
grafiek van f, tussen x=a en x=b, heet booglengte en is te berekenen met

b
2
& 1+ "# f ! ( x )$% dx
a

Voorbeeld.
Lengte van de grafiek van f ( x ) = cosh x tussen x = !1 en x = 2 .
2
f ( x ) = cosh x ! f " ( x ) = sinh x !1+ #$ f " ( x )%& = 1+ sinh 2 x = cosh 2 x !
2 2
2 2
( 1+ #$ f " ( x )%& dx = ( cosh x dx = [sinh x ] '1
= sinh ( 2 ) ' sinh ('1) ) 4,8
'1 '1

Grafiek: dik stuk.

K Dr. Rob Vreugdenhil, september 2016

10