Download as pdf
Download as pdf
You are on page 1of 233
| erilenovalt | Tu’ nguGn goc vu tru, s6 phan cdc hé den dén ban chat cua y there Co eps Neuyén Hai Chau dich trat tu thoi gian (YORDINE DEL TEMPO By Carlo Rovelli (Copyright © 2017 Adelphi Edition’ SRA. Milano Fast published in Italy by Adelphi Edicion! SA Mana Vietnamese Edicion © Vietnam Omega Books, JSC, 2018 ‘TRAT TUTHOI GIAN: Tit mpi phew eru. sb pdm cheb dem dw him ca cia tite “Thc id: Carlo Rowell Bin quyén ting Vigt © Caing ty CA phin Sach Omega Vite Narn, 2018 Ban quyén bin dich Heng Vitr © Cong ry C8 pita Sich Omega Vitt Nam, 2019 ‘Cong ty C6 phn Sich Omega Wits Nam xuft bin, bia mém, 2019 hong phin nio trong xudt bin phon ndy duoc phep sao chep. hts tr trong he thing cruy mudi ‘age cruyén di dirt bit ky hinh chide nto hege bing bit ky phitong titn nao gsm itn ed. ex Ichi. ‘ap chyp. ghi im hoe mi hinh thae vk phulong tfn Khe ma Whang e854 cho php tude blag vin ‘bdo ca Cong ty C8 phn Sich Omega Vitr Nam (Ching soi luon mong mun nhin dug nhang.y kién déng pip ota quy wi doc gik (dé sich gi cing hon chien hon. “Lin he ip 9 sch, bin tho bn deh: nkagomegpta vn isn hp te nut bin, hop te ayn thing ttn sich: hopracpemegeplen | ta i of dich wy bh gor salt hi, ki gv phi hin: dichrutomegaphaen Carlo Rovell trat tu thd gian Tir ngudn géc vi try, s6 phan cac hd den dén ban chat cua y thurc Nguyén Hai Chau dich Nha xuat ban Thé gidi HOI DONG XUAT BAN ‘TS Nguyn Ngoc Anh; TS Nguyén Tué Anh; Nguyén Cinh Binh, TS Nguyen Tain Cuong; Va Trong Bi: TS Pham Sy Than:"TS Trin Toan Thing: “ThS Dau Anh Tasn; PGS TS Lé Aoh Vinh; TS Teweng Minh Huy Va soca 8 0N v| BA TAG TRUYEN THONG TAP CHi TIA SANG TRAM BOC TRAM DOC httoswweilacebook comMiasang.lanchi —_‘Mtps:/ww.lacebook com/framdacye Website: htipMiasang com.vn/ website: http/tramdoc.vn/ Thai gian la bi an lén nhae? .. ol a2 03 0s 07 08 MUC LUC a PHANI SU PHAN HOAI CUA THOI GIAN Mit sf théng nhit.... Mat sit dinh hiténg.. Cai két etta hién tai...... Mat su déc lap.. Luong tii thdi gian PHANII THE GIGI KHONG CO THOI GIAN Thé gidi nay dugc tao thanh tif cac sy kién, khéng phii cdc sui vat .. Su khiém khuyét cia ngén tit... Dong luc hoe cae méi quan hé.. 09 10 iT 4d 13 Nha miu cita gide ngu...... Nguén hinh anh... Chi thich.. Muc tif tra ettu .. PHAN III NGUON GOC CUA THOI GIAN ‘Thai gian Ja sy thiéu théng tin..... 126 Goc nhis oe ABT Diéu gi di ra tit xe dinh..... 151 Mii cita banh Madeleine ... Sudi nguén thoi gian...... Giti Ernesto, Bile, Edoardo Trit khi cé chi dan khac', nhiing van tho md dau chuong déu lay ri Odes cia Horace, do Giulio Galetto dich, va duge in trong mot cuén sach nhé duyén dang co tia dé In questo breve cerchio (Edizioni del Paniere, Verona, 1980). i. Trong dn ban tiéng Viet, nung cau tho nay do Nguyén Hai Chau dich. (BT) Luu yi: Trong sich nay, chi thich cia nguéi dich s¢ duoc ghi ro (ND), ciia nguai bien tap sé duge ghi ro (BT), cée chu thich con lai déu la eda tac gid. THO! GIAN LA BI AN LON NHAT? Loi ta noi day tén trom thei gian cling da mang di ching sao tim hai. (1, 11) Bat dong. Tinh lang. Vo nu ly. Toi ling nghe thai gian trdi. Day thdi gian, quen thude va vinh hang. Thdi gian mang chung ta di. Nhiing lép song cua tiing giay, tiing gid, tting mim, x ching ta vao cudc sng, réi cuén ching ta vé hu v6... Chung ta quen thudc vai thai gian nh ca quen thugc véi nudéc. Sy tén tai cla chung ta la sy tén tai trong thai gian. Hanh khue thdi gian nudi dudng ta, md ra thé gidi cho ta, khién ta du phién, khién ta so hai, rdi lai ru yén ta. VG tru trai vao uiong lai, cudn di bdi thdi gian, va tén tai theo trat ny thdi gian. Trong huyén thoai Hindu gido, dong song tran thé dugc mé ta véi hinh anh linh thiéng cia vi digu Shiva’: i, Thin Shiva, moc trong nhiing vj thdn wi cao eta Hindu gido, (ND) 10 Carlo Rovelli vd digu cia ngai la. coi nguén tién trinh cita va try, la dong chay cha théi gian. Co gi cé thé phd quat va hién nhién hon déng chdy ay? Nhung van dé phitc tap hon thé. Ban chat thuc tai thuéng khdc xa voi nhang gi né biéu hién. Trdi dat co vé phing, nhung thie ra Iai la hinh cdu. Mar tri duong nhu juan chuyén trén bau trdi, trong khi thyc ra chting ta méi la dang quay cing Trdi dat, Bin chat cla thai gian cing vay: nd khac vdi cdi dong chay co vé déu dan, pho quat. ‘Toi sting sot phar hién ra diéu nay tiv nhiing cudn sach vat ly hoe nhitng ngay con Ia sinh vién: thdi gian vén rat khdc vdi nhing gi no biéu hién. Ciing ti nhang cuén sich 4y, ci biét ring ching ta vin chua nim dugc ban chat cha thoi gian. Ban chat cha thai gian co lé la diéu bi dn lon nhat chua dugc gidi dap. Nhang méi day ky quac két ndi diéu bi dn nay voi nhang diéu bi dn Ién khde: ban chat eta tam tri, nguén géc cha vii try, 86 phan ofa cdc h6 den, sy van hanh clia sf sing trén Trai dat. Co gi dé ludn keéo chung ta tré vé vai vin dé ban chat cha théi gian. Thac mac la coi nguén cla khao khat hiéu biét,' va vigc kham ph ra rang thai gian khéng phai nhu nhang gi chung ta tudng da md ra thém hang ngan cau hdi. Ban chat ca chai gian la trong tam trong suf nghigp nghién citu vat ly ly chuyét cha toi. Trong nhdng trang tiép day, toi sé trinh bay nhing hiéu biét cua ching tdi vé thai gian, nhitng y tuéng chung t6i theo dudi nghién citu dé tién toi Trat twthdi gian 11 moc y niém sau sac hon vé thoi gian. Toi cing sé trinh bay nhiing diéu chuing tdi cén chua biét, va nhiing diéu ching téi mai chi dang mo hé nam bat duge. Tai sao ching ta chi nhé qua khit ma khong nha tong lai? Chiing ta t6n tgi trong thdi gian, hay thdi gian t6n tai trong chiing ta? Ta ngu y gi khi ta noi thoi gian “wi”? Diéu gi da gin kér choi gian vai ban thé con ngudi, ydi tinh chd quan cla méi chung ta? Ta nghe thay gi trong tiéng théi gian? Cuén sach nay duge chia thanh ba phan khong bang, nhau. Trong Phan |, t6i sé t6m tat nhang hiéu biét ciia var ly hign dai vé thai gian. Gidng nh bang tuyét trong long ban tay: khi ban quan sdt nghién ngim vé chung, chung sé dan tan ra gitta cdc ngon tay va bién mat. Ta thuéng nghi vé théi gian nhu cai gi dé gian don, co ban, déu dan chay tit qua khit dén tudng lai, doc lap vei moi thi. Cai gi dé do béi déng hé. Trong tién trinh cia théi gian, nhéng sv kién ota va try win og néi tip nhau: qué khut, hin rg, tong lai, Qua khit la c6 dinh con twong lai thi v6 dinh... ‘Va tat ca nhitng dn tugng nay hda ra Ia sai lac. Céc dc tinh cia thai gian, cai nay dén cai khde, lan lugt boc 16 ra chi 1a nhéng xp xi, nhitng nham lin do nhan thitc phién dign cia chting ta ma ra, giéng nhu ta da rudéng Trai dat phiing va Mat cri thi quay quanh Trai dat. Nhang hiéu biét dan sau sac hon ctia chung ta da dan dén sy phan hoai cia thai gian. Cai ma chuing ta goi 1a “thai gian” hda ra la mét thé phitc tap cae cau tric ldp.” Dudi sy phan tich ngay cang sau, lép nay dén lp khac, mang nay dén mang khac ctia chi gian da bi loc bd. Phan dau tien cua cuén sdch nay trinh bay sy phan hoai cua thdi gian. Phan II cia cuén sich mé td nhitng gi con lai vai ta: mt khung cinh tréng réng thénh thang hau nhu khong dau tich ctia tinh cuan ty thoi gian. Mot thé gidi ky quac, xa lq, diu ring cling vin chinh li thé gidi ma chting ta hing thudc vé. Cam gidc dé gidng nhu ta dang dat chan lén mor dinh nui hoang vang ngan nam chi cé tuyét pho, sdi da va bau trai. Han ring Armstrong va Aldrin’ da tung cam thay tuong ty khi dat chan lén dai cat ngan nam bat dong cla Mat tring. Mot thé gidi ent bé dén cor |6i, long lay voi vé dep kho cin bat dn. Linh wyc nghién cttu cia toi — hap din lugng tii — la mot c6 ging dé hiéu va mang lai mot y nghia nhat quan cho cai khung cinh dep dé va atic doan dé. Cho mr thé gidi khéng cé thai gian. Phan III ctia cuén sach la khé nbat, nhung cing s6ng dong va lién quan dén chung ta hon cd. Trong mot thé gidi khong cé thai gian vin phai cé gi dé hinh thanh nén cai goi la thoi gian quen thugc cia chung ta, vdi trinh ty cla né, v6i qua khif cla né khac véi tuong lai, va voi dong chay nhip nhang cia nd. Bing cdch nao dé, thei gian cia chung ta phi 16 dién, ic nhat 1a déf vdi chung ta va & thang dé Ion cia chuing ta.’ i, Neil Armstrong (1930 ~ 2012) va Buzz Aldrin (sinh nim 1930), hai nha du hanh va tra ngwai My, la nhéng ngudi Trai dat dau tien dar chan Ién Mic trang vio ngiy 20 thing Bay nam 1969. (ND) Wattuthdigian 13 Day lj hanh trinh ¢r vé, eré lai voi thai gian bj mit trong Phan I cia cuén sch, khi ca theo dudi tim kiém nhiing quy luat co ban chia thé gidi. Giéng nhu tigu thuyét tinh tham, ta truy ling tén ti pham: ké da tao ra thai gian. Ta tim ai nbiing thanh phan két cau cia thoi gian quen thudc vdi chung ta, phan no dén phan kia ~ gid day khong phai la nhang thanh 16 co ban cia thuc tai, ma la mot x4p xi hau ich cia chung ta, cha nhuing sinh vac vung vé cdu tha: do la nhiing thw xuat higén do céch nhin chi quan phién dién ciia chting ta, va Igi cing la thit dinh hin nén ban thé cia ta, Boi vi bi mat cla théi gian suy dén cling, co 1é, 1a bi mat cia chinh ching ta hon Ia cia thé gidi thye tai kia. Co le, cling giéng nhu trong cuén tiéu thuyét trinh cham dau tién va tuyét vai nhat trong cdc tiéu thuyét trinh tham, Oedipus Rex cia Sophocles, ngudi truy tim thd pham hoa ra lai chinh 1a ke co ti. Tu day cuén sach sé urd thanh mér dong nham thach ngin ngut cdc y tidng, doi khi sang lang, doi khi ky quac khé hiéu. Néu ban lang nghe, toi se dua ban dén noi ma toi tin [a hiéu biée ctia ching ta vé théi gian da dat dén: bo migng ca m6t dai dudng mit ming va lap linh anh sao ti cit cd nhiing diéu ma chung ta con chua biét. i. Mot vet kich néi tiéng cia Sophocles, dugc biét dén 4 Vigt Nam vdi én Oedipus lam vua. (BT) PHAN | Su phan hoai cua thoi gian 01 MAT SU THONG NHAT Va digu tinh yeu nhang nang tién kiéu diém dudi anh tring trong dém trong vac. (I, 4) SU CHAM LAICUA THO! GIAN Ta hay bat dau voi m6t thyc té don gian: thdi gian trén dinh nui tréi nhanh hon so vdi thdi gian 6 myc nudc bién, Su khac biét fa nhd, nhung co thé do dug véi nhang chiéc déng hé chinh xéc ma ngay nay ta mua dugc tren internet véi vai ngan dé-la. Qua thyc hanh, ai ciing sé cé. thé chiing kign sy cham lai aia thdi gian. Voi déng hé cla cdc phong thi nghiém chuyén mon, sy cham lai cda thdi gian cé thé do duge gitta nhiing do cao cach nhau vai centimet: mot chiée déng hé dat trén san nha sé chay cham hon mot chit so vdi chiée khde dat trén mat ban. Trat tuthdi gian 17 Khong phai chi co d6ng hé 1a chay cham lai: xuéng thdp hon, moi qua trinh déu cham lai. Hai ngudi ban chia tay, mot ngwdi sng 6 ving déng bang va ngudi kia di len ni, Ho gip lai nhau sau nhiéu nam: ngudi sng 6 ving thap hon da sng mot khoang thai gian it hon, gia it hon, qué lic déng hé cia anh ta da lac it hon. Anh ta co it thoi gian hon dé lam viéc, cay cdi cia anh ta ln cham hon, ¥ nghi cua anh ta cé it thdi gian hon dé béc lg. Xuéng thap hon, ta cé it thai gian hon so vdi & trén cao, Nai Nhiéu théi gian hon Muc nivac bién It thoi gian han Phai chang diéu nay 1a dang ngac nhién? Co le vay. Nhung do la cach thie ma thé gidi nay van hanh. Thai gian tri cham hon 6 noi nay, va nhanh hon 6 noi khac. Cé lé diéu dang ngac nhién hon [a ai dé da hiéu dugc su cham lai nay cia thoi gian mot thé ky trudc khi ta cé nhang déng hé di chinh xdc dé do duge no. Ten ngudi dé, tit nhién, la Albert Einstein. Kha nang hiéu duge diéu gi dé truoc khi né duge quan sat trong thyc té la tam diém cia tw duy khoa hoc. 18 Carlo Rovelli Tit thai c6 dai, Anaximander’ da hiéu duge ring bau tdi tiép néi xudng duéi chan ta, rit lau wntéc khi tau chuyén co thé di Igi vong quanh Trai dit. Mé dau ky nguyén hién dai, Copernicus da hiéu rang Trai dat cd chuyén dong quay, tii lau truée khi cdc nha du hanh vii try thay duge diéu dé nit Mat trang. Caing voi cach tong tu, Einstein da hiéu duge théi gian khong tdi déu dan 6 moi noi rede Abi xuat hi¢n cdc déng hé di chinh xac dé do dac duge su khac bier nay. Qua nhitng bude tién nhu vay, ta hoc dugc rang nhiing thi tuding nhu hién nhién déi véi ta chuc ra khong. la gi hon nhitng dinh kién, Co vé nhu hién nhién la bau trio trén chung ta chit khong phai 6 dudi; néu khong, hin Trai dat da roi xuéng. Co vé nhw hién nbién la Tri dit khong chuyén dong; néu khong moi thit hin sé dé va. Cang ign nbién nhu vay, thoi gian cd vé oi nhy nhau 6 khdp moi noi... Tré em Idn lén va phat hién ra ring thé gidi nay khong giéng nhu thé gidi ctia ching gida bén bite tuéng nha. Nhan loai cing lén lén theo cach hér nhw vay. Einstein da ty hdi ban than mét cau héi han cing da lam rat nhiéu ngudi trong chiing ta bdi r6i khi hoc vé hic hap dan: lam thé nao Mac créi va Trai dae “hut” nhau ma khong dung cham dén nhau, cing khong str dung bat ky phuong tign trung gian nao. i, Anaximander (khodng 610 ~ 546 TCN): nha «rit hoc Hy Lap of dai thai tién Socrates. (ND) Trattw thoi gin 19 Ong di tim mét Idi giai thich co vé hgp ly va di tim thay cau trd loi bang cach wing wgng ring Mar toi va Trai dit thy ra khong tryc tiép hut nhau, ma mdi thién thé tiing bude tac déng lén cai nim gitta chting. Va bai vi cai nam gita chting chi la khong thdi gian, dng da tung tugng ring Mat erai va Trai dat da lam bién déi choi gian va khong gian xung quanh chung, cing giéng nhu mot vat thé nim trong nudc lam bién déi phan nutdc quanh chting. Sy bién déi nay eda cau tric théi gian anh hudng dén sy chuyén dong cia vat thé, khién chung “roi” vé phia nhau.* “Su bign déi cia céu tric thdi gian” nay ki gi? Do chinh la sy cham lai ca déng h6 mo cd & tren: moe vie nang lam cham lai chdi gian 6 quanh no. Trai dat la mot vat nang ldn, va né lam cham lai théi gian é viing quanh no. Thai gian cham lai nhiéu hon & déng bing, it hon 4 ving nui, béi vi d6ng bang gin voi Trai dat hon. Do la ly do tai sao anh ban ¢ lai déng bang gia di cham hon so voi anh ban di lén nui. Néu cdc vat bj thd déu roi, thi dé chinh la do sw cham lai nay cia thai gian. Khi thoi gian troi déng déu khip noi nhu 6 trong khoang kh6ng vii tru, cdc vat thé sé khOng roi, Chung tr6i ndi trong khong gian. O day, wrén mat hanh tinh cla chung ta, ngugc lai, chuyén dong cha cdc vat thé cé khuynh hudng huéng vé phia thdi gian trdi cham hon, giéng nhu khi ta chay tit bo cat xuéng bién cd va site can cla nuéc lén chan khién ta nga chuii dau vao nhdng lan séng. Cc vat thé roi xudng 1a béi vi, dudi kia, thoi gian bi Trai dat lam cham lai.* 20 Carlo Rovelli Thé nén, mac dis chung ta khong dé dang quan sat duge né, sy roi cham lai cia thdi gian dau sao di nia ciing cé mot hé qué cét yéu: cdc vat thé roi xuéng la vi nd, va chinh no cho phép ta gid déi chan cia minh ving ving trén mt dat, Néu déi chan ca ta bam chic dugc vao mat dudng, thi dé a vi toan bé co thé ta cé khuynh hudng ur nhién di xuéng noi ma thdi gian troi cham — va thai gian dudi chan tréi cham hon 6 dau cia ta. Phai chang diéu nay la ky dj? No cing giéng nhu khi dang ngim cinh Mat trai huy heang di xudng trong chiéu ra va bién mat dan di sau nhiing dam may xa, ta bat chot nhé ra ring thye ra Mat trai khong chuyén dong, ma chinh la Trai dat dang quay. Chung ta dang nhin voi tug nhan cia tri thitc dé chy coin bd hinh tinh — mang theo bin than chung ta trén dé — dang quay ngugc lai, di xa din voi hudéng Mac trai. Ta dang nhin vdi cap mar “dién” nhu thang khé trén dinh déc cia Paul McCartney:' cdi nhin cuéng di doi khi vugt xa hon tim nhin lo mé thong thong cha ta. MUGINGAN SHIVA DANG NHAY MUA Toi co mot niém say mé bat tuyét voi Anaximander, nha triét hoc Hy Lap s6ng cach day hai mudi sdu thé ky i, Paul McCartney (sinh nam 1942): nhac sf, ca st ngudi Anh, cyu thanh vién nhém The Beatles, Paul McCartney viét bai The fool on the bill (Thing kha trén dinh déc) nam 1967, wong do c6 doan: “The fool on the hill/Sees the sun going down/And che eyes in his head/See the world spinning round...” (ND) Trattuthdigian 21 da higu ring Trai dat trdi ndi rong khong gian khong co gi chong gia. Chung ta chi biét dén nhung y wong eta Anaximander qua nhing loi ké lai. Chi mor mau nhé nguyén ban cha nhitng gi ong vier 1a con sot Iai - chi mét: Van vat chuyén hoa vio nhau trong su cin thiét, va trd lai sy can bang cho nhau, theo trinh tu cua théi gian “Theo trinh ty cua théi gian” (kata tiv tod xpoveu tativ). Tit nhiing khoanh khac cét yéu so khai cha khoa hoc wy nhién con vang vong lai nhiing 4m tv mo mang huyén bi nay, loi thinh cdu vién dén “trat tu thai gian”. ‘Thién van hoc va vat ly hoc tir dé da phat trién theo sy dan dat phoi thai cla Anaximander: bang cich hiéu cic hién tong xudt hién theo trinh tu cia thoi gian. Thoi co dai, cac nha thién van hoc mé ta chuyén dong ca cic vi sao theo théi gian. Cac phugng trinh vat ly mé ta su vat bién dei thea shdi gian. Vie nhang phudng trinh Newton la nén tang cia cd hoc, cho dén nhitng phitong trinh Maxwell cho céc hién tugng dién tit; ov phuong trinh Schrodinger mé ta cach céc hign tugng lugng ti phar trién dén cdc phuong trinh cia ly thuyét trudng long att cho dong luc hoc cia cdc hat ha nguyén cit: coan bé vat ly hoc va khoa hoc ndi chung, déu la vé cdch thie sy vat phat trign “theo trat ty thai gian”, 22 Carlo Rovelli _. Tit lau vige ding ch@ cai ¢ dé biéu thj chai gian trong cac phifong crinh da la mot quy ude (tit “thei gian” trong tiéng Y, tiéng Phap, tiéng Tay Ban Nha déu bat dau boi cha s, khdc vai tiéng Dic, tiéng A-rap, riéng Nga va tigng Trung Quéc phé thong). Chi ¢ nay cé nghia [a gi? No ky hiéu sé chi cia déng hé, Cac phuong trinh ndi voi ching ta su vat bién déi thé nao khi thoi gian do bdi dong hé troi di. Nhung cdc déng hé khdc nhau chi cdc thoi gian khae nhau, nhu ta da thay 6 crén. Vay ky ty ¢ biéu thi diéu gi? Khi mt ngudi séng trén nuii va mot ngudi khac séng & déng bang gap lai, déng hé trén tay he sé chi théi gian khdc nhau. S6 chi nao la # Trong mt phong thi nghiém vat ly, déng hé wrén mat ban va déng hé dat dudi dat chay vdi téc dé khdéc nhau. Cadi nao chi théi gian? Lam thé nao chiing ta mé ta su khac bigt gita ching? Phai chang ta ndi rang chiéc d6ng hé tén san chjm hon uuong déi so vdi thi gian thyc ghi & tren ban? Hay chiéc trén ban chay nhanh hon thdi gian thyc do bdi déng hé trén mt san? Dé la cau héi ve nghia, Gidng nh ta da hdi cai nao thuc mhdt - tri gid cha déng bang Anh tinh bing déng do-la hay gid wri cla déng d6-la tinh bing déng bang Anh. Khong cé gid tri nao “thyc hon”; dé 1a hai loai tién te cd gid tri mong d6i uéi mhau. Khong cé thdi gian nao “thyc hon”; cé hai théi gian va ching thay dé6i séong déi vdi nhau. Khong cai nao thyc han cdi nao. Trat tythdigian 23 Nhung chang phdi chi co ai thai gian. Ta co cd mot quan doan céc théi gian; mdi théi gian cho mot dia diém trong khng gian. Khéng co mot thai gian duy nhar; ta co 4.6 van céc thdi gian khic nhau, Thai gian chi boi m@t déng hé nhat dinh cho mot hién nrgng nhat dinh trong vat ly dugc goi la “thai gian riéng”. Moi déng hé cé thai gian riéng ca nd. Moi hién tugng xay ra cé thi gian riéng, cé nhip diéu rieng cla nd Einstein da viét cho chung ta nhiing phuong trinh mé ti thai gian riéng thay déi ndong doi véi nhau. Ong da chi cho chiing ta cdch tinh sy khdc biét gita hai thoi gian.” MOér dai higng duy nhat “thoi gian” nay da tan vao mot mang ludi cac thdi gian. Ching ca khong mé ta thé gidi tién héa theo rhéi gian: chting ta mé ta su vat bién déi theo thdi gian cuc bé, va thdi gian cuc b6 tién héa tung déi véi nhau. Thé gidi khong giéng nhu mét doi quan déng hanh duoi sy chi huy cia mér vién tudng duy nhat. No la mét mang ludi cde sy kién anh hudng lan nhau. Do la thai gian duge mé ta trong thuyét ntong déi rong cia Einstein. Nhiing phuong trinh cia éng khong cé mot “thai gian” duy nhdt; ching cd v6 s6 cic thai gian khac nhau. Gida hai si kién, ching han khi hai déng hé duge tach ra r6i lai duge mang lai véi nhau, khoang thoi gian la khong don nhac.* Var ly khang mé ta cach thitc ma sy vat tién hoa “trong thdi gian”, ma mo ta cach thite 24 Carla Rovelli ching tién héa trong théi gian cita bin than ching, va cach chic ma “théi gian” tién hoa tuong déi voi nhau.! Thoi gian da mat di khia canh dau tién, hay lép nang dau tién cia né: tinh théng nhat. Né cé nhip di¢u khac nhau va tréi di khac nhau & nh@ng noi khac nhau. Van vat trén thé gidi dan dét cac digu nhay véi nhng nhip digu khdc nhau. Néu thé gidi nay durgc 16 chitc béi di¢u nhay Shiva, hin rang phai cd mudi ngan ngai Shiva dang nhay mua, giéng nhu bifc tranh miéu ta sy’ nhay muia cia Matisse..." jian” o6 mOt vai nghfa khdc nhaw, Jign quan, nhung khde biét: 1. “thei gian” la trinh tw tiép néi pho bién cha cic hign tvong (“Bude chan thi gian trong thinh lang”); 2. “thai gian” chi khodng nao dé trong sy tip néi nay (“Trong thai gian mia xuan"); 3. Khodng thai gian (“© rhua cae ngai, cude séng ngin ngwi”); 4. “théri gian” chi mot thai diém nhit dinh (“Théi gian sé dén mang chung ta di”), thuang la ngay lac nay (“Da dén luc ta bit dau’); 5. “ther gian” la mér bien s6 do khodng chai gian (“Gia t6c la dgo him cita tc do”). Trong cudn sdch nay, Oi sé tiy tign sii dung mot trong nh@ng y nghia trén day, nhu trong ngén nga thuféing nhac eda chting ta. Khi ban cim thdy nhim lin, ban cé thé tré lai véi ghi cht nay. ii, Heri Matisse (1869 ~ 1954); hoa sf, nha dieu khic, chuyén gia dé hoa in &n ngudi Phdp c6 anh hudng quan trong véi nghé chuge ché kj 20. Buc tranh The Dance (Nhing hinh hai nhay mua) vé nam 1910 theo dé nghj cia mot thuong gia, nha stu tap ngudi Nga, Sergei Shchukin (1854 — 1936). (ND) 02 MAT SU BINH HUGNG Dir nhe nhang hon Orpheus ké da rung dong cé ciy ngudi rung tiéng to mau néng van khong ted lai vai chiée bong dar da... $6 phan nghigt nga, nhung hay yén lang van vat hdy can déu khong trd Iai. (1, 24) DONG CHAY VINH CUU NAY DEN TU BAU Déng hé co thé chay nhanh cham khae nhau khi 6 trén nhing dinh nui va khi 6 dudi déng bang, nhung suy cho cing day co phai la diéu quan trong nhat déi vdi chung ta? Nudc 6 gin be song chay cham hon nudc é gitia dong — nhung nudc van chay.,. Chang phai théi gian vin la cdi gi dé luon chay roi — tit qua khut tdi ruong lai? Hay 26 Carla Rovelli gac lai mot ben vigc do dac chinh xdc théi gian trot nhanh cham bao nhiéu ma ta da tran td & chuang trude: sé do cla thdi gian. Cé mot yéu té khdc, mot khia canh cét yéu hon cia théi gian: théi gian wrdi, thdi gian chay, dong chay vinh ctu cha nhiing dong dau tién trong Duino Elegies (Khuc bi thueng Duino) cia Rilke:! Khap trén hai coi 4m 4m gam thet dong chay vinh hang cudn trdi tudi tae.’ Qua khit va tuong lai la khac bier. Nguyén nhan cd trudc hé qua. Dau dén dén sau thang tich. Tim gvong vé tan thanh ngan manh, nhung cdc minh vé ching thé tu rap lai thanh mdt tim guong, Chuing ta khong thay doi dugc qua khit; ta cd thé tiéc nuéi, an nan, hoai niém. Trai lai, twong lai thi bat dinh, day khao khat, au lo, ménh méng, va co thé cing la sé ménh. Ta co thé séng ma hung dén nd, tao nén nd, béi vi tuong lai chua t6n tai, Moi diéu hay cdn co thé... Thai gian khong phai la mor duéng thang voi hai chiéu gidng nhau: thai gian 1a mot mii én voi hai thai cuc. i. Rainer Maria Rilke (1875 — 1926): nha tho, tidu thuyét gia géc Ao- Hung, m6t trong nhang thi si t@ tinh td danh eda van chong Ditc. Ong viét Khiéc 6¢ thong Duino nim 1912 nhan dip tim khich cia céng chia Marie von Thurn und Taxis tai lau dai Duino, gin thanh phé Trieste wén bY Dia Trung, Hai. (ND) Teattwthai glan 27 *. 3 ua khu —_ Tung lai Va day chinh 1a diéu lam hau hét chung ta ban tam hon so voi vie thai gian tr6i nhanh hay cham. Day la vin dé can ban céa thoi gian, Bi m§t cia théi gian nim 6 sy ti trugt di cha né ma ta cam nhan duge trong huyét quan, trong tam can, trong bi an cia tam wri va sv mudn phién vé twong lai. Do 1a diéu ta nght dén khi nght vé thdi gian. Sy tréi di may chinh xc la gi vay? No an gidu 6 dau trong nhiing quy lugr-co ban cua thé gidi nay? Cai gi phan biét qua khw, cdi da qua, va cong lai, cai hay con chua dén, trong cdi co ché van hanh ctia thé gidi nay? Tai sao, déi vai chting ta, qua Khu Iai khde véi tung lai dén thé? Var ly thé ky 19 va 20 ban ron voi nhiing cau hdi nay va dung vao mét sy dao lon bat ngé — dao lon hon nhiéu so vdi cai thc té bén lé 1a thai gian cri di véi téc dé khdc nhau 6 nhitng noi khdc nhau, Hoa ra trong hing quy luat co ban mé ta sy van hanh cba thé gidi nay, gita qua khit va tong lai, gi@a nguyén nhan va hé qua, gida ky ttc va hy vong, gida tiéc nudi va toan tinh... hoan toan khong cd gi khac bigt. NHIET. Tat ca bit dau voi mot cudc hanh quyét. Ngay 16 thang Métnim 1793, Quéc Uée Paris tuyén n ti hinh vua 28 — Carlo Rovelli Louis XVI. NGi loan co lé la c6i ré su nat cia khea hoc: sy ey tuyét chdp nhan crat cy hi¢n chéi cha van vac.'° Trong sé nhiing ngudi dua ra quyét dinh chi tt do la mot nguéi ban cia Robespierre,' 6 tén la Lazare Carnot", Carnot cé niém dam mé manh liét voi nha tho Ba Tw vi dai Saadi Shirazi. Cam ti va bj bién thanh né le béi quan Thap ny chinh 4 Arce, Shirazi la tac gia cia nhitng van tho chi loi ma ngay nay tac 6 Idi vao cia tng hanh dinh Lién Hop Quéc: Nhan loai von mor than Sé chia xvong mau Mot ché bj dau Trong moc than ngudi Muén noi cam thay Ké nao v6 cam Ching xing con ngudi. Co lé tha ca la mét cGi ré sau xa khdc cla khoa hoc: kh nang vuot qua cdi kha kién. Carnot dat tén con dau long phéng theo Saadi. Sadi Carnot" vay la da ditgc sinh ra ti trong tho ca va phién loan, Khi con té, Sadi dam mé cdc déng co hoi nudc, nhiing dong co dang bat dau chuyén héa thé gidi dau thé i, Maximilicn Frangois Marie Isidore de Robespierre (1758 - 1794): me trong nhiing nha Linh dao Cich mang Phap (1789). (ND) ii, Lazare Carnot (1753— 1823); nha toan hee, k¢ su, chinh tej gia, nha chi huy quin sy ngudi Php. (BT) iii, Sadi Carnor (1796 ~ 1832); nha vac ly nguoi Phap, Ong thueng duoc xem 1a cha dé eda nhiét dong hoc. (BT) Tat wthdi gian 29 ky 19 bang cach ding Iva dé lam vat thé chuyén van. Nam 1824, dng viét mét cudn sdch nhd voi tiéu dé 16i cuén Reflection on the mative power of fire (Suy ngim vé dong lye cia Ita) nham tim hiéu ban chat ly thuyét ctla sy van hanh cae dong co nay. Ban chuyén luan nhé day nhang gia thiét sai lim: Ong tng wugng ring nhiét 1a mét thyc thé cu thé — moc loai chat léng san sinh nang lugng bang cach “chay” tit vat néng sang vat lanh, giéng nhu nude & thac nude sinh ra nang higng bang cach dé tit trén cao xudng thip. Nhung né chia dyng mot y tudng mau chét: dong co hai nude hoat dong, phan tich cho dén cing, la nho nhiét truyén ci ndéng sang lanh. Cuén sach nhé ctta Sadi lot yao tay mot gido su’ ngudi Phé khac khé voi doi mat dit doi, Rudolf Clausius. Ong chinh la nguéi da chat loc y tuéng co ban trong dé va vach ra mot dinh luar da duge sé ménh dinh dé trd nén néi tiéng: nhiét thdng thé truyén tit vat lanh sang vat néng ma khéng cé gi thay déi 6 mdi trédng xung quanh. Diém mau chét é day la sy khac bigt véi vat thé roi: qua bong co thé rdi, nhung no cing cé thé bay nguge tré én, ching han nhw khi nay bat lai tw san. Nhiét thi khong thé. Day la dinh luat vat ly co ban duy nhdt phan biét qua kh va tuang lai. tl ee Khong cé dinh luat vat ly nao khac lam dugc diéu do, Khéng phai cdc dinh luat co hoc cla Newton; khong phai cde phuong trinh dién tix hoc cla Maxwell. Khong phai phuong trinh hdp din twong déi tinh cua Einstein, cing khong phai co hoc lugng ti cia Heisenberg, Schrodinger va Dirac. Khong phai cde phuong trinh cho cc hat co ban clia cdc nha var ly thé ky 20... Khéng co phuong trinh nao trong chung phan biét duge qua khi va tuong lai.'' Néw mot day cdc sy kign dugc cho phép béi c4c phuong trinh nay, thi day su kién chay ngugc lai theo théi gian cing phai duge cho phép.'* Trong nhang phuong trinh co ban cua thé gidi,!? mai tén choi gian ch? xudt hién khi od nhiét.! Sy lién déi gida choi gian va nhiét do dé mang tinh nén ting. O dau cé sy khac biét gida qua khw va tueng lai, 6 do cé lién quan dén nhiét, Trong tat cd cdc chudi su kign ma ta thay sé tré nén ky quac khi duge trinh chiéu theo tinh ty ngugc lai, dau dé da bi ndng len. Néu ri xem mOt doan phim chiéu mot qua béng dang lan, ti sé ching thé nao ndi duge 1a né dang dugc tinh chiéu ding trinh ty thoi gian, hay theo chiéu nguge hai. Nhung néu qui béng ditng lai, ti biét doan phim dang chiéu dung; chiéu theo trinh ty nguge, ta sé thay mor i, Mot cach chat ché, mai tén thoi gian co thé biéu lo qua nhdng hign nzgng khong hoan toan lién quan ingc tiép dén nhige nhuing chia sf nhiing khfa canh oft yéu véi nd, ching han ede thé dien cré (retarded pocential) trong dign dong luc hoc. Nh@ng thao luan sau day — va ndi riéng La két lugn - Gling ding véi nhiing hién tugng nay. Toi khong muén chia nhé xem xée cde tng hop riéng vi sé khién thao ludn cia ta tre nén tin man. Trattwthdigian 31 su ki¢n hoang dudng: m6t qua béng ty no bat dau lan. Qua béng chim din va diing Igi do ma sit, va ma sit chi sinh nhiét. Chi é dau co nhiét, chi 6 dé mai co sy khde biet gitta qua khit va tuong lai, Chang han, y nghi mé ra tir qua khir vao tuong lai, chit khong theo chiéu nguge lai — va qua vay, suy nghi sinh ra nhige trong dau ching ta... Clausius dua ra mét dai ligng do lidng xu huéng khéng thuan nghich cua nhiét. Va vi la moet tri thitc Ditc, 6ng ua dat cho no mot cai tén bang tiéng Hy Lap 6, entropy: Toi muén dar ten cho ede dai higng quan trong trong khoa hoc bing ngén ngd cd, sao cho ching cé thé nhut nhau trong moi ngén ngd hién tai. Do dé cai dé nghi goi dai ligng (S) cia mét var thé la entropy, moe tit mang nghia “bién déi” trong tiéng Hy Lap: ftpom.'* so erbalt man die Glelebung: 6) f8=s—s,, welebe, pur etwas anders geordnet, dieselbe ist, wie die unter (60) angefdhrte ror Bestimmung von S dienende Gilei- chung, Such man flr S einen bercichnendeo Namen, 40 kdonte man, tholich wie von der GrOiee U gesagt ist, sie sey der Warme- und Werkinkalt des Kirpers, von der Grbfse § sagen, sie ey der Ferwondiumgsinkalt des Korpers. Da fch a aber fur beaer halte, die Namen derartiger fur die ‘Wissenschaft wicbtiger Grifsen aus den alten Sprachen mu entnehmen, damit sie noverdndert in allen negen Spra- rote 8 nach dem griechischen Worte % rooms, wandlung, die Entropie des Korpers rm nennen. Das xt Eatrepl babe Ich sbuchlch dem Worts Zeergs moghichs! dureh diese Worte bensnnt werden sollen, sind ihren hy. sikaliechen Bedeutungen nach cinander so nabe verwandt, cine gevrisse Gleichartigheit in der Reneanung mir aweckméfrig ru seym scheint. 32 Carlo Rovelli Day la trang bao cia Clausius lin dau tién dua ra khai niém va tén goi “entropy”. Phuong trinh trong dé cho dinh nghia tedn hoc cia suf bién déi entropy (S-SO) cha mot vat thé: téng (hay tich phan) cua nhiét lugng vat nhan vao chia cho nhi¢t dé T cia nd. Entropy cia Clausius, ky hiéu la §, 1a mdr dai lugng do duge va tinh todn duge,"* mot dai lugng chi ting heac khong déi chit Ahéng bao gid giém trong mot qua crinh co lap. Dé thé hign rang né khong bao gid gidm, ta viet: AS20 Doc lén 1a: “Bién thién cia $ luén Ién hon hoac bing khong’, va ta goi day la “Nguyén ly chi hai cha nhiét dong luc hoc” (Nguyén ly thi nhat noi vé sy bao todn nang lugng). Diém trong yéu cia né 1a nguyén ly nhigt chi truyén tit vat néng sang vat lanh, chit khong theo chiéu nguge lai. ‘Thi 16i cho tai vé phuong trinh nay — day la phuong, trinh duy nhat trong cuén sdch nay. Day la phitong trinh cua mdi tén théi gian, va ti ching thé nao cuéng lai khéng viét n6é trong cuén sach cuia tdi vé thdi gian. No Ia phuong trinh duy nhac cia vae ly biét dén sy khdc biét gita qué khu va twong lai. Phuong trinh duy nhat ndi lén déng chay cia théi gian. Dang sau phuong trinh dac biét nay an gidu ca mét thé gidi. Ma ra thé gidi nay cho ching ta la mot ngudi Ao duyén dang bat hanh, chau cla mot ngudi tha stia déng hé, mét hinh tugng lang man bi thuong, Ludwig Boltzmann. ttuthdigian 33 LAM NHOE Chinh Boltzmann 14 ngudi da nhin thay diéu an chifa dang sau phwong trinh AS 2 0 va ném chung ta vao mOt vwuc nudc sau chéng mat dé dén voi hiéu bier vé nhiing quy luat su xa cia thé gidi nay. Boltzmann lam & Graz, Heidelberg, Berlin, Vienna, va sau dé lai td vé Graz. Ong thudng quy sé phan long dong cia minh 1a do Ong sinh dung vao miaa I hoi Mardi Gras.’ Day khong han la cau noi dia, bdi vi tinh cach ctha éng thuc sw that thudng, chénh vénh gida uy hao hanh dign va tam cém suy nhuge. Ong thdp, map map, téc xoin den va cd bo rau cia mét ngudi Taliban; ban gai cia éng goi ong 1a “anh chang mim mim ngot ngao”. Va chinh éng, ching Ludwig, la nguéi anh hing bat hanh da ly gidi tinh dinh hudng cua thoi gian. Sadi Carnot nght rang nhiét la m6t loai vat chat, mot chat Iéng. Carnor da sai. Nhi¢t la sy kich dong vi mé cia i. Mardi Gras: musa lé hgi véi haat dong nhon nhip tréc Misa Chay. Cac hoat dong phs bin bao gém deo mat na va trang phuc, dio lon cdc quy ude xa héi, khiéu vi, thi dau thé thao, digu hanh, an thc phim gidu chit béo, (ND) cdc phan nt, Nudc a ndng 1a nudc tra ma 6 dé cic phan ti kich dong manh, Nude tra lanh la nude tra ma 6 do cdc phan tit chi kich dong nhe nhang, Trong mot khéi bang dang tan, cic phin tit bi Lim 4m lén ngiy cing tr nén kich dong va mat di cdc lién két cia ching vdi khéi bang. Cudi thé ky 19 van con nhiéu ngudi khong tin vao sy t6n tqi cia phan tif va nguyén oi: Ludwig bj thuyét phuc bdi sy tén tqi cia chuing va tham gia vao nhiing cudc tranh juan cho niém tin cia minh. Nhéng cu6c céng kich cua éng déi véi nhang ngudi nghi ngo sy tén tai cla nguyén ti da tré thanh truyén thuyét. “Thé hé cia ching ta déu huéng trai tim minh vé phia cia 6ng”, mot con manh hé cla co hoc lugng ti di nhan xét nhu vay nhiéu nam sau d6."® Trong cugc lugn chién nay Iva tai mot hdi nghi 6 Vienna, mOt nha khoa hoc danh tiéng"’ da phan bac ong ring khoa hoc duy vat sé chét, khi cdc quy luge cla vat chat khong con tuan theo sy dinh hudng cia théi gian [nhu cdc quy luge co hoc c6 dién — ND]. Céc nha khoa hoc cting chang tranh khdi phat biéu tam phao. Nhin Mac toi di xudng, doi mat ctia Copernicus da thay dugc thé gidi dang quay. Nhin vao céc nude tinh lang, Boltzmann da thay cdc nguyén uf va phan of dién cudng chuyén dong. Chiing ta thay nude 6 trong céc nude ging nhu céc nha du hanh vii try thay Trai dat cit Mac trang: binh lang, lap Linh anh lam. Tir Mar trang, ho khong thé thay sy kich dong déi dao cha sy s6ng trén Trai dat, khong thay cd c4y, mudng thd, khong thay khat khao va tuyét vong. Chi Trattuthdigian 35 mot qué cau ggn gon xanh lam. Trong cai anh phan chiéu ca cc nude cling co mét cudc séng huyén ndo tong ty nhit vay, lam thanh béi hoge déng ciia mudn van phin ti — nhiéu hon nhiéu lan so voi tat ca sé sinh vat trén Trai dat may. Sy nao dong nay xdo rrén tat cd. Néu mot sé phan ttt nao do diing yén, chung sé bj khuay dong bai cac phan tit dién cudng lan can va cing bar dau chuyén dong theo: sy kich dong lan rong, cdc nguyén wi va cham x6 day lin nhau. Bang cach nay, vat lanh duge nung néng khi tiép xuie voi vat néng: phan ti cia chung va cham voi cdc phan ti ndng va tré nén ndo dong. Sy nao dong nhigt giéng nhut qua trinh lién tyc xdo tron mét hop bai: néu cdc 1a bai duge xép dat theo thif ty, thi sy xdo tron sé lam ching tré nén mat thi ty. Bang cach nay, nhiét truyén tit ndng sang lanh: bang cach xdo tron, bang cach pha vo eget ty cia moi thit. Sy tang entropy chinh la sy pha va trat cy, mét qua trinh phé bién ya quen thude, Chinh day la diéu ma Boltzmann da hiéu, Sy khac biér gitta qua khi va cuong lai khong nam 6 cac dinh luat co ban ctia chuyén dong; no khong nim 4 nhang quy tac ngw phap sau sac cia ty nhién. No nim sy pha va trac ty mét cach ty nhién, dan tré thanh nh@ng trang thai kém dac biét, kém nhat dinh hon. Day 1a mét tryc gidc sing lang, va chinh xc, Nhung diéu nay co lam sdng té su khac biét gitta qua khit va tuong 36 — Carlo Rovelli Jai hay khong? Khong, No chi thay déi cau hdi, Cau hdi bay gid tré thanh; tai sao 6 mot trong hai chiéu cia thoi gian — chiéu ma ta goi la qua khit — sy var lai cd trat tu hon? Tai sao cai hép bai vii try vi dai kia lai duge xép dat 6 tra ty trong qué kh? Tai sao trong qua khw entropy lai nhé hon? Néu quan sdt mot hién tigng bdr déw tit trang thai entropy nhd, ta sé r6 tai sao entropy lai tang — bdi vi qua qué trinh x4o tron, moi thit 1rd nén mat trat ty. Nhung tai sao céc hin tung ta quan sét thay xung quanh minh trong vii tru nay lai bat daw tit mot trang thai entropy nhd? Ta dang dar dén diém mau chét cia vin dé. Néu hai mui sdu ld bai ddu tién mau dé va hai mudi sau la bai tiép theo la mau den, thi ta néi hop bai dang 6 mot cdu hinh “dgc biét”, hay cdn goi la trong “trar ng”. Trae ny nay sé bi mat khi ta xdo tron hop bai. Trang thai co trat ty ban dau la trang thai “cé entropy nhé”. Nhung hay dé y rang no [a dac biét néu ta nhin vao mau cha ld bai — mau den hogc mau dé. Mot cau hinh khdc cting la dac bigr néu hai mudi sdu 14 bai dau chi la 14 co va la pich. Hoic néu ching déu 1a cdc s6 Ié, hodc nhéng 14 bai bi nhan nhat, hay chung ciing 1a nhiing Ia bai 10i dé y dén cach day ba ngay... Hoac ching cd bat ky mot tinh chat chung nao khac. Néu ta suy nghi vé ching can than, moi cde hinh déu la dac bift, moi cau hinh déu la duy nat, bdi vi néu ta nhin vio ting chi tiét, moi cfu hinh déu cé gi dé dic tring duy nhat. Ciing ging nh véi mot ngudi me, dua con nao cting la dac bier. Wéttuthdigan 37 Theo do thi y niém mét sé cdu hinh nay dac biét hon mot sé cau hinh khae (chang han hai musi sau la bai mau dé ¢ trén hai muoi su la bai mau den) chi co nghia khi t6i nhin vao mor vai yéu t6 nhat dinh cita cdc ld bai (trong truéng hgp nay la mau sic). Néu ti phan biét tit cd cdc khia canh khac nhau eda cdc quan bai, thi cde cau hinh déu tueng dwong: chang c6 cu hinh nao dic biét hon cau hinh nao."* ¥ nigm vé mét cdu hinh “xac dinh” chi sinh ra khi ta nhin vao thé gidi mot cach mo hé, xap xi. Boltzmann da chi ra ring entropy t6n «ai li vi ching ta mé td thé gidi theo céch lam nhde. Ong da chting t6 ring entropy chinh xde la dai long do sé tugng cdu hinh khac nhau ma thj nhan mo hé cia ta khéag phan biét. Nhiét, entropy, va trang thai entropy nhé trong qua khu bat nguén cit mot céch mo ta xdp xi théng ké cua cy nhién. Su khdc biét cia qué khu va tong lai lien hé sau sic véi sy lim nhde nay... Vay néu ching ta co thé xét dén tat cd cée chi tit chia trang thai vi mé chinh xac cha thé gidi, ligu cai tinh chay troi dac thir cla thai gian co bién mat? Co. Néu wi quan sat dén tiing trang chai vi mo cia van vat, thi su khde biét gia qua khi va tuong lai sé bién mat. Chang han, tong lai cia thé gidi duge xac dinh béi trang thai ciia né trong hign tai — thé nhung qua khi cing sé nhu vay." Ta thuong néi nguyén nhan co trude hé qua, nhung trong cai cui phdp co ban cia van vat, ching co su ai a poral khac biét nao gitfa “nguyén nhan” va “hé qua”.’ Danh rang cé tén tai tinh hé théng mé ta bdi cai ma ta goi la cdc dinh luat vat ly, chung két néi sy kign & cac thai diém khdc nhau, nhung chung déi xting déi voi qua kh va trang lai. Trong mot mé ta vi m6 chi tiét, qua kher khong hé khac vdi tang lai theo bat cit nghia nao." Day chinh la két Juan lam dao lon moi tha duge rut ra ti ly thuyét cia Boltzmann: sy khac biét gitta qua khi va tuong lai hoan toan phai vién vao thi nhan mo hé aia ta vé thé gidi. Mot ket Iuan khién ta chét lang: chang lé cai cam han séng dong, co ban, trung thy thé kia — cai cam nhan cia ta vé sy tréi di cia thai gian — lai phu thudc vao thyc té ring ta khéng thé nam bit thé gidi dén ting ngéc ngich cia né? Phy thudc vao mot sy méo mé sinh ra ti tat can thj? Chang le 1a that, néu ta cé thé nhin chinh xdc va xét dén digu nhay thy té cia hang triéu phan cu, thi cudng lai sé “chi giéng nhu” qué kha ma théi? Cé thé wt, ring ta cé bao nhiéu hidu biét vé qua i. Ta sé c6 thém mor vii thdo lujn cy ché vé vin dé nay 6 Chuong 11. ii, Van dé khong phii la nhang diéu xdy ra dei voi moc cai thia trong mét ofc tra néng phy thude vo céch t6i xem xét thé gidi nay, mo hd hay chi tiét. Nhitng diéu xdy ra véi cdi thia va nhiing phan ct eda nd, hién nhién khéng phy thuge va cdch thie ma t6i xem xét, No don gidn sé xdy ra, bit chip. Vin dé 8 é ché sf mé ci trong ngon nga cha nhiée va nhiér do, va su truyén din nhigt tit cdc tra sang cai thia la mor sy xem xét trong sy lim nhde cia mhiing diéu thyc té xdy ra, va chi trong cdi hj kign mo ho nay ma sy khac bi¢t dén giat minh cua qué kha va tuiong lai méi xuat hign. Trat tuthdi gian 39 khy, ta cling co bay nhiéu hidu biét vé tuong lai? Di cho cd chap nhan ring cdm nhan cua ta vé thé gigi chudng 1a sai lim, thé gidi cd thé thuc su khdc biét véi cam nhan cia ta dén thé sao? Tat ca diéu nay lam hao mon cai nén tang co ban nhit trong cach hiéu vé thai gian quen thude cia ching ta. No chuéc lay hoai nghi ching kém hon so véi phat hien vé chuyén déng quay cia Trai dét. Nhung cing giéng nhu chuyén dong cia Trai dat, bang ching la hién nhién: tat ci cic hién tugng dic ta dong chay cba thai gian thu vé mot trang thai “dac biét” trong qua khit cia thé gidi, ma “su dac bier” cua trang thai nay co thé quy vé cho su mo hé cita thé gidi tit géc nhin cia chting ta. Sau nay toi sé di sau vao cai bi an cha sy lim nhde nay dé thay né gin lién nhw thé nao véi sy khong kha di ky la cha va try hic so khai. O day t0i sé két chic van dé voi mot két luan di thuéng ring entropy, theo cdéch ma Boltzmann da thau hiéu, chinh la sé lugng cdc trang thai vi mé ma thj nhan cia chting ta vé thé gidf khong phan bige duge. Phuong trinh khing dinh digu nay duge tac trén bia m6 cia Boltzmann 6 Vienna, bén trén mot bic cong ban than bang da hoa cuong khac hoa éng véi hinh anh nghiém khac cau cd dén mite t6i ching tin la 6ng da ting tén tai trén doi. Rat nhiéu sinh vién tré dén tham mo dng, nan lai dé suy cdg. Va doi khi co cd nhitng vi gido su gid ky quac. 40 Carlo Rovelli Thoi gian da mac thém mot thanh t6 quyét dinh cia no: sy khac biét ban chat ni tai gid’a qua khut va tuong lai. Boltzmann da hiéu ring khong co gi ndi tai vé cai dong, chy cita thdi gian. Rang né chi la st phan anh mé 4o cba mot su khong kha di bi an cha vd tra & mor thoi diém trong qué kh. Suéi nguén cia “dong chay vinh ctu” cia Rilke chang cé gi han thé. Duge phong gido su’ dai hoc khi moi hai musi lam tdi; dude hoang dé tiép dén khi & dinh cao cia Trattwthaigian 41 thinh cong; bj phé phan kjch liét boi sé dong khong hicu minh trong gidi han lim; lu6n chénh vénh gitfa niém hang hai va su cuyét vong: “anh chang mim mim nggt ngio”, Ludwig Boltzmann da tir gia cugc dai bang cach ty van. Ong tir gia cudc dai é Duino, khong xa Trieste, khi ve va con gai con dang boi trong long Dia Trung Hai. Cing la Duino, chi it nam sau, Rilke viét Khuc bi thiong cla minh, 03 CAL KET CUA HIEN TAI Ngung lai hoi dong Xuan phe phiy gid Thuyén vé véi bién Hoa né cdi dau. (f, 4) TOC DO CUNG LAM CHAM THOIGIAN Mudi nam tude khi higu ring thoi gian bj khéi lugng lam cham lai," Einstein da nh§n ra ring thdi gian cing bj téc do lam cham lai.” Hé qua cia phat kién nay cé suv huy hoai ghé gdm déi véi cim nhan eric gidc co ban cia chung ta vé thai gian. Ban than hién tugng kha don gian: Thay vi dua hai ngudi ban & Chuong I lén nui va 6 Iai d6ng bing, mot cach tudng ting, ta hay dé nghi mot trong hai ngudi ding yén, va ngudi kia thi di quanh, Thdi gian trdi cham hon doi véi nguéi chuyén dong. Nhut endc day, hai nguidsi ban trai nghiém céc khoang thai gian khac nhau: ngudi chuyén dong gia di it hon, déng hé cua anh ta chi lugng thoi gian tdi qua it hon; anh ta co it thai gié hon dé suy nghi; hat giéng anh ta créng can thi gian lau hon dé nay mam, va van van. Déi vi tit cd cdc vat chuyén dong, théi gian créi cham hon. : a *, z Bung yen Nhiiéu thai gian hon. Di quanh it thoi gianhan Dé c6 thé ghi nhan duge higu tng nay, ta phai chuyén dong rit nhanh. Higu tng nay duge do lin dau tién 6 nhing déng hé chinh xdc dg trén cdc may bay vao nhing nam 1970.” Dong hé trén may bay chi chéi gian liti lai so véi chai gian chi béi déng hé trén mac dat. Nay nay, su cham Iai cla thdi gian do tée do cd thé quan sat dugc trong rat nhiéu thi nghiém vat ly. Trong truéng hgp nay, Einstein cing lai hiéu duoc ring thoi gian trdi chim lai svde khi hitn wigng dé duge do dac trong thy té — khi Ong mdi chi hai mui lam tudi va dang nghién ctu dién dong hic hgc. Héa ta ta cfing khong cin mot lap luan phitc tap gi cho lam. Dign va tit hgc dude mé ta bi cac phuong trinh 44 ~~ Carlo Rovelli Maxwell. Céc phuong trinh nay chita bién s6 thoi gian tnhu chong thuéng, nhung voi méc tinh char dac biét: néu ban chuyén dong vdi mot van téc nhat dinh, thi cdc phuong trinh Maxwell khéng con dung déi odi ban nia (nghta la chting khong mé ti cai ma ban do dude), trot fbi ta phai goi mot bién s6 hdc 1a “thoi gian’: £.* Cac nha todn hoc da biét dén sy ky quac nay ca cdc phuong. trinh Maxwell,?> nhung chang ai hiéu diéu dé c6 y nghia gi. Einstein da nim bat duge y nghia cia né: # 1a thai gian tri di khi t0i diing yén, cdi nhip do cua vat khi tinh tai, nhu t6i hién gid; ¢’1a théi gian “cia ban”: cai nhip do cia nhang vat dang chuyén dong voi ban, Do do ¢ la thoi gian ma déng hé cia tai do duge khi nd ditng yén, va tla thoi gian déng hé cia ban do duge khi né chuyén dong, Khong ai trudéc dé co thé tdng tugng duge ring thdi gian co thé trai khdc nhau déi voi mot déng hé ding yen va déi voi mot déng hé chuyén dong. Einstein da doc duge diéu nay trong céc phwong trinh cia di¢n dong luc hoc.” Mor var chuyén dong do de trai nghiém lugng thai gian ngin hon so vdi vat diing yén: déng hé chi it giay hon, cay céi Ién lén cham hon, va nhiing chang trai ure cing mo mong it hon. D6i véi mor vat chuyén dong, thoi gian gian nd.' Ching nhang ta khong cé mot thdi i. “Chuyén dong” dei vai cdi gi? Lam thé nao ta xdc dinh duge dau la vie chuyén dong, néu chuyén dong ludn chi la nrong déivdi nhau, Day li cau héi da fam nhiéu ngwoi béi réi. Va day la cau erd lai (von it duge biét dén): chuyén dong twang d6i vai dim duy mhdt trong hé quy chigu ma nai hai déng hé tach roi cing [4 noi chung gap lai nhau, Chi duy Tréttuthoigian 45 gian chung cho nhiing noi khac nhau ~ ta cing khong ed mot théi gian chung déi véi mot noi nhat dinh. Thoi lugng chi co thé do bai mét déng hé trong chuyén dong nhat dinh cia no, trén mét quy dao khong thdi gian nhat dinh. “Thi gian thyc” khong cht phy thude vie ban 6 dau, can ké vai khéi lgng vat chat nao; né cn phy thugc yao t6c do ma ban di chuyén. Ban than do la mr diéu ky quac, nhung hé qué cla nd mi that sy [a la ling. Hay ngéi cho vizng, ta sip stia ct cénh. “HIEN TAI” LA TU VO NGHIA. Diéu gi dang xay ra “bay gid” & mot noi xa xdi ndo do? Hay tuéng tugng em trai ban du hanh dén hanh tinh mdi dugc phat hién quay xung quanh ngéi sao Proxima & cach ching ta khoang bén nam anh sdng. Em trai ban dang lam gi & Proxima b? ‘Cau tra loi ding duy nhat la: de 1a cau hdi vo nghta. No giéng nhw ta hdi “Ché nay la déu 6 Bic Kinh?” khi ma ta dang 6 Venice. Cau hoi dy vo nghia Ia vi khi t6i dang, nhac moc dudng thing wong khdng thdi gian néi hai sy kién nay doc theo truc thai gian ma theo dé théi gian la cye dai: ding hé chuyén ding swang déi voi dudng thang khong thai gian nay chay cham Ii, Néu hai chiée déng hé bj rich roi ma khéng pip lai nhau, ta chang thé héi ring c4i ndo cham han cdi nao nhanh han, Néu ching gap Igi nhau, ta co thé so sinh ching vdi nhau va téc dé cia déng hé tré thanh moe khai niém ré rang. 46 Carlo Rovelli tit “ch nay” & Venice, la coi dang chi dén mor dia diém 6 Venice, chit khong phai 6 Bac Kinh. Néu ban ty héi em trai minh dang lam gi khi ma cau ta dang d cling trong mot phdng voi ban, thi cau era loi thuténg la dé dang: ban chi can nhin la cé thé ndi ditgc 165i. Néu cau ta 6 mot nai xa x6i, ban cd thé goi dién va hdi cau ta dang lam gi. Nhung hay can than: néu ban nhin vao em trai cla minh, ban dang nhan anh sang truyén tit cau ta dén mat minh, Anh sdng cn théji gian dé truyén dén ban, chdng han vai nano giay - mot phan rat nhd catia giay ~ do do ban sé khong phai dang nhin thay em trai minh dang lam gi trong hién tai, ma trong qua khit céch day vai nano giay dong hé. Néu em trai ban dang 6 New York, va ban goi dign tit Liverpool, thi Iai cau ta sé cdn vai mili giay dé dén vdi ban, do do gidi lm la ban cé thé tuyén bé ban biét duge ring em trai minh dang lam gi cach day vai mili giay. Co lé bay nhiéu chang co gi la dang ké. Nhung néu em trai ban dang & Proxima 6, thi anh sdng sé can bén nam dé dén véi ban. Nén néu ban quan sat em trai minh qua kinh thién van, hodc di¢n dam véi cju ta, ban chi biét cju ta dang lam gi céch day bén nam chit khong phai ngay bay gid. “Bay gid” 6 chién ha Proxima 6 chéc chin khéng phdi nh@ng hinh 4nh ma ban thay qua kinh thién van, hay nhing diéu ma ban nghe thdy qua dién dam. Co lé ban co thé ndi ring cdi em trai minh dang lam thyc ra la cdi ma cu ta sé lam sau bén nam ké tit khi ban Trattuthaigian 47 nhin thay cau ta trong kinh thién van? Nhung khong, ndi vay cing khong duge: tit sau khi ban nhin thay trong kinh thién van, em trai ban c6 thé da tré lai Trdi dat va bon nim trong théi gian cia c§u ta co thé (vang! diéu nay 1a hoan toan co thé!) roi vao mudi nam trong wong lai theo thoi gian thién van cha ban. Nhung “hién tai” chang thé nao lai & trong tong lai. Co thé ta lam thé nay: néu mudi nam trude khi khdi hinh dén Proxima 6, em trai ban mang theo motcudn lich dé git lich trinh, ta co thé xem rang Aién tai déi voi cdu ta Ia thoi diém khi cau ta ghi nhan mudi nam da troi qua? Khong, diéu nay cting khong dung: sau mudi nam déi véi théi gian aia minh, chu taco thé da ted lai day, noi ma hai mudi nim da créi qua. Thé “hién tai” & Proxima b [a cdi hic nao thé nhi? Cor loi cha van dé la 4 ché ta sé phai tit bd cau héi nay.” Khong cé thai diém dac bigt nao & Proxima 6 tong ting voi hién tai ctia ching ta 6 day va bay gid. Déc gid yeu quy, hay ngiing lai giay lat dé tham thia diéu nay. Theo ti, day la két ludn ding kinh ngac nhat ma vat ly hién dai mé ra cho chung ta. H6i thai diém nao trong cudc di em trai ban & Proxima & wong ting voi hién tai 6 day 1a diéu vo nghia. Diéu do cling giéng nhu hdi doi bong da nao da dat giai vé dich bong 16, cha hai au kiém duge bao nhiéu tién, hay mdi nét nhac ning bao nhiéu. Ching déu la nhing 48 — CarloRovelli cau héi v6 nghia, vi cac doi bong da thi choi bong da, chit Khong phai béng 16; chim hai au chang ban long vai vic kiém tién; am thanh thi chang thé nao can duc. “Dai vo dich bong 16” ndi vé mét doi bong 16, chit khong phai doi bong da. Loi nhuan tién té tén tai trong xa hdi loai ngudi, chit khong phi véi chim hai au. Y niém “hién tai” chi danh cho nhiing sy vat xung quanh ta, chit khong phai danh cho nhiing sif vat & xa. “Hién tai” cia chung ta khong trai rong ra khap va try. No giéng nhu mot cai bong béng bao boc quanh ta. Cai bong béng dé tdi rong bao xa? Diéu dé phu thugc vao do chinh xac ma ta do dac thoi gian.' O mitc nano giay, hién tai chi dinh nghia trong vong vai mét; & mite do mili giay, hign tai xac dinh trong vong vai cay s6. Con ngudi chung ta cé thé phan bigt vai phan mudi giay mot cach kho khan; con ngudi chung ta od thé dé dang xem toan bé hanh tinh ciia ching ta nhy mot cdi bong bong ma trong dé ta co thé ndi vé khai niém hién tai nhu mot thoi diém chung cho tat cd chting ta. Ta co qué khit: tét cd nhitng sy kign xay ra true nhéng diéu ta dang thay. Ta co wiong lai: tat cd nhang su kign sé xdy ra sau thé diém ma ta dang quan sat 6 day va bay gid. Gida qud khi va twong lai la cdi khodng ching phai qua khtt, chang phai twong lai, va nd cé eruéng tinh i, Ban kinh cita cdi “bong bing thyc ti” dé bing van tc anh sing nhan vi do chinh xdc ma ta do dac thoi gian. Teattuthoi gian 49 théi gian nhat dinh: mudi lam phut trén sao Héa; tim nam 6 Proxima 6; hang tri¢u nam 6 thién ha Andromeda. No [a hign tai né phinh ra.7* No co fé 1a m6t phat hién lon nhat va ky la nba trong nhiing phat hién ca Einstein. Y¥ niém ring tén tai mét thoi diém Aign tai duy nhat khong co trudng tinh thoi gian cho toan va tru chi la mot do gidc, mét sy ngoai suy sai lam tit kinh nghiém cia chiing ta.” No gidng nhu tip diém cha cdu vng vai khu ring. Ta nghi ta cd thé thay nd — nhung khi ta di dén kiém tim thi lai ching thay dau. Néu toi hoi, “hai hon da nay co 4 cing dé cao hay khong?” trong khodng khong va try, thi cau trd loi chinh xdc sé 1a: “do la mor cau hdi v6 nghia, bdi vi ta khong cé mét khai niém duy nhat vé ‘cing do cao’ trong roan vii try”, Néu 14i hoi hai sy kin — moc wén Trai dic, mor 6 Proxima b —cé phai xy ra “déng thdi” hay khong, cau tra lai chinh xdc sé la: “P16 1a mot cau hdi vo nghia, béi vi chang cé gi goi la ‘déng thai’ dinh nghia cho toan vii try”. “Hign tai cia ton va try” la khai nigm vo nghfa. CAU TRUC THOI GIAN KHONG CO HIEN TAI Gorgo li nguéi phy n@ da citu cd Hy Lap khi nhjn ra mot thong digp bi mat dudi lép s4p phd én mat mor chiée ban gui dén tit Nam Tu: mor thong diép canh bdo ngudi Hy Lap vé sy xam luge cha nguéi Nam Tu. Gorgo sinh ra Pleistarchus, con trai cua Leonidas, vua ctha Sparta, 50 Carlo Ravelli ngudi anh hing clia chign trang Thermopylae. Leonidas von la chi cia Gorgo, tfc em trai cla cha ba, Cleomenes. Ai la nguai “cing thé hé” vai Leonidas? La Gorgo, me cua con trai éng — hay Cleomenes, con trai cha cha ong? Day 1a mét cay pha hé cho ban doc cing nhu téi, nhang ngudi kho khan khi hinh dung pha he: ‘an Leonidas 4 \ ee / Pleistarchus C6 mot su tong tw gitta cdc cdu tric phd hé va cdu tric théi gian cla thé gidi cua ly chuyét ufong déi. Se la diéu vo nghia khi ta hdi rang cé phdi Cleomenes hay Gorgo la ngudi “cing thé he” vdi Leonidas, béi vi ta khéng cé mét khai niém “cing thé hé” théng nhat.”® Néu ta ndi rang Leonidas va anh trai minh Ia “cing thé he” bei ho sinh ra tiv cng mot ngudi cha, va Leonidas va vo Ong la ngudi “cing thé he” vi ho cé chung mot ngudi con, thi ta phai suy ra ring cai tinh chat “cling thé he” nay phai dp dung cho cd Gorgon va cha ctia ba! Quan hé ndi giéng thiét 4p mét thit uf gita mot s6 ngudi vdi mot 86 ngudi (Leonidas, Gorgo, va Cleomenes Ia thé he saw Tratty thai gian 51 cla Anaxandridas va thé hé ¢rvée cua Pleistarchus), nhung khong phai gitta bd? kj ai: Leonidas va Gorgo chang phai dong déi noi tiép ca nhau Cac nha roan hoc co mot thuat ng@ cho kiéu chit ‘tht ty khong hoan toan”. Méc thu wy khong hoan taan thiét lap quan hé srede wy thiét lap boi dong giong nhu vay sau gida mét vai phan tit, nhuing khong phai gida hai phan td bat ky. Nhan loai tgo thanh mot mét tip hgp “duge sap thi tu khéng hoan coan” (khac voi mot tap hop “dugc sap thi ty hoan toan”) bdi quan hé dong giéng. Dang gidng thiet ljp mor chit ny (méi nguai 1a thé he trade cha con chau minh, va thé hé saw cla t6 tién minh), nhung, khéng phai gitta bat kiy ai, Dé thay dugc diéu nay xdy ra thé nao, ta chi cin xem xét mot vi du vé cay pha hé, cfa Gorgo chang han: i aol C6 mot hinh nén “qua khu” lap thanh béi té tien cia ba, va m6 hinh nén “yong lai” tao nén béi con chdéu ba. Nhang ngudi khong phai t6 tién, cing khong phai con chdu ba nim ngoai hai hinh nén nay. Mi ngudi cé mét hinh nén qua khit tao bdi t6 tién va hinh nén twong lai tao béi con chau ca riéng minh. Hai hinh nén nay cia Leonidas duge ve dudi day bén anh hinh etia Gorgo. Cau tric thdi gian cha va try rat giéng thé nay, No ceding duge tao thanh bdi céc hinh nén. Thit wr “théi gian tuéc sau” la moc thi wf khong hoan coan thiét lap béi cdc hinh nén nay.*' Thuyét tuong déi hep la sy phat hién rang cdu tric thi gidng cia loai ngudi: né xc dinh mér thir uy Ahdng hoar todn gitta cic sy ki¢n cha va tra, chi khong phai mot thir ian cba vi tru giéng nhu cau tric dong Trat tuthdigian 53 tu hodn todn. Hién tai mo rong la tap hgp cdc su kién khong phai qua kh cing chang phai ruong lai; no cén tai, giéng nhu viée cé nhang ngudi khang phai con chau cling ching phai t tién cla chiing ta. Ta sé khong thé mé td. toan bd cdc su kién trong vi ery cing vi quan hé chéi gian cia chung véi mor su phin chia qua khu, hién tai, twong lai phé bién duy nhat nhu thé nay: Thay vao do, ta chi cé thé dat phia trén va dudi mi thai diém cdc hinh nén twong lai va qua khif cua chung: 54 Grla Ravelli (Toi khong 16 ly do vi sao cde nha vat ly c6 thai quen vé cac biéu dé nay theo cach dat nung lai 6 phia trén, va qua khi’ 6 phia duéi — hoan toan ngugc lai voi nhiing cay pha hé.) Moi sy kién cé qua khit cia nd, va tung lai cha nd, va mét phan cia vi tru vén khong phdi qua khi, cing khong phai tudng lai, giéng nhu moi ngudi déu co té tién, hay con chau, va co nhitng nguoi ching phai té tién hay con chdu cua ho. Anh sdng truyén trén cdc dudng bién gidi han cdc non nay. Bi 1a ly do ching dug goi Ia cde “nén sing”. Theo théi quen, nhu trong cac gidn dé trude day, cdc dung nay dugc vé nghiéng 4 géc bén muoi lam d@, nhung sé thyc té hon néu ta vé chting nim ngang hon, ching han thé nay: Ly do la é thang d6 Ién ma ta quen thuéc, phan hién tai mé r6ng ngin cach qua kh va tudng lai rat ngin (6 muic vai nano giay) va h4u nut khong thé cam nhan dugc, Va hé qua a né bj “lam det” thanh mot dai manh nim ngang ma ta thudng goi mét cach bat can 1a “hién tai”. Tattuthdigian 55 Ndi ngin gon, mot hién tai chung von khong tén ti: cau truc thoi gian cia khong thoi gian khong phai la sy x€p tang ctia thi gian nhu thé nay: Theigian Théi gian 3 Thai gian 2 Thaigian Ma no 1a mér cau trac hinh thanh toan ven bdi cic non sang: Day chinh la cau tric cia khong thoi gian ma Fiinstein da hiéu khi 6ng mdi é tudi hai mui lam. Mui nam sau, dng da hiéu duge rang tc dé cia thidi gian chay di tif vj tri nay sang vi tri khdc. Va hé qua a . la khong théi gian khong han duoc sip xép trat ey nhu trén day, ma cé thé méo mé han, Biic tranh thyc té gan voi thé nay hon: Khi mét song hap din truyén qua, nhitng nén sing bé nhé sé cing rung dong qua lai, giéng nhu nhing bong lia mi rung rinh trong gid. Cau tric ca cdc nén sdng tham chi cé thé cho phép ta c6 thé tré lai cing mot diém trong khong thdi gian bang cach lién tuc di vao wong lai, ching han thé nay: Trattuthoigian 57 Theo cach do, cit di lién tuc vé twang lai ta sé lai cd thé tré vé véi qua khu, vé vai thoi diém ban dau.” Nguoi dau tién nhan ra diéu nay la Kure Gédel, nha logic hoc vi dai thé ky 20, cing la nguoi ban cudi cing da cting Einstein di dao doc cac con pho ciia Princeton. Gan mc hé den, cic dudng quy dao khéng thai gian sé hOi ty vé né thé nay Do 1a vi khdi lugng cia hé den sé lam théi gian cham lai dén mite 6 bien cla no (con goi la “chan trdi sy kien”), théi gian sé dong bang. Néu ban nhin gin hon, ban sé thay bé mat ctia cdc hé den song song vdi canh cia cdc i, Nhang “duong thai gian dong kin” nay, khi ma eaong lai quay tre vé vei qua khut, c6 thé lam hodng so ai dé khi tuding tugng ring con gi cé thé quay li va mé va qué tring da né ra minh, Nhung thyc ra chdng cd mau thudn logic nao déi vai nhing duéng thai gian déng kin va su tré lai vai qua khit 6 day; ta chinh la ké lim phite rap héa vin dé bing nhing su tdng tugng nhim lin vé gid dinh vé su ty do cua tuong lai, 3 Gilet nén sing. Do dé dé thoar ra tiv mot hé den, ban sé phai chuyén dong (gidng nhw quy dao mau xam sim trén gian dé sau day) vé hudng hién tai, thay vi vé twang lai! Diéu nay la khong thé. Van vat chi cé thé chuyén dong vé ntong lai, theo cde quy dao mau tring trén gidn dé. Day chinh la diéu tgo nén cac hé den: sy khuynh nghiéng cla cdc non sang vé phan trong hé den tao thanh mét chan tri su kién bao lay tong lai ca mot khoang khong gian tach bigt déi vdi tét cd nhang gi xung quanh. Khéng gi khac hon thé. Chinh cai cau tric dinh xu ky quac cia hién tai la co s6 hinh thanh cac hé den. Hon mét trim nam da tri qua tit khi chung ta hiéu ring “hién tai cua va try” von khong tén tai. Va cho dén nay diéu dé hay cdn lam ching ta nham lin, khé we thanh mét khdi niém than thudc. Day dé van thuéng cd Trittuthbigian 59 mot nha vat ly nao do phan doi va cé gang chiing t6 diéu nguge lai. Cac nha eriét hoc van con ban tan vé sy bién mat cia hién tai. Nhiéu hoi chao ngay nay van chi danh riéng cho chi dé nay. Néu hién tai la vo nghia, vay cdi gi “tén tai” trong vo tru nay? Chang phai chinh cai “tén tai” chinh xac la cai 6 day trong “hién tai”? Toan bé cai y nigm cho rang va tru tén tai trong mét cau hinh & ign tai va thay doi theo sy troi di ctia thoi gian gid day khdng cdn diing niga. 04 MAT SU BOC LAP ‘Va trén ngon song ta vitng lai, ta nhiing ngudi con lon len vit tri thom dat me. (II, 14) DIEU GI DANG XAY RA KHIKHONG CO GI KHAC XAY RA? Chi can vai micrograms LSD' la cé fe mé rong trai nghiém cia ta vé th bao xa?”, Alice hdi. “Doi khi chi la mor gidy”, Tho Tring trd li. Co nhang gidic mo kéo dai chéc lat ma trong dé van vat déng bang trong v6 t4n.’° Thdi gian cé tinh dan héi trong cim nhan ciia chting ta. Hang tiéng déng hé i, LSD: vie et cir fen khoa foc beeile Acid Diethylamide, mot hoat chit kich thich thin kinh eye man, duc tim ra béi nha khoz hoc ngyai Thuy Si — Albert Hofmann, nam 1943, (BT) Trattythdigian 61 thong qua nhu vai phuit, ma vai phuit cé khi nang né t10i qua nhu hang thé ky. Mot mat chai gian dugc hinh thanh tit lich Phung vu: 1é Phuc sinh theo sau Mita chay, va Mia chay tiép néi Gidng sinh; Thang Ramadan bat dau bdi 1é Hilal va két thuc voi 1é Eid el-Fitr. Mat khac, moi trai nghi¢m huyén bi nhu kheanh khac thiéng liéng khi tin d6 duge thanh hién sé ném ho ra khdi théi gian, dua ho tiép xuc véi cdi vinh hang. Truéc khi Einstein chi ra ring chting ta da sai lim, bing cach quai quy nao ma ta lai dé cai y niém rang thoi gian tri voi téc dé nhy nhau & moi noi chui yao dau duge nhi? Hin khong phai lA adm nhdn tryc tiép vé sf tréi cita thoi gian da ggi y cho ta ring théi gian tri voi toc dé nhu nhau 6 moi noi. Vay tif dau ta cd y ni¢m dy? Trong hang thé ky, ta da chia thdi gian thanh ngay. Ti théi gian trong tigng Anh (time — ND) vén cd nguén géc An-Au — di hay dai — cé nghia la “phan chia”. Trong hang the ky, ta da chia ngay thanh gid.” Nhung trong hau hét cdc thé ky do, gid déng hé dai hon vao mita he va ngin hon vio mia déng, bdi vi mudi hai gid déng hé duge chia déu gia théi diém Mat troi moe va lan: gid dau tién la luc binh minh, va gid tht mudi hai la khi hoang hon, bat ké mia nao. Ta biét dugc diéu nay qua dy ng6n vé ngu&i tréng nho trong séch Phuc am theo !éi cla Thanh Matthew.** Theo cach néi ngay nay, mot gid déng hé theo dinh nghia cé dé sé dai hon vao mia hé, va ngan hon vao mita déng, bdi vi khodng théi gian gida lic M§t trai moc va Mit tdi lin trong mita hé dai hon so véi mita dong. 62 Carlo Rovelli Déng hé mac tradi, dong hé cat va déng hé nude von da t6n tai trong thé gidi cd dai ving Dia Trung Hai va Trung Hoa — nhung chting khéng déng vai tro khac nghiét trong vigc t6 chic cudc séng ctia chung ta nhu cac déng hé ngay nay. Chi vao thé ky 14, 6 chau Au, cude séng con ngudi mdi bat dau bi diéu phdi béi cdc déng hé co khi. Cac thanh pho va lang mac xay dung nhitng nha thé riéng, tré lén nhung thap chuéng, va dar lén dinh nhung thap chuéng dé mot chiéc déng hé dé diéu phoi cac hoat dong céng déng. Ky nguyén cia thdi gian duge diéu phéi bdi déng hé bar dau vit do. Dan dan, théi gian trugt khdi tay cdc thién thin rei vao tay cdc nha roan hoc: Giéng nhu duge minh hoa & Nha thé lén Strasbourg bdi hai déng hé mat trai, mot co thém mét thién than 6 trén (cai dude lay cam hing tif cdc déng hé mac tri cit nh@ng nam 1200), va mot co thém mot nha coan hoc 6 trén (cai dug dat dé vao nam 1400). Trittuthdigian 63 Sy hitu tch ca cac déng hé la & ch chung chi cing mét 56 chi thai gian. Y niém nay hién dai hon la chung ta hang téng, Trong nhiéu thé ky, khi ma ngudi ta con di lai trén lung ngva, hoac bang chan, hoac trong cac xe ngua kéo, ta chang co ly do gi phai déng bo hoa cac déng hé cir dia diém nay dén dia diém khae. Va ta con c6 ly do tor dé Ahéng lam diéu do. Gitta tra, theo dinh nghia, la khi Mar 118i lén cao nhat, Mai thanh phé hay lang bin déu co mot déng hé Mat toi dé danh dau choi diém Mat edi 6 chinh gita nhat trinh (dinh dau), cho phép cic déng hé trén thap chuéng déng b6 voi né mét cach cong khai. Nhung Mac troi khong dat dén gidta trua tai cung moc choi diém & Lecce va & Venice, hay Florence, hay Turin, vi Mat trai di chuyén tit dong sang tay. Gitta trua dén trudc & Venice, va dén mudn hon nhiéu 4 Turin, va trong hang thé ky, déng hé 6 Venice chay sém hon mia gid so vdi 6 Turin. Mai ngoi lang co “so chi déng hé” ky cue riéng cita ho. Déng hé 6 ga xe lita Paris co s6 chi riéng cha no, cham hon mét chut so véi thoi gian cua thanh phé, nhw mor ctf chi lich thiép doi vai cac hanh khach dén cré.” Vao thé ky 19, dign tin ra dai, tau héa tré nén pho. bién va ohanh, ndy sinh vin dé’ phdi déng:bd héa céc déng hé cia cdc thanh phé voi nhau. Qua la khé khan khi phai cé chic lich crinh cho tau héa néu mdi tram héa xa déu co mét théi gian riéng. Hoa Ky 1a noi dau tién cé gang tiéu chuan hea thoi gian. Thoat dau, ngudi ta dé Khi do ta sé goi, chang han, “mudi hai gid” la thoi diém gitia trua & nghi mgr déng hé chudn cho toan thé gi 64 — Carlo Rovelli London, va do dé giita trua rgi vao mudi hai gid rua & London va sau gia chiéu 6 New York. Dé nghi nay khong duge hudng ting, bai vi nguéi ta da qua gin bd vai thai gian dja phuong. Nam 1883, mét su théa higp da dat dugc véi y wwdng chia thé gidi chanh cc mui gid, va ti¢u chudn hda théi gian trén ting mui, Bang cach nay, su chénh léch giga mudi hai gid va gida trua 6 dia phuong bj gidi han cao nhat la ba mui phut. Dé nghi nay dan duge chap nh§n trén thé va déng hé bat dau duge déng bo hda gia cc thanh phd. Hin khong phai chi la tring hgp ngiu nbién khi chang trai tré Einstein truéc khi cé chan trong tring dai hoc da lam viée & phong cdp phat bang phat minh Thuy Si, true tiép vdi cae bang phat minh lién quan dén viéc déng bo hda céc déng hé & cac tram hda xa, Co lé dé la noi da hé 16 cho Einstein rang bai todn déng bo hda cdc déng hé, suy cho cing, la khong co Idi gidi. Noi khde di, that ra chi cé it nam roi qua tit khi chung ta déng y déng bo ha cdc déng hé cho dén khi Einstein nhan ra ring diéu do (khi thyc hign mét cach chinh xéc) la bat kha thi. Nhiéu thién nién ky trude khi cic déng hé ra doi, cdch thic do théi gian thong thung vén dua trén sy luan phién ngay va dém. Nhip digu ngay néi tiép bdi dém cing diéu phéi sy s6ng cia thyc vat va dong vat. Nhéng nhip digu ngay va dém vén phé bign trong gidi wy nhién. Ching dong vai tro thiét yéu déi voi su séng, va wi thay

You might also like