CT-9117 Teljes

R. sz.
: CT-9117
ISBN 978-615-5239-73-1
Konrad Sutarski
DZIEJE POLSKI
z węgierskimi powiązaniami
V–VIII

DZIEJE POLSKI
Lengyel Nyelvoktató
Nemzetiségi Iskola V–VIII
5–8. osztály
CT_9117_borito_2020_csk.indd 1 2020. 03. 31. 21:55:33

Dzieje Polski
z węgierskimi powiązaniami
Lengyel_tortenelem_5-8.indd 1 2016.07.22. 11:38:13

Konrad Sutarski
DZIEJE POLSKI
Z WĘGIERSKIMI POWIĄZANIAMI
V–VIII
Oktatási Hivatal
CT_9117_beliv_3_4_84oldal_2021_szell.indd 1 2021. 04. 10. 11:57:09

A könyv a TÁMOP–3.4.1.A–1/1–2012.–0004. számú pályázat keretében
jelent meg.
A tankönyvet az Országos Nemzetiségi Bizottság javaslatára

az Oktatási Hivatal tankönyvvé nyilvánította.
Engedélyszám:
TKV/70-7/2016. (2016. 02. 23. – 2021. 08. 31.)
Pedagógiai szakértő:
Reiman Judit
Technológiai szakértő:
Király Ildikó
©Oktatási Hivatal (Croatica Nonprofit Kft.), 2015.
Nyelvi lektor:
Ewa Słaba Rónay
Szakmai lektor:
Katalin Szokolay
A tankönyv megfelel az EMMI-kerettanterv

51/2012. (XII. 21.) EMMI-rendelet 10. mellékletének.
Nemzeti Fejlesztési Ügynökség

www.ujszechenyiterv.gov.hu
06 40 638 638
A projekt az Európai Unió támogatásával, az Európai

Szociális Alap társfinanszírozásával valósul meg.
ISBN 978-615-5239-73-1

WProWaDzenie
Prezentowana tu książka jest podręczni- kiem różniczkowym. Podobne, powątpie-

kiem dla uczniów klas V–VIII, w szkołach wające pytanie zadawane bywa odnośnie
nauki języka polskiego jako drugiego, a potrzeby znajomości dziejów narodów
więc w pierwszym rzędzie dla osób, dla i krajów. Czy rzeczywiście to, co stano-
których Polska jest krajem ich przodków, wi naszą zbiorową przeszłość musi nadal
drugą ojczyzną. Ze względu na swoją pozostawać istotnym elementem naszego
zwięzłość podręcznik ten może służyć do życia i naszej wiedzy jako drogowskaz:
skrótowej nauki dziejów Polski również w co było właściwe, a czego należy unikać i
klasach gimnazjalnych, a także stanowić przed czym się bronić?! Dlatego ważne są
pomoc wszystkim innym osobom, w tym odpowiedzi na tego rodzaju pytania.
rodzicom uczącej się młodzieży. Na terenie hitlerowskiego obozu za-
Ponieważ podręcznik powstał na Wę- głady ponad miliona osób w Auschwitz
grzech, przede wszystkim na potrzeby znajduje się tablica z wyrytą na niej sen-
młodzieży żyjącej w tym kraju, dodat- tencją: „Kto nie pamięta historii, skazany
kowo uwypuklone zostały wydarzenia jest na jej ponowne przeżycie”, sformuło-
dotyczące bogatych, polsko-węgierskich waną przez zamerykanizowanego hisz-
powiązań historycznych. Zostały one za- pańskiego filozofa George’a Sanatayanę.
znaczone odmiennym kolorem. Z kolei wielki patriota polski – marszałek
Józef Piłsudski – podkreślił: „Kto nie sza-
* nuje i nie ceni swojej przeszłości, ten nie
Żyjemy w czasach coraz silniejszych jest godzien szacunku, teraźniejszości, ani
przekształceń cywilizacyjnych, kiedy wie- prawa do przyszłości”. Obydwa te afory-
le dawnych wartości schodzi na plan dal- styczne zdania dobitnie wskazują, że pod-
szy, na rzecz nowo odkrywanych. Podwa- staw ludzkiej wiedzy nie wolno zagubić,
żana jest niejednokrotnie nawet potrzeba ani zniweczyć, zastępując je uniwersalizu-
przyswajania sobie wiadomości dotych- jącym automatyzmem narzucanej gdzieś
czas tak podstawowych, jak nauka pisania z daleka wiedzy globalistycznej, bo nie
czy liczenia, – bo czy warto ćwiczyć się należy spłycać jakości życia i okaleczać
w kształtowaniu liter, bądź we wkuwa- samodzielności myślenia.
niu tabliczki mnożenia?! Wszak istnieją Dzieje Polski są w niniejszym podręcz-
komputery, które – zamiast nas – potrafią niku zwięzłą opowieścią o narodzie, który
drukować estetyczne, piękne litery, a także po wyjściu z mroków niepisanej prahisto-
bezbłędnie zapamiętywać najświetniejsze rii stał się – wraz z połączonymi z nim
poematy i potrafią dokonywać skompli- narodami: litewskim oraz kijowskiej Rusi
kowanych obliczeń bez naszej dotychcza- (Ukrainy) – jednym z najpotężniejszych
sowej znajomości tabliczki mnożenia, czy państw Europy. Jego upadek moralny,
umiejętności posługiwania się rachun- przykrywany maskami „złotej wolności”

doprowadził go później do utraty niepod- dbać o to, aby dzieje Polski nie ulegały
ległości na całe ponadstulecie. Ponieważ zapomieniu. Niechaj służą one i nam i
dumny i mężny ten naród cenił wolność wszystkim następnym pokoleniom jako
bardziej, aniżeli życie – kiedy było to życie wskazówka, co w społecznym i narodo-
w niewoli – odzykał niezawisłą państwo- wym interesie jest moralne oraz poży-
wość. Niezawisłość tę musiał w ubiegłym teczne, a co należy udrzucać jako przyno-
stuleciu odzyskiwać raz jeszcze, ale znów szące zgubę, zniszczenie. Zaznaczenie na
dokonał tego, jakkolwiek ponownie kosz- kartach tej książki powiązań węgierskich
tem ofiar krwi oraz życia wielu najlep- jest ważne nie tylko dlatego, iż powstała
szych swoich synów i córek. Dziś Polska ona w kraju bratanków, a więc w naszej
– znajdująca się na terenach mniej wię- drugiej (a może i pierwszej) ojczyźnie,
cej tych samych co w początkach swego ale przede wszystkim ze względu na
historycznego istnienia – jest jednym z etyczne wartości przyjaźni jaką połączy-
większych i dobrze działających krajów ły się w ciągu tysiąclecia narody polski
zjednoczonej Europy, a jednocześnie jest i węgierski, pomagając sobie wzajemnie
krajem silnym wyraźną jednolitością et- oraz broniąc jednocześnie chrześcijańską
niczną i religijną. Europę. Te wartości wskazują, że pra-
Kto czuje, że w jego żyłach płynie wość i honor nawet w polityce potrafią
polska krew (nawet jeśli jest to tylko przewyższać egoistyczne względy korzy-
krew jego polskich przodków), powinien ści doraźnych.
Budapeszt, marzec 2015 r. Konrad Sutarski

PiastoWie, PierWszy
króleWski róD Polski
Zanim Polacy stali się narodem pamięć, lub nie stawały się legendami. Do
najstarszych legend należy opowieść o
Polacy należą do indoeuropejskiej gałęzi trzech braciach: Lechu, Czechu i Rusie,
Słowian, dzielącej się na trzy części: Sło- jako założycielach narodów: polskiego,
wian Zachodnich – gdzie obok Polaków czeskiego i ruskiego (rozpadłego w póź-
znajdują sią także Czesi i Słowacy; Sło- niejszych wiekach na rosyjski i ukraiński).
wian Wschodnich – Rosjan, Ukraińców i Podczas ich wspólnej wędrówki Lecha
Białorusinów oraz Słowian Południowych zauroczył orzeł, z rozpostartymi skrzydła-
– Serbów, Chorwatów, Słoweńców, Buł- mi, pilnujący swojego gniazda. Dlatego
garów. Lech tam pozostał, założył miasto Gnie-
Naród polski pojawił się na mapie Eu- zno i białego orła obrał za godło Polaków.
ropy w drugiej połowie X stulecia, na tere-
nach w przybliżeniu tych samych co dzi-
siejsza Polska. Były to dorzecza Wisły i Mieszko I, chrzest Polski
Odry zamknięte od południa górami
Karpatami, a od północy morzem Bałtyc- Najsilniejszym plemieniem polskim byli
kim. Polanie, rządzeni przez władców z rodu
Zanim Polacy stali się narodem, żyli Piastów. Piast był legendarnym założycie-
na tych obszarach – pokrytych przez ol-
brzymie puszcze – jako mniejsze społecz-
ności rodowe zwane plemionami. Ziemie,
których stolicą jest dziś Poznań zamiesz-
kiwane były przez Polan; na południu –
gdzie Kraków i górna część Wisły – znaj-
dowali się Wiślanie; na wschodzie – gdzie
Warszawa – mieszkali Mazowszanie; na
zachodzie w dorzeczu Odry Ślężanie; na
północy w pobliżu Bałtyku Pomorzanie, a
na wschodzie – w okolicach Przemyśla i
Bełza – Lędzianie. Od imienia tego ostat-
niego plemienia wywodzi się węgierskie
określenie Polaków: lengyel. Owe wcze-
sne czasy nazywane są też bajecznymi,
ponieważ nie były jeszcze opisywane
przez historyków zwanych kronikarzami.
Wydarzenia przekazywano ustnie z po-
kolenia na pokolenie, póki nie szły w nie- mieszko i.

Gniezna drugą stolicą Polski, powstało
pierwsze biskupstwo. Co prawda biskup-
stwo to zostało podporządkowane nie-
mieckiej archidiecezji w Magdeburgu, ale
od tego czasu cesarstwo utraciło uzurpo-
wane sobie wcześniej prawa do dalszych
podbojów polskich terenów. Czynione
później tego rodzaju zakusy były przez
Mieszka zbrojnie, skutecznie odpierane.
Znana jest szczególnie wygrana przez Po-
laków bitwa pod Cedynią na Pomorzu,
nad Odrą (972), która położyła kres nie-
mieckim najazdom.
Dodatkowym zagrożeniem dla całości
terytorialnej Polski byli także jej sąsiedzi
od wschodu i południowego zachodu.
Mieszko w 981 r. utracił na rzecz wielkie-
go księcia Rusi Kijowskiej Włodzimierza
Wielkiego Przemyśl i Grody Czerwień-
skie (ziemie dzisiejszej wschodniej lubel-
Jan matejko – zaprowadzenie chrześcijaństwa szczyzny), natomiast pod koniec życia
w polsce zdobył Śląsk, odłączając go od państwa
czeskiego. Dla zapewnienia pokoju od
lem tego rodu, a książę Mieszko I pierw- strony zachodniej Mieszko zmuszony zo-
szym historycznym panującym, któremu stał do przekazania najstarszego syna –
podporządkowane zostały już także inne Bolesława – cesarzowi Ottonowi II jako
polskie plemiona – poza ziemiami kra- zakładnika.
kowską i śląską – które znajdowały się Południowym sąsiadem Polski, od-
pod panowaniem czeskim. Od nazwy Po- dzielonym od niej północnym pasmem
lanie powstała Polska, jako nazwa całego Karpat, było państwo węgierskie, założo-
kraju. Mieszko panował w latach 960– ne w Niecce Karpackiej, po przybyciu
992. tam ze wschodu azjatyckich plemion wę-
Zagrożeniem dla niepodległości pol- gierskich w końcu IX wieku. Za symbo-
skiego państwa był już wtedy jego za- liczną datę ich wkroczenia do Niecki i
chodni sąsiad, potężne Cesarstwo Rzym- trwałego osiedlenia się w Europie przyj-
skie Narodu Niemieckiego. Niemcy, po- muje się rok 896. Zetknięcie się Węgrów
wołując się na to, że Polacy są poganami, z Polakami przypada na czasy panowania
zaczęli najeżdżać kraj. Mieszko zmuszony Mieszka I, a więc prawie o wiek później-
był poddać się zwierzchnictwu cesarza i sze. Według kronik polskich siostra
płacić mu daninę. Będąc roztropny, już w Mieszka Adelajda została żoną panują-
parę lat po objęciu tronu (w 966 r.) przyjął cego Węgier, księcia Gezy i jest uważana
– wraz z narodem – wiarę chrześcijańską za protoplastkę żyjącej na Węgrzech na-
obrządku zachodniego, rzymskiego, ale rodowości polskiej, – ale była nie ona
nie od Niemców, a od Czechów, biorąc matką pierwszego króla tego kraju, Ste-
jednocześnie czeską księżniczkę Dobrawę fana I. Kroniki węgierskie imienia Ade-
za żonę, a w Poznaniu, będącym obok lajdy nie wspominają.

Bolesław Chrobry (w 999 r.). W roku następnym młody ce-
pierwszym królem Polski sarz Otto III odbył pielgrzymkę do grobu
św. Wojciecha, będąc przez Bolesława
Bolesław I nazwany został Chrobrym, uroczyście i bogato podejmowany już od
ponieważ był mężny, toczył zwycięskie samej granicy niemiecko-polskiej. Cesarz
wojny i powiększył kraj. Był on synem przejęty ideą Europy zjednoczonej w du-
Mieszka I i Dobrawy. Na tron książęcy chu chrześcijaństwa zachodniego obdaro-
wstąpił po śmierci ojca, w 992 r. i panował wał Bolesława diademem cesarskim (nie-
przez 33 lata, do końca życia. Odzyskał jako świecką koroną królewską), podno-
dla Polski ziemię krakowską oraz utrzy- sząc go w ten sposób do rangi swojego
mywał przyjazne stosunki z młodocianym politycznego sprzymierzeńca. Powstało
niemieckim cesarzem Ottonem III, sy- też wtedy pierwsze arcybiskupstwo, w
nem Ottona II. Gnieźnie, podporządkowane bezpośred-
nio już papieżowi, a nie duchownej hie-
rarchii Niemiec.
Przyjazne układy z cesarstwem nie-
mieckim trwały do chwili wczesnej śmier-
ci Ottona (1002). Bolesław, w okresie za-
istniałych wtedy walk o władzę w Niem-
czech, przyłączył do Polski przyłabskie
obszary (okolice dzisiejszego Drezna i le-
żące na wschód od niego) zamieszkałe
przez podbity wcześniej przez Niemców
słowiański lud Serbów Łużyczańskich
(Łużyczan), a także wziął w posiadanie
lenne w stosunku do cesarstwa Czechy
(1002–1003). Z nieprzychylnym Polsce
cesarzem Henrykiem II Bolesław musiał
marcello Bacciarelli – Bolesław i Chrobry
stoczyć trzy wojny, trwające łącznie od
1002 do 1018 r. Odpierając niemieckie
ataki Bolesław wyszedł z tych walk zwy-
Dla szerzenia wiary chrześcijańskiej cięsko. Zawarł na końcu z cesarzem ko-
wśród sąsiadującego z Polską pogańskiego rzystny pokój w Budziszynie na Łużycach
ludu bałtyckich Prusów – zamieszkują- (1018), utrzymując się przy ziemiach łu-
cych obszary dzisiejszego Pojezierza Ma- życkich oraz przy przejętych od państwa
zurskiego – przybył do Polski znany w czeskiego Morawach i ziemi nadnitrzań-
całej Europie czeski zakonnik, wcześniej skiej.
biskup praski, Wojciech Sławnik, nauczy- Po zawarciu pokoju budziszyńskiego
ciel także późniejszego władcy Węgier, Bolesław zwrócił się przeciw panującemu
Stefana I. W trakcie misji nawracania zo- na Rusi, a sprzymierzonemu z Niemcami,
stał on tam w 997 r. zabity. Ciało jego Bo- synowi Włodzimierza, wielkiemu księciu
lesław wykupił za cenę złota, w ilości od- Jarosławowi Mądremu (1018). Pokonał
powiadającej ciężarowi ciała Wojciecha i go i dotarł aż do stolicy Rusi, Kijowa.
kazał pochować w Gnieźnie. Papież Syl- Zdobył ją po krótkim oblężeniu i wjeż-
wester II ogłosił Wojciecha męczenni- dżając uderzył mieczem w Złotą Bramę
kiem i dokonał aktu jego kanonizacji miasta, na znak objęcia go w posiadanie.

Miecz wyszczerbił się przy uderzeniu, dzięki której Polska stała się jednym
stąd otrzymał nazwę szczerbierc i od tej z krajów Europy zachodniej.
pory polscy królowie byli nim pasowani Jakkolwiek koronę królewską od pa-
podczas koronacji. Bolesław przekazał pieża starał się uzyskać Bolesław już od
panowanie innemu z książąt ruskich, swo- roku 1000, papieską zgodę uzyskał Chro-
polska za panowania mieszka i i Bolesława Chrobrego
jemu zięciowi Świętopełkowi, a sam, wra- bry dopiero po śmierci utrudniającego to

cając, przyłączył do Polski Grody Czer- cesarza Henryka II. Koronowany został w
wieńskie, utracone za czasów Mieszka I. Gnieźnie, w 1025 r., zaledwie parę mie-
Od tego czasu Bolesław Chrobry po- sięcy przed śmiercią. Grobowiec jego
święcił się umacnianiu w kraju wewnętrz- znajduje się w katedrze poznańskiej, obok
nego ładu oraz wiary chrześcijańskiej, grobowca Mieszka I.
10

Bolesław Krzywousty,
rozdrobnienie dzielnicowe
Zmienne były losy Polski po śmierci

Chrobrego. Jego syn, Mieszko II, korono-
wany został od razu na króla Polski. Starał
się iść śladami ojca, ale panowanie jego
(1025–1034) było nieszczęśliwe. Utracił
on wszystkie terytorialne zdobycze ojca i
musiał uznać zwierzchnictwo cesarza nie-
mieckiego (Konrada II), jakkolwiek po-
czątkowo szczęśliwie walczył z nim,
wspólnie z królem Stefanem I (w latach
1027–1030), przekazując nie Czechom, a
Stefanowi podbite przez Bolesława tere-
ny nadnitrzańskie (zachodnie części póź-
niejszych Górnych Węgier). Zmuszeni
przez Stefana, przed jego śmiercią (1035,
do ujścia z Węgier synowie stryjecznego
katedra w poznaniu brata Stefana – Vazula uzyskali schronie-
nie na polskim dworze książęcym. Spo-
W 1000 r. posłannicy Bolesława udali śród nich Andras i Levente udali się da-
się do Rzymu, z prośbą o koronę. Tuż po lej, na Ruś, natomiast Bela pozostał w
nich przybyli do stolicy apostolskiej tak- Polsce, gdzie wsławił się w walkach z Po-
że wysłannicy panującego Węgier księcia morzanami.
Stefana I. Według jednej z teorii papież Książe Bela, w nagrodę za walecz-
Sylwester II dysponował wtedy koroną ność, uzyskał za żonę Rychezę, córkę
przywiezioną ze stolicy Niemiec Akwi- Mieszka II. Ze związku tego urodziło się
zgranu (Aachen) przez cesarza Ottona w Polsce dwóch ich synów, późniejszych
III, a należącą wcześniej do cesarza pań- królów Węgier: Geza i Władysław (po
stwa frankońskiego Karola Wielkiego. węgiersku Laszlo). Bela wezwany do po-
Papież, wielki uczony, przekazał koronę wrotu na Węgry przez brata Andrasa, bę-
Stefanowi, a nie Bolesławowi (powołując dącego już wówczas królem Węgier, do-
się na proroczy sen), ponieważ miała ona konał tego w 1048 r.
charakter wschodni, azjatycki, bardziej Po wczesnej śmierci Mieszka nastały
przysługujący Węgrom. czteroletnie rozruchy i powstanie pogań-
Jedną z żon Bolesława była córka skie. Wykorzystał je czeski książe Brzety-
księcia Gezy, prawdopodobnie Judit. sław I, który wtargnął w 1038 r. do Polski,
Ślub odbył się około 985–986 r. Ich zagarnął Śląsk i dotarł aż do Gniezna,
wspólnym synem był Beszprem. Małżeń- wywożąc stamtąd, m. in. relikwie św. Woj-
stwo okazało się nietrwałe. Judit mniej ciecha. Ład w kraju zaprowadził dopiero
więcej trzy lata później wróciła z synem syn Mieszka, Kazimierz I, nazwany Od-
na Węgry. nowicielem, bo ocalił Polskę od rozpadu.
Ani spór o koronę, ani nieudane mał- On to przeniósł stolicę z Wielkopolski do
żeństwo nie spowodowały napięcia po- Krakowa Panował on w latach 1038–
między Polską a Węgrami. 1058.
11

Po Kazimierzu, w wieku piętnastu lat śmierci Beli (w 1063 r.) władzę przejął
na tron wstąpił jego syn Bolesław II, o syn Andrasa – Salomon, ale Bolesław ujął
przydomku Śmiały (1058–1079). Otrzy- się za zbiegłymi do Polski synami Beli –
mał on po ojcu kraj wewnętrznie uspoko- Gezą i Laszlo. Salomon musiał im odstą-
jony, a będąc dzielny i energiczny jak Bo- pić część ziem i władzy. Po raz trzeci,
lesław Chrobry, przywrócił Polsce świet- zbrojną pomocą, doprowadził do usunię-
ność także na zewnątrz. Włączył się do cia Salomona (w 1074 r.), a tron uzyskał
sporów dynastycznych na Węgrzech, w starszy syn Beli – Geza I, natomiast po
Czechach i na Rusi. Wspierając papieża jego wczesnej śmierci syn drugi – Laszlo I
Grzegorza VII w zmaganiach z cesarzem (w 1077 r.).
Jan matejko – zabójstwo św. stanisława
niemieckim Henrykiem IV uzyskał pa- Bolesław po zabójstwie biskupa Sta-

pieską zgodę na koronację, która nastąpiła nisława znalazł schronienie na Węgrzech,
w 1076 r. W latach następnych poróżnił na dworze króla Laszlo I (późniejszego
się z przedstawicielami krajowej magna- Świętego), gdzie zmarł dwa lata później.
terii i duchowieństwa. Obłożony klątwą Władza w Polsce przeszła w ręce brata
przez biskupa krakowskiego Stanisława Bolesława – Władysława Hermana, który
(późniejszego świętego) kazał go zabić panował w latach od 1079 do 1102, ale w
(czy może nawet sam tego dokonał), ale rządach zdawał się początkowo na swego
na skutek powszechnego oburzenia mu- powiernika, palatyna Sieciecha, a w ostat-
siał uchodzić z kraju (1079). nich latach na swoich synów: Zbigniewa i
Bolesław trzykrotnie pomógł swoim Bolesława.
węgierskim krewnym w uzyskaniu wę- Ten ostatni, jako Bolesław III Krzy-
gierskiego tronu. Najpierw Bela, zbunto- wousty, objął tron po śmierci ojca, w 1102
wany przeciw swemu bratu Andrasowi, r. Był mężny i przedsiębiorczy, w czym
pokonał go (w 1060 r.) przy pomocy dorównywał Chrobremu, a różnił się od
wojsk polskich i objął tron jako Bela I. Po niego powszechną wówczas religijną asce-
12

polska na początku rozbicia dzielnicowego
tycznością. Przez całe długie panowanie renach Śląska (1109), gdzie cesarz Hen-
toczył walki ze wszystkimi sąsiadami. ryk V obległ najpierw bezskutecznie Gło-
W latach 1102–1109 Bolesław zjedno- gów, a następnie poniósł wielką klęskę
czył z Polską Pomorze od Wisły do Odry. pod Wrocławiem, na tak zwanym Psim
W 1108 r., wspomagając króla Węgier Polu. W latach 1120–1121 Bolesław stłu-
Kolomana obleganego przez cesarza w mił bunt Pomorzan oraz podbił leżący
Pozsony (dziś Bratysława), wystąpił nad Bałtykiem, za Odrą, kraj słowiańskich
przeciw Niemcom i Czechom. Wojna z Lutyków. W następnych latach dokonał
cesarstwem niemieckim toczyła się na te- chrystianizacji całego Pomorza, zakłada-
jąc biskupstwo u ujścia Odry, w Wolinie
(1130). Bolesław Krzywousty wziął
udział w okresie lat 1132–1135 (za pano-
wania Beli Ślepego) w walkach o tron wę-
gierski (po stronie konkurenta, księcia
Borysa, ale na dłuższą metę nie miało to
skutków negatywnych. Pod koniec życia,
testamentem, podzielił kraj pomiędzy sy-
nów na własnościowe dzielnice dziedzicz-
ne. Najstarszy wiekiem Piastowicz – jako
wielki książę – miał być zwierzchnikiem
wszystkich pozostałych książąt dzielnico-
wych i oprócz dzielnicy własnej władać
jeszcze ziemią krakowską jako dzielnicą
wielkoksiążęcą, Kraków zaś miał pozosta-
Jan matejko – Bolesław iii krzywousty wać stolicą całego kraju. – Za czasów
13

Krzywoustego żył na jego dworze pierw- na Węgry – tatarskiego chanatu Złota
szy historyk, który spisał dzieje narodu: Orda. Cała południowa Polska, z Sando-
„Kronikę Polską”. Był to Gal Anonim, mierzem i Krakowem, została spustoszo-
przybyły prawdopodobnie z Francji zana. Znamienna była przegrana przez Po-
konnik o nieznanym imieniu. laków wielka bitwa pod Legnicą na Ślą-
sku, w której poległ także wielki książę
Henryk II Pobożny. Tatarzy, pomimo
Władysław Łokietek, ponowne zwycięstwa wycofali się z Polski, dzięki
złączenie kraju czemu kraj uniknął niewoli.
Już w okresie panowania pierwszych
Rozpoczęte w 1138 r. rozbicie dzielnico- Piastów doszło do koligacji rodu pia-
we Polski – na Wielkopolskę z częścią stowskiego i węgierskiej dynastii Arpa-
Pomorza, Mazowsze z Kujawami, Śląsk, dów. Podobnie było i w okresie rozbicia
ziemię sandomierską oraz wielkoksiążęcą dzielnicowego. Najbardziej znanym
krakowską – trwało do 1306 r., a więc lat przypadkiem było małżeństwo (później-
prawie 170. Jakkolwiek w zamyśle Krzy- szej świętej) Kingi, córki Beli IV z wiel-
woustego było to rozwiązanie sprawiedli- kim księciem krakowsko-sandomierskim
we, w rzeczywistości prowadziło ono do Bolesławem Wstydliwym (w 1247 r.).
częstych walk wewnętrznych o władzę Kinga, urodzona na Węgrzech, od piąte-
wielkoksiążęcą i do osłabienia kraju. go roku życia wychowywała się w Polsce.
W okresie rozdrobnienia dzielnicowego Znana była z ascetycznej pobożności.
wzrosła rola zwłaszcza wysokich rangą Z jej imieniem związany jest w Polsce
duchownych oraz możnowładców, któ- rozwój górnictwa soli. Kinga była założy-
rych wpływ na książęce rządy był nieraz cielką klasztoru klarysek w Starym Sączu
przeszkodą w zjednoczeniu Polski. (kanonizowana została w 1999 r.). Drugi
Do najważniejszych wydarzeń okresu bardziej znany związek małżeński zawar-
rozbicia dzielnicowego można zaliczyć: li książę kaliski Bolesław Pobożny i sio-
– utrata pełni niepodległości na rzecz stra Kingi Jolanta (w 1256 r.). Dzięki tym
cesarstwa niemieckiego już w okresie
pierwszych dziesięcioleci po śmierci Bo-
lesława Krzywoustego;
– sprowadzenie do Polski rycerskiego
zakonu Krzyżaków przez księcia Konrada
Mazowieckiego – wygnanych z Węgier
przez króla Andrasa II (w 1226 r.) – ce-
lem obrony przed atakami pogańskiego
ludu Prusów (1228). Krzyżacy otrzymali
od księcia część ziemi kujawskiej. Stam-
tąd rozpoczęli podbój Prus w imię ich
chrystianizacji, dokonując tego w przecią-
gu pół wieku. Na zdobytych terenach za-
łożyli podległe tylko papieżowi zakonne
państwo krzyżackie i zaczęli zagrażać sa-
mej Polsce;
– najazdy tatarskie. W 1241 r. nastąpił
straszny napad – jednocześnie na Polskę i Św. kinga
14

najazd Tatarów, bitwa pod Legnicą (kodeks ostrowski)
związkom książęta piastowscy umacniali zbrojnie król Czech Wacław II, dzierżąc
swą pozycję na arenie międzynarodowej, ją do śmierci (do 1305).
a równocześnie małżeństwa te przyczy- Niepodległość i zjednoczenie ziem
niały się do umacniania polsko-węgier- nastąpiło w wyniku walk jakie toczył z
skiej przyjaźni. Wacławem, wspierany przez papieża ksią-
Pierwszą poważną próbę połączenia że kujawski Władysław Łokietek (panu-
krain dzielnicowych w całość podjął Prze- jący w latach 1306–1333). Po śmierci Wa-
mysław II, książe Wielkopolski i Pomo- cława II (1305) i jego syna Wacława III
rza Gdańskiego, koronując się na króla (1306) połączył on dwie najważniejsze
Polski w Gnieźnie w 1295 r., jednak rok dzielnice: Małopolskę i Wielkopolskę,
później, za sprawą margrabiów branden- jakkolwiek utracił zajęte zdradziecko
burskich (niemieckich) został zamordo- przez Krzyżaków Pomorze wschodnie z
wany. W 1300 r. koronę polską zdobył Gdańskiem. Na króla koronowany został
15

w 1320 r., nastąpiło to po raz pierwszy w rozjemczy wyrok w sprawie Pomorza
Krakowie, a nie w Gnieźnie, które od tej gdańskiego, które pozostało w rękach
pory pozostało tylko polską stolicą ko- krzyżackich. W 1339 r. Karol Robert i
ścielną. W tym samym roku Władysław Kazimierz ponownie zjechali się w Wy-
wydał córkę Elżbietę za króla Węgier Ka- szehradzie, gdzie uzgodnili, że jeśli Kazi-
rola Roberta Andegaweńskiego, dzięki mierz nie będzie miał męskich potom-
temu zyskał przyjaźń potężnego sąsiada ków, to na tronie polskim zasiądzie syn
na południu. Następnie ożenił syna Kazi- Karola Roberta Ludwik. Umowa ta zo-
mierza z córką wielkiego księcia Litwi- stała jeszcze uzupełniona w 1355 r. w Bu-
nów i Rusinów, zapewniając krajowi spo- dzie, gdzie następstwo po Ludwiku zo-
kój od wschodu. Łokietek walki musiał stało ograniczone do jego męskich po-
toczyć jedynie z Krzyżakami oraz ze tomków.
wspierającym ich państwem czeskim. Z biegiem czasu Kazimierz zaczął od-
Wojna wybuchła w 1326 r. i trwała z prze- zyskiwać utracone dawniej skrawki ziem
rwami do 1333 r. W walkach z Krzyżaka- polskich oraz poszerzać granice o nowe
mi Łokietek uzyskał znaczącą pomoc od tereny. W 1340 r., przy zbrojnym popar-
Karola Roberta, który wiązał siły czeskie. ciu Węgier przyłączył do Polski ruskie
Król Czech Jan Luksemburski mimo tego księstwo lwowsko-halickie, a w 1366 r.
w 1327 r. przyłączył do państwa czeskiego także część Wołynia z miastem Włodzi-
księstwa: wrocławskie i opolskie, które już mierzem, musiał jednak dlatego toczyć
do Polski nie wróciły. Najstraszniejszy na- trwające z przerwami ćwierć wieku walki
pad Krzyżaków nastąpił w 1331 r., ale z Litwinami. Z kolei traktatem Kaliskim
Łokietek w odwecie zadał im klęskę pod z 1343 r. ugodził się z Krzyżakami, którzy
Płowcami na Kujawach. Drugi odnowi- zatrzymali Pomorze, ale zwrócili Polsce
ciel Polski znaczący był tym, co sam stwo- Kujawy. Od marchii brandenburskiej ode-
rzył i tym co przygotował. rwał Kazimierz obszary nad Notecią
(1365).
W 1362 r. powstała, zainicjowana
Kazimierz Wielki, przez Ludwika węgierskiego, liga prze-
Polska murowana ciw cesarzowi niemieckiemu i królowi
Kazimierz wstąpił na tron po śmierci ojca,

w 1333 r. Od razu koronowany królem
Polski, z wielką energią zabrał się do od-
budowy zniszczonego wojnami kraju.
Przedłużył istniejący już rozejm z Krzy-
żakami i zawarł pokój z Brandenburgią.
Za pośrednictwem króla Węgier Karola
Roberta pojednał się z królem czeskim
Janem Luksemburskim, co zostało po-
twierdzone na zjeździe tych trzech mo-
narchów w Wyszehradzie w 1335 r. Jan
zrzekł się praw do korony polskiej, a Ka-
zimierz do tych ziem śląskich, które już
przeszły pod panowanie czeskie. Podczas
zjazdu zapadł też niekorzystny dla Polski Jan matejko – kazimierz iii wielki
16

polska za kazimierza iii wielkiego
czeskiemu Karolowi IV Luksemburskie- Kazimierz zaprowadził w Polsce ład

mu, zakończona w następnym roku po- prawny (statutem wiślickim, 1347), jed-
kojem. Mediatorem był król Kazimierz, nolity dla całego kraju. Dbał też o oświatę
którego wnuczka Elżbieta Pomorska zo- zakładając w Krakowie, jako jedną z
stała wtedy wyswatana z Karolem IV. pierwszych w środkowej Europie, uczel-
W 1364 r. odbył się w Krakowie zjazd nię wyższą, akademię (1364). Wewnętrz-
monarchów dla utrwalenia zawartego ny spokój przyczynił się do odbudowy
pokoju. Przybyło nań, prócz cesarza, kraju i zwiększenia zamożności miesz-
trzech królów (w tym Ludwik z Węgier) i kańców. Dlatego mówi się, że Kazimierz
wielu książąt, przy czym w kamienicy bo- „zastał Polskę drewnianą, a zostawił mu-
gatego krakowskiego kupca Mikołaja rowaną”. Umarł w 1370 r. Na nim wygasła
Wierzynka odbyła się pamiętna uczta, linia królewskiego rodu Piastów. Potomni
dorównująca świetnością słynnej, gnieź- nazwali go Wielkim.
nieńskiej uczcie Chrobrego.
Pytania
1. przypomnij treść legendy o Lechu, Czechu i rusie.

2. Dlaczego mieszko i przyjął chrzest od Czechów?
3. Jak układały się stosunki Bolesława Chrobrego z cesarzami niemieckimi?
4. Dlaczego polski miecz koronacyjny nosi nazwę „szczerbiec”?
5. Co wiesz o bitwie na psim polu?
6. który król był po raz pierwszy koronowany w krakowie, a nie jak dotychczas
w gnieźnie?
7. Udowodnij słuszność stwierdzenia, że król kazimierz wielki „zastał polskę
drewnianą, a pozostawił murowaną”.
17

anDegaWeni i jagiellonoWie
Ludwik Węgierski, pierwsza unia gry oraz Ruś Halicką, którą planował
polsko-węgierska oderwać od Polski. Rządy w Polsce spra-
wowała w imieniu Ludwika jego matka
W myśl polsko-węgierskiej umowy z Elżbieta Łokietkówna, a na Rusi, osob-
1339 r. następcą Kazimierza Wielkiego no, zaufany Ludwika, książę opolski
na tronie polskim został król Węgier, Lu- Władysław. Dla osiągnięcia swoich celów
dwik Andegaweński (1370–1382). Na król uzgodnił w 1374 r. w Koszycach, z
skutek tego zaistniała pierwsza unia per- przedstawicielami magnaterii i szlachty
sonalna tych dwóch krajów. Węgrzy polskiej, Pakt nazwany Koszyckim. Na
władcy temu nadali przydomek Wielki, jego mocy jedna z córek królewskich uzy-
natomiast w Polsce nie zasłużył sobie ów skała prawo do przejęcia korony polskiej,
król na tak zaszczytne miano. Dlatego natomiast stan szlachecki w Polsce został
utrzymała się nazwa Ludwik Węgierski. zwolniony z części składanych dotych-
Ludwik prowadził nie związaną z in- czas danin. Władysław Opolczyk zarzą-
teresami Polski politykę wielkomocar- dzał Rusią Halicką do 1378 r., po czym
stwową, przy tym nie mając synów starał wziął ją w bezpośrednie władanie Lu-
się zapewnić korony swoim córkom. Dla dwik, dołączając do królestwa węgier-
starszej, Marii, zaręczonej już z synem skiego. Zarządzanie Polską zostało po
cesarza Karola IV zamierzał uzyskać ko- Elżbiecie przekazane Władysławowi, na-
ronę polską, natomiast dla młodszej, Ja- stępnie znów Elżbiecie, jednak fakt, iż w
dwigi, – też zaręczonej (w dziecięcym Polsce rządził król nie bezpośrednio, po-
wieku z Wilhelmem, synem księcia au- wodował niezadowolenie, zamienione w
striacko-styryjskiego) – przeznaczał Wę- końcu w otwarty bunt. Stłumienie go po-
za panowania Ludwika węgierskiego za panowania władysława warneńczyka za panowania stefana Batorego

1370-1382 1440-1444 1568-1578
polska i węgry w okresach unii personalnej
19

wierzył Ludwik swemu przyszłemu zię- umowy zawartej w 1385 r. w Krewie na
ciowi, Zygmuntowi Luksemburskiemu, Litwie należało połączenie unią tego kra-
zanim jednak do tego doszło Ludwik ju z Polską oraz przejście Litwy ze stanu
zmarł. W okresie panowania tego króla pogańskiego na chrześcijaństwo obrząd-
Władysław Opolczyk sprowadził do Pol- ku zachodniego. Równocześnie powsta-
ski przedstawicieli ustanowionego na wała szansa, że połączone państwo
Węgrzech zakonu oo. Paulinów, zakłada- wspólnymi siłami skutecznie przeciwsta-
jąc w Częstochowie klasztor na Jasnej wi się agresywnej polityce państwa krzy-
Górze. żackiego. Jagiełło przyjął na chrzcie imię
Władysław, a biorąc ślub z Jadwigą został
i on koronowany królem polskim.
Jadwiga królem, Dzięki decyzji Jadwigi unia dwóch
połączenie Polski i Litwy państw: Polski i Litwy, stała się równo-
cześnie unią trzech narodów: polskiego,
Nastąpiło dwuletnie bezkrólewie (1382– litewskiego oraz należącego w owym cza-
1384). Wielkopolanie zebrani na zjeź- sie do Litwy ruskiego (który później,
dzie w Radomsku koło Częstochowy, za- mniej więcej w XVI wieku przyjął nazwę
żądali, aby zostały dotrzymane ustawy ukraińskiego, a obejmował obszary w
koszyckie, a więc, aby królową polską zo- przybliżeniu dzisiejszej Ukrainy, Biało-
stała ta córka Ludwika, która w Polsce rusi i zachodniej Rosji). Tak to krótka,
przebywać będzie na stałe. Tymczasem dwunastoletnia unia polsko-węgierska za
Maria, tuż po śmierci ojca, wbrew pier- Ludwika Węgierskiego, kiełkując dalej,
wotnym planom, została wyniesiona na za pośrednictwem Jadwigi zrodziła owoc
tron węgierski, natomiast królowa matka o wiele większej wagi. Zjednoczenie pol-
– jej i Jadwigi, Elżbieta Bośniaczka – sko-litewskie stało się jednym z najważ-
zwlekała z wysłaniem drugiej córki do niejszych wydarzeń w dziejach zachod-
Krakowa. W Polsce powstało zamiesza- niej cywilizacji europejskiej, ponieważ jej
nie. Utworzyły się trzy stronnictwa, z granice zostały rozszerzone poza Polskę
których jedno było nadal za Marią, dru-
gie żądało Jadwigi, trzecie zaś pragnęło
wysunąć na tron Piasta z linii mazowiec-
kiej, Ziemowita IV. Doszło do wojny do-
mowej. Zwyciężyło stronnictwo Jadwigi i
po przybyciu jej do Polski oraz koroncji
(w 1384 r.) została ona powszechnie
przyjęta.
Jadwiga zaręczona była wcześniej z
księciem austriackim Wilhelmem Habs-
burgiem, ale interes państwa polskiego
wymagał połączenia tego kraju z Litwą,
której panujący, wielki książe Jagiełło,
zwrócił się z prośbą o rękę młodocianej
Jadwigi. Dla dobra Polski Jadwiga zgo-
dziła się, za zezwoleniem papieskim, na
zerwanie zaręczyn i zawarła w 1386 r. marcello Bacciarelli – król polski
ślub z Jagiełłą, ponieważ do warunków św. Jadwiga andegaweńska
20

polska i Litwa za panowania Jagiellonów w XiV/XV w.
daleko na wschód, choć Ruś już od końca staraniom Jagiełły, w wyniku których
X wieku pozostawała przy wierze chrze- Akademia, za zgodą papieską, uzyskała
ścijańskiej, ale bizantyńskiej. prawa prowadzenia brakującego uprzed-
Życie królowej Jadwigi było jednym nio wydziału teologicznego, uczelnia ta
pasmem poświęceń, przy czym niewiasta stała się ośrodkiem naukowym promie-
ta swoją dobrocią wywierała błogi wpływ niującym na całą Europę Środkową, zwa-
na rządy kraju. Litwa jej zawdzięczała ła- nym odtąd Akademią Jagiellońską. ( Ja-
godny przebieg dokonanego przez Wła- dwiga została kanonizowana w 1997 r.)
dysława Jagiełłę w 1397 r. chrztu narodu
litewskiego. Wraz z mężem dbała o roz-
wój religii oraz oświaty. Jednocześnie za- Władysław Jagiełło,
istniałe na Węgrzech walki o tron spowo- bitwa pod Grunwaldem
dowały, że Polska odzyskała Ruś Halicką
(1387), a kraje dolnego dorzecza Dunaju, Po śmierci Jadwigi Władysław rządził
znajdujące się dotychczas w sferze wpły- dalej Polską jednoosobowo, natomiast na
wów węgierskich, dobrowolnie złożyły Litwie, jeszcze w 1392 r., wielkorządcą
hołd Polsce, stając się jej ziemiami lenny- ustanowił swojego brata stryjecznego,
mi (Mołdawia – 1387, Wołoszczyzna – księcia Witolda. Witold miał plany dale-
1389 i Besarabia – 1396). Jadwiga zmarła kosiężne. Zarządzając energicznie Litwą
młodo, przy porodzie pierwszego dziec- i rozszerzając na wschodzie tereny litew-
ka, w 1399 r. Umierając przeznaczyła sko-ruskie obwołał się wielkim księciem
swoje kosztowności na odnowę zanie- Litwy. Oznaczało to zerwanie unii z Pol-
dbanej po śmierci Kazimierza Akademii ską. Zamiary te zostały ostudzone wielką
Krakowskiej. Dzięki temu oraz dalszym klęską wojsk Witolda nad rzeką Worsklą
21

(lewym dopływem dolnego Dniepru), za- zakon ten stracił tam prawo do dalszych
daną przez Tatarów w 1399 r. Po tej prze- podbojów, a więc i do istnienia na obsza-
granej książę Witold podporządkował się rach – w tym polskich – dawniej przez
królowi Władysławowi, upadek unii zo- nich zagarniętych. Wojna rozpoczęta w
stał zażegnany. 1409 r. trwała do do 1411 r., ale decydują-
ca bitwa została stoczona pod Grunwal-
dem (w Prusach, 15 VII 1410). Udział w
niej wzięły po stronie polskiej także woj-
ska litewsko-ruskie oraz oddziały z pol-
sko-litewskich krajów lennych i czeskie,
natomiast po krzyżackiej – obok samych
wojsk krzyżackich – rycerskie posiłki z
Europy zachodniej, a zwłaszcza z Nie-
miec. Krzyżacy ponieśli ciężką klęskę.
Padł wielki mistrz krzyżacki Ulrik Jun-
gingen, zginęła ogromna większość ryce-
rzy krzyżackich, a wszystkie krzyżackie
chorągwie stały się łupem zwycięzców.
Grunwald to jedna z najważniejszych bi-
marcello Bacciarelli – władysław ii Jagiełło
tew średniowiecznej Europy, o której
mówi się nawet – ze względu na przyna-
Od czasu połączenia Litwy z Polską leżność narodową walczących, że była to
coraz bardziej narastała groźba wojny z walka Słowiańszczyzny z dotychczasową
zakonem krzyżackim, popieranym przez przewagą germańską. Po nieudanym ob-
Zygmunta Luksemburczyka, męża Marii lężeniu stolicy krzyżackiej, Malborka,
Andegaweńskiej i króla Węgier. Wynika- strony w 1411 r. zawarły pokój w Toruniu.
ło to z zamiaru Krzyżaków dalszego po- Polska w rezultacie nie wykorzystała nale-
większania ich zakonnego państwa nad życie zwycięstwa, jednak zakon nigdy już
Bałtykiem, podczas gdy po chrzcie Litwy nie podniósł się do dawnej świetności.
Jan matejko – Bitwa pod grunwaldem. Środkowy fragment
22

Z zakonem Polska toczyła wojny i kiemu i bojarskiemu, a szczególnie moż-
później, dwukrotnie (w latach 1414–1422 nowładcom, kraj przybrał cechę monar-
oraz 1431–1435) związane z niewielkimi chii oligarchicznej.
zyskami, przy czym ostatnia została za- Jagiełło dopiero z czwartą żoną, litew-
kończona już po śmierci Jagiełły. ską księżniczką Zofią (Sonią), Holszań-
Pokojem zawartym w 1412 r. w Lu- ską, z którą pobrał się w 1422 r., miał
bowli zakończyła się wieloletnia nieprzy- dwóch synów: Władysława i Kazimierza,
jaźń z Zygmuntem Luksemburskim, za- którzy stali się, kolejno, jego następcami
mieniona w „wieczystą przyjaźń”, przy na polsko-litewskim tronie. Jagiełło zmarł
czym Zygmunt przystał tam na zwierzch- w 1434 r. jako założyciel dynastii Jagiello-
nictwo Polski nad przejętymi we wcze- nów, za czasów której Polska – wraz Li-
śniejszych latach od Węgier terenami twą i Rusią – doszła do szczytu swej potę-
Rusi. Mołdawia pozostała w sferze wpły- gi.
wów polskich, natomiast Wołoszczyzna
przekazana została z powrotem w lenno
Węgrom. Zwrócone zostały też Polsce Władysław Warneńczyk,
insygnia królewskie Władasława Łokiet- druga unia
ka, wywiezione na Węgry przez Ludwika polsko-węgierska
w 1370 r. W wyniku pokoju lubowelskie-
go Polska wyszła z okrążenia krzyżacko- Starszy syn Jagiełły został królem Polski
węgierskiego, w którym znajdowała się jako Władysław III, tuż po śmierci ojca, w
od momentu objęcia tronu węgierskiego 1434 r., mając 10 lat. Przez pierwsze lata
przez Zygmunta. W tym samym roku, w władzę w jego imieniu sprawowała rada
Budzie, doszło do następnej polsko-wę- regencyjna z biskupem krakowskim Zbi-
gierskiej umowy. Król Węgier pożyczył gniewem Oleśnickim na czele, kończąc
od Polski wielką sumę 37.000 kóp groszy pokojem ostatną wojnę z Krzyżakami
praskich, dając Jagielle w zastaw 13 miast (1435).
spiskich, których ośrodkiem stała się Lu- W następnych latach zarysowały się
bowla. Pokój lubowlański został przez możliwości rozszerzenia wpływów Polski
obydwóch monarchów potwierdzony w na południu. Po śmierci Zygmunta Luk-
1323 r. w Keżmarku na Spiszu. semburczyka (1437), który w latach przed
Innym następstwem pogromu krzy- śmiercią był władcą nie tylko Węgier, ale
żackiego była nowa, uzupełniająca unia także Niemiec, Czech oraz Włoch, na
polsko-litewska, zawarta w Horodle nad tronie węgierskim i czeskim osiadł jego
Bugiem (1413), która jeszcze bardziej ze- zięć, Albrecht II austriacki. Panował
spoliła złączone ze sobą dwa państwa i krótko, umierając w 1440 r. Podniesiona
trzy narody. Do najważniejszych uchwał wówczas przez rządzącą magnaterię pol-
należały: Litwini zobowiązali się do wy- ską myśl ponownego powiązania korony
boru następnego wielkiego księcia tylko polskiej z węgierską została przez moż-
za zgodą Polaków, a Polacy króla za zgodą nowładców węgierskich gorąco poparta,
Litwinów. Do polskich herbów szlachec- zwłaszcza w sytuacji, kiedy Węgrom po-
kich zostali przyjęci bojarzy Wielkiego ważnie zaczęła zagrażać potęga osmań-
Księstwa Litewskiego (jednak tylko wy- skich Turków. Władysław, pozostając
znawcy wiary katolickiej). Na podstawie królem Polski, objął w 1440 r. tron wę-
unii horodelskiej oraz innych przywilejów gierski jako Ulaszlo I. Powstała druga
nadanych przez Jagiełłę stanowi szlachec- unia polsko-węgierska.
23

W tym samym czasie kiedy Włady- po obraniu go królem Węgier. Podczas
sław wyjechał na Węgry rozpoczynając pierwszej jego wyprawy przeciwko pań-
tam panowanie, jego młodszy brat, Kazi- stwu osmańskiemu, w 1443 r., wojska wę-
mierz, objął na Litwie urząd Wielkiego giersko-polskie dowodzone przez zapra-
Księcia. W Polsce, w Krakowie władza wionego w walkach z Turkami Janosa
znów musiała przejść w ręce rady regen- Hunyadiego odniosły szereg mniejszych
cyjnej. zwycięstw. Doszło w Segedzie do zawar-
cia na 10 lat bardzo korzystnego pokoju,
w ramach którego Turcy mieli wycofać się
między inymi z Serbii. Za poduszcze-
niem legata papieskiego, kardynała Julia-
na Cesariniego pokój ten został przez
króla zerwany i w ciągu roku 1444 ruszyła
nowa węgiersko-polska wyprawa na Bał-
kany, przeciwko Turkom, jako wspoma-
gana także przez inne kraje chrześcijań-
skie wyprawa krzyżowa chrześcijan, ce-
lem zadania decydującej klęski niewier-
nym, przy zapewnieniach pomocy, której
aleksander Lesser – władysław warneńczyk miała udzielić flota Republiki Weneckiej.
Postępujące na południe wojska spotkały
Donośnym wydarzeniem ogólnoeuro- się na terenie Bułgarii, w okolicach War-
pejskim w czasach panowania Władysła- ny z kilkakroć większą armią sułtana Mu-
wa III stała się uzgodniona we Florencji rada II. W bitwie dowodzeni przez Jano-
w 1438 r. unia Kościoła wschodniego z sa Hunyadyego chrześcijanie zaczęli zdo-
zachodnim pod zwierzchnictwem rzym- bywać przewagę, jednak śmierć króla
skiego papieża. Jakkolwiek unia ta nie zo- Władysława wzbudziła popłoch w ich
stała wykorzystana do rzeczywistego szeregach i bitwa zakończyła się wielką
zjednoczenia Kościoła chrześcijańskiego klęską (1444 r.).
– głównie ze względu na opór Wielkiego Ze śmiercią młodocianego, zaledwie
Księstwa Moskiewskiego oraz zajęcie dwudziestoletniego króla – nazwanego
Konstantynapola (dzisiejszego Istam- potem Warneńczykiem – padła po czte-
bułu) przez państwo tureckie, a więc i rech latach druga unia polsko-węgierska.
upadek pozostałości Cesarstwa Bizantyń-
skiego – spowodowała, że Władysław III
nadał prawosławnemu kościołowi ruskie- Kazimierz II Jagiellończyk,
mu te same prawa, które posiadał kościół Polska potęgą środkowo-
rzymski (1443). europejską
Imperium Osmańskie, po pokonaniu
w drugiej połowie XIV stulecia południo- Polska długo nie chciała uwierzyć w
wosłowiańskich państw na Bałkanach śmierć króla, którego ciała na polu bitwy
(Serbów, Bułgarów), niebezpiecznie zbli- nie znaleziono. Jego młodszy brat Kazi-
żyło się do granic Węgier, zagrażając ich mierz objął rządy dopiero trzy lata póź-
niepodległości. W pierwszej połowie XV niej, w 1447 r., zatrzymując jednocześnie
wieku wojny z Turkami nasiliły się. Stały tytuł wielkiego księcia litewskiego. Pod
się one udziałem również Władysława III jego czterdziestopięcioletnim panowa-
24

niem Polska znacznie rozszerzyła swoją komunikacji słownej, ale utrwalone zosta-
potęgę na zewnątrz i uległa zarazem waż- ły też pierwsze teksty polskojęzyczne. Po-
nym przeobrażeniom wewnętrznym. wstawały przy tym wielkie dzieła sztuki,
Czasy Kazimierza, dbającego zarówno jak kompozycja rzeźbiarska (tryptyk)
o Polskę jak i ziemie Wielkiego Księstwa Wita Stwosza w głównym ołtarzu ko-
były okresem wielkiego rozkwitu ekono- ścioła Mariackiego w Krakowie.
micznego. Postępowała kolonizacja ob- O ile w drugiej połowie XV wieku w
szarów, szczególnie wschodnich, ruskich, państwach Europy Zachodniej przetwa-
zabudowywanych miejscowościami roz- rzających się ze średniowiecznych na no-
wijanymi na prawie polskim i niemiec- wożytne powstawały monarchie absolut-
kim. Dobrobyt mieszczaństwa potęgował ne, o tyle w Polsce istniała monarchia oli-
się dzięki rozkwitowi handlu i rzemiosła. garchiczna, w której obok króla w rządach
Rozrastały się majątki szlacheckie, a brali udział także magnaci. Ich wpływom
przede wszystkim możnowładcze. Wzra- – w tym wpływowi rodu biskupa, potem
stała przy tym oświata. Wielkie tu zasługi kardynała Zbigniewa Oleśnickiego – Ka-
Akademii Krakowskiej, do której przy- zimierz skutecznie przeciwstawił się,
bywali na naukę uczniowie (żacy) także z uprzywilejowując w 1454 r. ustawami nie-
innych krajów (w największej liczbie z szawskimi ogół szlachty i zapoczątkowu-
Węgier) i która posiadała swoje kolonie jąc (sejmikami ziemskimi) parlamenta-
(szkoły średnie) w szeregu miast Polski i ryzm szlachecki.
Litwy. Znani stali się wielcy naukowcy Kazimierz Jagiellończyk dokończył
-humaniści: Filip Buonacorsi (Kallimach) dzieła usunięcia zagrożenia krzyżackiego,
– nauczyciel królewskich synów Kazimie- zwyciężając Zakon w wojnie trzynastolet-
rza, arcybiskup lwowski i filozof – Grze- niej, trwającej z przerwami od 1454 i za-
gorz z Sanoka, czy największy kronikarz kończonej pokojem toruńskim w 1466 r.
polskiego średniowiecza – Jan Długosz. Na mocy tego pokoju do Polski wróciło
Pojawiły się pierwsze drukarnie i druki Pomorze Gdańskie i ziemia chełmińska
książkowe (od 1473). Językiem w pi- oraz przyłączony został rejon Malborka,
śmiennictwie używanym była powszech- Elbląga i Warmii, a więc zachodnia część
nie łacina jako język międzynarodowej państwa krzyżackiego (otrzymując wspól-
ną nazwę Prus Królewskich. Wschodnia
część zakonnego państwa stała się pol-
skim lennem.
Kazimierz miał trzynaścioro dzieci z
żoną, Elżbietą, córką cesarza austriackie-
go Albrechta II Habsburga. Czterech ich
synów zostało królami czterech państw, a
córki zostały wydane za władców (księ-
ciów) kilku krajów. Dlatego Elżbietę na-
zywa się „matką królów”. Król polski dla
najstarszego syna, młodocianego jeszcze
Władysława, uzyskał w 1471 r. tron cze-
ski, o który tenże walczyć musiał z królem
Węgier, Maciejem Corvinem Hunyadim.
Pokój między nimi został zawarty dopie-
Jan matejko – kazimierz ii Jagiellończyk ro w 1478 r. Po śmierci Macieja (w 1490 r.)
25

Węgrzy obrali królem Władysława statutów piotrkowskich (1496) oraz kon-
(Ulaszlo II), który w ten sposób stał się stytucji „Nihil novi” (Nic nowego, 1505),
panującym dwóch krajów. w myśl której królowie mogli dokonywać
Mimo świetnych rządów i posunięcia zmian ustawodawczych jedynie za zgodą
się ku zachodowi otwarta pozostała spra- senatu i sejmików ziemskich (zjazdów ca-
wa obrony wschodnich granic przeciw łej szlachty w poszczególnych ziemiach).
Turcji, Tatarom i Moskwie. Turcy po Z dwóch innych synów Kazimierz
upadku Konstantynopola rozpoczęli pod- zmarł jeszcze przed ojcem, stał się on
bój północnych wybrzeży Morza Czarne- pierwszym świętym katolickiej Litwy, a
go i walcząc z lenną Polsce Mołdawią dla Fryderyka obrano stan duchowny, zo-
zdobyli twierdze strzegące ujść Dunaju i stał on z biegiem czasu drugim (po Ole-
Dniestru (1484), odsuwając w ten sposób śnickim) kardynałem Polski. Po śmierci
Polskę od bezpośredniej łączności z tym Aleksandra koronę otrzymał dlatego naj-
morzem. Tatarzy krymscy, po objęciu młodszy syn, Zygmunt – o przydomku
władzy przez chana Mendli Gireja (1469) Stary, panujący długo, od 1506 do 1548.
sprzymierzyli się z wielkim księciem mo- Za jego czasów nastąpiło rozwinięcie
skiewskim Iwanem III Srogim (1462- polskiej myśli humanistycznej w nauce
1505), który przy ich pomocy uwolnił w (reforma Mikołaja Kopernika w astrono-
1490 r. swoje państwo (obszary północno- mii, który „wstrzymał słońce, ruszył zie-
i wschodnioruskie) spod jarzma Złotej mię, polskie zrodziło go plemię”), rene-
Ordy tatarskiej. Nastąpiły napady tatar- sans w sztuce, architekturze (dziedziniec
skie na ziemie południowej Rusi (w tym zamku na Wawelu i kaplica Zygmuntow-
spalenie Kijowa w 1482 r.), natomiast ska wawelskiej katedry) i ogólny rozkwit
Iwan Srogi rozpoczął zbrojnie jednocze- kraju. W przeciwieństwie do tego w spra-
nie północnozachodnich terenów ruskich wach polityki zagranicznej borykał się
(Pskowa, Nowogrodu Wielkiego) i zgłosił Zygmunt z przeróżnymi trudnościami.
pretensje do reszty ziem ruskich należą- Z Wielkim Księstwem Moskiewskim,
cych do Wielkiego Księstwa Litewskiego wspieranym przez Tatarów i przerzucają-
(jako „pan wszystkiej Rusi”). cego się ze strony na stronę wojewodę
Kazimierz Jagiellończyk zmarł w mołdawskiego Bohdana III musiała Pol-
1492 r. ska trzykrotnie prowadzić wojny. (1507–
1508, 1512–1522, 1534–1537). Według
Zygmunt I Stary,
złoty wiek Polski
Z pięciu synów Kazimierza II Jagielloń-

czyka najstarszy, Władysław, był już w
chwili jego zgonu królem Czech i Węgier.
Dlatego koronę państwa polskiego nało-
żono na skronie drugiego z kolei, Jana Ol-
brachta. Panował on do 1501 r., po jego
wczesnej śmierci zaś Aleksander (1501–
1506). Rządy ich przyniosły dalsze
wzmocnienie pozycji szlachty w stosunku
do możnowładztwa, uzyskane w postaci mikołaj kopernik
26

królewski zamek wawel w krakowie
argumentacji władcy Moskwy, Wasyla, czątkowany przez Martina Lutra w

głównym powodem moskiewskich ata- Niemczech (1517), szybko szerzył się w
ków było pokrewieństwo wiary i pocho- krajach Europy Środkowej oraz Zachod-
dzenia ruskiej części ludności Wielkiego niej. Dotarł i do Polski, szczególnie do jej
Księstwa Litewskiego. Wojny te, przepla- północnych stron. Wielki mistrz krzyżac-
tane rozejmami, zaznaczyły się wielkim ki, Albrecht Brandenburski, który zwątpił
zwycięstwem wojsk polsko-litewskich w możliwość utrzymania państwa zakon-
pod Orszą w 1515 r., ale i utratą, wcze- nego, przeszedł w tej sytuacji na prote-
śniej, Smoleńska (1514), którego w trze- stantyzm i ogłosił się świeckim księciem
ciej wojnie Polacy nie potrafili odzyskać. Prus za zezwoleniem polskiego króla,
Napięcie istniejące pomiędzy domem któremu złożył hołd na rynku krakow-
Jagiellonów a austriackimi Habsburgami skim (1525).
wynikało ze starań obydwu rodów o tro- W 1526 r. wojska węgierskie, z udzia-
ny: czeski oraz węgierski, obsadzone łem polskich posiłków, poniosły zadaną
przez Jagiellonów. Do porozumienia do- im przez armię osmańską ciężką klęskę
szło w 1515 r. podczas kongresu w Wied-
niu, na który przybyli – na zaproszenie
cesarza rzymsko-niemieckiego Maksy-
miliana – Zymunt I oraz król Czech i
Węgier, Władysław i gdzie uzgodniono,
iż dzieci Władysława – Anna i Ludwik –
pobiorą się z wnuczętami Maksymiliana,
Ferdynandem i Marią.
Jeszcze od czasów Olbrachta mistrzo-
wie krzyżaccy odmawiali składania hołdu
Polsce. Dlatego Zymunt zbrojnie zajął w
1520 r. prawie całość ziem krzyżackich.
Do zawieszenia broni doszło na skutek
międzynarodowych interwencji. W mię-
dzyczasie ruch reform religijnych, zapo- Jan matejko – zygmunt i stary
27

pod Mohaczem. W trakcie bitwy zginął Król już za życia doprowadził do wy-
panujący po śmierci Władysława II (od boru na swojego następcę jedynego syna,
1516 r.) jego syn Ludwik (Lajos II). Na Zygmunta Augusta.
nim wygasła czesko-węgierska linia Ja-
giellonów. Tron czeski zajęli Habsburgo-
wie, natomiast na Węgrzech rozpoczęły Zygmunt August,
się zmagania o tron pomiędzy Ferdynan- polsko-litewska Unia Lubelska
dem habsburgskim (który objął panowa-
nie nad zachodnią i północną częścią Za panowania tego wykształconego i bie-
Węgier), a magnatem węgierskim, Jano- głego w sprawach państwa króla (1548–
sem Zapolyą (panującym we wschodniej, 1572) doszło w kraju do wielkiego roz-
siedmiogrodzkiej części kraju). Zygmunt kwitu oświaty i piśmiennictwa: zdobione-
Stary przechylał na stronę Zapolyi, pogo dziełami pierwszych wielkich twórców
zwalając mu na zaciągi w Polsce i wydając polskojęzycznej literatury pięknej: Miko-
za niego za mąż swoją córkę Izabelę łaja Reja z Nagłowic i Jana Kochanow-
(1539), z którego to małżeństwa urodził skiego oraz myśliciela politycznego An-
się syn, Jan Zygmunt (ostatni węgierski drzeja Frycza Modrzewskiego.
król nie-Habsburg, 1540–1571), ale Charakterystyczny dla tego okresu jest
uwiązany konfliktem wschodnim, udzia- też rozwój religijnych prądów zreformo-
łu w tej wojnie nie wziął. wanych: szczególnie luteranizmu i kalwi-
Stale ponawiające się niebezpieczeń- nizmu, dążących do przeprowadzenia
stwo u wschodnich granic przyczyniło się głębokich reform kościoła katolickiego.
do rozpoczęcia reformy wojska (wprowa- Tak Zygmunt Stary, jak i następnie Zyg-
dzenia regularnej służby wojskowej w munt August pozostali wiernymi synami
miejsce dotychczasowego pospolitego ru- katolicyzmu, nie posunęli się jednak do
szenia i wojsk zaciężnych), a co za tym zwalczania innowierstwa poprzez prze-
idzie i reformy skarbu dla poprawienia śladowania, które w innych krajach do-
stanu finansowego króla i kraju, dokoń- prowadziły do rzezi i wojen domowych.
czenia już otrzymanych przez szlachtę Ruch reformacji przybrał u ogółu narodu
nowych uprawnień, kosztem mieszczań- polskiego charakter bardziej polityczny:
stwa i ludności wiejskiej (np. skupywanie
przez szlachtę sołtystw).
Ostatnim znaczącym osiągnięciem
Zygmunta Starego było bezpośrednie
wcielenie całości Mazowsza do Korony
po śmierci ostatnich dwóch tamtejszych
Piastów (1529).
Zymunt w pierwszej, dłuższej fazie
życia rządził roztropnie, zdobywając sobie
uznanie w kraju i zagranicą. W sędziwym
wieku, pod wpływem drugiej żony, wło-
skiej księżniczki Bony Sforza (skupiającej
majątki ziemskie w swoich rękach), rządy
jego zaczęły wzbudzać niezadowolenie, aż
doszło do rokoszu szlacheckiego (wojna
kokosza, 1537). Jan matejko – zygmunt ii august
28

Jan matejko – Unia Lubelska
reformę Kościoła połączono ściśle z refor- rancyjną, dzięki czemu nie doszło do
mą państwa, nie wdając się w spory dog- prześladowania wiary ani luterańskiej, ani
matyczne. Owo dążenie do przeprowa- kalwińskiej.
dzenia reformy Kościoła i państwa zaj- Zygmunt August był władcą nasta-
muje całe panowanie Zygmunta Augusta, wionym pokojowo, wojen nie prowadził.
jako tak zwana egzekucja praw oraz dóbr. Jedynie Tatarzy krymscy, przeprowadza-
Sprawowanie władzy Zygmunta Au- jący najazdy na ziemie ruskie, zostali po-
gusta zaczęło się od wielkiej opozycji sej- skromieni w 1549 r. Dopiero w latach
mu przeciw małżeństwu króla, zawarte- sześćdziesiątych nieunikniona stała się
mu potajemnie, bez zgody sejmu, jeszcze walka o Inflanty. Było to państwo Zakonu
za życia ojca, jednak w latach następnych Kawalerów Mieczowych, znajdujące się w
wspólnie – przez sejm i senat, w porozu- stanie rozkładu po zaniku powiązanego z
mieniu z królem – opracowany został nim zakonu krzyżackiego. Inflanty znaj-
program naprawy Rzeczpospolitej, w tym dowały się w sferze interesów wielkiego
reforma skarbu, wojska, sądów, ściślejsza księcia moskiewskiego – Iwana IV Groź-
unia Prus i Litwy z Koroną, reforma go- nego (który przybrał tytuł cara), Szwecji,
spodarcza. Powstał przy tym program re- Danii oraz Polski. Zwyciężyła siła atrak-
formy kościelnej polegający na utworze- cyjna Polski, zakon sam poprosił o przyłą-
niu polskiego kościoła narodowego za czenie swoich ziem do niej (1561). W roku
zgodą Rzymu, celem zniesienia różnic następnym rozpoczęła się wojna wszyst-
pomiędzy obrządkiem prawosławnym kich czterech państw, prowadzona ze
ruskim a koronnym. Król (w 1565 r.) zmiennym szczęściem. W trakcie niej
sprzeciwił się temu przekształceniu ko- utworzona została pierwsza królewska
ścioła w Polsce, powołując się na ustawy i flota kaperska, dla wsparcia działań na
reformy papieskiego soboru trydenckiego Bałtyku. Wojna zakończyła się w 1571 r.
(który trwał od 1545 do 1563), natomiast rozejmem, przy czym Polska utrzymała
wydał wcześniej (w 1562 r.) ustawę tole- się przy większej części Inflant.
29

Równolegle z wojną inflancką nadal du na słabiej zaludnione ziemie ruskie), a
prowadzone były sprawy naprawy kraju. także łączenie szlacheckich herbów, ro-
W latach 1562–1567 uzgodniona została dów i krwi.
egzekucja dóbr, czyli zwrot na rzecz skar- Najważniejszymi były następujące po-
bu majątków królewskich darowanych stanowienia unii: Korona polska i Wielkie
(od 1504 r. począwszy) przez kolejnych Księstwo Litewskie stanowią jedno, nie-
panujących swoim poddanym (magna- rozdzielne ciało; mają jednego króla, któ-
tom, duchownym, szlachcie), przy czym rego wybierają na wspólnym sejmie i
czwarta część dochodów pochodzących z wspólnie koronują; sejmy odbywają
tych majątków została prawnie przezna- wspólne obrady; kraje ruskie są częścią
czona na utrzymanie stałego wojska (na- Korony (ziemie te same tak zadecydowa-
zwanego kwarcianym). ły); szlachta litewska i ruska zostały zrów-
Najważniejszą sprawą, którą zajmo- nane z polską pod względem praw, obo-
wały się sejmy egzekucyjne, było przygo- wiązków i wyznania. W tekscie unii zo-
towanie ściślejszego zespolenia krajów stała po raz pierwszy podana nowa nazwa
wchodzących w skład państwa. Wynikiem wspólnego państwa: Rzeczpospolita
porozumień stała się unia lubelska, za- Obojga Narodów. Unia lubelska była
warta ostatecznie 1 VII 1569 r. Była ona prawną podstawą kraju aż do upadku
korzystna dla wszystkich trzech krain, Rzeczpospolitej.
ponieważ połączenie Litwy i Rusi z Pol- Ze śmiercią Zygmunta Augusta wyga-
ską niosło im zachodnią cywilizację oraz sła polska królewska linia Jagellonów i
swobody prawne, których przedtem nie upadła do reszty dziedziczność tronu, a
posiadały. Poza tym następowało już od zaistniała monarchia pochodząca z wol-
dawna naturalne łączenie się wszystkich nego wyboru magnaterii i szlachty kraju, a
trzech części państwa poprzez przemiesz- więc – jak wtedy mówiono – z wyboru na-
czanie się ludności (szczególnie z zacho- rodu.
Pytania
1. Dlaczego Ludwik andegaweński nosił miano Ludwika węgierskiego?

2. Co wiesz o polskim królu Jadwidze?
3. Dlaczego mówi się, że za czasów Jagiellonów polska doszła do szczytu
swojej potęgi?
4. Jak długo trwała druga unia polsko-węgierska?
5. Dlaczego królową elżbietę żonę kazimierza Jagiellończyka nazywamy
„matką królów”?
6. Jak można scharakteryzować politykę wewnętrzną zygmunta starego?
30

króloWie Wybieralni
Stefan Batory, wrócić poszanowanie prawa. Znalazł do

trzecia unia polsko-węgierska tych poczynań znakomitego pomocnika
w osobie Jana Zamojskiego, który został
Pierwszym królem wybieralnym został w najwyższym urzędnikiem w państwie:
1573 r. brat króla francuskiego, Henryk kanclerzem oraz hetmanem wielkim.
Walezjusz. Musiał on przyjąć tzw. pacta
convecta, zbiór żądań spisanych wspólnie
przez senat i sejm (m. in., że król uznaje
wolną elekcję i zrzeka się tytułu dziedzica;
bez zgody senatu nie będzie wypowiadał
wojen, ani zawierał pokoju; zapewnia
swobodę wyznania dysydentom). Tego
rodzaju pacta convecta były przedstawia-
ne i później, każdemu nowemu królowi.
– Henryk przybył do Polski w 1574 r., ale
na wieść o śmierci brata, króla, zbiegł po-
kryjomu do Francji, bez powiadamiania
senatu, aby objąć tron tamtejszy.
Po Henryku i dwuletnim bezkrólewiu
na tron została powołana siostra Zyg-
munta Augusta Anna Jagiellonka, a wraz
Jan matejko – stefan Batory
z nią – po zawarciu ślubu z Anną – książę
siedmiogrodzki, Stefan Batory (1576).
Za jego panowania powstała trzecia unia Tuż po koronacji ogłosił odmawiające
Polski i Węgier, jakkolwiek w owym cza- mu posłuszeństwa miasto Gdańsk win-
sie, po klęsce pod Mohaczem, z podzielo- nym zdrady stanu i po zdobyciu go
nych na trzy części Węgier połączyła się (1576–1577) zmusił do uznania go kró-
z Polską tylko ich wschodnia część, Sied- lem, zostawiając jednakże jego dotych-
miogród. czasowe, odrębne uprawnienia.
Batory był znakomitym wodzem i Car Iwan IV Groźny, wykorzystując
mężem stanu, zarówno energicznym, jak oblężenie Gdańska, wkroczył na Inflanty
umiarkowanym. Usiłował on z jednej i zajął je prawie całe (1577). Rozpoczęła
strony obudzić uśpionego w narodzie du- się zatem, trwająca sześć lat, wojna z Mo-
cha rycerskiego i przywrócić świetność skwą. W międzyczasie sejm uchwalił
państwa na zewnątrz, z drugiej zaś, nie wielki podatek (od łanu) na powiększenie
naruszając wolnych instytucji polskich, liczebności i uzbrojenie wojska, król zaś
zaprowadzić potrzebne reformy i przy- zorganizował piechotę zwaną wybraniec-
31

ką (na wzór węgierski), złożoną z wło- Wazowie na tronie polskim,
ścian z dóbr królewskich. Wypraw prze- potop szwedzki
ciwko Moskwie dokonał trzech: w roku
1579, 1580 oraz 1581. Na miejsce walk Rok po śmierci Stefana Batorego wybra-
wybrał Stefan nie spustoszone Inflanty, a ny został królem siostrzeniec Zymunta
północnowschodnie ziemie Iwana. Zdo- Augusta, królewicz szwedzki, Zygmunt
był w kolejnych latach znaczące miasta- Waza (1587–1632). Dał on początek pa-
twierdze: Połock i Wielkie Łuki, a w nującej do 1668 r. dynastii Wazów, jako że
trzecim roku obległ Psków. Za pośred- po nim zostali jeszcze obrani, kolejno,
nictwem papieża liczącego na unię z Ko- jego synowie: Władysław oraz Jan Kazi-
ściołem wschodnim doszło w 1582 r. do mierz. Ich rządy – szczególnie Zygmunta
rozejmu, odzyskania Inflant i odrzucenia i Jana Kazimierza – to czasy długotrwa-
Moskali od Bałtyku. łych wojen oraz niepokoje wewnętrzne i
Za rządów Batorego różnowiercy początek roztroju Rzeczpospolitej, jak-
stracili na znaczeniu, a ponownie wzrosła kolwiek i rozwój sztuki oraz literatury ba-
w siłę wiara katolicka. Jeszcze w 1564 r. roku.
do Polski został sprowadzony zakon Je- W początkach panowania Zygmunta
zuitów, prowadzący szkoły i zajmujący duchowieństwo katolickie Rzeczpospoli-
się wychowywaniem młodzieży. W opar- tej zawarło z ruskim duchowieństwem
ciu o istniejące Kolegium Jezuitów w prawosławnym unię w Brześciu Litew-
Wilnie Stefan Batory utworzył tam w skim (1595) dla uniemożliwienia przej-
1579 r. Akademię Wileńską (późniejszy ścia Kościoła prawosławnego Rusi pod
Uniwersytet Batorego), sami Jezuici za- utworzony właśnie patriarchat moskiew-
łożyli natomiast (w 1581 r.) Akademię we ski. Powstał w ten sposób, poddany rzym-
Lwowie. Od tego czasu Rzeczpospolita skiemu papieżowi, kościół greko-katolic-
posiadała – wraz z krakowską Akademią ki, przyjęty jednak tylko przez część du-
Jagiellońską – trzy szkoły typu uniwersy- chowieństwa ruskiego.
teckiego. Zygmunt III Waza przeniósł stolicę z
W latach, które nastąpiły po zakoń- Krakowa do Warszawy. Jako żarliwy kato-
czeniu wojen, Batory dokonał reformy lik, wdał się w dziedziczne spory o tron w
sądownictwa. Obok sądów sejmowych – protestanckiej Szwecji (wojny w latach
rzadko zbierających się i przeładowanych 1601–1611 oraz 1617–1629) tracąc In-
sprawami – utworzył dodatkowo trybu- flanty. Następnie w carstwie rosyjskim
nały: osobny dla Królestwa, osobny dla (jak od XVI wieku było nazywane Wiel-
Litwy. kie Księstwo Moskiewskie), starał się
Zwycięski w wojnach i reformujący zbrojnie (1609–1618) – początkowo za
kraj Stefan Batory zmierzał – po śmierci silnym poparciem rosyjskich rodów bojar-
Iwana Groźnego (1584) – do zawarcia skich – uzyskać tron moskiewski. W ręce
unii z Moskwą, a następnie, w porozu- polskie przeszła nawet stolica carstwa
mieniu z krajami Europy Zachodniej oraz Moskwa (na lata 1610–1612). W 1618 r.
papieżem (których zaczął już sobie zjed- zawarty został rozejm, który przyniósł
nywać) do wielkiej wyprawy przeciwko Polsce jedynie znaczne korzyści teryto-
Turcji i wyzwoleniu spod ich panowania rialne na wschodzie, ze Smoleńskiem i
Węgier oraz Bałkanów. W realizacji tych Czernichowem. Obszar Rzeczpospolitej
zamysłów przeszkodziła nagła śmierć stał się wtedy największy w jej dziejach,
Batorego w wieku 53 lat, w 1586 r. liczył 990 000 km².
32

Jan matejko – Batory pod pskowem przyjmuje hołd bojarów rosyjskich
rzeczpospolita za panowania zygmunta iii i władysława iV
33

January suchodolski – obrona Częstochowy
Zygmunt wmieszał się następnie – bez żach Rusi, tworząc organizację wojskową.
żadnych korzyści dla Polski – do wojny Broniąc krańców państwa i służąc Polsce,
trzydziestoletniej po stronie katolickiej czynili też wyprawy wojenne na własną
Austrii, ściągając na siebie nieprzyjazną rękę. Próby ukrócenia ich swawoli spowo-
uwagę Turcji, która dwukrotnie podeszła dowały pierwsze bunty (koniec XVI wie-
do granic Polski (1620 i 1621). ku). Najgroźniejsze były – rozpoczęte za
Władysław IV (1632–1648) objął tron Władysława, w roku jego śmierci (w 1648
po śmierci Zygmunta. Wychowany w r.) – bunty pod wodzą Bohdana Chmiel-
Polsce zerwał w znacznej mierze z polity- nickiego.
ką ojca. Doszło do równouprawnienia in- Jan II Kazimierz (1648–1668) od sa-
nowierców, w tym dyzunitów (prawo- mego początku musiał prowadzić wojny z
sławnych), jednak nowy król nie zrezy- kozactwem (1648–1654). Chmielnicki
gnował z praw do korony szwedzkiej. sprzymierzał się z Tatarami, z Mołdawią,
Jeszcze nim objął rządy, car rosyjski Mi- Turcją, wreszcie poddał Kozaczyznę Mo-
chał Romanow najechał Rzeczpospolitę. skwie. Wywołało to (w 1654 r.) wojnę ro-
Zwycięska dla Polski wojna (1632–1634) syjską z carem Aleksym Romanowem.
zakończyła się pokojem, w którym Wła- Rok później wkroczył do Polski król
dysław zrzekł się korony carskiej, a Mi- szwedzki Karol X Gustaw. Szwedzi zalali
chał roszczeń do należących już do Rzecz- prawie cały kraj, dochodząc do Krakowa,
pospolitej ziem wschodnich i północnych. a poddawała się im szlachta szczególnie
Jątrzącą raną w działaniach wewnętrz- dysydencka. Jednocześnie Rosjanie i Ko-
nych stała się sprawa kozacka. Zróżnico- zacy podeszli pod Lwów, zaś elektor bran-
wana etnicznie społeczność kozacka, denburski zajął Prusy Królewskie. Naród
składająca się z uchodźców z różnych re- ocknął się w końcu 1655 r. (obrona oble-
gionów kraju, zaistniała pod koniec XV ganego przez Szwedów klasztoru na Ja-
wieku na południowo-wschodnich rubie- snej Górze w Częstochowie) i zaczęło się
34

wyzwalanie Polski. Wrócił do kraju ze wojska sułtana podeszły pod Lwów. Za-
Śląska król Jan Kazimierz, i w lwowskiej warty został haniebny pokój w Buczaczu:
katedrze złożył śluby (1656, Matka Boska Ukraina i Podole przeszły w ręce tureckie.
patronką i Królową Polski). Wojna trwała W roku następnym (1673), ze względu na
jednak i przez następne lata. W 1657 na- niezapłacony haracz, armia turecka po-
jechał Polskę sprzymierzony z Karolem nownie ruszyła na Polskę. W wielkiej bi-
Gustawem książe siedmiogrodzki Jerzy twie pod Chocimem na Podolu hetman
II Rakoczy dla pozyskania tronu polskie- Jan Sobieski odniósł nad nią świetne zwy-
go, jakkolwiek – pokonany – musiał ją cięstwo. W międzyczasie zmarł król Wi-
opuścić. śniowiecki, umierając młodo, w 1673 r.
W 1658 r. Kozacy niezadowoleni z de- Pomimo starań kandydatów zagra-
spotyzmu carskiego znów poddali się Pol- nicznych tron przekazany został Janowi
sce (unia hadziacka, prawa unii lubelskiej Sobieskiemu, wsławionemu nie tylko pod
dla Kozaczyzny). Dało to Rosji powód do Chocimem, ale i zwycięstwami nad czam-
nowej wojny z Polską, trwającej do 1667 r. bułami tatarskimi. Jan III Sobieski, po-
W jej rezultacie Rzeczpospolita utraciła – chodzący ze szlacheckiego rodu polskie-
już na zawsze – Zadnieprze, zatem Ukra- go, panował w latach 1674–1696.
ina (jak zaczęto wtedy nazywać Ruś) po- Wojny Polski – i osobno Rosji – z Tur-
dzielona została na dwie części: polską i cją toczyły się nadal przez trzy pierwsze
rosyjską. W międzyczasie Kozacy przeszli lata (1674–1676) panowania Sobieskiego,
na stronę turecką, by po dwóch latach a celem było odzyskanie utraconych w
wrócić do Polski. Wojna z Turcją (1666– Buczaczu ziem południowo-wschodnich,
1667) nie przyniosła nowych strat teryto- co tylko częściowo stało się możliwe. Póź-
rialnych. niejsze pertraktacje międzynarodowe
Niepodległość kraju została uratowa- (głównie z Rosją i Francją) też nie dały
na, ale nieszczęśliwe panowanie Wazów, a rezultatu. Dlatego Polska zawarła w 1683
szczególnie Jana Kazimierza spowodowa- r. układ z cesarzem Austrii Leopoldem I
ło wyniszczenie terenów Rzeczpospolitej, (przy udziale papieskim powstała Święta
upadek oświaty, wzrost nietolerancji reli- Liga antyturecka). W tym samym roku
gijnej wobec niekatolików i zaczątki ogól- wielki wezyr Kara Mustafa wkroczył z ol-
nej anarchii w życiu publicznym (pierw-
sze „liberum veto” – zerwanie sejmu,
1652). Jan II Kazimierz w 1668 r. zrezy-
gnował z tronu.
Jan Sobieski, ostatni wielki

sukces polskiego oręża
Na tron wyniesiony został niespodziewa-

nie ruski książę Michał Wiśniowiecki (w
1669 r.). W tym czasie Kozacy jeszcze raz
poddali się państwu otomańskiemu, ścią-
gając na Polskę turecką nawałę (wojna
1671–1672). Padł Kamieniec Podolski,
najważniejsza twierdza na południu, a Jerzy siemiginowski-eleuter – Jan iii sobieski
35

brzymią, około 200-tysięczną armią, ski z Turcją powtarzały się i w następnych
przez Węgry, do Austrii i obległ stolicę latach (w Mołdawii, na Podolu i Ukra-
cesarstwa, Wiedeń. Na prośbę papieża inie), ale trwałych zysków terytorialnych
oraz cesarza Sobieski, z armią polską, po- Rzeczpospolitej nie przyniosły. Pokój
śpieszył na pomoc. Tam, połączywszy się państw Świętej Ligi (do której później
z wojskami austiackimi oraz posiłkami przystąpiły także Wenecja i Rosja) z Tur-
niemieckimi i stanąwszy na ich czele, od- cją zawarty został dopiero po śmierci So-
niósł świetne zwycięstwo (w dużej mierze bieskiego, w 1699 r. w Karłowicach (w
dzięki atakowi wielotysięcznej polskiej Serbii). Polska odzyskała wtedy Podole z
husarii), będące triumfem jednym z naj- Kamieńcem oraz zajmowaną przez Tur-
większych w dziejach polskiego oręża (12 ków część prawodnieprzańskiej Ukrainy.
IX 1683). Potęga imperium osmańskiego Za czasów Sobieskiego przystąpiło do
została złamana. Polskie wojska Sobie- kościoła grekokatolickiego kilka dyzunic-
skiego wzięły jeszcze udział w wyzwala- kich diecezji (przemyska, lwowska, łucka),
niu spod panowania tureckiego północ- a na pozostałych Rzeczpospolitej zie-
nych Węgier (bitwa pod Parkanami, Esz- miach Ukrainy zaczęła się po spustosze-
tergom, 1683). Zwycięstwa wojsk au- niach wojennych nowa kolonizacja, jak-
striacko-polskich przyczyniły się do kolwiek wydarzenia te były zakłócane
upadku (w 1685 r.) antycesarskiego poprzez podsycaną z Rosji religijną niena-
wstania, zapoczątkowanego w 1682 r., wiść prawosławia. Pomimo prób reform,
przy tureckim poparciu przez Imrego rozpoczęte za Wazów rozprzężenie pu-
Thökölyego w Siedmiogrodzie i na Gór- bliczne wzmagało się dalej w całym kraju
nych Węgrzech. Wojenne zmagania Pol- (zrywanie sejmów).
Jan matejko – sobieski pod wiedniem
36

Sasi na tronie Rzeczpospolitej,
rozprzężenie kraju
W rok po śmierci Jana Sobieskiego, ze

sporów elekcyjnych partii: francuskiej, au-
striackiej i saskiej o następstwo zwycięsko
wyszedł król Saksonii August z rodu
Wettinów, który w 1697 r. objął tron pol-
ski jako August II.
To wkrótce po objęciu przez niego
tronu ustanowiony został wspomniany
już pokój z państwem tureckim w Karło-
wicach, który zakończył pasmo polsko-
tureckich wojen.
August, władca ambitny, ale dążący do
stworzenia władzy absolutnej egoista, za-
Jan matejko – august ii mocny
atakował w 1701 r. (w porozumieniu z
Rosją Piotra Wielkiego oraz Danią)
Szwecję, dla odzyskania Inflant. Rozpo- W czasie wojny północnej wybuchły
częła się, zgubna dla Polski i trwająca – na Węgrzech antyhabsburgskie walki wy-
z jej udziałem do 1714 r., a już bez niej zwoleńcze pod wodzą księcia siedmio-
jeszcze następnych siedem lat – wojna grodzkiego Franciszka II Rakoczego.
północna. Młody król szwedzki, świetny Trwały one osiem lat (1703–1711), naj-
wódz, Karol XII pokonał kolejno wojska dłużej ze wszystkich skierowanych prze-
wszystkich trzech atakujących go krajów i ciw Austrii powstań węgierskich, i to
w Polsce doprowadził do elekcji – szla- dzięki Polsce, która, choć rozdzierana
chetnego, ale słabego – wojewody po- wewnętrznymi sprzecznościami i wcią-
znańskiego Stanisława Leszczyńskiego gnięta w wojnę północną, udzielała Ra-
(1704), zmuszając Augusta do ucieczki do koczemu i powstaniu wielostronnej po-
Saksonii, a w 1706 r. do abdykacji, przy mocy, stanowąc jego zaplecze. Rakoczy
czym w Polsce zawiązały się dwie konfe- rozpoczął powstanie z Polski, a współ-
deracje – warszawska oraz sandomierska działał z nim przez cały czas (w sytuacji
(pierwsza za Leszczyńskim, druga za Au- niepewnej władzy królewskiej) szereg ro-
gustem). Wielkie sukcesy szwedzkie dów możnowładczych: w pierwszym rzę-
skończyły się w 1709 r. w wyniku klęski w dzie hetman książe Mikołaj Sieniawski
bitwie pod Połtawą (na Zadnieprzu), za- oraz jego żona Elżbieta, a dalej Lubomir-
danej im przez Rosjan. August w tym sa- scy, Wiśniowieccy, wojewoda kijowski
mym roku powrócił na tron polski. Jak- Józef Potocki. W Polsce werbowani byli
kolwiek Karol i później, walcząc z koalicją żołnierze najemni, z Polski sprowadzana
antyszwedzką, starał się zbrojnie utrzy- była broń i inne części uzbrojenia, po-
mać koronę dla Leszczyńskiego, jednak przez Sieniawskich przekazywana była
już bez powodzenia. pomoc finansowa króla francuskiego Lu-
Leszczyński musiał opuścić Polskę dwika XIV. Po upadku powstania Franci-
(1714), a Inflanty po śmierci Karola prze- szek Rakoczy, wraz z wieloma walczący-
szły (w 1721 r.) traktatem pokojowym z mi obok niego żołnierzami-kurucami,
rąk szwedzkich w rosyjskie. znalazł początkowo schronienie w Polsce.
37

Tak jak wojenne plany Augusta, po- Stanisław August Poniatowski,
dobnie i wewnętrzne jego rządy były koniec niepodległości
szkodliwe dla kraju. Na dworze królew-
skim szerzyło się zepsucie i spekulacje Stanisław August z rodu Poniatowskich
urzędami. Spowodowało to sprzeciw na- został w 1764 r. wyniesiony na tron przez
rodu i konfederację generalną a Tarnogro- prorosyjskie stronnictwo Czartoryskich,
dzie (1715). Do ugody doszło w Warsza- w wyniku uzgodnień rosyjsko-pruskich
wie, przy pozornie przyjaznej pomocy (carycy Katarzyny II i króla Prus Frydery-
rosyjskiej (popieranej przez prawie 20 ty- ka II) o wspólnym postępowaniu w spra-
sięcy znajdujących się w pobliżu rosyj- wach polskich.
skich żołnierzy). W ugodzie zabroniono
zawiązywania konfederacji oraz zmniej-
szona została ilość wojsk polskich Korony
i Litwy. Postanowienia te zostały pod na-
ciskiem przyjęte (w 1717 r.) bez słowa
sprzeciwu przez sejm warszawski, nazwa-
ny dlatego „niemym”. Rzeczpospolita zo-
stała uzależniona od coraz bardziej wzra-
stającej w potęgę Rosji. August II zmarł w
1733 r.
Po dwuletniej przerwie wypełnionej
sporami elekcyjnymi tron uzyskał – przy
sprzeciwie większości narodu, popierają-
cej nową elekcję Stanisława Leszczyń-
skiego – na skutek rosyjskiej pomocy marcello Bacciarelli –
zbrojnej, w 1735 r., syn Augusta II, Fryde- stanisław august poniatowski
ryk August jako August III i panował do
1763 r. Wtedy doszło do największego Poniatowski wykształcony był i dążył
upadku moralnego i politycznego, obja- – wraz z Czartoryskimi – do poprawy sta-
wiającego się we wszystkich dziedzinach nu państwa, posiadał jednak słaby charak-
życia. Prawie wszystkie sejmy zostały ze- ter, ograniczany był przy tym żądaniami
rwane, ustawało prawodawstwo i poczu- Katarzyny II, będącej już wówczas „gwa-
cie prawdziwego patriotyzmu, wzrosła rantką praw polskich”. Pragnąca reform
zależność niewykształconej szlachty od opozycja, dla ich przeprowadzenia zawią-
domów magnackich, walczących często zała – bez króla, a nawet i przeciw niemu
ze sobą o wpływy (jak Czartoryscy i Po- – dwie konfederacje: najpierw radomską
toccy). Istniały wprawdzie usiłowania po- (1767–1768), a następnie jeszcze większą,
dźwignięcia państwa z upadku (manifest barską (1768–1772), prowadząc walki do-
byłego króla Stanisława Leszczyńskiego, mowe oraz staczając potycki ze znajdują-
reformy szkolnictwa pijara o. Stanisława cymi się w Polsce oddziałami rosyjskimi.
Konarskiego), ale nadal pozostawał stan, Konfederacja barska wywołała nawet re-
o którym sama szlachta mówiła: „Polska zonans zagraniczny, dla powstrzymania
nierządem stoi.” Gnuśny, nie znający ję- rosnącej przewagi Rosji (wojna turecko-
zyka polskiego i panujący z Drezna król rosyjska, 1768–1774). Po zgnieceniu
aż do śmierci pozostał na ten stan kraju przez Rosjan konfederacji barskiej nastą-
nieczuły. pił I rozbiór Rzeczpospolitej (1772), do-
38

konany przez Rosję i Prusy, do których niejącego stanu miała – też utworzona w
dołączyła i Austria, rządzona przez cesa- trakcie rozbioru – Komisja Edukacyjna,
rzycę Marię Teresę. Z 780 tysięcy km2 po- będąca pierwszą rządową władzą szkolną.
zostały 554 tysiące km2. Rozbiór został Zaprowadziła ona nowoczesny system
pod naciskiem państw rozbiorowych za- nauczania od szkół podstawowych po
twierdzony przez sejm rozbiorowy (1773– akademie (Krakowską, Wileńską). Roz-
1775), pomimo usilnych protestów po- począł się popierany przez króla szybki
słów-patriotów (Tadeusz Rejtan). rozwój kultury Oświecenia, życia umy-
Podczas konfederacji barskiej, w 1769 słowego (literackie obiady czwartkowe,
r., cesarzyca Maria Teresa zagarnęła ob- działali pisarze, myśliciele, jak: Ignacy
szary zastawu spiskiego (starostwo spi- Krasicki, Adam Naruszewicz, Julian Ur-
skie), bez zwrotu Polsce długu zaciągnię- syn Niemcewicz). Wykorzystując wybuch
tego przez Zygmunta Luksemburczyka nowej wojny Rosji z Turcją (od 1787)
w 1412 r., a później także starostwa utworzony został w porozumieniu z kró-
czorsztyńskie, nowotarskie i sądeckie. lem Sejm Czteroletni (1788–1792, w pra-
Była to pierwsza zapowiedź rozbiorów. cach którego najbardziej zasłużyło się
W latach po I rozbiorze rozpoczął się stronnictwo patriotyczne). Sejm ten opra-
zwrot ku lepszemu. Ustanowiona przez cował najważniejsze, potrzebne krajowi
sejm rozbiorowy Rada Nieustająca, – ma- reformy (podniesienie liczebności wojska;
jąca być podporządkowaną Rosji namiast- zniesienie Rady Nieustającej, a tym sa-
ką rządu działającego przy królu – zaczęła mym zrzucenie rosyjskiego nadzoru), jed-
przeprowadzać reformy i zaprowadzać w nak największym jego dziełem było opra-
kraju ład. Wielki udział w poprawie ist- cowanie i zatwierdzenie postępowej kon-
Jan matejko – konstytucja 3 maja. Środkowy fragment
39

stytucji (3 V 1791. r., drugiej na świecie po gnatów, zwolenników anarchii (Szczęsne-
konstytucji USA z 1789 r., a pierwszej w go Potockiego, Ksawerego Branickiego i
Europie). Konstytucja zapewniała trój- Seweryna Rzewuskiego) doprowadziła do
dzielność władzy, jako ustawodawczej ogłoszenia przez nich konfederacji targo-
Jan matejko – Tadeusz kościuszko i kosynierzy
(sejm i senat, przy zniesieniu konfederacji wickiej przeciw konstytucji (1792). Woj-
oraz liberum veto), wykonawczej (król i ska rosyjskie wkroczyły do Rzeczpospoli-
straż praw czyli rada ministrów) oraz są- tej. Pomimo walk obronnych król Stani-
downiczej (sądy pierwszej instancji i try- sław August zwątpił w możliwość prze-
bunały apelacyjne); wolność innych wy- ciwstawienia się armiom rosyjskim i przy-
znań obok panującej wiary katolickiej; stąpił do Targowicy. Rosja oraz Prusy do-
gwarantowała dotychczasowe prawa szla- konały w roku następnym (1793) II roz-
checkie i prawo o mieszczanach zrównu- bioru Polski. Z Rzeczpospolitej pozostała
jące je w przyszłości ze szlachtą, brała też tylko środkowa część Polski z Warszawą i
w opiekę lud wiejski. Krakowem, Litwa z Wilnem i Kurlandia
Panujący i na Węgrzech austriacki ce- (254 tysiące km2).
sarz Józef II Habsburg zlikwidował w Stronnictwo patriotyczne nie pogo-
swoich krajach szereg zakonów, w tym dziło się z tym stanem. Wybuchło po-
oo. Paulinów, konfiskując w 1786 r. ich wstanie (1794). Na jego czele ustanowio-
majątności. Siedzibą główną Paulinów ny został jako naczelnik zasłużony w wal-
jest od tego czasu ich klasztor na Jasnej kach o niepodległość Stanów Zjednoczo-
Górze, w Częstochowie. nych i o obronę Polski generał Tadeusz
W 1792 r. caryca Katarzyna II zakoń- Kościuszko (dlatego powstanie to nosi
czyła wojnę z Turcją i wykorzystując zdra- nazwę kościuszkowskiego). Szczęśliwie
dzieckie postępowanie kilku polskich ma- rozpoczęte walki powstańcze (bitwa pod
40

Racławicami) szybko utraciły rozpęd. Nie Nastąpił trzeci, ostateczny rozbiór
pomogło rozszerzenie ich na Litwę i Rzeczpospolitej Obojga Narodów (1795),
Wielkopolskę. Przewaga zbrojna Rosji i dokonany znów przez wszystkich trzech
Prus doprowadziła jeszcze tego samego zaborców: Rosję, Prusy i Austrię. Król
roku do upadku. Ranny Kościuszko do- Stanisław August abdykował, a Polska
stał się do rosyjskiej niewoli, Warszawa przestała istnieć na mapie Europy.
poddała się po przełamanej obronie i
wielkiej rzezi Pragi.
Pytania
1. za panowania jakiego króla powstała trzecia unia polski i węgier?

2. w którym roku miała miejsce obrona klasztoru na Jasnej górze?
3. Co oznacza pojęcie Świętej Ligi?
4. Dlaczego sejm warszawski nazwany został niemym?
5. kiedy i dlaczego powstało powiedzenie „polska nierządem stoi”?
6. Co wiesz o pierwszej w europie konstytucji?
7. Co spowodowało wybuch powstania kościuszkowskiego?

okres rozbioróW
Sytuacja kraju rozdartego ruskich (z wyjątkiem zachodnich) i z pasa

polskich ziem wschodnich. Do zaboru
W wyniku rozbiorów narody Rzeczpo- pruskiego włączone zostały: dawne Prusy
spolitej znalazły się w sytuacji zupełnie Królewskie (Pomorze z Gdańskiem),
nowej, a historia Polski rozpadła się na Wielkopolska (z Poznaniem), część Ku-
trzy działy: rosyjski, pruski i austriacki. jaw i Mazowsza (z Warszawą), zachodnia
Zabór rosyjski został wtedy utworzony część krakowskiego, zachodnie skrawki
prawie w całości z ziem litewskich oraz Litwy i Żmudzi. Austria zagarnęła tereny
rzeczpospolita w okresie rozbiorów 1772–1795
43

Polski południowej oraz środkowej (z
Krakowem, Lwowem i Lublinem) i za-
chodnią Ruś (po Kamieniec Podolski) na-
dając im łączną nazwę Galicji. Ludność
etnicznie polska została rozdzielona po-
między wszystkie trzy zabory, litewska
znalazła się głównie w zaborze rosyjskim,
a ruska (ukraińska) w zaborze rosyjskim i
częściowo austriackim. Ustawodawstwo
Rzeczpospolitej zostało zastąpione usta-
wodawstwem państw zaborczych, a Prusy
rozpoczęły przy tym od razu germaniza-
cję zajętych obszarów.
Pomimo rozdzielenia Polaków, Litwi-
nów i Rusinów granicami obcych im
państw, tworzona przez wcześniejsze wie-
ki wspólnota nadal stanowiła czynnik do-
minujący, jakim było dążenie do odzyska-
nia niepodległości. Powstanie kościusz-
kowskie, wybuchłe pomiędzy drugim a
trzecim rozbiorem, jakkolwiek upadło,
myśli o wolności nie stłumiło, a wręcz
przeciwnie, nadal stanowiło wzór patrio-
tyzmu. January suchodolski – Henryk Dąbrowski
udział w walkach przeciwko Austrii i

Wojny napoleońskie państwom włoskim (zdobycie Werony,
Rzymu) Polacy liczyli na szybki powrót
Utrata ojczyzny spowodowała pierwszą do Polski. Nadzieje te zostały ostudzone
falę emigracji z podbitego kraju: na za- przez pokój zawarty w 1799 r. pomiędzy
chód i na południe, a jednocześnie pobu- Francją a Austrią bez żadnej wzmianki o
dzała także następne pokolenia do wysił- Polsce.
ków o odzyskanie niepodległości. Ponie- Kiedy I konsul (dyktator) francu-
waż już wiadomo było, że własne siły są ski, wybitny wódz, Napoleon Bonaparte
niewystarczające, zaczęto szukać pomocy ogłosił się w 1804 r. cesarzem Francuzów,
w innych krajach, a szczególnie we Francji w roku następnym wybuchła nowa woj-
rządzonej przez rewolucyjny Dyrektoriat. na Francji z koalicją państw europejskich,
Pod opieką francuską w 1797 r. utworzo- głównie Austrii, Prus, Rosji i Anglii.
ne zostały w należących do niej północ- Dzięki zwycięstwom armii napoleońskich
nych Włoszech (w Lombardii) kilkuty- nad wojskami austriackimi oraz pruskimi,
sięczne legiony polskie pod wodzą gene- opanowana została w 1806 r. przez Na-
rała Henryka Dąbrowskiego, wtedy też poleona – przy pomocy odradzających się
powstała pieśń legionów, nazwana „Ma- legionów oraz wspierana entuzjazmem
zurkiem Dąbrowskiego”, podniesiona z ludności miejscowej – zachodnia i środ-
biegiem czasu do rangi polskiego hymnu kowa część Polski. Po dalszych, zwycię-
narodowego. Biorąc wraz z Francuzami skich walkach z Rosją stanął (w 1807 r.)
44

pokój w Tylży, zawarty przez Napoleona Fryderyk August, który już w myśl Kon-
z carem, Aleksandrem I. W jego ramach stytucji 3-majowej miał zostać następcą
została częściowo odtworzona Polska króla Stanisława Augusta Poniatowskie-
(głównie z ziem II i III zaboru pruskiego go. Sama ta konstytucja nie mogła jed-
o powierzchni 104 tysiące km2) w posta- nakże zostać wprowadzona w życie, po-
ci Księstwa Warszawskiego, z Warszawą, nieważ Napoleon nadał Księstwu konsty-
Poznaniem i pasem ziemi litewskiej na tucję swoją, sporządzoną na wzór francu-
południowy zachód od Kowna. ski. W porównaniu do 3-majowej tutaj
Władcą Księstwa został przychylny wszystkie stany zostały prawnie zrówna-
Polsce i mówiący po polsku król Saksonii ne; chłopi uwolnieni od pańszczyzny (ale
księstwo warszawskie
45

ziemi nie otrzymali), a władza została mii pozostały szczątki, odbudowywane
scentralizowana w rękach panującego dopiero we Francji. Wojska rosyjskie zaję-
księcia. ły Księstwo Warszawskie. Resztki od-
Księstwo Warszawskie musiało do- działów polskich, które wróciły z Rosji,
starczać Napoleonowi sił zbrojnych m.in. odradzane i powiększane ponownie były
jako załogi zdobytych przez niego niena skraju Księstwa, w Krakowie. Prusy i
mieckich twierdz, do tłumienia (1808- Austria, które na początku wojny znajdo-
1812) antyfrancuskiego powstania w wały się pozornie po stronie francuskiej,
Hiszpanii, gdzie polscy szwoleżerowie przerzuciły się na stronę rosyjską. W roku
wsławili się zdobyciem – prowadzącego następnym (1813) koalicja antyfrancuska,
do Madrytu i uważanego za niezdobywal- powiększająca się o coraz to nowe, odstę-
ny – wąwozu Somosierra. pujące od Napoleona kraje (jak Wirten-
W 1809 r. Austria, stojąca (obok Hisz- bergia, Bawaria) toczyła początkowo wal-
panii i Anglii) na czele nowej koalicji an- ki ze zmiennym szczęściem. Rozstrzyga-
tyfrancuskiej, rozpoczęła znów wojnę z jąca bitwa, zwana też „bitwą narodów”,
Francją i jednocześnie wkroczyła do Księ- nastąpiła pod Lipskiem. Francuzi zostali
stwa Warszawskiego. Mając przewagę sił, pokonani. Polacy walczący zawsze po
zdobyła Warszawę, jednak w odwecie stronie Napoleona i tu odznaczyli się mę-
książe Józef Poniatowski (będący mini- stwem, a ich wódz naczelny, książe Józef
strem wojny bratanek byłego króla Stani- Poniatowski poległ. Oddziały polskie
sława Augusta) zajął prawie w całości zie- walczyły przy Napoleonie jeszcze i we
mie zaboru austriackiego. Jednocześnie Francji (ocalając mu nawet życie w bitwie
wojska Napoleona wkroczyły do Wied- pod Arcis-sur Aube), aż do jego abdykacji
nia, nastąpiło zawieszenie broni. Księstwo w 1814 r.
Warszawskie zostało powiększone o za- W 1815 r. odbył się w międzynarodo-
chodnią Galicję z Krakowem i o Lubelsz- wy Kongres Wiedeński, na którym wład-
czyznę (do 157 tys. km2). cy zwycięskich państw zadecydowali o
Dwie potęgi wojskowe: Francja oraz nowym kształcie politycznym Europy,
Rosja nie mogły zawrzeć ze sobą długo- dokonali też ponownego (czwartego) roz-
trwałego pokoju. W 1812 r. olbrzymia (li- bioru Polski. Rosja poszerzyła swoje gra-
cząca 650 tysięcy żołnierzy, w tym 60 ty- nice o cztery piąte terytorium Księstwa
sięcy Polaków) armia francuska wyruszyła Warszawskiego (z Lublinem, Warszawą,
przez Wilno i Smoleńsk na podbój Rosji. do Kalisza na zachodzie) i przyjęła tam
Jednocześnie w Księstwie Warszawskim nazwę Królestwa Polskiego; Prusy zabrały
sejm utworzył konfederację generalną, z powrotem jedynie Poznańskie i Bydgo-
która orzekła przywrócenie królestwa skie jako Wielkie Księstwo Poznańskie, a
polskiego, licząc na jego terytorialne po- Austria utrzymała się przy Galicji w gra-
większenie. Wojska napoleońskie, prąc nicach z 1809 r.; natomiast Kraków wraz
wśród walk na wschód, dotarły do Mo- z okolicą stał się wolnym miastem neu-
skwy, ale w sytuacji zostawianej przez Ro- tralnym pod opieką wszystkich trzech za-
sjan ziemi spalonej zastraszający stał się boców, jako Rzeczpospolita Krakowska.
brak żywności i paszy, szerzyły się choro- Kongres postanowił w tych ramach, że
by, następowało rozprężenie w armii. Na- Polacy otrzymają pod zaborami taką re-
poleon, nie doczekawszy się od cara pro- prezentację polityczną, jaką każde z
pozycji pokojowych, przed nadejściem państw zaborczych uzna za stosowne im
zimy musiał rozpocząć odwrót. Z jego ar- udzielić.
46

Poszczególne zabory, toryski. Królestwo uzyskało konstytucję
powstanie listopadowe bardziej liberalną, aniżeli konstytucja
Księstwa Warszawskiego. Powstał dwu-
Granice zaborów ustalone na Kongresie izbowy sejm, własny system sądowniczy.
Wiedeńskim nie uległy zmianie (z wyjąt- Zapewniona została ochrona wiary kato-
kiem Rzeczpospolitej Krakowskiej) do lickiej, zabezpieczona wolność druku. Ce-
końca I wojny światowej. sarz zostawił też Królestwu własne (pol-
Zabór austriacki, Galicja. W Austrii skie) wojsko. Swoim namiestnikiem w
panował cesarz Franciszek I, a rządził Królestwie ustanowił Polaka, generała Jó-
wszechwładny minister książe Klemens zefa Zajączka, jakkolwiek naczelnym wo-
von Metternich, wróg konstytucyjnych dzem wojsk polskich jednak własnego
wolności. Dlatego w Galicji – na mocy brata, wielkiego księcia Konstantego.
wiedeńskich uzgodnień – co prawda po- Spokój w kraju przyczyniał się do rozwoju
wstały sejmy stanowe (Stany), jednak o gospodarczego, a także oświaty.
silnie ograniczonym i biernym zakresie Zmiany na niekorzyść w Królestwie
działania. Poza tym zaistniał system opar- Polskim zaczęły się około 1820 r. Bunty i
ty na austriackiej biurokracji i działalności powstania podbitych narodów Europy
policyjnej. wywołały reakcję i zaborców Polski. Ule-
Zabór pruski, Wielkie Księstwo Po- gły zmianie wolnomyślne początkowo
znańskie. Król pruski, Fryderyk Wilhelm poglądy cara Aleksandra, zaś po jego
III wydał początkowo patent zapewniają- śmierci (w 1825) władzę w Rosji przejął
cy Polakom swobody takie jak: używal- jego brat, Mikołaj I, przeciwnik odrębno-
ność języka narodowego w sądownictwie ści Królestwa Polskiego. W wyniku anty-
oraz w szkołach, wolne wybory do Land- polskiego postępowania władz carskich
ratów (rad terenowych). W latach następ- (komisarza Nowosilcowa) powstały tajne
nych swobody te i możliwości posługiwa- organizacje i spiski (Towarzystwo Patrio-
nia się językiem polskim zostały silnie tyczne w Warszawie, Stowarzyszenia Fi-
ograniczone, a rady terenowe stały się lomatów i Filaretów w Wilnie, w których
biernymi pionkami na szachownicy urzę- działał późniejszy wybitny poeta, Adam
dowej Prus. Mickiewicz), a w końcu wybuchło anty-
Zabór rosyjski, Królestwo Polskie. rosyjskie powstanie, nazwane listopado-
Królestwo zostało ograniczone do obsza- wym, ponieważ rozpoczęło się w tym
ru Księstwa Warszawskiego, tyle że bez właśnie miesiącu (30 XI 1830).
jego zachodniej, przekazanej Prusom, Iskrą służącą do wybuchu powstania
części i stało się osobną jednostką admini- był spisek zorganizowany w warszawskiej
stracyjną imperium rosyjskiego, z carem, Szkole Podchorążych, pod wodzą podpo-
jako królem Polski na czele. Zagarnięte rucznika Piotra Wysockiego, przeciw
przez Rosję wschodnie – głównie litew- księciu Konstantemu. Powstała nowa
skie i ruskie (ukraińskie) obszary Rzecz- Rada Administracyjna Królestwa prze-
pospolitej zostały (począwszy od pierw- kształcona w Rząd Tymczasowy kierowa-
szego rozbioru) włączone bezpośrednio w ny przez księcia Czartoryskiego. Książę
skład państwa rosyjskiego. Car Aleksan- Konstanty ze swoimi rosyjskimi wojskami
der I do spraw polskich był początkowo wycofał ię z kraju. Powstał Sejm, ogłasza-
ustosunkowany przychylnie, w czym jąc polską detronizację cara Mikołaja,
wspierał go jego przyjaciel z lat młodzień- który na żadne ustępstwa w stosunku do
czych, magnat polski, książę Adam Czar- Polski iść nie chciał.
47

marcin zaleski – powstanie listopadowe, wzięcie arsenału
Walki zostały rozpoczęte w począt- na Węgry, podobnie jak po upadku kon-

kach roku 1831. Wielka armia rosyjska federacji barskiej, a także powstania ko-
feldmarszałka Iwana Dybicza podeszła aż ściuszkowskiego.
pod Warszawę, ale nie zdołała jej zdobyć.
Oręż polski dowodzony przez generała
Józefa Chłopickiego zajaśniał tam w bi- Wiosna Ludów,
twach pod Wawrem, Białołęką i Grocho- za wolność waszą i naszą
wem. Walki w Królestwie toczyły się ze
zmiennym szczęściem przez szereg dal- Car Mikołaj I tłumiąc powstanie listopa-
szych miesięcy, wspomagane przez ochot- dowe uznał się za zwolnionego od zobo-
ników z innych zaborów (zwycięstwo pod wiązań Kongresu Wiedeńskiego. Nastał
Iganiami, krwawa bitwa pod Ostrołęką, czas represji. Wprowadzony został stan
w któej wsławił się generał Józef Bem). wojenny, który obowiązywał do 1856 r.
Nie powiodło się natomiast wzniecenie Na byłych powstańcach wydawano wyro-
większego powstania także na Litwie, a ki śmierci i ciężkiego więzienia. Zniesiona
szczególnie na Rusi (na Wołyniu i Podo- została konstytucja i obowiązek koronacji
lu). Powstanie, w kleszczach Austrii i cara na króla Polski. Żołnierzy byłych
Prus, pomocy z zagranicy prawie nie wojsk polskich wcielono do wojsk rosyj-
otrzymało (jakkolwiek w niektórych kra- skich, a 45 tysięcy drobnej szlachty zosta-
jach, w tym na Węgrzech, powstały ko- ło przesiedlonej z Litwy i Rusi w głąb
mitety niesienia pomocy Polakom). Je- Rosji. Zamknięte zostały polskie uniwer-
sienią nowe natarcie wzmocnionych armii sytety w Warszawie oraz w Wilnie i li-
rosyjskich pod dowództwem feldmarszał- ceum w Krzemieńcu.
ka Paskiewicza (po śmierci Dybicza) do- Upadek powstania dał się odczuć i w
prowadziły do upadku Warszawy, a na- dwóch pozostałych zaborach oraz w
stępnie padła broniąca się jeszcze twier- Rzeczpospolitej Krakowskiej. W Galicji
dza Modlin i upadło całe powstanie. wznowiono system rządów policyjnych, w
Klęska spowodowała emigrację około Wielkim Księstwie Poznańskim zapew-
10 tysięcy Polaków: wojskowych i cy- niono językowi niemieckiemu uprzywile-
wilów, głównie szlachty oraz mieszczań- jowane stanowisko w sądownictwie i
stwa, – przede wszystkim na zachód, ale i urzędach. W krakowskim władza została
48

przejęta przez rezydentów trzech dworów zamierzało odzyskać drogą rewolucji spo-
„opiekuńczych”. łecznej.
Powstanie listopadowe odbiło się głoś- Tajne zrzeszenia i spiski zawiązywały
nym echem w dążących do wolności spo- się i w podbitym kraju, we wszystkich jego
łeczeństwach całej Europy, a po jego częściach. Towarzystwo Demokratyczne
upadku emigranci polscy cieszyli się przy ich pomocy, ale poprzez swoich emi-
współczuciem i sympatią. Największa sariuszy dwukrotnie usiłowało wzniecić –
emigracja utworzyła się we Francji, a nieodpowiednio przygotowane – nowe
szczególnie w Paryżu. Skupili się tam powstania (w 1833 r. w Królestwie; w
czołowi politycy (książę Adam Czartory- 1846 r. w Poznańskim pod wodzą Ludwi-
ski, Joachim Lelewel), wyższej rangi woj- ka Mierosławskiego oraz w Galicji).
skowi (generałowie Bem i Karol Kniazie- Rok 1848 należy do najpamiętniej-
wicz), przy czym życie umysłowe narodu szych w dziejach Europy. Pomimo usiło-
polskiego w dużej mierze rozwijało się wań rządów despotycznych tłumienia dą-
własnie w Paryżu (wielka poezja roman- żeń narodów do wolności, w owym roku
tyczna: Adam Mickiewicz, Juliusz Sło- nastąpiły jeden po drugim zrywy zbrojne:
wacki, Zygmunt Krasiński, Cyprian Nor- powstanie narodowe we Włoszech, rewo-
wid; muzyka: Fryderyk Chopin). Znaczą- lucja lutowa we Francji, w marcu rewolu-
ce w dużej mierze stały się szczególnie cje w Wiedniu i w Berlinie, powstanie
dwie organizacje, obydwie dążące do narodowe na Węgrzech.
oswobodzenia kraju, jakkolwiek innymi Rewolucja berlińska spowodowała
metodami. Jedna, umiarkowana, zwana uwolnienie skazanego przez rząd pruski
(od siedziby) Hotelem Lambert, pod na śmierć Mierosławskiego, który stanął
przywództwem Czartoryskiego, dążąca – wiosną na czele nowego, szybko stłumio-
dzięki jego rozległym powiązaniom z ro- nego powstania w Wielkim Księstwie Po-
dzinami monarszymi Europy – do od- znańskim. Po wybuchu rewolucji wiedeń-
tworzenia Polski poprzez wywierany na skiej poruszenie nastąpiło również w Ga-
zaborcach międzynarodowy nacisk poli- licji, szczególnie we Lwowie i w Krako-
tyczny. Drugie, radykalne, Towarzystwo wie. Wypuszczeni zostali więźniowie po-
Demokratyczne, wspomagane przez Ko- lityczni, utworzono gwardię narodową
mitet Narodowy Lelewela, niepodległość polską, powstały pisma wolnomyślne.
Wkrótce jednak cesarz opanował sytuację,
doszło do bombardowania Krakowa, a
następnie Lwowa. Ruchy wolnościowe
zostały stłumione.
Najdłużej, prawie półtora roku (1848–
1849), trwały walki wyzwoleńcze na Wę-
grzech pod naczelnym dowództwem
Lajosa Kossutha, gdzie dokonano detro-
nizacji austriackiego cesarza Habsburga
z królewskiego tronu węgierskiego. Na
pomoc powstaniu przybyło około 4-5 ty-
sięcy żołnierzy i oficerów polskich –
z kraju i z emigracji, w tym generałowie
Henryk Dembiński oraz Józef Bem. Na-
walery wańkowicz – adam mickiewicz ród polski był jedynym, który prócz oznak
49

grację (turecką, bądź francuską). Na Wę-
grzech nastały czasy terroru. Wyroki
śmierci były na porządku dziennym. Pol-
scy męczennicy skazani na karę śmierci
to oficerowie: Mieczysław Woroniecki,
Karol d’Abancourt de Franqueville i
Konrad Kazimierz Rulikowski.
Powstanie styczniowe
Po stłumieniu ruchów rewolucyjnych i

powstań roku 1848 nastała we wszystkich
malarz nieznany – generał Józef Bem państwach reakcja, a na ziemiach polskich
zapanowała pozornie głucha cisza.
sympatii, wziął udział w powstaniu zna- W 1855 r. zmarł nieprzychylny Polakom
czącą siłą wojskową, pod hasłem: „za car Mikołaj I., ale traktowany za bardziej
wolność waszą i naszą”. Jeszcze w 1848 r. liberalnego jego następca, car Aleksander
powstał – utworzony przez majora, póź- II też nie dokonał żadnych zasadniczych
niejszego generała, Józefa Wysockiego – zmian, został jedynie zniesiony – istnieją-
legion polski, który szczególnie zasłużył cy od końca 1831 r. – stan wojenny i ogło-
się w „wiosennej wyprawie wojennej” szono amnestię. Nie przyniosła też zmian
(1849), biorąc udział w zwycięskich bi- krótkotrwała wojna Rosji o Krym, prze-
twach między innymi pod Isaszeg (na ciw koalicji turecko-francusko-angielskiej
wschód od Pesztu) i pod Nagysalló (na (1853–1856). W podbitej Polsce zaczął
Górnych Węgrzech). Generał Dembiń- się w rezultacie nowy ruch narodowy, któ-
ski dwukrotnie został mianowany na- ry objął wszystkie trzy zabory, a także te-
czelnym wodzem głównych sił węgier- reny litewskie i ruskie, z myślą o odzyska-
skich, a generał Bem, jako głównodowo- niu niepodległości w granicach sprzed
dzący wojsk węgiersko-polskich w Sied- pierwszego rozbioru. Wytworzyły się dwa
miogrodzie, wyzwolił w zimowej wypra- główne stronnictwa: Białych i Czerwo-
wie wojennej (1848/1849) tę część Wę- nych. Program Białych był bardziej
gier spod panowania austriackiego. Wę- umiarkowany, oparty na pracy organicz-
grzy z wdzięczności nazwali go ojczul- nej celem podniesienia ducha i życia na-
kiem Bemem (Bem apó), a sławił go też rodowego. Jego oficjalną strukturą stało
jego adiutant, wielki węgierski poeta, się Towarzystwo Rolnicze (od 1857).
Sandor Petofi. W lecie 1849 r. olbrzymia Stronnictwo Czerwonych obejmowało
armia rosyjska kierowana przez feldmar- gorętsze umysły, zwłaszcza młodzież. Za-
szałka Iwana Paskiewicza – na prośbę ce- częły się manifestacje i procesje patrio-
sarza Austrii, Franciszka Józefa I Habs- tyczne w Warszawie i w innych miastach.
burga – wkroczyła na teren Węgier, do W 1861 r. wojska rosyjskie dwukrotnie
Siedmiogrodu i wraz z armią austriacką dokonały rozproszenia tłumów salwami
pokonała wojska węgierskie. Doszło do karabinowymi, byli zabici i ranni. Napięta
kapitulacji. Kosuth, Bem, Dembiński, sytuacja doprowadziła (w 1862 r.) do po-
Wysocki i wielu innych powstańców nie łączenia się poszczególnych organizacji
poddało się zwycięzcom, a wybrało emi- patriotycznych, powstał Komitet Central-
50

ny Narodowy. Zaczęły się przygotowania około 30 tysięcy słabo uzbrojonych ludzi,
do powstania. W międzyczasie Naczelnik podczas gdy dobrze zaopatrzony garni-
Rządu Cywilnego Królestwa, margrabia zon rosyjski w Królestwie składał się z 90
Aleksander Wielopolski wyjednał u cara tysięcy żołnierzy. W rezultacie walki w
Aleksandra autonomię dla tej części za- trakcie tego powstania posiadały charak-
boru i rozpoczął reformy szkolne, przy- ter wojny partyzanckiej, prowadzonej ma-
wracając język polski jako wykładowy. łymi oddziałami rozsianymi po różnych
Było już jednak za późno na reformy. częściach kraju, czemu zresztą sprzyjał
Dlatego Wielopolski, aby zapobiec wybu- lesisty i częściowo także bagnisty charak-
chowi powstania, zarządził też przymuso- ter Królestwa. W całym okresie trwające-
wy pobór do wojska, tak zwaną brankę. go prawie półtora roku zrywu narodowe-
Na wieść o tym, pod naciskiem młodzieży go, do wielkich bitew nie doszło, nato-
Komitet Centralny przekształcił się w miast stoczonych zostało około 1200
Tymczasowy Rząd Narodowy i ogłosił mniejszych bitew i potyczek.
powstanie narodu (22 I 1863). Powstanie styczniowe wybuchło 14 lat
Powstanie to (nazwane później stycz- po stłumieniu węgierskiego powstania
niowym) nie było dostatecznie przygoto- okresu Wiosny Ludów, w którym Polacy
wane, jakkolwiek według założeń miało zapisali się złotymi zgłoskami. Naród
zbrojnie objąć zabór rosyjski, a Galicja i węgierski pamiętał ten czyn, dlatego w
Poznańskie być zapleczem zaopatrzenio- polskim zrywie uczestniczyli także przy-
wem. Powstańcy nie dysponowali regular- byli na pomoc Węgrzy (najliczniejsi spo-
nymi siłami zbrojnymi, nie mieli magazy- śród cudzoziemców, ok. 400 żołnierzy i
nów, ani bezpiecznych miejsc stacjonowa- oficerów).
nia, zaś łączna siła wojsk polskich – pomi- Pierwszym oficjalnym naczelnikiem
mo obietnicy uwłaszczenia ludu ziem- powstania (dyktatorem) został przybyły z
skiego – wynosiła nawet w okresie naj- emigracji Marian Langiewicz, pokonując
większego nasilenia walk, nie więcej, jak oddziały rosyjskie m. in. pod Szydłowcem
artur grottger – na pobojowisku, z cyklu „powstanie styczniowe”
51

i Grochowiskami. Przyparty przez Rosjan Gubernie litewskie i ruskie ściśle zjedno-
przeszedł granicę austriacką i tam został czono z państwowością rosyjską, a w sto-
aresztowany. Przygasające do wiosny po- sunku do żyjącej tam ludności polskiej
wstanie zostało poparte przez Stronnic- zastosowano dodatkowo deportacje, re-
two oraz pieniądze Białych i na nowo strykcje majątkowe oraz religijne (wymie-
rozgorzało. Tym razem rozszerzyło się rzone w kościoły: rzymsko- i grekokato-
ono na całą Polskę rosyjską w jej histo- licki). Królestwo Polskie przestało być
rycznych granicach, a więc także na Li- krajem autonomicznym (1867), a powstał
twę, Żmudź i Inflanty (w mniejszym podzielony na gubernie Kraj Nadwiślań-
stopniu na ziemie ruskie), stoczono przy ski, z rosyjskim systemem administracyj-
tym szereg zwycięskich bitew (jak puł- nym. W szkolnictwie zaprowadzono ję-
kownik Marcin Borelowski pod Pana- zyk rosyjski.
sówką). W tym samym czasie, oczekiwana Germanizacja ziem znajdujących się
interwencja dyplomatyczna rządów fran- pod zaborem pruskim zaczęła nasilać się
cuskiego, angielskiego i austriackiego jeszcze po poprzednich powstaniach.
skończyła się wysłaniem przez te rządy Kulminacja tej antypolskiej polityki na-
nic nie znaczących not protestacyjnych stąpiła pod rządami premiera Królestwa
oraz dalszymi obietnicami bez pokrycia Pruskiego a następnie Cesarstwa Nie-
przychylnego Polsce cesarza Francji, Na- mieckiego, Otto von Bismarcka (1862–
poleona III. Ostatnim naczelnikiem Rzą- 1890). Dokonywano wysiedlania polskiej
du Narodowego został Romuald Trau- ludności nie będącej poddanymi pruskimi
gutt. Choć przywrócił on ład w rwącej się oraz wykupu polskiej ziemi (wóz Drzy-
organizacji powstania, a i wtedy, jesienią, mały) i nasiedlania niemieckich koloni-
powstańcy odnotowali szereg zwycięstw stów. W szkołach zaprowadzono język
(np. pod Chmielnikiem), szeregi po- niemiecki.
wstańcze przerzedzały się w nieustannych Odmiennie aniżeli w przypadku po-
bojach. Wiosną 1864 r. Rosjanie pojmali zostałych dwóch zaborców, stosowana
Traugutta (i skazali na karę śmierci). Tę przez cesarstwo austriackie polityka wy-
datę traktuje się jako zakończenie i tak już narodawiania została w owym czasie za-
gasnącego powstania. Nastąpiły masowe rzucona. Galicja otrzymała w 1860 r. ulgi
zsyłki byłych powstańców na Sybir. konstytucyjne (Sejm Krajowy), a w 1867
Powstańcy szukający zagranicą schro- r. – po przekształceniu cesarstwa w pań-
nienia w dużej liczbie wyemigrowali na stwo dualistyczne (Austro-Węgry) – tak-
Węgry. Zamożne domy szlacheckie prze- że przedstawicielstwo w centralnym par-
ścigały się w okazywaniu im sympatii i lamencie austriackim oraz szeroką auto-
przyjmowaniu nawet na dłuższą gościnę, nomię.
określając ich zazwyczaj mianem: „nasz Po stłumieniu powstania znaczna
Polak”. część społeczeństwa polskiego uznała
dalszą walkę zbrojną z zaborcami za bez-
celową. Przeciwstawiając się rewolucyj-
I wojna światowa nym ideom romantyzmu zwróciła się ku
pracy organicznej, od podstaw, opowiada-
Po upadku powstania Kraj i Litwa pogrą- jąc się za programem pozytywistycznym,
żyły się w żałobie narodowej, przy czym by w ten sposób podtrzymywać ducha w
ziemie te zostały poddane rusyfikacji o narodzie (w Warszawie filozof Aleksan-
niespotykanej wcześniej bezwzględności. der Świętochowski, pisarz Bolesław Prus,
52

w Poznańskim kółka rolnicze i spółki za- skiego, przekształcona w Ligę Narodową
robkowe). – 1893). Od 1908 powstawały również
Pomimo trudnych warunków bytowa- organizacje paramilitarne.
nia pod obcą władzą, naród polski pod 28. VII. 1914 r. rozpoczął się olbrzymi
koniec XIX wieku i na początku XX stu- konflikt zbrojny, który podzielił Europę
lecia zabłysnął wielkimi osiągnięciami na dwa obozy. Z zaborców ziem polskich
naukowymi oraz artystycznymi. Fizyk Rosja – razem z Francją i Anglią – wzięła
Zygmunt Wróblewski i chemik Karol Ol- udział w zmaganiach jako członek enten-
szewski jako pierwsi na świecie skroplili ty, natomiast Niemcy i Austria stanowiły
tlen i azot (1883); Ignacy Łukasiewicz był trzon walczących państw centralnych.
pionierem przemysłu naftowego w Euro- W chwili wybuchu I wojny światowej
pie; Maria Skłodowska-Curie odkryła stronnictwa polskie były zróżnicowane
wraz z mężem (Pierre Curie) dwa pier- politycznie. Istniał kierunek prorosyjski
wiastki: polon (od słowa: Polonia/Polska) (ugrupowania Narodowej Demokracji –
oraz rad i była dwukrotnie laureatką na- Dmowskiego i powstał niewielki Legion
grody Nobla: z zakresu fizyki (1903) i Puławski ), wiążący nadzieje na wyzwole-
chemii (1911). Rozwinęło się patriotycz- nie Polski w powiązaniu ze zwycięstwem
ne malarstwo historyczne: Jan Matejko, ententy oraz proaustriacki ( Józef Piłsud-
Artur Grottger, Henryk Siemiradzki, ski, legiony polskie powstałe z zakłada-
Wojciech Gerson, a także podobnego nych od 1910 r. organizacji strzeleckich)
typu twórczość literacka: szczególnie liczący na sukces państw centralnych.
Henryk Sienkiewicz, pierwszy polski lau- W Krakowie powstał (VIII. 1914) Na-
reat Nobla literackiego (1905). czelny Komitet Narodowy dla koordyna-
naczelnik Józef piłsudski, po lewej
Ucisk caratu zelżał po 1904 r., ale pol- cji działań polskich sił wojskowych, w
skie organizacje społeczne i polityczne – oparciu o Legiony Polskie Piłsudskiego,
także w pozostałych dwóch zaborach oraz które w latach 1914–1915 zostały rozbu-
na emigracji – zaczęły powstawać już od dowane do trzech brygad. (Werbunek do
lat osiemdziesiątych (jak Liga Polska w nich odbywał się od początku i na Wę-
1887 pod kierunkiem Romana Dmow- grzech, gdzie też istniał Polski Komitet
53

Wojskowy). Legiony liczyły 25 tysięcy mii polskiej pod wodzą generała Józefa
żołnierzy, pod naczelnym dowództwem Hallera, włączonej jeszcze do walk prze-
austriackim, a następnie niemieckim. ciw Rzeszy Niemieckiej, a potem prze-
W 1916/1917 nastąpił kryzys „przysięgo- wiezionej do wyzwalającej się Polski.
wy”. (Piłsudski oraz część składu Legio- Po upadku caratu i następnie po prze-
nów odmówiła złożenia przysięgi na jęciu władzy w Rosji przez bolszewików
wierność cesarzowi Niemiec. Zostali oni (1917), państwo to w początkach 1918 r.
internowani w 1917 r., a Piłsudski wywie- wycofało się z wojny, zawierając osobny
ziony do Niemiec.) Wojskowe władze pokój z państwami centralnymi (3 III).
Niemiec i Austrii, w imieniu swoich cesa- Z kolei państwa centralne skapitulowały
rzy, w 1916 r. ogłosiły akt o zamiarze po- – przed zachodnimi państwami ententy –
wołania państwa polskiego na ziemiach jesienią tego samego roku. (Austria za-
zaboru rosyjskiego, a car wydał dokument warła rozejm 4. XI i uległa rozpadowi,
o utworzeniu wolnej zjednoczonej Polski. Niemcy podpisały akt zawieszenia broni
Akty te były chwytami propagandowymi, 11 XI 1918). W rezultacie wszystkie trzy
natomiast wywołały odzew na zachodzie. państwa zaborcze poniosły klęskę, otwar-
Tam prezydent Stanów Zjednoczonych ła się droga do niepodległości Polski. Jó-
Thomas Woodrow Wilson sformułował zef Piłsudski zwolniony został z twierdzy
orędzie, w którym stwierdził m. in. po- w Magdeburgu i wrócił do Warszawy (10
trzebę odrodzenia Polski niepodległej i XI). Tymczasowe władze polskie – Rada
zjednoczonej (1917). Ta przychylność Regencyjna – przekazały mu następnego
wspierana była aktywną postawą polskiej dnia naczelną władzę wojskową, a trzy
emigracji na Zachodzie (w tym pianisty później pełnię władzy. Dzień 11 listopada
Ignacego Paderewskiego), która dopro- został po wojnie ogłoszony symbolicznie
wadziła także do utworzenia pod koniec dniem przywrócenia niepodległości Pol-
wojny znaczącej liczebnie Błękitnej Ar- ski.
Pytania
1. Co wiesz o powstaniu mazurka Dąbrowskiego?

2. Dokonaj krótkiej charakterystyki poszczególnych zaborów.
3. kiedy zrodziło się hasło:„za wolność waszą i naszą”? Jak je rozumiesz?
4. wymień przyczyny upadku powstania styczniowego.
5. Jaka była rola Józefa piłsudskiego w dążeniu do niepodległości polski?
54

OdZySKAnIe nIePOdLeGŁOśCI,
II RZeCZPOSPOLItA
Walki o granice państwowym, Czechosłowacją. Spór do-

niepodległego państwa tyczył na Śląsku ziemi cieszyńskiej oraz
północnych części Spisza i Orawy po
Z przedrozbiorowej Rzeczpospolitej obydwu stronach Tatr. Rada Ambasado-
Obojga (Trojga) Narodów Polska odzy- rów krajów ententy – miesiąc po podpisa-
skała niepodległość po 123 latach niewoli niu dyktatu pokojowego w Trianon –
(1795–1918), podobnie i Litwa, jako przyznała (w belgijskiej miejscowości
osobne państwo nad Bałtykiem, nato- Spa) bez plebiscytu większość terenów
miast dawne ziemie ruskie – też dążące spornych Czechosłowacji (pomimo pol-
do niepodległości jako Ukraina – zostały skiej przewagi etnicznej, w sytuacji kiedy
po I wojnie światowej ponownie podbite Polska wszystkie siły musiała skupiać w
przez skomunizowaną Rosję, która przy- obronie granic wschodnich, 1920). (Pols-
jęła nazwę Związek Socjalistycznych Re- ce przyznano jedynie 14 wsi na północ-
publik Radzieckich. nym Spiszu wraz z zamkiem niedzickim
Polska stała się wolnym państwem, ale oraz 14 wsi północnej Orawy z Jabłonką).
bez określonych granic, o których ustale- Pokoju trianońskiego Polska nie ratyfi-
nie naród musiał toczyć walki jeszcze kowała.
przez następne lata. Dlatego już w grud- Walki o wschodnie granice Polski wy-
niu 1918 r. wybuchło trwające dwa mie- nikały z jednej strony z faktu, że Rosja so-
siące, zakończone polskim zwycięstwem, wiecka dążyła do skomunizowania całego
antyniemieckie powstanie w Wielkopol- świata, poczynając od terenów, które znaj-
sce. Dzięki temu w zawartym z Niemca- dowały się już wcześniej we władzy cara-
mi głównym pokoju wersalskim (28. VI. tu. Drugą przyczyną walk były odmienne
1919) ta wielka połać byłego pruskiego powojenne cele ruchów narodowych
zaboru znalazła się po polskiej stronie Ukraińców i Litwinów – wspomaganych
polsko-niemieckiej granicy. Miasto por- przez antypolską propagandę Rosji już od
towe nad Bałtykiem – Gdańsk – stał się XVIII wieku. Obydwa te narody miały na
miastem wolnym znajdującym się pod celu stworzenie własnych organizmów
pieczą i Polski i Niemiec. Sporne z Niem- państwowych, przy czym obszarami kon-
cami części Górnego Śląska oraz Warmii fliktowymi z Polską były spolszczone
i Mazur zostały podzielone częściowo w wcześniej terytoria Galicji Wschodniej ze
ramach plebiscytów, częściowo jako wy- Lwowem oraz Wileńszczyzna. Dlatego
nik trzech powstań śląskich (1919–1921). projektowane przez naczelnika Piłsud-
Po rozpadzie Austro-Węgier przesta- skiego sprzymierzenie ich z Polską, z
ła istnieć tysiącletnia granica polsko-wę- ostrzem skierowanym przeciw państwu
gierska. Swoje południowe granice Pol- bolszewików, nie spotkało się z przychyl-
ska musiała ustalać z nowym tworem nym przyjęciem. – Walki z wojskami
55

ukraińskimi rozpoczęte w 1918 r. w Gali- gotowywały się do zadania Polsce osta-
cji przekształciły się w roku następnym w tecznego ciosu: „Po trupie Polski prowa-
wojnę polsko-bolszewicką. W trakcie dzi droga do rewolucji światowej”.
tych zmagań powstało porozumienie pol- Jedynym krajem, który w tej sytuacji
sko-ukraińskie (z Ukraińską Republiką dostarczył Polsce olbrzymiej ilości amu-
Ludową, atamanem Symonem Petlurą, nicji do broni ręcznej i artyleryjskiej, sta-
1919). Wojska polskie wraz z ukraińskimi ły się pokonane w wojnie i okrojone tery-
zajęły przeddnieprzańską Ukrainę, wcho- torialnie Węgry. Ponieważ państwo to
dząc do Kijowa (V. 1920), nie znalazły zostało odsunięte od północnego łuku
tam jednak powszechnego poparcia. Co- Karpat, na rzecz nieprzychylnej Polsce
raz dotkliwszy stawał się w Polsce brak Czechosłowacji, transport musiał być
broni, a szczególnie amunicji, gdyż jej do- dokonywany drogą okrężną, przez Ru-
stawy z Zachodu były zatrzymywane munię. Najważniejsza dostawa dotarła
przez sprzyjający bolszewikom proleta- pod Warszawę (1920) w dniu rozpoczęcia
riat, szczególnie w Niemczech, Danii i przez Tuchaczewskiego ofensywy na
Austrii. Wojska polskie musiały wycofy- Warszawę. Wojska polskie były wtedy już
wać się na całej szerokości frontu, z Ukra- prawie bez amunicji, ale trzy dni później
iny, Białorusi i Wileńszczyzny. Front za- armia polska mogła przejść do kontrata-
trzymał się po wschodniej stronie Wisły. ku i rozgromiła armie radzieckie. (Ponie-
Armie radzieckie pod dowództwem ge- waż był to dzień Wniebowzięcia Matki
nerała Michaiła Tuchaczewskiego przy- Boskiej – 15 VIII – zwycięstwo zostało
polska ponownie niepodległa
56

nazwane „cudem nad Wisłą”.) Na zwy- ujednolicony. Podstawy konstytucyjne zo-
cięstwo złożyły się: zwiększenie liczebne stały zagwarantowane przez kolejne kon-
armii polskiej przed bitwą, śmiały plan stytucje: małą – z 1919 r., marcową – usta-
strategiczny marszałka Piłsudskiego oraz nowioną w 1921 r. oraz ostatecznie kwiet-
generała Tadeusza Rozwadowskiego i niową (z silniejszą władzą prezydencką)
dostawa węgierskiej amunicji. Wojska – w 1935 r. Władza była trójdzielna: usta-
polskie odniosły jeszcze drugie decydują- wodawcza należała do dwuizbowego par-
ce zwycięstwo nad bolszewikami, nad lamentu (Sejmu i Senatu jako Zgroma-
rzeką Niemen, na Litwie, po czym podpi- dzenia Narodowego); wykonawczą pełnił
sany został układ pokojowy w stolicy Ło- Prezydent oraz Prezes Rady Ministrów
twy, Rydze (1921) ustalając polsko-ra- przy pomocy Rady Ministrów; wymiar
dzieckie granice na wschodzie. sprawiedliwości sprawowały niezawisłe
Ziemia wileńska została odłączona od sądy z Sądem Najwyższym na czele. Kon-
Litwy przez miejscowe wojska polskie stytucja Kwietniowa wprowadzała zasad-
(generała Lucjana Żeligowskiego), jako niczą zmianę: system prezydencki otrzy-
Litwa Środkowa: osobne państewko o mał charakter autorytarny (władzę
polskiej większości narodowej (1920), zwierzchnią względem parlamentu i rzą-
które w 1922 r. połączyło się z Polską. du), ale bez uprawnień ustawodawczych.
Na tym zakończone zostało kształto- Pierwszoplanową postacią świata poli-
wanie granic Rzeczpospolitej Polskiej po tyki był Józef Piłsudski, który w najwięk-
I wojnie światowej. szej mierze przyczynił się do odzyskania
niepodległości Polski jako twórca i na-
czelny wódz Legionów i który został
Polska w dwudziestoleciu ustanowiony naczelnikiem państwa
międzywojennym (pierwszym prezydentem, 1918–1922).
Na lata 1923–1926 odsunął się odsunął
Obszar II Rzeczpospolitej Polskiej wyno- się od zagadnień codziennej polityki, ale
sił 388 tyś. km2. Polska stała się szóstym chwiejność władzy, częste zmiany rządu
co do wielkości państwem Europy, ale o spowodowały, iż dokonał zamachu stanu
silnie rozczłonkowanych, trudnych do przy pomocy wiernych mu wojsk (prze-
obrony granicach. Dostęp do morza bał- wrót majowy, 1926). Piłsudski nie objął
tyckiego uzyskała Polska na długości 140 wówczas władzy dyktatorskiej, natomiast
km. Ludność liczyła w 1921 r. 27 milio- dążył do stworzenia szybko rosnącego w
nów osób, w tym Polaków 65%, Ukraiń- siłę, stabilnego politycznie i gospodarczo
ców 15%, Żydów 10%, Białorusinów 5%, państwa. Powstało wówczas z jego inicja-
Niemców 2%. Przewagę miało wyznanie tywy ponadpartyjne ugrupowanie naro-
rzymsko-katolickie obejmujące 62% oby- dowe o nazwie sanacja, której odzwiercie-
wateli, obrządek grekokatolicki wyznawa- dleniem politycznym stał się Bezpartyjny
ło 12%, prawosławie 11%, judaizm 10%, Blok Współpracy z Rządem (1926–1935).
protestantyzm 4%. Piłsudski po przewrocie dwukrotnie objął
Polska odrodziła się jako republika tekę premiera Polski (1926–1928 i 1930);
parlamentarna, z dwuizbowym parlamen- przy czym wywierał decydujący wpływ na
tem (Sejmem i Senatem), przy czym sys- kształt polityki wewnętrznej i zagranicz-
tem prawny narodu – pozostającego przez nej II RP. Zmarł w 1935 r.
ponad sto lat pod trzema różnymi syste- Pierwszą osobą po śmierci Piłsudskie-
mami ustawodawczymi – musiał zostać go został prezydent Ignacy Mościcki
57

(pełniący to stanowisko od 1926 r.), na
mocy zwiększonych uprawnień, jakie za-
pewniała konstytucja kwietniowa z 1935
r. Władzę nad wojskiem przejął po Pił-
sudskim jego zaufany, marszałek Edward
Rydz-Śmigły, a polityką zagraniczną kie-
rował minister Józef Beck.
Poszczególne części kraju miały po
wyzwoleniu silnie zróżnicowaną strukturę
gospodarczą. Pomimo wojenych znisz-
na odzyskanej wspólnej granicy
czeń uprzemysłowiony był Górny Śląsk,
rozwinięta była gospodarka rolna w Wiel-
kopolsce, natomiast zacofane i rozdrob- sły wzrost tego niebezpieczeństwa ze stro-
nione było rolnictwo wschodniej części ny Związku Radzieckiego. Ponownie sil-
Kongresówki, a szczególnie Galicji. Za- nym państwem stały się także Niemcy po
panowała hiperinflacja. Ogromne były dojściu Hitlera do władzy (1933). Od Pol-
zasługi ekonomisty i premiera Władysła- ski zażądał Hitler zgody na włączenie
wa Grabskiego (szczególnie w latach Gdańska do Niemiec i eksterytorialnego
1923–1925) w przeprowadzeniu reformy korytarza do Prus Wschodnich, na co
skarbu oraz waluty (wymiany marki pol- Polska przystać nie mogła. Z powyższych
skiej na złoty), później zaś Eugeniusza powodów Polska zawarła w 1939 r. przy-
Kwiatkowskiego – ministra przemysłu i mierze polityczno-wojskowe z Wielką
handlu (w latach 1926–1930) oraz wice- Brytanią oraz ponownie z Francją.
premiera i ministra skarbu (w latach W marcu 1939 r. państwo węgierskie od-
1935–1939), budowniczego portu wiel- zyskało wschodnią część Górnych Wę-
komorskiego w Gdyni i nowych ośrod- gier (zajmując wschodnią część Czecho-
ków przemysłowych, szczególnie w połu- słowacji), dzięki czemu odtworzona zo-
dniowej Polsce (Stalowa Wola, Tarnów). stała częściowo tysiącletnia węgiersko
Wzrastająca po zakończeniu wojny świa- -polska granica, na długości 180 km.
towej ludność osiągnęła w 1939 r. liczbę Rzesza niemiecka i ZSRR zawarły pakt o
33 milionów. nieagresji i współdziałaniu (VIII 1939).
W zakresie osiągnięć kulturalnych na- Przywódcy krajów Zachodu prawie od
stępny polski pisarz: Władysław Reymont początku wiedzieli, że owo porozumienie
uzyskał w 1924 r. Nagrodę Nobla. – noszące też nazwę paktu Ribbentropa–
Przeciw zagrożeniu niemiecko-so- Mołotowa – zawierało także tajne uzupeł-
wieckiemu Polska już w 1921 r. zawarła nienie dotyczące podziału Polski, jednak
sojusz z Francją. Lata trzydzieste przynio- władz polskich o tym nie powiadomili.
Pytania
1. Co wiesz o „cudzie nad wisłą”?

2. Jaki dostęp do Bałtyku uzyskała polska po wyzwoleniu?
3. Jak została odtworzona wspólna granica polsko-węgierska?
4. Co wiesz na temat paktu „ribbentropa – mołotowa”?
58

II WOJnA śWIAtOWA,
nOWA OKUPACJA
dwustronny najazd na Polskę
Pierwszego września 1939 r. Niemcy roz-

poczęły zbrojny napad na Polskę, jedno-
cześnie od północy, zachodu i południa
(tam razem z wojskami słowackimi).
Rząd węgierski premiera Pala Telekiego
nie przystał na niemieckie żądania, – ani
nie przystąpił do wojny przeciw Polsce,
ani nie wyraził zgody na transport nie-
mieckiego wojska przeciw Polsce droga-
mi terenów właśnie odzyskanych („było- płonąca wieża zamku królewskiego w warszawie
by to nie do pogodzenia z honorem wę-
gierskiego narodu”). Rzesza niemiecka dzenia wojny – armie radzieckie. Dalsza
posiadała najsilniejszą i najbardziej nowo- walka stała się bezcelowa, Polska jednak
czesną armię Europy. Jej przewaga w sto- nie skapitulowała. Wódz naczelny Rydz-
sunku do polskiej była dwukrotna w sile Śmigły wydał dyrektywę nakazującą wy-
żywej, a jeszcze wyraźniejsza pod wzglę- cofywanie wojska i sprzętu do Rumunii i
dem siły ognia i szybkości uderzenia (lot- na Węgry. Ostatnie punkty oporu zaprze-
nictwo oraz wojska pancerne). Armie pol- stały walki w końcu września (Warszawa,
skie zmuszone były wycofywać się na co- twierdza Modlin) oraz na początku paź-
raz głębsze pozycje obronne, aby nie ulec dziernika (obrona półwyspu Hel, bitwa
okrążeniu, ale walczyły. W dniu 3 wrze- pod Kockiem na Lubelszczyźnie 2 X).
śnia Francia oraz Anglia – w myśl zawar- Podczas kampanii wrześniowej zginę-
tych z Polską umów – wypowiedziały ło lub odniosło rany ok. 200 tysięcy pol-
wojnę Niemcom. Dzięki temu nastąpiło skich żołnierzy i oficerów, do niemieckiej
umiędzynarodowienie konfliktu wojen- niewoli dostało się ok. 300 tysięcy, a do
nego, ale kraje te na teren Niemiec woj- radzieckiej ok. 230 tysięcy żołnierzy i ofi-
skami swoimi praktycznie biorąc nie cerów.
wkroczyły – dla zmniejszenia niemieckie-
go nacisku na Polskę, jakkolwiek armie
polskie w dniach 9-12 IX zatrzymały nie- Sytuacja na ziemiach
mieckie natarcie i przeszły do przeciwu- okupowanych
derzenia na zachód od Warszawy, w oko-
licach rzeki Bzury. Pokonaną Polskę Niemcy i ZSRR po-
W dniu 17 września na teren Polski dzieliły między siebie mniej więcej po po-
wkroczyły od wschodu – bez wypowie- łowie, przy czym linię graniczną stanowiły
59

rzeki: Bug oraz San. Niemcy bezpośred- (szczególnie nad żydowską, cygańską, ale i
nio do Rzeszy włączyli Pomorze, Wielko- nad pozostałymi, jak Słowianie, w tym
polskę, Kujawy, Łódzkie i Górny Śląsk, a Polacy). Panowanie w Niemczech objął w
pozostałe zagarnięte ziemie – z Warsza- 1933 r., Adolf Hitler. W Rosji systemem
wą, Lublinem, Częstochową i Krakowem totalitarnym stał się komunizm, przy
– przekształcili w zarządzaną przez siebie czym propagatorem tej ideologii była par-
Generalną Gubernię, jako obszar życia tia bolszewicka, która objęła władzę w
Polaków, wysiedlając tam ludność polską 1917 r., a kierowana była początkowo
z terenów przyłączonych do Rzeszy. przez Włodzimierza Lenina, następnie
Wschodnią połowę podbitej Polski Zwią- zaś, od 1922 r. przez Józefa Stalina. Terror
zek Radziecki dołączył do Ukrainy i Bia- stosowany przez partię bolszewicką for-
łorusi, a Wileńszczyznę przekazał Litwie malnie był wynikiem walki klas społecz-
(by w roku następnym – 1940 – całą Li- nych (dążeń proletariatu do zniesienia
twę przyłączyć siłą do swojego imperium). wyzysku kapitalistycznego), natomiast w
Obydwaj okupanci byli głównymi rzeczywistości stał się brutalnym narzę-
przedstawicielami dwóch śmierciono- dziem utrzymywania zdobytej władzy.
śnych systemów totalitarnych stworzo- I Niemcy i Związek Radziecki od sa-
nych w Europie w I połowie XX stulecia. mego początku stosowały w odniesieniu
W Niemczech był to nazizm (narodowy do polskiego narodu masowe akty prze-
socjalizm), głoszący wyższość rasy nor- mocy. Dokonywano zbiorowych rozstrze-
dyckiej (germańskiej) nad innymi rasami liwań, osadzania w więzieniach, wywózek
polska podczas okupacji 1939–1945
60

do pracy przymusowej (Niemcy w głąb najpierw Paryż, a następnie pobliski An-
Rzeszy do fabryk oraz gospodarstw rol- gers. Najważniejszym zadaniem nowego
nych, bolszewicy do republik słabo zago- rządu było utworzenie we Francji emigra-
spodarowanych, jak Syberia czy Kazach- cyjnej armii polskiej.
stan oraz do łagrów będących obozami Według danych szacunkowych z kraju
pracy przymusowej). Na terenach przyłą- przedostało się (głównie od 17 IX) do
czonych do Rzeszy Niemcy starali się za- Rumunii ok. 30 tysięcy wojskowych i 20
cierać wszelkie ślady polskości, następo- tysięcy ludności cywilnej, na Węgry ok.
wała pełna germanizacja. Nieco lżejsze 40-50 tysięcy wojskowych i drugie tyle
warunki życia dla Polaków były w Gene- osób cywilnych. Na Węgrzech, gdzie
ralnej Guberni, ale i tam trwały represje. znalazło schronienie około 100 tysięcy
Niemcy już od końca 1939 r. zaczęli two- Polaków, bardzo przyjaźnie traktowały
rzyć getta dla ludności żydowskiej, a także rzeszę uchodźczą zarówno miejscowe
obozy koncentracyjne, które stały się obo- władze państwowe, jak i ludność, jakkol-
zami śmierci zadawanej masowo ludności wiek Węgry formalnie związane były so-
przede wszystkim żydowskiej, polskiej juszem z Niemcami. Utworzonych zosta-
oraz cygańskiej (największe obozy zostały ło 140 obozów żołnierskich oraz 114
założone: w Oświęcimiu-Auschwitz na obozów dla osób cywilnych. Wymagało
zachód od Krakowa – gdzie zgładzono to przy tym ogromnego materialnego ich
ok. 1,2 miliona osób, w Treblince na Ma- zabezpieczenia, stanowiącego silne ob-
zowszu – ok. 0,9 miliona oraz w Bełżcu ciążenie dla skarbu państwa. Równocze-
na Lubelszczyźnie – ok. 0,6 miliona ofiar). śnie internowani wojskowi byli nielegal-
W kwietniu 1943 r. wybuchło trwające nie (bo przy niemieckim sprzeciwie),
prawie miesiąc powstanie żydowskie w przerzucani do Francji za cichą zgodą
Warszawie, wspierane także przez polski węgierskich władz. Podobne przerzuty
ruch oporu. Zarówno pod okupacją nie- wojska odbywały się i z Rumunii. Dzięki
miecką, jak i radziecką niszczono przeja- temu trzon polskich sił zbrojnych na
wy polskiego życia społecznego i kultural- emigracji stanowili uchodźcy wojskowi
nego, przy czym głównym organem hitle- właśnie z obydwu tych państw.
rowskiej przemocy była tajna policja pań- Na Węgrzech została utworzona nie-
stwowa (Gestapo), a w Związku Radziec- legalna sieć wojskowa będąca m.in. głów-
kim Komitet Ludowy (Ministerstwo) ną stacją pośrednictwa na liniach kurier-
Spraw Wewnętrznych (NKWD) skupia- skiej łączności emigracyjnego rządu pol-
jący cały aparat represji policyjnych. skiego i krajowego podziemia wojskowe-
go. Zorganizowane zostało też życie
uchodźców cywilnych, w tym i szkoły
Polskie wojska polskojęzyczne (najważniejsza w Bala-
na frontach świata tonboglár). Wszystko to stało się możli-
we, ponieważ przyjaciółmi narodu pol-
Po internowaniu w Rumunii władz polskiego byli nawet najwyżsi przedstawi-
skich prezydent Mościcki przekazał swój ciele węgierskiego państwa: regent Mi-
urząd znajdującemu się już we Francji klós Horthy, premier Pál Teleki, minister
Władysławowi Raczkiewiczowi, który Spraw Wewnętrznych Ferenc Keresztes-
utworzenie emigracyjnego rządu polskie- Fischer, a w MSW jego najbardziej za-
go powierzył generałowi Władysławowi ufani współpracownicy: Laszlo O’svath
Sikorskiemu (30 IX 1939). Siedzibą był oraz szczególnie Jozsef Antall (zwany
61

skich, które w Anglii ponownie zostały
odbudowane. Anglię jeszcze tego samego
roku Niemcy zaatakowali z powietrza. In-
tensywne naloty bombowe, głównie na
południowo-wschodnie części Wielkiej
Brytanii, w tym na Londyn, trwały przez
VII–X 1940 r. W owej wojnie o Anglię
zasłużyło się polskie lotnictwo myśliwskie
oraz bombowe. Były to pierwsze zmaga-
nia wojenne, które nie zakończyły się
zwycięstwem Hitlera.
Henryk sławik – prezas komitetu obywatelskiego ds. W 1941 roku rozpadł się sojusz nie-
opieki nad polskimi Uchodźcami miecko-radziecki. Armie niemieckie za-
atakowały w czerwcu swego dotychczaso-
przez Polaków – na wzór Bema – „ojczul- wego sprzymierzeńca, wdzierając się w
kiem” Antallem), opiekun uchodźców głąb ZSRR swoim dotychczasowym zwy-
wojskowych pułkownik Zoltan Balo, a czajem, szybkimi zagonami pancernymi
byli nimi również inni politycy, jak ks. (Blitzkrieg) i docierając całym frontem
Bela Varga – proboszcz z Balatonboglar. jeszcze przed końcem roku do Leningra-
Z polskich uchodźców w pierwszym rzę- du i Moskwy oraz zajmując na południu
dzie trzeba wymienić Henryka Sławika- Ukrainę. W tej sytuacji Rosja bolszewicka
prezasa Komitetu Obywatelskiego ds. znalazła się po stronie antyniemieckiej
Opieki nad Polskimi Uchodźcami na koalicji. Dlatego, za pośrednictwem an-
Węgrzech, bliskiego współpracownika gielskiej dyplomacji, zostały nawiązane
Antalla. rządowe kontakty polsko-radzieckie i
W 1940 r. Niemcy kontynuowały rząd Sikorskiego uzgodnił utworzenie w
agresję przeciw krajom Europy, zagarnia- Związku Radzieckim armii polskiej zło-
jąc Danię i Norwegię, gdzie wojska pol- żonej z polskich jeńców wojennych i żyją-
skie uczestniczyły wraz z angielskimi i cej tam polskiej ludności cywilnej. Armia
francuskimi (w obronie portu morskiego zaczęła powstawać w II połowie roku, po
Narvik), a następnie zaatakowały i zajęły otwarciu przez ZSRR bram więziennych
Holandię, Belgię oraz Francję – gdzie w i łagrów, brak było jednak kadry oficer-
walkach wzięły udział (obok dywizji fran- skiej. Spośród wielu tysięcy oficerów i ge-
cuskich i angielskich) główne (liczące nerałów, którzy dostali się do niewoli ra-
wtedy już 85 tys. żołnierzy) siły polskie. dzieckiej: do obozów oficerskich w Ko-
Zemściła się wcześniejsza polityka Fran- zielsku, Ostaszkowie i Starobielsku, od-
cji oraz Anglii. Pokonać wojska niemiec- naleziono tylko kilkuset. Ponieważ ZSRR
kie można było wspólnymi siłami Polski, nie potrafił armii polskiej zapewnić odpo-
Francji oraz Anglii jedynie we wrześniu wiedniej ilości broni, ani wyżywienia, na-
1939 r., gdyż wtedy kraje te wspólnie jesz- stąpiło w 1942 r. uzgodnienie o wyprowa-
cze posiadały przewagę nad Niemcami. dzeniu jej (a także skupionej obok wojska
Rok później już nie. rzeszy osób cywilnych: kobiet, starców,
Po kapitulacji Francji emigracyjne dzieci) w dwóch terminach do Iranu
władze polskie przeniosły się do Anglii, (łącznie ok. 115 tys. osób), aby polskie siły
do Londynu. Zostały tam także ewaku- zbrojne walczyły z Niemcami na Bliskim
owane z Francji ocalałe resztki wojsk pol- Wschodzie, co było na rękę Anglii.
62

W kwietniu 1943 r. Niemcy puścili w Syrii, Palestynie i w Egipcie, uczestniczy-
świat wiadomość o odkryciu na terenie ły w operacjach na obszarze Libii (m.in.
ZSRR, w lasku katyńskim koło Smoleń- wsławiając się w obronie Tobruku).
ska, masowych grobów oficerów polskich, W 1943 r. sowieci przejęli inicjatywę
podając, że mordu dokonali bolszewicy. w wojnie na wschodzie (zakończenie bi-
Zainicjowane przez Rzeszę niemiecką twy pod Stalingradem, okrążenie i dopro-
badania ekshumacyjne, prowadzone przy wadzenie do kapitulacji niemieckiej armii
nieformalnej zgodzie polskiego rządu na gen. Paulusa oraz bitwa na łuku kurskim),
emigracji, dowiodły, że zbrodnia została do walk włączona została wtedy także –
dokonana przez NKWD (Ludowy Ko- sformowana w ZSRR, pod nadzorem ra-
misariat Spraw Wewnętrznych), przed dzieckim – armia polska, która (w maju
wkroczeniem wojsk niemieckich do 1945) wzięła udział w zdobywaniu Berli-
ZSRR., w 1940 r. (Ekshumowano ok. 4 na (a jej chrzest bojowy nastąpił pod Le-
tys. ciał.) Jednym z członków międzyna- nino na Białorusi, w październiku 1943).
rodowej komisji lekarskiej przeprowa- Przejęli w 1943 r. inicjatywę także
dzającej badania i potwierdzających ich alianci zachodni (Anglia, USA). Otwo-
wynik był międzynarodowej sławy wę- rzyli oni drugi – obok radzieckiego – an-
gierski lekarz patolog, dr Ferenc Orsos. tynazistowski front w Europie, dokonując
Związek Radziecki zaprzeczył tym fak- desantu na Sycylii (w VII) i rozpoczyna-
tom, starając się przerzucić winę na Niem- jąc kampanię włoską, 1943–1945). Kor-
ców (że zbrodni dokonano rok później, po pus Polski (liczący w maju 1945 roku 78
wkroczeniu Niemców do Smoleńska) i tysięcy żołnierzy) brał udział w tej kam-
zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem panii w składzie armii brytyjskiej. Naj-
polskim. Główne państwa sojusznicze na większym i najbardziej krwawym bojem
Zachodzie – Anglia oraz USA (które formacji była we Włoszech bitwa o Mon-
przystąpiły do wojny z końcem 1941 r.) – te Cassino (V 1944). Następnie uczestni-
nie stanęły po stronie polskiej i nie zapro- czył on w walkach o Ankonę i w zdobyciu
testowały przeciw radzieckim kłam- Bolonii (1945). W 1944 r. alianci otwo-
stwom, ponieważ ZSRR był im potrzebny rzyli kolejny front na Zachodzie, na tere-
do pokonania hitlerowskich Niemiec. nie północnej Francji, w Normandii, naj-
Polskie wojska walczyły w latach większą akcją desantową świata. Uczest-
1941–1942 także na Bliskim Wschodzie niczyły w niej polskie siły lotnicze oraz
oraz w Afryce: brały udział w walkach w morskie (w tym okręty wycofane z Morza
Bałtyckiego do Wielkiej Brytanii jeszcze
przed wybuchem wojny). Następnie, do
walk trwających na terenie Francji, Ho-
landii, Belgii i Niemiec (1944–1945),
włączone zostały również jednostki lądo-
wych Polskich Sił Zbrojnych (w tym dy-
wizja pancerna gen. Stanisława Maczka,
której największą batalią była bitwa pod
Falaise). Pod koniec wojny (V 1945) li-
czebność PSZ wynosiła ok. 200 tysięcy
żołnierzy.
Polacy wnieśli istotny wkład w czasie
związane ręce jednej z ofiar zbrodni katyńskiej II wojny światowej w walce przeciw nazi-
63

stowskiej Rzeszy, walcząc z nią na wszyst-
kich frontach: na lądzie, morzu i w powie-
trzu. Polskie siły zbrojne zaangażowane w
II wojnie światowej w walkę przeciw na-
zistom stanowiły piątą co do wielkości ar-
mię aliancką w Europie.
Walka podziemna w kraju
Po klęsce polskiej armii w kampanii wrze- powstanie warszawskie, 1944

śniowej Polacy utworzyli w okupowanej
Polsce wiele organizacji niepodległościo- no: operacja Ostra Brama, powstanie we
wych, z których najbardziej znana była Lwowie oraz powstanie warszawskie.
związana z londyńskim rządem emigra- Powstanie warszawskie wybuchło 1
cyjnym Armia Krajowa (AK) licząca ok. sierpnia 1944 r., kiedy wojska radzieckie
400 tys. zaprzysiężonych członków. W zbliżały się do Wisły. Było ono wymie-
okupowanej Polsce działały również inne rzone militarnie przeciw Niemcom, ale
organizacje podziemne jak Bataliony dowództwo AK (gen. Tadeusz Bor-Ko-
Chłopskie (ok. 130.000), NSZ (ok. morowski) planowało samodzielnie wy-
70.000) oraz Armia Ludowa (ok. 30.000). zwolić stolicę jeszcze przed wkroczeniem
Polacy działali poza tym w organizacjach Armii Czerwonej, dla poprawy między-
podziemnych innych krajów np. w Jugo- narodowej pozycji legalnego rządu RP w
sławii i Francji. W sumie liczba członków Londynie i zahamowania realizowanego
polskiego ruchu oporu podczas II wojny przez Stalina procesu sowietyzacji Polski.
światowej oscylowała w okolicach Radziecki dyktator w tej sytuacji odmówił
600.000, co stawiało go w szeregu jedne- udzielenia powstaniu pomocy, a wsparcie
go z największych w Europie. (przy pomocy lotniczych przesyłek z tere-
Polski ruch oporu stanowił ważny nu Włoch) udzielane powstańcom przez
ukryty front w walce z III Rzeszą i po- USA i Wielką Brytanię miało ograniczo-
przez liczne akty sabotażu oraz akcje bony charakter i nie wpłynęło w sposób
jowe wniósł istotny wkład w osłabienie istotny na sytuację w Warszawie. Podob-
potencjału militarnego nazistów podczas nie nie miała istotnego wpływu pomoc
II wojny światowej. Jego członkowie prze- udzielna przez wojska węgierskie, ota-
prowadzili również szereg akcji wojsko- czające Warszawę z niemieckiego rozka-
wych mających duże znaczenie militarne zu, tym bardziej, że Niemcy wojska te
jak np. powstanie zamojskie, Akcja Góral, szybko wycofali. W rezultacie słabo
Akcja Główki. Największą z nich oraz uzbrojone oddziały powstańcze przez po-
mającą ogólnopolski charakter stanowiła nad dwa miesiące prowadziły samotną
pod koniec wojny tzw. Akcja Burza, pod- walkę z przeważającymi siłami niemiec-
czas której Armia Krajowa przeprowadzi- kimi (kapitulacja nastąpiła 3 październi-
ła szereg ataków wymierzonych w nie- ka). Straty powstańczego wojska wyniosły
miecką armię wycofującą się przed Armią ok. 35 tys. zabitych i rannych, zaś cywil-
Czerwoną. Największe akcje wojskowe nych mieszkańców stolicy zginęło ok.
przeprowadzono w jej ramach w Wilnie, 150-200 tys. Na skutek walk oraz syste-
we Lwowie i w Warszawie. Były to kolej- matycznego wyburzania miasta przez
64

Niemców uległa zniszczeniu większość przedstawicieli polskich i bez konsultacji
zabudowy lewobrzeżnej Warszawy, w tym z emigracyjnymi władzami polskimi.
setki bezcennych zabytków oraz obiektów Wstępnie już w Teheranie trzy mocar-
o dużej wartości kulturalnej i duchowej. stwa uzgodniły powojenne granice Polski:
Powstanie warszawskie uznawane jest za wschodnią z ZSRR na linii Curzona
jedno z najważniejszych wydarzeń w naj- (wzdłuż biegu rzek Bug i San), na zacho-
nowszej historii Polski. dzie na linii Odry, a na północy polskie
miały stać się Prusy Wschodnie (bez
okręgu Królewca, który Stalin zastrzegł
Wyzwolenie spod okupacji dla Związku Radzieckiego). Owe zmiany
niemieckiej, zmiana granic miały nastąpić przy ewentualnych prze-
siedleniach ludności. Dokonany został
W miarę jak sprzymierzeńcy uzyskiwali jednocześnie podział krajów Europy na
przewagę nad siłami nazistowskich Nie- alianckie strefy operacyjne, – Polska zna-
miec i faszystowskich Włoch, przywódcy lazła się w strefie operacyjnej Armii Czer-
trzech potęg alianckich: USA, Związku wonej. Następne dwie konferencje miały
Radzieckiego oraz Anglii trzykrotnie od- miejsce w sytuacji, kiedy ZSRR – podczas
byli konferencje na szczycie: w Teheranie Jałty – już faktycznie opanował część pol-
(XI/XII 1943), w Jałcie (II 1945, prezy- skich terenów, a konferencja poczdamska
dent Franklin D. Roosevelt, przewodni- odbyła się po kapitulacji wojsk niemiec-
czący Komunistycznej Partii Związku kich (Wehrmachtu, która nastąpiła póź-
Radzieckiego Józef Stalin, premier Win- nym wieczorem 8 V 1945 r., czyli według
ston Churchill) i w Poczdamie (VII/VIII czasu moskiewskiego 9 V), kiedy całość
1945, prezdent Harry Truman, Stalin, obszarów polskich (i wschodnia część
premier Clement Attlee), dla omówienia Niemiec, z Berlinem) znajdowała się we
porządku świata po II wojnie światowej i władaniu radzieckim. Nastąpiło na nich
innych najważniejszych zagadnień mię- powtórzenie teherańskich uzgodnień
dzynarodowych, w tym sprawy Polski. względem Polski, z jednym wyjątkiem: w
Konferencje te odbyły się bez udziału Poczdamie oddane zostały Polsce tereny
konferencja w Teheranie (J. stalin, F. roosevelt, w. Churchill)
65

zachodnie jedynie „pod administrację”, emigracyjnego nie miało już żadnego
natomiast zatwierdzenie granicy polsko- znaczącego zewnętrznego poparcia poli-
niemieckiej odłożono do czasu zawarcia tycznego, ponieważ TRJN został utwo-
pokoju z pokonanym państwem niemiec- rzony przy akceptacji go także przez
kim. aliantów zachodnich, jako oficjalny rząd
Polski rząd emigracyjny w Londynie polski, który miał pełnić obowiązki do
(premiera Tomasza Arciszewskiego, który czasu przeprowadzenia pierwszych wol-
objął to stanowisko w listopadzie 1944 r. nych wyborów parlamentarnych.
po ustąpieniu Stanisława Mikołajczyka) W miarę wyzwalania terenów polskich
nie wyrażał zgody na przesunięcie spod okupacji niemieckiej ujawniały się
wschodniej granicy z przedwojennej polskie podziemne siły zbrojne. W stycz-
(ustanowionej z ZSRR w Rydze) do linii niu 1945 r. komendant główny Armii
Curzona i protestował u władz USA oraz Krajowej (gen. Leopold Okulicki) podjął
Anglii, ale nie uzyskał niczego. decyzję o jej rozwiązaniu. Niezależnie od
W okupowanym jeszcze przez Niem- tego radzieckie NKWD i powstające or-
ców kraju utworzona została przy Polskiej gana Urzędu Bezpieczeństwa Publiczne-
Partii Robotniczej Krajowa Rada Naro- go dążyły do werbowania na potrzeby ko-
dowa (pod przewodnictwem Bolesława munistyczne, lub do likwidacji osób zwią-
Bieruta, XII 1943 / I 1944), którą zaak- zanych z ruchem partyzanckim. Podstęp-
ceptował Stalin i która utworzyła Polski nie zwabiony został na podwarszawskie
Komitet Wyzwolenia Narodowego (VII rozmowy polityczne gen. Okulicki, gdzie
1944), przekształcony (w grudniu 1944) aresztowano go i wraz z innymi dowódca-
w Rząd Tymczasowy Rzeczpospolitej mi Polski podziemnej wywieziono do
Polskiej, a następnie – po zakończeniu Moskwy oraz (w 1946 r.) zamordowano.
wojny z Niemcami – powołała do życia Straty liczbowe obywateli polskich
(VI 1945) Tymczasowy Rząd Jedności podczas wojny mogły zostać oszacowane
Narodowej (TRJN). Owe, samozwańcze jedynie w przybliżeniu. Ogółem liczba
wschodnie władze polskie uznały (w lipcu zabitych przez Niemców wyniosła ok. 6
1944) podyktowane przez Stalina nowe, milionów osób, z czego mniej więcej po-
przesunięte o paręset kilometrów na za- łowę stanowili polscy Żydzi. Do tego na-
chód granice. Do TRJN zgodził się wejść leży dodać ok. 1,6 miliona osób cywilnych
były premier zachodniego emigracyjnego i wojskowych, które zostały zamordowa-
rządu Mikołajczyk (będący wówczas pre- ne, lub zmarły w wyniku nieludzkich wa-
zesem Polskiego Stronnictwa Ludowego) runków stwarzanych im w ZSRR. Łączna
– na stanowisko wicepremiera – w sytu- suma polskich ofiar wyniosła w przybliże-
acji, kiedy stanowisko londyńskiego rządu niu 7,6 miliona osób.
Pytania
1. scharakteryzuj przebieg kampanii wrześniowej.

2. Jak przedstawiała się sytuacja na polskich ziemiach okupowanych?
3. Co wiesz o polskich obozach uchodźców na terenie węgier?
4. Co wiesz o wybuchu i przebiegu powstania warszawskiego?
5. scharakteryzuj sytuację w polsce pod koniec ii wojny światowej.
66

POLSKA RZeCZPOSPOLItA
LUdOWA
Polska w okowach Związku ną) i brak porozumienia w obozie alianc-

Radzieckiego kim.
Niezależnie od długotrwałego braku
Po zakończeniu II wojny światowej ostatecznych potwierdzeń granic Polski,
wschodnia granica Polski – ze Związkiem narzucony przez trzy mocarstwa stan fak-
Radzieckim – została między tymi pań- tyczny, który zaistniał w 1945 r. (i który
stwami (ze strony polskiej przez TRJN) pozostał właściwie niezmieniony do cza-
zatwierdzona w Moskwie, w umowie gra- sów dzisiejszych) oznaczał, że obszar kra-
nicznej z sierpnia 1945 r. Potwierdzała ju zmniejszony został na wschodzie o pas
ona w przybliżeniu ustaloną przez mocar- szerokości rzędu 200–350 km, a na za-
stwa alianckie linię Curzona. chodzie i północy powiększony do szero-
Granica z Niemcami ustalona w Pocz- kości ok. 100–200 km. Powierzchnia kraju
damie nie doczekała się w czasach PRL-u została w rezultacie zmniejszona (z przed-
ostatecznego zatwierdzenia ze względu wojennych 388 tys. km2) do 312 tys. km2.
na podział tego kraju na strefy okupacyj- Owa strata nastąpiła pomimo faktu, że
ne, a następnie (w 1949 r.) na dwa osobne Polska w 1939 r. nie skapitulowała, a ar-
państwa (Republikę Federalną Niemiec mie jej walczyły przez cały okres wojny na
oraz Niemiecką Republikę Demokratycz- wszystkich antynazistowskich frontach
mapa polski po ii wojnie światowej
67

świata oraz jako podziemie partyzanckie prowadzone zostały pierwsze po wojnie
w kraju. Polska utraciła między innymi na wybory parlamentarne (w styczniu 1947
północnym wschodzie historycznie litew- do Sejmu, bo druga, istniejąca przez woj-
ski, później spolszczony obszar wileński, ną, izba parlamentu – Senat – została po
zaś na południowym wschodzie tereny wojnie zniesiona), zostały one jednak
lwowskie, które historycznie były ruskie, a przez siły komunistyczne sfałszowane.
następnie też w dużej mierze spolszczyły Oficjalnie wygrały je zdecydowanie, po-
się. Z kolei obszary zachodnie (wrocław- zostające w sojuszu, Polska Partia Robot-
ski i opolski) były historycznie rdzenną nicza i Polska Partia Socjalistyczna, które
częścią średniowiecznego państwa pol- w roku następnym połączyły się tworząc
skiego, następnie czeskiego i austriackie- Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą.
go. Do Prus (Niemiec) zostały dołączone Sejm przejął funkcje działającej dotych-
dopiero w XVIII wieku. Pomorze Za- czas Krajowej Rady Narodowej, dokonał
chodnie było do XVII wieku rządzone wyboru prezydenta kraju (Bolesław Bie-
przez słowiański ród książęcy Gryfitów rut) oraz rządu, w którym tekę premiera
(dopiero potem przeszło w ręce branden- objął Józef Cyrankiewicz. Stanisław Mi-
burgskie, niemieckie). – W wyniku wo- kołajczyk musiał nielegalnie opuścić Pol-
jennych zmian – i pomimo strat – Polska skę (w 1947). Jakkolwiek nadal mogły ist-
ponownie znalazła się na ziemiach znaj- nieć: Zjednoczone Stronnictwo Ludowe
dujących się pod panowaniem pierwszego oraz Stronnictwo Demokratyczne, jednak
króla, Bolesława Chrobrego: rozciągają- stały się one tylko partiami satelickimi
cych się od Bugu do lewobrzeżnego do- Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej,
rzecza Odry i od gór Karpat do Bałtyku. wspieranej przez organa służby bezpie-
W myśl uchwał poczdamskich na zie- czeństwa.
miach tych nastąpiły masowe przesiedle- System gospodarczy Polski Ludowej
nia ludności (w latach 1945–1947). Z od- wzorowany był na rozwiązaniach radziec-
zyskanych terenów wyjechały do Niemiec kich. Główną jego cechą było podporząd-
prawie 3 miliony ludności niemieckiej. Na
wschód, do ZSRR zostało przesiedlonych
ponad 0,5 miliona osób, głównie Ukraiń-
ców. W tym samym czasie nastąpiła repa-
triacja ok. 2 milionów Polaków z ZSRR
oraz drugie tyle z krajów Zachodu (w tym
prawie 0,8 miliona z Niemiec). W rezul-
tacie po wojnie Polskę zamieszkiwało ok.
24 milionów obywateli, przy czym pań-
stwo stało się prawie jednonarodowe.
Utworzona po wojnie Polska, suwe-
renna w rozumieniu prawa międzynaro-
dowego, była pozbawiona niezawisłości.
ZSRR ingerował w jej sprawy wewnętrz-
ne i politykę zagraniczną, wojska sowiec-
kie nadal w Polsce stacjonowały.
W atmosferze terroru i walk z antyko-
munitycznym podziemiem (istniejącym
do początków lat sześćdziesiątych) prze- Bolesław Bierut, w środku
68

kowanie gospodarki celom politycznym. powolne łagodzenie reżymu politycznego
Zasadniczym narzędziem sprawowania zaczęło następować i w Polsce (tzw. od-
kontroli nad gospodarką był system pla- wilż): między innymi zaistniały zmiany
nów gospodarczych. Do zmian struktu- personalne w Biurze Politycznym Komi-
ralnych należała początkowo reforma rol- tetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej
na (przekazanie chłopom ziemi obszarni- Partii Robotniczej oraz w rządzie. Mimo
czej na podstawie dekretu Polskiego Ko- tego w 1955 r. powstał sojusz polityczno-
mitetu Wyzwolenia Narodowego z wrze- wojskowy państw bloku wschodniego –
śnia 1944) oraz upaństwowienie przemy- pod nazwą Układu Warszawskiego –
słu (ustawa KRN ze stycznia 1946). wzmacniający dominującą rolę ZSRR.
W 1948–1949 r. podjęte zostały z kolei Kryzys polityczny i ekonomiczny pogłę-
decyzje o kolektywizacji rolnictwa (two- bił się po XX Zjeździe Komunistycznej
rzeniu spółdzielń rolniczych, a następnie i Partii Związku Radzieckiego (II 1956),
Państwowych Gospodarstw Rolnych, po- na którym sekretarz generalny Chrusz-
dobnie jak i w innych państwach Europy czow ujawnił mechanizmy radzieckiego
Środkowo-Wschodniej, które znalazły się totalitaryzmu i odsłonił kulisy rządów
w sferze wpływów ZSRR). Pomimo sto- stalinowskich (referatem „O kulcie jed-
sowania przez państwo środków przymu- nostki i jego następstwach”) i podczas
su kolektywizacja postępowała opornie i którego zmarł I sekretarz PZPR Bierut.
zamiast wzrostu gospodarczego przynosi- ( Jego następcą został Edward Ochab.)
ła w olbrzymiej ilości przypadków spadek Owe przeobrażenia polityczne nie
produkcji. zmniejszyły napięć rosnących w polskim
W 1952 r. Sejm uchwalił nową Kon- społeczeństwie, jakkolwiek np. (w kwiet-
stytucję (wzorowaną na radzieckiej i zaniu owego roku) ogłoszona została amne-
akceptowaną przez Stalina). Na wzór in- stia obejmująca więźniów politycznych.
nych demokracji ludowych zmieniono
nazwę państwa na: Polska Rzeczpospolita
Ludowa. Urząd prezydenta zniesiono, a Rok 1956, wyzwolenie
jego kompetencje przejęła kolegialna kulturowe narodu
Rada Państwa (na wzór sowiecki).
Potęgowała się walka z antykomuni- 28 czerwca 1956 r. protestacyjne wystą-
stycznie nastawionym narodem oraz z pienie robotników w Poznaniu przerodzi-
Kościołem Katolickim, a kulminacją stało ło się w dwudniowe powstanie, wybuchłe
się aresztowanie prymasa Polski, ks. kar- pod hasłami ekonomicznymi i narodowy-
dynała Stefana Wyszyńskiego (1953). W mi, krwawo stłumione przez milicję i
dziedzinie kultury (literatury, sztuki) wojsko. Wrzenie ogarnęło cały kraj oraz
wprowadzony został styl o nazwie realizm nasiliła się walka pomiędzy orientacjami
socjalistyczny (socrealizm, panujący w ideowo-politycznymi w PZPR. Zwrot
ZSRR od lat trzydziestych) cechujący się polityczny nastąpił 19–21 X I sekreta-
przewagą komunistycznej poprawności rzem PZPR został wybrany oskarżany
politycznej nad wartościami estetyczny- wcześniej o odchylenia nacjonalistyczne
mi, jako jedyna metoda twórczości arty- Władysław Gomułka. Cieszył się on po-
stycznej i ideowe oraz propagandowe na- parciem wielu środowisk, ponieważ jego
rzędzie rządzącej partii komunistycznej. pierwsze działania wskazywały na odzy-
Po śmierci Stalina (w 1953 r.) i dojściu skiwanie przez Polskę niezależności (au-
w ZSRR do władzy Nikity Chruszczowa tonomiczne postępowanie w tym czasie w
69

poparcia dla zbrojnego czynu Węgrów,
udzielając wielkiej pomocy w formie
dawstwa krwi, przekazu także innych le-
ków oraz różnorodnej pomocy material-
nej, największej jaką Węgrzy otrzymali
wtedy z zagranicy.
Interwencja sowiecka na Węgrzech
spowodowała zahamowanie polityki
przemian politycznych zachodzących w
Polsce, takich które mogły były spowo-
dować próbę wyjścia Polski z obozu kra-
jów socjalistycznych, Gomułka był jed-
nak jedynym czołowym politykiem obo-
władysław gomułka zu socjalistycznego, który (w spotkaniach
z Chruszczowem i na Węgrzech z Kada-
pertraktacjach z delegacją KC KPZR w rem, w 1958) stanął w obronie Imrego
Warszawie), na zapowiedź korzystnych Nagya, apelując przeciw wyrokowi śmier-
zmian w gospodarce i w sferze kultury, a z ci. Gomułka doprowadził początkowo do
klasztornego aresztu domowego uwolnio- korzystnych przeobrażeń w gospodarce,
ny został prymas Wyszyński. w pierwszym rzędzie w rolnictwie, doko-
Jako odzew na przemiany polityczne nując likwidacji nierentownych spółdzielń
w Polsce i posiadające postępowy charak- produkcyjnych i PGR-ów (polska droga
ter przemówienie Gomułki odbył się w do socjalizmu, kółka rolnicze w miejsce
Budapeszcie (23 X) wiec solidarnościowy gospodarstw wielkotowarowych). Nastą-
z Polską, przekształcony w ciągu następ- piło jednocześnie dalsze spontaniczne
nych dni w antykomunistyczną rewolucję zwiększenie swobody w twórczości i dzia-
(pod wodzą Imrego Nagya), a po inter- łalności kulturalnej, całkowite odejście od
wencji wojsk radzieckich także w antyso- socrealizmu oraz otwarcie się na kulturę
wieckie powstanie narodowe, stłumione Zachodu, niezależnie od ponownie nasi-
4, a właściwie 11 listopada. Naród polski, lających się działań restrykcyjnych nowej
a początkowo i partyjne władze polskie, władzy (która utrzymała istniejący od
udzieliły spontanicznie ogólnokrajowego 1946 r. Główny Urząd Kontroli), dla za-
wężenia owych możliwości (czego sym-
bolicznym rezultatem była już w 1957 r.
likwidacja czołowych tygodników kultu-
ralnych: w Warszawie „Po Prostu”, w Po-
znaniu „Wyboje”) i utrzymanie kręgów
tabu takich, jak temat katyński, czy ostra
krytyka socjalistycznego ustroju politycz-
nego.
Stabilizacja i poprawa warunków życia
końca lat pięćdziesiątych okazała się
przejściowa. Model ekonomiczny gospo-
darki nadal polegał na centralnym plano-
waniu i sterowaniu oraz dyrektywnym za-
nagy imre rządzaniu, a rezultatem tego – w następnej
70

dekadzie – znów nastąpiło pogorszenie Tempo rozwoju gospodarki załamało
zaopatrzenia rynku w potrzebne ludności się w połowie owej dekady. Zaistniały
towary oraz wzrost niezadowolenia spo- dysproporcje spowodowane nadmiernymi
łecznego. Zerwanie stosunków dyploma- inwestycjami, rosło zadłużenie międzyna-
tycznych z Izraelem przez Polskę (przez rodowe oraz deficyt budżetowy, wzrastała
wszystkie kraje Układu Warszawskiego, w inflacja. Dokonana w 1976 r. podwyżka
1967 r.) wywołało kampanię antysyjoni- cen wywołała nowe protesty robotnicze
styczną przeciw osobom pochodzenia ży- (największe w Radomiu i Ursusie k. War-
dowskiego i emigrację tysięcy tych ludzi szawy). W obronie represjonowanych
(1968). Nastąpiło też nasilenie protestów później przez państwo osób wystąpił Ko-
przeciw ograniczaniu przez władze popu- ściół Katolicki oraz powstał Komitet
laryzacji kultury narodowej (np. po zdję- Obrony Robotników i inne formacje opo-
ciu „Dziadów” Mickiewicza z programu zycyjne, zaczęła tworzyć się zorganizowa-
teatralnego w Warszawie), a społecznie na opozycja (podziemne spotkania, wy-
bulwersujący był również udział wojsk dawnictwa, demonstracje). Protesty opo-
polskich w interwencji państw Układu zycji spowodowane zostały też wprowa-
Warszawskiego w demokratyzującej się dzonymi w 1976 r. poprawkami do Kon-
Czechosłowacji (VIII 1968). stytucji (w tym ustępem o przyjaźni z
W końcu 1970 r. Polska podpisała ZSRR, podczas gdy w konstytucji ra-
traktat graniczny z NRF, którego znacze- dzieckiej podobne sformułowanie w sto-
nie zostało odsunięte na plan dalszy przez sunku do Polski nie istniało).
bunt robotniczy Stoczni Gdańskiej i in-
nych przedsiębiorstw Wybrzeża – wywo-
łany wysoką podwyżką cen i krwawo stłu-
miony przez Służbę Bezpieczeństwa, mi-
licję oraz wojsko. Groźba strajku po-
wszechnego spowodowała zmiany na-
czelnej władzy kraju. Gomułka musiał
ustąpić ze stanowika I sekretarza PZPR,
jego następcą został Edward Gierek.
W pierwszej połowie lat siedemdzie-
siątych, pod presją społeczną została do-
konana ograniczona liberalizacja we-
wnętrzna i rozszerzona współpraca z pań-
stwami Zachodu. Z pomocą zachodnich
kredytów zagranicznych następowała
modernizacja gospodarki narodowej, wraz
z szeroko zakrojonymi inwestycjami prze- Jan paweł ii
mysłowymi i budownictwa mieszkanio-
wego (budowa „drugiej Polski”), wzrosło Wpływ na nastroje społeczne i obni-
zatrudnienie i spożycie. Gierek dokonał żenie bariery strachu miał wybór kardy-
także przekształceń administracyjnych nała Karola Wojtyły na papieża (X 1978).
kraju: zlikwidowano powiaty i zmniejszo- oraz jego pierwsza pielgrzymka do Polski
no powierzchnię województw, zwiększa- (jako Jana Pawła II, w czerwcu 1979),
jąc ich ilość z 17 (i 5 miast wydzielonych) która po raz pierwszy skupiła milionowe
do 49. tłumy. Rok później (w lipcu-sierpniu) wy-
71

strajk w stoczni gdańskiej, 1980
buchła rozszerzająca się na cały kraj ol- Związek Zawodowy

brzymia fala strajkowa, spowodowana „Solidarność”, podziemne
bezpośrednio podniesieniem cen mięsa, zmagania narodu
ogólnie zaś wzmagającym się niezadowo-
leniem i oporem społecznym. Centrum Po zawarciu porozumienia społecznego
strajkowe – kierowane przez Lecha Wałę- zmuszony został do odejścia Edward
sę – znajdowało się w Stoczni Gdańskiej. Gierek (IX 1980). Stanowisko I sekreta-
Władze państwowo-partyjne zmuszone rza PZPR objął Stanisław Kania. Tegoż
zostały do rozmów z kierownictwem też roku zarejestrowany został NSZZ
strajkowym i ustępstw (sierpień-wrze- „Solidarność” (w listopadzie), który w
sień). Najważniejsze porozumienie doty- roku następnym rozrósł się w antytotali-
czyło zgody na utworzenie Niezależnego tarny ruch ogólnonarodowy (ok. 10 milio-
Samorządnego Związku Zawodowego nów członków i 5 milionów członków
„Solidarność” oraz na prawo do strajków. „Solidarności Chłopskiej” na 35,5 milio-
Był to najważniejszy wyłom w dotychcza- nów mieszkańców Polski). Pomimo poro-
sowej – wymuszonej na narodzie, po II zumienia władza i partia broniły podstaw
wojnie światowej – strukturze politycznej istniejącego systemu społeczno-politycz-
PRL-u i w ogóle obozu państw socjali- nego, oscylując pomiędzy dążeniem do
stycznych, zależności od dzierżącej wła- kompromisu a nieustępliwością i prowo-
dzę partii (w Polsce od PZPR-u) i uzależ- kowaniem konfliktów. Wpływ na działa-
nionej od przyzwolenia komunistycznych nie władz polskich (gen. Wojciecha Jaru-
władz Związku Radzieckiego. zelskiego, będącego od lutego 1981 pre-
W 1980 r. żyjący na emigracji (w USA) mierem, a od października 1981 również
pisarz Czesław Miłosz został trzecim I sekretarzem PZPR) miały naciski so-
polskim laureatem literackiej Nagrody wieckie, w tym groźba interwencji zbroj-
Nobla. nej. Równocześnie zła była sytuacja go-
72

spodarcza Polski. Od 1981 r. rząd nie był nowano tysiące osób, w tym większość
w stanie spłacać kapitału i odsetek od kre- przywódców „Solidarności”, a wybuchłe
dytów zaciągniętych w bankach państw strajki stłumiono siłą, krwawo, przy uży-
świata Zachodu, osiągnięto tylko porozu- ciu specjalnych jednostek milicyjnych
mienie z wierzycielami o odroczeniu płat- zwanych ZOMO (jak w katowickiej ko-
ności o osiem lat. Niebezpieczeństwo in- palni „Wujek”). NSZZ „Solidarność” zo-
terwencji zbrojnej nasiliło się po I Zjeź- stał zdelegalizowany, a cały szereg organi-
dzie Delegatów „Solidarności” (wrzesień- zacji (jak Związek Literatów Polskich)
październik, na którym przewodniczącym zawieszony.
NSZZ „Solidarność” został wybrany Lech Pomimo ogólnokrajowych represji
Wałęsa) i wystosowaniu stamtąd otwarte- opór społeczny nie wygasł. Narodziło się
go „Posłania do ludzi pracy Europy popierane przez dużą część narodu pod-
Wchodniej” z postulatem tworzenia tam ziemne życie społeczne, konspiracyjnie
także podobnych, niezależnych organiza- nadal działały też struktury „Solidarności”
cji. (jakkolwiek bez centralnej koordynacji).
W wyniku coraz silniejszej konfronta- W podziemiu wydawane były (głównie
cji politycznej Wojskowa Rada Ocalenia antykomunistyczne) książki, pisma i bro-
Narodowego (WRON, z gen. Wojcie- szury, odbywały się nielegalne spotkania
chem Jaruzelskim na czele, a formalnie dyskusyjne, wystawy, przedstawienia te-
Rada Państwa) wprowadziła stan wojen- atralne. Półlegalnego, ale wielkiego wspar-
ny (w nocy z 12 na 13 XII 1981) według cia w tych działaniach udzielały struktury
planów przygotowywanych od 1980 r., Kościoła Katolickiego (w budynkach ko-
będący właściwie niezgodnym z konsty- ścielnych, w parafiach), tym bardziej, że
tucją wojskowym zamachem stanu. Inter- Kościół zawsze w dziejach pozostawał po
stan wojenny, oddział milicji do celów specjalnych zomo
73

ły metody zastraszania społeczeństwa.
W 1984 r. bestialsko został zamordowany
ks. Jerzy Popiełuszko, kapłan jednego z
warszawskich kościołów.
W połowie lat osiemdziesiątych roz-
poczęła się stopniowa liberalizacja syste-
mu politycznego (w tym uwolnienie
wszystkich więźniów politycznych, w
1986), wynikająca z rosnących trudności
gospodarczych oraz siły opozycji. Na
zmiany polityczne wpływ miały także re-
formy w ZSRR po objęciu (w 1985 r.)
stanowiska sekretarza generalnego przez
Lech wałęsa Michaiła Gorbaczowa (pieriestrojka i
głasnost). Pustki w sklepach i galopująca
inflacja doprowadziły w 1988 do dwóch
stronie narodu (tak było podczas zaborów nowych fal strajków, te zaś zmusiły kie-
XIX wieku i tak samo w trakcie okupacji rownictwo PZPR i władze państwowe do
podczas II wojny światowej). W czerwcu szukania kompromisu z opozycją. W lu-
1983 r. odbyła się druga pielgrzymka pa- tym-kwietniu 1989 odbyły się negocjacje
pieża Jana Pawła II do Polski, która po- Okrągłego Stołu z udziałem działaczy
nownie przyciągnęła miliony ludzi na zdelegalizowanej „Solidarności” (Wałęsa,
spotkania z nim i która wykazała jak bar- Zbigniew Bujak) oraz znanych działaczy
dzo religijny, katolicki jest polski naród. opozycji demokratycznej ( Jacek Kuroń,
Miesiąc później zniesiony został stan wo- Tadeusz Mazowiecki). Przyjęte tam po-
jenny i WRON zakończył działalność. stanowienia (legalizacja NSZZ „Solidar-
W tym samym roku, jesienią, moralnym ność”, wolne wybory do Senatu i częścio-
triumfem „Solidarności” stała się Pokojo- wo wolne do Sejmu) oznaczały złamanie
wa Nagroda Nobla przyznana Lechowi monopolu władzy PZPR i wskazały dro-
Wałęsie. Władze nadal jednak stosowa- gę do obalenia totalitarnego systemu.
Pytania
1. Jak wyglądała rzeczywistość w polsce po zakończeniu ii wojny światowej?

2. scharakteryzuj przemiany polityczne i kulturowe w polsce po 1956 roku.
3. omów znaczenie niezależnego samorządnego związku zawodowego
„solidarność”.
74

III RZeCZPOSPOLItA
Zmiany polityczno-gospodarcze, spolita Polska, a w godle państwowym

warunki pełnej niepodległości biały orzeł odzyskał koronę – i tę datę
przyjmuje się zwykle za początek istnie-
Pierwsze, częściowo wolne wybory parla- nia III Rzeczpospolitej Polskiej jako nie-
mentarne odbyły się 4 VI 1989 r. Polska podległego państwa. Wkrótce potem na-
Zjednoczona Partia Robotnicza i uzależ- stąpiło samorozwiązanie – do niedawna
nione od niej ugrupowania polityczne po- wszechwładnej – PZPR, z której powsta-
niosły klęskę, jednakże według uzgodnień ły nowe, mniejsze organizacje partyjne.
Okrągłego Stołu w Sejmie („kontrakto- Zapoczątkowany w Polsce wyłom poli-
wym”) otrzymały 65% miejsc, natomiast tyczny ułatwił rozprawę z komunizmem
w wolno wybranym Senacie kandydaci w całym otaczającym ten kraj bloku kra-
Solidarności zdobyli 99% mandatów. Sta- jów Europy Środkowo-Wschodniej, co
nowisko prezydenta zostało zachowane nastąpiło w latach 1989–1991. W osta-
dla Jaruzelskiego, natomiast premierem teczności doszło też do rozpadu ZSRR
został przedstawiciel Solidarności – Ta- (XII 1991), którego spadkobiercą praw-
deusz Mazowiecki (rząd utworzono w nym została pomniejszona terytorialnie
sierpniu 1989). W 1989 r. przygotowany Rosja. Zanim to nastąpiło władze ra-
został również program zasadniczych dzieckie wydały oświadczenie dotyczące
przemian gospodarczych, społecznych i zbrodni katyńskiej, że wina obciąża nie
własnościowych (plan wicepremiera i mi- Niemców a system stalinowski (IV 1990),
nistra finansów Leszka Balcerowicza). jednak ani ZSRR, ani później Rosja nie
Z dniem 1 I 1990 r. przywrócona została uznały oficjalnie zbiorowego mordu ka-
przedwojenna nazwa państwa: Rzeczpo- tyńskiego jako nie ulegającej przedawnie-
niu zbrodni przeciwko ludzkości.
Pierwsze po wojnie powszechne wol-
ne wybory prezydenckie przeprowadzono
w grudniu 1990 r., wygrał je Lech Wałęsa,
przy czym po zaprzysiężeniu go Ryszard
Kaczorowski, ostatni prezydent na
uchodźstwie, przekazał mu przewiezione
z Londynu insygnia władzy prezydenc-
kiej II RP. W nowych warunkach ustrojo-
wych Sejm Kontraktowy dokonał w 1991
r. samorozwiązania i w tym samym roku
odbyły się pierwsze całkowicie wolne wy-
bory parlamentarne Prawicowe ugrupo-
Tadeusz mazowiecki wania ideowo-polityczne skupione wcześ-
75

niej przy NSZZ „Solidarność” rozpadły proporcjonalnie niewielką obecność go-
się do tego czasu na szereg partii, podob- spodarstw wielkotowarowych (ok. 25%
nie i partie lewicowe – każda osobno – areału rolnego). Trzeba nadmienić jednak,
szukały swoich miejsc na politycznej pa- że silnym zmianom prywatyzacyjnym
lecie Polski. Do Sejmu wprowadziło swo- uległa wytwórczość, dystrybucja artyku-
ich przedstawicieli 29 partii (najwięcej łów kulturowych, co spowodowało zawę-
prawicowe: Unia Demokratyczna, Wy- żenie rynkowych możliwości ich rozpo-
borcza Akcja Katolicka i Konfederacja wszechniania, a sprowadzana z krajów
Polski Niepodległej oraz lewicowe: koali- zachodnich kultura masowa prowadzi do
cja partii Sojuszu Lewicy Demokratycz- obniżenia smaku estetycznego społeczeń-
nej – zaistniałej na gruzach PZPR – i Pol- stwa. Niezależnie od tego w 1996 r. pol-
skie Stronnictwo Ludowe). Rozdrobnie- skiej poetce Wisławie Szymborskiej zo-
nie polityczne znacząco utrudniało prace stała przyznana literacka Nagroda Nobla
parlamentu. Rządy różnych ugrupowań (czwarta, przyznana polskiemu pisarzo-
prawicowych były krótkotrwałe, cztery w wi).
ciągu niecałych czterech lat: po Mazo- Wybory parlamentarne 1993 r. przy-
wieckim Jan Bielecki, Jan Olszewski i niosły niespodziankę, wygrane zostały
Hanna Suchocka z odmiennych ugrupo- przez ugrupowania postPRL-owskie
wań politycznych). Dlatego w maju 1993 (SLD i PSL), co wynikało z rozdrobnie-
r. prezydent rozwiązał Sejm. nia partii postsolidarnościowych, na sku-
W ramach rządowego planu reform tek tego często zmieniających się rządów
Balcerowicza zniesiony został system na- prawicowych i z obniżką poziomu życia,
kazowo-rozdzielczy, a wprowadzono za- powodowaną przyspieszonymi prze-
sady wolnorynkowe. Głównym zadaniem kształceniami ekonomicznymi. Władza
stało się powstrzymanie galopującej infla- rządowa na cztery lata przeszła w ręce le-
cji, zapełnienie pustych półek sklepowych, wicy. Nieco później także stanowisko pre-
a także redukcja (odziedziczonego po zydenta państwa zostało obsadzone przez
PRL) zagranicznego zadłużenia Polski. lewicę na okres dwóch cykli wyborczych
Nastąpiło szybkie obniżenie inflacji i (Aleksander Kwaśniewski, 1995–2005).
uzdrowienie sytuacji na rynku towaro- Zmiany te nie wywołały próby powrotu
wym. Inne, późniejsze posunięcia rządu, do rządów jednopartyjnych, jako że partie
jak likwidacja wielkotowarowych gospo- lewicowe również opowiadały się już za
darstw rolnych niezależnie od ich kondy- wielopartyjną demokracją parlamentarną.
cji finansowej, czy preferowanie obcego Nastąpiły tylko stylistyczne zmiany w
kapitału kosztem przedsiębiorstw krajo- charakterze zarządzania państwem, po-
wych i prowadzenie prywatyzacji bez wstała jednakże huśtawka wyborcza. Na-
względu na koszty społeczne, czy wręcz stępne wybory (w 1997) zostały znów wy-
na rację stanu, wzbudzały pewne obawy grane przez partie centroprawicowe, post-
społeczeństwa, zwłaszcza przy szybko ro- solidarnościowe (rząd Akcji Wyborczej
snącym bezrobociu. Spadek dochodu na- Solidarność w koalicji z liberalną Unią
rodowego po przekształceniach ustrojo- Wolności, stanowisko premiera objął Je-
wych okazał się jednak mniejszy i wcze- rzy Buzek, a wicepremiera i ministra fi-
śniej zakończył się, aniżeli w innych kra- nansów ponownie Leszek Balcerowicz
jach, które też uwalniały się z ograniczeń jako szef UW. SLD była najsilniejszą ko-
gospodarki socjalistycznej, ze względu na alicją opozycyjną). Z kolei w 2001 r. wy-
odmienną w Polsce strukturę rolnictwa i bory zostały wygrane ponownie przez
76

SLD w koalicji z Unią Pracy, przy czym utworzyło rząd (premierem wybrano Be-
SLD-UP utworzyła rząd wspólnie z PSL atę Szydło). Koalicja lewicowa skupiona
(premierem został Leszek Miller, a naj- w SLD spadła w ostatnim dziesięcioleciu
większą partią opozycyjną stała się prawi- do roli ugrupowania mniej znaczącego.
cowa liberalna Platforma Obywatelska). Konstytucja III RP (do której przygo-
Dalsze wybory (w 2005 r.) przyniosły towania rozpoczęto tuż po zmianie ustro-
sukces dwom partiom wyrosłym z pnia ju) przyjęta została w 1997 r. i to pr-
„Solidarności”: konserwatywnemu Prawu zez wszystkie ugrupowania polityczne.
i Sprawiedliwości (które utworzyło rząd W preambule do niej zaakcentowane zo-
Jarosława Kaczyńskiego wspólnie z dwie- stały: bogata tradycja narodowa i historia
ma innymi partiami) oraz liberalnej Plat- polskiej państwowości, a także chrześci-
„Uroczysta Deklaracja” wyszegradzka (prezydent Czechosłowacji w. Havel, premier

węgier J. antall i prezydent polski L. wałęsa)
formie Obywatelskiej, która przejęła ster jańskie dziedzictwo narodu (jakkolwiek

rządów w 2007 r., (premierem został wte- kwestię przekonań religijnych pozosta-
dy Donald Tusk) i która ster ten dzierżyła wiono jako prywatną sprawę każdego
do X 2015 r. (Premierem od końca 2014 obywatela).
do X 2015 r. była Ewa Kopacz). Najsil- Ważne postanowienia zostały podjęte
niejszym przeciwnikiem Platformy pozo- w ciągu ostatniego dwudziestopięciolecia
stawała partia Prawo i Sprawiedliwość, a także w zakresie polskiej polityki zagra-
w centrum konfliktu – obok różnic ide- nicznej:
owych – znajdowała się od 2010 r. sprawa – W 1991 r. Polska, Węgry i Czecho-
oceny przyczyn katastrofy na lotnisku słowacja zawarły w Wyszehradzie (jak w
smoleńskim w Rosji, samolotu wiozącego latach 1335 i 1338) nieformalny sojusz
(10 IV) z Warszawy na uroczystości ka- (Układ Wyszehradzki, V 3) w celu pogłę-
tyńskie wielką delegację, z prezydentem biania pomiędzy nimi współpracy gospo-
Lechem Kaczyńskim na czele. PiS wygra- darczej i politycznej. Po rozpadzie Cze-
ło w 2015 r. najpierw wybory prezydenc- chosłowacji na Czechy i Słowację (od
kie (prezydentem został Andrzej Duda), a 1993) trójkąt ten przekształcił się w
następnie (X 2015) także parlamentarne i czworobok (V 4). Instytucją grupy jest
77

Międzynarodowy Fundusz Wyszehradz- – Po rozwiązaniu struktur wojskowych
ki, a w 1992 r. zostało zawarte Środkowo- socjalistycznego Układu Warszawskiego
europejskie Porozumienie o Wolnym oraz zakończeniu istnienia tegoż układu
Handlu (CEFTA). (1991) Polska zaczęła dążyć do wejścia w
– Naród polski od czasu przyjęcia – krąg obrony wojskowej świata Zachodu.
przed tysiącem lat – wiary chrześciańskiej Starania rozpoczęte w 1992 r., zakończyły
obrządku rzymskiego zawsze pozostawał się w 1999 r., kiedy to Rzeczpospolita –
wierny tej religii. Dlatego jednym z naj- równocześnie z Czechami i Węgrami –
ważniejszych postanowień niezawisłego stała się pełnoprawnym członkiem Soju-
państwa było zawarcie ze Stolicą Apo- szu Północnoatlantyckiego (NATO).
stolską konkordatu, podpisanego w 1993 – Najważniejszą zmianą jaka nastąpiła
r. Jedynie jego ratyfikacja opóźniła się o po wyjściu Polski z bloku krajów socjali-
ponad cztery lata, gdyż ówczesna, post- stycznych stało się jej członkostwo w Unii
PRL-owska większość Sejmu w cyklu Europejskiej (UE, od 2004). Polska zabie-
1993–1997 była mu przeciwna (ze wzglę- gała o nie (wtedy była to jeszcze Wspól-
du na obowiązek prowadzenia w szkołach nota Europejska) od 1990 r. Nastąpił
publicznych lekcji religii katolickiej, jeśli dzięki temu szybki wzrost gospodarczy
zainteresowani taką wolę wyrażają). Zgo- (otwarcie unijnego rynku), a także zwięk-
da na ratyfikację, przegłosowana przez szyło się ekonomiczne bezpieczeństwo
rządzące już w 1998 r. partie AWS i UW, (jako kraj Polska była w okresie dziesię-
została potwierdzona podpisem prezy- ciolecia największym beneficjentem środ-
denta Kwaśniewskiego. Konkordat moż- ków otrzymywanych z Unii na cele roz-
na uznać jednocześnie za duchowe zwy- wojowe). W największym stopniu rozwi-
cięstwo także papieża Jana Pawła II (któ- nęło się i unowocześniło rolnictwo. Polacy
ry panował i żył do 2005 r.) i który w znajdują się przy tym we władzach unij-
międzyczasie stał się olbrzymim autory- nych (Donald Tusk jest przewodniczącym
tetem duchowym całego cywilizowanego Rady Europejskiej, od 2014).
świata. Jan Paweł II kanonizowany został – Polska utraciła w 1920 r., a ostatecz-
w dziewięć lat po śmierci, w 2014 r. nie w 1939 r. wspólną granicę z państwem
pomnik przyjaźni polsko-węgierskiej w győr
78

węgierskim. Tysiącletnie, dobrosąsiedz- stycznymi na Ukrainie zadnieprzańskiej).
kie kontakty i stale powtarzające się, co- Na zachodzie Ukrainy żyje duża liczebnie
raz to nowe znamiona niezwykle silnej narodowość polska.
przyjaźni tych dwóch państw oraz naro- – Zaistniała po likwidacji ZSRR Bia-
dów spowodowały jednak, że Parlamenty łoruś jest państwem rządzonym systemem
Rzeczpospolitej i Węgier przyjęły w 2007 dyktatorskim. Dlatego kontakty Polski
r. deklaracje o dorocznych wspólnych ob- (podobnie jak kontakty UE) z tym pań-
chodach Dnia Przyjaźni Polsko-Węgier- stwem są napięte, jakkolwiek są utrzymy-
skiej (23 marca). Jest to jedyna na świecie wane w ramach formuły „krytycznego
tego typu deklaracja. dialogu”. Dla Polski są one ważne m.in. ze
Kształtowanie się stosunków z pań- względu na żyjącą tam liczną mniejszość
stwami sąsiadującymi: polską.
– Zjednoczenie państwa niemieckiego – Rosja po upadku ZSRR przestała
i odzyskanie przez Polskę pełnej niepod- być sąsiadem Polski. Jedynie południowa
ległości umożliwiło wreszcie sporządze- granica enklawy okręgu Kaliningradzkie-
nie polsko-niemieckiego traktatu gra- go (wciśniętej pomiędzy Polskę i Litwę
nicznego (1991), w którym obie strony jako kolonijna zdobycz rosyjska po II
zobowiązały się do wzajemnego poszano- wojnie światowej) stanowi krótką wspól-
wania swej suwerenności i integralności ną granicę polsko-rosyjską. Polska jest od
terytorialnej. Jednocześnie od 2004 r. Pol- Rosji jednak nadal w dużej mierze uzależ-
ska i Niemcy są partnerami w ramach UE, niona energetycznie.
przy czym dla Polski Niemcy stały się – Skomplikowane są stosunki polsko-
pierwszoplanowym partnerem gospodar- litewskie. Istnieje obustronna dążność do
czym. ich zacieśniania – zwłaszcza w ramach
– W przeciwieństwie do okresu mię- UE oraz ze względu na dawniejszą wspól-
dzywojennego obecne stosunki z Cze- notę historyczną, natomiast przeszkodę
chosłowacją, a właściwie z Czechami i stanowi, niejednokrotnie przybierająca na
Słowacją układają się bezkonfliktowo, w sile, dążność asymilacyjna władz litew-
ramach partnerstwa wyszehradzkiego skich w stosunku do mniejszości pols-
oraz Unii Europejskiej. kiej żyjącej szczególnie w południowo-
– Polska była pierwszym państwem, wschodniej części Litwy (rejon wileński).
które uznało niepodległość Ukrainy
(1991) i wzajemne ich relacje były uzna-
wane za priorytetowe (co wynika z dobrej Polacy na świecie, w tym
i złej wspólnoty historycznej), a szczegól- na Węgrzech
nego wymiaru nabrały jednak po 2004
roku i „pomarańczowej rewolucji”. Sprzy- W Polsce, przed otwarciem granic UE
mierzona z Polską Ukraina była już za- (po 2004 r.) i udostępnieniem miejsc pra-
mysłem Piłsudskiego, po I wojnie świato- cy dla jej obywateli, żyło ok. 38,5 miliona
wej, jako przeciwwagi w obliczu zagraża- osób, przy czym – po wędrówkach ludno-
jącej Polsce potężnej Rosji. Polska polity- ści w okresie tuż po II wojnie światowej
ka popiera też (wraz z innymi państwami – Polska stała się krajem etnicznie prawie
UE) integralność terytorialną Ukrainy jednonarodowym (w 96-97%). W ciągu
(po jednostronnym przyłączeniu Krymu ostatniego dziesięciolecia, szukając lep-
do Rosji w 2014 r. i w związku ze wspie- szych możliwości zarobkowych, wyjecha-
ranymi przez Rosję dążeniami separaty- ły zagranicę (szczególnie do Wielkiej
79

Brytanii i Irlandii) ponad 2 miliony Pola- zmieniała miejsc zamieszkania, a jedynie
ków. Są to w dużej mierze wyjazdy nie nad jej głowami zostały przeniesione gra-
emigracyjne (na pobyt trwaly), dlatego w nice) określana oficjalnie mianem „Polacy
spisach ludności są one zaznaczane spad- za granicą” istnieje w państwach sąsiadu-
kiem jedynie ok. 0,5 milionowym (w 2005 jących obecnie z Polską. Miejsca najwięk-
r. w stosunku do r. 2000), uzupełnianym szych skupisk emigracyjnych znajdują się
poprzez przyrost urodzin. w następujących państwach: USA – po-
Niezależnie od tego nowego zjawiska, nad 10 milionów (w tym w Chicago ok.
zagranicą żyje około 20 milionów ludno- 1,5, a w Nowym Jorku 0,7 miliona),
ści pochodzenia polskiego (przyznającej Niemcy – 2,1 miliona (w Zagłębiu Ruhry
się do tych korzeni). Jest to: z jednej stro- ok. 0,7 miliona), Brazylia (w Paranie ok.
ny Polonia (emigranci, którzy wyjechali z 0,7 miliona), Francja, Kanada i Wielka
Polski na pobyt trwały i ich potomkowie) Brytania – po 1 milionie. Polska ludność
oraz ludność autochtoniczna (zmuszona autochtoniczna żyje w zbiorowiskach
żyć poza krajem ojczystym ze względu na zwartych na Litwie – 0,3 miliona (Wileń-
zaistniałe zmiany granic). szczyzna), na Białorusi – oficjalnie 0,3
Zjawisko emigracji z Polski pojawiło miliona (wg innych statystyk ponad 0,5
się z końcem XVIII wieku. Początkowo miliona, głównie rejon Grodna), na Ukra-
była to emigracja polityczna spod zabo- inie – 0,2-0,9 miliona (okręg Żytomier-
rów i po powstaniach, natomiast na prze- ski, Chmielnicki, Lwowski), na Słowacji
łomie XIX/XX wieku głównie gospodar- – etnicznie polska ludność autochtonicz-
cza. Podczas II wojny światowej i w cza- na Spisza i Orawy została w XX wieku w
sach Polski Ludowej, przyczyną uchodź- dużej mierze zesłowaczona, w Czechach
stwa były znów przede wszystkim wzglę- – spadek ze 160 tys. po I wojnie światowej
dy polityczne (obawa przed represjami), do 40 tys. (Zaolzie).
natomiast w ostatnim ćwierćwieczu po- Polacy na Węgrzech należą obecnie
nownie dominują przyczyny gospodarcze. do mniej licznych społeczności polonij-
Polska ludność autochtoniczna (która nie nych na świecie. Według spisu z 2011 r.
siedziba ogólnokrajowego samorządu polskiego, Budapeszt
80

liczą ok. 7 tysięcy osób, zaś szacunkowo krajowy Samorząd Mniejszości Polskiej
stanowią grupę rzędu 10-12 tys. Na tere- (od 2012 r. Ogólnokrajowy Samorząd
nie Węgier historycznych żyło w począt- Polski), a działają także samorządy niż-
kach XX wieku ok. 150 tys. Polaków. Po- szych szczebli oraz (od końca XIX wieku)
lonijne tradycje w tym kraju są wielora- tradycyjne polskie organizacje społeczne.
kiego rodzaju: począwszy od królewskich W 2014 r. każda z trzynastu uprzywilejo-
(biorąc pod uwagę i ten fakt, że członka- wanych narodowości, w tym polska, uzy-
mi przybywających z Polski dwórów by- skała prawo wprowadzenia do Parlamen-
wali zwykle Polacy), poprzez tradycje mi- tu Węgier swojego przedstawiciela jako
litarne (wspólnie toczone walki oraz wza- rzecznika owej narodowości. Do 2006 r.
jemna pomoc po doznawanych klęskach), narodowość polska stworzyła – przy po-
a skończywszy na ludowych (jak wieś mocy państwa węgierskiego – podstawy
-symbol Derenk). W 1993 r. Parlament swojej autonomii kulturalnej (m.in. dzię-
Węgier przyjął ustawę „o prawach mniej- ki założeniu trzech instytucji kultural-
szości narodowych i etnicznych”. Dzięki nych, istnieniu zespołów artystycznych,
temu powstała możliwość tworzenia posiadaniu polskojęzycznych środków
struktur samorządowych przez owe na- medialnych, prowadzeniu polskojęzycz-
rodowości. Centralnym organem Pola- nej działalności wydawniczej, w tym
ków stał się (powstały w 1995 r.) Ogólno- książkowej).
Pytania
1. przedstaw sytuację polityczno-gospodarczą w polsce po pierwszych wolnych

wyborach parlamentarnych.
2. wymień najważniejsze postanowienia konstytucji.
3. przedstaw sytuację polaków w europie i na świecie po wejściu do Unii
europejskiej.

LIteRAtURA POMOCnICZA
antoni Lewicki:
zarys historyi polskiej (wydanie ósme, przejrzane i uzupełnione). wyd. gebert-
hnera i wolfa, w-wa, ..., 1913
wojciech roszkowski:
Historia polski 1914-2005. wyd. naukowe pwn, w-wa, 2007
konrad sutarski:
közös fényeink (studia z zakresu polsko-węgierskiej historii. wyd. Unicus, Buda-
peszt, 2014
szokolay katalin:
Lengyelország története (wydanie trzecie, poprawione i uzupełnione). wyd. Ba-
lassi, Budapeszt, 2006
polsko-węgierska czytanka historyczna / Lengyel–magyar történelmi könyv (na

podstawie rękopisu zoltána Bátkyego, redakcja i teksty uzupełniające: Bier-
nacki karol, rotár krisztina) wyd. samorząd polski, szeged i polsko-węgierskie
stowarzyszenie kulturalne, szeged, 2014

SPIS tReśCI
wprowaDzenie ................................................................................... 5
piasTowie, pierwszy króLewski róD poLski ................................... 7

zanim polacy stali się narodem ........................................................... 7
mieszko i, chrzest polski ..................................................................... 7
Bolesław Chrobry pierwszym królem polski .......................................... 9
Bolesław krzywousty, rozdrobnienie dzielnicowe ................................... 11
władysław Łokietek, ponowne złączenie kraju ...................................... 14
kazimierz wielki, polska murowana ..................................................... 16
anDegawenowie i JagieLLonowie ..................................................... 19

Ludwik węgierski, pierwsza unia polsko-węgierska ............................... 19
Jadwiga królem, połączenie polski i Litwy ............................................. 20
władysław Jagiełło, bitwa pod grunwaldem ......................................... 21
władysław warneńczyk, druga unia polsko-węgierska .......................... 23
kazimierz Jagiellończyk, polska potęgą środkowo-europejską ................ 24
zygmunt stary, złoty wiek polski ......................................................... 26
zygmunt august, polsko-litewska Unia Lubelska ................................... 28
króLowie wyBieraLni ........................................................................ 31

stefan Batory, trzecia unia polsko-węgierska ........................................ 31
wazowie na tronie polskim, potop szwedzki ......................................... 32
Jan sobieski, ostatni wielki sukces polskiego oręża ............................... 35
sasi na tronie rzeczpospolitej, rozprzężenie kraju ................................ 37
stanisław august poniatowski, koniec niepodległości ............................ 38
okres rozBiorów .............................................................................. 43

sytuacja kraju rozdartego ................................................................... 43
wojny napoleońskie ........................................................................... 44
poszczególne zabory, powstanie listopadowe ........................................ 47
wiosna Ludów, za wolność waszą i naszą ............................................ 48
powstanie styczniowe ......................................................................... 50
i wojna światowa ............................................................................... 52
83

Oktatási Hivatal • 1055 Budapest, Szalay utca 10–14.
Telefon: (+36-1) 374-2100 • E-mail: tankonyv@oh.gov.hu
A kiadásért felel: Brassói Sándor mb. elnök

Raktári szám: CT–9117
Felelős szerkesztő: Katalin Szakalay
Utánnyomásra előkészítette: Elekes Gabriella
Tankönyvkiadási osztályvezető: Horváth Zoltán Ákos
Műszaki szerkesztő: Széll Ildikó
Tördelőszerkesztő: Kraszlán Martin
Borító: Szyksznian Wanda
Terjedelem: 11 (A/5) ív
A könyv tömege: 440 gramm
1. kiadás, 202
Gyártás: Könyvtárellátó Nonprofit Kft.

CT-9117 Teljes

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

CT-9117 Teljes

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

CT-9117 Teljes

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

R. sz.

CT_9117_borito_2020_csk.indd 1 2020. 03. 31. 21:55:33

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 1 2016.07.22. 11:38:13

CT_9117_beliv_3_4_84oldal_2021_szell.indd 1 2021. 04. 10. 11:57:09

A tankönyvet az Országos Nemzetiségi Bizottság javaslatára

©Oktatási Hivatal (Croatica Nonprofit Kft.), 2015.

A tankönyv megfelel az EMMI-kerettanterv

Nemzeti Fejlesztési Ügynökség

A projekt az Európai Unió támogatásával, az Európai

CT_9117_beliv_3_4_84oldal_2021_szell.indd 2 2021. 04. 10. 11:57:11

Prezentowana tu książka jest podręczni- kiem różniczkowym. Podobne, powątpie-

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 5 2016.07.22. 11:38:13

Budapeszt, marzec 2015 r. Konrad Sutarski

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 6 2016.07.22. 11:38:13

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 7 2016.07.22. 11:38:14

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 8 2016.07.22. 11:38:14

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 9 2016.07.22. 11:38:15

polska za panowania mieszka i i Bolesława Chrobrego

jemu zięciowi Świętopełkowi, a sam, wra- bry dopiero po śmierci utrudniającego to

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 10 2016.07.22. 11:38:15

Zmienne były losy Polski po śmierci

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 11 2016.07.22. 11:38:16

Jan matejko – zabójstwo św. stanisława

niemieckim Henrykiem IV uzyskał pa- Bolesław po zabójstwie biskupa Sta-

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 12 2016.07.22. 11:38:16

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 13 2016.07.22. 11:38:17

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 14 2016.07.22. 11:38:17

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 15 2016.07.22. 11:38:17

Kazimierz wstąpił na tron po śmierci ojca,

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 16 2016.07.22. 11:38:17

czeskiemu Karolowi IV Luksemburskie- Kazimierz zaprowadził w Polsce ład

1. przypomnij treść legendy o Lechu, Czechu i rusie.

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 17 2016.07.22. 11:38:17

za panowania Ludwika węgierskiego za panowania władysława warneńczyka za panowania stefana Batorego

polska i węgry w okresach unii personalnej

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 19 2016.07.22. 11:38:18

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 20 2016.07.22. 11:38:18

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 21 2016.07.22. 11:38:18

Jan matejko – Bitwa pod grunwaldem. Środkowy fragment

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 22 2016.07.22. 11:38:19

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 23 2016.07.22. 11:38:19

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 24 2016.07.22. 11:38:19

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 25 2016.07.22. 11:38:19

Z pięciu synów Kazimierza II Jagielloń-

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 26 2016.07.22. 11:38:20

argumentacji władcy Moskwy, Wasyla, czątkowany przez Martina Lutra w

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 27 2016.07.22. 11:38:20

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 28 2016.07.22. 11:38:20

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 29 2016.07.22. 11:38:20

1. Dlaczego Ludwik andegaweński nosił miano Ludwika węgierskiego?

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 30 2016.07.22. 11:38:20

Stefan Batory, wrócić poszanowanie prawa. Znalazł do

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 31 2016.07.22. 11:38:20

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 32 2016.07.22. 11:38:20

rzeczpospolita za panowania zygmunta iii i władysława iV

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 33 2016.07.22. 11:38:22

Lengyel_tortenelem_5-8.indd 34 2016.07.22. 11:38:22

Jan Sobieski, ostatni wielki

Na tron wyniesiony został niespodziewa-