MENS & MAATSCHAPPIJ

nog, deze ingrijpende ervaringen beperken vooral de onderwijskansen van

kinderen met een goede startpositie, namelijk de kinderen van ouders met
veel culturele hulpbronnen. Aan de andere kant lijken financiële hulpbron-
nen de gevolgen van ingrijpende ervaringen niet te beïnvloeden. Dit alles
laat zien dat het niet alleen relevant is om bij onderzoek naar sociale onge-
lijkheid naar verschillende ingrijpende ervaringen te kijken, maar ook om
onderscheid te maken tussen typen ouderlijke hulpbronnen.
Verder geeft ons onderzoek aanwijzingen voor het inperken van de ge-
volgen van ingrijpende ervaringen. Het laat zien dat ingrijpende ervaringen
negatief uitpakken voor kinderen uit alle lagen van de bevolking. Er lijkt
een belangrijke rol weggelegd voor ondersteuning door scholen, gemeen-
ten en sociale netwerken buiten het gezin, aangezien aanwezige hulpbron-
nen in gezinnen deze negatieve gevolgen voor de onderwijscarrière van
kinderen niet kunnen verhelpen.

De invloed van ouderlijke kennis van het onderwijssysteem

op het onderwijssucces van kinderen

Andrea Forster en Herman van de Werfhorst

Oorspronkelijke publicatie: Forster, A.G. & H.G. Van de Werfhorst (2020). Navigating Institutions:
Parents’ Knowledge of the Educational System and Students’ Success in Education. European
Sociological Review 36 (1), 48-64.

Onderwijs is belangrijk voor veel facetten van het leven en bepaalt in toe-
nemende mate de maatschappelijke positie die iemand inneemt. Succes
in het onderwijs is echter ongelijk verdeeld. In Nederland bestaat zoals in
vrijwel alle landen nog altijd een sterk verband tussen sociaaleconomische
achtergrond en onderwijsuitkomsten. Deze associaties zijn goed onder-
zocht, maar het is vaak nog onduidelijk welke mechanismen op individu-
eel- en gezinsniveau bijdragen aan kansenongelijkheid.
Een belangrijk mechanisme op dit gebied is de kennis die ouders heb-
ben van de onderwijstrajecten die bereikbaar zijn voor hun kinderen. De
invloed van ouderlijke kennis komt overeen met verschillende sociologi-
sche theorieën over onderwijsongelijkheid. Kennis beïnvloedt het vermo-
gen van gezinnen om rationele keuzes met betrekking tot onderwijs te ma-
ken, maar kan ook worden opgevat als een vorm van cultureel kapitaal. Het
meeste onderzoek over dit onderwerp kijkt naar hoeveel informatie ouders
en scholieren hebben over onderwijsopbrengsten, maar de kennis van de

122 VOL. 96, NO. 1, 2021

Leiden University (molenld)
IP: 132.229.92.100
 IN DE ETALAGE

structuur van het onderwijssysteem zelf werd tot nu toe niet direct bestu-
deerd. In ons artikel onderzoeken we of scholieren in Nederland meer uit
het onderwijssysteem weten te halen als hun ouders meer kennis hebben
van de structuur van het onderwijsstelsel, en of deze kennis sociaalecono-
mische ongelijkheid in onderwijstrajecten kan verklaren.
Verder is er een maatschappelijke behoefte om aan te tonen in hoe-
verre de mechanismen achter kansenongelijkheid samenhangen met de
structuur van het onderwijssysteem. Een belangrijke vraag is waarom in-
stitutionele kenmerken leiden tot meer onderwijsongelijkheid en welke
mechanismen op individueel- en gezinsniveau tot uiting komen in welke
institutionele context. We beargumenteren dat het kennismechanisme
vooral belangrijk is in onderwijssystemen waar gezinnen veel keuzes moe-
ten maken tussen verschillende onderwijstrajecten. In Nederland worden
leerlingen al op jonge leeftijd geselecteerd in verschillende onderwijsni-
veaus zoals vwo, havo of vmbo en dus verwachten we dat kennis een be-
langrijke rol zal spelen in dit onderwijssysteem.

Opzet van het onderzoek

Voor het onderzoek gebruiken we longitudinale gegevens van het Voortgezet
Onderwijs Cohort Leerlingen (VOCL, 1993) over de familieachtergrond, pres-
taties en schooltrajecten van leerlingen in het voortgezet onderwijs in
Nederland. We combineren deze informatie met microdata uit registers
van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) over de uiteindelijke diplo-
ma’s van deze leerlingen. De scholieren in deze data zaten in het eerste jaar
van het voortgezet onderwijs tijdens de eerste golf van de dataverzameling
en werden gevolgd totdat ze hun uiteindelijke opleidingsniveau hadden be-
reikt. Omdat we ook latere onderwijsuitkomsten onderzoeken, kijken we
dus naar een cohort leerlingen dat al in de jaren negentig in het voortgezet
onderwijs zat.
We bestuderen vier onderwijsuitkomsten: (1) opwaartse en (2) neer-
waartse transities tussen de niveaus van het voortgezet onderwijs (vbo,
mavo, havo, vwo), (3) onderwijsposities (havo/vwo of lager) in jaar 5 van het
voortgezet onderwijs en (4) diploma’s van het hoger onderwijs (hbo of wo).
In de VOCL-data werd kennis van het onderwijssysteem gemeten door
middel van een korte vragenlijst aan ouders. Ze werden gevraagd om aan te
geven welke onderwijsniveaus met welk diploma bereikbaar zijn (bijv. “Is
het mogelijk om met een havodiploma naar de universiteit te gaan?”). We
gebruiken een schaal die gebaseerd is op alle antwoorden op deze vragen-
lijst als een maat voor kennis. De sociaaleconomische status (SES) van de
ouders meten we met het onderwijsniveau van de ouders, ingedeeld in drie

VOL. 96, NO. 1, 2021 123

Leiden University (molenld)
IP: 132.229.92.100
MENS & MAATSCHAPPIJ

groepen: basisonderwijs of lager voortgezet onderwijs, hoger voortgezet

onderwijs en hoger onderwijs. Verder kijken we naar secundaire effecten
van sociaaleconomische achtergrond. Dit betekent dat we controleren voor
prestaties (scores op de citotoets) van leerlingen. We kijken dus naar de
invloed van ouderlijke kennis voor leerlingen met een vergelijkbaar pres-
tatieniveau. Naast het introduceren van de kennis van ouders als een me-
chanisme, houden we ook rekening met factoren die vaker in onderzoek
naar onderwijsongelijkheid bestudeerd worden, zoals sociaal en cultureel
kapitaal, ouderbetrokkenheid en onderwijsambities. We testen of ouder-
lijke kennis een onafhankelijke invloed heeft op onderwijsuitkomsten als
ook deze alternatieve verklaringen voor ongelijkheid in de analyse meege-
nomen worden.
We gebruiken (ordinale) logistische regressiemodellen om het effect van
kennis op de vier uitkomstvariabelen te bepalen. Om te achterhalen hoe-
veel van de sociale ongelijkheid in onderwijsuitkomsten verklaard wordt
door kennis voeren we een decompositie analyse uit (KHB-model).

Belangrijkste bevindingen
Ons onderzoek laat zien dat ouderlijke kennis van het onderwijssysteem
een significante voorspeller is van succes in het onderwijs, rekening hou-
dend met ouderlijk opleidingsniveau, sociaal-demografische kenmerken
zoals migratieachtergrond of gender, en onderwijsprestaties. Als we andere
mogelijke mechanismen zoals cultureel kapitaal en ambities in onze analy-
ses meenemen zien we echter dat het effect van kennis verwaarloosbaar is
voor opwaartse transities en de onderwijspositie in jaar 5 van het voortge-
zet onderwijs. Kennis is wel belangrijk voor het vermijden van neerwaartse
transities en het behalen van diploma’s in het hoger onderwijs, zelfs als re-
kening wordt gehouden met andere potentiële verklaringen. Kennis ver-
klaart ongeveer 12 procent van de SES-verschillen in neerwaartse transities
en 11 procent van de SES-kloof bij het behalen van een hoger onderwijsdi-
ploma, in de modellen waar we rekening houden met het prestatieniveau,
sociaal-demografische factoren en andere mogelijke verklaringen. Voor een
enkel mechanisme is dit een substantieel deel van de totale ongelijkheid in
het onderwijs.
Verder concluderen we dat kennis vooral belangrijk is op momenten in
de onderwijscarrière die gepaard gaan met een overgang naar een nieuwe
schoolomgeving, zoals de transitie naar postsecundair of tertiair onderwijs.
Vooral in deze situaties kan een gebrek aan kennis van ouders bijdragen
aan het vergroten van SES-gerelateerde ongelijkheid. Wanneer leerlingen
bekende paden verlaten is kennis waardevol en stelt het leerlingen met een

124 VOL. 96, NO. 1, 2021

Leiden University (molenld)
IP: 132.229.92.100
 IN DE ETALAGE

lage SES in staat opwaartse mobiliteit te bereiken. Transities tussen havo

en vwo, die vaak binnen dezelfde geografische schoollocatie plaatsvinden,
worden daarentegen niet beïnvloed door ouderlijke kennis.

Implicaties
We laten zien dat het belangrijk is om ervoor te zorgen dat alle gezinnen
toegang hebben tot kennis over het onderwijssysteem zodat ze beter in
staat zijn om beslissingen te nemen. Dit is met name belangrijk als deze
beslissingen complex zijn, wat het geval is in sterk gedifferentieerde on-
derwijssystemen zoals in Nederland. In dit soort contexten zou het ver-
strekken van meer kennis aan gezinnen kunnen bijdragen aan een ver-
mindering van de onderwijsongelijkheid die gecreëerd wordt door vroege
selectie.
Ouderlijke kennis is tevens een relevant mechanisme voor beleids-
makers, omdat dit geïntegreerd kan worden in beleidsinterventies. Onze
resultaten tonen aan dat het belangrijk is om te focussen op interventies
die gericht zijn op het verbeteren van informatie en kennis, vooral rond de
momenten in de onderwijscarrière wanneer leerlingen een overgang naar
een nieuwe schoolomgeving maken. Voor transities binnen het secundair
onderwijs lijken andere factoren, in het bijzonder aspiraties en klassieke
vormen van cultureel kapitaal zoals leesgedrag, belangrijker te zijn. Deze
andere factoren zijn dieper geworteld binnen families en moeilijker aan te
pakken met beleidsmaatregelen. Informatie of kennis van ouders kan daar-
entegen gemakkelijker worden verbeterd door middel van voorlichtings-
campagnes of trainingen voor gezinnen.

Vertrouwen krijgen door vertrouwen te schenken

Judith Kas, Rense Corten en Arnout van de Rijt

Oorspronkelijke artikel: Kas, J., Corten, R., & van de Rijt, A. (2020). Reputations in mixed-role
markets: A theory and an experimental test. Social science research, 85, 102366. https://doi.
org/10.1016/j.ssresearch.2019.102366

In de peer-to-peer platformeconomie brengen websites aanbieders en vra-

gers van diensten en goederen bij elkaar zonder fysiek contact. Het verschil
met traditionele web bedrijven zit ‘m in het peer-to-peer aspect: niet (al-
leen) bedrijven, maar (ook) particulieren kunnen op dergelijke platformen
hun producten aanbieden. Zo kan via Airbnb iedereen die ruimte in huis

VOL. 96, NO. 1, 2021 125

Leiden University (molenld)
IP: 132.229.92.100