McLuhan 1964: Marshall McLuhan, Understanding Media.

The Exten-
sions of Man; wyd. polskie: Zrozumiec media. Przedluienia czlowie-
ka, przel. N. Szczucka, Warszawa 2004.
McLuhan 1969: A Candid Conversation with the High Priest of Popcult
and Metaphysician of Media, wywiad przeprowadzony przez Erica
Nordena, "Playboy" 1969/3; wyd. polskie: Wywiad dla Playboya.
Szczera rozmowa z arcykaplanem popkultu i metajizykiem mediow,
przel. J. M. Stoklosa, w: McLuhan, Wybor tekstow, Poznan 200l.
Ortega y Gasset 1930: Jose Ortega y Gasset, La rebelion de las masas;
wyd. polskie: Bunt mas i inne pisma socjologiczne, przel. P. Nikle-
wicz, Warszawa 1982, wznowieniajako Bunt mas, Warszawa 1995,
Warszawa 2002.
Popper 1945: The Open Society and Its Enemies, London; wyd. polskie: Geopoetyka
Spoleczenstwo otwarte ijego wrogowie, przel. T. Korczyc (wlasc. H.
Krahelska), t. I-II, Warszawa 1987 (wydanie drugoobiegowe), prze- (0 mieseie, przestrzeni i miej seu
druk: przel. H. Krahelska, Warszawa 1993.
Turkle 1995: Sherry Turkle, Life on the Screen: Identity in the Age of the
we wspolezesnyeh teoriaeh
Internet, New York. i praktykaeh kulturowyeh)l

Nie jest spraw'l przypadku, ze w jednej z podstawowych an-

tologii literaturoznawczych w cz~sci poswi~conej cultural stu-
dies znalazl si~ szkic 0 miescie jako metaforze kultury: Cities
without Maps Iaina Chambersa2• Miasto jest przeciez nie tylko
przestrzeni'l kulturow'l w jak najscislejszym znaczeniu, a zatem
przedmiotem badan i refleksji studi6w kulturowych (chot takZe

I W trakcie pisania tego szkicu korzystalam ze stypendium Fundacji na

Rzecz Nauki Polskiej przyznanego w ramach Subsydium Profesorskiego Pro-

fesora Ryszarda Nycza.
2 I. Chambers, Cities without Maps, w: Literary Theories. A Reader and
Guide, ed. by J. Wolfreys, New York 1999.
wielu innych dyscyplin: historii sztuki i architektury, socjologii
i filozofii kultury), ale i swoistym laboratorium przeksztalcen
w kulturze. Dlatego tez obecne badania nad metropoliami silq
rzeczy dotykajq najcz~sciej dyskutowanych problemow wsp61-
czesnosci - globalizacji, wielo- i transkulturowosci, konflikt6w
kulturowych, problematycznych tozsamosci i hybrydyzacji, pa-
mi~ci i historii, cyberprzestrzeni i rzeczywistosci wirtualnych.
Rzut oka na podstawowy podr~cznik z dziedziny studiow kul-
turowych (Studia kulturowe Chrisa Barkera) wystarczy tez, by
zorientowac si~, iz problematyka urbanistyczna jest w nim roz-
patrywana jako kwestia rownoprawna z takimi obszarami ba-
dan jak zagadnienia podmiotowosci, etnicznosci, rasy i narodu,
plci, polityki kulturowej3. Najkrocej wi~c rzecz ujmujqc, reflek-
sja nad miastem jest w gruncie rzeczy refleksjq nad kulturq.
o wysokiej randze, jakq obecnie przypisuje si~ problematyce
miejskiej, swiadczy takZe haslo w Glossary of Cultural Theory.
Peter Brooker scharakteryzowal w nim najwazniejsze wqt-
ki wsp6lczesnych dyskusji i refleksji - a wsrod nich zwlaszcza
rol~ dziewi~tnastowiecznych metropolii w wylonieniu si~ kultu-
ry nowoczesnej, gdyz zadna z teorii nowoczesnosci i moderni-
zmu nie moze obyc si~ bez doswiadczenia wielkomiejskiego. In-
nym waznym i cz~sto podejmowanym tematem Sq roznice mi~-
dzy miastem nowoczesnym a postindustrialnym. Te pierwsze
- jak si~ uwaza - zbudowane na planie siatki, z wyraznym zr6z-
nicowaniem sr6dmiescia i przedmiescia, dzielnic zamoznych
i ubogich, z funkcjonalnym systemem transportowym i domi-
nujqcq w pejzazu architekturq szkla, materializujq nowoczesnq
ide~ racjonalistycznego porzqdku. Miasta ponowoczesne Sq na-
tomiast widziane jako miejsca sluzqce kulturze czasu wolnego,
a zatem przestrzenie konsumpcji i turyzmu. Jak widac i w tym
przypadku opis miast prowadzi w zasadzie do diagnozy kultury
wsp6lczesnej, tym bardziej ze utrata centrum, heterogenicznosc,
fragmentacja oraz podatnosc na zamienianie si~ w przedmiot
3 Zob. Ch. Barker, Studia kulturowe. Teoria ipraktyka, przel. A. Sadza, Kra-
k6w2005.
4 P. Brooker, A Glosswy of Cultural Theory, Lonoyn 2002.
konsumpcji uznawane Sqza najbardziej znamienne cechy pono-
woczesnosci. Brooker wskazal takze na inne istotne dla wsp61-
czesnych badan kulturowych tematy, testowane niejako poprzez
urban studies. Do takich z pewnosciq nalezq pytania: na ile
i w jaki spos6b podmiotowosc i tozsamosc zwiqzane Sq z miej-
scem, przestrzeniq i wsp61notq? Czy nowoczesna figuraflaneur
pozwala powiedziec cos wi~cej na temat miejskiej gender? Czy
postkolonialne poj~cia hybrydyzacji i diaspory mogq pom6c
w konceptualizacji miast Pierwszego i Trzeciego Swiata?
Choc zwiqzki pomi~dzy problematykq urbanistycznq a ba-
daniami kulturowymi wydajq si~ obecnie tak oczywiste, to war-
to pami~tac, ze zlozylo si~ na nie kilka niezaleznych od siebie
tradycji myslowych. Jednq z najwazniejszych i najbardziej in-
spirujqcych byla niemiecka socjologia i filozofia kultury zai-
nicjowana przez Georga Simmla, a rozwijana m.in. przez Wal-
tera Benjamina i Siegfrieda Kracauera, dzi~ki kt6rym poj~-
cia nowoczesnosci i modernizmu na trwale zostaly zwiqzane
z rzeczywistosciq wielkiego miasta. To Sirrimel bowiem jako
jeden z pierwszych zaproponowal analizy i opisy nowoczesne-
go miasta z perspektywy refleksji nad przemianami kulturowy-
mi i spolecznymi i w znanym szkicu Mentalnose mieszkmkow
wielkich miast dowodzil, iz nowoczesny indywidualizm naro-
dzil si~ w metropoliach.
Najbardziej wplywowym i niemal legendarnym dzielem
w tym typie refleksji nad miastem, jego kulturq materialnq,
zmianami w przestrzeni publicznej i prywatnej pozostajqjednak
nieukonczone Pasaie Waltera Benjamina, kolekcja cytatow i ko-
mentarzy poswi~conych dziewi~tnastowiecznemu Paryzowi5.
Jest to tradycja niezwykle tworcza, inicjuj1lca wiele ze wspol-
czdnie podejmowanych kwestii - estetyzacj~ przestrzeni miej-
skiej, filozoficzno-literackq antropologi~ miasta, psychologi~
doswiadczenia wielkomiejskiego wraz z jego konsekwencjami
estetycznymi i antropologicznymi, refleksj~ nad percepcjq oraz
jej wplywem na ksztaltowanie si~ nowoczesnych technik arty-
5 W. Benjamin, Pasaze, red. R. Tiedemann, przel. I. Kania, poslowiem opa-
trzyl Z. Bauman, Krak6w 2005.
 stycznych, filozofi~ przestrzeni, by wymienic tylko kilka przy-
kladowych zagadnien z przestrzeni problemowej.
Dla brytyjskich cultural studies z kolei istotna jest tradycja
badan miejskich podj~ta przez jednego z patronow Centre for
Contemporary Cultural Studies - Raymonda Williamsa w jego
The Country and the City. Dla rozwoju tego nurtu wazne oka-
zaly si~ takze badania Richarda Hoggarta nad kultur~ robotni-
cz~ w Anglii. Dzi~ki nim rozszerzone zostaly definicje kultury,
obejmuj~c teraz rozlegl~ sfer~ praktyk zyciowych, i pola badan,
kieruj~c si~ w stron~ kultury popularnej.
Gdyby szukac wspolnego w~tku w nadzwyczaj zroznicowa-
nej ponowoczesnej refleksji nad miastem, to zapewne jeden z nich
mozna znaleic w cz~sto przywolywanej ksi~zce L'invention du
quotidien francuskiego badacza Michela de Certeau. W rozdzia-
Ie Marches dans la ville przeciwstawil on miasto konceptual-
ne, wytwor teorii urbanistycznych i racjonalistycznego funk-
cjonalizmu, miastu doswiadczanemu w praktyce codziennego
zycia, z punktu wid zenia przechodnia. Miasto-koncept jako teo-
retyczny konstrukt podporz~dkowane jest idei mapy. Przechadz-
ka miastem jest natomiast praktyk~, kwestionuj~qjego koncep-
tualnosc. De Certeau dla podkreslenia roznicy mi~dzy nimi uzyl
znamiennej metafory - porownal mianowicie miasto konceptu-
alne do systemuj~zykowego, a praktyki miejskiedo indywidual-
nych aktow mowy ze swoj~ wlasn~ retoryk~ przechadzki6.
Przesuni~cie akcentu z teorii na praktyk~, z planowania do
doswiadczania przestrzeni jest chyba najbardziej widocznym
przejawem odejscia od nowoczesnego sposobu myslenia 0 mie-
scie. Oczywiscie trzeba tu od razu zastrzec, iz obrazowy i zbu-
dowany na metaforze wyklad Certeau opisuje ogoln~ tenden-
cj~, choc niew~tpliwie urbanistyka planistyczna i wielkie uto-
pie architektow awangardy nowoczesnej zbankrutowaly w jak
najbardziej spektakularny sposob. Sugestywnym przykladem
jest miasto Brasilia, zaplanowana na deskach kreslarskich ex ni-
6 M. de Certeau, Marches dans la ville, w: tenze, L 'invention du quotidien,
t. 1, Paris 1990. Nb. Jan Blonski w pi~knym eseju Miasta ("Teksty" 1972, nr 1)
wyci<tgal podobne wnioski na temat r6znicy mi~dzy teori'l. a praktyk'l. miasta.
hilo jako idealne (zarowno architektonicznie, jak i spolecznie)
miasto przyszlosci, w ktorym mialy znikn~c dzielnice dla ubo-
gich i zamoznych. Tymczasem, jak pisze Umberto Eco, "wyda-
rzenia rozwin~ly si~ w sposob niezalezny od struktury"7, z so-
cjalistycznego miasta rownosci stala si~ Brasilia miejscem roz-
nic spolecznych.
Ponowoczesna dominacja praktyki nad teori~ prowadzi przy
tym do pluralizacji perspektyw i na dobr~ spraw~ kazda ze
wspolczesnych orientacji badawczych zajmuje si~ w sobie wlas-
ciwy sposob miastem. Tak na przyklad z punktu widzenia gen-
der miasto moze byc naznaczone plciowosci~8. Oczywiscie bie-
rze si~ tu pod uwag~ wyobrazenia zbiorowe, zarowno miasta,jak
i plci, a "odpowiedz na pytanie 0 gender miasta polegalaby nie
tyle na rodzajowym zaklasyfikowaniu poszczegolnych miejsc,
ile na dostrzezeniu w nich m~skosci lub kobiecosci, a raczej
wszystkiego, co pod tymi poj~ciami rozumie si~ w tradycyjnych
interpretacjach''9. Analizuj~c filmowe reprezentacje, Malgorza-
ta Radkiewicz badala pod tym k~tem transgenderowy charak-
ter przestrzeni Berlina, jego dwuznaczne bycie "pomi~dzy" m~-
skimi i kobiecymi wzorami kultury.
W teoriach feministycznych z kolei silnie podkreSla si~ hi-
storyczn~ nierownosc w dost~pie do przestrzeni publicznej mia-
sta. Fundacyjnym poniek~d tekstem dla feministycznej teorii
miasta byla praca Janet Wolff The Invisible Flaneuse, dowodz~-
ca nieobecnosci kobiet w nowoczesnym miescie, a takze w teo-
rii kultury i historii spolecznejlO. W jego zakonczeniu Wolff su-
7 U. Eco, Nieobecna struktura, przel. A. Weinsberg, P. Bravo, Warszawa
1996, s. 252.
8 Przekonanie 0 plciowym charakterze miasta ijego kulturowych wizerun-
k6w jest oczywiscie i wczeSniejsze, i niezalezne od teorii genderowych. Przy-
kladem niech b~d'l. Jerozolima, Babilon, Wenecja postrzegane i cz~sto przed-
stawiane w kobiecej postaci. Zob. W. Toporow, Tekst miasta-dziewicy imiasta-
nierzqdnicy w aspekcie mitologicznym, w: tenze, Miasto i mit, wybral, przel.
i wst~pem opatrzyl B. Zylko, Gdansk 2000; D. Czaja, Wenecja jest kobietq.
Rzecz 0 wyobraini, "Konteksty. Polska Sztuka Ludowa" 1995, nr 3.
9 M. Radkiewicz, Filmowy transgender miasta Berlin, "Rita Baum" 2003,
nr6.
10 J. Wolff, The Invisible Flaneuse: Women and the Literature of Modernity,

gerowala stworzenie nowej wersji historii nowoczesnosci, kt?ra
uwzgl~dnialaby juz marginalizowane przez "monopol" m~sk1ch
badan doswiadczenia kobiece.
W jeszcze inny, a szybko rozwijajqcy .si~ ze wz.gl~du na po-
st~p technologiczny krqg badan, prowadzl konc~p~J~ cyberprze-
strzeni. Cybermiasto to, po pierwsze, jak deflllluJe Mananna
Michalowska:
miasto podporz'lcdkowane technologiom informacyjnym, l~iasto z.domi-
nowane panowaniem cyberkultury; po drugie, bt<dzle to mmsto .wlrtua!-
ne, czyli miejsce w sieci, posiadajqce wlasnych wirtualnych nlleszkan~
cow lub tez przestrzen przeznaczona do nawigowania pomit<dzy ?on:anll
_ websitami; po trzecie wreszcie, bt<dzieto wyobrazona prze.strzen mmsta
przyszlosci w utworach literackich, filmowych czy fotografmch przetwa-
rzanych i generowanych komputerowo II.
Klasycznym juz przykladem literackie~~ cyber~iasta jest
Chiba, miasto z powiesci Neuromancer Wllha~a Glbsona (au-
tora poj~cia cyberprzestrzeni). W zainteresow~nn~ cyberkul~urq
dostrzec mozna, poza fetyszyzacjq technologn, kllka znamlen-
nych dla wspolczesnosci procesow - wirtualiza~j~ przestrze-
ni uniewazniajqcq zwiqzek z miejscem geograflczny~ ?~az:
oczywiscie, globalizacj~. Stqd chyba bierze si~ atrakcYJnosc teJ
tematyki. . strzen fizyczna, ale przestrzen doswiadczenia kulturowego i eg-
Kolejny wazny nurt wspolczesnych urban studies wywo~
dzi si~ z rozwoju badan postkolonialnych i literatury tworz~neJ
przez mniejszosci etniczne. To w nim szczegolnie dochod~l do
glosu problem tozsamosci w. wi~l?kultur?wych, n;etro~ohach,
tozsamosci zarowno miasta, Jak 1 Jego mleszkancow. Llteratu-
ra tworzona przez imigrantow z bylych kolon~i brytyjski~h c~~
francuskich stawia bowiem pytania 0 "kwestle przynaleznoscl
zbiorowej: kulturowej, etnicznej, narodowej, religij~ej, 0 p~d-
stawy, powody i konsekwencje tozsamosci zbioroweJ (dla ZblO-
"Theory, Culture and Society" 1985, nr 2-3. . .. ., .,
II M. Michalowska, Miasto cybernetyczne. Terazmejszosc w kostlUmle przy-
szlosci, w: Dylematy wielokulturowosci, red. W. Kalaga, Krakow 2004 s. 266.
rowosci i dla jednostki), 0 problemy roznorodnosci: tolerancj~,
solidarnosc, ksenofobi~ w spoleczenstwie, wreszcie 0 ciqglosc
historii i tradycji, a takZe 0 to, kto jest podmiotem (autorem)
i spadkobiercq historii imperium"12. Przynosi tez swiadectwo
wszystkich komplikacji w postkolonialnych relacjach mi~dzy
metropoliq a peryferiami. Miasto staje si~ w nich nie tyle agorq,
co przestrzeniq agonu - gl~bokiego konfliktu kulturowego.
Tym niemniej problematyka urbanistyczna jest nie tylko za-
gadnieniem rozwazanym w ramach znanych i ustabilizowanych
dyscyplin badawczych, ale prowokuje - przez SWqwieloaspek-
towosc - do tworzenia nowych: filozofii miasta, geografii kul-
turowej, antropologii miejsca i przestrzeni, geokrytyki czy
geopoetykii3. Jakkolwiek wychodzq one z roznych macierzy-
stych dziedzin (filozofii, geografii, antropologii, literaturoznaw-
stwa), to majq charakter w gruncie rzeczy interdyscyplinarny,
a ich zalozenia w konsekwencji Sq bliskie sobie. Dzieje si~ tak
dlatego, ze w duzym stopniu Sq one rezultatem zwrotu kulturo-
wego, ktory doprowadzil w tym przypadku przede wszystkim
do uznania i sproblematyzowania zarazem lokalizacji kultury.
Skoro kultura jest zawsze uwarunkowana i obramowana sytua-
cyjnie, to przestrzen (a wraz z niq takZe czas, okolicznosci po-
lityczne i ekonomiczne) stanie si~ jednym z jej najwazniejszych
wyznacznikow. Nie jest to juz oczywiscie abstrakcyjna prze-
zystencjalnego. Z tego powodu cele, jakie sobie stawiajq nowe
dyscypliny, Sq zbiezne - odpowiedziec na pytania, w jaki spo-
sob przestrzenie i miejsca Sqprzez nas doswiadczane i interpre-
towane, jak ksztaltujq tozsamosc jednostkowq i zbiorowq, plcio-
Wqi etnicznq, jak "upami~tniaj<t" lub subwersywnie kwestionujq
dominujqcq kultur~. Wspolny wydaje si~ takZe powrot katego-
12 D. Kolodziejczyk, Antropologiczne fabulacje - hybryda, tlumaczenie,
przynaletnosc we wsp6lczesnej powiesci anglojezycznej, w: Ojczyzny slowa.
Narracyjne wymiary kultury, red. W.J. Burszta i W. Kuligowski, PoznaiI 2002,
s.70.
13 M. Rang, Cultural Geography, London 1998; The Anthropology of Space
and Place. Locating Culture, ed. by S.M. Low, D. Lawrence-Zlu1iga,Blackwell,
2003; La geocritique. Mode d'emploi, ed. B. Westphal, Limoges 2000.

rii miejsca, choc zarazem jej destabilizacja, wynikaj'lca z polo-
zenia nacisku na znamienn'l dla wspolczesnosci hybrydyzacj~
lokalnosci.
Warto zaznaczyc, ze geografia i antropologia zaakceptowa-
ly literatury oraz inne dziedziny sztuki i to nie tylko w powierz-
chownym rozumieniu jako material ilustracyjny. Dla geografii
kulturowej, ktora swoim centralnym problemem czyni ludzkie
doswiadczenie miejsca, literatura nie jest prostym odbiciem ze-
wnytrznego swiata, lecz czysci'l zlozonej sieci znaczen oraz zja-
wiskiem ujawniaj'lcym spoleczny proces sygnifikacji. Literackie
krajobrazy - jako kombinacja literatury i krajobrazu - s'l wytwo-
rami spolecznymi, gdyz ideologie i wierzenia ludzkie zarowno
je ksztaltuj'l, jak i S'lprzez nie ksztaltowane. W konsekwencji li-
teratura i geografia nie s'l juz dwoma odrybnymi trybami wie-
dzy, wyobrazniowym i faktograficznym, gdyz - zgodnie z po-
nowoczesn'l logik'l i podobnie jak w przypadku antropologii -
nast'lpil proces "literaturyzacji" geografii oraz, rownoczesnie,
proces "uswiatowienia" (to malo zgrabny odpowiednik worldli-
ness) literatury, czyli jej powi'lzania z rzeczywistosci'l14.
o jeszcze jednej waznej konsekwencji zwrotu kulturowego
nalezy wspomniec. Otoz wielostronne inspiracje doprowadzily
do sytuacji, w ktorej literaturoznawstwo otworzylo siy w wiyk-
szym niz dotychczas stopniu na realia geograficzne. Na przy-
klad dla Bertranda Westphala geokrytyka jest poetyk'l "interak-
cji pomiydzy przestrzeni'lludzk'l (human) a literatun(, zajmuje
siy badaniem interakcji pomiydzy fikcyjnymi, imaginacyjnymi
(wyobrazniowymi) a geospolecznymi przestrzeniami oraz ich
rol'l w determinowaniu tozsamosci kulturowych. Innymi slo-
wy, bada literackie i kulturowe reprezentacje przestrzeni miast
i krajobrazow, ktore wplynyly na pamiyc zbiorow'l i percepcjy
przestrzeni miejsc rzeczywistych, na przyklad Petersburga Do-
stojewskiego, Pragi Kafki, Dublina Joyce'aI5• Z kolei Franco
Moretti w ksi'lzce Atlas of the European Novel zauwaza, iz li-
14 M. Crang, op. cit., s. 42-58.
15 B. Westphal, Pour une approche geocritique des textes, w: La geocri-
tique, op. cit.; tenze, Approches methodologiques de la trangression Spatiale,
Geopoetyka
teracka geografia moze odnosic siy do dwu odmiennych rzeczy.
Moze wskazywac na badanie przestrzeni w literaturze lub lite-
ratury w przestrzeni. W pierwszym przypadku dominanta ma
charakter fikcjonalny: chodzi tu 0 Balzakowsk'l wersjy Paryza
lub Afryky kolonialnych romans ow. W drugim natomiast chodzi
o rzeczywist:{ historyczn'l przestrzen: prowincjonalne ksiygar-
nie wiktorianskiej Anglii lub rozprzestrzenianie siy Don Kicho-
ta czy Buddenbrook6w. Te dwie przestrzenie mog'l okazjonalnie
zachodzic na siebie, lecz S'l z istoty odmiennel6. W obu wszak-
ze geografia nie jest rozumiana jako swoisty bierny pojemnik,
w ktorym "wydarza siy" historia kultury, lecz aktywna sib, kto-
ra wkracza w pole literackie i ksztaltuje je w glyboki sposob.
Coraz czysciej tez to sama literatura zmierza w strony kon-
kretu geograficznego i topograficznego. Dlatego tez chcialabym
posluzyc siy terminem geopoetyka - w odniesieniu zarowno do
praktyk artystycznych, jak i refleksji teoretycznej z nimi zwi'l-
zanej. Termin ten zapozyczam od Kennetha White'a, redakto-
ra "Cahiers de geopoetique", ktory charakteryzowal geopoety-
kyjako
studium zwi'tzkow intelektualnych i zmyslowych pomi(;;dzy czlowiekiem
a Ziemi't w celu wyksztalcenia harmonijnej przestrzeni kulturowej. Pyta-
lem siebie samego, jaki temat moglby bye dzisiaj podstawowy dla nasze-
go swiata? Wydalo mi si(;;oczywiste, ze jest to nasz stosunek do Ziemi,
do planety. Oto "geo". Ekologia? Tak, ale nie wyl'tcznie. Chodzi nie tyl-
ko 0 to, aby zachowae naturalne przestrzenie, ale umiejscowie kontakt,
stosunek, wyrazie go: kwestia ekspresji (j(;;zyka)jest fundamentalna. To
wszystko kieruje nas do poezji, do poetyki [... J
w: Literature and space. Spaces of Transgressiveness, ed. by J. Skulj, D. Pav-
lic, Ljublana 2004.
16 F. Moretti, Atlas of the European Novel 1800-1900, London-New York
1998, s. 3.
W slowie "geopoetyka" zawartajest idea, iz 1110znaumiejscowic filozofi~,
polqczyc krain~ i filozofi~, natur~ i kultur~17.
Przywolujx ten termin, poniewaz jest on nosny semantycz-
nie, ale chcialabym go jednak zneutralizowa6 i pozbawi6 spo-
rej dozy pompatycznosci cechuj'l.cej stosunek White'a do natu-
ry, przestrzeni, a zwlaszcza roli poezji. Nie przywi'l.zujx tez tak
wielkiej wagi do ekologii. Przedmiotem geopoetyki, w moim ro-
zumieniu i najog6lniej rzecz ujmuj'l.c, bylyby zatem topografie
- zapisy miejsc w tekstach kultury.
Od "miasta bez imienia" do ponowoczesnego regionalizmu
Gdyby wyobrazi6 sobie mapx nowoczesnosci, to z pewnosci'l.
bylaby ona pozbawiona granic narodowych, a wyrazniej zaz~a-
czalyby six na niej jedynie metropolie: Paryz, Londyn, Berlm.
I to nie tyle ze wzglxdu na sw'l. lokaln'l. specyfikx, co swiatowosc
i rangx centrum zycia artystycznego. Z map'l. kultury P?nowo-
czesnej bylby oczywiscie klopot, gdyz wsp6lczesna aura mtelek-
tualna odrzuca w og6le idex kartografii. Lata 90. to jednak nie-
w'l.tpliwie czas ponowoczesnego regionalizmul8, a wraz z nim
17K. White, Atlantica. Wiersze i rozmowy, wyb. i przel. K. Brakoniecki, 01-
sztyn 1998, s. 21, 22. .. .
18 Ponowoczesny regionalizm nie jest jeszcze ustabllIzowanym termmem.
W jego rozumieniu korzystam z inspiracji licznymi wypowiedziami r:cazimi~-
rza Brakonieckiego, ktory od wielu lat uporczywie konkretyzuJe swoJq .we~sJ~
regionalizmu. Ponowoczesny regionalizm dystansuje si~ wobec jego dZlewl~t-
nastowiecznych koncepcji, a takZe wobec literatury ,.'ma!ych ojczy~?". Jego po-
nowoczesnosc wynika ze swiadomosci rozpadu Wlelklch NarracJI - "Nle ma
juz czegos takiego, jakjedynie wierny i obowiqzujqcy kod .wartosci uniw~rsal-
nych, lecz wielowartosciowosc i plynnosc li~zn~ch, md~ldualny~h, re~lOnal,~
nych (w skali mikro i makro) zrodel stawama Sl~ realnoscll czlowleczenstwa
_ K. Brakoniecki, Ponowoczesny regionalizm, "Nowy Nurt" 1996, nr 8. NaJsze-
rzej r6zne fazy i odmiany regionalizmu scharakteryzowal Brakoniec~i W. ~siqz-
ce Prowincja czlowieka. Obraz Warmii i Mazur w literaturze olsztynsklej, 01-
sztyn 2003.
nowego rozumienia roli mleJsca W kulturze. Jego najbardziej
moze widocznym przejawem jest zjawisko, kt6re nazwalabym
decentralizacj~ mapy. Wixkszym bowiem zainteresowaniem
ciesz'l. six obecnie dawne peryferia i miasta pograniczne 0 skom-
plikowanej, wielonarodowej i wielokulturowej przeszlosci, takie
jak Triest, Kaliningrad, a w Polsce Gdansk, Szczecin czy Wroc-
law niz dawne stolice i centra kultury, czyli Londyn lub Paryz.
A jezeli Londyn, to juz postkolonialny jak w Buddzie z przed-
miescia Hanifa Kureishiego czy w Bialych z?bach Zadie Smith.
Zmiana nie ma oczywiscie charakteru przypadkowego i nie
pozwala six wyjasni6 jedynie symptomatycznym dla ponowo-
czesnosci procesem przejscia od centrum do peryferii. Jednym
z motyw6w znamiennych dla kultury nowoczesnej byla koncep-
cja unreal cityl9, rozumiana mixdzy innymijako uniwersalizacja
sztuki i kultury nowoczesnej. Miasta literackiego modernizmu
byly bowiem nierzeczywiste, gdyz pozbawione nazwy, reali6w
geograficznych, regionalnych czy narodowych. Dzixki temu mo-
gly pelni6 funkcjx uniwersalnych alegorii nowoczesnosci - jak
miasto z Czlowieka bez wlasciwosci Roberta Musila:
nie warto przypisywac wagi temu, jak to miasto si~ nazywalo. Podob-
nie jak wszystkie wielkie miasta, skladalo si~ z nieprawidlowosci, zmian,
wyprzedzania, niedotrzymywania kroku, zderzania si~ spraw i okolicz-
nosci oraz wsrod tego wszystkiego z punk tow bezdennej ciszy. Sklada-
10 si~ z drog i bezdrozy, z wielkiego rytmicznego t~tna oraz nieustannego
scierania si~ i przesuwania wszystkich rytmow mi~dzy sobq20.
I rzeczywiscie, jezeli uwzglxdni six dominuj'l.ce nurty w re-
fleksji nad sztuk'l., to okaze six, ze modernizm - choc tworzony
w osrodkach lokalnych - funkcjonowal w powszechnej swiado-
mosci jako formacja uniwersalna i programowo odcinaj'l.ca six
19 Zob. Unreal city. Urban Experience in Modern European Literature and
Art, ed. E. Timms, D. Kelley, Manchester 1985; w.eh. Sharpe, Unreal Cities.
Urban Figuration in Wordsworth, Baudelaire, Whitman, Eliot and Wiliams,
London 1990.
20 R. Musil, Czlowiek bez wlasciwosci, 1. I,przel. K. Radziwill, K. Trucha-
nowski, J. Zeltzer, Warszawa 2002, s. 8-9.

od narodowych uwiklan21. Nowoczesne metropolie byly wszak
tyglami kulturowymi, w kt6rych roztapialy si~ i zanikaly lokal-
ne cechy, a efektem koncowym byla swoista mi~dzynarod6wka
artystyczna, nieprzywi'lczana do regionalnych czy narodowych
wartosci. Odrzuceniu regionalizmu sprzyjala takze teoria sztu-
ki i literatury. Odcinaj'lcc si~ od biograficznego uwarunkowania
dziela, pozbyla si~ r6wnoczesnie milieu geograficznego.
W latach ostatnich nast'lcpilo jednak odwr6cenie tendencji -
"przezywamy niebywaly renesans lokalnosci, malych ojczyzn,
etnicznych korzeni, okolic i krajobraz6w. Ma on duze znaczenie
kulturowe i polityczne, wi'lcze si~ z nim nadzieje na odbudow~
demokracji i rekonstrukcj~ tozsamosci wyczerpanej konfliktami
w sferze dotychczasowych, szerszych identyfikacji"22.
Sk'lcdten powr6t regionalizmu i lokalnosci? Niew'lctpliwie jed-
nym z czynnik6w temu sprzyjaj'lccych jest koniunktura na prze-
strzen, i to koniunktura zar6wno intelektualna, teoretyczna czy
artystyczna, jak i dotycz'lcca praktyk zycia codziennego. Jej do-
wody przynosi r6znych odmian pismiennictwo. Narasta lawino-
wo literatura podr6znicza. Tworczo rozwijaj'lc si~ pasaze teks-
towe23. Czasopisma przdcigaj'lc si~ numerach tematycznych po-
swi~conych miastom - Berlin, Moskwa, Petersburg, Wenecja,
Praga, Triest, Nowy York doczekaly si~ juz znakomitych por-
tretow, swoistych map literackich24. Publikuje si~ coraz cz~sciej
21 P. Piotrowski, W stron~ nowej geograjii artystycznej, "Magazyn Sztuki"
1998, nr 19; A. Turowski, Dyskurs 0 regionalizmie, "Magazyn Sztuki" 1995,
nr 5.
22 T. Szkudlarek, Miejsce, przemieszczenie, toisamosc, "Magazyn Sztuki"
1998, nr 19. Co ciekawe, analogiczn'l drog(;:przeszly urbanistyka i architektura.
Okres awangardowych koncepcji architektonicznych byl wszak zdominowany
przez styl mi(;:dzynarodowy, uniwersalny i w kazdym miejscu mapy swiata iden-
tyczny, zacieraj'lcy programowo lokalne rMnice. Blokowiska wszystkich kra-
jow wygl'ldaj'l przeciez zawsze i wsz(;:dzie tak samo. Postmodernizm w archi-
tekturze przyniosl natomiast powrot regionalizmu.
23 Szerzej 0 pasazach tekstowych pisz(;:w ksi'lzce Modernizowanie miasta.
Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Krakow
2003.
24 Triestowi poswi(;:cono numer monograficzny "Przeglqdu Politycznego"
(2000, nr 44) i "Zeszytow Literackich" (2005, nr 2), Petersburgowi - "Zeszy-
Geopoetyka
p:ace posw.i~~one ~onkret~lym miejscom w tw6rczosci i biografii
pl~a~z~..Wl~Z p~ml~dzy hteratur'lc a geografi'lc podkrdlaj<;t takie
kSl'lczkI]ak MaS5,lcznemiejsca literackiej Europy czy Atlas litera-
t~ry. W,e ;v~t~ple do tej ostatniej Malcolm Bradbury w ten spo-
sob wy]asl1lal przyczyny zainteresowania geografi'lc literack'lc:
Znaczna c~(;:sc literatur~ to dzieje jej korzeni w jakims miejscu: w pejza-
zu, ,r~glOllle, wl~sce, mlasteczku, panstwie lub na kontynencie. Jej Iwia
c~(;:sc to OPOWI~SCI0 podr6zach: przygodach, odkryciach, w(;:dr6wkach,
pIelgrzy.mk.ach 1 wyprawach do nowych swiat6w. Co wi(;:cej, miejsca owe
zml~maJ'l Sl(;:p.o~ w~lywem tego, co 0 nich napisano, czerpi'lc z literatury
swoJe znaczeme 1 mltyczny charakter2S.
Sz~kanie. sl~d6.w literackich swiatow w rzeczywistych prze-
s~rzel1l~ch ~le sWla~czy zatem 0 prostodusznosci w stylu od-
bl?r~ fl~C~]nego dZlela, ale 0 niezwykle zywej i tw6rczo roz-
wlJaHce] Sl~.tendencji w kulturze wsp6lczesnej. A mianowicie
? przekonal1lu, ze kulturowe reprezentacje miasta tworz'lc kra-
]ob,ra~, w kto.ry~ zyje~y, S'lcwi~c niezbywaln'lc cz~sci'lcnaszego
doswladczel1la 1 nasze] rzeczywistosci. Nie chodzi tu bowiem
o naiwny mimetyzm, u~iewazniaj'lccy fikcyjne ramy dziela, lecz
o perform~tywny wymIar literatury i artefakt6w kulturowych.
Wykracz~],'lcone ws~ak poza imaginacyjny status i wkraczaj'lc
w realnos?, ~sztahuHc nasze wyobrazenia topograficzne i na-
sze mapy SWIata.
.Prze.str~enn~ tematy pojawily si~ tez w refleksji teoretycz-
ne], wplsuHc Sl~pocz'lctkowo w proby roznicowania nowoczes-
ne v~. ponowoczesne. Za znamienny dla nowoczesnosci uznano
bowlem czas, dla czasow ponowoczesnych natomiast przestrzen,
ty L~terackie" 2003, nr 3 i "Tygiel Kultury" (2002 nr 10-12)' Pradze - Zeszy-
ty L~t~;ackie" (nr 52) i "Krasn~grud(;:" (l99?, nr '5), Wenecj'i - "Zesz;1y Lite-
rackIe (nr 60); ~erhn~';,1 - "Llteratur(;: na Swiecie" (2001, nr 8-9), Moskwie
- "Llteratur(;: na SWlecle 2001, nr 10-11, Nowemu Jorkowi - Krasnogrud p"
~OO~nrln· " ~
. 25 M. Brad?ury, WstqJ, w: Atlas literatury, red. M. Bradbury, przel. A. Bla-
slak, D. Gostynska, M. J(;:drzejak, I. Libucha, Warszawa 2002.
tak przynajml11ej przyjctto uwazac za Michelem Foucault26.
Z tego tez powodu przestrzen stala sictjednym z eksponowanych
temat6w postmodernistycznych, POCZqwszyod heteretopii Fou-
caulta, po najnowsze dyskusje wok61 statusu kategorii miejsca
i nie-miejsca oraz globalizacji i 10kalnosci27.
Jednym ze skutk6w dowartosciowania problematyki prze-
strzennej bylby zatem powr6t dawnych pojcte w nowym kon-
tekscie kulturowym, kt6ry, co oczywiste, musial zmienie ich
charakter. Najwyrainiej moze widae to w stosunku do katego-
rii "miejsca", kt6ra, nota bene, cieszy sictobecnie 0 wiele wictk-
szym zainteresowaniem niz zbyt abstrakcyjna i teoretyczna
przestrzen. Tyle ze 'miejsce' ulega jednak obecnie gruntowne-
mu przemieszczeniu. "Miejsca nie S,\: nieruchome, - jak zauwa-
za Tomasz Szkudlarek - wctdruj,\:w czasie, odslaniaj,\:c swe za-
pomniane historie, czasem w przestrzeni, przenosz,\:c sict wraz
z migruj,\:cymi mieszkancami; czasem ich sens zmieniaj,\: przy-
bysze"28. I to wlasnie ta translokacja miejsca w czasie i prze-
strzeni wydaje sictnajbardziej sprzyjaj,\:cym warunkiem dla re-
fleksji nad ponowoczesnym regionalizmem. Taki spos6b mysle-
nia 0 "miejscu" znalazl bowiem oryginaln,\: i tw6rcz,\: realizacjct
mictdzy innymi w prozie miejskiej i pasazach tekstowych po-
swictconych miastom z margines6w mapy. Miasta-palimpsesty,
miasta-kolaze i miasta-hybrydy to odkrycia ostatnich kilkuna-
stu lat, stworzone w prozie powiesciowej Stefana Chwina, Artu-
ra Liskowackiego, Pawla Ruelle. Najbardziej moze wymownym
26 M. Foucault, Inne przestrzenie, przel. A. Rejniak-Majewska, "Teksty
Drugie" 1995, nr 6.
27 W polskiej literaturze przedmiotu najbardziej doniosl'l prac'ljest ksi'lzka
Ewy Rewers J~zyk i przestrzen w poststrukturalistycznej filozofii kultury. Zob.
tez: Przestrzen w naukach wsp6lczesnych, red. S. Symiotuk, G. Nowak, Lub-
lin 1998.
28 T. Szkudlarek, Miejsce, przemieszczenie, toisamosc. Trans10kacja miej-
sca nie jest problemem tylko konceptualnym, 1ecz jak najbardziej doslownym.
Zob. E. Malec, Genius loci Lwowa - we Wroclawiu?, "Konteksty. Polska Sztu-
ka Ludowa" 2004, nr 1-2.
przykladem jest tytul jednego z pasazy tekstowych, a zarazem
nazwa miasta-hybrydy: Breslaw Andrzeja Zawady29.
Powr6t "miejsca" i lokalnosci zwi,\:zany jest takze ze wsp61-
czesn,\: turystyk,\:. Style podrozowania - i te bardziej popularne,
i te. bardziej wyrafinowane - zywi,\: sict przeciez literatur,\:, czy
to w wersji bedekerowej, czy w zapisach eseistycznych. Ma to
takze sw6j wymiar ekonomiczny, przemysl turystyczny nasta-
wiony jest bowiem na podkreSlanie atrakcyjnQsci kolorytu 10-
kalnego, st'\:d ci,\:gle mnozenie Uwodzicielskich Widok6w i Ku-
sz,\:cych Opis6w. A ta proliferacja reprezentacji, co oczywiste,
prowadzi tez do ich inflacji. Jej rewersem s,\:jednak artystyczne
pr6by przedarcia sictdo rzeczywistosci miast. Celnie ten zamysl
wyjasnial Raffaele La Capria we wstctpie do Innej Wenecji Pre-
draga Matvejevicia:
Wenecja (... ) znikncela juz pod wielosci'l prezentacji. Jej opisy doprowa-
dzily do deja vu tego, co oko chcialoby jeszcze zobaczyc, staly sice s u b-
sty t ute m, przenikn«ly niejako do siatkowki oka i zaczcely wplywac na
zakres wizji tak, ze obraz dzis przedstawiany, zbanalizowany, jest jedyn'l
form'l tego miejsca, ktore siceodwiedza, bo rzeczywistosc zostala pokona-
na przez swoj'l prezentacjce. (... ) trzeba odkopac miasto spod warstw daw-
nych opisow, przywrocic swiatu moc'l trzezwej archeologii umyslu3o.
Nienowe to prawdy, ale tez owo pragnienie archeologicz-
ne, utopia niewinnego oka, pierwszego spojrzenia jest ci,\:gle
sil,\: napctdow,\: pasazy tekstowych, po kt6re sictgaj,\:niekiedy
podrozuj,\:cy.
W powrocie regionalizmu widziee r6wniez nalezy przewrot-
ny wynik globalizacji, gdy to, co lokalne, a wictc odmienne, sta-
nowie ma przeciwwagct dla globalnej unifikacji. Kolejnym waz-
nym czynnikiem sprzyjaj,\:cym rozwojowi regionalizmu jest po-
nowoczesna wrazliwose nostalgiczna. Umieszcza ona swe utopie
zwykle na marginesach mapy, mitycznych kresach i prywatyzu-
29A. Zawada, Breslaw. Eseje a miejscach, Wroclaw 1996.
30 R. La Capria, Minimalna Wenecja, przel. E. Kabatc, w: P. Matvejevic,
Inna Wenecja. przel. D. Cirlic-Straszynska, Sejny 2005.

je zwiqzek z przestrzeni~, ktora dziyki emocjonalnemu nasta-
wieniu staje siy miejscem, choe na poly konkretnym geograficz-
nie, na poly imaginacyjnym.
A jakie s~ konsekwencje powrotu lokalnosci? Najkrocej mo-
wi~c, jesli miasta nowoczesne byly jak u Eliota unreal, nierze-
czywiste, to miasta wspolczesne s~ - by uzye analogicznej meta-
fory - real-and-imagined. Dotyczy to chyba w rownym stopniu
miast, w ktorych zyjemy, jak i miast, 0 ktorych czytamy. Hy-
brydyczna natura literackich (kulturowych) reprezentacji mia-
sta wynika z ich dwoistej postaci - s~ one jednoczdnie two-
rem wyobrazni (indywidualnej i zbiorowej) oraz swiadectwem
doswiadczenia kulturowego i egzystencjalnego rzeczywistych
mIeJSC.
Scharakteryzowane tu procesy wydaj~ siy syrnptornatyczne
dla kultury wspolczesnej. Nie s~ one oczywiscie jedynymi, a do
wspomnianych rnozna dorzucie kolejne - chociazby opisywane
przez Ewy Rewers przejscie od idei polis do post-polis3l czy coraz
glybsze i ciekawsze zwi~zki rniydzy sztuk~ a miastem. Te ostat-
nie mozna zreszt~ rozwazae w kilku krygach problernowych. Po
pierwsze - to sarno rniasto rnoze bye traktowane jako dzielo
sztuki, zarowno jego kornpozycja urbanistyczna (jak w rene-
sansowych citta ideale), architektura, jak i bardziej efernerycz-
ne zjawiska, zwi~zane z narastaj~c~ estetyzacj~przestrzeni pub-
licznej. Do drugiego krygu nalez~ badania reprezentacji rniasta
W sztuce, w rnalarstwie, fotografii, filrnie, muzyce czy w litera-
turze. Do trzeciego - sztuka W rniescie, a w gry wchodz~ tu tak
roznorodne zjawiska, jak forrnalne i nieforrnalne instytucje zy-
cia artystycznego, sztuka publiczna - od tradycyjnej rZeZby po
wspolczesn~ street art, choe takZe bardziej ulotne forrny sztuki
31 Zob. Ewa Rewers, Post-polis. Wst~p do jilozojii ponowoczesnego
sta.
Geopoetyka
popularnej: vlepki czy graffiti. Czwarty natomiast kr~g nazwa-
labym sztukl! rniasta. Nazwa to nader umowna, gdyz odnosi
siy do dzialan z pogranicza sztuk i lepiej byloby zreszt~ mowie
o praktykach niz 0 dzielach, gdyz przy okazji ulega rozluznie-
niu tradycyjna koncepcja sztuki, a przynajmniej jej zadania. By
sprecyzowae: mowi~c 0 sztuce miasta, mam na uwadze wszel-
kie praktyki artystyczne, paraartystyczne czy tez projekty spo-
leczno-artystyczne, ktore oddaj~ glos sarnernu rniastu, czyli albo
~iejskiej spolecznosci (umozliwiaj~c jej reprezentacjy), albo,
JUz w bardziej rnetaforycznyrn rozurnieniu, wykorzystuj~ce ele-
menty miejskiej przestrzeni dzwiykowej (audiosfery) czy ikono-
sfery jako swoiste "cytaty z rzeczywistosci" w technice kolazu.
Przykladern pierwszych s~ dzialania artystyczne okreslane jako
community arts oraz wszelkie projekty paraartystyczne angazu-
j~ce miejsk~ spolecznose, natomiast drugich znane eksperyrnen-
ty awangardowe - malarskie, rnuzyczne czy literackie32.
Wiele dzieje siy takZe w krygu kultury popularnej - rnysly
~u 0 zjawiskach, ktore wi~z~ siy z nowl! rniejskl! pop-kulturl!
1 ~ontr-kulturl! ..Ta pierwsza jest przejawern nowych form rniej-
skIego stylu zycIa, clubbingu, wytrawnego konsurneryzrnu i lan-
suo Jej najbardziej znamiennyrn przykladern jest ponowoczesna
flanerie, ktora przeniosla siy z ulic rniasta do galerii handlowych
i klubOw. Z t~ dawn~ l~czy je zarnilowanie do spektaklu. Ta dru-
ga zwi~zana jest natorniast z rzeczywistosci~ blokowisk i konte-
stuj~cym ruchern hip-hopU33.
Wszystkie wsporninane praktyki dowodz~ wszakZe, ze bada-
nie rniasta jest badaniem kultury. Wspolczesne badania rniej skie
dowodz~jednak jeszcze czegos innego i chyba bardziej podsta-
wowego, a rnianowicie faktu, iz zrnienilo silt sarno pojltcie kul-
tury. Poszerzyl siy przede wszystkirn jej zakres - obejrnuj~c nie
32 Szerzej pisz~ 0 tym w zlozonym do druku artykule Od miasta jako dziela
sztuki do sztuki miasta, ukaze si~ on w ksi'1zce zbiorowej Sztuka w sferze pub-
hcznej, red. W. Kazimierska-Jerzyk.
33 Zob. L. Piekarska-Duraj, Opowiesc a swiecie, ktory jest naprawd~. Sub-
mia- kul!ura hip-hopu, "Autoportret. Pismo 0 dobrej przestrzeni" 2005, nr 4 (numer
POswl~cony blokowiskom).
tylko dawn"!:.kultur~ wysok"!:.,ale tez ogol praktyk zyciowych,
pocz"!:.wszy od spacerowania i kupowania po skomplikowane
strategie tworzenia tozsamosci. Zainteresowanie problematyk"!:.
urbanistyczn"!:. pozwala takze uzmyslowi6 zmierzch paradyg-
matu j~zykowego w badaniach kulturowych. Kiedy w polu
widzenia pojawia si~ miasto, przestrzen i miejsce, to nacisk po-
lozony zostaje bardziej na problemy wizualizacji i obrazu niz
ekspresji slownej.
Niemniej jednak miasto to nie tylko przestrzen kulturowa, ale
tez przestrzen doswiadczenia egzystencjalnego. A wraz z nim
przychodzi szansa na pojawienie si~ tego, co poza kultur"!:..
The Anthropology of Space and Place. Locating Culture, ed. by S. M. Low,
D. Lawrence-Zuniga, Blackwell, 2003.
Atlas literatury, red. M. Bradbury, przel. A. Blasiak, D. Gostynska, M. J~-
drzejak, 1. Libucha, Warszawa 2002.
Auge Marc, Non-Places: Introduction to an Anthropology of Supermoder-
nity, Verso, London 1995.
Barker Chris, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, przel. A. Sadza, Kra-
kow 2005.
Bunt A., Rose G., Writing Women and Space: Colonial and Postcolonial
Geographies, Guilford Press, New York 1995.
Blonski Jan, Miasta, "Teksty"1972, nr 1.
Brakoniecki Kazimierz, Ponowoczesny regionalizm, "Nowy Nurt" 1996,
nr 8.
Prowincja czlowieka. Obraz Warmii i Mazur w literaturze olsztyn-
skiej, Olsztyn 2003.
Certeau Michel de, Marche dans la ville, w: tenze, L'invention du quoti-
dien, 1. 1, Paris 1990.
Chambers lan, Cities without Maps, w: Literary Theories. A Reader and
Guide, ed. by 1. Wolfreys, New York University Press, New York
1999.
Czaja Dariusz, Wenecjajest kobietq. Rzecz 0 wyobraini, "Konteksty. Pol-
ska Sztuka Ludowa" 1995, nr 3.
Foucault Michel, Inne przestrzenie, przel. A. Rejniak-Majewska, "Teksty
Drugie" 1995, nr 6.
La geocritique. Mode d'emploi, ed. B. Westphal, Limoges 2000.
Kolodziejczyk Dorota, Antropologiczne fabulacje - hybryda, tlumaczenie,
przynaleinosc we wspolczesnej powieSci angloj~zycznej, w: Ojczyzny
slowa. Narracyjne wymiary kultury, red. W. 1. Burszta i W. Kuligow-
ski, Poznan 2002, s. 70.
Literature and Geography, ed. Pocock D., Croom Helm, London 1981.
Literature and Space. Spaces of Transgressiveness, ed. by J. Skulj, D. Pav-
lic, Ljublana 2004.
Massey Doreen, Space, Place and Gender, Polity Press, Cambridge 1994.
Michalowska Marianna, Miasto cybernetyczne. Terainiejszosc w kostiumie
przyszlosci, w: Dylematy wielokulturowosci, red. W. Kalaga, Krakow
2004.
Moretti Franco, Atlas of the European NoveII80G-I900, Verso, London,
New York 1998.
Piotrowski Piotr, W stron~ nowej geograjii artystycznej, "Magazyn Sztu-
ki" 1998, nr 19.
Przestrzen w j~zyku i kulturze. Analizy tekstow literackich i wybranych
dziedzin sztuki, red. 1.Adamowski, Lublin 2005.
Przestrzen w naukach wspolczesnych, red. S. Symiotuk, G. Nowak, Lub-
lin 1998.
Radkiewicz Malgorzata, Filmowy transgender miasta Berlin, "Rita Baum"
2003, nr 6.
Rang Mike, Cultural Geography, Routledge, London-New York 1998.
Rewers Ewa, J~zyk i przestrzen w poststrukturalistycznej filozofii kultury,
Poznan 1996.
Post-polis. WstfW do filozofii ponowoczesnego miasta, Krakow
2005.
Rybicka Elzbieta, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbani-
stycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Krakow 2003.
Sharpe William Ch., Unreal Cities. Urban Figuration in Wordsworth, Bau-
delaire, Whitman, Eliot and Williams, London 1990.
Space and Place: Theories of Identity and Location, ed. Carter E., Donald,
J., Lawrence & Wishart, London 1993.