Professional Documents
Culture Documents
Prawo Karne Procesowe - Skrypt
Prawo Karne Procesowe - Skrypt
by Justin Credible
Dalsze wywody skryptu będą odnosiły się tylko do zasad w sensie konkretnym,
zasad odtworzonych. Zasada stanowi normę prawa, może być wyraźnie oznaczona
w obowiązujących przepisach lub też wyinterpretowana z nich.
1
Definicja Marszała -> Przez zasady należy rozumieć normy prawne:
- wypowiadające idee będące wyrazem panujących poglądów ideologiczno-
społecznych
- ulegające zmianom na przestrzeni rozwoju historycznego prawa procesowego
- stanowiące podstawowe założenia i kształtujące dany model procesu karnego
Z tego ujęcia wynika, że zasadnicze cechy procesu karnego mogły być i były na
przestrzeni historii kształtowane z określonego punktu widzenia co najmniej na
dwa różne, często wykluczające się, sposoby. Ta możliwość alternatywnego
ujęcia stanowi podstawę do wyróżnienia w doktrynie prawniczej przeciwstawnych
sobie zasad (w sensie abstrakcyjnym). Ustawodawca musi dokonać wyboru
między alternatywami, kierując się panującymi poglądami społeczno-
ideologicznymi. Ustawodawca może przyjąć rozwiązania idealne, lecz może także
zdecydować się na wskazanie pewnych wyjątków od przyjętej reguły,
dopuszczalnych w zakresie przewidywanym przez ustawę. Czasami mówi się o
zasadzie dominującej i zasadzie uzupełniającej.
Klasyfikacja zasad:
- kryterium ogólności – naczelne zasady pierwszego (zasady ustrojowe i
funkcjonalne – kinetyczne, dynamiczne) i naczelne zasady drugiego stopnia
(zasady ogólnoprawne, sprawiedliwości, stałości prawnej, nieformalizmu itd.)
- inne próby klasyfikacji – zasady ogólnoprawne, zasady procesu: ustrojowo-
organizacyjne, ściśle procesowe (dynamiczne).
Zasady ogólnoprawne nie stanowią specyficznych cech odnoszących się wyłącznie
do procesu karnego (oprócz zasady humanitaryzmu)
Zasady ustrojowo-organizacyjne:
- zasada prawa do sądu
- zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym
- zasada niezawisłości sędziowskiej
- zasada kolegialności sądu
- zasada bezstronności
2
c) zasada rzetelnego procesu
d) zasada ustności
e) zasada kontroli
- zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie:
a) zasada domniemania niewinności oskarżonego
b) zasada prawa do obrony oskarżonego
4. Zasada humanitaryzmu
3
Sąd ma być bezstronny – nie może identyfikować się z interesami tylko jednej
strony i za tym ma przemawiać ukształtowanie jego składu.
Reguły te dotyczą tylko postępowania sądowego, nie obejmują postępowania
przygotowawczego.
Początkowo przepisy te nie były interpretowane jako dające gwarancje dostępu do
sądu. Obecnie jednak organy strasburskie uznały, że prawo dostępu do sądu, choć
nie wyrażone w przepisach, stanowi ich element składowy.
Zasada prawa do sądu przyjęta jest powszechnie w państwach demokratycznych,
w dwóch ujęciach, w jednych dopuszcza się powierzanie funkcji orzecznictwa
organom niesądowym (administracyjnym, arbitrażowym) przy założeniu, że od
orzeczeń tych organów przysługuje odwołanie do sądu -> kraje skandynawskie,
anglosaskie. Drugie ujęcie zakasuje konstytucyjnie powierzania funkcji
orzecznictwa ciałom niesądowym, chyba że zapewniona jest pełna kontrola
sądowa nad tymi orzeczeniami -> RFN.
Konstytucja RP wyraża dwa zasadnicze przepisy w przedmiocie zasady prawa do
sądu.
art. 45 ust. 1 – „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia
sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i
niezawisły sąd”, art. 77 ust 2. „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej
dochodzenia naruszonych wolności lub praw, otwierając drogę sądową każdej
jednostce w razie naruszenia jej wolności i praw”. Przyjęta jest zasada odrębności
sądów i trybunałów oraz sądowego wymiaru sprawiedliwości i instancyjności
postępowania.
4
- sądu ławniczego (ławnik jest zarówno sędzią faktu jak i sędzią prawa,
równoprawnym z sędzią zawodowym)
Konstytucja RP mówi, iż „Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru
sprawiedliwości określa ustawa” -> reprezentuje opcję udziału obywateli w
sprawowaniu sprawiedliwości, nie rozstrzyga jednak formy tego udziału. Prawo o
ustroju sądów powszechnych i kpk mówi iż udział czynnika społecznego w
rozstrzyganiu spraw karnych przez sądy pozostaje regułą. Ławnicy pochodzą z
wyboru, wybierani są przez rady gmin, których obszar jest objęty właściwością
sądów okręgowych i rejonowych, w głosowaniu tajnym. Kandydatów na ławników
zgłaszają radom gmin prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje i związki
zawodowe, zarejestrowane na podstawie przepisów prawa oraz co najmniej 25
obywateli mających czynne prawo wyborcze. Zasadę udziału ławników w składach
sądu zastosowano do sądów działających w pierwszej instancji, ławnicy biorą
udział w składach sądu wraz z sędziami zawodowymi. Regułą jest 1 sędzia +
dwóch ławników.
Krytyka systemu ławniczego: niska aktywność ławników, uchylanie się ławników
od obowiązków, system wyłaniania ławników
5
wywołujące rozbieżności w orzecznictwie, jeśli stanowią zasadę prawną to
posiadają pewien zakres obowiązywania. Niezawisłość sędziego nie dotyczy sfery
administracji sądowej, dotyczy wyłącznie sfery jurysdykcji.
Aby dyrektywa niezawisłości nie była tylko czystą deklaracją, potrzebne są
gwarancje. Rozróżnia się gwarancje ustrojowe i procesowe.
Gwarancje ustrojowe:
- odpowiedni poziom etyczno-moralny (nieskazitelny charakter)
- odpowiednie przygotowanie zawodowe pozwalające na samodzielne prowadzenie
procesu karnego i rozstrzyganie
- stałość zawodu sędziowskiego – brak obawy o przyszłość zawodową
- niepołączalność stanowiska sędziego z innym zawodem, by nie można było
wpływać na niego z tytułu drugiego zatrudnienia lub zawodu
- niezależność materialna
- immunitet sędziowski
- samorządność sędziowska
Eliminowanie wpływu administracji na sędziów i ich odwołanie dokonano
w 1990 przez:
- ustanowienie Krajowej Rady Sądownictwa
- usunięcie możliwości odwołania sędziego z powodu niedawania „rękojmi
wykonywania zawodu sędziego”
- przyznanie samorządom sędziowskim prawa do wysuwania kandydatów na
sędziego.
Gwarancje procesowe:
- kolegialność składu sędziowskiego
- jawność rozpraw
- swobodna ocena dowodów
- tajność narady sędziowskiej
ZASADA BEZSTRONNOŚCI
Dyrektywa w myśl której organy procesowe są zobowiązane do zachowania
bezstronnego stosunku do sprawy i uczestników procesu. Mieści się w tym zakaz
stronniczości, tj. sprzyjania jednej ze stron i odnoszenia się z niechęcią do drugiej.
Zasada ta dotyczy wszystkich sędziów sądów powszechnych, wojskowych,
administracyjnych jak i sędziów SN. Gwarancją obiektywizmu organu
procesowego jest instytucja wyłączenia sędziego, przewidziana przepisami prawa
procesowego. Są to dwie grupy przepisów: pierwsza to wyłączenie z mocy prawa,
przewidziane w art. 40 kpk. Drugą grupę stanowi wyłączenie na wniosek, kiedy
istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co
do bezstronności sędziego w danej sprawie. Zasada ta odnosi się także do innych
organów państwowych występujących w sprawie, obejmuje oskarżyciela
publicznego jak i organy postępowania przygotowawczego. Twierdzenie to
znajduje oparcie w przepisach o wyłączeniu prokuratora, osób prowadzących
postępowanie przygotowawcze oraz do innych oskarżycieli publicznych, po drugie
w art. 4 kpk w myśl którego organy prowadzące postępowanie są zobowiązane
6
badać i uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na
niekorzyść oskarżonego. Przejawia się także w zakresie zbierania i przedstawiania
dowodów. Organy procesowe posiadają inicjatywę dowodową (mogą w miarę
potrzeby i możliwości wprowadzać i przeprowadzać dowody z własnej inicjatywy
bez oczekiwania na wniosek pokrzywdzonego czy oskarżonego). Ma to istotne
znaczenia dla sądu, który nie jest związany tym, o co wniosą strony, sąd może i
powinien sam z własnej inicjatywy wyświetlić okoliczności sprawy. Oskarżyciel
publiczny ma prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego,
choć występuje po stronie oskarżenia.
7
przekazu nie może wstrzymywać się od ścigania.
Ustawodawca uznaje prymat interesu państwowego nad interesem
poszczególnych osób, wyrażającym się w nieściganiu przestępstwa i nieujawnianiu
go. Taki interes może być wyraźnie przewidziany w ustawie jako wyjątek. Zasada
oficjalności odnosi się do całego przebiegu postępowania.
8
ZASADA LEGALIZMU
9
- sąd rozstrzyga problem powinności wniesienia przez prokuratora aktu oskarżenia
w razie istnienia odpowiednich podstaw w zebranym materialne dowodowym, w
sytuacji różnicy zdań między prokuratorem a pokrzywdzonym co do tego czy takie
podstawy istnieją w konkretnej sprawie w świetle zebranego materiału
dowodowego. Teoria zna dwa rozwiązania – system wymuszenia skargi
publicznej (RFN) oraz system skargi subsydiarnej (polski kpk). Można wnieść
zażalenie na postanowienie o umorzenie śledztwa lub dochodzenia oraz na na
postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Jeżeli sąd
uchyli takie postanowienie, a prokurator ponownie umorzy postępowanie, lub gdy
zebrane dowody nie dają podstaw do wniesienia aktu oskarżenia i prokurator
nadrzędny nie uwzględni wniesionego zażalenia, to decyzja taka stwarza
pokrzywdzonemu drogę do wniesienia własnego aktu oskrażenia o przestępstwo
ścigane z oskarżenia publicznego, bez względu na właściwość rzeczową sądu.
W postępowaniu sądowym kpk stanowi, że odstąpienie oskarżyciela publicznego
od oskarżenia nie wiąże sądu. Sąd może wyrazić zgodę na odstąpienie, bądź nie.
ZASADA SKARGOWOŚCI
Koncepcja ścigania przez sąd z urzędu: sąd jedyny podmiot procesowy, łączy
w swoim ręku wszystkie funkcje procesowe, oskarża, broni i sądzi. Nie ma miejsca
dla oskarżyciela, oskarżony był przedmiotem a nie podmiotem procesu, tortury,
nie było ścierania się interesów procesowych, nie ułatwiało to dojścia prawdy
10
incydentalnej decyzji, np. zażalenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania
Podstawa prawna może ulegać zmianie w toku całego procesu i organ procesowy
jest zobowiązany dostosować kwalifikację prawną czynu do poczynionych ustaleń
faktycznych. Taki obowiązek istnieje zarówno w postępowaniu przygotowawczym,
jak i jurysdykcyjnym. Kwalifikacja prawna nie jest dla sądu wiążąca, a zmiana
zastosowanej kwalifikacji może być następstwem błędu (zmiana pierwotna) lub
dokonanych zmian w stanie faktycznym (zmiana wtórna).
11
postępowania i może ulegać zmianom. Powinien doprowadzić do ustaleń
pokrywających się z czynem rzeczywistym.
12
rozpoznania
Istnieje problem czynu ciągłego – SN wyraża pogląd iż materialna prawomocność
osądu czynów przyjętych jako przestępstwo ciągłe nie obejmuje nowo
ujawnionych czynów, które w razie wcześniejszego ich ujawnienia weszłyby w
skład osądzonego przestępstwa ciągłego – kwestia sporna w literaturze.
Wyjątkiem od niepodzielności przedmiotu procesu może być np. apelacja od
wyroku wniesiona tylko co do kary.
ZASADA PRAWDY
Zasada prawdy materialnej, prawdy obiektywnej – nazwy te przeciwstawiają się
innemu rozumieniu prawdy, jako prawdy formalnej (sądowej) – to co w ramach
legalnej teorii dowodowej było uznawane za prawdę, niekoniecznie jednak zgodne
z rzeczywistością. Skoro prawda jest jedna, to postuluje się pozostanie przy
nazwie „zasada prawdy”.
13
nabrać przekonany o prawdziwości poczynionych ustaleń faktycznych
- warunek subiektywny – całkowite wewnętrzne przekonanie organu
rozstrzygającego o prawdziwości ustalenia faktycznego, będącego podstawą
decyzji.
Żądanie by wszelkie decyzje procesowe były opierane na prawdziwych ustaleniach
faktycznych odnosi się w pełni do wszystkich decyzji na niekorzyść oskarżonego.
Zasada prawdy jest skodyfikowana. Podstawę wszelkich rozstrzygnięć mają
stanowić ustalenia faktyczne odpowiadające prawdzie, a sąd ma uwzględniać w
równym stopniu okoliczności przemawiające na korzyść, jak i na niekorzyść
oskarżonego. Organ procesowy kierujący procesem jest zobowiązany do
czynnego udziału w poszukiwaniu, wprowadzaniu i przeprowadzaniu
dowodów zmierzających do wyjaśnienia wszystkich istotnych
okoliczności sprawy. Jest to zasada instrukcyjności, stanowiąca pewien
aspekt zasady prawdy.
Dotarcie do prawdy nie może być uzyskane za pomocą faktów uzyskanych z
nielegalnych źródeł lub w sposób nielegalny. Przepisy przewidują utrudnienia
możliwości dokonania ustaleń zgodnych z prawdą, dotyczą możliwości korzystania
z niektórych źródeł dowodowych – gdy następuje zderzenie zasady prawdy z
interesem społecznym zachowania tajemnicy państwowej, służbowej lub
zawodowej oraz ze stosunku pokrewieństwa lub małżeństwa.
ZASADA BEZPOŚREDNIOŚCI
Zasada ta jest ściśle związana z zasadą prawdy, stanowi metodę pozwalającą na
realizację zasady prawdy. Ujmuje się ją w postaci trzech następujących dyrektyw:
- sąd powinien opierać swoje ustalenia na dowodach przeprowadzonych
na rozprawie (łączy uprawnienia sądu do ustaleń faktycznych z uprawnieniami
stron, urealnia prawa stron do aktywnego uczestnictwa w postępowaniu
dowodowym)
- dowody powinny być przeprowadzone bezpośrednio przed sądem
orzekającym w danej sprawie (sąd gromadzi wrażenia, które umożliwiają mu
właściwą ocenę dowodów
- organ kierujący procesem powinien korzystać przede wszystkim z
dowodów pierwotnych, nie odrzucając dowodów pochodnych (dowód
pierwotny stwarza lepsze warunki poznania prawdy, mniejsze niebezpieczeństwo
zniekształceń)
Skodyfikowana jest pierwsza z tych dyrektyw – art. 410 kpk – podstawę wyroku
stanowi całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Pozostałe
dwie dyrektywy nie są skodyfikowane, wnioskuje się o nich z wyjątków
przewidzianych w kpk. Wyjątki te obejmują sytuacje, kiedy obowiązujące przepisy
pozwalają na odczytanie protokołu przesłuchania oskarżonego, świadka lub
biegłego, sporządzonych w postępowaniu przygotowawczym lub na rozprawie w
tej czy innej sprawie.
14
System prekluzyjny nakłada na strony obowiązek przedstawienia od razu
wszystkich znanych faktów i dowodów pod rygorem straty uprawnienia w
późniejszym procesie. Drugi system odpowiada realizacji postulatu prawdy i
przyjmowany jest w polskim procesie karnym. Zasada ta jest niekodyfikowana.
Wyraża się w terminach postępowania przygotowawczego (którego zadaniem jest
zebranie dowodów dla sądu), w postępowaniu sądowym wyraża się w grupie
przepisów:
- wezwanie oskarżonego do złożenia wniosków dowodowych w terminie 7 dni (co
nie wyklucza złożenia ich w terminie późniejszym)
- prezes sądu dopuszcza dowody i zarządza ich sprowadzenie na rozprawę
- przewodniczący składu ma baczyć, aby wyjaśniono wszystkie istotne okoliczności
sprawy
- powinien dążyć do tego by rozstrzygnięcie zapadło na pierwszej rozprawie
głównej
W odniesieniu do rozprawy mamy dyrektywę w postaci zasady ciągłości
rozprawy, obowiązuje ona od chwili rozpoczęcia rozprawy, jej wymogi:
- niezmienność składu sądzącego
- orzekać w sprawie może tylko taki sędzia, który był obecny na całej rozprawie
(możność powołania sędziów dodatkowych)
Wyjątkami od zasady koncentracji materiału dowodowego są:
- przerwa w rozprawie
- odroczenie rozprawy
- odroczenie wydania wyroku
15
W polskim procesie karnym przyjęto kontrolowaną swobodną ocenę dowodów i
skodyfikowano w art. 7 kpk. Organ procesowy kształtuje swoje przekonanie
na podstawie:
- wszystkich przeprowadzonych dowodów, które są oceniane swobodnie
(nakaz oceny wszystkich przeprowadzonych dowodów i zakaz oceniania dowodów
nie przeprowadzonych, ocena jest oparta na swobodnym – nieskrępowanym
wewnętrznym przekonaniu organu)
- wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego
- zasad prawidłowego rozumowania
Dokonana przez organ ocena dowodów uzewnętrznia się w uzasadnieniu
orzeczenia (powinno być ono należyte, logiczne i przekonywujące).
Sąd odwoławczy nie może sugerować sądowi rozpoznającemu ponownie sprawę
oceny dowodów. W postępowaniu tym sąd nie jest związany ustaleniami nawet
prawomocnego wyroku sądu karnego w innej sprawie.
16
procesowych, możliwość przeprowadzenia dowodu zawnioskowanego przez stronę.
ZASADA JAWNOŚCI
17
obecność na rozprawie. Od czasu zgłoszenia wniosku o wyłączenie jawności
rozprawa w zakresie tego wniosku odbywa się z wyłączeniem jawności, jeżeli o to
wnosi strona lub sąd uzna za potrzebne.
W razie wyłączenia jawności rozprawy przewodniczący poucza obecnych, o
obowiązku zachowania tajemnicy okoliczności ujawnionych na rozprawie i o
skutkach niedopełnienia tego obowiązku. Wyrok zawsze ogłasza się jawnie,
przytoczenie powodów wyroku może odbywać się z wyłączeniem jawności.
Narada jest zawsze tajnym etapem procesu karnego.
Jawność wewnętrzna została rozszerzona w taki sposób, że strony oraz osoby nie
będące stronami, jeżeli ma to znaczenia dla ochrony ich praw lub interesów, mają
prawo wziąć udział w posiedzeniu wówczas, gdy ustawa tak stanowi, chyba że ich
udział jest obowiązkowy (wymaga to powiadomienia).
18
przesłuchaniu biegłych
- strona, która złożyła wniosek o przeprowadzenie dowodu oraz jej
przedstawicielowi, nie można odmówić wzięcia udziału w takiej
czynności, jeżeli tego żądają
- strony i ich przedstawiciele powinni być także na ich żądanie
dopuszczeni do udziału w innych czynnościach śledztwa, odmówić temu
żądaniu może tylko prokurator w uzasadnionych wypadkach ze względu na ważny
interes śledztwa, albo odmówić sprowadzeniu oskarżonego pozbawionego
wolności, gdy spowodowałoby to poważne trudności.
ZASADA USTNOŚCI
19
całego postępowania dowodowego, jak i czynności związanych z kierowaniem
rozprawą. Ustne czynności wymagają jednak utrwalenia, przede wszystkim w
formie protokołu. Dyrektywa ustności nie wyklucza dokonania czynności w formie
pisemnej, np. wniosek dowodowy może być złożony na piśmie. W niektórych
przypadkach nakazana forma ustnej wypowiedzi nie może być przez sąd
zastępowana treścią pism i zapisków dowód z wyjaśnień oskarżonego lub
zeznań świadków. Niektóre czynności mogą wymagać formy pisemnej i ustnej
(np. wyrok). Forma pisemna jest przewidziana zarówno dla skarg zasadniczych
jak i etapowych.
ZASADA KONTROLI
Rys historyczny:
- rzymski republikański proces karny – praesumptio boni viri (domniemanie dobrej
wiary)
- proces inkwizycyjny – domniemanie winy oskarżonego
- schyłek procesu inkwizycyjnego – przyjęcie winy oskarżonego bz wstępnych
20
założeń
- współczesność – zasada domniemania niewinności.
Zasada ta stanowi zasadniczą dyrektywę określającą sytuację procesową
oskarżonego. Skierowanie procesu karnego przeciwko określonej osobie nie
stwarza domniemania winy, choć wymagają odpowiedniej podstawy dowodowej,
usprawiedliwiającej przedstawienie zarzutów lub wniesienie aktu oskarżenia.
Domniemanie niewinności stanowi, że oskarżony ma być uważany za
niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona zgodnie z
przepisami kpk (tj. udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem)
Do 1969 r. domniemanie nie było wprost wypowiedziane w ustawie, zasada
domniemania niewinności jest zasadą konstytucyjną, skodyfikowaną także w kpk i
KE. Jak sprecyzować nakaz traktowania oskarżonego jako niewinnego?
- obiektywne rozumienie domniemania niewinności – powinność traktowania jako niewinnego bez
względu na wewnętrzne przekonanie organów procesowych
- subiektywne rozumienie domniemania niewinności – żądanie by do prawomocnego wyroku organy
procesowe zakładały niewinność oskarżonego i odpowiednio go traktowały w procesie, koncepcja
krytykowana: 1) nie można nakazać nikomu subiektywnego stanowiska, 2) relatywizm domniemania
art. 5 kpk – oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie
zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
Zasada domniemania niewinności więc zakłada istnienie stanu prawnego, według
którego oskarżony musi być traktowany jako niewinny, niezależnie od przekonania
organu procesowego. Domniemanie jest wyłączone stwierdzeniem winy
oskarżonego w prawomocnym wyroku skazującym.
Warunkowe umorzenie postępowania stwierdza winę i tym samym wyłącza
działanie w danej sprawie domniemania niewinności.
Domniemanie niewinności działa zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz
procesu karnego. Aspekt wewnętrzny polega na tym, że oskarżony ma być
traktowany jako osoba niewinna w każdym etapie procesowym, aż do
uprawomocnienia się wyroku skazującego. Aspekt zewnętrzny polega na
oddziaływaniu zasady domniemania niewinności wobec każdej osoby, instytucji,
organizacji, mediów które nie mogą traktować oskarżonego jako winnego, jeżeli
taki fakt nie zostanie stwierdzony prawomocnym wyrokiem – oskarżony pozostaje
pod ochroną prawa cywilnego (art. 24 KC) a także prawa karnego (art. 212 KK).
Domniemanie niewinności oskarżonego wywołuje szereg konsekwencji
procesowych:
- obiektywizacja badania winy oskarżonego – orzeczenie musi być zasadne,
a ustalenie winy przekonujące, zbadane muszą być wszystkie dowody
przeprowadzone
- in dubio pro reo – nie dające się rozstrzygnąć wątpliwości rozstrzyga się na
korzyść oskarżonego (dwa poglądy na tą zasadę 1) konsekwencja zasady
domniemania niewinności 2) obie instytucje to równorzędne zasady – Marszał
opowiada się za 1) twierdząc, że in dubio pro reo pełni funkcję uzupełniającą oraz
wskazuje na uregulowanie tego w jednym przepisie z zasadą domniemania
niewinności.)
- obowiązek dowodzenia (onus probandi) przerzucony na organy
procesowe (wątpliwości czy nie jest to osobna zasada, Marszał twierdzi że jest to
tylko konsekwencja zasady domniemania niewinności zauważając, że skoro
domniemywa się czyjąś niewinność to należy mu ją udowodnić, organy procesowe
ponadto mają uwzględniać okoliczności zarówno na korzyść jak i niekorzyść
oskarżonego.)
- wobec oskarżonego stosuje się tylko takie ograniczenia swobody, które
są konieczne do prowadzenia procesu – czy wobec osoby chronionej
domniemaniem można stosować środki przymusu procesowego polegające na
faktycznym pozbawieniu wolności – Cieślak mówi, że tak:
1) traktując oskarżonego jako niewinnego widzi się procesową konieczność
takiego „zabezpieczenia postępowania”, gdy istnieją dostateczne dowody
wskazujące na jego winę, choć nie jest ona jeszcze udowodniona
2) można upatrywać w tym ustawowego ograniczenia zasady domniemania
21
niewinności do tego przychyla się Marszał
22
Przesłankami procesowymi w myśl obowiązujących przepisów są stany, które w myśl
obowiązujących przepisów prawa procesowego decydują o prawnej dopuszczalności lub
niedopuszczalności procesu karnego.
Art. 17.
§ 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:
1) czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających
podejrzenie jego popełnienia,
2) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że
sprawca nie popełnia przestępstwa,
3) społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,
4) ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,
5) oskarżony zmarł,
6) nastąpiło przedawnienie karalności,
7) postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie
zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,
8) sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,
9) brak skargi uprawnionego oskarżyciela,
10) brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego
od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,
11) zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.
§ 2. Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia
ściganie, organy procesowe dokonują tylko czynności nie cierpiących
zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzających
do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane.
§ 3. Niemożność przypisania winy sprawcy czynu nie wyłącza postępowania dotyczącego
zastosowania środków zabezpieczających.
Zasięg działania przesłanek procesowych jest różny. Z tego punktu widzenia możemy je podzielić na
takie, które:
-odnoszą się d wszystkich stadiów procesowych np. prawomocność materialna
-występują wyłącznie w postępowaniu rozpoznawczym przed sądem np. skarga upoważnionego oskarżyciela
-dotyczą zarówno postępowania przygotowawczego jak i rozpoznawczego przed sądem np. przedawnienie
karalności(art.101 K.k. i art. 17 § 1 pk 6 K.p.k.)
-działają wyłącznie w postępowaniu wykonawczym, np. przedawnienie wykonania kary(art.103 K.k)
23
11) art.17§ 1 pkt 2 K.p.k.
12) art.17§ 1 pkt 3 K.p.k.
13) art.17§ 1 pkt 4 K.p.k.
Art.17 § 1 K.p.k tylko przykładowo wylicza przesłanki procesowe. Wyliczone w tym artykule
przesłanki, ujęte są od strony negatywnej jako przeszkody procesowe. Nazwy „przeszkoda procesowa” używa
się na oznaczeni zarówno braku przesłanki dodatniej, jak i istnienia przesłanki ujemnej. Pojawienie się
chociażby jednej nich powoduje, że postępowania nie wszczyna się, a wszczęte podlega umorzeniu.
Badanie istnienia przeszkód procesowych stanowi obowiązek organu procesowego. Badanie takie
powinno być dokonywane z urzędu w toku całego postępowania. Obowiązek ten wynika z ogólnego przepisu
art.17§1 K.p.k. oraz z licznych unormowania dotyczących poszczególnych faz procesu, w których znajdujemy
odwołanie się do art. 17§1 K.p.k. np.art . 339§3 pkt1, art. 414§1, art.439§1 pkt 9.
W postępowaniu przygotowawczym i sądowym do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego umorzenie
postępowania przybiera postać postanowienia. Natomiast po rozpoczęciu przewodu sądowego umorzenie
postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ściganie następuje w formie wyroku.
W jednym procesie może występować jednocześnie więcej przeszkód procesowych. Mówi się wówczas
o zbiegu(kumulacji przeszkód procesowych.
§1.Podsądność
Podsądność ujmowana szeroko jako podleganie spaw karnych polskim sądom, i to bez względu na to
czy są to sądy powszechne czy szczególne. W tym znaczeniu podsądność obejmuje trzy składniki: jurysdykcję
krajową sądów polskich, podsądność sądom karnym powszechnym, podsądność sądom wojskowym.
24
Państwa lub samorządu terytorialnego ani nabywać tego mandatu- TS orzeka o pozbawieniu mandatu).
Członkowie RM ponoszą odpowiedzialność przed TS także za przestępstwa popełnione w związku z
zajmowanym stanowiskiem.
OGRANICZENIA PODSĄDNOŚCI
A. Sprawy o wykroczenia
17 października 2001r. Zlikwidowana kolegia do spraw wykroczeń, które do tego czasu były zasadniczymi
organami orzekającymi w sprawach o wykroczenia. Od tego dnia obowiązujący Kodeks postępowania w
sprawach wykroczeń wprowadził odpowiedzialność za wykroczenie przed sądem.
Orzekanie w sprawach o wykroczenia przed sądem może odbywać się:
- w postępowaniu zwyczajnym
- oraz w dwóch postępowaniach szczególnych:
a)w postępowaniu przyspieszonym
b)w postępowaniu nakazowym
W tych sprawach zasadniczym oskarżycielem jest Policja, chyba, że ustawa stanowi inaczej.
W sprawach o wykroczenia w pierwszej instancji orzeka sąd rejonowy, chyba, że właściwy jest sąd
garnizonowy. W drugiej instancji orzeka są okręgowy(odpowiednio wojskowy sąd okręgowy), gdy:
- chodzi o rozpoznanie apelacji lub
- rozpoznanie zażalenia na postanowienia i zarządzenia zamykające drogę do wydania wyroku
Trzecim rodzajem postępowania szczególnego w sprawach o wykroczenia jest postępowania
mandatowe. W tym postępowaniu Policja lub inny uprawniony podmiot nakłada mandat. Sprawca wykroczenia
może odmówić przyjęcia mandatu karnego. Wówczas uprawniony organ występuje do sądu z wnioskiem o
ukaranie. W razie przyjęcia mandatu staje się on prawomocny, gdyż nie można go zaskarżyć zwyczajnym
środkiem odwoławczym.
Jeżeli w postępowaniu karnym o przestępstwo po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawni się, że czyn
zarzucany oskarżonemu stanowi wykrocznie, sąd nie przekazuje sprawy właściwemu sądowi, lecz rozpoznaje ją
w tym samym składzie, stosując jednak w dalszym jej toku przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o
wykroczenia.
B. Immunitety
Stanowią formę ochrony, przysługującą określonym osobom, ze względu na pełnienie przez nie
ważnych funkcji w państwie lub w stosunkach międzynarodowych.
Immunitety można podzielić na dwie grupy:
1) Immunitety materialne – polegają na uchyleniu karalności przestępstwa lub wprowadzeniu
nieodpowiedzialności w oznaczonym zakresie.
2) Immunitety procesowe – nie pozwalają na ściganie, a z reguły też na tymczasowe pozbawienie
wolności osoby korzystającej z tej formy ochrony.
Immunitety procesowe można podzielić ze względu na ich czasowy zakres obowiązywania na :
a)trwałe – chroni oznaczoną osobę również po ustaniu sprawowania oznaczonej funkcji.
b)nietrwałe- chroni oznaczoną osobę tylko w czasie pełnienia oznaczonej funkcji z powodu czynu
popełnionego w czasie jej sprawowania.(np. immunitet parlamentarny, sędziowski
Immunitet procesowy może mieć również charakter:
a) względny – wynikający z niego zakaz ścigania jest ograniczony, więc może być uchylony przez
oznaczony organ pod określonymi w ustawie warunkami.
b) bezwzględny – zakaz ścigania wynikający z immunitetu nie może być uchylony decyzją
uprawnionego organu państwa.(immunitet dyplomatyczny i konsularny)
a. Immunitet dyplomatyczny
25
5) inne osoby korzystające z immunitetów dyplomatycznych na podstawie
ustaw, umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych.
Immunitet ten wyłącza ścigania z powodu jakiegokolwiek przestępstwa, a więc bez względu na
wagę popełnionego przestępstwa i bez względu na to , czy popełnione zostało w czasie urzędowania czy też
poza nim.
Immunitet zostaje wyłączony tylko wówczas, gdy państwo wysyłające zrzeknie się w sposób wyraźny
immunitetu w stosunku do oznaczonej osoby.
Osoba posiadająca immunitet dyplomatyczny może jednak zostać pociągnięta do odpowiedzialności
przed sądem własnego państwa.
b. Immunitet konsularny
Obejmuje immunitet poselski oraz immunitet senatorski. Występuje on w postaci zakazu pociągnięcia
do odpowiedzialności oraz zakazu aresztowania lub zatrzymania(nietykalności).
Zakaz pociągnięcia do odpowiedzialności tworzy przeszkodę procesową. Oznacza on, że odpowiednio
poseł lub senator nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej bez zgody odpowiednio Sejmu lub
Senatu. Immunitet ten ma charakter nietrwały.
Immunitet nietykalności posła lub senatora polega na tym, że nie mogą być zatrzymani i aresztowani
bez zgody odpowiednio Sejmu lub Senatu, z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego
zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania.
d. Immunitet Prezydenta RP
e. Immunitet sędziowski
Sędzia nie może być, bez uprzedniej zgody właściwego sądu dyscyplinarnego, pociągnięty
do odpowiedzialności karnej ani zatrzymany. Sędzia nie może być zatrzymany lub aresztowany, z
wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do
zapewnienia prawidłowego toku postępowania.
Orzekając w sprawie wniosku o wyrażenie zgody na pociągnięcie sędziego do
odpowiedzialności karnej, sąd dyscyplinarny może poprzestać na oświadczeniu sędziego, że wnosi o
zezwolenie na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej.
Immunitet sędziowski jest immunitetem nietrwałym, gdyż chroni sędziego tylko w okresie
pełnienia tego urzędu.
f. Immunitet adwokacki
26
Adwokat przy wykonywaniu swego zawodu korzysta z wolności słowa i pisma w granicach
określonych przez zadania adwokatury i przepisy prawa. Nadużycie tej wolności stanowiące ściganą z
oskarżenia prywatnego zniewagę strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora świadka, biegłego lub
tłumacza( przepis ten nie wymienia przedstawiciela ustawowego, przedstawiciela społecznego) podlega ściganiu
tylko w drodze dyscyplinarnej.
Jest to immunitet o charakterze procesowo – materialnym.
g. Immunitety prokuratorskie
Art. 18 ustawy o Najwyższej Izbie Kontroli stanowi, że prezes NIK nie może być pociągnięty do
odpowiedzialności karnej ani aresztowany lub zatrzymany bez zgody Sejmu. Jest to immunitet procesowy
nietrwały.
Wiceprezesi, dyrektor generalny oraz pracownicy nadzorujący lub wykonujący czynności kontrolne nie
mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej z powodu swoich czynności służbowych bez uprzedniej
zgody Kolegium Najwyższej Izby Kontroli.
i. Inne immunitety
§2 Właściwość sądu
§3 Skarga
Jest typową przesłanką o charakterze syntetycznym (zbiorczym). Można w jej ramach wyróżnić trzy
składniki, z których każdy posiada wartość przesłanki :
1)rzeczywiste istnienie stron – ustalenie czy podmiot będący stroną rzeczywiście istnieje; śmierć osoby
będącej stroną w procesie wywołuje różnorakie następstwa procesowe: śmierć oskarżonego z reguły powoduje
konieczność umorzenia procesu bez względu na fazę, w której ona nastąpiła; śmierć pokrzywdzonego przed
27
wszczęciem postępowania powoduje, że jego prawa mogą realizować osoby wymienione w art. 52 K.p.k. Jeżeli
śmierć pokrzywdzonego nastąpiła w toku trwania postępowania sądowego, to jej skutkiem procesowym może
być następstwo w procesie osób wymienionych w art. 52 K.p.k. Podmiot występujący w miejsce zmarłego
pokrzywdzonego, będącego w postępowaniu sądowym stroną procesową , określa się nazwą strony nowej.
2)zdolność procesowa - stanowi uprawnienie do występowania w procesie w roli podmiotu procesowego.
3)legitymacja procesowa – tytuł prawny do występowania w procesie w oznaczonej roli podmiotu
procesowego.
§5 Prawomocność materialna
Stanowi ogólną ujemną przesłankę procesową. Jest ona wymieniona w art. 17 § 1 pkt 7 K.p.k., wedle
którego nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy proces karny co do tego samego czynu tej
samej osoby został prawomocnie ukończony. Prawomocnośc materialna stanowi stan rzeczy osądzonej
(res iudicata), której treścią jest ne bis in idem(nie dwa razy o to samo).
§6 Zawiłość sprawy
Zawiłość sprawy jako negatywna przesłanka ogólna procesu karnego ( lis pendent) jest ściśle związana z
regułą ne bis in idem.
Wszczęcie procesu karnego wywołuje zakaz toczenia drugiego procesu przeciwko tej samej osobie o
ten sam czyn.
O zawiłości sprawy jako przesłance procesowej można mówić w razie wszczęcia procesu przeciwko
określonej osobie o oznaczony czyn. Umorzeniu z powodu zawiłości jako przesłanki procesowej ulega proces
wszczęty później. Ujemną przesłankę tworzy bowiem proces prawidłowo wszczęty(nie dotknięty innymi
przeszkodami procesowymi) wcześniej.
§7 Przedawnienie karalności
28
b)przedawnienie wykonania kary
Art.103 § 1. Nie można wykonać kary, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku skazującego
upłynęło lat:
1) 30 - w razie skazania na karę pozbawienia wolności przekraczającą 5
lat albo karę surowszą,
2) 15 - w razie skazania na karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą
5 lat,
3) 10 - w razie skazania na inną karę.
Przedawnienie to może wstąpić wyłącznie w postępowaniu wykonawczym, dlatego jest przesłanką
szczególną.
Przepisów o przedawnieniu w ogóle nie stosuje się do zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i
przestępstw wojennych. Nie stosuje się ich również do umyślnego przestępstwa:
zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub
pozbawienia wolności łączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnionego
przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.
Dział IV
Uczestnicy Procesu Karnego
Rozdział I
Pojęcie Uczestnika Procesu Karnego
Przez uczestnika procesu karnego rozumie się podmiot, który bierze udział w procesie karnym w roli, jaką
wyznacza mu prawo karne procesowe. Z tego określenia wynika, że uczestnikiem procesu karnego jest tylko taki
podmiot, którego rola w procesie karnym jest określona, to znaczy, że prawo nakłada na ten podmiot określone
obowiązki lub przyznaje oznaczone uprawnienia. Takim podmiotem jest organ procesowy (sąd, prokurator,
Policja itp.), oskarżony, świadek. Z reguły te podmioty swym zachowaniem wpływają na bieg procesu karnego.
29
Spośród uczestników procesu karnego wyróżnia się powszechnie następujące kategorie: 1) organy procesowe, 2)
strony procesowe, 3) przedstawiciele procesowi stron, 4) rzecznicy interesu społecznego, 5) pomocnicy
procesowi, 6) osobowe źródła dowodowe, 7) pozostali uczestnicy procesowi.
Rozdział II
Organy prowadzące proces karny
§ 1. Uwagi wstępne
Organem procesowym jest organ państwowy, któremu z mocy przepisów powierzono występowanie w procesie
karnym w wyznaczonej roli. Można je podzielić na organy kierujące procesem i organy współdziałające. Organ
kierujący procesem jest organem prowadzącym proces na określonym jego etapie (dokonuje czynności
procesowych i wydaje wiążące decyzje procesowe). Organem współdziałającym jest organ państwowy, który
występując w procesie, współdziała z organem kierującym procesem. W poszczególnych stadiach procesowych
możemy wyróżnić:
1) w postępowaniu przygotowawczym:
- organy prowadzące śledztwo lub dochodzenie
- organy nadzoru (prokurator)
2) w postępowaniu rozpoznawczym (głównym):
- organem kierującym procesem jest sąd; poza posiedzeniami i rozprawą – prezes sądu
- organem współdziałającym jest oskarżyciel publiczny
3) w postępowaniu wykonawczym w charakterze organu procesowego występują podmioty wymienione w
art. 2 KKW
Charakter organu, który kieruje procesem, ma istotne znaczenie (czy korzysta z niezawisłości czy nie). Regułą
jest, że postępowanie rozpoznawcze prowadzi sąd, natomiast co do postępowania przygotowawczego możliwe
są dwa rozwiązania:
1) organem prowadzącym proces jest organ ścigania karnego (pozasądowy):
- ma pełną autonomię uprawnień
- sąd lub sędzia śledczy ma w mniejszym lub większym stopniu uprawnienia do dokonywania czynności
procesowych,
2) organem prowadzącym proces jest sędzia (śledczy, dochodźczy).
1. Ogólna charakterystyka
Wśród organów prowadzących postępowanie przygotowawcze coraz większe znaczenie uzyskuje Policja
(prowadzi dochodzenie, w znacznym zakresie samodzielnie śledztwo). Prokurator w postępowaniu
przygotowawczym jest organem mogącym prowadzić lub prowadzącym śledztwo lub dochodzenie (lub
nadzoruje w zakresie w jakim sam nie prowadzi), a w postępowaniu sądowym występuje jako oskarżyciel
publiczny.
2. Prokurator
Według obowiązującego stanu prawnego Prokuratura podlega Ministrowi Sprawiedliwości, który sprawuje
funkcję Prokuratora Generalnego. Prokuraturę stanowią: Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy
powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury. Zadaniem jest strzeżenie praworządności
oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Prokuratura zbudowana jest na następujących zasadach (zasady
organizacyjne): 1) jednolitości (wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury w Polsce stanowią jedną
organizacyjną całość), 2) centralizmu (wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury podlegają jednemu
naczelnemu organowi – Prokuratorowi Generalnemu), 3) hierarchicznego podporządkowania (jednostki
organizacyjne prokuratury podlegają Prokuratorowi Generalnemu nie wprost, lecz za pośrednictwem jednostek
organizacyjnych wyższego szczebla), 4) jednoosobowego kierownictwa (całością organów prokuratury, jak i
każdą jej jednostką, kieruje zawsze jedna osoba), 5) niezależności (prokuratorzy w sprawowaniu swych funkcji
są niezależni od terenowych organów administracji państwowej i samorządowej).
Problem ingerencji władzy wykonawczej (Prokurator Generalny = Minister Sprawiedliwości) w zakres ścigania
przestępstw.
Prokurator przy wykonywaniu czynności określonych w ustawie, jest niezależny. Jest jednak obowiązany
wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora. Jeżeli polecenie dotyczy treści
30
czynności w postępowaniu, prokurator może zażądać doręczenia mu polecenia na piśmie. Takie polecenia jest
jednak wiążące.
Oprócz zasad organizacyjnych wyróżnia się następujące zasady działania prokuratury:
a) zasada legalizmu
b) zasada bezstronności
c) zasada działania z urzędu
d) zasada współpracy z innymi organami publicznymi i samorządowymi, organizacjami spółdzielczymi i
społecznymi (obowiązek utrzymania z tymi podmiotami ścisłego kontaktu, szczególnie z organami
gmin, Policji, kontroli państwowej,społeczeństwem)
e) zasada substytucji (prokurator wyższego rzędu może zlecić czynności prokuratorowi podwładnemu)
f) zasada dewolucji (każdy prokurator wyższego rzędu ma prawo przejąć do osobistego wykonania każdą
czynność,która wg przepisów należy do prokuratora niższego rzędu)
g) zasada indyferencji (dla skuteczności czynności procesowych nie ma znaczenia, który z prokuratorów
jej dokonuje)
h) zasada jednoosobowego dokonywania czynności (każda czynność prokuratorska jest dokonywana
jednoosobowo)
Zasada dewolucji ma charakter bezwzględny. Inaczej jest z zasadami substytucji i indyferencji, które doznają
pewnych ograniczeń, a mianowicie:
a) niektóre czynności procesowe wymagają, aby były spełniane przez prokuratora odpowiedniego stopnia
służbowego (np. uprawnienie Prokuratora Generalnego do nadzwyczajnego wznowienia umorzonego
postępowania przygotowawczego)
b) uprawnienia asesora p.o. prokuratora (Prokurator Generalny powierzył im na czas oznaczony nie
dłuższy niż 2 lata pełnienie czynności prokuratorskich) są zawężone (taki asesor ma uprawnienia
prokuratora z wyjątkiem: 1) udziału w postępowaniu przed sądem apelacyjnym i okręgowym, 2)
sporządzania środków zaskarżenia i wniosków do Sądu Najwyższego oraz występowania przed tym
sądem.
Terenowymi organami Policji są: 1) komendanci wojewódzcy Policji, 2) komendanci powiatowi (miejscy)
Policji, 3) komendanci komisariatów Policji.
Policja w celu rozpoznania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń wykonuje czynności
dochodzeniowo-śledcze, operacyjno-rozpoznawcze oraz administracyjno-porządkowe. Uprawnienia Policji str.
151 podręcznik.
W razie niepodporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom organów Policji lub jej
funkcjonariuszy, policjanci mogą zastosować następujące środki przymusu bezpośr.:
1) fizyczne, techniczne i chemiczne środki służące do obezwładniania bądź konwojowania osób oraz
zatrzymywania pojazdów,
2) pałki służbowe,
3) wodne środki obezwładniające,
4) psy i konie służbowe,
5) pociski niepenetracyjne, miotane z broni palnej.
Gdy wymienione wyżej środki przymusu bezpośredniego okażą się niewystarczające lub ich użycie, ze względu
na okoliczności danego zdarzenia, nie jest możliwe, policjant ma prawo użycia broni palnej wyłącznie w celach
określonych w art.17 ust. 1 u. Policji.
Policja prowadzi postępowanie przygotowawcze w zakresie przewidzianym w ustawie, może wykonywać
niektóre czynności pomocnicze w postępowaniu sądowym, jak również w sprawach o wykroczenia może
wystąpić jako oskarżyciel publiczny.
Czynności operacyjno-rozpoznawcze podejmowane przez Policję w celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia
sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów przestępstw umyślnych ściganych z oskarżenia publicznego,
wymienionych w art. 19 u. Pol., gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie
prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne, sąd okręgowy w drodze postanowienia może
zarządzić kontrolę operacyjną (na pisemny wniosek Kom Głów Pol [odpowiednio komendanta
wojewódzkiego Policji] po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego [odpowiednio właściwego
miejscowo prokuratora]), która prowadzona jest niejawnie i polega na: 1) kontrolowaniu treści korespondencji,
2) kontrolowaniu zawartości przesyłek, 3) stosowaniu środków technicznych, umożliwiających uzyskiwanie w
sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych i
innych informacji przekazywanych za pomocą sieć telekomunikacyjnych. Kontrola może być zarządzona na
31
okres nie dłuższy niż 3 miesiące (możliwość przedłużenia na kolejne 3 miesiące, a w uzasadnionych
przypadkach na czas oznaczony poza te okresy).
W przypadkach niecierpiących zwłoki, organy wnioskujące za zgodą właściwego prokuratora mogą zarządzić
kontrolę operacyjną (jednocześnie wystąpić do właściwego sądu okręgowego o wydanie właściwego
postanowienia. Brak postanowienia w ciągu 5 dni skutkuje wstrzymaniem kontroli i protokolarnym
zniszczeniem materiału z niej uzyskanego).
W sprawach o przestępstwa z art. 19 ust. 1 u. Pol. w celu sprawdzenia uzyskanych wcześniej informacji o
przestępstwie Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego prokuratora
okręgowego może zarządzić na okresy j.w. czynności operacyjno-rozpoznawcze polegające na dokonywaniu w
sposób niejawny nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, ulegających
przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub którymi obrót jest zabroniony, a także
przejęciu lub wręczeniu korzyści majątkowej. W razie uzyskania dowodów pozwalających na wszczęcie lub
mających znaczenie dla toczącego się postępowania karnego Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol przekazuje
prokuratorowi wojewódzkiemu wszystkie zebrane podczas tych czynności materiały. Jeżeli zgromadzony
materiał nie zawiera tego typu dowodów, podlega przechowaniu przez okres 2 miesięcy a następnie
zniszczeniu
W celu udokumentowania przestępstw z art. 19 ust. 1 u. Pol. Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol może zarządzić
niejawne nadzorowanie wytwarzania, przemieszczania, przechowywania i obrotu przedmiotami przestępstwa
(jeśli nie będzie to stanowić zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego). Jeżeli zgromadzony materiał nie
zawiera tego typu dowodów, podlega przechowaniu przez okres 2 miesięcy a następnie zniszczeniu
Policja może także uzyskiwać, gromadzić i sprawdzać, przechowywać i przetwarzać informacje o obywatelach,
w tym także tajne i poufne oraz dane o osobach podejrzanych.
Uprawnienia Policji w ramach procesu karnego przysługują także:
1) organom Straży Granicznej
2) organom Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
3) innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych (np. finansowym organom
postępowania przygotowawczego, Żandarmerii Wojskowej).
§ 3. Sądy
1. Uwagi wstępne
W postępowaniu głównym organami rozstrzygającymi są sądy. Cztery kategorie sądów: 1) sądy powszechne
(rejonowe, okręgowe, apelacyjne), 2) sądy administracyjne, 3) sądy wojskowe, 4) Sąd Najwyższy
2. Sądy powszechne
Sądy rejonowe – dla jednej lub większej liczby gmin w granicach tego samego województwa. W gminie może
działać więcej niż jeden sąd rejonowy. Sąd okręgowy dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów
rejonowych. Sąd apelacyjny – dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów okręgowych.
Sprawy podlegające sądom są z reguły rozstrzygane przez sądy powszechne.
Sądy rejonowe – ze reguły są sądami I instancji (oprócz tego np. udzielają pomocy sądowej na żądanie innych
sądów lub organów). Sądy okręgowe – zarówno I jak i II instancji (w stosunku do orzeczeń sądów rejonowych).
Sądy apelacyjne – II instancji od orzeczeń i zarządzeń sądu okręgowego w ramach I instancji.
3. Sądy wojskowe
4. Sąd Najwyższy
Dzieli się na izby: 1) Cywilną, 2) Karną, 3) Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, 4)
Wojskową.
Na czele Pierwszy Prezes (kadencja – 6 lat) powoływany przez Prezydenta RP.
Pracami każdej z izb kieruje jeden z prezesów. W SN czynne jest Biuro Studiów i Analiz.
32
a. Ogólna charakterystyka
Nadzór SN dotyczy wyłącznie orzekania. Jego celem jest zapewnienie merytorycznej słuszności, zgodności z
prawem i jednolitości orzecznictwa sądów i innych organów poddanych kontroli SN (dokonuje wykładni
przepisów prawa).
Najczęściej spotykane podziały środków nadzoru SN:
a) instancyjne i pozainstancyjne
b) korygujące i profilaktyczne
c) konkretne (stosowane w konkretnej toczącej się sprawie) i ogólne
Do środków nadzoru pozainstancyjnego należą:
1) kasacja
2) wniosek o rozstrzygnięcie rozbieżności co do wykładni prawa
3) przekazanie do rozstrzygnięcia zagadnień związanych z konkretną sprawą, wymagających zasadniczej
wykładni ustawy
4) wznowienie postępowania zakończonego przed SN lub przed sądem apelacyjnym.
Ad. a)
Art. 441 KPK – sąd odwoławczy może przekazać SN zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni do
rozstrzygnięcia, odraczając rozpoznanie sprawy
Art. 59 u. SN – jeżeli SN, rozpoznając kasację lun inny środek odwoławczy, poweźmie poważne wątpliwości co
do wykładni prawa, może odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia
składowi siedmiu sędziów tego sądu.
Ad. b)
Jeżeli w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub SN ujawnią się rozbieżności w wykładni
prawa, może być zgłoszony wniosek o ich rozstrzygnięcie SN w składzie 7 sędziów lub innym odpowiednim
składzie (z wnioskiem może wystąpić Pierwszy Prezes SN, RPO, Prokurator Generalny). Jeżeli skład SN uzna,
że przedstawione zagadnienie prawne wymaga wyjaśnienia, a rozbieżność – rozstrzygnięcia podejmuje uchwałę,
w przeciwnym razie odmawia jej podjęcia lub umarza postępowanie.
Jeżeli skład 7 sędziów uzna, że znaczenie dla praktyki sądowej lub powaga występujących wątpliwości to
uzasadniają przedstawia zagadnienie składowi izby, natomiast izba – składowi dwóch lub więcej izb, lub
pełnemu składowi SN. Postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego, wniosek o podjęcie uchwały oraz
uchwała SN wymagają pisemnego uzasadnienia. Uchwały pełnego składu SN, składu połączonych izb oraz
składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład 7 sędziów może postanowić o
nadaniu uchwale mocy zasady prawnej. Odstąpienie od niej [zasady prawnej] wymaga rozstrzygnięcia przez
pełny skład izby.
Sąd poza obowiązującymi przepisami, nie jest związany ani rozstrzygnięciem innego organu lub sądu co do
faktów podlegających jego ustaleniom, ani opinią innego organu lub sądu co do wykładni stosowanego prawa i
jego konsekwencji.
Art. 8 § 1 KPK „Sąd karny rozstrzyga samodzielnie wszelkie zagadnienia faktyczne i prawne i nie jest związany
rozstrzygnięciem innego sądu lub innego organu”.
Ogólna reguła samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego doznaje ograniczeń wynikających z przepisów,
które przewidują wyłom od tej reguły. Przede wszystkim art. 8 § 2 KPK – „Prawomocne rozstrzygnięcia sądu
kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące.” Dotyczy on problemu prejudycjalności, kiedy
rozstrzygnięcie innego sądu jest wiążące dla sądu rozstrzygającego sprawę karną. Można tutaj wyodrębnić 2
takie sytuacje:
1) w których treść orzeczenia w sprawie karnej zależy od rozstrzygnięcia określonej kwestii przez inny organ.
KPK nie przewiduje, art. 193 Konstytucji – chodzi o orzeczenie TK.
2) w których orzeczenie wcześniej wydane przez sąd lub inny organ w sprawie jest wiążące dla sądu karnego.
33
Związanie sądu karnego orzeczeniami sądu administracyjnego – jeżeli wojewódzki sąd administracyjny
uwzględnia skargę na bezczynność organów, wydaje wyrok uznający uprawnienie lub obowiązek, wynikający z
prawa. W takim zakresie może on być wiążący dla sądu karnego, jeżeli kształtuje prawo lub stosunek prawny.
Ograniczenia samodzielności sądu karnego wynikają także ze szczególnych sytuacji, w których sąd karny nie
może samodzielnie ustalać określonych okoliczności faktycznych, które zostały już rozstrzygnięte
prawomocnym orzeczeniem sądu karnego.
Odrębne ograniczenia samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego wynikają również z uchwał SN
zawierających zasadniczą wykładnię ustawy oraz z orzeczenia sądu instancyjnie przełożonego.
1) w razie wydania uchwały przez SN w konkretnej sprawie, w związku z przedstawieniem zagadnienia
prawnego budzącego wątpliwości, która jest w danej sprawie wiążąca (art. 441 § 3 KPK)
2) przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd wiążą nie tylko wskazania co do dalszego postępowania, ale
również zapatrywania prawne sądu odwoławczego (art. 442 § 3)
6. Właściwość sądu
A. Uwagi wstępne
Jest ustalana na podstawie kryteriów decydujących o kompetencji sądu do rozpoznania sprawy. W ramach
właściwości można wyodrębnić:
1) właściwość ogólną (rzeczową, miejscową, funkcjonalną)
2) właściwość szczególną, przełamującą z mocy szczególnego uregulowania ogólne kryteria właściwości;
do tej grupy można zaliczyć właściwość z łączności spraw oraz właściwość z przekazania sprawy.
Sąd jest z urzędu zobowiązany do zbadania swej właściwości. W razie stwierdzenia swej niewłaściwości, sąd
(postanowieniem na które przysługuje zażalenie) uznaje się za niewłaściwy i przekazuje sprawę sądowi
właściwemu lub innemu organowi.
Z powodu naruszenia właściwości sądu okręgowego przez sąd rejonowy (właść. Rzeczowa) orzeczenie jest
bezwzględnie uchylane. W przypadku stwierdzenia niewłaściwości miejscowej na rozprawie, sąd może uznać
się za niewłaściwy i przekazać sprawę tylko wówczas, gdy powstanie konieczność odroczenia rozprawy z
innego powodu.
B. Właściwość rzeczowa
Pozwala na ustalenie sądu, który ma rozpoznać sprawę w I instancji. W sądach powszechnych jest to ustalenie,
czy w I instancji sprawę ma rozpoznać sąd niższego rzędu – sąd rejonowy, czy też sąd okręgowy.
Obowiązujące przepisy ustalają regułę, że sąd rejonowy orzeka w I instancji we wszystkich sprawach, z
wyjątkiem tych, które z mocy ustawy przekazane zostały do właściwości innego sądu (sądu okręgowego).
W ramach właściwości rzeczowej sądu okręgowego można wyróżnić: właściwośc stałą i właściwość ruchomą.
Właściwość stała obejmuje kategorie przestępstw wyraźnie w ustawie wyliczone (art. 25 § 1 KPK):
1) zbrodnie przewidziane w KK oraz w ustawach szczególnych
2) występki określone w KK wyliczone w art. 25 § 1 pkt 2 KPK
3) występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do właściwości sądu okręgowego
Właściwość rzeczową ruchomą przewiduje art. 25 § 2 KPK, wg którego sąd apelacyjny, na wniosek sądu
rejonowego, może przekazać do rozpoznania sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji, sprawę o
każde przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy.
C. Właściwość miejscowa
Podstawowym kryterium dla określenia tej właściwości jest miejsce popełnienia przestępstwa. Sąd w którego
okręgu popełniono przestępstwo. Gdzie sprawca działał lub zaniechał działania do którego był zobowiązany,
albo gdzie nastąpił skutek stanowiący znamię czynu zabronionego lub wg zamiaru sprawcy miał nastąpić.
Każdy z tych składników ma równą wartość. W przypadku kolizji (np. działanie Wrocław, skutek Katowice) o
właściwości decyduje reguła wyprzedzenia, tzn. właściwy sąd w okręgu którego najpierw wszczęto
postępowanie przygotowawcze. Na statku - właściwy sąd macierzystego portu statku.
Jeśli nie można ustalić podstawowego kryterium, stosuje się kryteria pomocnicze. Właściwy jest sąd, w okręgu
którego:
1) ujawniono przestępstwo,
2) ujęto oskarżonego,
3) oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał
- w przypadku kolizji – reguła wyprzedzenia.
34
Jeśli na podstawie tego kryterium również nie da się ustalić właściwego miejscowo sądu, sprawę rozpoznaje sąd
właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta st. Warszawy (32 § 3).
D. Właściwość funkcjonalna
Stanowi postać właściwości szczególnej ze względu na złożoność sprawy (forum connexitatis causarum).
Właściwość z łączności spraw występuje w sprawach złożonych, kiedy w jednej sprawie rozpoznaje się kilka
czynów (np. łączność podmiotowa, przedmiotowa).
Łączność podmiotowa występuje wówczas, gdy w jednej sprawie rozpoznaje się kilka przestępstw tej samej
osoby (wówczas całą sprawę rozpoznaje jeden sąd – reguła wyprzedzenia [gdy sądy są tego samego rzędu], lub
sąd wyższego rzędu).
W przypadku łączności przedmiotowej, gdy istnieją związki rzeczowe między poszczególnymi przestępstwami,
np. przestępstwa sprawcy głównego, podżegacza i pomocnika, całą sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla sprawcy
głównego.
W razie wystąpienia łączności podmiotowo-przedmiotowej sprawę rozpoznaje się na podstawie kryteriów
określonych w art. 34 § 1 i art. 33 KPK (art. 34 § 2 KPK).
Art. 33.
§ 1. Jeżeli tę samą osobę oskarżono o kilka przestępstw, a sprawy należą do właściwości różnych sądów tego
samego rzędu, właściwy jest sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.
§ 2. Jeżeli sprawy należą do właściwości sądów różnego rzędu, sprawę rozpoznaje sąd wyższego rzędu.
Art. 34.
§ 1. Sąd właściwy dla sprawców przestępstw jest również właściwy dla pomocników, podżegaczy oraz innych
osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy, jeżeli postępowanie
przeciwko nim toczy się jednocześnie.
§ 2. Sprawy osób wymienionych w § 1 powinny był połączone we wspólnym postępowaniu; przepis art. 33
stosuje się odpowiednio.
Właściwość z łączności spraw ma charakter obligatoryjny (dla połączenia spraw nie jest wymagane wydanie
postanowienia). Wyłączenie pojedynczej sprawy i jej odrębne rozpoznanie wymaga wydania postanowienia.
35
2) Art. 37 KPK – upoważnienie dla SN do przekazania sprawy do rozpoznania innemu sądowi
równorzędnemu w stosunku do właściwego w sprawie, jeżeli tego wymaga dobro wymiaru
sprawiedliwości. (z inicjatywą występuje właściwy sąd)
3) Art. 43 KPK – dotyczy skutków wyłączenia sędziów danego sądu. Sąd wyższego rzędu wyłączając
ostatniego nie wyłączonego sędziego właściwego w sprawie sądu, przekazuje sprawę sądowi
równorzędnemu
4) Art. 11a przep. wprowadz. KPK – jeśli rozpoznanie sprawy w sądzie miejscowo właściwym nie jest
możliwe w terminie zabezpieczającym uniknięcie przedawnienia karalności, sąd apelacyjny na wniosek
właściwego sądu może przekazać taką sprawę innemu sądowi równorzędnemu.
G. Spory o właściwość
Mogą zachodzić wyłącznie między sądami równorzędnymi. Może być pozytywny lub negatywny. Spór o
właściwość powstaje w skutek przekazania sprawy przez jeden sąd drugiemu równorzędnemu sądowi. Ten sąd,
któremu sprawę przekazano, może ją rozpoznać lub wszcząć spór, jeżeli ustali, że nie jest właściwy do jej
rozpoznania. Spór rozpoznaje sąd przełożony nad wszczynającym spór, a jego orzeczenie jest ostateczne. W
czasie sporu każdy z sądów powinien przedsiębrać czynności niecierpiące zwłoki.
W sądzie rejonowym na rozprawie orzeka skład trzyosobowy (1S+2Ł), chyba że ustawa przewiduje wyjątki od
tej reguły. W tym sądzie sprawa może być rozpoznana na rozprawie w składzie 3 sędziów (postanowieniem
sądu ze względu na szczególną zawiłość).
Sprawę rozpoznaje się w składzie jednoosobowym:
1) w postępowaniu uproszczonym (prezes SR może zarządzić 1S+2Ł)
2) w sprawach z oskarżenia prywatnego(1S+2Ł gdy dotyczy przestępstwa zniesławienia)
Na posiedzeniach sąd rejonowy orzeka w składzie 1 sędziego, chyba że ustawa nie stanowi inaczej.
36
Potrzeba zachowania obiektywizmu, bezstronności. Możliwość wyłączenia imiennie oznaczonego sędziego, ale
nie całego sądu w sposób globalny.
Przepisy przewidują:
a) wyłączenie sędziego z mocy prawa (iudex inhabilis)
b) wyłączenie sędziego na wniosek (iudex suspectus)
Wyłączenie sędziego z mocy prawa następuje tylko w wypadkach taksatywnie wyliczonych w
Art. 40. § 1. Sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:
1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,
2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela
ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,
3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi
rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia,
opieki lub kurateli,
4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze
świadka lub występował jako biegły,
5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo
prowadził postępowanie przygotowawcze,
6) (14) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,
7) (15) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,
8) (16) (uchylony),
9) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,
10)(17) prowadził mediację.
§ 2. Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia,
przysposobienia, opieki lub kurateli.
§ 3. Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w
trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.
Przyczyny te nie mogą być uzupełniane w drodze wykładni.
Sędzia ulega wyłączeniu na wniosek, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną
wątpliwość, co do jego bezstronności w danej sprawie.
Wyłączenie sędziego następuje:
- na żądanie sędziego
- z urzędu
- na wniosek strony.
Wyłączenie z mocy prawa- sędzia ulega wyłączeniu przez złożenie na piśmie oświadczenia do akt,
stwierdzającego istnienie okoliczności wyłączającej go od prowadzenia sprawy z mocy prawa (nie jest
konieczna decyzja sądu).
Gdy strona składa wniosek o wyłączenie (przyczyny z art. 40KPK), sędzia może złożyć oświadczenie
potwierdzające istnienie przyczyny (gdy nie złoży lub złoży nie potwierdzające przyczyny wniosek rozstrzyga
sąd orzekający w danej sprawie [bez udziału danego sędziego])
Sąd może z urzędu powziąć wiadomość co do przyczyny z art. 40 KPK (postępowanie odpowiednio j.w.).
O wyłączeniu na podstawie art. 41 KPK może zadecydować tylko sąd [bez danego sędziego] postanowieniem
(nie przysługuje na nie zażalenie). Oświadczenie sędziego nie wyłącza go z mocy prawa (nawet jeśli potwierdza
wątpliwości).
Wniosek o wyłączenie na podstawie art. 41 KPK powinien być złożony przed rozpoczęciem przewodu
sądowego, złożony później pozostawia się bez rozpoznania (chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała
się stronie wiadoma po rozpoczęci przewodu sądowego).
Niewyłączenie sędziego mimo istnienia przyczyn z art. 40 KPK jest bezwzględną przyczyną uchylenia
orzeczenia. Niewyłączenie mimo istnienia przyczyn z art. 41 § 1 może stanowić przyczynę odwoławczą.
Art. 40 § 1 pkt 1-4,6 i 10 oraz art. 41 i 42 KPK mają odpowiednie zastosowanie do prokuratora (o wyłączeniu
rozstrzyga prokurator bezpośrednio przełożony lub nadzorujący postępowanie), innych osób prowadzących
postępowanie przygotowawcze oraz do innych oskarżycieli publicznych.
§ 5. Sygnalizacja uchybień
Organy procesowe w ramach zadań profilaktycznych sygnalizują spostrzeżone w procesie karnym poważne
uchybienia w czynnościach instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej. O uchybieniach takich sąd, a w
postępowaniu przygotowawczym prokurator zawiadamia organ powołany do nadzoru nad daną jednostką
organizacyjną, a w razie potrzeby organ kontroli. Organ zawiadamiający może żądać nadesłania w
wyznaczonym terminie wyjaśnień i podania środków podjętych w celu zapobieżenia takim uchybieniom w
37
przyszłości. W razie nieudzielenia wyjaśnień w wyznaczonym terminie, na kierownika organu zobowiązanego
do wyjaśnień może być nałożona (postanowieniem – przysługuje na nie zażalenie) kara pieniężna w wysokości
do 3000 zł.
Wg art. 186 ust. 1 Konstytucji KRS stoi na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Do
najważniejszych zadań należy rozpatrywanie i ocenianie ocenionych przez zgromadzenie sędziów na stanowiska
sędziów SN, sądów administracyjnych, sądów powszechnych i sądów wojskowych, oraz przedstawienie
wniosków o ich powołanie Prezydentowi RP. KRS ma w pierwszym rzędzie zabezpieczyć niezawisłość
sędziowską.
Kadencja trwa 4 lata. W skład wchodzą: Pierwszy Prezes SN, Prezes NSA i Minister Sprawiedliwości, osoba
wskazana przez Prezydenta RP, dwóch członków wybranych spośród sędziów SN, jednego przez ogólne
zgromadzenie NSA oraz 12 sędziów sądów powszechnych i sądów wojskowych, 4 posłów do sejmu i 2
senatorów, wybranych przez odpowiednie izby.
1. Uwagi wstępne
Mechanizmy kontroli przestrzegania Międzynarodowych Paktów praw obywatelskich i politycznych oraz
Konwencji Europejskiej o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności przewidują obie ratyfikowane
umowy. Możliwość uruchomienia kontroli przestrzegania tych umów udostępniono obywatelom polskim.
Możliwe jest wniesienie skargi przez państwo-stronę lub skargi indywidualnej (po wyczerpaniu środków
odwoławczych, w 6 miesięcy od ostatniej czynności).
Organami są:
- Europejski Trybunał Praw Człowieka (organ stały)
- Komitet Ministrów Rady Europejskiej
Rozdział III
Strony procesowe
38
Stronami są podmioty stosunku sporności w procesie, mające interes prawny w korzystnym dla siebie
rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Strona występuje we własnym imieniu lub działa przez swego
przedstawiciela. Można wyróżnić stronę czynną i bierną. Czynną jest podmiot występujący z określonym
żądaniem (np. oskarżyciel, powód cywilny). Bierną jest podmiot przeciwko któremu jest skierowane żądanie,
przeciwko komu toczy się proces (oskarżony).
Przez strony zastępcze należy rozumieć podmioty, które na podstawie upoważnienia ustawowego wykonują
uprawnienia procesowe pokrzywdzonego przed zawiązaniem procesu karnego (np. w przypadku śmierci
pokrzywdzonego przed rozpoczęciem procesu karnego – małżonek).
O stronie nowej mówi się, gdy w miejsce zmarłego pokrzywdzonego, w czasie trwania procesu (występującego
jako oskarżyciel posiłkowy, prywatny, powód cywilny) wstępują osoby najbliższe.
Do stron szczególnych należy zaliczyć:
1) interwenienta – podmiot, który nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w sprawie o
przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, zgłosił w tym postępowaniu roszczenie do
przedmiotów podlegających przepadkowi
2) osobę zbiorową w ramach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione
pod groźbą kary.
Podmiotem zbiorowym w jest osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej,
spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego albo związek takich
jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca nie będący osobą
fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu
terytorialnego i ich związków oraz organów państwowych i samorządu terytorialnego. Podlega
odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej.
Obowiązujące przepisy prawa karnego i prawa karnego skarbowego przewidują odpowiedzialność posiłkową i
podmioty odpowiedzialności posiłkowej.
Przepisy dotyczące odpowiedzialności posiłkowej:
a) art. 53 § 40 KKS – podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej jest to osoba
fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, którą organ
prowadzący postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe wezwał w tym charakterze.
Pociągnięcie podmiotu do odpowiedzialności posiłkowej następuje w formie postanowienia, od tego
czasu staje się on stroną.
b) w prawie karnym osoba odpowiedzialna posiłkowo jest podmiotem, co do którego prokurator
wnosi (do sądu) o zobowiązanie go do zwrotu Skarbowi Państwa uzyskanej z przestępstwa
oskarżonego korzyści majątkowej. Od czasu złożenia przez prokuratora wniosku staje się podmiotem
procesowym (nie stroną). Może ona uczestniczyć w rozprawie, może być przesłuchana w charakterze
świadka (może odmówić składania zeznań), składać wnioski dowodowe, ma prawo zadawania pytań,
zabrać głos po zamknięciu przewodu sądowego, składać wniosek o uzasadnienie wyroku i wnosić
apelację.
Art. 52 KK przewiduje odpowiedzialność posiłkową za cudze zachowanie, jako odpowiedzialność posiłkową w
sytuacji:
- gdy nastąpi skazanie za przestępstwo przynoszące korzyść majątkową podmiotowi wymienionemu w art. 52 kk
- popełnione przez sprawcę działającego w imieniu podmiotu, który uzyskał korzyść majątkową.
W procesie karnym można mówić o współuczestnictwie, kiedy w tej samej roli procesowej po stronie czynnej
(współuczestnictwo oskarżycieli prywatnych) lub stronie biernej (kilku oskarżonych) występuje kilka osób.
2. Zdolność procesowa
Zdolnością procesową nazywamy uprawnienie do stania się stroną stosunku spornego, a więc stania się stroną
procesową (chodzi o ogólne uprawnienie, nie związane z konkretnym procesem). Podmiot mający zdolność
procesową może jednocześnie posiadać zdolność do podejmowania czynności, lub jej nie posiadać (np.
małoletni) (działa przedstawiciel ustawowy).
Zdolność procesową czynną posiadają osoby fizyczne bez względu na wiek, osoby prawne, a także instytucje
państwowe lub społeczne, choćby nie miały osobowości prawnej.
Zdolność procesową bierną mają osoby fizyczne, które ukończyły 13 lat. Jeśli chodzi o zdolność procesową
bierną osób prawnych, jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, taka zdolność zachodzi w
takim zakresie, w jakim występuje odpowiedzialność tych podmiotów:
1) w ramach odpowiedzialności posiłkowej
2) w ramach ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.
39
3. Legitymacja procesowa
Legitymację procesową stanowi tytuł prawny do wystąpienia w konkretnym procesie w oznaczonej roli
procesowej (np. w charakterze oskarżyciela publicznego). Nie jest równoznaczna ze zdolnością do
podejmowania działań w procesie. Uprawnienie do wystąpienia w roli oskarżyciela prywatnego, powoda
cywilnego i oskarżyciela posiłkowego ma pokrzywdzony.
Legitymacja różni się od zdolności tym, że tytuł prawny do wystąpienia w roli strony procesowej, wiąże się z
oznaczonym procesem karnym.
Oskarżycielem jest tylko taki podmiot procesowy, który występuje do sądu z żądaniem ukarania oznaczonej
osoby za popełnienie określonego czynu karalnego i żądanie to w toku procesu popiera, albo popiera oskarżenie
wniesione przez inny podmiot.
Ze względu na kryterium podmiotowe, oskarżycielem może być:
1) organ państwowy (prokurator, organ administracji)
2) czynnik społeczny (np. oskarżyciel społeczny)
3) pokrzywdzony (oskarżyciel prywatny lub posiłkowy)
4) każdy obywatel ze względu na osobiste pokrzywdzenie (actio popularis), Polski proces takiej
możliwości nie przewiduje
Kryterium jest również stanowisko jakie oskarżyciel zajmuje w procesie. Przez oskarżyciela głównego zwykle
rozumie się oskarżyciela typowego dla danego trybu ścigania przestępstw. Do drugorzędnych można zaliczyć
oskarżyciela posiłkowego.
§ 3. Oskarżyciel publiczny
Oskarżycielem publicznym jest organ państwa. Jest stroną o szczególnym charakterze – występuje jako rzecznik
państwa. Działając w procesie, spełnia funkcję państwa, co zakłada, że jego interesem nadrzędnym jest interes
społeczny. Oskarżycielem publicznym głównym, w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego,
jest prokurator. Oskarżycielem publicznym mogą być także inne organy państwowe, jako inni oskarżyciele
publiczni:
a) działający zamiast prokuratora,
b) występujący zamiast lub obok prokuratora.
Zasadniczym oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator. Nadrzędność prokuratora
jako oskarżyciela publicznego można przedstawić w kilku punktach:
1) jego działalność w roli oskarżyciela publicznego jest regułą (kompetencje innych oskarżycieli
publicznym muszą być wyraźnie w ustawie wymienione)
2) uprawniony do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego we wszystkich sprawach (inni
tylko w sprawach o przestępstwa, które w drodze szczególnych przepisów zostały im powierzone)
3) swym działaniem z reguły wypiera z procesu inne organy uprawnione do występowania w roli
oskarżyciela publicznego.
Prokurator może włączyć się do postępowania w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego.
Uprawnienia asesora p.o. prokuratora są ograniczone (nie może brać udziału w postępowaniu przed sądem
apelacyjnym i okręgowym; dokonywać jakichkolwiek czynności przed SN).
Organami występującymi jako oskarżyciele publiczni, którzy mogą działać zamiast prokuratora są:
1) organy Inspekcji Handlowej,
2) organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej
3) urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej,
4) Prezes Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty.
Organy uprawnione na mocy odrębnych przepisów do występowania jako oskarżyciele publiczni działający
zamiast prokuratora:
1) Straż Leśna, gdy przedmiotem przestępstwa jest drewno z lasu będącego własnością Skarbu Państwa
2) dyrektorzy, funkcjonariusze parków narodowych oraz inni wymienieni funkcjonariusze, gdy
przedmiotem przestępstwa jest drewno z parku narodowego
40
3) Strażnicy Służby Łowieckiej (przestępstwa wymienione w ustawie Prawo Łowieckie)
Występują one zamiast prokuratora, jednakże prokurator usuwa ich z postępowania w takim zakresie, w jakim
sam podejmuje czynności.
Do grupy organów, które uzyskały uprawnienia oskarżycieli publicznych, zaliczamy te, które mogą brać udział
w postępowania sądowym zamiast lub obok prokuratora (wymienione w kks)(np. urzędy celne, urzędy
skarbowe, inspektor skarbowy, Straż Graniczna, Policja, ABW)
W wypadku wstąpienia prokuratora do postępowania po wniesieniu aktu oskarżenia przez wyżej wymienione
organy, nie tracą one uprawnień oskarżycielskich.
Oskarżycieli publicznych obowiązuje dyrektywa bezstronności (art. 4 KPK, art. 8 u. prok.).
W bezpośrednim związku z dyrektywą, nakazującą oskarżycielowi publicznemu zachowanie bezstronności w
procesie, pozostaje instytucja wyłączenia go z procesu (art. 47 KPK).
Niestawiennictwo prokuratora, gdy jego udział jest obowiązkowy, powoduje, że rozprawa nie może się odbyć.
KPK przewiduje możliwość odstąpienia oskarżyciela publicznego od oskarżenia (obowiązek prokuratora
odstąpienia gdy wyniki postępowania sądowego nie potwierdzają zarzutów, natomiast w czasie przewodu
sądowego, w wypadku braku wystarczających dowodów – wniosek o uniewinnienie oskarżonego).
§ 4. Pokrzywdzony
art. 49 § 1 KPK – pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio
naruszone lub zagrożone przestępstwem. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa,
samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej (art. 49 § 2 KPK). Za pokrzywdzonego
uważa się również zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez
przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.
Dla legitymacji pokrzywdzonego nie jest konieczne stanowcze ustalenie bezpośredniego zagrożenia lub
naruszenia. Wystarczy, że to naruszenie lub zagrożenie ma charakter hipotetyczny, to znaczy możliwy w świetle
twierdzeń wskazanego, lub istniejącego materiału dowodowego. Czy rzeczywiście miało miejsce przestępstwo
ustala sąd w prawomocnym wyroku.
Jeżeli pokrzywdzonych jest więcej z powodu tego samego czynu, każdy z nich korzysta samodzielnie z
uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu. Jeżeli jeden pokrzywdzony wniesie i popiera oskarżenie
prywatne, inny pokrzywdzony tym samym czynem może, aż do rozpoczęcia przewodu na rozprawie głównej,
przyłączyć się do toczącego się postępowania.
Możliwe jest łączenie roli pokrzywdzonego i świadka. Natomiast nie może występować w roli biegłego.
W stadium postępowania przygotowawczego poszkodowany jest stroną.
W postępowaniu przed sądem możliwe są dwie odrębne pozycje procesowe pokrzywdzonego.
W pierwszej uzyskuje prawa strony wówczas, kiedy wystąpi w jednej z 3 ról procesowych (oskarżyciela
prywatnego, oskarżyciela posiłkowego lub powoda cywilnego). W przeciwnym wypadku nie jest stroną
procesową ale uzyskuje pewne uprawnienia (np. może złożyć wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku
warunkowo umarzającego postępowanie wydanego poza rozprawą).
Pokrzywdzony może sam wykonywać uprawnienia jeżeli posiada zdolność do czynności procesowych (w
przeciwnym razie wykonuje je przedstawiciel ustawowy).
Możliwe jest również wykonywanie praw pokrzywdzonego przez inny podmiot:
- organ instytucji kontroli państwowej, które w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o
wszczęcie postępowania karnego
- w razie śmierci pokrzywdzonego, jego małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo oraz osoba
przysposobiona i przysposabiająca
- osoba pod której pieczą pozostaje nieporadny (np. ze wzgl. na wiek) pokrzywdzony
§ 5. Oskarżyciel posiłkowy
41
przychyla się do zażalenia, bądź nie przychyli się i przesyła je do sądu. Sąd zaskarżone postanowienie utrzymuje
w mocy lub je uchyla, wskazując okoliczności, które należy wyjaśnić lub czynności które należy przeprowadzić.
W przypadku gdy prokurator w dalszym ciągu nie dopatruje się podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, wydaje
postanowienie (podlegające zaskarżeniu do prokuratora nadrzędnego) o odmowie wszczęcia postępowania
przygotowawczego. Gdy prokurator nadrzędny utrzymuje je w mocy pokrzywdzony może wnieść akt oskarżenia
(powinien być o tym pouczony) w terminie miesiąca od otrzymania zawiadomienia o nieuwzględnieniu
zażalenia. Taki akt oskarżenia powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata (w przypadku instytucji
państwowej, samorządowej lub społecznej także przez radcę prawnego).
Sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie dla zabezpieczenia
prawidłowego toku postępowania. Oskarżyciel posiłkowy, który nie bierze udziału w postępowaniu z powodu
ograniczenia przez sąd liczby oskarżycieli posiłkowych, może przedstawić sądowi na piśmie swoje stanowisko
w terminie 7 dni od daty doręczenia postanowienia.
Oskarżycielowi posiłkowemu przysługuje prawo do udziału w postępowaniu w sprawach o przestępstwa ścigane
z oskarżenia publicznego w charakterze strony. Oskarżyciel posiłkowy nie może dokonywać czynności na
korzyść oskarżonego. Działający w procesie karnym oskarżyciel posiłkowy może odstąpić od oskarżenia
(nieodwracalne). Jeśli w takim postępowaniu nie brał udziału oskarżyciel publiczny, sąd zawiadamia
prokuratora, który może przystąpić do oskarżenia w terminie 14 dni.Jeśli nie przystąpi postępowanie umarza się.
W postępowaniu zainicjowanym skargą subsydiarną pokrzywdzonego może brać udział prokurator (jednak nie
może ograniczać praw oskarżyciela posiłkowego).
Śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu procesu. Nowe strony mogą przystąpić do postępowania w
charakterze oskarżyciela posiłkowego w każdym etapie toczącego się procesu. Jeśli zmarły samodzielnie
popierał oskarżenie, postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego. Jeśli tego
nie zrobią w ciągu 3 miesięcy od dnia śmierci sąd umarza postępowanie.
§ 6. Oskarżyciel prywatny
Oskarżycielem prywatnym jest pokrzywdzony, który wniósł i popiera oskarżenie o przestępstwo ścigane z
oskarżenia prywatnego. Podmiotem występującym w stronie czynnej w postępowaniu w sprawach z oskarżenia
prywatnego jest oskarżyciel prywatny. Oskarżycielem prywatnym może być pokrzywdzony, a więc osoba
fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.
Poszkodowany staje się oskarżycielem prywatnym na skutek wniesienia skargi prywatnej. Jeżeli jest więcej
pokrzywdzonych, to pozostali pokrzywdzeni mogą tym samym czynem aż do rozpoczęcia przewodu sądowego
na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania.
W wyjątkowych sytuacjach przestępstwo prywatnoskargowe może być ścigane z urzędu tzn. bez inicjatywy
pokrzywdzonego, a mianowicie w wypadkach:
- ingerencji prokuratora w ramach art. 60 KPK
- postępowania z nieletnimi
- postępowania karnego w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych.
W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego możliwa jest ingerencja prokuratora, która może
przybrać postać:
- wszczęcia postępowania (gdy pokrzywdzony nie wniósł skargi prywatnej)
- wstąpienia do postępowania już wszczętego (oskarż prywatny → oskarż posiłkowy)
Skutkiem ingerencji jest to, że odtąd postępowanie co do przestępstwa toczy się z urzędu. W razie stwierdzenia
w toku procesu braku interesu społecznego prokurator odstępuje od oskarżenia.
§ 7. Powód cywilny
Jest stroną czynną w zakresie dochodzonego roszczenia cywilnego w procesie karnym. Omówienie w dziale VIII
podręcznika.
§ 8. Oskarżony
Oskarżony zajmuje w procesie pozycję centralną jako osoba, która jest zagrożona karą kryminalną w związku z
zarzutem popełnienia przestępstwa. KPK – w znaczeniu ścisłym oskarżonym jest osoba, przeciwko której
wniesiono akt oskarżenia do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe
umorzenie postępowania. W znaczeniu szerszym nazwą „oskarżony” obejmuje się także podejrzanego. Za
podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez
wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze
podejrzanego. KPK używa także nazwy osoba podejrzana, obejmując nią osobę, co do której istnieje
42
uzasadnione podejrzenie, że popełniła przestępstwo (nie przedstawiono jeszcze zarzutów) i tego określenia nie
należy mylić z nazwą podejrzany.
Uprawnienia oskarżonego mieszczą się w ramach prawa do obrony, w którego zakresie można wyodrębnić:
- osobiste uprawnienia oskarżonego do obrony,
- prawo do posiadania obrońcy, tzn. osoby zawodowo przygotowanej, która ma bronić interesów oskarżonego w
procesie.
Na rozprawie głównej obecność oskarżonego jest obowiązkowa, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej (np. w
postępowaniu uproszczonym). Jeżeli obecność oskarżonego jest obowiązkowa powinien on być wezwany na
rozprawę i pozostawać do dyspozycji sądu, a taka rozprawa bez obecności oskarżonego nie może się
odbyć(można go zatrzymać i przymusowo doprowadzić)
Spośród licznych uprawnień w toku procesu, które przysługują wyłącznie oskarżonemu na podstawie przepisów
KPK, należy ponadto zwrócić uwagę na następujące:
1) podejrzany ma prawo żądać, aby mu doręczono postanowienie o przedstawieniu zarzutów z
uzasadnieniem; o prawie takiego żądania należy go pouczyć
2) podejrzany i jego obrońca mogą wnosić, aby prowadzący śledztwo powiadomił ich o terminie
końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania, pouczając ich o prawie uprzedniego przejrzenia
akt w terminie odpowiednim do wagi i zawiłości sprawy, określonym przez organ procesowy. O
uprawnieniu podejrzany powinien być pouczony na piśmie.
3) w czasie rozprawy głównej oskarżony uzyskuje pewne przywileje, np. ma prawo ostatniego głosu
4) oskarżony ma prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym
stopniu językiem polskim
Wśród uprawnień oskarżonego duże znaczenie ma tzw. Obrona formalna (prawo do posiadania obrońcy) (nie
może mieć więcej niż 3 jednocześnie w jednym procesie).
43
Obrona może być nieobowiązkowa lub obowiązkowa. Obrońca z wyboru lub z urzędu (jeżeli obrona jest
obowiązkowa, a oskarżony nie ma obrońcy; albo nie jest on w stanie ponieść kosztów obrony).
Jeżeli oskarżony jest tymczasowo aresztowany, może on porozumiewać się ze swym obrońcą podczas
nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie (uprawnienie to może ulec zawężeniu [tylko do 14 dni po
dokonaniu tymczasowego aresztowania], np. przez obecność prokuratora przy porozumiewaniu się, lub kontrolę
korespondencji).
Oskarżony jest zobowiązany poddać się badaniom lekarskim i oględzinom.
Art. 74. § 1. Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów
na swoją niekorzyść.
§ 2. (25) Oskarżony jest jednak obowiązany poddać się:
1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała;
wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach
rozpoznawczych innym osobom,
2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego
ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego
pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu
oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest
obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu,
z zastrzeżeniem pkt 3,
3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie
zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.
W stosunku do osoby podejrzanej można dokonać czynności wymienionych w art. 74 § 2 pkt 1, a także przy
zachowaniu wymagań określonych w art. 74 § 2 pkt2, pobrać krew, włosy lub wydzieliny organizmu (art. 74 §
3).
W stosunku do oskarżonego mogą być stosowane środki przymusu procesowego, a zwłaszcza środki
zapobiegawcze, w tym także tymczasowe aresztowanie.
Organ prowadzący postępowanie w razie potrzeby może zarządzić przeprowadzenie wywiadu środowiskowego
przez zawodowego kuratora sądowego. Przeprowadzenie wywiadu jest obowiązkowe w następujących
sytuacjach:
1) w sprawach o zbrodnie
2) w stosunku do oskarżonego, który w chwili czynu nie ukończył 21 roku życia, jeżeli zarzucono mu
popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu
Osoby które udzielały informacji kurator ujawnia tylko na żądanie sądu lub prokuratora. Mogą one być
przesłuchane w charakterze świadka (również osoba przeprowadzająca wywiad).
W nowym KPK oskarżony uzyskał uprawnienie do:
a) inicjowania skazania i wymierzenia mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzenia
postępowania dowodowego
b) inicjowania lub uczestniczenia w postępowaniu mediacyjnym
c) współdziałania w zakresie warunkowego umorzenia postępowania
d) wyrażania zgody na skazanie go bez przeprowadzania rozprawy
Rozdział IV
Przedstawiciele procesowi stron
§ 1. Uwagi wstępne
Strony mogą działać same lub przez przedstawicieli. W przypadku gdy nie posiadają zdolności do czynności w
procesie wyłącznie przez przedstawicieli. Istota przedstawicielstwa polega na podejmowaniu czynności w
cudzym imieniu na rzecz osoby reprezentowanej. Przedstawiciel wyraża swą wolę w imieniu reprezentowanego,
ze skutkiem dla tego ostatniego. Obrońca może działać tylko na korzyść oskarżonego.
Umocowanie przedstawiciela może płynąć:
- z ustawy
- z ustanowienia przez:
a) mocodawcę (udzielenie upoważnienia)
b) organ procesowy (pełnomocnik i obrońca z urzędu)
44
§ 2. Przedstawiciel ustawowy
§ 3. Obrońca
Zadaniem jest niesienie fachowej pomocy oskarżonemu. Prawo karne procesowe przewiduje wyłącznie obronę
adwokacką. W procesie karnym oskarżony musi mieć obrońcę w wypadku obrony obligatoryjnej.
Prawo procesowe określa stany, w których istnieje obowiązek posiadania obrońcy przez oskarżonego w procesie
karnym:
a) oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:
1) jest nieletni
2) jest głuchy, niemy lub niewidomy
3) zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności
b) oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne, ze względu na
okoliczności utrudniające obronę
c) oskarżony musi mieć także obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem I
instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności
Art. 378. (238) § 1. Jeżeli w sprawie, w której oskarżony musi mieć obrońcę i korzysta z obrony z wyboru,
obrońca lub oskarżony wypowiada stosunek obrończy, sąd zakreśla oskarżonemu odpowiedni termin do
45
powołania nowego obrońcy, a po bezskutecznym upływie tego terminu prezes sądu lub sąd wyznacza obrońcę z
urzędu. W razie potrzeby rozprawę przerywa się lub odracza.
§ 2. W sprawie, w której oskarżony korzysta z obrońcy z urzędu, sąd na uzasadniony wniosek obrońcy lub
oskarżonego zwalnia obrońcę z jego obowiązków i wyznacza oskarżonemu innego obrońcę z urzędu.
§ 3. Wyznaczając nowego obrońcę, sąd jednocześnie podejmuje decyzję, czy dotychczasowy obrońca może
bez uszczerbku dla prawa oskarżonego do obrony pełnić swe obowiązki do czasu podjęcia obrony przez nowego
obrońcę.
Udzielenie upoważnienia (obrona z wyboru), jak i wyznaczenie obrońcy z urzędu, odnosi się do całego
postępowania, jeżeli umocowanie do obrony nie przewiduje wyraźnych ograniczeń.
Obowiązek dokonywania czynności przez obrońcę z urzędu, został ograniczony do czasu prawomocnego
zakończenia postępowania.
Art. 84
§ 2. (35) Wyznaczenie obrońcy z urzędu nakłada na obrońcę obowiązek podejmowania czynności
procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania. Jeżeli jednak czynności należy dokonać poza
siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu, prezes sądu, przed którym ma być dokonana czynność, a
w postępowaniu przygotowawczym prezes sądu rejonowego miejsca czynności, na uzasadniony wniosek
dotychczasowego obrońcy wyznacza dla dokonania tej czynności innego obrońcę spośród miejscowych
adwokatów.
§ 3. (36) Obrońca wyznaczony z urzędu w postępowaniu kasacyjnym lub w postępowaniu o wznowienie
postępowania powinien sporządzić i podpisać kasację lub wniosek o wznowienie postępowania albo
poinformować na piśmie sąd, że nie stwierdził podstaw do wniesienia kasacji lub wniosku o wznowienie
postępowania.
Możliwa jest obrona ze strony adwokata kilki oskarżonych, byleby ich interesy nie pozostawały w sprzeczności.
Stwierdzając sprzeczność sąd zakreśla termin do ustanowienia innych obrońców (np. wzajemne pomawianie się
oskarżonych).
Udział w czynnościach obrońcy nie wyłącza osobistego działania oskarżonego.
Zaniedbywanie obowiązków ze strony obrońcy nie może przynieść szkody oskarżonemu.
Obrońca oskarżonego jest zobowiązany zachować w tajemnicy wszystko czego dowiedział się w związku z
udzieleniem pomocy prawnej.
Obrońca-adwokat korzysta także z immunitetu adwokackiego, zapewniającego mu w zakresie wykonywania
zawodu korzystanie z wolności słowa i pisma.
W ściśle określonych wypadkach ustawa przewiduje tzw. Przymus adwokacki, tzn. wymaga aby czynność
spełniona została przez adwokata (np. apelacja od wyroku sądu okręgowego, która nie pochodzi od prokuratora
powinna być sporządzona i podpisana przez adwokata).
§ 4. Pełnomocnik
Z pomocy pełnomocnika może korzystać strona inna niż oskarżony (oskarżony nie może), oraz osoba nie
będąca stroną, jeżeli tego wymagają jej interesy w toczącym się postępowaniu. Pełnomocnikiem może być
adwokat lub radca prawny.
Pełnomocnik różni się od obrońcy:
1) z jego pomocy korzystają podmioty działające po stronie czynnej
2) jest związany „instrukcją mocodawcy”
3) nie jest ograniczony do działania wyłącznie na korzyść
4) może w ramach umocowania powziąć i wyrazić wolę, która jest uważana za wolę mocodawcy
Osoba uprawniona może posiadać nie więcej niż 3 pełnomocników. Udział pełnomocnika w postępowaniu nie
wyłącza osobistego udziału w nim mocodawcy.
W kwestiach nie uregulowanych przepisami w KPK dotyczących pełnomocnika stosuje się KPC.
Pełnomocnictwo procesowe obejmuje według art. 91 KPC umocowanie z samego prawa do:
1) wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, skargi o wznowienie postępowania, skargi
apelacyjnej, kasacyjnej i postępowania wywołanego ich wniesieniem
2) wszelkich czynności dotyczących zabezpieczeń i egzekucji
3) udzielania dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu
4) zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa, jeżeli czynności te nie zostały
wyłączone w udzielonym pełnomocnictwie
5) odbioru kosztów procesu od strony przeciwnej
Rozdział V
46
Rzecznicy interesu społecznego
§ 1. Uwagi wstępne
Grupa ta nie może być zaliczona do stron procesowych ani do ich przedstawicieli. Ich zadaniem jest obrona
interesu społecznego, interesu ogółu. Tylko istnienie takiego interesu stwarza legitymację do działania w
procesie. Niekiedy ich działanie w interesie społecznym może przynosić korzyści jednej ze stron procesowych.
Występując jako funkcjonariusz państwowy, rzecznik interesu społecznego działa w imieniu tego organu
państwowego, w imieniu państwa. Jeżeli jest delegatem organizacji społecznej, występuje w jej imieniu.
Działając w procesie uzyskuje najczęściej uprawnienia strony procesowej. Wśród rzeczników interesu
społecznego najważniejszą pozycję zajmuje przedstawiciel społeczny, prokurator w procesie adhezyjnym i
Rzecznik Praw Obywatelskich.
§ 2. Przedstawiciel społeczny
Może działać dopiero w postępowaniu przed sądem. Przedstawiciel organizacji społecznej może zgłosić swój
udział w postępowaniu sądowym w I instancji do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego. Może to uczynić
wtedy, gdy zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego
zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.
Zgłaszając udział w postępowaniu karnym, organizacja społeczna wskazuje osobę przedstawiciela, który ma ją
reprezentować. Powinien on przedstawić odpowiednie pisemne upoważnienie. O dopuszczeniu lub
niedopuszczeniu do udziału w postępowaniu decyduje sąd, kierując się interesem wymiaru sprawiedliwości.
Przedstawiciel społeczny może się wycofać z procesu (jest to dla sądu wiążące).
Przedstawiciel organizacji społecznej na rozprawie może: wypowiadać się, zgłaszać wnioski na piśmie, jest
uprawniony do zaskarżania zapadłych w procesie orzeczeń.
W ramach tego procesu prokurator może działać w nurcie dotyczącym odpowiedzialności cywilnej za
popełnione przestępstwo. Może w terminie przewidzianym dla wytoczenia powództwa cywilnego wnieść pozew
cywilny na rzecz pokrzywdzonych lub stron zastępczych albo popierać wytoczone przez te osoby powództwo.
Działa w tym przypadku na korzyść wymienionych wyżej osób.
RPO po zbadaniu sprawy mając określone uprawnienia związane z procesem karnym, może:
1) żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu
(przyjmuje się że prokurator nie jest tym żądaniem związany)
2) żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym
się już postępowaniu – na prawach przysługujących prokuratorowi
3) wnieść kasację
Rozdział VI
Pomocnicy procesowi
Wydaje się, że terminem „pomocnicy procesowi” należy objąć osoby, które swym działaniem pomagają
organom w przeprowadzeniu lub utrwaleniu przebiegu czynności procesowych (np. tłumacz, protokolant).
Organ procesowy powołuje tłumacza, jeżeli zajdzie potrzeba przesłuchania:
- głuchego lub niemego, a nie wystarcza porozumienie się z nim za pomocą pisma
- osoby nie władającej językiem polskim.
Należy także powołać tłumacza, gdy zajdzie potrzeba przełożenia na język polski pisma, sporządzonego w
języku obcym, lub odwrotnie albo zapoznania oskarżonego z treścią przeprowadzonego dowodu.
Protokolantem rozprawy może być aplikant lub pracownik sekretariatu. Protokół z rozprawy może być spisany
przez asesora, jeżeli nie należy on do składu sądzącego. Protokół z rozprawy podpisują przewodniczący i
protokolant.
47
Obowiązujący KPK wprowadził uczestnika procesu, poprzednio nie znanego w procesie karnym, a mianowicie
specjalistę, który może być powołany, gdy konieczne jest wykonanie czynności technicznych. Może on wziąć
udział w oględzinach, eksperymencie, ekspertyzie, zatrzymaniu rzeczy lub przeszukaniu. Może nim być
funkcjonariusz organów procesowych albo inna osoba (składa przyrzeczenie – treść art. 205 § 2 KPK).
Specjalistą nie mogą być te same osoby, które nie mogą być biegłymi. Do specjalistów mają odpowiednie
zastosowanie przepisy dotyczące biegłych, z wyraźnymi wyłączeniami.
Rozdział VII
Osobowe źródła dowodowe
Do tej grupy zaliczamy uczestników procesu karnego dostarczających środków dowodowych (świadków,
biegłych). Nie są oni stronami. Ich prawa to: prawo zaskarżenia decyzji o zastosowaniu środka przymusu, prawo
zwrotu kosztów związanych ze stawiennictwem (świadek), prawo do odpowiedniego wynagrodzenia (biegły).
Rozdział VIII
Pozostali uczestnicy procesowi
KPK przyznaje osobom nie będącym stronami szereg uprawnień. Np. uregulowania zamieszczone w odniesieniu
do osoby nie będącej stroną
Art. 87. § 2. Osoba nie będąca stroną może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jej interesy w
toczącym się postępowaniu.
Art. 302. § 1. Osobom nie będącym stronami przysługuje zażalenie na postanowienia i zarządzenia naruszające
ich prawa.
§ 2. Stronom oraz osobom nie będącym stronami służy zażalenie na czynności inne niż postanowienia i
zarządzenia naruszające ich prawa.
CZYNNOŚCI PROCESOWE
48
Czynność procesowa może być wyraźna lub dorozumiana. Z reguły w procesie występują czynności
procesowe wyraźne. Przykładem czynności dorozumianej jest ingerencja prokuratora w ściganie
przestępstw prywatnoskargowych.
Czynność procesowa stron, aby mogła wywierać skutki procesowe przewidziane przez przepisy prawa
karnego procesowego, musi posiadać dwie następujące cechy:
1) dopuszczalność – wiąże się ściśle z uwarunkowaniem prawnej możliwości jej dokonania. Czynność
jest dopuszczalna, jeżeli nie jest zabroniona przez przepisy prawa karnego procesowego. Przyjmując
tezę, że niedopuszczalna jest czynność procesowa, która jest zabroniona, trzeba jednocześnie
podkreślić, iż zabronione(zakaz dokonania) czynności może wynikać nie tylko wyraźnego zakazu, ale
także z braku uprawnienia, które a contrario wynika z zakresu przyznanego uprawnienia, np. w zakresie
warunków stosowania środków przymusu w procesie karnym. Niedopuszczalność czynności
procesowych zachodzi gdy:
- występuje wyraźny zakaz zamieszczony w ustawie
-czynność dokonano poza zakresem przyznanych z mocy ustawy uprawnień, np. wniesiono zażalenie na
postanowienie, które jest niezaskarżalne
-upłynie termin prekluzyjny lub zawity
-czynności dokonano przez osobę nieuprawnioną lub bez wymaganego upoważnienia
49
-brak prawnych warunków danej czynności decydujących o jej dopuszczalności np. zastosowano
tymczasowe aresztowanie bez decyzji sądowej
-występują przeszkody procesowe.
Jeżeli czynności niedopuszczalnej dokonała organ procesowy to jej następstwem może być:
- powstanie wady wymienionej w art. 439 § 1 K.p.k. wymagającej uchylenia orzeczenia albo w ramach
wniesionego środka odwoławczego, albo z urzędu.
-uchylenie orzeczenia w ramach środka odwoławczego z powodów określonych w art. 438 pkt 2 K.p.k
lub na podstawie przepisów szczególnych.
-W razie dokonania przez organ procesowy innej czynności, niestanowiącej decyzji procesowej,
skutków takich uchybień nie da się sklasyfikować jednolicie. Np.. niedopuszczalne czynności
dowodowe, których spełnienie powoduje nielegalność dowodu.
W razie dokonania czynności niedopuszczalnej przez stronę należałoby przyjąć, że taka
czynność jest prawnie bezskuteczna w tym sensie, iż nie może wywrzeć skutków zamierzonych przez
stronę, to znaczy, np. środek odwoławczy nie spowoduje zamieszczonego w nim żądania kontroli
zaskarżonego orzeczenia.
Wadliwa czynność prawna może być uzdrowiona w ramach konwalidacji. Następuje ona:
- z mocy prawa, gdy wadliwość czynności nie ma znaczenia w nowym stanie prawnym
- na skutek zaszłości od strony niezależnej np. gdy pokrzywdzony małoletni dokonał czynności
do której był nieuprawniony, ale w między czasie stał się pełnoletni.
- na skutek zachowania strony procesowej lub innego uczestnika, który uzupełnił
dotychczasowy brak własnej inicjatywy czy tez na skutek wezwania o uzupełnienie przez organ
procesowy.
Od konwalidacji należy odróżnić konwersję, jeżeli za pomocą jednej czynności uzyskuje się skutki innej
czynności, gdy jednocześnie ta pierwotna nie traci swej tożsamości np. poprzez złożenie apelacji w ciągu 7
dni od ogłoszenia wyroku uzyskuje się skutek w postaci wniosku o uzasadnienie wyroku, pomimo jego nie
wniesienia.
2) Skuteczność
Zgodnie z zasadą ustności czynności na rozprawie maja postać ustnej wypowiedzi. Forma pisemna jest
wymagana wtedy, kiedy wynika to z wyraźnego unormowania.
Błędne oznaczenie czynności, a szczególnie środka zaskarżenia, nie pozbawia czynności znaczenia
prawnego. Czynność powinna być oceniana wedle jej treści. Jeśli więc czynność zostanie nazwana zażaleniem, a
jest wniesiona przeciwko wyrokowi, to należy ją traktować jak apelację.
Jeśli czynność ma posiadać według obowiązujących przepisów, formę pisma, to powinna zawierać
następujące składniki:
Art. 119.
§ 1. Pismo procesowe powinno zawierać:
1) oznaczenie organu, do którego jest skierowane, oraz sprawy, której dotyczy,
2) oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo,
3) treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnieniem,
4) datę i podpis składającego pismo.
§ 2. Za osobę, która nie może się podpisać, pismo podpisuje osoba przez nią upoważniona,
ze wskazaniem przyczyny złożenia swego podpisu.
Co do niektórych pism procesowych obowiązujące przepisy ustalają dodatkowe wymagania np. w
stosunku do aktu oskarżenia.
W razie braków formalnych pisma procesowego przewidziano odrębny tryb uzupełnienia:
Art. 120.K.p.k.
§ 1. Jeżeli pismo nie odpowiada wymaganiom formalnym, przewidzianym w art.
119 lub w przepisach szczególnych, a brak jest tego rodzaju, że pismo nie może
otrzymać biegu, albo brak polega na nie złożeniu należytych opłat lub upoważnienia
do podjęcia czynności procesowej, wzywa się osobę, od której pismo
pochodzi, do usunięcia braku w terminie 7 dni.
§ 2. W razie uzupełnienia braku w terminie, pismo wywołuje skutki od dnia jego
wniesienia.W razie nie uzupełnienia braku w terminie, pismo uznaje się za
bezskuteczne, o czym należy pouczyć przy doręczeniu wezwania.
5. TERMINY PROCESOWE
50
§1. Pojęcie i rodzaje terminów
W prawie karny procesowym nazwa „termin” jest określeniem wieloznacznym. Kodeks postępowania
karnego nazwy tej używa w wielorakim znaczeniu.
Po pierwsze, przez termin rozumie się pewien czas a dokonanie oznaczonej czynności, jest okresem
przestrzeni czasowej odznaczającej się początkiem i końcem. Jest to rozumienie terminu procesowego
właściwego, o którym będzie mowa w dalszych wywodach o obliczaniu terminów.
Po drugie, nazwy termin używa się także w odniesieniu do sytuacji, kiedy przepis ustawy oznacza
końcowy moment, w której najpóźniej czynność może być dokonana.
Po trzecie, przepisy K.p.k. przewidują terminy dotyczące stosowania środków przymusu, określające
rozpiętości czasowe dopuszczalności ich stosowania..
Po czwarte, nazwa termin jest używana w kontekście czasu rozpoczęcia, a niekiedy kontynuacji
rozprawy.
Terminy procesowe maja na celu przyspieszenie biegu procesu karnego.
Wśród terminów procesowych właściwych można wyróżnić terminy:
- USTAWOWE(najliczniejsze)
1) terminy stanowcze, do których należą:
a)terminy zawite- zawite są terminy do wnoszenia środków zaskarżenia oraz inne, które ustawa
za zawite uznaje. Chodzi tu o wszystkie środki zaskarżenia, a więc nie tylko o środki
odwoławcze, ale także sprzeciwy i quasisprzeciwy. Termin zawity może być przywrócony.
b)terminy prekluzyjne – do tej grupy należy zaliczyć terminy o charakterze bardziej
stanowczym w porównaniu z terminami zawitymi, gdyż nie podlegają one przywróceniu.
Terminy prekluzyjne powodują skutek zawiłości, tzn. że czynność dokonana po ich upływie
jest bezskuteczna.
c)pozostałe terminy stanowcze – czynność dokonana po upływie terminu należącego do tej
grupy nie pociąga za sobą bezskuteczności czynności.
Terminy stanowcze charakteryzują się tym, że ich przekroczenie powoduje bezskuteczność
czynności(terminy zawite i prekluzyjne) albo inne skutki procesowe(np. prowadzenie rozprawy od
początku) lub uchybienia mogące mieć wpływ na treść orzeczenia(pozostałe terminy stanowcze)
2)terminy niestanowcze, które określa się nazwą terminy porządkowe(terminy instrukcyjne) –
dokonanie czynności po upływie terminu porządkowego nie powoduje bezskuteczności. Upływ tego
terminu w ogóle nie wywołuje skutków procesowych.( wywołuje skutki pozaprocesowe, a mianowicie
dyscyplinarne).
-USTANAWIANE PRZEZ ORGAN PROCESOWY
§2 Obliczanie terminów
Obowiązujące przepisy wyraźnie określają sposób obliczania właściwych terminów procesowych.
Przede wszystkim do biegu terminu nie wlicza się dnia, od którego należy liczyć dany termin.
Art. 123.
§ 1. Do biegu terminu nie wlicza się dnia, od którego liczy się dany termin.
§ 2. Jeżeli termin jest oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach, koniec terminu
przypada na ten dzień tygodnia lub miesiąca, który odpowiada początkowi terminu; jeżeli w danym miesiącu nie
ma takiego dnia, koniec terminu przypada na ostatni dzień tego miesiąca.
§ 3. Jeżeli koniec terminu przypada na dzień uznany przez ustawę za dzień wolny od pracy, czynność można
wykonać następnego dnia.
Art. 124.
Termin jest zachowany, jeżeli przed jego upływem pismo zostało nadane w polskiej placówce pocztowej
operatora publicznego, w polskim urzędzie konsularnym lub złożone przez żołnierza w dowództwie jednostki
wojskowej albo przez osobę pozbawioną wolności w administracji odpowiedniego zakładu, a przez członka
załogi polskiego statku morskiego kapitanowi statku.
Art. 125.
Pismo omyłkowo wniesione przed upływem terminu do niewłaściwego sądu, prokuratora,
organu Policji albo innego organu postępowania przygotowawczego uważa się za wniesione z zachowaniem
terminu.
Nazwanie czynności również nie ma znaczenia dla zachowania terminu, gdyż czynność ta musi być
rozpoznana według jej właściwej istoty.
51
a) wystąpienie przeszkody powodującej niedotrzymanie terminu zawitego
b) przeszkoda jest niezależna od strony – przeszkody niezależne od strony utożsamia się z przyczynami
przez stronę nie zawinionymi. Przyczyną przywrócenia terminu jest brak jakiejkolwiek formy winy
osoby uprawnionej w dokonaniu czynności w oznaczonym terminie.
c) złożenie w terminie 7 dni od daty ustawiania przeszkody wniosku o przywrócenie terminu
d) dopełnienie czynności, której należało dokonać w terminie
Przywrócenie terminu ma skutek restytucyjny, powodujący, że uznaje się, iż czynność została dokonana w
terminie.
Na postanowienie odmawiające przywrócenia terminu przysługuje zażalenie.
7. ORZECZENIA
§ 1 Podział orzeczeń
Decyzje procesowe jako oświadczenia woli organu prowadzącego proces przybierają postać orzeczeń
lub zarządzeń. Zapadają one w sprawie. Jak długo obowiązują są wiążące dla jej uczestników. Orzeczenia
stanowią najważniejsze oświadczenia organów procesowych.
Orzeczenia dzieli się przede wszystkim na wyroki i postanowienia. Do orzeczeń należy zaliczyć
uchwały wydane przez SN. Orzeczenia wydaje się w formie postanowienia, jeżeli ustawa nie wymaga wydania
wyroku.
W postępowaniu przygotowawczym orzeczenie może przybrać jedynie postać postanowienia, w tym
stadium wyroków się nie wydaje.
Orzeczenia można podzielić na odwołalne i nieodwołalne w zależności od tego, czy ten sam organ,
który kieruje procesem, może je uchylić lub zmienić z własnej inicjatywy( nie w ramach środków
odwoławczych).
Orzeczenia można również podzielić na zaskarżalne lub niezaskarżalne ze względu na to, czy mogą być
one zaskarżone środkiem zaskarżenia czy też nie. Wyroki wydane w pierwszej instancji są zaskarżalne:
apelacją., poza wyrokiem nakazowym , który można zaskarżyć jedynie sprzeciwem oraz wyrokiem zaocznym,
który może być zaskarżony apelacja oraz przez oskarżonego sprzeciwem. Natomiast postanowienia są
zaskarżalne: w ramach przepisu art. 459 K.p.k. zażaleniem oraz innymi środkami zaskarżenia np. sprzeciwem
lub quasi sprzeciwem. Pozostałe postanowienia są niezaskarżalne.
Orzeczenie może być kończące postanowienie i niekończące postępowania. Środkiem odwoławczym
nadzwyczajnym mogą być zaskarżane tylko prawomocne orzeczenia sądowe, kończące postępowanie.
Niekiedy dokonuje się podziału orzeczeń na merytoryczne i formalne. Do orzeczeń formalnych zalicza
się orzeczenia umarzające proces karny.
§ 2 Wyroki
52
-wyroki warunkowo umarzające postępowania karne( można to uczynić zarówno po rozpoczęciu
przewodu sądowego jak i na posiedzeniu przed rozprawa)
-wyroki zaoczne
-wyroki nakazowe
-wyrok łączny
Drugie kryterium odnosi się do bezwarunkowego umorzenia postępowania karnego. Jest nim stan
zaawansowania procesu karnego. W razie pojawienia się okoliczności wyłączającej ściganie, postępowanie
ulega bezwarunkowemu umorzeniu. Tylko wtedy, gdy okoliczność ta ujawni się po rozpoczęciu przewodu
sądowego konieczne jest wydanie wyroku. W innych etapach postępowania orzeczenie w tym przedmiocie
następuje w formie postanowienia. O bezwarunkowym umorzeniu postępowania sądowego z powodu
przeszkody procesowej z reguły orzeka się postanowieniem, a niekiedy wyrokiem.
Mamy odczynienia ze zróżnicowanym stanem prawnym w zakresie formy orzekania o bezwarunkowym
umorzeniu postępowania sądowego w zależności od tego:
a)czy przyczyną bezwarunkowego umorzenia postępowania sadowego są okoliczności wyłączające ściganie:
-forma postanowienia przed rozpoczęciem przewodu sądowego
-forma wyroku, jeśli okoliczność ta ujawni się po rozpoczęciu przewodu sądowego
b)gdy chodzi o inne przyczyny bezwarunkowego umorzenia postępowania sądowego orzekanie następuje w
postaci postanowienia.
Decyzje sądu mogą przybierać także postać uchwal. Ta forma decyzji odnosi się do SN.
Art. 441. K.p.k.
§ 1. Jeżeli przy rozpoznawaniu środka odwoławczego wyłoni się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej
wykładni ustawy, sąd odwoławczy może odroczyć rozpoznanie sprawy i przekazać zagadnienie do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
§ 2. Sąd Najwyższy może przekazać rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego powiększonemu składowi tego sądu.
§ 3. Uchwała Sądu Najwyższego jest w danej sprawie wiążąca.
§ 4. Prokurator, obrońcy i pełnomocnicy mają prawo wziąć udział w posiedzeniu.
§ 5. Sąd Najwyższy może przejąć sprawę do swego rozpoznania.
§ 4 Postanowienia
Postanowienia są formą orzeczenia. Postanowienia wydaje się, jeśli ustawa nie wymaga wydania wyroku.
W wielu przepisach ustala się, wprost, że organ procesowy ma wydać orzeczenie w postaci postanowienia.
Postanowienia mogą być orzeczeniami kończącymi stepowanie(zamykającymi drogę do wydania wyroku).
Postanowienia mogą tez rozstrzygać kwestie incydentalne nasuwające isę w toku postępowania, dot. Np.
wyłączenia sędziego. Postanowienia te maja charakter imperatywny, rozstrzygający.
Niekiedy postanowienia mają charakter postulatywny, np. gdy sąd odwoławczy postanowieniem przekazuje
zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy SN do rozstrzygnięcia.
Postanowienie może być wydane na rozprawie lub na posiedzeniu.
Postanowienie jest zaskarżalne zażaleniem, jeżeli zamyka drogę do wydania wyroku , chyba że
ustawa stanowi inaczej, dotyczy to środków zabezpieczających lub ustawa to w konkretnym przepisie
przewiduje. Zaskarżenie postanowienia zażaleniem nie powoduje wstrzymanie jego wykonania.
W postępowaniu przygotowawczym postanowienia wydaje prokurator oraz inny uprawniony organ, a sąd w
wypadkach przewidzianych w ustawie.
Istnieją również postanowienia niepełne, które dla pełnej skuteczności wymagają zatwierdzenia przez
prokuratora np. postanowienie o zawieszeniu postępowania.
§ 5. Uzasadnienie orzeczenia
Nie jest integralną częścią orzeczenia, lecz stanowi czynność odrębną. Zawiera motyw, którym
kierował się organ przy wydawaniu orzeczenia. Spełnia ono ważna rolę w procesie, może mieć np. zadanie
wychowawcze. Przekonywujące uzasadnienie może wpływać na to, że strona zrezygnuje z wniesienia środka
odwoławczego.
Gdy chodzi o wyroki sądu wydawane w pierwszej instancji, ustalono regułę, że podlegają one
uzasadnieniu na wniosek strony.
W pewnych szczególnych sytuacjach uzasadnienie wyroku sporządza się z urzędu:
- w postępowaniu w I instancji w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych: nie dotyczy to
wyroku uwzględniającego wniosek, o którym mowa w art. 335 i 387 K.p.k.
53
-w razie zgłoszenia zdania odrębnego.
Wyroki sadu apelacyjnego z reguły podlegaj uzasadnieniu z urzędu ( w ciągu 14 dni od ogłoszenia
wyroku).
Art.98 § 1 K.p.k. uzasadnienie postanowienia winno być sporządzone na piśmie wraz z samym
postanowieniem(w sprawach zawiłych lub z innych ważnych przyczyn w terminie 7 dni.
Nie sporządza się uzasadnienia postanowienia, jeżeli:
-orzeka się o dopuszczeniu dowodu,
-uwzględnia się wniosek strony, któremu inna się nie sprzeciwiła.
Wyjątki te nie mają zastosowania, gdy orzeczenie podlega zaskarżeniu.
Ostatnia nowela do Kp.k. :
Postanowienia o odmowie wszczęcia, umorzeniu i zawieszeniu dochodzenia oraz o wpisaniu
sprawy do rejestru przestępstw, wpisane do protokołu nie wymagają uzasadnienia, choć podlegają
zaskarżeniu zażaleniem.
Jak długo orzeczenie nie zostanie uzewnętrznione, tak długo jest ono sprawą wewnętrzną organu wydającego.
Oznacza to, że może być ono jeszcze zmienione w wyniku dalszej narady. Z chwilą uzewnętrznienia jest ono
wiążące dla organu wydającego.
Uzewnętrznienie postanowień wydawanych na posiedzeniach odbywa się przez przekazanie
orzeczenia do wykonania do sekretariatu(podobnie przy śledztwie lub dochodzeniu).
Orzeczenia ogłaszane na rozprawie lub posiedzeniu są jednocześnie uzewnętrznione i oznajmione.
Oznajmienie jest czynnością powiadamiającą o wydanym orzeczeniu.
Postanowienie wydane poza rozprawą oznajmia się przez doręczenie jego odpisu prokuratorowi oraz
stronie i osobie nie będącej strona, którym przysługuje środek zaskarżenia, jeżeli nie brali oni udziału w
posiedzeniu lub nie byli obecni przy ogłoszeniu.
Jeżeli wydane postanowienie nie podlega zaskarżeniu, o treści postanowienia zawiadamia się strony.
Orzeczenie wydane na rozprawie podlega równocześnie uzewnętrznieniu oraz oznajmieniu przez
ogłoszenie na rozprawie głównej.
Art. 105.
§ 1. Oczywiste omyłki pisarskie i rachunkowe oraz w obliczeniu terminów w orzeczeniu lub zarządzeniu albo w
ich uzasadnieniu można sprostować w każdym czasie.
§ 2. Sprostowania dokonuje organ, który popełnił omyłkę. Jeżeli postępowanie toczy się przed instancją
odwoławczą, może ona z urzędu sprostować orzeczenie pierwszej instancji.
Sprostowanie nie oznacza jednak wprowadzenia do orzeczenia składników pominiętych w nim lub
powodujących zmianę w treści rozstrzygnięcia.
§ 8 Uzupełnienie orzeczeń
K.p.k. wyraźnie przewiduje w art..420 uzupełnienie wyroku. Stosując wykładnię celowościową, trzeba również
dopuścić możliwość uzupełnienia postanowienia.
Instytucję tę wprowadzono w celu uniknięcia konieczności uruchamiania postępowania odwoławczego,
kiedy w orzeczeniu pominięto pewne rozstrzygnięcie.
Uzupełnienie wyroku jest możliwe, gdy nie zmieszczono w nim rozstrzygnięcia co do:
a) przepadku
b) zaliczenia:
- tymczasowego aresztowania
-zatrzymania
-środków zapobiegawczych wymienionych w art. 276 K.p.k.
c) dowodów rzeczowych
Uzupełnienie orzeczenia przybiera postać postanowienia. Wydaje się je na posiedzeniu na którym mogą być
obecne strony.
O uzupełnieniu wyroku orzeka organ, którego orzeczenie ma być uzupełnione.
8. ZARZĄDZENIA
54
Zarządzenia wydaje się w kwestiach niewymagających postanowienia. Zarządzenie w toku postępowania
sądowego wydaje prezes sądu, przewodniczący wydziału, przewodniczący składu sądzącego lub upoważniony
sędzia.
Jeżeli decyzje ma wydać sąd , to zawsze wymaga on jednej z form orzeczenia. O formie decyzji, czy ma
to być orzeczenie czy zarządzenie, przesądza podmiot, który ma ją wydać.
W czasie rozprawy zarządzenie wydaje przewodniczący składu sądzącego, np. o wywołaniu sprawy.
Przewodniczący składu zarządzeniem załatwia wnioski dowodowe, wydaje zrządzenia niezbędne do utrzymania
na sali rozpraw spokoju i porządku.
Zarządzenie przewodniczącego składu może być zaskarżone odwołaniem do całego składu sądzącego.
Wówczas konieczne jest wydanie postanowienia.
Zarządzenie wydane na rozprawie podlega ogłoszeniu na rozprawie. Natomiast wydane poza rozprawa
należy doręczyć prokuratorowi i stronie oraz osobie niebędącej stroną, którym przysługuje środek zaskarżenia,
jeżeli nie brali oni udziału w posiedzeniu lub nie byli obecni przy ogłaszaniu.
Zarządzenie jest zaskarżalne zażaleniem w zasadzie tylko wtedy, gdy zamyka drogę do wydania
wyroku lub kiedy jest to wyraźnie przewidziane w ustawie.
9. POLECENIA
Obowiązujący K.p.k. przewiduje nową formę oświadczenia imperatywnego sądu lub prokuratora. Nie jest
ono rozstrzygnięciem procesowym. Przepis art. 93 § 4 K.p.k. stanowi, że w wypadkach określonych w ustawie
sąd lub prokurator wydaje polecenia Policji lub innym organom. Adresatem polecenia mogą być zarówno
Policja, jak i inne organy w ramach prowadzonego przez nie postępowania w zakresie procesu karnego.
Natomiast wszystkie instytucje państwowe, samorządowe i społeczne są obowiązane w zakresie swego działania
do udzielenia pomocy organom prowadzącym postępowanie karne.
Wydanie polecenia nakłada na adresata obowiązek stosownego zachowania. Polecenia są wiążące
dla adresata.
55
Narada i głosowanie powinny objąć wszystkie kwestie związane z ustaleniem popełnienia lub nie popełnienia
przez oskarżonego przestępstwa, kwestie dotyczące wymiaru kary i stosowania innych środków oraz inne
kwestie, które powinny być rozstrzygnięte w orzeczeniu.
Jeżeli rozpoznawana sprawa lub kwestia dojrzała do rozstrzygnięcia, sąd przystępuje do głosowania.
Według obowiązującego K.p.k. głosowanie ma charakter totalny, tzn. głosowanie odbywa się całościowo nad
poszczególnymi rozstrzygnięciami zawartymi w orzeczeniu, a nie nad szczegółowymi pytaniami, które
dotyczyłyby poszczególnych kwestii określonego rozstrzygnięcia.
Przebieg glosowania art.109 § 2
§ 2. Po naradzie przewodniczący zbiera głosy poczynając od najmłodszego, najpierw od ławników według ich
wieku, następnie od sędziów według ich starszeństwa służbowego, a sam głosuje ostatni. Sprawozdawca, jeżeli
nie jest przewodniczącym, głosuje pierwszy.
Rozstrzygnięcia zapadają większością głosów. Może się jednak zdarzyć, że rozstrzygnięcie w wyniku
głosowania nie uzyska większości. Wówczas w grę wchodzi tzw. Sztuczna większość tzn. przepisy szczegółowo
regulują, które ze stanowisk jest traktowane jako rozstrzygnięcie całego składu sądzącego.
Istnieją dwa wypadki tzw. sztucznej większości:
1) jeżeli zdania tak się podzielą, że żadne z nich nie uzyska większości, zdanie najmniej
korzystne dla oskarżonego przyłącza się do zdania najbardziej doń zbliżonego, aż do
uzyskania większości. Unormowanie to może dotyczyć każdego rozstrzygnięcia zamieszczonego
w orzeczeniu.
2) Sędzia, który głosował przeciwko uznaniu oskarżonego za winnego, może wstrzymać się od
głosowania nad dalszymi kwestiami; wówczas głos tego sędziego przyłącza się do zdania
najprzychylniejszego dla oskarżonego.
Orzeczenie podpisują wszyscy członkowie składu sądzącego.
§ 3. Zdania odrębne
Przepisy o zdaniu odrębnym są jedynym unormowaniem, za pomocą, którego ujawnia się różnica
między sędziami, występująca w toku narady i glosowania.
Zdanie odrębne powstaje w chwili podpisywania orzeczenia, kiedy sędzia przegłosowany zaznaczy
na orzeczeniu swoje zdanie odrębne, zamieszczając przy podpisie słowa: zdanie odrębne, zd. Odr. Lub
votum separatum albo skrótów c.v.s.(cum voto separato), podając w jakiej części i w jakim kierunku
kwestionuje orzeczenie.
Złożenie zdania odrębnego ma taki skutek procesowy, że:
a)należy z urzędu sporządzać uzasadnienie wyroku
b)uzasadnienie wyroku podpisuje cały skład sądzący
c)składający zdanie odrębne dołącza w ciągu 7 dni jego uzasadnienie
11.PRAWOMOCNOŚĆ ORZECZEŃ
Przez prawomocność rozumie się stan, w którym orzeczenie jest ostateczne, tzn. kiedy stanowi
ono „ostatnie słowo” w procesie karnym, kiedy jest niepodważalne.
Prawomocność stanowi cechę orzeczenia. Można wyróżnić :
1)prawomocność formalną – oznacza stan niepodważalności orzeczenia za pomocą zwyczajnego
środka odwoławczego, wykluczający kontynuację danego procesu karnego. Orzeczenie uzyskuje
prawomocność formalną, kiedy:
- upłynie terminy do złożenia zwyczajnego środka odwoławczego, a strona i ich przedstawiciele nie
skorzystali z tego uprawnienia
-prezes sądu pierwszej instancji odmówi przyjęcia wniesionego środka odwoławczego
-sąd pozostawi bez rozpoznania wniesiony środek odwoławczy
- nie wniesiono wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku
-wyczerpany zostanie tok instancji na skutek wydania przez sąd drugiej instancji orzeczenia kończącego
postępowanie.
W postępowaniu przygotowawczym wzruszenie orzeczenia wykluczającego kontynuowanie procesu może
nastąpić za pomocą wznowienia lub nadzwyczajnego wznowienia umorzonego postępowania
przygotowawczego.
56
postępowania przeciwko oznaczonej osobie o określony czyn. Oznacza to, że uchylenie
prawomocnego orzeczenia powoduje ustanie zakazu wynikającego z prawomocności materialnej.
Prawomocność materialna działa jak gdyby na wewnątrz oaz na zewnątrz określonego
postępowania, w którym zapadło prawomocne orzeczenie. Treścią prawomocności materialnej jest
zakaz ne bis in idem . Zakres zakazu ne bis in idem jest węższy w razie umorzenia procesu z
powodu przeszkody procesowej o charakterze względnym. Dotyczy on ponownego procesu w tym
samym układzie procesowym, co nie wyklucza nowego procesu przeciwko tej samej osobie o ten
sam czyn w innym układzie procesowym.
12.NIEWAŻNOŚĆ ORZECZEŃ
W obecnym stanie prawnym każde orzeczenie od chwili jego wydania jest ważne bez względu na
to, jakimi wadami jest ono obciążone.
Wyrok jest ważny do czasu jego uchylenia.
Istota nieważności orzeczeń sprowadza się do założenia, że przy najpoważniejszych uchybieniach
prawa, których nie da się pogodzić z państwem prawa, wydane orzeczenie jest nieważne. Kategorię
przyczyn nieważności, które ograniczają się do sytuacji ekstremalnych, wymienia ustawa. W takich
wypadkach orzeczenie od chwili jego wydania ex punc jest nieważne i podlega stwierdzeniu nieważności
przez sąd wyższego rzędu.
Nieważność orzeczeń znajdujemy natomiast poza K.p.k.
Możliwość taka występuje w :
1) art. 1 i nast. Ustawy z dnia 23 lutego 1991 o uznaniu za nieważne orzeczeń wydawanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
2) art.64 u. SN Przepis ten upoważnia SN do unieważnienia prawomocnego orzeczenia na wniosek
Prokuratora Generalnego wydanego w sprawie, która ze względu na osobę lub przedmiot nie podlegała
orzecznictwu sądów w chwili orzekania, jeżeli orzeczenie to nie może być wzruszone w trybie
przewidzianym w ustawach o postępowaniach sądowych.
§1 Protokoły
57
z możliwą dokładnością. Osoby biorące udział w czynności mają prawo żądać zamieszczenia w protokole z
pełną dokładnością wszystkiego, co dotyczy ich praw lub interesów.
§ 3. W protokole nie wolno zastępować zapisu treści zeznań lub wyjaśnień odwoływaniem się do innych
protokołów.
§ 4. Osoby biorące udział w czynności mają prawo żądać odczytania fragmentów ich wypowiedzi wciągniętych
do protokołu.
Protokół z rozprawy spisuje aplikant lub pracownik sekretariatu, protokół może spisać asesor sądowy,
jeżeli nie należ do składu sądzącego. Pozostałe protokoły może spisać ponadto osoba przybrana w charakterze
protokolanta przez prowadzającego czynność lub sam przeprowadzający czynność.
Protokół z rozprawy lub posiedzenia podpisuje przewodniczący i protokolant. Protokoły z pozostałych czynności
podpisują wszystkie osoby biorące udział w danej czynności. Protokół taki przed podpisaniem należy odczytać,
o czym należy w nim uczynić wzmiankę. Osoba uczestnicząca w czynności może podpisując protokół zgłosić
jednocześnie zarzuty co do jego treści; zarzuty te należy wciągnąć do protokołu wraz z oświadczeniem osoby
wykonującej czynność protokołowaną.
Możliwe jest sprostowanie oczywistych omyłek pisarskich lub rachunkowych w protokole z rozprawy
lub posiedzenia.
Strony oraz osoby mające w tym interes prawny mogą złożyć wniosek o sprostowanie protokołu
rozprawy i posiedzenia, wskazując nieścisłości lub opuszczenia.
Przebieg czynności protokołowanych może być utrwalony ponadto za pomocą urządzenia
rejestrującego obraz lub dźwięk, o czym należy przed uruchomieniem urządzenia uprzedzić osoby uczestniczące
w czynności.
§ 2. Jeżeli względy techniczne nie stoją na przeszkodzie:
1) przesłuchanie świadka lub biegłego utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, gdy:
a) zachodzi niebezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu,
b) przesłuchanie następuje w trybie określonym w art. 396,
2) przesłuchanie pokrzywdzonego, o którym mowa w art. 185a, oraz świadka, o którym mowa w art. 185b,
utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk.
§ Doręczanie pism
Art. 128.
§ 1. Orzeczenia i zarządzenia doręcza się w uwierzytelnionych odpisach, jeżeli ustawa nakazuje ich doręczenie.
§ 2. Wszelkie pisma przeznaczone dla uczestników postępowania doręcza się w taki sposób, by treść ich nie była
udostępniona osobom niepowołanym.
Kiedy stawiennictwo jest obowiązkowe wysyła się wezwania. W przeciwnym razie doręcza się
zawiadomienie.
Wezwania, zawiadomienia oraz inne pisma, od których daty doręczenia biegną terminy, doręcza
się przez pocztę lub inny uprawniony podmiot zajmujący się doręczaniem korespondencji albo
pracownika organu wysyłającego, a w razie niezbędnej konieczności - przez Policję.
Art. 132.
§ 1. Pismo doręcza się adresatowi osobiście.
§ 2. W razie chwilowej nieobecności adresata w jego mieszkaniu, pismo doręcza się dorosłemu domownikowi, a
gdyby go nie było - administracji domu, dozorcy domu lub sołtysowi, jeżeli podejmą się oddać pismo
adresatowi.
§ 3. Pismo może być także doręczone za pośrednictwem telefaksu lub poczty elektronicznej.
W takim wypadku dowodem doręczenia jest potwierdzenie transmisji danych.
Art. 133.
§ 1. Jeżeli doręczenia nie można dokonać w sposób wskazany w art. 132, pismo przesłane pocztą pozostawia się
w najbliższej placówce pocztowej operatora publicznego, a przesłane w inny sposób - w najbliższej jednostce
Policji albo we właściwym urzędzie gminy.
§ 2. O pozostawieniu pisma w myśl § 1 doręczający umieszcza zawiadomienie w skrzynce do doręczania
korespondencji bądź na drzwiach mieszkania adresata lub w innym widocznym miejscu ze wskazaniem, gdzie i
kiedy pismo pozostawiono oraz że należy je odebrać w ciągu 7 dni; w razie bezskutecznego upływu tego
terminu, należy czynność zawiadomienia powtórzyć jeden raz; tak samo należy postąpić w razie doręczenia
pisma administracji domu, dozorcy domu lub sołtysowi.
§ 3. Pismo można również pozostawić osobie upoważnionej do odbioru korespondencji w miejscu stałego
zatrudnienia adresata.
Art. 138.
58
Strona, a także osoba niebędąca stroną, której prawa zostały naruszone, przebywająca za granicą, ma obowiązek
wskazać adresata dla doręczeń w kraju; w razie nie uczynienia tego pismo wysłane na ostatnio znany adres w
kraju albo, jeżeli adresu tego nie ma, załączone do akt sprawy uważa się za doręczone.
Art. 139.
§ 1. Jeżeli strona, nie podając nowego adresu, zmienia miejsce zamieszkania lub nie przebywa pod wskazanym
przez siebie adresem, pismo wysłane pod tym adresem uważa się za doręczone.
59
§ 5. Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom,
pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów i
kserokopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kserokopie tylko za zgodą prowadzącego
postępowanie przygotowawcze. Za zgodą prokuratora akta w toku postępowania przygotowawczego mogą być
w wyjątkowych wypadkach udostępnione innym osobom.
§ 6. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, wysokość opłaty za wydanie kserokopii
dokumentów oraz uwierzytelnionych odpisów z akt sprawy, mając na uwadze koszty wykonania takich
kserokopii.
Art. 157.
§ 1. Oskarżonemu na jego żądanie należy wydać bezpłatnie jeden uwierzytelniony odpis każdego orzeczenia.
Odpis wydaje się z uzasadnieniem, jeżeli je sporządzono.
§ 2. W sprawach, w których wyłączono jawność ze względu na ważny interes państwa, oskarżonemu wolno
wydać tylko odpis orzeczenia kończącego postępowanie w danej instancji, bez uzasadnienia.
§ 3. Nie można odmówić stronie zezwolenia na sporządzenie odpisu protokołu czynności, w której strona
uczestniczyła lub miała prawo uczestniczyć, jak również dokumentu pochodzącego od niej lub sporządzonego z
jej udziałem.
Art. 158.
§ 1. Prokurator może przeglądać akta sprawy sądowej w każdym jej stanie oraz żądać przesłania mu ich w tym
celu, jeżeli nie tamuje to biegu postępowania i nie ogranicza dostępu do akt innym uczestnikom postępowania, a
zwłaszcza oskarżonemu i jego obrońcy.
§ 2. W razie przesłania akt prokuratorowi jest on obowiązany udostępnić je stronie, obrońcy lub
pełnomocnikowi.
Art. 159.
Na odmowę udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym przysługuje stronom zażalenie.
Dział Piąty
DOWODY
Rozdział I
Znaczenie dowodów w procesie karnym
Uzyskane za pomocą dowodów informacje stanowią podstawę ustaleń faktycznych, decydujących o treści
decyzji wydawanych w procesie karnym, w tym także rozstrzygnięć o głównym przedmiocie procesu.
Każde przestępstwo pozostawia w świecie zewnętrznym pewne zmiany („ślady”), dotyczące oznaczonego czynu
w miejscu jego popełnienia (np. odciski palców) jak i pozostawione w psychice osób, które postrzegły swymi
zmysłami przebieg przestępczego zachowania (są one nosicielami „śladów” popełnionego przestępstwa), przy
ich pomocy rekonstruuje się określone zachowanie.
Rekonstrukcji dokonuje się w celu ustalenia, czy czyn miał miejsce, czy ten czyn stanowi przestępstwo, kto
ponosi odpowiedzialność karną za ten czyn.
Dotarcie do źródeł i uzyskanie potrzebnych informacji możliwe jest w drodze określonej przepisami prawa, a
mianowicie przez poszukiwanie, wprowadzanie do procesu i przeprowadzenie dowodów.
Istnieją rzeczowe („ślady” pozostawione na rzeczach) i osobowe („ślady” w psychice osób) źródła dowodowe.
Organ, który w momencie wszczynania postępowania przygotowawczego dysponuje wiedzą niepełną dotycząca
czynu przestępczego, wzbogaca ją przez zbieranie kolejnych informacji za pomocą przeprowadzania dowodów.
Źródłem wiedzy mogą być też czynności pozaprocesowe (np. operacyjne), ale do celów ustaleń faktycznych co
do przedmiotu procesu mogą być utrwalone i wykorzystane tylko te informacje, które wynikają z
przeprowadzonych dowodów (również uzyskanych w wyniku czynności operacyjnych).
Zebrane dowody upoważniają organ do wniesienia aktu oskarżenia.
Rozdział II
Pojęcie i rodzaje dowodów
W procesie karnym nazwą „dowód” obejmuje się zarówno źródło informacji, formę informacji, fakt dowodowy,
jak również wszystkie czynności procesowe związane z uzyskaniem informacji, wprowadzeniem i
uzewnętrznieniem jej w procesie karnym oraz ostateczny wynik przebiegu myślowego. Nazwy tej należy
używać w kontekście źródła dowodowego, środka dowodowego i faktu dowodowego.
60
Przez źródło dowodowe rozumie się osobę lub rzecz, które dostarczają środków dowodowych. Środki
dowodowe są formą przekazu informacji (spostrzeżeń), które uzyskuje się ze źródła dowodowego, z którym
organ styka się bezpośrednio, przeprowadzając dowód, np. zeznania świadka.
Rozdział III
Dopuszczalność dowodów w ogóle
Kodeks postępowania karnego wymienia takie dowody jak: wyjaśnienia oskarżonego, opinia biegłego,
dokumenty, oględziny, wywiad środowiskowy i eksperyment procesowy (dowody nazwane). Istnieją również
dowody nienazwane (nieujęte w kpk), które mogą być dopuszczone; powinno to być jednak uzależnione od
następujących warunków:
• nowy dowód, jeśli jest oparty na nowych metodach badawczych, to metody te powinny być
wystarczająca sprawdzone, a wynikające z zastosowania tych metod ustalenia pewne
• zastosowane metody badawcze lub dowód nie mogą naruszać gwarancji procesowych podmiotów
procesowych, a zwłaszcza oskarżonego.
61
• w celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów
przestępstw umyślnych ściganych z oskarżenia publicznego, wymienionych w art. 19 u. Pol., gdy inne
środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub
nieprzydatne, sąd okręgowy w drodze postanowienia może zarządzić kontrolę operacyjną (na
pisemny wniosek Kom Głów Pol po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego), która
prowadzona jest niejawnie i polega na: 1) kontrolowaniu treści korespondencji, 2) kontrolowaniu
zawartości przesyłek, 3) stosowaniu środków technicznych, umożliwiających uzyskiwanie w sposób
niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych i
innych informacji przekazywanych za pomocą sieć telekomunikacyjnych. Kontrola może być
zarządzona na okres nie dłuższy niż 3 miesiące (możliwość przedłużenia na kolejne 3 miesiące, a w
uzasadnionych przypadkach na czas oznaczony poza te okresy
• w sprawach o przestępstwa z art. 19 ust. 1 u. Pol. w celu sprawdzenia uzyskanych wcześniej informacji
o przestępstwie Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego
prokuratora okręgowego może zarządzić na okresy j.w. czynności operacyjno-rozpoznawcze polegające
na dokonywaniu w sposób niejawny nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z
przestępstwa, ulegających przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub
którymi obrót jest zabroniony, a także przejęciu lub wręczeniu korzyści majątkowej. W razie uzyskania
dowodów pozwalających na wszczęcie lub mających znaczenie dla toczącego się postępowania karnego
Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol przekazuje prokuratorowi wojewódzkiemu wszystkie zebrane
podczas tych czynności materiały. Jeżeli zgromadzony materiał nie zawiera tego typu dowodów,
podlega przechowaniu przez okres 2 miesięcy a następnie zniszczeniu
• w celu udokumentowania przestępstw z art. 19 ust. 1 u. Pol. Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol może
zarządzić niejawne nadzorowanie wytwarzania, przemieszczania, przechowywania i obrotu
przedmiotami przestępstwa (jeśli nie będzie to stanowić zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego).z
materiałem postępuje się tak jak w pkt 2
• Policja z zachowaniem ograniczeń wynikających z art. 19 u. Pol. może uzyskiwać informacje, w tym
niejawne, gromadzić je, sprawdzać oraz przetwarzać (art. 20 ust.1)
Jeżeli jest to konieczne dla skutecznego zapobieżenia przestępstwom określonym w art. 19 ust. 1 lub ich
wykrycia albo ustalenia sprawców i uzyskania dowodów, Policja może korzystać z informacji:
• dotyczących umów ubezpieczenia
• przetwarzanych przez banki, stanowiące tajemnicę bankową
Uzyskany materiał może być dowodem w procesie karnym, nie wymaga on procesowego przetworzenia.
Dowody zgromadzone w ramach przytoczonych regulacji, odbywające się w ramach czynności operacyjno-
rozpoznawczych, stają się dowodami w procesie karnym, ale ich wykorzystanie odbywa się według przepisów
KPK.
Rozdział IV
Zakazy dowodowe
§ 2. Zakazy dowodzenia
Nazwa „zakazy dowodzenia” obejmuje te sytuacje, kiedy z mocy wyraźnych przepisów wyłączone zostaje
dowodzenie oznaczonej tezy dowodowej albo dowodzenie za pomocą określonego dowodu ogólnie
dopuszczalnego.
Oznacza to, że pewna okoliczność nie może być w ogóle dowodzona za pomocą jakichkolwiek środków
dowodowych. Wyłączenie nie ze względu na źródło lub środek dowodowy, lecz z powodu tego co ma być
dowodzone. Tylko kiedy wyraźny przepis to przewiduje. Mamy z nim do czynienia w kilku wypadkach, np.
- przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem, które są tajne, a zwolnienie od zachowania w tym względzie
tajemnicy jest niedopuszczalne (art. 108 § 1 KPK)
- oświadczeń oskarżonego co do zarzucanego mu czynu złożonych wobec biegłego lub lekarza udzielającego
pomocy medycznej (art. 199 KPK)
62
2. Zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu
Wykluczają możliwość zarówno wprowadzenia, jak i przeprowadzenia określonego dowodu w procesie karnym
ze względu na oznaczony interes społeczny. Przeprowadzenie dowodu ogólnie odpowiada interesowi wymiaru
sprawiedliwości, aczkolwiek może równocześnie godzić w inne, równie ważne dobro społeczne (np. tajemnica
spowiedzi, tajemnica państwowa). Tylko w zakresie w jakim zostało to wyraźnie ustanowione z mocy
obowiązujących przepisów. Zakazy o charakterze bezwzględnym dowodzenia za pomocą określonego dowodu i
zakazy dowodzenia o charakterze względnym. Kryterium podziału sprowadza się do tego czy zakaz jest
stanowczy, nie przewidujący żadnego odstępstwa, czy też dopuszcza przeprowadzenie dowodu po spełnieniu
określonego warunku.
Bezwzględne zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu charakteryzują się tym, że wyłączenie
określonego dowodu z procesu dowodzenia jest absolutne. Dowód objęty takim zakazem jest w jego granicach
niedopuszczalny, np.
- zakaz przesłuchania obrońcy oskarżonego co do faktów, o których się dowiedział przy udzieleniu porady
prawnej lub prowadząc sprawę (art. 17 pkt 1 KPK)
- zakaz przesłuchania duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi (art. 178 pkt 2 KPK)
Względne zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu wprawdzie wyłączają korzystanie w procesie
karnym z określonych dowodów, ale pod warunkami przewidzianymi w ustawie dowody te mogą być w
procesie karnym przeprowadzone (np. pod warunkiem uzyskania zgody odpowiedniego organu), np.
- zakaz ze względu na tajemnicę państwową (art. 179 KPK)
- zakaz ze względu na tajemnicę służbową lub zawodową (art. 180 KPK)
- zakaz ze względu na prawo odmowy złożenia zeznań (art. 182 KPK)
Nie obejmuje badania go w celach dowodowych jako świadka w ogóle, lecz przesłuchania w zakresie faktów, o
których dowiedział się przy spowiedzi. Zakaz ten ma charakter bezwzględny (nie może zostać uchylony), nawet
jeśli duchowny wyrazi na to zgodę, i trwa również w przypadku gdyby duchowny porzucił stan kapłański.
Odmowa złożenia zeznań lub uzyskanie zwolnienia ze złożenia zeznań powoduje, że osoba ta nie tylko nie może
być przesłuchana w charakterze świadka, ale poprzednio złożone przez nią zeznania nie mogą służyć za dowód,
ani nie mogą być odtworzone. Zakaz jest następstwem skorzystania z prawa odmowy zeznań lub uzyskania
zgody na niezeznawanie. Ma charakter bezwzględny. Zakazem wypływającym z art.186 § 1 KPK jest objęte
wszelkiego rodzaju rekonstruowanie treści zeznań wymienionych w tym przepisie. Jednak sporządzone
protokoły oględzin ciała podlegają ujawnieniu na rozprawie, choćby osoba poddana oględzinom odmówiła
wyjaśnień lub zeznań albo została od nich zwolniona na podstawie art. 182 lub art. 185 (art. 186 § 2 KPK).
63
Wg art. 179 § 1 KPK osoby obowiązane do zachowania tajemnicy państwowej (klauzula „ściśle tajne” lub
„tajne”) mogą być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko po zwolnieniu ich
od obowiązku zachowania tajemnicy państwowej przez organ przełożony. Z wnioskiem o zwolnienie od
obowiązku zachowania tajemnicy państwowej powinien zwrócić się sąd lub prokurator. Zwolnienia może
udzielić organ przełożony w stosunku do osoby zobowiązanej do zachowania tajemnicy. Zwolnienia można
odmówić tylko w przypadku gdy złożone zeznania mogłyby wyrządzić poważną szkodę państwu (art. 179 § 2
KPK). W razie odmowy zwolnienia przez organ przełożony, sąd lub prokurator mogą zwrócić się do właściwego
naczelnego organu administracji rządowej o zwolnienie świadka z obowiązku zachowania tej tajemnicy, jeżeli
tego wymaga interes wymiaru sprawiedliwości (art. 179 § 3 KPK). Rozstrzygnięcie tego organu jest ostateczne.
W razie zwolnienia świadka od zachowania tajemnicy państwowej może on być na rozprawie przesłuchany z
wyłączeniem jawności (art. 181 § 1 KPK). Zakaz przesłuchania z powodu tajemnicy państwowej nie dotyczy
oskarżonego.
Wg art. 180 § 1 KPK osoby obowiązane do zachowania tajemnicy służbowej albo tajemnicy związanej z
wykonywaniem zawodu lub funkcji (klauzula „poufne” lub „zastrzeżone”) mogą odmówić zeznań co do
okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator zwolni te osoby od obowiązku
zachowania tajemnicy (nie ma charakteru bezwzględnego). Zwolnienie od tego obowiązku powinno przybrać
formę postanowienia. Od czasu zwolnienia od zachowania tajemnicy osoby te są zobowiązane do złożenia
zeznań. Przesłuchanie takiego świadka odbywa się na rozprawie z wyłączeniem jawności (art. 181 § 2 KPK).
Odrębna regulacja dotyczy zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcowskiej, lekarskiej,
dziennikarskiej. Osoby zobowiązane do zachowania takiej tajemnicy mogą być przesłuchane w charakterze
świadka co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy,
- gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości,
- a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.
O przesłuchaniu lub zezwoleniu na przesłuchanie decyduje wyłącznie sąd. Na postanowienie to przysługuje
zażalenie.
Zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć danych umożliwiających
identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również
identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby
te zastrzegły nieujawnienie powyższych danych. (oprócz art. 240 § 1 KK).
64
G. Uchylenia się świadka od odpowiedzi na pytanie.
Wg art. 183 KPK świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie wtedy, gdy udzielenie odpowiedzi
mogłoby narazić jego osobę lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub
przestępstwo skarbowe. Uchylenie się od odpowiedzi nie jest jednoznaczne z odmową złożenia zeznań. Świadek
w takim wypadku ma obowiązek zeznawania. Zwolniony jest tylko z udzielenia odpowiedzi na pytanie.
Przewodniczący składu sądzącego będzie mógł ustalić na podstawie wstępnego zapoznania się ze sprawą czy
taki przypadek zachodzi, powinien pouczyć świadka, że na skierowane do niego pytanie może nie odpowiadać.
Wg SN świadek nie ma obowiązku wyjaśniania, dlaczego odmawia odpowiedzi.
Art. 196. § 1. Nie mogą być biegłymi osoby wymienione w art. 178, 182 i 185 oraz osoby, do których
odnoszą się odpowiednie przyczyny wyłączenia wymienione w art. 40 § 1 pkt 1-3 i 5, osoby powołane w
sprawie w charakterze świadków, a także osoby, które były świadkiem czynu.
W razie ujawnienia się przyczyn, wskazanych wyżej, złożona przez takiego biegłego opinia nie może stanowić
dowodu.
Przepis art. 174 KPK stanowi, że dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować
treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych (należy to rozumieć jako materiały sporządzone dla potrzeb
postępowania dowodowego). Zakaz nie zabrania wykorzystywania w procesie karnym wszelkiego rodzaju pism,
zapisków czy też notatek urzędowych lecz zabrania zastępowania nimi wyjaśnień oskarżonego lub zeznań
świadka. Ten przepis stwarza barierę dla ograniczenia zasady bezpośredniości, aby zamiast wyjaśnień i zeznań
świadka nie poprzestawano na łatwiejszym sposobie uzyskiwania informacji. Notatka urzędowa może być
dowodem w procesie karnym, kiedy nie zastępuje wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka. Zakazem tym nie
są objęte inne materiały pisemne, jak prywatne notatki, grypsy, pamiętniki. Jeżeli sporządzono w procesie
notatkę urzędową z czynności, z której wymagane jest spisanie protokołu, to taka notatka nie może być
odczytana na rozprawie.
Zakazy te są w pierwszym rzędzie zabezpieczeniem reguły demokratycznego procesu karnego, który zapewnia
przesłuchiwanej osobie swobodę wypowiedzi.
KPK wyraźnie postanawia w art. 171 § 5, że niedopuszczalne jest:
1) wpływanie na wypowiedź osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej;
2) stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy
psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej
organizmu w związku z przesłuchaniem
Wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczenia uzyskane wbrew ww. zakazom nie mogą stanowić dowodu. Pkt 1
wyklucza stosowanie wobec osoby przesłuchiwanej wszelkiej formy przemocy fizycznej, która wyklucza
możliwość zachowania wg własnej woli. Groźba bezprawna (art. 115 § 12 KK) to zarówno groźba o której
mowa w art. 190 KK jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości
uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej.
65
Narkoanaliza jest dość powszechnie uznana za niedopuszczalną metodę poszukiwania prawdy w procesie
karnym. Poddanie oskarżonego działaniu środków narkotycznych powoduje usunięcie lub wydatne zmniejszenie
oporów psychicznych przeciwko przyznaniu się oskarżonego do winy.
Hipnoza stanowi metodę „odblokowania pamięci”. Stosowanie tej metody w procesie karnym w ramach
przesłuchania jest wyraźnie zabronione. Niewykluczone są seanse hipnotyczne pozaprocesowe, których celem
jest „odblokowanie pamięci” określonej osoby. Gdy ma być przesłuchana, zwłaszcza przez sąd, osoba poddana
wcześniej seansowi hipnotycznemu powinna o tym powiadomić organ przesłuchujący, któremu trudno będzie
ocenić na ile treść zeznań przesłuchiwanej osoby jest następstwem „przypomnienia” skutkiem seansu
hipnotycznego a na ile następstwem wpływu samego hipnotyzera.
Odrębny problem stanowią badania poligraficzne (wariograficzne) i ich wyniki. Wspomniany artykuł zawiera
zakaz stosowania środków technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu w
związku z przesłuchaniem.
Art. 199 a „Stosowanie w czasie badania przez biegłego środków technicznych mających na celu kontrolę
nieświadomych reakcji organizmu badanej osoby możliwe jest wyłącznie za jej zgodą...”
Art. 192 a § 2. „W wypadkach, o których mowa w § 1, za zgodą osoby badanej biegły może również zastosować
środki techniczne mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu tej osoby.”
Przepis art. 171 § 5 pkt 2 jest przepisem szczególnym (związany z przesłuchaniem) do ww., w związku z czym
deroguje je.
Z zakazami dowodowymi w postaci zakazu wykorzystywania dowodów mamy do czynienia wtedy, kiedy zakaz
dowodowy ujęty zostanie wyłącznie od strony wykorzystania dowodów, wtedy możemy go określić jako
samoistny zakaz wykorzystania dowodów, albo kiedy jest następstwem innej regulacji w postaci zakazu
dowodzenia.
W ramach samodzielnych zakazów wykorzystania dowodów można zwrócić uwagę na następujące:
1) zakaz wykorzystania treści oświadczenia oskarżonego, dotyczącego zarzucanego mu czynu, jeżeli zostało
złożone wobec biegłego albo lekarza udzielającego pomocy medycznej
2) zakaz wykorzystania na rozprawie protokołu przesłuchania jako świadka osoby, która jest przesłuchiwana w
charakterze oskarżonego
3) wyjaśnienia podejrzanego nie mogą stanowić dowodu, jeżeli prokurator nie wystąpił z wnioskiem do sądu o
nadanie podejrzanemu statusu świadka koronnego albo gdy sąd postanowieniem odmówił dopuszczenia dowodu
z zeznań świadka koronnego
Rozdział V
Dowodzenie
§ 1. Uwagi wstępne
Dowodzenie – proces poznawczy, mający na celu zebranie wszelkich „śladów” popełnionego przestępstwa i
rekonstrukcję tego czynu, co do którego toczy się proces karny. W języku prawniczym zakres nazwy
„dowodzenie” jest szeroki. Obejmuje się nią zarówno sam proces rozumowania, polegający na wykazaniu
czegoś, co podlega udowodnieniu, jak i ogół czynności polegających na „przeprowadzeniu dowodów”. Proces
dowodzenia odbywa się w dwóch płaszczyznach: intelektualnej (wypełnionej rozumowaniem dedukcyjnym
[dowodzenie w znaczeniu logicznym] oraz probablistycznym [gdy następstwo jest zdaniem skądinąd uznanym i
na jego podstawie uznaje się racje]) oraz faktycznej.
Proces dowodzenia rozpoczyna się w zasadzie od wszczęcia procesu i trwa do jego prawomocnego zakończenia
(przypadku wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem trwa nawet dłużej).
Etapy procesu dowodzenia:
1) poszukiwanie i zabezpieczenie dowodów
2) wprowadzenie dowodów do procesu karnego
66
3) przeprowadzenie dowodów
4) ocena przeprowadzonych dowodów i czynienie ustaleń faktycznych
§ 2. Przedmiot dowodzenia
Przedmiotem dowodzenia jest to, co podlega udowodnieniu, wykazaniu w procesie karnym (okoliczności natury
faktycznej i normatywnej). Dowodzeniu podlega każda okoliczność faktyczna (pewne stany, cechy, zjawiska,
stosunki) jeśli ma znaczenie dla sprawy. Dowodząc istnienia lub nieistnienia określonych faktów, dowodzi się
jednocześnie prawdziwości lub fałszywości twierdzeń o tych faktach. Przedmiotem dowodzenia jest zatem każda
okoliczność istotna dla sprawy, chyba że chodzi o fakty objęte notoryjnością powszechną lub ustalone w
prawomocnym orzeczeniu kształtującym prawo lub stosunek prawny (art. 8 § 2 KPK).
Przedmiotem dowodzenia są również okoliczności „niesporne”, przyznane przez oskarżonego. Tylko wówczas
gdy wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy nie budzą wątpliwości, sąd może za zgodą obecnych
stron przeprowadzić postępowanie dowodowe częściowo. Jest kwestią sporną, czy okoliczności normatywne
(przede wszystkim przepisy obowiązującego prawa) mogą być przedmiotem dowodzenia. Należy opowiedzieć
się za stanowiskiem niedopuszczalności przeprowadzania dowodów co do okoliczności prawa krajowego (prawo
obce może być przedmiotem dowodzenia).
2. Notoryjność
Notoryjność powszechna obejmuje fakty powszechnie znane. Ma ona charakter względny w tym znaczeniu, że
co jest notoryjne w jednym miejscu, nie musi być powszechnie znane w innym miejscu. Notoryjność
powszechna z punktu widzenia przedmiotu dowodzenia ma takie znaczenie, że fakty powszechnie znanie nie
wymagają dowodu (art. 168 KPK) (można z nich czynić ustalenia bez obowiązku przeprowadzania dowodów).
Notoryjność urzędowa obejmuje fakty znane organowi procesowemu z urzędu, a zwłaszcza sądowi, co określa
się nazwą notoryjności sądowej (znajomość tych faktów wynika z urzędowania organu procesowego). W
zakresie dowodzenia notoryjność urzędowa różni się od notoryjności powszechnej tym, że okoliczności nią
objęte wymagają notyfikowania stronom (sąd powinien zwrócić uwagę stronom i ich przedstawicielom, że
oznaczone fakty są mu znane z urzędu.
3. Domniemania
§ 3. Uprawdopodobnienie
§ 4. Poszlaka
67
Poszlaka jest faktem pośrednio wskazującym na popełnienie lub niepopełnienie przestępstwa. Im więcej poszlak,
tym większe prawdopodobieństwo potwierdzenia tezy dowodowej. Mogą one prowadzić do pewności, czyli do
udowodnienia, umożliwiając na tej podstawie wydanie orzeczenia o przedmiocie procesu. Proces poszlakowy –
brak w sprawie dowodów bezpośrednich, dowodzenie odbywa się za pomocą dowodów pośrednich,
dostarczających poszlak.
Prawny obowiązek dowodzenia jest także nazywany formalnym ciężarem dowodowym. Obowiązek dowodzenia
jest obowiązkiem prawnym, przewidzianym wyraźnie w ustawie (onus probandi). Jest to obowiązek
przeprowadzenia wszystkich dowodów mających istotne znaczenie dla sprawy, przemawiających zarówno
przeciw oskarżonemu jak i za nim. Obowiązek wynikający z art. 4 KPK ciąży wyłącznie na organach
procesowych. Prawny obowiązek dowodzenia nie odnosi się do oskarżyciela prywatnego, oskarżyciela
posiłkowego ani powoda cywilnego, gdyż podmioty te nie są organami procesowymi. Wydaje się, że obrońca
oskarżonego ma natomiast prawny obowiązek dowodzenia okoliczności dla oskarżonego korzystnych. O
prawnego obowiązku dowodzenia (formalnego ciężaru dowodowego), należy odróżnić ciężar dowodowy w
znaczeniu materialnym. Istota ciężaru dowodowego sprowadza się do tego, kto ponosi skutki braku dowodu lub
niedowodzenia okoliczności mającej znaczenia dla rozstrzyganej sprawy. Niekorzyść braku dowodu lub
niedowodzenia okoliczności obciąża stronę czynną, a więc oskarżyciela i powoda cywilnego. Ciężar dowodowy
z zasady nie dotyczy ani oskarżonego ani jego obrońcy. Jedynie w sprawach o pomówienie (art. 212 KK) ciężar
dowodowy może obciążać oskarżonego.
§ 6. Etapy dowodzenia
1. Uwagi wstępne
Dowodzenia – łańcuch czynności zwanych procesem dowodzenia, w którym można wyodrębnić ze względu na
ich funkcjonalną rolę następujące etapy:
1) poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów
2) wprowadzenie dowodów do procesu karnego
3) przeprowadzenie dowodów
4) ocena dowodów i czynienie ustaleń faktycznych
Etap 1 nie zawsze ma miejsce w procesie dowodzenia (dowód na wniosek strony).
Poszukiwanie i ujawnienie dowodów należy do obowiązków organów procesowych. One powinny znajdować
istniejące dowody za pomocą procesowych czynności oraz czynności pozaprocesowych (czynności operacyjno-
rozpoznawcze). Organy mogą żądać wydania przedmiotów mogących stanowić dowód lub dokonać
przeszukania pomieszczeń, innych miejsc oraz osób lub rzeczy w celu ich znalezienia.
Znalezione dowody mające znaczenie dla sprawy podlegają wprowadzeniu do procesu. Możliwe jest wstępne
zabezpieczenie dowodów (np. art. 488 § 1 KPK – Policja przyjmuje na żądanie pokrzywdzonego ustną lub
pisemną skargę, w razie potrzeby zabezpiecza dowody).
Wprowadzenie dowodów do procesu – włączenie ich w obręb toczącego się procesu karnego. Wątpliwości czy
jest to czynność jednorazowa czy odbywająca się dwuetapowo (raz w post przygotowawczym, a drugi raz w post
głównym). W postępowaniu przygotowawczym wprowadzony i przeprowadzony dowód zostaje utrwalony dla
potrzeb dalszego postępowania karnego, w tym także dla postępowania głównego.
Dwie drogi wprowadzenia dowodów do procesu karnego: A) z urzędu, B) na wniosek
Odgrywa ono większą rolę w postępowaniu przygotowawczym. Związane z dyrektywą instrukcyjności. Organy
ścigania w postępowaniu przygotowawczym, wprowadzając dowód z urzędu, nie są zobowiązane do wydania
odrębnej decyzji o wprowadzeniu dowodu do procesu karnego. W postępowaniu głównym wprowadzenie
dowodów do procesu karnego z urzędu może nastąpić przed rozprawą lub na rozprawie. Prezes sądu w ramach
przygotowania do rozprawy głównej może na wniosek stron lub z urzędu dopuścić dowody, jeżeli druga strona
się nie sprzeciwiła i zarządzić sprowadzenie na rozprawę (w przeciwnym razie wydaje postanowienie). Sąd na
68
rozprawie kiedy jest ot konieczne do wyjaśnienia istotnych okoliczności, może postanowieniem dopuścić
dowody przez strony nie zawnioskowane.
Postanowienie o oddaleniu wniosku jest decyzją odwołalną przez organ prowadzący proces (oddalenie wniosku
nie stoi na przeszkodzie późniejszemu przeprowadzeniu dowodu). W postępowaniu głównym decyzja w
przedmiocie wniosku dowodowego może przybrać postać zarządzenia prezesa sądu wydanego w ramach
przygotowania do rozprawy głównej lub przewodniczącego składu sądzącego, jeśli inna strona nie sprzeciwiła
się temu wnioskowi. W pozostałych wypadkach decyduje sąd postanowieniem.
4. Przeprowadzenie dowodów
A. Przesłuchanie
69
można wyłączyć, np. przez wielogodzinne przesłuchanie doprowadzające do zupełnego wyczerpania osoby
przesłuchiwanej. Takich metod nie da się pogodzić z procesem rzetelnie prowadzonym.
Zakazy stosowania dodatkowych środków oddziaływania na osobę przesłuchiwaną:
1) wpływanie na wypowiedź osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby
bezprawnej;
2) stosowanie hipnozy przez wprowadzenie przesłuchiwanej osoby w trans hipnotczny
3) stosowania środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne
osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w
związku z przesłuchaniem
Sprawą dyskusyjną jest kwestia, czy podstęp wyłącza lub ogranicza swobodę wypowiedzi. Zasadne wydaje się
stanowisko, że stosowania podstępu nie da się pogodzić z dyrektywą lojalności organów procesowych.
Przepis art. 171 KPK przewiduje sankcję za naruszenie reguły swobody wypowiedzi (naruszenie to wystarczy
uprawdopodobnić) w postaci niedopuszczenia (pominięcia) jako dowodu oświadczeń, zeznań lub wyjaśnień
złożonych z naruszeniem tej reguły. Pominięcie takiego dowodu powinno być stwierdzone postanowieniem.
Dowód taki może być jednak wykorzystany do ustalenia innych dowodów 9np. z pominiętych zeznań wynika, że
jeszcze inna osoba była świadkiem czynu – można ją przesłuchać).
Nie wolno zadawać pytań sugerujących odpowiedź – uchyla je organ przesłuchujący. W przypadku udzielenia
odpowiedzi na takie pytanie, podlega ona wnikliwej ocenie sądu.
Osoby przesłuchiwane mogą być konfrontowane (chyba że ustawa to wyłącza).
Okazanie jest formą przesłuchania, której celem jest rozpoznanie osoby lub rzeczy (okazuje się je osobie
przesłuchiwanej). Okazanie powinno być przeprowadzone w sposób wyłączający sugestię. (Art. 173 § 3
„Podczas okazania osoba okazywana powinna znajdować się w grupie obejmującej łącznie co najmniej cztery
osoby” – osoby te powinny mieś zbliżoną powierzchowność oraz nie może w grupie uczestniczyć
funkcjonariusz organu przesłuchującego. Okazaniem i rozpoznaniem można także objąć pokrzywdzonego lub
osobę trzecią (np. świadka zdarzenia). Okazaniu rzeczy powinny towarzyszyć podobne warunki. Z czynności
okazanie sporządza się protokół.
B. Odczytanie
Odczytanie jest formą przeprowadzenia dowodu z dokumentu na rozprawie, gdy chodzi o jego treść. Odczytuje
się w całości lub w części. Odczytania dokonuje w zasadzie przewodniczący składu sądzącego, a w przyszłości
powinien czynić to oskarżyciel. Dokument podlega oględzinom, gdy chodzi o badanie jego autentyczności.
Protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie można uznać bez ich odczytania za ujawnione w
całości lub w części. Należy jednak je odczytać, jeżeli którakolwiek ze stron o to wnosi (nie odnosi się to do
strony, której zeznania lub wyjaśnienia nie dotyczą).
C. Oględziny
Zadaniem oględzin jest stwierdzenie pewnego stanu: rzeczy, ciała lub miejsca, ich właściwości. Spostrzeżeń
dokonuje się za pomocą wzroku, ale w grę mogą wchodzić spostrzeżenia poczynione za pomocą innych
zmysłów, np. węchu, smaku, dotyku itd. Jeżeli przedmiot może ulec przy badaniu zniszczeniu lub
zniekształceniu, część tego przedmiotu należy w miarę możliwości zachować, lub utrwalić w inny sposób.
Oględziny miejsca przestępstwa mają na celu stwierdzenie śladów przestępstwa i zabezpieczenie ich w celach
dowodowych (ewentualnie szkice, zdjęcia).
Oględzin osób dokonuje się w celu znalezienia śladów przestępstwa, a więc przede wszystkim poszukuje się
uszkodzeń ciała spowodowanych przez sprawcę przestępstwa. Jeżeli świadek jest pokrzywdzonym a karalność
czynu zależy od jego stanu zdrowia, nie może sprzeciwić się oględzinom i badaniom nie połączonym z
zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym. Oględzin ciała, które mogą wywołać uczucie
wstydu, powinna dokonać osoba tej samej płci, chyba że łączą się z tym szczególne trudności (obecność osób
innej płci – tylko w razie konieczności). Do stwierdzenia stopnia uszkodzeń ciała konieczne jest wezwanie
biegłego lekarza medycyny. Jeżeli zachodzi podejrzenie przestępstwa spowodowania śmierci, zawsze muszą
być zarządzone oględziny zwłok i ich sekcja (kieruje nią organ procesowy).
W celu dokonania oględzin lub otwarcia zwłok sąd lub prokurator mogą zarządzić ekshumację.
Dowody rzeczowe podlegają oględzinom już w postępowaniu przygotowawczym (sporządza się protokół), a
potem również na rozprawie. Jeżeli dowodu rzeczowego nie można sprowadzić na salę rozpraw, to wówczas
dowód z oględzin przeprowadza cały skład sądzący z udziałem stron i ich przedstawicieli. W razie napotkania
znacznych trudności, albo w przypadku zgody stron, sąd wyznacza do tej czynności sędziego ze swego składu
lub sąd wezwany. Oskarżonego aresztowanego sprowadza się tylko wtedy, gdy sąd uzna to za konieczne.
70
W przeciwieństwie do oględzin odmienność eksperymentu uwydatnia się w tym, że polega na odtworzeniu w
sposób sztuczny pewnej sytuacji lub dokonaniu czynności doświadczalnych.
Rozdział VI
Poszczególne środki dowodowe
Oskarżony jest uprawniony do składania wyjaśnień, jak i zobowiązany się do poddania się badaniom
określonym w ustawie. Za wyjaśnienie trzeba uznać każde oświadczenie wiedzy oskarżonego, dostarczające
informacji o okolicznościach faktycznych rozstrzyganej sprawy, bez względu, bez względu na to, czy ma ono
miejsce w postępowaniu przygotowawczym, czy też w dalszych stadiach procesowych. Przysługujące prawo do
obrony może realizować składając wyjaśnienia lub za pomocą prawa do milczenia., które nie może być
potraktowane jako: 1) milczące przyznanie się do winy (domniemanie niewinności) 2) wzmocnienie podejrzenia
popełnienia przestępstwa przez oskarżonego 2) uzasadnienie wymiaru surowszej kary. W razie odmowy złożenia
wyjaśnień na rozprawie należy odczytać protokół jego wyjaśnień złożonych wcześniej w tej lub innej sprawie.
Organ przedstawiający zarzut podejrzanemu w postępowaniu przygotowawczym może podejmować zabiegi
taktyczne w celu uzyskania wyjaśnień, ale pod warunkiem, że nie naruszają one swobody wypowiedzi
ustanowionej jako reguły przesłuchania (wykluczony jest także podstęp). Wyjaśnień nie można uzyskiwać przez
prowadzenie dowodu z biegłego. Oskarżony nie ma obowiązku mówienia prawdy. Nie można pociągnąć go do
odpowiedzialności za zatajenie dowodów niewinności współoskarżonego. Oskarżony może się bronić wszelkimi
sposobami, jedyną granicą jest to, aby swym zachowaniem nie naruszył prawa karnego. Wyjaśnienia mogą być
przyznające się do winy, nie przyznające się do winy, jak i częściowo przyznające się do winy. Nie jest
wykluczone złożenie przez oskarżonego wyjaśnień na piśmie w postępowaniu przygotowawczym. Sąd nie może
nie brać pod uwagę faktu, że oskarżony nie ma obowiązku mówienia prawdy.
71
Ad. 1
Z reguły wezwania dokonuje organ kierujący procesem. Osoba wezwana w charakterze świadka musi być o
fakcie wezwania powiadomiona w sposób określony obowiązującymi przepisami. Jeżeli nie dopełniono nie
można wobec takiej osoby stosować środków przymusu. Usprawiedliwienie nieobecności z powodu choroby
wymaga przedstawienia zaświadczenia wystawionego przez uprawnionego lekarza. Niestawiennictwo może
spowodować przerwę lub odroczenie. Nieusprawiedliwione – można zastosować kary porządkowe, zatrzymanie
i przymusowe doprowadzenie.
Ad. 2
Osoba wezwana w charakterze świadka nie tylko powinna się stawić w miejscu i czasie oznaczonym w
wezwaniu, ale także pozostawać do dyspozycji organu procesowego, aż zostanie zwolniona.
Ad. 3
Na osobie wezwanej w charakterze świadka ciąży prawny obowiązek zeznawania. Obowiązkiem złożenia
zeznań są zarówno informacje dowodowe posiadane przez świadka mające znaczenie dla toczącej się sprawy jak
i dane dotyczące jego tożsamości. Należy najpierw go poinformować o obowiązku złożenia zeznań, a gdy
obstaje przy odmowie zastosować przewidziane sankcje - Art. 287 § 2. „W razie uporczywego uchylania się od
złożenia zeznania, wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty oraz wydania przedmiotu można
zastosować, niezależnie od kary pieniężnej, aresztowanie na czas nie przekraczający 30 dni”.
Ad. 4
Obowiązek złożenia przyrzeczenia ograniczony został do przesłuchania świadka przez sąd lub sędziego
delegowanego, a także w ramach art. 316 § 3 KPK. Odstąpiono od składania przez świadków przysięgi
religijnej. Art. 189 KPK normuje kiedy odstępuje się od przyrzeczenia (np. osoba poniżej 17 lat, osoba która
była prawomocnie skazana za fałszywe zeznania).
Sąd może odstąpić od odebrania przyrzeczenia, gdy strony się nie sprzeciwiają.
Przyrzeczenie ma formę uroczystą. Świadek powtarza tekst za sędzią. Głuchy lub niemy świadek składa
przyrzeczenie na piśmie (podpisanie tekstu). W razie złożenia już w danej sprawie przyrzeczenia przez świadka
przypomina mu się je na następnym przesłuchaniu, chyba że sąd uzna za potrzebne powtórne złożenie
przyrzeczenia. Obowiązek złożenia przyrzeczenia może być wymuszony karami porządkowymi.
Ad. 5
Świadek jest zobowiązany do mówienia prawdy. Art. 233 KK – odpowiedzialność karna zachodzi, gdy świadek
zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę. Warunkiem jest uprzedzenie o konsekwencji przewidzianej w art. 233 KK.
Uprawnienie świadka do nie zeznawania i nie odpowiadania na pytania. Uchylanie pytań obraźliwych dla
świadka. Świadek może żądać aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności (jeżeli zeznania
mogłyby narazić na hańbę jego lub osobę najbliższą).
Uprawnienie do zwrotu poniesionych wydatków z powodu stawiennictwa. Nowelą z 2003 r. wprowadzono
możliwość prawną przesłuchania świadka przy użyciu urządzeń technicznych, umożliwiających
przeprowadzenie tej czynności na odległość (bierze udział sędzia wyznaczony lub sąd wezwany, w którego
okręgu świadek przebywa). W przypadku gdy świadek: 1) nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby,
kalectwa lub innej niedającej się usunąć przeszkody; 2) świadka anonimowego.
Przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka o dane personalne, karalność za fałszywe zeznania oraz
stosunek do stron.
Świadek ma zeznawać o znanych mu faktach.
Wg art. 192 § 1 KPK jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może on sprzeciwić
się oględzinom ciała i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie
leczniczym. W razie istnienia wątpliwości co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego,
zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego dokonanych spostrzeżeń sąd lub prokurator może
zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, a świadek nie może się
temu sprzeciwić. W pozostałym zakresie na badanie świadka potrzebna jest jego zgoda.
Świadek nie może być jednocześnie oskarżonym i biegłym. Możliwa jest przemienność występowania w jednym
procesie rej samej osoby – raz w roli świadka, a w innym etapie w charakterze oskarżonego.
72
bezprawnej, albo przestępstwa określone w rozdziale XXV KK, jeżeli te zeznania mogą mieć istotne znaczenie
dla rozstrzygnięcia sprawy. Nie stosuje się do świadka współdziałającego w popełnieniu czynu zabronionego.
KPK w celu ochrony świadka:
1) przewiduje, że może on żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść
zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą
2) wprowadza możliwość zastrzeżenia danych dotyczących miejsca jego zamieszkania (uzasadniona
obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby dla niego najbliższej)
Świadek anonimowy – w sytuacjach, gdy zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia,
wolności albo mienia w znacznych rozmiarach dla świadka lub osoby dla niego najbliższej, sąd, a w
postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy
okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych, jeżeli nie mają one
znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie (wtedy postępowanie bez udziału stron, objęte tajemn. państwową)
Takiego świadka przesłuchuje prokurator, a także sąd (może zlecić sędziemu wyznaczonemu ze swojego składu)
w miejscu i w sposób zapewniający zachowanie tajemnicy odnośnie tożsamości. Przesłuchanie świadka
anonimowego może nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej
czynności na odległość). Postanowienie o zachowaniu w tajemnicy wskazanych okoliczności doręcza się
zgodnie z art. 100 § 2 KPK (świadkowi, oskarżonemu, prokuratorowi przysługuje zażalenie w terminie 3 dni,
rozpoznaje je sąd właściwy dla danej sprawy). W razie uwzględnienia zażalenia, protokół przesłuchania świadka
podlega zniszczeniu. Świadek do czasu zamknięcia przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji może
wystąpić z wnioskiem o uchylenie postanowienia o anonimizacji. Świadek anonimowy nie może być
konfrontowany.
Świadek koronny –ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. (Dz. U. Nr 114 poz. 738 z późn. zm.)
Przepisy tej ustawy mają zastosowanie w sprawach o przestępstwa popełnione w zorganizowanej grupie albo
związku mającym na celu popełnianie przestępstw wyliczonych w art. 1 tej ustawy. Świadkiem koronnym może
być tylko podejrzany, który dopuszczony został na mocy postanowienia sądu do składania zeznań w charakterze
świadka (art. 2).
W charakterze świadka koronnego może być dopuszczony podejrzany, jeżeli spełnione zostały łącznie
następujące warunki (warunki pozytywne):
1) do czasu wniesienia aktu oskarżenia do sądu podejrzany w swych wyjaśnieniach przekazał organowi
prowadzącemu postępowanie informacje, które mogą się przyczynić do ujawnienia okoliczności przestępstwa,
wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im,
2) zobowiązał się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań dotyczących osób uczestniczących w
przestępstwie oraz pozostałych okolicznościach popełnienia przestępstwa wymienionego w art. 1 (art. 3 ust 1
ustawy o świadku koronnym)
Dopuszczenie dowodów z zeznań ŚK można uzależnić od zobowiązania się podejrzanego do zwrotu korzyści
majątkowych odniesionych z przestępstwa i naprawienie szkody nim wyrządzonej.
Przepisów ustawy o świadku koronnym nie stosuje się do podejrzanego który (negatywne):
• usiłował popełnić lub popełnił przestępstwo zabójstwa, określone w art. 148 § 1-3 KK lub współdziałał
w popełnieniu tego przestępstwa
• nakłania inną osobę do popełnienia czynu zabronionego określonego w art. 1, w celu skierowania
przeciwko niej postępowania karnego
• zakładał zorganizowaną grupę albo związek mający na celu popełnienie przestępstw lub taką grupą lub
związkiem kierował
Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego wydaje sąd właściwy do rozpoznania
sprawy na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze, złożony za
zgodą prokuratora apelacyjnego. Przed wydaniem postanowienia sąd przesłuchuje podejrzanego co do
okoliczności określonych w art. 3. Sąd wydaje postanowienie w ciągu 7 dni od daty wpływu wniosku. Jeżeli
prokurator nie wystąpi z wnioskiem o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka albo gdy sąd wyda postanowienie
odmowne, wyjaśnienia podejrzanego, o którym mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1 oraz złożone przed sądem nie mogą
stanowić dowodu. Protokół wyjaśnień podejrzanego podlega zniszczeniu.
W razie wydania postanowienia o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego, postępowanie co do
osoby objętej postanowieniem podlega wyłączeniu do odrębnego postępowania i następnie zawieszeniu do czasu
prawomocnego zakończenia postępowania przeciwko pozostałym sprawcom. Sprawca (świadek koronny) nie
podlega karze za przestępstwo, w którym uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił. Prokurator wydaje
postanowienie o umorzeniu postępowania w ciągu 14 dni od uprawomocnienia się orzeczenia kończącego
postępowanie przeciwko pozostałym sprawcom.
73
W razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego lub osoby najbliższej w stosunku do niego może być
uruchomiony program ochrony, przewidujący ochronę osobistą lub odpowiednią pomoc. Orzeka o tym
prokurator, wykonuje postanowienie Kom Głów Pol.
Biegły jest źródłem dowodowym a jego opinia środkiem dowodowym. Biegłego lub biegłych powołuje się
wówczas, gdy stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga
wiadomości specjalnych (art. 193 § 1 KPK)(obowiązek organu kierującego procesem do powołania biegłego).
Wiadomości specjalne nie są znane przeciętnemu członkowi społeczeństwa. Jeżeli dodatkowe wiadomości
specjalistyczne posiada organ postępowania przygotowawczego lub członek składu sądzącego, to fakt ten nie
wyłącza potrzeby przeprowadzenia dowodu z biegłego (organ procesowy nie może występować w podwójnej
roli). Biegły składa przyrzeczenie. Biegły może zostać zastąpiony innym biegłym, jeżeli pojawią się
okoliczności osłabiające zaufanie do jego wiedzy lub bezstronności, lub inne ważne powody. Każda osoba
powołana w charakterze biegłego jest zobowiązana do wydania opinii zgodnie ze swą wiedzą specjalistyczną.
Postanowienie o powołaniu biegłego (nie przysługuje na nie zażalenie) wydaje organ prowadzący proces.
Przedmiotem dowodu z biegłego może być badanie rzeczy i zjawisk. Powołany biegły wydaje opinię na
podstawie swej wiedzy. Opinię składa biegły ustnie lub na piśmie w zależności od ustaleń organu procesowego
ustanawiającego biegłego. Ostateczne wyniki biegłego powinny być jednoznaczne, poparte wynikami i
przebiegiem badań. Opinia biegłego poddana jest weryfikacji (mogą jej dokonywać strony i ich przedstawiciele,
organ procesowy np. zadając biegłemu pytania).
W razie stwierdzenia, że opinia jest niejasna lub niepełna, albo gdy zachodzi sprzeczność w samej opinii lub
między różnymi opiniami o tej samej sprawie, można starać się wyjaśnić wątpliwe punkty przez zadawanie
biegłemu pytań lub w tym celu ponownie wezwać biegłego. Niekiedy obowiązujące przepisy wymagają, aby
jednocześnie wystąpiło więcej biegłych niż jeden. Taką sytuację przewiduje art. 202 KPK. Według tego przepisu
w celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego należy powołać co najmniej dwóch lekarzy
psychiatrów. Podstawą dopuszczenia dowodu z badania stanu zdrowia psychicznego jest istnienie wątpliwości
co do zdrowia psychicznego oskarżonego. Postanowienie o zarządzeniu badania zdrowia psychicznego
oskarżonego na podstawie art. 202 KPK może wydać tylko sąd lub prokurator. Badanie zdrowia oskarżonego
może być połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym (postanowienie o obserwacji może wydać tylko sąd,
jednak tylko na żądanie biegłych).
Art. 215. W razie potrzeby sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może zarządzić badanie
oskarżonego przez biegłych psychologów lub lekarzy.
Definicja nazwy „dokument” w prawie karnym materialnym - art. 115 § 14 kk – „Dokumentem jest każdy
przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu
na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne”.
Dla dokumentu w znaczeniu procesowym istotnymi składnikami są:
- postać pisemna, czyli strona graficzna dokumentu
- treść dokumentu, czyli zawarta w nim wypowiedź
- podłoże dokumentu, tzn. na jakim materiale umieszczono znaki graficzne wyrażające określoną treść
- autor dokumentu, czyli podmiot, którego myśl wyrażono w dokumencie.
W dokumencie powinna być wyrażona myśl ludzka w postaci oświadczenia woli lub wiedzy, a zatem powinna
się w nim mieścić pewna intelektualna treść. Skoro dokument wyraża myśl określonego człowieka, to podmiot
ten powinien być oznaczony, choć nie można wykluczyć istnienia dokumentów anonimowych.
Dokumentem w znaczeniu procesowym jest wyrażenie myśli w postaci pisemnej, bez względu na to, na jakim
podłożu została ona utrwalona, jeżeli zawiera informacje mogące mieć znaczenie dla prowadzonej sprawy
karnej. Niekiedy w przypadku dokumentu nie chodzi o jego treść, lecz o jego cechy zewnętrze (np. czy nie jest
podrobiony). Dokument w znaczeniu procesowym może być sporządzony poza procesem a następnie
wprowadzony do procesu ze względu na swą treść.
Podział dokumentów:
1) urzędowe i prywatne (ze względu na wystawcę dokumentu) – ta sama moc dowodowa
2) podpisane i nie podpisane (czy wystawca jest znany czy nie)
3) pierwotne i pochodne (oryginał czy wtórnik oryginału)
4) wystawione dla toczącego się procesu i w tym celu nie sporządzone (część wykorzystanych w procesie
dokumentów wytworzona zostaje w ramach samego procesu [np. protokoły zeznań], inne w związku z
procesem [np. wywiad środowiskowy], jak również wystawione bez myśli spożytkowania ich w
procesie karnym [np. listy prywatne])
74
Zakaz zastępowania dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka notatką urzędową, ale notatka
urzędowa może być odczytana na rozprawie, ale wtedy gdy nie zawiera informacji, które wymagają
sporządzenie protokołu. Notatka służbowa nie jest formą dokumentowania czynności procesowych.
Taśmy magnetofonowe, plany, szkice i projekty, np. budowlane można uznać za dokumenty.
Dowód z dokumentu jest przeprowadzany przez odczytanie.
Dokumenty – osobowo-rzeczowy charakter.
W literaturze przyjmuje się dość powszechnie, że dowodem rzeczowym może być nie tylko każdy przedmiot,
którego cechy mogą dostarczyć informacji dla toczącego się procesu, ale także miejsce, w którym popełniono
przestępstwo, jak również ciała płynne i lotne, których cechy np. barwa, zapach, skład chemiczny, mogą mieć
znaczenie procesowe. Sposobem przeprowadzania dowodu rzeczowego są oględziny. Obowiązujące przepisy
przewidują oględziny:
1) miejsca
2) osoby
3) rzeczy
Ad. 1
Oględziny miejsca mają na celu z jednej strony postrzeganie zastanego stanu rzeczy w miejscu przestępstwa, a z
drugiej strony – poszukiwanie śladów popełnionego przestępstwa, w tym także przedmiotów, za pomocą których
przestępstwo zostało popełnione. Z reguły są przeprowadzane w postępowaniu przygotowawczym. Sporządza
się protokół oględzin, szkice, fotografie, które mogą być wykorzystane w czasie przewodu sądowego. Do
dokonania oględzin może być także poproszony biegły.
Art. 205 § 1 KPK – „Jeżeli dokonanie oględzin, przesłuchania przy użyciu urządzeń technicznych
umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość, eksperymentu, ekspertyzy, zatrzymania rzeczy lub
przeszukania wymaga czynności technicznych, w szczególności takich jak wykonanie pomiarów, obliczeń, zdjęć,
utrwalenie śladów, można do udziału w nich wezwać specjalistów.”
Ad. 2
Oględziny osób stanowią sposób przeprowadzenia dowodu z osobowych źródeł dowodowych, gdy dokonuje się
oględzin ciała osoby żyjącej. Celem jest znalezienie śladów przestępstwa na ciele osoby. Oskarżony jest
zobowiązany poddać się oględzinom ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności
ciała. Obowiązek ten może być wymuszony. Z reguły oględzin dokonuje lekarz, jednak nie jest wykluczone, aby
wstępne oględziny ciała zostały dokonane przez organ ścigania. Oględzinom może być poddany także świadek.
Oględziny ciała które mogą wywołać uczucie wstydu, powinny być dokonane przez osobę tej samej płci, chyba
że jest to połączone ze szczególnymi trudnościami (obecność osób odmiennej płci – tylko w razie konieczności).
Z oględzin sporządza się protokół podlegający odczytaniu na rozprawie.
Ad. 3
Oględzin rzeczy w szerokim znaczeniu, a więc również cieczy, substancji lotnych, dokonuje się w celu ustalenia
ich właściwości zewnętrznych lub wewnętrznych, jak i składu (np. cieczy lub ciała lotnego). Dostrzeżone
właściwości wymagają stwierdzenia w protokole oględzin. Nie można czynić ustaleń na podstawie spostrzeżeń,
które nie zostały notyfikowane i zamieszczone w protokole. Przedmioty nadające się do tego dołącza się do akt
sprawy lub w inny sposób zabezpiecza. Organ procesowy może żądać wydania przedmiotów, mających
znaczenie dowodowe w sprawie. Może przeprowadzić przeszukanie. Przedmioty wydane lub znalezione można
zabrać i dołączyć do akt sprawy lub oddać na przechowanie osobie godnej zaufania. W razie potrzeby dokonania
dokładniejszych badań specjalistycznych pobiera się odpowiednie próbki. Dokument poddaje się oględzinom ze
względu na jego materialny substrat (czy jest podrobiony).
Art. 211 KPK - w celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy można przeprowadzić
doświadczenie lub odtworzenie przebiegu zdarzeń albo ich fragmentów stanowiących przebieg rozpoznania.
Istota eksperymentu procesowego sprowadza się o tego, że stwarza się sztuczną sytuację, zdarzenie lub stan,
które ma odpowiadać określonej wersji rzeczywistości, wynikającej z przeprowadzonego dowodu lub
przeprowadzonych dowodów. Ma on na celu sprawdzenie w sposób doświadczalny przebiegu pewnych zdarzeń
dla upewnienia się, czy takie zdarzenie lub jego przebieg były w ogóle możliwe. W ten sposób może być
przyjęta określona wersja za możliwą lub uzyskuje się informacje pozwalające na wsparcie przekonania o
wiarygodności wyjaśnień lub zeznań świadka (świadków), albo materiał, który tym wyjaśnieniom lub
zeznaniom zaprzecza. W dowodzie z eksperymentu procesowego może wziąć udział biegły, wezwany w tym
celu przez organ procesowy lub specjalista. Spisuje się protokół (powinien wskazywać warunku w jakich
eksperyment był przeprowadzony, oraz uzyskane wyniki). Może być również zarejestrowany za pomocą
75
aparatury utrwalającej dźwięk i obraz. W postępowaniu głównym eksperyment może być przeprowadzony przed
całym składem sądzącym.
§ 7. Wywiad środowiskowy
76