‫آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎه‬

‫ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﺧﺎك‬

‫‪Lynne Roussel-smith‬‬
‫‪Dante Fratta‬‬
‫‪Jeniffer Aguettant‬‬

‫ﻣﺘﺮﺟﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﻬﻨﺪس ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ﺻﺎﻟﺤﯿﻦ و ﻣﻬﻨﺪس ﻣﺮﺗﻀﯽ راﺿﯽ‬
 ‫فهرست‬
‫‪7‬‬ ‫پیشگفتار‬
‫‪8‬‬ ‫مقدمه‬
‫‪9‬‬ ‫قدردانی‬
‫‪11‬‬ ‫عالئم اختصاری‬
‫‪17‬‬ ‫فصل ‪ 1‬روش‌های دراجرا(صحرائی)‬
‫‪19‬‬ ‫‪ 1-1‬تعریف و شناسایی خاک درجا‬
‫‪19‬‬ ‫‪ 1-1-1‬اندازه دانه‌های‬
‫‪19‬‬ ‫‪ 1-1-2‬مقاومت خشک‬
‫‪20‬‬ ‫‪ 1-1-3‬شکل و ترکیبات کانی‪ ‬خاک‬
‫‪20‬‬ ‫‪ -1-1-4‬رطوبت‬
‫‪21‬‬ ‫‪ 1-1-5‬رنگ‬
‫‪21‬‬ ‫‪ 1-1-6‬انسجام‬
‫‪23‬‬ ‫‪ 1-1-7‬بو‬
‫‪23‬‬ ‫‪ 1-1-8‬ساختار‬
‫‪23‬‬ ‫‪ 1-2‬بررسی‌های دراجرا خاک‬
‫‪23‬‬ ‫‪ 1-2-1‬اهمیت بررسی‌های صحیح ژئوتکنیکی‬
‫‪25‬‬ ‫‪ 1-2-2‬نمونه‌گیری خاک‬
‫‪30‬‬ ‫‪ 1-2-3‬آزمایش دراجرا‬
‫‪33‬‬ ‫‪ 1-3-2-1‬آزمایش نفوذ استاندارد‬

‫‪34‬‬ ‫‪ 2-3-2-1‬آزمایش نفوذ مخروط‬

‫‪35‬‬ ‫‪ 3-3-2-1‬آزمایش برش پره‬

‫‪36‬‬ ‫‪ 4-3-2-1‬آزمایش فشارسنج‬

‫‪38‬‬ ‫‪ 5-3-2-1‬شناسایی‌های ژئوفیزیکی‬

‫‪41‬‬ ‫‪1‬ثبت داده‌های شناسایی خاک‬ ‫‪1-1-1‬‬

‫منابع‬
‫‪45‬‬ ‫فصل ‪ 2‬خصوصیات فیزیکی‬
‫‪46‬‬ ‫‪ 1-2‬روابط وزنی و حجمی‬
‫‪46‬‬ ‫‪ 1-1-2‬نمودارهای فازی‬
‫‪50‬‬ ‫‪ 1-1-1-2‬تلفیق کمیت‌های اندازه‌گیری خاک‌ها‬
‫‪52‬‬ ‫‪ 2-1-2‬روش تغییرمکان خاک جهت ارزیابی وزن واحد خاک‌ها‬
‫‪55‬‬ ‫‪ 3-1-2‬تعیین محتوای وزنی آب از طریق خشک کردن در خشک کن (‪)Oven‬‬
‫‪57‬‬ ‫‪ 4-1-2‬سایر روش‌های تعیین محتوای وزنی آب‬
‫‪58‬‬ ‫‪ 1-4-1-2‬تعیین میزان آب از طریق خشک کردن در خشک کن مایکرویوو‬ ‫ ‬
‫‪59‬‬ ‫‪ 2-4-1-2‬تعیین میزان آب از طریق فشار گاز کربید کلسیم‬ ‫ ‬
‫‪61‬‬ ‫‪ 5-1-2‬وزن مخصوص‬
‫‪65‬‬ ‫‪ 6-1-2‬محاسبات نمونه‬
‫‪69‬‬ ‫مراجع‬

‫‪71‬‬ ‫فصل ‪ 3‬طبقه‌بندی خاک‬

‫‪73‬‬ ‫تحلیل الک خاک‌ها‬ ‫‪1 -3‬‬
‫‪73‬‬ ‫‪ 1-1-3‬آشنایی‬ ‫ ‬
‫‪73‬‬ ‫‪ 2-1-3‬توضیح روش‬ ‫ ‬
‫‪78‬‬ ‫‪ 3-1-3‬داده‌ها و محاسبات نمونه‬ ‫ ‬
‫‪80‬‬ ‫‪ 2-3‬آزمایش هیدرومتری‬
‫‪80‬‬ ‫‪ 1-2-3‬آشنایی‬ ‫ ‬
‫‪80‬‬ ‫‪ 2-2-3‬اصول تحلیل‬ ‫ ‬
‫‪85‬‬ ‫‪ 3-2-3‬ضرایب اصالح‬ ‫ ‬
‫‪87‬‬ ‫‪ 4-2-3‬فرآیند تحلیل‬ ‫ ‬
‫‪91‬‬ ‫‪ 5-2-3‬داده‌ها و محاسبات نمونه‬ ‫ ‬
‫‪94‬‬ ‫‪ 3-3‬توزیع ترکیبی اندازه‌ی دانه‌های خاک‬
‫‪94‬‬ ‫‪1-3-3‬آشنایی‬ ‫ ‬
‫‪94‬‬ ‫‪ 2-3-3‬محاسبات‬ ‫ ‬
‫‪96‬‬ ‫‪ 3-3-3‬گزارش‌ها‬ ‫ ‬
‫‪96‬‬ ‫‪ 4-3‬حدود اتربرگ‬
‫‪96‬‬ ‫‪ 1-4-3‬آشنایی‬ ‫ ‬
‫‪98‬‬ ‫‪ 1-4-3‬آزمایش حد روانی‬ ‫ ‬
‫‪102‬‬ ‫‪ 1-4-3‬آزمایش حد خمیری‬ ‫ ‬
‫‪103‬‬ ‫‪ 4-4-3‬حد انقباض‬ ‫ ‬
‫‪106‬‬ ‫‪ 5-4-3‬گزارش‬ ‫ ‬
‫‪107‬‬ ‫‪ 6-4-3‬منابع خطا‬ ‫ ‬
‫‪107‬‬ ‫‪ 7-4-3‬داده‌های معمول‬ ‫ ‬
‫‪109‬‬ ‫‪ 8-4-3‬محاسبات‬ ‫ ‬
‫‪111‬‬ ‫‪ 5-3‬سیستم‌های طبقه‌بندی خاک‬
‫‪111‬‬ ‫‪ 1-5-3‬سیستم طبقه‌بندی متحد خاک (‪)Unified‬‬ ‫ ‬
‫‪112‬‬ ‫‪ 2-5-3‬فرآیند‬ ‫ ‬
‫‪112‬‬ ‫‪ 3-5-3‬محاسبات نمونه‬ ‫ ‬
‫‪113‬‬ ‫‪ 4-5-3‬سیستم طبقه‌بندی انجمن حمل و نقل و‬ ‫ ‬
‫بزرگراه‌های ایالتی آمریکا (‪)AASHTO‬‬
‫‪116‬‬ ‫‪ 5—5-3‬محاسبات نمونه‬ ‫ ‬
‫‪121‬‬ ‫مراجع‬ ‫ ‬

‫‪123‬‬ ‫فصل ‪ 4‬ساختمان خاک و بررسی‌های میدانی‬

‫‪124‬‬ ‫‪ 1-4‬آزمایش تراکم‬
‫‪124‬‬ ‫‪ 1-1-4‬آشنایی‬ ‫ ‬
‫‪132‬‬ ‫‪ 2-1-4‬داده‌ها و محاسبات نمونه‬ ‫ ‬
‫‪134‬‬ ‫‪ 3-1-4‬داده‌های معمول‬ ‫ ‬
‫‪135‬‬ ‫‪ 2-4‬بررسی‌های میدانی‬
‫‪135‬‬ ‫‪ 1-2-4‬آشنایی‬ ‫ ‬
‫‪136‬‬ ‫‪ 2-1-2-4‬آزمایش چگالی بالن پالستیکی‬ ‫ ‬
‫‪137‬‬ ‫‪ 3-1-2-4‬آزمایش چگالی هسته‌ای‬ ‫ ‬
‫‪137‬‬ ‫‪ 2-2-4‬روش مخروط ماسه‬
‫‪142‬‬ ‫‪ 3-2-4‬داده‌ها و محاسبات نمونه‬
‫‪144‬‬ ‫‪ 4-2-4‬روش چگالی بالون‬
‫‪147‬‬ ‫‪ 5-2-4‬داده‌ها و محاسبات نمونه‬
‫‪148‬‬ ‫‪ 6-2-4‬روش چگالی هسته‌ای‬
‫‪158‬‬ ‫مراجع‬

‫‪159‬‬ ‫فصل ‪ 5‬خواص مهندسی (هدایت هیدرولیکی و تحکیم)‬

‫‪160‬‬ ‫‪ 1-5‬هدایت هیدرولیکی خاک‌ها‬
‫‪160‬‬ ‫‪ 1-1-5‬آشنایی‬ ‫ ‬
‫‪163‬‬ ‫‪ 2-1-5‬آزمایشات هدایت الکتریکی‬ ‫ ‬
‫‪165‬‬ ‫‪ 3-1-5‬آزمایش نفوذپذیری با هد ثابت‬ ‫ ‬
‫‪171‬‬ ‫‪ 4-1-5‬آزمایش نفوذپذیری با هد کاهش یابنده‬ ‫ ‬
‫‪175‬‬ ‫‪ 5-1-5‬داده‌ها و محاسبات نمونه‬
‫‪179‬‬ ‫‪ 2-5‬تحکیم خاک‌ها‬
‫‪179‬‬ ‫‪ 1-2-5‬آشنایی‬
‫‪180‬‬ ‫‪ 2-2-5‬آزمایش تحکیم خاک‌ها‬
‫‪185‬‬ ‫‪ 3-2-5‬تعیین پارامترهای خواص مهندسی ژئوتکنیک‬
‫‪190‬‬ ‫‪ 4-2-5‬محاسبات‬
‫‪193‬‬ ‫‪ 5-2-5‬خالصه نتایج‬
‫‪194‬‬ ‫‪ 6-2-5‬مقادیر معمول‬
‫‪196‬‬ ‫‪ 7-2-5‬داده‌ها و محاسبات نمونه‬
‫‪206‬‬ ‫مراجع‬ ‫ ‬

‫‪207‬‬ ‫فصل ‪ 6‬خواص مهندسی (مقاومت برشی)‬

‫‪209‬‬ ‫‪ 1-6‬آزمایش برش مستقیم‬
‫‪209‬‬ ‫‪ 1-1-6‬آشنایی‬
‫‪212‬‬ ‫‪ 2-1-6‬فرآیند‬
‫‪214‬‬ ‫‪ 3-1-6‬تقلیل داده‌ها‬
‫‪215‬‬ ‫‪ 4-1-6‬ارائه‌ی نتایج‬
‫‪218‬‬ ‫‪ 5-1-6‬داده‌ها و محاسبات نمونه‬
‫‪220‬‬ ‫‪ 2-6‬آزمایش فشار محدود نشده‬
‫‪220‬‬ ‫‪ 1-2-6‬آشنایی‬
‫‪221‬‬ ‫‪ 2-2-6‬آزمایش فشار محدودنشده‬
‫‪224‬‬ ‫‪ 3-2-6‬محاسبات‬
‫‪225‬‬ ‫‪ 4-2-6‬ارائه‌ی نتایج‬
‫‪225‬‬ ‫‪ 5-2-6‬داده‌ها و محاسبات نمونه‬
‫‪230‬‬ ‫‪ 3-6‬آزمایش محوری‬
‫‪231‬‬ ‫‪ 1-3-6‬آشنایی‬
‫‪234‬‬ ‫‪ 2-3-6‬وسایل و تجهیزات‬
‫‪238‬‬ ‫‪ 3-3-6‬فرآیند آزمایش‬
‫‪241‬‬ ‫‪ 4-3-6‬نظارت الکتریکی‬
‫‪242‬‬ ‫‪ 5-3-6‬نتایج‬
‫‪242‬‬ ‫‪ 6-3-6‬محاسبات و نتایج‬
‫‪243‬‬ ‫‪ 7-3-6‬داده‌ها و نتایج نمونه‬
‫‪258‬‬ ‫مراجع‬ ‫ ‬
‫‪259‬‬ ‫ضمیمه‌ی (الف) نکات تهیه گزارش‬
‫‪267‬‬ ‫ضمیمه (ب) خصوصیات و جداول متداول‬
 ‫پیشگفتار‬

‫این کتاب راهنمای آزمایشگاهی به منظور کمک به درک مفاهیم مرتبط با آزمایشات آزمایشگاهی در زمینه‌ی‬
‫مهندسی ژئوتکنیک نگارش یافته است‪ .‬قصد نویسندگان این کتاب این نیست که کتاب راهنما به عنوان یک‬
‫ابزار آموزشی کامل (شامل تاریخ‪ ،‬تئوری و استفاده‌های عملی از مهندسی ژئوتکینک) مطرح شود بلکه قصد‬
‫نویسندگان این بوده است که این کتاب بتواند همراه با سایر کتب مکانیک خاک به عنوان یک راهنما برای‬
‫دانشجویان لیسانس و فوق لیسانس و نیز تکنسین‌های آزمایشگاهی ایفاء نقش کند‪ .‬فرآیندهای آزمایشگاهی‬
‫که در این کتاب راهنما توضیح داده شده‌اند از استانداردهای ارائه شده توسط انجمن آزمایش و مصالح‬
‫آمریکا (‪ )ASTM‬که برای آزمایشگاه‌های تجاری مهم معتبر می‌باشد‪ ،‬تبعیت می‌کند‪.‬‬
‫این کتاب راهنمای آزمایشگاهی از نکات کالسی مطرح شده در کالس‌های مهندسی ژئوتکنیک در دانشگاه‬
‫ایالتی لوئیزیانا پدید آمده است و توسط هیئت علمی و دانشجویان در دانشکده ی مهندسی عمران دانشگاه‬
‫ایالتی لوئیزیانا طی پنج سال بسط و توسعه داده شده است‪ .‬بعد از تحقیقات بیشتر و کار روی کتاب راهنما‬
‫نویسندگان تصمیم گرفتند تا کتاب راهنمای خود را برای کمک به دانشجویان در سایر دانشگاه‌ها و نیز‬
‫تکنسین‌های آزمایشگاه‌های تجاری ژئوتکنیک به اشتراک بگذارند‪ .‬آرزوی نویسندگان این است که این کتاب‬
‫راهنما بتواند برای سالیان زیادی به عنوان یک مرجع کالسیک و راهنما برای آزمایشات آزمایشگاه مکانیک‬
‫خاک به کار آید‪.‬‬
 ‫مقدمه‬
‫به نام خداوند هستی بخش‬
‫اثری که پیش روی شماست‪ ،‬شرح کامل آزمایش های مکانیک خاک می باشد که تحت عنوان‬
‫"راهنمای آزمایشگاه مکانیک خاک" تقدیم حضورتان می گردد‪ .‬این کتاب ترجمه ی کتاب‬
‫" ‪ "Soil Mechanics Laboratory Testing‬اثر ‪ Smith ، Fratta‬و ‪ Aguettant‬می باشد که جزو‬
‫کامل ترین و به روزترین منابع در این زمینه می باشد‪ .‬نحوه ی ارائه و توضیح آزمایش ها در این کتاب به‬
‫شکلی است که مهندسین‪ ،‬تکنسین های آزمایشگاهی و کلیه ی افراد عالقه مند می توانند با مطالعه ی آن‪،‬‬
‫آزمایشات را به نحو دقیق و با جزئیات کامل فرا گرفته و اقدام به انجام آنها نمایند‪ .‬نهایت سعی و تالش‬
‫صورت گرفته است تا کیفیت عکس ها و تصاویر در باالترین سطح خدمت خوانندگان عزیز ارائه شود‪.‬‬
‫در کنار به روز بودن‪ ،‬جامعیت و غنای محتوای کتاب‪ ،‬یکی از مهم ترین نقاط قوت این کتاب‪ ،‬مجموعه ی‬
‫فیلم های اجرای آزمایش ها در مراکز معتبر آزمایشگاهی جهان به همراه آیین نامه ها و سایر منابع الزم برای‬
‫آشنایی و درک کامل آزمایشات می باشد (در ‪ DVD‬ارائه شده همراه کتاب)‪.‬‬
‫برای این که خوانندگان بتوانند به شکل عینی و با جزئیات دقیق از نزدیک با نحوه ی اجرای آزمایش ها آشنا‬
‫شوند‪ ،‬یک نسخه ‪ DVD‬به همراه کتاب ارائه شده است که شامل موارد زیر می باشد‪:‬‬
‫‪ -1‬قسمت کتب مفید‪ :‬مجموعه ‪ 81‬کتاب مکمل و مفید در زمینه ی آزمایشگاه خاک‪.‬‬
‫‪ -2‬قسمت فلش آموزشی ‪ :‬مجموعه ‪ 4‬فلش آموزشی مکانیک خاک‪.‬‬
‫‪ -3‬قسمت فیلم ‪ :‬مجموعه فیلم های بی نظیری از آزمایشات مکانیک خاک در معتبر ترین آزمایشگاه های جهان‪.‬‬
‫‪ -4‬قسمت نرم افزارها ‪ :‬مجموع ‪ 02‬نرم افزار تخصصی مکانیک خاک و ‪ 08‬فایل اکسل آزمایشگاهی‪.‬‬
‫به لحاظ به روز بودن ‪ ،‬این کتاب جزء جدیدترین کتب منتشره در این زمینه می باشد و تمام آزمایشات رایج‬
‫در بخش آزمایشگاه مکانیک خاک (مهندسی ژئوتکنیک) را در بر می گیرد‪ .‬در انتهای کتاب نیز لغت نامه‬
‫ی تخصصی ارائه شده تا خوانندگان با اصطالحات التین در این زمینه آشنا شوند‪ .‬با تمام تالش و دقتی که‬
‫برای تهیه ی این کتاب صرف شده است‪ ،‬ممکن است نواقص و اشکاالتی در متن کتاب وجود داشته باشد‪.‬‬
‫بنابراین از خوانندگان عزیز تقاضامندیم که به دیده ی بزرگواری و اغماض به ایرادات کتاب نگریسته و ما‬
‫را در تصحیح ایرادات یاری نمایند‪ .‬در پایان از تمامی کسانی که در راه تهیه و گردآوری کتاب به ما یاری‬
‫نمودند تشکر می نماییم‪.‬‬
‫این کتاب با مجوز رسمی از انتشارات ‪ CRC‬ترجمه شده است‪ .‬تمامی حقوق ترجمه و تکثیر این اثر‬
‫محفوظ می باشد‪.‬‬
‫در صورت نیاز به افزودن مطلبی به این کتاب‪ ،‬این امر از طریق وب سایت همیار این کتاب‬
‫(‪ )www.AvistaBook.com‬انجام خواهد شد‪ .‬لطف ًا با ارسال نظرات خویش به ایمیل‪info@avistabook.com‬‬
‫ما را در مورد نظرات خویش با خبر سازید‪.‬‬
‫در پایان از زحمات و پیگیری های سرکار خانم کربالیی و سرکار خانم مشایخ در صفحه آرایی این کتاب‬
‫تشکر می نماییم‪.‬‬
‫علیرضا صالحین‪ ،‬مرتضی راضی‬
 ‫تقدیم به خانواده هایمان‬
‫هر چه تشکر کنیم ‪ ،‬هر چه تالش کنیم‬
‫نخواهیم توانست گوشه ای از زحمات بی دریغ شما را جبران نماییم‪.‬‬
‫همیشه از صمیم قلب دوستتان داریم‪.‬‬
‫‪11‬‬ ‫فصل اول‪ :‬روش‌هاي درجا‬

‫فهرست عالئم اختصاری‬

‫ـ ضریب اصالح جهت وزن‌های مخصوص مختلف دانه‌های خاک‬

‫ـ مساحت سطح مقطع لوله ایستاده‬
‫ـ فعالیت رس‬
‫ـ مساحت‬
‫ـ مساحت سطح مقطع اصالح شده‬
‫ـ مساحت سطح مقطع اولیه‬
‫ـ ضریب تراکم‌پذیری‬
‫ـ ضریب رابطه‌ی هایزن‬
‫ـ قطع مقاومت برشی‬
‫ـ ضریب انحناء‬
‫ـ شاخص تراکم‌پذیری‬
‫ـ اصالح عامل پراکنده‌ساز‬
‫ـ ضریب تجربی‬
‫ـ تصحیح هاللی‬
‫ـ شاخص تراکم مجدد‬
‫ـ شاخص شل‌شگی‬
‫ـ اصالح حرارت‬
‫ـ ضریب یکنواختی‬
‫ـ ضریب تحکیم‬
‫ـ فشار ثانویه‬
‫ـ قطر‬
‫ـ قطر ذره‬
‫ـ قطر نمونه‬
‫ـ قطر حلقه ادیومتر‬
‫ـ چگالی نسبی‬
 ‫آزمايشگاه مكانيك خاك‬ ‫‪12‬‬

‫ـ اندازه‌ی ذره با ‪ 10‬درصد عبور‬

‫ـ اندازه‌ی ذره با ‪ 30‬درصد عبور‬
‫ـ اندازه متوسط دانه‬
‫ـ اندازه‌ی دانه با عبور ‪ 60‬درصد‬
‫ـ نسبت تخلخل‬
‫ـ بیشینه‌ی نسبت تخلخل‬
‫ـ کمینه نسبت تخلخل‬
‫ـ نسبت تخلخل اولیه‬
‫ـ ضریب پیش مقیاس کارخانه‌ای (تولیدکننده)‬
‫ـ درصد خاک گذرنده از الک نمره ‪10‬‬
‫ـ درصد عبور کننده از الک نمره ‪40‬‬
‫ـ درصد عبور کننده از الک نمره ‪200‬‬
‫ـ شتاب گرانش برابر ‪ 9.81‬متر بر مجذور ثانیه‬
‫ـ شاخص گروه‬
‫ـ وزن مخصوص‬
‫ـ ضخامت الیه خاک‬
‫ـ طول نمونه‬
‫ـ هد کل در پارامترهای هد ثابت و هد کاهش‌یابنده‬
‫ـ بیشینه‌ی طول مسیر زهکشی‬
‫ـ ارتفاع اولیه‌ی نمونه‬
‫ـ ارتفاع حلقه‬
‫ـ زاویه‌ی بحرانی انکسار‬
‫ـ گرادیان هیدرولیکی‬
‫ـ هدایت هیدرولیکی‬
‫ـ هدایت هیدرولیکی در ‪ 20‬درجه‬
‫ـ ضریب حفره‬
‫ـ هدایت هیدرولیکی در دمای ‪T‬‬
‫ـ فاصله‌ی طی شده توسط ذره در آزمایش هیدرومتری‪ ،‬عمق مؤثر هیدرومتر‬
‫ـ فاصله‌ی بین مانومترها در هد ثابت‬
‫ـ فاصله‌ی بین قرائت‌های هیدرومتر‬
‫ـ طول کل هیدرومتر‬
‫ـ شاخص آبگونگی‬
‫ـ جرم کل‬
‫‪13‬‬ ‫فصل اول‪ :‬روش‌هاي درجا‬

‫ـ جرم الک نمره‌ی ‪#‬‬

‫ـ جرم الک نمره‌ی ‪ #‬و خاک روی آن‬
‫ـ جرم هوا‬
‫ـ جرم ماسه در مخروط‬
‫ـ جرم نمونه‌ی خاک خشک‬
‫ـ جرم نمونه‌ی خاک خشک و حلقه جهت آزمایش تحکیم‬
‫ـ جرم نمونه‌ی خاک خشک و ظرف‬
‫ـ جرم نمونه‌ی خاک خشک و پارافین در آب‬
‫ـ جرم ظرف‪ ،‬مخروط و ماسه‬
‫ـ جرم نمونه‌ی خشک گذرنده از الک نمره ‪200‬‬
‫ـ جرم ظرف نیمه خالی‬
‫ـ جرم حلقه‬
‫ـ جرم خاک‬
‫ـ جرم نمونه‌ی خاک و حلقه‬
‫ـ جرم ماسه‬
‫ـ جرم حلقه به عالوه‌ی نمونه جهت آزمایش تحکیم‬
‫ـ جرم کل نمونه خشک در تحلیل الک‬
‫ـ جرم آب‬
‫ـ جرم پارافین‬
‫ـ پوکی‬
‫ـ نیروی قائم‬
‫ـ تعداد ضربات در دستگاه کاساگرانده‬
‫ـ تعداد ضربات در انرژی ‪ 60‬درصد آزمایش نفوذ استاندارد‬
‫ـ بیشینه‌ی نیروی قائم‬
‫ـ متوسط ‪ 4‬مقدار آخر ‪ Ns‬به دست آمده جهت استفاده‌ی اولیه‬
‫ـ مقدار شماره استاندارد سازی جریان‬
‫ـ نسبت پیش تحکیم یافتگی‬
‫ـ درصد اصالح شده‌ی قطر دانه‌ها‬
‫جهت دانه‌بندی ترکیبی‬
‫ـ درصد قطر باقی‌مانده در سوسپانسیون‬
‫ـ شاخص خمیری‬
‫ـ فشار پی‬
‫ـ مقاومت فشاری محدود نشده‬
 ‫آزمايشگاه مكانيك خاك‬ ‫‪14‬‬

‫ـ قرائت هیدرومتر‬
‫ـ قرائت اصالح شده‌ی هیدرومتر‬
‫ـ مصالح سطح تراوش آب‬
‫ـ حد انقباض‬
‫ـ درصد اشباع‬
‫ـ وزن مخصوص‬
‫ـ مقاومت برشی زهکشی نشده‬
‫ـ زمان‬
‫ـ نیروی برشی‬
‫ـ دما‬
‫ـ زمان نزدیک به هد قسمت اولیه‌ی منحنی=‪t1*4‬‬
‫ـ زمان منطبق بر تحکیم ‪ 50‬درصد‬
‫ـ زمان منطبق بر تحکیم ‪ 90‬درصد‬
‫ـ لنگر پیچشی در گسیختگی‬
‫ـ فشار آب حفره‌ای اضافی‬
‫ـ حجم کل‬
‫ـ حجم جریان آب در آزمایش نفوذپذیری‬
‫ـ سرعت آب در دمای ‪ 20‬درجه‬
‫ـ سرعت لرزه‌ای در الیه‌ی ‪1‬‬
‫ـ سرعت لرزه‌ای در الیه‌ی ‪2‬‬
‫ـ حجم هوا‬
‫ـ حجم شیشه‌ی هیدرومتر‬
‫ـ حجم توده‌ی خاک خشک‬
‫ـ حجم محلول هگزامتافسفات سدیم‬
‫ـ قرائت نهایی اعالم حجم جهت روش چگالی بالن‬
‫ـ حجم گودال جهت آزمایش چگالی بالن‬
‫ـ قرائت اولیه روی مشخص‌کننده‌ی حجم جهت آزمایش چگالی بالن‬
‫ـ حجم خاک‌ها‬
‫ـ حجم آب تراوش‌کننده‬
‫ـ حجم حفره‌ها‬
‫ـ حجم آب‬
‫ـ حجم پارافین‬
‫ـ وزن کل‬
‫‪15‬‬ ‫فصل اول‪ :‬روش‌هاي درجا‬

‫ـ میزان آب‬
‫ـ وزن هوا برابر صفر نیوتن‬
‫ـ حد روانی‬
‫ـ میزان بهینه‌ی آب‬
‫ـ حد خمیری‬
‫ـ وزن خاک‬
‫ـ حد انقباض‬
‫ـ وزن آب‬
‫ـ تمرکز هگزامتافسفات در آب‬
‫ـ تغییرمکان جانبی‬
‫ـ تغییرمکان قائم‬
‫ـ تغییر در نسبت پوکی‬
‫ـ تغییر نهایی در ارتفاع‬
‫ـ آغاز تحکیم اولیه‬
‫ـ نقطه میانی بین ‪ H0‬و ‪H100‬‬
‫ـ نقطه‌ی تقاطع دو مماس‪ ،‬این نقطه بر انتهای تحکیم اولیه منطبق است‬
‫ـ زمان افت هد کل ‪ h1‬به ‪h2‬‬
‫ـ کرنش محوری‬
‫ـ کرنش حجمی‬
‫ـ زاویه‌ی اصطکاک‬
‫ـ زاویه‌ی اصطکاک بسیج شده‬
‫ـ زاویه‌ی اصطکاک بیشینه‬
‫ـ زاویه‌ی اصطکاک پسماند‬
‫ـ وزن واحد‬
‫ـ وزن واحد حفره‌های خاک برابر صفر‬
‫ـ وزن واحد خشک خاک‬
‫ـ بیشینه‌ی وزن واحد خشک‬
‫ـ وزن واحد سیال‬
‫ـ وزن واحد دانه‌های جامد‬
‫ـ وزن واحد ماسه‬
‫ـ وزن واحد خاک اشباع‬
‫ـ وزن واحد آب‬
‫ـ وزن واحد پارافین‬
 ‫آزمايشگاه مكانيك خاك‬ ‫‪16‬‬

‫ـ لزجت‬
‫ـ زاویه‬
‫ـ مقاومت الکتریکی الیه‌ی ‪i‬‬
‫ـ چگالی آب در دمای زمان اندازه‌گیری در آزمایش هیدرومتری‬
‫ـ چگالی آب‬
‫ـ تنش اصلی بزرگ‬
‫ـ بیشینه‌ی تنش اصلی بزرگ مؤثر‬
‫ـ تنش اصلی کوچک‬
‫ـ بیشینه‌ی تنش اصلی کوچک مؤثر‬
‫ـ تنش مؤثر‬
‫ـ فشار پیش‪ ‬تحکیمی‬
‫ـ تنش مؤثر قائم‬
‫ـ لزجت (ویسکوزیته) آب در دمای ‪T‬‬
‫ـ لزجت آب در دمای ‪ 20‬درجه‬
‫ـ پیچیدگی‬
‫ـ تنش برشی‬
‫‪17‬‬ ‫فصل اول‪ :‬روش‌هاي درجا‬

‫فصل اول‬
‫آزمایشات درجا (صحرائی)‬

‫آزمایشات آزمایشگاهی که در این کتاب بررسی و انجام می شوند اطالعات مفیدی را در‬
‫زمینه‌ی شناسایی و ارزیابی نمونه‌های خاک و خواص مهندسی آنها فراهم می‌آورند‪ .‬معموال‬
‫در هر بررسی آزمایشی می بایست با گردآوری و اندازه‌گیری خواص خاک درجا شروع شود‪.‬‬
‫در محل پروژه مهندسین اطالعاتی را درباره‌ی توپوگرافی‪ ،‬هیدرولوژی منطقه‪ ،‬پوشش گیاهی و‬
‫وضعیت زمین‌شناسی محل ساخت و ساز در سایت پیشنهادی گردآوری می‌کنند‪ .‬این اطالعات‬
‫با تعدادی از حفاری‌ها و تکنسین های آزمایشگاهی درجا (مانند آزمایش نفوذ مخروط‪ ،‬برش‬
‫پره‪ ،‬دیالتومتر (اتساع سنج)‪ ،‬آزمایشات ژئوفیزیکی و غیره که امکان جمع‌آوری اطالعات‬
‫نمونه‌های خاک دست‌خورده و دست‌نخورده را جهت تعیین رفتار و ویژگی‌های ترکیبات‬
‫خاک فراهم می‌کنند‪ ،‬ترکیب می‌شوند‪ .‬اطالعات جمع‌آوری شده به مهندسین ژئوتکنیک کمک‬
‫می‌کند یک نقشه کامل را جهت محل ساختمان یک پروژه‌ی موفق ساختمانی طرح‌ریزی کنند‪.‬‬
‫با ترکیب بررسی‌های محلی و آزمایشگاهی مهندسین پروژه را در پنج فاز‪ ،‬جهت مطالعات‬
‫ژئوتکنیکی آماده می‌کند‪ :‬مطالعات اولیه‪ ،‬مطالعات میدانی زیرسطحی‪ ،‬آزمایشات آزمایشگاهی‪،‬‬
‫گزارش‌دهی و توصیه نامه‌ها‪.‬‬
‫مطالب توضیح داده شده در این فصل‪ ،‬تکنیک‌های استفاده شده جهت توصیف خواص‬
‫خاک درجا و بررسی‌های محلی را نشان می دهد‪ .‬اطالعات ارائه شده بر اساس توصیه‌های‬
‫مطرح شده در استانداردهای ‪( ASTM‬انجمن آزمایش و مصالح آمریکا)‪ ،‬کتاب‌های راهنمای‬
‫مهندسی مهندسین ارتش آمریکا و مدارک معتبر مربوط به مطالعات زیرسطحی می‌باشد‪ .‬جهت‬
‫اطالعات بیشتر در رابطه با مطالعات درجا‪ ،‬جمع‌آوری نمونه‌ها و بررسی‌های میدانی می‌توانید‬
‫به استانداردهای ‪ ASTM‬که در زیر آمده‌اند مراجعه نمایید‪:‬‬
 ‫آزمايشگاه مكانيك خاك‬ ‫‪18‬‬

‫‪ ،D420‬راهنمای استاندارد جهت مشخصات سایت جهت اهداف مهندسی (طراحی و ساخت)‪.‬‬
‫‪ ،D653‬اصطالح شناسی استاندارد خاک‪ ،‬سنگ و سیاالت محصور‪.‬‬
‫‪ ،D1452‬استاندارد اجرایی جهت بررسی‌‌های خاک و نمونه‌گیری از طریق حفاری ‪.‬مته‌ای‬
‫‪ ،D1586‬روش استاندارد جهت آزمایش نفوذ و نمونه‌گیری آزمون نفوذ استاندارد‪.‬‬
‫‪ ،D1587‬استاندارد اجرایی نمونه‌گیری با نمونه‌گیرهای لوله‌ای جدار نازک‪.‬‬
‫‪ ،D2113‬استاندارد اجرایی مغزه‌گیری از سنگ و نمونه گیری‌های سنگ جهت بررسی‌های میدانی‪.‬‬
‫‪ ،D2488‬استاندارد اجرایی جهت شناسایی و توصیف خاک‌ها (فرآیند چشمی‪ -‬دستی)‪.‬‬
‫‪ ،D2573‬روش استاندارد جهت آزمایش صحرایی برش پره در خاک چسبنده‪.‬‬
‫‪ ،D3441‬روش استاندارد جهت آزمایشات مکانیکی نفوذ مخروط در خاک‪.‬‬
‫‪ ،D3550‬استاندارد اجرایی جهت نمونه‌گیری دیوار ضخیم‪ ،‬پیش‌رانش‪ ،‬حلقه‌ای و نمونه‌گیر‬
‫دوکفه‌ای از خاک‌ها‪.‬‬
‫‪ ،D3740‬استاندارد اجرایی و ملزومات حداقل جهت نمایندگی‌های مرتبط با آزمایشات‬
‫خاک و بازرسین خاک و سنگ که در طراحی مهندسی و ساخت استفاده می‌شوند‪.‬‬
‫‪ ،D4083‬استاندارد اجرایی جهت توصیف خاک‌های منجمد (فرآیندهای چشمی‪-‬دستی)‪.‬‬
‫‪ D4220‬استاندارد اجرایی جهت نگهداری و انتقال نمونه‌های خاک‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ D4428/D4428‬روش استاندارد جهت آزمایشات لرزه‌ای چاه به چاه‪.‬‬
‫‪ ،D4633‬روش استاندارد اندازه‌گیری انرژی جهت نفوذسنج‌های دینامیکی‪.‬‬
‫‪ ،D4719‬روش استاندارد جهت آزمایشات فشارسنج پیش حفاری در خاک‌ها‪.‬‬
‫‪ ،D4729‬روش آزمایش استاندارد جهت تنش درجا و مدول تغییرشکل با استفاده از روش‬
‫جک مسطح‪.‬‬
‫‪ ،D4750‬روش آزمایش استاندارد جهت تعیین تراز آب الیه‌های زیرین خاک در حفاری‌ها‬
‫و چاه‌های مانیتورینگ‪.‬‬
‫‪ ،D5092‬استاندارد اجرایی جهت طراحی و نصب چاه‌های مانیتورینگ آب‌های زیرزمینی ‪.‬‬
‫‪ ،D5434‬راهنمای استاندارد جهت گزارش‌دهی اکتشافات میدانی زیرسطحی خاک و سنگ‪.‬‬

‫‪1.Cross hole investigation‬‬

‫‪19‬‬ ‫فصل اول‪ :‬روش‌هاي درجا‬

‫‪ -1-1‬شناسایی و توصیف خاک‌های درجا‬

‫دانه‌های خاک دارای ویژگی‌های مکانیکی هستند که عالمت‌هایی را جهت تعیین نوع‬
‫خاک مورد بررسی ارائه می‌کنند‪ .‬با انجام مشاهدات کافی نوع خاک را می‌توان تعیین نمود و‬
‫اطالعات حاصله می‌توانند به عنوان راهنما در توصیف صحیح خصوصیات مهندسی خاک‌ها‬
‫به کمک آزمایشات درجا و آزمایشگاهی استفاده شوند‪.‬‬

‫‪ -1-1-1‬اندازه‌ی دانه‬
‫خاک‌ها معموال به صورت درشت‌دانه و ریز‌دانه دسته‌بندی می‌شوند‪ .‬خاک‌های درشت‌دانه‬
‫شامل تخته سنگ‌ها‪ ،‬قلوه‌سنگ‌ها‪ ،‬شن و ماسه می‌باشند‪ .‬ریزدانه‌ها را رس‌ها و سیلت‌ها تشکیل‬
‫می‌دهند‪ .‬جدول ‪ 1-1‬طیفی از اندازه دانه‌ها را جهت انواع خاک‌ها نشان می‌دهد‪.‬‬
‫جدول ‪ 1-1‬اندازه‌ی دانه‌های خاک‌ها‬

‫اندازه ذره‬ ‫نوع خاک‬

‫>‪mm 300‬‬ ‫تخته‪ ‬سنگ‬
‫‪to 300 mm 150‬‬ ‫قلوه‪ ‬سنگ‬
‫‪to 150 mm 4.76‬‬ ‫شن‬
‫‪to 4.76 mm 0.076‬‬ ‫ماسه‬
‫‪to 0.076 mm 0.002‬‬ ‫سیلت (الی)‬
‫<‪0.002mm‬‬ ‫رس‬

‫ریزترین دانه‌هایی که با چشم غیرمسلح قابل رؤیت هستند به اندازه‌ی سوراخ الک نمره‌ی ‪0.075( 200‬‬
‫میلی‌متر) می‌باشند‪ .‬اگر دانه‌ها قابل رؤیت باشند جزو ماسه‌ی ریز محسوب می شوند‪ ،‬و در غیر این صورت‬
‫احتماالً سیلت یا رس به شمار می روند‪ .‬دانه‌های رس و سیلت معموال توده‌هایی را تشکیل داده که باعث‬
‫می‌شود آنها را با دانه‌های ماسه اشتباه بگیریم‪ .‬در این حالت مرطوب کردن توده باعث جدایی دانه‌های به‬
‫هم چسبیده می‌شود‪ .‬جهت تشخیص سیلت‌ها از رس‌ها‪ ،‬خاک‌ها را به شکل ریسمان‌های با قطر ‪ 3‬میلی‌متر‬
‫می‌غلتانیم ‪ ،‬این عمل را می‌توان جهت خاک‌های با مقادیر زیاد رس نیز انجام داد‪ ،‬اما خاک‌های الیدار‬
‫(سیلتی) طی این فرآیند ترک می‌خورند‪.‬‬

‫‪ -2-1-1‬مقاومت خشک‬
‫مقاومت خشک یک خاک ریزدانه را می‌توان با خرد کردن یک نمونه‌ی خشک با ضخامت‬
‫‪ 3‬میلی‌متر بین انگشت شست و سبابه تخمین زده ‪ .‬اگر نمونه به آسانی بشکند‪ ،‬بیشتر شامل‬
 ‫آزمايشگاه مكانيك خاك‬ ‫‪20‬‬

‫سیلت می‌باشد‪ .‬خاک‌های دارای مقادیر باالی رس در مقابل جداشدن سخت‌تر بوده و بیانگر‬
‫آن است که آنها دارای مقاومت خشک بیشتری هستند‪ ،‬هرچند این مقاومت را با مرطوب‬
‫کردن می‌توان از بین برد‪ .‬ماسه‌ها و سیلت‌ها در بعضی از مواقع شامل عوامل چسباننده‬
‫نظیر کربنات کلسیم بوده که مقاومت خشک میان آنها را افزایش می‌دهد‪ .‬در این مورد اگر‬
‫خاک‌ها مرطوب شوند‪ ،‬دانه‌های به هم چسبیده مقاومت خشک خود را حفظ می‌کنند ‪ ،‬در‬
‫حالی که رس‌ها در همین شرایط شل می‌شوند‪ .‬خاک‌های به هم چسبیده (‪)Cementated‬‬
‫شامل کربنات کلسیم می‌توان با ریختن مقدار کمی اسید هیدروکلریک روی نمونه‌ی خاک‬
‫شناسایی نمود‪ .‬در این صورت که اگر خاک با ‪ HCL‬واکنش نشان دهد نتیجه می‌گیریم که‬
‫دارای کربنات کلسیم است‪.‬‬

‫‪ -3-1-1‬شکل و ترکیبات کانی شناسی خاک‌های درشت‌دانه‬

‫درجه‌ی گردگوشگی (‪ )Roundness‬جهت دانه‌های خاک درشت‌دانه نظیر شن‪ ،‬ماسه‪،‬‬
‫قلوه سنگ‌ها و تخته سنگ‌ها ت به کار می رود‪ .‬اصطالحات استفاده شده به منظور توصیف‬
‫درجه‌ی گردگوشگی جهت گوشه‌دار‪ ،‬نیمه گوشه‌دار‪ ،‬نیمه گردگوشه‪ ،‬گردگوشه و کام ً‬
‫ال‬
‫گردگوشه می‌باشد (شکل ‪ 1-1‬را ببینید‪).‬‬
‫اگر مصالح ضعیف نظیر میکا یا شیل موجود باشند‪ ،‬پایداری یا تراکم‌پذیری خاک کاهش‬
‫می‌یابد‪ .‬حضور مصالح ضعیف را می‌توان توسط یک ذره‌بین مشخص نمود‪.‬‬

‫‪ -4-1-1‬رطوبت‬
‫در آزمایشگاه میزان رطوبت خاک را با اندازه‌گیری وزن نمونه‌ی خاک‪ ،‬قبل و بعد از قرار‬
‫دادن آن در اجاق خشک‌کن تعیین می‌شود‪.‬‬

‫شکل ‪ 1-1‬دانه‌های گردگوشه و تیزگوشه‬

‫‪21‬‬ ‫فصل اول‪ :‬روش‌هاي درجا‬

‫همان‌طوری که در جدول ‪ 2-1‬آمده است در صحرا (‪ )Field‬تخمین‌ها بر اساس ظاهر و‬

‫لمس نمودن خاک به دست می‌آید‪ .‬همچنین میزان آب را می‌توان با استفاده از دیگر روش‌های‬
‫میدانی (جهت مثال روش اسپیدی) به دست آید‪( .‬فصل ‪ 4‬را ببینید)‪.‬‬

‫‪ -5-1-1‬رنگ‬

‫رنگ خاک ابزار قابل اعتمادی جهت مهندسی ژئوتکنیک نیست زیرا با تغییر میزان رطوبت‪،‬‬
‫رنگ خاک نیز می‌تواند تغییر کند‪ .‬هر چند در برخی از موارد رن ‌‬
‫گ دارای اهمیت است‪ .‬به طور‬
‫مثال خاک‌های با رنگ خاکستری تیره تا رنگ مشکی می‌توانند شامل مقادیر زیادی مواد آلی‬
‫باشند که می‌تواند در مهندسی ژئوتکنیک دارای اهمیت و حتی مسئله ساز نیز شود‪.‬‬

‫‪ -6-1-1‬انسجام‬

‫انسجام یا سفتی یک خاک بسته به نوع خاک‪ ،‬میزان رطوبت‪ ،‬وزن واحد و سایر پارامترهای‬
‫مکانیکی آن دارد و می‌تواند با گذشت زمان تغییر کند‪ .‬جدول ‪ 3-1‬و جدول ‪ 4-1‬به ترتیب‬
‫طبقه‌بندی‌هایی از انسجام خاک‌های ریزدانه و درشت‌دانه را همراه با روش‌های تعیین آنها‬
‫ارائه دهد‪.‬‬

‫جدول ‪ 2-1‬میزان تخمین رطوبت‬

‫توصیف‬ ‫طبقه‌بندی‬

‫گرد و خاکی‪ ،‬سطح تماس خشک‬ ‫خشک‬

‫کمی مرطوب اما دارای ظاهر خشک‬ ‫اندکی مرطوب‬

‫مرطوب اما بدون آب قابل رؤیت‬ ‫مرطوب‬

‫رطوبت کافی جهت مرطوب کردن دست‌ها‬ ‫خیلی مرطوب‬

‫اشباع و دارای آب قابل رؤیت‬ ‫خیس‬

‫جدول ‪ 3-1‬انسجام و طبقه بندی خاک های ریزدانه‬

 ‫آزمايشگاه مكانيك خاك‬ ‫‪22‬‬

‫توصیف‬ ‫طبقه‌بندی‬
‫خاک می‌تواند به شکل خمیری فشرده شود یا با انگشت سوراخ شود <‪kPa 12‬‬ ‫خیلی نرم‬
‫‪to 50 kPa 25‬‬ ‫خاک می‌تواند با فشار اندک انگشت شکل داده شود‬ ‫نرم‬
‫‪to 100 kPa 50‬‬ ‫خاک می‌تواند با فشار زیاد انگشت شکل داده شود‬ ‫معمولی‬
‫‪to 150 kPa 100‬‬ ‫خاک با فشار شست دارای فرورفتگی‌می شود‬ ‫محکم‬
‫‪to 200 kPa 150‬‬ ‫خاک با فشار ناخن شست دندانه‌دار می‌شود‬ ‫سفت‬
‫>‪kPa 200‬‬ ‫خیلی سفت خاک به آسانی با نوک مداد هم فرو نمی‌رود‬

‫جدول ‪ 4-1‬انسجام انواع خاک های درشت دانه‬

‫تعداد ضربه‬ ‫طبقه‬

‫توضیح‬
‫‪spt‬‬ ‫بندی‬
‫‪0to 15%‬‬ ‫به راحتی با فشار میله‌ی با قطر ‪ 12‬میلی‌متری که توسط <‪4‬‬
‫خیلی‬
‫دست هل داده می‌شود سوراخ می‌شود‬ ‫سست‬
‫‪to 35% 15‬‬ ‫به سختی با فشار میله‌ی با قطر ‪ 12‬میلی‌متری که توسط ‪to 10 4‬‬

‫دست هل داده می‌شود سوراخ می‌شود‬ ‫سست‬

‫‪to 65% 35‬‬ ‫به راحتی با اندازه‌ی ‪ 300‬میلی متر توسط میله با قطر ‪to 17 10 12‬‬
‫با تراکم‬
‫میلی متری که توسط چکش با وزن ‪ 2.3‬کیلوگرم کوبیده‬
‫معمولی‬
‫می‌شود سوراخ می‌شود‬
‫‪to 85% 65‬‬ ‫به سختی با اندازه‌ی ‪ 300‬میلی متر توسط میله با قطر ‪to 32 17 12‬‬

‫میلی متری که توسط چکش با وزن ‪ 2.3‬کیلوگرم کوبیده‬ ‫چگال‬

‫می‌شود سوراخ می‌شود‬
‫‪to 100% 85‬‬ ‫تنها ‪ 150‬میلی متر توسط ضربه‌ی میله با قطر ‪ 12‬میلی‌متری >‪32‬‬
‫خیلی‬
‫که توسط چکش با وزن ‪ 2.3‬کیلوگرم کوبیده می‌شود فرو‬
‫چگال‬
‫می‌رود‬
‫‪23‬‬ ‫فصل اول‪ :‬روش‌هاي درجا‬

‫‪ -7-1-1‬بو‬
‫خاک آلی را می‌توان با رنگ‪ ‬خاکستری تا مشکی شناسایی نمود‪ ،‬عالوه بر آن این‌گونه‬
‫خاک‌ها با بوی گیاه زوال یافته یا جسم حیوانی نیز شناخته شود‪ .‬حرارت می‌تواند شاخصه‌های‬
‫شناسایی‌کننده‌ی خاک‌های آلی را تقویت نماید‪.‬‬
‫‪ -8-1-1‬ساختار‬
‫برخی از اصطالحات معمول که در تعریف نمونه‌های خاک دست‌نخورده به کار می‌روند‬
‫به شکل زیر هستند‪:‬‬
‫‪ -1‬الیه‌بندی شده‪ -‬الیه‌های متناوب با مصالح یا رنگ متغیر و با ضخامت حداقل ‪6‬‬
‫میلی‌متر‪.‬‬
‫‪ -2‬متورق‪ -‬الیه‌های تغییرکننده با رنگ متغیر در الیه‌های با ضخامت کمتر از ‪ 6‬میلی‌متر‪.‬‬
‫‪ -3‬شکاف دار‪ -‬دارای شکست‌هایی در طول صفحات شکست با مقاومت اندک در مقابل‬
‫شکست‪.‬‬
‫‪ -4‬سطح صیقلی‪ -‬صفحات شکست به شکل براق یا بلورین و گاهی اوقات خط‌دار‪.‬‬
‫‪ -5‬چهارگوش‪ -‬خاک ریزدانه می‌تواند به تکه‌های ریز تیزگوشه خرد شود که مقاومت‬
‫بیشتری در مقابل خردشدن دارند‪.‬‬
‫‪ -6‬عدسی‪ -‬خاک‌های مخلوط شامل یک نوع از خاک درون نوع دیگری از خاک‪.‬‬
‫‪ -7‬همگن‪ -‬رنگ و ظاهر یکسان در تمام توده‌‌ی خاک ‪.‬‬

‫برخی ازسیستم‌های طبقه‌بندی خاک نظیر سیستم طبقه‌بندی متحد خاک (‪ )USCS‬و‬
‫انجمن حمل و نقل و بزرگراه‌های ایالتی آمریکا (‪ )AASHTO‬جهت استفاده از پارامترهای‬
‫ویژه‌ی خاک که از آزمایشات آزمایشگاهی به دست می‌آیند‪ ،‬آشنایی شده‌اند‪ .‬استفاده از این‬
‫سیستم‌ها بعدا در این کتاب راهنما مورد بحث قرار می‌گیرد‪.‬‬

‫‪ 2-1‬بررسی‌های میدانی خاک‬

‫با انجام یک بررسی ژئوتکنیکی مناسب یک مهندس می‌تواند از تأخیرات غیرضروری در‬
‫فرآیند طراحی و ساخت پیش‌گیری کند‪ .‬هر پروژه‌ای به روش‌های مختلفی نیاز دارد‪ .‬هیچ‬
‫شکل آماده‌ای جهت پیروی کردن در طراحی پی یک سازه وجود ندارد‪ .‬محل ساخت هر پروژه‬
‫می بایست به شکل مجزا بررسی شود و کیفیت داده‌ها می بایست با به دست آوردن اطالعات‬
 ‫آزمايشگاه مكانيك خاك‬ ‫‪24‬‬

‫جدیدتر به طور مستمر بازبینی و بررسی مجدد شوند‪ .‬قبل از اینکه بررسی‌های میدانی آغاز‬
‫نماییم داده‌های فنی در دسترس‪ ،‬شامل نقشه‌های توپوگرافی ‪( USGS‬مطالعات زمین‌شناسی‬
‫آمریکا)‪ ،‬عکس‌های هوایی‪ ،‬نقشه‌های خاک کشاورزی‪ ،‬اسناد منابع آب زیرزمینی‪ ،‬نقشه‌های‬
‫زمین‌شناسی‪ ،‬اطالعات دقیق از محل‌های مجاور و مشابه‪ ،‬ساکنین محلی‪ ،‬اکتشافات زیرسطحی‬
‫و آزمایشات میدانی و آزمایشگاهی‪ ،‬می بایست بررسی و بازبینی می نماییم‪ .‬نمی بایست روی‬
‫داده‌ها و مشاهدات قدیمی تکیه کرد بلکه می بایست مطالعات و آزمایشات جدیدتری را به‬
‫منظور به دست آوردن آگاهی از وضعیت و شرایط کنونی محل طرح‌ریزی کرد‪.‬‬
‫بایستی برنامه شناسایی جهت محل مورد مطالعه با استفاده از داده‌های موجود ترتیب داد‪.‬‬
‫این برنامه می بایست شامل فعالیت‌های زیر باشد‪:‬‬
‫ـ بازنگری داده‌های موجود از محل پروژه و مجاورت محل‬
‫ـ تفسیر عکس‌های هوایی و سایر داده‌های راه دور‬
‫ـ اکتشاف میدانی جهت شناسایی شرایط زمین‌شناسی سطح‬
‫ـ نقشه‌های پروفیل الیه بندی و رهنمون‌ها‬
‫ـ آزمایش عملکرد سازه‌های موجود‬
‫ـ بررسی‌های درجا جهت مصالح سطحی و زیرسطحی با استفاده از حفاری‪ ،‬گودال‌های‬
‫آزمایشی و مطالعات ژئوفیزیکی‬
‫ـ بازیابی نمونه‌های دست‌خورده جهت آزمایشات طبقه‌بندی خاک‪ ،‬سنگ و مصالح‬
‫ساختمانی (این نمونه‌ها می بایست ـ به صورت نمونه‌های دست‌نخورده و مناسب‬
‫جهت تعیین خواص مهندسی تهیه شوند‪).‬‬
‫ـ شناسایی سطح‌تراز آب زیرزمینی در بازه‌های زمانی کوتاه‌مدت و بلندمدت‪.‬‬
‫ـ شناسایی و ارزیابی محل مناسب جهت تهیه‌ی مصالح پی‌ریزی‪.‬‬
‫‌ـ شناسایی نهشت‌های خاک و سنگ با اشاره‌ی ویژه به نوع و درجه‌ی تجزیه‪ ،‬عمق‪ ،‬وقوع‬
‫و محل گسستگی‌های سازه‌ای آنها‪.‬‬

‫خطاهای زیادی هستند که امکان وقوع داشته و ممکن است بر روند طراحی و ساخت‬
‫پی‌تأثیر بگذارند‪ .‬انتخاب روش‌ها و تجهیزات به ویژه انتخاب روشی که قابل اجرا‪ ،‬قابل‬
‫اعتماد و به صرفه باشد دارای اهمیت زیادی است‪ .‬بعضی از روابط مهندسی و آزمایشات‬
‫آزمایشگاهی جهت انواع خاصی از خاک طراحی شده‌اند و عدم لحاظ این مورد می‌تواند باعث‬
‫‪25‬‬ ‫فصل اول‪ :‬روش‌هاي درجا‬

‫به دست آمدن نتایج ناصحیح از آزمایشات شود‪ .‬خطاهای انسانی نظیر خطاهای بازنویسی‬
‫داده‌های به دست آمده از آزمایش‌ها‪ ،‬خطای دستی در نمونه‌گیری‌ها‪ ،‬خطا در کالیبراسیون‬
‫وسایل و بازبینی‌های ناکافی و نیز خطا در روابط بین داده‌ها می‌توانند منبع ایجاد اختالف و‬
‫بروز خطا در طراحی ژئوتکنیکی نهایی شوند‪.‬‬
‫انتخاب پارامترهای طراحی و نوع مدل‌ها همراه با ارتباط مستمر با کارفرما و پیمانکاران‬
‫جهت دست یافتن به یک محصول نهایی با کیفیت ضروری است‪.‬‬

‫‪ -2-2-1‬نمونه‌گیری از خاک‬
‫یک جنبه‌ی مهم از آزمایشات انجام‌شده در آزمایشگاه‪ ،‬گردآوری نمونه‌ها جهت توصیف‬
‫خاک می‌باشد‪ .‬فرآیند گردآوری نمونه‌های خاک دست‌نخورده و دست‌خورده‪ ،‬مهارت و‬
‫تجربه‌ی باالیی را بسته به کیفیت مورد انتظار نمونه‌ها طلب می‌کند‪(.‬یگان مهندسی ارتش‬
‫آمریکا ‪)1996‬‬
‫نمونه‌های دست‌خورده جهت طبقه‌بندی چشمی و طبقه‌بندی قراردادی خاک و نیز جهت‬
‫آماده‌سازی نمونه‌های خاک دوباره شکل داده شده به کار می‌روند‪ .‬هنگام به دست آوردن‬
‫نمونه‌های دست‌خورده‪ ،‬دغدغه‌ی مهندسین ژئوتکنیک صرفا حفظ کانی‌های آن و توزیع‬
‫اندازه‌ی دانه‌بندی خاک می‌باشد‪ .‬به طور کلی نمونه‌های دست‌خورده‌ای که جهت شناسایی‬
‫خاک‌ها استفاده می‌شوند‪ ،‬اطالعات تقریبی در رابطه با پاسخ خاک تحت اثر نیروهای مهندسی‬
‫را جهت مهندس فراهم می‌آورند‪ .‬به عالوه نمونه‌های خاک دوباره شکل داده شده که نوع ًا‬
‫توسط محققین در آزمایشگاه‌ها جهت تعیین رفتار مصالح به کار می‌روند‪ ،‬می‌توانند جهت فهم‬
‫فرآیندهای ژئومکانیکی و نیز ارائه مدل‌های بنیادی به کار روند‪ .‬مته‌های حفاری که متداول‬
‫در گردآوری نمونه‌های خاک دست‌خورده استفاده می‌شوند در شکل ‪ 2-1‬نشان داده شده‌اند‪.‬‬
‫نمونه‌های دست‌نخورده جهت توصیف ویژگی‌های خاک و تعیین پارامترهای طراحی به‬
‫کار می‌روند‪ .‬هنگام به دست آوردن نمونه‌های دست‌نخورده مهندسین ژئوتکنیک این دغدغه‬
‫را دارند که پس از خارج کردن نمونه از محل‪ ،‬نه تنها ترکیب‌بندی معدنی و توزیع دانه‌بندی‬
‫دانه‌های خاک حفظ شود‪ ،‬بلکه نمونه‌ها با حفظ میزان آب اولیه‪ ،‬نسبت تخلخل و ساختار‬
‫اولیه‌ی خاک‪ ،‬دست‌خورده نشوند‪( .‬به این مسأله دست‌خوردگی نمونه می‌گوئیم که ممکن‬
‫است به نتایج انحراف‌آمیزی در طراحی منجر گردد ‪ -‬مترجم)‬
‫پاورقی‪ -‬هیچ نمونه‌ی کامال دست‌نخورده‌ای بعد از خارج کردن آن از محل وجود ندارد‪.‬‬
 ‫آزمايشگاه مكانيك خاك‬ ‫‪26‬‬

‫تغییراتی در حجم و تنش‌ها وجود داشته که تکرار و انطباق آنها در آزمایشگاه مشکل است‪.‬‬
‫این کتاب راهنما عبارت دست‌نخورده را جهت نمونه‌هایی به کار می‌برد که با احتیاط زیاد‬
‫و تالش جهت حفظ خصوصیات اولیه‌ی خاک درجا خارج شده‌اند‪ .‬این نمونه‌ها می بایست‬
‫دارای حداقل میزان دست‌خوردگی باشند‪.‬‬

‫الف‬

‫ب‬

‫شکل ‪ 2-1‬نمونه‌هایی از مته‌های حفاری جهت استخراج نمونه‌های دست‌خورده از خاک‪:‬‬

‫الف‪ -‬سوراخ‌کن کوتاه با ساقه‌ی توپر‪ ،‬ب‪ -‬سوراخ‌کن پیوسته با ساقه‌ی توپر‪ ،‬ج‪ -‬سوراخ‌کن‬
‫با ساقه توخالی‪( .‬شکل‌ها از کتاب راهنما نمونه‌گیری از خاک متعلق به یگان مهندسین ارتش‬
‫آمریکا ‪ EM1110-1-1906‬برداشت شده است‪).‬‬
‫‪27‬‬ ‫فصل اول‪ :‬روش‌هاي درجا‬

‫به دلیل اینکه نسبت تخلخل و ساختار خاک پارامترهای نسبت به نیروها و محرک‌های‬
‫ال دست‌نخورده غیرممکن‬‫خارجی بسیار حساس هستند‪ ،‬به دست آوردن یک نمونه‌ی کام ً‬
‫است‪ .‬علیرغم این واقعیت‪ ،‬مهندسین ژئوتکنیک تالش زیادی را در جمع‌آوری نمونه‌هایی که‬
‫بتوان آنها را دست‌نخورده به محاسبه آورد انجام داده‌اند‪.‬‬
‫نمونه‌های دست‌نخورده را می‌توان به شکل نمونه‌های حاصله از گودال‌های حفرشده به‬
‫دست آیند‪ .‬نمونه‌های گودالی از سطوح روباز خاک نیز دیوارهای ترانشه جدا می‌شوند و با‬
‫یک پارافین جهت ممانعت از تبخیر و فرار آب پوشیده می‌شوند‪ .‬این نوع از نمونه‌گیری را‬
‫می‌توان جهت خاک‌های ریزدانه (رس‌ها و سیلت‌های رسی) به کار برد ‪ ،‬اما روش مذکور‬
‫جهت خاک‌های ماسه‌ای تمیز کاربردی نیستند‪ .‬نمونه‌های حاصله از نمونه‌گیری ها را می‌توان‬
‫در لوله‌های استخراج‌کننده با انتهای پوشیده شده با پارافین نگهداری نمود‪ ،‬و یا می‌توان‬
‫نمونه‌ها را خارج نموده و سپس با پارافین آنها را پوشانید‪ .‬یک روش اجرایی مناسب جهت‬
‫نگهداری کامل نمونه‌ها استفاده از اتاق مرطوب جهت حفظ میزان رطوبت خاک می‌باشد‪.‬‬
‫در کتب یگان مهندسی ارتش آمریکا روش‌های مختلفی جهت مشاهده‌ی مستقیم شرایط‬
‫زیرسطحی به صورت خالصه آمده است و آنها را به صورت ارزیابی‌های و تکنیک‌های‬
‫حفاری و سوراخ‌کاری تقسیم‌بندی نموده‌اند‪ .‬خالصه‌ای از این طبقه‌بندی در جدول ‪ 5-1‬آمده‬
‫است‪.‬‬
‫تعدادی از نمونه‌گیری ها وجود دارند که مهندسین جهت گردآوری نمونه‌های دست‌خورده‬
‫و دست‌نخورده استفاده می‌کنند که شامل موارد زیر می‌باشند‪:‬‬
‫‪ -1‬نمونه‌گیر آزمایش نفوذ استاندارد (‪ )TPS‬یا قاشق دوکفه‌ای‪( 1‬صرف ًا جهت نمونه‌های‬
‫دست‌خورده)‬
‫‪ -2‬لوله‌ی شلبی‬
‫‪2‬‬

‫‪ -3‬نمونه‌گیر وورسلو‬
‫‪3‬‬

‫‪ -4‬نمونه‌گیر بوتلرز‬
‫‪4‬‬

‫‪5‬‬
‫‪ -5‬نمونه‌گیر اوستنبرگ‬

‫‪1. Split spoon sampler‬‬

‫‪2. Shelby tube‬‬
‫‪3. Hvorslev‬‬
‫‪4. Butters‬‬
‫‪5. Osterberg‬‬
 ‫آزمايشگاه مكانيك خاك‬ ‫‪28‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -6‬نمونه‌گیر سفالی پیوسته‬

‫هندسه‌ی نمونه‌گیرهای معمول در شکل ‪( 3-1‬الف) یا شکل ‪( 3-1‬د) نشان داده شده است‪.‬‬
‫شکل ‪( 4-1‬الف) تا شکل ‪( 4-1‬ج) روندهای عملیاتی معمول جهت گردآوری نمونه‌های‬
‫خاک دست‌نخورده را نشان می‌دهد‪.‬‬

‫جدول ‪ 5-1‬روش‌های ارزیابی هم زمان و تکنیک‌های حفاری‬

‫توضیحات‬ ‫نوع حفاری‬ ‫روش‬

‫حفاری دستی یا ماشینی‪ ،‬عمق توسط تراز آب‬ ‫گودال‌های ازمایشی و ترانشه‌ها‬ ‫ارزیابی درجا‬
‫زیرزمینی محدود می‌شود‬

‫حفاری‌گران است‪ ،‬یک سطح آغشته ناشی از‬ ‫محورهای بزرگ‪ ،‬تونل‌ها و‬
‫عملیات حفاری وجود دارد‬ ‫دریفت‌ها‬
‫به چاه‌های خشک نیاز دارد‬ ‫دوربین عکاسی گمانه‬

‫قابل کاربرد جهت خاک‌های سست تا سفت‬ ‫سوراخ کنی دستی‬ ‫تکنیک‌های‬
‫نزدیک سطح زمین‪ ،‬قابل حمل و ارزان‬ ‫حفاری و مته‬
‫کاری‬
‫خاک‌های ریز‪ :‬لوله فوالدی رها شده و نمونه به‬ ‫گمانه‌زنی کوبشی نرم‬
‫شکل گوه خارج می‌شود‪ ،‬خاک‌های درشت‌دانه‪:‬‬ ‫(غالف و مته)‬
‫خاک شل است و و در لوله در باالی غشا رسوب‬
‫می‌کند‬
‫لنگر پیچشی به یک دستگاه سوراخ‌کن که به‬ ‫سوراخ‌کاری با مته مکانیکی‬
‫مته‌هایی متصل است اعمال می‌شود‪ .‬خاک‌ها‬
‫ممکن است ترکیب شوند و نماینده‌ی خاک‬
‫نمونه نباشند و فشار اضافی ممکن است باعث‬
‫به هم‌خوردگی خاک جلوی صفحه‌ی چاه شود‪.‬‬

‫حفاری شوییدنی (‪ )wash boring‬توسط یک جت آب در پایه‌ی وسیله‌ی حفاری‬

‫ذرات خاک به سمت سطح زمین هدایت‬
‫می‌شوند‪ .‬خاک‌ها ممکن است ترکیب سوند و‬
‫نماینده‌ی خاک نمونه منطقه نباشند‪.‬‬

‫‪6. Delft continuous sampler‬‬