ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΙΤΑΛΙΩΤΗΣ

ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΟΥΡΔΑΧΑΣ
ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ
ΕΛΕΝΗ ΚΟΥΛΟΥΜΠΗ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ

Η ΠύΛΗ
ΤΟύ ΟύρΑνΟύ
Οι τοιχογραφίες του Τάσου Λουκίδη (1941)
στο παρεκκλήσιο του Αγίου Σπυρίδωνος Σπάτων
της οικογένειας Μανιά

Τεχνοϊστορική προσέγγιση - Φυσικοχημική Τεκμηρίωση

Προληπτική και Επεμβατική Συντήρηση

ΑΘΗΝΑ 2022
Εἰς μνήμην Σπήλιου καὶ Χρυσαυγῆς Μανιᾶ, κτητόρων
Η ΠύΛΗ ΤΟύ ΟύρΑνΟύ
Οι τοιχογραφίες του Τάσου Λουκίδη (1941)
στο παρεκκλήσιο του Αγίου Σπυρίδωνος Σπάτων της οικογένειας Μανιά

Δρ. Ιωάννης Βιταλιώτης

Ερευνητής Β΄ Βαθμίδας - Κέντρο Έρευνας της Βυζαντινής
και Μεταβυζαντινής Τέχνης (ΚΕΒΜΤ) της Ακαδημίας Αθηνών

Ιωάννης Βουρδαχάς
Αγιογράφος και συντηρητής έργων τέχνης - Οίκος Βουρδαχά

Δρ. Χρήστος Καρύδης

Αναπλ. Καθηγητής Προληπτικής και Επεμβατικής Συντήρησης
Οργανικών Έργων Τέχνης - Ιόνιο Πανεπιστήμιο

Δρ. Ελένη Κουλουμπή

Επιστήμων της Συντήρησης - Εθνική Πινακοθήκη Αθηνών
- Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου

Ελευθέριος Παπαϊωάννου
Συντηρητής Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης - CONSERVATIA Ε.Ε.
- Υποψήφιος Διδάκτωρ Ιονίου Πανεπιστημίου ΜSc

Επιμέλεια κειμένων: Βασιλική Πατρίκη

Εκδότης: ΣΠΗΛΙΑΝΑ ΑΒΕΕ

Μέρλιν 3, 10671 Αθήνα. Τηλ. 210 3609435

Σελιδοποίηση - Eκτύπωση - Βιβλιοδεσία: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΥΠΡΗΣ

Αυλώνος 1 & Λάμπρου Κατσώνη, 143 43 Νέα Χαλκηδόνα, Αθήνα
Τηλ. 210 8542020, E-mail: skypris@otenet.gr, www.skypris.gr

ISBN: 978-618-86281-0-6

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας
(Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) σύμφωνα με τους όρους της Διεθνούς Σύμβασης
Βέρνης-Παρισιού που κυρώθηκε με το ν. 100/1975 και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας.
Απαγορεύεται απολύτως η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή, ολική ή μερική, του παρόντος έργου άνευ
γραπτής αδείας της συγγραφέως και του εκδότη και η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό,
μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή,
αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.
 Η ΠύΛΗ ΤΟύ ΟύρΑνΟύ
Οι τοιχογραφίες του Τάσου Λουκίδη (1941)
στο παρεκκλήσιο του Αγίου Σπυρίδωνος Σπάτων
της οικογένειας Μανιά

Τεχνοϊστορική προσέγγιση - Φυσικοχημική Τεκμηρίωση

Προληπτική και Επεμβατική Συντήρηση

ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΙΤΑΛΙΩΤΗΣ ▪ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΟΥΡΔΑΧΑΣ ▪ ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ

ΕΛΕΝΗ ΚΟΥΛΟΥΜΠΗ ▪ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ

ΑΘΗΝΑ 2022
 ΠΕρΙΕΧΟΜΕνΑ

Προλογισμός του Πάνου Μανιά ...................................................................................... 9

1 Εισαγωγικό σημείωμα ............................................................................................. 11

ΙωΑννΗΣ ΒΟύρΔΑΧΑΣ

2 Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του Τάσου Λουκίδη (1941)

στο παρεκκλήσιο του Αγίου Σπυρίδωνος Σπάτων της οικογένειας
Μανιά: Μία ιδιάζουσα πρόταση εκκλησιαστικής ζωγραφικής
ΙωΑννΗΣ ΒΙΤΑΛΙωΤΗΣ
2.Ι Τάσος Λουκίδης (1887-1972), ένας εκπρόσωπος του συμβολισμού
στον χώρο της εκκλησιαστικής ζωγραφικής
i Η καλλιτεχνική πορεία του Τάσου Λουκίδη.
Απόπειρα σχεδιάσματος ........................................................................... 15
ii Τάσος Λουκίδης (1887-1972). Συνοπτικό Χρονολόγιο .............. 39
iii Βιβλιογραφικά για τον Τάσο Λουκίδη ................................................ 44
2.II Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του παρεκκλησίου
του Αγίου Σπυρίδωνος της οικογένειας Μανιά
i Η διάρθρωση του διακόσμου του παρεκκλησίου ......................... 49
ii Οι επιγραφές .................................................................................................. 57
iii Οι εικονογραφικές και αισθητικές καταβολές του διακόσμου
του παρεκκλησίου του Αγίου Σπυρίδωνος ...................................... 61
iv Αντί επιλόγου: Μία εικαστική πρόταση για τον διάκοσμο
ενός ορθόδοξου παρεκκλησίου ως fin de siècle ............................. 94
2.III Βιβλιογραφία .................................................................................................... 111
Eυχαριστίες .................................................................................................................. 119

3 Φυσικοχημική τεκμηρίωση υλικών και τεχνικών κατασκευής

σε έργα τέχνης με τη χρήση των θετικών επιστημών.
Εφαρμογή σε τέσσερα δείγματα από τοιχογραφίες
του ιδιωτικού παρεκκλησίου Αγίου Σπυρίδωνος Σπάτων
της οικογένειας Μανιά
ΕΛΕνΗ ΚΟύΛΟύΜΠΗ
3.I Η συμβολή των θετικών επιστημών στη μελέτη έργων τέχνης .... 121

7
ΠΕΡΕΧΟΜΕΝΑ Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ

3.II Φυσικοχημική τεκμηρίωση των υλικών και της τεχνικής

κατασκευής του ζωγράφου - αγιογράφου Τάσου Λουκίδη
στο παρεκκλήσιο Αγίου Σπυρίδωνος Σπάτων.
Μέθοδοι επεξεργασίας και μελέτης
i Οπτική Μικροσκοπία ................................................................................ 123
ii Φασματοσκοπία Raman .......................................................................... 136
3.III Η τεχνοτροπία του Τάσου Λουκίδη ......................................................... 146
3.IV Βιβλιογραφία ..................................................................................................... 149

4 Η παθολογία των φθορών και η συντήρηση του τοιχογραφικού

διακόσμου του Τάσου Λουκίδη στο παρεκκλήσιο του Αγίου
Σπυρίδωνος της οικογένειας Μανιά στα Σπάτα Αττικής
ΧρΗΣΤΟΣ ΚΑρύΔΗΣ
ΕΛΕύθΕρΙΟΣ ΠΑΠΑϊωΑννΟύ
ΙωΑννΗΣ ΒΟύρΔΑΧΑΣ
4.Ι Κατάσταση διατήρησης του τοιχογραφικού συνόλου
του ναΐσκου πριν την συντήρηση ............................................................ 151
4.ΙΙ Επεμβάσεις συντήρησης στον ναΐσκο Αγίου Σπυρίδωνος Σπάτων
οικογενείας Μανιά ........................................................................................... 155
4.ΙΙΙ Προτάσεις Προληπτικής Συντήρησης του ναΐσκου
Αγίου Σπυρίδωνος ........................................................................................... 159
i Σχετική Υγρασία (RH) & Θερμοκρασία (T°) ................................. 160
ii Ακτινοβολία ................................................................................................. 160
iii Ατμοσφαιρική ρύπανση και επικαθίσεις ....................................... 161
iv Γενικές προτάσεις προληπτικής συντήρησης
για τον ναΐσκο του Αγίου Σπυρίδωνος ........................................... 162
4.IV Βιβλιογραφία ..................................................................................................... 163

Βιογραφικά Συγγραφέων ......................................................................................... 165

Φωτογραφικό Λεύκωμα ........................................................................................... 173

8
 Θρηνωδούσες γυναίκες. Λεπτομέρεια από τη Σταύρωση.
Παρεκκλήσιο Αγίου Σπυρίδωνος οικογένειας Μανιά, 1941.

150
4 Η παθολογία των φθορών και η συντήρηση
του τοιχογραφικού διακόσμου του Τάσου Λουκίδη
στο παρεκκλήσιο του Αγίου Σπυρίδωνος
της οικογένειας Μανιά στα Σπάτα Αττικής

ΧρΗΣΤΟΣ ΚΑρύΔΗΣ
ΕΛΕύθΕρΙΟΣ ΠΑΠΑϊωΑννΟύ
ΙωΑννΗΣ ΒΟύρΔΑΧΑΣ

4.Ι Κατάσταση διατήρησης του τοιχογραφικού συνόλου

του ναΐσκου πριν την συντήρηση
Ο ναΐσκος του Αγίου Σπυρίδωνος Σπάτων της οικογένειας Μανιά είναι
επιπεδόστεγη μονόκλιτη βασιλική μικρών διαστάσεων με ξυλοσκεπή
(εικ. 160) αναγερθείσα το 2005. Στο εσωτερικό του υπάρχει ζωγραφικός δι-
άκοσμος που κοσμεί τους τοίχους, το τέμπλο και την οροφή με την τεχνική
της ξηρογραφίας (secco), φιλοτεχνημένος από τον εικαστικό Τάσο Λουκί-
δη το 1941 (έτος αποπερατώσεως). Το εικονογραφικό πρόγραμμα των τοι-
χογραφιών του συγκεκριμένου ναού χωρίζεται σε τρεις ζώνες όσον αφορά
στον βόρειο και νότιο τοίχο: Την πρώτη ζώνη, κάτω χαμηλά, καταλαμβάνει
η ζωγραφική μίμηση ορθομαρμάρωσης, η δεύτερη ζώνη στο μέσο φέρει τις
χριστολογικές παραστάσεις και τέλος η τρίτη ζώνη που εφάπτεται της ορο-
φής, διακοσμείται με επιγραφές και χριστογράμματα εντός μίμησης ορθο-
μαρμάρωσης και με δύο ημίτο-
μους αγίους. Αγιογραφικός δι-
άκοσμος υπάρχει, ωστόσο, και
στο τέμπλο.

160. Η βόρεια εξωτερική όψη

του ναΐσκου του Αγίου Σπυρίδωνος
Σπάτων οικογένειας Μανιά

151
ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ - ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΟΥΡΔΑΧΑΣ Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ

Τόσο ο γραπτός διάκοσμος των τοίχων όσο και οι δεσποτικές εικόνες

του τέμπλου αποσπάστηκαν τo 1985 υπό την επίβλεψη του συντηρητή έρ-
γων τέχνης Μιχαήλ Μιχαηλίδη από παλαιότερο ναΐσκο που βρισκόταν εντός
του διαμερίσματος μοντερνιστικής πολυκατοικίας της οικογένειας Σπήλι-
ου Μανιά στην οδό Αγ. Μελετίου στην Κυψέλη Αθηνών. Tα τμήματα αυτά
των τοιχογραφιών αρχικά είχαν αποθηκευτεί και μετέπειτα τοποθετήθη-
καν στον συγκεκριμένο ναΐσκο στα Σπάτα το 2005.
Το εξωτερικό κέλυφος του ναΐσκου, με άλλα λόγια η τοιχοδομή, τα πα-
ράθυρα, η θύρα και οι υδρορρόες, κρίνεται μέσω μακροσκοπικής παρατήρη-
σης ότι βρίσκεται σε καλή κατάσταση, διότι ο ναΐσκος θεωρείται νεόδμητος.
Δεν εντοπίστηκαν δηλαδή ρωγμές στα κονιάματα σφράγισης, οι λίθοι δεν
έχουν ίχνη από ρωγματώσεις και προσβολή από βιολογικούς παράγοντες
φθοράς ούτε παρατηρούνται χρωματισμοί και εξανθήματα από υγρασία.
Η καλή λοιπόν εν γένει κατάσταση διατήρησης της εξωτερικής τοιχο-
δομής έχει ως αποτέλεσμα την αποφυγή ανάπτυξης έντονων περιβαλλοντι-
κών παραγόντων διάβρωσης στο εσωτερικό του ναΐσκου, όπως θα ήταν λό-
γου χάρη η λεγόμενη ανερχόμενη και κατερχόμενη υγρασία στο χώρο· ση-
μειωτέον δε ότι φαινόμενα σαν κι αυτά, αποτελούν συνήθως τους βασικούς
παράγοντες φθοράς των τοιχογραφιών σε μνημεία και πλήττουν ταυτόχρο-
να τη δομική σταθερότητα των υλικών κατασκευής τους.
Παρόλη όμως την υφιστάμενη κατάσταση θα πρέπει να επισημανθεί
ότι στην ανατολική και δυτική πλευρά παρατηρούνται ανοίγματα. Συγκε-
κριμένα, στην μικρή αψίδα του Ιερού Βήματος υπάρχει μονόλοβο άνοιγμα
άνευ υαλοπίνακα. Η ύπαρξη αυτών των ανοιγμάτων διευκολύνει την κυκλο-
φορία του αέρα από το εξωτερικό περιβάλλον προς το εσωτερικό και έχει
ως αποτέλεσμα να επηρεάζεται το μικροκλίμα1 του χώρου.
Οι τιμές της σχετικής υγρασίας και της θερμοκρασίας μεταβάλλονται
και αυξομειώνονται αναλόγως με βάση τους εποχιακούς κύκλους (χειμώ-
νας/καλοκαίρι). Τούτο έχει ως αποτέλεσμα την αλληλεπίδραση του ακα-
τάλληλου, πλέον, εσωτερικού περιβάλλοντος με την ευαίσθητη ζωγραφική
επιφάνεια. Όμως δεν είναι μόνο οι περιβαλλοντικές συνθήκες που εισχω-
ρούν στο εσωτερικό χώρο του ναού.

1
Με τον όρο ‘μικροκλίμα’ εννοούμε τις συνθήκες του περιβάλλοντος που υπάρχουν μέσα σε
ένα μνημείο και πιο συγκεκριμένα τη θερμοκρασία (oC), την υγρασία και τη σχετική υγρασία
(RH), στις οποίες εκτίθενται ανά περίπτωση οι εκάστοτε εικόνες και τοιχογραφίες.

152
ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΤΑΣΟΥ ΛΟΥΚΙΔΗ (1941) ΣΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΣΠΑΤΩΝ

Αξίζει να αναφερθεί, πως σε όλη την έκταση της ζωγραφικής επιφά-

νειας και όχι απλώς τοπικά, παρατηρήθηκε το φαινόμενο της απολέπισης
(εικ. 161-162). Η απολέπιση της ζωγραφικής επιφάνειας έχει ως χαρακτη-
ριστικό της την κατά σημεία απώλεια του ζωγραφικού στρώματος, με επα-
κόλουθο την αποκάλυψη των υποστρωμάτων της τοιχογραφίας. Το φαινό-
μενο αυτό χαρακτηρίζεται ως επιθετικής μορφής φθορά που δημιουργεί δυ-
στυχώς μη αναστρέψιμη βλάβη στα ζωγραφικά έργα.

161-162. Ενδεικτικές λεπτομέρειες απολέπισης τμημάτων (στρώμα προετοιμασίας,

ζωγραφικό στρώμα) σε τοιχογραφίες από διαφορετικά σημεία στο εσωτερικού του
ναΐσκου (Λεπτομέρειες από το ανοιχτό Ευαγγέλιο του Δεσπότου Χριστού του τέμπλου
και από την “Απόνιψη Πιλάτου” του νότιου τοίχου).

Ειδικότερα, η οροφογραφία
του ναού (Χριστός ως Παντοκρά-
τωρ) ήταν εκείνη που αντιμετώπι-
ζε το μεγαλύτερο πρόβλημα απολέ-
πισης του ζωγραφικού στρώματος
(εικ. 163). Αυτό συνέβαινε, διότι είναι

163. Λεπτομέρεια απολέπισης

του ζωγραφικού στρώματος
στον Χριστό Παντοκράτορα
της οροφογραφίας.

153
ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ - ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΟΥΡΔΑΧΑΣ Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ

η πλησιέστερη ζωγραφική επιφάνεια μεταξύ των δυο ανοιγμάτων του ναού,

που προαναφέρθηκαν. Παρατηρήθηκε ωστόσο κατά την καταγραφή των
φθορών προ των επεμβάσεων συντήρησης, ότι το πρόβλημα είχε την τάση
να αναπτύσσεται κυρίως στο δυτικό μισό της οροφής, δηλαδή στην περιο-
χή που γειτνιάζει με την κεντρική είσοδο. Πιθανώς τούτο συνέβαινε, διότι
το τμήμα αυτό είναι περισσότερο εκτεθειμένο στις ακατάλληλες περιβαλ-
λοντικές συνθήκες σε σχέση με το ανατολικό. Το ανατολικό τμήμα παρου-
σιάζει το πλεονέκτημα να προστατεύεται από την κάθετη επιφάνεια του
τέμπλου, με συνέπεια η διάβρωσή του να μην είναι τόσο εκτενής.
Μικρότερης έκτασης απολεπίσεις παρατηρήθηκαν και στην απομίμη-
ση ορθομαρμάρωσης του βόρειου τοίχου κάτω από την τοιχογραφία των
αγγέλων “Η Πύλη του Ουρανού”. Στην ίδια πλευρά άνω, η τοιχογραφία του
αγίου Χαραλάμπους παρουσίαζε αλλοίωση (άλατα) της μπλε χρωστικής του
φόντου (εικ. 164). Αξίζει να αναφερθεί πως στην ίδια ζώνη καταγράφηκε
αποκόλληση κονιάματος σφράγισης. Το κονίαμα σφράγισης αυτό δεν ήταν
πρωτότυπο, αλλά είχε εφαρμοστεί ετεροχρονισμένα στο σημείο εκείνο ως
επιστέγασμα της επικόλλησης των τοιχογραφιών στη νέα τους θέση, για να
καλύψει το κανάλι όδευσης καλωδίων της ηλεκτρικής εγκατάστασης του
ναΐσκου· είχε μάλιστα γίνει απόπειρα αισθητικής αποκατάστασης με ζω-
γραφική. Η αποκόλληση του κονιάματος μπορεί να προκλήθηκε είτε από
τη διαφορά ανά τις εποχές στο μικροκλίμα και την υγρασία είτε από πιθανή
αστοχία κατά την εφαρμογή του κονιάματος ή πάλι και εξαιτίας του συνδυ-
ασμού των δύο αυτών αιτιών. Επιπροσθέτως, στον νότιο τοίχο κάτω από
το παράθυρο, όπως άλλωστε και σε άλλα σημεία, παρατηρήθηκε η ύπαρξη
δικτύου μεγάλων και μικρών τριχοειδών μικρορωγμών (εικ. 165) και απω-
λειών επί μέρους ζωγραφικών στρωμάτων. Τέλος, παρατηρήθηκε επίστρω-
ση ατμοσφαιρικών ρύπων και επικαθίσεων σε όλη την ζωγραφική επιφά-
νεια του ναϊδρίου. Το φαινόμενο αυτό ήταν εντονότερο σε περιοχές κοντά
στην είσοδο και τα ανοίγματα.
Αντίστοιχα με τις τοιχογραφίες του ναού έτσι και στις δεσποτικές ει-
κόνες του τέμπλου η υφιστάμενη κατάσταση ήταν ανάλογη του μικροκλί-
ματος (ακτινοβολία, θερμοκρασία και υγρασία)2, που επικρατεί τοπικά στο
εσωτερικό του ναού. Για τους ίδιους με τους παραπάνω λόγους, τα έργα που
2
Οι συγκεκριμένες περιβαλλοντικές συνθήκες μπορούν να δράσουν αλυσιδωτά και καταστρε-
πτικά πάνω σε ένα ζωγραφικό στρώμα.

154
ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΤΑΣΟΥ ΛΟΥΚΙΔΗ (1941) ΣΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΣΠΑΤΩΝ

είχαν επηρεαστεί περισσότερο από τις εσωτερικές περιβαλλοντικές συνθή-

κες, βρίσκονταν στην νότια πλευρά και μάλιστα γειτνίαζαν με το παράθυ-
ρο του νότιου τοίχου: ο ένθρονος Χριστός και ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρο-
μος. Δυστυχώς το φαινόμενο της απολέπισης δεν είχε περιοριστεί μονάχα
σε αυτά, αλλά είχε εξαπλωθεί και στις υπόλοιπες εικόνες του τέμπλου (δε-
σποτικές και Δωδεκαόρτου), απλώς σε πιο ήπια μορφή.

164. Κηλίδες αλάτων και υγρασίας

στο ζωγραφικό στρώμα της απεικόνισης
του αγίου Χαραλάμπους στον βόρειο τοίχο.

165. Παράδειγμα δικτύου μεγάλων και μικρών

τριχοειδών μικρορωγμών στη ζωγραφική
(λεπτομέρεια από την Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα
του τέμπλου).

4.ΙΙ. Επεμβάσεις συντήρησης στον ναΐσκο Αγίου Σπυρίδωνος

Σπάτων οικογενείας Μανιά
Όλες οι εργασίες συντήρησης, όπως και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν,
βασίζονται στην αντιστρεψιμότητα και την συμβατότητα προς τα ήδη υπάρ-
χοντα κατασκευαστικά υλικά και εναρμονίζονται προς τις προδιαγραφές
και τις ρήτρες των λεγομένων διεθνών Χαρτών και Συμβάσεων σχετικά με
την ταυτότητα της εκάστοτε εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς και τα πρω-
τόκολλα δομικών υλικών3.

3
Πρόκειται για ψηφίσματα Συνεδρίων ή Συνόδων και τις κατά καιρούς επικαιροποιήσεις αυ-
τών (Συνέδριο Αθηνών 1931, Ιδρυτική Πράξη της UNESCO 1945 [Άρθρο 1, παρ.1 και 2γ], Σύμ-
βαση της Χάγης για την Προστασία των Πολιτιστικών Αγαθών σε περίπτωση ένοπλης σύρ-
ραξης 1954, Χάρτα της Βενετίας 1964 ή “Διεθνής Χάρτης Αποκατάστασης”, Σύμβαση των Πα-
ρισίων για την Παγκόσμια Πολιτιστική και Φυσική Κληρονομιά 1972, Σύμβαση της Γρανάδας

155
ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ - ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΟΥΡΔΑΧΑΣ Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ

Το στάδιο της επεμβατικής συντήρησης θεωρείται από τα πιο σημα-

ντικά για την πορεία ενός έργου τέχνης στον χρόνο. Περιλαμβάνει όλες τις
απαραίτητες ενέργειες, προκειμένου να επιβραδύνεται η φυσική φθορά
του αντικειμένου και να αποκαθίσταται με τρόπο τέτοιο, ώστε να διατη-
ρείται και να προβάλλεται η ακεραιότητά του. Βασικός απώτερος στόχος
των επεμβάσεων συντήρησης είναι να διασφαλίζεται μια κατάσταση ισορ-
ροπίας του κάθε έργου τέχνης και έτσι όχι μόνο να επιβραδύνεται η φθορά
του από επιβλαβείς παράγοντες, αλλά και να ακολουθεί αυτό πλέον τους
φυσιολογικούς αργούς ρυθμούς φθοράς από το χρόνο.
Στο επίμαχο ναΐδριο του Αγίου Σπυρίδωνος Σπάτων της οικογένειας
Μανιά η αντιμετώπιση της αναφερθείσας παθολογίας των φθορών στις τοι-
χογραφίες χωρίζεται σε επιμέρους φάσεις επέμβασης. Συνοπτικά, το έργο
συντήρησης που έλαβε χώρα, συνίσταται σε:

Α΄ φάση:
− Στερέωση της ζωγραφικής επιφάνειας με ακρυλική θερμοπλαστική
συγκολλητική ουσία Beva® 371 σε white spirit (5%), (εικ. 166-167).
− Αφαίρεση από την ζωγραφική επιφάνεια των επικαθίσεων με μηχα-
νικό και χημικό καθαρισμό.

166-167. Πριν και μετά την στερέωση της ζωγραφικής επιφάνειας

(λεπτομέρεια από τις ζώνες των ακτίνων της οροφογραφίας
του Χριστού Παντοκράτορα).

1985, διατάξεις διεθνών οργανισμών, όπως το ICCROM [Διεθνές Κέντρο για την Μελέτη της
Συντήρησης και της Αποκατάστασης των Πολιτιστικών Αγαθών] και το ICOM [Διεθνές Συμ-
βούλιο Μουσείων], κ.ο.κ.) που προβλέπουν και απαιτούν την τήρηση δεοντολογίας για την δι-
αφύλαξη και ανάδειξη των ιστορικών - αισθητικών αξιών και της αρχιτεκτονικής των μνημεί-
ων, καθώς και των αυθεντικών υλικών, των πρακτικών δόμησης κ.λπ..

156
ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΤΑΣΟΥ ΛΟΥΚΙΔΗ (1941) ΣΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΣΠΑΤΩΝ

− Πλήρωση ρωγμών με ακρυλικό στόκο (εικ. 168-169).

− Αφαίρεση όσων επιζωγραφίσεων και γενικότερα μεταγενέστερων
του Λουκίδη επεμβάσεων δημιουργούσαν τυχόν αισθητικά προβλή-
ματα στην επιφάνεια.
− Ενέματα με ακρυλικές ρητίνες στις ρωγμές και άσκηση πίεσης για συ-
γκόλληση με την αρχική τοιχοδομή.

168-169. Πριν και μετά την στερέωση, συμπλήρωση και αισθητική

αποκατάσταση (βόρειος τοίχος, άνω ζώνη, επιγραφή).

Β΄ φάση:
− Καθαρισμός της ζωγραφικής επιφάνειας με στεγνό μηχανικό τρόπο.
Αφαίρεση επικαθίσεων (εικ. 170-171).

170-171. Πριν και μετά τον καθαρισμό των επικαθίσεων και των κηλίδων υγρασίας
και αλάτων από την επιφάνεια (βόρειος τοίχος, άγιος Χαράλαμπος).

157
ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ - ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΟΥΡΔΑΧΑΣ Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ

Γ΄ φάση:
− Αισθητική αποκατάσταση της ζωγραφικής επιφάνειας με ακρυλικές
ρητίνες και σκόνες αγιογραφίας (εικ. 172 έως 173).

172-173. Λεπτομέρειες του πριν και του μετά την αισθητική αποκατάσταση
στον Χριστό Παντοκράτορα της οροφογραφίας.

158
ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΤΑΣΟΥ ΛΟΥΚΙΔΗ (1941) ΣΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΣΠΑΤΩΝ

4.ΙΙΙ Προτάσεις Προληπτικής Συντήρησης του ναΐσκου

Αγίου Σπυρίδωνος
Η Προληπτική Συντήρηση αποτελεί την ειδίκευση στον τομέα της επιβρά-
δυνσης ή της αποτροπής της φθοράς σε μνημεία, μουσειακά αντικείμενα,
ιδιωτικές συλλογές και αρχειακό υλικό. Έχοντας στο οπλοστάσιό της επι-
βοηθητικές εξελιγμένες τεχνολογικές συσκευές και πρωτοποριακά υλικά,
αλλά και τη δυνατότητα λεπτομερών και ακριβών αναλύσεων και μετρήσε-
ων, επιστρατεύει μια σειρά χειρισμών και μεθόδων που περιλαμβάνουν με-
ταξύ άλλων τον έλεγχο του περιβάλλοντος, την έκθεση, μεταφορά κι απο-
θήκευση των αντικειμένων, καθώς και την ετοιμότητα προς διάσωση και
φύλαξη αυτών υπό απειλή ή συνθήκες φυσικών ή πολεμικών καταστρο-
φών. Οι διαδικασίες αυτές δεν περιλαμβάνουν την άμεση φυσική ή χημική
επέμβαση στο μνημείο ή το αντικείμενο.
Σε αντίθεση με τη λεγόμενη Επεμβατική - Δραστική Συντήρηση, η Προ-
ληπτική Συντήρηση δεν επικεντρώνει την προσοχή της απαραιτήτως σε ένα
μόνο αντικείμενο, αλλά συνήθως αποβλέπει σε ολόκληρη τη συλλογή ή το
συνολικό μνημείο (εξωτερικό και εσωτερικό κέλυφος). Μια νέα προσέγγι-
ση - που ακόμη πάντως δεν έχει επισήμως διατυπωθεί βιβλιογραφικά, αλλά
απλώς έχει εκφραστεί ως προβληματική στην διεθνή επιστημονική κοινό-
τητα - συμπεριλαμβάνει τη χρήση του όρου “Interpretive Conservation” που
κατά προσέγγιση, παρεμπιπτόντως, θεωρείται ήδη δόκιμος στο θεωρητικό
λεξιλόγιο της Ιστορίας της Τέχνης και της Μουσειολογίας ως “Interpretation
of material culture”. Με τον όρο αυτό, δηλαδή “Ερμηνεία του υλικού πολιτι-
σμού”, ο συντηρητής δεν υπονοεί την ανάλυση επεμβάσεων ή υλικών, αλλά
την απλή απαρίθμηση των σταδίων του πρωτοκόλλου και της γενικότερης
μεθοδολογίας, με τα οποία μελετώνται τα αντικείμενα ή οι συλλογές ως πο-
λιτισμικά αγαθά.
Στην περίπτωση του ναΐσκου του Αγίου Σπυρίδωνος πραγματοποιή-
θηκε επεμβατική συντήρηση στο τοιχογραφικό μεν σύνολο μονάχα, ωστό-
σο, προκειμένου η μελλοντική του διατήρηση να αφορά το μνημείο εν συ-
νόλω, απαραίτητο είναι να ακολουθηθούν στοχευμένες προσεγγίσεις προ-
ληπτικής συντήρησης, από τις οποίες ενδεικτικά παρουσιάζονται παρακά-
τω οι πιο ενδεδειγμένες για το συγκεκριμένο μνημείο.

159
ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ - ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΟΥΡΔΑΧΑΣ Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ

i Σχετική ύγρασία (RH) & θερμοκρασία (T°)

Η σχετική υγρασία4 (RH) και η θερμοκρασία (T) σε έναν εσωτερικό χώρο
παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση των τοιχογραφιών, ιδιαίτερα δε,
όταν αυτές είναι αποσπασμένες και φέρουν στην πίσω όψη σύγχρονα υλικά.
Εάν αυτές οι δύο παράμετροι δεν ελέγχονται από ειδικά όργανα (υγρό-
μετρο, θερμοϋδρογράφο, κ.ά.), το ζωγραφικό έργο βρίσκεται σε άμεσο κίν-
δυνο. Οι απότομες διακυμάνσεις θερμοκρασίας και υγρασίας δημιουργούν
συστολές και διαστολές στα υγροσκοπικά5, οργανικά υλικά, με τα οποία
έχει κατασκευαστεί η τοιχογραφία. Όταν η RH του αέρα ανεβαίνει, τότε το
υλικό - φορέας και όλα τα οργανικά υλικά διαστέλλονται, ενώ αντιθέτως,
όταν η σχετική υγρασία κατεβαίνει, τα υλικά συρρικνώνονται.
Ο έλεγχος των περιβαλλοντικών συνθηκών που επικρατούν στον χώρο,
όπου βρίσκονται οι αποσπασμένες τοιχογραφίες, πρέπει να γίνεται σε καθη-
μερινή βάση. Η εσωτερική υγρασία μπορεί να αυξάνεται ακόμη κι από την
αναπνοή των επισκεπτών (άνοδος θερμοκρασίας και εξάτμιση της υγρα-
σίας), καθώς και όταν χρησιμοποιείται νερό για τον καθαρισμό των δαπέ-
δων (συμπύκνωση υδρατμών).
Για τους παραπάνω λόγους μπορεί να τοποθετηθεί ψηφιακός θερμο-
ϋδρογράφος και να καταγράφει την υγρασία και την θερμοκρασία 24/7, με
άλλα λόγια σε 24ωρη και 7ήμερη βάση. Είναι δε ιδιαιτέρως υποβοηθητικό
το ότι έχει ήδη τοποθετηθεί στο ναό αφυγραντήρας - ιονιστής, ο οποίος με-
τριάζει τους δύο παραπάνω επιβαρυντικούς παράγοντες.

ii Ακτινοβολία
Η καταστροφή της ζωγραφικής επιφάνειας και των υλικών κατασκευής,
όπως για παράδειγμα συνδετικά και χρωστικές, από την ακτινοβολία και το
φως ως πηγή ενέργειας είναι ακαριαία σε σύγκριση με την βλαπτική επίδραση
της σχετικής υγρασίας και της θερμοκρασίας. Η συνεχής έκθεση των τοιχο-
γραφιών στην υπεριώδη ακτινοβολία επιφέρει την οξείδωση τόσο των χρω-

4
Σχετική υγρασία (%RH) είναι ο λόγος (επί τοις εκατό, %) της μάζας των υδρατμών που πε-
ριέχεται σε έναν δεδομένο όγκο αέρα, προς τη μάζα που θα έπρεπε να περιέχει ο ίδιος όγκος
αέρα υπό την αυτή θερμοκρασία και πίεση, ώστε να είναι κορεσμένος, με άλλα λόγια προς τη
μέγιστη μάζα των υδρατμών που ο αέρας αυτός μπορεί να συγκρατήσει.
5
Υγροσκοπικές λέγονται οι ουσίες που δύνανται να απορροφούν νερό από το περιβάλλον τους.
Τυπικά, αυτό συμβαίνει σε ή κοντά σε συνηθισμένη θερμοκρασία δωματίου.

160
ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΤΑΣΟΥ ΛΟΥΚΙΔΗ (1941) ΣΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΣΠΑΤΩΝ

μάτων λόγω φωτοχημικών και φωτολυτικών αντιδράσεων, όσο και του προ-
στατευτικού βερνικιού – εφόσον, βεβαίως, έχει χρησιμοποιηθεί στο έργο –,
με αποτέλεσμα την καθολική αλλοίωση της ζωγραφικής. Η τεχνητή (υπέ-
ρυθρη-infrared και υπεριώδης-ultraviolet) και φυσική ακτινοβολία αντι-
δρά με τα υλικά κατασκευής του αντικειμένου σπάζοντας την αρχική μορι-
ακή δομή τους και οδηγώντας στην οξείδωση, που εκδηλώνεται με κιτρίνι-
σμα της ζωγραφικής επιφάνειας. Η οξείδωση επέρχεται κυρίως στις χρω-
στικές (κιννάβαρι, μπλε κοβαλτίου κ.ά.) και στα βερνίκια ή τις ρητίνες (γο-
μαλάκα, δάμμαρη κ.ά.) που έχουν πιθανώς χρησιμοποιηθεί σε τοιχογραφί-
ες από τον 18ο αιώνα και αργότερα, και τα οποία αποδεικνύονται περισσό-
τερο ευάλωτα στην ακτινοβολία.
Στην περίπτωση του υπό μελέτη ναΐσκου μοναδική πηγή ακτινοβολίας
αποτελεί το μικρό παράθυρο στη νότια πλευρά της εκκλησίας, στο οποίο θα
ήταν οπωσδήποτε χρήσιμο να αντικατασταθούν τα κρύσταλλα με άλλα που
θα αναστέλλουν και θα παρεμποδίζουν την μετάδοσης ακτίνων UV (TUV)
στις εσωτερικές ζωγραφικές επιφάνειες του ναΐσκου.

iii Ατμοσφαιρική ρύπανση και επικαθίσεις

Η σκόνη είναι μείγμα από ίνες υφασμάτων, άλατα και λίπη προερχόμενα
από τον εν γένει περιβάλλοντα χώρο, αλλά και ειδικότερα τους υδρογονάν-
θρακες των καυσίμων, το δέρμα και άλλες πηγές.
Η σκόνη μπορεί να αποτελέσει αιτία καταστροφής σημαντικών έργων
τέχνης. Όπως είναι γνωστό, η μόλυνση του αέρα και της βροχής - όξινης πλέ-
ον (acid rain) - από τις καύσεις των αποβλήτων και τους ιδιαίτερα τοξικούς
ρύπους των εκπομπών των βιομηχανιών και των αυτοκινήτων (SO2 [διο-
ξείδιο του θείου] και NOX [οξείδιο του αζώτου]) στις μεγαλουπόλεις έχει ως
αποτέλεσμα την καταστροφή μεταξύ άλλων και των έργων τέχνης· ειδικό-
τερα δε όσον αφορά στα ζωγραφικά έργα, τούτο οφείλεται στην κακή επε-
νέργεια επί των χρωστικών.
Εμφατικώς όμως και ιδιαιτέρως θα πρέπει να τονιστεί ότι σήμερα πια
οι “παραδοσιακοί ρύποι” αντικαθίστανται από νέους ιδιαζόντως βλαπτι-
κούς, όπως είναι το βενζόλιο6 και μικροσωματίδια άλλων επικίνδυνων πο-

6
Αποτελεί σημαντικό γονιδιοτοξικό καρκινογόνο που - επί μακροχρόνιας έκθεσης σε αυτό
- καταστρέφει το μυελό των οστών, προκαλεί αιμορραγίες, λευχαιμία κ.ά. . Η παρουσία του

161
ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ - ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΟΥΡΔΑΧΑΣ Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ

λυκυκλικών, λεγομένων, αρωματικών υδρογονανθράκων, οι οποίοι προέρ-

χονται από προϊόντα καύσης οργανικής ύλης. Οι επικίνδυνες τούτες φθαρ-
τικές και καρκινογόνες ουσίες προκαλούνται λόγω των αντιδράσεων που
συντελούνται στο περιβάλλον φωτοχημικώς, και βρίσκουν, προϊόντος του
χρόνου, τον τρόπο να επικάθονται στα έργα τέχνης και να τα καταστρέφουν.
Προκειμένου για τις τοιχογραφίες του Αγίου Σπυρίδωνος είναι απολύ-
τως απαραίτητη η τακτική αφαίρεση των επικαθίσεων της σκόνης και των
λοιπών ρύπων κατά τρόπο ενδεδειγμένο με τη χρήση ηλεκτρικής σκούπας
και των κατάλληλων ακροφυσίων.

iv Γενικές προτάσεις προληπτικής συντήρησης για τον ναΐσκο

του Αγίου Σπυρίδωνος
Ανακεφαλαιώνοντας την παρούσα μελέτη και τις αναφορές για την in situ
εφαρμογή επεμβατικής συντήρησης στις τοιχογραφίες του ναΐσκου του Αγί-
ου Σπυρίδωνος, θα πρέπει παράλληλα και μετ’ επιτάσεως να τονιστεί η ανά-
γκη άμεσης και συνεχούς εφαρμογής της προληπτικής συντήρησης ως μονα-
δικού μέσου διάσωσης και διατήρησης των συγκεκριμένων τοιχογραφιών.
Η αρνητική δράση των περιβαλλοντικών παραμέτρων που παρουσιά-
στηκαν παραπάνω, μπορεί οπωσδήποτε να μειωθεί, αν όχι να ανασταλεί, εάν
και εφόσον το περιβάλλον έκθεσης των καλλιτεχνημάτων είναι ελεγχόμενο.
Με αφορμή τις επισημάνσεις αυτές συνοψίζονται οι εξής γενικές προ-
τάσεις προληπτικής συντήρησης:
− Συχνός στεγνός επιφανειακός καθαρισμός των τοιχογραφιών (ανάλο-
γα με την ποσότητα σκόνης και την ιδιαιτερότητα της εκάστοτε επι-
φάνειας) με ηλεκτρική σκούπα και κατάλληλα ακροφύσια. Αντενδεί-
κνυται η χρήση απορρυπαντικών και νερού!
− Έλεγχος του μικροκλίματος με φορητούς και αυτόνομους υγραντές
και αφυγραντές.
− Εξάλειψη της υπέρυθρης και υπεριώδους (UVA/UVB) ακτινοβολίας
με την χρήση anti - reflection και UV blocking τζαμιών ή ειδικών αυ-
τοκόλλητων μεμβρανών - φίλτρων απορρόφησης της βλαπτικής αυ-
τής ακτινοβολίας.

βενζολίου στην ατμόσφαιρα προέρχεται από την καύση της βενζίνης των αυτοκινήτων, αλλά
και από τη διανομή και την αποθήκευση αυτής, καθώς και από τη συμπερίληψη του βενζολί-
ου σε κόλλες, στις εκπομπές καυσαερίων των βιομηχανιών, στον καπνό των τσιγάρων κ.ο.κ..

162
ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ ΤΑΣΟΥ ΛΟΥΚΙΔΗ (1941) ΣΤΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΣΠΑΤΩΝ

− Τέλος, προσαρμογή και έλεγχος της έντασης του φωτισμού εντός του
μνημείου σε ευνοϊκά επίπεδα και χρήση της νέας, προηγμένης τεχνο-
λογίας οπτικών ινών LED (Light-Emitting Diode) ως κατάλληλου εναλ-
λακτικού φωτισμού.
Εν κατακλείδι, μια και η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας
έρχεται σήμερα αρωγός στην αντιμετώπιση, αλλά και την πρόληψη προβλη-
μάτων που για τις προηγούμενες γενεές αποτελούσαν αναπόφευκτη αιτία
να φθείρονται ή και να καταστρέφονται δημιουργήματα του ανθρώπινου
πολιτισμού, θα άξιζε πράγματι τον κόπο να την επιστρατεύσουμε, ώστε να
συνεχίζει την πορεία του στο χρόνο ένα μικρό έστω, μα όμορφο δείγμα αυ-
τού του πολιτισμού: οι τοιχογραφίες του Τάσου Λουκίδη στον ναΐσκο του
Αγίου Σπυρίδωνος Σπάτων.

4.IV Βιβλιογραφία
Γεντεκάκης, Ιωάννης. Ατμοσφαιρική Ρύπανση. Επιπτώσεις, έλεγχος και εναλλα-
κτικές τεχνολογίες. Αθήνα: Εκδόσεις Κλειδάριθμος, 2010, β΄ έκδοση.
Γκιμουρτζίνα, Αμαλία και Στρατή, Αγγελική. «Η συντήρηση και αποκάλυψη
νέων παραστάσεων τοιχογραφικού διακόσμου στο ναό των Αγίων Αποστόλων Ελε-
ούσης Καστοριάς». Στο: Η Συντήρηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Προκλήσεις και
Επαναπροσδιορισμοί, 25 - 29 Μαΐου 2015, Αθήνα. ΤΕΙ Αθήνας - ΣΑΕΤ (Τμήμα Συντή-
ρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης) - Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων & Νεωτέ-
ρων Μνημείων, 2015.
Γούσιας, Γιώργος - Μανωλεδάκης, Μανώλης - Τάσιου, Τ. - Σαρηβασίλη, Καλλιό-
πη. «Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρα στον Χορτιάτη Θεσσαλονίκης: Διαδικασία
εκπόνησης μελέτης της κατάστασης διατήρησης τοιχογραφιών». Στο: Ετήσια Ημερί-
δα 2009 Συντηρητών Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης. Αθήνα: Πανελλήνια Ένωση Συ-
ντηρητών Αρχαιοτήτων, 2009.
Θεουλάκης, Παναγιώτης - Στεφανής, Αλέξιος - Καρατάσιος, Ιωάννης - Κυλίκο-
γλου, Βασίλης. «Μεθοδολογία για τη συντήρηση των αναπόσπαστων διακοσμητικών
στοιχείων του Ι.Ν. Αγίου Πέτρου Αχαρνών». Στο: 3ο Εθνικό Συνέδριο “Ήπιες επεμβάσεις
για την προστασία ιστορικών κατασκευών: Νέες τάσεις σχεδιασμού”, (ΤΕΕ - ΤΚΜ [Τε-
χνικό Επιμελητήριο Ελλάδας - Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας], 19 - 21 Μαρτίου 2009).
Θεσσαλονίκη, 2009.
Κουϊμτζής, Θεμιστοκλής - Σαμαρά-Κωνσταντίνου, Κωνσταντίνη - Φυτιάνος,
Κωνσταντίνος - Βουτσά, Δήμητρα. Έλεγχος ρύπανσης περιβάλλοντος. Θεσσαλονίκη:
Εκδόσεις University Studio Press, 2004.
Κορκόβελος, Γιώργος. «Ανασυνθέτοντας μια τοιχογραφία μεγάλων διαστάσε-
ων για μουσειακή έκθεση». Στο: Περιοδικό Ilissia, Τεύχος 2 (Άνοιξη 2008), σσ. 92-97.

163
ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΥΔΗΣ - ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ - ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΟΥΡΔΑΧΑΣ Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ

Kορκόβελος, Γιώργος - Σαμπατάκος, Ανδρέας. «Προβλήματα των συντηρημέ-

νων τοιχογραφιών του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου: Προβληματισμοί για
την αντιμετώπιση τους». Στο: Ημερίδα “Συντήρηση και Έκθεση Συντηρημένων Έργων.
Προβλήματα τεχνικά-προβλήματα αισθητικά”, Μικρά Μουσειολογικά 1, Βυζαντινό &
Χριστιανικό Μουσείο, 29 Ιανουαρίου 2003. Αθήνα: Βυζαντινό & Χριστιανικό Μου-
σείο, 2003, σσ. 61-64.
Κορκόβελος, Γιώργος - Χατζηδάκη, Μαρία. «Νέα υποστηρίγματα αποσπασμέ-
νων τοιχογραφιών με τη χρήση σύνθετων υλικών με τρισδιάστατα υαλοϋφάσμα-
τα». Στο: Συνέδριο “Η Συντήρηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Προκλήσεις και Επα-
ναπροσδιορισμοί”, 25 - 29 Μαΐου 2015, Αθήνα. ΤΕΙ Αθήνας - ΣΑΕΤ (Τμήμα Συντήρη-
σης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης) - Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων & Νεωτέρων
Μνημείων, 2015, σ. 65.
Λιόλιος, Ευάγγελος - Μαμαλάκη, Μαρία. «Η συστηματική συντήρηση των τοιχο-
γραφιών τριών ναών στην περιφέρεια της 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων».
Γ΄ Παγκρήτια Συνάντηση για το ‘Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης’, 5 - 8 Δεκεμβρίου 2013,
Ρέθυμνο. Πρακτικά (επιμ. Παυλίνα Καραναστάση - Αναστασία Τζιγκουνάκη - Χριστί-
να Τσιγωνάκη), Τόμος Α΄. Κρήτη: ΥΠ.ΠΟ.Α, 28η ΕΒΑ, ΚΕ ΕΠΚΑ, Πανεπιστήμιο Κρήτης,
Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης & Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρε-
θύμνου, 2015, σσ. 33 / 677-685.
Πρόκος, Πέτρος. «Η συμβολή των περιβαλλοντικών παραμέτρων στη διάγνω-
ση και την πρόβλεψη φθοράς από άλατα στις τοιχογραφίες μέσω ενός θερμοδυναμι-
κού μοντέλου». Στο: Ετήσια Ημερίδα 2012 Συντηρητών Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης,
1η Δεκεμβρίου 2012, Αθήνα: Πανελλήνια Ένωση Συντηρητών Αρχαιοτήτων, 2012.
Πρόκος, Πέτρος. «Προληπτική συντήρηση τοιχογραφιών: υπολογισμός βέλτι-
στων περιβαλλοντικών συνθηκών προς εξουδετέρωση της δράσης των αλάτων». Στο:
Καρύδης, Χρήστος - Κουλουμπή, Ελένη - Σακελλαρίου, Γεώργιος-Αριστοτέλης, Η επι-
στήμη της προληπτικής συντήρησης έργων τέχνης: Διατήρηση & διαχείριση συλλογών.
(επιμ. Χρήστος Καρύδης). Αθήνα: Εκδόσεις Time Heritage, 2013, σσ. 63-70.
Σφακιανάκης, Μανώλης. Το εσωτερικό περιβάλλον. Οι πηγές ρύπανσης του και
η διαχείρισή τους. Αθήνα: Εκδόσεις Ίων, 2003.

164
ISBN: 978-618-86281-0-6