Professional Documents
Culture Documents
11
11
نقش نیروی جاذبه و حواس غیر بصری بر تصویر سازی ذهنی و مکانی نابینایان در طراحی منظر
گل ناز صابری :1کارشناس ارشد رشته معماری منظر،موسسه غیر انتفاعی حافظ شیراز
دکترحسین فهیمی زاده :دکترای طراحی شهری
چکیده:
نابینایان به واسطه تنوع محیطی ،به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه قادر به کسب تجربیاتی می شوند که بسیاری از آنها توسط حواس ادراک مییشیوند دریافی ،
ذخیره سازی و یاد آوری اطالعات طی یک فرآیند پیچیده انجام میشود ،ابتدا باید یک پدیده را احساس و ادراک کنیم ،سپس آن را در حافظه خود ذخیره نمیوده ،از
آن یک تصویر ذهنی بسازیم وآن را تداعی کنیم از آنجا که مفاهیم شناختی با استفاده از بینایی انسان شکل میگیرد ،بدلیل اینکه نابینایان این چنیین تجربیه ای را
کسب نکردهاند پس درک کردن شکل شی برایشان پرسش برانگیز اس حال آنکه برای ادراک و تصویر سیازی ذهنیی احتییا بیه سیایر حیواس دارنید یکیی از ایین
حس های غیر بصری که میتوان از آن استفاده کرد نیروی جاذبه اس بنابراین ،این مقاله نقش نیروی جاذبه در منظر را از جنبه حواس غیر بصری براساس تجربییات
و درک نابینا از محیط برسی کرده و آن را براساس فرآیند(ادراک با گذر کردن از مکان) تحلیل میکند در واقع نیروهای فیزیکیی در درک فایایی محییط و ارتبیا
انسان با لنداسکیپ بسیار تأثیرگذار تلقی شده و سازماندهی متفاوتی از درک فاا را فراهم نمودهاند همچنین ،درک نیروی جاذبه به خودی خیود تحی تیأثیر بافی
محیطی که در آن قرار گرفتهاند ،تشخیص داده میشود و عاملی جه تقوی حس مکان در نظر گرفته میی شیود ایین مقالیه بیا توجیه بیه ماهیی و رو تحقیی
توصیفی-تحلیلی ،وتحلیل دادههای بدس آمده از برسی اصول رفتاری و ادراکی نابینایان نگاشته شده اس و تال انجام شیده از بازخوردهیای نتیایص مصیاحبههیا و
پرسشنامههای حاوری ،به جه ادراک نابینایان از حواس غیر بصری،گشته اس
کلید واژهها :نابینا ،حواس غیر بصری ،نیروی جاذبه ،مکان ،تصویر سازی ذهنی ،منظر
۱
این مقاله بر گرفته از رساله کارشناسی ارشد معماری منظر ،گل ناز صابری ،با عنوان طراحی منظر برای نابینایان با رویکرد ارتقاء حس مکان در حاشیه زاینده رود
۱
معماری شناسی | نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران
شماره 01تیر 0931 سال دوم
فرضیه پژوهش:
با توجه به محیطهای مدرن امروزی و رشد بینایی محور ،ادراک از نظر روشن دالن ناگزیر مشکل شده اس و استفاده ازنشانهها و محرکهای غیر بصیری کیه از
طری سایر حواس خود(المسه ،شنوایی ،بویایی ،چشایی) قابل درک میباشند ،هستند یکی از این محرکهای طبیعی که کمک شایانی به این قشیر در جهی ییابی و
مکانیابی انجام میدهد ،نیروی جاذبهای اس که در شیب راههها احساس میشود و میتواند نابینا را با تمامی حواس غیر بصری و تجربیه حسیی خیود بیه شناسیایی
مکان فرا خواند حال نکته حایز اهمی این اس که بتوان به کمک ضوابط و استانداردها درخور نابینا فاایی امن،متنوع با استفاده از ابزارهای معماری مهیا نمود
نابینا و نابینایی
به طور کلی نابینایان در تواناییهای دید به دو دسته اصلی تقسیم میشوند:
-۱گروه نابینایان مطل :فاقد هرگونه توانایی دید هستند -۲گروه نابینایان قانونی :به طور صد درصد نابینا نیستند ،اما توانایی دید آنها به اندازهای کم اس که
میتوان گف قادر به دیدن نیستند(شفیعی،شریفی درامد)۱831
کم بینا
کم بینا
نابیناقانونی
نابینا نابینا
نابینا مطل
نیمه بینا
۱حال روحی ۲فهمیدن8 تاکید کار طراح بر نظم و ویژگی های مُحیط و احساس محصوری و مرکزی در
گفتگو ۴هستی با دیگران استفاده از اصول گِشتالتی و هندسه محیط
مدل :۲سه اصل عمده شولتز در رابطه با مکان و تصویر سازی -ماخذ( :نگارنده)
تصویر سازی ذهنی عبارت اس از بازنمایی ذهنی یک شی یا رویداد غالب تصویر ذهنی از یک ریشه التین به معنی )( imageمشیت مییشیود تصیویر سیازی
ذهنی نقش مهمی در تحول شناختی ،عاطفی و اجتماعی بازی میکند به ویژه برای افرادی که از حوزه حس بینایی آسیب دیدهاند(هاردن و همکاران)۱831
تصویر سازی ذهنی نابینایان ازطریق صوت
ادراک بینایی و شنیداری کامال متفاوت از یکدیگر میباشند به تبع آن تصویرهای ذهنی نیز مشابه نخواهد بود تصویر سازی ذهنیی از طریی دییدار بیه صیورت
یکپاره انجام میگیرد اما تصویر سازی شنیداری که به تبع ادراک شنیداری اس به صورت تدریجی شکل میگیرد به این معنی که یک فرد نابینیا فایا را بیه صیورت
بخشهای بسیار کوچک که در بیرد سیسیتم ادراکیی وی مییباشید درک مییکنید و سیپس در ذهین خیود ارتبیا ایین تکیههیا را درک کیرده و بیه خیاطر میی-
سپارد(گماسایی )۱811،در خصوص مبنای حسی تجسم سازی ذهنی برای افراد بینا و نیمه بینا ،ادراک بینایی و المسه ،و در خصوص افیراد نابینیا ادراک شینیداری
حایز اهمی اس افراد نیمه بینا و افرادی که به نحوی باقیماندهی بینایی آنان بیشتر اس اغلب به تصویر سازی ذهنی از طری بینیایی روی مییآورنید و در مرتبیه
بعد به تصویر سازی ذهنی ،لمسی و شنوایی توسل میجویند ،ولی در نابینایان تصویر سازی ذهنی از راه شنوایی در مرتبه نخس و تصویر سازی از طریی المسیه در
مرتبه دوم قرار دارد(هاالهان،کافمن )۱833با این حال وجود تصویر سازی ذهنی بر مبنای سایر حواس مثال تصویر سازی ذهنی -بویایی را نمیتوان انکار کرد
فرد بینا از طری بینایی تصویر سازی ذهنی لمسی شنوایی
فرد نابینا از طری شنوایی تصویر سازی ذهنی شنوایی لمسی
۲
معماری شناسی | نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران
شماره 01تیر 0931 سال دوم
ترکیبی
لمسی
تصویر سازی ذهنی تحلیلی
شنیداری شنیداری
۳
معماری شناسی | نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران
شماره 01تیر 0931 سال دوم
مدل :6عوامل تشکیل دهنده حس مکان -ماخذ ( :نگارنده) مدل :1مفهومی حس مکان -ماخذ( :نگارنده)
نیروی جاذبه
حس بویایی
تصویر -۲درک مکان نابینا از طری جاذبه -ماخذ( :فرزین،ا وشیبانی،ا )۱831
۴
معماری شناسی | نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران
شماره 01تیر 0931 سال دوم
تصویر -8درک مکان نابینا از طری ایزوله سازی از الودگی صوتی -ماخذ( :شریفی درامدی)۱831
تصویر -6مسیر هندسی منظم(ادراک لمسی) -ماخذ( :شریفی درامدی)۱831 ، تصویر -1ادراک اجسام در محیط -ماخذ( :نگارنده)
مهارتهای حرکتی مستقل زمینه دیگری اس ،که زمینهای قابل توجه در بحث نابینایان پیدا میکند که هرکدام از موارد عنوان شده در ذیل به نوبه خیود سیهم
زیادی در تصویر سازی و درک مکان ایفا میکند -۱قرار گرفتن در یک خط مستقیم -۲دورزدن (چرخش) -8حال پویا (دینامیک)(شریفی درامدی)۱831
یافتهها
در این پژوهش به مصاحبه با چندین نفر از نابینایان که طب جامعه آماری معین شدهبود اعم از افراد متفاوت از نظر دید بینایی پرداختهاییم وپیس از تحلییل و
پاالیش نتایص به استناد از پاسخنامه به تحلیل فرضیهها و آزمونهایی با استفاده از نرم افزار spssدر خصوص موارد تاکیدی پرداختیهاییم در نمیودار( )۱بیا توجیه بیه
جامعه آماری ذکر شده از 838نفر کل نابینایان که در خصوص ویژگیهای فیزیکی مسیر و راهها پرسش شده اس باالترین امار درصدی با ،11%مربیو بیه مسییر-
های فراخ و پهن بوده اس و رتبه دوم مربو به شیب راهه با شیب مالیم ومسیرهای مسطح منظم اس که 13%از نابینایان آن را تایید و مناسب بیرای حرکی در
لنداسکیپ میدانند
۵
معماری شناسی | نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران
شماره 01تیر 0931 سال دوم
نمودار :۲ارزیابی مصالح مناسب کف سازی برای نابینایان -ماخذ( :نگارنده) نمودار -۱تحلیل ویژگی مسیر مناسب از دیدگاه نابینایان -ماخذ( :نگارنده)
با توجه به این که نابینایان با ابزار کمکی یعنی عصای سفید رنگ ،مسیر و سطح کف ،را لمس میکنند و جویای جه ییابی و حرکی خیود هسیتند بیا در نظیر
گرفتن سواالتی در زمینه مصالح مختلف و عام وپرکاربرد در کف سازیها که ،کدام یک از مصالح اسفال ،بیتن ،چمین ،سینگ فیر ،خیاک و گیل میتوانید مناسیب
باشد؟به پرسش و تحلیل پرداختهایم با استخرا دادهها از نمودار( )۲در میابیم که هرچقدر نابینا به نابینایی مطل نزدیکتر میشود و از درجه بینایی محروم میشیود
نوع رفتار با مصالح ضعیفتر میشود در واقع سوق به سم مصالحی محکم ،مسطح ،ومنعکس صدا پیدا میکند در واقع این تصمیمگیری نتیجه اتفاقهای غافلگیرانیه-
ای اس که نابینا در دوران زندگی خود همیشه در تعامل با مسیرهای حرکتی در محیط دچار مشکالت میشود اما نکته مهم این اس که قدرت بینایی هرچقدر کیم
در نابینا باعث تنوع طلبی میشود و طالب اس که به شناخ بیشتری از محیط و مصالح برسد
نمودار( )8براساس سواالت در پرسشنامه درخصوص عملکردهای مکان در فااهای شلوغ و دنص ارامش بخش حاصل میشود نتایص حاصل از نمودار بر ایین میی-
ایدکه در نابینایان با توجه به عوامل و فاکتورهای روحی و روانی افراد هر چقدر درجه بینایی کمتر میشود میل نابینا به سکوت و آرامش بیشتر شده و باالعکس هرچیه
درجه بینایی باالتر باشد مخاطب نابینا میل به هیجانات و طبیعتی شلوغ پیدا میکند پس میتوان اینگونه نتیجهگیری کرد که نابینایان با توجه به کیم شیدن بینیایی
بیشتر احتیا به متمرکز شدن روی حواس غیر بصری خود هستن و با اغتشا موجب اشفتگی آنها در مسیر و جه یابی میشوند
نمودار :۴ارزیابی فاای دنص و شلوغ برای نابینایان -ماخذ( :نگارنده) نمودار :8رتبهبندی حواس غیر بصری در ساخ تصویر ذهنی نابینا -ماخذ( :نگارنده)
براساس پرسشنامه و مصاحبه حاوری با نابینایان که نمودار ( )۴گویای استنتا آن اس ،این چنین اس که نابینا برای ساخ تصویر ذهنیی از محییط مسیلما
احتیا وافر به حواس غیر بصری دارد که هرکدام از این حواس با توجه به شرایط مکانی و زمانی و رو به رو شدن با اجسام متفاوت بوده و حالتی نسبی دارد امیا ایین
نمودار به استناد از پاسخنامهها مشهود اس و میتوان این گونه تحلیل کرد که حواس شنوایی که جزء حواس دور اس در اولویی سیاخ تصیویر ذهنیی در محییط
موثر اس و همچنین حواس چشایی که جزء حواس نزدیک اس در برخی از موارد میتواند با بویایی یک عملکرد را به عهده گرفته اما حس بویایی قویتر اس
آزمون فرضیه اول
در فرضیه پژوهش عنوان شد که به نظر میرسد بین مسیرهای شیب دار و جه یابی نابینایان رابطه معنی داری وجیود دارد فرضییه میورد اشیاره را مییتیوان
اینگونه صورت بندی نمود H1 :به نظر میرسد بین رابطه مسیرهای شیب دار و جه یابی نابینایان رابطه معنی داری وجود دارد Ho:به نظیر مییرسید بیین رابطیه
مسیرهای شیب دار و جه یابی نابینایان رابطه معنی داری وجود ندارد
با توجه به جدول فوق میزان سطح معنی داری) (p=valueبدس آمده برابر با ۰/۰۲۰میباشد .میباشد که این امر بیانگر معنیی داری رابطیه مسییرهای شییب
دار و جه یابی نابینایان میباشد لذا با عنای به نتایص مندر در جدول فوق فرضیه Hoرد و فرضیه H1پژوهش پذیرفته میشود از این رو می توان بیان نمیود کیه
بین مسیرهای شیب دار و جه یابی نابینایان رابطه معنی داری وجود دارد از طرف دیگر میزان ضریب همبستگی در جدول فیوق مثبی بیوده و نشیان دهنیده آن
اس که بین مسیرهای شیب دار و جه یابی رابطه مستقیمی وجود دارد
۶
معماری شناسی | نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران
شماره 01تیر 0931 سال دوم
همان گونه که در جدول ( )8مشاهده میشود میزان میانگین بدس آمده برای نابینایان بیشتر از میانگین نظری مورد نظر یعنی عدد ۲/1میباشد و میزان سیطح
معنی داری محاسبه شده بیشتر از ۰/۰1اس از این رو میتوان نتیجه گرف که فرض Hoپذیرفته میشود و در مقابل فرض مقابل پذیرفته نمیشود میتیوان ادعیا
نمودکه با توجه به مثب بودن حدهای باال و پایین درک مکان با طرح وارههای حواس غیر بصری نابینایان متناسب بوده اس
نتایج:
نابینا برای درک فاا ورویارویی با محیط به دلیل اختالل در سیستم بیناییشان از سیستم ادراک شنوایی و المسه استفاده بیشتری مییکننید بنیابر ایین مبنیای
حسی تصویر سازی ذهنی برای بینا و نابینا با یکدیگر متفاوت اس آن ها در تصویرسازی ذهنی لمسی و شنیداری توسل میجویند و بینیا از حیس بینیایی اسیتفاده
میکنند در زمینه تصویرسازی ذهنی شنیداری از الگوهای صوتی میتوان برای تشخیص وبازنمایی ویژگیهای محیط استفاده کرد نابیناییان بیا اسیتفاده از الگوهیای
صوتی موجود در محیط دس به ساختن تصویرهای ذهنی میزنند که این نوع الگوها در منظر نابینا میتواند همان فااهای طراحی شده بادر نظر گرفتن صیدای آب
در فوارهها ،اب نماها ،خش خش برگها ،وز باد تولید شده از کریدورهای سبز ،صدای پرندگان و که در این مرحله به تصویر سازی ذهنی _شنیداری میرسد
ابزار دیگرحس بویایی اس که با احساس بوی خاصی تصویر خاصی را به شخص یا پدیدهای میدهند نابینایان با تجزیه و تحلیل صیداها ،بوهیا و تجزییه تحلییل
لمسی از پدیدهها شی را به ذهن میسپارند و براساس این تجربه ذهن خود را سازمان میبخشند پس میتوان به طور کلی این چنین گف :زمانی که نابینا در محییط
قرار میگیرد انتخابی ناخودآگانه جز تعامل با محیط ندارد پس همین نکته باعث میشود حواس غیر بصری او به دلیل عدم بهرهوری از حس بینایی بیشتر از فیرد بینیا
برانگیخته شود حال با حواس خود محرکات و نشانههای غیر بصری را که کالبد محیط و مکان را تشکیل میدهد را گاها با لمس باف یا شنیدن اصوات دور و نزدییک
یا استشمام بوی محصور شده در آن محیط یا حتی با تفاوت تعادل خود در شیبراههها که همگی اطالعات مکانی محسوب مییشیوند بیه مرحلیهی ادراک و ارزییابی
اطالعات آن مکان میرسد و سپری شدن این فرآیند موجب تصویر سازی ذهنی و مکانی شده ونهایتا با انجام مکرر این فرآیند به صورت اکتسابی هربار موجیب ارتقیاء
حس مکان در نابینا میشود
منابع:
بمانیان م ،خامنه دباغی م ،احمدی ف(۱818،تدقی انگارههای موثر بر طراحی مناسب پارکهای شهری جه استفاده نابینایان) ۱
پاالسمای ،معماری و ادراک حسی ،انتشارات گنص هنر ،ترجمه رامین قدس۱81۰، ۲
تقوی مقدم ا ،مهدی زاده غ(۱816،تبیین اصول و راهکارهایی جه طراحی و ساخ پارک شهری برای استفاده از نابینایان 8
سلطانی کوهبنانی س ۱81۲،مقاله تصویرسازی ذهنی در کودک نابینا ،ماهنامه کودک ،شماره13 ۴
شاهرضا گماسایی م ،۱811،مقاله تصویر سازی و احساس و ادراک در ذهن نابینایان ،ششمین کنفرانس بین المللی روانشناسی و اجتماعی 1
شفیعی ر ،شریفی درآمد پ( ،نابینایی و ادراک محیط،اصفهان نشر سپاهان ۱831 6
-وربرگ شولتزرک ،۱833 ،روح مکان :به سوی پدیدارشناسی معماری(م ر شیرازی,مترجم) تهران:رخدادنو 3
فالح محمد صادق ،۱831 ،مفهوم حس مکان و عوامل شکل دهنده ان نشریه هنرهای زیبا شماره ۲6 3
فرزین،ا وشیبانی،ا (۱831ادراک نابینایان از معماری و ضوابط والگوهای طراحی برای انان)باغ نظر 1
قنبران ،ع و بهرامی دوس ،پ(امکانات ارتقا توان غنای حسی در سطح ادراک نابینایان از فاای معماری) ،مجموعه مقاالت۱818 ۱۰
کارمونا ،م و هی ،ت وترانک و تیسدل ( ،مکان های عمومی فااهای شهری ابعاد گوناگون طراحی شهری)۱81۱ ۱۱
منافی ا(۱838،کتاب های لمسی-تصویری)پایان نامه کارشناسی :شیراز موسسه اموزشیعالی سوره ۱۲
م هاردن ،مایکل ،درو ،کلیفورد ،اگن( ،روانشناسی و اموز کودکان استثنایی ،ترجمه حمید علیزاده ،کامران گنجی ،انتشارات دانژه تهران ۱831 ۱8
هال ا، ۱83۴،بعد پنهان،منوچهر طبیبیان،انتشارات دانشگاه تهران ۱۴
15. pocock, douglas,and ray hudson. Images of the urban Environment. New york: colum
16. Lowporet, E & Miller, B.S(1997). Development Auditor perception in the Blind children. journal of visual Ipmairment and
blindness.
۷
معماری شناسی | نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران