Professional Documents
Culture Documents
Неодређени интеграли тригонометријских функција, одређени интеграли, несвојствени интеграли и примене (додатни материјал)
Неодређени интеграли тригонометријских функција, одређени интеграли, несвојствени интеграли и примене (додатни материјал)
primene
Contents
1 Neodred̄eni integrali trigonometrijskih funkcija 1
1.1 Pregled osnovnih smena kod neodred̄enih integrala trigonometrijskih funkcija . . 1
1.2 Zadaci
R
. . . . . . . . R. . . . . . . . . . . . R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.3 sin(αx) cos(β x) d x, cos(αx) cos(β x) d x, sin(αx) sin(β x) d x . . . . . . . . 4
2 Odred̄eni integrali 4
2.1 Metoda parcijalne integracije u odred̄enom integralu . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.2 Smena promenljive u odred̄enom integralu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.3 Integracija neprekidnih parnih i neparnih funkcija na segmentu [−a, a] . . . . . . 9
2.4 Rekurentne formule za odred̄ene integrale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
3 Nesvojstveni integral 11
3.1 Interval integracije nije konačan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
3.2 Podintegralna funkcija nije ograničena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1
dt
−√ , odakle dobijamo da je
1 − t2
R R
R(sin x, cos x) d x = −R(sin x, − cos x)
dx
dt
Z p
= −R t, −√1 − t2
2
Z p dt 1−t
= R t, 1 − t 2 √ .
1 − t2
Ako važi da je R(− sin x, cos x) = −R(sin x, cos x), uvodimo√smenu t = cos x, d t =
− sin x d x. Ne gubeći na opštosti možemo uzeti da je sin x = 1 − t 2 i d x = − √d t 2 .
1−t
Dobijamo
dt
Z Z p
R(sin x, cos x) d x = − 1 − t 2 ,t √
R .
1 − t2
dx
Ako važi da je R(− sin x, − cos x) = R(sin x, cos x), uvodimo smenu t = tg x, d t = cos 2x.
x x 2 tg 2x 2t
sin x = 2 sin cos = = i
2 2 1 + tg 2 2x 1 + t2
x x 1 − tg 2 2x 1 − t2
cos x = cos2 − sin2 = = .
2 2 1 + tg 2 2x 1 + t2
dx 2dt
Kako je d t = imamo da je d x = . Dobijamo
2 cos2 2x 1 + t2
2t 1 − t 2
dt
Z Z
R(sin x, cos x) d x = 2 R , .
1 + t2 1 + t2 1 + t2
1.2 Zadaci
Zadatak 1. Odrediti sledeće integrale:
sin2 x
Z
i) d x,
cos3 x
dx
Z
ii) ,
(2 + cos x) sin x
2
sin(2x)
Z
iii) d x,
1 + cos2 x
sin x cos x
Z
iv) d x,
sin4 x + cos4 x
dx
Z
v) .
sin3 x
Domaći zadatak 2. Odrediti sledeće integrale:
Z h i
sin3 x 5
i) sin2 x cos3 x, 3 − sin5 x +C
dx
Z 1 1+sin x 1
ii) , 2 ln 1−sin x − sin x +C
2
sin x cos x
Z
sin x p h√ √ √ √ i
iii) 1 + 2 cos 2 x d x, cos−2 x + 2 + 2 ln 1 + 2 cos2 x − 2 cos x +C
cos2 x
Z h i
11 9x 7
iv) sin5 x cos6 x d x, − cos11 x + 2 cos
9 − cos7 x +C
sin2 x + cos x √
Z h i
cos2 x + cos x − 1 − √1 ln 2 cos x−√5+1 − cos x +C
v) 2
sin x d x, ln 5 2 cos x+ 5+1
sin x − cos x
2 sin x − cos x
Z h i
1
2−sin x 2
vi) d x, ln − √ arctg cos √ x +C
4 2+sin x
3 sin2 x + 4 cos2 x 3 3
dx
Z h i
1 sin(2x)+1
vii) , 2 ln cos(2x) +C
cos(2x)
sin x cos x arctg (sin2 x)
Z
viii) d x, 2 +C
1 + sin4 x
sin x d x
Z h i
1 1 2 x − tg x + 1 + √1 arctg 2 tg√x−1 +C
ix) , − 3 ln |tg x + 1| + 6 ln tg
cos3 x + sin3 x 3 3
Z
sin2 x h √ i
x) 2
d x, x − √12 arctg 2tg x +C
1 + sin x
sin2 x
Z 1 5 x + 1 tg 3
xi) d x, 5 tg 3 x +C
cos6 x
Z
sin4 x d x, 1
sin(4 x) − 14 sin(2 x) + 38x +C
xii) 32
dx
Z
3 tg 2x +1
h i
xiii) , √1 arctg √ +C
2 sin x − cos x + 5 5 5
1 − sin x + cos x
Z h x i
tg +1
xiv) d x. −x − 2 ln tg2 x +C
1 + sin x − cos x 2
3
R R R
1.3 sin(αx) cos(β x) d x, cos(αx) cos(β x) d x, sin(αx) sin(β x) d x
1
Z Z
sin(αx) cos(β x) d x = (sin((α + β ) x) + sin((α − β ) x)) d x
2
•
1 cos((α + β ) x) cos((α − β ) x)
= − + +C,
2 α +β α −β
α 6= ±β ,
1
Z Z
cos(αx) cos(β x) d x = (cos((α + β ) x) + cos((α − β ) x)) d x
2
•
1 sin((α + β ) x) sin((α − β ) x)
= + +C,
2 α +β α −β
α 6= ±β ,
1
Z Z
sin(αx) sin(β x) d x = (− cos((α + β ) x) + cos((α − β ) x)) d x
2
•
1 − sin((α + β ) x) sin((α − β ) x)
= + +C,
2 α +β α −β
α 6= ±β .
Zadatak 3. Odrediti sledeće integrale:
R
i) sin(2 x) cos(3 x) d x,
R
ii) sin x sin(2 x) sin(3 x) d x,
R
iii) cos x cos(2 x) cos(3 x) d x.
Rešenje:
1
Z Z
sin x sin(2 x) sin(3 x) d x, = sin(2 x) (− cos(4 x) + cos(2 x)) d x
2Z
1
= (− sin(6 x) + sin(2 x) + sin(4 x)) d x
4
1 cos(6 x) cos(2 x) cos(4 x)
= − − +C.
4 6 2 4
2 Odred̄eni integrali
Funkcija f definisana na segmentu [a, b] je integrabilna na tom segmentu ako i samo
ako je ograničena na [a, b] i ako ima najviše prebrojivo tačaka prekida na [a, b].
Njutn-Lajbnicova formula:
Ako je funkcija f neprekidna na segmentu [a, b], onda važi
Zb b
f (x) d x = F(x) = F(b) − F(a),
a a
4
Zadatak 4. Izračunati sledeće odred̄ene integrale:
Zπ
i) sinx d x,
0
Z1
1
ii) d x,
x
−1
Z2
(
x2 , 0 ≤ x ≤ 1,
iii) f (x) d x, f (x) =
2 − x, 1 ≤ x ≤ 2,
0
Z2 p
iv) x2 − 2 x + 1 d x.
0
Rešenje:
Zπ π
i) sinx d x = −cosx = −cos(π) − (−cos(0)) = 2.
0
0
ii) Podintegralna funkcija f (x) = 1x nije ograničena na segmentu [−1, 1], pa prema
tome nije integrabilna u Rimanovom smislu.
Z2
(
x2 , 0 ≤ x ≤ 1,
iii) f (x) d x, f (x) =
2 − x, 1 ≤ x ≤ 2,
0
Z2 Z1 Z2
x3 1 x2 2
f (x) d x = x2 d x + (2 − x) d x = + 2x −
3 0 2 1
0 0 1 .
1 1 1 1 5
= +4−2− 2− = + =
3 2 3 2 6
Z2 p Z2 Z1 Z2
x2 − 2 x + 1 dx = |1 − x| d x = (1 − x) d x + (x − 1) d x
iv) 0 0 1 0 2 1
x2 2
+ x −x = 1− 1 +2−2− 1 −1 = 1
= x−
2
0 2
1 2 2
5
2.1 Metoda parcijalne integracije u odred̄enom integralu
Zb b Zb
0
= u(x) v(x) − v(x) u0 (x) d x
u(x) v (x) d x
a a a
Zb
= u(b) v(b) − u(a) v(a) − v(x) u0 (x) d x.
a
√
Z3
2x
Zadatak 5. Izračunati odred̄eni integral arcsin d x.
1 + x2
0
2x 0 1 2 (1+x2 )−4x2
Rešenje: Neka je u = arcsin 1+x 2 i v = x. Tada je u =
r
2 (1+x2 )2
=
1− 4x
(1+x2 )2
2(1−x2 ) √
i v0 = 1. Funkcija u0 nije neprekidna na segmentu [0, 3], ima prekid u
| 1−x2 | (1+x2 )
tački x = 1, prema tome, ne možemo primeniti metodu √ parcijalne integracije. Med̄utim,
ova funkcija je neprekidna na intervalima [0, 1) (1, 3].
√ √
Z3 Z1 Z3
2x 2x 2x
arcsin dx = arcsin dx+ arcsin dx =
1 + x2 1 + x2 1 + x2
0 0 1
( )
2x 2(1−x2 )
u = arcsin 1+x 2, du = | 1−x2 | (1+x2 )
,
= =
d v = d x, v = x
√
Z1 √ Z3
2x 1 2xdx 2x 3 2xdx
= x arcsin − + x arcsin + =
1 + x2 (1 + x2 )
0 1 + x2 (1 + x2 ) 1
0 1
√3 1 √3
2x 2
2
= x arcsin − ln(1 + x ) + ln(1 + x ) =
1 + x2 0 0 1
6
√ π √ π
= 3 − ln(2) + ln(4) − ln(2) = 3
3 3
Koristili smo da je (
2
x2 − 1, x < −1 ∨ x > 1,
|1 − x | =
1 − x2 , −1 < x < 1.
R4 √
ii) x x2 + 9 d x.
−4
Rešenje: Uvedimo smenu t = x2 + 9, funkcija ϕ(x) = x2 + 9 je monotono rastuća na
segmentu [0, 4]. Imamo da je d t = 2 x d x i da je za x = 0, t = 9, a za x = 4, t = 25.
Z4 p Z25
1 √ 1 √ 3 25 125 − 27 98
Prema tome, x x2 + 9 d x = t dt = t = = .
2 3 9 3 3
0 √ 9
Kako je f (x) = x x2 + 9 neparna funkcija i kao je segment [−4, 4] simetričan u odnosu
R4 √
na koordinatni početak važi da je x x2 + 9 d x = 0.
−4
7
R3 q
x
Zadatak 7. Izračunati odred̄eni integral arcsin 1+x d x.
0
q
x
Rešenje: Primenimo metodu parcijalne integracije. Neka je u = arcsin 1+x . Tada
q
je u0 = √ 1 x 21 1+x 1+x−x 1√ 1 0
x (1+x)2 = 2 x(1+x) . Dalje, imamo v = x i v = 1. Prema tome,
1− 1+x
Z3
( q )
x
, d u = 12 √x(1+x)
dx x 3
r r
x u = arcsin 1+x ,
arcsin dx= = x arcsin −
1+x d v = d x, v = x 1 + x 0
0
Z3 Z3
1 xd x 1 xd x
√ =π− √ .
2 x(1 + x) 2 x(1 + x)
0 0
Z3
√ 1 xd x √
Uvedimo sada smenu t = x u integral √ . Funkcija ϕ(x) = x je strogo
2 x(1 + x)
0
monotono rastuća funkcija na segmentu [0, 3].
Z3
( √ ) Z√3 √3
1 xd x t = x, x = 0 → t = 0,
√ t 2 dt
Važi √ = 1√dx = = (t − arctg t) =
2 x(1 + x) dt = 2 x, x = 3 → t = 3 1+t 2
0
0 0
√ π
3− .
3
Z3 r
√
x 4
Zaključujemo arcsin d x = π − 3.
1+x 3
0
R1 √ 2
ii) 2x arctg x d x, 3
0
R2
x arctg x22x−1 d x, arctg 43 − arctg 2 + 1
iii)
1
R1 arctg √
3x 3 3 2 3
iv) d x, 4 π − 32 π − 2 ln 2
√
3 2
0 1+ x
R2 x+4
v) ln 4−x d x, [−8 ln 2 + 6 ln 3]
0
R1 ln(1+x2 ) 1
vi) (1+x)2
d x, 4 π − ln 2
0
π
R4 ln(cos x) ln 2
vii) d x, − π8
(sin x+cos x)2 2
0
8
2π h i
ex | sin x| d x, 1
(1 + eπ )2
R
viii) 2
0
x
√
ex −1
ln 5 e
R
ix) ex +3 d x, [4 − π]
0
ln
R2 x ex
5
x) (1+ex )2
d x. 3 ln 2 − ln 3
0
Zπ
2 4
ii) ex sin(2x) cos 3 x d x,
−π
1
Z2
1+x
iii) cos x ln d x,
1−x
− 21
π
Z4
iv) tg x d x.
− π4
9
2.4 Rekurentne formule za odred̄ene integrale
π
Z2
Zadatak 11. Izvesti rekurentnu formulu za odred̄eni integral sinn x d x.
0
n−1
Dobijamo rekurentnu formulu In = n In−2 . Odakle sledi da je
za n = 2k
2k − 1 2k − 1 2k − 3 2k − 1 2k − 3 1
I2k = I2k−2 = I2k−4 = . . . = . . . I0
2k 2k 2k − 2 2k 2k − 2 2
π
Z2
π (2k − 1)!! π
I0 = dx = , I2k = ,
2 (2k)!! 2
0
a za n = 2k + 1
2k 2k 2k − 2 2k 2k − 2 2
I2k+1 = I2k−1 = I2k−3 = . . . = . . . I1
2k + 1 2k + 1 2k − 1 2k + 1 2k − 1 3
π
Z2 π (2k)!!
I1 = sinx dx, = −cosx |02 = 1, I2k+1 = .
(2k + 1)!!
0
10
Z1
xn n−1
iii) √ d x, In = n In−2
1 − x2
0
Z1
(1 − x2 )n d x. 2n
iv) In = 2n+1 In−1
−1
3 Nesvojstveni integral
3.1 Interval integracije nije konačan
Neka je funkcija f definisana na intervalu [a, +∞) i neka je integrabilna na svakom seg-
mentu [a, b]. Ako postoji lim F(b) i konačan je, gde je F primitivna funkcija funkcije
b→+∞
Z+∞
f na intervalu [a, +∞), onda kažemo da je f (x) d x konvergentan, u suprotnom je
a
divergentan.
Z+∞ Zb
f (x) d x = lim f (x) d x = lim F(b) − F(a)
b→+∞ b→+∞
a a
Z+∞
dx
Zadatak 13. Ispitati konvergenciju integrala .
x2 + 4 x + 5
0
Rešenje:
Z+∞ Z+∞ +∞
dx dx
2
= 2
= arctg (x + 2)
x +4x+5 (x + 2) + 1 0
0 0
π
= lim arctg (b + 2) − arctg (2) = − arctg (2)
b→+∞ 2
Z+∞
dx
Zadatak 14. Ispitati konvergenciju integrala .
x2 + x − 2
2
Rešenje:
Z+∞ Z+∞ Z+∞
dx dx 1 x + 2 − (x − 1)
2
= = dx
x +x−2 (x + 2)(x − 1) 3 (x + 2)(x − 1)
2 2 2
Z+∞ Z+∞
d x 1 x − 1 +∞
1 dx
= − = ln
3 x−1 x+2 3 x + 2 2
2 2
1 b − 1 1 2 − 1 ln 4
= lim ln − ln =
b→+∞ 3 b+2 3 2+2 3
11
Z+∞
arctg x
Zadatak 15. Ispitati konvergenciju integrala d x.
x2
1
Rešenje:
( )
arctg x u = arctg x, d v = x12 , arctg x dx
Z Z
dx = dx 1 = − +
x2 d u = 1+x2 , v = − x x x(1 + x2 )
Z 2 2
arctg x x +1−x arctg x dx x
Z Z
= − + 2
d x = − + − dx
x x(1 + x ) x x 1 + x2
arctg x 1 arctg x x
= − + ln x − ln(1 + x2 ) = − + ln √
x 2 x 1 + x2
Z+∞ Zb
arctg x arctg x
d x = lim dx
x2 b→+∞ x2
1 1
arctg b b arctg 1 1
= lim − + ln √ + − ln √
b→+∞ b 1+b 2 1 1 + 12
π √
= + ln 2
4
π
Z2
dx
Zadatak 16. Izračunati integral .
3 sin2 x + 5 cos2 x
0
Rešenje:
π π
Z2 Z2
dx 1 dx
2
= =
3 sin x + 5 cos2 x 3tg 2 x + 5 cos2 x
0 0
Z+∞ r ! +∞
t = tg x, x = 0 → t = 0, dt 1 3
dx π = = √ arctg t =
d t = cos2x , x = 2 → t = +∞ 3t 2 +5
15 5 0
r ! 0
1 3 π
lim √ arctg b − arctg (0) = √
b→+∞ 15 5 2 15
Z2π
dx
Zadatak 17. Izračunati integral .
5 + 2 cos x
0
Z2π
dx
Rešenje: Integral ne možemo rešavati smenom t = tg 2x , jer funkcija
5 + 2 cos x
0
Z2π Zπ
x dx dx
ϕ(x) = tg 2 ima prekid u tački x = π. Važi da je = +
5 + 2 cos x 5 + 2cosx
0 0
12
Z2π
dx
. Na segmentima [0, π] i [π, 2π] funkcija ϕ(x) = tg 2x je rastuća funkcija,
5 + 2 cos x
π
sledi
Z2π Zπ Z2π
dx dx dx
= + =
5 + 2cosx 5 + 2cosx 5 + 2cosx
0 0 π
t = tg 2x , x = 0 → t = 0, x = π+ → t = −∞,
( )
=
2d t
dx = 1+t 2
, x = π− → t = +∞, x = 2π → t = 0
Z+∞ Z0
2dt 2dt
+ =
1−t 2 1−t 2
0
5 + 2 1+t 2 (1 + t 2 ) −∞ 5 + 2 1+t 2 (1 + t 2 )
Z+∞ Z0 Z+∞ Z+∞
2dt 2dt 2dt 2 dt
+ = = 2 =
7 + 3t 2 7 + 3t 2 7 + 3t 2 7
q
−∞ −∞ −∞ 3
0 1+ 7t
q
u = 37 t, t = −∞ → u = −∞,
q =
d u = 3 d t, t = +∞ → u = +∞
7
Z+∞ +∞
2 du 2
√ 2
= √ arctg u =
21 1+u 21
−∞
−∞
2 2 π π π
√ lim arctg (b) − lim arctg (a) = √ + =√ .
21 b→+∞ a→−∞ 21 2 2 21
Z+∞
dx
ii) , [divergira]
x
0
Z+∞
iii) cos x d x, [divergira]
0
Z+∞
dx
iv) , [π]
1 + x2
−∞
Z+∞
arctg x π
v) d x. 4
(1 + x)2
0
13
3.2 Podintegralna funkcija nije ograničena
Neka je funkcija f neograničena u okolini tačke b i neka je integrabilna na svakom
segmentu [a, b − ε]. Tada važi
Zb b−ε
Z
f (x) dx = lim f (x) d x.
ε→0+
a a
Z1
dx
Zadatak 19. Ispitati konvergenciju integrala .
x
−1
Rešenje:
Z1 Z0 Z1 Z−ε Z1
dx dx dx dx dx
= + = lim + lim =
x x x ε→0+ x ξ →0+ x
−1 −1 0 −1 ξ
lim ln |ε| − ln | − 1| + ln |1| − lim ln |ξ | = lim ln |ε| − lim ln |ξ | = ∞ − ∞
ε→0+ ξ →0+ ε→0+ ξ →0+
Z1
Zadatak 20. Ispitati konvergenciju integrala ln x d x.
0
Rešenje:
dx
Z Z
u = ln x du =
ln x d x = x = x ln x − d x = x ln x − x +C = x(ln x − 1) +C
dv = dx v=x
Z1 Z1
ln x d x = lim ln x d x = −1 − lim (ε(ln ε − 1)) =
ε→0+ ε→0+
0 ε
1
ln ε − 1 ε
−1 − lim 1
= −1 − lim = −1 + lim ε = −1
ε→0+
ε
ε→0+ − ε12 ε→0+
Z2
dx
ii) , [divergira]
x ln x
1
14
Z0
1 dx
iii) sin . [divergira]
x x2
− π2
Z1
x earcsin x
Zadatak 22. Izračunati integral √ d x.
1 − x2
0
15
Zadatak 23. Izračunati veličinu površine ograničene krivom y = sin x i odsečkom x-
ose [0, 2 π].
Z 2π 2 π
Rešenje: Važi da je sin x d x = − cos x = − cos(2 π) + cos(0) = −1 + 1 = 0,
0 0Z
2π Z π Z 2π
dok je veličina tražene površine jednaka je | sin x| d x = sin x d x− sin x d x =
π 2 π 0 0 π
− cos x + cos x = − cos(π) + cos(0) + cos(2 π) − cos(π) = 4.
0 π
16
Koristeći prethodni zadatak imamo da je P = P2 + P3 − P1 =
1 + e − 1e − 1 + 2e = e + 1e .
Direktnim izračunavanjem dobijamo da je veličina tražene
površine jednaka e
Z e 1
P = 1 (ln x − (−1)) d x = (x ln x − x + x) = e + .
e
1 e
e
x 2 + y2 = 8
2x − y2 = 0.
Tražimo koren kvadratne jednačine x2 + 2x − 8 = 0 za koji važi
x ≥ 0. Imamo da je x = 2 i y = ±2. Veličina površine P1 jednaka
Z √8 p
2 √ 3 2
Z 2√
8
je 2x d x = 2 x = , za P2 imamo 8 − x2 d x =
0 3 0 √ 3 2
x 8
p
x
8−x2 +4 arcsin √ = 2π −2−π = π −2, pa je P = 2π + 43 .
2 8 2
17
Rešenje: Tačke preseka kružnica su rešenja sistema
x2 + y2 = 11
x2 + (y − 5)2 = 16.
2
x2
Zadatak 29. Izračunati veličinu površine elipse a2
+ by2 = 1.
Rešenje: Imamo da je
Z √a p
a2 x a b a2 π
b 2 2
b xp 2 2
P=4 a −x dx = 4 a −x + arcsin = 4 = a b π.
a 0 a 2 2 a 0 a 2 2
ex
Domaći zadatak 30. Izračunati veličinu površine ograničene krivom y = 1+e x i pravama
y = 0, x = 0 i x = 1. [ln (e + 1) − ln(2)]
√
Domaći zadatak 31. Izračunati veličinu površine ograničene krivom y = x +√3 i
pravama y = 0 i x = 6. 18 − 2 3
Domaći zadatak 32. Izračunati veličinu površine ograničene krivama hy = sin x, yi
=
√
cos x i odsečkom x-ose [0, π2 ]. 2 2−1
Literatura
1. Integrali – skripta, Tatjana Lutovac
2. Neodred̄eni integrali – skripta, Bojana Mihailović
3. Matematika II – skripta, Mirko Jovanović
4. Matematička analiza, teorija i hiljadu zadataka, za studente tehnike, II izdanje,
Milan Merkle
18