Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet

Fırkası’nın Manisa Vilayeti’nde Teşkilatlanması ve 1930

Belediye Seçimleri
According to Local Press, the Organizaton of the Liberal Party in Manisa
and Municipality Elections in 1930
Ömer KARAKAŞ*

Özet
Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın (SCF) teşkilatlanması ve 1930 belediye seçimlerine katılması, Batı
Anadolu ve bu arada Manisa Vilayeti için ayrı bir önem arz eder. Bu çalışmada, SCF‟nin Manisa Vilayeti‟nde
teşkilatlanması ve 1930 yılında yapılan belediye seçimlerinin sonuçları ele alınıp incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Manisa

Abstract
It is of a vital significance for the City of Manisa and West Anatolia for the reorganisation of Liberal
Republic Party and taking part in the elections of Municipality in 1930. In this research, the reorganisation of
Liberal Republic Party in Manisa and the consequences of Municipality elections which occurred in 1930 have
been studied.

Key Words: Liberal Republic Party, Manisa

Giriş
SCF, Fethi Okyar tarafından 12 Ağustos 1930 tarihinde kurulmuĢ olup
Cumhuriyet tarihinin ikinci muhalefet partisidir. Konu ile ilgili pek çok araĢtırmacının da
kaydettiği gibi Marmara, Çukurova ve Batı Anadolu bölgelerinde, SCF’ye, hem
teĢkilatlanma hem de belediye seçimleri sırasında halk tarafından ilgi gösterilmiĢtir.
Batı Anadolu’da yer alan Manisa Vilayeti de bu illerden birisidir. Bunun önemli
bir nedeni olarak, 1929’da dünyada baĢlayan ekonomik buhranın, geçimini üzüm, tütün
gibi ihracata dönük tarım ürünlerinden sağlayan Manisa çiftçisini doğrudan etkilemesi
sayılabilir.
SCF’yi bir kitle partisi haline getiren de, bölgesel elitlerin desteğinden çok, dünya
ekonomik krizinden etkilenen kitlelerin partiye verdikleri destektir. SCF, özellikle ihracat

*
Dr., Bilim ve Sanat merkezi - Manisa

History Studies
Volume 2 / 3 2010
 Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın Manisa… 202

merkezli tarımla uğraĢan, baĢta Manisa, Aydın, Ġzmir olmak üzere tüm Batı Anadolu
illerinde büyük destek görmüĢtür.1
O yıllarda, Ġnhisar ( Tekel ) vasıtasıyla satılan ürünler para etmemektedir. Çiftçi
geçimini sağlamak için Ziraat Bankası’ndan kredi almakta ve geriye ödeyememektedir.
Nitekim SCF lideri Fethi Bey de Manisa mitinginde bu ve benzeri konuları ele almıĢ,
Manisa halkının Ġnhisar (Tekel) ve murabaha (faiz ) vb. ile ilgili ekonomik meselelerini
çözeceğini vaat etmiĢtir.
Öte yandan, dönemin bazı yerel basın kaynaklarında, Manisa vilayetinde o
yıllarda değiĢik nedenlerle Cumhuriyet Halk Fırkası(CHF)’nın siyasi hak ve özgürlüklerin
geniĢletilmesi hususunda yeterince gayret göstermediği; Manisa CHF milletvekillerinin
halkın dertlerini yeterince dinlemedikleri iddia edilmektedir. Muhtemelen, bu durum da
vilayet halkının SCF’ye karĢı olan alakasını arttırmıĢ olabilir.
1929’da dünyada baĢlayan ekonomik buhran, etkisini Türkiye’de de göstermeye
baĢlamıĢtı. 1930 ilkbaharında bir yurt gezisine çıkan Atatürk, yurdun değiĢik yörelerinde
halkın Ģikayetlerini dinlemiĢti. O, halkın iyice beliren bu hoĢnutsuzluğu üzerine yeni bir
siyasi partiyi gerekli görüyordu.2
Mustafa Kemal Atatürk, Ali Fethi Bey’e CHF’ye muhalefet yapacak bir siyasal
parti kurmasını teklif ettiğinde, Türkiye’de çok partili demokratik düzene geçilebileceğine
inanıyordu ve bunun için bir adım atılmasını istiyordu. Ekonomik sıkıntıların yanında
değiĢik nedenlerden dolayı toplumda yaygın bir huzursuzluk söz konusuydu. Bundan
dolayı Atatürk, bir muhalefet partisinin kurulmasını istiyordu. 3
SCF, kuruluĢundan kısa bir süre sonra Batı Anadolu’da ve Manisa Vilayeti’nde
teĢkilatlanma çalıĢmalarına baĢladı. Gerek SCF’nin teĢkilatlanması gerekse 1930 belediye
seçimleri, Batı Anadolu ve Manisa için ayrı bir önem arz etmektedir.
ÇalıĢmamızda, SCF ile ilgili bilinen bazı kaynakların yanında, SCF yanlısı Hizmet
Gazetesi’nden ve CHF yanlısı Anadolu Gazetesi’nden geniĢ miktarda faydalanılmıĢtır.
AraĢtırmalarımızda, BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi’nde SCF’nin taĢra teĢkilatlanması
iliĢkin belge ve bilgiye ulaĢılamamıĢtır.
1. Fethi Okyar’ın Batı Anadolu Gezisi
Fethi Bey, Eylül ayında Ġzmir, Balıkesir, Akhisar, Soma gibi il ve ilçeleri kapsayan
Batı Anadolu gezisine çıkmıĢtır. Gezinin amacı; Batı Anadolu’da mitingler düzenleyip
SCF’nin il ve ilçe teĢkilatlarını kurmaktır4.
Batı Anadolu’nun en önemli kenti olan Ġzmir’e gitmek için 3 Eylül 1930 tarihinde
deniz yoluyla yola çıkan Fethi Bey, beraberinde Fırka Umumi Katibi Nuri (Çonker), Ġdare

1
Cem Emrence, Dünya Krizi ve Türkiye’de Toplumsal Muhalefet, Serbest Cumhuriyet Fırkası (1930),
Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Liberalizm, cilt: 7, ĠletiĢim yay., Ġstanbul 2005,s. 213.
2
Tuncer Baykara, Türk İnkılâp Tarihi ve Atatürk İlkeleri, 4. baskı, Ġzmir 1994, s. 108.
3
Eric Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, ĠletiĢim Yay. Ġstanbul 2005,s. 260.
4
Mete Tunçay, ―Siyasi Tarih ‖, Türkiye Tarihi 4 Çağdaş Türkiye (1908–1980), Ġstanbul 1989, s.107; Osman
Okyar- Mehmet Seyitdanlıoğlu, Fethi Okyar’ın Anıları, Ankara 1997, s.143.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
203 Ömer KARAKAŞ

Heyeti’nden Doktor ReĢit Galip, Ağaoğlu Ahmet Beyler ve diğer Serbest Fırka ileri
gelenleri olduğu halde 4 Eylül 1930 tarihinde bu Ģehre ulaĢmıĢlardır.5
Fethi Bey’in Batı Anadolu seyahati, SCF’nin siyasi yaĢamı için tarihi bir dönüm
noktası olarak değerlendirilebilir. Ġzmir halkı, Fethi Bey’in mitingini sabırsızlıkla
beklemiĢ; ne var ki henüz miting gerçekleĢmeden önce bazı olumsuz olaylar yaĢanmıĢ, ve
bu kargaĢada bir çocuk hayatını kaybetmiĢtir. YaĢanan bu olaylar sonucunda miting tarihi,
ertelenmek zorunda kalmıĢtır.6 SCF erkanı tarafından, yaĢanan olayların olumsuz etkisine
rağmen 7 Eylül 1930 tarihinde bir miting gerçekleĢtirilmiĢtir.
Fethi Bey’in Ġzmir Mitingi’ne Manisa, Kırkağaç, Kasaba (Turgutlu), AlaĢehir,
Kula gibi yerleĢim yerlerinden de katılım olmuĢtur. Fethi Bey’i ziyaret için Manisa
merkezden gelen heyette, SCF Vilayet Ocak Reisliği’ne getirilecek olan Çiftçiler Birliği
Reisi RaĢit Bey, Çelebizade Faruk Cevdet Bey, HalitpaĢazade Fahir Bey, tüccardan
Ekinlizade Bekir Fikri Bey ve Çiftçiler Birliği üyelerinde Mutafzade Osman Bey de vardır.
Fethi Bey, mitingden sonra Manisa merkez ve ilçelerinin muhtemel heyetlerini ayrı ayrı
kabul etmiĢ ve onlarla görüĢmüĢtür. 7
Manisa gezisine çıkmadan önce Fethi Bey, yol boyunca çok kalabalık kitleler
halinde tezahüratlar olacağı bilgisini almıĢ ve Ġzmir’de yaĢanan olumsuz olayların
Manisa’da da tekrarlanmaması için, Manisa Ġl Emniyet Müdürlüğü’nden gerekli
önlemlerin alınmasını bir telgrafla rica etmiĢtir.8
7 Eylül 1930 tarihinde Ġzmir Alsancak Stadı’nda gerçekleĢen mitingden sonra
Fethi Bey ve diğer partililer Manisa’ya gelmek üzere yola çıkmıĢlardır9. Uyarılara rağmen,
yol boyunca tezahüratlı karĢılamalar olmuĢtur. Özellikle Menemen’de 10 kaymakam,
köylerden de katılımın olmasıyla oluĢan kalabalığı dağıtmak için askeriyeden yardım
istemek zorunda kalmıĢtır.11 Menemenliler, Fethi Bey’e bir tepsi içerisinde, tuz, ekmek ve
su ikram etmiĢler ve kendisine yakın ilgi göstermiĢlerdir. Tezahürat ve karĢılama yol
boyunca devam etmiĢ, o dönemde oldukça küçük bir yerleĢim yeri olan Emiralem
Kasabası’nda Fethi Bey’in özel treni durmak zorunda kalmıĢ, SCF lideri, halkın
Ģikâyetlerini dinlemiĢtir.12
Gazetelerin verdiği bilgilere göre, Fethi Bey’in treni, Ġzmir- Manisa giriĢindeki
Horozköy’de13, bir kısım halk tarafından karĢılanmıĢtır. Daha sonra Manisa Ġstasyonu’na
ulaĢan SCF lideri ve partililer, burada da kalabalık bir kitle tarafından karĢılanmıĢlardır.
Kalabalık, Manisa Ġl Emniyet Müdürü Zeki Bey’in yardımıyla dağıtılmıĢ;14 istasyonda,
parti mensuplarından Celal Bey, kısa bir konuĢma yapmıĢtır.15

5
Ahmet Ağaoğlu , Serbest Fırka Hatıraları, Ġstanbul 1969,s.31.; Milliyet 5 Eylül 1930.; Hizmet, 5 Eylül 1930.
6
Yeni Asır, 6 Eylül 1930, Hizmet, 6 Eylül 1930.
7
Hizmet, 05. Eylül 1930.
8
Son Posta, 7 Eylül 1930
9
Ahmet Ağaoğlu, Serbest Fırka Hatıraları, Nebioğlu Yayınevi, I. baskı, Ġstanbul, s.62.
10
Ağaoğlu, a.g.e., s. 62; Hizmet , 9 Eylül 1930.
11
Ağaoğlu, a.g.e., s.62.
12
Son Posta, 10 Eylül 1930.
13
Günümüzde, Manisa’nın bir mahallesidir.
14
Son Posta, 10 Eylül 1930.
15
Hizmet, 8 Eylül 1930.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
 Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın Manisa… 204

Fethi Bey ve diğer SCF mensupları o dönemde miting alanı olan Ġstanbul
Oteli’ne16 izdihamdan dolayı güçlükle ulaĢabilmiĢlerdir. Halk, Fethi Bey’in Manisa
Belediye binasına gittiğini zannederek oraya akın etmiĢ, tezahürat gösterileri orada da
devam etmiĢtir17 Halkın ani ve aĢırı yüklenmesinden dolayı Manisa Belediye Binası’nın
parmaklıkları çökmüĢ, 1 kiĢinin ayağı kırılmıĢ 3 kiĢi de hafifçe yaralanmıĢtır18.
Fethi Bey, Manisa’nın kurtuluĢ günü olan, 8 Eylül 1930 tarihinde, Ġstanbul Oteli
önünde toplanan kalabalığa, özellikle SCF’nin ekonomik programını içeren bir konuĢma
yapmıĢtır.19
Miting konuĢmasını üç önemli baĢlık altında toplayan Fethi Bey, ilk olarak
CHF’nin serbest seçimlere müdahale etmemesi gerekliliği üzerinde durmuĢ ve Ģöyle
demiĢtir: “Türk Milleti‟nin vicdanında yerleşen bu prensipleri susturmak için İzmir‟de ve
Menemen de olduğu gibi vicdanları tazyik, mefkûre kuvvetini, kanaatleri tebdil için zorlu
vasıtalara müracaat etmek hiçbir zaman Türk Milleti‟nin tasvip edemeyeceği bir noktadır.
İftiharla gördüm ki Manisa hükümet ve zabıtası, halkın hissiyatına hürmet etmiştir.‖20
Fethi Bey’in konuĢmasının bu bölümünden Ġzmir Mitingi’nde ve Menemen’21 de
yaĢanan olayları adeta siyasi bir provokasyon olarak değerlendirdiği sonucu çıkarılabilir.
Bir diğer konu olarak, inhisarlar meselesini ele almıĢ ve özetle ―bu inhisar, halkın
parası ile teessüs etmiş olan bu müessese millete faydalı olmaya çalışacakken efradı
milletin alın teri ile kazandıkları parayı kendi ceplerine doldurmaktan başka bir şey
düşünmüyorlar. Fırkamız bu gibi yolsuzlukları kabul etmez. Fırkamız ticaretin, sâyin
serbestini ister.‖ 22 demiĢtir.
O yıllarda Manisa halkı Ziraat Bankası’na olan kredi borçlarını ödeyememektedir.
Fethi Bey, konuĢmasının son bölümünde de, faiz ve banka borçları konusuna temas
etmiĢtir.23.
Fethi Bey’in konuĢmasının birinci bölümünde, CHF’nin seçimlere müdahale
edeceği, serbest bir seçim ortamının oluĢamayacağına dair kuĢkuları olduğu
anlaĢılmaktadır.
Fethi Bey’in Manisa’da yaptığı miting konuĢması genel olarak
değerlendirildiğinde, dile getirdiği konuların, esasen, parti programında da yer alan liberal
ağırlıklıklı ekonomik konular olduğu anlaĢılmaktadır.
Son Posta Gazetesi’nin haberine göre, SCF lideri, konuĢmasını bitirip Ġstanbul
Oteli’nin balkonundan içeri girerken vilayet halkından Baytar Sıtkı ġükrü Bey adında bir
vatandaĢ, Fethi Bey’den müsaade istemiĢ ve kalabalığa Ģunları söylemiĢtir: ―On sene

16
1930’lu yıllara Manisa’nın merkezinde yer alan, siyasi mitinglere de ev sahipliği yapmıĢ olan bir oteldir.
17
Hizmet, 8 Eylül 1930.
18
Hizmet, 8 Eylül 1930.
19
Ağaoğlu, a.g.e., s.63; Hizmet, 8 Eylül 1930; Anadolu, 9 Eylül 1930. Ayrıca bkz. ― Fethi Bey’in Manisa’ya
GeliĢi ve Halka Söylevi‖ Utkan Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938,
Ankara 1988,s.506.
20
Son Posta, 10 Eylül 1930.
21
―Menemen’de istasyonda toplanmıĢ halkın jandarma ve asker tarafından süngülerle dağıtılmak istendiği ancak
halkın yere yatarak dağılmadığı, buna karĢılık, kaymakamın ve jandarma kumandanının ―süngü tak‖ emrini
verdikleri haberi, trende Fethi Bey’e ulaĢmıĢtı.Menemen’de bu duruma rağmen Fethi Bey, Menemen’e gitmiĢ ve
çok büyük tezahüratla karĢılaĢmıĢtır.‖ Bkz. Nihal Gonca, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Menemen Kazası ( 1923–
1933),CBÜ, Soysal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Manisa 2005,s.66.
22
Son Posta, 10 Eylül 1930.
23
Son Posta, 10 Eylül 1930.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
205 Ömer KARAKAŞ

evvel Manisa düşman ayağı altında inliyordu. Gazi bizi kurtardı. Cumhuriyet‟e
kavuşturdu. Sonra ortaya bir “mutemetler 24 saltanatı” çıktı. Ve bizi esir etti. Vaziye-
timiz, devlet reisinden en küçük memura kadar herkesi düşündürecek derecede fecidir.
Fakat bu vaziyeti tetkik eden olmadı. Hasılı mutemetlerin elinde kaldık ve öyle devlet
adamları gördük ki millete dayak attı. Öyle mutemetler gördük ki kaçakçılık yaptı,
adam öldürdü ve sonra da bizi önünde secde ettirmek istedi.Meb‟uslarımız, aramıza
girip dertlerimizi anlamak istemeye tenezzül etmediler.‖25
Baytar Sıtkı ġükrü Bey’in Fethi Bey’e yaptığı bu Ģikâyetlerden o dönemde Manisa
halkının siyasi problemlerini anlatabileceği muhatap bulamadığı anlaĢılmaktadır.
Fethi Bey’in Manisa programı için 8 Eylül KurtuluĢ Bayramı’nın yıldönümünü
seçmesi, CHF yanlısı Anadolu Gazetesi’nce anlamlı bulunmuĢtur.26
Basında yer alan haberler göz önüne alındığında, Manisa halkının SCF liderini
beklediği ve yeni bir siyasi arayıĢının içinde olduğu anlaĢılmaktadır.

2. SCF’nin Manisa ve İlçelerinde Teşkilatlanması

2.1. Manisa Merkez Teşkilatı
SCF’nin Ġl teĢkilat yapılanması Ģu Ģekildeydi: En alt birimde ―Köy ve Mahalle
Ocakları‖ yer alır, onlarında üzerinde ―Nahiye Ocakları‖ gelirdi. Bunların üzerinde ise
seçimle gelen ve yedi kiĢiden oluĢan ―Kaza Ocağı‖ yer almaktaydı. ―Vilayet Ocağı‖, il
örgütüydü. Vilayet Ocağı’nda Ġl Kongresi tarafından seçilen dokuz kiĢiden biri baĢkan, biri
katip, birisi de muhasebeci olarak görev alırdı.27
Mitingden sonra Manisa Vilayet Ocağı teĢkilatının oluĢturulmasına geçilmiĢ, bu
iĢle SCF lideri Fethi Bey, bizzat meĢgul olmuĢtur.
Partililer arasında yapılan tartıĢma ve müzakerelerden sonra Fethi Bey’in de
onayını alan SCF Manisa Merkez Ġlçe TeĢkilatı Ģu Ģekilde oluĢmuĢtur: Vilayet Ocak
Reisliği’ne Çiftçiler Birliği BaĢkanı Keresteci RaĢit Bey, Kaza Ocağı Ġdare Heyeti
Reisliği’ne Faruk Cevdet Bey28, kâtipliğe manifaturacı Ferit Bey, muhasipliğine tüccardan
Bayram Bey; üyeler olarak da tüccardan Saraçzade Hakkı Bey, Mutafzade Osman Bey,
HaĢimzade Tevfik Bey, Kavaf Ali Galip Bey seçilmiĢlerdir.29
SCF Manisa teĢkilatının kurulduğu günlerde Nafia Vekili Recep Bey, (Peker)
Balıkesir’den hususi bir trenle Manisa’ya gelmiĢ, kendisini, Manisa Valisi Fuat Bey
istasyonda karĢılamıĢtır. Recep Bey, bazı görüĢmeler yaptıktan sonra yine özel bir trenle
Ankara’ya dönmüĢtür.30 Recep Bey’in bu tarihlerde Manisa’ya gelmesinde, SCF’nin bu
hızlı teĢkilatlanma konusu ile ilgili CHF tarafından alınması gereken önlemler söz konusu
olabilir.

24
― O vakitler vilayetlerdeki parti idare heyetlerinin baĢında bulunanlara mutemet denirdi. Halk bütün kabahatlerin
baĢı olarak bu mutemetleri görür olmuĢtu‖. Bkz. Hilmi Uran, Hatıralarım, Ankara 1959. s.230.
25
Son Posta, 10 Eylül 1930.
26
Anadolu, 9 Eylül 1930.
27
Çetin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, Ġstanbul 1982,s.101.
28
Faruk Çevdet Bey, 1908 yılında Manisa Belediye BaĢkanlığı yapan Mehmet Cevdet Efendi ( Çelebi) nin oğludur.
Ġzmir’de ticaretle uğraĢmıĢ ve uzun yıllar Manisa sosyal yaĢamında önemli görevler de bulunmuĢtur. Bkz. Sadık
Karaöz, Manisa Belediyesi Tarihçe Belediye Başkanları Çalışmalar, Manisa 1977, s. 38
29
Hizmet, 12 Eylül 1930.
30
Hizmet, 12 Eylül 1930.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
 Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın Manisa… 206

Manisa merkezde teĢkilat çalıĢması bittikten sonra Fethi Bey, diğer Batı Anadolu
il ve ilçelerinin teĢkilatlanmasını tamamlamak üzere Akhisar, Balıkesir güzergâhında
yoluna devam etmiĢtir.31 Partinin önde gelen isimlerinden Ahmet Ağaoğlu, teĢkilat
çalıĢmalarına devam etmek için bir süre daha Manisa’da kalmıĢtır. Ahmet Bey, kendisinin
doğum yeri olan Karabağ’a benzemesinden dolayı Manisa’ya hayran olmuĢ, hatıratında da
Manisa’dan övgüyle bahsetmiĢtir32. Manisa SCF mensupları, partinin önde gelen
adamlarından Ahmet Ağaoğlu’na ilgi göstermiĢler, o akĢam Ģerefine Ġstanbul Oteli’nde bir
çay partisi düzenlemiĢlerdir33.
CHF yanlısı Anadolu Gazetesi’nin ―Akhisar’da irtica mı var?‖ manĢeti ile
yayımladığı haberine göre, Fethi Bey Akhisar’a geldiğinde istasyonda birkaç yüz kiĢi
tarafından karĢılanmıĢtır. KarĢılayanların ellerinde de, Arap harfleri ile ― La Ġlahe Ġllallah‖
yazılı bir bayrak vardır34. SCF yanlısı Hizmet Gazetesi’nin iddiasına göre de, Anadolu
Gazetesi’nin suç duyurusunda bulunmasından dolayı birkaç kiĢi sulh ceza mahkemesinde
yargılanmıĢ, ilgili Ģahıslar, yeni Türk harflerine muhalefetten hafif cezalara
çarptırılmıĢlardır.35
Bu ve benzeri haberlerden anlaĢıldığı kadarı ile CHF yanlısı SCF muhalifi bir
basın organı olan Anadolu Gazetesi, Fethi Bey’in Batı Anadolu gezisini ve SCF parti
teĢkilatı çalıĢmalarını zaman zaman ―irtica‖ kavramı ile özdeĢleĢtirmiĢtir. SCF’nin
tabanını, ―Ģeriatçı, inkılâp düĢmanı, komünist‖ vb. ifadelerle nitelendirmiĢtir. Gazete,
ayrıca bu partinin artık dönülemez bir yola girdiğini ve kontrol edilemeyeceği düĢüncesini
yaymak için uğraĢ vermiĢtir.36
Fethi Bey, Akhisar’dan sonra, Balıkesir’e doğru yol alırken Manisa Vilayeti’nde
de parti teĢkilatı kurma çalıĢmaları hız kazanmıĢtır. Manisa merkezin dıĢındaki diğer
ilçelerde SCF’nin teĢkilat kurma çalıĢmaları 1930 senesi Eylül ayının ikinci haftasında
baĢlamıĢtır.
Manisa Kaza Ocağı teĢkilatı oluĢturulduktan hemen sonra Vilayet Fırka Reisi
RaĢit Bey, fırka heyeti ile birlikte ilçe teĢkilatlarını oluĢturmak üzere vilayet gezisine
çıkmıĢ Kasaba(Turgutlu), Salihli, AlaĢehir ve Kula kazalarını ziyaret etmiĢtir. 37
SCF’ye karĢı sadece Manisa merkezde değil, merkeze bağlı köylerde de siyasi bir
ilginin olduğu görülmektedir. Örneğin, o dönemde oldukça küçük bir köy olan
Horozköy’de SCF Nahiye Ocağı açılmıĢtır. Ocak Riyaseti’ne KılkıĢlı Nafiz Bey,
musahipliğe tüccardan Tavil Bey, kâtipliğe Ġsmail Bey getirilmiĢ, üye olarak da Rüstem
ÇavuĢ, Filorinalı Ġbrahim Bey, Giritli Hüseyin Bey, eĢraftan Hüseyin Efendi ve Ġdris
Efendi seçilmiĢlerdir. AçılıĢta Vilayet Ocak Reisi RaĢit Bey ve Faruk Cevdet Bey, hazır
bulunmuĢlar, birer konuĢma yaparak, Fırka programını köy halkına açıklamıĢlardır.
Hizmet Gazetesi’nin haberine göre, bir gün zarfında 235 üye kaydedilmiĢtir. 38

31
Ağaoğlu, a.g.e., s 63.
32
Hizmet, 10 Eylül 1930.
33
Anadolu, 12 Eylül 1930.
34
Anadolu, 12 Eylül 1930.
35
Hizmet, 26 Mart 1931.
36
Abdullhamit AvĢar, Bir Partinin Kapanmasında Basının Rolü Serbest Cumhuriyet Fırkası, Ġstanbul 1998,
s.135.
37
Hizmet, 14 Eylül 1930.
38
Hizmet , 4 TeĢrin-i Evvel 1930.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
207 Ömer KARAKAŞ

Yine, Manisa merkeze bağlı köylerden, SelimĢahlar, Kepenekli, Tilkiköy

halkından da 18 Eylül 1930 tarihinde SCF’ye üye olanlar vardır.39
Aynı günlerde Hizmet Gazetesi Manisa muhabiri, SCF Heyet Reisi Faruk Cevdet
Bey’i ziyaret etmiĢ, il baĢkanı kendisine parti teĢkilat çalıĢmaları ile ilgili Ģu bilgileri
vermiĢtir: “Fırkamızın faaliyeti gün geçtikçe tevessü etmektedir. Bugüne kadar Fırkamıza
6500 kişi dâhil olmuş bulunuyorlar. Fırka merkezi için İzmir Caddesinde İsticar ettiğimiz
binanın küşadını bir iki güne kadar yapacağız. Merkez açıldıktan sonra kayıt muamelatının
daha fazla küşayiş bulacağı muhakkaktır.”40
Kaynaklarda belirtilen söz konusu malumattan hareketle, SCF Manisa vilayeti
teĢkilatının hızlı bir Ģekilde kurulduğu söylenebilir. Bu konunun yerel basında sıkça yer
aldığı ve tartıĢmalara neden olduğu görülmektedir.
2.2. Manisa Kazalarında SCF’nin Teşkilatlanması
Akhisar Teşkilatı
Fethi Bey, Balıkesir’e giderken Akhisar’dan da geçmiĢtir. TeĢkilatlanma sırasında
Manisa Valisi Fuat Bey, Akhisar Türk Ocağı’nı ziyaret etmiĢ ve kaymakama, Fethi Bey’i
karĢılamaya giden ocak bandosu muallimine izin verilmemesini ve bandocuların kayıtlarının
silinmesini emretmiĢtir.41
Haberlerden anlaĢıldığı kadarı ile Manisa valisi Fuat Bey SCF’nin teĢkilatlanması na
müdahale etmiĢtir.
Hizmet Gazetesi’ne göre, SCF Akhisar TeĢkilatı, 17 Eylül 1930 tarihinde kurulmuĢ
olup, teĢkilat üyeleri Ģu kiĢilerden oluĢmuĢtur: Reis: Selimzade Ali Bey, katip: Selimzade
Ragıp Bey, muhasebeci: Molla Ġsmailzade Ali Ġsmail Bey, üyeler: Musazade Rıza, ġerifzade
Emin Ali, Babacanzade Hamit ve Yazıcızade Nihat Bey.42
Alaşehir Teşkilatı
AlaĢehir’de SCF teĢkilatını kurmak isteyen vatandaĢlar, Fethi Bey’in Ġzmir Alsancak
mitingine katılmak için Ġzmir’e gitmiĢlerdir. KonuĢmadan sonra Fethi Bey, kendilerini kabul
etmiĢ ve onlarla görüĢmüĢtür.43 Muhtemelen, Kaza Ocağı Ġdare Heyeti o konuĢmayla
ĢekillenmiĢtir.
14 Eylül 1930 tarihinde açılıĢ töreni yapılmıĢ, Fırka Heyet BaĢkanlığı’na, AfĢaroğlu
Hüseyin Bey seçilmiĢtir.44 Hüseyin Bey, aynı tarihte ilçe halkına bir konuĢma yaparak, parti
programını açıklamıĢ ve üye kaydına baĢlamıĢtır45. Anadolu gazetesine göre, SCF’liler,
kahvehanelerde, halkı zorla SCF’ye kayıt yapmak için yalvarmıĢlar, buna rağmen 50–60 kiĢi

39
Hizmet, 18 Eylül 1930.
40
Hizmet, 18 Eylül 1930.
41
Hizmet, 3 TeĢrin-i Evvel1930
42
Hizmet, 18 Eylül 1930.
43
Hizmet, 05 Eylül 1930.
44
Hizmet, 14 Eylül 1930; Anadolu, 14 Eylül 1930.
45
Hizmet, 14 Eylül 1930.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
 Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın Manisa… 208

ancak bulabilmiĢlerdir.46 SCF yanlısı Hizmet Gazetesi’ne göre ise kuruluĢundan iki gün sonra
yeni fırkaya 2000 kiĢi kaydedilmiĢtir47.
Yine haberlere göre SCF teĢkilat çalıĢması sırasında CHF erkânı, halkın SCF’ye
kaydolmaması için bazı provokatörleri ilçeye getirmiĢ, ilçe jandarma komutanının duyarlılığı
sayesinde herhangi bir olay olmamıĢtır. 48
Ancak; AlaĢehir teĢkilatının kurulmasından bir gece önce Manisa Meclisi Umumi
azasından Hüsnü ve Hacı Ali Beylere ait bağ kulesi, 3 silahlı kiĢi tarafından basılarak, Hüsnü
Bey’in bekçisi dövülmüĢ, ailesi tehdit edilmiĢtir. Saldırganlar, Hüsnü Bey’in CHF’den istifa
etmediği takdirde, kendisini öldüreceklerini söylemiĢler. Faillerden ikisinin Çerkes Hasan ve
Çerkez Ahmet oldukları anlaĢılmıĢ, birisi yakalanmıĢtır. Olaydan haberdar olduğu halde,
haberinin olmadığını söyleyen Piyadeli Hüseyin Efendi tutuklanmıĢtır.
Mahalli basında yer alan, yukarıda yaĢanan olayı BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi,
CHP ArĢiv belgeleri de doğrular niteliktedir: Belgede olay Ģu Ģekilde anlatılmaktadır: “Manisa
vilâyet encümen âzasından Hüsnü Beyin bağına gelen üç şahıs fırka (CHF) ve encümen azalığından
istifa etmesini, aksi takdirde bütün mallarını yakacaklarını ve kendilerinin on iki kişi olup,
Cumhuriyet Halk Fırkası taraftarlarını kamilen keseceklerini söylemiş ve tehdidatta bulun-
muşlardır. “Alaşehir'de Afşarlı Hüseyin Efendi'nin dâhil olduğu heyetin âzâ kaydetmek
maksadile, „Muhacirlere verilen bağ, bahçelerden arazi vergisi alınmayacak, muhacirler hiç
olmazsa on sene askere gitmeyecek, ameleye saat mesaî tesbit edilecek, yol vergisi yarı yarıya
indirilecek. Ziraat Bânkası'nın sermâyesi tezyid edilecek, çiftçiye on sene müddetle para
verilecek‟ şeklinde galebe teminine çalışıyorlar ve bâzı teceddüdü hazmedemeyenler de, Fethi
(Okyar) Beyin Gâzi‟yi (Mustafa Kemâl Paşa‟yı) (Atatürk'ü) iğfal ettiğini, mevkii iktidara geçer
geçmez, Arap harfleri geleceğini, fes giyileceğini. Serbest Cumhuriyet Fırkası demek, herkes
harekâtında serbest olduğunu propaganda etmektedirler.”49
Diğer taraftan, Serbest Fırka müntesiplerinden AfĢar oğlu Hüseyin Bey de, Ġlçe
jandarma komutanı ve belediye baĢkanının, muhtarları ―SCF lehine çalıĢmayacaksınız‖
Ģeklinde tehdit ettiği hakkında uydurma haber yayınladığından tutuklanmıĢtır. 50
SCF erkanından, göz altına alınan AfĢarlıoğlu Hüseyin Bey, Adliye Heyeti’nin
tutukluluk halinin devamı kararına itiraz ettiğinden; evrak, tetkik edilmek üzere Kula Ağır
Ceza Mahkemesi’ne gönderilmiĢtir. Kula Ağır Mahkemesi, kararı tasdik ederek, evrakı iade
etmiĢtir.51
Yukarıdaki olaylardan anlaĢıldığı üzere, SCF AlaĢehir teĢkilatlanması sırasında
AlaĢehir ilçesinde bazı istenmeyen olaylar yaĢanmıĢtır. SCF ve CHF’liler arasında, zaman
zaman Ģiddete varan gerginlikler yaĢanmıĢtır.
Ancak, yerel gazetelerin yayımladığı bu ve benzeri haberlerin çoğunlukla abartıyla
ve yanlı bir Ģekilde verildiğini gözden ırak tutmamak gerekir.

46
Anadolu, 14 Eylül 1930.
47
Hizmet, 16 Eylül 1930.
48
Hizmet, 14 Eylül 1930.
49
BCA CHP K, ( Katalog Numarası: 490 01/35 146 1), Zikreden: Cemil Koçak, Belgelerle İktidar ve Serbest
Cumhuriyet Fırkası, Ġstanbul 2006., s.327.
50
Anadolu,19 Eylül 1930.
51
Hizmet, 3 TeĢrin-i Evvel1930.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
209 Ömer KARAKAŞ

Demirci Teşkilatı
Demirci Kazası SCF Ocağı diğer kazalardan biraz geç olarak, 27 Eylül 1930 tarihinde
kurulmuĢ, aynı gün faaliyetlerine baĢlamıĢtır52.
Gördes Teşkilatı
19 Eylül 1930 tarihinde, SCF Vilayet Ocağı Reisi RaĢit Bey ve üyelerden
HalitpaĢazade Nasır Bey’in de katılımıyla yapılmıĢtır.53
Kasaba (Turgutlu) Teşkilatı
14 Eylül 1930 tarihinde SCF Turgutlu Kaza Ġdare Heyeti de, oluĢturulmuĢ54 ve Ģu
kiĢilerden oluĢmuĢtur: Reis, Dr. Ġsmet Bey; kâtip, Dr. Seyfi Kadri Bey; üyeler, Dr.Fazil Bey55,
Eczacı Kemal Bey, Hasan Karalaki Efendi, Keresteci Hasan Bey, Ethem Kaya Bey, Avukat
Remzi Bey56.
SCF Kasaba Ġdare Heyeti’nin, iki saat gibi kısa bir zaman içinde yapıldığı, teĢkilat
üyelerinin birbiri ile anlaĢamadıkları gibi konular, Anadolu gazetesi tarafından tenkit konusu
yapılmıĢtır57.
Yapılan eleĢtirilere cevap, SCF yanlısı Hizmet Gazetesi’nden gelmiĢtir: ―2 saatten
fazla durmasına lüzum yoktur. Çünkü her taraftan teşkilat için beklendikleri haberleri
gelmektedir. Esasen Kasaba teşkilatı kendiliğinden yapılmıştır. Manisa Vilayeti İdare
Heyeti‟nin gelmesi formalitedir. Halkın temayülü meselesine gelince;7–8 senesinden beri
bütün kuvvet ve salahiyetiyle, CHF‟nin mevcut azası 191‟dir. Hâlbuki 48 saat içinde SCF
heyeti 500 kusur aza kaydetmiştir‖58.
Kasaba Ġdare Heyeti Reisi olan Dr. Ġsmet Bey ile üyelerden Fazıl Bey, Ahmetli’ye
SCF lehine propaganda ve teĢkilat yapmak için gitmiĢlerdir. Kendilerini, Ahmetli
istasyonunda, Veli Hafızoğlu, Hilmi, Kırınlı Abdurrahman ve Ġsmetzade Halil Efendi adında
üç kiĢi karĢılamıĢtır. Anadolu gazetesine göre; Ahmetli halkı, SCF’lilerin yanına yanaĢmamıĢ,
bütün halkın CHF’ye bağlı olduğu görülmüĢtür59.
Kırkağaç Teşkilatı
Kırkağaç TeĢkilatı kurulma çalıĢmaları Eylül ayının ikinci haftasında da sürmüĢ ve
TeĢkilat, 16 Eylül 1930 tarihinde kurulmuĢtur60.

52
Hizmet, 29 Eylül 1930.
53
Hizmet, 21 Eylül 1930.
54
Hizmet, 14 Eylül 1930; Anadolu, 18 Eylül 1930.
55
Turgutlu Eski Belediye BaĢkanlarından Tüzel Gökyayla’nın verdiği bilgiye göre Dr. Fazıl Bey ,Demokrat Parti
Turgutlu teĢkilatlanmasında da emeği geçmiĢtir.
56
Anadolu, 18 Eylül 1930. Keresteci Hasan Bey, 1931 yılında idare heyeti azasındandır. T.C. Manisa Vilayeti
Hususi Ġdaresi, T.C. Manisa Vilayeti Hakkında Tabii, Tarihi, İktisadi, Coğrafi, İdari, Malumatı Cami
Mecmuadır. Ġzmir 1932, s.361.
57
Anadolu, 15 Eylül 1930.
58
Hizmet, 18 Eylül 1930.
59
Anadolu, 18 Eylül 1930.
60
Hizmet, 17 Eylül 1930.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
 Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın Manisa… 210

Kula Teşkilatı
TeĢkilat çalıĢması baĢlamadan önce Kula kazası, Vilayet Ocak BaĢkanı RaĢit Bey
tarafından ziyaret edilmiĢ, baĢkan, halk tarafından karĢılanmıĢtır61.
18 Eylül 1930 tarihinde, Kula mahalle teĢkilatı da tamamlanmıĢ, üye kaydına
baĢlanmıĢtır62. Yapılan görüĢme ve çalıĢmalardan sonra ―Kaza Ġdare Heyeti‖ Ģu kiĢilerden
oluĢmuĢtur: GidiĢ Zade Mehmet, Avukat Ethem, Gülmezzade Mustafa, Çolakzade Halil, Ġdris
Zade Ethem, Çilzade Hamdullah, Kara Ġbrahimzade Osman Beyler63.
Salihli Teşkilatı
SCF’nin ilçede teĢkilat çalıĢmaları yaptığı günler, aynı zamanda Manisa ve kazaları
için düĢman iĢgalinden kurtuluĢun yıldönümü günleridir.
Basında çıkan haberlere göre, 6 Eylül 1930 tarihi de Salihli’nin kurtuluĢ bayramına
rast gelmektedir. Bayram kutlamaları sırasında bazı gençler, ―YaĢasın Fethi Bey!‖ diye
bağırmıĢlar, SCF lehine tezahürat yapmıĢlardır.64
Salihli TeĢkilatı, 12 Eylül 1930 tarihinde kurulmuĢ ve Ģu kiĢilerden oluĢmuĢtur: ―Reisi:
Ortaköylü Mustafa, üyeler: Abdullah Bey, Bakkal Süleyman Efendi, Simsar Emin, Kavaklıyerli
Veli, Fabrikatör Hacı Mustafa, Ziya, Tikveşli Sabri Efendi‟lerdir‖65.
Soma Teşkilatı
Fethi Bey, Balıkesir’e giderken Soma’ya da uğramıĢtır. Halk, Soma Ġstasyonu’nda
Fethi Bey’i karĢılamıĢ, SCF lideri, Soma halkına parti programını anlatmıĢtır. Fethi Bey ve
partililere, Soma halkı tarafından viĢne Ģurubu ikram edilmiĢ ve daha sonra uğurlanmıĢtır.66 18
Eylül 1930 tarihinde de, Soma kazası SCF teĢkilat çalıĢmaları tamamlanmıĢtır67.
SCF, 1930 Belediye seçimlerinden takriben bir hafta öncesine kadar, Manisa’nın bütün
ilçelerinde teĢkilat kurma çalıĢmalarını tamamlamıĢ, Hizmet Gazetesi’nin verdiği bilgiye göre,
6500 kiĢi fırkaya katılmıĢtır.68
Fethi Bey’in Ege gezisi çok baĢarılı geçmiĢ, SCF’nin teĢkilatlanma çalıĢmaları
açısından oldukça büyük bir mesafe kaydedilmiĢtir. Yeni kurulan SCF’ye halkın, büyük bir
temayül göstereceği, daha Ġzmir mitingi sırasında belli olmuĢ, konuĢmayı 50.000 kiĢi
dinlemiĢtir69. “Ege‟nin uluslararası ticarete en açık, dolayısıyla da dünya ekonomik
bunalımından en çok etkilenmiş bir bölge olması, SCF‟nin bir gövde gösterisi yapmasını
olanaklı kılmıştır”70.

61
Hizmet, 16 Eylül 1930.
62
Hizmet, 18 Eylül 1930.
63
Hizmet , 18 Eylül 1930.
64
Hizmet, 8 Eylül 1930; Anadolu, 15 Eylül 1930.
65
Anadolu, 14 Eylül 1930. Anadolu, 16 Eylül 1928.
66
Hizmet, 14 Eylül 1930.
67
Hizmet, 18 Eylül 1930.
68
Hizmet, 18 Eylül 1930.
69
AvĢar, a.g.e., s.119.
70
Tunçay a.g.e., s.266.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
 211 Ömer KARAKAŞ

3. Manisa ve Kazalarında 1930 Belediye Seçimleri

Eylül ayının 3.haftasında, ―Manisa Belediye Azalığı Ġntihap Encümeni Riyaseti‖
seçimlerin hangi gün, saat kaç da baĢlayacağı ve kaç gün devam edeceği ile ilgili bir ilan
yayınlamıĢtır.71 Bu tarihlerde, belediye seçimleri baĢlamak üzere olup seçmen listeleri
asılmaya baĢlanmıĢtır72.
TeĢkilat çalıĢmaları bitip seçimlerin baĢladığı günlerde, Manisa Valisi Fuat Bey’in
Kasaba, Salihli, Demirci, Gördes kazalarına bir teftiĢ seyahatine çıkması, halkın dertlerini
dinlemesi dikkat çekicidir73. Çünkü seçimler sırasında, CHF’nin bütün bürokrasiyi, seçimleri
kendi lehine sonuçlandırmak için seferber ettiği anlaĢılmaktadır.74
Manisa Valisi diğer kazalara yaptığı geziden bir gün sonra Kula ilçesine de gitmiĢ,
kendisi Ģerefine bir çay ziyafeti verilmiĢtir. Kula hükümet konağı yıkılacak derecede harap
olduğundan derhal tamir ettirilmesi için emir vermiĢtir. Selendi nahiyesi ve civar köylerden
gelen heyetler, ihtiyaçları hakkında Vali Bey’e izahat vermiĢlerdir75.
Muhtemelen Vali Fuat Bey, SCF lehine oluĢan havayı dağıtmak, halkı CHF’ye oy
vermek konusunda ikna için bu geziyi düzenlemiĢtir. Vali’nin yaptığı bu seyahat,
günümüzdeki kısa süreli yapılan seçim yatırımlarına benzemektedir.
Gazete haberlerine göre seçimin baĢladığı günlerde, Manisa Vilayetinde SCF’ye
10.000 kiĢi dâhil olmuĢtur.76.
Manisa Vilayeti’nde, Belediye seçimleri 1930 senesi Eylül ayının ilk haftasında
baĢlamıĢtır77. O dönemde, uygulanan seçim yasasına göre, belediye meclisi seçimleri Eylül
baĢında baĢlıyor, Ekim ayının 20’sinde sona eriyordu78.
1930 Belediye seçimleri, Cumhuriyetin ilanından sonra yapılan, ilk çok partili seçim
denemesidir. Ne var ki, seçimlerin baĢlaması ile birlikte yolsuzluk iddiaları da artmıĢtır.
Nitekim, henüz baĢlangıç sayılabilecek bir tarihte Bursa Ġl Örgütü bir bildiri yayınlayarak,
karĢı karĢıya kaldıkları baskı ve yolsuzluklardan dolayı seçimlerden çekildiklerini
açıklamıĢlardır79. Manisa Vilayeti’nde seçimlerin baĢladığı günlerde Yarın gazetesinin manĢeti

71
Anadolu, 22 Eylül 1930.
72
Seçim listesiyle ilgili Manisa Belediye Azalığı Ġntihap Encümeni Riyaseti’nin yayımladığı düzenleme Ģu
Ģekildedir: ―Manisa Belediye Azalığı Ġntihap Encümeni Riyasetinden; 1 Belediye meclis azalığı intihabatı için ihzar
edilen cetveller Eylül 22. Pazartesi günü talik edilecek ve cetveller kanunun tarifatı veçhile Eylül’ün 28. günü saat
18’de kaldırılacaktır. 2 Ġntihabatın hangi gün baĢlayacağı ve kaç gün devam edeceği ve her mahalle müntehip ve
müntehaplarının hangi günlerde rey vermeye gelmeleri iktiza edeceği bilahere ilan olunacaktır. 3 Müntehip ve
müntehapların isimleri, hüviyetleri defterlerde yanlıĢ, tekrar yazılmıĢ veya hiç yazılmamıĢ olduğuna dair itiraz, 2
Eylül- 28 Eylül alınıncaya kadar her gün sabah 9’dan 12’e, 13.30’dan 17.30’a kadar belediye dairesinde Ġntihap
Encümenince dinlenecektir‖. Anadolu, 22 Eylül 1930.
73
Anadolu, 22 Eylül 1930.
74
―SCF üyelerinden H. R. Soyak’a Atatürk sormuĢ; Hangi fırka kazanıyor? diye, Tabii bizim Fırka paĢam, cevabını
vermiĢ, Hayır efendim kazanan idare fırkasıdır; yani jandarma, polis, nahiye müdürü, kaymakam ve valiler.‖
Tunçay, a.g.e., s 271.
75
Anadolu, 24 Eylül 1931.
76
Anadolu, 22 Eylül 1930; Hizmet, 23 Eylül 1930.
77
Hizmet, 7 TeĢrin-i Evvel1930.
78
AvĢar, a.g.e., 146.
79
AvĢar, a.g.e., 147.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
 Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın Manisa… 212

de Ģöyledir: “Böyle yolsuzlukla ve küstahlıkla Halk Fırkası intihabatı kazanabilir, halkı

değil”80.
Seçimlerde, yolsuzluk ve baskı yapıldığı görüĢü bazı araĢtırmacılar tarafından da kabul
edilmektedir.81 Yerel basının haberlerine göre, seçimler baĢlar baĢlamaz batı Anadolu ve
Manisa vilayetinde de seçimlerle ilgili yolsuzluklar dile getirilmeye baĢlanmıĢtır.
3.1. Manisa Merkez Seçimi
Manisa belediye seçimi, 6 Ekim 1930 tarihinde baĢlamıĢtır82. Seçimlerin sürdüğü
sırada Manisa milletvekillerinden, Mustafa Fevzi Bey’le YaĢar Bey, Akhisar’da olduğu gibi
Manisa merkezde de seçime müdahale etmiĢlerdir. Seçimlerin baĢlamasından 2 gün sonra
Hizmet Gazetesi’nde yayımlanan bir haber Ģöyledir: “Düne kadar müdahalesiz geçen seçim
bugün rengini değiştirmiştir. Bir aralık Merkez Memuru tarafından 3 vatandaş tutuklanmıştır.
Şimdiye kadar CHF‟ye 17, SCF‟ye 600 rey verilmiştir.”83 8 Ekim 1930 akĢamına kadar SCF
2000 CHF ise 30 kadar oy almıĢtır84.
Seçimin dördüncü günü, resmi müdahale bariz bir Ģekil almıĢtır. Sabahın erken
saatlerinde, halk, oylarını kullanmak için, belediye binasının önüne gelmiĢtir. Ġnzibatlar,
Merkez Memuru’ndan aldıkları emirle, halkı özgür iradelerini rahatça değerlendirebilecekleri
Ģekilde tek baĢlarına oy kullanacakları odaya almamıĢlar, ancak, 2’Ģer kiĢinin girebileceğini
söylemiĢlerdir.
Görevliler, yoğun kalabalığı göz önüne almadıklarından o gün öğleye kadar sadece
kadınlar oy kullanabilmiĢtir. Diğer taraftan, Belediye Ġntihap Dairesi’nde SCF mensuplarından
hiç kimse bulunmamıĢtır. Bu durum Valiliğe ihbar edilmiĢse de hiçbir sonuç alınamamıĢtır.
GidiĢattan CHF belediye adayları da hoĢnut olmamıĢ olacaklar ki, bu partiden 20 kiĢi istifa
etmiĢtir. Manisa mebuslarından Kemal Bey ile Osman Bey’in halka, yeni belirlenen, CHF
namzetlerini, Ġsmet PaĢa Park’ında tanıttığı sırada bu kez de SCF adayları istifa etmiĢlerdir.
Namzetlikden istifa edenler Ģunlardır: Armutlu’lu Ġsmail, Uncu Kamil, Manifaturacı Hafız
Ahmet, Kazıkoğlu Hüseyin, Bakırlı Halit, Eczacı ġerif, DiĢçi Vehbi, Hacı Osmanzade Hasan,
Hacı Arifzade Selim, Saatçi Bahaaddin Pamukçuzade Hacı Ahmet, Manifaturacı Hasan
Bey’lerdir. Halk, oyunu doğru dürüst kullanmasının telaĢını yaĢarken, CHF bir beyanname
dağıtmak isteyince belediyenin önünde bir kargaĢalık yaĢanmıĢtır. Bu olaylar Hizmet
gazetesi’nde Ģöyle yer almıĢtır: “Arada sille, tokat cümbüşü olmuş, CHF ikinci namzetlerinden
Müftüzade Ahmet Bey belediyenin üst kat pencelerinden, halka atfen „tutun hapsedin şunları‟
diye haykırmıştır”85.
Esasen bu tür olaylar sadece Manisa merkezde değil, aynı zamanda ilçelerde de
yaĢanmıĢtır. Örneğin; AlaĢehir’de de, 13 Ekim 1930 tarihine kadar, CHF’ye 12 mahalleden
200 oy verilmiĢtir. Halk, yapılan uygulamalardan ve yolsuzluklardan bıktığı için seçime
katılmaktan vazgeçmiĢtir86.

80
AvĢar, a.g.e., 146.
81
Tunçay, a.g.e., s 271.
82
Anadolu, 7 TeĢrin-i Evvel1930; Hizmet, 6 TeĢrin-i Evvel1930.
83
Hizmet, 9 TeĢrin-i Evvel1930.
84
Hizmet, 9 TeĢrin-i Evvel1930.
85
Hizmet, 10 TeĢrin-i Evvel1930.
86
Hizmet, 13 TeĢrin-i Evvel1930.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
213 Ömer KARAKAŞ

Hizmet Gazetesi’nin haberine göre, “Geçen sene Umumi Meclisçe Halk Fırkasına
ayrılan 10.000 liranın inhabatta rey toplamak için sarf edilmekte olduğu hakkında bir
dedikodu çıkmıştır.”87
Manisa Vilayet merkezi Belediye seçimi 18 Ekim 1930 tarihinde bitmiĢtir. Belediye
heyeti için CHF’nin gösterdiği 59 adaydan 49’u, SCF’den ise ancak 3 kiĢi seçilebilmiĢtir.
Anadolu Gazetesi’nin haberine göre, “halk, bu üç kişiye de SCF‟li olduğu için değil,
kendilerine hizmet edeceklerini düşündükleri için oy vermişlerdir”88.
Belediye seçiminden üç gün sonra Manisa eski Belediye Reisi KülahtaĢ Rıza Bey istifa
etmiĢ89, yerine ġubereisi Ali Rıza Bey ( Besen) seçilmiĢ olup 1934 yılına kadar görevine
devam etmiĢtir.90
Manisa merkezde seçimlerin sonuçlanmasından sonra da Ģikâyetler devam etmiĢ
“Cumhuriyet gazetesinin Son Posta‟dan naklen aldığı bilgiye göre, Manisa‟dan Belediye
seçimi için 10.000 imzalı şikâyetname yazıldığı görülmüştür”91.
3.2. Manisa Kazaları Belediye Seçimleri
Akhisar
Manisa Valisi Fuat Bey, Akhisar Kaymakamlığı’na bildirerek, seçimler sırasında,
sandık baĢında hem CHF hem de SCF’nin adamlarının bulundurulmamasını emretmiĢtir.
“Akhisar SCF teşekkülü bu hususu, Dâhiliye Vekâleti‟ne arz ederek protesto da
bulunmuştur‖92.

87
Hizmet, 25 Eylül 1930.
88
Hizmet 19 TeĢrin-i Evvel1930.; Anadolu, 19 TeĢrin-i Evvel1930. Seçimin bitmesinden 1 gün sonra, Manisa
Ġntihap Encümenin imzaladığı bir mazbata Ģöyledir: ―Dün akĢama kadar (19 Ekim) sandığa atılan 2995 reyden 2815
reyin SCF’ye ait olduğu muhakkak görülüyor. Hatta encümen azaları da aynı kanaati paylaĢıyordu. Sonuç aksi
zuhur edince, encümen azası tanzim edilen mazbatanın altına muhalefet Ģerhi ilave etmiĢler, Ġntihabatın feshi için
teĢebbüste bulunmuĢlar. Bu Ģerhi 9 aza imzaladı. 1. Seçim, kanuna muhalif bir Ģekilde yapıldığı halde
hemĢerilerinden biri tarafından ihbar ve iddia edilmemiĢ ise de bu hususta encümen ekseriyetinin hususatı atiye
hakkındaki mütealaların dermeyanına lüzum hasıl olmuĢtur. 2. Esnayı intihabatta müntehiplerin (seçmenlerin)
encümen huzurunda el ile yazdıkları rey pusulaları adedi 25–30 arasında iken esnayı tadatta (Sayım sırasında) 150
kadar el ile yazılmıĢ pusulaya rastlanmıĢ ve bu pusulalar en çok Ġmadettin, DilĢikar, Hüsrev Ağa, Alay Bey,
ġehitler, Dere, Aynali mahallelerinde görülmüĢtür. 3 bir Ģahsın Alaybey ve Hüsrev Ağa mahallelerinde iki defa rey
istimal ettiği görülmüĢtür. 4 müntehiplerin reyleri ekseriyetle encümen huzurundaki daktilolarla yazdırıldığı halde
halde sandık içinden müstensihte çıkmıĢ ve el ile kopya kâğıdı sureti ile yazılmıĢ rey pusulalarına tesadüf edilmiĢ ve
bu hal hayretle karĢılanmıĢtır. 5 Sandık açıldığında hiçbir tarafında kırık bozuk görülmemiĢ ve sandık derunundan
(içinden) çıkan ve tadat edilen (sayılan) cetveldeki isimler ile muvafık çıkmıĢ ise de encümen daktilolarının teksir
ettikleri pusulalardan baĢka, rey pusulaları görülmüĢtür. Bu pusulaların mukaddema (önceden) makamı aidine
bildirdiğimiz sandıktaki yarıktan atılmak ihtimali vardır. Ve bu noktayı nazardan encümen ekseriyetince Ģüphe hâsıl
olmuĢtur‖. Hizmet, 20 TeĢrin-i Evvel1930.
89
Hizmet, 21 TeĢri-i Evvel 1930. ―KülahtaĢ Rıza Bey’in basına yansıyan istifası Ģöyledir: ― Sabık Belediye
Reisimiz KülahtaĢoğlu Rıza Bey, bu sabah Ģehir meclisi riyasetinden istifa etmiĢtir. Ġstifanamesini aynen
yazıyorum: Manisa ġehir Meclisi Riyasetine: Ġntihap esnasında rahatsızlığım kesbi Ģiddet eylemiĢ olduğundan
Belediye azalığından istifamın kabulünü rica ve muvaffakiyetler temenni ederim, efendim‖.
90
Anadolu, 19 TeĢrin-i Evvel1930; Hizmet, 20 TeĢrin-i Evvel1930. ( ġube reisi Ali Rıza Bey , ( Besen) 2 Kasım
1930- Ekim 1934. Sadık Karagöz, Manisa Belediyesi, Tarihçe, Belediye Başkanları, Çalışmalar, Manisa 1977,
s.20.
91
Anadolu, 30 TeĢrin-i Evvel1930. ―Edirneliler 10.000. imzalı bir protestoname hazırladılar‖. Ağaoğlu, a.g.e., s.
83.
92
Hizmet, 4 TeĢrin-i Evvel1930.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
 Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın Manisa… 214

Esasen yapılacak seçimler sebebiyle CHF mebusları, seferber hale getirilerek kendi
seçim bölgelerine gönderilmiĢlerdi.93
Akhisar’da da belediye seçimleri baĢlamadan önce, Manisa milletvekili Mustafa Fevzi
Bey’le, belediye azasından Dr. Ziya Ali Bey Akhisar’a gelmiĢtir. Mustafa Fevzi Bey, halka
yaptığı siyasi konuĢmalarda, hem SCF’nin, parti programında yer alan ―Ģimendifer, inhisarlar,
icra, iflas gibi‖ vs. konulardan bahsetmiĢ, hem de CHF lideri Fethi Bey’i tenkit etmiĢtir94.
Akhisar ilçe seçimi, 7 Ekim 1930 tarihinde baĢlamıĢtır. Manisa Valisinin seçim
baĢlamadan önce, ―sandık baĢında hem CHF hem de SCF mensupları bulunmayacaktır‖
emrine rağmen, CHF encümen azalarının tamamı Vali Bey’in emrine uymamıĢlar, sandık
baĢında toplanmıĢlardır. Üyeler, seçmenlere; ―yazdığın isimlerin yarısı da CHF’den olsun‖
gibi tekliflerde bulunmuĢlardır. SCF yanlısı Yarın Gazetesi’nin muhabiri, belediye memurları
tarafından seçim mahallinden kovulmuĢ, belediye zabıta memurları -aldıkları emir üzerine olsa
gerek- sadece kendi memurlarının içeriye girmelerine izin vermiĢlerdir. Halktan hiç kimsenin
belediyeye girmesine izin verilmemiĢtir. Bütün bu olumsuzluklar karĢısında, halk da oy
kullanmaktan vazgeçmiĢ, dilekçeleriyle Kaymakamlığa, Cumhuriyet Savcılığı’na müracaat
ederek, seçim haklarının korunmasını istemiĢlerdir95. SCF ocağı, kaymakamlığın da her hangi
bir tedbir almadığını görünce, intihap encümeni azalarını protesto etmiĢtir96.
Halkın seçim hakkımızı kullanamıyoruz diye protesto çektiği gün, Akhisar’a bağlı
Marmara Nahiyesi’nde belediye seçimi bitmiĢ, kahir ekseriyetle CHF kazanmıĢtır97. Seçimin
CHF lehine tek taraflı sürdüğü günlerde CHF’nin yayın organı olan Anadolu gazetesi, Akhisar
halkına bedava dağıtılmıĢtır98 Hizmet Gazetesi’ne göre Manisa milletvekili Mustafa Fevzi
Bey, CHF lehine dini siyasete alenen alet etmiĢ, Akhisar müftüsü ve imamlarını makamına
çağırarak, CHF namına propaganda yapmalarına dair direktif vermiĢtir. Yapılan eleĢtirilere,
Mustafa Bey: ―Kanunları biz yaparız. Seçime müdahale tabiidir ve devam edecektir‖
demiĢtir99.
Seçimin baĢlamasının üzerinden, 10 gün geçtikten sonra CHF 700 oy almıĢ, SCF ise
seçime müdahale edildiği hakkında, Dâhiliye Vekâleti’ne bir telgraf çekmiĢ, olumlu bir cevap
alamamıĢtır100.
“Akhisar, belediye intihabatı dün gece, geç vakit hitam bulmuştur. SCF iştirak
etmemiştir. Yapılan tasnif sonucunda 1096 reyle CHF kazandığı tahakkuk etmiş, Cemal Bey‟de
Belediye reisi olmuştur. Akhisar‟da tespit edilen müntehip adedi 7800‟dür.”101.
Akhisar SCF Ocağı’nın yolsuzluklar ile ilgili yaptığı tüm giriĢimlerin sonuçsuz
kalmasının ardından, Belediye baĢkanlığına ―Avrupa‟da staj görmüş Dr. Cemal Bey
seçilmiştir”102.

93
Ahmet Ağaoğlu, ― Serbest Fırkaya MeĢ’um diyorlar, ġemaet Nerededir? Son Posta 18 TeĢrin-i Evvel 1930,
94
Anadolu, 6 TeĢrin-i Evvel 1930; Hizmet 6 TeĢrin-i Evvel1930.
95
Hizmet 7 TeĢrin-i Evvel 1930.
96
Hizmet 8 TeĢrin-i Evvel 1930.
97
Anadolu, 9 TeĢrin-i Evvel 1930.
98
Hizmet 10 TeĢrin-i Evvel1930.
99
Hizmet 12 TeĢrin-i Evvel1930.
100
Hizmet, 17 TeĢrin-i Evvel1930.
101
Hizmet, 21 TeĢrin-i Evvel1930.
102
Anadolu, 30 TeĢrin-i Evvel1930; Hizmet, 21 TeĢrin-i Evvel1930; T.C. Manisa Vilayeti Hakkında Mecmua,
s.165.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
215 Ömer KARAKAŞ

Alaşehir
Manisa’da seçimlerin ilk baĢladığı yerlerden birisi, AlaĢehir kazası olarak
görülmektedir. Seçim baĢlar baĢlamaz SCF Kaza Ocağı, seçimde yolsuzluk yapıldığına dair
Manisa Valiliği’ne Ģikâyette bulunmuĢtur. Bunun üzerine Vali Fuat Bey AlaĢehir’e gelmiĢ,
yaptığı tahkikat sonucunda hiçbir yolsuzluk olmadığı sonucuna varmıĢsa103 da AlaĢehir
seçimlerinde yolsuzluk olduğu basına yansıyan haberlerden anlaĢılmaktadır.
Hizmet gazetesinin verdiği bilgiye göre, “intihap defterlerinde vatandaşların
birçoklarının ismine tesadüf edilememektedir. Kaymakam Şemseddin ve Müdde-i Umumi
Hayri Beyler, Serbest Fırka merkezine gelerek aza mikdarının bildirilmesi hususundaki
dilekçelerini istemişler, kaymakamlığa verilmiştir.”104
Yine, CHF yanlısı Anadolu Gazetesi’ne göre seçim Halk Fırkası lehine
neticelenecektir. “12 mahallede bugüne kadar verilen rey miktarı 200 bile iblağ edilmemiştir.
Halk, kanunsuz, yolsuz intihaba iştirakten vazgeçmiştir.”105
“Üç günden beri devam eden Belediye İntihabatındaki yolsuzluklar üzerine Serbest
Cumhuriyet Fırkası kaymakamlık ve İntihap Encümeni nezdinde protestoda bulunmuştur.
Neticede her iki fırkanın asil namzetlerinin isimlerini havi listeler encümence mühürlenerek
müntehiplere verilmesi kabul edildiği halde buna riayet edilememiş ve Serbest Fırka alakadar
makamlara ve umumi merkezine malumat vererek intihaba iştirakten vazgeçmiştir.
Türkocağında da intihap etrafında bir gürültü olmuş ve muallimlerden bir zat,
kanaatimde ve reyimde hür ve serbestim. Diye bir adliye memurunu tokatlamıştır. Ertesi gün
de yine intihap gürültülerinin tesiriyle bir tokatlama hadisesi olmuştur. Hadise muhitte fena
tesirler bırakmıştır. Vilayet Ocağı Reisi Raşit ve Azadan Feyzi Beyler, şehrimize gelerek
vaziyeti tetkik ve tespit etmişlerdir.” 106
Görünen o ki; AlaĢehir’de seçimde görevli memurların ve devlet erkânının SCF
aleyhine yaptıkları müdahale ve yolsuzlukların etkisiyle halk seçimlerden kendi isteği ile
çekilmiĢtir.
Eşme
Günümüzde, UĢak’ın bir ilçesi olan EĢme, 1953 yılına gelinceye kadar Manisa’ya
bağlı bir kazadır. Dolayısıyla, 1930 Belediye seçimlerinde Manisa’nın bir ilçesi olarak
seçimlere katılmıĢtır.
“Eşme belediye intihabatı Halk fırkası lehine neticelenmiştir. Azalar aralarında reis
intihap etmişlerse de sabık reis Yunus Beyle Sandıklı Nahiyesi mutemedi Hamit Bey, aynı
derecede rey kazandıklarından keyfiyet kaymakamlıkça vilayete arz olunacaktır. İstihbaratıma
göre azalar reylerinden dönmemektedirler.
Hizmet Gazetesinin haberine göre, EĢme’de seçim sırasında bazı olaylar olmuĢ, halk
arasında bazı karıĢıklık çıkmıĢtır.107
Kasaba (Turgutlu)

103
Anadolu, 22 Eyül 1930.
104
Hizmet, 08 TeĢrini Evvel 1930.
105
Hizmet, 14 TeĢrin-i Evvel1930.
106
Hizmet, 12 TeĢrin-i Evvel1930.
107
Hizmet, 19 TeĢrinevvel 1930.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
 Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın Manisa… 216

Diğer ilçelerde olduğu gibi Kasaba’da seçimler, yolsuzluk iddiaları ile baĢlamıĢ ve
öyle devam etmiĢtir. Anadolu Gazetesi’nde geçen haberler Ģöyledir: “Güya Kasabada
Belediye intihabı baştan başa kanuna aykırı bir surette devam ettiği ve halkın tahrik edilmiş
olduğu; Serbest Cumhuriyet Fırkası mensuplarının mütemadiyen tevkif olunduğu; beş on
yalancı şahide bunlar aleyhinde şahitlik yaptırıldığı ve bu adamlar vasıtasıyla Halk Fırkasına
mensup ademlerin reylerini sandığa atmaları için delalet ettikleri ve Serbest Cumhuriyet
Fırkası Ocak reisinin her gün sabahları tevkif edilerek, akşamları bırakıldığı gibi gayri vaki
işler isnat edilmektedir ki bunlar yalandır. Böyle bir yalana inanan zatın meziyetini halkın
takdirine bırakıyorum. Kasaba Belediye intihabatı macerayı kanunisinde devam etmekte olup
hiçbir surette tahkir edilmemiştir.”108 Aynı gün, Belediye heyeti toplanarak, belediye
baĢkanını seçmiĢlerdir. Kasaba Belediyesinin yeni baĢkanı Kazım Bey olmuĢtur. 109
Gazetede dile getirilen dedikodular, burada da seçim konusunda bazı olumsuzlukların
olduğu ihtimalini kuvvetlendirmektedir.
Turgutlu’da seçimler Ekim’in 21’inde bitmiĢtir. CHF adayı kahir ekseriyetle seçimi
kazanmıĢtır.110
Kırkağaç
1 Ekim 1930 tarihinde baĢlamıĢtır.111Anadolu Gazetesi’nde, SCF’nin bazı Ģahısların
haberi olmadan Fırka’ya üye kaydettiği, Saatçi Mehmet Efendi adında bir kiĢinin sarf ettiği
sözlerden dolayı mahkemeye verildiği yer almıĢtır112. Seçimin sürdüğü günlerde, Belediye
Reisi Celal Bey’in baskı yaptığı söz konusu edilmiĢtir113.
Kırkağaç seçimi, 14 Ekim 1930 tarihinde son bulmuĢtur. Belediye BaĢkanlığı’na da
eski reis Celal Bey seçilmiĢtir114.
Kula
Kula kazasında da seçim 21 Ekim 1930 tarihinde son bulmuĢ, CHF kahir ekseriyetle
kazanmıĢtır.115
Gördes
Gördes kazasında bir ara SCF’nin kazandığı iddia edilmiĢtir116. Daha sonra yapılan
açıklamada ise “CHF‟ye mensup Rahmi Bey‟in riyaseti altında 12 azadan teşekkül eden
Belediye meclisi‟nde SCF‟ye mensup ancak 4 azanın bulunduğu” bildirilmiĢtir117. Gördes’te
de seçimi CHF adayı kazanmıĢtır.
Salihli

108
Anadolu, 17 TeĢrin-i Evvel1930.
109
Anadolu, 21 TeĢrin-i Evvel1930.
110
Anadolu, 20 TeĢrin-i Evvel1930.
111
Anadolu, 1 TeĢrin-i Evvel1930.
112
Anadolu, 1 TeĢrin-i Evvel1930.
113
Hizmet, 12 TeĢrin-i Evvel1930; Yeni Asır, 12 TeĢrin-i Evvel1930; Anadolu, 13 TeĢrin-i Evvel1930.
114
T.C. Manisa Vilayeti Hakkında Mecmua, s.273.
115
Anadolu, 22 TeĢrin-i Evvel1930.
116
Hizmet, 13 TeĢrin-i sani 1930.
117
Anadolu, 13 TeĢrin-i sani 1930.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
217 Ömer KARAKAŞ

Salihli’de de, CHF’nin belediye meclis azalarını günlerce seçememesi ve seçim

encümenince yapılan iĢlerde yolsuzluk yapıldığı iddiası bazı basın organlarında yer
almıĢtır118.Manisa milletvekillerinden YaĢar Bey (Özey) ile, Akif Bey, - seçimler devam
ederken- Salihli’ye kadar gelmiĢler, Salihli halkının SCF propagandalarına aldanmamalarını,
fikir mücadelesine yalnız serbestçilerin değil, herkesin taraftar olduklarını söylemiĢlerdir119.
SCF mensupları, belediye önünde toplanarak, Ġntihap Encümeni ve Kaymakam Bey’in manevi
Ģahsiyeti hakkında hakarette bulunmuĢlardır. Aynı gün SCF mensupları, CHF yanlısı olan
Anadolu Gazetesi’ne göre, ―inanılması güç‖ bir olay gerçekleĢtirmiĢlerdir. Jandarma
kumandanı Ahmet Bey’i, evine gireceği sırada, kolundan yaralamıĢlar, Tayyare Cemiyeti
Ģubesi reisi Abdullah Bey’e de yine evine giderken kurĢun atmıĢlar, fakat isabet
ettirememiĢlerdir120.
Salihli belediye seçimi sırasında, basından bazı asayiĢ olaylarının yaĢandığı
anlaĢılmaktadır. Bunlardan birisi de Salihli’de mukim bazı vatandaĢların Hizmet Gazetesi’ne
yazdıkları Ģu mektuptur: “İntihabatta yolsuzluklar hüküm sürmektedir. Vaziyet, SCF‟nin
lehinedir. Ve bunun temadi edeceği ümidi vardır. Mektupda isimleri bulunan vatandaşlar, SCF
lehine rey vermekte ısrar ettiklerinden karakolda tevkif edilmişlerdir. İntihabat gününe kadar
hastalığı sebebiyle evinden çıkmayan jandarma kumandanı, o gün sokağa çıkmıştır. 6
arkadaşının karakola sevki üzerine halk karakolun önünde toplanmış, „kanun isteriz , yaşasın
Fethi Bey‟ diyerek bağrışmıştır. Kaymakam ve kumandan halkı dağıtmak için cebir istimal
etmişlerdir”121
Koçak’ın bildirdiğine göre, CHP arĢiv belgeleri de Salihli de olayların çıktığını
doğrulamaktadır “Bir CHF belgesine göre Salihli de Mevlüt Necmi Bey, gençler arasında
tagliti ezhana çalışmaktadır.”122
Salihli seçimi, 19 Ekim 1930 tarihinde son bulmuĢ, “CHF müttefikan kazanmıştır”123.
Sarıgöl
Bu dönemdeki ismi Ġnögöl olup, 15 Ekim 1930 tarihinde Belediye seçimini CHF
adayları büyük bir çoğunlukla kazanmıĢlardır.124
Seçimler, bütün yurtta 22 Ekim’de sona ermiĢtir. Bu seçimlerle ilgili birçok kaynağın
müĢterek olarak verdikleri karar; seçimlere hile karıĢtığı, seçimlerde yolsuzluk yapıldığıdır125.
Örneğin, Mete Tunçay bu konuda; “belediye seçimlerinde, geniş ölçüde baskı yapıldığına
şüphe yoktur‖ demektedir.126 Manisa Vilayeti de bu durumdan istisna değildir. Diğer illerde
olduğu gibi, Manisa’da da CHF adayları belediye baĢkanlıklarını kazanmıĢlardır.
4. Manisa Vilayetinde SCF’nin Kapatılışı

118
Hizmet, 7 TeĢrin-i Evvel1930; Anadolu, 8 TeĢrin-i Evvel1930.
119
Anadolu, 14 TeĢrin-i Evvel1930.
120
Anadolu, 14 TeĢrin-i Evvel1930.
121
Hizmet, 20 TeĢrin-i Evvel1930.
122
Cemil Koçak, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, Ġstanbul 2006,s. 331.
123
Anadolu, 20 TeĢrin-i Evvel1930.
124
Hizmet, 15 TeĢrinevvel 1930.
125
Ağaoğlu, a.g.e., s. 83.
126
Tunçay, a.g.e., s. 271; AvĢar, a.g.e., s. 142-157, Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 1993,
s.280.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
 Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın Manisa… 218

Fethi Bey, 17 Kasım 1930 günü Dahiliye Vekaleti’ne bir dilekçe göndererek SCF’yi
kapattığını açıklamıĢtır. 127 Ali Fethi Bey’in beyannamesi üzerine, Ġstanbul baĢta olmak üzere,
17 Kasım 1930 tarihinden itibaren Serbest Fırka Ocakları’nın kapatılmasına baĢlanmıĢtır.128
Karar, Manisa Vilayet Ocağı’na da 21 Kasım 1930’da tebliğ edilmiĢ basında Ģu Ģekilde
yer alarak kapatıldığı ilan edilmiĢtir: “Lider Ali Fethi Bey‟in Serbest Cumhuriyet Fırkasının
lağvı hakkında verdiği karar, Manisa Vilayet Ocağına da tebliğ edilmiş, ve Ocak, evrakını bir
beyanname ile hükümete vererek faaliyetine kat‟i surette nihayet vermiştir.”129
SCF’nin kapatılması, dönemin Manisalı siyasetçilerinde ve halkta bir hoĢnutsuzluk
meydana getirmiĢtir. YaĢanan siyasi olayların olumsuz etkilerinin seçimlerden sonra da devam
ettiği anlaĢılmaktadır. CHF, Ocak 1931’de Vilayet Ġdare Kongresi’ni yapmıĢ ancak değiĢik
nedenlerle CHF teĢkilatını kurabilecek bir kadro bulamamıĢtır. Bulunan isimler ise bir teĢkilat
kurmaya imkan vermemektedir. Bu nedenle CHF, Manisa teĢkilatını lağvetmeye karar vermiĢ,
geçici bir süre için yeni bir teĢkilat kurmaktan vazgeçmiĢtir. 130
Dolayısıyla, CHP’nin de yaĢanan bu süreçten olumsuz anlamda etkilendiği
anlaĢılmaktadır.

Sonuç
Dönemin yerel basınında SCF ile ilgili çıkan haberlerden hareketle, Manisa
Vilayeti’nde SCF’nin teĢkilatlanması ve 1930 belediye seçimlerine katılımı konusunda halkta
bir coĢku ve heyecanın olduğu söylenebilir.
Bunun sebebi olarak halkın bu yeni partiyi, siyasi ve sosyal anlamda farklı görmesi;
ayrıca, tek parti iktidarının karĢısında bir alternatif olarak değerlendirmesi öngörülebilir.
Ayrıca, giriĢ bölümünde de vurgu yaptığımız gibi, 1929’da dünyada yaĢanan
ekonomik buhran, Batı Anadolu’da çiftçilik ve tarımla geçimini sağlayan Manisa halkını zor
durumda bırakmıĢtır. Üzümcülük, tütüncülük vb. ziraat ile uğraĢan Manisa halkı, SCF’ye
kendi problemlerine bir çözüm bulması ümidiyle yönelmiĢtir.
Yerel basındaki haberler değerlendirildiğinde, Manisa ve kazalarında da 1930 belediye
seçimlerinde CHF’nin kazanması hususunda, Manisa Valisi Fuat Bey ve diğer bürokratlarca
baskı yapıldığı görülmektedir. Dolayısıyla SCF’nin alması gereken belediye baĢkanlıklarını
CHF almıĢtır.
Manisa Vilayeti halkının SCF’ye bu denli yönelmesinin temelinde bir de partinin
ismindeki ―Serbest‖ kavramından hareketle, siyasi anlamda bazı özgürlükleri geniĢleteceği
inancının olduğu da düĢünülebilir.
Makale baĢlığında da belirtildiği gibi konu ile alakalı her ne kadar dönemin bazı
kaynakları değerlendirilse de esas itibari ile dönemin yerel basını olan Anadolu, Hizmet, vb.
bazı gazeteler esas alınarak bu makale kaleme alınmıĢtır. SCF’nin Manisa Vilayeti
teĢkilatlanması en detaylı bir Ģekilde SCF yanlısı olan Hizmet Gazetesi’nde geçmektedir.

127
Mete Tunçay,,T.C.’de Tek- Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), Ġstanbul 1992,s. 273.
128
Hizmet, 18 TeĢrin-i Evvel1930.
129
Hizmet, 21 TeĢrin-i sani 1930.
130
Bakınız. Koçak, a.g.e., s.328-333.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
219 Ömer KARAKAŞ

BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi katalogları da tarandığında SCF’nin taĢra teĢkilatlanmasına

iliĢkin malümat ele geçmemektedir. Bu da dönemin basının –ihtiyatlı da olsa- kullanma
zorunluluğunu ortaya koymaktadır.
Kaynakça

Gazeteler
Anadolu
Hizmet
Son Posta
Yeni Asır
Kitap ve Dergiler

AĞAOĞLU, Ahmet, Serbest Fırka Hatıraları, Nebioğlu Yayınevi, I. baskı, Ġstanbul

1969.
AVġAR, Abdulhamit, Bir Partinin Kapanmasında Basının Rolü Serbest
Cumhuriyet Fırkası, Ġstanbul 1998.
BAYKARA, Tuncer, Türk İnkılâp Tarihi ve Atatürk İlkeleri, 4. baskı, Ġzmir 1994.
GONCA, Nihal, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Menemen Kazası ( 1923–1933),CBÜ,
Soysal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Manisa 2005.
KOCATÜRK, Utkan Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-
1938, Ankara 1988.
LEWĠS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 1993.
T.C. Manisa Vilayeti Hakkında Tabii, Tarihi, İktisadi, Coğrafi, İdari, Malumatı
Cami Mecmuadır. Ġzmir 1932, (y.y.)
TUNÇAY, Mete,―Siyasi Tarih ‖, Türkiye Tarihi 4 Çağdaş Türkiye (1908-1980),
Ġstanbul 1989.
TUNÇAY, Mete T.C.’de Tek- Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), Ġstanbul
1992.
OKYAR, Osman –Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Fethi Okyar’ın Anıları, Ankara 1997.
URAN, Hilmi, Hatıralarım,
YETKĠN, Çetin ,Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, Ġstanbul 1982
ZÜRCHER, Eric Jan Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, ĠletiĢim Yay. Ġstanbul
2005,s. 260.
KOÇAK,Cemil, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, Ġstanbul 2006
ERMENCE, Cem, Dünya Krizi ve Türkiye’de Toplumsal Muhalefet, Serbest
Cumhuriyet Fırkası (1930), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Liberalizm, cilt: 7,
ĠletiĢim yay., Ġstanbul 2005.
KARAGÖZ, Sadık, Manisa Belediyesi, Tarihçe, Belediye Başkanları, Çalışmalar,
Manisa 1977.
EKLER

EK 1: Fethi Beyin Manisa Konuşması’nın Tam Metni

―Muhterem Manisa Halkı,
Gösterdiğiniz samimi, kalbi tezahürlere, vatani hislere ne kadar teĢekkür etsem azdır.
TeĢkil ettiğim Serbest Laik Cumhuriyet Fırkasına itimadınızı gösteren bu tezahür benim için,
en kutsi mesned olacaktır. Türk Milletinin terbiye, medeniyet ve nezehat dairesinde göstermiĢ

History Studies
Volume 2 / 3 2010
 Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın Manisa… 220

olduğu bu intizam ve bu tazahür memleketimiz için, milletimiz için mucibi mefharet olan
yüksek bir hadisedir.
Bununla hepimiz iftihar edelim. Biz Cumhuriyet mefküresi için çalıĢıyoruz.
Cumhuriyet herkesin hakkı intihabını serbest kullanması, herkesin fikrini serbest söylemesi,
herkesin kanaatin için mücadele etmesi, haklarını Türk milletine vermiĢtir.
Türk Milletinin vicdanın da yerleĢen bu prensipleri susturmak için Ġzmir’de ve
Menemen de olduğu gibi zabıta kuvvetleri istimal edenlerin akılların ĢaĢarım. Vicdanlarını
tazyik, mefkure kuvvetini, kanaatleri tebdil için zorlu vasıtalara müracaat etmek hiçbir zaman
Türk Milletinin tasvip edemeyeceği bir noktadır. Ġftaharla gördüm ki Manisa Hükümet ve
Zabıtası halkın hissiyatına hürmet etmiĢtir. Biz Cumhuriyet Hükümetini memurların halkın
hissiyatına, halkın hakkına riayetkâr olmakla beraber iki fırka hakkında tamamen bitaraf
görmek isteriz.
Çünkü Fırkamız halkın refahını, halkın servetini tezyit etmek için bunu mefkure ittihaz
eden bir fırkadır.
Bu zengin topraklar üzerinde yaĢayan bu çalıĢkan , namuslu Türk evladını daha yüksek
bir refaha isale müsaittir. Bu istidadı, memleketimizin bu kabiliyetini bir takım inhisarla tahdit
etmenin ve etmeğe çalıĢmanın akıbeti Cumhuriyet güneĢinin karĢısısında yüzlerini setretmekte
baĢka bir Ģey olmayacaktır.
Liman inhisarını ele alalım. Bu inhisar halkın parasıyla teessüs etmiĢ, olan bu
müessese, millete faydalı olmaya çalıĢacak iken efradı milletin alın teriyle kazandıkları parayı
kendi çeplerine doldurmaktan baĢka bir Ģey düĢünmüyorlar.
Fırkamız bu gibi yolsuzlukları kabul etmez. Fırkamız ticaretin, sayin serbestisini ister.
Ticaretten hasıl olan menfaatlerin Ģuraya, buraya gitmesine razı değildir. Onun meĢru
sahiplerini menfaat temin etmesini ister. Bu zengin Manisa ovasında dünyada misli
görülmemiĢ, üzüm mahsulümüzün size daha ziyade menfaat temin etmesi için çalıĢmak
vazifemizdir.
Devletin varidat temin etmesi maksadıyla bu mübarek mahsulden istifade etmesi
maksadını telif etmek lazımdır. Devletin hazinesini menfaattar etmekle beraber halkın hakkını
da gözetmek, onların iktisat kabiliyetlerini göz önünde bulundurmak ve bu kabiliyetleri daima
serbestçe inkiĢaf ettirmek hükümetin en büyük vazifesi olduğuna kaniiz.
Ġnhisar sistemiyle temin edilen varidat eğer halkın en kıymetli mahsullerini tazyik
ederse bu sistemleri terk etmek, halkın hakkını göstermekle beraber, inhisardan baĢka usullerle
devlet hazinesine varidat temin etmek pek mümkündür.
Bugün iktisadi dertlerimizin en büyük membaı halkı kasıp kavurmakta olan
murabahacılıktır. Yüzde otuz, kırk elli, yüz faizle para temin etmekle bir çiftçini istikbali emin
olabilir mi? Çiftçinin alın teriyle vücuda gelmiĢ olan Ziraat Bankası her Ģeyden evvel çiftçinin
iyi çalıĢabilmesi için lazım gelen mali yardımlarda bulunmalıdır.
Fıkramaz, Ziraat Bankasının yalnız çiftçiye yardım etmek vazifesinden baĢka bir Ģeyle
iĢtigal etmemesini gaye ittihaz etmiĢtir. ĠĢte gerek bu gerekse Ġzmir’de irat ettiğim ve hiç Ģüphe
etmem ki cümlenizin gazetelerde muttali olduğunuz nutukta bahsettiğim fikri, etrafımda
çalıĢmak isteyen arkadaĢların hep bir arada toplanmasıyla SCF vücuda gelmiĢtir.
Maksadımız Cumhuriyetin Türk Milletine temin ettiği siyaset ve hürriyet haklarından
istifade ederek milletin yükselmesine çalıĢmaktan ibarettir.
Eğer sesim daha müsait olsaydı, sizinle daha uzun hasbıhalde bulunurdum. Bugün
Yunan Ordusundan Manisa’nın tatil edildiği gündür Türk milletine büyük ve emsalsiz
muzafferiyeti temin eden baĢkumandanımız ve her vakit büyük reisimiz, mürĢidimiz, Gazi
hz.lerinin en büyük eseri bu millete tein Cumhuriyettir.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
221 Ömer KARAKAŞ

Bugünün hatırası Ģerefine hep birden yaĢasın diyelim. 131

EK 2: Manisa Vilayet Ocağı Reisi: RaĢit Bey (Sağdaki Resimde) Merkez Kaza Ocağı
Reisi: Faruk Cevdet Bey (Soldaki resim)

131
Hizmet, 9 Eylül 1930.

History Studies
Volume 2 / 3 2010
Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nın Manisa… 222

EK 3: SCF Manisa Vilayet Ocağı TeĢkilatı Üyeleri

EK 4: Hizmet Gazete’sinde Manisa SCF’nin kapatılma haberi.

History Studies
Volume 2 / 3 2010