U grupi splitskih ostrva Vis leži najdalje u moru, na zapadu.

Ovakav položaj objašnjava mnoge

geografske odlike ovog ostrva, a naročito je od značaja za njegovu obalu. Vapadna obala
(Komižanska Vala). Skoro celu zapadnu obalu zauzima prostrana Komižanska Vala. Severo-
zapadno od Komiže obala ove vale sastoji se od trijaskog gipsa i gipsovitog lapora. Njihovi se slojevi
pružaju ZJZ—ISI, a padaju SSZ-u. Preko njih leže mlađi krečnjaci. Granica između gipsa i krečnjaka
pokrivena je dilu- vijalnom, cementovanom plazinom. U mekom gipsu izrađene su podkapine, te je
brečija ostala bez podloge i oburvala se; njeni blokovi leže pored obale. Idući dalje ka ZJZ-u, obalu
čine krečnjaci koji se pružaju ZSZ—IJI, a padaju SSI-u. U njima se vide tipski klifovi. Južno od
Komiže obala se sastoji od diluvijalnih konglomerata, i visoka je 3 m. Pred obalom leže u moru
blokovi, veliki po nekoliko kubnih metara. Od obale se pruža u more i rt, dug oko 20 m, i sastavljen
od istih konglomerata. On je izdeljen u blokove, a u njegovom produženju leže u moru još tri bloka;
krajnji od njih daleko je oko 20 m od vrha pomenutog rta. Konglomeratski slojevi pružaju se I—Z, a
padaju S-u. More zalazi u njih duž dijastroma, sa zapada. Na južnoj strani rta vide se klifovi,
sastavljeni od glava slojeva, i visoki do Am. U njima su izrađene podkapine, a pored obale su
oburvani blokovi. Ove diluvijalne konglomerate nanele su rečice, koje dolaze sa SI-a i S-a. Idući od
Komiže prema SI-u, levo od puta, vide se u dolini isti onakvi konglomerati, kakvi se javljaju i na
samoj obali. Oni leže na apsolutnoj visini od 52 m, i njihovi slojevi padaju ka Z-u, t. j. ka ušću. Idući
od Komiže dalje prema jugu, smenjuju se plitki zalivi, izdubeni u tufovima, i rtovi, vezani za eruptivne
stene. Zalivi su dugi po 30 do 40 m, a rtovi između njih su uski, i zalaze u more do 10lg. Pred
rtovima u moru su blokovi, dok su u zalivima valuci. Usled različne otpornosti stena obala je
razuđena k neizjednačena. Još južnije menja se geološki sastav obalske zone, pa time i sam tip
obale. Preko sive eruptivne stene javljaju se dolomiti. U njima je udubena jedna dolina, vrlo strmog
pada; ona se na obali završuje odsekom visokim oko 20m. I dalje se na obali smenjuju viseće doline
i zasečeni rtovi: prvo dolazi dolina. čije je ušće na visini oko 4m, pa rt, pred kojim su dolomitski
blokovi; dalje nova dolina, sa ušćem visokim 16m, pa opet rt sastavljen od dolomita. Kad obala
uzme potpuno jugozapadni pravac, ona se sastoji od krečnjaka, koji se pružaju SI—JZ, a padaju JI-
u. Usled ovakvog položaja krečnjačkih slojeva klifovi su vrlo izraziti. I na ovoj obali ima dolina čija su
ušća osgala visoko iznad morskog nivoa. Tako je kod prve doline ušće visoko iznad mora oko 30JI;
kod druge i treće ušća su takođe podsečena, ali nisu toliko visoka; kod četvrte doline odsek je viši.
Do kraja obale javljaju se još dve doline sa visećim ušćima. Ovako ujednačena obala obala
podsečenih dolina i zasečenih rtova svedoči o velikom dejstvu abrazije, i njenoj nadmoćnosti nad
fluvijalnom erozijom. Ali, u isto doba, ona pokazuje da je pre današnje erozione faze (marinske),
vladala fluvijalna, i da je Vis uopšte bio većeg prostranstva- Komižanska Vala, uzeta u celini,
izložena je uticaju jugozapadnog i južnog vetra. Sem toga o njenu jugoistočnu obalu udaraju talasi
koje podižu severo- zapadni i severni vetar. Južna obala. Južna obala Visa drukčijih je osobina.
Krečnjački slojevi na ovoj obali pružaju se ISI—ZJZ, a padaju ka moru, ka JJI-u. Doline se pružaju
niz slojeve, i upravno na njih. Ušća njihova su potopljena, i preobraćena u zalive. Na ovoj obali takva
je dolina Taleška. Slojevi u ovoj dolini pružaju se SI—JZ, a padaju JI-u, ka moru. Dolina je, dakle,
upravna na slojeve. Donji deo njen, dugačak oko 600m, računajući od ušća, dublji je od gornjeg
dela. Oba dela rastavljena su odsekom, visokim oko 12 m. Do ovog odseka doprla je regre- sivna
erozija, nastala usled spuštanja zemljišta i prodiranja mora. Na levoj strani Taleške jasna je terasa.
visoka 99 m. Zapadno od Taleške obala se pruža paralelno sa slojevima. Slojevi padaju ka moru, i
na njima skoro nema klifova. Istočno od Taleške slojevi takođe padaju ka moru; ali su oni delom
odneti, te su se, i pored ovakvog položaja slojeva, mogli obrazovati niski klifovi. Najdublje se u
kopno na ovoj strani uvlači zaliv Stiniva (na karti Vegćja). I ovde se slojevi pružaju parglelno obali, a
padaju prema moru. Zaliv prodire u kopno na dužini do 500 m, i pri tome se stalno sužava. Na kraju,
zaliv se račva i prema SI-u i prema JZ-u, i prodire nešto i duž slojeva. Tako je potopljen ceo poprečni
deo doline, pa delimice i uzdužni delovi. U pozadini zaliva, prema SZ-u, vidi se odsek, visok do 30m;
iza njega je dolina duboka 20 m. I ovde je isti slučaj kao i kod Taleške: do ovog odseka rasprostrla
se regresivna erozija, izazvana spuštanjem kopna i prodiranjem mora. Prema SSI-u pruža se
klisura, duboka 50 do 60m. I u njoj ima odseka, ot kojih su neki visoki po 3, a drugi po 8 do 10 m.
Ovi jaki pregibi u uzdužnom profilu takođe su znak, da je. samo do njih doprla oživela rečna erozija.
Istočno od zaliva Stinive vidi se klif visok oko 10 m\ on je vrlo izrazit, i ako krečnjački slojevi na
njemu padaju prema moru. Dalje na obali javlja se podkapina, izrafena pri istom položaju slojeva.
Zalivi Mala i Velika Travna predstavljaju takođe potopljena ušća dolinska. Istočno, između Velike
Travne i Rude vidi se prostran rt, na kome se slojevi pružaju SI—JZ, a padaju JI-u. Na ovom rtu
talasi deluju duž dijastroma i dijaklaza, i proširuju ih; najveća udubljenja su na mestima, gde se
dijaklaze i dijastrome seku. Na obali ovog rta vidi se pećina visoka i široka oko 6JI; njen tavan čine
površine slojeva. Zaliv Ruda najpre je upravan na slojeve, a u svome vrhu paralelan s njima. I on
predstavlja potopljeno ušće jedne doline. Dolina u pravcu slojeva vodi sve do sela Marijine Zemlje.
Istočna obala. Istočna obala Visa takođe je razuđena; sem toga pred njom ima nekoliko školjeva.
Ova se obala pruža od JZ-a ka SI-u, i paralelna je sa slojevima.Na južnom kraju ove obale leži zaliv
Rukavac (na karti RoNo Mapego). On se pruža IJI—ZSZ, i prema tome je skoro upravan na slojeve.
Na rtu koji zagrađuje Rukavac sa JZ-a, vidi se kako slojevi iz pravca I—Z, koji imaju na južnoj obali,
povijaju u pravac SI—JZ, karakterističan za istočnu obalu. Na istočnoj obali Visa ima udolina
paralelnih sa pravcem slojeva. Najveća takva udolina pruža se od SI-a ka JZ-u, i ide od zaliva i sela
Milne do sela Podstražja. Zaliv Milna je potopljeno ušće ove udoline, i upravan je na slojeve. Dno
zaliva i sama obala sastoje se od vrlo finog peska. Ovim peskom, sivo-žućkaste boje, pokriveno je i
dno pomenute doline koja se penje od Milne prema JZ-u do sela Podstražja Južno od Milne je vala
Zaglava. čij se obala sastoji od istog peska. Severoistočno od Milne obala je paralelna sa slojevima,
i nerazuđena.Kanalom, koji je u pravcu slojeva, odvojen je od ove obale niz školjeva,takođe pravca
JZ —SI. PočinjuIi sa JZ-a, u tome su nizu: Ravnik, Budikovac. Paržanj i Greben.Ravnik se sastoji od
krečnjačkih slojeva koji se pružaju SI—JZ, a padaju vrlo blago prema JI-u. Na jugoistočnoj obali
njegovoj razvijen je klif, i u njemu izrađena špilja. Ona ima dva otvora, rastavljena niskim, a širokim
stubom. Severoistočni otvor širok je oko 12, a jugozapadni oko 8JI; oba stvora su visoka po 6 m. Iza
stuba je pećinska dvorana, duga preko 30, a široka preko 20M. Ona je visoka do 12m na njenom
tavanu vidi se probijen otvor; tavan je debeo oko 4m. Slojevi padaju blago ka moru, ka JI-u, i
prosečeni su dijaklaza. S tavana kaplje voda u more, a strane pećinske su oblivene bigrom.
Severoistočno od Ravnika leže školjevi Mali i Veliki Budikovac. Prvi se sastoji od krečnj ža, u kojima
se ne vidi slojevitost. Od Malog je odvojen Veliki Budikovac plićacima i školjićem Sankom. Na
istočnoj strani Velikog Budikovca, na strani okrenutoj moru, naročito ispod Vele Glave (ispod kote 42
slojevi su skoro horizontalni; u njima je izrađen klif, visok do 4m. Na severu je glavica Golarić
odvojena od ovog školja presedlinom. Na ovoj glavici slojevi se pružaju S—J, a padaju 3-u, ali se oni
spuštaju i jugu, gde glavica tone pod more. Pred ovom glavicom leži na istoku seka Golarić.
Severoistočno od Velikog Budikovca je školj Veliki Paržanj. On se takođe sastoji od krečnjaka, čiji se
slojevi na istočnoj, strmoj strani pružaju SI—JZ, a padaju SZ-u. Ali se oni u isto doba spuštaju i
prema SI-u, gde Veliki Paržanj tone pod more.Krajnji školj u ovom nizu jeste Greben. Ceo istočni
deo Grebena razoren je, i Greben je u celini asimetričan: istočno je klif, u kome su slojevi skoro
horizontalni, a zapadno je blaža strana, koja se poklapa sa površinom slojeva.Ovaj niz školjeva
sastoji se od istih krečnjaka od kojih i naspramna obala Visa. Sem toga, ti se krečnjaci pružaju i
padaju i na obali i na školjevima na isti način. Na obali su dva zaliva, Milna i Zaglava, gde je obala
izrađena u diluvijalnim peskovima. Isti ovakvi peskovi nalaze se i na presedlini, na velikom
Budikovcu. Prema tome u diluvijumu je vladala kontinentalna epoha, i mesto kanala bila je kopnena
depresija. Otuda su kanali stvoreni i školjevi odvojeni od Visa u postdiluvijumu. Severna obala. Na
severnoj obali Visa, i to u njenom istočnom delu, ima više zaliva koji zalaze duboko u kopno, i
predstavljaju potopljena ušća dolinska. Takav je zaliv vala Stončica. Još i na daljini za 200m od
obale, a u dubini od 2m, dno ovog zaliva je pod najfinijim peskom. I vala i zaliv usečeni su u
krečnjacima, u kojima se ne vidi slojevitost. Jugozapadno od zaliva nastaje druga čije je dno
pokriveno istim peskom; preko njega je plazina, debela oko 2 dm. DrIga vodi do karsne uvale
Vagnja, čije se dno sastoji od pomenutog peska. Zapadno od Stončice leži vala Dobra Luka; ona je
u krečnjacima, koji su horizontalni. Od ovog zaliva vodi prema jugu uska i etrl1a dolina do karsne
uvale Velog Zlopolja. Dno strme doline pokriveno je plazinom, a dno Zlopolja finim peskom. Kao
Vaganj, i Velo Zlopolje bilo je prava karsna depresija, izrađena u pravcu slojeva. U istom pravcu
stvorile su se i obe doline koje se od ovih uvala produžuju prema SI-u. Usled spuštanja kopna, donji
delovi dolina potopljeni su i preobraženi u zalive. Dno zaliva Stončice i sada je pod finim peskom.
Draga, koja ide od ovog zaliva prema jugu, do uvale Vagnja, uzdiže se bez osetnog pregiba u padu.
Međutim, od zaliva Dobre Luke vodi prema jugu vrlo strma dolina, i jasnim pregibom prelazi u ravan
Velog Zlopolja. Usled spuštanja zemljišta, i usled potapanja donjeg dela Dobre Luke, javila se
regresivna erozija, koja se rasprostrla uz dolinu, ali nije zahvatila dno Velog Zlopolja. Radom ove
oživele erozije odnet je iz doline pomenuti pesak. Najprostraniji zaliv na severnoj obali jeste Viška
Luka. Ona se pruža od SI-a ka JZ-u, i izrađena je u pravcu slojeva. Viška Luka predstavlja
potopljena ušća nekolikih dolina. Iz njenog jugoistočnog kuta vodi prema istoku kratka i strma dolina,
upravna na slojeve. Ona nije načela karsnu depresiju Malo Zlopolje. Iz istog kuta vodi jedna dolina
pravo na jug. Ona se završava kod presedline Krsta, i takođe nije otvorila karsnu depresiju Velo
Polje. Sa spuštanjem kopna i postankom Viške Luke oživela je regresivna erozija, ali nije mogla
načeti karsne depresije. Iz jugozapadnog kuta Viške Luke diže se prema zapadu dolina Brajković,
koja vodi sve do presedline iznad Komiže. Ova je dolina izrađena duž slojeva koji se pružaju I—3, a
padaju S-u. Zapadno od Viške Luke slojevi se uopšte pružaju I—Z, a padaju S-u. Mestimice su čitavi
kompleksi slojeva oburvani, te se vide stepenice, koje su sastavljene od glava slojeva. Strma obala
je naročito izražena kod klifa Gradca, gde su slojevi prosečeni pukotinama, upravnim i kosim. Neke
pukotine su radom talasa proširene.Zapadno od klifa Gradca, visokog 100ž, leži mali zaliv, koji
predstavlja potopljeno ušće jedne doline. Zaliv i donji deo doline jesu meridijanskog pravca, i
poprečni na slojeve. Ali, gornji deo iste doline izrađen je u pravcu slojeva. Onaj deo je ravniji i širi;
donji deo, međutim, strm je i klisurast. Ovaj doži deo doline dobio je ovakav svoj oblik radom
regresivne erozije, koja je nastala sa spuštanjem kopna i potapanjem ušća. Samo je ova erozija
mlada, i u gornjem delu doline nije uništila raniji reljef. Ali, ovaj izrađeni stari reljef svedoči, da je
erozija, koja je prethodila pomenutom podmlađivanju, bila završila svoj rad.U severnu obalu Visa
duboko zalazi i zaliv Gradac; on predstavlja potopljeno ušće doline Slatine. I ova je dolina u svome
donjem delu meridijanskog pravca, i poprečna na slojeve, dok je u gornjem delu uzdužna. pravca I—
Z, i paralelna sa slojevima. U ovom uzdužnom delu ona je usečena u jednoj terasi, čija relativna
visina iznosi 52 m. I ovo je usecanje rezultat regresivne erozije, koja je izazvana spuštanjem
zemljišta i prodiranjem mora. Dalje jugozapadno leži dolina Velika Travna, čije je ušće takođe
potopljeno. U svome donjem delu ova je dolina poprečna na slojeve, a u gornjem delu paralelna s
njima. Slojevi se pružaju SI—JZ, a padaju SZ-u. Isti ovakav položaj imaju krečnjački slojevi i dalje
jugozapadno, na Vranjem Kamiku i na Barjacima. Obala, koju čini severozapadna strana Vranjeg
Kamika, paralelna je sa slojevima. Kompleksi krečnjačkih slojeva, i ako padaju SZ-u, oburvani su do
znatne visine, često do visine od 30 m, i čine vrlo izrazite klifove. Na obali se vide kratke i vrlo strme
doline, upravne na slojeve. Razvitak zemljišta. Ostrvo Vis sastoji se poglavito od gornjokretacejskih
krečnjaka, i samo se u Komižanskoj Vali, ispod pomenutih krečnjaka, javljaju trijaski gips i lapor, i
eruptivne stene i tufovi. U istočnom delu ostrva, i to u depresijima, orijentisanim prema SI-u, ima
peskova koji su sastavljeni od vrlo sitnih zrnaca kvarca. U tim je peskovima je našao Rira tizsogit, i
prema tome oni su diluvijane starosti. Na Visu nema tercijernih sedimenata. Otuda bi se moglo uzeti
da se nabiranje na Visu izvršilo posle gornje krede, i da je tokom celoga tercijera vladala
kontinentalna epoha. Ali, kako na susednom Biševu ima oligocenih numulitskih krečnjaka *),
mogućno je da je i na Visu trajala sedimentacija tokom paleogena, i da se nabiranje izvršilo u
postoligocenu. Svakako je nesumnjivo da je i Vis bio zahvaćen velikim postoligocenil nabiranje. U
zapadnom, većem delu ostrva slojevi pružaju ZJZ—ISI, i padaju na S-u ka SSZ-u, a na J-u ka JJI-u i
grebeni i depresije paralelni su sa slojevita. U istočnom delu Visa slojevi povijaju iz pomenutog
pravca u pravac SSI—JJZ. Isti pravac iltaju na ovoj strani i depresije, i grebeni, i školjevi. Tokom
neogena na Visu je vladala kontinentalna epoha, i tada su poglavito duž slojeva izrađivane krasne
depresije. Ovakva epoha trajala je i početkom diluvijuma, kada su u istočnom delu ostrva, i to u
depresijama otvorenim prema severu, staloženi vrlo fini kvarceviti peskovi. Ovi peskovi nisu postali
raspadanjem kretacejskih krečnjaka preko kojih leže. Taj fakat, kao i onaj pomenuti, što se oni
nalaze jedino u depresijama otvorenim prema severu, upućuje na to da su pomenuti peskovi naneti
ovde vetrom iz severo- zapadnog dela jadranske ravnice. Tako je početkom diluvijuma vladala ne
samo kontinentalna epoha, već je dolazilo i do eolske akumulacije. Istom posle toga nastalo je
spuštanje kopna i prodiranje mora. Ovo mlado spuštanje kopna i prodiranje mora imalo je vrlo
velikog značaja za izgled obale i obalske zone na Visu. Abrazija je stvorila izrazite klifove, i podsekla
doline. Ali je zbog prodiranja mora ojačala regresivna erozija, i mnoge doline jače su se uduble
samo pred ušćem, u svome donjem delu; regresivna erozija nije, dakle, uspela da se rasprostre
dublje. Gornji delovi dolina i unutrašnjost ostrva zadržali su, u glavnom, svoj stari, prediluvijalni reljef.
Samo, kako su pomenute doline udubene u krečnjacima, to je nesumnjivo da u prediluvijumu, u
doba njihova stvaranja, one nisu imale današnji visinski položaj. Površina ostrva tada je morala
ležati niže no danas; da tako nije bilo, doline bi bile karstifikovane. Iz toga se mora zaključiti da se u
postdiluvijumu, naporedo sa spuštanjem okolnog zemljišta, vršilo i izdizanje samog Visa. Tako su
doline došle u svoj sadašnji položaj i karstifikovane. Hidrografija i klima. Izuzev primorje oko Komiže,
ceo ostali Vis sastoji se, kao što je rečeno, od krečnjaka. U doba letnje suše u ovom krečnjačkom
delu Visa nema ni izvora ni potoka. Ali tamo gde je krečnjačko zemljište zastrto crvenicom, te se
voda teže proceđuje, javljaju se lokve. Takva je jedna lokva na dnu Velog Polja, ispod sela Podselja.
Ona je u crvenici od koje se sastoji dno polja; na severnoj strani lokve leži ponor. Leti je nivo lokve
niži od ponora, i on je aktivan samo u jesen i proleće. Obalom oko Visa javljaju se podmorski izvori,
vezani za zalive. Ovi su zalivi, kao što je izneto, potspljena ušća dolinska. U zalivu Stinivi, n. pr.,
oseća se u oblucima hladna voda koja potiče od podmorskih izvora. Iza ovog zaliva na dnu doline je
bunar. U njemu je leti vode manje, i ona je tada slanasta; zimi je vode više, i ona je onda manje
slanasta. Ovaj višak vode dolazi od priticanja kišnice. Isti ovakav izvor javlja se i u zalivu Gradcu, na
severnoj obali Visa. Južno od Komiže obala se, kao što je rečeno. sastoji od eruptivnih stena. U
ovim nepropustljivim stenama javljaju se izdan i izvori. Ovde u jednoj vali ističu iz eruptivnih stena
dva izvora hladne i slatke vode. Oni ni leti ne presušuju. Zovu se Kamenice.Plima se primeKuje
samo pri njenom najvišem stanju. U onom bunaru koji leži iza vale Stinive prilikom visoke plime
javlja se morska voda. Kako je Vis odvojen od ostalih ostrva prostranim kanalima, a velikim delom
izložen i pučini, to su talasi na njegovim obalama vrlo veliki. Severna obala je iz- ložena talasima
maestrala, istočna talasima bure, a južna talasima juga. Položaj Visa od značaja je za njegovu
klimu, a naročito za temperaturne prilike. Zbog toga što Vis leži daleko u moru, leti su na njemu niže
temperature nego na dinarskom primorju, i na ostrvima, bližim primorju. Usled istog uzroka i zimi su
na Visu više temperature nego na pomenutom primorju i ostrvima. To se najbolje vidi iz sledeće
tablice i profila. U njima su iznete i predstavljene srednje mesečne temperature na Visu i u Splitu na
osnovu promatranja od 1898. do 1903. godine1). 1. N. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. Vis . . . 8 8
9M 10 5 13 5 16 9 212 240 23 6 20 6 17 3 12 9 101 Split . 7 5 85 106 143 18 1 22 1 247 24'5 21'1
171 12*5 9'2 Iz ovoga se vidi kako su kroz sedam letnjih meseca, od marta do septembra,
temperature na Visu niže no u Splitu; zimskih pet meseci. od oktobra do februara, temperature na
Visu više su no u Splitu. Količina atmosferskih taloga je znatna, ali zbog relativno niskog reljefa ne
može dostizati veće cifre. Prema petogodišnjim opažanjima, za vreme od 1899. do 1903. godine,
ovakav je na Visu i u Splitu raspored vetrova: S SI I JI J JZ Z SZ Kalme Vis . . . 131 39 9 255 3 9 4
110 568 Split . 5 288 78 285 8 65 3 34 323 Iz ovoga se vidi, kako je severoistočni vetar (bura) jak u
primorju, u Splitu, a vrlo slab na Visu, dalje od primorja. S druge strane, Vis je jako izložen
maestralu, dok se on u Splitu manje oseća. Jugoistočni vetar skoro je pojednako jak na obema
stanicama. Vegetacija. Vegetacija je na Visu sredozemna. Po Luju Adamoviću na Visu je razvijen
zimzeleni stupanj sredozemne vegetacije. On se karakteriše zimzelenim džbunjem i šumama,
maslinama, smokvama i t. d. Usled blaže zime ovde uspevaju i palme.Ali je ova sredozemna
vegetacija različna prema sastavu zemljišta. U tom pogledu postoje znatne suprotnosti između
krečnjaka i drugih stena. U ove druge stene dolaze gips i eruptivne tvorevine u Komižanskom Zalivu,
crvenica na dnu karsnih depresija u unutrašnjosti, i diluvijalni peskovi, stalo- ženi u nekim dolinama
na istočnom kraju ostrva.Po stranama oko Komiže, koje se sastoje od gipsanih lapora i eruptivnih
stena, vide se na terasama loza i rogači. Pod lozom i pod žitom su i ravni karsnih depresija, koje se
pružaju od Jugozapada ka Severoistoku, i sastoje od crvenice. Sasvim su pod lozom dna Velog i
Malog Zlopolja i Vaganja, sastavljena od diluvijalnih peskova. Dok je na ovim stenama neprekidan
biljni pokrivač, zbog toga što se one na površini raspadaju, ili su i same produkti raspadanja, — dotle
se površina krečnjaka sastoji od golih stena, i crvenica je skoncetrisana samo po pukotinama.
Oguda biljni pokrivač ovde nije neprekidan, i za pukotine su vezane trava, džbunje i pojedinačna
drveta,naročito primorski borovi. Mestimice su strane i dna suvih krečnjačkih dolina iskrčeni, i po
njima je loza, i to na veštačkim terasama. Ovo se naročito vidi na rtu Stupišću, južno od Komiže,
dalje oko grada Visa, oko sela Podselja n Oključne i t. d. Najčešće su niže strane krečnjačkih kosa
iskr- čene i preobraćene u vinograde. Bez vegetacije su klifovi i strme obale. Ovde se pored mora
javlja crna zona, široka od četiri metra, a iznad nje bela. široka do dvadeset metara. Gornja granica
crne zone označuje visinu do koje talasi dopiru; a gornja granica bele zone označuje visinu do koje,
prilikom talasa, dopiru kapljice morske vode. Vinogradarstvo i ribolov. Prema ovakvoj vegetaciji i
ekonomski život je sredozemnog tipa. Za dna depresija vezano je vinogradarstvo, a po kršu je
razvijeno donekle stočarstvo.Vinograda ima najviše po stranama Komižanske Vale (na eruptivnim
stenama i naslagama gipsa), po dnu Dračeva i Velog Polja (na crvenici), i u depresijama Zlopolju i
Vaganju (na diluvijalnim peskovima). Međutim se kultura vinove loze rasprostrla, naročito oko
naseljenih mesta, i na krečnjačko zemljište koje je iskrčeno. Domaća loza je skoro sva propala u
vreme Svetskoga Rata, a posle toga loza je u mnogome podignuta na američkoj podlozi. Ali se i
sada još vide mnogi zapusteli vinogradi. Lozu gaje najviše stanovnici grada Visa. Njihovi su
vinogradi u Velom i Malom Zlopolju, i u Vaganju, na finom, kvarcevitom pesku. Sem ovako
pogodnog zemljišta uspevanju loze doprinosi i visoka i duga letnja temperatura. Po njoj se stanovnici
grada Visa i upravljaju u svome radu. U vinograde odlaze rano, u jutru, i vraćaju se u grad na odmor
oko deset časova. Pred veče ponovo izlaze na rad u vinograde. Pojedine porodice mogu dobiti po
sto hektolitara vina.Sem od loze, stanovnici ostrva Visa žive vrlo mnogo i od ribarstva. Ribolovom se
najviše bave Komižani, koji idu leti, radi ribanja, na bliže i dalje školjeve, na Biševo, Svetac, Sušac i
Palagružu. Na Palagružu, koja pripada Italiji, odlazi po četrdeset brodova, i u svakom brodu po pet
ljudi. Leti može biti jednog dana po hiljadu Komižana na moru, na ribanju. Letnji ribolov donosi
prihoda od četiri do pet miliona dinara. Zimi se love jastozi (raci), i taj lov daje oko milion dinara
prihoda. Zbog ovako velikog ribolova, u Komiži, i to na krajevima grada, ima devet fabrika, u kojima
se riba prerađuje. Dok su stanovnici Komiže, zbog toga što imaju u blizini nekoliko školjeva, upućeni
na ribolov, stanovnici grada Visa daleko manje se bave ribarstvom; u Visu postoje samo dve fabrike
sardina, pa je i u njima rad obustavljen. Od sela, ribarstvom se najviše bave stanovnici Rukavca, koji
leži na istočnoj obali. Oni ne mogu živeti samo „s krajem“, t. j. samo od loze, i ako je život težački
bezbedan; oni moraju raditi i s morem, i ako je mornar izložen borbi s vetrovima i talasima. Jedan
imućniji seljak u ovom selu, veli da je „iz mora izvadio” novac i sagradio kuću.Svaka vala t. j. svaki
zaliv postao potapanjem neke manje doline, važan je za ribarstvo. U njemu su brodovi, i po jedna ili
dve kolibe, gde se drže ribarske mreže. Ovakve vale su stanice naročito za ribare iz onih sela koja
leže u unutrašnjosti ostrva. U dolini Taleške, na južnoj obali Visa, rade ribari iz Podšpilja. Iste takve
ribarske stanice vide se u vali Stinivi. i u Maloj i Velikoj Travni, takođe na južnoj obali. Na istočnoj
obali takva ribarska stanica je u vali Milni, a na severnoj obali u valama Stončici, Gradcu i t d. U
kolibama ribari su samo leti, za vreme lova; u njima tada i spavaju. Zimi u kolibe retko
dolaze.Proizvodi vinogradarstva i ribarstva u velikoj meri se izvoze. Vino se izvozi u glavnom iz
grada Visa, gde se četiri petine stanovništva zanimaju vinogradarstvom. 1925. godine po vino su
dolazili trgovci iz Splita, a 1924. godine trgovci iz Hrvatske i Slavonije. Pre Svetskog Rata vino se
prodavalo za Trst i Pulj, a zatim za Grac i Beč. Dok je grad Vis glavni centar za izvoz vina, dotle je
Komiža, kao središte ribarstva, glavni centar za izvoz prerađenih riba. Ovaj se izvoz vrši
parobrodima i većim jedrilicama. Za potrebe vinogradarstva i ribarstva razvile su se naročite vrste
saobraćaja: prvi je kontinentalni i središte mu je u gradu Visu, a drugi je pomorski i središte mu je u
Komiži. Stanovnici grada Visa imaju vinograde u unutrašnjosti ostrva, i odlazeći na rad nose na
magarcima oruđa i drugi materijal. Stanovnici Komiže imaju do 200 brodova kojima love ribu oko
susednih školjeva.Višani osećaju najveću potrebu za brašnom, i ono se dovozi parobrodima iz
Splita. Naselja. Najglavnija naselja na ovom ostrvu jesu gradovi Vis i Komiža. Oni imaju prostrane
luke, duboko uvučene u kopno. Vis leži u dnu zaliva, i proteže se dugačkom obalom. Deo njegov na
jugoistočnoj obali zove se Kut, na južnoj Vela Banda, i na jugozapadnoj Mala Banda. Ležeći ovako
duboko u kopnu, Vis je blizu onih depresija u kojima je razvijeno vinogradarstvo. To je osnova za
život viškog stanovništva. S druge strane Vis leži na moru, i tako je lak izvoz viških proizvoda. Kao
primorsko naselje, Vis se u nekoliko oslanja i na ribarstvo.Drugo glavno naselje, Komiža, leži takođe
na obali dubokog zaliva. Osnova ovom naselju manje je u vinogradarstvu, jer je plodne zemlje u
okolini malo, a znatno više je u ribarstvu, pošto su blizu ostrvca i školjevi. Druga povoljna strana u
položaju Komiže jeste u tome, što je ona luka, te je iz nje mogućan lak izvoz.Sem ova dva grada
primorsko naselje je i Rukavac, na jugoistočnoj obali. Samo kod ovog naselja nema saobraćaja, i
ono je seoskog tipa.Ostala naselja leže u unutrašnjosti ostrva, i zbog toga su kontinentalna. Skoro
sva ova naselja poređana su oko jedne karsne depresije, koja se pruža dužinom ostrva, i čije je dno
pod crvenicom. Na južnoj strani te depresije leže Podhumlje i Podšpilje, i to na granici između ravni,
gde su vinogradi i njive, i kršne strane gde je paša. Istog su položaja na severnom obodu Žedna
Glava i Borovik, dok je Podselje nešto više na strani, iznad pome- nute granice. Na granici između
dna i strane depresije leži i Podstražje, u jugoistočnom delu Visa. Ova sela, koja leže na granici
između zemljoradničkih i stočarskih površina po tipu su nizna. Selo Oključna na severnoj strani Visa
leži u kršu, i po tipu je zbijeno.Sem ovih stalnih sela, na Visu ima i privremenih zgrada. Jedne od njih
služe ribarstvu, a druge vinogradarstvu. Ribarske su zgrade niske kamene kolibe, koje leže na moru,
u vrhovima zaliva. Tu stoje čamci, mreže i ostale sprave za ribanje. U njima se ribari bave najviše
leti. Kolibe u vinogradima takođe su od kamena; imaju jednu prostoriju i krov od ploče. U ovim
kolibama su barila sa galicom, sudovi za muljanje grožđa, i postelje. U njima se bave leti oni koji
rade oko loze. Najviše takvih koliba ima u Zapaklini, na sever- noj strani ostrva, između grada Visa i
sela Oključne. Istorija naselja i kretanje stanovništva. Najstarije poznato naselje na Visu bila je stara
Isa. Ona je postala i razvila se usled položaja samog ostrva. Pošto Vis leži daleko u moru, to su se
na njemu naselili grčki trgovci, koji su došli iz Sirakuze u Siciliji. Oni su početkom četvrtog veka pre
Hrista osnovali Isu. Išani su vodili trgovinu sa Ilirima. Iz Ise, kao metropole, oni su osnovali trgovačke
naseo- bine na Korčuli, u Trogiru, kod Solina i Splita, i u Stobreču. Isa je odr- žavala posredničku
ulogu između grčkog sveta i ovih svojih naseobina. Ali dok je grčki Hvar podpao već krajem trećeg
veka pre Hrista pod Ilire, dotle je Isa, usled svoje udaljenosti od kopna, zadržala svoju samostalnost
Višani su se trgovinom bili toliko obogatili, da su mogli opremiti i ratno brodovlje. Njime su pomogli
Rimljanima u borbi protiv Kartagine2). Zbog toga su Rimljani, kad su pokorili Ilire, primili Isu kao
saveznika, i tek tridesete godine pre Hrista Isa je pretvorena u rimsku koloniju. Ploveći iz Ravene u
Salonu na Vis se oko 435. godine iskrcaše Goti, i Isu razoriše. Stanovnici njeni pobegoše tada
najvećim delom u unutrašnjost ostrva, i osnovaše naselje na mestu današnjeg Podselja. Vis je zatim
bio pod vlašću Vizantije, i docnije prešao pod vlast Mletačke Republike. Krajem petnaestog veka
vojska aragonskog kralja Ferdinanda, idući protiv Mletaka, razorila je pomenuti grad u unutrašnjosti
Visa. Grad Vis je napredovao kao grčka i rimska luka, dok nije pred gotskom silom bio prinuđen da
se povuče u unutrašnjost. Time su oslabile njegove pomorske veze i saobraćajne funkcije, i on je
postao skoro selo, čiji su se stanov nici bavili poglavito vinogradarstvom. Ali, od kako se krajem
petnaestoga veka spustio u luku, na svoj stari položaj, Vis je ponovo počeo napredovati. Ovo
njegovo napredovanje bilo je, pri naročitim istorijskim prilikama, opet rezultat geografskog položaja.
Dok je početkom devetnaestog veka Dal^acija pripadala Francuzima, Vis je bio skoro slobodan, i u
viškoj luci skupljali su se ratni brodovi, poglavito engleski. Krijumčarska trgovina sa Dalmacijom jako
se bila razvila, i za tri godine broj stanovništva u Visu porastao je od četiri hiljade na dvanaest.Među
današnjim porodicama u gradu Visu neke se smatraju starosedeocima. Takvi su, na pr., Radišići,
kojih ima oko trideset kuća, i stanuju u Maloj Bandi; Bakulići, kojih ima oko sedač kuća, i staiuju
delom u Velikoj, a delom u Maloj Bandi. Međutim su mnogobrojni doseljenici sa dinarskog kopna i
ostrva. Porodica Lupis, na pr., doseljena je sa Hvara, a u Hvar je, pod imenom Vukasinovići, bila
došla od Travnika. Pušići su se doselili iz okoline Livna, a Babije u novije vreme iz okoline Imotskog.
Zbog toga što Vis leži tako daleko u Jadranskom Moru, na njemu su austrijske vlasti internirale
porodice nekih Bosanaca, koji su se bili oduprli Okupaciji. Te su porodice ovde i ostale.Prema Visu
Komiža je mlađi grad. Na mestu današnje Komiže bila je šuma, iznad koje je postojao samostan Sv.
Nikole. Komiža je osnovana za vreme mletačke uprave. Iz toga su doba kula na obali, i zid kojim je
grad bio opasan sa kopnene strane. U Komiži ima danas nekoliko porodica, doseljenih iz Mletaka,
ali glavni deo stanovništva čine one porodice, koje su dobegle sa kopna, bežeći ispred Turaka.
Petrića u Komiži ima sedam kuća, i doseljeni su početkom devetnaestog veka iz Trogira. Sela na
Visu u opšte su mlada. U Podhumlju, na pr., porodica Petrašića, sa četiri kuće, spada u starije
doseljenike nepoznatog porekla. Ostale porodice su naseljene sa ostrva: Marinkovići, šest kuća, sa
Hvara; Pribačići, dve kuće, sa Brača; Mardešići, dve kuće, sa Šolte i t. d. Porodica Repanići, sa
dvadeset kuća, doseljena je davno „sa kraja“, iz Kaštel-Novog. Ostale porodice u Podhumlju naselile
su se iz Komiže. Otuda su došli: Ivčevići, osam kuća; Božanići, četiri kuće; Martinis, jedna kuća;
Borčići, četiri kuće; Burići, dve kuće; i Vitalići, četiri kuće. Kao i ono doseljavanje sa ostrva, tako je i
ovo iseljavanje iz Komiže bilo krajem osamnaestog i početkom devetnaestog veka. Ovo je
iseljavanje u toliko karakteristično, što predstavlja prelazak stanovništva iz grada u selo. Neki od
ovih iseljenika živeli su stalno u Komiži, i u depresiji kod Podhumlja imali vinograde. Oni su se onda
u vinogradima stalno i naselili. Druge su opet naselili iz Komiže ovde veliki posednici kao svoje
kmetove.I u ostalim selima stanovništvo je sličnog porekla t. j. delom sa dinarskih ostrva i koina, a
delom iz Komiže i Visa.U Boroviku, na pr., porodica Mladineo (dvanaest kuća) poreklom je „s kraja“;
Gracini (dve kuće) došli su iz Podhumlja, a Kinkušići (tri kuće) iz Dicma krajem devetnaestog veka.
U Žednoj Glavi ima najviše kuća (trideset) od porodice Sviličića, koji su davno doseljeni iz Karlovca.
Borčići, Gregeti i Kordići doselili su se iz Komiže. U Podšpilju je najstarija porodica Martinis (dve
kuće) koja je davno doseljena iz Podhumlja. Ostale porodice izašle su ovde iz Komiže ili Visa. Tako
su se Marinkovići, kojih ima deset kuća, doselili sredinom devetnaestog veka iz Komiže. Borčići (pet
kuća) došli su takođe iz Komiže, i njihov je otac ovde kupio zemlju. Iorodica Karuzo (jedna kuća)
došla je krajem devetnaestog veka iz Visa.U Podselju postoji predanje o tome da je ono ranije bilo
mnogo veće naselje, i da se zvalo Velo Selo. Zatim je svet stradao od navale, Podselje zapustelo, i
bilo pusto dugo vremena. Ovo se predanje slaže sa pomenutim istorijskim činjenicama, po kojima su
u Podselju živeli stanovnici grada Visa, od vremena kad je Vis razoren u petom veku, pa sve do
vremena kada je Velo Selo razoreno u petnaestom veku. U Podselju danas žive Klarići kojih ima
šest kuća; njihovi su predci došli iz Livna. Roki su se doselili iz Visa pre nekoliko godina. U drugom
selu, Pliskom Polju, ima oko deset kuća Matijaševića, koji su najstariji. Na njihova imanja došli su,
kao zetovi, Vodanovići i Roki. U Marijinim Zemljama ima doseljenika iz Kaštela (Mirkovići), i iz
Zlarina (Kordići); ovde žive i pet kuća Karuza čiji su se predci doselili pre nekoliko „kolena“ iz Italije.
Podstražje, u istočnom delu ostrva, jeste starije selo. Tu žive sedamnaest kuća Vojkovića čiji su
predci davno došli iz Makarskog Primorja. Oni su najpre davali desetinu, a docnije su posgali
vlasnici zemljišta, pa čak imali i svoje kmetove. Krajem sedamnaestog ili početkom osamnaestog
veka neki su Vojkovići odselili u Kut, u grad Vis, gde ih sada ima oko osam porodica. U Bargujcu,
selu na obali, žive osam kuća Dorotića, koji su davno doseljeni iz Boke Kotorske.Postoje dva sela sa
imenom Rukavac: Gornji i Donji. Gornji Rukavac je stariji. Tu ima najpre šest kuća Vojkovića, koji su
se davno doselili iz Podstražja. Zatim ima tri kuće Bralića, čiji su se predci doselili iz „povrh Klisa"
početkom devetnaestog veka. Donji Rukavac, koji leži na samoj obali, postao je u najnovije doba. Tu
je jedna porodica Vojkovića koja se ovde doselila krajem devetnaestog veka iz Podstražja; u isto
doba sišla je ovamo iz Gornjeg Rukavca i jedna porodica Bralića, koja je ovde imala ribarsku kolibu.
Perić (jedna kuća) doselio je početkom dvadesetog veka iz Bargujca, a Brajčić, takođe jedna kuća, u
isto vreme iz Gornjeg Rukavca; i Brajčić je u sadašnjem Donjem Rukavcu imao ranije ribarsku
kolibu.Položaj Visa i njegove geografske osobine objašnjavaju naseljavanje stanovništva sa strane, i
kretanje stanovništva po samom ostrvu. Zbog toga što Vis, kao veće dinarsko ostrvo, leži najdalje na
jugozapadu, u moru, na njemu su se rano naselili grčki kolonisti. Njihovo naselje zasnovano je na
mestu današnjega Visa, jer je viška luka najzaštićenija i najprostranija. Komiža ima otvoreniju luku, i
postala je znatno docnije, za vreme mletačke uprave. Kako je Vis blizu dinarskim ostrvima i kopnu
na Severoistoku, to je skoro sve njegovo stanovništvo i došlo otuda. U unutrašnjim kretanjima
stanovništvo je bilo vođeno svojim ekonomskim potrebama. U tome pogledu vidi se, kako su
privremene, privredne zgrade pretvarane u sgalna naselja. U zgrade, namenjene vinogradarstvu, u
unutrašnjosti ostrva, iseljavali su se stanovnici iz gradova na obali, iz Visa i Komiže. A u zgrade, koje
su služile samo ribarstvu i ležale na obali, doseljavali su se stanovnici iz sela u unutrašnjosti Visa.